Ahlak Dergisi

MUHAFAZAKR
DNCE
Gelenekten Gelecee
1
MUHAFAZAKR
DNCE
AHLK
MUHAFAZAKRDNCE
(TheJournalofConservativeThought)
3AylkYerelSreliDnceDergisi
Yl/Year:5Say/Issue:1920KBahar/WinterSpring2009
ISSN13048864
KadimYaynlarAdnaSahibiveSorumluYazleriMdr/
GeneralDirector
dariKoordinatr/AdministrativeCoordinator
ReklamveHalklalikiler/MarketingandPublicRelations:
SanatYnetmeni/CreativeDirector
DlikilerKoordinatr/CoordinatorofOutreach
WebYnetimi/Webmaster
:SerhatBuhariBaytekin
:Fatihetinkaya
:ElifSnmez
:Ouzetin
:NeeUfuk
:Ouzetin
YaynKurulu/EditorialBoard
BirolAkgn,BekirBeratzipek,BedriGencer
AhmetHelvac,MuratYlmaz,MustafaArmaan,
DanmaveHakemKurulu/AdvisoryBoard
lberOrtayl,Prof.Dr.,Bilkent.]lterTuran,Prof.Dr.,Bilgi.]AhmetGnerSayar,
Prof.Dr.,stanbul.]M.krHaniolu,Prof.Dr.,Princeton.]KenanGrsoy,Prof.Dr.
Galatasaray.]MustafaErdoan,Prof.Dr.,Hacattepe.]LeventKker,Prof.Dr.,Gazi
.]MmtazerTrkne,Prof.Dr.,Gazi.]SleymanSeyfin,Prof.Dr.,Uluda.]
NaciBostanc,Prof.Dr.Gazi.]mitMeri,Prof.Dr.]hsanSezal,Prof.Dr.,Gazi.]Fazl
HsnErdem,Prof.Dr.,Dicle.]meraha,Prof.Dr.,Fatih.]Gkhanetinsaya,Prof.
Dr.,T]DavutDursun,Prof.Dr.,Sakarya.
YnetimYeri(Address)
TurgutzalBulvarNo:52/10skitler/AnkaraTrkiye
email:dergi@muhafazakar.comwww.muhafazakar.com
Abonelik/Subscription
ABONET:Tel:021222272062100110Faks:02122222710
email.abonet@abonet.netwww.abonet.netAboneDatm:AKTFDAITIM
Bask:Agustos2009CantekinMatbaaclkYaynclkTic.Ltd.ti.
1.cd.No:9394skitlerAnkaraTel:03123843435
MuhafazakrDnceulusalhakemlibirdergidir.Ylda4sayyaymlanr.Dergideya
ynlananyazlardanyazarlarsorumludur.
MuhafazakrDnceDergisi,OrientYaynclkkuruluudur.
NDEKLER
AHLK
9 34
Evrensellik ve Tarihsellik Arasnda Edmund Burke

-Ahlkn/Siyasetin Felsef TemelleriFatih DUMAN
35 54
Ahlki Normlarn Ontolojik Kayna ve Epistemolojik Deeri

Balamnda Din/Tanr-Ahlk likisi
Ferhat AKDEMR
55 66
Ahlk Anlaylarn Eletirmenin mkn ve Snrlar

Celal TRER
67 78
Felsefenin Sunduu Bir mkn Olarak Uygulamal Etik

Alim YILMAZ
79 90
Nurettin Topunun Felsefesinde syan Ahlk

Hseyin KARAMAN
91 100
Bir Osmanl Aydnnn Ahlk Konusundaki Deerlendirmeleri

Celal Nuri (leri) Mehmet Yavuz ERLER
101 108
Medyatik Sylemden Kaynaklanan Etik Sorunlar zerine

Fulya BAYRAKTAR
109 130
Ahlk: Gelenein Yaratc Yenileyicisi ya da

Muhafazakr Devrimin Bekisi
Erol GKA
131 136
timiytta Muhafazakrla Niin Muhtacz

Hasan HKMET
137 140
ngilizce zetler (Abstracts)
141
Yazara Notlar ve Yazm Kurallar
Takdim
Ahlk muhafazakr dncenin merkez konularndan biridir ve fakat imdiye
kadar ahlk konusu Trk matbuatnda, muhafazakr dnce balamnda ele
alnmdeildir.Busaymzla,nicedirbirdosyakonusuhalinegetirmekistedi
imizahlksaysnkemaleerdirmibulunuyoruz.
Bilindii gibi modernizm, gelenein birok fundamentini tahrip ettii gibi
ahlk da derinden sarsm hatta kimi zamanlar ahlk bsbtn ortadan kal
drmtr. Maddi olann dndaki tm varlk ve deerler dnyasn reddeden
modern akmlar nedeniyle ahlk, modern zamanlarn en ok ktl ekilen de
eriolmutur.tebunedenleahlk,zerindetekrartekrardurulmasved
nlmesigerekenbirkonudur.
Hzldeiimlerinvedevrimlerintoplumunahlkanlayndaciddikrlmalar
yarattveyenidzenin,yeniahlksistemiyaratmasvebunutoplumadayatma
ssonucundatoplumuneskiveyenideerlerarasndaraftakaldmalumdur
Maddidzeninkutsallatrlmasvebununtekgerekolarakkabuledilmesisonu
cundadaraftakalantoplumunahlkideerlerindebykanmalarolduusk
lkla vurgulanmaktadr. amzda, muhafazakr dnrler tarafndan srekli
dilegetirilenbutehlikedergimizinbusaysndaelealnmveyenibirperspektifle
okuyucuyasunulmutur.
GeenyzylnennemlifilozoflarndanRussellKirkMuhafazakrlnOn
Temel Prensibi almasnda ahlk ile ilgili tartmalara farkl bir perspektif ile
yaklaarak zetle unlar syler: Bugn, modern siyaset biliminde izilmesi ge
reklisnrizgisi,EricVoegelindeiaretettiigibi,birtaraftaliberaller,dierta
raftatotaliteryenlereklindekibirayrmdeildir.Kanaatimegreylebirayrm
vardr:Snrnbirtarafnda,maddidzeninvarolantekdzenolduuna,maddi
ihtiyalarntekihtiyalarolduunavegemitenbugneuzananinsanlkmiras
n istedikleri gibi kullanabileceklerine inanan insanlar var. Snrn dier tarafn
daysa,evrendesreklilikarzedenahlkbirdzeninvarolduuna;insandoas
nndeimezliinevemaddivemanevidzenlerekarbykdevlerimizinol
duuna inanan insanlar var. (R.Kirk, Muhafazakrln On Temel Prensibi
MuhafazakrDnce,Say1617,BaharYaz,s.250)
Bu saymzn ilk makalesinde Fatih Duman Muhafazakr Dncenin kurucu
babasEdmundBurkenaydnlanmarasyonalizmineveonunahlkanlaynakar
ynelttiiciddieletirilerileoluturduu,epistemolojiveestetikleyakndaniliki
li,ahlkanlaynincelemekteveDumannkendideyiiyleAntirasyoneltemel
lerdenhareketedenvedeimezinsandoasnnyapsnaveileyiinegnderme
yapan bu anlay, ahlki prensipleri tarihsel srecin ak iinde kavramaya al
maktadr.Dumanbudurumundaevrensellikvetarihsellikarasndamuhtemel
gerilime neden olacan ifade etmektedir. Bu parametreler erevesinde Duman,
BurkensiyasalteorisinintemellerinioluturanAhlkTeorisineyounlamtr.
Ferhat Akdemir, Ahlki normlarn ontolojik ve epistemolojik deeri bala

mndadin/tanrAhlkilikisiniincelemekteveahlknkaynandindegren
ler ile bu teze kar kanlarn tezlerini eletirel birdeerlendirmeyetutmakta ve
bu tezlerin yerine bir nc yol nermektedir. Felsefenin Sunduu Bir mkan
Olarak Uygulamal Etik balkl makalesinde Alim Ylmaz, ahlk, etik ve uygu
lamaletikkavramlarnincelemektevebilimveteknolojiningelimesiilebunlarn
yaam dnyasna getirdii sorunlar uygulamal etik balamnda tartmakta ve
birey,toplumvedoailikilerininanlalmasndauygulamaletiinstlendiiro
laklamayagirimektedir.
HseyinKaraman,yerliveherhaliyleneviahsnamnhasrbirdnrolan
Nurettin Topunun syan Ahlkn inceliyor. Karaman, Topunun ilk bakta
uzlamazveztkutuplardagrnenbukavramlarnaslfarklbirboyuttabirle
tirdiiniaklamaktaveTopununeserlerindeonunAhlkanlaynnayakizle
rinitakipetmektedir.MuhafazakrDnceDergisininikincekisaysndaTufan
BuzpnarnCelalNurininBatllamaveslamAnlayzerineNotlarmaka
lesiniyaymlamtk.BusaymzdadaCelalNurininAhlkkonusundakid
nceleri, Mehmet Yavuz Erlerin makalesinde ele alnmakta ve Osmanl toplu
mundakiahlkkntnedenlerininCumhuriyetdneminedesirayetettiisy
lenmektedir.AyrcamakaleCelalNuriningrlerinideeletiripOsmanldaah
lkkntnnsebepleriileilgiliyenideerlendirmelerdeortayakoymaktadr.
Medyatik Sylemden Kaynaklanan Etik Sorunlar zerine balkl makale
sindeFulyaBayraktarmedyaaralarnnkullanddileyounlamaktaveTrk
enindeertayankavramlarnnmedyadakullanlarilebukullannyolat
etik sorunlar belirlemeye almaktadr. Psikoloji ile sosyolojiyi birarada yo
rumlamaktamahirbirisimolanErolGka,ufukacyorumlarlasslediimaka
lesindeahlkileilgilisondnemtartmalargenibiradanelealmakta,egemen
ahlkanlaynaeletirileryneltmektevebuarada,ahlksiyasetilikisinideya
knerevedeincelemektedir.
Hernekadarsondnemlerdenekmaktaysadamuhafazakrlkbutoprak
larayabancbirkavramdeildir.Osmanlnnsondnemindekihareketlifikirha
yatndabuakmdakendisineyerbulmuvebirokOsmanlentelektelininilgisi
niekmitir.GeensaymznolduugibibusaymzndasonalmasnAdem
Efeninyaymahazrladgemitenbiryazyaayrdk:ctimiyttaMuhafaza
krlaNiinMuhtacz?HasanHikmetindahanceSebilrreaddayaymlanan
buyazsnda,toplumsalsorunlarelealtamuhafazakrbirbakasnngerekli
liivurgulanyorvebirbakmagnmzedektutuluyor.
Busaymzdabirbirindendeerliyazlarlaahlkkonusundayeniperspektifler
ortaya koyduumuza inanyoruz. Derinlemesine ve genilemesine ileyeceimiz
medeniyetsaymzdabulumakzerehoakaln
SerhatBuhariBaytekin
EVRENSELLKveTARHSELLK
ARASINDA
EDMUNDBURKE
Ahlkn/SiyasetinFelsefTemelleri
Fatih DUMAN
ZET
EdmundBurkeAydnlanmannrasyonalizminevebubalamdaekillenenahlk
anlaynaciddieletirileryneltennemlibirmuhafazakrfilozof/devletadam
dr.Bualma,Burkenepistemolojiveestetikleyakndanilikiliolanahlkan
laynaodaklanmtr.Antirasyonalisttemellerdenhareketedenvedeimezin
sandoasnnyapsnaveileyiinegndermeyapanbuanlay,ahlkprensipleri
tarihselsrecinakiindekavramayaalmaktadr.Ancakbudurum,evrensel
lik ve tarihsellik arasndaki muhtemel gerilimleri aa karmaktadr. Bu yaz,
buparametrelerdenhareketleBurkensiyasaldncesinintemellerinioluturan
ahlkteorisininunsurlarnincelemeyiamalamaktadr.
Bumakale,AnkaraniversitesiSosyalBilimlerEnstitsSiyasetBilimiAnabilimDalndaProf.
Dr.MehmetAliAaoullardanmanlndahazrlanmve2007ylndasavunulmuolandok
tora tezime [Aydnlanma Eletirisinden Devrim Kartlna: LiberalMuhafazakr Bir Dnr Olarak
EdmundBurke]dayanlarakyazlmtr.almadagrlebilecekhertrleksikveyahatayalnzca
banaaittir.
Yrd.Do.Dr.,Hititniversitesi,BF,KamuYnetimiBlm,SiyasetBilimi.
MuhafazakrDnceYl:5Say:1920KBahar2009

MuhafazakrDnce/Ahlk
AnahtarKelimeler:AhlkTeorisi,EdmundBurke,Rasyonalite,AydnlanmaD
ncesi, Estetik, nsan Doas, Antirasyonalist Ahlk Teorisi, Evrensellik ve Ta
rihsellik.
Muhafazakrdncegeleneindeahlkvurgusununnekadarbykbir
nemtadnbelirtmekmalumunilanolmaktanteyegemeyecektir.Mu
hafazakrlkahlkvesiyasetiiiesokanbirparadigmadanhareketle,siyasal
alandakitemelvarsaymlarnvesomutsiyasalsorunlarkarsndakitepkile
rini/eletirilerini,ensonkertededeimezinsandoasnaveonabuyapsn
veren Yaratcyaolanglinancakadargidenbirerevedeekillenenasl
ahlkprensiplerbalamndaifadeetmektevemerulatrmaktadr.Birdier
deyile,siyasalailikinargmanlarbtntemelleriniTanr,evren,doa,top
lum,insanvediervarlklarkapsayacakkadargenileyebilenahlkbirko
numlanta bulmaktadr. Ayrca bu ahlk konumlan kendisini tarihsel s
rete somutluk kazanan toplumsal varolu formlarnda aa karmaktadr.
Ahlksallk,toplumsallkvesiyasallkarasndaaakanbuiseliliki,in
san doasnn evrensel nitelikleriyle aklanmakta ve muhafazakr dnce
geleneininfelseftemelleribuasliargmandakkenlerinibulmaktadr.
Modernmuhafazakrdncegeleneininennemlifilozofdevletadam
olarakkabuledilenEdmundBurkenmetinlerinde,yukardaifadeettiimiz
ahlkn/siyasetin felsef temellerine ilikin tartma derinlikli bir ekilde yer
almaktadr.BurkedahaokFranszDevrimineynelikeletirilerierevesin
de Reflections on the Revolution in France (1790) 1 balkl eseriyle gndeme
gelmiolsada,budncelerininveeletirilerininarkaplanndaahlkpren
siplerin konumuna ya da bir dier ifadeyle moral teoriye ilikin felsef tar
tmalarn yer ald daha nceki eserleri bulunmaktadr. zellikle A
Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful
(1757) 2 balkl almas dnemin ruhuna uygun olarak estetik teori bala
mnda 3 ifadesinibulanahlkprensiplerintemellerineilikinfelsefbirtart
1EdmundBurke,ReflectionsontheRevolutioninFrance,OxfordNewYork:OxfordUniversity
Press,1993.
2 Kitabn ierii ve farkl lkelerdeki etkilerine ilikin ayrntlar iin bkz. James T. Boulton,
EditorsIntroduction,EdmundBurke,APhilosophicalEnquiryintotheOriginofOurIdeasof
theSublimeandBeautiful(1757),ed.J.T.Boulton,Oxford:BasilBlackwell,1987,s.viixlviii.
3Estetiin,ahlkveepistemolojidolaymylapolitikolanlailikilendirilmesi18.yzyldncesi
ningenelbirzelliiolarakgrlmektedir.EagletonunifadesiyleAydnlanmaandanitiba
renAvrupafelsefesitarihiniinceleyenbirkii,buradaestetiksorunlaraverilenbykncelikkar
snda aracaktr.... bu terim, ilk elde sanata deil, fakat Greke aisthesis szcnn belirttii
gibi, ok incelmi kavramsal dnce alanna kart olarak, btn insan alg ve duyum alanna
gnderir.Bkz.TerryEagleton,Estetiindeolojisi,ev.BlentGzkan,HakkHnlervd.,Anka
ra:DorukYaynlar,2003,s.13,29.
10

F.Duman: EvrensellikveTarihsellikArasndaEdmundBurke
may iermektedir. Dier dnrler iin de geerli olduu zere, btncl

birBurkeokumas,onumehuredenReflectionsntesineuzanmakvebtn
eserlerinideerlendirmekzorundadr.Hayekindebelirttiigibi 4 yazlarnda
sistematik bir siyasal teorinin unsurlarn bulmann mmkn olmad
Burkenahlkprensiplerinfelseftemellerineilikinsatrlarnispetendaha
sistematiktir.BurkenFranszDevrimine,devrimcidnyagrneveruh
halineyadadevrimcilerinkarakterineveDevrimintemelindeolduunud
nd Fransz Aydnlanmas filozoflarna yani les philosophesa ve onlarn
rasyoneltemeldeinaetmeyealtklarahlkanlaylarnaniinkarkt
n anlamak, ancak onun moral teoriye ilikin temel argmanlarna ve bu
balamdakifelseftartmalarnniteliineainaolmaklammknolabilir. 5
Aydnlanmann rasyonalist ahlk anlaylarna kart olarak anti
rasyonalistbirerevedenhareketedenBurkenargmanlarvebubalam
dakitartma,gerektemodernlikiindegnmzedeksrdrlmbira
tmannifadesidir.Kendisidemodernfelseftemelleresahipolmaklabirlikte
modernlie mesafeli duran ya da bir baka ifadeyle modernliin rasyonalist
vekurucukanadnamesafeliduranveifadesiniBurkendncelerindebu
lanmuhafazakrdncegelenei,akteldnyadakigelimelerkarsndada
benzeri tepkileri gstermektedir. Ancak bu tepkilerin arka plannda yer alan
tarihsel sreteki felsef derinlii ya da en azndan felsef tartmay gn
mzde bulmann ne kadar mmkn olduu okuyucunun takdirine brakl
mtr. Burke gibi rlanda kkenli bir Britanyal Whig grubu yesi siyaseti
nin/devlet adamnn ayn zamanda estetik ve ahlk teorisi zerine yazlar
yazmas ve bu balamda dier dnrlerle tartmas manidardr. Bu yaz
erevesinde Burken ve onun temsil ettii muhafazakr dnce gelenei
ninahlkadairfelsefargmanlarvebubakasnnpolitiksonularksa
ca deerlendirilecek ve bu tartma modernite balamndaki evrenselci ve
tarihselcifelsefkonumlanlarnatmasierisineoturtulacaktr.
IAYDINLANMA,RASYONALTEVEAHLK
Dncetarihiahlkayadaahlkprensiplerinniteliineilikinbirbirinden
farkldeiikteorikbakalarnbarndrmaktadr.Bufarkllklardanbam
4FriedrichA.Hayek,Hukuk,Yasamavezgrlk,ev.AtillaYayla,Ankara:TrkiyeBankas
KltrYaynlar,1996,s.35.
5 Bu dnemde Glasgow niversitesinde ahlk felsefesi profesr olan Adam Smith, A
Philosophical Enquirynin yazarnn niversitede felsefe krssndeyeralmasgerektiinibelirte
rek, Burke iin vc szler sarfetmektedir. Ancak Burke bu yolu deil, politikadaki kariyerini
tercih edecektir. Bkz. Daniel Irvin ONeill, A Revolution in Morals and Manners: The Burke
WollstonecraftDebate,LosAngeles:UniversityofCalifornia,DoktoraTezi,1999,s.117.
11

MuhafazakrDnce/Ahlk
szolaraktarihseladantartmannkendisi,gerekbireyseldzeydegerekse
toplumsalilikilerdzeyindevehattabazdnrlerasndansiyasaliliki
lerdzeyindeahlkprensiplerintadbyknemeiaretetmektedir.nsan
trnn ayrc zellii olarak, Yaratcnn insanlara sunduu armaan olarak
ya da insanln rn olan medeniyetin ktlar olarak grlebilen ahlk
prensipleringenianlamylabireysel,toplumsalvesiyasaldzenasndanta
dnemyadsnamazbirgerektir.Ancakahlkprensiplerinkayna,nere
devenereyekadargeerliolduu,dinle,bilimle,toplumla,siyasetle,ekonomiy
levb.ileilikisivebuilikininsnrlar,evrenselliiyadatarihsellii,deimez
liiyadagreceliliigibikonulardncetarihiboyuncatartlmtr.
Moderndnembukadimtartmaasndanbiristisnaolmadgibibiza
tihitartmannyenidenatelendiibirzamandiliminioluturmaktadr.Ah
lkn dinde ve inanta temellenen kkenlerini reddeden Aydnlanma d
nrleri,yenidneminseklerahlkninaetmegibibykvemeakkatlibir
grevlekarkaryakalmlardr.Buyoldakiennemliara,Kantnbireyleri
akllarn bakasnn klavuzluu ve yardm olmakszn kullanmaya aran
mehursatrlarnda 6 aaktgibiAydnlanmannmerkezikavramolan
akldr.Aydnlanmadnrleri,gelenekvedindesomutlaanmit,nyarg
vehurafeyekar,tarihselvetoplumsalolarakbelirlenmibirkavramolmak
tanokbtnzneleriingeerlievrenselbirkategoriolanaklngcnsa
vunmutur. 7 Kantgibisafanlamdarasyonalistolmayan,empiristverasyona
list bak alarn sentezlemeye alan bir filozof bile, ahlk prensiplerin
kaynan empirik tecrbeden bamsz a priori bir temel olarak saf aklda
bulmaktadr. 8 Aydnlanmadnrlerininrasyonalistahlkkurgularnaula
ansreteKopernik,GalileoveNewtontarafndangelitirilmiolanmodern
bilim (bilimsel devrim) anlay ve bunun sosyal bilimlerin oluumunda ya
rattmetodolojiketki,Rnesansdnemindezellikle16.yzyldahmanist
ve pheci dnrlerin oluturduu akl anlay ve 17. yzylda Descartes
Immanuel Kant, Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant (1784), Seilmi Yazlar, ev. Nejat
Bozkurt,stanbul:RemziKitabeviYaynlar,1984,s.213.
7rneinCondorcet,dorubirnermenintminsanlariindoruolmasgibiiyibiryasannda
tminsanlariiniyiolmasgerektiinisyleyerekaklnbirletiriciveevrenselapriorikonumuna
vurgu yapmaktadr. Bkz. Gertrude Himmelfarb, The Roads to Modernity The British, French,
andAmericanEnlightenmentsNewYork:Knopf,2004,s.152.
8Kantnahlkfelsefesi,insanlarnrasyonelvezgrbirervarlkolduklartezindenyolakarak
tminsanlarnuymasgerekenahlkilkeleriniempiriktecrbelerdenbamszolaraksafakldan
karmayamaedinir.ahabettinYaln,nsanHaklarnaDeontolojikBirTemel,LiberalD
nce,Say34,Bahar2004,s.157.
6
12

ve takipilerinin oluturduu Kartezyen akl anlayAydnlanmann rasyo

nelotonomznekurgusununtemellerinioluturmutur. 9
Aklyrtmesrecinikltr,gelenek,din,cemaatvb.gibibireyiaanolu
umlarareferansladeil,tmbunlardansoyutlanmbireyintecrbeettiiak
ladayalyntemselsrece,birdierdeyilekiininkendibireyselepistemik
otonomluu iindeki akl yrtme srecine referansla aklayan Descartes,
aklngcnahlkilkeleralannauygulamadaisteksizdavranmtr. 10 Bunu
tersineevirip,rasyonelotonomzneninaklngcnarkasnaalarakahlk
prensipleri ya da sosyal ilikiler alann sfrdan ina etme iini Aydnlanma
dnrleri ve zellikle Fransz Aydnlanma dnrleri gerekletirmek is
teyecektir. Bu noktada gelenekle, dinle, mevcut toplumsal dzenle balarn
kopartan,Lockeuntabularasaanlaynadayaliyimserbirinsandoasalg
lamasndanhareketetmeklebirlikterasyoneltemeldekurgulananahlkteori
lerikarmzakmaktadr. 11
Aydnlanmannetken,zerkvedeitiriciaklanlaynagre,dn
ceartksadeceveriliolantemsiletmeyecek,aynzamandarasyonelolanger
ekletirmenindearacolacaktr.Aydnlanmadnrlerindekibuaklnd
zeninikurmaarzusununtemelleriBaconn,moderndnemdeeskininideali
olan vita contemplativann artk yerini vita activaya brakmas gerektii d
ncesine kadar gitmektedir. Eletirel bir g olarak felsefe ve akl kavram,
17. yzyldaki bilimsel devrimle doa bilimlerinde yaanan gelimenin Ay
dnlanma dnrleri zerindeki etkisinin bir sonucu olarak grlebilir. 12
Kopernik, Galileo ve Newtonun katklaryla oluturulan doann/dnyann
9Aydnlanmannorijinallii,Lesphilosophesunniteliivezellikle17.yzyldncesiyleilikisi
balamnda ciddi tartmalar mevcuttur. Bu konudaki farkl tezler ve gnmze kadar yaanan
deiimler iin bkz. Stephen Toulmin, Kozmopolis: Modernitenin Gizli Gndemi, ev. Hsa
mettinArslan,stanbul:ParadigmaYaynlar,2002.
10BubalamdaDescartesdavranlarndakararszkalmamakvemutluyaayabilmekiinkendi
sinebir kadsturluk geicibir ahlk kodudaoluturmutur:Birincisi,Tanrnn ocukluum
danberiiindeyetimemeltufveinayetbuyurduudinesalamcabalkalarak,lkeminyasa
veadetlerineboyunemek,...kincidsturum,...enpheligrleribile,birdefabenimsemeye
kararverdiktensonra,pekgvenilirveamazgrlermigibi,daimadeimezcesinetakipet
mek,...ncdsturum,herzamantalihtenokkendimiyenmeyevednyanndzenindenok
kendiisteklerimideitirmeye...almakt.Bkz.RenDescartes,MetotzerineKonuma,ev.
K.SahirSel,stanbul:SosyalYaynlar,1994,s.2527.
11Diderotnunszleriyle:MerhametHristiyanlariinneise,akldafilozoflariinodur.Merha
met Hristiyann eylemini belirler, akl ise filozofun. Himmelfarb, The Roads to Modernity, s.
152.
12DinvemetafizikAydnlanmannbadmanlarysa,bilimdeenbykkahramanlardr...Bi
limdoa ve toplum kitabn okuyan ilevselbiraraolarakakl, bilimselbirdnya gr de,
din ve hurafelerden arndrlm rasyonel bir bak asn cisimletirir. Ahmet Cevizci, Aydn
lanmaFelsefesi,FelsefeTarihiCilt4,Bursa:EzgiKitabevi,2002,s.12.
13

MuhafazakrDnce/Ahlk
bilimselaklamasnnbenzerini,bireysel(insan)vetoplumsal(toplum)alan
daoluturmaamacndaolanAydnlanmadnrlerininabas,doabilim
lerindekibaarlarsosyalvepolitikalanayaymaktr.Bunagre,Newtonun
maddidnyanndoasnveileyiinibirkatemelyasaileaklamasnaben
zerekilde,aklvebilimingcylesosyaldnyanntemelyasalardaaa
kartlabilir. Akl, doa bilimlerinde olduu gibi, sosyal dnyann yasalarn
kavrayabilirveonu,insannihtiyalarnauygunolarakbuyruualtnaalabi
lir. 13 Bu bak asnn dolaysz sonucu, ahlk alannn ya da sosyal ilikiler
alannntemelprensiplerinin,rasyonelbirerevedetarihivemevcutkurum
salyapyparantezealarakinaedilmeyeallmasdr.
BuargmanlardanhareketedenAydnlanmadnrlerinegre,insanlk
tarihi akln nndeki engellerin teker teker kaldrlmasnn ve bilim yoluyla
doa ve insan zerinde hkimiyet kurmasnn tarihidir. Pozitif bilgiyi re
ten/edinenakl/aklclamaynndekimodernlemesrecini,mutluvearzu
lananbiryneliminifadesiolarakdeerlendirenoptimistbirilerlemeinancna
dayanan bu yaklam as, nl Aydnlanma filozofu Condorcetnin satrla
rnda veciz ifadesini bulmaktadr: Artk yeryznde gnein, akllarndan
baka efendi tanmayan hr insanlar, yalnz onlar aydnlataca gn gelecek
tir. 14 Doabilimlerindekiyntemlerinsosyalbilimlerdedeaynenuygulana
bileceiniifadeedenbuyaklam,ortakbiraklanlayndanhareketleahlk
alannn da rasyonel temellerde ina edilebileceini ve insann ahlk m
kemmelleebilirlii nnde bir snr bulunmadn ifade etmektedir. 15 Buna
gre bilimsel gelime sosyal davran alann yeni batan ekillendirmeye
imkan salayacak kadar byk bir gce sahip olduu 16 iin, insann ahlk
mkemmellemesinidesalayacaktr.Birdierdeyile,bilimsel/aklcgelime
ileahlkilerlemearasndazorunlubirilikivardr.Bireylerinsosyalilikiler
alanndakiahlkzaaflarnntemelindeaklcdavranlardeil,aklkartun
surlar bulunmaktadr. Bu nedenle akln bilgi retim srecinde olduu gibi
pratik/ahlkilikileralanndada,mirasalnandiniinanlara,nyarglara,ge
13Aydnlanmadnrleri,srann,doannfethindensonra,insannveyainsanolannfethine
geldiinidnrveinsanbilimleriniveyasosyalbilimleridoabilimlerininyeterliivebaars
ispatlanmyntemiylesfrdaninaetmeyekalkrlar...LaMettriegibi...Helvtiusgibi...A.g.e.,
s.13.
14Condorcet,nsanZekasnnlerlemelerizerindeTarihiBirTabloTasla,ev.OuzPeltek,
CiltI,stanbul:MilliEitimBakanlYaynlar,1990,s.74;Condorcetnin,insanaklnnzirvesine
ulatmoderndnemeilikincokuluveoptimistaklamalariinbkz.A.g.e.,CiltII,66105.
15Tabiatbilimlerindebiricikinanmatemeli,evrenolaylarndzenleyen,bilinen,bilinmeyenge
nelkanunlarnzorunlu,sabitolduufikridir;byleolunca,tabiatndieralanlarndaolduugibi,
insannzeka,ahlkyetileriningelimesiyolundadabuilke,nedenaynderecededoruolmasn?
A.g.e.,CiltII,s.6667.
16Cevizci,AydnlanmaFelsefesi,s.180.
14

leneklereyadafelsefdncelereihtiyacyoktur.Sadeceaklngcnedaya
nanbilim,genelbirifadeyleinsannmutluluuyadarefahiinyeterlidir.
IIBURKE,RASYONALTEVEAHLK
AydnlanmannrasyonalistahlkanlaynaiddetlekarkanBurke,gerek
teorikgereksetarihseladanskoAydnlanmasnnantirasyonalistsylem
sel erevesi ile ilikili olan kendi epistemolojikmoral kurgusunu ortaya
koymaktadr. Epistemoloji ile moral teorinin i ie getii bu dnsel yap,
ahlk prensiplerin aklanmasnda ve savunulmasnda aklc argmanlarn
snrllklarna vurgu yapan bir erevede ekillenmektedir. sko Aydnlan
masndaki insan bilimi (science of man) 17 oluturma abasna benzer ekilde,
LockeveNewtongeleneininempirizmindenhareketedenBurke,insando
asna ilikin antirasyonalist temellerde kapsayc bir aklama oluturmaya
almaktadr.Buerevedeestetiktenahlka,sosyalteoridensiyasetteorisine
uzanan izgide Burken dncelerinin ortak noktasnn, Aydnlanmann
rasyonalizmineynelttiieletirilerolduusylenebilir.
Burken Enquiryde ortaya koyduu estetik teorisinin ayrntlarna bakl
dnda, gzel (beautiful), yce (sublime) ve beeni (taste) kavramlar bala
mnda inceledii insandaki estetik tepkilerin aklc kavrayn tesine geen
biryapsnnolduugrlmektedir.Burkeestetiktekiakldlayanbuyakla
mn,dahagenelbirdzeydebedeninvedoannaklmzaanyapsnada
yandrmaktadr: nk o [gzellik], aklmzn bir yarats deildir..., nk
doann dzeni ve yntemi genel olarak bizim l ve oranlarmzdan ok
farkldr. 18 Benzerekildebeenierevesindekiestetiktavrda,bilinlibir
akl yrtmenin ya da entelektel faaliyetin sonucunda gereklemez; ou
zamananibirtepkiolarakyaanr.Beenincelikleduyularn,ikincilolarak
imgelemin(tahayylgcnn)vesonolarakdaakletmeyetisininroloynad
birsreteinsantutkular,tutumlarveeylemlereilikinolankarmakbir
yapya sahiptir. 19 Ancak bu karmaklk iinde Burken vurgusu yine akln
gszlne, duyular ve imgelemin nemine yneliktir. Burken gerekli
inkarmakdoaskarsndasoyutteorikformllerinyetersizliineynelik
Temelamalar,bireydenhareketederekzihninieriinioluturandnceveinanlarnvein
sandakimoral/ahlkdeeryarglarnnbilimselbiraklamasnsunmakolanskoAydnlanma
sdnrlerindenDavidHume,bilimlerinbakentineyadazeine,insandoasnnkendisi
neynelerekinsandoasnnilkeleriniaklamayamalayanvebuzelliiyletekibilimler
iinbiriciksalamtemelolanbubilimiinsanbilimi[scienceofman]olarakadlandrmaktadr.
David Hume, nsan Doas zerine Bir nceleme, ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar,
1997,s.41.
18Burke,APhilosophicalEnquiry,s.112.
19A.g.e.,s.23.
17
15

MuhafazakrDnce/Ahlk
buvurgusudahasonraahlk,toplumvesiyasetkonusundakiteoriksoyutla
malaraolankartlnntemellerinioluturmaktadr.Ayrcaestetikteaklnro
lndierunsurlar(duyularveimgelem)lehinetelemesi,Burkenaklve
aklclkeletirisininilkmetinlerindekigstergesidir.
Aynekilde,insanzihnininhissedebileceienglduygununreticisi
olarak niteledii ycenin deneyimi de tamamen rasyonel alan dnda ger
eklemektedir. 20 Burke estetik bir kategori olarak ycenin deneyimine ili
kinokayrntlaklamalaryapsada,konumuzasndannemliolannokta
bununinsandayarattmtevazdurutur.Ycenindeneyimiierdiimu
azzamlk,belirsizlikvesonsuzlukgibizelliklernedeniyle,insanndabirpar
asn oluturduu ancak onu aan byk bir dzenin farknda olunmasna
yol aar. Akln snrlarnn zerinde olan, insann ksmen anlayabilecei bir
byk dzen alglay, yani ycenin deneyimi, Burke iin epistemolojik te
vazuyu 21 dourmaktadr.Aydnlanmanniyimserinsandoasnakartola
rak,Burkeninsandoasndakikusurluluu(humanimperfection)vurgula
yanyaklamepistemolojivemoralteoridebeeriaklvebilgininsnrlarna
vurguyapmaktadr.Birdierdeyileinsan,herzamanbudehetverici,hay
ranlkuyandrcyceveonunkavranlamazlvesrrnavarlamazlkar
sndakendiyetersizliinihissetmelivebusrlbykgereklii,plakaklla
zmeye alma gibi bir Tanrla soyunma giriiminde bulunmamaldr. 22
Oysa Aydnlanma dnrleri, insan bu mtevaz konumda deil, kendi
kendine yeterli bir konumda grerek kendilerine Tanrnn roln bimekte
dirler. Burke, temelsiz bulduu Aydnlanmann hmanizmini ve rasyonel
otonom zne savunusunu, dier Aydnlanmac tezlerin ya da argmanlarn
temelindeyeralanyanlbirvarsaymolarakgrmektedir.Onun,Aydnlan
mayaynelikeletirilerininbanda,Aydnlanmadncesinininsandoas
na iyimser bakna, insann otonomluuna ve mkemmelleebilirliine olan
inancna reddiyesi gelmektedir. Burken gznde insann varlk hiyerari
sindekiyerini,aklnnzayflnvesnrlarnunutarakkendikonumunaili
kin sergiledii bu kibirli tutum, ok temel bir yanln ifadesidir ve bu tavr
A.g.e.,s.39.
Bu balamda kullanlan epistemolojik tevazu (epistemological modesty) kavramn Mullerden
dn alyorum. Jerry Z. Muller (ed.), Introduction: What is Conservative Social and Political
Thought?,ConservatismAnAnthologyofSocialandPoliticalThoughtFromDavidHumeto
thePresent,Princeton,NewJersey:PrincetonUniversityPress,1997,s.10.
22 Burkee gre insann estetik deneyim, beden ve zihnin ileyii gibi konularda almas, kendi
zayflvemkemmelsizliiiindebile,sonsuzvehereyegcyetenyaratcnnhikmetinive
gcnonuneserlerindekefetmesineyolamaktadr.Burke,APhilosophicalEnquiry,s.5253;
Adam Smithin benzer bir ifadesi iin bkz. T.D. Campbell, Adam Smith and Natural Liberty,
PoliticalStudies,Vol.XXV,No.4,December1997,s.534.
20
21
16

al,insannvarlkzincirinindierhalkalarylailikileriniolumsuzetkilemek
tedir. 23 Aydnlanmannsosyalvesiyasalalandakiyanltezlerinintemelinde
buyanlinsanalglaybulunmaktadr.
Burkee gre, Enquiryde savunduu argmanlar, kesinlikle insan doas
nn ileyiine ilikin esas nedeni (ultimate cause) aklama iddiasnda deil
dir. 24 nkinsanakl,beden,zihin,tutkular,davranlarnardndayataniti
ci gler vb. gibi konularda kesinlikle tam bir aklama sunamaz. eylerin
hemen(immediate)alglanabilirniteliklerinintesinebiradmattmzda,as
lndasadecebilgisizliimizinderinliinidahaiyifarkederiz.nkTanrnn
makamnaulancayakadarbireyidierinebirletirenbumuazzamneden
lerzinciriaslabizimalkanlmzlazlemez. 25 Burkeegre,evrendeki
hereyibykilknedene yaniTanryabalayankarmakveesrarengizbir
nedenlerzincirivardr.Ancakinsan,doasgereiaklylabuzincirikavrama
yeteneindenyoksundur.AyrcaBurkebusrlvekarmakgerekliibasitve
ak dncelerle (clear idea) aklama giriimlerine de kar kmaktadr.
Hatta ona gre, ak, belirgin ve anlalr dnce nemsiz ve deersiz d
ncenindieraddr. 26 BunoktadaBurkensreklibiranlalmazlkyada
mphemlikpeindeolmadn,sadecegereklieatfettiikarmaklkvesr
llknedeniyle,onuaklayandncelerindebasitformllerdenoluamaya
cansylediinibelirtmekgerekir.Gerekliinbukarmakveaklaanya
psnedeniyle,onailikinaklamalardazorunluolarakkarmakvebirazbe
lirsiz(notexact)olacaktr.Kaldki,Burkenkendisideeserlerindednce
lerini mmkn olduu kadar ak bir ekilde aktarmaya almaktadr.
Burken vurgusu akl aan gereklik karsnda insan/zneyi yok etmeye
deil,onunbudurumunfarkndaolarakmtevazbirbakasnasahipol
masgerektiineyneliktir.Burkendncesindeinsannepistemolojikd
zeydekibutevazusuilesosyalvesiyasaldzeydeki,bireyiaantarihselve
toplumsalyaplar,gelenekler,nyarglar,inanlarvb.karsndakitevazusu
birbirinibtnlergrnmektedir. 27 Bunagrehibirzamantamolarakze
Burkeninsannsnrllvesonluluunavebununsonucundakimtevazduruaynelikar
gmanlarkiiseldiniinanlaryladauyumludur.Burkenifadesiyle,Tevazu[humility]Hristi
yan erdemlerinin en bydr. Stanley Ayling, Edmund Burke His Life and Opinions,
London:JohnMurray,1988,s.5;bizimtevazyapanherhangibirey,dahabilge[irfansahibi]
deyapar.Burke,ANoteBookofEdmundBurke,H.V.F.Somerset(ed.),Cambridge:Cambridge
UniversityPress,1957,s.85.
25A.g.e.,s.129.
26A.g.e.,s.63.
27BurkeveKantnyceyeilikindncelerinieitlialardankarlatranVanessaL.Ryan,iki
dnr arasndaki farkll yle ifade etmektedir: Burke ve Kant arasndaki temel farkllk,
Kantn akn ycesinin bizim kendi snrszlmzn (limitlessness) farkna varmamza yol aar
23
17

MuhafazakrDnce/Ahlk
meyeceiesrarlgereklikkarsndainsannmtevazbirdurusergilemek
tenbakabiraresiyoktur.Burkengznde,eletirilerinekonuolanAydn
lanmadncesininkabullenmediivemeydanokuduutemelargmanda
budur.
Burkenahlkanlaybalamndakiyazlar,yukardadaifadeettiimiz
gibi temelde rasyonalizm eletirisine ve akln bu konudaki snrllna da
yanmaktadr.BurkeEnquiryyebalarken,NewtonveLockeunizindengide
rek, insan doasnn ileyi yasalarn aa karma amacnda olduunu be
lirtmesineramen,srekliolarakinsannbukonudakisnrllnavurguya
par.Aklnbukonudakiyetersizliinevegszlneiareteder.Aklng
venilmezvekararszileyiini 28 vurgularken,Yaratcnninsandoasnayerle
tirdii doal tutkular ve bunlarn duyular ve imgelem zerindeki etkilerini
nekartr.Bututkular,insannkavraygcvehattairadesindenncedu
yularveimgelemzerindeetkidebulunurveaklonlarakatlmakyadakar
koymak iin hazr olmadan nce insann ruhunu ve yreini etki altna alr.
Burkeegretemeldncelerimiz(ideas)debusreiindeoluur. 29 Benzer
ekildeAdamSmithde,doannmellifinin(yaratcnn)insann,amalar
naulamakiinuygunaralareldeetmesiniaklna(aklnnileyiine)deil,
akldanbamszolarakhemenortayakanduyguvehissediineemanetet
tiinibelirtmektedir. 30
Dnceveeylemlerimizinoluumundaaklngcnekartolarakinsan
daki doal tepkileri, tutkular ve duygular ne karan bu yaklam as
Enquiryde birok yerde tekrarlanmaktadr. Burke insann hareket ve davra
nlarnda rol oynayan ok eitli itici gler olduunu sylemekle birlikte,
zelliklekendinikoruma(selfpreservation),duygudalk,taklitetmeveelde
etmetutkusunu(ambition)vurgulamaktadr. 31 Burkee grekendini koruma
gdsdndakiiticiglertoplumlailikilidir,birdierdeyileinsanntop
lumsallndankaynaklanrvetoplumunbykzincirinintemelhalkalarn
olutururlar. 32 nsanda,toplumailikinolarakbulunanbutemeltutkunun
ileyiindeaklnherhangibirgcyoktur.Burkeegre,insandakitutkularn
nedenini, akletme yetimizin (reasoning faculty) belirli kararlarna dayandr
ken, Burken psikolojik ycesinin bize snrllmz (limitedness) gstermesidir. Vanessa L.

