edeb ya h

Hat: Fuat Baar

EDTRDEN
TDV - STANBUL MFTL
DERGS
SAYI: 1 YIL: 2009
TRKYE DYANET VAKFI STANBUL
UBES ADINA MTYAZ SAHB VE
YAYIN YNETMEN
(SORUMLU)
Prof. Dr. Mustafa ARICI
YAZI LER MDR
Kadriye AVCI ERDEML
EDTR
Kerime CESUR
kerime.cesur@gmail.com
YAYIN EKB
Abdlkerim YATIN
Davut ZGL
Emine ARSLAN
E. Betl AKIRCA
Kmil BYKER
Kerime CESUR
Mehmet YKSEL
Tuba YALIN
Uur YILMAZ
TASHH
Ercan ALKAN
FOTORAF
Gezgin Kltr Dergisi Arivi

Bismillahirrahmanirrahim
Yce Rabbimize sonsuz hamd, Efendimize salat, l ve ashbna selm olsun.
Uzun bir aradan sonra yeniden karnzdayz. Sizden ayr kaldmz sre ierisinde sevindirici gelimeler oldu. 2006da dergi heyecanyla baladmz ancak zel
eserlerle srdrdmz yaynlarmz, DYANET LER BAKANLIInn izniyle TDV
ats altnda DN ve HAYAT ismiyle dergi olarak yayn hayatna devam edecektir. Dergi olarak kmamz kesinletikten sonra yeni saymzn, resmi sreci tamamlayarak
DN ve HAYAT ats altnda kmasn istedik, gecikmemizin sebebi bu oldu. Dergi
olma yolunda yaadmz olumlu-olumsuz zamanlarda rendiimiz ok ey oldu.
Bunlardan biri, iyi olduuna inandmz eyin arkasnda durmann baary getireceiydi. 2. saynn kp kmamas belli deilken bir baktk ki 6. sayya ulamz. Bu
bizim iin byk bir mutluluk. Bu yaynn devamnn, kurum ii sahiplenmenin ve
destein devamna bal olduunu biliyoruz ve bunu bekliyoruz.
Yayn olarak 6., dergi olarak 1. saymzn ieriini ok nemli ve olduka soyut
bir kavram olan DEER konusu oluturmaktadr. lim adamlar deerin ne olduu

KAPAK FOTORAFI
Halit mer CAMCI

hususunda ittifak edememilerse de biz kendimize gre bir tanm yapabiliriz. Bizi

BASIM YER ve TARH

TDV Yay. Matbaas
Ostim rnek San. Sit. 1. Cd. No:11
Yenimahalle / ANKARA
Tel: (0312) 354 91 31
ISSN: 1308-9595

ranlar, dnceler bizim deerlerimizi oluturur. Davranlarmz ynlendirecek

DAITIM
Osman SARIKSE
TDV Yay. Mat. ve Tic. l. stanbul 1.b.
Klodfarer Cad. No:14/1 Divanyolu
Eminn/STANBUL
Tel:(0212)5184604Faks:(0212)518 8307
Yaynlanan yazlarn hukuki-bilimsel
sorumluluu yazarlara aittir.

bu erefi nasl kazanaca ve koruyaca hususunda temel ilkeleri sunmaktadr. Bize

biz yapan, dinimizin, medeniyetimizin, ortak hissiyatn iyi dedii, gzel dedii davdeerlerimizin olmamas varlmzn amacnn olmamas sonucunu da peinden
getirecektir. Allah Teala (c.c.) insan eref-i mahlukat olarak nitelemektedir. Kurn-
Kerm, Snnet ve bu iki asl erevesinde gelien slm kltr ve gelenei, insann
den bu ilkelere tutunmak, korumak ve aktarmaktr. Szn z NSAN DEERLDR ve dier varlklarn da deerlerinin korunmas, haklarnn verilmesi insann korunmasna baldr.
Dosyamz hem geni hem de renkli. Tarih, felsefe, sanat, fkh, edebiyat, psikoloji gibi birok sahadan kalem, konuyu birok boyutuyla ele ald. ncelikle dosyann
oluturulmas esnasnda fikirleri ve ynlendirmeleriyle bizlere danmanlk yapan
Sayn Seyfi Kenana teekkrlerimizi sunmay bor biliyoruz. Ayrca tasarm, bask ve
datm srecinde emei geen herkese kranlarmz sunuyoruz.
Bir mjdemiz daha var. Dergi olma heyecannn yannda bunun da heyecann
yayoruz. stanbuldaki din hizmetlerinin, faaliyetlerin, mftlklere mensup personelin baarlarnn bilinmesi iin hazrladmz bltenin ilki sizlere ulayor.
Hem derginin hem bltenin hayrl ve faydal olmasn temenni ediyoruz.

Grsel Konsept Tasarm,

Uygulama Zencefil'm / Halit mer Camc
Sanat Ynetmeni: Ali Bykl
Grafik Uygulama: Kbra Trk
bilgi@zencefilm.com

Sayglarmla
Kerime Cesur

GAZZLNN DNCESNE
GRE Y VE GZEL YA DA
AHLK VE SANAT

24

58

SYLE

72

lim/rfan Geleneimizde
DEERLER TAIYAN ANAHTAR KAVRAMLAR
Mehmet YKSEL
DEER VE ERDEM
Prof. Dr. Ali Osman GNDOAN
TASAVVUFUNDEER AKTARMA YOLU:
DL LE ETMEK, MESLEK LE OLGUNLATIRMAK
Yrd. Do. Dr. Ekrem DEMRL

DEER DEM KARISINDA ALE

hsan KURT
DEERLERN DEERLENDRLMESNE
LKN BAZI NERLER
Prof. Dr. Ahmet NAM
KURALLAR KMN N?
Dr. Seyfi KENAN

POPLER KLTR:
SORUNLAR VE MKNLAR
Do. Dr. Mustafa ARSLAN

50
54
62
66
70
78
82
88
92

PORTRE

Do. Dr. Hseyin KARAMAN

Prof. Dr. Doan CCELOLU

KURANDA VURGULANAN
DEERLER
Dr. Sleyman TURAL

SHRL DZLERN
OLUTURDUU DN ALGISI

Prof. Dr. Mehmet GRMEZ

KADINDAN EVE VE
TOPLUMA YANSIYAN
BR DEER: ESTETK

Kadriye Avc ERDEML

4
12
16
20
28
36
40
47

32

Dr. Mustafa OTRAR

Prof. Dr. Mustafa arc

42

DEER AKTARIMINDA
SOSYAL EVRENN ROL

SIBYAN MEKTEBLER:
DEER ETMNN TARHE BAKAN YZ
Prof. Dr. Mefail HIZLI
DN FELSEFES BALAMINDA
DEER
Prof. Dr. Cafer Sadk YARAN
ZBDE- LEM
Prof. Dr. Hayati HKELEKL
OCUKLARI MEDYA KARISINDA
YALNIZ BIRAKMAYIN
Yrd. Do. Erkan YAMAN
R
Sezai KARAKO
OCUUN NAN VE DEER GELMNDE
TVNN SAKINCALI YNLER
Do. Dr. Abdulkerim BAHADIR
SYLE
Mustafa Ruhi RN
SYLE
Meryem AKBAL
OKUL NCES OCUKLARDA DN VE
AHLK DEER ETM
Dr. Zeynep Nezahat ZER

96
100
103
106
108
110
114
118
122

SYLE
Can SOYSAL
MODANIN SUNAINDA
KADINLAR
Cihan Akta
21. YZYILDA EVRENSEL
AHLKI TARTIMAK
Hmeyra KARAGZOLU
DEERLERN NESLLERE NTKALNDE
SOHBET VE NASHAT GELENE
DAVUT ZGL
R
Fazl Hsn DALARCA
SLMDA STN BR DEER OLARAK
ZEL HAYATA SAYGI HAKKI
Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN
OKULLARDA DEER ETMNN
GEREKLL VE SORUNLARI
Mustafa BALCI
SNEMA
hsan KABL
KTAP
Kmil BYKER

KURANDA VURGULANAN
DEERLER
Sleyman TURAL*

ubat 2009

ALLAHIN RIZASINI HER EYN NNDE BR DEER OLARAK GREN

MSLMANIN, BYLE DURUMLARDA ALLAHIN NSAN N GEREKL GRD
DEERLERE GRE DAVRANMASI GEREKMEKTEDR; AMA, BU DURUMDA DA SZ
KONUSU DEERLERN NE OLDUU VE DEERLER ARASINDAK LK BR
PROBLEM TEKL ETMEKTEDR.

* Dr. Sleyman Demirel Anadolu Lisesi

ubat 2009

nsan davranlarna yn veren millerin banda de- deerleri, tezahr mahalline gre, kalb deerler ve somut
erler gelmektedir. nsan kiiliinin nitelikleri, onun be- eylem deerleri olarak iki ksmda ele alabiliriz. sel deernimsedii deerlerin mahiyeti ve bu deerlere ballyla lere kalb deerler tabirini kullanmamz, kalp kelimesinin ve
doru orantldr. nsan, iki alternatif davrantan birini se- anlamdalarnn Kuranda iman6, takv7, gven8 gibi duymekte tereddt ettiinde, deer problemiyle kar karya- gusal durumlar ile anlamak9, akl yrtmek10 gibi akl dudr. A davrannn yerine Byi semesi, bir bakma Bdeki de- rumlarn her ikisini de kuatacak ekilde kullanlmasndan
eri Adakine nceledii anlamna gelir. nsan mrnn bu kaynaklanmaktadr. Somut eylem deerleri iin, Kurandan
gibi, bir ok tercih ikileminde getii bir gerektir. Allahn hareketle11 salih amel ilemek tabirini kullanabiliriz. nrzasn her eyin nnde bir deer olarak gren Mslma- k amel insann btn niyetli yapp etmelerini ifade eden
nn, byle durumlarda Allahn insan iin gerekli grd bir kelime12, salih de bu eylemlerin iyiliini, iinde fesad oldeerlere gre davranmas gerekmektedir; ama, bu du- mamakln ifade eden bir sfattr.13 Dolaysyla salih amel
rumda da sz konusu deerlerin ne olduu ve deerler ilemek, iinde fesad olmayan iyi davranta bulunmak anarasndaki iliki bir problem tekil etmektedir.
lamna gelmektedir.
Kuranda vurgulanan deerleri ve aralarndaki ilikiyi
Kuranda kalb deerleri akl faaliyet, inanmak, takv,
aklayabilmek iin, deer kavramn belirlemek yerinde Allah hatrlamak ve Ona yakarmak, Allaha gvenmek,
olacaktr. Deer, kendisiyle nesnelerin/davranlarn nem sevmek, tevazu, samimiyet, kalp temizlii ve tvbe ile sabr
derecesinin belirlendii, ulalmak istenen, arzulanan t- oluturmakta; somut eylem deerlerini yani salih amellemel niteliktir.1 Bu tarife binen, burada Allah insandan rin ieriini ise tapnmak, drstlk, adalet, iffeti korumak,
hangi nitelii arzulamasn, hangi nitelie gre davranma- Allah yolunda harcamak, insana deer vererek davransn istemektedir? Bu deerlerin temelini tekil eden unsur- mak, Allah yolunda cihad ve ideolojik hassasiyete riayet,
lar ve onlarn yneldii amalar nelerdir? sorularna cevap fedakrlk, orta yol izlemek ile akrabal gzetmek deerbulmaya alacaz.
Adalet, bakasnn hakkn inememek, hak sahibine hakkn vermek,
Kuran deerlerinin temelini Allah
eit muamele edilmesi gerekenler arasnda eit muamele etmek ve gerekavram, insan ve onun ferd sorumluin bilgisine gre insanlar arasnda hkm vermektir. Adaletin takvya en
luu ile hiret olgusu tekil eder. Allah
yakn davran olduunun belirtilmesi40, onun nemini gsterir.
ve hiret kavramlar Kantn felsefesinde olduu gibi2 olmas gereken deil, bizzat ontolojik leri tekil etmektedir.
Peki bu deerlerden ne anlamamz gerekir, bunlarn
gndergesi olan kavramlardr. Bundan dolay Kurann fiil
deerleri ontolojik bir zemin zerinde ykselir. Kuran, kapsam ve ilevi nedir, aralarndaki ilikiler nasldr? Kalb
bu zemin zerine, insanlara, btn davranlarn ynel- deerlerden balayarak bu sorular cevaplamaya alalm.
Akl faaliyet, dier kalb deerlerin farkna varlmasndii ama deer sunar: Bunlar ayn zamanda Kurann
motive edici deerlerini tekil eder: Bunlar Allaha k- da ve Allahn isteklerine uygun salih amellerin ilenmesinretmek3, ebed mutluluu elde etmek4 ve Allahn rzasn de yardmc bir ileve sahiptir. Kii akl faaliyetiyle kendisine
kazanmaktr.5Allah insan nimetlerle donatm ve yapaca ihsanlarda bulunan Rabbine kretmenin lzumunu, vahyi
eylemlerden onu mesul tutmutur. nsan, bu mesuliyeti- ve hirette hesaba ekileceini anlayp, iyi iler yapmann
nin gerei, Rabbinin ltuflarna kretmek ve bu krn gereini idrak edecek ve alternatifler arasnda daha iyiyi seneticesinde ebed mutluluu ve Allahn rzasn kazanmak ecek duruma gelecektir.14
iin, Onun tasvip ettii deerler istikametinde davranmananmak, her hangi bir eye inanmak deil, Kuranda akl
ldr. Bu deerler ise fiil deerlerdir. Bir baka deyile temel faaliyetle makuliyeti anlalabilecek olan, Allaha, meleklerine,
deerler zerinde ykselen fiil deerler, ama deerlerle kitaplarna, peygamberlerine ve hiret gnne inanmaktr.15
tevik edilen insann Ben ne yapmalym, alternatiflerden Kuran, bu makuliyetin neticesi olarak mezkr iman nesnelehangisini tercih etmeliyim? sorularna cevap tekil eden, rinin ontolojik gerekliine inanmay esas alr ve bu gerekdavranlarna ierik salayan ve onlara yn gsteren de- lik anlaynn isellemesini ister. Kii bu inanma neticesinde
erler olmaktadr.
akln kullanarak Allahn, peygamberleriyle insanlara ilettii
imdi fiil deerleri aklayacak olursak, Kurandaki fiil mesaja gre davranmann nemini anlayacaktr.

ubat 2009

Sadaka Ta

Takv ise kalb deerlerin isellemesindeki ve kiinin Allahn rzas iin yapmaldr, baka bir gaye iin deil.22
salih amele ynelmesindeki muharrik duyguyu ifade eder.
Kalp temizlii, insann iinde kt fikirlerin olmaTrkeye, bir tehlikeden saknmak ve bu tehlikeyi savmak mas gerektiine, aksine gnln iyilik fikirleriyle dolu oliin gerekeni yapmak, eklinde evirebileceimiz16 takv masna iaret eder.23 Tvbe, beer olmas hasebiyle hata
kavramnda, tehlike ile iaret edilen, Allahn, isteklerine yapmas muhtemel insann gnl temizliini srekli klma
gre davranmayanlar cezalandracak olmas olgusudur. abasdr.24
Sabr ise deerlere gre davranmann, geici bir heves
Bu tehlikeyi savmann yolu, mezkr isteklerde dile gelen
deerleri benimseyip, salih ameller ortaya koymaktr. Yani deil, mr boyu srecek bir gayret ve dayankllk gerektirkii vahyi akledip, onda dile gelenlere iman edecek, uhrev diine iaret eder.25
te bu kalb deerlerle mcehhez olan insandan bektehlikenin farkna varacak, bu tehlikeden saknmak iin de
lenecek olan da onun salih ameller gerekletirmesidir.
salih amele ynelecektir.17
Allah hatrda tutma ve Ona yakarma da insann, ken- imdi de bu salih amellerin ieriklerine deinelim.
disine ltuflarda bulunan Rabbinin huzurunda olduunu
Salih ameller iinde namaz, oru, hac gibi ritel ibave sadece Ona yakarmann bir mna ifade ettiini, Allahn detler, din kavramn daha ok artran, hireti garantidaima insan murakbe ettiini bilip, ona gre davranma- leme arac olarak grlen uygulamalardr. Kuran asndan
snn gereine iaret eden bir deerdir.18
bakldnda aslnda bu ibadetlerin, kendi balarna bir
Allaha gvenmek insann, inand Rabbinin rast gele ama olmad, insann beer mnasebetlerine dair eyemirde, yasakta, cezalandrmada bulunan bir zt deil; lemlerinin somutlamasna araclk ettii grlr. Namazn
aksine deerleri olan ve kendini bu deerlerle snrlayan, ktlklerden alkoyduunun aklanmas26, namazlarnda
zerre kadar zulm etmeyeceini syleyen bir zt olduuna gaflette olan, gsteri yapan, ufak bir eyi bile insanlardan
inanmasn ve niyetlendii iyi ilerin sonucunun iyi olmas- esirgeyen namaz klanlarn zemmedilmesi27, orucun takv
n Allahtan ummay ifade eden bir deerdir.19
ve Allaha kretmekle irtibatlandrlmas28, haccn insanlaSevmek ise Allah ve Allahla ilgili olanlar sevmeyi, rn kendilerine yararl hususlar renmelerine vesile oldubu sevgi neticesinde kolaylkla salih amellere ynelebilme unun belirtilmesi29 bu hususu desteklemektedir. Allaha
duygusunu ifade eder.20
verdii sz bozmamak ile insanlara faydal bir ii yapTevzu, insann byklenmemesine; mstani Mekke mak konusunda tereddt eden insann yapmas gereken,
tccarlarnn yaptnn aksine, iyi sze, nasihate kulak ver- Kurann iaret ettii gibi30, yeminin kefaretini verip iyilik
mesine, doru olan yapmaya hazr olmasna iaret eden yapmasdr. Bu husus bile toplumsal iyiliin bireysel iyilie
bir deerdir.21
stnln gsterir.
Drstlk, Kurann zerinde
Samimiyet ise btn deerlerKurann deer yapsnda onun
nemle
durduu bir somut eylem dede yapc bir unsur olarak karmza
asl vurguladklarnn sanld
eridir. nk hangi din ve milliyetten
kar. Deerlerden kaynaklanan bgibi dn addedilen ibadetler
olmad; iman, takv, namaz
olursa olsun insanlar deerlendirmetn eylemlerde gerekli olan nce saklmak
gibi
deerlerin,
insann
nin yegane lt drstlktr.32 Dmimiyettir. Samimiyet olmakszn ne
toplumsal mnasebetlerine dair
ritel ibadetler bir anlam kazanr ne
rstlk, insann benimsedii deerlerle,
drstlk, adalet, insana deer
de dier faydal eylemler. nsan bir
verdii szlerle hareketlerinin rtmevermek, fedakrlk gibi salih
iyilikte bulunaca zaman bunu srf amellerin ortaya kmasna vesile
si durumudur. Bundan dolay, deerler
olduu anlalmaktadr.

deerlerindendir.40
Fiil deerlerini bylece incelediimizde, Kurann
deer yapsnda onun asl vurguladklarnn sanld gibi
din addedilen ibadetler olmad; iman, takv, namaz
klmak gibi deerlerin, insann toplumsal mnasebetlerine dair drstlk, adalet, insana deer vermek, fedakrlk
gibi salih amellerin ortaya kmasna vesile olduu anlalmaktadr. Dolaysyla bu deerlerin gz ard edilerek, iman,
takv, namaz gibi din deerlerin hireti kazanmak iin
ama grlmesi Kuran anlayyla rtmez.
D

1- Sleyman Tural, Kuranda Deerler Sistemi, Ankara Okulu Yaynlar,

Ankara 2008, s. 29.
2- . Kant, Pratik Usun Eletirisi, ev.: smet Z. Eybolu, Say Yaynlar, stanbul 1994, s. 24 vd.
3- Zmer, 39/ 63.
4- Bakara, 2/ 189; l-i mran, 3/ 130, 200; Mide, 5/ 100.
5- Tvbe, 9/ 72.
6- Mide, 5/ 41; Nahl, 16/106.
7- Hac, 22/ 32; Hucrt, 49/ 3.
8- Fussilet, 48/ 4.
9- Arf, 7/ 179; Tevbe, 9/ 87.
10- Hac, 22/ 46.
11- rnek olarak Kehf, 18/ 110daki ifade: Kim Rabbine kavumay umuyorsa salih amel yapsn!
12- Ragb el-sfehn, el Mfredt, a-m-l maddesi.
13- smail bin Hammad Cevher, es-Shah, 1-5, S.Hseyin erbetli neri,
Msr (Tarihsiz), s-l-h maddesi; Ragb el-sfehan, age., s-l-h maddesi;
Mtercim Asm Efendi, Kamus Tercmesi (Okyanus) I-III, stanbul, h. 1305,
s-l-h maddesi.
14- Rad, 13/ 19-22; Zmer, 39/ 17-18 de akln kullananlarn zellikleri anlatlr.
15- Bakara, 2/ 177.
16- Ragb el-sfehan, Mfredat, v-k-y maddesi.
17- rnek olarak Bakara, 2/ 177 ve Bakara, 2/ 2-5te muttaklerin zellikleri
anlatlr.
18- Har, 59/ 18-19.
19- l-i mrn, 3/ 159.
20- Mide, 5/ 54.
21- Hac, 22/ 34, 35.
22- Nis, 4/146.
23- uar, 26/ 88, 89.
24- Zmer, 39/ 53.
25- Meryem, 19/ 65; T-h, 20/ 132.
26- Ankebt, 29/ 45.
27- Mn 107/1-7.
28- Bakara, 2/ 184, 185.
29- Hac, 22/ 27.
30- Bakara, 2/ 224; Nahl, 16/ 94; Mcadele, 58/ 16; Mnfikn, 63/2.
31- Kuranda putperestler inanlarnda samimi, drst olmadklar iin de
eletirilirler bkz. Kasas, 28/ 62.
32- Nis, 4/ 135.
33- Mide, 5/ 8.
34- Mminn, 23/5.
35- Bakara, 2/ 261-262; Enfl, 8/ 60; Hadd, 57/ 10.
36- Bakara, 2/ 263.
37- l-i mrn, 3/ 169.
38- Har, 59/ 9.
39- Bakara, 2/ 143.
40- Bakara, 2/ 215; Nis, 4/135.

ubat 2009

sisteminde toplumsal bozulmay engelleme ve insann iyi

iler gerekletirmesinde yapc unsur olma ilevi grr. nsanlarn birbirlerine gven duymasn salar.
Adalet de Kurann oka vurgulad; kendisinin ve
yaknlarnn aleyhine bile olsa, Allahn, insana, mutlaka riayet etmesini emrettii , toplumda fesad nlemeye ynelik
bir salih ameldir. Adalet, bakasnn hakkn inememek,
hak sahibine hakkn vermek, eit muamele edilmesi gerekenler arasnda eit muamele etmek ve gerein bilgisine
gre insanlar arasnda hkm vermektir. Adaletin takvya
en yakn davran olduunun belirtilmesi33, onun nemini
gsterir.
ffeti korumak somut eylem deerlerinden biri olduu
iin, bu deere gre davranan Mslmanlar vlmlerdir.34
Bu deerin ilevi de toplumda bozulmay nlemektir.
Allah yolunda harcamak toplumda refahn yaygnlamasna, toplumsal dayanmann salamlamasna dnk
bir salih ameldir. Bunun iin Kuranda bir ok yerde Allah
iin infaktan bahsedilir.35
nsana deer vererek davranmak, en nemli salih
amellerden birini tekil eder. Hatta bu deerden dolay,
mdan yzn evirmesi sebebiyle Hz. Peygamber bile
Abese sresinde Allahn itabna maruz kalmtr. Kuranda
gzel bir szn, ardndan incitme gelen bir sadakadan stn tutulmas36, insana deer vermenin neminden kaynaklanr.
Allah yolunda cihad ve ideolojik hassasiyete riayet ise
Allah yolu olarak tabir edilen drstlk, adalet, Allah yolunda harcamak, insanlara deer vererek davranmak gibi deerler manzumesinin gereklemesi iin sarf edilen abay
ifadede eden deerdir. Bu gayretin nemine binaen Allah
yolunda ldrlenlerin l sanlmamas, onlarn Allah katnda rzklandrld belirtilmektedir.37
Fedakrlk, insann kendisi ile bir bakas arasnda
tercih etme durumunda kaldnda bakasn tercih etmesi gerektiini gsteren bir deerdir. Fedakrln bir
deer olmasndan dolay, Ensarn, kendileri muhtaken
Muhacirlere yardm etmeleri, Kuranda vlmtr.38
Orta yol izlemek, Kurann uygulamaya dnk salih eylem
deerlerindendir.39 Bu deere uygun olarak, insan ifrat ile
tefrit arasnda orta bir yol izleyecek, arla kamayacaktr.
Akrabay gzetmek kiinin, bakalarnn hakkn inemeksizin menfaatlerin datmnda yaknlarndan balamasna iaret eden Kurann uygulamaya dnk salih amel

GAZZLNN DNCESNE GRE

Y VE GZEL YA DA AHLK VE SANAT
Mustafa ARICI*

ubat 2009

KURANDA, ALLAHIN BRLNE MANDAN BALAYARAK BAZI TEMEL NAN VE

AHLK BUYRUKLARINDAN SONRA YLE BUYURULUYOR: TE BU BENM
DOSDORU YOLUM. O YOLA UYUN; BAKA YOLLARA UYMAYIN; SONRA ALLAHIN
YOLUNDAN AYRILIP UZAKLAMI OLURSUNUZ. TE BUGN NSANLIK, BU LH
KAZA KULAINI VE GNLN KAPATMI OLMASININ DERN SIKINTILARINI YAIYOR.

Bu yazda, uzun yllardan beri okumaya ve anlamaya altm bir mslman dnrn, Gazzlnin sevgi, gzellik ve ahlk ile bunlarn metafizik balantlar
zerine dncelerini zetleyerek ve basitletirerek arzetmeye, sonra da bu dncelerin bugn iin ne ifade
ettiini birka kelimeyle sunmaya alacam. Neden
Gazzl? nk, benim inceleyebildiim kadaryla, zellikle birer sevgi nesnesi olarak gzellik ve ahlk kavramlar, bunlar arasndaki iliki hakknda sistemli bir gr
ortaya koymaya alan ilk ve tek klasik slm dnr
Gazzldir. slm dnyasnn en byk ahlk dnr
saylan Gazzl, hyu ulmid-dn isimli deerli eserinin
muhtelif yerlerinde, zellikle de -kendi deyimiyle- Sevginin hakikatini inceledii blmde, sevgi konusunu
ontolojik, estetik, din ve ahlk boyutlaryla ele almakta
bu erevede slm sanatnn ve ahlknn nihai gayesini

ortaya koymaktadr.
Gazzl, ncelikle sevgiyi idrak ve bilgi artna balamaktadr. Her lezzet veren sevilir; bu tabii bir durumdur.
Ruhun sevgi eklindeki bu ilgisi daha gl bir dzeye
ulanca ak halini alr. draklerin ve idrak edilenlerin eitliliine gre lezzetlerin de eitleri vardr: Mesel gzn lezzeti gzel nesneleri, suretleri grmekte; kulan
lezzeti ho ve ll nameleri dinlemektedir Akl veya
kalbin soyut anlamlardan, bilgilerden, yce ilh hakikatlerden ald lezzetler de vardr. u halde btn soyut ve
manevi bilgi konularnn en ycesi olan Allah sevmek de
mmkn olup, bunu sadece, duyu alglarn aamayacak
kadar idrakleri snrl kalm olan, dolaysyla insanlk derecesinin altnda kalm bulunanlar inkr edebilir.
Bu temel bilgilerden sonra Gazzl, sevgi, gzellik
ve iyilik kavramlar arasndaki ilikiyi, en yzeyselinden

*Prof. Dr., stanbul Mfts

ile ahlk arasnda kesin bir iliki buen derinlikli olanlarna kadar, daha
lunmaktadr.
ileri seviyede ve ayrntl olarak inBilindii gibi uzmanlar, gerek
celemeye girimektedir. Buna gre,
slm sanatlarnn gerekse slm
her canl gibi insan iin de ilk seviahlknn kesretten vahdete doru
len ey kendisi, kendi varldr. Bu,
bir ykseli izgisi izlediini, doilh bir kanun olup, insan tabiatnn
laysyla tevhidci olduunu ifade
gereidir. kinci olarak insan, kendiederler ve bu doru bir tesbittir.
sine iyilik edeni sever. Fakat birincisi
Kuranda resim yasayla ilgili bir
gibi bu da ben merkezlidir. Sevginin
hkm bulunmad, bu husustanc ekline gelince, bu, insann
bir eyi zatndan dolay sevmesidir. Gazzl u uyarda ki baz hadisler ise ya sahih olmad veya putperestlik
bulunuyor: Zannetmeyesin ki, gzel suretlere duyulan endiesiyle snrl olduu halde, slm dnyasnda resim,
ilgi ve sevginin sebebi, biyolojik haz arayn tatmin heykel gibi sanatlarn ilgi grmemesinin temelinde de
etmektir... Gzel suretlere duyulan sevginin sebebi g- belirtilen tevhidci anlayn bulunduu ifade edilir. Bu
zelliin kendisidir. Onun rneiyle rl rl akan suyu, durum deerler iin de byledir. Yani slm tefekkrnyemyeil bitkileri ya da baka bir gzel objeyi, bunlardan de btn deerler en yce deer olan ilh gzellik ve
yararlandmz iin deil, srf gzelliini hissetmek sure- iyilikte buluur. Kesretten vahdete doru olan bu seyrin
tiyle lezzet duyduumuz iin severiz. Gzellik gibi ahlk en sistematik aklamalarn Gazzlde bulduumuzu raanlamda iyilik de z gerei sevilir. Nitekim selim insan hatlkla syleyebilirim. Gazzl, yukarda sunmaya alttabiat, kendisiyle ilgisi olmasa bile, insanlara iyilik edeni m grlerinin ardndan Sevilmeye layk olan yegne
sever. Hi tanmad byle bir insandan bahsedilse, iin- varln Allah olduunun beyan eklinde bir balk ade ona kar bir ilgi ve sevgi hisseder. Nihayet sevginin makta ve Her kim ki, Allahtan baka bir eyi Allah ile
bir sebebi de seven ile sevilen arasnda bulunan manev ilikisiz seviyorsa, bu, o kiinin mrifetullah hakkndaki
uyum, benzemedir. Nitekim ok zaman iki insan, -arala- cehaletinden ve eksikliinden dolaydr diyerek sze
rnda yukarda sylenenlere benzer bir ilikisi sz konu- balamaktadr. Zira basiret sahiplerine gre hakikatte
su olmakszn- Hz. Peygamberin de buyurduu gibi, srf Allahtan baka sevilen, Ondan baka sevgiye layk olan
hibir ey yoktur. Peygamber de dahil olmak zere btn
ruhlarnn uyumasndan dolay da birbirlerini severler.
Gazzl bu mnasebetle gzellik ve iyilik kavramlar- sevdiklerimizi yalnz Allahtan dolay seversek, ancak bu
nn mahiyet ve kapsamn biraz daha yakndan inceliyor. artla sevgi anlaml hale gelir.
Dnrmz, yukarda zet halinde sunduumuz
Buna gre duyu ve hayal snrlar iinde hapsolup kalanlar, gzellii d yaratl, form ve renk uyumundan ibaret sevgi eitlerini tek tek inceleyerek her birinin Allah ile
sanrlar ve grlemeyen, hayal edilemeyen, form ve renk ilikisini gstermektedir. Buna gre:
1. nsann, kendisini ve kendi varlnn devamn
olarak alglanamayan bir eyin gzelliinin de tasavvur
edilemeyeceini zannederler. Bu kesin bir yanlgdr. n- salayan eyleri sevmesi zerinde iyice dnlrse bu
k gzellik ve iyilik bu sylenenlerle snrl deildir. Asln- sevgi insan Allaha gtrr. nk insann kendi varl,
da gzellik ve iyilik, bir eyin kendisine layk ve kendisi varlnn devam ve yetkinlii, kendisinden veya baka
herhangi bir varlktan deil, sadece
iin mmkn olan yetkinlie sahip
Allahtandr; yani Onun lutfu, inayeolmasyla ilgilidir ve onunla orantlHepimiz, baya, geici, sonlu
ti ve himayesiyledir. yleyse insan
dr. Kendi yetkinliini mmkn olan
eylerin etrafnda dnp duruyoncelikle Allah sevmeli ve kendisini
en ileri derecede kazanm bulunan
ruz. Bugn bulduumuzdan yarn
Allah ile ilikisi dolaysyla sevmelibir ey, gzelliin yahut iyiliin de
bkyoruz. Yiyoruz, tketiyoruz;
dir. Her kim bu ulv sevgiden yoksun
en ileri derecesine sahip demektir.
yine yiyoruz, yine
kalmsa bunun sebebi o kiinin,
Bylece insann yetkinlik kazanmatketiyoruz. Giyiyoruz, eskitiyokendisini kendi nefsiyle ve bedensel
snn vazgeilmez artlarndan olan
ruz; yine giyiyoruz,
hazlaryla snrlamas, bylece haygzellik ile iyilik, dolaysyla estetik
yine eskitiyoruz.

ubat 2009

Gazzl ne diyordu? Ksaca yle

diyordu: Kendini sev,
kendine iyilik edeni sev, iyilii,
gzellii ve gzeli sev;
kendine yakn bulduklarn, ruhunun uyutuu kimseleri
sev Ama hepsinden te, daha
dorusu, bunlarla birlikte,
sana bunlarn hepsini veren
Allah sev.

vanlar dzeyinde kalmaya rza gstermesidir.

2. nsann bakalarndan grd iyilikler, ald yardmlar da aslnda Allahtandr. Herkes Allahtan
aldn veriyor. u halde bu ynden de sevilmesi gereken Allahtr.
3. Allah, btn iyiliklerin, btn gzelliklerin
kaynadr; iyiyi iyi, gzeli gzel yapan Odur. u halde iyiyi ve gzeli karsz sevmek de bizi Onu sevmeye gtrr (Bizim kltrmzdeki mecaz ak - hakiki
ak ayrm bu temele dayanr.)
Gazzlnin altn izdii ok nemli bir noktay
da belirtmeliyim: Ona gre, en stn dindarlk ve en
yce Ahlk, Allah, bize verdiklerinden, vereceklerinden dolay deil, O iyi ve gzel olduu iin sevmektir.
Gazzl, eski ilh kitaplardan birinde Yce Allahn
yle buyurduunu aktaryor: Bana cennetimden
ve cehennemimden dolay kulluk edenler ne byk
hakszlk yapyorlar! Eer cenneti ve cehennemi yaratmam olsaydm bana itaat edilmeyecek miydi!
hyda anlatldna gre mehur sf Eb Hzim,
Sevap ve ceza tesiriyle Allaha ibadet etmekten haya
ederim. Aksi halde, efendisinden korkmasa, hibir i
yapmayacak bir kleden, cret verilmeyince almayacak iiden ne farkm kalrd! demi; sflerden
biri de insann gerek yceliini yle dile getirmitir:
Biz, bizimle idik. Kendimizi terk ettik, bizsiz bakaya
ulatk.
****
Bu sylenenler, Hccetl-slm diye bilinen
Gazzlnin, hyu ulmid-dn ismini verdii eserdeki fikirlerinin ok eksik bir zeti... Bunlar, mslmanlara zg bir varlk, deer, gzellik ve ahlk anlaynn
ifadeleri Fransz oryantalist Louis Massignon, yakn
zamana kadar slm estetii konusunda tek ciddi alma olan makalesinin sonunda yle der: Hlasa,
slm sanatn idare eden fikir Ehl-i snnet akidesidir.
Yani ekillerin stne ykselmek, putperestlie meydan vermemek; bir sihir fenerinde, bir fanusta, bir
kukla veya glge oyununda olduu gibi, onlar (ekilleri) hareket ettirene ve yegane daim olana doru
gitmektir. Saysz slm mezar talar bize unu tekrar
eder: Hvel-Bk
Gazzlnin yukarda arzetmeye altm dnceleri bugn bizim iin ne ifade ediyor? Bu dncelerin gnmz insanl iin ne kadar anlaml olduunu

10

iz stnde dnp duran adam gibi Donarak lnceye

kadar Aydnlanma denilen hareketin, Allahn yerine
insan koyan; insann, yine insandan baka bir gayesinin
olmadn savunan ve bylece yce deerleri silip spren bu felsefenin insanl getirdii nokta... Nietzschenin
dilinden Tanr ld diye naralar atan lgn inkrn kanlmaz sonu!.. Kuranda, Allahn birliine imandan balayarak baz temel inan ve ahlk buyruklarndan sonra
yle buyuruluyor: te bu benim dosdoru yolum. O
yola uyun; baka yollara uymayn; sonra Allahn yolundan ayrlp uzaklam olursunuz. te bugn insanlk, bu
ilh ikaza kulan ve gnln kapatm olmasnn derin
skntlarn yayor.
Meseleye byle baknca Gazzlnin yukarda sunulan dnceleri bugn bizim iin, topyekn insanlk iin
ok ey ifade ediyor.
Gazzl ne diyordu? Ksaca yle diyordu: Kendini
sev, kendine iyilik edeni sev, iyilii, gzellii ve gzeli sev;
kendine yakn bulduklarn, ruhunun uyutuu kimseleri
sev Ama hepsinden te, daha dorusu, bunlarla birlikte, sana bunlarn hepsini veren Allah sev. te o zaman
gerek kemali ve tkenmeyen, eksilmeyen mutluluu ta
derinden ve ebediyen yaarsn.
Evet, iinde yaadmz dnyay reddetmeyeceiz;
teknolojiyi ve onun bize verdiklerini de reddetmeyeceiz. Ama Gazzlnin ve daha nice benzerlerinin
seslerine kulak vererek, bu souk, bu ruhsuz dnyaya, oradaki varlmza bir
can katabiliriz. O zaman iimizdeki basiret nurunun parladn
ve her eyin aydnlandn
hissederiz; (yaratlan yaratandan tr sevdiimiz
iin) sahte bar sylemlerini aarak gerek dnya
barnn altn anahtarna
ulaabiliriz Yeter ki kalbimizi basret nuru ile grr klalm.
Ve son sz Kurann olsun: Krlk gzlerin krl deil, asl krlk kalplerin
krldr (Hac 22/46).
ubat 2009

gsteren o kadar ok ey var ki! Bugn bizler, mslmanlar ve genel olarak XXI. yzyln insanlar, modern bilimin
icat ettii, adna teknoloji denilen bir trenin iine bindik
gidiyoruz, daha dorusu gtrlyoruz. Ama nereye?..
Bir tren ki, binmek bir bela, binmemek bin bela slm
dnyas bugn bu trene vaktinde binmemenin skntlarn yayor? Ama insanolu nereye gidiyor? Postmodern
Etik kitabnn yazar Zygmunt Baumann ifadesiyle, Her
ey gibi modern insanlar da teknolojinin nesnesidir. Hepimiz paralanm benlikleriz.
Eskiden dinlerin, felsefelerin, tasavvuf, mistik dnce ve hareketlerin, insanolunun nne koyduu bir
En Yksek Gaye, En Yksek yi, yani en yce deer vard.
Bugn o ama neredeyse yok edildi. Modernizm denilen frtna, insanln birok akn deerini silip sprd.
Bu arada, verilen din eitiminin de z boaltld iin,
bugn birok dindarn dnyasnda bile derin dindarlktan neredeyse eser kalmad. Kaba ve hoyrat bir dindarlk
anlay ve yaay Byle bir dindar, Biz bizimle idik.
Kendimizi terk ettik, bizsiz bakaya ulatk diyen sfden
ne kadar uzakta!.. Ulu gnllerin hep zledii, hep kendisine doru akla kotuu; yolu gerekten iyi ve gzelden
geen o Refk- l (o En Ulu Dost) ile aramza bugn o
kadar yabanc eyler girdi ki!.. Varlk iinde bile fakr fahr
bilen, en derin skntlarda bile yreinin btn cokusuyla kreden o yce gnller nerede?..
Allah buyuruyor ki: Eer krederseniz, daha fazlasn veririm;
ama eer nankrlk ederseniz, bilesiniz ki, vereceim
ceza ok etindir. Hepimiz,
baya, geici, sonlu eylerin etrafnda dnp
duruyoruz. Bugn bulduumuzdan yarn bkyoruz. Yiyoruz, tketiyoruz; yine yiyoruz, yine
tketiyoruz. Giyiyoruz,
eskitiyoruz; yine giyiyoruz, yine eskitiyoruz.
Bir fsit daire zerinde
bilinsizce dnp duruyoruz. K ortasnda
yolunu kaybedip kendi
izine den ve hep ayn

lim/rfan Geleneimizde
DEERLER TAIYAN ANAHTAR
KAVRAMLAR
Mehmet Yksel*

ubat 2009

lim, rfan geleneimizde deerleri tayan kurumlar,

eserler olduu kadar, baz hususi ve temel kavramlar da n
plana kmtr. Bu anahtar kavramlar diyebileceimiz, kavramlar sayesindedir ki bugn hl kadim bir gelenei konuabiliyoruz. Yine bu kavramlar sayesindedir ki, bu gelenei
tayan/tayacak olan krpe dimalara eitim adna deer
adna bir eyler verilebiliyor.

12

AHLK: Kelimenin en dar anlamyla, neyin doru

veya yanl sayld (saylmas gerektii) ile ilgilenir. Ahlk
Arapa'da "seciye, tabiat, huy" gibi manalara gelen hulk veya
huluk kelimesinin ouludur. Szlklerde ounlukla insann fizik yaps iin halk, manev yaps iin hulk kelimelerinin
kullanld kaydedilir. Bata hadisler olmak zere slm kaynaklarda hulk ve ahlk terimleri genellikle iyi ve kt huylar,
fazilet ve reziletleri ifade etmek zere kullanlm; zellikle iyi
huylar ve faziletli davranlar hsn'l-huluk, mehsin'1-ahlk,
mekrim'l-ahlk, el-ahlku'l-hasene, el-ahlku'l-hamde, kt
huylar ve fena hareketler ise s'l-huluk, el-ahlku'z-zemme,
el-ahlku's-seyyie gibi terimlerle karlanmtr. slm ahlknn
asl kayna Kur'an ve onun nda oluan snnettir. Nitekim
Hz. ie bir soru mnasebetiyle Hz. Peygamberin ahlknn
Kur'an ahlk olduunu belirtmitir. Bu sebeple slm ahlk
dncesi Kur'an ve Snnetle balar.

TALM: -l-m kknden gelen talim kelimesi, bilgi

vermek, retimde bulunmak, retmek anlamna gelmektedir. Eer bu bilgi verme ii dzenli, programl bir ders eklinde olursa buna tedrs-tedrsat ya da tahsl denilmitir.
Her tr eitimin, renme ile elde edilmi bilgilerin bakalarna da retilmesiyle balad bir gerektir. Ancak renme ve retme dzenli bir ders alp verme yannda, kiisel
gzlem ve tecrbelerle de mmkn olabilmektedir. Ayrca,
eitimin yalnzca bir bilme, ders renme, bilisel ynden
aydnlanma ve gelime olmad, bilginin karakter kazanm
ve meslek formasyon iin bir ara olduu da bir gerektir.
Bundan dolay eitimin, renme ve retimi iine almakla
birlikte ondan daha geni anlamlar tamas bakmndan bu
kelimelerin dnda baka trl ifade edilmesi gerekmektedir. te bu noktada terbiye devreye girmektedir.
TERBYE: nsan davranlar zerinde dzeltici, slah
edici, dzenleyici ilevleri olan bir etkinliktir. Terbiye bu anlamda, Gazalnin ifade ettii gibi, rnnn iyi ve mkemmel olmas ve geliimini tamamlamas iin ektii bitkilerin
arasnda bitmi olan ayrk otlar ve dikenleri skp atan iftinin davranna benzer. Buna gre terbiye, ocuun doal
geliiminin salkl maddi artlarn hazrlamak kadar, ona
gerekli olan eyleri reterek, ondaki kt huylar ve zararl

*Mezzin,
Beikta
*Mezzin-Kayym

eitimli insanlar vardr ki edepten yoksundur. Edepten

yoksunluk, kendi gerek deerini fark edemeyen, varlk
mertebeleri ve toplumsal dzeni gzetmeyen hoyrat bir
insanlk durumudur. Edep, insanla hayvan arasndaki fark da ortaya koyar; hayvan eitilebilir ancak ondan edep
beklenmez.

TEDB: Birini bir konuda bilgilendirme, retme,

RABB: Allah, lemlerin Rabbidir. Kuranda Allah keli- yapt ktlkten dolay, eitim amacyla cezalandrma
mesinden sonra en ok geen ilhi isim olarak Rabb kelime- anlamna gelmektedir. Kurn- Kermde e-d-b kknden
sinin anlamnn terbiye ile dorudan ilgili olduu grlmek- herhangi bir kelime yer almamaktadr. Buna karlk hadistedir. Nitekim Rabb kelimesi de aslnda terbiye manasna lerde edeb, tedib ve meddib gibi trevleri ile pek ok yergelen bir mastar olmakla birlikte, terbiye iini yapana bir isim de getii grlmektedir. Birok hadis kitabnda Kitabulolarak verilmitir. Buna gre Rabb kelimesi bakp bytme- Edeb veya benzer balklarda blmler yer almaktadr.
yi, ltuf ve ihsan artrmakta olup, insan derece derece Bu blmlerde ocua gzel isim takmaktan, evlere nasl
olgunlua ulatrmak iin idaresi altndakiler zerinde ta- girileceine ve yeme imede gzetilecek kurallara, ocuk
sarrufta, retme ve yol gstermede bulunan, terbiye iin ve hizmetilere nasl davranlacandan, koku srnme
gerekli olan btn imknlara sahip kuvvetli, mkemmel ve adabna kadar, grg kurallarna yer verildii grlmekkusursuz olan bir terbiye edici anlamlarn ifade etmekte- tedir. Tedib kelimesinin iinde getii iyi bilinen bir hadis
dir. Allah, kendisini Rahmn ve Rahm bir Rabb olarak ta- vardr: Beni Rabbim eitti ve eitimimi (tedib) ne gzel
ntmaktadr. Yani ilah modeli esas alan bir eitimin otoriter, yapt! Burada tedib kelimesinin eitim retimle dobask ve zorlamaya dayal deil, engin bir rahmet, sevgi ve rudan ilikili bir biimde ve daha ok anlay ve kavray
efkat, ok ve srekli bir merhametle
yrtlmesi gereken bir i olduunu
Nice eitimli insanlar vardr ki edepten yoksundur. Edepten yoksunluk,
kendi gerek deerini fark edemeyen, varlk mertebeleri ve toplumsal dortaya koyar.
zeni gzetmeyen hoyrat bir insanlk durumudur. Edep, insanla hayvan arazellikle insann karakter yaps,
sndaki fark da ortaya koyar; hayvan eitilebilir ancak ondan edep bekahlk eilimleri ile ulalmas gereken
lenmez.
eitim hedefleri dikkate alndnda
daha ok edeb-db, tedib, slah, tezkiye, tezhb, tasfiye, tathr gibi kelimelerin kullanld g- gc, huy, ahlk ve karakter gzellii kazandrma anlamrlmektedir. Bu noktada edeb kelimesi zerinde durmak n dile getirdii grlmektedir. Tedib kavramnn tad
potansiyel g, Hz. Peygamberin (s.a.v.) ahsnda kemagerekmektedir.
line erdirilmi rnek bir insan eklinde canl ve somut bir
EDEB: Szlklerde e-d-b kknden mastar ola- gereklik olarak ortaya kmtr. Buna gre tedibin, insan
rak iki ayr kkten bu kelimenin u anlamlar ihtiva ettii karakter, kiilik, ahlk, iliki ve davranlarn gzelletirme
grlmektedir: Hayret etme, ok beenme kk anlam ii olduu, bunun da ancak insann kendisi vastasyla babakmndan edeb, (ahlk) gzellii dolaysyla insan a- arlabilecei sylenebilir. Bir baka deyile tedib, ahlkn
rtan, takdirini kazanan ey demektir. Bir kimsenin sahip gzelletirilmesi ve mkemmelletirilmesi iin kiinin ilim
olduu meziyet ve fazilet bakalarnda hayranlk ve takdir ve marifetle tantrlmasdr.**
duygusu uyandrd iin edeb diye isimlendirilmitir. DaD

P
N
O
T
L
A
R
vet etme manasnda edb kknden ise edeb, insanlar
**Bu yazda Prof. Dr. Hayati Hkeleklinin Dem Dergisi 4. saysnda yaynlanan Eitim ve Edeb
takdire deer ve erdem saylan hususlara davet eden, bil- likisi zerine Kavramsal Bir Deneme isimli makalesinden istifade edilmitir.
gisizlik ve kt davranlardan engelleyen eyi ifade eder. 1- Mslim, "Misafirin", 139.
2- Gazali, Eyyhel-Veled/Ey Oul (ev. Ltf Doan), stanbul.
Edep, insann dorudan doruya bir deer varl olduu 3- Fatiha 1:1.
dncesinden hareket eden bir eitim anlaydr. Nice 4- Aclni, Keful-Haf, c.I, s. 70.

ubat 2009

davran eilimlerini kontrol altna alp dzeltici bir mdahale ile birlikte olur. Terbiye, kendi kendine gerekletirilen
bir etkinlik olmayp, eitim iinin sorumluluunu yklenen,
ocuk zerinde tasarrufta bulunan, ona sahip kan ve yol
gsteren bir yetikinin iradesini zorunlu klar. Eitim iinde
retim, irat, yol gsterme, aydnlatma grevini yerine getirecek kimselere ihtiya duyulur.

13

"Andolsun, Allahn Reslnde sizin iin gzel bir rnek vardr." Ahzab Sresi 21. yet.
Hat: Ali Hsrevolu

Veren el alan elden hayrldr.

Yardm etmeye, geimini stlendiin kimselerden bala!
Sadakann hayrls, ihtiya fazlas maldan verilendir.
Kim insanlardan bir ey istemezse, Allah onu kimseye muhta
etmez. Kim de tok gzl olursa, Allah onu zengin klar.
Buhr, Zekt 18; Mslim, Zekt 94-97.

Adalet Sembol

Hayat Aac

G ve Adalet Sembol ift Bal Kartal

DEER VE ERDEM
Ali Osman GNDOAN*

ubat 2009

KLTREL YAPILAR NE DERECE FARKLILAIRSA FARKLILASIN BRER DEER

OLARAK DNLMES GEREKEN DRSTLK, ZGRLK, YLK, ADALET
KAVRAMLARI ARASINDA FARKLI KLTREL YAPILARA GRE BR ZITLIK OLDUU
DNLMEMELDR.

