Professional Documents
Culture Documents
Sedat ENGN
Adana / 2006
UKUROVA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI
Sedat ENGN
Adana / 2006
I
NDEKLER
TRKE ZET....................................................................................................... IV
ABSTRACT............................................................................................................. V
NSZ ............................................................................................................ VI-VII
KISALTMALAR .................................................................................................VIII
0. GR................................................................................................................... 1
0.1. Tezle lgili Genel Bilgiler .............................................................................. 2
0.1.1. Konu.................................................................................................... 2
0.1.2. Ama ................................................................................................... 2
0.1.3. Yntem ................................................................................................ 3
0.1.4. Blmler.............................................................................................. 3
0.2. Cem Sultann Yaad Dnem ..................................................................... 4
0.3. Cem Sultann Hayat..................................................................................... 8
0.4. Edeb Kiilii ve Eserleri .........................................................................11-12
BRNC BLM
DVNDAK MANZUMELERN BM ZELLKLER............................. 15
1.1. Nazm Biimleri ................................................................................................ 15
1.1.1. Kasideler ve Trleri ................................................................................. 15
1.1.1.1. Tevhidler .................................................................................... 15
1.1.1.2. Mnct...................................................................................... 16
1.1.1.3. Natlar ........................................................................................ 17
1.1.1.4. Medhiye ..................................................................................... 18
1.1.1.5. Mersiye....................................................................................... 19
1.1.1.6. Hasb- Hl .................................................................................. 20
1.1.2. Musammatlar........................................................................................... 20
1.1.2.1. Terkib-i Bend ............................................................................. 20
1.1.2.2. Terci-i Bend................................................................................ 20
1.1.3. Gazeller................................................................................................... 21
1.1.4. Ruba....................................................................................................... 23
1.1.5. Muammalar ............................................................................................. 24
1.1.6. Mfredler ................................................................................................ 24
1.2. Vezin................................................................................................................. 25
II
1.3. Kafiye-Redif...................................................................................................... 27
KNC BLM
DVANDAK MANZUMELERN SLP ZELLKLER ............................. 39
2.1. Sz Varl ........................................................................................................ 40
2.1.1. Trke Kelime Kullanm ....................................................................... 42
2.1.2. Arapa-Farsa Kelime ve Terkip Kullanm............................................. 44
2.2. Sz Kalplar...................................................................................................... 46
2.2.1. Atasz ve Deyim Kullanm .................................................................. 46
2.3. Dize Uzunluklar, Sz Tekrarlar, Zt Anlaml Kelimeler ve Birleik Kelime
Kullanm .......................................................................................................... 49
2.4. Beyitlerin Kurulu tibariyle Deerlendirilmesi ................................................ 53
2.5. Edeb Sanatlar ................................................................................................... 61
2.6. Anlatm Biimleri.............................................................................................. 78
2.6.1. Tasvir Anlatm........................................................................................ 78
2.6.2. Tahkiyev Anlatm ................................................................................... 82
2.6.3. Tahlil Anlatm......................................................................................... 84
2.6.4. Konumal Anlatm .................................................................................. 86
NC BLM
DVNDAK MANZUMELERN ERK ZELLKLER............................ 88
3.1.Tarih erik ....................................................................................................... 88
3.1.1.Cem Sultann Hayatna, Dneme, Osmanl Corafyasna likin
Bilgiler ..................................................................................................... 88
3.1.2.Cem Sultann Bat Hakkndaki Grleri................................................ 104
3.1.3. Cem Sultann Dnya Gr ve Saltanata Bak................................... 107
3.2. kne-Rindne erik ................................................................................... 111
3.2.1. Ak........................................................................................................ 111
3.2.2. Cemin iirlerinde Gurbet, Yalnzlk ve zlem Duygusu....................... 127
3.2.3. Felekten ikyet .................................................................................... 131
3.2.4. ki ve ki Meclisi, Sk vb. ................................................................. 135
3.3. Din-Tasavvuf erik....................................................................................... 137
III
SONU.................................................................................................................. 142
KAYNAKA......................................................................................................... 144
Z GEM .......................................................................................................... 146
IV
ZET
tahlili
yaplrken;
biim,
dil
ve
slp,
ierik
zellikleri
ABSTRACT
VI
N SZ
Cem Sultan, Osmanl tarihinde nemli bir yeri olan taht kavgalarndan birinin
kahraman olmas nedeniyle tarih bir hrete sahiptir. Bu ynyle Cem Sultann tarih
kiilii birok aratrmacnn ilgisini ekmitir. Aratrmaclarn ounlukla Cemin tarih
kiiliine ynelmeleri, Cemin sanat yannn ne kmasn bir lde engellemitir. Bir
ehzade air olarak Cem Sultann sanat ynnn de aratrma ve incelemeye tbi
tutulmas gerektii, bizi bu almaya ynelten birinci nedendir. almamzn dier bir
nedeni ise, daha nce Cem Sultann Trke Divn zerinde tahlil niteliinde bir
almann yaplmam olmasdr.
Konuyla ilgili daha nceden yaplm almalar belirlemek amacyla yaptmz
kaynak taramasnda (YKn tez katalou ve niversitelerdeki Eski Trk Edebiyat
almalar) yaplan almalarda, ounlukla Cem Sultann daha ok ilgi eken tarih
kiilii zerinde durulmutur. airin edeb kiilii zerine yaplan almalardan unlar
sralayabiliriz:
1) smail Hikmet ERTAYLAN, Sultan Cem, stanbul, 1951
2) Mnevver OKUR, Cem Sultan, Hayat ve iir Dnyas, K.T.B. Yay., Ankara,
1992.
3) Halil ERSOYLU, Cem Sultann Trke Divn, TDK Yay., Ankara,1989.
4) Adnan NCE, Cem Sultan Cemid Hurid, TDK Yay., Ankara, 2000.
5) Mnevver OKUR, Cem Sultan Cemid Hurid, AKM Yay., Ankara, 1997.
Birinci alma, Cem Sultann Divannn eviri yazl metnini iermektedir.
kinci almada ise, sanatnn edeb kiilii zerinde ksaca durulmu ve sanatnn
iirlerinden semeler yaplmtr. nc alma, Halil ERSOYLUnun hazrlam
olduu Cem Sultann Trke Divndr. Bu almada da esas itibaryla Divnn eviri
yazl metni hazrlanmtr. Drdnc ve beinci almalar ise Divnla dorudan ilgili
olan almalar deildir. Tez almamzda, Halil ERSOYLUnun hazrlam olduu
Cem Sultann Trke Divn adl eseri esas alnd. Bu eseri esas kaynak olarak
almamzn nedeni, onun Cem Sultann Divn zerine yaplm en son ve en bilimsel
alma olmasdr.
VII
VIII
KISALTMALAR
a.g.e.
: Ad geen eser
Ansk.
: Ansiklopedisi
AKM
Ank.
: Ankara
Bkz.
: Baknz
c.
: Cilt
Edb.
: Edebiyat
Fak.
: Faklte
G.
: Gazel
st.
: stanbul
K.
: Kaside
KTB
S.
: Say
s.
: Sayfa
TDK
TDV
Yay.
: Yaynlar
0.GR
Trk kltr ve edebiyatnn yzyllar kapsayan dnemlerinde ok sayda eser
yazlmtr. Bu eserler hakknda yaplan almalar gnden gne artmakta ve eserlerin
edeb deerleri gn na karlmaktadr. Trk kltr, sanat ve medeniyetinin tam
anlamyla ortaya konulmas da ancak bu almalarla mmkn olacaktr.
Cem Sultan, Osmanl saraynda yetimi, kiiliini Osmanl hanedannn yaam
tarzyla ekillendirmi bir ehzadedir. Talihsiz ve alkantlarla dolu yaamna ramen
vatanna, devletine ve dinine olan ball, onu Trk milletinin gnlnde ok zel bir
yere tamtr.1 Cemin hayat, Avrupal devletlerin Anadolu ve Osmanl Devleti
zerindeki siyas emellerinden dolay esarete; bunun sonucu olarak da bir kbusa
dnmtr. Bu yzden, Cem hakknda yazlan eserlerin arlk noktas, onun hayat
hikyesini anlatmaya ynelik olmutur. Cem Sultann sanat yn, hayat hikyesinin
glgesinde kalmtr. Cemin sanat kiiliini, Trke Divanndan yola karak ortaya
koymak mmkndr.
Tahlil, bir btnn derinlemesine paralarn tantr. Bundan sonra temel ilke ve
genel neticelere, hkmlere varlr. slp, airin his, hayal ve fikrinin ideal birleiminden
ortaya kar. Cem Sultann Trke Divn, tahlil edilirken nce ekil, slp ve ierik
ynlerinden derinlemesine incelendi. Bu ana unsura ait bilgiler Divndan taranp
filendi ve tasnif edildi. Tespit edilen beyitlerin, eserin genelini temsil eder nitelikte
rnekler olmasna zen gsterildi.
Vezin, kafiye, redif ve nazm ekilleri gibi ekle ait unsurlarn airin slbuna
kazandrd zellikler yanstld. Dnemin ve Divn iiri geleneinin iir zerindeki
etkileri, airin slbu ve slbun iire katt dil zellikleri, airin kulland kelime
kadrosu balantl olarak anlatlmaya alld.
Mnevver OKUR, Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, K.T.B. Yay.,Trk Bykleri Dizisi/146, Ankara,
1992, s.XI.
Bkz. indekiler / 3.
0.1.3. Yntem
almamzda Divn; biim, dil ve ierik zellikleri bakmndan incelenip
deerlendirilmitir. Plna bal unsurlar, Divndan filenmi ve daha sonra filer
derlenmitir. Sonra bu derleme dorultusunda deerlendirme yaplarak konuyla ilgili
tarihi, sosyolojik, edebiyat ve dile ait kaynaklara gidilmitir.
ncelememizde Do. Dr. Halil ERSOYLUnun yaymlam olduu Cem Sultan
Divn zerine yaplm olan en bilimsel alma niteliindeki Cem Sultann Trke
Divn isimli almas esas alnmtr.
Metnin ierik ve biim olarak tahlili yaplrken onun ncelikli olarak anlalm
olmas yani tetkiki yapan kiinin zihninde metnin erhinin mesele olmaktan km
olmas gerekir. Bu nedenle, deerlendirme yaplrken ana kaynak ve dier kaynaklarn
filenerek deerlendirilmesinin yan sra Cem Sultan Divnn iyi tanyp anlamaya zen
gsterilmitir.
0.1.4. Blmler
almamz giri, tahlil ve sonu olmak zere balca ana blmden oluur.
almamzn giri ksmnda, sanaty ve eserini yaad ortam ve zamandan bamsz
dnemeyeceimiz iin, airin sanatn ve edebi kiiliini hazrlayan ortam sergileyen
ksa bilgi sunulmutur. Tahlil blmnde Divna biim, slp ve ierik ynlerinden
baklmtr. Daha sonra bu blmlerin genel deerlendirilmesi sonu olarak sunulmutur.