Ryan,ThePhysiologicalSublime:BurkesCritiqueofReason,JournaloftheHistoryofIdeas,
2001,s.279.
29A.g.e.,s.107.
30ONeill,ARevolutioninMoralsandManners:TheBurkeWollstonecraftDebate,s.133134.
32A.g.e.,s.44.
18

mak iin ok ey sylenmi ve yazlmtr. Oysa bu konuda aklmzn etkisi

neredeysehiyoktur. 33 rneinduygudalk(sympathy),insannbirkimse
nineylemlerinivekarakterini,kendinioinsanniindebulunduukoullara
koyup,onundavranlarnmotiveedenduygularanlayarakdeerlendirme
sidir. nsan kendini dierinin yerine koyarak onu etkileyen unsurlar hisse
der. 34 Bu haliyle duygudalk, btnyle akletme srecine ncel ekilde bir
doal tepki olarak iler. 35 Burken duygudalk balamndaki aklamalar
DavidHumeveAdamSmithindncelerinebenzemektedir.dnrde
de, duygudalk ahlk teorisinin en nemli ilkelerindendir ve tamamyla
akletme srecinden bamsz olarak ilemektedir. Burken dncelerine
benzerekildeHumeagre,bizieylemegeirentutkularneolursaolsun,t
mnn ruhu ya da diriltici ilkesi duygudalktr. Smithe gre ise, insanlar
motive eden karlkl duygudalk hazlar ahlk yarglarn temelinde yer
almaktadr.
nsann davranlarndaki toplumla ilikili bir dier itici g ya da tutku
taklit etme isteidir. Burkee gre insan, sosyalleme srecinde ynergeden
(precept)oktaklitle(imitation)renir.Taklityadataklitistei,insannras
yonel ynnn mdahalesi olmakszn, renme srecinin en nemli unsu
rudur. Bu ekilde rendiklerimizi, sadece daha etkili ekilde deil ayn za
manda daha ok haz duyarak ediniriz. Bu (taklit), davranlarm
z/tutumlarmz, dncelerimizi ve yaamlarmz ekillendirir. Taklit, top
lumunenglbalarndanbiridir. 36 Dolaysyladavrantarzlarmz,bilgi
lerimizvedncelerimizinouaklntasarlanmhimayesindeyadabilinli
rasyonelbirabayladeil,taklidindoalsrecindeedinilir. 37 Ancakeerin
sanlarkendilerinitamamylataklitisteininemrinebrakrlarsa,herbiridie
A.g.e.,s.45.
Burke duygudala ilikin olarak dier dnrlerde bulunmayan baz karmlarda bulun
maktadr:...dierleriningerekacvefelaketlerindenhidekkolmayanbirkeyifduyarz...,
terr/dehet, ok yakn bir bask yaratmadnda her zaman keyif/sevin reten bir tutkudur.
nk yaratc bizi duygudalk ba ile birlememizi salayacak ekilde tasarlarken, bu ba
orantlbirkeyifledeglendirmitirvebudurum,dierlerininaclarndayadazntlerindede
geerlidir.Ancakbukeyifsafdeildir,hideazolmayanbirhuzursuzlukveendieilekarm
tr.Aldmzhazzaramen,hissettiimizacbizi,acekenlerirahatlatarakkendikendimizide
rahatlatmayayneltir.A.g.e.,s.4546.
35A.g.e.,s.46.
36A.g.e.,s.49.
37BurkeegreAristotelesPoeticsdetaklidingczerineokadarokeysylemitirki,bukonu
dadahafazlabireysylemekgereksizdir.A.g.e.,s.50;Burkendncesindetoplumunbyk
zincirininbirdierhalkasolanvedavranlarmz,dncelerimiziveyaamlarmzekillendi
ren taklit etme arzusu, sko Aydnlanmas dnrlerindeki alkanla ve yinelemeye ynelik
vurgularlartmektedir.
33
34
19

MuhafazakrDnce/Ahlk
rini takip edecek ve bu sonsuz dng iinde asla bir gelime olmayacaktr.
Dolaysylabylebirdurumda,dnyannbalangcndaolduugibikalmalar
mukadderdir. Ancak Tanr bunu engellemek iin insana, dier insanlar ara
snda deerli addedilen eylerde onlardan stn olmann hazzn/tatminini
yaamaanlamnda,baarmaveeldeetmetutkusualamtr.Bututkuinsan
lar, onlar dierleri yannda ayrt edecek, farkl klacak eylemlere yneltir. 38
Bizimtoplumsallmzavedierleriyleolanilikilerimizeilikinolanbutut
kular akln rnleri deildir; Tanrnn doal yapmza yerletirdii rasyonel
olmayaniticiglerdirvebunlardncelerimizi,eylemlerimizi,tavrvetu
tumlarmz ksacas tm hayatmz ekillendirirler. Ayrca Burke ksaca de
indiimizinsaniticiglerivurgulamaklaberaber,bunlarnokdahafazla
olduunuvekesinolarakbelirlenemeyeceinisyleyerek,tekrarinsanvetop
lumun karmak doasna ve insan aklnn bu konulardaki snrllna atf
yapmaktadr.Birtrdoallkvekendiliindenlikatfedilen,aklnileyiinden
bamszolanbusosyaltutkularaynzamandaahlkprensiplerindeteme
linde yer almaktadr. Bir dier deyile, sosyal ilikilere dzen veren ahlk
prensipler, Yaratcnn insan doasna yerletirdii ve insan davranlarnn
arkasndaki itici gler olan bu tutkularn tarihsel srete aa km olan
sonulardr;rasyonelzmlemeyleanlalabilecekvetekrarinaedilebilecek
yapaykurgulardeil.
Burken ahlk prensiplerin temellendirilmesinde akl ve aklclktan ha
reketedenlereynelttiieletirilerfarklbalamlardadierilkdnemyazla
rnda da yer almaktadr. Burke deiik konulara ilikin yazlarnda,
Enquirydekigibidahatematikvesistematikolmasada,aklveakletmeyetisi
karsnda doal duygular, tutkular ve igdleri (instinct) ne kartmakta
dr. Ahlk prensipler konusunda akl/clk bize salam bir temel sunamaz;
en kesin akl yrtmemiz bile, bir noktaya geldiimizde sadece belirsizlie
deilfakatelikiyededer. 39 Oysainsandakidoalduygular,tutkularya
daigdlerahlkprensiplerintemellendirilmesindeakldandahasalamve
gvenilirdir. nk bunlar akln kararszln ve deikenliini paylamaz
lar. Burken dncesinde, akln salkl ekilde alabilecei alan olduka
snrldr.Kendiifadesiyleakl,almsatm,gramerretmevb.gibisnrl,
darvebasitkonulariinuygundur;fakatsiyaset,ilahiyatvefelsefekonu
larndaehliyetsizdir;aklbualanlardabizekesinliksalayamaz. 40 Ahlkku
rallarnn, devlerimizin (duties) bilgisi rasyonel dnceye dayanmaz. Akl
enfazla,bukonulardagerektemelioluturandoalduyguveigdlerimiz
A.g.e.,s.5051.
Burke,ANoteBookofEdmundBurke,Somerset(ed.),s.93.
40A.g.e.,s.68.
38
39
20

leuyutuuorandadeerkazanr. 41 Buargmantasyonun mantksalsonucu,

doalyapmzdaTanrnniradesininrnolduuiin,ahlkduyguveku
rallarnsonkertedebuycevarlniradesinedayandrlmasdr.Ancakahl
k kurallar ile Tanrsal irade arasndaki iliki, tarihsel srete aa kan so
mutluklar dolaymyla kurulmaktadr. Burkee gre, Tanrnn eylemlerinin
(niye bu duygular, tutkular, igdleri doamza yerletirdiinin) nedenle
rinianlayamasakdaonagvenmekvetevekkletmekzorundayz.Bizesun
duueylerindoasntamolarakkavrayamasakbile,sunduueylereskca
balanmalyz. 42 Burkebuekilde,insandoasndabulunanduyguvetutku
lara doallk ve bir tr kendinde doruluk atfetmektedir. nsan doasna
ilikinbutemelilkeler,ahlkprensiplerinolduukadarsiyasalalandakika
rmlarndatemelinioluturmaktadr.
Burkeahlkkurallarnntemeline,aklyerineinsandoasnnsreklilikta
yandierunsurlarn(duygu,tutku,igdvb.)yerletirirken,aynzaman
daaklnahlkkonulardakendibanahareketetmesinedekarkar.Birdi
erifadeyle,aklahlkilkelerintemelindeyeralmadgibibukonulardasz
sylemeyetkisinedesahipdeildir.Budurumzellikle,BurkenAydnlan
ma dncesinin akla ykledii kritik ilevinden duyduu rahatszlkta
kendisini gsterir. 43 Burkee gre, snrlarn yitirmi akln eletirel kullanm
sosyalvesiyasaladanykcsonulardouracaktr.Thomsonunifadesiyle,
toplumsalyaamayaktatutaney,insanlarnrasyonelfaaliyetleriyannda,
aklnkavramaktaacizkalabileceiveonlarsztoplumsalyaamnkebilecei
duygu, alkanlk, duygusal ballklar, uzlamlar ve geleneklerdir de. Top
lumsaldzeneyneliktahammlszvesaldrganbirrasyonalizm,ktlerini
olduu kadar iyi kurumlar da ortadan kaldrarak sadece ykc olabilir. 44
nkbudurum,insandoasnnileyiinevebununzerindeykselenah
lkvetoplumsalyaamnilkelerineaykrdr.
BurkenLordBolingbrokeunrasyonalistdncelerininironikbireleti
risiolarakkalemealdAVindicationofNaturalSociety(1757)adleserindeki
temel argman, akln eletirel kullanmnn ykc sonularna yneliktir.
Bolingbroke Aydnlanmac bir tutumla geleneksel rgtl dine ve Tanrsal
vahyeaklcargmanlarlakarkmaktavebunlarirrasyonelkurumlarola
rak nitelemektedir. Burke ise, metodolojik bir eletiriden hareketle bu aklc
A.g.e.,s.71.
A.g.e.,s.7273.
43Hereyintartlmasgereklilii,buan(bubeylerinzannettiigibiihtiamdeil)talihsizli
idir.Burke,Reflections,s.91.
44DavidThomson,SiyasiDnceTarihi,ev.AliYaarAydoanvd.,stanbul:uleYaynlar,3.
Bask,2000,s.144.
41
42
21

MuhafazakrDnce/Ahlk
yaklamn sadece dinsel alandaki deil toplumsal ve siyasal alandaki ykc

sonularna da iaret etmektedir: Dinin tahribi/ykm iin istihdam edilen
aralar, aynbaar ile hkmetin/devletin ykm iin istihdam edilebilir; bu
aynaldatcargmanlar,bakahereydenpheedenkiilerin,sorgulanma
snaaslaizinvermeyeceklerieylerekardakullanlabilir. 45 Birdierdeyi
le,akldanhareketederek,toplumsalyaamntemelinioluturanbtnahlk
ilke ve kurallar eletirilebilir ve tahrip edilebilir. Hatta kendi zayfln fark
etmekten kaynaklanan snrlarn yitirmi akla dayanmak, insanln ve me
deniyetinkazanmlarolanbtntoplumsalkurumlarazararvererekfeciso
nulardourabilir.Aydnlanmaclarnaklyla,btnsaygdeervekutsaley
lerin temeli sarslabilir hatta yaratln (Creation) kendisi bile eletirilebilir.
Dini, yaratl, Tanrnn gcn ve hikmetini bir tr budalalk (foolishness)
olarakgrmeninyolualabilir.Bunedenle,aklnbugibikonulardakisnrl
ln teslim etmemiz ve eylerin duyumsanabilir niteliklerinin tesine adm
attmzdaaklmznkrlnkabuletmemizgerekir. 46 Bukonulardaaklc
aklamannsnrlarnavurguyapanBurke,eerbtnmoral/ahlkdevle
rin uygulanmas ve toplumun temelleri, gerekelerini her bir bireye ak kl
makvehaklgstermekzerinekurulacakolsadnyannhalineolurdu?di
ye sormaktadr. 47 Ksacas Burkee gre akl, ahlk ilke ve kurallara ilikin
olumluyadaolumsuzmdahaledebulunmamaldr.Aklnolumlumdaha
lesinden kast, ahlk prensiplerin aklc temellerde savunularak merulat
rlmayaallmasdr.Burke,bunaparalelekildeHristiyanlkdininindoru
larnnrasyonelargmanlarlasavunulmasnadakarkmaktadr.Bukonu
lardakigerektemelaklcargmanlardeil,insandoasndakidoalduygu
lar,tutkularveigdlerdir. 48
Burkenyukardaksacaelealdmzestetik veahlkalanndakirasyo
nalizmeletirisinitamamlayannemlibirkonudaepistemolojidekirasyona
lizm eletirisidir. Burken nazarnda epistemoloji, estetik ve ahlk birbiriyle
dorudanilikilialanlardr.Burkebuerevedebilgiretimsrecineveyarg
gcne ilikin temel unsuru vurgulamaktadr: Duyular (senses), imge
Edmund Burke, A Vindication of Natural Society, (ed.) Ian Harris, PreRevolutionary
Writings, Cambridge: Cambridge University Press, 1993, s. 10; Burken 1757 tarihli ngrs,
FranszDevrimisrecindegerekleecektir.
46A.g.e.,s.1011.
47A.g.e.,s.11.
48Burke,ANoteBookofEdmundBurke,Somerset(ed.),s.68;Burke,bazdinadamlarnndinin
dorularn rasyonel argmanlarla savunarak, din kartlarna kar g kazanmak istemelerini
yadrgamaktadr. Ona gre, bu konuda akla deil insan doasnn yapsna dayanmak gerekir.
nkTanr,insanaaklnnyetersizliinekarfarklduygular,igdlervs.bahetmitirvebun
lar,bukonulardaakldanokdahaiyialr.A.g.e.,s.68.
45
22

lem/tahayylgc(imagination)vemuhakemeyeteneiyadaakl(reasoning
faculty). Duyular ve akla ilikin spesifik deerlendirmelerini bir kenara bra
kacakolursak,konumuzasndannemliolanzellikleimgelemeilikinsy
ledikleridir. Burkee gre gerekliin yaps akln ilkelerine uymayan ynler
ierir.Bunedenlesadecesoyutakldanhareketlebilgiedinmekyadayargda
bulunmakgerekliinfarklynleriniaklnkategorilerine mahkmetmektir.
nk insan akl hi bir zaman bolukta bulunmaz; akln iinde alt bir
ahlkimgelem(moralimagination) 49 vardr.Birdierifadeyle,ahlkimge
lemaklniindealtbalamoluturur.Oysarasyonalistler,aklnbuba
lamndikkatealmazlarveonunieriinide,aklndorualmasnnveger
eeulamasnnnndekiengellerolarakgrrler.Bununsonucunda,akln
gcne dayanan Aydnlanma dnrleri ahlk imgelemin gardropundan
retilmi, insanlarn kalplerinin derinliklerinde yer etmi, plak ve rpertici
doamzn kusurlarn rtmek ve bizim gzmzde onu saygn bir konuma
ykseltmek iin zorunlu olan geleneksel unsurlar gln, sama ve modas
gemibularakbirkenarafrlatrlar. 50 nkonlaragrebuunsurlarirrasyo
neldir ve geree ulamak iin akln tm bu nyarglardan, inanlardan, te
melsizkabullerdenkurtulmasgerekir.Burke,rasyonalistlerinaaladge
lenekler, rf ve adetler, nyarglar, duygular, tutum ve davranlar, riteller,
ortakinanlar,sembollervs.gibitoplumungelenekselunsurlarn,birtoplu
mun ahlk imgelemini, yani akln balamn oluturan birimler olarak g
rr. 51 Onagreakl,bubalamiindehareketeder/etmelidir.
Burkeegreimgelemalglamadanemlibirroloynar.nkbireyialg
lamak ayn zamanda o eyi tasavvur etmeyi, kavramay gerektirir. Kavrama
ise imgelemin ierdii anlam btnlkleri iinde gerekleir. Dolaysyla im
geleminolmamas,anlamszbirdanklkyadaheterojenlikanlamnagelir.
Burkenimgeleminyaratcniteliinden(creativepower) 52 bahsetmesi,onun
dankl toparlayan, eylere ekil veren, onlar anlaml btnlkler haline
getiren yapsndan kaynaklanmaktadr. Ancak imgelemin bu zellii onun
Burke,Reflections,s.77;ahlkimgelemifadesindekiahlk/moralsfatnnhemtanmlayc
hem de normatif bir ierie ayn anda gnderme yaptn syleyebiliriz. Tanmlaycdr nk
imgeleminierii,nasldeerlerolduklarndanbamszolarakntrbirifadeileahlk/moralyani
moralilkevekurallarailikinvarsaymlarierir.NormatiftirnkBurke,belirliolmasgereken
zellikleresahipolanimgelemimoral/ahlkolarakniteler.Ancak,buolmasgerekenzelliklerbir
staklnilkeleriolarakdeil,tarihseltecrbeninrnleriolaraksavunulur.
50Burke,Reflections,s.77.
51Burkengzndebuunsurlardaranlamylapolitikolmasadagenianlamylaoldukapolitiktir.
nkbirbtnolaraktoplumunvetektekbireylerinkarakteri,deerlerivedavranbiimlerize
rindeetkiyarataraksiyasaleylemindayandzeminiolutururlar.BuadanBurkenkltrelun
surlaraynelikbuvurgusununpolitikanlamnhibirzamangzdenuzaktutmamakgerekir.
49
23

MuhafazakrDnce/Ahlk
btnyle yeni eyler retecei anlamna gelmez. Burke bu noktada imgele

minduyumsal(sensory)malzemezerindealtn,ondanbamszolma
dnbelirtir.Birdierdeyile,orijinalolarakduyularnsaladduyumsal
malzemeyeanlamvedzenveren,onutekrarekillendirenveorganizeeden
imgelemdir; 53 gereklii alglamamz imgelem erevesinde, imgelemin yar
dmylageekleir.Ancakimgelemtemeldeduyumsalmalzemezerindeal
yorolsada,ilevi,alglananobjelerintemsiliilesnrldeildir.mgelemini
leyii tavrlara/tutumlara, karakterlere, eylemlere, insanlarn tasarlar
na/maksatlarna,ilikilerine,erdemlerineveerdemsizliklerine 54 kadaruzan
maktadr. Ksacas imgelem, bireysel ve toplumsal dzeyde ok geni bir
alandaetkiliolannemliilevleresahiptir. 55
BurkenLockeareferanslavurguladbirdiernemlinokta,imgelemin
ilevini benzerlikler (resemblance) kurarak yerine getirmesidir. 56 mgelemin
benzerlikler kurarak yeni imgeler yaratmas, eski deneyimlerin rn olan
bilgiveyarglarnyeniduyumsalmalzemeyianlamlandrmadakirolnvur
gular.Dolaysylainsan,yeniduyumlarkarsnda,bilgiveyargsrecinen
celolan(precognitive)tahayylibirerevedehareketederken,aynzaman
dakararlarveeylemleriylegeleceintahayylierevesiniinaeder.Bunun
anlaminsannhibirzamantabularasadurumundabulunmamas,herzaman
verilibiranlamdnyasndanhareketetmesidir. 57 Ksacasimgeleminbilgis
recine ncel olan nemli bir ilevi vardr. Dolaysyla gereklik de nispeten
tahayyli olarak ina edilen bir yapya sahiptir. Bir dier deyile insanlar,
tahayyliolarakyaplanmbirdnyayadoar,oradabyrveeylemdebu
A.g.e.,s.1617.
A.g.e.,s.23.
55 Burken imgelemin rolne ilikin aklamalarna dikkati eken nemli bir dnr Irving
Babbitttir. Burken dncesinde, insana ilikin konularda imgelemin en bata gelen rolne
vurguyapanBabbitt,soyutaklakartahayylianlamerevelerininnemindenbahseder.Irving
Babbitt,BurkeandtheMoralImagination,DanielE.Ritchie(ed.),EdmundBurkeAppraisals
and Applications, New Brunswick and London: Transaction Publishers, 1990, s. 195207;
Burkendncesininneminivurgulayanvebukonudakiliteratrnnemliyazarlarndanbi
risiolanRussellKirk,BurkenAydnlanmadnrlerinekarsavunduuahlkimgeleminin,
bugnksorunlarasndandaneminikoruduunubelirtmektedir.RussellKirk,WhyEdmund
BurkeIsStudied,ModernAge,30:3/4(1986:Summer/Fall),s.237244.
57Ancakinsan,buverilianlamdnyasyokmugibidavranponusfrdaninaetmegiriiminde
bulunabilir. Bu eilim Burken gznde, insann yenilik (novelty) karsnda hissettii slah ol
mazmerakduygusunabenzervesonularykcolabilir.ocukabirtutumlayeniolannpein
den gitmek ve bundan zevk almak Burkee gre ballklarn en yzeysel olann ifade eder. Bu
yndekibirmerakuzunsrmezvesrekliolaraknesnesinideitirir;iddetlibirarzuyasahiptir
fakatokkolaycatatminedilir;veherzamanbirhavailik,acelecilikvekayggrntsnesahip
tir.A.g.e.,s.31.
53
54
24

lunur. Burkee gre akl yetimizi ya da muhakeme gcmz bu tahayyli

anlam ereveleri iinde kullanmalyz.nk gemi, imdi ve gelecek ara
sndakibakuranbutahayylierevelerdir.Burkengzndeinsandoa
snauygunolan,salklolanvefaydalsonulardouran,aklnbutahayyli
balamlardaalmasdr.Bugereklilik,insandoasnnileyiindenvetarih
sel tecrbeden kartlmaktadr. Bu tahayyli erevelerin ierii, insanlarn
uzunzamaniindekideneyimlerindenolumutur.nsanlar,tarihselsreteki
tecrbelerininsonucunda,insannksmiaklkapasitesivekeyfiiradesini,or
tak yaamn gereklilikleriyle uyumlu hale getirmenin yollarn ve geleneksel
olarakbunlardevamettirmeninilkevekurallarnbulmulardr.Ahlkim
geleminieriinioluturanvebellibirsrekliliktayanbugelenekselunsur
lar,ouzamanaklcekildekavranamayacakancakinsandoasndakkle
rinibulantemelleresahiptir.
Bununla birlikte, Aydnlanma dnrlerinin yapt gibi, akl bu tahay
ylibalamlarnsnrlarndankurtarpzerkhalesokarakrasyonalistteoriler
retilebilir.Ancakaklnbutarzkullanm,herzamanykcvegerekzgr
leterssonulardourmayamahkmdur.nkBurkengznde,mev
cutahlkimgelemdenbamszhareketetmekiddiasndakiakl,dizginlerini
yitirmi iradenin keyfiliini tayacak ve insan doasnn, ahlk imgelemin
ieriinioluturanunsurlarcaehliletirilmiolankusurlarntmplaklyla
yanstacaktr. Ksacas, Burken tercihi, plak akln rettikleriyle kartlk
iinde tanmlanan ahlk imgelemin ieriinden yanadr. Burken bu ere
vedeki dncelerinin, insan doasndaki tutkulara ya da itici glere dair
aklamalarylauyumiindeolduunuvebirbirinitamamladnsyleyebili
riz.yleki,insandoasndakitoplumailikinolantutkularnileyii,ahlk
imgelemin ieriini oluturan unsurlarn nitelikleriyle btnlemektedir. Bir
dier ifadeyle, ahlk imgelemin ierii insan doasnn ileyiini somutla
trmaktadr.Bunedenledeaklnbilinlitasarmnnrndeil,doaltutku
veduygularntarihselsreteolumurnleridir.
Burkendncednyasndanemlibiryeresahipolannyarg,pratik
akl/saduyu,gelenekvb.gibidierkavramlarda,yukardaifadeettiimizba
k asna farkl ynlerden destek olmaktadr. Burke metinlerindeki doal
duygular,nyarglar,doalyapmznunsurlar,ahlkimgeleminieriivb.gi
biifadelerbirtrortakduyuyu(commonsense)temsiletmektevebirbirleri
neyaknyadabenzeranlamdakullanlmaktadr.Gelenekler,adetler,inanlar,
kurumlar,davrantarzlar,tutumlarvb.isebuortakduyununsomutlukka
zanmhalleriolarakgrlmektedir.Burkenmoralduygulareskinyarg
25

MuhafazakrDnce/Ahlk
larlaokadaryakndanilikilidirki,hemenhemenbirveayneydir 58 eklin
dekiyargsnbuyaknanlamlkullanmarnekolarakverebiliriz.Aynekil
deBurken,dinselinanlarvezellikleonlarnkilisedekurumsallambi
imini,kenditoplumuvegenelolarakAvrupaiin,entemelnyarglardanbi
risiolarakgrmesivesavunmasnda,bubalamdakinemlibirrnekolarak
dnebiliriz. Aka ifade edersek, Burke empirizmini ahlk ve dini alana
tayarak buradaki temel varsaymlarn eletirilmesi iin kullanmaz. nk
aklaynelikeletirilerdegerekliolanempiristtezler,ahlkprensiplerekar
ykcbirsilahdaolabilir.Burkebunoktada,Humedaolduunudnd
empirist phecilii paylamaz. 59 Burkee gre, Humedaki gibi empirist te
meldenhareketleyadaBolingbrokedakigibirasyonalisttemeldenhareketle
ahlkvedinihakikatleriykabilirsiniz.BunedenleBurkeempiristphecili
in muhtemel ykcl karsnda sko Aydnlanmasnn dier iki nemli
dnrAdamSmithinveJamesBeattienindncelerinedayanmaktadr.
Ksaca belirtmek gerekirse Burke ahlk alanndaki kurallar, davran bi
imlerini,tutumlarvedeerleriinsandoasnnaklnhakimolmadileyi
biimiyle temellendirmekte ve merulatrmaktadr. Ancak Burken dn
cesinde insan doasnn ileyii tarihsel bir temele oturtulmutur. nk in
san doasnn rn olan toplumsal yap, kurum ve kurallar tarihsel sre
iinde olumutur. Bu noktada zmleme bireyselden toplumsala kaydrl
maktadr.nkbukurumvekurallarbireyindeilgenelolarakinsantr
nn, insanln belli bir tarihsel sreteki rnleridir. Bu noktada bu kurum
ve kurallar karsnda, akln gcne dayanan insann ykc ve yeniden ina
edicitavrdeil,aklngszlnfarkedeninsannmtevaztutumun
plana kmaktadr. Bu nedenle Burken znesi, Aydnlanmann rasyonel
otonomznesindenfarklolarak,aklnokiyitanrvebundandolayondan
kuku duyar, bu yzden kendisini, hayatn olaan/allm yollarndan
saptracakaklyrtmelerdeekingenolacaktr. 60
Edmund Burke, An Appeal from the New to the Old Whigs, in Consequence of Some Late
DiscussionsinParliamentRelativetotheReflectionsontheFrenchRevolution(1791),ed.PeterJ.
Stanlis,SelectedWritingsandSpeeches,Washington,D.C.:RegneryPublishing,1997,s.645;ayr
cabkz.StephenMiller,EdmundBurkeRevisited,PartisanReview,AcademicResearchLibrary:
64/4,Gz1997,s.567.
59BurkeHumeunbirokdncesindenetkilenmideolsaondakiempiristpheciliinmuhtemel
ykc sonularndan kayg duyar. Burke ve Hume arasnda birok noktada benzerlikler bulmak
mmkndr:Aklaihtiyatlyaklama;imgeleme,duyguya,alkanla,duygudala(sympathy)ve
gelenee ynelik vurgular; temel empirist tezler; insan doasna ilikin baz varsaymlara duyulan
inanvb.Ancakbubenzernoktalarnyanndafarkllklarolduunudaunutmamakgerekir.rnein
Burke,aklaynelikeletirilerindenetkilensede,Humeungelenekseldinireddetmesineiddetlekar
karveJamesBeattieninHumeaynelikeletirilerinicokuyladestekler.
60Burke,ANoteBookofEdmundBurke,Somerset(ed.),s.90.
58
26

IIIEVRENSELLKVETARHSELLKARASINDAAHLK/SYASET
Burkenepistemoloji,estetikveahlkbalamndakidncelerinibirbtn
olarak deerlendirdiimizde, yntemsel adan evrensellik ve tarihsellik
arasndakalm,ikiyaklamdakullananvebirekildebunlaruzlatrmaya
alan bir dnrle kar karya olduumuzu syleyebiliriz. Batan belirt
mekgerekirseBurkendncesindebiryandaTanrsaliradedetemellenen
evrenselcivemutlakbirargman,teyandainsandoasnnakladayan
mayanileyiininempirikaklamasnavetarihseltecrbeninrnlerineda
yanantarihselcivegrececibirargmanyanyanabulunmaktadr. 61 Buer
evede Burke bir yandan ahlk prensiplerin rasyonel ekilde aklanamaya
can,akladayandrlamayacansavunurken;teyandanbuprensiplerig
receli hale drmemek ve salam bir temele oturtmak iin insan doasnn
sabitilkelerine,onlarnileyiine,bunlarinsandoasnayerletirenYaratc
nn iradesine ve bunlarn tarihsel sreteki somut ekilleniine dayanmakta
dr. 62 BirdierifadeyleBurkenyapt,akladayalnormatifliireddederek
empirik zmlemeye bavurmann sonucunda znellie ve grecelilie
dmeyiengellemekiin(nkbu,keyfilikyarattiindzeniinzararl
dr),normatifliibakabirtemeldekurmaabasdr. 63 Burkebutemeli,insan
doasnn istikrarl yap ve ileyiinde bulunan tutkulara, duygulara, ig
dlere vb.ne ve bunlarn tarihsel sreteki somutlamas olan geleneklere,
nyarglara, tavr ve tutumlara, davran kodlarna, sembollere dayanarak
kurma abasndadr. Ancak ahlk prensiplerin tarihsel tecrbeye dayand
rlmas, bu kurallarn ieriini greceliletirme sonucunu dourabilmekte
dir.Burkenbusonucuengellemekiinsavunduuargman,insandoas
nnyapveileyiininsonkertedeTanrsaliradeyedayandrlmasdr.
Ortak/Evrensel insan doasnn rasyonel olmayan ileyiine dayanan bu
bak asnda, bireyler iin balayc olan ahlk kurallar kurucubir akldan
61LeoStraussunNaturalRightandHistorybalklalmasndakiBurkeyorumundanhareketle,
bu iki argmann Burke metinlerindeki ilikisine odaklanm bir alma iin bkz. Joseph F.
Baldacchino, Jr., The ValueCentered Historicism of Edmund Burke, Modern Age, 27:2, 1983:
Bahar,s.139145.
62 Rodney W. Kilcup, Reason and the Basis of Morality in Burke, Journal of the History of
Philosophy,vol.17,no:3,1979,s.271.
BuikiamabtnBurkemetinlerindegenellikleaka,bazendesatraralarndafakatsrekli
olarak yan yana bulunmaktadr. Ayrca belirtmek gerekir ki bu iki ynl savunu, Burken d
ncesindeki nemli gerilim noktalarndan birisini tekil etmektedir. Will Herberg bu gerilimi
Burkeparadoksolarakadlandrmaktadr:yleki,BurkebiryandanFransznsanveYurtta
Haklar Bildirisini soyut ve metafizik olmakla sularken, te yandan Fransz devrimcilerinin
sonsuz deimez yasaya kar sularndan bahsetmektedir. Bkz. Ryan Holston, Burkes
HistoricalMorality,Humanitas,VolumeXX,Nos.1ve2,2007,s.40.
63
27

MuhafazakrDnce/Ahlk
deil,verilibirtoplumdamevcutolanahlkkurallardanyaniempirikbirin
celemedenhareketleelealnmaktadr.Dolaysylasonkertedemevcutahlk
kurallar, insan doasnn ileyiinin doal somutlamas olarak grlmekte
dir. Bu noktada Burken Smithle uyum iinde olduunu syleyebiliriz.
Burken,Smithinahlkteorisineynelikvcszlerinintemelideburada
bulunmaktadr. 64 Burkee gre Smith, mevcut toplumdaki ahlk kurallarn
temelinirasyonalistbiraklamayladeil,insandoasnnyapveileyiinin
empirikzmlemesiyleortayakoymaktadr.Buempirikzmleme,ahlk
kurallarntemelinialkanlklarda,geleneklerde,zamaniindebelirlieylemle
rionamayadaonamamakonusundaolumusosyalkonsensstebulmakta
dr.Birdierdeyile,insandoasnnileyiininempiriksonular,kendisini
belirlisosyalkurallarda,normallemidavrankodlar,deerlervetutumlar
da aa vurmaktadr. Dolaysyla ahlk teorisi akla deil, insan doas
dolaymyla somutlaan empirik sonulara dayanmaktadr. Bu dnceler,
Burkenargmanlarndesteklemektedir. 65
BubalamdaEnquirydekiempiristargmanlargzardedenveBurke
doal hukuk gelenei iine yerletiren yorumlara da ksaca deinmek gere
kir. 66 zellikle kinci Dnya Sava sonras dnemde ne kan bu anlaya
gre,Burkenevrensel,kutsalvedeimezahlkdzeneolaninancbtn
dncelerininmerkezindeyeralmaktadr.Tutku,duygu,tecrbe,alkanlk,
gelenek,faydavb.gibikategorilerBurkeiinmutlakvekoulsuzdeildir;bu
evrensel kutsal ahlk ilkelerle snrlanmtr. Hristiyan doal hukuk teoris
yenlerine gre, evrensel ve deimez ahlk ilkelerinin bilgisi doru akln
(right reason) almasyla elde edilebilir. Duyum ve alg dnyas ile snr
lanmayandoruaklrasyonel,aknvedeimezevrenselgereklerikavra
BurkeAdamSmithe,TheoryofMoralSentimenteserineilikinolarakyleyazar:Sadeceteori
nizinyaratclndanmemnunolmadm,aynzamandaonunsalamlnavegerekliinedeik
naoldum....EskiahlksistemlerininoksnrlolduunuvebuBilimin(Science)kesinlikle,tm
insandoasndandahadarbirtemeledayanamayacandnyorum....Herzamanaynolanin
sandoasnadayalsizinkigibibirteori,insannherzamandeiendncelerinedayalolanteori
ler unutulduunda, yaamaya devam edecek. ONeill, A Revolution in Morals and Manners:
TheBurkeWollstonecraftDebate,s.119120.
65Literatrdekimin kimdenetkilendiine dair eitliyorumlarbulunmaktadr. Biz genelbirifa
deyle, Burken, baz noktalarda nemli erhler koymakla birlikte sko Aydnlanmas gelenei
iindenkonutuunudnyoruz.AncakspesifikolarakbakarsakbazkonulardaBurkenok
farkldndnvebazdnceleri,tarihselolarakdahanceyazdnsaptamakmmkn
dr.rneinTheoryofMoralSentiment(Smith)1759tarihliiken,Enquiry(Burke)1757tarihlidir.Ya
niBurke,EnquirydekiargmanlarSmithiokumadanncegelitirmitir.
66 Francis P. Canavan, The Political Reason of Edmund Burke, Durham, NC: Duke University
Press,1960;PeterJ.Stanlis,EdmundBurkeandtheNaturalLaw,AnnArbor,MI:Universityof
Michigan Press, 1958; Joseph L. Pappin III, The Metaphysics of Edmund Burke, New York:
FordhamUniversityPress,1993.
64
28

yabilir. 67 Buyorumcular,Burkenbutarzrasyonalistbiryaklamasahipol
duunusavunurlar.Ancakbizegre,buyorumukabuletmekBurkenakln
doas ve gcne ilikin tm eletirilerinin stn rtmeyi gerektirecektir.
Genelolarakifadeedecekolursak,Burkeiinahlk,sosyalvepolitikilkeleri
ya da ykmllkleri aklc esaslara dayandrmak zm deil tam tersine
sorununtakendisidir.KlasikveHristiyandncearkaplannasahipbird
nrolarakBurke,insandoasndaierengenelolarakeylerindoasna
ilikin grlerini akn bir temele dayandrmakta herhangi bir saknca gr
memektevehattabuargmanndncelerininmerkezineyerletirmektedir.
AncakBurkenkalknoktasnoluturanLockeuepistemolojikvarsaymlar
veskoAydnlanmasnnortakduyufelsefesionu,buakntemellendirmeyi
rasyonel olarak kavrama imkann dlayan bir akl anlay ile ba baa b
rakmaktadr.Dolaysylainsandoasndavegenelolaraktarihselsreteetki
li olan Tanrsal irade rasyonel olarak anlalamamakta ve kendisini tarihsel
tecrbe ve rnlerde aa vurmaktadr. Ksacas evrenselin (Tanrsal irade
nin, deimez insan doasnn, eylerin moral dzeninin vs.), deiken bir
doaya sahip olan tikellikler iinde kendisini gstermesi Burken dnce
sindekitemelgerilimnoktasnoluturmaktadr. 68
BubalamdaBurken,Yaratcnniradesiolanaknahlkkuralveilke
lerin varlna olan inanc tartmaya gerek kalmayacak kadar aktr. Gl
birdiniinancasahipolanBurkedoada,insandoasnnyapsveileyiinde
ve btn tarihsel srete Tanrsal iradenin yansmasn grmektedir. Ancak
nemli olan bu kesin inanc deil, bunun epistemoloji ve ahlk alanna, ora
dan da sosyal ve politik teoriye nasl yansddr. Burke epistemolojide s
ko/ngilizempiristgeleneinitakipederveahlkilkelerinaklayadarasyo
neldnceyedayandrlamayacansavunur. 69 Ksacastemelsorun,buku
ralveilkelerinvarlnaynelikinandeil,bunlarnbilgisineneyle,naslve
ne derece ulalabileceidir. Bir dier ifadeyle, Burken Yaratcnn iradesi
olarakgrdinsandoasnnilkelerininveahlkkurallarnnormatifliine
Kilcup,ReasonandtheBasisofMoralityinBurke,JournaloftheHistoryofPhilosophy,s.272.
Rodney W. Kilcup, Burkes Historicism, Journal of Modern History, 49, September 1977, s.
406410;Kilcup,ikiyaklamasnndaBurkendncesindebulunduunuvesahtebirtutarl
lkarayurunaherhangibirisininyoksaylmamasgerektiinivurgulamaktadr.Kilcupbuiki
yaklamnbirlikteliini,Burkeniindebulunduutarihseldneminzellikleriyleaklamakta
dr.Onagre,Burketekibufelsefiproblem,18.yzyldan19.yzyladoruevrilendnemdebir
okdnrdeyleyadabylezlmeyeallantemelbirsorunsalolacaktr.A.g.m.,s.410.
69Budurum,Burkedoalhukukgeleneineyerletirendnrlerasndanciddiproblemler
yaratmaktadr.BudnrlerBurkenempirizminikabuletmeklebirlikte,bunungeneldn
cesiiindekiyerini/etkisinikkgrmeyadadncesineikinolanmetafizikleattnileri
srmeeilimindedirler.Ayrntlariinbkz.Canavan,ThePoliticalReasonofEdmundBurke,s
4553;PappinIII,TheMetaphysicsofEdmundBurke.
67
68
29

MuhafazakrDnce/Ahlk
olan inanc tamdr. Ancak Yaratcnn iradesini anlamak iin insan aklnn,
rasyonelanlayngcnedeil,insandoasnnakladayanmayanileyiinin
empirikaklamasnavetarihseltecrbeninrnlerinebavurmakgerekir.n
sanzayfvesnrlaklylaahlkilkevekurallarkavrayamaz.AhlkHristi
yan doal hukukulardaki gibi doru akln ileyiine dayandrlamaz. Akln
busnrllkonusundaBurkenskoAydnlanmasdnrleriylehemfi
kir olduunu syleyebiliriz. Tekrarlamak gerekirse, bunun temelinde de
Burkenaklndoasvealannailikindnceleri,rasyonaliteninsnrlar
nailikinvurgusubulunmaktadr.
Ancakyukardabelirttiimizgibi,ahlkteorisindeakladayalnormatiflii
eletiren Burke, ahlk kurallarn greceli hale gelip temelsiz kalmasnn da
ok tehlikeli olduunu dnmektedir. Bu nedenle Burken dncesinde,
aklaynelikamanszeletirilerbazdnrlerdeolduugibiTanrnnvarl
na,evrenindzenliliineyadaortakahlkstandartlarngeerliliineyne
likbirpheciliidourmamaktadr.Burkeegre,aklnalannntesinege
enbugibiinanlarasahipolmamzhemdoalhemdegereklidir.nkbu
inanlara ynelik phecilik, sebep olaca keyfilik ve kaos nedeniyle sosyal
dzen iin zararldr. Burken bu konudaki dncelerini, sko Aydnlan
masnn ortak duyu (common sense) ekolnden olan James Beattienin
EssayontheNatureandImmutabilityofTruth 70 balklalmasnailikinde
erlendirmelerindenkartabiliriz.BurkeegreBeattie,rasyonaliteninsnrla
rngsterirkenaynzamandaphecilikten,zelliklediniveahlkkonular
dakipheciliktenkanmamzsalayacakargmanlarsunmaktadr.nk
phecilik,genelolarakbilgidevezelolarakahlkdeerlerdekitmkesin
liiyoketmekte,dnyadaherhangibireydekesinlikiinsalambirtemelb
rakmamaktadr.Burkeegrebununsonucunda,toplumsalyaamiinzorun
luolanherbilgimizveherbirahlkilkevekuralmzgvenilmezvepheli
halegelmektedir.Bunedenlebupheciyaklamhemtemelsizhemdetehli
kelidir ancak Aydnlanma ann her eyi eletiren mizacna uygundur.
Beattienin ortak duyu kavram erevesindeki dnceleri pheciliin bu
tehlikelerinekargelitirilmiargmanlardr.Bunagreaklveortakduyu
birbirindentamamylaayrdnlmelidir.Rasyonelyetimizokadarsnrl
drki,sadeceonadayandmzda,phecilikkanlmazsonutur.Ahlkve
dinihakikatlerintemelleriniakladayandramayz.Butemelgereklerakletme
sreciyle, tmdengelimle ya da tmevarmla elde edilemez. Bunlar,
70Beattieninalmas,empirizminHumeunyaptgibitmmantksalsonularylakabuledil
mesinin yarataca pheci sonulara vurgu yapmaktadr. Humecu phecilie kar, ahlk ve
dinikonulardakikesinliiinsanlardakiortakduyudatemellendirmektedir.Kilcup,Reasonand
theBasisofMoralityinBurke,JournaloftheHistoryofPhilosophy,s.278.
30

Beattienin ifadesiyle ancak insanlardaki ortak duyu ile kavranabilir. Ortak

duyununileyii,aamalbirargmantasyon[progressiveargumentation]ek
lindedeilani,igdselveokkuvvetlibiritki[impulse]71 eklindegerekle
ir. Ksacas ortak duyu, akletme srecinin dnda doal ve sezgisel bir tepki
olarakyaanmaktadr.72 GenelolarakBeattieninortakduyuyailikindnce
lerini,aklndorularkarsndakalbinduyarllna(sensibilityofheart),kal
binyasasnavedoalduygularareferanslarolarakokuyabiliriz.Beattieninbu
dnceleriBurkenbeenisinivecokuluvglerinikazanmtr.73
BtnnormatiftemelaraynaramenBurkenahlkkurallar,aklye
rineinsandoasnnileyiibalamndaekillenentarihseltecrbeyedayan
drmas,bukurallarnmutlakevrenselilkelerolarakdnlmemesinidebe
raberindegetirmektedir.BunedenleBurke,temelahlkilkelerininsanyap
m/tasarmolmadn,insandoasdolaymylabirekildeTanrsaliradeye
dayandnvarsaymayaalsada,bazyorumcularagre,tarihseltecrbeye
ynelik vurgusu nedeniyle, bu kurallarn ieriini izafiletirme eilimi gs
termektedir. 74 Bunoktadaterazininhangikefesininarbastnagrefarkl
Burkeyorumlaraakmaktadr.Bizegre,Burkemetinlerindekimutlakve
izafi olan arasndaki bu gerilim hassas bir dengeye oturtulmutur. Bunun
merkezi unsuru ise akl eletirisidir. Belirtmek gerekir ki, Burke iin her za
man bilgi srecinde ve ahlk alanda kesinlik problemi vardr. nsan hi bir
zaman mutlak doru bilgiye ve ahlk kavraya ulaamaz; her zaman sisli
olanalanlardaelyordamylahareketeder.Dolaysylaevrensel bazgenelle
melerdenhareketetmekyadadorubilgininmeruluunubugenelyarglara
dayandrmakepistemolojikveahlkalandakikesinlikprobleminezmde
ildir.nkBurkeiinbuikialan,insannkusurludoasvebilgiretims
recinin nitelii nedeniyle kesinlikten uzaktr. Ancak te yandan, Burken
inancnagre,evrenselahlkilkelervardrfakatbizkusurludoamzlabun
larnbilgisinetam olarakulaamayz;akladayanarakisehiulaamayz.Bu
noktada yapabileceimiz tek ey, insan doasnn sonularna yani tarihsel
deneyiminbireyselaklaanrnlerinedayanmaktr.Birdierdeyile,insa
nnkendisnrlaklnadeildebirbtnolarakinsantrnnaklnsomut
A.g.m.,s.279.
Buinancmziinbakabirsebepgstermeksizin,sezgiselbirilkeyeinanyoruz;doamznya
sas bizi buna inanmaya sevk ediyor, tpk le vakti ak gzlerimize sunulduunda renkleri
grmemize sevk ettii gibi. ONeill, A Revolution in Morals and Manners: The Burke
WollstonecraftDebate,s.125,136.
73Genelolarakortakduyuokulunun,zelolarakdaBeattieninBurkezerindekietkilerininay
rntlariinbkz.A.g.e.,s.123127;Kilcup,ReasonandtheBasisofMoralityinBurke,Journalof
theHistoryofPhilosophy,s.278281.
74Kilcup,BurkesHistoricism,JournalofModernHistory,s.394410.
71
72
31

MuhafazakrDnce/Ahlk
latrangelenekselunsurlaradayanarakhareketetmekzorundaolmasnnne
denibudur.
Gelenekselolana,ahlkimgeleminieriine,doalduygulara,ortakinsan
doasnaynelikvurgularadayananbugenelyargahlkalandaolduuka
darsosyalvepolitikalandadageerlidir.nkBurkengzndebualanlar
birbirinden ayr ekilde dnlemez. Ahlk teorisine ilikin grlerinde
aakanbuevrenselliktarihsellikvemutlaklkgrececilikproblemi,sos
yalvesiyasalteoriyeilikindnceleriasndandaoknemlidir. nk
Burken ifadesiyle, gerek/hakiki siyasetin ilkeleri geniletilmi ahlk (morality)
ilkeleridir. 75 Burkegnmzdehalanemliklannokta,modernsiyasetve
ahlkteorisindegnmzedeinsregelenbutemelproblemeodaklanmas
dr. Bu sorun, greceliletirilen tarihsel anlayn iddialar/sonular ile istik
rarl/salam ahlk ilkelere olan ihtiyacn uzlatrlmas problemidir. Burke,
balayc ahlk prensiplerin akln yapsnda deil, canl tarihsel srecin ak
ndabulunabileceinigstererek,tarihselveahlkanlayuyumluhaleso
kabilecekargmanlarsunmaktadr. 76
KAYNAKLAR
Ayling,Stanley,EdmundBurkeHisLifeandOpinions,London:JohnMurray,1988.
Babbitt,Irving,Burke and theMoralImagination,DanielE.Ritchie(ed.),Edmund
Burke Appraisals and Applications, New Brunswick and London:
TransactionPublishers,1990,s.195207.
Baldacchino,JosephF.,Jr.,TheValueCenteredHistoricismofEdmundBurke,Mo
dernAge,27:2,1983:Bahar,s.139145.
Boulton, James T., Editors Introduction, Edmund Burke, A Philosophical Enquiry
intotheOriginofOurIdeasoftheSublimeandBeautiful(1757),Oxford:Basil
Blackwell,1987,s.viixlviii.
Burke, Edmund, A NoteBook of Edmund Burke, H.V.F. Somerset (ed.), Cambridge:
CambridgeUniversityPress,1957.
________, A Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and
Beautiful(1757),ed.J.T.Boulton,Oxford:BasilBlackwell,1987.
________, Reflections on the Revolution in France, OxfordNew York: Oxford
UniversityPress,1993.
Bualmadaspesifikolarakahlkteorisizerindedurulmutur.Burkenbuerevedekid
ncelerininsosyalvesiyasalteoridekisonular,makaleformatnntadsnrllklarnedeniyle,
ayralmalardaelealnacaktr.
75Baldacchino,TheValueCenteredHistoricismofEdmundBurke,ModernAge,s.141.
76Kilcup,ReasonandtheBasisofMoralityinBurke,JournaloftheHistoryofPhilosophy,s.
271;Holston,BurkesHistoricalMorality,Humanitas,s.41vd.
32

________,, A Vindication of Natural Society, (ed.) Ian Harris, PreRevolutionary
Writings,Cambridge:CambridgeUniversityPress,1993,s.857.
________,AnAppealfromtheNewtotheOldWhigs,inConsequenceofSomeLate
Discussions in Parliament Relative to the Reflections on the French
Revolution (1791), ed. Peter J. Stanlis, Selected Writings and Speeches,
Washington,D.C.:RegneryPublishing,1997,s.626657.
Campbell,T.D.,AdamSmithandNaturalLiberty,PoliticalStudies,Vol.XXV,No.4,
December1997,s.528534.
Canavan, Francis P., The Political Reason of Edmund Burke, Durham, NC: Duke
Cevizci,Ahmet,AydnlanmaFelsefesi,FelsefeTarihiCilt4,Bursa:EzgiKitabevi,2002.
Condorcet,nsanZekasnnlerlemelerizerindeTarihiBirTabloTasla,ev.Ouz
Peltek,CiltIveII,stanbul:MilliEitimBakanlYaynlar,1990.
Descartes,Ren,MetotzerineKonuma,ev.K.SahirSel,stanbul:SosyalYaynlar,
1994.
Eagleton, Terry, Estetiin deolojisi, ev. Blent Gzkan, Hakk Hnler vd., Ankara:
DorukYaynlar,2003.
Hayek, Friedrich A. Von, Hukuk, Yasama ve zgrlk, ev. Atilla Yayla, Ankara:
TrkiyeBankasKltrYaynlar,1996.
Himmelfarb, Gertrude, The Roads to Modernity The British, French, and American
EnlightenmentsNewYork:Knopf,2004.
Holston, Ryan, Burkes Historical Morality, Humanitas, Volume XX, Nos. 1 ve 2,
2007,s.3763.
Hume, David, nsan Doas zerine Bir nceleme, ev. Aziz Yardml, stanbul: dea
Yaynlar,1997.
Kant,Immanuel,AydnlanmaNedir?SorusunaYant(1784),SeilmiYazlar,ev.
NejatBozkurt,stanbul:RemziKitabeviYaynlar,1984,s.139148.
Kilcup,RodneyW.,BurkesHistoricism,JournalofModernHistory,49,September
1977,s.394410.
________, Reason and the Basis of Morality in Burke, Journal of the History of
Philosophy,vol.17,no:3,1979,s.271284.
Kirk, Russell, Why Edmund Burke Is Studied, Modern Age, 30:3/4 (1986:
Summer/Fall),s.237244.
Miller, Stephen, Edmund Burke Revisited, Partisan Review, Academic Research
Library:64/4,Gz1997,s.562571.
Muller, Jerry Z. (ed.), Introduction: What is Conservative Social and Political
Thought?, Conservatism An Anthology of Social and Political Thought
From David Hume to the Present, Princeton, New Jersey: Princeton
UniversityPress,1997,s.331.
33

MuhafazakrDnce/Ahlk
ONeill,DanielIrvin,ARevolutioninMoralsandManners:TheBurkeWollstonecraft
Debate,LosAngeles:UniversityofCalifornia,DoktoraTezi,1999.
Pappin III, Joseph L., The Metaphysics of Edmund Burke, New York: Fordham
Ryan,VanessaL.,ThePhysiologicalSublime:BurkesCritiqueofReason,Journalof
theHistoryofIdeas,2001,s.265279.
Stanlis, Peter J., Edmund Burke and the Natural Law, Ann Arbor, MI: University of
MichiganPress,1958.
Thomson, David (ed.), Siyasi Dnce Tarihi, ev. Ali Yaar Aydoan vd., stanbul:
uleYaynlar,3.Bask,2000.
Toulmin, Stephen, Kozmopolis: Modernitenin Gizli Gndemi, ev. Hsamettin
Arslan,stanbul:ParadigmaYaynlar,2002.
Yaln,ahabettin,nsanHaklarnaDeontolojikBirTemel,LiberalDnce,Say
34,Bahar2004,s.155162.
34
AHLKNORMLARINONTOLOJK
KAYNAIveEPSTEMOLOJK
DEERBALAMINDA
DN/TANRIAHLKLKS
Ferhat AKDEMR
ZET
Ahlkdeerlerinkaynavebalayclsorunuahlkfelsefesininentemelso
runlarndanbirisidirvekonuyailikinolarakdafelsefetarihindeokfarklg
rlerdilegetirilmitir.Bizbumakalemizde,bubalamdadin/tanrahlkiliki
sinitartmaktayz.Makalede,nce,ahlknkaynandindegrenlerilebug
re kar kanlarn temel tezleri eletirel bir deerlendirmeye tabi tutulmakta
veardndandailkikisinenazarandahalmlveolumlubirncyolneril
mektedir.
AnahtarKelimeler:Ahlk,Felsefe,Tanr,Din,Teizm,Ateizm.
GR
Ahlkfelsefesininentemelsorunlarndanbirisininahlknormlarnontolojik
kaynannveepistemolojikdeerininneolduusorunuolsagerektir.Daha
Yrd.Do.,SinopniversitesiEitimFakltesi.