16

Dnen ve akl sahibi bir varlk olmakla, ontolojik

olarak varlk hiyerarisinde en st basamakta bulunan
insan iin deer, bir ynyle onun kendi kendisi arasnda yaanan gerginlii dengeye dntrmek iin, onun
kendisinde yaad atmay anlam dnyas ina etmek suretiyle ortadan kaldrmay hedefleyen insan iin
mnev-tinsel dnyann olumasn salar. Bu sayede insan, kendi doal-biyolojik varlnn basksndan kurtulmaya ve doal-biyolojik olann stne kmaya alr.
Deer sorunu deerin ne olduu, kayna, znellii ve nesnellii, deer-olgu ilikisi gibi sorular zerine
odaklanmtr. Deer, ncelikle eylemlerin, varlklarn ve
olgularn anlamna iaret eder. nk tek bana eylem,
olgu ve varln anlamndan bahsetmek g grnmektedir. Aslnda tam anlamyla deerin varlk-eylem ve olgu
ile ilikisini gndeme getiren bu durum karsnda varln, olgunun ve eylemin kendinde bir anlam tamadn savunanlar deerin insan tarafndan olguya, eyleme ve
varla yklendiini, kaynann znel olduunu ve nesnel bir deer nitelemesinden bahsedilemeyeceini belirtirler. Nitekim snrn bu tarafnda kahramanlk saylan bir
eylem, snrn te tarafnda crm olarak nitelenebilmektedir. Oysa bu olayda eylem, sahibi ve eylemin niyeti ayndr. Ayn eylemin bir tarafta iyi, dier tarafta kt olarak
anlmas ahlk anlamda bir deer greceliine neden

olmaktadr. Bu grece deerlendirme biimi, deer yarglarnn, olgu yarglarndan farkl olarak yargda bulunan
znenin inan, tutum ve eilimlerine gre gerekletiini
m eder. Deerin zne tarafndan olguya yklenen bir
anlam olduunu iddia edenlerin karsnda, olgunun deerden bamsz olmadn, olgunun deer ierdiini ve
buna bal olarak da varlk hiyerarisine paralel bir deer
hiyerarisi bulunduunu savunanlar deerin znelliini
kabul etmezler. Deerler konusunda znelci yaklamlar
mutlak deerlerden bahsedilemeyeceini savunurken,
deerin nesnelliine vurgu yapan yaklamlar ise mutlak
deerler sisteminin varlna imkn tanrlar.
Nesnelci deer anlaylar deeri, yargda bulunan insandan bamsz olarak ele aldklar iin deer konusunda ortaya kacak olan olumsuz sonular bertaraf
ederler. Olumsuz olarak ortaya kabilecek sonu ise bir
deer grecelii ve buna bal olarak her trl deerden
kuku duymak ve nihilizme kapy amaktr. nk kaynanda deimeyen, sbit ve mutlak deerler bulunmayan bir ahlk sistemi nihilizme giden yolun zerinde
bulunur. Nihilizm ise deerlerin deersizlemesi ve sahip
olduklar anlamlar yitirmesi durumunda ortaya kan bir
deer yok-saycldr. Deerin yok-saylmas, anlamn
yok-saylmasdr. Oysa insan eylemleri sz konusu olduunda deer, eylemin anlamnn meruiyet ve geerlilik

*Prof. Dr., Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi

ubat 2009

kazanmasdr. Deer, bireysel veya toplumsal kaynakl Platon, ortaa skolastisizmi, Kant, ayrca ideolojik olarak
olarak kabul edildiinde her birey ya da toplum, kendi tarihin evrensel bir sonu olduunu iddia eden btn fideerler sistemine meruiyet kazandrmakta glk ek- lozoflar ve akmlar, tek bir kltr ve deerler sisteminin
mez. nk birey, eylemlerinin anlam garantisini kendi mevcudiyetine ve zorunluluuna inanmlardr. Fiil (de
anlam dnyasnda, toplum da kendi anlam dnyasnda facto) durum ise hi de iddia edilen biimiyle gerekletemellendirir. Farkl bireyler ve toplumlar iin meruiyet memi, aksine dnyada farkl yaam pratikleri, inan ve
kazanm deerler sistemi okluunun doal sonucu ise ahlk biimleri ve deer yarglar youn bir ekilde yadeerler karmaas ve atmas olur. te bu karmaa ve anmtr. Bunun nedeni, ahlkn insanlar aras ilikilere
atma hali, deerlerin znelliinin nihilizm ile birlikte ait bir alan oluu, bu alann epistemolojide olduu gibi
dourduu bir dier olumsuz sonutur. Bu iki olumsuz zne-nesne ilikisini amas ve tahkik edilebilir, genellesonutan nasl kanabilir ve buna bal olarak deer kav- tirilebilir bir bilgiden ziyade, bir inan konusu olmasdr.
Toplumsal gruplar birbirlerinden en keskin biiramn nasl temellendirebiliriz? Elbette deerlerin, yaand tarihsel/toplumsal/kltrel zemin ile sk bir ilikisi miyle kltrel yaplarndan ve bu yaplar oluturan devardr. Sz konusu zeminin deimesi, deerlerin de de- erler sisteminden dolay farkllarlar ve kltrel yapnn
imesi anlamna gelir. Eer deer, olanda deil de olma- da deerlere dayal pratikleri, inanlar birbirinden farks gerekende dnlecek olursa, deerin akn ve ideal llk gsterir. Bu farkllk, tarihin hibir dneminde gnolan bir yerde bulunduu kabul edilecek olursa yaanan mzde olduu kadar youn yaanmamtr. Gnmz
deerlerin ideal/akn deerlerin bir eit gerekleme dnyasnda bu farkllk, ok-kltrllk olarak adlandbiimleri olduu dnlmelidir. deal/akn deer tek rlmaktadr. Ancak ok-kltrllk ile deer greceliini
iken, onun saysz mmkn gerekBir eylem, ancak belli bir deerler sistemi iinde anlamldr. Eer bir deerler
leme biimleri vardr. Toplumsallk/
sistemi yoksa btn eylemler ahlk bakmdan eit hale gelir. Eit olmak, eylemtarihsellik/kltrellik farkllklar, idelerin niteliklerinin iyi veya kt olmak bakmndan eit olmak deil, hibir iyi ya
alde tek olann gerekleme biiminda kt nitelie sahip olmamak bakmndan eit olmaktr, yani ntr olmaktr.
deki farkllklarna iaret eder. nk
en son ama olarak btn ahlk retileri en iyiyi gerekletirmeyi amalar. Deer iftleri ola- ayrmak gerekir. nk kltrel yaplar ne derece farklrak adlandrdmz iyi-kt, gzel-irkin, sevap-gnah larsa farkllasn birer deer olarak dnlmesi geregibi ztlklar istenilebilir olup olmamalarna gre anlam ken drstlk, zgrlk, iyilik, adalet kavramlar arasnda
kazanmaktadrlar. Bu deer iftlerinin ise bireylerin ilgi, farkl kltrel yaplara gre bir ztlk yoktur. Ama oulcu
ihtiya ve zihn tutumlarnn farkll, evreleriyle kur- anlayn, istenen tek bir iyi bulunduunu ne sren momu olduklar ilikilerinde evrelerinin de belirleyici bir nist ahlk grne zt olarak, birok iyi bulunduunu,
rol stlenmesi ve hibir iddiann mutlaklk ve evrensellik bir tek iyinin peinden gitmek yerine birok iyinin peine
deeri tadnn tahkik edilememesi gibi hususlardan dlmesi gerektiini iddia edii, yukarda bahsettiimiz
kaynakland dikkate alnrsa, insanlarn oluturduklar gibi bir deer atmas ve nihilizm dourmaktadr. Tek
ve kendilerine gre eylemde bulunduklar ilkelerin de tek bireyler veya toplumlar iin iyinin gerekleme biifarkl olmas doal bir sonu olarak ortaya kmakta, bu min farkll ile iyinin bizzat kendisinin farklln karilkelere gre oluan deerlerin de grecelii, dolaysy- trmamak gerekir. Ama farkl olarak gerekleen iyi veya
la oulculuu meruiyet kazanmaktadr. Durum byle dier deerlere sayg duymak nemli bir ahlk tutum
olmasna ramen, dnce tarihi boyunca, evrensel de- olarak benimsenmelidir. Nitekim gnmz dnyasnerlerin varl zerinde srarla durulmu ve bir deerler da ok-kltrllk sayg grd halde zellikle hukuk
oulculuu hep reddedilmitir. lk ada sofistler, orta alannda evrensel bir hukuk sisteminin araylar da ayn
ada nominalistler ve son 150 yldr da tarihselci filozof- biimde sayg grmektedir. Ahlk ise hukuku nceler ve
lar dnda Sokratesten itibaren balayan rasyonalist ve hukuku nceleyen ahlka ait evrensel ilkeler evrensel bir
idealist gelenek, evrensel-genel geer ve mutlak olan de- hukukun zemini olabilir. Bundan dolaydr ki, her disiplierlerin varln savunmutur. byk dinin yannda nin merkez deerlerinin temel ahlk ilkeleriyle olan uyu-

17

ubat 2009

munun salanmas, nemli lde deer greceliinin

olumsuz sonularn bertaraf etmede etkili olacaktr.
Bir eylem, ancak belli bir deerler sistemi iinde
anlamldr. Eer bir deerler sistemi yoksa btn eylemler ahlk bakmdan eit hale gelir. Eit olmak, eylemlerin
niteliklerinin iyi veya kt olmak bakmndan eit olmak
deil, hibir iyi ya da kt nitelie sahip olmamak bakmndan eit olmaktr, yani ntr olmaktr. rnein eylemlerimizi iyi ve kt biiminde snflandrmaya imkn
tanyan ve bylelikle hangi eylemlerin ahlk hangilerinin ahlk d olduunu tanmlayan deerler sisteminin
olmad bir toplumsal ilikiler a ierisinde bir insan,
Camusnn dedii gibi Kendisini czaml insanlarn bakmna da adayabilir, iinde insanlarn yaklaca frnn
ateini de tututurabilir. nk her iki eylemi iyi-kt biiminde snflandracak bir lt yoktur. Bu bakmdan deerler, eylemleri nitelemeye ve snflandrmaya yarayan
ltlerdir. yleyse deerler sisteminin olmad yerde
ahlktan sz edilemez. Bu deerler sistemi bireysel olursa, her eylem, sahibi tarafndan merulatrlr ve ahlk
znenin kendisinden baka tbi olduu bir yaptrm merkezi ortadan kalkar. Oysa deerler sistemi toplumsal ilikiler a ierisinde mevcut olabilir. Deerlerin tanm ve
ortaya klar gerei olarak da, baz insanlar baz deerlere, dier baz insanlar da baka deerlere gre eylemlerini iyi veya kt olarak nitelerler. nk sadece tek bir
deerler sistemi yoktur.

18

iyi ve kt konusunda herkesin zerinde anlaabilecei bir evrensel deerler sistemi kurulabilirdi. Elbette bu
grn karsnda deerin nesnel bir temele dayanmas
gerektii hakknda da bir inan savunulmutur. zellikle kavramc realizm, genel ve tmel kavramlarn bizim
dmzda bir gereklii olduu, yaanan deerlerin ise
bu gereklie olan mesafelerine gre veya Platonun ifadesiyle gereklikten ald paya gre aktel hale geldii
iddia edilir.
Aslnda sorun u soruda odaklanmaktadr: Bir ey
iyi olduu iin mi biz ona iyi diyoruz yoksa biz iyi dediimiz iin mi o iyi oluyor? Bu soru, deer konusunun sorunlu olduuna da iaret ediyor ve sorunu metafizik bir
sorun biimine dntryor. Metafizik sorunlarn en
nemli zellii, tartmal ve speklasyona ak olmalardr. Tartmal olmak, ayn anda farkl alternatifleri gerekeli olarak savunabilmek demektir. Speklasyona ak
olmak ise tecrbeden bamsz bir biimde sadece akl
yrtmelere dayal olarak soyut bir dzlemde bulunmak
demektir. Ancak deer sorunu, sadece soyut dzlemin
konusu deildir. nk deer, eylemde somut hale gelir.
yleyse deer sorunu, eylemden hareketle ele alnabilir.
Eylem, kendi iinde bir ama tar. Eylemdeki
ama, bir deeri gerekletirmeye yneliktir. Eylemin
gerekletirmeye ynelik olduu ama, insan varln bir
telosu olarak dnlr ve bata Aristoteles olmak zere pek ok ahlk grnde bunun ad erdemdir. Deer
konusunda olduu gibi erdem konuBirey olarak insanda, ruhun her bir blmnn kendisine ait ilevi yerine
sunda da farkl erdem listeleriyle kargetirmesi erdem olarak tanmlanr. Bylece ruhun ksmlar arasnda uyum
lar ve her dnemin kendisine gre
salanr. Toplumsal olarak da, toplumu oluturan snflarn kendi grevleerdem saydklar arasnda farkllklar
rini en iyi ekilde yapmas ve toplumsal snflar arasndaki uyumun salangrrz. stelik erdem ve deer kavmas toplumsal mutluluu kazandrr.
ramlarnn da birbiriyle kartrldklaAhlk davrann en ayrt edici zellii, eylemlerin rna ahit oluruz.
Erdem kavram, Yunanllarn arete olarak adlandriyi ve kt hkmleri erevesinde ele alnmasdr. Bu trl hkmler, deer hkmleri olarak adlandrlr. Deer dklar kavrama karlk olarak kullanlm olmakla birlikte
hkmleri bir eyin arzu edilebilir-iyi veya edilemez-kt arete kavramndan farkl anlamlar ieren bir kullanma
olduunu belirten ifadelerdir.1 Deer de, bir eyin arzu kavumutur. Arete, ahlk bir kullanma kavumadan
edilebilir veya edilemez olduu hakkndaki inantr.2 De- nce bir varln yerine getirmesi gereken ilevi en iyi bier hakkndaki bu tanm, deerin bizim inancmz dnda imde yerine getirmesi olarak anlalmtr. Bu anlamda
objektif bir gerei temsil etmediini gsterir. ayet de- bir ban bile aretesinden bahsedilebilir. Homerosun
er, objektif bir gerei temsil etmi olsayd, o bir inan manzumelerinde her tr stnlk (exellence) (veya fazikonusu olmaktan ok bir bilgi konusu olurdu ve ahlk ile let) iin kullanlmtr.3 Arapa fazilet olarak karlanmailgili tm phe ve tartmalar bir zme kavuabilirdi. s da, kavramn bir fazlala ve stnle iaret ettiini
Ahlk ile ilgili byle bir objektif temel bulunabilseydi, gsterir. Fazlalk veya stnlk olarak saylan eyler ise

ncil ve Orta an nemli filozofu St.

Thomasda da devam eder.5 Dnyev
olan ile semav olan birlikte dndmzde daha pragmatist bir erdem
tasarmyla karlarz. Nitekim Franklin, dnyev ve semav baarya ulatran nitelik olarak erdemi ele alrken6,
nemli lde pragmatist bir erdem
tasarmn dile getirmektedir. Bizim de
iinde bulunduumuz slm kltr ve
medeniyetinde ahlk hayatn en st
gerekleme biimi olarak takvya dayal bir hayat nerilir. Takv, normal olarak yerine getirilmesi gereken eylemlerin tesinde ve stnde olan bir
hayattr ve byle bir hayat, hem bu dnyann hem de te
dnyann kazanlmasnda yararl olan niteliklerin hayata
geirilmesini gerektirir. nsanlar arasndaki stnlk, eer
bir exellencedan, fazlalktan yani faziletten bahsedilecekse, sadece takvdan dolay bahsedilebilir. ahsiyetiliin
kaynanda da bu vardr ve insan ahsiyetli klan, onun
sahip olduu erdemlerdir. Bu durum, din olan ile ahlk
olann i ie gemi halde bulunduklar bir durumdur ve
dinin de niha hedefi, ahlk bir hayat salamaktr.
Erdem konusundaki bu farkl anlaylara ramen
hepsinde ortak olan baz noktalar yok mudur? MacIntyre,
bu ortak noktalar aratrr ve bizim iin nemli olan ve erdem ile deer kavramlar arasndaki ilikiyi kurmaya destek olacak bir ortak nokta belirler: Erdem denilen eyin
hayata geirilmesini mmkn klacak belirli bir toplumsal ve ahlksal yaam anlaynn nceden benimsenmi
olmas gerekir.7 Benimsenmesi gereken bu yaam anlay, belirli bir deerler sistemine gre olumu toplumsal
ve ahlk yaam anlay ve alann varlna iaret eder. Bu
yaam alan anlamn, ierdii deerlere borludur. Deerler ise toplum iin en iyi olan simgeler. En iyi olan,
en iyi olann kendisi iin gerekletirme biimi de erdemdir. nk erdem, srf kendisi iin istenilen bir eyi gerekletirme biimi olduu iin, srf kendisi iin istenilen
de ara olmayan ama ama olan deerler olabilir.
D

1- Erol Gngr, Deerler Psikolojisi, Hollanda-Trk Akademisyenler Birlii Yaynlar, Amsterdam 1993, s.18.
2- A.g.e., s.18.
3- Alasdair MacIntyre, Erdem Peinde, ev.: Muttalip zcan, Ayrnt Yaynlar, stanbul 2001, s. 185.
4- A.g.e., s. 185.
5- Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev.: Saffet Babr, Ayra Yaynevi, Ankara 1997, s. 275.
6- A.g.e., s. 275.
7- A.g.e., s. 276.

ubat 2009

Platon
toplumlara, alara ve kltrlere gre
farkllk gsterir. Nitekim kahramanl
esas alan toplumlarda erdem, zgr
bir insann roln srdrmesine destek olan ve rolnn gerektirdii eylemlerde kendilerini aa vuran nitelikler
olarak tanmlanr.4 Bu adan bakldnda cesaret nemli bir erdemdir ve
kahramanl esas alan bir toplum iin
stnlk ve ycelik ifade eder. Bizim
dnyamz iin ahlk bir gndermesi
olup olmad tartmal olan cesaret
erdeminin ahlk deerler ile ilikisi de kurulabilmitir. Nitekim cesur olann dostluuna ve sadakatine dayanabilir
ve ona gven duyulabilir.
Toplumsal yapnn deimesi ile birlikte erdem tasarmnn da deitiine ahit oluyoruz. Nitekim Yunanda
site/polis/ehir devletine gei ile birlikte iyi insan olmak
ve stnlklerin neler olduu fikri de deimitir. yi insan
olmak, iyi yurtta olmakla ayn anlama gelir. yi yurtta olmak dil, ll ve bilge olmakla tanmlanmaya balanr.
rnein Sokrates erdemi, bilgi olarak tanmlar. Bu bilgi,
insann kendisini bilmesi ve bu suretle nelerden korkulacan, nelerden korkulmayacan; nelere yaklap nelerden uzaklalacan bilmektir. Erdemli insan, bu ekilde
mutlulua ve bilgelie ulaabilir. Platonda da erdemli insan ile erdemli yurtta zdelii devam eder. Sokrates ile
birlikte erdem sorunu btn bir Yunan felsefesi boyunca
ahlkn daha doru bir ifadeyle mutluluk ahlknn bir
sorunu olarak gndeme gelir. Burada sz konusu edilen
mutluluk, bilhassa Platonda bireysel olduu kadar toplumsal mutluluu da iine alr. Nitekim erdemli insan
ile erdemli yurtta, erdem kavramnn ahlkn ve siyasetin bir kavram olarak dnlmesine imkn tanr. Birey
olarak insanda, ruhun her bir blmnn kendisine ait
ilevi yerine getirmesi erdem olarak tanmlanr. Bylece
ruhun ksmlar arasnda uyum salanr. Toplumsal olarak
da, toplumu oluturan snflarn kendi grevlerini en iyi
ekilde yapmas ve toplumsal snflar arasndaki uyumun
salanmas toplumsal mutluluu kazandrr. Bu demektir
ki erdem, bireysel ve toplumsal mutluluu kazandran bir
ahlk sonucu salaycdr.
Akln en iyi erdemi ise, teoria yani bilgeliktir. nsann kendine zg amacna doru ilerlemesini mmkn klan bir nitelik olarak anlalan bu erdem anlay,

19

TASAVVUFUN DEER
AKTARMA YOLU:
DL LE ETMEK,
MESLEK LE OLGUNLATIRMAK
Ekrem Demirli*

TASAVVUF, DNYADAK MSTK GELENEKLER ERSNDE SLM TASAVVUFU OLARAK

YERN ALMI, DEAL DEERLERN DNYANIN NDE VE TOPLUMLA BARIIK BR
HAYATTA BULMU, HAYATIN DIINDAK BR DNDARLII REDDETM, EN AZINDAN
DEALLETRMEMTR. BR SF N DEAL HAYAT, HALK NDE HAK LE BERABER
OLMAK LKESNE ETLENMTR.

ubat 2009

Sz ola kese sava Sz ola aulu a

Sz ola kestire ba Ya ile bal ede bir sz
Yunus Emre

20

Tanzimat ile birlikte ivme kazanan yenileme hareketlerinin ou, toplumun geni kesiminin desteini
alm, benzer sreci yaayan toplumlarda grlmeyen
bir tabana yaylmt. Ancak bu srete gnmze dek
devam eden derin bir atma alan, bata dil
olmak zere kltr alanndaki devrimlerdi.
Dindar aydnlarn duyarl olduklar alanlarn banda dil gelmiti -kanaatimce bu
duyarllk gnmzde bile yeterince anlalamamtr-. Mesele, dil-dnce-insan
ilikisinin geni bir tahlilini iermekle birlikte, konunun bilhassa tasavvuf-tekke
ve dil ilikisi ekseninde deerlendirilmesi, sz konusu duyarll anlamaya yardmc olabilir. zerinde durulmas
gereken soru udur: Dil, tasavvuftekke kltr iin ne anlam tamt? Soruyu cevaplamak iin, tasavvufun nce slm bilimlerindeki
ardndan toplum hayatndaki yerini
anlamak gerekir. Tasavvuf ortaya ktktan ksa zaman sonra kendisini bir
ahlk ilmi olarak tanmlam ve slm

bilimleri ierisinde bazen bilimleri birbiriyle irtibatlandran tamamlayc bir ilim, ama daha ok insanlara
deer aktarmn esas alan uygulama alan ve ahlk
hareketi olarak yerini almt. slm bilimlerinin nceki
kltrlerin birikimini dikkate alarak rettikleri
bilgi ve deerler manzumesi, zengin bir
tecrbe birikimine dayanan aralarla tasavvuf tarafndan kitlelere ulatrlmtr.
Tasavvuf bu ilevini evvelemirde tarikatlar araclyla yerine getirmiti. Hicr VI.
asrdan itibaren yaygn bir ekilde slm
toplumunda ortaya kan tarikatlar anlamak iki hususu dikkate almay zorunlu klar: Birincisi tarikatlar toplumun
ve hayatn iinde olmay dstur
edinmitir. Bu ynyle tarikatlar,
ferdi cemaate ve topluma katmann ve ona sosyal hayat iinde bir
yer bulmann en nemli aralaryd.
Tarikatlarn bu zellii, uzun bir teorik tartma sreciyle ortaya konulan
ahlk tasavvuruna dayanan, insann
ancak bir cemaat iinde ve dier fertlerle

*Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi, lahiyat Fakltesi

ubat 2009

Allaha giden yollar nef(e)slerin

iletiim halinde ahlklanabilecei
gelitirebilecei bir tarikat mevcutsays kadardr. Bu sz zerin-ya da sflerin isimlendirmesiyletur. Tarikat herkese, mizacna ve kaden btn tasavvufun tarihini
insan- kmil haline gelebilecei
biliyetine gre bir terbiye metodu
yazmak mmkndr. Ancak
kabulne dayanyordu. Tasavvufun
sunmaktadr. slm hukukularnn
dikkat ekilmesi gereken husus,
byle bir ahlk ve insan anlayna
Zamann deimesiyle hkmler
bu ifadenin tarikatlarn eitliulamas hi de kolay olmamdeiir ilkesi, Mizaca gre terbiye
liine imkn verecek bir ereve
t. Zhdn ve dindarln anlam,
deiir ekline dnerek, slm
eklinde grlmesidir.
insan-toplum ve madde-ruh ilitoplumunda byk bir dinamizm
kileri gibi pek ok alandaki uzun
ortaya kartmtr. Bu durum, taritartmalarn ve bazen de atmalarn sonucunda bu katlarn ticaret, eitim, spor, sanat, sava ve asker alannoktaya ulamt. lk tasavvuf hareketleri, kat bir zht lar gibi geni bir yelpazede hizmet grmelerine imkn
hareketi eklinde ortaya kmt. Dnyev olan her e- vermitir. te yandan bu husus, din ve ahlk deerleri
yin kmsenmesi esasndan hareket eden bu zht an- belirli kesimlerle snrl bir hayat tarz olmaktan kartalay, ruhanlik ile maddlik arasnda kurulan kartlk rak, her trl sekincilii reddetmitir. Baka bir ifadeyilikisinden beslenmiti. Bu anlaya gre salkl bir le tasavvuf, zhdn ilk tarzlarn eletirmekle, hayat ile
mnev hayat, maddlikten ve dnyevlikten soyutlan- bark bir manev deerler anlay ortaya koyduu kama ve uzaklama ilkesine dayanmalyd. Bu yaklamda dar, Allaha giden yollar insanlarn saysna denk kabul
-bata Hristiyan zhitleri olmak zere- slm d un- ederek doutan getirilen seilmilik yerine deere
surlarn etkileri ikrdr. Ancak tasavvuf ksa zamanda ve amele bal sekinlii yerletirmitir.
bu zht anlaynn dayand madde-ruh ikilemini ve
Peki tasavvuf ahlk deerlerini topluma nasl akkartln aarak, derin ve btncl bir insan ve lem tarmtr? Hemen belirtmeliyiz ki, meseleyi tarikatlar
anlay gelitirmiti. Bu sre, erevesini Eyada asl ile snrl grmek, tasavvufun slm toplumundaki etkiolan mubahlktr ilkesinde bulan ve hayatn ve madd sini snrlamak demektir. Sfler, her dnemde deerleolann temizlii ilkesini dstur edinen bir takm d- rin topluma aktarlmas iin elverili aralar bulmutur.
ncelerin yerleme sreciydi. Bunun sonucunda ta- zerinde durulmas gereken ilk husus, menkbe, hikasavvuf, dnyadaki mistik gelenekler ierisinde slm ye, iir gibi anlatm yntemleriyle karmak dnceletasavvufu olarak yerini alm, ideal deerlerini dn- ri kitlelere ulatrmadaki baarlardr. Din ilimler ieyann iinde ve toplumla bark bir hayatta bulmu, risinde hibiri, halk kesimlerine ulaabilmede tasavvuf
hayatn dndaki bir dindarl reddetmi, en azndan kadar baarl olamamtr. Sfler bandan beri dilin
idealletirmemitir. Bir sf iin ideal hayat, Halk iinde imknlarn fark etmi, bundan olabildiince istifade
Hak ile beraber olmak ilkesine eitlenmitir.
etmilerdir. Aslnda bu durum, sadece slm tasavMeselenin ikinci yn ise, tarikatlarn eitliliidir. vufu iin deil, btn mistik akmlar iin geerlidir.
Sfler arasnda yaygnlaan u szde ifadesini buldu- Avrupada yerel dillerin ortaya kmasnda mistiklerin
u zere Allaha giden yollar nef(e)
byk katks olmutur. Trkedeki
slm
hukukularnn
Zamann
slerin says kadardr. Bu sz zeilk din metinler, tasavvuf metindeimesiyle hkmler deiir
rinden btn tasavvufun tarihini
ler idi ve bu metinler ayn zamanilkesi,
Mizaca
gre
terbiye
yazmak mmkndr. Ancak dikkat
da Trkenin geliimine de byk
deiir
ekline
dnerek,
slm
ekilmesi gereken husus, bu ifadekatklar sunmutur. Bunun anlam,
toplumunda
byk
bir
dinamizm
nin tarikatlarn eitliliine imkn
Trkenin din-tasavvuf dnortaya kartmtr. Bu durum,
verecek bir ereve eklinde grlceyle birlikte zenginlemesi ve
tarikatlarn ticaret, eitim, spor,
mesidir. Buna gre herkesin kendigelimesidir. Bu sayede sfler iin
sanat, sava ve asker alanlar
sini bulabilecei ve kabiliyetlerini
dil, dnce ve deerlerin aktarlgibi geni bir yelpazede hizmet
grmelerine imkn vermitir.

21

ubat 2009

Ayvaz Dede enliklerinde stanbuldan Gelen Mftnn nderliinde Yaplan Yry

22

bilmek gibi irfan olmaz cmlesi, en iyi bilinen rnekler

arasnda zikredilebilir. Yaratlan severim Yaratandan
tr cmlesi, tasavvuf evrelerinde snrl kalan bir
dnce olmaktan karak, farkl inan ve kltrleri bir
arada tutan zengin ve saygn bir medeniyetin ana ilkesine dnmtr. Trk dili byle rneklerle doludur
ve bu durum dili yeniletirme teebbsleri karsnda
gsterilen aydn duyarlln anlamaya yardmc olabilir. nk dil, bu duyarlla sahip insanlar iin, sadece
konuulan bir ara deil, gerekte yz yllar ierisinde
yorulmu bir kltrn yeni nesillere taycs, onlar
eiten bir rehberdir.
Tasavvufun, deerleri topluma ulatrmada yararland aralardan birisi de mesleklerdir. Burada bir paradoks vardr: Tasavvuf, balangta dnyevlii kmseyerek mnev hayat toplumdan kamada bulmutu.
Bu balamda ticaretini, mesleini, idar grevini, hatta
eitimini brakan pek ok menkbe, ilk tasavvuf metinlerinde zikredilir. Ancak ksmen deindiimiz sre
sonucunda tasavvuf, meslei bir terbiye yolu ve metodu olarak grme durumuna gelmitir. Meslekle veya
meslekte terbiye etme ve insan olgunlatrma yntemi, belki hibir din gelenekte slmda olduu kadar
nemsenmemitir. Bunun temel nedenlerinden birisi,
slm ahlklarnn hayat ile erdem ve deerler arasnda kurduklar zorunlu ve realist ilikidir. slm ahlklar
dncelerini, makul normalde aramann istilzam
ettii bir netice olarak, hayata katlma, deer retme,
insanlara hayr ve fayda salama gibi pozitif deerler
d en etkin araca dnmtr. Trkedeki pek ok
zerinden ina etmi, deerlerin aktarlmasnn hayatdeyim, tasavvuf irfannn inceliklerini tar. Sz gelii
taki kurumlar zerinden olabileceini grmlerdir.
sflerin insan anlay ve insana sayg dncesini en
Tarikatlar bu dnceyi ilevselletirerek, mritlerini
iyi yanstan ifadelerden birisi, Her grdn Hzr
bir meslek ierisinde terbiye etmeyi dstur edinmi,
bilmek deyimi, tarikat kltrnde derin biimde ilebizatihi tarikatlar da meslek rgtleri gibi teekkl etnen bir konu olmann yan sra, bir deyim halinde bmilerdir. Bu balamda tarikatler
tn kltre yaylarak etkinliini ok
Tasavvufun ana temas olan ve
ya da tekkeler, meslek kazandrarak
daha geni alanlara tamtr. Tayerli yerinde davran diye
insan hayata ve retime katan, her
savvufun ana temas olan ve yerli
tanmlanan edebin nemini
eyden nemlisi bunu tasavvuf geyerinde davran diye tanmlanan
vurgulayan Edep ya H ifadesi
liimin bir aamas sayan yerlerdir.
edebin nemini vurgulayan Edep veya tasavvuf bilginin ana fikrini
Dolaysyla sabr, tevekkl, itidl,
ya H ifadesi veya tasavvuf bilgiyanstan Kii kendini bilmek
hogr, merhamet, teslimiyet, innin ana fikrini yanstan Kii kendini
gibi irfan olmaz cmlesi, en iyi
sanlar sevme gibi alkanlklar bir
bilinen rnekler arasnda zikredilebilir.

ubat 2009

meslek erevesinde insanlara hizmet ederken kazanlabilecek erdemlerdir. Tasavvuf iin salih ve sahih amel
bir insana fayda veren ameldir. Burada sflerin hareket
ettikleri ilke, Kendini bilen Rabbini bilir anlamndaki
bir hadisin geni yorumudur. Kendini bilmek ne demektir? Bu soruya verilecek ilk cevap, insann kuvve
halindeki yeteneklerinin fiil haline getirilmesiyle insann kendini bilebileceidir. Bu durumda kuvve halinde
kalm her kabiliyet, insann kendini tanmasna engel olduu gibi ayn zamanda Rabbini tanmasnn da
nndeki engeldir. yleyse yaplmas gereken ey, bu
kabiliyetlerin gelitirilmesiydi ve bunlar ancak hayat
iinde, yani yaayarak bilfiil hale getirilebilirdi. Tasavvuf ve tarikatlar, potansiyel olann etkin ve bilfiil hale
gelmesi ilkesini dstur edinmitir. Baka bir ifadeyle tasavvuf, insan kabiliyetini ezmeye ve yok etmeye deil,
onu gelitirmeye ve zenginletirmeye temerkz eden
bir ahlk anlayna dayanr. nk insandaki her kabiliyet, esas itibaryla Allah hakknda bir delildir ve kabiliyeti kuvve halinde brakmak, bir delili terk etmek veya
ilevsiz yapmak demektir. te yandan insan, kendini
ancak baka bir insan vastasyla tanyabilir ve bilebilir.
nsann kendini insan vastasyla tanmas, insanlarla
iletiimde olmasn, onlara fayda vermesini gerektirir.
Bu dnce u hadiste anlamn bulur: nsanlarn en
hayrls, onlara en ok fayda verenidir. Bu hadis, tarikatlarn insan meslek yoluyla eitme yntemlerini
aklar. nk tasavvuf, ahlkn btn ilkelerine hayatta bir karlk bulur ve ancak normal yaanan bir hayat
tasavvuf ile zdeletirilen ihsann tanmdr. Tasavvuf
iinde bu deerler anlam kazanabilir. Bu ynyle sabr,
da her iini Allah grr gibi yapmak ve bu ilkeye gre
bir ii iyi yaparak insanlara en faydal hizmeti sunmak
yaamak demektir. Baka bir hadiste ise, kurban keiin metanetle ve ciddiyetle almayla kazanlabilecek
serken ban keskin olmas ihsann bir tezahr sabir erdemdir. Rza sadece Allah belirli bir ibadet ile
ylmtr. yleyse ihsan, sadece ibadet esnasnda gerraz etmek demek deil yaplan i ile insanlar memnun
ekleecek istisna veya zel bir durum deildir. hsan,
etmek, bu sayede Allah raz etmek demektir. Her ne
yani Allah grr gibi davranmak, her ite ve meslekte
olursa olsun ii yapmak, tasavvufun
olmas gereken, dolaysyla hayaYaratlan severim Yaratandan
ihsan sayd en byk erdemdir.
tn her boyutuna yaylan ahlk bir
tr cmlesi, tasavvuf
ki hadis tarikatlarn meslek yoluyerdem ve idealdir. nk ancak ve
evrelerinde snrl kalan bir
la insan eitimine verdikleri nemi
ancak yapt her ii Allah grr
dnce olmaktan karak, farkl
anlamak iin yeterlidir. Birincisinde
gibi yapan kimse, kemle ulaabiihsan tanmlanrken Allah grr inan ve kltrleri bir arada tutan
lir.
zengin ve saygn bir medeniyetin
gibi ibadet etmek denilmitir. Bu,
ana ilkesine dnmtr.

23

izgi: Osman Turhan

DEER AKTARIMINDA
SOSYAL EVRENN ROL
Mustafa OTRAR*
Geliimi anne karnnda balayan insan ilk kez aile
sosyal ortam iinde gzn aar, yeni geldii bu dnyada
geliimini srdrr. Bu geliim srecinde pek ok zellik
kazanlacak; kazanlan bu zellikler de ocuun hem kendine yeter olmasna hem de iinde bulunaca sosyal ortama uyum salamasna yarayacaktr.
Birok kuramsal aklama, [psikanalitik kuram,
Eriksonun kuram gibi] ocuun geliim srecinde en
nemli sosyal etkenin aile olduunu vurgulamaktadr. Ayrca geliimdeki kritik dnemlerin ounda da etkin olan
evresel faktrler ya bizatihi ailenin kendisi ya da sadece
aile zerinden gerekletirilebilen ilevlerle ilgilidir [anne
st alma veya z-bakm becerilerinin kazanlmas gibi].
Dier taraftan doum sonras sosyal evre olarak tanmlanabilecek olan aile, arkadalar, komular, akranlar, retmenler ve dier eiticiler, geliim ve renme sreleri
zerinde farkl dzeylerde ama gl etkilere sahiptirler.
zellikle ahlk geliimi, psikososyal geliim gibi geliim srelerinde sz edilen bu evre kaltmda daha fazla etkili
olabilmektedir. eitli programlar araclyla, yetien yeni
nesle temel insan deerleri kazandrma, onlara kar duyarllk oluturma ve onlar davrana dntrme konusunda yardmc olma gayretlerine genel karakter eitimi
denilmektedir ki, bu eitimde iyi karakterin temelini temel
ahlk deerler oluturur. Karakter eitimi ok boyutlu bir
perspektifle hareket eder ve ocuun dnme, duygu ve
davran boyutlarnn tamamn ierecek biimde yaplanr.
Yazmz bu deerlerin kazanlmas ve kazandrlmas
yani karakter eitimi srecinde sosyal evre olarak belirtilen unsurlarla birey arasndaki etkileimlere odaklanmaktadr. Her iki srece ait nemli parametreleri merkeze alalm ve adm adm paylaalm.
Karakter eitimi, temel deerler konusunda sadece
bilgi sahibi olunmasna deil, bilinli olunmasna yani bu
deerlerin bilinmekle birlikte yaanlacak bir forma dnm olmasna odaklanmaktadr. O halde Otur sana deerleri anlataym! eklinde zetlenebilecek bir yaklam,

*Dr., Marmara niversitesi, Atatrk Eitim Fakltesi

deerlerin kazanlmas konusunda gerekli yeterlilikten

ok uzaktr. Anlatlarak retilmeye allan deerlerin
davranlara yansmas model olarak yaanarak sunulmas
gereklidir. Dier trl, sz gelimi, adaletin ne olduunu tanmlayabilen ama dil davranmann nasl olabileceini bilemeyen bir
nesil yetiir. Karakter eitimi iin, iinde
yaanlan toplumun, kendini sorumluluklarn paylaan ve ayn temel deerlere
bal bir renme ve ahlk topluluu durumuna getirilmesi arttr. Szgelimi bu
deerlerin kazanlmasnn beklendii
bir toplumda aile ve/veya eitim kurumu insancl ve birbirine efkat gsteren
insanlar topluluu olmaldr. Etkili karakter
eitimi ocuun ailede, eitim kurumunda
hatta mmknse iinde bulunduu tm ortam
ve zamanlarda kapsaml, maksatl, inisiyatifi eline
alan bir yaklam gerektirir.
Gzlem alanna girmeyen bir davrann
model zerinden edinilmesi beklenemez. O halde deerleri kazanmas beklenen bireyler, kendisinden beklenen kazanmlar, iinde yaad
toplumda gzleyebilmelidir. Bata anne-baba
ve dier aile fertleri olmak zere, ocuun gzlem alanna giren tm kiilerden ahlkl davranlar sergilemesi ve ocua bunlar fark
ettirmesi beklenmektedir. Karakter eitimi iin akran veya byk yalarda ahlk
liderler gereklidir. Fark etmek
veya farknda olmak bu
noktada kritik kavramlardr. evresinde binlerce
yaant olusa da ocuun bunlarn

ubat 2009

Halit mer Camc

26

hepsi ile ayn anda, ayn kalitede ilgileim kurmas mm- melerinin ardndan hemen yerine getirmeleri beklenmekn deildir. Bu durumda istenen davrann ortaya kt melidir. Karakter eitiminde beklenen sonular belki yllar
her frsatta ilgili davrann dikkat ekici hale getirilmesi sonra bile ortaya kabilmektedir. Bu durum sosyal evgerekir. Birey, model alaca etkinliklere dikkat kesilip, reden ocua sunulan modellerin ocuk zerinde nce
doru bir biimde alglamazsa deer edinimi meydana zihinsel bir deiim meydana getirdiini ortaya koymakgelmez. Dikkat etme ve alglama srecinin ocuun ge- tadr. Yani dnce davrann nndedir. Davrann nce
liim zelliklerinden, amacndan, daha nceki yaantla- zihinsel olarak yaplmas, ortaya koyulduunda da yanlrndan; etkinliin ie yararllndan ve basitlik, aklk gibi larn dzeltilmesi gerekmektedir. Bu durum sosyal evre
ve zellikle de anne-babalara ve retmenlere bir sorumzelliklerinden etkilendii unutulmamaldr.
Gzlemde bulunan kadar gzlemlenen kii de dikkat luluk yklemektedir: ocuklara bilisel geliim dzeylerine
srecini etkiler. Popler kiiliklerin, hatta ocuun yana uygun biimde modeller sunmak. rnein Piagetin kuragre izgi film kahramanlarnn daha sk model alnd bi- mna gre somut ilemler dneminde (6-11 ya aras) bulinmektedir. Bunu televizyonlardaki reklam programlarn- lunan ocuklar zgrlk veya hakkaniyet gibi kavramlada grmek de mmkndr. Bu nedenle de ocuun etkisi r/deerleri felsef veya soyut boyutlar ile alglayamazlar.
altnda olduu anne-baba, retmen, ocuk iin nemli Bu kavramlardan zgrlk, o dnemdeki ocuklarda kakiiler bu konuda herhangi birinden daha hassas davran- fesindeki bir kuun salverilmesi ya da hakkaniyet, daha
maldr. Ayr ve geni bir tartma konusu olmakla birlikte ok alt iin byk kardee 3 kk kardee 2 elma
televizyon programlarnn da zenle seilmesi nerilmek- dl verilmesi eklinde alglanabilir; ksaca somut olarak
tedir. te yandan karakter eitimi balamnda olumsuz alglanabilir ve ocua da ancak bu dzeyde kullanlan bir
modellerin mmkn olduunca dikkat ekici hale geti- dille ulalabilir. Dier taraftan, bireysel farkllklar ayn ya
rilmemesi de gerekmektedir. Ska karlalan ve dikkat dneminde olmalarna ramen bireylerin birbirlerinden
farkl dzeylerde davran ortaya koyekici olan olumsuz davranlar da
Gzlem
alanna
girmeyen
bir
malarna sebep olabilmektedir. te bu
[kfr etme, sigara kullanma gibi]
davrann model zerinden
istenmedii halde kazanlabilmeknoktada ebeveynlerin ve retmenleedinilmesi
beklenemez.
O
halde
rin ocuklar hem geliim dzeyi olarak
tedir.
deerleri kazanmas beklenen
hem de bireysel olarak iyi tanmalar,
ocuklardan sosyal evrelerinbireyler,
kendisinden
beklenen
karlalan modelleri ocuk dzeyine
de grd davranlar gzlemlekazanmlar, iinde yaad
toplumda gzleyebilmelidir.

ayn ynde davranta bulunabilirler [kzma syleyim,

gelinim de anlasn]. Ceza iin de ayn durum sz konusudur. Ceza sadece cezay alan kii iin deil, bunu gzleyen
kiiler iin de anlam tamaktadr [ibret-i lem rneindeki
gibi].
Tm bu szlerin ardndan hem yeni bir kavram ortaya
koyma hem de varolan durumu zetleme asndan karlkl belirleyicilik kavramnn gndeme getirilmesi anlaml
olacaktr. Bugn bireyleri etkilemesi asndan zerinde
durduumuz sosyal ortam, ayn zamanda o bireylerce etkilenmektedir, ksaca karlkl belirleyicilik sz konusudur.
Temel prensip ahlk davranlarn, kiisel faktrlerin ve
evre etkilerinin birlikte ele alnmasn gerektirmekte, bunlarn birlikte kendi sistemini oluturaca belirtilmektedir.
Davran, evre ve bireylerin karlkl etkileimlerinin bir
sonucu olarak ortaya kar. Davranlar evre ve bireyin karlkl etkileiminin bir fonksiyonudur [D=fx(evrebirey)].
dller ve cezalar d dnyada zaten potansiyel olarak vardrlar (evre), ancak bunlarn ortaya klarn bireyin davranlar belirler. evre-birey ikileminde hangisinin daha
fazla etkilendii ise olaya gre farkllk gsterebilmektedir.
Karakter eitimi okul veya dershane gibi kurumsal
merkezli dnldnde anne-babalara katk ve malzeme salama hayat neme sahiptir. Sadece okulda uygulanan ve ailenin, TVnin, akranlarn iin ierisine alnmad,
ya da sadece ailede uygulanan okulun, akranlarn ve TVnin iin ierisine alnmad programlar eksiktirler. Dier taraftan bakanlk gibi
merkezler sosyal yapnn tm unsurlarn srece ortak edebilmelidirler.
K

W. Viney, D. B. King, A history of psychology: Ideas and context, (2nd Ed.), Allyn and Bacon, Massachusetts
1998.
B. Yeilyaprak, Geliim ve renme Psikolojisi, Pegem A Yaynclk, Ankara 2004.
N. Senemolu, Kuramdan Uygulamaya Geliim renme ve retim, Gazi Kitabevi, Ankara 1997.
M. zyrek, Snfta Davran Ynetimi, Uygulamal Davran Analizi-1, Karatepe Yaynlar, Ankara
1996.
M. Otrar, renci Davranlarn Etkileyen Sosyal ve Psikolojik Etkenler: Ed.B.D., Snf
Ynetimi (inde), Eitim Yaynlar, 2004, s. 341-370.
S. Messick, The Manner of Style: Manifestations of Personality in Cognition, Learning,
and Teaching, Educational Psychologist, 1994, 29(3), pp. 121-136.
B. R. Hangenhahn, M. Olson, An Introduction to Theories of Learning, Angelwoods Cliffs,
NJ. Prentice Hall 1993.
P. E. Gallaher, Individual Differences in Nonverbal Behavior: Dimensions of Style,
Journal of Personality and Social Psychology, 1992, Vol: 63, pp:133-145.
M. Erden, Y. Akman, Geliim ve renme, Arkada Yaynevi, Ankara 2000.
K. Ersanl, Geliim ve renme Psikolojisi, Pegem A Yaynclk, Ankara 2004.
D. Ccelolu, nsan ve Davran, Remzi Kitapevi, stanbul 1994.
A. Aydn, Geliim ve renme Psikolojisi, Alfa Yaynlar, stanbul 2003.
H. Bacanl, Geliim ve renme, Nobel Yayn Datm, Ankara 2006.
A. Bandura, Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory, Englewood Cliffs, NJ. Prentice Hall 1986.
A. Bandura, A Cognitive Theory: An Agentic Perspective, Annual Review of Psychology. 2001, 52, 1-26.

ubat 2009

uygun biimde ilemeleri gerekmektedir. Ayn durum,

edinildii dnlen deerlerin ortaya konulmasnda da
geerlidir. Zira ncelikle karakter eitimini gelitirmek iin,
rencilere ahlk davranma imknlar sunulmal, yukarda deinilen bilisel renmelerin gzlemlenebilir davranlara dntrlebilmesi iin de bireyin fiziksel ve psikomotor zelliklerinin uygun olmas, yeterli istee, baarma
inancna ve z yeterlik kapasitesine sahip olmas gerektii
gz nnde bulundurulmaldr.
ocuk sosyal evrenin trl etkileri ile edindii bir
ahlk davran ortaya koyarken ya da ortaya koymamas
gereken bir davran iin kendini kontrol ederken bunun
bir nedeni yani gdleyicisi olmaldr. Yaamn ilk yllarnda bu nedenlerin ou d merkezlidir; dllendirilme, beenilme beklentisi, bazen cezadan kurtulma gibi. zellikle
ergenlikte sosyal evrenin onayn almak daha nemli olmaktadr. Ancak karakter eitimi bu konuda isel motivasyonun zerinde durmaktadr. Dier bir deyile, bireyden
beklenen, kendi i dinamikleri ile kendi motivasyonunu
kendisinin salamas, d belirleyicilerin yokluu durumunda bile istenen davran sergilemesidir. te yandan
sosyal evrenin, bireye kendisi ve gzlemledii davranlar hakknda kiisel yarglamalarda bulunabilme becerisi
kazandrmas arttr. nceki deneyimler ve gzlemler, kiinin dndklerini veya akladklarn grme asndan
byk bir neme sahiptir. Kii
ahlk veya ahlkd davranlarn sonularna bakarak, bireysel
denetleme yapabilme ve dncelerinin
yeterliini test edebilme yetisine sahip olmaldr.
Sosyal evre zerinden bakldnda bir
detay da dolayl yollarla davran deiikliinin
karakter eitiminde nemli bir yer tuttuudur.
Bir davrann dllendirildiini gzlemleyen bireylerin ayn/benzer davranlar sergileme olaslklar artmaktadr.
Mesela toplumsal
sorumluluk stlenme
davrannn
dllendirildiini gzlemleyen bir e y l e r,

27

DEER DEM
KARISINDA
ALE
hsan KURT*

*Emekli retim yesi, Yazar.

ubat 2009

Aile, baz zellii ile toplumlarda kltrel kimliin, kilenen unsurlardr. Varsayalm ki, insanlk istemese bile,
insan deerlerin ve tarih srekliliin koruyucusu ve ak- zamann yerinde saymamas deiimi de birlikte getirtarcs olan evrensel bir kurumdur. nk insanlk henz mektedir. Geliim gibi deiim de kanlmazdr.
aile kurumu yerine daha salkl ve faydal bir kurum
Aile ve deerleri birbirinden ayr dnmek hata
bulamamtr. Ancak toplumlar gibi aile kurumu da olmasa da byk eksiklik olur. nk deerlerin deolumlu-olumsuz btn gelimelerden ve deimelerden itii yerde aile, ailenin deitii yerde deerler de
etkilenmektedir. Bu etki gelimelerden ziyade, toplum- deimektedir. Toplumun ayrlmaz bir paras olan aile,
sal deerlere yaklam yolu ile kendini gstermektedir. toplumun sosyal yaps ve deerlerine baldr. Dorudan
Bunun iin nce deer kavramna bir aklk getirmede doruya toplumdan sosyal ve kltrel zellikler deitii
iin bu deiiklik aileye de yansmaktadr. Ailedeki deiyarar vardr.
Sosyal Bilimler Szlnde1 deer u ekilde ak- iklikler ise topluma yansmaktadr. Yani deerlerin deilanmaktadr; insanlarn hayatn anlam ve gnlk hayatn mesinden ziyade aile yapsndaki deimeler ailenin yeni
biimlendirilmesi konusunda alternatif yollar arasndan rollerini, fonksiyonlarn belirleyici olabilmektedir.
Deer-aile-deiim ilikileri konuyu daha da hasbir tercih yapmalarn salayan yol gsterici nitelikteki sosas duruma getirebilmektedir. nk kyden kente byut yahut somut ilke, inan veya varlklardan her biridir.
Bu erevede, toplumun geleceinin inasnda ha- yk glerin olmas ile kentler bymekte ve buralarda
reket noktas kabul edilen gemi yaant, tecrbe ve deiik sanayi merkezlerinin yan sra gecekondu mahalalkanlklara geleneksel deer; toplumun tarih sre- leleri de olumaktadr. Bu oluum ile meydana gelen soste yaad serveni olumlu etkileyen kii, kurum veya yal yapdaki deiiklikler, kltrel deimeleri birlikte gedavran kalplarna tarih deer; kendi iinde uyumlu tirmekte ve bu durumlar aile yapsn da etkilemektedir.
bir toplumun kurulabilmesi ve kendisini yeniden rete- Bu etkileyiin, genelde olumlu ynde olmas beklenirken,
bilmesi iin o toplumda yaayan bireylere kazandrlan farknda olmadan eliki ve uurumlar da birlikte getireitici kodlara kltrel deerler; dorular ve yanllar mektedir.
Toplum deerlerine uyumlu olarak sosyal yapnn
konusunda insanlar uyarc nitelikteki din ilkelere din
deer denilmektedir. Bir de, saylan deerlerin bir ksmn zenginletirilmesi gelimedir. Geliim, deiimi de birlikda iine alan manev deer kavram vardr. miran Kurt- te getirir. Ancak toplum deerlerine ters derek meydakan2 Manev deere u aklamay getirmektedir; byk na getirilen deiim, geliimi salayamayacaktr. Burada
bir sosyal grubun mensuplarnn (srf bakalar tarafndan deerlerin gelitirilmesi deil, deitirilmesi sz konusutasdik edildii iin deil) kendi idrk ve anlaylar ile do- dur. rnek aileyi toplumun temel yaps olmaktan karuluunu tasdik ettikleri iin anlama halinde olduklar ve ran bir deer anlayna sahip olunduunda, son yllarn
subjektif olarak da kymet takdir ettikleri deer hkmle- moda deyimiyle birlikte yaamak ya da birliktelik geridir. lme sayg, ferd ifadeye sayg, insanla ve adalete er ake olacaktr. Birliktelik anlay ya da kurumu (!),
yneli, yardmseverlik, demokrasi ve insan haklar, va- ailenin yerine ne derece geebilecektir?
tanseverlik, milliyetilik, hrriyetseAilede kltr aktarcl, sadece ailenin devam iin deil, ok geni olaverlik, alkanla yneli, drstlk
rak dnldnde insanln gelecei iin de nemli bir grevdir. Bu gmanev deerlerden bazlardr.
rev her millet iin mill kltr kimlii iinde ortaya kabilir.
Mehmet Kaplan Trk Milletinin
3
Kltrel Deerleri isimli eserinde, bu
Sanat, din, ahlk, hukuk, dil, ilim gibi aile de deerdeerleri; Trk Dili, Trk Edebiyat, Trk Tarihi, Trk Musikisi, Trk Plastik Sanatlar, Trk ehirleri, Trkiyenin Tabii ler btn iinde nemli bir unsurdur. Bunlarn alanlar
Gzellikleri ve Servet Hazineleri, Kltrl nsanlar, Trklk farkl da olsa, sosyal hayat alan iinde her birini ayr ayr
ve slmiyet, ada Trk Kltr ve Medeniyeti olarak s- dnmek, toplumun salkl geliimini engellemek demektir. Gerek ferdin toplum iinde salkl yetimesi, geralamaktadr.
Sralanmaya allan kltrel ve manev deerler, rekse toplumun bir btn olarak dengelerini kurabilmesi
toplumun geliiminden ve deiiminden dorudan et- bu deerlerin btnletirilmesi ile gerekleebilir. O hal-

