HKMET YURDU

Dnce Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi

ISSN: 1308-6944
www.hikmetyurdu.com

Temmuz Aralk 2011, Yl: 4, C: 4, Say: 8, ss. 173 176

Mutezile
Joseph SCHACHT
ev: Yrd. Do. Dr. Yksel Macit
nn niversitesi lahiyat Fakltesi slam Hukuku Ana Bilim Dal
yuksel.macit@inonu.edu.tr

Giri
Bu eviri, Joseph Schacht'n The Origins of Muhammadan Jurisprudence
(London 1979) (slam Hukukunun Kaynaklar) adl eserinin The Mu'tazila balkl 7. blmnn evirisidir. evrilen metnin asl iki sayfadr. Schacht (aht) bu iki
sayfa iinde Mu'tezile'nin hukuk doktrinini/retisini zet olarak tantmaya almaktadr. Schacht'n bu almasnda baz eksiklikler vardr, Mu'tezile'nin hukuk anlayn dierlerinden ayran ve bize gre en nemli zellii olan "akl teklif ve er' teklif" ayrmndan sz edilmemesi bu cmledendir. Ancak bu almada, Mu'tezile hakknda bilgi veren pek ok almada yer almayan baz tespitler de vardr; baz ynlerden Mu'tezile'nin hukuk doktrininin Irakllarnkine benzedii zerine rnek verilmeden iaret edilse de, birok insann eserlerinde ve
szl anlatmlarnda tartlmadan kabul edilen "Mu'tezile (veya ounluu) fkhta Hanefdir" eklindeki yaygn kanaatin aksine, Mu'tezile'den, Ashab- rey ve
kyas olan Irakllara (Hanefiler) kar reddiye yazanlardan sz edilmektedir. Yine
rnek verilmese de onda Mu'tezile'nin teolojik (kelm) grlerinin, onlarn hukuk doktrinlerine yansdndan bahsedilmektedir. Bu yansmann rnekleri iin
Mu'tezile'den Kad Abdulcebbar'n (.415/1025) e-er'iyyat (Mun 17) kitab ile
onun talebesi Ebu'l-Huseyn el-Basr'nin (.436/1044) el-Mutemed f Usuli'l-Fkh
adl eserine ve bu eserlerden yararlanlarak yaplan Mu'tezile'nin fkh usul anlay ile ilgili almalara vb. baklabilir. Schacht, bata belirtilen kitabnn birok
blmnde olduu gibi Mu'tezile blmnde de Treatise (Bilimsel inceleme)
dedii ve bazen Tr, IV gibi de ksaltt ekliyle afi'nin el-mm adl eseri ile
htilafu'l-Hadis (Ikh. eklinde ksaltlm) almasna oka atfta bulunmaktadr,
her nedense Kad Abdulcebbar'n ad geen eserine bir yerde ikincil bir kaynak
gibi bavurmakta, Basr'nin Mutemed'ine ise hi ulaamam gzkmektedir. O,

174

Joseph Schacht / Yrd. Do. Dr. Yksel Macit

Mu'tezile'den daha ok el-Hayyat'n (.298/910) el-ntisar adl kitabn kaynak

gstermektedir; bu tek ciltlik eser hacmi lsnce Mu'tezile'ye ait veya onlara
nispet edilen her nevi gr iermektedir, ancak onda baz hukuk grler de
vardr. Nitekim aada gelecei zere Schacht'n da belirttii gibi Mu'tezile saf
bir hukuk ekol deildir ama onlarn hukuk grleri vardr. Bu ksa tantm,
tahlil ve deerlendirme ieren giriten sonra eviriye geebiliriz.

eviri
Hadsilerin ar muhalifleri olan Mu'tezile'ye fi'nin eserlerinde ve dier eski kaynaklarda 'rasyonalistler' denir.1 Mu'tezile saf bir hukuk ekol deil,
siyas ve dogmatik bir hareket idi;2 onlarn speklatif yntemi ve Kur'an'n onlarn din doktrin sistemleri iin temel olduu zerinde srarlar, ou hadisleri
(traditions) ve dolaysyla hadislere dayanan hukuk doktrinleri reddetmeye ve
hukuk sorular teolojik grleri iinde deerlendirmeye yol at.3 Onlar
kendi hukuk doktrin sistemlerini ayrntl bir ekilde ortaya koymamalarna
ramen, onlarn hukuk teorisi ve pozitif hukuk sorunlarna ilgileri, onlarn zel
gr alar noktasndan yazlm bu konularda ok sayda eserlerinde ifadesini
buldu.4
Biz, hukuk teorisinin eitli noktalarnda onlarn grlerini tartmak iin
frsat bulduk.5 Pozitif hukukun belirli noktalarnda/konularnda onlarn grlerine ara sra referanslar olur.6 Tespit edilebildiine gre Mu'tezile, hukuk doktrininin saf hukuk ekollerindeki geliimine tamamyla baldr, yalnzca kendi
Ehl'l-kelm fi''de; ehl'n-nazar (veya baka terimlerle oluur) bn Kuteybe'nin kitabnda; ehl'lbahs ve'n-nazar Mes'udi'de; mtekellimun, Mutezile ile eanlaml olarak, E'ar'de; mtekellimun ve
ehl'l-bahs ve'n-nazar ise Gazl'de.
2 Bkz. Nyberg, E.I., s.v. Mu'tazila.
3 Bkz. e.g., bn Kuteybe, 15 vd., 11; Hayyt, 59.
4 Bkz. Fihrist, 172 vd.; Hayyt, 81, 88; Ykt, rd, VI. 446; bn Haldun, Mukaddime, 378, bn
Kuteybe, 220 vd, 241 vd, 324, 367 ve onlardan (Mutezile) biri tarafndan yazlm bir kitaptan
aka kopya edilmi baka bir yerde-bu, Abdulcebbar (.415) tarafndan yazlm Mun f
Ebvabi't-Tevhid vel-'Adl adl eserin din hukuk ile ilgili XVII. blmdr, baslmtr (Kahire,
1963). / Mun'nin 17. cildi (e-er'iyyat) tarafmzdan Trkeye evrilmitir: Mutezile'de Hukuk
Felsefesi, nsan yaynlar, stanbul 2003.
5 Yukarda (aslnda geen blmlerde), s.40 vd. onlarn (Mu'tezile) hadisleri reddetmeleri zerine;
s.51 vd. hadislerin genie yaylmas zerine; s. 88 konsenss (icma) zerine; s.95 ihtilaf stne;
s.128 sistematik akl yrtme (kyas) stne.
6 Tr. I, 122; Tr. IV, 256; bn Kuteybe, 22.,56, 73, 104 vd.; Hayyt, 51, 92.
1

