HTT DNNDE ARNNANIN GNE TANRIASI VE ONUNLA

ZDE TUTULAN DER TANRIALAR

The Sun Goddess Of Arinna And Deities Hold Equivalent to it in
The Hitite Religion
Fatma SEVN
zet
M.. 2. binyln ikinci yarsnda Anadoluda merkezi bir krallk kuran Hititler
Anadolunun en eski tanr ve tanralarn da benimseyerek kendilerine mal
etmilerdir. Bu ilahi varlklarn arasnda en dikkat ekici olanlardan biri
kesinlikle Arinnann Gne Tanrasdr. Arinnann Gne Tanras, Hitit
tanrlar listesinde her zaman ei kabul edilen Frtna Tanrs ile birlikte ilk
srada yer alr. Ancak Hitit dini ok tanrl bir dindir ve sz konusu tanr
iftinden baka pek ok tanr ve tanrann kltn iinde barndrr.
mparatorluun sonlarna doru III. Hattusili-Puduhepa kral ifti ile balayan
dinde sadeletirme politikas Arinnann Gne Tanrasnn baka
tanralarla zdeletirilmesine yol amtr. Doas gerei Anadoluda
eskiden beri kltleri bulunan baka Gne Tanralar ile zaten benzer
zellikler tayan Arinnann Gne Tanras, sz konusu kral ifti
zamannda kendisine btn btne benzemeyen Hepat ve tar gibi tanralar
ile de bir tutulmutur. Hititlerin merkezi otoriteyi daim klma amalar ile
paralellik arz eden din politikalar iinde deerlendirilmesi gereken bu dinsel
reform hareketi, Arinnann Gne Tanrasnn kimliindeki dnm ve
bakalamlarda kendini gsterir. M.. 1. binyla gelindiinde tanrlar
ikonografisinde Arinnann Gne Tanrasnn Friglerin ba tanras
Kibela ile btnletirildiini ve gnmzde de ona dair izler bulmann
mmkn olduunu syleyebiliriz.
Anahtar Kelimeler: Hitit, Din, Tanra, Arinna, Kibela
Abstract
Hittites, who founded a central state in Anatolia in the second half of second
millenium B.C., adopted the oldest deities of Anatolia as they are their own
deities. Certainly the Sun-Goddess of Arinna is one of the most distinguished
among those. The Sun-Goddess of Arinna takes part in the first line together
her husband Weather-God in pantheon. However Hittite Religion is polytheist
and there are many deities in addition to this divine couple. The reform in
terms of simplification in religion, started by the late period of the empire, in
the times of the royal couple; Hattusuli and Puduhepa, brought about the
interrelating the Sun-Goddess of Arinna with other goddeses. Naturally she
already had similar features with the other solar deities in Anatolia since the
oldest times, but she was also taken to be same or similar with some goddess
like Hepat and Isthar in the period of the royal couple mentioned above,
despite the fact that they are not much similar to her. This religious reform
which should be viewed as a part of the Hittites religious policy which in
turn, is hand in hand with their state policy of maintaining the central
authority, has affects in the transformation and metamorphosis of the
character of the Sun-Goddess of Arinna. We can say that the Sun-Goddess of
Arinna became united with the Kybela of Frygs the head-goddess in the first
millenium B.C.. It is possible to find her traces in modern times.
Key Words: Hittite, Religion, Goddess, Arinna, Kybela

Giri
M.. 2. binyln ikinci yarsnda Anadoluda merkezi bir siyasi g
oluturmay baarm olan Hititlerin, bugn tam olarak tespit edilemeyen bir
yn kullanarak Anadoluya dardan geldikleri genellikle kabul edilen bir
grtr. Hititler yerel Anadolu prensliklerini egemenlikleri altna alarak
yaklak olarak M.. 1600 yllarnda Hattua merkezli bir devlet kurmu
olarak karmza karlar ve bu tarihleri izleyen srete Eski Yakndounun
en nde gelen siyasi glerinden biri olurlar1.

Anadoludaki yerel prensliklerin hepsini tek at altnda birletiren

Hititlerin din politikas da bu durumla paralellik arz eder. Hitit krallar,
Anadoludaki yerel kltleri kabul edip, himaye altna almak yan sra,
fethettikleri topraklarda tantklar tanr ve tanralar da bakentte zenle
oluturulan panteona tereddt etmeksizin ilave etmilerdir. Btn btne
siyasi egemenlikleri altna almadklar halde Eski Mezopotamyann tanr ve
tanralar da Hititlerin dininde nemli bir yere sahip olmutur. Kukusuz bu
konuda bugnk Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu blgesinde yaayan
Hurri halknn tayc rol inkr edilemez.
Hititler teolojik anlamda, yerel ya da yabanc btn tanr ve tanralar
bakentte onurlandrarak, onlarn lanetinden korunmay ve izledikleri
politikada onlardan destek grmeyi beklemilerdir.
Dnyasal anlamda ise, klt ehirlerini Hitit merkezine balamak,
tapnaklar ve tapnaklarn nde gelen temsilcileri ile iyi ilikiler kurmak
lkenin i istikrar bakmndan gerekliydi.
Sonu olarak Hitit dini zengin bir panteona sahip olmutur. Ancak bu
kadar fazla tanr ve tanray barndran bir panteonun belirli bir sisteme
oturtulmas ve dzenlenmesi de artt.
Hititler iin, yerel Anadolu tanrlar ve sonradan kabul ettikleri tanrlar
dhil olmak zere kalabalk tanrlar lemini eitli gruplara ayrarak
dzenlemek ve dini sistemde sadeletirmeye gitmek, Hitit mparatorluk
dneminin sonlarna doru, III. Hattuili (M.. 12751250) ve Puduhepa

