ILMIDERGI

DiYANET iLERi BAKANLIGI

Dini Yaynlar Dairesi Bakanl

Ayda Bir Yaymlanr

Cilt: 43

Say:

1 Ocak-

ubat-

Mart 2007

FlLOZOFLAR RES: BN RD*

ev. Metin YASA**

Yaz. Dr. Muhammed Atf Iraki

Dursun Ali TRKMEN***

BN RD VE FELSEFES

Endlsl filozof Ebu'l Velid bn Rd'n slam filozoflannn tartmasz en by olduunu

sylersek her halde

abartrn olrnayz.

Onun filozoflar iinde akla ve akli

ynterne en ok vurgu yapan biri olduunu dndmz iin byle sylyoruz. te

yandan, grlerinin derinlii ve bu grlerin Latin Averroizrn'il olarak bilinen doktri-

nin snrlar iinde Batl

flozoflara

etkisini dikkate

aldmz

da sylememiz gerekir.

Filozofumuz bn Rd, s Him Dnyas' nda filozoflar filozofu olarak kabul edilir; nerede bir felsefe kavram anlsa, orada bn Rd de anlr; nerede bir rasyonel doktrinden
sz edilse, orada hemen akla bu flozofun ismi ve felsefesi gelir. Bu nedenle, bn
Rd'n

grlerinin yanstlmas

iin ok

sayda

konferans

dzenlenmi olmas

garip

karlanmamaldr. Bunlar arasnda, Bat Avrupa'da ve daha sonra filozofbn Rd'n

lmnn zerinden sekiz

ranslar

saylabilir.

Bu son

asr

gemesi mnasebetiyle, Cezayir'de dzenlenen konfe-

konferansn konular

iki cilt halinde

yaynlanrntr. Aratr

malar, bn Rd'n felsefesinin ve dncelerinin ok sayda farkl ynn konu edinmitir. Dier yandan, rahip Georges Anawati2, bn Rd'n eserlerinden oluan, hacimli bir cild eser karmtr. Bu eser, bn Rd'n el yazmas ve basl eserlerini iermek-

Bu eviri, el-Faysal: Mecelle Sakafiyye ehriye isimli derginin, s. 94, y. 8, Ocak 1985 nshasnda yaynlanan ve ss. 73-79'da yer alan 'bn Rd: Amid el-Felasife' isimli makaleden yaplmtr. Makale,
Trke'ye aktanlrken, bir yandan olabildiince metne sadk kalnm, te yandan makalede geen kiilerin lm tarilleri ve gerekli grlen yerlere tarafmzdan dipnotlar eklenmitir. (evirenlerin Notu)

** Do. Dr., Ondokuz Mays niversitesi flahiyat Fakltesi

***Dr., Ondokuz Mays niversitesi flahiyat Fakltesi
1
2

bn Rd'n

etkisiyle Hristiyan dnyasnda yaylan ve temeli Aristo'nun grlerine dayanan akm.

(Aynntl bilgi iin bkz.: Mehmet Vural, Islam Felsefesi Szl, Elis Yaynlan, Ankara, 2003, s. 193).
(1905-1994) yllan arasnda yaam, slam'n Bat'da tarunmasna katk salam bir r!iptir. Anawati,
ayn zamanda, Kalire'deki Deminican Institute for Oriental Studies (IDEO)'in kurucularndan biridir.
(http://www.kaad.de/english/anawati.htrnl (Eriim: 28.04.2006)
103

DlYANET LM DERG CLT: 43 SAYI: I

tedir. Anlan hacimli alma, bn Rd felsefesi zerinde alanlara yardmc kaynak

eser olmutur.
Endls'l flozofun felsefesini zmlerneye girineden nce, dnce hayatn ve
nem verdii

alanlar

zet olarak ortaya koymak istiyoruz.

Hayat

bn Rd, 520h/1126m. ylnda Endls'te dodu; Fkh alamuda Maliki Mezhebi

zerine derinleti. Zira, Endls'te yaygn olan mezheb, Maliki Mezhebi'ydi. bn Rd,
bizlere, Fkh alaruna ilikin irili ufakl ok sayda kitap brakmtr; bu kitaplarn tart
.

masz

en nemlisi Bidayet el-Mctehid ve Nihayet el Muktesid'dr. Pek ok tarilinin

de iaret ettii gibi, Fkh'a ilikin aratrmalar da dahil, bn Rd'de rasyonel dn

ce egemendir.
bn Rd,

Endls'n deiik ehirlerinde kadlk grevini stlemni, hatta End'Bakadlk' makamna ykselmitir.

ls'te en st makam olarak kabul edilen,

bn Rd, Fkh'a ilikin almalarnda gsterdii derinlii

larnda

da

fazlasyla gstermitir.

Kelam'a

ginlerinin zelde ise E' ariler'in dtkleri

ilikin almalar
yanllar

bilme

Kelam'a ilikin alma

ona, genelde Kelam bil-

baars kazandrmtr.

Bu

cmleden olarak o, 'slam flozoflar arasnda flozofumuz bn Rd kadar Kelamcla

rn grlerini eletiren

baka

bir

filozof yoktur' dedirtecek derecede,

Kelamclara

amansz eletiri yneltrnitir.

bn Rd,

sadece Fkh'a ve Kelam'a

ilikin aratrmasyla snrl kalmarm,

aksine,

kendinden nceki eski Yunan filozoflarnn ve zellikle Aristo (M.. 384-322)'nun,

Dou sHim Dnyas'nda tamnan Farabi (339h./950m.) ve bn Sina (428h./1037m.), Bat slam Dnyas'nda ise bn Bacce (533h./1138m.) ve bn Tufeyl (581h./1185m.) gibi
slam filozoflarnn grlerini aratrmaya
bn Rd'n,
sklkla

arnlan

filozoflarn gr

da nem vermitir. Bize ulaan eserlerinde,

ve doktrinlerille derinlemesine hakim

olduunu

grebiliriz.