Bylece Cem Sultann Divnna yansyan sanat zerinde genel bir deerlendirme
yaplmtr.
ncelememizde Divn, aadaki alardan incelenip deerlendirildi. Bunlar
srasyla;
1. Divndaki manzumelerin ekil zellikleri
2. Divndaki manzumelerin slp zellikleri
3. Divndaki manzumelerin ierik zellikleri
Plnda belirtildii ekilde incelenen Divnla ilgili olarak sonu blmnde de
Cem Sultann Divnna yansyan sanat zerinde genel bir deerlendirme yaplmtr.
Fatihin lmnden sonra, tahta byk olu II. Bayezid gemitir. II. Bayezid
fneminde, lkede istikrar ve huzur ortam yaanmtr. Ekonomik gelimeyle birlikte,
ehirleme ynnden de atlmlar olmu; Bursa, Edirne, stanbul gibi ehirler eitli
mimar
yaplarla
zenginletirilmitir.
Bayezid,
babasnn
dnemindeki
fetihleri
salamlatrmtr.
Fatihin dier olu ehzade Cem ise, aabeyine kar giritii taht
mcadelesinden yenik kmtr. Cem Sultan, Fatih Sultan Mehmetin kk oludur. 13
Ocak 1459 tarihinde Edirnede domutur. Osmanl hanedannda taht mcadelesini ve
srgn yaam; hayat hikyesiyle gnlleri szlatan talihsiz bir ehzadedir.
Eitim ve renim hayatna be yanda balamtr. Dokuz yandayken
Kastamonu sancak beyliine gnderilmitir. Buradan Karaman valiliine tayin edilmitir.
Bu grevi srasnda alt yl boyunca Konyada kalmtr.
Cem Sultan ve aabeyi II. Bayezid arasndaki padiah olma mcadelesi, Fatihin
son zamanlarna doru aka kendini gstermitir. 3 Mays 1481 tarihinde Fatihin
Gebze dolaylarnda lmesi zerine her iki ehzadeye de eli gnderilir. II. Bayezide
gnderilen eli Amasyaya ularken Ceme gnderilen eli yolda ldrlr. Cem, haberi
aldnda II. Bayezid padiahlk tahtna oturmutur. Cem de sultanlk istedii, saltanatn
kendi hakk olduunu dnd ve bu durumu kabullenemedii iin aabeyiyle taht
mcadelesine girimitir. II. Bayezid ile Yeniehir ovasnda yapt sava kaybeden Cem
kamak zorunda kalmtr. Cem, takip edildii iin Konya zerinden Tarsus-Halep-am
gzerghn izleyerek Kahireye varr. Cem Sultan, bir yl sonra annesi ve karsyla
birlikte hac ziyaretinde bulunur.
Cem, Bayezidin sunduu; saltanat isteinden vazgemesi hlinde kendisine madd
imkanlarn salanaca teklifini kabul etmedi. Bir kez daha Anadolu zerine yrd.
Ancak II. Bayezidin hzla ve byk bir orduyla zerine geldii haberini alnca tekrar
savamay gze alamad. Taeli zerinden Rodosa geerek Rodos valyelerine snd.
Cem Sultan, farknda olmadan tutsaklk ierisinde geecek bir hayata admlarn atm
oluyordu. Cem, hl imparatorluun aabeyi ile arasnda paylatrlmas gerektiini
dnyordu.
Saltanat iin
gsterdii
btn abalar,
iindeki bu
isteinden
edeb
yaps,
Osmanl
padiahlarnn
dnemlerine
gre
Ahmet Atilla ENTRK, Ahmet KARTAL, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Dergh Yay., stanbul, 2004, s.
162-172.
Mine MENG, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara 1997, s. 104.
4
Hatice AYNUR, Cem airleri , lm Aratrmalar 9, stanbul, 2000, s.33-43.
Cem, Bayezidin tahta gemesiyle hak iddiacs olarak ortaya kt. Babasnn taht
iin kendisini setiini, Bayezidin haksz olarak tahta getiini ileri srerek ordu toplad.
Acele Bursa zerine yrd ve Bursa halk tarafndan iyi karland. Cem, Bayezid
tarafndan Ayas Paa kumandasyla zerine gnderilen kuvvetleri bozdu. gn sonra
ehre girip adna para kestirip hutbe okuttu ve bylelikle hkmdarln ilan etti. Bunun
zerine II. Bayezid, derhal ordusunun bana geerek Bursa zerine yrd. 20
Haziranda, Yeniehir ovasnda iki taraf arasnda yaplan savata Cem Sultan malup
oldu. Eskiehire ve oradan da yaral olarak Konyaya kat. Btn eyas ve hazineleri
yamaland. Be gnde Konyaya geldi; fakat tutunamayacan anlad iin annesi
iek Hatun ile ailesini ve yannda bulunan Murad adndaki olunu alp Kahireye;
Memlk sultannn yanna gitti.
Cem, Kahirede hkmdar gibi karland. Kendisine ziyafetler ekildi.
Osmanllarla aras iyi olmayan Sultan Kaytbay, Cem Sultan elinde siyasi bir koz olarak
kullanmak istedi.
Cem
Sultan,
Msrdan
biraderine
gnderdii
mektupta
skntsndan
10
Sultan, Adanaya kadar geldi ve Karamanolu Kasm Beyle grt. Aralarnda bir
ittifak yapld. Bu birlik gereince Cem, hkmdar olunca btn Karaman ilini Kasm
Beye verecekti.
Cem ve Kasmn kuvvetleri Konya zerine yrdler. Cem Sultan devletin ikiye
blnmesini istiyordu. Bayezid, Cemden Kudste kalmas ynndeki isteini,
ehzadeliinin gelirlerinin deneceini bildirdiyse de bu teklif Cem tarafndan kabul
edilmedi. Bunun zerine Bayezidin birlikleri Cemin ordusunun zerine yrdler.
Yenileceini anlayan Cem geri ekilmek zorunda kald.
Cem Sultan, babasnn salnda Karaman valisiyken ve Rodos kuatmasndan
nce, valyelerle bizzat grmt ve valyelerle aralarnda tanklk vard. Cem,
Taeli zerinden Rodosa geerek Rodos valyelerine snd. Bylece Cem Sultan iin
tutsaklk yllar balam oluyordu. Cemin saltanat iin gsterdii btn abalar,
imparatorluun aabeyi ile aralarnda paylatrlaca inancndan douyordu. Oysa II.
Bayezid ve valyeler, Cemin esir olarak elde tutulmas ve korunmas iin aralarnda
anlamlard ve Cemin bundan haberi yoktu.
valyelerden bir ksm, ehzadeyi Rodosta alkoymak istedilerse de Bayezidin
aday kuatma ve bask uygulama ihtimali bulunduu iin ehzadenin Fransaya
gtrlmesi uygun grld. Cem Sultan valyeler tarafndan Fransaya nakledildi.
Burada yedi yl kald. yandaki olu Ouz Hann, II. Bayezid tarafndan
bodurtulmas bu srete olmutur.
valyeler Cemi daha sonra Papaya sattlar ve onu Romaya getirdiler. Bu
durum, II. Bayezidi olduka rahatsz etmitir. Artk Cemin korunmasndan ok yok
edilmesi dnlr olmutur.
Fransa kral talyaya sefer dzenleyerek Cemi Papadan almtr. nk Fransa
kral, ileride dzenleyecei bir Hal Seferinde Cemi koz olarak kullanmak
niyetindeydi. Ancak Cem Sultan bu yolculuk srasnda hastalanm ve 25 ubat 1495
aramba gn vefat etmitir. Kaynaklarn byk bir blm, Cem Sultann
11
Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, Ank., 1983, s.161-179.
H. Mahmut AKROLU, Gnay KUT, Cem Sultan, TDV slm Ansiklopedisi, c.7, stanbul, 1993,
s.283-285.
12
tertib
divn var diyor.6 Devrinin byk airi Ahmed Paa ise Cemin airlii
Mnevver OKUR, Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, KTB Yay., Trk Bykleri Dizisi/146, Ankara,
1992, s. 33-34.
7
Prof. Dr. Ali Nihat TARLAN, Ahmet Paa Divan, Aka Yay., Ankara, 1992, s. 84-85.
8
. Halil ERSOYLU, Cem Sultann Trke Divan, TDK Yay., Ankara, 1989, s.11-12.
13
14
Cemid Hurid
Cem Sultann Divanndan sonraki ikinci byk eseridir. Henz on yandayken
ranl air Selmn- Svecden babas Fatih Sultan Mehmed adna tercme etmitir.
Cemid Hurid mesnevisinin iki nshas vardr.
1) Ktahya Vahid Paa Halk Ktphanesinde Trke yazmalar blmnde 166
numarada Kitab- Cemid Hurid adyla kaytldr.
2) Ankara lahiyat Fakltesinde 18464 numarada kaytldr.
Cem Sultann Mektuplarndan Bazlar:
1) Topkap saray Arivinde Ariv klavuzu st. 1938 E. 11988 no.da kaytl, Cem
sultann Rodosa gitmeden evvel II. Bayezidin mektubuna verdii cevap.
2) E. 11. 987/2. Cemin annesine mektubu.
3) 11.9871/1 Papann yannda bulunan Cemin II. Bayezide mektubu (2 Adet).
4) E. 5689 Annesinin Ceme yazd mektup.
Ayrca Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde Divnna girmemi pek ok iiri
olduu gibi, Feridun Beyin Mneatnda da Cem ile ilgili resm yazlar bulunmaktadr.
