DN

NEDEN GEREKLDR?
Vahiy ve Peygamberliin Gerekliliinin
Teolojik, Felsefi, Psikolojik ve Ahlki
Temelleri zerine Bir nceleme

EMRE DORMAN

stanbul Yaynevi
Eser Ad: Din Neden Gereklidir?
Yazar: Emre Dorman
letiim: emredorman@yahoo.com
www.emredorman.com
facebook/emredorman
twitter/emredorman
Emre Dormann videolarna Emre Dorman Video
Youtube kanalndan ulaabilirsiniz.

Kapak Tasarm: Yunus Karaaslan

Sayfa Dzeni: Adem enel

ISBN: 978-605-64417-4-5
Bask ve Cilt: Pasifik Ofset Ltd. ti.
Cihangir Mah. Gvercin Cad. No:3/1 Baha Merkezi A Blok
Haramidere / stanbul Tel: (0212) 412 17 00 Sertifika No: 12027 34310
5. Bask: Temmuz 2015

Genel Datm

stanbul Yaynevi

Caalolu Yokuu Evren Han No:17 Kat:1 Daire:33

SRKEC STANBUL
Tel: (0212) 519 62 72
www.istanbulyayinevi.net
bilgi@istanbulyayinevi.net

DN
NEDEN GEREKLDR?
Vahiy ve Peygamberliin Gerekliliinin
Teolojik, Felsefi, Psikolojik ve Ahlki
Temelleri zerine Bir nceleme

EMRE DORMAN

Yrd. Do. Dr. Emre Dorman, Acbadem niversitesinde retim

yesidir. Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Temel slm
Bilimleri Kelm Bilim Dalnda hazrlad Tanrnn Varlnn
Kantlanmasnda Kullanlan Modern Deliller: nsanc lke
rnei balkl tezi ile yksek lisans (2004), Deizm ve Eletirisi:
Tarihsel ve Teolojik Bir Yaklam balkl tezi ile de doktora
almasn tamamlad (2009).
Emre Dorman, Acbadem niversitesinde Felsefeye Giri, Felsefe
Tarihi ve Bilim Felsefesi, Baheehir niversitesinde ise slm
Felsefesi ve Din Felsefesi dersleri vermekte, ilhiyat, felsefe ve dinbilim ilikisi alanlarnda almalarn srdrmektedir.
Yaymlanm Eserleri
nsanlar Uyurlar lnce Uyanrlar (2011)
Modern Bilim: Tanr Var (2011)
Kuran- Kerimdeki Temel Emirler ve Yasaklar (2011)
People Are Asleep They Wake Up When They Die (2012)
Duanz Olmasa Ne neminiz Var?, (2013)
Dini Konularda Kendini Kandrmann 40 Yolu (2014)

NDEKLER

Giri.................................................................................................9
Dinin nem ve Gereklilii.......................................................17
Dini Buyruklar Yok Sayma: Dnyevileme.........................24
nsann Doas ve Ahlk Yaps Dine htiya
Duymayacak Kadar Yeterli Midir?..........................................36
Dinden Bamsz Bir Ahlk Mmkn M?..........................47
Allah Yoksa Objektif Ahlki Deerler ve
Grevler Yoktur!..........................................................................51
yi ve Kt Kavramlar le lgili
Bilgi in Dine htiya Vardr!..................................................54
Allah Yoksa Ahlki Eylemlerin
Rasyonel Bir Temeli Yoktur!.....................................................56
Ahlki Deerler Kendiliinden Oluabilirler Mi?................59
yi ve Kt Kavramlarnn Kayna
nsan ya da Doa Olabilir Mi?.................................................69
Ahlki Deerler Biyolojik Evrimin Bir Sonucu Olarak
Kendiliinden Oluabilir Mi?...................................................84
5

Ahlki Farkndalk ylece Kendiliinden

Ortaya kabilir Mi?..................................................................88
Ateist Orannn Yksek Olduu lkeler
Daha M Gelimi, Ahlkl ve zgrlkler? ...................92
Faydac ve Hazc Ahlk Anlay...........................................107
Dinden Bamsz Ahlk Anlaynn Sonular:
Nietzsche rnei.......................................................................116
Din D Kiisel Ahlki Kabul ve Tutumlar........................127
Peygamberlik ve Vahyin Gereklilii.....................................132
Vahyin rnek Modeli: Peygamberler...................................151
slm Dnrlerinin Peygamberliin Gereklilii
Hakkndaki Grleri..............................................................162
Ahiret Motivasyonu in Dinin Gereklilii.........................184
Kulluk Bilincine Varabilmek: Psikolojik ve Sosyolojik
Adan Dua ve badetin nemi............................................199
EK
Dinin Gerekliliine Kar Getirilen
Baz ddialarn Deerlendirilmesi ........................................211

Sevgili Kzm Ebruya...

Giri

nsann din1 ile olan ilikisi, varlk sahasna adm att bu dnya ile olan ilikisinin balamas kadar eskiye dayanr. Din, Allah ile insan arasndaki ba kuran ilh bir bildiridir. Allahn yaratm olduu kullar
iinden setii eliler ile birlikte eitli sahife ve kitaplar gndermesi yoluyla gerekleen bir iletiimdir. Allah
insan dine inanma ihtiyac zerinde yaratm; bu yzden de dini buyruklar ile bildirimlerde bulunmutur.
Madem din, insan hayat iin vazgeilmez bir deerdir,
o halde dinin insan hayatndaki yeri ve insann seimlerini belirlemesindeki rolnn ne olduu sorgulanmaldr.
ayet din insan varl iin zaruri bir gereklilik olarak alglanmyorsa dinin kayda deer bir anlam ve deeri
yoktur ama varlmzn anlam kazanmas din yoluyla
oluyorsa, ite bu noktada din ile aramzda zorunluluk
arz eden ontolojik bir ba var demektir. Gerek iinde bulunduumuz evren gerekse hayatmzn iindeki her ey
Allahn varl ile anlam kazanr. Bu yzdendir ki tm
hak inanlarn ontolojik merkezinde Allah bulunmaktadr. te din bu noktada Allah ile kul arasndaki irtibat
salamada ilh bir aratr.
1

Din kelimesi metin boyunca teist dinler kastedildiinde ilahi vahiy ile ayn
manada kullanlacaktr. slm dini asndan da dinden kastedilen, her trl yorumun stnde ilahi vahiy yani Kurn- Kermdir.
9

DN NEDEN GEREKLDR?

Allah insan dine inanma ve ona ihtiya duyma yaratl zerine var etmi ve bu ihtiyaca cevap vermek zere
dinler gndermise insann dine inanarak onu, varlnn
vazgeilmez bir paras yapmas, yaratlna uygun bir
davran olacaktr. nsan tam anlamyla dier canllardan
ayracak ve insanlk onuruna yarar davranmasn salayacak eyin, yaratlna uygun davranmak olduunda
phe yoktur. Dolaysyla insan varsa din de vardr. nsann varl din ile tamamlanr; anlam kazanr. nsan tabiat dini buyruklar iselletirir. nsan, akl ile idrak, kalp
ile tasdik, gnl ve beden ile itaat eder. Ancak dinin insan hayatndaki tek ilevi ona doru ile yanl ayrt ettirmek ya da hangi ibadetlerle Yaratcsna olan teslimiyetini ifade edeceini retmek deildir.
Din ayn zamanda insana Allahn varl, hayatn anlam, yeryzndeki varlk sebebi gibi temel metafiziksel
gerekler hakknda da makul ve rasyonel bildirimlerde
bulunur. Kimim ben?, Neden varm?, Varlmn
bir amac var m? Varlm sonsuz olmadna gre
ldkten sonra bana ne olacak? gibi temel soru ve meseleler hakknda insan aydnlatr. Bu ve benzeri sorular insanlk tarihi boyunca sorulmu ve cevab aranm
en temel sorulardr. Ancak bu gibi sorulara insann sadece kendi aklndan hareketle tatmin edici cevaplar bulmas mmkn deildir. te bu noktada insanst ilh
mesaj devreye girerek insan aklna ve yaratlna uygun
cevaplar sunar. Din ayn zamanda Allahn varl, birlii, kudreti, sfatlar, Allah-evren-insan ilikisi, inan ve
ibadet esaslar hakknda bilgilendirmelerde bulunurken
10

EMRE DORMAN

bir yandan da, dnya ve ahiret arasndaki dengenin nasl kurulacan reterek, dnya hayatnn geicilii ile
lm gereini hatrlatarak ve insann kiiliini kuvvetlendirerek ona salam bir karakter kazandrma ilevini de
grr. Bunun yannda doru-yanl, iyi-kt gibi ahlki
deerleri belirleme, teslimiyet, itaat, gven ve kulluk bilincini kazandrma ve hem beeri hem de toplumsal ilikileri dzenleme noktasnda da insana klavuzluk eder.
nsan sadece etten ve kemikten olumu biyolojik bir
varlk olmadna gre insan dier tm canllardan ayran temel nitelikler, akl, iman ve deerlerdir. Ne tek bana akl ne de tek bana iman yeterlidir. lahi bir dinde
akl ile iman birlikte ve uyum iindedir. Dolaysyla akl
ile iman arasnda bir atma olmas sz konusu deildir. Dinde akln snrlarn aan gerekler olabilir -ki vardr. Ama sz konusu gerekler akla aykr deildirler. Bu
nokta son derece nemlidir nk kiiyi iman etmek iin
akln bir kenara braklmas yanlgsndan kurtarr. lahi
bildirimde hem akla hem de imana yeterince yer vardr.
Bunlardan biri ile hareket etmek dierinin terk edilmesini zorunlu klmaz. Din, ilh bir bildirim olmas sebebiyle insanstdr. Ancak buna ramen muhatab insan
olduu iin, beer ile ilgili gerekli olan hibir eyi darda brakmamtr. nancn iinde akl varsa gerek bir
imandan sz edilebilir. Gerek imana sahip kii; aklldr.
nsan dier canllardan ayran tek bana akl deildir. Tarihe dlen bir not olarak insan sadece dnen bir hayvan deildir. nsan akl melekesi ile birlikte
ayn zamanda zgr iradeye de sahiptir. lahi mesajn
11

DN NEDEN GEREKLDR?

dorudan insan muhatap almas, ahlki deerler bata

olmak zere insana eitli ykmllkler getirmesi de
insan dier canllardan stn klan nemli bir noktadr.
nsan sahip olduu zgr iradesi ile ilh buyruklara uymakta ya da bu buyruklar dikkate almadan yaamaktadr. Bu yn ise onu, gnee dnmekten baka bir seenei olmayan bitkilerden ayrmaktadr.
nsanlar seimlerini Allahn varlna inanp inanmamalarna gre belirlerler. Ya da en azndan belirlemeleri gerekir. Bu yzden Allahn varlna inanan kii
iin ilh buyruklara teslimiyet esastr. Allahn varlna
inanlmasna ramen ilh buyruklarn dikkate almadan yaamak kendi iinde byk bir elikiyi ortaya karmaktadr. ayet ilh buyruklar var ise bu buyruklara
uymak kul iin kanlmazdr. lahi buyruklarn dikkate
alnmamas ya da kabul edilmemesi durumunda ise insan yaamnn oyun ve elenceden ibaret olmas kanlmaz olacaktr. Dolaysyla din var ise kula den o dini
en doru ekilde renerek buyruklarn en gzel ekilde
yerine getirmektir. Dini buyruklarn en gzel ekilde yerine getirilmesi, Allaha inanan ve inancnn gereklerini
yerine getirenlerle, Allaha inanmayan ya da inanmasna
ramen inancnn gereklerini yerine getirmeyen insanlar
arasndaki ayrm gsteren nemli bir ldr.
Her ne kadar -dnya hayatna fazla kaplp doasn
bozduu iin- ou zaman farknda olmasa da insan, yaratcsna kulluk etmeye ihtiya duyan bir varlk olarak
yaratlmtr. Bu sebeple Allaha kulluk etmek insan iin
bir eziyet deil aksine iten ie arzu edilen bir eydir. Ama
12

EMRE DORMAN

din olmadan kiinin Allah gerektii gibi takdir etmesi

de hayat gerektii gibi anlaml klmas da mmkn deildir. Hayatnda dine yer vermeyen kii gz bal bir
ekilde dzgn yrmeye alan biri gibidir. Muhtemel ki bu kii bir mddet yol alacak; ancak ksa bir sre
sonra bir yerlere arparak kendine zarar verecektir. Din
insann dr. Din yoksa insan hibir zaman yeterince
aydnlanamayacaktr.
Allah evreni ve yaam yaratrken hibir masraftan
kanmayan bir sanat gibi cmert davranmtr. Her ey
tam da olmas gerektii gibi hassas ve zarif bir yaratla sahiptir. Yaratt pek ok eyi insann emrine amade
klm ve insann ihtiya duyaca her eyi ona vermitir. htiya duyaca her eyi insana veren Allahn, insann en ok ihtiya duyaca rehberi yani dini insana vermediini dnmek akln ve vicdann snrlarnn dna
kmak demektir. Yaratt saysz gzellik ile insana ltufta bulunan Allah, yaratlmlarn en ycesi olan insann aalk bir duruma inmemesi iin dini bildirimlerde
bulunarak kullarn uyarmtr. Dolaysyla din insan iin
son derece gereklidir ki Allah insanlara din gndermitir.
Gnmz insannn en ncelikli inan problemi bir
yaratcnn varl yokluu meselesinden ok yaratcnn
gerektii gibi takdir edilememesidir. Yani Allahn varlna inanlmasna ramen Allah yokmuasna yaanlmasdr. Bu durum da en az yaratln bunca mucizevi
deliline ramen bir yaratcnn varlnn inkr edilebilmesi kadar insan hayrete dren bir durumdur. Allahn
varlnn yaammz zerinde kayda deer bir etkisinin
13

DN NEDEN GEREKLDR?

bulunmamasn, birilerinin bir yerlerde bulunuyor olmas

gibi Allahn da ylesine bir yerlerde bulunuyor gibi alglanmasn anlamak mmkn deildir.
Allah ya var ya da yoktur. Yoksa zaten mesele yoktur.
Deien ya da deimesi gereken bir ey sz konusu deildir. Ama varsa ve buna inanlyorsa sanki yokmu ya
da varl nemsizmi gibi davranmak insann ok derin bir gaflet iinde olduunu gsterir. Allah bazen var
bazen yok ya da sadece kendisine ihtiya duyulduu anlarda var, insann kendisine yettiine inand, Allaha ihtiya duymad zamanlarda yok olmaz. Allah varsa Allahtan daha nemli hibir ey yoktur hayatta. Olamaz.
Tm yaam hatta alnan her bir nefes o yaam ve nefesi verene gre yaanr. nsan iin dnya hedeflerinin en
by Allahn rzasnn en gzel ekilde kazanlmasdr. Tm planlarn bir gn yok olacaklar zerine kurulmas son derece anlamszdr. Ancak Allah varsa anlam
vardr. Deer vardr. Her ey Allahn varl ve rzasyla
anlam ve deer kazanr.
Allah gerektii gibi yani anna yarar ekilde kavrayp takdir edebilmenin yolu lemlere hidayet rehberi olarak gndermi olduu kutsal mesaj yani Kurn en gzel
ekilde anlayp yaamaktan geer. Kurn bize peygamberlerimizi rnek almamz syler. Peygamberler insanln iftihar tablosudurlar. Peygamberane bir yaamn yolu
da yine Kurnn en doru ve en gzel ekilde iselletirilmesiyle mmkn olabilir. Allah gerektii gibi takdir edebilmi bir kul iin Allaha kulluk ve ibadet etmek,
14

EMRE DORMAN

tm yaam boyunca sahip olabilecei en yce mevkii,

en erefli grevdir.
Nasl ki insan olarak beenilmek, beenmek, sevilmek ve sevmek istiyorsak, sevdiimiz insanlar honut
etmek bizi mutlu ediyorsa tm bu duygu ve isteklerin iimizde olmasnn bir sebebi vardr. Bu ve benzeri duygulara sahip olmamzn sebebi sevilmeye, honut edilmeye,
takdir edilmeye en layk olan yce Allah gnlden sevip takdir edelim ve Onu honut edecek davranlar sergileyerek rzasna talip olalm diye verilmitir. yle bir
soralm kendimize. Allahn bize kar iyi, merhametli,
hogrl ve cmert olmasn bekliyorken acaba biz bu
beklentilere uygun yayor muyuz? Ya da rnein faturalarmz, yatrmlarmz, gelecek kaygmz hafta
sonu oynanacak derbi man veya perdelerimizin renginin mobilyalarmzla uyumunu dndmz kadar
Allah dnyor muyuz? Bir eylere ya da birilerine
gvendiimiz kadar Allaha gvenip dayanyor muyuz?
Sorsalar Allah ok sevdiimizi syleriz ama acaba eylemlerimiz szlerimizi dorulayabiliyor mu? Karmza
kan ilk frsatta Allahn kurallarn hie sayarak m seviyoruz Allah? Rahatmz yerindeyken en son aklmza
gelen ama sktmzda ilk aklmza gelenin Allah olmas son derece utan verici deil mi? Aldmz nefesi
geri verebilme garantimizin dahi olmad u fani dnyada soruyorum size Allahtan baka kim var bizi koruyabilecek gerek manada?
Allahn kullarndan istedii hangi ey kulun yararna
deil bir dnelim. Allahn buyruklarndan tek bir tane
15

DN NEDEN GEREKLDR?

gsterilsin ki bu hem dnyevi hem de uhrevi anlamda

kula fayda verecek bir ey olmasn. Tek bir buyruu gsterilsin ki bu, insan yaratlna, tabiatna ve aklna aykr olsun. Bir anlamda insann bnyesi kaldramyor olsun bu buyruu. Yaratan yarattn bilmez mi? (Mlk
Sresi 14). phesiz yarattn en iyi bilen Allahtr. Allah rahmet sahibi olduu iin kulunun sapmasn deil
doru yolda olmasn ister. Bu sebepledir ki kuluna bir
takm ykmllkler getirir. Allah kullarna eziyet etmek iin deil aksine onlar sevdii iin ykmllk getirir. Dolaysyla dini bildirimler sayesinde insan en bata
Allaha, sonra da Allahn tm yarattklarna kar grev
ve sorumluluklarn renir.

16

Dinin nem ve Gereklilii

Gariptir ki, modern insan btn ruhi faktrleri realitenin haricinde brakmtr. Kendisine tamamen maddi
bir evre yaratmtr. Bu evre ise kendisine uygun
deildir. Bu lem onu soysuzlatryor.2

odern an en yaygn inan problemlerinin banda dinin nem ve gereklilii hakknda phe
duyma ve ounlukla bu sebepten tr dini dikkate almama problemi gelmektedir. Bu anlaya gre artk modern insann dine ihtiya duymadna, din olmadan da
insanlarn iyi ve gzel davranlar sergileyerek ahlki
bir yaam srebileceklerine inanlmaktadr. stelik sz
konusu iddia sahiplerinin nemli bir ksmn Allahn
varlna inanan insanlarn oluturduu grlmektedir.
Allahn varlna inanmasna ramen dine ihtiya duymadn iddia eden kiiler asndan belki de en fazla
belirsizlik tayan eyin Allah-insan ilikisi olduu sylenebilir. nk evrenin ve yaamn Allah tarafndan
yaratldna inanmalarna ramen bu kiiler, Allah ile
yaratm olduu evren ve insan bata olmak zere dier
2

Alexis Carrel, nsanlar Uyann, ev: Leyl Yazcolu, Arif Bolat Kitabevi,
stanbul, s. 176.
17

DN NEDEN GEREKLDR?

canllar arasnda nasl bir iliki bulunduunu net bir ekilde ortaya koyabilmi deillerdir.
Dine ihtiya olmadnn iddia edilmesinin ardndaki
temel nedenler birka balkta toplanabilir. Muhtemelen
bu nedenlerin ilki Allahn gerektii gibi takdir edilememesi ve dolaysyla dinin insan iin ne kadar nemli
olduunun kavranamam olmasdr. nsanlar din olmasayd da u an evrensel olarak kabul ettikleri pek ok ahlki ve insani deerin kendiliinden bilineceini sanrlar. Bununla birlikte dinin dorudan kaynandan yani
Kurn- Kermden renilmemi olmasnn pek ok insann kafasnda karkla sebep olduu da bir gerektir.
Rivayet kltr ile aktarlan bir yn yanl ve temelsiz dini bilgilere sahip olan insanlar sz konusu problemler nedeniyle din hakknda phelere dmektedirler.
Yani baka bir ifade ile dinin doru bir biimde renilmemesi ve dorusunu renmek iin de aba sarf edilmemesidir. phesiz dini konulardaki temel tartmalar
ve farkl yorumlar da insanlarn dine baklar zerinde
olumsuz etkiler yaratmaktadr. Bununla birlikte dini gereksiz gren insanlarn nemli bir ksmnn dini kurallarn kiisel tercihlerine bir ekil ve snrlama getiriyor
olmas sebebiyle de dini nemsemedii ve hatta dinin
gereksiz olduunu iddia ettii grlr. Yine ou insan
dini doru bir ekilde renip anlamaya almad iin,
gerek sekler eitim sisteminin gerekse dnyadaki her
trl sava, kargaa ve problemi dine fatura eden zihniyetin etkisinde kalmakta ve bu yzden dinin gereksiz
olduuna inanmaktadr. Kimi zamanda modern insann
18

EMRE DORMAN

artk bilimin nclnde hareket etmesi gerektii eklindeki hatal ve ayrtrmac zihniyetin de baz insanlarn dine bak zerinde olumsuz etkiler yaratt grlr.
Son olarak tm dinlerin znn iyilik olduu ve ahlkl
ve erdemli bir yaam iin dine ihtiya bulunmadnn
da iddia edildii grlmektedir. Her ne kadar rnekleri
oaltmak mmknse de genel itibariyle dini gereksiz
gren insanlarn temel gerekelerinin bu tarz kabullere
dayand sylenebilir.
nsanlar robotlar gibi kendisine yklenen programa
gre hareket etmezler. nsan, akl, irde ve eitli duygulara sahip, biyolojik ve psikolojik ihtiyalar olan bir
varlktr. htiya iinde ve eitli alardan ciz olarak
yaratlm bir varln, her trl cizlikten uzak olan yaratcsyla iliki iinde olmadnn dnlmesi mmkn deildir. Dine gerek olmadna inanan insanlarn byk ounluu insann Allah ile ilikisi kesilmi
ve yeryznde kendi haline braklm bir varlk olduunu dnmez. Ama dine gerek olmadna inananlarn, Allah ile insanolu arasnda ne ekilde bir iliki olduu noktasnda makul yaklamlara sahip olduklar da
sylenemez. Bu kiiler Allah sadece akn ve her trl
iyilik ve gzelliin kayna olan tek ve yce bir varlk olarak tasavvur ederek, yalnzca Onun varlnn ve
birliinin tasdik edilmesi, sz konusu iyilik ve gzelliklere uygun bir hayat yaanlmas, yani dil, ahlkl, yardmsever, ksacas toplum asndan iyi bir insan olunmas gerektiini savunarak dini sadece iyilie indirgemi
ve bu yolla sadece Allah deil ayn zamanda Allah ile
19

DN NEDEN GEREKLDR?

insan arasndaki ilikiyi de snrlandrmlardr. Bu sebeple sz konusu kiiler tarafndan belirli ilkelere indirgenmi bireysel bir din anlaynn benimsenmi olduu
grlmektedir. Oysa ounlukla gzden kaan bir gerek vardr ki bu da en bata Allah hakknda sahip olduumuz tm bilgimizin dine yani Allahn buyruklarna
dayanyor olduudur. Allah hakkndaki bilgimizin nereden geldiini bir dnelim. ayet vahiy olmasa Allah
hakknda ne trl tasavvurlarmz olabileceini bir hayal edelim. Dolaysyla din yani vahiy sadece doru ve
erdemli bir yaamn yolunu gstermekle kalmaz ayn zamanda yaratcmz bize tantarak nasl bir varla kul olduumuz bilincini kazanmamz salar. nsan ancak vahyin bildirdii yaratc varlk tasavvuru ile tam anlamyla
gnlden kulluk yapabilir ve kulluk etmesinin gerekelerini anlaml klabilir.
nsan yeryznde tek bana yaamamaktadr. Onun
dier insanlarla da iliki iinde olduu ve bu ilikilerden kaynaklanan pek ok durumun ortaya kt gerei dikkate alnmaldr. ayet insan iin ilh bir bildirim ve destek olmasayd yani insan yaam iinde kendi
haline braklsayd, toplumu dzenleyip bir arada yaamalarn salayacak ortak ilkelerin belirlenmesinin zorluu sebebiyle, yeryzndeki yaam iinden klmaz
bir kargaaya srklenirdi. Her ne kadar ilh kaynakl
dinler, tarih boyunca kimi evreler tarafndan hatal bir
ekilde sava, kargaa ve insanlk sularnn en nemli
20

EMRE DORMAN

sebebi olarak grlse de toplumsal ortak kurallarn belirlenmedii bir yaamn devamnn salanmas mmkn deildir.3
Din, insanlarn bir arada bar ve huzur iinde yaamalarn salamakla kalmayp, onlara dnya hayatnn gereini gstermek gibi yce bir greve de sahiptir. Ancak insanlar kendi karlar ve dnyev tutkular
iin hareket etmeye baladklar zaman kargaa ve problemlerin ortaya kmas da kanlmaz olmaktadr. Bu
ise dinden deil insan faktrnden kaynaklanr. nsanlk tarihine bakldnda hak bir din zerinde olmad
grlen pek ok medeniyetin, rnein eski Yunan tanrlarna inanan toplumlarn ya da Moollarn sava ve istilalar ile dnyay nasl bir kargaaya srklediklerinin
grlmesi mmkndr. Bu ise dinlerden kaynakland
iddia edilen problemlerin asl nedeninin din deil, belki
bozulmu din duygusu olduunu ve insanolunun kendi
haline brakldnda neler yapabileceini gstermektedir.
nsanlk leminin manevi ve zihni gelimesinde dinin ne kadar geni bir paya sahip olduu medeniyet tarihi incelendiinde hemen gze arpmaktadr. lh vahyin peygamberler tarafndan telkin ve tebli edilmesiyle
insanlar bir takm tutku ve alkanlklarndan kurtularak daha asil ve daha ulvi fikirlere ykselebilmilerdir.
nsanolunu manevi ve ahlki alanda imdiki duruma
ulatran gelimeler dinle mmkn olabilmitir. Din
3

Bu konu ve iddia kitabn son blmnde yer alan Ek ksmnda Dinin

Gerekliliine Kar Getirilen Baz ddialarn Deerlendirilmesi bal ve
Dinlerin Sava ve Kargaa Sebebi Olduu alt bal iinde ilenecektir.
21

DN NEDEN GEREKLDR?

insan toplumunu her zaman kokumaktan, rmekten, mahvolmaktan kurtaran bir medeniyet mimardr.4

Kurn- Kerm yetlerinde insanlarn Allaha srekli

olarak ihtiya duyduuna ve Allah karsnda tm insanlarn ciz, aresiz ve yoksul olduuna vurgu yaplr. nsanolunun yaam iinde yz yze geldii pek ok duruma
kar yetersiz kald, yardma ihtiya duyduu, snp gvenebilecei bir kap arad grlmektedir. Ancak eitli
ihtiyalar iinde olan ve zor zamanlarnda Yaratcsnn
yardmn arayan insann bu lemde bir bana braklm
olduu dnlemez. nsan pek ok zorluk karsnda yetersiz ve aresiz kalr. Bu durum ona acizliini hatrlatr.
Allaha snp gvenmekten baka bir aresi olmadn
bilmesi, Allah karsndaki konumunu da fark etmesini
salar. nsan yaratl itibariyle g yetirebildii oranda
iyilik ve ktlk yapabilme kabiliyetlerine sahip bir varlktr. Bu yzden gcnn snrl olmas kanlmazdr.
Kurn yetlerinde insanlarn Allahn ycelii karsndaki durumlar u ekilde tarif edilir:
Ey insanlar, siz Allaha muhta yoksullarsnz! Allah ise mutlak Gan, mutlak Hamddir.5
Allah Gandir; yoksul olan sizlersiniz. Eer yz
evirirseniz, Allah yerinize baka bir toplum
getirir. Ve onlar, sizin benzerleriniz olmazlar.6
nsan, Allaha olan biyolojik ve fiziksel ihtiyac yannda, sosyal ve psikolojik alardan da Ona muhtatr.
Mnev yn olan insanolunun yaratl itibariyle Allah
4
5
6

Gnay Tmer, Din, DA, TDV slm Ansiklopedisi, cilt: IX, s. 317.
Ftr Sresi 35/15.
Muhammed Sresi 47/38.
22

EMRE DORMAN

bilip Ona ynelme ihtiyac iinde olduu grlmektedir.

nsan kendisini yaratan yce Allaha kar gnlden bir
ballk, sevgi ve muhabbet iinde olmay, Ona du etmeyi, eitli sz ve fiiller ile kulluunu gstermeyi ister. Tm bunlar yapabilmesi iin de Allahn kendisini
duyduunu, grdn ve zerinde her trl tasarrufa
sahip olduunu bilmesi, Ona yakard zaman kendisine cevap verileceini ummas gerekir. Bu da ancak teist7 dinlerce ortaya konulan Allah tasavvuru ile mmkn
olabilir. Kurn- Kerm yetlerinde Allahn insana yaknlnn eitli ekillerde vurguland grlmektedir:
Yemin olsun ki, insan biz yarattk. Nefsinin ona neler fsldadn da biz biliriz. Biz ona,
ah damarndan daha yaknz.8 Grmez misin
ki Allah, gklerde olanlar da yeryznde olanlar da bilir. kii, aralarnda fsldamaya grsn, drdncleri Odur; be kii fsldamaya
grsn altnclar Odur. Bundan az da olsalar
ok da olsalar, O mutlaka onlarla beraberdir;
nerede bulunurlarsa bulunsunlar.9 Gzler Onu
idrak edemez; O ise btn gzleri idrak eder.10
Allah her eyi epeevre kuatandr.11 Bilin ki
Allah kii ile kalbi arasna girer ve Onun huzuruna toplanacaksnz.12
7

Allahn din ve peygamber gndererek insanlar uyard inancna dayal

gr.
8 Kaf Sresi 50/16.
9 Mcdile Sresi 58/7.
10 Enm Sresi 6/103.
11 Nis Sresi 4/126.
12 Enfal Sresi 8/24.
23

Dini Buyruklar Yok Sayma:

Dnyevileme

Hemen hemen iki asrdan beri din yava yava yerini

menfaat ve ilim mezhebine brakt. Din, btn halk
okullarndan srld. Modern cemiyet hakikatte dinden tamamen bihaberdir. Fakat bu kadar gzden dmesine ramen din lmekten uzaktr.13

odernleen dnyann modernleen insan yeni

bir prototip yaratt kendine. Kat bir anlayla rasyonalizm ve seklerizm (dnyevileme) gibi bir takm
izmleri benimseyerek; bireysellik, bencillik ve faydaclk gibi temeller zerine ina etti dnyasn. phesiz rasyonel bak asna sahip olmak dini inanca sahip kiiler
iin de gerekli bir eydi. Ancak bir ama deil kkensel
ve evrensel sorularmz iin aradmz cevaplara ulamamzda kullanmamz gereken bir arat rasyonel bak
as. Dtan ltl gzken ama iten ie ryen ihtiaml bir aa gibi ii boaltlm ktklere dnd insanlar. Akl ve inan arasndaki o hassas ba kuramad
gibi maneviyata dair ne varsa soyup kard zerinden.
Neydi peki bu dnyevileme? zetle, dinin bireyin ve
13 Alexis Carrel, nsanlar Uyann, s. 172.
24

EMRE DORMAN

toplumun hayatndaki etkisinin azalmas ya da bir ekilde tamamen ortadan kalkmas veya baka bir ifade
ile dini olann kartn ifade ediyordu.
Dini, kutsallndan neredeyse tamamen arndrlm
kltrel bir etiket gibi grd. Durum byle olunca kendine ve yaama dair tm sorgulamalar da dnyalk ve
yzeysel olmaktan teye geemedi. Oysa rasyonel yn
kadar hatta ou zaman daha da fazla duygusal bir varlk
olduu gerei gz ard edildi insann. Tm duygularna
gem vuruldu. Sadece grdne ve duyduuna inanacak
kadar pozitivist bir tornada trplendi zihin dnyas. Varln sadece bu dnyadan ibaret sayarak lm ve ahiret
gereine kapad tm kaplarn. Paylamdan uzaklaarak bencil ve faydac duygulara esir oldu. Sonunda hata
verdi bnyesi. syan etti hcreleri. nk yaratl ile
tutkunu olduu maddi dnya arasnda doku uyumazl
vard. Yeni aray ve yeni beklentilere soktu bu uyumsuzluk onu. Sadan soldan trl eylerle doldurmaya alt iindeki koca boluu. Lakin hakikati yanl yerde
arad iin bir trl tatmin edemedi ruhunu.
Aydnlanma teorisini savunanlara gre bir sre sonra
insanlar dini tamamen terk edecek ve dnyevileerek farkl
bir dnya bakna sahip olacaklard. Bilim ve teknolojinin ilerlemesinin insann varlksal ihtiyalarna cevap
vereceine inanld. Oysa geride braklan iki yzyln
ve bu zihniyette yetitirilen nesillerin sonunda, sz konusu teorisyenlerin ok byk bir yanlgyla haksz ktklar grld. nk insan yaratl gerei yaratcs
ile kendisi arasndaki manevi ba oluturan dine muhta
25

DN NEDEN GEREKLDR?

yaratlmt. Hem kendi varlna hem de bir paras olduu evrenin ve yaamn varlna dair kkensel ve temel
sorulara mantkl bir cevap bularak tm bunlar anlamlandrmas gerekiyordu. Sonuta din dnda tm bunlar
anlamlandrabilecek makul ve rasyonel bir cevap ya da
sistemin var olmad grld. nsanlarn dine olan tabi
ihtiyalarnn yannda dinin hem beeri hem de sosyal
fonksiyonlarnn her dnemde ayn olmas da bu gerekliliin nemini bir kez daha ortaya koymu oldu. Bilindii gibi Aydnlanma olarak ifade edilen dnemden beri
pek ok sosyal bilimci akln din karsnda zafer kazanacan umuyordu. zellikle sosyoloji, antropoloji ve
psikoloji alanlarnda Batl pek ok entelektel adeta sz
birlii etmiesine dinin zaman iinde ortadan kalkaca
tezini onaylyorlard. rnein Sigmund Freud, The Future of an Illusion (Bir Yanlsamann Gelecei 1927)
isimli almasnda dini bir illzyon olarak ifadelendirmi ve dinin nasl ortaya kt ve fonksiyonu zerinde
deerlendirmelerde bulunmutu. Freuda gre din yanl bir inan sistemiydi ve artk modern insan iin dinin
bir geleceinin olmas sz konusu deildi. Gerek gelecek ise bilimle gerekleecek ve bilimin ilerlemesiyle
birlikte din gerileyecekti. Oysa zaman, pek ok kii gibi
Freudu da haksz karm ve Freud gibi dnen sosyal bilimcilerin bir manada dinin geleceini yanl okuduklarn ortaya koymutu. Sonu olarak dinin insan ve
toplum zerindeki nemi ve gereklilii zerine almalar yapan pek ok modern sosyologun, dinin deil aksine
26

EMRE DORMAN

dinsiz bir gelecek dncesinin illzyon olduunu ifade

ettikleri grld.14
Gnmz okumularnn anlayna gre din gerekli
deildir. Ya onun yerini bilim alacak ya da oktan ald
bile. Oysa tpk gemite olduu gibi bugn de tek bir
akl banda kii dahi dinsiz yaamamtr ve yaayamaz da. Akl banda kii diyorum nk akl banda
olmayan kii tpk bir hayvan gibi dinsiz yaayabilir.
Akl banda bir varlk ise dinsiz yaayamaz. nk
ncelikle ve sonrasnda neyi yapmas gerektii konusunda ona hakikaten yol gsteren sadece ve sadece dindir. Din insana yaratl gerei verildiinden akl banda hibir insan dinsiz yaayamaz.15

Bilimin ilerlemesiyle dinin gerileyecei tezi bilimin

dine kar konumlandrlmaya allmasndan kaynaklanan bir iddiayd. Gerek din ve gerek bilim arasnda
atma olmayaca phesizdi. Bununla birlikte pozitif
manada bilimin, din tarafndan ortaya konulan kkensel
ve metafizik sorulara cevap veremeyecei de. Bilim evrenin ve insann nasl var olduunu aklayabilirdi. Ancak
bu aklama insan iin yeterli deildi. nk insan nasl var olduundan ok neden var olduunun ve ldkten
sonra kendisine ne olacann cevabn merak ediyordu.
Dolaysyla sosyolog Rodney Starkn ifadesiyle zamanla
14 Rodney Stark, William Sims Bainbridge, The Future of Religion: Secularization, Revival and Cult Formation, University of California Press,
California (1985), s. 1-2.
15 Tolstoy, Din Nedir, ev: Murat iftkaya, Kakns Yaynlar, stanbul (2009),
s. 11.
27

DN NEDEN GEREKLDR?

dnyevileme teorisinin yalnzca aa doru giden bir

otel asansr gibi kullansz bir teori olduu anlald.16
nsan tbbi adan etten, kemikten ibaret maddi bir
varlk gibi gzkse de herkes bilir ki insan insan yapan
ne eti ne de kemiidir. nsan, ruhu ya da baka bir ifadeyle manevi ynyle insandr. Yine insan onu hayata
kuvvetle balayan bir ynyle hem yaama hem de dnya
nimetlerine kar snrsz istek ve ihtiya duyar. Oysa tabiat itibariyle snrl ve lmldr. ster erken ister ge
olsun her insan hayatnn bir evresinde mutlaka ldkten sonra kendisine ne olacan dnmek ile yz yze
gelir. lm dnmeden yaamaya alsa da zihninin bir kenarnda bir gn lecei dncesi tetikte bekler. Bana gelen bir kaza ya da son anda kurtulduu bir
olay belki de lebilirdim dedirtir insana. Bu gerek ise
bir ekilde insann din ile arasndaki ba salar. nsan
bir anlamda bu gerek ile yzlemek ve bu gerei dikkate alarak yaamak iin dine ihtiya duyar. Dini buyruklar insann hem kendisini hem de yaratcsn tanyp
hayat anlamlandrmas noktasnda farkndalk yaratr.
nsan dinin ynlendirmesi sayesinde hayatnn merkezine Allah koymann ve tm yaamn Allahn buyruklarna gre ayarlamann rasyonel temellerini ina eder.
Din, insann varlk amacnn kapsn aan ve bu kapnn ardndaki gereklerden hareketle hayat anlamlandran bir anahtar gibidir. yle ki din olmadan tm kaplar
kapal kalmaya mahkmdur.
16 Rodney Stark, Topran Bol Olsun Seklerleme, ev: Ali Kse, Seklerizm Sorgulanyor, Ufuk Kitaplar, stanbul (2002), s. 66.
28

EMRE DORMAN

Tarih boyunca insanla gnderilen hak dinler incelendiinde sz konusu dinlerin ortak bir takm mesajlar
zerinde bulutuklar grlmektedir. Bunlardan ilki Allahn varl ve birlii, ikincisi ise dnya hayatnn geicilii yani ahiret gereidir. Kutsal metinler, hem evrenin
hem de insann yaratlna dikkat ekerek bir anlamda
insann yeryzndeki macerasndan kesitler sunarlar. Bununla birlikte insann yaratl amacn ve nasl bir hayat
yaamas gerektiini ifade ederler. Sz konusu bu ortak
mesaj aka bir geree dikkat ekmektedir aslnda. nsann bu dnyadaki macerasnn geici olduu ve bu dnyann insan iin snama alan olduu gerei. te belki
de modern an en nde gelen inan problemlerinden
biri, gnmzde pek ok insann bu gerein farknda
olmadan yaamas ya da yaamaya almasdr. nsanlarn lm gereinin farknda olmalar ya da baka bir
ifadeyle bu dnya hayatnn bir sonunun olduunu bilmeleri sz konusu bilgilerini pratik hayatlarna yanstmalarn gerektirse de ne yazk ki pratikte bu yeterince
gereklememektedir.
Mehur Rus yazar Tolstoy dou kltrnde bilinen bir
hikye ile rnek vererek bu kadar ak olan lm gerei
karsnda insanlarn dnya nimetlerinin derdine dp
onlarla oyalanma gafletini ok anlaml bir ekilde zetler. lde seyahat eden bir seyyah, yrtc bir hayvann
errinden kurtulmak iin, kendini, yaknnda bulunan bir
kuyuya atar. Kuyunun iine derken can havliyle bir dala
yapr. Yukardaki yrtc hayvann dehetinden korkarak aa inmek ister ancak kuyunun dibinde bir ejderha
29

DN NEDEN GEREKLDR?

azn am avn beklemektedir. Yapaca bir ey olmad iin var gcyle allara yapmaktadr. Ancak bir
de ne grsn, beyaz ve siyah iki fare bu allar kemirmektedir. Bu acayip hl iinde iken her naslsa allarn
zerine bulam bal damlalarn yalayp bir ka dakikalk da olsa zevk almaya almakta, o korkun hali grmezden gelmektedir. Bu ekilde temsili durumdan kp
gerek hayata dndmzde de sz konusu durumun
pek deimediini grrz. Akas pek ok insann bir
aldan iinde geirdii hayatnn bu rnekten bir fark
bulunmamaktadr. Her an lebilecei gereini gz ard
ederek hi lmeyecekmi gibi maddi eylere sarlmaya
alan insanlarn az sonra kuyunun dibine derek lecek olan birinden fark yoktur.17
nsanlar neden dnyevileir? Neden lm yokmu gibi
yaar? Neden sonsuz olana deil de geici olana yatrm
yapar? Sorular oaltlabilir ama muhtemelen bunun en
ncelikli nedeni Allahn, yaamn ve lmn yeterince
kavranamamas ve insanlarn byk ounluunun peinen elde edilecek eyleri tercih etmesidir. Durum byle
olunca doal olarak kiilerin hayatlar ile ilgili tm kararlarn belirlemelerinde fayda zarar hesab ve maddi
unsurlar n plana kmaktadr. Tm deerlerini bu dnyadaki dengeler zerine kurma sevdas ou kiiyi gaflet zindanlarnda mahkm etmekte, istek ve arzularnn
esiri klmaktadr. Kurn ayetleri incelendiinde bu konuda insanlarn ak bir ekilde uyarldklarna ahit olmaktayz. Ayetlerde dnya hayatnn geici ve tutkulu bir
17 Baknz: Emre Dorman, nsanlar Uyurlar lnce Uyanrlar, stanbul
Yaynevi, stanbul (2011).
30

EMRE DORMAN

oyun ve elence olduu, daha stn ve varlacak gerek

yurdun ahiret olduu ifade edilir:
Hayr, siz, dnya hayatn tercih edip stn
tutuyorsunuz. hiret ise daha hayrl ve daha sreklidir.18 Bu dnya hayat, yalnzca bir oyun ve
elence trnde tutkulu bir oyalanmadr. hiret yurdu ise, asl hayat odur. Bir bilselerdi.19
Bu insanlarn yaam tarz, hayata ve olaylara bak
hep dnya penceresinin darack ve buulu camyla snrldr. Hayattan beklentileri olduka sdr. Gelip geicidir. Oyalanmalktr. Hevesler peinde komakla geen
bir mrn sonunda geriye dnp baktnda zerinde tek
bir ot dahi bitmemi orak bir arazidir geride braktklar
yaamlar. Hayat ve ne iin var olduunu bir kez olsun
sorgulamayan insan kendi kendine var etmedii hayatndaki kurallarn kendi belirlemek ister. Dini kurallar
hie saymay modernlik sayar. Kendi inanlarn belirleyerek adeta yeni bir din yaratr. Yaratt dinin merkezine ise kendisini koyar.
Dnyevileme insann hem biyolojik hem de ruhi tabiatna aykrdr. Biyolojik tabiatna aykrdr nk insan lml bir varlktr ve bir gn dnya hayatndaki
yaam son bulacaktr. Manevi tabiatna aykrdr nk
iinde yaad dnya alabildiine zevk srp elensin
diye yaratlmamtr. Bu tarz bir yaam ile insann varlk amac arasnda doku uyumazl vardr. Gerek manada inanan biri her ne kadar helal dairesi iinde dnyevi
18 Ala Sresi 87/16-17.
19 Ankebut Sresi 29/64.
31

DN NEDEN GEREKLDR?

nimet ve imknlardan istifade etse de dnya nimetlerine

bak gereksinimlerini gidermede bir ama deil ara
hkmndedir. Bu sebeple ahiretine ynelik ilerinin yannda dnya ilerinin hibir deeri yoktur. Gerek huzur
ve mutluluu maddi eylerde deil ruhunu tatmin edecek manevi eylerde arar.
Dnyevilemenin en fazla etkisinde kalan lkelerin
genellikle Bat Avrupa lkeleri olduu bilinmektedir. Bu
lkelerdeki insanlarn nemli bir ksmnn Kilise tarafndan ngrlen dinsel inanlar olduu gibi kabul etmekten ve zellikle cinsellik, evlilik ve aile kurmak gibi
konularda din ilkeleri esas almaktan uzak bir yaantya
sahip olduklar grlmektedir. Ancak buna ramen yine
de Avrupa insannn dnyevilemesinin kurumsallam
dinden ka olarak anlalmas yani bu srecin dinin yok
olmas olarak deil, bir manada yer deitirmesi olarak
deerlendirilmesi gerektii ynnde yaklamlar ve bunu
destekleyen eitli veriler bulunmaktadr.20 Dolaysyla
ayet dinin insanlar zerindeki otoritesinde bir gerileme
ya da zayflama olduu kabul edilecekse bu daha ziyade
kurumsal boyutta yani Kilise ve papalk kurumunun insanlar zerindeki otoritesinin zayflamas olarak grlmelidir. zellikle kltrel manada Hristiyanln toplum
iinde olduka etkin bir yn olduu kesindir. Dnyevileme dncesinin ayn zamanda Baty rnek almaya
alan lkelerde Bat tarz yksek eitim alm, zellikle sosyal bilimler alanndaki entelektelleri tarafndan temsil edilen bir alt kltrn bulunduuna ve saylar
20 Peter L. Berger, Seklerizmin Gerilemesi, ev: Ali Kse, Seklerizm Sorgulanyor, Ufuk Kitaplar, stanbul (2002), s. 22.
32

EMRE DORMAN

az olmasna ramen eitim sistemi, medya ve yarg gibi

nemli kurumlar kontrol eden bu alt kltrn ilerici ve
Aydnlanmac dncenin inan ve deerlerinin kendi
lkelerindeki bayraktarln yaptna ve hemen her lkede rneklerinin grlmesi mmkn olan bu insanlarn olduka etkili ve sisteme hkim bir konumda olduklarna dikkat ekilir.21 nsanlarn dine duyduklar ihtiya
ile bu ihtiyac grmezden gelerek onu yok etmeye ynelik yaklamlarn baarszl ve insanolunun din olmadan ne denli anlamszlaaca hususunda sosyolog
Peter L. Bergerin yaklam durumu olduka gzel bir
ekilde ifade etmektedir:
Din ihtiya ve bu dnyada tecrbe edilen kstl
varlk alannn tesine ynelik bir anlam aray insanln hep var olan bir zellii olmutur. Bu iddia
yalnzca teolojik bir ifade deil, ayn zamanda antropolojiktir. Hatta ateist bir dnr bile bunun byle olduunu rahatlkla kabul edebilir. Din ihtiyacn sonunda
imha etmek, trlerin mutasyonu gibi bir eyi gerektirir. Aydnlanma dnrlerinin radikal olanlar ve onlarn ada entelektel miraslar din konusunda ite
byle mutasyona benzeyen bir ey umdular. Ama bugne kadar byle bir ey olmad ve yakn gelecekte de
olmas mmkn gzkmemektedir. Ksacas, yeniden
canlanan din hareketlerin seklariteye ynelttikleri tenkit udur: Aknlktan (semvlikten) yoksun bir insan
varlnn gc, kuvveti ve anlam yoktur.22
21 Peter L. Berger, Seklerizmin Gerilemesi, s. 22-23.
22 Peter L. Berger, Seklerizmin Gerilemesi, s. 26.
33

DN NEDEN GEREKLDR?

Sosyolog Rodney Starka gre toplumun zaman iinde

tamamen dnyevileecei teorisi yaklak asrdr sregelen baarsz bir kehanet olmutur ve ak bir ekilde
kabul edilmelidir ki artk dnyevileme doktrinin baarsz teoriler mezarlna defnedilme zaman gelmitir.23
Rodney, sosyolog Peter L. Bergerden bir alnt yapar:
Kendimin ve dier birok sosyologun 1960larda
seklerleme (dnyevileme) zerine yazdklarnn bir
hata olduunu dnyorum. Bizim o zamanki temel
iddiamz seklerleme ile modernitenin paralel gittii;
daha ok modernlemenin daha ok seklerleme getirecei eklindeydi. Bu o kadar sama bir teori deildi;
baz delilleri vard. Ama sanyorum znde bir yanllk vard. Bugn dnyann ounluu kesinlikle sekler deil, olduka dindar.24

Seklerizmi problemli klan en nemli yan dinin getirdii ahlka alternatif bir ahlk kuramamasdr. Son iki
yzyldr, Nietzscheden bu yana modern sekler dnya
bu alternatif aray iinde. Kanttan, Habermasn letiimsel Eylemine kadar tm abann altnda bu yatar.
Burada iki boyutlu bir sorun var. ncelikle Allahn reddedilmesi durumunda, dinin getirdii ahlkn yerini alacak ahlkn kriterleri nasl belirlenecek? nsanlar neyin
doru olduunu neyin yanl olduunu, neyin ahlki neyin gayri ahlki olduunu nasl anlayacak, nasl belirleyecek? Bilhassa antropolojinin, etnografyann25 geliimi bize dnyada her konuda ok farkl hatta zt ahlki
23 Rodney Stark, Topran Bol Olsun Seklerleme, s. 67.
24 Rodney Stark, Topran Bol Olsun Seklerleme, s. 67.
25 Uluslar karlatrarak inceleyen, kltr oluumlarn aratran, kltr bilimi.
34

EMRE DORMAN

kurallarn olduunu gsterdi. Allah reddeden bir insan

ya da toplum hangi kavmin dorularn doru kabul edecek? Ya da Hitleri dnelim. O yallar, zrlleri, Yahudileri, ingeneleri gaz odalarnda ldrrken topluma
hizmet ettiini dolaysyla ahlkl bir eylem gerekletirdiini dnyordu. Dolaysyla bu anlayta tek bir ahlktan sz etmek mmkn olmad gibi seklerizm iin
objektif ahlki ilkeleri belirleme ii byk bir sorun olarak ortada durmaktadr.
kinci sorun da en az birincisi kadar byktr. Neyin
ahlki neyin gayri ahlki olduunun belirlendiinin hayal
edildii bir durumda, sekler insan ahlki davranmaya
itecek olan gcn ne olaca sorusu da byk bir problem
olarak makul bir cevap beklemektedir. zellikle maddi
karlaryla elitiinde yine de ahlkl davranmay seebilecek midir insanlar? Seen birisi byle bir durumda
rasyonel davranm olacak mdr? Yani elektrikler kesildiinde de insanlarn ahlkl davranmalar nasl salanabilir? Bu konu da sekler toplumun oka karlat
ve zm retmede daha fazla zorland bir sorudur.
imdilik zm teknolojide, kameralarda aranmaktadr.
Esasen bu durum bir anlamda insanlardan umudun kesildiini gstermektedir. Ksacas bu sorunu sekler paradigma iinde zmek pek mmkn gzkmemektedir.