Tbba Verdii nem

bn Rd'n

-biraz sonra greceimiz gibi-

tp alanna

ve Aristo'nun eserlerini

erh

etneye de nem verdiine tank olmaktayz. Bu cmleden olarak bn Rd, hayat bo-

yunca yapt uzun

basmn ld

104

ve

almalar

evlendii

sonucu farkl

gece dnda,

alanlarn

aratrma

bilgisini kendisinde

ve

okumalarna

ara

toplam,

ba-

vermernitir.

FLOZOFLAR RElSl: lBN RD

bn Rd -biraz nce iaret ettiimiz gibi- tp alanna nem vermitir. Onun tp ala-

nndaki nnn bn Sina'nn ilgili alandaki nne ulaamad dorudur. Ancak bn

Rd, kendi dneminde,

tp alanna

aratrma brakntr; bunlarn

da nem vermi ve bu alana ilikin bize bir dizi

en nemlisi de

deerli

eseri

el-Klliyal'tr.

Doal olarak, pek ok slam flozofu, tp alanna nem vermitir. nk felsefe, b-

tn disiplinleri kendinde topluyordu. Ancak gnmzde byle

felsefeden

bamsz

deil;

nk

tp, artk

bir disiplin haline gelmitir.

bn Rd'n

el-Klliyat isimli eserinde tpla ilgili bir ok alan almas grmekteyiz. Bunlar arasnda, tp disiplininin konusunu snrlama, tp ile doa bilimi ve insan bedenindeki hareketin kayna arasndaki ilikl, bedeni etkisine alan.hastalklarn tehisi
ve ilgili hastalklardan kurtulma ve tedavi usul/ilalar saylabilir.
Tbba

ilikin iki kurarn biliyorduk: i.

Hayatn kayna

ve kalbe ynelik harekete ili-

kin kuram; ii. Dimaa ilikin kuram.bn Rd, Aristo'ya tabi olarak ilk kuram benimser; Hekim Calinos (M. . 131-201)'un syledii ikinci kuram reddeder.
bn Rd'n, tp alanna verdii nem konusunda sylenen ey, Aristo'nun eserleri-

ni erh etme konusuna verdii nem iin de sylenir. Zira, bn Rd, Bat' da flozof olatanind

rak

gibi, Aristo

arhi

olarak da

tannmaktadr.

bn Rd'n Yapt erhler

bn Rd, Aristo'ya ynelik tr erh yapmtr: Byk erh, Orta erh, zetler

olan Kk
bn

erh.

Rd, Byk erh'te, Aristo'nun

bir biimde

aklar,

kitabndaki

her paragraf ele

erh eder ve Aristo'nun sz ile erhi ve

alr,

onu

aklamasn

ayrntl

birbirinden

ayrr. Anlan Byk erh, bn Rd'e zgdr; baka bir deyile, bn Rd'den nce-

ki

flozoflarda

bu tr bir

nem nedeniyle,

alma

Bat'da 'e-arih'

yoktur. Filozofumuz, Byk

ismi ile

erh

ve ona

atfettii

tannr.

Orta erh'e gelince: bn Rd nce Aristo'ya ait meti oluturan paragrafn ban
alr,

sonra kendisine ve flozofu Aristo'ya ait olan arasnda bir ayrma gitneksizin, pa-

ragrafn

geri kalan

ksmn aklar.

erhlerden nc tr olan zel' e gelince: bn Rd, kendi zel ismini kullanr; is-

mini zaman zaman anar, zaman zaman da anmaz.

105

DlYANET lLMl DERG

bn Rd'n

ClLT: 43 SA YI: I

Aristo'dan olduka etkilendiille

ra o, Aristo'ya hayran

olduunu, yazd

iaret

etmemiz yerinde

pek ok eserde ve

olacaktr.

yapt erhlerde

Zi-

gizlemez;

sz gelimi, Aristo'nun Fizik kitabna ilikin yazd erbin nsz'nde yle der: "Bu
kitabn yazar

re

ilikin

Anlan

-Aristo-

eser yazm ve

disipliniere

ulmaya

insanlarn

en akllsdr. O;

onlar olgunlatrmtr.

ilikin

Aristo gelmeden 'nce

mantk,

fizik ve metafizik disiplinle-

Byle sylememin nedenine gelince:

yazlan

tm kitaplar,

hakknda

konu-

bile demez."

bn Rd, dnce hayatnda, yapt erhlere gsterdii

nemi, Fkh, Kelam, Felse-

fe ve Tp disiplinlerine de gstermi, ayn nemi bn Sina ve Gazali (505h./llllm.)'ye

yapt

reddiyelerde de ortaya koymutur. Bu cnleden olarak, onun ulat pek ok d-

nce, Dou

filozofu bn Sina'nn ulat dncelerle atr. bn Rd, ayn zamanda,

gerekte bir filozof olarak deil de E' ari kelamcs ve bir suf olarak kabul edilen Gazali'ye de reddiye yazmaya nem vermitir. Her ne kadar bn Rd, E' ariler'in ve sufilerin

grlerine amansz

bir dman olarak kabul edilse de, zaten onun Gazali'ye reddi-

ye yazmaslcevap vermesi beklenen bir eydi. Zira Gazali, Tehaft el-Felasif& isimli
eserinde, bir dizi sorun konusunda filozoflar tekfre yneldi.4 Buna karlk bn Rd,
Gazali'yi reddetmek ve Gazali'nin iine

dt

ve zerinde oka

durduu yanllar

aydnlatmak iin, Tehaft et- Tehaft5 isinli eseri yazd.

u ana kadar sylediklerimiz, Endls'l filozof bn Rd'n dnce hayatndan

bir kesittir. Felsefesinin zm ve sunumuna gemeden nce, bn Rd'n bana gelen

ve Endls'n bir ehri olan Kurtuba'dan bir sre

uzaklatrlp

srgn edilmesine ne-

den olan bir felakete ksaca deinmek istiyoruz. Her halkarda, bn Rd'n bana gelen,

dier dn r

ve filozoflarn bana gelenlerden daha hafif saylr. Nitekim, Sokra-

tes (M.. 470-399) idam edildi, Shreverdi (563h./1168m.) ldrld, Hallac

(309h./92lm.) da idam edildi ve daha niceleri ....