29

ubat 2009

30

geliimi destekleyecektir. Yoksa her deiim maalesef

geliim olamayaca gibi, aileyi ve toplumu ilkellie
doru gtrme yollarn da aabilir.
Btn bu dncelerden sonradeien deerlerden
ok, ailenin fonksiyonlarndaki arttan, sorumluluk
alanlarndaki deimelerden ve yeni sorumluluklarn da
iaret etmek gerekmektedir. Ailenin bu fonksiyonlarndan
bazlarn; eitim rol, nesillerin salkl devam, kltr aktarcl, sosyal deiim rnei, ekonomik geliim rnei
ve benzeri olarak sralamak mmkndr.
Ailenin eitim grevi; ok hzla deien, bilgi birikiminin ok hzla artt, evre faktrnn oturma odasna
(Tv, Bilgisayar-nternet alar gibi) bile girdii amzda
daha da nem kazanmaktadr. Bu nem madd olmasnn
yan sra manev-psikolojik younluu ile kendini ne karmaktadr.
Salkl ailenin bu anlamda davran bozukluklarn nleyici, hatt fertlerin psikolojik saln korumada
nemli bir grevi yerine getirdii de sylenebilir. Yaltlmlk ve yalnzlk duygusunun almas da bunlardan
biridir. Aile ii ballklar karsna alan zihniyet, bunu
bireysellemeye engel olarak grrken, meseleyi yeniden ciddi olarak dnmelidir. nk aile ii ballklar
bireysellikten ok, karlkl dayanma deerlerinin sosyallemesine sebep olan aile kltrn yanstr. Aile ii
ballklarn zayflad veya kalkt yerde, aile d bade herhangi bir deerin yan sra ailenin roln ya da
llklar peine dld de an bir gereidir. Uyurollerini nem-sememek veya dlamak her zaman sosyal
turucu, kumar, sapknlklar buna rnek olarak gsterilegeliimde, dolaysyla geliimin dier alanlarnda da akbilir. Eer aile ii balla eitli nedenlerle kar gelinirse,
saklklar oluturacaktr.
sosyal zlmeye kar olma elikisi ortaya kar. nk
Aile, toplumun en kk rnei olduuna gre; toptoplumdaki zlmelerin balangc aileye dayanr.
lumda neler grlmek isteniyorsa, ncelikli olarak bunlar
Fakat aile ii duygusal ilikilerin temellerinin atlmas
aile yaps ierisinde gerekletirilmelidir. Din, ahlk, huve daha sonra bunun duygusal btnkuk, dil, sanat, ilim ve benzerlerinle ulatrlmas ailede salanacak
Din adam olmadan dindar,
den her birisi, kendi anlam iinde
eitimle gerekleebilir. Karlkl sevahlk olmadan kurallar
nce aile ortamnda nem kazangi ve saygya daya-nan aile yaplarnyaayan, aile ii hukuku srdmal ya da kazandrlmaldr. Din
daki mnasebetler, fertlerdeki psikoren, lisan aile ii iletiim ve
adam olmadan dindar, ahlk olanlama arac olarak en gzel
lojik doyumu da birlikte getirecektir.
madan kurallar yaayan, aile ii huekilde kullanmaya alan;
Fertle-rin her birinin "gven duygusu"
kuku srdren, lisan aile ii iletiim
sanat olmasa da sanat
kazanmas, sorumluluk uurunun geve anlama arac olarak en gzel zevkini kazanm fertler toplululimesi ve kendilerini ger-ekletirme
u ailelerden meydana gelen
ekilde kullanmaya alan; sa-nat
abas iine girebilmeleri ancak aile
toplumlarda deiim, geliimi
olmasa da sanat zevkini kazanm
ortamndaki artsz sevgi yolu ile
destekleyecektir. Yoksa her
fertler topluluu ailelerden mey- deiim maalesef geliim olasalanabilir. Bu durum ise topluma
dana gelen toplum-larda deiim,
mayaca gibi, aileyi ve toplumu
sosyal birlik rnei olarak yansr.
ilkellie doru gtrme
yollarn da aabilir.

ubat 2009

Ailede kltr aktarcl, sadece ailenin devam da yansyacaktr. Yani neticede eyann deiimi, eyaya
iin deil, ok geni olarak dnldnde insanln biilen deerlerin deimesi deil, ekonomik geliimi de
gelecei iin de nemli bir grevdir. Bu grev her millet insan unsurunun oluturduu ve dolaysyla insanlk
iin mill kltr kimlii iinde ortaya kabilir. Ailenin bu deerlerinin hibir ada dlanmamas gerektii ortaya
fonksiyonu ocuklarnda gerekletirildiinde, toplum, kmaktadr.
Ailenin gemite, hlihazrdaki rolleri ile birlikte,
topyekn olarak salam ve kalc kltr unsurlarn gelimilik iinde srdrmenin karln alacaktr. Ancak bu deiimlerin iaret etmi olduu ferd ve sosyal yapkarlk ailelerin uurlu ya da uursuz yaklamlarna gre lanmalar da yeni roller eklemektedir. Daha dorusu deiim deerlerin znden ok ailenin grevlerinde ne
ekil bulacaktr.
Gelimilik iinde ll ve tutarl olma ya da olma- kmaktadr. Aileye yklenecek yeni roller giderek azalmamakta, an ok hzl geliim ve deiimi ile birlikte
ma da ekili belirleyecektir.
Aile iin bir baka tehlike ise; rnek diye srekli daha fazla ortaya kan uyum salama roln de gndegsterilen, zerinde durulan, en tesirli ada aralarla me getirmektedir. a, artk insan mr ierisinde, hatta
sunulan yaama tarzlar, kltrden daha fazla belirleyi- ocukluk dnemi iinde o kadar farkllklar, deiiklikleri
ci kuvvete ykselebilmektedir. Bu durum ise gerek aile, getirmektedir ki, ocukluu ocuk olarak yaayabilmek
gerekse toplumlar, hatta insanlk iin tehlikeli boyutlara iin dahi uyum problemlerinin zmnde salkl bir
srkleme sinyalleri vermektedir. Dolaysyla ailenin rol- aileye ihtiya duymaktadr4.
lerinde bu dorultuda bir artma ve deime de meydana
nsan ilikilerinin dahi giderek mekanikletii, dostgelmektedir.
nsan ilikilerinin dahi giderek mekanikletii, dostluklarn teknolojik
Siz kendi nefsinizi dzeltmedostluk haline geldii toplumsal yaplarda aile kurumu nemini daha
dike, bakalarn dzeltemezsiniz
da ok hissettirmektedir. nk hesapsz, karlksz, karsz sevgi insahkm gereince, eer ailede bir
na ancak ocukluk dneminde ailesi ile kazandrlabilir. Kendisi ile, evdzeltme ihtiyac hissediliyorsa bu
resi ile ve iinde yaad toplum ile bar iinde olabilen insanlar isteniyoranne-babadan balatlmaldr. Bu
sa aile kurumu hibir zaman dlanamayacak, aksine her zaman ihtiya
konu ise Ye-tikin Eitiminin, yani
hissedilecektir.
ana-baba eitiminin nemini ortaya
karmaktadr. nk insanln tarihinde, insanln eit- luklarn teknolojik dostluk haline geldii toplumsal yali vesilelerle doru yola davet mesajlar ocuklar zerine plarda aile kurumu nemini daha da ok hissettirmekdeil yeti-kinler zerine olmutur. Deerler kavramnn tedir. nk hesapsz, karlksz, karsz sevgi insana
da kltrel boyutu olduu unutulmamaldr. Deerle- ancak ocukluk dneminde ailesi ile kazandrlabilir.
rin kltrel yn aile kurumunda daha da belirginleir. Kendisi ile, evresi ile ve iinde yaad toplum ile bar
Bunun iin her toplumun aile anlaynda farkllklar or- iinde olabilen insanlar isteniyorsa aile kurumu hibir
taya kar. Nitekim Bat deerlerini yanstan aile anlay zaman dlanamayacak, aksine her zaman ihtiya hisseile Trk aile yapsn oluturma abalar dejenerasyonu dilecektir. nk salkl toplumlar salkl ailelerle gerhzlandrm, deiimi arpklatrm, geliimi ise dur- ekleebilir. Buradan hareketle de, denilebilir ki; gerek
durmutur. Bu gerei kartranlar veya dikkate almayan insan, gerekse insanlk deerlerinin yaatlp zenginve her trl ideolojiye mensup olanlar, eitim bilimle- letirilmesinde, insanln ufuklarndan umut tablolarnn
rinin eitli bulgu ve verilerini aynen eitim sisteminin kaybolmamasnda aile her zaman nemli, salkl, kkl
retim yollarna aktararak aile kurumunda gelimeler bir rol oynayacaktr.
yerine maalesef sosyal hastalklara yol aabilmektedirler.
D

P
N
O
T
L
A
R
Bu durum ise, arpk bir sosyal deiim rneini ortaya
karmaktadr.
1- mer Demir ve Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl,.stanbul 1993.
Ailelerdeki retim ya da tketim zihniyeti, israf ya 2- Amiran Kurktan, Trk Milletinin Manevi Deerleri, stanbul 1977.
3- stanbul 1977.
da ekonomik olma anlay, eyay hizmetine alma ya da 4- hsan Kurt, Psikolojiden Kltre, Ankara 2008.
eyann hizmetine girme tercihleri dorudan toplumlara

31

SHRL DZLERN
OLUTURDUU DN ALGISI
Mehmet Grmez*

ubat 2009

GRSEL MEDYA VE SNEMA DNYASINDAK SHRL RNLERN KRESEL

DALGASININ YANSIMALARI SON ZAMANLARDA TRKYEDEK BR BROK DZNN
DE KONUSUNU OLUTURMUTUR. BU DZLERDE ALLAH, MELEK, MCZE,
AHRET, LH ADALET, DNYEV VE UHREV MEYYDE GB DN KAVRAMLARIN
TASAVVURU ARPITMAKTA VE FARKLI BR MECRAYA SRKLENMEKTEDR.

32

1. Genel Yaklam
nsan, epistemolojik olarak dnme ilevinin yannda
rya grme, hayal etme, bilinenden bilinmeyenler retme
ve d dnyadaki varlklarn bilgisi ile yetinmeyerek yeni
tahayyller oluturma yeteneine sahiptir. nsan zihninin
rettii sz konusu hayal olgu ve imgeler dnem dnem
aralarnda eitli balantlar kurularak byk anlatlar oluturabilmektedir. Bugn insanln zihninde bir ekilde yer
alan mitoloji, efsane, masal ve destanlar sz konusu olgunun
birer rnleri olarak nmzde durmaktadr. nsan ayn ekilde yaratltan getirdii yetenekler ve d dnyadan ald
bilgilerle yetinmeyip doa kanunlarn bir ekilde iptal eden
sihir, by ve falclk gibi alanlara da itiyak duymaktadr.
slm dncesinde yazl rnleri gz nne aldmzda hikye, masal ve destanlarn halklarn zihinlerinde
nemli bir yer tuttuunu gryoruz. bret, ders ve hayatn
olumlu ynlerini ne kartarak Kelile ve Dimne bata olmak
zere Fars ve Hint hikyeleri evrilmi ve bunlar Mevlnda

da en stn ekilde rnekliini grebileceimiz gibi kapsaml bir literatrn ncln yapmtr. Ayn ekilde
slm kltr ierisinde Binbir Gece Masallar, Alaeddinin
Sihirli Lambas ve Krk Haramler gibi rnlerden de bahsetmek mmkndr. Sz konusu rnlerin konusu ve hayal
unsurlara dayanan kahraman ve temalar slmn metafizik
retisi ve figrlerine halel getirmeyecek bir zellie sahiptir.
Modern Hurafeler
Aydnlanma ile beraber dncenin seyrinin metafizik olandan deneysel olana doru yneldii sylenmekle
beraber bir yandan da modern dnem bir aya mitolojide
olan modern hurafe ve oklt bilgiler oluturarak ilerlemitir.
Aydnlanma ve pozitivizm metafizik alana bak nedeniyle
maalesef sihir, by ve bu tr oklt bilgileri dini deer, olgu
ve kutsal ile ayn statde deerlendirmitir. Bu aamada din
denildiinde bugn byk kitlelerin ilk planda cinler, sihir,

Prof. Dr., Diyanet leri Bakan Yardmcs

bu teorisyenlerin byk ounluu metafizik inanlara ynelik epistemolojik seyrin somuttan soyuta doru kademeli
ve ya gruplarna yaylm bir seyir izlemesi gerektii konusunda hemfikir olmulardr. Bu teorisyenler Allah inancnn
insann dnyasnda salam zihinsel temeller oluturmas
iin dorudan bir Allah tasavvurunun ocuklarn dnyasna
indirilmesinden ziyade ocuun epistemolojik geliimine
uygun bir ekilde somuttan soyuta doru ilerlemesini savunmulardr. Sz konusu dizilerde ise hayal kahramanlar
normal hayatn bir paras olarak ve hayata ikin ekilde sunulmaktadr. Bu yaklam hem ocuun metafizik ve soyut
alana ynelik tasavvurunu gzetmekte hem de kalc bir
zihinsel bulankla sebep olmaktadr. Bu durum reel olan
ile hayal olan, somut olan ile soyut olan arasnda ocuklarn zihinsel bir bulankla dmesine sebep olabilmektedir.
Madd olan ile mnev olan arasnda yaayan bu tr bir zihinsel bulanklk her eyden nce ocuklarda salkl bir Allah tasavvuru ve idrkinin olumasn gletirebilecektir.

2. Sihirli Diziler
2000li yllarla beraber insanln dinlere ynelii ile sihir, by, hurafe ve ar mistisizme ynelmesi ile orantl bir
seyir takip etmektedir. Bu olguyu sinema dnyas ve grsel
medyann iledii unsurlar da grebiliyoruz. 2000li yllarla
beraber Harry Potter ve zellikle Yzklerin Efendisi serileri
ile uluslararas bir dalga oluturmu, ocuklar ve ergenlerin
zihninde yeni anlamlar amakla beraber, onlar doal alandan, makul ynelilerden ve hayatn gereklerinden uzaklatrmtr. Grsel medya ve sinema
dnyasndaki sihirli rnlerin kresel
Sihirli bylerin yaygnlamas, ayn zamanda din adna hurafelerin, bdalgasnn yansmalar son zamanlarda
ynn ve sihirbazln da gelimesine ve yaygnlamasna sebep olabileTrkiyedeki bir birok dizinin de konucektir. Bu olgu da din zerinden hurafecilii bir meslek haline getirmi insunu oluturmutur. Bu dizilerde Alsanlarn varln devam ettirmesine sebep olacaktr.
lah, melek, mcize, ahiret, ilh adalet,
dnyev ve uhrev meyyide gibi din kavramlarn tasavvuru
c) Dua
arptmakta ve farkl bir mecraya srklenmektedir.
Sz konusu dizilerin genel nitelikleri itibariyle zarar
a) Kutsala ve Mneviyata Ynelik lgi ve Saygnn ar- verdii bir dier alan ise dua anlaynn zedelenmesidir.
ptlmas
Dua, hayatn henz banda olan, hayatla ilgili ciddi projeDizilerde genel olarak metafizik alana kolayca girilmek- leri olan ve snav dnemleri gibi disiplinli bir yaam biimini
te, metafizik kahramanlar normal hayatn bir paras olarak gerektiren aamalarn eiinde olan insanlar iin byk bir
sunulmaktadr. Olaanst kurgu, normal, reel ve sradan zgven, tevekkl ve sabr kaynadr. Sihirli dizilerde ise
hayat zerinde bask kurmaktadr. Zaman ve mekan kolay reel kahramanla bir ekilde iliki iinde bulunan hayal kahbir ekilde sekteye uratlmaktadr. Hayal kahramanlar ayn raman zor zamanlarnda annda reel kahramana yardmc
anda iki yerde birden bulunabilmekte, zamanda gezinti olmakta, ibirlii iinde karlalan problemler halledilmekyapabilmektedir. Basit ve snrsz sihir olaylar ise aile, okul tedir. Zor zamanlarnda hayal bir kahraman ve olaanst
ve sosyal hayat felce uratacak bir niteliktedir. Dizilerde e- bir g beklentisine den bir insan doal olarak duann
yalar insana, insanlar hayvanlara, sosyal roller birbirine d- gcne rabet edemeyecektir.
ntrlmektedir. Keza bu dizilerde metafizik ve kutsal alan
d) Meleklere man ve yilik Melei Tasavvuru
olabildiince normalletirilmekte ve maddletirilmektedir.
slm inancna gre melekler nurdan yaratlmtr. OnBu durumda insann kutsala ve mnev alana ynelik merak, lar zaman ve mekndan mnezzehtir. Dnya gz ile gilgi ve saygs azalmakta, bu alanlar insan zihninde kolayca rlemeyecek varlklardr. Yazc melekler insanlarn yaptklar
ifal etmektedir.
iyilik ve ktl kaydetmekte, koruyucu melekler ise dua
b) Allah Tasavvuruna ynelik Olumsuz drak
edip, hayrl iler yapan insanlar eitli tehlikelerden koruocuklarda Allah inancnn olumas iin din eitimi te- maktadr. Sihirli dizilerin hayal kahramanlar ise insann
orisyenleri arasnda eitli yaklamlar sz konusudur. Fakat melek inancna tenakuz oluturmakta hatta melek idrki

ubat 2009

by ve muska gibi eyleri artryor olmasnn sebeplerinden birisi de budur ve bu durum dorudan modernizmin
metafizik alanda brakt boluk ve arpklkla balantldr.
Pozitivizm insann kutsal ve mnev deerlerini andrmtr
bylelikle de aslnda z olarak farkl iki alan olan din ve sihir,
by ve hurafe dinlerin yeniden canland ve pozitivizmin
etkinliini yitirdii bir dnemde birbirine karan alanlara
dntrmtr.

33

ubat 2009

34

ve inancn andrmaktadr. Sz konusu dizilerde reel kah- Peygamberler Allahn izin verdii bir zamanda mcizeler
ramann yannda bir ekilde yer alan peri, ruh ve cin gibi gstermilerdir. Din felsefecileri mcizeleri, en az bir defa
kahramanlar insanlardaki melek tahayyln zedelemekte, tabiat kanunlarnn ihll edilmesi anlamna gelmektedir
meleklerin yerine bu kahramanlar idme ettirmektedir.
diye tarif eder. Sihir, by, falclk ve medyumluk gibi alane) Dntrme Olay
lar mcizeden tamamen farkldr. Sihir dizileri, sihir ve by
Bu dizilerin olumsuz ynlerinden birisi ise sihir yoluyla olaylarn nerdeyse mcize niteliinde sunmaktadr. Mcize
eyann canlya, insann hayvana dntrlmesi olaydr. peygamberler ile bitmi bir insan haldir. Mcize semav
Reel kahraman istedii kii ve eyay baka boyutlara d- dinlerin nerdii makul metafizik alannn nemli bir unsuntrebilmektedir. Dizilerin mdavimleri olan baz ocuk- rudur. Kuranda geen kssalar iin ibret vesikas olarak anlalar anne ve babalarn dahi baz hayvanlara dntrmekle tlmaktadr. Bu bakmdan Hz. Msnn sihirbazlarla yapt
tehdit etmektedirler. Mesh olay olarak bilinen bu durumun mcadeleyi kazanmas insann akn, kutsal ve olaanskkenleri srailiytta mevcuttur. Kadim Yahudi geleneinde tlk konusundaki acizliini ortaya koymas ve bu alana
Allahn bir gazap unsuru olarak bir insan hayvana dntr- ynelik tasdiki asndan nemlidir. Sihir dizileri bu ynyle
mesi sz konusudur. Dizilerde yaygn bir ekilde kullanlan Peygamber kssalarn daim ibret alnacak geler olmaktan
bu olay ise sz konusu gelenein bir parasn yanstmak- karmaktadr.
tadr. Bu durum slm dini asndan
Din erikli Programlar
mmkn deildir.
Sihirli dizilerin getirdii metafizik
Sihir, by, falclk ve medyumluk
f) Mcize
alanla
ilgili arpk anlaylar din ierikli
gibi alanlar mcizeden tamamen
farkldr. Sihir dizileri, sihir ve
Mcize Allah tarafndan Peyprogramlarda da grebilmek mmknby olaylarn nerdeyse mcize
gamberlere bahedilen zelliklerdr. Bu dizilerin temelinde bizzat sihir
niteliinde sunmaktadr. Mcize
den birisidir. Hemen hemen btn
ve byy esas almamakla beraber
peygamberler ile bitmi bir insan
haldir.

yye ynelik sert ve ar slpta, aslnda bir tr elikinin

olduunu syleyebiliriz.
Sz konusu dizlerde yer alan bir deer olgu ise gelecein nceden bilinmesi olgusudur. Dizi kahraman iyilik melei, iyi cin ve iyilik perisi gibi baka insanlarn grmedii
ve bilmedii devaml kendisinin yannda olan hayal kahramann yardm ile gelecei bilmekte ve yardmc olduu insan ona gre ynlendirerek faaliyetlerini tanzim etmektedir.
Bu olgu brakn semav dinleri makul olan btn retilerce
gereklii mmkn olmayacak bir unsur olarak nmzde
durmaktadr. Doal olaylar sebep sonu ilikisi ve bilimsel
Sonu
hesaplamalarla nceden bilinebilirken ayn durumu insan
Trk toplumu, ehirleme ile beraber din algsnda kr- fiilleri iin syleyebilmek mmkn deildir. nsanlar sama
saln ve geleneksel unsurlarn, hurafelerin, sihir ve bynn olduunu bilmesine ramen ontik yapsnda metafizie yetkisindeki trenlerden kurtulma aamasna ve srecine gi- nelik itiyak sebebiyle sz konusu dizileri izlemektedir. Bu
durum insanlarda iten ie gelecee
rerek slmn nerdii makul metafizik
Aydnlanma ve pozitivizm meynelik mit, retkenlik ve endienin
alanna doru ynelie gemitir.
tafizik alana bak nedeniyle
de kaybolmasna sebep olmaktadr.
Medyann bir tarafndan sihir dizBurada yol gstericilik adna ailelerine bu denli yer ayrmasna karn
maalesef sihir, by ve bu tr
Trkiyede dnem dnem temayz
ye,
retmenlere
ve din grevlilerine
oklt bilgileri dini deer, olgu ve
nemli bir i dmektedir.
eden din adna hurafecilik, sihir ve bkutsal ile ayn statde deerlendirmitir.

ubat 2009

slmn kader, meyyide ve ilh adalet gibi ilkelerini, insan

hikyeleri zelinde Kurann ruhu ile de rtmeyecek ekilde ar mistisizm ve sr telakkileri eliinde ilemektedir.
lh adalet bu dnyada ilenen olumsuz olaylarn hemen
akabinde tecell edecek ekilde sunulmaktadr. Yaynlanan
dizilerde hiret inanc ve hiretteki meyyide de dnem
dnem slmn hiret inanc ile uygun olmayacak ekilde
sunulmaktadr. rnein kiinin bilge bir insan tarafndan
sorgulanmas olgusu hiret inancnn ve hesap gnn tamamen maddletirmekte ve normalletirmektedir.

35

DEERLERN
DEERLERN
DEERLENDRLMESNE
DEERLENDRLMESNE LKN
LKN
BAZI
BAZI NERLER
NERLER
Ahmet NAM*

NSAN SADECE YERDE YAAYAN BR VARLIK DELDR. AYAI YERDE, BAI GKTEDR. GK, BZM UMUTLARIMIZI, HAYAL GCMZ, AKIN DEERLERMZ,
YERYZNE AKILIP KALMADIIMIZI, BU LEMN, BU DNYANIN, BU YERYZNN DIINDA, OK FARKLI LEMLER OLDUUNU SMGELER.

* Prof. Dr., ODT, Felsefe Blm

ubat 2009

Deerler neye deer, neye yakr? Hakikaten nn fark etmedii yeni anlamlarn ve yeni deerlerin
deerlerimiz yaadmz, umut ettiimiz yaama uy- olduunu gsterebilmek. te bu da felsefeye den
gun mu, deerlerimiz deiyor mu, yaamaya deen nemli bir grevdir.
deerler midir, yoksa deerlerin kendisi, deersizleDeerler neye demeli? Deerlerin yeniden demi midir, anm mdr, kokumu mudur, ne lde erlendirilmesinde neleri gz nne almamz konutazelenmesi gerekir ve nelere demesi gerekir? Bir sunda u on bal sizlerle paylamak isterim:
deer yenilenmesi, deerler tamirat, bir deer nerisiyle yola kacam nk biz felsefecilerin byle bir
1-Deerler Yere Demeli. Yerden anladm ey,
grevi olduunu dnyorum. Felsefenin kavramla- yaadm, yerel olandr, bize zg olandr, deerler
r aydnlatmak, dayandmz kavramlarn temelleri- bize zg olana demelidir. Demiyorsa, o deer,
ni bulmak, daha tutarl bir biimde bilimin, sanatn, deer deildir. nk aidiyet duygusu, mensubiyet
inan dzenlerinin getirdii dnyay yorumlamak gibi duygusu, insan olmann olmazsa olmaz koullarndan
grevleri var. nemli grevlerinden biri de yaad- biridir. Dolaysyla deerlerimiz yere demelidir, memz gerekliin anlamna dair nerilerde bulunmak. taforik olarak haddini bilmelidir anlamn da tayor.
Ben buna felsefenin resimleme grevi diyorum. Yaadmz dnyadaki anlamlarn ve
deerlerin yeniden tazelenmesi, reDeerlerimizin bir yandan gemiteki kkleriyle -bir aa gibi dnsimlenmesi gayreti felsefeye den
dmzde her deerin bir kk ve bir kayna var- ilikiye geebilmeilerden biri. Bu gayret ierisinde bir
yi baararak, dier yandan kkler yeryzne ve gemie doru giderifa verme abas vardr; nk anken, aacn dallar ve yapraklarnn uzayan ksmlarnn da gelecee
lamlarn yaratt hastalklara kar
ynelik olmasn salamamz gerekir.
felsefecinin nerisinde bir are arama gayreti olabilir veya are bulunmusa o yaanan
2-Deerlerimiz Ele Demelidir. Deerlerinize
dnyada, arelerin aslnda aresizlik olduu da gs- yabanclar da almak zorundasnz. nk birinci olaterilebilir. Gaflet ierisinde uyuyan ve dolaysyla, Bu rak yere deince, yere aklp kalrsanz o yerin iinde
dnyadaki deerleri kefettik, dnyann niha anlam- erir gidersiniz ve ok mahall olursunuz, ok yabann bulduk diyenlere de, Hayr, sizin niha anlamnz c olursunuz. yle deerlerle yaamanz lazm ki, bu
bu deildir itiraz da yine felsefeden ykselir.
deerler ele demelidir. Kltr dnyamz ok geni
Felsefenin bir baka devi de tel gayretidir, olmak durumundadr. Bizden olmayanlar, bize bendeerleri ykseltme, yceltme, gayretidir. Eer yer- zemeyenleri, dman diye saydmz insanlar da,
yznde rnler yaratm, hatta belki zbde-i lem cmle mahlkat da iine almak zorundadr.
olan, eref-i mahlkat olan insan denen varln imdiki yaamasna yakmayan irkinlikleri varsa, bun3-Deerler Tene Demeli. nsan bedenli bir varlarn sorgulanmas, hesabnn verilmesi, tartlmas lktr. nsan teniyle, bedeniyle yayor.
ve felsefecinin ufku ve anlay yetenei neyse, o ereveden yol gsterilmesi, deerlerin ykseltilmesi,
4-Deerler e Demelidir. dnyamza, derun
deerlerin yceltilmesi, deerlerin aknlnn gs- lemimize demelidir. nk insan bir btn varlksa,
terilmesi. Dnya bu kadardr, sav ylgn bir anlam teniyle ve iiyle bir varlktr.
vermeden kaynaklanyor olabilir. Bir deerlendirmedir. Buna kar felsef itirazda bulunup, Hayr arkada,
5-Deerler Yola Demelidir. Yol bir metafordur
sen, u u u deerlerin ok mthi bir ey olduunu ve deerlerle yaamann bir sre olduunu, bir yersanyorsun; ama bu sandn deerler, senin sandn den bir yere gidildiini gsterir, bir bitimsizlii gstegibi deildir diyebilmek, o zamana dek birok insa- rir. nk benim snrl mrmdeki deer yaaym,

37

ubat 2009

bir gn bitecektir; ama yol devam edecektir. Eer biz

bu topraklardaki yaamn devam etmesini istiyorsak,
kendi yerelliimiz ierisinde ortaya km deerlerimizle yaamak istiyorsak, bu kltr, dnya kltrne armaan etmek istiyorsak, dnya kltrn bu
kltrle canlandrmak istiyorsak, bunun bitimsiz bir
sre olduunu unutmamak lazmdr.

38

6-Deerler Ge Demelidir. nk insan sadece yerde yaayan bir varlk deildir. Aya yerde, ba
gktedir. Gk, bizim umutlarmz, hayal gcmz,
akn deerlerimizi, yeryzne aklp kalmadmz,
bu lemin, bu dnyann, bu yeryznn dnda, ok
farkl lemler olduunu simgeler.

7-Deerler cana demelidir. Birlikte yrdklerimiz veya kendi i lemi olan, kendi deerleri olan,
sadece tenden ibaret olmayan, ama ii ve teniyle birlikte bu gezegende yaayan, gkyzyle irtibat olan
bir varlk olarak cana demelidir.
Ve deerlerimiz, ister Hegel anlamnda anlayn, isterseniz baka anlamlarda da anlayabilirsiniz,
tine demelidir; Tin dediimiz nedir? Mneviyattr.
Mneviyattan anladm ey, bilim, sanat, inan dzenleri, din, ideolojiler, insann yaratt ve kimi zaman yksek deerler dediimiz deerler. Deerlerimiz, tinsel yann korumaldr.

9-Deerlerimiz yoklua demelidir. Yokluku,

isterseniz nihilist bir ey olarak da anlayn, Nietzsche
anlamnda. nk deerlerin yeniden tazelenebilmesi, deerlendirilebilmesi, anlam yokluu deneyimini
yaamakla olanakldr. Onun iin yokluktan, bolua
dmekten korkmamak gerekir. Dnyann pl prtsna yaparak, Aman dmeyeyim, aman bir anlam
bulmuum bunu kaybetmeyeyim diye kokumu
deerler iinde yozlamak ok tehlikeli bir eydir.
nk bu, deerler dnyamzda tefesshe yol aar.
Onun iin, yokluk da, bizim sk sk yaadmz bir ey
olmal, egzistansiyalist dnrlerin, zaman zaman
Kierkegaardn hatrlatt, ok nemli bir yaant. Elbette muallkta kalacaz zaman zaman. nk yaam, yaamak dediiniz ey, deerlerden daha nce
geliyor. Deerler, hayatn kendisine demeli. Eer bu
deme gereklemeyip, deerler bu kadar somut,
canl, yaayan eye demezse, onlarn zerine ina
edilmi birtakm baka deerleri kendinden menkul,
yaamdan uzak deerlerle yaamaya bizi gtrr ki;
yaadmz gerek, kanl canl yaamla, kafamzdaki
veya yaantladmz anlamlar ve deerler arasnda
byk uurum meydana gelir. Bu canlln ve tazeliin korunabilmesi iin deerlere kar ok duyarl
olabilmek, onlarn canlanmasna, diriltilmesine ve
srekli olarak yeniden gzden geirilmesine almak
her deerin bir kk ve bir kayna var- ilikiye geelazmdr. Deerlerimize sahip kmak, deerlerimizle
bilmeyi baararak, dier yandan kkler yeryzne ve
soluk almay renmek, deerlerimizin deerini bilgemie doru giderken, aacn dallar ve yapraklarmek, deerlerimizi ayklayabilmek,
tazeleyebilmek, yenileyebilmek ve
Deerler, hayatn kendisine demeli. Eer bu deme gereklemeyip,
dolaysyla insan gibi insan olmaya
deerler bu kadar somut, canl, yaayan eye demezse, onlarn zeriyakan bir dinamizm ierisinde yane ina edilmi birtakm baka deerleri kendinden menkul, yaamdan
amay renmek gerekiyor. Bunu
uzak deerlerle yaamaya bizi gtrr ki; yaadmz gerek, kanl
da beceremezsek, zaten, sanyocanl yaamla, kafamzdaki veya yaantladmz anlamlar ve deerrum, belki de bu gezegendeki gidi,
ler arasnda byk uurum meydana gelir.
serven de ar dnmlere tank
olabilir.
nn uzayan ksmlarnn da gelecee ynelik olmasn
Deerlerimizin deerini bilip, deerlerimizin tasalamamz gerektiine inanyorum. Bunu baarabizelenmesi durumunda gzel bir gelecee doru yol
lirsek, o zaman yeryznde insan olmaya yakan bir
alacamz umuyorum. Deerlerimizin bir yandan
hayatmz olur diye dnyorum.
gemiteki kkleriyle -bir aa gibi dndmzde

ubat 2009

8-Deerlerimiz, elbette akla demelidir.

39

KURALLAR KMN N?
Seyfi KENAN*

ubat 2009

TOPLUMSAL YAAMI DZENE KOYMAYA ALIAN LKE VE YASALAR VE BUNLARI

BESLEYEN DEER VE ERDEMLER, HERKESN ZGRLN TEMNAT ALTINA
ALMAYI HEDEFLER. AYET HERKESN ZGRLN GVEN ALTINA ALAN LKE
VE DEERLER BULUNMAZSA VE BUNLARA UYULMAZSA, EN ZAYIFIN GL
TARAFINDAN EZLD VE NEND BR TABLO ORTAYA IKAR.

40

ok nce deil, henz Kasmn ilk gnlerinde,

yanl hatrlamyorsam, gazete satrlarna den olaylardan bir tanesi de on-onbir yalarndaki kk bir kz
ocuunun hazin hikyesiydi. Hikyesi ok ksa, fakat
ok ackl ve hi kimsenin unutamayaca ve unutmamas gereken trdendi. Kk kz ocuu annesiyle birlikte yoldan kar karya gemek isterler, trafik
klarnn hemen dibinde dururlar ve yayalar iin ge
iaretini beklerler. Okulda rendii trafik kurallarn
yeni renmenin verdii heyecan ve gle, artk ben
de caddeyi rahatlkla kullanabiliyorum dncesiyle
olsa gerek, annesinin elini tutmaz, hem neden tutsun
ki, o artk caddeden kardan karya nasl geileceinin kuraln ok iyi renmiti, kendine gvenebilirdi,
bu kuraln, ilkenin verdii zgrl sonuna kadar
tadabilirdi, nk ona nasl uyacan ve bunu nasl
uygulayacan gayet iyi biliyordu; hem evresindeki
btn yetikinler bu kurallara gre hayatlarn sryor,
toplumsal dzeni salamyor muydu, o adan endieye hi gerek yoktu. Annesine Bak anne! Bize yeil
yand! Haydi karya geelim der. Hani ocuklar yeni
bir ey rendiklerinde onu heyecanla ilk nce anne-

babalarna gstermek, onlarn nnde uygulamak isterler ya, bu kk kz da yle yapar, deta annesine
rehberlik yapmaya alr. Caddeye ilk admn atar ve
kendisine krmz yanan, geme diyen iareti dinlemeyen, ok basit, ama ok hayt olan bir kural ineyen
bir yetikinin arac altnda kalr.
Bir kural bilmek baka, uygulamak, uygulatabilmek, zihin haritasnda srekli olarak onu uygula, uygulamalsn, nk..! dedirtecek bir buyruun bulundurulmas ve bu buyruun daima beslenmesi baka bir
ey. Bu eylem ierisinde acaba hangisi daha zgrd?
Kurala uyan bu kk kzcaz m daha zgrd, yoksa kural ineyen yetikin mi? Evet, toplumsal yaam
daha salkl ilemeye ve glendirmeye ynelik dzenlenmi bu kurala uymak hem akln hem mantn
gereidir diye dnerek kurala uyan bu kz ocuu
mu daha zgrdr, yoksa hangi drt ve itkilerin arsyla, daha dorusu tutkusuyla hareket ettii belli olmayan, sadece trafik kurallarn deil, akl, mantk ve
toplumsal hayat mmkn klan kurallar da ineyerek hareket eden bir yetikin mi? zgrlk, kendi koyduumuz ilke ve yasaya, kendi irademizle ve aklmzla,

*Dr., Aratrmac, TDV SAM

tek bamza uymamzdr, der Rousseau. Toplumsal yaam salkl ve

huzurlu bir dzene kavuturmaya
ynelik hazrlanm ilke ve yasalar
ineyen bir kimse, ancak akln dnda tutku ve drtlerin esiri olarak
hareket eder ve byle bir kimsenin
gerek anlamda zgr olduundan bahsetmek mmkn deildir. Sadece drt ve tutkularnn esiri olarak
yaayan bir kimsenin varl sz konusudur. Toplumsal
yaam dzene koymaya alan ilke ve yasalar ile bunlar besleyen deer ve erdemler, herkesin zgrln
teminat altna almay hedefler. ayet herkesin zgrln gven altna alan ilke ve deerler bulunmazsa ve
bunlara uyulmazsa, en zayfn gl tarafndan ezildii
ve inendii bir tablo ortaya kar.
Ahlk deerlere ve kurallara uymak ile trafik kurallarna uymak arasnda fark yok mu? diye bir soru
gelebilir akla. Belki trafik kurallarnn ok basit ve somut bir sonucu hemen karmza kabiliyor, ama her
ikisi de eylemin ilk tetiklendii yer olan zihin dnyamz olmas sebebiyle aralarnda pek fazla fark yoktur.
Dier taraftan ok temel bir ahlk deerin ihlali, nasl
hayt sonular dourduuna ve toplumsal yaam nasl olumsuz ynde etkilediine, daha dorusu sadece
tek bir ahlk prensibin, rnein drstln yokluunda hem ekonomik hem de siys gvenin nasl yok
olduunu gnmzn kresel ekonomi-politik alkalanmalar ierisinde izlemekteyiz.
nsan iyiyi tercih etmeye, doruyu yapmaya,
ahlk bir deeri, hukuk veya toplumsal bir kural uygulamaya gtren ey nedir? sorusunun cevabn tam
ve ikna edici bir ekilde vermek pek kolay deildir. Baz
dnrler cevab, iyi-doru, kt-yanl hakknda
salam bilginin yan sra gl iradede aramaya
alr. Baz dnrler de iyi ve doru olan srekli tercih edecek ve bireyi buna ikna edecek, bununla kalmayp onu daima doru
olan uygulamaya gtrecek bir gcn
insann iinde inasnda arar. Bu g,
ahlk buyruklarn kt bu kaynak,
insann iinde nasl oluur? Aileden
balayp tm eitim hayat boyunca devam eden ve iinde yaanlan toplum ve kltr tarafndan

da beslenen izzet-i nefs, baka bir

ifadeyle saygnlk ve onur duygusunun ins, bunun karsnda da
utanma duygusunun olumas ile
ie balamak gerekir. zzet-i nefs,
z saygnlk ve onur duygusu nasl oluur? Bunun cevabn, byk
irliinin yan sra 26 yl sren retmenliiyle daima
rencilerde izzet-i nefs duygusunun oluumu iin
aba harcayan nl ir-eitimcimiz Tevfik Fikrette
bulabiliriz. Ksa sren efsanev mdrl esnasnda
cereyan eden bir olay mesa arkada Mazhar Osman
anlatyor:
Mazhar Osman Galatasaray Mektebi Sultnsinde
yaanan bu hdiseyi, O, ne nazik, ne kuvvetli eitimci idi! diye sze balayarak anlatr. rencilerden bir
tanesi srahiyi krd iin mubassr (ahlk gzetmeni) tarafndan mdre gtrlm ve ikayet edilmi.
Mdr Tevfik Fikret, oturduu yerden gencin yzne
bakarak devletin maln gzel idare etmek ve ok dikkatli bulunmak gerektiine dair szler sylemeye balaynca gen hemen ben yapmadm ki.. diye cevap
vermi. Mubassr rencinin yalan sylediini ifade
etmeye kalkt esnada, mdr ayaa kalkm. Talebenin elini skarak: Yok efendim, bir talebe yalan sylemez. Siz yanl grmsnzdr! diyerek Mubassr
susturduktan sonra gence kabileceini sylemi. renci, kapdan ktktan ksa bir sre sonra tekrar ieri
girmi. Dizst bir halde: Beni affediniz mdr bey, iki
suu stste yaptm. Rica ederim, beni cezalandrnz,
nk hem srahiyi krdm, hem de yalan syledim!
demi. Fikret, gencin, iinde duyduu bu vicdan azabn ve pimanl yeterli bir ceza olarak grm. te
ahlk eitiminde insan onurunu ve saygnln nceleyen ok temel, fakat olduka nazik ve insan
bir davran sayesinde, hemen orackta oluan
bir drstlk, saygnlk ve kendi bana doru
karar verebilme ve hareket edebilme gc.
Eitimde de btn mesele, ocuun ruhuna ve onuruna hitap eden ve bu sayede onda kendi kendini ynetebilme
gcn uyandran, ayn zamanda bu
gc besleyip inkif ettirebilen
bir eitim-retim yntemi uygulayabilmektedir.

ubat 2009

nsan iyiyi tercih etmeye, doruyu yapmaya, ahlk bir deeri,

hukuk veya toplumsal bir kural
uygulamaya gtren ey nedir?
sorusunun cevabn tam ve ikna
edici bir ekilde vermek pek kolay
deildir.

41

izgi: Osman Turhan

KADINDAN EVE VE
TOPLUMA YANSIYAN
BR DEER: ESTETK
Kadriye Avc ERDEML*

ubat 2009

TOPLUMSAL, BREYSEL YA DA ALEV

DEERLERN KLTRDEN BAIMSIZ OLMASI
DNLEMEZ. KLTR SE PAYLAILAN
DEERLER, SMGELER, NANLAR VE
YAANTILARIN BTNDR. DEERLER,
KLTREL BLGDR; KLTRN ELER
ZERNE KURULURLAR.

42

Bir ilim olarak deerlerle megul olan estetiin, Arapadaki karl ilml-ceml olup, gzellik bilimi demektir. Gzel duyu, duygu ilmi,
bediiyyt1 ve eklin tesindeki gzellik2 olarak da tanmlanabilir. Gzelliin
mahiyeti, ilkeleri, sanatla ilgili deer yarglar, gzellik teorileri gibi konular
aratrr. slmn estetik anlaynda sadece fizik grnm n planda olmasa da; bir eserin veya nesnenin estetik olabilmesi iin l, ahenk, denge ve
uyum gibi niteliklerin bulunmas gerekmektedir.
slam dnyasnda l ve ahenk gzellii olarak tanmlanan estetik,
Yce Yaradann Cemal sfatnn tecellisi olarak deerlendirilir. Yce Allah
(c.c.), yaratt her eyi bir l ve ahenk iinde yaratmtr. Onun yaratmasnda bir eksiklik ve uyumsuzluk bulunmaz.3
Gzel olan, tarih boyunca sevilmitir. Gzele meyil ftridir. nsan yaratl
gerei gzel olan seer, gzel olana meyleder. nsann estetik bakla grdkleri, estetik duyular, edindii estetik tecrbe, iir, musiki, hat, minyatr,
tezhip olarak ifade edildiinde ise, sanat eseri ortaya kmaktadr.
slam estetik anlaynn odak noktasn tevhid inanc ve tenzih dncesi oluturur. Tevhid, Allahn, sonradan yaratlan varlklardan ontolojik olarak
ayr olmasnn bir ifade biimidir.4 Allah hibir varla benzemez ve O, her
trl tasavvurun zerindedir. ... Onun benzeri hibir ey yoktur...5 yetinde
Yce Yaratc kendi zatn bu ekilde anlatmtr. Tevhid ve tenzih anlaylar
balamnda sanatta soyut bir dnce hakim olmu, Mslman sanatkarlar
temsil ve tasvirden zellikle kanmlardr.
Mslman sanatkar, yaratmann Allaha mahsus olduu inancndan hareketle stilizasyona ynelir, benzetme biiminden zellikle kanr ve sanat
faaliyetleriyle estetik bir zevk uyandrmakla beraber, cemal sahibine iaret
* stanbul Mft Yardmcs

etmeyi gaye edinir. Mslman sanatkarn tasvirlerden ve temsil sslemesinden kamasnn nedeni, zellikle slmn ilk devirlerinde canl varlklarn tasvirine kar alnm olan tavrdr ki, bunun temelinde
o devirde somut bir ekilde cereyan eden putperestlikle mcadele
uuru yer almaktadr. Yoksa, Kurn- Kermde tasviri kesin yasaklayan bir yetten veya canl figr yapmay yasaklayan bir yargdan
kaynaklanmamaktadr.6
Mslman sanatya gre, estetik veya gzelliin tad
mana be duyu ile snrlandrlamaz. mam Gazal zetle hayal
ve duyu aleminin varlklarnda skanlar, gzelliin endam ve
tenasp, ekil ve suret gzelliinden ibaret olduunu zanneder. Onlara gre gzel, gzn gzel grd eydir. Onlar
ounlukla ahslarn gzelliklerine taklp kalrlar. Grlmeyen, tahayyl edilmeyen, ekil ve renk almayan herhangi bir
eyin gzelliinin alglanamayacan sanrlar. Gzellii sadece somut varlklarla snrlamak hataldr. Her eyin gzellii
kendisine layk olan kemalindedir. Hsn ve cemal duyularla
bilinmeyen eylerde de vardr7 diyerek estetik anlaya orijinal
bir yorum katmtr.
Estetik bir kavram olan hsn, Kurn- Kermde beer mnasebetlerle ilgili davran modellerini nitelendirmekte de kullanlmaktadr. Zira gzel yaratlan insann davranlar da gzel olmaldr.
Zaten Kurana gre, yce Allahn rzas da hasen olarak nitelenen gzel davranlardr.
Allah sana ihsan ettii gibi sen de iyilik yap ve yeryznde
bozgunculuk isteme8 buyruu davranlarn estetii balamnda
iyi okunmaldr. nsan ilim renmek, iffet sahibi olmak, cmertlik, temizlik, rikkat, adalet, nezaket ve nezafet gibi niteliklere
sahip olduu oranda gzeldir. Yoksa gzellik sadece surete ait ve gzn grmesine bal bir tanmlama deildir.
Estetik salt sanat rnleriyle ilgili bir kavram olarak dnlmemelidir. Kurn- Kermde hsn, ziynet,
tayyib, cemal gibi kavramlarla bazen formel gzellikler,
bazen de manev ve ahlak gzellikler ifade edilir. Zira,
ahlaken pozitif olan davranlar estetik bakmndan da
gzeldir.
Kendisi bizatihi bir gzellik mesaj olan
Kurann perspektifinden bakldnda; varlk
dnyas ve insan, btnyle evren, estetik bir
yapda yaratlmtr. Bu yapnn yet-i kerimelerdeki tasviri de estetik gzellie birer delil tekil
etmektedir. Zira, alemleri ve insanlar yaratan
Yce Mevlann isimlerinden biri de Cemaldir.
Onun isimleri de el-hsna=en gzel olarak nitelendirilmitir.

ubat 2009

Tezhip: Aye Ko

44

O, yaratan ve yoktan var eden, ekil veren Allahtr. temizlik ve uyum esas olmaldr. Hz. Peygamber (s.a.v.),
En gzel isimler Onundur.9
Mescid-i Nebide sa sakal bir birine karm bir adam
Allahn El-Esmal-Hsna olarak bilinen isimlerin- grdnde ondan sa ve sakaln dzeltmesini ister.
den yaratmayla ilgili olanlarn ayn zamanda estetik bir Adam kendisine syleneni yerine getirdikten sonra Peyyn de vardr. Bunlar, yaratcnn yaratmasndaki sanat gamberimiz, sa-ba dank dolamasndan bu duruifade ettii gibi, insanda tazim ve tenzih hissi uyandrr.
mun daha gzel olduunu syler.13
Yaratanlarn en gzeli olan Allahn an ne
Yine, Peygamberimiz (s.a.v.) st ba kirli olan baycedir10
ka bir adam grdnde, onun hakknda da; u adam
Yaradan, insan ahsen-i takvim=en gzel olarak11 elbisesini ykayacak bir ey bulamyor mu14 diyerek, inyarattn sylerken, insan da yaratlann, yaratandan san kiiliinin tecessm olan estetik grnmn batr gzel olduunu syler. Yce Allah insanlara gzel kalar zerindeki derin etkisini dile getirmitir.
giyinmeleri iin arda bulunur:
Resl- Ekrem (s.a.v.) gerek Mekke dneminde geEy Adem oullar, her mescitte ziynetinizi taknn rekse Medine dneminde, insanlar etkileme asndan
(gzel ve temiz giyinin)12
fiziki yaps ve kyafetleri dzgn olan ilk MslmanlarYce Yaradann bu arsn ilk
dan Musab b. Umeyr ve Dhyetluygulayan phesiz ki her ynyle
Kelbi gibi baz gen sahabeleri
Mslmann ou hareketi din
gzellikte rnek olan Hz. Peygamber
davet almalarnda grevlendirbir mnasebet veya mahiyet
(s.a.v.) olmutur.
mitir. Zira estetik grnmn intadndan, Allahn Kelmnn
Hz. Peygamberin (s.a.v.) ve dolasanlarn kiilii zerinde ve muhada mmkn olan her dekoratif
ysyla slmn dnya grne gre,
taplar etkileme asndan nemi
evrede ve tabii ki evlerde gze
bir Mslmann hayatnda sadelik,
bilinmektedir.15
ve kulaa hitap etmesi arzu
edilmitir.

Kadnda Estetik Duygusunun Akisleri

Allah gzeldir, gzeli sever. Allahn yaratt insan
da gzeli sevmektedir. Fakat
Allahn yaratt kullardan
kadnlar, gzeli daha
ok
sevmektedirler.
Sslenme ve ss
kavram
adan

Pul Detay-Koleksiyon: Ali Bykl

aa, inanlara ve kltrlere

gre deiiklik arzetse de, kadndaki gzel olma, gzellii
artrma, gzel yapma arzusu
deimemektedir.21 Kadnn estetik algsnn eve yansmasn
balk altnda ele alabiliriz:
1. Giyim-Kuamda Estetik
lk insanla birlikte, rtnmenin ve sslenmenin de balam
olduu bir hakikattir. Yce Yaratan bu keyfiyeti Ey demoullar,
size irkin yerlerinizi rtecek giysi, sslenecek elbise indirdik yeti ile bildirmektedir.22 alar boyu -istisnlar dnda- kadnlarn giyim ve taklar erkeklere nazaran daha
ssl olmutur.23 Anadolu kadnnn giydii orap, alvar,
gmlekler ve allar hatta ba sslemeleri sadece kadn
sslemekle kalmam, ayn zamanda farkl anlamlar yklenerek ilenmitir. Mesela oraplara ilenen motiflere baklarak giyenin oval m, dal m; bekar m, evli mi olduu
anlalrm. Giydikleri ketenden, ipekten, ham ipekten,
brmckten yaplan gmleklerin yakas ve kol azlar
ine oyalaryla sslenirdi.24
Anadolu kadnnn ba sslemesi olarak karmza
kan kkller, fesler, ilemeler, fes stne krepler, yemeniler, yazmalar, oyalar, altnlar, gm sslemeler, taklar
birer sanat eseri deerinde estetik grnm
arzetmektedir.25
Kadnlar giyimlerindeki sslerini;
yzlerini, ellerini ve salarn boyayarak
tamamlamak istemilerdir. lk alarda yzlerini ve ellerini bitkisel veya
madensel boyalarla boyayan kadnlar; gelien imkn, art ve kltre
gre bu temayllerini devam
ettirmilerdir. Srme de kadnlarn gzlerini sslemede kullandklar bir materyal olarak
bilinmektedir.26 Tak da,
kadnlarn hibir zaman
vazgeemedikleri estetik anlaylarn tamamlayan bir unsur
olmutur.27

ubat 2009

Aslhan Eker
Hz. Peygamberin
(s.a.v.), disiplinli bir
hayat yaama, san
ve sakaln dzeltme,
gzel koku srnme
ve konuma tarz gibi
konulardaki estetie
verdii nemi insanlar
arasndaki ilikilerde
de grmekteyiz. Mesela olu brahimi kabre
defnettikten sonra etrafndakilere topran
dzeltilmesi konusunda talimatta bulunur. Bunun vahiy
olup olmad kendisine sorulunca, Hz. Peygamber hayr, gze ho gelsin buyurmutur. Bu davran hayatn her
alanna estetik duygusuyla yaklalmasna temel tekil
edebilecek gzellikte bir sz estetiidir. Zira mana olarak
estetik de, insanda holanma duygusudur. Hz. Peygamberin gze ho gelsin ifadesi de bunun tezahrdr.16
Keza, bir kabirde ak kalm bir delik gren Hz. Peygamber bunun kapatlmasn ister. Kendisine bunu yapmann kabirdekine bir faydas olacak m ? diye sorarlar.
Hayr, ona ne faydas, ne de zarar var, fakat dirilerin gzn rahatsz eder diye cevap verir.17
Hz. Peygamber (s.a.v.) iyilik, gzel huydan
ibarettir...18, Allah gzeldir, gzel olan sever ve kuluna
verdii nimetin eserini zerinde grmekten
holanr19; Allahm, hilkatimi gzel yarattn gibi, ahlakm da gzelletir20
buyurarak, yaratln kkeninde gzel bir zn bulunduunu, bunun
davranlara dklmesi gerektiinin mesajn vermitir.

