M.

Zeki Duman
1.GR
inden gemekte olduumuz zaman diliminde meydana gelen bilimsel
ve teknolojik gelimeleri takip etmek ne kadar gse, bu gelimeleri
kontrol etmek veya bunlardan uzak durmak da o kadar imkanszdr.
Zira modern toplumlar, deien toplumlar olmakla beraber deimeyi
bir yaam felsefesi haline getiren toplumlardr. Onun iindir ki sosyologlar
bata olmak zere sosyal bilimcilerin ou modern toplumlar betimlerken
deiim kavramna zel bir anlam yklerler. Antik Yunan filozoflarndan
Heraklitosun, deiimin sadece doaya zg bir yasa olmad, toplumlar
asnda da bunun gerekli hatta kanlmaz bir sonu olduu tespiti gnmzde daha fazla anlam kazanmtr. nk maddi dnyada meydana
gelen yapsal deiimler, sadece toplumsal, kltrel ve sosyal yaam etkilemekle kalmam ayn zamanda manevi deerlerin zlmesine yol aacak epistemik krlmalara da yol amtr.
Kamusal alanda meydana gelen ve temelde deerin deersizlemesine
yol aan epistemik kkenli krlmalar anlamak iin sadece televizyon haberlerine bakmamz yeterli olacaktr. Teknolojinin nimetlerinden yararlandka zellikle kitle iletiim aralarnn snrsz dnyasnda gezindike
toplumu bir arada tutan balarn ne kadar ok zayflamaya ve insanlarn
adeta anaktadan ayrlarak adacklara dnmeye baladn grebiliyoruz. Gnmzn modern toplumlar ahlkn dne tanklk ederken, onlarn en dinamik kesimini oluturan genlerin bu sreten nasl
etkilendiini bilmek daha da nemli hale gelmektedir. nk genlik, sz
konusu deiime en fazla ak olan ve deiimden en ok etkilenen toplumsal kesimlerin banda geliyor. Kuaklar aras atmann en youn
biimde yaand gnmz toplumlarnda genlerin deien deer alglarn, tutum ve davranlarn etkileyen ve ynlendiren nedenleri bilmek,
sadece genlik psikolojisi asndan deil toplum asndan da nemli olacaktr.
Her ne kadar toplum tiplerine gre farkllk gsterse de genlerin zellikle deiimin hzl olduu yerlerde daha fazla n plana ktklar, mevcut
normlara ve deerlere kar kaytsz kaldklar, sosyal ilikilerden kopuk
bir ekilde yaamay tercih ettikleri ve dolaysyla geleneksel sosyalizasyon srelerden koptuklar gzlenmitir. Toplumsal bir kategori olarak
genlerin kamusal avantajlardan yeterince yararlandrlmamas, siyasal
yap iinde yeterince temsil edilmemesi, ekonomik olanaklardan mahrum
braklmas, eitim sresinin uzatlmasyla beklentilerin telenmesi gibi
sosyolojik nedenler de genlerin toplumla olan ilikilerini olumsuz ynde

104

niversite Genliinin Deer ve Tutum Gelitirme Biimleri

etkilemitir. Toplumsal ilikilerin bozulmas beraberinde bir deer atmas veya kuak atmasn da getirmektedir (Tezcan, 2003: 24-29). Bu
adan bakldnda genlerin tepkisel davranmalarn iki nedene dayandrmak mmkndr.
Birincisi, dlanmlk hissine kaplmalar, dieri gei srecinde bulunmalarndan kaynakl bireysel ve toplumsal alanda sorun yaamalardr.
Zira genlik dnemi son derece kritik bir dnemdir. Genler, hem yeni rol
ve statler edinmek hem de toplumsal beklentilere gre hareket etmek
zorunda kalyorlar. Beklentiler gereklemediinde ise saldrgan davranlarda bulunma, evrelerine kar duyarsz olma ve sorumluluk almaktan
kanma gibi davranlar sergileyebiliyorlar. Ayrca genlik dnemi, bir
ara dnemi olarak grmek gerekir. Yani genler bir taraftan kendi kimliklerini oluturma ve kiiliklerini oturtma abas verirken, dier taraftan
bata aile olmak zere evrenin kendisine ykledii misyona gre yaamn dzenleme ve hareket etmek zorunda kalyor. Bu adan genlerin
hem bamszlk hem de bamllk ilikisine skm bir psikolojiden hareket ettiklerini sylemek mmkndr (Frith, 1984). Gelecee ilikin planlar yapmak, meslek edinmek, evlenmek, para kazanmak ve askerlik yapmak gibi aileden bamsz yaamaya alrlarken, ayn zamanda btn
bunlar gerekletirmek pek kolay olmad iin de aileye olan bamllklar da devam edecektir.
Gnmz genliinin en nemli sorunlarndan biri de hi phesiz ki
iinde bulunduklar toplumsal gruplara kar gsterdikleri uyumsuzluk
ve asosyal davranlardr. Literatrde adna kuak atmas denilen bu
durumun her geen gn daha fazla yaanmaya baladn, bu atmann
bata aile olmak zere, eitim ve i yaamnda da srd bilinen bir gerektir. Nitekim genler arasnda bata uyuturucu madde olmak zere
baz kt alkanlklarn artt gzlenmitir. Gei toplumu olmas nedeniyle lkemizde de genlik sorunlar yaanmakta ve bu sorunlar daha ok
kuak atmas eklinde ortaya kmaktadr. Kuak atmasnn en somut
biimi deerler alannda yaanmaktadr. Zira, genlerin ailelerinden farkl
olarak eitimli olmalar bata geleneksel ve dini deerler olmak zere baz
gr ayrlklarn beraberinde getirmitir.
Bu gr ayrlklar zaman iinde byyerek ailede farkl yaam pratiklerine dnebilmekte, aile ortamnda yaanan bu gelimeler beraberinde
kimi zaman sonradan telafisi mmkn olmayan sonulara yol at gibi
kimi zaman aile yeleri arasndaki dayanma ve hogrnn artmasna
da yol aabilmektedir. Onun iin kuak atmasn btnyle pejoratif
olarak deerlendirmemek gerekir. Nitekim son yllarda genler zerinde

