Aydkm

Bilim ve Gelecek
Aylk bilim, kltr, politika dergisi

SAYI: 81 / KASIM 2010

GENEL YAYIN YNETMEN
Ender Helvacolu
YAZILER
Naln Mahsereci
zlem zdemir
DAR LER
Baha Okar
Deniz Karaka
Eren Taymaz
GRAFK-TASARIM
Eren Taymaz
ADRES
Caferaa Mah. Moda Cad. Zuhal Sk. 9/1
Kadky/stanbul
TEL: (0216) 345 26 14 / 349 71 72 (faks)
www.bilimvegelecek.com.tr
E-posta: bilgi@bilimvegelecek.com.tr
Internet grubumuza ye olmak iin

bilimgelecekdergisi-subscribe@yahoogroups.com
adresine eposta gndermeniz yeterlidir.

YURT ABONE KOULLARI

1 yllk: 75 TL / 6 aylk: 40 TL

(Bilgi almak iin dergi bromuzu araynz)

YURTDII ABONELK KOULLARI

Avrupa ve Ortadou iin 60 Euro
Amerika ve Uzakdou iin 120 Dolar
e-ABONELK KOULLARI
1 yllk: 20 TL / 10 Euro / 15 Dolar
6 aylk: 10 TL / 5 Euro / 8 Dolar

(Bilgi almak iin: www.bilimvegelecek.com.tr )

7 RENK BASIM YAYIM FLMCLK

LTD. T. ADINA SAHB
Ender Helvacolu

SORUMLU YAZILER MDR

Deniz Karaka

BASILDII YER

Ege Basm Matbaaclk

Esatpaa Mah. Ziyapaa Cad. No: 4,
Ataehir / stanbul Tel: (0216) 470 44 70

DAITIM: Turkuvaz Datm Pazarlama

YAYIN TR: Yerel - Sreli (Aylk)
ISSN: 1304-6756 Dili: Trke
TEMSLCLERMZ
ANKARA BRO: Bayndr 1 Sk. 22/16, Kzlay
(0312) 433 00 38
ANKARA: Uur Erzkan / Tel: (0505) 227 78 38 /
ugurerozkan@gmail.com
BARTIN: Barbaros Yaman / (0506) 601 64 50 /
yamanbar2000@yahoo.com
BURSA: Evren Sar / (0533) 526 49 80 /
sarievren360@yahoo.com
SKENDERUN: Bahar Ik / (0533) 217 71 96 /
isikbahar@gmail.com
ZMR: Levent Gedizliolu / (0232) 463 98 57
SAMSUN: Hasan Aydn / (0505) 310 47 60 /
hasanaydn@hotmail.com
TARSUS: Uur Pimanlk / (0533) 723 47 89 /
aratosdergisi@gmail.com
ALMANYA: etin M. Ak / cetin@akci.de
BELKA: Emre Sevin / emre.sevinc@gmail.com
GNEY AMERKA: Demircan Pusat /
demircanpusat@gmail.com
TALYA: Asl Kayabal / aslikayabal@hotmail.com
KANADA: Erdem Erin / erdem_e@hotmail.com
KKTC: Kaan Gner / (0533) 836 84 87 /
guner16@mynet.com
BLG NV. TEMSLCS: Nazan Mahsereci
(0532) 485 63 63 / nazanmahsereci@hotmail.com
T TEMSLCS: Deniz ahin
(0530) 655 82 26 / calideniz@yahoo.com
(BEYAZIT) TEMSLCS: Ezgi Altnk
(0555) 481 64 38 / tern.ezgi@gmail.com
(AVCILAR) TEMSLCS: Can Karakaya
(0555) 623 27 27 / can_karakaya@yahoo.com
ODT TEMSLCS: ule Dede
(0505) 550 61 31 / sule_dd@yahoo.com
HACETTEPE/BEYTEPE TEMSLCS: Selim Eyp Arka
(0506) 663 84 12 / selimbio@gmail.com
9 EYLL NV. TEMSLCS: Buse Zorlu
(0506) 472 73 84 / t.busezorlu@gmail.com

stanbul Kitap Fuarndayz

stanbul TYAP Kitap Fuar 30 Ekim - 7 Kasm tarihleri arasnda
gerekleecek. Bilim ve Gelecek dergileri ve kitaplaryla fuardaki yerini
alyor. Okurlarmz yaynlarmz indirimli bir biimde stantlarmzdan
edinebilirler. Bu yl fuarda iki standmz olacak: 2. Salon 201-B ve 10.
Salon 211 nolu stantlar.
Bilim ve Gelecek Kitaplnn 50 Soruda dizisinin beinci kitab,
Prof. Dr. Metin Hotinlinin kaleme ald 50 Soruda Byk Patlama
Kuram ile Cemal Yldrmn Bilimin ncleri ve Fatih Yalnn
Marx ve Nietzsche adl kitaplarnn yeni basklar fuara yetiiyor.
Baz yazarlarmzn imza gnleri de olacak. Tm okurlarmz ve kitap
dostlarn stantlarmza bekliyoruz.
***
Bilim kurslarmz devam ediyor. stanbulda 6 Kasmda brahim
Semizin Einsteinn Genel Grelilik Kuram ve 27 Kasmda Metin
zbekin nsann Evrimi kurslar gerekleecek. Ankarada ise 2728 Kasmda Ergi Deniz zsoyun Evrim Kuram kursu var. Ders
meknmzn snrl olmas dolaysyla n kayt aldmzdan Aralk
kurslarmz da belirledik. stanbulda 11 Aralkta Ergi Deniz zsoy
Trlerin Kkeni ve Trleme, 25 Aralkta da Aleddin enel Bilim ve
Bilimsel Dn kurslarn verecek.
lk kurslarmzdan edindiimiz deneyimlerden yola karak kurslar
tek gne indirdik. Dersler cumartesi gnleri 6 saat zerinden verilecek.
Katlmclara, youn ilgi gren kurslara n kayt yaptrmalarn
neriyoruz. Ayrntl bilgiyi elinizdeki derginin 4-5. sayfalarnda
bulabilirsiniz.
***
50 Soruda dizisinin yeni kitab, Metin Hotinlinin yazd 50 Soruda
Byk Patlama Kuram. Deerli bilim insan Hotinli, evrenin gemii
ve geleceini aklayan, evrenbilimin ulat noktada en yaygn kabul
gren kuram olan byk patlama kuramn, en zl biimde, anlalrl
ok kolaylatran bir yalnlkta, okunmay gletirmesin diye formllere
neredeyse hi bavurmadan anlatyor. Keyifle okuyacanz dnyoruz.
Mehmet Saknn 50 Soruda Yerin Evrimi balkl kitab da yakn
bir zamanda okurlarnn elinde olacak. Dizi kapsamnda bu yl iin ilan
ettiimiz kitaplarn yazarlarndan aldmz bilgilere gre, birka kitabn
yaynlanmas gelecek yln ubat-mart aylarna sarkabilir. Bu nedenle dizi
okurlarmzdan zr diliyoruz. te yandan dizinin 2011 yl iin tespit
ettiimiz kitaplarnn yazm devam ediyor. nmzdeki aylarda gelecek
yln listesini ilan edeceiz.
***
Ekim ay iinde iki deerli aydnmz kaybettik: Cumhuriyet gazetesi
yazar Deniz Som ile devrimci airimiz Arif Damar. Eserleri ve yaamlar
her zaman bize yol gsterecek.
ki de gzel haberimiz var. Bilim ve Geleceke katklar yapan iki
kadn arkadamz Glzerin Kzler ve Emel Akal hemen hemen ayn
tarihlerde iki tatl kz ocuu dnyaya getirdiler. Arkadalarmz ve
elerini kutluyor, Eyll ile Anna irine ho geldin diyoruz.
Dostlukla kaln
Bilim ve Gelecek

indekiler

14

KAPAK DOSYASI

Baha Okara zgrlk............................................. 8

Baha Okar, Bilim ve Gelecekin
80. saysn deerlendiriyor ........ 9
Baha Okarla dayanma notlarndan ..... 10
Baha Okarn avukatnn tutuklulua itiraz dilekesi...12
KAPAK DOSYASI

Trkiyenin ilk
Kuran Ansiklopedisi

Ender Helvacolu
Trkiyenin ilk Kuran Ansiklopedisi ........... 14
Hikmet Kvlcml
Allahn gzel isimleri ve tarihin kanuncul gidii... 22
zlem zdemir
Yaratcya ihtiyac olmayan bilim insanlar ...............38
Prof. Dr. Timur Karaay
Bilim, matematik ve postmodernizm........................52
Ali Timuin
Dnce tarihi boyunca uzam fikrinin gelimesi ........... 60
Do. Dr. smihan Yusubov
lgin zek problemlerinin pf noktas................ 68
BLM GNDEM / Deniz ahin . . . . . . . . . . . . . 74
Tp bebein babas 2010 Nobel Tp dlnn
sahibi oldu / 2010 Nobel Fizik dl grafeni
elde eden bilim insanlarna verildi / Paladyum

Ender Helvacolu
yazd
- Hikmet Kvlcmlya gre
Allah-Peygamber-Kitap
- Allahn 99 ismi ne anlama
geliyor?
- Hz. Muhammed ve Kurann
tarihsel yeri
Kvlcmlnn Allah-Peygamber-Kitap adl eseri Cumhuriyet tarihimizin
ilk Kuran Ansiklopedisi saylabilir. kinci Kuran Ansiklopedisini de Turan
Dursun yazmt zaten. Grld gibi, bu lkede bilimsel yntemin
nda yazlm iki Kuran ansiklopedisinden birini bir Marksist, dierini
de bir ateist kaleme almtr.

kullanarak karmak karbon bazl molekller

yaratmak / imdiye kadar gzlemlenen en uzak
gkada / Bir yldzn arl nasl hesaplanr?/
Kara lmn sulusu bulundu: Yersinia pestis
bakterisi /Yenilenmek iin ksa bir mola gerekli
mi? /Kda basl gne panelleri

Dr. Hikmet Kvlcml

Allahn gzel isimleri ve

tarihin kanuncul gidii

22

YAYIN DNYASI / Yolda zdemir ................. 80

Suzan Ylmaz
Savanadan ktk ama............................................80
Ali Adgzel
Bakunin Marxa kar, ama Marx hakl!................82
Naln Mahsereci
Sora yantlaya byk patlama kuram...................84
MATEMATK SOHBETLER / Ali Trn ...........88
BR / Ltfi Erdoan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
SATRAN / zlem Gzkele . . . . . . . . . . . . . . 91
FORUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
BULMACA / Hikmet Uurlu . . . . . .. . . . . . . . . 96

Muhammed evrimi bilmeden

insan gibi tanmlamak
zorunda kalmtr. Burada
yapmay denediimiz i, dinin
altnda yatan tarihin madde
ve ruhunu gzlere batrmaktr.
Din kabuu, o tarihte bilin
yerine getii kanunlarn yani
evrimi sakl tutuyordu.

zlem zdemir hazrlad

Yaratcya ihtiyac
olmayan bilim insanlar

38

21. yzyla kadar yaanan bilimsel gelimelerle, insann evrimini,

evrenin oluumunu aklayabiliyoruz. Ne bir yaratcya snmaya
ihtiyacmz var, ne de doast herhangi bir varla.
Noam Chomsky, Francis Crick, Richard Dawkins, Paul Dirac,
Richard Feynman, Sigmund Freud, Erich Fromm, Stephen Jay
Gould, Stephen Hawking, Frederic Joliot-Curie, Maynard Smith,
Jacgues Monod, Linus Pauling, Ivan Pavlov, Bertrand Russell, Carl
Sagan, Alan Turing, James Watson ve dier ateist bilimciler

Baha Okara zgrlk!

Baha, normal mesaisine el verdiince

devam ediyor. Hasan Sabbah ile ilgili
bir kitab eviriyordu, buna devam
ediyor. Dergiyi, darda olduundan
ok daha dikkatli bir biimde
okuduunu itiraf ediyor. Okuyacam
birok kitap ve yazacam birok konu
var diyor. Biz de hemen kendisini
Bilim ve Gelecek Silivri Temsilcisi
olarak atadk.

Ali Timuin

Dnce tarihi boyunca

uzam fikrinin gelimesi
Uzam kavram Aristotelesle birlikte
incelenmeye balamtr. 17.
yzylda Descartes uzam ve uzay
kavramlarn birbirinin yerine geecek
biimde kullanmtr. Kanta gre
zne asndan uzam ve zaman
duyarllmzla ya da algyla ba olan
zorunlu koullardr.

Prof. Dr. Timur Karaay yazd

Bilim, matematik
ve postmodernizm

52

Postmodernizm, bilimi daha

hmanistik bir mecraya m
ekmek istiyor, yoksa inan
kurumlarnn bilimin nne
ekmeye altklar bir
engel midir?

60

Do. Dr. smihan Yusubov

lgin zek problemlerinin

pf noktas

68

Zek problemleri bir lde

alnmas zor olan bir kale
gibi tasarland halde,
beklenmedik bir yerde bir
zayf noktas olur ou
zaman ve esas i de ite
bu noktay yakalayabilmek
saylr genelde. Anahtar
nokta (pf noktas) tam
da manaya uygun den
bir isim.
3

Bilim Kurslar

Kasm Ay Bilim Kurslar

stanbul Kurs Program
Einsteinn Genel Grelilik Kuram
retmen : Yard. Do. Dr. brahim Semiz
(Boazii niversitesi Fizik Blm)
Tarih
Saat
Yer

: 6 Kasm Cumartesi
: 11.00-18.00
: niversite Konseyleri Dernei Salonu

Adres

: Kulolu Mahallesi, Gazeteci Erol Dernek Sokak, Hanif han,

No: 11/5, Beyolu/STANBUL

nsann Tarihncesi Evrimi

retmen : Prof. Dr. Men zbek

(Haceepe niversitesi Antropoloji Blm Bakan)

Tarih
Saat
Yer

: 27 Kasm Cumartesi
: 11.00-18.00
: niversite Konseyleri Dernei Salonu

Adres

: Kulolu Mahallesi, Gazeteci Erol Dernek Sokak, Hanif han,

No: 11/5, Beyolu/STANBUL

Ankara Kurs Program

Evrim Kuram

retmen : Do. Dr. Ergi Deniz zsoy

(Haceepe niversitesi Biyoloji Blm)
Tarih
: 27-28 Kasm Cumartesi - Pazar
Saat
: 11.00-17.00
Yer
: Nazm Hikmet Kltr Merkezi Sinema Salonu
Adres
: Karanfil Sokak, No:58, Kzlay/ANKARA
Ankara kursuna kayt ve bilgi iin bavuru: Uur Erzkan l Tel: 0312-433 00 38 ve 0505-227 78 38
E-posta: ugurerozkan@gmail.com l www.bilimvegelecek.com.tr

-Aralk 2010STANBUL KURSU - 1

Evrim Kuram - 2

Trlerin kkeni ve trleme

retmen: Do. Dr. Ergi Deniz zsoy
(Haceepe niversitesi Biyoloji Blm)
Kursun ierii

Biyolojik evrimin en temel konusu olan tr ve trleme, doal seilim

ve genek srklenme srelerinin tanmlanmasnn ardndan,
modern tr kavramlarnn en yaygn kabul greni olan DobzhanskyMayr biyolojik tr kavram (BTK) erevesinde ele alnacakr. Trleme
mekanizmalar evrimsel genek aralarn kullanmyla deiik
organizma gruplarndan rneklerle anlalacakr.
Tarih: 11 Aralk 2010 Cumartesi

Saat: 11:00 - 18:00

STANBUL KURSU - 2

Bilim ve bilimsel dn
retmen: Aleddin enel
Kursun ierii

Kursta, bilimsel etkinliin insann kltrel evrimine giri zaman ve

koullar, bilimsel dnn kendisinden nceki sihirsel ve dinsel
dn biimlerinden balca farklar, gnmzn bilimd dn
alkanlklarnn elerel zmlenmesi ve ada bir bilimsel
yaklamn gerekli eleri tarlacakr.
Tarih: 25 Aralk 2010 Cumartesi

Saat: 11:00 - 18:00

stanbul kurslarna kayt ve bilgi iin bavuru: Eren Taymaz l Tel: 0216-345 26 14
E-posta: bgbilimkursu@gmail.com l www.bilimvegelecek.com.tr

Kasm Ay Kampanyalar!
KAMPANYA 2

BOAZ NV. YAYINEVNDE NDRM

Karar An (Beynimiz Karar Vermemizi Nasl Salyor?)

Jonah Lehrer, 2010, 301 s. 28 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 19,6 TL
Neo-Liberal Genetik (Evrim Psikolojisinin
Mitleri ve Meselleri)
Susan McKinnon, 2010, 144 s. 18 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 12,6 TL
Bo Sayfa (nsan Doasnn Modern nkr)
Steven Pinker,2010, 581 s., 38 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 26,6 TL
ift Grmek (Fizik, Felsefe ve Edebiyatta Ortak Kimlikler)
Peter Pesic, 2010, 167 s., 22 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 15,4 TL
Proust Bir Sinirbilimciydi
Jonah Lehrer, 2009, 245 s., 19 TL.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 13,3 TL.
Bilime Sevdalanmak (Aklda Kalan Nesneler)
Sherry Turkle, 2009, 304 s., 18 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 12,6 TL
Laserin Hikayesi (Bir Bilimcinin Maceralar)
Charles H. Townes, 2010, 269 s., 24 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 16,8 TL

KAMPANYA 3
Oliver Sacksn iki kitab
Oliver Sacks kimdir?
Oliver Sacks, nrolog ve
yazar. 1966 ylnda Bronxtaki
Beth Abraham Hastanesinde
nroloji danman olarak
grev yaparken deneysel bir
ilala tedavi ederek hayata
dndrd hastalar anlatt
Uyanlar (2003, YKY) ayn ad
tayan Oscar aday bir filme uyarland ve
Harold Pinter tarafndan A Kind of Alaska
adl bir oyuna dntrld. Nrolojik vakalar, eitli
hastalklar, hasta insan psikolojisini insan merkezli olarak
anlatt ok sayda popler kitab vardr. Bunlarn nemli
bir blm de Trkeye evrilmitir.

Basks olan tm kitaplar Bilim ve Gelecek

Kitap Kulbnden temin edebilirsiniz.
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb, yeni kan kitaplar sizin
iin takip ediyor. Her pazartesi gn, son gnlerin
yeni kan kitaplarn, kolay rastlanlmayacak indirimli
fiyatlaryla birlikte ieren bir blteni, Bilim ve Gelecek
Kitap Kulb, yelerine e-posta olarak gnderiyor.

Gen eviktir (Doutan Gelen zellikler mi,

evresel Etkenler mi?)
Matt Ridley, 2009, 341 s., 25 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 17,5 TL
Genom Bir Trn Yirmi Blmlk Otobiyografisi
Matt Ridley, 2008, 394 s. 25 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 17,5 TL
iler almaya Kar
Michael Seidman, 2010, 445 s., 32 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 22,4 TL
Nesneler Sistemi
Jean Baudrillard, 2010, 247 s., 24 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 16,8 TL
Trabzon ehrinin slamlamas ve Trklemesi
1461 - 1583
Heath W. Lowry, 2010, 247 s., 25 TL
Bilim ve Gelecek Kitap Kulb Fiyat: 17,5 TL

ve BOAZ NV. YAYINEVnin

dier tm kitaplarnda % 30
indirim...

BR YAZAR, K KTAP
Karsn apka Sanan Adam
ev. idem alkl, Yap Kredi Yaynlar, 264 s, 17 TL.

Profesr Sacks Karsn apka Sanan Adam'da, amneziden otistik

zekllara, tuhaf tiklerden eitli fellere ve tuhaf bellekli insanlara dek olduka geni nroloji deneyimlerini, popler bir dille
anlatyor.

Migren
ev. Dr. Devrim Toksz/ Erhun Ycesoy, Yap Kredi Yaynlar, 400 s., 25 TL.
Sacks bu kitapta, migren nbetleri ncesinde beliren ve
halsinojenlerin etkilerini andran grsel sanr ya da auralar,
beynin ileyiine dair ortaya koyduklar gerekleri, kaos teorisi
ve sinirsel uyarm konusundaki son gelimeleri de kullanarak
aklyor.

Bilim ve Gelecek Kitap Kulb'nde:

ki kitap 42 TL yerine, % 30 indirimle 30 TL.
e kadar
100 TLy inizde
ler
alveri ti 5 TL,
cre
kargo
ve
100 TL
ap
it
k
zeri
zda
almlarn eti
cr
kargo
e
d
biz n.

ye olmak iin
bgkitapkulubu@gmail.com
adresine bo bir e-posta
atmanz yeterli.
Bilgi almak iin tel:
(0216) 349 71 72

Baha Okara zgrlk!

Baha Okar, Silivri Cezaevinde normal
mesaisine el verdiince devam ediyor. Hasan
Sabbah ile ilgili bir kitab eviriyordu, buna
devam ediyor. Dergiyi, darda olduundan
ok daha dikkatli bir biimde okuduunu
itiraf ediyor. Okuyacam birok kitap ve
yazacam birok konu var diyor. Biz de
hemen kendisini Bilim ve Gelecek Silivri
Temsilcisi olarak atadk.

ilindii gibi Bilim ve Gelecekin dare Mdr ve editr Baha Okar, uydurma gerekelerle tutuklanmt.

mza kampanyas
Dostlar bu trajikomik tutuklamay protesto etmek iin internette bir site kurarak (www.bahaokaraozgurluk.com) imza kampanyas atlar. mza
kampanyasnn metni yle:
Bilim ve Gelecek dergisinin idare mdr ve editr Baha Okar, uydurma ve dzmece iddialarla
alan Devrimci Karargh davasna dahil edilerek
tutukland. Baha Okar, lkemizin bilim ve yaynclk camiasnn tand, olumlu insani nitelikleriyle
sevilen bir ahsiyet. Yeri yurdu, yapt ettii, yazd izdii ortada olan bir kii.
Gerek bu dava, gerekse Baha Okarn tutuklanmas, lkemizin AKP marifetiyle nasl bir korku
imparatorluuna dntrldnn bariz rneklerinden biridir. nsanlar, telefonda grmekten,
sokakta selam vermekten, oturup ay imekten
korkar oldu. Btn bunlar kantm gibi sunulup
insanlarn hayatlarna mdahale ediliyor ve aylarca-yllarca ierde tutuluyorlar. Bu uygulamalarla
toplumun ncleri sindirilmeye, genel bir ylgnlk
havas yaratlmaya allyor.
Biz, bu faizan uygulamalar protesto ediyor ve
bu gidiata dur diyoruz.
Bilim ve Gelecek dergisi alan Baha Okar ve
bu uydurma davann dier tutuklular derhal serbest braklmaldr.
Baha Okara zgrlk! Trkiyeye zgrlk!
Tm okurlarmz imza kampanyasna katlmaya aryoruz.

erde hayat
Baha Okar, Red dergisi yazar Hakan Soytemiz

Baha kitabevinin giriinde

ve sendikac Kemal Hamzaolu ile ayn kouta kalyor. Ailesi, avukatlar ve adn verdii kii kendisiyle grebiliyor. Ayda bir kez ve bayramlarda
ak gr yaplyor. Grmemizde sylediklerine
ve mektuplarnda yazdklarna baklrsa keyifleri
yerinde! Okuyorlar, yazyorlar, spor yapyorlar, sigaray da azaltmlar. Televizyonlar da var. Lig TV
de varm. steyenleri ay eliinde ma izlemeye
davet ediyorlar. Koutaki ly grdk, tantk. nsan birlikte olmaya imrendirecek kadar keyifli bir ekip.
erde bol bol bulmaca da zyorlarm. Bilim
ve Gelecekin bulmacasnda biraz zorlanmlar ama
yine de zp yolladlar. Ne hikmetse bu ayn bulmacasn zenler arasnda ekilen kurada kitap
kazananlar bu l oldu!

Silivri Temsilcilii
Baha, normal mesaisine el verdiince devam ediyor. Hasan Sabbah ile ilgili bir kitab eviriyordu,
buna devam ediyor. Dergiyi, darda olduundan
ok daha dikkatli bir biimde okuduunu itiraf ediyor. Okuyacam birok kitap ve yazacam birok konu var diyor. Biz de hemen kendisini Bilim
ve Gelecek Silivri Temsilcisi olarak atadk. Ayrca
B-11 kouunun sakinleri derginin Silivri Temsilciliini oluturdular. En verimli temsilcilik olacandan hi phemiz yok.
Bahaya ve kou arkadalarna mektup yazmak
isteyen okurlarmz iin adresi veriyoruz: 4 nolu
L Tipi Cezaevi, B-11 Silivri-stanbul
Bu dosyamzda, Baha Okar ve kou arkadalarnn ierden ilk fotoraflarn, Bahann Bilim ve
Gelecekin 80. saysn deerlendiren mektubunu,
dostlarnn Baha ile dayanma notlarndan rnekleri ve avukatnn tutuklulua itiraz dilekesini bulacaksnz.

Baha Okar, Bilim ve Gelecekin

80. saysn deerlendiriyor
Sevgili Ender,
dan yle bir hatrlanan gereklik,
Dn hem kargoyla gnderdiiniz, bir btn olarak ortaya konduunda
hem de gre geldiinde braktn sarsc olmu. Bende byle bir duydergi geldi. Kitaplar da tabi. Akam gu yaratt. Dosyann snrlarn bederginin ounu okudum bir so- lirlemek, nemsiz olmasa da taklp
lukta. Vallahi iyi olmu. Yaptnz/ kalndnda tablonun btnnden,
yapacanz yaz ileri toplantsna yani yzlerce aydnn katledildii bir
katk mahiyetinde bir iki ey syle- lke gerekliinden uzaklatran taryeceim. Ama nce utanarak bir iti- tmalar darda brakmak bakmnrafta bulunaym. nsanolu garip bir dan, sunu da ok yerinde olmu.
varlk, diyoruz ya hep, koca bir evre- Eski defterlerin yeniden ald bir
nin bilgisine sahip olsa da artk, her dneme denk geldi, bu da ilgiyi arteyi kendisini merkeze koyarak d- ran bir etken olacak sanrm. Kapak
nmekten vazgemiyor. Dn der- da gayet gzel olmu. Bu saydan iyi
giyi elime alncaya kadar, benim de bir sat bekleyebiliriz herhalde.
zihnimin bir kesinde byle bir dDergi genel olarak da iyi bence.
nce vard. Ulan bu dergi nasl - Doa bilimleri ynnden zayf kalkacak, sayfay kim yapacak, matbaa, m olsa da, btnnde doyurucu ve
datm vs. ileri nasl ayarlanacak, ho bir eitlilik var. lgi alan ne oaksayacak m aksamayacak m b- lursa olsun, her okurun zevkle okutn bu iler? Bir de biliyorsun, senle yabilecei en az drt-be yaz var.
hep konutuumuz kt bir huyum Belki birka tanesini kapakta balvar. Sorumlusu olduum bir i sz n geirseydik daha iyi olurdu.
konusu olduunda, bizzat kendim
Aleddin enelin yazsn okumayapaym temiz olsun diyorum, o ii dm henz. Uygarlk tarihi ierisinpaylamak, yeni arkadalara gster- de ele alnan bilimsel-dinsel dnce
mek, retmek yerine. Keke Uura mcadelesi her zaman ilgi ekici ounu da gsterseydim. Denize unu luyor. Evrim ve mzik ile Abdlda anlatsaydm diye ok hayflandm hamit yazlar da iyi kaleme alnyani. Neyse, dergiyi -hem de iyi bir m. Evrim ve mzik yaln ve akla
sayy- grdm ya, imdi iim rahat- gelebilecek tm sorulara yant veren
lad hepten.
bir ierikteydi. Bu arkadalarn kenDergiye gelince nce zleme di alanlaryla insanolunun kltrel
kocaman bir aferin. Kapak dosyas birikimi, toplumsal ve bireysel vaiyi olmu gerekten. ok Baha ve bir blk dergi alan kitabevinin alnda
tebrik ettiimi ilet. Gzel
bir pastayla kutlarsnz
artk bu ilk kapan zlemin. Aslnda biraz netameli bir konuydu. Ama
gereksiz bir bilgi ynna
boulmadan, duru ve yaln bir dille gzel toparlam zlem. Belki herkesin bildii ama unutmay
tercih ettii, tek tek ve
birbirinden ayr olarak
gndeme geldiinde de
derin bir etki yaratma-

roluu arasnda ba kurarak yaptklar her inceleme, bizim iin ilgin

bir yaz konusu olabilir. Arkadalarn katklarn srekliletirebilirsek
ne iyi olur.
Abdlhamit yazsnda bugnk
siyasal karlklarna gnderme yaparak bir Abdlhamit portresi izilmesi iyi bir ey. Afar Timuinin
yazsn da, szn ettii roman ve
kahramanlarnn ouna yabanc olsam da ilgiyle okudum.
Molekler biyoloji kongresi syleisini hazrlamsnz. Boa gitmedii iyi olmu. Dank bir sohbetti,
size biraz i kartmtr, keke nceden zp hazrlam olsaydm.
Ergi, Evrim Atlasn vaat ettiinden ksa yazm, ama bu kadarna
da kretmek lazm! Yalnz biz de
hi grsel koymadan yaymlamz,
iyi olmam.
Uur ve Tarkan derginin teknik
hazrln iyi kotarmlar. Uuru
birka aydr bu ie katm olmamz
isabet olmu.
Dergiyle ilgili bir notum da Yayn Dnyas ile ilgili. Aklma gelen
her eyi not alyorum, yazarken ya
da gre karken unutmayaym diye. Burada darda olduundan daha dzenliyim anlayacan. Her ay
bir uzun tantm yapabilirim burada. Kitap eklerini takip edebiliyorum, seip sizden isteyebilirim. Ya da siz nemli
bulduunuz bir kitab bana gnderebilirsiniz tantm iin. Suzan, ilgin bir
kitabn tantmna balamt, bugnk davranlarmzda evrimsel srecimizin izlerini takip
eden, Say Yaynlarndan
km bir kitap, ismini
hatrlamyorum. Siz oradan, ben buradan sktralm ki yazsn.
9 Ekim 2010 / Silivri

Baha Okarla dayanma notlarndan

Baha Okara zgrlk imza
kampanyasna imza atan baz dostlar, Baha ile dayanma notlarn da
paylamlar. te birka rnek:
Prof. Dr. E. Rennan Peknl
Sevgili Baha,
12 Eyll faist darbesinden hemen sonra siyasi ubeye alnp sorgulama ve elektrik, falaka, psikolojik ikenceyle geen gnlerimizde,
Ban ne eilmesin, aldrma gnl
aldrma... trksn syler moralimizi tazelerdik. Bir yandan da Bastille baskn gelirdi hep aklmza. O
gnlerde gerek olmad dlerimiz;
bugnlerde daha da umutluyum.
Sevgiyle kal.

Saadet Somuncu
Trkiyede bilimi gncel dille
halka ulatran dergi ve kitap yayncl gibi olaanst birikim, cesaret ve kararllk gerektiren bir ii yapan insana yakan yer cezaevinden
baka neresi olabilir ki!
Ahmet Doan
Vay Baha vay...
Sen neler yapmsn yle bizi uyutarak. Gcendim dorusu. Adam
davet etmez mi; Abi ben ad ok
fiyakal bir rgte yeyim. Sen de
gel! diye. Layk bulmadn m bizi.

alar Tekin
Sevgili Baha,
Sana yaplan bu hukuk d saldr senin zerinden hepimize, bu lkenin aydnlk geleceine, ilericilerine yaplm hukuksuzluklarn bir
baka rneini tekil ediyor. Bu srecin en ksa srede sonulanmas
iin herbirimiz sonuna kadar yanndayz. En ksa srede Nazmda ay
eliinde veya Kadkyde rak eliinde muhabbet edebilmek umuduyla. Umutla kal...

Dr. Fatih Yal

Baha kardeim, son grmemizde kitabn ikinci basksn yapacaz haberini vermi, ayrntlar
sonra konuuruz demitin. En ksa
zamanda darda olman ve ayrntlar konumak dileiyle.
Prof. Dr. zge Gnal
Sevgili Baha,
Tutuklanmann bile bir mant
olmal. Szn bittii yerlerden birindesin. Ama bil ki hep yannda
olacaz.
Demir Kanat
Sevgili Baha,
inde bulunduun durum, insanl aydnla tamann bir paras. Seksenli yllarda kitap okuma
suu (!) beni de tantrd orasyla. Ksa srede zgrln umuyor, gzlerinden pyorum. Seninleyiz.
Uur elebi
Bu dava iin gerekirse hapishaneler dolup taacak... Belki de zgrlk; hapishanelerden kentlere yaylacak... Cahil fakat kendinden emin
liderler sultas defolup gitmeli bu
lkeden artk. Halk zgr ve rahat
braklmal.

10

lanlardan tandm itiraf edeyim.

Ne ac ki belki de hi tanyamayacamz nice yurtseverleri bu uydurma
komplolar vesilesiyle tanm oluyoruz. Keke bu gzel lkede zgrlkler zgrce yaansayd da sizi birilerinin tanmamas o kadar anlaml
olmasayd. Bir zamanlarn anl anl
demokrasi havarileri eytanla ortakla girince artk kstl olanaklarla
destek olunabilmesi ayrca zc.
Gecenin en karanlk saatleri afaktan nceki saatlerdir diyerek sizlere
sayg ve sevgilerimi sunuyorum.

Baha Okar, normal mesaisine devam ediyor.

Hadi ben neyse de gece gndz birlikte olduun Ender, Nlan, Ali, Deniz... Bunlar davet etmek de aklna
gelmedi mi? Knyorum seni.
Neyse gevezelik bir yana. Seni
imdiden zledim. Kucaklyor pyorum. Benim bilim tutkunu devrimci kardeim.
Do. Dr. Melih Ba
Sevgili Baha,
En ksa zamanda bu hakszlktan
kurtulacana inanyor, yaam dolu glmsemelerinle topyalarmz
ve bilimsel geleceimizi kovalarken
bizle birlikte olacan dnyorum. Yrek dolusu sevgiler.
Ali Mente
Sayn Okar, sizi Oda.tvdeki yaz-

Berk Akbay
Sevgili Baha Abi,
Bu yazki topyalar Toplantsnda tanmtk sizinle, samimi, candan bir insan olduunuz yznzden okunuyordu, yznzde yalan
namna hibir ey yoktu. Trkiyede
yalan olmayan ne varsa saldryorlar
madem, bu zincirin halkas oldunuz. Uydurma davalarla ilericileri,
devrimcileri tm muhalefet edenleri
yasad eyler yapmakla sulayanlar
esasnda kendilerinin meruiyetlerini kaldrdklarnn da farknda olmallar. En yakn zamanda haksz
yere elinizden alnan zgrlnze
kavumanz dileiyle!
Prof. Dr. Ferhan G. San
Sevgili Baha,
Durdular, durdular yine tuz kavurdular!
O sakin yznle onlara nasl din-

B-11 kouu volta atarken. Soldan saa: Baha

Okar, Kemal Hamzaolu, Hakan Soytemiz.

ginlikle baktn ve sulamalara

kar nasl hznle glmsediini
grr gibiyim. Bu deli samalarna
kar yreinin scakln hep koruyacan ve bu gnleri glenerek
atlatacan biliyorum. Seni sevgiyle
kucaklarm.
Suzan Ylmaz
Anayasaya evet mi, hayr m dediklerinde her ikisini de reddediyorum, demitim. Kime anayasa,
kimin anayasas. Sadece kendi glerini salama almann, srekliletirmenin yolu olarak yle de oldu. Buradan baktmda Bahay
madur edilen olarak gremiyorum,
grmyorum. zlemiyorum, reddediyorum!
nsanlk tarihi ayn zamanda
komplolar tarihi. Kendi ilerinde
de, darya dnk de iktidar srecini byle ilerletti ynetenler. rnein benzeri tezgahlarla hi yoktan
sua dahil edilenler, aslnda yaamdan hareketle aktarrlar filmlere de.
Biz de filmlerdeki gibi yayoruz,
kurmaca deneyimler enjekte ediliyor yaamlarmza. Bahann Kuzey
Irakta, kamplarda eitim grd
ya da alakas olamayan bir rgte ye olduu safsatas gibi.
Devleti effaflatrma hedefiyle
demokrasi havarisi kesilenler daha
en batan szmona zgrce ve adil
yaamaya araclk eden kurumlarn
kirli planlarn uygulamann aracs yapyorlar. Baha da ben de dmzda olup bitenlerin hep farknda
olduk ve olabildii kadaryla sistemin kirlerine demeden hayatmz
srdrmeye altk. Ama akas

uzak durduumuz amurun bir

gn bizlerin de zerine srayabileceini fazlaca hesap etmedik.
En azndan bylesini...
Umut etmeyeceim, yaadmz eyi bir gn senin de bana
gelebilir diyerek kaderden saymayacam!
Baha Okar serbest braklsn!
Cem Nalbant
Sevgili Baha,
Sayende artk parmak izi denen eyin ne menem bir ey olduunu daha iyi anladk, meer hibir
eye dokanmamak gerekiyormu.
Herhangi bir yerde ay imemek,
kitaplarda dergi/kitab ellemeden
incelemek falan gerekiyormu. Biz
senin de iinde bulunduun insanlarn abalarndan bilim adna bir
eyler kapmaya alrken (birey deil de) vatanda olmaya dair bir eyler rendik. Bir de rendik ki sana
(ve dolayl da olsa bizlere) yaplan
bu soysuzlua glerek cevap veriyormusun oralarda. Kendine iyi
bak. Yakn zamanda bir arada olabilmek dileiyle...

caksn. Sevgiler, selamlar...

Bozkurt Leblebiciolu
Sevgili Baha,
Umarm oralarda fazla sklmyorsundur, iimde iyi olduuna dair
bir his var, hakl olan insanlarn ii
her zaman rahat ve huzur doludur,
sen zaten yle bir insansn.
Sana Halil nalckla Emine aykarann yapt sylei kitabn ileteceim, yaklak 500 ksur sayfalk kitap bu byk tarihinin yapt
tm aratrmalarn bir zeti gibidir,
Bankas Yaynlarndan kmt,
bende iki tane var birini sana ileteceim. Son yllarda beni en ok etkileyen kitaplardan biri oldu.
Bakalm lkemizde bugnlerde
yaananlar ileride tarih kitaplarna
nasl yansyacak? (Trajedi olarak
m, komedi olarak m?)
Seni sevgiyle kucaklyorum, bu
akam eve gidince ilk rak kadehimi senin ve sevdiin tm insanlarn
sal iin kaldracam.
Kendine iyi bak, salcakla kal.
Ali Kemal Akgl
Gnlerdir ne yazabilirim diye dnyorum aslnda. Ne yazlacak
ne de sylenecek ok ey yok. Baha
yazdklar ve yaptklar ile rahatszlk vermi olmal. Su: ayda bir kan bir bilim dergisine hizmet vermek, bilime ve insanln geleceine
inanmak. Bilime ve aydnlanmaya
dman olanlar, Bahay nlerinde
engel olarak grdler ise Baha Okar
bundan gurur duyar.
En az bizim ondan gurur duyduumuz kadar...

Okan rketi
Selamlar Baha,
Gemi olsun... Faist-dincilerimiz seni zorla aydnlarn niversitesi mapusa gnderdiler ve bu sefer
gitmemek olmazd. Hapse, haber
kanallarndan takip edebildiim kadaryla, glmseyerek gittin. Ylgnlk gstereceini sanan tarikat
takm ve faist kalemorlar, sosyalistlerin ylgnlk gstermeyeceini
bilmezler; tpk, polisler odalarmz
silahlar ve kameralar- Bilim ve Gelecek Silivri Temsilcilii toplant halinde.
la bastklarnda, on- Televizyonlar Lig TVyi de alyormu. Ayrca bir semaverleri de
lar hangi kanaldan varm. steyeni davet ediyorlar.
geldiklerini sorarak
karlayan alayclmz ve zgvenimizi bilmedikleri gibi...
retmek sana dt.
Demek ki, hapse sadece bir editr olarak
deil, bir retim grevlisi olarak da giriyorsun. yle de ka-

11

Baha Okarn avukatnn tutuklulua itiraz dilekesi

STANBUL 10. AIR CEZA MAHKEMES SAYIN BAKANLIINA

SORGU NO
SORUTURMA NO

: 2010/109
: 2010/1868

TRAZ EDEN PHEL

MDAF
TUTUKLAMA TARH
KONU

: Osman Baha Okar

: Av. Mehmet Rahmi KADIOLU
: 25.09.2010
: Haksz ve yersiz tutuklamaya itirazmzdr

TRAZ NEDENLER
1) Mvekkilim bir gece yars
baskn ile gzaltna alnm, nceden verilmi gizlilik karar nedeniyle inceleme olanandan yoksun
brakldmz bir soruturma dosyasnda, Devrimci Karargah rgt yesi olmakla sulanarak tutuklanmtr.
2) Emniyette ve savclkta yaplan sorgusu srasnda, uzun sredir
telefonlarnn dinlendii ve fiziki
takip altnda tutulduu anlalan
mvekkilime yneltilmi sorular,
dosyada mevcut su kantlarnn neler olduunu da aka ortaya koymutur. Sorguya gre,
- 27.04.2009 tarihinde lmle biten bir atmann meydana geldii
ve Devrimci Karargah rgtne ait
olduu iddia edilen bir evde bulunan Mehmet Er adna dzenlenmi
bir kimlik zerinde mvekkilimin
parmak izi vardr.
- Mvekkilimin annesi adna kaytl 0505 691 31 49 telefon numaras ile Ulusal Kanal stihbarat efi
ve halen Ergenekon davas san olan Ufuk Akkaya isimli ahsla telefon grmeleri yaplmtr.
- Muharrem Adyaman isimli bir
ahs, 2005 ylnda mvekkilimi Kuzey Irakta bir PKK kampnda eitim yaparken grdn beyan ve
fotorafndan tehis etmitir.
Mvekkilimin
tutuklanmasna
yeterli saylan kantlar bunlardan ibarettir.
Ancak aada aklayacamz
gibi, bu delillerin hibirisinin gereklikle ilgisi yoktur, hibirisi atl
suun kantn oluturmaya elverili
deildir; zellikle mvekkilimin Kuzey Irakta bir kampta eitim grd-

12

ne ilikin tanklk ve tehis, salt

tutuklamay salamak iin, aka
uydurulmutur.
Aksi derhal kantlanabilecek bu
szde delillerle bir insann tutuklanmasn talep edebilmek iin savcln phelinin lehine olan delilleri
de toplama grevini unutmu olmas gerekmektedir ve olaymzda
soruturma savcs bu sorumluluu
kesinlikle stne almamtr.
Mvekkilimin Kuzey Irakta eitim grdne ilikin ifade ve tehisin savcln talimatyla uydurulmu olabileceini dnmek
bile istemiyoruz.
Fakat gerek olmad ok basit
bir soruturma ile anlalabilecek
bu beyann, doru olup olmad
konusunda hi aratrma yaplmakszn, tutuklama nedeni olarak ileri
srlmesi, ister istemez, savcln
imdilik geree deil, ama acil
tutuklamaya ihtiyac olduunu
dndrmektedir.
3) Mvekkilime atl suun kantlarndan birisi olarak gsterilen rgt evinde bulunmu parmak izi,
aslnda sulamann zafiyet ve aresizliini gstermekten te bir anlam tamamaktadr.
rgt evinde bulunan parmak
izi ile ispat edilmeye allan iddia,
mvekkilimin bu eve girip-kt ve
dolaysyla evde yaayanlarla rgtsel bir iliki iinde olduudur.
Devrimci Karargah rgt ile ilgili stanbul 9. Ar Ceza Mahkemesinin 2009/213 esasnda halen grlmekte olan bir dava mevcuttur.
Bu dava dosyasnda mevcut ve itiraz
dilekemize ek olarak sunduumuz
belgelerden anlaldna gre,
- Mvekkilime ait parmak izine,

Dergimizin maskotu Deniz Ilgaz Dndn Abisi ile

iddia edildii gibi, sahte bir kimliin zerinde deil, Mehmet Er isimli ahsa ait 8 adet kimlik fotokopilerinin zerinde rastlanmtr.
- Evin muhtelif yerlerinde, muhtelif kiilere ait 1832 adet parmak
izi tespit edilmitir. (EK.1)
Kimlik fotokopilerinin dnda,
evin baka hibir yerinde mvekkilime ait parmak izinin bulunmay, sulamann aksine, mvekkilimin bu eve girip kanlardan
olmadnn kesin kantdr.
Nitekim 10.06.2009 tarihinde
mvekkilimin durumunu deerlendiren stanbul Emniyet Mdrl, ilgili birime, mvekkilime ait bu
parmak izinin, haricen delillendirilmedike hukuki delil olarak kullanlmamasn istemitir. Mvekkilim bu deerlendirme sonucu rgte
ilikin operasyon srasnda gzaltna
alnmam ve bu nedenle de durumdan haberdar olamamtr. (EK.2)
Ksacas mvekkilimin, bu kimlie, yapt i nedeniyle bir biimde dokunmu veya bu kimliin
fotokopisini ekmi olabileceine ilikin savunmasnn aksini gsterir
bir baka kant yoktur.
Kald ki, bir parmak izinin varl, tek bana bir terr rgt yeliinin gstergesi de olamaz.
4) Harici delil aratrmasna giren
Emniyet Mdrl 15.06.2009 tarihinde mvekkilimin telefonlarnn
dinlenmesi ve sinyal bilgilerinin deerlendirilmesi iin stanbul C. Basavclna bavurmutur. (EK.3)
Ne kadar srdn bilmediimiz bu teknik takip sonucu elde edilen bilgiler, sula ilgisi olmad-

n savunan mvekkilimin ne denli

- Ve nihayet Ufuk Akkaya ile kohakl olduunu aka ortaya koy- numak bir su oluturuyorsa komutur. nk teknik takip sonu- numay yapan tutuklanmaldr.
lar gstermektedir ki,
- Mvekkilimin bu nedenle tu- Mvekkilimin konutuu ve- tuklanm olmas, makul, mantkya ilikide bulunduu hi kimse l, izah edilebilir nitelikte deildir;
Devrimci Karargah rgt ile ilgi- hukuki hi deildir.
li davann ya da halen sren soru6) Mvekkilim aleyhindeki en
turmann san ya da phelisi ol- nemli kantm gibi duran Muharmamtr.
rem Adyaman isimli ahsn phe- Mvekkilim sz edilen dava- liyi 2005 ylnda kuzey Irakta grnn ya da soruturmann sank ya m olduuna ilikin tehis, aslnda
da phelileri ile hibir konuma sulamann en ciddiyetsiz delilidir.
yapmam veya ilikide bulunma- nk,
mtr.
- Mvekkilim lkemizdeki akade- Mvekkilimin hibir rgtsel mik evrelerce ok iyi bilinen aylk
faaliyetine de rastlanmamtr.
Bilim ve Gelecek isimli bir derginin
Grld zere, mvekkilimin editrln ve idari iler sorumlusululuunu kantlamak zere ba- luunu yapmaktadr. Derginin ilk
latlan teknik takip, susuzluunun says Mart 2004 tarihinde yaynlanen esasl kant haline dnmtr. m ve yayn aksamakszn bugne
5) Emniyet ve savclkta mvek- dein srdrlmtr. Mvekkilim
kilime nemle sorulan, annesi ad- bu dergide Kasm 2004 tarihinden
na kaytl bir telefonla Ergenekon itibaren almaya balam ve tudavas sanklarndan Ulusal Kanal istihbarat efi Ufuk Akkaya Baha Okar, nianls
ile yaplm grmelerin, m- Suzan Ylmaz ile
vekkilime atl sula ne ilgisi olduu anlalamamtr. Eer soru
ile kastedilen bu telefonu mvekkilimin kulland ve grmeleri
de kendisinin yapt ise, hemen
belirtmeliyiz ki,
- Mvekkilim annesinin bu
numaral bir telefonu kullandn bilmemektedir; zira kendisi
annesi ile baka bir numaradan
konumaktadr.
- Bir retmen emeklisi olan m- tukland ana kadar da almasn
vekkilimin annesi Zonguldak ilinde kesintisiz srdrmtr. Derginin
ikamet etmektedir.
sahibi olan Yedi Renk Basn ve Ya- Mvekkilim ad geen Ufuk ymclk, Filmcilik irketinin mAkkayay tanmamaktadr, annesi- vekkilimin almasn dorulayan
nin tanm olabileceine de ihti- belgesi sorgu srasnda savcla ibmal vermemektedir.
raz edilmitir.
- Yapld iddia edilen konu- Mvekkilim 2005 Nisan Aynmalarn ierii mvekkilime gste- dan itibaren ikinci bir i olarak Etkin Medikal Yaynclk isimli bir
rilmemitir.
- Konumalar saptandna gre, irkette de almaya balamtr.
mvekkilimin konumann tarafla- Bu sre iersinde irkete ait faturarndan birisi olmad zaten bilin- lardaki imzalar mvekkilime aittir.
Yzlerce fatura iinden, rnek olmektedir.
- Srekli izlendiine gre, m- mak zere her ay bir adet fatura ekvekkilimin Ufuk Akkayay tanma- te sunulmaktadr. (Ek.4)
- Tehis, Muharrem Adyaman
d da saptanm olmaldr.

isimli ahsa, mvekkilim ortalkta

dolap dururken ve fiziki takip altndayken, her nedense fotoraf zerinden yaptrlmtr.
- Muharrem Adyaman, 2005 ylnda grd mvekkilimi, 2010
ylnda, 1990 ylndaki fotorafndan tehis etmitir.
- Bu kii tehisten sonra da mvekkilimle yzletirilmemitir.
- Btn bunlar tehisin ciddiyetsizliini gstermenin yan sra,
tehisi yaptranlarn da aslnda bu
tehise inanmadn ortaya koymaktadr.
Ksacas mvekkilim, alt iler nedeniyle yzlerce akademisyenle iliki kurmu, faaliyetler organize etmi, son derece ak bir yaam
srdrmtr. Btn bu faaliyetler
iinde Kuzey Irakta askeri eitim alacak bir sreye yer yoktur. Bu nedenle sulanmas ve tutuklanmas
inandrclktan uzaktr.
7) Mvekkilimin tutuklanmasndan sonra gelien olaylar ve
eski Eskiehir Emniyet Mdr
Hanefi Avcnn Devrimci Karargah rgt ile balantl olduu
iddias ile tutuklanmas, mvekkilimin ok anlamsz duran tutuklanmasna yeni bir boyut kazandrmtr.
Hanefi Avcnn sol bir terr
rgt ile balantl olabileceine
kamuoyunu inandrmak mmkn deildir.
Hele de salt Hanefi Avcy tutuklamak iin, nce sol bir rgt var
edilmi ve mvekkilim de bu var etme srecinde soruturmay yrtenlerin aklna gelmi ve tutuklanmsa, bu tutukluluu, sadece hukuki
kalplara deil, vicdan ve ahlaka
da sdrabilmek mmkn deildir.
SONU VE STEM
Usul ve yasaya aykr, hibir ciddi dayana bulunmayan, uydurma
delillere dayal verilmi tutuklama
kararnn kaldrlarak mvekkilimin salverilmesine karar verilmesini saygyla dilerim.
Osman Baha OKAR
Mdafii
Av. Mehmet Rahmi KADIOLU

13

Kapak Dosyas

Dr. Hikmet Kvlcmlya gre Allah-Peygamber-Kitap

Trkiyenin ilk
Kuran Ansiklopedisi
Daha nceki bir yazmzda Hikmet Kvlcmlnn
Tarih Tezi Inda Allah-Peygamber-Kitap adl
eserinin tarihsel materyalist bir Kuran tefsiri olduunu belirtmitik. Henz yeni basks yaplmam
ve sahaflarda bile bulunmayan bu eser aslnda
Cumhuriyet tarihimizin ilk Kuran Ansiklopedisi
saylabilir. Gericilerin birka giriimini saymazsak, ikinci Kuran Ansiklopedisini de Turan Dursun
yazmt zaten. Grld gibi, bu lkede bilimsel
yntemin nda yazlm iki Kuran ansiklopedisinden birini bir Marksist, dierini de bir ateist
kaleme almtr. artc m? Hi de deil; normali
bu. Bu apta rnler verebilmek iin din adam
deil, bilim insan olmak gerekiyor.

oktor Hikmet Kvlcml, esas olarak politik kiiliiyle

bilinir; o da sosyalist sol iinde. Kurtulu Savanda
Kuvaymilliye saflarnda komutan olarak savamtr,
Eski TKPnin nderlerindendir, sk bir Marksisttir,
toplam 22,5 yln cezaevinde geirmitir, yasal Vatan Partisini kurmu ve liderliini yapmtr, Krt
sorununu Marksist adan ilk o incelemitir, yaam
boyunca rgtl sosyalist mcadelenin en n safnda
yer almtr vb Kendine zg tezleri ve politikalaryla bir yandan olduka etkili olmu, dier yandan
birok sosyalisti de kzdrmtr. Hem politik hem de
kuramsal kiiliiyle tannan, Trkiye sosyalizminin
strateji ve taktiklerine ilikin ok sayda eser veren,
birok Marksist klasii Trkeye kazandran Kvlcml, 1971 ylnda kamak zorunda kald Belgradta
hayatn kaybetmitir.
Bunlar Trkiye ii snf hareketinin bu byk
devrimcisinin bir rpda saylabilecek nitelikleri. Arzu
edenler, gerek hakknda yazlan kitaplardan gerekse
internetten politik yaam hakknda ayrntl bilgiye
ulaabilirler. Fakat Hikmet Kvlcmlnn en az politik
yn kadar nemli ve deerli kuramsal-bilimsel yn
hakknda bilgi sahibi olan azdr. Hele gen kuaklar,
hatta bizim gibi orta yan srenler bile ne yazk ki bu
konuda yeterli bilgiye sahip deiller. zgn bir tarih

14

Ender Helvacolu
tezi olduu bilinir; dost sohbetlerinde dile getirilir.
Fakat gerek bu tarih tezi, gerekse Kvlcmlnn bu
tezi nda insanln, dinlerin, slamiyetin, Trklerin, Osmanlnn tarihine ilikin yazdklar yeterli
lde incelenmemi ve deerlendirilmemitir. Laf
kvrmadan syleyelim: bu Trkiye sosyalist solunun,
hepimizin byk bir ayb. Oysa Doktor Hikmet Kvlcml, sadece sosyalist saflarn deil, Cumhuriyet
tarihimizin en nde gelen kuramclarndan, tarihilerinden, toplumbilimcilerinden biri. lkemizin son derece ksr olan bu bilimsel disiplinlerinde ldeki bir
vaha gibi ortaya km byle bir deerin bu kadar az
bilinmesi de Trkiyenin, lkemiz bilim camiasnn,
yine hepimizin byk bir ayb.
Bilim ve Gelecekin Ocak 2006 tarihli 23. saysnda Kvlcmlnn Cennet balkl geni makalesini
kapak yapmtk. Bu dosyaya yazdmz sunuta,
Doktorun Tarih Tezi Inda Allah-Peygamber-Kitap
adl eserinin tarihsel materyalist bir Kuran tefsiri
olduunu belirtmi ve ieriinden biraz sz etmitik.
Henz yeni basks yaplmam ve sahaflarda bile bulunmayan bu eser aslnda Cumhuriyet tarihimizin ilk
Kuran Ansiklopedisi saylabilir. Gericilerin birka
giriimini saymazsak, ikinci Kuran Ansiklopedisini
de Turan Dursun yazmt zaten. Grld gibi, bu

KIVILCIMLININ YNTEM

zmirin kurtuluu srasnda Hikmet Kvlcml.

Kvlcml, Kurtulu Savanda Kuvaymilliye
saflarnda komutan olarak savamtr.

lkede bilimsel yntemin nda yazlm iki Kuran ansiklopedisinden birini bir Marksist, dierini de bir ateist
kaleme almtr. artc m? Hi de
deil; normali bu. Bu apta rnler
verebilmek iin din adam deil, bilim
insan olmak gerekiyor.

Marx gelitirmeye kalkma

creti!
Konumuz Kvlcmlnn tarih tezi
deil, onun slamn kutsal kitab
hakkndaki deerlendirmeleri. Fakat Kvlcml bu deerlendirmeleri, eserinin adndan da anlalaca
zere Tarih Tezi Inda yazdn
belirttii iin, okurlarmz tarih tezi
hakknda ok genel bir biimde de
olsa bilgilendirmek durumundayz,
yoksa dosyada aktardmz metinlerin anlalmas olanakszlar.
Hikmet Kvlcmlnn kuramsal
almalar esas olarak kapitalizm
ncesi toplum biimlerinin dnm yasalar zerinedir. Antik
uygarlklarn dou ve ykl srelerine younlar; bu dou ve ykllarn dinamiklerini inceler. te
yandan almalarn uygarlk ncesi
insan topluluklarnn geliim yasalarn anlamaya dek geniletir. nk uygarln douu ve geliimini
anlayabilmek iin uygarlk ncesini
(vahet ve barbarlk dnemlerini)
anlamak gerekir.
Kvlcml, Marx ve Engelsin brakt noktadan almaya balamtr. Bilindii gibi Marx ve Engels
esas olarak kapitalizm srecini ince-

lemilerdi; kapitalizm ncesi toplum

biimlerine ilikin bilgileri doal olarak olduka snrlyd. nl Marksist tarihi E. J. Hobsbawn, Marxn
Kapitalizm ncesi Ekonomi ekilleri
adl eserine yazd nszde, Marxn
ve Engelsin tarih bilgilerini yle
zetler: Bu bilgiler, tarih ncesi
alannda, ilkel komn toplumlar ve
Kolomb ncesi Amerika alannda yetersizdi. Afrikaya dair hemen hemen
hi bilgi yoktu. Ortaa konusundaki bilgiler de pek doyurucu saylamazd. Ama, Asyann baz blgeleri
iin ve zellikle Hindistan iin (Japonya hari) durum ok daha iyiydi.
Klasik Antika ve Avrupa ortaa
hakknda bilgi edinme durumu iyiydi, ama Marxn ve bir dereceye kadar da Engelsin bu dnemlere kar
duyduklar ilgi, srekli deildi. (1)
Hikmet Kvlcml, Tarih Tezi adl
eserinin giri blmnde kendi slubuyla benzer bir deerlendirme
yapar:
Marx-Engels andaki Tarih
ve nsan bilimlerinin veri snrlar
tesine kamazd. l887 yllar Tarihcil bilimlerin belli bal iki byk
eksii var idi:
1- TARH NCESNN bilinmeyii: Tarihi deimez kurallarn ve
kurullarn TEKERRR klna
sokuyordu. Tarihcil Maddeciliin
kknden rtmek istedii GENEL
ELM bu idi.
2- YAKINDOU TARHNN bilinmeyii: Tarih gereklii gibi Tarih
bilimini de Herodotlar ve Berozlarla
balatmak zorunda braklyordu. O
zaman Tarih, Akdeniz evresinden
Bat Avrupaya doru (KLELKDEREBEYLK-KAPTALZM) gen
tekeriyle tekerlenmi bir ZEL ELMden kurtulamyordu.
Bu EMA: Bat Toplumunun
GEREKL iin gerekli Tarih
gerekliini az ok sunabiliyordu.
Nitekim Batda Sosyal Devrimciliin Teorik ve Pratik btnl yeterince salanabiliyordu. Ne var ki,
Trkiye Orta Asyadan gelmi insancl glerin, derin kkleri Yakn douda olan Kk asya toplumu idi.
Dalbudaklarmz Akdeniz telerine,
Orta Avrupaya dek uzanm olsa
bile, Marxn pek gzel belirttii gibi,

Tarihcil Kkmz her zaman ANADOLU (Kk asya) oldu.

Spesifik olarak TARH bilimi
-bilebildiimiz kadaryla, bilmediklerimizi her zaman, herkesten
renmekten mutluluk duyarzbugn Klasik Tarih Bilimi Batda
(Kapitalizmde) ve Douda (Formel
Sosyalizmde) henz yukarda dediimiz iki genel ve zel eilimden
kurtulamamtr. (2)
te Kvlcml Marx-Engelsten
yaklak yzyl sonra, antik toplumlara ilikin bilgi birikimin 20. yzylda antropoloji ve arkeoloji bilimlerinin sramal biimde gelimesi
sonucu artmasyla, Anadolulu bir
sosyalist kuramc olarak, kapitalizm
ncesi toplumlarn geliim yasalarn
incelemeye koyuldu. Bu abas salt
bir tarih merakndan kaynaklanmyordu; Trkiye toplumunu anlamak
ve geleceine ilikin gereki politikalar retebilmek iin bu konulara
girmek ihtiyac hissetmiti.
Bir noktay vurgulamadan gemek istemiyoruz. Kvlcml, bu abaya giriirken kendisine yneltilecek tepkileri de ad gibi biliyordu.
Bakn Toplum Biimlerinin Geliimi
adl eserinin nsznde ne diyor:
lk karmza kacak tepkiyi biliyoruz. Trkiye gibi horoz tmez, gn
batmaz bir lkede, ne idi belirsiz bir ad iitilmedik kii Tarih tezi
uydurmu. imdi de tezini Marksla
karlatryor. Bu ne cret? (3)

15

Tp fakltesine devam ettii yllarda.

Kvlcml bu creti, Marxn

toplum kuramn gelitirmeye kalkma cretini gsterdi. nk
Kvlcmlya gre, Tarihcil Maddecilik rencileri, hakl haksz nedenlerle, Tarih bilimi yolunda ustalarn dn, bir dua gibi Amin!
demekle
izlediler.
Ustalarnn
metinlerini ezbere tekrarlamakla
Usseverliin ycesine kanat gerdiklerine inandlar. Bu Marxizm deil
mistisizmdi. (4) Doktor, Marksizm
yolunu seti.