45

ubat 2009

2. Ev Dekorasyonunda Estetik
Giyimde olduu gibi, kadnn estetik anlay, ev
dekorasyonu ve sslemede de tezahr eder. adr da
olsa, saray da olsa, herkes kendi kltr ve estetik anlayna gre evini sslemitir. Kl adrlar bile kltrlere
gre renklerle, naklarla ve simetrik demelerle gzel gsterilmeye allmtr. slm ssleme sanatnda
estetik ifade eden her figr veya nesne, her para veya
hareket, her izgi veya hikye slmn mensubu iin bir
hakikat veya iyilik ierdii kadar, daha kuvvetli bir sebeple tevhidi ifade etmitir.28 Mslmann ou hareketi
din bir mnasebet veya mahiyet tadndan, Allahn
Kelmnn da mmkn olan her dekoratif evrede ve tabii ki evlerde gze ve kulaa hitap etmesi arzu edilmitir.
Mslman dnyasnn birok kesinde Kuran pasajlar
yalnzca din adan nemli nesneler zerinde deil, ayn
zamanda kumalarda, elbiselerde, kaplarda ve servis
tepsilerinde, kutularda, mobilyalarda, duvarlarda hatta
kk yemek kaplarnda ssleme motifleri olarak kullanlmtr.

46

3. Davranlara Yansyan Estetik

Kadnn davran estetii aile fertlerine, zellikle ocuklara eitim olarak dnmekte ve rneklik tekil etmektedir. ocuun grme, duyma ve alglama atmosferine
akseden eyler mspet, temiz ve retici olmaldr. Bu ise
gnn ounda annesiyle hemhal olan bir ocuun grmesi, duymas ve alglamas demektir. Daha anne karnnda iken annenin duygu ve dncelerinin, huyundaki
gzellik ve irkinliin, inannn ocuu etkiledii bilimsel bir hakikat olarak karmza kyor.29 Gzn at
zaman kendisini gren ocuu, annenin abdestli olarak
emzirmesi, besmele ile yerden kaldrmas gibi davran
biimleri, din duygularn ocua aksetmesini salar.
ocuk, ilk namaz klan kii olarak annesini grecektir.30
Bu nedenle kadnn azyla syledii gzel szler, gzel
davranlarla pekimezse hatta davranlar szlerinden
daha doru aksetmezse, syledikleri szlerin tesiri yle
dursun, bazen akslamel yapmas bile szkonusudur.31
lerleyen yalarda kz ocuklar annelerinin giyim
tarzn, nezafet ve zarafet anlayn, ocuk yetitirme tutumlarn, insanlarla mnasebetlerini aynen taklit edebilmektedir. Erkek ocuu ise, annesinden grd yemek
kltrn, davran zarafetini, misafir arlama yntemini, annesinin ocuk yetitirme tarzn einden bekleye-

bilmektedir. Annenin davran estetiinin ocukta tezahrn tecrbe eden atalarmz, anasna bak kzn al
atasz ile bu gerei vurgulamlardr.
Kadnn din duygu ve heyecan; Kurn- Kerm
okuma, namaz klma, hacca gitme ve zekt verme gibi
ibadetlerle evde tezahr edecektir. ocuun bilincine ve
benliine yerleen bu davranlar, onun kafasndan ve
kalbinden mr boyu kmayacaktr. Kk yalardayken kendisine Allah anlatan annesinin szleri, ilerleyen
yalarda bile kulanda nlayacaktr. Rahman ve Rahim
olarak anlatlan Allah kavram, ocuun zihninde, tek
gvenilecek merhametin, yaratann merhameti olduu
duygusunu verecektir.
D

1- Beir Ayvazolu, lml-Ceml, DA, c. 22, s. 146; Ramazan Altnta, slm Dncesinde
Tevhid ve Estetik likisi, Pnar Yaynlar, stanbul 2002, s. 13.
2- Nusret Kaya, Evrenin Sembol Diliyle Psikoestetik, Sistem Yaynclk, stanbul 1999, s. 3.
3- Mlk, 67:3.
4- smail R. Faruki, Tevhid, (ev: Dilaver Yardm, Latif Boyac), nsan Yaynlar, stanbul 2003, s.
27; Altnta, s. 32.
5- ura, 42:11.
6- Beir Ayvazolu, Ak Estetii, tken Neriyat, stanbul 2002, ss. 36-37; Altnta, ss. 36-40.
7- mam Gazali, hyau Ulumid-Din, (ev: Ahmet Serdarolu), Bedir Yaynevi, stanbul 1975, c.
4, ss. 542-543.
8- Kasas, 28:77.
9- Har, 59:24.
10- Mminun, 23:14.
11- Tin, 95:4.
12- Araf, 7: 31.
13- brahim Canan, Hadis Ansiklopedisi, Ktb-i Sitte, Aka Yaynlar, stanbul t.y., c. 7, s. 8.
14- Hadis Ansiklopedisi, c. 7, ss. 55-56.
15- Ahmet nkal, Rasulullahn slma Davet Metodu, Hiba Yaynlar, Konya 1984, s. 217-219;
Altnta, s. 282.
16- Altnta, s. 284.
17- Hadis Ansiklopedisi, c. 6, ss. 214-215.
18- mam Nevevi, Riyazs-Salihin, (ev: Mehmed Emre), Bedir Yaynevi, stanbul t.y., s. 437.
19- Hadis Ansiklopedisi, c. 6, s. 214.
20- Gazali, c. 3, s. 118.
21- Seyyid Kutub, Kadn ve Aile, ev.: Halit Ylmaz, htar Yaynclk, stanbul 1997, s. 181.
22- Arf, 7: 25.
23- Gnl Beyazt Tizer-Neriman Sapmaz, Giyim Tarihi, stanbul Matbaaclk, stanbul 1965, s.
2.
24- Nezihe Araz, Anadolu Kadnnn Giyim Sanat, Kltr ve Sanat Dergisi, T. Bankas Yaynlar, c. 1, say 3, Mart 1990, s. 29.
25- Araz, agm., s. 30.
26- Glten enafak, Doal rnlerle Gzellik ve Cilt Bakm, Mozaik Yaynlar, stanbul 2003,
s. 13.
27- Sleyman Ate, Kuran Kerim Tefsiri, Yeni Ufuklar Neriyat, 1995, c. 4, s. 1793.
28- smail Raci el-Faruk-Luis Lamia el-Faruk, slm Kltr Atlas, ev: Mustafa Okan KibaroluZerrin Kibarolu, nkilap Yaynlar, stanbul 1999, ss. 412-413.
29- Luella Cole-John J. B. Morgan, ocukluk ve Genlik Psikolojisi, ev.: Belks Halim Vassaf, Milli
Eitim Basmevi, stanbul 2001, s. 206.
30- Cevadi Amuli, Celal ve Cemal Aynasnda Kadn, ev.: Ejder Okumu, nsan Yaynlar, stanbul
2003, s. 181-182.
31- M. Fethullah Glen, ekirdekten nara (Bir Baka Adan Ailede Eitim), Nil Yaynlar, stanbul 2002, s. 67.

POPLER KLTR:
SORUNLAR VE MKNLAR
Mustafa ARSLAN*

Kurn- Kermde Cuma Sresinde mminler

Cuma namaznda Allah anmaya arldktan sonra, 11. yette yle buyurulmaktadr: Ama insanlar,
dnyev bir kazan [frsat] veya geici bir elence
grdkleri zaman ona doru koup seni ayakta [ve
konuur durumda] brakverirler. De ki: Allah katnda
olan, btn geici elencelerden ve btn kazanlardan ok daha hayrldr! Allah rzk verenlerin en iyisidir! Bu yetin ini sebebi olarak sahih hadis kaynaklarnda yle bir rivyet nakledilir: Bir Cuma namaz
vaktinde, amdan Medineye bir ticaret kervan gelir.
Kervan ehre girerken def ve davul almaktadr. Tam
bu esnada Hz. Peygamber (s.a.v) hutbe irad etmektedir. Def ve davulun sesini duyan cemaat sabrszlanr
ve on iki kii dnda herkes hutbeyi terk edip kfilenin
bulunduu yere koarlar.1
Hicretin akabinde ve sahabenin din sosyal-

*Do. Dr., nn niversitesi, lahiyat Fakltesi

lemesinin henz balarnda gerekleen bu olay, deinilmesi gereken birok husus yannda, tketim ve
elence kltrnn gcn ve insanolunun bunlara
olan hassasiyetini ok gzel bir ekilde gstermektedir.
Bu yaznn konusunu oluturan popler kltrle ilgili pek ok nitelendirmelerin banda onun
tketime ve hazza ynelik tutumu gelmektedir. Bu
durum ayn zamanda popler kltr eletirme noktalarnn da nemli bir blmn oluturmaktadr.
Popler kltr genellikle, retici st snfn kendi beenilerini halk tabakasna benimsetme, kendi retim
olanaklar dorultusunda halk tketime yneltmenin
dier ad olmakla eletirilmektedir. Gerekten de popler kltr sistematiinin ilemesinde bireysel istek,
beklenti ve hazlarn nemli bir yeri vardr. Belli bir
sre sonra ortadan kalkan, doyum, arzu ve haz talep-

ubat 2009

POPLER KLTR GENELLKLE, RETC ST SINIFIN KEND BEENLERN HALK

TABAKASINA BENMSETME, KEND RETM OLANAKLARI DORUaLTUSUNDA
HALKI TKETME YNELTMENN DER ADI OLMAKLA ELETRLMEKTEDR.

47

ubat 2009

leriyle ortaya kan bir sahiplik duygusu ile popler

kltr kendi kendini retmektedir. Bylece gndelik
yaantnn sradanl iinde kitlede kendisine olduka geni bir yer bulabilmektedir.
Popler kltr rnleri her ne kadar retici st snflar tarafndan halkn beenisine sunulan bir karaktere sahip gzkse de aslnda ortak duyu (common
sense) denilen ve gndelik yaant iinde retilen bir
bilgi trnn sonucu olarak karmza kar. Baka bir
deyile popler kltr, gndelik yaantnn pratii
iinde ortak duyu bilgisi ile retilen ve gelitirilen bir
zellie sahiptir. Ancak bu bilgi tr, halkn gndelik
yaants iinde kendi kendine oluabildii gibi, yksek kltre sahip st snflarn kendi tketim mantklarn alta/halka benimsetme amal faaliyetlerinin
sonucu olarak da karmza kabilmektedir. Popler
kltrn bu ikili karakteri, ona yaklam tarzlarnda
hatta eletirilerde bile ortaya kacaktr. Popler kltre ait rnleri sekinci tarzda tamamen eletiren
yaklamla, halka ait olmas sebebiyle daha olumlu
bakan yaklamlar burada rnek verebiliriz.

48

dstrisinin bireyin dorudan kullanmna almasn

da eklemek gerekir. Giderek klen mp4, cep telefonu vb. aygtlarla, mzik, internet ve video gibi alkanlklar, sadece ev ve iyerindeki zamanlarmz deil, yrme, otobs benzeri aralarda, rnein snfta
ders annda ya da ksa teneffslerde hatta yemek aralarndaki anlarmz igal etmektedir. Artk brakn kitap okuma gibi faydal faaliyetleri, yemekte ya da otobste yanmzda oturan insanla tanma ve muhabbet
etme imkn, hatta gndelik ilerimize ya da hayata
dair dnme ve tefekkr etme anlarmz bile neredeyse ortadan kalkmaktadr. Hatta youn internet ve
TV dizi meraknn, arkadalk ve akrabalk ilikilerinin
yan sra aile ii ilikileri bile sarsma noktasna getirdiini basnda kan birok haberden renmekteyiz.
phesiz popler kltr sadece medya ve internetle
snrl kalmamakta, izgi romanlardan ocuk, genlik
dergilerine, yiyecek, iecek (fast food) kltrnden
alkol, sigara ve uyuturucu bamllna, oyuncaklardan spora ve dine kadar ok geni alanda hayatmza
dair snrlar koymakta ya da yeni imknlar amaktadr.
Dolaysyla popler kltr
rnlerinin
kullanmna dnk
Son zamanlarda, popler kltr konusunda konumann sadece eletireletirilmesi gereken birok noktamek demek olduuna dair bir yanl anlaya dld grlmektedir.
nn olduu bir gerektir. Ancak bu
durum popler kltrn btnyle
Popler kltrn bu elikili zelliine deinme- olumsuz bir olgu olduu anlamna gelmemelidir. Son
mizin nedeni, popler kltr deerlendirmelerinde zamanlarda, popler kltr konusunda konumann
grlen ok byk bir yanlla ya da amaza ya- sadece eletirmek demek olduuna dair bir yanl
znn hemen banda dikkat ekmek, ayn zamanda anlaya dld grlmektedir. Haz ve elence
da bu yanlla dmemeye dnk bir irade beyan- kltrnn yanllklar bir tarafa, yaznn banda verdr. Popler kltr rnlerini yorumlayan almalara diimiz hadisten kan sonuca gre, bu zellikler ayn
bakldnda, nitelikli analizler bir yana, sekinci bir zamanda insann ihtiyalarna da iaret etmekte deil
yaklamla toptan bir olumsuzlama hemen dikkati midir? rnein bir zamanlar anne babalarn -zellikle
ekmektedir. Bu bir adan dorudur. Gerekten de muhafazakr ailelerde- yasaklad ve bir ekilde bepopler kltrn iindeki doyum, haz ve elenceye eniyle okunulan izgi romanlar aracl ile ilk okudnk yn, bireyde duyarszlk ve kaytszlk duygu- ma alkanln edindiini syleyenlerin says hi de
lar ile tketim kltr oluturma ilevi onun dikkat az deildir. Kitle iletiim aralarnn, nceleri sadece
edilmesi ve pedagojik adan eletirilmesi gereken okul, zel ahs ya da kitaplarda bulunan ve herkezelliklerindendir. Bugn kitle iletiim aralar gn- sin kolayca ulaamayaca bilgilere ulalmasndaki
delik hayatmz giderek artan oranda etkilemektedir. katklarn ve bireyin kendi kendini yetitirmesi iin
Gnmzde genlerin gnde ortalama 5-6 saat med- saladklar kolaylklar da burada zikretmek gerekir.
ya ile i ie olduklar dile getirilmektedir.2 phesiz Popler kltr, bireyin geliimine ynelik zararl yanbuna internetin hayatmzdaki yaygnln ve tekno- lar yannda, onu yeni bilgi ve teknolojilerle, stelik
lojinin gelimesi ve klmesi ile mzik ve sinema en- eskisinden daha hzl ve etkili biimde donanmasn

ubat 2009

st stunlarnda, haber ve tartma

salayacak ilevlere de sahiptir.
programlarnnsa nemli konular
Popler kltrdeki bu diyaarasnda yer almaktadr. nceleri
lektik durum din konusunda da
bu tip konular, arlatanlk olarak
geerlidir. Popler kltrle gelen,
gazetelerin i sayfalarnda ve haber
hemen her eyin bir tketim meta
programlarnda polisiye olay olarak
haline gelmesi, bir deer enflasyoverilirken, gnmzde manetlerde
nuna uramas halinden din bilgi
ve olduka geni bir ekilde ilende nasibine deni almaktadr. Din
mektedir. Bu yaygnln, modernliadan belli db ve ilkelerle tedin geirdii krizle, modern insann
ris edilmesi, konuulmas gereken
anlam araylar ile alakas olsa da,
konularn, reyting uruna medyapostmodern yaklamlarn yerel,
da seviye d bir slupla ve hatta
akl kart ve geleneksel olana ramahalle kavgas grnts altnda
betinin yan sra mistik Yeni a
tartld hepimizin malumudur.
akmnn entelektel destei ile de
Bu durum popler kltrn, bilgiyakndan alakas vardr. 3 Ancak din
yi enformasyona dntrp deerini azaltarak poplerletirmesi
ve mnev konularn ilenmesinde
sebebiyle ortaya kmaktadr. Yine
sahih din bilgiye yaslanmadan yapopler kltrn, bilgiyi kiinin taplan almalarn nasl bir tahribata
lep ve beklentilerine gre kullanma sokmas da ayn neden olaca hepimizin malumudur.
balamda deerlendirilmelidir. Bylece akn nitelikte
Sonu olarak bilgi ve teknolojideki ba dndrve kendi anlam dnyas iinde belli bir deere sahip c gelimeler, popler kltrn etki alanlarn da hzla
olan din bilgi, popler kltr iinde basit bir tartma geniletmektedir. Popler kltrn, yaratt sorunlar
konusu ya da basit bir tketim meta haline dntrlmektedir.
Kitle iletiim aralarnn, nceleri sadece okul, zel ahs ya da kitaplarda
Popler kltr ve din ilikisinde
bulunan ve herkesin kolayca ulaamayaca bilgilere ulalmasndaki katdikkatleri ekmek istediimiz dier
klarn ve bireyin kendi kendini yetitirmesi iin saladklar kolaylklar
bir husus, din temalarn medyada
da burada zikretmek gerekir.
nasl sunulduu konusudur. Dinin,
belli bir gelenee yaslanmas sebebiyle gemile balantl tarzda anlalmas doaldr. ve getirdii yeni imkn ve kolaylklarla, hayatmz zeAncak bu durum, dinin tamamen geleneksel bir er- rinde eskisinden daha etkili olaca anlalmaktadr.
evede sunulmasn gerektirmemelidir. Dinin temel nemli olan popler kltre dnk sekinci ve sonu
ilke ve deerlerini, bu gnn kitle iletiim mant ve gelmez eletirilerde bulunmak deil, sebep olduu
formu ierisinde anlatacak almalara ihtiya bugn sorunlarn farkna vararak gidermeye almak, ayn
de geerliini srdrmektedir.
zamanda hayata dair yeni eyler syleyebilmenin ihKitle iletiim aralarnda din temalarn ilenii timallerini aratrmaktr.
konusunda dikkatimizi eken bir dier nokta, TV diziD

P
N
O
T
L
A
R
leri ve sinema filmlerinde mistik ve bysel temalarn
din konularla i ie verilmesidir. Bysel, mistik ve 1- Mevdd, Tefhimul Kurn, nsan Yaynlar, VI: 314 vd.
ezoterik nitelie sahip bir ok popler din konu, kitle 2- . Kzlda, Medya ocuklar, ehir Yaynlar, stanbul 2001, s. 10.
3- Bu konunun sosyolojik ve felsef arka plannn ilendii bir alma iin bkz. M. Arslan, Deiim Sreiletiim aralarnda ska ilenmeye balanmtr. G- cinde Yeni Dindarlk Formlar: Yeni a nanlar rnei, Deerler Eitimi Dergisi, 2006, 4 (11), 7-24.
nmzde hemen her gazete ve dergide artk, bir bur
ve astroloji sayfas ile karlamaktayz. Parapsiik ve
kehanetsel konular dergi kapaklarnda ve gazetelerin

49

Ayasofya Sbyan Mektebi

Nazperver Kalfa Sbyan Mektebi

Sbyan Mektebi Mekan

SIBYAN MEKTEBLER:
DEER ETMNN TARHE
BAKAN YZ
Mefail HIZLI*

ubat 2009

TOPLUMSAL, BREYSEL YA DA ALEV DEERLERN KLTRDEN BAIMSIZ OLMASI

DNLEMEZ. KLTR SE PAYLAILAN DEERLER, SMGELER, NANLAR VE
YAANTILARIN BTNDR. DEERLER, KLTREL BLGDR; KLTRN
ELER ZERNE KURULURLAR.

50

Tarih boyunca toplumlar, deerlerini sonraki nesillere aktarmak iin eitime ok byk nem vermilerdir.
Deerlerden arndrlm ve deerleri barndrmayan bir
eitim anlayndan sz edilemez. ocuklara ve yetimekte olan kuaklara doruyu, yanl ve ortak deerleri
benimsetmek, toplumlarn zen gsterdii konulardan
olduu tartmaszdr.
Toplumsal, bireysel ya da ailev deerlerin kltrden bamsz olmas dnlemez. Kltr ise paylalan
deerler, simgeler, inanlar ve yaantlarn btndr.
Deerler, kltrel bilgidir; kltrn eleri zerine kurulurlar. Toplumdaki bireylerin o deerleri korumasna
veya gz ard etmesine paralel olarak deerler ya zamanla kaybolurlar ya da bir sonraki nesle aktarlarak yllarca
devam ettirilirler. Deerlerin yllarca devam etmesi ve kalc olmas, onlarn insanlarca iselletirilmesine ve genel
kabul grmesine baldr.
Her toplumun kendine zg baz ortak deerleri
olduu gibi btn toplumlar kuatacak evrensel deer-

ler de vardr. Yetikin nesillerin grevi, hem evrensel deerleri zmsemi hem de yaad toplumun ne kan
baz zel deerlerini sahiplenmi kuaklar vcuda getirmek olmaldr. Bu balamda, gemi yzyllarda Osmanl toplumunun, yetimekte olan nesillere din, sosyal ve
kltrel deerlerini aktarmakta bir hayli baarl olduu
sbyan mektepleri zerinde ksaca durmak istiyoruz.
Osmanllar, daha ilk dnemlerden itibaren birok
messesede olduu gibi, eitim-retim konusunda da
dikkat eken bir aba sergilemilerdir. Medreseler, Osmanl Devletinin hemen her ehrinde hatta birok yerleim biriminde, evreyi kltrel ynden zenginletirirken,
bu kurumlarn bir alt basaman oluturan mekteplerde
de belli bir disiplin iinde tedrisat gerekletiriliyordu.
Medreselerde ulalan baarlarn arka plannda, mekteplerde kazanlan temel bilgi, grg ve tecrbenin bulunduu phesizdir.
Kuruluunda itibaren genellikle be-alt yalarndaki
Osmanl ocuklarnn eitim-retim iin gittikleri sbyan

* Prof. Dr., Uluda niversitesi, lahiyat Fakltesi

mekteplerinde eiticilik ve reticilik grevini muallim verilmekteydi. Btn bunlar, mektep ocuklarnn, kendi
stlenmiti. Muallimin yardmcs olarak baz mektepler- evlerinden farkl bir ortama getikleri bu hassas psikolojik devrede, en azndan, fiziksel mekn olarak kendilerini
de halife/kalfa kadrosu da vard.
Mektepler, genellikle ahap ya da kgir olarak iki rahat hissetmelerine zemin hazrlamaktayd.
te yandan, ocuklarn okula yeni balamalar tarih
katl ve kubbeli in edilmekteydi. Mekteplerin fiziksel
yaplarnn genel ev mimarsine benzemesi, zerinde boyunca bir heyecan da srekli beraberinde getirmitir.
durulmas gereken nemli bir husustur. Zira be-alt ya- Bir Osmanl ocuunun hayatnda iz brakan en nemlarndaki ocuklarn mekteplere intikallerinde psikolojik li olaylardan biri, okuluna balad gn cereyan eden
birtakm gelerin arlkl olarak kendini hissettirecei min alay (bed-i besmele cemiyeti) trenidir. min
muhakkaktr. ocukluunun ilk devresinde ev hayatn alaylar, ok renkli din ve mill motiflerle doluydu.
min alay, Osmanllar dneminde yzyllar boyunmadd ve mnev ynyle yakndan teneffs etmi yavrularn, eitim-retim sebebiyle yaadklar evin dn- ca uygulanm ve geleneksel hale gelmi bir merasimdir.
da bir baka mekna devam etme
Genellikle, ocuklarn okula balaocuklara ders verecek kiilerde
zorunluluu, bu ikinci meknn ev
ma heyecanna heyecan katmak ve
lim,
ver
sahibi,
iffetli,
mimarsinde yaptrlmasn zorunlu
evlerinden ayrlp farkl bir fiziksel
mttak, mtedeyyin, iyi ahlk
mekna getikleri bir ortamda moklm olmaldr.
sahibi,
mrebb,
iyiliklere
tivasyonlarn artrmak ve endie ile
Gerekten de mekteplerin birmeyyl, ktlklerden korunan,
korkularn azaltmak iin dzenleou geleneksel ev formunda iki katmtedeyyin
vs.
gibi
vasflarn
nen bu tren, ailelerce son derece
l yaplmakta ve ikinci katta bulunan
aranmas, bilgi ve deerler
nemsenirdi.
kubbeli meknda rencilere ders
eitimi konusundaki yaklam
ortaya koymaktadr.

ubat 2009

Yusuf alar Arivi

51

Yusuf alar Arivi

ler, okula balayacak ocuklarn bu trenden nce Eyp

Sultana gtrr ve birlikte dua ederlerdi.
Okulun yeni rencileri iin dzenlenen bu tren,
sadece okula balayanlar deil, daha sonraki yllarda
talebe olacaklar da bir hayli zendirmekte ve byk bir
okuma arzusu uyandrmaktayd. Ana-babalar da saran
bu heyecann, ocuklarnn eitimi konusunda motive
edici bir unsur tad da aktr. ocuklar mektebe gndermenin zorunluluk kapsamnda
Her toplumun kendine zg baz ortak deerleri olduu gibi btn toplumolmad bir ortamda, bylesi meralar kuatacak evrensel deerler de vardr. Yetikin nesillerin grevi, hem evsimlerin ne kadar anlaml olduu tarrensel deerleri zmsemi hem de yaad toplumun ne kan baz zel
tmaszdr .
deerlerini sahiplenmi kuaklar vcuda getirmek olmaldr.
ocuklara deerler eitiminin
hocas da daha nce okula balayan ocuklar sraya di- verildii en youn ortamlar elbette dersler idi. Bazlarnzer ve bir dzen ierisinde yrmelerini isterdi. ndekiler da kk birtakm deiiklikler olsa dahi, mekteplerde
yksek sesle ve koro halinde ilhiler okurken arkadaki- genel anlamda belli bir mfredat ve ders program takip
ler de beyit aralarnda min derlerdi. Okula balayacak ediliyordu. ocuklara deerler eitiminin verildii pek
ocuklar tek tek evlerinden alnarak bu alaya dhil edilir ok ders olmakla birlikte, Kurn- Kerm, Fkh (ilmihal) ve
ve hep birlikte mektebe varlrd. stanbulda oturan aile- Ahlk (edeb) dersleri, bunun en youn yaand ierikle-

ubat 2009

inde yaad toplumun din, mill, sosyal ve ahlk

deerlerinin retildii; vatan, millet, bayrak, ana-baba,
sevgi, kardelik vb. duygularn etkin bir ekilde aktarld mektepler, ocuklarn kiiliklerinin de olutuu nemli
eitim-retim yuvalaryd.
Okulun ilk gn, ocuklar son derece heyecanlandrrd. O gnn sabah erkence kalklr ve yeni alnan elbiseler byk bir zenle giydirilirdi. te yandan mektep

52

Ayasofya Sbyan Mektebi

1- Sadegl Akbaba-Altun, Eitim Ynetimi ve Deerler, Deerler Eitimi Dergisi, 1/1 Ocak 2003, s.8.
2- zgnl Aksoy, Osmanl Devri stanbul Sbyan Mektepleri zerine Bir nceleme, stanbul 1968, s.150;
Mefail Hzl, Osmanllarda lkretim ve Bursa Sbyan Mektepleri, Bursa 1999, s.36-38.
3- Ali Birinci, Mahalle Mektebine Balama Merasimi ve Mekteb lhileri, II. Milletleraras Trk Folklor
Kongresi: Bildiriler IV, Ankara 1982, s.37-57; Mustafa cal, min Alay, DA, c. III, s. 35.
4- Mefail Hzl, Osmanl Sbyan Mekteplerinde Okutulan Dersler (Klasik Dnem Bursa rnei), Osmanl
Dnyasnda Bilim ve Eitim Milletleraras Kongresi, stanbul, 12-15 ubat 1995, Tebliler, stanbul 2001,
s.109-115.

ubat 2009

re sahipti. Bu dersler hakknda imdi ksaca bilgi verelim.

Sbyan mektepleriyle ilgili bilinen en temel ders,
slm dininin de ana kayna olan Kurn- Kerm idi. Bu
kutsal kitabn retilmesi, mmin velilerce, ocuklar iin
yerine getirdikleri son derece mukaddes bir grev saylrd.
Osmanllarn son dnemlerine kadar uygulanagelen bir metotla, ocuklar Kurann retimine gemeden
nce srasyla elifb ve amme czleriyle Mlk sresi ve dier baz czleri renmek zorundaydlar. Bu dersle amalanan temel hedef, kutsal kitabn, mmkn olabildiince
kurallarna uygun (tecvid) ve tertl zere okunmas idi.
Okumay renen talebelerin indirdikleri hatimler bir
cemiyet ile talandrlmaktayd. Kurn- Kerm derslerinde namaz ve dier ibadetlerde okumak zorunda olduklar sre ve dualar da retilirdi. Ayrca hfz olmak isteyen
rencilerin, hfzn tamamlayncaya kadar mektebe devam etmelerine izin verildii sanlmaktadr.
Ders programlar arasnda Fkh (ilmihal) nemli
bir yer tutmaktayd. Kiinin sadece ibadetlerinin deil,
hayatnn her alann ihtiva eden ve mumelt denilen
uygulamalarn ilkretim seviyesindeki ocuklara retilmesinin faydal olacanda phe yoktur. Hell ve
haram anlaynn en iyi bir biimde retilebilecek,
zmsenebilecek ve zihinlere en net bir ekilde nakedilebilecek an ilkretim devresi olduu dikkate alnrsa, byle bir ders seiminin isabetli olduu sylenebilir.

Gnlk yaamla ilgili temel ilmihal bilgilerinin, ocuklara

bu derste basitletirilerek ve rneklendirilerek verilmeye
alldn dnyoruz.
Mekteplerde ihmal edilmedii anlalan bir ders de
Ahlk (edeb) idi. Kiiliin teekkl ettii bu dnemde
byle bir dersle, ocuklarn slmn yce deerleri dorultusunda ynlendirilmesi, ailesine, topluma ve millete
daha faydal hale getirilmesi amalanmaktayd. htimal ki,
bu derste ayrca mill, mnev ve ahlk deerler zerinde
de durulmakta, toplumun dinden ve gelenekten getirdii deerlerin nasl anlalmas gerektii irdelenmekteydi.
Bu derslerin dnda yine mektep rencilerine verildii anlalan; Hz. demden balayarak son peygamber
Hz. Muhammed (s.a.v)e kadar olan peygamberlerin hayatlarndan kesitler sunulduu Dinler Tarihi, Osmanlca
dilbilgisinin aktarld Sarf-Nahiv, eitim-retim iin
iddetle ihtiya duyulan Yaz (kaligrafi) ve Aritmetik dersleri de vard .
Derslerin ve deerlerin eitiminde en nemli grev
kukusuz muallimlere dmekteydi. Bu konuda ciddi bir
duyarlln olutuu vakfiyelerden anlalmaktadr. ocuklara ders verecek kiilerde lim, ver sahibi, iffetli,
mttak, mtedeyyin, iyi ahlk sahibi, mrebb, iyiliklere
meyyl, ktlklerden korunan, mtedeyyin vs. gibi vasflarn aranmas, bilgi ve deerler eitimi konusundaki
yaklam ortaya koymaktadr.
Ksaca belirtmek gerekirse, Osmanl ocuklarnn
okula gittikleri ilk gnden itibaren deerler eitim sreci
balyordu. Osmanl mektepleri zerinde yaplan almalar, en az drt-be yl sren eitim-retimleri srasnda verilen derslerle de ocuklarn din, sosyal, ahlk ve
kltrel ynden ciddi olarak beslendiklerini, toplumun
ihtiya duyduu ortak deerlerle bezendiklerini ve gelenekleri konusunda titiz davrandklarn gstermektedir.
Bu sebeple sbyan mekteplerinin, Osmanl tarihi boyunca deerler eitimi konusunda ailelerin ve toplumun son
derece gvendikleri kurumlar olarak dikkat ektiini ifade edebiliriz.

53

DN FELSEFES BALAMINDA
DEER
Cafer Sadk Yaran*

DN SADECE DORU NANCI YETERL GRMEM, ONUN ERDEML

DAVRANILARLA TAMAMLANMASINI STEMTR.

ubat 2009

Din Felsefesi, dinin entelektel deerlendirmeye

uygun olan konularna felsefenin yntemleriyle bakmak
ve bylece dinin felsef bir deerlendirmesini yapmaktr. Deer ise nemli bulduumuz, stn tuttuumuz
somut ya da soyut her eydir. Din, felsef, ahlk ve estetik deerler, din felsefesinin daha yakndan ilgilendii
deer kmelerini olutururlar. Din felsefesi balamnda
en nemli deerler, hem dinin hem de felsefenin ortak
olarak vurgulad deerlerdir. Bu yazda nce ortak temel deerler, sonra yaygn kabul gren st deerler, en
sonunda da deerlerle ilgili belli bal tartmalar zerinde durulacaktr.

54

Din, Felsefe ve Din Felsefesinin Ortak Temel Deerleri

Felsefeyi slm dncesine tantan, meruiyet ve
makbuliyetini savunup sevdirmeye alan Kind bata
olmak zere pek ok slm filozofuna gre din ve felsefe zellikle konu ve gaye asndan birok ortak zelli-

e sahiptir. Bu geleneksel bak ana hatlaryla doru bir

perspektifi yanstmaktadr. Onlarn konu ve gaye eksenli
yorumlarnn benzerini biz de deerler asndan yaptmzda benzer bir sonula karlarz. Dinin ve felsefenin ortak olarak vurgulad ve dolaysyla din felsefesi
balamnda byk nem tayan temel deerlerin en
nemlisi saylabilecek drt tanesi unlardr:
1. Doruluk/Hakikat
Dinin nde gelen deerlerinden biri doruluk/
hakikat araydr. Burada doruluk, gndelik yaamda
gerekletirmemiz gereken ahlk anlamdaki doruluktan ziyade doru inan, doru yol, balanacak doru bir
din konusundaki hakikat araydr. Her inan, her yol
ve hatta her din, bal bana bir deer kabul edilmez.
Kurann ifadesiyle yol bir deil ikidir: Biz ona eri ve
doru iki yolu da gstermedik mi? Deer(li) olan bunlarn doru olandr. Onun iin mminler gnde defalarca (Allahm!) Bizi doru yola eritir diye dua ederler.

*Prof. Dr., stanbul niversitesi, lahiyat Fakltesi

Bu talep Bizi nimete erdirdiin kimselerin yoluna eritir talebinden de nce gelir.
Din gibi felsefe iin de doruluk/hakikat en ncelikli deerlerden biridir. Felsefenin onlarca tanm vardr
ve filozoflarn kendileri bile felsefeyi tanmlamaya pek
yanamazlar. Buna ramen, felsefenin klasik ve kkl
tanmlarndan biri, onun, doru kabul ettiimiz temel
inanlarmzla ilgili bir tr hakikat aray olduudur.
Baz septikler, sofistler ve gnmzn kimi postmodernist dnrleri farkl dnse de, felsefe her zaman,
zellikle rasyonel dnmeye ve sorgulamaya dayal
hakikat arayn en nemli ilevlerinden biri olarak grmtr.

ebed saadete ermeleridir. Saadet kavram, dine uzak,

dnyev bir kavram deildir. Bu konuyla ilgili birok
yetten birinde insana hem iyilik hem de ktlk kabiliyeti verildii bildirildikten sonra Kendini artan saadete
ermitir denilmektedir.

2. Erdem/Fazilet
Din ve felsefenin ortak temel deerlerinden bir dieri erdem/fazilettir. Ahlklln iyi ahlk ve kt ahlk
olarak ikiye ayrld yerde, erdem/fazilet, reziletin/erdemsizliin zdd olarak iyi ahlka, iyi huy, karakter ve
eylemlere tekabl etmektedir. Din sadece doru inanc
yeterli grmemi, onun erdemli davranlarla tamamlanmasn istemitir. Kuranda geen pek ok ayette
doru imandan hemen sonra iyi amel sahibi olunmas
gerektii vurgulanmaktadr: nsanlar hsran iindedir.
Ancak inanp yararl i ileyenler bunun dndadr.

1. Allah/Tanr
Allah ve Allah inanc din iin en st deerdir. Kutsal
deerler skalasnn zirvesinde bu inan bulunur. Ayrntlardaki farkllklara ramen Allahn varl ve kemal sfatlaryla muttasfl her dinin esas itibaryla ittifak ettii
hususlarn banda gelmektedir. Dinler iin Allah, varln da deerlerin de niha kaynadr. Nereden geldik?
sorusunun en kesin ve ksa cevab Odur.
Bu durum sadece din iin deil, felsefe iin de byk lde byledir. Filozoflarn ou Tanrya inanan
kiilerdir ve en yaygn olduu sylenebilecek Tanr tasavvuru da dinlerin tasavvuruna en yakn olan teizmdir.
Pascaln ve baz ada felsefecilerin dinin Allah anlay ile filozoflarnn Tanr anlayn birbirinden ok uzak
gstermelerinin ok fazla hakl gerekeleri yoktur. Sonuta hem din hem de felsefenin ana izgisi iin Allah/
Tanr en stn deerdir.

3. Bilgelik/Hikmet
Din ve felsefenin temel ortak deerlerinden biri
de bilgelik/hikmettir. Doru bilgi ve inanlarn erdemli
karakter ve eylemlerle btnletirilmesi ve bu vasflarla
insanlara rneklik edip tler verilmesi konusunda insann eriebilecei kadar yksek bir noktaya erime hali
ve ideali olarak tasvir edilebilecek olan bilgelik, btn
2. Vahiy-Akl
byk dinlerin en fazla nem verounluun grnn,
dii deerlerden biridir. Kuranda
deerlerin
tek kayna olmahikmet hayrla birlikte anlmaktadr:
makla birlikte niha ve temel
Kime hikmet verilmise phesiz
kaynann
dorudan (vahiy)
ona oka hayr verilmitir.
veya dolayl (ftrat, vicdan)
olarak
ilh olduu, bununla bir4. Mutluluk/Saadet
likte deerlerin oluumunda ve
Din ve felsefe arasnda graktarlnda
insan akl ve deneylebilecek ortak temel deerlerden
imlerinin, toplumsal dinamikler
drdncs de mutluluk/saadetve kltrel birikimlerin rolnn
tir. Dinin amac insanlarn sadece
de inkar edilemeyecei eklinde
bu dnyada deil te dnyada da
olduu sylenebilir.

Dinin epistemolojik anlamda en st deeri vahiy ve onunla

balantl kitap ve nbvvet inanlardr. Vahiy bir bilgi kaynadr;
duyular ve akl aan konularda insanlara bilgi verir ve rehberlik eder.
Bununla birlikte vahyin kendisi de
insanlara akllarn ve duyusal bilgi
glerini kullanmalarn fazlasyla
tavsiye eder.
Felsefenin epistemolojik deerlerinin banda da duyular ve

ubat 2009

Din, Felsefe ve Din Felsefesinin Yaygn st Deerleri

Din felsefesi balamnda bu temel deerler daha
baka st deerlerin aratrlmasna, aydnlatlmasna,
tartlmasna ve savunulmasna yol amaktadr. Dinde
ve felsefede yaygn olarak paylalan st deerlerin en
nemlilerinden drt tanesi de unlardr:

55

zellikle akl gelir. Duyular ve akl yceltip baaryla kullanmak din bilgi ve vahyin deerini drmek anlamna
gelmemektedir. Zaten felsefe tarihisi Bryan Mageenin
Felsefenin yksnde dedii gibi Bazlarnn yoksa da
en byk filozoflarn din inanlar vard. Dolaysyla, ncelik ve vurgu fark olmakla birlikte, vahiy ve akl da din
felsefesindeki temel epistemolojik deerlerdendir.
3. Ahlk/Etik
Nasl yaamalyz ki arnalm, kemale erelim ve
birbirimizle bar iinde yaayabilelim? tr sorularn
cevabn din ahlk ve felsef etik vermeye alr. Dinin
inan ve ibadet yannda nc temel boyutunu ahlk
oluturduu gibi felsefenin ontoloji ve epistemoloji yannda nc ana ksmn da aksiyoloji veya etik oluturur. Din de felsefe de ahlk ve ahlk deerleri her
zaman en st dzeyde tutar. Bu konudaki baz tartmal
konulara biraz aada deinilecektir.
4. hiret/lmszlk
Nereye gidiyoruz? sorusu da ok nemli bir inan
deeri ile karlk bulmaktadr. Dinlerin bu soruya verdikleri cevap hiret merkezlidir; ve bu kavram dinler iin
de dindarlar iin de en nemli inan deerlerindendir.
Felsefede ve zellikle din felsefesinde de lmszlk
nemli inan veya tartma alanlarndan biridir. lmek
zereyken etrafnda alayanlar lmszlk olduu iin
fazla zlecek bir ey olmad eklinde yorumlaryla
teskin etmeye alan Sokrates bata olmak zere, pek
ok filozof iin lmszlk de varolusal deerlerin en
nemlilerindendir.

ubat 2009

Din Felsefesinde Deer Merkezli Tartma Alanlar

Din felsefesi, tipik bir felsefe
disiplini olarak deerlerle ilgili pek
ok tartmann yapld ve farkl
grlerin savunulduu bir alandr.
Bu tartmalarn en nemlilerinden
bazlar zetle unlardr:

56

1. Dinin Deerlere Kaynakl ve Katks (Eflatunun Euthyphro

Dilemi)
Din felsefesindeki tartma
alanlarnn banda deerler yahut

ksaca ahlk alan ile genelde dinin, zelde Tanrnn ilikisi meselesi gelir. lk felsef tartma Eflatunun Euthyphro diyalounda yi, znde iyi olduu iin mi Tanr
emretmektedir, yoksa Tanr emrettii iin mi bir ey iyi
olmaktadr? eklinde zetlenebilecek bir konu zerine
yaplr.
Sonuta ounluun grnn, deerlerin tek
kayna olmamakla birlikte niha ve temel kaynann
dorudan (vahiy) veya dolayl (ftrat, vicdan) olarak ilh
olduu, bununla birlikte deerlerin oluumunda ve aktarlnda insan akl ve deneyimlerinin, toplumsal dinamikler ve kltrel birikimlerin rolnn de inkar edilemeyecei eklinde olduu sylenebilir.
2. Deerlerin Tanr nancna ve Dine Katks
(Kantn Ahlk Delili)
Deerler balamnda din felsefesinde tartlan bir
baka konu da deerler veya ahlkn varlnn Tanrnn
varlna delil olup olmaydr. Kant, Allahn varlna
dair ontolojik, kozmolojik dnyada gereklemesini
salayacak bir Tanrya ahlk bilincinden dolay inanmann daha doru olduunu savunmutur. Kantn dnda
baz filozoflar da her insann ftratnda vicdann varln
veya insanlar arasnda grlen yksek deerlerin varln Allahn varlnn delilleri olarak deerlendirmilerdir.

3. Deerleri Seme ve Yapmada zgrlk ve Determinizm

Din ve felsefedeki deer tartmalarnn belki en
eski olanlarndan birinin zgrlk
ve kader eksenli tartmalar olduu
Dinin de felsefenin de insanlara
malumdur. Dinde de felsefede de
hitap eden, onlar yle deil de
her iki gr savunanlarn olduu
byle inanmak ve u ekilde deil
de bu ekilde yaamak konusunda
bir gerektir. Bununla birlikte dinin
ikna etmeye altklar dikkate
de felsefenin de insanlara hitap
alnrsa, her ikisinin de aslnda
eden, onlar yle deil de byle
karlarnda bulduklar ve etkilemeinanmak ve u ekilde deil de bu
ye altklar insanlar belli lde
ekilde yaamak konusunda ikna
zgrce karar verebilen varlklar
etmeye altklar dikkate alnrsa,
olarak kabul ettikleri aka ortaya
her ikisinin de aslnda karlarnda
kar. Nitekim insanlarn tercih
bulduklar ve etkilemeye altklar
zgrl Kuranda u ayette de
insanlar belli lde zgrce karar
aka belirtilir: Semud milletine
verebilen varlklar olarak kabul etdoru yolu gstermitik, ama onlar
tikleri aka ortaya kar. Nitekim
krl, doru yola gitmeye tercih
ettiler (Fusslet, 41: 17)

4. Deerler ve lmszlk likisi

Din felsefesi balamnda deerlerin ele alnd son
bir konu da deerler ve lmszlk arasndaki ilikidir.
lmden sonra hayat ve zellikle cennet-cehennem
inancnn din ahlkn deerini drp drmedii
Bertrand Russell gibi filozoflarn itirazlar balamnda
tartma konusu olmaktadr. Dindarlarn cennet iin
iyilik ettiklerini iddia eden baz kiiler, bunun bencil ve
karc bir tutum olduunu ne srmektedirler. Oysa,
cennet, inananlarn ou iin deerlere uygun yaamann sebebi deil sonucudur. nsanlarn deerlere uygun
davranmalarn salamada nemli bir rol ve ilevi oldu-

u inkar edilemez olmakla birlikte, cehennem korkusu

veya cennet midi mminlerin ahlkllnn tek sebebi
deildir. Gerek mminler iin en byk deer ve en byk mit Allahn honutluudur. Bu husus Kuranda da
aka belirtilmektedir: Allah mmin erkeklere ve mmin kadnlara, temelli kalacaklar, ilerinden rmaklar
akan cennetler, Adn cennetlerinde ho meskenler vaat
etmitir. Allahn honut olmas en gzel eydir.
D

1- Beled, 90/ 10.

2- Fatiha, 1/ 6.
3- Fatiha, 1/ 7.
4- Asr, 103/ 1-3.
5- Bakara, 2/ 269.
6- ems, 91/ 9.
7- Fussilet, 41/ 17.
8- Tevbe, 9/ 72.

ubat 2009

insanlarn tercih zgrl Kuranda u ayette de aka

belirtilir: Semud milletine doru yolu gstermitik, ama
onlar krl, doru yola gitmeye tercih ettiler .

57

DOA

N C
LE S CELOLU
YLE

Betl
akr
ca - D
avut
Mersin
zgl
in
yaya g Silifke kas
Foto
abasn
elmi
raf: E
ve ort
d
stanb
rdem
a
11 o
aokulu
ul n
Derey
c
u
k
iversit
lu
o
nive
r
a
b
ayla
da bit
ir ailen
esi Ps
rsitesi
ir
m
ik
in
nde B
oloji b
i
Boa
1
t
ir
1
.
.
An

il

ocu
zi
l
is
ka
nive i niversitele el Psikoloji d mnden m ra ve Krkla u olarak
rsitesi
dnrelide
o
e
r
in
zun o
ktoras
de
nd
li
yllar
arasn e ziyareti alm, Fulb n yapmt lmutur. AB seyi bitirip
r. T
da
rig
D
r
grev
yapm ABDdeki F etim yesi o ht bursu ile rkiyede H de Illinois

u
a
la
menle
Berkele
tr. 199
cettep
llerton
rak bir
re
e
6
atlye , anne-bab dan bu ya ehrinde Ka sene grev ydeki Kalifo ve
almt
alara v
na Tr
r
liforniy
n
alm
iya
r. 1
kiy
e i
a
makale
ala
si yayn r dzenle adamlarna ede nivers Eyalet niv 980-1996
ersites
mekte
vesind
ite
lanan
yneli
in
d
e
re
b
kiisel geliim sem ir psikolog ir. Doan C k seminerle ncilerine, de
r, kon

celo
geliim
ve e
inerler
retfer
itli
lu
i
kitab
ile Tr sunan ileti topluluklar , krktan fa anslar ve
k insan
a bilim
zla bil
im ps
ik
im
nn d
s
nce olojisi uzma el psikoloji sel
, duyg
e
n
u ve d dr. ok s reay
avran
larn in daki
celer.

lediklerimi retmen renci ilikisi olarak ele alabilirsiniz

ya da imam-cemaat ilikisi olarak da. Drdncs ok temel
bir deer bence adil olmak. Kiinin adil olabilmesi iin iliki ierisinde olan insanlarn btnn grebilmesi lazm ki
herkesin hakkn verebilsin. Beinci deer de "ekip olmak"tr.
Dnrken, konuurken ekip olmak, karar verirken ekip olmak, yaparken ekip olmak ve sonularn paylamnda ekip
olmak. Her birisi konuurken kendi bireysellii ile fikirlerini
ifade edecek ama unun bilincinde olacak; biz bilincinin
temel stunu vardr ben varm ve ben bir insan olarak var
olma hakkna sahibim. Sen varsn bir insan olarak ayn benim gibi ayn haklara sahipsin. Esas en temel olan da, sen ve
ben istesek de istemesek de birbirimize mecburuz. Eer sen
ve ben ayn ortamdaysak senin mutluluun veya mutsuzluun eninde sonunda benim mutluluumu veya mutsuzluumu etkiler. Bunun bilincinde olacaz.
Deerlerin evrensellii hakknda neler sylersiniz?
Israrla zerinde durduum konu iki insann birbirinin
farkna vard anda iletiimin balam olduudur. Sosyal
ortamlarda iletiimsizlik sz konusu deildir. nk iletiim,
mesaj alveriidir. Mesaj nedir? Anlam olan her eydir ve iki
insan birbirinin farkna varnca yapt, yapmad, syledii,
sylemedii her eyin bir anlam vardr.
Bir de insanlarn i dnyas var. Ben bahsettiim birinci
yne "yz" diyorum. brne de "can" diyorum. Birisi hakBaz klt
rlerin g
elenek ve
deiimin
grenekle
e toplum
ri hayatn
u ayak uy
tirir, toplu
d
urabilece
m ve klt
k hale ge
r sarslr
lenir topa
ancak son
rlanr yen
u
n
d
a
id
d
e
e
n
ry
de. Baz
ola devam
gelenek
eder bu sa
ve gren
yesahip ki o
ekler yle
nlarn tem
bir temele
e
li
n
d
celeme, g
eki deerl
zden ge
er, sorun
irme ve
u inelinden a
zebilm
lmtr.
e yetene
ini

kndaki dnceyi gzlerine bakarak anlayabiliriz. Orada

ulamaya alt o itir, o zdr. Bu "yz" yereldir, toplumdan topluma deiir. "Can" ise evrenseldir. O bakmdan deerler sistemi "can" ile ilgilenmeye balad zaman evrensel
deerlere doru ilerlemeye balar. Acaba evrensel deerler
var mdr derseniz ben de diyeceim ki evet insann zyle
ilgili deerler evrenseldir. Can besleyen ortam ayakta tutan

ubat 2009

Deer nedir? Her zaman olumlu manay m ifade

eder ve deer aktarm en salkl ekilde nasl olmaldr?
Deer, esas itibariyle nemli olduuna inanlan ve
davranta yaatlan dnce ve inanlardr. "Davranta yaatlan" kelimesinin altn iziyorum nk baz deerler konuulur ama kiinin davranna baktnz zaman o deerin
yansmadn grrsnz. Bir dnce, bir fikir inan haline
gelip davranta yaatlmaya baland zaman deer haline dnr. Ve bilinli ya da bilinsiz insanlar mutlaka davranlarna deerlerini yanstrlar. Bu yzden deer, srekli
bir pusula gibi insann bilincinde yol gsterir. Ancak kiinin
sahip olduu baz deerlerinin olmas, ille de o insann bilinli, kendine ve topluma yararl bir insan olduu anlamna
gelmez. Ben hayat ve evrenle iliki ierisinde olan insan yaklamlarn balkta topluyorum: Ben bilinci. Bu yaklam
ierisinde kiinin temel varsaym udur: Ben nemliyim ve
btn evren bana hizmet etmek iin var. O nedenle ihtiyacm olan ne ise alr kullanrm ve kimseye de sebep gstermek zorunda deilim. Her eyden nce bu insann hayatn
devam ettirebilmesi iin gce ihtiyac vardr ve bu gcn
peindedir. Ondan dolay "g" temel deerdir. Buna bal
olarak da insan ilikilerini kurarken, ziyaretesine bakarken
tamamyla gler hiyerarisi ierisinde dzenlemeye alr.
Gl bir insan kendinden daha gl bir insan olduu zaman ok rahatlkla sen bilincine geer. Bu kiinin dzenini
kurarken evresine toplad insanlar uyum yapma durumunda olabilmesi iin onlarn da bak tarz sen bilincinde siz bilincinde olmas lazm. Bkemediin eli peceksin
tavr ierisindedir. Onun iin bir insann hayatnda deerler
vardr ve deerler ynetiyor denildii zaman bana hibir
ey sylenmi olmuyor. Hangi deerler olduu nemli. O
deerler nasl bir hayat felsefesini destekliyor? Bu deerler
biz bilinci deerleri dediim deerler ve orada iliki de biz
bilincini ayakta tutacak deerler tavr ierisinde. Bunlardan
be tanesini ok nemli gryorum. Bunlarn ilki iliki ierisinde olduun bireyin kendi olmasna izin verme, bireysellik. Kz utangasa onu utangal ile kabul ediyor. kinci
temel deer, empati. Yani ocuk alad zaman "alama
alanacak bir ey yok!" deil de " ne oldu yavrum aladna
gre alanacak bir ey var, ne oldu?" diyerek onun gzyle
grp onun gzyle anlam vermek. nc temel deer,
ak olmak yani effaflk. Ortama, duruma uygun tavr ierisinde iindekini birince ve ikinci deeri de aklnda tutarak
paylaabilmektir. Yutkunup plk biriktirmemektir. Bu sy-

59

ondan. Sonra da yeniden ina etmeye alyoruz. Hlbuki

ocuk bunlara sahip olarak douyor, gveniyor, inanyor. O
bakmdan evet insanolunun evrensel deerleri vardr.
Her deer, deerli deildir diyebilir miyiz, toplumlarn rettii her deer pozitif anlamda deer tamyor olabilir denilebilir mi?
Deerin inandnz ve yaattnz inanlar, dnceler olduunu syledik ama her deer, deer deildir elbette. Kltr Antropolojisi Profesr Robert Edgerten'in "Hasta
Toplumlar" isimli bir kitab var. ok geni apl bir aratrma
yaptktan sonra yazarn grd u, insanlar gibi toplumlar
da hasta oluyor, bazlar iyileiyor bazlar lp gidiyor. Sorusu
ise, hangi kltrler bunu atlatabiliyor ve yoluna devam edebiliyor, hangi kltrler yok olup gidiyor? Peki vard sonu
ne? Kltrlerin ayakta kalmasna da hayatna devam etmesine de veya yok olmasna da gelenek ve grenekler sebep

ubat 2009

Demokra
tik toplum
da her bir
sorumlulu
bireyin a
k almas,
hsi olarak
resm gre
dernein
vi ne olurs
i kurup ko
a olsun
llarn sv
leceinde
ayp bu to
ki deerl
p
lumun ge
eri koruy
mas lazm
acak giri
.
imleri ya
p-

60

deerler vardr. te bu deerler bana gre evrenseldir ve

biz doutan bu deerleri getiririz. Siz doduunuz zaman
bombo gelmezsiniz dnyaya. Dolaysyla deerler sadece
toplum ve kltr temelli deildir. Eer baz toplumlar bu temel zerinde insan zne ters den deerler gelitirmise,
o insanlarn gelimesi, olabileceinin en iyisi olmas, mutlu
ve mesut olmas mmkn olmuyor.
Evrensel deerler var mdr sorusuna gelince bence
nasl ki bir mee aacnn yetimesi iin belli ortamlar vardr, havas suyu yle olmaldr diyebiliriz. Ben almalarm
neticesinde bu can dediim, z dediim eyin geliebilmesi
iin aile iinde nasl bir ortamn oluturulmas gerektiini az
ok syleyebilirim ve bunlarn evrensel olduunu da iddia
edebilirim. Ve bir dier gzlemim de ocuun doduunda
temel deerlerden bir tanesi olan gven duygusu ile doar, gvenerek domas. ocuk yalan bilmiyor ve ilk yalan
duyduu zaman mthi bir zelzele oluyor. Bana gre ocuk
bu evrensel deerlerle douyor sonra biz bunu alyoruz

oluyor. Ve ikinci sorusu, gelenek ve greneklerin temelinde

yatan deerler ayrmnn neler olduu. Baz kltrlerin gelenek ve grenekleri hayatn deiimine toplumu ayak uydurabilecek hale getirir, toplum ve kltr sarslr ancak sonunda derlenir toparlanr yeniden yola devam eder bu sayede.
Baz gelenek ve grenekler yle bir temele sahip ki onlarn
temelindeki deerler, sorunu inceleme, gzden geirme ve
zebilme yeteneini elinden almtr.
Bu noktadan baktmzda toplumda giderek artan
bir tahammlszlk olduunu gryoruz. Nerede, hangi
balar koptu ve bu balar nasl telafi edilebilir, siz bu konuda ne dnyorsunuz?
Bizim kltrmzde organik olarak yzyllar ierisinde oluturulmu balar var. Farknda bile deiliz. Her eyin
birbiri ile ilikisi vardr, ancak siz onu grmezsiniz. Bu balar en gzel ifade eden, mahalle kltrdr. nsanlar bir ey
yaparken kafalarnn bir tarafnda acaba bizim mahalleli ne
der dncesi vard deil mi? Bakkalmz vard, bir yere gi-

Deerlerin zemin kaybetmesi ile idare mekanizmas arasnda ba kurulabilir mi?

