NSAN KURBAN ETME KONULU BR KIBRIS TRK EFSANES

HAKKINDA KARILATIRMALI BR ARATIRMA

Yard. Do.Dr. Faruk OLAK
Asian Age gazetesi 5 yandaki erkek ocuunun, Tanra
Durgaya kurban edilmek iin gzlerinin karld ve parmann kesildii, daha sonra da ldrldn yazd. lkenin dousundaki Orissa
eyaletinde bir kyde meydana gelen olayda ocuun bir Hintli tarafndan ikolata ile kandrld, Hintlinin Tanra Durgay ryasnda grdn ve kendisinden sorunlarndan kurtulmas iin bir ocuu kurban
etmesini istediini syledi. 1
Z: Bu almada, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde derlenen kpr yapm konulu efsanedeki insan kurban etmenin kkenleri aratrlmtr. almaya Hindistanda yaynlanan Asian Age isimli gazetenin verdii bir popler haberle balanmtr. Antik alardan gnmze kadar eitli toplumlardaki kurban
detlerine ksaca temas edilerek, kurban detleri ierisinde yer alan insan kurban
etme ritellerinden bahsedilmitir. Bir yapya bal olarak insan kurban verme
konulu efsaneler tespit edilerek, bu metinlerin evirisi veya asllar dipnotlarda
okuyucuya sunulmutur. Tespit edilen bu metinler, Anadolu ve Kuzey Kbrs
Trk Cumhuriyetinde tespit edilen metinlerle mukayese edilmitir. Son aamada
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde tespit edilen metin, Silifkede tespit edilen
kpryle alkal varyantlarla mukayese edilmi ve elde edilen bulgularn Trk
mitolojisiyle mukayesesi yaplmtr. Efsanenin kltrel kkeninin Trk mitolojisi olabilecei tespit edilmitir.
Anahtar Kelimeler: Efsane, nsan kurban, Kpr, Mitoloji, Kbrs, Silifke

A Comparative Research on a Cyprus Turkish Legend About

Human Sacrifice
ABSTRACT: In this study, the origin of sacrificing human in the legend
about building bridge which was compiled in Nort Cyprus Turkish Republic was
examined. The study was begun with the report publicated by Asian Age
newspaper. The traditions of sacrificing coming from the ancientto our times
were discussed shortly, and the rituals of sacrificing human in sacrificing

Nide ni. Fen-Ed. Fak. TDE Bl. Nide

fcolak@nigde.edu.tr.
www.haberx.com internet sitesinin 10.02.2005 tarihli Anadolu Ajansndan aktard
haber.

294
TBAR-XIX-/2006-Bahar/ Yrd. Do.Dr. Faruk OLAK

traditions were talked. Legends about sacrificing human bounded to a structure

were established, translations of these texts were made and presented to readers
in footnots. These established texts were compared with the texts found in
Anatolia and North Cyprus Turkish Republic. In the last stage the texts found in
North Cyprus Turkish Republic were compared with the variants related to
Bridge in Silifke and the results were compared with the Turkish mythology. The
cultural origin of this legendary was determined as Turkish mythology.
Key Words: Legendary, Sacrificing Human, Bridge, Mythology, Cyprus,
Silifke

Balk altnda aktarlan haberde de anlatld zere insanlk, tarih

boyunca insan kurban etme ve buna benzer birtakm dramatik inanlara
sahip olmu ve bu inanlarn gerektirdii vecibeleri gzn krpmadan
uygulamaya koymutur. Bu tr dramatik uygulamalar insanln zihn ve
meden inkiaf neticesi zaman ierisinde ortadan kalkm, yerini daha
yumuak ve kabul edilebilir geleneklere brakm, ancak bu byk aclarn izleri eitli halk anlatmalarnda varln veya varlnn delili olan ip
ularn devam ettirmitir. Bu adan bakldnda halk anlatmalarndan
efsaneler, bizlere nemli ip ular vermektedir.
Kurban verme veya kurban etmenin temelinde, kurban arac ne olursa olsun, Tanrya sunum yaparak Onun gnln alma ve ilerin iyiye
gitmesini salamak amac vardr. Burada kurban, kurban etrafnda oluan gelenekleri ve inanlar tartmaktan ok; Kbrs Trklerinden derlediimiz bir efsanenin kltrel kkenlerini tespit etmeye alacaz.
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde tespit ettiimiz efsanenin Trkiyedeki iki varyant da Saim Sakaolu tarafnda yaynlanmtr. Metinlerden ilki (Sakaolu 1980: 9)da, ikincisi ise Ali Berat Alptekin tarafndan derlenmi ve yine Sakaolu tarafndan (Sakaolu 1992: 135)te yaynlanmtr. Trkiyede derlenen bu iki metin de Mersinin Silifke ilesindeki Ta Kprnn yapmyla ilgilidir.
Tanrya kurban verme hemen hemen btn dinlerde ve kltrlerde
mevcuttur. Bu kurbanlar kanl ve kansz olmak zere iki grupta toplanr.
Kanl kurbanlar dinler, kltrler ve milletlere gre kanatl veya kanatsz
hemen hemen btn hayvanlardan kesilebilecei gibi, baz kltrlerde insanlar da kurban edilmitir. Kansz kurbanlar da genellikle sa kltr
etrafnda ekillenmitir. Aslnda genel anlamda kurban kesme hadisesi,
kutsal kitapta da karmza kmaktadr. Tevrat, ncil ve Kuranda
kurbanla ilgili bilgiler mevcuttur.
Genel anlamda kurban, yani insan d bir varln kurbann bir kenara brakp, insan kurban etmeye bakarsak karmza olduka karmak
riteller ve anlatmalar silsilesi kmaktadr. Kitab- Mukaddeste, insan