106

lgili

eser, nce, Bekir Karla tarafndan Ttirke' ye aktanlru ve Filozoflann Tutarszl ad altnda,
1981 ylnda ar Yaynlar; daha sonra, Bekir Sadak tarafndan, Filozoflarn Tutarszl: Tehaft elFelasife adyla yeniden evrilmi ve 2002 ylnda Alsen Yaynlan arasnda kmtr.
bn Rtid, Gazali'nin filozoflan tekfire yneldii konulan U noktada zetler: i. Evrenin ncesiz oluu,
. Tann'nn ilminin sonsuzluu, i. Yeniden dirili inanc. Ayrntl bilgi iin bkz.: bn Rtid, FelsefeDin Ilikileri, haz.: Stileyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul, 1985, s. 120vd.
bn Rtid'tin anlan eseri Tutarszln Tutarszl ad altnda Kemal Ik ve Mehmet Da tarafndan
Ttirke'ye aktanlru olup, 1986 ylnda, Ondokuz Mays niversitesi Yaynlan arasnda kmtr.

FiLOZOFLAR RES: BN RD

bn Rd'n Talihsizlii

Tekrar konumuz olan bn Rd'e dnecek olursak, bir takm bibliyografk. eserlerin
bize bildirdiine gre, bn Rd, yaad yer olan Kurtuba'dan srgn edilme talihsizlii yaam

ve srgn sonras, Halife' nin, bundan byle, gece gndz vakitleri, namaz-

da kbleye dnme gibi konularda bilgi veren Astronomi, Matematik ve Tp kitaplarnn

korunmas,

buna

karlk

tm felsefe

kitaplannn yaklmas

ve Felsefe ve

Mantk'la

megul olmann yasaklanmasna ilikin ferman kmtr.

ngili talilsizlik baz iiriere de konu olmutur:

bn Rd kesin olarak bildi ki u an

Ey kendine hakszlk eden!

Dn

1 Gzide dncelerine kenetlendi insan

1 Var m ylesi bugn,

etrafnda toplanlan

bn Rd'n bana gelen talihsizlik ve ona iten nedenlere ilikin grler farkl farkldr. Bu konuya ayrntl olarak girmek istemiyoruz. bn Rd' byle bir talihsizlie

iten temel nedenin -anlayabildiirniz kadaryla- mantk ve felsefeyle megul olmaya verdii

nem olduunu sylemekle yetiniyoruz. Nitekim,

zere, zaten o dnemde, Endls

ehirlerinde

aratrmamzda

Felsefe ve

dile

getirdiimiz

Mantk'la megul olmann

ha-

ram oluu ynnde grler vard; dahas, Halife, bn Rd'n srgne gnderilmesi fermann

verdikten sonra,

Sanyoruz
akladk.

za

f~lsefe

ve mantk kitaplannn

yaklmasn emretmiti.

ki, buraya kadar, flozofumuz bn Rd'n hayatnn dnsel ynn

Zira, onun dnsel ynn bilmek, felsefe

alanndaki grlerini anlamam

yardmc olmaktadr.

Artk -bu makalenin snrlan iinde- bn Rd'n epistemoloji, ontoloji, insan ve te-

oloji konularna ilikin bir ok grn ele alabiliriz.

Epistemoloji Gr
bn Rd, epistemolojiye ilikin aratrmasnda, Aristo'dan byk lde etkilenmitir.

O, insanda varolan konuma yetisinin,

rnein

'duyu' gibi dier yetilerden fark-

l olduunu kantlamaya almtr. Bu esasa gre, bn Rd, rasyonalist bir flozof ola-

rak kabul edilir. nk, o, felsefe tarihinde sensualist ve materyalist filozoflar gibi, du..

yu ile yetinmemi, aksine duyulan akla gtren bir ara olarak kullanmak suretiyle, duyu ile alglanan (mahsus) aarak,
n, bn Rd'n, Aristo'nun

akl

ile dnlene (ma'kul) ykselmitir. Bu anlay~

Kitab en-Nefs ve Kitab ma Ba'd et-Tabia isimli eserleri107

DlYANET 1LM1 DERG1 CLT: 43 SAYI: 1

ne ilikin yapt zet erhler'de ve Tehaft et-Tehaft gibi deiik kitaplannda grebiliriz.
bn Rd,

tmele de
yoluyla

duyulandan dnlene ykseldiinde, bu ykselie bal olarak, tikelden

ykselmi olmaktadr.

ulatmz

bn Rd,

Zira, tikeller duyulanla ilgilidir, zihinsel soyutlama

tmellere gelince, onlar dnlenle ilgilidir.

epistemolojiye ilikin yapt almasyla, kuramsal (nazari) akl ile ey-

lemsel (ameli) akl arasnda bir ayrm yapar. Dier yandan, yine flozofumuz bn
Rd'n,
led

duyum, hayal, i duyum, deneyim ve

konularda da

dierlerinden aynldn

dnme

vb. ele alp

iledii

ve zm-

grebiliriz.

bn Rd'n, sufi yol ya da ynelii yadsdna iaret etmemiz uygun olacaktr. Zi-

ra, o, epistemolojiye

ilikin aratrmasnda

kalbe, zevke ve vicdana dayanan bu yolun,

sufi yolun hatalarn gn na karmtr.6 Sufler, ne zaman ittihad ve hullden bahsetseler ve bunun en st mutluluu temsil ettiini dnseler, bu durum -bn Rd'n
de n grd gibi- onlann bir hatas
deyile,

saylr.

baka

bir

duyulandan dnlene ykselite somutlar. te bu, kuramsal yndr. Sufi-

lerin dile getirdii, 'zhd' ve 'terk' i temel

yn

nk mutluluk, ancak bilgide,

ald

iin eylemsel yn olarak kabul edilen

deildir.

bn Rd'n

akli kuramsal yn mutlulua ileten yn olarak stn grmesi, onun

asndan, belki de, bir grup Yunan filozofunun felsefeyi tanmlamasndan ve amacn
aklamasndan

sefe, insan gc

kaynaklanan bir etkilenme olarak kabul edilir. nk onlara gre, felorannda

Tann'ya benzemektir.

