F a t ih l e r , k o r s a n l a r ,

TCCARLAR
C arlo M . C ipolla

KO NO m u V r O fL U M .A L

TARH VAKFI

V
Trkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi
yayndr.
Valikona Cad. Samsun Apt.
No. 57 Kat 2 34365 Nianta-stanbul
Tel: 0 212 233 21 61
Faks: 0 212 234 32 90
www.tarihvakfi.org.tr
yayin@tarihvakfi.org.tr
zgn Ad
Conquistadores pirati, mer antan ti
La saga delV argento spagnuolo

Kapak Resmi
Breugelin bir g ra v r n d ek i spanyol kalyonu (1663)

Yayma Hazrlayan
Mustafa Yola
K itap Tasannu
Haluk Tun ay
Kapak Tasarm
Yonca ren
Bask
Step Ajans
(0212) 482 13 41
stanbul, Ocak 2003
ISBN 975-333-166-5

CARLO M. C IlO LLA

FATHLER, KORSANLAR, TCCARLAR

SPANYOL GMNN EFSANEV YKS

eviren
Tlin Altnova

TARH VAKFI YURT YAYINLARI 131

Uluslararas ne sahip iktisat tarihisi Carlo M. Cipolla Lincei Akademisi,

Torio Bilimler Akademisi, American Academy o f Arte and Sciences ve
American PhilosophicaJ Societynin yesidir. Ayn zamanda British Academy ve
Byk Britanya Roval Historical Society yesi olan Cipolla, Zrih Federal
Teknik niversitesi ve Paris niversitesi Tp Fakltesinden fahri doktora
unvanna sahiptir. Cipollann yapdanndan Tre Storie extra va sa t ti A llegro m a
tton troppo (N c/eli ykler, Tarih Vakfi Yurt Yaynlar, stanbul 2 0 0 0 ) ile Le
M nchine D el Tempo Uorologio e la Societa (1 3 0 0 -1 7 0 0 ) (Z a m a n M a kin esi-S a a t ve
Toplum , Kitap Yaynevi, stanbul 2 0 0 2 ) Trke yaymland.

NSZ
S m rg eler 16. yzyl boyunca spanyaya 1 6 .0 0 0 to n d a n fazla g m
yollad. Bir sonraki yzyl iinde 2 6 .0 0 0 ve 18. yzylda da 3 9 .0 0 0 t o n
dan fazla g m getirildi. Bir lkeyi birbiri ardna kaplayan b u g m d a l
gasnn etkisi olaandyd. U luslararas piyasada m eydana gelen b e k le n
m edik, o la an st m iktardaki paraya evrilebilir d e er, ktalararas tic a
re tte dikkat ekici bir gelim e salad. lerdeki sayfalarda b u n em li olayn
ve artc m acerann ortasnda parann yol at gelim elerin y k s a n
latlm aktadr.
B u alm ann hazrlannda ok sayda m eslektam dan ve d o s tu m
dan y ardm g rd m . B unlarn arasnda K .N . C h a u d h u ri, G iu sep p e Felloni, G io rg io G iacosa, M . Jiano, K aliforniyadaki Berkeley niversitesi k
tisat B l m n d e n M artin P etri ve zellikle d e kitabn baskya verilecek
m e tn in i b ir eletirm en gibi yeniden okuy an ve n em li deiiklikler n e
ren , C en o v a dan Prof. G iulio G iannelliyi sayabilirim . K uzenim C a rla m a
n a C ipolla baskya verilecek m etn in hazrlan m asn d a b an a y ardm e tti.
P ro fe s r F. A guzzi bilgisayarn ku llan m n d a bana yardm c o ld u ve B e r
keley niversitesi ktisat Fakltesi de aratrm alar iin gerekli paray sa
lad.
T m ku ru lu ve kiilere m in n e tta rl m ifade e tm e k isterim .
C. M . C .

NDEKLER
NSZ

BRNC BLM

KNC BLM

N C BLM

11

D R D N C BLM

14

BENC BLM

18

ALTINCI BLM

23

YEDNC B LM

30

SEKZNC B LM

36

EKLLER

41

D O K U Z U N C U BLM

56

O N U N C U BLM

58

SO N U L A R

63

KAYNAKA

65

BRNC BLM
m

s p a n y o lla r n Yeni D nyadaki sm rgecilik m acerasnn ilk d n e m le

rinde, fatihlerin ele geirmi olduklar altn, yalnzca hrszlk ve yam a
yoluyla salanm g anim etten oluuyordu. H e r t r asalak etkinliin 'ta
lihsizlii", sonsuza dek srem em esinden kaynaklanyordu. E r ya da ge,
kurbanlarn birikmi hzinelerinin dayankll ve yam aclarn etkinlii
lsnde, kurbanlar t m varlklarndan arnyor ve ekyalar iin de a r
tk yapacak bir ey kalm yordu. Talihin olaand bir tecellisi so n u cu n
da, fethettikleri topraklarda, beklenm edik, olaanst altn ve gm
yataklarnn varl kefedilmesevdi, bu kanlmaz sonu spanyollarn
da bana gelebilirdi. evrelerinde, ellerinin eriebilecei yerde gm
m adenini bulunca, alana ve gm e olan ihtiraslar, cokularyla, sp an
yollarn m adencilik iine atlm olmalar doald. Y oun b ir m adencilik
etkinlii sayesinde elde edilen ve sonra da dm anlara, korsanlara ve k o
ullarn zorluuna m eydan okuyarak tam an spanyol g m n n ve
hzinelerin efsanesi byle balad.
1536 - 1 5 6 6 senelerini kapsayan o tuz yl iinde spanya olaanst
ekilde talihin tecellisiyle oluan servetten yararland, o n u n tadn kard.
nsanlarn yaamlarnda sk sk rastland gibi toplum larm tarihinde de ta
lih eserlerinin aklanamaz biim de birbirini izledii grlr. B unun aksi
ne, genellikle bir bahtszl bir dizi kt rastlant izler; tpk talihsizlikler
zincirinin ac ektirdii bir garibin du ru m u gibi. Bu kii sanki insanlarn
gzlerinden sakl kalmaya m ahkm nedenlerle doast karanlk ve u u r
suz bir g tarafndan seilmitir. stelik, m eydana gelen bu olav g en el
likle insan yaamnn byk bir gizi olarak kalr; insanlarn snrl sa d u y u
laryla anlayamadklar doast m antklarn varl m veya bakalarna ac
ektirm ekten holanan ya da akac herhangi bir ram nn oyunca ve e
lencesi m idir s/. konusu olan? Bilemiyoruz ama olay yadsm ak da g.
rn e in , 1 5 3 6 ile 1 5 6 6 yllar arasnda, spanyol s m rg e lerin d e, Is p a n
ya'y ikinci halta nc snf bir lke d u ru m u n d a n d n v an n en z en c in

ve en giil m em lek etin e d n t re n aknlk verici b ir dizi olaanst

olay gerekleti. T a n r akna neydi b u m ey d an a gelenler?
1519 ile 1533 yllar arasnda spanyol s m rg e im p a ra to rlu u an e
kilde b y d ve olaand iki giriim sayesinde insanlk tarih in d ek i h e r
h angi bir im p a ra to rlu u n k in d e n o k d a h a b y k b o y u tla ra ulat: M eksi
k a 'n n H e rn a n C o rte s tarafn d an fethi ve ka Im p a ra to rlu u nn F ra n
cisco P izarro tarafn d an yok edilii.
1 5 1 9 ylnda V era C ru z a ayak basan H e rn a n C o rtc z , so n derece k
k b ir birliin (6 0 0 kii ve 16 a t) ve yerli k a b ile le rd e n kendisine katlan
6 .0 0 0 balann banda A z tck m p a ra to r lu u n u n to praklarn d o u
d a n istila ediy o rd u . A z tek b a k e n tin e d o ru ilerlerk en g l bir direnile
karlat ve neredeyse t m y le b o z g u n a u ray acak t. G l k le cann k u r
tarabildi. N e var ki b u arada ateli silahlarnn t m n ve adam larnn da
te ikisini yitirdi. A na, tam b u ev red e sp a n y o lla rn karanlktan yararla
narak geceleri gerekletirdikleri ve tarih e Nocbe T riste (H iiz iin l G eceler)
olarak geen geri ekilm e srasnda, zellikle b u e v red e , H e rn a n C o rte sin
kum andanlk y etenei parlayverdi. C o rte s k e n d in i to p arlad , b ir yl iinde
kuvvetlerini yeniden o lu tu rd u . Bu arada, A z te k le r arasnda rk n t veren
l m le r gereklem iti. spanyollarla tem as so n u c u n d a , A m erik ada daha
nce asla g r lm e m i hastalklar, baklk sistem leri savunm asz b ir yerli
n fusu k np geirm iti. Bu da H e rn a n C o rte s in iini kolaylatrd. H e r ne
olursa o lsu n , g lerini y en id e n o lu tu ra n C o rte s , d m a n bakentine d o
ru saldrya geti. Buras T e x c o c o G liindeki b ir a d ad a yer alan aknlk
verici T e n o c h titla n kentiydi. A ztek ler spanyollar u m u ts u z lu a ite n bir di
ren g ste rd ile r am a C o rtes baarl o ld u : K e n t ele geirildi, vahice ya
m aland ve yerle b ir ed ildi; 1521 ylnn 13 A u s to s u y d u ; A ztek iktidar
o rtad a n kaldrlm t. 1535 sen esin d e b u im p a ra to rlu u n harabeleri z e
rinde, spanya kralnn egem enlii a ltn d a N ev a E sp a n a (Yeni spanya)
genel valilii k u ru lu y o rd u .
O laand b r giriim F ran cisco P iz a rro n n eseriydi. 1531 ylnda
180 asker ve 3 7 arta n o lu a n b ir kuvvetle T u m b e s te karaya ayak basan P i
z arro , n k a la n n topraklarn] igal e d iy o rd u . O d a , tp k C o rte s g ib i, teh li
keli anlar yaad. 1 5 3 2 ylnn kasm avnda a z saydaki askerleriyle birlik
te C ajam arca A lann d a , reisleri A ta h u a lp a n n y n e tti i birka bin nkann o lu tu rd u u b ir k u v v ete kar k o y m ak z o r u n d a kald. O ysa, h e r
t rl m an tk anlayna ve g lerin o la a n d eitsiz li in e ra m e n , P izar
ro n k alan yendi ve yalnzca iki yl iin d e d e n k a m p a ra to r lu u n u yok
e tti. Bu im p a ra to rlu u n ykntlar s t n d e , 1 5 3 5 y ln d a spanya K ralnn
d o ru d a n e g em en li i a ltn d a P eru G e n el V alilii o lu tu ru ld u . u n u da

belirtm ek gerekir ki, nka nparatorluu'n topraklarna varis ol.nl lc

r Cicncl Valilii yalnzca gnm zdeki P erunun topraklarm t;crncklc
kalm yor, b u g n k Bolivya, ili, Vcnczucla, Paraguay, Kolombiya, l-.kva
d o r u da kapsyordu.
Fatihlerin yreklilii, gzpekli, giriimcilii, fedakrlk anlaylar,
yerli halklara kar sertlik ve acmaszlklar, krclkla e dzeydeydi. Cris
t o f C o lo m b v o n cu keif yolculuunu gerekletirirken, hayali ve girii
m inin tem el am ac, /e n g in altn m adeni ieren topraklarn bulunm as vc
o nlarn olas fethiydi. Seyir D efterinde yer alan kaytlar bu dnceyi
aka ortaya koyar. A ltn szc Cenoval amiralin kaytlar arasnda
saplantl bir stelem eyle srekli olarak belirir. Run izleyen yllarda s
panyol fatihlere da avn inat ihtirasn egem en old u u ve onlar hareke
te geirdii g r lm t . Sanki altnn dnda hibir ev onlar ilgilendir
m iy o rd u ve b u a ltn ele geirm ek iin de hibir fedakarlktan
kanm adklar g ibi, her t rl zulm vc alaklktan da geri kalm yorlard.
H zin e le rin varl k o nusunda bilgi elde etm ek iin on binlerce yerliye i
kence u ygulam aktan vc onlar kltan geirm ekten ekinm ediler A/.teklerin hzinesinin k o ru n d u u gizli yeri bulabilm ek iin yerlilerin lideri
o lan C a u h te m o c a szlerle anlatlam ayacak ekilde ikence yapld, ne var
ki C a u h te m o c konum ad. C ortes, C au h tem o c ile baaram adn M onte z u m a n n yardm yla salad. H zineye el koyduktan sonra, d k m n
yapm ak tam g n s rd . B undan sonra da C o rtes ganim etteki sanat
d e eri b u lu n a n eyalarn biiyk bl m n eritti. Sanat hzineleri bylesine aptalca, dncesizce yok o lup gitti; ancak daha nce de ifade e d il
dii g ib i, fatihleri ne sanat ne de baka bir ey ilgilendiriyordu; onlar a l
tn ve yalnzca altn alakadar ediyordu. Pizarro, C u sco yu igal cdincc ta
p n ak ta n 7 0 0 tan e altn tabaka ald ve B o g o ta da da tapnan, altndan
yaplm ok ince, z a rif ekilde allm kaplarn eritti ve elde edilen
m ad e n e hrsla, id d etle sahip oldu.
H rszla ve .ekyala dayanan asalakln kendi sonunu hazrlayan
to h u m la n da b erab erin d e getirdii ve bu t r bir faaliyet ne derece etkili
olursa, olaylarn doas gerei, so n u n u n da o kadar hzl olaca daha n
ce d e belirtilm iti. spanyollar yerlileri yam alam ak, m allarn alm akta
son d erece etkin davranm lard, ancak eer lkelerine gnderm ek ya da
k endi kullanm lar iin altn ve gm salamay srdrm ek istiyorlarsa, o
g n e d e k uyguladklar etkinlikten tm yle farkl bir faaliyete ayak u y d u r
m ak zo rundaydlar; baka b ir ifadeyle, ister istem ez ekyalktan syrlp
m ad e n giriim ciliine ynelm eleri gerekiyordu.
span y o llarn A m erik adaki m adencilik m aceras kk lekli ola-

rak, J 5 3 0 - 1540 yllarnda, a n ak a ran n k u z e y b a tsn d a , B yk O k y an u s

sahilinin kylarnda yer alan baz z ay f g m yaraklarnn iletilm esiyle
balad. B uralardan elde e d ile n m a d e n in fazla u m u t verici olm am asn a
karn beklenm edik b ir a n d a baka b ir b lg e d e ilk m u c iz e b a g ste rd i.
G ney A m erikada (b k z. harita 1), spanyollarn m ad en karm aya
baladklar yrenin ku u uu yaklak 5 .0 0 0 k ilo m e tre g n e y in d e , 1545
ylnda, ekingen yerli b ir o b an kz, T a n n 'n n u n u ttu u , kullarn terk e t
tii, d en iz yzeyinden yaklak 4 .0 0 0 m etre ykseklikte yer alan g r lm e
m i derecede acnacak d u ru m d a , ssz, i karartc, am u rlu bir yerde b ir
ka lamay otlatm aya g t r y o rd u .
Bu yerin ad Iotosi idi ve kyda yer alan A rica k e n tin in (b k z . harita 2 )
g ney d o u su n d a b u lu n u y o rd u . P o to si, o z am an la r P e ru G en el Valili
inin bir b l m n o lu tu ru rk e n g n m z d e Bolivya C u m lu riy e tinin
topraklarnda yer alm aktadr. Bu o k yksek d a n d o r u u n d a , garip bir
u r gibi, yaklak 4 0 0 m etre ykseklikte b ir yam a (ccrro) ykseliyordu. Bu
yrede 1545 ylnda o la a n st d e re c e d e z e n g in g m dam arlar kefe
dildi. Kefi izleyen yl, yani tam olarak 1 5 4 6 ylnda, to p lu lu u n ba olan
Villaroel, D icgo C c tc n o ile b lg en in yneticisi P c d ro C o n ta n ito z e n
ginlik saan yam acn yaklak 7 6 0 m e tre aasnda P o to si ken tin i k u ru
y ordu. 1545 ylnn nisan ay ile 1 5 6 2 yl arasndaki o ksa d n e m d e ayn
b lg e iinde en a zn d an yedi g m m ad e n i d a h a kefedildi.
Z engin m aden yataklarnn n ylesine yayld ki, g e re k b ir insan,
hayvan ve m akine akn P o to si ve evresini istila e tti; yle ki 1 5 7 3 ylnda,
k uruluunun st n d e n d a h a o tu z yl g e m e d e n , P e ru n u n beinci genel
valisi d o n P edro de T o le d o n u n ta h m in in e g re , k e n tin n fu su 1 5 0 .0 0 0
kiiyi gem iti.
P otosideki m aden yataklarnn kefi spanya iin b y k b ir talih ti. Bu
heyecan verici, o la a n st kefin etkileri d a h a 1 5 4 9 yln d an itib a re n his
sedilm eye baland, n k g m re tim i b ir yl n c e k in e o ra n la yaklak
o n kat artm t. N e var ki t m b u n la r olaand b ir d izi baka olayn yal
nzca balangcn o lu tu ru y o rd u . 8 E yll 1 5 4 6 ta rih in d e , P o to s inin ke
finin z erin d en bir yl g e m e d e n , sp a n y o lla r vc yerli y a rd m clarn d a n
o lu a n kk b ir m frez e, Juan d e T o lo s a nn k u m a n d a sn d a , C iu d a d de
M essicon u n yaklak 2 2 0 k ilo m e tre kuzeyindeki Z ac atc ca s yresini kefe
d iy o rd u . 1548 ylnda ayn alanda ok z en g in g m yatak larn n varl
o rtay a kyordu (b k z . ekil 1).
P otosi m aden yataklarnn kefi t m y le te s a d f so n u c u gerekletiyse
d c , Z ac atc ca s'n kefi, u z u n b ir n cc lem c vc a ram a alm asnn r n d r.
A y n ca o n u n kefi ilerideki yllarda baka z e n g in g m yatak larn n kefi
n e d c o lan a k salad. B lgedeki m a d e n re tim i ylesine b ir n e m k a za n

d ki, / ..k . t c u s ( nl.ut dc .Mcssico'ya balayan vc "( .111m m Kcal dc I.