295
TBAR-XIX-/2006-nsan Kurban Etme Konulu Bir Kbrs

kurban etmeyle ilgili olarak Hz. brahimin olu shak kurban etmek istemesiyle ilgili hadise anlatlr (Green 2001). Kuranda ise Kitab- Mukaddesteki vakann benzeri yer alr. Ancak, Kitab- Mukaddeste kurban
edilmek istenen shakn yerine Kuranda Hz. brahimin hangi olunu
kurban etmek istendii belirtilmez. Hatta olayn rya merkezli anlatlmas, insan kurban etmenin gerekliini bile tartmal bir duruma getirmektedir. (Kuran- Kerim 1983: 448,449)2. Bu bilgilerden semav dinlerin
ortaya kt dnemlerde insan kurban etme geleneinin varln srdrd sonucu karlabilir. Semav dinlerin merkezi saylan Arap yarm
adas sakinleri arasnda, yani Araplarda insan kurban etme geleneklerinin
(Susa 2005: 148) olduunu biliyoruz. Ancak Susa, Arap toplumlarnda
insan kurban etmenin kanl m, yoksa kansz m -diri diri gmme- yapld konusunda yeterli bilgi vermemektedir. Kurann indirildii dnemde Arap topluluklarnda insan kurban etme geleneklerinin kz ocuklarnn diri diri gmlmesi eklinde uyguland eitli din konumalarda
gnmzde bile anlatlmaktadr.
Tarih boyunca semav dinlere bal anlatmalarn haricinde Maya,
nka ve Azteklerde insan kurban etme geleneine bal olarak genellikle
esirlerin kurban edildii (Leon-Portilla 1963; Erginer 1997: 79) ve Hititlerde yaygn olmamakla birlikte insan kurban etme ritelinin varl bilinmektedir (Knal 1987: 222). Keltlerde insan kurban eitli biimlerde
olmakla birlikte arlkl olarak kl darbesiyle ldrme (Eliade 2003:
172)3 ve Cermenlerde ise, insan ldrmekten ok ona benzeyen bir varln paralanmas (Eliade 2003: 177)4 eklinde uygulamalar vardr. Mo2

Kuranda Saffat Suresinde anlatlan hadise yledir: Rabbim! Bana iyilerden olacak
bir ocuk ver diye yalvard (100). Biz de ona yumuak huylu bir olan mjdeledik
(101). ocuk kendisini yan sra yrmeye balaynca : Ey oulcuum! Dorusu
ben uykuda iken seni boazladm gryorum, bir dn, ne dersin? dedi. Ey babacm! Ne emr olundunsa yap, Allah dilerse, sabredenlerden olduumu greceksin
dedi (102). Bylece her ikisi de Allaha teslimiyet gsterip, babas olunu aln zerine
yatrnca Biz: Ey brahim! Ryy gerek yaptn; ite biz iyi davrananlar bylece
mkafatlandrrz diye seslendik (103-104). Dorusu bu apak bir deneme idi (106).
Ona fidye olarak byk bir kurbanlk verdik (107). Sonra gelenler iinde brahim!e
selm olsun diye ona iyi bir n braktk (108-109).
Keltlerin insan kurban etmeleri ile ilgili olarak Eliade u bilgileri verir: Keltler insan
da kurban ediyorlad....Bu tr kurban eitli biimlerde yapyorlard. Kurban kl
darbesiyle ldrlyor veya oklarla delik deik ediliyor ya da kaz oturtuluyordu.
Cermenler, Almanlarn atalardr. Eliade, Cermenlerdeki insan kurban hakknda: nsan biimli bir varln ldrlmesiyle ve paralanmasna dayanan kozmogoni, Tiamat, Prua ve Pan-ka mitlerini hatrlatmaktadr. Demek ki dnyann yaratlmas kanl
bir kurban treninin sonucudur; bu ok yaygn ve arkaik dnce gerek Cermenlerde,
gerekse dier halklarda insan kurban edilmesinin gerekesini oluturmaktadr. Aslnda
ilk tanrsal davrann bir tekrar olan bu tr kurban, dnyann yenilenmesini, hayatn
yeniden tremesini, toplumun huzurunu salamaktadr. eklinde bilgiler verir ki, bu
bilgiler Cermenlerde insan kurban etmenin sebepleri aklanr.

296
TBAR-XIX-/2006-Bahar/ Yrd. Do.Dr. Faruk OLAK

ollarda insan kurban etme, onun diri diri gmlmesi eklinde (Roux
1999: 281,282) uygulanmaktadr. Aslnda diri diri gmme uygulamas l
veya steplerde daha ok uygulanmaktadr ki, byle kurban vermenin bir
benzeri Araplarda da vardr. Byle bir uygulama da her hlde l artlarnda kurban vermenin en zalimce olannn kzgn kuma gmerek yaplabilecei anlayndan kaynaklanm olsa gerektir.
Hindularda, baln altnda aktarm olduumuz metinden de anlalaca zere, insan kurban etme gelenei gnmzde bile devam etmektedir.
Yunan mitolojisinde, Truva savayla balantl olan bir insan kurban
merasiminden bahsedilir ki, bu olay ksaca yledir: Truva sava ncesinde krallar kral Agamemnon ile kars Klytemnestra, kzlar
phigeneiay savaa gidecek gemilerin yzdrlmesi iin ihtiya olan
rzgr temin etmek maksadyla Artemise kurban etmek isterler (Comte
1988: 57; Howatson-Chilvers 1993: 290,384). Ancak daha baka efsaneler, phigeneiann sonunu farkl ekillerde sonulandrrlar. Bu efsanelere
gre o ekil deitirir. phigeneiann sonuyla ilgili bu anlatmalara gre
Yunan mitolojisinde insan kurban etme hadisesinden bahsetmek olduka
zordur.
Afrika corafyasna bal olarak anlatlan iki efsane metni yer almaktadr. Metinlerden ilki Cezayirdeki Kuzey Afrika Berberilerinden
olan Kabil halkna, ikincisi ise Nijeryaya ait bir anlatmadr. Kabillere ait
anlatma kuraklkla ilgilidir ve kurban vermenin amac olarak kuraklk
gsterilmitir (Frobenius-Fox 1999: 233-236)5. Nijeryadak nsofan da
5