105

M. Zeki Duman

106

yaplan aratrmalarda kuak atmas diye nitelendiren durumun gerek

genlerin kimliklerini oluturmada gerekse toplumsal deerleri etkilemede nemli bir rol oynad gzlenmitir. zellikle Amerikan sosyolojisinde
genlerin deer ve tutumlarnn toplumsal srelerden, ailesel ilikilerden
ve eitimsel formasyonlardan bamsz olmad grlmtr. Onun iin
genlerin yaadklar sorunlarn kkeninde aile ortamnn ve anne baba
ilikisinin nemli bir rol oynadn gz ard etmemek gerekir.
Genlerin deer ve tutum gelitirme biimlerinde yetitikleri ortamn
nemine vurgu yapan birok aratrmann da gsterdii gibi, patolojik
davranlar sergilemekten ekinmeyen, iinde bulunduu topluma kar
herhangi bir sorumluluk duygusu tamayan ve kendisini dnyann merkezinde gren bir genlik profilinin olumasnda sosyolojik faktrler
nemli bir yer igal etmektedir. Nitekim genlerin sua ynelik eilimleri
zerine yaplan baz aratrmalar, zellikle sua bulaan ergenlerin salksz aile ortamlarnda bydkleri, anne ve babadan ayr yaadklar,
suistimale uradklar dolaysyla genleri sua ynelten amillerin toplumsal koullarla dorudan ilikili olduu gerei ortaya kmtr (Lipsey,
2010: 11, aktaran Dolunay, 2013: 87). Bu tespitler, genlerin kiiliklerinin
ekillenmesinde ve toplumsal deerlere kar aidiyet gelitirmelerinde
sosyal evrenin zellikle de eitim srecinin nemli bir etken olduu tezini glendirmitir. Zira toplumsal deerleri dnme uratan kurumlarn banda hi phesiz ki eitim sistemleri gelmektedir.
stendik davranlarn retilmesi esas zerine kurulu olan eitim sistemleri, temelde bireyin sosyallemesini yani toplumsal dzeni salayan
normlara ve ahlki deerlere uygun davranlar sergilemesini hedeflemektedir. Eitimsel kurumlar, sosyal dzenin devamn, toplumsal kurallara riayet etmekte, maddi ve manevi deerleri korumakta grdkleri iin
genlerin eitiminde ideolojik bir mfredat programn uygularlar. Dolaysyla genlerin salkl bir biimde yetimesinde ve sosyalizasyonunda
eitimin nitelii ve ierii de en az aile ortam kadar nem kazanmaktadr.
Eitimin en nemli amalar arasnda ise u hedefler yer almaldr: Genlere yaamlarnn farkl evrelerinde karlaabilecekleri sorunlar zme
becerisini kazandrmak, entellektel gelimelerini salamak, hayatlarn
anlaml klacak deerleri retmek, kiisel yeteneklerini ve zgrlk alanlarn artracak koullar sunmak, sosyal yaamda sorumluluk almalarn,
politik ve eletirel dnebilmelerini, kendileriyle ilgili kararlarda sz
sahibi olmalarn ve ekonomik yaamn gerektirdii uzmanlk ve mesleki
formasyona sahip olmalarn salamak. Eitim sistemimizde bu hedeflerin
ne kadar gerekletii sorusu yannda eitim srecinin toplumsal normlar

niversite Genliinin Deer ve Tutum Gelitirme Biimleri

retmede ve bireysel tutumlar belirlemede ne kadar etkili olduunu

zellikle niversite genlii zerinde lmek, bu almann esas amacn
oluturmaktadr.
2. MODERN TOPLUMLARDA DEER SORUNU
Gnmz dnyasnn nemli sosyal bilimcilerden biri olarak kabul edilen
Ernest Gellner, The Conditions of Liberty (1996: 90-100) adl eserinde bireylerin ahlki tutumlarn ve deer alglarn aklarken modler insan metaforunu kullanr. Yazar, eski ve yeni insan tipleri arasndaki fark, tek
paral, tamamlanmam bir gardrop ile modler bir gardrop arasndaki
farka benzetir. Eski tarz gardroplar, alcsnn beenisine gre deise de
tasarlama ve yaplma aamasnda sonradan zerinde deiiklik yaplmasna imkn verilmeyecek biimde retilirdi. Gardrop veya mobilyaya
daha en batan nihai ekil verildii iin zerinde herhangi bir deiiklik
yaplamazd. Oysa modler mobilyalar, sonradan zerinde deiiklik
yaplmasna olanak tanyacak biimde tasarlanyor ve zaman iinde eklemeler veya yeni dzenlemeler yaplabiliyor.
Alcnn isteine gre her an yeni deiiklikler yaplabildii iin de
modler mobilyalarn nihai bir ekli, hacmi veya ebat sz konusu olamaz.
Nasl ki modler mobilyalarn nceden tasarlanm tek bir ekli yoksa,
modler insann da nceden belirlenmi tek bir profili, kendine ait deerleri ve oturmu bir kiilii de yoktur. Modler insan; geici, dank, deiken, seyyar, atlabilir ve tketilebilir nitelikleri olan bir varlktr.
Gellnerin iaret ettii gibi modern toplumlardaki bireyler; sabitelerden ve
balayclklardan uzak, kutsallk ve anlamllktan yoksun, ortama gre
tutum taknan, kafas kark, ne zaman, nerede ve nasl davranaca kestirilemeyen varlklar haline gelivermilerdir. Hi phesiz ki, modern bireyin ahlki zelliklerden yoksun olarak sabit bir kiilik zellii gsterememesinin ve hayatnda vazgeemeyecei deerleri olamamasnn altnda,
birok farkl neden yatmaktadr. Bu nedenler, gnmz dnyasnn verili
deerleriyle ve bireylerin kendilerini var klma biimleriyle de dorudan
ilikilidir.
Deer yitiminin her geen gn artarak devam ettii gnmz toplumlar ayn zamanda tarihte en hzl deien ve dnen toplumlardr.
Modernitenin yaratt deerler dnyas, her ne kadar bireyi merkeze almaya ve evrensel haklarn ne karmaya alsa da bireyin zgrlk
alann ve egemenlik koullarn da o kadar daraltm ve imha etmitir
(Poole, 1993: 191). Zira, geleneksel deerlerin karsnda kendini vareden