kral ifti zaman itibaryla zerinde nemle durulan bir konu haline
gelmitir2. Bu sadeletirme, benzer karakterde, ancak farkl isim tayan
tanrlarn ya da tanralarn tek bir isim veya tek bir kimlikle panteonda
yeniden tesis edilmesi eklinde kendini gsterir. Bylece devletin ngrd
bir din anlay yaratlmtr.
Hitit panteonundaki ok saydaki tanr ve tanra arasnda, gkyz
tanrlar ve yeralt dnyas tanrlar olarak temel bir ayrm sz konusudur3.
almamzn konusunu oluturan Arinnann Gne Tanras da bu byk
tanr ailesinin en nde gelen yelerinden biridir. Panteonun temel tanrs olan
Frtna Tanrsnn4 eidir ve ayn zamanda ei gibi bir gkyz tanrsdr.
Ancak onun yeralt tanras rol de vardr.
Arinnann Gne Tanras, Hitit dneminde tapnm gren bir tanra
olarak bilinmesine ramen tad karakter, farkl adlar altnda kendisinden
nceki ve sonraki geni zaman perspektifine yaylmaktadr. Hatta ge
dnemlere kadar onun ve kltnn izlerini tayan deiik ilahi varlklarla ya
da simgelerle karlamamz mmkndr. Bir tanra olarak dii kimlii ve
tanrlar listesinde her zaman en n sralarda yer almas, bir Anadolu
geleneinin uzants gibidir.
Anadolunun neolitik kltr dnemine ait merkezlerde pek ok
rneine rastladmz kadn figrleri byk olaslkla ana tanra
tapnmyla ilgilidir ve kadnla ilgili kltlerin bu corafyada ne kadar nemli
olduunun gstergesidir. Neolitik kltrler yazsz kltrler olduu iin bu
tanralarn gne tanras kltleri ile ne derece ilikili olduunu
bilemediimiz gibi isimleri hakknda da herhangi bir ey sylememiz
mmkn deildir.
Sadece tasvir edilileri asndan bir karlatrma yaplabilir. Ancak
Arinnann Gne Tanrasnn dii karakter tamasna ramen Hitit
panteonunda bazen kocas Frtna Tanrsndan bile nde yer almasn eski
bir Anadolu geleneinin yansmas olarak grebiliriz.
Daha nce belirtildii gibi Arinnann Gne Tanrasn deiik
grntleri ile incelemek bu almaya smayacak kadar kapsaml ve
karmak bir konudur. Bu nedenle almaya bir snrlama getirmek
zorundayz. Bu snrlama u ekilde olacaktr: ncelikle bu tanra ve
zdeleriyle ilgili olarak ksaca Hitit ncesi dneme gz atlacaktr. Daha
sonra tapnm grd en parlak dnem olan Hitit Dneminde tanrann
hangi zelliklerinin n planda yer ald ve onunla eitlenmek istenen Hepat
ve tar gibi tanralar ele alnacaktr.
Son olarak Hitit Devleti tarih sahnesinden ekildikten sonra, bu
tanrann zdeleri kabul edilen dier tanralarn varln srdrmesi ve
bat dnyasnda tannmas ve sayg grmesi zerinde ksaca durulacaktr.

1. Hitit ncesi Dnemde Gne Tanralar ve Arinnann Gne

Tanrasnn Hitit Anadolusundaki Yeri ve nemi
Prehistorik dnemler iin Arinnann Gne Tanrasnn karakterini
tadn iddia edebileceimiz herhangi bir tanra yoktur. Neolitik
dnemlerde Anadoluda karmza bolca kan kadn figrlerinin daha ok
toprakla ve bereketle ilgili olduu dnlmektedir5. Bununla birlikte
genellikle kedigillerden vahi hayvanlarla birlikte tasvir edilen sz konusu
kadn figrleri ile kutsal hayvan aslan olan Arinnann Gne Tanras
arasndaki uyum dikkat ekicidir. Ayrca Arinnann Gne Tanrasnn da
-aada daha ayrntl ele alacamz zere- bereketle olmasa bile toprakla
ilikisi vardr.
Hititlerden nce Anadoluda Gne Tanras tapnmlar hakkndaki
bilgimiz ise yine Hititler sayesinde mmkn olmutur. Hitit isminin de
ilikili olduu Hatti halk, Anadolu topraklarna en eski ismini veren halkt6
ve din ve kltr alannda Hititleri beslemiti. Hattuann M.. 14 ve 13.
yzyllara ait ibadet konularn ieren tabletlerinden rendiimize gre,
Hitit rahipleri dinsel trenleri ynetirlerken arada bir kendi dillerinden
olmayan alntlar yapyorlar, okuyacaklar duann hangi dilde olduunu
belirtiyorlard ve tanrlarn orijinini anlamamz salyorlard7. Byle
durumlarda Hattice dualar ve Hatti tanrlarnn karmza kt rnekler pek
oktur ki bize Hitit dini yaamnda Hatti kltrnn ne kadar etkili olduunu
gstermesi bakmndan nemlidir. Bu sayede Anadolunun olabildiince en
eski gne tanrlar ya da tanralar hakkndaki bilgiye de ulam oluruz.
Tanr isimleri hakknda bilgi elde ettiimiz en nemli kaynaklardan
biri de Hititlerin baka lkelerle yaptklar anlamalarda tank olarak
gsterdikleri tanrlarn listeleridir8. Bu listelerde ounlukla Arinnann
Gne Tanrasnn, ei Frtna Tanrs ile birlikte ilk sralarda yer aldn
grrz ancak baka gne tanr ve tanralar da vardr9.
Anlaldna gre Hititlerden nceki dnemde de Anadoluda gne
tanralarna ait kltler eitlilik gstermektedir. Pek ok yerleim blgesinin
ve Hititlere bal baka lkelerin kendine zg gne tanr veya tanras
vardr ve bunlar ou zaman farkl isimler almaktadrlar. Gnei simgeleyen
tanr ve tanralarn gerekten birbirlerinden farkl m olduklar yoksa sadece
ayn tanrann deiik grntleri mi olduu tartmaya aktr. Farkllklar
blgesel, etnik ya da dilsel deiikliklerden kaynakl olmaldr.
Arinna kentinin Gne Tanras belki de kentin neminden de
kaynakl olarak, klt yceltilmi bir tanra olarak kar karmza. Hititler
onu, devletin birliinin ve bekasnn temeli olarak grmlerdir. A. nal
Arinna kentinin Anadolunun yerli halk Hattililer iin de nemli bir klt

merkezi olduunu ve ayrca Hitit ekonomisinde de nemli bir yere sahip

olduunu vurgulamaktadr10.
Hitit bayramlarnda Hatti dilinde varln srdren gne
tanralarnn anlm olmas Arinnann Gne Tanrasnn eski isimlerini
renmemiz iin frsat yaratr.
Hattice ismi ile Urunzimu/Wuru(n)emu11 olarak geen Arinnann
Gne Tanrasnn hem Hatti dilinde hem de Hititede Kralie, Ana,
Ik saan, Gkyznn Kraliesi, lkelerin Kraliesi, Hatti
lkesinin sahibi gibi sfatlar vardr12. Ayrca Arinnann Gne Tanras
Arinna adndaki bir yerleimin tanras olmas dolaysyla Hattice feminin
it aitlik taksn alarak Arinitti13 olarak da adlandrlr14.
Panteona baktmzda Arinnann Gne Tanrasnn yannda, onun
gibi Hatti kkenli bir tanra olan kz Mezullay grrz15. Mezullann
klt merkezi, annesininki gibi Arinna ehridir ve annesi gibi bir gne
sembol eklinde sayg grr16. Bir baka deyile Mezulla da Arinnann
Kk Gne Tanrasdr. simlerini andklarmz dnda daha pek ok
gne tanras vardr17.
Dier btn gne tanr ve tanralar gibi Arinnann Gne Tanras
da ayn zamanda bir yeralt dnyasn yani topran tanrsyd. Orta
Anadoluda Hititlerden nce yaam olan Hattililer, gnein yerkrenin
zerinden geip, akam batda battna, gece boyunca yeralt dnyasnda
seyrini devam ettirdiine, sabahleyin doudan tekrar yeryzne ktna
inanrlard ve bu nedenle gne tanralar gndz ve gece gnei olmak
zere iki farkl karakterde karmza kmaktadr18. Aslnda bu inan
herhalde Eski Yakndou halklarnn ortak inancyd. Gne ufukta
kaybolduktan sonra yolculuunu gn iinde olduu gibi gece boyunca
yeraltnda da srdrd inanc Smer edebi metinlerinde de bir gr
olarak karmza kar, ayn zamanda onlar ayn da gkyznde grnmedii
gnleri yeraltnda geirdiini dnmekteydiler19.
Hatta Hatti tanrlar arasnda Itanu adn tayan bir erkek Gne
Tanrs olduunu syleyen H. G. Gterbock, gnein batp yeraltna
inmesiyle cinsiyet deitirdiini ve Gne Tanras denen tanrann aslnda
bir yeralt tanras olduunu ve gn Gne Tanrsndan farkl karakter
tayarak l ritellerinde ibadet grdn ifade eder20.
Arinnann Gne Tanrasnn bir yeralt tanras olarak tad
karakter, Nerikin Hava/Frtna Tanrsna yaplan bir yamur duasnda21
aka karmza kar. Bu duada Arinnann Gne Tanrasnn ve
Erekigalin isimleri deiimli olarak yazlmaktadr ki, Erekigal
Mezopotamya kkenli bir yeralt tanrasdr. Sonu olarak Nerikin Hava
Tanrsnn annesi olarak adlandrlan Erekigal, Arinnann Gne Tanras