Leo Frobenius ve Douglas C. Foxun aktardklar metin yledir: Uzun bir zaman
nce yl boyunca hi yamur yoktu. Bunun zerine Wanganga, bir Mukarangann
kurban edilmesini emretti. Wanganga Bir adam ile asla yatmam, bakire bir prenses
olmas gerektiini sylemi. Mambo ilk olarak karsn arm ve Kurban edebilecegimiz, bir erkekle yatmam bir bakire prenses aramalarn sylemi. Kraln ilk
kars btn prenseslari arm ve inizde bir adamla yatmam birisi yok mu?
diye sormu. Kraln kzlar glmler ve Bakasnn hizmetisi olarak yaamak bizim
iimiz mi? diye sylemiler. Kraln kars prenseslere yere yatmalarn sylemi, onlar kontrol ettikten sonra krala gitmi ve Prensesler arasnda bakire olan birisinin olamadn sylemi. Kral, Wangangay arm ve Prensesler arasnda her hangi
bir adam ile yatmam bir bakire yok. Ne yapmam gerektiini bana syle! demi.
Wanganga, (Bir) Mambo, Mukaranga kurban edilmeli. ayet insanlar arasnda masum birisi yoksa, evlilik ana henz gelmemi en yal (yetimi) bakireyi bulun. Bu
prenses kurban yerine hapsedilsin ve evlilik ana gelinceye kadar orada kalsn. Daha sonra bir bakire olarak kurban edilsin. demi. (Bakirenin burada byd iki yl
boyunca) yamur yamad. Btn srlar ld, nehirler kurudu, ekinler bymedi.
Ve bir gn bakire evlenecek yaa geldi, Wanganga krala gitti ve Mukaranga evlenilebilecek yata.dedi. Kral halkn ard ve halk kurban yerinde topland. Bir ukur
kazld, arklar sylendi, dans edildi ve en sonunda bakire aa kklerini yannda kazlan ukura gmld. Aa bymeye balad. gn boyunca bu srd, ve aa o

297
TBAR-XIX-/2006-nsan Kurban Etme Konulu Bir Kbrs

etrafndaki halka ait metin ise yer elmasnn hasad ile ilgilidir. Bu anlatmada hasada bal olarak insan kurban etme motifi yer almaktadr. Ancak
bu topluluktan kurban edilen insanlar klelerdir ve bu kleler kurban edildikten sonra aalara aslmaktadrlar. Ayn zamanda kurban edilmeye
bal olarak bir de festival dzenlenmektedir. ayet bu kurban merasimini yapmazlarsa yenilen elmalarn mide arsna sebep olacana inanmaktadrlar (Dayrell 1910: 115-118).
Trk mitolojisinde kurban zerine bir makale kaleme alan
Selahaddin Bekki, insan kurban etmeyle ilgili tafsilatl bilgiler verir.
Bekki, W. Eberhard ve B. gelin grlerinden hareketle Trklerde insan kurban etmenin Gktrk andan nceleri var olduunu ve bilahare
bu detin yasaklandn belirtir. (Bekki 1996: 18-22). Bu detin Gktrk
anda ortadan kalktyla ilgili belgelerin varl ve gelin aktard
iki efsaneden hareketle Trk mitolojisinde ve halk anlatmalarnda insan
kurban etme motiflerinin bulunduunu sylemek yanl olmasa gerek
(gel 1989: 431, 570). Bize gre, Trklerde insan kurban etmenin temelinde teki dnyada hayatn devam ettii dncesi yatar ki, len kahramann atnn, hizmetilerinin veya yaknlarnn ldrlmesi meselesi bu
inanla izah edilebilir. Trklerde teki dnya anlay hayatn devamllyla ilgili inanlar neticesi len kiinin geride braktklarnn kurban edilmesi pratii olumutur. Bu trajik pratikler o kadar sradan olaylar olarak uygulanmaktadr ki, bir anda yzlerce insan kurban verilmektedir.
nk, len insan iin hayat teki dnyada btn ayrntlaryla devam
etmektedir. Hkmdarn yakn evresinin kurban edilmesi, ona teki
dnyada hizmet edilmesi gerektii fikrinden kaynaklanmaktadr. Aksi
hlde bu tr geleneklerin hibir anlam olmaz, hatta bu geleneklerin oluumlarn izah etmek imknszlar. Bu konuda Jean-Paul Roux Hayvanlarn kurban edilmesiyle birlikte, insanlar da toplu olarak kurban edilmektedir...dul kadnlar konusu dnda cenazelerde insanlarn kurban edilmesi
gelenei Altay topluluklarnda srekli bir gelenektir (Roux 1999: 228)
eklinde bilgi vermekte, hatta bu gelenek ierisinde yer alan kocas len
kadnlarn kurban edilmelerinin baz sosyal problemler dourduunu ve
bunun neticesinde de dul kalan kadnlarn kurban edilmeleri uygulamasnn zamanla kaynlaryla evlenmesi pratiine dntn belirtir ki, bu
evlendirme modeli Trk dnyas corafyasnda olduka yaygn bir gelenektir.

kadar byd ki; gklere ulat. Gkte ilk defa sabah yldz gzkt. Yldz daha fazla gzkmedi ve gk bulutlarla kapland. Byk bir rzgar kt. Yamur balad ve
gn boyunca yad. Bakire bir kz kurban verildii iin uzun bir sre uzun bir sre
kuraklk olmad. (233-236)

298
TBAR-XIX-/2006-Bahar/ Yrd. Do.Dr. Faruk OLAK

Tarih boyunca Altay Trk topluluklarnda insan kurban etmenin var

olduunu bize pek ok kaynak haber vermektedir6.Altay Trk topluluklarnn yan sra Etrskler (Eliade, II, 2003: 141)7, skitler (Eliade, I, 2003:
393) 8 , Hiong-nular 9 , Tu-kiular 10 (Roux 1999: 194,195,280), Tuna
Bulgarlar11 ve Gktrkler (gel 1989: 570)12 gibi eitli Trk toplulukla6