Fl- Reyhn- Sultan Cem
Cem Sultann bu kk manzum eseri, niversite Ktphanesi T.Y. 5474
numarada kaytl yazma Trke Divnnn sonundadr. Tamam 48 beyit olan manzume
bir iek faldr. Ayn ktphanede T.Y. 5547 numarada kaytl Trke Divnn yazma
nshasnn sonunda ayn eserin ikinci nshas bulunmaktadr.9
Mnevver OKUR, Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, KTB Yay., Trk Bykleri Dizisi/146, s. 34,
Ankara, 1992
15
BRNC BLM
16
17
18
1.1.1.4. Medhiye
Cem Sultann Divanndaki yedinci kaside, medhiye trnde yazlm bir
kasidedir. niversite Ktphanesi T.Y. blmnde 5547 numarada kaytl yazmada bu
kasidenin banda Cem Sultann Sultan Selime yazlp irsal eyledgi kaside v
niyazdr kayd varsa da tarih ynnden bu doru deildir. nk Cem Sultan, Hicri 900
(1495)de ld. Yavuz Sultan Selim, 1512de tahta ktna gre bu tarih, Cem Sultann
lmnden 17 yl sonradr. Bu itibarla bu iirin, Sultan Selime deil Sultan II. Bayezide
sunulduu aikrdr.10
Cem Sultan, yetmi drt beyitlik kasideye nesb yapmadan dorudan doruya
medhiye ksmyla balamtr. Kasidenin ilk otuz iki beytinde kaside gelenei gerei
Aabeyi II. Bayezidi ver. Ondan Cmertliin Sultan diye bahseder.
y sicill-i iyemn matla dvn- kerem
Nm- cdunla bulur zneti unvn- kerem
Mefhar- mlk-i la mazhar- esrr- Hud
Mesned-i taht- vef dver-i devrn- kerem
Znet-i tc nign eref millet dn
Husrev-i ry- zemn hazret-i sultn- kerem
Hkmi efgendesidr Rstem-i destn- cihn
ig bendesidr Husrev-i hakan- kerem
( K. 7/14 )
Cem, Sutan Bayezidi iyi ahlakn belgesi, kerem (cmertlik) divannn matla
olarak gsterir. Kerem onun cmertliinin adyla sslenmitir. Bayezid, an ve eref
mlknn vnlecek kiisi ve Allahn srlarnn mazhardr. Vefa tahtnn dayana ve
kerem devrinin de padiahdr. Saltanatn, erefin, milletin, dinin ssdr. Yeryznn
10
Mnevver OKUR, Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, KTB Yay.,Trk Bykleri Dizisi/146, s.39,
Ankara, 1992
19
hakandr. Onun hkmyle (emriyle) cihan destannn kahraman olan Rstem bile
aresiz kalr. Kerem hakan Husrev bile onun eiinde bir kledir.
Cem Sultan, methiyelerle dolu beyitlerden sonra bir gei yaparak isteinin ne
olduunu anlatmaya balar:
Dilini deldi Cemn tg-i cef hme bigi
Nme takdr idemez hlini sultn- kerem
( K.7/33)
Lk b-vsta hlm sana arz eylemege
Bu redfi bana arz eyledi hulln- kerem
Husrev dinle bu ben mr- zafn hlin
nki sensin bu zemn ire Sleymn- kerem
( K.7/3536)
Kasideyi, aabeyi II. Bayezidden af ve yardm istei iin yazmtr. O marur,
her zaman kendisinden emin olan Cem, ruhunun eziklii ile kurtarlmas iin ricalar eder.
Kasidede, zaman zaman hatalarndan dolay zr de diler. Kasideyle, II. Bayezidin
saltanatn kabul eder. Kaside, Cemin aabeyiyle giritii saltanat mcadelesinde
yenilgisini kabullendiinin bir gstergesidir.
Geri yzm karadur nme-i aml gibi
Umaram kim yuya lutfn suyla an kerem
( K.7/57 )
Tg- hm elde v boynumda kefen ortada ba
Tabiem her ne ki emr eylese fermn- kerem
( K. 7/64 )
1.1.1.5. Mersiye
Cem Sultan, Divanda sekizinci kaside olan mersiyeyi, II. Bayezid tarafndan
skender Paaya yazl bir emirle bodurtulan olu Ouz Han iin yazmtr. Cem, bu
vahim durum karsndaki byk zntsn felek redifli mersiyesinde dile getirmitir.
20
Mersiye, 33 beyitten oluur. Ouz Hann lmnden sorumlu tuttuu felee kar
byk bir isyan dile getirilmitir. Ayrca Cem, mersiyede ruhundaki aclar da dile
getirmitir.
1.1.1.6. Hasb- Hl
Cemin divannda yer alan 9. kaside hasb- hl trnde yazlm bir kasidedir.
Kaside 46 beyitten olumaktadr. Kasidede Cemi epikryen dnya grne bal
gryoruz. Bu kasidede onun srgn yllarnda Avrupada bulunduu srada Fransada
gzlemlediklerini, hayatn geicilii ve hayattan zevk almann gereklilii konularnda
dndklerini samimi bir dille anlattn gryoruz. Cem, zellikle Fransz saraynda
kendisine verilen ziyafette grdklerini ok gzel betimlemitir. Cem, i mekn tasvirinin
gzel bir rneini de bu kasidede vermitir.
1.1.2. Musammatlar
1.1.2.1. Terkb-i Bend
Divanda bir tane terkb-i bend vardr. Yedi bentten ibarettir.
Terkb-i bend, Cemin kark duygularnn bir arada bulunduu ac dolu bir
iirdir. Cem, hislerini itenlikle ortaya dkmtr. Kendi yaamndan; eski gnlerindeki
rahatlndan ve imdi iinde bulunduu ac verici durumdan, bulunduu konumu hak
etmeyiinden, bana bu dertlerin nereden geldiinden ve buna benzer kendi hayatyla
ilgili bir ok konuda dncelerini anlatr. Ruhundaki aclar, feryatlar, pimanlklar,
gemi gnlerine ynelik karlatrmalarn anlatr. Cem, bu iirde de felekten ikyetini
dile getirmitir.
1.1.2.2. Terc-i Bend
Divanda yer alan son uzun manzume terc-i bendir. Yedi bentten meydana gelen
iirde 42 beyit bulunur. iirde Cem, Allah yolunda can vermenin gerek sonsuzluk
olduunu anlatmtr. Cemin terci-i bendde anlattna gre hayat, Allaha ulamaya
alld mddete anlam kazanacaktr.
21
1.1.3. Gazeller
Cem Sultan Divnnda yz krk sekiz gazel yer almaktadr. Gazel saysndaki
okluk, onun XV. yzyln gazel airleri arasnda yer aldn gstermektedir. Cemin
gazellerinin byk ounluu kne tarzda yazlmtr. Hemen hemen btn iirlerin
ana temasn ak ve sevgili oluturur.
Trk Edebiyatnda gazeller drt ile on be beyit arasnda yazlmtr. Drt beyitli
gazeller eksik gazel (n-tamam) saylr. Cem Sultann Divnnda eksik (n-tamam)
gazel yoktur. Gazeller, genellikle 5, 7, 9, 11 gibi tek sayl beyitlerle yazlmlardr. Cem
Sultann gazelleri de bu saydaki beyitlerden kurulmutur. zellikle de be, yedi ve
dokuz beyitlik gazelleri tercih etmitir. On be beyitten uzun gazellere Gazel-i
Mutavvel denir. Cem Sultann Trke Divnndaki on altnc (16 beyit), yz on beinci
(20 beyit) ve yz altm birinci (21 beyit) gazeller, mutavvel gazel zelliinde olan
gazellerdir. Cemin gazelleri ierisinde 12 tanesi musammat gazel kuruluuna uygun olan
Mefln x 4 aruz kalb ile yazlm olmasna ramen musammat gazel zeliinde
deildir.
Cem Sultann hayatnn ailesinden ve vatanndan uzakta straplar ierisinde
gemesi, Cemi duygularnda ok hassas bir air hline getirmitir. Gurbet, Cemin
duygusal dnyasnda zlemi krklemitir. zellikle vatan zlemi, ona Divan
edebiyatnda pek rastlanmayan gurbet ve vatan iirleri yazdrmtr. Cemin Trke
Divannda olmayan ancak Hasan li YCELin Trk Edebiyat Numuneleri
11
adl
kitabndan aldmz vatan redifli iiri, bu trde yazlm iire rnek olarak veriyoruz:
Cn dimgna irp by- vatan
Dil diler kim grine ry- vatan
eme-i Hayvndan iy dil h durur
Ben garb ftdeye cy- vatan
Nola cndan istesem n yeg durur
Bg- cennetden bana ky- vatan
11
Hasan li YCEL, Trk Edebiyat Numuneleri, I. Cilt, s.322 Vatan redifli gazel ,stanbul, 1926
22
Cennettir. Ceme gre, vatan kesi Cennet bandan daha deerlidir. Cem, bir sevgiliye
benzettii vatann sana balanmtr. Artk gnl daima onu istemektedir. Sabah esen
hafif rzgar, Ceme vatann kokusunu getirmitir. Ayrca sabann doudan esen hafif
rzgar olmas, onun douda olan Osmanl diyaryla da balantsna iaret etmektedir.
Coraf konum ynnden dndmzde, sabnn vatan kokusunu getiriyor olmas
gerekidir. nk srgnde olan Cem batdadr; vatan ise doudadr. Bu vatan
kokusuyla Cemin gnl enlenmi, yrei sevinle dolmutur.
Cem, Sad, Necat, Bak, Hayl gibi tannm airler, Ahmet Paann tesirinde
kalmlardr.12 Ahmet Paa ile iyice yaygnlaan ve adeta bir gelenek halini alan nazre
12
Ali ALPARSLAN, Ahmed Paa, KTB Yay. 827, Trk Bykleri Dizisi/55, ,s.15, Ankara, 1987
23
syleme geleneine Cem de katlm ve devrinin usta airi Ahmet Paa bata olmak zere
eyh, At, Saf, Nizam, Hill ve Necatnin iirlerine nazreler yazmtr.13
Bu gazellerden u rnekleri verebiliriz:
At
Cem
Yine, Cem Sultann Kerem redifli kasidesi ( K.7 ), eyhnin ayn redifli
iirine nazire olarak yazlmtr. airlerin birbirlerine nazire yazmalar normal bir
gelenektir ve Cem de bu gelenee katlmtr. Bu zellii onu iyi bir air olmaktan
alkoymaz.
1.1.4. Rub
Mrettep divanlarda, airler mutlaka bir ya da birka rub yazmlardr. Rub
nazm eklinin Trk edebiyatnda yaygn olarak kullanm 17. yzyla kadar varmaktadr.
Bu durumda Cem, bu gelenein oluumundan ok nce, Divanda bir rub denemitir.
Cem Sultann Divnnda gazellerin bitiminde bir rub bulunur. Rubde tek
aruz kalb kullanlm ve xaxa kafiye dzeninde kafiyelenmitir. Cem, rubnin
13
Mnevver OKUR, Cem Sultann Hayat ve iir Dnyas, KTB Yay. , s.35, Ankara, 1992
24
25
Divn iirinde olduu gibi Cemde de ak temel unsur olarak iirde ilenir. Onun
iirlerindeki ak, insan tecrbesine dayal beer bir aktr. Herkesin duyabilecei
duygular, iirde belli bir form ierisinde verilir. Ak, Cemin iirlerinin odak noktas
olunca, ak konusunun ilendii nazm ekli olan gazeller, Divnda n plndadr.
Cemin iirlerinin byk blmn gazelleri oluturur. Bu da, yap bakmndan bir ak ve
duygu adam olan Cemi gazel airi yapmtr.