35

nsann Doas ve Ahlk Yaps

Dine htiya Duymayacak
Kadar Yeterli Midir?
Ne irfandr veren ahlka ykseklik ne vicdandr.
Fazilet hissi insanda Allah korkusundandr.
Mehmet Akif Ersoy

hlki deerlere bak asnn birka temel balk

altnda toplanmas mmkndr. Allahn varlna
inananlar asndan ikili bir ayrm yaplabilir. Bunlarn
ilki Allahn varln ve ahlki ilkelerin ilh bildirimler
sonucu insanlara din yoluyla gnderildiini kabul edenler (teist gr), dieri ise Allahn varlnn kabul edilmesine ramen ahlk iin dine ihtiya olmadn iddia
edenler (deist gr). Allahn varln inkr edenler asndan da ahlki deerleri iki temel balkta toplamak
mmkn olabilir. Birincisi Allahn varln da ahlki
deerleri de inkr edenler (amoralist ateist). Dieri ise
Allahn varln inkr etmesine ramen objektif evrensel ahlki deerler olduunu dnenler (ateist moral realist). Ahlk konusu aldnda genellikle bunun teoloji ve
felsefe ile alakal bir konu olduu dnlr. Bu ksmen
doru bir yaklam olmakla birlikte ayn zamanda artk
ahlkn artan bir ekilde disiplinler aras bir almaya
36

EMRE DORMAN

dnt gzlenmektedir. Felsefe ve teoloji dnda psikoloji, bilisel bilimler, nroloji, antropoloji, evrimsel biyoloji ve ocuk geliimi gibi birok alanda ahlk konusu
ele alnmaktadr.26
nsann doasn ahlkl olmak iin yeterli grenleri
temelde iki balk altnda toplamak mmkndr. Birincisi
Allahn varln kabul etmeyen ama ahlki deerleri insani bir gereksinim olarak grenler. Bu kiilere gre ahlk bireysel ve toplumsal ilikilerin dzenlenmesi adna
insanln ortak miras olarak var olagelmitir. kincisi
ise Allahn varln kabul eden ancak ahlk Allahtan,
dolaysyla dinden bamszlatranlar. kinci gr savunarak ahlki bir tutum iin dine ihtiya olmadn
iddia edenler, insan doasnn, Allahn varln ve insanlardan neler istediini bilecek zellikte yaratldn
kabul etmektedirler. Bu kiiler insann bu zelliinden
dolay ona ayrca bir bildirimde bulunulmasnn gereksiz olduunu iddia etmilerdir.
Esasen Allahn varlnn doal olarak insan akl tarafndan kavranp bilinebilecei konusunda Yahudi-Hristiyan dinleri ile slm dncesi iinde de benzer yaklamlarn bulunduu grlmektedir. Kurn- Kermde
Allahn varlnn apak olduunun ifade edilmesi iin
Gkleri ve yeri yaratan Allahn varlnda phe mi
var?27 eklinde buyrularak bu konudaki akla vurgu
yaplmakta ve yine O halde sen yzn, bir hanf
(tektanrc) olarak dine, Allahn insanlar zerinde
26 Caner Taslaman, Ahlk, Felsefe ve Allah, Etkileim Yaynlar, stanbul
(2014), s. 14.
27 brhim Sresi 14/10.
37

DN NEDEN GEREKLDR?

yaratt ftrata evir.28 yetiyle de Allahn insan

kendi varln bilip tanyacak yetenekte yaratm olduuna dikkat ekilmektedir.
slm dnrleri de benzer yaklamlarda bulunmulardr. rnein Mutezilenin Allahn varlnn ancak aklla bilinebilecei tezini savunduu bilinmektedir.
Bu konuda Nazzmn u ekilde bir yaklamda bulunduu aktarlr: Akll bir insan eriattan nce dnce
ile Allahn varln bilir. Ebl Hzeyl el-Allf ise Allahn ve btn bilgilerin ancak akl zaruretle bilineceini sylemitir. mm Mtrdye gre Allahn varl
aklla, din teklif ise eriatla (ilahi kanunlar btn) bilinir. mm Ear ise bu konuda orta bir yol tutmutur.
Ona gre mrifetullah (Allah hakknda bilgi) nce akl
ile salanr. Sonra eriatla vcip (zorunlu) olur.29 Eb
Hanfe, Allahn varln ispat iin hem nakl hem de
akl delillere bavurmakla beraber, daha ok inkrclar
ve bidat ehli ile muhatap olduu iin akl delillerin kullanmna ncelik vermitir.30
Ancak konumuz asndan nemli olan Allahn varlnn akl ile bilinip bilinemeyecei deildir. Allahn
doru bir ekilde kavranp buyruklarnn neler olduunun ya da hangi davranlarn rzasna uygun olup olmadnn yalnz akldan hareketle bilinebilmesinin mmkn olup olmaddr. Dine ihtiya olmad inancn
28 Rm Sresi 30/30.
29 brahim Agh ubuku, slm Felsefesinde Allahn Varlnn Delilleri,
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara (1971), s. 10.
30 Beyazzde, mam- Azam Eb Hanfenin tikadi Grleri, ev: lyas
elebi, M.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul (2000), s. 40.
38

EMRE DORMAN

tayanlar insann doal melekelerinin gcne duyduklar

gvenin bir sonucu olarak ahlk davranlarn da yine
bu doal melekelerden kaynakland yani yaratltan verildiine inanmlardr. nsan yaratlnn ahlka uygun
olduunda hi phe yoktur. Ancak insan ayn zamanda
ahlk d denilebilecek eylere ynelme potansiyeli de
tamaktadr. Hatta insan bilgilendiren ve snrlayan bir
kural yoksa ayet aklndan ok nefsine gre hareket etmeyeceinin bir garantisi de yoktur. Dini bildirimlere ihtiya olmadna inananlar iin akl ahlk davranlar
bilip belirlemek iin bir l klnmtr. Allah ile insan
arasndaki ilikinin ise ou zaman ahlk davranlara
indirgenmi olduu sylenebilir. rnein bu kiiler iin
Allaha yaplacak ibadetin z ahlk bir yaam yani erdemli davranlara dayaldr. Bunun dnda ise Allahn
insanlardan herhangi bir ey istemeyecei, nk Onun
hibir eye ihtiyac olmadna dikkat ekilir. Ahlk yaam ise Allah tarafndan bahedilmi olan nimetlere kar
teekkrn bir ifadesidir. Ancak ahlki kurallarn Allah
tarafndan bildirilmemesi durumunda insanlarn oluturduklar ahlki deerlerden emin olmalar mmkn olmad gibi birileri tarafndan belirlenmi ilkelerin dierlerini balaycl da sz konusu deildir.
Tarih boyunca ahlkn akl ile temellendirilmeye allmasna ynelik yaklamlarn bulunduu bilinmektedir.
Eski Yunanda akln insan yaamnn dizginleri olarak
grlmesiyle o ana kadar din ile var olduu kabul edilen ahlk artk dinden bamszlatrlarak akla dayandrlmaya allmt. rnein Sokrat tarafndan ortaya
39

DN NEDEN GEREKLDR?

konulan ahlk felsefesinin dine dayandrlmadan ortaya

konulan ilk rasyonel ve din d ahlk anlay olduu ynnde yaklamlarn grlmesi mmkndr.31 Kantn da
ahlk temellendirirken dinden deil, akldan hareket ettii grlmektedir. Ona gre ahlk, zgr olan ve ayn
zamanda akl vastasyla kendini doal yasalara tbi klan insan zerine temellendirildiinde insann grev ve
sorumluluklarn anlayabilmesi iin kendi zerinde baka
bir varlk dncesine ihtiya duymayaca gibi grevlerini yerine getirmek iin de doal yasalardan baka bir
sebebe ihtiya duymayacaktr.32
Ahlk davranlarn yaratltan verilmi olduu dncesi dinin aleyhinde deil aksine dini destekleyen bir
anlaytr. Allahn, insanlardan ahlk baz davranlar
isteyip erdemli olmalarn beklerken onlar bu davranlara uygunsuz bir yaratl zerine var etmi olduu dnlemez. Bu sebeple din emir ve yasaklar sonucunda
ortaya kan bir takm ahlk davranlar insan ftrat ile
uyum iinde olmaldr. Akldan hareketle ahlk davranlarn bilinebileceinin ileri srlmesi de esasen dine
aykr deildir. Din tarafndan ortaya konulan ahlk davranlar akl ve mantk ile de uyum iindedir. Buradaki
kritik nokta ise akln ve insan doasnn ilh bir bildirim olmadan tek bana ideal bir ahlk anlayna hkmetmeye yeterli olup olmaddr. nsan, akl ile hangi
davrann doru ya da yanl olabileceine ynelik
31 Emile Boutroux, Education and Ethics, ev: Fred Rothwell, Williams&Norgate, London (1913), s. 2-4.
32 Immanuel Kant, Religion Within The Limits of Reason Alone, ev:
Theodore M. Grene-Hoyt H. Hudson, Harper Torchbooks, New York
(1960), s. 3.
40

EMRE DORMAN

karmlarda bulunabilir ama yine de sz konusu karmlar ancak ilh vahiy ile desteklenip dorulandnda
o davrann gerekten de doru ve ideal bir davran olduuna hkmedilebilir. Yani bu deerlerden emin olunabilir. Kurn- Kermde Allahn insan nefsini ftrattan
biimlendirerek ona bozukluu ve korunmay ilhm ettii yani insann nefsinin ktlklerine uyabilecei gibi
o ktlklerden korunabilecek bir kabiliyete de sahip olduuna dikkat ekilir:
Andolsun nefse ve onu dzgn bir biimde
ekillendirene. Ardndan da ona bozukluunu
ve korunmasn ilham edene ki nefsini temizleyip arndran, gerekten kurtulmutur. Onu
kirletip rtense kayba uramtr. 33
nsan zgr irde sahibi bir varlk olduundan genellikle kendi bana ktlklerden korunabilme potansiyelini yeterince devreye sokamam ve ancak ilh bir sevk
ve bildirim ile doru ile yanl ayrt ederek geree ulaabilmitir. Bununla birlikte Kurnda Allahn insanolundan kendisini Rab olarak tanyacaklarna dair misak
ald ve insanlarn buna tanklk ettikleri ifade edilir:
Hani, Rabbin, demoullarndan, bellerinden zrriyetlerini alp onlar kendi nefislerine
hit tutarak sormutu: Rabbiniz deil miyim?
Onlar: Rabbimizsin, buna tanklk ederiz. demilerdi. Kyamet gn, Biz bundan habersizdik demeyesiniz. 34
33 ems Sresi 91/7-10.
34 Arf Sresi 7/172.
41

DN NEDEN GEREKLDR?

Ayette de grld gibi insan, yaratcsn bilip tanyabilecek bir ftrat zerine var edilmitir. Ancak nefsinin
sahip olduu zellikler gz nnde bulundurulduunda,
insandaki Rabbini bilip Ona ynelebilme potansiyelinin
ancak ilh bir sevk ile tam anlamyla gerekleebilecei
anlalmaktadr. Yani insann ftratnda bulunan doru
yola tbi olma isteinin ona doru ile yanl gsterecek
ilh bildirim ile ortaya kaca sylenebilir. Aksi halde
kiinin iinde bulunduu evresel faktrler kiiye yaratltan verilmi olan bu saf ve doal inanma duygusunu
kreltip ortadan kaldrabilecei gibi tarih boyunca pek
ok rnei olan saysz inan ve retinin etkisiyle bu
duyguyu saptrp doasn bozabilir. Kurnn bir sfat
olan zikir kelimesinin hatrlatc anlamna da geldii
dikkate alndnda, ilh vahyin insana bilmedii eyleri retmesinin yannda insan ftratna uygun ve uygunsuz olan eylerin neler olduunu hatrlatma ilevinin
de olduu bilinmelidir. Aksi halde insann nefsi ile ba
baa braklmas halinde onun kendi tutku ve arzularnn peinden giderek kural tanmaz olmas kanlmaz
olacaktr. Bu durumun o kadar ileri boyutlara ulamas
mmkndr ki Kurn- Kerm bu konuda u ekilde bir
tenkitte bulunmutur:
Kendi istek ve tutkularn (hev) ilh edineni grdn m? imdi ona kar sen mi vekil
olacaksn?35
Gerekten de insann en gzel biimde yaratlm
olmasna ramen nefsinin doymazlk ve bencillikleri
35 Furkan Sresi 25/43.
42

EMRE DORMAN

sebebiyle ne kadar aa hallere debildii grlmektedir. nsann yeryznde varlk sahasna kt andan gnmze kadar pek ok insann amasz, doyumsuz, bencil bir yaam srerek ireti arzular peinde kotuu bir
gerektir. Bu gibi insanlar iin sadece gndelik zevklerin nemi olduu gibi onlar asndan din ya da ahlk
yaptrmlarn herhangi bir deeri bulunmamaktadr. Demek ki insan Allah tarafndan kendisine bahedilen kabiliyetleri gereince kullanmad ve varlk amacn sorgulamad zaman onun hayvanlar gibi bir hayat srmesi
kanlmaz olmaktadr. Bu durum Kurn- Kermde u
ekilde ifade edilir:
Kalpleri vardr bununla kavrayp anlamazlar, gzleri vardr bununla grmezler, kulaklar
vardr bununla iitmezler. Bunlar hayvanlar gibidir, hatt daha aalktrlar. te bunlar gafil olanlardr. 36
Bunun yannda insanlarn ounlukla bencil ve cimri
olduu, kendisine bir ktlk isabet ettiinde hemen Allaha yalvarp yakard ancak o ktln kendisinden
uzaklamasyla birlikte hemen eski haline dnerek nankrle sapt grlmektedir. Yine insann kolaylk ve
ferahlk zamanlarnda Allah unuttuu, kendi kendisine
yeterli olduu zannna kapld ve bu sebeple irke varan
sapknlklara dt grlmektedir. Bu gibi sebeplerden tr insana Allahn hatrlatlmas ve iinde bulunduu sapknlktan kurtulabilmesi iin de ilh buyruklarn
36 Arf Sresi 7/179.
43

DN NEDEN GEREKLDR?

bildirilmesi gerekmektedir. nsann bu zayf ynlerine

Kurn- Kerm yetlerinde u ekilde iaret edilir:
Gerekten, insan, bencil ve haris olarak yaratld. Kendisine bir er (ktlk) dokunduu
zaman feryad basar. Kendisine hayr ve nimet
ulanca ondan bakalarnn yararlanmasna engel olur. 37 nsana nimet verdiimizde yz evirir, yan izer. Kendisine er dokununca, hemen
duya koyulur. 38
nsana bizden bir rahmet tattrp sonra onu
ondan ekip alsak, insan elbette ok mitsiz,
ok nankr bir hale der. Ve eer ona, kendisine gelip atan bir zorluk ve kederden sonra
bolluk ve nimet tattrrsak, hi kukusuz yle
diyecektir: Tm sknt ve ktlkler benden
uzaklamtr. Bu durumda o, bir sevin mar, bir kendini beenmi olur. 39
nsanlara zorluk dokunduu zaman; yan
yatarken, otururken, ayaktayken bize yalvarr.
Ama skntsn zdmzde, kendisine dokunan bir zorluk yznden bize hi yalvarmam
gibi hareket eder.40
nl yazar Tolstoya gre dinsiz bir kiinin var olmas, kalpsiz bir kiinin var olmas kadar imknszdr.
Zira Tolstoy dini, bir kiinin harici dnyayla veya onun
37
38
39
40

Mearic Sresi 70/19-21.

Fussilet Sresi 41/51.
Hd Sresi 11/9-10.
Yunus Sresi 10/12.
44

EMRE DORMAN

kkeni ve ilk sebebiyle ilikisi olarak tanmlar. Dolaysyla akl banda bir kii bu ekilde bir iliki iinde olmadan yapamaz.41
Din fertlerin mukaddes duygu, ortak uur ve vicdan etrafnda birletiren bir amil olduu gibi toplumlar
ykselten, onlarn gelimesini salayan bir kurumdur.
Din ayn zamanda ahlki bir messese olarak insanlara yn veren, en mkemmel kanunlar ve en sk nizamlardan daha kuvvetli bir ekilde kiiyi iten kuatan, kucaklayan ve ynlendiren bir disiplindir. Dinin
zayflamas ahlki ve hukuki sularn artmasna, giderek anarizme yol aar. nk din olmaynca ahlk
iin yaptrm gc kalmaz.42

Hayat tam manasyla anlaml klan ey dindir. lahi

bildirim sayesinde insan hayata geli nedenini, nasl bir
hayat yaamas gerektiini, Allaha yarar kul olmann
gereklerini, ferdi ve toplumsal ilikilerindeki l ve dengeyi, lm ve lmden sonrasn anlamlandrr. Vahiy,
insan karanlklardan aydnla karan bir ktr. Kii
ancak vahiy sayesinde armadan yol alabilir. Hayatnn
merkezinde Allahn olmas ve tm kararlarnda Allahn
rzasn gzetmesi gerektiini vahiy sayesinde renir.
Hayra ve bara ynelik iler yapmak, iyilii emrederek
ktlklerden sakndrmak, ihlasl, gvenilir, drst ve
adil olmak konusundaki tm motivasyonunu vahyin gcnden alr.
Ahlkl ve erdemli yaamay, zorluklara kar sabretmeyi, sadece iyi hallerde deil en olumsuz artlarda
41 Tolstoy, Din Nedir, s. 81.
42 Gnay Tmer, Din, DA, IX, s. 317.
45

DN NEDEN GEREKLDR?

dahi kretmeyi, her eyde bir hayr grmeyi, karlksz iyilik etmeyi, ksz, yetim ve dknlere merhamet
etmeyi, yardmlamay, paylamay vahiy terbiyesinden
geerek renir. Dnya hayatnn geiciliini, kalc ve
sonsuz yaamn ahirette olduunu, basit dnyevi karlarn dini buyruklarn nne geirmemeyi vahiy sayesinde renir. Hibir eyi ve kimseyi Allahtan daha fazla
sevmemeyi, ibadetlerinde gnlden ve titiz olmay, dini
gereklerden uzak kiileri bu gerekler ile buluturmay,
sadece ibadetleri ile deil z, sz ve insani ilikileriyle
rnek bir inanan olmay vahiy sayesinde renir. Vahiy
olmadan insann tam anlamyla Allahn yceliine ve insanlk onuruna yarar bir birey olmas mmkn deildir. Dolaysyla vahiy olmadan insan eksik ve yetersizdir.
Hayat ise bo ve anlamsz kalmaya mahkmdur. Bo ve
anlamsz kalan hayatn ise herkesin kendi istek ve tutkular dorultusunda doldurulmaya allmas ve farkl
anlam araylarnn ortaya kmas kanlmaz olacaktr.

46

Dinden Bamsz Bir Ahlk Mmkn M?

Din dnda bir ahlk tesisine teebbs etmek, holandklar bir bitkiyi yeniden topraa ekmek isteyen
ocuklarn onu kksz bir halde koparp, sonra da
o haliyle topraa dikmelerine benziyor. Kksz bitki
olmad gibi, din temeli olmayan gerek ve uygulanabilir bir ahlk da olamaz.43

hlk konusunda inceleme yapldnda ahlk eitleriyle ilgili olarak, helenistik ya da estetik ahlk,
din ahlk, modern ya da bilimsel ahlk olmak zere
baz sralamalarn yaplm olduu grlmektedir.44
Tarih boyunca teist dinler tarafndan ahlk kurallarn
dine dayandrld bilinmektedir. Ancak ahlkn temellendirilmesi problemi olarak bilinen konu dikkate alndnda, felsefe tarihi boyunca ahlk kurallarn din
ve din d olarak iki balk altnda incelendii; din
d olarak kabul edilen temellendirmelerin ise genellikle akl sezgi veya duyu kavramlarna dayandrld kabul edilmitir.45
43 Tolstoy, Din Nedir, s. 97.
44 Emile Boutroux, Education and Ethics, s. 1-2.
45 Recep Kl, Ahlkn Din Temeli, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara
(1992), s. 14.
47

DN NEDEN GEREKLDR?

Ahlk kavramnn Arapadaki hulk kelimesinin oulu olduu, bu kelimenin yaratl, din, tabiat, insann
i dnyasn (nefsini) ve d dnyasn da ifade ettii bilinmektedir. Dolaysyla ahlkl olmak, yaratla uygun
davranmak/yaamaktr. Tabiat ve ftrat mnasna da gelen hulk kelimesindeki tabiatn ahlkn doutan gelen
temel unsurlar olarak kabul edildii ve ayn zamanda sorumluluun n art sayld huyun ise tabiata sonradan rz olan (ortaya kan) haller olduu bilinmektedir.46
Ahlk davranlarn ftrattan verilmi olan ynnn varl insann bu davranlar pratik adan yerine
getirmesi iin yeterli deildir. Bu noktada ftrattan verilmi olandan daha fazla dsal etkiler ile oluan ahlk
anlaynn insan zerinde etkili olduunun sylenmesi
mmkndr. Tabii ki bu etki sadece evreye balanmak
zorunda deildir. lh bir vahyin buyruklar da insana
dtan gelen ancak iselletirmekte zorluk ekmeyecei
bir takm bildirimlerde bulunabilir. Bu ynyle de dsal
etkinin, zellikle vahyin insann ahlk anlayn belirlemede olduka etkili bir boyutu bulunduu sylenebilir.
Yine dikkat edilirse kazanlm huylarn aa kmasnda insann zgr irdesinin konu edinildii grlmektedir. radesi ile hareket eden bir varlk yanlmaya,
kendi istek ve tutkular dorultusunda kararlar almaya
meyledebilir. Ancak ilh bir bildirim o kiiye zerinde
bulunduu eyin doru ya da yanl olduunu syleyerek bu yanlndan vazgemesi ya da neden doru olan
yapmas gerektii ile ilgili rasyonel bir gereke sunabilir.
46 Hsameddin Erdem, Ahlk Felsefesi, H-ER Yaynlar, Konya (2009), s.
13-14.
48

EMRE DORMAN

Aksi durumda, kii mer olacak eye uygun hareket etmekten ok irdesi dhilinde kendisine ho gelen eyleri
merlatrma ve kendine gre bir ahlk anlay gelitirme yoluna gidebilir.
Ahlklarn insan davranlar ile ilgili ahlk tanmn u ekilde yaptklar grlr: Ahlk, nefiste (ruh)
kkl bir ekilde yerleip kendisinden fiil ve davranlarn, tekrar tekrar dnmeye, zorlamaya ihtiya duymadan, kolaylkla meydana gelmesi ve istikrr kazanmasna denir.47 Sz konusu tarifte de grld gibi, ahlk
hal insan nefsinde kkl ekilde yerleik bulunan bir durumdur. Bu halin akla ve dine uygun bir ekilde hayrl
ve gzel fiiller ortaya koymas iyi ahlk, bu zelliklere
sahip kii ise gzel huylu olurken; kt ve hayrsz fiillerin aa kmasnda ise kt ahlk; sz konusu kii
ise fena huylu olacaktr.48
Baz kiiler tarafndan insann ahlk davranlara
uyumlu bir doa zerinde var edildii ve bu varl sebebiyle de ahlkl davranmas iin hiretteki dl motivasyonu ya da ceza korkusuna gerek olmadnn iddia
edildii grlr. Oysa evrensel olduu dnlen ahlk
kabullerin dinden bamszlatrlmalar mmkn olmad gibi hiret ile ilikilerinin kesilmesinin de rasyonel
bir temele dayanmas mmkn deildir. Ahlkn dine
dayal olduu dncesi teist dinlerin en temel retilerinden biridir. nsanlk tarihi boyunca gnderilen dinlerin ortak mesajlar byk oranda evrensel olan ahlk
47 Hsameddin Erdem, Ahlk Felsefesi, s. 14.
48 Hsameddin Erdem, Ahlk Felsefesi, s. 14.
49

DN NEDEN GEREKLDR?

ilkelerinden olumaktadr. Ancak zamanla ahlk davranlarn dinden bamsz ve insanlarn ortak kabulleri
gibi alglandklar ve bu sebeple ahlkl olabilmek iin
dine ihtiya bulunmad eklinde baz inan ve kabuller ortaya kmtr. Oysa dinden ve dolaysyla da hiretten bamszlatrlan ahlk bir davrann rasyonel
bir temele dayanmas beklenemez. Baz ateistlerin ahlk davranlar, dinler tarafndan uydurulan ve insan
davranlarn snrlandran inanlar olarak tanmladklar bilinmektedir.
Bununla birlikte ahlkl olmak iin Allaha ve dine
ihtiya olmad iddia edildiinde Allahtan ve dinden
bamszlatrlan bir ahlk anlaynn kendi iinde pek
ok tutarszl barndrmas kanlmaz olacaktr. nk
ayet Allah yoksa ve Allah tarafndan gnderildiine inanlan dini kurallar insan rn uydurmalardan ibaretse
evrende iyi ve ktnn varlndan sz etmemiz de anlamszlaacaktr.

50

Allah Yoksa Objektif Ahlki Deerler

ve Grevler Yoktur!

lk olarak Allah yoksa objektif iyi ya da kt gibi kavramlar ile insani deerlerden sz etmemiz mmkn
deildir. Bu durumu Allah yoksa objektif ahlki deerler ve grevler yoktur eklinde ifade edebiliriz. rnein
Allaha ve dine inanmayan biri tecavzn kt bir davran olduunu neye dayanarak iddia edebilir? ayet evren ve yaam tesadfler sonucu ortaya km eylerse
yani hem biz insanlar hem de evrendeki her ey amasz
atomlarn rasgele bir araya gelmelerinden meydana gelmisek neden deerler olsun? Ya da neden bir eylem iyi
veya kt kavramlaryla tanmlansn? Burada dikkat ekilmeye allan iyi ya da kt grlen bir eylemin yaplp yaplmamas deil, bilinsiz atomlardan hareketle
bu gibi kavramlarn oluturulmalarnn mmkn olmaddr. rnein ateist biri Allah yok ama ben iyi iler
yapyorum diyemez. nk Allah yoksa iyi bir ey de
yoktur doada. yi bir sfattr; eyleme atfedilen bir isimdir. Yani objektif deildir. Bunun yannda ahlki ilkeler Allah tarafndan yaratlmtr demek dindar insanlar
daha ahlkldr demek deildir. rnein gz Allah yaratmtr diyen biri dindarlarn daha iyi grdn iddia etmez. Bir ateist bir inanandan daha ahlkl olabilir.
51

DN NEDEN GEREKLDR?

Ancak bir ateistin daha ahlkl davranyor olmas ahlk

Allahtan bamszlatrmayaca gibi ateistin de tutarl
bir tavr sergilediini gstermez.
Allah yoksa objektif ahlki deerler ve grevler yoktur denildiinde bu noktada objektif ve sbjektif arasndaki farka dikkat ekmekte fayda var. Bilindii gibi
objektif denildiinde kiisel grlerimizden bamsz olan, sbjektif dediimizde ise tam anlamyla kiisel grlerimize bal ve kiiden kiiye gre deiebileni anlyoruz. Dolaysyla objektif ahlki deerlerin
olduunun ifade edilmesiyle insanlarn kiisel grlerinden bamsz olarak iyi ve ktnn var olduu sylenmektedir. Ahlkn objektif olmas demek bir eyin
insanlar o eye inansa da inanmasa da onun yanl ya
da doru olmas demektir. Dier bir deyile, adam ldrmek, almak, tecavz etmek gibi eylemler biz onlara inanmasak da yanl, fedakrlk gibi eylemler ise
dorudur. Mesela Hitler sava kazanp, herkesin beynini ykayp, insanlar Yahudi soykrmnn doru olduuna inandrsa bile, yine de soykrm yanlsa o zaman
ahlk objektiftir. Buna gre ahlk insann icat ettii bir
ey deildir.49 Yine ayn eyi yllardr Ortadounun kanayan yaras olan srail ve Filistin arasndaki insanlk
d manzaralar iin de sylenmesi mmkndr. rnein srail devleti her trl ekonomik, siyasi, medya ve
kitlesel iletiim aralar gibi kresel glerini kullanarak gerekletirdii pek ok insanlk d ve orantsz g kullanmn hakl gsterecek ekilde hepimizi
49 William Lane Craig, On Guard: Defending Your Faith with Reason and
Precision, David C Cook, USA (2010), s. 130-131.
52

EMRE DORMAN

inandrp ikna edebilir. Ancak bu, zamannda kendilerine uygulanan zulmn bir benzerini ayn topraklarda
yaayan insanlara uygulad gereini deitirmez.50

50 srailli insan haklar rgt BTselem, 2009 ylna kadar son 20 ylda srail-Filistin atmalar srasnda 7398 Filistinli ve 1483 sraillinin hayatn
kaybettiini belirledi. rgt verilerine gre, son 20 ylda srail gvenlik
gleri, en az 1537si ocuk 7398 Filistinliyi ldrd. 2009, en fazla Filistinlinin ld yl olarak kayda geirildi. BTseleme gre, bu yl iinde 315i
ocuk olmak zere 1033 Filistinli ldrld. Bu lmlerin ou, Gazzedeki
operasyon srasnda meydana geldi. Yine sadece srail Savunma Kuvvetlerinin 8 Temmuz 2014de Gazze eridinde Filistinli sivillere ynelik balatt ve Filistin snrlar ierisinde gerekletirilen kara, hava ve deniz operasyonlarn ieren askeri harekt sonras on binlerce Filistinli Gazzeden
srlerek Birlemi Milletlerin kontrolndeki 6 okula snmak zorunda
kald. srail ile Hamas arasnda elli gn boyunca yaanan atmalar sonucunda, srail ordusunun havadan, denizden ve karadan gnderdii fzelerle hastane ve okul binalar da dhil olmak zere binlerce hedef vuruldu,
yzlercesi ocuk olan 2200den fazla Filistinli hayatn kaybetti. 18.000 ev
tahrip edildi ve 100.000den fazla Filistinli evsiz kald. Gazze eridinden
ounlukla sivillerin yaad srail tarafna atlan fzeler sonucunda biri
drt yanda bir ocuk olmak zere be sivil hayatn kaybetti. atmalarda
67 srail askeri hayatn kaybetti. Kaynak: www.btselem.org
53

yi ve Kt Kavramlar le lgili Bilgi in

Dine htiya Vardr!

ini bildirim olmadan iyi ve ktnn ne olduunu

bilmemiz mmkn deildir. Yani bu noktada ilahi
destee ihtiya bulunmaktadr. Aksi halde herkesin iinde
bulunduu artlar dorultusunda iyi ve kt tanmlamalar oluturmas mmkndr. Bu durumda ahlki kabul ve eylemlerin keyfiletirilmesi kanlmaz olur. Doas bozulmam insan ftratnn, aklnn ve vicdann
doru ve yanl arasnda byk oranda ayrm yapabilmesi mmkn olabilir. Bunun nedeni ise Allah tarafndan yaratlan insan ile ahlk kurallar arasnda doal bir
uyum bulunmasdr. Dolaysyla dini bildirimler olmasa
da doas bozulmam bir insan kendi iinde birok konuda doru ile yanl ayrt edebilir. Ancak bu konuda
geerli ve salam bir dayanann olmas yani iten gelen sesini destekleyecek bir ilahi bildirimin bulunmas
gerekir ki ayrmlarnda ne oranda isabetli olup olmadndan emin olabilsin. nk insan yanlabilen, nefsi
istek ve arzular dorultusunda hareket edebilen, iradesine yenik derek hatalar yapabilen, pek ok yanl eylemini eitli gerekeler ile merulatrabilen bir varlktr. Tam da bu ve benzeri zellikleri sebebiyle doru ve
yanl arasnda salkl bir ayrm yapabilmek iin dini
bildirimlere muhtatr.
54

EMRE DORMAN

Bu kitab tutan elleriniz, kitabnz, odanz aydnlatan k,

Dnya, Gne ve tm bilinen Evren, yukardaki tabloda verilen
temel paracklarn farkl sralarda birlemesiyle oluur. Peki,
bu paracklar nasl sralanrsa iyi, nasl sralanrsa kt
elde edilebilir? Bu kavramlar maddeye akn deil midir?

55

Allah Yoksa Ahlki Eylemlerin

Rasyonel Bir Temeli Yoktur!

llah olmadan ahlki eylemlerin rasyonel bir temele

dayandrlmas mmkn deildir. nk yaplan
eylemin rasyonel bir temele dayandrlabilmesi iin Allaha ve dine muhtatr insan. Ahlki deerleri dndmzde geleneksel olarak ahlki deerler en iyiyi yani
Allah temel alr. Ama ayet Allah yoksa ahlki deerlerin bir temeli kalr m? Allah yoksa insanlarn ahlki
adan bir deerinin olduunu dnmek iin geerli
bir sebep var m? Ateizmin en popler ekli natralizm
yani doalclktr. Doalclk bize doa dnda bir gereklik olmadn sylerken ayn zamanda var olan her
eyin ancak en iyi bilimsel teoriler ile aklanabileceini
savunur. Ancak bilim ahlki adan tarafszdr; bir test
kabnda ahlki deerler bulamazsnz. Bu durumda doalclk anlay asndan ahlki deerlerin aslnda var
olmad ve tm bunlarn insanlar iin bir yanlsama (illzyon) olduu sonucu kmaktadr.51
Allah yoksa objektif ahlki deerler iin bir temel kalr
m? Ateist bak asna gre insanlar yalnzca hayvandr ve hayvanlarn dierlerine kar ahlki ykmllkleri yoktur. Bir aslan bir zebray ldrdnde, zebray
51 William Lane Craig, On Guard, s. 131.
56

EMRE DORMAN

ldrm olur, fakat cinayet ilemi olmaz. Kocaman

bir kpek bal diisiyle g kullanarak iftletiinde,
g kullanarak iftlemi olur fakat tecavz etmi olmaz. nk onlar iin olaylarn ahlki boyutu yoktur.
Ne yasaklanmlardr ne de ykmllkleri vardr.52

Ahlkn dinden dolaysyla Allahtan bamsz olamayaca ifade edildiinde bu inanca ynelik getirilen eletirilerin banda insanlarn ahlkl davranmak iin Allaha
ya da dine inanmalarna gerek olmad, pekl inansz
yani ateist birinin de ahlkl olabilecei iddias gelmektedir. Buradaki problem sz konusu iddiada bulunan kiilerin ahlki deerlerin kkenini sorgulamamalarndan
ve bir yaratc olmasa da sz konusu ilkelerin insanlar
tarafndan bilinip uygulanabilir trden deerler olduuna
inanmalarndan kaynaklanmaktadr. Elbette inansz bir
kii de pratik adan ahlkl olabilir. Yani baka bir ifadeyle bir kiinin ahlkl davranmas iin mutlaka Allaha
inanmas gerekmez. Ancak iin teorik, kkensel ve rasyonel boyutu ayr bir pencere amaktadr. Ahlkn dinden
bamsz klnamayaca ifade edilirken ayet bir yaratc
yoksa ahlkl davranmann rasyonel bir temeli olamayaca gereine dikkat ekilmektedir. Yoksa tm inanl
insanlar ahlkl, inanszlarn tamam ise ahlksz eklinde bir iddiada bulunulmamaktadr. Objektif bir ahlktan sz edebilmek iin mutlaka ahlkn dine yani Allaha
dayandrlmas gerekir. Aksi halde ahlkn objektifliinden sz etmek mmkn olamayaca gibi herkesin kendi
kabulleri ve bak as dorultusunda bir ahlki deer
ortaya koymas da kanlmaz olacaktr.
52 William Lane Craig, On Guard, s. 132.
57

DN NEDEN GEREKLDR?

Ahlkn srf teorik deil, pratik ynnn de bulunduu dikkate alndnda Doru nedir? sorusu kadar,
Neden doruyu yapmalym? sorusu da nemli olmaktadr. nk teoride neyin doru olduu yeterli deildir;
teoriyi pratie geirmek gerekir. rnein herkes hrszlk ktdr diyerek bunun yaratltan kaynakl bir bilgi
olduunu syleyebilir. Ancak iin pratik boyutu nmze
farkl bir alan amaktadr. Neden ii para dolu bir anta
bulduumda onu sahibine vermeliyim? eklindeki soruya verilecek cevabn rasyonel olabilmesi iin din ve
hiret inanc gerekir. Bu sebepledir ki Kant ahlk teolojisinde Allah ve hiret inanlarn postla53 olarak koymutur. hiretin varlna ise din olmadan hkmedebilmek mmkn deildir. Yine ahlk yasalar ile Allah
arasndaki irtibat da sadece dinle kurulabilir; din olmadan Allah-ahlk-hiret balants kurulamaz. Kantn
ahlk deontolojik (dev bilimi/ahlk) olmasna ramen,
o bile, bireysel ahlk iin Allah inancyla beraber hiret
inancn gerekli grmtr. Allahn hirete dair bir bildirimde bulunmamas halinde insanlarn hiret inancna
sahip olmalar ve ahlklarn bu inanca gre oluturmalar mmkn deildir. Ahlk iin sadece doru davrann ne olduunu bilmek yeterli deildir. Belli bir anda
doru davrann neden yaplmas gerektii, yani pratik
adan ahlk uygulamann mant nemlidir ki, bu da
tam anlamyla sadece din tarafndan ortaya konulan hiretin varl ile mmkndr.
53 Teorik olarak ispat edilemeyen; dncenin aknda varl zorunlu olan
ve geerli saylan nerme.
58

Ahlki Deerler
Kendiliinden Oluabilirler Mi?

az ateistler adalet, merhamet, sevgi gibi kimi ahlki

deerlerin ylece kendiliinden herhangi bir temele
ihtiya duymadan var olduklarn iddia edebilmektedirler.
Esasen bu bak asna gre objektif ahlki deerlerin
varl kabul edilirken bu deerlerin Allaha dayandrlmas reddedilir. Ancak adalet, sevgi, merhamet ve benzeri kavramlarn kendiliinden var olduunun anlalmas
olduka zordur. stelik bu gibi ahlki deerlerin kendiliinden var olduu kabul edilse de bu gibi deerlerin insanlar iin ahlki ykmllkler oluturduunun gstergesi de yoktur. Kendiliinden olumu bir eyin birey
olarak benim zerimde neden bir yaptrm gc olsun?
Byle bir ykmll bana dayatacak olan kim ya da
ne? Bununla birlikte ayet adalet, merhamet ve sevgi gibi
ahlki deerlerimiz ylece kendiliinden olutularsa, ahlki zaaflar olarak tanmlanabilecek agzllk, nefret,
kibir, ihtiras, nankrlk ve bencillik gibi zaaflarda ylece
kendiliinden olumu demektir. Bu durumda birey olarak benim kendiliinden olumu bu ahlki ve ahlk d
diye tanmladm kavramlarn sadece ahlki olan ksmn grev edinerek yaamam gerektiine dair temelim
59

DN NEDEN GEREKLDR?

nedir?54 Ateist bak asna gre her eyin tesadfler sonucu kendiliinden olutuu dikkate alndnda insanlarn eylemlerinin ahlki sorumluluunu stlenmelerini
gerekli klacak bir temel olmad gibi rnein Hitler
gibi yaamakla Hz. Muhammed gibi yaamak arasnda
da bir fark kalmamaktadr. stelik bu ekilde bir yaam
algsnda insann daima kendi menfaatine olan gzetmesi ve anlk haz ve zevklerini her trl deerin zerinde grmesi de gayet doal olacaktr. Ben neden kendi
menfaatime olan bir ey sz konusuyken bakasn da dnmeliyim? Neden daha fazlas mmknken olanla yetinmeliyim? Neden ktlklere gzellikle karlk vermeliyim? Ya da neden zayf ezmemeliyim? Neden paylap
yardmlamalym? Neden bakalar tarafndan belirlenmi ahlki ilkeleri dikkate almalym? Kendi ahlki kriterlerimi yaratamaz mym? Bir bakasnn benden daha
doru olduunun ls nedir? Bu gibi sorular oaltmak mmkndr. Anlalmas gereken ey Allah olmadan objektif bir ahlkn ve ahlki deerlerin rasyonel temelinin olmasnn mmkn olmaddr.
Ahlki deerler kendiliindense, objektif iyi ve ktden sz edilemeyecei pek ok mehur ateist tarafndan
da itiraf edilmitir. Jean Paul Sartre, Friedrich Nietzsche,
Bertrand Russell, Richard Dawkins ve Michael Ruse gibi
modern dnemlerin nl ateistleri Tanrsz bir evrende
objektif ahlki nermeler olamayacan sylemilerdir.
rnein Sartrea gre Tanr olmad iin insann hibir isel deeri yoktur. Ahlk dhil tm deerleri insan
54 William Lane Craig, On Guard, s. 136-138.
60

EMRE DORMAN

kendisi yaratmtr. Nietzscheye greyse sadece Tanr gerekse ahlkn gereklii vardr ve ahlk, Tanrya inanp
inanmamakla ayakta kalr ya da yklr. Russella gre
de nesnel ahlki nermeler yoktur ve ahlk toplumun
birey zerindeki basksndan kaynaklanr. Yine rnein
nl ateist biyolog Richard Dawkinse gre: Gzlemlediimiz evren, temelinde, tasarm olmayan, ama olmayan, iyi ve kt olmayan, kr acmasz bir umursamazlk dnda hibir ey olmayan bir evrenden beklediimiz
tm zelliklere sahiptir. Bilim felsefecisi Michael Ruse
ve sosyobiyolojinin babas kabul edilen Edward Wilsona
gre ahlk bizim oalmaya ynelik amalarmz glendirmek iin olumu bir adaptasyondur. Anladmz
haliyle ahlk, i birlii yapmamz iin genlerimiz tarafndan oluturulan bir illzyondur.55 Bertrand Russella
gre gerekte iyi-kt bilinci eitimin bir rndr. nsanlarn byk ounluunda bu bilin eitimcilerin istek ve ynlendirmelerine gre alanr ve ahlkla amalanan ey kendi isteklerimizin evrensel nemde olduunu
gstermektir.56 Russella gre deerler konusundaki farkllklar hakknda objektif bir karar vermek mmkn deildir. nk bu farkllklar beeni farklldrlar. Dolaysyla hibir objektif geree dayanmamaktadrlar.
Savunmakta olduum kuram, deerlerin znellii
diye anlan retinin bir biimidir. Bu retiye gre, deerler konusunda ayr dnen iki kii arasnda, gerekle
55 Enis Doko, Aksiyolojik Argman: Deerlerin Ontolojik Temellendirilmesi
Tanrsz Mmkn M?, Allah, Felsefe ve Bilim, Editrler: Caner Taslaman-Enis Doko, stanbul Yaynevi, stanbul (2013), s. 113-114.
56 Bertrand Russell, Din ile Bilim, ev: Akit Gktrk, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul (2005), s. 163-164.
61

DN NEDEN GEREKLDR?

ilgili bir anlamazlk deil, bir beeni ayrl vardr.

Bir kimse midye iyidir derken, baka biri de bence
ktdr derse, ortada tartlacak hibir eyin olmadn grrz. Szn ettiimiz kuram deerler konusundaki btn ayrlklarn buna benzer olduunu ileri
srer, oysa biz midyeden daha nemli grnen konular
iin byle bir eyi hi dnmeyiz. Bu gr benimsememizde balca dayanak, unun ya da bunun bal
bana deerli olduunu kantlamakta salam bir kant
bulabilmenin gldr. Hepimizde bir gr birlii
olsayd, deerleri sezgiyle kavradmza inanabilirdik.
Bir renkkrne imenin krmz deil yeil olduunu
kantlayamayz. Ama ona, btn insanlarda bulunan bir
ayrt etme gcnden yoksul olduunu trl yollardan
kantlayabiliriz; te yandan, deerler konusunda byle
kolaylklar yoktur, hem anlamazlklar renkler konusundakinden ok daha fazladr. Deerler konusundaki
ayrlklar karara balamak iin bavurulabilecek bir
yol hayal bile edilemez, dolaysyla, bu konuda benimsemeye zorlandmz sonu bu ayrlklarn bir beeni
ayrl olduu, hibir nesnel geree dayanmaddr.57

Ahlk konusunda akln belirleyici olduu ve vahye

ihtiya olmadn iddia edenlerin nnde iki engel var;
biyolojik alt yapmz ve toplumsal artlanmalarmz. Russell ahlkn tamamen eitimle ilgili olduunu sylerken
buna inancn belirtiyor aslnda. Evrimden ve sosyolojik artlanmalardan bamsz bir tasavvurda bulunmak
mmkn deildir bu durumda. rnein Aristoteles, Politika adl eserinde kleliin akla ne denli yatkn olduunu
savunur. Kleleri kullanma ile hayvanlar evcilletirme
57 Bertrand Russell, Din ile Bilim, s. 167.
62

EMRE DORMAN

arasnda benzerlie dikkat eker. Yine Aristotelese gre

doadan kan kantlar erkek ve kadnn eit olmadklarn gstermektedir. Erkekle dii arasnda, erkek doadan
stn, dii ise aa ve uyruktur. Bundan dolay iki insan
topluluu arasnda, zihinle beden ya da insanla hayvan
arasndaki kadar geni bir ayrlk olan her yerde, ileri
bedenlerinin kullanmndan ibaret kalan ve kendilerinden daha iyi bir ey beklenemeyecek olanlar doadan kledirler. stelik bu kiiler iin ynetilmek ve uyruk olmak daha iyidir. Kleliin doaya aykr olmayan doal
bir kurum olduunu syleyen Aristotelese gre baz insanlar doutan yetkin akldan yoksundurlar.58 Aristotelese gre gerekten klelerle evcil hayvanlar aa yukar
ayn ie yararlar. Her ikisi de bedenlerinin gc ile yaamamz iin zorunlu olan gereksinimlerimizi giderirler.
Aristotelese gre nasl ki kan ve saban retimde kullanlan cansz bir arasa kz ve kle de canl bir retim
aracdr. zetle kle canl bir ara, ara cansz bir kledir diyen Aristoteles, kz yoksullarn klesi olarak grrken, kleyi de varlkllarn kz gibi grmektedir.59
Platon da Gorgias adl eserinde benzer grleri dile
getirir.60 Eer aklla tek bamza her doruyu bulabilecek olsaydk sz konusu dnrler muhtemelen bunu
baarrd. Biyolojiden siyaset felsefesine, etikten, astronomiye kadar her alanda fikir yrtm bu insanlarn
aklndan phe edemeyiz. Ama insan akl yrtrken
58 Aristoteles, Politika, ev: Mete Tunay, Remzi Kitabevi, stanbul (2006), s.
13-14.
59 Aristoteles, Politika, s. 12.
60 Baknz: Platon, Gorgias, Say Yaynlar, stanbul (2011).
63

DN NEDEN GEREKLDR?

iinde yaad toplumun etkisinden kurtulamaz. Dolaysyla akln tek bana rehber olabilecei iddia edilemez.
Benzer rnekler de verilebilir. rnein Arthur Schopenhauer kadn karakterinin akl yrtmedeki eksiklikleri
olduunu iddia ederek adalet duygusunun gelimediini
syler. Freud kadnlarn fazla duygusal olduunu, rasyonel dnme melekesine sahip olmadn, etikle ilgili
konuklarda erkeklerle kyaslanamayacan syler. Hatta
feministlerin eitlik iddialarna mutlak kar klmas gerektiini savunur. ayet bu szler gnmzde sylenmi
olsayd muhtemelen sz konusu dnrler ciddi anlamda
protesto edilip geri kafallkla sulanrlard. Grld
gibi pek ok nde gelen dnr de dhil olmak zere
insanlar akl yrtrken iinde yaadklar toplumun etkisinden kurtulamazlar.
Ateistik grte insan hayat lmle noktalandndan, kendini feda etme gibi ahlksal davranlar sadece
aptallktr. rnein bir itfaiyeci iki kiiyi kurtarmak iin
hayatn feda ediyor, patlamada lyor. Bu adam kahraman olarak gsterilse de ateist bak asndan yapt
ey sama bir fedakrlktr. tfaiyeci bunu yaparak tek
nemli eyi olan hayatn kaybetmitir. ayet bu dnyadan sonra bir yaam yoksa o zaman yukarda da dikkat
ekildii gibi Hitler veya Hz. Muhammed gibi yaamak
arasnda da bir fark yoktur. Sonunda herkes lp yok
olacaksa neden insanlar sadece kendi yararlarna olacak
eyleri tercih etmesinler? Allah yoksa rasyonel olan, her
64

EMRE DORMAN

durumda sadece kendi yararmza olacak eyleri sememizdir. Zararmza olabilecek eyleri yapmamz gerekli
klacak ey nedir?
Doa dnda bir gereklik yoksa doru ile yanl arasnda bir fark kalmaz. Bu bak asnda ahlk illzyon
olduuna gre, kt veya iyi diye bir ey yoktur. Bu bak asnda Hitler ve Nazilerin yapt soy krmda yanl
bir ey yoktur. Ayn ekilde Franszlarn Cezayirde 1.5
milyon Mslman katletmesinde de. Bugn slm adna
kafa kesen Mslmanlarn eylemlerinde de. Siz aksini
dnebilirsiniz, ama sizin dncenizi bunun doru olduunu dnen birinden stn yapan bir ey yoktur. Eer
ahlki yasalar oluturan bir yasa koyucusu yoksa uyulmas gereken herhangi bir objektif ahlk yasas yoktur.
Objektif bir ahlk yasasnn olmad dnldnde Almanlarn yzbinlerce insana uygulad jenikin61 ahlk d olduu ile ilgili bir l de yoktur. Esasen
bu tartmalarda gzden kaan bir nokta jenikin sadece
Almanyada deil, Bat Avrupada ve Amerikada da uygulanddr. Esasen bu uygulama bir anlamda kafanzdakine uygun insanlarn var olmasn dierlerinin ise yok
61 jenik, tr ya da rk dzeltme yntemi olarak tarif edilebilir. Salksz
ceninleri ayrp, salkl ceninler yetitirmenin yollarn arayan, bilimsellii tartmal bir toplumsal akm veya toplumsal felsefedir. 20. yzyln ilk
yarsnda gnmz dnyasnn en gelimi lkelerinden ok sayda taraftar
toplayan jeni teorisi, sakat ve hasta insanlarn ayklanmas ve salkl bireylerin oaltlmas yoluyla bir insan rknn slah edilmesi anlamna geliyordu. jeni teorisine gre, nasl salkl hayvanlar birbirleriyle iftletirilerek iyi hayvan cinsleri oluturuluyorsa, bir insan rk da slah edilebilirdi.
Dolaysyla bu anlayn, sakatlarn, zihinsel engellilerin ve hastalkllarn
ksrlatrlp hadm edilmesinden, Yahudi ve ingenelerin soykrma uratlmasna kadar yolu olduu grld.
65

DN NEDEN GEREKLDR?

olmasn salamak iin kullanlan bir yntemdir. rnein engellilerin yok edilmesini, sonraki nesillerde var
olmamasn istiyorsanz onlarn remesini engellemeniz
gerekir. Bu tr uygulamalar Almanyadan nce Amerikann Kaliforniya eyaleti bata olmak zere eitli eyaletlerde de yaplmtr. 20. Yzylda pek ok eyalette karlan yasalarla slah olmaz sulular, tecavzcler, geri
zekllar, embesiller, sara hastalar, akl hastalar ve aciz
zavalllara jenik uygulanmt. 1970lere kadar 64.000
Amerikalya jenik uyguland kaydedilmektedir.62 Nazi
Almanyasnda 1934-1939 yllar arasnda 350.000 zihinsel ve fiziksel hastaya jenik uyguland. Daha sonraki yllarda da sistematik olarak fiziksel engelli ocuklar da dhil olmak zere yzbinlerce kiiye uygulanmaya devam
edildi.63 Her ne kadar jenik Nazi Almanyas ile zdeletirilse de Avrupann pek ok lkesinde de benzer uygulamalara rastlanmaktadr. rnein svete 1975e dek
zorla ksrlatrma uygulamalar yrrlkte kalm ve
63.000 kii zorla ksrlatrlmt. Yine Norvete 19341976 yllar arasnda yaklak 41.000 kii zorla ksrlatrlmlard.64 Fiziksel veya zihinsel hastal olan kiilerin veya belli etnik gruplarn remesini engelleyip
dierlerinin remesini salayarak gelecek nesilleri iyiletirme abas biyolojinin siyasi veya sosyoekonomik
62 Calum MacKellar, Christopher Bechtel, The Ethics of The New Eugenics,
Berghahn Books (2014), s. 26-28.
63 Calum MacKellar, Christopher Bechtel, The Ethics of The New Eugenics,
s. 20.
64 Calum MacKellar, Christopher Bechtel,The Ethics of The New Eugenics,
s. 22-23. Ayrca Baknz: Gunnar Broberg, Nils Roll-Hansen, Eugenics and
the Welfare State: Norway, Sweden, Denmark, and Finland, Michigan
State University Press (2005), s. 108.
66

EMRE DORMAN

amalarla kullanlmasna nemli bir rnek tekil eder.

