24.03.

2016

DEERTEORS

DEERTEORS

Aksyoloj term anlam bakmndan Antk a flozoflarna kadar gtrlse de,

felsefedeaslortayakKant'labrlktedr.Kan,deerlerteorsyadafelsefesn^/?
lakn Metafzk Temeller (1785) adl almasyla felsefenn nceleme alanna
sokacaktr. Bunu u cmleyle fade etmtr: "Gnmzde hakkatn blgyle temsl
edld, y'nn duyguyla algland, bunlarn brbrne kartrlmamas gerekt
kavranmayabalanmtr."ByleceKant,hakkatveyablgledeerarasndavarolan
farkllaaretederekaralarndabulunanfarknbelrtlmesnnzorunluolduunufade
etmeyealmtr.
Kantdeerteorsnruhyetlernnsnflandrmasnyaparaktemellendrmekster.Ona
gre nsan aklnn yets vardr. Bunlar kavrama, steme ve duymadr. Kavrama
yetsntemellendrmedesaltakl,stemeyetsnekarlkpratkaklveyaahlk,duyma
yetsnekarlkolarakdadeerbulunmaktadr.Kant,yetlersnflandrmasndadeer
sorunu steme ve: duyma yetler zerne kurar. Bylece hakkat ve deer alanlar
brbrnden,kavramann,stemeveduymadanayrldekldeayrlmakladr.
Ne var k, Kant'n bu snflandrmas pskolojk mahyette bulunduu n
eletrlecektr. "Pskolojk" yaklam se genel anlatmyla felsedefe dar grlle
yolacbazsakncalartamaktadr.FakatbueletryKant'ayneltmelerneramen,
Hamlton,AlexanderBan,SluartMl,YenKantlardanHerbart,HermannLotzeve
FcnomenolojnnncssaylanFranzBrcntanoaynekldeszkonsuyanltutuma
yneleceklerdr.
F.BrcntanoKant'ndncesnpskolojkbrtemeldegeltrmeyealr.Aslndabr
Arstotolcs ve "skolastk" olan Brentano, Kant felsefesn eletrmekten de ger
kalmamtr. Menongve Husserl' etklemesne ramen felsef br sstem
oluturmamsadateornntemelsaylanyenblnanlayngetrmtr.Dcscartes'da
olduugbBrentano'dadablnbrcevherolarakkabuledlmez,nkkendlnden
brblnbrcevherolarakkabuledlmez,nkkendlndenbrblnyoktur,ancak
br eyn blnc veya bln eylemler vardr. Bln eylemler se ancak dama br
objeyle vardrlar. Bylece Brentano ruhsal yetler snflamasn canlandrp deer
teorsnetemctekledecekbazdnceleroluturmayaalr"blnmuhtevalar"
yerne"eylempskolojs"kavramnkoyar.YanBrcntano'yagreLockeveHumc'da
olduu gb bln, "Fkr muhteva la n"nn br toplam zetle zlenmlern, hafzada
belren hayellern, duygularn br arada toplanmas deldr. Bln alg, an, duyum
eylemlernn, yan renk, ses, nesne olarak ntelenen objeler kavrayan eylemlern
brbrne kart br "or"dr. Brcntano'ya gre bln fenomen dzenler
"Belrleme"ve"Yaralama"dzenler
eklnde kye ayrlr. Yarglama onaylama ve olumsuzlama yoluyla ortaya kartlr.
Bylece "br ey deerlendrmek o eye htya duymaktr". Dolaysyla deer
kendlndenbrgereklkdeldrduyarlbrznelebrnesnearasndaoluanbr
lkdr.
Brentano'yagredeeryaantsbtnruhsalyaantlararasndaenkarmakolandr.
Ayrca deer yaantsyla yarg arasnda bell br paralellk de szkonusudur. Ntekm
http://www.enfal.de/sosyalbilimler/d/010.htm