MuhafazakrDnce/Ahlk
akbirifadeyle,ahlkfelsefesineilikinentemeltartmasanrz,ahlkde
erlerinkaynannneolduu/olmasgerektiiveahlkkurallarnnbalay
clnn nerden geldii/gelmesi gerektii sorunudur. Sz konusu sorun
Aristotalesten I. Kanta, Epikrden D. Humea, J. S. Millden G. E. Moorea
kadargenibirfilozoflardizgesininilgisiniekmi,dolaysylafarklfelsefeci
lerin gznde farkl deerlendirmelere konu olmutur. rnein, ahlk
Aristotalesaklla 1 ,MooreveBergsonsezgiile 2 ,EpikrosveKirenelerhazla 3 ,
Humetutkuile 4 J.S.Milldefaydaile 5 temellendirmeyealrken 6 batdn
yasndaKantveKantgelenektengelenRashdall,Newman,TaylorveSorley
gibifelsefeciler,J.Calvin,GordonClarkvePaulTillichgibiteologlarveslam
felsefe ve kelam geleneinde de Gazzali ve Ear gibi kelamcfilozoflar ge
neldedin,zeldeiseTanrdnesiiletemellendirmeyolunagitmilerdir.
tebizbumakalemizde,dieryaklamlaralmamznilgialandndatuta
rak,dininancahlkntemeliolarakelealacakvedinileahlkarasndanetr
birilikininolduuvedininahlkanetrveneldebirtemeltekilettii
sorununutartmakonusuedineceiz.
Ahlkvedinfelsefesiileilgilialmalaragenelolarakbakldnda,ahlk
iledinarasndaokgenelhatlarileifadeetmekgerekirse,biridindenahlka
dieriiseahlktandinegidennedenselvezorunlubirilikininolduu;buiki
sinin, aralarnda her hangi bir ilikiden sz edilemeyecek ekilde ilgisiz ve
ilikisiz kompartmanlar olduu; ve nedensel ve zorunlu olmamakla birlikte
aralarndalmlveolumlubirilikininolduu[yadaolabilecei]eklinde
temelyaklamnvarlndanszedildiigrlecektir. 7 Dinileahlkarasnda
nedenselvezorunlubirbagrenilkyaklamagre,geneldedin,zeldeise
Tanrahlknbiriciktemelidir.Bunedenledinsizbirahlktanszedilemeye
ceigibiahlkszbirdindendeszedilemez.Buyaklam,lmlfelsefhaliyle
yorumlandnda ahlk baz din inanlar gerektirir, daha ar din haliyle
yorumlandndaiseahlkdinizorunluklareklindeifadeedilebilir.Enzl
Aristotales,NikomakhosaEtik,ev.SaffetBabr,AyraYaynlar,1998,stanbul,
GeorgeEdwardMoore,PrincipiaEthica,CambridgeUniversityPress,Cambridge,1978,s.3vd.;
OsmanElmal,GeorgeEdwardMooredaEtik,ArSanatKitabevi,stanbul,2007,ss.;HenriBergson,
AhlknveDininkiKayna,ev.M.Karasan,M.E.B.Basmevi,Ankara,1949,s.299vd.
3NigelWarburton,FelsefeyeGiri,ev.AhmetCevizci,ParadigmaYaynlar,stanbul,2000,s.53.
4DavidHume,ATreatiseofHumanNature,ed.L.A.SelbyBigge,ClarendonPress,London,1972,
5SibelztrkGntre,JeanStuartMillinAhlkAnlay,lyaYaynevi,zmir,2007,s.17;RecepK
l,AhlknDiniTemeli,TrkiyeDiyanetVakfYaynlar,Ankara,1992,s.72vd
6 Ahlkn temellendiriliine ilikin sz konusu deerlendirmeler hakknda detayl bilgi iin bkz.
Kl,AhlknDiniTemeli,ss.1772,85125;AlasdairMacIntyre,ErdemPeinde:AhlkTeorisizerine
Biralma,ev.Muttalipzcan,AyrntYaynlar,stanbul,2001,s.83vd.
7Genibilgiiinbkz.MehmetAydn,DinFelsefesi,DokuzEyllniversitesiYaynlar,zmir,1990,
ss.238257;CaferSadkYaran,slamdaAhlknartKa?,ElifYaynlar,stanbul,2005,ss.3845.
1
2
36

F.Akdemir: Din/TanrAhlklikisi
ifadesini,DostoyevskininKaramozovKardelerisimliromanndaromankah
ramanIvannazndavedeiikbirversiyonuileJeanPaulSartredabu
lanveahlkiyiyiTanrnniradesineindirgemeksuretiyleileriyorumlarteo
lojiksubjektivizmevardrlanbuyaklam,Tanryoksahereymbahtr. 8
eklinde zetlenebilir. Kimi teist egzistansiyalistlere, Kierkegaard ve D. Z.
Phillips gibi Wittgeinsteinc fideistlere ve baz Potestan literalistlere gre ise
dinkendinezgvekendisindenbakahibireyleilgisiveilikisiolmayan
imana ait bir olgudur, dolaysyla ne akl ne de ahlkla herhangi bir ekilde
ilikilendirilebilir. Daha ar yorumuna gre ise, din ile ahlk arasnda bir
ilikisizliin tesinde aksine kart bir iliki sz konusudur. Marks, Freud,
NietzcheveRussellgibikimimateryalistvenihilistleregre,dinahlkiinge
reksizolmanntesindezararldr.Ahlknevrenselvenesnelbirtemeleda
yanmasgerektiiniilerisrenbudnrleregre,dinlerineitliliiveat
an hakikat iddialar nedeniyle ahlk dinle ilikilendirmek, onu teistik bir
subjektivizmeindirgemekvecennetvecehennemmotivasyonuiledekarc
birtemeledayandrmakanlamnagelir.ncyaklamagreise,dinileah
lk arasnda nedensel ya da mantksal lekte zorunlu olmamakla birlikte
mmknvedekuvvetlemuhtemelbirbavardrvebubadinileahlkara
sndaterkipediciveahlklyaamtevikedicibirunsurniteliitamaktadr.
DN LE AHLK ARASINDA GRLEN NEDENSEL YA DA

ZORUNLULK
Dinileahlkarasndanedenselyadamantksallektezorunluolarakgr
leniliki,felsefetarihindegeneldedindenahlkaveahlktandinedoruol
makzereikiekildeelealnmtr. lki,ahlkdorularTanrnn iradesine
balamakvedindbirahlkanlaynreddetmeksuretiyledinbirahlka
teolojikahlkasebebiyetverirken,AlmanfilozofKantnahsndatemsiledi
lenikincisiise,insannahlkyapsndanhareketleTanrnnvarlnvedin
inancnrasyonelliinitemellendirmeksuretiyleahlkynarbasanbirteo
lojiyebirahlkteolojisinenedenolmaktadr. 9 Kantagre,ahlkllklamut
luluunbirlemesiileoluanenyksekiyiye(summumbonum)ulamann
mmknolabilmesiiinkiinsannahlkbirvarlkolarakvarolabilmesiiin
bunun mmkn olmas zorunludur bir postla olarak Tanrnn, ruhun ve
FredeyerDostoyevski,KaramazovKardeler,ev.NihalYakaza,MilliEitimBakanlYaynlar,
stanbul, 191967, s. 350; Jean Paul Sartre, The Humanism of Egizstansiyalism, Philosophy: A
LiteraryandConceptualApproach,(ed)BurtonPorter,HarcourtBraceJovanich,NewYork,1974,s.
7171den aktaran Akl ve nan: Din Felsefesine Giri, (ed. Michael Peterson ve dl.) ev. Rahim
Acar,KreYaynlar,stanbul,2006,s.427.
9Aydn,DinFelsefesi,s.239.
8
37

MuhafazakrDnce/Ahlk
tednyannvarlnkabuletmekzorundayz.EerTanrnnvarolmadn
biraniindnecekolursakozamanneinsannahlkideallerindennede
ahlkn otonomluundan sz edilebilir. Yani en yksek iyi ancak ahlk a
danmkemmelveiradesihereyehkimolanTanrsayesindegerekletiri
lebilir. Dolaysyla, teolojinin ve bu balamda Tanrnn varlnn olumlan
masKantnetiininayrlmazbirparasnoluturmaktadr.
AhlknormlarTanrnniradesinebalayaraketiiteistikbirperspektifte
temellendirmeyolunagidenbirinciyaklamagreise,btnahlkdorula
rn kayna Tanrdr. zellikle ada ngiliz felsefesinde Kantn takipileri
veyorumcularniteliindekiRashdall,Newman,TaylorveSorleygibifelsefe
cilerahlkideallerinTanrnnzihnindebulunduunuveTanrolmadanbu
ideallerin tam anlamyla objektif ve geerli olamayacaklarn sylemek sure
tiyle,tanrsalbuyruklar,dahayorumsalbirifadeile,tanrsaliradeyiahlkn
temeliolarakalmaktadrlar. 10
Felsefetarihindegenibirfilozoflardizgesitarafndansavunulanbugr
farkl felsefecilerin gznde farkl versiyonlara brnmtr. Tarihsel sre
ierisindesorunusistematikolarakilkdefatartmayaaanfilozofsanrzPla
tondur.Genlikdiyaloglarnda,Euthyphron,dindarlTanrlarnsevdiive
beendii dinsizlii ise Tanrlarn sevmedii ve beenmedii ey olarak ta
nmladnda,Platonona,dindarlkzndedindarlkolduuiinmiTanrlar
tarafndanbeeniliryoksao,Tanrlartarafndanbeenildiiiinmidindarlk
olur,eklindebirsoruyneltir 11 .Kimiyorumculartarafndan,Platonundin
darlnzgereiiyiolduuiinTanrlartarafndansevildiigrndo
ru bulduu ima/ifade edilse de 12 zellikle ihtiyarlk dnemi diyaloglarndan
Yasalarda 13 Tanrnnhereyinlsvekaynaolduuvedolaysylade
erlerindenedeniolduuynndekiifadesineveTheatiusda 14 Demiurgeu
eniyiideasilezdeletiriponudeerleribelirleyen,koyanvekoruyanbir
varlk olarakyorumlamasna baklrsa Platonun deerlerin kaynan ve ne
deninifiziktesibiralandaaradnsylemekyanlolmasagerektir.
Benzer yorum ve yarglar Aristotalesin metinlerinde de bulunur. Her ne
kadarkimifelsefetarihileriAristotalesiniyivektgibideerlerinnesnele
rinkendizndemevcutolduugrndolaysylaseklerbirahlkbe
10MehmetS.Aydn,KanttaveadangilizFelsefesindeTanrAhlklikisi,TrkiyeDiyanetVakf
Yaynlar,Ankara,1991,s.139.
11Platon,Euthypron,ev.PertevNailiBoratav,MaarifBasmevi,stanbul,1958,s.12vd.
12 George F. Houran slamn lk Dnemlerinde ki Deer Kuram, ev. F. Kerim Kazan,
O.M.U..F.D.,Say:8,Samsun,1996,s.272.
13Platon,Yasalar,ev.Candanentuna&SaffetBabr,KabalaYaynclk,stanbul,1982,s.166;
14Platon,Theaitetosev.MacitGkberk,Diyaloglar2,RemziKitabevi,stanbul,1986,s.224,225.
38

nimsediinisavunsalarda 15 ,onunvarlkkuramndakullandmaddesuret
ilikisine bakldnda deerlerin kaynan fiziktesi lemde bulduu sy
lenebilir.yleki,onagrebtnnesnelervarlakavumalarnSaltSrete
borludurlar. Btn varlklar soyut ilkelerini ve suretlerini (yetkinliklerini)
dsal bir etkiyle yani etkin akl araclyla kazanrlar. 16 Etkin akl
Aristotalesinvarlkkuramndafiziktesilemeaittanrsalbirgolduuna
gre, onun, deerlerin ve bu balamda ahlk normlarn kaynan tanrsal
lemdebulduusylenebilir.
Dinileahlkarasndagrlenbuilikibiimineslamdncetarihinden
birrnekverecekolursak,rneinEaryegredeerlerikoyan,koruyanve
onlardan insan haberdar eden bizzat Tanrdr. Onlarn Tanrdan bamsz,
objektifvenesnelbirgereklikleriolmadgibi,Tanrnnvahyiszkonusu
olmad srece insann bu deerlerden haberdar olmasnn olana da yok
tur.KonuyailikinolarakEaryledemektedir:Yalan,sadeceAllahkt
kldiinktdr.Allahyalaniyiklsayd,phesiziyiolurdu;eeryalan
konumayemretseydi,Onahibiritirazolmazd. 17 lahbuyrukteorisiola
raknitelendirilenbukatdinselahlkanlaydinvefelsefolarakbirtakm
tartmalara 18 davetiyekarmaklabirlikte,znde,Tanrnnadaletniteliini
riskeetmepahasna,onungcnnveiradesininsonsuzvesnrszlnko
rumagibibirmotivasyonieriyorolsagerektir.
Benzer dnce ve grleri farkl versiyonlar ve deiik temellendirme
biimleri ile gemite ve gnmzde savunan teolog ve felsefeciler de mev
cuttur.rneinahlkemirlerintemelniteliininkoulsuzlukolduunuileri
srenadafelsefeciveteologlardanPaulTillichahlkbuyruklarinsanvic
danna balarken dind temelli bir ahlk savunur gibi grnmesine ra
men,insan vicdannTanrnnsesiolaraknitelemek suretiyledin temellibir
ahlk savunduunun izlerini vermektedir 19 . Yine Protestan teolojinin kuru
cusu J. Calvin, Tanrnn diledii ey iyidir, srf O diledii iin iyidir 20
W. D. Ross, Aristotales, ev. Ahmet nam, E.. Basmevi, zmir 1993, s. 204, 205; Frederick
Copleston,FelsefeTarihi:Aristotales,ev.AzizYardml,deaYaynevi,stanbul,1986,ss.6163.
16Aristotales,Anima:RuhzerineII,ev.CelalGrbz,AraYaynclk,stanbul,1992,s.81,82.
17EbulHasanEar,KitabulLumafirReddialEhlizZeyivelBidi,Beyrut,1952,s.71denakta
ranRecepKl,AhlknDiniTemeli,s.105.
18Konuylailikiliolarak,tanrsaliradeileahlkdeerarasndagrlensebepliliksorunu,olguh
kmlerindendeerhkmlerinegeememesorunuveTanrsalbuyruklarnnkeyfiliisorunuhak
knda detayl zmlemeler iin bkz. Mehmet S. Aydn, Kantta ve ada ngiliz Felsefesinde Tanr
Ahlklikisi,TrkiyeDiyanetVakfYaynlar,Ankara,1991,ss.139152;Kl,age,ss.145156.
19PaulTillich,Ahlkvetesi,ev.Aliyenar,ElisYaynclk,Ankara,2006,s.31vd.
20JohnCalvin,TheInstituteofChristianReligion,TheWestMinisterPress,Philadelphia,1960,Vol.
II,s.949.
15
39

MuhafazakrDnce/Ahlk
GordonClark,Tanr[herhangibir]ltebaldeildir.stediigerekeyle
istediieyiyaparvebylefiillersrfoistediiiinahlkenmergrlmeli
dir 21 diyerekahlkiyiileTanrnniradesiniakcarttrmektedir.Farkl
ifade edili biimleri ve deiik versiyonlar bir tarafa braklacak olursa, bu
dncezndeahlkiyiileTanrnnistencinizdeletirmekte,vesonuta,
makalemizinbandadaifadeettiimizgibiromankahramanIvannazn
daifadesinibulanTanryoksahereymbahtrnermesinindoruluuna
kaparalamaktadr.
Acaba Ivann ahsnda temsil edilen bu dnce dinle ahlk arasndaki
nedenselvezorunluilikiyireddetmedurumundaortayakantekalternatif
midir?Bunundndabakaalternatifzmnerisiyadanerileriyokmu
dur? Bu sorularn muhtemel yantlarn bir sreliine erteleyerek, yukarda
ifadeettiimizekliyleteistikahlknkanlmazolarakmuhatapolduubir
dizilinguistik,epistemolojik,etikvelojiksorunlaradeinebiliriz.
lkin,Tanrahlkdeerilikisindenedenselliksorunuolarakifadeedilen
itirazagre,teistikahlkanlayndageersizbiraklyrtmeyaplmaktadr.
Tanrxiistiyor.yleisexiyidir.eklindebirkarmdabulunulmaktadr,
ancaknclvesonutakinermelerbirbirlerindenbamszdrvearalarnda
dahibirnedenselbayoktur 22 .kinciolarak,yineaynrnekzerindeny
ryecekolursak,Tanrnnxiistemesibirolguyu,xiniyiolmasveyaxi
yapmamngerekliliiisebirdeeriifadeetmektedir.Oysaki,olguvedeer
birbirlerinden bamsz eylerdir, ve bir olgu nermesinden deer nermesi
karmamz iin hibir geerli gerekemiz yoktur. Yani, daha ak ifadesiyle,
ahlkolmayan[ahlkd]nermelerdenahlksonularkarlamaz;veya
bir olgu yargsndan deer yargsna geilemez 23 . Bir dier ifade ile
dir/drdanmeli/malyageilemez.Teistikahlkanlaynayneltilenbirdi
eritirazagreise,bireyiiyiyadaktyapaneyinsaltTanrnnistencinin
olmas, Tanrnn buyruklarnn keyf (arbitrary) oluuna neden olmaktadr.
yleki,eerahlkykmllksadeceTanrtarafndanemredilmiolmak
anlamnageliyorsa,Tanr,nedenunudeildebunuemretmitirsorusuakla
gelebilir.Busoruya,yaplmasgerektiiiinTanrbunuemretmitireklinde
cevap veremeyiz. nk bu cevap, Tanr tarafndan emredildii iin Tanr
onuemrederdemekleayneydir.Ahlkykmllkteolduugibi,iyiveya
ktgibiahlkdeerlerde,Tanrnnbuyruklarndanbakabireyifadeet
mediizaman,Tanrnnmuayyenbirtarzdabuyurmasiinherhangibirse
GordonClark,Religion,ReasonandRevelation,PresbyterianandReformedPublishingCompany,
Philadelphia,1961,s.221.
22WilliamWarrenBartley,MoralityandReligion,Macmillan,London,1971,s.7,8.
23Aydn,KanttaveadangilizFelsefesindeTanrAhlklikisi,s.149.
21
40

bep olmaz ve buyruklar btnyle keyf olur 24 . Btn bu anlattklarmza

ilaveten,ilahibuyrukkuramnndourduuenbyksorun,sanrzbuanla
yn mefhumu muhalifinden hareketle, din olmayan nermelerin hepsinin
ahlkdolacaveahlkbirdeerifadeedemeyeceidir,yanibirnerme
nin ahlk deer ifade etmesinin tek kayna ve dayana Tanr ise, Tanrsz
birahlknolamayacaveherhangibirdine/Tanryainanmayankimselerin
deahlklolamayacaklardr.
Ancakburadauayrmnyaplmasgerekmektedir.ncelikliolarakifade
etmemizgerekirki,bireyiniyioluunusrfTanrnnonuemrediindeara
makveiyininalannTanrnnemriilesnrlamakla,Tanrnnemrettiieyin
iyiolduunuyadaTanrnniyiolanemredeceiniilerisrmekfarkleylerdir.
lkifade,mefhumumuhalifiitibariyleciddisorunlarkarsaveahlkotonomi
yeonarmolanakszzararlarversede,ayneyikinciifadeiinsylenemez.Bu
rada,Tanrileahlkarasndaolduuilerisrlennedenselilikideaklkka
zandrlmayamuhtagibidir.yleki,Tanrnnbireyiistemesiileoeyiniyi
olmas arasnda nedensel bir ban olmad ve olgu nermelerinden deer
nermelerinegeilemeyecei,bubalamdadinahlknbirmantkhatasier
diiiddiasteistikperspektifteyenidendeerlendirilmeyemuhtagibidir.Her
eydennceifadeedilmelidirki,teistikterminolojideTanrkavramsrfbirvar
laiaretedendeskriptifbirkavramolmaktante,bellitrdenbirvarla,bil
gisivegcsonsuz,iyiliimutlakolanbirvarlaiaretedennormatifbirkav
ramdr.Bunedenle,szkonusuTanrnnzneolarakyeraldhernermeka
nlmazolarakdeeryklolmakdurumundadr.Yani,teistTanrxiistiyor,
yleysexiyidir.eklindebiraklyrtmedebulunurkennclilesonuaras
nazmnolarak,Tanrnnistediiiyidirnermesinikoymaktadr;nkiyi
likveyaratklariindaimaiyiolanistemekTanrnnzorunluvetanmlayc
birzelliidir.TeistegreTanrveonunemrettiihereyiyidir.Ayndurum
olgudeerayrmiindeszkonusudur.Normalnermemantierisinde
olgudandeere,olgusalnermedendeeryklbirnermeyegeilemeyecei
dorudur; ancak znesi teistik Tanr olan olgusal bir nerme en azndan
teistikbirdineinananiindoasgereideeryklbirnermeolmakdu
rumundadr,nkteistegreTanrhemdeeryklbirkavramdrhemde
bizzat deeri koyan ve koruyan varlktr. Yani, Adamsn ifadeleri ile, eer
Tanrnninsanlarsevenkiiselbirzneolduunukabulediyorsak,Tanrnn
iradesindenkaynaklananemirlerinbizinedensizvektlkierendavran
laryapmayazorlamayacankabuletmemizgerekir 25 .
A.C.Ewing,TheAutonomyofEthics,s.39danaktaranKl,AhlknDiniTemeli,s.113.
Robert Adams, A Modified Divine Command Theory of Ethical Wrongness Philosophy of
Religion(ed.)LouisPojman,Wadsworth,California,1987,s.533,534.
24
25
41

MuhafazakrDnce/Ahlk
DN LE AHLK ARASINDA GRLEN LKSZLK YA DA

KARITLK
Dinileahlkarasndagrlenilikisizlikyadaolumsuziliki,balndaim
ettiiekildeikiayrkategoridedeerlendirilebilir.lkyaklamagre,dinve
ahlkbirbiriyleilikisizikifarklolgudur,dolaysylaaralarndaolumluyada
olumsuz herhangi bir ilikiden sz edilemez. Bu gr dillendiren
fideistlerdenrneinKierkagaardagreimanzgereiparadoksal,tutkuya
dayalvedoasgereiiindekanlmazolarakriskibarndranakldha
taaklkartbirteslimiyettir.mannesnelkesinliksizlie[duygusalznelli
e] dayal snrsz bir tutku 26 olarak tanmlayan Kierkegaarda gre, risk
olmadan iman olmaz 27 . Tanr inanc, btn rasyonel gerekelendirmelere
ramengerekletirilenbirimansrayn(leapoffaith)gerektirmektedir.O,
aklndurduuyerdebalar.Kierkegaardagre,imanGreklerinnitelendirme
siyledeliliktir 28 .man,Tanrykazanmakiinaklyitirmeeylemidir 29 .Ahlk
ise, rasyonel zeminde temellendirilmesi ve ierii zihinsel edimlerle doldu
rulmas gereken insn bir etkinliktir. Dolaysyla, iman ile ahlk gerek kay
naklargerekseierikvenitelikleriitibariyleikifarkletkinlikalandr.Ancak
bu, iki bamsz alann hi karlamayacaklar ya da hi akmayacakla
r/elimeyecekleri anlamna gelmez. Hz. brahimin olu shak kurban et
mesi rneinde olduu gibi bazen tanrsal devler ile ahlk buyruklar ara
sndauzlatrlamazuurumlarolabilir vedinadanmminile ahlka
dan katil kar karya gelebilir. Bylesi bir durumda yaplmas gereken ey
eitli yorumlarla elikiyiortadan kaldrmak ve iman ile ahlk uzlatrmak
yerine, Kierkegaarda gre, etik olann, yani ahlk ykmlln daha st
biramaolantanrsalemirdorultusundaaskyaalnabileceini,alnmasge
rektiinikabuletmektir 30 .nkiman,enstotoritedir.
Erken dnem felsefesinde mantk pozitivizmden ciddi izler grlen
Wittgeinsteinagreise,dilinsnrdnyannsnrdr,dnyadaolgularntop
lamndanbakabireyolmadnagre,olgusalieriiolmayaneylerhakkn
da konumak, ksacas onlar anlamlandrmak olas deildir. Wittgeinsteinn
ifadesiile,dilegelmeyeneykonusundayaplmasgerekentekey,susmak
26 Kierkegaard Soren, Concluding Unscientific Postscript to Philosophical Fragment, . and trans.
HowardV.HongEdnaV.Hong,PrincetonUniversityPress,NewYork,1992,s.132.
27Kierkegaard,ConcludingUnscientificPostscripttoPhilosophicalFragment,s.211.
28 Blanshard, Bland, Kierkegaard on Faith, Essays on Kierkegaard, ed. Jerry H. Gill, Burges
Publishing,USA,1969.
29KierkegaardSoren,lmclHastalkUmutsuzluk,ev.M.MukadderYakupolu,AyrntYayn
lar,stanbul,1997,s.52.
30Kierkegaard,KorkuveTitreme,ev.brahimKapaklkaya,AnkaYaynlar,stanbul,2002,ss.4850.
42

tr. Bu durumda olgusal ierikten yoksun olan din ve ahlk gibi konularda
susmaktan baka yaplabilecek bir ey yoktur. Daha sonralar (ikinci dnem
almalarnda) dilin gereklii olduu gibi yanstt temel tezine dayanan
resimanalojisinden,birszcnanlamnonunkullanmnnyaniilevinin
belirledii tezini merkeze alan kullanm analojisine geen 31 Wittgeinsteinn
buyeniyaklamnagrebirszcnanlamnonunnaslkullanld,yani
ilevi belirlemektedir. Kendi benzetmesiyle syleyecek olursak, cmlenin
kendisibiralet,anlamdagrditir. 32 Wittgeinsteinnbuyaklamnn
birincisi,dileicraettiieylemierisindebakmamz;ikincisi,dilibelirlikural
larcaynetilenbirdavrann(Wittgeinsteinndeyimiyleoyunun)parasola
rakgrmemizgerektii 33 eklindeikimantksaluzantsolduusylenebilir.
DinileahlkarasndaWittgeinsteinngrdilikiyadailikisizlikite
burada, onun dil oyunlar diye isimlendirdii linguistik kuramda aa k
maktadr.Onca,din,bilim,ahlk,sanathepsikurallarfarklolan,bamsz
diloyunlardrvehepsianlamnkendiilerindebulmaktadrlar.Dinbirbuy
rukancakdindilinde,ahlkbirbuyrukdaancakahlkdilindebiranlamve
ilev icra edebilir. Nasl ki satrancn kurallar ile damann kurallar birbirleri
ile karlatrlamayacak kadar farkl ise, dine ilikin dil oyunun kurallar ile
ahlkailikindiloyununkurallardaokadarfarkldr.Dolaysyla,dinselbir
buyruklaahlkbirbuyruukyaslamakyadaonlarbirbiriileilikilendirmek
de mmkn deildir. nk satrancn talar ile dama oynamaya balad
mzdafilinoyundakiilevi,dolaysiledeierdiianlambambakalamtr.
Benzer ekilde, ahlk olarak kt olan ldrmek bazen din olarak gerekli
bileolabilir.nkherikidurumdaldrmefiilininanlamsalieriibaka
dr.Sonuolarak,birerolguvealanolarakdinveahlkbirbiriyleilikisizey
lerdirveherolgukendialanierisindebiranlamvedeerifadeedebilir.
WittgeinsteinveKierkegaardrneindesunduumuzgibidinileahlkara
sndaki ilikisizliin bir adm tesinde de kimi filozoflara gre bir kartlk
ilikisiszkonusudur.Bugregre,eitlinedenlerdentrdinahlkiin
zararldr. Felsefe tarihi ierisinde ok farkl geleneklere ait felsefeciler tarafn
dan savunulan bu tez, temelde aadaki iddialara dayanmaktadr. lkin, din
inan ierii ve nitelii gereince ahlka temel olamaz, olmamaldr. nk
inan z gerei doruluu bilimsel ve nesnel olarak kantlanmam bir eye
deimezvedntrlemezbirekildebalanmaktr.Oysaahlkempirikbir
karakteresahiptirveinsanbirolgudur.nsanbilgininvetecrbenindeime
A. Quinton, Wittgeinsteinn ifte Felsefesi, ev. Oru Aruoba, Yeni Dn Adamlar, (ed.)
BryanMagee,BireyveToplumYaynlar,stanbul,1985,s.120.
32Quinton,WittgeinsteinnifteFelsefesi,s123.
33JeanGerardRossi,AnalitikFelsefe,ev.AtakanAltnrs,ParadigmaYaynlar,stanbul,2001,s.43vd.
31
43

MuhafazakrDnce/Ahlk
sine paralel olarakahlk deerler de deiebilir. Dolaysyla deien biralan

deimezliineinanlanbirotoriteyebalamakyanltr.HenryHazlittinifade
leriilesyleyecekolursak,mevcutahlkilkelerinetabiatst[metafizikveteo
lojik] bir nitelik atfetmek btn ilkeleri kutsallatrr, onlar tartlmaya ve
eletirilmeye kar hararetle korur34 . kinci olarak, din ahlk nedensizdir; bu
nedenledebirtabuahlkdr.Emirveyasaklarndarasyonelbirgerekelendir
me yoluna gitmedii gibi, salt itaat mantn ngrmektedir. rnein dinsel
inanlarboinan,dinedayalahlkanlay(lar)ndagelenekselahlkvetabu
ahlkolarakniteleyen,ahlkbirdeerolarakiyivektnnTanrnniradesi
ile belirlenmesini ak bir totoloji olarak gren ve ahlk deer yarglarnn
mantksal olarak Tanrnn hkmnden bamsz olduunu ileri sren35
Russellagre,dinahlkbiryandanbykldenedensizbuyruklaryn
dr;srekliyapmayacaksnetmeyeceksineklindeemirlerdebulunur,ancak
buemirlerinnedenlerineilikinbiraklamadabulunmaz.Budadoalolarak,
saltitaatedayalbirtabuahlkretir.Dieryandanise,butabuahlkndak
tnndoalsonucugnaholmaktadr.Oysaki,gnahteolojiyeaitbirkavram
dr ve insanlara dnmeksizin kabul edecekleri bir otokontrol sistemini da
yatmaktadr. 36 Ayrca,otoriteyeduyulangvenileotoriteninkaynaarasnda
dorusalbirilikivardr.Yanisizinahlkbirbuyruuyerinegetirmeyadaah
lkbiryasaonaylamadzeyiniz,bubuyrukyadayasankaynanaduy
duunuzgveningciledoruorantldr.Dinselbirkaynaadayalahlk,
Kierkegaardgibikimiteistikfideistlerinfelsefesindeakizlerigrldgibi
en nihayetinde rasyonel bir zeminden yoksun kalaca vesalt varsaymsalbir
kabuledayanacaiinsonutagerekesiz/nedensizbirtercihednecektir.
MacIntyren deyimiyle, [Ahlk] ilkenin sahip olduu otorite, yapm oldu
um seimin belirttiim gerekelerinden doar. Gerekeler ne lde salam
ise,ilkelerdeoldeotoriteyesahiptir;gerekelerneldezayfiseilkelerde
oldeotoritedenyoksundur.Eeryleise,hibirgerekesiolmayanbirsei
medayananilkedeotoritedenyoksunbirilkeolacaktr. 37
34HenryHazlitt,AhlknTemelleri,ev.MehmetAydn&RecepTapramaz,LiberteYaynlar,Anka
ra,2006,s.404.
Russellagre,gelenekselteistikfelsefeyegre,Tanrhereyegcyetenvarlktr.Dolaysyla
hertrlktlengellemegveyetkisinesahiptir.Amaiindeyaadmzdnyadaahlk
adan kt olan eyler varsa, bu, Tanrnn onlarn gereklemesine izin verdii anlamna gelir.
MutlakanlamdaiyiolanbirTanrnnizinverdiieydektolamayacanagre,buradabire
yinhemiyihemdektolmasgibibirdurumszkonusuolmaktadrkibuakcabirelikidir.
35BertrandRussell,Dnceler,ev.SEybolu,V.Gnyol,SayYaynlar,stanbul,1982,s.62;Bertrand
Russell,HumanSocietyinEthicsandPolitics,GeorgeAllenandUnwinLtd.,London,1967,s.48vd.
36Bertrand,Dnceler,s.62;Russell,HumanSocietyinEthicsandPolitics,,s.40.
37AlasdairMacIntyre,ErdemPeinde:AhlkTeorisizerineBiralma,AyrntYaynlar,stanbul,
2001,s.73.
44

Veyinebugregre,dinahlkherzamangizlibirmeruiyetkabu
ln iermektedir. Ahlk kurallar Tanrnn buyruudur. Ancak Tanrnn
kendisihari;kendiarzusunagrebakalarnnuymasiinkoyduukuralla
ra kendisi uymakla ykml deildir 38 . Yani, bize ahlk bir yaam teklif
eden Tanrnn kendisi brahimin rneinde olduu gibi bu ahlk ilke ve
deerlerin dndadr. Ayrca bu anlay, yukarda szn ettiimiz ekilde
salt yasak mantna dayal olmas nedeniyle, Russella gre, iki yasann
Amerikadaalkoltketiminiazaltmakyerinegizlialkoltketiminidahadaar
trmasrneindeolduugibi,zndebirahlkszlkretmektedir. 39 .nc
olarak ise, din ahlk tedbir ahlkdr ve sonucu itibariyle, ahlk olmayan,
karcvebencilbireylerretir.Yanidin,sonucagredavranan(consequalist)
bireylerretir.Saltyadaseklerahlkagrebireyindoruluuyadayan
ll onun z gereidir. Yani bir eyin ahlk adan iyi ya da kt oluu
onunontolojikbirkarakteridir.Oysadiniyininkarsnasevab/cennetikt
nnkarsnadagnah/cehennemiyerletirerekonupragmatikbirkaraktere
brndrmektevebirolgununahlkdeerinionundoasnagredeiley
lemsel sonucuna gre belirlemektedir. Bu da, kiiyi eylemin sonucuna gre
davranmaya yneltmekte ve karc ve tekbenci bireyler retmektedir. Yani,
dinahlktabireylerbireylemdebulunurkenonunahlkadandoruluu
navegerekliliineynelikinanlarndanok,szkonusueyleminkendilerine
salayacafaydaydikkatealarakdavranrlar.Sonolarakda,ahlknormlar
tanrsalbuyruaindirgeyendinselahlk,mantksalolarak,eylemlerinidinsel
buyruklaragrebelirlemeyenyadaherhangibirdineinanmayankimselerin
ahlkszolduunuiddiaetmekdurumundadr.Ancakkonuolgusalolarakin
celendiindegrlmektedirki,durumhideyledeildir.Herhangibirdine
inanmadhaldegnlkyaamalarntemelahlkilkeleregredzenleyen
ve saduyu leinde ahlkl olarak nitelenen birok insan olduu gibi, bir
dine inand halde ahlkd eylem ve davranlarda bulunan birok kimse
demaalesefmevcuttur.
DindahlknglsavunucularndanKaiNielsenegreiseahlkiyi
nin ne olduuna ya da ahlk adan neyin iyi olduuna karar verme iini
TanrnniradesineindirgemekiinncelikleTanrnnzgereiiyiolduu
nakararvermekgerekir.Pekibunanaslkararverebiliriz?YaniTanrnniyi
olduunungerekesinedir?Nielsenegrebunayantvermeninikiyoluvar
dr.lkzmnerisinegre,soruyaemprikbirtemeldeTanrnneylemleri
zerinden karar verilebilir. kinci neriye gre ise, sorun, Tanr kavramn
MorisR.Cohen,TheDarkSideofReligion,TheFaithofaLiberal,http://www.questia.com/PM.
qst?a=o&d=26098402
39Russell,Dnceler,s.65.
38
45

MuhafazakrDnce/Ahlk
linguistikbirtemeldezmlemekveiyiliinTanrnnzorunluvetanmlayc
bir zellii olduunu gstermek suretiyle zlebilir. Bir kavramn zm
lenmesindenhareketleokavramniaretettiivarlkhakkndabiryargdabu
lunamayacamz nk kavramla kavramn iaret ettii varlk arasnda bir
zdeliinolamayacanilerisrer.Eeronuniyiliine,eylemlerindenhare
ketlekararverecekisek,budurumdadaTanrnniyiliihakkndabiryargda
bulunmak iin Tanrdan bamsz iyilik ltlerine, deer yarglarna sahip
olmalyz. 40 Dolaysyla Nielsene gre ortaya kan sonu, ahlk dorularn
kaynanndaltnndeTanrnndnda,insanaklndaaranmasveda
hanesnelbirgerekeyedayandrlmasgerektiidir.Benzerbireletiriyi,Tanr
ileahlkarasndaskbirilikigrenveahlktanTanryagidenyolunkapla
rn aralayan Kant da dillendirmektedir. Onca, ahlk buyruk, hibir zaman
Tanr bize bu eyi yapmamz emrettii iin onu yapmalyz, olgusundan
kartlamaz. Bu trden bir sonuca hakl olarak ulaabilmemiz iin, biz her
zaman Tanrnn emrettii eyi yapmamz gerektiini de bilmek zorunda ol
malyz.Nevarki,busonuncusunu,bizeait,Tanrnnemretmesindenbam
sz, kendisi araclyla Tanrnn fiil ve szlerini deerlendirebileceimiz ve
bylecebuikinciyiahlksalolarakitaatetmeyedeerbulacamzbirahlksal
yarg standardna sahip olmadmz srece bilemeyiz. Fakat akcas, byle
birstandardasahipolduumuzdadaTanrbuyruklarnnbirgereiolmaya
caktr. 41 Ksacas, gerek Nielsen gerekse Kantn tespitlerinden anladmz
kadaryla, Tanry ahlk alannda bir kaynak ve bir otorite olarak kabul et
memiz iin, ncelikli olarak onun kaynakln ve otoritatif yetkisini ondan
bamszbirbilgiilebilmeliyizki,budaolanakszdr.
Bize gre, buraya dein genel panoramasn izdiimiz her iki iliki (ne
densel/zorunluilikiveilikisizlik/kartiliki)trdedinileahlkarasnda
olan ya da olmas gereken ilikiyi tam ve doru olarak sunamamaktadr.
Herikiyaklamnvealtyorumlarnnkendiierisindetutarllklarvetemel
iddialarndabellillerdedorulukpaylarolsada,onaylanmaktanokele
tirilmeyihakettikleribirgerekgibidir.Kanmzca,ahlkdineindirgemekve
onusaltTanrnniradesiilezdeletirmeknekadaryanlise,ahlkiledini
tamamenilikisizyadakartilikiliikiotonomalanadntrmekdebiro
kadar yanltr. lk iliki trnn, genel olarak doru olmakla birlikte temel
iddiasndabirarlktadvebyletmelbiryargnnnededktifakly
rtmelernedeendktifgzlemlerledorulanmasnnmmknolmadra
hatlkla sylenebilir. 42 Bununla birlikte, sorun, Quinnin felsefesinde buldu
KaiNielsen,EthicsWithoutGod,Pemberton,London,1993,s.60vd.
MacIntyre,ErdemPeinde,s.76.
42Yaran,slamdaAhlknartKa?,s.40.
40
41
46

umuzgerekimknilemantksalimknayrmnareferanslabellildea
labilir grnmektedir. Quinne gre, gerek imknn olgusal gereklik zemi
ninde,mantksalimknniseteistlerinTanryavemmkndnyalarailikin
kuramsal kabullerinde sz konusu olmas gibi 43 , biz de nedensellii olgusal
nedensellik,mantksalnedensellikeklindeikilibirayrmatabitutarak,Tanr
ile ahlk arasndaki ilikiyi mantksal lekte bir zorunluluk olarak deil de,
olgusallektebirzorunlulukolarakyorumlayabiliriz.Yani,Tanrnnahlk
ilkelerin kayna oluu, mantksal adan zorunlu bir kabul olmayabilir ama
Tanrnnmutlakkudret,mutlakbilgivesonsuziyilikgibizorunlunitelikleri
olduuveimann,bilginintesinde bir gven ve teslimiyetiierdiidikkate
alnacakolursa,bir teistiinbununolgusalbirzorunlulukolmasndabirsa
knca olmasa gerektir. Ayrca, ada ngiliz filozoflarndan Richard
Swinburnennkonuyailikinolarakgetirmiolduuzorunluahlkdoru
ileolumsalahlkdoruayrmdabizimiinufukacolabilir.Olumsalah
lk dorunun doruluu dnyann bir takm olumsal ynlerine baml ve
onun doruluu insan akl tarafndan bilinebilirken, zorunlu ahlk doru
dnyann dier olumsal zelliklerinden bamsz olan, doruluu deime
yen ve ancak tanrsal esin yoluyla bilinebilen dorudur 44 . Yani Swinburnee
gre,zorunluahlkdorularanalitikdorularolupolumsuzlanmastutarsz
lkla, elikiyle sonulanan dorulardr ve bunlarn doruluu Tanrnn ira
desinin dnda olabilir. nk Tanrnn analitik bir doruyu dei
tir[e]memesiOnunkudretsfatiinbirsorunoluturmaz.
kinciyaklamise,biryandandiniinancnznvedoasnyanlanla
d,brahimrneindeolduugibikimitarihselkssalardanvespesifikama
colanolayveolgulardanhareketlegenelgeeryarglaraulamayamalad
, dier yandan ise tarihsel verileri ve dinlerin tarih ierisinde kazandklar
eylemselnitelikleridinlerinzneindirgediivetekyanlbirbakasgeli
tirdii iin iddialarnda doruluktan ok yanllk barndryor gibidir. Dini
inancn,enazndankimitemelparalarnnieriiveniteliigereideitiri
lemez olduu bir gerektir, ama ayn durumun yalan sylememek, hrszlk
yapmamakgibitemelahlkilkeleriindegeerliolduurahatlklasylenebi
lir.Butrilkelerdedoasgereidoruluutartmayakapalilkelerdir.Ay
rca, dinin karc bir ahlk rettii tezi de eletiriye muhtatr. nk so
nu/kardinininancnbir nedenideil, eniyisyleyilebirsonucuolabilir.
Yani,birbakadeyile,hibirdindarndeilsededindarlarnounluunun
Tanrvecezakorkusundandolayahlklbiryaamsrmedikleri,aksinem
P.L.Quinn,DivineCommandsandMoralRequirements,ClarendonPress,Oxford,1978,s.37vd.
RichardSwinburne,DutyandtheWillofGod,DivineCommandsandMorality,(ed.)P.Helm,
OxfordUniversityPress,Oxford,1982,s123vd.
43
44
47

MuhafazakrDnce/Ahlk
kafatolarakilerisrleneyleriahlklyaamnbirsonucuolduurahatlkla
sylenebilir.Yinebenzerekilde,dinlerinbirtabuahlkdarettiikesinbir
ekilde ileri srlemez. Zira, dinlerin ileri srd ahlk ilkelerin bir ou
nun,Russellnilerisrdgibidomuzetiyemeyasaeklindekikimispe
sifikrneklerharitutulacakolursa,rasyonelbirgerekeyletemellendirildii
grlecektir. Son olarak, ahlk emirleri Tanrnn irade ve isteminde temel
lendiren dinsel ahlk anlaynn o dine inanmayanlarn ahlksz olduklarn
ilerisrdkleriiddiasdaeletireldeerlendirmeyemuhtagibidir.nkbir
dineinanmakyadainanmamakennihayetindeinansalbirolgudur,ahlksal
deildir. Dolaysyla, herhangi bir inan sistemine inanmamakszn ahlkl bir
yaamsrlebileceigibi,inanldhaldedeahlkszbiryaamsrlebilir.
Sonuolarak,dinahlkilikisinibuikiekstremyaklamdanherhangibiri
sine mahkum etmek gibi bir zorunluluumuz grnmemektedir ve nc
birilikitrnnolasldamevcuttur.Modernistfilozoflarndncetari
hininuzuncabirkesitinikarakterizeedenmutlakveevrenselcidayatmalar
naveya/yadacdalizmlerinekendimizimahkumetmezisek,sanrzdin
ile ahlk arasnda, birini dierine indirgemek ya da biri adna dierini red
detmekzorundakalmaksznikisinindeortakbirzemindebuluacaklardaha
lmlveolumlubirilikikurulabilir.
DN LE AHLK ARASINDA GRLEN OLUMLU VE ILIMLI

LK
Tanr ile ahlk deer arasndaki iliki znde ontolojik ve epistemolojik ol
makzereikifarkldzlemdeelealnabilir. 45 Eerbirinsanhereyiyaratan
birTanrnnvarlnainanyorsa,varlkdzeyinde(ontolojikdzlemde)hi
bireyintambirotonomiyesahipolduunuilerisremez.Bubalamda,bir
teistiin,Tanrkozmolojikveontolojikanlamdahereyinsebebiolduugibi
ahlkn da sebebi olmak durumundadr. Dolaysyla, teistik bir bak asn
danhareketle,ahlkdeerlerinTanrdanbamsznesnelveobjektifbirger
ekliklerinin olmadn iddia etmek ok da yanl olmasa gerektir. nk
teistik Tanr tasarmna gre, Tanr olmasayd, hibir eyin varlndan sz
edilemezdi.AhlkdadahilhereyanlamvedeeriniTanrdabulur.Buba
lamda, tarih ncesi alarn btnyle insan niteliklerle donanm mitolojik
veantropomorfikTanrtasarmlarnveantikankskansitetanrlarnha
ritutacakolursak,enazndanteistikbirTanrtasavvurunukendimizerefe
ransolarakalacakolursak,mutlakbilgi,mutlakgvesaltiyilikbutanrtasa
rmnn ayrlmaz ve tanmlayc bir zellii olmak durumundadr. Hal byle
45
Aydn,DinFelsefesi,s.240.
48

olunca da, ahlk dorunun kaynan byle bir Tanrda grmek bir sorun
dourmasagerektir.Ayrca,szkonususorunTanrahlkilikisibalamnda
elealnabileceigibi,birbakayorumlaTanrinsanilikisibalamndada
zmlenmeyeallabilir.nkTanrahlkilikisinde,Tanrinsanilikisinin
ahlkveepistemolojikboyutunudikkatealmaksorununyapsnaveieriine
ilikindahatemelbiraklamaolanasunabilir.yleki,lahiiradenin(ya
ratmann) insan doas dahil bilfiil ahlk dzenin btn unsurlarnn varlk
nedeniolduunu;ahlkdorularndabylebirbalamdayineinsannidrak
ve iradesine sunulduunu dikkate aldmzda lahi emirlere uymay onlar
dan bamsz ahlk bir gerekeye dayandrmakta herhangi bir saknca kal
mayacaktr. Dolaysyla, Tanrinsan ilikisini ahlk bir gerekeye dayandr
mak,onuTanrdanbamszbirtemeleoturtmakanlamnagelmeyecektir 46 .
Sonu olarak, en azndan teistik bak asna gre, ahlk ilkelerin ontolojik
dzlemdeTanrnniradesineindirgenmesindebirsakncagrnmemeklebir
likte, konu epistemolojik dzlemde farkl bir grnm kazanabilir. yle ki,
herinsannbaztemelahlkilkelerindoruluunuherhangibirinancayada
sonradankazanlanbirbilgiyegereksinimduymadan,bazlarnisedardan
vesonradan edindiibilgiaraclylabilmesindemantksalbirelikisorun
olmasagerektir.Budurumda,ahlkbirerdeerolarakiyivektnnkayna
Tanrolurken,onlarhakkndabilgimizinkayna,biryandantanrsaldier
yandaniseinsanibilgimizolmaktadr.Yani,Swinburneundahancederefe
ranstabulunduumuzgibi,olumluahlkdorusutanrsalbilgiilezorun
luahlkdorusuiseinsanbilgiilebilinebilendoruluklarakarlkgelebi
lir.Dolaysyla,ahlkdeerinkaynakonusundaTanrnihiotoriteolurken,
budeerlerinbilinmesikonusundaTanrileinsannzihnininkarlklbiretki
leimininolduuifadeedilebilir.
Tanr ahlk ilikisini ontolojik ve epistemolojik dzlemde bu ekilde
zmlemeyealtktansonra,sorunbirazdaahlkyaamnpratiibalamn
daelealnmayadeergibigrnmektedir.Yaniahlkdeerlerinkaynann
vebalayclnnneolduusorunufelsefadannemlibirsorunolmakla
birlikte, hakli yaamn insan hayatna katt anlam ve deer de burada ele
alnmayadeergrnmektedir.nk,birokpostmodernyazarndafarkl
amavegerekelerledeolsaiaretettiklerigibi 47 ,aslsorun,evrenselvemut
lakahlkdeerlerinolupolmadyadabudeerlerinkaynannvekke
nininneolduuzerinespeklatifdeerlendirmelerdebulunmakdeil,daha
46M.SaitReber,TanrveAhlkDorularnZorunluluu,AnkaraniversitesilahiyatFakltesi,
C.XLIV(2003),Say:1,s.157
47ZygmuntBauman,ParalanmHayat:PostmodernAhlkDenemeleri,AyrntYaynlar,stanbul,s.
24vd.:Bauman,PostmodernEtik,s.265vd.
49

MuhafazakrDnce/Ahlk
ok, ahlkn ve ahlklln ne anlama geldii ve ahlk bir yamamn insan

hayatnakattanlamnneolduuvenaslahlklbiryaamsrebileceimiz
sorununa yant aramaktr. Sanrz iinde bulunduumuz ve geride brakt
mzyzylnbunalma 48 ,iddetyzyl 49 vebirkitabadaisimolduu
ekliyleyeniortaa 50 gibiisimlerleanldhatrlanacakolursa,ahlklla
veahlkbiryaamaduyduumuzihtiyacnnemiveaciliyetidahaiyianla
lacaktr.Bubalamdaahlkbiryaamadininkatksnedirvebukatknasl
anlalmaldr. Sanrz din ahlk ilikisi biraz da bu balamda ele alnmaya
deergrnmektedir.
Kanmzca,dinahlkdeerveilkelerinretilmesiveyaratlmasndanok
onlarnkorunmas,kollanmasveyaatlmas,ksacashayatndahaahlkbir
ierikleyaanmaskonusundaaktifveetkingibigrnmektedir. nkAy
dnndadeindiigibi,ilerinibelliilkelerndadzenekoyanbirinsa
nn hayatnda az ok bir btnlk vardr. Eer o insan Tanrnn varlna
inanyorsa,buinanlaokiininahlkgrleriyanyana[yadakarkarya]
deil,iieolacaktr 51 .Birbakadeyile,insanhayatontolojiklektebirb
tnlkvekendiierisindebiruyumlulukarzetmektedir.Kiidinszkonusu
olduunda baka, ahlk sz konusu olduunda baka, sanat sz konusu ol
duundabambakaekillerdednemez.Buadanbakldndadinvetan
rsalbuyrukileahlkarasndaenazndanbiruyumunolduuyadadahaiyi
bir syleyile olmas gerektii rahatlkla sylenebilir. Yine bu balamda,
iyinin Tanrnn iradesi tarafndan belirlendii deilse de, Tanr tarafndan
emredileneyleriniyiolduuvetanrsaliradeninahlktatamamlaycvete
vik edici bir unsur olarak ilev grd en azndan kuramsal lekte iddia
edilebilir. Sz konusu bu grn, bugn artk gerek din gerekse ahlk ala
nnda alan felsefecilerin birou tarafndan en fazla kabul gren gr ol
duusylenebilir.
Pekidiniinanahlkyaamnkorunmasvekollanmaskonusundanasl
ve ne trden bir etkinlie sahiptir? Bir baka deyile, tanrsal iradenin ahlk
alanndaki tamamlayc ve tevik edici zellii nedir ve bu zellik nereden
gelmektedir? Soruyu bir rnekle yantlamaya alacak olursak mesela, her
hangibirkiiherhangibirolaylakarlatndaonutekilbirbakasileele
almaz.Yani,aynolayveayndurumfarklbakalarndanhareketle,kii
ninnazarndafarkldeerlendirmelere,farklanlamlandrmalarakonuolabi
lir.Mesela,birkimseninyoksulolmasvebizdenyardmtalebindebulunmas
StuartSim,DerridaveTarihinSonu,ev.KaanH.ktenEverestYaynlar,stanbul,2000,s.55.
HannahArendt,iddetzerine,Cogito,ev.BlentPeker,1996,Say:67,s.7.
50AlainMinc,YeniOrtaa,ev.MehmetAliAaoullar,mgeYaynlar,Ankara,1995.
51Aydn,DinFelsefesi,s.246.
48
49
50

sadece bir olgudur. Ancak bu olgu farkl bak alarndan farkl anlamlar
kazanabilir.yleki,yoksulayardmetmeliyimyargsszkonusuolgunun
ahlkyorumudur.Tanryoksulayardmetmemiemredernermesiise,ay
n olgunun teolojide bulduu karlk olmaktadr. Sonu olarak, bir kimse,
yoksul bir kimse karsnda tepkisiz kalabilir. Bu sadece bir olgu karsnda
taknlanbirtavrdr.Biranlamdanveyarglamadanyoksundur.Bellibirah
lkolgunluaerimi,enazndanyoksulayardmetmeninahlkbirgerekli
likolduunukabuletmibirkimseiinyoksulayardmetmegerekliliiah
lkbirtavrvetutumolabilir.Kiibuahlktavrvetutumunagreeylemde
bulunur,ancakbunaramenbazdurumlarda,farklgerekelerleeylemsizde
kalabilir.nananbirkimse szkonusuolduundaise,buahlktavraayrca
din bir boyut da eklemlenir. Kiideki, Tanrnn yoksullara yardm etmeyi
emrettiiinanconunahlktavrneylemedntrmesindemotiveedicibir
unsurolarakilevgrr. 52 Sonutaburadaelealdmzrnekteinanboyu
tununarayagirmesiolaynmahiyetinde(olgudzeyinde)birdeiikliene
den olmamaktadr. Deiiklik sadece olguyla muhatap olan kiinin eylemle
rinde,tavrndaortayakmaktadr.Butrbirdeiikliindeahlkdevlerin
yerinegetirilmesindesonderecenemlibirrolstlendiiunutulmamaldr.
Ayrca,birolgukarsndaahlktavriyiktyadadoruyanlyarglar
ile snrl iken, bu ahlk tavra din bir bak as da eklemlendiinde olgu
karsndataknlantavrayrbirboyutdahakazanmaktavedevreyesevap
gnahayrmgirmektedir.Budainananbirkimseiin,szkonusueylemi
yapmayadayapmamakonusundaartbirmotivasyonretmektedir.
Sonuolarak,kanmzca,dinahlkilikisiontolojik,epistemolojikvepra
tik olmak zere farkl dzlemlerde ele alnabilir. Ontolojik dzlemde, ahlk
deerin kayna konusunda Tanr niha otorite olarak grlrken, Tanr ile
ahlk arasnda nedensel ve mantksal lekte bir zorunluluun olduu en
azndandinselbakasnagreilerisrlebilir.Epistemolojikdzlemdeise,
Tanrileahlkarasndakarlklveolumsalbirilikininolduuveahlkde
erlerin bilinmesi konusunda Tanr ile insan zihninin karlkl bir etkileim
ierisindeolduuifadeedilebilir.Pratikdzleminisedininancnahlklbir
yaamsrdrlmesikonusundaetkinbirilevininolduuilerisrlebilirve
hernekadarRussellveNielsengibileritamtersinidnselerdebudzlem
dinahlk ilikisinin zerinde temellendirildii en makul zemin olarak kabul
edilebilir.Zaten,gerekdingerekseahlkkonusundaalanfelsefecilerin bu
enfazlabuilikizerindeduruyorolmalardabusavmzdoruluyornite
liktedir.
52
Aydn,TanrAhlklikisi,s.202.
51