Kukusuz bu durum bilimin ders kitaplarnda anlatlan
amalarndan ciddi bir sapmaya karlk gelir. Allah olmadan objektif ahlki deerler olamaz. Objektif ahlki
deerler olmadka da bu tarz davranlarn ahlk d kabul edilmeleri sz konusu olamaz. nk bu tr bir davran, kendi doal mekanizmas iinde ayklanamayan
kusurlu insanlarn ayklanmasn salayan ve bu sayede
stn insan neslinin geliimine katk veren bir davran
olarak kabul eden biri, bu davran insanla hizmet etmek zere yaplan iyi bir eylem olarak grecektir. Bu ve
benzeri durumlar, Allahn yokluunda iyi ve dorudan
sz edilemeyecei, en fazla bana gre iyi-kt, sana
gre iyi-kt gibi bir kavramsallatrmaya gidilebileceini gstermektedir.
Objektif ahlkn olmad iddialarna en iyi kant,
kendimize hakszlk edildii zaman ortaya kmaktadr.
nk ahlkn objektifliine inansn ya da inanmasn herkes ahlksz bir hareketle karlatnda isyan etmektedir. Bu da gstermektedir ki, grece ahlk savunan biri
bile pratikte buna inanmamaktadr. nk grece ahlka inanan biri de kars ya da kocas onu aldattnda
ya da paras alndnda bu duruma ahlkszlk gzyle
bakacak ve isyan edecektir. Mesela ilgin bir rnek verelim. nl felsefeci Luois Pojman bir snavda ktlar
ok iyi olmasna ramen, grece ahlk savunan btn
rencilerine dersten kalma notu olan F vermi. Bunun
zerine renciler adaletsizlik iddiasyla itiraz etmiler. Hi kimse notunu kabul etmek istememi. Pojmann
67

DN NEDEN GEREKLDR?

ise itirazlara cevab basitmi, Ktlarnz okurken sizin bak anzdan baktm olaylara (sbjektif/grece ahlk gzyle) ve benim yeni ahlkmda bu adaletsizlik
deil. Adaletten bahsetmek iin objektif bir temele ihtiya vardr. Doal olarak renciler bu yeni ahlk sistemini kabul etmemiler.65

65 Enis Doko, Aksiyolojik Argman, s. 122.

68

yi ve Kt Kavramlarnn Kayna nsan

ya da Doa Olabilir Mi?

yi-kt ya da gzel-irkin fiillerin insan akl tarafndan bilinip bilinemeyecei meselesinin slm literatrnde, iyilik ile ktln mahiyetine ve lsne ilikin tartmalara konu olan husun-kubuh bal altnda
tartld bilinmektedir.66 Kelm ilminde husun ve kubuh meselesi altnda iyi ve gzel fiiller husun; kt ve
irkin fiiller ise kubuh olarak grlr. Genellikle fiillerin bu tarzda nitelenmesinin akl olduu noktasnda
ciddi bir gr ayrl bulunmaz. Ancak husun ve kubuh olarak nitelendirilen fiillerden Allahn vdklerinin
husun; yerdiklerinin ise kubuh saylmas noktasnda,
yani gzellik ve irkinliin dini ya da akl olup olmad
hususunda ihtilfa dld grlmektedir. Bu ihtilfn
u ekilde zetlenmesi mmkndr: Mutezile bir eyin
iyi (husn) veya kt (kubh) olduunun aklen bilinmesi
gerektiini savunur. Earlere gre, husun ve kubuh akl
ile anlalamaz; bir ey Allah emrettii iin iyi; yasaklad ey de bu yasak sebebiyle ktdr. Mtrd bilginlere gre, eyda husun ve kubuh zellikleri vardr.
66 lyas elebi, Hsn ve Kubuh, DA, TDV slm Ansiklopedisi, cilt: XIX,
s. 59.
69

DN NEDEN GEREKLDR?

Allah, iyi olan emreder; kt olan da yasaklar. Dolaysyla husun ve kubuh akl ile de bilinebilir. 67
Grld gibi kelmclar asndan akln iyi ve kt
fiillerin bilinebilmesi iin yeterli olup olmad noktasnda
ittifak bulunmamaktadr. yi ve kt fiillerin akl ile de
tasdik edilebilir olmas, insann o fiillere kar mkul yaklamas asndan faydaldr. Ancak her iyi ve ktnn
mutlaka akl ile tasdik edilmesi gerektiinin sylenmesi
ok isabetli gzkmemektedir. Husun ve kubhun bizzat
eyda bulunduu ve Allahn iyi olan emrederek kt
olan yasaklad dncesi yerine; Earlerde grld
gibi bir eyin iyi ya da kt olarak tanmlanabilmesi iin
o eyin iyilik ya da ktlnn Allah tarafndan bildirilmi olmas kk daha mkul grnmektedir. Zir insan aklnn ilh bir yardm olmakszn mutlak mnada
evrensel karakterdeki temel iyiler ve ktler zerinde ittifak etmesinin beklenmesi gereki deildir.
Gazzl bir fiilin bazen gzel bazense irkin olarak
grlebilecei ve sz konusu kavramlarn insanlarn tabiat, rf, det ve arzularna gre deiebilecei, bu sebeple neyin iyi neyin kt olacan ancak Allahn bilecei ve bildirecei grndedir.68 rnein normal
artlarda bir kimsenin baka bir kimseyi ldrmesi hem
dinen hem de toplumsal adan uygun grlp ho karlanmaz. Ancak ldrme fiili iin ksas ya da nefsi mdafaa gibi hakl bir gereke varsa, o takdirde ldrme
67 Fikret Karaman, Husun-Kubuh, Dini Kavramlar Szl, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, Ankara (2006), s. 271-272.
68 Eb Hmid Gazzl, al-ktisad fil-tikad, ev: Kemal Ik, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara (1971), s. 119-120.
70

EMRE DORMAN

olaynn hem dinen hem de toplumsal adan mer grlecei aktr. Yine bir insan ldrmek ou zaman
insann toplum tarafndan kt grlp yerilmesine neden olurken, ayn ekilde dinin veya vatann mdafaa
edildii bir sava halinde dmana kar cesurca savap
pek ok kiiyi ldren bir kii kahraman olarak nitelenecek ve vlecektir. Grld gibi fiillerdeki gzellik
ve irkinlikler, toplumsal ve psikolojik artlara gre deikenlik gsterebilmektedir. Dolaysyla bir insan dini
ya da lkesi adna haksz yere birilerini ldrmeyi kendince hakl bir takm sebeplere dayandrabilir. Ancak
nemli olan eylemin gerekte hakl bir gerekeye dayanp dayanmad yani dini ve ahlki adan kabul edilebilir olup olmaddr; kiinin kendini neye inandrd ya
da eylemini kendince hangi sebeplere dayandrd deil.
Dine inanmayan kiilerin ahlk konularda insan aklnn iyi ile kty ayrt edebilme yetisinde olduunu
sylemeleri, iyi ile kt kavramlarn oluturan etkenlerin neler olduunun gz ard edilmesinden dolay tek bana pek bir anlam ifade etmemektedir. nsanlar iinde
yaadklar topluluun din ve kltrel yaps itibariyle
baz eyleri iyi, dier bazlarn ise kt olarak tanyp
kabul edebilir. rnein putperest bir kavim iinde doan bir ocuun normal artlarda ailesi ve evresindekilerin putlara tapyor, onlara dular edip eitli hediyeler sunuyor, kimi zaman da kurbanlar adyor olmasn
aklen yadrgamas beklenmez. nk inan ve evresel faktrler bu hareketleri aklen mer klm ve tm
bu faaliyetleri ona gzel olarak gstermitir. Hatt kimi
71

DN NEDEN GEREKLDR?

kavimlerin inandklar tanrlar yattrmak zere onlara

insanlar kurban etmeleri de kendi iinde din ve kltrel uygulamann bir sonucu olduundan insan akln rahatsz etmeyebilir.
Tarih boyunca eitli topluluklarda aile ii evliliklerin yapld ve gnmzde de hlen bu gelenei devam
ettiren baz topluluklarn bulunduu bilinmektedir. Eski
Msrda Firavun slalelerinde baba-kz, anne-oul, kz
karde-erkek karde evliliklerinin yapld bilinmektedir. Aile ii evliliklere gereke olarak, hnedna dardan girecek kimselerin saltanat ykmas ihtimali gsterilmitir.69 Aile ii evlilik ve bunlarn nedenleri ile ilgili
u ekilde rneklerin verilmesi mmkndr:
Meksikann Sierra Madre blgesinde baba kz evlenmeleri olduka sk ve byk ounlukla ekonomik
nedenlerle yaplmakta idi. Ayn kabileden bir kzla evlenmeyi byk bir dehetle karlayan Khondlar tehlikeyi nlemek iin kz ocuklarn ldrrlerdi. Veddahlar ise erkein ablasyla evlenmesini su saydklar
halde, kendisinden kk kz kardei ile evlenmesini ho
grrlerdi. Gney Avustralya kabilelerinde bir erkein
annesi, kz kardei, birinci ve ikinci dereceden kuzenleri
ile cinsel ilikisi yasak olduu halde, Javadaki Kalonglar arasnda ana-oul evlenmelerinin uur getirdiine
inanlrd. Balinin soylu ailelerinde ise farkl cinsten
ikiz kardelerin ana rahminde birletii sanldndan,
69 Dursun Ayan ve Dierleri, Akraba Evliliinin Kltr Birikiminde ve Toplum Hayatndaki Baz Grnmleri: Dil, Din ve Tp, Aile ve Toplum Eitim-Kltr ve Aratrma Dergisi, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu
Bakanl Yaynlar, Yl: 5, Cilt: 2, Say: 5, Ankara (Nisan-Haziran 2002), s.
81.
72

EMRE DORMAN

evlenmeleri mmknd. Dou Afrikadaki Teita ahalisi

de kendi anne ve kz kardeleri ile tamamen ekonomik
nedenlerle evleniyorlard. Eski Msr ve nkalarda soyun asaletinin devam iin karde-karde evlilikleri sk
yaplrd. Msrda bu o derece abartlmt ki prenseslerin asil kan tahtn varislerinden bakalarna geirmeleri
kesinlikle yasakt. II. Ramsesin kendi kz ile evlendiini gsteren kantlar vardr. Tarihin zeks ile tand
Kleopatra da bir baba kz evlenmesinden domutu.70

Afrikadaki baz kavimlerde aile ii evliliklerin yapld ve bu durumun ahlkszlk olarak grlmedii bilinmektedir. Bir kabile erkeinin kendisini douran kadn
ile ya da ayn erkek ve kadndan dnyaya gelen bir kzn bydnde dnyaya gelmesine vesile olan erkekle
evlilii veyahut ayn anne babadan doan kz ve erkek
arasndaki evliliklerin varl bilinmektedir. Kendi z
kz kardei ile evlenen bir gence bunun nedeni sorulduunda bu kiinin: Onu ok iyi tanyor ve onu seviyorum.
Onunla evlenmemde neden saknca olsun? eklinde cevap verebildii grlmektedir. Yine ayn corafyada yemek ihtiyacn gidermek iin insan ile hayvan arasnda
bir ayrm yapmayan, hatt insan kan itiinde kutsandna inanan insanlarn varl dnldnde, gerek
bu kiilerin gerekse verilen dier rneklerde grlen uygulamalarn yanl olduunun kesin olarak iddia edilebilmesi iin ilh bir buyruk dnda baka ne gibi bir
neden aranabilir? Yalnzca vahiy, insanlar kendi akllar ile ba baa kaldklarnda sapma ihtimali olduklar
70 Dursun Ayan ve Dierleri, Akraba Evliliinin Kltr Birikiminde ve Toplum Hayatndaki Baz Grnmleri s. 82.
73

DN NEDEN GEREKLDR?

eylerden alkoyarak, onlara yaptklar eylerin doru ya

da yanl olduunu syleyebilir. Aksi durumda ise birinin aklna gre gayet doru ve gzel gelen bir davran, dier biri tarafndan insanlk d olarak grlebilir.
nsanlar din, yani vahiy temelli olan evrensel bir takm
dorulara ulatktan sonra, bu dorularn dinsel kkenden bamsz klnarak zaten olmas gereken ya da zaten bilinebilir eyler gibi deerlendirilip devam ettirildii
sylenebilir. Dinin neden gerekli olduu ve insan aklnn hakikati bulmada yeterli olup olmad gibi konular
pek ok kelmc ve slm filozofu tarafndan deerlendirilmi ve dinin gerekliliine kar iddialara ok sayda
cevaplar verilmitir. Bu konu Peygamberlik ve Vahyin
Gereklilii balkl blmde ilenecektir.
Dine inanmayanlarn ahlkn her zaman ve her yerde
deimez doal bir temeli olduu ynndeki dncelerinin
toplumlarn sahip olduklar farkl gelenekler gz nnde
bulundurulduunda gerei yanstmad grlmektedir.
Geleneksel dinlerin yaanmad ve farkl inanlara sahip
toplumlarda bir takm ahlk davranlarn bulunuyor olmasnn ahlkn evrenselliine delil olarak gsterildii ve
bu sebeple Yahudilik, Hristiyanlk ve slm gibi dinlere
ihtiya bulunmadnn ileri srld de grlmektedir. Toplumlarn ok farkl det ve geleneklere sahip olduklar ve sz konusu geleneklerin onlarn tm yaamlarn etki altna alarak din, ahlk ve insan inanlarn
belirledii bir gerektir. Bat dncesinin en etkili yazarlarndan biri kabul edilen Fransz yazar Michel Montaigne (1533-1592) mehur Essayinde bu geree dikkat
74

EMRE DORMAN

ekmitir. Montaignee gre gelenekler, insanlar kr edecek derecede onlarn akllar zerinde egemenlik kurarlar.
Ahlk anlaylarnn deikenlii de geleneklerin deiken oluundan kaynaklanmaktadr. Montaigne toplumlarn sahip olduklar farkl det ve inanlarn onlarn hem
sosyal hem de ahlk yaamlarn belirlemedeki etkinlii
zerine ok eitli rnekler verir. Montaigne, Antik Dnem doa felsefecisi Gaius Plinius Secundusun (23-79)
Her eyde en etkili retmen adettir eklindeki szne
atfta bulunarak grlerini destekler.71
Ne kadar lgnca ve sama olursa olsun insan aklnda bir yeri ve temeli olmayan herhangi bir fantastik
dnme gcnn bulunmadn syleyen Montaigne,
toplumlardaki ok farkl adet ve geleneklere dikkat eker.
yle toplumlar vardr ki rnein evlenen kii bir tccar
ise dier btn tccarlar dne arlrlar ve damattan
nce gelin ile yatarlar. Konuklarn ok oluu ise kadnn
cinsel gc ve dayankll ile n kazanmasna sebep
olur. Soylular iin de benzer bir uygulama gzetilir. Buna
gre ilk gece gelin ile yatma grevi o blgenin soylusuna
aittir. Yine doan kz ocuklarnn ldrldkleri, ocuk
douramayan kadnlarn kocalar tarafndan satld, ldkten sonra cesetlerinin kpeklere ya da yrtc kulara
yem yaplmasnn arzuland gibi eitli rneklerin bulunduunu syler.72 Montaigne u ekilde devam eder:
Burada babalar ocuklarn, kocalar kadnlarn konuklarna para karl cinsel oyunlara brakmaktadrlar.
71 Michel de Montaigne, The Complete Essays of Montaigne, ev: Donald
M. Frame, Stanford University Press, California (1958), s. 77.
72 Michel de Montaigne, The Complete Essays of Montaigne, s. 79-81.
75

DN NEDEN GEREKLDR?

Annelerinden ocuk dnyaya getirebildikleri gibi bir

baba da kz ya da oluyla cinsel ilikide bulunabilir.
Burada insan eti yenmekte ve belli bir yaa geldiinde
babann ldrlmesi dinsel bir grev saylmaktadr.
Baka bir yerde babalar, dourulup beslenip korunmasn istedikleri ile terk edilerek ldrlmesini istedikleri ocuklarn daha annesinin karnndayken seerler.
Baka bir yerde yal kocalar karlarn kullanmalar
iin genlere brakrlar. Baka bir yerde kadnlarn ortak kullanlmas gnah saylmaz Ksacas benim
inancma gre adetlerin yapmad ve yapamayaca
bir ey bulunmamaktadr. Doadan geldiini sylediimiz vicdan yasalar, gelenekten doar.73

nl yazar Dostoyevski ise mehur eseri Karamazov Kardelerde, ahlkn Allahtan bamsz olamayacan u ekilde ifade etmektedir:
Bundan sonra insan ne yapar? Tanrsz ve ahiretsiz
nasl yaar? Byle bir eyi ileri srmek her eye izin
verileceini, her eyin yaplabileceini savunmak deil mi?.74 Zaten zldm tek ey de budur. Ya Tanr
diye bir ey yoksa? Ya Rakitin haklysa, ya bu insanln uydurduu bir dnceyse? Eer Tanr yoksa demek ki Dnyann efi, Evrenin efi insandr. ok gzel bir ey dorusu! yi ama Tanr olmazsa insan nasl
iyi olabilir? Sorun bu ite! Benim hep dndm
budur. nk eer Tanr yoksa o zaman insan kimi
sevecek, kime kar minnet duyacaktr? Kime vg
dolu ilhiler okuyacaktr? Rakitin alay ediyor. Rakitin
73 Michel de Montaigne, The Complete Essays of Montaigne, s. 82-83.
74 Dostoevsky, Karamazov Kardeler, ev: Leyla Soykut, Cem Yaynevi, stanbul (1969), cilt: 3-4, s. 252.
76

EMRE DORMAN

Tanr da olmasa, insanl sevmenin mmkn olduunu sylyor. Ama bunu ancak o smkl olan ileri
srebilir. Ben yle bir eyi kabul edemem. Rakitin iin
yaamak kolay. Bugn bana, insan haklarnn geniletilmesi iin urarsan, daha iyi edersin. Hatta rnein, sr etinin pahallamamas iin de olsa. Byle
bir ey iin urarsan, insanla, felsefe yrtmekten ok daha byk bir yarar salam olursun! dedi.
Buna karlk ona hemen iyi ama Tanrya inancm
olmazsa, o sr etinin fiyatn frsat bulursan kendin
ykseltirsin, her bir kuruun zerine bir ruble koyarak!. dedim.75 Eer, lmsz bir Tanr yoksa dnyada
iyilik diye de bir ey yoktur. Hem Tanr yoksa yle
bir eye gereklilik de kalmaz.

76

Tolstoy da benzer bir yaklamla dine dayandrlmayan dnyevi ahlk anlayn u szleri ile ifade eder:
Dini akidelere dayanmayan sekler bir ahlkn emirleri, mzikten anlamad halde orkestra efi yaplm
birisinin, alacaklar paray ok iyi bilen mzisyenlerin karsnda ellerini sallamasndan farkszdr. Olayn ak ve daha nceki orkestra eflerinin mzisyenlere retmi olduu bilgiler dolaysyla, mzik belki
bir mddet devam edebilir; ama mzikten zerre kadar
anlamayan adamn ellerini kollarn sallamas hibir ie
yaramayacak ve sonunda mzisyenleri artp orkestrann ahengini bozacaktr.77
75 Dostoevsky, Karamazov Kardeler, s. 258-259
76 Dostoevsky, Karamazov Kardeler, s. 331.
77 Tolstoy, Din Nedir, s. 96-97.
77

DN NEDEN GEREKLDR?

Ahlk uzman Richard Taylor insanlarn ahlk yasalarnn olmad bir doal ortamda yaadklarn hayal
ederek u ekilde bir kurgulama yapar:
Sz konusu eylemler muhataba zarar verici olsalar
da herhangi bir hayvan tarafndan baka bir hayvana
yaptndaki durumdan daha adaletsiz veya ahlksz deildirler. Bir kartal denizden balk yakaladnda onu
ldrr, ama cinayet ilemez. Baka bir kartal ilkinin
penelerinden bal yakaladnda onu alr, ama onu
almaz. nk bunlarn hibiri yasak deildir. Ve hayal ettiimiz insanlar iin de ayn hususlar geerlidir.78

Aile iin cinsel birliktelik durumu ile ilgili gnmzde

de eitli rneklerin grlmesi mmkndr. Almanyada
iki karde birlikte yaamaya balyorlar. Ensest79 iliki
sonucunda 4 ocuklar oluyor. Alman mahkemesi onlara
hapis cezas verince ift Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bavuruyor. Kendilerinin yetikin bireyler olarak
kimle cinsel ilikiye gireceklerini belirleme hakkna sahip olduklarn iddia ediyorlar.80 Mahkeme toplumun ve
yasalarn bu tr bir ilikiye izin vermediini iddia ederek
78 Richard Taylor, Ethics, Faith, and Reason, Englewood Cliffs, N.J: Prentice
Hall, (1985), s. 14.
79 Ensest, bir kiinin kan ba olan annesi, babas, kardei, amcas, days, halas, teyzesi, torunlar ile olan cinsel ilikisidir. Bu durumun karlkl bir
sapknlkla gereklemesi mmkn olduu gibi bir tarafn dierini cinsel
anlamda taciz ve istismar etmesi ile de gereklemesi mmkndr. lkemizde de sanldnn ok zerinde yaand ancak gerek kanunda yeri
bulunmamas gerekse toplum yaps iinde bir ekilde zerinin rtlmesi
sebebiyle pek ok bireyin cinsel anlamda madur edildii bilinmektedir.
80 Kutsal Kitaplar tarafndan yasaklanan ensest meselesi, Avrupann hemen
hemen btn devletlerinde ve ABDnin tm eyaletlerinde su olarak kabul
edilmekte ve ciddi cezalarla yaptrma balanmaktadr. Ancak dine dayandrlmadan sekler bir anlayla bu yasan temellendirilmesi mmkn deildir. Yukarda da grld gibi tarihte de pek ok rnei bulunmaktadr.
78

EMRE DORMAN

bavuruyu reddediyor. Oysa iftin hakl olduu bir nokta

var. Eer benim vcudum benim kararm gibi bir ilke
benimsenmise bu durumda ensest ilikiye de kar kmak anlamszdr.81 Nitekim 2010da svire meclisinde
ensest ilikinin cezalandrlmamas gerektiine dair bir
alma balatlm ve Yeillerden bir vekil yetikinlerin
kararna mdahale edilmemesi gerektiini ifade etmitir.82 Sz konusu rnek modern toplumun her zaman her
konuda ileri gitmediini gstermektedir.
Bilindii gibi Auguste Comte gibi birok dnr insanln her alanda daha ileriye gittiini ima eden teoriler kaleme almlard. rnein kaba bir davran ya da
bir hatas sebebiyle birisine kzldnda modern ol biraz
denir. Asri ol derlerdi eskiler. Hatta ocuklara vg niteliinde ada ismi verilir. Oysa gerekte her alanda
81 Almanyann Saksonya eyaletinde yaayan Patrick ve Susan, karde olmalarna ramen birlikte yaayarak 2001, 2003, 2004 ve 2005 yllarnda drt
ocuk sahibi oldular. Almanyada ensest iliki yasalara gre su saylmasna
ramen ikili bu ilikiden vazgemedi. Bunun zerine lkede yakn akrabalar arasndaki evliliin su olmasnn gerekip gerekmedii tartmas bir
kez daha alevlendi. Ensest suunun ilendii iddiasyla yaplan yarglamada, ift, ilikilerinde bir yanllk olmadn savunarak, kardeler aras cinsel ilikiyi cezalandran Alman Ceza Kanununun 173. maddesinin Anayasaya aykr olduunu iddia edince sorun Anayasa Mahkemesinin nne
gitti. Mahkeme bu konuda yaplan tartmalar asndan son derece nemli
bir karar vererek, ensest yasa maddesinin Anayasaya aykr olmadn
aklad. Baknz: Trkan Yaln Sancar, Ensest, Genel Ahlk ve Alman
Anayasa Mahkemesinin Karar, TBB Dergisi, Say 80, (2009), s. 252.
82 svire Senatosunun hazrlad yasann yrrle girmesi halinde, aile
iindeki ocuklarn cinsel taciz ve pedofiliyle ilgili yasalar erevesinde korunmaya devam edeceine dikkat ekildi. Yeiller partisinden bir milletvekili iki yetikin insann, akraba olsalar dahi, kendi rzalaryla cinsel ilikiye
girmesinde bir saknca grmediini ifade ederken; Hristiyan Halk Partisinden bir milletvekili ise bu kararn iren olduunu dile getirdi. Kaynak:
http://www.ntv.com.tr/arsiv/id/25160343
79

DN NEDEN GEREKLDR?

modern olan doru deildir. Dnya savalar, modern icatlardr rnein. Her ne kadar tarihte Hahailerde benzer
uygulamalar olduu iddia edilse de terrizm modern bir
terimdir. Gaz odalar moderndir. Kimyasal silahlar da.83
Dolaysyla insanln her icadnn daha iyiye gittii iddia edilemez. lerlemenin teknolojide olduu iddia edilebilir belki. Ama o da tartmaldr nk bu durumda
piramit gibi bir yapnn nasl yapldn aklamakta zorluk ekilir. Nitekim tarih boyunca insanln hep ilerlediini iddia eden kiiler iinde piramitlerin insan d
gler tarafndan yapldn iddia edenler de olmutur.
Teknolojide bile istisnalar olabilir. Ama asl istisna ahlki deerler anlamnda insann hep ileri gitmediidir.
Ksacas modern olan tmden ktleyip reddetmek de
tmden kutsamak da hataldr. Her eyi konu konu deerlendirmek gerekir. Dnce zgrl ile nkleer silahlar modern diye ayn kefeye koymak mmkn deildir. Dolaysyla bilim ve teknoloji alannda salanan
baarlar bir taraftan insanlarn daha iyi yaamalarn kolaylatrrken te taraftan bilimsel faaliyetler sonucu gerekletirilen nkleer bir silah yzbinlerce insan ve canlnn yok olmasna sebep olabilir. Nasl ki bilimle bilimin
83 Nazi Almanyas toplama kamplarndan sa kurtulmu bir okul mdrnn her eitim ylnn banda retmenlere ve rencilere u ekilde bir
hatrlatma yapt aktarlr: Kamptan sa kurtulanlardan biriyim. Gzlerim hibir insann grmemesi gereken eyleri grd. yi eitilmi ve yetitirilmi mhendislerin ina ettii gaz odalar, iyi yetitirilmi doktorlarn
zehirledii ocuklar, iini iyi bilen hemirelerin vurduu inelerle len bebekler, lise ve niversite mezunlarnn vurup yakt insanlar Sizlerden
isteim udur: rencilerinizin insan olmas iin aba harcayn. abalarnz bilgili canavarlar ve becerikli psikopatlar retmesin. Okuma yazma ve
matematik, ocuklarnzn daha fazla insan olmasna yardmc olursa ancak
nem tar.
80

EMRE DORMAN

ortaya kard sonularn insanlar tarafndan kullanl ekli arasnda ayrm yaplmalysa ayn ekilde dinle
dinin insanlar tarafndan kullanl ekli arasnda da bir
ayrm yaplmas gerekir.
sko felsefeci Alasdair MacIntyre ahlkn unutulduu bir toplumdan bahsederken hayali bir senaryoya
bavurur. Bu senaryoya gre bilim, yol at felaketler
nedeniyle sulu ilan edilmi, toplum tarafndan yok edilmeye allmtr. Bilim adamlar ldrlm, kitaplar
yaklm, laboratuvarlar yok edilmitir. Bilim retmek
tamamen yasaklanmtr. Ancak aradan bir sre getikten sonra kar bir hareket domu ve insanlar bilimin
ne olduunu anlamaya almlardr. Ancak ellerinde
bilim deil, sadece bilgi krntlar vardr. Tekrar renilen bilgiler, yeniden ortaya kan bilim dallar olsa da
insanlar gerek anlamda bilim yapamamaktadrlar. Dahas tm abalarna ramen yaptklarnn bilim olmadnn farknda deillerdir.84 MacIntyren bu rneinde bilimin ne olduunu anlayamamann altnda bilimle araya
giren mesafe yatmaktadr. Dolaysyla dini, yaamn dna itmi sekler toplumlardaki inansz insanlarn din
olmadan objektif ve rasyonel bir ahlkn olamayacan
anlayamamalar, dinin gerekte ne olduunu anlayamamalarndan kaynaklanmaktadr.
Ahlki ideallerin kkeni Allahtan geliyorsa yani Allah olmadan ahlki idealleri tam anlamyla objektif ve
geerli olmalar mmkn deilse bu durumda Allahn
84 MacIntyre, Alasdair C., After Virtue: A Study in Moral Theory, Notre
Dame, IN: University of Notre Dame, (2007), s.1-2.
81

DN NEDEN GEREKLDR?

buyruklar yani vahiy ahlkn temelini oluturmaktadr.

Kimi dnrler ahlkn varlndan hareketle Allahn
varlnn zorunlu olacan ifade etmiler yani eer ahlki idealler objektif ise Allahn varl zorunludur demilerdir. Ancak bunun yerine eer Allah varsa ahlki
ideallerimiz objektif ve geerlidir demek daha doru bir
yaklam olacaktr. nk ancak her eye gc yeten,
her eyi en iyi ekilde bilen, her adan en yetkin olan
bir Varlk varsa, Onun iradesinin her trl beeri deerlendirmenin stnde olmas ve bu iradenin ahlkn ve
tm varln temeli olmas zorunludur. nk pek ok
dnrn de dikkat ektii gibi iyi daima Allahn istediinin yerine getirilmesidir. Dolaysyla ahlki iyiye
ulamann tek yolu Allahn iradesine kaytsz artsz uymaktan geer. Baka bir ifade ile insanlarn iyi olan elde
etme yolu Allahtan aldklar buyruklara boyun emeleri
ile mmkn olabilir. nk insanlarn devlerinin ne olduunu tanmlayan ve belirleyen bizzat Allahtr. Dolaysyla bir ey biz onu istediimiz iin ya da ie yarar bir
ey olduu iin iyi olmaz, ancak Allah buyurduu iin
iyi olur.85 Allah yarattn en iyi bilen ve onu buyruklarna uygun bir yaratl zerine var edendir. Dolaysyla Allahn buyruklar sonucu renilen ideal ahlki
deerlerin insan akl ve yaratl ile uyumlu olmamas
dnlemez. Bu yzden rnein Bir ey Allah dedii
iin kt oluyorsa, Allah kt dedii bir eyin iyi olduunu syleseydi o zaman o ey iyi mi olacakt? eklindeki soru anlamszdr. Haksz yere cana kymann kt
85 Mehmet Aydn, Tanr-Ahlk likisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, s.
139-141.
82

EMRE DORMAN

olduunu Allah syledii iin biliyor olmamz, ayn zamanda Allahn aksini sylemeyecek kadar rasyonel ve
tutarl bir varlk olduuna gveniyor olmamzdan kaynaklanr. Dolaysyla Allah, insan yaratlnn kabul edemeyecei bir eyi iyi olarak tanmlamaz. Yaratt ile bildirdii arasnda uyumsuzluk olmaz.

83

Ahlki Deerler Biyolojik Evrimin

Bir Sonucu Olarak
Kendiliinden Oluabilir Mi?

imi ateistler ahlki deerlerimizin biyolojik evrimin

bir sonucu olarak zaman iinde tesadfi evrimsel
srelerle gelitiini iddia ederler. Aslnda bu iddia son
derece temelsiz ve ayn zamanda bilimsel olmayan felsefi bir iddiadr. nk tesadfi srelerle olumu bir
deerin pekl farkl ekilde olumas da mmkndr.
rnein evrimsel srecin film karelerini geriye doru
sardmz ve srecin tekrardan baladn hayal edelim. Byle bir durumda u an mevcut bulunan ahlki deerlerden ok daha farkl deerlerin olumas kanlmaz
olacaktr. nk srecin mevcut ekilde kendini tekrar
edecei ile ilgili bir garanti bulunmamaktadr. Dolaysyla tesadfi evrimsel srelerin doru olanda isabet ettiinin bir ls bulunmamaktadr. Aksine eer ahlki
deerlerimiz evrim tarafndan ekilleniyorsa, onlara hibir ekilde gvenemeyiz. nk evrim hayatta kalmay
amalar, doruyu bulmay deil. Yani ahlki deerlerimiz bizi kurtarma deerlerine gre seilir, doruluk deerine gre deil. Yine evrim gl olann ayakta kalmas
prensibine gre ilemise ayet zayflara yardm etmek
ya da onlara zarar vermemek gibi ahlki ilkelerden sz
84

EMRE DORMAN

etmek de mmkn deildir.86 ou ateist ve sekler dnrn ahlk evrimsel srete kazanlm, trlerin devamna yarayan bir unsur, bir illzyon olarak grdkleri
ifade edilmiti. Bu durumun ancak Allahn var olmadnn dnld bir senaryoda kendi iinde mantkl
bir aklama olduu kabul edilebilir. Mantkldr ancak
bu durumda ahlk tmden temelsiz kalr. Birilerini ldrmenin trlerin devamna katk salayaca bir senaryoda ldrmenin ahlki/doru olmamas dnlemez.
Baz sekler dnrler bu gerei grerek kendi
ahlklarn oluturmaya almlardr. rnein sosyolojinin babas kabul edilen Auguste Comteun insanlk dini oluturma abas bunun rndr. nk o da
dinsiz bir toplumun yaayamayacan bilir ve bunu itiraf eder. Ama Katolikliin modern insann sorunlarn
zemeyeceini dnr. Bu konuda ulalan zmn
empatinin tesine geememi olduu grlr. Yani Bakalarn incitme nk sen onlarn yerinde olabilirdin
trnden bir motivasyonun insan ahlkl davranmaya
ynlendirmede baarl olmadna tanklk edebiliriz.
Ahlki deerlerin dini kkenli olmadn iddia edenler
alternatif bir aklama sunmak durumundadrlar. Ateist dnrler tarafndan dillendirilen alternatiflerin banda gelen evrim ve toplumsal etkenler tatmin edici bir
cevap oluturmakta yetersizdirler. Evrimci ateistler iyi
ve kt kavramlarnn evrimsel srete kazanldn belirtirler. Bu grn savunucularndan birisi olan, ateizmin yaayan en byk destekilerinden Dawkins, daha
86 William Lane Craig, On Guard, s. 143.
85

DN NEDEN GEREKLDR?

nce de dikkat ekildii gibi evrende hibir amacn, iyinin ve ktnn olmadn sylerken sadece DNAlarmz sonraki nesillere tamaya alan makineler olduumuzu iddia ediyordu. Yani bize doru gelen birok
ahlki hareket aslnda evrime hizmet iin vardr. Ateist
duruta hibir eylem kendiliinden, doas gerei doru
veya iyi deildir; olmas mmkn de deildir. Adam
ldrmek ktdr nk evrim bunu gerektirmektedir.
diyen biri ayn zamanda eer adam ldrmek evrimsel
adan daha faydal olsayd adam ldrmek bizim iin
ahlki olurdu grn de kabul etmek zorundadr.
Allah yoksa iyi davran nedir? Bir Vikinge gre gl
durup karsndakinin cann almak olabilir. Bir dervie
greyse can almaktansa can vermek olabilir. Hangi davran doru? Referansmz nedir? Allah yoksa rasyonel
ve objektif hibir referans yok demektir.
Ahlki deerlerimizin biyolojik evrimin bir sonucu
olarak gelitii iddias ancak Allah tarafndan yaratlm evrimsel bir sre iin sz konusu edilebilir. nk
Allahn yarat sanatn icra ederken evrimsel bir mekanizmay hatta doal seleksiyonu arasal sebepler olarak
kullanm olmasnda dini asndan bir sorun bulunmamaktadr. Evrimsel srecin ardnda bilinli bir Yaratc
olduuna inanan nl biyolog, felsefeci ve teologlar vardr ve bu kiiler evrimsel sreci, Allahn yarat sanatnn bir ekli olarak kabul etmilerdir. Ancak onto-genetik orijini bilinmeyen doutan ahlki zelliklerin henz
evrimci bir aklamasnn bulunmad bilinmelidir. Yale
niversitesinde felsefeci olan John Harenin de dikkat
86

EMRE DORMAN

ektii gibi ahlk, insan hayat iin bir anlamda matematik gibi yeri olan bir olgudur. Bunun evrim teorisi ile
aklanamyor olmasn teorinin baarszl olarak alglamak da, hayattaki baz nemli olgular aklyor diye
evrimin her eyi aklamak zorunda olduunu dnmek de hataldr.87

87 Caner Taslaman, Ahlk, Felsefe ve Allah, s. 48-49.

87

Ahlki Farkndalk ylece Kendiliinden

Ortaya kabilir Mi?

hlki farkndalk konusu bu noktada zerinde durulmas gereken son derece nemli bir konudur. Teizm asndan insanlarn hayvan ve bitkilerden farkl bir
ekilde ahlki sorumluluu ve farkndal bulunmaktadr. Ar ve karnca gibi baz canllarda da bir takm fedakr davranlar bulunduu dorudur. Ancak insanlar
tarafndan gerekletirilen fedakr davranlarn dayand ahlki farkndalk hayvanlarndaki fedakr davranlardan ok farkldr. rnein cann bakalar iin
feda etmek gibi fedakrln en st rneklerini gsteren
ar gibi bir canl ile ayn fedakrl gsteren bir insan
davran dardan bakldnda ayn farkndalk duygusuna dayal gibi grnse de gerekte insan ve arda
bu davrana sebep olan mekanizma farkl ilemektedir.
Kendi trnden birine yardm etmek gibi ar ve insan
arasndaki tamamen ayn zgeci bir davran ele alndnda sz konusu davrann ahlki farkndalk ile yaplp yaplmam olmas son derece nemli bir farktr. Hayatn feda edecek ekilde zgeci davran yapan arlarn
bu davranlarn, bcekbilimcilerin ounluu tarafndan kabul edildii ekilde bilinli olarak iyi, doru, kt
ve yanl arasndaki fark anlayabilecek bir farkndala
88

EMRE DORMAN

sahip olarak, bunu hissederek ve ahlki seim yaparak deil, genlerinde kodlu olan bir zelliin uygulanmas olarak grmek daha doru bir yaklamdr. nk
ar, ahlki farkndalk ile ahlki seim yapabilse yaamn feda etmemeyi tercih etmesi de pekl mmkn
olurdu. nsanlarn doutan sahip olduklar ahlki zellikler, genlerinde kodlu zelliklerin sonucu olarak kanlmaz olarak bir hedefe ynelen dier canllardan farkl
bir ekilde iyi-kt, doru-yanl, adaletli-adaletsiz gibi
temel kavramlarn farkndalyla ahlki seim yapacak
bir kapasiteyi mmkn klmaktadr.88 Ahlki farkndala dikkat eken ngiliz din felsefecisi Richard Swinburne, konuya yaklamn u szleri ile ifade etmektedir:
nsanlar bir olay hakknda nemli kararlar verecekleri zaman ahlki iyilik ve ktlk kavramlarna (bence
genel manada iyilik ve ktle) sahip olmaldrlar...
Allah bizi sememiz gereken nemli seeneklerle karlatracak ise zaten bu tip bir ahlki farkndaln gelimesini salayacaktr. Fakat eer Allah yoksa, zekaya
sahip olan bedenli varlklarn bu seviyeye gelmelerinin
olasl nedir?. Bu varlklar, birok hayvan grubunda
olduu gibi, kendiliinden ve doal olarak birbirlerine
yardm edebilirler. Fakat bu eylemleri ahlki olarak iyi
kapsamnda deerlendirmek zgeci davranmann tesinde bir olgudur. Yani, Allahn baz yarattklarna,
onlarn zgr bireyler olmalar iin gerekli olan ahlki deerleri vermesi beklenecek bir olguyken, baka
herhangi srelerin neticesinde ahlki deerlerin olumasn beklemek iin bir sebep yoktur. Bunu u olgu
88 Caner Taslaman, Ahlk, Felsefe ve Allah, s. 51-52
89

DN NEDEN GEREKLDR?

da gstermektedir; kendi trnden olan dier hayvanlara yardm etmeye doal olarak eilimli birok hayvan iin ahlki bir deer yoktur; aslan ve kaplanlarn
ahlki deerleri olduunu veya bu deerleri gelitirebileceklerini kabul etmek iin bir sebep bulunmamaktadr... Ahlki seimler ahlki farkndaln varln
gerektirmektedir...89

Ksacas insanlar tarafndan ahlki farkndalk ile

gerekletirilen davranlar ile baz hayvanlarda benzer
gzken davranlar arasnda nemli bir fark bulunmaktadr. Bu da insann davran ve seimlerinin, ar ve karnca gibi sosyal bceklerde gzken akraba seilimi ya
da karlkl fedakrlk rnekleri ile baz hayvanlardaki
sosyal kontrol rneklerinden radikal olarak farkl olduunu, bu hayvanlarn davranlarnn altnda yatann karna olan gerekletirmeye ynelik bir eilimle snrl
olduunu gstermektedir.90 Din felsefecisi Caner Taslaman, ahlki farkndalk konusundaki yaklamn u szleri ile ifade etmektedir:
Natralist-ateist yaklama sahip olanlarn ileri srd gibi arkasnda bilincin olmad tesadfen gerekleen evrimsel srelerin sonucunda ahlki farkndalk gibi ok kompleks, maliyetli ve insana has
bir zellii insanlarn kazandklarnn iddia edilmesi;
yani dnyadaki dier tm canllardan farkl olarak insann davranlarnda ahlki farkndaln rol oynamas gibi farkl bir zmn tesadfi srelerle ortaya kt iddias mantkl gzkmemektedir. Fakat
89 Richard Swinburne, The Existence of God, Clarendon Press, Oxford
(2004), s. 216-217.
90 Caner Taslaman, Ahlk, Felsefe ve Allah, s. 54
90

EMRE DORMAN

tesadf dlayan ve insann ahlki farkndalna Allahn plan iinde zel anlamlar ykleyen teizm asndan, dier canllardan farkl bylesi bir zelliin insana yerletirildiini dnmek iin iyi nedenler vardr.
Sonuta insanlarn doutan sahip olduu zellikleri
sayesinde olan ahlki farkndalk zellii; Allahn
insan yaratt gr doruysa beklenecek bir zellikken, ateizm doruysa beklenmeyecek bir zelliktir.
Neden ahlktan yoksunluk deil de ahlki farkndalk
var sorusu teist paradigma iinde ateist paradigmadan
ok daha baarl cevap bulmaktadr.91

91 Caner Taslaman, Ahlk, Felsefe ve Allah, s. 54-55.

91

Ateist Orannn Yksek Olduu

lkeler Daha M Gelimi, Ahlkl ve
zgrlkler?

inden bamsz objektif ahlki deerlerin oluturulmasnn mmkn olmadn sylediinizde genellikle gnmz dnyasnda hem ekonomik, hem sosyal
hem de insani ve ahlki deerler asndan ileri seviyede
kimi lkeler rnek olarak gsterilir. Bu kimi zaman bir
Kuzey Avrupa lkesi kimi zaman da rnein Japonya
gibi bir uzak dou lkesi olabilmektedir. Dorusu sz konusu ve benzeri lkelerin pek ok adan daha yaanabilir ve medeni lkeler olduu bir gerektir. Ancak sz konusu toplumlarn gelimiliklerinin inansz olmalar ile
bir alakas yoktur. nansz orannn yksek olduu toplumlar da gelimilik seviyeleri ile doru orantl olarak
oluturduklar eitli kurallar ve bu kurallarn bir arada
gzel yaanabilecek ekilde gelitirilmesi ile de ahlkl
bir yaam srebilirler. Ateist bir insann da ahlkl olabileceine daha nce de dikkat ekilmiti. Ancak burada
nemli olan rasyonalite ve objektiflik asndan bunun ne ile temellendirileceidir. Dolaysyla Allah olmadan objektif ahlki ilkelerin temellendirilemeyecei tezi
bu toplumlar iin de geerlidir. Olayn teorik ve pratik
boyutu birbirinden farkldr. Doru bir teori yanl bir
92

EMRE DORMAN

pratikle uygulanabilecei gibi, yanl bir teori doru bir

pratikle de uygulanabilir. Yani ahlki ilkelerin Allah tarafndan belirlendiine ve bu sayede objektif olabildiklerine
inanan biri bu inancna aykr davranarak ahlk d bir
davran sergileyebilir. Ayn ekilde Allaha inanmayan
biri uygulad ahlki ilkelerin temelini dnmeden ahlka uygun davranabilir. Bununla birlikte ateist orannn
yksek olduu lkelerin kendi i dinamikleri ile oluturduklar kurallarn dinin ortaya koymu olduu kurallar
ile atmas gerekmez. Hatta birebir ayn bile olabilirler. nemli olan teorik olarak dorunun ne olduudur.
Yine toplumlar kurallarn uygulanmasn kendi ii dinamikleri ile gelitirdikleri yaptrm gc ile kontrol edebilirler. Ancak sz konusu kurallarn rasyonel olarak temellendirilmeleri ve objektif kurallar olduklarnn iddia
edilmesi olduka gtr. yle ki bu kurallara uymak istemeyen insanlarn, toplum iindeki ar zgrlk ve
hogrl yap sayesinde insan yaratlna uygun grlmeyecek davran ve tercihler yapmalar mmkndr.
stelik zellikle Kuzey Avrupa lkeleri asndan tm
bu milletlerin yz yl ncesine kadar bin yl akn bir
sre Hristiyanlk gibi bir dinin etkisinde kalm olduu
da gnmzde sz konusu toplumlar iinde kayda deer
oranda Allaha ya da doast bir gce inanan insanlarn bulunduu da bir gerektir.92 Bununla birlikte ateist
92 Allah olmadan da ahlkl olunaca konusunda rnek gsterilen eitli
Avrupa lkeleri zannedildii gibi tamamen ateist yani inansz deildir.
Avrupa Komisyonunun 2010 ylnda hazrlatt Special Eurobarometer
raporuna gre Tanr inancnn en dk olduu ek Cumhuriyeti, Estonya,
sve ve Hollanda gibi lkelerde bile Tanrya veya bir eit ruha inandn
ifade eden insanlarn says herhangi bir eye inanmayan insanlardan ok
93

DN NEDEN GEREKLDR?

insanlarn da ahlki deerleri gzetmeleri yani ahlkl

davranmalarnn ardnda eitli psikolojik ve toplumsal
nedenlerin bulunduu da bir gerektir. Gnmzde zellikle dini inanlarn halen daha etkili olduu toplumlarda
doan ve byyen ateistlerin kendilerini bu toplumlarn
ahlki idealleri ve deerlerinden syrmas kolay deildir. Gerek bu olmasa da sz konusu lkelerde ateist orannn ounlukta olduu bir senaryoda dahi bu durumdan hareketle ateistlerin daha ahlkl olduu sonucuna
ulamak hatal olacaktr. nk toplumlar sadece dini
inanlar ekillendirmez. rnein sve ve Norveten
ok daha youn ateist nfusa sahip in, yolsuzluk sralamasnda, insan haklar, adalet ve zgrlkler gibi birok kriterde tm lkeler iinde en kt sicillerden birisine
sahiptir. Yine ateizmin youn olduu Rusya da benzeri
daha yksektir. rnein ek Cumhuriyetinde: Tanrya nan Oran: %16,
Bir eit Ruh ya da Yaam Gcne nan: %44, Herhangi Bir Ruh, Tanr
ya da Yaam Gcne nanmadn Syleyenlerin Oran: %37dir. svete:
Tanrya nan Oran: %18, Bir eit Ruh ya da Yaam Gcne nan: %45,
Herhangi Bir Ruh, Tanr ya da Yaam Gcne nanmadn Syleyenlerin Oran: %34dr. Estonyada: Tanrya nan Oran: %18, Bir eit Ruh
ya da Yaam Gcne nan: %50, Herhangi Bir Ruh, Tanr ya da Yaam
Gcne nanmadn Syleyenlerin Oran: %29dur. Hollandada: Tanrya
nan Oran: %28, Bir eit Ruh ya da Yaam Gcne nan: %39, Herhangi Bir Ruh, Tanr ya da Yaam Gcne nanmadn Syleyenlerin Oran: %30dur. Kaynak: European Commission, Special Eurobarometer 341 /
Wave 73.1 TNS Opinion & Social, (2010), s. 381. Grld gibi her ne
kadar sz konusu toplumlardaki ateist oran dier Avrupa lkelerine gre
yksek olsa da kendi i oranlarnda Tanr ya da bir eit ruh inancndan
daha yksek deildirler. Bununla birlikte yle olsaydlar bile yine de rasyonalite ve objektiflik asndan teizm tarafndan ortaya konulan Allah
olmadan ahlkn temellendirilemeyecei tezinin geerlilii deimeyecekti. Yine zellikle yakn gemiinde her ne kadar dini nedenlere dayanmasa
da I. ve II. Dnya savalar gibi insanlk tarihinin tanklk ettii en kanl
dnemlerin Avrupa halklarnn Allaha ve dine olan inanlar zerindeki
olumsuz etkisi de gz nnde bulundurulmaldr.
94