T icrra A d cn rro " adn alan bir .mayolun n>.sm zorunlu lt.lc g-trd.
Z acatccas ile lotos Ift, vc 17. yzyllarda spava'm g vc /cildin
liginin balca kaynaklarn oluturdu. Aa, o yzyllarda Ispanya'nn b
yk karlar salad inanlma/, tall henz sona erm em iti Vir U> v/
yln 3()lu yllarnda, yirmiye yakn Alman m adenci Nucva Ksp.a lencl
Vallic ulatrld Ama, m ineralin krlp tlm esi vc sonra da rr
tilerek m adenin elde edilm esini salayan deirm enlerin kullanm ko
su n d a deneyim li ve becerikli olan bu kiilerden yararlanmakt. Oysa, v/
yln ortasna d o ru , gerekli yaktn arlan vc artm akta olan fiyat vr Vll.
nlabilcn m ineralin niteliindeki bozulm a sonucunda ilemler gitgide karl
ln yitirm eye halad. Nc var ki Ispanyollardan yana olan kader tan ala
nyla inanlm az ekilde iliyordu ve ksa surede bu sorun da zm lendi
Kesin olarak yzyln ortasnda, Alnanlarn yardmyla yiirtulcn ilcm lrrin
verim lilii azalrken, tam da I 540 ylnda, Vanucco Hiringuccio' Iji
Pirotechna (Fiekilik) diye adlandrlan kitab Venedikte yaymlanyordu
talyan teknisyen burada, cva kullanlarak mineralden madeni elde etm enin
yeni vc uzun sre en etkilisi olacak yntem ini bol ayrntyla betim liyordu.
B artolom e dc M cdina, Scvillal bir giriimci tccard Bringucro'n
kitabn okuyup okumadn bilmiyoruz. Ama unu kesinlikle biliyoruz
ki, yle ya da byle, Bartolomc dc Medna cva vc tuz kullanarak mineral
den gm n elde ediliini salayan yeni yntemi renmiti. 1554 ile
1 5 5 6 yllar arasnda Scvillal tccar yeni yntemi Zacatccas madenlerine
ulatrd vc uygulanmasn salad Bu yci alma ynteminin benim sen
mesi masraflarn byk lde azalmasn salad. Bunun tesinde, gele
neksel erilme yntemiyle ilenebilmek iin hi dc elverili olmayan zayf, az
verimli maden yataklarnn iletilmesine dc olanak sundu. Her nc olursa o l
sun, yenilik Ispanya iin son derccc elveriliydi. nk bu lke dc, i her
Yanmadasnda vc tam olarak da Kr>rdobann yaklak 9 0 kilometre kuze
yinde, Alm adcndc cva bulunuyordu. Burada var olan cva madenleri Ko
mallar dnem inden ben iletiliyordu. Bizi ilgilendiren dnemde soz ko
nusu madenler kanlmaz ekilde Fuggcrler tarafndan ynetiliyordu
Alm adcndeki cva retimi byk boyutlardayd: retim 1573 lc IA04
yllar arasnda 2 .5 0 0 2 .8 0 0 kentale ulayordu. 1605 ile 1624 yllar ara
snda da tmyle smrgelerde kullanlmak zere Sevilladan ylda 4 .0 0 0
kentalden fazla cva gnderildi.1 Ama, hepsi bu kadar deil. O donem Is
panya'snn talihi snr tanmyordu.
1

PJ

StrerM tntngm 5txety/nC otonotM *xco Zacateco* ,1546- 1700

A lm adendeki hatn saylr retim m iktan Z acatecastaki m adencilik

etkinliinin d o ru k noktasna ulat yllarda gereksinim i karlamaya ye
terli deildi. O ysa, bu olaanst ihtiyalar iin spanya, T rieste'n in ir
ini-otu/. kilom etre kuzeydousunda yer alan dria m adenlerine kolayca
bavurabilir, ulaabilirdi. Byk glklerle karlat anlarda da spanya
in den cva dalm gerekletirebilirdi, tpk 1615 ylnda, sonra yine
1644 ve 1661 senelerinde yapa gibi. N e var ki bu n lar seyrek karlalan
durum lard. B ununla birlikte A lm aden ve id ria dan elde edilen retim
inden gelen (A m erika'daki sm rgelere A capulco ve M eksiko yoluyla
ulayordu) rerim le birlikte Zacatecastaki faaliyederin gereksinim i iin
her zam an yeterli olm uyordu. P o to sinin gereksinim lerini karlamak z e
re piyasada yeterince kullanlabilecek a v a da bulu n m u y o rd u : spanyol Am erikan m aden retim inin bu nem li b l m bylece teknolojik geli
m enin dna itildi. Bu ekilde, alm alara geleneksel ve etkisiz eritm e
yntem iyle devam edilm esi gerekti. N e var ki Ispanyan n iyi talihi kan
c kez inanlm az derecede olaand biim de belirdi. Yaananlar, hi bek
lenm edik ekilde spanyaya yararlar salayan baka b ir m ucizenin so n u
laryd.
1563 ylnda, bir enlie katld srada, spanyol b ir henconandero olan A m ador d e C abrerann yanm a bir in d io " geldi ve spanyollar
ilgilendirebilecek bir yeri g ste rm e n n e rd i. kisi yola koyuldular ve bir
tepeye ulatlar. Buras da yaklak d en izd en 4 .0 0 0 m etre yksekte bir yer
di. E n az Potosi kadar i karartc, ssz olan ve H uancavelica diye adlan
drlan bir yrede in d io spanyola, ,in d io lann ok u z u n zam andan
beri altklar bir m aden ocann yerini gsterdi. n d io Tar bu m aden
ocandan enliklerde ve bayram larda vcutlarn krm zya boyam ak iin
boya olarak kullandklar cinnabar karyorlard. M a d e n d en cva da
karlabilirdi ama nkalar, hakl olarak, cva kullanan kiiye zarar verebile
cei iin, byle bir rerim i yasaklyorlard. N e var ki spanyollarn byle
kuruntular yoktu, zaten m aden ocaklarnda alacak olanlar da kendileri
deil wrfj<)lard. 1564 ylnn ocak avnn birinci g n A m ador de Cabrera resm en H uancavelicam n kifi olarak ilan edildi. H e m en balanan c
va karma alm alarndan da, daha 1573 ylndan itibaren ylda binlerce
kental cva retildi.
Huancavelica, C allao'nun (P eru ) g n ey d o u su n d a yer alr ve Potosi
k H uancavelica arasndaki uzaklk ku uuu 1.2 0 0 kilom etreden fazla
deildir {bkz. harita 2). G erekte H uancavelica ile P otosi birbirinden ku
uuunun belirtebilecei basit m esafeden ok d ah a uzaktr. Bir yreden
b r n e gem ek iin geit venneven d a la n , sivn d o ru k lan am ak ya da

dolanm ak, dik, tehlikeli keiyollanm kullanmak gerekir. Zaten yol diye bir
ey de sz konusu deildi. Dem ek ki Hancavelicadan Potosiye a v a ta
macl ancak lamalarn srtnda gerekletirilebilirdi. Glkler byk
t am a alamaz deildi ve Potosiden makul uzaklktaki baka bir ava
m adeninin salayaca yarar da snrszd. 1570 ylndan balayarak span
ya Zacatecasta olduu gibi Potosideki gm retim inin gereksinimleri
ni karlayacak derecede yeterli cva m adenine sahip olmutu.
N e var ki bir dizi karmak neden yznden Potoside ada karm
yntem inin benim senip uygulanmas iin Huancavelicadaki m aden ocak
larnn kefedildii gnden sonra yaklak alt yl bounca beklemek gerek
ti. T m bu sre boyunca da Huancavelicadaki cva Zacatecas'ta kullanl
m ak zere kuzeye tand. Ancak 1573 ylnda civa uzm an D on Pedro
H e m an d e z de Yelasco yirmi yl nce Bartolom e de M ednann benim se
mi olduu yntem i Potosideki retim iin uygulad. O andan balayarak
spanvol gm nn retim erisi 1500 - 1660 yllarn kapsayan dnem
de do ru k noktasna ulaarak olaanst bir ykselie iaret eder.

X rotcsor P o m in g iv ( l u / 'm ih r (>/,in i .[l ol Si'.u (s 2 l) ^ ^ adl y.l

ptn!.) ya/d gibi spanya, Portekizlilerin baharat tic a re tin d e kurdukla trd' ticari bir devlet tekeli oluturm ad Ama b e n /e r bir tasarya van.mam.kla birlikti-, spanya A m erika'ya g n d erilen \ e o ra d an jiolcn insa
lar ile m allarn hareketi il/e rin d e ok sert, ciddi d e n e tim le r uygulam aktan
da geri kalm ad. Hu den etim lerin balca am ac s m rg e le rd ek i m allardan
ve vic h sm rgelerle \ apl.uak tica e tte n kaynaklanacak krlarn te k
imi byk lde gvence altna alm akt.
H e r sevilen nce, daha telin ilk g n lerin d en halayarak, spanyol y
netim i yabanclarn kendi s m rg elerin d e yerlem esine ke.sin olarak kar
km t; bu konda u n u da belirtm ek gerekir ki spanyol m paratorlu
sa'na ait topraklarda ikam et eden am a. babalar ya d a ded eleri Kasilva.
1 e o n vc N .vara'da d o m am olan lar yabanc olarak kabul ediliyorlard.
D em ek ki yaln/ca kasilva, 1 eo ve N a a rra 'd a dnyaya gelm i kiilerin
ocuklarnn, to ru n la rn n spanyol - A m erikan s m rg e le rin d e yerleip
otu rm alarn a i/.in veriliyordu.
Yabanclarn sm rgelere yerlem esini vas.1kl.1yan ilk belge 1501 tari
hini tar. Yasaklama 150 5 , 150v> ve sonra 1510 ylnn u b a t ve la/iran
avlanuda d ti/e n le n e n baka belgelerle de yinelendi.
^.rlkcn'm saltanatnn ilk yllaryla ayn /.im an a rastlayan b u ilk d n e m
K ym ca, yabanclarn sm rg elere yerlem esini yasaklayan niklim ler son
derece kesin ve sert ekilde uyguland. S onra, 1525 1 5 2 o yllarnda, bu
uygulam ada beklenm edik bir deiiklik m eydana geldi ve b iki yln ka
sam aylarnda Kraliyet bildirgeleriyle yabanclarn s m rg e le rd e yerlem e
lerine i/in verildi. N e var ki b u serK -stlctirm e o k ksa sreli o ld u ve
1525 152o hkm leri h e m e n y r rl k te n kaldrld. D aha 1558 ylnda
u\ n .rlke sm rg elerin idaresini ve kolonilerle yaplan ticareti yneten
c t l bvuk kurum a, Ns-i/jii'daki I ' - j a i i' /.t C t'n rri;.:i,r.\. o ta rih te n ba
layarak hibir yabancnn A m erika'ya d o ru yelken am asna izin verilm eu v e g m i bildiriyordu. Su hakle 155S ylndan itib a ren kstlam a siyaseti

snliik kazanm vc sm rgelere

yalnzca spanyol h.lknn tekeli
nc gem iti. Hu siyaset, hatif deiikliklerle, im paratorluk sresince yrr
lkte kald vc yasa ihl.il edenlere kar ngrlen cezalar gerekten de
acn.s/ ve korkum; oldu. 1604 ylnda sm rgelere izinsiz gidecek olan
kimilerin d n yl boyunca m aden ocaklarnda almaya m alktm edilm e
lerine karar verildi. 6 0 ~ vlnm kasm aynda da, yabanclar yasa d yol
lardan sm rgelere tayan kaptanlarn, gemi klavuzlarnn, lostrom ola
rn, ikinci lostrom olarn vc b r denizcilerin lm cezasna arptnlm as
iv'i bir kararnam e karld.
T iim yabanclar ayrm gzetm eden ve sert, ar ekilde etkileyen
nem li baka bir snrlam a da ister d o n d an donya isterse arac kiiler
vastasyla olsun, Amerika ile ticaret yapma yasayd. Hu vasaklanay d
zenleyen nlem ler ile yasalar da tethi ilk yllarndan balayarak ykatld
ve 1525 152o yllarndaki serbest dncni dnda, 15.58, 1552, 1557,
1 5 6 ^, I 5 l,2, I 5 l>6, 1605, 1608, 6 4 , 1616 yllarnda onaylanp g len
dirildi ve bu bylece srp girti.
Son olarak da Am erika ile ticaret vapm. yasann yan sra .yn d e re
cede se n olan ve spanyollar da kapsayan baka bir yasaklama dizisi d a
ha \a rd i. S m rgelerde fabrika kurm ak. Nveva Fspana ve Peru genel va
lilikleri arasnda srekli ticari ilikiler kurm ak, zm balan oluturm ak
ve verel arap re tm e k :1 B yasaklamalar /ellikle spanyol sanayiinin ve
tarm nn k onulm asna yaryordu. Oysa kitap ticareti ve n sa n b n h a re
ketiyle ilgili d e n etim , dinsel konulardaki spanyol uzlam azln ve t u tu
c u lu u n u sergiliyordu
G enel olarak insalann yerlem eleri ve hareketleriyle ilgili denetim ler,
fabrika km lulan vc baz tan t iiriinlerinin ekimleri zerindeki d e n etim
lerden ok daha etkili oldu. B urada aynca unu belirtm ek gerekir ki. s
p.nyol ynetim inin fethin ilk gnlerinden balayarak oluturm ak istedii
tiim denetim leri etkili bir ekilde gerekletirm esi iin Am erikaya giden
va da orad an gelen t m mal ticaretini vc insan hareketini Ispanya'nn tek
b ir lim annda younlatrm ak gerekiyordu.
Bu i iin, daha 1503 ylnda O s dc la ('o u ra in o n 'u n m erk c/ o la
rak ilan edilen Scvilla seildi. O tarihten balayarak, d lim an S-m lucr ile
birlikte Sevll. spanyol - Am erikan ticaretinin tekel m erkezi oldu: Yakn
zam anlarda kefedilm i topraklarla ticaret yapuk .crc kabul edilm i tek

D oho ncekiler hcMttndo b k r A Gorcio - Soquero G ooales Coc j v W o rta n fe ?

i t ' I ? - 17?$), Bolm I - II.

lim an o ydu. Baka b ir deyile, SeviIJa o an d an itib aren p u e rta y p u e rto

de Jas In d ia s (A m erikan n kaps ve lim an) o ld u ve 8 M ays 1 7 1 7 tari
h in d e Krai Feiipe, Casct de la C o n tm ta c io n ile C o n s u la d o n u n C a d iz c
nakledilm esini em redinceye kad ar d a b u sfatn k o ru d u . O ta rih te n bala
yarak C adiz A m erikaya gid en ya da o ra d a n gelen t m yolc ve m allarn
z o ru n lu h arek et ve var yeri o ld u .

 nc b lm
alangta spanya ile sm rgeleri arasndaki ticaretin byk blm
sveltos diye adlandrlan ve tek balarna denize alan hzl gem ilerle ger*
ekletiriliyordu. D aha sonralar b u gem iler daha fazla korunm a salaya
b ilm ek am acyla, birka kalyon eliinde kafile halinde hareket etm eye
baladlar. 16 T em m u z 1561 tarihinde oluturulan Carrera de las Jndins
y n te m i b u ekilde d o d u . Ayn tarihte filolara yeni ekil verildi vc h e r yl
biri ocak ve b r de austos aynda olm ak zere iki filonun Am erikaya
gitm esi em redildi. Ayn zam anda, hibir gem inin donanm ann dnda h a
re k e t etm e m e si de kararlatrld. A ynca h e r filoya bir genel kaptan ile br
a lm ir a n te 'nin k um anda etm esine karar verildi. Sonra da capitano ile alm ir a n te 'm n bulunduklar gem ilerin her birinde 30 asker bulunm as h k
m getirildi.
P ro fe s r C h a u n u ya g re, 16 T em m u z 1561 kararnamesi spanya ile
A m erika arasndaki ulam yntem ine uygulam ada byk yenilikler g e tir
m iy o rd u , n k zaten bu tarihten nce de spanyol gemileri korsanlarn
vc d m an larn saldrlarna kar kendilerini daha iyi savunabilm ek iin
kafile h alin d e denize alma gereksinim ini bildirm ilerdi. Am a, 16 T e m
m u z 1561 kararnam esiyle kafile halinde denize alma bir y ntem olarak
kabul edildi ve aynca weltoy\ann denize almas ilk kez yasakland (n e var
ki b u yasaklam a etkisiz kald). 150 6 ile 16 5 0 yllar arasnda, C arrera g e
m ileri tarafn d an gerekletirilen 1 7 .7 6 7 gidi vc geli d eniz seferinden
8 .2 2 2 si kafile h alinde ve yalnzca 2 .6 5 8 i svelto*lar tarafndan gerekleti
rildi. G eriye kalan 6 .8 8 7 sinin d u ru m u ise belli deildir.
O ysa 16 T em m u z 1561 tarihli bildirgenin n g rd dzenlem e dc
birka yl iinde tartm a konusu oldu. unu belirtm ek gerekir ki sz k o n u
su d z en lem e tam olarak uygulanam ad nk bir donanm ann gecikmesi
b r n n d e gecikm esine neden o luyor ve bu bylecc srp gidiyordu.
G erekten de gecikm eler durum a egem en oluyordu. 16 T em m u z 1561 ka
rarnam esine gre 1562 ylnn ubat aynda Sevilladan hareket etm esi gc*
rek en M c n e n d cz kardelerin kum andasndaki T erra Firme ve Nueva Kspaa adl filo, ancak 1563 ylnn mavs avnda denize alabildi. B crnardino

de Adio kum andasnda Tierra Firm eye mal tamas gereken vc 13 ge

m iden oluan baka bir filonun 1560 ylnn aralk aynda sefere kmas ge
rekiyordu, ama ne var ki 2 7 ubat 1561 tarihinden nce hareket edemedi.
G ecikm eler sefere kacak gemilerdeki yklem e vc yerletirm e ilemlerinden
ve denizci bulm a glklerinden kaynaklanyordu. 16. yzyln ikinci yar
sndan balayarak, Ispanyada denizci bulabilm ek her g n biraz daha g
letii iin arm atrler genellikle yabanc denizcilere bavuruyordu.
H e r ne olursa olsun gecikm e biiyiik bir kaygya n e d en oluy o rd u , n
k bir do n an m an n hareketinin gecikm esi o n u n frtnalar m evsim inde de
nize almas dem ekti: Frtnalar her zam an korku veriyordu. Gccikm eler
ayrca t m diiya ekonom isinde o ld u u gibi spanyol ekonom isinde de
kargaaya, ar bunalm lara neden oluy o rd u .
Bylece 1 5 6 4 d zenlem eleri gerekleti. K uzey K arayiplerde, giineydekinin aksine e gem en olan farkl r z g r d zen i nedeniyle her yln oeak
ve austos aylar iin n g r len d o n a n m a y n tem i kaldrld. O n u n yeri
ni yllk iki kafile d zen i ald ve tasan aadaki b iim de hazrland: D o
ruca N ueva E spanaya giden ve toplu olarak kalyon diye adlandrlan g e
m ilerin m art ya da nisan aynda yola kmas g erek iy o rd u , oysa dorudan
T ierra Firm eye giden ve to p lu olarak filo diye adlandrlan gem ilerin de
austos veya eyliil aynda sefere km as z o ru n lu y d u .
E er h e r ey y o lu n d a giderse, iki kafile d e h e r yln m art ayyla eyll ay
lan arasnda spanvad a n aynlyordu. D o ru d a n N ueva E spanaya gideni
Vera C ru z a d o ru yneliyor ve T ierra F irm e ye gid en d e Panam a Ksta nda P o rto b e lo ya veya T ierra F irm edeki (b u g n k K olom biya) Cartag e n a ya yneliyordu. V e 16. yzyln o rta la n n a d o ru , t m n n yelken
leri fora edilm i 35 ile 7 0 arasnda ya da d aha fazla gem id en oluan bir d o
nanm ann g r n t s ahane olm alyd. B irbirinin pei sra ayn rotay iz
leyen bu gem iler genellikle la capitana ve la a lm ir a n te diye adlandrlan
iki sava gem isi tarafndan k o ru n u y o rd u . L a c a p ita n a kafilede n c , la a l
m ira n te de at olarak yer alyordu.
V era C n z a gelen g em iler, byk b l m C iu d a d d e M exicova gide
cek m allar boaltldktan so n ra k V era C ru z da geirirk en , P rto b e lo ya
gelen gem iler k C a rta g e n a da geiriyorlard. C a rta g c n a (su bulunm asa
d a ) dnyann en iyi linanlandan biri olarak tan m la n y o rd u . C artagena
ya da P o rto b e lo d a boaltlan m allar lam a veya k a tr srtn d a Panam a Ksta nn Biiyk O kyam sa bakan kysna tanyor ve o rada da C allao Linana tanacaklan gem ilere ykleniyorlard. C allao L im anna ulaan
m allar yeniden katrlara ya da lam alara ykleniyor ve L im aya ve P o to siye
naklediliyordu (b k z. harita 2 ).

B srada Potosidc retilmi olan gm , mallan Panama'dan (itir

mi ola ayn yenlilerle aksi ynden (Callao Panama) la.n.'va t.nyorl. Burada Potosi'den gelen deerli maden, kt ( .nageuda g e lir
mi olan gemilere ykleniyordu. Ru aamada gemiler k Vera C ru/.da ge
irm i olanlarla Kbada bir araya geliyorlard. Vera Cm /.'da gelenler de
Ispanyaya gtiiriilnek ii/ere Meksika rnleri, zellikle de gm ta
yorlard. Bu ekilde yeniden bir arada toplanan iki filo - k Vera C nz'da
geirmi olanla C artagenada geirmi olan- ler ikisi de Meksika ve lcr
rnleriyle ykl olarak, tek bir katile oluturuyor ve mart aynn ortalan
a doru Berm uda vc Azor A dalarfndan geerek Sevillaya geri dllyor
du. Ksaca deindiim iz tm bu ykleme, boaltma ve yeniden ykleme
ler srasnda sk sk beklenmedik aksilikler meydana geliyordu ama genel
de bu karmak yntem iledi ve almas gereken tiim glk vc dm an
lklara karn Ispanyaya olaand miktarda gm salad.