Hayat her boyutuyla iirlerinde ilemeye alan Cem Sultan, geni kltrn,
derin din bilgisini ve duygusal ynn de iirlerine yanstmay baarmtr. Divn
iirinin biimsel zelliklerini de iirlerinde baaryla uygulamtr. Bylelikle, Cem
Sultan devrinde ve sonraki dnemlerde Divn airlerince sevilip beenilen bir Divn airi
olmutur.
1.2. Vezin
iirde ahenk, bir sanatnn sanat gcn belirlemede temel llerden biridir.
iir, dilin en st seviyede kullanld bir ifade biimidir. Malzemesi dil olan air,
muhayyilesinin szgecinden geirdii duygu ve dncelerini en gzel bir biimde ifade
edebilmek iin dilin imkanlarn sonuna kadar yoklamak zorundadr.14 iirdeki ahengin
salanmas kafiye, redif, vezin, sz sanatlar, mazmunlar, kelimelerin ve seslerin ritmik
kullanmyla salanabilir. Msrada d ahengi, mzikaliteyi salayan unsurlardan biri olan
vezin bir ahenk lsdr. Vezin, her dilin kendi i yapsna gre deiiklik kazanr.
Cem Sultan, iirlerinde aruz vezninin hemen hemen btn bahirlerini kullanmtr.
Cem Sultann Trke Divannda bulunan drt yz yirmi adet iirde15 on iki deiik aruz
kalb kullanlmtr. iirlerde kullanlan aruz kalplarnn kullanm sklna gre
sralamas u ekildedir:
1. Filtn / Filtn / Filtn / Filn (123 iir)
2. Mefln / Mefln / Faln (64 iir)
3. Mefl / Filt / Mefl / Filn ( 51 iir)
4. Mefl / Mefl / Mefl / Feln (45 iir)
14
15
Muhsin MACT, Divn iirinde henk Unsurlar, Aka Yay., s.9, Ankara, 1996
Divanda yer alan muamma vemfredler de birer iir olarak kabul edilmitir.
26
Kim a
_
O
_
ne y / kn se gl ol / maz a ceb
_
_ /
16
_ / _
l m / yz l de ol / maz e deb
_ / _
_ / _
(G.9/1)
l cak zl / fn y zn z /
re
ni kb
_ /
San ni hn ol
_
/ d
_ / _
_ /
bu lt da /
.
f
_ .
_
tb
_
(G.11/1)
27
/ _ . _ _ / _ . _
_ / _
/ _ .
/ _
_ / _
(G.98/4)
_ _
_ / .
_ _
/ .
_ _
_ / .
_ _
(G.142/2)
Bu imaleler, Cem Sultann iinde yetitii dnem ile ilgilidir. Divan edebiyatnn
gelimeye balad bir dnemde, divan airlerinin Trke sesleri imale yoluyla uzun
okumaya almalar buna yol amtr. Bu bir hatadan ok, ustalara benzeme zevki
olarak alglanmaldr. Estetik zevkin gelitii bir dnemde Cemin iirlerindeki imaleler,
bu zevke uyma abasdr.
1.3. Kafiye -Redif
Kafiye ve redif, Divn iirinin temel ahenk unsurlardr. Redif, iirde ahengi
etkiledii kadar iirin konusunu da byk lde belirler. iirde ses uyumunu meydana
getiren d unsurlardan en kuvvetlisi kafiyedir. Kafiye, iirde yer alan dier kelimelerle
ses ve anlam deerleriyle uyum iinde olduu zaman etkileyici olur. Cemin iirlerinde
de bu uyum vardr.
Kafiye ve redif, kula olduu kadar zihni de tatmin eden bir unsurdur. Kafiye
ve redif gibi ritmik unsurlar, usta airlere geni imkanlar salarken mteairleri de
taklitilik seviyesinden ileri geirmeyen bir tuzaktr. Redifin simetrik tekrar, iiri belirli
bir konu etrafnda toplayan atmosfer yaratan mihver olmutur.17
17
Muhsin MACT, Divn iirinde Ahenk Unsurlar, Aka Yay., s. 87, Ankara, 1996
28
Cem Sultan, Divannda her harfle kafiye yaparak gazel yazmtr. Bunlar
ierisinde en fazla kulland ses r sesidir (Yetmi sekiz gazel). Bu ses, Trkede
akcl ve ritmi yksek olan bir sestir. Cem de iirde akcla ve henge nem veren bir
air olduu iin gazellerindeki kafiyelerinde bu sesten oka yararlanmtr.
Cem Sultan, Divannda deiik kafiye eitlerine yer vermitir. Bunlar zengin
kafiye, tam kafiye, cinasl kafiyelerdir.
Zengin kafiye:
Cem, iirlerinde en ok zengin kafiyeyi kullanmtr. Cem Sultan, iirde ahenge
byk nem vermitir. Bu sebeple iirlerinde en ok kulland kafiye zengin kafiyedir.
Zengin kafiyede, benzer ses says getii zaman kafiyede zenginlik artm olur.
Dolaysyla henk asndan iirde belirli bir baarya ulalm olur. Divnda kullanlan
kimi zengin kafiye rneklerini aada verdik.
Knz- srruna cnum hazne yitmez mi
Siph- kuna dil-dr hne yitmez mi
(G.339/1)
Uzadan zlf-i perinuna ol ne gibi
Tograsun tg- bel bagrn dendne gibi
(G.337/1)
Klur dil derd-i dil-berden ikyet
Nice b-rahmdur klmaz cinyet
(G.21/1)
n-kim bilrsin hir olur meskenn trb
Devr-i kamerde ho-durur imek arb- nb
(G.8/1)
n ekdi hatun gn yzn zre rakam iy dost
Ol hasret ile iki cihn yakam iy dost
(G.13/1)
Gyiy bu nak- b-cn sret-i cnum-durur
Nak- b-cn bu kim dir nak- cnnum-durur
(G.117/1)
29
30
31
32
Aadaki tabloda nazm biimlerine gre kafiye trlerinin kullanm sklna yer
verilmitir.
NAZIM BM
TOPLAM
YARIM
TAM
ZENGN
CNASLI
GAZEL
348
130
198
17
KASDE
MUSAMMAT
RUBA
MFREDLER
14
YZDELK ORAN
374
%1
% 37,5
% 57,5
% 4,5
33
34
35
adet redif kullanmtr. Bu kullanm Cemin iirlerinin yzde altm altsn oluturur.
Divnda yer alan redifler kimi zaman Trke ekler vastasyla, kimi zaman kelime ve
kelime gruplar vastasyla yaplmtr. Bu ses tekrarlar, msray birer musiki cmlesi
haline getirmi; ahengi kuvvetlendirmi, musiki zenginlii vermitir.
Cem Sultann Trke Divannda kulland redifleri; ekler ve szcklerden (Ek
+Szck/Szckler) oluan redifler, eklerden oluan redifler ve szcklerden oluan
redifler olmak zere biimde inceleyebiliriz:
air, 276 iirinde kulland redifler ierisinde 59 iirle en az, szck ve ekten
oluan redif biimini kullanmtr. Bu tr redif kullanmna rnek oarak aadakileri
iirleri gsterebiliriz.
Ger hare degin nr- firkunla yanam ben
Sanma sanem hi ki senden usanam ben
(G.256/1)
Bir hb yine gnlmi sevdya drdi
Mestne gzi cnum gavgya drdi
(G.304/1)
Dil ya kauna olmaga kurbn hevesi var
Zr ki bilr lalnn s nefesi var
(G.40/1)
Yzn ayn gzm yinelerden gniler
Nice ho dikkat ider y nelerden gniler
(G.99/1)
Lebn halveti ehd ekerde bulnmaz
Din letfeti drr gherde bulnmaz
(G.120/1)
Yzni zlfne eksen girr nikba gne
Rev mdur ki gire dima hicba gne
(G. 148/1)
36
37
Nazm Biimleri
Ek Hlinde
Szck H.
Szck-Ek H.
Toplam
Gazel
58
149
56
263
Kaside
Musammat
Ruba
Mfredler
%23 (64)
%55,5 (153)
%21,5 (59)
Yzdelik Oranlar
Uzun redifler
38
39
KNC BLM
Divn iiri
geleneinde
sz-mana
dengesini
koruyabilen
40
41
szckleri,
Trke
ve
yabanc
asll
(Arapa-Farsa)
olularna
gre
Trke S.S.
Yabanc S.S.
Trke S.S. %
Yabanc S.S. %
2663
1098
1565
% 41
%59
42
Trke S.S.
Yabanc S.S.
Trke S.S. %
Yabanc S.S. %
1738
788
950
% 45
% 55
43
44
ko-, kov-, koy-, kpri, kubur, ku-, kul, kulak, kur-, kurl-, kurt-, kurtar-, ku, kuyu, kuzu,
kl, limon, ne, nice, nin, ocak, od, oglan, ogul, ok, ok-, ol, otur-, oyna-, oyun, gdl,
gin-, l-, ldr-, li, ndin, p-, pil-, rt-, ykin-, z, zge, sa, sag, sakn-, sakla-, sal-,
saln-, san-, sanasn, sar-, sat-, say-, sayru, sen, sevgi, sev-, sg-, snuklu, sra, simid,
sin, siz-, sagl-, sonra, sor-, sg-, syle-, sz, su, su, sun-, suvar-, sd, sr-, ol, u, tag,
tagl-, tagt-, tk-, tal-, tam-, tamga, Tanr, tap-, tapu, tart-, ta, tara, Tatar, tek, tn-, tog-,
togr, tokuz, tol-, tolan-, ton, toz, turak, turna, tutsak, umak, ugra-, ul, um-, umac, urn-,
usan-, uyhu, uyu-, , l, st, zre, var, vaak, vir-, var-, yad, yag, yah, yaka, yakn,
yalan, yan-, yanak, yaprak, yara, yarn, yalu, ya, yat-, yatur, yavuz, yay, yayka-, yaz,
yazuk, yl, ylduz, yi-, yidi, yirin-, yog, yol, yce, yrek, yz.19
Fiiller, Divann genelinde iirde cmle kuruluunu dzenleme, anlalmay
kolaylatrma ve anlatma akclk getirme grevlerini stlenmilerdir.
2.1.2. Arapa-Farsa Kelime ve Terkip Kullanm
Cem Sultann iirlerinde Arapa-Farsa kelime ve terkiplerin kullanmna;
gazellerindeki ve kasidelerindeki kullanm skl bakmndan yaklamak gerekir.
Cem Sultann Kasidelerinde Bulunan Trke ve Yabanc Szcklerin Kullanm Skl:
Toplam S.S.
Trke S.S.
Yabanc S.S.