107

M. Zeki Duman

108

modernite, en bata insanlarn nasl yaamalar ve nasl inanmalar gerektii hususunda normatif davranmtr. Tpk bir din gibi modernite de
kendine zg bir dnya tasavvuru gelitirmi ve bireylerin bu tasavvura
uygun biimde davranmalarn zorunlu klmtr. Modern bireyler, sekler
deerlere gre yaamn dzenleyen ve ahlaki yarglarnda toplumsal
kaygy tamayan sterotipler haline gelmilerdir.
zellikle kresel lekli deiimler, maddi adan baskn ve gelikin
olan kltrlerin tm dnyada yaylmasn salarken ayn zamanda altkltrlerin zgllklerini de ortadan kaldrmtr. Kimi zaman adna kltrel emperyalizm denilerek eletirilen bu durum, aslnda maddi deerlere ikin olan bir ahlak anlayn da n plana karmtr. Daha ok maddi
temele dayanan bu ahlak anlay, bireyin kendi karlarna gre davranmasn rasyonelletirmitir. Bylece rasyonelleen birey, ncelikle kendini
dnmeye, iinde bulunduu toplumun deer yarglarna ve dnsel
iklimine bulamayan, bakalarna kar sorumluluk hissi duymayan ve
dolaysyla bana buyruk yaamay ama edinen bir kiilik haline gelivermitir.
nsanln ortak deerlerinden, evrensel ilkelerinden ve farkl kltrlerin
uyum iinde yaamalarndan sz edilerek retilen her tr sylemin aslnda
kendi iinde bir tr tahakkm ilikisini barndrdn ve bundan dolay da
ideolojik bir zellik gsterdiini dnenler, modern kltrn btnyle
bat kaynakl ve tketim merkezli olduu tespitinde hemfikirdirler. Dolaysyla gnmzde bireysellik imgesinin ve bu imgeyi besleyen her tr semboln deer haline getirilerek kutsanmasnn altnda, Batnn politik ve
ideolojik karlarnn sz konusu olduu sylenebilir. Bu karlarn retimi
ve yeniden retimi iin uygulanan strateji, en keskin ifadeyle tketim toplumunun deer ve alkanlklarnn yaygnlatrlmasdr.
Ahlaki deerlerin dne tanklk ettiimiz bir dnemde, zellikle
dini inanlarn, etik ve estetik kayglarn giderek yok olmaya baladn
grmekteyiz. Byle bir srece evrilmemizin en nemli nedeni; kltrel
farkllklarmzn yok olmaya, ilikilerimizin aynilemeye, deerlerimizin
yozlamaya, insanlarn ve eyalarn benzemeye balamasdr. Dnyamz
tek bir ilikiler ana hapseden, mekansal ve uzamsal mesafeleri ortadan
kaldrarak homojen bir kltr miti yaratmaya alan bizzat kapitalist sistemdir. Bat toplumlarna hakim olduktan sonra tm dnyaya yaylan ve
temelde maddi kltr egemen klmaya alan kapitalizm, geldii nokta
itibariyle yaam alanlarmzn tmne sirayet etmitir. Kapitalizm, maddi
kaynaklarn retimine dayanan, ekonomik gelimeyi salayan, katk deer
retmek suretiyle yaam standartlarn ykselten bir sistem olduu kadar,

niversite Genliinin Deer ve Tutum Gelitirme Biimleri

her tr insani, ahlaki ve dini kkenli deerleri de tketime dntren ve

bunu metalatran bir yapdr. Byle bir yapda metalarn kullanm deeri
deil, deiim deeri nemlidir. Dolaysyla kapitalist sistemde esas olan
maddi ltlerdir.
Maddi ltlerin sz konusu olduu, anlam ve deerden soyutlanm
bir eylemin, toplum tarafndan sadece pratik karl olduu iin nemsenmesi, deer kavramnn iinin boalmasna da yol amtr. Artk,
gnlk hayatta herkesin iine yarar bir deeri vardr. Bireylerin zgrl olarak da grlen bu durum, aslnda sorumluluk ahlknn yitiriliidir. nk toplumsal kurallar, kolektif deerleri de iinde tayan ahlki
normlarla belirlenir. Bu normlar, izafi ve keyfi olmad gibi, herkesin
tasarrufunda olan ve herkese gre deien zelliklere de sahip deildir.
Toplumsal inann temel harc olan ve toplumun organik btnln
salayan ahlki veya dini kodlar, normatif olarak da ilev grrler. Dolaysyla bireylerin zgrl adna kutsanan veya bireyin kendisiyle snrl
tutulan deerleri, zgrlk kavramyla birebir rttrmek mmkn grnmemektedir.
nsan pratiinin temelini oluturan zgrlk, hi phesiz ki kuralszlk demek deildir. nsann en nemli zellii, akl sahibi bir varlk olarak
tekilerle belli kurallar dahilinde yaayabilmesidir. Bu kurallar, hem bireyin hem de toplumun salkl bir biimde yaamasnn da garantisidir.
Sanld veya iddia edildii gibi zgrlk, keyfiyet de deildir. zgrlk,
belki de tekinin yaam alannda veya snrnda durabilmek, onun hak ve
hukukuna riayet etmektir. Dolaysyla bireysellie atfedilen ve zgrlkm gibi gsterilen deerler, toplumsal ilikilere ve ileyie zarar vermedii ve bir tekinin zgrlne engel tekil etmedii srece anlaml ve
doru olabilir. Aksi durumda deerden yoksun bir zgrlk anlay da
pek mmkn grnmemektedir. Nitekim son yllarda gerek medyada
gerekse akademik camiada zgrlk ve deer, ahlak ve deer ilikisi
zerinde daha fazla duruluyor.
Ahlaki tartmalarn daha fazla gndeme gelmesinin ve kresel bir ahlak anlaynn zorunluluuna vurgu yaplmasnn en nemli nedeni, insann kapitalist sistem iinde maddi refaha kavumasna karn manevi
alanda/anlamda derin bir ke girmesidir. Modern bireylerin hayatlarnda en fazla hissettikleri eksiklik, kendilerini ve yaamlarn anlaml
klacak ve ontolojik kayglarn giderecek mistik deneyimlerden yoksun
olmalardr. nk dini deerlerin gerilemesi doal olarak birok ahlki
kurallarn dayand temellerin de kmesine neden olmaktadr. Zira din
fenomeni, adeta ahlki kurallarn bir btndr. Bilimin dini dlayarak