ile eitlenmektedir.
Dua metninin III. Hattuili dnemine tarihlenmesi zellikle
nemlidir22. Arinnann Gne Tanras, hem gkyz hem de yeralt
tanras sfatyla eitli isimleri olmas bir yana, en bata da belirttiimiz
gibi III. Hattuili-Puduhepa kral ifti dneminde gerekletirilen dinde
sadeletirme/reform hareketi kapsamnda baka lkelerin tanralaryla
eitlenmeye balanmtr.
Esasen Arinnann Gne Tanras Eski Krallk Dneminin ilk kral
kabul edilen I. Hattuilinin yllklarndan itibaren karmza kmaya
balamtr. I. Hattuili bu yllklarda kendisini Arinnann Gne
Tanrasnn sevdii olarak aklamakta ve tanray iki kez GAAN-IA
Hakimem sfatyla anmaktadr23. Ayrca Arinnann Gne Tanrasnn
tapnan seferlerde elde ettii ganimetlerle doldurmu, tanrann kltn
zenginletirmitir24.
I. Hattuilinin askeri harektlarnda nemli bir yer tutan Kuzey
Suriye seferlerinde kral, Hattuaya baz yabanc tanr ve tanralar da
ganimet olarak tamtr25. te bu tanralardan biri Hepat- yukarda
szn ettiimiz III. Hattuili-Puduhepa kral ifti dneminde gerekleen
dinde sadeletirme hareketi iinde Arinnann Gne Tanras ile bir
tutulmaya balamtr. Kukusuz bunda Kralie Puduhepa byk rol
oynamtr.
imdi Hepatn ve ona bal olarak tar ve dier tanralarn,
Arinnann Gne Tanrasnn sfatlarn ele geirip, tanrlar hiyerarisinde
onunla eit seviyeye getirilme srelerini deerlendireceiz.
2. Hepat ve tarn Glgesinde Kalan Bir Tanra: Arinnann
Gne Tanras
I. Hattuilinin alt yl kapsayan yllklarnda Kuzey Suriyeye ait
farkl bir panteonun izlerini buluruz. Frat yaknlarndaki Hauwann
igalinden sonra I. Hattuili Hattuaya Halpa (bugnk Halep)nn Frtna
Tanrs yannda tanra Allatum ve Allatumun kz Hepat gibi Hurrili birok
tanr ve tanray tar.
Ancak Hurri kltr istilas aslnda M.. 15. yzylda Hitit hanedan
listesinde II. Tuthaliyann ei olarak gsterilen Hurrili kralie Nikalmatinin
araclyla balar26. Zamanla bu yabanc panteonla Hitit panteonu uyum
gsterir. rnein I. uppiluliuma Dnemine ait antlama metinlerinde
verilen tanr listelerinde Hurrili ve Hurrilerin benimsendii Mezopotamyal
tanralarn devlet kltne yerlemi olduklar grlr. Mezopotamya
kkenli tar ve Suriyede Hepatn annesi olarak tapnm gren yeralt

tanras Allatum panteonda sayg grmeye balam, hatta Allatum Hatti

dneminin erkek karakterli yeralt tanras Lelwani ile zde tutulmutur.
Hepat ise bu antlama metinlerinden birinde Kummani ve Udann tanras
olarak belirtilmesine ramen henz ok fazla nemsenmedii aktr. Ayrca
Muwatalli Dnemine gelindiinde Kargamn yerel tanras Kubabann
da Hattuada bir klte sahip olduu grlmektedir27.
Hurri blgesinin tanr ve tanralarnn en ok etkin olduu dnem
daha nce de sz ettiimiz gibi III. Hattuili- Puduhepa kral iftinin tahtta
olduu dnemdir. Kralie Puduhepa Lawazantiya ehrinin barahibinin
kzdr. Lawazantiya ehri Kizzuwatnada Hurrilerin younlukta olduu
blgededir ve A. Goetzenin ifadesine gre Kizzuwatna kral dini ayinleri bu
ehirde gerekletirmektedir28. nl Kade Sava iin kt seferden
dnen III. Hattuili (o dnemde henz bir prenstir), Kizzuwatnadaki
koruyucu tanras tara verdii kurban szn gerekletirebilmek iin
Lawazantiyaya urar. Orada tanrann istei ile, Lawazantiya kentinin
tar (Hurrice ad auga29)nn barahibi Bentiparrinin kz Puduhepa ile
evlenir ve kendi deyimiyle tanra onlara kar-koca ak baheder30.
Buradan kartlan sonu III. Hattuilinin Puduhepa ile zgr
iadesiyle evlenmediidir; tanra tar ona ryasnda grnp bu evlilii art
komutur. III. Hattuili bu srada yalnzca bir prenstir ve Kummaninin
rahip ailesinden bir kzla evlenmitir31. Daha sonra III. Hattuili taht yeeni
Urhi-Teuptan gasp edip kral olduunda Hitit dini iin yeni bir dnem
balamtr. Hem kral hem de kraln yeni evlenmi olduu kralie
gemilerinde tapnaa bal bir yaam srm kiilerdir. III. Hattuilinin
babas II. Murili olunu sal iyi olmad iin rahip olarak tapnak
hizmetine vermitir. Bu tapnak, II. Murili dneminde nem kazanm olan
amuha kentinin tanras tarn tapnadr. Bu tanrann rahibi olarak
yetien III. Hattuili hayatnn her dneminde tanray koruyucu tanrs
olarak grmtr32.
III. Hattuilinin Puduhepa ile evlenmesiyle Lawazantiya kentinin
tarnn nemi artmtr. Yalnzca tar deil onunla birlikte Hurrili tanr
ifti Teup ve Hepat da devlet kltnde yceltilmilerdir. Teup, Hattinin
Frtna Tanrs ile Hepat ise Arinnann Gne Tanras ile zdeletirilmeye
allmtr. Konuyla ilgisinden dolay Arinnann Gne Tanrasnn
Hepat ile e deer tutulmasndan ayrca sz edeceiz. Ancak nce tar
konusunu aklayarak onun Hitit dnyasndaki yeri ve Arinnann Gne
Tanras ile zdeletirilmesinin kayna aratrlacaktr.
Eski Mezopotamya kkenli bu tanrann Hurrice ad augadr ve
nemli klt merkezi Hurri nfusunun younlukta olduu Yukar
Mezopotamya blgesindeki Ninive ehridir. Hitit mparatorluk Dneminde