EMRE DORMAN

kriterlerde iyi bir sicile sahip deildir. nk din insanlarn hayatn belirleyen onlarca unsurdan sadece birisidir. Eitim, ynetim ekli, toplumsal rgtlenme ekli,
yasalar, refah dzeyi, refahn dalm gibi onlarca faktr toplumlarn ahlki, demokratik, adil ve dnce zgrlne sahip olup olmayacaklarn belirler.
Bunun yannda yukarda da dikkat ekildii gibi sve gibi lkelerin uzun sren bir Hristiyan kltrden geldikleri de unutulmamaldr. Kuzey lkelerinde seklerleme zellikle II. Dnya savan takip eden dnemde
younlamtr. Ancak toplumlarn kltrleri bir anda deimez. Birok inan, det ve davran tarz, yllar iinde
topluma siner. nsanlar dini inanlarn yitirseler de dinden gelen davran tarzlarn terk etmezler. Yani ou zaman insanlar bir metafizik pozisyon belirleyip onun gerektirdii ahlk felsefesine uygun yaamazlar; sralama
byle ilemez. Ahlk topluma sinmi ve kolaylkla deimeyen bir olgudur. Bat Avrupa toplumlarnn ahlkl
olmasnn kukusuz bu durumla da ilikisi vardr. Yani
din olmasa da dinin yaratt kltr canlln korumaktadr. Bununla birlikte bu konuda bir tartma ktnda
rnek gsterilen Bat ve Kuzey lkelerindeki ahlki olma
durumunun abartldna da dikkat etmek gerekir. Bir
sre Avrupa lkelerinde yaadnzda ya da yaayan birileri ile sohbet ettiinde olumsuz pek ok rnee tanklk etmeniz de mmkndr. rnein metro ve benzeri
toplu ulam aralarnda kontrol yaplmad iin bilet
basmamak Avrupal genler arasnda yaygn bir durumdur. Kontroln olmad ya da yetersiz olduu yerlerde
95

DN NEDEN GEREKLDR?

hrszlk yapma, hem bireylere hem de kamu malna zarar verme gibi ahlk d eylemlere de tanklk edilebilir. Yine Avrupa Birliinin sunduu baz olanaklarn bu
toplumlardaki insanlar tarafndan haksz yere smrld yani kt amal kullanld da bir gerektir. Bu
eylemleri gerekletiren kiilere bakarak toplumun genelini yarglamak hatal olduu gibi sz konusu toplumlardaki ahlki stnlkleri sadece inansz insanlara balamak da ayn ekilde hatal olacaktr.
imdi tm bu saylanlara ramen tm inanl insanlarn ahlksz, tm inansz insanlarn ahlkl olduunu
hayal edelim. Bu durumda bile din sulanamaz. nk
burada dindarlarn dine ramen ahlksz olduklarn sonucu kar. Din insanlardan ahlkl olmalarn istiyorken insanlar buna ramen ahlkl olmuyorlarsa bu, dinin
yanlln deil, insanlarn yanl yolda olduunu gsterir. Din insanlara, haksz yere cana kymayn, adaletli
olun, hrszlk yapmayn, hakk gzetin, insanlara kt
szler sylemeyin, bar esas aln demesine ramen insanlar buna devam ediyorlarsa dine kar hareket etmi
olurlar. Yapan kii dindar olduunu iddia etse de bu kiinin kt eylemlerinin faturas dine kartlamaz. Kuzey Korenin resmi adnda Demokratik ifadesinin gemesinin onu demokratik klmayaca ya da rann resmi
adnda Cumhuriyet ifadesinin yer almasnn rann cumhuriyet ile ynetildiini gstermeyecei gibi.
Din tarafndan ortaya konulan kurallar ve bunlarn en
gzel ekilde uygulanmalarnn gereklilii zamanla dinden bamszlatrlarak uygulanmaya devam edilebilir
96

EMRE DORMAN

ve zaten olmas gereken deerler olarak kabul edilebilirler. Ancak bu kurallarn nasl ortaya kt ya da hangi
l ve deere gre kymet tadnn bir temeli olmas
gerekir. Dolaysyla dine ihtiya olmadan da ahlkl ve
medeni yaanabileceinin rnei olarak gelimi bir toplumun kurallarnn gsterilmesi ahlki kurallarn kendiliinden ortaya kp gelitikleri iddias iin geerli
bir delil deildir. Bununla birlikte sz konusu toplumlarn mevcut dzen ve sistemlerinin her zaman bu ekilde
devam edecei ile ilgili de bir garanti bulunmamaktadr. rnein maddi ve sosyal anlamda refah seviyesi olduka yksek bu toplumlarda gerekleebilecek ciddi bir
siyasi, ekonomik ya da sosyal kriz neticesinde insanlarn nasl davranlar sergileyeceklerine dair de bir ngrde bulunmak kolay deildir. nsanlar kendi hayatlarn, yaknlarn ya da menfaatlerini koruyabilmek iin
her trl deeri ineyebilecek davran potansiyeline sahiptirler. Pek ok gelimi Bat lkesinin 20. yzyldaki
sava ve kargaa ortamnda saysz insanlk suu ileyip
soykrmlara sebep olduklar bir gerektir. Dolaysyla
mevcut durumun ciddi anlamda snand bir senaryoda
insanlarn medenilik ve ahlki anlamda nasl bir tutum
sergileyeceklerini kestirmek mmkn deildir. 18. yzyl, Avrupa lkelerinin Aydnlanma yzyl olarak kabul
edilir. Aydnlanma sonras dinin etkisinin azald ve bu
sayede toplumlarn geliim gsterebildikleri kabul edilir.
Ancak bilindii gibi toplumlarn aydnlanmasnn zerinden ok gemeden birinci ve ikinci dnya savalar
sebebiyle Avrupa lkelerinin belki de tarihlerinde hi
tanklk etmedikleri ekilde sava ve toplu katliamlarla
97

DN NEDEN GEREKLDR?

kar karya kaldklar grld. stelik sz konusu savalar dinsel sebeplere dayanmyorlard. Yine yakn zamana kadar u an rnek gsterilen pek ok lkenin uzun
yllar boyunca pek ok gelimemi lkeyi smrgeletirdii, insanlarn kleletirdii, yer alt kaynaklarn gasp
ederek kendi milli karlar iin kulland ve halen daha
fiili olarak gzkmese de toplumlarn ekonomik ve siyasi istikrarszlklarn frsat bilerek iten ie bu milletleri smrmeye devam ettikleri, inkr edilemeyecek bir
gerektir.93 Hatta kle olarak lkelerine getirdikleri Af93 1994 ylnda Afrika Ruandada tm dnyann gz nnde Tutsi aznln
Fransann destekledii Hutular tarafndan sistematik olarak katledildiklerine tanklk ettik. Tutsi nfusun te ikisi ortadan kaldrlm ve ayn zamanda soykrma kar kan ya da Tutsileri koruyan lml binlerce Hutu da
ldrlmlerdi. Soykrm artlarnn oluturulmas, silah ve lojistik desteinin salanmasnn ardnda Fransa olduu bilinmektedir. Fransann Hutu
militanlarn askeri anlamda eitmek, silah tedarik etmek, soykrmclarn
saklanmasna ve kamasna yardm etmek, Tutsileri lme terk etmek gibi
dolayl bir soykrm yapmas sonucunda daha nce benzeri grlmemi ekilde ay gibi ksa bir sre zarfnda bir milyona yakn Tutsi, Hutu militanlar tarafndan katledildiler. stelik yaklaan katliam istihbarat raporlar ve
hatta medya kanallaryla nceden haber verilmesine ramen herhangi bir
tedbir alnmam, dolaysyla kastl olarak soykrmn nne geilmemiti.
Ruandada bulunan Birlemi Milletler, ABD ve Belika gibi dier gler
ihmalleri nedeniyle sorumluluklarn kabul ederek zr dilemi ancak
asl aktr olan Fransa hibir sorumluluk stlenmemitir. Ruandada soykrma engel olabilecek ya da en azndan snrl dzeyde tutabilecek gler
mevcuttu. Ruandada zaten etkili g olarak bulunan Fransa bata olmak
zere, ABD, ngiltere ve Belikann mdahale etmeyerek katliama sessiz
kalmalarnn ulusal karlarn gzettikleri gerei dnda geerli bir gerekesi bulunmamaktadr. Baknz: Deniz Altnba, Ruanda Soykrm ve
Fransann Rol, KSAREN, Uluslararas Sular ve Tarih, Say:2, Ankara
(2006), s. 225-249. Yine Birlemi Milletler bata olmak zere Bat lkelerinin seyirci kald insanlk d manzaralardan birine daha yakn komumuz Suriyede rastlamaktadr. Suriyede ynetim kart protestolarda ilk
can kaybnn meydana geldii 18 Mart 2011 tarihinden bu yana 124 bin 927
Suriyelinin hayatn kaybettii, 2 milyon 553 kiinin komu lkelere g
ettii, 2 milyon 945 bin binann ykld veya hasar grd bildirildi. Su98

EMRE DORMAN

rikallar zincirleyerek, hayvanat bahelerinde beyaz insanlara sergiledikleri de bilinmektedir. Demek ki kendi
iinde medeni olan ve kendi milletinin, insannn hak ve
hukukunu gzeten gelimi lkelerin ayn deeri baka
milletlere uygulamad, milli menfaatleri iin baka milletlerin inansal ve insani deerlerini ayaklar altna alabildii, hatta ou zaman son derece acmasz politikalar
uygulayabildikleri de grlmektedir. Dolaysyla inanl
olmadan da medeni ve ahlki yaanabildiine rnek olarak gsterilen hibir lke masum deildir ve hibir dnemde de tam anlamyla masum olmamtr.94
riye nsan Haklar rgt (SNHR) tarafndan yaymlanan raporda, geen
yl zarfnda rejim glerinin muhaliflerin denetiminde olan blgelere
ar silahlarla saldrmas sonucunda 105 bin 721 sivilin hayatn kaybettii,
bunlarn da 14 bin 144nn ocuk, 12 bin 935inin kadn olduu belirtildi.
Eksik veriler gz nnde bulundurulduunda 2014 yl sonu itibariyle toplam saynn 230.000 olduu tahmin ediliyor. Kaynak: www.trthaber.com
94 Bat lkelerinin hem kendi ilerinde hem de dier milletlere kar siyasi
ve ekonomik sebeplere dayal yakn dnem sava tarihi karnesi son derece vahi pek ok kanl olay ve soykrmlarla dolu. Napolyonun Seferleri,
Amerikan ve Fransz Devrimleri, Amerikan Sava, 1. Dnya Sava, Rus
Devrimi, 2. Dnya Sava ve Kore Vietnam atmas gibi pek ok modern
savan dini sebeplere dayanmad bilinmektedir. Yine yalnz 20. yzylda
160 milyon sivil soykrma uram, yaklak 100 milyon civar insan da
komnist Rusya ve in ynetimleri tarafndan ldrlmtr. Detayl Bilgi
in Baknz: Charles Phillips, Alan Axelrod, Encyclopedia of Wars, Facts
on File, New York (2004).

Fransa da 20. yzyl kana boyayan soykrmlarn mimarlar arasnda yer
alyor. Fransa, 1830 ylnda Cezayiri igal etti. 132 yl boyunca Cezayiri
igal altnda tutan Fransa, 1954-1962 yllar arasnda 1.5 milyon Cezayirliyi
katletti. Fransa, 1.Dnya Savanda da 900 bin Afrikalnn lmne sebep
oldu. ngiltere, 1788-1938 tarihleri arasnda smrgeletirmek amacyla
gittii Avustralyada yerleik yerli halk Aborjinleri sistematik olarak yok
etti. ngilizlerin aralarna salgn hastalk yayd, bununla da yetinmeyip
yemeklerine zehir katarak yok etmeye alt 750 bin Avustralya yerlisinden geriye sadece 31 bin kii sa kalabildi. Almanya da 20.yzyln en vahi
katliamlarndan birine imza att. Almanlar 1933-45 yllar arasnda Byk
Alman mparatorluunu kurmak ve mkemmel Alman rkn yaratmak
99

DN NEDEN GEREKLDR?

hedefiyle dier milletlerden ve etnik gruplardan 21 milyon insan topluca

kuruna dizerek, toplama kamplarnda, frnlarda yakarak, gaz odalarnda zehirleyerek soykrma urattlar. Almanlar 1891 ylnda hammadde
ve igc ihtiyalarn karlamak amacyla Namibyaya smrge kurmak
amacyla ktlar. Blgedeki ok zengin altn ve zmrt madenlerini ele geirmenin yolunun yerel Herero ve Nama halklarn yok etmek olduuna
karar veren Almanlar harekete geti. Bu emir zerine adann yerlileri Herero ve Namalar zerine taarruz eden Alman askerleri yal, kadn, ocuk
dinlemeden 117 bin insan katlettiler. Katliamdan kurtulanlar ikenceyle
ldrld. Yaklak 132 bin yerliden geriye 15 bini sa kalabildi. I. Dnya
Savann ardndan Ruandann ynetimi Belikallara verildi. Belikann
smrgesi altndaki Ruanda ve Kongoda 15 milyon civar Afrikal soykrma urad. 20 milyon civar nfusu olan Kongo halknn yarsna yakn
katledildi. Yeterince kauuk toplamayan ocuklarn elleri ve ayaklar kesildi. Askerler kesik elli ocuklarla ve hatta kesik eller ile fotoraflar ektirdiler. talyann, Libyada 1911den 1940l yllara kadar uygulad imha
operasyonlar ve ln ortasna kurduu toplama kamplarnda yzbinlerce
Afrikal Mslman hayatn kaybetti. talya diktatr Mussolini, Etopyada
ve Yugoslavyada 300 bin insan katletti. Danimarka, 1945 ylnda 250 bin
Alman mlteciyi lme terk etti. Sovyet Ordusunun Alman topraklarna
doru ilerlemesinden kaan 250 bin Alman mlteci Danimarkaya snd.
te birini 15 yandan kk ocuklarn oluturduu Almanlar tel rglerle evrili toplama kamplarna alndlar. Binlerce ocuk ve yetikin tifs,
barsak iltihab ve ishal sonucu yaamn kaybetti. spanya diktatr Francisco Franco, lkesinde 30 bin muhalifini ldrtt. spanyollar Amerikallarla birlikte milyonlarca Kzlderiliyi katletti. Norveliler 1920-30larda
kardklar yasalarla Nordik rkn ariliini korumak iin etnik grup Tater
(Gerler) kzlarn zorla ksrlatrdlar. Norve toplumu ne kadar Tateri
ksrlatrsa o kadar kendi rkn koruduuna inanyordu. Ksrlatrma yoluyla ehliletirilemeyen Taterler zerinde inslin ve elektrook yntemleri
uygulanmaya baland. Lenin, 1917-1920 yllar arasnda 30 bin muhalifini
infaz ettirdi. 1944 ylnda Rusya, een, ngu, Karaay-Malkarlar ile Krm Trklerini trenlere bindirerek Sibirya ve Kazakistana srgn etti. Bu
srgnde 500 bini akn Mslman Trk yollarda ld. Komnist rejim
dneminde Trk soyundan gelen Kazak, Karatay, een, Noyan, Azeri,
Trkmen ve Krgz boylarndan milyonlarca Trk ve Mslman katledildi. Rusya Devlet Bakan Leonid Brejnev, 1979da Afganistan igal ederek,
direnen 1,5 milyon Afganlnn lmesine neden oldu. Rusya Federasyonunun eenistana yapt saldrlarda da 200 binin zerinde sivil katledildi. Amerika, tarihinde milyonlarca Kzlderiliyi katletti. 1492de, Kristof
Kolomb ayak bastnda nfusu 8 milyon olan Arawaks yerlilerinin says
22 yl ierisinde 28 bine indi. Amerikallar ve ngilizler Almanlarn sava
100

EMRE DORMAN

Ahlkl ve medeni yaamak iin dine gerek olmadn hatta bugn en gelimi denilebilecek Kuzey Avrupa lkelerinde ateist orannn yksek olmasnn bu
iddiaya delil olarak ileri srlmesinin bir baka geersizlii -yukarda da dikkat ekildii gibi- zellikle komnist in Halk Cumhuriyeti devletinin gnmz dnyasnda en kalabalk nfusa, en gl ekonomilerden ve en
gl teknolojilerden birine sahip olmasna ramen hem
kendi halkna hem de snrlar iinde varlk sava veren
Dou Trkistan Uygur Trkleri bata olmak zere pek
ok halka tm dnyann gzleri nnde her geen gn
daha da acmasz ve vahi yntemlerle insanlk d uygulamalar yaparak onlar yok etmeye almasdr. in
Halk Cumhuriyetinin nfusunun yardan fazlas ateisttir. Geri kalann nemli bir ksm da yerel Budist inanlara sahiptir.95
kaybetmelerinin ardndan, Dresden kentine snan Alman gmenlerin
zerine 3 gn sreyle havadan bomba yadrdlar. Savunmasz insanlarn
snd Dresden kentine uygulanan bombardman srasnda 3 bin 900
ton tahrip gc yksek bomba ve 200 bin napalm bombas atld. Bu yok
etme harektnda ounluu ocuk ve kadnlarn oluturduu 200 bin kii
ld. Amerikann Japonyann Hiroima ve Nagazaki kentlerine att atom
bombalar sonucu 135 bin kii ld. ABDnin Vietnam igali ise 70 bin
kiinin lmyle sonuland. ABD son olarak Fellucede 1500 sivili ldrd. ngiliz Tp Dergisi Lancetin yapt aratrmaya gre Irakta ABD igali
dolaysyla len sivillerin toplam says 655 bine ulat. Yine yakn gemite
1992-1995 yllar arasnda tm Avrupann gz nnde yaklak 200.000
civar Mslman Bonakn kelimenin tam anlamyla acmaszca katledilmesine ve yzbinlerce insann yurtlarndan gmesine tm Avrupa lkeleri seyirci kald. Kaynak: Ankara Ticaret Odas (ATO) Soykrmlar Tarihi:
kiyzl Kriterler Raporu.
95 in halknn dini, antik alardan bu yana oulculuk olarak tanmlanr.
Mahayana Budizmi, 1. Yzyldan gnmze kadar indeki en byk organize din olmutur. in halknn ou herhangi bir dine inanmamaktadr.
ABDli aratrma kuruluu PEW Research Centern, tm dnyada yapt
herhangi bir dine mensup olmayla alakal aratrmasnda inde yaayan
101

DN NEDEN GEREKLDR?

Bir baka rnek de Gneydou Asyada Myanmarn

Arakan blgesinde yaayan iki milyondan fazla Mslmann, Budist ynetim tarafndan insanlk d muamelelerle yine tm dnyann gz nnde yllardr katledilmesi, toplumsal ve siyasal bask altndaki milyona
yakn Arakanl Mslmann z vatanlarndan g etmek
zorunda braklmas ve boaltlan yerlere Budistlerin yerletirilmesidir. Her ne kadar Budizm bir inan ya da din
olarak kabul edilse de yaratc bir Tanr inancna sahip
olmamas sebebiyle bir eit felsefi reti ya da kltrel
sistem olarak grlmesi daha dorudur. Dolaysyla Budistler de bir anlamda ateisttirler. phesiz Myanmardaki
bir ksm Budistlerin yapt vahetin faturasn tm Budistlere kesmek doru olmaz. Tpk Allah adna yapt
iddia ve iftirasyla haksz yere vahet yapan baz mslmanlarn yaptklarnn tm Mslmanlara fatura edilemeyecek olmas gibi. Bir baka rnek olarak komnist
ve ateist bir rejim olan Kuzey Kore verilebilir. Kuzey
Korede de gerek kendi halkna gerekse gneydeki kandalarna yllardr insanlk d ikenceler yapld bilinmektedir.96 rnekler oaltlabilir. Ancak grld gibi
insanlarn 700 milyonunun herhangi bir dine inanmadklarn ortaya koymutur. Ayn aratrma sz konusu rakamn ABDnin toplam nfusunun
neredeyse iki kat olduuna dikkat ekmektedir. Buna ek olarak Dnya genelindeki Budist nfusun lkelere gre dalm istatistiini ortaya koyan
aratrmaya gre inde yaayan Budist says 102 milyondur. in Halk
Cumhuriyeti nfusunun %30u kltrel dinler ve Taoizme inanmaktadr.
Kaynak: http://www.pewforum.org/2012/12/18/global-religious-landscape-exec/
96 2011 ylnda kalp krizi sonucu hayatn kaybeden Kuzey Korenin diktatr
Cumhurbakan Kim Jong-il ldnde Dnya, Kimin lm sonrasnda
Kuzey Kore halknn dizlerine vurarak alamalarn ve kendilerini yerlere
atmalarn hayretle seyretmiti. Meselenin gerei daha sonradan anlald.
102

EMRE DORMAN

bir toplumdaki ateist orannn yksek olmas, o toplumun insani ve ahlki adan dine ihtiya duymasna gerek olmadnn ya da medeniliinin gstergesi olamaz.
Bir toplumun gelimilii, inanszl ile deil, kendi ii
dinamiklerindeki geliimi ile alakaldr.
Ateist oran yksek olmasna ramen ahlkl bir toplum yapsna sahip olmalarna ve su oranlarnn olduka
dk olduuna dikkat ekilen Kuzey Avrupa lkelerine
dnecek olursak sz konusu lkelerde pek ok toplum
iin uygunsuz ve ahlk d kabul edilebilecek bir takm
uygulamalara da ahit olunabilmektedir. Gnmz dnyasnda zellikle Danimarka, Norve, sve ve zlanda
gibi Kuzey Avrupa lkelerinde hemcinsler ile birlikte yaamann tescillenebildii, Hollandada ise erkek erkee
ya da kadn kadna resm evliliklerin gerekleebildii
grlmektedir.97 stelik sz konusu uygulama, hak ve
Daha nce Kim Jong-ilin babas Kim Sung-il ldnde yeteri kadar iyi
yas tutmayanlar cezalandrlmlard. Kim Jong-ilin defin merasiminden
sonra, gvenlik birimlerinin 11 gnlk matem sresi boyunca Cumhurbakan Kim iin alamayanlarn peine dt ve tespit edilen kiilerin
yarglanmak zere Halk Mahkemelerinde hkimlerin karsna kartld
grld. Nkleer silah gelitirmenin yan sra Asyadaki birok bombalama
eylemini organize eden Kim, Japonlar kararak fidye toplamak ve uyuturucu kaaklyla sulanyordu. 1987de havada infilak eden Gney Kore
uann drlmesini planlad. 2003te ise nkleer silahlarn yaylmasn
engelleme anlamasndan ekildi. 2005te nkleer silah olduunu aklad.
2006da nkleer silahn ilk kez baaryla denedi. kinci baarl testi 2009de
gerekletirdi. 2010 ylnda ise bir Gney Kore sava gemisine saldrd. 46
denizcinin ld saldr iki lke arasnda hlihazrda gergin olan ilikilerin daha da gerginlemesine neden oldu. Kaynak: www.milliyet.com.tr
97 Hollanda Meclisi 19.12.2000 tarihinde hemcinslerin evliliini kabul etmi ve bu yasa 01.04.2001 tarihinde yrrle girmesi artyla bu lkenin
21.12.2000 tarihli Resm Gazetesinde yaymlanmtr... Hemcinslerin evliliklerinde bir nevi gei uygulamas olan bu kurum birok Avrupa lkesince
kabul edilen ve kanunlarnda dzenleme bulan bir uygulamadr. Danimar103

DN NEDEN GEREKLDR?

eitliklerin salanabilmesi ile merulatrlmaktadr. nsanlarn zgr olduklar ve cinsel tercihlerini de bu zgrlklerinden hareketle diledikleri ekilde belirlemeleri
gerektiine inanan kiiler asndan bu gibi uygulamalarn
ahlk d grlmesi beklenemez. Aile kurumunu, anne
ve babann aile iindeki konumunu temelinden sarsan bu
ve benzeri ilikilerin doal kabul edilip ahlk d bulunmamas, insann yaratlna uygun bir yaam iin dine
ne denli ihtiya duyduunu gstermektedir. Sz konusu
lkelerdeki inanszlk orannn yksek olmasnn beraberinde getirdii sosyal ve psikolojik pek ok sorun bulunmaktadr. Bireysel haklarn ortaya kard arlklarn bir neticesi olarak pek ok gencin uyuturucu madde
ka, Norve, sve, zlanda ve Hollanda bu tr tescilli birlikteliklerin kanunlarnda dzenlendii lkelerdir zlanda, Danimarka, sve ve Norvete
hemcinslerin evliliine nmzdeki yllarda parlamentolarca onay verilecei beklenmektedir. Kaynak: Burhan Alc, Hollanda Aile Hukukunda
Evlilik le lgili Yeni Gelimeler, Adlet Dergisi, T.C. Adlet Bakanl,
say: 8, (Temmuz-2001). Daha nce de dikkat ekildii gibi gnmzn
en gelimi Bat lkelerinin yakn gemiindeki uygulamalarna bir rnek
olarak tr ya da rk dzeltme yntemi olarak tarif edilebilir jenik uygulamasnn burada da hatrlatlmasnda fayda vardr. 20. Yzylda pek ok
eyalette karlan yasalarla slah olmaz sulular, tecavzcler, geri zekllar,
embesiller, sara hastalar, akl hastalar ve aciz zavalllara jenik uygulanmt. 1970lere kadar 64.000 Amerikalya jenik uyguland kaydedilmektedir. Nazi Almanyasnda 1934-1939 yllar arasnda 350.000 zihinsel ve fiziksel hastaya jenik uyguland. Daha sonraki yllarda da sistematik olarak
fiziksel engelli ocuklar da dhil olmak zere yzbinlerce kiiye uygulanmaya devam edildi. Her ne kadar jenik Nazi Almanyas ile zdeletirilse
de Avrupann pek ok lkesinde de benzer uygulamalara rastlanmaktadr.
rnein svete 1975e dek zorla ksrlatrma uygulamalar yrrlkte kalm ve 63.000 kii zorla ksrlatrlmt. Yine Norvete 1934-1976 yllar
arasnda yaklak 41.000 kii zorla ksrlatrlmlard. Baknz: Calum MacKellar, Christopher Bechtel, The Ethics of The New Eugenics, Berghahn
Books (2014), s. 22-23.; Gunnar Broberg, Nils Roll-Hansen, Eugenics and
the Welfare State: Norway, Sweden, Denmark, and Finland, Michigan
State University Press (2005), s. 108.
104

EMRE DORMAN

bamls olmas ve onlarn bu maddeleri kullanmasnda

yasa d bir durumun bulunmamas, gen kzlarn kk yalarda hamile kalmas ve ounlukla da ocuklarn aldrmas, pek ok gencin ruhi ve ahlk bunalmda
olmas gibi sebeplerle -ekonomik ve zgrlkler asndan st seviyede bir yaam standardna sahip olmalarna
ramen- sz konusu lkelerde ok yksek oranda intihar
olaylar yaanmaktadr.98
Dini inanc gereksiz gren kimi kiiler tarafndan eski
Yunan dnrlerinin ahlk anlaylarnn rnek gsterildii ve bu kiilerin ilh bir bildirim olmakszn ahlk ilkelere sahip olduklarnn iddia edildii de grlr.
Ancak bu konuda yani sz konusu filozoflarn vahye dayal bir din ya da rnein kendilerinden nceki bir peygamberden etkilenmi olup olmadklar noktasnda bir
delil bulunmamaktadr. slm inanlar asndan yaratlan ilk insan ile birlikte insanlara doruyu gstermek
zere eitli sayfalar (suhuf) ile kitaplarn verilmi olduuna, yani Allah ile insan arasndaki ilh ban vahiy
ile kurulduuna inanlmaktadr. Bu durum gz nnde
bulundurulduunda slm dncesi asndan insanln
98 Hollandada bir yl iinde 1500 dolaynda kii intihar ederek kendi yaamna son verdi. ntihar edenlerin byk ounluunu 30 ya grubundaki
kiiler oluturdu. Kaynak: http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/170906.asp;

ntiharlar ve intihar giriimleri zellikle gen nfusta daha ok grlmektedir. Dnya Salk rgt (WHO), dnyada her 40 saniyede bir intiharn,
her 3 saniyede ise bir intihar giriiminin gerekletiini, son 45 ylda intiharlarn yzde 60 civarnda arttn ve intiharn tm dnyada ilk 10 lm
nedeni arasnda yer aldn bildirmektedir. Bu verilere gre her gn 3 bin
kii intihar etmekte, her 30 saniyede bir kii hayatna son vermektedir. Tm
lmlerin yaklak yzde 1i intihar giriimleri sonucu gereklemektedir.
Kaynak: http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/458799.asp.
105

DN NEDEN GEREKLDR?

yazl ve szl bilgeliinin eski Yunan kltrne dayandrlmas sz konusu deildir. Onlardan ok nceleri de
insanlk iin doru olan insan ve ahlk ilkelerin vahiy
yoluyla bildirilmi olduu kabul edilir.
Baz antik dnem filozoflarnn ahlki bir hayat idealinde bulunduu gerek olmakla birlikte bu ideallerin pratik hayata yani insanlarn geneline yansmas pek mmkn olmam ve bu idealler daha ziyade teorik dzeyde
kalmtr. Zira antik dnemdeki uygarlklarn hemen hepsinde insan tabiat ve ahlki yapsna uygunsuz pek ok
arln var olduu bilinmektedir. Zengin ve soylularn her defasnda hakl olduu, kleletirilen baka milletlerden insanlarn zulm ve ikencelere maruz brakldklar, ar muhta insanlar varken sekinler snfnn
zevk ve sefa iinde yaad, cinsel sapknlklarn, ihtiras
ve katliamlarn kol gezdii hatta kleletirilmi insanlarn zevk iin arenalarda aslanlara paralatld toplumlarn sahip olduu bunca arpkla ramen dine ihtiya
duymadan da ahlkl olunabilecei savunulurken rnek
olarak gsterilmeleri de kayda deer deildir.

106

Faydac ve Hazc Ahlk Anlay

Dnyayla ilikisinin zn en byk ahsi mutluluun tekil ettiini dnen bir kii, ailesi, toplumu,
devleti, insanlk veya Allahn iradesinin ifas iin yaamnn ahlkl olduunu ne kadar sylerse sylesin
ve ustalkla byle yayormu gibi yapp insanlar ne
kadar kandrrsa kandrsn, onun davrannn ardndaki hakiki neden, asla ahsi mutluluundan baka
bir ey olmayacaktr.99

ilindii gibi ahlk davranlara faydaclk asndan bakan ve insanlara faydal olduu kabul edilen
ya da onlar mutlu eden hl ve davranlarn ahlk davranlar olarak kabul grd yaklamlar bulunmaktadr. Ancak insan nelerin mutlu ettiinin ya da edeceinin kiiden kiiye gre deikenlik gstereceinde phe
yoktur. Bir insan mutlu edecek olan eyin dier birini
mutsuz etmeyeceinin garantisi de yoktur.
Bireysel refahn salanp korunmas ve mutluluun
maksimize edilmesi dncesinin Antik Yunan dnemine
kadar dayand kabul edilir. Epikrostan (341-271) tretilen bir terim olarak Epikrclk anlaynn, ac ve
99 Tolstoy, Din Nedir, s. 88.
107

DN NEDEN GEREKLDR?

zdrabn en aza, mutlu ve mreffeh bir hayatn ise en

yksee karld bir retiye dayand grlmektedir. Hazzn en yksek iyi olarak kabul edildii retiye
Hedonizm yani Haz Felsefesi denilmektedir. Epikrcln tedbir ve ihtiyatla ekillenen bir hedonizm anlayna dayand sylenebilir.100
Faydaclk anlaynda doada haz ve ac gibi iki temel gcn egemenliinin konu edinildii ve tm insanlarn hazz arzulad inancndan hareketle hazzn aranarak peinden gidilmesi gerektii ve herhangi bir eylemin
yalnzca mutluluu arttrp arttrmadna baklarak iyi ya
da kt olarak deerlendirilebilecei anlalmaktadr.101
Yine faydacln, mutsuzluun nedeni olarak insan zerinde eklemlenen din ve benzeri inanlar grd, bu
sebeple de insann doal halinin aa kartlmasn hedefledii ifade edilir.102 Dnyev saadetin, bireysel haz
ve zevklerin n plana kt faydac yaklamda, yaplan fiillerin sonular zerinde durulmakta ve bu sonularn bize veya mmkn olan en fazla kiiye fayda salayp salamadna baklmaktadr. Bu anlaytan hareketle
oluturduklar felsefeleri ise bir eylem ne kadar ok insan iin mutluluk salarsa o oranda iyi olur eklinde formle edilmektedir. Faydac ahlk anlayn savunanlarn banda gelen ngiliz dnr ve siyaseti John Stuart
Millin fayda ilkesini u ekilde aklad grlmektedir:
100 Gunnar Skirbekk-Nils Gilje, Antik Yunandan Modern Dneme Felsefe
Tarihi, ev: Emrah Akba-ule Mutlu, Kesit Yaynlar, stanbul (2006), s.
127.
101 Ahmet Cevizci, Yarar lkesi, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul (2002).
102 Ahmet Cevizci, Etie Giri, Paradigma Yaynlar, stanbul (2002), s. 201.
108

EMRE DORMAN

Fayda ya da en byk mutluluk ilkesini ahlkn temeli olarak kabul eden gr, hareketlerimizi, bize vermekte olduu mutluluk orannda iyi sayarken mutluluun ztt olan eylere sebep olduklar oranda ise kt
grr. Mutluluktan haz yahut zdrabn yokluu kastedilmektedir Yalnzca haz, zdrabn yokluu, arzuya
deer biricik gayedir.103

Millin faydaclk anlaynn mmkn olan en iyinin

yaplmas ve toplumun huzur ve refah iin uygun olan
davranlarda bulunulmasna dayand, mmkn olduunca zdraptan azade, gerek nitelik gerekse nicelik bakmndan zevk asndan mmkn olduu kadar zengin
bir hayatn arand grlmektedir. Bu sebeple fayda insan hareketlerinin amac olduu iin ayn zamanda zorunlu olarak ahlkn da temel lt olmaktadr. Ahlk
ise bir takm hareket ve kurallardan olumaktadr ki bunlara uyulduu takdirde mmkn olduunca btn insanla zevk asndan zengin bir hayat salanabilir.104
Faydacln ahlk d ya da din d bir anlay olduunu sylemiyoruz. Zten Mill de bunun yle olmadn aka ifade etmektedir. Hatta o, eer Allahn her
eyden ziyade kullarnn mutluluunu istediine ve onlarn bu mutlulua gre yaratlm olduklarna inanlyorsa, faydacln en dini saylan mezheplerden daha
derin bir ekilde dindar bir reti olduunu sylyordu.105 Ancak faydac ahlk anlaynda pek ok insann
103 John Stuart Mill, Utilitarianism, The Works of John Stuart Mill III, George
Routledge&Sons, London (1895), s. 13.
104 John Stuart Mill, Utilitarianism, s. 22.
105 John Stuart Mill, Utilitarianism, s. 39-40.
109

DN NEDEN GEREKLDR?

kendi faydasna olan bir eyle kendi dndakilerin faydasna olabilecek bir ey arasnda kaldnda, kendi menfaatini ne karmamas iin geerli rasyonel bir temel
oluturulamamaktadr. yi olmak iin iyilik yaplmas
erdemli bir davran olarak kabul edilebilir. Ancak insann fedakrlk yapabilme ve gerektiinde kendi aleyhine dahi olsa hakk ve adleti salayabilme istencinin
din dnda yeterince motive edilebilmesi mmkn gzkmemektedir.
Yine genellikle ahlkn insan davranlarndaki iyilikler ya da ktlkler ile ilgilenen bir alma olduu
dnlm ancak bunun yerine ahlkn iyi olan eyler
hakkndaki genel bir aratrma olarak grlmesi gerektii ynnde yaklamlarda da bulunulmutur.106 Bunun
en byk nedeni ise iyinin nasl tarif edilmesi ya da tam
olarak iyiliin ne olduu sorularna cevap aranmasnn
gerekliliidir. Bu sorularn cevapsz kalmas durumunda
iyi ve kt davranlarn birbirinden ayrt edilmesi mmkn olmad gibi nelerin iyilik olarak grlebileceinin
ortaya konulabilmesi de mmkn olmamaktadr. Ancak
iyi kavramnn tanmnn yaplmasnn kolay olmad,
bu soruya milyonlarca cevap verilmesinin kanlmaz olduu, bu sebeple iyinin tarif edilemez olarak tanmland yaklamlar da vardr.107 yinin ne olduunun tarifi
yaplsn ya da yaplamasn buradaki esas noktay kiilere ve toplumlara gre deikenlik gsterebilecek bir
iyilik ya da ktlk anlaynn varl oluturmaktadr.
106 George Edward Moore, Principia Ethica, ed: Thomas Baldwin, Cambridge University Press, Cambridge (2008), s. 53-54.
107 George Edward Moore, Principia Ethica, s. 54-56.
110

EMRE DORMAN

Bu da dinden bamsz bir ekilde insanlar tarafndan

ortaya konulmaya allacak iyi ve kt kavramlarnn
evrensel ve tatmin edici olabilmesinin imknsz olduunu gstermektedir.
Aydnlanma olarak kabul edilen dnemde ngiliz hukuku Jeremy Bentham ve John Stuart Mill gibi dnrler tarafndan temsil edilen liberal ve faydac yaklamlar
ile Claude-Adrien Helvtius tarafndan birey ve zevkin
nceliine yaplan vurgular dikkate alndnda insana
mutluluk verecek fiillerin mutlak mnada ahlk olacann dnlmesi kanlmaz olarak pek ok problemi
beraberinde getirecektir. Bireysel zevkler ile en yksek
fayda ve mutlulua ulamadan hareketle, insanlk iin ortak bir ahlkn oluturulmas mmkn gzkmemektedir.
Faydacln her zaman adlet ile rteceinin beklenmesi doru deildir. Herhangi bir durumda rnein fili
bilinmeyen ya da bulunamayan ancak toplumun bu yzden kart bir olayda otoriteler tarafndan masum bir
insann sulanarak mahkm edilmesi o toplum asndan
en yksek fayday salyor olabilir. Bu gibi bir durumda
hi suu olmamasna ramen hkm giyen kiiye ynelik davrann ahlk ve doru kabul edilmesi gerekecektir. Oysa byle bir tutum ahlk olmad gibi, onun, insanlk ve adletle rtmesi de mmkn deildir. Yine
bir toplum iinde klelik gibi bir messesenin olmas ve
Allah huzurunda eit olan insanlarn bir ksmnn sosyal konumlar itibariyle haksz yere kleletirilmeleri,
sz konusu toplum iin en yksek mutluluk ve fayday
salyor olabilir. Ancak bunun da faydal grnmesinden
111

DN NEDEN GEREKLDR?

dolay ahlk ya da insan olduunun sylenmesi mmkn deildir. Eski uygarlklarn bir ksmnn eitli pagan
inanlarna sahip olduklar ve eitli isteklerde bulunmak
zere ok tanrl bir inan oluturduklar, bazen de bu
tanrlarn fkelendiini dnerek onlara eitli hediyeler ve kurbanlar sunduklar bilinmektedir. rnein tanrlarn fkelendiklerine inandklar zamanlarda tanrlar
yattrmak zere gen bir kzn katledilerek sz konusu
tanrlara kurban olarak sunulduunu dnelim. Bu ekilde bir davran o toplum ve insanlarn tanrlarla olan
ilikileri iin faydal ve mutluluk verici olabilir. Ancak
bu gibi inan ve davranlar salkl bir akl ve ahlk
deerler asndan kabul edilebilir deildir. rnekler oaltlabilir. Ancak burada vurgulanmak istenen ahlkn
en yksek fayda ve mutlulua indirgenemeyecei nk
sz konusu kavramlarn toplumlara ve alara gre deiiklik gstereceidir. Bu sebeple insanlk iin ideal olan
evrensel ahlk ilkelerin ilh bir bildirimle ortaya konulmas kanlmazdr. nk ilh bildirimin garantisi olmadan hibir ahlk ilkenin evrenselliinden sz etmek
mmkn deildir.
Bununla birlikte pek ok insan fanatizmin etkisinde
kalarak ve rnein mensubu bulunduu rkn ycelii ve
esizlii inancndan hareketle baka rklara ve milletlere
kar nyargl ve dmanca bir tavr iine girebilmektedirler. Bir milletin dnyev anlamda refh ve selmeti iin
gerekli olduuna inanlan bir inan veya uygulamann her
zaman iin evrensel adan da uygun olduunun beklenmesi mmkn deildir. rnein I. Dnya Savandaki
112

EMRE DORMAN

malubiyeti sebebiyle ekonomik ve sosyal adan ciddi skntlar iine giren Almanyann eski gnlerdeki byklne kavumas arzusundan hareket eden Adolf Hitler
ve yandalarnn bu hayallerini gerekletirebilmeleri iin
saf Alman rknn Yahudiler, Slavlar ve ingeneler gibi
teki dk rklardan temizlenmesi gerektiine inanp
onbinlerce insann lmne sebep olmalar108 ya da daha
salkl bir toplum hedefiyle sakatlarn da yok edilmesi gerektiine inanmalarnn ve bu inanlarnn mensubu bulunduklar toplum asndan ok faydal olduunu dnmelerinin din ve ahlk adan kabul edilebilir bir tarafnn
olamayaca aktr. Oysa muhtemelen bu insanlar kendi
deerlerine gre doru ve faydal bir i yaptklar dncesindeydiler. Grld gibi totaliter denilebilecek ynetimlerde ahlki olmayan pek ok davran, grev duygusu bal altnda insanlara retilebilir ve uygulatlabilir.
Grev duygusundan hareketle pek ok cinayet ilenebilir,
haksz kazan elde edilebilir, yandalar ve yaknlar kayrlabilir ve adaletsiz pek ok uygulama yaplabilir. Ancak
Allaha gerektii gibi inanan biri, kendinin, toplumunun
ya da emri altnda olduu ynetim ve kiilerin deil Allahn buyruklarn dikkate alarak ahlki ve ahlk d olan
arasndaki ayrm gzetir. Gzetmedii takdirde ise Allah
inancna aykr davranm olur.
ada antropologlarn insanlarn sahip olduklar kltrel farkllklar konusunda ok arpc yaklamlarda bulunduklar grlr. Bu kltrel farkllklar ayn zamanda
ahlk greceliin varln da ortaya karmaktadr.
108 Oral Sander, Siyas Tarih (1918-1994), mge Kitabevi, Ankara (2002), s.
45.
113

DN NEDEN GEREKLDR?

Sz konusu grecelii ise metafizik ve antropolojik olmak zere iki tip grecelik bal altnda deerlendirenler olmutur. Bu greceliin bilisel ve ahlk olarak
iki alana uyguland kabul edilerek u ekilde bir yaklamda bulunulur:
Bilisel alanda, metafizik grecelik, bir deil kendi
aralarnda tutarsz birden fazla gerek olduunu savunmaktan ibarettir. Yine ayn alanda antropik grecelik, insan varlklarn, evren konusunda, kltrlerine
ve deneyimlerine uygun olarak, birbirinden kesin olarak farkl ve kendi aralarnda tutarsz tasarmlara ulaabildiini savunmaktan ibarettir Ahlk alannda,
metafizik grecelik, bir deil kendi aralarnda tutarsz
birden fazla iyi olduunu savunmaktan ibarettir. Yine
ayn alanda, antropolojik grecelik, insan varlklarn,
kltrlerine ve deneyimlerine uygun olarak, birbirinden kesin olarak farkl ve kendi aralarnda tutarsz iyi
kavramlarna ulaabildiini savunmaktan ibarettir.109

Baz kimselerin doaya referanslar temelinde oluan

evrensel bir ahlkn varl fikrini savunduu grlr. Ancak pek ok aratrmac tarafndan da ifade edildii gibi
esasen ahlk ile doa arasnda paralellik kurmak kolay olmad gibi ou zaman bu ikisinin iki kart kutbu oluturduu bile dnlmtr. Bu sebeple ahlkn doal temellerinin konu edinilmesi doaya kar kurulan bir eyin
doaya dayandrlamayacak olmasndan dolay anlamsz olmaktadr. Bir gereklik dzlemi olarak doadan hareketle
sadece olann betimlenebilecei ancak ahlkn deerler
109 Dan Sperber, Ahlki Grecelie likin Antropolojik Notlar, Jean-Pierre
Changeux, Etiin Doal Temelleri, ev: Nermin Acar, Doruk Yaymclk,
Ankara (2002), s. 290.
114

EMRE DORMAN

koymak suretiyle kuralc olduu ve yaplmas gerekeni

yani olmaly syledii ifade edilir. Bundan da ahlkn
doa dnda baka bir eye dayanmas ve tartmasz bir
otoriteye olan ihtiyac ortaya kmaktadr. Bu otoriteye ise
ilh irdenin otoritesi ya da akln otoritesi rnek olarak
gsterilirken, doann kendi bana kuralc olamayacana
dikkat ekilir.110 Akln otoritesi ise gelenek ve kltrlerle
gelen yanl anlaylarn nne gemeye yetecek gte
deildir. Dolaysyla ahlkn Allahn otoritesi dnda bir
eye dayandrlmas mmkn deildir.
Ahlkn modern toplumsal yapnn farkllamas ve
endstrileme sreleri tarafndan dntrlmesi sonucunda giderek daha da sorunlu bir hale geldii ve belli
ahlk kltr biimlerinin yok oluunun ahlk sorularn
yantlanmalarn imknszlatrmakla kalmayarak sorulabilmelerini dahi zorlatrdn, ahlk felsefesi ve felsefe
tarihi aratrmaclarndan Alasdair Chalmers MacIntyrenin u szlerinden anlamak mmkndr:
Aydnlanmann umduu gibi bir zamanlar dinin yantlad Tanr ve lmszlk, zgrlk ve ahlk hakkndaki byk sorunlarn imdi yeni bir dnyev, estetik yantlar dizisine kavumas sz konusu deildir.
Sz konusu olan, bu sorularn artk giderek sorulmaz
olmasdr; insanlarn varolua dair kapsaml bir yorumdan mahrum kalmalardr. Modern toplumda insanlar
herhangi bir etkin anlamda tanrtanmazc (ateist) ya
da insanc (hmanist) olmaktan uzaktr; sadece tanrtanrc deildirler.111
110 Marc Kirsc, Giri, Jean-Pierre Changeux, Etiin Doal Temelleri, s. 13-15.
111 Georg Stauth-Bryan Turner, Nietzschenin Dans, ev: Mehmet Kk,
Bilim ve Sanat, Ankara (2005), s. 83.
115

Dinden Bamsz Ahlk Anlaynn

Sonular: Nietzsche rnei

hlk ilkelerin ilh bildirimden yani dini kkenden

bamsz klnmas halinde nasl bir ahlk anlaynn ortaya kabilecei ile ilgili en mehur rneklerden
birini Alman filozof Friedrich Nietzschede (1844-1900)
grlen ahlk anlaynn oluturduu sylenebilir. Nietzschenin insanlar sr insan ve st insan olarak ayrarak bu insanlarn ahlk anlaylarn da kle ahlk ile
efendi ahlk olarak tanmlad grlmektedir. Nietzsche ayn zamanda nihilizm (hiilik) olarak bilinen anlayn, zellikle metafiziksel ve etik nihilizmin, dnce
tarihindeki en byk teorisyeni olarak kabul edilir. Genel bir psikolojik ya da felsef hal olarak nihilizm, her
trl ahlk, din, siyas, ve toplumsal deerden yoksun
olma, varlk/yokluk, gereklik/gerek dlk, doru/yanl, bilgi/kanaat trnden tm ayrmlar yadsma durumunun ve tavrnn ifadesi112 olarak tarif edilir. Allahtan
dolaysyla dinden ve hiret inancndan soyutlanm bir
ahlk tasavvurunun var olmasnn zorunlu grlmedii
nihilizm anlay dikkate alndnda, ahlkl olunmas

112 Ahmet Cevizci, Nihilizm, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, (2002).
116

EMRE DORMAN

gerektiinin rasyonel ve doal bir temele dayandnn

iddia edilmesi de glemektedir.
Nietzschenin genellikle dinsiz ve ateist bir filozof
olarak kabul edildii bilinse de, onun dinsiz, ateist ve nihilist tutumunun kat bir tavrda olmad ve onun daha
ok yzyllardr donuk olan teist ve metafizik dncelere saldran ancak iten ie faal olan mistik bir Mutlak
Varlk zleminde olduu, yani dinler tarafndan anlatlan
Allah dnda bir Allaha inanma isteinde olduu eklinde bir takm deerlendirmeler yaplmtr. Bu sebeple
olsa gerek Muhammed kblin Nietzsche iin: kalbi mmin, beyni kfir dedii aktarlmaktadr.113 Ancak Nietzschenin Allah inancndaki gerek tutumu ya da arzusunun ne olduu tartmalar bir yana, onun Allaha ve
dolaysyla da dinlere dayandrlan ahlksal davranlara
kar saldrgan ve aalayc tutumunun son derece net
olduu sylenebilir. Nietzsche dinlere dayal ahlk anlayn sr ahlk olarak tanmlyor ve Avrupa insannn iinde bulunduuna inand durumu u szleri ile
ifade etmeye alyordu:
Besbelli Avrupada iyinin ve ktnn ne olduklar bilinmemektedir. Eer ben yle sylersem, kulaa
sert olmad halde sert gelecektir: Burada bilindii sanlan ve insann vmesiyle ve yermesiyle kendini tebcil ettii (ycelttii) ve sadece tasvip ettii (uygun bulduu) ey sr hayvan insannn insiyakdr (igd).
Avrupada ahlk sr hayvan ahlkdr. Yani dierlerinin, onun yannda mmkn olduu ve mevcudiyetini
113 Senail zkan, Nietzsche, Kaplan Srtnda Felsefe, tken Neriyat, stanbul (2004), s. 47-48.
117

DN NEDEN GEREKLDR?

srdrd bir tr ahlktr. Ama iki bin yldan beri Avrupada bir sr hayvan dini ile sr hayvannn btn insiyaknn zafere ulamasnn giriimi esasl bir
tarzda yaplmtr.114

Nietzsche, ahlk fenomenlerin olmadn u szleri

ile dile getiriyordu: Benim ana ilkem: Ahlk fenomenler yoktur, bu fenomenlerin tersine yalnzca bir ahlk yorum mevcuttur. Bu yorumun kendisi ahlk d kkenlidir115 Nietzschenin ahlkln geliiminde gndelik
dnya ile madd gereksinimlerin oynad roln nemine
vurgu yapt grlmektedir. Bu konuda u ekilde bir
yaklamda bulunur:
Bu kk eyler; -beslenme, yer, iklim, dinlenme,
bencilliin tm safsatac kurallar- imdiye kadar nemli
saylan her eyden kat be kat nemlidir. te tam burada balamak zorundayz yeniden renmeye. nsanln bugne kadar zerinde ciddiyetle dnp durduu
eyler gerek bile deildir, kuruntudur yalnzca. Daha
sert deyimiyle hasta, en derin anlamda zararl doalarn kt igdlerinden kaynaklanan yalanlardr tm
Allah, ruh, erdem, gnah, te dnya, hakikat, dsal yaam kavramlar.116

Nietzschenin tam anlamyla mutlak mnada ahlk

yok sayan bir filozof olduunu sylemiyoruz. Onun
ahlk anlaynn tam olarak ne olduunun belirlenmesi kolay deildir. O bir yandan Hristiyanln ahlk
114 Friedrich Nietzsche, Aforizmalar, ev: Sedat Umran, Birey Yaynclk, stanbul (2000), s. 209.
115 Friedrich Nietzsche, G stenci, ev: Sedat Umran, Birey Yaynclk, stanbul (2002), s. 258.
116 Georg Stauth-Bryan S. Turner, Nietzschenin Dans, s. 172-173.
118

EMRE DORMAN

anlayn iddetle eletirerek reddetme yoluna giderken, dier yandan tam anlamyla ahlk d bir dnce
sistemi ortaya koymu deildir. Ancak o, mevcut ahlk
anlaylarnn zellikle dinler tarafndan ortaya konulan
ahlkn tam anlamyla sr psikolojisinden kaynaklanan, gereksiz bir acma ve merhamet duygusuna dayal
olduunu sylyordu. te tam da bu nokta dine ve hiret inancna dayandrlmayan ahlk anlaynn ne gibi
sonular dourabileceinin ortaya konulmas asndan
dikkate deerdir. Nietzsche, insanlarn doalarnda mevcut olduunu savunduu bir g istenci ile hareket ettiklerini ve bunun ayn ekilde doada da gzlemlendiini ifade ediyordu.
Nietzsche, The Will to Power (G stenci) isimli almasnda insan bedeninin mkemmelleerek rekabeti
ynnn aa kmasna vurgu yapyordu. O, insanlarda
bulunduunu syledii g istencinin tm organizmalar
zerinde tahakkm kurarak onlar denetim altna alma
ynnde evrensel bir itkiye sahip olduuna inanyordu:
G stencini gc aa vurmaya duyulan doyurulamaz bir arzu olarak; ya da iktidarn yaratc bir igd olarak uygulanmas ve kullanlmas olarak tanmlyorum. aresi yok, tm hareketler, tm grnler,
tm yasalar bir isel grngnn belirtileri olarak anlalmal ve insan rneksemesi bu amala kullanlmal.
Bir hayvann tm igdlerinin kkenini iktidar istencinde bulmak olanakl; organik hayatn tm ilevlerinin kkenini bu kaynakta bulmak da yle!117
117 Friedrich Nietzsche, G stenci, s. 309-310.
119

DN NEDEN GEREKLDR?