109

M. Zeki Duman
kendine ait yeni bir dil ve inan gelitirmesi, doal olarak dinsel pratikleri
-ki ou ahlkilik zellii gsterir- geersiz klmasa da anlamszla srklemitir. Bilimin, insanin rasyonel glere inanmasn ve hmanist tavr
benimsemesini tlese de dinin brakt boluu doldurmas mmkn
deildir. Bundan dolay bilimsel ve teknolojik ilerleme arttka dinsel
inanlara duyulan ihtiya da benzer ekilde artmaktadr. nk bilim,
insann metafiziksel soru(n)larna cevap vermekten acizdir ve zaten bilimin byle bir derdi de yoktur.
3. BIR FENOMEN OLARAK AHLKLK VE DEERN SEMANT

110

ou zaman deer, ahlk, tutum veya etik gibi kavramlar birbirlerinin

yerine kullanlabilmektedir. Oysa dikkatli bir okuma yapldnda her bir
kavramn kendi iinde apayr anlamlar tad, farkl ierik ve snrlara
sahip olduu grlecektir. rnein ahlk szc, Yunancada alkanlk,
tre, gelenek ve rf anlamna gelirken (Tepe, 2007: 12), etik; iyi bir varolu tarz ve bilgece bir eylem yolu aray demektir (Badiou, 2004: 17).
Aslnda etik, yalnzca insanlarn iyi yolda olmalarndan ve ne yaptklarnn tanmlanmasndan daha fazla bir eydir. Belki de, insanlar iin iyiyi
ktden ayran bir hukuk kodu ve normudur (Bauman, 2001: 21). Felsefi
bir kavram olarak deeri, ahlak ve etii de iinde barndran st bir kavram olarak deerlendirmek gerekir.
Sosyolojik adan bakldnda deer kavramnn toplum tarafndan
benimsenmi olan ortak kurallar btn olduu grlecektir. nk toplumsal ilikilerde deerler, kltre ve kltrel kodlara anlam veren en
nemli kavramsal ltlerdir. Nitekim her toplumun kendine ait deerleri
vardr ve btn yaam pratikleri bu deerlere gore anlam ve karlk bulur. Psikolojik adan deerler, kiiliin olumasnda merkezi bir rol oynarlar ve bundan dolay davranlarn olduu kadar, tutumlarn da belirleyicisidirler. nsanlar bir dizi kt davranlardan alkoyan inanlar, eserlerle veya kiilerin yaptklaryla, yaamlaryla gerekletirilen insani olgulardr; insann kiilerce gerekletirilen varlk yaps imknlardr
(Kuuradi, 2010: 42). Arsitotelese gre de deerler, insann kendi iini
yapabilecek duruma gelmesi iin gerekli bilgelik, insana zg dier btn
etkinlikleri amalarna uygun gerekletirebilecek duruma gelmesine yardmc olur. Ksaca deerler, kiinin doru dnebilmesi, doru konuabilmesi doru eylem iinde olabilmesine yardm eden ilkelerdir (1995). Bu
ilkelerin iinde en nemli olan hi phesiz ki, ahlktr.

niversite Genliinin Deer ve Tutum Gelitirme Biimleri

Gndelik hayatn pratii iinde yaam alanmzn tm ynlerini kapsayan ve eylemlerimize meruiyet kazandran ahlki tutumlarmz, eylemlerimizin meruiyetini de salarlar. Bir davrann gzel ya da irkin, iyi ya
da kt, doru ya da yanl olmas o eylemin ahlaki deer yarglar iindeki karlnn olup olmamasna baldr. Bu adan ahlaki normlar,
tutum gelitirme biimlerimizi etkiledii gibi toplum iinde ne tr davranlarda bulunmamz ya da bulunmamamz gerektiinin snrlarn da
izer. Ahlak fenonemi, kayna ve ierii toplumdan topluma farkllk
gsterse de nihayetinde mevcut dzen iinde insanlarn belirlenmi kurallar erevesinde yaamalarn salk veren ve esas amac toplumsal dzeni
ve kamusal gvenlii salamak olan yazl ya da szl kurallardr.
Ahlki ilkeler, zellikle kiileraras ilikilerde, davranlara ilikin geerli veya geerli olmas istenilen bir takm tutum ve deer yarglarn
sistematize ettii iin de zel bir bilgi ve eylem tr (Ural, 2007: 45) olarak
grlmelidir. nk ahlk kavram, yukarda da belirtildii gibi balayc olduu kabul edilerek belirlenmi olan norm ve deerlerin soyutlanmasdr. (Pieper, 1999: 35-36). Belirlenmi olan deerlerin ilke haline gelerek
ahlaki bir zellik kazanmas, ancak bireyin zgr olmasyla mmkndr.
Dier bir deile ahlakl olabilmenin ncel koulu, zgr olabilmekten
geer. Nitekim Kant, zgrlk ve ahlak ilikisini aklarken, insanlarn
zgr ve rasyonel olduklar iin ahlaki varlklar olduunu, mkemmel bir
biimde genel ve evrensel olan kurallara gre, rasyonel olarak davrandklarnda, ancak ahlkl davranm olabileceklerini syler (Nuttall, 1997:
228).
Kant ahlakta esas olan devdir, yani insann zgr bir biimde dnebilmesi, karar verebilmesi, tercihte bulunabilmesi ve dolaysyla sorumluluk alabilmesidir. Bu adan zgrlk sanld gibi sorumluluktan ka
dei aksine bizzat sorumluluk yklenebilmektedir. Kanta gre bireyler
bir eyleme giriirken sonularna katlanacan nceden kabul ediyorsa
zgr olabilir. Dolaysyla zgrlk, sorumluluk kavramnn bir paras
hatta tamamlaycsdr. Eylemlerimizin tutarl olabilmesi ve evrensel dzeyde kabul grebilmesi, bireysel karlarmz aan ve herkes iin geerli
olan ahlaki normlarla rtmesine baldr. Onun iindir ki, Kant, ahlakilik problemini toplumsal olduu kadar bireysel temeli de ele alr ve kiinin zgrlk nosyonuyla dorudan ilikilendirir. Oysa gnmz toplumlarnda ahlak ve deer kavramlar Kantn temel teorisinden farkl olarak
hem birbirinden ayrlm hem de ierii boaltlmtr.
Modern toplumlarda arasal akl egemen olduu iin bireylerde ahlaki
dev, yani sorumluluk yklenme ve tekini dnme abas sz konusu