Bu konuda Bahaddin gelin Trk Mitolojisi, Jean-Paul Rouxun Altay Trklerinde lm, Mircea Eliadenin Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi I, II, III ve Grbz Erginerin Kurbann Kkenleri ve Anadoluda Kanl Kurban Ritelleri balkl
eserlerine baklabilir.
7
Etrsklerin Trklkleriyle ilgili eitli kaynaklar vardr. Bu konuda Adile Aydann
Etrskler Trk m idi?, (Ankara 1974) ve Nuri Yazcnn Tarihte Trkler ve Trk
Devletleri, (Konya 1997) balkl kaynaklara baklabilir. Etrsk ve Trk mitolojilerinde yer alan ortak baz motiflerden hareketle biz, onlarn Trk olduklarn tahmin
ediyoruz. Kald ki; batl aratrclar Etrsklerin milliyetleri konusunda: Avrupal
deiller ama, nereli olduklar da belli deil anlamna gelen ifadelerine yer vermilerdir. Etrsklerin insan kurban etmeleri konusunda Eliade: ...Mezarlar ok zengin
biimde donatlmt. Erkek mezarlarnda silahlar, kadn mezarlarnda mcevherler
arlktayd. nsan kurban ediliyordu. Bu det daha sonra gladyatr dvlerini dourdu. (Eliade, II, 2003, 141) eklinde bilgi verir.
8
skitlerin Trklkleri Etrsklere gre daha kesin gibidir. Bu konuda lhami Durmuun skitler (Sakalar), (Trk Kltrn Aratrma Enst. Yay., Ankara 1993) ve
Nuri Yazcnn Tarihte Trkler ve Trk Devletleri, (Konya 1997) balkl almalarna baklabilir. skitlerin insan kurban etmeleri konusunda Eliade: Yunan tarihi
skitlerin ne tapna, ne sna, ne suna, ne de heykeli bulunduunu bildiriyor.
Yine de her yl Arese atlar ve her yz sava tutsandan birini kurban ediyorlard;
tanr, yapay bir tepecik zerine dikili demir bir klla temsil ediliyordu. Krallarn
topraa veriliine, insan (cariyelerden biri ve birok hizmetkr) ve at kurbanlar elik
ediyordu. (Eliade, I, 2003, 393) eklinde bilgi verir. Buradan da anlalmaktadr ki;
skitlerde insan kurban etme gelenei vard.
9
. Hunlarn insan kurban etmeleri konusunda Roux: Hiong-nular ve Tu-kiulerde, yakn
akrabalar veya sevgililer ve de hizmetkrlar olmak zere yirminin birka katndan fazla, hatta bazen yz kadar insan cesedi (mezara kadar?) izlerlerdi. (Parker, De Groot
ve Wylieden aktarma), Mezar banda 100 ya da 1000 kadar kadn ve hizmetkr
kurban edilirdi.(Chavannesden aktarma) Bazen saylar yz geen sevilen subay
ve gzde kadn byk ahsiyetlerin lmnde ldrlrd.(Wiegerdan aktarama).
Hiong-nularn insan kurban etme gelenei hakknda Roux ayrca: Hiong-nularda en
eski kurban tr insandr. Bununla birlikte ilk adan itibaren insanlarn kurban edilmesi geleneinin kaybolmaya yz tuttuu grlmektedir... (Roux, 1999, 194).
10
Tu-kiu, Trk kelimesinin batllar tarafndan deiik dnemlerdeki telaffuz eklidir.
Bu kelime genel anlamda Trk demektir.Tu-kiularn insan kurban etmeleri Hunlarn
insan kurban etmeleriyle ayndr. Hiong-nularla ilgili dipnota baknz.
11
Tuna Bulgarlarnda insan kurban etme hakknda Roux:Tuna Bulgarlarnda baz kiiler lyle birlikte yaklmaktadr; dierleri, kadnlar ve hizmetkrlar, cesetle birlikte
ukura indirilir, alktan lene kadar orada braklrd. bilgilerini Dfrmeryden aktararak verir.
12
gelin verdii bilgiye gre in kaynaklar tarafndan anlatlan bir efsane yledir:
Gktrklerin atalarndan biri, sk sk maaraya giderek orada dii bir deniz tanrs ile
seviirmi. kisi arasndaki bu ak ilgileri devam ederken, gnn birinde bu Gktrk
reisi, bir srek av dzenleyerek ordusu ile ava km. Askerler geni blgelerdeki
vah hayvanlar srerek, nihayet kk bir yere sktrmlar. Bundan sonra da avla-

299
TBAR-XIX-/2006-nsan Kurban Etme Konulu Bir Kbrs

rnda insan kurban etme geleneinin srdrldyle ilgili yeterli sayda

belge mevcuttur. Ad zikredilen Trk topluluklarnda insan kurban etmenin sebebi ve ekli eitlilik arz ederken, gelin Gktrklerle ilgili aktard efsanede bunun sebebi ak-geyikin ldrlmesine balanr ki, bu
ak-geyik Gktrk kumandannn sevgilisidir. Sevgilisi ldrlen kumandan, o gnden sonra sevgilisini ldren askerin kabilesinden kurbanlar
adamtr. Gktrk komutannn bu davran her ne kadar sradan bir intikam alma duygusunu artrsa da daha sonraki devirlerde olayn geleneksellemesi, insan kurban etmenin temelini oluturmaktadr. gelin
anlatt ikinci efsanede insan kurban etmenin sebebi; dnyay srtnda tayan krk boynuzlu bir kzle Kiro-Balak adl baln insanlardan kurban olarak ocuk istemelerine balanr (gel 1994: 440)13. gelin aktard efsanelerden ilkinde kurban adama ekil deitirdii iin kutsal saylan bir varln ldrlmesine bal bir cezaya, ikincisinde ise dnyay
srtnda tayan varl memnun etme dncelerine dayal olarak yer almaktadr. Birinci efsanedeki cezaya bal kurban, kutsal varln ldrlmesi neticesi tanrdan gelecek cezalar bertaraf etme maksadyla uygulanmaktadr. Her iki efsanede de insann kannn aktlmas dncesi
vardr ki, bu pratik Maya, nka ve Aztekler hari baka milletlerdeki insan kurban ritelleriyle farkllklar gsterir.
Bu insan kurban etme pratii kurbann ekli ve amac bakmndan
milletlere gre farkllklar gstermektedir. Buradan hareketle insan kurban etmeyle ilgili biri kannn aktlmas, dieri diri diri gmme eklinde
olan iki temel ritel dairesinin olutuunu sylemek mmkndr. Kurbann diri diri gmlmesi riteli arlk olarak Trklerin haricindeki topluluklarda yaygnlk gsterirken, Trk topluluklarnda kurbann kannn aktlmas riteli geleneksellemektedir. nsan kurban etmenin amac asndan hemen hemen btn milletlerde ortak ama yer alr ki, bu ama
Tanrnn gnln kazanma dncesidir. Ancak, Trk dncesi bu noktada ksmen farkllk gsterir ve bu amacn yannda hayatn br dnyada
da devam ettii dncesinden hareketle olduka sradan ve insan ihtiyacna matuf bir ama gelitirir. Kurban verilen varlk ile kurban eden arasndaki iliki ok daha nemlidir. Tespit edebildiimiz kadaryla Arap
topluluklar ve semav dinlerde kurban verenin z kz veya olu kurban