D rdnc b l m
I s p a n y a ile sm rgeleri arasndaki ulam ve tamaclk srekli olarak
dmanln gl ve tehlikeli ekilde gsteren iki un su ru n tehdidi altn
da gerekleiyordu. Bunlardan birini doa gleri o luturuyordu, iddet
li bir ekilde balayan korkun kasrga ve Artmalar byk zararlara yol
ayorlard. Yalnzca zenli savunm a nlem lerini yok etm ekle ve ok b
yk kayplarla zararlara neden olmakla kalmayp gemileri d rt bir yana d a
tan bu iddetli frtnalar C arrerann tarihindeki yerini alyordu. G enel
de spanyollarn denizci olarak ngilizlerden daha az becerikli olduklar
grld. B ununla birlikte, denizcilik alannda ngilizlerle eit tutulam asalar da, spanyollarn da pek ok kez yetenekli ve etkin denizciler gibi dav
randklar da yadsnamayacak bir olgudur. Bu hususla ilgili olarak aada
ki basit ama anlaml rakamlar anm sam ak yeterlidir. 15 4 6 ile 1650 yllan
arasnda toplam olarak 1 4.456 sefer yapan gem ilerden yalnzca 4 0 2 si de
nizin iddeti nedeniyle batm t. Yine 171 7 ile 1772 yllan arasnda 2.221
sefer gerekletirmi olan gem ilerden yalnzca 8 5 i yitirilm iti. O yzyllar
gz nne alndnda bu hi de k t bir sonu saylmaz (Garcia-Baquero Gonzales, La C arrera de Indias, s. 188-189).
Ispanyann ulam ve tama yntem ini olum suz ekilde etkileyen ba
ka bir e de korsanlkt. spanya korsanla kar ayr iki cephede arp
mak zorundayd. Akdeniz cephesinde barbar korsanlara kar ve Adas Ok
yanusunda yer alan cephede de nce Fransziar, sonra ngilizler ve nihayet
H ollandallar tarafndan rgtlenm i spanyol kart bir korsanlkla mca
dele etm ek zorunda kald. spanya, Tenerif, Cadiz, santa C ruz ve Matanzasta olduu gibi ar kayplara ve byk yenilgilere urad; Sir Fancis
D rakein olay spanyol ekonom isinde ok byk kayplara mal oldu. Tpk
1587 - 1592 yllarn kapsayan o be sene boyunca g r ld gibi spanya.,
ok m utsuz dnem ler de yaad, bu sre iinde ngiliz korsanlar Sevillaya
gitm esi gereken gm n yzde on beinden ounu ele geirdiler. Ana,
tm bu olan bitenlere karn, spanyollarn Fransz-ngiliz-H ollanda kor
sanlnn tehdidinin nn almay, onu durdurm ay baardklarm kabul
etm ek gerekir. spanyollarn dzenledikleri kafile yntem i honutluk verici

ekilde iliyordu. Kuvvetli ulusun kendilerine kar rgtlemi olduu

zorlu atmadan, mkemmel ekilde, baaryla kmlard. ster smrge
lerden anavatana ister anavatandan smrgelere ynelmi olsun, tm gemi
ler huzur veren, sakin bir dzen iinde var noktalarna ulayorlard.
Ispanyadan Amerikaya doru yol alan gemilerin birbirinden son dere
ce farkl eya ve maldan oluan yk her zaman olduka deiikti; sz ko
nusu gemilere yklenen mallarn listesi bir ar pazar dkmne benziyor
du. rnein, 1594 ylnda don Luis Alfonso de Florcs kumandasnda Sevilladan Nueva Espanaya hareket eden 40 akn gemiden birine tccar
Gaspar Gonzales, kaklar, amdanlar, halatlar, imbikler, usturalar, deri, tes
pihler, camdan yaplm kolyeler, kumalar, gmlekler, Hollanda bezleri
(bir tr incc tlbent), flaman uhalar, kurdeleler, mendiller, hallar, tafta,
erider, bakr fenerler ve daha baka eyler ykledi. Ayn donanmada yer
alan baka bir gemiye Sevillal tccar Andres Canel de rtler, deiik tr
de kap kacak, giyecek ve zeytinya, zeytin ve eker gibi besin maddeleri
ykledi. Bu son derece geni mal ve eya farkllm aklamak kolay; n
k sm rgelerde yaayanlar her eye gereksinim duyuyorlard ve tm bun
lar iin anayurttan yaplan dalma bamlydlar. Smrgelerde zeytinya,
arap ve buday da dahil olmak zere gnlk yaam gereksinimlerini kar
layacak hibir ey retilmiyordu. yle ki spanyol tccarlar lsz ve an
fiyatlarla satp smrgelerde kar salamak umuduyla (bu neredeyse bir ke
sinlikti), Amerikaya giden gemilere her trl mal yklyorlard (Bir 17.
yzyl yazari olan Osoro yR edinayagre, 1600Ierin sonunda mallarn fi
yat, rerim yerlerinden Amerikadaki ilk elden sa mahallerine kadar or
talama olarak katma ulayordu.) Bu gemilerde br mallara oranla ok
uzun sre ve byk miktarlarda taman tek madde cvayd. Ama, cva dn
da, en kazanl kan ar pazar oldu. nk smrgelerde her ey satla
bildii ve piyasadaki fiyadar da olaand yksek olduu iin herkes satacak
bir ey buluyordu. Bylece Amerikaya giden gemilere her tr ve ekilde
mal ile eya ykleyenler yalnzca tccarlar deildi; askerler, denizciler, yol
cular, din adamlar da satabilmeyi um ut ettikleri ve gerekten de sattklar
eya ve mallar beraberlerinde gtryorlard. 30 Ekim 1595 tarihinde
Amerikada artk eskiden olduu gibi bylesine kolay ve ar fiyatlara sat
yaplamad iin ykselen feryadar ilk kez duyulmaya balad. nk 16.
yzyln sonuna doru gerekli eyler artk Amerikada retilmeye balyor
du. Bylece, 1605 - 1610a kadar, Amerikadaki smrgeler ihtiya duyu
lan eylerin byk blm iin Ispanyadan gerekletirilen dalma ba
ml kald.
spanyadan gelen gemilerin Portobelo ya da Vera C ruza var akla

barbarlarn istilasn getiriyordu. 4 H aziran 160 3 tarihinde A lonso Sotelo

sm rgelere gelen m allar zerinde yaplan denetim lerin silahl askerler ta
rafndan gletirildiini krala yazyordu. Bu kiiler kullanlabilen h er fili
kay ele geiriyorlar ve para verm eden elde ettikleri m allan karaya kar
yorlard; onlara engel olmaya kalkanlann vay haline: Bu nedenle birka
kurban bile verilmiti...
D n ykne gelince, bu srekli, deim ez bir tek eitlilik rnei olan
bambaka bir eydi. G erekten d e , ister N ueva Espana isterse T ierra Firm eden gelsin, Am erikadaki sm rgelerden geri d n en gem ilerde yalnzca
iki tr mala rastlanyordu; A m erikada retilen m allar ile servet diye adlandnlan rne. Am erikada retilen m allar arasnda boyaclkta kullanlan
m alzem eler ya da krmz bcei (kum alan krmzya boyam ak iin kullan
lyordu), ivit (kum alan laciverte boyam ak iin kullanlyordu) ve brasil
tahtas, cam peche gibi hep boya m addesi olarak yararlanlan dier tahta
lardan byk kr elde ediliyordu. Sonra, nem lerine gre saparna, canafistola, liquidam bar, jalapa gibi ila yapm nda kullanlan bitkiler geliyordu.
Guajaco bitkisi, firengiye kar etkili olduu kabul edildii iin Avrupada
ok aranyordu, yle ki Fuggerler b u n u n tekelini elde etm eyi baarmlard.
Ve son olarak da yn, pam uk, deri, eker, t t n , aralannda a ji ile zencefi
lin de yer ald baharat ve A capulco yoluyla Filipinlerden dalm yaplan
in ipei gibi farkl mallardan oluan bir blm geliyordu.
TABLO 1: ISPANYA'NIN AMERKA'DAK SMRGELERDEN DIALIMINI
YAPTII M ALLARA BLEN DEER
(MARAVEDS -ESK BR SPANYOL PARASI- OLARAK)

Yl
1586
1595
1603
1610
1620
1630
1649
1653

Servet

Mal

750.000.000
6.453.315.000
2.831.411.000
2.190.416.000
1.295.964.000
2.136.430.000
1.003.683.000
301.406.000

386.250
281.199.000
326.672.000
189.290.000
472.035.000
557.512.000
67.130.000
22.527.000

Toplam
1.136.250.000
6.716.514.000
3.158.083.000
2.379.706.000
1.768.000.000
2.693.942.000
1.070.813.000
323.933.000

Kaynak: Hamilton, American Trcasure and the Pricc Revolution in Spain, 1501 - 1650, s.
34-42 vc Chaunu, Scville et lIAtlantique, passim.

Ispanyann dalmlar arasnda yer alan dier nem li blm -uzun

yllar boyunca da egem en olan ksm - altn, gm , inciden oluan ve

servet diye tanm lanan blm d. Tablo l dc grlen rakamlar serve

tin deerinin, yllar boyunca, dalm yaplan br tm mallardan stn
old u u n u ad abundantiam gzler nne serer. Tm yllarn 1595 sene
sine benzedii sanlmamaltdr, nk o yl spanyaya aktarlan servetin
tutar 6 .4 5 3 milyon maravedisi aarken ayn dnem de dalm yaplm
dier m allarn toplam ancak 281 milyon marnvedise ulayordu. Ne var
ki dier yllarn byk blm nde de servetin deeri dalm gerekle
tirilen b r tm mallarnkini d rt ila on kez ayordu. 1551 ylndan ba
layarak servetin hatr saylr ksmn gm oluturuyordu. Ama, ne mik
tarda gm ?

BENC BLM
B
u sonyu yantlam ak iin ilk nce Profesr Earl J. H a m ilto n 1934
ylnda yaymlanan A m erican Treasure a n d the Price R cvolution in Spain,
1501 - 1650 adl iinlil kitabndaki bir dizi veriye bavurm ak gerekir. Veri
ler dizisi zellikle 1503 ile 1660 yllan arasnda A m erikadan Ispanyaya
aktarlan gii ve altnla ilgilidir. N e var ki yllarca tpk 16. yzyl sre
since sz edilen A vrupada deerlerin devrim i konusuyla btn ilgile
nenler gibi Am erikada gm retim inin tarihesiyle t m ilgilenenler ta
rafnda da ptece de rcsistance(tem el kaynaka - .n .) olarak bu diziden ya
rarlanld (bkz. T ab lo 2).
Bu verilere gre 1521 - 1530 arasnda A m erikadan Ispanyaya aktar
lal gm n m iktar ancak 149 kiloyu bu lu y o rd u , oysa bu m iktar kararl
ve srekli ekilde artarak izleyen o tu z yl iinde, 1551 - 1560 dnem inde
yaklak 303 tona ulaacak kadar oald. Bu n o k tad a, veriler dizisi 1561
- 1570 yllan arasndaki o n yl iinde dalm to plam nn yaklak 943 to
na ulat bir ykselmeyi gsterm ektedir. O andan balayarak, sonraki
otu z sene boyunca, eri olduka hzl ekilde ykselm eye devam eder ve
1591 - 1600 arasndaki on yl boyunca da aktarlan giim m iktann
2.708 to n olarak belirtir; 1601 ile 1630 yllan arasnda, on yl boyunca,
eri 2.1 0 0 ton d an biraz yukarda sreklileir ve o n d a n sonra da d d
nem ine girer, ta ki 1651 - 1660 yllann kapsayan o n yl iinde aa yukan 443 to n dzeyine dnceye kadar. G enel olarak, 1503 ile 1660 se
neleri arasnda, H a m ilto n n veriler dizisine gre, A m erikadan Ispanyaya
16.887 to n gm ulamtr.
H am ilto n n veriler dizisinin uzun sre on altnc spanyol yzyl ko
nusundaki pek ok incelem ede dayanak noktas ve tem el olarak kabul edil
mi o lduunu nce d e syledim , n e var ki birka yldan beri sz konusu
rakam lar hakknda hep daha ciddi ve daha aynntl kukular ileri srld.
G erekten de H a n ilto n verileri, gzler n n e serdiini iddia ettii olayn
deerini ar ekilde km sediini d n d r r, nk olaanst yk
sek boyutlar kazanan kaak altn / gm aktanm ndan habersizdir. Am e
rikadan getirilen gm n z e 1 bir kaym a belirtilm esi gerekiyordu; da-

TABLO 2. AMERKA'DAN ISPANYA'YA AKTARILAN

ALTIN VE GM MKTARI (TON OLARAK)

___ _______
1502
1511
1521
1531
1541
1551
1561
1571
1581
1591
1601
1611
1621
1631
1641
1651

1510
1520
1530
1540
1550
1560
1570
1580
1590
1600
- 1610
1620
- 1630
1640
- 1650
- 1660

.. .

Altn
5
9
5
14
25
43
12
9
12
19
12
9
4
1
2
0,5

liimilj

86
178
303
943
1.119
2.103
2.708
2.214
2.192
2.145
I 397
1.056
443

Kaynak: H am iiton, Am erican Trcasure, s. 42.

Imclarn devletin kasasna demeleri gereken gmrk vergileri de bu ka

ytlara gre hesaplanyordu. Kaydedilmemi gm kayt d gm" di
ye adlandrlyordu. 1560 - 1570 yllanln ikinci yansndan balayarak ka
aklk Ispanyada neredeyse tm mallar, zellikle de gm iin gittike
daha sk karlalan yaygn bir uygulamaya dnt. 1555 ylnda donan
maya ait gem ilerden biri Cadiz ile Cebelitark arasnda spanya kysna ya
kn bir yerde batt. Bu ekilde geminin ykn oluturan aknlk vcrici
boyudardaki serveti ele geirmek mmkn oldu. Hayret vericiydi, nk
kaytlara geirilmi 150.000 adet 8lik real yerine bunun tam iki kat bu
lundu. Bununla birlikte, Sevillaya gelen vc kaytlara geirilmeyen malla
rn artc younluuyla ilgili kant saraya ulanca, kaakln bu dere
ce yaygn olmasnn kanlmaz ekilde ynetimin hogrl su ortakl
n gerektirdiini im parator da aka grd. nceleri deiik yollardan,
sonra da dorudan doruya Ruis Gomez de Silvanm denetimi sayesinde,
arlken, M iguel de O quendo kumandasndaki bir geminin konoimentoda beyan edilmi olann ok stnde bir ykle Sevillaya geldiini ren
di. A m a, hepsi bu kadar da deildi: lgili kiilerin Cam de la Contratactondaki m em urlarn hogrs sayesinde bu ykn gmriik vergisini de
m ekten kurtulduklarn da rendi. arlkenin bu olaydan sonra, 31 Mart

g n , kz Janaya yazd m ek tu p , im p a rato ru n ru h u n d a k i fke anlarn

ortaya karan az saydaki yazlardan biridir. 1568 ylnda Sevillaya N ueva
E spanadan 16 vc P e ru dan da 2 9 gem i geldi. K aytlara g re b u g em ile
rin yk 4 .5 0 0 d kaya ulayordu, ne var ki o g n n d e erlen d irm esin e
g re 4 5 gem iden boaltlan g m n tu ta n aslnda yaklak 8 .0 0 0 duka
kadard. D em ek ki g m n byk b l m kayt dyd. L a C nsa dc la
C onrratacion A m erikadan yaplan kayt d ith a lan 1 6 2 6 ylnda
2 .5 0 0 .0 0 0 ve ertesi yl da 1 .5 0 0 .0 0 0 real d e erin d e o ld u u n u tah m in
ediyordu. 1634 senesinde F ern a n d ez d e C o rd o b a n n k a ly o n lan kaytlara
6 .1 0 0 peseta d eerinde diye geen b u serveti Sevillad a b o a ltt am a, D on
M anuel d e H in o jo sa nn bir belgesine g re b u ra d a b y k b ir d o lan d n cltk sz konusuydu, nk P o rto b e lo da g em ilere y k len e n g m n
deeri yaklak 7 .0 0 0 pesetay b u lu y o rd u . 1648 ylndaki resm i b ir raporu n belirttiine g re yalnzca P eru ve ilide n Sevillaya ylda 5 0 0 .0 0 0 d u
ka d eerinde kayt d altn geliyordu. 18 M a rt 1 6 3 4 tarihli kraliyet rapom A m erikadan gerekletirilen kayt d g m ith a la tn d a g itg id e yer
leen dzensizliin dayanlm az b o y u tla ra ulat m ilan e d iy o rd u .
G ittike arta n kaakla e n g el o lm a k iin a ln a n e n k esin ve se rt n
lem lerin etkisi de son d erece snrl ve yalnzca ksa sreli o lu y o rd u . n
lem lerin kabul e d ilm esin d e n ksa s re so n ra h e r ey e sk id e n o ld u u gi
bi, h a tta eskisinden d e b e te r, s r p g id iy o rd u . 1 6 3 9 ylndaki o n a n m a
lar g m dalm nda d ah a n c e hi g r lm e m i d e re c e d e g izle m e le re ,
bildirim d brakm alara iaret e d iy o rd u . D o la n d n c lk yle b ir te m p o
d a ilerlem eyi s rd r y o rd u ki, 1 6 6 0 ylnda, b u d u ru m la rla baa km ak
ta n u m u d u n u kesen yetkililer, kayt z o r u n lu u n u y r r l k te n k a ld rd
lar, z aten artk b u n u u y g u lay a n lan n da says p e k a z a lm t.1 17._y zy
ln b a lan n d a kaaklk e n o k te rc ih e d ile n u lu sa l s p o r h a lin e g elm iti.
Y abanclar ile spanyolarn yap t kaakla t c c a rla r, filo k o m u ta n lan ile am iraller, den izciler ve yo lcu lar da k a n ly o rd u . A n a v ata n a g erek
s e n e tle geri d n e n p isk o p o sla n n d a ta n tla d g ib i d in a d a m la n d a bu
iin iindeydi. 1 6 2 2 ylnda Sevillad a S. F ra n c isco M a n a s o n n d a len
R ahip Juan P erez de E sp in o sa, d i e r a ltn e v alan n d n d a 4 1 4 .7 0 0 re
al ve 6 2 altn u b u k ieren b ir m iras b ra k a . R a h ib in se rv e tin in t m
n n lkeye kayr d olarak a k ta n ld d o ru la n n c a k raliy et ta ra fn d a n
hepsine el kon d u .
Profesr D o m in g u ez O rriz 16. yzylda A tlas O k y a n u su araclyla
1

A. Dominguez Orti, Las remisas de metales preciosos de indias en 1621-65, s,

S63.

gerekletirilen kaakln boyutlarn ahartm am aya zc gsterilm esi

gerektiini yazyor. Aynca, Am erikadan Ispanyaya gelen gm ile ilgili
olarak, H a n ilto n n szn ettii 16.887 tonluk miktar, g nm zde
yaklak iki yllk dnya gm retim ini tcsil etm ektedir.2 Ispanyaya
kayt d, yani kaaklk yoluyla getirilmi olan gm miktaryla ilgili
olarak H a n ilto n n spanyaya getirilen gm tutann azm sadn g r
d k , aynca 16. yzyln sonlarndan itibaren kaakln hzla arttna da
tan k olduk. B ununla birlikte, H a m ilto n n 16.887 tonluk gm ne b e
lirsiz am a, nem li bir toplam eklenecek olsa bile, gnm zdeki gm
retim in i tanm layan rakam lardan hep uzak kalnacan kabul etm ek g e
rekir. b r yandan, Profesr M orineauya gre, 16. yzylda A m eri
kad a n spanyaya gerekletirilen gm dalm, bun izleyen iki yzyl
b o y u n ca ithal edilen m iktarn belli belirsiz altnda kalmt: 16. yzyln
1 6 .8 8 7 to n u n a karlk 17. yzylda 2 6 .0 0 0 tondan fazla ve 18. yzylda
d a 3 9 .0 0 0 to n d a n fazla. Bu nedenle nl Fransz tarihi 16. yzyldan
tro p exalte (fazla yceltilm i, gklere karlm - .n.), 17. yzyldan
in ju ste m en t h o n n i (hakszca lanetlenm i - .n.) 18. yzyldan da nalc o m p ris (yanl anlalm - .n.) diye sz eder (M orieau, Incroyables
jjczettes e t fa b u le u x m a a u x , s. 570 ve 577).
D o m in g u e z O rtiz ile M orineaunun gzlem leri d o rad n am a, ok
n e m li b ir ey iki yazarn de g znden kam aktadr. 16. yzyl Isp a n
yasndaki g m dalm d n e m in erevesi iinde ele alnm aktadr, ile
rideki b l m le rd e greceim iz gibi, 15. yzyln sonuna kadar t m o rta
a b o y u n c a, A vrupa ciddi bir m aden eksikliinin acsn ekm iti. U y
g u n , elverili b ir karlkl iliki, tram pa ve dem e olanaklarnn yokluu
neden iy le ticaret ve zellikle de uluslararas ticaret alanlanndaki gelim e
b y k l d e engellenm iti. M iktar olarak gnm zdeki g n retim i
n e kyasla nem senm eyecek ya da azm sanacak lde (1 7 . ve 18. yz
yllardaki ith alatn alnnda kalsa d a ) 16. yzyl Ispanyasna ulaan d e e r
li m a d e n girdileri A vrupa iin byk bir yenilii, neredeyse devrim yara
ta n b ir yenilii tem sil ediyordu, yle ki t m para sistemleri tam anlam y
la alt st o lm u tu . leride b u noktaya geri dneceiz, nk ykm z
k o n u su n d a iin z n o lu tu ru y o r ve bu nedenle de ayrntl olarak in ce
len ip betim lenecek.
G m uluslararas piyasada snrszca paraya cvrilebilmc nitelii ta
d ve so n derece aranr old u u iin, A m erika'dan gelen olaand m ik
tardaki g m sayesinde, gerek insan, gerekse m alzem e kaynaklar bak
2

The Golden Age of Spain, 1515 1659, s.297

m ndan yoksul bir bir lke (Kastilya) iken, spanya bug n d en yarna dn*
yann en gl lkesi oluverm iti. spanyol tannbilim ci T om as dc Mcrca*
d o 1569 ylnda hakl olarak yle yazabiliyordu: D nyann bir bucan
da yer alan Atlas O kyanusu kysndaki spanya kendisini dnyann m erke
zinde buluverdi.

