slm Aratrmalar Dergisi

Dou-Bat Felsefi Etkileiminde bn Rd ve St. Thomas Aquinas

Felsefelerinin Karlatrlmas,
A. Glnihl Kken
stanbul: Alfa Basm Yaym Datm, 1996. X+281 sayfa.

Eser Giri, alt blm, Sonu ve Kaynakadan olumaktadr. Birinci blm Orta a Batsnda slm Etkili lk Yksek retim Kurumlar, bn
Rd ve St. Thomas Aquinas baln tamaktadr. Burada bn Rdn Bat
dnyasnda tannmasn salayan okullar, eserlerinin evrildii ve okutulduu
yksek retim kurumlar, evirileri yapan mtercimler, bu evirilerden istifade eden dnrlerle, Orta a Avrupasndaki bn Rtler tantlmaktadr.
Ayrca bn Rd ile St. Thomas Aquinasn biyografileri, bilimsel kimlikleri ve
eserleri de ayrntl olarak verilmektedir.
kinci blm Bilgi konusuna ayrlmaktadr. Burada her iki filozofa gre
bilgi ve bilginin trleri ele alnmakta, ksaca duyu ve akl bilgisiyle, sebeplilik kavram zerinde durulmaktadr. nc Blm lemin Ezelilii veya
Yaratlml Problemi baln tamaktadr. Burada da her iki filozofun
lem anlaylar karlatrlmal bir biimde incelenip Aristonun etkilerinden sz edilmekte, imkn, irde, fiil, hareket, zaman ve yeter
sebep kavramlar zerinde durulmaktadr.
Drdnc blm, Tanrnn varlyla ilgili kantlar ve Tanrnn niteliklerini ele almaktadr. Kant probleminin tarih boyutlar verildikten sonra, yazara
gre her iki filozofun zerinde durduu ilk hareket ettirici, etkin sebep ve
imkn kavramlar ilenmekte; ayrca sz konusu fikirlerin bir mukayesesi
yaplmaktadr. Yine her iki filozof asndan Tanrnn basitlik, sonsuzluk,
deimezlik, birlik, akllik ve cziyyat bilgisi gibi nitelikler de srayla
tartlmakta ve deerlendirilmektedir.
Beinci blm ruh konusuna ayrlmtr. Ruh ve akl ilikisi, ruhun mertebeleri ve ruhun lmszl bu blmn nemli konularndandr. Eserin son
blm Felsefe le Dinin Uzlatrlmas baln tamaktadr. Her iki filozofun
dnceleri, iddialar ve konuyla ilgili nerileri detayl bir ekilde ele alnmakta
ve uzlayla ilgili gnmze k tutan aklamalarna yer verilmektedir.
Konular ilenirken, ncelikle bn Rdn daha sonra Thomas Aquinasn
dnceleri verilmekte, blm sonlarnda ise her iki filozofun mukayesesi
yaplmakta; rttkleri ya da ayrldklar noktalar ana hatlaryla belirtilmeye allmaktadr. Eserde biri slm dnyasndan dieri de Batdan olmak zere, sadece iki filozof ele alnmakla kalnmamakta, ayrca iki farkl
190

