Aydkm

Bilim ve Gelecek
Aylk bilim, kltr, politika dergisi
SAYI: 105 / KASIM 2012
GENEL YAYIN YNETMEN
Ender Helvacolu
YAYIN YNETMEN YARDIMCILARI
Naln Mahsereci
Baha Okar
DAR LER
YAZILER
Deniz Karaka
ule Dede
GRAFK-TASARIM
Eren Taymaz
Kapak Grseli: Bar Mengtay
ADRES
Caferaa Mah. Moda Cad. Zuhal Sk. 9/1
Kadky / stanbul
TEL: (0216) 345 26 14 / 349 71 72 (faks)
www.bilimvegelecek.com.tr
E-posta: bilgi@bilimvegelecek.com.tr
Internet grubumuza ye olmak iin

bilimgelecekdergisi-subscribe@yahoogroups.com
adresine eposta gndermeniz yeterlidir.

YURT ABONE KOULLARI

1 yllk: 100 TL / 6 aylk: 50 TL

(Bilgi almak iin dergi bromuzu araynz)
Kurumsal abonelik: 1 yllk 120 TL

YURTDII ABONELK KOULLARI

Avrupa ve Ortadou iin 75 Euro
Amerika ve Uzakdou iin 150 Dolar

e-ABONELK KOULLARI

1 yllk: 25 TL / 6 aylk: 15 TL
(Bilgi almak iin: www.bilimvegelecek.com.tr )

7 RENK BASIM YAYIM FLMCLK

LTD. T. ADINA SAHB
Ender Helvacolu

SORUMLU YAZILER MDR

Deniz Karaka

BASILDII YER

Ezgi Matbaaclk
Sanayi Cad. Altay Sok. No: 10, obaneme
Yenibosna / stanbul Tel: (0212) 452 23 02
DAITIM: Turkuvaz Datm Pazarlama
YAYIN TR: Yerel - Sreli (Aylk)
ISSN: 1304-6756 DL: Trke

TEMSLCLERMZ

ANKARA: Uur Erzkan / Tel: (0501) 202 07 78 /

ugurerozkan@gmail.com
BARTIN: Barbaros Yaman / (0506) 601 64 50 /
yamanbar2000@yahoo.com
SKENDERUN: Bahar Ik / (0533) 217 71 96 /
isikbahar@gmail.com
ZMR: Levent Gedizliolu / (0232) 463 98 57
Osman Altun / (0541) 695 19 97
SAMSUN: Hasan Aydn / (0505) 310 47 60 /
hasanaydn@hotmail.com
TARSUS: Uur Pimanlk / (0533) 723 47 89 /
aratosdergisi@gmail.com
ALMANYA: etin M. Ak / cetin@akci.de
BELKA: Emre Sevin / emre.sevinc@gmail.com
TALYA: Asl Kayabal / aslikayabal@hotmail.com
KANADA: Erdem Erin / erdem_e@hotmail.com
ANADOLU NV. TEMSLCS: Ekin Can Alc
(0549) 430 72 53 / ekin.cann@gmail.com
BLG NV. TEMSLCS: Nazan Mahsereci
(0532) 485 63 63 / nazanmahsereci@hotmail.com
DOKUZ EYLL NV. TEMSLCS: Buse Zorlu
(0506) 472 73 84 / t.busezorlu@gmail.com
HACETTEPE NV. TEMSLCS: Selim E. Arka
(0506) 663 84 12 / selimbio@gmail.com
T TEMSLCS: Deniz ahin
(0530) 655 82 26 / calideniz@yahoo.com
(BEYAZIT) TEMSLCS: Ezgi Altnk
(0555) 481 64 38 / tern.ezgi@gmail.com
MULA NV. TEMSLCS: Deniz Ali Gr
(0536) 419 84 00 / denizaligur@gmail.com
ODT TEMSLCS: alar Kln
(0553) 267 38 11 / caglarkilinc@yahoo.com
SNOP NVERSTES TEMSLCS: zkan Kalfa
(0541) 814 16 32 / berke__442@hotmail.com