111

M. Zeki Duman

112

deildir. Davranlarn ahlakilii kiileri balar, bir tekini ya da toplumu

ilgilendirmez. Bir eylemi doru ve anlaml klan ey, o eylemin salad
veya meydana getirdii yarardr. nk arasal akl, gerekleecek eylemi
nedensel bir ereveye yerletirir, sonularn hesaplar ve eer sonu, failin
yararn maksimize ediyorsa o eylem anlaml, dolaysyla ahlkl, deilse
anlamsz yani ahlkl deildir sonucunu karr (Poole, 1993: 37). Bu ekilde
dnen birey, doal olarak eylemlerini kurgularken kamunun yararn
deil bireysel yararn gzetecektir. Dolaysyla bireyin karn nceleyen
davranlarn ahlktan soyutlanarak ele alnmas ve ahlaki bir lye gre
yaplmamas, kendinden baka kimseyi dnmeyen bencil bir kiiliin
olumasna de neden olacaktr. Zira gnmz insanlarnn karakteristik
yaplarn belirleyen en nemli zelliklerden biri de bencil olmalardr.
Kimi yazarlarn veciz bir biimde aktardklar gibi ahlak konusu, aslnda insann douuyla balam ve yine insanlarn sosyallemesiyle gelimi olan evrensel bir deerdir. Hikyede anlatld gibi; Tanr, Kabile,
Habilin nerede olduunu sorduunda, Kabil fkeli bir biimde bir baka
soruyla yant verir: Ben kardeimin bekisi miyim? Levinasa gre Kabilin bu cevabyla birlikte, ahlkszlk da balam oldu. Ona gre, kabul
etsem de etmesem de ben kardeimin bekisiyim. nk kardeimin iyilii, benim ne yaptma ya da neyi yapmaktan geri durduuma baldr.
Ahlkl olmak, ballk ve bamll zorunlu klar. Bamllk ise sorumluluk bilincini gelitirir. Sorumluluumu terk ettiim anda kardakine
olan ballm ve bamllm da kaybederim ki, bu, ayn zamanda
ahlkl olmaktan vazgetiim anlamna gelir. Dolaysyla bamllk ve
etik birlikte ayakta dururlar ve birlikte derler (Bauman, 2005: 93). Burada da zglk ve sorumluluun, ahlkl olmann iki temel kayna olduu
grlyor. Oysa gnmzde bireysel zgrlk sorumluluk kavramndan
yaltlmtr.
4. ARATIRMA BULGULARI
almamzn bu blmnde niversite genliinin deer ve tutum gelitirme biimlerini lmek zere yaptmz ampirik bir aratrmann sonularna yer verilecektir. Bu amala 2013-2014 eitim retim ylnda Yznc Yl niversitesinin 8 fakltesinde renim gren son snf rencilerinin, sosyo-demografik zellikleriyle deer ve tutum gelitirme biimleri
arasndaki iliki incelenmitir. Genlerin kimliklerini ekillendiren deerlere kar nasl bir tutum ortaya koyduklar, geleneksel ve dinsel pratiklere

niversite Genliinin Deer ve Tutum Gelitirme Biimleri

kar nasl tepki verdikleri ve bunlar gnlk yaamlarna nasl yansttklar gibi konular ele alnmtr.
Aratrmann Evren ve rneklemi: Aratrmann evreni Van Yznc
Yl niversitesi, rneklemi ise niversiteye bal; Ziraat, Veteriner, lahiyat, ktisadi ve dari Bilimler, Mhendislik-Mimarlk, Fen, Edebiyat ve
Eitim Fakltelerinin deiik blmlerinde okuyan son snf rencileri
oluturmutur. Aratrmada, fakltelerin farkl blmlerinde okuyan son
snf rencilerinden tesadf rneklem yoluyla seilen toplam 164 rencinin, 107si erkek, 57si kz renciler olumutur.
Aratrmann lm Yntemi: Aratrma ile ilgili verilerin toplanmasnda 46 sorudan oluan bir anket formundan yararlanlmtr. Ankette yer
alan ilk 12 soru bamsz deikenleri (rencilerin genel zellikleri), geriye kalan 34 soru ise baml deikenleri (rencilerin genel zelliklerine
bal olarak deer ve gelitirme biimleri) llmeye ynelik olarak hazrlanmtr. Anketlerden elde edilen veriler, SPSS 18 (The Statistical Packet
for Social Sciences) paket programnda deerlendirilmitir.
Aratrma kapsamna Giren rencilerin Genel zellikleri
nsanlarn sahip olduklar bamsz deikenler -sosyal, ekonomik ve
demografik zelliklerin- onlarn kltrel ve politik yaamlarnda, hayat
felsefelerinde, ideolojik tutumlarnda ve en nemlisi deer ve yarglarnda
nemli bir rol oynamaktadr. Ancak, analizimizde rencilere ait bamsz
deikenlerin tmne yer verilmesi mmkn olmad iin daha ok; cinsiyet, ya, mezun olunan okul tr, babalarnn renim ve meslek durumlar ile ailelerinin gelir dzeyleri oranlarna bakld ve elde edilen verilerden hareketle de rencilerin belli konulara ve sorunlara kar deer
yarglar ve tutumlar llmeye alld.
Tablo 1. rencilerin cinsiyete gre dalmlar
Deiken
Cinsiyet
Erkek
Kadn

107
57

65,24
34,76

Aratrma sonularna gre 2013-2014 retim ylnda aratrmaya

konu olan 164 rencilerden 107si erkek, 57si kzdr.