Teupun kardei olarak, Teup ve Hepat ile bir l oluturur33. Anadolu

iindeki iki nemli klt merkezi yukarda da belirttiimiz gibi Lawazantiya
ve amuhadr. Bu iki ehir ksmen de olsa Hurri blgesinde yer
almaktadrlar. H. G. Gterbockun belirttiine gre Babilce tar
ideogram yerel tanralarn pek ou iin kullanlmakta ya da yerel tarlar
iin dorudan bu tanrann ad kullanlmaktadr; ancak ideogram olarak
kullanldnda ad geen tanrann kendi ismi yerel Anadolu dillerinden
birinde ifade ediliyor olmaldr34.
tar Eski Mezopotamyada ak ve sava tanras olarak bilinse de III.
Hattuili ve Puduhepa dnemi ile birlikte tanrann daha ok sava
karakterinin n plana kartldn grmekteyiz. Hurri panteonunda yer
almasyla birlikte tarn zellikleri bir takm deiikliklere uram
olmaldr. M. Darga, tar iaretiyle temsil edilen bu tanrann aslnda Eski
Mezopotamya tarndan ok farkl olduunu, Hurriler tarafndan
Anadoluya getirildikten sonra yerel bir tanraya dntrldn ve
Hurrili auga olarak adlandrlan bu tanrann ak tanras olmadn
sava tanras olduunu ifade etmektedir35. Esasen kral ve kralienin
tanralarnn her ikisi de sava karakterdedir. III. Hattuilinin
(koruyucu36) tanras amuha tarnn ikonografisi, silah tayan kanatl
bir tanra eklindedir37. Lawazantiya kentinin tar ise yalnzca sava
deildi ayn zamanda erkek giysileri giyiyordu38. Ancak tanra erkek gibi
giyinmekle cinsiyet deitirmez, yalnzca erkek grntsne brnr; yani
bu tanra ift cinsiyetlidir diyemeyiz. Lawazantiya kentinin tarnn
kutsal hayvan aslan, silah topuzdur39.
M. Darga, Lawazantiya kentinin tar ile Tanra Hepatn ayn tipte
olduunu bildirmektedir40. Bu durumda ikisi bir biriyle zde midir? Hurri
tarnn Eski Mezopotamya tarndan ok farkl olduunu daha nce
belirtmitik. tarn Hepat ile zdelii sz konusu edildii takdirde
Arinnann Gne Tanras ile de zdelii sz konusu edilmelidir. nk
aada ele alacamz zere, Kralie Puduhepa bir duasnda Hepatn
Arinnann Gne Tanras ile ayn tanra olduunu aka iddia eder.
Ancak ikincisi ne kadar pheli bir zdelikse ilki de o kadar pheli
grnmektedir.
mparatorluk Dneminde grlen kltyle Gne Tanras, tara
hemen hemen hi benzemez. nk tar hem ak tanrasdr hem de sava
tanrasdr. Sava karakterinin n planda tutulduu gz nnde
bulundurulursa belki Gne Tanras ile arasnda bir ba kurulabilir. nk
Arinnann Gne Tanras savalarda Hitit ordusuna destek veren tanrlarn
en banda yer alyordu41. Ancak konumunun sava deil savaa
yardmc olduunu dndmzde zdeletirme tartmal olacaktr.

Bununla birlikte tarn adnn anlam, Arinnann Gne Tanras ile

zdelii konusunda bir frsat vermektedir; nk bu tanrann ad yldz
anlamna gelmektedir. Arinnann Gne Tanrasnn ayn zamanda bir
Yeralt Tanras olduunu daha nce ifade etmitik. Arinnann Gne
Tanrasna adanan kurbanlarda kurban hayvan kesildikten sonra
yenilebilen ksm gndz gneine, geriye kalan kanl krk ise gecenin
yldzna adanr42. Bu durumda tar Arinnann Gne Tanrasnn
karanlk yz olarak deerlendirmek mmkndr. Ayn zamanda tar pek
ok tasvirinde yeralt karakterli olarak kar karmza. Eski Mezopotamya
kkenli mitolojik bir ykde, tarn Cehenneme nii yksnde tar
ablas Erekigali ziyaret etmek iin yeraltna iner ki, aslnda Erekigal
tarn gece grntsnden baka bir ey deildir43. Tpk Arinnann Gne
Tanras gibi gnein batp yeraltna inmesiyle birlikte biim hatta isim
deitirmitir. tarn Cehenneme nii metinlerinden birinde tarn
kanatl olduu grlmektedir ve hatta o baz metinlerde kua
benzemektedir44. Arinnann Gne Tanrasnn isminin Nerikin Frtna
Tanrsna yaplan bir duada tanra Erekigal ile dnml olarak yer
aldn da gz ard etmemeliyiz.
Kralie Puduhepa ile birlikte devlet panteonunda en yksee getirilen
tanra ise hi phesiz Hurri Blgesinin ba tanras olan Hepattr.
Puduhepa iin Hepatn ne kadar nemli bir tanra olduu kendi isminden
de anlalmaktadr; ismi Hurrice teofor bir isimdir: pudu- anlam henz
bilinmeyen Hurrice bir fiil kkdr, hepa- eki isi Hepattan tretilmitir45.
III. Hattuili ve Puduhepa dneminde tanra Hepat, Hitit ordularnn
ve devlet politikasnn ba oldu ve Arinnann Gne Tanras ile bir
tutuldu. Bu durumu Puduhepann bir duasndan anlyoruz. Bu duada
Puduhepa yle demektedir:
Arinnann Gne Tanras, sahibem, sen btn lkelerin
kraliesisin. Sen kendine Hatti lkesinde Arinna kentinin
Gne Tanras adn taktn. Ayrca sedir lkesi yaptn
(lkede) kendine Hepat adn koydun46.
Puduhepa kendi halknn nde gelen tanras Hepat Arinnann
Gne Tanrasnn yerine koyarak onu, Hitit devlet kltnde en st
konuma yerletirmiti. Bylece Arinnann Gne Tanrasn da ikinci
plana atmam oluyordu. Puduhepann bir kralie olarak konumu
dnld zaman tanralara verilen bu nem daha iyi anlalacaktr.
Puduhepa siyasal yaamda hibir Hitit kraliesi ile karlatrlamayacak
kadar etkin bir rol stlenmitir.
Kralie Puduhepann nclk ettii tanralar zdeletirme icraatna
en gzel rnek Yazlkaya ak hava tapnadr. Yazlkaya Boazkye ok