Kvlcmlnn tarih tezi

Kvlcml, neden byle bir aratrmaya yneldiini ve derinleme

basamaklarn yle aklar:
Bugnk Trkiyeyi anlamak
iin, onun, dn iinden kt (daha
dorusu bir trl iinden kamad) Osmanl tarihine inmek gerekti. Osmanl tarihinin maddesine
girince, onun slam medeniyetinde
bir Rnesans olduu belirdi. slam
Medeniyeti: Tpk Grek ve Roma
medeniyetleri gibi kentten (citeden)
km antika (kadim) medeniyetlerden biriydi. lk Smer ncesinden
(protosmerlerden) slam medeniyetine gelinceye dein sralanan antika medeniyetlerin hepsi de: Hem
birbirlerinin ayn, hem birbirlerinin
gayr olarak birbirlerinden kagelirlerken, hep ayn gidii (proseyi)
gsteriyorlar ve bir tek kanuna uyuyorlard. Gnmze dein uzanm
btn problemlerin: Sebep-netice
zincirlemesiyle nasl, ta protosmer-

16

lere dek dayanp kt dupduru

anlalmadka, hibir somut (konkret) tarih olay gerei gibi aydnlanamyordu. (5)
Kvlcml insanln bandan
geenleri iki byk aa ayrr: Tarihncesi, yani uygarlk ncesi alar (yazsz tarih) ile uygarlk sonras
alar. Uygarlk sonrasn da ikiye
ayrr: Antika (Kadim) Tarih diye
niteledii sre protosmerlerden
Bat Romann yklna kadarki uygarlklar ierir. Modern Tarih ise
Bat ortaann bitiinden gnmze dek uzayan kapitalist uygarl
konu edinir. (6)
Komn Gc adl eserinde tarihncesi alara ilikin zgn dnceler
gelitirmesine karn, Kvlcmlnn
esas younlat zaman kesiti Antika (Kadim) Tarihtir. Tarih Tezi de
esas olarak bu dneme ilikindir. Antika Tarih, belirli corafya ve tarih
retici glerinden hz alan barbar ynlarnn, nbet sras dtke medeniyete geileri tarihidir. Bir medeniyetten tekine geiler: Yeni ve taze
(corafya-tarih-kolektif aksiyon) retici gleriyle eikte bekleyen bir barbar toplumun antika tarihe giriinden
baka bir ey deildir. (7)
Kvlcml, modern tarihin sosyal devrimlerinden farkn zellikle
vurgulad antika tarihin bu barbar girilerini Tarihsel Devrimler
diye niteler. Antik uygarlklar dneminin bandan sonuna dek egemen
olan ana kanun tarihsel devrimler
kanunudur. Kvlcml tarihsel devrimleri de ikiye ayrr: Yukar barbarlk kona dzeyine dein ykselmi
kentten kan barbarlar, yktklar
uygarln yerine yepyeni bir zgn
uygarlk kurarlar. Yktklar medeniyetin kurum ve kurallar yerine
kendi kentlerinin kurum ve kurallarn dayatacak gte bulunduklar
iin, hem ken medeniyetten daha
ileri hem de bambaka eitten orijinal yeni bir medeniyet yaratm
olurlar. Orta barbarlk kona dzeyinden yukar kamam src
oban barbarlarsa, yktklar uygarln yerine zgn bir uygarlk kuramazlar. O yzden, ister istemez
iine girdikleri kkn medeniyetin,
gerek ekonomi temelini, gerekse styap kurum ve kurallarn olduklar
gibi benimsemek zorunda kalrlar
Eskimi retim mnasebetlerinin

boduu, gerilettii retici gleri,

ilk medeniyet douu sralarndaki
serbestlie kavutururlar. htiyarlktan km eski medeniyet canlanr,
lmden sonra dirilime urar. Daha
ileri ve orijinal bir medeniyet domazsa da, eski orijinal medeniyet bir
RNESANSa uram olur. (8)
Bizim burada aktardklarmz
Kvlcmlnn Tarih Tezi ve Tarih
Devrim Sosyalizm adl eserlerinin
nsz ve giri blmlerinde yazlanlardan. Konuyu derinlemesine
kavramak isteyen kii bu kitaplar
okumal ve irdelemeli. Kvlcml, insanlk tarihinin kapitalizm ncesi tarihini, hep bu tarihsel devrimler kanunu nda incelemitir. Gerek ilk

stiklal Mahkemesi gnleri.

uygarlklarn (Smer, Msr) douu

ve geliimi, gerek Yunan ve Roma
uygarlklarnn douu ve geirdikleri aamalar, gerek slamiyetin ortaya
k ve geliimi, gerekse Trklerin
slama yaptklar a ve sonrasnda
Osmanl sreci, hep bu tarih tezi nda incelenmitir.
Bu aratrmalar ve sonular (hatta
tezin teorik altyaps) eletirilebilir,
hatal veya eksik ynleri bulunabilir;
ama uras muhakkak ki, Kvlcml
yeni bir perspektif sunmu ve ciddi
aratrmaclara yryecekleri yepyeni bir yol (yeni bir bilimsel disiplin)
amtr. Dolaysyla Doktorun almalarn tarihsel materyalist kurama nemli bir katk olarak deerlendiriyoruz.
Bu
yazdaki
konumuz
Kvlcmlnn slamiyetin douu
ve ilk yazl belgelerinin (Kuran)

Kvlcml (en arka srada, ortada) kou arkadalaryla.

anlam zerine dnceleri. Fakat buraya gelmeden nce Hikmet

Kvlcmlnn yntemi zerine de
birka laf etmek gerekiyor.

Kutsallatrma perdesinin
arkas

Kvlcml tarihsel materyalisttir.

almalarnda antik dnem insannn veya uygarlk ncesi insan topluluklarn dn ve davran biimleri zerine zel olarak younlar
(rnein en nemli sorunsallarndan
biri kutsallatrma srecinin analizidir), ama bunu dnsel ve davransal sreleri esas belirleyenin
alttan alta akan sosyo-ekonomik ilikiler, retici glerdeki deiimler
olduunu bilerek yapar. Kvlcml
aslnda btn entelektel abasn,

dncenin altndaki maddeyi, metafiziin altndaki fizii kefetmeye

hasretmitir.
Tarihsel materyalist yntemi benimsememi veya tam olarak zmseyememi ou tarihi ve sosyolog,
binlerce yl ncesinin insann ve olgularn gnmzn deer yarglaryla analiz etmeye alrlar ve yanlgya derler. nceledikleri dnemin
toplumsal koullarn ve hkim dn biimlerini hesaba katmadan
karmlarda ve yarglarda bulunurlar. Kvlcml ise, sanki, en gelimi
analiz yntemine (tarihsel materyalizme) sahip bir antik dnem bilgesi
gibidir. ncelikle, inceledii dnemi
anlamaya alr.
rnein bir barbardan veya bir
antik dnem insanndan bilimsel d-

n biimine sahip olmasn bekleyemeyiz. Bilimsel dn biiminin

ve bilimsel yntemin ortaya kmasna daha yzyllar vardr; henz
bunlar ortaya karacak toplumsal
koullar olumamtr. Dolaysyla
o, yaad somut olaylar sahip olabildii dn biimiyle ifade edecektir. Aratrmacnn hneri, o barbarn veya antik insann ifadesinin
altndaki somutluu ve gereklii
anlayabilmesindedir. Acaba o, Allah
derken, peygamber derken, melek,
eytan, cin, dev, cennet-cehennem,
tufan derken aslnda neyi ifade etmektedir? Sahip olabildii dn
biimiyle ifade ettii ey, acaba hangi gerekliin ve somutluun yansmasdr? Barbarn veya antik insann
hkim ifade biimi olan kutsallatrma (sihirsel veya dinsel dn
biimleri) perdesi kaldrldnda (ki
aratrmac bu hneri gsterebilmelidir) ortaya hangi plak gerekler
kacaktr?
Bu materyalist yntem benimsendii zaman, gnmze dek gelmi
btn mitolojik metinler, sylenceler, destanlar, masallar, kutsal metinler, ok daha gereki bir analizi
mmkn klan birer somut belgeye
dnrler. Bu belgeleri okumay
becerebilirsek, insanln ve toplumlarn geliim yasalarn doruya ok
daha yakn bir biimde tanmlayabiliriz.
Kvlcml bu yntemin ustasdr.
Bu saymzda baz arpc blmlerini aktardmz Allah-PeygamberKitap adl eserinde slamiyetin kkenini, douunu ve kutsal kitabn
bu yntemle inceler.

KIVILCIMLIYA GRE ALLAH, MUHAMMED VE KURAN

Kvlcmlya gre Allah

Kvlcml Allah m insan yaratt, insan m Allah? sorusuna

her materyalist gibi insann Allah
yaratt yantn verir. Burada
bir tartma yok. Peki ama insan
Allah niin yaratt ve nasl yaratt?
Kvlcml, henz kesin bir yant
yok dedii bu sorunun peindedir.
Komn Gc adl kitab tamamen bu
konuya hasredilmitir. Bu kitapta
insanln gemiindeki ilk kutsallatrma srelerini, animizmi, totemizmi inceler, nedenlerine iner.
slamiyetin douunu inceledii
Allah-Peygamber-Kitaptaki
Allah
ise insanln yaratt en gelimi

Allahtr; fakat kkleri on binlerce yl

nce yaratlm ilk Allahlardadr.
Kvlcmlya gre neredeyse insanln douundan gnmze dek
sregelen bir kutsallatrma sreci
mevcuttur. lk cinsel yasak, insan
toplumuna ve insan beynine der
dmez ilk kutsallatrma geliimleri balam olmalyd diye yazar.
(9) lk cinsel yasak da insanlarn
toplum (komn) haline gelilerinin
bir sonucudur. Komn Gcnde
(eer doru anladysam), topluluk
haline gelen insanlarn, o topluluu
oluturan bireylerin tek tek glerinin toplamndan daha fazla bir gce

sahip olduklarn sezdiklerini ve ite

aklayamadklar bu art gc kutsallatrdklarn anlatr. Yani insan
aslnda kendi kolektif gcn (topluluk ruhunu) kutsallatrmtr. lk
totemlerden slamn Allahna dek
tm kutsallarn temelinde yatan
nitelik budur. Allahlar, insann
toplumsallamasnn sonucudurlar;
hem toplumsal evriminin hem de
doa ile olan ilikisinin evriminin
ifadeleridirler. Totem, Tanr,
Allah dedikleri ve tapndklar ey,
aslnda ancak sezebildikleri doa ve
toplum yasalarnn (ve bunlarla mcadele iindeki insann) kutsallat-

17

Sermaye de el konulmu ve
tekelletirilmi emek deil
midir? Totemizmden ok
tanrcla, ok tanrclktan
tek tanrcla Allahn evrimi, aslnda insanlarn kendi emeklerine sahip kma
mcadelesi srecinin konaklardrlar. Balarda her
an ve her biimde yan bamzda olan tanr, giderek
gklere srlmtr. Ne
Kemal Tahir, Nazm Hikmet ve Hikmet Kvlcml ankr
zaman ki emeimize tamaCezaevinde.
men sahip kar ve smry ortadan kaldrrz, ne
rlm ifadeleridir.
yle yazar Kvlcml: Aslnda zaman ki kendi yarattmzn bize
tanr ad altnda toplad ve ba- yabanclaarak bir Yaradan (Tanr
kalatrd ey: doa ve toplum gi- veya sermaye biiminde) diye ortaya
diinin yorumlandr Tanrsal- kmasna son veririz, ite o zaman
lklar anda hayatn yorumu ister Allahn da sonu gelecektir. Kendi
istemez tanr emsiyesi altnda ya- gcmzn ve doa yasalarnn farplabiliyor. (10) Kvlcmlya gre, kna vardmz an Allaha da gerek
Muhammedin Allah kavrayn kalmayacaktr.
Kvlcml, burada zorunlu olarak
yzeysel-modern insann din alerjili
artyla ele almak, Onu olduu gibi ok kaba hatlaryla sunduumuz
ele almak olamaz. (11) Akl ve bi- analiziyle, hem neden Allahtan kolim henz ste kabilecek aamada lay kolay vazgeilemediini hem de
olmad iin, Allah gelenei altnda ancak nasl snmleneceini aklabastrlarak gelimek zorunda kal- maktadr.
mtr. Asl geree ulaabilmek iin
Kvlcmlya gre
kutsallatrma perdesinin arkasn
grmek gerekir. Muhammed, Allah
Peygamber(ler)
derken, aslnda Evrim demektedir.
Kvlcmlya gre peygamberlik,
Allah her olayda ileyen determi- bilhassa kutsal kitap inmi peygamnist kanunlar gibidir. Peygamberler berlik Kentten Orijinal medeniyete
ise aklyla determinizmi yorumlayan geecek barbar topluluklarn yaratbir elidir; tarihsel determinizmin dr. (14) Yani peygamberler, youn bir yansmasdr. (12) Dosya- rm uygarlklar ykp daha gen
mzda okuyacanz Kuranda geen ve dinamik uygarlklar kurarak kenAllahn 99 ismi de aslnda doa ve dileri de uygarla adm atan yukar
toplum yasalarn ifade etmektedir.
barbar topluluklarn efleri, tarihsel
Ksacas kendi kolektif emeimizi devrimlerin nderleridir.
(komn gcn) kutsallatrm ve
Muhammedin ise bu tarihsel
Totem, Allah demiizdir. Kvlcm- devrim sreci iinde zel bir yeri
l bunu yle vurgular: Konumuz vardr. O, kendi ifadesiyle son
kutsallk: Tanrsallk-din ise, aklda peygamberdir. Bu sz de bir toptutacamz ilk ey: inanlmas biz lumsal gerei ifade etmektedir. Mumedenilere g gibi duran muazzam hammed, 5000 yllk antik tarihin
kolektif emei (toplumsall) yara- son demlerinde yaamtr. nderi
tan eyin, kutsallk-tanrsallk deil; olduu devrim, klasik anlamdaki
tersine kutsall-tanrsall yaratan tarihsel devrimlerin sonuncusudur.
eyin, o inanlmaz hayretler uyand- Bundan sonra, gebe barbarlarn
ran komncl kolektif emek oldu- medeniyet rnesanslar a alacak
udur. (13)
ama bu sadece eskinin yeniden canSnfl toplumlarda bu kolek- lanarak bir adm daha ileriye gidiltif emee el koyanlar, doal olarak mesini ve modern Sosyal Devrimler
Allaha el koymu ve onu bizim kar- ann almasn hazrlayacakt.
mzda (din sistemleri olarak) ku- (15)
rumsallatrmlardr. Bunlar din beKvlcml, Muhammed harekezirganlardrlar. Tpk sermaye gibi. tinin tarihsel yerini yle belirler:

18

slam Medeniyeti, EVRENSEL

tefeci bezirganlk aamasn at.
Muhammed bu aamay Kurann
Arabistanda iktidar olmasyla temellendirdi. Medeniyetler arasndaki barbar topluluklarn medeniyete
(snfl topluma) zllerini hzlandrarak ve tabii ki bu sayede medeniyetleri de canlandrarak antik
ticaret yollarn ile biimde birbirlerine ve medeniyetlere balad: tefecibezirganlk evrensel ana ulat.
Tarihin kontenjannda medeniyete
geebilecek kent kalmad. Bylece
Hz. Muhammedin bu tarihsel grevini kavrayarak Son Peygamber ngr gerek oldu. (16)
Ksacas Muhammed, antik tarihe son noktay koyan hareketin lideridir. Son kent barbarlar da yan
balarndaki rm uygarl yenerek ve ykarak uygarlamlardr.
Barbarlar uygarlar yenerek yeni ve
evrensel bir uygarl balatmlardr. Yenilen uygarlardr, ama kazanan uygarlktr! Antik tarihin (klasik
tarihsel devrimlerin) sonunu temsil
eden Muhammed hareketi (slamiyet), yepyeni ve ok daha btncl/
evrensel bir uygarlk doruunun, ortaa Dou uygarlnn da ilk admn temsil eder.
Btn bu analizlerden yola karak, son peygamber vurgusunun
kutsallatrma srecinin sonuna gelindiinin, bundan sonra Allahn ve
peygamberlerinin ilerini insanlara
devrettiinin ilan olduu, dolaysyla (laiklik demeyelim ama) seklarizmin ilk nemli adm olduu; yzlerce putu ortadan kaldrp
ok sayda tanry tek tanrya geri
dnlmez bir biimde indiren ve
tanry yerden alp gklere savuran
Muhammedin aslnda tarihin grd en byk din ykclardan biri
olduu trnden olduka verimli
tartmalar yapabiliriz. Kvlcml Allah-Peygamber-Kitapta btn
bunlarn ipularn verir.

Kvlcmlya gre Kitap

te bu devrim hareketinin teorikpolitik yayn organ da Kurandr. Kvlcml bir rnekten yola karak bu
durumu ok gzel anlatr:
Bedir savana kadar olan ayetler Muhammed o manevi derinliine karlk bulmak zere durmadan dnd Allah-evren-insanlk

sentezlerini, henz iine girmi olduu tarihsel devrim sorunlaryla

yani halkn pratik ihtiyalaryla sentezlemekte pek fazla gkcl samedani filozofsal kalr. Medine fukaralar,
yoksul bezirganlar ve evre bedevileri Onu pratik ihtiyalarla uyarmakta
gecikmezler. Sava (iten ie ganimet) isterler. Aka Muhammedi
ve Allah sava kararn vermeye
zorlarlar. te barbarn tanr anlay
budur: pratik ihtiyalar. Kuran aka tarihsel devrim pratiine girmitir. O scak sava pratiinden kan
sentezler ayetleir. Teorileir. Allah
sistemi bu ie yarar. (17)
Bu noktadan sonra Kuran, devrimin ihtiyalarna gre ekillenir.

Hem pratii ynlendirir hem de o pratikten

kan sonular teoriletirir.
Kvlcmlnn
sylemiyle ulu tarihsel
devrimin yazya gemi
kutsal teori ve pratiidir
(18) Kuran Hicaz Kent
Barbarlnn Medeniyet kabuk deitiriinin
teoriye gemi aklandr. Baka deyile,
Komnn yukar kent
aamasndayken tarihsel devrim sezileriyle kent
kozasn delip medeniyet kelebei haline geliinin kutsallaarak talara kaznm: yazya gemi anayasa: eriat

kurallardr. (19)
Buradan da anlalyor ki, Kuran son derece dnyevidir. eriini
devrimin, halkn, hatta nclerin

KIVILCIMLININ ALIMALARININ POLTK NEM

Tarihte kazanmann
zorunluluu

Kvlcmlnn bu zgn analizlerini din (slam) ile uzlama aray

olarak alglayanlar olmutur. Bazlar
bu yzden onu eletirmi, bazlar ise
onun fikirlerinin kendi savunduklar
slami sosyalizm anlayna temel
olduunu savunmulardr. Bu iki
Kvlcml yorumu da hataldr.
Kvlcmlnn Cennet adl makalesine yaptmz sunuta yle
yazmz: Kvlcml ateist deildir,
tarihsel materyalisttir. Dnyaya ve
tarihe dincilik-dinsizlik ztl perspektifiyle deil, snf elikileri asndan bakar. Bir styap kurumu
olan dinleri, sosyolojik ve tarihsel
Yine cezaevinde.

birer olgu olarak ele alr ve temelindeki snfsal sreleri analiz etmeye
alr. Tarihsel materyalist yntem
Kvlcmlya, aratrd toplumsal
olguyu ve sreci tarih iinde yerli
yerine oturtma, zaman iindeki deiimlerini doru olarak deerlendirme ve ok daha kkl bir tahlil
yapma olana salar Kvlcml,
dntrmeye altrd maddeye
sadece reddiye yazmakla yetinmez;
o maddeyi derinlemesine kavramaya, anlamaya alr. Kkl ve sonu
alc dntrcln yntemi de
budur zaten. Tpk, kapitalizmi yok
etmeyi amalayan Marxn, kapitalist
sistemi en iyi zmleyen kuramc
olmas gibi. (20)
Gerekten de Kvlcmlnn
eserleri gnmzn din
bezirganlarna kar ok
daha etkili ve sonu alc bir
mcadelenin argmanlarn
sunmaktadr. Allah, Muhammed, Kuran laflarn dillerinden drmeyen,
emeki halkn inanlarn onu
kullatrmak ve smrlerinin
devamn salamak iin kullanan, bylece dini metalatran
gnmzn Mekkelilerinin,
din tacirlerinin silahlarn ellerinden almaktadr. Dinci gericilerin foyasn ortaya karmaktadr.
Snf mcadelesinin en
nemli cephelerinden biri tarihtir. Tarihte kazanamayan,
gelecei kazanma olanan da

yitirir. Ata(ana)larmz bunu Gemii olmayann gelecei olamaz

diye ifade ederler. Biz geleneki yorumlara izin vermemek iin yle
syleyelim: Gelecee sramak isteyen devrimci, gemiten kendisine
bir srama tahtas bulmak zorundadr. Tarih alanndaki ideolojik
mcadelenin amac (ve nemi) budur. Tarihteki btn ileri atlmlar
mirasmzdr ve bu miras ne kadar
gl olursa gelecee uzanmmz da
o denli gl, kkl ve salam olacaktr. te Kvlcml o denli baarl
bir tarihsel damtma ilemi (tarihsel
gerekleri ortaya karma ilemi)
yapmtr ki, en bizden olmayan
gibi grneni dahi bizim mirasmza katmtr. Gerek de budur zaten:
Muhammed gibi a aan bir devrimcinin, gnmzn kar devrimcilerinin, smrclerinin elinde ne
ii var?

Halk dntrmenin
ustalkl politikalar

Snf mcadelesinde kritik nokta

halk kimin kazanaca ve seferber
edeceidir. Kart snflarn ncleri arasndaki bilek grei tam da
bu noktada verilir. Bu mcadeleyi,
smrc snflarn temsilcileri kh
sahip olduklar ideolojik hegemonya aralarn da kullanp gereklerin
zerini rterek, arptarak, kh plak zoru devreye sokarak, emeki snflarn temsilcileri ise var gleriyle
gerekleri ortaya karmaya alp
halk eiterek, ikna ederek ve en

19

Yaamnn son gnlerinde dostlaryla.

nemlisi halkn kendi pratiiyle dnebilmesinin kanallarn yaratarak

verirler.
Din, hkim snflarn en etkili
ideolojik hegemonya aralarndan
ve toplumumuzun ileri atlmnn
nndeki en nemli ideolojik engellerden biri. zgn yan u: Salt
bir hkim snf arac deil, ayn zamanda binlerce yldr ok deiik
biimlerde ortaya km, toplumun
hcrelerine szm kkl bir dn biimi; en etkili ideolojik hegemonya arac olmas da buradan kaynaklanyor. Dolaysyla bu alanda
verilecek mcadele, sadece kartlar arasndaki deil, ayn zamanda
dostlar arasndaki bir mcadele. Bu
iki mcadele biiminin birbirine kartrldnn/ayrtrlamadnn
rnekleri oktur. Ya salt kartlar
aras bir mcadele olarak ele alnp,
sradan halka da ancak smrc
snf temsilcilerine kar uygulanabilecek tarzda keskin ve sert bir
mcadele veriliyor ve sonuta halk
kaybedilerek din bezirgnlarnn
ekmeine ya srlyor; ya da salt
dostlar arasndaki bir mcadele
olarak ele alnp, hkim snflarn
temsilcileriyle uzlamann, bilimsel dnceden tavizler vermenin
yolu alyor ve sonuta yine din
bezirgnlarnn ekmeine ya srlyor. rnein gncel ve yakc bir
sorun olan trban olaynda bu iki
tr zaafn yansmalarn da net olarak grebiliyoruz.
Oysa yaplmas gereken, egemenlerin dini ile halkn inanlarn ustalkla birbirinden ayracak inceltilmi

20

politikalar ve birbirlerini de etkileyen bu iki tr mcadele alanna zg

farkl yntemleri retmek. Birbiriyle
diditii kendi kk dnyasndan
kp bir halk hareketine dnmeyi
hedefleyecek bir sol ve kendi konuup/yazp kendi dinledii/okuduu
sra kklerinden kp bilimin toplumsallamas anlamnda bir aydnlanma hareketine destek olacak bir
Bilim, bu ustal gstermek zorundadr.
te Kvlcmlnn almalar, bu
ustalkl ve damtlm politikalar
retebilmek iin son derece deerli
bir teorik zemin sunuyor. Hem din
tacirlerini tehir ve tecrit etmenin,
hem de halk kazanmann ipularn veriyor. Bu almalar yaparken
Kvlcmlnn amac da budur zaten.
Bata da vurguladmz gibi, Kvlcml sadece bir tarihi ve sosyolog
deil, bir politik liderdir de. Salt bir
yorumcu deil, dntrc ve devrimcidir de.

Kvlcml ve Dursun
ayn safn insanlar

Trkiyedeki iki Kuran ansiklopedisinin yazarlar ateist Turan Dursun

ile Marksist Dr. Hikmet Kvlcmly
buluturan nokta da ite bu pf noktasdr: Din tacirlerine kar tavizsiz
bir mcadele ve halk derinlemesine
aydnlatma abas.
Farkl dnya grlerine sahip
Kvlcml ve Dursunun doal olarak yntemleri de farkldr. Turan
Dursun, tpk Fransz Devriminin
byk filozoflar gibi, aristokrasinin dnya gr olan dini acma-

szca eletirir; slamn ortaya kndan gnmze dek toplumsal

dnme paralel olarak geirdii
evreler Turan Dursunu pek ilgilendirmez; zaten byle bir teorik
altyaps da yoktur. Fakat Turan
Dursun, Trkiyede, 200 yl ncesinin Fransasnda olduu gibi kendi
fikirlerini bayrak edinebilecek bir
devrimci burjuvazinin olmadnn
da farkndadr. Dnceleri doal
olarak emeki snflarn temsilcileri arasnda yank bulur; bu da onu
halk kitlelerine ve tarihsel materyalizme yaknlatrr; fakat bu buluma tam olarak yaanamadan Dursun katledilir.
Hikmet Kvlcml ise bandan
itibaren emeki snflarn aydndr
ve tarihsel materyalizmi benimsemitir. Fikirlerine sahip kacak bir
snf aramamaktadr; o zaten bir snfn yesidir ve binlerce yllk tortulara sahip bu emeki kitlesini nasl dntreceine kafa yormakta
ve bu abann teorisi yapmaktadr.
Tarihsel materyalist yntemi ok
iyi zmsemi bir kii olarak, fikir
savann sadece fikirler arasndaki
bir sava olmadnn, dncelerin
altnda yatan sosyo-ekonomik srelerin bilincindedir. Hem tarihe
bakp slam ve slamn geirdii
evreleri tahlil ederken, hem de gnmze bakp mevcut snf mcadelesine uygun taktik ve stratejileri
gelitirirken.
Turan Dursun devrimci bir aydndr, bir aydnlanma kahramandr. Hikmet Kvlcml ise hem devrimci bir aydn hem de sosyalist bir
politikacdr. Dursun ile Kvlcml
arasndaki fark, Voltaire ile Marxn
farkna benzer. Avrupa asndan
bakldnda bu iki byk dnr arasnda 100 yl vardr. Fakat
Trkiye gibi lkelerde, demokratik
devrim ve sosyalist devrim srelerinin i ie gemesi ve bu iki srecin gereklerinin de ancak emeki
snflar tarafndan yerine getirilebilecei gerei, Voltaire ile Marx
birletirmektedir. Bu nedenle Turan
Dursun ve Hikmet Kvlcml, farkl yntemlerine karn ayn safn
insanlardrlar, birbirlerini tamamlarlar. Kardaki gcn hem dinci
hem de bezirgn olmas, Dursun ile
Kvlcmly birbirine yaknlatrmakta, ayn safta buluturmaktadr.

Marksist kurama katk

Hikmet Kvlcmlnn gelitirdii tarih tezi ve bu tezin nda

insanln, antik alarn, slamn,
Osmanlnn geliiminin zmlenmesi, yle yabana atlr, gelip geici
almalar deil. Tereddt etmeden
syleyebiliriz ki, Kvlcml bu almalaryla, Marx sonras Marksizme teorik katklarda bulunan dnya
apndaki kuramclardan biri olarak
deerlendirilmeyi hak ediyor. En
azndan Trkiye gibi olduka kkl sosyalizm geleneine sahip olan
bir lkede bu alanda en nde yer
alyor. Evrensel sosyalist kurama
Trkiyeden yaplan en gl katky
temsil ediyor.
Marksizm, 20. yzyl ile birlikte
Avrupa kabuunu krarak dnyallat. Sadece Avrupa ii snfnn
deil, bata Sovyet ve in devrimleri olmak zere dnyann ok geni
corafyalarnda yaanan emeki atlmlarnn bayra oldu. Bu byk

pratik, Avrupa dndaki toplumlarn ve onlarn tarihlerinin tarihsel

materyalist zmlemelerini yapan
kuramclar da yetitirdi. Dr. Hikmet
Kvlcmlnn bu kuramclarn en
zgnlerinden biri olarak sosyalizm
tarihindeki yerini alacandan eminiz. Bir kez daha gen aratrmaclar Kvlcml hazinesi ile tanmaya
aryoruz.
Devam eden sayfalarda bu hazinenin nadide paralarndan biri olan
Allah-Peygamber-Kitap adl eserin en
ilgin blmlerinden birini okuyacaksnz. Doktorun kendine zg
bir slubu var; bu sluba hi mdahale etmedik. Tabii ki anlalmaz
deil, fakat Kvlcmlnn beyin kvrmlarnda yol alabilmek iin okurun
biraz emek vermesi de gerekiyor. Zaten bu uzun sunuu da bu emee yol
verebilmek iin yazdk.
Buyurun, Allahn Kuranda da
geen 99 ismi Kvlcmlya gre ne
anlama geliyor

DPNOTLAR

1) K. Marx, Kapitalizm ncesi Ekonomi ekilleri: Asya retim

tarz, Antik a, Feodalite, Eric J. Hobsbawnn nsz, ev.:
M. Belli, Sol Yaynlar, 1. bask, Aralk 1967, s.26.
2) H. Kvlcml, Tarih Tezi, Tarihin Geliimi balkl
blmden.
3) H. Kvlcml, Toplum Biimlerinin Geliimi, Ekim Yaynevi,
Ankara, 1970, s.17.
4) H. Kvlcml, Tarih Tezi, Tarihin Geliimi balkl
blmden.
5) Ayn eser, Genel Giri balkl blmden.
6) Ayn eser, nsanln Bandan Geenler balkl blmden.
7) Ayn eser, Tarihsel Devrim - Sosyal Devrim balkl
blmden.
8) Ayn eser, ki eit Tarihsel Devrim balkl blmden.
9) H. Kvlcml, Tarih Tezi Inda Allah-Peygamber-Kitap,
Bumerang Kitaplar Yaynevi, s.12.
10) Ayn eser, s.237.
11) Ayn eser, s.72.
12) Ayn eser, s.71.
13) Ayn eser, s.113.
14) Ayn eser, s.24.
15) Ayn eser, s.26.
16) Ayn eser, s.24.
17) Ayn eser, s.34.
18) Ayn eser, s.78.
19) Ayn eser, s.171.
20) E. Helvacolu, Kvlcml hazinesi, Bilim ve Gelecek,
Ocak 2006, Say: 23, s.4.

21

Kapak Dosyas

Allahn gzel isimleri ve tarihin

kanuncul gidii
Muhammed, evrime Allah der. Sezi anlamnda Allah kavrayn bilmeden tarihsel
determinizme veya evrim grne yaklatrr. Muhammed evrimi bilmeden insan
gibi tanmlamak zorunda kalmtr. phesiz ki Muhammedin alglaylar, sezileri
yzlerce yl nceki kendi a ayarndayd
ve mistisizmlerle doluydu; o gn iin bu
sezileri yapabiliyordu. Akl ve bilim henz ste kabilecek aamada deildi; bu
yzden Allah gelenei altnda bastrlarak
gelimek zorunda kald. Burada yapmay
denediimiz i, dinin altnda yatan tarihin
madde ve ruhunu gzlere batrmaktr. Din
kabuu, o tarihte bilin yerine getii kanunlarn yani evrimi sakl tutuyordu.
Dr. Hikmet Kvlcml

22

arbarlktan medeniyete geerken, ok tanr inanndan tek tanr inanna da geiliyordu. Ve bu barbarcl (tarihsel) devrim ile
20 yl iinde srama ile gerekleiyordu.
Barbara, Araplarda Bedevi denirdi. Ama hemen hep
komncl gelenekleri glce tayorlard. nandklarna karlarna lmne sarlrlard. Ancak
beyinleri de yenilie o kadar ak tertemizdi. nanlar vahi alardan kalma totemizme, animizme,
ana tanrlara, baba tanrlara, doa tanrlarna dek
uzanan putataparlk idi. Ama Allah brahimden
nakil ile renmilerdi... Daha kesin hatlaryla Muhammed ok tanrla kar tek tanr fikrini benimsemekle kalmad, bu anlay zenginletirdi. Arap
halk temiz zeksyla bu stn tek tanr fikirlerine
sarlmakta gecikmedi. nk pratik karlar da bu
zengin teorik geliime paralel geliiyordu. Tarihi geliim, Muhammedin tek tanr kavrayndaki zenginlii hakl karnca, Gney Ticaret Yolu zerindeki Arabistan halk lehine hzlandka, Araplar da
gecikmi olarak tek tanr inanlarn Muhammedin
zengin kavrayna ulatrdlar. nce ezberlediler
sonra onlarca yl iinde Allah dncelerini tarihsel determinizme yaklatrdlar. phesiz ki bu hep
fakir fukaralar ve komn gelenekleri iinde tutunup

kh iktidar kh muhalefet olarak geliti. Azgn tefeci

bezirgan ve modern an kapitalist slmlna karn gnmze kadar ulat. imdi gnmzde bu
zengin kavray, hemen, hibir ey ifade etmeksizin
de olsa kullanlmyor bile. ten-temiz fakir halk ocuklar ilerindeki en insancl kolektif duygularyla
bu isimleri (Allah kavrayn) zdetirseler de; bunlar snfl toplum cehenneminin sahtekr slam gericilii iinde savrulup eritilip tketiliyor; bilinaltna
bastrlyorlar.
Bunlar bilinlere karlabilirse kaybedilen enerjiler yeniden kazanlamasa dahi yeni kuaklarn enerjileri olsun artk bu ynde zayi edilmesi azaltlp
durdurulabilir.
1) Huvallhllezi l ilhe ill h:
Allahn btn dier adlarn kendinde toplayan adlar addr: sm-i zam: en yce ismidir. u manaya gelir: O yle bir Allahtr ki ondan baka taplacak hi bir nesne-ilh yoktur.
Tarihsel determinizm veya doann ve toplumun
kanunlar: evrim yle yce bir geliimdir ki, her
eyi kapsar; her eyle saysz rgsn kurarak
ilerler. Onu ne kadar inceleyip aratrsak tam olarak ele geiremeyiz. Ancak gidi kanunlarn yaka-

layp onlara srekli uyum yapmaya

alabiliriz. Bu abalarmz ona
tapma olmasa da tapmaya benzer
bir korku sayg dikkat ierir ve gerektirir. Bu yzden ondan baka
korkulacak, duyumda kusur etmemeye allacak hibir nesne abartlamaz. Yani para-pul ak-ideolojiteori-insan-doa aklmza ne gelirse
her ey tarihsel determinizmin kapsad paralardr; sadece mesele
onu topyekn kavramak ve uyum
yapma abasn srekli artrmaktr.
Yoksa herhangi bir yansmasn,
parasn abartarak tapnlatrmak
deil.
Doann insanlkla birlikte ak
yle akl almaz bir dzenlilikte iler
ki, onu topyekn hisseden modern
bilim adamlarn bile kendisine secde ettirip Allah dedirtirse; yzlerce yl ncesindeki airet ocuu
Muhammede daha koyu bir mistisizm iinde benzer duygu ve sezileri
yaatabilir.
2) Er Rahman: rahmeti-yardmkoruyuculuu her eyin iinde ve
stnde.
3) Er Rahim: Merhameti rahmanyla birlikte her eyin iinde ve
stnde.
(Baknz:
Bismillahirrahmanirrahim: Bu kitabn balklar iinde:
Kuran ayetlerinin tarihteki derin anlamlarnn akland blm.)

4) El Melik: Mlk-tasarrufu bir

an dahi yok olmayandr.
Tarihsel Determinizmin doa ve
insan zerindeki sahiplilii ve onlar
ynetii bir an iin olsun duraksamaz. Her ey onun kanunlar uyarnca dzenlice akp gider.
5) El Kudds: O noksanszdr.
Tarihsel Determinizmin kanunlar ylesine girift ve her eyi kapsayan
amaz dzenlikte akp gider ki her
ey olacana (kanunlarn kendi ilk
dengelerine) varr.
6) Es-Selm: Selm ve Selmetin
ta kendisidir.
Tarihsel Determinizmde en zmsz problemlerin bile zm
bulunur. Kanunlarn yay her ynde
ve canllkta kurulmutur; kendisini
dayatp her engeli aar.
7) El Mmin: Gven verendir.
Tarihsel Determinizmin kanunlarna bir kez vakf olursak, o kanunlarn ileyiine bir kez uyum abasna balamsak verim aldmz
grrz. Ve sonsuz bir gven iinde
huzura ularz. Bunu sezerek yapan
halklar da yledir. lkel toplumlar
gibi... Yozlamam, doadan ve toplumsallktan kopmam halklar gibi;
doay, bitkileri, hayvanlar, atalar
sayan totemizm gelenei veya kutsallatrma bouna deil, bu derin
determinizm: kanunlara uyum zo-

runluluunun ilkel beyinleri ileyii

icabdr.
9) El Aziz: Mutlak galiptir.
Tarihsel Determinizm, her eyi
belirlendiricidir. Atomun Hcrenin
ve insan toplumunun en temel kanunlar, kendi dengesini bulmak
zere alp-kapanarak ilerlerken her
eyi kendisine uydurur. Uyum yapamayanlar eler: seleksiyondan geirir. Bu yzden biricik galip evrimin
kanunlardr.
10) El Cebbr: Yaratt her eyin hallerini ihtiyalarn verendir.
Evrimsel ak her eye kendi llerinde kendi varlklarn srdrebilme gc vermitir.
11) El Mtekebbir: Byklkte
ei olmayandr.
Evrim her nesneyi kapsayp yaatacak kadar geni ve ycedir.
12) El Halik: Yarataca her eyi
bilimi gereince yaratp, takdir
edendir. Deerlendirendir.
Tarihsel Determinizm, yaratt
yarataca her eyi, nceden kendi
maddi ve sosyal kanunlar iinde
saklar. O kanunlar dnda hibir ey
olup bitemez ve yaratlan yaratlacak
olanlar bu yzden daha iin bandan takdir edilmi, deerlendirilmi,
vlm veya ktlenmi olur.
13) El Bari: Yoktan var edendir.
Evrimsel ak her eyi yoktan

Bismillahirrahmnirrahim (Rahmn ve Rahm Allah'n adyla)

Rahmn: Ancak, doann ve insan toplumunun en
temelli diyalektik gidi kanunlarnn yaratabilecei
ycelikte bir iyilik-yaratclk-sevgi-merhamet (acma) olumluluudur. Bu topyekn madde ve manann
akndan km zenginliklerdir. Tek bana insanlarsosyal snflar-zmreler-uluslar; hatta insanlk bu
olumluluu, zengin yaratcl kapsayamazlar. Bu
yzden Rahmn sfat sadece Allaha yaktrlabilir.
Topyekn doann ve insan toplumunun temellerinde bulunan kanunlarnn akndaki, binlerce yl
gemesine karn kavranamaz-ele geirilip yn verilemez zenginlik ve ycelilik; sadece Allaha yani bu
tarihsel aka denk der.
Ve onu kavrayamayan-hele ynlendirilemeyen insanla da, bu yce merhametlilii (her eyi kuatan
iyilii) sadece Allaha yaktrmak der.
Peygamberler, Antik Tarihte kent kurucu; cahiliyetteki barbarl medeniyete geirmeye alan nderlerdir. Ve dolaysyla bu yce tarihsel determinizmin,

az rastlanr (yzlerce ylda bir kabilen) birer yansmasdrlar. Baka bir anlatmla her peygamber, kendi
ann ve toplumunun lideri olsa bile bu yce tarihsel akn zelliklerinin kendisinde yansm bulduu
iin, bu yce diyalektiin szcs-yanstcsdrlar. Bu
yzden Allahn Resul mertebesini hak ederler.
Ama buna ramen peygamberler bile Rahmn sfatn kendilerine yaktramazlar; Rahmnlk ancak
doa ve toplumu (tm alemleri) kapsayan bu diyalektik oluundur; yani Allaha aittir.
Ancak Rahim sfat peygamberlerin olabilir: ok
merhametli anlamnda kullanlsa da bu baka insanlardan ayrcalkl nderlere yaktrlr. Ki Allahn
Rahmnlnn yansmasdr. Yani tarihsel determinizmin nderlerde yansyp kendi tercmesi olduu
lde o nderler veya peygamberler Rahim (ok
merhametli: fedakr) olabilirler. Ve diyalektik gidiin
daha az yansd (diyalektiin szclnn daha az
yansd) insanlara nclk ederler. (s.241-242)

23

larna uyarak bunu baarrz. Ama

bu Ona hakim olduumuzu deil
tam tersine Onun gazabna daha
fazla urayacamz gsterir. Enerjide Gnee ynelmemek. Toplumda
halka ynelmemek sandmzdan
ok byk cezalar saklar... Doay
ve toplumu kapitalist karlar uruna idi ve talan etmek kii mlkiyeti
azgnlamasnn yanna kr kalamaz.
Cezasn insanlkla birlikte onlar da
ekiyor; daha da ekecekler. Ki o zaman evrimin kanunlarna Kurann
dedii gibi: Zerrece saptmadan
uymaktan baka are olmad grlecek...
17) El Vehhb: Her eitten nimeti durmadan balayandr.
Evrim doacl ve toplumcul genliklidir.
Kurann ilk suresi: El-Fatiha.

var etmi gibidir. Modern fen bilimleri her eyi bir patlamaya balarken daha farkl bir ey sylemi
olmuyorlar. Modern nsan Bilimleri;
insan toplumlarnn komnal paralanndan kageldiini sylerken
farkl bir ey sylemi olmuyorlar.
Evrimsel kanunlar, madde ve toplum iinde ilerken elbette var olan
bir eyden yola karlar, ama bu yle
artc verimliliktedir ki kimse kacak sonular ok nceden ngremez...
14) El Msavvir: Yarattklarna
z ve biim verendir.
Doada olsun, toplumda olsun;
evrim kanunlar olup giderken yaratt her varlkta atomcul-hcrecil
bir z ve biim alma gc verir.
15) El Gaffr: Byk affedicidir.
Evrimin tolerans boldur. Doada
ve toplumda akn bin bir olana
bulunur. Yine de bu frsatlar evrimin
kanunlar gereidir. nsan bunlar
bilince karrsa bu toleranslar iinde zmsz hibir problem olamaz.
Doa ve toplum kanunlarna uyum
pek kolay pek ucuzdur aslnda. nk zaten onun kanunlarndan yaplmzdr. Uyum zorluklar sadece o
kanunlardan uzaklamamzla ilgilidir.
16) El Kahhr: stediini yapar;
hakimdir.
Tarihsel Determinizme kar durduumuz zaman bile Onun kanun-

24

18) Er Rezzak: Her eye yararlanacaklarn verir.

Doada ve toplumda olanaklar
oktur.
19) El Fetth: Zorluklar ap kolaylatrcdr.
Evrimde bir kap kapanrsa baka
bir kap alr, her zorluun alaca
kolay bir yan bulunur.
20) El Alim: Her eyi ok iyi bilir.
Bilimin tm, tarihsel determinist akn incelenmesinden kmtr. Bilim evrimde sakldr.
21) El Kbid: Skar ve
daraltr.
Tarihsel ak nce birikir sonra srayarak alr.
O birikii ve sray bilemeyenler ona uyum yapamazlar. Ve skp daralrlar. Evrim kendisine uyum
yapanlar da belirli llerde skp darlatrr.
22) El Bst: Aar ve geniletir.
Evrim kapanarak ve alarak, kanunlarn uyarnca
geliirken varlklara darlk
getirdii gibi rahata geliebilecekleri hem birikip
hazrlanma hem de srayp kalite atlama olanaklar verir.
23- El Hlid: Yukardan
aaya indirip alaltr.

Evrim yle koullar getirir ki her

nesne o koullar iinde uyum yapamaz; buzullar a bile geici olmutur. nsanlk tarihinde de yle, nice
lmszlemek isteyen Firavunlar,
Fafurlar alar bile gelip gemilerdir. Bin yllk hkmranlk ngren Nazizmin sonu ibretler ibretidir.
Kendi kazd ukura dmtr.
nsanlk cellatlarn brakalm.
Evrimin kanunlarn arayan bizler bile zerrece uyumsuzluklarmz
annda alaltlmayla cezalanmaz m?
24) Er Rfi: Yukar karp ykseltir.
Altta kaldm diye zlme, ste
ktm diye sevinme diye bouna
dememiler. Hi umulmadk zamanda evrim srpriz yapar. Kontenjannda neler sakldr, ancak onun kanunlar bilinebildike genel olarak
ngrlebilir. Yine de kimin ve neyin ne olaca tam olarak bilinemez.
O ycelttii gibi alaltandr ve alaltt gibi yceltendir. Her ycelite
olduu gibi her alalta da sadece
evrimin pay yoktur. Evrimin bir
yansmas olan varlklarnn da pay
vardr. Ama evrim veya tarihsel ak
hepsini kapsayandr. Etki tepkiler
rgsdr, ama kendi kanunlarna
smsk bal olarak akar
25) El Mizz: zzet verip arlayandr.
Birikilerde ve sray (devrim)
Hikmet Kvlcml genlik yllarnda.

lerde bir anl lenli karlamaarlama bulunur. Ama buna aldanmamaldr. Ezi-Cefa gren alt snflar devrimler, anl lenli-saygl
arlamalarda karlar. Ancak zafer
sarholuuna-sefahat
pezevenkliine kaplmamak gerekir. O zaman
horlanma aamas kapy alar.
26) El Mzill: Zillete drp
horlar.
Evrimde uyum yapamayanlar
zillete drp horlama hakir etme
de vardr.
27) Es Semi: itmedii bir ey
yoktur.
Tarihsel ak kendi kanunlar yolunda giderken adeta her eyi nceden belirlemi gibidir: Dnce
ve davranlar gibi, doadaki reyi
ve hareketler gibi tm sesler kendi
kanunlarna gre oluup enlenirler. Evrim onlarn da (seslerinin de)
iindedir.
28) El Basir: Grmedii bir ey
yoktur.
Benzer zellikler...
29) El Hakem: Hkmeder ve hakk yerine getirir:
Tarihsel ak iinde kararlar ve
hakszla urayan her eyin haklarn yerine getirmeler de vardr. Bu
evrimin tarihsel akn kanunlarnca
kendi ak iinde olur. Bir rzgrla
alvyonlar fazla alm bitkiler kudurup verimlileirler. Ama insanlar
oralara yerleip o bitkileri kendilerince yok edip bakalarn yeertirler. Kurak olan yerler ise insanln
baka ilerine ayrlr... Bu gidi iinde sanki bir karar ve adalet gizliymi gibi durur. Yine de yledir, ama
bunca canl karar-hkm-adalet gibi
terazili tavrlar sadece tarihsel kanunlarn akyla kendiliinden gerekleirler.
30) El Adil: ok adaletlidir.
Evrimin en byk adaleti kendi
kanunlarnn nne kabilecek btn engelleri elemeden geirmesiyle
oluacaktr. Bu teknik retici gc-

Determinizm ve Esmal hsna

Muhammed ve Allah sanld kadar mistik ve insanst
deildir. Olaylarn iinde akl ile
psikolojiyle birlikte (determinizm
gibi) dolar. Bunu yine mnafkikiyzlleri: Evs ve Hazrec kabilelerine mensup zenginleri deerlendiren ve sust yakalayan
ayetlerinde apak grrz.
Har suresi 14. Ayet: Onlar
toplu olarak sizinle savaamazlar,
ancak korunmal ehirlerde, surlarn arkasndan savamak isterler.
Kendi aralarndaki ekimeleri iddetlidir. Sen onlar toplu sanrsn,
ama onlarn kalpleri danktr.
Byledir, nk onlar dnmez
bir topluluktur.
Hatrlayalm, ayet, Allah buyruudur. Ama peygamberlerin
sosyolojik-psikolojik vb. aklnn,
Allah geleneiyle (bilin kabuuyla) sunulmasdr. Ayn zamanda
Allah ilham-rya vb. biimlerde
peygamberin beyninde sentezler
yaratarak ayetlerini bildirir. Yani
Allah da peygamberi de, Kuran
veya slam ile hemen her olayda
kendilerini determinizm gibi gsterirler. Allah her olayda ileyen
determinist kanunlar gibidir. Peygamberler ise aklyla determinizmi
yorumlayan bir elidir; tarihsel
determinizmin youn bir yansnn insan ve corafya zerinde allahlatrlmasyla oluturulan dengesizlie kar verilecek byk bilimsel
mcadeleyle tecelli edebilir.
31) El Latif: Bilimi en ince ayrntlara nfuz eder.
Tarihsel ak, kendi kanunlar
yolunda ilerlerken en kk maddeden, en byk insan toplumuna
kadar, onlarn en ince i ileyi dinamizmlerinden kagelirler. Bu yzden en kkten en bye kadar
her eyde yansrlar; ayrntlar hl
insan aklnn alamayaca denli ince
hassastr.
32) El Habir: Haberdar olmad
ey yoktur.
En ince ayrntlarda akarken evrim her eyden haberli - irtibatl gi-

masdr. Zaten bu yzden olaylarn gidi kanunlarn ok iyi sezer

ve yakalar. Bunu baard iin
de kendini kutsallatrma geleneiyle Peygamber hisseder. nk
bu sezi de sentezleri kendisine
Allahn verdiini younlam bir
gelenekle dnr. Bylece Allah
gelenei, determinizm ile st ste
oturur; inan kandan stnleir:
Sen onlar toplu sanrsn, ama
onlarn kalpleri danktr.
Muhammed
mcadelesinin
ykseldike zaman zaman gerekkankarde birliinden de stn
olan inan birliinin, bymek ve
domak isteyen koskocaman bir
cenin kadar youn bir g olduunu sezer grr. Dmann ve mnafklarn topluca birlik dursalar
kendi aralarnda iddetli ayrlklarn, kendi gnllerindeki ruhlarndaki dankln, onlar kasp
kavurduunu sezer-grr. Ve bu
ayetle senteze ulatrr. Ama bunu
Ona yaptran baka bir gcn olduunu da sezip teslim edecek kadar da akll-drst bir insandr.
Bu g, Muhammed iin Allahtr.
Bu yzden Muhammedin Allah
kavrayn yzeysel-modern insann din alerjili artyla ele almak,
Onu olduu gibi ele almak olamaz. (s.71-72)
bidir. Modern fenciler bile evrimin
gidiini baka trl aklamazlar.
Bunun iinde elbette grme iitme haber alma - tekilatlanma gibi sanki
sosyal bir bilin sistemiymiesine
unsurlar da girer. Oysa phesiz ki
evrim sadece kendi kanunlaryla
iledii iin byle durur. Modern
Klasik bilim anlatm kolayl iin
bu yolu seer. Ancak evrim bu denli
zengindir, anlatmaya gcmz yetmez. Muhammed de yzlerce yl evvel bu zorluu yaamaktadr. O evrime Allah der, ama daima onu daha
yakndan kavramak tanmlamak iin
aba gsterir. Sezi anlamnda Allah
kavrayn bilmeden tarihsel determinizme veya evrim grne yaklatrr.

25

anlamna gelir.
36) E ekr: Teekkr kymet
bilii pek engindir.
Evrime sezerek olsun bilerek olsun uyum yapanlar karln misli
misli alrlar. Tarihsel determinizmin
engin verimlilii, elbette insanln
topyekn bir bilinle ona uyum yapt zaman elde edilebilecek ve grlebilecektir. Ama imdiden bunun
parltlarn genel kanevasn resmedebiliriz. Doann ve insann huzurlu mrnn uzamas veya kendi kanunlar iinde olabilecek olan neyse
ona ulalmas gibi...

Hz. Muhammed Kabede (Siyer-i Nebi).

37) El Aliyy: Ycelii esizdir.

Her eyi kapsay ve ynetiiyle;
kendisinin en yksek yansmas olan
insann bile Onu hala kavramakta
pek ok zorlanmasyla elbette pek
yce konumdadr. Onu bilinlere
karp uymamza son derece ince
ayrntlara kadar gelitirdiimizde
bile o ycelik alglay mistiklikten
kurtulsa bile gereklik olarak deimeyecektir. Sadece insan tarihsel determinizmin elisi olmaya biraz daha
hak kazanm olacaktr.

33)El Halim: Sonsuz hogrldr.

Tarihsel determinizm veya evrim
alarn yava yava rer; bakalam
iin her varln yeterli vakti bulunur. Hatalar iin de hatalar dzeltmek iin de yani tarihsel olua uyum
yapabilmek iin bol bol deneme
vakti bulunur. Bu hogrde sonsuzluk anlamn verir. Bu olanaklara karn uyum yapamayan varlklar
olur. Onlarn sonu evrim srecine
lerek yeniden katlmak-miras olarak hizmet etmek olur. Dnnz
Allahadr.

38) El Kebir: Tektir en byktr.

Tarihsel determinizmin her eyi
kapsayyla elbette byk bir biricikliktir de.

34) El Aziym: Azmi sonsuzdur.

Evrimin kanunlar ylesine yaman dinamizmlidir ki her trl engele kar bir o kadar iddetlenerek,
glenerek ilerler. retici gleri ne
denli zincirlerseniz o denli devrimsel
g kazanr. Ne kadar zgr brakrsanz dengesine o kadar abuk ular.
Ama krp dkerek kayplar arttrarak. O halde o kanunlarn ileyiini
ayrntsna dek kavrayp dengeli gidii bilinle kurmak gerekir. Evrim
bu yzden insana ulam, kendisini
insanda younlatrp aklamtr ki
beyinli insan evrimin ifadesi ve yneticisi olsun diye.
Muhammed bunu sezerek, evrimi
bilmeden insan gibi tanmlamaya girimek zorunda kalmtr.

39) El Hafiz: Her eyi bilir ve

korur.
Her ey kendi kanunlar uyarnca
gittii iin amaz bir bilgelik ve bilgilerin korunuu varm gibi durur.
Oysa bilgiler ve bilgelik kanunlarn
kendisinde potansiyel olarak bulunur. Madde ve toplum paralanp
yeni z ve biimler aldka bilgelik
ve bilgiler yeni boyutlarna ular;
bu srp gider insan bilgi ve bilgeliini tarihsel determinizmin kanunlarn bilince karp onu kavramak
suretiyle edinir. Muhammedin
yapt da bundan baka bir ey deildir. Ancak o bulunduu aama
bakmndan bunlar sadece sezmek
ve Allah geleneine balamak durumunda.

35) El Gafur: Aff pek oktur.

Varlklarn uyumu iin pek olanak sunduu gibi, ders alnmas iin
saysz rnekler de sunar. Bu affetmek balamak; frsatlar vermek

40) El Mukit: Her eyin azn

verir:
Evrim iinde ne yaratlmsa phesiz ki, o yaratn bir i dinamizmi
bir de ortam bulunur. Bu evrimin

26

Kvlcml 1937de ailesinin kadnlaryla.

gidi kanunlar icabdr. En cansz

maddelerin atom yaplar onlarn dinamizmlerini oluturur, atomlarna
gre yaarlar. z ve biim deitirirler. Uyum yaparlar. Yapamazlarsa
lrler. lnceye kadar her varln
yaam gdas: havas-suyu-topra
vb. bulunur.
41) El Hasib: Her eyin ince hesabn bilir.
Yine Evrimin kanunlar icab neyin neyi nasl yapt - yapacann
hesab kendi iinde hem potansiyel
olarak bulunur, hem de olay gerekletiinde hesaplar karmadan ortaya kar.
42) El Celil: Uludur.
Evrim, enerjiden maddeye, hcreye ve insana dek uzanan ululuktadr. Ama asl ululuu, evrimi bilince
karan yani o ululuu kapsayarak
bilinle gidebilecek insan o yansmasnda grlp anlalacaktr.
43) El Kerim: Cmertlii sonsuzdur.
Saysz madde ve tr-cins yaratan evrim, her varlk iin, eer insan
bilinle uyum yapabilirse, sonsuz
yaam-varolu olanaklar ierir.
44) El Rakip: Kontrol esizdir.
phesiz ki, tarihsel determinizm
kendi temel kanunlarndan fkrp
akarken kontroln yine o kanunlarla yapabilir. Onu bilmeyip sezen
ama Allahlar anda ideolojinin din
olduu ve her eye sindii devirde

Muhammed, evrimin kendi (temel)

kanunlarnn yaratt murakebeyi
Allahn kontrol gc olarak yorumlamtr.
45) El Mucib: stekleri yerine
getirendir.
nsanolunun geliimi kendi yaratt teknikten, dolaysyla toplumundan daha yava olur. Teknik belirlendiricilik retici glerin dier
belirlendirenlerini sratle asa da
belirlendirip ileriye gtrmede aamaz. Bilhassa insan ilk belirleyen
corafya retici gc ki ona tmden
doa diyebiliriz. O ilk vahi alarda,
doann insan zerindeki etkileri insan teknie karn daima geri ekici
olmutur. Ancak burada, tekniin
bu dengeleri hesaba katmadan ilerletilmesinden doabilecek krizlerin
iaretini de bize verir... te bu gidi
iinde insann istekleri bir trl yerine gelmez hal alabilir. nne havu
uzatlm merkep durumuna debiliriz. Tekniin bu arln sezenler,
tketim ve ilerleme taleplerini daha
aklc hale getirebilirler. Yine de insan bu geliim iinde daima ba dardadr. Ve tanrsna snp ona niyazlarda bulunur; bir ocuun annesine
niyazlar gibi, bitmez tkenmez.
Fakat evrim ayn zamanda
bolluk-cmertlik de demektir. stekler bugn olmazsa yarn oluverir.
Evrim bu yzden el mucibtir. stediine verendir.
46) El Vasi: Sonsuz geniliktedir.
Tarihsel ak sonsuz geliimlidir.

Bunun iinde manevi ve maddi genilik yer alr. nsan ruhu da toplumu da
manevi olarak sonsuz geliimli bir dinamizme sahiptir; phesiz ki dnya
yaadka Evren de sonsuz geliimlidir. Dnyamz yok olabilir ama evren
evrimin yeni almlaryla srer.
phesiz ki Muhammedin alglaylar sezileri, yzlerce yl nceki
kendi a ayarndayd ve mistisizmlerle doluydu. Ama o gn iin bu
sezileri yapabiliyordu. nk daima
gerei merak ediyordu. Bilime son
derece akt.
47) El Hakim: Biricik bilim ve
hkm sahibidir.
Evrim her eyin bilgisini ierdii
gibi kararn da ierir. nk onun
kendi kanunlar zengin patlangl
bilim ve karar ykldr.
48) El, Vedd: Kendine uyanlar
korur zenginliine katar.
Evrime uyum yapmak, evrimle
tarihsel determinizmle yaknlamak
hal hamur olmak; Muhammedin
Allaha kavumas grmesi gibidir.
Elbette evrime ne denli uyum yapsak
da snfl toplum iinde bu ok az bir
uyum saylr. Ama yine de bakalarna gre tarihsel ak misli misli
anlamaktr. Bunun dlleri de yine
o ak ierisinde, uyum derecesine
gre olur.
49) El Mecid: an yceler ycesidir.
Tarihsel determinizm her eye

nfuz etmi ve insan toplumunu

yaratmtr. Kendisini de insann
bilimiyle srekli ifade ederek her kiiye yaylacaktr. Ondan daha anl
hretli yce hibir ey olmayacaktr. nsan kolektivizmi sadece onu
tanmak, daha ok tanmak ve ona
uymak abasn arttrmak zorunda
kalacaktr.
50) El Bis: Yeniden diriltendir.
Elbette yeniden dirili llerin gbreleerek evrime karm varlklarn; ocukluk aamasndaki ilkel
toplumlarn ve onlarn lideri (dahisi) olsa bile Muhammedin kavrad
anlamda bir yeniden dirili deildir
bu. Ama bu kavrayta bile bir sezi
yatar:
Yeniden dirili evrimin devirdaimidir. Kuranda boyuna yer alan,
mala mlke zevke tapan kentlerin
yok oluu ve onlarn yerine baka
toplamlarn getirilii de bu yeniden
dirilii anlama zenginliidir. Ancak evrimin aknda bu olay, kendi
iinden sosyal devrimle kurtulamayan medeniyetlerin dardan barbar
(ilkel sosyalist) toplum aknlaryla
yok edilmesi ve yerlerine yeni orijinal medeniyetlerin kurulmas biiminde gerekleir. Bu olay bilince
karlmaynca ve Allaha balannca
phesiz ki tanrnn cezalandr ve
dllendirii sistemi iinde ldrp
dirilten tanr olarak yer alr.
Muhammedin kendisinin kuruluuna nc olduu medeniyetin uzun
mrl olmas iin elinden gelen her

Kvlcmlnn genlik fotoraflarndan.