Kitbiyat

dnyann birbiriyle olan ilikisine ve etkileimine de deinilmektedir. Dier

bir deyile snrlar spanyaya kadar uzanan ve altn an yaayan bir
medeniyetle, kilise otoritesi altnda ezilen ve engizisyon tehdidiyle yaayan bir kltr karlatrlmakta, bu vesileyle slm dncesinin Orta a
Avrupas zerindeki fikr, din ve ahlak katklar anlatlmaktadr.
Yazara gre Bat dncesiyle slm dncesinin birbirine yaknlamas
999da II. Sylvestre adyla papa olan Gerbertin tevikleri ile balamtr. Latin
dnyas bu sayede slm bilim, dnce ve kurumlarn tanm, onlar rnek
alarak yeni messeseler kurmutur (s. 6). Katedral okullar ve zellikle XIII.
yzyldaki Aristotelesin Arapa tercmeleri de bu yaknlamay devam ettirmi ve zirveye tamtr. slm bilim ve dncesinin Batya ilk olarak talya
ve Gney Fransadan pek ok kiinin Endls slm medreselerinde okumaya
gelmesi; matematik, felsefe, tp ve astronomi okuyan bu rencilerin daha
sonra tekrar Bat niversitelerine profesr olarak dnp edindikleri bilgileri
aktarmasyla getii grlmektedir. XIII. yzylda ortaya kan ve yksek renim veren Batdaki kurumlarn mimarisi, ders program ve eitim metotlar
bakmndan da Doudaki medreselerin birer kopyas olduklar gzkmektedir
(s. 7).
slm dnce ve biliminin Batda yaylmasna Tuleytula (Toledo), Kurtuba
(Cordova), Palermo, Paris, Napoli, Bolonya ve Padua Okullar katkda bulunmulardr. Bu okullarda, bata bn Rd olmak zere Mslman dnrlerin
eserleri branice ve Latinceye tercme edilmi ve okutulmaya balanmtr.
lk mtercimler arasnda A. Sareshel, Michael Scot, Guillaume DAuvergne,
Hermann Allemanus, Samuel bn Tibbon ve Jacob Anotoli bulunmaktadr (s.
24). Yaplan bu tercmelerden bn Meymun (Maimonides) ve Thomas Aquinas yararlanm, neticede Boetius of Dacia ve Siger de Brabant gibi mehur
bn Rtler ortaya kmtr.
Yazara gre bn Rd felsefe, tp, hukuk, din ve siyaset gibi toplumun her
bakmdan gelimesi iin gerekli tm bilgileri kuatm bir dnr ve ilim adamdr (s. 54). Ayrca kfr ve zndklkla itham edilmesine ramen, gerekten
dindar bir insan olup imanl (teist) bir dnrdr. Nitekim kendisi de Terih
(anatomi) ilmi ile megul olan kimsenin Allaha inanc artar demektedir (s.
55). bn Rd, Aristotelesi slm dncesine dayanarak yorumlam ve Bat
dncesine gemesinde byk katklarda bulunmutur. Aristotelesin eserlerine erhler yazm, slm felsefesini eletiren Gazzlnin Tehaftl-Felasife
adl eserine kar Tehaftt-Tehaft kaleme alm, zihinlerde oluan kukular gidermek ve bir anlamda dinle felsefe arasndaki uygunluu gstermek iin
de Faslul-Makl ve El-Kef an Menhicil- Edille adl eserleri telif etmitir.
191

slm Aratrmalar Dergisi

Thomas Aquinas ise Orta an en byk talyan filozofu ve ilhiyatsdr.