Demokratik toplumda her bir bireyin ahsi olarak
sorumluluk almas, resm grevi ne olursa olsun derneini kurup kollarn svayp bu toplumun geleceindeki deerleri koruyacak giriimleri yapmas lazm. Bu deerleri yayma
bir bilin meselesidir. Mevki makam meselesi deildir. Bundan dolay gc elinde bulunduran insanlar ikna etmek lazm ki bu deerler elden giderse bu toplumun demokratik,
zgr bir toplum olma temeli kaybolur gider. Ben adml
bir projenin peindeyim. Birinci soru Trkiye'ye baktmz
zaman esas itibari ile ne gryoruz? Bunun kitab kt; "M
Gibi Yaamlar". nsanlarn sylemleri ile eylemleri birbirini tutmuyor. kinci soru, peki neden byle oluyor? Cevab: Korku
kltr. Alt bal neden "m gibi yayoruz". nc soru
da peki ne yapalm? Bunun zerinde de almaya baladm,
drt-be yl sonra zannediyorum kitabm kar. Birey olarak
her bir insann yapmas gerekenler var. Ailenin, muhtarn,
hkmetin yapacaklar var. Burada Diyanet'e ok nemli
grevler dmektedir. Ama bence en nemlisi evlenmeden

nce kar-koca olmak ne demek, ana-baba olmak ne demek

konusunda seminer, konferans, video ve kitaplarla eitim
vermek ve sonunda da katlanlar dllendirmek.
Bir yaznzda Amerika ve Trkiye'deki aydn profilini mukayese derken diyorsunuz ki ; Amerika'da insanlarn deer yarglar eitim aldka, okuduka ykselir,
Trkiye'de ise bunun tam tersi gerekleir. Eitimin kiiye
art deer katmas gerekirken lkemizde bu konuda yaanan skntnn sebebi size gre nedir?
Bizim eitim sistemimiz deer odakl deil, bilgi odakl.
Hatta bilgi de deil malmat odakl. Ne kadar ok malmat
yklersen o kadar deerli olursun tavr ierisinde. O nedenle
de hakikaten malmatl ama ii bo. Amerika'da ise anaokulundan itibaren baz deerler var ki, Amerikan vatandal
bilincini veren bir sre iliyor. Bu kii niversiteye ulatnda
artk gerekten aydnlanmaya doru giden bir insanla kar
karya olduunu anlyorsun. Ama eitim almam halkta
Bilinli o
larak ha
ngi dee
farknda
rleri yaa
olarak, M
tacamz
illi Eitim
n
Sorumlu
, Diyanet
Bakanlk
v
e
A
la
il
e
h
d
ep berab
en
mun tem
er alp
eline han
bu toplugi deerl
sunda he
eri koyac
m fikir olm
az kon
amz lazm
u.

buna rastlamayabilirsin. Bu malzemeyi alyor bir eitimden

geiriyor ve bahsettiimiz iyi vatanda haline getiriyor. Din
iin de ayn eyi dnyorum. Bir kii oru tutuyorsa, besmele ekerek iine balyorsa, ben gnlk davranlarnda
deerler sistemini grebilmeliyim.
Diyanet'in deerler konusunda sz sahibi olmas hususunda neler sylersiniz?
Ben unu gryorum diyanet, toplumda din konularn
hangisinin doru hangisinin yanl ya da mevzularn nasl
yorumlanmas gerektii konusunda karar verecek bir merci
olarak grlyor. Sayn Ali Bardakolu'nun gerek bir ilim
insan olduunu dnyorum. Hakikaten toplumun ou
onun gibi dine baksa mthi bir rahatlama ierisine gireceiz sanyorum. Bu sebeple onun daha ok beyanat vermesini istiyorum. Bu bir frsattr.

ubat 2009

derken evinin anahtarn ona brakrdn. Bu balar mahalle

kltrnn bir parasyd. Onun iin yalya nasl muamele
edilir, ocua nasl muamele edilir gibi konularda mahallede bir tavr btnl vard. imdi yle bir byme, ehirleme sreci ierisine girdik ki, mahalleli olma bilincinin
yaamadn tekrar tekrar grmeye baladk. Oysa mahalle
kltr bize retilmedi bunu doal olarak rendik ve yaadk. Hi kimse bu ehirleme sreci ierisinde "bakn byle
deerlerimiz vard bundan dolay biz bu mahalle kltrn
yaatmtk" demedi. imdi bu deerleri bizim kendimizin
renmesi lazm ve doal olarak varolan mahalleyi biz imdi
kendimiz bilinli olarak yaatacaz deme durumunda deiliz, bilmiyoruz nk. Kaybettiimiz zaman farkna vardk "aa
biz neyi kaybetmiiz" dedik. O zaman bireysellikle bencillii
kartrmamamz lazm. Bu ok nemli. Bilinli olarak hangi
deerleri yaatacamzn farknda olarak, Milli Eitim, Diyanet ve Aileden Sorumlu Bakanlkla hep beraber alp bu
toplumun temeline hangi deerleri koyacaz konusunda
hem fikir olmamz lazm. Bir imam, bir mft, bir retmen karsndaki toplulua bu deerlerin neler olduunu ayrntlar ile anlatmaldr. Ben televizyonlarda syleyebilirim ama kii camide hocadan duyduu zaman ok
daha fazla ikna olur. Bunun yeri bakadr. Onun kayna
toplum zerinde daha etkili oluyor.

61

ZBDE- LEM
Hayati HKELEKL*

NSAN HEM VARLIKLAR ARASINDAK ZEL YER VE LEV, HEM DE BLG RETME,
DEERLER VE ANLAMLARI KEFETME, BUNLARDAN SEMLER YAPARAK HAYATINA KATMA YNNDEK BAARISI LE BALI BAINA BR DEERDR.

*Prof. Dr., Uluda niversitesi, lahiyat Fakltesi

ubat 2009

Genel olarak deer, bir eye nem kazandran l- nefhadr.4 nsann varl madd ve ilh, dnyev ve tabiat
dr. Bir varln deerini oluturan ey onun kendine zg tesi unsurlarn bir bileimidir. Kintta yaratlan her ne varyetkinliidir. Bir eyin deerli olup olmamas, yine onun sa, insann varlnda ondan bir para bulunmaktadr.
znde mevcuttur. nsann kendine zg yetkinlii ise, onu
nsan, bedeninde soukluk, scaklk, yalk ve kuruluk
evrendeki dier varlklardan ayran ve kendi varlk yapsn- olmas bakmndan lemin asl unsurlarna, cisim olmas
dan kaynaklanan niteliklerinde sakldr. nsan hem varlklar bakmndan da madenlere benzer. Gda alp beslenmesi
arasndaki zel yeri ve ilevi, hem de bilgi retme, deerleri ve bymesi bakmndan bitkiler gibidir. Ac ve zevk duyve anlamlar kefetme, bunlardan seimler yaparak hayat- mas, kendini savunmas bakmndan hayvanlara benzer.
na katma ynndeki baars ile bal bana bir deerdir.
Hilekrlk ve ktlk yapmas, insanlar aldatp kt yola
Geleneksel felsef anlaya gre iyi, doru ve gzel yani srklemesi bakmndan eytana benzer. Allaha balantm deerler varlkta mevcut olan ve ona bitiik bulunan mas, dua ve ibadet yapmas bakmndan meleklere benzer.
zelliklerdir. nsana den, varla yeni bir deer eklemek Bu lemde ynetim ve etkinlikte bulunmas, kendi dndadeil, onda zaten mevcut olan bu deeri fark etmektir. ki varlklar egemenlii altna almas bakmndan da Yce
Deer, varln zorunluluuna baldr, o halde insana ni- Allahn sfatlaryla donatlm durumdadr.
in ihtiya duyulur? nsan olmasa deerler var olmayacak
Fahreddin Rznin ifadesiyle temel zellikleri bakmnmdr? diye sorulabilir. Yani, insann bu varla katt ey dan yaratlm varlklar drt ksma ayrlr:
nedir? Bu sorulara, nsann buradaki grevi bu zorunlulua
- Kendisinde akl ve hikmet bulunan fakat tabiat ve
ynelmesidir, ya da bunlar kefetmesidir eklinde cevap ehvet bulunmayanlar. Bunlar meleklerdir.
verilmektedir. Baka bir ekilde sylersek, doruluk, adalet
- Kendisinde akl ve hikmet bulunmayan fakat tabiat
ve iyilik, her ne kadar varlkta ikin olsa da, ancak insanla or- ve ehvet olanlardr. Bunlar insann dndaki canl varlklar
taya kar. rade burada, sadece, bu ynelime karar veren bir yani hayvanlardr.
i gtr. Dolaysyla tm deerler insan elinde ortaya kar,
- Kendisinde akl, hikmet, tabiat ve ehvet bulunmainsan eliyle hayata geer. Deer atfettii hatta onu yaratt yanlar. Bunlar bitkilerdir.
iin insan deerlidir. Bylece insan kendi bana bir deer
- Kendisinde akl, hikmet, tabiat ve ehvet bulunanlar.
olduu kadar, tm deerlerin de merkezinde yer alan var- Bu da insandr.
lktr. Fakat bu demek deildir ki mnev deerlerin bizzat
Bu sralamada melekler insana gre daha stn ve
kayna insandr. Aksine o mutlak varlktan ald esaslara mkemmel gzkebilir. Fakat meleklerde hakikat arzusu
dayanarak deerleri oluturur ve gelitirir.
yoktur. Yeni fikirler retme ve yaratclk yetenei onlarda
Deere sahip olmak dolaysyla da bir mnaya sahip yoktur. Meleklerde arzunun meydana gelmesi imknszdr.
olmak, tarih sahnesinde var olmak ve var olmaya aday ol- Oysaki arzu (evk) makam erefli bir makamdr ve beer tamak demektir. nsan ncelikle varlk leminin bir paras, biata bu makam elde etme yetenei verilmitir.5
nemli bir unsurudur. lemdeki her ey insan iin, insann
Deer, insan dncesinde tatmin edilmesi gereken
geliimine ve kendini gerekletirmesine hizmet etmek iin sonsuz bir istek olarak ortaya kar. Bu da hrriyet, aba ve
yaratlmtr.1 nk insann varlk modeli, ilh isim ve sfat- yaratmay gerekli klar. Yce Allah tarafndan varln isimlarn kendisinde yansd en mkemleri kendisine retilen Hz. demin
Yce Allahn insana bir
mel bir rnek durumundadr. Allah,
meleklerle tbi tutulduu snavda onarmaan, ba ve iyilii olarak
demi kendi suretinde yaratt2 anlara stnlk salamas6 da ondaki bu
dnyaya gelen her insan iin
lamndaki hadisinde Hz. Peygamber
gelime yeteneini, tam ve mkemgenel geer doal baz haklar
(s.a.v) bu gerei dile getirmitir.
mel olana ulama arzu ve isteinin bir
vardr. Bunlar, sadece insan
Kurn- Kermin birok yerinde
yansmas olarak deerlendirilebilir.
olmas bakmndan doutan
belirtildii gibi, insan ruh ve bedenBu bilgi onun yksek erefine sunulsahip olunan temel hak ve hrriden oluan bir btndr. nsan bemu bir bedeldir. Yeryznde Allahn
yetler olup genel, kesin, deimez
deninin ana maddesi su ve topraktr.3
hilfet tohumuna sahip olan insann
hak ve hrriyetlerdir. Bunlardan
Ona hayat veren, benlik ve bilin sabenliindeki yksek g, yksek bilgi
yararlanma konusunda insanlar,
hibi bir varlk haline getiren ise ilh
ile birlemitir. Benin yaratclk ve zHz. Peygamber (s.a.v)in ifadesiyle; taran dileri gibi eittirler

63

ubat 2009

64

grlk gibi potansiyel yeteneklerinin fark edilmesi ve onlaBtn bu zellikleri ve stnlkleri dolaysyla insan
rn eyleme dntrlmesi ile birey Allaha yakn olur. By- yeryznde Allahn halifesi9 olarak seilmitir. nsan, dnlece Allahn yaratklar iinde yalnz insan, Rabbinin yaratc yadaki ileri Allah adna yrten ve yneten bir vekildir.
hayatna bilinli bir ekilde katlabilmektedir.7
Onun adna tasarrufta bulunma ve yeryznde hkmetme
nsann bilgisi, zihni, uuru, ruhu daima gelimek, ge- grev ve yetkisiyle donatlmtr. Yeryznde insann mutnilemek, derinlemek, bymek ister. Yaay, tecrbe ve lak bir saygnl vardr. Kendisine verilen bu ok yce ve
anlay bakmndan gelimeyen kimse donmu, kalpla- ayn zamanda sorumluluu ok byk olan grevi yerine
m, duraanlam dolaysyla kendi asl boyutlarna ulaa- getirebilmesi iin btn glerini salkl ve dengeli olarak
mam kimsedir. Peygamber Efendimizin ki gn birbiri- gelitirmesi ve Allahla ibirlii ierisinde almas gerekne eit olan zarardadr hadisini burada hatrlamak gerekir. mektedir. Bu durum takv terimi ile ifade edilir.
nk hayatn asl gayesi aknlk tr.8 Aknlk hem kendi
Yce Allahn insana bir armaan, ba ve iyilii olarak
kendini ama hem de bir Akn varla ulama abas an- dnyaya gelen her insan iin genel geer doal baz haklar
lamndadr. Bylece deerleri erdem haline dntrmek- vardr. Bunlar, sadece insan olmas bakmndan doutan
le, insanlk deerini olutururuz. Bu da insan meleklerden sahip olunan temel hak ve hrriyetler olup genel, kesin,
daha yce bir makama yerletirdeimez hak ve hrriyetlerdir. BunlarAkl ve onun fonksiyonu
mektedir. Burada eyh Galipin ok
dan yararlanma konusunda insanlar, Hz.
olan dnme, insan teki
nl dizesini hatrlamak gerekir:
Peygamber (s.a.v)in ifadesiyle; taran
canllardan ayran ve stn
dileri gibi eittirler10.
Hoa bak ztna kim zbde-i
klan en nemli bir yetenektir.
lemsin sen
slma gre, ana rahminde canKiinin gerek insanlk seviyesine
Merdm-i dide-i ekvn olan
lanan ve dnyaya gelen her insan tabi
ulaabilmesi, akl yeteneklerini
demsin sen
olarak yaama ve varln srdrme
hr olarak ve tam bir kapasiteyle
kullanabilmesine baldr.

aykrdr.

ubat 2009

hakkna sahiptir. Hayat, Yce Allahn insana ltfettii en olduu kadar, din bir grevdir. slm, cinsler aras sevgi ve
byk armaandr. Bakasnn hayat hakk zerinde olduu saygy yok ederek nefret ve dmanlklara yol aacak, kii
gibi, kiinin kendi hayat zerinde de diledii gibi tasarrufta ve toplum saln bozacak babo cinsel zevk dknlbulunma yetkisi yoktur. Asl olan, Allahn bir emaneti olan n, aile d serbest beraberlikleri, doal olmayan sapk
can korumak, gzetmek ve devam ettirmektir. Bu bakm- cinsel ynelimleri yasaklayarak, bu hakk gvence altna
dan slm, haksz yere adam ldrmek gibi, kendi canna almak istemitir.
Sz edilen yukardaki hak ve hrriyetlerin kullanlkymay, intihar etmeyi de ho karlamaz ve yasaklar.
nsann yaratlnda mal, mlk ve servet edinmeye y- masndan asl maksat, insann yksek ve saygn kiiliinin
nelik gl eilimlerin bulunduu Kurn- Kermin birok ortaya kmas ve korunmasdr. nsanlk eref ve haysiyetiyerinde belirtilmitir.11 Mal koruma, insanlara zel mlkiyet ni koruma hakk, insann deeri ile dorudan ilgilidir. Her
hakk tanmakla salanr. slm, insann bu kkl arzusu- insan, insan olmak bakmndan tabi olarak saygya layktr.
nu gereki bir ekilde deerlendirir ve herkese mal-mlk Bundan dolay, insann madd varl gibi, mnev varln,
sahibi olma hakk tanr. Kii kendi mal zerinde harama kiilik ve benliini kltecek, namus, eref ve haysiyetine
dmeden istedii gibi tasarrufta bulunma hakkna sahip- zarar verecek tm davranlar slm d kabul edilir. nsantir. Hrszlk, gasp, tefecilik, yolsuzluk, hile vb. kiilerin rzas lara hibir ekilde eziyet ve ikence yaplamayaca gibi,
dnda, zor ve haksz bir yolla mal edinme nemli yasaklar aalanp alaya da alnamaz. Kiileri arkasndan ekitirme,
iftira, dedikodu, kt zan, hakaret, kouculuk, kt lakaplar
arsnda yer alr.
Akl ve onun fonksiyonu olan dnme, insan teki takma gibi davranlar ktlenmi ve gzel ahlka aykr kacanllardan ayran ve stn klan en nemli bir yetenektir. bul edilmitir.
Yazmz Muhammed kblin u dizeleriyle tamamlaKiinin gerek insanlk seviyesine ulaabilmesi, akl yeteneklerini hr olarak ve tam bir kapasiteyle kullanabilmesi- m olalm:
nsann makam semadan yksektir
ne baldr. Akl koruma, bilgi elde etme, dnce ve ifade
Terbiyenin asl insana hrmet gstermektir.
hrriyeti ile salanr. Bu yzden bilginin her tr slmda
(Cvidnme)
deerli grlr ve tevik edilir. nsann bu yndeki etkin Ey insan ne yer ne de gk iinsin
liini kstlayan ya da engelleyen yaklamlar ilh kanuna
Kint senin iindir, sen kint iin deilsin.
aykrdr. slm medeniyeti bnyesinde din ya da dnyev
(Bl- Cibrl: Cebrilin Kanad)
ok sayda bilim dalnn, dnce okullarnn gelimesi an Btn bu varln kalbi senden baka kimse deild
cak bu hrriyet ortamnda varlk bulmutur.
Nian olmayan Hakkn nian senden baka kimse
nsann deeri, kendi hr tercihleri ile ortaya kar.
deildir
Hi kimse inanma ya da inkr etmeye zorlanamaz. man,
Hayat yolunda daha pervasz adm at
gnln ve vicdann kararna baldr. Bu nedenle slm, din
Bu cihan fezasnda senden baka kimse yoktur.
adna vicdanlara bask yaplmasna izin vermemitir. slm
(Peym- Merik: arktan Haber)
anlaynda hi kimsenin tekinin iman zerinde belirleyici
yetki ve otoritesi yoktur.
D

P
N
O
T
L
A
R
Cinsellik insan hayatnn doal ve ayrlmaz bir boyutu- 1- Bakara, 2/ 29.
dur. Kadn ve erkein aile ortamndaki ortak cinsel etkinlii 2- Buhr, stizn, 1; Mslim, Birr, 115.
3- l-i mran, 3/ 59, Enm, 6/ 2.
sonucu ocuklarn dnyaya gelmesi daha sonraki neslin, 4- Hicr, 15/ 29, Sad, 38/ 72.
sonuta toplum hayatnn devam iin kanlmazdr. Nesli 5- Fahrettin er-Rzi, en-Nefs ver-Ruh, slmbad 1388/1968, s. 3-6.
6- Bakara, 2/ 30.
koruma, ancak salkl bir reme etAkl koruma, bilgi elde etme,
7- Muhammad Ikbal, The Reconstruction of Religious Thought
kinliine baldr. Kadn ve erkein
in Islam, Lahore 1944, s.72.
dnce ve ifade hrriyeti ile
8- Bkz. Abraham Maslow, Bir Metamotivasyon Kuram Deerkurduklar beraberlikle ortaya kan
salanr. Bu yzden bilginin her
Yaamn Biyolojik Kkeni, Roger N. Walsh-Frances Vaughan
aile hayatnn temel fonksiyonlarn(ed.), Ego tesi, ev.: Halil Eki, nsan Yaynlar, stanbul 2001,
tr slmda deerli grlr ve
s. 163 vd.
dan birisi, phesiz neslin devamn
tevik edilir. nsann bu yndeki
9- Bakara, 2/ 30.
salamaktr. Bu hak ve grevin yerine
10- Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 411.
etkinliini kstlayan ya da en11- l-i mran, 3/ 14.
getirilmesi toplumsal bir zorunluluk gelleyen yaklamlar ilh kanuna

65

Halit mer Camc

OCUKLARI MEDYA KARISINDA

YALNIZ BIRAKMAYIN
Erkan YAMAN*

*Yrd. Do., Sakarya niversitesi, Eitim Fakltesi

ubat 2009

Deer, bir ulusun sahip olduu sosyal, kltrel, ekono- gerek sanrlar. Hatta ok kk ocuklar, ekrandaki insanlarn
mik ve bilimsel deerlerini kapsayan madd ve mnev ge- hayal ve grnt deil televizyon kutusu iine girmi gerek
lerin btn olarak tanmlanmaktadr. Deer, ayn zamanda insanlar olduuna inanrlar. ocuklar grdklerine yknr,
deerlendirmeler yapandan bamsz bir ide
Spermen gibi umaya abalar, kavga sahnelerini arolarak dnlemez. Nitekim hangi
kadalar zerinde denemeye kalkrlar.6 oada ve hangi kltr evresinde
cuklar, aktif bir tutum iinde olmadan aldklar
yaarsa yaasn, insan kendini debilgileri kendi iinde deerlendirip szmeden
erler dnyas iinde in eder.1
baka bir ekran bana gemektedir.7 Modern
rnein, deerlerin yaratlmas
medya aralarnn ve zellikle de televizyonun
ayn zamanda kiiliin yaratlgcn hi kimse inkr edemez. Televizyon,
mas demektir. Deerler genibireylerin simgesel evrelerine hkmetmede
ledike kii byr, kiilik gelitikok etkin bir gce sahiptir.8
2
e de deer aksiyonu geniler.
Bir almada, medyadaki
Gnmzde
ocuklar
ocuk istismarnn ocuun hedaha dnyaya geldikleri andan
def kitle arasnda tartmasz ve
itibaren, eitli endstrilerin ykorunmasz olarak yer almas ve
kn zerinde tamak zorunda
haberlerin, her ocuktan biri
braklmtr. eitli markalara
iin korkutucu olarak alglanbalanma daha bu aamada bamas, ierdii iddetin varln
latlmaktadr. Bylelikle medya tarafnkavramalarndan gelmektedir.
dan srekli neriler yadrlan aile yeleri, tketim kltrnn ocuk, ierii olum- suz mesajlarla yorulmu, (sava-lm,
basksyla asl kimliklerinden tketen kimliine ekilmitir.3
kaza-lm) gerek dnyann yansmas olarak verilen haTelevizyon, 20. yzyln en byk bulularndan biri, ile- berlerin iddet rgsnden korkuya kaplmaktadr.9 Bu gibi
tiim, eitim ve elence alanlarnda ortaya kan en byk durumlar aslnda ocuklarn deer alglarn ekillendirmeye
devrimdir. u saylar, televizyonun ynlar ne lde etkisine de zemin hazrlayabilmektedir. rnein medyann, iddeti en
aldnn en ak kantdr: ABDde 18 yana gelinceye dek bir azndan iddetin kanksanmasna -duyarszlamaya- yol atrenci 12.000 saatini okulda, 15.000 saatini televizyon kar- sylenebilir.10 Duyarszlama dnda deer farkllamasna
snda geirmektedir. Bir Amerikal ocuk gnde ortalama 3 bir rnek verecek olursak, bugn televizyonlarda gsterilen
saat, Japon ocuu 5-6 saat televizyon izlemektedir.4 Televiz- yabanc filmlerden bir ksmnda Hristiyan ve Musev din moyon tesini, ocuk merkezli baz yaklamlar etrafnda dn- tiflerinin younlukta olduunu syleyebiliriz. zellikle Hristimeye alalm: ocuk hibir nbilgi edinmeden iki- yatan yanln din kutsallar, dua gibi yinler, sempatik gsterilirken,
itibaren kendisini televizyon karsnda bulmaktadr. Bakmak- kendi inan deerlerimiz gz ard edilmektedir. Hafta ii yata, dinlemekte ve imgelerin akna kendini kaptrmaktadr. ynlanan diziler yoluyla, kltrmzn temel koruyucu ve taTelevizyonun gsterdii her eye bakan ocuk, seme yapa- ycs olan aile yapmz zlmeye gtrecek olduka farkl
mamaktadr. Yetikinlerin hazrlayp denetledii ierii, tele- bir yaam tarznn zendirildii grlmektedir. Bu karakterlevizyon ocua aktarmaktadr. Merakl olan ocuk, nelerden rin genel zellii; bolca tketmek, kar cinsten arkada edinkukulanacan ve neleri ayklamas gerektii bilincinden yok- mek ve istedikleri her eyi yapabilmektir.11Bu duruma baka
sundur. Yetikinlerin hkmettii bilgiyi
bir rnek reklamlardan verebiliriz. rde denetleyemez. ocuklar neyi, nasl
nein reklamlar vastasyla, ocuklarn
Modern
medya
aralarnn
ve
ve niin seyredeceklerini bilemeden,
evrelerinde olup bitenleri anlamlanzellikle de televizyonun gcn
kararn kendileri veremeden televizdrmaya ve sosyallemelerine yardmc
5
hi
kimse
inkr
edemez.
Teleyon seyircisi olurlar. ocuklar gerekle
olabildikleri gibi reklamlarda grd
vizyon, bireylerin simgesel
gerek olmayan ayrt etmekte glk
her eyi isteyerek tketim toplumunun
evrelerine
hkmetmede
ok
ekerler. Gzleri nnde olup bitenin,
bir ferdi olma ve toplumsal deerlerde
etkin bir gce sahiptir.
bir oyun veya temsil olduunu bilmez,
yozlama gibi olumsuz etkiler de ya-

67

ubat 2009

izgi: Hasan Aycn

68

her be medya mensubunun drd, aile dizisi olarak rabet

gren dizilerin aslnda aile hayatn olumsuz ynde etkilediini ifade etmektedir.16
Bu balamda iyi insan olabilme, evreye gven vererek etkileyebilmede abartl rollerden kanarak unutulmaz
etkinliklerle, iz brakan davranlar ve kiilikler sergilemede
deerler eitiminin17 nemi ortaya kmaktadr. Ayrca medyaya den bir grev olarak mutlu sonlar izlemek istiyorsak
bugnn mutlu senaryolarn sorumluluk bilinciyle yazmamz gerekmektedir.18
ocuun geliim zellikleri ve deerler sistemi gz nne alndnda televizyonun denetimli olarak seyrettirilmesinin olumlu, rasgele seyrettirilmesinin ise birok olumsuz
etkileri olduu gzden karlmamal ve asla kmsenmemelidir. zellikle de ebeveynler televizyon seyretme konusunda ocua iyi bir model olmaldr. Anne-babalar ocuklarn televizyon karsnda yalnz balarna brakmamal onlarla
birlikte gerekli -sevgi temelli- vakit geirmelidirler. Bu durum
ayn zamanda ocuklaryla aralarndaki duygusal ban gcn de artracaktr.
D

1- H. Poyraz, Deerlerin Kuruluu ve Yaps, Deerler ve Eitimi Uluslararas Sempozyumu, Deerler Eitimi Merkezi Yaynlar, stanbul 2007.
2- N. Avc, Dn Anaforunda Bir Adam: Hilmi Ziya lken, Deerler Eitimi Merkezi Yaynlar,
stanbul 2005.
3- N. nr, Modernleme Srecinde Okul, Aile ve Medya Kavanda Toplumsal Deerler, Deerler ve Eitimi Uluslararas Sempozyumu, Deerler Eitimi Merkezi Yaynlar, stanbul 2007.
4- A. Yrkolu, Deien Toplumda Aile ve ocuk, zgr Yaynlar, stanbul 2000.
5- M. R. irin, Televizyon, ocuk ve Aile, z Yaynclk, stanbul 1999.
6- Yrkolu, age., s. 99.
7- M. Serpemen, ocuk Eitimi ve renme Srecinde Bedensel ve Tensel Alglama, Trk Psikoloji Blteni 1998,, 4, 9, s. 97.
8- A. Arslan, Medyann Birey, Toplum ve Kltr zerine Etkileri, Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi.
9- N. Rigel, Medyada ocuk stismar, I. stanbul ocuk Kurultay stanbul ocuk Raporu, stanbul
ocuklar Vakf Yaynlar, stanbul 2000, s. 580.
10- K. Grmez; B. Bayat; . Sezal; E. Gka; R. Kse; Y. Z. zcan; D. Kutlugn; M. Sarmeeli; K. Kentli;
D. Cavcav, Aile inde ve Toplumsal Alanda iddet, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar
Bilim Serisi 113, Ankara 1998, s. 240.
11- Y. Kaplan, Enformatik Devrim Efsanesi, Rey Yaynclk, stanbul 1991, s. 52.
12- . Da; F. ktem; M. K. Yazc; G. Gven; M. Rezaki; N. . Demir; . zer; A. zer; M. Tunel,
Televizyon Programlarndaki iddet eriinin, Mstehcenliin ve Mahremiyet hlallerinin zleyicilerin Ruh Sal zerindeki Olumsuz Etkileri, Radyo ve Televizyon st Kuruluna (RTK) sunulan
zel alma Grubu Sonu Raporu.
13- K. nal, Trk Medyasnda Egemen ocukluk mgesi, Sivil Toplum, 2006, 16, 7-19.
14- A. Wernick, Promosyon Kltr-Reklam, deoloji ve Sembolik Anlatm, ev.: O. Aknhay, Bilim
ve Sanat Yaynlar, Ankara 1996.
15- H. E. ztrk, ocuk ve Televizyon, Beyan Yaynlar, stanbul 2002, s. 261.
16- Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl, Medya Profesyonellerinin ve
Medyann Aile Algs, Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara
2007.
17- A. alayan, Ahlk Pusulas Ahlk ve Deerler Eitimi, Deerler Eitimi Merkezi Yaynlar,
stanbul 2005, s. 91.
18- F. . Belligk, Medyann Aile Kurumu Asndan Eletirel Okumas: Biz Evleniyoruz Program rnei, Aile ve Toplum Dergisi 2004, 7,2.

ubat 2009

pabilmektedir. Deerlerdeki sapma, kiisel bakm rnleri ve

zellikle de kadn bakm rnlerindeki reklamlarda younluk
kazanmaktadr.
Trkiye Psikiyatri Dernei yapt bir deerlendirmede
u satrlara yer vermitir12: ...Televizyonun izleyenlere davran
kalplar oluturucu etkisi, toplumda baz davranlarn yaygnlamasna yol aabilmektedir. Bu durumun, iddet ieren
programlarn ocuklarn da televizyon izleyebildii saatlerde
yaymlanmasyla, ocuklar zerinde daha da zararl etkilere
yol aaca kolayca anlalabilir. Ayn ekilde, youn cinsel iliki sahneleri ieren programlar ocuklarn izlemesiyle doacak zarar da tahmin edilebilir. Bu balamda, iddet ve youn
cinsel iliki ieren programlarn, ncelikle ocuklar olmak zere, izleyiciler zerinde olumsuz etkileri olduu kansndayz..
Dier yandan Trk medyasnn egemen ocukluk imgesini kurduu yaynlarnda ocuklardan, eskinin sosyal deerlerini ap yerine yeninin bireysel deerlerini koymalar daha
ok beklenmektedir. Orta snflarn hayatna girmesi istenilen
ve byk lde st snflarn kolaylkla gerekletirebildii bir
hayatn eitli ileri grnmleri (lks, rekabet, bol kazan,
bireycilik, kresel ilikiler, marka, cin fikirlilik gibi), ocuklar
ile ve zerinden medyatik yapmlarda bir norm olarak kabul
ettirilmeye allmaktadr.13
Wernicke gre14, aile bir retim merkezi olmaktan ziyade bir tketim merkezine dntrlmesi, tutumlulua kar
yaklam tamamen deimesi, nceliin modern ve gen olmaya kaydrlmas bir mecburiyetti. Mterilerin bylece tketici haline gelmelerine yardmc olmak iin reklamlar, dorudan, kentlemenin ve evin teknolojik-ekonomik bakmdan
cidd bir dnm geirmesinin ev cephesinde yol aaca
kltrel kargaaya hitap etmeliydi. Nitekim bir aratrmada15
ocuklarn % 28inin televizyondan rendikleri ile ailesinden
rendikleri arasnda bir atma yaadklar tespit edilmitir.
Bu atmalar srasyla din, ahlk ve kltrel konularda olmaktadr.
stanbulda ulusal yayn yapan medya kurulular arasnda yrtlen aratrma sonularna gre, medya mensuplarnn % 70i medyann aile yapsna zararl olduunu dnmektedir. Fakat yine ayn orandaki katlmc, medyann aile
yapsn korumak gibi bir grevinin olmadn dile getirmektedir. Medya mensuplarna gre televizyon, iletiim aralar
arasnda en etkili olandr. Ayrca onlara gre televizyonda
yanstlan, topluma rnek olarak gsterilen aile modelleri ile
toplumdaki aile modelleri birbiriyle rtmemektedir. Bu erevede televizyon dizilerinin ailelere etkileri sorulduunda

69

ubat 2009

Yusuf alar Arivi

70

OCUKLUUMUZ
Sezai Karako*
Annemin bana rettii ilk kelime
Allah, ahdamarmdan yakn bana benim iimde
Annem bana gl yle retti
Gl, Onun, O sonsuz iyilik gneinin teriydi
Annem gizli gizli alard dilinde Yunus
Aalar alard, gk koyulard, gne ve ay mahpus
Babamn uzun k geceleri hazrlad cenklerde
Binmi gelirdi Ali bir krata
Ali ve at, gelip kurtarrd bizi daraacndan
Asyada, Afrikada, gemite gelecekte
Biz o atn tozuna kapanr alardk
Gne kaard, ay derdi, yldzlar byrd
ocuklarla oynarken paylaamazdk Ali roln
Ali gnein doduu yerden batt yere kadar kahraman
Ali olmaktan bir sedef her ocukta
Babam lmbann nda okurdu
Kaleler kuatrdk, bir mmin lse alardk
Fetihlerde bayram yapardk
slm bir sevinti kaplard iimizi
Peygamberin gnmzde kk sahabileri biz ocuklardk
Bediri, Hayberi, Mekkeyi zlerdik, sabaha kadar uyumazdk
Mekkenin derin kuyulardan iniltisi gelirdi

imdi hi birinden eser yok

Gitti o geceler o cenk kitaplar
Dald kalelerin nndeki askerler
ocukluk gzn dklen yapraklar gibi

* ocukluumuz (1960) S.97-98 GN DOMADAN, Dirili Yaynlar 2000

ubat 2009

Kediler mangaln altnda uyurdu

Biz kllenmi ekmekler yerdik raz
nanm adamlarn vncyle
Sabrla beklerdik geceleri

71

P
P
por

tre

NURETTN TOPU VE
SLM AHLKI
Hseyin KARAMAN*

ubat 2009

ALTMI ALTI YILLIK MRNDE HER TRL GSTERN DIINDA BR HAYAT

SRM OLAN NURETTN TOPU, RESM GRLERN, BYK KALABALIKLARIN
KABULNE YASLANMA GAYRETLERNE DMEDEN, SON NEFESNE KADAR
KENDN YETTRMEYE ALIMI VE MLLETNN MESELELERYLE URAMITIR.
MRN HER AN BYK MAHKEMENN HUZURUNDAYMIASINA HESAP
VERMEYE HAZIR BR EKLDE, HBR OTORTENN TESRNDE KALMADAN,
MCADELEC, EYVALLAH ETMEYEN, REALTEYE UYMAK YERNE KEND
REALTELERN HAYATINDA YAAYAN BR NSAN OLARAK GERMTR.

72

Milletimizin son dnemde yetitirmi olduu en

nemli fikir ve aksiyon adamlarndan birisi olan Nurettin Topu, 1909 ylnda stanbulda dodu. Baba tarafndan Erzurumlu olan Topu, lise tahsilini stanbul Erkek
Lisesinde tamamlad (1928). Ayn yl kendi imknlaryla
girdii Avrupa imtihanlarn kazanarak Fransaya gitti
(1928).
1928-1934 yllar arasnda Fransada kalan Topu,
Sorbonne niversitesinde lisans eitimi ve doktora almas yapt. Doktora almas Confirmisme et Revol-

te/syan Ahlk1 ismindedir. Bylece o, hem Sorbonne

niversitesinde doktora yapan ilk Trk renci, hem de
Trkiyede ahlk alannda doktora yapan ilk kii oldu.2
Trkiyeye dndkten sonra (1935) Galatasaray Lisesinde
retmenlie balad. Ayn yl Erzurum Kongresinin gl isimlerinden olan aile dostlar Hseyin Avni Ulan kz
Fethiye Hanmla evlendi. Fakat bu evlilii ksa srmtr.
Galatasaray Lisesi mdrnn Haziran imtihanlarnda gemesini istedii rencilerin bir ksmnn kalmas

*Do. Dr., Rize niversitesi, lahiyat Fakltesi

ubat 2009

zerine stanbuldan zmire tayin/srgn edildi. zmirde felsefe derslerine girdi. Fakat o, mam Hatip Lisesinde
Trk dnce tarihinde nemli bir yeri olan Fikir ve girdii derslerin cretini almas gerekirken almad. mam
Sanatta Hareket Dergisini karmaya balad (1939). Bu Hatip Lisesi mdr Mahir z, Nurettin Topuya bu davdergideki tek parti ynetimini eletiren algclar isim- rannn sebebini sorduunda Topu ile aralarnda yle
li yazsndan dolay Denizliye srgn edildi. Bylece o, bir konuma gemitir:
Topu: Hoca! Buras din mektebi, ben buraya ibayeni balam olduu retmenlik mesleinde ikinci kez
srgn edilmi oldu. Buna ramen Topu, dncelerinin det iin geliyorum, ibadetten para alnr m?
Mahir z: Ne yapyorsun Nurettin Bey, sen devletten
arkasndaki tavizsiz ve kararl duruundan, mcadelesinden hibir zaman vazgememitir.
Ahlk, insan hareketlerinin metafiziidir. Prensipleri ister dine isterse de
Bu yllar Nurettin Topunun kabaka bir eye dayansn her ahlk bir kymetler sistemine bal olup metafasnda baz sorularn olutuu, i
fizik karakterini buradan almaktadr. Ahlkn ilke ve prensipleri din kuatmalarn yaand dnemlerdir.
rallara dayanr.
Kafasndaki problemleri giderme
araynda iken arkadalar vastasyla Onu tanmasay- zengin misin? htiyacn yoksa sen alma, okulda bu kadar
dm Peygamberi anlayamazdm dedii Nak tarikatnn fakir renci var. Sen bordroyu imzala, ben o paray alr,
eyhlerinden Abdlaziz Bekkine ile tant ve ona intisap fakir ocuklara datrm.
Topu: Ben o imzay attktan sonra paray kabul
etti. Abdlaziz Efendi, Topunun yaamnda ve dncelerinin ekillenmesinde nemli bir yere sahiptir. Bu etmi olurum. O zaman almm veya datmm fark
olaydan sonra yava yava phelerinden kurtulan Top- etmez. Din grevi hasb olmaldr. Burada yetienler din
u, mam Hatip Liselerinin kurulmas almalarnda Ce- adam olacaklar. Ben hasb olmalym ki, onlar da hasb
lal Hocayla birlikte faal olarak grev ald, hatta stanbul olsunlar.
Lisesinde retmenken stanbul mam Hatip Lisesinde
Denizliden sonra stanbula tayin edilen Nurettin

73

ubat 2009

Topu, burada 1974 ylnda emekli oluncaya kadar Haydarpaa Lisesi, Vefa Lisesi, Robert Koleji, stanbul Lisesi
ve stanbul mam Hatip Lisesinde retmenlik yapt.
Siyas kurulu ve hareketlere yaknlk duymamasna ramen, 27 Mays olayndan sonra, Adalet Partisinin
kurulup organize edilmesi iin alt. Hatta youn srarlar zerine 1961 seimlerinde Adalet Partisinden Konya
aday oldu. Konyaya gidip propaganda almas dahi
yapmayan Topu seilemedi. Seilemediine de sevindi.
nk onun amac seilip milletvekili olmak deil, siyasetten uzaklaan insanlar tekrar siyasete tevik etmekti.
Nurettin Topu, Bergsondan hareketle hazrlam
olduu Sezgiciliin Deeri3 isimli almasyla doent olmu ve iki yl stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde
Prof. Dr. Hilmi Ziya lkenin krssnde eylemsiz doentlik yapm olmasna ramen kendisine fakltede kadro
verilmemi, eitli entrikalarla niversiteye girmesi engellenmitir.

74

Komnizme Kar Mcadele ve slm gibi dergiler ile Son

Havadis, Sz ve Akam gazetelerinde yazlar yazm olan
Topu, syan Ahlk, Ahlk Nizam, Yarnki Trkiye, slm
ve nsan, Mevln ve Tasavvuf, radenin Davas, Devlet ve
Demokrasi, Mehmet Akif, Var Olmak, Trkiyenin Maarif
Davas, Kltr ve Medeniyet, Byk Fetih gibi yirmiden
fazla kitap yazmtr.
Altm alt yllk mrnde her trl gsteriin dnda bir hayat srm olan Nurettin Topu, resm grlerin, byk kalabalklarn kabulne yaslanma gayretlerine dmeden, son nefesine kadar kendini yetitirmeye
alm ve milletinin meseleleriyle uramtr. mrn
her an byk mahkemenin huzurundaymasna hesap
vermeye hazr bir ekilde, hibir otoritenin tesirinde kalmadan, mcadeleci, eyvallah etmeyen, realiteye uymak
yerine kendi realitelerini hayatnda yaayan bir insan olarak geirmitir.
Nurettin Topunun btn davas slm ahlkna
dayanan bir cemiyet dzeni kurmakt. Ona gre lemde ahlktan daha
Din ile ahlk birbirinden ayrlamaz. Dini ahlktan veya ahlk dinden ayrgzel ve daha gerek bir ey yoktur.
mak insann i dnyasn kendisinden ayrmak gibidir. nk ahlk temelde din olgunluktan baka bir ey deildir. Ahlk hayvan hayattan insan
Ahlk, fertten topluma, devletten
hayata ykselitir. Dolaysyla da insanln ahlk tarihi, ayn zamanda
millete ve tarihe, ekonomik nizamdinlerin de tarihi olmaktadr.
dan sanata ve dine kadar uzanan fikir
ve dncelerin stnde, onlarn bir
1975 ubatnda hastalanan Topu, 10 Temmuz 1975 tac gibidir. Ayn zamanda hepsinin temelinde olan bir
gecesi Haseki Hastanesinde vefat etti. 11 Temmuz cuma vakadr. Ayrca ahlk, insan hareketlerinin metafiziidir.
gn Fatih Camiinde klnan cenaze namazndan sonra Prensipleri ister dine isterse de baka bir eye dayansn
Kozlu kabristanlna defnedildi.4
her ahlk bir kymetler sistemine bal olup metafizik kaHareket Dergisi dnda Trk Yurdu, Byk Dou, Se- rakterini buradan almaktadr. Ahlkn ilke ve prensipleri
bilrread, Trk Dncesi, slm Medeniyeti, Yeni stiklal, din kurallara dayanr. Din ile ahlk birbirinden ayrlamaz.

Allaha hrmet konumundadr. kinci

olarak Kurn- Kerme hrmet edilmelidir. Bu ise ancak onun mnasn anlamaya almak
ve onu hayatmza tatbik etmek suretiyle olur.
Sonra yaratklarn en stn olan insana, her hangi
bir ayrm gzetilmeksizin, hrmet edilmelidir. Son olarak
da Allahn en byk nimeti akln meyvesi olan ilme ve
hayata hrmet edilmelidir.6

hamdlillah Mslmanm deyip de kalplerinde ve hareketlerinde merhamet yaatmayanlar; kendi kavimlerinden, kendi zmrelerinden ve kendi dinlerinden baka
kavimlere, dinlere ve zmrelere saldrmakla Allaha yarandklarn zanneden kat yrekliler; slm ykseltmek
iin kin, kl ve iddet silahlarn kullananlar Allah yolu-

ubat 2009

Dini ahlktan veya ahlk dinden ayrmak insann i dnyasn kendisinden ayrmak gibidir. nk ahlk temelde
din olgunluktan baka bir ey deildir. Ahlk hayvan hayattan insan hayata ykselitir. Dolaysyla da insanln
ahlk tarihi, ayn zamanda dinlerin de tarihi olmaktadr.
Topuya gre insanln ahlk Kuranla tamamlanmtr. slm dininin z ve esas ahlktr. Dolaysyla
da Mslman olmak ayn zamanda slm ahlkna sahip
olmaktr, onu kendi hayatnda yaamak ve yaatmaktr.
Hz. Peygamber, Mslmanln huy gzellii olduunu
sylemek suretiyle bu durumu ak bir ekilde ortaya
koymutur.5
slm ahlknn sabr, kr, af, adalet ve eitlik gibi
birok prensibi vardr. Bu prensipler esasta hrmet,
merhamet ve hizmetten oluan temel ahlk ilkeye
veya esasa dayanmaktadr. Dolaysyla da slm ahlknn
esaslarn hrmet, merhamet ve hizmet olarak ifade
edebiliriz.
Dinimizin ve ahlkmzn esas olan hrmet, insann yaptklarnn hesabn vereceinin bilincinde olmasdr. nsan bir eylemde bulunurken bu bilinci tamaldr.
Hrmet, korku ve hayretten tamamen farkldr. Hibir zaman tehlike ile tehdit anlamnda anlalmamas gereken
ve slmiyette btn hikmetlerin ba olarak kabul edilen Allah korkusu tam ve gerek hrmetten baka bir ey
Topuya gre slm ahlknn zerine dayand
deildir. Ahlkmzn ilk ve temel duygusu hrmettir. Bu
yle bir cevherdir ki, insan istese de istemese de gerek- ikinci ilke merhamettir. Merhamet; her eyin, her varltii yerde ortaya kar. nsan onu d yznden gster- n ve zellikle de her insan ruhunun nefsimizden ziyade
mese bile iinden onun varln hissetmekten kendisini sevilmesidir. Bu duygu, hrmetin insann benliinden
taarak leme yaylmas sonucu meydana gelmektedir.
alkoyamaz.
Topuya gre, Allaha kar vazifelerimi yapyorum, ElHrmetin btn varlklara gsterilmesi gerekir. Ama ncelikle Allaha
Topuya gre insanln ahlk Kuranla tamamlanmtr. slm dininin
hrmet edilmelidir. Allaha hrmetin
z ve esas ahlktr. Dolaysyla da Mslman olmak ayn zamanda slm
en gzel ifadesi ise namaz ibadetiahlkna sahip olmaktr, onu kendi hayatnda yaamak ve yaatmaktr.
dir. Allahn yaratklarna hrmet de

75

nun dnda dolaan gerek imanszlardr. Asl sapklar ve

hsranda kalanlar bunlardr. Onlar ibadet diye istedikleri
kadar beden hareketleri yapsnlar, saysz hac etsinler,
secde onlardan tiksinir, Kbe onlardan kaar. Merhamet,
insanlmzn lemde ahidi olan ve kalp yolu ile bizi
Allaha yaknlatran ilh cevherdir. Merhameti bize tantmaya yarayan, merhametimizi besleyen, parlatan ibadet, oru tutmaktr.7
Bu ekilde alglad merhameti, insanlar arasndaki
sevginin kayna olarak grmekte olup zayfa, fakire ve

ubat 2009

Hz. Peygamber, Mslmanln huy gzellii olduunu

sylemek suretiyle bu durumu ak bir ekilde ortaya
koymutur.