27

Hz. Muhammed Bedir savanda (Siyer-i Nebi).

eyi yapmas ve areyi kolektivizmde

bulmas; Onun Allahn bu zelliini,
determinizme yani gereklere yaklatrmaya altna en somut rnektir. Kuran bunun yazl kantdr.
te meseleyi szcklerde ve kavramlarda yzeysel olarak zmek,
sadece zdn sanmaktan ibarettir, deyiimizin yeri burasdr.
Bu tr zmlerde daima uuralt
youn biimde gizli kalr ve gerek
zm bekler...
Muhammede kavramlar szckler dnda bak iin, tarihin gidi
kanunlarnn pusulasnn elde tutulmas gerekir.
51) E ehid: Her zaman her yerde hazr ve nazrdr.
Bu szckleri, ilkel bir vahi veya
henz l gmmeyi gelenekletirmi Neanderthal insan, yani Vahet
ann orta konandaki bir komn insannn tanr kavrayna da
yaktrabiliriz. Barbar insana da,
barbarlktan henz medeniyete zlm insana da, bir medeniye de
ve modern toplumdaki bir insana da
yaktrabiliriz. nk tanr fikri,
vahetten beri insan beyninin yaratt; doasn ve toplumunu anlamak
yorumlamak iin canhra urat
bir eydir. nk hayata: doaya ve
topluma uyum yapmak zorundadr.
Bu lm kalm meselesidir. Tanr
fikrinin derinliklerinde bu plak

28

gereklik yatar aslnda. kulusunuzdur. Muhammed, kenAma bunun mekanizma- dini yaratan, tanyp anlamak iin
lar bambaka yollardan btn bilgi ve sezilerini kullanan;
iledii iin bilinmez ka- Allah nur yzl bir ihtiyar olarak
lr. Bunun zerinde ayrca ryalarna dek sokan, fakat daima
Allah kavrayn o ilkel komn
durmak gerekir.
Bu yzden her kavray, kavrayndan bilge kavrayna
kendi tarihi a-toplumu doru ykseltmeye alan, ama o
iinde deerlendirilirken peygamberlik rtbesini kimsenin
bile eksik ve yanllardan gzne sokmadan tamay bilmi;
kurtulunamaz;
tarihsel kulluunu bilen bir kuldur.
(doa ve toplum) btnlGerekten evrimin kanunlar her
iinde baklmadka her yerde hazr ve nazrdr. Her eyde
meselede aydnlanmadk hkmn ve egemenliini srdrr.
birok yan kalr ve olanlar Gelecei bile bu yzden kontrol alolduklar gibi neyseler y- tnda tutar. Bizler ancak o kanunlara
lece ele alnamazlar:
vakf olduumuz kadar gelecee ait
Tarihin kanunlar elde ngrler sunabiliriz. Bu da aslnbulunduka bu daha do- da evrimin kendini falanca azdan
ruca baarlabilir.
ifade edi biimi olur. Yanllar ve
Allah her zaman her eksikler yine zaman iinde evrimin
yerde hazr ve nazrdr, kii ve toplumlarda yansy ve ifade
kavray;
Muhammed edileriyle dzeltilip tamamlanr...
anda,
kendiliinden
52) El Hakk: Varl kalcdr.
birikerek evrim ve evriEvrimin kanunlar sonsuza dek
me uyum dnce ve davranna
akp giderken iledii madde ve topyaklamtr. Bu evrimin en uygun
lumlar kendi yoluna sokarak ilerler.
adamda tecelli edii yansmas biOnun iledikleri geici, ama o kaliminde kendisini ifade etmitir,
cdr. O yeni maddeler ve ruhlar: bebu kadar. Liderler, bilim adamlar,
yinler bularak ilerler.
peygamberler, Veliler ve benzeri ncler bu adan
sradan insanlardan Dr. Hikmet Kvlcml.
farkl olurlar. Aslnda
her insan tarihin bir
yansmasdr. Evrim
her varlkta ve bilhassa insanda kendini
gsterir. Ama snflar anda evrimsel
gidi; sosyal snflarda ve toplumlarda
birikip yansmadan
nce nc kiilerde
younlaarak yansr.
Bu hiyerarik bir ilerleme veya geliimle
sahabelere (devrim
ekirdei partiye) ve
ensara (devrim cephesine ) yansr. Bu
geliimi kiiler - snflar - toplumlar
yapm gibi dursa da
yaratclk
evrimin
veya tarihsel determinizmindir. Peygamberler peygamberi de
olsanz son durumada sadece Allahn

53) El Vekil: Her eyi herkes yerine en iyisini yapar.

Tarihsel ak, kendi doa ve toplum kanunlaryla, her madde ve her
insan yerine dnp davranyormuasna bazen ileri kolaylatrr,
bazen zorlatrr.
Varlklar uykudayken, dinlenirken, hznlyken, hastayken, ldkten sonra ve benzeri grevleri dndayken; evrim kendi kanunlarn,
patlangl geliimlerini her yanda
ve her eyde rgtler ve gerekletirir. Bu durumda sanki canllar, Onu
kendi vekiliymi gibi bulur ve grrler...

san da dier varlklara gre evrimin

en younlukla yansmas (yetenekli)
olduu halde bu ayklanmadan daha
uzun srelerle de olsa nasibini alr.
Snfl toplum insan toplumunun evrime uyum yapma deneylerinin ve
sentezlerinin geidi olurken kayplar az olmamtr ve olmayacaktr.

56) El Metin: Gc ok, derin,

kkldr.
Yaptrm, retim gc, srati,
kalitesi snrsz oluunun sebebi,
evrimin patlangal dnml kanunlarndan gelir. Bu evrenin en ilk
oluumuna milyarlarca yl nceye
kadar uzanan derin kklere dek uza54) El Kaviyy: Gc her eye ye- nr. Ve bu yzden gc ok salamter.
dr. Kolayca krlp yok olmaz. En
Evrimin nne kimse ve hibir krlgan doa ve insan bile saz gibi
ey geemez. nsan; evrimin en akl- eilip bklr ama yok edilemez.
l vekili-resul olarak sadece Onun Yeni z ve biimlerle evrime uyum
kanunlarn ayrntlca bilincine - yapmay beceren zelliklerle dolukarp ona gerektii gibi uyum yapa- dur. nsan, en kt Finans Kapitabilirse onun gcne yaklap mutlu lizm lgnlklarnda bile bilinaltnolabilir.
da olsun vicdan-saduyu biiminde
doru yolu sakl tuttuu iin yeni
55) El Veliyy: Dosttur. Koruyuuyumlar gelitirmitir ve gelitirmecudur.
ye devam edecektir. Akrebin sknEvrim her eye karn varlklaca atele kuatlnca kendini sokup
rn, kendine uyum yaptklar srece
zehirlemesi doal igddr. Bu
en iyi dostu, koruyucusu, velisidir.
insana yaktrlmasa da benzer paUyum yapamayanlar ayklanr. nralellikler Finans kapitalizme denk
der. Hitleri besleHz. Muhammed Kabeden ejderhay kovuyor (Siyer-i Nebi).
yip Sovyetlere patlatan
ngiltere ve Amerika
sonunda yine kendi
eliyle onu imha etmek
zorunda kalmtr. Bu
yeniden baka yollardan tecelli etmeden
duramayacaa benzer.
Eyann tabiat kolay
deimez. Yani insanlk ldrlmek istendii yerde yeniden
domaktan geri durmamtr ve duramaz.
Bu yzyle evrimin
gc yapmack deil,
ok derin ve zengin
kklere sahiptir.
57) El Hamid: Kendisine saygyla kredilendir.
Evrimin
gidiiycelii, verimlilii,
koruyuculuu, hakkaniyeti karsnda, her
varlk kendince bir

Kvlcml bir dostunun nikah treninde.

bor bildirir, kran duyar, kymet

bilir. Bunu elbette insan duygusuyla
yapmaz, ama evrimin snrlarn yerli
yerinde deerlendirerek, evrimin verimini arttrarak yapm olur. Bunu
Muhammedin insan gibi alglayna
o kadar amamak gerekir, bugn
biz bile baka anlatm tarz bulamyoruz.
58) El Muhsi: Her eyin saysn
bilir:
Evrimin hesabn hibir insan tutamaz. Saylarn dili yetemez; akl
alr ama hesap yaplamaz. Evrimin
her eydeki hesab kendi kanunlarnda sakldr.
59) El Mbdi: Yarattklarn rneksiz ve maddesiz yaratandr.
Tarihsel determinizm kanunlarla
iler. Ama maddeyi ve manay ileyerek anlam kazanr. Bu yzden yarattklarnn rnek ve maddeleri kendi
kanunlarnda potansiyel olarak gizlidir. Maddesiz ve rneksiz yaratr
sanmamz bu yzdendir.
Gnmzde Atomun oluumunda enerjinin yksek derecede younlamasyla maddenin yaratld
artk bilinmiyor ve ispat edilebiliyor.
rneksiz ve maddesiz yaratm gc
evrimin balangcna arca denk
dyor.
60) El Mid: ldren ve diriltendir:
Evrimde lm kalm, onun biricik can alc yansmasdr. lmden
ve dirimden ders almayanlar evrimi

29

anlayamazlar ve ona gerektii gibi

uyum yapamazlar. Orada sadelik
alak gnlllk ve bilim gizlidir.
Bilime ne kadar ularsanz o kadar
alak gnll olursunuz. Ama bilim
ktphane farelii olsayd, uzmanlar
byle kksz dallar olmazlard. Bilim
denemekten karsa en yksek bilim
hayat her ynden; lm ynnden
de denemekten veya o deneyler iinde yaamak zorunluluklarndan isteklerinden kabilir...
Evrim ldrr ve diriltir. Bu bitmez tkenmez bir prosedir. O proseyi kavradka insan toplumu daha
uzun mrl bir uyum gelitirebilir.
61) El Muhyi: Balayp salk
verir.
Evrim, ders alanlara cann ve
saln balar, gelitirir. Ders almayanlar affetmedii, ama bin bir
mesajla uyard halde ders alamayanlar affetmedii gibi... Alanlar
sanki ibret olmas iin balar salkl klar.
62) El Mmit: lm onun elindedir.
lm de, hayat gibi Allahn emridir. Doal ve toplumsal gidi, varlklar kendi kanunlar iinde boyuna
ayklarken kimilerini yaatrken kimilerini ldrr.
63) El Hayy: Kendisi ezelden
ebede kadar hayat ile canldr.
Tarihsel determinizm, madde ve
manada ileyen kanunlaryla, hayat
denen doal ve toplumsal ortamda daima canldr; canllktan gelir
canlla gider. O bakalam denen
lmsz bir canlla sahiptir.
64) El Kayyum: Her ey onunla
vardr.
Evrimsiz hibir nesne ve ruh var
olamaz.
65) El Vahid: Unutmaz, bulur
66) El Macid: Deeri sonsuzdur.
67) El Ehad: Orta - ei benzeri
dengi yoktur.
Evrim bir tek enerji younlamasndan kagelerek dne dne
kanunlarn bakalatrarak geliir.
Her aamann kanunlar baka baka
olsa da bir tek giditen dnmle
olutuklar iin evrim biriciktir. Mesele o dnmleri yakalamak ve ortaya karmaktadr.

30

68) EsSamed: htiyalarn giderilmesi; zdrablarn, mutsuzluklarn son bulmas iin bavurulacak
tek mercidir.
Tapn ettiimiz o kadar ok konu
nesne kii-g vb. var ki, Allah o
Muhammedin biricik Allahn bile
glgede unutulmu brakyor artk.
Allahn bu 99 adnda veya sfatnda
derlenmi olan yce zellikleri bilinmedii gibi, kulaktan dolma slam fikirleri bile umurumuzda deil. nk beyin somut yakn evre ve kar
ilerine, kendi yaanmamlklarna
daha kolay akyor ve orada adeta
kalakalyor. Para gibi, kk hayvanlklarmz tatmin gibi, lks gibi,
zetle slamn dedii cinsten Bina
ve zina gibi her trl retim dla ak iinde tapn edilen alttan alta
ileyen ey teknik retici gcdr.
Beyinlerin yaanmamln eken
teknik retici gcnn parltl, tketime yansm, geliimidir. Bu antik
medeniyetlerin de bana bela olmu,
kertici rtc sinsi bir geliim
olmutur. Kuran greceimiz gibi
adm bana bu tehlikeyi ve korkusunu gze batrr. Ylmadan usanmadan
nefislerin bu dnya mal mlkne
kandklar iin atele boulacaklarn,
zlerek, azarlayarak, iddetlenerek,
merhametlenerek, kahrolarak anlatr.
Muhammed en ok buna kahrolup
zlr. Tpk beyin felli Leninin
yeni kurduu Sovyetlerde beliren b-

rokrasiyi ve partisinin kapitalist eilimlerini, hele genel sekreter Stalinin

kariyerizminin derin ykc anlamlarn sezmesi ve aresizlikten kahrolmasna benzer bir durumdur bu.
Muhammedin de Leninin de
aresi vard: her ikisi de kolektivizmin yetersizliini grmler, parti
ve cepheleri kolektivist ruhlu yneticilerle, halk ateiyle ykamay, yenilemeyi dnmler, srekli bunu
nerip denemilerdi. Ama vakit henz dolmamt. Bir tek Muhammed,
Ali, mer yetmiyordu. Medeniyet,
barbar yaamam nefisleri kolay
fethedip kendisine benzetiyordu.
Sovyetlerde de yle bir gidi oldu:
Bir tek Lenin lp gidince arkadan
gelenlerin nefisleri, kapitalizmin
madde ve ruhunu yenecek gc gsteremediler.
Oysa ideoloji Stalinin tapncyd.
ok gemedi bu tapn, alttan sinsice ileyen yoksul Grc ocuunun
yaamad parltl tketimlerle yer
deitirmeye balayarak zaten ezberci papaz (skolastik) aklcln iyice
zayflatt. Paranoyalar ideoloji ve
pratiini gtmeye balad.
Bu gidi iinde ne slam Allah ne
de Marksist Allah Tarihsel maddecilik para etmiyordu. Tarihte Muhammed ve Leninler adm bana
kmyorlard.
O zaman evrim tarihsel gidi acmaszca arklarn dndryor ve
hkmn iliyordu.
Tek are o gidie uyum yapabilecek teorik pratik gc gsteren
tekilatlarn topluma egemen olmasndayd.
Bu nasl olurdu?
Her derdin ilac ncelikle teorik
gteydi. Bu noktada mracaat edilecek tek merci: tarihsel determinizmin bilince karlmas ve ona uyulmasyd.
Muhammed bir yandan barbar
gelenekleri olan ok tanrcla kar tektanry ne srerken dier
yandan kendi iinde o tek tanry
deterministe, olaylarn iindeki
ilikileriyle kavramay bilmeden gelitiriyor ve bunlar adm bana teoriletiriyordu (ayetletiriyor). Aksi
halde tarihsel devrimini baaramazd. Muhammedin bu i geliimi, brahim gelenei kuru tek tanr ideolojisiyle hafz ekber kalsayd yalanc
deli bir peygamber msveddesin-

Hikmet Kvlcml (1940).

den te geemezdi. Peygamberi ve

Kuran sadece kuru tek tanr ve din
szleriyle ele alrsak; Muhammedin
bu elikili i geliimini tarihsel gidi
iinde ele alamazsak ne peygamberi
ne kitabn ne de slam anlam olamayz. Sadece bununla da kalmayz,
dinlerin geliimini de kavramakta
akn kalrz.
Muhammed, Allah iin Es Samed:
dua edilecek ihtiyalar iin mracaat edilecek tek merci dedii halde,
kendisi bunu kuru kuruya duayla
brakmam, daima olaylarn dilini
zp teorisine, kitabna, hadislerine, snnetlerine katmtr ve bunu
nermitir.
69) El Kadir: Her eye her an
gc yeter.
Allahn bu sfatlarnn hemen
her birinde bile anlayabiliriz ki, Allah fikri giderek soyutlar. Yani ilkel barbarn kavrayndan: somut
yzeysel dar: gndelik kavradklarndan kar; fikirleir, ideolojileir.
Barbar animisttir. Her eyi kendi gibi
bilir. Tanrs, cenneti-cehennemi -ki
bunlar ok sonra kabilmilerdiryan banda i iedir.
Muhammed zamanna kadar bu
grlerin altndan ok sular akm soyutlama pek ok ilerlemitir.
Muhammed de bir deve oban, bir
barbar ocuudur. Ama yaad
a: medeniyetleri ve ticaretin evrenselleme eiidir. Her trl fikir
her yanda kol gezer: brahimden

Musaya, saya, Msrl Hermese,

ranl Zerdte, Hintli Buda, inli
Konfys ve nerdeyse adm bana
ermiler derviler papazlar hahamlar... Muhammede en yakn yakn
sade Hz. brahim tek tanrcl gelir. nk o da taze bir barbar olan
brahimden kagelmitir.
brahim de barbar olmasna karn medeniyetlerle az cebellememitir; kavrayn zamanna gre bir
nebze olsun soyutlatrp tek tanr
fikrini ge de olsa benimseyip gelitirebilmitir.
Muhammed de bu soyutluu 40ndan sonra tarihsel devrim
iinde, tarihin her an zorlayan ak iinde, en az 23 ylda her saniye
kafa atlatan ryalarda bile sentez
iin uraan dnce almalar ve
pratik savalaryla kazanabilmitir.
Beyin byledir: zorlu almadan
baarl senteze ulaamaz. almak
zorunluluu ise tarihin akyla olur;
teebbs ile bir yere kadar gelien
beyinler gerek tarih iinde bocalayabilirler. Muhammed, o kitabi bilgilerle de bulanmam berrak bir beyne
sahipti. Kendine ve atas brahime
inanyordu. Barbarn somut dnce sistemi, yava yava tarihin somut
gidiiyle sahici sentezlere ulamas
byle oluyordu.
Dier yandan Muhammedin bu
soyutlatrmasnda yine ar bir somutlatrma, yani somut olaylardan
ders karma: soyutlama yaparken,
her soyutlamasn da yeniden somut
yaad olaylara vurma-deneme vard. Yoksa brahimin tek tanr kavrayn bu derece zenginletirerek
kendi ana adapte edemezdi.
Bu yzden Allahn bu gzel isimleri, betimlemeleri zerinde belki
daha da fazla durmak gerekiyor.
Ama imdilik yerimiz bu kadarna
yetiyor.
El Kadir: Her eyi her an yapabilecek gce sahiptir tanmlamas,
bir vahi, bir barbar iin somut bir
eydir. Tapt totemi veya lideri;
barbarn kankardei topluluu iin
gereken balk avn baaryla sonulandrmasn salamaldr. Barbar
iin tanrsnn gc bu ve benzer
somutluktadr. Bir ocuk iin (soyutlamay henz renmi ama gelitirmemi ocuklar iin) de durum
farkl deildir: Allahm bana oyuncak ver veya biraz geliince: Alla-

hm bugn retmenim beni szlye

kaldrmasn gibi... Muhammed bu
aamay oktan gerilerde brakm,
Allahn olaylarn determinizmine
yaklatrmtr.
O her eye kadirdir dedii zaman, olaylarn belli bir birikii ve
sramas: vaktin dolmas gerektiini
kavramakla kalmaz, olaylara (sezdii tarihsel kanunlara) uyum yapmay son gcne dek zorlar; her eyi
dersletirip teoriletirmesi ve teorisini yeniden defalarca denemesi bu
yzdendir.
70) El Muktedir: Her trl gcn
tasarrufu ondadr.
Doa ve insan gleri de evrimin
gidiinden kaynaklanr. Her insanda
ve her varlkta ayn kanunlar eitli
ortamlardan tr farkl llerde
ama ayn kanunlarla iler. Kiminin
gc: mnevi veya maddi gc dierinden fazlaysa bunu kendinden
bilmemelidir; bu evrimin bir yansmasdr. Bunu gcn sahibi iyice
bilmezse bir gn mutlaka anlayabilecei bir musibetle karlar. te
o zaman her gcn tasarrufunun
sadece evrimde veya Allahta olduu
szn kavramaya yaklarz.
te bu tr ele allarmz peygamber zamanna gtrrsek; pratik
deneylerden ders alp teorisini (Allah kavrayn) nasl zenginletirdiini daha iyi kavrayabiliriz.
Hikmet Kvlcml, Hamdi Alev, Fatma Nudiye
Yal, Emine Alev (1938).

31

71) El Mukaddim: Dilediini ne

alr.
Kiiler veya olaylar kimi zaman,
gidi kanunlarndan tr geride
kalrlar, kimileri ne geerler. Burada asl sebepler zerinde durulursa
herkes yerini zamann ve haddini
bilmi olur. Bu yine evrimin gcyle
olur.
72) El Muahhir: Dilediini geri
arkaya brakr.
Yine benzer bir zellik: Arkada
kalan bunun sebebini aratrmaldr. Belki bunda da bir hayr, hikmet
vardr. ll ne geilecek diye bir ey
yoktur. Evrimin (Allahn) bir bildii vardr. Onu bilince karmaktr
asl olan.
73) El Evvel: O ilktir, evveli yoktur.
Tarihsel determinizmden, doa
ve insan toplumunun geliimi kanunlarndan nce, o kanunlarn oluumundan nce bir kanun yoktur.
Evrim kendi kanunlarn olutururken hayat da oluturur.
74) El Ahir: Sonsuzdur
Her ey; dnyamz yok olabilir
ama evrim srer. Baka yldzlarda

32

hayat olabilecei fikirleri

bir yana, evrensel zenginliin evrimin sonsuzluunu kolayca ispatlamas da bir yana; insan
toplumunun evrimini
bilince kararak ona bin
bir uyum kolaylklar
bulabilecei; bulmak zorunlu olduu zerinde
durmalyz. Asl yakc
can alc mesele buradadr.
Allahn
(Evrimin)
sonsuzluundan
Muhammed kendince dersini alm ve kuraca medeniyetin uzun mrl
olmas iin elinden gelen gelmeyen her eyi
yapmtr. Baarl da olmutur. Hl yaayan fikir ve rejim sistemlerine
kaynak olmutur.
Evrimin sonsuzluundan insan toplumunun
bilim adamlar, Muhammed kadar olsun ders
alabiliyorlar m? nsan
toplumunun evrimin sonsuzluu
iinde mr ne kadar uzatlabilir?
Evrim sonsuz ise onun kanunlarn
bilirsek insan toplumu ve yaad
dnyas da sonsuzlatrlabilir mi?
Bunun iin ncelikle toplum biimlerinin geliim kanunlar dikkate
alnmaldr; iinde yaadmz toplum bilinmezse evrim hi kavranamaz...
Ama kimin umurunda?
Bir deil bin musibet gelse aylr
myz acaba?
75) Ez Zahir: Saysz belgelerle
ispatl olandr:
Muhammed Allah kavrayn ezberci hafz mantyla gelitiremezdi.
Somut belgelerle dnlp davranlrd. Bunu 40 yana kadar yaad ksz ocuk beyniyle snayarak
renmiti. Her eye deer verdi ve
her eyde bizim evrimi grp buluumuza benzer bir seziyle Allah
grd ve buldu.
Her eyin sudan, kan phtsndan canlandn belirten ayetlerden
daha fazla derinlikli sezileri vard.
Ama sze-iire dk bu kadar olabiliyordu.
Allaha ez Zahirlii: saysz belge-

lerle ispatl olduunu yaktrmas

onun bu zengin kavrayn ve dile
gelememi sezilerini anlatr.
Gerekten de anlayana evrim,
sonsuz sayda belgeler sunar; kendi
kanunlar bilinlere karlsn ve ona
uyum yaplsn diye. Ama snfsalzmresel kiisel karlar gzleri kr
eder. Nefislerimiz her trl bask ve
alklarla hayvanlar. Ve ne doa ne
de toplum kanunlar tanrz. Ezip
getiimizi sanrz. Ama ezilen biz
oluruz.
76) El Batn: Akl alc deildir.
Hem o denli delilli sepetlidir. Bilinlere karlmak iin bin bir kokulu iekler gibi almtr. Ama
akllarmz onu tam anlamyla kavrayamaz. Her gn yaplan yeni keiflerle armamz bu yzdendir. Kendi
ngrlerimiz gerekletiinde bile
armamz bu yzdendir. Evrimin
belgeleri o kadar sonsuz saydadr
ki onlar annda derleyip yorumlayamayz. Ancak belirli birikimlerden
(ve kayplardan) sonra onun kanunlarna ve ancak genel dorular biiminde ulaabilir ve uyum yapmaya
alrz. Bu yzden o birok ynyle gizli: batn kalr.
Yine de onun kanunlarna vakf
olup uyum yapabilmek, insanl (ve
doay) byk kayplardan kurtarmaya yetip artacaktr. Kanunlarn
ayrntlarla ileyii daha abuk ve
kolay zlecektir.
77) El Vali: En yce yneticidir.
Evrim en kk maddenin geliimiyle balad ve koskoca evren
oldu. Dnyamzdaki bu geliimin en
yksek aamas insan toplumudur.
Bildiimiz bu haliyle bile evrimin
ycelii tartlamaz. Onu en gzel
en doru en baarl tabii ki ancak ve
ancak yine onun kendi kanunlar ynetebilir. Hem de hi zorlanmadan.
nk doann ve toplumun kanunlar doal olarak kendiliinden
ilerler. nsan o ynelite o kanunlar eline geirdii zaman bile pek ok
zorlanacaktr. nk o kanunlara
uyum yapabilmek zorunluluu ile
kar karyadr.
O kanunlarn kefine ve uyum
yaplmasna kendini adayan insanlar
oalmadka; evrim onlar oaltmadka, sadece bunun iin abalayan alan insanlarn oalmas durumu pek fazla deitirmez. nk

ancak kendini adayarak alanlarn

tekilatlanmas ve kanunlarda kanunlara uyum programnda sentez
olmalar gerekir.
Kendini adamak her ann bu ie
vakfetmektir ki bu gnlle evrimin
youn yansmas ve yaratyla olan
bir eydir. Kendini adamadan almak bu adayn ok dk biriki
seviyelerini yanstr. Kendini adayanlar kmazsa almalar boa gidebilir, deerlerini bulamazlar.
Evrimin ulu yneticiliine bir
nebze ulamak iin o adanm hayatlarn oalmasna yol vereceimiz
yerde onlara ket vurmak neyi gsterir? Zamann henz dolmadn ve
kayplarn bilnosunu...
78) El Mteali: Kendi yaratt
yaratklarn tanmlarndan ok ycedir.
Muhammed, her varlkta Allahn
suretini grrd. En ok da Allah
insan suretine yani biimine yaktrd. nk Allah onun iin varlklarn yaratcsyd. nsan ise btn yaratklarn en gelimiiydi. Bu
kavray ilkel insann kavrayndan
oktan km, geni bir somutlama
dolaysyla stn bir soyutlaytr,
sentezdir. nsan evrimin en son en
akll aamasdr.
Bu yzden bu kavrayn uuraltnda bilime yakn sezileri yakalayamamak hele bunlar evrim dncesinde birletirememek sadece
evrimin kanunlarndan ve ileyiinden bihaber olmak demektir.
nk her ey evrimden kar evrime dner: Yaratannz ve dneyiniz Allahtr
Allaha mteali sfatnn yaktrlmas bile onun yksek soyut kavrann anlatr. Allahn hi bir varlkla
zdeletirilip kltlemez oluu
ile konu saptrlamaz. Burada uuraltyla sezi gizlidir. Basit bir mantk
yrtmesi deil. yle bile olsa o basit yzeysel mantklarda bile ann
aamasna gre olaylardan kma seziler bulunur. Onu yaanan aamann olaylaryla arptrp bilinaltndan bilince karmak nemlidir.
Evrim gerekten kendi yaratklarndan apayr bir giditir. Varlk deildir. Varlklarn gidi kanunlardr.
Muhammedin Allah varlklardan
syrlmtr.
79) El Berr: Yarattklarna kar

iyilik doludur.
Evrim ad zerinde
yaratcdr ve yaratcl iinde yarattklarna
kar iyilik-ba dolu
olur.
En ba ve iyilik
dolu olduu yarat da
insandr. nk ona
kendi kanunlarn zme ve uyum yapabilme
yeteneini vermitir.
Uyum yapamayanlar
eleimden geerek yok
olurlar.
Ama insan yok olmamak iin en byk
uyum yeteneine beyninin geliim olanaklarna sahiptir.

Kvlcml mrnn son gnlerinde hasta yatanda.

80) El Tevvab: Gnahlar (tvbeleri) kabul eder:

Evrimin en houna
giden ey yanllardan
ders alp kendi kanunlarna uyum gstermedir: Pimanlk tvbedir: hatalardan
geri dntr. phesiz ki evrim bizim gibi duygulanp holanmaz. Ama
her hatadan geriye dn evrime bilinle uyum yolunda bir basamaktr
ve evrimin sonularn lmlandrr.
Tarihsel ak, kendi kanunlar yolunda kendiliinden akndan bir
nebze olsun insan bilinciyle ynetilme: uyum yaplacak olan akna
girer.
Oysa insan, pimanlk duyduu
halde bunu bilince karp yanltan
geri durma: tvbe alkanl pek edinememi bir aamay yrmektedir.
Ne yazk ki bu pimanlklarn birikiiyle son pimanlk fayda vermez gidiini mi uyaryor yoksa, bilinmez.
81) El Mntekim: Gereken cezalar verendir.
Evrim kendine uyum yapmayan
her eyi ve bilhassa insanlar bin
bir mesajyla her an uyarr. Uyary
alamayanlar kk kk cezalara
arptrlrlar; uyumsuzluklar anlar,
yaamalar sekteye urar. Uyum yeteneklerini gelitiremeyenler seleksiyona urarlar. Toplum biimleri
iin de ayn ey geerlidir. Snfl
toplumlarnn bir aamas olmakla
birlikte evrimin kanunlarn (bilince
karmak zere) en fazla arptan ve

uyumsuzluklar gelitiren bir aamadr. Ve yok edilmeyi fazlasyla hak

etmitir. Bu yok edi yine evrimin
kanunlaryla snfl toplumun kendi
elleriyle yaptrlacak; evrime uyum
kanunlarn ele geirenler uyum yapabilme koullarn er veya ge tekilatlarken buna apak kar duranlar eleneceklerdir...
Evrimin cezalandrc gidii, ancak ona kar duranlarn elenmesi
biiminde olur.
82) Ey Afvv: Gnahlar siler.
Bir kez evrim kanunlarna uyum
gelitirilince, btn eski uyumsuzluklar: gnahlar silinip gider. Gnahlarn zerinde durulmas sadece
uyumsuzluk gidii iinde olur.
83) Er Rauf: Acmas ve esirgemesi boldur.
Evrimin kanunlarnn acmas ve
korumas nasl iler? Kanunlar elbette
bunu insan gibi dnerek, acyarak,
zellikle korumak iin yapmazlar. Evrimsel gidite kanunlarn al ve kapanlarndaki olanaklarn, varlklara
(bilhassa duygulu-dnceli bir varlk olan insana) dertlerine, aclarna,
umutlarna veya gelecekteki geliimlerine iyi gelmesiyle oluur bu duygu:
Allah bize acd ve bizi korudu!.

33

Hz. Muhammedin vefat (Siyer-i Nebi).

84) Malikl Mlk: Mlkn ezeli

ebedi sahibidir:
Snfl topluma zlen bedevi
Medineli Mekkeli fakir fukara: ipotek
altnda yoksullatrlm kyl esnaf
ve zrt bezirganlarn ganimet: mal
mlk gsteri dknlklerini grdke; Muhammed derinden sarslp zlyordu. Kuraca yeni slam
medeniyeti de ncekiler gibi bu arsz
maddiyatlk iinde kecek miydi?
Sk sk ayetlerde azarlayarak korkutarak uyard. Ama en iddetlisi enfal
suresiyle oldu: Ganimet Allahn ve
peygamberinindir keskin sava komnizmi hkm bildirilmitir. Bu
hkm sonradan esnetmek zorunda
kalmt, nk medeniyeti yaylrken kii mlk geliimini gemlemek
olanaksz kald gibi, bendledike
selleiyordu. Gzleri doyar da belki maneviyata slamn dediklerine
uyarlard...
Muhammedin iyi dilekleri Hlafay Raidiyn: cennetle mutulanm
drt halife devri kadar, bir eyrek
yzyldan biraz ar tuttu. Mekkenin
Ebu Sufyan bezirganlar-tefecileri
iktidar almakta gecikmediler ama
yine de Allahn kamunun mallarn zelletirmeleri kolay olmad.
slam yava yava bezirganlatrld. Muhammedin mlk Allahndr

34

prensibi yelle yuf oldu, ii

boaltld.
Gerek deiti mi?
Aradan yzlerce yl geti
azgn bezirganlk yerini azgn finans kapitalizme brakt, dnya mal Allah mal
durmadan kii mlkne
devirildi, deviriliyor...
Muhammedden 700 yl
sonra gelen bn Haldun;
Muhammedin geleneklerle: Naklen alp kendi aklyla
sezdiklerini de geleneklerle
Allahla tabi tutarak koyduklarn, aklla nakili ayrarak gereklerle koymak
zorunda kald: gerek bir
kez daha hatrlatld: mala
mlke den medeniyetler
toplumlar ryp batyorlard. Kamu malna kolektif aksiyona gelenekle olsa
deer veren o deeri iinde
tayan gebeler yerleikler durumlarn bozmadka
daha canl ve uzun mrl
medeniyetler devletler gelitiriyorlard...
Muhammedden 1200 yl sonra
gelen Marks-Engels ayn eyi retici gler temelinde kapitalist toplumun geliim biimiyle koydu: modern sosyalizmi mjdeledi.
Ve Markstan sonra dnyann te
biri sosyalist oldu. Olaylar inatyd.
Gerekler neyseler ylece, gidi kanunlar bilinmeli ve uyulmal aksi
takdirde ar kayplarla uymak zorunda kalnrd.
Muhammed geleneksel olarak,
her aklc sentezini veya sentezlerini
Allaha dinine balayarak ilerliyordu.
Aklyla, nakille gelen din geleneklerini ayramyordu henz; tersine
akln da o skolastik din geleneine
smskca balyordu. O zamanlar
iinde yleydi. Ama btn o batni
mistik geliim iinde bile akln kreltmedi. Akl kullanmay Allah emri
yapt. Bizim u akllca rasyonalist
geinen ktphane fareleri uzmanlar, erdisyon krkanbarlar phesiz ki Muhammedi beenmezler,
ama kendileri aklc makyajlarnn
altnda bin beter skolastiktirler ve
yaamdan koparak kitap kemirirken
akllarn trplerler aslnda; gereklerden uup giderler.
Bu yzden, Muhammed, iinde

bulunduu tarihsel devrim derslerini Allah kanunu yapyordu. Bizler

o batn mistik skolastik kabua aldanmadan iindeki z bulup ortaya
karabilirsek dersimizi alabiliriz.
Mlkn ezeli-ebedi sahibi sadece Allahtr sz yabana atlabilir
mi?
Snfl toplumun yaanan realitesi
ne olursa olsun, tarihsel aka kabaca bakan temiz bir akl, Allahn yani
doann ve kamunun maln varln yamalyorlar demez mi? Ve ocuklar bile sezmekte gecikmiyorlar.
Lakin snfl toplum almay rettii iin eitim imdilik kii mlknden yana gelitiriyor.
85) Zlcelali vel ikram: Azamet
ve Saltanat ve ikram sahibidir.
Evrimin azameti-saltanat ve ikram sonsuzdur. Yeter ki ona uyum
getirilsin.
86) El Maksit: Dengelidir
Tarihsel determinizm kanunlarnda bir denge bulunur. En dengesiz
deli aklarda bile kendi dengesine
daha kalc oturmak zere dolambal uzun yollar dener...
87) El Cami: Toplayan - derleyendir.
Tarih birikerek ve atlayarak ilerler,
bu doada da toplumda da olagelir.
Biriki aamalar dal, atlay aamalar toplan gerektirir. Ve bu giderek sayca kalitece artarak oluur.
Sular buharlarken danktr,
buhar bulutlatka toplanr. Dolu
ve kar ve yamur iyice toplanm
haldir. Ve donma da yledir.
Toplumda devrim an toplanmann en youn yaad andr, Muhammed bu an bizzat tekilatlayp
gtmtr. Kendisi baroldedir ama,
diyalektik deseler de her eyi kendilerinde vehmeden imdiki zpkt
kariyerist lidercikler gibi deildir;
kendisi yaparken bile Allah (determinizm) istedii iin, devrimsel gidie uymak iin yapar. Ve kendisi
tekilatland halde tarihsel gidiin
toplayc karakterinin yceliini teslim eder: Allah toplayclarn en ycesidir: El Cami!
88) El Ganiyy: htiyasz - bolluk
doludur.
Evrimin kanunlar hibir eye ihtiya duymaz, bolluklar ve darlklar
da onun gidii iinde oluurlar. hti-

yalar yaratan da gideren de odur.

89) El Muni: Zenginlikleri verendir.
Kuran sk sk belirtir: onlar zenginlik mi istiyorlar? Allah zenginlikleri onlara bol bol verecek ki onun
iinde boulsunlar... (snfl toplum
daima zenginliklerle boulup bataka ilerlemitir)
90) El Mani: Engelleyendir.
Evrimin kanunlar zenginlikleri sunduu gibi, geri alnmasn da
bilir. Eer gidie uygun, kanunlarla
uyum iinde gidilmezse, ekonomik
politik krizler veya kiisel ailesel anlamda yansyan sosyal-ruhsal kk
kyametikler nce bu uyumsuzluu
uyarrlar; yine de uyum yaplamazsa
zenginlikler mutluluklar yitirilir; geriye alnr.
Bu gidi iinde zenginliklerin sunulmas kadar engellenmesi de yer
alr. Evrim her alanda bolluklar sunduu kadar engellemeler de yapar:
Muhammed nce iyi dilekli hayallerle umutluydu. Ama umduu kadar kolay olmadn grd.
Sk sk hayal krklklarna urad:
nsanlar kolay yola gelmiyorlard.
Onlar iin ne kadar iyi dilekle dua
etse de onlar Kureyliler yola gelmiyorlard. Kendi evresindekiler bile
mal-mlk dknydler. Kuran
ayetleri, sk sk bu znt ve hayal
krklklarn yanstr. Peygamber
yine de bunu Allahn engelledii biimde yorumlad ve olaylarn
iindeki hikmete eilmeye devam
etti.
91) Ed Drr: Istrap ve zarar verendir
Evrimin kanunlarnn ileyii
doa ve toplumlarda yle darlklar
ve straplar getirir ki, kanunlar iyice
bilinmedike modern insan bile bu
darlklar gksel bir gce balamadan yapamaz. Bin ksur yl nceki
Peygamber, ister istemez geleneksel
(nakli) teolojik bilgileriyle her trl
darl Allaha balamakla kalmaz,
Allah fikrini btn realite zerinde
gelitirir. Dini aklclatrrken realiteyi ve akl da dine balamay gelitirir.
Onun bu gcdr ki, hem dini
bilince karmamza yardm eder:
belgeleri glendirir; hem de dini
halk iinde daha da salamlatrr.

Allah her olaya metot olarak

adm bana akln kullanarak uygulamak bu sonucu vermitir.
92) El Naif: Hayr ve yarar getirendir.
Her eyde bir hayr vardr, her
olayn olumlu ve olumsuz yanlar vardr. Kt er bir olayda bile
hayr, iyilik olumluluk aramak en
azndan aklc bir yaklamdr. Nice
diyalektik grler bile bu ztlarn
bir aradaln zaman zaman karrlar. Hatta olaylarn tek yznde metafizikleme geleneksellemi olaan
ilerdendir.
Evrimin gidii erleri: ktlkleri
verdii gibi hayrlar olumluluklar
da getirir.
93) En Nur: stediklerini nurlandran aydnlatandr
Evrim istediine istedii kadar
bilgi-bilim ykler. Bunlar doal
olarak ileyen kanunlar neticesinde
oluturur. Baz bitkiler zehir panzehir ykldr. ncelenmesinden bilimsel gelimeler elde edilecek kadar
bilgi-bilim ykldrler. Baz insanlar da yle, bilime adanrlar; determinizm yle istedii iin...
94) El Hadi: Murada erdirendir.
Tarihsel gidie uyum yapanlar bilerek bilmeyerek istedikleri hedeflerine ularlar.
95) El Bedi: rneksiz benzersiz
artc olaylarn ve yaratklarn
yaratcsdr.
Kuranda tufanlar, mucizeler, yani
mitolojik (efsanevi) olaylar durmadan
sralanr. Mitoloji bugn bile zmlenmeye muhta gizemli bir bilim daldr. Ama z vahi ve barbar insann
yazsz tarihinin simgelerle anlatlna dayanr. Yalan-uydurma anlamsz
eyler deil, tersine zmlenebildii
lde yazsz tarih ncesi olaylarn
aydnlanna olanak verir
Peygamber, bunu bilemezdi. Ama
yine de o mitolojik olaylar kendi tarihsel devrimi asndan kullanmay
ihmal etmez: Tufanlar daima Kurey
tefecileri aleyhine kullanr. Ancak hep
Allahn gazab ve mucizesi olarak...
96) El Baki: Varlnn sonu yoktur: Kalcdr.
Evrimin kanunlar bakalap geliirler. Ama yok olmazlar, sonsuza

doru uzanrlar. Ona uyum yapamayanlar gider ama o kalcdr.

97) El Vris: Biricik Varis: Sahiptir.
Her ey, herkes varln evrime
teslim ederek ger gider. Evrimin
devir daimi ezeli ve ebedi cycle: devirdaimi srer. Btn miraslar onundur. O kanunlaryla kendisini boyuna
yeniden genileterek retir durur.
nsan bunu her bir yanndan bildike uyumunu gelitirip toplumsal
mrn uzatabilir.
98) Er Reid: Olgunluu eriilmezdir.
Evrimin kanunlar, milyarlarca yldr bakalap geliirken, insan aklnn
hi olmazsa Hz. Muhammed zaman
hemen hi alamayaca bir olgunluk
oluturur. Bu olgunluk ister istemez
samedani: Soyut gkl bir gce yaktrlr. Ama bu skolastisizmde derinden ileyen asl gerek z evrimin
milyarlarca yllk olgunluudur. Ve
bu olgunluk en az 5000 yllk antik
tarihsel devrim ve medeniyet birikimleriyle insan aklna geleneklerine
yansm bulunmaktadr. Akl daima
o evrimsel olgunluun srlarna ulamak istemitir. Ancak gce tapacak
ocukluunu atamad llerde
akln allahlara kaptrr. Yine de her
eye karn bilim, dinlerin allahlarn
basks altnda ilerlemekten geri durmaz.
Din veya Allah gelenei, bilin
olarak insanda dillenir davranlar.
Veya o geleneksel bilgiler yasaklar
toplam, insanda bilin yerine geer.

35

Akl-bilin geliimi bilimsel verilerle ve deerlendirmelerle gelimedi

nce. Yasaklarla kendiliinden geliti. Bilim sonradan gelitike bilin
bilimsel eler kazand. Ama yine
de evrimin tm kanunlar ele gemedike, bilin yzeysel-devreselasal kalmaktan kurtulamad. .
Bu durumda uuralt, daima krizcil gidi anlarnda, ihtiyalar lsnde patlayacak birikimler saklad.
Din, akl ve bilimi bask altnda
tuttuu llerde de uuraltna itildi. Zaman ve yeri geldiinde de yeni
kuaklarda akl ve bilim geliimi
olarak patlad. slam dinini yaratan
olaylarn aslnda slam tarihsel devrimi olduunu sylemeliyiz. Bilim, o
tarihsel devrim dediimiz olaylarn
iinde ileyen kanunlardan ktna
gre, demek ki slam dininin uuraltnda akl ve bilim bastrlmtr deyii anlamsz kalmaz. Veya daha zengince bir kavray nermi oluruz.
te burada yapmay denediimiz
birinci i dinin altnda yatan tarihin
madde ve ruhunu gzlere batrmaktr. Din kabuu o tarihte bilin ye-

36

rine getii kanunlarn yani evrimi

sakl tutuyordu.
Hz. Muhammedin en gksel ayet
ve hadislerinde bile, en yercil evrim
kanunlarn sezi-z olarak yakalamak, bu yzden birbirlerine uzak
drlm olsalar bile yadrganmamaldr.
nk her ey evrim kanunlaryla
olup biter, hibir ey o kanunlardan
ayrca geliemediine gre o kanunlar arayp bulmak en akllcasdr.
Yoksa bizler de antik tarihin tersine; din veya nakli bilimler nasl
akli bilimleri uuraltna itmilerse
yle, bugn akli bilimler de dini
veya naklen gelmi gelenek grenekleri bilinaltna bastrmaya devam ederler.
Demek ki burada yapmay denediimiz ikinci i uuraltmza bastrdmz dinin madde ve ruhunun
hangi kanunlarla ileyerek beyinlere
etki ettiini bilince karmaktr.
Bu ve benzer iler baarldka evrimin olgunluuna biraz daha yaknlam, onunla bilinli bir alverie
girmi oluruz.

99) Es Sabur: ok sabrldr.

Tarihsel determinizmin kanunlar, insan sabrnn ve aklnn alamayaca bir zaman ve olaylar silsilesi
iinde gerektii yavalkta ve sratte
geliir.
nsan toplumu oluuncaya dek
yz binlerce yl insan trlerinin batp k gerekmitir. Medeniyetin
ortaya kmas iin on binlerce yl gerektii gibi Muhammed ve Kurann
temellendirdii tarihsel devrimin
gereklemesine kadar geen antik
medeniyetler ve tarihsel devrimler
birikimi iin 5500 yl gerekmitir.
Ve nice olaylar!
Evrimi bu birikerek sentezlere
ulama sabrlln kavramak ve o
sabrlla uyum yapmak iin evrimin gidi kanunlarn bilince karma savana girmek gerekir. Uyumun
tek bana yeterince olamayaca, ne
kadar zor olduu ve ne kadar sabr
istedii biraz olsun anlalm olur.
Uyum toplumla doayla birlikte
olur. Bu ii baarmak ise en bata
sabrla durmadan almak, evrimsel
bilin ve tekilatlanmak ister.

50 Soruda bilim dizisi devam ediyor

50 Soruda byk patlama kuram

kt!
Prof. Dr. Metin Hotinli, kitabn ilk , hatta drt blmn, byk patlama kuramnn altyapsn oluturan bilimsel gelimeleri, atlm noktalar
zelinde anlatmaya ayryor. Ba evrene doru uzanan yksek ve
salam bir binaya benzetirsek evrenbilimi, Hotinli, binann zeminini kazmaya balayan ilk krek hamlesini anlatarak giriyor konuya.
nsanln, ilk evrenbilimsel dncelerini ieren, evrenin doumunu
anlatan efsanelerinden balyor.
Metin Hotinli, kitapta, bilincimizin servenini, evrenin sabit deil, evrim
halinde olduunu, yaln bir dille anlatyor. Yazarn cevaplad kimi
sorular yle:
Kozmoloji ne zaman ortaya kmtr? Aristoteles kozmolojisini
sona erdiren Kopernik kuram ne gibi bir yenilik getirdi? Devrim
denilmesinin nedeni nedir? Kopernik kuramna dinsel evreler
neden iddetli tepki gsterdiler? Newton kuram ile birlikte,
kozmolojinin paradigmas ne gibi bir deiiklie urad?
Einsteinn gelitirmi olduu statik evren modeli, bilim evrelerinde
nasl karland? Einstein evren modeline kar yaplan ilk
kuramsal eletiriler nelerdi? Genileyen evrenden Byk
Patlamaya (Big Bang) nasl geildi? Big Bang kuramnn rakipleri
var mdr? Big Bangdan nce ne vard? Evrenin genilemesi
srecek mi, duracak m? Byk Patlama kuram kalc mdr, ileride
deiebilir mi? Bu kuramdan arta kalan kazanm ne olacak?

50 soruda
nsann
tarihncesi
evrimi
Metin zbek

50 soruda
Aydnlanma
Afar Timuin
Ali Timuin

50 soruda
Grelilik
kuramlar

50 soruda
Deprem

brahim Semiz

Haluk Eyidoan

Abonelik iin
yaynevimizle
iletiime geebilirsiniz

Bilim ve Gelecek Kitapl

bilgi@bilimvegelecek.com.tr
(216) 349 71 72

Yaratcya ihtiyac olmayan

bilim insanlar
nsanolu, Antik Ege filozoflarndan
bugne, evrenin nasl olutuunu,
insann dier canllardan neden farkl
olduunu aklamaya alyor. Antik
alardan bugne ok yol aldk; artk
sadece soru sormuyoruz. Bilim sayesinde sorularmza yant buluyoruz.
21. yzyla kadar yaanan bilimsel
gelimelerle, insann evrimini, evrenin
oluumunu aklayabiliyoruz. Ne bir
yaratcya snmaya ihtiyacmz var,
ne de doast herhangi bir varla.

38

ransz mparatoru Napoleon Bonaparte ile nl bilim insan Pierre Simon Laplace arasndaki diyalog
bilinir. Laplacen kuramn inceleyen Napoleon,
Msy Laplace der, kuramnzda Tanrnn yeri
nedir? Laplace u yant verir: Majesteleri, byle
bir varsayma ihtiya duymadm. Biz de bu dosyamzda, bilimsel almalarn gerekletirirken, bir
yaratcya ihtiya duymayan bilim insanlarndan
sz edeceiz. Yani nde gelen ateist bilimcilerden
Stephen Hawkingin getiimiz gnlerde yapt bir aklama, dnyann dier lkelerinde de,
Trkiyede de yank uyandrd. Hawking, yapt
aklamada zetle Nasl ki Darwinizm biyolojideki
yaratc ihtiyacn sona erdirdi, yeni fizik teorileri de
evrenin oluumu konusunda yaratcnn roln gereksiz klmtr diyor. Baz bilim insanlar ise bu ve
buna benzer aklamalar doru bulmayarak, din ile
bilimin kar karya getirilmemesi gerektiini iddia
ediyorlar. Bilim ve din Birisi evreni ve canllarn
oluumunu aklayarak, her geen gn insanl
daha ileri gtrrken, dieri insanlar kullatrarak,
soru sormalarn yasaklyor. Birisi akln zgrln dieri ise tutsakln temsil ediyor. Nasl kar
karya gelmesinler ki?
nsanolu, Antik Ege filozoflarndan bugne,
evrenin nasl olutuunu, insann dier canllardan
neden farkl olduunu aklamaya alyor. nk
insan, merak eden, simgesel dnebilen tek canl.
Antik alardan bugne ok yol aldk; artk sadece
soru sormuyoruz. Bilim sayesinde sorularmza yant buluyoruz. 21. yzyla kadar yaanan bilimsel
gelimelerle, insann evrimini, evrenin oluumunu
aklayabiliyoruz. Ne bir yaratcya snmaya ihti-

Hazrlayan: zlem zdemir

yacmz var, ne de doast herhangi bir varla.

Bilim insanlar, yaptklar aratrmalar, edindikleri ayrntl bilgilerle oumuzdan daha ansllar.
Ancak hepimiz merak ederiz, insanl daha ileri
gtren bu almalar yrtenler, evreni aklamak
iin bir yaratcya ya da metafizik kavramlara ihtiya
duyuyorlar m diye. Dnyadaki bilim insanlarnn
bir blm ateist, bir blm agnostik, bir blm
deist. Bir blm ise herhangi bir dine inanyor.
Amerikada en saygn bilim insanlarnn yesi olduu Ulusal Bilim Akademisinde yaplan bir aratrmaya gre bilim insanlar arasnda Tanrya inanma
oran biyologlar iin yzde 5,5le en dk dzeyde.
Onlar yzde 7,5 ile fizikiler ve astronomlar izliyor.
Tanrya en ok inanan bilim insanlar yzde 14,3 ile
matematikiler. Biyologlarn yzde 65,2si Tanrya
inanmyor, geri kalanlarn ou da agnostik. Fizikilerinse yzde 79u Tanrya inanmyor. Her 10 Amerikaldan 9u Tanrya inanrken, bu oran tm bilim
insanlar arasnda 10da 4e, Ulusal Bilim Akademisi
yeleri arasnda 10da 1in altna dyor.
Baka bir aratrmaya gre, ABDdeki tm bilim
insanlar iinde ateist ya da agnostik olanlarn oran yzde 17. ngiltere ve Almanyada bu oran yzde
40a, Fransada ise yzde 50ye kyor.
oumuz Darwinin be yllk Beagle yolculuuna, inand dinin kutsal kitab olan
ncilde yazlanlar kantlamak iin ktn biliriz. Darwin, yolculuk boyunca ok eitli jeolojik oluumlar, fosiller ve canllar kefetmi ve
bunlardan rnekler toplamtr. Bu yolculuu boyunca yapt doa bilimsel gzlemler sonucunda,
agnostik olduunu da biliyoruz.

Bu ay, okurlarmzn ilgisini ekeceini dndmz bir listeyi, ayrntl bir biimde inceledik.
Ateist olduunu, kendi kitaplarnda, makalelerinde yazan ya da bunun dnda herhangi bir biimde
(rportaj, panel veya TV program
yoluyla) aklayan nde gelen bilim
insanlarndan sz edeceiz. Ateist
olan tm bilim insanlarn tek bir
listede incelemek mmkn deil elbette, biz ateist olduunu aklayan
bilim insanlarnn tamamn listeye
almaya altk. Eksik braktmz
isimler olabilir; okurlarmzdan isteimiz, ateist olduunu aklayan
ancak listede ismi olmayan bilim
insanlarnn isimlerini bizlerle paylamalardr. Listedeki isimler soyad alfabetik srayla yazlmlardr.

Peter Atkins (1940- )

Oxford niversitesinde kuantum

mekanii ve kuantum kimyas ile ilgili dersler verdi. Oxford niversitesi Bilim Topluluu yneticilerinden
biridir. Richard Dawkinsin grlerine destek vererek tannd. Birok ders kitabnn yannda popler
bilim makaleleri yazmtr. 18 Aralk 2006 tarihinde ngiliz Channel
4te yaynlanan The Trouble with
Atheism adl belgeselde yaratl
ve Tanr hakkndaki grleriniz nelerdir? sorusuna verdii yant: Bu
olduka basit Bir tane deil. Bir
tane olduunu gsteren hibir kant, buna inanmak iin hibir neden
yok. Bu yzden onun var olduuna
inanmyorum. Ve insanlarn onun
var olduuna inanmalarnn aptalca
olduunu dnyorum.

Julius Axelrod
(1912-2004)
ABDli biyokimyac. zellikle ar
kesiciler ve adrenalin zerine almalar yapt. Adrenalin ve noradrenalin zerine yapt almalarla
1970 ylnda Nobel dl ald. Julius Axelrod, dini inanlar kuvvetli
bir aile iinde bymesine ramen,
kk yata ateist oldu. Yahudi kltr iinde bym, Yahudi dmanlna kar eitli uluslararas
mcadelelere katlmtr. (1)

Edward Battersby Bailey

(1881-1965)
ngiliz jeolog. 1937-1945 yllar
arasnda ngiliz Jeoloji Akademisinin
yneticiliini yapt. 1930 ylnda Royal Society yeliine seildi.

nde gelen ateist bilim insanlar

Peter Atkins: ngiliz kimyac, Julius Axelrod: ABDli biyokimyac, Edward Battersby Bailey: ngiliz jeolog, Patrick Bateson: ngiliz biyolog, Patrick Blackett: ngiliz fiziki, Susan Blackmore: ngiliz psikolog, Hermann Bondi: Avusturyal kozmolojist, Paul D. Boyer: ABDli biyokimyac, Ruth Mack Brunswick: ABDli psikolog, Sean
M. Carroll: ABDli kozmolojist, Subrahmanyan Chandrasekhar: Hint-Amerikal astrofiziki, Noam Chomsky:
ABDli dilbilimci, William Kingdon Clifford: ngiliz matematiki ve filozof, Frank Close: ngiliz fiziki, Francis Crick: ngiliz molekler biyolog, fiziki, Howard Dalton: ngiliz mikrobiyolog, Richard Dawkins: ngiliz
zoolog, biyolog, Arnaud Denjoy: Fransz matematiki, Paul Dirac: ngiliz fiziki ve matematiki, Albert Ellis:
ABDli psikolog, Leon Festinger: ABDli sosyal psikoloji uzman, Richard Feynman: ABDli fiziki, Sigmund
Freud: Psikanalizin kurucusu, psikolog, Erich Fromm: Alman sosyal psikoloji uzman, filozof, Christer Fuglesang: sveli astronot ve fiziki, Vitaly Ginzburg: Rus fiziki, Stephen Jay Gould: ABDli paleontolog, biyolog
ve bilim tarihisi, Susan Greenfield: ngiliz beyin fizyolojisi uzman, Baroness Greenfield: ngiliz bilim insan,
Jonathan Haidt: psikolog, E. T. Teddy Hall: ngiliz arkeolog, Sir James Hall: sko jeolog ve kimyac, Beverly
Halstead: ngiliz paleontolog, G. H. Hardy: ngiliz matematiki, Stephen Hawking: ngiliz evrenbilimci, Peter
Higgs: Britanyal fizik teorisyeni, Lancelot Hogben: ngiliz zoolog, Nicholas Humphrey: Britanyal psikolog, Sir
Julian Huxley: ngiliz biyolog, Frdric Joliot-Curie: Fransz fiziki, Steve Jones: Britanyal genetiki, Harold
Kroto: kimyac, Alfred Kinsey: ABDli biyolog, zooloji profesr, Richard Leakey: Kenyal paleontolog, arkeolog
ve evreci, Flix Le Dantec: Fransz biyolog, John Leslie: sko matematiki ve fiziki, H. Christopher LonguetHiggins: ngiliz kimya teorisyeni, John Maynard Smith: Britanyal evrim biyolou ve genetiki, Ernst Mayr: Alman taksonomist, bilim tarihisi, Peter Medawar: ngiliz psikolog, Jeff Medkeff: ABDli astronomi bilgini, Jonathan Miller: Britanyal fiziki, aktr, tiyatrocu ve operac, TV sunucusu, Peter D. Mitchell: ngiliz biyokimyac,
Jacques Monod: Fransz biyolog, Desmond Morris: ngiliz zoolog ve etnolog, Fritz Mller: Alman biyolog, Hermann Joseph Muller: ABDli genetiki, eitimci, PZ Myers: ABDli biyolog, Paul Nurse (1949): ngiliz genetiki,
Linus Pauling: ABDli kimyac, John Allen Paulos: ABDli matematiki, Ivan Pavlov: Rus fizyolog, psikolog ve
hekim, Francis Perrin: Fransz fiziki, Massimo Pigliucci: talyan evrim ve evre bilimi profesr, Steven Pinker:
Kanadal psikolog, Norman Pirie: Britanyal biyokimyac, Ronald Plasterk: Hollandal genetiki, Derek J. de
Solla Price: Britanyal-Amerikan bilim tarihisi, Frank P. Ramsey: Britanyal matematiki, Richard J. Roberts:
Britanyal biyokimyac, molekler biyolog, Steven Rose: ngiliz biyolog, Bertrand Russell: Britanyal filozof, Oliver Sacks: ABDli nroloji uzman, Carl Sagan: ABDli astronomi bilgini, Robert Sapolsky: ABDli nrolog, Amartya Kumar Sen: Hintli ekonomist, Claude Shannon: ABDli elektrik mhendisi, matematiki, Michael Smith:
Britanyal biyokimyac, Richard Stallman: ABDli bilgisayar uzman, aktivist, hacker, yazlm uzman, Victor J.
Stenger: ABDli fiziki, Eleazar Sukenik: srailli arkeolog, Leonard Susskind: ABDli fizik teorisyeni, David Suzuki: Kanadal zoolog, genetiki, retim yesi. Raymond Tallis: ngiliz filozof, Frank J. Tipler: ABDli fiziki
ve matematiki, Gherman Titov: Sovyet astronot, Linus Torvalds: Finlandiyal yazlm mhendisi, Alan Turing:
ngiliz matematiki, Matthew Turner: ngiliz kimyager, W. Grey Walter: ABDli nrofizyolog, James D. Watson:
ABDli molekler biyolog, Steven Weinberg: ABDli fizik teorisyeni, David Sloan Wilson: ABDli evrim biyolog,
Lewis Wolpert: ngiltereli biyolog, Steve Wozniak: ABDli bilgisayar mhendisi, Elizur Wright: ABDli matematiki, Victor Weisskopf: ABDli fizik teorisyeni.

39

1943de Kraliyet Madalyas ald.

1948 ylnda Jeoloji Dernei Wollaston Madalyasn kazand. ABD
dnda Belika, Hindistan, Norve
ve svirenin ulusal akademilerinin
yesiydi. Dini konularda, o bir ateistti. (2)

Patrick
Bateson
(1938- )

ngiliz
biyolog ve bilim
yazar. Ayn zamanda zoologdur. Cambridge
niversitesinde
hayvan davranlar zerine yapt almayla doktor
unvan ald. Ayn niversitede, Hayvan Davranlar Blmnn bakanln yapt. Bateson, aratrmac
bilim adam ve bilimin poplerlemesi iin alan bir yazardr. Etoloji, hayvan davranlar, geliimsel
biyoloji ve genetik alannda pek ok
kitap yazmtr. Ayrca birok seminer vermi ve bilimsel konularda
meclise danmanlk yapmtr. Bateson katld bir akam yemeinde,
yaratl bir kadnla yapt sohbet
sonucunda ateizme yneldi. Uzun
yllar boyunca Darwin iin yeterince iyi olan, benim iin de yeterince
iyi olmutu. O korkun yemekten
ksa bir sre sonra, Richard Dawkins
gnderdii bir mektupta, herkese
ateist olduumu ilan edip edemeyeceimi sordu. Bunu yapmamak iin
hibir neden gremedim. (3)

Patrick
Blackett
(1897-1974)

ngiliz
deneysel
fiziki.
Bulut
odalar,
kozmik nlar,
paleomanyetizma
zerine
yapt almalarla tannr. Ayn zamanda 2. Dnya Savanda askeri stratejiye byk bir katk yapm Operasyonal
Aratrmay gelitirmitir. 3. dnya
lkeleriyle ilgili aratrma yapan,
i hkmetinin almalarn etkileyen sol grl bir bilim insandr.
1948de kozmik radyasyon alannda
yapt almalarla, fizik alanndaki

40

Nobel dlnn sahibidir. Dedesi

bir papaz olan Patrick Blackett, dini
inanlara, oturmu toplumsal gelenekler asndan sayg gsteriyordu.
Ancak kendisini agnostik ya da ateist olarak tanmlyordu. (4)

Susan Blackmore (1951- )

ngiliz psikolog, serbest yazar,

retim yesi ve yaync. Oxford
niversitesinde psikoloji ve fizyoloji alannda lisans eitimi ald. Surrey niversitesinde parapsikoloji
alannda doktor unvan ald. Evrim
kuram, bilin ve meditasyon konularnda almalar yapt. Blackmore verdii bir rportajda yle sylyor: Bence gezegenimizde sahip
olduumuz en zararl virs, dindir.
(5)

Hermann
Bondi
(1919-2005)
Avusturyal matematiki
ve kozmolog.
Byk patlama
teorisine kart
gelien duraan durum teorisi savunucusudur.
Bilime en nemli katks genel grelilik kuram alannda yapt almalardr. Bondi ocukluundan
beri ateistti, gen yalarndan itibaren, dinin hogrsz ve baskc
olduuyla ilgili grlere sahipti.
Hoyle ile paylat bu grlerinden hibir zaman vazgemedi.
Birok kez zgr dnce adna
konutu, ngiliz ateist ve hmanist
evrelerde aktif hale geldi. 1988den
1992ye kadar, ngiliz Hmanist
Derneinin bakanln yapt. Ayn
zamanda Birleik Krallk Rasyonal
Basn Dernei bakanln yrtt. (6)
ngiliz Hmanist Dernei Bakan Yardmcs Jane Wynne Wilson,
Bondinin lmyle ilgili yazd ve
Guardianda yaynlanan yazda unlar sylyor: 1982den lmne
kadar Birleik Krallk Rasyonel Basn
Dernei bakanl yapan, ayn zamanda zel bir ilgi sonucunda Hint
rasyonalizmiyle ilgili almalar yapan Herman, Andra Pradeshin Ateist Merkezinin gl bir destekisi
oldu. Kendisi ve ei, birka kez merkezi ziyaret etti; bilim mzesindeki

salona onun ad verildi. Prestijli bir

uluslararas dl kazandnda, dln byk bir ksmn Ateist Merkez
ile Mumbaideki kadn sal projeleri arasnda paylatryordu. (7)

Ruth Mack Brunswick

(1897-1946)

Amerikal psikiyatrist. nce

Freudun rencisiydi, sonra yakn
arkada ve srda oldu. En sonunda
da Freudun almalarn ayrntl
hale getiren kii oldu. Genliinde
babasnn Siyonist grlerine katlmasna ramen, dier Yahudi inanlarn tamyordu. Daha sonra ateist
oldu. (8)

Sean M. Carroll (1956- )

Kaliforniya Teknoloji Enstits

Fizik Blmnde st dzey aratrmac. zellikle genel grelilik
ve karanlk enerji alanlarnda kuramsal kozmoloji almalar yapt.
Ayn zamanda Nature, Seed, Sky &
Telescope ve New Scientist gibi popler bilim dergilerinin yazardr.
Genel grelilik konusunda, lisans
ve yksek lisans dzeyinde ders kitaplar yazmtr. Why (Almost All)
Cosmologists are Atheists adl, tm
dnyada dikkat eken makalenin
yazardr.