MuhafazakrDnce/Ahlk
KAYNAKLAR
Adams, Robert, A Modified Divine Command Theory of Ethical Wrongness
PhilosophyofReligion(ed.)LouisPojman,Wadsworth,California,1987.
Akl ve nan: Din Felsefesine Giri, (ed. Michael Peterson ve dl.) ev. Rahim Acar,
KreYaynlar,stanbul,2006.
Arendt,Hannah,iddetzerine,Cogito,ev.BlentPeker,Say:67,1996.
Aristotales,Anima:RuhzerineII,ev.CelalGrbz,AraYaynclk,stanbul,1992,s.
81,82.
Aristotales,NikomakhosaEtik,ev.SaffetBabr,AyraYaynlar,1998,stanbul,
Aydn,MehmetS.,KanttaveadangilizFelsefesindeTanrAhlklikisi,Trkiye
DiyanetVakfYaynlar,Ankara,1991.
Aydn,Mehmet,DinFelsefesi,DokuzEyllniversitesiYaynlar,zmir,1990.
Bartley,WilliamWarren,MoralityandReligion,Macmillan,London,Paperback,1971.
Bergson,Henri,AhlknveDininkiKayna,ev.M.Karasan,M.E.B.Basmevi,An
kara,1949.
Bland, Blanshard, Kierkegaard on Faith, Essays on Kierkegaard, ed. Jerry H. Gill,
BurgesPublishing,USA,1969.
Calvin, John, The Institute of Christian Religion, The West Minister Press,
Philadelphia,1960.
Clark, Gordon, Religion, Reason and Revelation, Presbyterian and Reformed
PublishingCompany,Philadelphia,1961.
Copleston,Frederick,FelsefeTarihi:Aristotales,ev.AzizYardml,deaYaynevi,s
tanbul,1986.
Dostoyevski,Fredeyer,KaramazovKardeler,ev.NihalYakaza,MilliEitimBakan
lYaynlar,stanbul,1967.
Elmal,Osman,GeorgeEdwardMooredaEtik,ArSanatKitabevi,stanbul,2007.
Houran,GeorgeF.,slamnlkDnemlerindekiDeerKuram,ev.F.KerimKa
zan,O.M.U..F.D.,Say:8,Samsun,1996.
Hume, David, A Treatise of Human Nature, ed. L. A. SelbyBigge, Clarendon Press,
London,1972.
Kl,Recep,AhlknDiniTemeli,TrkiyeDiyanetVakfYaynlar,Ankara,1992
Kierkegaard, Soren, Concluding Unscientific Postscript to Philosophical Fragment,
trans. Howard V. HongEdna V. Hong, Princeton University Press, New
York,1992.
________,KorkuveTitreme,ev.brahimKapaklkaya,AnkaYaynlar,stanbul,2002.
________,lmclHastalkUmutsuzluk,ev.M.MukadderYakupolu,AyrntYa
ynlar,stanbul,1997.
52

MacIntyre,Alasdair,ErdemPeinde:AhlkTeorisizerineBiralma,ev.Muttalip
zcan,AyrntYaynlar,stanbul,2001.
Minc, Alain, Yeni Ortaa, ev. Mehmet Ali Aaoullar, mge Yaynlar, Ankara,
1995.
Moore, George Edward, Principia Ethica, Cambridge University Press, Cambridge,
1978.
Nielsen,Kai,EthicsWithoutGod,Pemberton,London,1993.
ztrkGntre,Sibel,JeanStuartMillinAhlkAnlay,lyaYaynevi,zmir,2007
Platon,Theaitetosev.MacitGkberk,Diyaloglar2,RemziKitabevi,stanbul,1986.
________,Euthypron,ev.PertevNailiBoratav,MaarifBasmevi,stanbul,1958.
________, Yasalar, ev. Candan entuna&Saffet Babr, Kabala Yaynclk, stanbul,
1982.
Quinton,A.WittgeinsteinnifteFelsefesi,ev.OruAruoba,YeniDnAdamla
r,(ed.)BryanMagee,BireyveToplumYaynlar,stanbul,1985.
Reber,M.Sait,TanrveAhlkDorularnZorunluluu,Ankaraniversitesilahi
yatFakltesi,C.XLIV(2003),Say:1,ss.135159.
Ross,W.D.,Aristotales,ev.Ahmetnam,E..Basmevi,zmir1993.
Rossi,JeanGerard,AnalitikFelsefe,ev.AtakanAltnrs,ParadigmaYaynlar,stan
bul,2001.
Russell, Bertrand, Dnceler, ev. S Eybolu, V. Gnyol, Say Yaynlar, stanbul,
1982.
________,, Human Society in Ethics and Politics, George Allen and Unwin Ltd.,
London,1967.
Sim,Stuart,DerridaveTarihinSonu,ev.KaanH.kten,EverestYaynlar,stanbul,
2000.
Tillich,Paul,Ahlkvetesi,ev.Aliyenar,ElisYaynclk,Ankara,2006.
Warburton,Nigel,FelsefeyeGiri,ev.AhmetCevizci,ParadigmaYaynlar,stanbul,
2000.
Yaran,CaferSadk,slamdaAhlknartKa?,ElifYaynlar,stanbul,2005.
53

MuhafazakrDnce/Ahlk
54
AHLKANLAYILARINI
ELETRMENNMKNve
SINIRLARI
Celal TRER*
ZET
Bugnifttarafl,yanihemahlkteorisibunalmhemdeahlkyaambunal
myayoruz.Yaadmzahlkbunalmndansadecemodernizmsorumlutu
tulamaz;ahlknankavramlarylaifadeedilememiolmas,yanimevcutah
lk teorilerinin gelitirilememi olmas da bir baka sebeptir. Bu yazmzda,
normatifahlkanlaylarneletirmeninimkanvesnrlarngstermeyealarak,
amznyenibirahlkbilgeliineihtiyaduyduunadikkatektik.
AnahtarKelimeler:AhlkAnlaylar,Eletiri,NormatifEtik,Ethos
GR
Dnceninmoderndnemdehzladeitii,gelenekselinan,deerveil
kelerin sorgulanarak yerine yenilerinin konulduu dnyada bu deiimden
enbykpayahlknaldilerisrlebilir.Ahlktakibu(dramatik)deii
ministenilenyadaarzuedilenyndeolmaddaaktr.Ahlkhayatmzda
hkm sren belirsizlik, karmaa ve gerilim ayn zamanda ahlk dnce
Do.Dr.,ErciyesniversitesilahiyatFakltesi,cturer@erciyes.edu.tr

MuhafazakrDnce/Ahlk
mizdeufukdaralmaseklindeyaanmaktadr.Ahlkkonusundahemteorik
hem de pratik kavraymz, bsbtn deilse de byk lde kaybetmi
bulunuyoruz. 1 Baka bir ifadeyle bugn tek deil, ifte ahlk bunalm; yani
hemahlkteorisihemdeahlkyaambunalmyayoruz.Gelenekselahlk
yadadeerlerin,yenidurumlarnortayakardsorunlaraetkinbirekilde
hitapedebileceknitelikteolmadgrlmektedir.Aynekildegelenekselfel
sefetiklersabitahlkamaveilkeleridogmatikyollarlakefetmeyivekant
lamayhedefledikleriiin,ahlkvukufiyetinfarklkaynaklarntekbirilkeye
ircaederek,sradaninsanlarnkesinlikaraylarnahizmetetmektedir.Kar
latmz sorunlar ahlk yaantnn ve teorilerin yeni durumlara makul bir
ekilde uyarlanmas iin yeniden gzden geirilmesi ihtiyacn ortaya kar
mtr.Szgelimimodernahlk/larkendirettiiilkevedeerlereinanlmas
iinsalamnedenlerortayakoyamamtr.Budurumunarkasndayatanne
denin, hi phesiz ahlkn rasyonel bir inan konusu olmaktan kp; znel
birkanaatmeselesihalinegelmesiolduusylenebilir.Ziramodernlik,inan
vedogmayakartbirdnyada,kendiahlkbilgianlaynancakkiiselbir
inanyadadogmatikbirkanaatmeselesiolarakortayakoyabilmitir.Budu
rumiseahlkntoplumsalvebireyselhayattakirolnoynayabilmekiinge
reksindiiotoriteyikoruyamazhalegelmesineyolamtr.Modernliinkar
karyaolduuironikdurum,biryandanahlkaihtiyaduyarkendieryan
dan ahlk imknsz klmasdr denebilir. Karlalan durumda, sorunun
modernanahlkkayglarndanziyademodernahlkanlaylarnnyeter
sizliinde aranabilecei iddia edilebilir. Nitekim P. Tillichin ifade ettii gibi
gnmz insannn yabanclamasndan ve ahlk deerlerini yitirmesinden
sadecemodernizmsorumlututulamaz;ahlknankavramlarylaifadeedi
lememiolmasdabirbakasebeptir.Busebeptenbuyazmzda,mevcutah
lkanlaylarneletirmeninimkanvesnrlarngstermeyealacaz.
MEVCUTAHLKANLAYILARI
Dncednyamzdahertrepistemiketkinlik,genelolarakbirsoruyada
birsorunilebalar.Soruyadasorunukarkaryaolduumuzbirmeselenin
insandnyasndagrnekmasolaraktasviredebiliriz.Buadanbakl
dnda soru sormann ya da soru/n/lar olmann esasen varolula ilikimizi
belirlemeyadainsanolmannanlamnoluturmaasndanderinbalant
lartadnvebuieriminnihaikaderimizledorudanilikiliolduunusy
leyebiliriz.Sorusormayadasorunlarolmak,temeldednmeyidavetetme
yadadnceyednmeyiemretmektir.Bylekabuledildiindednce
AlasdairMcIntyre,AfterVirtue,Duckworth,1981,s.2.
56

C.Trer: AhlkAnlaylarnEletirmeninmknveSnrlar
ninierimiolarakrealiteningereklerinitanmlama,neyindoruveyayanl,
neyin hakl veya haksz olduu konusunda hkm verme sorumluluunu
stlenmeinsannkendiniortayakoymaekliolarakgrnr.Buperspektiften
AhlkAnlaylarnEletirmeninmknveSnrlarbalileortayakonu
lan bu yaznn, aslnda kar karya olduumuz (encounter) bir sorunun ve
busorundolaysylaortayakanbirdnmefaaliyetininifadesidolaymyla
kendimizi/varoluumuzu ortaya koyduumuz sylenebilir. Karlatmz
sorunun,genelolarak(1)benimsediimizahlkakarbirgvensizliktezinin
ierdiisorunlardanyani,mevcutahlk/lar/n gelenekselgeerliliiiledaya
naknoktalarnntekrarsorgulamasihtiyacndan;(2)benimsediimizahlkn
yeniden gzden geirilerek baka ahlklar karsnda gl bir ekilde nasl
konumlandrlaca 2 sorunundan; (3) iinde bulunduumuz ortamda yaan
lanahlkilednlenahlknvarolusalolarakortayakardrahatszlk
lardanvebunlaraekleyeceimizpekoksebeptenkaynaklandnilerisr
lebiliriz. Sorunun tm vehelerinin birbiriyle alakal olduu aktr. Bununla
beraberbuvehelerdenbirinidncelerimizekalknoktasolarakalmann,
bizidahailevselklacanveverimlisonularretebileceinidnebiliriz.
Zira karkaryaolduumuzsorunavere/bile/ceimizcevabn,amalarmz
ilearalarmzarasndakiderinbalantlaryanstacansyleyebiliriz.
Yazmzn balndaki Ahlk Anlaylar ifadesi, ilk bakta gezegeni
mizdeki tm ahlk anlaylarn artrsa da, bu ifadeyi, Bat dnyasnda
modern dnemde ortaya kan ve etkisini hala srdrdn dnd
mzbellibalahlkanlaylar,zelliklenormatifetikteorileriilesnrlama
nn,hemamalarmzahemdebaarmakistediimizgayelereuygundece
inisyleyebiliriz.Gerektennormatifetik,insanvarlklarna,neyindoruve
neyin yanl,neyin iyi ve kt olduu; belirli durumlarda, ne yapp ne yap
mamalar gerektii, hayatta hangi niha amalarn peinden gitmek du
rumunda olduklar, hayatlarn nasl srdrmeleri gerektiiyle ilgili bilgi ve
ren, insanlarn ahlk eylemleri iin norm ve dzenleyici ilkeler getiren etik
olarak tarif edilebilir. Normatif etii meydana getiren aratrmalar, temelde
ana balk altnda toparlayabiliriz: (i) Ahlki iyiyle ilgili aratrmalar; (ii)
dorueylemikonualanaratrmalarvenihayet(iii)salambirkarakterze
rindeyounlaanetiksorgulamalar.Buaratrmatr,etikte,farklsoru
tipineyolamtr:(a)nsanlarnhangiamalarsemelerivehangierekyada
Dnrlerinhaklolarakvurguladgibi,Benimilkelerimmutlakbirdoruluudilegetir
miyor,isteruyunonlaraisteruymayndiyenbirahlkyeryzndegrlmdeildir.Bua
danherahlkyrrlkteolduusreceendoru(mutlak)ahlksisteminikendisinintemsilet
tiinisavunur.Birbakmaherahlk,enerdemlihayattarzn,enyksekahlkidealiniortaya
koymakzorundadr,aksitakdirdedierahlksistemlerinazarndageerliliinikaybeder.
57

MuhafazakrDnce/Ahlk
ideallerin peinden komalar gerekir? (b) Onlarn seimlerini belirlemeleri

veyaynlendirmelerigerekenahlkiilkelernelerdir?(c)Salambirkarakterin
veerdemlibirhayatnlsnedir?Bunlardanbirincisi,genellikleinsaniin
gerekmutluluunneolduunailikinbiraratrmaylasonulanmtr.kin
cisi, filozoflar bir dev ya da deer kuramna gtrrken, ncs erdem
etiini retmitir. Buradan da anlalaca zere, etik kuramlar, srasyla so
nu/lar, moral doruluk veya ahlk ykmllk ve erdemler zerinde yo
unlaacakekildeanakategoridetoplanmtr.Teleolojiketik,deontolojik
etik veerdemetiiolarakeayrlanetikkuramlararasndakiblnmeyian
lamanneniyiyollarndanbiri,onlardanherbirininetikdeerintaycsola
rakneyigrdklerinianlamayaalmaktr.Bunlardanbirincisiolansonuu
lukasndan,enyksekveyatemeletikdeerintaycsiyidurumyadaso
nu;deontolojiketikiindorueylemdir.Oysancsolanerdemetiiiyi
bir kii idesine, ayn zamanda etik adan saygdeer bir kii olarak tanm
lanabileniyiinsandncesinevurguyapar.
T
Anlalacazerenormatifetiknaslyaamamzgerektiinibildirenahl
kilkeleriaratrr,hayattanihaveenyksekdeeresahipolaneylerinneler
olduunu tartr, adaletli bir toplumun hangi unsurlar iermesi gerektiini
dnr,birinsanahlkeniyiklaneylerinnelerolduunusorgular;szge
limikrtajn, tenazinin, lmcezasnnvb.,ahlken doruolupolmadn
tartr.Birisitmyleteorik,dieriisenemlildepratikdzeyiolannor
matif etiin bir taraftan temel ahlk ilkeleri belirlemeye koyulurken 3 ; dier
taraftanzel alanlarla ilgili genel sorunlar tartt ve genel ahlk ilkeleri
zel alanlara uygulad kabul edilir. Ahlk, Bat dncesindeki normatif
etiklerlesnrlamannmeselenintamdaodaileuralmasanlamnagele
cei aktr. nk gnmzde modernitenin meydan okuyucu bir tarzda
(D)nceyiveahlkdhilpekokkurumubelirlediikabuledilenbirolgu
dur.Bunailavetenetikteorilerinokumumi,okerevesizvetekbirforml
altnagirmeyecekkadargiriftoluu,etiedaireitlitasnifleryaplabilmesive
buhusustayaplabilecekteoriktartmalargndemegetirmeninbeyhudelii,
bizi,okpratikveokaainaolunanbiryolutakipetmeyigerekliklmakta
dr. Bu yzden felsefe disiplininin etik konusunda takip ettii yolun dna
Teorik dzeyi itibaryla, normatif eitin temel problemi vardr: Bunlardan ilki ahlk er
demlerleilgiliolup,ohangiinsankarakterlerininahlkeniyi,hangilerininktolduusorusu
etrafnda dner ve ksaca ahlk failin eylemlerini konu alr. Normatif etiin ikinci problemi
toplumyadasosyalkurumlarlailgiliolarak,toplumunhangiilkevepolitikalaragre,naslya
plandrlaca ya da organize edilecei meselesidir. nc problem ise, hangi deerlerin te
melolduu,hangieyyadadeneyimlerinbizatihikendiiindeveyakendibanadeerliveya
arzuedilirolduuproblemidir.Bkz. AhmetCevizci,Felsefe,stanbul,2007s.275280.
58

kmamak en gvenli yol olarak grnmektedir. Bununla beraber kuramsal

etiktrleriiinegirenbetimleyicietikilemetaetii,normatifetiezeminte
kil edecek trler olsa da, yaanlan ahlklar olmay sebebiyle eletirinin te
melerevesiiinedhiledilmeyeceitahminedilebilir.
ELETRNNMKNVESINIRLARI
Yazmznbalndakibirdierhususta,ahlkanlaylarntamlayanolarak
kullanlan eletiri kavramdr. Eletiri, ilk akla gelen anlamyla radikal ve
btnclbirdeerlendirmeprojesidir.Ahlkalanndayaplmasumulanele
tirinin,yaKantnyaptgibikendisinekadargelenahlksistemlerininyeri
neyenisininikameedilmesieklindeyadaNietzscheninBatmetafiziiele
tirisiyle btnleen, yerleik ahlk deerlere ve Hristiyanlk kurumlarna
ynelik eletirel soykt projesinin pozitif cephesi olarak tasarlad,
varolan btn deerlerin yklmas ve yenilenmesi, yaam olumlayan yeni
deerlerin yaratlmas programn dillendirmek iin kulland deerlerin
yenidendeerlendirilmesiteorisieklindeolmasumutedilebilir.Ancakbu
nunbaarlmasnnokzorolduuaikrdr.nkmevcutahlkteorilerini
btnynleriilearatrmak,tartmakveonlarzihnizmlemeyedayalbir
ekilde deerlendirmek ya ar idealletirmeler ya da indirgemeler ereve
sindeyaplacaiinmeseleninzmabalarbeyhudeolacaktr.Diertaraf
tan eletiri eklektik bir zm nerisi olarak sunulabilir. Ancak eletirinin
eklektikoluu,ilikilitmteebbslerindurumsalolmasyzndeneksikola
caktr.Buyzdeneletirikavramnradikal,btnclveyenidendeerlen
diricianlamndadeil;gzdengeirme,belkidebirinidierlerindenfarklk
lanzellikleritasnifetmeanlamndakullanmalyz.
Bilindiigibieletiri,doruileyanlnbirbirindenayrlmasamacylavar
olandurumunortayakonmas;eitlialardanirdelenmesi,kiiyadagrupla
rnbirolayabakalarnnsorgulanmas,dayanlandnceleringeerlilii
nininsannkltrelvebireyselvaroluuiinanlamvedeerininbelirlenmesi;
eer bir sorun varsa bu soruna nasl yaklalacann tartlmas ve zm
nerilerininilerisrlmesifaaliyetieklindetarifedilmektedir.Buzeminiesas
aldmzdaortayakoyacamzeletiri,MevcutAhlkAnlaylarnnciddi
birekildegzdengeirilmesi,biranlaydierindenayrtedebilmevedeer
yargsnda bulunma zemininde ele alnmas ya da anlaylarn olumlu ve
olumsuzyanlarnnortayakonulmaseklindeolacaktr.Bilgilenmekznde
eletirelbiryantadiinmevcutahlkanlaylarnnkendisineyaslanlan
zeminlerini belirtmenin ve onlar deerlendirmenin eletiri olduunu d
nyoruz.Buakabuledildiindeeletiriyadaeletireldnme,enbasitan
lamyla birtakm olay ve grleri, belirli yarglarla mukayese etme giriimi
59

MuhafazakrDnce/Ahlk
olarak grlebilir. Bu noktada bilimsel bir almann rn olan dnceyi

herkes retemedii hlde, bir dncenin deerlendirmesini veya eletirisini
belirlikltrdzeyindekiheryetikinyapabilir.nkbilimseldnmeile
eletirel dnmede hkim olan deerler birbirinden farkldr. Eletirel d
nmede etkin olan ahlk yarglar dier yarglara gre daha kesindirler.
nkeletireldnmedezihnihareketegeireniradedirveo,karkarya
bulunduubiriolumludieriolumsuzdeerleryumandan,izafolarakve
derecelerhlindeiyi,dahaiyi,eniyigibiyadakt,dahakt,enktgibi
sralananyarglarseer.Seilenler,(iradeninterminolojisiyle)tercihedilenya
damantkterminolojisindetasdike;seilmeyenlerisetercihedilmeyeneyada
inkrakarlkgelmektedir.
Eletiriyadaeletireldnmedetekltnznelduyguvedncele
rimizolduusylenebilir.Bununanlam,eletiridemracaatettiimizilke
lerin,eletirilengrlerdendeerbakmndandahamutlakkabuledilenfi
kirlerkonumundaolmasdr.Dolaysylaeletiri,kendisizerineyaplabile
cektmeletirilereaktr.Bumakaledeortayakonaneletiriler,olaseleti
rileribarndracakzeminleridedaveteder.Ancakbueletiriler,znelala
rnoluturduumuhayyelyadateorikbirdnyayaratmakynndedeil;
amacmzgerekletirmekynndeolmaldr.Eletirininzneloluu,bera
berindeanlamasorunlarndagetirir.Habermasntinselyaamanlarz
ifadesindenhareketleanlamakdurumundaolduumuzethos 4 ilekarkar
yayz.Bilindiigibiethos,birkltrnyadabirtopluluunhayatanlat
snnbaladyerdetarihselolarakoluturulmubellipratiklervegelenek
ler iersindeki ruhu ya da varoluu ifade eder. Hegelin ifadesiyle
Zeitgeist/Zamannruhunun,yanibiranentelektel,ahlkvepolitikik
liminin,ortamvenormlarnnzmlenmesiiidir.Ancakbuzmlemeyi
yaparkenhikimseninbeerihayatntamamnbelgeleyemeyeceigereini
dehatrdatutmamzgerekir.yleyse,yaplmasgerekenahlkkriziolutu
rankltrnruhuyadazihniyetinimmknolduuncaincelemekveorta
ya kan neden ve sonular zerinden doru hkmler karmaktr. Ethosu
anlamakise,herdaimbirkiilikolacaktr.Ancakbu,anlamannumumileti
rilmeyecei, ondan karmlarda bulunamayacamz manasna gelmemekte
dir.nkeletiridearimetvaribirnoktaolmadiin,eletirilertasviryada
paralar yanstmakta ve dolaysyla btncl bir dil olumamaktadr. Nite
4Ethos,birkltrn,birtopluluunkendinezgniteliiyadatinianlamnagelir.Bakabir
ifadeyle o, bir kltrn ya da bir topluluun hayat anlatsnn balad yerde tarihsel olarak
oluturulmubellipratiklervegelenekleriersindekiruhuyadavaroluudur.Bkz.Aliyenar,
Ethos,FelsefeAnsiklopedisi,ed.AhmetCevizci,EbabilYay,5.Cilt.2007.s.767771.
60

kimgerekdnlenvegerekseyaananahlknontikyapsninceleyenve
tarihselsrekliliiiindeanlamsalyaplaroluturulamadiineletirimizor
tayakoyduumuzeksenzerindeolacaktr.
Bununlaberabereletiriyapmak,gemieveimdiyeaitolduukadar,ge
leceklebalantiinegirmek,geleceioluturanveonuetkileyenbirynelime
sahiptir. Gramsici ifadesiyle eletiri, potansiyel olarak ynlendirici bir olgu
dur. O, gelecee sahip olduumuz varsaymna bal olarak toplumda dei
iklik yapma veya onu gelitiren arzi hedeflerle balant kurma potansiyeli
tar.Buadanahlkdnyasnanlamakilebudnyaydeitirmeninbirbir
leriylebadatrlmazgrevlerolmadndnyoruz.Helegelenekselde
erlerin alt st olduu bir dnemde, toplumu anlamaya ynelik abalarn
nemlioluunun,eletiriyiherzamanolduundandahadanemlikldn;
eletirel dnmede talep edilen eyin optimum fayda olduu olgusuna da
yanarak,buabailegeleceioluturmaynndeadmlaratlabilmesiniuma
biliriz.
Nihayetindehereletiriedimi,daimavetamanlamylabirdizisosyalve
tarihselkoulabalolduuiin,aslsorunumuzbudurumunkabuledilme
siyadabelirtilmesideil;sosyalvetarihselkoullarilekarlatmzyap
lararasndakiilikininnetolaraknasltanmlanacaveyakarakterizeedile
ceidir. Bu durum ise, epistemolojik bir k noktasnn tesine giderek
varolusalsnrlarbelirlemeyadainsanlkdurumunuzmlemeiidir.Bu
noktada insan olarak eletirdiimiz olguya eklemlenme ya da olgunun ka
derine dme tehlikesiyle kar karya olduumuz aktr. Szgelimi, ele
tirdiimizahlkanlaylarnnmoderndnceiersindedoanyaplarol
duuvemoderniteyiamadanonlareletirmeninkanlmazolarakbirk
sr dng oluturacan teslim etmemiz gerekir. Bu noktada modern iin
denkonutuumuzu,bazdurumlarharidardaneletirileryapamad
mzn farkndalna sahip olmalyz. Ancak bu farkndalk, (szgelimi
moderniteye)greyadakarolutanokramenformundaolmaldr.Zira
eletiride retilen formlar kendi normlarmzla kavranabilirse onlar re
formeedilebiliryoksadahaktbirekildedeformeedilebilir.
Eletiri,zellikleahlkkonusundaolunca,beeribilimlerinzelmisyonu
nugndelikdnyameselelerinekarmamakgerekmektedir.Zirabugnbe
eri bilimler piyasa glerinin ilemesine izin vermenin arac olmamaldr.
Ancakbuahlkkonusundammkndeildir,nkahlkfarklbilgiveet
kinlikalanlarnnortakalanhalinegelmitir.Szgelimipolitika,laiklik,eko
nomi, hukuk vs konular bir adan ahlk incelemenin yollar olarak kar
mzdadurmaktadr.Bualanlardhilederekyaplacakzmlemeler,birdizi
karmak olguyu da incelememize katmamz gerektii sonucuna varacaktr.
61

MuhafazakrDnce/Ahlk
Modernolannatmazerindeolutuuhatrlanrsaahlkalanndaayrm
laryapmannokzorolduugrlecektir.
Eletiri konusunda ahlk alannda karlaacamz dier bir zorluk, tr
vekaynaneolursaolsunyerelolanbirzemindebireyinhazrbulduunorm
vekurallarbtnneiaretedenahlkn,yanibtnnemineramen,birbi
reyin,toplulukyadacemaatinhayatlailikiiindegelitirmiolduudeerler
vekurallarsilsilesininyadayaamabilgeliinin,pratikolann,birkuramha
linegetirilendncelerleyani,etikiledeerlendirmezorluudur.Buadan
bakldndaahlkszcaslndabil/in/dikbirterimdeildir.Zirao,tekba
nadeil;ounluklaeklemeyadabelirlemelerlekullanlr.nsanlar,slam
ahlkndan,iahlkndanszederleramaahlknkendisindenoksey
rekszederler.Buyzdenahlknneyegnderimdebulunduupekakde
ildir. Szgelimi, o, varolan bir davran koduna gnderme yapacak ekilde
kullanldndagreceliinuyadabutrnevedolaysylayerelolanaiaret
eder.Diertaraftanahlk,birtoplumyadagruptanziyade,bireytarafndan
benimsenenherhangibirdavranrehberinedegnderimdebulunur.Buan
lamda ahlk, kiinin kendisini balayc, fakat baka herkes tarafndan be
nimsenmesininyadabenimsenmemesiningerekmediibirrehberdir.Ahlk
betimsel olarak bir toplum tarafndan benimsenmi veya ortaya konmu
davran koduna gnderimde bulunurken; normatif olarak bir takm zgl
koullaraltnda btnakll kiiler tarafndankabuledilebilecekbir davra
nkodunuyapmakiinkullanlr.Ahlknbetimselvenormatifanlamlar
nnortakolarakpaylatklaryegnezellik,onlarndavraniinrehberlere
gndermeyapmasdr. 5
Baka trl ifade edecek olursak, karlaacamz zorluk, pratii
(morality) kuram (ethics) ile eletirmek zorunda olmamz. Zira eletiri sre
cindeifadelerimizinhangialanaiaretettiinitmyleakklabilmekmm
kndeildir.Szgelimi,etikolanilebireyyadaahlkfailinetkinliine,zel
likledebilindurumlarnaiaretederken;hazrbulduukurallaryadanorm
lardanbeslenie,pratieyani,yaayolanagndermedebulunur.Buahsn
davran ve duruu artk sadece ahlk deil, fakat etik bir eylem ve duru
olur. 6 Buisebizifelsefeninennemlikonularndanolankurameylemyada
Baka kltrlerdeki zihin karklna karn kltrmzde ahlk hususunda ayrm aktr;
ahlkbireyseldir,dabisetoplumsaldr.lkihulkdan,ikincisiiseedebdentrer.Dierbirifa
deylehulk(ahlk)bireyindavranlarnn,edeb(dab)isebirtopluluundavranlarnnilkesi
vekkenineiareteder.
Hegelegreahlkhususundaasltehlike,toplumdavarolanahlkdeerleri,devvesosyal
pratiklerrgsnihmalederekiesfrdanbalamaktr.Ziramoralitatolmadndakendi
banasitticlichkeiteksikliveyetersizkalr.teyandansitticlichkeitszmoralitatda
62

bilindurumuyaantdurumuilikisine;olmasgerekeninolandan,de
erinolgudantretiliptretilmeyeceisorunlarilekarlatrr. 7 Busorun
Hegelin ahlk ile etii disipliner dzeyde ayrd moralitat ve sitticlichkeit
kavramlarndadahaakyansr.Onagremoralitat,bireysel,dnmselve
rasyonelolup,bireyselbilincinzerkliine,kiiselkanaatvevicdanadayanr.
Sittlichkeitisedoalalkanlk,gelenekvegreneklertarafndanynetilenah
lkaiareteder.Anlalacazeremoralitat,sittlichkeittansonragelir.Hegel,
etikdnrngrevininbuikisinibadatrmak,salambirsenteziindebir
araya getirmek olduunu syler. Bunlara ilaveten, sittlichkeit saf moralitat
yanstmamaktadr.yleki,Batdakibirtoplumunahlknsafolarakerdem
etiiyadafaydaclkveyadevetiioluturmuyor.Belkidebuetiklerinhepsi
veyabunlarlabirlikteHristiyanetiideotoplumunsittlichkeitnoluturu
yor.yleyseinceleyeceimizancakmoralitatolacaktr. 8
AngloAmerikankltrndekifelsefeciler,yaadmzdnyaiindekiah
lk(morality)ilebuahlkzerineoluturulandnceleri,kuramlar(ethics)
birbirlerinden ayryorlar. Etik ahlk felsefesidir; ahlk ise, toplum iinde bir
arada yaama sorunlarn dzenleyen kurallardan, deerlerden, haklardan,
grevlerdenoluur.Bunabenzer,amabirbakma,kaygcaayrbirayrm,ya
admzdnyayahlkasndananlamada,yapmamzgerektiinidn
yorum.Buayrm,dnlenahlkla,yaananahlkayrmdr.Dnlenah
lk,kaygduyulan,sorgulananahlktr.Yaananyadayaadmzahlkko
nusundaherkesinbirkans,gryadaizlenimiolabilir.Buayrmn,yuka
rdaifadeedilenmoralityethicsayrmndanfarklolduunudnyoruz.
Ahlk kurallar (morality), dnlen ve yaanan ahlkta ayr ayr olabilir.
Yine ahlk kuram, dnlen ve yaanan ahlkta ayr ayr yaanabilir. y
leyse, dnlen ve yaanan ahlk, hem moral hayatn (morality), trelerin
hemdeonlarzerinegelitirilengrlerin,dncelerinyaantlarnailikin
zelliklerdir. Bu durum Sokratesin, hem hayatn hem felsefesini yayor ve
dnyor olmasna benzetilebilir. Zira dnlen ahlk ve yaanan ahlk
Sokrateste bir btnlk oluturuyordu. Bu yzden ahlk bilin ve ahlk
davrannbtnlkarzettiini,aynufukizgisindeilerlediiningznne
alnmasgerektiinidnyoruz.
Budncelerdenhareketleeletirinin,ksacaelealnankonununentelek
telverasyoneladantanmlanmasolduunuveonunepistemolojikbirtu
birimknszlifadeeder.Buyzdenetii,bireyinahlkhayatvetoplumungele
neksel deer ve pratikleri zerinde nesneletik olarak konumlamak gerekir. Bkz. 11
EyllSonrasAhlkFelsefesi,ev.CelalTrer,ElisYay.,2007,s.18;3334.
7
Bkz.AlasdairMcIntyre,AfterVirtue,Duckworth,1981,s.11;23
63

MuhafazakrDnce/Ahlk
tumvebunabaletikbirvurguyuierdiinisyleyebiliriz.Butanmherdu
rumda, yapacamz eletirinin epistemolojik ve etik koullarn ortaya koy
mann gerekliliini ifade eder. Bu adan bakldnda Ahlk Anlaylarn
EletirmeninmknveSnrlarbal,seimveltlerimizedairepistemo
lojik,ontolojikvemetodolojikbirtutumileetikkonumumuzuakklmayaya
da bundan sonra hangi zeminde konuacamza dair gnderimlere iaret
eder.Eletirininmikrogerekliklerledeil;makrogerekliklerleveteorikze
mindeyani,kuramsaletikzerindecereyanedeceinidndmzdezo
runluolarakuimknlar/hususlarvarsayacamzveyagznnealmamz
gerektiidnlebilir:
1Tmdoruahlkyarglarn,evrensel,zamanszilkelerdenkarlabi
lirvebunlarbirletirmeninteorikbirprojeolduunu;
2Tmahlkdeerlerininortakbirlmaltndallebilirveteorinin
ilevininbudengeyisalamakolduunu;
3Tmahlkatmavefikirayrlklarnnrasyonelolarakzmlene
bileceini;herahlksorunuiindorubircevabnolabileceiniveteo
riningrevininbunlarbulmakolduunu;
4Dorucevabbulmadaynteminfarklkararmekanizmalarngerek
tirdiiniveahlkteorisiningrevininbumekanizmaysalamakoldu
unu;
5Ahlkteorisinininsanhayatndatasviriveaklaycroloynamasnn
tesinde insanlara ne yapacaklarn syleyen ve tmyle normatif bir
yapdaolduunu;
6Ahlk sorunlarnn ahlk uzmanlar tarafndan zmlenebilir oldu
unu;kabuletmekgerekir. 9
Bu hususlar, anlalaca gibi, eletirinin teorik zeminini mmkn klan
varsaymlarmzaiareteder.Bununlaberaberepistemolojiktutumuzdazm
nenierilenamayarglarmzdahakesinklanetiktutumumuzun,eletirile
rimizde belirleyici, hatta deerlendirici bir konumda olduunu unutmamal
yz. Zira bu hususlar esasen, epistemolojik, ontolojik ve metodolojik konu
mumuzaiaretetmektedir.
Modernahlk/lar/eletirmeninvedolaysylayenideninaetmenin,me
tafizikpayandalarvetarihselkibirlerolmakszn,aitolduumuzethosere
vesindeetkileimselevrenselcibirsavunuiindeyaplabileceiniilerisrebili
CharlesLarmore,TheMoralsofModernity,CambridgeUniversityPress,1996.s.3637.
64

riz. 10 Bunusavunduumuzteorilerlediyalogagirerek, her birininiddialarn

yekdieriiletartarakvesnrlarmmknolduukadaryumuatarakbala
tabiliriz. Buna ilaveten geleneklerde adaletin vakarn yanstan yeni bir akl
nn prldamasna yetecek lde yarklar ve atlaklar amay nerebilir,
hayatiigrlerin,kabuklamanlaylarabalkalmaksznyenidenforml
letirilebileceinidnebiliriz.Bunoktadailkadm,tzcyadayasakoyucu
birrasyonellikanlayndanuzaklaarak,sylemsel,iletiimselveetkileimsel
birrasyonellikkavramnagemekolacaktr. 11 Bakabirifadeyleyasakoyucu
akldananlamayaratran;kimlik,ihtiyalarveaklyrtmetarzlararasn
daki farkllklara duyarl olan ve bunlar tekbiimli rasyonel ahlk zerklik
anlaynn arkasnda yok etmeyen etkileimsel akla doru gerekleen kap
samlbirfelsefkaymanerebiliriz.kinciadmise,zneninsoyut,hereyial
glayabilenbircogitodeil;sonlu,cisimlemivekrlganyaratklaroldukla
rnkabuletmektir.Budeiiklikbile,ahlkbakasnnkavramsallatrl
masnradikalbirbiimdedeitirecektir.nkahlkbakas,ahlkfel
sefecisinindnyayhareketettirmeyiyeltenirkenyaslanacabirArimetnok
tas deildir. O, dil bakmndan toplumsallam insan varlklarn geliimleri
esnasnda,kendiortakvarolularnynetengenelkurallarhakkndabirhipo
tetik sorgulama noktasndan hareketle akl yrtmeye baladklar zaman
eritikleri belli bir aamaya iaret eder. 12 Bu, esasen durduumuz noktann
farkndaolunmasdr. 13
SONUYERNE
Ahlknakululuuveahlkdurumlarnkesinolmaysebebiylebualana
dair deerlendirmelerimiz her daim devam edecektir. Zira insanlar ahlk
alandakararvekantavarmakiindaimaltaramaktadrlar.Buyzdenah
lkadairhertrldeerlendirme,aratrmann/soruturmannengenigr
Deerlerdnyasnnhakikati(truthoftheworldofvalues)budnyadabirdeerlendirme
ninyeralddurumdadr;budurumunseninmiyoksabenimmiolduununtemelolarakfark
edilmedii anlay ile balar. Bu noktada tarafszlk (impartiality), bir bakasnn deerlerine
samimiyetsizlikveyailgisizlikhalideil;bilakissaygyoluylabalantkurmaktr.
11Aklnkendikendisinitemellendirmesi,yerindenkmvecisimselliigiderilmizne,tarihselve
kltrelolumsallntesindeyertutanArimetvaribirnoktaaramaabasbirkuruntudur
12 Bu nokta, Rawlsun yapt gibi, metafizik ile politik arasnda yaplacak ayrma iaret eder;
ylekibizsoyut,farazifelsefncllerdenvekapsamlretilerdendeil;demokratikbirtop
lumun kamusal politik kltrnde gizli olarak bulunduu dnlen belli temel sezgisel d
ncelererevesindeformlletirilmivarsaymlardanhareketetmekzorundayz.Bueletirel
birtoplumvekltrteorisibalamndabiretikincelemeolacaktr.Buradayargyetisitekilerle
bir oydama potansiyeline yasland iin, bireysel kstlanmlklaraan geniletilmi dn
metarzngelitirebilir.
13SeylaBenhabib,Modernizm,EvrensellikveBirey.AyrntYaynlar,2001s.44.
10
65

MuhafazakrDnce/Ahlk
nmntemsiledecektir.Kuatcvetatminedicibirahlkretisiiin,moral
vokablerinimalarnnve hedeflerinin dikkatlibirekildetahliledilmesige
rekir.Buadanyaplabilecekentemeleletiriyadadeerlendirme,modern
etiiyaadserveniindezmleyebilmektengemektedir.Ahlknkendi
iinde devam eden deerlendirmesine ilaveten mevcut ahlklar eletirmek,
varlnvedolaysyladeneyimlerimizinniteliklerininamlanmasanlamna
geleceiiin,sonugelmezbirsreceiaretedecektir.
Bugnmevcutahlkanlaylarndankarlatmzdurumlaradairhazr
zmler beklemekteyiz. Oysa mevcut ahlk anlaylar, bize apak cevap
larsunmaktanokkklvarolusorunuylabiziyzletirmelidir.Onlar,n
celikle varolua ait sorunlar; varln temel yaplarnn ne olduunu gster
melidir.Budurum,mevcutetikteorilerininahlkngrevlerinedairfarklg
rnmlereodaklananzellikleriyadafarklzamanlardafarklsosyalihtiya
lar temsil etmektedir. 14 Byle olduu iin etiin grevi her durumda, prob
lemlerleuramak,kaynakaramak,zmiinyenifikirlerretmek,ilkeve
kurallar yeniden rafine etmek, onlara daha duyarl bir nitelik kazandrmak
olmaldr. Baka bir adan, gerekle yz yze gelmek tketilemedii iin
mevcut ahlk/lar srekli incelenmesi gereken bir zemine sahip olacaklardr.
Tmbunlardeiiminortasndadevamedengiriimleritemsiledecektir.Bu
giriimlerinyntemiyadabelirlibiryolununolmadn;zirayntemveie
riin birbirinden ayrlmaz ve genelde karlalan gereklere bal olduunu
dnebiliriz.Ksaca,kuatcvetatminedicibirahlkanlayiinahlkso
runlarnherdaimgndemegetirmeye,bumeselelerhakkndanasldne
ceimize kafa yormaya ve yeni bir ahlk bilinci/bilgelii oluturmaya gayret
etmeliyiz.
KAYNAKLAR
AhmetCevizci,Felsefe,stanbul,2007.
AlasdairMcIntyre,AfterVirtue,Duckworth,1981.
Aliye nar, Ethos, Felsefe Ansiklopedisi, ed. Ahmet Cevizci, Ebabil Yay, 5. Cilt.
2007.
CharlesLarmore,TheMoralsofModernity,CambridgeUniversityPress,1996.
JosephS.Margolis,11EyllSonrasAhlkFelsefesi,ev.CelalTrer,ElisYay.,2007.
SeylaBenhabib,Modernizm,EvrensellikveBirey.AyrntYaynlar,2001
14
AlasdairMacIntyre,s.268269.
66
FELSEFENNSUNDUUBR
MKNOLARAK
UYGULAMALIETK
Alim YILMAZ
Sorgulanmayan bir hayat yaamaya demez.
Sokrates.
ZET
Bumakaledeahlk,etikveuygulamaletikkavramlarincelenmi,bilimvetek
nolojinin gittike etkin hale geldii ve beraberinde ciddi sorunlar getirdii ya
am dnyasnda felsefenin pratik sorunlara bakn yanstan uygulamal etik
genel hatlaryla tartlm; birey, toplum ve doa ilikilerinin daha iyi anlal
masndastlendiirolaklanamayaallmtr.
AnahtarKelimeler:Ahlk,Etik,UygulamalEtik,Bilim.
Ahlkzerinednmek,bireyvetoplumhayatndaahlkntadnem,
ahlknneolduuvenaslahlklolunduunadairrasyonelmlahazalarev
rensel bir tema olagelmitir. Bilebildiimiz her medeniyet, kltr, din ve sa
nat;iyivektye,gzelveirkine,haramvehelaledairbellibirlortaya
koyarak,insanlarnbireyselvetoplumsalhayatlarndauymasgerekenkural
Dr,Felsefe

MuhafazakrDnce/Ahlk
larortayakoymutur.Buynyleahlk;antropoloji,sosyoloji,teolojigibibir
okbilimtarafndanelealnpdeerlendirildiibirvakadr.
Bu almada amacmz; ahlk felsef bakmdan ele alp, genel bir ahlk
felsefesi deerlendirmesi sunmak ve buna bal olarak ahlk felsefesinin uy
gulamada, insann gnlk hayatnda nasl karlk bulduunu tartmak ola
caktr. Ahlkn felsefe asndan ne anlama geldiini genel hatlaryla ortaya
koymak, almamzn ana konusunu oluturan ve ahlk felsefesinin pratik
sorunlarauygulanmasolanuygulamaletik(appliedethics)kavramnanlamak
bakmndannemlidir.
Grekebirkelimeolanetik(thikos),yineGrekekarakteranlamnagelen
thosvetreveyagelenekanlamierenethosszckleriyleilikiliolarakan
lamkazananbirkavramdr.GrekethikoskavramnnCicerotarafndanLa
tinceye karakter ve gelenek anlamlarn ihtiva eden moresle ilgili olan anla
mndamoraliskavramylakarlandngryoruz. 1 BuanlamylathikosArap
ayaveoradandaTrkeyekarakter,huyvetreanlamntayanahlkkelime
siylegemitir.Dolaysyla,etimolojikolarakthikos,moralisveahlkkelimeleri
nindilsel,tarihselvefelsefolarakaynmanadakullanldsylenebilir.
tebubalamda,Batdillerinde,Yunancakarakteranlamnagelenethos
szcnden, Trkede ise Arapa huy miza, karakter anlamna
hulk szcnden treyen ahlk, insann baka varlklarla belirli normlara
gregerekleenilikilertoplamn,insannszkonusuilikileriylebuvar
lklara ynelen eylemlerini dzenleyip anlamlandran norm, ilke, kural ve
deerler btnn ifade eder. Buna gre, ahlk, bir kltr evresi iinde
kabulgrm,belirlenmivetanmlanmdeerlermanzumesiveamalar
la, bu deerlerin nasl yaatlacaklarn, sz konusu amalara nasl ulala
canortayakoyankurallarbeiveyabirinsantopluluununbellibirta
rihsel dnem boyunca, belli trden inan, emir yasak, norm ve deerlere
gredzenlenmiveszkonusudzenlemeyebalolaraktrelemi,ge
leneklemiyaambiimidiyetanmlanabilir. 2
Ahlk, thikos ve moralis kavramlarnn karl olarak deer yarglaryla

ilikilidirfakatherdeeryargsahlknalannagirmez.rneingzelveir
kinedairdeeryarglarahlkfelsefesinindeil,estetiinyanisanatfelsefesi
ninkonusunutekileder.Ahlkfelsefesiaslolarakiyivektyedairdeer
yarglarmzelealpeletiriyetabitutarveiyikavramdaahlkfelsefesinin
asltemasdr.yivektbellibirvarlnontolojisiniyanivaroluunudeil
NicholasBunninandJiyuanYu.2004:TheBlackwelldictionaryofWesternphilosophy.Blackwell
Publishing:Oxford.s.228.
2Cevizci,Ahmet.2002.EtieGiri.ParadigmaYaynlar.stanbul.S.3.
1
68