Epistemolojiye ilikin bn Rd'de grdmz ey, zetle, udur: Duyulandan dnlene

ykselmek, tikelden tmele

kmak,

sufi 'ittisal' yntemini

eletirrnek

ve 'it-

tisal'e ve 'en st mutluluk'a ileten bir yn olarak kuramsal yn desteklemektir.

Ontoloji Gr
Epistemolojiden ontolojiye getiimizde, bn Rd'n, temelde metafizik alan olarak kabul edilen ontolojiye ilikin almalara nem verdiini grrl:ekteyiz. bn
Rd'n,

6
108

metafizik alan olan ontolojiye

ilikin almalannda karlat

Sz gelimi bkz.: lbn Rd, Felsefe-Din liikileri, s. 213.

en belirgin

FlLOZOFLAR RE1S1: BN RD

sorunun, alemin ncesizlii sorunu olduunu ifade edebiliriz. bn Rd'n byle bir sorun ile karlamas doaldr; nk, slam filozoflarnn alemin ncesiz olduunu sy.:.
lemesi, Gazali'nin
arasndaki

filozoflar tekfre yneldii

sz dellosu, bir yandan alemin

ine ilikin balamda aaln

Gazali dahil,

Kelamclarn

n'mn alemi yoktan

konulardan biriydi.

nceliliine, dier

ve kategorize

filozoflar

yandan alemin ncesizli-

olmutur.

geneli, alemin neeli

yarattn

Dorusu,

olduunu, baka

bir

ve kendisiyle birlikte bir ilk maddenin

deyile,

olmadm

Tanileri

srer. sHim filozoflar ise -Kelarni akma tabi olan Kindi (260h./874m. )'yi ve her halkarda bir filozof olarak kabul edilmeyen Gazali'yi istisna edecek olursakalemi ncesiz ilk maddeden

yaratt anlamnda,

alemin ncesiz

olduunu

Tann'nn

syler.

Genel olarak slam filozoflarmn alemin ncesiz olduu grn ilerine sindirebilmelerinin nedenine gelince7: Nasl ki, Yunan flozofu Aristo, Hocas Eflatun (M..
427- 347)'un kendi dneminde alemin ncesiz olduuna ilikin
se,

ite

onlar da Aristo'dan

grnden

etkilendiy-

etkilemnilerdir.

Filozofumuz bn Rd, alemin ncesiz oluuna ilikin E'ari kelamclarnn kantla

nn aynntl bir biimde ortaya koyduktan sonraB, alemin ncesizlii grn tercih etmitir. te bu noktadan bakldnda bn Rd'n konumu Gazali'nin konumundan
farkldr.

bn Rd, ontolojide yalmzca alemin ncesizliini aratrma ile yetinmemi, aksine,

ontoloji

aratrmalar

Bu sorunlar arasnda,
nasl kt

sorunu

erevesine dahil olan

k

(sudur) ya da

dier

ak

bir

takm sorunlar

da

incdemitir.

(feyz) olarak bilinen, Bir'den ok olann

saylabilir.

Burada bir grup filozof ve

dnrn,

on akla ulancaya kadar, o 'Bir' den de

Bir'den yalmz Bir'in

baka

kabileceini,

bylece

bir'Bir'in ktm sylediklerine iaret

etmemiz uygun olacaktr. Farabi, bn Sina ve lvan- Safa bu gr savunan flozoflar

arasnda saylr. Ancak filozofumuz bn Rd, onlarn grlerini acmaszca eletirmi,

okluk'un Akn Bir'den kmasnda bir engelin bulunmad grn benimsemitir.

Baka bir deyile, 'Bir' den Bir'in, yani lk Akl'n ktn sylemede bir zorunluluk

gremiyoruz.

7
8

Sz gelimi aynntl bilgi iin bkz.: lbn Rd, Tutarszln Tutarszl, s. 3vd.
Sz gelimi bkz.: bn Rd, Felsefe-Din ilikileri, s. 192 vd.
109

D1YANET !LMl DERG CLT: 43 SAYI: I

bn Rd, anlan

sorunu yani ak (feyz) ya da k (sudur) sorununu incelernenin

tesinde, ontolojisinde gksel cisinlerin niteliklerini de incelemi ve -Eflatun ve Aristo'dan etkilenerek- gksel cisinlerin zlerinin yersel cisinlerin zlerinden farkl olduunu aklamtr.
Olu

vi Alem, ii.

Bu durum, alemi ikiye ayrmaya uygundur: i. Ay-st Alem olan Ulve

Bozulu

Alemi,

baka

bir

deyile Ay-Alt

Alem olan Sfli Alem.

Sufli Alem' e uygun olan Ulvi Alem' e uygun olmaz. nk Sfli Alem' de, olu ve bozulua

boyun

een

drt unsur, yani toprak, su, hava ve

Alem sz konusu olunca, orada yer alan

gelnitir.

sinden meydana

Bugn artk modem

Esir,

(ada)

olu

ve

gne,

ate

yldz

ay ve

bozulua ilikin

grebiliriz. Ancak Ulvi

gibi cisirnler esir madde-

nedenlere boyun

emez.

bilirnde doru bir lt olarak kabul edilmeyen bu g-

r, ilerinde bn Rd'n de bulunduu slam filozoflar ile bir grup Yunan filozofu-

nun

grdr.

mad

nk, bugn

gibi, Ulvi ve Sfli

ada bilinde,

ayrmnn

her hangi bir

'nasl'

sorusunun yeri ol-

da yeri yoktur.