Subrahmanyan
Chandrasekhar
(1910-1995)

Hint-Amerikal
astrofiziki.
Yldzlarn evrimi ve
teorik
yapsyla
ilgili
almasyla, 1983de Nobel
Fizik dln almtr. 1937den
ld tarih olan 1995e kadar Chicago niversitesinde retim grevlilii yapt. Daha sonraki yalarnda, Chandra aka ateist olduunu
ifade etmiti. Dnyadaki geleneksel
anlamyla, dinsiz olduunu aklad. (9)

Noam Chomsky (1928- )

ABDli dilbilimci. N. Chomsky
Massachusetts Teknoloji Enstitsnde Dilbilim profesrdr. Kendi ismiyle adlandrd Chomsky
hiyerarisini gelitirmitir. Dilbilimine olan katks davranlk
kuramn rtme ynnde ok

etkili oldu. Ayrca bilisel bilimin

poplaritesini artrmtr. Dilbilimsel almalarnn yan sra Kuzey
Amerikann en nemli sol politikac
entelektellerinden
biri
saylr. Vietnam Savandan itibaren
Amerikann d ve ekonomik politikalarnda dnyaca tannan kat
bir eletirmendir. Dini grlerini,
Common Sensee 2002 ylnda verdii rportajda, Bana ateist olup
olmadm sorarsanz, bunu cevaplayamam. nce onun ne olduuyla
ilgili bir aklama isterim. nanmay
gerekli bulmuyorum, nk onunla
ilgili herhangi bir aklama grmyorum. diye zetlemitir.

William Kingdon Clifford

(1845-1879)
ngiliz matematiki ve filozof.
Baz cebir problemlerinin zm
iin dual saylar gelitirmitir. Ayn
zamanda ahlak felsefesi alannda almalar vardr. Caryle da W.K.
Clifford gibi tamamen ateist olanlar
iine ekliyorum. (10)

Frank Close (1945- ):

Oxford niversitesinde fizik profesr. zellikle parack fizii alannda yapt almalarla, yazd
kitaplar ve sk sk konumac olarak
katld konferanslarla tannr. Fizik Enstitsnn Kelvin Madalyas,
fizik alanna yapt olaanst katklar nedeniyle Frank Closea verilmitir. Tam bir gne tutulmasn
tarif ederken Close yle demitir:
Tutulma doast, gzel ve korkutucuydu. Hatta bir 21. yzyl ateisti
iin bile, bu grnt unu dndryordu: Eer bir cennet varsa, cennetin girii, buna benzemeli. (11)

Francis Crick (1916-2004)

ngiliz molekler biyolog, fiziki

ve nrolog. 1953te James D. Watson
ve Maurice Wilkins ile beraber DNA
moleklnn yapsn kefederek,
1962 Nobel Fizyoloji/Tp dln
paylamtr. Kariyerinin geri kalan
ksmnda Salk Biyolojik Aratrmalar

Enstitsnde aratrma profesr

olarak grev yaparak, insan bilinci
zerine almtr. Yazd kitaplarda ve makalelerde ateist olduunu
aka ifade etmitir. Bir makalesinde Tanr hipotezi olduka gvenilmezdir (12) der.

Howard Dalton
(1944-2008)

ngiliz
mikrobiyolog.
Mart
2002den 2007ye kadar, ngiltere evre, Gda ve Ky leri
Bakanlnn Bilimsel Danma Bakanyd. 1993 ylnda Royal Society
yeliine seildi. 1997den 2000e
kadar Genel Mikrobiyoloji Dernei
bakanln yrtt. Dalton, Universal Life Church of California adl,
az bilinen bir dini grup kefetmiti.
Bu gruba 25 dolar deyen herkes
kabul ediliyordu. Dalton, usulne
uygun bir ek gnderdi. Bu daha
sonrasnda bir akaya dnt, arkadalar mektuplarn Sayn Din Adam Dalton ismine gnderiyorlard.
Bu hayat boyunca ateist olan biri
iin, son derece ironik bir durum olmutur. (13)

Richard
Dawkins
(1941- )

ngiliz
bilim
adam,
etolog,
yazar, evrim kuramcs.
Oxford
niversitesinde
zooloji
profesrdr. Bilimin halk tarafndan anlalmas iin 1995 ylnda oluturulan Oxford niversitesi Charles
Simonyi Krssnn 2008 ylna kadarki sahibi ve ayn zamanda New College bilim kurulunun
bir yesidir. 1976da yaymlanan
The Selfish Gene (Gen Bencildir) adl
kitabnda doal seilimin bireyler ya
da trler seviyesinde deil, genler
seviyesinde incelenmesi gerektiini
savundu. Ayn kitapta, mem kavramn ortaya atarak bugn memetik
adyla bilinen bilim dalnn kurucusu oldu. Evrim, yaratllk ve din
konularndaki fikirlerini aklamak
iin pek ok popler bilim kitab
yazm ve televizyon programna
katlm olan Dawkins, bir ateizm
savunucusu olarak da nlenmitir.

2006da yaymlad The God Delusion (Tanr Yanlgs) adl kitabnda

tanrnn varl ve dinlerin gereklilii iin ne srlen geleneksel savlara kar km ve ateist bir dnya
grn savunmutur. Dawkins
makalelerinde, kendisini bir ateist
olarak tanmlar. (14)

Arnaud Denjoy
(1884-71974)

Fransz matematiki. Harmonik

analiz ve diferansiyel denklemler
konularnda nemli katklar yapmtr. Btn trevleri birletirebilen
ilk integral onunkidir. Denjoy bir
ateistti, ancak dier insanlarnn dini
grlerine hogryle yaklayordu. Felsefi, psikolojik ve toplumsal
konulara fazlasyla ilgiliydi. (15)

Paul Dirac (1902-1984)

ngiliz fiziki ve matematiki. Kuantum fiziinin kurucularndandr.

Dier nemli keiflerinin yannda
fermionlarn davrann aklayarak
antimaddenin kefine olanak veren
ve kendi ad verilen Dirac eitliini
yaratmtr. Dirac 1933 Nobel Fizik
dln Erwin Schrdinger ile
paylamtr. Wolfgang Pauli, Paul
Diracn din ile ilgili grlerini yle zetliyor: Tanr yoktur, Dirac ise
onun elisidir.

Albert Ellis (1913-2007)

ABDli psikolog. 1955 ylna kadar alt alan olan psikanalizden

vazgeip, bunun yerine insan davranlarnn deiimini incelemeye
balad. Aklc olmayan inanlara
sahip olan insanlar ikna ederek,
rasyonel bilgilere inanmalar iin
alt. New Yorkta Aklc-Duygusal
Enstitsn kurdu ve bakanln
yapt. (16)

Leon Festinger
(1919-1989)

ABDli sosyal psikoloji uzman.

Bilisel uyumsuzluk teorisi ile tannr. Bu teori, insann bilisel yaplanmasnda ska meydana gelen
elikili durumlarn anlalmasyla
ilgilidir. Bu teori, tek bir insann belirli bir olay, birey ya da grup davranna tepkisi srasnda ska ortaya kan bilisel eliki durumunu
anlama ve aratrma amacn tar.
Festinger, ateist olduunu aka

41

sylemitir. zgn bir dnrdr,

huzursuz ve yksek motivasyonludur; kendi deyimiyle; can sknts
iin az toleransl biridir. (17)

Richard Feynman
(1918-1988)

20. yzyln en nemli fizikilerindendir. Cornell niversitesinde

atomalt paracklarn karmak yaps iin basit bir gsterim gelitirdi.
Onun bu gsterimi Feynman izelgeleri olarak bilinir. 1965de kuantum elektrodevinimine yapt katklardan dolay Itiro Tomonaga ve
Julian Schwinger ile birlikte Nobel
dlne layk grld. 13 yanda,
Yahudi inancnn tm ilkelerini terk
etti. Ateizm ile ilgili ikilemde kalmad. (18) Feynman Yahudi kkenlidir, ancak kendisini genliinden
beri bariz bir ateist olarak tanmlar. (19)

Sigmund
Freud
(18561939):

Psikoanalitik kuramn
kurucusu, nrolog. Yapt almalar
ve hazrlad
yaynlar arlkl olarak anatomi ve
fizyoloji zerinedir. Daha sonralar
beyin anatomisi zerine younlap
kokainin klinik kullanmna ynelik
aratrmalar yapmtr. Ayrca ocuklarda beyin felci ile ilgili ayrntl almalar bulunmaktadr. 1893-1898
yllar arasnda hipnoz, anksiyete ve
obsesyonlar zerine younlat. Bu
dnem ierisinde ruh zmleme,
ocuklukta oediepus karmaas gibi
kavramlar oluturdu. Bu kavramlar
bu alana dair ilginin artmasn salad. 40l yalarnda kendi dnceleri
ve ryalarn temel alarak ve kendi i

42

analizini yaparak psikanaliz kuramnn temellerini att. Kuramnn amac, bastrlm dnce ve duygular
bilin dzeyine karmakt. Nroloji, psikiyatri, psikoloji, psikoterapi ve kendi oluturduu psikanaliz
alanlarnda almalar bulunmaktadr. Freud iki farkl alanda etkili olmutur. Hem insan zihnine ynelik
hem de insan davranna ynelik bir
kuram gelitirmitir. Bunun yan sra
bu kurama dayanarak psikopatolojileri tedavi etmek iin gerekli klinik
teknikleri de yaplandrmtr.
(Freud ve Jung) birka yl ok
yakndlar, fakat Jungun din ve
mistisizme kar byyen ilgisi ve
yaknl, Freud gibi saldrgan bir
ateist iin istenmeyen bir durumdu;
ayrlmalarna neden oldu. (20)

Erich Fromm (1900-1980):

niydi. 29 Austos 2009a kadar, frlatlan iki uzay mekiindeydi ve 5

uzay yryne katld. 3den fazla uzay yryne katlan ve ABD
ya da Rusyal olmayan ilk astronot
oldu. Fuglesangn ateist olduunu,
kendisiyle ilgili yazlm, biyografik
bir makaleden reniyoruz. (22)

Vitaly
Ginzburg
(1916- )

Sovyet fiziki,
astrofiziki, Nobel
Fizik dl sahibi, Rusya Bilimler
Akademisi yesi.
Sovyet hidrojen
bombasnn babalarndan biridir.
Akademinin Fizik Enstits Teorik
Fizik Blmnn bakan olarak,
ateist olduunu aka ifade etmitir.
Ben bir ateistim, yani ben doann
dnda ve tesinde hibir ey olduunu dnmyorum. (23)

Stephen Jay Gould

(1941-2002)

Yahudi kkenli Alman sosyal

psikoloji uzman, filozof. Psikoloji
alannda, Marksist ve insancl yaklamn en nemli temsilcilerindendir.
1949 ylnda Meksika Ulusal zerk
niversitesinden gelen bir profesrlk nerisini kabul etti ve tp
fakltesi lisansst blmnde ruh
zmleme ubesini kurdu, 1965
ylnda emekli olana kadar orada alt. Fromm, Biyofili hipotezine olan
katklar ile evrimsel psikoloji konusundaki aratrmalara temel salamtr. Hem Yahudi dini ritellerini
hem de Siyonizmi reddetti. (21)

Christer Fuglesang
(1957- )

sveli fiziki ve ESA astronotu. 10 Aralk 2006da STS-116 adl

uzay mekiinde bulunarak, uzaya
kan ilk sveli olmutur. 1992de
Avrupa Uzay Biriminin astronotlar
heyetine girmeden nce, CERNde
akademi yesi ve Royal Institute of
Technologyde matematik retme-

Amerikal paleontolog, jeolog, zoolog, evrimci ve bilim tarihisi. Kendi dilinin ve kendi kuann en ok
okunan popler bilim yazarlarndan birisidir. Yaamnn nemli bir
blmn Harvard niversitesinde
ders vererek ve New Yorktaki Amerikan Doa Tarihi Mzesinde alarak geirmitir. Matthew J. Reisz,
Independent on Sundayde yazd
bir yazda yle diyor: Bilim ve
din birbirlerini tamamen grmezden gelemezler. Fakat bu ikisi ciddi
biimde arprlar, bazen de hararetli bir biimde tartrlar. Yahudi
bilinemezciliin ateizme ynelmesi
artc, yaratl bilimine kar verilen sava, uzun ve zor bir savatr.
Fakat Gould her zamanki etkileyici
konumas ve artc rneklerinin
zenginlii ile bu savata yntemlerini gelitirmitir. (24)

Susan Greenfield (1950- )

ngiliz yazar, yaync ve bilim

insan. Grenfield, beyin fizyolojisi
uzmandr. zellikle parkinson ve
alzheimer hastal ile ilgili almalaryla tannr. Sinaptik Farmakoloji
alannda Oxford Lincoln Collegede
profesrdr. Edinburghdaki HeriotWatt niversitesinin kurucularndandr. 8 Ocak 2010 ylna kadar
Byk Britanyann Royal Institution
bakanln yrtmtr. Din konusundaki grleri sorulduunda
yle yant vermitir: Tanrya inanmyorum, ancak bu sadece bir inan,
bir bilgi deil. (25)

ile tannr. 1940dan beri matematik

estetii zerine yazd denemelerle, matematiki olmayanlar tarafndan da tannr. Bir Matematikinin
Savunmas, matematiki olmayanlara, matematikilerin almalarn en
iyi anlatan almalardan biri olarak
kabul edilir. Hint matematiki Srinivasa Ramanujann hocaln yapmtr. Hardy salam bir ateist.
(28)

Stephen Hawking (1942- )

Jonathan Haidt (1964- )

Virginia niversitesi Psikoloji

Blmnde Sosyal Psikoloji blmnde profesrdr. Kltrler arasnda ahlak ve duygu atmalarnn
farkllklar zerine alr. Son yllarda, siyasetin temel ilkeleri zerine
alm ve siyasetin daha fazla sivillemesi gerektiini iddia etmitir.
Dinler konusundaki dncelerini
yle zetlemitir: Dinler teknolojiktir, binlerce yl iinde evrimlemilerdir. Pek ok din bylece daha
etkili hale gelmitir. Ben bir ateistim
ve tanrlarn var olduuna inanmyorum. Ancak bir noktada yeni ateistlerden ayrlyorum; dinlerin insanlarn bencilliklerini bastrdna,
birbirlerine yardmc olmalarn saladna, ahlaki topluluklar oluturduuna, birbirlerine gvenmelerini
saladna inanyorum. (26)

Sir James Hall

(1761-1832)

sko jeolog ve jeofiziki. Royal

Society of Edinburghun bakanln yapt, ayrca eitli bilimsel konularda yazl almalar vardr. Granit
zerine aratrmalar yapmtr. Alpler ve Etna Dann oluumlarn
incelemek iin Avrupay kapsaml
bir biimde gezdi ve skoyadaki
baz blgelerdeki lav akntlaryla,
talyadaki lav akntlarnn benzerlik
tadn tespit etti. Politik ve dini
grlerini aklarken, demokrat ve
ateist olduunu aka sylemitir.
(27)

G. H. Hardy (1877-1947)

Sekin ngiliz matematiki, saylar teorisi ve matematiksel analizleri

ngiliz evrenbilimci. Hawking,

kozmoloji alannda almak iin
Cambridgee gitti. Burada evrenin temel prensipleri zerine alt. Roger
Penrose ile birlikte Einsteinn uzay
ve zaman kapsayan genel grelilik
kuramnn, Big Bangle balayp karadeliklerle sonlandn gsterdi.
Bu sonu kuantum mekanii ile genel grelilik kuramnn birletirilmesi gerektiini ortaya koyuyordu.
Bu 20. yzyln ikinci yarsnn en
byk bulularndan biriydi. Bu birlemenin bir sonucu da karadeliklerin aslnda tamamen kara olmadn, radyasyon yayp buharlatklarn
ve grnmez olduklarn ortaya koyuyordu. Dier bir sonu da evrenin
bir sonu ve snr olmadyd. Bu
da evrenin balangcnn tamamen
bilimsel kurallar erevesinde meydana geldiini gstermitir. Kitaplar
40 dile evrildi. Stephen Hawking,
Einsteindan bu yana dnyaya gelen
en parlak teorik fiziki olarak kabul
edilmektedir. 12 onur derecesi almtr. Royal Societynin ve National Academy of Sciences (Amerikan
Ulusal Bilimler Akademisi - N.A.S.)
yesidir.
Times gazetesinde baz blmleri
yaymlanan The Grand Design (Byk Tasarm) adl kitabnda Evrenin
balangcn aklamak iin Tanrya
bavurmaya ihtiya olmad grn dile getiriyor. Nasl ki Darwi-

nizm biyolojideki yaratc ihtiyacn

sona erdirdi, yeni fizik teorileri de
evrenin oluumu konusunda yaratcnn roln gereksiz klmtr.

Peter Higgs
(1929- )

Edinburgh
niversitesinde
zellikle parack fizii zerine
almtr. Asl
ilgilendii soru
maddenin nasl ktle kazandyd.
Buradaki almalarnda Big Bangin
ilk zamanlarnda ktlesiz olan paracklarn, patlamann hemen teorik
olarak dnlen bir alandan geerken (bu alana da bugn Higgs alan
deniyor), bu alanla etkileime geerek ktle kazandklarn ne srd. Higgs, bu alann evren boyunca
yaklarak, atomalt paracklarn
ktle kazanacak biimde etkileime
gireceklerini ileri srd. 1980de
kendisine teorik fizik krss verildi. 1983de Birleik Krallkn en
saygn bilim kurumu olan Royal
Societyye, 1991de de Institude of
Physicse kabul edildi. Edinburgh
niversitesinden 1996da emekli
olduunda kendisine emeklerinden
dolay Emeritus Profesr unvan verildi. Bu gnlerde yaamnn byk
blmn geirdii Edinburghda
emekliliin tadnn karan Higgs,
CERNdeki deneyin sonularn en
fazla merak eden kiilerden biri.
Resmen Higgs bozonu olarak adlandrlan paraca, karmak doas ve evrenin oluumunda temel
rol nedeniyle, Tanr parac adn verdiler. Paraca bu ismin verilmesine baz teorisyenler fkelenir. Bunun zerine Higgs yle der:
unu insanlara aklamak zorundaym, bu bir akayd. Ben bir ateistim. Bu isimle ilgili oyunlar beni
huzursuz ediyor, nk bu dindar
insanlara bou bouna saldrmak
olur. (29)

Lancelot Hogben
(1895-1975)

ok ynl ngiliz deneysel zoolog

ve tbbi istatistiki. Kariyerinin ilk
yllarnda biyolojik aratrmalar iin
model organizmalar gelitirdi. Popler bilim kitaplar yazd. Trkiyede
de zellikle Milyonlar in Matematik

43

bilim insanlar, nmzdeki ay

Londra Film Festivalinde galas yaplacak olan ve Aralk aynda
gsterime girecek olan filmin akll
tasarmclarn lobisi tarafndan el
konulmasna kar kt. University
College Londonda genetik profesr olan, ateist Steve Jones: znde
sama bak alaryla insanlarn,
byle gzel bir filmi reddetmesine
zldm, ancak bu insanlar hereyi
sama sosyal gndemleriyle ilikilendirmek zorundadrlar. (34)

adl kitabyla tannr. Dini inanlarn, zaman getike kaybetti ve

ateist oldu. Sonralar kendisini yle
tanmlar: Tanrya kr, bir ateistim! (30)

Nicholas Humphrey
(1943- )

Britanyal psikolog. 2008e kadar

London School of Economicsde profesrd. Ayn zamanda yar zamanl
olarak New Yorkta sosyal aratrmalar yapan New Schoolda ders
veriyordu. almalarnda, evrimci
bir bak asyla bilin ve metafizik
inanlar gibi konular inceliyordu.
Doada ve laboratuvar ortamnda
maymunlar inceledi. Nkleer silahlara kar verilen mcadelenin
iindeydi. Kendisini lmden sonra
yaam ya da telepati gibi inanlarn
yklmas iin yapt almalara
adamtr. Bir ateisttir ve Dawkinse
dinler iin zihnin virsleri benzetmesini o nermitir. (31)

Sir Julian Huxley

(1887-1975)

ngiliz evrimci biyolog, hmanist.

Doal seilimin savunucularndan
biridir ve 20. yzyln ortalarndaki evrimsel sentezin ana yaratclarndandr. Zoological Society of
Londonun sekreterliini yrtmtr (1935-1942). UNESCOnun ilk
bakandr. Huxley daha ok, popler bilim kitaplar, makaleleri, televizyon ve radyo kanallarnda yapt
konumalarla tannr. 1953de, bilimi
poplerletiren almalarndan dolay UNESCOnun Kalinga dln
almtr. 1956da Royal Societynin
Darwin Madalyasn almtr.
Huxley ateist olmasna ramen
Teilhard de Chardinin evrime bak
asn takdir ederdi ve bykbabas
T. H. Huxley gibi ilerlemenin ve gelimelerin biyolojik terimlerle aklanabileceine inanyordu. (32)

Frdric Joliot-Curie
(1900-1958)

Nobel dll Fransz fiziki. Paris Bilim Fakltesinde ders verirken,

eiyle atomun yaps zerine aratrmalar yapt. Bu almalar ntronun
kefi asndan nemli bir adm oldu.
1935 ylnda Nobel Kimya dl aldlar. 1937 ylnda uranyum ve ar
su kullanm yoluyla kontroll b-

44

lnme temelli baarl bir nkleer

santral kurulumu gereksinimleri ve
zincirleme tepkimeler zerine almaya balad. 1948de Fransa Atom
reaktrnn yapmnda bulunmutur. Frdric Joliot, Fransz Bilimler
Akademisi ve Tp Akademisi yesiydi, ayrca Lgion dhonneur madalyas sahibidir. Fransz Komnist
Partisi yesiydi ve Nazi igaline kar
Fransz direniinin liderlerinden biriydi. 1951 ylnda Dnya Bar Konseyi bakanl yapt; almalar nedeniyle Lenin Bar dl ald. Son
yllarn Orsayda bir nkleer fizik
merkezi kurmaya adamtr.
Dindar olmayan bir ailede byd. Joliot hibir kilise trenine katlmad. Hayat boyunca kusursuz bir
ateist oldu. (33)

Steve Jones
(1944 - )

Britanyal genetik
profesr.
1995ten
1999a
ve
2008den
2010a
kadar University College
Londondaki Evrim ve evre alanndaki Genetik Blm Bakanln
yapmtr. Ayn zamanda televizyon
program sunar ve biyoloji -zellikle
de evrim- alannda ok satan birok
kitabn yazardr. 1996da, yazd
popler bilim kitaplar, radyo ve televizyon kanallarnda yapt aklamalar, gnlk gazetelerde yazd
makalelerle evrim kuramnn anlalr bir dille anlatlabilmesine yapt
katklar nedeniyle Royal Societynin
Michael Faraday dl kendisine
verilmitir. Ateist olduunu u alntdan reniyoruz: ngilteredeki

Harold Kroto (1939- )

ngiliz kimyac, 1996da Nobel

Kimya dln 3 kiiyle paylat.
Harold Kroto 4 dini olduunu iddia eder: hmanizm, ateizm, enternasyonalizm ve mizah. (35)

Alfred Kinsey (1894-1956)

ABDli
biyolog,
entomoloji ve zooloji profesr. Indiana
niversitesinde 1947de seks, cinsellik ve reme zerine aratrma
enstits kurmutur. Kinseyin insan cinsellii zerine aratrmalar
ve kitaplar cinsel devrimle beraber
1960larda ABD ve dier lkelerde,
kltrel ve sosyal deerleri geni lde etkilemitir. Kinsey, dinden
ve cinselliin kstlanmasndan nefret eden bir ateist olunabileceini
gsterdi. (36)

John Leslie (1766-1832)

sko matematiki, fiziki. Is ve

scaklk konusunda yapt almalarla tannr. Leslie kp olarak bilinen cihaz icat etmitir. Bu yllarda
Leslie, srasyla St Andrews ve Glasgow niversitelerinde, doa felsefesi
koltuklar iin baarsz bir adayd.
Baarsz oldu, nk Leslie Amerikan bamszlk sava taraftar,
Erastianizme ve sko ruhban snfna acyarak bakan bir ateistti. (37)

H. Christopher LonguetHiggins (1923-2004)

ngiliz kimya teorisyenidir. Yapay zeknn yeni alanlar ve beyin

almalaryla ilgilendi. Daha sonra
deneysel fizyoloji alannda alma
yapt. ngiltere Kilisesinin pek ok
zelliine hl sayg duymasna ramen Longuet-Higgins zaman getike ateist olur. (38)

John Maynard Smith

(1920-2004)

Britanyal evrim biyolou ve genetiki. 2. Dnya Sava boyunca

havaclk mhendisiydi, daha sonra en nl biyologlardan J. B. S.
Haldaneden genetik eitimi ald.
1977de Royal Society yeliine seildi. 1986 ylnda Darwin madalyas
ile dllendirildi.
Gazeteci: u anda dine dair tutumunuz nedir?
J.M.S.: Possible Worlds kitabn
okuduumdan beri ateistim, bu kitaptan nce ise yar-bilinli bir ateisttim. Bence din hakknda iki grnz olabilir. Dine kar hogrl
olabilir ve ben inanmyorum, inanan
insanlar da umurumda deil diyebilirsiniz. Ya da yle dnebilirsiniz: ben inanmyorum ve insanlarn
dine inanmasn tehlikeli ve zararl buluyorum. Dolaysyla insanlar
dine inanmann yanl olduuna
ikna edilmelidir. Ben bu iki gr
arasnda kararszm. Dine kar hogrlym, nk dini kurumlar
halledilmesi ok zor olan baz ileri
kolaylatryor. Fakat etrafma baktmda dinin verdii zararlarnn
inanlmaz derecede fazla olduunu
gryorum. (39)

Ernst Mayr (1904-2005)

den modern evrimsel senteze geii

amalyordu. Ne Charles Darwin ne
de onun zamanndan baka bir bilim
insan u sorunun cevabn veremiyordu: Trler bir tek ortak atadan
nasl evrimleti? Ernst Mayer, soruna tr kavram iin yeni bir tanm
yapmakla balad. Kitab Trlerin
Kkeni ve Sistematiinde (1942) bu
tanm zerine almtr.
Ben Darwinizm iin unu sylyorum Bana Darwinizmde yanl olan
birey syleyin, ben yanl olan herhangi birey gremiyorum. Mayra
gre Darwinin doal dnyayla ilgili
insanln sahip olduu bilgiye yapt katk devrimci bir katkyd. 93.
doumgnnde verdii bir rportajda yle sylyor Mayr: Darwin, teolojik ya da doast bilgiye laik bir
katk yapmtr. Laplace bunu 50 yl
nceden, Napoleona almasn anlatrken yapmt. Laplacein yapt
aklamadan sonra Napoelon sorar:
Teorinizde Tanr nerede? Laplecein
cevab yledir: Benim byle bir varsayma ihtiyacm yok. (40)

Peter Medawar
(1915-1987)

Magdalen Collegede zooloji eitimi ald. Oxfordda lisans eitimini

aldktan sonra patoloji okulunda
bir sre alt. la ile ilgili biyoloji
aratrmalaryla ilgilenmeye balad.
Medawarn Oxfordda yapt erken
dnem almalar, doku kltr
zerinedir. Baklk sistemiyle ilgili
yapt almalar organ nakli ve doku
uygulamalarnn temeli oldu. 1960
ylnda Fizyoloji/Tp alannda Nobel
dlne layk grld. Dnyann
bir unsuru olarak deerlendirdiimizde, Tanr, zihnimizin dier rnleriyle ayn derecede ve trde nesnel
bir gereklie sahiptir. Tanriya ve
dini cevaplara inanmadm iin pimanm. Eer onu kefedebilsek ve
bilimsel-felsefi nedenlere dayandrabilsek, bu bize rahatlk ve konfor verecek. Ancak itiraf ediyorum, ben bir
rasyonalistim. demitir. (41)

Jeff Medkeff (1968-2008)

20. yzyln nemli evrimci biyologlarndan biridir. Ayrca taksonomist, kif, ornitolojist, bilim
tarihisi olarak tannr. almalar
Mendel genetii ve Darwinci evrim-

ABDli astronomi bilgini, popler

bilim yazar olarak tannr. Ayrca
robot teleskopu tasarlamtr. Cinsel
zgrlk ve bireysel zgrlklerin
savunucusudur. Martin Rundkvist
yazd bir yazda Medkeffi yle ta-

nmlamtr: Ben Jeff ile ocak aynda tantm. Zaman getike yakn
arkada olduk ve kendi blogunda
yazd her yazy okudum. O bir
programc, bir astronom, gnll bir
bilim eitmeni, inat bir kukucu ve
ateisttir. (42)

Jonathan Miller (1934- )

ngiliz nrolog, tiyatro ve opera

ynetmeni, televizyon yapmcs ve
sunucusu, komedyen ve heykeltra.
2004 ylnda televizyonda Atheism:
A Rough History of Disbelief (Ateizm: phe Tarihinin bir Tasla)
adl program hazrlad ve sundu.
Ayrca felsefenin nemli konular
hakknda kitaplar yazd, belgeseller
hazrlad. Atheism Tapes ve A
Rough History of Disbelief adndaki belgeselleriyle, Tanr ve din
konularndaki duruunu sergilemitir. Arthur Miller, Richard Dawkins,
Denys Turner, Daniel Dennett, Colin
Mcginn ve Steven Weinberg ile yapt rportajlardan oluan Atheism
Tapes belgeseli ateizmi anlatmas
asndan bir bayapt olmutur. Colin McGinn, bir yazsnda Millerla
ilgili unlar belirtir: Biz birka yl
iinde arkada olmutuk ve tarttmz pek ok konu vard. Fakat din
konusunda asla konumadk. Ateizm konusunda ortaklatmz biliyorduk. Konu dikkatimizi vermemiz
gerekiyormu gibi grnmyordu.
Bu Miller ve McGinnin dnyasnda
var olmayan bir konuydu. Ateizm
ikimiz iin ahlaksal bir gd olarak
paylatmz bir konuydu. (43)

Peter D. Mitchell
(1920-1992)

ngiliz biyokimyac. 1951de penisilinin etkileri zerine yapt almayla Cambridgein Biyokimya
Blmnden doktora derecesi ald.
1955de Edinburgh niversitesinde
Biyokimya Aratrma nitesini kurdu. lgilendii konular arasnda, molekller arasndaki iletiim, sivil toplumlarda bireyler arasndaki iletiim
problemi, zellikle dnyann birok
blgesindeki kolektivist toplumlarda iddetin yaylmas aratrmalar
sralanabilir. Annesi, bir rasyonalist
ve ateist olarak, Petera, kendi kaderinin ve zellikle hayatndaki baarszlklarnn sorumluluunu almas gerektiini retti. Bu erken etki

45

nedeniyle, Petern 15 yandan beri

kiisel felsefesi ateist olmaktr. (44)

Jacques
Monod
(19101976)

Fransz
biyokimyac. Genlerin
enzim bireimini ynlendirerek hcre
metabolizmasn dzenleyiini aydnlatan almalaryla 1965 Nobel
Fizyoloji/Tp dln Franois
Jacob ve Andr Lwoff ile paylamtr. Ayrca Monod Le Hasard et la
ncessit (Rastlant ve Zorunluluk,
1970) adl uzun denemesinde yaamn kkeni ve evrim srecinin olaslklara dayanan eitli imknlarn
dahilinde olutuunu ileri srd. 2.
Dnya Sava srasnda Nazilere kar
direni gsterdi, French Forces of the
Interior organizasyonlarn rgtledi.
Richard Lubbock, 2007de Monodla
ilgili unlar yazar: Son blmde de
Duve yaamn anlamna dner, birbirinden zt dnen iki Franszn
grlerini deerlendirir: bir rahip
Teilhard de Chardin ve bir varoluu
ve ateist Jacques Monod. (45)

Desmond Morris (1928- )

ngiliz zoolog ve etnolog. Ayrca

srrealist ressam, televizyon programcs ve popler bir yazardr.
Morrisin din konusundaki aklamas yle: Din, kolay baa klabilecek bir konu deildir, fakat zoologlar gibi, ne olmas gerektiini
dinlemektense aslnda ne olduunu
gzlemlemek iin elimizden geleni
yapmalyz. Tanrlarn hibiri somut
bir biim iinde var olmaz, neden
byle bir biim icat edilmemitir?
Bunun cevabn bulmak iin atalarmzn kkenine doru gitmemiz
gerekir. (46)

Hermann Joseph Muller

(1890-1967)

ABDli genetik bilgini. Canl hcrelerin gen ve kromozomlarna gelen X

nlarnn deiimine yol aabileceini gstermesi ve yapay deiim yaratmay baarmasyla 1946 Nobel Fizyoloji/Tp dln almtr. Nkleer
sava ve radyoaktivitenin uzun vadeli

46

zararl etkileri konusunda, toplumu

bilinlendirmek iin alt. Muller,
sosyalist ve ateisttir. (47)

Paul Nurse (1949- )

ngiliz genetiki ve hcre biyolou. 2001de Leland H. Hartwell ve R.

Timothy Hunt hcre dngsnn
kilit dzenleyicileri almalar nedeniyle Nobel Fizyoloji/Tp dlne
layk grld. Genetik ve biyokimyasal yntemleri kullanarak bu molekllerin siklin ve CDK olduklarn
tanmladlar. Bu temel keif biyoloji
ve tp alannda nemli bir etkiye sahip olmutur. CDK ve siklinler DNA
sentezini, kromozom ayrlmasn ve
hcre blnmesini kontrol ve koordine eden molekllerdir. Nurse, Ben
zamanla dinden uzaklaarak, ateist
oldum, felsefi olarak da pheci bir
agnostiim. szleriyle ateist olduunu aklamtr. (48)

Linus Pauling
(1901-1994)

ABDli kuantum kimyageri ve

biyokimyager. Ayrca kristalografer, molekler biyolog ve tp aratrmacs olarak da bilinmektedir.
20. yzyln en nemli kimyagerleri
arasnda yer alr. Kuantum mekaniinin kimya, biyokimya ve molekler biyoloji zerine etkilerini incelemitir. Bu almalarndan dolay
1954 ylnda Nobel Kimya dln
kazanmtr. Ayrca kimyasal kristaller ve proteinlerin gelitirilmesini
salamtr. DNAnn bulunmasna

yakn zamanlardaki yapt almalar, 1953 ylnda Watson ve Francis

Crickin DNAy kefetmesine yardmc olmutur. Pauling; kimya,
metalrji, psikoloji, radyoaktivite,
nkleer enerji ve nkleer sava, kuantum mekanii konusunda eserler
yazm, almalarda bulunmutur.
Pauling, yerst nkleer almalarndan dolay 1962 ylnda Nobel
Bar dln de kazanmtr. Ayn
yl Pauling ile birlikte, fizik ve kimya
alannda yapt almalardan dolay Marie Curie ve kimya alannda
John Bardeen dl almtr. Pauling,
yaamnn ileri safhalarnda C vitamini zerinde almalar yapmtr.
Aslnda Lteriyen olan Pauling, lmnden iki yl nce ateist olduunu
aklamtr.

John Allen Paulos (1945- )

Matematik profesr. Matematik

okuru olmann nemi ve genel olarak
matematik zerine yazd yazlar ve
konumalaryla tannr. Kitaplar, en
ok okunan bilim kitaplar arasndadr. Matematik dndaki konularda
da birok yaz yazmtr: mizahta
matematiin ve felsefesinin temel
ilkeleri gibi. Irreligion: A Mathematician Explains Why the Arguments for
God Just Dont Add Up adl eserinde
ateist olduunu aklamtr.

Ivan Pavlov (1849-1936)

Rus fizyolog, psikolog ve hekim.

Fizyoloji ve psikoloji alanndaki almalar ile psikofizyoloji ve deneysel
psikoloji alanlarn derinden etkiledi.
Bu nedenle her iki bilim dalnn kurucularndan saylr. Leningrad Fizyoloji Enstitsnn banda bulunarak
almalarn srdrd. artl reflekslerin doas ve ileyii konusundaki
buluu, tm aratrmalar renme
alanna yneltti. Pavlov, bu alandaki
almalarndan tr 1904 ylnda
Nobel Fizyoloji/ Tp dln kazand. Pavlovun takipilerinden E. M.
Kreps tarafndan sorulan dindar olup
olmadyla ilgili soruya Pavlov glmseyerek yle cevap verir: Dinle,
sevgili dostum, benim dindarlm,
Tanr inancm ve kiliseye katlmmla
ilgili sylenenlerin asl astar yoktur,
bu sadece hayal rndr. Ben din
eitimi aldm ve din eitimi alan rencilerin ou gibi okul yllarmda
dine inanmayan yani ateist bir insan
oldum. (49)

Massimo Pigliucci (1964- )

Stony Brook niversitesinde evrim ve evre bilimi profesr. Ayn

zamanda Philosophy & Theory adl
bilim dergisinin genel yayn ynetmenidir. Bilimsel eitimi savunmas
ve yaratll her frsatta eletirmesiyle tannr. Pigliucci bir ateisttir
ve ateizmi son derece saygn bir pozisyon olarak deerlendirir.

Steven Pinker (1954- )

Kanadal-Amerikal deneysel psikolog, bilisel bilimci ve popler bir

yazardr. Pinker, evrimci psikolojinin
ve bilgisayarl zihin kuramnn savunucusu olarak da tannr. Pinkerin
akademik uzmanlklar; alg, grsel
kavrama, dil geliimi ve zel olarak
ocuklarda dil geliimidir. O daha
ok dilin bir igd olduu ya da
doal seilim sonucunda biyolojik
uyum sreciyle gelitii dncesiyle tannmtr. Pinker, dilin doutan olduunu kabul etmekle birlikte,
evrimci yaklam dolaysyla Noam
Chomsky ve dierlerinden ayrlr.
Dil gds (1994), Zihin Nasl alr? (1997), Kelimeler ve Kurallar
(2000), Bo Levha (2002) ve Dncenin Malzemesi (2007) kitaplarndan bazlardr. Dine olan yaklamn yle aklar: Teolojik anlamda
asla dindar biri deilim. 13 yamda,
ateizmle tantm ve deitim. Fakat
eitli zamanlarda, klttel anlamda
bir Yahudiydim. (50)

Norman Pirie (1954- )

ngiliz biyokimyac ve virolog.

Frederick Bawden ile birlikte 1936
ylnda kristalleebilen yaltlm ttn mozaik virsn kefettiler. Bu
bulu, DNA ve RNA almalarnda
kilometre ta oldu. 1932den 1940a
kadar, mezun olduu Cambridge
niversitesinde ders verdi. Daha
sonra Rothamsted Deney stasyonuna katld, burada 1947de Biyokimya Blm Bakan oldu. 1949da Royal Society yeliine seildi. 1971de
Copley madalyas ald. 1937den
itibaren 60 yl boyunca, dogmatik
ateist bir tutum alarak, yaamn kkeni, doas ve dzenlenmesiyle ilgili 40a yakn makale yazd. (51)

Ronald Plasterk (1957- )

Molekler genetik alannda baarl bir bilim insan ve profesrdr.

Hollanda i Partisi yesi, politikac. 2007den 2010a kadar Kltr,

Bilim ve Eitim Bakanyd. 17 Temmuz 2010dan itibaren Temsilciler
Meclisi yesidir. almalaryla birok dl kazanmtr. 1995 ylndan
beri ulusal birok gazete ve dergide
ke yazarl ve yazarlk yapmaktadr. Ronald Plasterk, ateisttir.
Ancak o, ateizm iin mcadele etmediini aka sylyor. Benim kendi grlerim, ne pahasna olursa
olsun, Tanr sz (gospel) deildir.
nanlara sayg duyarm, insanlarn
zorlanmamas gerektiini dnyorum. (52)

Frank P.
Ramsey
(1903-1930)

ngiliz
matematiki, gen
yata lmnden
nce, matematik
dnda felsefe ve
ekonomi alanlarnda nemli katklar yapmtr. Wittgenstein Cambridge niversitesinde
Tractatus
Logico-Philosophicus
adl doktora tezini sunarken, Ramsey
onun danmanyd.
Ramseyin nl teoremini yle
aklayabiliriz: Bir odada sonsuz tane
insann bulunduunu varsayalm. Bu
odada bulunan herhangi iki kii birbirlerini ya tanrlar ya da tanmazlar.
Buras belli. Yant belli olmayan soru
u: Bu odadan, yle sonsuz tane insan seebilir miyiz ki, bu setiimiz
insanlarn ya hepsi birbirini tansn
ya da hi kimse kimseyi tanmasn?
Yant, okurun da tahmin ettiini
sandm gibi, evet, seebilirizdir.
Bu, Ramsey adl bir matematikinin
kantlad ok nl bir teoremin
sonucudur. Ramsey teoremi bugn
dallanp budaklanm, matematikte
Ramsey kuram adnda bal bana
bir dal olmutur. (53)
Hogrs ve iyi mizah anlay
ayn grte olmad insanlarla arasnda problem yaamasn engelliyordu. rnein abisi Micheal Ramsey
(Canterbury bapiskopas olmak zereydi) papazla atand, kendisi ise
militan bir ateistti. (54)

Steven Rose (1938- )

Londra niversitesinde biyoloji ve nrobiyoloji profesr.

Cambridgede biyokimya zerine alt, Psikiyatri Enstitsnde

nrobiyoloji aratrmalar yapt.
ngilterenin en gen profesr ve
blm bakandr. Alzheimer hastalnn tedavisi ve hafza oluumunda
yer alan biyolojik sreler zerine,
Beyin Aratrmalar Grubu olarak,
kendisi ve meslektalar 300yakn
aratrma makalesi yaymlamtr.
The Guardianda dzenli bilim yazlar yazd. Birok popler bilim kitabnn da yazardr. 1999dan 2002ye
kadar Londrada birok konferans
verdi. Edinburgh Madalyas ve Biyokimya Derneinin verdii dller
dahil saysz dl ve madalya almtr. Hi 10 emirden birini inediniz mi? Gen yalarda ateist olmu
biri olarak, emirleri bile hatrlamyorum. Hatrlamay umuyorum!
demitir. (55)

Bertrand
Russell
(18721970)

Britanyal
filozof. Matematiksel
mantk alanndaki almalarn daha
sonra felsefe
alanna yayan
Russell, bu ereve iinde mantksal
atomculuk retisini gelitirmitir.
Ona gre, biz sz konusu matematiksel mantktan, felsefi analizden
yararlanarak, dnyay meydana getiren bileenler hakknda salam
bir fikir sahibi olabiliriz. Dnya tek
bir tzden olumaz, fakat ok sayda ayr ve tikel eylerden meydana
gelir. stelik, bu basit eler, idealistlerin dnd gibi, tinsel bir
yapda deildir. Bunlar basit olduklar ve yalnzca varolduklar iin,
kendilerinde hibir nitelie sahip
deildirler. Bilgi kuram bakmndan

47

deneycilii benimseyen Russell, betimleme yoluyla bilgi ve tanklk

yoluyla bilgi olmak zere iki ayr
bilgi trnden sz etmi ve bunlarn
deneysel bilgimizin temelini oluturduunu savunmutur. Russell,
Homerik tanrlarn olmadn ispat
etmenin Tanrnn olmadn ispat
etmekten daha kolay olduunu itiraf etmitir. Fakat otobiyografisinde
unu belirtmitir: 18 yandayken,
Millin otobiyografisini okumutum.
Kitapta ok etkilendiim, cevaplanamayan Beni kim yapt? sorusunun
cevabn babamdan rendim, bu
sorunun ardndan Tanry kim yapt sorusunu sordum. Bylece, lk
Neden argmann terk ettim ve bir
ateist oldum.

28 yldr Cornell niversitesinde

astronomi profesr olan Sagan, kararl bir ateistti. Milyarlarca ve Milyarlarca kitabnn son sayfasnda
Albert Einsteinn szlerini alntlar:
Bir insann fiziksel lmden sonra
da yaad dnlemez, bu korkudan ya da sama bir egoizmden kaynaklanr. (58)

Oliver Sacks (1933 -)

ngiliz nrolog. Kitaplarnn birounda hastalarnn tbbi detaylarndan ok, yaam tecrbeleri zerinde durur. Marsta Bir Antropolog
ve Karsn apka Sanan Adam adl
kitaplar farkl hastalarnn eitli
nrolojik rahatszlklarn anlatt ksa blmlerden oluur. 1966
ylnda Bronxtaki Beth Abraham
Hastanesinde nroloji danman
olarak grev yaparken deneysel bir
ilala tedavi ederek hayata dndrd hastalar anlatt Uyanlar
(2003) ayn ad tayan Oscar aday
bir filme uyarland. Kitaplar 21 dile
evrilmitir. Kendisiyle yaplan bir
rportajdan: Yal, Yahudi kkenlli
bir ateist olarak, Siyonizm hakknda
sylenen kaba szler hakknda ne
dnyorsunuz? (56)

Carl Sagan (1934-1996)

ABDli gkbilimci, astrobiyolog.

Bilimin poplerlemesi iin yapt almalarla da tannr. Astrobiyolojinin
nclerindendir ve Dnya D Akll
Varlk Aratrmasnn (SETI) ilerlemesinde byk katklar olmutur.
Popler bilim kitaplaryla ve yazmnda yer alp sunduu dll televizyon
dizisi Cosmos ile dnya apnda tannmtr. almalarnda her zaman bilimsel yntemi savunmutur.
Sahtebilimcilerin, UFOlara ve
doast olaylara inananlarn ezeli
dman olan ateist. Ben bir inan
sistemini kabul edersem, drstlm kaybederim. aklamasn
yapmtr. (57)

48

Robert Sapolsky (1957- )

Amerikal bilim insan ve yazar.

Stanford niversitesinde Nrolojik
Bilimler ve Biyoloji alannda profesrdr. Bunun dnda Ulusal Kenya
Mzesinin aratrmac retim grevlilerindendir. Bir nroendokrinolojist olarak, zellikle sinir hcrelerinin dejenerasyonu ve stres zerine
aratrma yapmaktadr. Bunun dnda, duyarl nronlar hastalktan kurtarmak iin gen terapi stratejilerinin
olaslklar zerine alr. Sapolsky,
zamannn ounu, vahi Habe maymunlarndaki kiilik ve strese bal
hastalk modelleri arasndaki ilikiyi
aratrmak iin Kenyada geiriyor.
Dinsel grlerine ilikin yle bir anekdot var: Annie Laurie
Gaylor: Ne zamandr ateistsiniz?
R. Sapolsky: 14 yamdan beri ateistim, aslnda ok dindar olan Yahudi
bir ailede bydm. Yani byk dini
riteller iinde... (59)

Amartya Kumar Sen

(1933- )

Hintli ekonomist. Alk, insani

kalknma teorisi, refah ekonomisi
ile yoksulluk, cinsiyet ayrmcl
ve liberalizmin altnda yatan mekanizmalar hakkndaki almalaryla
ekonomi alanna katkda bulunmutur. Bunun sonucunda 1998 ylnda
refah ekonomisi konusundaki katklar dolaysyla Nobel Ekonomi
dlne layk grlmtr.

1998 ile 2004 yllarnda, Cambridge niversitesine bal Trinity

Collegen bana geerek, Oxbridge
kolejlerinden birinin bana geen
ilk Asyal olmutur. Gnmzde
Harvard niversitesinde felsefe ve
ekonomi profesrdr. Amartya
Senn kitaplar otuzdan fazla dile
evrilmitir. 2009 ylna geldiimizde 80den fazla niversiteden fahri
doktora unvan almtr.
Sen, ateist olduunu aklamasna
ramen, politik bir olarak Hinduizmle ilikili olduunu kabul etmitir.
(60)
Calcutta Basn Kulbnde, basn tanma toplantsnda, Profesr
Sen, kendisine sorulan Tanrya inanyor musunuz? sorusuna u yant
verdi: Bu kiisel bir konu aslnda
Ama sorunuzun cevab: Hayr, ben
Tanrya inanmyorum. (61)

Claude Shannon
(1916-2001)

Amerikal matematiki ve elektronik mhendisi. Kriptografi ve

bilgi kuramnn babas olarak tannr. 1948de bulduu bilgi teorisiyle
nl olmutur. Ancak ayn zamanda, 1937 ylnda MITde yksek lisans rencisi olduunda yani 21
yanda, bulduu dijital bilgisayar ve
dijital devre tasarmyla itibarn artrmtr. Shannon kendisini ateist
ve grnte apolitik olarak tanmlard. (62)

Michael Smith
(1932-2000)

Britanya asll Kanadal biyokimyac. Kary B. Mullis ile birlikte, 1993 ylnda DNA-bazl kimya
dahilindeki metotlarn geliimine
yaptklar katklar dolaysyla Nobel Kimya dlne layk grlmtr. Smith, 1956 ylnda Manchester niversitesinde doktorasn
tamamlad. Doktora sonras Vancouver, Kanadadaki British Columbia
niversitesinde Gobind Khorana
Laboratuvarnda alt. 1956dan
lmne kadar burada almaya devam etti. Smith ayrca, 1987 ylnda
British Columbia niversitesi Biyoteknoloji Laboratuvarnda direktr
olmutur.
Annem Saint Nicolas yerel kilisesine katlyordu ve zorunlu olarak
ben de kiliseye ve Pazar Okuluna
katlyordum. Bu yzden ateist d-

ncelerim, sanyorum, evden ayrlp niversiteye gittiimde geliti,

gizli olmasna ramen, ayrt edilebilirdi. demitir. (63)

Richard Stallman (1953- )

Victor J. Stenger (1935- )

Amerikal parack fiziksi ve

yazar. Son yllarda kukuculuk ve
felsefe zerine yazmaya balamtr.
Haziran 2010 itibaryla, genel okuyucular iin fizik, kuantum mekanii, kozmoloji, felsefe, din, ateizm ve
sahte bilimciler konular zerine 9
kitap yaymlad. En son olarak, The
New Atheism: Taking a Stand for Science and Reason adl eseri 2009 ylnda yaymland.

Leonard Susskind (1940- )

Amerikal zgr yazlm aktivisti,

sistem uzman ve yazlm gelitiricisi.
Eyll 1983de, Unix-benzeri iletim
sistemi oluturmak amacyla iletim
sistemi ekirdei (kernel) hari bir
iletim sistemi iin gerekli olan tm
yazlmlar ieren dev bir zgr yazlm koleksiyonu olan GNU Projesini
hayata geirmitir. 70lerin sonu ve
80lerin banda MITde AI (Yapay
Zek) konusunda almalar yapt
srada mesai arkadalarnn gelitirdikleri yazlmlarn kaynak kodlarn
ticaret amacyla kapatmalarna kar
isyan bugne kadar devam etmektedir. Stallmana gre yazlm kodlarnn gizlenmesi beraberinde birok
sorunu getirmekteydi. Bunlardan en
ok yaanan, bir firma veya ahsn
ak kaynak kodlu bir yazlm alp
birka deiiklik yaptktan sonra kaynak kodunu kapatarak ticari amala
kullanmasyd. Bylesi bir dng
dnyadaki tm gelitirilen yazlmlarn zamanla kapal kaynak haline
gelmesine yol aabilecei iin Stallman MITdeki hacker faaliyetlerini ve
enerjisini, ak kaynak kodlu yazlm
savunuculuuna yneltmitir. Stallman, ak kaynak kodlarnn gizlenerek ticarilemesinin yerine herkesin
daha ok katkda bulunabilecei bir
sistem oluturmak iin GPL (GNU
General Public Licence) lisans altyapsn ne srmtr. GPL lisans
ile hem son kullanc hem de yazlm
gelitiriciler asndan daha faydal ve
verimli bir yazlm ortam amalanmtr. Ben 55 yanda, yalnz, ateist
beyaz bir adamm. Genel olarak politika, bilim, mzik ve dansla ilgileniyorum. demitir. (64)

1979dan
beri
Stanford
niversitesinde fizik profesrdr.
Sicim teorisi zerine ilk almalar yapanlardandr. Yakn dnemde
Kozmik Manzara: Sicim Teorisi ve
Akll Tasarm llzyonu (The Cosmic Landscape: String Theory and
the Illusion of Intelligent Design)
isimli bir kitap yazmtr. Kuantum
alan teorisi, kuantum kozmolojisi,
kuantum istatistiksel mekanii ve
sicim teorisi alanlarnda almtr.
Susskindin kitaplarn (The Cosmic Landscape: String Theory ve The
Illusion of Intelligent Design) inceledikten sonra Michael Duff, yle yazyor: Susskind, kendisini davasna
adam bir ateisttir. (65)

David Suzuki (1936- )

Kanadal zoolog, genetiki, retim yesi. Bilimsel kitaplarnn

dnda evrecilik konusunda da kitaplar yazmtr. eitli radyolarda
popler bilim programlar yapar.
Suzuki, otobiyografisinde kendini
yaam ve lm konularnda yanlsamalara sahip olmayan bir ateist
olarak tanmlamtr.

Raymond Tallis (1946- )

ngiliz filozof, hmanist, air, romanc, kltr eletirmeni, emekli doktor. Felsefi yazlarnda, antropolojik
olarak, insanoluna dair dikkate deer ve yeni bilgiler vermeye almtr. 15 Eyll 2010da Guardianda 54
aydnla beraber Papa 16. Benedictin
ngiltereyi ziyaret etmesine kar ak
bir mektup yaynlamtr. O tutkulu
bir ateistti. (66)

Gherman Titov
(1935-2000)

Sovyet
Gagarinden

kozmonot.
sonra uzaya

Yuri
kan

ikinci insan.
Stalingrad
Askeri Hava
Okuluna gitti
ve pilot olarak
mezun oldu.
1960ta kozmonot eitimine seilen
Titov, Vostok
2 gemisiyle 6
Austos 1961
tarihinde uzaya utu. Kalkta 26
yana girmesine bir ay vard, halen
uzaya kan en gen insan unvann
korumaktadr. Bu uuta uzay hastalna yakalanan ilk insan olarak tarihe geti. Dnnden sonra Sovyet
uzay programnda birok pozisyona
geldi. 1992de emekli oldu. ki Lenin
Nian ve birok madalyaya sahiptir.
Aydaki bir kratere ismi verilmitir.
Bazlar, Tanrnn orada, uzayda
yaadn syler. Ben orada, etrafma ok dikkatli baktm, ancak hibir
ey gremedim. Melek de Tanr da
tespit edemedim. Tanrya inanmyorum. nsann gcne, olanaklarna
ve nedenlerine inanyorum. demitir. (67)

Linus Torvalds (1969- )

Finlandiya asll Amerikal bilgisayar mhendisidir. Linux iletim

sistemi ekirdeinin gelitiricisi ve
proje yneticisidir. Linus, Andrew
S. Tanenbaum tarafndan gelitirilen Minix iletim sisteminin ihtiyacn karlayamamas zerine bu
sisteme eklemeler yapmak iin gelitirmeye balam ancak yazmaya
balad program zamanla Unix
tarznda kiisel bilgisayarlarda alabilecek bir iletim sistemi ekirdeine dntrmtr. Linux ad
verilen bu ekirdek imdi birok
bilgisayar mimarisinde almakta
ve tm Linux datmlarnda kullanlmaktadr. Ben tam anlamyla
bir ateistim. nsanlar dinin, doann deerini ve ahlakn artrdn
dnyor. Ancak ben dinin bu ikisini de deersizletirdiine inanyorum. demitir. (68)

Alan Turing (1912-1954)

ngiliz matematiki ve bilgisayar bilimcisi. Bilgisayar biliminin

kurucusu saylr. Gelitirmi olduu Turing testi ile makinelerin ve

49

bilgisayarlarn dnme yetisine

sahip olup olamayacaklar konusunda bir kriter ne srmtr. 2.
Dnya Sava srasnda Alman ifrelerinin krlmasnda ok nemli
bir rol oynad iin sava kahraman saylmtr. Ayrca Manchester
niversitesinde alt yllarda,
Turing makinesi denilen algoritma
tanm ile modern bilgisayarlarn
kavramsal temelini atmtr. Ad
ayrca Princetonda beraber alt
tez hocas Alonzo Church ile gelitirdii Church-Turing hipotezi ile
de matematik tarihine gemitir. Bu
tez bir algoritmayla tarif edilebilecek tm hesaplamalarn drt ilem,
projeksiyon, eklemleme ve tarama
operasyonlar ile tarif edilebilecek
hesaplamalardan ibaret olduunu
ifade eder. Bir matematiksel teorem
olmaktan ziyade matematik felsefesi hakknda rtlememi bir hipotezdir. Ad ayrca ansna verilen
ve bilgisayar biliminin Nobeli saylan Turing dl ile de akademik
biliim dnyasnn bir paras olmutur. O bir ateistti. (69)

Matthew Turner (? -1788)

Liverpoollu fiziki, ngilterede

ateizmi aka anlatan ilk kitabn
yazardr (Dr. Priestleys Letters to a
Philosophical Unbeliever).

James D. Watson (1928- )

1954 ylnda yapt alma ile

DNAnn ikili sarmal yapsn, aratrmac Francis Crick ile bularak Nobel dl almtr.
Chicago niversitesinde zooloji
renimi grdkten sonra 1950 ylnda Indiana niversitesinde dok-

50

tora yapt. Ancak bu sreten sonra

Avrupaya gemitir. 1950 ve 1953
yllar aras nce Kopenhag, sonra da Cambridge niversitesinde
DNAnn yap zm konusunda
almalarda bulundu. James Watson
1956da Harvard niversitesinde
Molekler Biyoloji ve Biyokimya
profesr oldu. 1962 ylnda Dr.
Crickle DNAnn 3 boyutlu yapsn kefetmelerinden dolay Nobel dlne layk bulundular. Bir
rencisi Watsona Tanrya inanp
inanmadn sorduunda, Watson
yle cevaplamtr: Hayr, kesinlikle hayr Tanrya inanan birinin en
byk avantaj, ne fizikten ne de biyolojiden anlamak zorunda olmamasdr. Ben anlamak istiyorum.