76

sefile acma duygusundan ayrmaktadr. nk bunlar,

kk ruhlarn ktrm merhametidir. Aslnda merhamet, bunlarn hepsinin stndedir. lemdeki sefaletin,
byk bir gzle yksek bir gneten seyredilmesi gibi
bir eydir. Kinttaki btn varlklara uzanamayn,
btn ktlkleri ortadan kaldramayn, sefaletleri gideremeyiin insanda oluturduu bir duygudur. Acy
ortadan kaldrarak onun yerine sevin ve iyilii koymaya ynelik olan bir iyilik duygusudur. Ayrca merhamet,
Mslmann kalbinde hi snmeyen ate gibidir. Mslman kiiyi baka insanlardan ayran zellik, onlardan
fazla merhametli olmasdr.8
slm ahlknn zerine bina edildii nc ahlk
ilke hizmettir. Hizmet, ruh olarak nefsinden tap baka

insanlara yaylmak suretiyle, Allah aramaktr. Her samimi

ve menfaatsiz hizmet, hareketlerimizle Allahn aranmasdr. Bu da Mslmanlarn btn hareketlerinin hedefinin
Allaha ulamak olduunu gstermektedir. Biz dnyann
bunca hevesleri ve meguliyetleri iinde Allah unutuyoruz. Bizdeki nefs de onun ltfu olduu halde nefs ile ona
kar geliyoruz. Zaman zaman da onu reddediyoruz. Hareketlerimizde grlen bu sefalet, dnyaya geliimizin
mnasn yok edebilecek kadar hazindir. Bu felaketten
bizi kurtaran, selamet ve hakikat yolunu nmzde aan
ilh ltuf, bize balanan hizmet gcdr. Kullarna hizmetle ancak Allaha yaranyor ve kalbimizdeki mit kapsn onunla aabiliyoruz. Btn isyan olan halimizden
taan gnahlar hizmetle siliniyor, hizmetle affediliyoruz.
Hizmet ahlkn slmda sembolletiren messese ise
zekt olmaktadr. Topu hrmet prensibinde olduu gibi
burada da insanlara hizmeti Allaha hizmet konumunda
grmektedir. Zira insan ancak insanlara hizmet sayesinde Allaha varabilir veya Allahn sevdii, istedii bir birey
olabilir. Bu yzden de inanan insann btn hayat halka
hizmet hayat olmaldr.9
Hakka kulluk iin halka hizmet yol olduu gibi,
Hakk bilen iin de halka hizmet bor olmutur. 10
Usanmaz
kendini
insan
bilenler
halka
11
hizmetten!
D

1- 1934 ylnda Pariste Franszca olarak yaynlanm olan eser, 1995te Mustafa Kk
ve Musa Doan tarafndan syan Ahlk ismiyle Trkeye tercme edilerek Dergh
Yaynlar tarafndan baslmtr.
2- Dergh Yaynlar, Nurettin Topunun Ksa Hayat Hikyesi, Nurettin Topuya Armaan, Dergh Yaynlar, stanbul 1992, s. 11-12; Mustafa Kutlu, Nurettin Topu in
Bir Biyografi Denemesi, Hareket Dergisi, sy. 112 (Ocak-ubat-Mart 1976), s. 110-113.
3- Bu alma Dergh Yaynlar tarafndan Bergson ismiyle yaynlanmtr (Mays
1968).
4- Dergh Yaynlar, Nurettin Topunun Ksa Hayat Hikyesi, s. 12-13; Kutlu, Nurettin Topu in Bir Biyografi Denemesi, s. 113-121; Bekir Topalolu, Gnlmn Dilinden, Nurettin Topuya Armaan, Dergh Yaynlar, stanbul 1992, s. 144; smail Day,
Birka Damla Hatra, Nurettin Topuya Armaan, Dergh Yaynlar, stanbul 1992,
s. 186-187.
5- Nurettin Topu, slm ve nsan, Dergh Yaynlar, stanbul 1998, s. 82, 86-87; amlf.,
slm Ahlknn Esaslar, Hareket Dergisi, sy. 36 (Aralk 1968), s. 7-8; amlf., slm
Ahlk, Hareket Dergisi, sy. 15 (Mart 1967), s. 16; Hseyin Karaman, Nurettin Topuda
Ahlk Felsefesi, Dergh Yaynlar, stanbul 2000, s. 23-31.
6- Topu, slm ve nsan, s. 88-91; amlf., slm Ahlknn Esaslar, s. 8; amlf., slmn
Yolu, Hareket Dergisi, sy. 39 (Aralk 1968), s. 11-12; amlf., slm Ahlk, s. 16-17.
7- Topu, slm ve nsan, s. 93-94; amlf., slm Ahlk, s.17.
8- Topu, slm ve nsan, s. 91-96; amlf., Var Olmak, Dergh Yaynlar, stanbul 1997, s.
36, 65; amlf., slm Ahlk, s. 18; amlf., slmn Yolu, s. 12-13; amlf., slm Ahlknn
Esaslar, s. 9.
9- Topu, slm ve nsan, s. 96-98; amlf., slm Ahlknn Esaslar, s. 9; amlf., slmn
Yolu, s. 13-14.
10- Topu, slm ve nsan, s. 98.
11- Topu, slm ve nsan, s. 99.

nsann varl madd ve

ilh, dnyev ve tabiat
tesi unsurlarn bir bileimidir. Kintta yaratlan
her ne varsa, insann varlnda ondan bir para
bulunmaktadr.
Hayati Hkelekli

imagestocktr

OCUUN NAN VE DEER

GELMNDE TVNN SAKINCALI
YNLER
Abdlkerim BAHADIR*

ubat 2009

BAZI OCUK FLMLER VE REKLAMLARDA IPLAK, KANATLI, ELNDE OU ZAMAN

BR MZK ENSTRMANI, SHRL DENEK, AK OKU VB. NESNELER TAIYAN
KARAKTERLER HALNDE ORTAYA KONAN MELEK VE RUH TASVRLER,
OCUKLARIN ZHN DNYALARINDA DN METNLERDE AKTARILAN MELEK VE
RUH TANIMLAMALARIYLA ELKLER DOURMAKTADIR.

78

Kitle iletiim aralar, hem ortak bir kltrn oluup

yaygnlk kazanmasnda, hem de bilgilenme, renme ve
elenme gibi temel ihtiyalarn karlanmasnda, nemli
ve etkili bir ilev yrtrler.1 zellikle grnt gc2 ve
uyarc zenginlii nedeniyle byk bir ayrcala sahip
olan TV, toplumsal hizmetlerin srdrlmesinde stratejik
bir neme sahiptir. Byle olmakla birlikte, mevcut yaynlar dikkate alndnda bu ara, psikolojik ve toplumsal
sorunlarn en byk sorumlusu olabilmektedir.
Trk toplumunun hayatna 31 Ocak 1968 ylnda giren TV3, artan zel kanallar ve zenginleen yaynlaryla
gnmzde ocuk ya da yetikin, toplumun her kesimine
kolaylkla ulaabilen en gl iletiim aracdr. TV yaynlarnn etkileri ile ilgili gnmze kadar gerekletirilen
aratrmalarn byk bir ksmnn ocuk merkezli olduu

tespit edilebilir. Uzmanlar, hayat deneyimi bakmndan

henz yeterli olmayan ocuklarn, TVyi iinde yaadklar toplumu ve dnyay tanmak ve anlamak; yetikinlerin
ise, daha ok elenmek ve gnlk olaylarn stresinden
uzaklamak amacyla izlediklerini saptamlardr.4
Batda yrtlen aratrmalarn paralelinde5 lkemizde yaplan bir aratrma, Trk ailesinin gnde ortalama olarak 5-7 saatini, TV ekran karsnda geirdiini
ortaya koymutur.6 Cezbedici gc yksek mevcut sakncal yaynlar da hesaba katldnda byle bir izleme oran, doal olarak ocuun biyolojik, psikolojik ve
sosyo-kltrel geliimini daha ok olumsuz ynde etkileyecektir. Bu balamda TV, kas, iskelet ve sindirim sisteminde ya da iitme, grme vb. organik srelerin geliiminde pek ok problemin ba sorumlularndan birisi

*Do. Dr., Seluk niversitesi, lahiyat Fakltesi

ubat 2009

olarak kabul edilmektedir.7 Dier taraftan zihin dnyas- dir. Bulgularmza gre ocuklarn gittike artan cinsel
nn kalplamas ve snrlanmasnda8, duygu ve heyecan ilgi, sz ve davranlarnda zellikle Trk yapm dizilerin
hayatnn istikrarszlnda9, kendine ve evreye yabanc- byk bir etkisi sz konusudur.15 Dier yandan magalama ve iletiim kopukluunda10 da TV yaynlar, sorun zin programlarnda, kliplerde ve reklamlarda sergilenen
oda konumundadr.
mstehcen kadn imaj, erotik davranlar ve cinsel ienemli bir dier geliim alan olarak ocukluk d- rikli diyaloglarn da, ocuklarn zihin ve ruh salklarn
nemi inan ve deer yaplanmasnda TV, ciddi sorunlara olumsuz ynde etkiledii, konu ile ilgili pek ok aratrkaynaklk etmektedir. Bu erevede TV yaynlarnn en ma bulgularyla teyit edilmektedir.16 zellikle magazin,
sakncal ynlerinden birisi, Allah inanc ve tasavvuru paparazzi ve ov programlarnda nllerin aklar, kaaile ilgili slm dininin ngrd kabullerde sapmalara maklar, elence ve gece hayatyla ilgili ekrana yanstlan
yol amasdr. zellikle izgi filmlerin pek ounda (r- grntler, ocuklarn alglama srelerini ve gelecee
nein He-Man, Herkl, Pokemon-Digimon vb.) rol alan ynelik hayat tasarmlarn ciddi lde etkilemektedir.
insan tesi varlklar, ilh zelliklere sahip karakterler
Saldrganlk ve iddet ierikli yaynlar, sakncal olaolarak takdim edilmektedir. Henz doru bir Tanr ta- rak tanmlanabilecek tm yaynlar arasnda en yaygn
savvuru gelitirmemi, gerek ile gerek-st ayrmn olan trdr. Sinema, dizi film, izgi film gibi yaynlar bayeterince yapamayan, olaylarn ardndaki nedenleri he- ta olmak zere, nceden hazrlanm senaryolara dayal
nz kavrayamayan ocuklarn bylesi ierikler karsn- ya da haber ve belgesel nitelikli pek ok yaynda yaralanda din mesajlarla uyumayan arpk ya da saplantl bir ma, lmle sonulanan dehet dolu saldrganlk ve idTanr kabul gelitirecekleri gl bir ihtimaldir.11 Dier det sahneleri, sklkla gndeme gelmektedir. TV izleyen
taraftan yaynlarn bir ksmnda tevhid inancna ters den ierikler, oBulgularmza gre ocuklarn nemli bir blm, filmlerde takdim edildii gibi melei, kanatl plak bebek; iyi ruhu, banda parlak hlesi bulucuklarn inanlarnda atmalara yol
nan ve k saan peri; kt ruhu, gzleri olmayan siyah pelerinli korkun
amaktadr. zellikle Japon kaynakl
yaratk; eytan ise, elinde kanl atal veya trpanyla dehet saan kara ya
izgi filmlerde ok tanrl senaryolar
da kzl bir siluet olarak alglamaktadr.
ska ilenir.12
Baz ocuk filmleri ve reklamlarda plak, kanatl, elinde ou zaman bir mzik ens- ocuklarda fiziksel saldrganln yannda, iddete duyartrman, sihirli denek, ak oku vb. nesneler tayan ka- szlamada da nemli bir art gzlemlenmektedir.17 Korakterler halinde ortaya konan melek ve ruh tasvirleri, nuyla ilgili ortaya konan pek ok aratrma mevcuttur.18
ocuklarn zihin dnyalarnda din metinlerde aktarlan zellikle ocuklarn gl taklit ve zdeleme eilimmelek ve ruh tanmlamalaryla elikiler dourmaktadr. leri nedeniyle ekranda grdklerini frsat bulduka bizBulgularmza gre ocuklarn nemli bir blm, film- zat uygulamaya yneldikleri, hem yaadmz yakn
lerde takdim edildii gibi melei, kanatl plak bebek; evrede, hem de haber kuaklarnda ska gndeme
iyi ruhu, banda parlak hlesi bulunan ve k saan peri; gelmektedir.19 Saldrganl ve iddet eilimlerini ortaya
kt ruhu, gzleri olmayan siyah pelerinli korkun yara- koyan rneklerin okluu, iddeti n planda sunan yatk; eytan ise, elinde kanl atal veya trpanyla dehet ynlarn, ocuklarn ruh saln tehdit edecek boyuta
saan kara ya da kzl bir siluet olarak alglamaktadr.13
ulatklarn aka gstermektedir. Kukusuz bu tehdit,
ekil ve ierik asndan TV yaynlar arasnda en faz- karlkl sevgi ve anlay, bar, hogry, yardmlala tepki eken eler, cinsellik ve mstehcenliktir.14 Sine- may ve balamay ngren din-ahlk deerlerin imadan reklamlara kadar olduka geni bir yelpaze iinde selletirilip uygulanabilirlii iin de geerlilik arz eder.
cinsellii bolca ileyen TV yaynlar, henz cinsel kimliin
Daha ocukluk dneminden itibaren kontrolsz bir
olumaya balad ocukluk dneminde, gerek fiziksel ekilde TV ekranlarndan geleneksel deerlere ters dve gerekse duygusal anlamda cinsel olgunlua henz en Bat kltr ve yaam tarzna muhatap olan ocuklaulaamam ocuklar iin psikopatolojik sonulara yol rn20, mill geler yerine yllarca iselletirdikleri yabanc
aabilecek kadar ciddi tahribatlara neden olabilmekte- geleri tercih etmeleri, anormal fakat doal bir gelime

79

ubat 2009

izgi: Hasan Aycn

80

ocuk asndan TVnin yol at

en byk sorunlardan bir dieri
de mevcut ierikleriyle yaynlarn,
bazlarnn savunduunun
tersine, ocuklarn kapasiteleri
lsnde olgunlamalarna
deil, biyolojik, psikolojik
ve sosyal adan henz hazr
olmadklar bir yetikinlie
itilmelerine hizmet etmesidir.

masz bir ekilde ayrlacak zamann

daha verimli ve faydal eylemlerle
doldurmak amacyla, gerekse sakncal ierikleri nedeniyle yaynna son
verilen bir programn ardndan doan boluu telafi amacyla, ocuklar tatmin edebilecek alternatifler
sunabilmelidirler. Dier yandan yetikinler, TV kumandasn ocuun
zgr ynelilerine terk etmemeli,
gerekelerini aklamak kouluyla sakncal programlar
kstlamal, gerektiinde izlettirmemeli, izlenebilecek kanal ve programlar bizzat belirlemelidirler.
D

1- Konuyla ilgili bilgi iin bkz. Nurettin Gz, Yazl Basn ve Aile, Trk Yurdu, X, sy. 40, Ankara 1990,
s. 65-66; Feyzullah Erolu, Kitle letiiminden Kitle Toplumuna, Trk Yurdu, X, sy. 36, Ankara 1990,
s. 21-22.
2- Bkz. Ayen G. Akkor, Saysal Ortamda Zararl Televizyon Yaynlarndan ocuklarn Korunmas zerine Avrupa Birlii almalar, http://if.kou.edu.tr/Kilad/Ozetler/Sayi01/aagul.htm,
30.08.2005.
3- Ali Arslan, Bir Sosyolojik Olgu Olarak Televizyon, http://www. nsanbilimleri.com/makaleler/
sosyoloji.htm, 07.05.2005.
4- G. Akkor., agm. http://if.kou.edu.tr/Kilad/Ozetler/Sayi01/aagul.htm, 30.08.2005.
5- Bkz. Atalay Yrkolu, ocuk Ruh Sal, 4. Bask, T.C. Bankas Yay., Ankara 1982, s. 73; ayrca,
Nevzat Yksel, Trkiyede Genlik Sorunlar ve zm Yollar, 4. Bask, Bayrak Yay., stanbul 1991, s.
65. Ayrca bkz. http://bornova.ege.edu.tr/~iletisim/perspektif/haber___index.htm, 03,09.2005;
http://arsiv.hurriyetim.com.t r/hur/turk /98/10/29 /yasam/18yas.htm, 03.09.2005.
6- Doan Ccelolu, nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, stanbul 1991, s. 549.
7- Bkz. Arslan, agm., http://www. nsanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji.htm, 07.05.2005; ayrca, http://www.ailem.com/templates/news, 05.04.2005; Fatma Lienneman, Wahrnehmung und
Bewegung, Gzya, sy. 42, Konya 2005, s. 10-11.
8- Bkz. Mustafa Kyl, Televizyonun Olumsuz Etkileri, Din retimi Dergisi, s. 25, Ankara 1999,
s. 76. (76-80).
9- Arslan, agm., http://www. nsanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji.htm, 07.05.2005.
10- Bkz. Abdlkerim Bahadr, ocukluk Dnemi Din ve Deer Yaplanmasnda TV Yaynlarnn
Olumsuz Etkileri ve zm nerileri, S. . lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 20, Konya 2005, 39-40.
11- Konuyla ilgili bkz. Bahadr, agm., 41-42.
12- Bkz. http://www.anime.gen.tr, 20.07.2005.
13- Bkz. Bahadr, agm., 42.
14- Yaplan bir aratrmaya gre TVde her yl, dolayl ya da dorudan cinsellii artran 20 000
civarnda grnt ekrana gelmektedir (Zig Ziglar, Olumsuz bir Dnyada Olumlu ocuklar Yetitirmek, ev.: E.. Suer, Beyaz Yay., stanbul 1998, s. 296.)
15- Bahadr, agm., s. 48-49.
16- Bkz. Yahya Akyz, ocuklarn Televizyon Reklamlarna Kar Korunmas, Aile Yazlar 3, T.C.
Babakanlk Aile Aratrmalar Kurumu, Ankara 1990, s. 125-126.
17- Bkz. Edibe Szen, Medyatik Hafza, Tima Yay., stanbul 1997, s. 112-113.
18- Bkz. Akkor G., agm. http://if.kou.edu.tr/Kilad/Ozetler/Sayi01/aagul.htm, 30.08.2005. Ayrca
bkz. http://www.ntvmsnbc.com /news/ 317343.asp, 06.05.2005.
19- Bkz. M. Ruhi irin, Gsteri a ocuklar, z Yay., stanbul 1999, s. 106-107. Ayrca aratrma
sonular iin bkz. Bahadr, agm., s. 54.
20- Bkz. Arslan, agm., http://www. nsanbilimleri.com/makaleler/sosyoloji.htm, 07.05.2005.
21- Geni bilgi iin bkz., Nesrin N. ahin, TVde iddet ve ocuklarnz: Etkilenmemeleri in
Neler Yapabilirsiniz?, http://www.hastarehberi.com/cocuk/cocuk7/tvdesiddetvecocuklar.htm.
06.05.2005.
22- Bkz. Giovanni Sartori, Grmenin ktidar, ev.: G. Batu B. Ulukan, Karakutu Yay., stanbul
2004, s. 26.

ubat 2009

olarak kabul edilmelidir. ocuklarn

marka merak, rahatla, harcamaya
ve bamszla dknlkleri, bu
balamda deerlendirilebilir.
ocuk asndan TVnin yol at en byk sorunlardan bir dieri
de mevcut ierikleriyle yaynlarn,
bazlarnn savunduunun tersine,
ocuklarn kapasiteleri lsnde
olgunlamalarna deil, biyolojik,
psikolojik ve sosyal adan henz hazr olmadklar bir
yetikinlie itilmelerine hizmet etmesidir. Vurgulanan
iki nitelik, hem geliim hem de eitim sreleri bakmndan ciddi farkllklar iermektedir. Olgunlamada uygun
zaman ve ortama ynelik bir hazr olu sz konusu iken,
yetikinlie itilmede, kopukluk, yetersizlik ve eksiklik
hkimdir. Kukusuz bu zamansz itilmilik, ocuun geliiminde olduu kadar, eitiminde de onarlmas g
dzensizlikler dourmaktadr.
zm balamnda TV yaynlaryla gndeme gelen
olumsuz rneklerden ocuu mmkn olduunca uzak
tutmann en etkili yolu, ona kendini ifade edebilecek rahat bir aile ortam hazrlamaktr. Olumlu yetikin modeli,
iletiim ve etkileim, karlkl gven, koulsuz sevgi ve
ilgi, ilikilerde hogr, kararlarda tutarllk, giriimcilik
imkn, yapc disiplin ve ynlendirme21 gibi kiilik geliiminde dorudan belirleyici faktrlerin canl kalabildii
aileler, ocuk asndan arzulanan ortam salam saylrlar. Bununla birlikte aile bykleri tarafndan alnmas
gereken birok pratik nlemler de sz konusudur: Her
eyden nce anne-baba, en byk sorumluluun kendilerine ait olduu bilinciyle hareket etmek zorundadrlar.
Byle bir bilinlilik, pek ok konuda olduu gibi ocuklarn inan ve deer geliimini etkileyecek her trl yayn
karsnda, ebeveyni uyank tutacaktr. Bu erevede onlar, bata TVyi ocuk bakcl22 rolnden uzaklatrmak
zere, duruma gre izlenen program deitirmekten
TVyi kaldrmaya kadar, geni bir hareket alan bulabileceklerdir.
Yetikinler, yaynlarda karlatklar sakncal ierikler konusunda hassas olduklarn her frsatta ortaya koymaldrlar. Bir filmde ya da programda din-ahlk adan
sakncal bir ierik gndeme geldiinde, ebeveyn kaytsz kalmayarak ocuk iin model tekil edecek uygun bir
tercihte bulunmaldr. Aile bykleri, gerek TVye savun-

81

MUST
AFA R
LE S UH RN
YLE

Abd
lkerim
Yatg
n, Km
NC
il By
E OC
ker
U
Foto

UN DE
1955t
raf: C

e Trab
ihat H
E
RN A
zonda
maml
dr
N
ad.
do
LA

MA A
letiim
du. lk
ald. A
ve
al
y
BASI G
yapt; n kurumda annda yk orta ren
EREK
imini
sek
ynet
r
a
d
y
R
Of
o
ic
r
nive
rsitesi ilik grevle ve televizy enim grd , Maka ve
on o
. 197
rinde
A
Radyo
dersle
h
l
atta
cuk
bu
7d
r
T
duu verdi. Trk elevizyon M lundu.1985 programla e TRT de g taiyede
ocuk
rev
r
prod
1990
eslek

V
lnda
Trkiy akfnn ba ocuk yazar Yksek Oku yllar arasn ktrl
o
k
e
d
l
resim
li mas Yazarlar Bir anln ya larak tann unda leti a stanbul
im ala
p
a
l
yor. H
ii tar
l kitab
yor. M
kezi R
nn
af
al
es
(
a
rinde imli ocuk resimleyen ndan yln sal Mektup en kurucus da
ocuk

u oll
a
N
o
K
r
c
i
a
taplar
kitab
uk ki
zan E
kit
ocuk
Edebi abn yayn kincilik rkmen) UN tab seildi 1983 y. Ku A
yat Y
a haz
ESCO
dl
lln
n yay rlad. Trkiy kazand (19 Asya Klt ac
nn y
r
e
nett de ilki 198 93). kiyz Meri.
7de y
n ze
ayml
anan

Yaadmz dnyada en ok soru ocuk ve ocuk

zerinden sorulduu halde, insanlk bu sarmal niin
zemiyor ?
nsanlk henz ortak bir ocuk ahlkna sahip olmad iin. Hemen hergn ocuk aclaryla yz yze geldii
halde, aresizlik sarmalna brnm bir insanlk hibir
temel sorunu zemez. Son eyrek yzylda gerekleen
kreselleme tam anlamyla gvensizlie neden olmutur. Hibir lke, ekonomik bymeye ramen yoksulluu
azaltamamtr. Hibir iktidar adalet ve hakkaniyetle lkesini ynetememitir. Daha ak ifadeyle, hibir iktidar,
iktidar yoksullarla paylama cesareti dahi gsterememitir. Aile dayanmas ve gn kurtaran yardmlarla sorun
ertelendike zme ulamak imkan yoktur. ocuk sorununu yalnzca ekonomik gstergelere indirgeyerek aklamak ise daha da yanltr. Ekonomik bymeye paralel
sosyal ve kltrel gelimeyi birlikte dnmeden zme
Kuaklar
aras fark
lar iin ku
eii drtllanlan y
be ya e
irmi be y
iine yak
a
snda be
lat. oc
ya fark o
uklar ara
la
n
anne-bab
kolayca y
alar bu g
apabilirle
zlemi
r. Dnyad
en ok etk
aki bu d
ilenen gru
eiimde
bun ocu
n
bir sonu
k
olmas ka
tur. Her m
nlmaz
edeniyet
ocua y
ve kltr
kledii
evresinin
anlam ve
kadar fark
d
e
erde be
llklarn
nzerlikler
olmas do
aldr.

ynelemeyiz. Niin mi? Henz ocukla ilgili temel sorular

sorulmad iin. Clz sorular ise ocuk alannn zerinin
daha kaln rtlmesine neden oluyor. Her medeniyetin
ocuk anlay zerinden hareketle zme ynelmenin
daha doru olduunu dnyorum. slm medeniyeti,
bir insanlk ve hakikat medeniyetidir. Medeniyetimizin en
kuatc deerleri erdem ve iyiliktir. Bilge air Sezai Karako, medeniyet fikriyle ocuk yetitirmeyi ve medeniyet
geleneimizin ocukla yenilenmesini neriyor. ocuk
meselesinin esas kavranmadan da ocua ynelemeyiz.
Medeniyet insan yetitirme iddias olan herkesin, ne zamandan beri, niin sevinli haberler yasak oldu bize, iareti zerinde dnmelerini nerelim. Dnyann bu hali,
ocuklarn salarn aartan bir gne mi benziyor yoksa?
Ltfen bu vadide btn insanlk iin dnelim biraz.
ocuk devimizi yalnzca yaadmz sorunlarla yzle-

ubat 2009

Bir deer olarak ocuk meselesinin neresindeyiz?

ocuk meselesini dn, bugn ve gelecek balamnda aama iinde yorumlayabiliriz: Sosyal tarihten rendiimize gre, gemite ocukluk ok ksa bir evrenin
ad. ocuklar, alt-yedi yalarnda yetikinlerin dnyasna
koar adm girer ve neredeyse ocukluu yaayamadan
byrm. Eski dnyann corafyalarnda ve medeniyet dairelerinde ocukluk yann ok ksa olduunu da
biliyoruz. Bugnk ocuklua gelince, ocukluk yann
daha da ksaldn gzlemliyoruz. Modern iletiim ortam, ocuk-yetikin ayrmn ortadan kaldrmtr. Herey her ya iindir artk. Abartl bulunsa da, ocukluun
tkenii ve yokoluu iddiasnn hakllk pay da bir hayli
fazla. Gelecein ocukluunun temellerini ise, modern
ocukluun nasl evrileceiyle ilikilendirerek yorumlayabiliriz. ocuklar ok hzl deien bir dnyaya gzlerini
ayor. Kuaklar aras farklar iin kullanlan yirmi be ya
eii drt-be ya eiine yaklat. ocuklar arasnda be
ya fark olan anne-babalar bu gzlemi kolayca yapabilirler. Dnyadaki bu deiimden en ok etkilenen grubun
ocuk olmas kanlmaz bir sonutur. Her medeniyet ve
kltr evresinin ocua ykledii anlam ve deerde
benzerlikler kadar farkllklarn olmas doaldr. Farkllklar ise, medeniyetlerin yetitirmek istedii insan tipine
ykledikleri anlamla birebir ilikilidir. Yaadmz dnyada egemen olan modern ocukluk paradigmas byk lde egemenliini srdryor. Ailenin ve okulun
giderek etkisiz duruma dt, buna karlk sanal iletiim ortamnn etkili olduu yeni dnyada, tek tip dnya
ocukluu vurgusuyla birlikte, kresel bir ocuk kltr
kuatmasndan da sz edebiliriz. Buna ramen, dnyann
ve bizim bir ocuk meselemiz var m? Var, ve ocuk meselemiz yalnzca lke ve medeniyet dairemizle snrl deil.
ocuk meselemiz, insanln dnya lekli ocuk davasdr; ancak, henz kendine zg gndemi olmayan bir
ocuk meselesiyle kar karyayz. Dnya kez, 1924te
drt maddelik bir mutabakatla; 1959da ocuk Haklar
Beyannamesi ve 1989da ocuk Haklarna Dair Szlemesi ile insanla ocua ncelik verilmesini hatrlatt.
tarihin de scak ve souk sava sonras krlma noktalar
olduu dikkate alnrsa, bu aamada ocuk sorunlarna
acil mdahale yaplmas amalanmt. Ne yazk ki, getiimiz yzyl, ocuk sorunlarnn ertelendii acmasz bir
yzyl olarak tarihe geti ve etkileri bugn de sryor.

83

ubat 2009

meyle de snrl tutamayz. Bir ocukta btn ocuklar

dnmeden balayacak ocuk devimiz insanl kucaklamadka bu aba da eksik kalacaktr.

84

Medeniyet ve deer ilikisi nasl kurulmaldr?

Deerler zerinden medeniyetimizi yenilemek mmkn m?
Kendini yenileme iddiasn yitirmi medeniyetler
tarihin labirentleri arasnda kalmaya mahkumdur. slm
medeniyeti hi eski olmamtr; Hz. demle yat bu medeniyet, btn insanla ait bir medeniyettir. Evet, hi eski
olmam, hep yeni kalm, btn zamanlara seslenmi ve
dnya var olduka da bu sesleniini srdrecektir. Bilge
air Sezai Karako, medeniyetimizin erdem, iyilik, doruluk, mutlak hakikatler ve mutlak gzellik zerinden
yenilenmesini neriyor. Medeniyet ve deerin temel
lt kltrdr. Medeniyetin temel deerleri eitimle
insan hayatna girer. Sk sk vurguladm gibi, gelenek
ocuklarda yenilenir ve en taze haliyle ocuklarda yaar.
Medeniyet ve deer ilikisi eitimle kurulur. Hi phesiz, deer eitiminin ilk kozas ailedir.

Deer eitiminde ailenin rol nasl olmal ?

Deerin szck anlam, bir eyin nemini belirlemeye yarayan soyut l, bir eyin dedii karlk, kymet.
Deere bir eyin nemini, lsn, karln, kymetini
veren ise kltrdr. Hibir deer kltrden bamsz var
olamaz. Deer bu yn ile kltrel bilgiye ve deneyime
dayanr. Deer, ait olduu kltrn aynasdr. ocuk,
iinde doduu kltr ortamnn deerleriyle beslendii lde o kltre ait olur. Deerin ilk renildii birim
ailedir. Ailenin rettii deerle okul ve sosyal evredeki
deer ilikisini kuramam toplumlarda deer atmas
vardr. Aile deerleri, bireysel ve toplumsal deerler birocuk, ail
enin duyg
u iklimind
yetenekle
e kendini
rinin fark
kefeder,
na varr.
rarlyla za
y
i ile kt
rarlnn, d
nn, yaoru ile y
kinin anla
anln, g
mlarn iy

z
e
l ile iri rnekte
davran
n renir
ve tutum
.
B
ir
ailenin
u ocuu
rin olum
n zihnind
asnda be
eki deerl
lirleyicidir
e.

Ailede deer eitimi hangi temel kavramlar

zerine in edilmelidir ?
Medeniyet lekli deer eitiminde ahlk, irade
terbiyesi, vicdan ve adalet duygusunun geliimi temel
kavramlardr. ocuk, bu deerleri renme yeteneine sahip olarak doar. Temel deerlerin eitiminde, bu
drt kavram anlamlandrmak nce ailenin grevidir.
Okul ve sosyal evre yannda temel deerlerin eitiminde medyann da dikkate alnmasnn zorunlu olduu
bir dnyada yayoruz. ocuun yetimesinde merkez
kavram ise sevgidir. Yetiecek insann temel deeriyse
dosdoru olmaktr. nk insan yaratc ve varlk karsnda sorumludur. Deerler insana ykml olduu
davran, tutum ve hareketleri retir. Sorumluluk ise
ahlk geliimini salayan i denetimle gerekleir. Bu
i denetime, iselletirilmi bir sorumluluk duygusu da
diyebiliriz. Ancak sorumluluun bilincinde olan insan

kendisi ve iinde yaad toplum iin deer retebilir,

zgr olabilir ve dnyay gzelletirme grevini yerine
getirebilir.
Deer eitiminde anne vurgusu kadar babann
da nemli olduunu sk sk vurguluyorsunuz. Bu
dengeyi salamann ls nedir ?
Anne-ocuk ilikisinin biriciklii, zel nemi, ocuk eitiminde zgl arl en yksek deer olmasndan kaynaklanyor. Byme ve gelime evreleri dikkate
alndnda, kz ve erkek ocuklar iin anne ve babann
ayr ayr ve ok zel nemi var. ocuk yetitirmek bir
denge ii. Anne, tek bana bu eitimi baarm olsa
da babann yeri eksik kalr ocukta. ocuun eitimini
yalnzca baba stlense, bu durumda, annenin yeri bo
ocuun
yetimesin
de merke
Yetiecek
z kavram
insann te
ise sevgid
mel dee
ir.
maktr.
riyse dos
nk insa
d
o

ru
n
y
o
a
lratc ve
sorumlud
varlk ka
ur. Deerl
r
s
e
nda
r insana y
ran, tutu
kml o
m ve hare
lduu dav
k
e
tl
eri reti
ahlk geli
r. Sorumlu
imini sa
luk ise
layan i d
enetimle
gerekle
ir.

kalr. Anne ve baba ayn amaca ve ileve ynelmedike

de denge kurulamaz. ocuklarmz arasnda adaletli olmamz ocuk eitimine balamann ilk kuraldr. slm
Peygamberi, Allah, pce varncaya kadar her
hususta adaletli davranmamz sever buyuruyor. ocuun dil, duygu, zihin, dnce ve sosyal geliimini
dzenleyen evrensel dorular da her ada geerlidir.
Bu dorular, insann psikolojik doasn dzenleyen
evrensel dorulardr. ocuk eitiminde, temel deerleri dikkate almak zorunludur. Bu temel deerler, her
ada yaanan olaylar, neden-sonu ilikisi iinde yorumlamay salar. Anne ve baba, ocuu geree saygl yetitirirse, ocuk, geree nasl yaklaaca tutum
ve davrann renir. Geree saygl olmayan bir ortamda yetien ocuk ise arr, kendine gvenini yitirir,
gerei alglamaktan uzaklar. Anne ve baba, geree
sayg dengesini drstlk sayesinde kurabilir. Doan
Ccelolu, Geree, dnceye, alglamaya deer
verebilmesi iin insann kiisel btnlk iinde olmas
gerekir diyor. Anne ve babann dayanaca byk gelenek ise deerler kltrdr. Bu arada, Ccelolunun

ubat 2009

birini beslemedike bu atma kanlmazdr. Deerlerin

yeni kuaklara aktarlmas ise eitimin ncelikli amalarndan biridir. Anne-babann deer bilinci oluur ve iyi rnek olabilirse deer retebilir. Ailenin deer aktarmndaki etkinliinin zayflad iddialar yeni deil. Son tespit
1991 ylnda I. Aile rasnda yaplmt: Trk toplumu deer aktarmnda krizin eiine gelmitir. Bunun en temel
nedeniyse kltrel younluun azalmas ve deerler atmas. Deerler atmasnda merkez ssyse medyadr.
Yeni dnyada deer zerine yaplan tartmalar yalnzca
eitimin deil, sosyolojinin ve felsefenin de gndemine
girmitir. Dinden hukuka, salktan eitime, ekonomiden
siyasete, sosyal ve kltrel tm alanlar deerlere baml
bir yapya dayanmazsa toplumsal dzenin ahenginden
sz edilemez. Bu ahenge asl rengini veren biricik kurum
ailedir. Deer eitiminde geliimcilerin zerinde durduklar en nemli evre 3-7 ya arasdr. lem ncesi evre
(0-6 ya ) ocukta dil, duygu, zihin ve dnce geliimi
yannda kiilik geliiminin byk lde gerekletii dnemdir. ocuun, bir yanda beden geliimi ve bununla
e zamanl ruh ve mnev geliimi de nce aile ortamnda gerekleir. nsann insanlamas ailede balar. ocuk,
ailenin duygu ikliminde kendini kefeder, yeteneklerinin
farkna varr. yi ile ktnn, yararlyla zararlnn, doru ile
yanln, gzel ile irkinin anlamlarn iyi rnekten renir.
Bir ailenin davran ve tutumu ocuun zihninde deerlerin olumasnda belirleyicidir.

85

ubat 2009

Can ancak deerler kltryle geliir tespiti zerinde

anne ve babalarn dnmesini de nermi olalm.

86

Deerler zamana, mekna, ahsa gre deiir

mi? Deer greceli bir kavram mdr? Evrensel deer ve kresel ahlk kavramlarn nasl yorumlamalyz?
Deerin kymet ve karln ait olduu kltr belirler. Medeniyet, kltre bir kimlik ve aidiyet ykler.
Deerin ana rengi bizi bir kltr ve medeniyetle ilikilendirir. Hibir temel deer zamana, mekna, kiiye
gre deimez. Ayn medeniyet dairesinde temel deerler greceli deildir. Farkl corafya ve kltr ortamlarnda deerin alg ve yorumunda yaklam farkll
olsa da, deerin temel lei deimez. Evrensel deer
kavramn da medeniyetin btn insanlk iin nerdii
deerler balamnda deerlendirmeliyiz. Her medeniyetin insanla nerdii ortak deerler, ortak iyiye
ulatklarnda evrensel olmay hak ederler. Evrensel
dorulara dayal deerler evrenseldir. Bu alann dn-

da, popler bir kavram olarak kullanlan evrensel deerler kavram modern dnyann yalanndan ibarettir.
Ve evrensel deerlere dayal kresel ahlk kavram da
bu yalann trevidir. Siz, ahlk, kelimesini kullandnz.
Oysa, ahlk yerine etik kelimesi kullanlyor. Bildiiniz
gibi, ahlk ve etik hem kken hem de anlam bakmndan farkllklar ierir: Latince etik kelimesi, insanlarn
karakterleri anlamnda kullanlrken, ahlkn (moral)
karl insanlar arasndaki iliki anlamndadr. Deerlerin deiimi konusunu, bireysel ve toplumsal deerler asndan anlamaya almalyz. Bireysel deerler,
grecelidir, kiiden kiiye deiken zellikleri vardr.
Farkll kltr, zaman hatta corafya ekseninde anlamlandrabiliriz. Toplumsal deerlerdeki deiime ise
hem i hem de d etkiler yn verir.
Yaadmz dnyada iletiim aralar btn insanl kuatm durumda. letiim aralar ocuun deer
dnyasnn gelimesinde nasl olumlu katk salayabilir?
Medya okuryazarl tek bana bir zm olabilir mi?

Medyann
etkilerind
en korunm
tem de ge
aya yne
reklidir. B
lik bir sisunun iin
nn lke
d
e
kamu yay
lekli yen
ncliden yapl
yan siste
andrlma
min kuru
s
n

a
malalmas ko
nemli ad
rumaya
mdr. Bu
d
nk ilk
erevede
, rgn
, medya o
ve yaygn
k
u
ryazarlretim s
kapsayac
relerinin
ak ekilde
b
tnn
, dzenlen
mesi gere
klidir.

min kurulmas korumaya dnk ilk nemli admdr. Bu

erevede, medya okuryazarl, rgn ve yaygn retim
srelerinin btnn kapsayacak ekilde, dzenlenmesi
gereklidir. Son yllarda, medyann etkilerinden ocuklar
koruma amal iaret yaklam ve medya okuryazarlnn pilot uygulamalar ne korumaya katk salayabilir,

ne de medya okuryazarl ailenin, okulun ve medyann

gndemine girebilir.
lkemizde medya-kltr-deer ilikisi fotorafn nasl gryorsunuz? Medya, kltrmz ocuklarmza ne oranda yanstyor sizce?
zellikle son 15 yl iinde oluan fotoraf btn boyutlaryla grmek imkansz gibi. Toplumun pedagojisinde krlma noktalarnn oaldn dnyorum. Kargo
kltrnn btn dnyay savurduunu ve buna dayal
olarak tam bir melezleme yaand kansndaym. Bu
savruluun dibe vuraca ve duraca ynnde bir ngrm de var. Ancak, bu zlme ve melezlemenin, cemaat insan deil, medeniyet insan yetitirme geleneine
yaslanmakla alabilecei de unutulmamal. Bu nedenle
de medya-kltr-deer ilikisi bandan beri sorunludur
ve medyann yz byk lde deerler atmasna
dnk olduu gibi, yanstt kltrn zgl arl da
sanal kargo kltrden yanadr.
Hzla deien dnyada deerlerde yaanan sapmann ncelikli nedenleri nelerdir sizce?
Her alandaki deiim deerler atmasyla ilgilidir.
Bireysel ve toplumsal deerlerdeki sapmann nedenleri zerinde ayr ayr durulmas gerektii gibi, aile, din,
hukuk, ekonomi, siyaset gibi temel kurumlardaki deer
sapmalarn da ayr ayr ve btnlk iinde deerlendirmek gerekir. Deerler, hayatn gerekliiyle birebir ilikilidir. Toplumsal hayat, deerler zerine in edilir. Deer,
bir yanda sosyal kontrol sistemini oluturur, dier yanda
onaylanmayan davranlar da engeller. nsann sosyal bir
varlk olmas deer sayesinde gerekleir. Makul ve ortak
iyinin temel lt deerdir. Deere kymetini veren ana
renk, iinde doduu kltrdr. nsan ayakta tutan deerdir. Sosyolojik anlamda iki trl deer atmasndan
sz etmek mmkn: Bir, ie dnk deer atmas. ki,
da dnk deer atmas ve sapmas. kinci atma
trnde farkl deerler kar karya gelirken, birincide
deerlerin anmas ve zayflamas sonucu ortaya kmaktadr. Bu ise, ideal dnme ve davrana dayal anlay
zedelemektedir. Doruyu, hakkaniyeti, adaleti, iyiyi, kty, gzeli, irkini belirleyen temel ltlerin zayflamas
ise toplumsal psikolojinin de krlganlamasnn btn
anlamlarn ieriyor.

ubat 2009

letiim aralar ve deer ilikisi zerinde henz lkemizde yaplm bir aratrma da yok. Televizyona dijital dad roln yklemek ise ok tartlan bir konudur.
Bu konuya iyimser bakanlarn orannn az olduu da
bir gerek. Televizyon yannda dier biliim teknolojilerine eletirel, sorgulayc yaklam da tek bana zm deil. Medyann etkilerinden korunmak iin medya okuryazarlnn tek bana bir zm olmadn da
biliyoruz. Btn iletiim aralarnn amac etkilemektir. Her medya kendi dilinde mesajn verir. Medyann
olumsuz etkilerinden ocuu korumak her toplum
evresinde ortak ama gibi grnse de, son 40 yldr,
koruma amal sihirli bir denek henz bulunamad
gibi, bulunma ihtimali de yoktur. nsanlk, bark ya
da kavgal, iletiim aralaryla birlikte yaayacak. Ancak
medeniyet insan yetitirme iddiasn tayan toplumlar,
medyann dilini dntrmeyi baarabilir. Aksi halde,
sanal kargo kltrnn tad sanal deerler be ktay etkilemeyi srdrecek. Sanal kargo kltr ise, yalnzca
Bat ve Amerika merkezli deil. Bu kltrn be ktadaki
trevleri hibir engel tanmyor ve dmdz dnyann en
byk tketici grubu ocuklar ve eitim-kltr gstergeleri zayf insanlardr. Bu dnya gerei karsnda ayakta
kalabilmek iin nce, aile bireylerinin, toplumun, kurumlarn kltr ve medeniyet deerleriyle savunma mekanizmasn harekete geirmesi gerekir. Tek bana savunma
da yetmez. Medyann etkilerinden korunmaya ynelik bir
sistem de gereklidir. Bunun iin de kamu yaynclnn
lke lekli yeniden yaplandrlmasn amalayan siste-

87

MERY
EM A
KBAL
LE
SYL
E

Kmi

l By

ker

Fo

tora
1965
f: Erd
stanb
em D
u
l Do
Radyo
ereya
umlu.
-Telev
yla
1
9
i
z
8
y
4
o
stanb
-88 y
n bl
ul Tele
l
l
m
a
r aras
nden
vizyon
ve oc
nda M
mezu
unda
uk pro
n
. . le
o
g
ldu. 19
rev y
graml
tiim
Genel
87-19
apt. 1
ar haz
Faklt
Yayn
9
9
2 ylla
rlama
93 yl
esi,
Ynet
r aras
ya ba
nda S
menli
nda T
aman
lad. H
i yap
R
yolu T
T
alen Y
makta
Vde k
umurc
dr. Ev
adn
ak Tele
li ve ik
vizyon
i ocu
unda
k ann
esidir.

Yaynlarnzda esas aldnz ilkeler nelerdir? Ya,

eitim seviyesi, kltr, deerlerimiz bu gibi ayrmlar/
ayrntlar gzetiyor musunuz? Ayn zamanda yapmlarda yerli-yabanc ayrmna dikkat ediyor musunuz?
Bu hususta hassasiyetleriniz neler?
Yumurcak TV 3-16 yalar aras ocuklarn seyredebilecei bir TV kanal. Yayn kuaklara blerek okul ncesi, ilkretim ilk kademe ve ilkretim ikinci kademenin farkl
zamanlarda, yalarna uygun programlar bulabilecekleri
kuaklar oluturduk. Gnlk yaynmzn buuk-drt
saati yerli yapm, geri kalan ksm d almlardan oluuyor.
18 saat yayn yapyoruz. Sabah 05:00 ile akam 22:30 saat-

leri arasnda ocuk yayn yapyoruz. 23:00e kadar annebaba eitimi ierikli bir programmz var.
Yumurcak TV yayn dil, ierik ve grnt asndan
hassasiyetlere nem vermektedir. Mesel seslendirme
metinlerinde bazen Trkeyi bozabilecek cmlelere rastlanabiliyor. Argo kelimeler ya da kltrel olarak Trk seyircisine uymayacak cmleler olabiliyor, bunlar ekibimiz
tarafndan redakte ediliyor. Aslnda doru kullanldnda
televizyon ocuun kelime hazinesinin zenginlemesine
katk salayabilir. Tam anlamyla yerli olmak iin d yapmlara tamamen kapal olmamak lazm. ocuun yaad corafyann, kltrn dn da deiik ynleriyle
tanmas iin televizyon nemli katklarda bulunabilir.
Yabanc yapmlarda da eitici, faydal kaliteli yapmlar
var. rnein okul ncesi yalarda ocuk sahibi her anne
babann ocuu ile birlikte izleyerek faydalanabilecei
Kayyu (Caillou) adl bir izgi dizi var. Yumurcak TVnin de
Yetikinle
r ocuklu
klarna, g
leketlerin
enlikler
e dair se
ine, mem
vimli, o
grntle
c
u
k
s
u
h
ri seyretm
ikyeler
v
e
e
k
te
n holan
cimizden
yorlar. S
gelen ge
eyirr
i
d

Grubunu
ler Sam
anyolu Y
bir ocuk
ayn
televizyo
Yumurca
nu yaynn
k Televiz
a
tad.
yonu yay
den itiba
na bala
ren by
d

il
k
gnk bir ilgi
ile karl
and.

en ok sevilen filmlerinden bir tanesi. Buradan hareketle

yerli retimin hzla artrlmas gerekiyor. Ancak tamamen
yerli olalm abasyla retim artarken kalitenin dmesi,
bir dnem sonra seyirciye yerli yapmlara dair olumsuz
bir dnce oluturmamasna da dikkat etmek lazm.
Zamne ocuklarnn beenileri, istekleri, kabulleri ok farkl. Hem deerleri gzetmek hem de ayn zamanda bu zamann ocuuna onun diliyle seslenmek...
Bu dengeyi nasl gzetiyorsunuz?
nternetten, televizyondan, sinemadan dnyadaki
sanatlarn ne yaptndan haberdar imdiki ocuklar.
Seyrettikleri filmlerde grsel bir zenginlik, teknik bakmdan bir baar var. Btn dnyada da ilgi ile izlenen
Arabalar, Kayp Balk Nemo, Haryy Potter, nanlmaz
Aile ya da Ratatuy gibi filmler teknik kalitesi yksek ya-

ubat 2009

sterseniz Yumurcak TVnin kuruluu ile balayalm.

Yumurcak TV ne zaman ve hangi ihtiyaca binen kuruldu?
25 Haziran 2007 tarihinde yayna balayan Yumurcak
Televizyonu, Trkiyede ifresiz yayn yapan ilk ocuk kanaldr. Samanyolu Televizyonu yayna balad gnden
itibaren kadn ve ocuk programlarna nem vermitir.
Tomurcuklarn Dnyas, Krmz Bisiklet, Tarn ve Arkadalar, Yeil Oba adl her biri dneminin sevilen programlar
olan yapmlar ekranda seyircisiyle bulutu. ocuklar tatmin edecek sayda, teknik ve srede yeterli miktarda ocuk program yoktu. Tarn yayna girince tabi olarak byk bir ilgi grd. Tarn ve Arkadalar ile balayan sre
ocuk televizyonculuuna farkl bir bak as getirmi
oldu. Boy kuklalar ve el kuklalarn bir arada kullanarak,
genellikle tiyatro ve sahne gsterisi eklinde kullanlan
tiyatro tekniini televizyona uyarlamaya altk. 3 D Max
programyla hazrlanan animasyonlar ekledik. Bu yeni
bak as ocuklarn ok ilgisini ekti. Anaokulu eitimini desteklemeye alan bir ierik zmlemesi oluturduk. arklar, bilmeceler, tekerlemeler ve her birinin
iinde bir grup ocuun yaad elenceli ve heyecanl
hikyeler kurgulayarak eitici, hoa vakit geirtmeye
ynelik bir format ortaya km oldu. Tarn Yeil Oba
takip etti. Tarnn hedef kitlesi okul ncesi ocuklard.
Yeil Obann hedef kitlesi 10 ya ve st oldu. ocuklar
kadar yetikinler de severek seyrediyor Yeil Obay. Yetikinler ocukluklarna, genliklerine, memleketlerine dair
sevimli, ocuksu hikyeler ve grntleri seyretmekten
holanyorlar. Seyircimizden gelen geri dnler Samanyolu Yayn Grubunu bir ocuk televizyonu yaynna tad.
Yumurcak Televizyonu yayna balad ilk gnden itibaren byk bir ilgi ile karland.