ALTINCI BLM
15. yzyln ikinci yansnda Alp Dalan ile Erzgebirge D alan'nda,
zellikle de T irol blgesinde Schnecberg'de zengin gm yataklan b u
lundu. G m olaanst derecede boldu, bunun sonucunda da dne
min pek ok darphanesi bu deerli madenle dolup tat. Avrupa para ba
smnn ehresini btnyle deitiren nemli bir parasal reformun kke
ninde bu olaand bolluk yer alyordu. Reform 1472 ylnda, Venedik'te
balar. B urada ilk kez, ortaa sikkelerinin zelliini meydana getiren in
ce, yass m adeni paralardan alt-ycdi kez daha kaln, olduka salam kaln
la sahip bir sikke basld. T a Charlcmagncn reformlarndan beri ve tm
ortaa boyunca Avrupa sikkelerinin tm altn, gm ya da biglione
(dk alaml gm ) disketler zerine baslyordu; ylesine inccydler
ki sikkeler b ir elin parmaklan arasnda kolayca knlabiliyordu. Oysa T ron
Liras (b u , yeni Venedik sikkesinin adyd) kesinlikle kvrlp kazanamaya
cak kadar gl bir kalnla sahipti. Aynca yeni sikke ekil olarak da eski
m adeni paralardan farklyd, nk zerinde hkm darn (Venedik sikke
sinde dukann) portresi yer alyordu. Portre sz konusu kiiye tpatp ben
ziyordu ve m kem m el bir Rnesans biemindeydi (bkz. resim 2). ki yl
sonra ve u m olarak 1474 senesinde, bu kez M ilano, Venedik rneini iz
leyerek, ayn gl kalnlkta, Venedik sikkesinden birka gram daha atr
ve arka yznde D k GaJcazzo M ana Sforzann gzel bir portresinin yer
ald (bkz. resim 2) gm bir sikke bastrd.
ki sikkenin ( m m m ohgico) zellikleri aada belirtildii gibidir:
K ent

Venedik
Milano

Yl

1472
1474

Gram

Alam x

Gram

Nominal

cinsinden
arlk

/1 0 0 0

cinsinden
saflk

deeri

6,5
9,8

948
963

6,16
9,44

20 soidi
20 K>dt

V enedik ile M ila n o 'n u n , geleneksel sikkelere oranla daha ar vc

zellikle d c d a h a g l kalnlktaki sikkelere d o ru bu yeni trendi ba-

tatm alarnn n e d en i, on larn A lm anya ile ticari vc m ali b a k m d a n ta rih

sel balarn b u lu n d u u piyasalar olm asyd. Bilhassa y o u n o la n bu
balar A lm anyann aleyhine b ir d e n g e zellii ta y o rd u , b u n e d e n le
de A lm a g m , T ro n (A lm an ) u lu su n u n u m arsz ve s rek li tic a re t
ann d em eleri ned en iy le devam l olarak iki talyan piyasasna ak
may h e d e f alyordu. Yeni iki sikke, z e rle rin d e yer alan p re n sin yarm
b st eklindeki (yani esas o larak ban yer a ld ) p o rtre s i n e d en iy le
te s to n e adn aldlar vc piyasada hayranlkla k a rla n d la r, yle ki aa
daki izelgede d e g r le b ile c e i g ib i, ksa siired e ta ly a n n i in d e ve
dnda baka d e v letlerd e d e ta k lit ed ild iler.
Kent

Torino
Cenva
Floransa
Hollanda
Fransa
ngiltere

Tarih

Gram
cinsinden
arlk

1483
1492
1535
1487
1513
1509

9,64
9,90
10
7,2
9,6
9,33

Alam x
/o o o

944,45
958,3
958,3
935
938
925

Gram
cinsinden
saflk
9,10
9,49
9,58
6,73
9,00
8,63

Nominal
deeri .

.
24 solli
40 solli
-

10 soldi
1 ilin

T m bunlar olup biterken, A lm anyada daha da aknlk verici baka

olaylar m eydana geliyordu. T irol blgesinde, d aha n ce de sylendii gibi,
15. yzylda olaanst d creccde zengin gm yataktan kefedilm iti. D o
utan varla, gnence eilimli otan A ridk Sigism und, talyan para reform lann ve elde edilen baarnn etkisi ve telkiniyle, d e er asndan o s
rada A lm an piyasasnda egem en otan altn sikkeye, yani R einischer Guld e n e eit olan giim bir sikke bastrm ak gibi pek ok kiiye lgnca g r
nen b ir dnceye kapld. A ridk S igism undu n b yk para re fo rm u
adyla tarihe geen giriimi 1477 ylnda gerekleti ve o g n e kad ar A vru
p a da baslm herhangi bir sikkeyi arlk bakm ndan byk l d e aan iki
tane giim (m aksi) sikkenin baslmasyla sonuland: Bu iki m adeni para
3 1 ,9 3 gram arlnda ve 2 9 ,9 2 gram g m kalnl otan G u ld in er ik
o n u n yans arlndaki, 15,9 6 gram arlnda ve 14,96 gram g m ka
lnl bu lu n an H a lb g u ld in e r idi. Taklitleri svirede ( rn e in B ern de
1 4 9 3 tc) ve 1500 senesinde Saksonyada baslm da olsa, bu iki sikkenin,
karlkl para ilem lerinde b yk baar salam o ld u u sylenem ez. E d i
nilen izleninle bunlarn zellikle m adalya olarak kullanldn d n d r
m ektedir. N e var ki izlenecek yol artk belliydi ve rn ek ortadayd.

B ohem yada, Sankt Joachinstaldcki gm n kefedilmesinden

sonra, m adenlerin sahipleri olan Schlick kontlar, 15. yzyln son yllarn
da yaklak 2 7 gram arlnda bir sikke bastrdlar. Bu madeni para, yak
lak 9 0 0 binlik alamda 2 4 gram dan biraz fazla saf gmii ieriyordu.
1528 ylnda, darphane Avusturya Kral Fcrdinadn eline geince, sikke
nin arl 2 6 ,3 9 gram a drld. Madeni paray meydana getiren g
m n geldii yrenin adndan dolay, yeni maksi sikke Joachimstalcr ad
n ald vc son rad an da sadece taler diye adlandrld. Grandk Sigism u n d un G u ld in erinin bana geldii gibi, Schlick kontlarnn talerleri
dc ilk zam anlar para olarak fazla ilgi grm edi vc zellikle de madalya gibi
kullanld; ne var ki daha sonra, 16. yzyln ilk yllarndan itibaren, ak
lanam ayan n edenlerle, para alannda beklenmedik ekilde inanlmaz bir
baar kazand. O laand dalm larnn da tanklk ettii gibi, isimlerinin
H o llan d a daalder'inin vc Am erikan dolarnn adlarnn kkenini olutur
m asnn dnda, uluslararas dzeyde n salad.
Kral IV. E nriqe 11 Aralk 1474 tarihinde ldnde Ispanyadaki
para d u ru m u fazla kark deildi ve yeni hkm darlar da, Fcrnando ile
Isabel, bylesine hassas bir alanda biraz dzen salamak iin zam an kay
betm ediler. K atolik krallarn ilk para reform u 2 0 ubat 1475 tarihinde
resm en ilan edildi ve o n d a n sonra da, 13 H aziran 1497de karlan karar
nam eyle d o ru k noktasna ulaan ikinci para reform unda bir dizi hkm vc
buyruk z o r kullanlarak uygulam aya sokuldu. Burzionun Diccionario ad
l y aptnda sav u n d u u gibi, b u reform ylesine geni solukluydu ki, baz
h k m le r 19. yzylda d a hl yrrlkteydi. Bu reformla, zellikle para
sal denkliin kesin bir erevesi oluturularak piyasaya srlen sikkelerin
yasal d e eri saptand vc baslacak m adeni paralarn arl, alam, dee
ri ve m iktar tesp it edildi. Kesin olarak 13 H aziran 1497 tarihini tayan
bu ikinci ve tem el reform un m addelerini ieren m etin M edina del Camp o n u n K ural adyla bilinir. Bu belgelerden, spanyol para sisteminin
1 4 9 7 ylnda, ar g m sikkelerin beliriiyle Avrupann geri kalan bl
gelerinde ortaya kan yeni akm lan h e n z benim sem em i olduu aka
g r l y o r. spanyol para sistem inin tem elini oluturan gm sikke, Kral
I. P e d ro (1 3 5 0 - 1 3 6 9 ) d n e m in d e dom u bir madeni para olan real
idi. R eal, o rta a A vrupasna z g m adeni paralar gibi gvenilir, salam,
ok ince, ortas delik g m bir daireden oluuyordu, arl da 1497 y
lnda 3 ,4 g ra m civanndayd. M edina del C am ponun kural realin askatlan n , yani 1 / 2 real, 1 / 4 real ve 1 / 8 reallik paralar baslmasn n g r
yor, am a realin katlann n g rm y o rd u . Alntlar yaplan belgelerde testo n e ya d a h e rh an g i bir baka maksi sikkenin izine rastlanm anaktadr.

spanyol para basm sistemi henz ortaa trndeydi vc b u rnei hl

srdryordu. N c var ki bu fazla uzun srm cyccckri. 1497 ile 1530 ylla
r arasnda Ispanyada nelerin meydana geldiini anlam ak iin Ispanyol Amerikan sm rgeleri hakknda drb n m z yeniden ayarlamamz ge
rekiyor.
spanyollar Am erikay istila vc igal ettiinde, m adeni para orada bi
linm iyordu. Inca Garcilaso da bunu aklyordu: Benim zam anm olan
1560 senesine kadar, izleyen yirmi yl boyunca da o ld u u gibi, yaadm
topraklarda para h e n z bulunm uyordu, spanyollar da al ve satta para
yerine gm vc altnla tartm a yntem ini uyguluyorlard. D ei tokularda yerliler geleneksel olarak takasa bavuruyorlard vc dei toku ara
c, ya da de er ls olarak kakao taneleri, tyler, dokum alar, to z altn
veya T eklinde kk kalay ya da bakr paralan kullanyorlard. spanyol
sm rgeciler de dem eler iin, h er yerde en d er olan vc g bulunan m a
deni para yerine neredeyse genellikle b unlardan yararlanyorlard. T o z al
tn ya da kle gm kullanld zam an uzm an daireler tarafndan ayan
llm m aden (ve bylecc b u nun zerinden vergi d e deniyordu) ile
geerli olarak nitelendirilen m aden arasnda aynm yaplyordu.
Buenos Aires blgesinde, 16. yzyln so n u n a kadar kesin b ir m adeni
para eksildii g rlyordu vc 1574 ylnn aralk aynda, C o rd o b a cabil*
d o wsu, bu yrede ticaret yapmak iin sikke bulunm adn bildiriyordu
(Szaszdi, Spain a n d A m erica n Trcasure).
B urzio'ya gre, daha 23 Nisan 1497 tarihinde spanyol hkm darlar
tarafndan verilmi ynergelerde bile S anto D o m in g o da bir darphane
kurm a myederi beliriyordu. Yine B urzioya g re, h ep ayn d n em d e, m a
deni para yokluundan kaynaklanan aksiliklere engel olm ak iin, Am eri
kadan elde edilen m adenle, sm rgelerde kullanlm ak zere, Ispanyada
sikke baslmasna karar verildi. H ispaniola, Sevillada baslan sikkeleri
1506 senesinde teslim alan ilk sm rge oldu. Ksa sre sonra Genel Vali
Nicolas dc O vando, Ispanyol rneine uygun olarak Ispanyada baslacak
2 m ilyon m aravedinin sm rgelere yollanm asna karar verdi. Usa aykr
gelecek ekilde, ilemi sonulandrabilm ck iin, Ccnoval tccarlar aracl
yla 283 kental gm ve ayn m iktarda bakr te s to n e satn alm ak z o
runda kalnd. Bu sikke ktlesinin retim i 1511 ylnn mays aynda he
n z bitm em iti. A navatandan sm rgelere yaplan belirti miktarlardaki
baka tesm adar da 1523 ve sonra yine 1531 yllarnda gerekleti. Adan
Szaszdiye g re , bu n u n la birlikte, anavatandan g n d e rilen bu m adeni p a
ralar sm rgelerin ekonom isinde bir geliine salayam ayacak kadar snr
lyd. 1547 ylma ait bir belge Panam ada var olan b r avu sikkeye dein-

mektedr, baka bir belge GuayaquiPdc birka rcaPc sahip bir kiiden sz
eder ve dier bir belge de, krkl yllarn sonuna doru, rcaPIcrin arand
ve bulunabildii tek yerin Portovicjo olduunu aklar. Bununla birlikte
olaylar ve sorunlar blgelere gre deimekteydi.
11
Mays 1535 tarihinde imparator ile kralie, altn deil, gm sik
ke basma izniyle, Ciudad dc Mcxico darphanesini kuran bir emir veriyor
lard. G m sikkeye gelince, 1535 tarihli kararname rcal'in katlarnn vc
askatlarnn, yani 3, 2, 1 /2 vc 1 / 4 liik paralarn baslmasna izin veriyor
du. Bylece spanya Avrupann geri kalan blm nn izledii yolu takip
ediyordu. ki yl sonra, 18 Kasm 1537 tarihli kraliyet bildirisiyle, Nueva
Espana G enel Valisi A ntonio de M endozaya 8, 4, 2, 1 ve 1 /2 real dee
rindeki m adeni paralarn basmna izin verirken 2 lk sikkelerle kolayca kantnlabilccck 3 lk rcaPlerin basmna ara verilmesini emrediyordu. Res
mi olarak real de a och o diye adlandrlan 8 real deerindeki sikke bu
ekilde, neredeyse el altndan, piyasaya srld. Bu madeni para, Fclipe
M atcu y Llopisin yazd gibi wla pieza espanola por antonomasia" hali
ne dnecekti; yani uluslararas alverilerin ve ticari ilemlerin odak
noktas olmaya aday bir para. Piyasada belirii de, grld gibi, yrr
lkteki yasalarda hibir zel dzenlem e yaplmadan, neredeyse gizlicc ol
m utu. O ctavio Gil Farresin yazd gibi unos dc los casos mas arduos
de nucstra historia m onetaria es el dc la aparicion del real de a ochos
(para tarihim izin en nemli olaylarndan biri, 8lik rcalin ortaya kdr.)
( Historia de la ntonedn espanola, s. 236).
8 real deerindeki sikkelerin baslmas iin verilen emir bu sikkelerin
gerekten de hem en basld anlamna gelmez. Bir sre iin talimat l
belge olarak kald. T m olup bitenler, 8 lik ilk reaPlenn daha sonralar,
yani II. Felipenin saltanatnn ilk yllarnda, byk olaslkla da Meksi
ka'da basldn dndrm ektedir. Daha balangtan itibaren, Dk Sigism undun gu ld in eri ve sonra da Schlick kontlarnn tal!erTi gibi, 8 real
deerindeki sikke de iyi karlanmad. 1543 - 1545 yllarnda, ayar m em u
ru Juan G utierrez, licenziado Francisco Tello dc Sando tarafndan y
rtlen sorgulamay yantlarken darphanede yaklak alt yl altn ve
bu sre iinde de 8 real deerinde sikkeler dc basldn, ne var ki sonra
dan retim lerine son verildiini, nk bunlarn basmnn ok g oldu
u n u ve zaten beenilmediklerini syledi. Yine 1546 ylnda, Ciudad dc
M exico darphanesinin dkm cs, sonradan capataz olan vc ardndan da
ayn darphanenin kesicisi olan Francisco de Rincas Dijo, ilk zamantarda
sz konusu darphanede 3, 2, 1 ve 1 /2 reaPlik sikkeler basldn, daha
sonralar da ham ctm caplanntn 4 ve 8 real deerindeki sikkelerle ilgili a-

Imalarn s rd r lm esin i ve 3 lklerin basm nn d a d u rdurulm asn bu

yuran bildirgesinin kendilerine ulatn aklad. C a p ara z a g re , ondan
sonra d a rp h an e d e 4 , 2 , 1, 1 / 2 ve 1 / 4 real d e e rin d e sikkeler ve belirli bir
sre iin d c 8 lik sikkeler retildi. N c var ki u z u n alm a vc yksek mali
yet gerektirdikleri iin 8 lik reaPlerin basm na so n verildi. Yine ayn ne
denle, m onadero y c apataz olan T estig o A lo n so P o n c e , d arp h an ed e bu
lu n d u u sre iinde, g m ve bakr sikkeler z e rin d e alldn ve ba
langta da 3, 2 , 1, 1 / 2 ve 1 / 4 rcaPIik m ad en i para re tild i in i aklyor
d u . A m a belirli bir sre sonra da 3 lk reaP lerin basm nn durdurulm as
n ve o n u n yerine 4 lklerin retilm esini b ildiren em rin geldiini de ekli
yordu. Ayn tank, belirli b ir s re, s z k o n u su d a rp h a n e d e 8Mik reaPlerin
basldn, am a fazla em ek gerektirdikleri ve an d e rec ed e skartaya ne
d en olduklar iin ksa zam anda b aslm alarndan vazgeildiini ve bu
n edenle ancak ok ksa bir zam an sresince retild ik lerin i b ildiriyordu.1
B ununla birlikte tpk T allcrlerin d u ru m u n d a o ld u u gibi 8 lik sikkele
re duyulan ilgi ok ksa srede kesin olarak deiiklie u rad. D aha 1537
sonbaharnda, N ueva Espana Valisi d o n A n to n io d e M e n d o z a m n, uygun
arlkta bir m adeni para olmas nedeniyle, halkn 8 lik sikkelerin retilm e
sini ok arzuladm bildiren haberi z erin e, kral: B u n d an byle 4 , 2 , 1 ve
1/ 4 real ve size u y gun gr n y o rsa, ayn ekilde 8 real d e erin d e sikkeler
zerinde allm asn e m rediyorum ve b u ile sizi g revlendiriyorum ya
ntn verm iti. 11 Aralk 1558 tarih in d e V alladolid ehir Meclisi yeleri
darphanelerin srekli olarak 4 ve 8 reaPlik m adeni paralarn retim ine kuv
vet verip yarm reaPlik sikkeleri dah a az basm alarndan yalanyorlard. 4 ve
8 real deerindeki sikkelerin tercih edilm esi, p ara basclarn retirken daha
az alp dah a fazla para kazanm alarndan k aynaklanyordu.2
Bir realin arl yaklak 3 ,4 g ra m o ld u u n a g re 8 li in arl da
2 7 ile 2 7 ,5 g ra m arasn d a d e iiy o rd u , b y lec e G u ld in e r d e n dah a hafif,
am a ilk T a lle r le r ile eit a rlk tay d . A lam b in d e 9 3 0 ,5 5 5 olarak n
g r lm t . D e m e k ki s a f g m ierii aa yukar 2 5 ,5 g ra m a ula
y o rd u . K alnlk yaklak 3 m m ve ap d a 4 0 m m idi. B u ekilde maksi sik
k elerd en birini o lu tu ru y o rd u ve o ld u k a e n d e r g r le n baz rneklerin
d n d a, k t baslm ve kolayca an ab iien (b k z . resim 3 ve 4 ) irkin bir
m ad en i parayd. B u n a karlk piyasada o la a n s t b o l m ik ta rd a b uluna
biliy o rd u .