Nedensellik Gr
bn Rd'n

ontoloji sorununa ilikin incelerne alanndan baka bir alan sorununa

gemeden nce, onun, nedensellik,

baka

bir

deyile

arasndaki

nedenlerle nedenliler

iliki konusuna ynelik grne iaret etmemiz uygun olacaktr. nk, nedensellik,

ontoloji

alanna

giren sorunlardan biri olarak kabul edilmektedir.

E'ari gre

tabi olan Gazali'ye gre,

zorunlu deildir.

Baka

atein

bir deyile, cisiniler,

kendine

ate

bitiik

olan cisimleri

yakna

ile yan yana bulunnalarna ramen,

yanmayabilir. Buna karlk bn Rd, nedenlerle nedenliler arasnda zorunlu ilikilerin

varln pekitrille
n yaknas

konusunda olduka hrslyd. Ona gre,

atein,

kendine

bitiik

ola-

zorunludur.

Varolanlarn znl nitelikleri deimez. Bu, bn Rd'de, deimez, zorunlu ve ke-

sin mant evetlene, deien ve olabilen mant ise deilierne olarak kabul edilen vazgeilmez (iltizami) bir grtr. Bu, pek ok filozofun nem verdii metafizik bir alan
olarak ontoloji alanndaki aratrmasna ynelik bn Rd' de grdmz temel bir husustur.

Dahas,

bn Rd'n,

felsefe, ok eskilerden beri, ontoloji konusUnu

alemin ncesizlii grn desteklediine, gksel rnekanzn ile yerel

nekanizne ilikin
yadsdna,

bulne
110

aratrnakla balamtr.

konularda bir ok filozoftan

nedenlerle nedeniHer arasndaki

inandna tank olnaktayz.

aynldna, ak

ilikilerin

ya da

zorunlu ve

k grn

deimez

olarak ka-

FLOZOFLAR RES: BN RD

nsan Gr

Ontolojiye ilikin aratrmasndan insana ilikin aratrmasna geince, bn Rd'n,

bu alandaki,

baka

bir deyile insan alanndaki

aratrmasna

nem verdiini grmekte-

yiz. bn Rd'n felsefesini tam olarak zmlediimizde, flozofumuzun, insani alanla ilgili, iyilik-ktlk ve kaza-kader sorunu gibi en belirgin iki soruna nem

verdiini

syleyebiliriz.
yilik-ktlk sorunu sz konusu olunca, bn Rd'n, iyiliin ktle baskn olduu grn desteklediini

gryoruz. O, bu konuda Dou flozofu bn Sina'nn et-

. kisi altndadr. nk bn Sina, bize, iyiliin basknl, ktln ise azl temsil ettiini aklamtr. Baka

arasnda

bir karlatrma yapnca, ktln az olduunu grmekteyiz. bn Rd, an

lan sorundan sz
biz,

bir deyile, bizler, ktlk ile doal aleme egemen olan iyilik

etmi

ve onu

Tanr'nn doal/olgusal

tanrsal

olana

ilikin

n deil, iyiliin baskn olduunu

ktlnden
unu
doru

daha fazladr. Geri,

biliyoruz, bu,
szn u

olmalyd.

inayetle ilgili

aratrmasna balamtr. ayet

inayetinden sz ediyorsak, o zaman, ktl-

kabul etmek durumundayz. Nitekim,

atein

bir takm ktlk ya da zararara neden oldu-

kukusuz, atein doasndan

kaynaklanan bir

eydir. Dolaysyla,

olduunu _syleyemeyiz: Ate, bu.zararlar dourmayacak

atein souk

Zira,

olarak

atein iyilii

yaratlmasna bal

zararlar,

lde souk

scak oluuna dayal

zararlardan daha oktur.9 bn Rd'n, bir dereceye kadar bn Sina'nn etkisinde kalarak dile

getirdii

bu

dncesi, Yenia

Alman flozofu Leibnitz (1716)'in kendi siste-

mi iinde optimistik bir inanla dile getirdii 'olabilirlik halinde olabilenden daha gzeli yoktur' szneiD byk lde benzemektedir.
yilik ve ktlk konusuna ilikin ikinci sorun, kaza ve kader sorunudur. bn Rd,

bu konunun aratrlmasna da byk nem vermitir. sliim flozoflar ierisinde, bn

Rd'n,

bu sorunun aratrlmas ve incelenmesine en ok nem veren

flozof olduu

nu syleyebiliriz. Arnlan sorun erevesinde dile getirilen grleri sunmamz halinde,

insann

g ve otoritesinin sz konusu

nz. Bu

gre

gre, insan,

rzgarn

olmad anlamnda

cebri bir grle

nndeki yaprak gibidir. Bu,

Cehm b. Safvan (128h./746m.)'a tabi olan Cehmiyye'nin dile

karla

cebirciliin

ya da

getirdii grtr.

9 ligili konuya ilikin aynntl bilgi iin bkz.: bn Rd, Felsefe-Din ilikileri, s. 345.
10 llgili ifadenin tarihsel geliimi konusunda, sz gelini, bkz.: Metin Yasa, Tann ve Ktlk, Elis
Yaynlan, Ankara, 2003, s. 64.
lll

DlYANET lLMl DERGl ClLT: 43 SA YI: 1

kinci gr, bu grn kartdr. llgili gr, insann zgr iradeye sahip olduu

hususunu benimser; dolaysyla, ahirette sevap ve cezaya inan, ancak insann eylemlerinden sorumlu, baka bir deyile zgr irade varsa, mmkn
en gl temsilcilerinden biri, Mu'tezile Mezhebi' dir.

olmaktadr.

Bu

grn

nc gre gelince: Bu, Cebre ilikin sz ile insann zgr iradesine ilikin sz
arasn uzlatrmaya alan

bir grtr. Bu is'e E'ariler'in ya da Ehl-i Snnet'in gr-

dr.