Nietzschenin dini yalnzca ortaklaa bir yanlsama

olarak deil ayn zamanda ortaklaa bir hastalk olarak
eletirmeye alt dnlmtr.118 O, zellikle Hristiyanln temel kaynaklarnn yanlsatc ya da glge
grngler olduunu, Hristiyanln ve bu dinin ahlk
felsefesinin ise hayal bir dzlemde var olduunu savunuyordu. Bu sebeple ona gre Hristiyanln, gerek ahlk seimlerin gndelik dnyasnda gerek bir zemini
bulunmamaktayd.119 Bu konudaki yaklamn, u szleri ile ifade eder:
Ne ahlk, ne din, Hristiyanlk iindeki biimleriyle,
gerekliin herhangi bir noktasyla ilintilidir. Baka bir
ey deil, yalnzca hayali nedenler (Tanr, ruh, ego, tin,
zgr isten ya da zgr olmayan isten). Yalnzca ve
yalnzca hayali sonular (gnah, kefret, inyet, ceza,
gnahlarn balanmas). Hayali varlklar (Tanr, tinler, ruhlar) arasndaki hengmeli bir gidi geli: Hayali
bir doa bilimi (insanmerkezci, doal nedenler kavramndan bsbtn yoksun) hayali bir ruh bilim (sadece
kendini yanl anlama, honutluk verici ya da rahatszlk
verici genel duygularn yorumu rnein dinsel-ahlksal
sapknlklarn simge diliyle yorumlanmas, pimanlk,
vicdann szlamas, eytann ayartmas, Tanrnn yaknl); hayali bir ereksellik (Tanrnn krall, kyamet, ebed yaam).120

Nietzscheye gre insanlarn yapm olduklarndan piman olmalarnn bir anlam yoktur. Ona gre pimanlk
118 Georg Stauth-Bryan S. Turner, Nietzschenin Dans, s. 128.
119 Georg Stauth-Bryan S. Turner, Nietzschenin Dans, s. 167.
120 Friedrich Nietzsche, Deccal, Hristiyanla Lanet, ev: Oru Aruoba, Hil
Yayn, stanbul (2001), s. 26-27.
120

EMRE DORMAN

bir kpein ta srmas gibi bir eydir. Kendi ifadesiyle

budalalktr.121 Nietzsche bu gibi duygu ve dncelerin
yani pimanlk, gereksiz bir acma ve merhamet duygularnn ortadan kalkabilmesi iin Allahn ldrlmesi
gerektiinin farkndadr. Bu sebeple olsa gerek o, Tanrnn lmn, nefsimiz zerinde boyuna kazandmz
byk bir fergat ve zafer haline getirmezsek, bu kayb
pahalya deriz122 diyor ve Allah dncesinin tam anlamyla ortadan kaldrlmamas halinde bunun insanlarn ahlk ve sosyal davranlarndaki pasiflik ve pimanlklarnn devamn salayacana inanyordu. Onun
insandaki Allah dncesinin gcnn farknda olduu
ve bu sebeple dinler tarafndan ortaya konulan inan ve
ahlk yaptrmlarn sultasndan kurtulabilmenin yegne
yolu olarak bu dnceden mutlak manada kurtulunmas
gerektiine inand grlmektedir. Nietzscheye gre
Allahn ld bir dnyadaki ahlk tartmasnda, n
kabuller ve sorgulanmakszn kabul edilen bavuru kaynaklar olamazd. Nietzschenin meydan okumas, Allaha
duyulan gereksinimden ve Allahn geride brakt gedii doldurma gereksiniminden kurtulmay salamaya
ynelikti.123 Onun u szleri bu konudaki yaklamn
ifade etmektedir:
Budann lmnden sonra yzyllar boyu bir maarada onun glgesini gsterdiler. Korkun ve dehet
verici bir glgeydi bu. Tanr lmtr ama insan yle
bir yaratktr ki, daha binlerce yl boyunca glgesi kimi
121 Friedrich Nietzsche, Seilmi Dnceler, ev: Samih Tiryakiolu, Assos
Yaynlar, stanbul (1997), s. 138.
122 Friedrich Nietzsche, Seilmi Dnceler, s. 110.
123 Georg Stauth-Bryan S. Turner, Nietzschenin Dans, s. 94.
121

DN NEDEN GEREKLDR?

maaralarda belki hl gsterilecektir. Ya biz? Onun

glgesini de yenmek zorunda kalacaz biz.124

Esasen Nietzsche, dinin insanlara bildirdii ahlk

kurallarn tanmamann insan nasl bir hayat ve ahlk
anlayna srkleyebileceinin gzel bir rneini oluturmaktadr. Allahn varlnn inkr edilmesi ya da
Ondan bamsz olan bir din ve ahlk anlay oluturulmaya allmasnn daha nce de ifade edildii gibi
rasyonel bir temele dayanmas mmkn gzkmemektedir. Nietzsche, Hristiyanl inkr ile Allah inkr eitlemitir. Onun iin Tanr ld! demek, Hristiyanln bildirdii Tanr ld ve Hristiyanln ontolojik
ahlk anlay ld demektir. ayet baz kimselerin iddia ettii gibi ilh bildirimden bamsz olarak insan
doasndan bir ahlk kartlabilirse, Nietzsche de insan
doasndaki g istencinden stn insan ahlkn karmak suretiyle ayn eyi yapmtr. Ancak ayet ilh
bildirime dayal bir din yoksa hangi kriter, dini gereksiz
gren ancak ahlki davran savunanlar tarafndan benimsenen merhamet, iyilik, balama ve benzeri duygularn insandaki g istencinden daha temel olduu
konusunda yeterince ikna edici olabilir? Zira insan ve
davranlarn snrlamasn gerektirecek vahiy dnda
kayda deer bir yaptrmn olmas mmkn deildir. Dinin ve ahiretin varlnn inkr edilmesi, hayatn iindeki pek ok eyi anlamszlatracak ve ahlaki deerler
bata olmak zere insan zerinde sorumluluk oluturan
tm kavramlar kanlmaz olarak hayal mahsul olarak
124 Friedrich Nietzsche, Seilmi Dnceler, s. 85.
122

EMRE DORMAN

alglanacaklardr. Bu durumun Nietzschenin u szlerinden grlmesi mmkndr:

Metafizik, ahlk, din, bilim; bu kitapta bunlar yalann farkl formlar olarak mlahaza edilecek. Onlarn yardmyla inanlr hayata Metafizik, ahlk, din,
bilim. Bunlarn tm hakikati reddetmek, hakikatten sanata, yalana kamak zere irdenin ortaya koyduu hayal mahslleridir.125

Nietzsche, dinin ve ahlkn temelini tekil eden genel formllerin insanlara nasl davranmalar gerektiini
syleyerek bunlarn bir takm zorunluluklara balanmasnn akld olduunu iddia ediyordu. Ona gre bu durum ahlkn asl gnahyd. Ona gre insann baz eylemleri mutlaka yapmas, bazlarndan ise igdleri
sayesinde kanmas gerekir. O, bu anlay yoluyla insann dier insanlar ve eya ile olan ilikileri belirleyebileceini sylerken, insann erdeminin mutluluunun bir
sonucu olduunu iddia ediyordu.126
Hitlerin Nietzschenin dncelerini nemsedii ve
ahlk anlayndan etkilendii bilinmektedir. Hitlerin Yahudilere, Slavlara, ingenelere ve sakatlara ynelik uygulam olduu merhametsiz ve insanlk d eylemlerin
ne gibi sonular dourduuna tm dnya ahitlik etti.
Tek bana bu bile Nietzsche ahlknn ne gibi sonular
dourduunun anlalmas iin yeterli bir rnek olarak
gsterilebilir. Grld gibi hayatnn nemli bir blmn ahlkn kkenini aramaya adayan ateist dnr
125 Senail zkan, Nietzsche, Kaplan Srtnda Felsefe, s. 201-202.
126 Friedrich Nietzsche, Putlarn Alacakaranlnda, ev: Yusuf Kaplan, Klliyat Yaynlar, stanbul (2008), s. 54-55.
123

DN NEDEN GEREKLDR?

Nietzsche, merhamet gibi ahlki retilerin Yahudiler

ve dier tek Tanrl dinlerin temsilcileri tarafndan bamza musallat edildiini syler. nk ona gre Yahudiler gszlklerini ahlk denen retilerle dengeleme
eiliminde olmulardr. Nietzsche bu yzden bizim anladmz ahlktan tiksinerek bahseder ve ondan kurtulmamz gerektiini ifade eder. Ona gre insann doasna
uygun olan da budur. Nietzschenin dncelerini acmasz bulmak mmkn, ancak bu grlerin Allah olmadan neden yanl olduunu gstermek mmkn deildir.
Kurn- Kerm yetleri dnya hayatnn geiciliine,
mlk ve ynetimin yalnz Allahn olduuna, bu sebeple
insanlarn dnyann geici hrs ve zevklerine kaplmalarnn yanllna vurgu yaparak, kanlmaz olan lm
gereine dikkatleri eker. Din inkr edildiinde ve ahlkn bir yanlsama olduu kabul edildiinde Nietzsche
rneinde grld gibi zayflara yaam hakk tanmayan gl insanlarn var olmas vurgusunun hatal olduunu gsterecek bir l yoktur. Bu anlaya gre zayf
ve cizlerin iinde bulunduklar durumlar onlarn sahip
olduklarn iddia ettikleri sr psikolojisi ve sr ahlkndan kaynaklanmaktadr. Oysa dinlere gre Allah insanlar farkl g ve kabiliyetlerde yaratm, glnn zayf koruyup gzetmesini ve zenginin fakirin ihtiyalarna
duyarl olmasn gerekli klarak herkesi iinde bulunduu
duruma gre imtihana tbi tutmutur. Allah, dnyev mnada insann faydasna ya da zararna olabilecek bir takm eylerle insanlar snamadan geirmektedir. rnein
zekt ve sadaka gibi bir faaliyetin farz klnm olmas,
124

EMRE DORMAN

dnyev mnada insanlarn para kaybetmeleri dolaysyla

da insana fayda salamayan bir davran olarak grlebilir. Oysa Allah mallarn Allah yolunda harcayan, fakir fukary gzeten insanlara hem dnya hem de hirette mkfat vaat etmitir.
Konumuz asndan nemli olan, insan doasnn ve
genel anlamda doann, ilh bildirim olmadan insanlar
iin gerekli bir ahlk yapnn rasyonel temellerini atmada
yeterli olup olmayacann gsterilmeye allmas olduu iin doal olarak daha ok insann yetersizlikleri
zerinde durulmutur. nsann nefsn arzu ve tutkulara
ynelerek hibir kural tanmayp alalmas, fazileti esas
alarak erdemli bir hayat yaayabilmesinden daha kolay
olduundan, insann ilh sevke duyduu ihtiyaca vurgu
yaplmak istenmitir. Esasen insan ftratnda gzel davranlarn da kkeni vardr. Fakat insann kendi fayda ve
menfaatini bakalarnn aclar, fakirlikleri ve ihtiyalar
zerine kartabilecek bencil bir yapya sahip olduu da
bir gerektir. lh bildirim olmadan insan ftratndaki gzellikleri tercih edip, yine insan doasyla ilgili g istenciyle hareket etmeye kar -dini inkr edenlerin yapt gibi- rasyonel bir ahlk teorisi oluturmak mmkn
gzkmemektedir. phesiz Allah insanlarn iyi ve hayrl bir ftrat zerinde yaam srmelerini istemektedir.
Zten ilh bildirimlerde bulunarak peygamberler gndermesi ve insan da bu bildirimlere tbi olacak bir ftratta var etmesi, bu istein en byk delilidir. nl yazar
Tolstoy, ahlk ve din arasndaki ilikiyi ok gzel ifade
eder. Tolstoya gre ahlk dinden bamsz dnlemez.
125

DN NEDEN GEREKLDR?

Ahlk hem dinin, yani insann dnyayla girdii ilikinin bir sonucu, hem de her din, hayatn anlam sorusunun cevabdr. Tolstoya gre dinin cevab, hayatn anlam aklamasn bazen nceleyen, bazen de izleyen bir
ahlki gereklilii ierir. Bu sebeple ahlk, dinin nerdii
yaay biimine dhildir ve hibir anlamda dinden koparlmas mmkn deildir.127

127 Tolstoy, Din Nedir, s. 89.

126

Din D Kiisel Ahlki Kabul ve Tutumlar

nlk yaam iinde karlatmz pek ok olay

ak bir gerek ile yzletirmekte bizleri. Pek ok
insann, kurallar din tarafndan belirlenmi ahlki erevenin dnda kendi kabul ve hayat grleri dorultusunda benimsedikleri, ou zaman da tutarsz ve elikili
olabilen bir ahlk anlayn gelitirdikleri grlr. Kimi
insanlar iyi, kt, gzel, irkin, doru ve yanl gibi temel ahlki kavramlarn aslnda birer duygusal
tepki olduuna inanrlar. Buna gre sz konusu kavramlardan herhangi biri ile ilgili bir durum iin net tavr ve
karar vermek mmkn deildir. nk bu anlaya gre
bu kavramlarla alakal ahlki bir eylemde nemli olan
eylem deil kiinin bu eylem karsnda ne hissettiidir.
Pek ok insanla tarttnzda iyi, kt, gzel,
irkin gibi snflamalarn kiisel gr ve hisleri dorultusunda yaptn ve sz konusu durum karsnda
evrensel ve rasyonel bir temele dayanma ihtiyacn dahi
hissetmediini gryorsunuz. Bu kiiler iin ahlki lt
kiinin durum karsndaki hisleridir. Bu eylemin doru
ya da yanl olduuna inanyorum nk bana yle geliyor diyen biri iin geerli bir ahlk anlay sz konusu
edilemez. nsan ou zaman duygularyla hareket eden
bir varlk olduu ve duygular da iinde bulunduu ruh
127

DN NEDEN GEREKLDR?

hali ve artlara gre deikenlik gsterebildii iin kiisel reflekslerden hareketle ahlki bir kural belirlemek
mmkn deildir.
Yine gnlk yaam iindeki eylemlerini iinde bulunduu sosyal ve psikolojik faktrler ile irtibatlandrarak
meru klan rneklerin de grlmesi mmkndr. Genel itibariyle kt bir davran olarak kabul gren rnein hrszlk gibi bir eylemi gerekletiren kii bu eylemi
yapma sebebini yetitii aile ortamna, ekonomik ve sosyal artlarna ya da herhangi psikolojik bir etkene dayandrarak yapt iin ahlk d olmadn iddia edebilir.
Kimisine gre ise eylemler kiilerin genetik yaplarndan
kaynaklanmaktadr ve yapmas gerekenin dnda davranmas mmkn deildir. Bu anlaya gre kiinin iinde
bulunduu artlar kiiyi kt durumlara zorlamaktadr.
Baz filmlerdeki kahramanlarn ok usta bir soyguncu,
iyi bir suikast ya da ok zeki bir dolandrc olduunu
grrsnz. Bu kiilerin film iindeki eylemleri o denli
zek dolu ve ustaca tasvir edilir ve gemilerinde yaadklar baz dramatik olaylar sebebiyle eylemleri o denli
merulatrlr ki izleyici iin mutlu son, sz konusu karakterlerin yakalanmadan yaptklarnn yanna kald
son haline dnr.
Bunlarn yannda yine kiilerin ahsi hissiyatlar zerinden belirledikleri farkl helal haram llerinin olduunu grmek de mmkndr. rnein zina gibi bir konuda kimi insanlar karlkl rza ya da sevgiye dayal
evlilik d cinsel mnasebetleri doal karlarlar ve hatta
bunun yasak olmasnn anlamsz olduunu ileri srerler.
128

EMRE DORMAN

Yine iki imede de kimseyi rahatsz etmeden kendi halinde imenin gnah olmayacann gnahsa da bunun
mantksz olduunun zira bu kiilerin kimseye bir zararlarnn dokunmadnn iddia edildii grlr.
Yine pek ok insan dnya hayatnn lts altnda gerek maddi konularda gerekse makam ve mevki gibi isteklerinde egosuna yenik dmekte, kendi menfaati uruna
gzn krpmadan bakalarnn haklarn hie saymaktadr. Baar ve kazanlar sadece kendi nam hesabna
yazarken baarszlk ve zarar gibi durumlar ise kendinden baka herkese yanstma yoluna giden insanlarn
says azmsanmayacak kadar oktur. Kendi menfaatini
her eyin nne geiren bir insann ahlki adan makul
davranmas beklenemez.
Hayatnn ama ve hedefini kiisel haz ve zevklere
indirgemi saysz insanla karlamanz da mmkndr.
Bu anlaytaki kiiler iin ahlki bir eylem ve davran
sz konusu davrann ortaya karaca haz ve zevk ile
doru orantldr. Kiisel haz ve zevk anlaylarnn, snrlandrlmas mmkn olmayan farkllk ve eitlilikte
eyler ortaya karmas mmkndr. Dolaysyla bu gibi
kiilerden de makul bir ahlki tutum ve ereve iinde
kalmalarnn beklenmesi sz konusu deildir.
Adalet de ok nemli ve hayati bir ldr. Ahlki
deerlere uygun olabilmesi iin herkese adil bir ekilde
uygulanmas gerekir. Dini kriterlerin dnda belirlenmeye alldndaysa herkesin yaknn kayrd, zengin ve gllerin her zaman hakl kt, zayf ve aresizin ezildii bir adalet anlaynn gelimesi kanlmaz
129

DN NEDEN GEREKLDR?

olacaktr. Oysa dini deerlere gre gelitirilecek bir adalet anlaynda kii kendi yaknlar aleyhine dahi olsa
adaletten sapmayacak ve mevcut durumu eitli karlar
dorultusunda bozmayacaktr.
Meseleyi ahsi boyuttan karp toplumsal adan ele
aldmzda da durumun hassasiyeti pekimektedir. Dini
adan ahlki eylem ve davranlar gerekletirilirken dinin temel prensiplerinden olan, hak, hukuk, adalet, yardmlama, paylama ve sosyal duyarllk gibi deerlerin
gz nnde bulundurulmas ve bu esaslar dikkate alnarak davranlmas gerekir. Ancak ne yazk ki insanlk tarihi bu deerlere aykr saysz rnek ile doludur. Binlerce
yldr insanlar dnyevi, milli ve dini karlar uruna
birbirlerini katletmekte, Allahn vermi olduu en doal hak olan insanca ve zgr bir biimde yaama hakk
gasp edilmektedir. Gnmz Bat dnyasnn iinde bulunduu sosyal, ekonomik ve bilimsel gelimiliin arkasnda geri braklm, yzlerce yl smrlm, insanlk d muamelelere maruz braklm milletler, devletler
bulunmaktadr. Dnya zenginliinin dnyadaki insan saysna oranla olduka az sayda kiinin elinde toplanm
olmas ve insanlarn olduka nemli bir ksmnn zaruri
insani ihtiyalarn dahi karlamaktan mahrum kaldklar, ten renkleri, dilleri ya da rklarna gre tekiletirildikleri, toplu halde katledildikleri bir dnyada, kiilerin
ya da milletlerin menfaati gzetilerek belirlenmi ahlki
deerlerin insaniliinden sz etmek mmkn deildir.
rnekleri oaltmak mmkndr ancak zetle ifade
etmek gerekirse eylemler karsndaki kiisel ve duygusal
130

EMRE DORMAN

tepkiler kiiden kiiye gre deikenlik gstermeye msait durumlardr. Dolaysyla nemli olan kiiler iin neyin iyi olup olmad deil gerekte neyin iyi olup olmaddr. Bu yzden kiisel ahlki kabul ve tutumlar esas
alnarak rasyonel ve tutarl bir ahlki resmin ortaya kmas mmkn deildir. Geerli ve evrensel bir ahlki
sistemin hayata geirilebilmesi iin deimezlik ilkesi
esastr. Bu deimezlii salayan ise ilh buyruklardr.
Dini adan ahlki olan, kiilerin ya da milletlerin ahsi
menfaat, zevk ve arzularnn ok stnde, Allahn raz
olaca tutum ve davranlardr. Dolaysyla dinin belirledii kurallar herkes iin kabul edilebilir, adil ve evrensel kurallardr. Kiilere, kiilerin ahsi duygu ve dncelerine dayanmad gibi iinde bulunduklar kltrel,
sosyal, psikolojik ya da ekonomik durumlar ile de alakal deildir. Dini belirlenimde esas olan doru ve iyinin
ne olduudur. Dolaysyla doru kiiden kiiye gre deikenlik gstermez. Dierinde ise dorunun ne olduu
deil benim dorum budur arzu ettiim olmasn istediim budur anlay ne kar. Birinde kii merkezdeyken, dini ahlk anlaynda Allah merkezdedir. Birinde
nefse itaat edilirken dini ahlkta Allaha itaat edilir. Dolaysyla kiinin ne istedii deil Allahn kiiden ne istediinin nemi vardr. Kullar iin en hayrl olan gerek manada bilen Allah olduu iin de dini buyruklarn
dikkate alnmad bir ahlkn evrenselletirilmesi mmkn deildir.

131

Peygamberlik ve Vahyin Gereklilii

eist dinler asndan ilh vahyin, dolaysyla peygamberlik messesesinin tarih boyunca Allah ile insan
arasndaki ban kurulmasnda hayat bir ilevi olduu
grlmektedir. Ancak yine bilinen bir gerek vardr ki
o da insanlarn nemli bir ksmnn Allahn varlndan
ok, vahiy ya da peygamberlik ile ilgili bir takm phelere sahip olduklardr. Bu pheci ya da inkrc yaklamlarn bir nedeni de insan aklnn doru ve yanl ile
ilgili hkm verebilecek yetenekte olduu inanc ile peygamberlerin getirmi olduklarnn insanln geneli tarafndan bilinen gerekler olduu iddiasdr. Ancak bu gibi
bir iddiada bulunulmas iin olduka zayf delillerin ileri
srld grlmektedir.

Peygamberliin gereklilii ayn zamanda vahyin yani

dinin de gerekliliini ortaya koymaktadr. Kurnda Allahn insanlarla iletiim kurmak zere meleklerden de insanlardan da eliler setii,128 Allahn bir insanla ancak
vahiy yoluyla yahut perde arkasndan konutuu yahut
da bir resul gnderip kendi izniyle dilediini vahyettii
ifade edilir.129 Bununla birlikte Kurn yetlerinde insanlarn bir ksmnn Allah gereince takdir edemeyerek
128 Hac Sresi 22/75.
129 r Sresi 42/51.
132

EMRE DORMAN

Onun insanlara hibir ey vahyetmediini iddia ettiklerine dikkat ekilir:

Allah, kadrine/anna yarar ekilde tanyamadlar. nk Allah, insana hibir ey vahyetmemitir/indirmemitir. dediler.130
yette de grld gibi Allahn gereince bilinip
takdir edilebilmesi iin vahyin gereklilii anlalmakta,
ayn ekilde Allahn vahiy indirmediini iddia edenlerin de Allah gereince bilip takdir edebilmekte yetersiz kaldklar grlmektedir. Bu sebeple dinin yani vahyin varl, insann hem bu dnyas hem de hireti iin
zarr olmaktadr. Bu noktalarda vahiy bir anlamda insann aklen ve ruhen yetersiz kalp akla kavuturamad konularn zerindeki kilitleri amak iin kullanlan anahtar olmaktadr.
Bilindii gibi yerekimi ya da suyun kaldrma kuvveti gibi kanunlar, yeryznn yaratlmasndan beri var
olan doal kanunlardr. Ama bununla birlikte insanlar
yerekimi kanununun kifinin Newton, suyun kaldrma
kuvvetinin kifinin ise Arimet olduunu bilirler. Oysa
hem Newton hem de Arimet zaten var olan bir eyin
aa karlp bilimsel bir dil ile tanmlanmasna vesile olmulardr. Bu gibi kanunlar formle edilip ortaya
konularak evrensel bir gereklik olarak kabul edildikten sonra gnmzde ilkokul seviyesindeki bir renci
tarafndan da bilinebilen evrensel kanunlar olmaktadrlar. Ancak ngrlecei gibi buradaki hassas noktay bu
kanunlarn ilk defa ortaya konulmalar oluturmaktadr.
130 Enm Sresi 6/91.
133

DN NEDEN GEREKLDR?

te peygamberler de tarih boyunca insanl doru

yola sevk etmek zere tebli edilen dinsel gereklikleri
bazen ilk defa ortaya koymu bazen kendisinden nceki
bir peygamberin halefi olarak devam ettirmi ve insanl aydnlatmak zere Allah tarafndan kendilerine verilen vazifelerini yerine getirmilerdir. Peygamberlerin
getirmi olduklar vahiyler yoluyla ortaya konulan evrensel gerekliklerin insanla ml olup zamanla dinlerden bamszlaarak din bir temele dayanmyormu
gibi alglandn sylemek mmkndr. Sz konusu
evrensel gereklikler bir kere ortaya konulup insanlarn
akllarna ve gnllerine nakedildikten sonra bunlarn
zaten insanlar tarafndan bilinebilir ya da basit gereklikler olarak grlmeleri onlarn ilh temele dayal dinler tarafndan ortaya konulduklar gereini deitirmeyecektir. slm inanc asndan yaygn bir gr olarak
yaratlan ilk insann ve ayn zamanda ilk peygamberin
Hz. dem olduu ve kendisine bir takm bildirimlerde
bulunulduu kabul edilmektedir. Bu da insann var oluundan itibaren yeryznde babo braklmayarak yaamn Allahn kontrol ve bildirimleri zerine devam
ettirdiini gstermektedir:
nsanlar tek bir mmetti. Allah, mjdeciler
ve uyarclar olarak peygamberler gnderdi ve
beraberlerinde, insanlarn anlamazla dtkleri eyler konusunda, aralarnda hkm vermek zere hak kitaplar indirdi. Oysa kendilerine apak yetler geldikten sonra, birbirlerine
kar olan azgnlk ve kskanlklar yznden
134

EMRE DORMAN

anlamazla denler, o, (Kitap) verilenlerden

bakas deildir. Bylece Allah, iman edenleri,
hakknda ayrla dtkleri geree kendi izniyle eritirdi. Allah, kimi dilerse onu doruya
yneltir.131
Allahn varlna inanan ama dinin varln gereksiz
gren kiiler geleneksel manadaki dinsel inan ve kabulleri eletirerek dine kar tepkili olsalar da esasen sz konusu kiilerin farknda olmadklar bir gerek vardr ki o
da, onlarn dahi pek ok adan geleneksel dinlerin etkisi
altnda kalm olduklardr. Allah vardr ve her eyden
nemlidir diyenlerin tamamna yaknnn bunu dinler
sayesinde syledii bir gerektir. Allahn varlna inanan ancak dini inkr eden kiilerin iinde bulunduklar
dinin retileri olmadan kendi balarna gerek Allah gerekse evren ve insan ile ilgili makul bir karmda bulunmalar olduka zordur. Yani onlarn da Allah, evren ve
ideal olan insan ve ahlk ilikilerle ilgili ileri srdkleri pek ok dncelerini, iinde yetitikleri dini kltrden edindikleri grlmektedir.
Dinin insanlk iin bir ihtiya olduu ve insann dine
inanmaya ynelik bir yaratl zerine var edildii bir
gerektir. nsanlardaki bu ihtiya grlp kabul edilirken bir yandan da Allahn insan dine inanma ihtiyac
zerine yaratmasna ramen bu ihtiyac karlamak zere
din gndermediinin iddia edilmesi anlamszlamaktadr.
Bu noktada ihtiyac yaratan Allahn din gndermeyecek
131 Bakara Sresi 2/213.
135

DN NEDEN GEREKLDR?

olsa, insan dine muhta bir ftrat zerine var etmeyeceinin vurgulanmas gerekir.
Allahn varlnn insan akl ve hisleri yoluyla bilinebileceinin savunulduu ve Onun varlnn bilinebilmesi iin doal nedenler dnda bir bildirime gerek bulunmadnn ifade edildiine deinilmiti. nsan,
lemdeki oluumlara bakarak tm bu oluumlarn bir yaratcsnn olmas gerektiine hkmedebilse de Allahn
nasl bir varlk olduu ile ilgili ancak dini bir bildirimle
yani vahiy ile bilgi edinilebilir. Dine inanmamasna ramen Allahn sfatlar ile ilgili olarak eitli yaklamlarda
bulunan kiilerin sz konusu yaklamlarn ortaya koyarken dorudan vahiyden esinlendikleri grlmektedir.
Allah tarih boyunca insanlarn doruluktan ayrlmayarak nasl bir inan zerinde olmalar gerektii ile ilgili
bildirimlerde bulunmu olsa da insanlarn zamanla bu
inanlarn bozup deiikliklere urattklar bilinmektedir. Sz konusu durum Kurnda u ekilde ifade edilir:
Yemin olsun Allaha ki, senden nceki mmetlere de eliler gnderdik de eytan onlara
amellerini ssl gsterdi. O, bugn de onlarn
dostudur/o gn de onlarn dostu idi. Onlar iin
ackl bir azap var.132
Bu deiim ve yozlamalarn dzeltilmesi iin de yeni
bir bildirimin yani peygamberin gnderildii grlmektedir. Mevcut kutsal metinler dikkate alndnda Allah
her gnderdii bildirimde insanlarn tapndklar yani
kendilerine ilh edindikleri varlklarn hibir anlam ifade
132 Nahl Sresi 16/63.
136

EMRE DORMAN

etmediini sylemekte ve kendisinin nasl bir varlk olduuyla ilgili kullarn aydnlatarak bilgilendirmektedir.
Aksi halde her toplumun kendi zihninde oluturaca,
kendi kltr ve inanlar ile ekillenmi bir Allah tasavvuruna sahip olmas kanlmaz olacaktr. Bu sebeple
Allahn, her kul ile ayr ayr irtibata gemedii gerei
dikkate alndnda yaratm olduu kullarndan ne gibi
eyler istedii noktasnda vahiy yoluyla bildirimde bulunmasnn gereklilii aa kmaktadr.
Toplumlarn kendilerine gnderilen dinleri bozarak
zamanla putperestlie varan inanlara kadar dntrmelerinin yannda, hak bir din zerinde devam etmelerine ramen temel inanlarnda bozulmalar yaam dinlerin de grlmesi mmkndr. Ehl-i Kitabn (Yahudi ve
Hristiyanlarn) iinde bulunduu durum buna rnektir.
Sz konusu durum ise bir peygamberin gelerek hem mevcut hak dinleri, hem de dier inan ve kabulleri dzeltmesinin gerekliliini ortaya koymaktadr. Hz. Muhammedin tm lemlere bir rahmet olarak gnderilerek133
salam bir inan sisteminin ortaya konulmas ve nceki
dinlerde oluturulan tahrifatn dzeltilmesi buna rnek
tekil eder. Ayn zamanda insanlarn tarih boyunca ihtilfa dtkleri konularn akla kavuturulmas iin
de peygamberliin gereklilii ortaya kmaktadr:
Bu Kitap sana yalnz unun iin indirdik:
Hakknda ayrla dtkleri eyi onlara iyice
aklayasn ve Kitap, iman eden bir topluluk iin
133 Enbiya Sresi 21/107.
137

DN NEDEN GEREKLDR?

klavuz ve rahmet olsun.134 Hi kukunuz olmasn ki bu Kurn, sriloullarna, ihtilafa dtkleri eylerin birounu anlatyor.135
Hz. Muhammed, peygamberlik ile grevlendirilmeden
nce hem Ehl-i Kitabn hem de dier insanlarn inkr
ve fitne iinde bulunduklar, dinlerini bozarak sapkn bir
takm inanlara balandklar bilinmektedir. nsanlarn
iinde bulunduu durum ve bu noktadaki ihtiya Fahreddn Rz tarafndan u ekilde gsterilmeye allmtr:
Yahudiler: Allah insana benzetme-antropomorfist eilim, peygamberlere iftiralar, ilh kitab tahrif
-dejenerasyon- konularnda en u noktada bulunuyorlard. Hristiyanlar: leme inanc -baba, oul, kutsal
ruh-, hull ve ittihad gibi aknl yok eden inanlar
benimsiyorlard. Mecsler: Dualisttiler. Aralarnda sava olan iki tanrnn (zulmet ve nur) varlna inanyorlard. Annelerle evlenmeyi mbah grmekle sapklkta
u noktaya varmlard. Araplar: Putlara taparlard. Soygun ve tefecilikte haddi amlard.136

Kurn ayetleri gemite yaam pek ok topluluun

ahlki knt ve azgnlklar sebebiyle helak edildiklerini haber vermektedir.137 Toplumsal adan da peygamberlik ve vahyin olduka hayati bir konumu bulunmaktadr.
Meselenin felsefi boyutu da bu gereklilii ak bir
biimde ortaya koyar. rnein ktlk probleminin pek
134 Nahl Sresi 16/64.
135 Neml Sresi 27/76.
136 Fahreddn Rz, Melimu Uslid-Dn, ev: Ndim Macit, htar Yaynclk, Erzurum (1996), s. 91-92.
137 Araf Sresi 7/4., Yunus Sresi 10/13., sra Sresi 17/17., Meryem Sresi
19/74., vb.
138

EMRE DORMAN

ok insann din gereklere kar phe ile yaklamasna sebep olduu hatta pek ok ateistin Allahn varln inkr etmelerindeki gerekelerden biri olarak gsterildii bilinmektedir. Ktlk probleminin makul bir
ekilde aklanabilmesi iin de imtihan kavramnn ve
gerek yaamn ahirette olacann kavranp bilinebilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde dini bildirimler olmadan evrende neden ktlk olduunu ya da her eye
gc yeten bir Allahn ktlklerin yaplabilmesine neden izin verdiinin aklanmas mmkn deildir.
Tm bu saylan gereklilikler ve daha fazlas ak bir
biimde insanln Allah ile irtibatnn vahiy dnda bir
yol ile salanmasnn mmkn olmadn ve bu irtibat
salamak zere Allah tarafndan grevlendirilecek yani
vahyin tebliini yapacak birilerine ihtiya olduunu ortaya koymaktadr. Peygamberler geldikleri her toplumda
hakk, adleti, insan ve meden yaamay temin etmi,
her trl irkinlik, hakszlk, zulm ve insafszlklarn
ise nne gemilerdir. Peygamberlerin gnderilmesiyle
pek ok topluma nizam ve dzen geldii, her trl btl
inan ve uygulamalardan kurtulduklar, ksacas byle bir
nimetten yoksun toplumlara gre stn bir konuma getikleri tarihsel bir gerekliktir. nsanlar peygamberlerin
ahsiyetini rnek almak suretiyle ilh buyruklar pratie
geirmi ve onlarn nderliinde Allah yolunda hayrl
neticelere ulamlardr. Ayetlerin bir ksmnn peygamberlerin gnderilme sebeplerinden bazlarna k tuttuunu grmekteyiz. Buna gre onlar insanlara mjdeci ve
uyarc (ber-nezr) olarak gnderilmelerinin yannda,
139

DN NEDEN GEREKLDR?

insanlar iinde bulunduklar karanlklardan aydnla

karmak, onlara kendi dilleriyle ak seik beyanlarda
bulunmak ve ayn zamanda da insanlar arasndaki adleti temin ederek birlik ve dzeni korumak iin gnderilmilerdir:
u bir gerek ki, biz seni hak ile bir mjdeci ve uyarc olarak gnderdik. Hibir mmet
yoktur ki, iinden bir uyarc gelip gememi olsun.138 O, odur ki, sizi karanlklardan aydnla
karsn diye kulu zerine, gerei apak gsteren ayetler indiriyor.139 Yemin olsun, biz, resullerimizi ak-seik delillerle gnderdik ve onlarla
birlikte Kitap ve ly de indirdik ki, insanlar adleti ayakta tutsunlar/adletle dorulsunlar.140 Biz, grevlendirdiimiz her resul ancak
kendi toplumunun diliyle gnderdik ki, onlara
ak-seik beyanda bulunsun.141
Her eyden tede Allahn yaratm olduu kullaryla irtibatn vahiy yoluyla salam olmasnn Onun
bu konudaki deimez yolu, yasas olduunu grmekteyiz. Allah, yaratm olduu kullar arasndan baz kullarn seerek peygamber klmakta ve onlar vastasyla
vahyini insanlara ulatrmaktadr. Kurn- Kerm yetleri
Hz. demden son peygamber olan Hz. Muhammede142
138
139
140
141
142

Ftr Sresi 35/24.

Hadd Sresi 57/9.
Hadd Sresi 57/25.
brhim Sresi 14/4.
Ahzb Sresi 33/40.
140

EMRE DORMAN

kadar doru yola iletilmeleri iin her mmete bir peygamber gnderildiini143 bildirmektedir.
Biz, tpk Nha ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiimiz gibi sana da vahyettik. Biz
brhime, smile, shka, Yakba, torunlarna, sya, Eyybe, Ynusa, Hruna, Sleymna da vahyettik. Dvuda da Zebru verdik.144
Allahn, yaratt kullar ile irtibat salamak zere
baz eliler tayin ederek onlara ilh bildirimlerde bulunmasnn hikmetlerinden biri de insanlarn ahiret gn
hak mesajdan habersiz olduklarn bahane olarak ileri
srmemeleridir. Bu sebeple Allah ltuf ve rahmetinin
bir sonucu olarak insanlara ilahi mesajlar gndermi ve
bu ekilde insanlarn ykmllklerini yerine getirmemelerinden dolay zr sahibi olmalar engellenmitir:
Mjdeleyici ve uyarc resuller gnderdik ki,
eliler geldikten sonra insanlarn Allaha kar
kant olmasn. Allah Azzdir, Hakmdir.145
Eer biz onlar, ondan nce bir azapla helk
etseydik mutlaka yle diyeceklerdi: Rabbimiz,
ne olurdu bize bir resul gnderseydin de zelil ve
rezil olmadan nce senin ayetlerine uysaydk!146
Gerekten Allah, kendi ilerinden birini, onlara ayetlerini okumas, onlar her trl ktlklerden arndrmas, kendilerine kitap ve hikmeti
143
144
145
146

Ynus Sresi 10/47.; Ftr Sresi 35/24.; Nahl Sresi 16/36.

Nis Sresi 4/163.
Nis Sresi 4/165.
Th Sresi 20/134.
141

DN NEDEN GEREKLDR?

(bilgelii) retmesi iin Resul yapmakla, inananlara byk bir ltuf ve inayette bulunmutur. Daha nce onlar besbelli bir sapklk iindeydiler.147
Dini inanc reddedenlerin vahiy ve peygamberlik ile
ilgili getirmi olduklar itirazlardan bir dieri tm bu dinlerin ve peygamberlerin birbirini yalanlad ve sz konusu dinlerin birbirleri ile elitikleridir. Kurn- Kerm
ayetlerine gre tarih boyunca gelen peygamberlerin beraberlerinde getirmi olduklar dinlerin temel esaslar ayn
olmutur. Mevcut farkllklar ise insanlarn tahrif etmeye
msait doalarndan kaynaklanmtr.
Sizin iin, dinden, Nha nerdiini, sana vahyettiini, brhime, Msya ve sya nerdiimizi yle diyerek kanunlatrd: Dini dosdoru
tutun; onda blnp frkalara ayrlmayn! Onlar ardn bu tutum, irke bulaanlara ok
ar gelmitir. Allah, dilediini kendisi iin seer ve hakka ynelenleri kendisine iletir.148
Peygamberliin ve vahyin gereklilii noktasnda slm
kelmclar ve filozoflar tarafndan eitli deliller gelitirilerek konunun nemine vurgu yapld grlmektedir.
Allahn rahmeti ve yaratm olduklar zerindeki inyeti
sebebiyle kullarndan bir ksmn seerek onlara ihsnda
bulunmas ve onlara insanlarn mutluluu ile hayrl ve
gzel kibetlerini salayacak olan bir takm hkmler
147 l-i mrn Sresi 3/164.
148 r Sresi 42/13.
142

EMRE DORMAN

vahyetmesi, mmkn olan hatta kimilerince zorunlu olduuna inanlan bir gereklik olarak kabul edilmitir.149
ncelikle insanlarn ykmllklerinden dolay zr
sahibi olmamalar iin peygamberler gnderilmesinin baz
iddialarn ortadan kaldrlmas iin gerekli klnd ile
ilgili yaklamlarda bulunulmutur. Buna gre ilk olarak
insanlarn Allah kendisine kulluk ve ibadet edelim diye
bizi yaratm ise Ona ne ekilde ibadet edeceimizi ve
bizden istedii ibadetlerin neler olduunu bildirmesi gerekir, bu konuda akl, ibadetlerin keyfiyetini bilmede yeterli
deildir eklindeki muhtemel iddialara dikkat ekilmitir. kinci olarak insanlarn ehvet ve gaflet ile birlikte
yaratlm olmalarn gereke gstererek Allahm, yanldmzda bizi uyaracak, nefs ve eytn tuzaklara
yneldiimizde ise bizi onlardan alkoyarak doru yolu
gsterecek biri ile yardm etmeli deil miydin? Heves ve
arzularmzla ba baa kalnca nefsimiz bizi kt ilere
srkledi ve biz buna kar koyamadk dememeleridir.
nc olarak, insanlarn akllarmzla imann gzelliini ve inkrn irkin olduunu bildik ama aklmzdan
hareketle gzel amellerin dlle, kt amellerin ise azap
ile karlk greceini bilemezdik, irkin ileri yaparken
bize bir zevk ve fayda salamasna ramen bunlarn senin andan bir zarar olmad gibi hayrl iler yapldnda da senin bundan bir kazancn yoktur diye dndk eklinde bir itiraz sunmamalardr. Grld gibi
bu ve benzeri iddia ve itirazlarn ortadan kaldrlarak
149 Abdullatif el-Harput, Tenkhul Kelm F Akid-i Ehlil slm, ev: brahim zdemir-Fikret Karaman, Trkiye Diyanet Vakf Elaz ubesi Yaynlar, Elaz (2000), s. 226-227.
143

DN NEDEN GEREKLDR?

geerli bir zr sebebi bulunmamas iin peygamberler

gnderilmi ve insanlar kendi balarna braklmayarak
eliler yoluyla desteklenmilerdir.150
Ve biz, bir resl gndermedike azap edici
deiliz.151
Senin Rabbin, medeniyetleri, ana merkezlerinde kendilerine yetlerimizi okuyan bir resul
gndermedike helk etmez. Biz; lkeleri, halklar zulme sapmadklar srece helk etmeyiz.152
Yukardaki ayetler dikkate alndnda Allahn bir
topluluu emirlerinden ykml klmas ve buna uymayanlar ise azaba maruz brakmas iin sz konusu toplumlara Allahn szlerini okuyan, onlar temizleyip ktlklerden alkoyan elilerin gnderilmi olmas gerektii
anlalmaktadr. Yine insanlarn kendilerine ilh buyruklarn ulamam olduunu bahane olarak gstermemeleri ve ayet onlara da kitap ve eli gnderilmi olsayd,
mutlaka doru yolda olacaklarn ileri srmemeleri iin
eliler ve kitaplarn gnderilmi olduunu grmekteyiz.
Kitap, bizden nce iki toplulua indirildi.
Biz onu okuyup aratrmaktan gerekten habersizdik. demeyesiniz. unu da sylemeyesiniz: Eer bize Kitap indirilmi olsayd, onlardan daha doru yryl olurduk.153 yle
de demeyesiniz: Daha nce atalarmz irke
150 Fahreddn Rz, El-Muhassal, ev: Hseyin Atay, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara (1978), s. 217-218.
151 sr Sresi 17/15.
152 Kasas Sresi 28/59.
153 Enm Sresi 6/156-157.
144

EMRE DORMAN

batmt. Biz de onlarn ardndan gelen bir soyuz. Gerei ineyenler yznden bizi helak
m edeceksin? 154
Ayn ekilde Ehl-i Kitapn da bu konuda benzer bahaneler ileri srmelerinin ve resullerin arasnn kesildii dnemde kendilerine eli gnderilmedii bahanesi
ile hareket etmelerinin nne geildiini u ayetten anlamaktayz.
Ey Ehli Kitap! Resullerin aras kesildii bir
srada resulmz size geldi; ayan-beyan aklamalarda bulunuyor. Bize ne mjdeci geldi ne
uyarc demeyesiniz. te mjdeci de geldi size,
uyarc da. Allah her eye kdirdir.155
Akln bir konuyu kavramakta tek bana yeterli olamayaca hususlarda peygamberlerin gnderilmelerinin
faydalar ile ilgili de eitli yaklamlarda bulunulduu
grlmektedir. Sz konusu yaklamlarn genellikle insanlarn birbirlerinden farkl akl yeteneklere sahip olabilecekleri, birine gre irkin ya da gzel olan bir eyin aslnda yle olmayabilecei, insann tabiat itibariyle
topluluk ile birlikte yaamaya eilimli bir varlk olmas
sebebiyle insanlar arasnda ortaya karmas muhtemel
olan anlamazlk ve ekimelerin en aza indirilebilmesi
ve itaate tevik, ktlklerden ise men etme gibi balklarda topland grlmektedir. Allaha ne ekilde ibadet edileceinin halka braklmasnn her kii ya da grup
iin farkl ibadet ekillerini ortaya karabilecei ve bu
154 Arf Sresi 7/173.
155 Mide Sresi 5/19.
145

DN NEDEN GEREKLDR?

sebeple anlamazlk ve karklklara sebep olabilecei

dncesiyle ibadetlerin de din ile sabit klnd dnlmtr.156
rnein hem Kurn ile hem de ondan nce gnderilen vahiyler ile namaz, oru ve zekt gibi ibadetlerin
farz klnd grlmektedir. Dolaysyla Allah tarafndan
gnderilen dinlerin ortak ibadetleri olduu anlalmaktadr. Bu gibi ibadetler peygamberler tarafndan bildirilip
uygulatlmamalar halinde Allahn insanlardan bu ibadetleri yerine getirmelerini istediinin bilinmesi mmkn deildir. Belki vahiy olmadan hem ftratndan hem
de lemden hareketle bir yaratcnn var olduuna hkmedebilen insanlarn, yaratclarna kar teekkr etme
ya da Onu yceltip vme ihtiyac duyacaklar sylenebilir. Ancak bunu nasl yapmalar gerektii veya gerekten
de yapmalarnn gerekli olup olmad ile ilgili ortak bir
ngrde bulunulmas beklenemez. rnein Allahn namaz ya da oru gibi ibadetler ile kullarn ykml klm olduu gerei dikkate alndnda, bir insann kendi
bana nasl ibadet edeceini rnein gnn belirli saatlerinde kym, rk ve secde eklinde hareketler yapmak
suretiyle Allah anmasnn gerekli olup olmadn bilmesi mmkn deildir. Yine yln belirli zamanlarnda
gnein douundan nce balayp batna kadar a, susuz ve cinsel ilikiden uzak kalmak suretiyle oru gibi
bir ibadeti yerine getirmesinin gerekli olduunu da bilemez. Dua da edemez Rabbine rnein; Rabbinin dualarna karlk verecei bildirilmese kendisine. Zekt ve
156 Fahreddn Rz, El-Muhassal, s. 218-219.
146

EMRE DORMAN

sadakalar asndan da benzer eylerin sylenmesi mmkndr. Yine rnek bir inanana yakacak davran ve
tutumlar ile dier yaratlmlara kar grev ve sorumluluklarnn neler olduunu da kendi bana bilmesi mmkn deildir insann.
ayet Allah insanlara sahip olduklar mallar ihtiya sahipleri ile paylamalar gerektiini bildirmemi olsayd, insanlarn byk ounluu sahip olduu eylere
kendi bilgi ve becerisi sayesinde sahip olduu, fakirlerin de ok alarak bunlara sahip olabilecei ya da Allah isteseydi onlara da mallar verirdi dncesiyle maln paylamak istemeyebilir.157 Ayn ekilde Allahn
gerek ibadetler gerekse yaplmas ve kanlmas gerekli
olan eyler hususunda bir takm emir ve yasaklarda bulunmu olmas, insanlarn bu emirlere uyup uymamakla
imtihan edildiklerinin de gstergesi olmaktadr. Yani bir
anlamda hakk ile yerine getirilen ibadetler kulluun ya
da baka bir ifade ile Allaha olan teslimiyet, ballk
ve itaatin gstergesi olmaktadrlar. Allah vahiy ve peygamberler yoluyla bildirimlerde bulunmakta ve insanlarn bu buyruklara uymalarn istemektedir. nsanlar ise
buyruklara uyup uymamakla imtihana tbi tutulmaktadrlar. Ayn zamanda sz konusu vahiyler, dnya hayatnn geicilii ile gerek hayatn hiret olduu gereine
dikkat ekerek insanlar ilh emirlere uymalar halinde
cennet ile motive ederken, uymamalar halinde ise onlar
157 Yasin Sresi 36/47: Onlara: Allahn size verdii rzktan (Allah iin)
verin! dendii zaman, nankrler, inananlara: Allahn diledii takdirde yedirecei kimseleri biz mi yedirelim? Dorusu siz, apak bir
sapklk iindesiniz. derler.
147

DN NEDEN GEREKLDR?

cehennem ile korkutup uyarmaktadr. lh bildirim olmadan insann yapt hata ve gnahlarn ceza ile iyilik
ve sevaplarn da mkfat ile karlk bulacan kavrayp
ona gre hareket etmesi de mmkn deildir.
Vahyin nemi ve gerekliliine ynelik yaplan baz
itirazlarda; peygamberler tarafndan tebli edildiine
inanlan ilahi buyruklarn zaten aklen bilinebilir eyler
olduu ya da aklen bilinmesi mmkn olmayan konularda ilh bir bildirim olmasnn mmkn olamayaca
ileri srlmtr. Oysa insan aklnn kendi bana bir
eyi bilemeyecek olmas bu eyi rendiinde ona muhalif olaca anlamna gelmez. Her ne kadar Allah insanlara akl melekesini vermise de, ayn zamanda insan itaat ve takvaya uygun bir ftratta var etmitir. Bu
sebeple peygamberlerin aklen bilinmesi mmkn olmayan bir takm bilgiler getirmesi akln bunlar benimsemesine engel deildir. Yine akl tarafndan idrak edilebilecek eylerin de din tarafndan aklanmasnda bir eliki
bulunduu sylenemez. Bu hem insann akl ile ulat
sonularn ilh bildirim ile desteklenmesini ve insann
o konuda eliki ya da phelere dmesinin nlenmesini hem de akl ile vahiy arasndaki uyumun kurulmasn salayacaktr. rnein insanlar uzun yllar boyunca
matematikte sfrn varlna yer vermemi, ancak sfr
ortaya konulduktan sonra akl, bunun yerinde bir karar
olduuna hkmetmitir. Akln bilgiyi anlamasyla onu
kefetmesi arasnda ontolojik adan byk bir mesafe
vardr. Baz kimselerin bu ince noktay idrak edemedikleri grlmektedir.
148

EMRE DORMAN

Akl tarafndan idrak edilmesi mmkn olan eylerin, din tarafndan aklanmasnn kiiye kolaylk salayan bir ltuf olduu da bir gerektir. Buna gre insann yararna ve zararna olan eyler ile hangi davrann
doru ya da yanl olarak kabul edilebileceinin idrak
edilmesi iin srekli bir tefekkr, aralksz mahede ve
eksiksiz bir aratrmaya ihtiya vardr. Ancak insanlardan her ii brakp bu derin muhakeme srecine girmelerinin beklenmesi pek ok adan gerek ile rten bir
beklenti olmayacaktr. Bu sebeple Allahn bir peygamber vastasyla bu trden bilgileri bildirmesi Onun ltuf
ve rahmetinin bir eseri olarak kabul edilmitir.158 Allahn
peygamberimiz vastasyla insanla ilettii buyruklarnn Kurn- Kerm ile elimizde bulunmas ok byk bir
rahmet ve imkndr. Kurn iki kapak aras bir kitaptr.
Acaba Rabbim benden ne istiyor ya da ne istemi olabilir diye ktphaneleri tarayarak binlerce kitap okumaya
gerek kalmadan gerekli olan ilahi bilgiyi ieren mkemmel bir kitaptr. nsann ii bundan daha fazla kolaylatrlamazd. Demek ki kul olarak bize den, Rabbimizin buyruklarn en doru ekilde renip zmsemek
ve en gzel ekilde uygulamaktr.
Allahn vahiy yolu ile kullarna bildirimde bulunmasnn kul iin manevi anlamda belki de en nemli
anlam Allahn kendisini nemsediini, bu yzden ona
doru ve iyi olan gsterdiini bilmesidir. Allahn kulunu bir bana brakmadn, her an ona yakn, dost ve
yardmc olduunu, dua ve taleplerine en gzel ekilde
158 Nreddin Sbn, Mtrdiyye Akaidi, ev: Bekir Topalolu, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara (2000), s. 104.
149

DN NEDEN GEREKLDR?

cevap vereceini, emirlerine uyan kullarn en gzel ekilde mkfatlandracan, urad hakszlklarnn
hesabn soracan, kendisinden raz olan kullarndan
Onun da raz olacan bilmesidir. Muhtemelen insan
iin manevi anlamda bundan daha tatmin edici bir motivasyon kayna yoktur. Etrafndaki herkesten ve sahip
olduu her eyden mahrum kalsa da yalnz olmadn
ve Allahn ona yeteceini bilmesi byk bir gnl tatmini ve huzur iinde hayatn devam ettirmesi iin esiz
bir ltuftur insana.