113

M. Zeki Duman
Tablo 2. rencilerin mezun olduu lise trne gre dalmlar
Lise Trleri
Salk Lisesi
Sper Lise
Anadolu Lisesi
Genel Lise
Dier

n
0,984
17,056
16,072
110,044
20,008

%
0,6
10,4
9,8
67,1
12,2

Ankete cevap veren rencilerin mezun olduklar ortaretim kurumlarna bakldnda, en fazla genel-dz lise kl olduklar (%67,1),
%10unun sper lise ve mam Hatip, Kz Meslek, Endstri Meslek ve
Ticaret Meslek lisesinin de iinde olduu liselerin oran, %12,2 olduu
grlmtr.
Tablo 3. rencilerin babalarnn renim dzeylerine gre dalmlar

114

Babann Eitim Dzeyi

OKYB
OKY
lkretim
Lise ve Dengi
Yksek Okul
niversite
Master

n
7,052
53,956
39,032
30,996
10,988
18,04
3,936

%
4,3
32,9
23,8
18,9
6,7
11
2,4

rencilerin babalarnn renim dzeylerine bakldnda dikkatimizi

en ok okula gitmedii halde okuma yazma bilenlerin orannn ykseklii
ekmektedir (%32,9) lkretim mezunlarnn oran da yksektir (%23,8).
niversite mezunlarnn oran (%11), yksek lisan ve doktora mezunlarnn
oran ise (%2,4) tr. Halen okuma yazma bilmeyen babalarn oran da olduka yksektir (%4,3). Bu sonular bize, aratrmaya dhil olan renci
babalarnn eitim dzeylerinin olduka dk olduunu gstermektedir.
Tablo 4. rencilerin babalarnn mesleklerine gre dalmlar
Babann Meslei
ifti
i
Memur
Serbest Meslek
siz
Dier

n
30,012
30,012
40,016
39,032
4,92
20,008

%
18,3
18,3
24,4
23,8
3
12,2

niversite Genliinin Deer ve Tutum Gelitirme Biimleri

rencilerin babalarnn eitim durumlar ile meslekleri arasnda dorudan bir iliki olduu sylenebilir. Eitim dzeyinin dk olan babalarn,
doal olarak snfsal ve mesleki zellikleri de dk olmaktadr. Aratrmaya konu olan renci babalarnn en ok devlet memuru (%24,4) olduu
grlmtr. ifti ve ii olanlarn oran (36,6)dr. Burada dikkatimizi
ekmesi gereken noktalardan biri de, 2011 yl itibariyle Trkiyede en fazla
isizliin yaand illerin banda Van ili (%17,2) gelmesine karn, niversitede renim gren renci babalarnda isizliin (%3,0) orannda, son
derece dk km olmasdr.
Tablo 5. rencilerin ailelerinin gelir dzeyine gre dalmlar
Gelir Dzeyi
0-500 TL aras
501-1000 TL aras
1001-1500 TL aras
1501-2000 TL aras
2001 TL ve zeri

n
23
40
36
34
31

%
14,02
24,39
21,95
20,73
18,90

rencilerin ailelilerinin gelirleri doal olarak aile reislerinin renim

ve meslek durumlarna gre olumutur. Ailede reis olarak baba n plana kt iin, babann meslei, ailenin gelir durumun da belirlemektedir. Elde ettiimiz verilere gre rencilerin ailelerinin gelirleri, genel
olarak orta snf aile zelliini gstermektedir. rencilerin babalarnn
mesleine bakldndan, en fazla devlet memuru (%24,39) olduu iin
aile gelirleri de kabaca 1000 ile 2000 TL arasnda deimektedir. Ankete
cevap veren rencilerin, ancak %14,02si alt gelir snfna mensup olduu anlalyor.
4.3.2. Aratrma kapsamna Giren rencilerin Tutum ve Davranlar
Bu blmde rencilerin toplumsal, siyasal ve kltrel yaama ilikin
belirli konularda ne tr deer yarglarna ve tutumlara sahip olduklarn
belirlemeye ve lmeye allmtr. Bu amala rencilerin demografik
zellikleri ile deer ve tutum gelitirme biimleri arasnda anlaml bir
ilikinin var olup olmad anlamaya allmtr. rencilerin sorulara
verdikleri cevaplar ve bu cevaplardan hareketle takndklar tutumlar,
aadaki tablolarda gsterilmitir.

Trkiye statistik Kurumunun 2011 yl verilerine gre Trkiyede il dzeyinde isizlik orannn en yksek olduu illerin banda, % 19,1 ile Adana,% 17,4 ile Hakkri ve % 17,2 ile Van
gelmektedir. www.tuik.gov.tr.

115

M. Zeki Duman
Tablo: 6. Sizce toplumun temel deeri ne olmaldr?
Toplumun Temel Deerleri
Gelenekler
Din
Ahlak
Hukuk

n
11
58
72
23

%
6,71
35,37
43,90
14,02

renciler asndan toplumsal birliktelii salayan unsurun ne olduu sorusuna, ahlki ve dini deerler olmaldr diyenlerin oran %
79,27, hukuk olmaldr diyenlerin oran ise sadece %14,02dir. Bu sonu bile, bal bana evrensel deerlerin ve sekler eitimin verildii bir
yksek retim kurumunda okuyan renciler iin hl dini ve ahlki
deerlerin ok nemli olduunu gstermektedir.
Tablo 7. Kendinizi nasl bir kimlikle tanmlarsnz?

116

Tanmlama
Muhafazakr
Milliyeti
slamc
Sosyal Demokrat
Sosyalist
Vatanda
Hibiri

n
27
18
16
20
17
41
25

%
16,46
11,00
9,80
12,20
10,40
25,00
15,20

rencilerin siyasal ve ideolojik

tutumlarn lmeyi amalayan,
kendinizi nasl bir kimlikle tanmlarsnz? sorununa verilen cevaplar, kendi iinde neredeyse eit bir
dalm gstermektedir. Kendisini
gerek muhafazakr, slamc, milliyeti gerekse sosyal demokrat,
sosyalist veya hi biri olarak grenlerin hepsi, eit olarak %10luk bir dilimi
paylamlardr. Kendisini sadece vatanda olarak tanmlayanlarn oran
%25tir. Bu sonular, Yznc Yl niversitesi renci profilinin; kendi
iinde heterojen bir yap sergiledii, her tr gr ve dnceye sahip rencilerin var olduu, siyasal eilim ve kimlik temelindeki tanmlamann
farkl ve dolaysyla ok kimlikli bir renci kitlesinin egemen olduunu
gstermektedir.
Tablo 8. Din ve dini deerler hayatnzda nemli midir?
Din
ok nemli
nemli
Fikrim Yok
nemli Deil
Hi nemli Deil