Gerek
lilerini

ele

ki;

E'arilerin

iki

grn arasn

aldmzda, onlarn

grlerinde

bu

bulmaya ve

uzlatrmaya ilikin

yne-

grleri uzlatrmada baarsz olduklarn,

cebirci inan dairesine dahil

olduklarn

syleyebiliriz.

hatta

bn Rd, kuku

suz, bu noktaya dikkat ekmitir. I I O, kendisinden nceki grleri ortaya koyarken,

E'ariler'den, cebirciler olarak sz eder ve onlarn grlerinin cebir. inancndan kaynaklandn

ileri srer.

bn Rd,

nce, ilgili soruna, baka bir deyile kaza ve kader sorunu ya da cebir ve

zgrlk sorununa ilikin Kur'an ayetleri ve Nebevi hadisler sunar. bn Rd, byk bir
olaslkla slam'n

felsefi

dncesi

kadar eski

saylan

ilgili sorunu zmeye

bunu yaparken de, ilahi iradeye mdahale saylmayacak

stnln

ekilde,

alr

ve

inancn

zgr iradeye

rneklerle ortaya koyar. O, isel insan iradesi ile doal yasalar birbirinden

ayrr.

"Ben, isel olarak, zgr iradeye sahip

gitme

zgrlmn

var

olduuna inanrm,

olduuma,

ancak

evimden

doal

yasalar,

kp baka

bir yere

zgrlmn

mut-

lak, kuatc bir zgrlk olmadn ortaya koyacak ekilde, sz konusu irade zgrln

dzenleyen

doal

yasalar olarak kabul edilir".

Eer,

niin

Tanr

bu

doal

yasala-

n yaratt ve bu doal yasalar kimi alardan zgrlm snrlayc olarak kabul edil-

mektedir, diye soracak olursak, bn Rd bize yle cevap verir: "Doann kendine zg

yasalarnn

gnesiz, aysz

var

olmas

zorunludur, bu yasalar olmadan

ve

dasz

bir doa dnmemiz mmkn

doa, doa

deildir;

na- her toplumun kendine zg yasalar, adetleri ve gelenekleri

olmaz. Bizlerin

bu ifade -tam

vardr,

bunlar olmadan

toplum olamaz, ilademize benzer".

ll bn Rd'n bu konudaki deerlendirmeleri iin bkz.: bn Rd, Felsefe-Din Wkileri, s. 325.

112

tarn

FLOZOFLAR RES: BN RD

bn

Rd'n eserlerinden, zellikle de Menahic el -Edille fi Akaid el-Mille isimli

eserinden zetiemerniz mmkn olan ey Udur: bn Rd, iradeye ilikin sz ile tannsal iradeye iman arasn uzlatrrnay dener. hadeye ilikin sz 'sel rade'de somutlar; tanrsal

iradeye ilikin sz ise

Dier rnee

'doal

gelince, onu, kendi

yasalar'da somutlar.

amzdan,

'tz ve ilinek'

rnei

olarak adlandra

biliriz. Yce Allah, eyann tzlerini yaratt, sz gelimi, buday ekirdeinin tzn yaratt. Buday ekirdei baaa

dnecek. Bunun iin de, tarlada ifinin yapaca, ili-

nekieri temsil eden ilerin olmas zorunludur. te bu noktada, Yce Tann'nn roln
grmekteyiz; bu rol,

insann

ortaya

koyaca

rol ve

almaya

mani olmaz.
deildir.

Tann'nn

yaratt

bitki ekirdeinin, tek bana baaa dnmesi mmkn

kirdein

yeermesini gerekletirecek ekilde topran nadasa braklmas, srlmesi ve

ekirdein

ekilmesi gerekir. Ancak btn bunlar, insan iradesinin devreye

dan sonra, mmkn olacaktr.12

Aksine, e-

sokulmasn

te, ister iyilik ve ktlk ister kaza ve kader asndan olsun, bn Rd'de, insan

sorunuyla ilgili dnceler bunlardr.

Teoloji Gr
nsan konusundan teoloji konusuna getiirnizde, bn Rd'n, bu konuya, baka bir

deyile, din felsefesi

alannda aratrd

ni grrz. Kukusuz, btn

teoloji konusuna byk lde nem verdii

Ortaa flozoflan,

teoloji konusunda

aratrrna

yapmaya

nem vennilerdir.
bn Rd'n Tann'nn varlna ilikin E'arilerin ve bn Sina'nn sunduu kantla

n iddetle eletirdiini dile getirdikten sonra, onun Tann'nn varlna ilikin baka kantlar sunmada son derece

arzulu olduunu ifade edebiliriz. bn Rd'n sunduu kant

lar, ona gr, kendinden nce yaayan Suflerin, Kelamclarn, Farabi ve- bn Sina gibi
flozoflann sunduu kantlardan daha nemlidir. bn Rd'n -eserlerini ve erhlerini

zmlememiz halinde- Tain'nn varlna ilikin bizlere adet kant braktn syleyebiliriz:
lki, 'nayet-i l!ahiyye' ad verilen kanttr. Bir slam flozofu olarak bn Rd, ina-

yet-i ilahiyye'yi gstermeye nem venni ve buradan hareketle yeri ve

12

Anlan

gyle

bu ale-

konuya ilikin aynntl bilgi iin bkz.: lbn Rd, Felsefe-Din llikileri, s. 336 vd.
113

DlYANET 1LM1 DERGl CLT: 43 SAYI: 1

min Tanr'snn varlna ulanaya almtr. lgili karuta ilikin aklamay, bn

Rd'n

telif ettii veya

erh ettii

eserlerde bulabiliriz. Menahic el Edille isimli ese-

rinde, 'nayet Kant'nn iki temel zerine oturduunu grmekteyiz: lki, tm varlkla

no insan varlna uygun olmas, dieri ise varlklarn insan varlna uygun olmasnn,
bunu dileyen bir Fail'in iradesi asndan zorunlu bir uyuma dayanmas. Buna gre, daha

ak konumak

sonucu

gerekirse,

grlen bu tr bir uyum ve

uygunluun rastlant

olumas imkanszdr.

bn Rd'n, Aristo'nun
land

doada

Metafizik isimli eserine yapt yorumda, flozoflann kul-

yntemin, eserlerinden hareketle Tann'y taruma olduu grn benimsedii

ni grmekteyiz. "Yaratc sz konusu olduunda, diyor bn Rd, O'na, gerek anlamda zn bilmeye ileten eserlerini bilmekle yaplan ibadetten daha stn bir ekilde ibadet edilemez".
bn Rd'n anlan kant, u tr bir akl yrtme halinde ortaya konabilir:

1. Alem, btn paralanyla insann varlna ve oluurnlara uygun olarak yaratlm

bulunmaktadr.