89

hayatna geirmesine sebep olacaktr. Seyircilerimizin

ailelerinden, yerli yapmlarmzda kahramanmz nasl
davranyorsa baz ocuklarmzn onun gibi davrandn duyuyoruz. Kahramanlara her zaman iyi gzel, doru
davranlar, tutumlar yklemek ocuklar olumlu etkiliyor. Luinin seyircisi, Telteli de seviyor. Arthuru, seven Ayran, Caillouyu seven Tarn da seviyor,
Pek tabid
Rahat Koltuu seven, Uan Balonu da seviyor.
ir ki d ka
ynakl film
takm ge
Yumurcak TVde yabanc yapmlar kadar i yapmlerdeki k
lerden o
ltrel bir
cuun etk
Bu sebep
ilenmesi k
larmzda beeniyle izleniyor. Yerli-yabanc dengesi
le izgi film
anlmaz
lerin dene
.
gerekiyor.
ti
korunmaya allyor.
me tbi tu
Cadlar b
tulmas
ayram, a
girmek g
yakkab il
ibi bizim
e yataa
kltrm
davranla

z
Gryoruz ki snrl imknlarla nemli iler
de olmay
r tekrar te
an baz
krar izlett
sonra oc
irmek ks
yapyorsunuz. Bize yapmlarnzdan ve mahiyetleuun o d
a bir sre
avran h
sebep ola
a
y
a
rinden bahseder misiniz? ocuklarn rnek ald
tna geir
caktr.
mesine
kahramanlarnz kimler?

ubat 2009

pmlar. Dolaysyla Trkiyedeki ocuk seyircisine teknik

kalitesi yksek programlar sunmak bir taraftan da kendi
szmz, kendi deerlerimizi vermek durumundayz.
Pek tabidir ki d kaynakl filmlerdeki kltrel bir
takm gelerden ocuun etkilenmesi kanlmaz. Bu
sebeple izgi filmlerin denetime tbi tutulmas gereki-

90

yor. Cadlar bayram, ayakkab ile yataa girmek gibi bizim kltrmzde olmayan baz davranlar tekrar tekrar izlettirmek ksa bir sre sonra ocuun o davran

Uan Balon okul ncesi ocuklarn fikirlerinin

alnd, her gn iki blm eklinde, beer dakika
yayna giren bir program. Teltelin Torbasnda kahramanmz Teltel; karakalem ile izilmi bir p adamdr.
Kat aut (cut out), stop mon (motion) teknii ile hazr-

korunmasz ve savunmasz olma ise ilerleyen safhalarda

ocuun yaantsnn zorlatrlmasna sebep de olabiliyor. Hangi televizyon program ya da kanal olursa olsun anne babalarn, ocuklarnn ne izlediini bilmesi
gerektiini dnyorum. Televizyon izleme saatlerine
snrlama getirme ve evde srekli ak bir televizyonun
olmamas gerektii de hepimizin bildii nemli bir nokta. Okullarda eitimin kalitesini ykseltmek amal; okul
(eitimciler), okul-aile birlii (anne baba), ve renciler
bir etkileim zemini oluturuyorsa televizyon yaynlar
iin de televizyon programcs, yayncs, ocuk, ebeveynler bir etkileim biimi, zemini oluturmal. Televizyon yaynlar denetimden geirilse dahi ne izledii zerine konumak, ocukla daha etkili bir iletiim kurabilmek
iin fayda salayacaktr. nternet ve okuduu kitap, dergi gibi rnleri paylamak da onunla geirdiimiz vakti
daha nitelikli klacaktr. Birlikte Byrken programn
bu sebeple nemsiyoruz. Uzmanlarmz ebeveynlerle
ocuun hayatna dair konular paylayor, sorular cevaplandryorlar. Kanaln kullanma klavuzu gibi bir ey
bu program.

ubat 2009

lanan bir program. Programlarda kullanlan isimlerin bir

anlam olmasna dikkat ediyoruz. Tarn, edene, Ayran, Glnur, Mavi Ku vb. edenenin Takvimi, gn,
ay, yl gsteren, tarihte neler yaanm reten, hangi
gndeyiz, hangi mevsimdeyiz, hangi yldayz ve bugn
tarihte neler olmu, bunu ocuksu bir dille anlatan bir
kukla program. Takvimde bir de gnn iyilii blm
var. ocuklar yazyor; alt katta oturan komumuz Aye
teyze ok yal. Ekmeini hergn gidip ben alyorum.
Gnn iyilii seyircimizin benimsedii, hayatna geirdii bir blm. Bir baka uramz amur animasyon.
Bir dakikalk ksa hikyecikler. amur animasyon retimi
zahmetli ve vakit alan bir i. 8 aydr retimi devam ediyor. Laf Ebeleri adl kukla projemiz hazrlanyor. Doru Trke kullanm alkanln kazandrmaya ynelik
bir program, Laf Ebeleri kelimelerle oynayan bir grup
Programda Alklar diye bir blm var ve Tam Zaman
adl bir baka blm var. Televizyon seyrediyoruz, okula
gidiyoruz, ama imdi tam da zaman kitap okumann
imdi tam da zaman baheye kp kediyi okamann,
annemize yardm etmenin tam da zaman gibi bir anlatm var. Ayn programn lik blmn anaokulu
ocuklarnn, okulda yapt masast faaliyetlerini anlatan ksa bir hikye
Peki denetimsiz bir kanalda ocuk ne ile karlaabilir? Anne-babann denetimi ya da eitimi konusunda ne dersiniz?
Televizyon yayncl biimi itibariyle durmayan,
akp giden bir sre. ocuk ilk kez karlat bir kavram, alglama yann stnde bir anlatm, durdurup
tekrar dinleme, aratrma, bir kavram, konu ya da olay
hakknda uzmanlara bavurma durumu olmamas sebebiyle zarar grebilecei ok sayda uyarana aktr. ocuun savunma mekanizmas gelimediinden kendi
kontroln yapabilecek durumda deildir. Seyredilen
programlarn, aile ve program hazrlayanlarn kontrolnde olmas gerekiyor. Bir yetikin sihirli diziyi, gereklikle hayal olan ayrt edebilecek bir olgunlua ulamtr. ocuk sanalla gereklii ayrt edebilecei birikime
sahip olmayan bir yapda. Korkuya yatkn bir yaps var
ocuun. Bu yzden korku kayg endielerle beslenen
bir duygu dnyas, ilerleyen yalarda zararlarn hayata
dair skntlarla ortaya karacaktr. ocuk d dnyay en
yaknnda bykleri araclyla tanr. ok koruyucu ve
kollayc olma, ocuun d dnyay eksik tanmasna;

91

OKUL NCES OCUKLARDA DN VE

AHLK DEER ETM
Zeynep
Zeynep Nezahat
Nezahat ZER*
ZER*

*Dr. Pedagog

ubat 2009

Din eitiminin amac, bireyi Allaha, Onun peygamber- okunmal ve bu yetlerin ne demek istedii aklanmaldr.
lerine ynelik inan, ibadet ve ahlk deerleri iinde yetitiOkul ncesi kurumlarda din eitimi verilirken, progrirken, bireyin Allah ile kendisiyle ve evresiyle uyum iinde ram ierisinde yer alan etkinliklerden yararlanlabilir. Mzik,
olmasn salamaktr. Yani din eitimi, din kltrnn veril- ana dili, sanat etkinlikleri gibi etkinlikler uygulanrken din
eitiminin amacna uygun malzemeler seilerek ocuklamesi, din kiiliin kazandrlmas olarak tanmlanabilir.1
Hayatn ilk yllarndaki din eitim ve retimi, din ra sunulabilir.6 Mesel, mzik etkinlii srasnda ocuklarn
bilgileri btn ile ocua aktarmak demek deildir; ruh geliimine uygun, anlayabilecekleri ve snf iinde mnev
ve zihin kabiliyetlerini gelitirerek onu vahyi anlamaya ha- ynden bir atmosfer oluturabilecek eitli ilhiler, arklar
zrlamaktr. Din eitimi ile ocuun tabi dindarln boz- retilebilir.7 Bu etkinlikler ile din eitiminin yannda ahlk
madan, kreltmeden, saptrmadan din geliime yardmc eitimine de yardmc olacak faaliyetler seilebilir. ocukolunmaldr.2 ocukta Allah kavramnn
Okul ncesi kurumlarda din eitimi verilirken, program ierisinde yer alan
olumasnda ya faktr nemli ise de,
etkinliklerden yararlanlabilir. Mzik, ana dili, sanat etkinlikleri gibi etkinocuun aile fertlerinin veya yaknlalikler uygulanrken din eitiminin amacna uygun malzemeler seilerek
rnn ilh varlk karsndaki tutum ve
ocuklara sunulabilir.
davranlar bu faktrden sonra gelmektedir. Bu konuda, okul, retmen ve okunan kitaplar larn paylama, hogr, yardmlama, doru szl olma
ocuun gelien evresi de Allah kavramnn oluumunu gibi ahlk erdemleri renmelerine katkda bulunulabilir.
etkilemektedir. ocukla kurulan iletiim tarzna gre din Ayrca anadili etkinlii saatinde, ierisinde din ve ahlk
kavramlar anlam kazanr. Allahn varlnn kolay anlalr herhangi bir davran rnei bulunan hikye veya masallar8
hale gelmesi iin mmkn olduu kadar hayattan alnm seilerek ocuklara okunabilir. Okul ncesinde din eitimi
rnekler ve konularla ocua aklamalar yaplmaldr. o- uygulanrken, slm dini asndan nemli olan gnler progcuun etrafndaki varlklarda var olan renk, gzellik, ekil ram ierisinde deerlendirilebilir. zellikle din bayramlarda
ve dzenden haberdar olmas ve bunlar fark edebilmesi ve kandil gnlerinde okullarda zel kutlamalar yaplmaldr.
Allah tanma, bilme ve Ona inanmasna sebep olacaktr.3 Bylece ocuk o gnn Mslman iin nemini anlayacakOkul ncesinde ocuun Allah tasavvuruna ynelik eitim tr ve bu gnlerde neler yaplaca renilecektir. Ramazan
uygulanrken Allah sevgisi esas alnmaldr.4
ve Kurban Bayramlar konular ilenirken Ramazann ve oruslmn ikinci temel esas olan Hz. Muhammed (s.a.v)e cun ne demek olduu, kurbann ne anlama geldii ocukinanma, din eitiminde nemli bir yer tekil eder. Din ei- lara aklanabilir. Din adan kutsal saylan meknlarn ziyatimi asndan ocuklara peygamberler ve Peygamberi- ret edilmesi ocuklarn hem ilgisini ekebilir, hem de kutsal
miz tantlmaldr. 3-4 yalarndan itibaren ocuklar din meknlarn ocuklar tarafndan tannmasn salayabilir.9
hikyeleri dinlemekten zevk almaktadrlar. Peygamberlere
ocuun ahlk geliimini 5-7 ya arasnda tamamlaiman retimi konusunda, Kuranda geen peygamber- mas dolaysyla okul ncesi dnemde ocua uygulanan
lerin hayatlarn ihtiva eden ocuk kitaplar kullanlabilir. eitimde, ahlk eitimi nem kazanmaktadr. Okul ncesi
zellikle Hz. Peygamberin hayat, ocukluu, mucizeleri, kurumlarda retmenler verdikleri kararlar ve hayatlarn
savalar vs. ocuklar iin zevkle dinlenen konulardr. Ayrca srdrme biimleriyle sahip olduklar deerleri ocuklara
Kurn- Kermin ocua tantlmas, slmn temel prensip- retmi olurlar. retmenler, ocuklarn deerleri gelilerinin olumas asndan nemlidir. Bu konu aklanrken tirmelerine rol yapma ve yaratc dramay kullanarak, deer
ncelikle bir kitap ile kutsal kitap arasndaki fark ocuklara ikilemleri ieren ykler anlatarak veya zor bir problemi ieanlatlmaldr.5 Kutsal kitaplarn adlar retilmeli ancak on- ren bitmemi ykleri ocuklarn bitirmesini salayarak katlarn tahrif edilmesi konusunda bilgiler verilmemeli sadece kda bulunabilirler. ocuklar toplumsal dncelere ynbu kitaplar tantc n bilgi sunulmaldr. Kurn- Kerm lendirmek iin kullanlacak uygun yntemler unlar olabilir:
hakknda ise verilecek bilgiler ok ayrntl bilgiler olmamal, Bir grup ocua dramatik bir olay gsterilerek ocuklarn
Kurann mahiyeti, Mslman iin nemi gibi konulara de- problem durumlarna deiik fikirler retmeleri tevik edilir.
inilmelidir. Allahn szlerinden ocuklarn bilisel geliimi- Bu tartmalar srasnda ocuklar genelde verilen bir probne uygun onlarn anlayabilecei yetler seilerek ocuklara lemi zmek iin birden fazla yol olduunun farkna varrlar.

93

ubat 2009

Dnme Oyunu diye adlandrlabilecek bir dier yaklam

ise bireylerin veya kk gruplarn retmenle, zel konu-

94

mak, kurallar uygulamamak, yalan sylemek, bakalarnn

eyalarn almak ve bakalarnn arkasndan konumak gibi
davranlar rnek verilebilir. Snf iinde
uygulanan byle bir davran olduunocuklar toplumsal dncelere ynlendirmek iin kullanlacak uygun
da, retmen bu durumu eitim amayntemler unlar olabilir: Bir grup ocua dramatik bir olay gsterilerek
cyla kullanabilir. rnein, eer yalan
ocuklarn problem durumlarna deiik fikirler retmeleri tevik edilir.
syleme bir sorun haline geldiyse, bir
grup tartmas alarak insanlarn niye
doru, niye yalan syledikleri, yalann
malar yapmalardr. Bu konumalarda, bahsedilen dramatik kime zarar verdii ve kimin iine yarad ilenebilir. Bu tarsorunla ilgili grmeler yaplr. Bu grmelerin en nemli tma srasnda retmen, herhangi bir ocuun tartmazellii ak ulu sorular eklinde olmasdr. Daha sonra bir nn odak noktas olmamasna dikkat etmelidir. nk ama
araya gelinerek kimin, neyi, niin yle dnd analiz yalan syleyen birini cezalandrmak deil, tm ocuklara
edilir ve tartlr.10
bu konuda bir takm fikirler verebilmektir.
Okul ncesi dnemde ocuklar ahlk dnce asnD

P
N
O
T
L
A
R
dan gelitirmek iin, onlara, ahlk ikilemleri aratrabilecek- 1- Beyza Bilgin, Din Eitiminin Genel Eitimdeki Yeri, A. . . F. Dergisi, XXIV, 1981, s. 474.
2- M. Seluk, Aile evresi ve ocukta Din Hazrolu, Trk Yurdu, X, 40, 1990, s. 63.
leri, bakalarnn ahlk konularda nasl akl yrttklerini 3- Seluk, age., s. 109.
anlayabilecekleri ve ahlk problemlerin deiik zm- 4- M. E. Ay, Ailede Verilecek Din Eitiminde Genel Prensipler, slmda Aile ve ocuk Terbiyesi, stanbul 1996, s. 321.
5- Mustafa cal, Din Eitimi ve retiminde Metodlar, Ankara 1990, s. 108.
lerinin greceli deerini takdir edebilecekleri imknlarn 6- D. Ratcliff, Handbook of Preschool Religious Education, Alabama 1988, s. 247.
salanmas gerekir. Bitmemi hikyeler, sonu belli olmayan 7- John H. Westerhoff, Will Our Children Have Faith?, New York 1976, s. 63.
8- David Caroll, ocuunuzun Ruhsal Eitimi, ev.: Semra Tuna, zmir 1990, s. 83.
ksa filmler, kk tartma ve sohbet gruplar bu etkinlikler 9- Brenda Watson, Education And Belief, Oxford 1987, s. 200 ve Gabriel Moran, Religious Education Development,
arasnda saylabilir. Doal gnlk davranlar ierisinden o- Minnesota 1983, s. 191.
10- Berrin Akman, Okul ncesi Dnemde Ahlk (Moral) Geliimi, Okul ncesi Eitimcileri in El Kitab, Ed.: ule Bilir,
cuklara rnekler sunulabilir. Mesel oyuncaklar paylama- stanbul 1994, s. 10.

Ahlk ve deerlerimiz iimizdeki bizin aynasdr.

Enerjimizi ve farkllmz aa karan tlsmdr.
Arkamzda braktmz silinmeyen izdir.
Ahmet alayan

CAN
SOYS
AL
LE S
YLE

Mehm
et Yk
sel-K
mil B
yker
Foto
raf: E
rdem
Derey
ayla

1963 Y
lnda
Dod
stanb
u. ..
ul Tele
Siyasa
v
izyonu
l Bilgil
nu Pro
nda a
er Fak
gram

lmay
Md
Koord
a bala ltesi mezun
rl
inatr
udur.
y
d
a
.
p
ln
Bir d
1987 y
teri Zil
yapm t. imdiler
nem T
lnda
i (199
d
R
e
a
T
TRT
k
T
2
s
t
R
)
a
t
, Okum
T oc
dr. Y
Trkis
uk Tele anbul Telev
netme
tanlla
a Azm
iz
v
nliin
r (200
yoi (199
ken (1
i yapt izyonunun
5)/ Ca
7). Yap
989) G
n Soys
G
m

b
e
c
n
e
ezi Be

lg
el
f
al, Abd
ilmog
esel fil
lgeseli
rafisi:
ulham
mler:
.
K
B
it Ava
urtulu
a Sava
r. Die
nda
r Filmo
grafisi:
Gezer
-

Neden ocuk merkezli bir yayn? Bu sahada bir

boluk olduuna m inanyorsunuz?
Televizyon, ocuklarn tercihlerinde belirgin deiimler meydana getiren bir aygt. yleki ocuklar kimi zaman
kendi istekleriyle, kimi zaman da yetikinlerin program
seimlerinden kaynaklanan yayn ierikleri ile ok farkl etkilere maruz kalabiliyorlar. Bu etki, ocuklarda, yetikinlerde grlen kltrel krlma ve ilgilerde kaymann ilerisine
gitmektedir. ocuklar zamanla televizyonda gsterilenin
normal olduuna inanmakta; srekli tekrarlar, kayg ve endie verici grntler ve iddet ierikleri, ocuklar psikolojik ynden geliim alarnda derinden ve olumsuz etkilemektedir. TRT, ocuk merkezli yaynclk ile tm bu olumsuz
etkilerden arndrlm bir televizyon yayncl vaat etmektedir.
ocuu bir deer olarak merkeze alrsak, teknolojik vastalar ocuun ruh dnyasn, deer dnyasn

gelitirmede msbet, geerli, makul hle nasl getirebiliriz?

Postmana gre, bebekliin tersine ocukluk biyolojik
deil, toplumsal bir indr ve bu sosyal gereklie sahip
karak ocuklarn mutluluunu gzetmek, salkl bir toplum grn savunmak demektir. Bunun farknda olmadan yaplacak her trl medya etkisi ocukluun yok oluu
ocuklar
zamanla
televizyo
mal oldu
nda gste
una inanm
rilenin no
akta; sre
rve endie
kli tekrarl
verici gr
a
r,
k
a
n
y
t
g

ler ve idd
cuklar p
sikolojik
et ierikle
ynden g
ri, orinden v
eliim a
e olumsu
larnda d
z etkilem
emerkezli
ektedir.
yaynclk
T
R
T
,

il
o
e tm bu
cuk
arndrlm
olumsuz
bir tele
etkilerde
v
iz
y
n
o
n yayncl
tedir.
vaat e
tmek-

anlamna gelecektir. ocuk ve ocukluu bir deer olarak

ayrarak toplumun devamn ve kltrel aktarmlar salayan yaynclk anlay ile toplumsal yapnn olumlu ynde
devamll mmkn olabilecektir.
Trkiyede ocuk yayncl konusunda farkllklarnz neler, ocuk yaynclnda neleri esas alrsnz/
alacaksnz?
TRT ocuk, ekran n ve gerisinde geni bir yelpazede
alma alan belirler. Ya gruplar ayrmna ynelik yaynclk
yapar. TRT ocuk, ana hedefi ocuk olan ve toplumun gene-

ubat 2009

TRTnin bir ocuk kanal kurma fikri fikri nereden

dodu?
ocuk kanallar, gelimi lkelerin yllardr gndemine
aldklar tematik kanal format. Pek ok lkenin sahip olduu ocuk kanallar, temel anlamda ocukluk olgusunun
televizyon yayn formatlar ile birletirilmesini amalyor.
TRTnin bir ocuk kanal kurma fikri ise TRT Genel Mdr
Sayn brahim ahinin aklnda olan bir projeydi. Ayrca ocuk kanal kurma kamu yayncl yapan bir kurumun olmazsa olmazlar arasnda grd ve ilk olarak aklad
hedeflerinden biridir.

97

linde hazr bulunan izlenme potansiyelini, doru yer, doru

zaman ve en verimli biimde deerlendirir. TRT ocuk, yerli
ve yabanc yapm oranlarn ada ocuk televizyonculuu
anlayna uygun (%70 yerli, %30 yabanc kaynakl) olarak
dzenler. TRT ocuk, iin yerelleme anahtardr. Kendini yerel, kltrel fabrika iinde in eder. TRT ocuk, ocuklarn
kltrel sorumluluk iinde kendi kltrn, dilini ve sosyal
etkileimleri grebilecekleri ve kendilerini ifade edebilecekleri programlar hazrlar. TRT ocuk, ayn zamanda aile
elencesidir. Akamlar, btn ailenin izleyebilecei ekilde
programlanr. TRT ocuk, aileyi, aile ii iletiimi, ocuk ebe-

ubat 2009

TRT ocu
k, aileyi,
aile ii ile
ilikilerin
tiimi, o
i esas ala
cuk ebeve
n progra
yn
cuk, yks
mlar re
ek kalited
tir. TRT
e
,
h
ooa giden
litiren, iz
, yetenek
leyici kitle
le
ri
yi katlm
gendrp
a tevik
hayal e
eden, d
tt
ir
en, evre
elenceli
, koruyuc
sine du
u ve gve
y
a
rl
,
nilir yayn
yapar.

98

veyn ilikilerini esas alan programlar retir. TRT ocuk, yksek kalitede, hoa giden, yetenekleri gelitiren, izleyici kitle-

yi katlma tevik eden, dndrp hayal ettiren, evresine

duyarl, elenceli, koruyucu ve gvenilir yayn yapar.
Deerler atmas, kuaklar aras bunalm ve buhran an yayoruz. Dengeyi nasl kuruyorsunuz, bu
nokta da nasl bir dil/sylem gelitirmek lazm?
ok gerilere gitmeden insanln geliimine baktmzda, Sanayi Devrimi ncesinde retim ilikileri yannda
kltrel rgnn de buna uygun olarak yaplandrldn
grmekteyiz. Usta-rak ilikisi, yannda ahlk ve ritel pek
ok unsuru barndrr iinde. rak-kalfa ve ustalk aamalar
belli bir disiplin ve zaman ls iinde gerekleir, kuaktan kuaa aktarlr. Bu etkileimde zaman en belirleyici
elerin banda gelir. Sanayi Devrimi, buharl makineler,
elektriin kefi, elektrikli makinelerin icad, sonrasnda
elektronik ve bilgisayar a... Bu noktadan bakldnda bilginin renene aktarlma sreci giderek ksalmakta, kk
zaman aralklarnda farkl icatlar dierinin yerini almakta,
ayn kuakta bulunan insanlarn hayat sresi iinde pek ok
teknolojik deiim gereklemekte, deerlerin aktarlma
sreci ve biimi de bununla birlikte deimekte. Bilgisayar
anda ocuklar, ebeveynlerinin nndeler... Allagelenin
dnda tersten bir tavrla, byklerine bu cihazn nasl altn anlatmakta ocuklar. Peki imdi ocuklar kimi rnek

Postmana
gre, beb
ekliin te
yolojik d
rsine oc
eil, toplu
ukluk bim
s
al bir in
gerekli
dr ve b
e sahip k
u sosyal
arak ocu
gzetmek
klarn mu
, salkl
tl
u
luunu
bir toplu
mak dem
m gr
ektir. Bun
n
savunun farkn
cak her t
da olmad
rl medy
a
n
yaplaa etkisi
anlamna
ocukluu
gelecekti
n
y
ok oluu
r. ocuk
er olara
ve ocuklu
k ayrara

u
bir dek
toplumun
rel aktar
devamn
mlar sa
ve kltlayan ya
toplumsa
ynclk a
l yapnn
n
la
y ile
olumlu y
mmkn
nde de
olabilece
v
amll
ktir.

ardnda bu sreleri ve zamanlamay kontrol edemeyiimizin olduuna inanyorum.

Kendi z kltr/medeniyet deerlerimizi yaymada u
an yeterli aygtlara sahip miyiz? Mesela yerli izgi film, belgesel vs.

Program biimleri, trler, televizyoncunun aktarm iin

kullandklar aralar meydana getirmekte. ocukluun olumas toplumsal bir sre olduuna gre bu aralar deerlerle ustaca buluturmak kalyor yapmc ve ynetmenlere.
Genel olarak lkemizdeki ocuk yaynlarnda ticar
kayglar m yoksa eitim deerleri mi n planda tutuluyor?
lkemizde ocuk yaynclnn byk ekseriyet ile
hibir deer ihtiva etmediini dnyorum. Ticar baars
olan bir yapma da ok az rastlanyor. Sadece toplam nfusun iinde ocuk nfus orannn yksek olmasndan kaynaklanan rakamlar var.
Yapacanz yaynlarda, ileriye dnk olarak eitim
asndan planladklarnz nelerdir? Bu yaynlar ocuklara neler vaat ediyor?
Ya grubu ayrmna dayanan ve o ya gruplarnn alg
ve becerileri dorultusunda her alanda seyredilebilir rnler
karmak temel amacmz. Bunun yannda ocuklar TVden
Daha Fazlas Olana Balanr ilkesinden hareketle, sosyal sorumluluk projeleri dzenlemeyi amalyoruz.
Ebeveynler ocuklarn TV bana rahatlkla brakabilirler mi?
Televizyon olarak TRT ocukun bana rahatlkla brakabilirler. Fakat yine de ebeveynler bunu belli bir sreyle
snrlandrmaldrlar.

ubat 2009

alacaklar? Babalar, anneler, ailenin dier bykleri tecrbe

ve deer aktarmn nerede ve ne zaman yapacaklar? Yoksa
onlarn yerinde ocuklarn model olarak grebilecekleri televizyon veya internet dnyasndaki sper kahramanlar m
var? Sorunuza soruyla karlk vermem sadece bir zihin almas. Ama unutmamak gerekir ki, aralar, deerler, aktarlma sreleri ve zamanlamalar srekli deiiyor. Buhranlarn

99

Mehmet Demirci

MODANIN
SUNAINDA
KADINLAR
Cihan AKTA*

* Yazar

szn ettiimiz zsel kadn.

Bu varsaymsal zsel kadn, beyaz batl kadndr.
Beyaz Batl Kadn, binlerce yldan beri bask altnda
kalan, insanl ve bir ruhu olup olmad tartlan
kadnn kurtuluunun emeini ve verimini zerinde
toplayan kadn olarak grlr. Bu nedenledir ki rtl Mslman kadnlar uzaktan bir bakla, bir yeni oryantalist bakla ya da, dolamda bulunan zsel kadn
modeliyle kyaslanrken deersizletirilirler. Bu baka
gre zsel kadnn zelliklerini paylamayan kadnlar
sanki daha az kadn olmaktadrlar.2
Bartl Mslman kadn, Batl Beyaz Kadn
zne asndan, kurtarlmas ve feminizmin deerleriyle hidayete erdirilmesi gereken bir hikimsedir.
Bir ahsn, bir hikimseye, teki konumuna indirgenmesi, rkln insafsz entrikas... diye yazmt,
Helene Cixous.3
Mild 1000li yllarda Hristiyan dnyasnda bir
ruhu olup olmad tartlan kadnn bedeni, iinde
bulunduumuz dnemde moda ve kozmetik sektrlerince paralar halinde sunulmaya baland, ekranlardan ve reklam panolarndan. Desmond Morris, kadnn
bedeninin paral olarak sunumunu getiren bu deitirme ihtiyacn, modaclarn modann rutin ak iinde
gereksindii normal-st uyar ilkesine balyor. Kapitalizmin srekli zorlad tketim talebinin artk don-

internet kanalyla, reklam panolar araclyla yayd

cinsellikle ykl imgelerin etkisiyle erkenden byyor,
bazen de idealize edilen bir kadn bedenine sahip olma
kaygsyla yeme bozukluklar gibi nev-zuhur hastalklara yakalanyorlar.
Geerli saylan estetik idealler eitli sektrler
araclyla salkl hayat yntemleriyle btnletiriliyor. Ruhun lmszlne duyulan inan azalrken,
bedenlerin sonsuzca yaayacakm gibi ayn yata sabitlenmesi, gen grnmesi nem kazanyor. lme
ilikin dinsel kabullerin konuulmaz olmasna paralel
olarak beden, lmszlk umudunu gelitirip koruyan
bir etkinlik alanna dnyor. Orta ada zlim kocasnn eziyetlerine katland iin azize ilan edilen kadn
imdi modaclarn direktiflerine boyun eerek moda
tapnann azizesi oluyor. Varln belirlemeye ve tanmlamaya alan kirli bir iktisad sektrler bilekesinin kurumlar ve sylemlerine kar zne olarak gcn kantlamak isterken, modann, sanatn ve felsefenin
sunanda kann aktyor.5
Elbette insan olarak nasl grndmzle, bedenimizin bakmyla ilgili, bize emanet edilen bedeni korumakla sorumluyuz. Ama bu bedenin uygunluunun
piyasada dolam halinde bulunan gzellik ve salk
vaad eden kurumlar ve uzmanlarn takdirine brakl-

ubat 2009

Tarihin hi bir dneminde olmad kadar kltr maya balad noktada zellikle reklamlar kanalyla
ve sanatn yanlsamal grntler tarafndan biim- salanmas amalanan normal-st uyar ilkesi, sadece
lendirildii ve yayld bir dnemden geiyoruz. Bu moda alannda deil btn sektrlerde herhangi bir
dnem, basn ve yayn tekniklerinin kazand yeni bir ekilde devreye sokulacaktr.4
gcn de etkisiyle, kiileri ve toplumlar deimeye
Kadn bu akta hem (ailesi adna da) tketici,
zorluyor. Mahalle sokaklarnda ilerleyen bir gen kz, hem de reklm figr olarak yer alyor. Gsleri ya da
bir pencerenin gerisinden kendisini izlemekte olan fi- bacaklar ak bir kadn, bir arabann nnde durarak
lanca dedikoducu teyzeyi deil de bir kamera baknn onun sat deerini ykselten bir figr oluturuyor. Bir
kontroln hissediyor zerinde. Mahallenin klar, ye- kadn dolamda bulunan, etkili olan sylemler ve tarini kamera klarna brakt sanki.1
nmlarla, bedeni -henz gen olan bedeni- yoluyla kenGemite kadnn bir ruhu olup olmad tart- dini gvenceye almaya ynlendiren mekanizma, kiisel
lyordu. Modernite ile birlikte kadnn erkek kadar in- olan ok aan, sektrel (estetize edilmi) donanmlarla
san olduu kabul grd, ama bunun bedeli olmaly- etkilemekte toplumu.
m gibi, insanl ve kadnl Batl Beyaz zne erkein
Kz ocuklar tketim kltrnn televizyon ve
kriterlerine bal olarak kabul gren
bir kadn tipi ileri srld. Kadn haknsan Sresinin ilk yetini bu adan ok nemli buluyorum: nsann zelarnn temsili balamnda ideallerinden, henz kendisinin bir insan olarak anlmad uzun bir sre gemedi
tirilen, aileden de bamsz bir birey
mi? eklinde, varolusal, sorumluluk ykleyen, dnmeye ve eylemeye
aran bir soru.
olarak deerlendirilen bir kadndr,

101

ubat 2009

Mahalle sokaklarnda ilerleyen

bir gen kz, bir pencerenin gerisinden kendisini izlemekte olan filanca dedikoducu teyzeyi deil de
bir kamera baknn kontroln
hissediyor zerinde. Mahallenin
klar, yerini kamera klarna
brakt sanki.

102

mas, din adan emanet saylarak

koruyup gzetilen bedenin srekli
kurcalanmaya (paralanmaya) yatkn bir meta olmaya ak tutulduunun gstergesidir.6
zellikle daha k bitmeden
kadnlar ynlendirmeye balayan
bir rejim ve gzellik sektr basks var. Kadn vcudu,
deniz ve tatil, ayn karede yer alan gsterenler.
Bir taraftan da muhafazakr ailelerin ilkeleri hibir
yerde olmad kadar tatil kltr kapsamnda gzetiliyormu gibi grnyor: Mahremiyete ilikin hassasiyetleri dikkate alan oteller, havuzlar, plajlar, mayolar
srlyor ileriye.
Mahrem hayat zerine fazlasyla vurguda bulunulsa da, mahremiyetin bir anlam kayb yaamas yaygn
bir ikyet konusudur. Baklar nmahrem olandan
saknmak gerek. Bu din dstur, popler kltr ve
sanat endstrisinden yaylan sahneleri izleme konusunda bir lye duyduumuz ihtiyac haber veriyor.
Nmahrem burada, sadece kart cinsle ilikilerdeki
llerle alakal olmayan, duyum kirlenmesine yol aacak ve insan kendi derinliklerine ynelmekten alkoyacak btn yararsz sahnelerin bir btn olarak okunabilir.
Cinsel imajlar asndan zellikle kadnlar kontrol
eden ve bask altnda tutan piyasa, artk erkeklere de
ayn basky uyguluyor. Erkekler, gerekte nasl olmalar
gerektiine karar veremeden, bulunduklar durum ya
da olmaya altklar haller konusunda srekli pheye drlyor ve bask altnda tutuluyorlar.
Dier taraftan erkekler hem modern mitler, hem
de hurafeler nedeniyle yanl bir kadn algsna sahip
olarak yetiiyorlar. Kadnn sadece bedene dntrld piyasa, erkein de kar cinsi bu dayatlan gzellik lleriyle, snrl ve paral olarak alglamas gibi bir
sonu veriyor. Moda ve reklam sektrlerince dolamda
tutulan imgeler nedeniyle erkek seyirciler, kadn bedenini bir kiilikle ya da insanla ilintisiz paralar halinde alglayabiliyorlar. Kimi erkekler ise din adna sriliyttan
beslenen menkbelerde tanmlanan fitne-fesat kayna
kadn rneklerinden hareketle, kart cinsi ya azize ya
da etekli eytan olarak grmeye yatknlayorlar. Bu
iki bak asnn da kadn (anne veya azize olmayan
kadn) paralayan grlerle sakatlad sylenebilir.

Mustazaf kadnlar sz konusu

olduunda, siyasal simge olarak
aklanamayacak bir niyetle rtld apak olan barts, bir
yere kadar saklyor, bu bak asnda sakatlanm, paralanmakta olan
bedenleri.7
Bir ksr dng karsnda bulunduumuz ak.
Prof. Hseyin Hateminin Kadnn k Yolu isimli eserinde yer alan ifadesiyle, bir insana krk gn deli dersen,
nihayet deli olduuna inanacaktr.8 Mustazaf bir kadn
da etekli eytan ve kak dman olduunu renerek yetimise, erkeklerle ilikisini bu bilgileri zerinden kuracaktr. Cinsel kimliine, bedenine bu ekilde
yaklaan bir kadnn yetitirdii erkek de akrabalar dndaki kadnlar paralanm bedenler olarak grmeyi
renecektir.
nsan Sresinin ilk yetini bu adan ok nemli
buluyorum: nsann zerinden, henz kendisinin bir
insan olarak anlmad uzun bir sre gemedi mi?
eklinde, varolusal, sorumluluk ykleyen, dnmeye
ve eylemeye aran bir soru. nsan her eyden nce
kendini bir eser gerekletiriyormu gibi insan yapmakla sorumlu. nsan olarak geliimini srdrmeyen
kadn, hikimseleirken, kendine biilen daraltlm
kadnlk rollerinin tuzaklarna yakalanmaya yatknlayor. Kendi ayaklar zerine sapasalam basacak ekilde
yetitirilmeyen, bu ama yolunda alnnn terini dkmenin gereklerine de srt eviren bir kadn, hayatnn daha
sonraki akn, diiliini kullanarak bir erkek tarafndan
geindirilmenin yollarn korumaya balyor.
D

1- Cihan Akta,Mahallenin Iklar, Anlay Dergisi, Kasm 2007, say: 54.

2- Boby Sayyid, Fundamentalizm Korkusu, ev.: Ebubekir Ceylan&Nuh Ylmaz, Vadi
Yaynclk, Ankara 2000, s. 26-28.
3- Robert Young, Beyaz Mitolojiler, ev.: Can Yldz, Balam Yaynlar, stanbul 2000,
s. 14.
4- Desmond Morris, nsanat Bahesi, ev: Engin darca, Sander Yaynlar, stanbul 1981,
s. 224-225.
5- Cihan Akta, Bacdan Bayana, Yeni Azizeler blm, Pnar Yaynlar; stanbul
2001.
6- Bu konuda geni bir irdeleme iin bkz. Nazife iman, Emanetten Mlke Kadn Beden Siyaset, z Yaynclk, stanbul 2003.
7- Cihan Akta, Paralanm Bedenler, Taraf, 13 Kasm 2008.
8- Hseyin Hatemi, lh Hikmette Kadn, aret Yaynlar, stanbul 1995, s. 95.

21. YZYILDA EVRENSEL

AHLKI TARTIMAK
Hmeyra KARAGZOLU*

1. Evrensel Bir Ahlk Var m?

Dnyann farkl blgelerinde yaayan, ayr dinlere
mensup insanlarn ahlk anlaylar ayn mdr? Hangi blge veya artlarda olursa olsun, her insann uymas gereken
ahlk kurallar mevcut mudur? Adalet dendii zaman
Hintli bir Budist ile Kanadal bir Protestann anlad ey
ok farkl mdr? Komularma iyi davranmalym cmlesini kurduumda dindar bir Mslman veya bir ateist bana
ayn oranda hak verecek midir? yi ve kt, bir filozofun1
iddia ettii gibi mavi ve sary birbirinden ayrt etmek kadar fark edilmesi kolay ve herkese malum bir ey midir?
Btn insanlarn ayn deer ve erdemlerden bahsettii, ortak ilkelerden hareketle ayn ahlk kurallar kabul ettii bir
dnya hayal mi yoksa zaten varolan bir gerek midir?
nsanolu, bilinebilen dnce tarihinin henz balarnda yukardaki sorular sormu ve gnmze kadar da
sormaya devam etmekten vazgememitir. Evrensel bir

*Baclar Mftl Kuran Kursu reticisi.

ahlkn olup olmad meselesi ahlkn kayna, evrensel

deerlerin varl, yerel ve bireysel farkllklarn ahlk zerindeki etkisi gibi pek ok sorunun da cevaplanmasn gerektiren karmak bir problemdir. Dnce tarihi boyunca
ahlk temele bal, dzenli bir toplumu arzulayanlarn,
evrensel bir ahlkn varolduu eklinde gr beyan ettiklerini gryoruz. Bunlar, ahlk her insann ulaabilecei bir
kaynaa ya da genel bir prensibe balamak eiliminde olmulardr. Bireylerin alglar ve yetiler bakmndan farklln, yerel zelliklerin ahlk zerinde belirleyici etki yaptn
iddia edenler ise evrensel bir ahlkn imknn reddetmilerdir.
Ahlkn ne olduunu, kaynan ve insan nefsiyle ilikisini ele alm olan Mslman ahlk dnrleri, insanolunun ortak bir tabiata sahip olduunu kabul etmilerdir.
nsann fazilet ve reziletlere yatknln sz konusu tabiat
zerinde izah eden dnrlere gre, dnyann neresinde

ubat 2009

KRESEL KELMES, BELK DE PEK OK NSANA HEM YABANCI HEM DE

DMANCA GELMEKTEDR. ANCAK U BR GEREKTR K, SON YRM YILDA OK
ETL VESLELERLE BU KELMEY BR EKLDE DUYAN YA DA KULLANMAYAN
KALMAMITIR. KRESELLEMENN BR DEOLOJ OLDUU FKRNDE OLANLARLA
BRLKTE, KAINILMAZ BR SRE VE ZELLKLE DNLER N CDD FIRSATLAR
BARINDIRAN BR OLGU OLDUUNU DNENLER DE MEVCUTTUR. EVRENSEL
AHLK VE ORTAK DEERLER ARAYIINI, KRESELLEMENN SUNDUU OLUMLU
FIRSATLARLA BRLETRENLER, BU YENAIN ORTAK BR AHLK N NEML BR
ZEMN OLACAINI DDA ETMEKTEDRLER.

103

ubat 2009

yayor olursa olsun bir insan iyi ve ktye ynlendiren

nefs kuvvetler mevcuttur. Buradan hareket ederek slm
ahlk dnrlerinin, evrensel insan tabiatyla beraber
evrensel bir ahlk anlayna ulatklarn sylemek mmkndr. Nitekim bahsi geen kuvvetlerin dengelenmesiyle
meydana gelen erdem ve deerler izf deil, btn insanlar iin geerlidir. Bunun yannda sz konusu mtefekkirler, yerel zelliklerin ahlk zerindeki etkilerini de gz ard
etmemilerdir. Ancak nihayetinde btn bu fikirler, ahlkn
kuramsal boyutuna dair tartmalara katk salamaktan
teye gememektedir.

104

larn akl ve kalbine beraberce hitap etmesi, gerek yaptrm

sunmas sebebiyle dinler, insann ahlk fiilleri zerinde
son derece messir olma imknna sahiptir. Bu imkn fark
eden ve modern ahlk sorunlar karsnda bunu bir zm
frsat olarak grenler, din kaynakl ahlk ilkelere gndermeler yapmakta ve 21. yzyl insann bu deerleri yeniden kefe armaktadr. Sz konusu arlardan biri olan
kresel ahlk hareketi, yeryzndeki dinlerin ortak ahlk
ilkeleri zerinde asgar bir mutabakat nermektedir. Bylece gerekli ortak deerler, dinlerin retileri ierisinden
bulunup karlacak ve zlenen evrensel ahlk gereklemi olacaktr.
Kresel kelimesi, belki de pek ok insana hem yabanc
2. Uygarln Ahlksz Yan
Evrensel ahlk ya da ortak deer meseleleri teorik hem de dmanca gelmektedir. Ancak u bir gerektir ki,
dzlemde tartladursun, dnyann mevcut ahlk durum son yirmi ylda ok eitli vesilelerle bu kelimeyi bir ekilve ihtiyalarnn gzden geirilmesi, konunun hayatiyetini de duyan ya da kullanmayan kalmamtr. Kresellemenin
bize phesiz daha iyi gsterecektir. Bir yanda teolog ve bir ideoloji olduu fikrinde olanlarla birlikte, kanlmaz bir
sre ve zellikle dinler iin ciddi frsatlar barndran bir olgu olduunu dnsanolu, bilinebilen dnce tarihinin henz balarnda yukardaki
nenler de mevcuttur. Evrensel ahlk ve
sorular sormu ve gnmze kadar da sormaya devam etmekten vazgememitir.
ortak deerler arayn, kresellemenin sunduu olumlu frsatlarla birletifilozoflar adalet erdeminin arkeolojisini yaparken, dier renler, bu yenian ortak bir ahlk iin nemli bir zemin
yanda nc dnya lkelerinde alk hl bir lm sebe- olacan iddia etmektedirler.
bi olmakta ve buna mukabil dnyada 2005 yl itibariyle
3. Kresel Ahlk ve slm: Neden Olsun? Neden
yaklak 1.5 milyon insan obeziteden yaknmaktadr.2 Dnya zenginliinin %85inin sanayisi gelimi lkelerin elin- Olmasn?
Dnya Dinleri Parlamentosunun 1993 ylnda dnya
de bulunmas sebebiyle adaletsiz gelir dalmndan sz
edilmekte, bununla beraber zellikle sanayisi gelimi l- gndemine getirdii ve yaymlad beyannme6 ile dinkelerde yaayan her on iki kiiden birinin psikolojik tedavi dar olsun olmasn btn insanlar destek vermeye ardgrd belirtilmektedir.3 Ayrca 1950li yllardan itibaren kresel ahlk, evrensel ahlk tartmalarna 21. yzyln
hem ehirlerde hem de krsal kesimde evrenin acmaszca bir katks olarak grlebilir. Btn dinlerdeki ahlk ilkeletahribi sebebiyle, kresel kirlilik ve ani iklim deiiklikleri- rin byk oranda benzerlik tad ve asgar dzeyde bu
nin de evrensel problemler haline geldii grlmektedir.4
ortak ilkeler zerinde bir uzlama salanabilecei iddiasstatistiklerle mahhaslaan ac durum, nihayetin- n tayan bu hareket, hem evrensel ahlk ihtiyacna hem
de bir ahlk zafiyeti olarak grlebilecek problemlerin de din kaynakl ahlk ilkelere dikkat ekmektedir. Kresel
evrensel hle geldiini gstermektedir. Dousuyla Bat- ahlk problemlere zm olarak dini nermesi bakmnsyla btn dnyann bir ahlk krizi iinde olduunu sy- dan mhim olan bu proje karsnda, Mslmanlarn nasl
lemek, maalesef meseleyi abartmak olmayacaktr. Leslie tavr almas gerektii tartmaya ak bir meseledir.
Lipsonun yerinde ifadesiyle, Bu yzylda insan, uygarln
Batl ve Hristiyan merkezli bir hareket olmakla eleahlksz yann saklayamamaktadr.5 Byle bir durumda, tirilen kresel ahlk, nerdii Eski Ahit kaynakl ilkelerle
ortak ahlk deerlerden veya evrensel bir ahlktan pratik tenkitleri hakl karr bir izlenim vermektedir. Din eitlilidzeyde sz etmek ok daha manidar ve hayatdir.
e dair kendine has bir yaklam olan svireli Teolog Hans
Dinler, retilerindeki ahlk vurgusu sebebiyle ahlk Kngn fikir babas olduu kresel ahlk hareketinin, debir potansiyeli ve sorumluluu tamaktadr. Gerek insan- rinlemesine incelendiinde Kngn teolojik yaklamnn

*Baclar Mftl Kuran Kursu reticisi

Bugn dnyada evrensel ahlka dair bir eyler sylenmeye allyor, zellikle de dinlerin meseleye katksnn
olup olamayaca tartlyorsa, en bata slm dnyasnn
konuya kaytsz kalmamas gerektii ikrdr. Bu sebeple sz konusu yeni yaklamlar Mslmanlarca ciddiyetle
takip edilmeli, sorunlu noktalar dile getirilmek ve slmn
deerler dnyasndan yaplabilecek katklar belirtilmek
sretiyle tartmalara daha etkili ekilde mdahil olunmaldr. slmn evrensel ahlkn anlatmann ve bunu kresel
sorunlar iin bir zm umudu olarak sunmann, dnyann manev zdrabna da are olabilecei umut edilebilir.
Kresel ahlk gibi projelerin akbetini zaman bizlere gsterecektir. Ancak nemli olan, 21. yzylda evrensel ahlk
tartrken, kresel ahlk sorunlara slmn sunabilecei
zmleri dile getirme frsatlarn karmamaktr.
D

1- 20. yzyln balarnda ahlk filozofu George Edward Moore, nl kitab Principia Ethicada,
iyinin sar rengi gibi dorudan tannp bilinebilecek fakat tanmlanamayacak bir ey olduunu
iddia etmitir. (G. E. Moore, Principia Ethica, Cambridge University Press, 1903.)
2- Dnya Salk rgtnn raporlarna gre. (Kaynak: WHO resm web sitesi, http://www.who.
int/mediacentre/factsheets/fs311/en/index.html, 05.11.2008)
3- Naci Kula, Kreselleme, Ruh Sal ve Din, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, c. 5, sy.
2, Samsun 2005, s. 16-19.
4- Leslie Lipson, Uygarln Ahlk Bunalmlar: Manev Bir Erime mi, Yoksa lerleme mi?, ev.: Jale
am Yeilta, stanbul 2003, s. 251.
5- Leslie Lipson, Uygarln Ahlk Bunalmlar: Manev Bir Erime mi, Yoksa lerleme mi?, s. 260.
6- Declaration Toward a Global Ethic, Parliament of the Worlds Religions, 1993, Chicago, USA.

ubat 2009

izlerini tad da grlmektedir. Bu hareket karsnda

slm dnyasnn tavr ve gelitirecei sylem, 21. yzylda
Mslmanlarn evrensel ahlk konusundaki yaklamn da
gzler nne serecektir.
Kresel Ahlk Beyannamesini imzalayanlar arasnda
Muhammed Hamidullah ve Seyyid Hseyin Nasr gibi slm
limleri bulunmaktadr. Batdaki niversitelerde grev yapan Mslman akademisyenlerden de konuya ilgi duyan
ve kresel ahlk tartmalarna katlanlar -az sayda olsa damevcuttur. Ancak sosyal adaletsizlik, hogr temelinden
uzak uluslar aras siyaset, cinsel istismarlar, evre felketleri
gibi sorunlar karsnda, hogr ve adalet peygamberi
Hz. Muhammedin teblicisi olduu dinin mensuplarnn
elbette syleyecek ok daha fazla eyi olmaldr. Gerek
yetlerde tavsiye edilen ahlk davranlar, gerek hadis-i
eriflerde ortaya konan komuluk haklarn gzetme, ticar
ve adl ilerde adil olma gibi ahlk emir ve tavsiyeler btn
insanla ahlk ufuk aabilecek bir anlay barndrmaktadr. Ayrca Kuran ve hadislerle vaz edilmeye allm
erdem ve deerler, herhangi bir blgeye mahsus deildir.
Dolaysyla evrensel bir karakter tayan sz konusu ahlk
ilkeleri, herhangi bir teolojik yaklamn sylemiyle kstlamakszn evrensel ahlk tartmalarnda gndeme getirmek son derece nemlidir.

105

DEERLERN NESLLERE NTKALNDE

SOHBET VE NASHAT GELENE
Davut zgl*

ubat 2009

BYKLERN KKLERE DEER AKTARIMINDA, DEERLERN NESLDEN NESLE

NTKALNDE, YAANMI TECRBELERN CDD YER TEKL ETTN TARH BR
GEREK OLARAK KABUL ETMELYZ. AKSNE BR TUTUMUN SE, DEERLERN
UNUTULMASINA VE TERKNE SEBEBYET VERECE DE ZAHTAN VARESTEDR.

106

slm ilim geleneinde ilim ve irfan ile temayz

eden insanlarn, hayatn deiik alanlarnda tecrbe ve
birikimlerini kaleme aldklar eserler vardr. Bunlardan
Yusuf Has Hacibin (v. 1017), Kutadgu Biligi; Feridddin-i
Atarn (v. 1120) ve Geyveli Gvhnin (?-1566),
Pendnmesi; Nizam-l Mlkn (v. 1017), Siyasetnmesi;
bn-i Battuta (v. 1325) ve Evliya elebnin (v. 1611),
Seyahatnmesi; Sdnin (v. 1480), Bostan ve Glistan;
Kara Mehmet elebnin (v. 1655), Sefaretnamesi; mam
Birgivnin (v. 1521) Vasiyetnmesi, bu cmleden olmak
zere burada zikredebildiimiz eserlerden bazlardr.
Bu gelenek ierisinde, Kuranda geen Lokman
(a.s.)n oluna nasihatlerinden mlhem olarak kaleme
alnan eserlerden biri de mam Ebu Hamid El Gazalnin
(v. 1058) Eyyhel Veled adl risalesidir. lkemizde birok tercmesi bulunan bu risale mam Gazalnin nasihat isteyen bir talebesine yazd tavsiyeleridir. Burada, hoca ile talebe arasndaki sevginin, saygnn ve de
slbun dikkatlerden kamamas gerekiyor:

Ey aziz ve sevgili olum! Cenb- Hakk seni kendine bal kullarndan eylesin ve sevdii kullarnn takip
ettii yoldan ayrmasn. Bilmi ol ki; tlerin en doru
ve en iyi memba; Resul-i Ekrem Muhammed (s.a.v.) in
getirdii slm dinidir. ayet bugne kadar, bundan gayri eyler rendi isen, benim tlerime hi lzum yok!
diyerek talebesine nasihate balayan byk imam, ilim
ile amel etme noktasnda hikmet ehlinden (Cneyd-i
Badadi, v.b.) rnekler verir. Olum! mr boyunca
okusan ve yzlerce eser telif etsen, amel etmedike
Allahn rahmetini elde edemezsin diyerek, amelsiz
ilmin faydasz olduunu talebesine tleyen Gazal,
daha sonra mann artlarndan balayarak, sabah uykudan uyanma ile balayan ve yataa girinceye kadar
bir gnlk yaam zerinden temizlik, ibadetler, adb-
muaeret, sevgi, sayg konularnda nasihatlerine devam
eder. Son sz olarak da; Ey oul! Bu kitapta istediklerine karlk verdim. Artk sana den vazife, onlarla amel
etmek ve hayrl dualarnda beni unutmamaktr. diye-

* mam-Hatip, skdar

ubat 2009

insan, kt ilerden dolay hapishanelere, zindanlara

rek mektubunu bitirir.
Gazalnin mektubunda deindii hususlarda kul- sokulduu gibi, orada da cezasna gre azap evlerine,
land dil, modern eitim ve retim teknikleri asn- cehenneme sevk edileceklerdir ifadesiyle, pedagojik
dan incelendiinde, rneklemelerin azl ve kullanlan anlamda nemli bir adm atmakta ve bizlerin de yukardilin didaktik bir dil olduu, muhatabn belirli bir alt da ifade ettiimiz ekilde sosyolojik sreleri doru okuyapsnn olduu gzlerden kamamaktadr. Burada yarak, gelecek nesillere deer aktarmnda yeni teknikEy Oul! hitabnn muhatabnn bir ocuk olmad, lerden, rnek ve rneklemelerden haberdar olmamza
yetikin bir talebeye baba efkati ile yaklaldn ha- imkan sunmaktadr.
Sonu olarak, byklerin gelecek nesillere deer
trlatmak yerinde olacaktr. Dolaysyla bu kk risaleyi
ocuuna t verme noktasnda okuma ihtiyac duyan aktarmnda ciddi bir mesuliyeti olduu muhakkaktr.
ebeveynlerin bunu gz ard etmemeleri gerekmektedir. Belki bu aamadan sonra amellerimizle szmz gByklerin kklere deer aktarmnda, deerlerin l klp, bugnk ve bundan sonraki nesillere tecrbenesilden nesile intikalinde, yaanm tecrbelerin ciddi lerimizi ve bizlerin de tecrbelerinden istifade ettiimiz
yer tekil ettiini tarihi bir gerek olarak kabul etmeliyiz. ecdadmzn tecrbe ve deerlerini aktarma ansn elde
Aksine bir tutumun ise, deerlerin unutulmasna ve ter- edebiliriz.
Yaadmz sosyolojik srete bizi biz yapan dekine sebebiyet verecei de izahtan varestedir.
Kltrmzde nemli bir yer
tekil eden Osman Gazinin olu
Yaadmz sosyolojik srete bizi biz yapan deerlerimizin yitip gitmekte
Orhan Gaziye; Ey oul! Her iten
olduunu, oluan bolukta yeni ve yabanc deerlerin gelip yerletii ve
toplum olarak bunlarla mcadelenin yollarn ararken, amzn grselnce din ilerine dikkat et. Zira farilik, imaj ve madde ile insanl kuatt gereini gz ard etmeden mcazaya (farzlara) dikkat, din ve devletin
dele etmeliyiz.
glenmesine sebeptir. Din ilerini;
dikkatli olmayan, itikad bozuk ve
doru yoldan ayrlmaya ynelen, byk gnahlardan erlerimizin yitip gitmekte olduunu, oluan bolukta
kanmayan, helale-harama dikkat etmeyen sefihlere yeni ve yabanc deerlerin gelip yerletii ve toplum
ve ayrca tecrbesiz kiilere brakma, devlet idaresinde olarak bunlarla mcadelenin yollarn ararken, ambu gibi kiilere i verme! Zira yaratandan korkmayan, zn grsellik, imaj ve madde ile insanl kuatt gereyaratlandan hi korkmaz. Byk gnah ileyen ve bunu ini gz ard etmeden mcadele etmeliyiz. Bu mcadele
devam ettiren kimsede sadakat olmaz... Beyt'l-mali de ocuun dncesine, soyut dnceye ciddi katks
koru! Devletin servetini oaltmaya al! er'i erifin olan (ocak ba muhabbetleri, masallar, cenknmeler
lsne gre sana ait olana kanaatle, ihtiyalarndan v.b.) szl kltrmze katkda bulunacak yntemler
ve gerekli olanlardan baka lzumsuz yere telef etme, aramalyz.
israftan kan limler, fazllar, sanatkrlar, edipler;
D

P
N
O
T
L
A
R
devletin bedeninin gcdr Allah'n (c.c.) hakkn ve
kullarn hukukunu gzet! eklindeki nasihatleri, Orhan 1- Kurn- Kerm 31:16-19
2- Bugne kadar tesbit edebildiimiz Eyyhel Veledtercmeleri unlardr:
Gazinin 34 yllk idaresinde tesis ettii anlay, istiare, a- Eyyhel Veled Tercmesi, Mehmed Reid Badatl, stepan matbas, stanbul 1305
fetihler bu nasihatlerin dikkate aldnn en nemli de- b- Tercme-i Eyyhel Veled, Sleyman b. era, Hafz Naili Matbaas, stanbul 1874
c- Hccet-l slm Eyyhel Veled, El Hac Muzaffer Ozak, Ergin Kitabevi, tarihsiz
lilleri olarak sylenebilir.
d- Hccet-l slm Eyyhel Veled, H. Hilmi Ik, Salah Bilici Kitabevi, stanbul 1966
Pendnme ve Nasihatnmelerde grlen hikmetli e- Hccet-l slm Eyyhel Veled, Selami Mnir, nar Matbaas, stanbul 1968
f- Hccet-l slm Eyyhel Veled, M. Rahmi, Salam Kitabevi, stanbul 1974
szler ve tavsiyeler, insanln ortak aklnn rnleri ola- 3- Eyyhel Veled, Selami Mnir, sh.167
4- a.g.e. sh.168-169
rak hl nemini muhafaza etmektedir.
5- a.g.e. sh.169
Yakn dnem de Mslman ocuun Din Kitab adl 6- a.g.e. sh.167-175
eserinde Pilavolu hoca, rneklemelerle ocuk dnya- 7- a.g.e. sh.175
8- Mslman ocuun Din Kitab, M. K. Pilavolu, sh.17, ile yaynevi, stanbul 1983
sna nfz etme noktasnda nemli bir balang saylabilir. hiret inancn ocuklara aktarrken, Bu lemde

107

ubat 2009

Halit mer Camc

108

ALLAHA VE
BZE DAR
Fazl Hsn Dalarca

Allah ne kadar byktr,

Ekinlere gne verir ocuum.
Beni mavi sabahlara devreder,
Mavi gller gibi uykum.
Allah ne kadar byktr,
Kular gnderir dallarmza.
Karanlklar kalbe dolduu vakit,
Nasibi terk ederiz bir yldza.
Allah ne kadar byktr,
Yol verir gemimize denizler stnden.
Garip sonsuzluklar duyarz
Sular akarken, bulutlar yrrken.

ubat 2009

Ve Allah ne kadar byktr ocuum,

krolsun ruhumuz imdi.
Nihayetsiz asrlar iinde
Bizi tesadf ettirdi.