A.Ylmaz: FelsefeninSunduuBirmknOlarakUygulamalEtik
insann var olu ve eylemlerini nitelemek zere kullandmz dilsel nitelik

lerdir.Kimizamaniyiyigzelanlamyla,ktydeirkinanlamylakullan
rzfakatburadaelealdmziyiyadaktinsannbireyselyadatoplumsal
hayatndasergilediidavranlarnitelemekzerekullandmzahlkiyiya
daahlkktbalamndadnlmelidir.
Sanateseriolarakbirtablonungzelliindenbahsedebiliriz,benzerekilde
yardmseverlikolarakdeerlendirdiimizbirinsandavrannniyiliindesz
ederiz. nsan davranlarn belli bir akl yrtmenin yani bilincin tezahr
olarak deerlendirdiimizde ahlk veya gayri ahlk olarak niteleyebiliriz.
teyandaninsandndakicanllarnahlkolupolmayacaklartartmasbu
almannsnrlardndadr.Bukonudabiyoetikalanndaciddibirliteratr
olumaktaolduunubelirtmekyararlolacaktr.
nsanlarn davranlarna ve karakterlerine yn veren tarihikltrel gele
neinierdiiiyiyedairsosyalkurallarahlkkavramnnkapsamnolutur
maktadr.Yeryzndetarihselvemekansalolarakfarklahlklarvarolmakla
birlikteherahlktoplumvebireyhayatndadzenleyici,uyumyaratcbirro
lesahiptir.Bireyinuymasgerekenkurallar,sahipolmasgerekendavranil
keleribilindzeyindeelealnpsorgulandndafelsefeninbirdisipliniorta
yakar:ahlkfelsefesi(ethics).Bylece,etik(ethics)yadaahlkfelsefesi,insan
yaamnuymasgerekenkurallarvenaslyaanmasgerektiinedairsor
gulamalarlaelealptartanpratikyadasomutfelsefeolarakdomuolur.
Ahlkdeerlerzamaniindefarkltoplumlardadeiiklikgsterir.Buna
balolarakahlkailikinfarklteorikyaklamlardaortayakmaktadr.
Aslnda,kukusuz,toplumsalhayatdeitikeahlkkavramlardade
iir. Kasten toplumsal hayat deitii iin diye yazyorum, nk bu,
toplumsalhayatnbaka,ahlknbakaeyolduuveonlararasndasadece
dsal,olumsal,rastlantsalbirbabulunduuizlenimiuyandrabilirdi.Bu
apak ki yanltr. Ahlk kavramlar, toplumsal hayat formlar ierisinde
cisimletirilirlervetoplumsalhayatformlarnnksmenkurucusudurlar.Bir
toplumsal hayat formunu bir dierinden ayr olarak tehis edebilmemizin
temelbiryolu,ahlkkavramlarndakifarkllklartehisetmektengeer. 3
Ahlkn ne olduu zerine deerlendirmelerde bulunmak kukusuz so

rumlulukgerektirenbirhusustur,nktarttmzsradanbirkonude
ilfakatnaslyaamamzgerektiidir. 4 SokratesinazndanPlatontarafn
MacIntyre,Alasdair.2001.EthikinKsaTarihi.ev.HakkHnler,SolmazZelytHnler.Pa
radigmaYaynlar.stanbul.
4 Plato. Republic (Devlet). 352D. Trans. (ev.) G.M.A. Grube. 1992. Hackett Publishing
Company,Indiapolis
3
69

MuhafazakrDnce/Ahlk
dannakledilenbutespitahlkdncesiniekillendirentemelargmanolma
niteliinihalenkorumaktadr.Bubalamdaahlkfelsefesininiyikavramyla
ilikiliolarakmeguledennaslyaamalsorunsalahlkteorileritarafndan
farklyaklamlarlaelealnmtr.
Dnyadaki var oluumuz, davranlarmz, bakalaryla olan ilikilerimiz
iyibiryaamhedeflemekbakmndanahlkbirtemelesahiptir.Birey,toplum
vedoaylailgilideeryarglarmzahlkbilincimizioluturur.Ahlkbuma
nadakendimizinaslanlamlandrdmz,naslkonumlandrdmz,birba
kmazbilincimiziifadeedentemelkavramdr.Kendimizle,toplumlavedo
ayla kurduumuz ilikiler belli bir anlayn sonucu olarak ve bu ilikilere
yklediimizdeerlererevesindeanlamkazanr.
yiyaamhedeflerkenbellideerlererevesindeyaamayaalrz,olan
layetinmeyipolmasgerekenedairhedeflerortayakoyarakahlkvaroluu
muzukurmayaalrz.Olmasgerekenolanolsaydahlktanszetmekde
anlamlolmayacakt.Dolaysylaahlkbilinveyaetikbiziinsanolarakekil
lendirir, baka insanlarla ve doayla olan ilikilerimizde benimsediimiz de
erler erevesinde sorumlu varlklar olarak tasnif eder. Bylece ahlk var
olu insan kendisine, topluma ve doaya kar sorumlu varlk konumuna
ykseltir.
Ahlknidrakiolaraketikbylecefelsefeninnemlibirdisiplinihalinege
lir.Bumanadaetik,kuralvenormlarnsistematikbtnlolmaktanziyade
iyihayathedefleyenahlkbilincinbilimiolarakanlamkazanr.Norm,kural
ve ilkeler ahlk yaamn iinde tre tarafndan verilidir. Bir felsefe disiplini
olaraketik,bupratiklerleilgiliteorikerevesunarvebellibirbilinyadata
savvurortayakoyar.Ahlkbubilinveyatasavvurdanyararlanarakiyiyive
doruyumuhafazaetmeyeyadagerekletirmeyealr.
Ahlk insann hayatnda sergiledii tutum ve davranlarn kodu ya da
grameri olarak dnlmeli, etik ise bu kod ya da gramer zerine yaplan
rasyoneldeerlendirmelervebilimseltasarruflarolarakanlalmaldr.Byle
ce etik ve ahlk arasnda diyalektik bir ba kurmak bir imkn olarak ortaya
kar.
Etiktasavvur(theethicalvision)iyiyidoruylamuhafazavetatbikiin
ahlkasahipolduunormlarlabirlikteihtiyaduyar.Bununiinahlkya
salarbazdavranlariyihayatiinzararlolarakvasflandrpyasaklarken,
bakadavranlarfaydalveiyinindevamiinuygunolaraktanmlar.Bu
namukabilyasalaryadaahlkkurallaretikiindaimaikincildir.Dorusu
insan, tolum ve doa iin neyin iyi olduuna dair dnce etiin temelini
70

oluturur.Normlar,ykmllklerveyasaklardoruveyanldavranlar
5
iinamactemeliyiyimuhafazavetatbikolanyarglardrsadece.
Teorikolarakbirinsannyalnzyaamasmmkndrfakatbudurumda
biledoaylayanibakavarlklarlabirlikteyaamakkanlmazdr.yiyaam
hedefleyeninsanaynzamandaiyiahlkadasahipolmayamalar.yiyaa
mn temelini ise adalet oluturur. Adalet mlkn temeli olarak; tarafszlk,
eitlik,dorulukveadillik gibitemelahlkdeer ve davranlarmzn,mal
vehizmetlerindalmgibitemelfaaliyetlerinahlktemelidir.Adildavran
veya adil eylem olarak adalet nosyonu insann ahlkliinin ana esidir ve
yasaveyanormlardandahakapsamlvenemlibirahlkdeerdir.
Etik,insandavranlarnkonuedinmekleinsanvarlnnahlkbirteme
ledayandnngrr.Herbireyindavranbirdierinivarsayarak,birlikte
var olma bilinci yaratarak ahlkliin de temelini oluturur. Burada bireyin
toplumuvedoaydikkatealarakeylemdebulunmasahlksorumlulukkav
ramndevreyesokarkibudabireyinzerkliinigerekliklar.Bubalamda
birey olarak insann ahlkliinin temelini adil davran oluturur fakat bu
davrandasahipolmasgerekenzerklikvezbilintemelindeortayak
maldr.Aksitakdirdezerkliktenvebilintenyoksun,zorlamavetesadfso
nucuortayakandavranlarnahlkliindenszedilemez.Bireyinzerklik
bilinci kendi ahlk var oluunun temelidir zira birey bylece kendisini top
lumuntahakkmndenkurtarrkenteyandanzbilinvastasylabireysel
liini ve dieriyle var oluunu da ahlk bakmdan temellendirme imknna
kavuur.
Bireyzerkvezbilinsahibiolaraktekinitoplum,doaveyabireyola
rakfarkederkenkendisidetekitarafndanfarkedilir.ByleceAristotalesin
ngrd mutluluu yakalama frsatna ulat gibi Kantn saygnlk
(dignity)olaraknitelediiilikitarzndaiselletirmiolur.Dierininvarl
na sayg duymak onun zerkliini tanmak, varlnn biricikliini kabullen
mekanlamnagelir.Bylecebiraradavarolubilincihembireyletoplumhem
debireyledoaarasndadiyalektikbirbaoluturur.
Ahlk teorilerini, burada, deerlendirmek gibi bir ama gdlmemekle
birliktemodernfilozoflarahlk,Kantneylemvepratikakl,Humeunduygu,
Aristotalesin ise karakter ve ahlk eitim kavramlar temelinde ele alndn
Kemp,Peter.FromEthicstoBioethics.RichardKearneyandMarkDooley
(Ed.) 2002. Qustioning Ethics:Contemporary debates in philosophy.Routledege:
LondonandNewYork.S.283.
5
71

MuhafazakrDnce/Ahlk
belirtmek gerekir. Bu yaklamlar teorik dzeyde benzerlik ve kartlk bak

mndan birbirleriyle ilikili olduklarn ve kendi ilerinde nemli sorunlar ba
rndrdklarbelirterekahlknpratikhayatmzdauygulamaletikkavramer
evesindeneanlamageldii,negibisorunlaracevaparadvegenelolarakne
gibiimknlarsunduumakalemizinkalanblmndedeerlendirilecektir.
II
Tmbudeerlendirmelerndanuygulamaletiinasltarifedebiliriz?Ge
nelgeerbiretiktanmyapamayacamzgibi,uygulamaletiinneolduu
nutanmlamakdabellibirteorikerevedenbaklarakyaplabilir.Bubakm
dangenelbirereveizmekgerekirse,uygulamaletikpratikvesosyalalan
da ortaya kan sorunlara belli ahlk normlarla bakma ya da zm sunma
abasolaraktanmlanabilir.Buereveahlkteorisininpratieuygulanmas
anlamnda geleneksel bir bak asn yanstmaktadr. rnein Aristotalese
greevrenselahlkstandartlarsomutkoullarauyarlanmalveuygulanabilir
olmaldr. 6 Uygulamaletiin,bubakmdan,etikdnceninbalangcnaka
dargtrlebileceinisylemekmmkndr.
Uygulamal etik tp, gazetecilik, i ya da sosyal hayatn dier alanlar
olanadilolarakiealnmaveyalmcezasgibipratikhayattaortayakan
sorunlar sistematik olarak anlama ve zme kavuturma abasdr. G
nmzdeuygulamaletikaltbalasahiptir:tpvebiyotplailgiliara
trmalarda ortaya kan sorunlarla ilgilenen biyomedikal etik; okuluslu
irketlerdedhilolmakzereivemeslekhayatndaortayakansorunlar
konualaniyadamesleketii;gelecekkuaklara,hayvanlaravetrlere,bir
btnolarakekosistemvebiyosferekarsorumluluklarmzkonuedinen
evreetii. 7
Bamsz bir disiplin olarak uygulamal etik, metaetik, normatif etik ve

dieretikteorilerindenfarklolarak20.yyn ortalarndaortayakanada
birolgudur.Herahlkteorisisistematikbiryapkurarakahlkseimlerimizi
temellendirmeyevegenelilkelersunmayaalr.rneinhrszlnktol
duunainanmakvebunagredavranmak,iindebiroktoplumsalmotifiba
rndrsadabireyintercihi,deeryargsolarakdnlebilir.Bylebirpratik
te belli bir ahlk teorisinin varlndan sz edilemez. Oysaki bu trden bir
davrann neden iyi ya da kt olduunu deerlendirmek ve belli bir ilke
erevesindegerekesunmakbizideontolojiveyasonusalclkgibiahlkteo
rilerinegtrr.
Aristotle,1954.TheNichomacheanEthics.London:OxfordUniversityPress.
Winkler, Earl R. Applied Ethics, Overview, 192; Ruth Chadwick (Ed)1998. Encyclopedia of
AppliedEthics.AcademicPress.California
6
7
72

Platondanberibukonudaoksaydateoriretildiinibiliyoruz.Fakatpo
zitivist bilim anlaynn doa bilimlerinde kurduu egemenliin sonucunda
19.yydanitibarengenelolaraksosyalbilimlerdevedahaspesifikolarakahlk
alannda da bilimcilik etkili olmutur. Nitekim normatif ahlk teorilerden
farklolarakdilzmlemelerinedayananvebellibirepistemolojikanlayla
deerlerebakanmetaetikalmalarntarihselolaraketkinhalegeldiinig
ryoruz. Metaetik ahlkla ilgili en felsef ve en soyut dnme formudur.
Deerlerobjektifmidirvedeerlerleilgilidncelergerekbilgiyezeminha
zrlayabilirmigibimetafizikveepistemolojiksorunlarelealr. 8
Grldgibimetaetikdeerlerinontolojikveepistemolojikstatleriyle
ilgilenerekdeerlerinnesneninbirzelliimiyoksainsanlarnulatklarmu
tabakatm,ayrcaahlkdilininnetrdenolduunusorgulayanbiryaklam
olarak ortaya kmtr. Metaetik almalar analitik felsefe geleneinin bir
sonucu olarak bilimsel ve soyut bir dil yaratmakla birlikte hayatn pratii
iinde ortaya kan ahlk sorunlara zm retmedii gibi esasnda kendi
iindebylebirniyetdetamamaktadr.
Bu dnemde ortaya kan iki dnya savann yaratt byk ykmlar,
kitleimhasilahlarnnteknolojiyleparalelolarakgelimesiveyoketmepotan
siyeliniartrmas,sonrasndaortayakanglendstrilerinyarattkarma
k i yaam karsnda felsefenin sadece soyut deerlendirmeler yapan ve
hayatn pratiini grmeyen bir disiplin olarak kalmas mmkn deildi.
1960larnortalarndabumanadabirtavrdeiikliiyaandn,Avrupada
ve Amerika Birleik Devletlerinde uygulamal etik almalarn baladn
gryoruz. Tp Etii terimi Philosophers Index te ilk kez 1964 de,
Biyoetiin 1977 de, Etii ve evre Etiinin 1979 da ve Uygulamal Etik
(AppliedEthics)kavramnn1981deortayaktngryoruz.Bunutakiben
UygulamalEtiksaygnbirdisiplinhalinegelmivekonudaarcnzengin
letirmitir. 9
nsanlarla olan ilikilerimizde, i hayatmzda, salk sorunlarmzda, tek
nolojiyi kullanrken, medya ya da doayla olan ilikilerimizde, ksacas tm
gnlkpratiklerimizdebiroksorunlakarlarz.rneiniealnrkenyaa
dmz adaletsizlikler, medyann yanl haberlerle karmza kmas, top
lumsalhayattatartmakonusuolandeeryarglarberaberindebirahlkso
rununudagndemegetirmektedir.Tmbusorunlaraynelikahlkzm
8 Haldane, John. Applied Ethhics, s. 490. Bunnin, N. And TsuiJames, E:P.2003. The Blackwell
CompaniontoPhilosophy.BlackwellPublishing.Malden.
9EdgarMorscher,OttoNeumaier,PeterSimons.1998.AppliedEthicsinaTroubledWorld.S.247.
KluwerAcademicPulisher.Dordrecht/Boston/London..
73

MuhafazakrDnce/Ahlk
lemelervedeerlendirmelersistematikolarakelealnpfelsefecedeerlendi
rildiindeuygulamaletikkavramylakarlarz.
hayatnda,salkta,medyadnyasnda,kadnveocuklarlailgilitart
malarda,cinselkonulardaortayakansorunlarailikinyaplanfelsefdeer
lendirmeler, uygulamal etiin temel konularn oluturur. Bununla birlikte
uygulamal etik alannda yaplan almalar ana balk altnda toplamak
mmkndr.Tpvebiyotpalanlarndaortayakansorunlarelealanbiyo
tpetii,ivemeslekialandaortayakansorunlarelealanietii,insanndo
aylakurduuilikivegelecekkuaklarakarolansorumluluklarnelealan
evreetiiuygulamaletiingenelerevesinioluturmaktadr.Bunlarndn
dadabiroksorunyeniuygulamaletikalanlarolarakkarmzakmaktadr. 10
Gnmzde i,salk,evre,teknoloji, medyagibiiiegemialanlarla
ilgili ahlk sorunlara duyulan ilgi gittike daha belirgin hale gelmektedir.
Uygulamaletikkavramilkolaraksalkalanndaortayakanahlksorun
larnfelsefmlahazalarsonucuortayakmtr.Tpalanndakullanlmaya
balanan yeni teknolojilerin yaratt ortamda farkl seeneklerin ortaya k
masberaberindekrtaj,tenazigibiahlksorunlardayaratmtr.Tpmes
leiningelenekselilkeleri,gelienyeniteknolojilerveliberaldeerlersonucu
tartlrhalegelmiveyetersizolarakdeerlendirilmitir.rneininsanha
yatnnkutsalolduuinanc,tenazivekrtajgibitaleplerszkonusuoldu
unda,sarslmvebyleceyeniahlktartmalarvefelsefdeerlendirmeler
ortayakmtr.Butrsorunlarailikinfelsefveahlkyaklamlaryenihu
kuksaldzenlemelerindeyolunuamtr.
Uygulamaletiinanablmleriarasndanemlifarklarmevcuttur.Biyo
tp etii mesleki somut bir alanla ilgili ahlk sorunlar ele alp tartrken, i
etii i hayatnda ortaya kan daha karmak sorunlar konu edinir. evre
etii kaynaklarn kullanm, tketim alkanlklar, doal hayata, hayvanlara
vegenelolarakevreyekarolantutumlarmzierendahadakarmakso
runlarelealr.Tmbufarkllklararamen,biyotpetii,ietiiveevreetii
ortakbirpaydayasahiptir.Bilimveteknolojideyaanangelimelersosyalve
iktisadi hayatta da dnmler yaratarak dnya leinde modern endstri
alanlaroluturmaklabirliktekreselkrizleridetetiklemitir.Bylebirortam
daevreetiigelecekkuaklara,diercanllarakarolansorumluluklarmz,
evrekirliliiyaratantutumvedavranlarmzmercekaltnaalr.
evreselriskler,kamusalvegvenlii,ihayatndasosyalsorumluluk
kavramnyaratmtr.Heriletmeninkaretmesivebyleceiktisadivesosyal
10
Winkler,E:R.s.192.
74

hayatzenginletirmesigayetdoaldr.Zenginlikyaratacakbutrinsanifaa
liyetlerinyarattevresorunlarnfelsefdzlemdetartmak,ahlkdeer
lendirmeler sunmak gnmzn gelien ve byyen dnyasnda hayati
nemesahiptir.
Uygulamal etiin sunmu olduu zeminde tartlan sorunlar i, biyotp
veevregibianaalanlarnyanndayenivefarkluygulamaletikalmalar
nadazeminhazrlamaktadr.rnein, gazeteciliketiiyadadahagenelbir
ifadeylemedyaetiignmzdeyaadmzbilgidnyasndanemlisorun
lar ele alan geni bir literatr yaratmtr. Ayn ekilde dnyann bir bl
mnde yaanan alk sorunu, kadnlara ve farkl etnik gruplara ynelik ay
rmclk,gayvelezbiyenlerinkarlatklarsorunlar,iddetvelmcezasna
ynelikitirazlaryeniuygulamaletikalanlarnoluturmaktadr.
Hayatnheralanndaortayakantmbusorunlarlauramakfelsefenin
iimidir?UygulamalEtikadaltndafelsefeninsunabileceizmlervarm
dr?Fizik,KimyayadaBiyolojigibibilimlersadeceolguyuanlamayaveak
lamayaalrkenfelsefenedenbylesinenormatifbirdevstlensin?Hemen
unubelirmeliyizkifelsefeninyaklamideolojilerinyaptgibibellideer
yarglarnvazetmekdeildirfakatfelsefdnceadadnyanntrajedisi
nekaytszkalamaz.Buradafelsefeningrevigerekliianlamakolmal,de
itirmekdeilyaklamnnilevsizkaldortadadr.Elbettefelsefegerei
nce anlalr klacaktr ama ideolojik ya da dinsel bir retiye dnmeden
birlortayakoymakvebunaynelikbirtasavvurdagelitirmelidir.
III
Genelolaraketikvezelolarakdauygulamaletiinkarlatennemliso
runfarklbiimlerdeortayakanahlkbilgininmmknolamayacanada
ireletirilerdir.Dahaokmetaetikteorilerdenkaynaklananbuyaklamdo
ru ve yanl, iyi ve ktye dair nihai yarglardan bulunmann ve dolaysyla
ahlkevrensel,nesnelbilgidenbahsedilemeyeceiniiddiaeder.Farklbiim
lerdeortayakanbukukucuyaklamnfelsefbirdeerivardr.Buradabel
liballarndeerlendirmekyeterliolacaktr.
Objektifetikbilgininmmknolmadnnesrentemelbirkaryaklam
olan grecelilie (relativism) gre her kltr dierinden farkl olarak, kendine
hasahlknormvedeerleresahiptir.rneinbazkltrlerdeokelilikdoru
birdavranolarakkabuledilirken,bazlarndayanlveahlkszlkolarakdeer
lendirilebilmektedir. Bu tr rnekleri oaltmak mmkndr. Bu durumda ev
renselahlkdorulardanszetmekolanakszdr,nkkltrelfarkllklaretik
deerlerindayanabileceiobjektifbirzemininvarlnimknszklmaktadr.
75

MuhafazakrDnce/Ahlk
Dier nemli bir kar gr znelcilikten (subjektivism) gelmektedir. Bu

yaklama gre ahlk yarglar kiiye gre deiir ve sadece bireysel tutum,
davran,inanveduygularyanstr.Etiknermelerbellibirdurum,olguya
da varln ifadesi olmadklarnda doru veya yanl olarak deerlendirile
mezler. rnein lm cezasnn doru veya yanll, krtajn bir hak olup
olmadgibikonulardaortayakanahlkdeerlendirmelervebunlaraili
kinetikyarglarbireyselbakyanstrvebukonudaortayakonangrler
doruyadayanlolarakdeerlendirilemez.
Grecelik ve znelcilik iki temel kar k olarak ele alnmakla birlikte
farkladlaraltndaahlkdorularnobjektifbir temelesahipolamayacan
nesrenbakafelsefyaklamlardavardr.Bizegrebuyaklamznde
kusurludur,nknesnelliksorunusadecemoralbilimlerintemelsizolduu
na ynelik bir eletiri deil genel olarak bilginin mmkn olmadn iddia
eden yaklamn etik alana ynelmesidir. Etik bilim mmkndr nk etik
yarglarndayandsomutbirvarlkalanmevcuttur.Tarihvetoplumiinde
bulunduu gelenek ve dil zemininde ahlk mevcudiyetini daima korumu
tur.Bizegregereketikbilgigereksedoayadairbilginesnellikznellikiki
lemindeelealnamaz.Etikbilgimmkndrvegelenekvedilinsunduuor
tamda diyalektik bir karaktere sahiptir ki bu ayn zamanda etik bilginin ev
renselzemininioluturur.
Felsefe balangcndan itibaren hem teorik hem de pratik sorunlarla ilgi
lenmitir.GereknedirsorusuylaolduukadarnaslyaamalsorusudaGrek
felsefesinin balangcndan beri felsefeyi megul ede gelmitir. Bu balamda
1971de yaymlad ATheory of Justice (Bir Adalet Kuram) adl kitapla John
Rawls tpk Platonun Devleti gibi byk yank uyandrmtr. Devletin ana
temasn oluturan nasl yaamaladil yaam sorununu Rawls, liberal bir
devlettebulunankurumveuygulamalarnsahipolmasgerekenilkeleriada
letkavramerevesindeelealmveadildavranlarmziinbirlortaya
konmayaalmtrkibunaeletiridenir.
te yandan, belli davran kalplarn, belli tarzdan bir sylemi, bireylere
vetoplumlaradayatmakyerineyaanansorunlarafelsefdnceninsundu
u kavramlar erevesinde, bireyin zgrln teminat altna alan bir
farkndalnyaratlmasanlayylasorunlarayaklalmasesasolmaldr.
uygulamal etik iin snrl bir program yetersiz kalr. Uygulamal
etik sadece kamusal ilikilerde ortaya kan sorunlara zm aramamal,
ayn zamanda bireylerin nceliklerini ve geici heveslerini aan deerleri
temellendirmeye alan ahlk felsefesinin geleneksel grevlerini de st
lenmelidir. Byle yaparak insanlarn gnlk hayatlarnda karlatklar
salk,evre,kiiselilikiler,eitimbarvesavagibisorunlaraahlkze
76

rine dnme balamnda dolayl olarak daha iyi karlk verebilir. Byle
yapmazsa,butrpratiksorunlaraverilecekcevaplarsadecekiiseleilim
leriveyzeyselmaliyetvefaydadeerlendirmeleriaamaz. 11
Uygulamaletiinvegenelolaraketiinyarattbilin,insanbireyselso
runlar kadar toplumsal sorunlara da ynlendirmektedir. Nasl yaamalym
sorusuberaberindenaslbirtoplumdayaamalymsorusunudagetirmekte
dir.Aristotales,PlatonveyaRawlsunyazlarndabuabaygryoruz.Byle
bakldndaetiinsadecebireyinidnyasnaynelmesiveidengesala
maszerinednmeklesnrlolmadhukukveceza,sosyalvepolitikso
runlardeerlendirmeyidegerektirdiiaktr.
Bellideeryarglarylapratiksorunlarazmaramakrtkbirtehlikede
barndrmaktadr.Ziraemrediciolmakberaberindetotalitertutumveanlayla
rdagelitirebilir.Bellitrdendavrankalplardayatmakvebunlarevrensel
normlarolarakbireyvetoplumhayatnauygulamaabalarideolojikbirahlk
anlaynmerulatrabilir.Bununlabirliktedeerlerdenyoksunbirdnyann
tadtehlikelerdahaazdeildir.Deeryklbilim,teknoloji,sanatgibiinsan
etkinliklerininbuanlamdadayatmacvezgrlkleritehditediciolabileceini
aklmzdatutarakpratiksorunlarayaklamak,eletirelbirgzlezmnerile
rinideerlendirmekyinefelsefeninsunduubirimknolarakgrlmelidir.Ni
tekimhertoplumdavarolangelenekvedilbugrevistlenmitir.
Gelienbilimveteknolojiyeparalelolaraktoplumlardadeimektedir,an
cak ada bilimin insan hayatna yeni ve karmak sorunlar da tad bir
vakadr.Busorunlarnanlalmasndavezmyollargelitirilmesindeuy
gulamalfelsefeveyauygulamaletikalanndayaplanalmalarnyenipers
pektifler sunabilecei iyi deerlendirilmelidir. Bizatihi bilim, teknoloji, sanat
benzeriinsanetkinliklerinindeerlendirilmesi,muhtemelolumsuzsonular
nnfarkedilmesifelsefbirbaklammkndr.Uygulamaletikhayatiinde
vukubulansorunlarazmnerilerindebulunurken,ideolojikdayatmalar
danuzakkalarak,zerkliinikorumaldr.
Deerler,iyivehayatnnihaianlamhakkndaszsylerken,rasyonelbak
nmuhafazaedenesnek,normveilkelerleeletirelbirlnerebilir.Dola
ysyla,uygulamaletiingrevi;ahlkdeerlervazetmekdeil,varolanah
lkdorularzerinednmekolmaldr.
Almod, Brenda. applied ethics: anormative view. Edgar Morscher, Otto Neumaier, Peter
Simons.1998.AppliedEthicsinaTroubledWorld,27576.KluwerAcademicPulisher.Dordrecht/
Boston/London
11
77

MuhafazakrDnce/Ahlk
KAYNAKLAR
Almod, Brenda. Applied Ethics: a Normative View, Edgar Morscher, Otto
Neumaier, Peter Simons. 1998: Applied Ethics in a Troubled World, iinde.
KluwerAcademicPulisher:Dordrecht/Boston/London.
Aristotle,1954:TheNichomacheanEthics.London:OxfordUniversityPress.
Bunnin,NicholasandYu,Jiyuan.2004:TheBlackwelldictionaryofWesternphilosophy.
BlackwellPublishing:Oxford.
Cevizci,Ahmet.2002:EtieGiri.ParadigmaYaynlar:stanbul.
Edgar Morscher, Otto Neumaier, Peter Simons. 1998: Applied Ethics in a Troubled
World.KluwerAcademicPulisher:Dordrecht/Boston/London.
Haldane,John.AppliedEthhics.Bunnin,N.AndTsuiJames,E:P.2003:TheBlackwell
CompaniontoPhilosophy,iinde.BlackwellPublishing.Malden.
Kemp, Peter. From Ethics to Bioethics. Richard Kearney and Mark Dooley (Ed.)
2002: Qustioning Ethics:Contemporary Debates in Philosophy, iinde.
Routledege:LondonandNewYork.
MacIntyre, Alasdair. 2001: Ethikin Ksa Tarihi. ev. Hakk Hnler, Solmaz Zelyt
Hnler.ParadigmaYaynlar:stanbul.
Plato.1992: Republic. Trans. (ev.) G.M.A. Grube. Hackett Publishing Company:
Indiapolis.
Winkler,EarlR.AppliedEthics,Overview.RuthChadwick(Ed).1998.Encyclopediaof
AppliedEthics,iinde.AcademicPres:California.
78
NURETTNTOPUNUN
FELSEFESNDESYANAHLKI
Hseyin KARAMAN
ZET
Bualmada,CumhuriyetdnemiTrkiyesininnemlifikirveaksiyonadam
larndanbiriolanNurettinTopununisyanahlkanlaynelealdk.Topu,
felsefsistemininzgnyanlarndan birisiolanisyanahlkkonusunu, bata
doktoraalmasolmakzere,birokyazsndaelealmtr.lkbaktabirbirin
den ayr ve uzlamaz gibi gzken isyan ve ahlk kavramlarn farkl bir
boyuttabirletirmitir.Onagreisyan,iradenin,sonsuzaulamakveonunlabir
lemek iin nne kan her engeli reddetmesine ynelik bir harekettir. syan
ahlk ise, sz konusu hedefe ulamak iin sonlu ve geici olan eyleri redde
densorumlulukbilincidir.BuisyanhareketieniyiifadesiniHallcMansrun
Allahtan baka hakikat olmadn vurgulamak iin sylemi olduu enel
hakkszndebulmutur.
AnahtarKelimeler:NurettinTopu,syan,Ahlk,syanAhlk,AhlkHareketi,
Rousseau,Stirner,Schopenhauer.
Do. Dr., Rize niversitesi lahiyat Fakltesi, slm Felsefesi Anabilim Dal. eposta:
huseyinkaraman@hotmail.com.

MuhafazakrDnce/Ahlk
GR
ada Trk dncesinin nemli simalarndan biri olan Nurettin Topu

(19091975),hemkartlarnn,hemdetaraftarlarnnkendisinehakszlket
tii bir dnce adamdr. Esas olarak bir ahlk kuramcs olan Topunun
Trkslamdncetarihinekazandrmolduuzgntezlerdenbirisiis
yan ahlk dncesidir. Ayn zamanda felsefesi sisteminin merkezi kav
ramlarndanbirisiolanisyanahlk,dncesistemindekidierbtnil
kelerinkendisindenkarldbirifadekonumundadr.
Topununilkeserisyanahlk(ConformismeetRvolte)ismindedir.Bu
aynzamandaSorbonneniversitesindeyapmolduudoktoraalmas
dr.EserFransadabasldktan(1934)tamaltmylsonradnrnanadi
li olan Trkeye tercme edilebilmitir. Bu eserin dnda, Hareket Dergi
sindeyazmolduusyanahlkbalklikiyaz(Mays1949,III/27;Ka
sm1969,IV/47)ileslamvensan,MehmetAkif,TrkiyeninMaarifDavas,ra
denin Davas ve Kltr ve Medeniyet gibi eserlerinde de dnce sisteminin
nemliboyutlarndanbirisiolanisyanahlkkonusunuelealmtr.
NurettinTopununfarklbirboyuttagelitirmiolduuisyananlay
ile isyan ahlk dncesini tam ve doru bir ekilde ortaya koyabilmek
iin,ncelikle,onunbakasyla,dncetarihindekiahlknazariyeleriyle
isyananlaylarnabakmakgerekmektedir.nkTopu,kendianlay
n,buahlksistemleriileisyananlaylarndanhareketle,onlarlakarlat
rarakortayakoymutur.syanahlkisimlieserindebudurumuakbire
kilde grmekteyiz. Eserin hemen banda muhtelif ahlk sistemlerinden
bahsetmektedir. Eserin ilerleyen sayfalarnda da, kendi isyan anlayn or
tayakoymadanhemennce,benimsemiolduuisyandncesindenfarkl
olduunubelirttiiisyananlaylarndanbahsetmektedir.Dolaysylabizde
onunisyanahlkdncesiniortayakoyarkenaynmetodutakipedeceiz.
AHLKSSTEMLER
Topu ahlk nazariyelerini genel anlamda; aklc (rationalist), deneyci
(emprist) ve sosyal dayanmac (sosyolojiste) ahlk nazariyeleri olarak
gurubaayrmtr.Rasyonalistfilozoflar,faziletilebilgiyiayniletirmilerdir.
rnein ahlk felsefesinin kurucusu olarak kabul edilen Sokrates, iyiliin
bilgisizorunluolarakonunuygulanmasndabirliktegetirir,ktlkbir
bilgisizliktir, hi kimse bilerek ktlk etmez diyordu. nsan ahlkl hale
getirmekiinretmeyiyeterligren,birbakaifadeylebilgiyimeydanage
tirenaklahlkiindeyetersebepolarakkabuledenbudnce,Aristoteles
80

H.Karaman: NurettinTopununFelsefesindesyanAhlk
vePlatongibisonragelenrasyonalistfilozoflartarafndandabenimsenmi
tir. Topu, bu gr sahiplerinin ahlki ideal ile ahlki olaylarn bilgisini
birbirine kartrdklarn ve ahlkn gerek alanndan uzaklatklarn be
lirtmektedir(Topu,1998a,s.28;Kk,1995,s.82).
Deneyciveyatecrbeciahlkanlaynasahipfilozoflaragre,bilgihare
ketinsebebideilsonucudurveahlk,insandaiyinindeerihakkndatam
bir kanaat oluuncagerekleir. Ancak bukanaat sadece dnceden hare
ketle oluan bir ey deildir. nk byle bir kanaate sahip olabilmek iin
edinilmibirtecrbedegereklidir.yiliingereklemesinisalayaney,iyi
likdncesideildir.Kurubirvazifefikri,insanhareketegeirmekiinye
tersizkalr.Dolaysyladaahlkihareketbilgininstndeolduugibiahl
kn alan da bilgi alannn stndedir. Topu tecrbeci ahlk anlayn be
nimseyenlerin, ahlki hakikatlerin deer hakikatleri olduklarn unutarak
tecrbbirunsurdanhareketetmeyanlgsnadtklerini,harekettenmey
dana gelen iradeyi incelemek yerine haz ve mutluluk gibi hareketin sonu
cunda ortaya kan birtakm genel sonular incelemekle yetindiklerini be
lirtmektedir.
ncguruptaelealdsosyaldayanmadoktrinleriise,mutlulukve
faydaysosyaldayanmayabalamaktadrlar.Ayrcatecrbeyiaklla,iyiyi
de vazifeyle uzlatrmak suretiyle melez bir ilke ortaya karmlardr. An
cak insann hayatnda bu ilkelerden hangisinin baskn gelerek dierini pe
indensrkleyeceitamolarakbilinemez.yilikilkesitercihedildiinde
faydacln hatasna dlm olur, vazife tercih edildiinde de belirsiz
vesoyutbirdurumortayakar.nkeerbirtoplumdakiahlkiideal,o
toplumunistekleriylesnrlhalegetirilir,buisteklereuymakdavazifeola
rakkabuledilirse,ozamanszkonusutoplumdaferdiuuruvevicdankr
letiren uysallk ahlk, baka bir deyile sosyal konformizm meydana
gelir. Bu durumda i, gzlerimi kaparm, vazifemi yaparm haline dner
(Topu,1998a,ss.2830;Kk,1995,ss.8283).
NurettinTopuise,buahlkanlaylarndantamamenfarklbirekilde
ahlk meselesinin temeline sorumluluk kavramn koymutur. Btn ah
lksistemlerisorumluluubircaydrmavevazgeirmesebebi,kteylem
lerdeninsankoruyanbirkuvvetolarakolumsuzadanelealmkenoso
rumluluu,insanniindengelenbiritmekuvveti,hareketegeiricikuvvet
vesonsuzluaatlmakisteyenbiriradeeklindeifadeetmeksuretiylehare
ketin sonucu deil de sebebi olarak kabul etmitir. Bylece sorumluluu
mspethalegetirmiveonu,sadecebirpasiflikolan,ahlkidavransahi
binde herhangi bir etki meydana getirmeyen vicdan azab duygusundan
ayrmtr.Sorumluluk,dnmeyidoururveinsandndkeyapaca
81

MuhafazakrDnce/Ahlk
hareket karsnda kendisini daha fazla sorumlu hisseder. Dolaysyla da

kaynakasndanmanevihayatahlkihayattandomaktadr(Topu,1998a,
s.31;1998b,ss.7172).
Topunun, sorumlulukkavramzerine inaetmi olduu isyanahl
k anlayn ortaya koymadan nce, bizzat kendisinin syan ahlk isimli
eserinde ifade etmi olduu eitli isyan anlaylarndan bahsetmek gerek
mektedir.
SYANANLAYILARI
Nurettin Topu, iki tr isyan anlayndan bahsetmektedir:Birincisi, Allah
sz ferdiyetilik anlamnda Fransz dnr Jean Jacques Rousseau (.
1778)nuntoplumkaynaklhereyiinkredenhastaferdiyetilii;Almanfi
lozoflarMaxStirner(.1856)inAllahszferdiyetilikanlamndakianariz
mi ile Arthur Schopenhauer (. 1860)un nihilizmle sonulanan ktmser
iradeciliidir. kincisi ise ferd iradenin kendi yetersizlik ve eksikliini gi
dermek iin ilh iradeye katlmas, baka bir ifadeyle, Allahn insandaki
hareketi, Onun bizzat bize kar isyandr. Merhamet ile balayp mit ve
iman kaynaklarndan beslenen bu isyan anlaynda menfaat, kin ve kibir
gibiahlkireziletleryoktur.Buisyanasahipolanlar,ilahimerhametlebtn
lemibirliktekucaklayanakniradesinesahipolarakkurtuluaereninsan
lardr. nk insanolu mesuliyet imannn eseri olan bu isyan anlayyla
ancak kurtulua ulaabilir. Topu, szkonusu isyan kendine has varlk ve
dnce gryle slm bir yoruma ve Hallc Mansur (. 922) gibi bir
mutasavvfnahsndamistikbirtemayabrndrmtr(Topu,1998a,s.
173;1998c,ss.8384;Kk,1995,s.73;1998,s.16).
Birinci gurupta ele alm olduu isyan anlaylarndan Fransz filozof
Rousseau,btnbeerikurumlaradeil,sadecesosyalhayatnortayakar
d kurumlara isyan etmekte ve kurtuluu, somut ve yaanm tecrbede
aramaktadr.Onagrektlnilksebebiinsanlararasndakieitsizliktir.
Ancak insanlar arasnda balangta bulunan tabii eitsizlikte ktlk ve
esaretdiyebireyyoktu.Dolaysyladaktlnortayakmasnaneden
olaneitsizlik,toplumdankaynaklananmesseslemieitsizliktir.nsaniyi
doar,toplumonunkalbindekiyksekduygularyokederekyerinemenfaat
vegururukoyar.BundandolaydaRousseau,insanlktanvazgeerektabiata
snmaytercihetmitir.Zirainsan,tabiatniindeikeniyi,samimi,mutlu
ve cmertti. Tabiatn dna kmakla kendisinin mutsuzluunu da hazrla
moldu.TopuyagreRousseasununisyananlayndaben,tekbana
bulunan,kendikendineyeterliolanbirgolmadiinanarizmszko
82

nusudeildir.lemdebenliindayanacaebedibirdzenvardr,budata
biatniindedir(Topu,1998a,ss.1881189;1998c,s.83;2005,ss.152153).
Ayn gurup ierisinde deerlendirmi olduu bir dier isyan anlay,
Stirnerin hibir snrlamay kabul etmeyen isyandr. Ona gre dnyada
benliindndakorunacakherhangibireyolmadiininsankendiben
liinihereyinmerkeziyapmaldr.nsaniinkendibenliininstndehi
bireymevcutdeildir.Stirner,ferdbenliiengellemekveonukendilerine
kle yapmak amacnda olan devlet, insanlk, toplum, tabiat, ahlk, kanun,
vatan,nizamvedingibibenliiengelleyenhereyekarkmaktadr.n
k insan ancak bu artlarda hr ve mutlu olabilir. Topu, insann sadece
kendisiiinyaadn,ruhunyalnzbedeniinarptneniyiortayako
yanbuisyananaristlekomnistinisyanolarakifadeetmektedir(Topu,
1998a,ss.174179;1998c,s.83).
TopununRousseauveStirnerileaynkategoridedeerlendirmioldu
ubirdierisyananlaySchopenhauerunvaroluuhedefalanktmser
liidir. Scpopenhauer, var olmay ktl istemekle edeer kabul etmi
olduuiinvarolmayhedefalmtr.Onunisyanbizzathayataevrilmi
tir.Dolaysyladavarlktan,devletten,hazdan,ksacashayatnbizesunabi
lecekolduuhereydenuzaklatrcdr.Buisyananlayiradeninbirnevi
intihardr. Kurtulu, ktln kayna olan yaama iradesini, hayat ve
var olmay inkr edip Nirvanaya snmak suretiyle ancak mmkn olur
(Topu,1998a,ss.190194;1998c,s.83;2005,s.153).
Nurettin Topu, sz konusu isyan anlaylarn eitli ynlerden eletir
mektedir. nsan ruhunun telefiyle sonulanan buisyan anlaylarnn hepsi
Allahszinsannisyandr.Buisyananlayndanbirincisibtnbeeri
kurumlarn,ikincisisadecesosyalkurumlarn,ncsdebizatihivarln
inkrna gtrmektedir. Dolaysyla da onlarn hibirisi insan gerek an
lamda kurtulua ve mutlulua ulatramazlar. nk bu dnrlerden
Rousseau kurtuluu insanlktan vazgeerek tabiata snmada, Stirner ferdi
benliinhibirsnrlamayatabitutulmakszntatminedilmesinde,yaniben
liin bencilliinde, Schopenhauer ise ktln ve zdrabn kayna olan
iradeninkendikendisiniinkrederekNirvanayasnmadaaramtr.Hl
buki gerek kurtulu, akl ile balayp ilimden felsefeye, felsefeden de dine
ykselmeksuretiyleancakmmknolmaktadr.Bakabirifadeylekurtulu,
insannkalbininAllahaalmasylaveinsandanhareketebalayaniradenin
Allaha ulamasyla gerekleir. Yalnz eer insan en son geldii noktada
durmayp, kendisine ve kendi dndakilere kar balatm olduu isyan
devamettirirse,ozamansretersinedner,eldeetmiolduumutluluu
83

MuhafazakrDnce/Ahlk
yavayavakaybeder(Topu,1997,s.26;1998a,s.195;1998d,s.132;Kara
man,2000,ss.116120).
Topuya gre, sz konusu isyan anlaylar gerekte bir isyan hareketi
deildir. nk onun hareket felsefesinde her isyan, iradenin kendi iinde
bulunduu artlara boyun emeyip bir bakaldrmas olmak bakmndan
harekettir,ancakherhareketbirisyandeildir.Hareketiimizdendmza
doru bir k gayreti ve da yaylmak zere iimizde aniden doan bir
kuvvettir.Ayrcahareketsafbirkendiliindenoludadeildir.Engellenmi
bir kendiliinden olutur. Herhangi bir hareketin isyan hareketi olabilmesi
iin,kendiierisinde,bakaldrmolduunizamdandahastnbirdze
nin iradesini tamas gerekir. Bundan dolaydr ki, isyan etmi olmak iin
isyan etmek veya ksmi anarizm, sadece isyann inkr anlamna geldii
iinRousseau,StirnerveSchopenhauergerekanlamdaisyanclardeildir.
Zira hem onlarn ortaya koymu olduklar isyan hareketinde byle bir du
rumyoktur,hemdeonlar,inkretmekistediklerinizamlabirliktekendileri
nidereddetmilerdir(Topu,1998a,ss.195196;Kk,1995,ss.8485).
TopuRousseau,StirnerveSchopenhauernisyananlaylarn,mesuli
yetiradesindenkaynaklanan,imankaynaklarndanbeslenenveilahivarlk
labirlemekarzusundaolanisyananlaynntamzddolarakgrmektedir.
O insanlar, sz konusu ykc isyan anlaylarndan kurtararak itimai uy
salln,anaristferdiyetiliin,cemiyetinveAllahszvarlnstneyk
seltmeyealmaktadr(Topu,1998d,s.132).
SYANVESYANAHLKIKAVRAMI
Topu, ilk bakta paradoks gibi grnen isyan ve ahlk kavramlarn
dnce sistemi ierisinde yeni bir boyutta birletirmitir. Ahlkta iradeyi
isyankavramileifadeetmitir.Buikikavramherdinintemelindezorun
luolarakbulunmaktadrlar.syankavram,onundinveahlkfelsefesinin
temelidir.
NurettinTopuisyankavramnnmuhatabolarakAllahalmamtr.
nkdnrbukavramla,neAllahakarbirbakaldry,nedenizam
ykcbirhareketveihtilliveyaanariyikastetmitir.Onunisyananariz
me, nihilizme ve bireysellie prim vermez. lemi krp geiren anarist,
menfaatlerinin esiri olan bir kii olup benimsemi olduu ruh isyan kay
betmitir. Aksine isyan kelimesiyle, iradenin, kendi iinde bulunduu
artlara ve ferdiyetini, zgrln ortadan kaldran unsurlara boyun e
meyerekbakaldrmasilemkemmelliegidenyoldannkesenhertr
l engele kar kmasn,bir baka ifadeyle, iradenin sonsuza ulamak ga
84

yesiylehereitmenfaatvetutkuya,nefsinsefaletleriyleihtiraslarna,sonlu
olaniyilikvemutluluadahibakaldransorumlulukidealiniifadeetmek
tedir. Zaten o, daha nce belirttiimiz zere, ahlk meselesinin kaynana
mesuliyeti koymutur. Dolaysyla da onun dnce sisteminde isyan, in
sandakievrenselnizamoluturanbirfaktrveevrenselmerhametnizamna
ballk olarak karmza kmaktadr. Merhamet duygusundan kaynakla
nan,insanilekinatnAllahnkarsndakigszlnveacizliiniorta
yakoyanbuhareketlemmulmerhametnizamnaballktr.tebundan
dolaydr ki, Topunun dnce sisteminde isyan, insann kendisini z
grletirmesi,admadmkendisinigerekletirmesi,dahayksekbirirade
yedntrmesivedaimadahastnnizamlaryaratayarataAllahadoru
ilerlemehareketidir.Budnceleriniuekildeifadeetmektedir:
Bizimanlamakistediimizisyan,nebenliimizevenefsimizeaitarzu
lara, ne itima gayelere, ne de merhametten baka duygulara bal isyan
dr. Bizim isyanmzn ancak sonsuzlukta gayesini arayc olduunu ve
lemmul merhamet kaynandan doduunu syledik. Nefsimizle hi
alakas olmayan ve bizi mesuliyetle hareket geiren merhamet, isyan ira
demizinilahikuvvetidir.Bizimisyanmzanarideildir;ebedivelem
mulmerhametnizamnaballktr.Onda,gayesiolanvekendisineihtirasla
evrilmi bulunduu namtenahi kuvvete itaat vardr. Bu itaat, en m
kemmelteslimiyettir(Topu,1998b,s.73)
syan,gerekfertte,gerekonunihtirasnda,kinatnvekendisininhili
ini ortaya koyan kmsemedir; isyan, ak iinde sonsuza atlarak bede
niniveruhunuhiesayarcasnazdrabaadananharekettir.
syan, kurtarc mutlakn eiinde bile, insan elleri havada Mutlakn
hareketinidilervaziyettetutanduadr;isyan,buuzanmellerdesembolle
en, Allah kendisine katlmaya ve kendi iinde isyana aran, ferdin tek
bana asla cesaret edemedii kurtarc hkm Ona verdiren bu uysallk
iradesidir.
syanktr;ruhtanruha,mriddenmride,babadanoulasrpgi
der; mrid ve oul iin nasl k ve destek olursa mrid ve baba iin de
aynekildekvedestekolur.(Topu,1998a,s.203)
syan,insanniindekisonsuzlukiradesininnefsinsefaletleriyleihtiras
larnavebunlardandoanzulmlerekarayaklanmasdr.(Topu,1998d,
s.46)
Topunun felsef sisteminde isyan ahlk, hareket felsefesinin genel

kaidelerinebalolarakgelimektedir.Zatenobazyazlarndaisyanahl
kndanhareketahlkolarakbahsetmektedir.syanahlk,hareketfel
sefesiasndanzamanauymannvetoplumsalitaatkrln,siyasetfelsefesi
asndan da tutuculuun ahlki eletirisidir. Bu noktada unu da ifade et
85