1
2

T. Dosi, Estudo de tos Reotes de o Ocho, cilt I, s. C C X X X I, belge 276, yl 1546 ve

Burzio, Diccionario, cilt II, s. 47 48.
T. Oosi, Estudio de fos Reotes de o Ocho, cilt I, s. C C LV III, belge 334, yl 1558.

8 lik real in o donem deki al gcne gelince, yalnzca snrl lde be

lirtici veri salayabiliriz. 1571 yi civarnda spanya cvasnn kentali 117
pesetamdan 100 pesetaya indi. 1566 ylnda zencefilin fiyat da ok dt.
Libresi 8 real iken birka yl sonra 4 reale indi. 16 Kasm 1610 tarihinde
Piem onte pirincinin kentaline 28 real deniyordu, yani, 27 Kasm 1627*dc
kentaline 14 peseta denen artlm ili bakrndan ok daha pahalyd. Ne
var ki piyasa ok dzensizdi, bylece de fiyatlar bir yldan dierine olduu
gibi bir yerden b r n e de kayda deer deiiklikler gsteriyordu. rn e
in, 22 H aziran 1575 tarihinde bir ie arabn Peruda 5 peseta dolaylan n d a o lduu dorulanyordu. ki vl sonra, 7 Eyll 1577de, Vera Crtzda
arap ile zeytinyann iyi satldn ve nitelikli, iyi arabn nina^smn (es
ki bir l birimi - .n .) yaklak 55 pesetaya geldii bildiriliyordu. Oysa
ertesi sene, N o m b re dc D osta los vinos no tienen ningun valor (ara
bn hi para etm edii, - .n .) belirtiliyordu. Ayn yln haziran aynda a
rabn ok az m iktarda satld dorulanyor, ama bir sonraki yln aralk
aynda m ina's 55 - 6 0 pesetadan pek ok fi satld iin arabn iyi sa
tld n a ve fiyatn daha sonralar 70 peseta'ya kadar bile ykselmesinin
beklendiine deiniliyordu. 14 Mays 1581 tarihinde Panama'da, nitelikli
arabn iesine 2 1 / 2 peseta ve 4 grano deniyordu.
N e var ki sm rgelerdeki para piyasasnn ne derecede etkisiz ve ilkel
o ld u u , fiyatlarn bir yreden brne ve yine bir yldan dierine an l
deki u u cu lu u n d an ok, Am erikada yaygn ekilde yzde 60 - 6 5 e
varan kar o ranlarnn yksekliiyle kantlanmtr.

YEDNC BLM
8 lik sikkenin inanlm az yksn tatm in edici ekilde anlatabilm ek
iin aadaki olgular kesin ifadelerle tanm lam ak gerekir.
1) A m erikada retilen gm n nc kadan A m erikada al konuldu ve
ne kadan anavatana teslim edildi;
2 ) A m erikad a alkonulan g m n ne kadan para olarak basld ve b u
na karlk ne kadan kle olarak kald;
3) spanyaya gnderilen g m n ne kadar baslm m adeni paraya
evrildi (ve zellikle de 8 lik sikke olarak) ve ne kad an kle olarak kald;
4 ) spanyaya kle olarak g nderilen g m n n e kadar spanyol
darphanelerinde para olarak basld ve ne kad an kle olarak alkonuldu;
5) spanyaya gerek sikke gerekse kle eklinde gelen g m n ne ka
d a n Ispanyad a kald ve n e kadar baka lkelere ihra edildi ya d a kaak
olarak gnderildi.
B unlarn t m tem el sorulardr. N e yazk ki o d n e m in belgeleri o
u d u ru m d a sessiz kalyor ve bizler d e , bu k o n u d a k i bilg ilerd en yoksun
ve bilisiz, g n m z e kadar ulaabilm i belg elerin satr aralarn d an yaka
layabildiim iz n em siz, basit ve belirsiz, ak seik o lm a y a n g en el izle
nim lerle yetin m ek z o ru n d a kalyoruz. Bylece deiik n o k talar incele
m eye bakalm .
1) H ibir kuku yok ki 16. yzyln byk b l m n d e , A m erikada
retilen g m n srekli artan bir oran anavatana g n d e rild i. Bununla
birlikte 16. yzyln son senelerinde bu eilim tersine d n d . zellikle de
H ollandaJlann saldrlarna kar savunm a gereksinim i ve parasal bir eko
n om inin yerel geliim i vastasyla, s m rg elerd e re tilen g m n belirli
bir m iktan kolonilerde alkonuldu. Z am an iinde b u o ran gittike artt,
am a h e r zam an da olduka snrl bir dzeyde kald. spanyol - Amerikan
giim retim inin byk b lm hep spanyaya akt ve sm rgelerdeki
kullanlabilen para oran devam l olarak aa d z ey d e kald.
2) Fetih srasnda sm rgelerin m adeni paradan h abersiz o ld u u g
rlm t. U zu n bir sre dc yerliler gibi s m rg eciler d e yerel gelenei
s rd rd le r ve takasa ya d a m adeni para yerine kakao taneleri, to z altn ve

pamklu dokum adan yararlanmaya bavurdular. O dnemlerde smrge

piyasalarnda bulunm ayan az saydaki sikke de Ispanyada baslmt. Ne
var ki sonralar, zam an ilerledike birka darphane kuruldu; bunlarn ara
snda en nem li ikisi, 1535 ylnda tesis edilen Ciudad de Mexico darpha
nesi ile 1574 ya da 1575 ylnda para retmeye balayan Potosi darplancsiydi. Santo D om ingo veya Lima darphaneleri gibi dala az cm tayan
darphaneler de ykseldi, ama Ciudad de Me.vico vc Potosi darphaneleri
uzun sre en nem lileri oldular vc yle de kaldlar. yle sanyorum ki Ci
udad de M exico darphanesinin kurulu yl olan 1535ten balayarak ve
burada ele alnan, incelenen dnem boyunca, Amerikada retilen vc ye
rinde paraya d ntrlen, yani Amerikan darphaneleri tarafndan baslan
gm n oran artmay hep srdrd.
3) spanyaya gnderilen hzinenin oluum u zaman iinde deiiklik
gsterdi. spanya altn klelerini elde etmeyi srdrd, ama ayn zam an
da da, gittike arta oranda, Ciudad de M exico ve Potosi darphanelerin
de retilm i sikkeleri d e ald. spanyol - Amerikan sikkeleri arasnda 8 reallik m adeni paralarn ounlukta olduu grlyordu.
4 ) Ispanyada nem li sayda darphane bulunuyordu; zellikle dc Sevilla, B urgos, G ranada, T olcdo, Cenca, Segovia, La oruna, Valladolid,
M adrid, Barselona ve Saragosada. Bununla birlikte. La oruna darpha
nesi II. Felipcnin saltanatnn byk blm nde etkin deildi. Vallado
lid, C uenca ve Burgos darphaneleri yava yava nemlerini yitirdiler.
M adrid darphanesi yalnzca aralkl olarak alt. Ama, br darphaneler,
zellikle de Segovia ve Sevilla darphaneleri youn ekilde altlar. 16.
yzyln ikinci yansnda, M adridde, su enerjisinden yararlanarak alan
m akine ile bir darphane kurm ak zere planlar yapld. Bu makine tr Al
m anyada icat edilm iti ve rnein Floransa da, 1576 ylnda, Alman u z
m anlara teslim ettii deirm enli darphanede para basma yntemi be
nim senm iti. N e yazk ki M adrid, para basm iin deirmeni altracak
bir akarsudan yoksundu. Bununla birlikte, su enerjisiyle alan darphane
Segoviada Eresm a Irm ann kylarnda ina edildi ve 1586 ylnda i
letm eye ald. Bylece Segoviann iki darphanesi oldu, nk surlarn
dnda kalan deirm enli darphane 8 lik realin de aralannda bulunduu
baka t r sikkeler basarken, kentin iindeki eski darphane de baz m ade
ni para eitlerini basmay srdryordu. Byk nem tayan baka bir
darphane de, 2 0 0 iinin alt Sevilladaki darphaneydi. Diego Cuclbise gre dnyann en iyi vc cn ok para basan darphanesi idi; ama,
resim 4 te de grlecei gibi, Sevilla darphanesi de pek ekici, gzale
olm avan 8 lik sikkeler retti.

S m rg eler bu darp h an elerd e gerekletirilen para basm lar iin

ham m addeyi, yani kle g m salam ay s rd r y o rlard . N e var ki,
s m rg elerd en ulaan kle g m n t m spanyol darphanelerinde
m adeni paraya d n t r lm y o rd u . S aptayam adm z, am a ok yksek
o ld u u n u sandm z bir orandaki g m , kle eklinde kald vc ileri
d e g re c e im iz g ib i, y o u n b ir u lu slara ras tic a re tin k o n u su n u
o lu tu rd u .
5)
Bu, hakknda en iyi bilgi sahibi o ld u u m u z n o k ta. Kesin olarak bi
liyoruz ki spanyaya akan t m gm n -k l e g m , sm rgelerde pa
ra olarak baslan g m , spanyada sikkeye d n t r le n g m - pek az
spanyada kald ve tam am ya da o n a yakn lkeden kt. Ulusalc ve
devleti iktisat ilkesinin stn geldii bir d n e m d e bu d u ru m devam etti.
D urdurulam ayan kaak kaygyla karlanyordu. Bu ko n u d a rnek olarak
gsterilebilecek m etin ler saysz, ikyetlerse sonsuz. B urada yalnzca ye
terince belirtici, anlam l iki belgeye deinm ekle yetineceim .
1588
- 1593 m eclisleri u n u aklyorlard: A m erikadan gelen ve de
gelmeyi s rd re n altn ve g m bolluu nedeniyle, krallklarm z dnya
nn en zenginleri olabilecekken, dnyann en yoksullar o lu p kyorlar,
nk altn ile g m n , dm anm z olan b r krallklara aktarlmas
iin kpr grevi yapyorlar. V enedik elisi V e n d ram in , Ispanyann d u
ru m u n u ince m izahla, zekice yorum layarak, 159 5 ylnda yle yazyordu:
spanyollar, A m erikad a n spanyaya gelen b u serveti, evlerin dam na
den yam urun etkisine ben zetirk en haksz d a saylm azlar. atlara ya
an yam ur da ilk d t yerdekilere h ib ir yarar salam adan, szlp
aa akar.
. M erkantilist kuram b ir yana braklacak olursa, spanyann g m a
sndan tkeniinin, lkenin kn hazrlayan olaylardan ve nedenler
den birini o lu tu rd u u yadsnam az. Peki a m a , s m rg elerin kendisine
salam o ld u u ve d e salamay hl s rd rd t m bu g m ktlesi
ni spanya n ed en kaybetti?
Bu so ru n u n yantn verm ek hi de g deil. H e r eyden nce, A m e
rikadan spanyaya ulaan servetin yaklak yzde 75 - 8 0 inin bireylerin
gerekletirdii satlarn to p lam n d an , geriye kalan yzde 2 0 - 2 5 inin de
T a h tn gelirinden o lu tu u n u dikkate alm ak gerekir. Yani T a h tm irad,
spanyol uyruklularn m adencilik etkinliklerinden salanan royalties1Icrd e n , m allarn dalm ve dsatm lar z erin d en alnan g m r k vergilerin
d e n ve deiik arm aanlardan m eydana geliyordu. Bu m eblaa Alm aden
m aden ocaklarndan elde edilen cvann satlarndan salanan gelir dc ek
leniyordu. Cva satlar tekelci bir yn tem le, T a h t ile h e r yerde hazr ve

nazr olan Fuggcrler arasnda yaplm gizli anlama uyarnca gerekleti

riliyordu. Bununla birlikte, spanyol T ahtnn srekli borlanma gibi k
t bir alkanl vard. spanyaya ulaan T ahta ait servet, genellikle, da
ha yerine ulaamadan harcanm oluyordu. Borlanma, deiik cepheler
deki ordularn ayakta tutulmasndan, gereksinimlerinden kaynakland
iin, borlarn tasfiye etm ek amacyla spanyol Tahtnn dedii paralar
sava blgelerinde yeniden belirmek zere spanyadan kyordu. Bu e
kilde, 1551 ylnn ekim aynda, ordular iin Amerikadan gelen gm"
ile M ilano darphanesinde 8, 4 ve 2lik realler bastrld. Bunu izleyen ka
sm aynda, yine M ilano darphanesinde, ordunun ihtiyac iin ve Ccnovadaki Eli Bay C csarcoya gnderilmek zere yeniden 8, 4 vc 2lik rcallcr bastrld: T oplam olarak, ekim vc kasm aylar arasnda, Milanoda,
spanyann asla grem edii 7.235 marehi (1,85 ton) tutarnda gm
baslm t.1
1567 ylnda Alba Dk Flandray igal etti, lara ve gm ykl, ok
uzun iki kafile, Bayonne vc Paristen geerek, sefere giden orduya elik et
ti. D kn szlerle anlatlamayan sava gcn desteklemek zere hatr
saylr baka hazine gnderileri de izleyen yllarda devam etti. spanyadan
Flaman cephesine bu ktlesel deerli maden aktarmnn bir sonucu, ilk
d n em d e spanyol gm nn byk blmnn yok olup gittii Fransarun kuzeydousunda para dolam hacminin kayda deer ekilde artma
s ve 1567 ile 1569 yllar arasnda Anvcrstc byk miktarda gm sik
kenin baslmas oldu.
Sz k onusu m eblan tutaryla ilgili olarak akla gelebilecek daha ba
sit trdeki saysz rnekten bir dieri de 1583 ylna aittir. O senenin 13
eyllnde Sevillaya, Nueva Espanadan don Alvaro Flores dc Quinonesa ve T ierra F irm eden de la armada y flota ile don Dicgo Maldonad o nn genel kaptm la arm ada y flota geldiler. T ah ta ait gm vc sik
keyle tepelem e ykl toplam 70 gemi. N e var ki kral, T anrfnn bu ni
m etinin bir m eteliini bile grem edi, nk hazine, gemiden boaltlr
boaltlm az, kraln saysz alacakllarndan bazlar arasnda paylatrld:
2 8 .0 0 0 .0 0 0 m aravedi Sim on Ruize, 14.000 ducati juan O rtega de la
T o rre ye vc 5 2 .0 0 0 ducati dc her zamanki Fuggerlerin hesabna, Juan
X edlere.
b r yanda, T ah t, gm n spanyadan kamasnda byk lde
sorum luysa da, kesin olarak tek sorumlu deildi. ktisadi dengesi dzenli
olan A , B, C diye lkeyi varsayalm. Belirli bir anda A lkesindeki den
1

f. Argelati, D e Monetis Italiae, nc blm, c III, s. 46

genin olaand para art nedeniyle bozulduunu dnelim . Eer sz

konusu iilkcnin retim sistemi, retim haslasn dolam daki parann art
lsnde ykseltecek dzeyde deilse, iktisadi kuram n bize rettii
ne gre, A lkesinde bir fiyat artnn vc deerli m adenin B ve C lkele
rine doru bir kann, ayn zamanda da B ve C lkelerinden A lkesine
doru mal ve hizmet ihrac artnn gereklemesi gerekirdi. Am erikadan
spanyaya gm n ktle halinde geliiyle oluan bu d u ru m kuramsal r
nee tmyle uyuyordu.
Amerika'ya yerleen ilk sm rgecilerin her eye gereksinim d u y d u
klarna ve her bakmdan da anavatandan yaplan dalm a bam l o ld u k
larna daha nce deinilmiti. lk zam anlarda dalm lar yaam n s rd
rlmesi iin gerekli mallardan, zellikle de arap, buday, sirke ve zey
tinyandan oluuyordu. spanya bu mallar salayacak dzeydeydi,
bylece de balangta sorun kmad. N e var ki d u ru m geliiyordu, 16.
yzyln sonuna doru vc daha da belirgin ekilde 17. yzyln balarn
da, anavatann yasaklamalarna ve engellem elerine karn, sm rgeler
belirli bir dzeyde zerklik elde etmeyi baardlar. rn e in , Casa de la
C ontratacionun 1607 tarihli bir raporu2 unu aklyordu: P eru n u n
biraz ya vardr ve sabun rettii takdirde yeterince arab b u lu n m a k
tadr.'''' Tem el rnlerde belirli bir zerklik saladktan ve daha h o n u t
luk verici seviyeye ulatktan sonra, sm rgelerin talebinin d ah a deiik
ve daha pahal rnlere doru ynelmesi doald. spanya glk ek
m eden un, zeytinya, sirke ve arap saladysa da, sm rgelere am a
r, ayakkab, hal, mobilya, ipek, kadife, saat tem in etm ek sz konusu
olunca, spanyol retim sisteminin t m zayfl ortaya kt. A rz, tale
bin lgnca artyla boy lecek dzeyde deildi. 1545 ylndan beri
spanyol sanayiinin, C artagena, Portobelo ve V era C ru z un mal taleple
rini en azndan alt aylk bir sreden nce salamas olanaksz g r n
yordu. Bunun sonucunda fiyatlar artt ve spanya da, s m rgelerinin ta
lep ettii mallar salamak iin yabanc lkelere bavurm ak z o ru n d a kal
d. spanyol ihracatlar, yabanclarn Amerika ile ticaret yapm asn c eza
landran yasaklardan kurtulm ak iin kendi isimlerini geici bir sre iin
verdikleri yabanc reticilere bavurmak m ecburiyetinde kaldlar. 1522
tarihli bir m etin Katalonyadan ve Roussillon ile G erdana k o n d u k larn
dan her yl Kastilya krallna byk m iktarda ynl ve ipekli kum a
gnderildiini ve Kastilyaya giden d rt paradan n n A m erikann
2

Cbounu'nn, Sevi He et l'Atlantique adl yaptnda yeniden ele alnm tr, c. IV, s.