109

SLMDA STN BR DEER

OLARAK ZEL HAYATA SAYGI HAKKI
Abdullah KAHRAMAN*

ubat 2009

SLM GETRD HKMLERLE NSANLARA AT BE TEMEL MASLAHATI

KORUMAYI HEDEFLEMTR. BUNLARDAN BR TANES DE IRZI KORUMAKTIR. IRZ
SE KNN NAMUSU, EREF VE BR BTN OLARAK AHSYET HAKLARIDIR.

110

zel Hayat ve nemi

zel hayatn gizlilii ve bu hayata ilikin meseleler,
gnmzde zerinde en ok konuulan konulardandr.
nk teknolojik imknlardaki artla zel hayatn gizlilii arasnda ters bir orant bulunmaktadr. itme, gzetleme ve iletiim alanndaki her yeni ara, bir ekilde zel
hayat alann daraltmakta ve sr perdesini biraz daha aralamaktadr. Bunun neticesinde en temel ve en zel insan
haklarndan olan zel hayata mdahaleler, gizliliklerin
ihlali, madd ve psikolojik problemler gndeme gelmektedir. Bu konudaki yanl tutumlar bazen intiharla bile
sonulanabilmektedir. Ayn zamanda zel hayat hakknn tanm, kapsam ve snrlar da hukuk, siyaset ve fikir
adamlarn megul etmektedir.
zel hayatn gizlilii ve korunmas, hem temel bir
insan hakk hem de ahsiyet hakkdr. yle ise bu hakkn
insan ahsiyeti asndan byk nemi olduu aktr.
Her insanda bulunan zel olma, bir takm eyleri bakalaryla paylamama ve edep duygusu, zel hayatn gizliliinin korunmasn gerektirmektedir. Anlan duygular,
insann madd ve manev varlnn korunmas ve geli-

tirilmesi iin bir zorunluluktur. Sz konusu gizlilik olmadan zgrlklerin varlndan tam anlamyla sz etmek
mmkn deildir. Bu yzden zel hayatn gizlilii insann zgr oluunun gstergelerinden saylmtr.
nsana verilen deer, onun madd ve manev kiiliinin korunmas iin getirilen hkmler ve zellikle zel
hayatn gizlilii ve korunmas hakkna ait temel ilkelerin
hem Kuranda hem de snnette yer almas, bu hakka ne
kadar deer verildiini anlatr mahiyettedir. slm getirdii hkmlerle insanlara ait be temel maslahat korumay hedeflemitir. Bunlardan bir tanesi de rz korumaktr. Irz ise kiinin namusu, erefi ve bir btn olarak
ahsiyet haklardr1. nk toplumu ayakta tutan, huzur
ve asayii temin eden temel prensiplerden birisi de karlkl olarak haklara sayg gstermek ve dokunulmazlklara riayet etmektir3. Karlkl saygnn bulunmad
toplumlar huzurdan, dokunulmazlklara riayet etmeyen
toplumlar da gvenden yoksundur. Bu sebeple erdemli
bir toplumun esiz mimarlarndan biri olan Hz. Peygamber (s.a.v.) insanla sunduu evrensel beyannamesinde
zellikle bu konuya dikkat ekerek u hususlarn altn

*Prof. Dr. Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi

dar balanrlarsa balansnlar, genel her Mslmann dier Mslmanolarak zayf karakterli olduklarndan, lara kannn, rznn ve malnn
onlardan kanma arelerini bulurlar. haram olduunu ve bu haklar
Kiilerin fiil ve hareketlerini dzenleihlal etmenin ciz olmadn
yen hkmlerin nfuzundan her gn
bildirmitir.

mdahale etmemekle elde edilecei

kanaatinde idiler .
Kurann gybet, kouculuk, alay
etme, lakap takma, ayplama, aalama, hakaret etme, gizli durumlar

ubat 2009

izmitir: Ey insanlar! Bu gnleriniz nasl mukaddes bir eitli hilelerle syrlabilen pek ok insann bulunduu
gn, bu aylarnz nasl mukaddes bir ay, bu ehriniz Mek- da bir gerektir.
slmda insan eref ve onuruna deer vermek
ke nasl kutsal bir ehir ise, canlarnz, mallarnz, nmus
ve erefiniz de ylece mukaddestir; her trl tecvzden ibadet kadar nemlidir
Manev hayatn korunmasna nem veren slm, hamasndur .
slmn bu konuyu sadece hukuk kurallaryla deil yata tecavz etmeyi iddetle yasaklamtr. Hz. Peygamde, prensip olarak daha kalc olan ahlak kurallaryla d- ber bir hadislerinde her Mslmann dier Mslmanzenlemitir. nk toplumsal hayatta dzen ve istikrar lara kannn, rznn ve malnn haram olduunu ve bu
salamak iin hukuk kurallar tek bana yeterli deildir. haklar ihlal etmenin ciz olmadn bildirmitir . Bu hansann d dnyasndan ayr olarak bir de i dnyas var- disleriyle o, insann manev hayatnn dokunulmazlna
dr ve onu ynlendiren de ou kere bu i dnyasdr. iaret etmi ve bu hayata sayg gstermenin iman, hukuk
Bu sebeple onun doru istikamette seyretmesini sala- ve ahlakn gerei olduunu ifade etmitir . Baz limlerin
yabilmek iin ncelikle bu i dnyasnda etkin ve hkim yle dedii nakledilmitir: Biz selef-i slihine yetitik.
olmak gerekir. Bunun iin ise hukukun harici mekaniz- Onlar esas kaliteli Mslmanln namaz ve orula deil,
insanlarn rzlarna, namuslarna temas ve madd meyyideleri yeterli
cavz etmemekle ve zel hayatlarna
deildir. nsanlar kanunlarla ne ka- Hz. Peygamber bir hadislerinde

111

Mslman olmak ve dzenli ibadet etmek bu tr ahlak

zaaflardan insan kurtarmas gerekirken, hem ibadete
dkn olmak hem de bir takm ahlak kusurlar alkanlk haline getirmek yeni bir ahsiyet tipi ortaya karr.
ada dnyada bu tr dindarlk tipinin hayli oald
gzlemlenmektedir. Ortaya kan bu kaypak ve gevek
ahsiyet slma uymayan ve onun asla
ocuklara namaz klma ve oru tutmann nemi kadar mesela, gybet etme tasvip etmedii bir durumdur. slm
ve sz tamann ktl anlatlmaz. badetini yapanlarn zaten bu er- ahlak ile ibadet arasnda ok tutarl ve
demleri kazanacana inanlr. Halbuki ibadet etmemenin daha ok Allah makul bir iliki kurarak, ahlak erdemhakkn ihlal ettii, ahlak bozukluklarn ise hem kul hem de Allah hakkn leri ibadetin tabi ve zorunlu sonulaihlal anlam tad biraz ihmal edilir.
rndan saymtr. Bunlar arasnda gerek
eitim gerekse yaama noktasnda
mann ktl anlatlmaz. badetini yapanlarn zaten tercih deil birliktelik esastr. Mslman sadece dzenli
bu erdemleri kazanacana inanlr. Halbuki ibadet et- ibadet eden insan deil, ayn zamanda ahlaken numune
memenin daha ok Allah hakkn ihlal ettii, ahlak bo- olan ve ahsiyet haklarna en ok riayet eden insandr .
zukluklarn ise hem kul hem de Allah hakkn ihlal anla- Kurann nzl srecini gz nnde bulundurduumuz
m tad biraz ihmal edilir. Bylece ibadetini dzenli zaman da ahlak ilkelerin ve deerlerin n plana kayapp ahlak vazifelerine de hakkyla riayet eden mazbut rldn ve ihlal edenlerin ar ekilde tehdit edildiini
Mslmanlar ahsiyetlerden ok, ibadetini ve gybetini grmekteyiz. Maun, Hmeze ve Muvezeteyn sreleri
dzenli yapan ahsiyetler maalesef ounluu oluturur. bunu en gzel rneklerindendir. nan ve ahlak ilkeleri

ubat 2009

aratrma, iftira etme ve yermeyi yasaklamas esasen

insan onurunu ve zel hayatn korumak iindir. Durum
byle iken her nedense geleneksel slm eitim anlaymzda ibadet eitimine ahlak eitiminden daha ok
nem ve ncelik verilir. ocuklara namaz klma ve oru
tutmann nemi kadar mesela, gybet etme ve sz ta-

112

1) Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi

2) Bk. Zebd, Tcul-ars, X, 82; Bigiyev, Carullah Musa, Kavid-i fkhiyye, Kazan ts.,
211-214.
3) Karaman, Hayreddin, Gnlk Hayatmzda Helaller ve Haramlar, stanbul 2006,
145-vd.
4) Bk. bn Sad, et-Tabaktul-kbr, Beyrut ts. II, 184, 186; Eb Dvd, Mensik, 67.
5) Mslim, Birr, 32; Tirmiz, Birr, 18.
6) Akseki, Ahlak lmi ve slam Ahlak, 247-248.
7) Gazl, Eb Hmid, hyu ulmid-dn, Khire 1994, III, 224.
8) Bk. Ankebut, 29:45.
9) Hucurt, 49:12.
10) Bakara, 2:189.
11) Nr, 24:27.
12) lgili rivayetler iin bk. Addurrezzak, Musannef, X, 231-232, (hadis no:18942,
18955); Kurtub, XVI, 334; Yazr, VI, 4473.
13) Geni bilgi iin bk. Abdullah Kahraman, slam Hukuk ve Ahlak lkeleri Inda
zel Hayatn Gizlilii, Ankara (Ebabil Yaynlar) 2008.

ubat 2009

yerletirildikten sonra ibadetler bu temel zerine bina

edilmitir. Kurann bize getirdii hkmler arasnda bir
sralama yapmak gerekirse nce inan, sonra ahlak, sonra da ibadet ve hukuk gelir. nk salam ve doru bir
inanca sahip olmayandan olgun bir ahlak ve dengeli bir
ahsiyet, dzenli bir ibadet hayat olmayandan da inan
ve ahlakn gzel meyvelerini beklemek ok zordur.
Rivayet edildiine gre, Hz. mer gece Medinede
durumu kontrol iin gezerken evlerin birinden ark syleyen bir erkek sesi iitmi, bunun zerine evin duvarndan atlayp ieri girmiti. Evin iinde ark syleyen erkein yannda bir de kadn ve arap vard. Hz. mer adama
bakarak yle dedi:
-Ey Allah dman! Sen gnah ileyeceksin de Allah senin durumunu gizleyecek mi sandn? Bunun zerine adam dedi ki:
-Acele etme ey mminlerin emiri! Ben yalnz bir
gnah iledim. Sen ise hususta Allaha kar geldin.
Allah, tecesss yapmayn (bakalarnn gizli ayp hallerini aratrmayn) buyururken sen tecesss yaptn;
Allah, Evlere kaplarndan girin buyurduu halde sen
duvardan atladn; Allah, Kendi eviniz dndaki evlere
izin almadn ve sahiplerine selam vermeden girmeyin
buyurmuken sen izinsiz girdin. Bunun zerine adam
hakl bulan Hz. mer yle dedi:
-Seni affedersem sen de beni affeder misin?. Bylece birbirlerini affetmilerdi .
slm insanlarn zel hayatna sayg gsterilmesini
olgun mminin en nemli zellikleri arasnda saym,
mesken dokunulmazl, zel haberlemenin gizlilii ve
zel eyalarn dokunulmazl eklindeki haklar hukuk
ve ahlak kurallaryla korumutur.
D

P
N
O
T
L
A
R

113

OKULLARDA DEER ETMNN

GEREKLL VE SORUNLARI
Mustafa BALCI*

ubat 2009

KRESELLEME VE GETRD YAAM BM TOPLUMUMUZDAK DEER

AKTARIMINI ETKLEM VE DER TOPLUMLARLA ETKLEM, DEER ATIMASINI
VE DEER EROZYONUNU DA BERABERNDE GETRMTR. DNYANIN BYK BR
KYE BENZED GNMZDE, OCUKLARIMIZA DEERLERMZ BENMSETMEK
GDEREK BYK BR NEM KAZANMAKTADIR.

114

Toplumsal bir varlk olan insan, yaad tecrbeleri, atadan evlada bir ekilde aktararak o toplumu dierlerinden ayran baz kanaatlere ve deerlendirmelere
sahip olmu, bylece bireysel ve toplumsal bir duyarllk
ve standart ortaya koymutur. Toplumlarda az veya ok
benzerlikler de gsteren, bir toplumu dier toplumlardan farkllatran bu ayrt edici zellikler ve bu ortak
tecrbeler milleti ve medeniyetleri oluturan deerleri
ortaya karmtr.
Aydnlanma dnemi ile balayan bilim ve teknoloji
lgnl, buna bal olarak ortaya kan acmasz rekabet ve smr dzeni, kreselleme olgusuyla birlikte
byk bir hz kazanmtr. Adalet, merhamet, dayanma, bar, sorumluluk, hogr, tahamml, sabr, drstlk vb. deerler son yzylda nemlerini yitirmitir.1
nsanca deerlerin nemini yitirmemesi iin herhangi
bir abann sarf edilmemesi bireyci, kendini beenen,
kendi deerini sahip olduu ve tkettikleriyle bir tutan,
gnlk mutluluk ve karlarnn peinde koan, vaktinin

nemli bir ksmn sanal lemde tketen; gerek sevgi

ve ballk duygusundan yoksun, gelecee ilgi duymayan, gemile ilgilenmeyen; mutlak doru diye bir eye
inanmayan, her yolu mubah gren, arzularnda snr
tanmayan, sululuk duygusu hissetmeyen, cinsel konularda her eye ak olan ve srekli iinde bir boluk
tayan yeni neslin ortaya kmasna sebep olmutur.2
Bat dnrleri bu durumdan kurtulmak iin zmler aramaya balamlar. Nesilden nesile aktarlan insan
deerlerin canlln yitirmemesi iin okullarda da kazandrlmas gerektiini belirtmilerdir. Bir program
dhilinde deerler ve karakter eitimi 20. yzyln son
eyreinde, bata Amerika olmak zere, Batl lkelerin
okul programnda yer almtr. amzda birok lkede,
okul ncesinden balayarak, niversiteye kadar deer
eitimine ynelik kapsaml almalar yaplmaktadr.
ABDde vatandalk eitiminin temel ilkeleri arasnda
yer alan deer eitiminin amac, rencilerin hedefi
olan, gayretli ve olumlu bireyler olarak yetitirilmeleri-

*Ensar Koleji, DKAB retmeni

ubat 2009

ne yardmc olmaktr.3 Belikada etik dersi programnda terirler. Fizik gce hayran olup, btn sorunlarn fizik
deerlerin ortaya karlmas hedeflenmektedir. Ara- gle zlecei inanc iindedirler. Madd doyum pema motorlarnda internet zerinde character educati- inde koarlar. Cinsel yaama ve bu yaamn sapklklaon (karakter eitimi) veya value education (deerler rna eilim gsterirler. Geni d dnyalar iinde daima
eitimi) yazldnda yaklak 100.000den fazla internet yeni ve deiik servenlerin peinden koarlar. Gerekler karsnda kolay ve abuk hrnlar, kriz geirir, lsitesi karmza kar.
Bir toplumun geleceinin iyi yetimi ve karakter sz, gereksiz tepki gsterirler. Kendi balarna gvenli
sahibi insanlara bal olduu tartma gtrmez bir ger- ve yeterli olmadklar iin daima ufak gruplar oluturur
ektir ve insanlar iyi ahlk karaktere
Deerleri iyi kazanamam rencilerin okula, olumsuz deerlerle gittii
kendiliinden sahip olamazlar. Bunbir gerektir. Nitekim lkemizde su ve iddet olaylarna karan genlerin
dan dolay renim andaki her biruhsal yapsn analiz eden bir uzmann diliyle; bu genlerde alabildiine
reyin uygun ahlk kararlar ve davrasnrsz bir zerklik eilimi vardr.
nlar sergilemesine yardmc olacak
deerler ve becerilerle donatlmas kanlmaz olarak onlarla birlikte yaar, birlikte eyleme giriirler. Alkol ve
okullarn temel hedefleri arasndadr. Deerleri iyi kaza- uyuturucu kullanmaya byk eilim gsterirler.4
lkemizde yaplm snrl dzeydeki aratrmalar,
namam rencilerin okula, olumsuz deerlerle gittii
bir gerektir. Nitekim lkemizde su ve iddet olaylarna okullarda gerekleen iddet olaylarnn yaygn bir dkaran genlerin ruhsal yapsn analiz eden bir uzma- zeyde seyrettiini ortaya koymaktadr. 2004 ylnda snn diliyle; bu genlerde alabildiine snrsz bir zerklik tanbul ilinde yer alan baz okullardaki su ve iddetin
eilimi vardr. Her tr yetkeye kar karlar, tepki gs- yaygnl konusunda Kltekin GELin bir grup aratr-

115

ubat 2009

116

mac ile yaptklar anket almasnda, son bir yl ieri- nerek uygulamaya konulmutur. Yeni programda desinde en az bir kez kavgada bulunanlarn orannn % 50 erler eitimi 1-2 ve 3. snflarda hayat bilgisi dersinde,
civarnda olduu tespit edilmitir. Fiziksel kavga sonu- 4-5-6-7 ve 8. snflarda ise Sosyal Bilgiler ile Din Kltr
cunda yaralandklarn belirtenlerin oran, % 15.4 olarak ve Ahlk Bilgisi derslerinde ngrlmtr.
Genel amac mutlu bireyler yetitirmek olan Hayat
belirlenmitir. Hayat boyunca en az bir kez bakasn
yaralayanlarn oran ise, % 26.3 olarak saptanmtr. Bu Bilgisi dersinde Kiisel Nitelikler ad altnda toplanan
aratrmada ayrca kendini gvende hissetmedii iin deerler; zsayg, zgven, toplumsallk, sabr, hogr,
okula devam etmediini belirtenlerin oran % 27.8 ola- sayg, bar, yardmseverlik, doruluk, drstlk, adalet,
rak tespit edilmitir. Aratrmann ilgin bir bulgusu da, yenilie aklk, vatanseverlik, kltrel deerleri korudeneklerin % 10unun da eteye girdiklerini belirtmi ma ve gelitirme olarak belirtilmitir. Yeni programlarn
olmalardr. Dier bulgular da u ekilde zetlenebilir: ieriinde Sosyal Bilgiler dersi retim programnda deAratrmada, hayat boyunca en az bir kez bir eyler a- erlere ve eitimine zel nem verilmitir.
lkretim Sosyal Bilgiler dersi retim program;
lanlarn orannn % 8.6, en az bir kere ba polisle belaya
girenlerin orannn % 10,8 ve her hangi bir su ileyen- dil olma, aile birliine nem verme, bamszlk, bilerin orannn % 14.8 olduu grlmtr. almaya limsellik, alkanlk, dayanma, duyarllk, drstlk,
katlanlarn % 6.7sinin anne veya babasnn herhangi estetik, hogr, misafirperverlik, salkl olmaya nem
bir sutan dolay en az bir kez cezaevine girdii saptan- verme, sayg, sevgi, sorumluluk, temizlik, vatanseverlik,
mtr. Aratrmada, su ileyen veya herhangi bir kesici yardmseverlik gibi deerlere yer vermektedir. Deeralet tayanlarn en ok 13-15 ya arasnda en yksek lerin gereklemesi iin programda; retmen ve kitap
deeri ald, iddet davrann sergilemenin ise en ok yazarlarndan, renme alanlaryla ilikili deerleri te15-16 ya arasnda en yksek deeri ald sonucu elde mel almalar, etkinlik yapmalar, ilgili deerlere rencilerin dikkatlerini ekmekleri istenmitir.
edilmitir.5
lkretim Din Kltr ve Ahlk Bilgisi dersi (4-51989 sayl Milli Eitim Kanununda, Trk Milli
Eitiminin genel amalar arasnda, mill, ahlk, insan, 6-7 ve 8. snflar) retim programnda deerlerin mnev ve kltrel deerlerin benimsetilmesi, korun- retimi olduka nemli yer tutar. Deer retiminde
mas ve gelitirilmesi hedeflenmi ve rencilerin be- dikkat edilmesi gereken hususlar ve renme srecinden, zihin, ahlk, ruh ve duygu bakmlarndan dengeli de kullanlabilecek yaklam, yntem ve teknikler ile ilve salkl ekilde gelimi bir kiilie ve karaktere, hr gili bilgiler retmen Bilgi Notlar ksmnda verilerek
ve bilimsel dnce gcne, geni bir dnya grne retmenlere rnekler sunulmutur. Programda sahip, insan haklarna saygl, kiilik ve teebbse deer renciler tarafndan iselletirilmesi ngrlen deerveren, topluma kar sorumluluk duyan, yapc, yarat- ler unlardr: Adalet, aile kurumuna ve birliine nem
c ve verimli kiiler olarak yetitirilmesi esas alnmtr verme, demokrasi bilinci, drstlk, alakgnlllk,
ancak, bu deerlerin kazandrlmasna ynelik eitim bamszlk, balama, bar, Trk bayrana ve stiklal
programlarnda somut bir gelime Talim ve Terbiye Ku- Marna sayg, bilimsellik, cesaret, cmertlik, alkanrulu Bakanl (TTKB) bnyesinde 2003 ylndan itibaren lk, dayanma, doa sevgisi, doal evreye duyarllk,
balatlmtr. Yaplandrmac, tematik, renci merkezli doruluk, dostluk, emaneti korumak, estetik, fedakrlk,
ve aktiflik ilkesine dayal olarak hazrlanan yeni ilk- gzlik, grgl olmak, gvenirlik, hakseverlik, hakikat
retim programlarnn 1-5. snf programlar, 2005-2006 sevgisi, hay, hogr ibadet yerlerine sayg, iffet, iyi
niyet, kadirinslk, kanaat, kardelik,
eitim-retim ylndan itibaren
merhamet, millet sevgisi, mill birlik
Trkiye genelinde uygulamaya
inde yaadmz an en temel
uuru, misafirperverlik, mrvvet,
konulmutur. 6-7-8. snflarn sorununun, birok uzmann dile
namuslu olmak, nezaket, lllk,
retim programlar ise 2006-2007
getirdii gibi, ahlk ve deerler
paylamc olmak, sabr, sadelik, saretim ylnda 6.snf programlasorunu olduu bir gerektir. Bir
lkl olmaya nem verme, samimiyet,
rndan kademeli balanarak tm
toplumun gelecei, iyi yetimi ve
sayg, sevgi, sorumluluk, sznde
ilkretim okullarnda gncellekarakter geliimini tamamlam
insanlara baldr.

ubat 2009

durmak, ehitlik, kr, tarihsel mirasa duyarllk, temiz- lecein yetikinleri olacak rencilere kazandrlmak
lik, tutumluluk, Trk byklerine sayg, vatanseverlik, istenilen deerlerin ve bu eitimle verilmek istenilen
amalarn, sadece retmenlerin, okul idarecilerin inisivef, yardmseverlik.
Yeni hazrlanan deerler eitimi programnda, - yatiflerine braklmas, derslerde, deerler eitiminden
rencilerin doru tercihlerde bulunmalar ve karar verir- beklenen faydalarn etkisini azaltacaktr.6 Eitim faklteken temel insan deerleri gz nne almalar gerekti- lerinde deerler eitimi ile ilgili dersler konularak, yeni
i bilincini kazanmalar hedeflenmitir. Ancak popler yetien retmenlerin donanml olmalar salanabilir.
kltr araclyla zellikle medyann da etkisiyle ada
Deer eitimi konusunda grevli retmenlerin
yaam biimlerinin dayatt yeni deerlerin irdelen- yeterli bilgi ve beceriye sahip olmamalar ve uygulanan
meden genler tarafndan benimsenmesi deer at- snav sisteminin deerlerin eitimini geri plana atyor
mas sorununu gndeme getirebilir. Deer eitiminde olmas gibi problemler u anda ksa vadede zlmesi
bu sebeple retmenlere ve eitim kurumlarna ok i gereken hususlardr.
dmektedir. Ancak unu da sylemek gerekir ki, niD

P
N
O
T
L
A
R
versitelerin, eitim fakltelerinin, retmen yetitiren 1- Hayati Hkelekli ocuk ve Genlerde iddet Olgusu ve nlenmesine Ynelik neriler, Deerler
blmlerinde, deerler eitimi ile ilgi bir ders yer alma- Eitimi Dergisi, 2008, c. 5 sy. 14, s. 90104.
2- Veysel Bozkurt, Pritanizmden Hedonizme Yeni alma
maktadr. Bu durum ileriki yaamlaEtii, Bursa 2000, s. 45.
Eitim andaki her insann bu
3-Remzi Y. Kncal, Vatandalk Bilgisi, Ankara 2002, s. 180.
rnda gelecein retmenleri olacak
geliimini salayacak deerleri
4-zcan Kknel, Kimliini Arayan Genliimiz, stanbul 2001,
rencilerin, deer yarglar ve des. 357.
benimseyecei bir sreten
5-Zahir Kzmaz, Okullardaki iddet Davrannn Kaynaklar
erler eitimi konularnda yeterince
gemesi gerekir. Eitim belirlezerine Kuramsal Bir Yaklam, C.. Sosyal Bilimler Dergisi,
eitimsel bilgiye sahip olmamalar
2006, c. 30, sy.1 ,s. 48.
nen amalar dorultusunda
sorununu ortaya karmaktadr. Ge6-Kubilay Yazc, Deerler Eitimine Genel Bir Bak, http://
bireyi yetitirme sreci olarak
www.sosyalbilgiler. gazi.edu.tr /article20.pdf
tanmlanabilir.

117

SNEMA VE DEERLER
SKALASI
hsan KABL*

DRAMATK YAPININ ASLOLARAK, K NSAN ARASINDAK LKLERN ORTAYA

KOYDUU GERLMDEN VE KLASK BATI DRAM ANLAYIINDAN DODUU
DNLDNDE, BTN SANATLARIN ORTAK KESM NOKTASI, BLEM
KONUMUNDAK SNEMA DA BU PSKOLOJK GERLMN TYATRONUN DAR
MEKNINI AARAK DNYA SATHINDA VCUT BULMASIYLA NSANLARLA
BULUUR OLDU.
snda belli bir yklemden mnezzeh bir durumda brakyordu; baka bir deyile, sorumluluk alan dz kayt
dnyasyla zdeti. Ne zaman ki, sinematografi denen
yeni icat, ksa srede edebiyat ve tiyatronun kurmaca
dnyasn kendi diline aktarma yoluna tevessl etti, ylece kltr hayatnn deerler dnyasyla da muhatap
kalm oldu.
Sessiz sinema dnemi, sinemann daha sonraki
hemen her trnn perdeye yansma imkn bulduu,
trlerle kalmayp, akm, lke ve ynetmen sinemalarnn
da neet ettii bir tarih dilimi olarak hayat buldu. Daha
sonraki devirlerde tartmaya yol aacak pek ok grsel unsur, bu normatif yllarnda belli
ller iinde de olsa, gerek teatral
anlatmlarla gerekse kendiliinden
gibi yaplan karakterizasyonlarla filmlerdeki yerini ald. Dramatik yapnn aslolarak, iki

ubat 2009

Sinema, ilk ortaya kt zamandan bu yana yani

yz yl akn bir sredir, sanatlarn en belirleyici unsurlarndan biri olan deerler biliminin tayin edici dinamikleriyle iiedir. yle ki, belgesel sinemada dahi, tabiat
belgesellerinin dnda, zellikle insanlk durumuyla
ilgili sosyal konulardaki almalarda yorumlu belgesel
diyebileceimiz bir trde deerleri mevzubahis etmeden nitelikli bir almadan sz edemeyiz. Dolaysyla
canlandrma sinemasndan kurmaca filme, ksa filmden
belgesel sinemaya grsel imgelere deerlerin nfuz
ettiini, belli bir ideolojik ynsemenin veya hayat tarznn kimi zaman ak, kimi zaman satr aralarnda metne nfuz ettirildiini grrz. Sinema, belgesel olarak
ilk ortaya knda sadece gndelik hayat, sokaklar,
nemli mimar yaplar, genel anlamyla ehirlerin d
meknlarn kayt altna alyordu. Kamerann neredeyse
pasif bir ekilde karsndaki eyay nesnel olarak kayt
etmesi, onun estetik ve zellikle ahlk boyutu mana-

118

* Film Analisti

ubat 2009

insan arasndaki ilikilerin ortaya koyduu gerilimden biyle, dnyann o zamanki yeni kltr olan Amerikan
ve klasik Bat dram anlayndan doduu dnld- hayat tarznn dier kltrlere gvdesel bir biimde bir
nde, btn sanatlarn ortak kesiim noktas, bileimi kartma yapmasyd, deta. Sokak hayatnn kendine
konumundaki sinema da bu psikolojik gerilimin tiyat- has serbestlii, macera ruhunun insan srkleyecei
ronun dar meknn aarak dnya sathnda vcut bul- u mecralar, insan ruhunun kontrolden azade ktlk
masyla insanlarla buluur oldu. Tarih kordelalardan ileyebilme potansiyeli, mnev dnyann pozitivizmgncel anlatmlara, fantastik olaylardan bilimkurguya, le balayp krlmaya urayan yaps ve insann duygu
sinemann deinmedii hemen hibir klasik janr kal- dnyasnn zellikle romantizm dnyasnda kimi zaman
mad ve bu tr almalarnda estetik yneliler kadar kaytl, kimi zaman kaytsz sergilenileri sinemay ahlk
etik sergileyiler de n plana kt. Etik anlay, sine- bilimi bakmndan ihtilafl ve aibeli bir dzleme tad.
Yeni demokratik dnyann, kadim zamanlarn kontmann k itibariyle bir Bat sanat olmas anlamnda,
Batl normlarn ve rglerin genelgeer insan ilikileri roll hissiyatndan gitgide uzaklaan sanat yaratmlar,
sinema da istisna tekil etmeksizin,
olarak hikyenin iinde yer almaSanatn tarifi ve zemini
geni halk kitlelerini halkasna alr
sna ve bunlarn dnyann dier
bir kez shhatli bir biimde
oldu ve kendi kurmaca sylemleriyrelerindeki insan topluluklarna
salandnda, deerlere
nin toplum yaantsnn reel sylemsunumuna varan bir tesir alan doilikin doru yaklam iin de
urdu. Bu, biraz da, son be seneyi
leriyle etkileim halinde imgelem
grnr bir engel kalmam
brakrsak, bir yirminci asr sanat
dnyasnda temsil yoluna gidildi.
demektir. Toplumun vicdan
olan sinemann, modernlemenin
Baka bir deyile, sinemann grsel
olma makamndaki sanatnn
sylemi, meydana getirdii ikonogyeni dili ve gelitii corafya olarak
yklendii mesuliyet, aslnda
rafik iletilerle seyirci tasavvurlar iin
Amerikann asl sanat olmas haseynetmenin deerlerle ne denli
iie olduunun bir gstergesidir.

119

ubat 2009

120

bir emsal tekil eder oldu; ayn zamanda, seyircilerin gndelik hayatta yaadklar basit ve girift ilikiler
senaryolar iin tahrif edilebilir olsa
da tabi bir malzeme olma hususiyeti tad. Sinemann, sanatn insan
ruhunu ykseltmesi, dolaysyla aknlatrmas fonksiyonunda olduu
gibi bir yan mevcuttur; bu yanyla
insann ruh dnyasn istismar eder
maniplatif bir zelliinden de szedilebilir. Bu iki ulu geliim izgisi
iinde, gstermeye dayal bir dil ile
iletim dnyasn kurduu iin gstermeci yani tehirci bir cihetinden
de sz amak, sinemann ontolojik
boyutunu daha iyi anlayabilmemiz
iin elzemdir. yleyse, bir yandan yapc bir grsel yaratm srecini tartma alanna tayorken, bir yandan
da ykc olmaya namzet bir dil kurma peindeki grsel
dnyann dinamikleri cinsinden sylemimizi kurabiliriz.
Bu iki yze, iki ruha sahip gibi grnen hareketli resim
sanat, aletin, sinema aygtnn, insan elinde nasl bir
fonksiyon grdyle paralel olarak birebir bir mahiyet
tar. Hemen btn icatlarn, kullanm tarzna, ynne
gre insan algs iin yaplandrc veya tahrip edici nitelii bakmndan, sinema da bu snflamadan nasibini alarak, insan hissiyatn smrc veya onu ince bir
eitime tabi tutarak aknlatrc bir noktaya tamas
hassas vardr. Genel itibariyle popler ve bir kitle sanat
olan sinemann gstermeci yannn insan kalabalklarn
daha bir yakalayabilir olmas, dadnk ruh yapsnn
onlar zerinde dorudan ve kolayc tesiriyle daha rahat
bir iletiime girmesi, tehire dnk vasfnn ne kmasna sebebiyet vermitir. Bu yolla, zaman iinde yedinci sanat, soylu duruundan soyundurulmu bir ekilde,
hams ve insan duygularn gdklar bir dnemece girmi, tketim bakmndan daha yksek bir grafie eriir
bu yeni konumuyla, gitgide daha bark biimde deerlerin zedeleniiyle mtenasip bir grsel in hareketi
dairesinde yeralmtr.
Deerlerin edeb anlatm iindeki yeri, sinemay
da bundan mnezzeh klmayarak, olmazsa olmaz bir
konum arzeder; ne karl veya erozyonu, ynetmenin, senaryo ekibinin, giderek senaryoyu finanse eden

Tarkovski filmlerinden bir sahne

yapmcnn insiyatifindedir. Dnyamz bir deerler silsilesiyle rl olduundan, saydmz insan unsurlar da
znel hayatlarnda igal ettikleri ahs alanla mcessem
olup tarif edilirler. Popler kltrn nemli aygtlarndan biri olan sinema, tketim ilikileri iinde art deere
endeksli olduundan, seyircinin genelgeer duygulanmlarn yakalayarak, bunlar okayarak veya kanrtarak kr yzdesini ykseltmek ister. Byle yapldnda,
sanatn asl varolu sebebi ve niha hedefi olan ruh
eitim konusu zedelemeye urar. Oysa gerek Amerikan
sinemasnn aile deerlerini ne karan veya iktisad
buhran sonrasnda Frank Caprann yapt cinsten byk ykma uram insanlara hatta semav balantyla
moral alayan almalarna, Rus sinemasnn Sovyet
dnemindeki iddet ve akla kontroll bir ekilde
yol vermeyen idealist ruhlu insan tasarmlarna, Avrupa sinemasnda inancn mnev gcnden alnan saikle ortaya konan Dreyer, Bresson ve ilk dnem Bergman
imgeletirmelerine, Japon sinemasnn Ozu ve Kurosawa zelindeki insan lekli ve ruhn deinmelerine ve
ran sinemasnn Sovyet sinemasnda olduu gibi iki insan kart unsuru dlayan ve insan insann kurdudur
anlaynn karsnda duran bir ynelimle ortaya konan
irfan hikmet verimlerine baktmzda, sinemann nasl
ykseltici ve asil bir potansiyeli ihtiva ettiini kavrarz.
nan dnyamzn inceltilmi hallerini tasavvufun
engin zarafetinde tecrbe edebiliyorsak, sinemada da
Batl veya Doulu anlamda mistik, kendi medeniyetimizin tezahr anlamndaysa tasavvuf bir incelik ve bil-

Gnmz sinemasna bakarak

bir tablo ortaya koymaya alrsak, ounlukla, deerler dnyasnn tahribe urayarak dramatik
yapnn kurulduuna ve daha
ziyade iddet, gerilim ve aksiyon yaklamyla insan zihninin
megul edilmeye alldna
tanklk etmekteyiz. Bylelikle,
sinema sanatnn gerekletirme potansiyeli tad insana
bir ibretlik ve kssadan hisse kazanm sunacak senaryo almalar nicelik olarak dk saylarda ortaya konmakta, bu erevede filmler
yaplrken dahi estetik olarak ve ahlk tezahrleri bakmndan problemler tayabilmektedir. Bu az saydaki mspet eserlerin sinema tarihinde kesinlikle bir gelenei de vardr ancak film evrelerinin merepleri ve
lkelerin kltrel yaplar gerei bunlar olduka snrl
kalmakta, sanat alannda baskn bir dzleme ykselememektedir. Btncl manada byle bir kalite ve i
dolgunluu rekabetinden de szedilebilir; iyicil ve yapc olann marjinal kald bir genelgeer sinema ortam, tketimcilik anaforundaki insan varlnn karlkllk ilikisi iinde bir tketim potas durumundadr.
Erefolu Rmnin Mzekkin-Nfsu, Stendhalin
Duygusal Eitiminden devamla, ruh varoluun
hangi merhalelerle kemlta erdii dncesinden
hareketle, Tarkovskinin Mhrlenmi Zamanda dile
getirdii, sinemann, tarih sreci iinde bir bozulma
yaad, ayn insanolunun bir zamanlar yanl bir
yola girmesi ve buradan tekrar kavak noktasna dnerek ftratyla ahenkli bir yaant tarzn yeniden semesi, in etmesi gerektii gibi, yaratl deerlerini
yeniden kefederek, farkl bir sinema sylemi gelitirmesi gerei capcanlln korumaktadr.
ubat 2009

gelikle farkl bir dil kurarak sinemay

ekillendirebiliriz. Poplerliin ve dadnkln bir yeniden sergilenii
olan dorudanlk ve dz anlatmlar
yerine, dolaymllk, armlar, m
ve gndermeler yoluyla seyirciyi
elendirirken ayn zamanda dnmeye sevkedici bir anlatm tercih
edebiliriz. Bir mnas da tefekkr
etmeye ilikin olan temnn ve
ifah kltr olan geleneimizin
en nemli dayanklarndan olan
tasavvur ve tahayyl etmenin bir
eit modern sunumu olan sinemann, en byk zaaflarndan saylabilec e k
gstermeci yzn kazanma dntrmenin yolu,
ahsiyetli ve mnev varolusal donanml bir zihniyet
dnyasna sahip ynetmenlerin kamera arkasna gemesiyle gerekleeceini dnebiliriz. stelik bugn
grsel anlatmda ulalan son teknolojik almlarla,
bilgisayar destekli animasyonlarla zel efektlerin sunaca imknlar dairesinde gerekliin daha sahici
bir temelde metafizik gereklikle de btnleerek yeniden sunumunun temini ftratn hakikatine daha bir
yaklatracaktr. Sanatn tarifi ve zemini bir kez shhatli bir biimde salandnda, deerlere ilikin doru
yaklam iin de grnr bir engel kalmam demektir. Toplumun vicdan olma makamndaki sanatnn
yklendii mesuliyet, aslnda ynetmenin deerlerle
ne denli iie olduunun bir gstergesidir. Salt ticar
baar, tannmlk, ksa vadeli kazanmlar gibi tavizlerle hareket edildiindeyse, deerler dnyas da deta
bir kemeke iinde ziyana duar edilecektir. Dolaysyla ortaya konan sanat eserinin mahiyeti, sanatnn
varolusal pozisyonuyla birebir ilintilidir. Sanat dnyay nasl grmek, hangi toplumsal balar iinde bulunmak ve nasl bir insan tipolojisinin peinde olmak
istiyorsa, sanat edimi de o minvalde belirlenecek, insan tasviri o halde izilecektir.

121

Kitabn Ksi

KIYMETE DEER
KTAPLAR
Kmil BYKER*

ZELLKLE DN PSKOLOJS, DN ETM SAHASININ TRKYEDE YEN ALIMAYA

BALANAN ALANLAR OLMASI, BATIDA YAPILAN ALIMALARIN SE HIRSTYAN
VE YAHUD RNEKLEM ZERNDEN YAPILMASI, BU MESELE ZERNDE HENZ
YOLUN BAINDA OLDUUMUZUN VE YAPILACAK DAHA OK EYN
OLDUUNUN DA GSTERGESDR.

ubat 2009

inde yaadmz yzyln pek ok belirsizliklere

gebe olmasnn yannda, pek ok deeri de deersizletirdii/silikletirdii ya da yok edip ortadan kaldrd bir gerektir. Bu ortamda hakikati, hem de yksek
sesle syleyebilmek de byk bir erdem olsa gerektir.
Bu yaz esas itibariyle iki nemli mevkide duran ve
nemli iler yapan deeri ve deerin merkezinde
ocuku merkeze alan iki nemli kurumu ve yaynlarn
hatrlatacak ve bu yaynlara, yaplan almalara dikkat
ekecektir.

122

Deerde Buluturan Merkez

Ensar Vakf bnyesinde 2003 ylnda faaliyete
balayan Deerler Eitimi Merkezi, deerlerin eitimi konusuna akademik dzeyde katk yapmak zere
kurulmu. Merkez, her dnceden insann deerler
konusundaki kayg ortak paydasnda buluup, birlikte
alabilecei bir diyalog zemini olmak istemektedir. Bu
maksatla yaplan almalar ana zemine oturtmular: Eitim, Aratrma ve Yayn. Deer Eitimi sahasn-

da Trkiyede belki de tek kurum olma zelliine sahip

olan merkez zellikle yayn alannda da ciddi kaynak
eserlere de imza atmtr. Deerler ve Eitimi (2007)
adl kitap ayn balkla dzenlenmi olan Uluslararas
Sempozyum (26-28 Kasm 2004) bildirilerinin kitaplam hali. Eser, sempozyumda bildirilerini grdmz
Recep Kaymakcan, Seyfi Kenan, Hayati Hkelekli, Z.
eyma Arslan, Mahmut Zengin tarafndan yayna hazrlanm. Elliye yakn yerli ve yabanc ilim adamnn
katksyla gerekleen sempozyumun metinleri deeri,
ahlk, felsef anlamda tanmlarken/tanrken ve irdelerken, dier taraftan deerin ocua bakan, gence bakan
yzn derinlemesine incelemiler. Kresel lekte
dnldnde bugn, dinler aras diyalog sylemlerinin, kresel ahlk, hogr vs. sylemlerinin dillendirildii bir ada acaba deerlerin evrenselliinden
de sz edilebilir mi? Avrupa Birlii, uyum mktesebat,
Kopenhag kriterleri bir deer midir ya da deerlerimizi/bizi doru takdime gtrecek birer vasta mdr? Bu
gibi nemli soru ve sorunlara cevap bulmaya allm

* Mezzin-Kayym, ili-stanbul

ubat 2009

bildirilerin genelinde. Kreselleme ve Avrupa Birlii kimliini oluturucu ve dnyay anlama ihtiyacn tatSrecinde Ahlk Deerlere Kritik Bir Yaklam- Sorun- min ederek zihinsel aklk salayc rol ile byk bir
lar ve zmler isimli bildiri Yrd. Do. Dr. Talip Karaka- neme sahiptir. ifadesiyle gencin dnyasnda karlk
ya; okkltrl Bir Toplumda Deerler Eitim Model- bulan din ve deer zerine nemli bir almaya imza
leri Prof. Dr. Hans-George Ziebertz; Avrupa Birliine atmtr. zellikle din psikolojisi, din eitimi sahasUyum erevesinde Deerler Eitimi bildirisi ise Prof. nn Trkiyede yeni almaya balanan alanlar olmaDr. Necmeddin Tozlu ve Dr. Cem Topsakal tarafndan s, Batda yaplan almalarn ise Hristiyan ve Yahudi
kaleme alnm. Sempozyumun dzenlenme gayesi rneklem zerinden yaplmas, bu mesele zerinde
de Bakan Ahmet iman tarafndan u ekilde zet- henz yolun banda olduumuzun ve yaplacak daha
lenmi: Deerler Eitim Merkezi olarak ite mnev ve ok eyin olduunun da gstergesidir. Yine DEM yaynahlk deerler bunlardr ve bunlarn eitimi ancak ve lar arasndan kan Dr. Zeynep Nezahat zeri de Okul
ancak u ekilde olur perspektifini vermek yerine, l- ncesi Din ve Ahlk Eitimi (2004) isimli eserle ocukkemizde deerler eitimi konusunda btn ynleriyle, ta din duygusu ve din konulara merakn youn olduhem teorisi hem de uygulamas asndan akademik u dnemi Almanya ve ABD rneklii ile birlikte incednyann da youn katklaryla bir deerler platformu lemi. Yine Ahmet alayann Ahlk Pusulas-Ahlk ve
oluturmaktr. Hazrlanan eser bu platformun fikr an- Deerler Eitimi (2006) isimli eseri de bize yol haritas
lamda byk lde gerekletiini gsteriyor. Pek ok ortaya koymas bakmndan nemlidir.
kymetli eserin neredildii merkezinde yaadmz yzyln pek ok belirsizliklere gebe olmasnn yannda,
de iki nemli kitap da dikkatleri
pek ok deeri de deersizletirdii/silikletirdii ya da yok edip ortadan
ekiyor. Deerler konusunda zelkaldrd bir gerektir. Bu ortamda hakikati, hem de yksek sesle syleyebilmek de byk bir erdem olsa gerektir. Bu yaz esas itibariyle iki nemli
likle deerlerin youn tahribata ve
mevkide duran ve nemli iler yapan deeri ve deerin merkezinde
igale urad genlik dnemi ile
ocuku merkeze alan iki nemli kurumu ve yaynlarn hatrlatacak ve bu
ve din psikolojisi ile ilgili nemli ayaynlara, yaplan almalara dikkat ekecektir.
lmalara imza atan Prof. Dr. Hayati
Hkeleklinin editrl/ danmanlnda hazrlanm
Gelecei n Edecek Deer; ocuk
olan Genlik ve Deerler Psikolojisi (2006) isimli kiGelenei, deeri gelecee tayacak en nemli
tap bu dnemi etrafl bir ekilde incelemi bir eserdir.
Eserde bata Hayati Hkelekli, Naci Kula, kran evik, geree yani ocua, ocuk gereine dikkat eken ve
Asde Arc, Abdlkerim Bahadr, M. Akif Klavuz gibi bu gaye ile hizmet eden ocuk Vakf, 23 Aralk 1990 tanemli isimler bulunuyor. Genlik Dnemi Kimlik ve rihinde kurulmu. Vakf varolu gerekesini her doan
Din, Ergenlik Dneminde Din phe ve Tereddtler, ocuun gzel bir dnyada yaama hakkna sahip olniversite rencilerinde Din nan ve Benlik Sayg duu dncesinden almaktadr. Kurucusu ve Bakan
likisi gibi balklar eserde dikkat ekiyor. Hayati H- olan, ayrca ocuk konusunda saysz makale ve onlarca
kelekli Bir anlam ve ama arayan gen iin din, benlik kitap nereden Mustafa Ruhi irin vakfn kurulu ve va-

123

ocua ynelik Bat merkezli tematikleri oburca kullanyoruz. Gncellii ve karl kalmam, bir yzyl
ncesinin ocuk bilgisini tketen
yaklam srarla srdryoruz.
nk ocuk bilgisini retmiyoruz.
Geleneksel ocukluu savunurken
ne anlama geldiini, hangi gstergelere dayandn da bilmiyoruz.
Bunun sonucu olarak evrensellik
adna Bat kaynakl ocuk gstergelerini rnek alyoruz. Bu gstergeler ne kadar dorudur ve bize ayna
tutabilmektedir?
Problemin gerisinde yeterli hazrlmz, duyarllmz ve ocuk bilincimiz olumad grlecektir. Yine Vakf yaynlarndan kan Christian Gotthilf
Salzmannn ocuunuzu Yanl Eitiyorsunuz (1998)
isimli kitab hikyeler eliinde, yanltan doruyu karan, ho, glmseten bir slpla doru davran ekillerini kazandrmay amalam. ocuk Vakf, 25 Eyll
2004te dzenledii 1. Trkiye stn Yetenekli ocuklar Kongresiyle de nemli bir programa imza atmtr.
Toplantnn Kongre Tutana ve Kararlar Kitab (2004)
ve Seilmi Makaleler Kitab (2004) kymetli ismin
nclnde kitaplam: Mustafa Ruhi irin, Prof. Dr.
Adnan Kulakszolu, Do Dr. Ahmet Emre Bilgili. Bence Biz (2004) kitab da yine bu dizinin
ocukluu tanmann ilk koulu ise ocuk bilgisidir. ocuklua ulamann nemli bir kitab olarak yaynlanmen geerli yolu olan ocuk bilgisi de gnmzde bir tekeli ve ayn zamanda
tr. Kitapta dikkat eken husus sadece
Bat merkezli bir zihniyeti temsil ediyor. Birok dnya lkesi gibi biz de ocua ynelik Bat merkezli tematikleri oburca kullanyoruz. Gncellii ve ocuk grlerinin sorular eliinde
karl kalmam, bir yzyl ncesinin ocuk bilgisini tketen yaklam alnarak hazrlanmasdr. soru ysrarla srdryoruz. nk ocuk bilgisini retmiyoruz. Geleneksel o- neltilmi ocuklara: Eitiminiz nasl
cukluu savunurken ne anlama geldiini, hangi gstergelere dayandn olmal? Trkiye ve Dnyaya ynelik
da bilmiyoruz. Bunun sonucu olarak evrensellik adna Bat kaynakl ocuk topyalarnz nelerdir? Gereklegstergelerini rnek alyoruz. Bu gstergeler ne kadar dorudur ve bize
tirmeyi dndnz isteiniz
ayna tutabilmektedir? (Mustafa Ruhi irin)
nedir? Kongrenin sonuna doru Vakf Bakan tarafndan okunan iir ise
ocuun deerini ve anlamn gayet
mel unsur da ocua verilen deerdir. nk Mustafa gzel zetliyor:
yle byk ki
Ruhi irinin ifadesiyle bu, ocukluun ynn belirler.
im dmdan
Bu endie ve kaygy u ekilde ifade eder irin: ocukKendi denizime ulamak
luu tanmann ilk koulu ise ocuk bilgisidir. ocukluretilmezse bana
a ulamann en geerli yolu olan ocuk bilgisi de gimde kalacak
nmzde bir tekeli ve ayn zamanda Bat merkezli bir
Bin masal gemisi inci
zihniyeti temsil ediyor. Birok dnya lkesi gibi biz de

ubat 2009

rolu gerekesini ocuklarn

kardelii inancndan hareketle lkemizin ve dnya ocuklarnn yannda olmaktr
eklinde aklar. Bu maksatla
pek ok projeye, toplantya,
seminer ve bilimsel sempozyuma nclk eden ocuk
Vakf yayn noktasnda da 99
Soruda ocuk dizisiyle ocuk
kltr denilebilecek bir havuzda salk, eitim, hukuk, ocuk haklar, dil, kltr, sanat, edebiyat ve evre
konularnda btn verileri karp ocuun panoramasn sunmay amalamtr. Son dnemde revata olan
ve rabet gren eviri eser gibi bir kolayla kalmadan eserler hazrlanm. Soru-cevap uslyle hazrlanan eserler tamamen ocuun ruh dnyas ve kelime/
daarck dnyas dnlerek hazrlanm. Sekiz kitap
olarak neredilmi seride Bebek Sal (Komisyon);
ocuk Sal (Komisyon); ocuk ve Beslenme, Prof.
Dr. Makbule Haktan/ Do. Dr. Ahmet Aydn; ocuk ve
evre, Do. Dr. Erol Gka, Dr. Kemal Grmez; ocuk ve
Din, Prof. Dr. Kerim Yavuz; ocuk ve Su, Do. Dr. Hseyin Peker; Trke Kltr (Komisyon); ocuk Edebiyat
( Komisyon) kitaplar yer almakta.
ocuk Vakfnn bu hassasiyetini belirleyen en te-

124