Bilim ve Gelecekten 4 yeni kitap

Kasm ay iinde Bilim ve Gelecek Kitaplndan drt yeni kitap okurlaryla buluuyor.
50 Soruda dizisinin 14. kitab olan 50 Soruda Dil Felsefesinde, dil
felsefecisi Atakan Altnrs Antikadan gnmze felsefe tarihinde dil zerine sylenmi grleri rahat okunur bir biimde ele alyor; dilin neliini
dnce, kltr, varlk ile ilikilerinde soruturuyor. Felsefe rencilerine
olduu kadar, dilin felsefesiyle tanmak isteyen okurlara da temel bir
balang kitab sunduumuzu dnyoruz.
Bu ay yaymlayacamz kitaplardan biri de yazarmz Hasan Aydnn
Gazzli incelemesi. Gazzli zerine yaplm en geni ve kapsaml incelemelerden biri olacan dndmz bu kitapta Aydn, Gazzlinin dnce sistemini tarihsellii ierisinde ele alrken, bu sistemin 19. yzyl ve
sonrasndaki slamc dnrler zerindeki etkisini inceliyor.
Bir dier kitabmz da Marie Curie. nl bilimcinin olaanst yaamn kz Eve Curienin kaleminden okuyacaksnz. Trkede ilk kez 1943
ylnda yaynlanm bu kitab yetmi yl sonra gnmz Trkesine uyarlayarak yeniden bilim okurlarna sunuyoruz. Curienin ocukluundan lmne trl skntlar ve aclarla geen yaamn, bilime adanmln ve
kadn olmann getirdii zorluklar nasl atn, ei Pierre ile gnl ve bilim ortaklyla sren ama trajik bir biimde sona eren birlikteliini, bilime toplumcu bakn ve tabii radyum ile ilikisini yanstan bu rnek alnas biyografiyi tm bilimci adaylarna neriyoruz.
Son kitabmz da Bilim ve Gelecek Kitaplnn yeni balayacak dizisinin ilk kitab olan Bilimsel Devrimin Bayaptlar. Yeni kitap dizimiz ve
ilk kitabna ilikin geni tantm elinizdeki derginin Parantez blmnde okuyabilirsiniz.
***
Getiimiz saynn kapak dosyas Gl kokulu rektrler: Takunyal niversite byk ilgi ekti. eitli yayn organlarnda haber oldu ve olumlu
tepkiler ald. niversitelerdeki dinci-cemaati rgtlenmenin farkl boyutlarn nmzdeki saylarda ele almay srdreceiz. Aslnda bu saynn
kapak dosyas olan Hasan Aydnn incelemesi Felsefenin slamiletirilmesi, niversitelerin felsefe ve toplumbilim blmlerinin ne hale geldiini
yanstmakla getiimiz saynn bir devam nitelii de tayor.
Elinizdeki sayda ayrca, Aleddin enelin demokrasi ve cumhuriyet kavramlarn tarihsellii iinde inceleyen geni makalesini; Nvart
Tann Lynn Margulisin yaamndan hareketle evrimin komnal ve dayanmac ynn ele alan yazsn; zlem Gzkelein 20. yzyln byk
bilimcisi Alan Turingin doumunun 100. yl dolaysyla kaleme ald makaleyi; Baha Okarn iktisat Mustafa Snmez ile yapt Trkiyenin ekonomik durumuna gelecee de uzanarak kubak gz atan syleiyi zellikle dikkatlerinize sunuyoruz.
Btn bunlar ve dier yaz ve srekli blmlerle olduka zengin bir say
kardmz dnyoruz.
***
TYAP stanbul Kitap Fuar 17-25 Kasm tarihlerinde gerekleiyor.
Bilim ve Gelecek yeni kitaplar ve tm dier kitaplar, dergileriyle fuarda
olacak. 3. Salon 606-C nolu standa tm okurlarmz bekliyoruz. te yandan 7-11 Kasm tarihlerinde gerekleecek anakkale Kitap Fuarnda da
yerimizi alacaz.
Dostlukla kaln
Bilim ve Gelecek