uzak olmayan doal bir kaya oluumudur. mparatorluk Dneminde

kayalarn zerine Hitit panteonunun ald son durumu aka gzler nne
seren bir tanrlar alay ilenmitir. Burada kadn tanrlarn ban eken Hepat
kutsal hayvan aslann zerinde tasvir edilmitir47.
Ancak H. G. Gterbock iki tanra arasnda temelde hibir benzerlik
olmadna ve bu zdeletirmenin tamamen zorlama olduuna dikkat
eker48. Arinna kentinin Gne Tanras tam anlamyla bir gne
tanrasdr. Arinnann Gne Tanrasnn kltnde var olduklar
metinlerde de ifade edilen- gne kurslar onun karakteri hakknda pheye
yer brakmaz49. Ayrca Gne Tanras gnein zellikleriyle uyumlu olarak
adaletin de koruyucusudur; nk gne ayrm gzetmeksizin her yere
ular ve gnlk seyrinde klarn herkese eit lde datarak, herkesin
ilerini tarafszlkla kontrol eder50.
Oysa Hepatn bir gne tanras karakteri tadna dair hibir iz
yoktur; daha ok ana karakteri tar. Arinnann Gne Tanrasna da
ou zaman Ana diye hitap edilmesine ramen Hepatn Ana karakteri
daha n plandadr. Hatta hizmetkrlar Hutenna ve Hutellura ile beraber
douma yardm eden ritellerde karmza kmaktadr51. Bunlar kader
tanralar olarak da bilinirler ve isimleri hute- yazmak fiilinden
tretilmitir; doumda hemire olarak grev almalar mitolojiye insann
yaratlnda grev almalar olarak uyarlanmtr52.
Aslnda Hitit panteonunda, Hepat ve hizmetkrlaryla uyumlu ve
benzer baka tanralar vardr. Anadoluda Ana Tanra olarak anlan daha
pek ok tanrann klt yer almaktayd; bunlardan biriyle eitlenmesi
makulken Arinnann Gne Tanras ile bir tutulmasnn politik
nedenlerden kaynakl olduu phe gtrmez.
rnein Hatti kkenli Amamma ve Hannahanna: her ikisinin de ismi
iterierte formdadr, yani Hititede Anne anlamna gelen kelime
yinelenmektedir. Bu durumda anlam, annenin annesi ya da bykanne
olmaktadr ki, iki tanra da klt bekiliini yapan rahiplerce Tanrlarn
annesi ad altnda anlrlar ve Itutaya ve Papaya isimli iki Hattili kader
tanras da onlarla balantl olarak ortaya kar53. Karakteristik zellikleri
gz nnde bulundurulduunda bu tanralar Hepat ve yardmclar ile denk
tutmak herhalde yanl olmayacaktr. Hepatn Arinnann Gne
Tanrasndan ok farkl olduu aktr. Tek benzerlikleri ikonografide her
ikisinin de aslanla temsil edilmeleridir54.
Hepatn sonraki tarihi dnemlerde baka kltrlerde ortaya kan
yansmalar da Ana kimlii erevesinde olmutur. M. . 1. binylda
hiyeroglif yaztlarda DHa-pa-tu, DHe-ba-tu ve DHi-pa-tu ekillerinde
karmza kar. Lyke yaztlarda ise Hepat, hba-eni olarak ifade

edilmektedir ki anlam Heba Anadr; yine Hellasn mistik dindarlarndan

Orfeusularn dualarnda Hipta ismi Dyonisosun ebesi olarak gemektedir;
hatta Heba/Hepat isminin Sami dillerdeki karlnn Tevratn Genesis
blmndeki Havva/Eva olduu ne srlmektedir55.
M. Darga, Hepatn Eski Yunan ve Roma dnyasnda tam bir
karl olmamasna ramen Hera ve Athena kombinasyonunu temsil
edebileceini sylemektedir56.
3. Hitit Panteonunda Sradan Bir Hurri Tanras Kubaba:
Arinnann Gne Tanras ile likisi ve Friglerin Ana
Tanrasna Dnm
Tanra Kubaba, Hepat gibi Hurrili bir tanradr57. Kubaba Kargam
kentinin yerel tanrasdr58. Panteonda tanralarn sralanna bakacak
olursak Kubabann ok arka sralarda yer aldn grrz. Ancak
Kubabann Kargam kentinde ok nemli bir yeri vardr. Kubabann bir
tanra olarak karakteristik zellikleri Hitit Dnemi boyunca ok fazla
anlalamamtr. Daha sonraki dnemde n plana knn ise belirgin baz
nedenleri vardr.
F. Knal, Kubabann metinlerde Kara Tanra adyla anlan
tanrayla bir olduunu vurgulam ve dolay olarak amuhann tar ile
zdeliine dikkat ekmitir. nk Kara Tanra bir meteorla ilgili olarak
ortaya kar ve klt iin kuyumcular yldz eklinde brolar imal ederler 59.
F. Knaln ifadesine gre Kara Tanra Tuthaliya isimli krallardan biri
tarafndan60 Kizzuwatnadan alnp amuha kentine gtrlnce amuhann
tar haline gelmitir ve tarn adnn yldz olmas da bu tezi
desteklemektedir61. Ancak Kubabann tar gibi ak ve sava tanras
zelliklerini gstermediini sylemek zorundayz; daha ok Hepata
benzemektedir, yani bir Anadr. Hepat nasl kendi blgesinin ana tanras
ise o da Kargamn ana tanrasdr.
Onun nasl bir tanra olduu Hitit Devleti yklp Kuzey SuriyeGneydou Anadolu Blgesinde M. . 1. binylda yerel Hitit beylikleri
ortaya kt zaman daha iyi anlalmtr. Bu dneme ait kaya
kabartmalarndaki tasvirler Tanra Kubabay gzler nne serdi. Ge Hitit
Dnemi olarak da adlandrlan bu dnemde Kubaba ba tanra haline geldi;
bunun balca nedenlerinden biri Kargamn sz edilen yerel beyliklerin
iinde merkezi bir konumda olmasdr. Bu dnemde tanrann tasvirlerine
beyliklerin dalm sahas iinde rastlamak mmkndr. Tasvirlerin ona ait
olduunu gsteren kant ise tasvirlerin yannda yer alan hiyeroglifle yazlm
addr.