1/3

24.03.2016

DEERTEORS

yarg alanndak olumlama ve olumsuzlama, deer yaantsnda sevg ve nefret le

karlanr. Yargnn nermelernde nasl apaklk varsa, sevg ve nefrette de benzer
eklde "duygusal br apaklk" kendn ortaya koyar. Yne ahlak alannda da ayn
durum,yanapaklkszkonusudur.Byleceobjeveamalardasevgvenefretapak
ortayakark,objeveamalardeerlerdr.Brentano'yagreahlakfelsefesnnanlam
"herzamanyyse"olarakfadeedleblr."Dahay"nnneolduunuBrentano
stntutmakuralylaaklamayaalr:
a)yblnenktblnenestntut
b)yblnennvaroluunuvarolmaynastntut
c)ydeerlnesnedenbrblmteknnbtnndendahadeerlyseonuterchet.
Menongdeerteorsndeahlkdeerlendrmeyeontolojydahletmesyledkkate
kerken,Husserlfenomenolojkyntemledeernftynllnvurgular.
Deer teors konusunda neml br katk Fredrch Netzsche tarafndan
gerkeletrlecektr. Ntezsche'ye gre deerlern temelnde nsann slemes, yan
rades vardr ve dolaysyla nsan dnyaya, nesnelere, olaylara ve olgulara bell
deerler asndan bakar ve deerlendrmelerde bulunur. Aynca gl olma ste
tayan nsan topluluklarnn sahp olduklar ya da kabul ellkler ahlk kurallar
arasndabellbrdeerhyerarsdeszkonusudur.nsantopluluklarndnceleryle
etkleyenstnnsanlardahancekdeerleryendenrdeleyerekvedeerlendrerek,
topluluklarn gelecekte neler "deer" kabul edeceklern de belrlerler. nk
Netzsche stemey ve karar vermey, dnceye dayanan felsefelerden, benmsenm
deerlere,geleneksel
ahlka,dealevemetafzkontolojyebalantankurtarmayaalr.Ayrcayvekt
gbdeerler,nesnedzennndlamasveyayansmasolarakdnlemezler,aksne
bunlar nsann yaratc stenden domaktadr. Netzsche'nn bu anlay
Varoluulukta da yanksn bulacaktr. Ntekm JeanPaul Sartre'a gre de "nsan",
deerlerdnyayagetrendr.Onunndrk,nsannzgrlmutlaktrvezgrlk
nsandeerler,semeler,tasarlarkonusundateksorumluvarlkhalnegetrr.Baka
br syleyle, nsan, kendsne sadece kendnn vereblece deerlerden sorumludur.
nk deerler yaratan nsan olduuna gre, hayatn nsel (a pror) br anlam da
yoktur,yaantdanncehayatbrhtrveancakonabrdeervermeknsannlekve
semnebaldr.tedeer,selenvestenlenbranlamdanbakasdeldr.
YneNetzsche'denetklenenveKant'mbmcahlkanlayneletrenMaxScheler
farkl br deer ahlk retsn savunacaktr. Scheler'e gre "duyulmu" deerler br
deeralanolutururlarvearalarndaskbrhyerarvardr.Hyerarndebrdeer
tekdeerden"dahayksek"veya"dahaaa"olarakbelrr.Budeerlernzlernde
varolan br eydr. Sadece deerler del, hyerarler de dorudan duyulur
mahyettedrler. Br deern teknden yksek oluu deer blgsnn bell br
eylemnde, yan semede ortaya kar. Seme se ya deerl nesneler arasnda ya da
deerlerarasndaolur.Eersemedeerlnesnelerarasndaolursadeer"deneysel"dr.
(aposterorktr)deerlerarasndaolursa,otakdrdedeerdeneynces(aprork)'dr.
Deerlerarashyerarsenseldr.BubakmdanSchelerhayat(vtal)deerlerduyu
saldeerlere,manevdeerlervtaldeerlere,kutsaldeerlermanevdeerlerestn
brkategorndesralar.
http://www.enfal.de/sosyalbilimler/d/010.htm

2/3

24.03.2016

DEERTEORS

te yandan Scheler'e gre deerler mahyet bakmndan zaf del, mutlaktrlar ve

deerlern erkler br lk olarak tanmlanamazlar. Ntelk kategorlerne at
olmalar nedenyle de deerler demez zellktedrler. Deerlerde varolduunu
sandmz deme veya zaflk, gerekte deerlerden kaynaklanmamakta, bzm
onlar yle sanmamzdan dolay oluan blgmzle lkl olmaktadr. Bu bakmdan
Senelerduyguveyablgdeervedeeryarglar,eylem,nsannpratkahlaklkelern
dek demeler etl nedenler le aklamaya alan sbjektf, vtalst, tarh
maddec grler reddeder, zellkle de ahlak deerler, bell oranda tasarlanablr,
kavranablrveformleedleblrsede,gerektebtnolarakmutlakvedemezdrler.
Seneler deer hyerarsnn zellklern de srekllk, blnmezlk ve mutlaklk
eklndenclendrr.
YneNetzsche'denetklenenvesama(absrd)felsefesnsavunanAlbertCamus,"de
erlern deerszemes" olgusundan hareketle XX. yzyln syasal olaylar
erevesnde "bakaldrma" eylem olgusuyla deerler arasndak bell br balant
kurmayaatacaktr.
Deer teors Anglosakson dncesnde farkl br eklde alglanarak geltrlmtr.
BubalamdaWlburMarshallUrbandeerteorsnnAmerka'danclnyapm,
Ralph Burton Perry se yen br yaklam denemtr. Deer "herhang br kar
nesnes" eklnde tanmlayan Perry, ahlk, dn, sanal, blm, ktsat, syaset, hukuk ve
gelenekolaraksekzdeeralanayrmyapar.Oysagenelolarakdeerolgusundaara
ve ama temelnde br ayrm yaplmaktayd.Yan ara olarak y bulunan, yan deer
tayanlaamaolarakybulunan,yankendndedeertayanayrmyaplr.John
Dewey de pragmatk br yorumla yukardak ayrm ortadan kaldrmaya almtr.
Buna karlk C.I.Lcws, Gcorg Henrk von Wrght ve W.K.Frankena gb baz
dnrlerbuhusustakayrmlarartrmlardr.
smalKILLIOLU
Bk.AhlakDeer.

http://www.enfal.de/sosyalbilimler/d/010.htm

3/3