Steven Weinberg (1933- )

Amerikal fiziki, temel paracklar ile elektromanyetik etkileim

arasndaki zayf kuvvetin birlemesine yapt katklar nedeniyle
1979 ylnda Nobel dl almtr.
Azpurua: Sizin bir ateist olduunuzu sylemek mmkn m?
Weinberg: Evet, Tanrya inanmyorum, Tanrya inanmamann dnda
bir dinim yok. Hayatm bunun etrafnda ekillendirmiyorum. (70)

Lewis Wolpert
(1929- )

Geliim biyolou, yazar ve retim grevlisi. Ben

Yahudi bir ailede bydm. 16 yanda gerekten istediim bir ey iin dua
ettim, ancak istediim ey olmad. O
zamandan beri bir ateistim. Ben kantlara inanrm ve Tanrnn varlna
dair herhangi bir kant yok. Ancak
hibir ekilde din dmanl iinde
deilim. Bunu yapmak bakalarnn
hayatna mdahale etmek ve bilim ile
atr hale getirmek anlamna geliyor. demitir. (71)

Elizur Wright
(1804-1885)

Amerikal matematiki, klelik kart bilim insan. Wrightn

biyografisinin yazar Lawrence B.
Goodheart, onu yle tanmlyor:
Protestan ateist, devlet dzenlenmesinde bir liberal, sosyal ibirliini savunan bir birey. (72)

Victor Weisskopf
(1908-2002)

Yahudi kkenli Amerikal teorik fiziki. 2 Dnya Sava srasnda, Manhattan Los Alamosda atom
bombasn gelitirmek iin alt,
fakat daha sonra nkleer silahlarn
yaylmasna kar mcadele etti. Kuantum teorisi ve zellikle kuantum
elektrodinamik alanyla ilgili yapt
almalarla 1930-1940 arasnda tm
dnya tarafndan tannd. 1961-1966
yllar arasnda CERNde yneticilik
yapt. Victor Weisskopf, kendisini
bir ateist olarak tanmlar. (73)

DPNOTLAR
1) Complete Dictionary of Scientific Biography, Oxford
University Press, V. 19, p.122.
2) A.G. MacGregor: Bailey, Edward Battersby, Complete
Dictionary of Scientific Biography, V. 1, p. 393.
3) Lewis Smith, Science has second thoughts about life, The
Times (Londra), 1 January 2008, 24 s.
4) Mary Jo Nye: Blackett, Patrick Maynard Stuart, Complete
Dictionary of Scientific Biography, V.19, p.293.
5) Susan Blackmore - In Search of the Light, Point of
Inquiry, 2006.
6) Helge Kragh: Bondi Hermann, Complete Dictionary of
Scientific Biography, Oxford University Press, V. 19, p. 343.
7) lm ilan: Hermann Bondi, Guardian, 23 Eyll 2005.
8) Ruth Jane Mack, Notable American Women: 1607-1950,
1 August 2008.
9) (Yaymlanmam gnlnden alnd) S. Chandrasekhar,
Reminiscences and Reflections, Current Science.
10) A. N. Wilson, Brownings faith kept the snake wriggling
underfoot, Daily Telegraph, 20 August 2001, 19 s.
11) Frank Close, Dark side of the moon, The Guardian, 9
August 2001, Guardian Online Pages, Pg. 8.
12) Francis Crick, What Mad Pursuit: a Personal View of
Scientific Discovery,1990, s. 145. How I Got Inclined
Towards Atheism, http://www.positiveatheism.org/india/
s1990a01.htm
13) Obituary of Professor Sir Howard Dalton, Microbiologist
who became Defras Chief Scientific Adviser just after the
foot-and-mouth outbreak, Daily Telegraph, 15 January
2008, Pg. 25.
14) A Challenge to Atheists: Come Out of the Closet, Free
Inquiry, Summer 2002, www.positiveatheism.org
15) Denjoy, Arnaud, Complete Dictionary of Scientific
Biography, Oxford University Press, Vol. 17, p. 219. Detroit:
Charles Scribners Sons, 2008.
16) Nielsen, Stevan Lars & Ellis, Albert. (1994). A discussion
with Albert Ellis: Reason, emotion and religion, Journal of
Psychology and Christianity, 13(4), Win 1994. p. 327-341.
17) Franz Samelson: Festinger, Leon, American National
Biography Online, 2000.
18) John Morrish derledii Feynmann mektuplarndan,
Dont You Have Time to Think?, Particle Physics: The Route
to Pop Stardom, Independent on Sunday (Londra), 24 July
2005, 21 s.
19) http://ffrf.org/day/view/05/11/ ,11 Mays 2006.
20) Sigmund Freud, Peter Gay, The TIME 100: The Most
Important People of the Century.
21) Keay Davidson: Fromm, Erich Pinchas, American
National Biography Online, 2000.
22) http://www.dn.se/nyheter/atlantseglaren-fran-bromma-

vill-tanja-gransen-mot-rymden-1.659011
23) http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/
laureates/2003/ginzburg-autobio.html
24) Matthew J Reisz, From Chaos to Last Trump,
Independent on Sunday (Londra), 11 February 2001, 49 s.
25) Brain Teaser: Susan Greenfield talks to Peter McCarthy,
Third Way, November 2000.
26) Jonathan Haidt, Interview with Jonathan Haidt, Vox
Popoli, 19 November 2007 (accessed 14 April 2008).
27) Jean Jones: Hall, Sir James, of Dunglass, fourth baronet
(17611832), Oxford Dictionary of National Biography,
Oxford University Press, September 2004.
28) Lisa Drostova, East Bay Express, 30 April 2003.
29) Ian Sample, The God of Small Things, The Guardian,
17 November 2007, Weekend pages, Pg. 44.
30) http://www.galtoninstitute.org.uk/Newsletters/
GINL0112/Lancelot_Hogben.htm
31) Andrew Brownun Humphrey ile rportajndan, A life
in science: The human factor, The Guardian, 29 July 2006,
Review Pages, Pg. 13.
32) Robert Olby, Huxley, Sir Julian Sorell (18871975),
Oxford Dictionary of National Biography, Sept 2004.
33) Perrin, Francis: Joliot, Frdric, Complete Dictionary
of Scientific Biography, Oxford University Press, Vol. 7 p.
151. Detroit: Charles Scribners Sons, 2008.
34) David Smith, How the penguins life story inspired the
US religious right: Antarctic family values, The Observer, 18
September 2005, News Pages, Pg. 3.
35) http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/
laureates/1996/kroto-autobio.html
36) Kinsey critics ready, Cheryl Wetzstein, The Washington
Times, 2 February 2007.
37) Jack Morrell, Leslie, Sir John (17661832), Oxford
Dictionary of National Biography, Oxford University Press,
2004.
38) John Murrell, Higgins, (Hugh) Christopher Longuet-

(19232004), Oxford Dictionary of National Biography,

online edition, Oxford University Press, January 2008.
39) http://www.humanism.org.uk/site/cms/
contentViewArticle.asp?article=1738
40) http://www.wsws.org/articles/2005/may2005/mayrm03.shtml
41) Peter Medawar, The Question of the Existence of God in
his book The Limits of Science (Harper and Row 1984).
42) Martin Rundkvist, Jeff Medkeff 1968-2008,
Aardvarchaeology blog, 4 August 2008.
43) Atheism Tapes, Colin McGinn, on his blog.
44) http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/
laureates/1978/mitchell-bio.html
45) Peaks, Dust, & Dappled Spots, Richard Lubbock, Books
in Canada: The Canadian Review of Books, 2 July 2007.
46) Desmond Morris, The Naked Ape,178-179 p., Jonathan
Cape, 1967.
47) Hermann Joseph Muller. 18901967, G. Pontecorvo,
Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society, Vol.
14, Nov., 1968 (Nov., 1968), pp. 348-389.
48) http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/
laureates/2001/nurse-autobio.html
49) George Windholz, Pavlovs Religious Orientation,
Journal for the Scientific Study of Religion, Vol. 25 No. 3
(Sep., 1986), pp. 320-327.
50) Steven Pinker: the mind reader, Ed Douglas,The
Guardian, 2006-02-03.
51) David F. Smith, Pirie, Norman Wingate [Bill
(19071997)], Oxford Dictionary of National Biography,
Sept 2004.
52) Ronald Plasterk ile rportaj, Er is geen verband tussen
altrusme en God (There is no connection between altruism
and God), De Groene Amsterdammer, 22 December 2001.
53) Sonsuz Ramsey Teorimi, Ali Nesin, Matematik Dnyas,
Gz 2003.
54) D. H. Mellor, Ramsey, Frank Plumpton (19031930),

Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University

Press, 2004.
55) Lifeline: Steven Rose, Lancet Vol. 355 Issue 9213 p.
1472, 22 April 2000.
56) Oliver Burkemanin Sacks ile rportajndan, Inside
Story: Sacks appeal, The Guardian, 10 May 2002,Pg. 4.
57) Ian Katz, Sagan, Man Who Brought Cosmos to Earth,
Dies, The Guardian, 21 December 1996, Pg. 3.
58) Robin Mckie, Beauty is... in the measurements, The
Observer, 24 August 1997, Pg. 14.
59) Freethought Radio podcast (mp3), 3 February 2007.
60) http://www.chowk.com/articles/9490
61) http://www.rediff.com/business/1998/dec/28sen.htm
62) William Poundstone, Fortunes Formula, Hill and Wang:
New York (2005), page 18.
63) http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/
laureates/1993/smith-autobio.html
64) http://www.stallman.org/extra/personal.html
65) Life in a landscape of possibilities, December 2005.
66) Interview: Raymond Tallis, The ardent atheist, Guardian
Review, 29 April 2006.
67) Gherman Titov, comments made at World Fair, Seattle,
Washington, 6 May 1962, The Seattle Daily Times, 7 May
1962, p. 2.
68) Linux Journal 1 November 1999.
69) Alan Turing: Father of the computer, BBC News, 28
April 1999.
70) In Search of the God Particle, Ana Elena Azpurua,
Newsweek Web Exclusive, 24 March 2008.
71) http://www.independent.co.uk/news/uk/this-britain/
easter-special-i-believe-474291.html
72) Abolitionist, Actuary, Atheist: Elizur Wright and the
Reform Impulse
73) The Prism of Science, Edna Ullmann-Margalit, Springer,
1986.

51

Bilim, matematik ve
postmodernizm
Gnmzde ortaya atlan postmodernizm akmnn
bilimi etkileyip etkilemeyeceini tartmak iin, ncelikle
postmodernizmin, efradn cami, ayarn mani bir
tanmn ortaya koymak gerekir. Bu tanm yaplabilirse,
bu konudaki tartmalar salam zemine oturmu olur.
Postmodernizm, bilimi daha hmanistik bir mecraya m
ekmek istiyor, yoksa inan kurumlarnn bilimin nne
ekmeye altklar bir engel midir?
Prof. Dr. Timur Karaay

Bakent niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi

elenekilere gre postmodernizmin belirgin nitelikleri keyfi, stnkr, alayc, amasz ve
tarihe dman olmasdr. Daha ekici bir deyimle,
postmodernizm her eyle gider. Bu gr kabul
etmek kolay ve rahatlatc grnyor. Ama postmodernizmin, zerine sylenen ve yazlan bunca eye
karn neden orta yerde durduunu aklayamyor.
O halde gelenekilerden biraz uzaklap, postmoderncilerin ne dediine kulak vermek gerekiyor.
zmlersek postmodernizm deyiminin anlam
modern-sonras, modern-tesi ve hatta modernkart olarak ortaya kar. Yerine gre, bu deyimlerin birisi ya da hepsi postmodernizme kolayca yaptrlan yaftalardr. Ne yazk ki, postmodernizmin
efradn cami, ayarn mani bir tanm ortaya konamamtr. Dolaysyla, tanm yerine, onu betimleyen ifadelere bavurmalyz. Literatrde modernite
ile modenizm ayrmn yapanlar vardr. Bunlar, ikinci terime daha ok sanatsal deiimleri yklerler. Bu
yaz konuya bilim asndan yaklaaca iin, sz konusu ayrm dikkate almayacaktr.

Bilimde modernizm dnemi

Postmodernizmin (varsa) matematiksel niteliklerini aklamadan nce, onun sontaks olan modernizm terimini bilim ve matematik asndan
aklamak yararl olacaktr. Gnlk yaamda ok
kullandmz modern terimi Avrupa kltrne
zgdr ve eskiden yeniye geii ifade eder. Bu tanm kabul edersek, modernizmin balangc iin bir
zaman kesitinde uzlamak mmkn olmaz. Kimileri
onun balangcn antik an bitimine kadar geriye
gtrr. Bazlar 5. yzylda Romann Hristiyanl
resmen kabul ediiyle balayan dnem olarak kabul
eder. Bazlar Rnesans, bazlar Fransz Devrimini
balang alr. Bilim kamuoyu, ounlukla, 17. yzylda matematiin ve pozitif bilimlerin hzla geli-

52

meye balad dnemi modern bilimin balangc

sayar.
Kltrel balamda modernizmin 19. yzylda sosyal, siyasal, sanatsal ve edebi gelenekleri temsil eden
kurumlarn geerliini yitirdii savyla ortaya kt gr entelektel evrede yaygndr. Bu gr,
modernist hareketin 19. yzyl ortasnda Fransada
ortaya ktn ve egemenliini 1884-1914 yllar
arasnda srdrdn syler. Modernizmin, iki
dnya sava arasndaki dnemi kapsadn syleyenler de vardr.
Modernizm dneminin sona eri tarihi de uyumazlk konusudur. Arnold Toynbee Bir Tarih ncelemesi (1939) adl kitabnda, modernizmin 1. Dnya
Sava bitiminde sona erdiini ve arkasndan postmodern dnemin baladn syler. Baz yazarlar,
modernizmin biti ve postmodernizm dneminin
balang tarihi olarak 2. Dnya Savann sona
erdii 1943 yln alrlar. Bu tarihi 1968 ylnda
Fransada balayan genlik hareketlerine balayanlar da vardr.
Modern terimi aydnlanma dneminin deyimidir. lk kez Rousseaunun yazlarnda kullanld
sylenir. Antika ile o zamanki dnemin farkn
vurgulamak iin kullanlmtr. ki anlamndan birisi budur; yani Bat uygarlnn bir dnemini belirler. kincisi, gzel sanatlarda bir stili ya da tarz
belirten deyimdir. En geni anlamyla modernizmin
nitelikleri, ancak Hristiyanlk tarihi ile birlikte ele
alndnda tam bir aklamaya kavuabilir. Felsefi
anlamyla modernizm, aydnlanma ilkelerini temel
alan toplumsal eylemlerin addr. Entelektel bakla, inanca kar bilgiyi, teolojiye kar bilimi ne
karan dnce sistemine aydnlanma diyoruz.
Modernizm, aydnlanma dncesini temel alr.
lerlemeye inanr. Akl ve bilimi ilerlemenin arac
olarak grr.

Modernite, bireyi ve toplumu yneten deerlerin eskidiini, onlarn

yerine yenilerinin konmas gereini
savunur. Onun iin sanatta, edebiyatta, felsefede, siyasette, ticarette,
ksaca insan yaamn etkileyen her
alanda eskilerin yerine yeni deerler
konularak yeni bir kltr yaratlmalyd. Bylelikle kltrn eskiyen
eleri yeni ve daha iyi olanla deitirilebilecekti. Modernite, 20. yzyln ortaya kard yeniliklerin iyi,
gzel ve kalc olduunu savunur. O
halde, insan, dnya grn bu yeniliklere uyarlamaldr. Eskiden yeniye gei dnemini en geni zaman
dilimine yayacak olursak, bu dnemde ortaya kan byk olgularn
byk sorunsallar yaratt apaktr.
Yeni dnya gr ortaa amak,
geleneklerden syrlmaktr. Feodalizmden kapitalizme, endstrilemeye, seklerizme gei yaanmaktadr.
Kyden kente hcum balamtr.
Bu geni dnemde kolonyalizm balam ve bitmitir. Bunlarn her birisi byk toplumsal dnmlerdir.
Dolaysyla kendi i elikilerini yaratmas kanlmazd. Bu elikiler,
elbette dnemin sanatna, edebiyatna, felsefesine etki yapt gibi, toplumlar da etkileyecektir. Kolonyalizm, sonunda zgrlk isteklerini
kabartacak ve ulus-devletlerin ortaya
kmasna neden olacaktr. Kapitalizmin vahi ykseliini durduracak
bireyci ve toplumcu dnce sistemleri ortaya kacaktr. Kilise basksndan kurtulma abalar seklarizme giden yolu iyice amtr. nan
kurumlarnn vaat ettiinden farkl
olarak, bireyin, teki dnyada deil,
bu dnyadaki yaamnda rahat, zgr ve mutlu olmas istei, hmanist
dncelerin ykselmesini salayacaktr. Ynetimde, hukukta, ticarette, retimde ve hatta tketimde
dzen esas klnmak istenir. retim
bantlar tketicinin nne standart
mallar koymaya balar. Doruya ve
geree ulamak iin akl ne karlr. Nesnel olgulardan yola klarak
evrensel dorulara eriilmek istenir.
Doann gizemli yasalarnn bilimsel
yntemlerle bir bir aa karlaca
umudu yeerir.
Bu byk deiim sreci sanatta,
edebiyatta, felsefede elbette eletiriye uramalyd. yle de oldu. Modernitenin insana vaat ettii refah,

Modernizm, aydnlanma dncesini

temel alr. lerlemeye inanr. Akl ve bilimi
ilerlemenin arac olarak grr.

mutluluu, zgrl veremeyii,

baz sanatlar ve dnrleri yeni
araylara yneltti. Postmodernizm
diye adlandrlan olgunun ortaya kn buna balamak gerekir.
Modernizm ile postmodernizmin
niteliklerini karlatranlar, genellikle ekil-1deki tabloyu dzenlerler.
Bu liste bak amza ve modernite dnemini ne kadar geni aldmza bal olarak deiebilir. Bu yaznn
amac modern-postmodern ayrmnn bilime ve matematie yansmasn irdelemektir. O nedenle, konunun
sanatsal ve felsefi yanna deinilmeyecektir. Yapmak istediimiz i iin
bilimin ve matematiin geliimini ksaca zetlemek gerekiyor.

Postmoderncilerin bilime
ynelik eletirileri hakl m?
Nicolaus Copernicus (1473-1543),
Aristotelesin ve kilisenin yer merkezli
(geocentric)
evren
kuramn ykmasyla
ivme kazanmaya balayan bilim 17., 18. ve
19. yzyllarda hzla
geliti. Astronomi ve
fizikte evrene ve maddeye bak amz
btnyle deitiren
gelimeler oldu. Her
yenilik bir deiim
getirir. Her deiim
eletiriye urar. 19.
yzyln sonlarndan
balayp 20. yzyln
ilk eyreine kadar
sren dnemde bilim
insanlar bilimin ciddi eletirilerini yapt.

Bilimin ne olduu yan sra, bilimin

gvenilir olup olmad konusu da
tartld. Bu tartmalar arasnda ahlak bilimsel temellere oturtma hevesleri de oldu. Elbette, her zaman
olduu gibi inan kurumlar bilimi
denetim altna alma arzularndan
vazgemedi.
Hristiyanlk yaygnlap baskc
olmaya balaynca, Antikada balayan dnce hareketleri olgunluk
dnemine ulamken birdenbire
kesintiye urad. Dnce dnyasnda oluan bu l ortam Rnesansa
kadar srd. Antikada maddeyi
inceleyen ve gnmz fizikilerinin
atalar saylmas gereken yonyal
filozoflara fizikiler deniyordu.
Maddenin ne olduu ve nasl olutuu o gn olduu kadar, bugn de
fizikilerin asl problemlerinden birisidir. O zamanlar Eleal filozoflarn
ve Platonun maddenin varlndan
pheye dtklerini gryoruz. Antikada felsefenin esas konularndan
birisi olan madde, Rnesanstan
sonra fizik dalnda bilimsel yntemlerle yeniden ele alnd. Modern
dnemde fizik, madde ile ilgili her
eyin matematiksel aklamasn
yapmak istiyordu. Ren Descartesn
(1596-1650) varisleri olan mekanist
fizikiler, maddeyi, uzayda bir yer
kaplayan geometrik bir cisim olarak
grdler. Gottfried Wilhelm Leibniz
ekil-1: Postmodernizm ile modernizmin
niteliklerinin karlatrlmas.

Modernizmin
nitelikleri
rasyonel
bilimsel
evrensel
demokratik
hiyerarik
dzenli
merkezi
Avrupal, Bat kltrl
genelleme
belirgin (determinate)
objektif
formal
amal, anlaml
kurucu
gelimeci
kuramsal
analitik ve sentetik
basitlik, zerafet
mantksal, bilimsel
sebep-sonu ilikisi
kalc
soyut

Postmodernizmin
nitelikleri
irrasyonel
bilimsel deil
yerel
feminist ve aznlk
anarik
kaotik
datk
ok kltrl
zelleme
belgisiz (indeterminate)
subjektif
informal
amasz, anlamsz
ykc
gelimeye inanmaz
empirik
zmlemez, retorik
dekoratif, aaal
sezgisel
ans, olaslk
geici
somut

53

(1646-1716) ve Isaac Newton (16431727) maddeye dinamik bir anlam

verdiler. Mekanistler ile dinamistler
kuvvet kavramnda bulutu.
Henz kimya ve biyolojide byk
admlarn atlmad zamanlarda fizikteki yeni bulular modern bilime
verimli boyutlar ekledi. Termodinamik yasalar ortaya konunca, her
eyi harekete indirgeyen klasik fiziin yetmezlii grld. Onun yerine
termodinamiin ilkelerini de iine
alan enerji fizii kavramna geildi.
in sya dnt Nicolas Lonard
Sadi Carnot (1796-1832) tarafndan
1824 ylnda ispatland. Isnn ie
edeer olduu Jules ve Mayer tarafndan 1847 ylnda gsterildi. Sonra enerjinin saknm yasas ortaya
kondu.
Doal olarak, bu bulgularn ortaya
konduklar srete mekanizm, dinamizm, materyalizm, realizm, idealizm, sipiritualizm vb. gibi terimlerle
ifade edilen felsefi tartmalar hararetle srd. Tartmalar u soruya
yant aryordu: Bilim gvenli midir?
Fizik, madde hakknda gerek bilgiyi
verebiliyor mu? Veremiyorsa, dine
ve metafizie kapanan kaplar yeniden almal m?
Bu soruyu itenlikle ortaya atan
gerek bilim insanlar yannda, bu
kukuyu yaymay kendileri iin yararl ve hatta zorunlu bir frsat olarak
gren inan kurumlar her zaman
var olagelmitir. Her frsatta bilime
kar duran bu akm kesintisiz sregelmektedir. Bilimin doa olaylarn

Pierre-Simon Laplace (1749-1827),

matematik kesinlie dayanan ve adna
determinizm denilen bilimsel kuram ortaya
koydu.

54

ve evreni hibir zaman aklayamayacan syleyerek yaratl dogmasn yeniden

egemen klmak isteyen bu
akm, adn akll tasarmc
(intelligent designer) diye
deitirdikten sonra, imdi
postmodernizmin arkasna
gizlenmeye mi alyor?
Gerek
udur:
Metafizik
inan
sistemleri dnyay
ve evreni asla aklayamadlar; yanllanamaz biimde ortaya konan ve tekrar tekrar
apak gzlemlenebilen bilimsel
bilgilerle elikiye dtler. Onlar bu
elikiyi aamazken, modernitenin
insanlara sunduu refah, toplumlarda bilime olan gveni giderek pekitirdi. lkeler eitim sistemlerinde bilim ve teknolojiye ncelik tandlar.
Bilim, giderek pragmatizmin yerini
ald. Deney ve gzlem sonular bilimsel kuramlara dnmeye balad.
Pozitivist ya da mekanist grleri
aan bu anlay, kanlmaz biimde
felsefeyi de etkiledi. Metafizie ve
inan sistemlerine kar koyan dnce akmlar g kazand. PierreSimon Laplace (1749-1827) ile balayan bu akm, matematik kesinlie
dayanan ve adna determinizm denilen bilimsel kuram ortaya koydu.
Elbette, bunun bir kar gr yaratmas doaldr. Bilimsel tanmlarn
felsefi yorumunu yapan fiziki Pierre
Duhem (1861-1916), matematiki
douard Louis Emmanuel Julien Le
Roy (1870-1954) fiziin de matematik gibi sembolik bir dil olduunu
ileri srdler. O nedenle, maddenin
niteliine bakmadan, nesneleri akln
kavrayabilmesi iin daha ak, daha
basit bir dil ile aklamak gerektiini
savundular. Bu gr, liberalizmin
babas ve aydnlanmann kurucularndan saylan John Lockeun (16321704) nesneleri birinci ve ikinci kalitedekiler olarak snflamasna kadar
dayand. Locke, birinci kalitedeki
(tanmsz) nesnelerin kendilerinden
daha basit nesnelerle aklanamayacan syler. Onlar, geometrik ya da
mekanik olaylarn sanal grntsdr. Birinci kalitedeki nesneleri ancak duyularmzla ya da sezgilerimizle alglarz. kinci kalitedeki nesneler
ise, birinci kalitedekilerin yardmy-

Liberalizmin babas ve
aydnlanmann kurucularndan
saylan John Locke (16321704), nesneleri birinci ve
ikinci kalitedekiler olarak
snflandrmt.

la aklanabilir. rnein,
renk nesnesini (kavramn)
birinci
kalitedeki nesnelerle aklayabiliriz. (1) Bu
dnce, Bertrand
Russelin
paradokstan
saknmak iin Kmeler
Kuramnda yapt snflandrmaya benzer. Daha genel olarak,
bir matematiksel sistem kurulurken,
balangta var saylan belitler (axiom, tanmsz terim, ilkel terim), burada sz edilen birinci kalitedeki
nesneler gibidir.
Bylece, bilimin maddenin tesini
gremediini kabul eden pozitivist
ve mekanist anlay, sonunda bilimsellikte (scientism) karar kld. Olaylar betimleyen bir dil olarak kabul
edildiinde, fizik, doa olaylarnn o
dile bir evirisini yapyor demektir.
Bu eviriler arasnda farkllklarn ve
hatta yanllklarn olmas doaldr.
yleyse, maddenin niteliini bilebilmek ve doay kavrayabilmek iin
fiziin madde hakknda bize sunduu bilgilerin salamlndan kuku
duyulmas ok doaldr.
18. ve 19. yzyllarda fizik, kimya,
biyoloji ve zellikle astronomide elde
edilen deerli bilgiler materyalist akm ne kard. Sonunda, btn doa
olaylarn aklayan yasalarn var olduu gr kuvvetlendi. Bu dnce giderek, evrensel bir hareket ve
determinizm yasas olduu grne
kadar uzand. Laplace, kendisine yeterli balang bilgilerinin verilmesi
halinde, 1000 yl sonra evrenin herhangi bir yerinde ne olacan hesap
edebileceini syledi. Hareketi temsil
eden diferansiyel denklemin analitik
zmnn bulunmas ve balang
deerlerinin verilmesi halinde, yalnz 1000 yl sonrasnn deil, 1000
yl ncesinin de hesaplanabileceini
bugn her matematiki bilir.
Konuya baka adan bakalm.
Determinizm yasas yalnz fiziksel
bilimlere deil, gerekli n veriler olduunda, sosyal bilimlere de uygula-

nabilir. zel olarak her toplumun ve

hatta her bireyin davranlar iin de
bu yasa geerli olmaldr. Dolaysyla,
toplumlarn ve bireylerin davranlarnn ve geleceklerinin balangta
tayin edildii gibi olaca hkmne
varlr. yle olduunda, toplumlarn
ve bireyin geleneksel olarak grev,
liyakat, itaat esasna dayanan ahlaki (etik) deerleri bir anda yok olur.
Bununla da kalmaz, insann akl abalarn bir yana itersek, determinizmi kaderci bir zihniyete indirgemi
oluruz. nk, kaderci gre indirgenen determinizmde bireyin davranlar tamamen kaltmn (irsiyet)
etkisiyle belirlenecektir.
Bu kadar indirgenmi bir determinizm anlayna felsefenin kar
kmasndan daha doal ne olabilir?
Sosyolojinin kurucusu ve pozitivizmin nemli adlarndan saylan August Comte (1798-1857), bir yandan
bilimsel aratrmalara snr koymak
isterken, te yandan ahlak bilimsel
yntemlerle ortaya koyabileceine
inanyordu. Bu baarlabilirse, bilimsel yasalara bal olaca iin herkesin
kabul edecei evrensel ahlak yasalar
kurulmu olacakt. nl matematiki Henri Poincar (1854-1912) bu
gre kar kar ve der ki:
Bir tasmn (karm, usavurma)
ncllerinden her ikisi de bildirimci (indicative) olursa kan sonu
da bildirimci olacaktr. Oysa ahlak
kurallar bildirimci deil, buyrukudur (imperative). Tasmda sonucun
buyruku olabilmesi iin, ncllerden en az birisinin buyruku olmas
gerekir. te yandan, bilimin belitleri
ve nermeleri buyruku deil, bildirimcidir. En hnerli diyalektiki bu
ilkelerle ne kadar oynarsa oynasn,
onlar buyruku yapamaz.
Jules Lachelier (1832-1918),
Kantn La Critique Du Judgement adl
eserinden ald ilhamla doa yasalarnn nedensellik (casualit) ilkesi kadar sonu (finalit) ilkesine de
bal olduunu savundu. Pozitivist
determinizm denilen bu akm ciddi olarak eletiren bilim insanlarnn
ncs Emile Boutroux (1845-1921)
saylr. Boutroux, Doa Yasalarnn
Olabilirlii adl tezinde maddeden
hayata, hayattan bilince, aa realiteden stn realiteye getike determinizmin alannn daraldn ve
etkisinin azaldn savundu. Sonu

olarak, fizik lemde egemen olan

determinizm matematik kesinlik tayan bir determinizm deildir yargsna vard. Onun balatt doa
bilimleri eletirisi akm, 1890-1915
yllar arasnda zirveye ulamtr. Bu
akmn iki nemli nitelii vardr:
Bilime yaplan bu eletiri dorudan doruya felsefeden deil, bilimin
kendisinden kmtr ve teknik grnme sahiptir. klityen olmayan
geometrilerin varlndan yola kan akmn banda Henri Poincar,
Georg Cantor, Bertrand Russel, Pierre Duhem, Gaston Milhaud, Edouard
Le Roy vardr. Ancak, bu adlar kendi
aralarnda da ciddi tartma iindedirler. rnein Poincar, Le Royun
grlerini ok sert bir dille eletirmitir.
Bilimlerin niteliini eletiren bu
akm, bilimlerin deimez ilkelerini
ortaya koymak peindedir. Dolaysyla, metafizik ya da inan sistemlerinin yapt eletirilerle badatrlamazlar.
Antiscientisme diye adlandrlan
bu akm, scientism (bilimsellik) kart bir akm deildir. O, bilimlerin
mahiyeti yannda akl da eletiriye
tabi tutmu; bilimi, d dnyadaki
varlklarla akln nesnel ilikilerinin
bir ifadesi olarak grmtr. Bylece, sanat, din ve ahlak alanlarn
positivismein ve scientismein kehanetlerinin igalinden kurtarp, insann zgrlne geni bir kap amay hedefledii sylenmelidir.
Bu blmn son szn sylemek
gerekirse, modern bilim, postmoderncilerin iddia ettii gibi totaliter,
indirgemeci, kat yaplar olan, deimez yasalar koyan bir sistem deildir. Rasyoneldir (aklcdr). Gerei
ve evrensel yasalar arar. Dzenden,
nesnellikten, zgrlkten yanadr.
Yzyllar boyunca sren bilimsel
bilgi retim sreci, kendi niteliini,
geleneklerini ve standartlarn koymutur. Bilimsel alma hi kimsenin tekelinde deildir, hi kimsenin
iznine bal deildir. Bilim herkese
aktr. steyen her kii ya da kurum
bilimsel alma yapabilir. Dil, din,
rk, lke tanmaz. Her an herkes tarafndan, retilen bilginin geerlii
ve kesinlii denetlenebilir. Bu denetim srecinde, yanl olduu anlalan bilgiler elenir. Dolaysyla bilim,
herhangi bir anda tekniin verdii en

iyi olanaklarla gzlenebilen, denenebilen ya da mevcut bilgilere dayanlarak mantk kurallaryla geerlii
kantlanabilen sistemli bilgilerden
oluur. Karl Poppern (1902-1994)
dedii gibi, yanllanan bilgi, hemen
bilimsel bilgi havuzundan atlr, yerine yenisi girer.
Hepimizin bildii gibi Newtonun
hareket yasalar, 20. yzylda kuantum fizii ve grelilik kuram bulunana dek, fizikte genel doru kabul
edildi. Ama imdi, Newton yasalarnn genel geerlii olan evrensel
yasalar olmad ortaya konuldu.
Atomalt paracklarn hareketlerini
aklamak iin kuantum mekaniini,
ok uzak gk cisimlerinin ok hzl
hareketlerini aklamak iin grelilik
kuramn, yakn evremizde (dnya
ve ona bal gezegenler) oluan hareketlerin aklanmas iin Newton
mekaniini kullanyoruz. Her iyi fizikinin hayali, bu mekanii iine
alan evrensel hareket yasasn bulabilmektir. Bir gn bunun bulunamayacan kim syleyebilir?

Matematik ile
postmodernizm badar m?
Matematik akl yrtme ve soyutlama sanatdr. Dayand bu temelleri hi brakmamtr. Postmodernizmin belirleyici nitelikleri arasnda
saylan irrasyonalizm, gereklie
kar duru, soyutlamay kabul etmeme, mutlak dorunun varlna
inanmay, genellemenin yaplamay gibi nitelemelerin matematikle
badamas sz konusu olamaz. Her
eyden nce irrasyonellik yaftas matematie yaptrlamaz. Matematik,
bir aksiyomatik sistem iinde akl
yrtmeyle mutlak dorular arar;
o dorularn geerli olduu en genel
yapy bulur. O yaplar iinde doruluu kantlanan her nerme (teorem), zaman getike doruluunu
asla kaybetmez ve ilk gnk gibi
taptaze kalr. rnein, dzlemde
bir genin i alarnn toplam 180
derecedir diyen teorem her zaman
doru kalacak, asla eskimeyecektir.
Bunlara benzer rnekleri oaltmak
yerine, neden postmodernizmin matematik ile badaamayacan aklamaya almak daha uygun olacaktr.
M 4000-2000 yllar arasnda
Mezopotamyada ve Msrda basit

55

matematik nasibini almtr

Organon, insanla miras kalan en byk yaptlardan biridir. Mantk kurallar doru
ile yanln ayrt edilebilmesi
iin akl yrtme srecinin
(deductive reasoning) nasl
ileyeceini belirler. Sokrates (M 469-399), Thalesin
dedktif yntemini sosyal
alanlara uygulam; iyinin,
gzelin, adaletin ne olduunu
kendine zg pedagojik dille
anlatmtr.
Immanuel Kant (1724ki-deerli (doru ve yanl) usbilimin (mantk, logic)
1804), mantn tamamen
kurucusu Aristoteles (M 384-322), Organon (alet)
ilenmi, bitirilmi, sona eradl yaptnda 14 syllogism (usavurma kural) verdi.
dirilmi bir doktrin olduuaritmetik ilemlerinin yapldn nu 1794 ylnda ifade etmitir. Ama
ve pratik geometri problemlerinin Kant yanlyordu. Mantn grkemli
zldn biliyoruz. Daha ileri dn henz balamamt (Kant
giderek unu syleyebiliriz. 1858 hakl ksayd, matematik iin ve
ylnda skoyal Rhind tarafndan dolaysyla bilim iin ok yazk olurLuxor-Msrda bulunup ngiltereye du).
karlan ve M 1650 ylnda yangiliz matematikisi George Bozlm olduu anlalan Ahmes ole (1815-1864) iki-deerli AristotePapirsnde zlen aritmetik les mantn matematiksel temellere
problemler, 15. yzyl Avrupasnda oturtan simgesel mant yaratmtr.
henz yaplamyordu. Demek ki, Buna Boole mant, Boole cebiri, maGreek geometrisini bir yana brakr- tematiksel mantk, simgesel mantk
sak, Bat Avrupa aritmetik ilemler- vb. adlar verilmektedir. Boole mande Mezopotamyadan ve Msrdan tnda bugn kullandmz simge3000 yl geridedir. Matematik tarihi- leri yaratan kii Ernst Schrderdir
ne Batl kaynaklardan baktmzda, (1841-1902). Akl yrtmede kulgeometride ilk kez akl yrtmeyle lanlan simgeler szcklere, nesne(deductive reasoning) problem - lere, duyulara bal deildir. Soyut
zmnn Miletde yaayan Thales simgeler ve o simgeler arasnda ma(M 640-546) (2) tarafndan ortaya tematiksel ilemler kullanlarak akl
konulduunu gryoruz. Bu olgu yrtme sreci tamamlanmaktadr.
ok nemlidir; nk akl yrtme Boole mantnn kulland cebir2500 yldr doruya erimek iin sel yap, evre koullarndan, duyukullanageldiimiz biricik aratr. Bu lardan ve kullanlan dilden arnm
arac iyi iler hale getiren nemolduu iin, usa vurma eylemi
li bir olgu daha vardr: kigerek soyutlamay yakalayadeerli (doru ve yanl)
bilmekte ve bylece manusbilimin (mantk, logic)
tn istedii salamla
kurucusu Aristoteles (M
erimektedir. Unutulma384-322), Organon (Alet)
maldr ki, uygarlk ancak
adl yaptnda 14 syllogism
dncelerin
soyutlan(usavurma kural) verdi.
mas ile kurulabilmitir.
Bu kurallar bugnk biimBu nedenle, soyutlamadan
sel mantn temelidir. Onkap somuta snan
lar, 2000 yl akn
postmodernizm,
bir zaman dilimi
Akl yrtmeyle
iinde insano(deductive
lunun dnme
reasoning) problem
ve doruyu bulma
zm yntemi ilk kez
eylemini etkisi alMiletde yaayan Thales
tnda tutmutur. Ku(M 640-546) tarafndan
ortaya kondu.
kusuz, bundan en ok

56

soyut dncelere dayal matematie bulaamaz.

skenderiye okulunda yetien
klit (M 430-360), kendi adyla
anlan geometrinin belitlerini (axiom) koymutur. Elementler adyla
yazd 11 ciltlik eser, aynen Organon gibi, insanla braklan byk
miraslardan birisidir. klit geometrisi o kadar nemlidir ki, 20. yzyln yarsna kadar btn okullarda
vazgeilemez bir ders olarak yerini
korumutur.
klitin 5. beliti, bir doruya dndaki bir noktadan bir ve yalnzca bir paralel izilir der. Bu belit,
iinde yaadmz 3-boyutlu uzayda

ngiliz matematikisi George Boole (18151864) iki-deerli Aristoteles mantn

matematiksel temellere oturtan simgesel
mant yaratt.

duyu organlarmzn hemen sezinledii bir algdr. 2000 yl boyunca

dnyann en akll adamlar bu basit
sezgiyi ispat etmeye uratlar, ancak
baaramadlar. Ama evrenin gizleri
duyu organlarmzn algladklar ile
snrl deildir. Alglarmzn tesine
gemek iin aklmz ve soyutlamay
kullanrz. Byle yapan Nikolai Lobachevsky (1792-1856) 1826 ylnda 5. postulat yadsyan bir geometri
kurdu. Lobachevskynin devrim yaratan bu buluuna hiperbolik geometri diyoruz. Bu geometri, klit
geometrisinin 5. postulat dndaki postulatlar aynen kabul eder. 5.
postulat yerine Bir doruya dndaki bir noktadan birden ok paralel
izilebilir postulatn koyar. Sonu
olarak, bu geometride bir genin i
alar toplam 180 dereceden kk
olur. Benzer olarak, Riemann Bir
doruya dndaki bir noktadan hi
bir paralel izilemez diyerek kre-

skenderiye okulunda yetien klitin (M

430-360) Elementler adyla yazd 11 ciltlik
eser, insanla braklan byk miraslardan
biridir.

sel geometriyi kurdu. Bu geometride

bir genin i alar toplam 180 dereceden byk olur.
Hiperbolik ve kresel geometrilerde byle oluu, klit geometrisinde
genin i alarnn toplamnn 180
derece olduunu syleyen yasann
yanllanmas anlamna gelmiyor.
nk, klit geometrisi, hiperbolik
geometri ve kresel geometri birbirlerinden farkl matematiksel sistemdir. Her sistemin dorular ancak o sistem iinde geerlidir. Byle
oluu, postmodernizmin iddia ettii
gibi mutlak dorunun olmad
anlamna gelemez. Matematik her
sistemde geerli olan ortak evrensel
dorularn peinde deildir. Belirli

postulatlara dayanarak kurduu bir

aksiyomatik sistemdeki dorular
arar. O dorular, sz konusu sistem
iinde evrensel ve mutlak dorulardr. Esasnda, mant reddettiine
gre, postmodernizmde doru ya da
yanl diye bir eyden sz edilemez.
Bazlar, kenar uzunluu 1 birim
olan karenin kegeninin hesaplanamayn, yarap 1 birim olan emberin evresinin hesaplanamayn
matematikte bir tutarszln olduuna ya da matematiin sanld kadar
salam olmayna yormak isterler.
(3) Her iki problem, gene dnyann
en akll insanlarn 2000 yldan fazla
uratran problemlerdendir. Problemin zm iin ortaya konulan
yntemler, insan aklnn eritii doruklarn gstergesidir. Bu ve benzeri problemlerin zlemeyi nedeni
artk ok iyi biliniyor. rrasyonel
saylarn bilinmedii zamanlarda,
bu problemlere rasyonal saylar kmesinde zm aranyordu. zm
irrasyonel saylar kmesinde olduuna gre, onun rasyonel saylar kmesi iinde bulunamamasndan daha
doal ne olabilir? Julius Wilhelm
Richard Dedekind (1831-1916), irrasyonel saylar kurup (4) rasyonel
saylara katarak gerel (real) saylar
kmesini oluturunca 2000 yl zlemeyen sorular hemen zlverdi.
Postmodernizmin eletiri konularndan birisi de sonsuz kavramdr.
Sonsuz, Antika matematikilerinin eksikliini sezdikleri ama ussal
bilgiye dntremedikleri nemli
bir kavramdr. 17. ve 18. yzylda,
fiziksel olaylarn aklanabilmesi

Lobachevsky ve Riemann, klit d geometriyi kuran iki byk matematikiydi.

Wilhelm Richard Dedekind (1831-1916),

irrasyonel saylar kurup rasyonel saylara
katarak gerel (real) saylar kmesini
oluturunca 2000 yl zlemeyen sorular
zlverdi.

iin ortaya atlan sonsuz kkler

(infinitesimal) hesab, bu yndeki
byk bir admdr. 20. yzyl balarnda ussal ve sistemli bilgiler disiplini olarak ortaya konan sonsuzluk
kavram, 6000 yllk matematikte
gerekleen en byk aamadr, en
byk devrimdir! Sonsuzun douunu salayan etmenlerden biri olan limit kavramnn, drt ileme eklenen
beinci bir ilem olarak matematie
girii, analiz adyla anlan byk
ve nemli bir bilim daln dourmutur. Analizin douunu ve geliimini
salayan zorlayc etmenlerin banda fizik gelir. Klasik fiziin hemen
her probleminin zm, analizin
bilgi snrlarn zorlam ve onu gelimeye itmitir. Bugn klasik fizikte
doa olaylarnn aklanmas, analiz
bilim dalnn kesin egemenlii altndadr. Benzer olgu, ada fizik iin
de geerlidir. Klasik fiziin zmleyemedii baz doa olaylarnn aklanabilmesi iin yeni kuramlara gereksinim duyulmutur. Bu yndeki
abalar sonunda, 1924-28 yllar arasnda kuantum fizii kurulmutur.
Bu yeni kuramn temelleri de adna
ada analiz ya da fonksiyonel
analiz denilen matematik dalnn

57

Kurt Gdel, Einstein ile birlikte.

ortaya kmasn salamtr. Bu geliim, doa olaylarnn matematiksel

modellerle temsiline yeni ve nemli
bir rnek olmutur.
In dalga hareketiyle mi yoksa
parack halinde mi yayld sorusu, geen yzyln balarnda fizikileri kar karya getiren nemli
bir soruydu? nk n yayln
Schrdingerin dalga mekanii kuram ile Heisenbergin matris mekanii kuram farkl biimlerde ama
doru olarak aklyorlard. Fiziin
bu nemli problemine, fonksiyonel analiz bilim dal, mkemmel ve zarif bir zm getirmitir:
Schrdingerin kuram L2-fonksiyon
uzay iine, Heisenbergin kuram ise
l2-dizi uzay iine yerletirilmekte ve
bu modeller iinde aklanmaktadr.
ki kuramn farkl grnts buradan gelmektedir. Ama bu iki uzay,
matematiksel adan yaplar birbirlerine denk olan iki uzaydr. Dolaysyla iki kuram birbirine denktir. Bu
rnek gsteriyor ki, matematiksel
yaplar reel dnyann kendisi deil,
reel dnyay aklamaya yarayan
soyut evrenlerdir (uzaylar, modeller). Postmodernizmin istedii gibi,
sonluda kalrsak doay anlayamayz. nk doa olaylarnn hibirisi
discrete ve sonlu deildir. Sonsuz
kavramn dladmz zaman, doa
olaylarn aklama yeteneimizi ve
bilgimizi yitirmi oluruz.

Aritmetiin temelleri

Matematie yneltilen eletirilerden birisi de Kurt Gdelin 1931 ylnda kantlad eksiklik teoremidir.

58

Konuyu iyi kavrayamayanlar, bu teoremin matematie kar duyulan sarslmaz gveni ciddi olarak sarstn
sanrlar. Bu iin asln biraz amakta
yarar var:
Bir M matematik sisteminde iki
nitelik ararz.
Tamlk (completeness): indeki
her teorem kantlanabiliyorsa sistem
tamdr. Baka bir deyile, sistemdeki
her p nermesi iin ya p dorudur
ya da p yanltr teoremlerinden biri
kantlanabiliyorsa M sistemi tamdr.
Tutarllk (elikisizlik, consistency): M sistemindeki her p nermesi iin ya p dorudur ya da p
yanltr teoremlerinden ancak birisi geerliyse M sistemi tutarl, her
ikisi ayn anda varsa M sistemi tutarszdr.
1931 ylnda Kurt Gdel (19061978), eksiklik teoremi adyla bilinen u teoremi kantlad: Yeterince
byk tutarl bir sistem iinde doru
olduu halde kantlanamayan nermeler (teoremler) vardr. Bu teorem, sistemin ie yaramaz olduu
anlamna gelmiyor. Bunu daha iyi
anlayabilmek iin, Turing makinasna bakalm. Alan Mathison Turing
(1912-1954), matematikte zm
olan her problemi zecek mekanik
bir aletin olup olamayacan dnd. Adna mekanik makina diyoruz,
ama o gerekte bir demir yn tasarlamad. Turing, bugnk bilgisayarlarn alma ilkelerine ok benzeyen
bir yntemle, zm gerekte var
olan btn problemleri zen mekanik bir makinann (daha dorusu
bir algoritmann) var olamayacan

kantlad (1936). Bu sonu, farkl bir

yaklamla Gdeli dorulamaktadr.
Daha sonra, G. Chaitin, tutarl bir
matematiksel sistem iinde kantlanabilecek teoremlerin en ok saylabilir
sonsuz oklukta olduunu kantlad.
Bunu daha ak sylersek, tutarl bir
sistemde saylamayan sonsuz oklukta doru nerme varsa, biz ancak
onlarn saylabilir sonsuz tanesini
kantlayabiliriz. tekiler doru olmaya devam ederler. Bunu iyi bilinen
bir rnee benzetelim. Gerel (real)
saylar kmesi saylamaz sonsuz
okluktadr. Biz onu birer birer saymaya kalkarsak, onun iinden ancak
saylabilir sonsuz tanesini (rasyonel
saylar kadarn) sayabiliriz. Geride
kalanlar (irrasyonel saylar kadarn) sayamayz; ama onlar gerel say
kmesinde varlklarn srdrrler.
Kurt Gdelin eksiklik teoremi buna
benzer. Yeterince byk (saylamaz
sonsuz oklukta doru nerme ieren) bir sistemde, biz ancak onlarn
saylabilir sonsuz tanesini kantlayabiliriz. Ama geride kalanlar doru
nerme olma niteliklerini yitirmezler. Bu sonu, sonsuzun olaanst
zelliklerinden birisidir.

Belirsizlik (uncertainty)

Postmoderncilerin ok sevdii
kavramlardan birisi belirsizlikdir.
ki-deerli mantkta belirsizlik olamaz. Orada bir nerme ya doru ya
da yanltr. Oysa gerek yaamda
nermeler hem doru, hem yanl ya
Alan Mathison Turing (1912-1954),
matematikte zm olan her problemi
zecek mekanik bir aletin olup
olamayacan dnd.

da biraz doru, biraz yanl olabilir.

Daha tesi, gzlemlere dayal nermelerin doruluu belli bir olaslk
katsaysna baldr. M 400l yllardan beri, doru ve yanl arasnda bir eylerin daha olmas gerektii
seziliyordu. nk iki-deerli mantn atklar (paradox) yaratt
da grlyordu. Bu sorunu amak
iin alanlar arasnda Polonyal
Jan Lukasiewicz (1878-1956) anlmaldr. Lukasiewicz geen yzyln
banda ok-deerli mant kurdu.
nce doru ve yanl arasna bir aradeer (belirsiz deer, ntr) koyarak
-deerli mant belitsel biimde
ortaya koydu. Bu sistem iki-deerli
mant kapsayan daha genel bir
sistem oldu. Ama bu iin deerle kstlanamayaca, sonsuz-deerli
manta geiin doall da ortaya
kyordu.

Fuzzy mant

Doa olaylarn aklamak iin

kullandmz matematiksel yntemlerin ve modellerin yarar, gc
ve heybeti tartlamaz. Ancak, matematiin kesin deterministik niteliinin gnlk yaama ounlukla
uymamas, yzyllar boyunca bilim
insanlarn ve dnrleri uratrmtr. Matematiksel temsiller,

1965 ylnda Lotfi Zadeh fuzzy kmelerini ve

fuzzy mantn tanmlad.

evrenin karmakl ve snrszl

karsnda daima yetersiz ve ok yapay kalmaktadr. Bu nedenle, doa
olaylarn aklarken, ounlukla,
kesinlii (exactness-certainty) deil,
belirsizlii (vagueness-uncertainty)
kullanrz. Doal diller, doal kavramlar aklamakta ounlukla
matematiksel modellerden daha etkilidir. 1965 ylnda Lotfi Zadeh ilk
cesur adm att ve fuzzy kmelerini

ve fuzzy mantn tanmlad. Daha

sonra, belirsizlii belirli klabilmek
iin soft-sets, hard-sets gibi kavramlar ortaya kondu.
Btn bunlar henz emekleme
dnemindedirler. Hibiri iki-deerli
manta dayal matematiin olaslkla yapt iten fazlasn, belirsizlii
belirlemek iin yapamyor. Bunlar
arasnda en eskisi ve en yaygn olan
Fuzzy sistemleri, klasik matematiin
zemedii hibir problemi zemedi. Bu yndeki gelimelerin bir ie
yarayp yaramadn zaman gsterecektir. imdilik Aristo mantn terk
etmek iin bir neden grnmyor.
Belirsizlii, olaslk kuramyla istediimiz duyarlkta belirleyebiliyoruz.
Bugnn teknolojisi iin bu kadar
fazlasyla yetiyor.
Son sz olarak, matematik ile
postmodernizmin asla badaamayacan yinelemekle yetinelim.
DPNOTLAR

1) Modern fizik, renkleri dalga boylarna gre belirler.

2) Ne yazk ki Anadolu uygarlklarn yaratan nl filozoflara sahip kamyoruz. Neden Milette bir Tales akademimiz,
Pergede bir Apolyonus akademimiz, Assosta bir Aristo akademimiz yoktur?
3) Bkz. Alan Woods-Ted Grant, Akln syan: Marksist Felsefe
ve Modern Bilim, Tarih Bilinci Yaynevi.
4) rrasyonel saylarn varlnn sezilmesinin, M 700 yllarndaki Hint Matematiine dek geri gittii sylenir. Ancak,
formal cebirsel kuruluunu Dedekind yapmtr.

59

Dnce tarihi boyunca uzam

fikrinin gelimesi
Uzam kavram Aristotelesle birlikte
incelenmeye balamtr. 17. yzylda
Descartes uzam ve uzay kavramlarn
birbirinin yerine geecek biimde
kullanmtr. Ayrca Descartesda bir
soyut uzam kavram da vardr. Kavram
onda daha ok cismin bir nitelii gibidir.
Kavram deneysel olanla balantl da
olsa deneyseli nceleyecek biimde
kullanan Kant olmutur. Kanta gre
zne asndan uzam ve zaman
duyarllmzla ya da algyla ba olan
zorunlu koullardr. Lessing, Kantn uzam
ve zaman kavramlarn sanatta paral
olarak uzam sanatlar ve zaman sanatlar
biiminde ayrr.

zam kavram uzayda yer kaplayan cisimlerin niteliini gsterir. Uzay daha genel ifadeyle btn cisimlerin ierildii yerdir. Descartesda olduu gibi
uzamla uzayn zde kullanld da olur. Felsefede uzam zerine grlerin retilmesi Aristotelesle
balar. Aristotelesden nce zellikle onia okulunun
temsilcileri olan Thales, Anaksimandros ve Anaksimenes dnyann konumuyla ilgili belirlemelerde
bulunmulardr. Bu balamda dolayl olarak uzam
konusuna girilDoa filozoflarndan sonra Yerin
mitir. Bu ilk gzgk cisimlerine gre konumu zerine
filozoflar
dnen balca filozof Aristoteles (384- lemci
322) olmutur.
yine de o zamann koullarnda
grlerini kendi
uslamlamalaryla
temellendirmeye
almlardr.
Thales
Yeri
Okeanosda yzen dz bir tepsi
biiminde
dnmtr.
Anaksimandrosa
gre Yer bire
orannda
silindir biiminde bir
stun
gibidir.

60

Ali Timuin
Anaksimandros Thalesden ayr olarak Yeri bolukta tutar. Thales her eyin kayna anlamnda ilk
ilke olarak suyu belirlerken ardl Anaksimandros
Apeironu yani sonsuzu belirler. Bu anlamda Yerin
konumunu belirlemede bu ilkelerin seimi de etkili olmu olmaldr. Ayrca Anaksimandrosa gre
Yer, br gk cisimlerinden eit uzaklkta bulunur
ve en stte yer alr. Bundan baka Yerin evresinde
dnen gk vardr. Havay ilk ilke olarak belirleyen
Anaksimenese gre de Yer havada yzen bir tepsi
biimindedir. Yeri evreleyen yldzlardan bazlar
devingen bazlar devinimsizdir.

Aristotelese gre Yerin konumu

Doa filozoflarndan sonra Yerin gk cisimlerine

gre konumu zerine dnen balca filozof Aristoteles (384-322) olmutur. Aristoteles evreni ayst
ve ayalt olmak zere iki blgeye ayrmtr. Ayst dnyada bozulma olmad gibi yerel devinimin
tesinde bir deiim ve oluum da yoktur. Burada
dairesel devinim vardr. Ayalt blgedeki izgisel
devinime kart olarak dairesel devinim en yetkin
devinimdir. Burada yldzlar ve saydam kreler maddeden deil de son derece ince yapl esirden olumutur. Aristotelese gre ayalt blgede bulunan
Yer kre biimindedir ve evrenin merkezindedir,
evresinde katmanlar vardr. Ortaa dncesinde
Aristotelesin grlerine dayal yer merkezli evren

fikri egemen olurken bu fikrin tam

olarak braklmas ok sonra, zellikle nl bilim adam Copernicusun
(1473-1543) katklaryla olmutur.
Onun sayesinde Yerin de br gezegenlerle birlikte gnein etrafnda
dnd ortaya konmutur.
Aristoteles
ayst
dnyada
sabit yldzlar kresinin bulunduu lk Gkn devinimini lk
Devindiricinin saladn belirtir.
Bylece ayst dnya yldzlarn olduu dnyadr. lk Gkn altndaki
gezegenler iin de bir ilk devindirici
olmaldr. Gezegenlerin altnda da
gne ve ay olmaldr. Aristoteles gezegenlerin devinimini Callipusdan
ald otuz kre tasarmyla aklamtr. Aristoteles bazlar geriye doru devinen yirmi iki kre daha belirledi. Bylece dtaki kreyi devindiren
elli be devinimsiz devindirici vardr.
Ancak Aristoteles daha sonra matematiki Callippusun belirlemesinin
yerine Knidoslu Eudoksosun belirlemesini koyunca ay ve gnele birlikte
krk dokuz saysna ulamtr. (1)
Ayalt dnyada, ayst dnyadaki
yetkin dairesel devinime karlk izgisel devinim vardr. Bu devinimde
ate, hava, su, toprak dnm olur.
Bu da merkeze doru ve merkezden
yukarya doru gerekleir. Ate gibi
hafif olanlar yukar doru, su gibi ar
olanlar yere doru devinir.

Aristoteleste sonsuzluk,
yer ve boluk

Aristoteles
arlkl
olarak
Metaphysikada yapt bu aklamalarnn yan sra Physikada da uzamla balantl konulara girmitir. Bu

konularda uzamla ilgili olarak sonsuzluk, yer ve boluk gibi kavramlar ele alnr. Aristoteles yle der:
Sonsuz bir boluk ve yer varolsa
sonsuz cisim varolmaldr. Bunun
nedeni ncesiz sonrasz eylerde
olas olan ve varolan arasnda ayrm
olmamasdr. (2) Platonun dealar
dnyasn Aristotelesin benimsemedii dnlrse, ona gre duyulur
dnyada da byle bir sonsuzluun
olmas olas deildir. nk her
cisim yzeyiyle snrlanr. (3) Buna
gre dnsel anlamda da duyusal anlamda da sonsuz diye bir ey
olamaz. Aristoteles sonsuz nitelikli
duyulur bir cismin olmadn yle aklar: Her duyulur cisim trnn varolma eiliminde olduu bir
yer vardr ve bu btn iin de para
iin de ayndr. Sonsuz bir cisim bir
biimse her paras ya devinimli ya
devinimsizdir, her ikisi birden olanakszdr; nk sonsuz bir cisme
sonsuz bir yer uygundur.(4)
Bylece Aristotelese gre sonsuzluk iinde cismin devinebilecei yer
de belirsiz kalacaktr. Yerin merkezine doru ve merkezden yukar
doru devinim olduu dnlrse
sonsuzluk iinde olacak olan devinimin nereye doru olaca belirsizdir.
Ya da cisim olduu yerin btnn
kaplayp orada kalacak mdr? Eer
cisim bir biim deilse paralarn
yerleri deiik, ama btn cisim balantl olacaktr. Paralar ya sonlu ya
sonsuz olacak, ancak btn sonsuz
olduunda paralar sonlu olamayacak, paralar sonsuz olduunda
btn sonlu olamayacaktr. Sonsuzluk bylece sonluda yitecektir.(5)

Aristoteles cisim ve yerin birbirine

uymak zorunda olduunu belirtir.
yle der: Ne yer cismi tuttuunun
tesinde byk ne de yerden byk
cisim olmaldr; nk o zaman ya
boluk olacak ya da cisme uygun bir
yer olmayacaktr. (6) Bu balamda
Aristoteles doa filozoflarnn sonsuzluu ate ve yerle deil, su ya
da havayla zdeletirdiini belirtir.
Ona gre olmak, gcl olarak ve
edimsel olarak olmaktr. Gclk
edimsel duruma gemek iin i koullar olan ancak henz edimsellememi olanla ilgilidir. Bir ey olma
durumu edimsellikle olur.
Bylece sonsuzluk da ekleme ve
karmayla gerekleecektir. Ona
gre uzamsal olan edimsel olarak
sonsuz deildir, gcl olarak sonsuz
olmaldr. (7) Bu anlamda saysal
olan uzamda srekli olarak snrsz
biimde blnebilir. Ancak uzamda
art ynnde ilerleme olmaz. nk en byk olas edimsel uzamdan
daha byk bir gcl uzam olamaz.
Byle bir gcl uzamsal sonsuzluk
olsayd, edimsel olarak da duyulur
evrenden daha byk birtakm eylerin olmas gerekecekti. Ancak durum
byle deildir. Aristoteles sayyla da
benzer koutluu kurar. Gcl olarak sonsuz blnebilme olsa da belli
bir saynn tesinde art olmaz.(8)
Aristoteles daha sonra yer kavramna aklk getirmeye alr ve
yer kendinde bir ey olabilir mi diye
sorar. u aklamay yapar: erilen
ve ieren ayn eyin paralar olacandan kendinde fnn ve kendinde
arap diye bir ey yoktur, ancak arap fs vardr. (9) Bylece bir ey

Spangenbergin Aristotelesin Okulu adl tablosu.

61

Aristoteles konuyu irdelemeyi yle srdrr: Biz

havada olduumuzdan ve
hava evrende olduundan
evrendeyiz deriz; ama biz
havann btnnde deiliz;
biz havann i yzeyinde
olduumuzdan havadayz
deriz (nk bir eyin yerinin o eyin geniliine eit
olmasnn zorunluluunu
yerine getiren koul yalnzca budur). eren ierilenle
Raphaelin Atina Okulu tablosundan bir kesit: Platon ve
sreklilikteyse
ierilen yerAristoteles tartyor.
deki gibi ierende deildir,
iinde anlamnda kendinde olamaz. ancak btnn paras gibidir; iki
O unu der: Bylece biri tam olarak ey yalnzca deme durumundaybrndeyse, f arab arap olarak sa nesne ierilenin paras olmayan
deil f olarak alacak, arap da f- tam olarak ona eit olan ierenin i
da fnn kendisi deil arap olarak yzeyidir. Bir ey ierenle srekliyse,
bulunacaktr. Bylece znde ikisi o onunla devinir, sreksizse onun
ayrdr (nk ieren ve ierilenin iindedir; ierenin devinip devinmetanmlar ayrdr). Raslantsal olarak mesi nemsizdir. (12) Aristotelese
da byledir. nk byle olmasa bu gre yer, devinimli olan ierilene
durumda iki ey ayn ierende ola- dokunan, ayn zamanda cismi ieren
caktr. (10) Bu aklamalar kendi bir snr olmaldr. Ona gre bu kavbana yerden ok bir eyle yerin ranmas zor bir eydir. nk biim
olmas gerektiini dndrr. Yani ve madde onunla birliktedir, ayrca
yer nesneyle birlikte vardr.
devinen cismin yer deitirmesi duFilozof yerin tanmn maddeler ran ierende olur. Devinen cisimlehalinde verir. 1) Nesnenin olduu rin tesinde bir araln ortaya kma
yeri ierendir. 2) erdiinin paras durumu vardr. Aristotelese gre
deildir. 3) Bir eyin asl ya da kendi havann grnmemesi de konuyu
yeri ondan ne daha kk ne daha zorlu duruma sokuyor. (13) Bylece
byktr. 4) erdiini arkasnda ona gre yer ierenin i devinimsiz
brakabilendir. 5) Her yer yukar snrdr. (14) Ayrca Aristoteles buaa ayrmna olanak verir. 6) Her nunla balantl olarak yerin madde
cisim doal olarak yukar ve aa ve biim olmadn belirtir. Ona
gibi kendi yerine doru devinir ve gre madde ve biim olduundan aykendi yerinde durur. (11) Aris- rlamaz ve yer ayrlabilir, nk iki
toteles yere kuramsal bakn bu cisim birbirinin yerini alabilir. Byerevenin zerine kurar. Yine de lece o yerin ne cismin paras ne de
yerin aratrlmas gerei yer dei- durumu olduunu syler. (15)
tirmenin grlmesiyle ortaya km
Aristoteles sonu olarak evrenin
grnr.
ileyen dzenini yerle balantl olaEduard Lebiedzkinin almalarndan: Atina Filozoflar

rak aklar: Btn olarak evren yer

deitirmez, ama o dairesel devinim
yapabilir, nk btn dediimiz
ey paralarn yeridir; paralarndan
bazlar dngsel devinimin dnda
yukar aa devinmez; brleri younlama ve seyrelmeye bal olarak yukar aa devinirler. Birtakm
eyler gcl olarak, brleri edimsel
olarak yerdedir. Bylece bir biim cisim sreklidir, onun paralar gcl
olarak yerdedir. Ama onlar ayrldnda ancak dokunma durumunda
edimsel olarak yerdedirler. (16)
Bylece evrenin bulunduu bir yer
deil onun dzeneindeki eylerin
yeri aklanr.
Aristoteles uzam kavramyla balantl olarak boluk kavramn da
irdeler. Ona gre boluk kavramn
ileri srenler bir ktlenin ierdii durumda dolu ve bu durumdan yoksun
olduu durumda da bo olduunu
bildirirler. Aristoteles boluk, doluluk ve yer kavramnn ayn eye karlk gelip ayr tanmlar aldn aklar. (17) Aristoteles ncelikle boluk
konusunda insanlarn ne dndne bakar. nsanlar alglanabilir bir
cismin olmad arala boluk derler.
Cisim olan her eyi dnerek hibir
ey yoksa bo derler. Bu yzden onlar
iin havayla dolu olan da botur. (18)
Aristotelesin bolukla ilgili byle dnenlere eletirel bakt grlebilir.
Filozof bu anlamda boluk olmadn yle dile getirir: Sylediklerimizden u kar: biri genel olarak boluk
adn yer deitirmenin nkouluna
uygulamay istemedike ne mutlak
anlamda ne de seyrelmeyle ya da gcl olarak ayrca bulunan bir boluk
vardr. Bu anlamda ar ve hafifin
maddesi bo olacakt; nk kartna gredir ki younlama ve seyrelme devinim yaratr, sertliklerine ve
yumuaklklarna greyse nitelik deiimini koullar. (19) Bu balamda
varolan maddenin rnein hava gibi
boluu dolduraca grlebilir. Bir
anlamda Aristoteleste boluksuz bir
uzam fikri sezilir.