indekiler
PARANTEZ / Ender Helvacolu
Bilim ve Gelecekten yeni kitap dizisi: Bayaptlar
lk kitap Bilimsel Devrimin Bayaptlar................4
KAPAK DOSYASI
Yar. Do. Dr. Hasan Aydn
Felsefenin slamiletirilmesi....................................6
Nvart Ta
Lynn Margulis ve evrimin komnal yaps...................19
YANLI KURULAN YANLI KULLANILAN
KAVRAMLAR / Aleddin enel
Demokrasi ve Cumhuriyet....................................22
Baha Okar
Emein emektar tarihisi : Hobsbawn.............................36
Kendi azndan, tarihinin tarihi: Hobsbawn ile sylei...37
BLM DNYASINDAN / zlem Gzkele
Doumunun 100. ylnda Alan Turing
Bilgisayarlarmzda yayor!..................................42
Mustafa Snmez ile sylei
Ekonomi nereye?..........................................................48
Murat Narolu
Matematik yolculuu....................................................54
Prof. Dr. Sevin zer
niversitede mobbing grmenin
psikolojisi zerine notlar..............................................60
Gkten Felix dt!......................................................66
BLM GNDEM / Deniz ahin-ule Dede........70
2012 Nobel Fizik dl: Kuantum dnyasnda
parack kontrol / 2012 Nobel Fizyoloji veya Tp
dl kk hcre almalarna verildi /
2012 Nobel Kimya dl: Hcre yzeyindeki
akll reseptrler / Do re mi fa Bir sonraki notay
nasl hatrlyoruz? / Cep telefonu obeziteyi
tetikliyor / Erkekler ve kadnlar farkl gryor /
Kulardaki genomik otostopular virslerin
evrimine k tutuyor / ENCODE Projesi
ne sunuyor? / Gkbilimciler: Karanlk enerji
gerek / Marsta kuru buz ya
YAYIN DNYASI / Baha Okar
ule Dede
43 yl sonra ismini bulan kadn:
Fatma Nudiye Yal...............................................77
Suzan Ylmaz
Dnyay Deitiren Yz Fikir................................78
EVRENLE SYLELER / Richard T. Hammond
Demir atomu ile sylei..........................................82
MATEMATK SOHBETLER / Ali Trn
Dnyay deitiren ders.........................................87
BR / Ltfi Erdoan ..........................................90
FORUM ................................................................91
BULMACA / Hikmet Uurlu................................96

KAPAK DOSYASI

FELSEFENN
SLAMLETRLMES
Hasan Aydn
Trk felsefesi, slamclarn ve oulculuk
adna onlara destek veren kimi liberallerin
iddia ettikleri gibi laik yapsndan
vazgeebilir mi? Buna evet demek
olanakszdr; bu felsefi dncenin
doasna aykrdr. Aksi takdirde, varlacak
yer Ortaan skolastik dncesi olacaktr.
- niversitelerde felsefenin
ilahiyata dnm
- Din ve felsefe uzlar m?
- Laik olmadan felsefe ve
bilim yaplabilir mi?
- slam filozoflar
dinsel felsefe mi yapt?

19

Lynn Margulis ve
evrimin komnal yaps

Nvart Ta

Hcre, egdml evrim gstermi bir bakteri

komndr. ster birbirlerine geveke balanm
bir bakteri komn, ister hcre gibi sk skya veya
hayvanlar ya da bitkiler gibi smsk balanm bir
bakteri komn Yaamn bu komnal yapsn
anlamadan biyolojideki hibir eyi anlamamz
mmkn deildir.

YANLI KURULAN YANLI KULLANILAN KAVRAMLAR Aleddin enel

Demokrasi ve cumhuriyet

22

Burjuva devrimlerinden sonra kurulan parlamenter temsili

demokrasi denen ynetimlerin aslnda burjuva oligarileri
olduklar sylenebilir. Ancak, kendilerine demokrasi demeyi
srdrmektedirler. ada demokrasi oyunu azln ynetimine
okluu temsil etme savyla, ideolojik bir rt salamaktan baka
bir ey deildir. Demokrasinin kuramyla uygulamas arasnda bir
uurum olumutur. Bunun zerine, oy okluunu salayan kesimin
ynetiminin dourduu sorunlar binmitir.