Trke S.S. %
Yabanc S.S. %
925
310
615
% 33,5
% 66,5
Halil ERSOYLU, Cem Sultann Trke Divan, TDK Yay./542, s.277-283, Ankara, 1989
45
46
(K.9/45)
47
(G.53/1)
(K.8/8)
(K.8/18)
(K.8/28)
(K.10/33)
(G.9/1)
(G.12/6)
(G.19/5)
48
(G.161/19)
(G.161/18)
(G.342/1)
Divan iiri geleneinin btn inceliklerini bilen Cem Sultan, iirlerinde deyimlere
oranla daha snrl olmakla birlikte, ataszlerini de kullanmtr. Ataszlerinin kalplam
bir yapda bulunmalar, vezin ve kafiye ynnden uygunsuzlua ve aksamalara sebep
olmalar, Cem Sultann iirlerinde ataszlerini az kullanmasnda temel etken olmutur.
Cem Sultan, ataszlerini daha ok beyitlerin ikinci dizelerinde; birinci dizede
anlatlan desteklemek ve anlam kuvvetlendirmek amacyla kullanmtr. Cemin az
sayda kulland bu ataszlerinden bazlar unlardr.
Gel gzm yana bak bir bse vir
n meseldr eylk eyle sya at
(G.23/3)
Rakb-i har giyer hr velkin
Eek db ul ile adam olmaz
Yzn grdke emm aglamaz kim
Gne dokndg yirde nem olmaz
(G.118/3-4)
Gnl nin eker kyunda gamlar
Behit iinde dirler kim gam olmaz
(K.118/6)
49
50
51
52
de tercih edildiini grdk. Cinasla birlikte szck sadece ritmik bir unsur olmaktan
kar, anlamn odakland bir kavram hline gelir.
Cem Sultan, iirlerinin genelinde szn etkileyiciliini artrmak amacyla, zt
anlaml szcklerden de yararlanmtr.
Zlfni yznde gren dir senn
Kim grpdr bir arada rz eb
(G.9/2)
Lutfunla nola gnlmi mamr ider isen
Zr ki gamun lekeri vrn ider iy dost
(G.15/4)
Ceflarun bana bildm vef-y-m iy dost
Bu fikri kim ben iderdm hat-y-m iy dost
(G. 17/1)
Ne gam dermn irimezse lebnden
der derdn Ceme iy cn kifyet
(G.21/7)
Lebn l dirildr nutka gelse
Kermet mi ki bu yhud velyet
(G.21/4)
Divan birleik kelime kullanm ynnden incelediimizde; Cemin Trke isim,
sfat, zarf, zamir vb. ad ve ad soylu szcklerde, birleik isim kullanmadn tespit ettik.
Manzumelerde yer alan birleik szckler, fiil grevinde kullanlan szcklerdir. Bunlara
rnek olarak manzumelerde kullanlan deyimlemi birleik fiiller ve yardmc fiiller
vastasyla bir isim ve bir fiilden (etmek, eylemek, klmak, olmak gibi) oluan birleik
fiilleri aada gsterdik.
Lutfunla nola gnlmi mamr ider isen
Zr ki gamun lekeri vrn ider iy dost
(G.15/4)
53
54
Divndaki
u balklar altnda
inceleyebiliriz:
1. Anlam ynnden birbirine bal dizelerden oluan beyitler.
2. Aralarnda neden-sonu ilikisi bulunan veya bir dizenin dierini aklad
beyitler.
3. Anlam ynnden dizelerin tek balarna bir btnlk gsterdii; mstakil
dizelerden oluan beyitler.
4. rnekleme yaplarak anlatmn kuvvetlendirildii beyitler.
Birinci grupta olan beyitlerde dizeler, kurulu ynnden birbirlerine baldrlar. Tek
msra, yalnz bana anlam btnl gstermez. Anlamn tamamlanabilmesi iin iki
dizenin birlikte ele alnmas gerekir. Beyit incelendiinde ierisinde bir tek yarg ifadesi
bildiren szcn (fiilin) bulunduu grlr. Aada rnek olarak verdiimiz beyitlerde,
yargy oluturan fiilin altn izerek belitmeye altk.
Biln ile dehnun anduka
Eylerem yok yire hayl iy dst
(G.12/5)
Cem, beyitte sevgiliye seslenerek, onun belini ve dudan andka, yok yere
hayal ettiini ifade etmitir. Beyitte fiilimsi kullanlarak yan cmlecik oluturulmu ve
sevgiliye kar iinde bulunulduu duygusal durum anlatlmtr. Fakat beyitte tek bir
yarg vardr ve asl anlam altn izerek belirttiimiz bu yarg kelimesi salar.
B-bh lebn arb- nb
Dil hasretine ifdur iy dst
(G.16/10)
Ey dost! Dudann saf arab phesiz, gnl hasretine ifadr. Bu beyitte,
sevgilinin dudann irin hasretine derman olaca anlatlmtr.
55
56
57
58
59
Ben her kime yr desem o bana yabancdr. Ben her kime dost desem o bana
dmandr.
Grld gibi beyitler, kendi iinde ekil bakmndan birbirinden bamsz
msralardan kurulmulardr. Anlam ynndense birbirine bal mstakil msra
konumundadrlar. Beyit btnl ierisinde anlam tamamlarlar. Her msrada yargy
tamamlayan birer fiil bulunur.
Cem Sultan, Divannda yer alan manzumelerin baz beyitlerinde de
rneklendirme yoluyla anlatm kuvvetlendirme ve anlam daha etkileyici klma abasna
girmitir. Bu grupta yer alan beyitler, kurulu bakmndan incelediimiz ilk gruptaki
beyitlerden herhangi birinin kurulu zelliini barndrmakla birlikte, anlatlann rnek
verilerek desteklenmesi zelliini de tarlar. Bu zellikteki beyitler, Divanda daha az
sayda kullanlmtr. rnekleme, genellikle birinci dizede anlatlan durum hakknda bilgi
vermek veya anlatlan pekitirmek amacyla ikinci dizede verilmitir.
B-hamdilillah ki cn cnna irdi
Sanasn mrde tendr cna irdi
(G. 348/1)
Allaha krler olsun ki gnl sevgiliye ulat. Bunu sanrsn ki l tene can
geldi. Sevgiliye ulamak adeta canlanmak; l tenin ruha brnp yeniden canlanmas
gibi bir eymi. air, sevgiliye kavumann nasl bir durum olduunu anlatmak iin ikinci
dizede rnek veriyor.
Dvne zevkun-la olan old h-mend
Mestne evkun-la olan old hyr
(K.3/13)
Deli dvneler, senin aknn zevkiyle akllandlar. Sarholar, senin evkinle
akllarn balarna topladlar.
60
61
Nasl, rahatlk bahesinde cmertlik ebneminin nemi olursa, keremin dii lutuf
goncasnn dudana vurursa; safa ruhlar lemi nasl canl klyorsa kerem, insan lutufla
nasl kle klyor kendine balyorsa; rahatlk mlk iinde vefann hkm nasl
geiyorsa; keremin balamas nasl mehur olursa; nasl safa ardanda lutuf adr
kurulur ve kerem meydan vefa deini aarsa; nasl balama dibacesinin defteri vefa
ve kerem unvannn defteri olursa; kerem defteri ve divan, senin adnla sslensin. Allah,
senin mrn uzun etsin.
Yukardaki beyitlerde rneklemelerin hareket merkezini nasl szc
oluturur. Beyitin yapsna dikkat ettiimizde bu zarf, iir cmlesinin devamnda koul
eki alm olan fiile balanarak cmle iinde rnek gstermeye zemin hazrlamtr.
2.5. Edeb Sanatlar
Sanat, ele ald konuyu edeb dille aktarrken, sanat kiiliini oluturan edeb
bilgisini ve yeteneini kullanr. Bunu da biime ve anlama dayal baz aralardan
faydalanarak yapar. Bu aralarn banda edeb sanatlar gelmektedir.
Cem Sultan, edeb sanatlarn ifade genilii ve gzellii saladnn bilincinde
olduu iin iirlerinde edeb sanatlar sklkla kulanmtr. Divn edebiyatnn hayal
dnyasnn yanstlmasnda nemli bir yere sahip olan edeb sanatlarn hemen hemen
hepsini, iirlerinde yaygn olarak kullanmtr. Cem Sultan, soyut dnceye ynelmek
iin, hayal gcnn geniliini sergilemek iin edeb sanatlardan yararlanmtr. Onun
iirlerinde edeb sanatlar birer aratr. air, hayal dnyasnda yaratt lemi dzgn,
anlalr ve estetik beeni oluturacak biimde dile getirmitir. air, kimi zaman
gelenekten kalplam mecazlara yer verirken, kimi zaman da zgn dizeler yazmtr.
iirlerinin geneline baktmzda edeb sanatlar amacna uygun olarak kullandn
grrz. zellikle cinas, tebih, tehis, nida, tevriye, mbalaa, istifham, tenasp
sanatlar iirlerinde sk sk karmza kar.
Cem Sultan, szn doal akcl ierisinde edeb sanatlar baarl bir ekilde
kullanmtr. Divnda edeb sanatlarn hemen hepsine yer vermitir. Bu edeb sanatlara
pek ok rnek bulmak mmkndr. Cem, anlama ve biime dayal pek ok edeb
sanattan yararlanarak iirine anlamsal ve biimsel gzellikler kazandrmtr. Mecaza ve
62
soyut dnmeye meyilli olan air, mecaz sanatlarndan yararlanarak iirlerine derinlik
katmtr. Telmih, tevriye, tenasp gibi edeb sanatlar kullanarak iirin anlamn
younlatrmtr. air bylelikle az szle ok ey anlatma olanana kavumutur. Bunun
yannda cinas, tekrir gibi edeb sanatlarn salad mzikaliteden de yararlanmtr.
imdi Cemin Divanda ska kulland bu edeb sanatlardan
bazlarna
setiimiz beyitleri rnek vererek, edeb sanatlarn Cem Sultann slbuna nasl bir
zellik kattn grelim.
Cem Sultan, szck oyunlarna dayal sanatlar iirlerinde kullanmtr. Gerek
uyaklarda gerekse beyit btnl ierisinde cinas sanatna yer vermitir. Aadaki
beyitte alt izili olan yana yazmak sz, bir kenara yazmak, sayfann kenarna
yazmak gibi anlamlarda kullanlmtr. Dier dizede ise az kalsn yanacaktm
manasna gelen yaklama birleik fiili grevinde kullanlmtr.
Yazarken k erhin yana yazdum
n evvel yana yazdum yana yazdum
(G. 222/1)
Aadaki beyitte ikinci dizede cn! eklinde sevgiliye seslenme ve neden?
sorusu sorulurken, beytin dier dizesinde cnne szc ve kma durumu eki -den
grevli ekten oluan cnneden kullanm vardr.