Descartesa gre
uzam sorunu

Copernicusun yeni evren tablosuyla Aristotelesin Yeri merkeze koyan paral evren tablosu yklacaktr. Copernicus bir de Aristotelesin

62

snrl evren kavrayn snrsza

tayacaktr. Aristotelesin yer merkezli anlayn alp insan merkeze oturtan anlay benimseyen
Copernicusun gne merkezli anlayyla kilise dncesi geerliini
yitirmitir. Giordano Bruno (15481600) Copernicusun grlerini
gelitirerek evrenin yapsnn birlikli
ve sonsuz olduunu syler. (20) Bu
arada Copernicus ilk kez Yerin evrenin merkezindeki gnein etrafnda
dndn syleyen Pythagorasdan
etkilendiini belirtir. Bunun yan
sra Copernicus ve Newton gibi
dnrlerin evrene yneliminde
Aristotelesin evreni paralayan anlay yerine evrenin btnnde ayn
doa yasalarnn egemen olduu bir
birlikli bak vardr. Dolayl anlamda uzam sorununa bu dnrlerin
katklar bir yana braklrsa 17. yzylda uzam sorununu bal bana ele
alan Descartes olmutur. Les Principes de la philosophie (Felsefenin lkeleri) Descartesn uzam konusunu da
ele ald bir almasdr.
Descartes (1596-1650) uzaml
maddeyi Aristotelesle ayn biimde
sonsuz blnebilir olarak dnr,
ancak ondan ayr olarak sonuz byyebilir olarak da dnr. Descartes
da bylece Demokritosun atomculuunu ve Aristotelesin yer merkezli, paral, snrl evren tablosunu ykar. Filozofun madde anlay iinde
bir cisim uzamla snrlanm bir paradr. (21) Ayrca Descartese gre
evren ate, hava ve topraktan olumutur. Bunlar girdikleri yerin biimini alrlar. Descartes hava ve gaz
kavramn birletirirken, havay ince
bir sv olarak belirler. Hava paracklar kum taneleri gibidir ve birok
yerde atele karmtr. (22) Bylece Descartesda evren Aristotelesten
daha ak biimde havayla ya da bir
baka deyile maddeyle doludur.
Bylece maddeden ayrlm bir uzam
yoktur.
Descartes zel olarak Felsefenin
lkelerinde uzam ele alr. Cisimle
uzamn benzerlik ve ayrlklarn bu
yaptnda yle verir: Uzay ya da i
yer ve bu uzayda ierilen cisimler yalnzca dncemizde ayrlrlar. nk gerekten de uzay oluturan ayn
uzam uzunluk, genilik ve derinlikle
cismi de oluturmaktadr; aralarndaki ayrlk una dayanyor: yalnzca

cisme zel bir uzam niteliyoruz, her

defasnda uzamla birlikte yer deitirdiini dnyoruz ve yerleik bir
cismi bir uzamdan kardktan sonra
bir uzay ok kaba ve ok genel niteleyerek tanma olduunda bu uzayn uzamn tadmz dnmyoruz. Bunun bize grnen nedeni
udur: ayn byklk, ayn biimde
olsa da bizim belirlediimiz dardaki cisimlere gre durumu hi deimese de ayn uzam her zaman orada
kalr. (23) Bir anlamda Descartesn
duyurmak istedii Aristoteleste olduu gibi cisimle birlikte uzamn
olduudur. Ancak Aristoteleste olduu gibi uzam belirli bir kabn
snrlar iinde dnmekten ok
Platoncu bir bakla uzam uzunluk,
genilik ve derinlikle bir dnr.
(24) Descartes ta rneini ele alarak
cismi belli niteliklerinden arndrarak cismin kalc niteliine ulamaya
alr. nce sertlii bir kenara brakr, sonra rengi bir kenara brakr,
daha sonra arl brakr ve en sonunda souu, sca ve benzer baka nitelikleri brakr. Bylece uzunluk, genilik ve derinlikli uzaml bir
tze ularz. Yalnzca tan olduu
zamandaki dolu uzay ya da uzam
deil, tan kaldrldndaki bo ya
da genel olarak da uzam kavramna
ularz. (25)
Descartes insann uzaml yerden
ta aldnda uzam da beraber ald
kansnda olduumuzu sylyor. Bu
kan insanlarn uzamla cismi ayrlmaz olarak dndnden oluyor.
Filozofa gre ayrca tan bulunduu
yer nceden odunla ya da suyla ya
da havayla dolu olmasna ve ayrca
birok kez uzam bo grnmesine
karn yine de bu maddelerin olduu yerin srekli orada durduunu
dndmz belirtiyor. Bylece
filozofa gre bu uzam d cisimlere
gre tan, odunun, suyun, havann,
varsa boluun olduu ortak bir varlk olarak bize grnyor. (26) Bu
arada Descartes d yer kavramna
aklk getirir: buna gre yer ya da
uzay gerekte cisimden ayr bir eyi
gstermez. Yer kavramyla cismin
bykln ve biimini belirledikten sonra br cisimlere gre durumunun nasl olaca belirlenir. Bylece yer br cisimlere gre cismin
durumuyla ilgilidir. (27) Buna gre
cismin yeri byklk ve biimden

17. yzylda uzam sorununu balbana ele

alan Rene Descartes olmutur.

ok durumla ilgilidir. Uzamsa tam

tersine byklk ve biimle ilgilidir.
Tam olarak ayn genilikte ve biimde bir ey bir eyin yerini almasa da
bir eyin br eyin yerini aldnbelirtiriz. Durum deiince ayn biim ve byklk korunsa da yerin
deitiini sylyoruz. Bir uzamn
kaplandn sylyorsak biimi ve
bykl de ekliyoruz. (28) Bununla birlikte Descartes yerin greliliini de aklamalarnda duyurur.
u rnei verir: Geminin pupasnda
oturmu bir adam dnelim. Gemiye gre dndmzde adam yer
deitirmiyordur. Yakndaki karalar
gz nnde alndndaysa adam
yer deitiriyordur. Bylece aslnda
Descartesa gre dnyada duraan
bir yer yoktur. Ancak dncemizde
biz onu duraan duruma getirmekteyizdir. (29)
Ama sonuta Descartesa gre yerinde bulunan eyi dorudan kuatan ve onun dndan geeni ya da
genelde ayn byklk ve biime
benzeyen cismin paras olmayan
yzeyi dikkate alyoruz. Bylece
i yeri uzamdan ayrmyoruz. Bylece nehirde tek ynde giden bir
gemi dndmzde eer kardan eit gte rzgar esiyorsa gemi
nehre gre yer deitirmeden ayn
yerde kalmaktadr. Bu durumda
Descartesa gre nesneyi kuatan d
yzeyin durmadan deitiini grrz. (30) Bylece Descartes uzay ya
da uzam i yerden ayrmaz. Temel

63

Aristoteles ve ortaada egemen olan

parallktan birlikli evren fikrine
ular. O da Aristoteles gibi uzamn
sonsuz
blnebileceini syler.
(35) Ancak ondan
ayr olarak uzamn
sonsuzluunu da
vurgular.

Nils Forsbergin, Descartes sve Kraliesi Kristina ile gsteren

tablosu.

anlamnda bo uzaydan sz etmemiz olanakl deildir. Bu balamda

Descartes testi rneini verir. Testi
ii suyla dolu olmazsa ona bo deriz. Aslnda su olmadnda da testi
havayla doludur. Bylece duyduumuz bir eyi iermiyorsa o eye bo
diyoruz. (31) nemli olan burada
nesnenin iinde maddenin bulunmasdr. Descartes vazo rneinde
Tanr bu vazodaki cismi tamamyla
alsayd vazonun kenarlar bitiik duruma gelecekti diyerek maddesiz bir
uzam olamayacan vurgular. (32)
Ayrca Descartes uzam zerine grlerini olutururken skolastiklerle
de bir savama girer. Onlar evrende
her eyin kendi yeri ya da doal yeri
olduunu savunurken arap dolu bir
fnn altndan arabn akmamasn boluktan korkmakla aklarlar.
Descartes Dnya incelemesinde onlara u yant verir: Bir arap fsndaki arap fnn altna bir delik
atmzda akmaz, bunun nedeni
stnn kapal oluudur. Genel olarak sylendii gibi yanl bir biimde
arabn boluktan korktuunu syleyebiliriz. ok iyi bilinir ki bu arabn
herhangi bir eyden korkacak akl
yoktur ve diyelim akl vard, arap
bilmem hangi nedenle bu boluktan
korkacakt? Bu bir d rndr.
(33) Bylece belirtilmelidir ki hava
arabn yerini aldktan sonra akar.
Sonuta Descartes, Aristotelesten
beri gelen ve skolastikleri de etkilemi olan sonlu uzay fikrini benimsemez. Sonsuz uzayda yer ve gk tek
bir maddeden yaplmtr. Bu nedenle br dnyalarn da bu maddeden
olmas gerektiinden birok dnya olamaz. (34) Bylece Descartes,

64

Kantta uzay
ve zaman

Kanta kadarki
dnemde
uzamla ilgili tartmalar oka yaplmtr. Uzayla uzam zdeletiren Descartes bak Newtonun
(1642-1727) mutlak ve greli uzam
ayrmyla deimitir. Mutlak uzam
Tanrnn uzamyken greli uzay insann duyu deneyiminin sonucudur.
lkinde uzam hep devinimsiz ve ayn
dururken, ikincisinde cisimlere gre
onun konumunu duyularmz belirler. Bir baka bak asn Descartes
ve Newtona kar Leibniz (16461716) gelitirmitir. Uzay greli ve
birlikte ve ayn zamanda varolduu
dnlen eylerin dzeni olarak
belirler. Uzay tzsel olarak dnr.
Yani varolanlar somut grlr eylerin dnda monadlardr. Bu dzen
usa uygun dnlr. Bir baka nl
filozof Locke (1632-1704) ise uzay
uzaklk llerinde ve biimlerde
deien basit fikir olarak alr. Uzay
fikri grme ve dokunma duyularna

dayanr. Bunun nedeni insanlarn

ayr renklerdeki cisimler arasndaki
ve renklerini grdkleri ayn cismin
paralar arasndaki uzakl grmeyle alglamalardr. Locke uzay
basit fikir diye belirleyerek onu her
biimde tz olarak almaktan kanmtr. (36) Bu arada Newton, nl
ekim yasas dnda Descartesn
maddeyle dolu evren fikrini amtr. Kant da etkileyen grleriyle
Newton zellikle boluklu evren fikriyle bilim dncesine nemli bir
katk yapmtr.
Saydmz filozoflardan sonra uzam konusunu Kant (17241804) ele almtr. Kant Salt Usun
Eletirisinde bu konuyu irdeler.
Filozof Descartesn bakndan ayr
olarak uzam cismin balca zellii
grmekten uzaktr. Kantta ayrca
uzam yerine uzay kavram kullanlr. Kant uzay cismin temel zellii
grmese de Descartesn yapt gibi
cisimde kalc olan bulmaya alr.
O yle der: Yava yava cisimde
deneysel olan her eyi sizin deneysel
cisim kavramnzdan kardmzda
-rengi, sertlii ya da yumuakl,
arl, hatta geimezlii- orada
henz cisimce (henz btnyle
yok olmam olan) yerlemi olan
uzay kalr ve siz bunu btnyle
dta brakamazsnz. (37) Kantn
Salt Usun Eletirisinin daha giriinde verdii bu aklamalar uzayn
ncelikle deneysel olan nceleyen
kalc bir ey olduunu dndrr.
Kant duyumla nesneyle balant
kuran sezgiye deneysel ve deney-

Masolino da Panicalenin skenderiye Filozoflar adl tablosu.

uzam ya da uzay konusunu Akn

Estetik blmnde ele alr. Burada
akn estetii duyarlln a priori
ilkelerinin bilimi olarak tanmlar.
Kant akn estetiin konusunu belirlerken kavramlarla dnmenin aygt olan anl bir yana koyar. Kant
a prioriye uygun olan ar sezgi ve olgularn biimi dnda duyumla ilgili
olarak herhangi bir eyi aramayacaktr. Bylece filozof incelemesinde
a priori dncenin ilkeleri olarak
duyulur sezginin iki ar biimine
yani uzay ve zamana ulalacaktr.
Kant, Salt Usun Eletirisinde uzam konusunu
(40)
irdeler. Kantta uzam yerine uzay kavram
Kanta gre uzay kavram d dekullanlr.
neye dayanarak ulalan deneysel
sel sezginin belirlenmemi nesne- bir kavram deildir. Bylece uzay
sine de olgu (38) der. Kanta gre kavram tm d sezgilerin temetm olgularn maddesi bize yalnzca li olan zorunlu a priori sunumdur.
a posteriori yani deneyle verilse de A priori yani deneyi nceliyor olbu olgularn biimi zihinde a priori mas zorunluluunu gstermekteyani duyumdan bamsz bulunma- dir. Bylece uzay zorunlu olarak d
ldr. Bylece duyuma ait olmayan olgularla ilgili a priori sunumdur.
her ey ar sunumlardr.
(41) Bu balamda uzay duyu deneBylece genelde duyarl sezgilerin yiminin a priori zorunlu kouludur.
ar biimi zihinde a priori bulunur. (42) Kantn uzay anlaynda tm
Kantta anlk yardmyla biz kav- geometrik ilkelerin zorunlu kesinliramlarla dnrz, duyumla gere i ve onlarn a priori kurulum olaolarak deneyin verilerini alrz. An- na bu a priori zorunluluk zerine
lk yalnzca kendindeki kavramlar- temellenir. Bylece uzay boyutlu
la koullanmn alann oluturur. olmann tesine geemez. Uzayn bir
Kant unu syler: Duyuma ait olan baka zellii karmsal yani bangeimezlik, sertlik, renk gibi eyler tya dayal bir kavram deil ar sezgi
kadar anln zerinde dnd olmasdr. Bu da znde uzayn tek
tz, g blnebilirlik gibi eyle- olduunu gsterir. Ondaki eitlilik,
ri cismin sunumundan ayrrsam, genel anlamda uzay kavram snrlageriye deneysel sezgiden bir eyler malara dayanr. Bu durumu temelyani uzam ve biim kalr. (39) Kant leyen de ar sezgidir. Kantn rneKanta gre uzay d duyumla, zaman i duyumla balantldr inde bir gende iki
kenarn nc kenardan byk olmas, izgi
ve gen kavramndan
deil, ar sezgiden yani
zorunlu kesinlikteki a
priori sezgiden kar.
Uzayn bir baka zellii veri sonsuz byklk
olarak
sunulmasdr.
Kanta gre genel uzay
kavramnn byklk
asndan belirleyecei bir ey yoktur. (43)
Ancak bu son zellik
Kantn atklarndan
ilkini akla getirir.
atknn sav udur: Dnyann zamanda
bir balangc vardr ve
ayn zamanda o uzay-

da snrldr. Karsav udur: Dnyann zamanda balangc ve snr

yoktur, ancak zamanda ve uzamda
sonsuzdur. Kant her iki adan da
olumlama yaparak atkl durumlar ortaya koyar. lkinin kantlamasn yle yapar: Dnyann zamanda
balangc yoksa, olaylar tamamlanmadan srmelidir. imdiki andan
nce sonsuz olaylar tamamlanmaldr. Ama sonsuz olaylar dizisi hibir
zaman tamamlanamaz. Bu yzden
dnyann bir balangc olmaldr.
Kantn ikinci ksmnda dnya uzayda snrszsa bir arada bulunan eyler
de snrsz olmaldr. Ancak biz eklenen tamamlanm olana kadar uzay
dolduran snrsz bir arada varolan
eyler yn dnemeyiz. Ayrca
bu tamamlanma ilemi de sonsuz zamanda gereklemi olmaldr. Bu da
olanakszdr. Bu nedenle uzam sonlu olarak deerlendiririz. Karsavla
ilgili kant da yledir: Dnyann
zamanda balangc varsa, dnya
balamadan nce bo bir zaman olmaldr. Bo zamandaysa balang
olanakszdr. kinci ksmda sonlu
bir uzay varsayarsak, o bo uzayda
ve bo uzayla balantl olmaldr.
Bo uzay hilik olduundan ve hilikle iliki hilik olduundan dnya
sonlu olamaz. (44) Kant Descartesn
uzay snrsz almasna karlk bu
noktada bilinemezci bir tutum alr.
Ona gre bu konuda kesin bir fikir
hibir zaman ileri srlemeyecektir.
Yeniden uzam ya da uzay sorununa dnersek uzay kendinde eylerle
de ilgili bir zellik ortaya koymaz.
Kantta kendinde eyler nesnenin
bilinemez yanyla ilgilidir. Onu dnmek olanakl olsa bile bilmek
olanamz yoktur. Bylece Kanta
gre Uzay yalnzca d sezginin bizim iin olasl altnda duyarlln znel koulu gibi d duyumun
tm olgularnn biiminden baka
bir ey deildir. (45) Bylece Kant
uzayn nesnellie deil, tamamyla znellie dayandn vurgular.
Kant, insani bak asna gre uzaydan sz edebileceimizi belirtirken,
znelliin koullarndan koptuumuzda uzamn sunumunun da bize
bir ey ifade etmeyeceini belirtir.
(46) Kant konuya yle aklk getirir: Bizim duyarllk dediimiz
sabit alrlk biimi nesnelerin bizim
dmzda olarak sezilebildii tm

65

Peter Paul Rubensin Drt Filozof adl tablosu.

ilikilerin zorunlu kouludur ve bu

nesnelerden soyutlama yaplrsa,
uzam adna dayanan ar sezgidir.
Biz eylerin olanann koullarnda
onlarn olgular dnda duyarlln
zel koullarn yaratamadmzdan uzayn, bize dsal olarak grnebilen ama kendinde ey olmayan
eyler sezilsin ya da sezilmesin ya
da herhangi bir zne onlar sezebiliyorsa her eyi kapsadn syleyebiliriz. nk biz sezgimizi snrlayan
ve evrensel olarak bizim iin geerli
olan ayn koullara baka dnen
varlklarn sezgilerinin bal olup olmadn yarglayamayz. zne kavramna bir yargnn snrn eklersek,
o zaman yarg koullanmam olarak
geerlidir. Btn eyler uzayda birbirinin yanndadr nermesinde bu
eyler bizim duyarllmzn nesneleri olarak alnr snrlamas altnda
yalnzca geerlidir. (47) Kanta gre
bylece uzay d nesnelerin koulu
olarak d nesnelerin olgusu ya da
sezgisine baldr. Burada tat ve renk
gibi eyler zel bir durumda olan
olumsal sonulardr yani uzay gibi
zorunlulua bal deildir. Yani hi
kimse tat ve rengin a priori sunumuna sahip olamaz. Uzaysa ar sezginin
a priori biimidir. Bu nedenle deneysellik tamadndan kendinde duyum iermez. Yani tat ve renk gibi
eyler yalnz eylerin niteliklerini
deil, ayr insanlarda deiik biimde olabilen znel ayrlklarmz da
gsterir. (48)
Sonuta yine de Kanta gre uzay
d duyumla, zaman i duyumla
balantldr. Uzay d duyumun,

66

zaman i duyumun biimidir. Kantta zaman

d grnmlerin arac
olmakla uzayla bir btn oluturmaktadr.
Kant yle der: Bylece zaman genelde tm
olgularn a priori kouludur ve gerekte i
sezginin (ruhumuzun)
dorudan
kouludur
ve buradan d olgularn arac kouludur.
A priori diyebildiimizde: tm d olgular
uzayda ve uzayla ilikilerine gre a priori belirlenmitir, bylece i
duyum ilkesinden genelde btnyle yle sz edebilirim:
tm duyu nesneleri gibi genelde
tm olgular zamandadr ve zorunlu
olarak zamanla balantl dururlar.
(49) Zaman da znel koula baldr.
Kendi isel sezme gcmz brakp
nesneleri kendinde olarak aldmzda da zaman uzayda olduu gibi
hibir ey ifade etmeyecektir. Kant
kendi bana dnlen uzay ve zamanda yani deneysel alann dnda
dnlen uzay ve zamanda devinimin olmayacan belirtir. Kendi bana zaman deil zamanda bir eyler
deiir ya da kendi bana dnlen
uzamda devinen bir ey yoktur. Yalnzca deneyle uzamda bulunan bir
eyler devinecektir. Aknsal estetik
bylece a prioride deiiklik kavramn hesaba katmayacaktr. (50)

Lessingde uzay ve zaman

sanatlar

Uzam ve zaman kavramnn

btnlkl biimde ele alnmas
Kantla olmusa da bu kavramlarn
estetie kazandrlmas Alman dnr Lessingle olmutur. Platondan
beri gzel kavram aratrlm ancak somut anlamda yapttaki gzelin
estetie konu olmas 18. yzylda
Baumgartenn (1714-1762) estetii
bir bilim durumuna sokmasyla balamtr. Platondan beri gelen akn
gzel anlayndan duyulurun bilgisine dayal gzel anlayna geilmi,
estetik aratrma da yasalara dayal
bir bilim durumuna sokulmutur.
Bu noktada Gotthold Ephraim
Lessingin (1729-1781) katks uzam
ve zaman kavramlarn estetie ka-

zandrmasyla olmutur. O Laokoon

(1766) adl yaptnda uzam sanat
olarak dnd resim ve zaman
sanat olarak dnd iiri yle
ayrr: Konuyu temelinden ele almay denemek istiyorum. yle dnyorum: resim sanatnn yknmelerinde iir sanatndan tmyle
baka aralar ya da iaretleri kulland doruysa, resim sanat uzamdaki biimleri ve renkleri, iir sanatysa
zamanda birbirine balanan sesleri
kullanyorsa, iaretlerin tartmasz
belirtilenle uygun bir ba olmas
zorunluysa, yan yana konulmu iaretler yalnzca yan yana varolan nesneleri ya da onlarn yan yana varolan
paralarn, art arda gelen iaretlerse
yalnzca art arda gelen nesneleri ya
da onlarn art arda gelen paralarn
anlatabilirler. Yan yana varolan nesnelere ya da onlarn yan yana varolan
paralarna cisim denir. Dolaysyla cisimler belli zellikleriyle resim
sanatna zg nesnelerdir. Art arda
gelen nesneler ya da onlarn art arda
gelen paralar genel olarak eylemdir dolaysyla eylemler iir sanatna
zg nesnelerdir. (51)
Ona gre her sanatn ayr bir iaret
dzenei ve anlatm biimi vardr.
Lessing bu noktada plastik sanatlar
ve sz sanatlar arasnda ayrma gider. lkiyle ilgili baat sanat grld gibi resimdir. Bu noktada o resmin biim ve renklere ballndan
giderek onu uzam sanat olarak belirler. Onun yannda Lessing art arda
dizilmi szcklerle olumu olan
Gotthold Ephraim Lessingin (1729-1781)
katks uzam ve zaman kavramlarn estetie
kazandrmasyla olmutur.

Lessing ve Johann Caspar Lavater, Moses

Mendelssohnun evinde.

iir sanatndaki zamansall ne karr. Bu noktada iir sanat da zamansallk sanat olacaktr. Ona gre
iirde iaretleri oluturan szcklerle iir kaygan ve yapaydr. Resimde
ise iaretlerin doall bu sanatn
kayganln nleyecektir. Bu grler ok tutarl gibi durmaz. nce de
belirttiimiz gibi Kant alglarmzn
zamann ve uzamn birlikteliinde
gerekletiini bize bildirmiti. Buna
gre zaman sanatlar ve uzam sanatlar gibi bir ayrm zorlamadr. nk iirde de resimde de kullanlan
iaretler doal deil yapaydr. Her
iki sanatn da kendine zg zel iaretleri vardr. Bu anlamda Lessingin
bak tutarszdr. Ancak yine de
Lessingin uzay ve zaman kavramlarn estetie kazandrm olmas
nemlidir. Lessingin nemi biraz da
irkini de bir gzel kategorisi olarak
belirlemesinden gelir. (52)
Lessing sonu olarak resim ve iir
sanatlarnda uzam ve zaman ayrsa
da yine de onlarn tam olarak zamansallktan ve tam olarak uzamsallktan
kopamayacan dnr. Yine de
rnein iir sanat bir eylemsellii ortaya koysa da onda da cisimlerin yansmalarn bulmak olanakldr. Ancak
eylem iinde cisimler bulunacaktr.
Lessing konuyu yle aklar: Ama
btn cisimler yalnzca uzayda varolmaz zamanda da varolurlar. Cisimler
varlklarn srdrrler, varolma sresinin her annda baka grnebilirler ve baka biimde balanabilirler
birbirlerine. Bu anlk grnlerin ve
balantlarn her biri kendinden nce
gelen bir eylemin etkisiyle olur, bunlarn her biri sonraki bir eylemin nedeni ve buna gre, deyim yerindeyse,

bir eylemin en nemli esi olabilir.

Dolaysyla resim sanat da eylemleri
yknebilir ama onlar yalnzca cisimlerle duyurarak yknebilir. te
yandan eylemler kendiliinden olumazlar, ama bunlar belli zlere baldrlar. Bu zler de cisimler olduuna
gre ya da cisim olarak dnldne gre iir sanat da cisimleri canlandrr ama onlar eylemlerle duyurarak
canlandrr. Resim sanat eitliliin
birlikte varolduu bileimlerinde eylemin yalnzca tek bir ann kullanabilir. Bylece bu andan nce geleni
ve ondan sonra geleni en kavranabilir
duruma getirebilmek iin en arpc
an semek zorundadr. iir sanat da
zamansal olarak gelien yknmelerinde cismin yalnzca tek bir zelliini kullanabilir. Bu durumda iir
sanatna cisim gereklidir. Bu adan
iir sanat cismin en duyusal imgesini uyandracak zelliini semek
zorundadr. () u sonuca ulatm:
zamanda art arda geli airin alann
oluturur, uzay da ressamn alann.
(53) Lessing uzay ve zamann her iki
sanatta da yansmalarnn olabileceini dnr. Yine de Lessinge gre
uzay ve zaman sanatlar ayrm kanlmazdr.

Sonu olarak

Sonu olarak uzam kavram hemen hemen Aristotelesle birlikte incelenmeye balamtr. 17. yzylda
Descartes uzam ve uzay kavramlarn birbirinin yerine geecek biimde
kullanmtr. Ayrca Descartesda bir
soyut uzam kavram da vardr. Kavram onda daha ok cismin bir nitelii gibidir. Kavram deneysel olanla
balantl da olsa deneyseli nceleyecek biimde kullanan Kant olmutur. Bylece a priori dncenin ilkeleri olarak algnn ya da duyulur
sezginin iki ar biiminden biri uzaydr. Uzay ve zaman sonuta belli bir
btnsellik iinde ele alnr. Kanta
gre zne asndan uzam ve zaman
duyarllmzla ya da algyla ba
olan zorunlu koullardr. Alglanan
da olgularla ilgilidir. Yoksa kendinde
ey olarak, deneysel olan aan, bilgisini edinemeyeceimiz eyler uzamla ilgili deildir. Bu arada Lessing,
Kantn uzam ve zaman kavramlarn
sanatta paral olarak uzam sanatlar
ve zaman sanatlar biiminde ayrsa
da yeni estetiin kurucularndan biri

olmas ve bu iki kavram estetie kazandrmasyla nemli olmutur.

DPNOTLAR
1) Aristoteles, Metaphysics-II, Oxford University Pres, New
York, 1997, s.382-383.
2) Aristoteles, Physics, Oxford University Pres, New York,
1998, s.363.
3) Aristoteles, ayn, s.364.
4) Aristoteles, ayn, s.365.
5) Aristoteles, ayn, s.365.
6) Aristoteles, ayn, s.365.
7) Aristoteles, ayn, s.367.
8) Aristoteles, ayn, s.369.
9) Aristoteles, ayn, s.373.
10) Aristoteles, ayn, s.373.
11) Aristoteles, ayn, s.374.
12) Aristoteles, ayn, s.374.
13) Aristoteles, ayn, s.375.
14) Aristoteles, ayn, s.376.
15) Aristoteles, ayn, s.372.
16) Aristoteles, ayn, s.376.
17) Aristoteles, ayn, s.377.
18) Aristoteles, ayn, s.378.
19) Aristoteles, ayn, s.384.
20) Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul,
Ocak 2007, 224.
21) Afar Timuin, Dnce Tarihi, Bulut Yaynlar, stanbul,
ubat 2008, s.370.
22) Afar Timuin, Descartes Felsefesine Giri, 3.b, Bulut
Yaynlar, stanbul, 2004, s.108.
23) Descartes, Oeuvres philosophiques de Descartes-III, Garnier Frres, 1973, s.155.
24) Howard Caygill, A Kant Dictionary, Blackwell Publishing,
2005, s.368.
25) Descartes, Oeuvres philosophiques de Descartes-III, Garnier Frres, 1973, s.156-157.
26) Descartes, ayn, s.157-158.
27) Descartes, ayn, s.158.
28) Descartes, ayn, s.159.
29) Descartes, ayn, s.158-159.
30) Descartes, ayn, s.160-161.
31) Descartes, ayn, s.162-163.
32) Descartes, ayn, s.164.
33) Afar Timuin, Yaasn Dlerimiz, Dnya ncelemesi,
Bulut Yaynlar, stanbul, Mart 2010, s.17.
34) Descartes, Oeuvres philosophiques de Descartes-III, Garnier Frres, 1973, s.167.
35) Descartes, ayn, s.166.
36) Howard Caygill, A Kant Dictionary, Blackwell Publishing,
2005, s.368-369.
37) Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, ev ve Ed. Paul
Guyer, Allen Wood, Cambridge University Pres, USA, 2000,
138.
38) Immanuel Kant, ayn, s.155.
39) Immanuel Kant, ayn, s.156.
40) Immanuel Kant, ayn, s.157.
41) Immanuel Kant, ayn, s.157-158.
42) Frederick Copleston, A History of Philosophy-6,
Burns&Oates, Great Britain, 1999, s.238.
43) Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, ev ve Ed. Paul
Guyer, Allen Wood, Cambridge University Pres, USA, 2000,
157-159.
44) Frederick Copleston, A History of Philosophy-6,
Burns&Oates, Great Britain, 1999, s.287.
45) Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, ev ve Ed. Paul
Guyer, Allen Wood, Cambridge University Pres, USA, 2000,
159.
46) Immanuel Kant, ayn, s.159-160.
47) Immanuel Kant, ayn, s.160.
48) Immanuel Kant, ayn, s.161.
49) Immanuel Kant, ayn, s.164.
50) Immanuel Kant, ayn, s.167.
51) Gotthold Ephraim Lessing, Gesammelte Werke, b.2, Carl
Hanser Verlag, Mnchen, 1959, s.875-876.
52) Afar Timuin, Estetik, 8.b, Bulut Yaynlar, stanbul,
2006, s.33-34.
53) Gotthold Ephraim Lessing, Gesammelte Werke, b.2, Carl
Hanser Verlag, Mnchen, 1959, s.876-889. (Lessingden
yaplan eviriler Sabahat Trerindir)

67

lgin zek problemlerinin

pf noktas
Zek problemleri alnmas zor olan bir kale
gibi tasarland halde, beklenmedik bir
yerde bir zayf noktas olur ou zaman ve
esas i de ite bu noktay yakalayabilmek
saylr genelde. Anahtar nokta (pf noktas) tam da manaya uygun den bir isim.
yle ki, bir yanda duvar skerek, kappencereyi krarak veya bacay kullanarak
odaya girmek var, bir de anahtarla kapy
aarak girmek. te problemin anahtar
Do. Dr. smihan Yusubov
noktas tam da bu duruma tekabl ediyor. Sakarya niversitesi Mhendislik Fakltesi Bilgisayar Mhendislii Blm

slnda bu konuda bir yaz yazmay 2010 senesinin

Mart ayndan beri tasarlyordum ve konuyla bal
dncelerimi ksa tezler eklinde kaydediyordum
zaman zaman. Ama yaznn ne zaman yazlaca konusunda net bir fikrim yoktu. Cahit Arf hocamzn
100. doum yl mnasebetiyle Bilim ve Gelecek dergisinden bir yaz istenince, frsat bu frsattr deyip
bu ie start verdim. Burada beni motive eden husus, rahmetli Cahit hocann, ocukluunda bu tr
sorulara dkn olmas ve onlar zmekten byk
keyif almas hakknda hatralarn yeri geldike dile
getirmesi olmutur herhalde.
Makalede nce zek, sonra pf nokta konularna genel olarak deindikten sonra, mantk, cebir ve geometri alanndaki bize gre zek problemi
saylacak baz sorularn zmnde pf noktann
rolne deinmeyi hedefliyoruz.

Zeki ocuk ve Arif insan hakknda

Zek ve Arif kavramlarnn ne anlama geldii hakknda yeterince tartlm, ama yine de net, ortak
bir sonuca varlamamtr. Yaygn olarak zek (zeki)
sz ocuklar, arif sz ise yallar iin kullanlyor genelde. Zek ve arif szleri Arapa parlt ve
tanmak kavramlarna tekabl ediyor. Bu adan
baktmzda zeknn ocuklar, arifin ise bykler
iin kullanlmasna yle bir yorum getirebiliriz ki,
ocuklarda grdmz srad, beklenmedik ho
bir sz veya davran bizim gnlmz aniden klandrd halde, byklerde mahede edilen ayn
olaylar kalbimizi starak, bizde ferahlk duygusu
uyandrr. Bu dncelerden yola karak belki de
una hkmetmek gerekir ki, ariflik zekiliin bir son-

68

raki evresidir ve bu evreyi fethetmek iin ok sular

akmal, ok odunlar yaklmaldr. Bunun iin ok
zahmet gerekiyor.
Zaman zaman zeky tanmlamaya yeltenmiler
elbette. Binet onu iyi hkm verme, Davis soru
zme, Terman soyut dnme, Weshler mantkl dnme yetenei gibi tanmlamlar. Elbette
zek denilen eyde bunlarn her birinden bir para vardr, fakat bunlarn her biri ayr ayr ve hatta
hepsi birden bu kavramn tm alarlarn ihtiva edemiyor kanmca. Yaygn dnceye gre zek doa
vergisi bir yetenek olmakla, kaltm yoluyla anne
ve babadan geer. Ve hatta biraz daha ileri giderek
belli oranda onlarn ortalamas olduunu da iddia
edenler var. Kaltm yoluyla dominantlk yasalarna uygun olarak baz zelliklerin bir sonraki kuaa deimeden aktarld kantlanm bir gerek.
rnein, orta ve ahadet parmaklardan hangisinin
daha uzun olduu zellii, babadan oula deimeden geen bir zellik. Fakat zek meselesi bu kadar
basit olmasa gerek.
Zamanla, bu net bilinmeyen nesneyi saysal olarak deerlendirmek iin deiik testler de retilmitir. Bize malum olan ilk test 1912 senesinde, Alfred
Binet ve Theodore Simon tarafndan hazrlanmtr.
Bu testlerin ortak zellii udur ki, belirli, yeterince
byk bir grup insan zerinde deney yaplarak, sorulara verilen doru cevaplara gre dalm belirlenir. Elbette her ya grubuna kendine uygun sorularn sorulmas art. Test yle olmaldr ki, bu dalm
[0, 180] aral zerinde normal dalm (Gauss veya
an) erisi ile ifade olunsun. Ek olarak bu erinin
maksimumu 100 puana (normal adama) tekabl

ediyorsa, deneye tabi tutulanlarn

yzde 50sinin 90la 110un arasnda
olmas lazm. Aslnda her testi doal zeky deerlendirmek iin dnlm bir yapay zek olarak alglayabiliriz. Elbette her yapay nesne
bir lde aksadndan, tasarlanan
testler de aksamaya mahkm. Hatta
o kadar ki, farkl testlerin sonular
baz durumlarda eliebiliyor kendi
aralarnda.
Bu arada doal zeky deerlendirmek iin zek katsays denilen
bir kavram ve onun hesaplanmas iin bir forml de atlm ortaya;
1912 ylnda Alman V. Stern tarafndan. Edebiyatta bunun iin IQ (intelligence quotient - ay kyu) simgesi
kullanlyor ki, bu da zek oran
anlamna geliyor. Bunun hesaplanmas formln kullanmak iin
zek ya (ZY) denilen bir deere
ihtiya var. Adam teste tabi tutmakla en son hangi ya grubunda 100
puan tutturuyorsa, bu ya onun iin
ZY olarak kabul edilir. Eer vatandan biyoloji yan BY ile iaret etsek, zek katsays IQ = (ZY/BY)100
forml ile hesaplanr. Yani rnein,
10 yanda bir ocuun zek ya 12
ise, onun IQsu 120, 13 ise 130 olur.
Elbette insan yalandka onun
zek testine tabi tutulma istei de
azalyor doal olarak. Dnyaca nl
matematiki ve astronom Stephen
Hawkingin, onun IQsu hakkndaki
soruya yant kendisi kadar ilginti:
Benim IQmun ne olduu hakknda hibir fikrim yoktur. Kendi IQsu
ile ilgilenenler genelde talihsizlerdir. Bu da saygdeer bir vatandan
IQya vermi olduu deer rnei.
Bu adan bir iddia hakknda da iki
kelime sz etmek istiyorum. Byle bir, yine yaygn fikir var ki, anne

st teki eit koullarda IQyu

7 puan artryormu. Belki de
istatistik olarak ortalama byle bir ey var, ama benim
bildiim bir rnek var
ki, orada anne st tam
ocuu sakat (geri
zekl) yaptktan sonra,
nihayet olayn farkna
varmlar ve sonraki
ocuklar bakas tarafndan emzirilmi,
sonuta ortaya normal
insanlar km.
Zeknn baz tanmlarnda onu yapay zekya
indirgeme abas grlmektedir.
rnein
zeknn, sistemin kendisini tecrbe yolu ile
eiterek, belirli trden
problemlerin
zm
iin program tertipleme
ve bu yolla problemi
zme yetenei gibi tanmlanmas ite bu trden olsa gerek. Bu tam da, nerdeyse yapay zek
tanmyla akyor ve bir lde
algoritmaya Turing ve Markovun
bamsz olarak vermi olduklar
tanm anmsatyor. Zek, gerei
ve refah da gz nnde bulundurmakla, hedefe ulama yolunda kendi hareketlerini planlama, organize
etme ve kontrol edebilme yeteneidir biimindeki tanm da bir nceki tanmdan anlam itibaryla ok
uzakta deildir. Bu tr tanmlardan
yola karak iddia edilir ki, hatta
hayvanlarda bile, reym eklinde
de olsa zek iarllar gzlemleniyor
ve bu doaldr. Bana gre bu, benim
anladm zeky aalamak ve ona
hakaret, onu hayvaniletirmektir.
Oysa zek insani bir kavram olmay
hak etmitir bence. Bir
Stephen Hawkingin, kendi IQsu hakkndaki soruya yant
zamanlar sigara imesi
kendisi kadar ilgin: Kendi IQsu ile ilgilenenler genelde
talihsizlerdir.
ve kadnlara pckler
gndermesi ile televizyon dizisinde mehurlam maymun arli
hakknda, yine televizyonda saygn bir konumda olan bir hanm
defalarca, Efendim,
ltfen bunun maymun
klna girmi insan
olduunu dnmeyin, o, gerekten de bir
maymun demesini,

Byk Azerbaycan airi Efzeleddin Hakani

irvani (1122-1199), kk bir ocukken
hazrcevaplyla ah alt etmi.

insanlara bir hakaret olarak

algladm anmsyorum.
Zek denilen kuun
doal yaam ortam sz,
yani enformasyon meydandr. Asl zek
saraylar szden yaplr her vakit ve onun
mthi parlts kaln
zaman katmann delerek amza yetiir ve bize
elik ederek yolumuzu,
gnlmz aydnlatyor.
Bu yerde ocukluumdan
beri bildiim ve beendiim bir zeki ocuk rnei ile sizleri tantrmak
istiyorum. lkokulun 1.
snfnda Efzeleddin ve
ah isimli bir kitap hediye ettiler bana (snf arkadam Sahile Yoluyeva),
imdi de ktphanemde duruyor.
Saray adamlaryla seyahat eden ah
yol kenarndaki bir ocuu merak
ediyor ve aralarnda yle bir diyalog
geiyor: Ne yapyorsun, olum?
rp
topluyorum.
ah
onu
artmak
amacyla, r ne, p ne? diye sorunca, ocuk hi armam, - r
dm, p ise dikilmi kuru bitki
gvdeleridir demi. ah beklemedii bu cevaptan holanm. Gzken ky sizin mi? sorusuna Evet
yant aldktan sonra, Byklerden
kyde kim var? diye sorunca, Develer gibi ksa ve ilgin bir yant alm ocuktan. Yavrum, sanrm sorumu anlamadn, kye varnca bizi
karlayacak birileri var m, demek
istiyorum diyen aha ocuun cevab, Evet, kpekler! olmu ve bu
ah kzdrm tabii. Adam klcna el
atarak, imdi seni aparm! diye
barnca, ocuk tavrn bozmadan,
Atn apsan iyi olur, arkadalarn
artk uzakta gibi akll bir tavsiyede bulunmu. te bu hikyede zek
denilen ey tm renkleriyle ortada.
Bu ocuk, gelecein byk Azerbaycan airi Efzeleddin Hakani irvani
(1122-1199) idi. ah ise Bunun
bir nemi var m?
Zeki ocuun en nemli zellii,
bana gre srekli bir eyleri merak
etmek, bu konuda kendine soru y-

69

Pf noktas hakknda
birka kelime

Hazrcevaplk konusunda sevgili Nasreddin

Hocann elinin stnde el olmad herkesin
malumu.

neltmek ve bu sorulara yant, yorum

bulmaya almak. te bu sre ierisinde, o, dolamba mantk sillogizmlerinde (H. Poincare) rahat ve hzl
dolama yeteneini sahipleniyor ve
bu onu zeki yapyor. Bu adan baklnca srekli olarak byklere soru
ynelten ocuk, belki gelecekte ok
bilgi sahibi olur, ama bu onun zeki
olmas anlamna gelmez. Zeki ve arif
olmann temel zelliklerinden biri
de hi phesiz hazrcevap olmaktr.
Bu ise kendi i dnyamzda srekli
olarak dolamakla edinilebilir yalnzca.
Hazrcevaplk konusunda sevgili
Nasreddin Hocann elinin stnde
el olmad herkesin malumu. Bir
rnek de Hocadan verelim ki, ruhu
ad olsun. Hoca kendisine, Senin
eekten pek farkn yok diyen adama, aralarndaki mesafeye iaretle,
Doru buyuruyorsunuz, efendim,
fark en fazla 1,5 metre olur yantn vermitir. Benzeri bir yant, bir
Alman hikyesinde, nnde birka
eek olarak yryen kadn tarafndan, ona Selam, eekler annesi!
diye hitap eden yaramaz ocuklara,
Selam, menim olanlarm! eklinde olmutur. te bunlar birer, ocuklukta umarm zeki, bydkte
ise arif olan insan rnekleri.

70

Bir eyin (problemin, srecin,

adamn) pf noktas derken, onun
zayf, anahtar, nemli noktas anlalr. nce zayf nokta konusuna
deinelim. Sanrm bunun bir baka ad da Ail Topuu olsa gerek.
Homerosun kahramanlarndan olan
Ail doduktan hemen sonra, annesi
onu, topuundan tutarak sihirli nehir suyuna sokmutur ve topuun
dndaki su dokunmu tm bedeni
d etkilerden korunur hale gelmitir. Onun bedenindeki tek zayf,
darbeye ak nokta topuu idi ki,
Priamn olu Parisin atm olduu
ok, koruyucu ilahnn ynlendirmesiyle Ailin topuuna isabet edince,
vatandan yer zerindeki ii bitmi
oldu. Bu nedenle Ail topuu denilen kanatl sz (Geflgelte Wort)
yaranmtr ki, bu sz insanlarn,
devletlerin, problemlerin zayf noktasna iaretle kullanlyor. te zek
problemleri de bir lde alnmas
zor olan bir kale gibi tasarland
halde, beklenmedik bir yerde bir zayf noktas olur ou zaman ve esas
i de ite bu noktay yakalayabilmek
saylr genelde.
Anahtar nokta (Ali Baba ve Krk
Haramide kelime) tam da manaya
uygun den bir isim. yle ki, bir
yanda duvar skerek, kap-pencereyi
krarak veya bacay kullanarak odaya girmek var, bir de anahtarla kapy aarak girmek. te problemin
anahtar noktas tam da bu duruma
tekabl ediyor ve eer anahtar bulduysan, tercih olunacak tek yol bu.
Sanrm zayf ve anahtar szlerinin
nemli szn beraberlerinde getirdikleri normal karlanmal.
Bir defasnda hafta sonu ge saatlerde, darda kar kuaktan olduu,
dolmu ve belediye otobslerinin
alamad bir zamanda, elektrik
kesintisi sonucu kimsenin olmad,
d kaps da kapal binada asansrde
mahsur kaldm. Yaklak 10 dakika
gibi karanlkta n gelmesini bekledikten sonra, kaldm yurda telefon
aarak durumu anlattm. lgilenecekleri szn duyduktan sonra daha
30 dakika Yasin, Amme okuyarak
bekledim. Bir ara bana telefon ap,
Grevlilerden gelen oldu mu? diye
sordular, vesselam. O zaman anladm
ki, zayf nokta arayna kmazsam,

buradan da kamam herhalde. Artk

ayaklarm da soumaya balyordu
yava yava (Nasreddin Hocaya bin
rahmet). Bir kadar zorlaynca alan
parlak i kaplarn arkasnda kapkara d kap (iki paral) karmda
dikiliverdi. O zaman anladm ki, dar kmann yolu bu kapda zayf
noktay bulmaktan geecek ve de bu
noktann esnek olmas lazm. Bylece gh karanlkta, gh zayf telefon
nda esnek nokta arayna girdim ve onu sa yukar ksmda beyaz,
metal bir dikdrtgen olarak buldum.
te onu bir kadar kaldrp kapy
itince, kap alverdi. Ekleyelim ki,
asansrden ktm an ilk yaptm
i telefon ap, arkadalara her eyin
yolunda olduunu sylemek oldu ki,
sanrm bu da benim kran duygularmdan ileri gelen bir davrant.
Herhalde dualar isabetli olmutu.
Trkiye sitelerinde pf nokta
derken mleki usta ile onun ra
arasnda geen olay ortaya konulur.
Meer ustasndan, Ben de artk usta
oldum deyip ayrlan, fakat yaptklar mlekler bir ie yaramayan rak,
yeniden ustasnn yanna dnerek
yardm istediinde, mlekleri piirdiin zaman oluan kabarcklar
srekli pfleyerek aradan kaldrmak
gerektiini sylemi usta ve terim
de buradan geliyor. Belki de yledir.
Ama kabarcklar bir noktada olumuyor ki, onu her tarafta pflemek gerekiyor. Elbette bu olayn kendisine, i
srecinin bir noktas gibi baklabilir
belki, ama bana kalrsa sadece zerine
pflemekle (nerdeyse enerji kaybetmeden) problemi zme kavuturabildiimiz zayf bir nokta gibi alglanmas ok daha doal olurdu. Eskiden
mehur pehlivanlar talebelerine her
eyi aklamaz, baz nemli hileleri
gizli tutarlard ki, beklenmedik durumlarda ellerinde ek frsatlar olsun.
Ve saklanan hileler uygun zorlu durumlardan kurtulmak iin birer anahtar rol oynardlar genelde.
imdi farkl alanlardaki (mantk,
cebir, geometri) zek problemlerinin pf noktalarna gemezden nce
baz genel alanlardaki analoji sorulara temas edelim. Sanrm bu konuya
Nasreddin Hocayla balarsak doruyu yapm oluruz, nk bana gre
tm zamanlarn ocukluunda zeki,
yalandnda arif olan bir numaral insan hi kukusuz bizim sevgili

hocamzd.
Bir defasnda minarenin kapsn arkadan balayp, onun tepesine
trmanm deliyi, millet inmesi iin
ikna edemeyince, Nasreddin Hoca
elindeki su ile dolu kap bann stne kaldrarak ona yle sylemi:
Hemen inmeni istiyorum, inmezsen bu suyu senin tepene dkerim.
Deli hemen aa inmi ve kapy am. Bu sosyal problemin zlmesinde, Deli ile deli gibi konumal
trnden pf noktaya temas edilmesi etkili olmu diyebiliriz. Yine
bir defasnda, havuzda boulmasna
ramen Ver elini diyen kiilerden
kimseye elini vermeyen birisine,
Hoca Olum, al elimi diye hitap
edince, yine baarl olmu ve adamn hayatn kurtarm. Burada da
zayf nokta, boulan adamn vermeye deil, almaya alk olmasndan
dolay, olun alan eli olmutur.
Satrantaki standart ( gedili) ettlerin pf noktalar genellikle ilk gedile balantl oluyor. lk
gedi isabetli olmaynca gereken
sayda gedie oyun bitmiyor. Sanrm burada baarl olmak iin tahta
zerindeki pozisyonu kafaya yerletirmek ve bununla da onun verimli
almasn salamak gerekmektedir.
Benzer ekilde geometrik sorularn
zmnde ilk hamle ok nemli
oluyor ki, bu da her eyi aydnlatan
bir izgi izimi ile gerekletirilir
genelde. Kalemi kttan ayrmadan
ve her izgiyi yalnzca bir defa izmekle zarf resmetmek meselesinin
pf noktas, problemde zarfn ak
veya kapal olmas hakknda koulun olmamasdr. te buradan yola
karak, izilemeyen kapal zarf terk
edip, ak zarf izmek ve problemi
bitirmek mmkndr. Benzeri pf
noktalar Kolomb yumurtas ve Gordion dm ile bal problemlerde
de ortaya kmaktadr.

Mantk problemlerinin
pf noktalar

Siyah-Beyaz Daireler problemi:

Mehur mantk sorularndan bir tanesi beyaz ve iki siyah daire
hakknda problemdir hi kukusuz.
Bu problemi zmek iin genelde
Ben biliyorum ki, sen biliyorsun
ki, ben biliyorum mant, yani bir
bakas adna dnme mant kullanlyor.

Yarmaya giren kiiye 3 beyaz

ve 2 siyah daire gsterdikten sonra,
gzlerini kapatm adamlarn her
birinin alnna bir beyaz daire yaptrmlar. Daha sonra onlardan kendi
dairesinin rengini belirlemeleri istenmitir. Bu kiileri sembolik olarak A,
B, C olarak iaretlersek, kendi dairesinin rengini belirleyen kiinin, rnein Ann mant yle geliiyor:
Eer benim dairem siyah olsayd B
ve Cden biri artk kendi dairelerinin
rengini belirlemi olurdular. yle ki,
rnein B, benim (A) dairemin siyah
ve Cnin hl dndn grnce,
kendi dairesinin beyaz olmas kararna varmas gerekirdi. nk onun
dairesi de siyah olsayd, bu durumda
nnde 2 siyah daire gren C annda
kendi dairesinin beyaz olmas sonucuna varrd, siyah daire says zaten 2ydi. Ama C bunu yapmyorsa,
demek benim dairem beyazdr diye
B karar verirdi. Fakat B de karar veremiyorsa, baa dnersek (A adna)
Ann dairesinin siyah olmad, yani
beyaz olduu sonucuna varrz.
Peki, bu uzun mlahazalara muhatap olmu bu klasik mantk probleminin pf noktas var m? Ve varsa
nedir? Var ve bu nokta yarmaya
giren kiilerin adalet gerei ayn balang artlara tabi tutulmak zorunluluunda sakl. Bu adalet, balang
artlar eit ise, her nn dairesi
beyaz olduunda salanabilir yalnzca. Sanrm bu pf noktadan yola
karsak, kendi daire rengimizi belirlemek iin gzmz ap etrafmza
bakmaya bile gerek kalmyor. Yani
kapal gzle bulursun sorunun cevabn. Bu noktadan yola karsak, 6
kii arasndaki 10 beyaz (kii saysndan az olmayacak) ve 5 siyah (kii
saysndan az olmas nemli) daire ile
yaplan yarmann cevab nceden
belli. Yani onlarn hepsinin beyaz daireye sahip olmas zorunlu olur.
Aile ve iki adamlk kpr problemi: Bu problemde oul, baba, anne
ve dededen oluan aileyi, ancak iki
adam kaldrabilen kprden karanlkta, elde olan bir lambayla en ksa
zamanda geirmek isteniyor. Onlarn
kprden ayrlkta geme sreleri
srasyla 1, 2, 5 ve 10 dakikadr. Bu
problemin pf noktasn bir tala
iki ku diye nitelendirebiliriz ksaca. Yani yava yryen anne (5)
ve dedenin (10) ekip olarak geme-

si lazm kprden. Tabii daha nce

oul-baba ifti gemeli ve birisi o tarafta kalmal ki, lambay geri getirsin
bir sonraki aamada. Bylece nce
oul-baba geer (2) ve oul geri dner (1). Sonra anne-dede geer (10)
ve baba lambayla geri dner (2).
Ve nihayet oul-baba ifti yeniden
kpry geer (2) ve aile fertleri toplam 17 = 2 + 1 + 10 + 2 +2 dakikada
te yanda bir araya gelmi olurlar.
Bir yarya blme problemi: 8
litrelik st 3 ve 5 litrelik kap kullanmakla yarya blmek isteniyor.
Elimizde 3 litrelik kap olduundan,
problemin zm 1 litreyi elde etmeye indirgenmi olur ki, buna da
onun pf noktas diyebiliriz. Harekete gemek iinse 2x3 5 = 1
eitliini gz nnde bulundurmak
yeterli olacaktr. yle ki, 3 litrelik
kab iki defa 8 litrelikten doldurup 5
litreliye dksek, kabn dibinde 1 litre st kalacaktr. Bunu kaybetmememiz lazm. Bu amala dolu 5 litreliyi
8e boaltp, 3teki 1i 5e koymal ve
bir daha 3 8den doldurup 5e dkmeli. Bu sylediklerimizi ematik
olarak yle bir dizi eklinde ifade
edebiliriz: Balang durumu srasyla 8, 5 ve 3 litrelik kaplarn ieriini
gstermekte. (8, 0, 0), (5, 0, 3), (5,
3, 0), (2, 3, 3), (2, 5, 1), (7, 0, 1),
(7, 1, 0), (4, 1, 3), (4, 4, 0).
Benzeri ekilde 10 ve 12 litrelik
st srasyla 7, 3 ve 7, 5 (veya 8, 5)
litrelik bo kaplar kullanlarak yarya blnebilir.
Mekik dokuyan sinek problemi:
Aralarndaki mesafe 20 km, hzlar 5
km/saat olan iki adam dorusal olarak kar karya harekete baladklar an, hz 30 km/saat olan bir sinek
Hitit aslanna ters binmi Nasreddin Hoca
heykeli.

71

birinin omzundan havalanarak, onlar

buluana kadar aralarnda mekik dokuyor. Sinein kat ettii yolun uzunluu ne kadar? Bu problem onunla
nl olmu ki, mehur matematiki
J. Fon Neuman bu uzunluu sonsuz
bir serinin toplam olarak ok ksa
zamanda bulmutur (sinein sonsuz
dnglerini toplam). Problemin pf
noktas u ki, bir defa dngleri hesaba katmann manasz olduunu anlamak lazm. Sadece adamlarn karlamasna kadar geen 2 saati sinein
30 km/saat hzna arparsak gereken
60 km mesafeyi bulmu oluruz.
Babadan kalan 17 deve problemi: Rahmetli olan bir baba, ondan
geriye kalan 17 deveyi 3 olu arasnda, byk olana mirasn 1/2 ksmn, ortancaya 1/3 ve ke de 1/9
ksmn vasiyet ediyor. 17nin 2, 3 ve
9dan hibirine tam blnmemesi bu
miras problemini nerdeyse zmsz hale getiriyor. Bu meselenin pf
noktas ise bize gre, bu kesirlerin
toplamnn 17/18 olmasdr. Yani 18
deveden 17si istenen oranlarla paylalabilir. Bunun bilincinde olan bir
ihtiyar, kendi devesini de miras kalm develere katarak, onlarn saysn
18e kartyor ve bu develerin 1/2 (9
deve), 1/3 (6 deve) ve 1/9 (2 deve)
ksmlarn (toplam 17 deve) olanlar
arasnda bldkten sonra, kendi devesine binip oray terk ediyor.
3 anahtar ve 1 lamba problemi:
kinci katta olan 1 lambay birinci
katta olan 3 anahtardan yalnzca biri
yakyor. Anahtarlar kullanarak ve
yalnzca bir defa lambay kontrol ederek, onu yakan anahtarn tespit edilmesi isteniyor. Eer anahtar says 2
olsayd, hibir problem de olmazd.
Bir anahtar ap, 2. kattaki lambay
kontrol etmek lazm. Lamba yanyorsa, onun anahtar alan, yanmyorsa
teki olacaktr. Demek ki, problemi
zmek iin anahtarn birini saf d
brakmamz lazm. te pf noktasn
bu dorultu da ararsak, anahtarn birini ksa sreliine ap kapatmak dncesine varrz ki, bu da pf noktasnn ta kendisidir. Bu ilemden sonra
geri kalan 2 anahtardan bir tanesini
ap, yukar kalkyoruz. Eer lamba
yanyorsa ak anahtar, yanmyor ve
souksa kapal anahtar, yanmyorsa
ve scaksa ap kapattmz anahtar
lambay yakan anahtar olacaktr.
Birka mantk probleminin de pf

72

noktasn bulmay okurlarmza brakalm.

1) Uzunluu 1 m ve yanma sresi
1 saat olan 2 ubukla 45 dakikay nasl ayarlarsn?
2) Avc adrndan kp 10 km
gney, sonra 10 km dou ynnde
hareket edince, karsna kan ayy
avlyor ve bu sefer daha 10 km kuzeye taraf yryp, adra ulayor.
Avcnn adr nerdeydi?
3) Derse ge kalan ocuk kendini
savunmak iin yle diyor: Hocam,
ok iddetli rzgr vard darda.
yle ki, ben bir adm ileri atanda
rzgr beni iki adm geri gtryordu! retmenin, O zaman nasl
oldu da okula ulatnz? sorusunu
ocuk nasl yantlamal ki, yalanc saylmasn.
4) ocuun salam, ikisi bozuk olan 5 pili ve 2 pille alan bir
elektrik lambas var. 3 deneyle 2 salam pili bulmakta ocua yardmc
olabilir misiniz?

Baz cebir problemlerinin

pf noktalar
Arnold Problemi: Aslnda bu
problemin adnn Arnoldu matematiki yapan problem olmas gerekirdi. nk nl Rus matematikisi
Arnold (1937 - 2010), ocuk yalarnda bu problemi zebilmesinin,
matematii meslek olarak semesindeki roln defalarca vurgulamtr.
Demek, iki yal adam A ve B ehirlerinden ayn zamanda kar ynde harekete balyor ve len saat
12de yolda karlayorlar. Duraklamadan yola davam eden yallar B ve
A ehirlerine uygun olarak saat 16 ve
21de ulayorlar. Yallarn yola ktklar zaman bulmamz lazm (Cevap: seher saat 6).
Sanrm problemin pf noktas,
grten sonra yallarn yola sarf
ettikleri zamanlarda sakl. yle ki,
bunlarn daha hzl gideni kar ehre
yetimek iin 4 saat, teki asta gel
ise 9 saat sarf etmitir. Bunlarn her
ikisinin kare saylar olmas bir tesadf m? Bir az bu ynde younlanca 4/9 orannn onlarn hzlarnn kareleri oranna eit olduu kanaatine
varrz ki, buradan da hzlar orannn
2/3 olduu kar. Yani onlarn hzlar
2a ve 3a olarak alnabilir. Bu durumda onlar saat 12de grene kadar T

saat yol gitmilerse, A ve B ehirleri

arasndaki mesafe 2aT + 3aT = 5aT
olacak. Dier taraftan ayn yol, onlar ayrldktan sonra da geilmi ve
buna gre, 5aT = 4x3a + 9x2a veya
5aT = 30a denklemini alrz ki, buradan da T = 6 olduu bulunur. Aranan cevab bulmak iin ise 12den
6y karmak gerekiyor.
Asal arpanlara ayrmann gc:
Birok cebir problemleri doal saynn
asal arpanlara ayrlmas ile rahatlkla
zlebilir. Yani bu tr problemlerin
pf noktas asal apanlara ayrmaktr
diyebiliriz.
Ahmet ailesinin srr problemi:
ki olu, birka kz ve bir gemisi
olan Ahmetin ya 100n altndadr.
Eer onun olanlarnn saysn, kzlarnn saysna arpp, bulunan sayy Ahmetin yana ve daha sonra da
onun gemisinin tam sayda metrelerle
ifade olunan uzunluuna arpsak sonu 32118 olur. Ahmetin aile terkibini, onun yan ve gemisinin uzunluunu bulunuz.
32118=2x3x53x101 olduundan (pf
nokta) olan says 2 (koulda vard),
kz says 3, Ahmetin ya 53 ve gemisinin uzunluu 101 m olur.
Ardk doal saylarn nemli
zellii: Bu zellik yle ifade olunur:
ardk n saydan bir tanesi ne blnmek zorunda (kalanlardan birinin sfr olmas lazm). Bu ne blme zaman
kalanlarn 0, 1, 2, , n 1 gibi, n
sayda olmas ile baldr.
e blnme problemi: spat edin ki, keyfi k doal says iin
k3+ 5k ifadesi 3e blnr. k(k+1)
(k+ 2) ifadesi 3e blnr (pf noktas) ve k(k +1)(k + 2) = k3 + 3k2
+ 2k. imdi verilen ifadeyi evirelim:
k3+5k=k(k+1)(k+2)-3k22k +5k =
k(k+1)(k+2) 3k(k+1).
Sadaki her iki terim 3e blndnden, onlarn toplam olan verilen
ifade de 3e blnr.

Son sz yerine

Sanrm yaz yeterince uzad ve pf

nokta hakknda da yeterli bilgi edindik. Bu nedenle geometri konularna
gemeden (hem de izim zorluklarndan dolay) yazy burada noktalarsak,
fazla bir ey kaybetmeyiz. Hayrlara
vesile olmas temennilerimle.