MuhafazakrDnce/Ahlk
meliyim ki isyan ahlk tezi, Topunun, hayatnn bir dneminde sahip

lenipsonravazgemiolduubirdncedeildir.Obudnceyehayat
nnsonunakadarsahipkmtr(Kk,1995,s.19;Mollaer,2007,s.38,47).
Nurettin Topu, isyan ahlkn ahlktaki iradenin karl olarak kul
lanmakta vesonsuz olansonluya tercih etme, sonsuza ynelmeve iradeyi
dardanevreleyiptutsakedendartlarakarbirbakaldrolarakkabul
etmektedir.syanahlkn, iradenin sonsuzaulamak gayesiyle, her eit
menfaatvetutkuya,sonluolaniyilikvemutluluadahibakaldransorum
lulukidealieklindetanmlamaktadr(Kk,1998,s.18).
SYANHAREKETAHLKHAREKET
Topunun dnce sisteminde isyan hareketi, iradeyi, sonsuza ulamasn
engelleyenhertrlengeldenkurtarcbirzelliesahiptir.Ancakherisyan
hareketi bu zellikte deildir. syann kurtarc olabilmesi iin, ferdi veya
toplumsalmenfaatvegayelerdendeildeinsandailahibircevherolanev
rensel merhamet duygusundan kaynaklanm olmas gerekir. Bununla bir
liktebuduyguinsannahsiyetiylekaynamveonunayrlmazbirparas
halinegelmiolmaldr.Birbakaifadeyleisyanhareketi,ahlkibirhareket
olduundakurtarcolmazelliinedesahipolur.Ancaknaslkiherhare
ketbirisyanhareketideildir,aynenonungibi,herisyanhareketidebirah
lkhareketideildir.Aksinebazendeisyanhareketizulmolabilmektedir.
Ferdi ve itimai menfaat ile gayelerden deil, insanda ilahi bir cevher olan
ve onu mesuliyet duygusuyla harekete geiren merhamet duygusundan
kaynaklanan, nefis ile mahkm edici kuvvetlere kar olan, sonsuzlua
ulamayengelleyen,btnyokedenferdihrsveiradeninkarsnadiki
len isyan hareketi bir ahlk hareketidir. te bu ekildeki bir hareket ancak
kurtarcolmazelliinesahipolarakinsandahancebahsettiimizbencil
arzu ve isteklerin, ihtiraslarn esaretinden kurtarabilir. Bu isyan iradesinin
ilahi kuvveti, nefsimizle hibir ilgisi olmayan ve bizi mesuliyetle harekete
geirenmerhametduygusuolmaktadr.Buduygununinsandaimanhaline
gelmiolmasgerekir.Bununlabirlikte,ilahimerhametduygusundandeil
de,nefsinarzuveisteklerindenbeslenenisyanhareketiiseahlkibirhareket
deildir(Topu,1998b,s.73,74;1998d,s.132).Budnceleriniuekilde
ifadeetmektedir:
... isyan, akile merhametimizi ezerek mahkum edici kuvvetlere kar
olursa ahlk hareketidir; nefsin ahlanmasna kar gelmek artyla meru
veinsanidir;sonsuzlukyolunutkayan,btnyokedenferdhrsveira
delerinkarsnadikildiivehepsindedeilahimerhametkaynandanha
yataldtakdirdeahlkharekettir.Nefsinarzularndangdalanrsaerve
86

zulm olur. Ve isyan ahlk vasfn kaybetmemek iin, hareketinin her
annda ilahi merhamete ball muhafaza etmelidir. Onunla balar ko
pardbiraniindebilezulmhalinialabilir.(Topu,1998e,ss.9596).
syan hareketinin ahlki bir hareket olmasnn artn bu ekilde ifade

eden Nurettin Topu, Hz. Peygamberin Mekkede balayp Medinede de
vam eden mcadelesinin, ak ezmeye veya yok etmeye alan nefislere
karverilmibirisyanveahlkhareketiolduunuifadeetmektedir(Topu,
1998e,s.95).
SYANDAKANARZMVEUYSALLIK
Topunun yeni bir boyutta gelitirmi olduu isyan anlaynda hem bir
anarizmveyaanaristtavr,hemdeuysallkbulunmaktadr.
nsann kendi yetersizliini kabul edip harekette bir deiiklik yapma
gcnesahipolanamracaattaanarizmvardr.Kendisindenyardmbekle
nenbugkarsndainsanntaknmolduutavrisehakikibiruysalln
iaretidir.syandakianarizm,insandaevrenselbirsorumlulukhalinegelen
merhamet ile kendi mukadderatna tek bana hkim olan Yegne Var
lktan medet uman imann sesidir. Bu tavr, hareketin her trl esaretten
kurtularakhedefiolanilahiiradeyeulamakiinvermiolduumcadele
ninierisindedir.syandakiuysaltavrise,esarettenkurtulaniradeninilahi
iradeyeteslimolmasdr.Dolaysyladaortayakoymuolduumuzherhr
hareketimizveyaahlkhareketimiz,bizimtarafmzdanbiranarizmhare
ketiolurken,ilahiiradekarsndaise,biritaatveuysallkolmaktadr.Zaten
mmininiman,grnteilahiiradenndeuysallktanbakabireyde
ildir.Mistikde,mutlakiradenndetammanasylabiruysalolarakken
disinigstermektedir.Ancakfertvetoplumdabuikikiilikten(anarist,uy
sal)sadecebirisiyaayabilir.Anarizmleuysallkarasndakiatmaisyana
sebepolur.Bununsonucundadaikisindenbiri,zorunluolarakvedaimauy
salolarakkalr(Topu,1998a,s.197,198).
Topubirbakaeserindeise,isyanhareketindekiuysalveanaristtavr
uekildeifadeetmektedir:
herisyanhareketindesankibiranaristvebiruysalbulunmaktadr.
syandakianarist,insandalemmulmesuliyethalinegelenmerhametin
hareketindebarnyor.syandakiuysalise,bizdekibintrlesarettensyr
larakmesuliyeteklindegzkenilahiiradeyesknileteslimolanbenli
in sevimli simasnda barnyor. Allaha itirakimiz, bizdeki bu anaristle
buuysalnbirlemesiylehakikatolmaktadr.Ahlkivasfntayanherha
reket,bizimtarafmzdanbiranarizmhareketidir,ilahiiradekarsndaise
biritaattir.(Topu,1998b,s.73).
87

MuhafazakrDnce/Ahlk
Topu, merhamet duygusundan kaynaklanan ierisinde isyan ile uysal

birlikte barndran bu ekildeki isyan hareketini Kltr ve Medeniyet isimli
eserinde Allahn insanda isyan, radenin Davas isimli eserinde ise Al
lahn bizdeki hareketi olarak isimlendirmektedir (Topu, 1998d, s. 132;
1998b,s.73).
SzkonusuisyananlayeniyiifadesiniMslmanbirmistikolanHal
lc Mansrun Allahtan baka hakikat olmadn vurgulamak iin syle
mi olduu EnelHakk (ben hakikatim) sznde bulmutur (Topu,
1998a, s. 201; 1998b, 74; 1998d, s. 132). Bylece o, Rousseau, Stirner ve
Schopenhauern ktmser ve ferdiyeti grlerinden slm mistiklerinin
iyimserlikanlaynagemiolmaktadr.
Hallc,ilahiiradeyetamolarakteslimolmakveAllahniradesineboyun
emek iin bedenin, bencil ve hoyrat benliin isteklerine kar ilgisiz kala
bilmeyigerekletirmeamaveabasndadr.Buinsandabalangtanitiba
renvarolanbenliinarzuveisteklerindenvazgeerekbizibizdenhabersiz
olarak yaratan akn varla dnmeye ynelik hr bir harekettir. nsan bu
ekildekendibeeriyetiniaaraktabiatstbirvarlisterkenhaddizatn
dakendikendisiniistemiolmaktadr.Buabalarnbirsonucuolarakdain
san Allahla zdelemektedir. Hallc, btn beeri yetersizliklere kar is
yan etmi ve Allahn varlnda yok olmak, ilahi varlkla birlemek iin
EnelHakkdemitir.Bu,insaniin,esaretten,hareketlerininesiriolmaktan
vebizeyabancolanfakatbiziitenieblenhereyebamlolmaktanbir
kurtulutur.HallacnhareketiYegneVarlkadorubirykselitir.Buis
yanhareketininbakabirifadeylekurtuluiradesininrehberiise,ilahiaktr
(Topu,1998a,ss.197202).
BunoktadaunuifadeetmeliyimkiTopu,ortayakoymuolduuisyan
anlaynasadeceHallcMansrurnekolarakvermemitir.Aynzaman
dao,Sokrates,Gandi,HseyinAvniUlaveMehmetAkifidebuekildebir
isyananlaynasahipdnrlerolarakifadeetmitir.Akif,vicdannnAl
laha itirak eden sesiyle inerim, inenirim, hakk tutar kaldrrm (Akif,
1990,s.332)diyehaykryordu.AyrcaTopu,nebilervevelilerdedhilol
makzereruhdnyasnnbtnkahramanlarnndaaynisyananlayna
sahipolduklarnbelirtmektedir.Bukiiler,nekenditabiatlarna,benlikleri
ne,nededardakitabiataesiroldular.Onlarsorumlulukiradesiylehareket
etmeksuretiyleHakkvehakikatinenbyktemsilcileriolmulardr(Topu,
1998b,s.74;1998c,ss.109117;1998d,s.46).
88

SONU
NurettinTopununfelsefdncesininzgntezlerindenbirisiisyanah
lk dncesidir. Onun dnce sisteminde isyan, dinde dua, tasavvufta
ak,ahlktakendini insanlafeda veulhiyette de fenadr. Ferdi iradenin
zgrlnnhabercisivegstergesiolanisyan,sonsuzaulamakiininsa
nnkendisinigerekletirmesiolaydr.
Ahlk teorilerinde ahlkn merkezi kabul edilmi olan fayda, mutluluk,
iyilik,vazife,igdvesempatigibikavramlarisyanahlkndapasifliiifa
deedenkavramlarolarakortayakmaktadrlar.Aynzamandabukavram
lar,isyanahlkasndaninsaniesaretekilleridirler.Dolaysyladabireyin
bunlargibisonsuzluaulamayengelleyenengellerdenkurtulmasgerekir.
Bu, insann ierisinde yerleik olan merhamet duygusundan balayp mit
veimankaynaklarndanbeslenenisyananlayerevesindemmknola
bilir. Allahn insandaki hareketi olarak da ifade edilebilen bu ekildeki bir
isyan anlay ancak bireyi kurtulua ulatrabilir. Bu hareket, ierisinde
anarizmileuysallbarndranbirahlkhareketidir.
StirnerdenRousseauya,oradandaSchopenhaureykselenisyanhare
keti Nurettin Topunun dnce dnyasnda ahlki dorua ulamtr. O,
kendibenlikvekibirlerinindnyasndamitsizlikvehiliingirdabnad
enfilozoflarnaksine,toplumu,ferdivedeerleriinkretmeden,sadeceon
lar ap Allahda fena bulan sonsuza ak bir isyan anlay gelitirmitir.
Onunortayakoymuolduuisyanahlk,muhafazakrlktarafndanneri
len uysalla ve determinist ahlk teorilerine kar yeni bir ahlk teorisi
kurma teebbs olup slam dininin zgn bir yorumunu ortaya koymu
tur.
KAYNAKLAR
kif,M.(1990).Safahat,Haz.M.ErturulDzda,Ankara,KltrBakanlYaynlar.
Karaman,H.(2000).NurettinTopudaAhlkFelsefesi,stanbul,DerghYaynlar.
Kk,M.(1995).NurettinTopudaDinFelsefesi,stanbul,DerghYaynlar.
________,.(1998).nsz,NurettinTopu,syanahlk,stanbul,DergahYaynlar.
Mollaer,F.(2007).AnadoluSosyalizmineBirKatk,stanbul,DerghYaynlar.
Topu,N.(1997).TrkiyeninMaarifDavas,stanbul,DergahYaynlar.
________, (1998a). syan ahlk, ev. Mustafa Kk ve Musa Doan, stanbul, Dergh
Yaynlar.
________,(1998b).radeninDavas/DevletveDemokrasi,stanbul,DerghYaynlar.
89

MuhafazakrDnce/Ahlk
________,(1998c).MehmetAkif,stanbul,DergahYaynlar.
________,(1998d).KltrveMedeniyet,stanbul,DergahYaynlar.
________,(1998e).slmvensan/MevlnaveTasavvuf,stanbul,DergahYaynlar.
________,(2005).ahlk,stanbul,DergahYaynlar.
90
BROSMANLIAYDINININAHLK
KONUSUNDAK
DEERLENDRMELER:
CELALNUR(LER)
Mehmet Yavuz ERLER *
ZET
BalkanSavalarnatankolanCelalNuri,Osmanldakiknnedenleriniele
almtr.Osmanltoplumundakiahlkkntnnnedenleriileilgilitespitleri
bugndegeerliliinikorumaktadr.Ahlkkntyincelerkenikianabalk
altnda meseleye yaklat anlalmaktadr. Bunlardan birincisi devleti olutu
rankurumsalyapnnkokumuluudieriisesosyalyapyoluturanbireyle
rinaresizlii.almamzdaCelalNurininOsmanlnnahlkkntsileil
gilielealdkonulareletirerekOsmanldaahlknkntsileilgiliyenibir
deerlendirmeyaplmtr.
AnahtarKelimeler:CelalNuri,Ahlk,Osmanl,Devlet,Halk.
Osmanl mtefekkirlerinin ele aldklar konularn banda gerilemenin ne

denleriyeralmaktadr.SonOsmanlasrolanXX.Yzylyirmiylkadar
Osmanlyatarihsahnesindetanklketmitir.Belkideyeryzndekurulabi
Do.Dr.,OndokuzMaysnv.,FenEdebiyatFak.,TarihBlm

MuhafazakrDnce/Ahlk
lecekengenisnrlardayzlerceylvarlnsrdrenbumuazzamimpa
ratorluk artk son demlerini yaamaktadr. Gelien teknoloji ve takip edile
meyen bilim kntnn esas nedenini olutursa da gerilemenin sebepleri
bazen slamda bazen de sosyal yapnn kltrel deerlerinde aranmtr.
Bazlaryetersizidareyisularkenbazlardauluslararassiyasetteaklho
calnasoyunmutur.Nevarkigeliendnyanntakipisivegodaklar
nnetrafndadnmekyerineOsmanlyOsmanlyapanyegnesebebinvar
lunutulmutur.Osmanldnyaykendieksenindedndrmeyibaard
iinbudenligldr.Fatihinelindekisurlar,YldrmBeyaztnnndeki
NiboluvenihayetYavuzunnndedizkenikidevasagsilahsanayi
sindekitoplarnveatelisilahlarnyaydbarutvedumansayesindeker
tilmitir.Osmanlnnykmdasosyalyapnndeeryarglarndanoksilah
sanayisinigelitirmeyeengelolanetmenleryzndenolmutur.Yanitekno
lojiyi takip etmek deil teknolojide bir ilk olma yarnda uranlan baar
szlk bir imparatorluun sonunu getirmitir. O halde bilimsel gelimelerin
glendirdii lkeler ayn zamanda bilimsel yenilikte sreklilii de sala
makzorundadr.AksitakdirdeOsmanlnnuradsongelecektebulke
lerindekaderinibelirleyecektir.
Osmanlmtefekkirleriiseyenilginincephedeolduunufarketmeklebe
raber teknolojik geliimin salanamamasn eitli sebeplere atfetmekle za
manharcamlardr.Hlbukibununsebebibirhaylibasitveortadaolduu
haldenaizanedillerbunuterennmetmekteyetersizkalmtr.Ksmenba
zyazarlarimayollukonuyadeinselerdebunuherkesinanlayacadilde
izahta zorlanmlardr. Mesele gayet aktr. Bilimsel gelimeyi salayacak
olandehalaryoktur.Bubirtryetenekiidirveylehertoplumuniinden
zrtprtkmaz.Hertoplumdabutrdehalarolmaklaberaberbunlarage
rekliyatrmyapacakvesahipkacakidaranlayndayrrlkteolmas
gerekir. Bir dier nemli hususta eer toplumunuzda bu dehalaryoksa di
ertoplumlarnbilimadamlarnekecekbircazibemerkezihalinegelmekte
yarar vardr. zellikle bilim adam retecek potansiyele sahip lkelerdeki
hayatfelceuratmanzveinsanlardoduklarlkelerindenuzaklatrmak
iingereklidesiselerretmenizdeahlkolmamaklaberaberlkemenfaatle
riniziinmubahsaylabilir.KsacasAliKuugelmiyorsasizgidiponuge
tirmelisiniz.Elbettekiilimindedeolsagidiprenmekendoruolandr.
Ancakzamandantasarrufetmekistersenizindekiilmioluturanlimibu
lup getirmekte bir tr bilimsel gelime modeli olarak ele alnabilir. Ya da
limi vatannda a ya da can gvenlii endiesi altnda brakp ayanza
gelmesinideisteyebilirsiniz.Herhaldeendoruolangnlrzasileolan
dr. Ancak unu unutmamak gerekir, Mustafa Kemal Atatrk gibi liderlik
92

M.Y.Erler: CelalNuri(leri)
vasfolandehalarnaslyzyldabirdnyayageliyorsailmigelimeyisa
layacakolandehalaryaniLeonardoVinciyadaAlbertEinsteinlarbinylda
birdnyayagelmektedir.Ksacasbubireitimdeilbirtryetenekmese
lesiyadadahadorusuAllahvergisidir.Nedenlimkemmelbirmzik
eitimialsanzdaMslmGrsesolmakmmkndeildir.Yeteneikefe
diponudeerlendirmekteoluturacanzidaryapnnuzakgrllne
baldr.
OsmanldnrCelalNuri(leri)muhtemelengnmzdesregiden
gayriahlkuygulamalardikkatealmadanOsmanlveAvrupadevletlerini
mukayese ederken tedenniyatn=kn bir sebebi olarak, ahlk ele al
mtr.CelalNuriBey1912ylndayaadmzBalkanfaciasnnoluturdu
ukaramsarortamda,Osmanldevletindekiktgidiat,pekoketmenle
birlikteAhlktayaanangerilemeyebalayarakaklamtr.Osmanld
nrAhlktakigerilemeyi,TarihiTedenniyatOsmaniyeveMukadderat
Tarihiyeadleserindeikiesasbalkaltndayaplandrmaktadr 1 .
GenelAnlamdaAhlktagerileme,
zelAnlamdaAhlktagerileme,
Genelanlamdaahlktakigerilemeyideerlendirirkendnrnoun
lukla Osmanl kurumsal yaplanndaki aksaklklar tenkit ettii anlalr.
Osmanl devlet yaps ierisinde ele ald iki nemli kurum dikkat eker.
ncelikli olarak ele alnan kurum Osmanl Ordusu olmutur. Bu kurumsal
yapy dar (Siyasal) yap takip etmitir. Balkan savalar yenilgisini sca
scana yaayan bir aydnn hezeyan ile dnrn zaferi kazanamayan
ordu ve idar yapy hedef almas doaldr. Ancak zaferin ve malubiyetin
ardndayalnzorduveidareninolmadgereinidikkatealamamtr.Ay
rcaOsmanlaydnnn,gerekOsmanlOrdusugereksedarYapszerin
deki eletirilerinde tarihsel yanlglarn younluu dikkat eker. Bu durum
Osmanlaydnportresindeciddibirtarihalglamasvebirikimieksikliinin
olduu eklinde yorumlanabilir. Sanrm bu yanlsama hezeyan gnmz
gncelyorumyadakuramclarndadavarlnkorumayadevamedenbir
aksaklktr.Tarihiyeterincebilimseldorularilesnamadangyabenkar
lanhkmlerlegncelyapdakitarihselaksaklklardeerlendirmekshhatli
deildir. Belki sosyal ya da kuramsal anlamda bir metot izlenerek yaplan
deerlendirmelerbilimseniteliklertasadakullanlanverilerinshhatsizlii
zmnerilerindedetehisiyanlklabilmektedir.CelalNuridetarihibi
limsellikten ok hikyemsi yan ile ele almakta ve doal olarak ta ulat
1 Celal Nuri, Tarihi Tedenniyat Osmaniye, Mukadderat Tarihiye, Yeni Osmanl Matbaa ve
Ktphanesi,1331,s.206214.
93

MuhafazakrDnce/Ahlk
Osmanlda yaanan ahlk kntnn tehisine ynelik ulat hkm

lerdeyanlgiinedmektedir.Osmanlordusunuveonakomutaedenbi
rimleri devletin kuruluundan itibaren ganimet iin istila lks gden
birkurumolaraktanmlamaklahatannenbyndahaiinbandager
ekletirmektedir.CelalNuriyegre;Osmanlordusuveonakomutaeden
birimleristiladnemindeganimetlereldeederekvarlklarnsrdrmtr.
OsmanlOrdusuistilaedemezdurumadtndeiseganimetlerkesilmi
veordudaahlkanlamdagerilemebalamtr.Bufikrekatlmakmmkn
olmamakla birlikte gnmz aydnlar arasnda bu hikyeyi tarihi gerek
farz eden hayalperestlerin varln mahede edince Celal Nuriyi yads
mak doru olmaz. Hlbuki Osmanl fetihleri ve savalarnn salt ganimet
zerineinaedilmediigerei,bugntarihilmindenbilimselanlamdafe
yiz alan btn tarihilerin mutabk olduklar bir olgudur. ncelikli olarak
Trk aydnn savan hibir devlet asndan arzulanan bir ara olmad
konusundamantklolmayadavetetmekgerekir.Dnyannevsahipliiya
pabildiienbykvegzkarasavasolanCengizHanbiletastnde
tabastndebabrakmadannceelilerinigndermeyivesulhyoluyla
yaamayteklifetmesinibilmitir.HalbyleikenOsmanlDevletiynetici
leriveordusunusavaasusamvarlklarolarakdeerlendirilmesineakln
nedevicdannkabuledeceibireydeildir.Osmanlnnsavalarnincele
yenler gayet iyi bilirler ki ya ortada terr estiren snrda bir devlet ya da
Osmanl topraklarnn gvenliini tehdit eden bir oluum sz konusudur.
YinemoderntarihilerOsmanlnnpekoksavandascakparayyaniil,
ilaltnlareldeetmeimknnbulamadntespitedebilirler.zellikleas
kerinsavalaresnasndaelegeirilenesirleriesirpazarlarndasatarakulufe
sini karma giriimi yeterli oranda bir scak parann yani ganimetin elde
edilemediininkantolsagerektir.stanbulunfethindedeelegeirildiibe
lirlenebilen ciddi bir ganimet sz konusu deildir. Ancak stanbulun fethi
iin yaplan askeri harcamalarn oluturduu mali yarann kapanmas iin
alnan tedbirlerle ilgili pek ok tarihi veriye ulamak mmkndr. stan
bulun surlarn dven toplarn, barutun, gllenin, arkebzn, pitovun ve
dahi lamlarn her halde bedavaya yaplmadn anlamak g deildir.
Askeriniaesivedahidnyalnnteminideayrbirdert.Sonuisebobi
nalar, etrafna minare dikilmesini bekleyen kiliseler, boaltlm hazineler,
uzunsrenkuatmaneticesindeperianolmuabiilasersefilkorkudolu
gzlerinizerinizediken insanlar. Bumu ganimet !!! YoksaFatihinarad
ganimet bizim hayallerimizi ssleyen Kahpe Bizansn yosma gzelleri, al
tnlar,elmaslaryadaenvaieitkumalardeilmiydi?YadaFatihMeh
met, Osmanl Anadolusu ile Rumelisi arasnda askeri sevkyat engelleyen
94

vememalikinintamortasndaaskeriadanbirszntvezayfnoktaolutu
ran bir oluumu mu halletmeyi kendine iar edinmiti. Bunu anlamak iin
herhaldeFatiholmakgerek.AncakbugntarihilmibizeognkOsmanl
bugnkTrkaydnnefsunlayanganimetzrltsndanfarklgerekleri
kulamza fsldamaktadr. O halde Celal Nurinin iddia ettii gibi Macar
ovalarndaatkoturanAknclarn,Allahnmalamlkevedahitopraado
yamayanlarngzndoyurmakiinvarettiiusuzbucakszdalktalk,
bataklkvellkarazilerdeehitdencivanlarnveonlarakomutaeden
lerinhedefleri,sanldgibisaltganimetfikrizerinedayandrlmamt.
Osmanlnn savalarnda mutlaka bir kanan ve bir kayan ola gelmitir.
Aradaki tek fark ykseli devrinden sonra kayan deil kanan taraf ol
mamzdr. Bu kant illeti de tarihi gerekleri olduu gibi deil hayal etti
imizgibialglamayabaladmzandatezahretmitir.Yanitarihtekise
ferlerin ve savalarn yegne ganimet dncesi ile yapldn alglama
hatas sadece gnmzdeki dnr deil Osmanldaki muhat tabn da
tesirialtnaalmtr.YinedeCelalNurininYenierisnfnnsergerdelikleri
veynetimzerindeoluturduubaskydikkatealmaktayararvardr.An
cak sorunun msebbibinin yanl yerlerde aranmas Yenieri Ocann, bo
zuluundakigereklerinanlalmasngletirmekteolduudaaikrdr.
Celal Nurinin belirttii zere Yenieri Oca ganimet elde edemedii
iin savalar krklemekte ve sava destekleyen oligarik oluumlar des
teklemektedir.Savalarsonrasndauranlanbaarszlklarnedeniyledege
rekordugerekseidaryaphalkzerindekimalibasksnartrmaktadr.Ol
duka yzeysel bir yaklam olmakla beraber tmyle yadsmakta doru
deil. Ancak unu da unutmamak gerekir ki hangi akll kazanm belli ol
mayan bir savata ancak birka ay yetecek bir dnyalk iin hayatn riske
atmaya sevdaldr. aldrandan Tebrize uzanan yolda Yavuz Selimin or
dughnageridnelimdiyerekkurunskmacretinigsterenaskerga
nimetten vaz m gemitir. Sina lnde su koy veren asker nasl ikna
edilmitir.Haniganimetesevdalydlar!!!tehemsavanhemdeganime
tin Allah. Ama Tahran avularnn iindeyken vazgeen ve elinin tersiyle
frsatgerievirenaskerdeaynaskerdeilmidir?inaslbudevasasava
makinesiherdevletiinkontrolgbirksraabenzer.Eersrcsken
der,Cengiz,Yavuz,Fatih,Napolyon...isemenzileularsnz.Yokeerma
hirbirsrcbulamazsanzvayhalinize.Ozamankontrolnispetendaha
kolaybirksrakiinizedahaokyarar.AncakbudefadaKaradeniziAkde
nize balayan ya da Akdenizi Kzldenize tayan boazlarn zerinde
durmaksalazararverebilir.Nedeolsaakntvardr,cereyanyapar.
95

MuhafazakrDnce/Ahlk
CelalNurininOsmanldaryapsndakiyozlamannsosyalyapdayol
atolumsuzluklarkonusundadailgindeerlendirmeleribulunmaktadr.
Avrupailegirilenyartauranlanbaarszlklarnmevcutidaryapze
rinde bask yapt ve bununda halk zerinde dozajn gittike artran bir
baskyanedenolduutespitedilmitir.CelalNurininbutespitiyerindedir.
Osmanlidaryapsnnsiyasi,askeriveiktisadianlamdaAvrupailegiritii
rekabetmasraflolmaktavebumasrafnfaturasdahalkakesilmektedir.Bu
durumdahalkarasndahkmeteyaknolmaveyaranmabaskdanselame
tekmadabiraraolarakdevreyegirmitir.CelalNurihkmetinarlaan
basks nedeniyle sosyal yapy felce uratan entrika, casusluk, gammazlk,
tezvirat,ahsiyatvebirbiriniekememezlikgibihastalklarnortayakna
zeminhazrladnbelirtmektedir.Sosyalyapdaortayakanbuolumsuz
luklarn II. Abdlhamit ynetiminde zemin bulduu ancak ttihat Terakki
idaresi altnda younlatn tespit etmektedir. Sosyal yapdaki ahlk
kntnn belirtisi olarak alglanan hastalklarn Abdlhamit dneminde
gizlittihatTerakkidnemindeisealenifrengiyednteklindekites
piti de devrin uramak zorunda kald en ciddi salk sorununu da Os
manlaydndaarcndayeretmesinenedenolmuolmaldr.zelliklet
tihatTerakkivetilafveHrriyethkmetleriarasndakisiyasalekimenin
Yldz Sarayndaki entrikalarn bir devam olarak deerlendirilmitir. Bu
durumnedeniyleOsmanlsosyalyapsgittikepolitikayameyletmivebu
durumdasosyalyapdakiahlkkntyyounlatrmtr.
CelalNuriyegrepolitika;yalan,dolan,entrikay,yalakal,ikiyzl
l,eilmeyi,kendizveonurundanfedakrl,kuvvetliolanaball,
aznlklara ve dknleredmanl ve birok gizli kapakl eyleri gerekli
klmaktadr.AnlalacazereOsmanlaydnnzihnindeoluansiyasetve
politikatanmoldukakaramsarbirtabloiermektedir.Bylesibirniteleme
devrinhengmesidikkatealndndahakszdasaylmaz.nkhalknira
desininynetimiindeetkinhalegelmesrecindeynetimgcneldetu
tanunsurlarngereklisabotajlaryapmalarvekendilehlerinekullanmalar
bir o kadar olasdr. Merutiyet idaresi ierisinde halkn iradesini temsil
edenhkmetlerinpolitikkarlardorultusundauyguladklarbeldenaa
yasiyasetOsmanlaydnndaolduukadarhalkndadaahlkalamdabir
zafiyetolarakalglanmtr.Bylesibirdurumdaise,ypranmadankalanve
halknnezdindesaygduyulanynetselmakamPayitahtolarakbelirginle
mektedir.Hlbukidrstolmayanvepolitikasahlkzafiyeteuramhal
k temsil eden unsurlara doru ve drst siyaset yapmalar olanann ol
duuvurgusunayeterinceyerverilmemitir.Ynetimalanndahkmetlere
ynelik bu deerlendirmelerin Saltanat makamna ynelik yaplmam ol
96

masdaayrcadikkatekmektedir.Hlbukihalkniradesinitemsiledenku
rumun kendi i dinamikleri ierisinde deerlendirilmesi ve kendi i refor
munu gerekletirmesi doru olandr. Celal Nuriye gre halk temsil eden
hkmet ve onu oluturan yelerin politik anlamda yarattklar ahlk
kntbireyselanlamdavatandaadasirayetetmitir.Budurumahlkyoz
lampolitikauygulayanynetiminyineaynekildebirtoplumsalyapnn
ortaya kna zemin oluturduu eklinde deerlendirilmektedir. Gn
mzdedeenokgvenilenkurumnitelendirilmesiileyaplananketlerde
bir artl ynlendirme dikkat ekmektedir. Hlbuki her kurumsal yapnn
kendiiindedeerlendirilmesidoruolandr.nkhibirkurumbirdier
kuruma edeer tutularak kyaslanmamaldr. Gvenin ya da gvenmeyin
lke savunmas hukuk devleti iinde baz kurumlara devredilmitir. Yine
aynekildemilletiradesinintemsiledildiikurumlardakendizgnyap
larnkendiilerindemuhafazaetmektedir.Ancakyinedemilletiniradesini
temsiledenkurumsaloluumlarngvenilirlikanlamndabirbakakurum
salyapilemukayesesianlalreydeildir.CumhuriyetveDemokrasize
minizerinekanla,irfanlakurulanbirdevletyapsndabunukabullenmek
gemiteverilenuraveemeklerekarhakszlkolur.
Devletinvekiiselahlknyozlamasndadevletinkurulubiimivetop
lumsalalkanlklarndabyketkisibulunmaktadr.CelalNuribuiddias
nMontesquieununRuhlKavaninadleserinirnekvererekaklamak
tadr.Bueseregre;baskrejimiileynetilenhalklarnzamanlaboyuneen
ve kendi zgr iradelerini ortaya koyamayan bireylerin oluumuna neden
olan bir geliim evresi yaadklar ifade edilmektedir. Celal Nuri Osmanl
toplumundauzunyllarsregelenbubasktarzndakiynetimanlayne
deniyle ahlk kntden toplumun kurtulamad ve entrikaya bavuran
bireylerin Merutiyete ramen varlklarn koruduklar gereini vurgula
maktadr. Ya da baka bir deyile baskc olduu iin Selanikte srgne
gnderilenAbdlhamitinyerinialanlarayngelenekselyapiindebasky
kendilerineiaredinmilerdir.
Celal Nuriye gre Osmanl eitim sisteminde gerekletirilen reformlar
neticesinde bilimin geliecei kanaati hkimdi. nceleri din eksenli verilen
eitimdeahlkkonusudayounbirekildedikkatealnmaktayd.Yeniusul
dersler veren ve an bilimsel geliimini yakalamay hedefleyen okullar,
eitimin yeterli olaca ilkesi ile yaplandrldlar. Bu aradaahlk, din, tre
vegeleneklergreceliolarakihmaledildi.Hlbukiokulamannbirhedefi
nindetoplumayararlbireylerinyetitirilmesiolduugereiihmaledildi.
CelalNurinineitimkonusundadeindiiikilemyanibilimselbilgiileei
tilmiyadatoplumsalyapyayararlyetitirilmesihedefleneninsanarasn
97

MuhafazakrDnce/Ahlk
dakikarmaagnmzdedezihinlerimeguletmektedir.Bilgisahibibirin
sann topluma da yararl olaca tezinden yola karak ortaya kan ahlk
yoksunurnleriinsistemimiyoksabireylerimisulamalyz.Anlalanne
sistemde ne de bireylerde bir tuhaflk var asl hata sistemin ilerliinin s
nanmasnda gerekten hem Osmanlda hem gnmzde eitim kurumlar
laykyla bilimsel dnceyi zmsemi bireyler yetitirebiliyor mu? Yoksa
bilimselgeliiminhedeflendiikurumlardandiplomalkaracahilleryetiti
riyordabununfarknamvarmakistemiyoruz.Nedenpekoksnavatabi
tutularakehliyetedinenarasahipleri,oncaartrafikcezalarveyaptrm
lararamenkarayollarndasokakaralarndaolduugibiomuzatma,yada
ayann altndaki frene yle bir iki saniye dokunmak yerine gaza ya da
kornaya selektrle kark basma huyundan vazgeemediler. Sistem gzel
amasisteminilerliindesizcedebirsorunyokmu?
CelalNuriRusyadabirmezhebindevleteliylemuhafazaedildiivebu
durumunda ahlk yapy koruduu konusunda srarc bir yaklam sergi
lemektedir.EnazndanarlkRusyasnndini,genihalkkitlelerininkont
rolndebirdevletpolitikasolarakelealdnsylemekmmkndr.An
cak bu uygulamann Rusyay bir baka despotizme srkledii ve ancak
1917ylnakadarayaktatutabildiideCelalNurinintanklkedemediibir
bakatarihtir.
YinedeCelalNurininahlkkntnoktasndadeindiikonulardan
birihalengncelliinikorumaktadr.CelalNuriyegre:Paraszlkherk
tle neden olduu gibi, ahlkszl da kkrtr. Yalanlar, yce deerler
denkopu,hepbuaacnmeyveleridir.nsanlarnbykveortakbiramac
yoksabudurumnamusludavranmayaengelolur.Anlalacazerefakir
likyinebtnktlklerinesasolarakbelirginlemektedir.Hlbukiyery
znde btn esasl ktlkler para ve g sahipleri tarafndan tezghlan
maktadr. Ksacas parasz kalan zorunluluk halinde mtevaz ahlkszlk
larlayetinirkenbirksmparavegsahipleriise,binlerceparasznyapa
mayaca daha byk kargaa bask ve zulme imza atmaktadr. O zaman
kabahatparadamdryoksaonasahipyadaondanyoksunbireyinbuskleti
tayacak yaradl mayasndan uzak olmasnda mdr? Ancak toplumsal
yapnnbykveortakbiramacnaynelikdeerlendirmeleridouolmakla
beraberyeterlideildir.Balkansavasonrasndatoplumungenelindeura
nlan hezimetin rvanna ynelik bir hedefin olduu ortadadr. Ancak bu
toplumsalhedefinmuzafferiyetineynelikinanveimanherzamanolduu
gibieksiktir.Aslndatoplumolarakherdevirdebykhedeflerimizvardr.
Bukonudageridtmzbirtarihszkonusudeildir.BugnbileAya
hattaMarsaherkestenncegitmemizgerektiineinananmilyonlarolmasna
98

ramenbununyaplabilirliineolaninancmzherkesuzayakncadnya
bize kalacak eklinde iman zafiyetine uramaktadr. Belki de yllar sren
ezilmiliinoluturduukaramsarlzerimizdenatmakylekolaydeil
dir.Bykidealvehedeflereynelikzlemtoplumdavarolmaklaberaber,
zlemeulamakMecnunlukolaraktelakkiedilmeyedevamedilmektedir.
Celal Nurinin Osmanl ahlk yapsndaki kntnn sebeplerine dair
deerlendirmesini yapt konulardan birisi de asayiin yetersizliidir. Bir
lkedecan,malverzdeerlerinindevleteliylemuhafazasndaihmalyada
yetersizlikszkonusuolduundabireylerinncelikleri,ahlkyadalkenin
gelimesinidnmektenokeksikliihissedilengvenlikmeselesizerine
kilitlenmektedir.Yarnakacaphelibirbireyinparayla,pullaiiolma
dgibiinsannceliklerdenbirininyerinegetirilmesindeiinedlenza
fiyetnedeniyledevletinvarlnaynelikbirgvensizlik,gvenlikortamn
daki ktleme nispetinde art kaydeder. Celal Nuri Osmanl Devletinin
yenilgilerle dolu son dnem sava ortamnn halk zerinde oluturduu
sosyolojik baskdan bahsetmek yerine bir sava ortamnn dnda ieride
oluan zorbalk ve ekyal ksaca dile getirmitir. Celal Nuri; Fkdan
asayi tereddiyat ahlkyenin en mhim delillerinden, en esasl esbabn
dandr. Uzak havalimizin ahvali yamandr. Hele vilayat baidedeki beyle
rin,aalarn,mtegalibeninahlknoktaynazarndantetkikmahiyetleriin
san fevkl had icap ve izab eder. Mtegalibenin tabiiyetleri altnda bulu
nanlaradetaahsiyetiinsaniyetlerindentecritetmilerdireklindekisatr
larnda, Osmanl Devletinin ierideki asayi ortamndaki bozuklua dair
deerlendirmelerde bulunmutur. zetle Osmanl sosyal yaps ierisinde
varlkveyetkisahibiinsanlarndevletinimknlarndakullanarakhalkze
rindeoluturduklarbask,zorbalkvezulmniasayiikntyeuratt
bunun da ahlk meziyetini yitirmi arpk bir sosyal yapnn oluumuna
zemin hazrladn vurgulamaktadr. Osmanldan miras bu kt gidiatn
Cumhuriyetlebirliktedurdurulduundanbahsetmekmmknsedetmy
ledzeltildiiniiddiaetmekimdilikerkendir.
Celal Nurinin deerlendirdii bir durumda rvetin toplumsal ahlk
zerindekiykcetkisidir.KonuylailgiliolarakCelalNuriuaklamalarda
bulunmaktadr:Rvetdiyarmzdaumumidir...Kkmemurlarndab
yklerinde rvet dolaysyla ahlklarnn ne kadar bozulduu varestei
izahtr.Mektepocuklarbilediplomalarnelealdklarvakitbirmemuriyet
tedarik edebilmek iin, vaktiyle dhiliye nazrn nasl tatmin edeceklerini
dnyorlard.
Celal Nuri Osmanl ahlk yapsndaki gerilemenin son olarak deerlen
dirmesini devleti oluturan siyasal ve hukuki yapda serveti olann iinin
99

MuhafazakrDnce/Ahlk
dzgn, serveti olmayan dknlerin ise madur braklmasndan bahset

mektedir. Bu zihniyetin kaynan ise yama anlayna balamaktadr.
Bir devletin gerek ierideki vatandana gerekse yurtdndaki insanla
yama zihniyeti ile yaklamnn ahlk zafiyeti beraberinde getirdiini
belirtmektedir. Osmanlnn kanlmaz sonunu hazrlayanda bu hastalkla
rn sosyal yap zerinde gerekletirdii tahribat olmutur. Gen Trkiye
Cumhuriyetisosyalyapdakibubozulmaydzeltmeyolundanemliadm
lar atmakla beraber hastaln emaresini tamamen silmek mmkn olama
mtr. kta zerine yaylan muazzam bir bedenin sonunu hazrlayan
yoksunluk,dknlkveahlkzafiyetbirvirsgibitoplumsalhafzamzda
varln korumakta ve bedeni dirensiz bulduu ortamlarda yeniden nk
setmektedir. Yegne are hastaln bilincinde olarak devletin bedeni olan
toplumsalyapyypratmak,zorlamakyerineonaihtimamvehizmetedecek
biranlaybeyneyaniiktidaranaketmekteyatmaktadr.
100
MEDYATKSYLEMDEN
KAYNAKLANANETKSORUNLAR
ZERNE
Fulya BAYRAKTAR*
Yaydan frlayan ok gibidir azdan knca bir sz
Ve hi geri dnm deildir atldktan sonra bir ok.
Seli bandan balar ileriyi gren kii
Ve getii yerleri harap eder batan balanlmayan sel.
Ne tkenmez hazinesin sen ey dil ve ne devasz bir dert!
Mesnev 1, b.1724-1726
ZET
Dil,sadece,dilveedebiyatadhiledilebilecekgeleneklerinkorunup,gelitirilip,
aktarlabileceibirvarlkalanolmannoktesinde,btndierkltrveuy
garlkalanlarndakigeleneklerindetaycsveaktarcsdr.Dil,millgelenek
lerin hazinesidir. Dolaysyla dil gelenei, mill gelenekler ierisinde, zerinde
dikkatvehassasiyetlebilingelitirilmesigerekenmillbirmeseledir.nkbir
dil, bir medeniyetin ifadesidir. O dilin kavramlar o medeniyetin metafiziinin
sembolleridir. zellikle deer hkm tayan kavramlar o metafizii nesilden
nesileaktarrlar.Eerbutrdenkavramlarniiboaltlr,bukavramlaranlam
szlatrlrveieriksizletirilirlerse,onlarnifadeettiklerideerlerdeanlamlar
Yrd.Do.Dr.,GaziniversitesiGaziEitimFakltesiFelsefeGrubuEitimiAnabilimDal

MuhafazakrDnce/Ahlk
nkaybederler.zellikledeerhkmtayankavramlarnyokolmasncelikle
odilinmetafiziininvedolaysileodilintadmedeniyetinvemilliyetinyok
olmas demektir. Bugnn toplumu iletiim devrimini yaamakta ve bilgi
tesitoplumagemektedir,bilgiteknolojileridebadndrcbirhzlage
limektedir.Butempoyaayakuydurmayaalrken,dilingelenekselanlam
larnkaybetmemekgerekmektedir.Odilileoluturulanmedeniyetinvarl
buna baldr. nk dilin tad anlamlarla birlikte, toplumun anlam da
kaybolur. Bu durumda zellikle, medya ad verilen iletiim aralarnda kul
lanlandiledikkatedilmelidir.Bubalamda,bualmada,Trkenindeer
hkm tayan kavramlarnn medyadaki kullanllar incelenecek ve bu
kullannyolaabileceietiksorunlarbelirlenmeyeallacaktr.
AnahtarKelimeler:MedyannDili,Etik,Medya,Trke,Anlamszlama,Deer
Hkm,eriksizleme,DilveEtik,DilFelsefesi,DilSosyolojisi.
nsandiervarlklardanayrantemelzellii,onundnyorolmasdr.
Dncenin dil ile ba gz nnde bulundurulduunda, aslnda insann
temelayrcvebelirleyicizellii,onundilesahipbirvarlkoluudur.Dil
olmadaninsanlahayvanarasndakivarlkfark,apayrlkortadankalkar.
nsan ne ise, dil sayesinde odur; insan insan yapan dildir. Hlderlin hakl
olarakunusyledi:Tanrinsananeolduunugstersindiyedilivermitir.
Herinsan,hertoplum,kendisininneolduunu,niteliklerini,dilisayesinde
aakarr.Bundandolaydil,heminsannkendisinin,hemdeonundn
yasnnbiraynasdr.Ancakdilsayesindeinsann,kendisi,dnya,btnvar
olaneylerhakkndanedndnreniyoruz(Mengolu1988:213
218).Dilinsanndatoplumundavaroluzeminidir.Buvaroluunardnda
kibtnmetafizikanlamlardildeyansrlar.nsandilileinanr,dililebala
nr,dililesevinir,dililezlr.Aclarndasevinlerindekayna,iaretet
tiklerianlamlardolaysilekelimelerdir.Birtoplumdayaayaninsanlar,zi
hinlerindekidnceyeuygunkelimeyibulmakzorundadr.Herkesihtiya
larnntrneveimknlarnngeniliinegrebunugerekletirmeyealr
(Vendryes 2001: 32). Dil insan varlkla karlatrr. Varl tanmak ve an
lamlandrmakiinbalcavastadr.Varlnanlamveanlamlandrcsolan
insan,btnanlamyklemeleridililegerekletirir.Yanivarlnanlamin
san,insannanlamdildirdenilebilir.sterkelimelerncevarolsun,dn
meonlardansonragelsin,isterdnmenceolsun,kelimelersonragelsin
yadakelimeleriledncebirlikteveaynzamandavarolsunlar,kelimele
rin; anlamn taycs olduklar phesizdir. Bu nedenle dilde ifade edile
meyenanlamlarvarolsalarbileaktarlabilirdeildirler.nsannkelimeleri
eksildike,aktardanlamlar da eksilir. Heleanlamn kendisine ilikin ke
limeler yok olursa, anlam tamamen ortadan kalkar ve anlamszlk,
102

F.Bayraktar: MedyatikSylemdenKaynaklananEtikSorunlarzerine
samalk, anlamn yerini alr. Anlamn kendisine ilikin kelimeler, deer

hkm tayan kelimelerdir. Bu kelimelerin ileri boaltlr, tadklar an
lamdan syrlrlarsa, bo birer ses olarak kalrlar ki bu da anlamlarn kay
betmeleri, yani deer tayan ifadelerin deersizletirilmeleri demektir. Bu
da var olmalar ile var olmamalar arasndaki ayrm ortadan kaldrr. An
cak toplumlar ou zaman bundan daha vahim bir durumla kar karya
drlar:Deerhkmtayankelimelerintadklaranlamlarn,bakalarile
yerdeitirmesi.Builkandaenbasitdzeydebiriletiimbaarszlnayol
aar.Alc,gndericininniyetindenbakabireyanlariseiletiimbaarsz
dr. Ancak bu durumun bundan daha tehlikeli olan bir dier sonucu da; o
kavramlara yklenen anlamlarn ortak, btnletirici, dzenleyici, karakte
rize edici ve evrensel olan taraflarnn kaybolmasdr. Hatta belki de artk,
deereilikinmigibigrnmeklebirlikte,deerdenuzakolaniaretediyor
olmalardr.Kelimelerinuzlalmanlamlarsayesindeiletiimkurar,birlik
tevaroluruz.Aksidurumlardasadeceiletiimsizlikdeil,skntyaratacak
iletiimlerproblemiilekarlalr.MevlnnnMesnevdeanlattbirhi
kyeyihatrlayalm:
Bir gn, kulaklar duymayan bir adamcazn bir komusu hastalanr.
Hl,hatrbilenadamcaz,komusunagemiolsundemekiingitmesige
rektiini dnr. Fakat bu duymayan kulamla ben o gen hastann de
diklerini nasl anlarm diye de hayflanr. Ayrca hastadr, sesi soluu k
maziyicerezilolurumdiyednr.Amaneyaparsn,elmahkum,gidile
cek. Ben en iyisi dudaklarna dikkat edip, ne dediini anlamaya alaym
der.Olmazsakolay.Zatenhastaadam.Neolacak.Ona,merhabadostum,
naslsn derim. O da bana nasl olsa teekkr ederim, iyiyim der, diye
dnr. Sonra, aman komum, iyilemek iin ne yiyip iiyorsun? diye
sorarm,odabananaslolsaherhangibireyadsyler,bendeafiyetol
sun der kurtulurum, sonra kendisine hangi doktorun baktn sorarm,
adneolursaolsun,hastayaodoktoruverim,sevinir,moralidzelir,der.
Doktor iin; aman onun aya ok uurludur, madem ki o geldi, hemen
dzelirsin derim olur biter diyerek hazrlanr, komusuna gider, balar
konumaya.Naslsnkomumdiyesorar.Hasta;aman,lyorumdiye
ikayet eder. Soruyu soran bunu duymaz, planlad gibi devam eder:
Aman ok kr! der. Zavall hasta, bu beklenmedik cevaba ok alnr,
sinirlenir ve komusunun iyilemek iinne yiyip iiyorsun sorusuna bir
hmlazehirdiyecevapverir.Kulaklarduymayanadambunadaafiyet
olsundeyincehastaiyicesinirlenirveadamcaznsenitedaviyekimge
liyorsorusunadaAzrail!cevabnverir.Adambunadaoh!oh!okiyi,
okgzel.Onunayaokuurludurdervekomusunuokmemnunet
tiini,onamoralverdiinidnerekhastannyanndanayrlr.Ancakhas
ta, kendisini teselli etmek yerine, onu bsbtn zen, sinirlendiren iyice
103