150

Vahyin rnek Modeli: Peygamberler

inin ve bu dinin insanlar arasndan seilen bir eli

tarafndan insanlara bildirilmesinin gerekliliine dair
u ana kadar ifade edilenlerin yannda insanlarn eitli
arzu ve isteklere ynelik nefsani yaps gz nnde bulundurulduunda, onlar ekip evirecek ve birlik iinde
yaamlarn srdrmelerini salayarak aralarndaki husumetleri zecek bir ndere ihtiya duyduklar da tarihsel
bir gerekliktir. Bu durum bir peygamberin halkn geree ararak birlik ve beraberlik iinde tutmasndan,
bir kral ya da hkmdarn toplumuna nderlik etmesine
kadar ok eitli ekillerde gereklemitir. Eb Mansr
el-Mtrd insanolunun ilh bir bildirim ve onu tebli edecek bir peygamber olmadan kendi haline braklmas durumunda kmas kanlmaz olacak kargaa ve
husumetlere u ekilde dikkat ekmitir:
Dorusu insanlar eitli arzulara ve farkl tabiatlara
sahip klnmtr. Onlarn beer yapsna yle baskn
nefsani istekler yerletirilmitir ki bu yaratllaryla
ba baa braklsalar menfaatlerin paylatrlmasnda,
muhtelif stnlk, eref, hkmranlk ve iktidarlarn ele geirilmesinde mutlaka birbirleriyle ekiirler.
Bunu da karlkl nefret ve ardndan kanl mcadele
takip eder. Byle bir durumda toplumlarn birbirlerini
151

DN NEDEN GEREKLDR?

yok edileri ve kleri muhakkaktr. Hlbuki evrenin var olu amac buna bal klnsayd, onun mevcudiyetinin hikmeti boa gider, var edilii abes olurdu.159

Kurn- Kerm yetlerinde insann en gzel biimde

yaratld160 ve iman edip hayra ve bara ynelik fiiller
sergileyenlerin yaratlmlarn en hayrls olduu161 sylenmekle birlikte ayn zamanda onun nefsi ile ba baa
kaldnda nasl bir varlk olabileceiyle ilgili de aklamalarda bulunulur. nsann nefsani duygularna yenilip
yaratcsna kar yapt hatalarla birlikte Allahn ltuf
ve rahmeti sonucu vermi olduu saysz nimet karsnda
ok zalim ve nankr olduu,162 Allahn nimetlerine ramen ok az krettii163 kullar iinden kredenlerin ok
az olduu164 zor annda Allaha yalvarp yakarmasna ramen o durumundan kurtulunca hemen eski haline dnerek azgnlk ve sapknla bulat,165 neden yaratldn
unutarak Rabbine kar geldii,166 aceleci, hrsl, sabrsz,
tahammlsz,167 tartmaya en ok tutkun varlk olduu,168
nefsinin cimrilik ve doymazla yatkn oluu169 gibi pek
ok olumsuz hal ve vasflara sahip olduuna dikkat ekilir. Hayatn iinde tm bunlara ve belki de bir o kada159 Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, ev: Bekir Topalolu, SAM
Yaynlar, Ankara (2002), s. 4-5.
160 Tn Sresi 95/4.
161 Beyyine Sresi 98/7.
162 brhim Sresi 14/34.; diyt Sresi 100/6.
163 Arf Sresi 7/10.; Mminn Sresi 23/78.
164 Sebe Sresi 34/13.
165 Ynus Sresi 10/22-23.; sr Sresi 17/67.
166 Nahl Sresi 16/4.
167 Meric Sresi 70/19.
168 Kehf Sresi 18/54.
169 Nis Sresi 4/128.; Muhammed Sresi 47/38.
152

EMRE DORMAN

rna daha ahit olunduu bir gerektir. Peki, insanolu

bu denli olumsuz duygulara sahip iken onun bir peygamber aracl ile gnderilecek olan ilh buyruklara ihtiya duymadan kendi bana yaamn srdrebileceinin
sylenmesi gereki bir yaklam mdr?
nsanlk tarihi incelendiinde insanlarn mutlaka balarnda kendilerine ynetici olarak setikleri, ya da zaten
iinde bulunduklar sistemin bir sonucu olarak bir liderlerinin olduu veya o toplumlarla zdelemi tarihsel
isimlerin bulunduu grlmektedir. Bu liderlere duyulan sayg ve zaman zaman da korku sebebiyle onlara itaat
esas olmakta ve sz tartmasz bir emir olarak alglanmaktadr. te peygamberlerin gnderilmelerinin en byk faydalarndan biri de, onlarn sahip olduklar liderlik ve fedakrlk zellikleridir. Onlar iinde bulunduklar
toplumlarda kulluk ve ibadetinde titiz, stn ahlk timsali, cmert, hayr ve barsever kiiler olarak rnek bir
model oluturmakta, insanlara iyilii emredip onlar ktlklerden alkoymaktadrlar.
Onlar, bizim buyruumuzla yol alan nderler yaptk. Onlara iyilikler yapmay, namaz
klmay, zekt vermeyi vahyettik. Onlar, yalnz
bize kulluk ediyorlard.170
nsanlk tarihine yn veren ve isimleri lmsz olmu kiilerin en nde gelenlerinin genellikle peygamberler olduunun sylenmesi yanl olmayacaktr. Gnmzde dnya nfusu dikkate alndnda tek Tanrl
byk dinin ve bu dinler ile zdelemi peygamberlerin
170 Enbiy Sresi 21/73.
153

DN NEDEN GEREKLDR?

ne kadar ok inanan ve takipisi olduunun grmezden

gelinmesi mmkn deildir. lh kaynakl dinleri takip
eden insanlarn tamamna yaknnn Allah inanc bata
olmak zere Onu her eyden nemli ve yce bir varlk
olarak grerek hayatnn merkezine koymas gerektiini
bilmesinden, zekt, sadaka gibi yardmlara kadar pek ok
konudaki inan ve uygulamalar dikkate alndnda tm
bunlar din sayesinde gerekletirdikleri grlmektedir.
Bu sonutan hareketle dinin insan hayatndaki gereklilii
bir kez daha aa kmaktadr. Kendilerine peygamber
gnderilen kavimlerin ne kadar stn seviyede, ahlk ve
meden bir temele dayandklarna dikkat etmek gerekir.
Allah; demi, Nhu, brhim ilesini, mrn ilesini seerek lemlere stn klmtr.171
Kar karya kaldklar saysz zorluklara ramen
Allahtan aldklar elilik vazifesini yerine getirmek uruna canlar ve mallar ile mcadele eden, yerine getirmi olduklar tebli karlnda insanlardan herhangi
bir cret istemeyen, dnyev makam ve mevki peinde
komayarak Allahtan baka hi kimseden bir beklenti
iinde olmayan ve ilh vahyi en bata bizzat kendi hayatlarnda tatbik ederek yaants ile szleri uyum iinde
olan peygamberlerin bu konudaki kararl ve salam tutumlar, onlarn Allah tarafndan grevlendirilmi olduklarn desteklemektedir. Ancak bunun yannda slm dnrlerinin peygamberlerin Allahtan aldklar vahiyleri
insanlara bildirirken stlenmi olduklar hayat grevleri
ile ilgili baz yaklamlarda bulunduklar grlmektedir.
171 l-i mrn Sresi 3/33.
154

EMRE DORMAN

Peygamberlerin grevleri ile ilgili getirilen almlar ayn

zamanda peygamberlik messesesinin insanlarn hem bu
dnya hem de hiret hayatndaki saadetinin temin edilebilmesi iin ne denli gerekli olduunun da delili olmaktadr. Bu yaklamlarn u temel balklar altnda toplanmas mmkndr:172
1. Allahtan baka ilh bulunmadn insanlara bildirip sadece ona tapmaya ve ibadet etmeye dvet
etmek.

2. nsanlara hak ve btl inanlar tantp hak olanlar

benimsemeyi ve btl olanlarn terk etmeyi tavsiye etmek.
3. hiret leminin vuku bulacandan insanlar haberdar edip cennete girmeye vesile olan hak inan
ve iyi davranlarla, cehenneme girmeyi gerektiren btl inan ve kt davranlar tantmak.

4. lh buyruklar tebli edip akladktan sonra bunlar bizzat uygulayarak insanlara rnek olmak.
5. nsanlar varoluun ve hayatn anlamn dnmeye arp bunun yollarn gstermek.
6. nsanlar, akl yrtme kabiliyetlerini ve duyularn kullanarak evreni inceleyip srlarn kefetmeye tevik etmek.

7. t vererek insanlarn dnya malna dknlklerini ve nefsani arzularna ynelmelerini azaltp

hiret lemine de hazrlayarak yaayan stn ahlkl ve erdemli kiiler olmalarn salamak.
8. Allahn ve hiretin varlndan haber vererek insanlara kar Allahn kesin delilini tekil etmek.

172 Muhammed Abduh, Rislett-Tevhd, Nereden: Muhammed Reid

Rza, el-Ceffan vel-Cabi, Limasol (2001), s. 109-112.
155

DN NEDEN GEREKLDR?

Allah tarafndan peygamber ve eli olarak seilen

insanlarn, iinde bulunduklar toplumlarda stn meziyetlere sahip, sayg duyulan rnek insanlar olduklar grlmektedir. Peygamberler bu ynleriyle insanst deil
ancak stn insanlar olarak kabul edilmelidirler. Allahn
sekin kld kullar olarak, insanlara Allahtan aldklar
vahyi bildirmelerinin yannda stn zellikleriyle de kitleleri etkileyerek tebli vazifelerini yerine getirmilerdir.
Ayn zamanda sahip olduklar bu insan ve ahlk zellikler onlarn Allahtan gelen vahiy ile uyum iinde olmalarn ve bu sayede insanlar zerindeki etkilerinin de
daha gl olmasn salamtr. Aksi takdirde yani kendisine byle bir grev gelmeden nceki hayatnda irkinlik ve azgnlklar iinde olan birinin byle bir grevle ereflendirilerek insanlar doru ve hayrl olana armas
ve bu konuda yeterince baarl olup szne itibar edilmesi pek mmkn gzkmemektedir. Yine de en dorusunu Allah bilir. Kurn- Kerm yetleri incelendiinde
Allah tarafndan seilerek insanlara nder olmak zere
gnderilen kiilerin bu grev ile ereflendirilmeden nce
de sonra da gl bir karaktere sahip ve pek ok adan
da rnek birer insan olduklar grlmektedir. Bu konudaki yetlerin bir ksm u ekildedir:
brhim, gerekten yumuak huylu bir insand; herkes iin ah eder, iini ekerdi, yalvarp yakarrd.173 Dediler ki: Ey uayb! Namazn
m emrediyor sana, atalarmzn tapar olduunu
terk etmemizi yahut mallarmzda dilediimiz
173 Hd Sresi 11/75.
156

EMRE DORMAN

gibi davranmaktan vazgememizi? Esasnda

sen; gerekten yumuak huylu, olgun bir insansn.174 Dediler ki: Ey Slih! Sen bundan nce,
aramzda aranan/mit beslenen bir kiiydin.
imdi kalkm, atalarmzn kulluk ettiklerine
kulluk etmemizi mi yasaklyorsun?175
Kulumuz Eyybu da an! ...Biz onu sabrl
bulduk. Ne gzel kuldu o! Bize ynelen, yakaran
biriydi o.176 Gl-kuvvetli, basiret sahibi kullarmz brhim, shk ve Ykubu da an! smili, Elyesei, Zlkifli de an! Hepsi sekinlerdendi.177 Biz bylece ondan, ktl ve fuhu
uzak tutuyorduk. nk o, bizim samimi/sekin kullarmzdand.178 Bunun yorumunu bize
bildir. Biz senin, gzel dnp gzel davrananlardan olduun kansndayz.179 Ysuf, ey
z-sz doru insan! u ryy yorumla bize.
(Hz. Ysuf).180
Kitapta drsi de an. nk o, z-sz tam
uyuan bir kiiydi.181 Kudretimize yemin olsun
ki, onlardan nce Firavunun kavmini de ince
bir imtihana ektik de, asil ve onurlu bir resl
geldi onlara. (Hz. Musa).182 Katmzdan bir kalp
174
175
176
177
178
179
180
181
182

Hd Sresi 11/87.
Hd Sresi 11/62.
Sd Sresi 38/41-44.
Sd Sresi 38/45-48.
Ysuf Sresi 12/24.
Ysuf Sresi 12/36.
Ysuf Sresi 12/46.
Meryem Sresi 19/56.
Duhn Sresi 44/17.
157

DN NEDEN GEREKLDR?

yumuakl, bir temizlik verdik. Korunan biriydi o. Ana-babasna iyilik eden biriydi; zorba,
isyanc biri deil (Hz. Yahy).183 Ad, Meryem
olu s Meshtir. Dnya ve hirette yz akdr. Allaha yaklatrlanlardandr.184 Zekeriyy,
Yahy, s ve lys... Hepsi iyilik ve bar iin
alanlardand.185
Ve gerekten sen, ok byk bir ahlk zerindesin.186 Yemin olsun, iinizden size onurlu
bir resul gelmitir.187 O peygamber, inananlar
iin kendi nefislerinden daha dost, daha yakndr. (Hz. Muhammed).188
Din duygusunun insan igdnn zorunlu bir gerei
olduu ve dindarlk dncesinin insann ftr ynnden
ayrtrlamayaca inancndan hareket eden dnrler
insanlk tarihinin hibir dnemde Allah dncesinden
uzak olmadna dikkat ekmilerdir. Ancak insanlarn
bir ksm her ne kadar Allah dncesine sahip olsalar da
bu inanlarnda baz yanlglara dmek suretiyle eitli
putlar da tanr edinmiler, grevlendirilen peygamberler ise insanlar iinde bulunduklar bu yanlgdan kurtarm ve onlara yce Allah gereince bilip takdir etmenin yolunu gstermilerdir.189
183
184
185
186
187
188
189

Meryem Sresi 19/13-14.

l-i mrn Sresi 3/45.
Enm Sresi 6/85.
Kalem Sresi 68/4.
Tevbe Sresi 9/128.
Ahzb Sresi 33/6.
Abdullatif el-Harput, Tenkhul Kelm F Akid-i Ehlil slm, s. 228.
158

EMRE DORMAN

Allah, anna yarar biimde takdir edemediler190

Peygamberlerin sadece din konularda deil onlarla
balantl olan sosyal ve beer konularda da insanlara rnek bir rehber olduklar grlmektedir. rnein Kurn-
Kermde zekt ve sadaka verilmesi oka vlm ancak
yetler dikkate alndnda bunun net bir ls belirlenmemitir. Ve sana neyi infak edeceklerini (harcayacaklarn, vereceklerini) sorarlar. De ki: Affettiklerinizi. Bylece Allah size ayetlerini aklar, umulur ki
dnrsnz.191 ayeti dikkate alndnda esasen burada miktarn belirtilmemi olmas ihls sahibi bir mmin asndan daha fazla ykmllk dourmaktadr.
Belirli bir l ile zekt ve sadakalarn verilmesiyle de
bu emir yerine getirilebilecek olmasna ramen insanlarn Allahn emri olan zekt ve sadakay verirken mallarndan ne kadar ok vazgeebileceklerse onu vermeleri
ayn zamanda kendi iinde bir imtihan da olmaktadr.
te kii peygamberlerin dnyev mnada sahip olduklar tm nimet ve imknlar cmerte paylaarak ihtiya
sahiplerine vermelerini rnek alarak sz konusu ibadeti
cmertlik ve gnl ferahlyla yerine getirebilmektedir.
Paylamann oalmas ayn ekilde inananlar arasndaki kardelik balarnn da glenmesini salayacaktr.
nsanlarn doru szl, drst ve adaletli olmalar ile
hem kendi hem de yaknlarnn aleyhine dahi olsa hitlikten kanmamalar, sz konusu ve benzeri pek ok
190 Hac Sresi 22/74.
191 Bakara Sresi 2/219.
159

DN NEDEN GEREKLDR?

erdemi tabiat haline getirmi peygamberlerin varl ile

gereklemi ve bu yolla ahlk ve insan saysz gzelliin devam ettirilmesi salanmtr. Ksacas Allahn
vahiy yoluyla insanlardan istemi olduu eyler insann
g yetirecei, yaantsna yanstaca, uygulanabilir eylerdir ki bunun en gzel rneini peygamberlerin varl
oluturmaktadr. Peygamberler Allahn emir ve yasaklarn tebli ederken en bata tm bu emir ve yasaklar
bizzat kendi hayatlarnda pratie dntrm ve teblilerini hem sz hem de hl ile ifade etmilerdir. Kurn
ayetleri bizlere peygamberlerin Allahtan aldklar mesaj
insanlara iletirken ayn zamanda en gzel ekilde yaanmas yoluyla insanlar iin rneklik tekil ettiklerini haber
vermektedir. Dinin tebli edilip en gzel ekilde temsil
edilmesi iin peygamberlik son derece nemlidir. Ancak
pek ok ayetin dikkat ektii gibi peygamberlerin ya da
inananlarn grevi dini gerekleri insanlara anlatmak ve
tavsiyelerde bulunmaktr; onlar zerinde bask, zorlama
kurmak deil. Peygamberimizin ve Hz. demden itibaren gnderilen tm peygamberlerin din adna grevleri
dini tebli etmek yani Allahn mesajn insanlara ulatrmaktr; bu mesaja mdahalede bulunmak, ilaveler ya
da deiiklikler yapmak vazifeleri olmad gibi, Peygamberlerin byle bir eylemi gerekletirdii de dnlemez. Peygamberlerin vazifesi sadece dini tebli etmek
ve en gzel ekilde rneklik ve nclk etmektir. Bu ise
son derece erefli bir grevdir. Bu noktada Kurn, peygamberimizi ok ak bir ekilde bilgilendirilir:
160

EMRE DORMAN

Allaha itaat edin, eliye itaat edin, saknn.

Eer yz evirirseniz unu bilin: Elimize den
sadece apak bir teblidir.192 Eliye den, tebliden baka bir ey deildir. Allah sizin aa
vurduklarnz da gizlediklerinizi de bilir.193 Ya
onlara vaat ettiimiz eylerin bir ksmn sana
gsteririz yahut da seni vefat ettiririz. O halde
tebli etmek sana, hesap sormak bize der.194
Elilere den, ak bir tebliden bakas deildir.195 Eer yalanlarsanz bilin ki, sizden nceki
mmetler de yalanlamt. Eliye den, ak bir
tebliden baka ey deildir.196 Yz evirirlerse,
Biz seni onlar zerine beki gndermedik. Sana
den, tebliden bakas deildir.197 Sen onlarn
stne bir zorba deilsin. O halde, benim tehdidimden korkanlara sadece Kurn ile t ver.198

192
193
194
195
196
197
198

Maide Sresi 5/92.

Maide Sresi 5/99.
Rad Sresi 13/40.
Nahl Sresi 16/35.
Ankebut Sresi 29/18.
ura Sresi 42/48.
Kaf Sresi 50/45.
161

slm Dnrlerinin
Peygamberliin Gereklilii
Hakkndaki Grleri

eleneksel ekoller olarak kabul edilen Selefiyye, Eariyye ve Mturidiyye ile Mutezile ve a arasnda
peygamberliin gereksiz olduu ile ilgili bir yaklamn
bulunduu sylemek olduka zordur. Bu ekollerin her biri
peygamberliin mevcudiyetini ve nemini tasdik etmilerdir. Aralarndaki farkn daha ok peygamberlik messesesinin aklen vcip (gerekli) ya da mmkn olduu
hususunda gerekletii, ayn zamanda peygamberler gnderilmeden kiinin aklndan hareketle Allahn varln
bilmesinin gerekli olup olmad noktasnda ortaya kt grlmektedir. Selefiyye ve Eariyyeye gre peygamber gnderilmesi Allah iin vcip deil mmkndr.
Zir Allah fillerinde zgr olduu iin Onun herhangi
bir konuda zorunluluk altnda olduunun iddia edilmesi
sz konusu olamaz.199 Mtridiyyenin ise bu konuda
Eariyyeye nazaran Mutezileye daha yakn olduu ve
peygamberlii aklen mmkn, Allahn hikmeti asndan ise vcip grd anlalmaktadr. Onlar peygamberlerin gnderilmelerinin Allahn hikmetinin bir gerei
199 Salih Sabri Yavuz, slm Dncesinde Nbvvet, nsan Yaynlar, stanbul (1998), s. 63, 77.
162

EMRE DORMAN

olduu inancndaydlar.200 rnein Ebl-Mun en-Nesefye gre peygamberlik pek ok kelm limi tarafndan zorunlu deil, mmkn olarak deerlendirilse de;
muhakkik (sorgulayc) limler nezdinde peygamberlik,
hikmetin gerekleri arasnda yer almaktadr.201 Mutezile
ve ann ise bu konuda benzer grleri benimsedikleri, peygamberliin insanlar asndan faydal olmas
ve Allahn insanlar iin en hayrl ve faydal olan ne ise
onu yaratmas gerektii inancndan hareketle, peygamber gndermenin Allah iin vcip olduunu savunurlar.202
Earler din bildirim olmamas durumunda insanlarn
akllaryla Allah idrk etmekle ykml olmayacaklar grndeyken, Mtridler din bildirim olmadan
da insann aklla Allah bilip sorumlu olaca inancndadrlar. Earlere gre kii, herhangi bir din bildirim
olmakszn Allah bilebilse de, onun sorumluluu ancak
din bildirimle gereklemektedir.203 Gazzl de bu konuda, eriat olmasayd yce Allah bilmenin ve Onun nimetlerine kretmenin kullar asndan vcip olmayacan syler ancak bu gr kabul etmeyen Mutezilenin
akln mrifetullah gerektirdii grn savunduuna
dikkat eker.204 Mutezile limlerinin peygamberlii aklen vcib grmeleri, bunun insanlk iin faydal olmasnn yannda konuyu adlet prensibi ile ilikilendirmelerinden kaynaklanmaktadr. Buna gre Allahn insanlar
200 Salih Sabri Yavuz, slm Dncesinde Nbvvet, s. 87.
201 Ebl-Mun en-Nesef, Kitbt-Temhd li-Kavidit-Tevhd, ev: Hlya
Alper, z Yaynclk, stanbul (2007), s. 70.
202 Salih Sabri Yavuz, slm Dncesinde Nbvvet, s. 94-97.
203 Salih Sabri Yavuz, slm Dncesinde Nbvvet, s. 78.
204 Eb Hmid Gazzl, al-ktisad fil-tikad, s. 160.
163

DN NEDEN GEREKLDR?

iin eitli maslahatlar ieren hkmleri kendilerine bildirmesi vcip; bunu terk etmesi ise bizzat kendisine vcip olan yapmamas anlamna gelecektir. Adlet prensibi ise, Allahn kendisine vcip olan ihll etmemesini
gerektirmektedir.205
Dini inkr edenlerin vahiy ve peygamberlik konusuna
baklar vahiy ve peygamberliin imknszlndan ok,
bunun gereklilii ve faydalar noktasnda phe duymalarna dayanmaktadr. Bu sebeple peygamberliin aklen
vcip ya da mmkn olduu tartmalar bir yana, esas
itibariyle konumuz asndan da nemli olan peygamberliin gereklilii ve faydasdr. Nitekim slm dnrleri
arasnda bu konuda kayda deer bir ihtilafn olmad yukarda ifade edilmiti.
Eb Mansr el-Mtrd, nbvveti Allah iin vcip
deil, Onun ltf ve ihsn olarak grmektedir. O, insanlarn nbvvet konusunda eitli grler ileri srerek baz ayrlklara dtklerine ancak hidyet nderleri,
hayr ncleri ve bilge kiilerin nbvveti kabul ettiklerine dikkat eker. Ona gre Allahn insanlar iin bir
takm emir ve yasaklar bildirmesi hikmetinin bir gereidir. Zir insanlar emir ve yasaklar olmadan arzu ve
ehvetin onlar srkleyecei eylere ynelerek hayatn srekli olduu zannna kaplacak ve ayn zamanda
hemcinslerinin de benzer yneliler gsterecek olmas
sebebiyle aralarnda tartma ve ekimeden kaynaklanan husmetler doacaktr. Bu da insanlarn birbirlerini
205 lyas elebi, slm nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdulcebbar,
Rabet Yaynlar, stanbul (2002), s. 313.
164

EMRE DORMAN

ortadan kaldrmaya sevk edecektir. Bu sebeple Mtrdye gre herkesin birbirinin hakkn bilip, her trl tecvz ve azgnlktan emin olarak hayatlarn korunmas
asndan vaad ve tehdit ieren hell ve haramlarn belirlenmesi gerekli olmutur.206
mm Mtrdye gre Allah tarafndan yaratlanlar
zararl ve faydal olmak gibi iki ayr statde var edildii
gibi her nesne ayn zamanda hem eleme hem de hazza
uygun klnmtr. Mtrd, Allahn mahlkat bu ekilde
yaratarak insanlar elem verici eylerle uyarmak, haz verici eylerle mjdelemek suretiyle sakndrma ve zendirme yntemini kullanmay amalad grndedir.207
Mtrd, Allahn insanlara hak etmeden edindikleri saysz nimet ve imkn sunduunu, oysa her insann kendi
bana tm bu nimet ve imknlarn kymetini bilemeyeceini, bu yzden de insanlarn sevilip kredilmeye lyk olan tespit edebilmeleri iin, tm bu nimetleri kendilerine ltfedeni tanmalarnn gerekli olduunu syler.208
Akl banda insanlarn nefislerini ehvetin batana dmekten korumak isteyecei bir gerek olmakla birlikte,
insan nefsinin yapsnda, kurtulu umduu yerde helke,
fayda bekledii yerde zarara srkleyecek bir bilgisizlik
ve hoyratlk bulunduu da bir gerektir. nsann bu bilgisizlik ve hoyratl, ilh vahiy sayesinde tm davranlarn sonularn bilen peygamberlere olan ihtiyac ortaya koyduu gibi, kiinin ancak bu yolla baya arzulara
206 Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 221-222.
207 Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 223.
208 Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 224.
165

DN NEDEN GEREKLDR?

tutsak olmadan peygamberler sayesinde nefsini terbiye

edip ktlklerden uzak kalabilecei de bir gerektir.209
Mtrd, insanlarn sadece din konularda deil ayn
zamanda hayatn iinde karlatklar pek ok zorluk ve
musibet karsnda da kendilerince stn bir bilgi ve deneyime sahip olduuna inandklar kiilere bavurarak,
onlarn dncelerinden istifade etmek istediklerine dikkat eker. Ona gre bu durum insanlarn kendi akllarn yeterli bulmayarak bakalarnn yardmna duyduklar ihtiyac ortaya koymaktadr. Bu yzden iyi niyetli,
doru szl, gvenilir birine bavurarak onun t ve
tavsiyelerini dikkate almak akl bir gereklilik olmaktadr.210 Mtrd, insanln yararna olacak hususlar tespit etme konusunda bilginlerin farkl grler ileri srdklerine, birinin sahip olduu bilgiye dierinin sahip
olmadna, ancak kll ilmin sadece Allah katnda olduu gerei dnldnde, Allahn insanlar tarafndan ihtiya duyulan tm bilgi ve hikmeti peygamberleri
araclyla onlara ulatrdna dikkat eker.211
nsanlarn hakikate ulamada akllarn kullanmalarnn olduka nemli olduu, ancak dnya hayatnn
uralar ve aldatc ss karsnda akllarn sarslarak
salkl ekilde almalarnn aksadna dikkat eken
Mtrdye gre, bunlara keder, sknt ve ac gibi faktrlerin de eklenmesiyle insan akl, hakikati kavramaktan ciz kalmaktadr. nsanolu nefsani arzularn egemenlii ile dnya hayatnn lts altnda ou zaman mkul
209 Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 224.
210 Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 224.
211 Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 228.
166

EMRE DORMAN

bir duru sergileyememekte, bu sebeple insanlara doru

yolu gstererek zor zamanlarda onlar motive edip klavuzluk yapacak birilerinin Allah tarafndan eli olarak
grevlendirilmesi zorunlu hale gelmektedir.212
Gazzlnin, peygamberlii, akln idrk edemedii
noktalar asndan gerekli grd anlalmaktadr. Ona
gre peygamberliin mmkn oluunun delili, var oluuna dayanr. Bu sebeple o, akln idrk edemeyecei konularn anlalmasnda nbvvet gibi bir yolun olmasn
imkn dhilinde grr.213 Ona gre peygamber gndermek Allah zerine vcip olmamakla beraber, bu Onun
hakknda ne kt ne de muhl bir fiildir. Allahn btn
fiillerinin ciz olduunu ancak hibirinin Onun iin vcip olarak nitelendirilemeyeceini syleyen214 Gazzlye
gre, bir kimsenin neb olup olmad hakknda pheye
dlmesi halinde, o kiinin nbvveti ancak mhede
(gzleme), tevtr (yaygn sylenti) ya da sem (nakle
bal konular) yoluyla bilinebilir. Tpk tbba dair bir eyler renip kitaplarn ve eserlerini inceleyerek bir kiinin tabip olduuna kanaat getirilmesi gibi, tebli ettii
Kurnn ve yaantsnn incelenmesiyle de Hz. Muhammedin peygamberliine kanaat getirilir.215 Allahn konuan (mtekellim), kdir (her eye gc yeten) ve dileyen (irde sahibi) yce bir varlk olduu gerei dikkate
alndnda Onun, kinat ve tm canll yoktan var
ederek yaratc sfatn tecelli ettirmesi gibi, bir takm
212 Eb Mansr el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, s. 228.
213 Eb Hmid Gazzl, el-Munkz Mined-dall, ev: Ahmed Subhi Furat,
amil Yaynevi, stanbul (1972), s. 68-69.
214 Eb Hmid Gazzl, al-ktisad fil-tikad, s. 160.
215 Eb Hmid Gazzl, el-Munkz Mined-dall, s. 70.
167

DN NEDEN GEREKLDR?

sesler ve bunlara benzer deliller yaratmak suretiyle ilh

kelmn tecell ettirerek konuan ve dileyen bir varlk
olduunu gstermesi, nbvvetin gerekliini de desteklemektedir.216 Gazzlye gre insann hakikati kavrama yetisi olan akln bu konuda u ekilde bir faydas
bulunmaktadr:
Akln faydas bize nbvveti tantmak, peygamberleri tasdik ettirmek ve nbvvetin doruluuna ehadet ettirmek, nbvvet gzyle idrk edilen srlar
anlamaktan ciz olduunu itiraf ettirmek, bizi elimizden tutup krleri rehberlerine, akna dnm hastalar efkatli doktorlara teslim eder gibi nbvvet makamna teslim etmektir. te akln hududu, anlayaca
ve yryecei yer buraya kadardr.217

Gazzl, insann yalnz aklyla hareket ederek tm

hikmetleri kavrayamayacan, bu sebeple akln ciz kald hususlarda haber vermek zere peygamberlere ihtiyac olduunu sylyordu. O, peygamberin durumunu,
bir doktorun hastas ile olan mnasebetinden rnek getirmek suretiyle aklamaya alr. Buna gre peygamberler de, tpk muyene ettii bir hastann yannda iki
eit ila bulan doktor konumundadr. Doktorun bu ilalardan birinin zehir etkisi yaparak hastay ldreceini,
dierinin ise onun iyilemesine vesile olacan hastaya
bildirmesi gibi, peygamberler de hem bu dnya hem de
216 Eb Hmid Gazzl, al-ktisad fil-tikad, s. 143.; Yusuf evki Yavuz,
Peygamberlik Messesesi ve Peygamberler, Bekir Topalolu-Yusuf evki
Yavuz-lyas elebi, slmda nan Esaslar, amlca Yaynlar, stanbul
(2002), s. 167.
217 Blent Snmez, Peygamber ve Filozof, Aratrma Yaynlar, Ankara
(2002), s. 111.
168

EMRE DORMAN

hirette nelerin insan helk ya da mesut edeceini mmetlerine bildirmilerdir.218 nsann doktorun bilgi ve sznden hareketle bunu tecrbe etmesi gibi, peygamberlerin getirdiklerinin doruluunun anlalmas da, ilh
vahyin bilgisinin aklen kavranarak bunun tasdik ve tecrbe edilmesiyle gerekleir. Ksacas Allah, peygamberler vastasyla itaat etmenin bir ila, gnah ilemenin ise bir hastalk olduunu; imann insan mutlulua,
inkrn ise helke srklediini haber vermitir. Peygamberlerin vazifesi sadece tebli etmek, ilim yoluyla
ird etmek ve bununla yetinmektir. Aynen bir hastann
doktorun szn dinlemesinde olduu gibi, peygamberin getirdiklerine iman edip uygulayanlarn uygulamalar kendi lehlerine; onlar inkr edenlerin davranlar
ise kendi aleyhlerine olmaktadr. Gazzlye gre kanlmas ya da yaplmas gereken eyleri bildirenler peygamberlerken, onlarn doruluunu bildirip tasdikleyen
de akl olmaktadr.219
Gazzl, peygamberlerin akla uygun hususlar iin
gnderilmeleri halinde akln buna ihtiya duymayacak
olmasndan dolay peygamber gndermenin abes ve faydasz olaca, oysa byle bir durumun Allah iin muhl
olduu; peygamberlerin akla aykr den hususlarla ilgili gnderilmeleri durumundaysa peygamberliin tasdik ve kabulnn imknszlaaca eklindeki pheleri
deerlendirir. Gazzl bu konuda u ekilde bir yaklamda bulunur:
218 Eb Hmid Gazzl, al-ktisad fil-tikad, s. 141-142.
219 Eb Hmid Gazzl, al-ktisad fil-tikad, s. 142-143.
169

DN NEDEN GEREKLDR?

Hz. Peygamber, genel olarak akln tek bana bilmesi mmkn olmayan bir eyi haber vermek iin gnderilmitir. Fakat akl bunu bildii zaman, tek bana
anlam olur. nk akl tek bana amellerin, szlerin, ahlk ve inanlarn faydal ve zararl olanlarn bildiremez. Akl bir takm ilalarn ve kimyasal maddelerin zelliklerini tek bana idrak edemedii gibi, insan
bedbaht yapanla, mutlu klan birbirinden ayramaz. Fakat akl bir eyi anlad zaman; o eyi iitme yoluyla
bilir, tasdik eder ve ondan faydalanr. Bylece de akl,
helak eden eyden kanm ve saadet veren eye ynelmi olur. Binaenaleyh, akln, bir hastal ve bu hastaln ilacn bilmede doktorun sznden faydalanmas ile
daha sonra o doktorun sznn doruluunu birtakm
hallerin delletiyle bilmesi arasnda bir fark yoktur.220

Allahn insan akln, insanlar doru yola sevk etmek

zere gnderdii vahiy ile uyumlu bir ekilde yaratm
olduu ve bu yzden selm bir insan aklyla yaratcsnn szleri arasnda bir atma olmasnn pek mmkn
olmad; buna karn, vahiyde, insan aklyla elimemekle birlikte insan aklna akn unsurlarn da var olduu sylenebilir. nsan aklnda potansiyel olarak bulunan gerei kavrayp tasdik etme gcnn, vahiy ile tam
mnasyla kemle erdiini sylemek mmkndr. Ayn
ekilde vahiy olmadan doru ile yanl ayrabilmede de
akln yanlmas kanlmaz olacaktr. nsanlarn akl ve
ahlk kabullerinin iinde bulunduklar toplum ve artlara gre deikenlik gsterebildii ifade edilmiti. rnein insanlarn doal sreler dnda kendi canlarna
220 Eb Hmid Gazzl, al-ktisad fil-tikad, s. 144-145.
170

EMRE DORMAN

kyarak yaamlarnn son bulmas pek ok insan asndan ho karlanmayacak bir durumdur. Ancak bir topluluk dnelim ki bu topluluun mensubu olan kiiler
krk yalarna geldiklerinde zehirli olduunu ve lmleriyle sonulanacan bilmelerine ramen inanlar gerei bir bitkiyi yemenin ruhlarn sonsuza kadar korkusuz ve kutsal klacana ve bunu gerekletirdiklerinde
de yaadklar toplum asndan cesaretle anlacaklarna
inansnlar. Aklen bu gibi bir durumun mantksz olduuna hkmedebiliriz. Ancak sz konusu toplumdaki kiiler, ocukluklarndan itibaren grerek doal karlayabildikleri bu gibi bir durumu aklen yadrgamazlar. Ya da
chiliye dnemindeki baz Araplar doan kz ocuklarn diri diri topraa gmerken de bunu gelenekleri dorultusunda yapmakta ve muhtemelen de ounlukla bunun aklen sama olduunu dnmemekteydiler. Yine
insanlarn kendi elleriyle yaptklar putlara tapndklar
hatta bazen de onlar yedikleri dnldnde tm bunlar yapanlarn da akla aykr davrandklarna inandklarn beklemek doru olmasa gerek. Pek ok kavmin
btl inanlarn batanda kalarak, by, sihir ve benzeri
tuhaf inan ve ibadet ekilleri gelitirdikleri ve bunlar
deta Allaha ibadet eder gibi saygl ve titiz bir ekilde
yerine getirdikleri bilinmektedir. te bu ve benzeri saysz durum gz nnde bulundurulduunda, Allah tarafndan gnderilecek bir vahye ve bu vahyin tebliini
yapmak zere grevlendirilecek bir peygambere duyulacak ihtiyacn ne kadar hayat olduunun grlmesi mmkndr. Zir insan, evresel faktrlerin etkisiyle iyi olan
bir eyi irkin ya da tam tersi irkin olan bir eyi de iyi
171

DN NEDEN GEREKLDR?

olarak kabul edebilme kabiliyetine sahiptir. Bu gibi durumlarn bertaraf edilmeleri ve insanlarn hayatlarndan
kartlmasnda vahyin olduka nemli bir role sahip olduu grlmektedir.
rnein insanlarn neden zina etmemeleri ya da hrszlk yaparak bakasna ait olan eyleri almamalar gerektiinin kendilerine bildirilmesi gerekir. Aksi halde zina
eden birisi bunun insana zevk ve mutluluk verdiini syleyecek ayrca bu fiili gerekletirirken her iki tarafn da
bu duruma raz olduunu ileri srerek bunda hibir saknca grmeyecektir. Ayn ekilde hrszlk yapan birisi
de bu fiili kendi tecrbe ve becerisi ile gerekletirmi
olmasn ileri srerek mal alnan kii iin eyasna sahip olup korumasn bilseydi demek suretiyle o mal zerinde hak iddiasnda bulunacaktr. lahi bir bildirim ve
tarih boyunca gnderilen peygamberlerin bu bildirimleri uygulayarak yerleik klmalar olmadka insanlar
ne gibi duygularn dizginleyip bu yolla toplumsal nizamn salanabileceinin belirlenmesi mmkn deildir.
Yine her ne kadar baz kimseler insan aklnn yaratcy
bulmakta yeterli klndn savunup dsal bir vahyin
bu konuda ekleme yapaca bir ey olmadn savunsalar da, her insan iin byle bir durumun gerekleecek olmasn beklemek doru deildir. Gnmz dnyasnda dahi dinler bu kadar yaygn bir olgu olmasna
ramen pek ok insan, hayat boyunca hem Allah hem
de din ile ilgili kayda deer bir dnceye sahip olmadan
dnya hayatnn lts iinde yaayp mrn tketebilmektedir. stelik bu gibi insanlarn teist dinlerin hkim
172

EMRE DORMAN

olduu toplumlar iinde de oka grldkleri bir gerektir. Allaha ne inanan, ne de Onu inkr eden ancak
tam anlamyla yaantsnda konu edinmeyen bu insanlarn varl dnldnde, tarih boyunca hibir din ve
peygamberin gnderilmemesi halinde insanlarn nasl bir
yaant zerinde olacaklarnn tahmin edilmesi zor deildir. Durum byle olunca ilh bildirim ve doru yolu
gsterme olmamas halinde yaratl amacndan sapmas
muhtemel olan insanlarn hirette hangi gerekeler gsterilerek dnya hayatndaki yaantlarndan sorgulanp
sorumlu tutulacaklarnn anlalmas mmkn deildir.
Mutezile dnrlerinden Kdi Abdlcebbr peygamberlie muhliflerin banda Berhimenin geldiine
dikkat ekiyor ve bu grup tarafndan ileri srlen iddialar deerlendirirken ayn zamanda peygamberliin gereklilii ile ilgili aklamalarda bulunuyordu. Kdi Abdlcebbrn meseleye, akln iyi ve kt fiilleri mutlak
mnada bilmeye yeterli olup olmayaca noktasndan yaklat grlr. Ona gre, her ne kadar akll insanlar zararl olan eylerden uzak durulmas gerektiini bilseler
de, akln kendi gcyle, iinde fayda ve zarar bulunan
fiillerin tamamn birbirinden ayrmas mmkn deildir. Bu yzden kiinin hataya dmemesi iin Allah tarafndan uyarlmas yani fiillerin durumlarnn bildirilmesi iin peygamberlerin gnderilmesi gerekir.221
ada Selefiyyenin nclerinden olduu kabul edilen
Muhammed Abduh da (./1905) peygamberliin akllii
221 lyas elebi, slm nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdulcebbar, s.
314-315.
173

DN NEDEN GEREKLDR?

ve gerekliliini ortaya koymaya almtr. Abduh da

zellikle hem bu dnya hem de hiretteki faydalarn
kendiliimizden bilmemizin mmkn olmad inan ve
ibadetlerin bilinip uygulanabilmesiyle tm bunlarn insann her iki dnyadaki saadetini salamaya ynelik olduunun yalnzca Allah tarafndan bilinebilecei gereinden hareketle bir rehbere yani vahiy ve peygambere
duyulan ihtiyaca dikkat ekmitir.222
Abduh, ihtiya duyulan bu yardmcnn insann kendi
cinsinden olduu takdirde insanlar zerinde etkili olup
getirdiklerinin onlar tarafndan anlalp kavranabileceine dikkat ekerek nbvvetin psiko-sosyal ynne
vurgu yapar.223 O ayn zamanda peygamberlik grevi verilen bu insanlarn allagelmi sradan vasflarn zerinde bir takm niteliklere sahip olduunu ve bu ynleri
itibariyle de hemcinslerinden ayrlarak fark edildiklerini
syler. Ona gre ayet sz konusu bu rehberler insan soyundan olmasalard, insanlar zerinde etkili olamayacaklar gibi stn zelliklerinin bilinmesine de imkn
olmayacakt. Peygamberler bu zellikleri sayesinde Allahtan aldklar vahiylerden hareketle insan aklnn anlayp kavramakta yetersiz kald noktalar akla kavuturarak Allah adna konutuklarn da ispat ederler.224
Abduh, hsn-kubuh (iyilik ve ktln ls) meselesini deerlendirirken gzellik-iyilik, irkinlik-ktlk
kavramlarnn bizzat eyann kendisinde olduunu ve insan nefsinin de gzel ile irkin arasndaki tabi ayrm
222 Muhammed Abduh, Rislett-Tevhd, s. 135-136.
223 Muhammed Abduh, Rislett-Tevhd, s. 136.
224 Muhammed Abduh, Rislett-Tevhd, s. 136-137.
174

EMRE DORMAN

hiss olarak algladn syler. Ancak gzellik ve irkinlik kavramlarnn insandan insana deiiklik gsterebileceini de vurgular. Her ne kadar Abduh, gzellik
ve irkinliin biztihi eyada olduunu sylese de insan
aklnn g yetiremeyecei metafizik konulardaki gzellik ve irkinliin bilinebilmesi iin peygamberliin
zaruri olduuna dikkat eker. Zir bir takm amellerin
biztihi gzel ya da irkin olduklarnn akl ile kavranabilmesi mmkn deildir. te bu noktada bu amellerin
gzel ya da irkin tanmlamalarnn yaplabilmesi iin
onlarn ilh bir emre ya da nehye (yasaklamaya) dayanmalar gerekir. Akln snrlarn aan bu noktada vahiy
devreye girer. Abduha gre bu gibi sebeplerden dolay
insan, akldan baka bir yardmcya ihtiya duymaktadr. Bu yardmc ise vahyi tebli eden peygamberdir.225
Abduha gre peygamberler, Allahn varl, birlii
ve sfatlar hakknda bilgilendirerek insanlar imana dvet etmek ve ayn zamanda kalplerin tam anlamyla tatmin olmasn salayacak ilh naslar bildirmek iin gelmilerdir. Ona gre bu bilgilere ulaabilmenin tek yolu,
dindir. Din gerei aklamak, inan ve ibadetleri telkin
etmek, iyi ve gzel olan gstererek hayrl eylere yneltmek iin vardr. Gzelliklerinin kavranamad emirler ile irkinliklerinin kavranamad yasaklar vardr. Bu
gibi amel ve davranlarn gzellikleri din tarafndan emredilmeleri irkinlikleri ise yine din tarafndan yasaklanmalarndan kaynaklanmaktadr. Yani emredildikleri iin
gzel, yasaklandklar iin irkin olurlar.226
225 Muhammed Abduh, Rislett-Tevhd, s. 125-137.
226 Muhammed Abduh, Rislett-Tevhd, s. 138-140.
175

DN NEDEN GEREKLDR?