n
98
46
7
2
11

%
59,80
28,05
4,30
1,20
6,70

Dini deerlerin tad nemi ortaya koymak amacyla

sorduumuz, din hayatnzda nemli midir? sorusuna, rencilerin %87,85i
evet ok nemli veya nemlidir, %7,9u ise nemli deil veya hi nemli deildir cevabn

niversite Genliinin Deer ve Tutum Gelitirme Biimleri

vermitir. Bu, renciler asndan din olgusunun hl ok nemli olduunu ve gnlk yaamda dini pratiklerin deer grdn gstermesi
asndan nemlidir.
Tablo 9. Sizin iin nikh nemli midir?
Nikh
Evet
Hayr

n
150
14

%
91,46
8,54

rencilerin dini ritellerini lmeyi amalayan, sizin iin nikh

nemli midir? sorusuna, evet,
nemlidir diyenlerin oran %91,46, hayr, nemli deildir diyenlerin
oran ise %8,54tr. Bu sonu, bir nceki soruda sizce toplumun temel
deeri ne olmaldr? Soruna ahlki ve dini deerler olmaldr cevabn
verenleri desteklemekte ve renciler iin hl dini deerlerin, ritellerin
son derece nemli olduunu gstermektedir.
Tablo 10: Kz veya erkek arkadanza laf atlrsa ne yaparsnz?
Laf Atma Hakknda
Dverim
Uyarrm
Brakp Giderim

n
57
80
27

%
34,76
48,78
16,46

rencilerin sosyal ve kltrel haritalarnda yer alan

zel ilikilere kar nasl bir
tutum gelitirdiklerini lmek amacyla sorduumuz, kz veya erkek arkadanza laf atlrsa ne yaparsnz? sorusuna, %34,46s dverim, %48,78i uyarrm ve %16,46s
brakp giderim cevabn vermitir. Byle bir durumda dverim cevabn verenlerin orann yksek olmas ne kadar vahim bir durumsa, ayn ekilde brakp giderim diyenlerin orann azmsanmayacak bir oranda olmas
da ilgintir. Bu sonular, rencilerin zel ilikilerde hl geleneksel tutumlar sergiledikleri, sorunlar kaba kuvvetle zmeye eilimli olduklarn gstermektedir.
Tablo 11. Sizin iin namus nemli midir?
Namus
ok nemli
nemli
nemsiz
Hi nemli Deil

n
137
22
3
2

%
83,54
13,41
01,83
01,22

Geleneksel toplumlarn vazgeilmez deerlerinden biri olarak grlen

namus ve namus kavramnn renciler asndan tad deeri anlamak
iin sorulan soruya rencilerin, %96,95i ok nemlidir ve nemlidir, %
03,05i ise nemisz veya hi hi nemli deildir cevabn vermitir. Bu
sonular, rencilerin namus kavramn nemsedikleri ve zel ilikilerinde

117

M. Zeki Duman
vazgeilmez bir deer ykledikleri anlalyor. Bu alg, ayn zamanda rencilerin evlilik kurumuna ve zel ilikilere verdikleri nemi gstermesi
asndan da dikkat ekicidir.
Tablo 12. Evlilik ncesi cinsel iliki hakknda ne dnyorsunuz?
Evlilik ncesi Cinsel liki
Normal karlanmal
Erkek iin kabul edilebilir
Kadn iin kabul edilebilir
Kabul edilemez

n
37
9
3
115

%
22,06
05,05
01,08
70,01

Anketteki sorulara verilen cevaplardan da anlald zere geleneksel

ve muhafazakr deerlere sahip olduu anlalan Yznc Yl niversitesi rencilerinin evlilik ncesi cinsel ilikiye scak bakmadklar ortaya
kyor. Nitekim ankete katlanlarn %70,1i byle bir olay kabul edilemez bulduklar, ancak 22,06s iin de normal karlanmas gerektii
cevabn vermilerdir. Her ne kadar rencilerin ou byle bir duruma
scak bakmayacaklarn syleseler de, olay normal karylanlarn oran da
hi de dk deildir.

118

Tablo 13. Aile planlamasn doru buluyor musunuz?

Aile Planlamas Hakknda
Evet
Hayr

n
154
10

%
93,09
06,01

rencilerin doum kontrol ve aile planlamas hakkndaki dncelerini renmek zere sorduumuz, aile planlamasn doru buluyor
musunuz? soruna %93,9u, evet, %6,1i ise hayr cevabn vermitir.
niversite rencilerinin ayn zamanda cinsiyet ve din algsn da ortaya
koyan bu sonular, dini dncenin zel yaama ilikin zellikle de doum kontrol konusundaki tutucu tavrn, pek de benimsenmedii grlyor. renciler, gerek evlilik gerekse zel ilikilerinde doum kontrol
konusunda geleneksel veya dinsel retilerin yerine, modern tbbn sunduu olanaklarn kullanlmasndan yana bir tavr koymulardr.
Tablo 14. Alkol ve alkol rnlerini kullanyor musunuz?
Alkol Tketimi Hakknda
Evet
Hayr
Ara sra

n
23
97
44

%
14,00
59,01
26,08

niversite Genliinin Deer ve Tutum Gelitirme Biimleri

Alkol ve alkol kullanmnn yaygnln ve bu tr tketim alkanlklarna kar rencilerin tutumlarn lmeyi amalamak zere sorduumuz
sorulara, rencilerin %59, 1i, bu maddeleri kullanmadn, %14,
0nn, bu maddeleri kullandn ve %26, 08i de, bu maddeleri ara
sra kullandn cevabn vermitir. Alkol kullanmnn dinen de yasak
olduunu dndmzde muhafazakr deerlere sahip rencilerin
nemli bir orannn, bu tr maddeleri ara sra veya srekli kullandn
sylemitir.
Tablo: 15. Trkiyenin geleceini nerde gryorsunuz?
Trkiyenin Gelecei Hakknda
Avrupa Birlii
slam Birlii
Trk Dnyas
Amerika Birleik Devletleri
Bamsz