MuhafazakrDnce/Ahlk
hastaedenbuadamaoksinirlenir.itmeyenadamise,ohokkr,has
ta bir komumun halini, hatrn sordum, gnln aldm diye sevinir
(Mevlna1997:219220).
Aslnda bu hikye, yalnzca fiziksel olarak duymuyor olmakla ilgili de

ildir. Eer kelimelerimizde ortak anlamlar olmaz ise bu da birbirimizi
duymuyoruzdemekolacaktr.Szkonusuhikyedeadamduymuyorolma
saidi,fakatkullandklarbatasalk,doktor,ila,tedavi,zehirolmakzere
zellikle de iyilik, lm, kr, uur gibi kavramlara birbirlerinden farkl
anlamlar yklemi olsalard, hatta bu kavramlara biri dierinin ykledii
anlamn tam tersi bir deer yklese idi, bu diyalog daha az problemli olur
muydu? En kolay anlalabilecek bir deer hkmn dnelim: Y. Bu
kavramndavranlarayansmasneolursaolsun,kimbununieriininasl
doldurursadoldursun,tartmaszveevrenselolarakiyi,iyidir.Yaniolumlu
deeryklenenbirkavramdr.Neyiniyiolduusorusubakabiretikprob
lemdirancakiyininiyiolduunermesitemelbirmantsalveontolojikkai
dedir.Butemelkaideyiyerindenoynatacakbiimdebirdeeryklemesiile,
iyikavramnktileyerdeitiririsek,buyalnzcabiryanliletiime
yol aacak olacak kadar basit bir durum deildir. eriklerini birbirinden
farkl biimlerde de doldursak; iyi, iyi olmaya; kt, kt olmaya devam
etmedii zaman bu bir var olu problemi olur. yi, kt, gzel, ir
kin,olumlu,olumsuzgibideerifadeleridikkatedilirsetekbalarna
birierikdayatmazlar.Bunedenledeevrenseldirler.Dolaysilebuifadele
rinierikleribizimahsiyetimizin,iindeyaadmztoplumunahsiyetinin
gstergeleridir.Deerhkmtayankavramlaryoketmek;yokolmak,de
er hkmlerine yklediimiz anlamlar boaltmak ise ahsiyetsizlemek
anlamnagelecektir.Belkidebuikincisi,insanolarakvarolmakolmayaca
ndan,insanolmakbakmndanbirincisindendahatehlikelidir.
nsann yapp etmelerinin rn olan btn baarlar, ifadelerini dilde
bulurlar. Dilsayesinde bakalarna iletilirler. Dil insann insanlk deerleri
nintaycsdr.nsanninsanolmatemelkouludur.Ancakdiliniindezel
biralan,deerlereilikinolanbiralanvardrkibu,insanninsanolarakvar
oluunu srdrebilme imkndr. Bu alann varl, insanlarn o insan ola
rak,toplumlarnotoplumolarak,milletlerinomilletolarak,medeniyetlerin
omedeniyetolarakvarolabilmelerinintemelkouludur.Ziradeerler,dav
ranlarbelirlerler.Zamanavemeknabalolarakbudeerlereilikinolan
davranlar deise de, deerlerin kendileri deimezler. Eer deerlerin
kendileri de deiir, deitirilir, anlamszlatrlr, deersizletirilir ise; yal
nz iletiimin imkn deil, insan olarak var olmann, birlikte var olmann
imkndaortadankalkar.Ziradil;kelimelere,zelliklededeerifadelerine
104

yklediimizanlamlardabiruzlamolduusrecebiriletiimaracdr.Ak
sidurumdailetiimsizlievehattatekiletirmelerevesavalarayolaabilir.
Dilolmadan,onuntayclolmadan,insannebilgiyi,nedeerleri,ne
deinsanlaktarabilirdi.Hemtarihselolarakkuaktankuaa,hemdeileti
im asndan bireyden bireye, toplumdan topluma. Bugn sosyoloji artk
toplumuntemelbirimiolarakbireyaktrlerideil,iletiimigrmekeili
mindedir. nk toplum; sadece bireyler iletiim kurduklarnda var olur
(Lee2000:322).Dolaysileiletiimiyokedenhereytoplumuyokeder.Kit
le iletiim aralar denilen ve toplumda iletiimi salamaya yaramas gere
kenunsurlardahi,eerbuiletiiminyokolmasnavebireyleritoplumlaya
dayekdieriiledeil,kendisiilevarhlegetiriyorise,adlariletiimarac
olmaklabirlikte,iletiimsizliesebepolmaklklardolaysiletoplumunyok
olmasnasebepolurlar.Kitleiletiimindekaynakvehedefkarkaryade
ildir.Budurumzatensanalbiriletiimyaratarak,aslndayalnz,yaltlm
bireyler oluturur. Dngsel olarak bu yaltlmlk bireyi daha fazla sanal
iletiiminiinesrkler,yanikitleiletiimaralarvastasileiletiime.ret
tiihertrlprogramlakitleiletiimaralar(gazete,dergi,kitap,radyo,te
levizyon,internet,sinema,tiyatro)gnmzde,ifadeveetkilemevastas
olarakenglaralardr.Bunedenleonlarnkullandklardile,zelliklede
ontolojik olarak var olu koulumuz olan deer hkmlerine ykledikleri
anlamlaradikkatedilmelidir.Zirabunlarnanlamszlatrlmasnceetikbir
zlmeye,ardndandoalolarakontolojikbiranlamkaybnayolaacaktr
(Marcel2002:13).Kimizamanbirtoplumun,birmilletinyadabirmedeni
yetinyokolmasiinbilinliolarakoradakideerhkmlerininyeribaka
lar ile deitirilirken, kimi zaman da, tam da bilincin olmamas nedeni ile
bu yaplr. Kendi tarihini, kendi kltrn, kendi sanatn, kendi dilini bil
meyenlere aydn, ahsiyetine sahip kanlara aydn deil denmesi, sanatla
ilgisiolmayanasanat,deerleilgisiolmayanadeerlidenmesibununilkak
la gelen rnekleridir. Yani burada ya bilinli bir yok etme abas ya da bi
linsizce, uursuzca, aklszca ve dncesizce, bir yok olua srklenme
durumuvardr.nkdilinsnrlarvaroluunsnrlardr.Dilileifadeedi
len, vcut bulur. fade edilemeyen mevcutlar arasndan kaybolur. Eer bir
eyin, bir deerin dildeki ifadesi bir bakas ile deitirilir ise, o ey ya da
deerdedeimiolur.Ksacas,insanolu,dilinbtnetkilerinivaroluu
nudevamettirmekiinkullanabileceigibi,tamdadilinbugcndendola
ybuaynetkilerikendisiniyadabakasnyoketmekiindekullanabilir.
Dil,insanninsanolmadurumuiken,tehlikelibiraraolur.Bazenbirarla
tan,erdemdiyeerdemsizlik,gerekdiyegerekdolaninsanlara
sunabilir. Tarih bunun rnekleri ile doludur. Trl ktlklere,cinayetlere
105

MuhafazakrDnce/Ahlk
sebep olmutur deer hkm tayan kelimeler. Deer bildiren kavramlar

herhangibirnesneyeiaretetmemekleberaber,birinsandavranileanlam
kazanr,somutlarlar.Dolaysiledeerlerideitirmek,davranlardei
tirmektir. Olumlu ya da olumsuz ynde. zellikle ayn deeri ifade ettii
iddiaedilenfarkldavranlarnsergilenmesi,odeeriveodeerleoluturu
lacak olan davran fark etmekte olan nesiller iin bir kaos oluturacaktr.
Budurumdadeerlerinaslndakendilerindebiranlamlarnnolmad,on
lar yaayan kiiden kiiye deiebilecei, sbjektif olduklar, evrensel bir
anlamlarnn bulunmad sonucuna varlabilir. Deerlerin kiiden kiiye
deiebilecei yolunda oluturulabilecek olan bu izaflik, grelilik, daha
sonradeerinvarlndayadsmaya;yaninihilizmeyolaar.Deerlerala
nndanihilistolmak,kendisinebalanarakyaanlacakolanhibirdeerita
nmamakanlamnagelir.Nihilizminkendisibirdeerdeildir.Toplumola
rakbenimsendiindeisetoplumuortadankaldrr.Bugnmedyadarlati
vizmin, hatta nihilizmin bir tarz aydn tavr olarak gsterilmesi dikkate
alnmas gereken bir durumdur. ster dnce ayrl dilayrlna yola
molsun,istersedilayrldnceayrlna.Dilayrlnndnceay
rl demek olduu aktr. Bu nedenle ahlk alanna ilikin dilin ayrl,
ahlkailikindncelerideayrr.
Adnaahlkyadaetikdenilenalan,insannneyi,niinvenaslyapmas
gerektiinibildirenbirpusulagibidir.nsandilirenirkendoalolarakbu
pusulaydaedinir.Deerhkmleritayankelimeleryoluyla,iyivekt,
olanveolmasgereken,istenenvekanlandurumlarrenir.Yanierdemi
dilyoluyla renir. Platonun ifadesi ile hatrlayacak olursak erdem; btn
iyilikler ile btn ktlklerin bilgisidir. Nelerdenkanlp, nelerin istene
ceininbilgisidir(Platon1986:6387).Ahlkbubilgiyedayanr.Yanidee
rinbilgisine.Yineahlksorumluluadayanr.Vicdan,yasa,bilingibitemel
kavramlar ierir. Dolays ile ahlk ortadan kaldrmak iin ahlk kavram
yerine, sorumlulukkavramn kaldrabilir ya da ona aslnda tamadan
lamlar ykleyebilirsiniz.Ya da bukadarak davranmayarak, ahlk olu
turanbtndierkavramlardayaparsnzbunu.Bugnkitleiletiimarala
rnda,deerhkmtayankavramlarnnaslhoyratakullanldklar,nasl
anlamsz,bobirerseshlinegetirildikleri,tadklaranlamndeitirildii,
hattakomikveetkisizbirerseshlinegetirildikleriaktr.Deerhkmle
rininzamanlavemeknlasnrlimigibiaktarld,deerlerinmodasola
bileceinin ve bu modann da gemi olduunun vurgulanmaya alld
aktr. Dilin yarar da zarar da kullanmna baldr. Bu kullanma gre
belkideinsanaenokzararverebilecekolan;dildir.Dnceleri,toplumun
her bir ferdinden dierine tar dil. Eer bu tanan dnce, hastalkl bir
106

dnceise,taklityoluylayaylanbirvirsgibi,birbulacsalgnhastalk
gibi,okksasredebtntoplumusarar(Vendryes2001:34).Kitleiletiim
aralarnn byle bir durumda da bu salgnn yaylmasnda oynayaca rol
byktr.Yadayaylmasnnengellenmesinde.
Deerler, btn var olanlar gibi, kelimelerle dile getirilerek insan iin
varlkhlinegelirler.Varoluumuzadahilolurlarvekendilerinigerekleti
rendavranlardagrnalannakarlar.Bunlaryalnzbirersesolarakka
lrise;sevgi,nefret,bilgi,doruluk,yalanclk,masumluk,saflk,drstlk,
dostluk, hak, hakszlk, adalet, gven, gvensizlik, sz verme, sayg, eref,
iyi,ktgibiyksekdeerler;kskanlk,yarar,kar,kuku,ekememezlik
gibi, karlarn daha aa seviyede olan deerleri ile karabilirler
(Mengolu 1988: 102). Hatta modann, zevkin, alkanln deerleri ile,
temelinitoplumunsosyalyapsnda,milletleringeleneklerindebulandeer
leryerdeitirebilirler.
Yksekdeerlerleynlendirilmieylemdebulunmakile,gndelik,biyo
lojik ihtiyalardan kaynakl, hatta ekonominin bir unsuru olarak oluturul
mu maddeye sahip olma deerleri ile ynlendirilmi eylemde bulunmak
arasnda fark vardr. Daha ok maddeye ynelen insan ontolojik anlamn
kaybeder(Keen1967:15).
nsanolarakanlamnkaybetmivarlklar,medyaiiniyibiralckitlesi
dir.Hemzahmetsizceverdiihereyialr,hemdesatlmasiinaracoldu
uhereyi.Pazarekonomisinesnelerinyansrailikileri,deerleri,yarat
cl, sevgiyi ve dostluu da eyletirmitir (Tolan 1980: 142). Eer medya
kendisinipazarekonomisininbirparasolarakgrrveinsanlardayalnz
casatlanalacakbiimdeynlendirmekiinalrsa,doalolarakdeerleri
de,satlacakvesatnalnacakbirereygibigstermesi,yadaenazndan
deerleri bu pazara zarar vermeyecek hle getirmesi kanlmazdr. Bunun
yanndamedyannkendisinibirelencearacolarakortayakoymasdaba
tamedyannkendisiolmakzerepekokkavramiinyanlanlamykle
melerineyolaacaktr.Elencearacolmann,birsorumsuzluukendiliin
denberaberindegetiriyorgibigrnmesideyinebirkavramkargaasndan
kaynaklanmaktadr.Bunedenlemedya,kullanddilasndan,zelliklede
deerhkmlerineverdiizararnetiksonulardadnlerekdeerlen
dirilmelidir.
107

MuhafazakrDnce/Ahlk
KAYNAKLAR
Keen, Sam (1967), Gabriel Marcel, Edit. D.E. Nineham and E.H. Robertson, Carey
KingsgatePress,London
Lee, Daniel (2000), The Society of Society, The Grand Finale of Niklas Luhmann,
SociologicalTheory,Volume18,Number2,July
Marcel, Gabriel (2002), The Philosophy of Existentialism, Citadel Press Boks, New
York
Mengolu,Takiyettin(1988),nsanFelsefesi,RemziKitabevi,stanbul
Mevlna(1997),MesnevCilt12,ev.efikCan,tkenYaynlar,stanbul
Platon(1986),Lakhes,Diyaloglar2,RemziKitabevi,stanbul
Tolan,Barlas(1980),adaToplumunBunalm:AnomiveYabanclama,ktisadi
veTicarilimlerAkademisiYaynlar,Ankara
Vendryes,J.V.(2001),DilveDnce,ev.BerkeVardar,Multilingualyaynlar,s
tanbul
108
AHLK:GELENENYARATICI
YENLEYCSyada
MUHAFAZAKRDEVRMN
BEKS
Erol GKA*
TARHSELAHLKBLNCNHADIMEDLMES
Tanmdzeyindeahlknneolduukonusundapektartmakmaz.yiye
ynelme, iyilii ngrp ktlkten uzak durmaya alma gibi genelge
ertanmlarbilebiranlamazeminisalayabilir.Amaiiyiolanvekaynakla
rnaklamayageldiindeortalhementozdumankaplar.
Gnmz dnyasn ifade edebilmek iin kreselleme, postmodern
zamanlar, insan haklar a gibi kavramlar kullanlyor; egemen sosyoe
konomikdzeninliberalkapitalizm,politikdzeniniseliberaldemokrasi
olduusyleniyor.Bylebirdnyadaahlk,iyiyitartabilmekolduka
sorunlu grnyor. nk bir yanda alabildiine haklar ve zgrlklerden
bahsedilirkenbiryandandainsanlbirletirecekgenelevrenselilkelergere
kiyor. Herkesin insan doas hakknda fikir birlii iinde olduu herhangi
*Prof.Dr.

MuhafazakrDnce/Ahlk
birfelsefantropoloji,dinselvednselzeminolmayncabilimyardmaa
rlyor; ahlk ve iyi, evrimsel biyolojinin bak asna gre aklanmaya
allyor,evrimci,doalcbiretikanlayortayakyor.
Postmodern gre gre insann znde iyi olduu ve kendi doasna
uygunhareketetmesinedestekolmannyeterliolacayadainsannzn
de kt olduu kendi itkileriyle hareket etmesinin nlenmesi gerektii ek
lindekitezlerinikisideyanltrveaslndainsanlarahlkolarakmphemdir
ler. Batl zihin, postmodern zamanlarla birlikte modern alar boyunca bin
birzahmetleoluturduuvegereibunlarsayesindetemellkettiineinan
dbykanlatlardanbirerbirervazgeti.ncedililehakikatarasndabir
iliki olmad gsterildi; dil, metaforik bir yapyd; hakikat, Nietzschenin
syledii gibi seyyar metaforlar ordusundan baka bir ey deildi.
Yorumsama (hermentik), gereklii aramaktan vazgemi beeri bilimlerin
ve hatta tm beeri sylemlerin ortak yolu haline geldi. Dil, hakikati vermi
yorsa, her hakikat iddias, yapzmyle bozguna uratlabilecek, kof bir
damarasahiptiartk.Dostoyevski,Tanryoksahereymubahtrdemive
insanlar ikna edebilmiti; imdi Tanr varsa her ey mubahtr diyenler de
insanlariknaedebiliyordu,hemdeayninsanlar.
Postmoderndnce,mphemlieverdiideerleaslndabirdeerkrizi
neyolatnoysapratikhayatnbunatahammledemeyeceini,glola
nn bir biimde vakumu dolduracan gremiyor. Postmodern dnce ne
kadar ortal mphemlie brakyorsa, ahlk alannda insanlk tarihinde ei
benzeri olmayan determinist (belirlenimci) bir yaklam kasrga misali ilerli
yor.Grnteinanlarveahlkdeerleralanndamuhteembirzgrlk
varken,evrimcibiyoloji,genetikdeterminizm,birevrimcietik,doalcahlk
anlayreterekahlkalanndadaalanboluklardolduruyor.
ndirgemecilikten dehetle korkan postmodern dnce, szm ona bu
durumdansaknabilmekiinbiyolojikolandabalambamlilanederek
yoksaydvebiyoteknolojidekidevasagelimeleregzlerinikapad,dahado
rusugrmezdengeldi.Buoksakncalbirdzlemdinkbeeribilimlerin
vefelsefenin, biyoteknolojidekiykcgelimelerifarkedereknlemalmasn
engelliyordu. Beeri bilimciler ve felsefeciler, tarihleri boyunca doa bilimle
rindekigelimelerebukadarsessizkalmamlard.Sonu;insankltrlerinin
genlerdekodluolduudncesinedekgidenbirfecibirindirgemecilikoldu.
Postmoderndnceiinbueletirelgrlerimizionunikizkardeilibe
raldnceyedeuyarlayabiliriz.Liberalahlkteorileriolduudorudurama
salam bir felsef antropolojiye dayanmadklar iin bu felsefelerin pratik bir
deerleribulunmaz.Btnsiyasetfelsefeleri,salambirinsandoasteorisine
110

E.Gka: Ahlk:GeleneinYaratcYenileyicisiyadaMuhafazakr
dayanrlar.Hertoplumtasarm,insannnaslgrldnebaldr.Klasikli
beraldncede,rneinJohnLockedaliberalsiyasideallerinzerindeyk
seldiibireyanlay,henzmutlaksoyutbireyolmaypTanrnnyarattbir
insan, doal hukuk da soyut doal hukuk olmayp ilahi hukukla hemen he
men ayn anlama gelen bir hukuktur. Dolaysyla klasik liberal dncenin
balangta, layk vechile bir felsef antropolojiye sahip olmadn, siyaset
pratiindegrlenliberalmuhafazakrtiptenoluumlarnvesylemlerinbu
tarihieksikliinbirneticesiolarakortayaktklarnsyleyebiliriz.
Klasikliberaldncedeolmayaninsandoasteorisiniadaliberald
nce,genetikbilimininvesonzamanlardaDarwincievrimteorisininyerine
geen sosyobiyolojinin salad ideolojik verilerden devirmeye gayret edi
yor. Bireyin kendi hayatnn imknlar arasnda zgrce seim yapabilme
hakkndan ve oulculuktan asla taviz vermeyen saf liberaller, ilk anda bu
sylenenlereiddetlekarkabilirler.Amamaalesefdurumbyledir;bireyi
vezgrlesasalanliberaldnce,kendisinegenetikvesosyobiyolojigibi
bir bakma bireysel zgrl boa karan, insann kaderinin daha dou
muylabirliktebelirlendiinisyleyentezleredayanmakzorundakalmtr.Bi
reyihereyinnnealan,bireyinkendinigereklemesini,potansiyelleriniz
grcehayatageirmesiniesaskabuledenliberalsiyasdnceye,oistesede
istemesede,toplumuvehattainsanlktarihinibireyingenetikdzenindent
retmeyekalkanbuszdebilimselideolojilerteorikdesteksalyorlar.Busz
de bilimsel ideolojiler, toplumun biimlenmesinde en az liberal dnceler
kadaretkililer.Durumbyleolunca,ideallerineinanmkatkszbirliberalin
siyas ve sivil haklar bakmndan ayn lde frsat eitliine, ekonomik ve
toplumsalbakmdanrekabetansnasahip,zgrvedinamiktoplumryas,
birgenetikideologununinsandoasteorisiyledoldurulduunda,enzekilerin
veengllerinynetmeveeniyiyaamahakknasahipolduubirkaraba
sanadnveriyor.
Liberalizmin bireyi, devlete ve topluma ncelemesinin doal sonucu ola
rakortayakanliberalizmdemokrasielikisivetikeliyiilekamusaliyiara
sndakiuurumunyarattahlkboluk,liberaltoplumlardagenetikkkenli
ideolojilerinortayakmasnaakaanaktutuyor.iddete,gce,zekayata
pnangndelikinsanilikileridnyasveaynayininbirparasolanyapm
larnfinkattsanatvemedyadnyasbugereigzmzniersinekadar
sokuyor. Liberal anayasalarla ynetilen toplumlarda bireyler iin salanm
hakvezgrlkler,hidebuacyhafifletmiyor.Biryandazgrlkvehak
larnidalar,dieryandaiddete,gcevezekayatapnma;buadaletsizdnya,
liberal anayasalarla ynetilen toplumlarn yn verdikleri dnyadr. Bireyi ve
onunkendinigerekletirmesinihereydennemligrrsenizartkdahaze
111

MuhafazakrDnce/Ahlk
kilerinvedahagllerinfaaliyetlerinimerulatrmolursunuz;devletekar
bireyiglendirmektenszederkenbirbakarsnzbirey,kamusalalandaki
tmnormlaryrtantambirLeviathanolmukmtr.Sizdilediinizkadar
insanlarn yasalar karsndaki eitliklerini liberal dnceyle gvence altna
aln,bireyselfarkllklardankaynaklanan,siyasveszdebilimselmeruiyeti
nekavuaneitsizlik,enindesonundayaapakyadadefactoolarakhukuk
alannadayansyacak,dejriolacaktr.
Bunedenleahlkstnekonuurkenelealacamzilkkonu,liberalolan
lardadahilolmakzerehertrlzgrlktopyaybirandarafakaldran
buevrimcibiyolojikgrveszmonazgrlkgzkpalttanaltaar
deterministik biyoteknolojik tekme vurularyla insanln tarihsel bilincini
hadmetmegiriimleriolacak.
EVRMCETK(DOALCIAHLK)
Bugngiderektminsanlnbilincinisaranevrimcibiyolojikanlayveher
eyin zemininin genlerde olduu fikriyle birlikte ahlkn biyolojik temelleri
olduu ve Darwinin evrim teorisinden etik sonular karlabilecei tezleri
oldukaeskibirgemiesahiptir.Butezlerinentannmsavunucularndanbiri
sosyalDarwinizminbabassaylanHerbertSpencerdir.Spencer,19.yzyldaki
almalaryla Darwinin doal ayklanma ile uyum mekanizmasn, norm sis
temlerinin toplumsal koullara uyumu salamaya ynelik olduu biiminde
yorumlayarakbirtoplumsalevrimteorisingrmeyealr.Spencerianarist
Prens Kropotkin, Julian Huxley gibi isimler izler. Etolojinin kurucusu Konrad
Lorenz ise insann tre bal biyolojik evriminin kltrel akln evrimine gre
ok yava ilerlediini, bu nedenle drtlerden kaynaklanan doal yapmz
kltrel yaamn gereklerine uyarlama gereinin ortaya ktn bunun da
ahlkilebaarlabildiininesrer.Yaniahlk,insanndoadakiyaamasa
vanda hayati deeri olan saldrganlk drtsnn kltrel yaam hrpala
mamasiinehliletiricibirilevesahiptir.Evrimcietiindsturlarnyenibir
anlatm ve yntemle ele alan bir baka popler isim Edward O. Wilsondr.
Sosyobiyolojinin kurucusu olarak anlan Wilsona gre insan, genomunda
kaytl olan evrimsel tarihin rndr. Sosyobiyoloji, organizmalarn etkile
imlerini belirleyen tm toplumsal davranlar doal ayklanma teorisi ile
aklamayaalr.
ToplumsalyaamevriminbirsonucuolarakkavrayansosyalDarwinizm,
etiin organizmada kaytl olmas gerektii dncesiyle ahlk davranlar
nndierbiliselilevlergibibeyingeliimiylebalantlolacan,kaynakla
rnnsinirbilimiyle(neuroscience)kavranabilenbeyinseluzantlardaolduu
112

nu, ocuklarda ahlk yatknlklarn geliiminin gzlemlenebileceini iddia

eder.Bunedenleadaevrimcietik,kendisinefelsefdayanaklarnyansra
geliimpsikolojisi,nrobiyoloji,psikoloji,etoloji,sosyalantropolojigibialan
lardandestekleryaratmaabasnagirer.
Evrimci tez, toplumsal dzenin biyolojik dzene oranla yeni zgllkler
sunduunukabuletsede,toplumsaldavranndoalbirevrimsrecininso
nucu olduunu ileri srer. Bu mekanizmalar doal ayklanmave genetik
uyarlanmadr.Evrimcietiinadasavunucularbudurumuninsanntop
lumsal davrannn ve kltrn biyolojik olarak belirlendii anlamna gel
mediini,hemkaltmnhemdeevremizinrnolduumuzusyleselerde
evrimcitezegregeneldekltrleakladmzpekokolayvetoplumsal
davran biyolojik ve genetik temellere sahiptir demeden edemezler.
Wilsonungenlerkltrdizgindetutarszlerinianmsaypbiyolojikyap
nnverdiizgrlnsnrlarndandemvururlar.
Her yorumda bireye yapt vurgu ne kan evrimci etik anlaynn a
masgerekenengellerdenbirialturistik(zgeci)davranlardr.Buengelia
makiinbiyolojikanlamylazgecilikkavramngndemegetirirvecanl
larnkendizararnaolsadatrkorumayadnkfedakaranedavranlarn
evrim lehine yorumlar. Onlara gre bizim kahramanlk sandmz biyolojik
zgeciliinamacetikdeilbiyolojiktir vehayattakalma,uyarlanmauygun
luu ve genetik mirasn yaatlmasyla ilgilidir. Bylece toplumsal yaam
mmknklankurallarndoalbirgereksinimebalolduuilerisrlmekte,
etiinilevinindeevrimseluyarlanmaolduusylenmektedir.
Butezlerinenatelidestekleyicilerindenbirisidegnmznenmehur
ateizm savunucusu Richard Dawkinsdir. Dawkins iddialarn baarl bir
gendebasknzelliinacmaszbirbencillikolduudncesinedekvardrr.
Ona gre genin bu bencillii, bireyin davranlarnda da bencil olmasna yol
aacaktr.Bununlabirlikte,birgeninbencilamalarnaulamakiintutabilece
ieniyiyolunsnrlandrlmbirzveriyibenimsemekolduuzeldurumlar
da vardr. Zoolojiden, zellikle toplumsal bceklerin gzlemlenmesinden des
teklergetirenDawkinsinsanlarngenleradverilenbencilmolekllerinikr
krne korumak iin programlanm, robot aralar, yaamkalm makineleri
olduunuilerisrer.
Doalcetiindahayenivesondnemdeataakalkmolandestekara
ma alan nrobiyolojidir. Sinir bilimlerinin ve bilisel (kognitif) bilimlerin,
akln ve toplumsal davrann sinirsel temellerini aydnlatabilecei bylece
etiin sinirsel temellerinin de kavranabilecei iddia edilmektedir. Bu alan
daki en popler isimlerden biri Descartesin yanlgs kitabnn yazar
113

MuhafazakrDnce/Ahlk
AntonioR.Damasiodur.Damasiobirkazadayaralanmayadabublgedeki
tmrlerin cerrahi olarak kartlarak prefrontal (alnn altndaki beyin ka
buu) blgesi hasar grm vakalarn deerlendirmesi sonucunda, beynin
prefrontalkorteksininiksmndaortayakansorunnedeniylebedendenge
len iaretleyicileri (ki bunlar duygulardr) karar sreci iinde ele alamad
kanaatinevarr.BurayakadarbirsorunyokturamaDamasio,aslndaduygu
larn karar alma srelerimizde ve zihnin yrtc ilevlerinde ne kadar
nemliolduueklindezetlenebilecekvesinirbilimlerindebykbiryank
yapm almasnn sonularn el abukluuyla evrimci etik ile badatrr.
Onagretoplumsalevredekararalmannamac,organizmannhayattakal
masdr.Toplumsaladankarmakbirevredehayattakalmakiin,toplum
sal uzlamlar ve etii kapsayan sonradan edinilmi de olsalar stratejiler ol
duunu,bustratejilerinsinirsistemindenrofizyolojikbirdayanabulundu
unuilerisrer.tebustratejilerinkaynaklandblgeolarakprefrontalkor
teksininsandaahlkdavranlarnnkkenaldalangibigrndnsa
vunur.Artkahlknbeynimizdeyerettiialandabylecebulunmutur(!)
Evrimcinrobiyolojivepsikoloji,gnmzdeoldukakarmakbirteorik
yapyasahipolsadaaslndaayntezleriyineleyipdururlar.
EVRMCETNBLMETKLEMESVEJEN(EUGENCS)
Evrimcietikanlay,biryandanevrimcibiyolojivegenetiedayanrken,di
eryandandatoplumsalantropoloji,sosyolojivekltrtarihigibibeeribi
limlerdendesteklerbularakkendifelseftemellerinisalamlatrmayaalr.
Bu amala biyolojik kuralclk ve toplumsal ileyiin deneysel gereklii ile
etiknormlaraynkavaktabirarayagetirilir.
Evrimci etik bunlar yaparken Avrupa felsefesinde ok nceleri balam
olandoaveahlkfelsefesitartmalarnhatrlar:Spinoza,doadaneiyinede
kt vardr demitir; bir eyi iyi olduunu dndmz iin istemeyiz,
tersine,onuniinabagsterdiimiz,onuistediimizveitahlayadaarzuyla
onayneldiimiziinoeyiniyiolduunudnrz.Humeiseylesesle
nir:Kendiliindensaygnyadaaalk,kendiliindengzelyadairkinhi
bireyyoktur;bunitelikler,insanlarnduygularveilgilerinden,yaplarvez
yaplarndandoar.Eeriyiyadaktolanhereyidoayapyorsadeitir
mekiinuramakanlamszbirabadr.yleysedoayauymaktanbakaare
kalmaddncesinekarlkMill,Doayauymadeilonuiyiletirmene
risinigetirir.Moore,doalcetii,olaneydeniyiyitrettiiniilerisrerekele
tirirveiyininevrimynndeilerledii,etiinrolnnise,yaamasavamnda
uyarlanmannyollarnbilimseladanaratrmakolduudncesinisavunan
114

Spencerihedefalr.Butartmalarntarihselnemi,evrimcietikanlaynnBat
dncesindekklbirzeminiolduunugstermeleridir.
Evrimci etik, doada insann yeri sorusu karsnda kozmolojinin ve tm
omurgallarnaynsoydangeldiisaptamasylabiyolojininverilerinikullana
rakinsandoallnaindirger.nsanhmanizminmerkezindenalarakdo
adakidiercanllararasndasradanlatrr.Buadanvaroluuluklaben
zeebilendoalcetikondanfarklolarakbireylerinbiryerlerdeyazloldu
unusyler.Aslndadoalcfelsefebyleyaparakeletirdiiahlkanlayla
rndandahadakadercibirnoktayader.Tminsanlktarihivekltrlerinin
edimlerinikmsemeklekalmazahlknkkenlerinibiyolojiyeindirgeyerek
normlardahakuralc,belirlivedeimezbirniteliebrndrr.Sonuola
rakdasankibakabirdininbuyruklarnhaykrrgibidir:Tanrbyleemre
diyor,byleyap!yadagenlerinbyleemrediyor,byledavran!...Buanla
ybiranlamdainsanntarihselvetoplumsalyannvebunlarlabirlikteortaya
kanzengineitliliktekltrelkazanmlarnhiesayar.
Seimlerimizinkeyfiliinden,kinizmdenveahlkgreceliktenkurtulalm
derkenderinbirindirgemecilikleinsankendisikarsndaaresizlikvesonu
ta kadercilik duygularyla ba baa brakr ya da kadercilik ve aresizlikten
kurtulmak iin bir yol nerir; tehlikeli bir yol: Ahlkmz, davranlarmz
yani kendimizi deitirmenin tek yolu genlerimizi deitirmektir. Henz bu
neriyifiiliyatadkmeye,biliminbuderecedeilerlemesinezamanolduuka
buledilmesineramenenindesonundabyleolacanadaimanedilir.
Evrimcietiksavunucularnagrebugntppratiindezatentoplumsali
leyiindeneyselgerekliiilebiyolojikkuralclkayndzlemdebulumakta
dr.yleki;doumncesitanyntemleriningelimesiilekimidurumlarda
gebeliin tedavi amal sonlandrlmas bugn allm bir uygulamadr.
Tppratiinindeontolojisibiyolojikkuralclagreilemektediryaniaslnda
tedavi amal olarak sonlandrlan gebelikler neticesi elenenler her biimde
doal ayklanmann da kabul etmedii varlklardr. Tbbi deontolojiye gre
onulmaz bir hastalka kar gebeliin sonlandrlmas istei reddedilmez
ken,nemsizyadacerrahiyntemlerletedaviedilebilirbirhastalakarya
da hastalk saylmayan bir duruma kar ise gebeliin sonlandrlmas kabul
edilmeyecektir. Elenen varlklar, doal ayklanmann da her biimde kabul
etmediivarlklardrderevrimcietik:Tbbieylem,doalayklanmadannce
davranryadaonunufaktefekkusurlarngiderir,amaizlediiyolayndr.
Bylece evrimci etie gre, kabul edilebilir toplumsal normlar, keyfi ya
daadaletsizolduudnlentoplumsalnormlardanayranlt,doaiin
devarolanbirlttr:Biyolojikadanzararlzellikler(hastalk)aleyhin
115

MuhafazakrDnce/Ahlk
dekiayrmclkkabuledilebilir,toplumsaladanelverisizolan,ancakbiyolo
jikzararolmayanzellikleraleyhindekiayrmclkisekabuledilemez.Yani;
Huntingtonkoresi,Duchennetipmiyopativebenzeriberbatkaltsalhastalk
lara lm! Kzlar, kalabilir... Sonu olarak yanl bir ey yaplmamas iin
toplumsalnormalliklt,doalnormlabirdzenebalanr.Butoplumsal
normallikhayali,zavallvegszvarlklar,doannhatalarndzeltmeid
diasylajenikbirtutkuyauzanr.
1900lerinbalarndabataABDolmakzerebirokbatlkesindehrszlk
yapanlar ve iddet suu ileyenleri ksrlatrarak suu ortadan kaldrmay
dleyen bu jenik anlay bir dnem Nazizme dayanak salamtr. O za
manlar sadece ksrlatrma yoluyla insan soyunu iyiletirme arzusuyla ya
nanlar,bugngenteknolojisininhzldevinimiyleDNAlarmzdenetlemeye
soyunangenpolisiklndakarmzdadr.
Doalcetiinbakabirdestekalandatoplumsalantropolojidejenikar
zular kendilerini iyice belli ederler. Belfastl antropolog Colin Irwin, Wilson
gibi etnomerkezcil grup davranlarnn sosyobiyolojik olarak aklanabilir
olduunu savunur. Etnomerkezciliin, amzda brnd milliyetilik
grnm ardndaki sreleri kavramak iin ilk genetik yaplarn yitirmi
toplumlardaetkiliolmaynaslsrdrdkleriniaklamakgerektiinibelirtir.
BuradaDawkinsinbireyinhsmlarntanmasndaetkiliolanzellikleriniad
landrrken kulland yeil sakal etkisinin ie yaradn syler. Yani baz
tckularnhsmlarnnkimliinisaptamayayarayanfarklrenktesakalla
rnnolmasgibiinsanlarndagenetikakrabalarnleheleriyleayrtedebildik
leriniiddiaeder.Irwinegregiysiler,sanat,simgeler,riteller,dgrnler
vekonumabiimleribirgrubaaitolunupolunmadnsaptamayaizinveren
gstergelerdir.Kltrelfarkllklarninsanlararasndakiatmaeylemleriyle
balantlolduunuikigruparasndakidil,din,rk,kltrgibifarklarortaya
attlde savamaeilimininarttnvehomojen birdnyann dahaba
rlolacazleminidilegetirenIrwin,bunugerekletirmeninhayaliniku
rar. Ne kadar aka sylenmese de bu sahtebilim anlaynda, etnik kimlik
inasylailgilibeeribilimlerindevabasgrmezdengelinir,jenikihtirasi
teniesrtr.
EVRMCETNSYASSIZMASI:FUKUYAMA
Evrimcietiinbuipesapagelmezbiyolojikfaizmdiyebileceimizjenikid
dialarngrnce,onlarhzlaeletirerekartkdahaciddiahlktartmalarna
gememizbeklenir.Amabirazdahadurmalyzziranmzdebykbiren
geldahavar.Birokkonudaolduugibibilimselgelimelerveahlktartma
116

larkonusundadaAmerikanaklnnbizzatkendisiveliberalsiyasetfelsefe
sinin temsilcisi olan Francis Fukuyamayla da ilgilenmek zorundayz.
Fukuyamadanszetmek,tmbusylediklerimizinsiyasakltarafndanna
slyorumlandndanszetmektir.Fukuyamadaevrimcietikdorultusunda
dnyorsa,durumepeycevahimdirvemaalesefyledir.
EskiYunandanberi,insanlardoannm,yoksayetitirmetarznnmin
san davran zerinde etkili olduunu tartp durdular. Ama Fukuyamaya
gretarih gibiartk bu tartmanndasonunagelindi.nsantesiGelecei
miz: Biyoteknoloji Yzylnn Sonular kitabnda stat, gelecein, genlerden
davranagidenmoleklervesinirselyollarhakkndaneredeysekukugtr
meyecekkadarkesinampirikbilgisunabileceineinanyor.Davrangenetii
ninzerindealt,oktartmalvebilimdnyasndakyametlerinkoptuu
kaltsallkla zeka arasndaki ba, sua ynelik davran biyolojiyle temellen
dirmeabas,genlerveecinsellikarasndakiilikikonular,Fukuyamatarafn
dandavrangenetikilerininiddialardorultusundakantlanmgibisunu
luyor. Byk bir teorisyen (!) olarak Fukuyama, elbette eletirel grlerden
dehaberdarolduunuimaetmektengerikalmyor;davrangenetiiaratr
malarnnktbiryntembilgisinesahipolduunukabulediyorvebual
malarnjenihareketiyleolanbalantlardanpaynalmolmannskntsn
tadnsylemenezaketinidegsteriyor.Bununlabirlikte,gemiinkt
bilimininktamalarlakullanlmolmas,biziiyibilimingelecekteyalnzca
bizimiyiolaraknitelendirdiimizamalarahizmetetmesiolaslnakarko
runaklhalegetirmezdemektenkendinialamyor.Onagrezeka,saldrgan
lk,cinselkimlik,suaeilim,alkolbamllgibizelliklerilegenlerarasn
da somut molekler balantlar kefedildike, insanlar bu bilgiyi toplumsal
amalarla kullanabileceklerini fark edeceklerdir. Bu durum hem bireysel an
lamdaannebabalarnkarsnabirdizietiksoruolarak,hemdepolitikbirso
ruolarakortayakacaktr.
nsan duygu ve davranlarn etkileyen ilalarn yaygn kullanm insan
doasnneldedeitirebilir?Psikotropikilalarnykselii,beyinkimyas
veonuynlendirmeolananailikinbilgilernemlipolitiksonularayolaa
cakekildedavrandenetleyebilirmi?Fukuyama,builalarnpolitikduygu
larnenbatagelenlerini,zsaygduygularnetkilediisyleyerek,analizini
buerevedeyapyor:Hegel,tarihsrecinintemelolaraktannmasavandan
kaynaklandna inanyordu. Eer insanlarn beyinlerinde biraz daha fazla
serotoninbulunmuolsayd,acabainsanlktarihindekibtnosavamlardan
kanlm m olacakt? O zaman tarih nasl geliirdi? Sorularn soruyor
Fukuyama. Psikotropik ilalarla ilgili akl banda hibir hekimin asla syle
yemeyecei tuhaf dncelerle cevap veriyor kendi tuhaf sorularna. Prozac
117

MuhafazakrDnce/Ahlk
arlkl olarak depresyon geiren, zsayg eksiklii olan kadnlara verilir ve

yksekserotonindzeyleriylebirlikteoluanbiralfaerkekduygusuedinme
lerisalanr.DieryandanRitalinounluklasnftahikprdamadanotur
mak istemeyen olan ocuklarna verilir. Bylece her iki cins de, gnmz
Amerikantoplumundapolitikadandorusaylankendindenhonutvetop
lumsalolarakuyumlubirtrortalamaandrojenkiiliedoruusulcaitilir.Tb
bi olarak bu proje, imkansz olmasnn tesinde ok komiktir ama syleyenin
kimolduuveardndakijenikzihniyetinsanntylerinirpertmeyeyeter.
Fukuyama,genetikmhendisliini,yenibirtrjeniveinsandoasnde
itirme olasln ortaya karyor olsa da gelecee giden yeni yol ve
biyoteknolojinin geliiminde son aama olarak tanmlyor. Gen teknolojisin
deki gelimelerin tarma uygulanmaya balamas Yeil Devrim olarak ad
landrlm ve ala zm olarak sunulmutu. Bu alandaki ilerlemenin bir
sonrakiaamashikukusuzbuteknolojinininsanlarzerindeuygulanmas
olacak.Fukuyamanngenetieolanimanbunoktadadurmaz;moderngene
tik teknolojinin elde edecei en byk dl tasarm harikas bebekler ola
caktr diyecek kadar ileri gider. Ancak insanlarn genetik olarak bu ekilde
deitirilebilmelerinden nce baz zorlu engellerin almas gerekmektedir.
Bunlarnilki,sorununapraklileikincibykengeliseinsanlarzerinde
deneyyapmannahlkboyutuylailgilidir.
Fukuyamanngenetieolaniman,hitereddtgstermez.Amakafasn
enokdainsandoasnndeiiminetakmtr,szdnpdolatrphep
oraya getirir. Genetik mhendisliinin ngrlerinin gereklememe ihtima
lini bir trl iine sindiremez, insan trnn deiiminin biraz gecikmeli de
olsaenindesonundagerekleeceinevetrbirbtnolaraketkileyecekni
teliktegenetikmhendisliiellihattayzylsonragerekleecekolsabile,ge
lecekte biyoteknolojide yaanacak btn gelimelerin en nemlisi olacana
inanr.Kendisiniinsandoasnndeieceiobykgne(!)hazrlar.nk
insan tryle birlikte, tarih de bitecek, yeni bir dng balayacaktr. te
Fukuyama, adalet ve ahlk kavramlarnn da kanlmaz biimde deiime
urayaca bu yeni dnemin ilk ve byk teorisyenidir; iten ie kendisine
yaktrdmisyonbudur.
Fukuyama,gereindenfazlaarmierdiinidndjeniterimi
yerine Darwinin seilim teriminin karl olan yetitirme terimini kul
lanmayneriyor.Yetitirmeterimi,gelecektegenetikmhendisliininocuk
larmzahangigenlerimizigeireceimizisemeansvererekinsanizellikle
ri ortadan kaldrma potansiyelini yanstr. Ne de olsa teorisyen olan sta
dmz, liberal jeninin kabaln ve vahetini gzmze sokmama inceliini
(!)bizlerdenesirgemez.nsanKopyalanmasnalikinAvrupaKonseyiKarar
118

namesinegre,nsanlarn,genetikolarakzdeinsanlarnbilinlibirekilde
yaratlmasyoluylaarahalinegetirilmesi,insanlkonurunaaykrdr;bundan
dolay tp ve biyolojinin ktye kullanlmas anlamna gelir. Elbette stat,
bylefikirlerednvermeyecektir.Biyoteknolojininsarslmazbirmridiolsa
damrekkepyalambirisiolarakFukuyama,insanlkonurukavramndan
bir anda vazgeilemeyeceini de bilmektedir. nsanlk onuru kavramnn in
san rknn kendine zg zel bir nitelii olduu ve bu niteliin, trn her
yesinidoaaleminingerikalanndandahayksekahlkkonumayerletir
diidncesininyadsnmasntehlikelibulur.Ancakbiyoteknolojininerge
riskeatacaeyininsanoluvarolduundanberisabitbirdeerolarakkalan
insanazgahlkduygusuolduunudasylemektengerikalmaz.Bukonu
daNietzscheniniyibirrehberolduunuvurgular.Nietzscheninngrd
gibi,yazgmzbuahlkduygununnnegemektironagre.Nietzschenin
Zerdtnn szleriyle, Kiinin gn iin kk bir zevki ve bir de gecesi
iinkkbirzevkivardr:Amasalakarduyduueysaygdr.Mutlu
luuicatettikdersoninsanlar,sonradagzkrparlar.nsanlkonurunusa
vunur savunmasna ama Nietzscheyi kalkan yaparak bir rpda,
biyoteknolojinin nndeki ahlk engeli de ortadan kaldrverir Amerikanc
liberaldemokrasininbasavunucusuFukuyama.
EVRMCETK,BZSANANEETTK?
nsanlarn farkllklarn genetik yaplarna indirgeyen evrimci etik anlayn
veuzantlarntantabilmekiinburadayerverdiimizgrlerinherbirbir
ok bakmdan eletiriyi hak etmekte ve ayrntl biimde eletirilmektedirler.
Bueletirileri,deiikalmalarmzdabizdedilegetirdiimizdenimdion
larayrntlbiimdeelealmakyerinetoplubirbiimdesunacaz.
Evrimci, doalc etik anlay, toplumsal koullarn etkilerini hie sayar,
toplumsal,kltrelvesiyasalolanbiyolojiyeindirger.Bugregredei
mez ve mutlak bir doal evre sz konusudur ve canl organizmalar rasgele
mutasyonlar sonucu kazandklar zelliklerle ya bu evreye uyum salar ya
dayokolurlar.Doalayklanmannbireydzeyindeilediiiddiasbiryanl
gdr.Ayklanmasadecebireyvegenlerzerindedeildir,grupdzeyindedir.
Sonuolarakcinslervetmbirekosistemseleksiyonaurar
Evrimcigrnindirgemeciliininyansrabakabiryanlgsdaevrenin
deimezliini varsaymas, daha dorusu tm deiimde biyolojik olan esas
almasdr.Oysaorganizmalarnkendileridndavarolanmutlakvedeimez
birevreszkonusudeildir.Herorganizmakendiekosisteminiyaratrvebu
ekosistem tarafndan etkilenir. Evrim srecinde canl organizma evreye uy
119

MuhafazakrDnce/Ahlk
gunsa seilenpasif birvarlk deil,aktifbir oyuncudur.zelliklerimizgenler,

deneyimlerimiz ve geliimsel sreklilik tarafndan biimlendirilir. nsan yaa
mnetkileyendkoullarnyerineiselolangenlergeirilerektoplumsalkoul
laradeimezlikgenetikyapyaisesonsuzbirbelirleyicilikyklenmektedir.
Genetikyapnnhereyibelirlediisav,gnmznengzdeuluslarara
sprojelerindenolannsanGenomProjesine(HUGO)dayanakoluturmutur.
Yeni, kresel lekte karl bir pazara yol aan biyoteknoloji, insann genetik
haritalanmasn gerekletirme yoluyla hastalklarn, davranlarn ve insana
dairbilmekistediimiznevarsabilinebileceiniiddiaetmektedir.Bunagre
normalbirbireyingendizilimirneihastabireylerindizilimiylekarlatr
larakhastalanedenolangenetikhatasaptanabilecektir.Buradakibirinciya
nlg,tminsanlarngendizilimininbenzerolduudncesidir,oysanormal
bireylerarasndaproteinlerininaminoasitzincirleriasndanbykeitlilik
vardr,nkbirprotein,ilevibozulmadaneitliaminoasitbileimlerinesa
hipolabilir.kinciyanlghastalklarnnedenlerigenlerdearanrken,evrekir
lilii, yetersiz beslenme ve barnma gibi koullar geri planda braklabilmek
tedir. 19. yzyln kabusu olan verem, difteri, zatrree, kzamk ve iekten
lm oranlar giderek azalmtr. Bronit, ishal ve beslenme yetersizlii gibi
bebeklmoranlarnnazalmasnnenkaydadeernedeniyaamkoulla
rnndeimesi,ksacacretartlardr.Dierbiryanlggenlerinmolekler
yapsnn bilinmesiyle insan hakknda her eyi bilebileceimiz dncesidir.
Heyecan aray, endie, saldrganlk, bamllk, homoseksalite, zek, i
manlkgibizellikleringenlertarafndanbelirlendiiilerisrlmektedir.Ge
netikle insan davranlarnn aklanabilecei ve ngrlebilecei dnl
mektedir.Bylecebiyolojikbelirlenimcilikideolojisigenetikolarakkodlanm,
deimezveevrenselbirinsandoasnermesineular.Bunagreevrensel
liklsndeyaygnlkgsterenzellikaynzamandameruiyetdekazanr,
nk evrimci yaklama gre hayatta kalmay salayan zellik oalr ve
yaygnlar. Yani eer saldrganlk yaygn bir zellik ise genetik olarak kod
lanmtrvebudemektirkisaldrganlkevreyeuyarlanmauygunluuyara
tarakhayattakalmaysalamtr.nsantoplumlarnnsavamas,toplumdaki
bireylerin saldrgan olmasna indirgenir. Bylece sava ekonomisi, silah tc
carlarnnekonomiketkinlii,biryldaretilensilahmiktar,silahlarnula
labilirliikonulartartmaortamndanuzaklatrlmaktadr.Saldrganlkne
deniylesavaisteiinsandoasysabaristeinidilegetirenlerdahaazinsan
olacaklardr. Bu noktada evrensel insan doasn salayan genlerin doal
ayklanmatarafndanevrimleolutuuiddiasdahasaldrganolanatalarm
zndahaokdlbraktnkdahaazsaldrganolanlarasaldrarakyoket
120

tikleriargmanilebirleir.Dahagiriimciolanlarkaynaklarsahiplenecekve
saldrganolmayanlaralktanlpgideceklerdir.
Evrimci,doalcetikanlayndakabacaylednlr:Ahlknormlar
koyma,tartmaveuygulamainsanlardayaygnzelliklerdir.Demekki ev
renselinsandoassaldrgan,bencilvs.olduugibiahlkldrda.Yaniahl
kn evrensellii sz konusudur. yleyse ahlk, insan genlerinde kodlanyor
olmalvebudenliyaygnolduunagreinsanevrimindeuyarlanmayakatk
dabulunmuolmaldr.Bylecehayatmzndeimezliinikabuledeceimiz
umulmaktadr.
Oysabilimolarakinsanetolojisininvesosyalbiyolojisiningrevi,liberalis
terlereynelikbirideolojiretiminekatkdabulunmaktanziyade,insandav
ranlarnn doutan varolan programlardan kurtuluunun nedenlerini ay
dnlatmaktr.Aslndaevrimteorisininbizzatkendisibile,ahlknbiyolojikbir
yapolmadnneniyikantdr.nkbuteoriyegreahlk,biyolojikolan
karmakbiryapyadntreninsanevrimininbirsonucudurveinsanaz
gdr.Ahlknkkenleribiyolojikolandadeiltamtersinebiyolojikkoulla
rn alabilmesinde temellenmitir. ndirgemeci nyarglardan kurtulduu
muz lde evremizdeki dnya ile aramzda gerekleen zengin ilikileri
kavramamzmmknolabilecektir.Tarih,evrevegenlerinzerimizdekis
nrlamalarnamtr.Genlerinsanbilincinioluturmaklabireyiveevresini
belirleyenrollerinidekaybetmilerdir.Onlarnyerinibilinleekillenenvebi
lincietkileyen,kendiyasalarylavekurallarylaileyentoplumsallkalmtr.
OyzdenKanttanberiinsaniolandoalolandeilkltrelolanbelirler;in
sankltrnedeniyleinsandr.
AHLKKRZDENIKIARAYILARI
Postmodernzamanlarnderinbirahlkvemaneviyatkrizineyolatnbirok
insangryorvebunazmaramagayretinegiriyor.Bizbuzmaraylar
nn tamamna saygl olmakla birlikte, sosyalist ve dinselkkenliaraylarna
priori olarak baka sistemleri ve yaam dnyalarn gereksinmeleri nedeniyle
imdilikonlarlailgilenmeyeceiz.Bizhertrlzulmekarkan,bireyinzgr
lnveserbestpiyasayndetutanliberaldnceyinemsiyoruz.Ancakli
beraldnrlerindevleti,gelenekleri,toplumuyoksayan(vemmknseyok
etmeyiarzulayan),batlliberaldemokrasiyievrenselklmakisteyentutumlarn
muhafazakrbirperspektiftengelenekselciliberalizmbalaltndaiddetle
eletiriyoruz.Onlarnliberalideallerlebugnndnyasndakiadaletsizliklerve
reelliberaltoplumlarngerekleriarasndakiderinelikilerigrmemeaymaz
lklarnaayoruz,bunlarmazurgstermegayretlerinekzyoruz.
121