Abduh, insanln resllere olan ihtiyacn iki temel

yolu esas alarak aklamaya alr. Buna gre ilk yol insan nefsinin lmden sonra devam ettii yani bu dnya
hayatndan sonra baka bir hayatn olduu inancdr. Bu
ise gayb alanna girmekte ve bu konuda ancak ilh bildirim sonucu bilgi edinilebilmektedir. Zir sz konusu
bu iki lem arasndaki ban insan akl ve hisleriyle kurulabilmesi mmkn deildir. Abduhun bu yol ile ilgili
yapt aklamada yukarda da deinilen klasik yaklamlar benimsedii grlmektedir.227 Abduh, insanln peygamberlie olan ihtiyacn gsteren ikinci yolun
ise dorudan insann tabiatndan kaynaklandn syler. Abduh, hem gemite hem de amzda toplumdan
ayr olarak, orman ya da da balarnda hayvanlarla i
ie ilkel bir yaam sren insanlarn varln delil gstererek, bu gibi insanlarn durumunu kovanndan ve arlar topluluundan ayrlarak kendi bana hayat srmeye
alan bal arsna benzetir. Oysa insan toplu halde, bir
arada yaamaya ynelik biimde yaratlmtr. Abduha
gre, bu durum ve ihtiya, insanlk tarihi ile sabit olmakla
birlikte, insann konuma yetenei ile yaratlm olmas
da onun ancak toplum halinde yaamn srdrebilen bir
varlk olduunun ayr bir delilidir. Lisan, insann hemcinsleriyle anlamasn, tanp kaynamasn salayan en
gl aratr ve insanlarn birbirleriyle anlaabilme zarureti gz nnde bulundurularak onlara verilmitir. 228
Fakat insann topluluk halinde yaamaya uygun bir
ftratta var edilmi olduu gerei, onun ayn zamanda
227 Muhammed Abduh, Rislett-Tevhd, s. 147-151.
228 Muhammed Abduh, Rislett-Tevhd, s. 151-152.
176

EMRE DORMAN

nefsn duygulara sahip olduu gereini deitirmemektedir. Anlay, yaay, irde ve kararllk alarndan farkl zelliklere sahip insanlarn eitli ihtiras ve a
gzllkler sebebiyle toplum iinde kargaaya sebep olduklar grlmektedir. Bu da karlkl bir mcadele ve
yok etmeye ynelik bir abay ortaya karr. Toplum iindeki iyilik, eitlik, adlet, yardmlama, sevgi ve sayg
gibi pek ok kavramn var olmas ve devamn salayabilmesinin yegne yolu olarak peygamberliin gerekliliini gren Abduh, peygamberlerin Allahtan alm olduklar vahiy sayesinde insanlardaki eksikleri tamamlayarak
toplum iindeki nizm ve dzeni saladklarna inanr.
Abduha gre kii iin akln nemi ne ise insanlk iin
de peygamberliin yani vahyin nemi odur.229
slm filozoflar iinde peygamberlik konusunu esasl
olarak ele alanlarn banda Frbnin geldii bilinmektedir. Frbnin vahiy ve peygamberlie dair aklamalarnn, insan ile onun Fal-akl230 olarak nitelendirdii varlk
arasnda gerekleen olaanst ilikiye dayand grlr. Frbye gre insan hayatnn nih gayesi bu ilikinin gereklemesine baldr. Akln faaliyetini mmkn
klarak insandaki rasyonel etkinlii balatmakla kalmayarak ayn zamanda onu olgunlatran metafizik prensip
olan Fal-akln aydnlatmas olmakszn insann kendisini insan klan zelliklere sahip olabilmesi ve en son yetkinliini elde edebilmesi mmkn deildir.231 Frbnin
229 Muhammed Abduh, Rislett-Tevhd, s. 155-161.
230 Frbnin Fal-akl olarak nitelendirdii varlk, slm inancnda vahyi Hz.
Muhammede ulatran Cebraile karlk gelmektedir.
231 Yaar Aydnl, Frbde Tanr-nsan likisi, z Yaynclk, stanbul
(2000), s. 129-130.
177

DN NEDEN GEREKLDR?

aklamalarndan nbvveti, ilh bir mdahale olarak nitelendirmedii, onun zellikle kelmclar tarafndan ortaya konulduu ekliyle nbvveti, Allahn kullarndan
dilediine bahettii bir rahmet ve nimet olarak grmedii, Allahn ezel ve ebed olan adletinin zorunlu bir
sonucu olarak deerlendirdii ifade edilir.232 Frbye
gre Allahn vahiy vermek suretiyle peygamber kld
kii bir insann ulaabilecei en yksek mertebe ile ereflendirilir. Bu mertebeye erien insan, insanlk mertebelerinin en mkemmeline ve saadetin en yksek derecesine varm olur; nefsi mkemmelleir ve vahyin yol
gstericiliinde saadete ulatran her fiile vakf olur.233
Kelm limlerinin nbvvet messesesini ulhiyet
makam asndan da deerlendirdikleri grlr. Buna
gre Allah konuan ve dileyen bir varlk olduundan,
tpk yaratc sfatnn kinatn meydana gelmesiyle tecelli etmesi gibi, kelm sfatnn da tecelli etmesi gerekmektedir ve nbvvetin varl bunun en gzel gstergesidir.234 slm filozoflarndan bn Sn da Allahn sfatlar
meselesini ilerken peygamberlii kelm sfatnn bir tecellisi olarak deerlendirmitir. O, Allahn konumasn
Ondan taan bilgiler olarak peygamberin kalbine inmesi
olarak tanmlar. Ona gre Allahn konumas Hz. Peygamberde oluan bilgiden ibarettir. Peygamber melek
vastasyla gayba dair bilgilerle birlikte onlardan anlaml
szler alr ve insan suretinde bir ahs grr. te vahiy
232 Yaar Aydnl, Frbde Tanr-nsan likisi, s. 152.
233 Frb, El-Medinetl Fzla, ev: Nafiz Danman, Maarif Basmevi, stanbul (1956), s. 71.
234 Yusuf evki Yavuz, Peygamberlik Messesesi ve Peygamberler, s. 167.
178

EMRE DORMAN

budur. bn Snya gre vahiy, zamansz olarak Hz. Peygamberin kalbine braklann onun nefsinde tasarlanp
canlanmasdr. Bu durumu zihnin karsndaki bir eyi
kavrama dntrmesine benzeten bn Snya gre bu
bazen brnice bazen de Arapa olarak ifade edilir. Yani
kaynak bir, da yansmas farkl farkldr.235
bn Sn peygamberliin gerekliliini ortaya koyarken
onun toplumsal adan faydalarna dikkat ekerek insanlar arasndaki birlik, dzen ve adletin salanmasna ynelik fonksiyonlarna vurgu yapar. Ona gre insanolu
yaratl itibariyle tek bana zorunlu ihtiyalarn temin
edip, devamn salayamamas noktasnda dier canllardan ayrlmakta ve bu ynyle hayatn devam ettirebilmek iin hemcinsleri ile toplu halde yaama ihtiyac
iinde olduunu gstermektedir.236 Toplumun bir paras
olan bireyler bir araya gelip sosyal ve ekonomik alardan yardmlaarak eitli al verilerde bulunurlar. Biri
dieri iin buday retirken dieri ekmek yapar. Ya da
bir bakas terzilik maharetlerini ortaya koyarken dier
biri ine iplik retir. bn Snya gre sz konusu durum
aka insann varln devam ettirebilmek iin hemcinslerine olan ihtiyacn ve onlarla ortaklk kurmas gerektiini gstermektedir. Hem bu ihtiya hem de ortaklktan
doan zorunlu ilikinin ise bir yasa ve adlete dayal olmas gerektii gibi bu yasa ve adleti salamak iin de
235 bn Sn, Tevhdin Hakikti ve Nbvvetin spt zerine, ev: Mahmut
Kaya, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri, Klasik, stanbul (2003), s.
317.
236 bn Sn, Kitbu-if, Metafizik II, ev: Ekrem Demirli-mer Trker,
Litera Yaynclk, stanbul (2005), s. 187.
179

DN NEDEN GEREKLDR?

birinin bulunmas gerekir.237 Bu kiinin insanlara hitap

edip onlar sz konusu yasalara uymak durumunda brakacak biri olmasnn yannda ayn zamanda onun insan
cinsinden olmas ve insanlar kendi dnce ve grleriyle ba baa brakmamas gerekir. Aksi halde insanlarn gr ayrlna dp her birinin lehinde olan adlet
aleyhinde olan ise zulm olarak alglamas kanlmaz
olacaktr. Ona gre ak bir ekilde anlalmaktadr ki
insan neslinin beks (devam) iin byle bir insana yani
peygambere ihtiya duyulmaktadr.238
bn Sn, sz konusu ihtiyalar gz nnde bulundurarak insanlar ird edecek (onlara doru yolu gsterecek) bir peygamberin var olmas ve dier insanlarda bulunmayan bir zellik tamasnn zorunlu olduunu syler.
Ona gre bu kii Allah tarafndan gelen vahyin kendisine indirilmesiyle insanlara Allahn tek ve kudretli Yaratc olduunu, ei ve benzeri bulunmadn sylerken
ayn zamanda ilh yasalar ile dnya ve hiret hallerinden bahseder, ebed kurtuluu salayacak olan ibadetleri,
doru ve hayrl ileri bildirip, hayrl ilere tevik eder,
hayrsz ilerden ise yasaklar.239
bn Rdn nbvveti; ilh kanunlarn gerektii
gibi bildirilmesi, hukukun, adletin ve ahlk faziletlerin ortaya konulmas gibi sosyolojik ve psikolojik ynleri itibariye gerekli grd anlalmaktadr. O, kelmclarn nbvveti kantlama yollarndan biri olarak kabul
ettikleri mcizelerin, peygamberlerin elinde zuhr ettii
237 bn Sn, Kitbu-if, s. 187-188.
238 bn Sn, Kitbu-if, s. 188.
239 bn Sn, Kitbu-if, s. 188-194.
180

EMRE DORMAN

mhede edilmedike sz konusu delilin shhatli olmasnn mmkn olmadn syler. Ona gre ancak mhededen sonra mcize, Allah tarafndan gnderilen bir
resl ile gerekte resl olmayan birinin ayrt edilmesinde
bir almet olabilir. bn Rde gre bir kimsenin peygamber olduuna akl ve ilm hakikatler deil, sadece amel
ve ahlk faziletler delalet eder.240 O, mcize ve hrika
olaylarn peygamberliin delili olamayacan, zir akln peygamberlik ile mcize arasndaki irtibat idrk edemeyeceini sylyor ve Hz. Peygamberin herkese meydan okuduu ve peygamberlik iddiasnn doruluuna
delil sayd esas mcizenin Kurn- Kerm olduuna
vurgu yapyordu.241
bn Rde gre resller ve nebler ad verilen bir
zmrenin varl biztihi bilinen tarihsel bir gerekliktir. nsanlar arasndan bir snf olan bu zmre insn bir
renme yoluyla deil, Allahtan gelen vahiy ile halka eriatlar ve kanunlar koyarlar. Ona gre bu zmrenin varln felsefe ile mehr olan ahslarn varl ile tevtren sbit olan dier eylerin varln inkr edenlerden
bakas reddetmez. bn Rde gre Dehriyye (materyalistler) dnda btn filozoflar ve insanlar, insan trnden baz kiilerin kendilerine gelen vahye dayanarak hayrl ve gzel fiiller ile ilm bir takm gereklikleri halka
tebli edip sapkn inan ve uygulamalar ile irkin ilerden onlar menettikleri hususunda ittifak etmilerdir.242
240 bn Rd, el-Kef an Menhicil-Edille, Hazrlayan: Sleyman Uluda,
Dergh Yaynlar, stanbul (1985), s. 307-308.
241 bn Rd, el-Kef an Menhicil-Edille, s. 309-311.
242 bn Rd, el-Kef an Menhicil-Edille, s. 312-313.
181

DN NEDEN GEREKLDR?

slm dnrleri asndan peygamberliin yani vahyin gerekliliinin eitli alardan nasl ele alnd konusu genel hatlar ile ifade edilmeye alld. Her ne kadar hakl olarak bu konuda ok eitli deliller gelitirilip
bu gereklilii inkr eden ya da buna itirazlarda bulunanlara kar akl ve tutarl bir yol izlenmeye allmsa da,
ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi gibi baz dnrler asndan peygamberlerin gnderilmelerine gerek olup
olmad konusunda uzun tartmalara girmek, bo ve bu
gerekliliin ispatlanmas iin deliller getirmek de anlamszdr. Zir bu yaklama gre peygamberliin gerekliliinin tabi delili, peygamberlerin getirmi olduklar vahiyler ile birlikte tarih sahasnda igal ettikleri mevkidir. Bu
sebeple insanln byk ounluunun binlerce yldr
peygamberlerin getirdiklerini takip ederek onlara derin
bir sayg gstermesi gibi tarihsel bir gereklik karsnda
delil aramak lzumsuz bir klfet olmaktadr.243 Buna gre
Peygamberlerin ortaya koyduklar eyler, onlarn gerekliliklerinin delilidir denilebilir. Astrofiziki Prof. Michael H. Hartn Tarihte En Etkili 100 Kii isimli mehur eserindeki tarihteki en etkili kiiler sralamasnn 1.
srasnda Hz. Muhammedin 3. srasnda ise Hz. sann
yer almas tesadf deildir.244
243 ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi, ss-i slm, (slm nan Esaslar),
Sadeletiren: Adnan Blent Balolu-Halife Keskin, Trkiye Diyanet Vakf
Yaynlar, Ankara (2004), s. 39. Ayrca Bkz: mer Aydn, Filibeli Ahmed
Hilminin Din Anlay, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
Say: 4, Yl: 2002, s. 69-85.
244 Michael H. Hart, The 100: A Ranking Of The Most Influential Persons In
History, Citadel Press, New York (2000), s. 3.
182

EMRE DORMAN

Modern Bat dncesi iinde de vahyin gereklilii

noktasnda slm dnrlerine benzer ekilde yaklamlarn bulunduu bilinmektedir. rnein Hristiyan din
felsefecilerinden Richard Swinburnen vahyin gerekliliini ortaya koyarak onu temellendirmek zere eitli
yaklamlarda bulunduu grlr. Swinburne, bize olaylar bildirmek ve ihtiya duyduumuz dorular vahyetmek iin Allahn tarihe mdahale ettiini syler. Ona
gre yardm grmemi insan aklnn bir Allahn var olduuna hkmedebilmesi ve ok genel kabul edilebilecek
bir takm ahlk dorulara ulaabilmesi mmkn olmakla
birlikte insan, snrl akla ve holanmad bir sonula
karlatnda onu terk etme eilimine sahip bir varlktr. Bu sebeple din ve ahlk konular hakkndaki sonularn insanlarn hayat biimleriyle atmas durumunda
insanlarn bu sonular kabul etmekte isteksiz olmalar
mmkndr.245 Bu yzden Swinburnee gre insann bu
yaps ve ykmllklerinin neler olduu ya da niha
iyiliinin nelere bal olduunu bilebilmek iin yardma
ihtiya duyan yn dikkate alnarak, vahyin amacnn
yardm olmakszn aklmzn bulamayaca ya da emin
olamayaca eylerin aklanmas olduu sylenebilir.246

245 Richard Swinburne, Is There A God?, Oxford University Press, Oxford

(1998), s. 123.
246 Richard Swinburne, Is There A God?, s. 124-125.
183

Ahiret Motivasyonu in Dinin Gereklilii

arih boyunca ilahi mesajn ortaya koymu olduu en

temel retilerden biri lm sonras ahiret yaamdr. Teist dinler dnda bu konuda makul ve anlalabilir bir aklama yapan baka hibir reti ya da felsefe
bulunmamaktadr. Oysa insan iin en temel sorularn
banda ldkten sonra kendisine ne olaca sorusu gelmektedir. lmn yokluk yani bir son olmadnn anlalmas ahiret inancna baldr. Ahiret olmasa insan iin
bu dnya yaanlmaz ve katlanlmaz bir yer olur. lm
korkusu ve yok olma endiesi sarar insan. Din buyruklarn insan aklyla uyum iinde olduu, zira Allahn insan akl melekesi ile var etmesine ramen, ona vermi
olduu bu yetiyle eliecek buyruklarda bulunmayaca
ifade edilmi, dier yandan dinin, akln snrlarn aan
ancak aklla elimeyen baz bildirimlerinin de sz konusu olduuna vurgu yaplmt. Ahiretin varl bu duruma rnektir. Ahiretin varl insann arzu ettii bir
ey olmasna ramen din olmadan bilinip anlalabilmesi
mmkn deildir. Her ne kadar ilh kaynakl dinler bu
dnyadaki hayat dzenlemek, insana doru ile yanl
gstererek yaratcs ile ilikilerini belirlemek gibi sebeplerle gnderilmi olsalar da dinin bir de onu ilh olmayan dier tm sistemlerden ayrcalkl klan fizik tesi
184

EMRE DORMAN

lem ile ilgili bildirimleri bulunmaktadr. Bu bildirimlerin vahiy olmadan anlalp kavranabilmesi mmkn
gzkmemektedir. Ahiretin varlna inanan ve bu dnyadaki davranlarmza gre ahirette dl ya da cezaya
urayacamz syleyen ancak dinlerin varln kabul
etmeyen kiilerin bu yaklamlar dikkate alndnda,
onlarn da hem hiret hem de dl ve ceza gibi inanlar
kabul etmelerinde ilh dinlerin etkisi altnda kaldklar
grlmektedir. nk Allah, var olduu ile ilgili teminat vermeden ahiretin varln bilip inanmak mmkn
deildir. Bu da ancak Allahn bu konuda insanlara bildirimde bulunmasyla bilinebilir. Bunun tarihsel adan
mevcut tek yolu ise vahiydir.
Ahiretin varl inkr edildii takdirde, hayatn varlnn bir amaca ynelik olduunun ifade edilmesi de
glemektedir. Her ne kadar dini inkr eden baz evreler ahlkl ve erdemli bir davrann hiretteki dl veya
ceza duygusuyla deil, biztihi o davran iyi olduu iin
aklen yaplmas gerektiini syleseler de, yine de hiret
olmadan insanlarn davranlarn dzenleyip, pratikte
ahlk adan uygun hareket etmelerinin de olduka zor
olaca sylenebilir. Kiinin yapt iyilik ve ktlklerin bu dnyada kald ve en nihayetinde kendisi gibi
yok olup gittii dnldnde, iyiliin iyilik olduu
iin yaplabilmesini salayacak rasyonel bir sebebin bulunduunu sylemek olduka zordur. Ahiret olmadan
hayat anlamsz ve trajikomik bir hikyeden ibaret kalr.
Bu dnya hayatndan sonra bir yaam, hesap, dl ve
ceza gibi kavramlarn olmadnn dnlmesi halinde
185

DN NEDEN GEREKLDR?

hayrl ve doru ilerin yaplabilmesi iin ne gibi rasyonel

bir temelin ortaya konulaca ya da iyilie motive edip
ktlkten caydracak ne gibi bir yaptrmn var olacann aklanmas mmkn deildir. nsanlarn yapacaklar
ileri ou zaman kr-zarar hesabna gre tasarladklar
ve ne tr neticeler ile karlaabileceklerini hesaplamaya
altklar grlr. Ancak din emirlerin uygulanmalarnda rnein hayrl ve iyi bir iin yerine getirilmesinde
dnyev manada her zaman kr elde edilmeyebilir. Hatta
insan madd manada kayba uramasndan dolay zorluk da ekebilir. Ancak her ne olursa olsun yaplan hayr ve iyiliklerin karlksz braklmayaca bir gnn
varl insan motive etmekte ve inanan bir kii Allaha
olan sonsuz gveninin bir neticesi olarak sz konusu hayrlar gnl rahatl iinde gerekletirmektedir. Ancak bu inancn ortadan kaldrlmasyla insanlardan ayn
tavr beklemek olduka zordur. rnein zekt ve sadaka
gibi faaliyetlerin ibadet olarak yaplmas baka, varlkl
bir insann ibadet olduunu gzetmeksizin sahip olduklar eylerden fakirlere datmas baka bir eydir. lkinde
yani bu faaliyeti bir ibadet iin yapan kii her ne durumla
kar karya kalsa da rnein infakta bulunduu kiilerin aslnda ihtiya sahibi olmadklarn rense de yardm yapt kiileri deitirmek suretiyle bu faaliyetini
devam ettirecektir. Zira onun iin esas olan bu iin Allah rzas iin yaplmasdr. Ancak dier rnekteki insan
ibadet olmakszn bu ii iyilik ya da yardm amal gerekletirdii iin aldatlmas halinde ayn duygu ve dncede olmas olduka gleecek hatta bu gibi sahtekrlarn varln bahane ederek iyilik ve yardm yapmaktan
186

EMRE DORMAN

vazgeebilecektir. Burada vurgulanmak istenen ey yaplan iin ne iin yapldnn bilincinde olabilmektir. nanan bir insan her durumda Allahn bu davranndan
honut olacan ve kendisini dllendireceini dnebilir. Ancak ahiretin varln kabul etmeyen bir insan
iin ayn tavrn beklenmesi kolay deildir.
Yine pek ok konuda insann dil, iyiliksever, gvenilir, sabrl, kanaatkr, hogr ve af sahibi olabilmesi
iin bu dnya hayatnn geiciliini ve gerek yaamn
hiret hayat olduunu bilmesi gerekir. Bir insann kendisine yaplan ktlk ya da hakszl iyilik ve gzellik ile karlayabilmesi ancak dnya hayatnn geiciliini
kavramas, bu davranndan dolay Allahn kendisinden
raz olacaa inanmas ve onu ahirette dllendirileceini
mit etmesiyle gerekleebilir. Allah insanlarn vicdanl
ve adil olmalarn istiyor ama sadece onlarn vicdanna
brakmyor ileri. Ahiret ile de motive ediyor kullarn.
Allahn yce sisteminin bir neticesi olarak dnyev
imknlar asndan yzeysel bir bakla inanan ya da
inanmayan insanlarn birbirlerine olan stnlklerinin
belirlenmesi kolay deildir. Bununla birlikte insanlarn
eitli alardan farkl zellik ve imknlarla yaratlm
olduklar da bir gerektir. Bu da dnya hayatndaki imtihann bir parasn oluturmaktadr. Dnyev imknlar
asndan zenginlik, salk, gzellik, g, akl ve benzeri
pek ok eye inananlarn da inanmayanlarn da sahip olduu grlmektedir. Ya da fakirlik, hastalk, irkinlik,
zayflk ve bilgisizlik gibi durumlar da her iki taraf iin
geerlidir. Bu adan sz konusu zelliklere baklarak
187

DN NEDEN GEREKLDR?

inanmann ya da inanmamann daha iyi olduunun sylenmesi mmkn deildir. Allahn bu ekilde bir sistem
meydana getirerek inanan ya da inanmayan kiilerin dnyev stnlklere bakarak deil kendi iradeleri ile inanmay ya da inkr etmeyi semelerini salad sylenebilir. rnein insanlar tarafndan arzulanan zelliklerin
tek bir tarafta olduunu dnelim. Byle bir durumda
insanlarn byk ounluu sz konusu tarafta olmak isteyeceklerdir. Ancak yce Allah mthi bir denge kurarak
rahmeti gerei her iki tarafa da eitli nimet ve imknlar ltfetmitir. Kurnda bu dengenin Allahn bir ltfu
olduu ve ayet inananlarn inkra srklenme tehlikeleri olmasayd Allahn inkr edenlere ne gibi dnyev
nimetler sunaca u ekilde ifade edilir:
Rabbinin rahmetini onlar m bltryorlar? Dnya hayatnda onlarn geimliklerini aralarnda biz paylatrdk. Ve onlarn kimini kimine derecelerle stn kldk ki, bazs bazsn
tutup altrsn. Rabbinin rahmeti, onlarn derleyip topladklarndan daha hayrldr. nsanlar bir tek mmet haline gelmeyecek olsalard,
o Rahmana nankrlk edenlerin evlerine gmten tavanlar atar, srtlarna binip ykselecekleri merdivenler yapardk. Evlerine kaplar,
zerlerinde yan yatacaklar koltuklar yapardk;
her yanda ssler olutururduk. te btn bunlar, u ireti dnya hayatnn nimetidir. Rabbinin katndaki hiret ise takva sahipleri iindir.247
247 Zuhruf Sresi 43/32-35.
188

EMRE DORMAN

Sz konusu durum ahiretin varlnn ne kadar nemli

olduunu ortaya koymaktadr. Her iki tarafn da sahip
olduklar imknlar orannda durumlar deerlendirilip
haklarnda hkm verilecektir. Dnyev manada eitli
nimet ve imknlardan yoksun kalmasna ramen inanp
hayra ve bara ynelik i retmeye abalayanlar sabrlar ve Allaha olan gvenleri, nimetlere sahip olan varlkllar ise cmertlikleri ve sahip olduklar nimetlerin, Allahn bir emaneti olduunu bilme mertlikleri sebebiyle
dllendirileceklerdir. Nimetler iindeyken Allahtan yz
evirerek nankrle sapanlar ile dnyada yoksun kaldklar eyler sebebiyle Allaha isyan edenler ise cezalandrlacaklardr. nananlarn da buna hit olup kalplerinin tatmin olmas gerekir. nanan insanlarn din ve
ahlk endieler sebebiyle dnya hayatnda yoksun kaldklar nimet ve imknlardan dolay hirette fazlasyla
mkfatlandrlmalar ve adletin tam manasyla gereklemesi gerekmektedir.
Dnya karn gzetene ondan veririz; hiret yararn gzetene de ondan veririz. kredenleri dllendireceiz biz.248
Dini inkr eden baz kiilerin ahlk davranlar,
cennet mjdesi ya da cehennem korkusuyla deil, akl
ile hareket eden birisinin uymas gereken kurallar olarak
deerlendirdikleri grlr. Ya da kimilerince gelecek yaamn varl inkr edilmese de, cezalandrmann varlnn reddedildii grlr. Bu gibi anlaylar benimseyenlere gre geleneksel dinler tarafndan ortaya konulan
248 l-i mrn Sresi 3/145.
189

DN NEDEN GEREKLDR?

cennet ve cehennem tasavvurunun alad, insan bencillie srkleyen mit ve korkular yznden doal olan
ahlk bozulmutur. Hlbuki insann fiilleri asndan deerli olan yegne sebep, doruluk, erdem ve ahlkn asl
kendi gzelliklerinden kaynaklanyor olmasdr. Onlara
gre cehennemde ceza grmemek zere yaplan ahlk
bir davran samimlikten uzak olmaktadr. Pek ok konuda olduu gibi bu kiilerin bu noktada da sanki insanlar tek bir tipten, ayn vicdani ve akl melekelerden ibaretlermi gibi yaklamlarda bulunduklar grlmektedir.
Ancak ayn kiiler dnyadaki ceza sistemlerinin gerekliliini anlamakta ve bunu kendilerine problem yapmamaktadrlar. Bu ise sz konusu kiilerin kendileri ile elitiklerini gstermektedir.
nsanlarn byk ounluunun, caydrc yaptrmlar olmadan doru davranlarda bulunamayacaklarnn
kabul edildii ve sosyal yaam iinde ou zaman bu duruma tanklk edildii bir gerektir. nsann almak iin
dardan bir etkiye ihtiya duyan bir makine olmadn
biliyoruz. nsan yaam iinde seimlerini yapabilme noktasnda zgr iradeye sahip bir varlktr. Ahiretteki akbetini ise bu dnyadaki yaants belirleyeceinden, insan
dnya hayatndaki seimlerinin sonucuna katlanmak durumundadr. Seimi yapan insan olduundan; mkfat
ve cezay grecek olan da yine insandr. Dolaysyla insann bu dnyadaki seimleri dorultusunda ahiretteki
akbeti, sebep-sonu ilikisine dayal bir durumdur. Bu
sebep sonu ilikisi ile birlikte ahiretteki akbetini belirleyecek olan sebepleri bilebilmesi ise ancak din sayesinde
190

EMRE DORMAN

mmkn olabilmektedir. Dnyev sistemler iindeki ceza

uygulamalar, insanlarn hareketlerini kontrol altna almalarn salamaktadr. Dnyada ceza sistemi olmayan hibir devlet ve topluluun bulunmadn gzlemlememiz;
genel insan doasnn, cezann caydrclna duyduu
ihtiyac gstermektedir. Bu sebeple insanlar bu dnyadaki hatalardan uzak tutmak iin hirette ktlklerin
cezasz braklmayacann, hesap gnnde mutlak manada adletin gerekleeceinin bildirilmesi gerekmektedir. Yaplan ktlklerin cezasz braklmayaca yani
yapann yanna kr kalmayacann bildirilmesi Allahn
rahmetinin bir sonucudur. Bununla birlikte ahirette ceza
korkusu ve dllendirilme motivasyonu pek ok insann
zamanla ceza ve dlden bamsz bir ekilde ahlki davranmasna ve sonunda ahlka yatkn hale gelerek hatalardan uzak durmasna sebep olabilir. Dolaysyla dinin ortaya koymu olduu cehennem korkusu ve cennet midi
kii ve toplum zerinde olumlu anlamda bir etkide bulunarak daha ahlkl bireylerden oluan bir toplumun ortaya kmasna sebep oluyorsa bu durumun yanl ya da
samimiyetsiz olarak alglanmas doru deildir. nsan
yapaca eylemden Allahn honut olmayacan ya da
ahirette onu cezalandracan dnerek bakalarna ktlk yapmaktan saknrken zamanla iyi bir insan olmann kendisine kazandrd manevi huzur ve tatmini grerek her hangi bir ceza korkusu olmadan da iyi olana
ynelebilir. Sonuta her birimizin hem kendi hayatmzda
hem de etrafmzda kolaylkla gzlemlediimiz bir gerek vardr ki bu da insan iyi ve gzel davranlar yaptka iyilik yapmas, kt ve irkin davranlar yaptka
191

DN NEDEN GEREKLDR?

da ktlk yapmas kolaylar. yilie ve ktle yatknlk insann tabiat haline gelir. Dolaysyla her ne sebeple
olursa olsun insann iyi tabiatn glendirip kt tabiatn etkisiz hale getirmesi her durumda ok daha doru
ve akll bir tavrdr.
Esasnda bu durumu sosyal, hukuki, ekonomik ve eitim asndan gelimi ve yeterince geliememi toplumlardaki insan davranlarndan hareketle rneklendirmek
ve desteklemek mmkndr. rnein yeterince gelimemi, hukuki ve gvenlik zafiyeti olan bir lkede insanlarn sokak ortasnda birbirlerini ldrmeleri, kavga etmeleri, baka insanlarn rz ve hukukuna tecavz etmeleri,
trafik kurallarn ihlal edip kazalara sebep olmalar, kamu
malna zarar vermeleri, yneticilerin devletin imknlarn kendilerinin ve yaknlarnn yararlarna kullanmalar ve bundan maddi manevi menfaat elde etmeleri ya
da rnein yerlere p atp tkrmeleri gibi pek ok eyleme ahit olunabilirken; sosyal, hukuki ve gvenlik asndan gelimi lkelerde bu tr eylemlere daha az rastlanr. Bunun tek nedeni insanlarn aldklar eitim deil
ayn zamanda topluma ve kamu malna verdiiniz bir zararn ya da bakalarnn zgrln kstlamaya ynelik davranlarnzn hem maddi hem de manevi anlamda
ar cezalarla karlk bulmasdr. Gelimi toplumlardaki pek ok insan ceza yaptrmlarnn gc sayesinde
davranlarn daha fazla kontrol edebilmekte ya da hukuku kendi istek ve tepkisinin zerinde kabul etmektedir.
Dolaysyla sz konusu durumun gelimi toplumlardaki
insan davranlarn olumlu ynde etkiledii ve zamanla
192

EMRE DORMAN

bunun insanlar tarafndan benimsenerek tabiat haline getirildii sylenebilir. Ayn ekilde gelimemi lkelerdeki
zafiyetler sebebiyle ahlk d ve kt eylemlerin her geen gn arttna tanklk edilebilmektedir.
Demek ki ceza ve yaptrmlar hem kt bir eylemde
bulunacak kii hem de dier bireyler iin faydaldr. Yapaca kt bir eylem sonrasnda rnein bir insan ldrdnde bunun bedelini kendi hayatyla veya mebbet
bir hapis ile deyeceini bilen biri bir anlk nefsine yenilip kolay kolay birini ldremez. Ama hukuki zafiyetlerin
ya da glnn kayrld bir ortamda kolaylkla adam
ldrmek de bakalarna zarar vermek de son derece tabii bir durum haline gelir. Dolaysyla cehennem tehdidi
sadece kt eylemleri nlemeye ynelik deil masum insanlarn madur edilmelerini nlemek iin de nemlidir.
Bununla birlikte pek ok ateistin de toplumun knamasndan ya da kanunlarn dnda hareket ettiinde
yarglanarak ceza almaktan korktuu iin ahlkl davrand iddia edilebilir. stelik her ne kadar bunu iddia
ettiinizde ateistler bunun doru olmadn syleseler
de kimsenin elinde bunun doru olmadn lebilecek bir alet bulunmamaktadr. Dolaysyla inanmayanlar tarafndan iddia edilen ey kendileri iin de geerlidir. Kanunlardan ya da toplumun knamasndan korkan
bir ateist kendisini hi kimsenin grmeyecei ve eylemin sonucunda hibir zarara uramayaca bir durumda
istedii eyi yapmakta bir saknca grmeyebilir. Ancak
bir inanan inanc ile uyumlu ve tutarl bir hayat srmek
istiyorsa kimsenin kendisini grmeyecei ve sonunda
193

DN NEDEN GEREKLDR?

hibir zarara uramayaca bir durumda dahi istediini

yapamayacan bilecektir. Yine inancna uygun davranan yani inancn iselletirmi bir kii iin Allaha inanmak, ayn zamanda rzasna aykr davranmaktan korkmak ve Onu honut etmek iin almaktr. Her inanan
cehennemden korktuu ya da cennete girmeyi istedii
iin ktlklerden uzak durup iyilie ynelmez. Allaha
olan inanc, sevgisi ve gnlden ball onun iin her
trl hesap ve beklentinin zerindedir. Bununla birlikte
her ne kadar dinin ortaya koymu olduu Allah kul ilikisine ok uygun olmasa da ve gerek anlamda ahlki
bir tutum olarak grlmese de bir insann sadece korku
ve mit sebebiyle Allaha kulluk etmesi, ktlklerden
uzak durarak iyilie ynelmesi yani bir anlamda ahirette
kendi menfaatine olan gzeterek karc bir eylemde bulunmas bile son derece rasyonel bir davrantr. nsann
elinde kullanabilecei tek hayat vardr. Bu hayatndaki
eylem ve davranlarn iinden gelmese bile Allahn
kurallarna uygun belirlemesi, iinden gelmedii iin bu
kurallar hi dikkate almamasndan daha doru ve rasyonel bir davran olacaktr.
Allahn emirlerine uyan, irkin i ve ktlklerden
uzak duran kullarn hiret hayatnda cennet ile mjdelenmeleri ve bu konuda cennetin olduka gl bir motivasyon arac olarak kullanlmas da, Allahn rahmetinin bir sonucudur. Allah bunu bize hi bildirmese de
yani iyiliklerimizin karln cennet ile mkfatlandrmasa da yine de Ona en gzel ekilde kulluk etmekten
baka alternatifi yoktur insann. Allahn en bata bizi
194

EMRE DORMAN

insan klmas ve beraberinde peinen ltfetmi olduu

saysz nimet bile bir mr Ona kulluk etmek iin yeterli
bir sebeptir. nsanlarn geici dnya hayatnn menfaat
ve metalarna kaplmamalar gerektiini, zira gerek yaamn hiret olduunu ifade eden ayetler, ayn zamanda
dnyadaki tm nimet ve imknlarn kat ve kat fazlasnn inananlara cennet hayatnda sunulacan mjdelemektedirler. Yine insanlarn byk ounluunun eitli zorluklar, fakirlik, hastalklar ile imtihan edildikleri
dnya hayatnda Allaha kar vazifelerini yerine getirerek isyana kaplmayanlar iin cennetin vaat edilmi olmas insann doruluktan sapmamas iin gl bir dayanak olmaktadr. Mutlak manada adletin bu dnyada
gereklemedii; bazen haklnn haksz, hakszn ise hakl
muamelesi grd gerei dikkate alndnda, insann
hakkn arayabilecei ve kimseye hakszln yaplmayaca bir gnn varlndan haberdar olmas gerekir. Pek
ok ayette Allah yolunda mcadele etmek, gerektiinde
mallar ve canlar ile didinmek tavsiye edilirken, yaplan
hibir hayrl iin karlksz braklmayacann bildirilmesi de insan doasnn bir ihtiyacdr:
Biz o gnderilen elileri, mjdeciler ve uyarclar olmaktan te bir ey iin gndermiyoruz.
man edip hayr ve bar yerletirenlere korku
yoktur. Tasalanmayacaklardr onlar.249
Dnya nimetlerinin lts altnda genellikle lm gereinden uzak yaayan modern insan, mutluluu daha
ok madd eye sahip olmakta aram, daha fazlasn
249 Enm Sresi 6/48.
195

DN NEDEN GEREKLDR?

elde etmek ve daha fazlasn tketmek suretiyle mutluluunun da ayn oranda artacana inanmtr. Dinin en
temel retilerinden olan paylama, yardmlama, zekt
ve sadaka gibi faaliyetler genellikle yok saylm, ya da
bunlar sosyal dayanma gibi isimlerle ibadet olmaktan
karlmtr. Gnlk yaam iinde Allaha ve dine gerektii gibi yer vermeyen insanlarn tm hesaplar, hedef
ve amalar bu dnya ile snrl hale gelmi ve dinin temelinde bulunan ahiret yokmu gibi davranlmtr. Ksacas dnya hayatnn akna kaplm insanlarn byk
ounluunun Allah inancna sahip olmakla birlikte, Allah yokmuasna yaadklarn sylemek mmkndr.
Bunun nemli nedenlerinden biri dinin bir anlamda gnlk yaamn dna karlmas ya da dini kurallarn yok
farz edilmesidir. Bu tutum ise Allah ile insan arasndaki
ilikinin belirsiz bir yapya dnmesine ve insanlarn dinsel inanlarnn zayflamasna sebep olmaktadr.
Farknda olsun ya da olmasn, insan bata olmak zere
tm canllarda, var olma arzusunun bulunduu bir gerektir. rnein hi kimse durduk yere lmek istemez.
Doadaki hayvanlar incelediimizde, hayatta kalmak
iin mthi bir ura verdiklerini grrz. Hibir ceylan
kendisine doru hzla yaklaan yrtc bir hayvan karsnda aresizce yere yatp avcsnn kendisini avlamasn
beklemez. ster yaratl itibariyle, isterse bir igd olarak kabul edilsin, hayvanlarda dahi yaama istei varken
canllar ailesinin en stn varl olan insanda her canldan daha iddetli bir yaama, yani var olma istei olmas
kanlmazdr. Gnlk yaam iinde karlat saysz
196

EMRE DORMAN

maddi manevi zorluk ve skntya ramen her insan yaama tutunabilmek iin kendi apnda mcadele verir.
Kendini ve sevdiklerini korumaya alr. phesiz insandaki var olma istek ve tutkusu onu var eden Yaratcs tarafndan iine verilmi tabii bir haldir. Tam da bu
noktada insann var olma ve varln anlamlandrma ihtiyacna tatmin edici cevap verebilecek yegne ey dindir. nk dini buyruklar, iinde bulunduumuz dnya
hayatnn geici olduu ve insan iin gerek ve sonsuz
yurdun ahiret olduunu bildirir. Bu sayede insan lmn bir yokluk olmadn anlar. Sonsuz yaamda daha
iyi bir durum ve konumda olmak iin neden bu dnyada
Allahn emirlerine uymas gerektiini kavrar. Her iinde
Allahn rzasn nceler. Hatta imanda kemale ermi nice
kiiler vardr ki srf lmden sonra Rabbine kavuma ve
sonsuz bir mkfata ulama midi iinde Allahn izni
ile lme kar muhabbet duyar, lm arzular. lm
yokluk olarak gren kiiler iinse hayat son derece anlamsz ve zdrap verici bir yer olur. rnein bir yaknn kaybettiinde onu bir daha gremeyecek olduunu
dnd iin yokluunu kabullenemeyerek yaama isyan eder. Ya da salkl bir ruh yapsna sahip deilse ayet zaten bir gn lp yok olaca iin eitli zorluklarla
karlatnda hemen pes edip hayatna son verebilir.
Daha nce de ifade edildii gibi Batda Aydnlanma
dncesiyle birlikte ortaya kan sre iinde insanlarn
daha fazla dnyevileecekleri ve bunun bir sonucu olarak dinin tam anlamyla hayatn dna itilmesiyle birlikte zamanla ortadan kalkacana inananlar olmutu.
197

DN NEDEN GEREKLDR?

Akla mutlak manada gven duyan insanolunun tm

problemlerini bu yolla zebilecei ve yine bu yolla ihtiya duyduu refah ve mutlulua kavuabilecei zannedilmiti. Ancak baz aratrmaclara gre arkada braklan iki yzyllk dnem dikkate alndnda insanlarn
sanldnn aksine dine ok daha fazla yneldikleri ve
eitli alardan dinsel bir uyann gerekletii grld.
Her ne kadar Aydnlanmann ortaya kard dnyevileme teorisinin ana temasn modernleme ile birlikte
hem toplumsal hem de bireysel anlamda dinin gerileyecei inanc olutursa da pek ok aratrmacnn da dikkat ektii gibi gnmze kadar yaanan sre, bu temel
teorinin yanlln ortaya koymutur. Buna gre 1950li
yllarda tarihiler ve sosyal bilimciler tarafndan ortaya
konulan dnyevileme teorileri, gnmz dnyasnn istisna durumlar olmakla birlikte olabildiine din bir dnem yaad gerei ile geersiz olmutur. Bu yaklama
gre ksaca, dnyevilemi dine yneliler genelde baarszla urarken buna tepki gsteren ve doast inan
ve uygulamalar ihtiva eden bir takm din hareketler ise
baarl olmu ve varlklarn korumulardr.250 nk
dnyevileme ve her eyin sadece bu dnyadan ibaret olduu dncesi insan akln ve ruhunu tatmin etmekte
yetersiz kalmaktadr.

250 Peter L. Berger, Seklerizmin Gerilemesi, s. 13-15.

198

Kulluk Bilincine Varabilmek:

Psikolojik ve Sosyolojik Adan Dua ve
badetin nemi

ster ferd ister itima olsun dua, kinatn dehet verici sessizlii iinde, insanolunun kendisine bir cevap bulmak iin hissettii derin hasret ve itiyakn
ifadesidir.251

nsann yaratcsyla bir anlamda irtibata gemesi du

ve ibadet yolu ile olmaktadr. Du ve ibadetin insan
zerinde ok eitli faydalar olduu, Allaha gnlden
bir ballkla du eden insanlarn etmeyenlere nazaran
daha mutlu ve huzurlu bir ruh haline sahip olduklar eitli deney ve anketlerle desteklenmitir. Dini buyruklar,
gerek ahlki bildirimleri gerekse dua ve ibadet ekilleri
ile insanlarn manevi geliimini salar. selletirilerek
yaplan ibadetler sayesinde kulluk bilincine varan insan
nce Yaratcsn sonra da kendisini ve iinde bulunduu
evreni daha iyi tanyp anlamlandrmaya balar.252 badetler dini hayat ile ok sk bir ba iindedir. Din psikolojisi
251 Muhammed kbal, slmda Dini Tefekkrn Yeniden Teekkl, ev:
Sofi Huri, Krkambar Kitapl, stanbul (2002), s. 134.
252 Baknz: Emre Dorman, Duanz Olmasa Ne neminiz Var?, stanbul Yaynevi, stanbul (2013).
199

DN NEDEN GEREKLDR?

zerine yaplan aratrmalar sonucunda pek ok bilim

adam tarafndan dinin, ibadet ve duann kiisel geliim
zerindeki olumlu etkileri tespit edilmitir. selletirilmi
kulluk bilincinin, gl, uyumlu ve salam karakterli bireylerin ortaya kmasn salad gzlemlenmitir. Din
psikologlarnn yaklamlarndan hareketle ibadetin insan ve toplum zerindeki olumlu etkilerinin bir ksmnn u ekilde ifade edilmesi mmkndr:
Dini inan ve deerler, ibadet ve trenlerle dnya
hayatna ilikin dini aklamalar insan hayatna bir anlam ve ama kazandrr; insanlar aras ilikileri dzene
koyar; kiinin zihinsel amazlarn zer. Ayrca dinin
insan davet ettii ve ynlendirdii ideallerle oluturduu cemaat hayat kiiye bir kimlik kazandrr; cinsellik ve saldrganlk drtlerinin slah edilip faydal
duruma getirilmesine hizmet eder; ruh saln koruyucu, ruhi meseleleri tedavi edici etkiler yapar. Dinin,
insann i dnyas ile tabii ve toplumsal evre arasnda
denge ve uyum kurmasna yardmc olmasnda ve insana kiilik yapsndaki gleri btnletirme imkn
vermesinde ibadetin byk pay vardr.253

Kurn- Kerm yetlerinde Allaha gnlden teslim

olan kullar olarak du etmek ve Allahn yceliini ifade
etmek emredilmitir. Du, armak, seslenmek, istemek;
yardm talep etmek gibi anlamlara gelmektedir. Du kulun Allaha olan bir yneliidir. Du, kul zerinde psikolojik manada bir rahatlama, huzur ve gnl tatmini dourur. En mitsiz anlarda mit, ac ve kederlere kar
253 Hayati Hkelekli, badet, DA, TDV slm Ansiklopedisi, cilt: XIX, s. 248249.
200

EMRE DORMAN

tahamml gc, zorluklara kar dik durma imkn salar du. Duda Allah ile kul arasnda bir vasta yoktur.
Kul, Yaratanna halini arz eder.
Kullarm sana benden sorarlarsa ben Karbim,
gerekten ok yaknm. Du edenin arsna,
bana arp yakard anda cevap veririm.254
Allah insanlar kendisine kulluk etsinler diye yarattn sylemektedir. Var olmak yok olmaktan daha iyi
ve gzeldir. Allah insana ahirette sonsuz bir varlk vermek istemekte bu yzden de bu dnyada var edip imtihana tabi tutmaktadr. Kulluk etmek ok geni anlam tamaktadr. nsann Allaha teslimiyet iin yaratldn,
insann varlk sebebinin Allah iin olduunu ifade eder.
Yani ok daha geni anlamlar ifade eden kulluk kelimesinin sadece namaz, oru gibi ibadetler iin kullanlmas hataldr.
Evrendeki dzeni incelediimizde bunun tesadfen
olumasnn mmkn olmadn anlarz.255 Her ey Allah
tarafndan mkemmel bir ekilde yaratlm olduundan
her ey Allah iin var olmak zorundadr. Kulluk ifadesi
bizim Allah iin var olduumuzu ifade eder. Mademki
bizi Allah yaratmtr Allahn yaratndaki tm hikmetleri bilemesek de ancak Allaha bakan bir ynle var
olmamz gerektiini bilmemiz gerekir. Kurn ayetleri,
canl cansz tm varln Allah ile kulluk ilikisi iinde
olduunu ve her varln kendi yaratl biimine uygun
254 Bakara Sresi 2/186.
255 Baknz: Caner Taslaman, Big Bang ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul
(2005); Emre Dorman, Modern Bilim: Tanr Var, stanbul Yaynevi,
stanbul (2011).
201

DN NEDEN GEREKLDR?

ekilde Allaha ynelip Ona olan teslimiyetini ifade ettiini bildirir.