73

Bilim Gndemi

Deniz ahin

calideniz@yahoo.com

Tp bebein babas
2010 Nobel Tp dlnn sahibi oldu

901 ylndan bu yana verilen

Nobel dllerinde, bu sene Tp
dalndaki dl kazanan bilim adam Prof. Dr. Robert Edwards oldu.
Eski Cambridge niversitesi profesr ve aratrmaclarndan 85 yandaki Prof. Robert Edwards, tp
bebek tedavileri iin tp dilinde vcut dnda dllenme anlamna gelen in vitro fertilizasyon (IVF) almalar nedeniyle 2010 Nobel Tp
dlne layk grld.
1950lilerde vcut d dllenmenin fikirlerini oluturmaya balayan
Prof. Edwards, IVF ynteminin ksrln tedavisinde etkili olabileceini dnmt. Sistematik olarak
almalarna devam eden Prof. Edwards, amac dorultusunda gerekli
admlar tek tek belirleyip insanolunun dllenmesinin ilkelerini en
iyi ekilde inceleyerek yrtt
almalar dorultusunda 25 Temmuz 1978de amalad baarya
ulat. Bu tarih ilk tp bebein dnyaya geldii gn olarak tp literatr
kaytlarna geti. Sonrasnda Prof.
Edwards ve mesai arkadalar dnyann her kesindeki meslektalarna bu teknii anlatmaya, retmeye
baladlar.
Dnya genelinde iftlerin yzde 10unun ksrlktan dolay sorun
yaand biliniyor. Ve birou iin
bu byk bir znt kayna olup
yllarca sren travma anlamna geliyor. Gemite, tp bu iftlere yardm etme konusunda olduka snr-

lyd. Ancak gnmzde bu durum

tamamyla farkl. Vcutta bir araya
gelemeyen sperm ve yumurta hcresi, IVF yntemi sayesinde bir araya getirilerek dllenmi yumurta oluumu mmkn klnmaktadr. Bu
yntem sayesinde gnmze dek
yaklak 4 milyon ift ocuk sahibi
olmay baard.
Peki, bu almaya nasl baland?
Ne zaman baland ve nasl devam
edip gnmzde sonuca ulat?
Tm bu sorularn odanda temel
aratrmann dourduu sonularn
iyi bir ekilde deerlendirilip uygulanmas yatmaktayd. Prof. Edwards,
1950lilerde balad dllenmenin
temel biyolojisi hakkndaki almalar srasnda vcut dnda dllenmenin de mmkn olduunu fark
etmi ve bunun ksrlk tedavisinde
kullanlabileceini dnp almalarna bu dorultuda yn vermiti. Baka bilim insanlar da almalarnda model organizma olarak
tavan kullanp yumurta hcresinin sperm hcresi ile test tpnde
dllenebileceklerini gstermilerdi.
te, bu noktada Prof. Edwards, bunun insanlar iin de sz konusu olabileceini dnmeye balad. Birok farkl grupla yapt almalar
dorultusunda insan yumurta hcresinin nasl olgunlatn ve bu olgunlama srasnda gerekli olan hormonlar ve bu hormonlarn ilevine
bal olarak hangi safhada sperm
ile dllenmek iin duyarl olduunu aydnla kavuturProf. Edwards tarafndan gelitirilen IVF tekniinin prensipleri
du. Ayrca, spermin hangi koullar altnda aktive
olduunu ve yumurtay
dlleme konusunda baarl olacan buldu.
1969 ylnda ilk kez test
tpnde yumurta hcresini sperm hcresi ile
dllemeyi baard, ancak
problemin kendisi orada
durmaktayd. Dllenmi
yumurta hcresi tek se-

74

ferlik hcre blnmesinden teye

gidememiti. Bunun nedeni olarak
muhtemelen yumurtalklarn yumurta hcrelerinin oluumunda daha etkili olduunu dnen bilim adam, jinekolog Patrick Steptoe ile
almalarna devam etti. Laparoskop ile yumurtalktan yumurta hcrelerini aldlar ve tekrar test tpnde dllenmeyi denediler. Bu sefer
sonu daha umut vericiydi. Dllenmi yumurta hcresi birka kez blnmeyi baarmt.
Birok etik problemle ve protestolarla karlamalarna ramen almalarna zel deneklerle devam
ettiler. Dier aama hormon seviyesini kontrol etmekti. nsan vcudunda anlamalar gereken bir dier
nokta da hormonlarn dllenmede
nasl etkili olduuydu. Bu aamada da en uygun hormon seviyesini
belirlediler. 1978 ylnda Lesley ve
John Brown, Prof. Edwardsn kliniine gelerek yardm istediler. 9 yldr evli olan bu ift bir trl ocuk
sahibi olamamaktayd. Test tpnde
dllenmi yumurta hcresi blnerek 8 hcre oluturduunda bunu
Lesley Browna geri enjekte ettiler.
25 Temmuz 1978de Louise Brown
dnyaya gelmi ilk tp bebek olarak tarihe geerken, Lesley ve John
Brown ilk kez ebeveyn olma mutluluunu yaamlard. Birok ailenin gnmzde bebek sahibi olmasna n ayak olan Prof. Edwards da
IVF teknii ile 2010 ylnn Nobel
Tp dln alarak tarihe gemeyi baard.
KAYNAKLAR
1)http://static.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/
laureates/2010/adv.pdf
2)Nobel Prize (2010, October 4). Nobel Prize in Physiology
or Medicine 2010 was awarded to Robert G. Edwards for
IVF fertilization.
3)http://www.sciencedaily.com/releases/2010/10/
101004101447.htm

Hazrlayan: Bahtiyar Ylmaz

Instituto Gulbenkian de Cincia (IGC) / Portekiz

2010 Nobel Fizik dl

grafeni elde eden bilim insanlarna verildi

sve Kraliyet Bilimler Akademisi, 2010 Nobel Fizik dlne

iki boyutlu grafen malzemesiyle ilgili r aan almalar nedeniyle
Manchester niversitesinden Andre
Geim ve Konstantin Novoselovu layk grd.
Bu seneki Nobel Fizik dlnn
arkasnda sadece bir atom kalnlndaki ince bir pul yapsnda olan
sradan karbon yatyor. Grafen, karbonun bir formudur. Sadece yeni bir
malzeme deil, ayn zamanda bilinen en gl ve en ince malzeme olarak kaytlara gemi. Elektrik iletkenlii bakmndan bakra edeer
olan grafen, s iletkenlii bakmndan da bilinen tm malzemelerden
daha yksek performans gstermektedir. En kk gaz atomu olan helyumun bile iinden geemeyecei
kadar youndur. ncelikle grafitten
grafen elde etmeyi baaran Geim ve
Novoselov, daha sonra sradan yapkan eritler kullanarak bir atom
kalnlnda ve ince pul yapsnda
karbon tabakas elde etmeyi baarmlar. Balangta, bu kadar ince
kristal bir yapnn kararl olmasnn
mmkn olacana inanmayan bilim
insanlar, imdi benzersiz zelliklere
sahip iki boyutlu grafen malzemesiyle alma frsatna sahipler. Ayrca, yeni elektronik malzemelerin

retilmesi ve farkl malzemelerin oluturulmas

gibi birok pratik uygulamann hayata geirilmesi
artk mmkn gzkyor.
Grafen tabanl transistrlerin gnmzn silikon
transistrlerinden ok daha verimli olduu, bunun
da daha hzl bilgisayarlarn nn aaca tahmin
edilmektedir. Bununla birlikte, iyi bir iletken ve effaf olmas sebebiyle grafen, Grafitten grafenin elde edilmesi. Grafitten tek atom
dokunmatik ekranlarn ve kalnlnda ince tabakalar elde edildiinde grafen
k panellerin retilme- olumaktadr. Grafen tabakasndan karbon nanotp ve
si iin de uygundur. Plas- nano dzeyde bir futbol topu elde etmek mmkn (Airi
Iliste/The Royal Swedish Academy of Sciences).
tiklerin iine konulan grafenin, plastikleri iletken yapmakla sahipleri, uzun yllardr birlikte akalmad, ayrca onlar mekanik o- lyorlar. Konstantin Novoselov
larak daha salam ve sya daha da- (36), doktora rencisi olarak Holyankl bir malzemeye dntrd- landada Andre Geim (51) ile al kaydedilmi. Bu esnekliin, ayn maya balam. Akademik kariyerlezamanda ince, elastik ve hafif olan rine fiziki olarak Rusyada balayan
salam yeni malzemelerin retilme- her iki bilim insan da imdi Mancsi iin de kullanlabilecei ngrl- hester niversitesinde profesr olamektedir. Yakn gelecekte, arabala- rak almalarna devam etmekteler.
rn, uydularn ve uaklarn grafen
Kaynak: Nobel Foundation. Nobel Prize in Physics
tabanl yeni kompozit malzemeler- 2010 for Graphene - Two-Dimensional Material.
den imal edilebilecei dnlmek- <http://www.sciencedaily.com
/releases/2010/10/
tedir. Yeryznde yaamn temelini 101005085507.htm>. 21 Ekim 2010.
Hazrlayan: Hseyin Tayran
oluturan karbon, bizi bir kez daha
T Molekler Biyoloji ve Genetik
artyor.
Bu yln Nobel Fizik dlnn
Blm Yksek Lisans rencisi

2010 Nobel Kimya dl: Paladyum kullanarak

karmak karbon bazl molekller yaratmak

sve Kraliyet Bilimler Akademisi, 2010 Nobel Kimya dlnn

karbon atomlarn bir araya getiren
yeni yntemler gelitirdikleri iin
Richard F. Heck, Ei-Ichi Negishi ve
Akira Suzuki adndaki aratrmaclara verildiini duyurdu. Bu yntemler sayesinde bilim insanlar yeni
ila moleklleri ve daha iyi elektronik paralar gelitirebilecekler.
Organik sistemlerdeki paladyum-katalizli apraz balam yn-

temini gelitirdikleri iin dle layk

grlen Newark Delaware niversitesinden 79 yandaki Richard F.
Heck (ABD), Sapporo Hokkaido niversitesinden 80 yandaki Akira
Suzuki (Japonya) ve Indiana-West
Lafayette Purdue niversitesinden
75 yandaki Ei-Ichi Negishi (Japonya) 10 milyon sve Kronu (1,5 milyon dolar) dl paylaacaklar.
Karbon bazl (organik) kimya,
yaamn temelidir ve saysz etkile-

yici doal fenomenden sorumludur:

ieklerdeki renkler, ylan zehiri ve
penisilin gibi bakteri ldrc maddeler vb. Organik kimya, fonksiyonel molekller iin karbonun kararl
bir iskelet oluturma yeteneini kullanarak insanoluna doann kimyas zerine ekleme imkn salamaktadr. Bu da yeni ilalarn ve plastik
gibi devrimsel nitelikteki maddelerin kefi ile sonulanmaktadr.
Bu karmak kimyasallarn olu-

75

Bilim Gndemi

turulmas iin, kimyagerler karbon

atomlarn birbirlerine ekleme ihtiyac duyarlar. Oysa canl organizmalardaki molekllerin omurgasn
oluturan karbon atomu, genellikle
ok kararldr ve karbon atomlar
birbirleri ile kolayca etkileime girmezler. Bu nedenle, karbon atomu
ieren byk molekllerin kimyasal sentezini laboratuvarda gerek-

letirmek olduka
zor olabilmektedir. Kimyagerler
tarafndan karbon
atomlarn birbirlerine balamak iin kullanlan ilk
yntemler, karbon
atomuna kimyasal
tepkimeye girmeye hazr (reaktif)
zellik kazandrmak zerineydi. Bu yntemler, basit
molekller olutururken ie yarad;
ama daha karmak molekller sentez edilirken kimyagerler tepkime
sonrasnda test tplerinde ok fazla istenmeyen ara rn olutuunu
grdler.
Heck tepkimesi, Negishi tepkimesi ve Suzuki tepkimesinde ise
karbon atomlar, ortamda katalizr

olarak rol oynayan paladyum atomuna balanrlar. Bylece kimyasal

tepkimelerin balamasna yetecek
kadar birbirlerine yakn pozisyonlara yerletirilmi olurlar. Bu yerleim,
kimyagerlerin byk ve karmak
karbon ieren molekller sentezlemelerini salamaktadr.
sve Kraliyet Bilimler Akademisi, bu yntemin btn dnyada aratrmaclar tarafndan kullanld
gibi ila ve elektronik sektrlerinde
kullanlan molekllerin ticari retiminde de kusursuz ve etkili bir ara olduunu belirtti.

Kaynak: Nobel Foundation. 2010 Nobel Prize in

Chemistry: Creating Complex Carbon-Based Molecules
Using Palladium. ScienceDaily 6 Ekim 2010. 24 Ekim
2010 <http://www.sciencedaily.com/releases/2010/10/
101006085720.htm>.

Hazrlayan: Anl Cebeci

Aratrma Grevlisi, Hali niversitesi
Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

imdiye kadar gzlemlenen en uzak gkada

SOda (European Southern Observatory) alan M. D. Lehnert, N. P. H. Nesvadba, J. G. Cuby,

A. M. Swinbank, S. Morris, B. Clment, C. J. Evans, M. N. Bremer ve
S. Basa, buradaki VLTyi (Very Large
Telescope) kullanarak, Dnyadan
13,12 milyar k yl uzaklkta, daha
nce bilinmeyen bir gkada gzlemlediklerini, 21 Ekim 2010 tarihinde
Nature dergisinde yaynlanan makalelerinde bildirdiler.
UDFy-38135539 isimli gkada,
yalnzca imdiye kadar bilinen Evrende gzlemlenmi en uzak nesne
deil, ayn zamanda en yal olan.
Uzmanlar, Gkadadan gelen n
Dnyaya ulamas 13 milyar yl srdnden, gzlemin, Byk Patlamadan 600 milyon yl sonrasna ait
olduunu sylyorlar. Bu tarih, Evrenin yeninden iyonlama (reionization) olarak adlandrlan bir dnemine denk geliyor.
Byk Patlamadan yaklak 1
milyar yl sonrasna kadar devam eden kozmik karanlk adaki yksz hidrojen atomlar, bu dnemdeki gen gkadalarn kzl-tesi
nmlarnn ounu emmekteydi;

76

bu durum da, bu
dnemlere ait verileri ilemeyi zorlatryor.
Bu kadar eski
dnemlere ait baka zorluk ise, Evrenin genilemesinden ileri gelen
Doppler etkisi
nedeniyle
kzla
kayma. u anki kzla kaymann sfr (z=0) olduu gz nne alnrsa,
bu dnemlere ait gzlemdeki kzla
kayma 8,6 (z=8,6). Bu etki nedeniyle, verileri ilemek iin uzun sren
spektrum zmlemeleri gerekiyor.
Daha nce gzlemlenen en uzak gkadann kzla kaymas 6,96
olarak kaydeden aratrmaclardan
Matthew Lehnert, bu kefin tesine daha birka yl geilemeyebileceini ekliyor. Colorado niversitesinden Michele Trentinin ise
Hubble uzay teleskopu ile kzla
kaymas 10a kadar olan gkadalar
gzlemlenebilir; fakat bu nesneler
ok nadir ve ar zayf dedii belirtiliyor.
Gzlemlemenin ve elde edilen ve-

rileri ilemenin zorluklar nedeniyle

yaplan bu kefin nemli olduu ve
hakknda ok fazla veri bulunmayan
yeniden iyonlama dnemine ait yeni bilgiler barndrmas bekleniyor.
KAYNAKLAR
1) Discovery News
http://news.discovery.com/space/oldest-galaxy-universehubble.html#mkcpgn=rssnws1
2) National Geographic Daily News
http://news.nationalgeographic.com/news/2010/10/
101020-science-space-most-distant-galaxy-farthestuniverse/
3) Lehnert et al., to appear in Nature on 21 October
2010. M. D. Lehnert, N. P. H. Nesvadba, J.-G. Cuby, A. M.
Swinbank, S. Morris, B. Clment, C. J. Evans, M. N. Bremer
ve S. Basa

Hazrlayan: Murat Havzal

T Uak- Uzay Mhendislii
Blm Doktora rencisi

Kara lmn sulusu bulundu: Yersinia pestis bakterisi

ir grup antropoloun yaymladklar yeni bir almaya gre,

14. yzyln ortalarnda en st seviyeye kan (1347 ile 1353 arasnda milyonlarca lm) ve 18. yzyla
kadar Avrupann te birini ldren salgnn (pandemi; kta apnda
salgn) sorumlusu Yersinia pestis adnda bir bakteri ve bunun yol at
veba salgn. Her ne kadar dilimizde, gnlk hayatta dnyann bilinen
byk salgn Kara Veba olarak
adlandrlsa da bu byk salgnn
ne olduu ve nedeni konusunda hep
kart grler mevcuttu. Fakat aklanan son alma bu salgnn bir
veba salgn olduunu destekliyor.
Kant olarak ise Fransa, Almanya,
talya ve Hollandadaki veba salgn
sonrasnda oluturulmu toplu mezarlardan karlan 76 iskeletten alnan kemik ve di rneklerinde Y.
pestise zg DNA dizilerine rastlanm olmas gsterilmekte. Bu da bu
insanlarn hayattayken Y. pestis ile
enfekte olduklarn gsteriyor. u ana kadar yaplan aratrmalarn hibirinde bu denli gl bir kant bulunamam olmas ortaya hep farkl
teorilerin atlmasna, salgnn veba
olduu konusunda phelerin olumasna neden olmutu. Bu grlerden bazlar ise Ebola benzeri bir
virs ya da antraks bakterisi olabilecei ynndeydi.
PLoS Patogens adl bilimsel dergide yaynlanan ve yazmza konu
olan bu alma, ayn zamanda veba ajan Y. pestis bakterisinin izledii rota konusunda da bilinmeyen
birka noktay aa karm. Daha nce bilinen Y. pestisin Orta ve

Gney Asyadan,
Avrupaya geldiiydi. Fakat Almanyann Mainz
kentindeki
Johannes Gutenberg niversitesinde bulunan
ve almay yapan aratrmaclardan Stephanie Y. pestis Bat Avrupadaki lmcl ilerleyiine tahminen sanlardaki
Haensche gre pireleri kona olarak kullanarak, Kasm 1347de balad.
bu pandeminin tarihesi sanlandan da ise yine dier ikisinden ve gnmzdekilerden farkl bir nc Y.
ok daha karmak.
skeletlerden alnan kemik ve di pestis rknn daha DNA dizilerine
rneklerinde bulunan Y. pestis DNA rastlanm. Bu da Y. pestisin Avrudizisi incelenirken, tam 20 adet farkl paya kuzeyden de, belki de Norve
DNA blgesi, benzerlikler asndan ve bir kuzey Hollanda ehri olan
gnmz Y. pestis alttrleri (rk) o- Frieslanddan ayr ayr girmi olabilan Y. pestis Orientalis ve Y. pestis Me- leceini dndryor.
1347deki balang salgn dalgadievalis ile kyaslanm fakat bir benzerlik bulunamam. Bunun yerine sndan sonra pandemi hi durmadan
ikisi de birbirinden farkl, ikisi de g- tm Avrupa ktasna yaylm ve yine
nmz rklarndan farkl, iki eski Y. Avrupa ktasna sosyal ve politik alanda byk yanklar olan bir darbe
pestis rk olduu bulunmu.
Yaplan tahminlere gre ise Y. vurmutu. Son olarak e aratrmacpestis, Bat Avrupadaki lmcl ma- lardan Barbara Bramanti ise bulgulacerasna Fransann Akdeniz kysn- rna gre vebann Avrupaya en az iki
daki Marsilya limanna demirleyen koldan girdiini ve ayr yollar izlediticaret gemileri ile gelen sanlarn ini sylemektedir.
karaya kmas sonucu bunlardaki
pireler ile tanarak Kasm 1347de KAYNAKLAR
balad. Zaten gnmzde Y. pes1) http://www.webcitation.org/5taATet8k (Orijinal yaznn
tisin sanlardaki pireler ile bulat- arivine ulalabilnir.)
bilinmekte ve hl bu yolla bula- 2) Haensch S, Bianucci R, Signoli M, Rajerison M, Schultz
abilmektedir. Takip eden alt ylda M, et al. 2010 Distinct Clones of Yersinia pestis Caused
the Black Death. PLoS Pathog 6(10): e1001134. doi:
ise yine ticaret yollar ile Bat Fran- 10.1371/journal.ppat.1001134 (doi numaras ile http:
sadan nce Kuzey Fransaya, ora- //www.doi.org adresinden de orijinal yazya konu olan
dan da ngiltereye yayld d- makaleye ulalabilir.)
nlmekte. Bunun dnda Gney eviren: Volkan Demir tarafndan http://news.discovery.com/
history/black-death-plague-bacteria.html adresinde 8 Ekim
Hollandann Bergen op Zoom liman 2010da yaynlanan Black Death Blamed on Bacteria
ehrindeki toplu veba mezarlarn- balkl yazdan Trkeye evrilmitir.

Yenilenmek iin ksa bir mola gerekli mi?

nav ncesi youn alan renciler ve uzun saatler masa banda alan kiiler sklkla ayn hisle dolmaktadr: Bir eyler size mola
vermenizi syler. Televizyon izle.
Yemek ye. ten ka, ara ver ve iyi
hissedince tekrar iinin bana gel.
Fakat yaplan tm bu ksa molalara

ramen kendinizi hl bitkin hissedersiniz.

Stanford niversitesinde grev
yapan psikologlarn yrttkleri yeni bir almaya gre, yenilenme ya
da almay erteleme ihtiyac sadece kafamzn iinde olan bir ey.
Psychological Science dergisinde

yaynlanan almada, aratrmaclar kapsaml bir teori ileri srdler:

almay erteleme ve dinlenmeye
gitme isteine kar durabilme ve
allan konu zerinde odaklanm
kalabilme yetenei snrl bir kaynaktr. Bilim insanlar, irade tkendii zaman tamir etmenin tek yo-

77

Bilim Gndemi
lunun vcutlarmz dinlendirmek,
yemek yemek, fiziksel aktivitelerle
uramak olduunu veya psikolojik
olarak ypratan eylerden uzak durulmas gerektiini savunuyorlar.
Fakat Stanfordda alan aratrmaclar bunun tam tersini sylyorlar. Genel bilinenin aksine, zorlu bir
almann ne kadar sreceine veya
ne kadar baarl bir ekilde yaplacana kiinin irade hakkndaki zihniyetinin ve kiisel inanlarnn karar vereceini buldular.
Bildirinin nc yazar Veronika
Job: Eer iradenin biyolojik olarak
snrl olduunu dnyorsanz,
zor bir ile urarken yorulmanz
daha olasdr aklamasnda bulundu. Fakat iradenin kolay tkenmeyeceini dnrseniz, almaya
devam edersiniz.
Aratrmasna Stanfordda balayan ve u an Zrih niversitesinde
doktora sonras aratrmasn yapan
Job, Stanfordda psikolog Profesr
Carol Dweck ve Yardmc Doent
Greg Walton ile beraber makalenin
yazarlar arasnda.

Aratrmaclar Stanford rencilerinin irade hakkndaki inanlarn test etmek amacyla drt deney
tasarladlar. Bir yorucu grevden
sonra, iradenin snrl bir kaynak
olduunu dnenler, daha fazla
kontrole sahip olan dier kiilere oranla standart konsantrasyon testlerinde daha baarsz oldular.

Aratrmaclar snav haftasnda, snrl kaynak teorisine inananlarn dierlerine oranla yzde 24 daha sk abur-cubur yedii sonucuna vardlar.
Snrl kaynak olduuna inananlar
ilerini dierlerinden yzde 35 daha
fazla ertelediler.
Dweck radenin snrl bir kaynak olduunu syleyen teori olduka ilgin, fakat tahmin edilmeyen so-

nulara sahiptir aklamasn yapt.

almakta zorluk eken rencilere konsantrasyonlarnn snrl olduu ve daha sk mola vermeleri
gerektii sylendi. Fakat iradenin
bitmeyen bir kaynak olduunu syleyen inan insanlar alma yeteneklerinde daha gl yapmaktadr.
Stanforddaki aratrmaclar bulularnn dalgnlk ile savaan insanlara yardm edebileceini sylyorlar, rnein kat bir diyet program
izleyen diyabetikler ya da bamllklarnn stesinden gelmeye alan
insanlar iin.
Waltona gre: rade bizim altmzdan farkl biyolojik temelli bir
yntem tarafndan idare edilmemektedir. Bunun iindeki inan, davrann neyin etkilediidir.
Kaynak: Need a Study Break to Refresh? Maybe Not, Say
Researchers
http://www.sciencedaily.com/releases/2010/10/
101014144318.htm sitesinden 20.10.2010 tarihinde
alnmtr.

Hazrlayan: Pnar Hner

T Molekler Biyoloji ve Genetik

Blm Doktora rencisi

Kda basl gne panelleri

net News ve Discovery Newsn

haberine gre MITdeki (Massachusetts Teknoloji Enstits) aratrmaclar kda gne paneli
kaplamay baardlar.
Kda yaplan kaplama, mrekkep pskrtmeli yazclardakine
benzer bir yntem ile yaplyor. Bu
yntem ile amalanan, gne panel-

78

leri uygulamasn kolaylatrmak ve

arl azaltmak. Kullanlan yntem
ile paneller ayn zamanda plastik ve
metal yzeylere de uygulanabiliyor.
Aratrmaya
nclk
eden
MITde kimya mhendislii alannda grev yapan Prof. Karen Gleason, yeni gelitirilen bu panellerin, her biri farkl grevi olan be
katmandan olutuunu
sylyor. rnein, bir
katman a maruz kalnca elektron yayarken,
bir dieri bu akm tayan devreden oluuyor.
Bu gelimenin MITdeki
kuantum nokta aratrmalarnn bir sonucu
olduunu sylyorlar.
MITde aratrmaclar,
kuantum nokta olarak
isimlendirilen,
birka
nanometre uzunluun-

da kristal taneciklerini kullanarak,

deiik maddelerin, farkl renkte a verdii tepkileri ve bunlardan
gne paneli olarak kullanlabilecek
olanlar aratryorlar. Bunun yannda, enstitde, tek bana uygulanabilecek veya var olan teknolojinin
verimini artracak baz biyolojik
molekllerin de a verdikleri tepkilerin aratrld kaydediliyor.
Yeni gelitirilen teknolojinin elbette henz dezavantajlar var. imdilik yzde 1,5-2 arasnda verim ile gne enerjisini elektrie eviren
panellerin, ticari olarak ulalabilir
olmadan nce veriminin yzde 4e
ulamas gerektii belirtiliyor. Geleneksel panellerin sahip olduu verim ise yzde 15 civarnda.

Hazrlayan: Murat Havzal

T Uak- Uzay Mhendisli
Blm Doktora rencisi

Bir yldzn arl nasl hesaplanr?

caba gkbilimciler laboratuvar

ortamnda incelenmesi mmkn olmayan ve milyarlarca kilometre uzaklkta bulunan yldzlarn
arln nasl lyor? Yldzlarn
yapsna ait bilgisayar modellemeleri
yaplarak bir tahminde bulunulsa dahi ou durumda lemezler.
Harvard-Smithsonian Astrofizik
Merkezinde doktora rencisi David
Kippingin yeni bir almasna gre,
zel durumlarda bir yldzn arln dorudan lebiliriz. Eer yldzn
bir gezegeni varsa, bu gezegenin de
bir uydusu varsa ve her ikisi de yldzn nnden geerse, onlarn byklk ve yrngesini kullanarak yldz
hakknda bilgi edinebiliriz.
Gkbilimciler, yldznn nnden
geen 90dan fazla gezegen bulmu
durumda. Astronomlar bloke olan
yldz n lerek, gezegenin yldza oranla ne kadar byk olduunu hesaplayabiliyorlar. Fakat yldzn
gerek boyutunu bilmeden gezegenin tam olarak ne kadar byk olduunu lemiyorlar. Bilgisayar modelleri ok iyi tahminler ortaya karsa
da bilimde en iyi sonucu gerek gzlemler verir.

Kipping yapt gzlemlerle

unun farkna vard ki, eer yldzn nnden geen gezegenin
bizim grebileceimiz boyutta
bir uydusu varsa, o zaman gezegen-ay-yldz sistemi gzlenerek yapnn da tam olarak bykl tespit edilebilir.
Temel olarak gezegenin yldz
evresindeki yrngesi ve uydunun gezegen evresindeki yrngesi gzleniyor. Daha
sonra Keplerin gezegensel hareket yasalar kullanlarak yldzn ktlesi hesaplanyor.
Yaplan ilev ok kolay deil ve
birka adm gerektiriyor. Gezegen
ve uydunun geii srasnda yldzn
nn engellenmesi sonucu astronomlar nemli veri elde ediyorlar:
1) uydu ve gezegenin yrngelerinin
periyotlarn, 2) yrngelerinin yldza kyasla bykln 3) gezegen
ve uydunun yldza oranla bykln.
Bu verilerin Keplerin nc Kanununa konulmas sonucu yldz ve
gezegenin younluu elde ediliyor.
Younluk da ktlenin hacme oran
olduu iin rlatif younluk ve r-

latif byklk, rlatif ktleyi veriyor.

En son olarak bilim insanlar, yldzn gezegene gre radyal hzn lp
bunu rlatif ktle ile birletirerek yldzn gerek ktlesine ulayorlar.
Buradaki temel nokta yldz evresinde dnen gezegenin bir uydusunun
olmasdr. Uydu olmazsa gezegenin
younluu da hesaplanamaz ve dier
verilere ulalamaz.
Kaynak: How to Weigh a Star Using a Moon. 16 Ekim 2010
tarihinde http://www.sciencedaily.com/releases/2010/10/
101015140801.htm sitesinden alnmtr.

Hasan Kahraman

T Molekler Biyoloji ve Genetik

Blm Doktora rencisi

79

Yayn Dnyas

Yolda zdemir

Savanadan ktk ama

Morgann rk merdiveninde
(vahilik, barbarlk ve uygarlk) vahilik olarak geen ilk basamaa yaplan deinmeler ya da yolculuklar
uygar insana ve onun her trl tahakkmne bir kutsamay ifade ettii gibi, modern insanla ilkel insan
kesin izgilerle ayrmaya, kendinden
saymamaya da iaret eder. Evcillemi insann, kendisine doru yapt
bu yolculuu, atalarmzn iki milyon yldan fazla zamana tarihlenen/
uzanan gemiini tahrip etmeye, onlar zellikle zekya ve teknie dayal
ilerlemeleri l alarak kendisinden
grmemeye dayanr. Tarih, uygar insana yaklatka bu varlklar zekya
dayal etkinlikleriyle insans olmaya,
insan olmaya doru yakla(trl)rlar.
Oysa dnen insan her ne kadar etkinliiyle doadaki dier canllardan
farkl bir yere oturtulmaya allsa
da, pek ok bilim insan ilk insanlarn ilemsel dnme yetilerinin,
el becerilerinin, boyut alglarnn
gnmz insanyla eit entelektel
yapya, zekya sahip olduunu ileri
srer. Paleolitik dnemde yaklak
iki milyon yl boyunca kullanlan ve
insann benzersiz yeteneinin temelini temsil eden zarif alyen balta
bunun iaretlerindendir.
Kltrlemenin ilk aralarnn
(dil, ritel, sanat vb.) ve iblmnn kerte kerte ortaya kmasyla
beraber dnyann efendisi homo
sapiens ile atalar arasnda daha ok
dnme srelerinin belirledii
atlaklarn ortaya kmaya balad dorudur. Ancak insann hayatta
kalma ve trn devam ettirmedeki asl becerisini kltrel, bilimsel,
teknolojik vb. ilerlemelere balamak
hem doaya hem de insan doasna aykr bir dncedir (hele de
bu etkinliklerin birka bin yla tarihlendii dnldnde). Doa
durumundaki insann kaotik yaam
ak, kltrlemeyle beraber tekdze bir sreklilik kazanmakla birlikte
igdlerimiz dn olduu gibi bugn de doadaki dier canl trlerinde olduu gibi hayatta kalmamz
ve sreklilememiz (rememiz) iin
en nemli dinamikler olmaya devam
etmektedir.

80

Robert Winston nsan gds

isimli almasnda insann evriminin, atalarmzdan devraldmz kaltn yksn zellikle hayatta kalma, rekabet, cinsellik, saldrganlk,
zgecilik, bilgi aray ve ahlak-dinigd zerinden, Afrika savanalarndaki atalarmzn yaamlarndan
hareketle incelemi. Yazar pek oumuz BBC televizyonuna yapt
belgesellerden ve Tanrnn yks
isimli kitabndan tanyoruz aslnda.
Winston bu almasn da kitapla
ayn ismi tayan belgesel diziye referansla hazrlam.
nsann kltrel etkinliinin salad deiim atalarmzdan devraldmz mirasn zerini kapamaktadr. Peki, tm bu prltl yaam
rntsnn altn kazdmzda
ortaya kan nedir? Doal seilim
doadaki dier tm canllarn varolu gereiyken, insanolu igdlerini unutup dnme ve pratiiyle
bu srecin dna m almtr kendisini?
Hominid atalarmzdan miras
edindiimiz ve milyonlarca yllk doal seilim srecinde oluan genetik
bir belleimiz olabilir mi, byleyse o
halde her birimizin kendi evrimsel
gemiiyle ba da olabilir, nceki
yaantlar evrim araclyla sonraki kuaklara devredebilir. Daha iyi
beslenme rejimi, daha uzun yaama, kendimizi tehlikelerden koruma
vb Aslnda bunlarn hepsi reyebilmemizin koullarndan ve doal
seilimin sonucu olarak grlmektedir. Ve bunlarn hepsi savanaya
uyum salamamza olanak veren dzeneklerdir.
Kitapta modern yaamdaki insanla ilkel insann igdleri arasndaki kpr artc rnekler
zerinden kuruluyor. rnein yeni
doan bebeklerin ilk birka saatleri
gzlemlendiinde ilk atalarmzn
yrme igdsnn izlerini tad grlmektedir. Sadece doumdan sonraki ilk saatlerde kendisini
gsteren bu yrme refleksi bir sre
sonra kaybolmaktadr. Sanki ok
eski bir hayatta kalma stratejisini
bilind olarak gerekletirmeye
almaktadrlar. Yine ou baheli

evlerde bymekte olan ocuklara

dnyann eitli iklim blgelerinden
eitli fotoraflar gsterilir. Yamur
orman, l, orman ve savana fotoraflardr bunlar. Hemen btn vakitlerini bahede oynayarak geiren
ocuklarn tamam savanay tercih
eder. zellikle bir yandan itibaren
ocuklarda belirgin etkinliklerden
biri olarak grlen ve daha ok hayal
dnyasna balanan oyun oynamann da yaplan aratrmalar neticesinde hayatta kalma mcadelesinin bir
paras olarak derinlere kk salm
bir igd olduunu sylyor yazar.
ocuun doutan sahip olduu bu
yetikin dnyasndaki yaam deneme igds nemli bir iletiim ve
altrma aracdr. yle grnyor ki
ocuklar oyunbazlklaryla yetikin
dnyasn taklit ederek bir nevi hayata kalma mcadelesinin provasn
yapyorlar.
Kltrel etkinlikler her ne kadar
insann ve doann evrimiyle i ie
gemi gibi grnse de bu bulular
insann evrim srecini dorudan
etkilememitir. Henz tam olarak
akla kavumam olan beynin
hacminde ve buna paralel ilevlerindeki byme bir evrimsel adaptasyondur. Bu adaptasyonun ilevselliini
kltrleme-uygarlama
srelerine balamak mmkn olmamakla birlikte, o ya da bu ekilde kltrleme sreci de canl tr
olarak insann hayatta kalmasn kolaylatrm olabilir. rnein uan

icadnn herhangi bir biyolojik adaptasyon yaratmam olmasnn, birka

milyon yl nce icat edilen aletlerin
de her hangi bir biyolojik adaptasyon dourmam olduu anlamna
gelmeyecei hatrlatlr. Talarn ilenmesine dayal ura (birka milyon yl) evrim srecinde baparmamzn pozisyonunu, dilerimizin
boyutlarn en nemlisi de zihinsel
yeteneklerimizi etkilemi olabilir.
Hayatta kalma ustaln kognitif
(bilisel) srelerin iyi iletilmesine
balamak evrimin kendisi deil ancak bir paras olarak kabul edilmelidir yazara gre. Doadaki canllarn
hayatta kalma becerilerinin planl ve
geriye doru kendisini onaran bir
genetik ekillenmeyle, devirle salanamad belirtilmektedir. Metinde
geen zrafa boynunun hikyesi
buna iyi bir rnektir. Zrafalarn
boyunlar aataki dallar yiyebilme ura sonucunda uzamamtr.
Uzun boyun ilk kez rastlantsal bir
mutasyon, genetik bir kaza olarak
ortaya kmtr. Bu mutasyona urayan zrafa teki zrafalar karsnda
avantaj elde eder. Bylelikle hayatta
kalma ve reme becerisi mutasyona
uram zrafalarda daha belirgindir
ve bu nedenle mutasyonun zrafalar
arasnda yaylma olasl kuvvetlenir.
Peki, kognitif beceriler genetik
ifremize dorudan iler mi? Robert Winston rnein erkeklerdeki
mekn zihinde canlandrma, harita
okuma, dolambalarda yol bulma
gibi uzamsal becerilerin savanadaki

avlanma pratiine balanabileceini

belirtir. boyutlu uzamda kendinizi ve avnzn bulunduu daha iyi
alglayabilirseniz, deyim yerindeyse
sofraya daha fazla et koyabilirsiniz.
Gnmzde farkl etkinlikler ierisinde kendisini gsteren bu beceriler
aslnda gemiten bugne devreden
ve genetik mirasn paras haline
gelmi olan maharetlerdir.
Gemiimizden
devraldmz
duygusal ve zihinsel kaltn snrlar
olduka geni tutulmaktadr. Farkl
isimler altnda (sevgili, ak vb.) yrttmz cinsel etkinliin bireyin
ruhsal ve cinsel tatmininden ok
znde remeye dayal bir pratik
olduunu biliyoruz (ya da bilmeye alyoruz). iftleilecek ein
seiminde trn bir paras olarak
doacak bebein salkllnn gzetilmesi ise evrimsel gemiimizin
basksnn sonucudur. rnein gnmz erkeinin gen kzlara olan
dknl asl olarak gen kadnlarn dourganlk sresinin uzunluuna, kadnn fiziksel anlamda gl erkek tercihi ise doacak bebein
salkllna, dolaysyla trn salkl bir remeyi gerekletirmesine
balanmaktadr. Ahlaki yaptrmla
korunmaya allan bekret olgusu
da esasnda erkein kendi reme igdsyle zamanla bir yasaklamaya
dnmtr. Kadn erkek ilikisine
dair kltr kliesinin yapt tm estetikletirme ve duygusallatrma abasna karn insanolunun gemiinden gelen reme adaptasyonu ve
genetik yk rt altndan bildiini

okumaktadr. Genlerimizin bildii

tek ey remektir.
gd pek ok insan iin ruhani
olan ya da belirsizlii artrabilmektedir. Robert Winston her ne kadar almasnda toplad bilgilerin
baz blmlerini bolukta (bu boluklarn bazlar bilimin zerine alt sorulardan olumakta) braksa
da, gemiten iinde bulunduumuz
ana igdlerimizle yaptmz yolculuumuzun uraklarn hem merakta brakan hem de yantlayan bir
yntemle ele alm.
Bugn sembolik kltr ve uygarlk sonularyla (savalar, doann
teknolojik dnya uruna tahrip edilmesi vb.) belli lde yaamlarmz kesintiye uratp tahrip etse de
yemeden cinsellie, hayatta kalma
abasndan rekabet etmeye gemiten aldmz genetik devirle hayatlarmz srdryoruz. nsanlama
pratiinin nesnesine dntrlen
igdlerimiz kltr ortamnda da
doadaki dier canllarda olduu
gibi evrim yolcuunun nemli bileeni olarak varln srdrmeye
devam edecektir. nsanolu hayatn
srdrd savanalardan uzaklam olsa bile oralarda yaayan atalarmz igdlerimizin kkenine yolculukta nemli bir laboratuar olma
ilevi grmeye devam edecektir.

Suzan Ylmaz
-nsan gds: lkel Drtlerimiz Modern
Yaamlarmz Nasl Biimlendiriyor?

Robert Winston, ng. ev.: Sinan Kseolu, Say Yaynlar, 1.

Bask, 2010, 424 s.

BLM VE GELECEK KTAPLIINDAN...

yeni basklar kt!

Cemal Yldrm
BLMN NCLER

Fatih Yal
NIETZSCHE VE MARX

Onlar, insanln evreni

ve doay alglayn
kkten deitirdiler.
Onlar evrenin srlarna
ermemizi saladlar. Onlar bizi atomun srlaryla
tantrdlar. Onlar
bilimi yarattlar...

Dnceleri
birbirinden ok uzak
olsa da, iki dnrn
de emin olduu bir
ey vard: Yaanlabilir
ve sevinli bir hayat,
insanolu iin imknsz
hale gelmiti.

81

Yayn Dnyas

Bakunin Marxa kar, ama Marx hakl!

Gen yalarda en fazla sempati
duyulan dnsel akmlardan biri
anarizmdir. Bunun esas nedeni, sistem kartlnn en savruk, en snr
tanmaz, en ykc olannn anarizm
olarak grlmesi ve bunun da genlerin houna gitmesidir. Bir yandan
da Alexander Herzann anlatt
trden hikyeler imrendirir insan: Bakunin Paristen Praga seyahat
ederken Alman kyllerinin isyan
ile karlar. Kyller kalenin etrafnda grlt koparmakta ve ne yapacan bilmemektedirler. Bakunin
arabadan iner, isyann neyle ilgili olduunu bulmakla zaman yitirmeden
kylleri dzene sokar ve onlar yle
bir yetenekle ynlendirir ki, yolculuuna devam etmek iin geri dndnde, kalenin drt taraf ykselen
alevler iindedir.
19. yzyl filozoflar ierisinde
nemli bir yere ve etkiye sahip olan
Mikhail Aleksandrovi Bakunin,
Moskovann Piramukhino kynde dodu. Aristokrat bir ailenin ocuuydu. Fakat aristokrasiden de,
burjuvaziden de, onlarn toplumsal
ahlakndan da nefret etti. Marx ile
kar karya gelene kadar, neredeyse Marx ile ayn sreleri yaad. O
da idealist felsefeyi aratrmaya koyuldu. Schelling, Fichte ve tabii ki
Hegele younlat. O da Marx gibi
Sol Hegelciler ad verilen radikal rencilerle karlat ve onlara
katld. Sosyalist mcadeleye dahil
oldu. Sadece lkesi Rusyada deil,
Avrupann birok yerinde zorlu
mcadelelere giriti. 1868den 1872
ylnda Marxn abalaryla ihra edilinceye kadar 1. Enternasyonalin en
etkili ve nemli liderlerindendi.
1848 ylnda Pariste devrimci
ayaklanmaya katld. 1849 Maysnda
Dresden ayaklanmasna katld ve
tutukland. ar Nikolann despotik
idaresinde tutsak oldu. Bu yllarda
iskorbt hastalndan dilerini kaybetti ve akln kaybetmenin eiine
geldi. 1861de nce Japonyaya, sonra Amerikaya, oradan da Londraya
geti. 1865te yazd Kardelik Program ile siyasal mcadelesinin erevelerini izdi. Bu program ile devlet
meselesi tm somutluu ile mcadele konusu edilmitir. 1873te yazd

82

son byk alma ise Rusyadaki

devrimci genlik iin ana metindir.
13 Haziran 1876da, byk eylem
adam Engelse gre de yrekli bir
devrimci olan Bakuninin hayat son
buldu.
Yazlama Yaynevinden kan Bakunin Marxa Kar adl kitabn ilk
alt blm, Avustralyal Kenafick
tarafndan 1950de bir araya getirilen ve Marksizm, zgrlk ve Devlet adyla yaynlanan derlemeden
alnm.
Bakunin klliyatnn dank olmas ve yazarn dzensiz notlarndan
farkl zamanlarda derlenerek yaynlanmasndan tr yaynevi elinden
geldiince ayklamalara gitmi. Kitap, yaynevinin kendisinin de ekledii (Bakuninin Marxla baarsz
hesaplamas) blm ile toplam 9
blmden oluuyor. Bakuninin siyasal geliim srecinin ana hatlarn
izen, Marksizm ve Marx ile kavgasn anlatan bir eser olmu.
Anarizmin babalarndan olan
Bakuninin Marx ile giritii ve gnmzde hl nem tayan tartmalar barndran kitapta, anarist akmn zellikle devlet ve din
konularna yaklam sergileniyor.
Bakunin-Marx tartmasnn esas
olarak devlet konusunda olmasna
karn, bunun dnda da birok tartmann yaandn anlyoruz.
Devlet ve Marksizm balkl 3.
blmde Bakunin, Marx Bismarck
politikalardan ayrsa da Almanyann
hkmdar olmak isteyen biri olarak
gstermeye kadar gidiyor. zellikle bu blmde Bakuninin Marx ve
Marksistlerden ne kadar nefret ettiini sezebiliyoruz.
Dier taraftan Bakunin, kendi
yazdklarnda ve eylemlerinde bir
tutarllk olduunu asla iddia etmemitir. Hatta 1871de Marx ile 1.
Enternasyonelin gelecei hakknda kavga ederken yle yazabilmi:
Bilim sz konusu olduunda Marx
bana gre karlatrlamaz bir ekilde ileri idi (1844) ve hl da yledir. O zaman politik-ekonomiye dair
hibir ey bilmiyordum, metafizik
dncelerden kendimi tamamyla
kurtaramamtm O bana duygusal bir idealist olduumu sylemiti

ve haklyd
Bakunin Marxa Kar kitabn
okurken aklmzda bulundurmamz
gereken olgulardan biri de u olmal:
Marxn Britanya Ktphanesinde
Kapitali tamamlamaya alt yllarda, Bakunin bir dizi hapishaneye
kapatld iin aratrma yapmak
ve yazmak iin pek de iyi koullara sahip olamamtr. Zaten kendisi
de 1870de bunu kabul etmi, Ben
ne bir bilim adam ne bir filozofum,
hatta profesyonel bir yazar bile deilim. Hayatmda ok az ey yazdm ve
imdiye kadar yazdklarm da kendi
savunmama ynelik eylerdi.
Bakunin, tand Dresdende
besteci Richard Waglerle karlar
ve arkada olur. 1849un Maysnda
yaanan kriz bir ayaklanmaya yol
aar. Wagler ile beraber isyana katlr ve devrim subay olur. Marx, The
New York Daily Tribunee (2 Kasm
1852) yazd Almanyada Devrim
ve Kar Devrim adl makalesinde olaylarn zetini yle vermitir:
Dresdende, sokaklardaki mcadele
drt gn srd. Dresden esnaf toplum muhafzlar halinde rgtlendiler. Sadece mcadele etmeyi reddetmediler, ayrca birou isyanclara
kar asker gruplarn desteklediler.
Hemen hemen btn isyanclar evredeki fabrikalardan iilerdi. Rus
mlteci Bakuninin ahsnda kendi
yetenekli ve soukkanl nderlerini
buldular.
Kitabn 6. blmnde yer alan
siyasal devrim ve toplumsal devrim

tartmalar da Bakunin ile Marxn

kar karya geliinde nemli bir yer
tutuyor. Bakunin sosyalistlere kar
u fikirleri ne sryor: Sosyalistler, bu siyasal devrimin toplumsal
devrimi ncelemesi gerektiini iddia
ediyorlar. Ancak byle bir devrim bir
burjuva devrimi olaca ve sadece bir
burjuva sosyalizmi retecei, yani
daha hileli ve ikiyzl olan ama var
olandan daha baskc olmayan yeni
bir smrye yol aaca iin, ben
bunu lmcl bir hata olarak gryorum. Kendi sosyalizmini ise yle tanmlyor: Sosyalizmin devletin
yok edilmesi anlamna gelmesi sebebiyle devleti destekleyenlerin sosyalizmi reddetmesi, kitlelerin ekonomik zgrlemesini baz ayrcalkl
taraflarn siyasal iktidarna -burjuva
demokrasisi olacaktr- feda etmesi
gerekir. Siyasal iktidar hakknda da
u deerlendirmeyi yapyor: Siyasal
iktidar olarak adlandrlan her eyin
hem ilkesel olarak hem de fiilen tamamen ortadan kaldrlmas gerekmektedir. Zira siyasal iktidar var
olduka yneten ve ynetilen, efendi ve kle, smren ve smrlen
olacaktr. Bir kez ortadan kaldrldnda, siyasal iktidarn yerine retici
glerin ve ekonomik hizmetlerin
rgtlenmesi konulmaldr.
8. blm Paris Komn ve devlet dncesi balkl 8. blm halene tartlagelen kendiliindencilie dair. Bakunin Paris Komnn
yle deerlendiriyor: Bu ve dier
pek ok ynden siyasal devrimin
tamamen kart olan toplumsal devrimde, tek bana nc bir bireyin
edimlerinin nerede ise hi olduunu ancak kitlelerin kendiliinden
eyleminin her ey olduunu biliyorlard. Yine benzer ekilde, Otoriter komnistlerin -tamamen yanl
saydm- toplumsal devrimin ya bir
diktatrlk ya da siyasal devrimden
doan bir kurucu meclis tarafndan
buyurabilecei ve rgtlenebilecei
inanlarnn tersine, dostlarmz Parisli sosyalistler, devrimin kitlelerin,
gruplarn ve halk birliklerinin kendiliinden ve srekli eylemleri dnda
yaplamayacana ve tam geliimine
gtremeyeceine inanyorlard. Parisli dostlarmz bin kez haklydlar.
diye yazyor.
4. blmn bal Enternasyonal ve Devlet. Bakunin blmn

giriinde Marxa epey ta atyor:

Marxn ulusal reel politikasn deerlendirelim. O da Bismarck gibi bir
Alman yurtseveridir. Almanyann
bir devlet olarak bykln ve
gcn arzular. Kimse onun lkesini ve halkn sevmesini bir su sayamaz. Devletin, kiinin zenginliinin ve herkesin zgrlemesinin
koulu olduuna tamamen kani
olduundan, Almanyann ok
byk ve gl bir devlet
olarak rgtlenmesini
arzulamas, zayf
ve kk devletlerin her zaman
kendilerini yutulmu olarak bulma riski olduundan doal
bulunacaktr.
Sonu olarak
Marx, akll ve ateli bir yurtsever olarak, Almanyann
bir devlet olarak
bykln ve
gcn
arzu
etmelidir
Marxn program, kukusuz modern toplumdaki tm despot
kurumlar gibi genel oyla kutsanm,
otoriter ve merkezi siyasi ve iktisadi
kurumlardan oluan eksiksiz bir dzendir.
Bakuninin, Proudhonculukla komnizm karm bir orba olarak
deerlendirilebilecek zel bir kuram da var: Ona gre ortadan kaldrlmas gereken balca ktlk anamal
deildir ve dolaysyla anamalclarla
emekiler arasnda toplumsal evrimden doan snf atmas da deildir.
Balca ktlk devlettir. Bakunin,
anamal devletin yarattn, anamalcnn da bu anamala ancak devlet sayesinde sahip olabildiini ileri sryor. yleyse her eyden nce devleti
ortadan kaldrmaldr, bu yaplrsa
anamaln da can cehenneme gider.
Buna kar Marksistlerin fikirleri
ise yle zetlenebilir: Anamal ortadan kaldrnz, devlet kendiliinden
yklr. Bu fark, temel bir gr farkdr. Toplumsal bir devrim yapmadan
devletin ortadan kaldrlmas bir samalktr. Anamaln ortadan kaldrlmasysa toplumsal devrimin kendisidir ve retim aralarnn btnnn

biim deitirmesini kapsar.

Engels, Bakunine kar u eletirileri yneltir: Bakuninin fikirleri
keskin bir devrimcilik olarak alglanabildii iin kulaa ho gelir ve
basitliinden tr be dakikada
ezberlenir. Oysa Bakunin, sonu
olarak emekilere siyasadan
uzak durmay tlemekte,
onlar papazlarn ve burjuvalarn kucanda brakmaktadr. Bakunine gre
Enternasyonal, siyasi
mcadele iin deil,
devletin ortadan kaldrlmasndan sonra
onun yerine konulmak iin
gereklidir.
Ona
gre
toplumda
hibir yetke
olmamaldr.
Oysa karar
verici bir
yetke olmadan
insanlarn
bir fabrikay nasl iletecekleri, bir treni nasl yrtecekleri, bir gemiyi nasl yola karacaklar
stne hibir ey sylemez. Her
birey, her komn zerktir; ama iki
kiiden meydana gelse bile her biri
zerkliinin bir parasndan vazgemedike bir toplumun nasl mmkn olaca konusunda da Bakunin
susmaktadr.
Kitap gnmzde de tartlan
bu konular gndeme getirdii iin
zellikle yararl.
Son olarak unu ekleyelim:
Trkiyede okurlarn evirilerde yaad sknty biliyoruz. lk evirisi
olmasna karn evirmen H. Murat
Yurtta ok baarl bir alma gerekletirmi.
Kitab okuduka siyasal-teorikideolojik adan Bakuninden ok
uzaklatm; ama cesareti, mcadeleyle geen hayat, 1.90 boy ve 110
kilo arlyla bu salam devrimci
yree yaknlatm hissettim.

Ali Adgzel
-Bakunin Marxa Kar

Mihayil Bakunin, eviren: H. Murat Yurtta, Yazlama Yaynevi,

Nisan 2010, 80 s.

83

Yayn Dnyas

50 soruda byk patlama kuram yaymland

Sora yantlaya byk patlama

50 soruda kitaplarnn kimilerinde, konu edilen kuram, tarihi geliimi iinde ele alnyor. Dizinin yeni
yaymlanan kitab 50 Soruda byk
patlama kuramnda da yle. Bylelikle bu kitaplarn temelde anlattklar konu dnda, ikincil bir izlei de
oluyor: Bilimin nasl gelitii.
Prof. Dr. Metin Hotinli, 50 Soruda byk patlama kuramnn ilk
blmlerini, byk patlama kuramnn altyapsn oluturan bilimsel
gelimeleri, atlm noktalar zelinde anlatmaya ayryor. Ba evrene
doru uzanan yksek ve salam bir
binaya benzetirsek evrenbilimi (kozmolojiyi), Hotinli, binann zeminini
kazmaya balayan ilk krek hamlesini anlatarak giriyor konuya. nsanln, ilk evrenbilimsel dncelerini
ieren, evrenin doumunu anlatan
efsanelerinden balyor.
Evrenbilim binasnn her bir tulasnda saysz insann emei var. Birikimsel ilerliyor bilim. Eskiyi reddeden ve yeni eyler syleyen bilimsel
atlmlar bile, eski deneyimlerin ve
bilgi birikiminin zerinde ykseliyor. Evrenle ilgili sahip olduumuz
en ufak bilgi krnts, binlerce yl boyunca, saysz insann geceler boyu
gkyzn gzlemlemesine; keifler, karmlar yapmasna; kuramlar

84

gelitirmesine; yani muazzam bir

emek birikimine yaslanyor. Farkl
bilim dallarndaki ilerlemeler, teknolojik her trl geliim, evrenbilim
binasnda yeni katlar ykselten malzemeye dnyor. Btn bunlar,
Hotinlinin kitabnda Aristoteles,
Kopernik, Galilei, Bruno, Kepler,
Newton, Einstein gibi isimlerin ne
kt, geliim hatt boyunca izleyebiliyoruz. 20. yzyln ikinci yarsnda, byk patlama kuramnn ortaya
konmas ve ekillendirilmesi srecinde, evrenbilime katk yapan isimler
oalyor birdenbire. Kimisi byk,
kimisi kk katklarla, kimisi sadece titizlikle gzleyerek, kimisiyse
gzlem verilerinin ve aratrmalarn
zerine kuramlar oturtarak evrenbilimi ilerletiyorlar: Friedmann, Lemaitre, Hubble, Gamow, Alpher, Herman, Hoyle ve daha nice isim.
Binamz ykselirken, gzlemleyebildiimiz evrenin snrlar da
geniliyor. lkalardan balayarak
insanolu, evrenin boyutlarnn
gzledii kadar olduu yanlgsn tam hep. Bildiimiz evren,
Dnya-merkezli yedi kat olmaktan
balayarak, Gne-merkezli olmaya varm, Gne Sisteminden ibaret olmaktan km, Samanyolu
Galaksisinin dna tam, sonunda
milyonlarca k yl tesine dayanm. Elektromanyetik dalgalar, radyo dalgalar gibi evreni anlamamzn
yeni aralar bulunduka, gzlem
aralar gelitike; insanolunun bilgisine varabildii evrenin boyutlar
da giderek byyor.
nsanln bilgi evreninin de boyutlar byyor bu srete tabii. Bilim, bilinmeyenin snrlarn gerileterek, bilinenin snrlarn genileterek
ilerliyor. Evrenimiz bydke, biz
fiziksel varlmzla, iyice klyoruz karsnda belki; ama bilincimizle byyoruz.
Metin Hotinli, bilincimizin bu servenini, evrenin sabit deil, evrim
halinde olduunun anlalmasnn
tarihi olarak anlatyor, 50 Soruda
byk patlama kuramnda. Kitaptan
rendiimize gre, fizikte r aan
kuramlara imza atan Einsteinn bile,

evrenin deiim halinde olduunu

kabul etmesi uzun bir sre alm.
Einsteinn imzasn tayan sabit
bir evren modeli var. Evrenin deiim halinde olduu fikrinin ncleri
olan Friedmann ve Lemaitre, ilk vetolarn Einsteindan almlar; kendilerine almalarn yollayan bu gen
bilim insanlarna matematiklerinin
iyi, ama fiziklerinin berbat olduunu sylemi Einstein. Ama sonunda, evrim halindeki evren modeli,
nne kan bilimsel sorunlar, amazlar zdke, gzlem sonularyla dorulandka, bir anlamda
yetkinletike, Einstein da anlam
yanldn. Bu da bilimin, aslnda hibir otorite kabul etmediinin
gzel bir rnei; kendini ispatlam
byk bir otoritenin sav olsa bile,
bilim geree uymayan engelleri ykp geiyor. Tabii ykp getiinin
kazanmlarndan da g alarak.
50 Soruda byk patlama
kuramnn yazar Metin Hotinliyi,
Bilim ve Gelecek okurlar, dergide
yer alan astronomi tarihi yazlarndan tanyorlar. Hotinli, bu yl 90 yan tamamlad, ama son derece berrak ve ak bir zihne, prl prl bir
hafzaya sahip; alannn lkemizdeki nclerinden. stanbul niversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri
Blmne, neredeyse krk yl hizmet etmi bir bilim insan. Evrenin
gemii ve geleceini aklayan, evrenbilimin ulat noktada en yaygn kabul gren kuram olan byk
patlama kuramn, en zl biimde,
anlalrl ok kolaylatran bir yalnlkta, okunmay gletirmesin
diye formllere neredeyse hi bavurmadan ve ana hattan hemen hi
sapmadan, vurgu noktalar zerinden anlatyor. Keyifle okuyacanz
dnyoruz.

Naln Mahsereci
- 50 Soruda byk patlama kuram,
Metin Hotinli, Bilim ve Gelecek Kitapl, Kasm 2010, 120 s.

NOT: Bu yaz, 50 Soruda byk

patlama kuram kitabna yazlan
sunuun geniletilmi ve tantm
format kazandrlm halidir.

Charles Robert Darwin

KTAPI
RAFI

Papaan Teoremi
-Denis Guedj, ev.smail
Yerguz,Krmz Kedi
Yaynevi, Ekim 2010,
514 s.
zlemeyen
bir cinayet ve konuan bir papaan
matematik tarihiyle
birleirse ne olur?
Pariste kk bir kitabevinin sahibi olan
yal Msy Ruchee Amazonlarda yaayan eski arkada Grosrouvre, tarihi matematik kitaplarndan oluan ok deerli
bir koleksiyon gnderir. Annesi ve ikiz
kardeleriyle Msy Ruche n yannda
yaayan ve sar olan kk Maxn iki
haydudun yakalamaya alt bir papaan kurtarp eve getirmesiyle kitaplarn
deeri daha da artar, nk Groscrouvre, kendisine ait olan ve matematikten
anlayan bu papaana nemli bilgiler
emanet etmitir. Bunu bilmeyen Msy
Ruche, papaann yardmyla Max ve
kardelerine matematik formllerinin ve
kuramlarnn gzelliini ve artcln
anlatmaya alrken bir yandan da kitaplarla balantl bir cinayetin zerindeki perdeyi kaldrmaya alr. Fransada
yaynlandnda aylarca liste ba kalan
Papaan Teoremi matematikle gerilimi
birletiren, okuru matematiin byl
dnyasnda dolatran bir roman.

Nietzsche ld! Bir

Hipopotam Olarak
Yeniden Dodu
Yaam ve lm
Felsefespri Yoluyla
Anlamak
-Thomas Cathcart
&Daniel Klein, ev. Algan
Sezgintredi, Aylak Kitap,
Ekim 2010,212 s.
Son yllarn en matrak oksatar kitaplarndan Platon Bir Gn Kolunda Bir
Ornitorenkle Bara Girerin yazarlarndan sizi mizah yoluyla felsefenin, teolojinin ve psikolojinin kylarnda dolatran
yeni bir kitap! Filozoflar bu sefer yaam,
lm ve lmden sonrasn kurcalyorlar. Kimler yok ki kitapta: Freud! Marx!
Socrates! Buda! Woody Allen! Kierkegard! Schopenhauer! Sartre! Camus!

arwin yalnz buluuyla deil, kiiliiyle de insanlk tarihinin dev isimlerindendir. Bugn tm evre, iklim ve
enerji sorunlarnn temelinde jeoloji ve biyolojinin yattn dnrsek, canllar dnyasn anlamamza neden olan,
canszlar dnyasn da daha iyi sorgulamamza yol aan Darwin kuramnn nemi daha iyi anlalacaktr.
Darwinin kii olarak nemi yaamndan karlacak derslerdir. Gen Darwin, nasl tm zamanlarn en byk bilim
insanlarndan biri olmutur? Bu baarnn srr nerededir?
Byk buluunun Darwinde yaratt korku ve tereddtler Kendisiyle ayn buluu yapan Wallace, niin kitabna Darwinizm adn verdi?... Darwin Yunanllar,
spanyollar ve Kilise iin ne demiti? Darwinin rkla bak Karl Marx, Kapital
ve Charles Darwinin ithaf bulmacasKarl Poppern yllar sonra doal seme kuramn kabul edii Darwin adnn verildii eitli yaplar Darwin adnn verildii
canllarDarwinin yazd, katkda bulunduu kitap ve dergiler
Prof. Dr. Haluk Ertan biyolojik evrim kuramnn arkasndaki yaam, Charles
Robert Darwinin farkl ynlerini, bu zgn eseriyle okuyucularna sunuyor.

Biyolojik evrim kuramn arkasndaki yaam Charles Robert Darwin

Haluk Ertan,Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,2010,326 s.
Nietzche! Ve tabi ki, Heidegger! Kitapta
yer alan temel sorular: Yaamn, zellikle
de bir gn sona erecek olan bir yaamn
anlam nedir? leceimizi bilmek yaamlarmz nasl etkiliyor? Sonsuza dek
yaasaydk yaamn bugn olduundan
tamamen farkl bir anlam m olurdu?
Ruhlarmz var m? Varsa bedenlerimiz
ldkten sonra yaamaya devam ediyorlar m? Neden yaplm peki bu ruhlar?
Sizinki bizimkinden daha m iyi?

titizlikle inceleyen yazar, modern bilimin atlmna izin veren bilimsel ethosun niin sadece Batda doduuna dair
nemli ipularn, hukuk tarihinde ve
12. ve 13. yzyllardaki Avrupa kltr
devriminde buluyor. Bu aratrma izgisi, bilimin gelimesi iin hayati nem
tayan Batya zg tarafsz alan ve zgr aratrma kavramlarn douran hukuktaki tzel kiilik kavramnn merkezi
nemine ilikin yeni fikirler getiriyor.