231 233.

yolunu tu ttu u n u aktaryor. Jean Boditc gre, 1570 - l58U*l yllarn

sonuna d oru spanya, smrgelerine byk oranda ihra ettii bez,
kum a, kt, kitap, ahap eyalarn dalm iin byk lde Fransaya
bamlyd. Bylece Avrupada geni bir ticaret ve ayn zamanda da yo
un bir kaaklk geliti.
spanya, dalmn yapt mallarn karln, kle ya da sikke halin
de, Am erikadan gelen gmle dyordu vc bu ekilde de gerek bir gmii seli Avrupay srkyordu.

SK K ZN d BI .M
T -J iu s la ra ra s d e m e le rd e en ok kullanlan spanyol paras, cn ok ara
nan vc en ok deer verilen para, yaygn olarak p eseta diye adlandrlan
8lik realdi. 8 lik realin genel olarak ne b u la r irkin vc k t baslm oldu
gu grld. Bununla birlikte dalm son derece hzl ve yaygn o ld u 16.
vznhn balarnda, bu para Flandrada, Fransa'da ve P o rte k iz de b u lu n u
yordu. Krkl yllarn sonundan itibaren, A vrupa'da h e r yerde grlm eye
balad; M ilanoda 1551, ngilterede 1554, F lo ran sa'd a 1 5 5 2 , V e n ed ik te
1585, Cezayirde 1570'e d o ru , K sonya'da 1579 ylnda. n g iliz h k m e
tinin elisi Thom as G resham 1553 ylnda Anversten unlar bildiriyordu:
"Burada altu konusunda hibir etkinlik g r lm y o r, A nvcrs piyasasnda
bugne kadar asla yaanmam son derece ilgin b ir d u ru m : Y alnzca Isp a n
yann realieri bol m iktarda bulu n u y o r. 1540 - 1 5 5 0 yllarnn so n u n a
doru 11. Fclipc'nin yolculuu nedeniyle, 8 'lik reallerin b o llu u Fransa'ya
tanmt vc 1661 ylnda da C adizd e n St. M aloya 3 ,3 m ily o n tu ta rn d a
8 lik real yknn geldii kaydediliyordu (A ttm a n , A m e ric a n Rulltor in
the Buropean Worl4 T inde y s. 36 37). 8 lik reaPler 17. yzy ld a R iga, lY r
nau, Rcval, Narva ve N ven'de de beliriyordu. Ayn yzylda R uslar d z e n
li olarak 8'lik reaPler ile yaplan dem eleri kabul ediy o rlard . R eaP ler P ru s
yaya 1590 ylna d o n ulat ve 25 H aziran 1794 tarihli b ir izin belgesine
gre de, o tarihte geer ake olarak yrrlkteydiler. 1 9 7 0 ylnda M o sk o
vada 3.398 real ieren kk bir hazine b u lu n d u .
Avrupann kuzeyinde baka gm maksi sikkeler d e reaP lerin o y n a d
rolden aa kalmadlar: Bunlar H o llan d ada ilk kez 1 5 7 5 ylnda baslan
n.v - dollar h r ile Ifc u m n d a a ld e rlc n i. Ne var ki A vrupan n g n e y in d e reallerin egem enlii tartm aszd. T u h a f bir ekilde, 8 lik re aller piyasaya ak
tka, bu sikke daha da deerli ve aranr hale geliyordu. A vrupa r n lerin e
hibir ilginin olm ad A vrupa d pazarlardan m al satn alm ak iin A v ru
palIlar gm ten yararlanyorlard. Filinde 8 lik real b u lu n d u ra n kii d n y a
nn h e r yerinde yararlanabilecei b ir .lm g c n e sahipti. O y sa, rc a l'd e n
yoksun kii kendiliinden piyasa dna itiliyordu. Ayn d u ru m o yzyllar
da st n gelen, egem en olan di er g m maksi sikkeler ya d a d a h a ne**

sz edilen riA* dallar"Ur vc H ollanda Ucuwfnaaldtr\cr\ iin de gccrly

di. T im bu sikkeler vc zel olarak da rcaPIcr, Avnpal uluslara Dou ile ti
carerierin kavda deer ekilde gelitirme olanan, hrsain salad. Hu hu
susta, V enedik'te 23 O cak IM O tarihinde gerekleen hr oturum un met
ni anlam ldr. Burada S enato aadaki konulara deiniyordu:
H kurul, b piyasan Dou Maki ticarctini ypratan, bozan ok \a\idaki \e
nemli nedenleri ok iyi biliyor. Ama, balca neden, nccarlanm/ obur ulus
larmkinden ayran byk vc nemli engeldir. Dier lkeler sermayelerim, nitn
IVtulularn bildii vc kabul ettii spanyol rcaPi olarak gtryorlar B pa
ralarla pazarlk edip anlamava vanvorlar, bvk kolaylk vc abuklukla mallar
kaldnvorlar Avrca bizimkilerden de \uzde 12 \c hana daha lafla kr salyor
lar. Venedikli tccarlar onlarla rekabet edemedikleri iin enim den ellerinde,
yle kalyorlar. B durum da, tccarlanmum mal ile birlikte paay da jio
meleri gerektiini akla gsterir.1
( 'en o v ada 1589 ylnda hangi lidc olursa olsun vabano parann"
dolam yasakland, ama iyi vc doru arlkl real'ler"2 bunun dnda t u
tuldu.
Isp an y ad a n g m ihra etm ek iin T a h tn ozc! iznini ekle etm ek g e
re k iy o rd u . C enovallar zellikle ayrcalklydlar, nk ihra i/in belgele
riui d i e r herh an g i b ir bakasndan ok daha kolayca ve daha sk elde edi
y o rlard . O n la rn b u ayrcalkl d u ru m u spanyol hkm darlarn d/ellikle
iyi n iy etin d en kaynaklanm yordu, on lar da, ta U. Felipeden balayarak,
O enovallarda lesiye n e te t ediyorlard, iink Cenovalt tefeciler tarafn
d a n tu /a a d r ld k lerin i hissediyorlard. N e var ki C enovallann mali
g c spanyol krallarna istediklerini yaptrabilm e imkanm veriyordu. h
ra i/.in belgesini b y k kolaylkla saladklarm gren Cenovallar da,
Cncy A v ru p a n n byk b l m n d e spanyol gm n n datcs o l
d u lar. 1 5 7 3 ylna ait Floransada dzenlenm i bir rapor, talya'ya ulaan
p a ran n (rea P le rin ) neredeyse t m n n ya da btiyk b l m n n ('e n o
va'ya g e ld i in i b ildiriyordu. 16. yzyln sonundan itibaren gm ka
akl d a h a sk ve yaygn hale geldi. Bu d u ru m ihracat izin belgelerinin
n e m in i b y k l d e a za ltt, am a spanyol gm n n datclar olan
C covalU rn g d in c zarar verm edi.
spanyol A m erikan g m " h a m u r" eklinde, yani peksim ete b e n
z e r k lc lct ya d a sikke, zellikle de 8 'lik reaPlcr halinde hareket ediyor
d u . H a m u rla ra o ra n la , reaP lerin st n l yolculuk srasnda gm rk

V enedik D evlet Arivi, sen ato , Sikke, koytt 3, 1608 26, c. 30 r.

vergisi dem em elerinden kaynaklanyordu. 1600 ylna ait bir Floransa

ans unu aka ifade eder: H e r yerde real h a m u rd a n daha fazla piyasa
ya srlyor ve bununla birlikte m eydana gelen ilave iin biraz daha faz
la yzde deniyor; nk ham urlar piyasaya sr lem iy o r, bu nedenle de
ulatklar her yerde gm rk vergisi denm esi gerekiyor, A m a, m adeni pa
ra ve baka nedenlerle eritilmesi gerekenler iin h am u rlar alam asndan
regllerden yzde birden biraz daha elverilidirler."
Genel olarak reaPler Ispanyadan, 2 0 .0 0 0 real tu ta rn d a sikkeler ieren
kasalarda karlyordu.
spanyadan ihra edilen 8 lik reaPler deiik A vrupa lkelerinde uzun
sre kalamycriard. Kuvvetli gler onlar m knats gibi D o u ya doru
ekiyordu: J. Ph. Kilbengcr 17. yzyln o rtasn d a , 8 lik reaPlerle Reichsthalerlerin, D ouya doru ilerledike yava yava deerlerinin arttn
yazyordu. lk aamay T rk (O sm anl) m p ara to rlu u oluturuyordu.
Burada gm ile m angr srm asehte1ler, aspri*ler, r tp ltr ve isolotn ler tarafndan temsil ediliyordu.
ReaPler Balkanlarda 1530 yna d o ru belirdi. Yaklak elli yl sonra
da onlar ktle halinde stanbulda ve O sm anl (T rk ) m paratorluum un
deiik ticaret m erkezlerinde buluyoruz. G enellikle k t baslm ve g
rnm irkin sikkeler olmalarna k a n , m adeni p a ra d a n jje k anlamayan;
T rkler,onlan honudukla kabul ediyorlard. 1585 - 1 5 8 6 ylnn ar de
valasyonundan sonra ve tm 17. yzyl boyunca, T rk paras (m adeni)
gittike daKa seyrek b ulunur hale geldi vc yab a n a sikkeler d c , zellikle
8 k sp an y t^ eaP lejT o n un yeri n i ald, yle ki eyaletlerdeki devlet grev
lileri hesaplann real zerinden yapm ayrbaladlar." V in cen zo TonaririTnin 1780 ylnda yaymlanan R agguagl det cam in (K am biyo D eerle
rinin Eitlii) adl yaptnda yazdna gre uh e r t rl yabanc sikke Tiirj kiyede geerli ve darphaneler Yahudilerin elinde b u lu n d u u iin de her
zaman yokluu ekilen ulusal m adeni paraya tercih ediliyor. Alm anyann
\ tallerleri dc olduka revata ama, Sevilla, M eksika ya da P o to side baslj m rm spanya sikkeleri hepsinden ok yeleniyor.
x
Profesr Sahilliolunun yazd gibi, t m 17. yzylda vc 18. yzyln
da bir blm nde Osmanl m paratorluu, D o u ya d o ru hareket eden
sikkeler vc Ispanyol - Amerikan gm iin gei yolu grevi yapt. D u
rum u ki, Osmanl m paratorluuna ne kadar real giriyorsa o kadar da d
ar kyordu, zellikle de Osmanl m paratorluum un son derece olum
suz bir ticari bilanoyu srdrd iki lke olan ran ile H in d istan a d o
ru ( Pamuk, Money in the Ottomnn Bmpire, s. 9 5 9 - 9 6 5 ).
ReaPler rana Rusyadan da akt. Kular, ra n 'd a n bilhassa ipek, saten.

dam askolar, tatta, panuk vc pam uklu dokum alar, m aroken deri, b u h u r,
ivi t ve d i er renkJendiriclcr satn alyordu. Bu mallara karlk Rusya da
krk, rus derisi ve m o sk o f cam ihra ediyordu. N c var ki Ruslarn dsa
tm tu ta n dalm larnn hatr saylr derccedc altnda kald iin aradaki
fark g m , zellikle de aralarnda h e r zam an o ld u u gibi real Merin de yer
ald para olarak baslm g m ihracatyla deniyordu. 1637 - 1638 yl
larnda ra n ziyaret etm i olan A dam O learius, Avrupallarm accn m al
larn, spanyol realMerinin ReichsthalerMcrc tercih edildii sfahandan ve
br m erkezlerden satn aldklarm belirtiyordu. A m a, 8 k reaPlerin D o
u'ya d o ru ilerleyii ra n da durm ad.
17. yzyln ilk yirm i-o tu z ylnda 8Mik reaPlerin dalgas H in d istan ile
in i d c istila etm eyi baarm t. ReaPlerin D o u ya d o ru ilerleyi y
k s n n b >on b l m n n h a rek e t no k tas, A vrupalIlardan kaynakla
nyordu. O ysa, D o u m allarna kar g z a olan A vrupallann b u n a
karlk olarak sunacak bir eyleri y o k tu , n k ne H in d istan nc dc in
A vrupa r n lerin e ilgi d u y u y o rd u . D u ru m u d z eltm e k iin saysz g iri
im de b u lu n u ld u . n g ilte re de h k m e t H in d ista n a g id en her gem i y
k n n e n az o n d a birinin kraliyet m allar, r n leri ya da im a latn d an
olum asn e m re d iy o rd u . ngiliz D o u H in d istan irketi, sert kuzey s o
u u n u n ngiliz yn im alatna kayda d e er bir sat salayabilecei
u m u d u y la, K uzey in 'in d i er kentlerinin vc N a n k in in ticaretin d e yer
alabilm ek iin elin d en g elen her eyi yapt. B u n u n la birlikte, bu ve b e n
zeri giriim ler sefil ekilde sonuland. A vnpal tccarlar tablolar vc obje ts d }a r t (san at eserleri) ihra etm e olasln incelediler, ne var ki D o
u sanat gl ekilde dinsel konulara balyd ve R ichard C o c k e u n Ja
p onyadan yazd g ib i, Asya halklan ncil ile ilgili sahnelere hibir ilgi
duym uyorlard. Bu insanlar, bir a t, bir gem i ya da bir ku resm i b u lu
nan b ir kda bizim deerli yalboya resim lerim izden d ah a ok d e er
veriyorlar. H i kimse kp da A ziz P ao lo n u n din deitirm esini b e tim
leyen gzel bir tabloya alt m etelik v erm ez. G eleneksel tab lo lar satm a
giriim inin baarszla u ram asndan so n ra , H ollandalI H in d ista n ir
keti, ubir plaklar to p lu lu u ya da pek u y gun d m eyen baka resim ler
gibi insancl izgiler yanstan estam p lar satm ay d e n e d i, am a b u hayal
ykl abalan da kayda d e e r so n u lar alm aya y etm edi. E er A vrupalI
lar H in d istan ve in ile ticaret yapm ak istiyorlarsa, b u iki lkeye d e g
m ve zellikle d c 8Mik rcaPler su n m a k ta n baka seenekleri y o k tu . A v
ru p a nn ticari bilanosunun baanszh Asyatm kinc o ra n la elle t u t u
lur gzle g r l r d u rum dayd. Van L in sch o te 'in H in d ista n a d o ru
yola kan yelkenli gem iler ko n u su n d a yazd gibi, b u g em iler yalnz

ca birka fi arap ve zeytinya ile kk lekte m aldan oluan hafif bir

yk tayorlard: Safra ve m re tte b a t iin gerekli erza n dnda baka
bir ey tam yorlard, nk H in d ista n a zellikle g n d e rilen le r 8 lik reallerdi . Yine 1701 ylnda ngiliz D o u H in d istan irketinin yneti
cisi L ondradaki iyerlerine unlar yazyordu: O y relere gnderm ek
zere zat- ahanelerine ne nereceim izi bilem iy o ru z, n k o blge
lerin yerli halk gm ile kurundan baka bir eye d e e r verm iyor.
D ou ile yaplan ticaret gibi D o u ya gm dsatm da iki irketin
kunlrasyla genel olarak kolaylatrlm ve byk lde yaygnlatrl
mt, kuruluuna 1600 ylnda Kralie E lizabeth tarafndan T he Govcrnor and Merchants o f L odon T rading into th e E ast Indies adyla izin
verilen ngiliz D ou H indistan irketi ve 1602 ylnda V ereenigde Oest
- Idische Com panie ad ile doan H ollanda irketi. Bu iki irket o d
nem ekonomisinin devleri oldular, baka hibir irketin daha nce ilgilen
medii zenginlikleri tanr mala dn t rd ler, yeni i yntem lerini be
nimsetip yaygnlatrdlar. Son olarak (fakat en nem siz olarak deil), iki
irket, hkmetlerin her birinden nem li ayrcalklar elde ettiler, bunlarn
arasnda Dou H indistan ile ticaret tekeli ve lkelerin h e rbirinden diledik
leri kadar gm ihra etm e izni de yer alyordu. 1659 ile 1700 yllan
arasnda ngiliz irketinin 3.745 .8 9 8 sterlinden az olm ayan bir deerde
8 lik real ihra ederken, H ollanda irketin in de 1602 ve 1795 seneleri
iinde, byk blm 8 lik real olm ak zere, 5 .7 0 0 kental gm dsat
m gerekletirdii hesaplanmaktadr. Bu srada, U z ak d o u lkeleriyle Av
rupa arasndaki i ilikilerinin yaknlamas ve younlam as nedeniyle, Av
rupa daha nce bilmedii D ou rnlerini tand. G eleneksel rnek olan
ay ngiltereye ilk kez 1664'ylnda yalnzca 2 libre ve 4 ons arlnda
ki bir pakette getirilmitir. Ayrca 1720 senesinde de irketin balca da
lm mal olarak ipek kesin olarak ayn yerini almay baard. B unun sonu
cunda Ingiltere ile in ticaret dengesindeki ak, in lehine bym eyi sr
drd.
Mool mparatorluu ile inin, Avrupa ile olan ticari ve para ilikileri
konusunda pek ok ortak noktalan vard. Ama, ayn zam anda nem li fark
llklar da yer alyordu. M ool imparatorlar parann egem enlii konusunda
son derece duvarlydlar ve yabanc sikkelerin kendi devlederi iinde serbest
e dolamasna asla izin vermediler. Dem ek ki H indistana akan 8 lik tm
reaPler hemen eritildi ve rupiye evrildi. Oysa inde... am a, in den ge
rektii ekilde sz edebilmek iin yeni bir blm am ak gerekiyor.

EKLLER

YEN--.
S P A N Y V r Meksika
Z acate c^ Krfezi

-Verfoci
Otta det
Messico
Acapul

Guatem

44

Yeni Ispanya donanmas: Seviltadan

Tierra Firma (utyonta: SevfHadan Kanarya

Kanarya Adalar yoluyla Vera Caa'a

Adalan yoluyla Nombre de Dios'a

Panama'dan Callao ve Arica'ya

Dn: Havana'dan Azor Adalar

yoluyla Sevilla'ya

Maalar Boaz

Harita 2. G m j tayan spanyol gemilerinin izledii rotalar

Kaynak: Elliot, Spain and its V/orid.

tkil 1. Z a cjtciM blgesinde ort-yn knln gmjn yllar gre lrrom.

R n m 1. Aztek m p a ra to rlu u n u n bakenti T e n o c h titla n , 16. yzyla ait b ir e sta m p ta n .

R a im 2 . a) V enedik T r m liras b) G afcazzo M ana Sforzanm Milano U M * * .

Resim 3. 8lik relilere ait baz sikke rnekleri, ada grlen rnee, basmnn
gzellii nedeniyle olaanst dcrecedc ender rastlanr ve bu rnek koruma
altndadr. Bu sikke, Segoviada, neredeyse kesin olarak, deirmen kullanmyla
makinede baslmtr. Peruda baslm bdeki sikke basmn belirginlii nedeniyle
bir ayrklk oluturur. Ciudad de Mexicoda baslm c ve ddeki sikkelerle
Peruda baslr? edeki sikkede grld zere, 8lik reallerin ounluu
kesinlikle ok kt bir ekilde baslmtr.

Resim 4. 1600 ylnda Scvilla'da baslm 8 'lik real.

Resim S. Kesilmi 8'lib reni.

3. Acapulco - Manila

vc dn rotas. Kaynak: Lytlc S d u rr , 7h e M a n ila Galktn

SU /

G R I D A DE I P E Z Z I D A O T T O R E A L I
D E L

M ES S C O .