13

rnn etrafn evirip, birer birer avlamaa balamlar. Tam bu srada askerlerden biri,
karsna geen bir Ak-geyii okuyla vurarak ldrm. Bundan sonra sevgilisini yerinde bulamayan Gktrk reisi, meseleyi anlam ve bu Ak-geyii vuran askerle onun
kabilesini cezalandrm. Bu cezaya gre Gktrklerde insan kurbanlar, hep bu askerin kabilesinden verilirmi.
gelin naklettii ikinci efsane yledir: Dnyann altnda 40 boynuzlu bir kz ile
Kiro-Balak adl byk bir balk vard. Bunlar zaman zaman yeryznde yaayan insanlardan kurban olarak ocuk isterlerdi. Ataman adl bir aman bunlarn kurban isteini yeryzne iletince, 60 ocuk balanarak, kurban edilmek zere hazrlanmt.

300
TBAR-XIX-/2006-Bahar/ Yrd. Do.Dr. Faruk OLAK

verilir. Trklerde, len kiinin kars dahil etrafndaki insanlarn hemen

hemen hepsi kurban verilir. te yannda Atalar maaras klt etrafnda
oluan kurban vermelerde ocuklarn da kurban edildiiyle ilgili bir bilgiler mevcuttur. Dier topluluklarda ise dardan insanlar kurban verilir.
eitli din ve milletlerdeki insan kurban etmeyle ilgili geleneklerden
sonra, imdi de bir yapya veya duruma bal olarak insan kurban etmeyle
ilgili efsanelere gz atalm. Bat kltr dairesinde anlatlan birtakm efsaneler, kurban yapnn temeline canl olarak gmme eklindeki bir pratikten bahsetmektedirler. Bir sve ve dokuz Alman efsanesinde bir yapya
bal kurban merasiminin yer ald gzlenmektedir (Ashliman 2003). Bu
yaplar arlkl olarak kilise gibi ibadethaneler olmak kaydyla eitlilik
gsterirler.
Aada aktaracamz efsane ile de balantl olmas bakmndan
kpr ile alkal olan tespit edebildiimiz efsaneler, Trkiye ve Kuzey
Kbrs varyantlar hari iki tanedir. Bu efsanelerden ilki batl kaynaklarda geen Trkiye ingenelerinden derlenmi olan efsanedir (Ashliman,
2003)14. Aslnda bu efsane bal bulunduu mekn ve kurban edilen insann cinsiyeti ynnden Saim Sakaolu, Ali Berat Alptekin ve tarafmzdan derlenen efsanelerle benzerlik arz etmektedir. Sz konusu bu efsanede kurbann ne ekilde ldrld ve bu ldrmenin bahse konu olan

14

Ashlimann aktard metin yledir: Eski gnlerde on iki karde varm ve bunlarn en yals dlger Manoli uzun bir kpr yapyormu. O bir taraftan yaparken,
kpr dier taraftan yklyormu. On iki kardein nfuzlu bir sahibeleri varm. O ne
yaparsa kardeler de onu yapmak zorundaymlar. Kardeler: Sevgili gelin! diye arrlar onu. Sahibenin banda bir tepsi, elinde bir ocuk varm. Sahibe Her kimin
kars ilk olarak gelirse (evlenirse), o (gelin) on iki kardee gelecek demi. O kii kim
olursa karsna: Sen benim ile ekmek yemedin. Benimle en az ekmek yiyen sen olduun hlde (kardelerimle yediim ekmekten daha az ekmek yedim seninle), sende
zuhur eden ey nedir? (benim sana deer vermemin sebebi nedir? Ne olabilir?) Benim
yzm suyun iine dt, git ve onu bana getir.eklinde sylesin demi. Onun kocas: Senin yzn sudan karacan. dedi. Kprnn dibindeki suyun derinlii
bunun ikisinin gsne kadar geliyordu. O kii (koca) kaynan iine girdi ve bouldu. Kprnn en iteki temeli (aya) altnda o kii (koca) tlsml bir hle geldi. Manolinin gzleri byk bir kpr kemeri (gibi) ald. (Bunun zerine Manoli): Tanr
esmesi iin bir rzgar gnderdi ki; tepsi kadnn bandan Lngann nnde tad
tepsi, onun bandan debilir. Lngadan nce bir ylan srnerek dar kt ve o kii (Lnga) endielendi, yle syledi: imdi ylann grnmesiyle korktun mu, ben
hastaym. imdi ocuklarm iin kt deil miyim? dedi. Dier bir adam onu tuttu ve
onu (Manolinin kars) bomak iin arad. O sylemi: Beni suda boma, benim
kk ocuklarm var. Kadn kendini, marangoz Manolinin kpr yapt yerde denizin zerine eildi. Dier adam, Manolinin karsna seslenmi. O kadn, o erkekle
(ayn) yolda gitti. O ikisi yolda giderlerken meyhaneye gittiler, o (erkek) yorgundu.
Adam gitti arap iti ve sarho oldu. Eve varmadan evvel Manolinin kars Lngay
ldrd.