Luft u kerem ka cnneden gelr
Senden bel v gam bize cn neden gelr
(G.59/1)
iirde ard arda gelen msralarda nsz harflerin tekrarlanmasyla salanan bir ses
musikisi olan aliterasyon sanat da Divanda kullanlmtr.
Al yanagun alna aldand gnlm l ile
Ol el gzlm dil almaga klaldan llar
(G.97/3)
63
O ela gzlm hileleriyle gnl almaya karar kldndan beri; gnlm hileyle al
yanann alna aldand. Beyitte, sevgilinin gnl alc baklar vastasyla n gnln
ald anlatlmaktadr. Burada l sesinin tekraryla aliterasyon sanat yaplm ve
beyitte hem gze hem de kulaa ho gelen ritmik bir etki salanmtr. Ayrca al
kelimesinin farkl anlamlarn (koyu krmz, hile) kullanmak yolu ile de cinas sanat
yaplmtr.
Sm seng ire olur hod sanem dil diy sen
Sne-i smde bu sakladugun seng nedr
(G.114/3)
air, yukardaki beyitte de sevgilinin ta kalpliliini hem hsn-i talille hem de
tecahl-i arif yaparak eletirmitir. Bunu da sevgiliye soru sorarak gerekletirmitir.
Sevgili, ire gmn ta iinde olduu rneini vermitir. ir de sevgilinin gnln
kastederek Gm sinende sakladn ta nedir? diye sesleniyor. Beyit birok mana
sanatnn bir arada topland ve sevgilinin vlyormu gibi gsterilip ustalkla yerildii
bir beyittir. Cemin edeb sanatlar kullanmadaki ustalnn bir kantdr. Bu beyitte, s
seslerinin tekrar edilmesiyle salanan bir mzikalite de vardr.
Cem, tebih sanatn ska kullanmtr. zellikle sevgiliye ait gzellik
unsurlarnn anlatmnda Divn iirinin klsik benzetme gelerini kullanr. Sevgiliyi
anlatt gazelleri batan baa tebihlerle donatlmtr. Aadaki beyitte sevgilinin
yana rengi ynyle gle, duda yine kzll sebebiyle araba, salar ise grnm
ynyle snble benzetilmitir.
Ruhlar gl zlfi snbl lebleri ml skler
Salnup seyr eylesin meclisde raks ursun felek
(K.8/32)
Aadaki beyitte de sevgiliye ait gzellikler eitli varlklara benzetilerek
anlatlmaktadr. Sevgilinin yz aya, kalar hille benzetilmitir.
64
65
66
67
ka szckleri ile ikinci beyitte yer alan elif, lm, r harfleri arasnda ekil ynnden
anlam ilgisi kurularak mrettep leff ner sanat yaplmtr.
Cem Sultan, iirlerinde birok beyitte tenasp sanatn kullanmtr. air tenasp
sanatnn sayesinde, beyitlere anlam btnl kazandrmtr. Aralarnda eitli
ynlerden anlamca ilgi bulunan kelimelerin ayr msrada veya beyitte kullanlmasyla,
dizeler salam bir yapya brnmtr.
Gonca ykt ola v bergi zmrrd gli lal
Ebr-i lutf dke ger glene brn- kerem
(K.7/6)
Yukardaki beyitte altn izerek belirttiimiz yakut, zmrt, ve ll gibi deerli
talar; gonca, gl, berg ve glen gibi iek ve ieklerle ilgili kelimeler ve ebr, brn,
dkmek kelimeleri arasnda tenasp sanat yaplmtr. Kelimeler arasndaki anlam
ilgisinin salad simetriden de yararlanlmtr.
Aadaki beyitte, gl, gonca, leb, yanak kelimeleri ile tenasp sanat yaplmtr.
air, sevgili yanan gle gsterse, gln bu gzellik karsnda utanp, terleyip gl
suyuna dneceini belirtmitir. Gonca dudakl deyimi sevgili iin sylenmitir. Sevgili
anlamna gelir.
Gl haydan derleyp olur gl-b
Arz- ruhsr eylesen iy gonce-leb
(G.9/5)
Baglanaldan zlfnn znnrn
Kkln kfri bana mn gelr
(G.57/2)
Yukarda verdiimiz beyitte de zlf, kkl, znnr, kfr szckleri arasnda
tenasp vardr. air szn sevgiliye sylyor. air, sevgilinin siyah salarnn znnarna
(kuana) balandndan beri, sevgilinin sann kfr (sann karal) aire iman gibi
gelmekteymi.
68
69
70
airleri,
gnllerindeki
iddetli
hisleri,
youn
duygular
ifade
71
72
73
74
75
76
Cemin iirlerinde, bir olayn gerek sebebinin reddedilerek ok daha gzel bir
sebebe balanmas yoluyla yaplan hsn-i talil sanatna da ska rastlyoruz. Din
konularn ilendii kasidelerinde de bu sanat ska kullanr. Dnyadaki sradan varlklar
ve bu varklarla ilgili olaylar, Hz. Peygambere veya Allaha bal olarak aklanr.
Gazellerinde hsn-i talil sanat, doa olaylarnn gereklemesini farkl gsterme yoluyla
yaplr. Bu gzel sebep daha airne ve daha haylidir.
Aadaki beyitte gkyzndeki kzllk, kanlara boyanm gibi gsterilmi. Ay
zerinde izik eklinde grnen yarn ise, ayn bu kan kzlln grp gsn
paralamasndan kaynakland sylenerek hsn-i talil yaplyor.
Kendy knlara boyad f- tb- arh
Bu hli grdi snesine erh ekdi mh
(K.10/28)
Aadaki beyitte, ayn her gece gkyznde grnmesi penceresinden
dmesiyle anlatlmtr. Bu dn nedeni ise sevgilinin gn gibi olan yzne
bakabilmektir. Beyitte, ayn douu sevgili ile ilgili gzel bir sebebe baland iin
hsn-i talil sanat yaplmtr.
Her gice revzennden aaga der kamer
Maksd gn yzne hemn bir nazredr
(G.84/5)
Aadaki beyitte de her ay hill olmasnn sebebi, sevgilinin belinin anlmasna
balanarak hsn-i talil sanat yaplyor.
Her dem miyn ydna her ay hill olur
Olur sm-ten kaan ki bilinden zer kemer
(G.94/6)
Dil tfl kadd zlf kaun yadna mdm
Mushafda okdug elif lm r-y-m
(G.147/2)
77
78
79
80
beyitleri,
anlatm
teknikleri
ynnden
genel
olarak
Srgndeki
ilk
yllarnda
Fransada
gzlemlediklerini
anlatt
manzumesinde (Kaside 9) buna ska rastlarz. air, mekn bir fotoraf karesine
bakyormu gibi detayl ve sanatsal bir anlatmla yanstr. Cemin Batya ilikin
gzlemlerini anlatt beyitlerini, daha nceden deerlendirdiimiz ve anlamlarn
akladmz iin, aadaki beyitlerin anlamlarn genel olarak vermeyi uygun grdk.
Bu beyitlerde, Fransz saraynn bahesinde yetien bitkilerden Fransz yemek tertibine
gre dzenlenmi bir sofrada yer alan yiyeceklere, ieceklere, sofradaki eyalara kadar
birok unsur ayrntlaryla birlikte tasvir edilmitir.
Geldgn ehr-i Franca bgesinn her biri
Sidre v huld nim ravza-i Rdvndur
Nar agalar v limon kays v eft-llar
Gller zb iekler hem narenc-istndur
(K.9/5-6)
Cemin geldii Fransz ehri, cennet bahelerine benzemektedir. Bu baheler
ierisinde nar aalar, limon, kays, eftali aalar; gller, iekler narenciyeler
bulunmaktaym.
81
82
Cem Sultan, gazellerinde sevgiliyi de ok zarif tasvir eder. Onun gazelleri, batan
baa sevgilinin vgsyle doludur. Cem, sevgiliye yaplacak en gzel vgnn onu ok
gzel tasvir etmek olacan bildii iin gazellerinde, tasvirin btn inceliklerinden
yararlanmtr.
Gzmde aks-i ruhsrun hayli
Gnedr sanasn su zre ditrer
(G.110/5)
Sevgilinin yanann hayali, gnein su zerindeki yansmasna benzetilmitir.
Cem, tasvir anlatmda benzetmenin salad anlatm gcnden yararlanmtr.
2.6.2. Tahkiyev Anlatm
Cem Sultan, beyitlerinde tahkiyeden (hikye etme) de yararlanmtr. airin
yaam, hayal dnyasn ekillendirdii iin Cemin iirlerinde onun yaad olaylarn
izlerini grebiliyoruz. Cem Sultan, olaylar ve durumlar iire aktarrken tasvirin ve
tahlilin ncesinde tahkiye unsurundan yararlanmtr. Hareket manasndaki fiiller ve
gemi zaman kipi, tahkiye etmede beyit kurgusunun vazgeilmeyen unsurlardr. Neden
ve sonu ilikisine dayanarak var olan durumun anlatlmasnda da tahkiyeden
yararlanlmtr.
Dz yazlarda, zaman zaman, anlatmn baarl olabilmesi ve ifade eklinin
tekdzelikten kurtulabilmesi iin farkl anlatm tekniklerinin bir arada kullanlmas da
gerekir. Ayn durum manzum yazlar iin de sz konusudur. Cemde de bu anlatm
zenginlii vardr. Tasvir ve tahkiye; devam etmekte olan zaman gzlemlenen mekn ve
iinde bulunulan durumu anlatmak iin birlikte de kullanlmtr. Bunun rneklerini, daha
nce deindiimiz tasvir blmnde verdiimiz iin burada tekrar vermeye gerek
duymadk.
Cem Sultan, din ierikli kasidelerinde tahkiyeden yararlanmtr. Aadaki
beyitte, Allahn yceliinden ve Ona snann huzura ereceinden bahsederken
tahkiyeye bavurmutur.
83
84
yukardaki
beyitlerde
yrin
diyarn
brakp
sefere
ktndan
85
86
87
88
NC BLM
89
90
91
iin onu istekli ve kararl gryoruz. Cem, mcadeleci olmas, bu mcadelenin zor
olaca ama ylmamas gerektii ynnde kendine telkinde bulunuyor.
Cem ne gam oldun ise yrn iiginden rag
Kiiyi devr-i felek cevri vatandan karur
( G.74/5 )
Yukardaki beyitte Cem Sultan, sevgilinin yanndan uzak olmaktan daha kt
durumlarn var olduunu anlatmaktadr. Cem, yaad talihsizlikler yznden ok
sevdii vatanndan ayr dmtr. ine dt bu durum kaderin bir cilvesi, felein
kendisine yapt bir eziyettir. nsann vatanndan ayrlmak zorunda kalmas, sevgiliden
ayr kalmaktan ok daha znt vericidir.