2. Btn paralanyla tek eyleme uygun ve tek amaca ynelik olan her ey sonradan
meydana gelmitir.
3. O halde, evren zorunlu olarak sonradan meydana
cs, baka

te

bir deyile bir yaratcs

gelmitir, dolaysyla

bir yap

vardr.

bu sylenenler, birinci karuta, yani inayet kantma

dayanmaktadr.

kinci karuta gelince: Bu 'htira' kantdr. bn Rd, bu kantn iki temele dayand
grndedir: lki,

bu varlklar yaratlmtr, ikincisi ise, her yaratlann bir yaratc-

s vardr. bn Rd, bu kanta, yani 'htira Kant'na ilikin gr destekleyecek pek

ok Kur' an ayeti ortaya koyar.

Bylece birinci kantn 'nayet-i lahiyye Kant', ikinci kantn ise 'htira Kant'
olduu aklanm

oldu.

nc karuta gelince: Bu, hareket kantdr. bn Rd, bu kant ortaya koyarken,

"Her hareketin bir hareket ettiricisi

vardr,

bylece sonuta hareket etmeyen bir ilk ha-

reket ettiriciye ulanz" diyen Yunan flozofu Aristo'dan etkilenmitir.l3

13 bn Rd'n Tann'mn varlna ilikin nerdii kantlar konusunda aynntl bilgi iin bkz. bn Rd,
Felsefe-Din Ilikileri, s. 216 vd.
114

FLOZOFLAR RElSl: BN RD

u halde, flozofumuz bn Rd'n, Tanr'nn varln kantlamaya byk nem

verdiini,
tirdiini

zellikle de kendisinden nceki flozoflarn dile getirdii pek ok kant

gz nne

aldmzda

grmekteyiz.

Dolaysyla

da, ilgili filozoflarn

ele

grle

ri bn Rd 'n grnden farkl olunca, onlarn grlerini eletirmek, bn Rd' den

beklenen bir eydir.
Biraz nce, bn Rd'n, teoloji konusuna byk nem verdiine iaret etmitik. Bize gre bu,
le deil,

yalnzca

ayn

Yce Allah'n varlna ilikin kantlarnn sunumu asndan by-

zamanda teoloji konusuna giren dier sorunlarn incelenmesi asndan da

byledir.

Din-Felsefe nikisi
bn Rd' megul eden sorunlardan biri de din ile felsefenin arasn uzlatrma so-

runudur. Bu sorun, ister douda

yaarn

olsun isterse batda

buluimu

olsun, pek ok

slam flozofunun nem verdii bir sorundur. Bu noktada, bn Rd'n, Kindi'den bn

Tufeyl'e kadar kendisinden nce yaam ve konuyla ilgili gr ortaya koymu slam
flozoflarndan yararlandna iaret

ma sorunu Dou

etmek yerinde olur. Din ile felsefe

flozoflarnca nenli saylr.

arasn uzlatr

Bu konu, ortaya koyduklar kimi

gr

ler nedeniyle filozoflar tekfre ynelen Gazali'nin, abasn, felsefeyi ktleme ve thmet

altnda brakma dorultusunda odaklamasndan

daha ok nenli hale

slam flozoflar

sonra,

Bat!Endls flozoflarnca

gelmitir.

iinde bu konuyu/din ile felsefe arasn uzlatrmay aratrmaya en

ok nem veren bn Rd'dr. bn Rd, sz konusu soruna, bazen Endls'te hakim

olan bilinli bir
sonra

geldii

Mantk

ve Felsefe

ve Gazali'nin

yazd

dmanln

b ertaraf etmek, bazen de Gazali'den

Tehaft el-Felasife isinli eseriyle karlat iin

ynelmitir. Bu noktada, bn Rd, felsefenin saygnln savunmay ve onunla megul

olmann olunlu

gerekelerini ortaya koymay kendine grev

bilmitir.

Biraz nce, bn Rd'n, slam flozoflar iinde, ilgili sorunu aratrmaya en ok

nem veren

flozof olduuna iaret etmitik.

bn Rd'n

pek ok eserinin, yaayrntl ya da genel bir biimde, bu konunun aratr

masyla

ilgili

olduunu

biliyoruz. Bu konuyu

Bu ifade, bizce, son derece

aratrmaya

aktr.

nem verdii eserler

Zira,

arasn

da Fas] el- Makal fma beyne el-Hikmeti ve e-eriat min el -!ttisal, Menahic el-Edille

fi Akaid el-MiJJe14 ve Tehaft et-Tehaft isirnli eserlerini grmekteyiz.

14 Anlan iki eser, Sleyman Uluda tarafndan Trke'ye aktanlm ve Felsefe-Din ilikileri adyla, 1985
ylnda Dergah Yaynlan arasnda kmtr.