www.hikmetyurdu.com

www.hikmetyurdu.net

www.hikmetyurdu.org

Mutezile

175

standartlarna gre bu gemi sonular gzden geirirler. zellikle, onlarn

doktrini birka ynden Irakllarnkine benzerlikler gsterir;7 Mu'tezile gerekte
Irak'ta ortaya kt ve geliti.
afi, Mu'tezile'nin hadsilere itirazlarn ciddiye alr8 ve onlarn hadisler
konusundaki eletirilerini tekzip iin Treatise IV'n ilk blmn ayrr.9 afi'ye
gre, Mu'tezile tm lkelerde vardr ve hukuk ekolleriyle ayn ekilde kendi otoritesine sahiptir, ancak afi'nin konutuu muhatab, Mu'tezile'yi konsenss
(icma) tesisi iin grleri gerekli olan kiilerin yrngesi dnda tutuyor, nk
Mutezile sadece kk bir aznlk (Tr. IV, 256).
Hicri nc yzyln sonuna doru yaz yazan Hayyt zamannda,
hadsiler ve afi'nin temel tezi genelde Ortodoks slam (Ehl-i snnet) kabul
edilmitir ve o zaman Mu'tezile bu yzden deiik tutum almak zorunda kalmtr. Bu nedenle Hayyat'n eski Mu'tezile'nin icma ve rey10 konusunda grlerini
yeniden yorumladn veya reddettiini ve vurgu deiiklikleri yaparak ve hukukun eski ekollerine gre daha fazla negatif olmayarak Mu'tezile'nin hadisler
konusundaki eletirilerini hafiflettiini grdk.11 Hatta o hadisileri savunur ve
Mu'tezile arasnda hukuk uzman Cafer b. Mbeir'in (. 234) yol gsterici ilkesini kendi szleriyle formle etmeye geldii zaman, aadaki gibi Kur'an, snnet
ve icma'n da doru ve ak anlamn (zhir) verir ve kiinin grnn rey ve
kys zerine bina edilmemesini belirtir.12 Bu forml, hadsiler iin itiraz edilemez, fakat bu kesinlikle eski Mu'tezile doktrinini temsil etmez. Ca'fer'in kendi
tutumu daha karmak idi; onun yazlar arasnda sadece, Irakllar anlamna gelen ashbu'r-re'y, ve'l-kys'a kar deil, ama ayn zamanda ashbu'l-hadis'e,
hadsilere kar ynelttii almalarn olduu da zikredilir.13 Hayyat'n gen
ada Belh, ona Ka'b (. 319) de denir, o bile bir lde hadsilere kar sa-

Bkz. ht. 37 ve zeri, s.47, n. 5, 88.

ht. 33 vd., 218, ve baka yerde.
9 f' ve Bir Meris arasndaki iliki zerine anekdotlar (bn Hacer, Tavli, 73) ve Bir'in fi'nin
doktrini zerine yorumlar stne anekdotlar (Ebu Nu'aym, Hilya. ix. 95) dzmece olsa da.
10 Hayyat, 51. 99, 160; keza yukar bkz. s. 128.
11 Hayyt, 135, 137, 158.
12 Hayyat, 89, 143.
13 E.I.2, s.v. Ca'fer b. Mbeir.
7
8

176

Joseph Schacht / Yrd. Do. Dr. Yksel Macit

vunmada birok hadisin gvenilir olamadn gstermeye alrken, belirli artlar altnda haber-i vahid'i (bkz. yukar, s. 50 ) kabul etmeye hazrdr.14

14

Bu konu onun K. Kabl el-Ahbar ve Marifat el-Ricl'inde, bu eserin fotokopisi Bodleian Ktphanesinde var (MS. Facs veya c. 5); Brockelmann, i. 343 = 619 (dzeltmeye ihtiya var).

www.hikmetyurdu.com

www.hikmetyurdu.net

www.hikmetyurdu.org