Kend elmle bauma aldum bellar
Kendmden old bana bu crm hat drg
( K.10/20 )
Yukardaki beyitte Cem Sultan, yaadklarn sorgulayan bir ruh hli
ierisindedir. Yaadklarndan felei ve bahtnn karaln sorumlu gsteren Cem, i
hesaplamasn yapm ve bu defa kendinde kusur bulmutur. Yaam gibi alkantl olan
ruhsal dnyasnda, zaman zaman Kendim ettim, kendim buldum. dncesine ular.
Yaad olaylar kendi yapt hatalardan kaynaklanmtr. Kendi kendine bana i
amtr. Bu da Cemi ok zmektedir.
lem kamu syi devlette mreffe
Ervh saf-y-la mrevveh-durur amm
Cemdr arada derd bel dmna dmi
Derdine drga ki bulnmad mdv
Her kime meded dirsem urur bauma sengi
Ben haste-dile kimsene rahm itmedi asl
(K.6/3436)
92
93
20
rem: Ad kavmi zamannda eddd tarafndan cennete benzetilerek yaplan, am veya Yemende
bulunduu sanlan bahe ( skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, rem maddesi).
94
95
96
21
Duka: Bir eit Venedik altn akesine verilen ad (Ferit DEVELLOLU, Osmanlca-Trke
Ansiklopedik Lgat).
22
Joseph Von Hammer, Osmanl Tarihi,, C. I. , M.E.B. Yay., s.306, stanbul, 1991
97
98
99
byklk
kuvvetlendirmitir.
Mezra- bahtum dn bier iken ds- emel
Ugrayu geldi benm stme dihkn- kerem
Didi her kim ki hat tohumn eker sencileyin
Olsar hrmeninn hsl hirmn- kerem
( K.7/3738)
Cem, iinde bulunduu durumu gzel bir benzetme ile anlatmtr. Emeli oraa,
bahtn da bir tarlaya benzetilmitir: Dn emel ora, bahtmn tarlasn bierken, kerem
iftisi anszn stme geldi. Dedi ki: Ey Cem! Her kim ki senin gibi hata tohumlarn
ekerse onun harmannn mahsul, kerem istemek (balanma istei, pimanlk) olur.
Nasl, bir ifti tarlaya ektii tohumlarn rnn alyorsa, sen de bu kader tarlasna hata
tohumlarn ektin ve bunun karlnda da pimanlk ve af dilei alacaksn. Bu beyitlerde,
Cem Sultann pimanlk duygusu ierisinde olduunu ve hatay kendinde aradn
gryoruz. Ne ekersen, onu biersin. atasz vurgulanmak istenmitir. Srgn
yllarnda, hatal davrandnn ve kendi ettiini bulduunun kansna varmtr.
100
101
102
23
kasidede dile getirmitir. Olu Ouz Han iin yazd Mersiyesinde, kendisinin
Avrupada srgnde iken gerekletirilen olunun katledilmesi olayna ilikin bilgileri
bulabiliyoruz.
Edebiyatta felek, daha ok ikyet edilen bir merci olarak kullanlr. Kadere kar
hissedilen kabullenememe duygusu iteki isyan boaltacak bir kap aratr. Bu durumda
da ikayet mercii felek olur. Btn ktlklerin nedeni felektir. Cem, olunun lmne
ok zlmtr ve yine derdini felekten ikyet yoluyla ifade eder.
y vefsuz hin b-emn b-amn felek
Viy hat-perver bel-ba u kaz-gerdn felek
Husrev-i shib-zemnlar kann ien zulm-la
Pr-sitem pr-mihnet pr-derd pr-efgn felek
Sensin hir tahtn viren Sleymnun yile
Mlk-i bdn mlkun eyleyen vrn felek
(K.8/13)
Cem, iinde kopan kopan frtnalar felee ynlendiriyor. Felee kar burada ok
ar sulamalar vardr. Cemin ne kadar ok ac ektiini, isyannn ne kadar byk
olduunu, onun bu ferydndan anlyoruz.
23
smail Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi II, 4. Bask, s. 175, Ankara, 1983
103
104
105
24
Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.II, s.176, Ankara, 1983
106
107
108
bal, yaamay seven ve yaamdan tad almak isteyen bir insandr. Onun talihsizlii,
yaamnn kendisinin istemedii maceralara srklenmesi olmutur. Bu maceralar da onu
mutsuz bir insana dntrmtr.
Cem Sultann saltanata yaklam da deikenlik gsterir. lk olarak, saltanata
sahip olma konusunda kararl bir Cemle karlayoruz. Padiahln kendi hakk
olduunu dnen Cem, bu emeline ulaabilmek iin aabeyi II. Bayezid ile sava gze
alabilecek kadar cesaretlidir. Ancak, yapt mcadelenin sonunda baarszla uramas
ve zor yaam koullar altnda esarete dmesinden sonra, padiah olma istei de son
bulur ve saltanat onun iin deerli bir nesne olmaktan kar. Saltanatn geicilii,
dnyann kimseye kalmayaca, yaanan zamann frsatlarnn iyi deerlendirilmesi
gerektii, saln her eyden deerli olduu dnceleri bu srete arlk kazanmtr.
Aslnda saltanat hakkndaki bu olumsuz dnceleri, aresizlik ierisinde olan Cemin i
huzurunu bulabilmek iin
109
110
Bu dnyada insana bir zevk kalr bir de gzel ad. Saltanat kalcdr, derlerse bu
yalandr, inanma. Cemin bu sylemi, epikryen dnce tarznn -onun iirlerinde yer
alan- en gzel ifadesidir.
Bir lahz hem-dem olmad bu arh- b-vefa
Yr olmad nidem bana bu tli-i siyh
(K.10/31)
Cem Sultan, bahtn karalndan yaknyor. Talihin kiiye yr olmas deyimi;
bahtn akln, ansll ifade eder. Cem ise ansl deildir, baht karadr ve yzne
glmemitir.
Kend elmle bauma aldum bellar
Kendmden old bana bu crm hat drg
( K.10/20 )
Oldum esr-i kfire n-gh b-gnh
Kend elmle ayaguma balta urdum h
( K.10/26 )
Cem, yaad sorunlarn, bana at ilerin sorumlusu olarak kendini
grmektedir. Ne yazk ki bu hata, bu su kendinden kaynaklanmtr.
Demdr ki k idem bu zemn sabr cbbesin
Yiri durur ki yire alam dim klh
( K.10/27 )
Derin pimanlk duygular yaayan ve kmazlara giren Cem, sabretmekten de
uzaklamtr. Sabr, cbbeye ve klaha benzetiyor. Bu sabr cbbesini yrtmak ve sabr
klahn yere almann zamannn geldiini sylyor. Yaad aclar, Cemi isyan
noktasna getirmitir.
111
skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, s.53, Ankara, 1995
112
Gazellerde ilenen k tipi geleneksel olmann yannda ayn zamanda ideal bir tipi
yanstr. Bu idealize edili nedeniyle gazellerdeki k, hep ayn zellikte donatlm
olarak karmza kar.
Ayrlk, kavuamamak, strap ve keder kalplam bir sylem olarak tm Divn
airleri tarafndan tekrar edilmitir. Cemin iirlerindeki ak, k ve mauk da geleneksel
Divan iiri motifleri ile ilenir. Cemin iirinde belirleyici olan ak, tasavvuf boyutu
olmayan aktr.
y gnl bagladun-sa sefer-i aka kemer
Gel kadem bas gidelm sorma ki ferseng nedr
( G.114/4 )
Dery-y kuna deni sanma kurtla
Zr ki yok durur bilrz biz kenr- k
( G.168/6 )
Cem, gnlnn ak serveninde nasl karar kldn bu servene nasl baladn,
anlatyor. Gnln ak yolculuuna davet ediyor. Ne kadar uzak olursa olsun bu ie
balamas gerektiini sylyor.
k, ak yolculuunun uzunluunu, yani sevgiliye kavumann gln
bildiinden nce gnlne danyor. Mesafeyi, yani sarf edilecek zaman ve gl
sorma, diyor. Ak seferine kemer balamak szyle aka hazr olmak, ak iin
teebbse gemek durumu anlatlyor.
Aknn denizine deni kurtulur sanma. Biz, senin aknn kenarnn, snrnn
olmadn biliriz. iir, ak ve sevgiliye hizmet ettii srece deer kazanr ve bakalarnca
beeni toplar. Ak denizinin kenar olmad iin aka tutulan bir insan bu tutkudan kolay
kolay kurtulamaz.
Cemin iirlerindeki sevgilinin zellikleri ve iirlere yansmasn u ekilde
deerlendirdik. Hayat kayna olan sevgiliyi tasvir etmek iirde esastr. Cemin
iirlerinde sevgilinin idealize edildiini, yceltildiini ve Divan iiri gelenei
113
114
bu
arzuda
iken
olmas,
o tatl dudaklara
eriememesindendir.26
Nice bir nz idesin ol gamze-i gammz-la
Nzdan gel vaz gel yakdun bizi ol nz-la
( G.278/1 )
Bu dil-i nln zlfnden nin dr eyledn
n ikr olmakda lzumdur ceres eh-bz-la
( G.278/3)
Gl yzn hasretinden iy meh-r
Dilde var lle bigi dg- cef
( G.3/5 )
26
skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, Ankara, 1995, s.545.
115
gstergesidir. Gnl kuunun senin zlfne dmesini neden engelliyorsun? diye soru
sorarak bunu dile getiriyor. Kular, sa klndan yaplan kementle avlanyor. Burada
kuun sa kl ile avlanmas istiaresi vardr. Beyitte, an ile dil-i naln arasnda inleme
bakmndan bir benzerlik bulunuyor. nleyen gnl, inleyen, ac eken kalp demektir.
Akta ac ekmek esastr. Cem de sevgiliden ayr olduu iin ac ekmektedir.
Sevgiliye duyulan hasret, an yreini yaralamaktadr. Cem, bu durumu lalenin
grnm ile arasnda benzerlik ilgisi kurarak aklar. Ey ay yzl sevgili! Gnlde, gl
yznn hasretinden laleye benzeyen cefa yaras vardr. Lalenin ortasnda siyahlk
bulunur. Divan edebiyatnda airler bunu an yaral yreine benzetirler. Cem de,
gelenein bu unsurunu kullanyor. Sevgilinin ay yzne duyulan zlem, an gnlnde
yara amtr. Ayrca Cem, sevgilinin yzn aya benzetiyor.
Sevgilinin yananda bulunan tylerin zleminden yani sevgilinin hasretinden,
k lmle kar karyadr. Bu ak, a ldrmektedir. Eer bundan dolay bir lm
olursa, n mezarnda biten otlar dahi bu ak sevgiliye izah edecektir. n
yreinde hissettii ak duygusu o kadar kuvvetlidir. Cem, sevgiliyi bu duruma tanklk
etmesi iin mezarna aryor.