301
TBAR-XIX-/2006-nsan Kurban Etme Konulu Bir Kbrs

yap ile nasl bir ilgisinin bulunduu meselesi ak bir ekilde verilmemitir.
Dou kltr dairesi ierisinde yer alan Hindistanda tespit edilmi bir
anlatmada ise kpr yapm esnasnda bir ocuun kurban edildiiyle ilgili bir dedikodu yaylmtr (Folk-Lore, 1920: 238). Madras Mail isimli
gazetenin verdii habere gre, bu dedikodular zerine olayla ilgili bir ahs tutuklanm ve 20 Mart 1920de tahliye edilmitir. Metinden anlald kadaryla bu olaylarn dedikodudan ibaret olduu daha sonra ortaya
kmtr. Folk-Lore dergisinin aktard bu asparagas haberle, baln
altnda ara metin olarak verdiimiz haber gstermektedir ki, Hindistanda
Tanrlara kurban adama gelenei devam etmektedir. Ancak bahse konu
olan olaylardan ilki dedikodudan ibaret olsa da, sz konusu olan kurban
edilmenin amac bir kprnn yapm olarak gsterilmitir.
nsan kurban etmeyle ilgili efsanelere ksa bir baktan sonra, imdi
de Trkiyede derlenmi insan kurban etmeyle ilgili efsane metinlerine
gz atalm. Metinlerden ilki Saim Sakaolu tarafndan yaynlanmtr. kinci metin ise Ali Berat Alptekin tarafnda derlenmi ve Saim Sakaolu
tarafndan yaynlanmtr. Her iki metin de Silifkedeki ta kprnn yapmna bal olarak anlatlmaktadr ve kpry yapan ustann on sekizlik
kznn kurban edilmesiyle ilgilidir (Sakaolu 1992:135)15. nc metin
Afet Kran tarafndan anlatlmtr. Efsane KKTC Girne lesi Zeytinlik
Kyndeki suyu akmayan bir dereye ina edilmi kk bir kpryle ilgilidir. Metin u ekildedir:
Venedikliler ta elde etmek iin Saint Hillarion kalesinin bir ksmn
ykarlar. Bu yapm srasnda kyn eski yerlilerini kle gibi kullanrlard.
Bu ta tama ii dadan yani kalenin olduu yerden, klelerin elden ele
15

Alptekinin derledii efsanenin metni ksaca yledir: ...Gksunun zerine bir kpr
kurmak istemiler. yle ya, koskoca rma her mevsimde gemek kolay m?
Kpry ina etmeye balamlar. Ustalar, raklar getirtilmi, talar hazrlanm.
Ama hangi usta yaparsa yapsn kprnn temeli tutmuyor, ykl yklveriyormu.
Ustalar da bu ie arp kalmlar. imdiye kadar yaptklar bunca kprden insanlar,
hayvanla, vastalar geip dururken bunun yklmasna bir trl akl erdirememiler.
Kprnn neden ykld aratrlrken ihtiyarlardan biri sze karm:
Siz bu kprnn temelini atarken kurban kestiniz mi?
Hayr kesmedik.
Kpr kurban istiyor. Kurban kesmezseniz bu kpr yaplamaz!
Ustalar bu ihtiyara hak vermiler. Hemen bir kurban kesmeye karar vermiler. Ustalardan
biri demi ki:
-sabahleyin suya ilk gelen kim ise onu kurban edelim.
Herkes kabul etmi. Ertesi gn sabah herkes byk bir merakla suya ilk gelecek olan
beklemeye balam....Derken, hibir eyden habersiz gen kz yaklam. Bakmlar
ki gelen, Suya ilk geleni kurban edelim. Diyen ustann on sekizlik kz deil mi?
Ancak hi kimsenin itiraz etme hakk yoktur. Gen kz kprnn temelinin tutmas
iin kurban ederler. O gnden sonra kpr bir daha yklmaz...

302
TBAR-XIX-/2006-Bahar/ Yrd. Do.Dr. Faruk OLAK

aktarmas ekliyle olurmu. Venedik komutan kprnn yapm iin emir

verir. Bir de bir vaatte bulunur. Vaadine gre kpr yapmn hangi kle
bitirirse, onu klelikten kurtarma vaadini verir. Bir kle bu ii stlenmi.
Kendisine yapmn bitirmesi iin alt ay sre verilmi.
Bu kle, kprnn kemer ksmn bir trl yapmay beceremezmi.
Sre gitgide daralmaya balam. Kendisi byk bir sknt ierisine girmi, nk kpr yapmn bitiremedii takdirde hayat son bulacakm.
Bir gn bir rya grm. Ryasnda birisi ona: Temele kan dkmediin takdirde kpr yklacak. demi. Bir rivayete gre kk olunu
bir rivayete gre karsn, bir gn kendisine yardm etmesi iin yanna
arm. Asl niyeti ard kiiyi ldrmekmi. Kprnn kemer ksmn yaparken elinden malay yere atm. Kprnn stnden aadaki
kurbannn zerine byk bir ta atm. Bylelikle kan dklm ve kprnn yapm bitirilmi.
Bugn bile bazen o kprnn olduu yerden geenler, kprnn olduu blgeden inleme seslerinin geldiini sylerler. Hala bu kprnn
temelinde inleyen bir ta var, derler.(K.1)
imdi yukarda metnini aktardmz efsaneyi Trkiyede derlenen
benzerleriyle mukayese edelim. Metnini aktardmz efsane Trkiyede
derlenen efsanelerle yap, mekn, ahs kadrosu ve olaylarnn olu sras
bakmndan birbirine benzemektedir. Efsanelerin her nde de bir kpr
yaplmak istenir ki, bu efsanelerin teekklne konu olan meknlarn
benzerlii fikrini ortaya koyar. Aslnda benzer meknlara bal benzer efsanelerin olumas veya efsanelerin bu meknlara bal olarak g etmesi, onlarn yaplarndan kaynaklanmaktadr. Bir efsane herhangi bir mekna bal olarak ortaya kar, ancak zamanla benzer meknlara da adapte olurlar. (Sakaolu 1982: 26)
Her efsanede yer alan kpr kurma fikri, ulam problemini zmek maksadyla ortaya kmtr. Trkiyeden derlenen efsanelerde kpr
kurulan meknn bu yapya ciddi mnda ihtiyac vardr. Ancak, Kbrstan derlenen efsane iin byle bir durum sz konusu deildir. Kbrsta
insanlarn ulam iin ciddi zorluk karan bir rmak veya dereden bahsetmek mmkn deildir. Bu durumda, kuru bir dereye kpr kurma fikrini ihtiva eden efsanenin bu mekna sonradan geldiini, g ettiini sylemek yanl olmasa gerekir ki, efsanenin g etmesi olgusu aratrmaclar tarafndan kabul edilmitir.
ncelediimiz efsaneler, ahs kadrosu asndan da bir birleriyle
benzemektedir. Her iki efsanede de bir kpr ustas motifi yer almaktadr. Ancak Trkiye varyantnda ustalar ak bir ekilde yer alrken, Kbrs