Bu tasvirler iinde Kubabay Hepat ile zdeletirmemizi salayan

unsurlar vardr: rnein Kilikya kaplarnn kuzeyinde Bolkarmaden antnda
Kubabann, Tanr Tarhu (Frtna Tanrsnn Hitit ve Luwi dilindeki ad62)
ile birlikte ismi gemekte ve ayrca yerel Frtna Tanrsnn yannda tasvir
edilmektedir. Kayseri ili snrlar iindeki Kululu stelinde ise Tanra
Kubaba doum tanras olarak anlmaktadr. Yine Malatyada bulunmu
bir stelde, ayakta duran Frtna Tanrsnn karsnda bir boa zerinde tahta
oturmu ve elinde bir ayna tutmaktadr; bal ise Yazlkayada tasvir
edilen tanra Hepatn bal ile benzerlik gstermektedir63.
Kubabann pek ok yerde yerel Frtna tanrlarnn ei olarak temsil
edildii aktr. Bilindii gibi Hepat da Hurri kltrnde Frtna Tanrs
Teupun ei olarak temsil edilmektedir. Doum tanras olarak anlmas da
Hepat ile paralelliine bir rnektir. Giysi benzerlii de iki tanray eitlemek
asndan son derece kayda deer bir ayrntdr. ki tanrann ana tanra
olarak sayg grmesi de dikkat ekicidir. W. F. Albright, Dou ve Gney
Anadolunun yerel byk ana tanrasnn byk olaslkla Kubaba olduunu
syleyerek, Kubabann Kapadokyallar ve Mitanniler arasnda Hepata,
biraz daha douda ise augaya eit olduunu iddia eder64.
Kubaba M.. 1. binylda Frig dinine de Kibele adyla girmi ve ana
tanra olarak kabul edilmitir. Ge Hitit Dneminde Kargam ve
evresinde tapnm gren Kubaba kltnn batya doru ilerleyip Frig
Krallnn ba tanras olmas artc deildir. nk antlarn dalm
Kargam-Tabal yolu boyunca devam eder ve Tabal Krallnn en bat
ucunda bulunan Karaburun hiyeroglif yazt Frigya Pessinusuna (Frig
Kibelesnn klt merkezi) ok uzak deildir; Frigya ve Tabal lkeleri
arasndaki kltr al-verii sonucu tanrann Friglere gemi olmas
mmkndr65.
Kibele kltnn Lidya Uygarlnda da nemli bir yeri vardr.
Lidyaya Frigyadan gemi olmas mmkn olsa da Kibelenn
Anadolunun batsnda Kubaba adyla ok nceden bilindiine dair kantlar
vardr. Denizli ili snrlar iindeki Ladikde ele geen silindir mhrlerden
birinde Kubabann ad yer almaktadr; yaklak olarak M. . 1700l
tarihleri gsteren bu mhrn zerindeki yaztta Matrunna, Aplahandann
kz, kutsal Kubabann hizmetkr yazmaktadr. Mhrn Kuzey Suriyeden
geldiini kabul etsek bile isimler Hurrice deildirler, Anadolunun bat ve
gney kylarna ait dillere zg bir karakter tarlar66. Yine de zaman
sresinin uzunluu ve Kubaba isminin deiimi dnlrse bu yaklam
pheyle karlanabilir.
Hepatn Eski Yunan dininde ve mitolojisinde birtakm yansmalarnn
olduundan sz etmitik. Kibelenn Eski Yunanllar arasndaki yeri ok

nemli olmutur. Kibelenin Helen mitolojisindeki tanrlar anas Rhea ile

bir tutulduunu grmekteyiz; rnein antik corafyac Strabon eserinde
Rheay Kibele ve Kibeleye atfedilen sfatlarla tanmlamaktadr67. Helenler
kendi tanralarnn bazlarnda Kibelenin zelliklerini grdklerinden onu
benimsemiler ve onlar Kibele ile zdeletirmilerdir. Ad geen tanra
Rhea yan sra Demeter, Artemis, Afrodit tarn Hellastaki ad- gibi
tanralar Kibele ile benzerlik gstermektedir68.
Kibele klt, Hepatn yansmalar ya da tarn bat dinlerine nasl
getii sorunu ise hemen hemen kesin bir zme ulatrlmtr. . apar
bu konuyu u ekilde zetlemektedir:
Hellasn Yakndou ilikilerinin youn olduu yre, Kuzey
Suriye ve Fenikedir. Ve bu ilikiler M. . III. bine, zellikle de
II. bine yani Myken devrine kadar kmaktadr. Burada ilgin
olan nokta, Gneybat yolunun Kuzey Suriyenin Al-Mina
limannda denize varmasdr. Bu yoldan, Hellasn
Yakndoudan birok kltr unsurlar ald bugn artk
kantlanmtr. rnein, Fenike alfabesinin bu yolla Hellasa
gtrld bilindii gibi, Hesiodosun Theogoniasnda
anlatt Kronos efsanesinin de Hurri kkenli Kumarbi
efsanesinden esinlendii ve yine ayn yoldan Hellasa getii
kantlanmtr. Tm bunlar gsteriyor ki, M.. XIV.
yzyldan sonra Kuzey Suriye limanlar Ugarit, Al-Mina, Tell
Sukas, Tabbt el-Hammam- ile Hellas arasnda canl bir ticaret
ilikisi vardr. O halde Kuzey Suriye sahillerinde kurulmu
olan Helen kolonilerinin ve Ugaritteki Helen tccarlarnn,
Ugaritin doudan en yakn komusu olan Kargamta tapnm
merkezi bulunan tanra Kubaba (Kibele)ya yabanc olduklar
dnlemez. Gerekten Ugaritin daha II. binde Kargam ile
sk ilikileri vardr. Ve hatta Ugarit kral hanedan arasnda
tanrann ve tapnmnn var olduu bilinmektedir. Buradan
hareket edilirse, Kibele tapnmnn da dier birok kltr
unsurlar gibi, bu yoldan Hellasa vardn kabul etmek
herhalde yanl olmayacaktr69.
Ugarit bir liman ehri olmas dolaysyla Eski Yakndoudaki pek
ok kltrn buluma noktas olmutur. Eski Dou uygarlklarnda tapnm
gren pek ok tanr ve tanra Ugarit yoluyla Hellasa tanmtr. Hepatn
da Kubaba ile ayn yolu izledii phesizdir. Zaten Hepatn kltne Hurri
blgesi iinde yer alan hemen her kentte rastlamak mmkndr ki bunun
iine sahil ehirleri de girmektedir. Hepatn Ugarit, Adaniya (Adana),
Manuzi (skenderun yaknlar) gibi sahil ehirlerinde ve Emarda tapnm

grd bilinmektedir70.
Afroditin ise Kbrsl bir tanra olarak bilinmesi Hellasa doudan,
Kbrs zerinden geldiinin gstergesidir.
Eski Douda tapnlan bu byk tanralarn batda da tannmas ve
sayg duyulmas ticari ve ekonomik ilikilerin paralelinde gelien kltr alverii sayesinde gereklemitir. Son olarak Eskian son ve byk
uygarl Romann Cumhuriyet Dneminde Anadoluya ait pek ok klt
Roma kentine tanmtr. Bunlarn en nls Romal khinlerin bildirmesi
zerine Pn Savalarnda Romaya destek salamak amacyla Kibelenin
Pessinustan Romaya tanmasdr71. Romallar da kendilerinden 1500 yl
nce Hititlerin yapt gibi uzak diyarlara ait kltleri merkezlerine tayp
dini birlii siyasi hegemonyaya dntrme yolunu semilerdir.
Sonu
Hititlerin Anadoluda birlii salayp merkezi bir devlet kurmalar ile
farkllklar eskisi gibi yaama ans bulmu olmasna ramen, tanrlar
hiyerarisinde ilk sralarda yer alanlar zamanla ok daha n plana kartlm
ve benzer karakterde olanlar onlarn glgesinde kalmtr.
Arinnann Gne Tanras, Hitit Tarihi boyunca devletin ve lkenin
ba tanras olsa da imparatorluun sonlarna doru baka tanralarla bir
tutulmu ve hatta konumu onlar tarafndan igal edilmitir. Esasen
birbirleriyle eitlenmek istenen tanr ve tanralarn karakterlerinde benzer
yanlar olmakla birlikte bazen bu eitlenme tamamen zorlama olabilmektedir.
zellikle Arinnann Gne Tanras ve Hepatn birbiriyle eitlenmek
istenmesine ramen farkl olduklar anlalmaktadr. Ortak yanlar her
ikisinin de ada olan iki ayr topluluun ba tanralar olmalardr. Ba
tanra olarak devletin, ordularn, adaletin ve toplumun hkimi ayn zamanda
himaye edenidirler. Buradan yola karak hem sava hem de ana
zellikleri tarlar. nk dhil edildikleri devleti ve toplumu korumak ve
onlar iin savamakla ykml bir kimlie brnmlerdir.
Farkl karakter zellikleri tasalar da baz tanr ve tanralar tek bir
kltn ats altnda toplayarak saylarn azaltmak, Anadoluda ilk defa Hitit
Krall dneminde gndeme gelen bir konudur. Bilindii gibi Hitit Devleti,
Anadolunun ilk merkezi kralldr ve bu kralln izledii birletirici ve
yaylmac politika dinsel inanlara olan yaklamda da kendini gstermitir.
Balangta fethettikleri topraklar her eyleri ile birlikte inanlar da dhil
olmak zere- merkeze balamlardr. Bu sre sona erip Hititler doal
snrlarna ulatktan sonra merkezdeki tanr ve tanralarn eitliliine son
verme aamasna geilmitir. Nasl ki bal devletler Hitit kanun ve