MuhafazakrDnce/Ahlk
Yaanandnyannadaletsizlikleri,liberalizminvaatettikleriyle,reelliberal
toplumlarn yaadklar elikiler birok kimseyi dnmeye sevk ediyor.
JohnRawlsnAdaletTeorisikitabnnyaynndanbuyanabudurumasiya
setveahlkfelsefelerinibirletirmeyealarakzmaramaabalarolduka
younlat;dnyadakiadaletsizlikler,reelliberaltoplumlardakikrizleroldu
usrecedahadaartacakgibigrnyor.Giderekbirokdnr,liberalbi
reycilie, kamusal karlar ve demokrasi adna ahlk bir dizgin; siyas iyi
ile ahlk iyi arasnda sk balantlar gerektiini anlyor. Liberal dnce
salambirfelsefantropolojiye,gerektenzgrlkbirbakasahipolama
dsrecegenetikbilimininjenikyorumuneticesindebiyolojikfaizmtehli
kesininkapdabeklediinigryor.
Liberal dnyada tikel iyi adna tahribata urayan kamusal iyi anlayn
yenidenihyaedebilmekiinbiryandanliberalizmieletirirkenbiryandanda
liberalideallerdenvazgemeksizinproblemlerezmlerarayandnrler,
rneinMichaelWalzer,CharlesTaylor,zmntemelinde,reelliberaltop
lumlardaatomlaanbireylerinevrenselbirmoraliteetrafndabirletirilebilme
lerinin yattn dnyor ve bu yzden ahlkn evrenselliini, her insann
ahlklolduunukantlamayaalyorlar.
Genel olarak sylendiinde bu dnrlere gre her insanda ve insann
olduuheryerdeahlkvardr;nkbenlik,ancakbiraradayaamasrasn
da, ahlk bir topografyay en bandan iererek ina olmaktadr. nsann bir
beni, bir kimlii olabilmesi iin, bir sorunlar alannda varolmas, yaplmas
gereken,iyivedoruolanhakkndabirfikirsahibibulunmasgerekmektedir.
Ahlk,kiininidnyasndakisalamyeridndabiraradayaamanndolay
szbirrndr.Biraradabiranlamufkuiersindeyaayanbirvarlkolarak
insankendiniherhalkardaahlkbirtopografyayagrekurgulamakzorunda
kalr. nsanlarn hem farkl kltrlere gre deiiklik gsteren yorum baml
birkendilerinianlamalar,hemdebtninsanlariinortakolanbenkimim?,
dnyadanearyorum?dorudavranhangisidir?gibisorularacevapver
meekillerivardr.Busorularaverilencevaplar,moraltopografiyiolutururlar
ve insanlara temelde kim olduklarn ayrt edebilecekleri bir balam sunarlar;
buyzdendebenliimizindzenleyiciilkesinimeydanagetirirler.
Modernzamanlardayaananbykkopunedeniyleyalnzla,anlamsz
la ve arasalla mahkum olmu gibi grnen gnmzn bireylerinin
dnyasnda ilk bakta bu moral topografyay alglamak ok zordur. Ama
modernbireylerde,(hernekadarkendilerinibakalarndanapayr,zgr,bi
ricik,bobirzihinlednyayagelenvekendinikendiyappetmeleriyleolutu
ranzneler,benlikler,egolarolarakgrmekle,insanlnbykgeleneinden
kopmuolsalarda)birmoraltopografyayasahiptirler.
122

Bizbugrleretamamenkatlyoruzancakeksikvederdedevaolmadk
larndnyoruz.Bugrler,mmanuelKantnmuhteemmanifestosun
dan beri bilinen insann moral bir varlk olduunu modern bireye hatrlat
maktanbakabirieyaramyorlar.Modernbireybunlariitincetitreyipken
dine gelecek, siyas iyi ile ahlk iyi arasndaki fark sonra erecek sanyorlar.
Kendisinifarklgeleneklertarzndagsterenfarklkolektifmoralitelerarasn
daki deiiklikleri ve kanl mcadeleleri nasl ele almamz gerektiini cevap
vermiyorlar.
Peki, liberalizmin muhafazakr bir yorumu olan gelenekselci liberal tez
lerdebiznediyoruz?kiey:Birincisindeinsanlarnahlklolduugrn
srarlavesteliktminsanlarvegelenekleriingeerliolacakekildevurgu
luyoruz.kinciolarakise,gelenekahlkntemeliahlkgeleneinyaratcye
nileyicisidir diye ekliyoruz. Gelenek onun sayesinde her trl anmaya
karkendisiniyenileyebildiiiinahlkdevrimcidiryadamuhafazakrdev
riminbekisidirdiyoruz.Devrimsznalldkanlamnntamamend
nda,iyidenvetoplumuniyiyedoruspontandeiimindenyanaolmakan
lamndakullanyoruz.
NSANLARAHLKLIDIR
Gelenekselci (tradionalist) Mslman dnr Seyid Hseyin Nasra gre,
Jungun aretip teorisi, Freudun igd teorisine gre, slam asndan daha
kabul edilemez niteliktedir ve sinsi tehlikeler iermektedir. nk ona gre
Freudunsylediklerininslamasndankabuledilemezlii,ayanbeyanorta
dadramaJungunaretipteorisindeilahiolanbilimselbirzemindeyerveril
mesi,isteristemezbirkafakarklnasebepolmaktadr.Jungunaretipteo
risi,btnsempatikliininaksine,aretiplerininsanlktarihiboyuncaherin
sanda ortak olan kolektif bilind yaplar olduklarn iddia etmekle, hak
ilebatlarasndakiayrmortadankaldrd;slamnayrtedicivasflarn
grmezdengeldiiiinsinsibirtehlikedir.
Nasrn bu grleri, ok zekice ama yanltr. Tm insanlarn insan
olmakl nedeniyle evrensel ortak zellikler tadklarn hie saymakta,
kltralistbirizgiyedmektedir.OysaslamiinanasndandaTmin
sanlar slam ftrat stne doar ve Mslman dnrn grevi bu ortak
ftrataramakvesavunmakolmaldr.
Tm modernlikd kltrler gibi bir kltr olarak slam toplumlarnn
moderndnyayadirenii,okdoalolarakkltralistunsurlartamaktadr.
BtndnyadaMslmanlar,modernliiyleveyabyle,uveyabul
lerde benimsemekle birlikte, onu ayn zamanda batdan gelen, kendisine ait
123

MuhafazakrDnce/Ahlk
olmayanbirdurumolarakdaalglamakta,budurumkarsndayaiekapa
narak siperlere ekilmekte ya da iddetli bir fkeyle antimodernist tepkiler
ortayakoymaktadrlar.Buolupbitenlerdeanlalmayacakbirdurumyoktur;
istermedeniyetlermcadelesi,istersaldryaurambirkltrnmerum
dafaasolarakniteleyelim,ortadakarlklbirmeydanokuma,gerilimigide
rekartanbirekimebulunmaktadr.Bylesinescakvegerilimlizamanlarda
bazeylergzdenkaabilir.YaananolgularveNasrgibideerli bird
nrnbilesavunduugrler,mcadeledegelenekselvekltralistunsur
larnnplanaktklarnamabuaradaevrenselolannyeterincehesabaka
tlamadngstermektedir.
Oysaslaminancinsannontolojikolarakevrensellerbarndrdnsy
ler.slamnkutsalkitabKuranKerimin,kyametekadaryaayacakolanb
tninsanlkiinvahyedilmiolduu, herMslmaniin tartlmazbirger
ektir.Buradankanenaksonu,bylebirinanasahipolanlarnaynza
manda,btninsanlardaontolojikbiraynlkvevahyeaklkpotansiyeliola
rakeitimkanlarolduunadainanyorolmalargerektiidir.imditartlma
s gereken konu, ayn hamurdan mamul olan insanlarn varolusal olarak
hangizelliklerininortakolduu,birbakadeyile,insanlnevrenselnitelik
lerininnelerolduudur.Ahlkevrenselmidir,ahlkevrensellervarmdr?
sorusu, her inantan insanlar ve zellikle slam gzel ahlktr, slam, Al
lahn ahlkyla ahlklanmaktr diyen ve insanlar slama davet eden Ms
lmanlariinevetolarakcevaplanmasgerekenbirsorudur. 1
Birtakmahlkfelsefecileri,neredebulunursabulunsun,daimavezamana
kaytlolmamakartyla,herinsandabirdeerlerdizilimiolduunusylerken,
kimileridemoraliteninzamana,olaylara,siyasvekiiselniyetlerebalolarak
deitiikanaatindedirler.BuikincilerarasndanRichardRortygibileridahada
ilerigiderekahlkiptaletmekteonunyerinebasiretinermektedirler.
Biz,gerekpsikanalitiksperegoteorilerine,gerekkendipsikolojiuygu
lamalarmza dayanarak her insann ahlk bir potansiyelle doduu konu
sunda kesin bir kanaate sahibiz. Yaznn seyrinden de anlalaca zere
1Bizegreiddetleeletirdiimizevrimci,doalcahlkanlay,evrenselcibirperspektifesa
hipolmasnedeniylekltralistbaklaragreokdahagerekidir.Ziraobizimtminsan
lardaortakolanahlkevrensellervarmdr?eklindekisorumuzutmcanllardaortakbir
ahlkzeminvarmdr?diyesormaktadr.Elbettenaslcanlolmakhasebiyleinsantekinin
tm dier canllarla zellikle memelilerle ortak yanlar varsa, grupvarlk olan insann, grup
varlkolarakyaayandiercanllarladaortakyanlarvardr.Evrimcietikyanllar,insandahil
grupvarlkolarakyaayancanllarn,kenditrlerinikoruyan,zgecidavranlarnahlkola
rakgrmekleyanlyorlar.Gruplarhalindeyaayantmcanllar,gruplarnkoruyucuhareket
lergsterebilirleramabuahlkdemekdeildir.Ahlk,tpkdilgibitamameninsanazg
drvekendibenlikinasndatekinintuttuuyerleilgilidir.
124

inanlarmzdabukanaatimizipekitiriyor.Geriinsanlarnahlklolduunu
sylemek,bazlarnnsandgibiherkesteayndeerdizilimlerinin,(rnein
On Emirin) bulunduu anlamna gelmemektedir. Her kltrn hatta gn
mzde her topluluun, her kiinin On Emiri ayr olabilir. Bu durumu, tpk
NoamChomskynininsanlarnbirdilpotansiyeliylednyayageldikleritezine
benzeterekanlatmayaalabiliriz.Dnyayabirdilpotansiyeliylegelinmekte
amayzlercefarkldilailesiortayakmaktadr.Aynekildebirokfarklde
er diziliminin olmas, ontolojik olarak paylalan bir ahlk zemin olduu
gereiniortadankaldrmamaktadr.
YukardaifadeettiimizgibiJohnRawlsnAdaletTeorisikitabndanbe
ri,ahlknevrenselolarakherinsandabulunduunu,insannvarolusalola
rakahlklbirvarlkolduunubazliberallerdesavunuyorlar.Piyasannser
bestliinin snrszlna ve bireyciliin tahripkar komplikasyonlarna kar,
areyiadaletedayalbirhukuksistemininyanndayeralmakta,insannbiza
tihiahlklbirvarlkolduutezinesarlmaktabuluyorlar.Liberallerinaksine
kat cemaatiler ise, ahlkn bireye mndemi olduunu reddediyor, bireyin
kendisinindeahlknndayaadtoplumsalkltrnrnolarakortaya
ktn ileri sryorlar. Kat cemaatiler, bylelikle bizim kltralist diye
eletirdiimizinsanlarlaaynsaflaradyorlar.
Biz, liberallere soyut, yokbireye dayanmalar, gelenei hie saymalar
nedeniyle yneltilen cemaati eletirilere katlmakla birlikte, insann
varolusalolarakmoralbirvarlkolduukonusundaevrenselcibaklarhakl
buluyoruz.Buyzdennesrdmzgelenekselciliberaltezler,yukarda
grleriniaktardmzWalzerveTaylorgibiliberallerinlmleletirmenle
rinintezlerinebenzerliklergsteriyor.Onlardanfarklolarakekliyoruz:Libe
ralideallerininsanlasunabilecekleri,gerektenbatlbirdayatmavemeru
iyeti kendinden menkul ve tartlmaz talimatlardan farkl bir anlam taya
caksa eer, bu ideallerin her gelenein derin katmanlarnda ve her insan te
kinde bir karlklarnn bulunmas gerekiyor. Her insann benlik inasnda
moral bir topografya varsa, her insan Heinz Georg Gadamerin felsef
hermentiindengrldgibibirgeleneiniinedouyor,nyarglarn,
deerlerinibugelenektenalyor,gelenekkendisiniyaratcbiimdeyenileye
biliyorsa,hergelenekteveherinsandasalambirahlkzeminvardemektir.
Ancakgeleneklerinveinsanteklerininderinbalantnoktalarolarakev
rensellerle evrenselci liberallerin evrenselciliklerini birbirlerine kartrma
makgerekiyor.Evrenselciliberaller,liberalizminbatlyaanvekurgusunu
tminsanlamonokltrelbirgiysiolarakgiydirmeyealtklariin,hakiki
evrenselleri ve hakiki diyalog imkanlarn ortadan kaldrmakta, berbat bir
etnosentrizmbatanadmektedirler.Oysabizegre,insanlarvegelenekler,
125

MuhafazakrDnce/Ahlk
beervebeeriolmavasflarnedeniyledolayszbirbiimdeevrenselleriba
rndrmaktadrlar.Bylebirevrenselcilik,liberalevrenselciliinaksineayrm
clnvedespotizminpanzehirdir.Herinsanveherkltr,potansiyelolarak
hakikatiilerindetar;srfbuniteliklerinedeniylesaygyvepotansiyelle
rini gelitirme hakkn elde ederler; srf bu yzden hak, devi nceler.
Kendiilkelerimiziveideallerimizi,bizimleontolojikeitliesahipbirbakas
nadayatamayz;olsaolsabirbirimizdenrenmek,birufukkaynamasger
ekletirebilmekiinkendimizionaaabiliriz.Mcadele,karlamalarbazen
oketinolsalarda,kendiniamavediyalogundaimolmasiindir.
Ahlkevrenseller,farklbiimleralmvehattaalabildiinedejenerebir
forma dnm olsalar da, her gelenein, herhangi bir tarihsel dnemde
kendiniifadeettiikltrelformlarierisindeveherkiidebulunurlar.nan
larnvedeersistemlerininkltrelbirkazsnagiriecekolursak,derinliklere
doruinildikebenzeenvegiderekortakhalegelenyanlarartacaktr.Bua
dan bakldnda liberal ideallerin de, belli llerde, insann evrensel ahlk
potansiyellerininrnolduunusylemekmmkndr.Fakatliberalideal
ler,kendilerineliberaldenenbatltoplumlarntekelinebrakldklarndaideal
olmaktankmakta,onlarnkendilerinidnyadahakimklmamcadelesinin
ideolojikmanivelalarhalinegelmektedir.Butoplumlar,arasalaklavegce
tapnan doalar gerei, liberal sylemin ok aksine manzaralar sergileyen
reelliberaltoplumlarolarakdurmaktadrlar.
Ahlkherinsandaveherkltrdearayanvevarolduunainananbubak
mz, liberallerden eletiriler alacaktr. Onlar, bugnk insan haklar anlay
mziindekabulgrmesiimkanszmeselaslamdakadnhaklar,bazHindu
adetleri gibi kltrel olgulardan rnekler vererek, ne yani bunlara ses kar
mayalmm?diyeceklerdir.Bylededikleriandanitibarenbizimsyledikleri
mizden hibir ey anlamadklarn ortaya koymu olurlar. Elbette beenmedi
imiz, insana yakmadn grdmz, kar kp eletirdiimiz her eye
yineelimizdengeldiikadarkarkmaysrdrelim.Amaenhaklolannbizim
geleneimizvebizimgrlerimizolduubasiretsizliinedmeyelim.Dierin
sanlarn, kltrlerin ve geleneklerin de en az bizimki kadar insani olduunu
unutmayalm, insan kardelerimizden umudu kesmeyelim, onlarla diyalojik bir
ufukkaynamasiindeiyiyihakimklmamcadelemizisrdrelim.
AHLKDEVRMCDR
Tmbusylenenlerdehereyeramenbirboluunvarlkendisinihisset
tirmektedir.Zirabirtrlinsannahlkpotansiyellerineveimkanlarnara
mennaslolupdaahlkolmayannktnnortalktakolgezdiihenz
126

anlatlmad;iyinintamolarakneolduubelirtilmedi.Bizegrebunlarda
kapsayacakbirsylem,siyasetfelsefesininsnrlarnokaar.Bylebirsy
lem,iyininvektnntamolarakneolduunuvekaynandanelerbu
lunduunudaiermek,bununiindebirteolojikemsiyeningvencesinesa
hipolmakdurumundadr.Bizbudncelerimizedayanakoluturacakkalk
noktalar hakknda kendi slami inanlarmz bu yazda zaman zaman gn
demegetirmeyealtk.Zatenbizimiimiz,onunkendisindenziyadebuteo
lojiyisiyasetveahlkfelsefelerinetamaktr;haddimizdebunugerektirmek
tedir.Hepimiziniindeortakolanahlkevrensellertezi,kelimenintaman
lamylabirtezdir,bunlarnnelerolduklarancakiiniineteolojiyidekatarak
anlalabilirdeyipbukonudadahafazlakonumayacaz.
Dostoyevskinin kahramann Tanr yoksa her ey mubahtr eklindeki
nl sz, sanatla felsef dnce arasnda salam bir gei kprs bulun
duunun delilidir. Bu szden hareketle Nicolai Berdyaev, Dostoyevskinin ro
manlarndan yola karak, ok zgn bir Hrstiyani varolu felsefesi gelitire
bilmitir.Hereyinmubahlamas,birdeerlerbuharlamasnn,derinbirahl
kkrizinanlatmdrkibunafelsefedilindenihilizmadverilir.Dostonunkah
ramannn azndan dklveren bu szler, romancnn igrs sayesinde,
modernfelsefeninkilitsorunlarndanbirinikavramamzkolaylatrmaktadr.
Modernlik,birbakmaTanrnnlmne(Nietzsche)vebybozumuna
(Weber)karlkgelenbirsretir.Tanrnnlmvebybozumuilekast
edilen,insannhayattarznabundanbyleesasenvahyegredeilde,kendi
aklna ve szm ona zgr iradesine gre biim verme mecburiyetinin hasl
olmasdr.
Aydnlanma yanls dnrler (Schelegel ve Novalis gibi Protestan ro
mantikler ksmen hari), Tanrnn lmn, insann kendi kaderini kendisi
nin belirleyebilmesi iin olaanst bir frsat doduu gerekesiyle selamla
mlar;artkhereyinmubaholduunuhiakllarnagetirmeden,insanln
yepyenibirbilimselveteknikilerlemeveahlkgelimerotasnagireceinita
savvuretmilerdir.Modernliinhertrlgrnmnekar,kendincesoylu
birmcadelebalatanNietzschedetamamenAydnlanmayanlsdrveken
disiniAydnlanmatopyasnaaithissetmektedir.Onuiledenkaraneyise,
modernliin bu topyaya ihanet edii, Dostoyevskiyi hakl karacak bir e
kilde,nihilizmbatanasaplanpkalmasdr.Onagre,Tanrlmesinelm
tramabirtrlkendikaderinibelirlemeyeteneinesahipEskiYunanntra
jik insan tarihi yrtarcasna kp gelememitir. Tam tersine hayat dnyalar
rasyonalite tarafndan smrgeletirilen sr insann kendisini vicdan azab,
ileciidealvehnetiieklindegsterennihilizmihkimolmutur.
127

MuhafazakrDnce/Ahlk
Modern nihilizm krizine kar, nerilen birtakm zm yollar olmutur.

Bunlardanbirincisi,Nietzschetarafndansavunulan,batamzikolmakze
re,kendimiziaklnkstlayclklarnakar,sanatnotantisiteyeimkntanyan
yaratc kollarna brakvermek, yani estetik pasiflie ekilmektir. Ahlkn
estetize edilmesi sayesinde, bireysel tecrbenin zenginletirilerek ahlk k
mazlarabirzmbulunabileceifikri,sondnempostmodernizmtartma
larndayenidengndemegelmektedir.
Deerlerinbuharlamasnnveyadeerleralanndamodernbirputperest
liinortayakmasnnnlenebilmesiiinenokbilinenzmyoluise,siya
setivebilimcirollerineodaklanarakbirsorumlulukahlkgelitirilmesinea
lmak olmutur. Siyas ahlk, bilim ahlk gibi kavramlatrmalar bu
zmanlaynnrnleriolarakgndemegelmilerdir.lkbaktamakulg
rnenbukavramlar,birazeelendiklerinde,pekdeylegvenilirbiryanlar
olmadklar,geriyekofbirretoriktenbakabireykalmadhemenkendini
hissettirmektedir. Bugne kadar bilimden nasl ahlk tretileceine, bilimci
nin kendisini nasl olup ta bilimsel etik kurulun alacaa kararlara uymaya
mecburhissedeceinedair,iknaedicibirkantsunulamamtr.Pozitivizmin
kurucusu Comte bile kendisini bir bilim dini kurmak mecburiyetinde his
setmitir.Meselakrtajla veyasunidllenmeileilgiliolarakkamuoyunuda
yakndan ilgilendiren tartmalarda, tbbi etik kurulun bilim evrelerinde ve
toplumda genel kabul grecek ahlk bir ilke retmeye muktedir olmad
akagrlmektedir.Yinebiimseltemsilidemokrasiyeynelikhakleletiri
lerden ve pratikte olup bitenlerden, siyas ahlkn ou kere szde kald,
pek de yle siyasetinin veya vatandan bir toplumun ynetilmesi iin icap
eden sorumluluk bilincine sahip olmalarnn gerekmedii anlalmaktadr.
DolaysylaWeberveComtedanFreuda,MarxveLenindenliberaldnr
lerekadarbirokkimseninnesrdklerigrlerintemeliolan,ahlkbo
luklailgilibuikincizmnerisinin,btnklnaramen,ayaklarhava
dakalmaktadr.Bugnlerderevataolanetikinsonunundabirdnemok
modaolandilbilimgibiolacasylenebilir.
Nihilistiktahribatakarszdezmyollarndanncs,bizimenok
nemverdiimizvekenditavrmzngelimesindeokeyborluolduumuz
nostaljikbirantimodernizmdir.Nostaljikantimodernizmileanlatlmakiste
nen,modernliinreddedilerekgelenekselhayatnahlkakaynaklketmidini
ve toplumsal pratiklerine dnlmesinin sylenip durulmas eklindeki tavr
dr.SokratncesiYunandnyasnzleyenHeideggerden,durmaksznR
nesansncesigelenekseldnyayagndermeyapanGuenon,SchounveEliade
gibigelenekselcidnrlere,TnniesgibisosyologlardanMcIntyregibifilo
zoflara, fundamentalist Protestanlardan kimi slami anlaylara kadar geni
128

bir yelpazede bu nostaljik antimodernizmin arpc etkileri grlmektedir.

Biznostaljikantimodernizmigerektenkopuk,olamayacakieamindiyen
birtutumolarakgryoruz.
Ahlkidealleri,gelecekteulalabilecektopikbirdurumolmaktanziya
de, gemi bir zamanda kemale ermi ve zaman getike dejenerasyona u
ramolarakgrenvemesiyanikbirsonsuzbekleyidndainsanlasomut
biralternatifsunamayanbudncelerdenvezellikleMslmanlartarafn
dansavunulanlarndan,inanlbirinsannolumlubirbiimdeetkilenmemesi,
kendi iinde bu dncelere kar bir yaknlk hissetmemesi mmkn deil
dir. nk nostaljik antimodernizm, hem nostaljisinde hem anti
modernizminde,duygularvetepkilerbalamndasonunakadarhakldr.Yi
ne de nostaljik antimodernizmin bir zm olmad kabul edilmelidir zira
yalnzcaduygularvetepkilerbalamndakihakllklar,uzunsrelitavral
lar asndan bakldnda yeterli olamamaktadr. Duygular ve tepkiler ba
lamndakihakllklar,ancakimdiyi,bugnyaanangndelikproblemleri
zebilecekbirdnceninrefakatinde,pratietanabildiinde,gerektenin
sanlkiinbirmjdeolabileceklerdir.
Deerlerinmodernnihilizminekar,nostaljikantimodernizminzaaflarn
aanbirtavriinilkkavramamzgereken,ahlkdeerlerinnitelikleridir.Ah
lkdeerler,gemite,insandanokuzaktakalm,kuruvesouknormlarve
komutlardanibaretdeillerdir.Ahlkdeerler,insanndierinsanlarla,tabi
atla ve Yaratcsyla ilikilerini nesiller boyunca dzenleyen ve bu anlamda
ahistorik olan; insana ah damarndan daha yakn olacak kadar yakn bir
kaynaktangelen;deienhertarihivetoplumsalartaltndamutlakayeniden
ieklenecek canllk ve dinamizme sahip bulunan zellikler tarlar. Ahlk,
insannidnyasndayeralan,hemkendiiindekiktlehemdnyadaki
ktlklere isyan iin ona g veren kaynaktr. Bu anlamda, dnyann iyiye
doru deimesinin motoru ve gerek anlamda tek devrimci g, ahlktr.
Ahlk,hercorafyadaveheriklimdedeiikbiimlerdebitkiselleen,biraa
cn filogenetik z gibidir. Bugn dnyann her yerinde, mesela adalet iin
yrtlen mcadelelerin bu yzden ortak ahlk bir paydas vardr. Adalet
iin, toplumun ve insann haklar iin ayaa kalkldnda bizi canlandran
iimizdekiahlkzdr.zaliminzulmvarsagaribinAllahvarsz,tm
sylediklerimizineniyianlatmdr.
Bizegremuhafazakrdnceninhemdeerlerihemtoplumsaldeiimi
vezgrlemeyiaynandasavunabilmesininimkanlarndaahlknbudev
rimciniteliisalyor.nsanlarahlklysaveahlkdevrimciyse,insanlardan,
geleneklerden ve toplumdan yana olmak; insana gvenmek, onun zgrl
129

MuhafazakrDnce/Ahlk
n savunmak, toplumun kendiliinden deiimine inanmak, topluma da

yatlanhertrlideolojiyedirenmekgerekiyor.
Bylebirmuhafazakrbak,siyasetveahlkfelsefelerininaynkaynaktan
kken aldklarn ve yaknlamalarnn gerektiini, biri insan psikolojisinde
dieripolitikfaaliyetteneksadaadaletveyardmseverliinbiriolmadan
dieri olamayacak iki temel erdem olduunu dnmeyi salyor. G iste
minden deil de gerekten insanla hizmet arzusundan kaynaklanan bir si
yasfaaliyetinahlkiliktenaslatavizvermemesisayesindesiyasiyiileah
lkiyiarasndakilmclfarkngiderilebileceinisavunuyor.
Ahlkvesiyaset,tpkakvedostlukgibidirler;insanilikilerininolmazsa
olmazlardr ve asla birbirlerinden tam olarak ayrlamazlar. lle de bir ayrm
yapmamzgerekiyorsa,aralarndakifarknduygusalbirmesafedenkaynakla
nanuzaklkveyaknlklailgiolduuylaiebalayabiliriz.Duygucayounluk
hissedilensreler,dahaokahlkla;duygucadahamesafekonulabilensre
ler,dahaoksiyasetleilgilidir.Amainsanpsikolojisi,okdinamiktir.Duyguca
younhissetmehali,sreklideiiklikgsterebilir.Aynetnisiteden,aynka
vimden, ayn aileden insanlara kar duyguca mesafeli olduumuz insanlar
olabilir. Bunun yannda, hi tanmadmz ama ortak insani bir duyarll
paylamamznedeniylekardeimizdenyaknhissettiimizkiiler,gruplar
karabilirhayatkarmza.Yanisiyasetveahlkhayatmzdakiyleiievedi
namiksrelerdirki,snrlarnkesinolarakbelirleyemeyiz.Biridierininiin
de,deilseyanbandadr.Birihakkndakonutuumuzda,dieripusudabek
liyordur.Herdiyalog,birsiyastavr,birahlkbildirgeyiiindetar;bazenbi
risi bazen dieri ne kar. imizdeki adalet terazisinin sapmayan lsn,
esas almazsak, siyasetin ahlk boyutunu gzden karrz. Farkllk yalnzca,
ahlkvesiyasyargnnniteliindedir.Ahlkyargdaduygucayounlukdaha
nplandayken,siyasyargdagrecebirobjektiflikszkonusudur.
Ahlklbirsiyasettenyanaolursanz,dierinsanlarlaolanhertrldiya
logumuzun bir siyasal tavr olduu kadar ahlk bir bildirgeyi de ierdiini,
sadeceyaknilikideolduumuzkimseleriindeil,tminsanlkiinahlk
bir ykmllk tadmz fark edersiniz. phesiz dnya gr, anlay
ne olursa olsun, herkes ahlkl bir siyaset yaptn ileri srecek, kimse ben
yalnzca kendimden yana olanlar korurum deme basiretsizliini aka gs
termeyecektir. Onun basiretsizliinin, siyas hesaplnn gstergesi, szleri
deil eylemleridir. nsandan, toplumdan, deerlerden yana muhafazakr bir
sorumluluketiinesahipolanbirisininsiyasbaarsnnlt,nepahasna
olursaolsunkazanmayesasalanpragmatikbirtavrdeil,nepahasnaolursa
olsun,ahlkolandankopmamaktr.
130
CTMYTTA
MUHAFAZAKRLIA
NNMUHTACIZ?
Hasan Hikmet
Yayma Haz.: Adem EFE
ddkuvvet,iktisbilmuirfanemrindetervceylediimkellefiyeti
katia hasebiyle terakki ve tecedddn en hakik ve samim tarafdr olan
muhafazakrlk;mstakilictimiyt,esstvemaliytihtivaedenmedeni
yetislmiyeninruhunudaimagznndebulundurmaklainkiftmziin
enmsidveentabiiyolugrmoluyor.Butarikiictimiderh,hiss,ta
BueviriyazHasanHikmetinSebilrread,C.23,Aded.589,1340,s.264265sayfalararasn
dakiyazsndanolumaktadr. Buradahemenuhususubelirtmekgerekir.Bizmakaleyimaka
leninsadeletirilerekyaymlanmasyerine,anlalmasndaglkekileceinitahminettiimiz
bazkelimelerinbugnkkarlklarnvermenindahasalklolacakanaatindeolduumuzu
ifadeetmekisteriz.
HayathakkndapekbilgibulamadmzHasanHikmet,Merutiyetdnemininslamcya
ynorganlarndanSebilrreaddergisindectimiytstunualtndaoksaydatoplumsalyaz
larkalemealmyazarlardanbirisidir.YazarndergidekiyazlarounluklaGarplk(Batc
lk)veGarplkakmnneletirisi,slamveGarpmedeniyetininkarlatrlmas,asrilik(a
dalk), laiklik, kadnlarn hrriyeti, medeniyet, terakki (ilerleme), muhafazakrlk, ibadetlerin
toplumsalfaydalarvb.gibikonulardaolduudikkatekicidir.
Dr.,SleymanDemirelniversitesilahiyatFakltesiDinSosyolojisiABD.

MuhafazakrDnce/Ahlk
bi, meden ihtiyaclarmzdan madd, sn, iktisad, hususta kadar gerek

heyeti ictimiyemiz, gerek fertlerimiz iin tesdf edilebilecek her trl
mkilta aresz olmak imkn mevcuddur. nk bir kitlei ictimiyenin
mesdolaraktannmas,yksekbirmaneviyta,rasnbirahlkiyta,metn
birtesndemerbtvesitirefahveserveti,vesitimdfaymmeticmi
vekfilbirmedeniyeti,birmevcudiyetihizolmasnavbestedir.Umrnve
maddiyt kuvvetli, fakat maneviyat bozuk bir heyeti ictimiye sadeti,
kemliiktitfetmektenuzakdr.Milletlerinhayatndaylemhimvetehlike
lizamanlarolurki,secyymsbeteleriazmumetnetleri,mkiltakar
koyabilecek evsf hiz deilse inkrz ve perian emri vki halini alr. Ne
vesitimaddiye,nedeservetsmnbudnmnoktalarndatarihikurtar
maakfideildir.Tarihinbirsilsileitekerrrhalindesahifelerinekaydeyle
diibumterifeninensonhadisesimchedeimilliyemizbirkeredahaib
retialemiinbeeriyetiniznnahaketmi,asrlarnkinvehusmetiylees
kiyen imh siyasetini yalnz imn kuvveti kknden sarsm; sde mill
inkifatmziindeil,belkibtndnyannselametvemidirefahnamna
gzelbireser,veldbirnumnetekileylemidir.Binaenaleyh,hakyikie
ya ve hdistn tecelliyt karsnda muhafazakrlk mesleki ictimisi iman
veahlkaistindedenrhuylabnyeimilliyeiinenlzumluvekymetlibir
mesneddir.
Byk mchedeleri takib eden bu sulh senelerinde cumhuriyetimizin
evilislmiyedekicumhuriyetlerinsfiyetvekuvveimaneviyesiyleaaa
pfkslmolmasn,ilelerimizinmetnseciyeye,rasnbirahlka,heyet
i ictimiyemizin sarslmaz tesnde, inkift tmmeye niliyetini,
ferdlerimizin tekml ve telisini, hulasa milletin refah ve sadeti, terbiyei
kemliidrkeylemesini,ennurluirfnnyannda,enyksekbirterakkiyiih
tiva etmesini her meslekden ziyade muhafazakrlk arzu eder. nk
hubblvatan mineliman emriyle memleketine samimiyetle merbt olan
muhafazakrfikirlilerkaviyyekmebirslamcumhuriyetininensadkve
mutiefrddrlar.Ululemreitaatmefkresirhlarahkimolduundanh
kmeti en ok seven yine muhafazakrlardr. Bu bedhetler muvcehesinde
erbbinsfveuklnmuhafazakrlynhrmetgrmeleritabiibirne
ticedir.Buradaizahlzmgelenbirmeseledahavardrkiodaherfikrin,her
meslein,milletin,vatannterakkiveinkifnistihdfetmesizarretininka
bldr.
Mademkiherfikrintahllvemnkaassretiylemuhtacolduumuzin
kifictimininteesssvetekemmlnehizmetedebileceiz.uhaldehr
riyetiefkrmefkresininumldhilindemtekbilhrmetlerleictimfi
kirler izah edilmelidir. Tecedddperverlerimiz muhtelif gazeteler, mecma
132

H.Hikmet: ctimiyttaMuhafazakrlaNiinMuhtacz?
larverislelerlemtlalarn,inkifvetecedddimillyeaidmlhazala
rnnerediyorlar.stifdenintamolmasiinhermefkreninmukbilfikirler
lekarlamaslzmdr.Bundandolayheyetiictimimizinnegibiesbbil
csyla ictimiytn muhafaza etmeye mecbur olduu hakknda baz
mtlattabulunmakistiyoruz.
Medeniyeti slmiye tarihine atf nazar eyledikce vakit vakit gzleri
kamadran,nurveirfanserpenbirtekemmltnahidioluyoruz.Birzaman
larslmiyetharsicihanncesmsahalarn,nfzhkimiyetibirokkiver
ve bild istila etmidi. slmiyetin en kuvvetli olduu bu devirler, esst
slmiyeyeiddetleriyet eyledii,ictimiynnenkuvvetli,ahlknenyk
sek,adaletinenparlakolaraktecellietmiolduubirzamanatesadfediyor.
Yzlerce, binlerce gayr Mslim memlik, ehirler ve ahali medeniyeti
slmiyedenmstefidolmakiinkendiarzularylamanzmemizeiltihkca
na minnet bilmilerdi. Nice kalalar sulh u salh ve emniyet vad eden
esstmznndearzbeyateylemidi.Hattastanbulunfethinimtekib
yer yer galeyna gelen ehli slibin intikam teebbstndan haberdr olan
mahalli Rum skns Avrupaya muhzrlar gndererek slm adaletini Bi
zansn milli hkimiyetine tervc eylediklerini, eer kendilerinin istihls fik
rindesebtedecekolurlarsaTrklerleberaberbutecvzdefemecburola
caklarnilnetmilerdi.
Halbukiyinetarihinehdetiyleanlyoruzki,nevakitslmmilletleriha
yatndamalubiyetler,idareyikemekeler,ihtilller,sefletlerveperianlk
bagstermisemutlakaahlknsktettii,ihtirstnhkimolduu,adale
tinunutulduu,yaniesstslmiyenininhirfeylediiasrlaraiddir.Mi
lelislmiyerhaslsindenuzaklatkcatedenniveinhilleuramdr.
Mslmn bir millet olmaklmz itibariyle elbette bu netyici unutama
yz. Maziye, asrlara kadar uzayan bu tecribi tarihiye edvr
mstakbelemizdedeictimiyemizinmuhafazasnistilzmeylemektedir.
Millictimiyemiz,slmiyetinhisverhvemuhitimizzerindeicreyle
dii msbet tesirtla mahmldr. O kadar ki, garb btn netic ve
umlyle beraber kabul ve taklid etmek isteyenlerimiz bile hars millinin
nfzundan kendilerini kurtaramamlardr. slmiyet essiytyla asrlarca
perveriyb olan dt ve temltmz ruhen mukafazakrnedir. Bnyei
milliye bu rh ile imtizc etmi, ferden her ahsn, her ilenin tecelliyt
hayatiyesindebrizbirsuretdenmynolannkbilizleimuhafazakrl
vcdagetirmidir.
Yabancbirmedeniyetin,yabancbirrhunictimiyemizehullgelebile
cek tehlikelerin en by ve en biamndr. Garbn ilm u irfan yerine
133

MuhafazakrDnce/Ahlk
levsiyyt, fevzy ictimisinin taklidi suretiyle giriftr olduumuz skt

ahlki, ademi tesnd, revbt ilenin gevemesi gibi mhlik seyyielerin
gittikcetevessnekadarhaklolduumuzakfbirdeliltekileder.Neta
mamylaarkavegarbaidolanmahlt,melezbirictimiytlauasrdakuv
vetli bir millet halinde yaamann imkn yokdur. Esasen baka milletle id
harslerin kabl milliyet nazariyesiyle tevafuk ve imtizc etmez. u asrda
heyetiictimiyekendiruhuesstdhilindetekmlemecburdur.
Birdemstakilmevcdiyete,bykbirmedeniyete,ereflibirtarihemli
kiyetimiziinkretmedenictimiytmztebdledemeyiz.Aksihlintasavvu
ruyalnzAllahnavehakknagvenerekbtnbircihankfrveilhdnhu
smet ve gayzyla arpan fedakr milletimizin, medeniyetimizin mevcdi
yetiniinkretmekdemekdir.uhaldezarretiictimiyedemuhafazakrl
icbrettiriyor.
Bundanbakamilletimizinasrlardanberihukukslmiyeyimdfaaiin
arpmas,esstslmiyeyesarlarakmedeniyetislmiyeyitemsiletmesi
hasebiyle lemi slm, heyeti ictimiyemizi her hususda kendisine piv
addetmi ve etmekde bulmudur. Alemdr slmiyet mevkiinde bulunan
milletimizyzmilyonlukbirdindaleminhrzcndr.Cumhuriyetimiz,
Mslmn vicdanlarnn pek byk tekmller, midler besledii, kuvvet
lenmesini, terakkisini edden arzu ve iltizm eyledii bir hkmeti
slmiyedir. Hem din, hem his, hem ruh, hem gaye bir medeniyeti
muhteremeninbutevecchtelbetteokdeerlivekymetdrdr.Buerefin
idmesi,erefininkifvetecedddtnntemini,slamlemininsadetiiin
ictimiytmznmuhafazasbiremrizarrdir.
Baz esbb idariye daha vardr ki heyeti ictimiyemizin esstna, ru
huna muvfk, hasssiyetine muharrik bir tarz terakki ve tececcdi kemli
suhletvemuvaffakiyetlevehalknmuvenetiyleserianhuslpezrolabilir.
Binaenaleyh ekseriyeti azmesini ictimiytmzn muhafazasna tarafdr
olanbirmilletininkiftmstakbelesinamnadamuhafazakrlkmesleki
ictimisinintakibibykbirbasirettekleder.
okmhimgrdmbtnbuesstkidahayzlerceedilegsterilebi
lirdolaysyla ictimiytmzn muhafazasna muhtac olduumuz
muhakkakdr. te ictim muhafazakrlarn kanat ictimiyeleri bu nokta
lardatemerkzediyor.Hulsa,ilmuirfanneredebulursakalmak,fakatan
cakrhumuz,esstmzdhilindeinkift,terakkiytvetecedddtiktitf
etmek,dnyadaenmeden,enkuvvetlibirheyetvcdagetirmekzarretin
deteredddvebheyokdur.
134

H.Hikmet: ctimiyttaMuhafazakrlaNiinMuhtacz?
Ek:
idadkuvvet:kuvvethazrlamak.
tervic:kymetveitibarnartrma.
terakki:ilerleme.
tecddd:yenilenme.
maliyt:yksekfikirler.
aresz:arebulan.
rasn:salam.
tesnd:dayanma.
vbeste:bal.
iktitf:devirme,toplama.
smn:zenginlik.
veld:dourgan,verimli.
aaap:parltsaan.
hubblvatanmineliman:vatansevgisiimandandr.Hadis.
kaviyyekme:okdayankl.
bedhet:herhangibirkonunadairbirdenbireszsyleme.
ilc:mecburetme,zorlama.
cesm:byk.
kiver:iklim,memleket,lke.
tedenni:alalma.
inhill:dalma,zlme.
perveriybyetitirilen,terbiyeedilen.
nmyn:meydanda,grnen.
muavenet:yardm.
nkbil:olmayacak.
biaman:amansz.
levsiyyt:kirli,piseyler.
fevzyictimi:toplumsalkargaa.
ademitesnd:dayanmaszlk.
135

MuhafazakrDnce/Ahlk
revbtile:ailebalar.
tecrib:tecrbeler.
tevess:genileme.
mahlt:karm,kark.
hars:ekin,kltr.
piv:reis,bakan.
hrzcn:cangibisaklama.
iltizm:gerektirme.
hzlbirekilde.
huslpezr:hslolmu.
12

Ahlak Dergisi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ahlak Dergisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MUHAFAZAKR

Evrensellik ve Tarihsellik Arasnda Edmund Burke

Ahlki Normlarn Ontolojik Kayna ve Epistemolojik Deeri

Ahlk Anlaylarn Eletirmenin mkn ve Snrlar

Felsefenin Sunduu Bir mkn Olarak Uygulamal Etik

Nurettin Topunun Felsefesinde syan Ahlk

Bir Osmanl Aydnnn Ahlk Konusundaki Deerlendirmeleri

Medyatik Sylemden Kaynaklanan Etik Sorunlar zerine

Ahlk: Gelenein Yaratc Yenileyicisi ya da

timiytta Muhafazakrla Niin Muhtacz

ngilizce zetler (Abstracts)

Yazara Notlar ve Yazm Kurallar

Ferhat Akdemir, Ahlki normlarn ontolojik ve epistemolojik deeri bala

may iermektedir. Dier dnrler iin de geerli olduu zere, btncl

ve takipilerinin oluturduu Kartezyen akl anlayAydnlanmann rasyo

ken, Burken psikolojik ycesinin bize snrllmz (limitedness) gstermesidir. Vanessa L.

mak iin ok ey sylenmi ve yazlmtr. Oysa bu konuda aklmzn etkisi

leuyutuuorandadeerkazanr. 41 Buargmantasyonun mantksalsonucu,

yaklamn sadece dinsel alandaki deil toplumsal ve siyasal alandaki ykc

btnyle yeni eyler retecei anlamna gelmez. Burke bu noktada imgele

lunur. Burkee gre akl yetimizi ya da muhakeme gcmz bu tahayyli

Beattienin ifadesiyle ancak insanlardaki ortak duyu ile kavranabilir. Ortak

DN LE AHLK ARASINDA GRLEN NEDENSEL YA DA

bep olmaz ve buyruklar btnyle keyf olur 24 . Btn bu anlattklarmza

DN LE AHLK ARASINDA GRLEN LKSZLK YA DA

sine paralel olarakahlk deerler de deiebilir. Dolaysyla deien biralan

DN LE AHLK ARASINDA GRLEN OLUMLU VE ILIMLI

ok, ahlkn ve ahlklln ne anlama geldii ve ahlk bir yamamn insan

ideallerin peinden komalar gerekir? (b) Onlarn seimlerini belirlemeleri

kmamak en gvenli yol olarak grnmektedir. Bununla beraber kuramsal

olarak grlebilir. Bu noktada bilimsel bir almann rn olan dnceyi

riz. 10 Bunusavunduumuzteorilerlediyalogagirerek, her birininiddialarn

Ahlk, thikos ve moralis kavramlarnn karl olarak deer yarglaryla

insann var olu ve eylemlerini nitelemek zere kullandmz dilsel nitelik

Ahlkn ne olduu zerine deerlendirmelerde bulunmak kukusuz so

belirtmek gerekir. Bu yaklamlar teorik dzeyde benzerlik ve kartlk bak

Bamsz bir disiplin olarak uygulamal etik, metaetik, normatif etik ve

Dier nemli bir kar gr znelcilikten (subjektivism) gelmektedir. Bu

ada Trk dncesinin nemli simalarndan biri olan Nurettin Topu

hareket karsnda kendisini daha fazla sorumlu hisseder. Dolaysyla da

Topunun felsef sisteminde isyan ahlk, hareket felsefesinin genel

meliyim ki isyan ahlk tezi, Topunun, hayatnn bir dneminde sahip

syan hareketinin ahlki bir hareket olmasnn artn bu ekilde ifade

Topu, merhamet duygusundan kaynaklanan ierisinde isyan ile uysal

Osmanl mtefekkirlerinin ele aldklar konularn banda gerilemenin ne

Osmanlda yaanan ahlk kntnn tehisine ynelik ulat hkm

dzgn, serveti olmayan dknlerin ise madur braklmasndan bahset

samalk, anlamn yerini alr. Anlamn kendisine ilikin kelimeler, deer

Aslnda bu hikye, yalnzca fiziksel olarak duymuyor olmakla ilgili de

sebep olmutur deer hkm tayan kelimeler. Deer bildiren kavramlar

nu, ocuklarda ahlk yatknlklarn geliiminin gzlemlenebileceini iddia

arlkl olarak depresyon geiren, zsayg eksiklii olan kadnlara verilir ve

gunsa seilenpasif birvarlk deil,aktifbir oyuncudur.zelliklerimizgenler,

Modern nihilizm krizine kar, nerilen birtakm zm yollar olmutur.

bir yelpazede bu nostaljik antimodernizmin arpc etkileri grlmektedir.

n savunmak, toplumun kendiliinden deiimine inanmak, topluma da

bi, meden ihtiyaclarmzdan madd, sn, iktisad, hususta kadar gerek

levsiyyt, fevzy ictimisinin taklidi suretiyle giriftr olduumuz skt

You might also like