303
TBAR-XIX-/2006-nsan Kurban Etme Konulu Bir Kbrs

varyantnda kpr ustann yerine kle niyetiyle altrlan kyller gemektedir. Efsanenin Kbrs varyantna kle motifinin girmesi adann tarih
ierisinde kle ticaretinde nemli bir rolnn olmasndan kaynaklanmaktadr. Efsaneye gre kleletirilen kyller, yap ustas olarak Saint
Hillarion kalesinin yapmnda altrlmaktadr. Kurbanlarn, ustann kars (Kbrs), kz (Trkiye) veya olu (Kbrs) olmas bu fikri ortaya atandan intikam alma duygusuyla izah edilebilir (Girard 2003: 17) ki, olaya insan ve evresi balamndan bakarsak haksz da saylmaz.
Trkiye varyantndaki ustann evlenmemi kz yerine, Kbrs varyantnda ustann olu veya kars gemitir. Halbuki Trklerde, yazl
kaynaklara gre, insan kurban etrafnda oluan gelenekler bakire kz ocuklarnn, lenin karsnn veya klelerinin kurban edilmesi eklinde uygulanmaktadr. Bu gelenekler erevesi ierisinde Kbrs varyantnda
kurban edilen kiinin kadn olmas; kurbann cinsiyeti asndan Trk mitolojisiyle daha ok uygunluk arz eder. Hatta dul kadnlarn kurban edilmesinden hareketle ustann karsnn kurban edilmesi kanaatimizce mitolojik anlatmalara uygundur. Kbrs varyantnda yer alan bu erkek ocuu
kurban verme motifi, Trk mitolojisindeki baka anlatmalar ve efsanenin
Trkiye varyantlaryla bir tezat tekil ediyormu gibi gzkmektedir.
Bizce bu durum bir tezat deildir. nk insan kurban etmede en nemli
kurallardan birisi kurbann bakir/bakire olmasdr. Burada da anlatc bakire bir kz deil de, bakir bir erkei tercih etmitir.
Kprnn defalarca yklmas Trkiye varyantnda temelin yklmas,
Kbrs varyantnda ise kemerin yklmas eklinde anlatlr. Trkiye varyantnda hrn akan bir rmak sz konusu olduu iin temel, Kbrs varyantnda ise hi suyu olamayan bir dere sz konusu olduu iin kemer
yklr. Kbrs varyantnda kemer yerine temelin yklmas motifi yer alsayd efsane inandrclk vasfn kaybetmi olacakt. Efsane anlatcs,
anlatnn inandrclk vasfnn kaybolmamas iin temelin yklmas motifi yerine kemerin yklmas motifini monte etmi ve bylece hem metni
mbalaadan kurtarm, hem de corafyaya uygun bir metin oluturmutur.
Tekrar tekrar yklan kprnn yaplabilmesi iin kan aktlmas gerekir ki, bu kan aktlmas fikri Trkiye varyantnda bir ihtiyar(aksakall)dan alnan tavsiyeyle ortaya kar. Kbrs varyantnda kpr
iin kan aktlmasyla ilgili fikir, rya araclyla haber verilir. Sz konusu efsaneler fikir verme balamnda arasnda bir ztlk varm gibi gzkse de, aslnda bir ztlk sz konusu deildir. Hem ihtiyar, hem de rya
motifleri Trk halk anlatmalarnda olduka yaygnlk gstermektedir. Bu
motifler, Trk destan, hikye ve efsanelerinin en nemli motiflerindendir.
Trk hikye, destan ve efsanelerinde olaanst zellik tayan bir olay