P E R V

P R O H B I T I -

r^ ,2 S L '^ N ig lJn (Jo ilM .lllu J4 p in r to d tllc Monde dtlIaSfrtnlfima Rcpblica di Ccaota ncll'olTcruanu dclordini, 6 hauendo
X W I Nfcg trournDCl netti da oto rcali delle flampedlMe/fieo,ePeft1notJbilemanMmrnton)abont,eliga>inmodo,chemoUi
t %1 v
foooanai inftrmHdaquel!odoueflanofler conranlta variationedl liga Jttd ilo ro c conofcendo cffcfe dimuUapte.
& iudicioalpublieo, epriuaio,M lafcrar iadaHr**-, /p eod ered m em ocete. P artlcipatoilnegatlo nc i Sereniflimi Collc^i,
M v n i/n t , t be / d it preftmtpublic C rdi) eon [r p rD b ib h k m i,p 'n c ,4 ^ <>a ! u o , e h efi Jirlin a pp rcffo.
i.j U * '*
Cl<rdW flDbanditieptoUbiti,comeb vigardiqeAafibafidUft,cprofatbuceiltCDcrfi,ccora<arfiin(]ilfii9|>liaodD
f d e tte d o t fortid ip c zJ d a o to ^ d J ^ D a u ro .e da<kereali,delleflam pedcIM cO co,c P et. C otnm udando ad o p ip trfon adich cA j.

b o eJT C T c>c n au eso ,cdllvclo e.railireea: p ero g ik 9 tn u c aien e>ll(uttoo(btrodi4cto<tlllttftrcM agiAaio.Eper Ic conra.
RAtioA tDBordl (Kzzi ceiD, p tfm agglori'dJpcti*eptitioaucfotropn adellaD o(ifcat<.otffH U 0| in p a r tc ,e di lire a ) . n lire
oo>ia arbiriocoiDeropra>E perle foronc nlnori J ip c z J vcoictnquikjK napecooiaiaarbltrarla i detto M. IlhftrcM agiflrato.
E je r e b e g fo p o ifirrodoti d deri p e n i d i reali delle dc'e ftacnpe deHUtflico , c Pet ,p crla C i n i , c D om in io , conccde t c m i n ^
S flora ) ?eati proflitnl d a fcuirt dada nblicattanc d qu (fta. i p o m tll n L e c c , doue Ic C u l d ta b giu ftav al ta, 4 i a u ttU lt lu>
del D o trb io . /a tli tagKareio mcdo,cncpJnDn fi pofloo f p e n d e r t . .
UlperdK po/Toooeflif mandan* rai volta difioridelOounlo,d>dccdu< qunlit i d ip e i fen u Taptr) d< hllirecuetenapaeceCl;for.
dlo.dtf ogn'fnoa qnJ<in lanrnrre occturc/Teiccuctt ralidelle/th4ne dueftapc,p6pol&d(cffi<lfl'poncre4in}/ibfo<Jop&>tc<ufcftal>
cpofiilom intdU.finrnidopUrictnradiefrdbba nulfdla>HiCanedel Mjirttaodellenonere,efcfannoriccuutididfU
tirrabinalrrlluojhrdel D vdnio. (idcbbaodeoat l'ifUlTb , e deootmariiaGio)eeoitnclliauldek>ro.AuarijM li(W(To terolat >effen<OJm*nte,da<jgtlllgllv*ncnJoalhGt t l , tlebbnoponar copla didetedenontie, Alnajjn'rnotk i cfl/udeligiontiln Genoua
4cTirtaliJebbnofri tlenoteratneponaliinleeea peroOtruar rojdinedldtttoMaglfl'sro.Ja^uaJMJainrtoffeco! vorlnodcni <le.
M ju t l, qundonun yoglimoricjantarllfafij TcTariprootamcntc^topigarc JI|;iu(lo v lo rc d d rttp c rl, prouifto n lamiDeia ,
*5toKijiflrjoprrinpliopD dcnnTdidettif.lac3o(ij e drlliordin.
Ki .t L c b ; npni pnfuna can p fa d lfti, ele fil p>GCrbfle, polTa ticonoiccre te Aanpe d e llif ft l He) petjCMe/Gcojehe fi bandilrono.
C.^ la ntf}:j:lr d ip m ) cle fi i poruro, fi fon fani (htfurc llnprcml imleri defle flamped detti p c t i . E petehe Ti polTa riconow < tl 4 tt * s , th t e fra qucll<, li p r t d* ftmpc bosot, th tf ptmttuno, f e lao ancoia ihmpae Virptonto d alui ptti
Utfor delle llampe, ehe p* ordairiaroente vengono di Spgna, ron notta dd ldilTerceiJ pi' norabite Auctenttof ehe mu i li jx .
t i Jellt pliti, (lmpc nutate, fono lolti di(]uelli nal (larapiti, e chccomraonemcnt u diamano di (Utnpa veccHa.
Ptcie CiTanao-nip?rfoBa, totil Arrpghoi, e D ant^ri prtnder copia did et prk lj.chcli rl venduta papetoragioneuole,< (en U nfltloro Duttghe, cci dc poffinohauere pi fciK i in lieonc^cre delli ptttiproibui, perehe oonfactndolo aon faridalK^Eu
ti3 \B iin K (fe fec aTevoa di ron baueli eonofciuri.
A a e u s d o ^ a 'v n u p c T p ated iJe tto M - illuftrc Mal/lrao ,fle fi proffdtrrigoforsuifrueallcpcnc non ro|oonr>eQucll',chrfitToueranno
b (H oifanfj'rdlorijnj aocm a contro <lutJIda'<jual> Je t ti ttufgttftoti li hu rran n oricroti, e c fupra atclle prouc, erirniliudni,
k ain ij, elit a lM g tfra to p an n n o b jftan ti, conformcatlaDroria, (L elc comp<r. O rdin tnd o.ch efJpubRcato la pfefcarc publica Crtd a p e ilo a ^ b iro lri.a td i
oen g ai n o U d itc tr l.e fp p f ogornn comecooteacrfi ,cn encaD trauenircalliotdrni rodc^hesladetto
M a gfe n to faraaBo f it t i pniotabilmcoe ofltnare. D i t . io Z c c a II I 4 .d i feb raro 10 4 2
J dle d ffr tty t j f r l i f e y i i n e n i, t l i fm t n i / i.
d e l f i m i b a n d ili

La 4 fffcrcoaa delfipca del P eri nefla parte dcDa O

ce, fi cofioTce alla fotn detti due Caftelli, ehe y
f o n o .e lT e n d o r a lft^ ^ ta di/Terente forma di
jteOidinteUaltre ao pcb uo n c.
)ll altr pirce dell'arma rtriconofccia^uedo ta d>f| ltrtxta,c h e i n tu u ili tri p n tid ifta m p ed i 5pa>
g oa(in b c i i o ITsrma i fono dueTcudetipiccioli,
voo dir<apra c m la ro a i t i ^ e o o d i Porogallo, H
n odi rottocoa vo'arn a p ^ t a ^ i a q u le ti va
L e o ac, S v a A^uP.a 1 m a d e ttp m id e ) Peri,te
qdfi d d U d tc o n M T ^ la il fadetto di iotto
e i asanca aaeilo d Icprad<irarzta di Pottop alla.
u ip m d c IU d S tt& c ih n e o tc firiconoreoooda to u i
, lialtri onM oper rx>Q baoere d a lh parte deD'arj m a il fedetio ltlTafm ad'PoJtogallo.m a pela_
I dilTcrci)xx ntR aUra pan< d d la O o c e , ttcdo fe
q u n r f M K di k d C tt M , K r o i u t e < 1 Tn .
bIW ebe f i M J n Crtfce^uf v O ljlio , dfl
oo d o th e C redtoeU'impromo, o p o c o d efodiflzalt; E d tm u k a h re Jb o tp eU O o c c f t -
di vea L se dritta,
vguale , ebc Ia utll'or.
namcno ebe i i kson o.

5 la m jx d t S pagra buo

f J { t%Jni M N J . G h Tmtf. a / n S i m , Cutlu,

N

C E H O V A ,

P tr f i c i C k im a C a k a u c i , v leio o i S -D ocato . M . U C J J L I I .

Retim 6. spanya, Meksika vc Peruda baslm 8 rcallik sikkeleri yasaklayan 14 ubat

1642 rarihJ Ccnova buyrultusu,
Kaynaka: Cctutvi J')ev!ct Arivi, Maliye, antik b<)lm, Monctarum diversarum dosya 62.

R e s im 7, B rc u g c lm b ir g ra v r n d e k i spanyol kalyonu (1 6 6 3 ).

Do k u z u n c u b l m
V_>inliler hibir zaman altn ya da gm sikke basmadlar. Avrupa dev
letlerinden farkl olarak, kurulduu dnem den itibaren in m paratorluunun paras yalnzca bronz sikkeden oluuyordu. Altm ve gm sikke
sz konusu deildi. Bronz sikkeler, yerel kk ilem ler ve yevmiye de
meleriyle balanal tediyeler iin elveriliydi, ne var ki belirli bir nem ta
yan muameleler, toptan satn almalar ve uluslararas karlkl ticari iliki
ler iin uygun deildi. Bu farkl nitelikteki ilemlerle ilgili dem elerde, zo
runlu olarak gme bavuruluyordu. Ayn ekilde, vergilerin denm esin
de de gm talep ediliyordu; oysa inde, daha nce de belirtildii gibi,
deerli madenden baslm sikke bulunm uyordu, bununla birlikte gm ,
kle ya da sikke paralan halinde, bol miktarda srm deydi. G m ile
bir deme yapmak sz konusu olduunda, inliler bir kleyi ya da se
kizlik real gibi bir sikkeyi makasla, uygun arlktaki paralar halinde, ya
ni istenilen deeri temsil eden llerde kesiyorlard. Baka bir deyile g
m, madeni para gibi deil, ama mal gibi, bylece d e arlk olarak i
lem gryordu. Tuhaflk uradan kaynaklanyordu: Sekizlik real inlile
rin tercih ettii sikkeydi ve yle kalmay da srdryordu, yle ki bir bel
ge inlilerin reallere enamorados (k) olduklarn anlatabiliyordu ve
uras da gerek ki AvrupalIlarn demeleri 8 lik reallerle yapmalar iin
srar ediyorlard. Ne var ki o kadar arzulanan realler elde edilince de on
lar sikke gibi piyasaya srmyorlard, nk daha nce d e belirtildii
zere, inde deerli madenden yaplm paray piyasaya srm e gelenei
yoktu. inlilerin toplamay, elde etmeyi baardklar ok byk m iktar
lardaki reallerle yaptklar ey, kleler oluturm ak iin o n lan eritm ek ya
da demeleri gereken miktara uygun byklkte paralar halinde makas
la kesmekti. ekil 8de al deerini drm ek iin kesilmi bir real grl
mektedir.
Realler ine her eyden nce dorudan doruya A capulcodan, o n
lan Filipinlere tayan vc oradan ine ynelen bir kalyonla geliyordu
(bkz. harita 3). Bu geli - gidi hattnn nemi hakknda yle bir fikir
edinmek iin, 1602 ylnda Meksikal yetkililerin, A capulcodan M anilaya

gerekletirilen gm gnderim inin ylda yaklak be milyon tutarndaki

8lik reale (aa yukar 143 ton) ulatm Madride bildirdiklerini sy
lemek yeterli olacaktr.
ine ulamak iin ikinci bir yol da Vera Cruz ya da Panamadan balyarak, Sevillaya geliyordu. G m buradan da yasa d yollarla Porte
kize tanyordu. G m n yklendii Portekiz gemileri, m it Bumunu
geerek, G oaya varyorlard. Realler buradan da Macaoya, yani ine
ulatrlyordu. 16. ve 17. yzyllarda Portekiz gemilerinin Macaoya ylda
6 - 30 to n arasnda deien miktarlarda gm tam olduu tahmin
edilmektedir.
ine gidecek gm n izledii baka bir yol da Sevilladan balyor
du. M aden buradan da yasal ya da yasa d yollardan Londra, Amsterdam
ve Cenovaya tanyordu. Amsterdam ve Londradan deniz yoluyla veya
Trkiye, ran ve H indistan zerinden kara yoluyla Gneydou asyaya
ulayordu. H alep, Surat ile M okha, Hindistana ve ine gnderilen reallerin gei merkezleriydi. Benzer etkinlii incelerken, Portekizli tccar
Gones Solis 1621 ylnda L ondrada yaymlanan Arbitro sobre la plato.
(G m H akknda Sylev) adl yaptnda unlar yazabiliyordu: Gm,
uzak lkelere yapt gezilerde tm dnyay dolayor, sonunda da sanki
doal ortam ndaym gibi, gidip inde kalyor." Ve Amiral don Honom o de Banuelos y Carrillo da unu belirtiyordu: in imparatoru, Pe
rudan bu lkeye ithal edilen gm kleleriyle kendine tamam gm
ten bir saray ina ettirebilirdi.
Acapulco ile Filipinler arasndaki alveriler bir yana braklacak olur
sa, 16. ve 17. yzyllarn uluslararas ticareti genel olarak yle tanmlana
bilir: Sikke ya da kle halindeki bir gm ktlesi Meksika vc Perudan
spanyaya doru hareket ediyor, buradan da Avrupann tm lkelerine
yaylyordu. Bu gm n byk blm de Hindistan ile ine ulamak
zere Avrupadan D ouya doru hareket ediyordu. Bunun aksi ynnde
de bir Asya rnleri ktlesi Avrupaya geiyor ve Avrupa rnlerinin bir
ktlesi de Amerikaya ulatrlyordu. Byk oranda 8lik realin temsil et
tii spanyol - Amerikan gm bu sistemin ilemesi iin gerekli paray
salad. Bu mali olanan hacmi, aslnda uygun bir paraya evrilebilir de
er yokluu nedeniyle, ortaada dnlemeyecek ve kabul edilemeye
cek bir boyuta ulamt.

On u n cu b l m

The Golden A g e o f S pain adl kitab n d a P ro fe s r D o m in g u e z O rtiz

unlar da yazyordu:
Gerek anlamda bir (spanyol) ekonomi imparatorluu olmad vc teknoloji ile
ulamn durum u nedeniyle dc baka trl olamazd. Oysa, kralla Amerikadaj gelen bol miktardaki giimii ile altna ve tm dnyada beenilen, tcrcih
edilen sikkelerin basmnn mkemmel niteliine dayanan bir tr kastilyal para
imparatorluu var olmutu. Bu parasal imparatorluk siyasal imparatorluktan
daha geni vc daha uzun sreli oldu. spanyol altn (doblo) ve sekizlik gmii
sikkeler (duro, peso ya da piastrc diye adlandrlyorlard) dnyann drt bir ya
nnda kabul ediliyordu vc bugnn dolan vc dnn sterlin liras gibi bunlara
her yerde byk deer veriliyordu. Dou Akdenizin her kesinde Avusturya
ve Trk sikkelerinin yan sra spanyol paras da srmdeydi. Donanmalarn ScviUaya varndaki gecikmcler bu rak blgelerde dc etkili oluyor vc Kastilyadaki bir karklk binlerce inil uzakta da hissediliyordu. Asya, Batnn deerli ma
denlerini emen snger olmay srdryordu; oysa imdi maceral uzun yolcu
luu spanya kralnn Gm Kral olarak kabul edildii inde tamamlamak
zere Trkiyeye, rana vc Sumatraya yaylan artk Roma paras deil, Potosi
gmyd. Vc spanyol - Amerikan gm de bu ekilde, dnyada bir tr
ekonomik birliin kurulmasna yardmc oldu (s. 302 - 303).
8 lik realin ayn anda h e r yerde b u lu n u u da yadsnam az. A m a, k an
m a g re para im p a ra to rlu u n d a n sz e d eb ilm e k iin bu d u ru m yeterli d e
ildir. O lan u ki b inlerce ve binlerce to n real A v ru p a n n deiik y re le
rin e b ir kez aktarlnca, spanya bu para ktlesi z erin d ek i h e r t rl d e n e
tim i e lin d en kard: ReaJlerin da tm n vc geerliliklerini y n e te n s
panya d eil, n ccleri C en ova ile P o rtek iz ve so n ra da H ollan d alI ve n g i
liz H in d istan irketleri o ldu.
P rofesr D o m in g u e z O rtiz in basm larnn m k em m el n itelii, s
panyol m adeni paralarna d n y a n n h er y erinde d e e r verilm esini salyor
d u eklindeki aklam as da gerei y a nstm am aktadr. G e re k ten de bu
ra d a h e n z aklanm ay bekleyen b ir srla kar karyayz.
U luslararas par3 sfatn tayan, h e r yerde kabul g re n ve h e r yerde

aranan sikkeler, o rta a d a Floransa forino su ile V enedik d u c a to su

ve 19. yzylda da sterlin idi. T m b sikkelerin niteliklerinden biri de
gerek, kalc istikrarlaryd. Floransa iiorinoes u ile V enedik ducato su, 19. yzyln sterlini gibi, alam k o nusunda o ld u u gibi arlk
asndan da m k em m el ekilde istikrarl bir kalcla sahiptiler. Bu sik
keler yzyllar b o y u n c a kararllklarnda en ufak bir sapm a gsterm ediler,
bu nedenle dc h e r yerde kabul edildiler vc h er yerde arandlar. Bu sikke
lerd e n h e rh an g i biriyle kendisine d em e yaplan kii, altn olarak eline nc
getiini ta m olarak biliy o rd u . B un u n aksine, 8 lik realler istikrarl m a
deni para de ild iler. n cek i ksm da (bkz. s. 6 0 ) 8 lik realin kuram sal
p aram etrelerin in yle o ld u u grld: Arlk 27 - 2 7 ,5 gram , alam
11 d e n ari ve 4 g ra n i (b in d e 9 3 0 ,5 5 5 ), saflk, yaklak 2 5 ,5 gram saf
gm . A m a, d a h a 1 5 7 4 ylnda, Floransa d a rphanesinde gerekletiri
len ayar l m leri piyasadaki Sevilla reallerinin alam nn 11 denari vc
3 grani (b in d e 9 2 7 ,0 8 ) vc T o le d o reallerinin alam larnn d a 11 d e n a
ri ve 1 grani (b in d e 9 2 0 ,1 3 9 ) o ld u u n u sa p ty o rd u .1 Ayn senenin eyll
aynda F loransa d a rp h a n e si, alamlar fazla d k o ld u u iin pek ok
real sto k u n u F loransak sarraflara iade ediyordu. 1 5 8 7 u b a tnda F lo ran
sa d a rp h an e sin in denetleyicileri alam larn (rcallcrin) byk o randa
d k o ld u u n u aklyorlard (C ipolla, L a M oneta a Firenzc nel C itguccento, s. 8 8 , N o . 7 ve s. 1 07, N o . 37 ). 14 u b a t 1642 tarihinde Cen ovada yaym lanan b ir b u y ru ltu aka unu belirtiyordu: M eksika ve
P e ru da baslm 8 lik sikkelerde kayda d e er o ra n d a nitelik ve alam e k
siklii kaydedildii z e re ve ilerinden pek o u n u n da olm as gereken
d e erin altnda b u lu n u u nedeniyle bun larn aklanp yasaklanm as (...
e m re d ilir), b u seb ep le d e M eksika ve Peru d a rp h an elerin in (rcal'lerin in )
h angi n e d en le o lu rsa o lsu n , elde b u lu n d u ru lm a sn n ve ticaretinin yapl
m asnn yasakland, ilan e d ilir. ekil 1 0 da yasaklanan reallcr ile
o naylanan reaP lerin resim lerinin yer ald b u y ru ltu n u n sureti g r l
m ektedir.
Birka yl so n ra ve tan olarak da 6 4 8 ylnn kasn avnda, yeni bir
buy ru ltu arlklarnn d o a olm am asnn tesin d e , nitelik vc alam
asndan da n e m li eksiklikleri b u lu n d u u iin Peru rcallerini yasakl
yo rd u . D a rp h a n e d e gerekletirilen baz ayar lm lerinin bize ulaan ra

O dnem in Ispanyol p a ra sistem inde sikkelerin alam aadaki b a lan tlara gre
'denari* ve 'g r a n i ' ile belirtiliyordu: l libbra = 12 ons - 288 denari. Saf m odeo \2
'd e n a ri' olarak hesap lan y o rd u , bylece de 11 denari ve 4 grani'lk bir alam do
bizim binde 930, 5 5 5 'im ize denk dyordu

porlan eksikliin nem ini deerlendirm em izi salam aktadr. Bylece

1643 ylnda Cenova darphanesinde gerekletirilen ayar lm leri aa
daki sonular verdi:2
Sikke says
Geldii yer Ortalam a arlk Alam
______________________________ (gram)______ (binde)

5 ve 1/2
4 ve 3 /4
3 ve 3 /4

Peru
Peru
Meksika

27,26,86
26,98

875
909,72
916,67

Saflk
Eksiklik
(gram )______%

23,63
24,43
24,73

7,34
4,20
3,02

ki yl sonra, 1645 N isanm da baka bir C enova buyrultusu Ispan

yann sekiz reallik sikkesinin m adeni para olarak s r m n yasaklyordu3
ve yl sonra da 1648 Kasmnda dier bir C enova ferm an d o ru ar
lkta olmam ann tesinde kayda de er oranda nitelik ve alam eksiklii
bulunan Peru reallerini yasaklyordu.4
Yine 1648 senesinde M ilano devletinin h k m eti bir buyrultuyla
Cenovallar tarafndan lkeye sokulan ve P eru ile Sevillada baslm,
dk nitelikli crosonelan n ya da 8 lik reallerin lkeye sokulm asn
yasaklyordu. En byk rezalet, yaklak olarak 1630 ve 1 6 5 0 yllar ara
snda Potosi darphanesinde gerekleti. A k a id e d o n Francisco N estares Rocha ile dier darphane grevlilerinin su ortaklyla, b u yirm i se
ne boyunca m uazzam bir sahte 8 lik real ktlesi basld. B u realler u a n
lam da sahteydiler: Yasa uyarnca ierm eleri gereken g m n ok kk
bir b l m n ( 1 / 3 ?) ihtiva ediyorlard. S o nunda yetkililer harekete ge
ince, ok iddetli, sert nlem ler alnd. A k a id e d o n Francisco G om ez
ile birlikte darphanenin ayarcs Felipe R am irez d e A evellano idam a
m ahkm edildi. N e var ki bu sre iinde P e ru n u n sahte realleri d n y a
y istila etm iti.
1645 ylnda kusurlu reallere N a n tes, R ennes ve B ayonneda da rast
land ve i 2 Aralk 16 4 6 tarih in d e de la C o u r des M o n n a ies , belirli
bir sreden beri d em elerd e, P e ru da basldklar ve zellikle k usurlu o l
duklar sylenen byk m iktarda spanya reali g r ld n aklyor
d u .5 1651 ylnda ok byk l d e 8 lik real K onigsbergde to p la ttr
lp uzaklatrld, nk sz konusu realler gerekte olm as gereken
2
3
4
5

C enova Devlet Arivi, Maliye, eski dnem, moretorum diversarum, dosya 39.