Aquinas, II. Fredericin Napolide kurduu niversitede renim grm, Greke ve Arapadan tercme edilmi ilm eserleri okumutur. Albertus Magnustan
dersler alm, Dominiken tarikatnn nde gelenlerinin arasnda bulunmu,
antik bilim ve felsefesini kilisenin lem anlayna balam, Aristotelesin
eserlerini erh etmitir. Aquinasn sayesinde kabul gren Aristoteles, bn
Rtl de isnat ve ithamlardan uzak bir ekilde pei sra srklemitir
(s. 88). Yazara gre Thomas Aquinas, Mslman filozoflardan zellikle de
Gazzl ve bn Rdden etkilenmitir. Her ne kadar bn Rtle kar olsa
da, erhlerinden ve fikirlerinden istifade etmitir. Eserleri arasnda Aristonun
eserlerine yazm olduu erhlerin yannda Summa Theologica ve Smma
Contra Gentiles nemli bir yer tutmaktadr.
Filozoflar hakknda yararl bilgiler veren yazar, eserinin devam eden blmlerinde her iki dnrn fikirlerini derli toplu bir biimde mukayeseye
almtr. Ona gre bilginin kayna ve deeri konusunda her iki filozof arasnda bariz bir fark bulunmamaktadr. nk her ikisi de gerek ve tutarl
bilginin, ilkeler ve sebeplerin aratrlmasyla ortaya kabileceini ve amacn da ilk ilkelerle ilk sebeplere ulamak olduunu benimsemilerdir. lemin
ezellii ve yaratlml konusunda ise filozoflar farkl dnmektedir. bn
Rde gre lem ezel bir imkndan meydana gelmitir. nk lem bir fiili
gstermektedir. Fiilin kart da adem yani yokluk deil imkndr. Fiil ile
imkn ayn anda bulunamayaca iin, imknn fiilden nce gelmesi mantk
bir zorunluluktur. mkn sadece zihn bir kavram deil, ayrca ezel bir realitedir. Bu da lemin nvesini tekil eden ekilsiz ilk maddedir (heyula). St.
Thomasa gre ise lem, Tanrnn irade ve gcnn bir sonucu olarak yoktan
yaratlmtr. lemin yaratlmadan nce, imkn hlinde bulunmas doru olmakla birlikte, bu durum edilgin bir gc yani maddeyi deil, Tanrnn gcn
ifade etmektedir. bn Rde gre lemin sonradanl kabul edilecek olursa,
Tanrnn irade, kudret ve fiilinde bir deiikliin olma ihtimali bulunmaktadr
(s. 152). St. Thomasa gre, deiiklik insanlarn cz iradeleri iin geerlidir.
Sonlu ve snrl bir madde olan lem ise sadece Tanr tarafndan yaratlmtr.
Yazara gre Tanrnn varl konusunda her iki filozof ilk muharrik,
etkin sebep ve imkn kantlarn ileri srmlerdir. Aristotelesin etkisiyle filozoflar, evrendeki hareketin varlndan, kendisi hareket etmeyen;
ancak varlklara hareket kazandran bir ilk varla ulamlardr. Bu blmde bn Rdn Kitbl-Kef an-Menhicil-edille adl eserinde zerinde
nemle durduu inayet ve ihtira kantlarna, dier bir deyile lemde
grdmz dzen ve gaye kavramlarna yeterince yer verilse daha iyi olur192

Kitbiyat

du. Ayrca St. Thomas Aquinasn ileri srd kantlarn -ki bunlara ksaca
be yol denmektedir- ok ksa bir ekilde zetlendii, drdnc ve beinci
kantlarn ise ele alnmad grlmektedir. St. Thomasnn ontolojik kanta ynelttii eletirilerle birlikte be yolun detayl aklanmas yaplabilir;
bunun yannda sadece bn Rdle deil, bn Sina ve dolaysyla Frbyle
de ilgi kurulabilirdi. Yine eserde bn Rdn etken neden ve imkn
kantlarn ileri srd zikredilmitir. Halbuki sz konusu filozof, kozmolojik kant erevesinde sadece hareket kantn benimsemitir. Tanry bir
yaratc (Sni) olarak kabul etmi olsa da, sonu itibariyle imkn ve sebeplilik kavramlarna eletiride bulunmu ve Ear dnrlerinin yapt
gibi bu kavramlarla Tanrnn varlna gitmenin sonu getirmeyeceini ileri srmtr. Nitekim bn Rd bu konudaki itirazlarn gerek kendisinden
nceki filozoflar ve gerekse kelmclarn huds kantn tenkit ederken
dile getirmitir. Bu nemli ayrntlara kitabn sonraki basklarnda girileceini
mit etmekteyiz.
Her iki filozof, Tanrnn basit bir varlk olduunu, ayrca ezellik, deimezlik, teklik ve akllik gibi nitelikleri bulunduunu ifade ederler. Yazara
gre bn Rdn nefs (ruh) anlay, insan fizyolojisi ve psikolojisiyle sk bir
iliki iindedir. Nefsin en stn gc olan nefs-i ntkaya, yani akl ve dnce
yetisine sahip olmas dolaysyla, insan canllarn en stn ve en yetkinidir.
bn Rde gre nefs-i ntka diye adlandrlan akl, nefis glerinin en stne konulmu olup ilk varla da en yakn olandr (s. 218). Dolaysyla canllar
ierisinde sadece insan nefsi ve aklnn lmszlnden sz edilebilir. lmsz olan tek tek insanlarn kendileri deil, sadece insan trdr. Maddedeki
her form madddir; dolaysyla lmsz bir ruh muhtemelen bedende olamaz,
bylece ferd lmszlkten sz etmek imknszdr. Nefis, bedenden ayrldktan sonra, ferdiyetini kaybederek ancak kll nefse katlmak suretiyle varln
srdrebilir. Ancak bu grlerine ramen bn Rd, yazara gre, ileri srd
kantlarn yeterli olmadnn farkndadr. Ona gre bu sorun felsefedeki en g
sorunlardan biridir. nk bu konuda akl yetersiz kalmaktadr. Akln yetersiz
kald konularda da vahiy tamamlayc bilgidir. Yazara gre bn Rd ferd nefislerin lml olduu eklindeki speklasyonlara dayanan grlerinden geri
dnm ve son sz vahye brakmtr (s. 222).
Ruhun lmszl ile ilgili tartmalar Orta a skolastikleri arasnda
akllarn lmszl veya akllarn birlii balklar altnda tartlmtr. Bu erevede bn Rd Double Truth (ifte gereklik) retisiyle, bata
St. Thomas olmak zere, Batda haksz olarak sulanmtr. Yazara gre bn
Rdn eserleri St. Thomas Aquinas zamannda Latinceye tercme edilmi
193