Modern Bilimin Douu ve Ykselii

-slam Dnyas, in ve BatToby E. Huff, ev. nan Kalaycoullar, Erten
Taman, Aynur Yetmen, Epos Yaynlar, Ekim 2010,
544 s.

Halkn l
Jacques Tardi- Jean Vautrin, ev. Serta Canbolat,
Versus Kitap, Ekim 2010,168 s.

Bu kitap, epeydir gndemde olan

ortaa slam dnyas ve in, bilimsel
olarak daha ileri olmalarna ramen,
modern bilimin niin slam ve in uygarlklarndan deil de Batda domu
olduu sorusunun incelendii bir almann rndr.
Batnn bilimsel atlmn nceleyen
ve bu atlma byk malzeme ve arka
plan salayan slam
dnyas ve in, niin bu noktada tkanp bu atlm kendileri yapamad?
Toby E. Huff, her
uygarlk evresinin birincil kaynaklarna dayanan kapsaml incelemesinde
oktandr gndemde olan bu sorunun
yantn aryor. slam dnyasnda, inde
ve Batda bilimin uyguland kltreldini, hukuki, felsefi ve kurumsal- artlar
ve bunlarn yer ald toplumsal ortam

Dnyaca nl
izer
Tardiden
Vautrinin
ayn
adl romanndan
uyarlama,
140.
yldnmne
girerken,
Paris
Komnnn grkemli izgi roman 140 yl nce
Parisin ayaktakm eitliki, zgrlk, dayanmac bir
dnya iin ayaa kalkt. Onlar g fethe
ktlar Yenildiler ama ezilenlerin kurtulu dlerinde hep yaadlar..
Paris iisi, Komn ile birlikte, yeni
bir toplumun anl ncs olarak her
zaman yceltilecektir. llerin ans,
ii snfnn byk yreinde sevgi ve
sayg ile korunmutur. Kyclarna gelince, tarih onlar daha imdiden sonsuz
bir tehir direine ivilemitir ve rahiplerinin tm dualar onlarn gnahlarn
balatamayacaktr. diyor Karl Marx.
Victor Hugonun szleriyle gvde toprakta dnce ayakta

85

Yayn Dnyas

Bilgi Aac

ilili iki bilimadam, Maturana ve Varelann 1984

ylnda yazd Bilgi Aac,
insann bilisel yetileri hakkndaki r ac kitaplardan biri oldu. Gnmzde
sinirbilim, evrimci psikoloji, karmaklk ve bilin alanndaki bilimsel gelimelerin ou bu kitapta anlatlan
bilisel inaclk kuram
tarafndan ngrlm, dile
getirilmiti. Geen yllar
iinde Amerikada niversite, ilide lise seviyesinde
ders programlarna dahil edilen Bilgi Aacnn temel
tezi u: Yapmak bilmektir, bilmek yapmaktr.
Yzyllardr filozoflar, d dnyann zihinde temsil edilmesine dayanan bir ikiciliin ya da tekbenciliin kafesine girmeye mecbur brakm olan bilme
problemidir bu. Maturana ile Varela, insan zihnini ve

Okyanus Bilimi
Emily Hawkins/ A. J. Wood, ev.: iirsel Ta ,
Tudem Yaynevi, 2010, 28 s.
Bata ocuklar olmak zere, yetikinlerin de okumaktan byk keyif ald, her servende, kurgunun gerekle
bulutuu, Ology serisinin son kitab
Okyanus Bilimi okuyucularyla bulumann heyecannn yayor! Son yllarn
ok satan Msrn Gizemi, Korsanlar,
Ejderha Bilimi, By Bilimi, Mitoloji ve
Casusluk Bilimi kitaplarnn da orijinal
yayncs Templar Publishingin
en yeni kitaplarndan biri olan
Okyanus Bilimi,
Zoticus de Lesseps tarafndan
kaleme alnd
dnlen ve srad bir denizalt yolculuunun
anlatld bir defterin ksa sre nce
yaynevine ulamas ile hazrlanm.
Denizalt ile yaplan bu srkleyici
aratrma gezisi 1863 ylnda gerekletirilmi. Bu durum olduka artc,
nk bu defter ortaya kmadan nce,
o tarihte bu tr bir aratrma yaplmasnn imknsz olduu dnlrd
Zoticus de Lesseps, 3 Nisan 1863 tarihinde balad muhteem deniz yolculuunda gerek olamayacak kadar tuhaf grnen pek ok eyle karlam.
Babasnn eski bir arkada olan Prof.
Aronnaxn yardmcs olarak greve

86

bilme fenomenini esasen bir doa olay olarak anlamlandrabileceimizi savunuyorlar. Gelitirdikleri etkileime dayal kendi kendini var etme (autopoiesis)
kavramyla, bilmenin dardaki dnyann temsili
deil, bizzat yaama sreci ierisinde bir dnya ortaya koymak demek olduunu gsteriyorlar. Byk
Patlamadan tekhcreli canllarn oluumuna, oradan
da dil ve dolaysyla bilin sahibi varlklar olarak insana kadar uzanan ufuk ac bir yolculua karyorlar
bizi.
Bu yeni bilgi anlaynn bireysel, toplumsal ve ahlaki ierimlerine de deinen yazarlar, yolculuun sonunda yle diyor: Yaptmz her ey ortak yaam
koreografisi iinde yapsal bir danstr. te bu yzden
bu kitapta anlattklarmz sadece bilimsel aratrma
kayna deil, ayn zamanda insanlmz anlamak
iin bir kaynaktr.

Bilgi Aac - nsanlk Anlaynn Biyolojik Temelleri

Francisco G. Varela, Humberto R. Maturana, ev.Mahir nsal Eri, Metis
Yaynlar,2010,264 s.

baladktan sonra Queen Hortense adl

buharl bir gemi ile Cdize doru yola
km. Orada gizemli kaptan Nemo ile
karlam ve onun keif arac ile byk bir maceraya doru yola koyulmu.
Okyanus Bilimi kefedilecek yzlerce detay, bilgilendirici ve elendirici
ekleriyle son derece renkli bir kitap.
te birka ipucu: Grkemli Nautilus
nasl bir arat, Kaptan Nemo neden
esrarengiz bir kimlie sahipti, derin denizlerin dev hayvanlar kimlerdi, gemide
zaman geirmek iin hangi zar oyunlar
oynanyordu, Solomon Adalar civarnda, hangi gemi enkazna rastland, teneke kutudaki el yazl mektupta neler
yazyordu, bulunan enkaz nl gemi
Astrolabeye mi aitti, derin denizlerin
efsanevi yaratklar kimlerdi, Kaptan
Nemo ile Ned ellerinde balta korkun
bir yaratkla nasl mcadele etti, Charles
Darwin, Galpagos Adalarnda yaklak
bir yl boyunca ne yapt, iddetli frtnalar, kyy dven dalgalar ve tehlikeli
buzdalar ile denizcilerin yaklamaktan
ekindii Cape Hornda neler oldu, transatlantik telgraf kablosu nasl dendi,
Cebelitark Boazna yaknlarnda yaplan dal sonrasnda kayp ehir Atlantis
nasl bulundu, Poseidonun laneti Zoticus de Lessepsi nasl etkisi altna ald,
Kaptan Nemo ile Nautilus mrettebatna
ne oldu, Jules Vernenin Denizler Altnda Yirmi Bin Fersah romannn bu servenle ilikisi neydi, Verne, Poseidonun
lanetinden
nasibini
nasl
ald?..
Soluk solua okunacak, elden ele dolaa-

cak, uzun yllar saklanacak bir kitap.

Ta Devri Ekonomisi
Marshall Sahlins,
ev.Taylan Doan,
irin zgr, BGST
Yaynlar, Ekim
2010,330 s.
Marshall
Ta
Sahlinsin
Devri
Ekonomisi,
antropolojide
r
aan eserlerden
birisidir. Eser ilk basksndan 38 yl
sonra ilk kez Trke yaymlanyor.
Ta Devri Ekonomisinin iki temel teziyle zgrlk antropolojinin kurucu
eserlerinden biri olduu sylenebilir. Birincisi, ilkel toplumlarn, burjuva iktisat
teorisinin mantyla ele alnamayacadr. lkel toplumlar, snrsz ihtiyalara
ve azami lde tatmin edilmeyi bekleyen karlara sahip bireylerden olumazlar. Ta Devri insanlar, snrl tuttuklar ihtiyalarn doann imknlaryla
karlamay renmilerdir. Mtevaz
yaam standartlarna karn, modern insana gre daha az alp bolluk iinde
yaamlardr. O halde uygarln insanlara daha yksek bir refah salad
gr bir hayli tartmaldr. Sahlinse
gre, Avrupa-merkezli bak as ve
tanmlarla ilkel toplumlarn dinamiklerini kefetmek mmkn deildir.
Kitabn ikinci tezi ise, Aydnlanma dncesinin devlete dair grnn yanlldr. Hobbestan bu yana filozoflar,

gruplarn srekli birbirleriyle atmadan

bar iinde yaayabilmesi iin devletin
zorunlu olduu grn savunmulardr. Sahlins, farkl topluluklar arasnda
bar salayan faktrn, hediye dei tokuu ve ticaret olduunu savunur. Hediye
alp verme ve ticari mbadele, karlkl
bir gven tesis eder, kalc ilikiler ve ittifaklar kurulmasn salar. Yabancnn
ayn zamanda dman sayld ilkel
topluluklar aras ilikiler, devlete gerek
olmakszn, ticaret diplomasisi sayesinde bar bir nitelik kazanabilmitir.
Ta Devri Ekonomisi, gelecee dnk
perspektifler salayan az saydaki antropoloji kitabndan birisidir.

Oburluk a
Yldz Silier,
Yordam Yaynclk,
Ekim 2010, 192 s.
Yaadmz
an elikilerini anlatan bir
resim: srekli
sklan ve yeni
oyuncaklar talep eden obur
bykler
ile
hi oyunca olmayan, zamanndan nce
bym a ocuklar. Ayn dnyada
bambaka hayatlar; vitrindekiler ve plktekiler...Bu resim, Oburluk ann
hareket noktas.
Yldz Silier, geni bir okur kitlesinin beenisini kazanan zgrlkler
Yanlsamasndan sonra, okurlarn karsna yine ok ilgin bir kitapla kyor.
Silier, edebiyatn olanaklaryla beslenen,
sade ve akc bir dille kaleme ald kitapta, nce Kafkann bir yksnden
yola karak, otoriteye itaatin nedenlerine, zgrl engelleyen isel korkulara
deiniyor, hayatn anlamna dair sorular ele alyor.
Ve yeni sorulara cevaplar alarak ilerliyor: Mutluluk fetiizmi bireyselliin
gelimesini nasl engelliyor ve bireycilii nasl krklyor? Kant, Marx, Mill
ve Sartredan ilham alarak eletirel ve
nesnel ahlaki deerlerin kavramsal erevesini oluturabilir miyiz? Marxn
yabanclamasnn almas hedefiyle,
varoluularn sahicilik zleminin temelinde hangi farkl bireysellik anlaylar yatyor? Postmodernizm farkl akl
ve ilerleme kavramlarn birbiriyle
kartrarak, kapitalizmin yol at ykmlar nasl Aydnlanmaya yklyor?
Tarih iinde kadnlarn ana tanralktan
paryala dmesi ve evcilletirilmesi
nasl gerekleti? Annelik deneyimlerinin, annelik ideolojisinin kstlayc
etkisinden kurtulup zgrletirici bir

potansiyel iermesi mmkn m? Narsist bireylerin, zgrl kuralszlk ve

snrszlkla ilikilendirmesiyle, tketimciliin oburluu erdem haline dntrmesi arasnda nasl bir balant var?
Dnyay yneten irketlerin, insanlar da
kendi suretlerinde biimlendirmesiyle,
deforme olmu bireylerin kaynandaki irrasyonel sistem nasl doallatrlp grnmez hale getiriliyor?

sel kantlara dayanarak aklayan nl

Fransz toplumbilimci ve dnr, bu
almasyla yalnzca iinde yaad
topluma deil, laik yaam (aklc yaam dzeni) biimini benimsemi tm
toplumlara byk hizmet sunmutur.
Yeeni ve en yakn alma arkada
Marcel Mauss: Durkheimn en nemli
almalar aile ve ahlak stne olandr
demektedir.

Hume
rsan K. ymen, Say Yaynlar, Ekim 2010, 488 s.

Sosyalizmin Yenilgisi
ve Gelecei
Hans Heinz HOLZ,
ev:Yener Orkunolu,
Yordam Kitap, Ekim
2010,160 s.

nsann anlama yetisinin snrlar

nelerdir? Nedensellik ilkesi zihinde nasl oluur? Tanrnn varl, nitelikleri
ve ruhun lmszl billinebilir mi?
Din kitaplarnda ne srlen mucizeler
gerekten olmu mu? ntihar ahlaken
doru mudur? Benlik bir kurgu mudur?
Eylem ve seimlerimizin temelinde akl
m yoksa duygu
mu yatar? Toplumsal bar ve
adalet nasl salanr? Felsefe tarihinin en nde gelen
filozoflarndan
birisi olan David
Humeun bu sorulara verdii yantlar byk sarsntlara yol am,
insann dnsel macerasnda geri dn olmayan devrimci ve radikal bir
alma neden olmutur. 18. yzylda
yaayan Humeu anlamak, hem felsefe
tarihini hem de felsenin temel sorunlarn anlamak asndan kanlmazdr.
Dnya 2011 ylnda doumunun 300.
ylnda Humeu eitli etkinliklerle, konferanslarla, sempozyumlarla ve yaynlarla anmaya hazrlanrken, Trkiyede de
rsan K. ymenin hazrlad bu kitabn baslmas, ayrca anlaml ve nemli
bir gelime nitelii tamakta, Humeun
ortaya att kuramlarn yeniden tartlmas iin nemli bir frsat oluturmaktadr.

Ahlak Eitimi
Emile Durkheim, ev.Ouz Adanr, Say Yaynlar,
Ekim 2010, 320 s.
Emile Durkheimn, yzyl kadar
nce (1902-1903) Sorbonneda retmenlik blm rencilerine Ahlak
Eitimi bal altnda sunduu bu
toplumbilim ders notlar hala bir bayapt olma niteliini koruyor.
Modern toplumun sahip olmas gereken laik (aklc) ahlak anlaynn ilkokul andaki bir ocua nasl aktarabileceini ve retmenin bu konuda
yadsnmas olanaksz nemini, bilim-

1980lerin sonunda sosyalist

lkelerde yaanan
zlme,
Marksizm-Leninizmin de iflas ettii anlamna m geliyor? Bat Almanyal Marksist ve dnyaca nl felsefeci Hans Heinz
Holz, Sovyetler Birliinin yklnn hemen ardndan kaleme ald bu almada, aksini savunuyor. Ona gre, sosyalizmin yenilgisi, farkl (hem nesnel hem de
znel) nedenlerle Marksizm-Leninizmin
znden uzaklalmasnn bir sonucuydu. Marksist-Leninist teorinin temel ilkelerini zetleme giriiminde bulunan
Holz, bu ilkelerden uzaklalmasnn nedenlerini ve sonularn tartyor.

Klasik Siyasi
Felsefe Metinleri
Blandine Krigel,
letiim Yaynlar,
Ekim 2010, 174 s
Fransz felsefeci Blandine
Kriegel bu almasn Machiavelli, Fransisco
de Vitoria, Jean
Bodin,
Hugo
Grotius, Thomas Hobbes, Spinoza, John
Locke, Jacques Bnigne Bossuet, Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Voltaire ve Emmanuel Siyes gibi klasik siyaset
felsefesinin nde gelen dnrlerinin
metinlerinden ve hl felsefi deere sahip nsan Haklar Bildirisinden derledi.
Metinlerde hukuk devleti ve insan
haklar doktrinlerinin kkenindeki cumhuriyet, devlet, sava, bar, demokrasi,
erk, otorite, insan haklar gibi temel kavramlar yazldklar dnemin koullarnda ele alnyor. Bir ksm be yzyl nce
yazlm olsa da bu metinler, artc bir
biimde, siyaset felsefesinin bugnk
meselelerine, hl tartlan en hayati siyasi konulara da k tutuyor.

87

matematik
sohbetleri

Ali Trn

a_torun60@hotmail.com

88

Denize mektup
Sevgili Deniz,
Sorduun soruyla urayorum. Gecenin sabaha yakn saatleri... Birok yol denedim, daha da
deneyeceim. Umutsuzlua kaplmadan... Oysa
ne kadar rahattm retmenim u soruyu zebilir misiniz? dediinde. Daha nceden tandm, zmn hemen grebileceim bir sorudur diye dnmtm. Olmad. O andan beri
urayorum. Yolda yrrken, yemek yerken hep
sorduun soru vard aklmda. Evdekiler hemen
anladlar, eve bir matematik sorusunu misafir
olarak getirdiimi.

IABI = IDCI ise x ka derecedir?

zm sen de en az benim kadar merak ediyordun. Matematik retmenlerinin yetenek ve
bilgisini lmek iin soru soran rencilerden olmadn biliyorum. Sakn yanl anlama, retmeni snamak iin soru soran rencilere, mesleimin ilk yllarn saymazsak, hi tepki gstermedim. Ben de rencilik yllarmda nedense bu
oyunu oynamaktan holanrdm. Bu oyunu ekici klan neydi bilmiyorum. Belki de gnlerce urap altndan kalkamadm problemleri bir rpda zyor olmalarn kskanrdm. Acaba her
soruyu zebilecekler miydi? Zor olduunu dndm sorular bulup matematik retmenlerini tek tek dolatm hatrlyorum. Matematii
sevmeden retmenlik yapanlar soruya yle bir
gz atp, Gereksiz bir soru! diyerek geitirirlerdi. Kimisiyse zmek iin urar, bir yere kadar gelip taklrd. Ardndan da, kaybeden birinin ezikliiyle, Bu akam biraz daha uraaym,
zm yarn getiririm derlerdi (sanrm bugn
benim iin de durum buydu!). Kimileriyse yle
yapsak nasl olur? gibi sorularla zme beni de
ortak ederlerdi. Onlarla birlikte, bilinenle bilinmeyen arasndaki o zorlu yolculuu ne severdim.
Hi unutmuyorum, bir retmenime daha nce
zerinde olduka uratm bir limit sorusu
sormutum. lk adm olarak deiken deitirme
yntemini uygulad ama belirsizlik devam ediyordu, ikinci kez deiken deitirmeyi nerdim.
Birka adm sonra soru nmzde diz kp
beyaz bayrak sallamaya baladnda, retme-

Cevapsz sorunun boynu bkk kalr

Hemen anlar yetim olduunu
Metin Altok

nimin Bravo, ok gzel, tebrikler sznden

duyduum mutluluu dn gibi anmsyorum.
Belki de matematii bylesi retmenlerimin sayesinde daha ok sevdim. Onlar problem zmeyi kendi bana bir ama deil, bir renme ve
retme arac olarak gryorlard. O yzden zaman zaman soruyu zememi olmalar, kmaz
sokaklarda skp kalmalar onlara olan saygm
hi azaltmazd. nk onlar iin bir problemle
uramak bir tr kaybetme ya da kazanma sorunu deildi.
Mutlaka herkes problemin ah damarna basp sonucu bulmak ister (Ah! ben de u an o ah
damarn bir bulabilsem!) Zor bir soruyu zmenin verdii haz matematii seven biri iin kmsenmeyecek bir doyumdur. Ancak ou renci (hatta retmen) eitim sisteminin ezberci
yapsndan, test zme alkanlndan, dnmeye, aratrmaya, kefetmeye nem vermiyor.
Oysa matematiin ok saydaki amalarndan
biri de insanlarn soyut dnebilme yeteneini gelitirmektir. O yzden diyorum ki sevgili
Deniz: lkinde, ikincisinde, ncsnde baarl
olamasak da tekrar tekrar denemeliyiz. Tekrar
dene, yine yenil, bir daha dene daha iyi yenil
sznde olduu gibi ben de u an yenile yenile
deniyorum.
Mektubuma ksa bir sre iin ara vermek zorundaym; nk aklma alar 24 ve 30 derece
olan gende (hatrlarsn sanrm) sins teoremini uygulama fikri geldi.
Ah! Sevgili Deniz yine olmad, karma olduka karmak bir trigonometrik denklem kt.
imdilik braktm...
Bir anlamda biz retmenlerin yaam Edip
Canseverin Sordular/Sorular benim insanlarmdr dizesinin bir izdm. Bu izdmde zlen ya da zlemeyen sorular, sevinler ya da
d krklklar, retmen soruyu zd sesi
ya da Aaa retmen soruyu zemedi sessizlii
hep oldu, hep olacak.
...
Sevgili Deniz, artk gn aard. Sorun yine
gne yetim olarak giriyor. Umarm sen zmsndr. Ben u an problemi ve kendimi dinlendirebilmek iin byklerin yastna dan dne uyarak biraz uyku diyorum.
Sevgiler.

Bu mektuptan bir hafta sonra...

Deniz, sorduun soruyu bu gecenin sabaha yakn saatlerinde zdm. u an soruyu zmenin doyumsuz hafiflii iindeyim. Hatrlarsan geen hafta daha basit, benzer
bir problem bulmaya almtk. te, biraz nce aklma
alar 72, 72 ve 36 derece olan gende uygulananlar
geldi. O problemin zmn bu soruda kullanmak ie
yarad. Sorunun zmn aada veriyorum. Daha basit bir zm bulduunda bana iletirsen sevinirim.
zm: Bden ADye BE dikmesini inelim. IBEI=IEFI
olacak ekilde BEyi uzatalm. Kolayca grlecei zere,
ABF geni ekenar olacaktr.

(BFD)=36

Demek ki, m(DBF)

BC zerinde
IBFI=IBGI olacak ekilde G noktas alalm. BGF geni

ikizkenar olduundan, m(BGF)=72

BDF geni de ikiz

kenar olduundan, m(BFD)=36 ve m(FDG)=72

olur.

zm 1: Mustafa Yac

ABF ekenar geni oluturulur. BF doru paras

BD kadar uzatlp BEC ikizkenar oluturulur. Buradan
EFDCnin deltoid olduu grlr. ICEI=ICFI=ICDI=IAFI
olduundan x=30dir.
zm 2: Hasip Ylmazolu

Son iki sonutan FDG geninin ikizkenar olduu

kar. O halde IFGI = IDFI = IBDI = IBGIIDGI = IDCI

IDGI = IGCI, dolaysyla m(GCF)=(GFC)=36
Demek ki
BFC geni ikizkenardr. Bundan IAFI=IBFI=IFCI kar,
yani AFC geni de ikizkenardr ve taban alarnn l

leri 66ar derece olur. Bundan da m(BCA)=66-36=30

bulunur.
Dier zmler

ABDE paralelkenar ile EDCF ekenar drtgenini oluturalm. imdi de PDE ekenarn oluturalm. PDC ve

PEF ikizkenar genleri oluur. m(ABC)=m(APC)=24

olduundan APFC kiriler drtgenidir.

O halde x=m(DCP)-m(ACP)=48-18=30
dir
zm 3: Mustafa Yac

Bu mektup Matematik Dnyas dergisinin 2003-III saysnda yaymlanmtr. O yazda yer alan, bu soruya ait
farkl zmler aada verilmitir.
Soru:

m(CBA)=24
. m(BAD)=30
, IABI=IDCI ise

m(ACB)=x=?

Dzgn bir KSRDB begenini izelim. B ile Ryi birletirelim. [BD n ile [SR nnn kesiim noktasna
C diyelim. Tm a deerlerini ekle yazalm. imdi bir
kenar BR olan ekildeki gibi ABR ekenar genini oluturalm. AD ekenar genin aortay dorultusundadr.

te, oluan ABC geni sorumuzun kendisidir.

89

Bri

Ltfi Erdoan

erdoganlutfi@hotmail.com

EL NO:133

EL NO: 134

Markalarn nemi

Fazla tamahkr olmayn

DV108
10743
AR3
43

G
1NT
2

K
2
3NT

K
B

G
1
2NT
3

ADV83
R3
643
643

K
1
3
3NT

3NT kontratna Bat Kr5li atak

eder. Dou Kr 9lu koyar. Balyor muyuz? Nasl devam etmeliyiz?

R96
A6
DV65
AD65

Yant: Ata irdelediimizde, atak yapanda RDV sekansnn olmad anlalmakta. Bat 4. en byk kartn
atak etmise 11-5=6 yerde iki elde iki geer demek ki
Douda bir onr daha var. Eer Krler 4-4 ise balamann anlam yok, eer 5-2 ve Doudaki onr 2li ise,
yerdeki 10 nedeniyle bu renkten art arda lve alamazlar.
Douda Kr 3l ise zaten problem yok, 3 Kr bir Pik
alrlar. Balamaya gerek olmadan lveyi alp Pik asn
kartp kontrat yaparz. Eer RDVnin altndan atak etmise ve Pik as Batda ise oyun batar.

D
G

107
AD1075
ARD
RV10
3NT kontratna Bat 5li atak etti ve Dounun
9lusunu, 10luyla aldk. Sekiz lvemiz hazr. Pik empas tutarsa 12 lve yapabiliriz. Krler partajsa 10 lve
hazr. Nasl devam etmeliyiz?

RDVnin altndan atak etmise ve Pik as Douda ise o

zaman bir tur bolamak gerekir, ikinci Kr aldmzda Pik as kartrz, Trefl dnn, Trefl empas dnmeden asla alarak kontratmz yaparz.

Yant: Oyuna devam etmeden dalmn en kts

ne olabilir diye dnmeliyiz. Pik empas tutmaz ve de
Kr vale Douda 4l ise dou el tutaca iin kontrat batrabiliriz. Krler partaj olsa bile biz Dounun el
tutmasn istemediimizden Kr ruayla yere getikten
sonra oynadmz ikinci Kre elden 10lu koymalyz.
Bat alsa bile oynayaca kart bizim iin tehlike arz etmez. Pik oynarsa hemen as koyup kontratmz yaparz.

Tm dalm

Tm dalm
ADV83
R3
643
643

DV108
10743
AR3
43
A75
RD852
87
R87

K
B

D
G

R96
A6
DV65
AD65

432
V9
10942
V1092

9
V942
975
AD852

K
B

D
G

107
AD1075
ARD
RV10

R6542
86
V1092
97

Bri federasyonu sitesinden duyurular izleyebilirsiniz.

www.tbricfed.org.tr
90

Satran

zlem Gzkele

izlemg@gmail.com

Ustalar turnuvasnn galibi Kramnik

3

-8 Eyll tarihleri arasnda angayda, dnya satrancnn zirvesinde yer alan ustalar arasnda yaplan
turnuvaya drt oyuncu katld: Vladimir Kramnik, Levon Aronian, Alexei Shirov, Wang Hao. Bu turnuvada
ilk iki sray paylaan Kramnik ve Shriovun yan sra
Dnya ampiyonu Anand ve dnyann en yksek ratingli oyuncusu Carlsenin de katld drtl bir turnuva dzenlendi.
Turnuvada ustalar arasnda ikier oyun oynand. lk iki turda Carlsene ve Shirova kar oynad oyunlar kazanan Kramnik, dier drt oyunda rakipleriyle berabere
kald ve turnuvay birincilikle bitirdi. Bir galibiyet ve be
beraberlik elde eden Dnya ampiyonu Anand ise ikinci oldu. Ancak bu ikincilik, resmi olmayan sonulara gre, Anand, turnuvay nc bitiren Carlsenin nnde
dnya rating listesinde birinci sraya getirdi.

39. Satran Olimpiyat tamamland

19 Eyll-3 Ekim tarihleri arasnda Rusyann KhantyMansiysk kentinde yaplan 39. Satran Olimpiyat tamamland. lk 5 sra aadaki gibi oldu:
Sralama

Erkekler

Kadnlar

Ukrayna, 19p

Rusya, 22p

Rusya, 18p

in, 18p

srail, 17p

Grcistan, 16p

Macaristan, 17p

Kba, 16p

in, 16p

ABD, 16p

Erkek milli takmmz olimpiyat 45. srada bitirirken,

kadn milli takmmz 38. oldu. 40. Satran Olimpiyat
2012de stanbulda gerekletirilecek.

Ylmaz, Mustafa (Trkiye)

Buss, Ralph (svire)
11. tur

Ayn
sz

Bir kiinin satran stilinin kiiliini yansttn

dnyorum. Eer bir ey karakterini tanmlyorsa, ayn
zamanda oyun stilini de tanmlar.
(Kramnik)

ztrk, Kbra (Trkiye)

Dekic, Bijana (Avustralya)
7. tur

1. e4 e5 2. Af3 Ac6 3. Fb5 a6 4. Fa4 Af6 5. d3 b5 6. Fb3 Fb7 7. O-O Fe7 8. c3 O-O 9. Ke1
d6 10. Abd2 h6 11. Af1 Ke8 12. Ag3 Ff8 13. h3 Aa5 14. Fc2 c5 15. Ve2 Ac6 16. Af5 d5 17.
g4 c4 18. dxc4 dxe4 19. Ad2 g6 20. Ae3 Ad4 21. Vd1 Ae6 22. Adf1 Ag5 23. g2 Af3 24. Ke2
bxc4 25. Ad2 h5 26. Adxc4 hxg4 27. hxg4 Vc7 28. b3 Fc5 29. g3 g7 30. Ke1 Kad8 31. Ve2
Axe1 32. Vxe1 Kh8 33. b4 Fa7 34. Aa5 Fa8 35. Af1 Axg4 36. Fe3 Axe3 37. Axe3 Ve7 0-1

1.Kxh7 xh7 2.Vxg6 h8

3.0-0-0

1.Ke8 Kxe8 2.Kxe8 g7 3.Vg8

f6 4.Ke6 g5 5.Vxg6

oynar, kazanr.
Beyaz oynar, kazanr.
Soru 1 Beyaz
Agdestein-Bergstad (Steinkjer, 1986) Soru 2 Shervin-Denker (1968)

Beyaz oynar, kazanr.

Soru 3 Zhilin-Gusakov (SSCB, 1960)

1.Vh8 Fxh8 2. Kxh8 f7 3.Kh7
f8 4.Fh6

Kramnik - Carlsen

1. d4 Af6 2. c4 e6 3. Af3 b6 4. g3 Fa6 5. Va4 Fb7 6. Fg2 c5 7. dxc5 bxc5 8. O-O Fe7 9.
Ac3 O-O 10. Kd1 Vb6 11. Ff4 Kd8 12. Kab1 h6 13. Vb5 Fc6 14. Vxb6 axb6 15.b3 g5 16.
Fxb8 Kaxb8 17. Ae5 Fxg2 18. xg2 Kbc8 19. e4 d6 20. Ad3 f8 21. h3 Ad7 22. f4 Ab8 23.
Aa4 Ad7 24. Af2 Ka8 25. Kd2 Ka5 26. Ac3 Ab8 27. Kbd1 Ac6 28. Ab5 gxf4 29. gxf4 d5 30.
exd5 exd5 31. cxd5 Kxb5 32. dxc6 Kc8 33. Ag4 Kxc6 34. Ae5 Ke6 35. f3 Ka5 36. Kg2 f6
37. Ac4 Ka7 38. f5 Kc6 39. a4 Kb7 40. Kg6 h5 41. Kdg1 e8 42. Ae5 Kc8 43. Kg8+ Ff8
44. Ag6 Kf7 45. Kd1 1-0

1.Af3 Af6 2.c4 e6 3.g3 a6 4.Fg2 b5 5.b3 c5 6. Ac3 Vb6 7.e3 Fb7 8.Ve2 Fc6 9.O-O Fe7
10.Kd1 O-O 11. Ae1 d5 12.cxd5 exd5 13.Fb2 Ke8 14.d4 cxd4 15.Kxd4 Fc5 16.Kf4 d4 17.Kxf6
dxc3 18.Fxc3 gxf6 19.Vg4+ f8 20.Fxf6 Ke6 21.Vg7+ e8 22.Fh3 Ff8 23.Vh8 Fe4 24.Fg7
Ad7 25.Kd1 Vc5 26.Fxe6 fxe6 27.Kd4 Ff5 28. Ad3 Ve7 29.Fh6 Vf6 30.Vxf6 Axf6 31.Fxf8
xf8 32. Ac5 e7 33.f3 e5 34.Kd2 Ad7 35.Kd5 Fe6 36. Axe6 xe6 37.e4 Kc8 38.Kd2 Kc3
39.f2 Ac5 40.g4 Ad3+ 41.e2 Af4+ 42.f2 h5 43.gxh5 Axh5 44.g2 Af4+ 45.g3
Kc1 46.g4 Kg1+ 47.h4 b4 48.Kc2 d6 49.a3 Kg2 1-0

91

Forum

KDden imza kampanyas: Kabullenmiyoruz!

niversite Konseyleri Dernei
(KD), 18 Ekim 2010 pazartesi gn,
bir imza kampanyas balatt. mza
metnine bir hafta iinde 1000e yakn
akademisyen destek verdi. Trban tartmalarnn tekrar balad ve niversitelerin gericiletirildii bir dnemde,
Akademinin AKPye ve onun temsil
ettii karanla teslim olmayacana,
insanln aydnlanmasndan yana
tm bilim insanlarnn AKPye kar
gl bir HAYIR cevab vereceine
gveniyoruz. arsyla, balatlan
imza kampanyasnn metnini aada
yaynlyoruz. mza kampanyasna
destek vermek isteyen akademisyenler http://www.universitekonseyleri.
org/kabullenmiyoruz adresini ziyaret
edebilirler.
KABULLENMYORUZ!
niversitede trban bir kez daha,
bu sefer zgrlk simgesi olarak
yerlekelerimize, dersliimize kadar
sokmaya alyorlar. Bu hukuksuzlu-

a direnenleri, byk bir pervaszlkla

baskclkla suluyorlar, isim isim
afie ediyorlar. Bylesine bir dayatma
srerken zgrlkten bahsediyorlar.
Biz bu lkenin aydnlanmasn, ilerlemesini, bamszln savunan bilim
insanlar olarak zgrln ancak
bask ve esaret karsnda tanmlanabileceini iyi biliyoruz.
niversitelerdeki trban dayatmasn ve bunun zgrleme olduunu
kabullenmiyoruz!
Kabullenmiyoruz! Bugn trbana
zgrlk diyenlerin, ilerici aydnlarmzn ve bilim insanlarmzn bask
grmesini, tutuklanmasn, Sivasta
yaklmasn, faili mehullerde katledilmesini umursamadklarn, hatta
provoke ettiler diye onayladklarn,
kaybettiimiz deerli pek ok akademisyenimize hakaretlere devam ettiklerini gryoruz.
Kabullenmiyoruz! Bir defa daha
iktidar eliyle dinsel dogmalarn ve
emperyalizmin lml slam projesinin

hkim hale getirilmeye alldn gryoruz. Trbana zgrlk diyenlerin

lkemizin zgrln yani bamszlmz umursamadn biliyoruz.
Kabullenmiyoruz!
zgrlkten
bahsedenlerin, trban zgrln
kollayan szde zgrlk YKn
kararyla niversitede sivil polisin cirit
atacak olmasn, hatta rencilerden
parmak izi alnmasn ve parasz
eitim gibi hakl ancak istenmeyen grlere sahip rencilerin grlerini
aklamalarnn yasaklanacak olmasn umursamadklarn gryoruz.
Ksacas, niversitede trban deil,
kadnn, lkemizin, emein ve akln
zgrlemesini tartmak istiyoruz.
Kabullenmiyoruz!
Tm inanlardan rencilerimizi srf
cemaatler, siyasi iktidar, parlamento
muhalefeti ve Vaington istedi diye Ortaa karanlna terk etmeyeceimizi,
klk kyafetin tesinde gerek, temelli
bir zgrleme ve aydnlanma mcadelesini balatacamz ilan ediyoruz!

50 Soruda dizisi ok yararl bir alma

Hem politik tutuklu hem de AF
rencisiyim. 50 Soruda dizisinin
de okuruyum. Her trl bilimsel almaya ilgiliyim. Fakat zel olarak da
antropolojiye. Bu eksende insann
evrimi, evren, genel anlamda da
evrim kuramn uzunca bir sredir
inceliyorum.
nsann evrimine dair ka kitap
okuduumu hatrlamyorum, 18 yldr
cezaevinde olduuma gre, ka tane
okumu olabileceimi tahmin edersiniz. Ama hi abartsz bir biimde,
gnl rahatlyla belirteyim ki, Metin
zbek hocamzn 50 Soruda insann
tarihncesi evrimi kadar yaln, anlalr ve harika bir zet okumadm.
Arkaik alarla oka ilgili olduum
iin, belki de bana kolay ve sade
bir alma gibi gelmitir, diye de
dndm. Bu sebeple yaklak drt
arkadaa da Metin hocamzn bu
kitabn nerdim. nann drt arkada
da ilk defa bu konuyla ilgili bir kitap
okuyordu ve hepsinin de tepkileri ayn

92

biimde olumluydu. Bu nedenle Metin

hocamz bu baarsndan dolay, zel
olarak kutlamak istiyorum.
Ama bu aralar en ok da fizikle
ilgiliyim. Daha dorusu Newton fizii
ile kuantum fiziini, hem anlamak-kavramak hem de her iki fiziin toplumsal
yaama neden ve nasl indirgendiklerini anlamaya alyorum. Bu konuda,
brahim Semiz hocamzn Grelilik
kuramlar kitab ok isabetli bir alma olmu. Ama okul yllarnda ok
ciddi bir fizik altyaps olmayan biri
olarak, ilk okuduumda istenen dzeyde hkim olamadm. lenen konular
cezaevinde zaman zaman okumu olmann yaratt bir bilgilenme dnda
kkl bir altyapm yok. Ama ikinci
kez okumak zorunda kaldm. kinci
tur, ok daha umut vericiydi; sanrm
ileride tekrar tekrar okumak ihtiyac
duyacam bir temel kaynak oldu.
Grelilik kuramlarn daha farkl anlatmak imkn var mdr, bilemiyorum.
Fakat brahim Semiz hocamzn bu ki-

tab sayesinde, cesaretlendim ve fizie

olan ilgim daha bir artt gibi. Acaba
diyorum, brahim hoca Newtonyen
paradigmay; bir alg bir bak as
olarak da veremez miydi? O zaman
da sanrm fizik felsefesine girmek
zorunda kalrd. Mesela Newtonyen
paradigmann, aslnda be bin yllk
hiyerarik ve devletli toplum modelinin
kuramsal izah olduu belirtilebilirdi.
Dediim gibi, bu konu daha ok felsefi
bir sorgulamay gerektiriyor. Mesela
bu dizinin sonlarna doru, kuantum
kuram ve nanoteknoloji konulu bir kitap almas var. Acaba bu kitapta Tekin Dereli ve Glay Dereli hocalarmz,
kuantum fiziini yukarda dile getirdiim felsefi bir adan da ele alabilirler
mi? Mesela kuantum paradigmasnn,
bizde farkl olarak yaratt alg ve bak as irdelenebilir mi? Newton fizii
ile kyaslanarak aradaki farkllk felsefi
adan da sorgulanabilir mi?
Newtoncu bilim hiyerariktir denir ve yaamda her eyin zne-nesne,

aknc-ikinci, kadn-erkek vb. ilikilere ayrd belirtilir. Bunun neden ve

sonular irdelenebilir belki ve buna
karda kuantum fiziinin yaratt
yeni bulu ve alg konabilir.
Kabul edersiniz ki devrimcilik iddiasnda olan insanlarn arlkl younlamalar, toplum ve toplumsal geliim
yasalar zerinedir. Bu durum genelde
dnrler iinde geerlidir elbette.
Karl Marksn determinist tarih yasasndan, John Lockeun bireyselciliine kadar, Adam Smithin z-kar

ekonomisinden, Charles Darwinin

indirgemeci biyolojisine kadar tm
de Newtonyen fizik kuramndan etkilenmilerdir. Ve birok dnr kendi
kuramn, kendi teoremini olutururken
Newton fiziini esas ald, onu model
olarak benimsedi. te, ben de bu
noktadan diyorum ki, gerek Newton,
gerek kuantum ve gerekse dier grelilik kuramlar verilirken ya da ilenirken,
toplumsal hayatla ok salam felsefi
balar da kurulmaldr. Neden byle
bir ban kurulmas gerekiyor derseniz;

ahsen bilginin g ve gcn de iktidar olmaktan karlmasna katkda

bulunmas iin derim
zetle fizik konusundaki temel
talebim, onun felsefi olarak da sorgulanmasdr.
Her koulda 50 Soruda dizisinin
gerekten ok ama ok yararl bir alma olduunun nemle altn izmek
istiyorum. Bu sebeple, emei geen
herkesi itenlikle kutluyor, baarlarnzn devamn diliyorum.

Sakp Hazman / Bolu F tipi cezaevi

Az-di hastalklar, enfeksiyonlar

Mikroorganizmalar (bakteriler, virsler, mantarlar, protooazalar) hastalk yapma kudretine, saylarn, vcudun
direncine, antibiotik ve slfamidlere
direnlerine gre deiik derecelerde
hastalk yapma potansiyeli tarlar.
Azdaki mikroorganizmalarn iltihap
etkeni olup olmayaca hastann genel
vcut salna, tkrn yeterli ve
kaliteli salglanmasna, dilerin ve di
etlerinin, az rtsnn salna;
azdaki protez ve dolgularn usulnce yaplp yaplmadyla ilgilidir.
Az temizliine pek dikkat etmeyen
ve vcut direnci dk kimselerde di
etleri i, krmz ve kolayca kanamaya
meyillidir. artlar iyiye gitmezse di
etlerinde harabiyet oluur. Sindirim
ve az-di temizliindeki rol nedeniyle, tkrk bezlerini ksaca gzden
geirelim. Tkrk bezleri, sal sollu
ikier adet olarak alt enede, ene alt
trkrk bezleri; dil alt tkrk bezleri ve
kulak n tkrk bezleri (parotis) farkl
kimyasalda tkrk salglaryla, sindirimi azda balatmaktadr. Tkrk,
azdaki mikroplar mideye yollayarak
saylarn azaltmaktadr. Tkrk bezleri
enfeksiyonu, ya tkrk bezi kanal yoluyla ya da mikroorganizmalarn kan
yoluyla tkrk bezlerine gelmeleriyle
oluur. Tkrk bezi kanallarnn ta ile
tklanmasyla tabloya enfeksiyonda
elik edebilir. Ta vakalar daha ok
ene alt tkrk bezlerinde grlr. Virtik etkiyle oluan kabakulak hastal
daha ok k mevsimlerinde, okullarda,
ocuklar arasnda gei yaparak grlr. 16-18 gnlk kuluka dneminden

sonra bir hafta kadar, kulak n tkrk

bezi tek veya ift tarafl ier. ocuklarda hafif enfeksiyon yaparak iyileir.
Nadiren testis ve yumurtalk iltihab
yapar.
Mikroplar genelde vcudu bir
giri kapsndan, syrklardan, krk
ve yaralardan veya ameliyat sonras
komplikasyonla enfekte eder. Az
boluunda di rkleri yoluyla
ilerleyerek di zne ulap tedavi
edilmeyen vakalarda kk ucunda apse
eklinde belirti verirler. Apse kayna
bazen baka yerde olup kan ve lenf
yoluyla da tanabilir. ltihapta o blgede nce damar daralmas, hemen
akabinde damar genileyerek beyaz
kan hcreleri (kositler) ve bir miktar
damar svs iltihap blgesine geer.
Lokal olarak kzarklk, scaklk art,
ilik, ar oluur. Genel olarak ate
ykselmesi, nabzn hzlanmas, ba
ars, itahszlk ve pasl dil bulunur.
Apseler olgunlatklar zaman drene
edilmezlerse, bulunduklar yere gre
yz derisine veya az mukozasna
fistlize olarak alrlar. Cerahatlenme
deri ve mukoza d yznde olursa
yara (lserasyon) oluur. Daha ileri safhada damar tkanmasyla, o blgedeki
dokular beslenemeyeceinden gangren oluur. ene kemikleri enfeksiyonlarnn % 90 nedeni, di kkenli olup
kan yoluyla enfekte olabilir. Enfeksiyon
kemik dokusu ve kemik btnln
bozar. Buna rnek st ene dilerinden
ikinci kk az dii ile birinci ve ikinci
byk az dilerinin kk ularndaki iltihabn kemik dokusunu eriterek st ene

sinsn enfekte etmesidir. Enfeksiyon

toplardamar yoluyla da yaylabilir.
Damar ii phtlar nemli anatomik noktalarda tkanma yaparlarsa tehlikeli
sonular dourabilir (Sinus kavernosus
tkanmas). Di enfeksiyonun dier
bir komplikasyonu beyin apseleridir.
Aktinomikozis hastal etkeni azda
sessizce bulunur. rk yoluyla kk
ucundan, ekim yaras yoluyla veya
dieti cebi iltihab sonucuyla yumuak
dokuya yaylarak yzde serte tnel
eklinde apse oluturur.
Kzl, kzamk, tifo gibi ateli genel
hastalklarda az mukozas krmz
renkte demli, dil pasl ve i haldedir. Enfeksiyon hastal geince az
lezyonlar dzelir. Kzamkta vcut
dkntlerinden nce az iinde, yanakta koplik lekeler grlr. Azda
belirti veren az enfeksiyonlar ylece
sralayabiliriz.
Herpes Simplex virs, uuk etkenidir. Dudak, dil, yanak ii ve yzde
grlebilir. i sv dolu kabarcklar
zamanla kaybolup tekrar ortaya kabilirler. Herpes virs hayat boyu
kalcdr.
Moniliasis, mantar enfeksiyonu
olup bilhassa yal kimselerde takma
dilerden sonra, yanak ii, dil ve
yutakta beyaz pamuk gibi lezyonlar
oluabilir. Etkeni ocuklarda pamukuk hastal yapar.
Frengi (sifilis) hastalnn klinik belirtileri arasnda yara (ankr) oluumu,
genital organlar dnda dudaklarda
ve daha az nispetle dil, yanak, damak, kk dil ve bademciklerde g-

93

Forum
rlr. Birinci ve ikinci dnem sifilizinde
lezyonlar hastalk etkeni (treponema
pollidum) tar, temasla bulacdr.
Behet hastal: azda, genital
organlarda aftz yaralar, mafsal arlar ve gz lezyonlarnn tarifini 1937
ylnda Hulusi Behet vermitir. Virtik
meneli olduu dnlyor. Azda
dil, yutak veya dietinde zeri sarms
gri ifrazatla kapl yaralar grlr.

Az tberklozu, etkeni olan koli

basili az yoluyla alnsa da belirtiler
azda hemen grlmezler. ocuklarda azdaki herhangi bir lezyondan
giri yapan tberkloz etkeni kuluka
dneminden sonra azda yara ile
kendini gsterir. Boyundaki lenf bezleri ier. ocuklarda sebebi bilinmeyen
boyun lenf bezlerinin iliklerinin nedeni, farkna varlmadan gemi az

lezyonlar olabilir. Az tberkloz

lezyonlar ileriki safhada lserleir.
Doutan kalp rahatszl ve romatizmal kalp hastal olan kiilerde az
cerrahi ilemleri ve di ekiminden
nce bulunan alfa hemolitik streptoklarn kalp adalesi ve kalp kapakklarna kan yoluyla giderek yerleip zarar
vermesi nlenmi olur.

yen szlerinde deiikliklere gidilmesi

bir ulusun baka bir ulus iinde nasl
eritilmek istendiinin belki de en gzel
kantyd. rnein ilk derlemelerden
biri olan Krdn Kz adl eser
Trkmen Kz, Krdn Gelini adl
eser ise Trkmen Gelini olarak deitirilip TRTde seslendirilmiti.
Krtlere ait bir kltrn asimile
edilmesiyle yaratlmaya allan
batllama politikas, Trkiye halkn
sanattan soutmaktan, Trk mzisyenleri ise Batllarn gznde gln
duruma drmekten teye gidemedi.
II. Mahmutun Donizettiyi getirmesi
ile Mustafa Kemalin Hindemidti getirmesi arasnda hibir fark yoktu. Hindemidtin temelini att, amacnn halkla
btnlemek olduu bir konservatuar
olan Ankara Devlet Konservatuar
yzlerce mzikal anlamda donanml
mzisyen yetitirse de bunlarn ka
halkla btnleebildi, ka halk, halk
kan anlad?
Harbiye Nazr ve Bakomutan Yardmcs Enver Paa, Almanyaya yapt bir ziyaret srasnda, Alman Ordusunun bir Ordu Film Dairesi kurarak,
bir propaganda arac olarak sinemay
ne denli kullandklarna ahit olmu ve
yurda dner dnmez Sigmund Weingberg bakanlnda bir Merkez Ordu
Sinema Dairesi kurmutur. Sigmund
Weinbergin o dnem yardmcs ise
ilk Trk filmine imza atan Fuat Uzknaydr. O dnem ekilen belge filmleri
Nijat zne gre savala, padiahn
veya bakomutann resmi ve zel yaamlar ile ilgiliydi. Ordu ve sinemann
bu ibirlii 1. Dnya Sava sonras
yerini Mall Gaziler ve Sinema ibir-

liine brakacakt.
Trk sinemasnda hkim bir karakter vard ki o da Trk halknn sava
kimliiydi. Trk halk savadr, Trk
erkei kahraman, yakkl ve gldr. Askerlik vatan borcudur, askerlik
yapmayana kz verilmez, askerlik
yapmayan erkek deildir gibi szler,
oluturulmaya allan Trk kimliimde hatr saylr yere sahiptir.
i snfnn ykselii ve gle
beraber 1950lerden sonra Krtler,
Trk sinemasnn gelien ky gerei
ile beraber Trk sinemasnda bir yer
edinmilerdir. Artk filmlerde Krtlerin
g ettikleri ehirler konu ediliyor,
nereden geldikleri, ehir isimleri Trk
sinemasnda yer buluyordu. Mara bu
illerden ilkidir. Dersim, Batman, Amed,
Urfa, Mardin, Antep, sz konusu edilen dier illerdir. ekilen filmlerde
sadece bir realite olarak var olan
Krtler, kimlikleri ile bu filmlerde yer
almamakla beraber, izleyiciye Dal
Trkler olarak lanse edilmilerdi. Bu
durum 12 Eyll ile deien bir realiteye brakt yerini. Krtler, sinemann
iinde de kendilerini o dnemin artlaryla az da olsa gstermiler, dal
Trkler olma tabirini, kltrlerini ve
dillerini sinemaya aktarmakla ykmay
hedeflemilerdi.
Kimlikleriyle beraber Krtler ancak
1990lardan sonra Trk sinemasnda
yer alabilmilerdir. Bu filmlerde anadilleriyle beraber yer almalar Trkiyede
var olan Krt sinemasnn zgrlemesinde nemli bir rol oynamtr.
1998de Yeim Ustaolu ynetmenliinde ekilen Gnee Yolculuk,
Trk sinemas iinde Krtlerin Krtler

aban Sezgin / Di Hekimi

Sanatta Krt kimlii

Cumhuriyet ile birlikte gelen yasaklardan bir tanesi de konuma
yasayd. Bir dier ad ile sus yasa.
karlan Takrir-i Skn kanunu ile
Trke dnda btn diller yasaklanmt ve Trk ad dnda Trkiyede
herhangi bir halkn varl artk sz
konusu olmayacakt. Sus yasa ile
birlikte Krte sadece yasaklanmakla
kalmyor, Krte konuanlar takip altna alnp konutuklar kelime bana
ceza dyorlard. Trklerle ayn dine
mensup olan Krt halk iin durum
dier halklardan biraz daha farklyd,
nk onlar bu din ortakl yznden
aznlk olarak dahi kabul grlmeyeceklerdi. Ve aznlk dahi grlmeyen
bir halk iin kanlmaz olan bir ey
vard ki, o da benliklerinin baka bir
ulusun benliinde eritilmesi.
1923den nce zmitte gazetecilerin sorularn yantlayan Mustafa
Kemal, Krtlere isterlerse zerklik
verilebileceini sylyordu. 1923de
Lozanda imzalanan anlama ile
Trkiye Cumhuriyetinin varl uluslararas dzeyde kabul edildi ve ok
gemeden yaklak bir yl sonra yrrle giren anayasa ile Krtler artk ne
dilleri, ne tarihleri, ne de kltrleriyle
kabul edileceklerdi.
Sus yasa gnlk yaamla snrl
kalmayacak, asimilasyon politikas elini Krt mziine de atacakt. O dnem
Milli Eitim Bakanl Ankara Devlet
Konservatuar retmenleri, Ulvi Cemal Erkin bakanlnda douya sefer
niteliinde geziler dzenliyor, Krte
eserleri topluyor, paralar notaya
aktaryor ve Trkeye eviriyorlard.
O dnem Krte eserlerin beenilme-

94

tarafndan temsil edildii ilk filmdir.

Filmin baroln tiyatro kkenli
Krt oyuncular paylar. Bir baka
kadn ynetmen Handan pekinin
2001de ektii Byk Adam Kk
Ak filmi de, iinde Krt kimliinin yer
ald nemli filmlerdendir.
Son dneme baktmzda ekilen
filmlerde Krtlerin sadece bir realite
olarak var olduunu deil, Trkiye
iinde Trk sinemas haricinde, gelimekte olan bir de Krt sinemasnn
varln grebiliyoruz. Son dnem
ekilen filmler arasnda yer alan, Miraz Bezar ynetmenliindeki Mn Dit,

bu gelimenin en gzel rnei olarak

gsterilebilir.
Mn Diti dier filmlerden ayran
en byk zellik filmin dilinin Krte
olmasdr. 1990l yllarda Krt halkna
yaplan Jitem ikencesini ve bu ikence
sonucu dalm bir ailenin kalan son iki
bireyinin hayatta kalma mcadelesinin
anlatld Mn Dit, gerek yaln dili gerekse zgnlyle adn imdiden Krt
sinema tarihine kazmtr.
Bu sene 47.si dzenlenen Altn
Portakal Film Festivalinin jri bakan
nl Krt ynetmen Bahman Ghobadi
olmasna ramen, hl dl alan bir

filmin oyuncularndan birinin Krte

iyi gnler anlamna gelen roj baj
demesi eletirilip, saldr boyutunda
tepkilere neden oluyorsa, bunun bir
tek aklamas vardr: Baz insanlarn
hl 1990l yllarn Jitem kltrn
stlerinden atamamas.
Ylmaz Gney ve birok deerden
yoksun braklsa da Krt edebiyat,
Krt mzii artk kaak ve yasakl
deil, verilen eserler ve alnan baarlarla, bir halkn kendi kltrn
kendisinin ne glklerle de olsa tayin
edebileceinin gstergesidir.

lkem Ezgi Aam

Davut, peygamber deil kraldr

Ekim saynzda Aleddin enelin
bir yazs var. Yazda (31. satr ba)
Musann olduu sanlan Zebur
kutsal kitabnda (Kutsal kitabn ilk 5
blm) ifadesi yer alyor.
Kitab Mukaddesin ilk 5 blmne
PENTATK (beli) denilir. Bunlar: Tekvin, k, Levililer, Saylar ve Tensiye
blmleridir.
slama gre drt kitap vardr;
Tevrat, Zebur, ncil ve Kuran. slam
kltrnde Davut peygambere veril-

mi olan kitabn Zebur olduu varsaylmaktadr.

Gerekte byle bir kitap yoktur.
Tevratn 19. blm olan Mezmurlarn Davutla ilgili olduu varsaylyor. Mezmur ilahi demektir ve bu
blmde 150 ilahi yer almaktadr.
Rivayete gre Davut bariton sesiyle
ok gzel ilahiler sylermi. Bunun
iin sesi gr olanlara Davudi sesli
derler.
Avazeyi sal aleme Davut gibi /

Baki kalan bu kubbede bir ho seda

imi (Baki)
Tevrata gre Davut, peygamber
deil kraldr. O devirde peygamber
Samueldi. Davutla ilgili olaylar da
Tevratn Samuel I ve II blmlerinde
yer alr. Yahudilerden peygamber
oktur. Onlar bizim gibi, Hz. Davut,
Hz. Musa falan demez, yalnzca brahim, Musa, Davut diye bahsederler
(Kudste King David oteli vard).

Metin Arner

BLM VE GELECEK KTAPLIINDAN...

aatan aaca Anadolu Yeillemesi / Ycel alar
Orman mhendisi ve aratrmac Ycel alar, Aatan aaca
Anadolu Yeillemesi adl bu kitabnda, lkemizin ekolojik
koullar ve orman varl hakknda genel bilgiler verdikten
sonra, blge blge ve tr tr Anadoluda yaayan aalar
tantyor. Aalarn bitkibilimsel niteliklerini, kltrmzdeki
izleriyle i ie anlatyor. Aalarndan doru seviyor
Anadoluyu. Aac, orman yeillemeyle gzelliyor. Toros
Gknar Senfonisinden, Sedir Ormanlar Konertosundan,
Makiler Korosundan sz ediyor Kendi szleri yetmediinde,
Nermi Uygurdan, Oru Aruobadan, Herodotosdan, Evliya
elebiden, Nazm Hikmetten, Ahmet Ariften, lhan Berkden,
Sunay Akndan, talo Calvinodan, Fernand Braudelden,
Halikarnas Balksndan dn alyor

95

Bulmaca

Hikmet Uurlu

Soldan saa

GEEN SAYININ YANITI

1) Pek ok nemli tiyatro yaptn ada

bir yaklamla sahneye koymu, Karanlkta Uyananlar, Kz Kulesi Aklar
gibi baz filmlerde de yer alm, getiimiz gnlerde yitirdiimiz, 1933
Erzurum doumlu oyuncu, ynetmen
ve eitmen. Semih Kaplanolunun
bol dll bir filmi.
2) Demokrasi.- Zerdtlkte ktlk
tanrs.
3) Maden pislii.- Dz dipli bir Hollanda
teknesi. Anlama yetenei.
4) Kafa tutmak, diklenmek. Osmanllarda dileke gibi sunulan kat.
5) Bir ite ya da bir yarta birbirleriyle
yaran kimselerden her biri. Tatar
(Kerim Korcann filmi de yaplm roman).
6) saat (Mevsimlere gre, Gnein
batnda saatin 12yi gsterecek
biimde
ayarlanmas
temeline
dayanan bir zaman ls).
berkemal (Gvenlie aykr hibir
olayn bulunmadn anlatan bir deyim). Nevehir yresinde damlara
uzunlamasna konulan aa kiri
anlamnda kullanlan bir szck.
7) Hayvanlar iin kurulan tuzak. Gelse
de en ac szler dilime / Uacak sanrm birka kelime / Bir halinde
dtn elime / Hani ey gzyam
akmayacaktn. (Yusuf NalkesenMuhayyer Krdi). Kaba sofu.
8) Utanma duygusu. Halk dilinde abi,
aabey. zc, eritici olarak kullanlan bir sv.
9) Giresun yresinde sulu ayran.
deme, verme. zbekistann
plaka imi.
10) aret. nyz, cephe. Lityumun
simgesi. Filmlerinin Unutulmaz
Ynetmeni (Yavuz Turgulun bir
filmi).
11) Fkralar glmsetir. Kel arkc,
Glgeler, Tohum ve Toprak gibi birok oyun ynetmi, getiimiz eyll
aynda yitirdiimiz 1938 Ankara
doumlu Devlet Tiyatrolar sanats,
ynetmen.
12) Bir say. El ile tutan, dokunan. Kiloamperin ksaltmas.

96

Yukardan aaya

ilimiz.
9) Ganann plaka imi. Boyunba. ki
papirs teknenin ortak ad.

1) Gk tanrnn ve gksel glerin ya da

yerin sahibi koruyucu ruhlarn insanlara verdii kazanm. Familya.
2) dedim be dedim / Kz ben sana ne
dedim / Ku kanada kalem olsan /
Yazlmaz benim derdim. (Ktahya
trks). Mozaikleri Gaziantep
Mzesinde sergilenen, Nizip-Birecik
yolunda, Frat Nehrinin bat kysnda nemli bir eski kent.
3) zmir merkezinde canl bir alveri blgesi. Gney Afrika Cumhuriyetinin
plaka imi.
4) Lavrensiyumun simgesi. Eski dilde
yuva. Lantann simgesi.
5) Antalyann bir ilesi. Kolsuz erkek
fanilas.
6) Kk ocuklar uyutmak iin sylenen
bir tr trk. Futbol vb. sporlarda
forvet.
7) Gney ve Dou Afrikada byk srler halinde yaayan orta boylu bir tr
antilop. Sayma, saylma.
8) Brakan Glgeler (Aydn Boysann
bir yapt). Tavlada says. Bir

10) Hint- Avrupa dil ailesinden Hint-ran

grubuna verilen ad. doar
sini sini / Sevmiem birisini / Cellat
boynumu vursa / Sylemem dorusunu. (Diyarbakr trks). Etten
yaplan bir tr souk yiyecek.
11)

Seluklu

veziri

Nizamlmlkn

kurduu medreselere verilen ad.

Bal Dev (Orhan Ouzun
bir filmi).
12) Azotu da denilen, ttnle kartrlarak iilen, keyif verici bir madde.
Sahip, iye.
13) Yz ya da yzn rengi. Sivas, Yozgat, Kars yrelerinde bulgur, yarma
vb. ile yaplan orba.
14) Gzellik, grkem. Ne seni dnsem / Bir ceylan su imeye iner /
ayrlar byrken grrm. (lhan
Berk) Hseyin Rahmi Grpnarn
bir roman.
15) Uakn bir ilesi. Eski bir arlk
ls birimi.

Ekim aynda kazananlar: Silivri B-11 kouu

Ekim saymzdaki bulmacay doru yantlayan okurlarmzn hepsi ayn
yerden! Silivri B-11 kouundaki, Baha Okar, Hakan Soytemiz, Kemal
Hamzaolu istedikleri 10 kitabn adn bize ulatrrlarsa, dllerini
kendilerine gndereceiz. Kasm bulmacamz doru yantlayacak
okurlarmz arasndan belirleyeceimiz 3 kii, Haluk Eyidoann
Bilim ve Gelecek Kitaplndan kan 50 Soruda Deprem adl kitabn
kazanacak. zmlerinizin deerlendirmeye girebilmesi iin, en ge 20
Kasm tarihine kadar posta, faks veya e-posta yoluyla elimize ulamas
gerekiyor. Kolay gelsin