304
TBAR-XIX-/2006-Bahar/ Yrd. Do.Dr. Faruk OLAK

veya durum genellikle bir ihtiyar araclyla gerekletirilir. Halk hikyelerindeki yal derviler, pirler veya Hzr tiplemeleri; destanlarmzdaki yal vezirler ve menkbelerimizdeki veli tiplerin aynsdr. Halk anlatmalarmzdaki ihtiyarn yklendii fonksiyonun yerine baz anlatmalarmzda rya geer. Efsanenin Kbrs varyantnda da ihtiyar motifinin
yerine rya motifinin gemesi, bizim kanaatimize gre mitolojik anlatmalara uygundur.
SONU:
Dnyadaki pek ok kltrde kan aktma eklinde olmasa da insan
kurban etmenin var olduunu biliyoruz. Bu kanaatimiz tarih belgelerle
mitolojik ve efsane kkenli halk anlatmalarna dayanmaktadr.
nsan kurban etmeyle ilgili olarak tarih ierisinde iki temel dairenin
olutuunu istifade ettiimiz kaynaklardan hareketle syleyebiliriz. Bu
dairelerden ilkini kurbann canl bir ekilde gmlmesi, ikincisini ise
kurbann bizzat kannn aktlmas gelenekleri oluturur. lk daireye arlkl olarak Orta Doulu ve Batl kavimlerde insan kurban etme, ikincisine ise Trk topluluklar, eski Amerikan medeniyetleri (Maya, nka ve
Aztek) ve Kuzey Afrika (Nijerya ve Kabil isimli Berberi topluluu) medeniyetlerindeki insan kurban etme girer. Bu dairelerin varl ilgili corafyalardan derlenmi mitolojik veya gn na karlm arkeolojik
metinlerle dorulanmaktadr, diyebiliriz.
Bir yapya bal insan kurban vermeler Bat kaynaklarnda arlkl
olarak diri diri gmme eklinde yer almaktadr. Trk kaynaklarnda ise bu
tr kurban vermeler kann aktlmas eklinde geleneksellemitir.
Kurban edilenle kurban eden arasndaki iliki de iki geleneksel daire
oluturmaktadr. Bu dairelerden ilki yakn akrabann kurban edildii daire, ikincisi ise dardan insanlarn kurban edildii dairedir. Trk mitolojisi bu iki dairede de yer almaktadr.
Btn bu insan kurban verme ekilleri ile incelediimiz efsanelerin
anlatld corafyalar gz nne alndnda efsanelere konu olan insan
kurban etmeler; Trklerdeki insan kurban verme ile alakal mitolojik anlatmalara uymaktadr.
Motiflerini Trk mitolojisindeki anlatmalardan alan efsane, nce gelenekte efsane olarak olumu, daha sonra nesilden nesile aktarlarak gnmze kadar ulam ve bir Silifke efsanesi knyesiyle derlenmitir.
Kanaatimize gre metin bir baka ynyle de Osmanlnn iskn politikas neticesi Kbrs adasna tanmtr. Kbrsa iskn edilmi Trk
zmrelerinin hafzasnda ana vatann hatras olarak varln devam etti-

305
TBAR-XIX-/2006-nsan Kurban Etme Konulu Bir Kbrs

ren efsane, mekn olarak Girne yaknlarndaki suyu olmayan bir dereye,
milliyet olarak da Venediklilere adapte olmutur.
Yunan mitolojisinde insan kurban etmeyle alkal ak bir bilgi olmamas, Avrupa milletlerindeki insan kurban vermelerin diri diri gmme
eklinde uygulanmas, Arap corafyasnda ise bir mekna matuf insan
kurban fikrinin olmamasndan dolay efsane, kurbann kimlii, kurban
edilen mekn ve kurban edilme ekilleri de gz nne alndnda Trk
mitolojisinden kaynaklanmaktadr, diyebiliriz.
SZL KAYNAKLAR:
K.1: Afet Kran, 1947, KKTC, Girne, emekli hemire
YAZILI KAYNAKLAR:
ASHLIMAN D. L., (2003), Human Sacrifice in Legends and Myths,
Pittsburgh University.
AYDA Adile, (1974), Etrskler Trk m idi?, Ankara.
BEKK Selahaddin, (1996),Trk Mitolojisinde Kurban, Akademik
Aratrmalar, 1(3), 16-28
CHAVANNES (S), (1895-1905), Les Mmories historiques de Sse-me
Tsien, eviri ve notlar, 5 cilt, Paris.
DAYRELL Elphinstone, (1910), Folk Stories from Southern Nigeria,
West Africa, Longmans Pres, London.
DEFREMERY, (C), Fragments de gographes et dhistoriens arabes et
persans relatifs aux anciens peuples du caucase et de la Russie
mridional, Journal Asiatique, XIII, s. 457-522; XIV, s. 447513.
ELADE Mircea, (2003), Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi I, II,
III, Kabalc Yaynevi, stanbul.
ERGNER Grbz, (1997), Kurbann Kkenleri ve Anadoluda Kanl
Kurban Ritelleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
FERNAND Comte, (1988), The Wordsworth Dictionary of Mythology,
Wordsworth Referance, Paris.
Folk-Lore: A Quaterly of Myth, Tradition, nstitution, and Custom, v.
31, London 1920, Folk-Lore Society.
FROBENIUS Leo- Douglas C. Fox, (1999), African Genesis: Folk Tales
and Myths of Africa, Dover Press, New York.
GIRARD, Rene, (2003), iddet ve Kutsal, Kanat yaynlar, stanbul.

306
TBAR-XIX-/2006-Bahar/ Yrd. Do.Dr. Faruk OLAK

GREEN Miranda Aldhouse, (2001), Dying for the Gods, Trafalgar

Square.
GROOT ( J. J. M. DE), (1921), Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit,
Chinesische Urkunden zur Geschichte Asien, Berlin und Leipzig.
HOWATSON M. C.-Ian CHILVERS, (1993), The Concise Oxford
Companion to Classical Literature, Oxford University Pres,
New York.
KINAL Firuzan, (1987), Eski Anadolu Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara.
Kuran- Kerim ve Trke Anlam (Meal), (1983), Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara.
LEON-PORTLLA, (1963), Aztec Thought And Culture, Norman,
Oklahoma, Oklahoma University Press.
GEL Bahaeddin, (1989), Trk Mitolojisi I, Trk Tarih Kurumu Yayn,
Ankara.
PARKER (E. H) (1892-1893) The Turko-Scythians Tribes, in Chinese
Review.
ROUX, Jean-Paul, (1999) Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (ev. Aykut Kazancgil), Kabalc Yaynlar, stanbul.
SAKAOLU Saim, (1980), Kk Notlar II, ar Dergisi, 24 (264),
Ocak.
SAKAOLU Saim, (1992), Efsane Aratrmalar, Seluk niversitesi
Yaynlar, Konya.
SUSA, Ahmet, (2005), Tarihte Araplar ve Yahudilerki brahim, ki
Musa, ki Tevrat, Selenge Yaynlar, stanbul,
WIEGER (P. L.), (1905), Textes historiqus chinois, 3 cilt, Hien Hien.
WYLIE , (1874), History of the Heung-noo in their relation with China,
trans. Form Tseen-Han-Shoo book 94, Journal of the
Anthoropological Institute of Greet Britain and Ireland, London.
YAZICI Nuri, (1997), Tarihte Trkler ve Trk Devletleri, Konya.