n
30
38
21
10
65

%
18,30
23,17
12,80
06,00
39,60

rencilerin siyasal ve ideolojik grlerini ve bu konudaki tutumlarn

lmeyi hedefleyen Trkiyenin geleceini nerede gryorsunuz? Sorusuna, rencilerin %39,6s, bamsz bir lke olarak kalmasn, %23,17si
kurulacak bir slam birliinde kalmasn, %18,30u, Avrupa Birliinde
olmasn ve %12,80ni de, Trk dnyasnda grmek istediklerini sylemitir. Trkiyede Avrupa Birlii yeliini destekleyen byk bir kitle olmasna karn, Yznc Yl niversitesi rencilerinin, ancak %18,3nn
byle dnyor olmas ilgintir. Yine ilgin olan baka bir durum, Trkiyenin gelecekteki yerini, slam Birliinde grenlerin azmsanmayacak bir
orana (%23,17) sahip olduudur. Bu sonulardan hareketle rencilerin
genelde Trkiyenin geleceini bamsz (hi bir devletin gdmnde hareket etmeyen ve baml yaamayan) veya kurulacak bir slam Birliinde
grmek istediklerini ortaya koymaktadr.
5. SONU
Bu aratrmada, genel olarak niversite genlii zelde de Yznc Yl
niversitesi rencilerinin, sosyal ve demografik zellikleriyle deer ve
tutum gelitirme biimleri zerine sosyolojik bir aratrmann sonular
zerinde durulmutur. Alan aratrmas niteliindeki bu aratrmada, sz
konusu iliki ampirik olarak llmeye allm ve elde edilen bilgilerden hareketle u sonulara ulalmtr. Aratrmada elde edilen verilerden
hareketle Yznc Yl niversitesinde renim gren rencilerin sosyal

119

M. Zeki Duman

120

ve demografik zelliklerini u ekilde zetlemek mmkndr: rencilerin ou, ii veya ifti gibi alt snflardan veya devlet memurluunu yapan orta snf ailelerden gelmektedir. Kalabalk ve geni aile ortamlarndan gelen rencilerin, anne ve baba eitim dzeyleri son derece dktr. rnein okuma yazma bilmeyenlerin oran %4,3, okula gitmedii
halde okuma yazma bilenlerin oran da %32dir.
Aile reisinin eitim dzeyinin dk olmas ve gelir getirici bir meslee
sahip olamamas, rencilerin arlkl olarak burs ve kredilerle geinmeye
almalarna ve dolaysyla rencinin akademik baarsnn dmesine
yol amaktadr. rencilerin ou, niversiteye genel-dz devlet liselerinden (%67) gelmektedir. rencilerin sahip olduu demografik ve sosyal zellikler, doal olarak onlarn deer ve tutum gelitirme biimlerini
dorudan etkiledii grlmtr. renciler, krsal ve geleneksel kltrden beslendikleri iin demokratik ve yeniliki tutumlar sergilemekten ok,
toplumsal deerler ve dinsel inanlarn etkisinde kaldklar gzlenmitir.
rnein toplumun temel bileenini, ahlki ve dini deerlerde bulanlarn
oran % 80e varmaktadr.
rencilerin byk ounluu; gnlk yaamda dinin ok nemli bir
fenomen olduunu (%60), dinsel ritellerden nikahn adeta vazgeilmez
bir deer olduunu (%92) dini eitimin zorunlu olmas gerektiini (%72),
yine geleneksel toplumlarda nemli bir kavram olan namusun ok ama
ok nemli olduunu (%83) kabul etmilerdir. Benzer ekilde, alkol kullanmn pek ho karlanmad (%60) ama aile planlamasnn gerekli olduunu dnen(%93), ancak evlilik ncesi cinsel ilikiyi kabul edilemez
bulan (%70) ve Trkiyenin geleceini kurulacak bir slam Birliinde grmek isteyenlerin (%30) oran da yksektir. Bu sonular bize, Yznc Yl
niversitesi renci profilinin geleneksel ve muhafazakr nitelikli olduunu, rencilerin sahip olduu demografik, sosyal, ekonomik ve kltrel
zelliklerin onlarn deer ve tutum gelitirme biimlerini dorudan etkilediini hatta belirlediini gstermitir.
KAYNAKA / REFERENCES
Badiou, A. (2004). Etik (ev.T.Birkan), Istanbul: Metis Yaynlar.
Bauman, Z. (2001). Paralanm Hayat Postmodern Ahlk Denemeleri, (ev. . Trkmen),
Istanbul: Ayrnt Yaynlar.
Bauman, Z. (2005). Bireysellemi Toplum, (ev.Y.Alogan), Istanbul: Ayrnt Yaynlar.
Frith, S. (1984), The Sociology of Youth, Lancashire: Causeway Boks.
Gellner, E. (1996). Conditions of Liberty, London: Penguen Books.

niversite Genliinin Deer ve Tutum Gelitirme Biimleri

Kuuradi, I. (1995). Felsefi Adan Eitim ve Trkiyede Eitim, Ankara: Trkiye Felsefe
Kurumu Yaynlar.
Kuuradi, I. (2010). nsan ve Deerleri, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar.
Lpsey, M.W. (2010), Improving the Effectiveness of Juvenile Justice Programs A
New Perspective on Evidence-Based Practice, Georgetown University http://
cjjr.georgetown. edu/pfds/ebp/ebppaper.pdf(25.11.2013), aktaran Dolunay,
-Mazman, (2013), Genlerin Kimlik Alglarna likin Sosyolojik Bir Deerlendirme, Genlik Aratrmalar Dergisi, 84-97.
Nuttall, J. (1997). Ahlk zerine Tartmalar, (ev.A.Ylmaz), Istanbul: Ayrnt Yaynlar.
Peper, A. (1999). Etie Giri, (ev.V.Atayman vd.), Istanbul: Ayrnt Yaynlar.
Poole, R. (1993). Ahlk ve Modernlik (ev.M.Kk), Istanbul: Ayrnt Yaynlar.
Tepe, H. (2007), Bir Felsefe Dal Olarak Etik: Etik Kavram, Tarihesi ve Gnmzde Etik, Dou Bat Dergisi, 4, 11-28.
Tezcan, M. (2003), Genlik Sosyolojisi, Naturel Yaynlar, Ankara.
Ural, . (2007). Epistemolojik Adan Deerler ve Ahlk, Dou Bat Dergisi, 4, 45-53.

121