Ibidem, kod. 78.

Ibidem, kod. 120.
A. Dominguez Ortiz, Falsificocion de la m oneda de la p la ta peruana en el siglo
XVII, Homenoje a Don Romon Coronde, s. 147.

deerin altndayd (Attm an, Am erican Bullion in the European World

Trade, s. 89).
1630 - 1650 yllarnda Potosi darphanesinde sahte sikke basmyla il
gili rezaletin, meblann nemi asndan bir benzeri grlm edi, ama
sahte reallerin, zellikle de 8 lik reallerin basmlar spanyol im parator
luunun en kuku duyulmayacak kelerinde yinelenmeyi srdrd. r
nein, Sevillann ok deer verilen, gvenilir bir darphanesi vard. Flo
ransak sarraf Giovan Battista della T o rre, 1600 ylnda Sevilla
darphanesinin tm darphanelerin kraliesi olduunu yazyordu. Oysa
9 Temmuz 1664 tarihinde Cenova darphanesi madeni para konusunda
ki yetkililere, Sevillada baslm ve Cenovaya Cadizden gelmi olan
8lik reallerin, yasa gerei iermeleri gereken gm m iktarnn ok al
tnda gm ihtiva ettikleri iin sahte olarak kabul edildiklerini ihbar edi
yordu.6
8lik realler alamdan ziyade arlk asndan ok byk farkllklar
gsteriyorlard, bu nedenle de madeni para deil, mal saylyorlard. Kul
lanm ekli byleydi. Yine 17. yzylda, Gian Dom enico Peri II Negoticmte (Tccar) adl kitabnda, Cenovada Ispanyann sekiz reallik sikkeleri
nin, nitelikleri ve arlklar nedeniyle, baslmam ham ur halindeki gm
gibi arlna gre muamele grdklerini ve alamlarna gre satldkla
rn yazyordu.
Genellikle gerek deerleri asndan yetersiz olrnann tesinde,_8_Ji_k
sikkeler, grntleri son derece irkin, kt baslm ve kolayca erilip
bklen paralard. Zten deiik' darphanelerde imahcdilen 8 fik sikkelcrin tm de irkin, kaba paralard (resim 3 ve 4 te grlm ektedir). Bylesine irkin ve kt baslm, bu kadar kolayca bklebilen ve bunun da
tesinde nitelik bakmndan en gvenilmez sikkenin nasl olug da yer k
renin her yannda bylesine arand ve kabul edildii bir sr olarak kalm aktadr.llenliurebilecean tek~vrsaym JFIflTrenenn gcnn zellik
le ok byk miktarlarda bulunm anndan kaynaklanddr.
Uluslararas ticaretin 16. ve 17; yzyllarda olaanst derecede ge
limesine imkn salayan olgu, bu sikkelerin miktarnn fazlal ve d n
yann drt bir yanna dalm olmalaryd. Uluslararas ticaretin ulat
dzeylerin srdrlmesi o dnem lerde piyasaya srlm real ktlesinin
temsil ettii paraya evrilebilirliin devam ettirilmesine balyd. Eer realler srm den eklseydi ve b u n u n sonucunda da temsil ettikleri mik6

Cenova Devlet Arivi, eski Darphane, monetarum diversarum, dosya 43, 9 temmuz
1664.

tor a/aln olsayd, uluslararas ticarette rktit bir sendeleme vc d

u kaydedebilirdi. Bu dnr birbirini izleyen vc ak ehide birbirinin
aksi olan buyrultularn varln akla kavuturur. Bu buyrultularla n
ce, en kt spanyol sikkesinin nitelikli ulusal paray piyasadan kovmas
na engel olmak iin tiin realler srmden ekiliyordu ve sonra da, zel
likle Do lkeleriyle gerekletirilen ticari etkinliin kmesini nle
mek amacyla, real'lcri ya da baz real trlerini yeniden kabul ederek vc
ulusal paray korumak iin real'len milli sikkelerle deiimini dzenle
yerek geri adm atlyordu

SO N U LA R

In g iliz le rin in ile yaptklar ticaretin ak vermesi nedeniyle ngiliz rkct'nm kayglanan mdrlerinin gecelen uyuyamaz hale geldikleri daha
nce sylenmiti.
D ticaret a bydke elbette mdrlerin tasas da artyordu. Bu
kiiler 18. yzyln ortasna doru sknt veren bu sorunun zmn ni
hayet buldular. Bu meseleyi afyonla hallettiler. Bu uyuturucuyu in'e ilk
sokanlar, Macaoda bunun ticaretini yapan Portekizliler oldu. Ama,
balangta ok az miktarda bir afyon sz konusuydu. Oysa Albay Watson
bunu byk lekli olarak dnyordu ve ticaret an kapamak iin,
ngilterenin H indistandan elde edebilecei afyonun yaygn olarak kulla
mlmasm irkete nerdi. eytani albayn tasan mkemmel ekilde iledi
(Phipps, A Prtctccl Treatise on the Chtna and Etuttm Trttit). 18. yz
yln yansnn sonlanna doru, Bengalden ine gerekletirilen afyon
dsatmlar henz byk oranlara ulamamt, ama 1776dan balayarak
ngilizlerin ine ihra ettikleri afyon miktar birden art gsterdi ve ile
rideki yllarda hzla bymeyi srdrd. zellikle 1830 - 1840 yllarnda
H int afyonunun ticareti olaanst derecede artt iin, ayn yllarda, ya
sak ticaretin sunduu byk krlann cezbetti, bir ellerinde ncil ve di
erinde de afyon tayan Amerikallar da bu ie katldlar... Bu olaylarn ik
tisadi sonulann tahm in etmek kolay. in btesinin geleneksel d tica
ret fazlas, rktc bir ticaret ana dnnceye kadar azald. 1817 y
lnda devlet grevlisi C hang H uan, afyon dalmlan ile in d ticaret
dengesinin bozulmas arasndaki sk balanty aa karan ilk kii oldu.
Devlet protokol dairesi m dr Huang Chueh-tzu, in halknn afyon
tketim ine yllk olarak ortalama ne dediini yle deerlendiriyordu1823 ile 1831 arasnda 17 milyon taelden fazla
1831 ile 1834 arasnda 20 milyon taelden fazla
1834 ile 1838 arasnda 30 milyon taelden fazla (1 tael *1 1/3 nce).
Bat'ya geri dnen gm , ktle halinde inden kt.inli bir dev-

let m em uru o yllardaki antlarnda unlar yazyordu: in , n fu su 1 0 .0 0 0

kere 10.000 ile hesaplanacak kadar kalabalk olan b u uluslarn halklarn
yaatm aya, hayana tutm aya yarayan ay ile raventin satm na izin veriyor,
bun u n la birlikte bu yabanclar hibir m innettarlk du y m ad k tan g ib i, aksi
n e , lkeyi zehirleyen afyon kaakl yapyorlar; yrek b u d u ru m k o n u
sunda dnnce huzursuz oluyor, m antk bu hususu irdeleyince, usa ay
kr buluyor.
Bu t r zehirlem elerin, nfusun salk koullan z e rin d e o ld u u gibi,
parann kullanlabilirlii stndeki etkileri ve sonular ned en iy le iki tara f
l kayglanan in hkm eti, korunm a nlem lerine bavurm aya alt, ne
var ki ngiliz gc karsndaki zayfl y z n d en abalan boa kt. Ve
bu ekilde 1 8 3 9 da ortaya kan nl afyon savama ulald. Bu savata
in yenik dt, aaland ve D o u ile Bat arasndaki ilikiler d e so n s u
za dek bozuldu.

KAYNAKA
Bat H in d ista n n (A m e rik a 'n n ) fethi vc spanyollar tarafndan sm rgcletirilm esiyle ilgili olarak ok geni bir kaynaka bulunm aktadr. B ura
da s z k o n u su o lan , b ir bilgisayara sorarak kolayca elde edilebilecek yapt
larn u p u z u n listesini v erm ek deildir. Bu kitabn amac d o rultusunda,
da h a fazla bilgi e d in m e k isteyen o k u y u c u n u n bavurabilecei tem el yapt
larn bazlarn aada b e lirtm e k yeterli olur: O kuyucu, b u eserlerde tm
m erakn ta tm in etm eye yetecek pek ok baka alnt bulacaktr.
A rg elati, F ., D e M onetis Ita lia e varorum illu striu m virorum dissertationes, M ilan o , 1 7 5 0 -1 7 5 9 .
A ttm a n , A ., The R ttssian a n d Polish M arkets in In tern a tio n a l Trade,
G te b o rg , 1973.
A ttm a n , A ., D u tc h E nterprise in the W orld B ullion Trade, 1550-1800,
G te b o rg , 1 9 8 3 .
A ttm a n , A ., A m e ric a n B ullion in the European W orld Trade, 1600-1800,
G te b o rg , 1 9 8 6 .
A nvell, W ., In te m o tio n a l B ullion Flows a n d the Chinese Economy 15301650, iinde P a st& P re se n t , X C V 1 1982.
B akew ell, P. J., Silver M in in g a n d Society in Colonial Mexico: Zacatecas,
1546-1700, iinde C a m b rid g e L atin A m erican Studies , XV, 1971.
B an co ra C a n e ro , C ., L as remesas de metales preciosos desde el callao a
Espana en la p rim e ra m ita d del siglo X V I I , iinde Revista de ndias ,
75 (X IX ), M a d rid , 1959.
B o x er, C . R ., P la ta es Sangre: Sidelights on the D ra in o f Spanish-Am erican
S ilver in the F ar E ast 1550-1700, iinde Philippine Studies , 18,
1970.
B ra d in g , D . A. e C ro ss, H . E ., C olonial Silver M ining: M exico a n d Peru,
iin d e T h e H isp an ic A m erican H istorical Review , 4 (L II), 1972.

B raudel, F., II mediterraneo, M ilano, 1987.

B urzio, H . F., Diccionario dc la moncda hispano-am ericana, S an tiag o de
C hile, 2 cilt, 1956.
B urzio, H . F., La ceca de L im a , 1565-1824, M adrid, 1958.
Burzio, H . F., E l peso d e p la ta * hispnno-amcricano, B uenos Aires, 19 5 8 .
B urzio, H . F., c Ravignani ., U t ceca de la villa im pcrinl de P otosiy la
moncda colonial, Publicaciones del In stitu to dc invcstigacioes
histricas de la Universidad Nacional dc B uenos Aires, cilt 8 8 , 7,
B uenos Aires, 2 9 7 , 1945.
C apoche, L., R elaciin general dc la villa im perlal de Potosi, M a d rid ,
1969.
Challis, C. E. (a cura di), A New H istoty o f the R oyal M in t, C a m b rid g c ,
1992.
C hang, H . P., Commissioncr L in a n d the O pitm War, N cw York, 1964.
C haudhu ri, K. N ., The English East In d ia Company. The S tudy o f a n Early
Joint-Stock Company, 1600-1640, L o n d o n , 1965.
C h a u d h u ri, K. N ., Trade a n d C iviliza tio n in the I n d ia n O cean,
C am bridgc, 1985.
C haunu, P. c. H ., Siville et l A tla n tiq u e de 1601 1650, Paris, 1955.
Cipolla, C. M ., La moneta a F irem e nel Cintjucccnto, B ologna, 1987.
C o b b , G. B., Potosi a n d H uancavelica: Economic Rases o f Peru, 1545 ta
1640, Ph.D . Dissertation in H istory, U niversity o f C alifom ia at
Berkeley, Bcrkeley (Calif.), 1947.
Das, T ., Estudio dc los Realcs dc a Ocho, Valcncia, 1 9 5 0 -1 9 5 1 .
D om ingucz O rtiz, A ., Falsiftcacidn de la moncda dc p la ta p e ru a n a en el
siglo X V I I , iinde H om cnaje a Don R a m o n C arande, M a d rid , 1963.
D om ingucz O rtiz, A., Las remisas de metales preciosos de in d ia s en 162165, iinde A nuario dc historia ecorr6m ica y social , 2 , 1969.
D o m in g u cz O rtiz, A., The Golden A g e o f Spain, 1515-1659, N cw Y ork,
1971.
E dkins, J., Chinese Currency, Shanghai, 1901.
Hlliort, /. H ., Im perial Spain, 1469-1716, N e w York, 1963; talyanca
evirisi f j Spagna imperiale, 1469-1716, B ologna, 1982.
Klltott, J. H ., Spatn a n d its World 1500-1700, Ncvv H avcn, 1989.
G aastra, F. S., De vereenigde Oest-Indische C om panie en de seventiende en
a c h tien d e ecun, B ijdragcn en M c d e d a lin g c n b e tre ffe n d e d c
G ctchedens d e r N ederlanden, 9 1 , 1976.
G arcta-B aquero G m / k s , A., C d d iz y el A tl n tico (1717-1778), Scvilla,
J9 7 6 .

G arda-K ai)icro G nzlcs, A., h C arrera dc ndias: sumu dc la cntrala c ib y occana dc ncgocios, Scvilla, 1992.
G a rd a Riz, A., La moncda y otros medios dc camili cn ta /.ucateca colo
nial, iinde H istoria M exicana\ IV, 1954.
Gil Farrs, ( ) ., H istoria dc la moncda cspaiola, M adrid, 1959.
G laann, K., D utch-A sitic Trade, 1620-1741), Dc H aag, 1958.
G u c rrcro , A., Ctlogo general de monedas de Mcxico dc 1536-197H,
M cxico, 1978.
H an iltn , H. J., A m erican Trcasure a n d the 1ricc Kcvoluton in Spain,
1501-1650, C am b rid g c (M ass.), 1934.
H a rin g , C . H ., A m e rica n (old a n d Silver 1roduction in the Eirst H alJ'nf
the Sixtcenth C entury, iinde T h e Q uartcrly lournal ol* Kconom ics",
XXIX, 1915.
H crrera, A., El Duro. Estudio dc los realcs dc a ocho csparioles, Madrid, 1914.
H odivala, S. H ., H istorical Studies in M ughal Numismatics. Occaional
M em oirs o f the N u m ism a ic Society o f In d ia , cilt II, Kalklita, 1923.
nalck, H . e Q a ta c rt, I). (a cura di), A n Economic a n d Social llisto ry o f
the O ttom at E m pire 1300-1914, C am bridgc, 1994.
Kaan, K., 'The C urrcncies o f C hina: A n Invcstigation o f Silver and Cold
Transactions A Jfecting C hina, Shanghai, 1927.
I.cvcnc, R ., I j i m oncda colonial del Plata, in Aalcs dc la Facltad dc
D c rc d o y C icncias Sociales , s. 3, cilt I, Buenos Aires, 1916.
I,o p c z K nsado, I). G ., H istoria del peso mexicano. Archivio del Eondo, cilt
2 9 , M cxico, F o d o dc C u ltu ra Fconom ica, 1975.
I.ytle S ch u rz, W ., l h c M a n ila Callcon, N ew York, D tton, 1939.
M atcu y Llopis, F ., l a m oncda espanola, Barcelona, 1946.
M ocscr, K. c I )w orschak,
D c grosse M nzreform uner E rzhcnog
S ig m u n d von Tirol: D c ersten grossen Silberund dcutschcn
Ifild tism n zen at der M n zst ttc H a il im hin in i. Ocsterreichisches
M n z -u n d (leldwesen im M ittelalter, VVcn, 1936.
M orcyra l\r /. S oldan, M ., I m m oncda colonial cn el l cru: Capitules dc su
historia, Lim a, 1980.
M oricau, M ., Incroyahksgazettcs ct fa h u lc u x mctat.t: Ic rctour des tresors
a m crica in s d aprcs lesg a ze tte s hollandaises, X V l - X V l I l siecle, laris,
1984.
1ad ro n , F M ., The C om m ercial W orld ofScville in Early Modern l'mes,
i T h e Journal o l'K u ro p ca K cononit H istory , 2, 1973.
lank, , M oney in the O ttom an Empire, 1326-1914, iinde nalck, M
c Q ata crt D ., op. cit.

Icn, Ci. I),, II nejjotiante, lctova, I63H.

|., A lractical T rratist on the ('.hina and nitem Irmie, I j i i h I o i i ,
1H36.
Rchards J. I;. (a cura di), Vreciout Metals in tht Ijter Medieval m l linc/y
Modem Wor!d, Hurlum, I98.V
Salillioglu, I I., The Role of International Monetary and Metal Move\nents
in Otlaman Monetary llitory, idimle Ridards, I. I'., /' r"
Schurz, W. I.., The Manila (lalieo, Ncw York, 1959.
Scrrano Mang,.s, F,, Armadasy l-'lotas de la llata (1620-IMN), Madrid,
1990,
I lip p s ,

Naufrajits y rescates en rl tijico nditno dtrm te el

sifllo XVII, K x rrcad ra, 19 9 2 .
Spcrling, I-, The International 1ayments Mechanism in the Seventeenth
and Hitfhteenth ('.cntttrtes, iyinde Kconomic I lislory ltcvicw", 14,
S c rran o M aga, l;.,

1962.
Sp<x)ncr, F. t!.,

The International liconomy and Monetary Movements in

France, 1493 1725, Cnmbridgc (Mass.), 1972.
S /a /.d , A ., Sfan and American Treasua: the De/reciation oJ'Silver and
Monetary Fjcchanjje in Viceroyalty of Lima, 1550-1610, in lic
Jo u rn a l o f K u r o p c a n K to o m ic I lis lo ry " , 4 , 1 9 7 5 .

Wcbcr, H .,

Ijt Ctompaflnu l'ranfiie det Inde (004-IH7S), Paris,

Die (nchichte der Mnze in Mexieo I.>.15-19.15,

W ttic h , E .,

Ib c ro Amcrilui*< lc \ A rc lv " , 1 0 , 1 9 3 6 .

1904.
iyim le