slm Aratrmalar Dergisi

olsayd, onun Akl ve vahiy bilgisi ayr olmaldr eklinde ifte gereklikten sz etmediini grecek ve eletirilmeyecekti. Nefs konusunda St. Thomas,
Hristiyanln inanlarn savunmaktadr. Ona gre nefs bedenin, beden de
nefsin bir paras deildir. Dolaysyla madde olan beden eriyip yok olduunda, nefs varln srdrmeye devam eder. St. Thomas nefslerin ittisalini kabul
etmedii gibi, ayn zamanda ruh g fikrini de benimsemez. Ona gre Tanr,
doan her insan iin ayr ve farkl bir nefis yaratr (s. 225).
Felsefe ile dinin uzlatrlmas abalar, dnce tarihinin en kkl problemlerinden biridir. Bu konuda bn Rdn ileri srd dnceler ise en
dikkat ekici olanlardr. Yazara gre sistematik ve rasyonel bir filozof olmasnn yannda, kkl bir hukuku aileden gelmesi, iyi eitim almas ve kendisinin de fakih olmas bn Rdn baarsnn arkasnda yatan temel etmenlerdir. bn Rde gre din, insanlar varlklar tetkik ederek bunlar hakknda
bilgi sahibi olmaya davet eder. Felsefenin yapt i de varlklar tetkik ederek
bu varlklarn Allaha nasl iaret ettiklerini aratrmak olduuna gre, felsefe
ile din birbiriyle uzlar (s. 255). St. Thomas Aquinas da felsefe ile dinin konularnn ayn olduunu belirtir ve felsefeyi doal akln Tanry idrak etmeye
alt kutsal bir ilim olarak grr. Her iki filozof da iman ile akln birbirlerine
zt olmadn, gerek bir iman ile gerek bir bilgi arasnda atma deil, kendiliinden bir uygunluk bulunduunu belirtir.
bn Rd ve Thomas Aquinasn fikirlerinin karlatrlmal olarak incelendii bu eserde yazar anlalr, akc ve ak bir dil kullanmtr. Gerek bn
Rdn ve gerekse St. Thomas Aquinasn yazar tarafndan iyice zmsendii ve okuyucuyu da gzel bir ekilde bilgilendirdii grlmektedir. Eserin
mukayeseli slm felsefesi almalar alannda yararl olaca ve bir boluu
dolduracandan kuku yoktur.
Aydn Topalolu
SAM

slm Felsefesine Giri

drl. Peter Adamson ve Richard C. Taylor
ev. M. Cneyt Kaya
stanbul: Kre Yaynlar, 2007. 489 sayfa.

1990l yllardan sonra ngilizcede iki nemli slm felsefesi tarihi kitab
yaymlanmtr. Bunlardan birincisi Seyyid Hseyin Nasr ve Oliver Leamann
194