otoritesine gre ynetiliyor ve Hititletiriliyorsa ayn ekilde tanr ve

tanralar da aynlatrlmak zorundayd. Arinnann Gne Tanrasnn
Hepatla ya da tarla zdeletirilerek arka plana dmesi ayn zamanda,
III. Hattuili-Puduhepa dnemi ile balayan bir kltrel sentez ve birlik
oluturma abasnn sonucudur. III. Hattuilinin, tarn koruyucu
tanras olduuna dair vurgu yapmas, Puduhepann Arinnann Gne
Tanrasnn (artk) Hepat ad ile anlacan ifade etmesi inanta kkl
deiikliklerin gerekleeceinin habercisidir. Bizzat kral ve kralie
tarafndan sz konusu tanralarn n plana kartlmas ve dinde
sadeletirme yaplmas tek tanrl inanlarn yeermesine de zemin
hazrlamtr ki insanlk tarihi andan dikkate deerdir.
Tanralarn birbirleriyle zdeletirilmek suretiyle ortaya kan genel
karakter yaplar, grsel tasvirlerde de kendini gsterir. Ad geen tanralar
tasvirli sanat eserlerinde birbirine benzer, bazen ayn ekilde temsil
edilmilerdir. rnein Arinnann Gne Tanrasnn, Hepatn, tarn ve
Kibelenin ba tanra olarak benimsendikleri farkl dnemlerde kutsal
hayvanlar aslanla birlikte tasvir edilmeleri, kimliklerinin tespiti asndan
son derece nemlidir. Ayn kutsal hayvanla ve aa yukar ayn giysilerle
kaya antlarnda grlen bu tanralarn daha sonraki dnemlere ait insanlar
tarafndan ayn tutulmalar kanlmazdr.
Metinlerden yola karak elde edilen bu tanralara has zellikler
tarihsel srete ya da merkezi devletlerin ats altna sokulduklarnda
bulanklamaktadr. Ancak bu tanralarn kltlerine ait uygulamalar ya da
gelenekler kendi dnemlerinden sonra hatta gnmze kadar izlerini
srdrmektedir.
Kukusuz Eski Anadoluya ait bir klt olan Arinnann Gne
Tanras kltne ait bir takm zelliklerin gnmze tanmasnda Eski
Yunan ve Romann Eskidounun mirasn devralmasnn byk pay
vardr. Bu uygarlklara ait tasvirli sanat eserlerinde ismi farl bile olsa
grnte gne tanras zelliklerini anmsatan nl tal tanra
heykellerine rastlanmaktadr. Hatta Hristiyan dininde Meryem-sa tasvirleri
zellikle de Rnesans Dnemi sanatlarnn eserlerinde bandaki k
haleleri ile grlmektedir. yle ki gnmzde zgr ve adil dnyann
temsilcisi olmaya soyunan Amerika Birleik Devletlerinin metropollerinden
biri olan New Yorkun aklarnda bulunan Ellis Adasnn zerindeki
zgrlk heykelinin, bann evresini saran nl bir ta tayan kadn
eklinde temsil edilmesi bile u anda unutulmu grnen Arinnann Gne
Tanrasn anmsatr niteliktedir.

Kaynaklar ve Dipnotlar
1
Ana hatlaryla Hitit siyasi tarihi hakknda bkz. DNOL A. M. 1982: Hititler,
Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, stanbul, 18120, 1853.
2
BRYCE, T. 2003: Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. Mfit Gnay),
Ankara, 152; NAL, A. 2003: Hititler Devrinde Anadolu 2, stanbul, 77.
3
de MARTINO, S. 2006: Hititler, (ev. Erendiz ZBAYOLU), Ankara, 91.
4
Frtna Tanrs Hitit ivi yazl metinlerinde Smerce DU ve DIM ideogramlaryla
yazlmaktadr. LAROCHE, E. 1947: Recherches sur les noms des dieux
hittites, Revue dAssyriologie 41, Paris, 6798.
5
AKURGAL, E. 1998: Anadolu Kltr Tarihi, Ankara, 5.
6
Hitit isminin kkeni ve Hatti lkesi deyimi hakknda bkz. AKURGAL, E.
1995: Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul, 15.
7
AKURGAL, E. 1998: 1516.
8
NAL, A. 2003: 77; ARCHI, A. 1990: The names of the Primeval Gods,
Orientalia (Nova Series), Vol. 59, Roma, 114129, 114115; GURNEY, O. R. 1977:
Some Aspects of Hittite Religion, London, 6.
9
GURNEY, O. R. 1977: 6.
10
NAL A. 1999: Hititler-Etiler ve Anadolu Uygarlklar, stanbul, 205.
11
LAROCHE, E. 1947: 38.
12
HAAS, V. 1994: Geschichte der Hethitischen Religion, Leiden, 420.; ALP, S.
2003: Hitit Gnei, Ankara.
13
LAROCHE, E. 1947: 106.
14
YOSHIDA, D. 1995: Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den
Hethitern, Heidelberg, 212.
15
LAROCHE, E. 1947: 30.
16
HAAS, V. 1994: 427.
17
YOSHDA, D. 1995: 311.
18
OETTINGER, N. 1990:
Die dunkle Erde im Hethitischen und
Griechischen, Die Welt des Orients 20/21, Gttingen, 8298, 86; HAAS, V. 1994:
132 ve 421; COLLINS, B. J. 2002: Necromancy, Fertility and the Dark Earth:
The Use of Ritual Pits in Hittite Cult, Magic and Ritual in the Ancient World, P.
Mirecki - Marvin Meyer (eds.), Leiden. Boston. Kln, 224241, 224.
19
KRAMER, S. N. 1960: Death and Nether World According to the Sumerian
Literary Texts, Iraq 22, London, 59-68, 63.
20
GTERBOCK, H. G. 1950: Hittite Religion, Forgotten Religions, ed.
Vergilius Ferm New York, 81-109, 91.
21
KUB 36. 89; HAAS, V. 1970: Der Kult von Nerik: Ein Beitrag zur
hethitischen Religionsgeschichte, Roma, 142158; HAAS, V. 1994: 423.
22
HAAS, V. 1970: 141.
23
GURNEY, O. R. 1977: 11.
24
I. Hattusilinin yllklarna ait metnin tercmesi iin bkz. ALP, S. 2005: Hitit
anda Anadolu: iviyazl ve Hiyeroglif Yazl Kaynaklar, Ankara, 6566.
25
ALP, S. 2005, 65.