115

DYANET

tLMl DERGl CLT: 43 SAYI: I

bn Rd,

ilgili konuyu aratrd girite u soruyu sorar: Felsefe ve Mantk konu-

sunda aratrma yapmak, din asndan, mubah mdr, yasak mdr, yoksa farz veya snnet olarak emredilmi bir ey midir?15
bn Rd, felsefenin, varlklar konusunda inceleme yapmak ve varlklan Yaratc'y

gsteren ynyle

deerlendirmekten

ibaret

olduunu dnr. Kukusuz,

byle bir g-

r, bn Rd'e gre, din bizi varlklan akl ile deerlendirmeye ararak, onlan akl

ile bilmemizi ister,

eklinde

bir gre iletir. Bunun

anlam udur:

Din, felsefeyle ilgi-

lenme konusunda bizi tevik eder, tavsiyede bulunur. bn Rd, bu grn kantla
mak iin kimi Kur' an ayetlerini anar: 'Gklerin ve yerin hkmranl ile Allah'n yaratm olduu herhangi bir ey hakknda hi fikir yrtmediler mi?' 16, ' ... yleyse bun-

dan ders aln; ey derin kavray sahipleri!'l7 Belki de bn Rd, din asndan, felsefe.
aratrmas yapmann,

yapabilen zerine, dinin hkm

gerei,

vacib

olduunu dn

yordu.
bn Rd, felsefe ile megul olmaya ynelik itiraz hertaraf etmeye alr: 'Eer bir
itirazc,

'Akli kyasa ilikin byle bir bak

as, baka

bir deyile felsefe, bidat saylr;

unk, slam'n ilk dneminde byle bir ura yoktu' diyerek itiraz ederse, ona yle
cevap verilir:

"Ayn

durum,

Fkhi kyas

ve trleri iin de sz konusudur. Bunlar da ilk

dnemden sonra ortaya kmtr, biz buna ramen, bunlan bidat olarak deerlendirmi
yoruz."l8
bn Rd -felsefeyi ve filozoflan savunma konusunda- bizlere, slfunl, slam d,

Mslman ya da Yunan rn

oluuna bakmakszn, gerei

gerek olduu iin aratr

mamz gerektii arsnda bulunur. Bu ar, bn Rd asndan, bir ie kapanma de-

il, da almadr. zellikle de, gerek bn Rd'den nce gerekse sonra olsun, Gazali,
bn Kayym el-Cevziyye (750h./1350m.), bn Teymiyye (728h./1328m.) ve bn Salal

15 lbn Rd'n anlan konuya ilikin gr iin, szgelimi, bkz.: bn Rd, Felsefe-Din liikileri, s. 96.
16 Araf, 71185.
17

Har,

18

bn Rd'n bu konudaki grlerinin aynnts iin bkz., bn Rd,

59/2.

bn Rd'n

ilgili ayetleri yorumlamas konusunda bkz.: bn Rd, Felsefe-Din liikileri, s.

97vd.

116

Felsefe-Din liikileri, s. 101 vd.

FiLOZOFLAR RES: BN RD

(643h./1245m.) gibi
bunlarn,

Him

dnrlerin

felsefeye

ilikin saldrlarn deerlendirdiimizde,

felsefeye saldrularken, 'felsefenin bize Yunan'dan geldii, Yunan'n ise ls-

olmad' savn

ileri srdklerini ifade edebiliriz. Onlara gre,

Mantk

ve Felsefe

ile megul olmaya sava amak gerekir.

bn Rd,

din ile felsefe arasn uzlatrmaya ilikin aratrmasnda dzeyi birbi-

rinden ayru: Hitabet ve kna'y temel alan dzey, Cedel'i yani Kelamclarn yntemini temel alan dzey, Akli Brhan' temel

ald

iin dierlerinden daha stn kabul edi-

len, filozoflarn dzeyi. Bu son aama -bn Rd'e gre- ak, seik ve kesin bilginin
en st mertebesidir.19
bn Rd,
eriat

din ile felsefeyi

n ei

(din)

uzlatrmaya

ve st kardei

ynelik aratrmasnda, hikmet (felsefe) in,

olduu; dahas

bu ikisinin

doal

olarak iki dost, z ve

tzleri gerei iki sevgili olduu sonucuna ular.20

te, slam felsefesi tarihinde, en byk rasyonalist filozof bn Rd ve ite onun en

st dzeyde akla

inandnalgvendiine ilikin

uzlamaz; bn Rd,

ri, onun
bann,

abas

pozitif

felsefi

dncesi.

Her dnce

akl

ile

bu tr bir dneeye hatal der ve onu eletirmeye koyulur. Eleti

iinde

geni

dncelerini

bir yer tutar. Bu nedenle,

ortaya koyarken

eletiri

gsterdii

konusunda

abaya

eittir

gsterdii

desek,

a-

abartm

olmayz.

bn Rd,

(595hll 198m) takriben ekimlkan?n el evvel'in 10. gn ebedi aleme irti-

hal etmitir. Her ne kadar onun ebedi aleme gtn sylesek de, felsefesi ve ilan ettii grleri yaamaktadr.

Akla ve akl ynteme sanlan herkes, onun ortaya koyduu

grlerinden yararlanacaktr. bn Rd'n lmyle slam dnyasnda felsefe kesinti-

ye

uram;

grernemi

lmnn zerinden geen 8

asrdan

bugne kadar bir MQslman filozof

olmakla beraber, gelecee ynelik, bata filozofumuz bn Rd olmak ze-

re, slam felsefesi mirasn iliyaya alma amacn balatma ynndeki hayallerimiz
byk."tiir. Hayallerimiz byktr diyoruz; nk,

eer

bunu

gerekletirebilirsek, a-

19 Sz edilen aynrnlar konusunda aynntl bilgi iin bkz., bn Rd, Felsefe-Din nikileri, s. 110, s. 153 vd.
20 lbn R~'n anlan konuya ilikin grleri konusunda bkz., lbn Rd, Felsefe-Din ilikileri, s. 164.
117

DlYANET U..Ml DERGl Cll..T: 43 SAYI: I

da lsliim dnyasnda flozoflar grebileceiz ve kesintiye urayan/devre d kalan fel.sefeyi devreye sokabileceiz. bn Rd, bize, akla, yalnzca akla dayanan parlak bir bilgi

balesi brakmtr;

grevimiz bu

lunduumuz ada yaarnmzda

118

baleyi

bize fayda

korumak ve o
salayacak

baleden

U an iinde bu-

meyveler devirmektir.