Yedi gk, yerkre ve bunlarn iindekiler
Onu tespih ederler (yceltirler). Hibir ey yoktur ki, Onu verek tespih etmesin; fakat siz onlarn tespihlerini fark edemezsiniz.256 Gklerde
ve yerde kim varsa glgeleriyle birlikte ister istemez ve sabah-akam Allaha secde eder.257
nsann yaratlm olduu ok aktr. Evrendeki tm
oluumlar ve kendi varlmz bunun delilidir. Allah tarafndan yaratlm olduumuz inancn kabul etmeyenler ya da anlayamayanlar olabilir. Fakat hi kimsenin bu
fikre kar getirebilecei ciddi bir alternatif yoktur. Yani
bu gr alternatifsizdir. Gerek bedenimiz gerekse evrendeki mikro oluumlardan makro oluumlara kadar tm
varlk lemi tesadflerle aklanamayacak kadar mkemmel ve benzersizdir.
Ben, insanlar ve cinleri bana kulluk etmeleri iin yarattm.258
Allahn tm ileri hikmetlidir. Yoktan var etme gc
ve sanat sadece Allaha mahsustur. Allahn bizler yok
iken bizi varlk alanna karmas engin ltfunun bir sonucudur. Salkl bir ruh ve zihin yapsna sahip olan kiilerin var olmaktan memnuniyet duyduklar ve yok olmak istemedikleri bilinen bir gerektir. Varl da, var
256 sra Sresi 17/44
257 Rad Sresi 13/15. Ayrca: Nahl Sresi 16/48-49, Hac Sresi 22/18, Nur Sresi 24/41.
258 Zariyat Sresi 51/56.
202

EMRE DORMAN

olma isteini de yaratan Allahtr. Durum byleyken Allah var ve bizi yaratmtr dememize ramen sanki O
yokmu gibi davranmamz ciddi bir tezat oluturmaktadr. Gnmz insannn en byk problemi de budur.
Allaha inanan insanlarn says ile inand halde inancnn gerei olan eyleri yapan insan says arasndaki
uurum bu ac gerei gstermektedir. Kurn ayetleri
rnek bir mslmann nasl davranmas ve inan-davran uyumunu nasl salamas gerektii ile ilgili ak
bildirimlerde bulunur. Allah yceliine yakr bir biimde bilip Ona ynelmek, yapn dediklerini yapp uzak
durun dediklerinden de kanmak, inan davran uyumunun ilk ayan oluturmaktadr. Kula den, neden
yaratldn ya da niin var olduunu sorgularken anlayamad eylerin de bir hikmetinin olduuna inanmak,
kendini var eden kudrete kar ne yapabileceini renmek ve varlnn gereini yerine getirmeye almaktr.
Kulluun en gzel gstergelerinden biri ibadetlerin
ihlasl bir ekilde yerine getirilmesidir. badetler kullua
anlam kazandrmakta ve insan ile Yaratcs arasndaki
manevi irtibat salamaktadr. rnein namaz dzenli
yerine getirilen bir ibadet olduundan bu vesile ile Allah ve din ile olan irtibatn devam ettiren kii ayn zamanda dnyevi hrs ve doymazlklardan kurtulmak iin
belirli vakitlerde dnya hayatnn gereini, lm ve
lm sonrasn dnr. Neden var olduu ve nasl bir
yaam srmesi gerektiini hatrlar. badetlerin hakkyla
yerine getirilebilmesi iin onlar aradan kartlmak iin
yerine getirilen ritellere dntrmemek gerektii gibi
203

DN NEDEN GEREKLDR?

ibadet esnasnda Allaha yaplan yakarlarn da anlalmas gerekir. Dua ve namaz gibi ibadetlere ihtiya duyan Allah deil, kuldur. Dolaysyla ibadetler hakkyla
yerine getirildii oranda insana fayda salayacak ve hayatndaki nceliklerini belirlemesinde ona destek olacaktr. nsanlar inanmak ve inanmamak ya da baka bir ifade
ile inanmak ama nefsine yenik dt iin gereklerini
yerine getirmemek arasnda skp kaldklar iin imann lezzetinden mahrum kalrlar. Gerek bir iman kadar
insan tatmin edip hem bedenen hem de ruhi anlamda
onu huzura erdirecek baka bir g yoktur. Ancak bunun farknda olmayan kiiler iin dini gereklilikler eziyet olarak grlmekte ya da aradan kartlp vicdann
rahatlatld bir ritele dntrlmektedir.
Din psikolojisi zerine yaplan almalarda gerek
bireysel gerekse topluluk halinde yerine getirilen dua ve
ibadetlerin sosyolojik ve psikolojik alardan kii zerindeki olumlu etkilerine dikkat ekildii grlr. Buna gre
ibadetler ncelikli olarak kii tarafndan bir grev olarak
alglanmaktadr. Bu grevin yerine getirilmesi ise kiinin ruh saln koruyarak dengeli bir kiilik kazanmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Bunun yannda dua
ve ibadetlerin kiiyi bakalarna zarar verici davranlardan alkoyduu, iradesini glendirerek ayn zamanda sabrl ve disiplinli kld, makam, mevki, mal, mlk gibi
maddi unsurlara kar duyulan ar ballk ve tutkunluu azaltt, efkat ve merhamet duygularnn gelimesine destek olduu, insani ilikileri gelitirdii ve bu
sayede dier bireylerle arasnda sayg, sevgi ve ballk
204

EMRE DORMAN

duygularn glendirdii ve yaplan dua ve ibadetlerin

kiide oluan gnahkrlk ve sululuk duygusunu ortadan
kaldrd ynnde eitli tespitler yaplmtr.259
inde dua ve ibadet olmayan bir hayat manev ynden eksik ve kusurlu bir hayattr. nsan ise daha ziyade
manevi deerleri ile dier canllardan stn olduu iin
manev deerlerinin eksik olmasyla varlnn da eksik
ve kusurlu olmas kanlmaz olacaktr. Dini yn eksik
olan insanlarn hayat anlamlandrma noktasnda yaadklar skntlarn psikolojilerini olumsuz ynde etkiledii ve inanl insanlara nazaran ruhsal adan ok daha
fazla sorunlar yaadklar gzlenmektedir. Hayattan zevk
alamama, mutsuz ve tatminsiz bir yaam srme, memnuniyetsizliin beraberinde getirdii ruhsal skntlar ve
bu durumdan kurtulmak iin bavurulan maddelere bamllk gibi eyler ve zaman zaman intihar ile sonulanan hayat hikyeleri. te bu noktada din, kiinin sadece
hayatn anlamlandrmakla kalmayp ayn zamanda manevi deerleri maddi unsurlardan stn tutmasn, gerek
huzur ve mutluluu ulvi eylerde aramasn, gnl huzuruna ve tatmin olmu bir kalbe sahip olmasn, lm
yokluk olarak grmeyip yaamn bu geree gre ayarlamasn ve bu sayede hem bu gnn hem de yarnn
anlaml klmasn salamaktadr. Dolaysyla insanlar
dnyevilemenin etkisi altnda her ne kadar dinden uzaklayor gibi grnseler de dinin insan zerindeki manev
ve pratik etkileri kanlmaz olarak onu her dnemde insan iin vazgeilmez bir gereksinim klmaktadr. Aksi
259 Hseyin Peker, Din Psikolojisi, amlca Yaynlar, stanbul (2003), s. 119123.
205

DN NEDEN GEREKLDR?

trl Allahn, dinin, dua, ibadet ve ahiret inancnn olmad hayatn anlam da olmayacaktr. nsann neden
var olduunu ve ldkten sonra kendisine ne olacan
bilmemesi yaad hayat yaanlmaz klmak iin yeterlidir. Anlam ve deerden yoksun bir hayat bir ama uruna ve ahlki deerler zerine yaayp ekillendirmek
de anlamszlaacaktr.
Dua ve ibadetlerin yannda tvbe de kul iin olmazsa
olmaz bir ihtiyatr. Dnmek, vazgemek gibi anlamlara
gelen tvbe, kulun hatalarnn farkna vararak bu hatalardan vazgemesi demektir. Dini bildirimler olmadan
insann Allah gerektii gibi tanyp kavramas mmkn olmad gibi Ona ne ekilde dua ve ibadet edeceini ya da hatalarndan pimanlk duyduunda tvbe ederek bu hatasndan uzak durmas gerektiini bilmesi de
mmkn deildir. ayet ilh bildirimler sayesinde kul
iin kurtulu kaps olan tvbenin varl bildirilmemi
olsayd belki de pek ok insan iine dm olduu gnah ve hatalarnn affedilmeyeceini dnerek tvbe etmeyecek ve hatalarna hata ekleyerek mrn tamamlayacakt. Oysa yce Allah rahmeti gerei kullarna tvbe
imkn nasip etmi ve bu yolla her frsatta bizlere yeni
bir ans tanmtr.
Dua ve ibadetler kiinin kendisinden daha yce kabul ettii kutsal bir varla ya da kimi oktanrl inanlarda grld gibi varlklara olan sayg ve ballnn
bir ifadesi olarak da yansyan ritellerdir. Sadece Yahudi-Hristiyan ve Mslmanlardan oluan inan sahipleri
deil tarih boyunca var olmu en byk medeniyetlerden
206

EMRE DORMAN

en kk kabile topluluuna kadar dua ve ibadet ritellerinin olduka yaygn ve kendine has zelliklere sahip
olduu bir gerektir. Antropolojik aratrmalar tarih boyunca kk byk her toplumun eitli ibadet ekillerine sahip olduklarn gstermektedir. Hatta sadece inan
sahibi insanlarn deil bir yaratcnn varlna inanmadn beyan eden kiilerin dahi zorluk, sknt ve keder
gibi durumlarda snacak bir kap arama ihtiyac iinde
olduklar grlebilmektedir. Bu ise, insan yaratlnn
kulluk ve ibadete olan ihtiya ve yneliminin ak bir
gstergesidir.
Kulluk bilincine varabilme ve hakk verilerek yerine
getirilmeye allan ibadetler sayesinde kiiler hem manevi hem de maddi anlamda insan dier canllardan ayran temel niteliklere uygun davranlar sergilerler. Kendisi
iin istediini bakas iin de isteyen hayrsever, toplumsal sorunlara kar duyarl, hogrl, fedakr, insani ve
ahlki adan stn meziyetlere sahip, sorumluluklarn
bilen, haktan, adaletten ve doruluktan sapmayan, hakszlk ve zulm karsnda sessiz kalmayan, bana dokunmayan ylan bin yaasn demeyen, paylaan, yardmlaan ve Allahn kulu olma erefi ile yeryzn her adan
daha yaanabilir klmaya uraan bireyler olarak toplum
iinde rnek bir model olurlar.
Elbette daha nce de ifade edildii gibi kimi inansz insanlar da insani ve ahlki adan stn meziyetlere
sahip olabilirler. Hatta yle ki bazen inansz bir kiinin
inanl gzken birinden daha ahlkl davranlar sergiledii de grlebilir. Ancak nemli olan iyiliin Allah
207

DN NEDEN GEREKLDR?

yle diledii iin yaplmasdr. Birinde Allahn rzas

n plandayken dierinde insani erdemin bunu gerektirdii dncesi n plandadr. Daha nce de dikkat ekildii gibi Allah, din ve ahiret inanc olmadan ahlkn ve
iyiliin rasyonel bir ekilde temellendirilmesi mmkn
olmad gibi iyi ve kt kavramlarnn da olmas
mmkn deildir. Sadece bu dnya iin yaplan iyilikler
iyilik olarak kalrlar. Allahn rzas gzetilerek yaplan
iyilikler ise ahirette mkfat olarak kiiye geri dnerler.
Bunlar, Rablerinin ayetlerini ve Ona ulamay inkr etmiler de btn amelleri boa kmtr. Bu yzden kyamet gn onlar iin hibir
l tutturmayz/onlara hibir deer vermeyiz.260
Sosyal bir varlk olan insann toplu halde yaamaya
ve dier insanlarla ortak noktalarda birleerek bundan
g almaya olan ihtiyacn gz ard eden kiiler, insanlarn bir arada ayn din ats altnda birlemeye ynelik ihtiyacn hie sayarak da dinsel hassasiyetlerde zayflamaya sebep olmulardr. Oysa inanan insanlar ayn
inanlar altnda birbirlerinden g alarak birbirlerine rnek olmakta, olas hatalara kar da birbirlerini uyarabilmektedirler. Bu ihtiyac grmezden gelen kiiler kilise ve
cami gibi inananlar birletiren, hem toplu hem de bireysel ibadete ynelik mabetleri hie saymlardr. Bylelikle
mabetlerin sosyal yn de gz ard edilmitir.
Hi phesiz insan psikolojisini en iyi bilen, insan
yaratan yce Allahtr. Bu sebeple insan nefsi ile bir
bana brakmayarak onu hatalardan korumak ve doru
260 Kehf Sresi 18/105.
208

EMRE DORMAN

yola iletmek zere dinler gndermitir. Bu dinlerin de

eitli ibadetler ile zenginletirildikleri grlr. nsann
yaratl amacnn banda gelen ibadetlerin yerine getirilmesi insann faydasnadr. Zira insan dnya hayatnn
ak iinde varlk amacndan saparak baka amalarn
peine taklabilmektedir. Bunun nlenmesi ve bir dzene
konulmas iin byk dinde de belirli gn ve vakitlerin insanlarn ibadetine ayrlm olduu grlmektedir.
Yahudilere cumartesi gn almann yasak edilmesi, o
gnn kutsanmas ve o gnde ibadetle megul olunmasnn emredilmesi261 ile Hristiyanlarn pazar gn Kiliseye gitmeleri ya da gnn belirli saatlerinde du etmeleri,262 Mslmanlarn gnn belirli saatlerinde namaz
ile mkellef klnmalar ve cuma gn namaz iin ar
yapldnda ii gc brakarak Allah anmaya ynlendirilmeleri263 buna rnek olarak verilebilir.
nsan yaratl itibariyle snrl ve zayf bir varlktr. Ayn zamanda kendini yeterli grd zamanlarda
sahip olduu her eyi Allaha borlu olduunu unutma,
zorluk ve sknt annda ise hemen Allaha snma eilimindedir.264 Dua ve ibadetler sayesinde kii bu gaflete
dmekten korunur. Allaha her an muhta olduunun
bilincine varr. Allahn her an ondan haberdar olduunun farknda olarak ll ve dengeli davranr. Dua ve
ibadet kulun Allah ile olan ban glendirirken dua ve
261 Eski Ahid: Msrdan k, 20: 8-12.
262 Michael A. Smith, Hristiyan ileciler ve Keiler, Hristiyanlk Tarihi,
ev: Sibel Sel-Levent Knran, Yeni Yaam Yaynlar, stanbul (2004), s. 226.
263 Cuma Sresi 62/9.
264 Zmer Sresi 39/49, Lokman Sresi 31/32, Enam Sresi 6/63-64, Fussilet
Sresi 41/49-50.
209

DN NEDEN GEREKLDR?

ibadetten uzaklamak bu ba zayflatr. Gnlden yerine

getirilmeye allan kulluk kiiyi olgunlatrr, glendirir. Bu yolla kiinin uurunda Allah inanc ve dini deerlerin srekli canl kalmas salanr. Allaha gnlden
balanan insan, dua, niyaz ve snma yoluyla ulvileir.
Allaha duyduu sevgi ve korku sayesinde gl bir irade
ve salam bir karakter kazanan insan, ruhi ilkelliinden
kurtulur.265 Dini terbiyeden yoksun insan doyumsuzdur;
ama istese de her eye sahip olamaz. Nefsi srekli bir aray iindedir ama Allah dnda hibir ey bu arayna
tatmin edici bir cevap sunamaz. Nitekim Kurn ayetleri
insann bu durumuna gzel bir ekilde dikkat ekmektedir: Kalpler ancak Allahn zikriyle tatmin bulur.266

265 Gnay Tmer, Din, DA, IX, s. 317.

266 Rad Sresi 13/28.
210

EK

Dinin Gerekliliine Kar Getirilen

Baz ddialarn Deerlendirilmesi

inin gereksiz olduunu savunan evreler tarafndan

vahye dayal dinlerin iddetle eletirilerek insanlarn
din konularda sahip olduklar tm problemlerin sz konusu dinlere ml edildii grlr. Bununla birlikte ilh
kaynakl olduu kabul edilen dinlerin eitli kltr ve
inanlardan etkilenerek ortaya ktklar iddia edilir. nsanlk tarihi dikkate alndnda birbirinden bamsz pek
ok topluluun benzer bir takm inan ve uygulamalara
sahip olduklar grlmektedir. Ancak ou zaman bu uygulamalar z itibariyle benzerlikler gsterse de sonular itibariyle birbirlerinden ok farkl inan ve kabullere
dnmlerdir. slm inanlar asndan ilh kaynakl
dinin, insanlk tarihi kadar eskiye dayand kabul edilir. Yani Allah ilk insandan itibaren insanlk ile irtibatn
koparmam ve birok peygamber vastasyla onlara hem
iinde bulunduklar yaam hem de lm sonras yaam
iin gerekli olan bildirimlerde bulunmutur. Bu ise her
211

DN NEDEN GEREKLDR?

ne kadar yeryznde hak dinlerin izgisinden uzaklam eitli inan ve kltrler bulunsa da tm inanlarn
ortak bir kkene dayandklarn ve tevhit dndaki dinlerin de hak bir dinin bozulmu bir ekli veya hak dinlerden etkilenerek onlardan eitli inanlar alm olduklarn gstermektedir.267
Yeryzndeki pek ok dinsel inan ve retinin insanst bir takm nedenlere dayandrld grlebilir. Bu
kimi zaman hak dinlerde olduu gibi tek bir Allah dncesine kimi zaman ise eitli ruh ve tanrlara dayandrlr. Ancak yeryzndeki hibir inan ve retinin geleneksel dinler ve zellikle de slm dini kadar hem bu
dnya hem de hiretle ilgili insan tam anlamyla tatmin
eden yeterli bir aklamada bulunduu sylenemez. Mevcut byk dinin de ierikleri ve makullkleri bakmndan dier inan ve retilerden ok daha donanml
olduklarn anlamak zor deildir. Bu yzden ayet aralarnda herhangi bir etkileimden sz etmek gerekirse,
dier inan ve kabullerin ilh kaynakl hak dinlerden
etkilenmi olduklarnn sylenmesi gerekir. Bununla birlikte geleneksel dinlerin birbirleri ile elitikleri ya da
267 Metin boyunca teist dinler ya da hak dinler olarak kullanlan ifadeler zellikle Yahudilik-Hristiyanlk ve slm dinlerini ifade etmek iin kullanlmaktadr. Esas itibariyle Allah katnda geerli olan tek din slm yani Allaha teslim olma dinidir. Tm peygamberler de slm dini zerinde olan
Mslman peygamberlerdir. Dolaysyla dinler ifadesi literatrde ve halk
arasnda bu ekilde kullanld iin burada da dinler olarak kullanlmtr.
Yoksa Hz. demden Hz. Muhammede kadar tek bir din vardr. Bunun ortak ad da slmdr. Baknz: Allah katnda din, slmdr. l-i mrn Sresi 3/19. Kim slmdan/Allaha teslim olmaktan baka bir din ararsa
artk o, ondan asla kabul edilmeyecektir. Ve o, hirette kaybedenlerden olacaktr. l-i mrn Sresi 3/85.
212

EMRE DORMAN

birbirlerini yalanladklarnn iddia edilmesi de salam

delillere dayal bir iddia deildir. Zaten tarih boyunca
grevlendirilmi peygamberler getirdikleri vahiyden hareketle insanlara tebli ettikleri szleri ilk defa kendilerinin sylendiini iddia etmemi ve kendilerinden nce
peygamberler ile hak eliler olduunu tasdiklemilerdir.
Tam aksine hem yeni bir eriat getiren hem de mevcut
bir eriatn devam iin grevlendirilen tm peygamberler, insanlk iin ortak mesaj olan ilh buyruklar bildirmi ve kendilerinden nceki eitli eliler ve kavimlerden
rnekler vermek suretiyle toplumlarn uyarmlardr. Bu
ise tm hak dinlerin ayn ilh kaynan mahsul olduklarn gstermektedir.
zellikle Hristiyanln pagan inanlarnn etkisinde
kald ve pek ok retisinin sz konusu inanlara dayandnn iddia edildii grlr. Bu yaklam ve iddialar
incelendiinde aralarnda bir takm benzerlikler kurulmas dnda sz konusu iddialarn salam bir dayanann bulunmad grlmektedir. Hristiyanln yaygn
olan baz temel inanlarnn slm adan doru ve salam bir Allah tasavvuru ile rtmedii bir gerek olmakla birlikte onun hibir ekilde pagan dinlerinde grld gibi ok tanrl ve tanrlar aras mcadelelerin
yaand bir sistemle rttrlmesi mmkn deildir.
Hibir Hristiyan din adam ya da mensubu birden fazla
Allaha inandn iddia etmez. Bu durum, teslis (leme) kart Hristiyanlarn da Yahudi ve Mslmanlarla birlikte ifade ettikleri gibi tamamen Hristiyanln insan rn uydurmalarla karmas sonucu maruz
213

DN NEDEN GEREKLDR?

kald Allah ve peygamberlik konularndaki bozulmalardan kaynaklanmaktadr.

nsan yaratl itibariyle dine muhta klnmtr. Allah da bu ihtiyac gidermek zere insanlara dini buyruklar
ile bildirimlerde bulunmutur. Bundan daha tabi bir durum yoktur; zira Allahn kullarndan neler istediinin ve
kullarn hem dnya hem de ahiret menfaatleri iin doru
olann ne olduunu bilmelerinin yoludur din. Aydnlanma
olarak kabul edilen 18. Yzyl Bat dncesi ve kimi aydnlar Bat dnyasnn iinde bulunduu buhrandan kurtulmann yegne yolunun dini retilerin ortadan kaldrlmasndan getiine inandklar bilinmektedir. Ancak
sz konusu dnrlerin ihmal ettikleri nemli bir gerek vard ki o da insann doasnn dine olan ihtiyacdr.
Kimi psikologlar bu ihtiyalarn da suni bir ihtiya olduunu ve gerek Allah gerekse din inancnn insanolunun
korkular sebebiyle ortaya karldn iddia ettiler. Bu anlaya gre insanln gelimesiyle birlikte zaman iinde
dinler de ortadan kalkacak ve insann ve hazlarnn merkeze alnd bir dnya anlay hkim olacakt.
Ancak daha nce de eitli rneklerle gsterildii
gibi gnmze kadar gelen sre iinde bu beklentinin hakl kmad grld. Gnmz insannn iinden adeta dearj edilen manevi enerjinin daha da artarak arj olmaya doru bir zlem duyduu grld. Bu
boluk beraberinde yeni araylar getirmiti. byk
dine ynelik ilginin gn getike hissedilir oranda artmasnn yannda gerek Hristiyan kkenli gerekse uzak
dou ve Hint kkenli yeni mistik akmlarn ortaya kt
214

EMRE DORMAN

grld. Kurulan yeni tarikatlar, mistisizmin ykselie

gemesi, gnl dindarl diyebileceimiz bireysel dindarlktan toplu halde hareket edilen gruplarn olumas,
etrafna topladklar binlerce, on binlerce mensup ile
toplu halde gerekletirilen dini ve sosyal faaliyetler ortaya kt. Bunun yannda toplu intihar ve cinsel ierikli
ahlksz oyunlara varncaya kadar sapkn inan ve uygulamalara sahip eitli dini ierikli gruplarn dahi ortaya
kt grld. Tm bunlar ise insann dine olan ihtiyacn, ortak bir deer ya da ortak bir payda ats altnda
bir arada bulunma ihtiyacn yani din olmadan insann
yaratlna uygun ekilde yaayamayacan ve iindeki
inanma ve balanma ihtiyacn tatmin etmek iin yanl
yollara sapabileceini gsterdi.268
Baz evreler tarafndan ortaya atlan bir dier iddia
ise mevcut hak dinlerin birbirlerinden ya da rnein Smerler gibi toplumlardan tredii ve ayn zamanda sz
konusu dinlerin birbirlerini yalanladklar eklindeki iddiadr. Bu tr iddialarn ortaya atlmasnn bir nedeni
dini konulardaki yetersiz bilgiye sahip olunmas bir dier nedeni de sz konusu bu aslsz iddialar dayanak
gstererek dinin geersiz klnmaya allmasdr. ncelikle belirtmek gerekir ki Allah katnda geerli olan
tek bir din vardr o da slm, yani Allaha teslim olmaktr. Hz. demden itibaren gnderilen tm peygamberler
ayn dini tebli etmek zere grevlendirilmilerdir. Yani
ksacas slm tm hak dinlerin ortak addr. z ise tevhit inancna yani Allahn yanna baka ilahlar koymadan
268 Detayl Bilgi in: Ali Kse, Milenyum Tarikatlar, Batda Yeni Din
Akmlar, Tima Yaynlar, stanbul (2011).
215

DN NEDEN GEREKLDR?

yalnz Allaha kulluk ve ibadet edilmesine dayaldr. Bu

nokta dikkate alndnda mevcut dinlerde ya da dinsel metinlerde benzer eylerin ifade edilmesi gayet doaldr. nk hepsi de ayn ilh kaynaktan beslenmilerdir. Bununla birlikte Kurn ayetleri, peygamberlerin
yalnz bir ksmndan haber vermekte, isimleri ve gnderildikleri toplumlar zikredilmese de btn toplumlara
peygamberler gnderildiini bildirmekte, uyarlmam kiilerin ise ahirette sorumlu tutulmayacaklarn ifade etmektedir. Bu noktadan hareketle de zellikle ulalabilen en eski kltrel kaynaklarda ya da Smerlere ait bir
takm kitabe ve yazlarda hak dinlerle benzerlikler bulunmas doaldr. Bu toplumlara da baz peygamberler
gnderilmi ama zamanla kendilerine gelen peygamberlerin retilerini deiiklie uratmalar ya da hak bir
dinden etkilenmi olmalar mmkndr. Kurnn kendisinden nce gelen hak dinleri tasdikledii, onlar meru
kld ancak ayn zamanda insani mdahaleler sonucu
bozulan inan ve uygulamalarn da dzelterek insanlar
hak yoluna ard grlr. Bununla birlikte zelikle
Kurn Kerim ayetleri Allahn varl, birlii, evrenin
ve yaamn yoktan var edilii, insann yeryzndeki varlk amac ve lm sonras gibi en temel varolusal sorular ile Allah-Evren-nsan ilikisini en makul ve tatmin
edici ekilde kurar. Kurnn kendisinden nceki eitli
inan ve kltrlerden etkilenerek yazldn iddia ettikleri sistemler ise pek ok temel meselede kendi iinde eliki, tutarszlk ve bilgisizlik ihtiva ederler.269
269 Kurnn ilahi bir kelm olduu, akl, vicdan, bilim, felsefe ve tarihsel adan yanllanamayacak ve insan sz olamayacak mucizevi bilgiler ihtiva
216

EMRE DORMAN

nsanlarn bir ksmnn yaamlar iinde dine gereken nemi vermiyor ya da dini gereksiz bir olgu olarak
deerlendiriyor olmalarna bahane olarak ileri srdkleri iddialarn banda Dinlerin sava ve kargaa sebebi olduu yanlgs gelmektedir.270 Bu sebeple kimi
zaman Ben dinle pek ilgilenmem ama Allaha inanrm diyen kiilerle karlarsnz. Dinlerin yeryzndeki fesat ve kargaann sebebi olduu iddialarnn tam
anlamyla olaya tek tarafl baklmasndan kaynaklandn sylemek mmkndr. byk din asndan insanlarn ortak atadan yani Allah tarafndan yaratlan ilk
insandan geldii inancnn en temel kabullerden biri olduu sylenebilir.271 Yani tm dinlerin znde insanlar
kardetir. Bu yzden vahiy kaynakl dinlerin haksz yere
ldrmeyi, alp rpmay, adaletsizlii, hak ve hukuktan
uzaklamay tavsiye etmesi mmkn deildir. Dinler insanlarn ortak noktalarda buluup bar iinde yaamalar
ve her iki dnyalar iin de gerekli olan eyleri renmeleri iin eitli bildirimlerde bulunmulardr. Ancak insanolunun bozguncu ynnn bu gerei unuttuu ve
dinleri kendi istek ve tutkular dorultusunda kullanarak znden uzaklamasna sebep olduu da bir gerektir. Bu sebeple herhangi bir kii ya da toplumun yapm
eden son derece tutarl bir kitap olduu ve eitli kltrlerden etkilenilerek
yazld iddia edilen kltrlerdeki samalk ve tutarszlklar, Allahn izni
ile ayr bir almada detayl bir ekilde ele alnacaktr.
270 Sz konusu yanlg ile ilgili burada yazlanlar, Dini Konularda Kendini
Kandrmann 40 Yolu isimli almamzn Dinler Sava ve Kargaaya Sebep Olmulardr balkl 40. maddesi ile ayndr. Konunun nemi ve almamz ile alakas sebebiyle burada da yer verilmitir.
271 Eski Ahid: Yaratl, 2: 7., 5: 1-3.; Yeni Ahid: Luka, 3: 38.; Kurn- Kerm:
Bakara Sresi 2/30-31.
217

DN NEDEN GEREKLDR?

olduu bir hata, hakszlk yahut zulmn mensubu olduu

dine ml edilmesi sz konusu edilemez.
Kutsal Kitap272 iinde eitli konularda elikili yahut
insan mdahalelere mruz kalm ksmlarn bulunduu
bir gerek olmakla birlikte mevcut haliyle ilh buyruk
ve anlatmlar ihtiva ettii de bir gerektir. zellikle peygamberlerle ilgili olarak anlatlan kssalarn bir ksmnn
Kurn- Kerm tarafndan da tasdik edildii grlr. Bu
ise sz konusu kitaplarn tamamen tahrifta uramadn
gstermektedir. Bununla birlikte Kutsal Kitap iinde iddia edilen sulamalarn aksine akla ve insan yaratlna
uygun pek ok ifadenin de var olduu grlr. Kutsal
Kitapn en ok bilinen on emri273 dikkate alndnda,
bu emirlerden hareket etmesi gereken bir dinin, insanlar arasnda fitne ve fesat kartp savalara sebep olduunun iddia edilmesi mmkn deildir. Kutsal Kitapta
insanlara kar uygulanacak haksz iddetin aynsyla cezalandrlaca ifade edilirken,274 ayn zamanda insanlar
arasnda bir husumet olmamas iin dnyev konulardaki olas hakszlklarn nlenmesine ynelik yasalar da
272 Tevrat ve nciller
273 1. Benden baka tanrn olmayacak. 2. Kendine yukarda gkyznde, aada yeryznde ya da yer altndaki sularda yaayan herhangi bir canlya
benzer put yapmayacaksn. Putlarn nnde eilmeyecek, onlara tapmayacaksn. 3. Yehovann Rabin ismini bo yere aza almayacaksn. 4. Sebt
gnn takdis etmek iin onu hatrnda tutacaksn. 5. Babana ve anana
hrmet edeceksin. 6. ldrmeyeceksin. 7. Zina etmeyeceksin. 8. almayacaksn. 9. Komuna kar yalan ahadet etmeyeceksin. 10. Komunun evine, karsna yahut klesine yahut cariyesine yahut kzne yahut eeine
yahut komunun hibir eyine gz dikmeyeceksin. Eski Ahid: Msrdan
k, 20: 1-17.
274 Eski Ahid: Msrdan k, 21: 12-27.
218

EMRE DORMAN

getirilmitir.275 Yine sosyal sorumluluklar ile ilgili olarak da eitli ayetler yer almaktadr. Yabancya hakszlk
ve bask yaplmamas, dul ve kszn hakknn yenmemesi,276 bir yoksula dn para verildiinde ona tefecilik yaplmamas, zerine fiz eklenmemesi, komudan
dn alnan bir eyin iade edilmesi,277 yalan haber tanmamas, haksz yere tanklk edilmemesi, kt kiilerin tarafnda olunmamas,278 hrszlk, hile yaplmamas,
yalan sylenmemesi, Allah adna yalan yere yemin edilmemesi, komuya hakszlk edilmemesi, iiye alacann hemen verilmesi, sar ve kr gibi engellilere zorluk
kartlmamas, adletin saptrlmamas, insanlarn arkalarndan ekitirilmemesi, kimseye nefret beslenmemesi,
gnah ileyenin uyarlmas, intikam alnmamas, kin beslenilmemesi, herkesin komusunu kendisi gibi sevmesi,
279
yallara sayg gsterilmesi,280 tart ve lde hile yaplmamas281 gibi pek ok ahlk ve insan tavsiyenin bulunduu grlr.
ncillerde ise insanlar ile hatta dman kabul edilenlerle
bile ok daha msamahal bir iliki iinde bulunulmasnn tavsiye edildii grlmektedir. yle ki Eski Ahidte
gze gz, die di olan ksas uygulamasnn Hz. s tarafndan kaldrld, ktlklere kar direnmemenin,
sa yanana tokat yiyene sol yanan da evirmesinin
275
276
277
278
279
280
281

Eski Ahid: Msrdan k, 21: 28-36; 22: 1-14.

Eski Ahid: Msrdan k, 22: 21-22.
Eski Ahid: Msrdan k, 22: 25-26.
Eski Ahid: Msrdan k, 23: 1.
Eski Ahid: Levililer, 19: 11-19.
Eski Ahid: Levililer, 19: 32.
Eski Ahid: Levililer, 19: 35-36.
219

DN NEDEN GEREKLDR?

sylendii grlr.282 Yine ncillerde dmanlarn dahi

sevilmesi, zulmedenler iin du edilmesi,283 gsteriten
uzak bir ekilde gizlice ihtiya sahiplerine sadaka verilmesi,284 bakalarnn sularnn balanmas,285 dnya
nimetlerine kaplp hazineler biriktirilmemesi,286 bakalarnn haksz yere yarglanmamas, sulu kartlmaya
allmamas, affedilmesi,287 hata ve kusurlarn aranmamas, insanlara iyiliklerle muamele edilmesi288 gibi pek
ok erdemli davrann tavsiye edildii grlr. Tm bunlar, eitli evrelerin Kutsal Kitapn insanlar nefrete, ayrlklara, zulm ve sapknlklara sevk ettii, bu yzden
ilgili metinlerin Allahn szleri olmaktan ok uzak olduklar ynndeki iddialarn geersiz klmaktadr. Tm
bunlar ve benzerleri Kutsal Kitapa ynelik olarak getirilen eletirilerin tek ynl olduunu, baz alardan hakl
sebepleri olmasna ramen bu kitaplarn mkul ynlerinin dikkate alnmadn gstermektedir. Neredeyse
tm eserlerinde akln gcne ve nemine dikkat eken
ve akl, ahlk ilkelerinin temel art olarak konumlandran nl Alman filozof Kant 1789 ylnda yazd bir
mektupta akl tarafndan desteklenen ahlki ilke ve de282 Yeni Ahid: Matta: 5: 38-42; Luka: 6: 29-30. lgili ksm u ekilde gemektedir: Gze gz, die di dendiini duydunuz. Ama ben size diyorum ki,
ktye kar direnmeyin. Sa yananza bir tokat atana br yananz da
evirin. Size kar davac olup mintannz almak isteyene abanz da verin.
Sizi bin adm yol yrmeye zorlayana iki bin adm yryn. Sizden bir ey
dileyene verin, sizden dn isteyeni geri evirmeyin.
283 Matta: 5: 44.
284 Matta: 6: 1-4.
285 Matta: 6: 14.
286 Matta: 6: 19-21.
287 Luka: 6: 37.
288 Luka: 6: 41-42.
220

EMRE DORMAN

erlerin ilk olarak ncil tarafndan ortaya konulduunu

u szleri ile ifade ediyordu:
Eer ncil, salt bir biimde daha nce retmemi
olsayd akl, bugn tank olduumuz yetkinlik iinde
onlar anlayamayacakt. Bu kanunlar (vahiy yoluyla)
verildii iin akl, onlarn doru ve gerek olduklarna
bakalarn inandrabilir.289

Yahudi ve Hristiyan Kutsal metinlerinin zaman iinde

baz din adamlar elinde deta oyuncaa evrilerek diledikleri ekilde yorumlanm olduu, madd, siyas ve
mezhepsel ekimeler sonucu dinlerin znde olmayan
pek ok uydurmann gerek ile kartrld dorudur.
Ancak bu durum mevcut metinlerin hibir ekilde ilh
bir ierie sahip olmadklar ve iinde hem insan hem
de ahlk adan takdir edilecek bir ynn bulunmadn gstermez. Yahudi ve Hristiyan kutsal metinlerine
getirilen temel itirazlarn Kurn- Kerme getirilmesi
mmkn deildir. Kurn ayetlerinin hem bu dnya hem
de hirete ynelik insann faydasna olan eyleri aklayp, Allah-evren-insan mnasebetini mkemmel bir ekilde ortaya koymas doal olarak pek ok problemin zm olmaktadr.
nsanlk tarihi boyunca ilenen sularn, zulm ve basklarn dinsel temelli olduunun iddia edilmesi de gerei
yanstmamaktadr. Zir bu durum dinlerin znden deil
o dine mensubiyeti bulunan insanlarn bozukluklarndan
ve dini yanl yorumlamalarndan kaynaklanmaktadr.
289 Kant, Philosophical Correspondence, s. 158. Aktaran: Mehmet Aydn,
Tanr-Ahlk likisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, s. 133.
221

DN NEDEN GEREKLDR?

Hibir dinsel metnin: Ykn, yamalayn, bozgunculuk

yapn, haksz yere cana kyn ya da fitne-fesat kartn
eklinde emirlerde bulunduu iddia edilemez. Tarih boyunca baz insanlarn dini, nefs arzularna let etmeleri
her din mensubunun zlim ve bozguncu olduu anlamna
gelmez. Aksine dnya tarihi boyunca dinlerin insanl
meden bir ekilde birliktelik iinde yaamaya sevk ettii
grlr. Bununla birlikte dinlerin sava ve kargaa sebebi
olduunu iddia eden kimi evrelerin rnein Stalinin yaptklarna bakarak komnizmi sulamadklarn grrsnz. Bu ise sz konusu kii ve evrelerin meselelere ynelik olarak ifte standart uyguladklarn gstermektedir.
Tarih iinde Kilisenin ve onun mensubu olan baz
din adamlarnn insanlk d eitli uygulamalarda bulunmu olmalar sz konusu kurum ve mensuplarnn tamamnn da her dnemde ayn tutum ve inanlarda olduunu gstermez. Baz kat uygulamalara ramen Kilise
iinde hayrl ilerin yaplmasna ynelik eitli faaliyetlerin olduu, her trl dnyev istek ve tutkudan uzak bir
ekilde kendilerini Allaha adayan inananlarn da bulunduu bir gerektir. Yzlerce yldr Kilise ve samimi din
adamlar vastasyla tm dnyadaki insanlara ynelik yardm ve hayr programlarnn dzenlendii, savalar sresince Kiliseye bal rhip ve rhibelerin gnll olarak
insanlar tedavi etmek iin seferber olduu ve daha pek
ok hayrl ilere vesile olunduu grlr. Din adamlarnn misyonerlik faaliyetleri ile dnyann en uzak blgelerindeki halklara giderek din tebli ve telkinlerde bulunmalar, inansz, putperest ve kabile dinlerine mensup
222

EMRE DORMAN

pek ok insan nemli tahrifatlar yaplm olmasna ramen slm inanlarna daha yakn bir din olan Hristiyanla evirmelerinin ve bu uurda hayatlarn adamalarnn takdir edilmesi gerekir.
Doal olarak bir din adamnn yapt hata, sradan
insanlarn yaptklarndan ok daha fazla dikkat eker.
Ancak dini, insanlk iin engel olarak gren zihniyetin
kastl olarak her frsatta dinler ve dindarlarla ilgili gerekten uzak, abartl bir takm ithamlarda bulunmaya altklar grlr. Sanki ktlk ve ahlkszln sebebi
dindarlarm gibi bir din adamnn ya da dindarn hatasndan hareketle tm din adamlarnn ya da dindarlarn zan altnda brakldklar grlr. Medya tarafndan
hem bu gibi kiilerin saylarnn abartld hem de sz
konusu kiilerin sapknlklarnn kastl olarak dine fatura edildii grlr. rnein medya asndan bir kpein bir insan srmas manetten verilecek bir haber
nitelii tamazken, bir insann kpei srmas gibi istisnai bir durumun manet olacanda hi phe yoktur.
Bu sebeple zaman zaman Bat medyasnda ya da lkemizde, bir din adamnn sapkn bir davran sergilemesinin olay yapld ve sanki btn din adamlar yleymi
gibi bu tr haberler zerinden dine ve dindarlara eitli
ithamlarda bulunulduu grlr. Gerek Yahudi-Hristiyan
gerekse slm tarihinde zaman zaman dini ve insani adan zulm sebebi olacak bir takm inan ve uygulamalarn ortaya kt kabul edilebilir. Ancak hibir dnemdeki din adamlarnn tamamnn kimi evrelerce tasvir
edildii gibi olduu kabul edilemez. Kilise asndan da
223

DN NEDEN GEREKLDR?

durum ayndr. Tarih boyunca Kilise iinde de uygulamalar ve din anlay asndan olduka mkul bir yaklam benimseyen papalarn bulunduu inkr edilemez.
Kutsal Kitapta yer alan ahlki ilkeler gibi Kurn da
gerek ferdi gerekse toplumsal manada esiz bir ahlki sistem koyar ortaya. Kurn- Kerm, dini, ahlki, sosyal ve
beeri ayetleri ile tm insanla rahmet ve klavuz olarak gnderilmitir. Ortaya koymu olduu deerleri ile
akl, mantk ve insan yaratlyla mthi bir uyum iindedir. phesiz bunun en byk sebebi Kurnn her eyin yaratcs Allah tarafndan bildirildii haliyle korunmu olmasdr. Kurn, birbirinden ok farkl konulara
temas etmesine ramen kendi iindeki esiz tutarll
sebebiyle mucizev bir ekilde insan kendine hayran brakr. Kurn ayetleri en zor konularda dahi getirmi olduu sade anlatm ve aklamalaryla her seviyeden insana hitap edebilmekte ve bu sayede insanla bir hidayet
rehberi ve klavuz olabilmektedir.
Kurn gnmzden 1400 yl gibi bir sre nce insanla bir rehber olmak ve kyamete kadar hkm srmek zere gnderilmesine ramen her dnemde mevcut an ilerisinde olmu, temas ettii noktalarda ise
daima hakl kmtr. Tarih boyunca eitli din ve kltrlerde mevcut bulunan gerek evren gerekse en knden en byne kadar canllar ile ilgili inan ve iddialar gz nnde bulundurulduunda, Kurnn nem
ve deeri daha da iyi anlalmakta ve tarihsel sre iindeki bu hakll da Kurnn insan sz olamayacann nemli bir kant olmaktadr. Dinlerin yeryznde
224

EMRE DORMAN

fitne ve kargaa sebebi olduunu, insani ve ahlki deerleri hie saydn iddia edenler iin Kurnda yer alan
temel ahlki ve insani deerlere ynelik buyruklar hatrlamak bu gibi aslsz iddia sahipleri iin yeterli bir cevap olacaktr.
Kurnda Allahtan bakasna kulluk edilmemesi290,
haksz yere cana kylmamas291, yeryznde fesat ve bozgunculuk karlmamas292, zina edilmemesi293, hrszlk
yaplmamas294, dinde bask ve zorlama yaplmamas295,
alnan bir haber karsnda iyice aratrlp inceleme yaplmas296, fakirlerin gzetilmesi; zekt ve sadakalarn verilmesi297, doruluktan almamas, dosdoru yol zerinde olunmas298, iyi ve gzel olana zendirip, kt ve
irkin olandan sakndrlmas299, helal ve temiz rzklardan yenilmesi300, israf edilmemesi301, daima barn esas
alnmas302, ktlklerin en gzel bir tavrla savlmas303,
insanlar arasnda adaletle hkmedilmesi304, faiz alnmamas305 anne-baba ve yaknlar aleyhine de olsa, zengin
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305

Nisa Sresi 4/36.

sra Sresi 17/33.
uara Sresi 26/183.
sra Sresi 17/32.
Maide Sresi 5/38-39.
Bakara Sresi 2/256.
Enam Sresi 6/98.
Mzzemmil Sresi 73/20.
Ahkaf Sresi 46/13.
Tvbe Sresi 9/71.
Nahl Sresi 16/114.
Araf Sresi 7/31.
Bakara Sresi 2/208.
Fussilet Sresi 41/34.
Nisa Sresi 4/58.
Bakara Sresi 2/275.
225

DN NEDEN GEREKLDR?

veya fakir de olsalar, adaletin dimdik ayakta tutularak

Allah iin tanklk edilmesi306, ahitlikten kalmamas,
yalan yere ahitlik yaplmamas307, akln iletilmesi308,
gklerin ve yerin yaratl hakknda derin derin dnlmesi309, hayra ve bara ynelik iler yaparak ihlasl
olunmas310, gvenilir311, fedakr312, alkan313 olunmas,
yalan ve hileden uzak durulmas314, hayrl ilerde yarlmas315 yardmlalmas316, gzel sz sylenmesi317, gler
yzl olunmas318, insanlara selam verilmesi ve selamlarnn alnmas319, affetmenin ve hogrnn esas alnmas320, zandan uzak durulmas, sinsi casuslar gibi ayp
aranmamas, gybet edilmemesi321, insanlar aleyhine sz
tanmamas322 emanetlere ve verilen szlere sadk kalnmas323, emanetlerin ehil kiilere verilmesi324, l ve
tartda drst olunmas325, yetimin, kszn ve ihtiya
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325

Nisa Sresi 4/134.

Bakara Sresi 2/283.
Enbiya Sresi 21/10.
l-i mrn Sresi 3/191.
Hud Sresi 11/23.
Araf Sresi 7/68.
l-i mrn Sresi 3/146.
nirah Sresi 94/7-8.
Nahl Sresi 16/105.
Bakara Sresi 2/148.
Maide Sresi 5/2.
brahim Sresi 14/24-26.
nsan Sresi 76/8-10.
Nisa Sresi 4/86.
Nur Sresi 4/22.
Hucurat Sresi 49/12.
Kalem Sresi 68/10-13.
Mearic Sresi 70/32.
Nisa Sresi 4/58.
Rahman Sresi 55/8.
226

EMRE DORMAN

sahibinin gzetilmesi326, yoksulluk korkusuyla ocuklarn ldrlmemesi327, intihar edilmemesi328, sevilen eylerden infak edilmesi (verilmesi/harcanmas)329, insanlar
arasnda barn salanmas330, insanlara t verip gereklerin hatrlatlmas331, irkin ilerden, fenalk ve azgnlktan uzak durulmas332, zalimlere eilim gsterilmemesi333 lzumsuz sz ve davranlardan yz evrilmesi334,
bo yere yemin edilmemesi335 ana-babaya ok iyi davranlmas336, yaplan iyiliklerin baa kaklmamas337, fkelenilmemesi338, kibirlenerek insanlardan yz evrilmemesi,
yeryznde kaslarak yrnmemesi339, insanlar ile alay
edilmemesi ve onlara lakaplar taklmamas340, insanlarn
evlerine habersiz ve onlarn izni olmadan girilmemesi341,
insann daima kendini sorgulamas ve nefsini temize karmaya almamas342, bakalarnn sahip olduu nimetlere gz dikilmemesi343, uyuturucu, iki ve kumardan uzak durulmas344, ktlk ve dmanlk zerine
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344

Nisa Sresi 4/36.

sra Sresi 17/31.
Nisa Sresi 4/29-30.
l-i mrn Sresi 3/92.
Hucurat Sresi 49/9-10.
Zariyat Sresi 51/55.
Nahl Sresi 16/90.
Hud Sresi 11/113.
Mminun Sresi 23/1-5.
Mcadile Sresi 58/16.
sra Sresi 17/23.
Mddessir Sresi 74/6.
ura Sresi 42/37.
Lokman Sresi 31/18.
Hucurat Sresi 49/11.
Nur Sresi 24/27.
Necm Sresi 53/32.
Nisa Sresi 4/32.
Maide Sresi 5/90-91.
227

DN NEDEN GEREKLDR?

yardmlalmamas345, irkin i ve edepsizliklerin yaylmamas346 ve Allahn snrlarnn almamas347 gibi gerek ferdi gerekse toplumsal yaam gzelletirecek eylere uyulmas emredilir.
Tarihte dinsel ve mezhepsel baz sava ve anlamazlklarn yaanm olduu bir gerek olmakla birlikte esasen insanlk tarihindeki pek ok savan dinsel ierikli
ya da mezhepsel anlamazlklardan kaynaklandnn iddia edilmesi gerei yanstmamaktadr. Pek ok savan
dinden ziyade toplumlarn oalp yaylmalar, yeni yerler kefedip zenginlemeleri ve smrgecilik gibi nedenlerden kaynakland grlr. Makedonyal skenderin
ordusuyla Hindistana kadar gitmesi de, Roma mparatorluunun geni bir corafyada hkimiyet kurmas da,
Cengiz Han ve oullarnn Avrupaya kadar dayanarak
karsna kan her yeri ykp yamalamas da, dinsel nedenlerden kaynaklanmamtr. Hatt Hal Seferleri olarak bilinen ve Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda
gerekleen eitli savalarn da dinsel nedenlerden ok,
siyas ve ekonomik nedenlere dayand bilinmektedir.
Tarihte pek ok medeniyetin savalar sonucu ykld ve
yine savalar sonucu kurulduu grlebilir. Dnya tarihindeki en kanl olaylarn yaand ve en fazla insann
hayatn kaybettii I. ve II. Dnya savalar da tamamen
siyas sebeplerden kaynaklanmt. I.ve II. Dnya Savalaryla ilgili baz verileri incelediinizde rnein 1914te
Britanya ordusunda grevli olan 25 yan altndaki Oxford ve Cambridge rencilerinin drtte birinin ldn
345 Maide Sresi 5/2.
346 Nur Sresi 24/19.
347 Bakara Sresi 2/229.
228

EMRE DORMAN

grebilirsiniz. Yine sadece Bat Cephesinde Franszlar 1.6

milyon, ngilizler 800.000, Almanlar 1.8 milyon, Amerikallar 116.000 kayp vermilerdi. Bununla birlikte sava
yntemleri de son derece acmaszd. ki savata da zehirli gazlar kullanld. I. Dnya Savanda Almanlar bu
ynteme bavurmulard. talyanlar da II. Dnya Savanda smrgelerine kar bu barbar silah kullandlar.348
kinci dnya savanda birincisinin aksine niformal askerler kadar siviller de ldrld. Almanyadaki 5.7 milyon Rus sava tutsann 3.3 milyonu ld. 1959a gelindiinde bile Rusyada her 4 erkee karlk 35 ile 50 ya
arasnda 7 kadn vard.349
Charles Phillips ve Alan Axelrod tarafndan hazrlanan
Encyclopedia of Wars (Savalarn Ansiklopedisi) isimli
kapsaml almada 1763 sava listelenmitir. Aratrmaclarn ulatklar sonu neticesinde sz konusu 1763 savatan sadece 123 tanesinin dini sebeplerle ilgili olarak
snflandrlabilecei ortaya kmtr.350 Dini sebeplere
dayal olarak snflandrlabilecek 123 savan, listelenen
1763 savan %7den azna, sz konusu savalarda ldrlen insan saysnn ise savalarda ldrlen insan saysnn %2sinden azna karlk geldii grlmtr. rnein Hal Savalarnda 1 ila 3 milyon civar insann
348 Eric Hobsbawm, Ksa 20.Yzyl 1914-1991 Arlklar a, ev: Yavuz
Alogan, Sarmal Yaynevi, stanbul (1996), s. 38-41.
349 Eric Hobsbawm, Ksa 20.Yzyl 1914-1991 Arlklar a, s. 59.
350 Hal Savalar gibi savalarn gerekte dini sebeplere dayanmad bilinse
de dini sebeplere dayanan savalar kategorisinde deerlendirilmitir. Tarihsel savalar tarafsz bir ekilde incelendiinde esasen dini sebeplere dayal
ok az sava kt grlecektir. stelik sz konusu bu savalarn ne kadarnn gerekten dinler tarafndan emredildii de ayr bir tartma konusudur.
Bilindii gibi ou zaman insanlar dinlerin emretmedii eyleri dinlere mal
ederek kendi emellerine ulamaya almlardr.
229

DN NEDEN GEREKLDR?

trajik bir ekilde can verdii, yaklak 3000 kiinin Engizisyon mahkemelerince lm cezasna arptrldklar
yerde sadece 1. Dnya Savanda yaklak 35 milyon
asker ve sivilin anlamsz ve din d sebeplerle can verdii grlmtr.
Bununla birlikte rnein Napolyonun Seferleri, Amerikan ve Fransz Devrimleri, Amerikan Sava, 1.
Dnya Sava, Rus Devrimi, 2. Dnya Sava ve Kore
Vietnam atmas gibi pek ok modern savan da dini
sebeplere dayanmadklar tespit edilmitir. Yine yalnz
20. yzylda 160 milyon sivil soykrma uram, yaklak 100 milyon civar insan da komnist Rusya ve in
ynetimleri tarafndan ldrlmtr.351
Baz aratrmaclarn da dikkat ektii gibi esasen I.
Dnya Sava ile birlikte milyonlarca insan daha nce
hi bu kadar farkna varmadklar lde insan davranlarnn akl d ynlerinin farkna varmlar,352 ayn
zamanda din ve ahlk hassasiyetin gzetilmemesi durumunda insann ne denli ykc ve yok edici olabildii
gereine tank olmulardr. Bu yzden her ne kadar baz
kiiler geleneksel dinleri savalarn asl nedeni olarak gstermeye alarak dini hakikatleri grmezden gelmeye ve
dini ykmllkten kurtulmaya alsalar da bunun gerei yanstmaktan ok uzak olduu rahatlkla grlebilir.
stelik bu savalarn ironik bir ekilde insanlarn dini
bir kenara brakp aydnlandklar bir dnemde gereklemi olmasnn da dikkatten karlmamas gerekir.
351 Detayl Bilgi in Baknz: Charles Phillips, Alan Axelrod, Encyclopedia of
Wars, Facts on File, New York (2004).
352 William H. McNeill, Dnya Tarihi, ev: Aleddin enel, mge Kitabevi,
Ankara (2002), s. 790-791.
230

EMRE DORMAN

nl ateist Hitchens dinlerin zararlarn anlatrken

Saddam Hseyin rneini verir. Onu slm dinini zararlarna kant olarak gsterir. Peki, Saddam Hseyin deyince
bizim aklmza ne gelir? Muhtemelen elinde bir kalanikofla Amerikaya meydan okuyan bir mcahit fikri canlanr zihnimizde. Krfez savanda dine bol bol referans
veren, Allahn izniyle kfir Amerikay dize getiren
bir adam olarak hatrlanr Saddam Hseyin. Oysa biraz
tarihe gidildiinde resmi daha net grmek mmkndr.
Saddamn partisi Baas sosyalist eilimlere sahip sekler bir partidir. En bandan beri byledir. Kurucusu ve
Saddamdan nceki lideri Michel Aflaq da Hristiyandr.
Saddam ran Irak savanda rann slmc olduunu kendisinin ise sekler olduunu sylemiti. Peki, Saddam slmi referanslara nasl sarlmtr? Krfez savanda Amerikaya kar savarken birden Saddamn namaz klan
fotoraflar ortaya kt. Bayraa Allahu Ekber yazs
eklendi. Hatta kendi kanyla bir Kurn yazlmas talimat verdi. Dikkat edin bu dnemde Saddam Irak iinde
bir btnleme salamak istiyordu ve bunu dini istismar
ederek yapt. imdi bu rnei din sava olarak grmek
ne kadar mantkl. stelik Amerikann Ortadou politikasnn altnda yatanlar bilirken. Bu rnek dinin zaman zaman savalar iin kullanlabildiini gsterir ancak dinin savaa yol aacan gstermez. ounlukla
maddi karlar ve lkeler arasndaki hrslar dini savalar olarak sunulur.353
353 Kurn- Kerm asndan kabul edilebilecek tek sava sebebi meru mdafaann gerekli olduu durumlardr. Bunun dnda savan deil aksine
barn esas alnmas hem bireyler hem de toplumlar arasnda kardelik
ruhunun tesis edilmesi tavsiye edilir. Ancak tarih boyunca siyasetin, g,
iktidar ve dnyevi karlarn anlamndan ve amacndan saptrd pek ok
231

DN NEDEN GEREKLDR?

William T. Cavanaughun, The Myth of Religious

Violence (Dini iddet Miti) isimli eseri de bu konuda
nemlidir. Sz konusu almada din savalarna rnek
gsterilen savalarn aslnda ne kadar dini olduu tartlr. rnein 16. ve 17. yzylda Avrupada ortaya kan
savalar ounlukla Katoliklerle Protestanlar arasndaki
savaa rnek olarak sunulur ve din sava olarak betimlenir. Oysa tarihin detayna inince bu iddia hayli pheli hale gelir. rnein bu dnemde Katolik Fransa ile
Katolik kral tarafndan ynetilen Kutsal Roma mparatorluu savam, Fransann yardmna Mslman Osmanl yetimitir. Dikkat edin Katolikler savayor yardma Mslmanlar geliyor. Yine baz Protestan prensler
Katolik Kral V. Charles destekler. Kime kar? Protestanlara kar. Kardinal Richelieu Fransadaki Protestanlara kar Protestan Hollandallardan yardm alr. Yine
din sava diye anlan dnemde Fransada Katolik barona
kar Katolik ve Kalvinist kyller beraber savar. Tm
bu rnekler din savalarnn bile tmyle din sava olmadklarnn kantlardr.354

kavramdan biri de hi phesiz Cihad kavramdr. Detayl bilgi iin: Caner

Taslaman, Terrn ve Cihadn Retorii: Felsefi ve Teolojik Deerlendirmeler, stanbul Yaynevi, stanbul (2014). Bununla birlikte gnmzde
bar dini slm tam anlamyla korku ve terr dinine dntren ve haksz
yere katliamlar yapan hatta iktidar ve dnyevi karlar uruna ounlukla
Mslmanlar ldren mslmanlar olduu gibi bunu frsat bilerek tm
dnyada bir slm korkusu oluturmaya alan ve sadece kt rnekleri
esas alan lkeler ve evreler de bulunmaktadr. Gerek inananlara den ise
slm ile mensuplarnn farkn en gzel ekilde anlatmak ve Kurn ayetlerine uygun rnek birer Mslman olmaktr.
354 Baknz: William T. Cavanaugh, The Myth of Religious Violence, Oxford
University Press, Oxford, (2009).
232