26

GURNEY, O. R. 1977: 13.

GURNEY, O. R. 1977: 16, 17.
28
GOETZE A. 1940: Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New
Haven, 71.
29
LAROCHE, E. 1947: 6.
30
III. Hattuili ve Puduhepann evlilikleri hakknda bkz. NAL, A. 1974: Hattusili
III: Hattusili bis zu seiner Thronbesteigung (Band I) (Texte der Hethiter 3),
Heidelberg, 8588; DARGA, M. 1974: Puduhepa: An Anatolian Queen of the
Thirteenth Century B. C., Mansele Armaan II, Ankara, 940.
31
DARGA, M. 1974: 941.
32
YT, T. 1997: M.. II. Binyl Anadolu Kentlerinden amuhann Tarihi ve
Lokalizasyonu zerine, Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 30, Ankara, 273-287, 279.
33
HAAS, V. 1994: 385.
34
GTERBOCK, H. G. 1950: 92.
35
DARGA, M. 1974: 950.
36
tarn III. Hattuilinin Koruyucu Tanras olduunu ispatlayan en dikkate deer
belge III. Hattuilinin Savunmas adyla bilenen belgedir. Metnin tercmesi iin
bkz. DNOL, A. M. 1982: 42-43. DARGA, M. 1992: Hitit Sanat, stanbul.
37
DANMANVILLE, J. 1962: Aperus sur lart hittite a propos de
liconographie dIstar-Sausga, Revue Hittite et Asianigue XX, Paris, 37.
38
GOETZE, A. 1955: Hittite Dress, Corollo Linguistica Festschrift F. Sommer,
Wiesbaden, 51.
39
GTERBOCK, H. G. 1950: 92.
40
DARGA, M. 1974: 953.
41
YOSHDA, D. 1995: 54.
42
HAAS, V. 1994: 422.
43
ki tanrann karde olduklar ve hatta ayn tanrann iki farkl grnts olduu
hakknda bkz. KINAL, F: 1967: Inannann Cehenneme nii Efsanesi, Ankara
niversitesi DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi III, S. 45, Ankara, 1-21, 121.
44
PENGLASE, C. 1995: Some Concepts of Afterlife in Mesopotamia and
Greece, The Archaeology of Death in the Ancient Near East, S. Campbell, A.
Green (eds.), Oxford, 192-195, 193.
45
DARGA, M. 1974: 941.
46
ERKUT, S., 1992: Hitit ann nemli Klt Kenti Arinnann Yeri, Hittite
and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, H. Otten et
al. (eds.), Ankara, 159165, 160.
47
GURNEY, O. R. 1977: 19-24.
48
GTERBOCK, H. G. 1950: 90.
49
ERKUT, S. 1992: 161.
50
GURNEY O. R. 1990: The Hittites, London, 115.
51
HAAS, V. 1994: 387.
52
GURNEY, O. R. 1977: 1718.
53
HAAS, V. 1994: 433.
27

54

GTERBOCK, H. G. 1950: 90.

HAAS, V. 1994: 384.
56
DARGA, M. 1974: 951.
57
LAROCHE, E. 1947: 8485.
58
GURNEY, O. R. 1977: 18.
59
KINAL, F. 1986: Kara Tanra Olarak Kybele, IX. Trk Tarih Kongresi, C.
I, Ankara, 236239, 235239; ayn zdelii belgeleyen metin yerleri hakknda bkz.
LAROCHE, E. 1947: 84.
60
Ad geen Kral Tuthaliya, T. Yiit tarafndan III. Tuthaliya olarak belirtilmitir,
YT, T. 1998: 273287.
61
KINAL, F. 1986: 238239.
62
GURNEY, O. R. 1977: 10.
63
APAR, . 1979a: Anadoluda Kybele Tapnm, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Dergisi XXIX, Ankara, 198.
64
ALBRIGHT, W. F. 1929: The Anatolian Goddess Kubaba, Archiv fr
Orientforschung V, Berlin, 230.
65
APAR, . 1979a: 201.
66
ALBRGHT, W. F. 1929: 229.
67
APAR, . 1979b: Roma Tarihinde Manga Mater (Kybele) Tapnm, Dil
ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XXIX, Ankara, 183.
68
Ad geen tanralar ve zellikleri iin bkz. ERHAT, A. 1993: Mitoloji Szl,
stanbul.
69
APAR, . 1979b: 189190.
70
HAAS, V. 1994: 385.
71
BARROW, R. H. 2002: Romallar, (ev. E. Grol), stanbul, 155.
55

193

F a tma SE V N / Journal of the Institute of Social Sciences 1-2008, 175-195

TABLOLAR
Tablo 1. Neolitik Dnem merkezlerinden atalhykde ki yannda aslan balar
olan tahtnda oturan ve doum yapan ana tanra figr. M.. 8. binyl.
Tablo 2. Arinnann Gne Tanras, olu Frtna Tanrsn dizlerine oturtmu ve
bann zerinde k halesi ile temsil edilmitir. M.. 2. binyln 2. yars. Alp,
2003, Resim 29dan alnmtr.
Tablo 3. Konya-Karahyk kazlarnda ele geen Kanatl tar heykelcii. M.. 2.
binyln 1.yars. Alp, 2003, Resim 31dan alnmtr.
Tablo 4. Byk olaslkla Arinnann Gne Tanrasn simgeleyen Boazky kap
sfenksi. M.. 2. binyln 2. yars. Darga, 1992, Resim 124den alnmtr.
Tablo 5. Kargamtan gslerini tutan Kanatl tar? tasviri. M.. 1. binyl.
Akurgal, 1995, Levha 103adan alnmtr.
Tablo 6. Kayseri ili snrlar iinde bulunan Fraktinde, III. Hattuiliyi, Frtna
Tanrs ile eitlenen Teupa ve Puduhepay, Arinnann Gne Tanras ile
eitlenen Hepata libasyon yaparken gsteren kaya ant ve izimi. M.. 2.binyln
ikinci yars. Akurgal, 1995, Levha 56adan alnmtr.
Tablo 7. Hitit dnemine ait Yazlkaya ak hava tapnann A odasnda Teup ve
Hepatn buluma sahnesi ve bu sahnenin izimi. Tanra uzun kule eklinde
balyla aslan zerinde tasvir edilmitir. M.. 13. yzyl. Alp, 2003, Resim 46,
ekil 14ten alnmtr
Tablo 8. Ge Hitit Beylikleri dneminde Kargamtan Tanra Kubaba heykeli.
Tanrann bal dikkat ekici. M.. 8. yzyln ikinci yars. Akurgal, 1998,
Resim 96an alnmtr.
Tablo 9. Boazkyn demir a tabakasnda ele gemi tanra Kibela heykeli.
Tanrann kule eklindeki bal dikkat ekici. M.. 6. yzyln ikinci yars. Alp,
2003, Resim 37den.

194

F a tma SE V N / Sosyal Bilimler En stit s Dergisi 1-2008, 175-195

Tablo 1

Tablo 3

Tablo 2

Tablo 4

Tablo 5

195

F a tma SE V N / Journal of the Institute of Social Sciences 1-2008, 175-195

Tablo 6.

Tablo 7.

Tablo 8.

Tablo 9.