116
117
118
119
Cemin iirlerinde sevgili, b-vefa, nazl, can alc zelliklerini yanstr. Divn
edebiyatnn da ba kiisi olan sevgili Cemde de -zellikle gazellerinde- duygusal
younluun merkezini tekil eder.
Sevgilinin zellikleri ierisinde ac ve strap verici oluu bata gelir. Cevr oku
atar; cana kasteder, zulm ve eziyette ar snrlar zorlar. Kimse ona hesap soramaz.
Hatta bunlar gnah bile olsa melekler ona gnah yazmaz. Gnl tatr, a yr olmaz,
ele gemez. Vuslat yoktur, sz verir ama sznde durmaz, alayp inlemek ona tesir
etmez, merhametsizdir. n alamas ona zevk verir. k ne kadar ok alarsa o
kadar makbl olur. Sebepsiz yere cevr cef eder. Zulmettii kiiler zavall, gnahsz
klardr. n ah ve feryadn duymazdan gelir. Btn bu hller, sevgilinin kendisine
has zellikleri olup yadrganmaz, ayplanmaz. nk o, gnl mlknn sultandr.
Sevgilinin eziyetten vazgemesi, ktan yz evirmesi gibi dnlr. Bundan dolay
gerek k sevgiliden ikyeti olmaz. Sevgilinin verdii eziyetin bitmesini istemez.
Ksacas o, dert ve bela, cevr cefnn tek temsilcisidir.27
Klur dil derd-i dil-berden ikyet
Nice b-rahmdur klmaz inyet
( G.21/1 )
Yzne yknse gl olmaz aceb
Kim alm yzlde olmaz edeb
( G.9/1 )
Bir sencileyin dilber-i ayyr kimn var
Uka ceflar klc yr kimn var
( G.65/1 )
Cemin gnl, sevgilinin acma duygusundan uzak olmasndan yaknyor. Sevgili,
merhametsizdir, iyilii ve lutfu yoktur. Sevgilinin vefszlndan yaknan bir k
gryoruz. Bununla birlikte, k bu hlden memnundur, ikyet etmez.
Ceme gre gl, gonca hlinde iken derli toplu, daha edepli bir hldedir. Gl,
edepsizlik ederek sevgilinin yznn gzelliine zenir ve alr, salr. Fakat, goncann
27
skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, s.479, Ankara, 1995
120
121
122
onu
bu
hastalktan
kurtaraca,
ak
derdinden
uzaklatraca
iin
gerekmemektedir.
Cem fakr-i k olupdur rahm kl
Ml- hsnnden gansin vir zekt
( G.23/5 )
Beyit, varlk ve yoksulluk tezad zerine kurulmutur. Sevgili, gzellik mlknn
sultandr. Bundan dolay da zengindir. Zengin olduu iin de zekt vermesi gerekir. Cem
ise ak ynnden fakirdir.
Zekt, slamn be artndan biridir. Zengin kimseler, yllk olarak mallarnn
krkta birini fakirlere verir. Bylelikle mal temizlenir, bereketi artar. Bu, sosyal
dayanmay salar.
Cem Sultan, sevgiliyi zenginlik sfatyla yceltiyor. Ancak onun zenginlii
gzellik ynndendir. Cem, dz mantk kurarak sevgilinin de gzelliinin zekatn
vermesi gerektiini sylyor. Kendini ise fakirlikle nitelendiriyor. Cemin fakirlii de ak
hususundadr. Bu kurgu ierisinde gzellik zenginliine sahip sevgiliye zekat vermek ve
ak fakiri olan Ceme de bunu almak decektir. Bylelikle Cem, sevgiliden akna bir
nebze de olsa karlk bulacak ve bununla mutlu olacaktr.
123
124
125
126
Sultann
yaamndaki
talihsizlikleri,
mr
vefasz
olmakla
127
128
129
Fransada bir
tutsaktr. Mekn ise ge-i deyr; kilise kesine benzeyen bir yerdir. Bu tutsaklnda
masum olduu dncesini dile getiriyor.
130
131
132
Klesinden sultanna kadar btn herkes felein elinden ah edip alar. Felek efkatli
deildir. Emniyetsiz ve gvensizdir.
133
134
135
136
Hsrev irin hikyesinin kahraman olan Husrev ile Cemin hayat hikyeleri arasnda
benzerlik vardr. Bu sebeple Cem kendini Husreve benzetmitir. Beyitte, hikyeye
telmihte bulunulmutur. Husrev ve mdm szckleri ayn zamanda birer iki
eididirler. Beyitte geen ay (elenmek) szcyle bu kelimeler arasnda anlam
balants da vardr. nk iki elencenin bir unsurudur. Dier beyitte de, insan iin
nemli olann gzel yaamak, yaamdan zevk almak olduu; hayatta kalc olan eylerin
bunlar olduu vurgulanmtr. Dnya mal, saltanat gibi eyler geicidir.
Cam- Cem n eyle iy Cem bu Frengistndur
Her kulun bauna yazlan gelr devrndur
( K. 9/1 )
Ay kl ehrinde bu ehzde-i Efrenginn
Kim be-gyet nzenn husrev-i hubndur
( K. 9/7 )
Fursat fevt eyleme ay eyle sr zevk sef
Kimseye bk degl bu mlki dny fndur
( K. 9/4 )
Cem yine kendine sesleniyor. Cemidin sihirli arabndan ( Cam- Cem: Cemid
ran mitolojisinde arabn mucidi saylr.) imesini, elenmesini sylyor. Derde ah
etmek insann kaderini deitirmiyor. Yazlan neyse baa o geliyor. Bu Fransz lkesinde
elenmek gerektiini sylyor. Frsat karmamak gerekir. Zevk ve sefa sr. Bu dnya
mal geicidir, kimseye kalmaz. Ayn kasidenin baka beyitlerinde de bu dnceye
rastlamak mmkndr.
Old vakt- sabh irdi sabh
Ski sun rh- rahatl-ervh
( G. 28/1 )
Skya sungl ber cm- arb
Klmayalar nakdini mrn telef
137
28
skender PALA, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, s.461, Ankara, 1995
138
olarak benimsemitir.
Gazellerinin baz
139
140
141
142
SONU
143
gazellerde anlatma imkn bulur. Gazellerde ilenen k tipi geleneksel olmann yannda
ayn zamanda ideal bir tipi yanstr. Bu idealize edili nedeniyle gazellerdeki k, hep
ayn zellikte donatlm olarak karmza kar.
16. yzyl Divn airlerinden Bkde de grlecei gibi, rindlik Cemin hayata
bakn yanstr ekilde iirde kullanlmtr. Dnyann geicilii, dnyadan zevk
almann gereklilii iirlerinde zaman zaman vurgulanmtr.
Cem Sultan, Divn Edebiyatnn zihn faaliyetlerinin bir mahsul olan edeb
sanatlara iirlerinde bol bol yer vermi; duygularn anlatrken bu sanatlardan
yararlanmtr. Cem Sultan, iirlerinde hayal gcnn geniliini sergilemek iin, soyut
dnceye ynelerek, edeb sanatlardan yararlanmtr. Onun iirlerinde edeb sanatlar
birer aratr. Cem, hayal dnyasnda yaratt lemi dzgn, anlalr ve estetik beeni
oluturacak biimde dile getirmitir. Kimi zaman gelenekten kalplam mecazlara yer
verirken, kimi zaman da zgn benzetmelere, mecazlara bavurmutur. iirlerinin
geneline baktmzda edeb sanatlar amacna uygun olarak kullandn grrz.
Hayat her boyutuyla iirlerinde ilemeye alan Cem Sultan, geni kltrn,
derin din bilgisini ve duygusal ynn iirlerine yanstmay baarmtr. Divn iirinin
biimsel zelliklerini de iirlerinde baaryla uygulamtr. Bylelikle, Cem Sultan
devrinde ve sonraki dnemlerde Divn airlerince sevilip beenilen bir Divn airi olarak
tarihteki yerini almtr.
144
KAYNAKA
ALPARSLAN, Ali (1987), Ahmed Paa, Ankara, Trk Bykleri Dizisi/55,
Kltr Bakanl Yaynlar 827.
AYNUR, Hatice (2000), Cem airleri, stanbul, lm Aratrmalar 9.
BANARLI, Nihat Sami (1971), Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c.I, stanbul, Milli
Eitim Basmevi.
BAYSUN, Cavit (1946), Cem Sultan Hayat ve iirleri.
________ (1963), "Cem", slam Ansiklopedisi, c.3, stanbul.
DEVELLOLU, Ferit (1993), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara,
Aydn Kitabevi.
ERGUN, Sadettin Nzhet (1964), Trk airleri, stanbul.
ERSOYLU, Halil (1989), Cem Sultann Trke Div, Ankara, Trk Dil
Kurumu Yaynlar/543.
ERTAYLAN, smail Hikmet (1951), Sultan Cem, stanbul, Latifi, Tezkire, 1314.
HAMMER, Joseph Von (1991), Osmanl Tarihi, stanbul, c. I. , Milli Eitim
Bakanl Yaynlar.
PEKTEN, Haluk (1985), Divn Edebiyat Nazm ekilleri ve Aruz, Ankara.
________ (1996), Divn Edebiyatnda Edeb Muhitler, stanbul, Milli Eitim
Bakanl Yaynlar.
Z, Fahir; KUT, Gnay (1985), 15. Yzyl Divn Nazm ve Nesri, stanbul, Byk
Trk Klsikleri, c.2, tken Yaynlar.
LEVEND, A. Srr (1984), Divn Edebiyat Kelimeler, Remizler ve Mazmunlar ve
Mefhumlar, stanbul, 4.Basm.
MACT, Muhsin (1996), Divn iirinde henk Unsurlar, Ankara, Aka
Yaynlar.
MENG, Mine (1999), Eski Trk Edebiyat Tarihi, Ankara, Aka Yaynlar.
OKUR, Mnevver (1958), Cem Sultan Cemid Hurid Mesnevisi, Ankara, Trk
Dili Dergisi VII.
________ (1992), Cem Sultan Hayat ve iir Dnyas, Ankara, Kltr Bakanl
Yaynlar, Trk Bykleri Dizisi/146.
145
146
ZGEM
KSEL BLGLER
Ad-Soyad
Sedat ENGN
Doum Yeri ve Yl :
Meden Hali
Bekr
Adres
E- posta
egeefe777@gmail.com
RENM DURUMU
Yksek Lisans
Lisans
Lise
lkretim
DURUMU
Bozgney lkretim Okulu, Tufanbeyli, ADANA , 2001-2004.
kran obanolu lk. Okulu, Seyhan, ADANA, 2004-2005.
Bilek lkretim Okulu., ehitkamil, GAZANTEP, 2005-