36

Emein emektar tarihisi:

Hobsbawn
Baha Okar

Hobsbawmn ksa yirminci yzyl kendi deyiiyle yazl

tarihin en caniyane yzyl oldu. Ama bu yzyln tarihisi,
aydn olmak Hobsbawm karamsar, mitsiz klmad.
nsanln byk umutlar ve mutlak tutkular olmakszn bir
ie yaramayacan dnmekten kendimi alamyorum diye
yazd, bunlar sonunda yenilgiye urasa bile. flah olmad,
lmnden bir yl nce, 94 yanda yazd kitabnn adn
Dnya Nasl Deitirilir? koydu.

BLM DNYASINDAN / zlem Gzkele

Doumunun 100. ylnda Alan Turing

42

Bilgisayarlarmzda yayor!

nsan Turingin hayatn okurken heyecan duyuyor. Bir

bakyorsunuz, Turing mantk alannda basit
grnen ama r aan yenilikler getiriyor.
renciyken bu benim ne iime yarayacak
ki... dediimiz matematii baka bir
alanda somutlatryor. lk bilgisayarlar,
yapay zek tartmalar, biyoloji... imdi
srada ne var diye meraklanrken bu harika
insan bir anda lyor!

66
Gkten Felix dt!
Ekonomi nereye? 48
Mustafa Snmez ile sylei

Ekonominin mutlaka kamu odakl, ama kamunun da emein

srtna bast deil, emek odakl, gelir dalmn iyiletiren,
bteden eitim, salk, konut, barnma, kltr paylarn
artran, buna karlk asker polis harcamalarn azaltan,
vergiyi adil toplayan, dolayl vergilerden
ziyade herkesten gelirine gre
vergi alan bir yapya evrilmesi
gerekiyor. Bu anlamda btn
makro politikalarn yeni batan
birbiriyle uyumlu ekilde rlmesi
tek kar yol.

39 kilometreden atlayarak
4 dakika 22 saniyelik
serbest dte ses hzn aan
Felix Baumgartner,
nann bana, orada Dnyann
zerindeyken ok aciz
hissediyorsunuz.
Artk ama rekor krmak ya da
bilimsel veri sunmak olmuyor;
btn mesele
eve dnmek oluyor. diyor.

Parantez

Bilim ve Gelecekten yeni kitap dizisi: Bayaptlar

lk kitap Bilimsel Devrimin Bayaptlar

Bilim ve Gelecek Kitapl yeni bir kitap dizisine balyor: Bayaptlar.
Dizinin ilk kitab olan Bilimsel Devrimlerin Bayaptlar Kasm ay iinde kyor.
Bu bir ynyle anmsatma dizisidir. Sadece insanln dnsel ve bilimsel birikiminin
simgesi olan bayaptlar anmsatmak deil amacmz. Esas hedefimiz, bilimsel
yntemi anmsatmak. Paralanmla kar btnsellie, nicelie deil nitelie
vurguya bir davet. Dier bir ynyle Bayaptlar dizisi, zellikle gen okurlar iin
bir n tantm ilevi grecek. Bu kitaplardan bir temel edinebilecek okurlar daha ileri
okumalara hazrlkl olarak ynelebilecekler.

ilim ve Gelecek Kitapl, baaryla sren 50 Soruda dizisinin yan sra, yeni bir kitap dizisine daha balyor: Bayaptlar. Dizinin kitaplarn hazrlarken yle bir yntem izliyoruz: eitli bilim
ve dn alanlarnda, o alana byk katk sunmu,
tarihsel olarak ciddi bir atlmn kayna olmu, nemini gnmze kadar korumu ve klasiklemi
eserleri uzmanlara danarak tespit ediyoruz ve bir
liste oluturuyoruz. Kitabmz bu eserlerin yine uzmanlar tarafndan yazlan geni deerlendirmelerinden oluuyor.
Neden byle bir diziye baladk? ncelikle birka saptama yapalm.
nsanln alar boyu edindii dnsel ve bilimsel birikime ulaamam toplumlarn ciddi atlmlar yapmasna veya yaptklar atlmlar sonulandrmasna olanak yok. nk var olan amann
gerek art yakc bir atlm ihtiyac ve bu ihtiyac
karlayabilecek bir dinamizme ve gl bir kaldraca sahip olmak ise, yeter art da -en azndan
toplumun nclerinin ahsnda- gemi birikimi zmseyip iselletirmi olmaktr. Bu nedenle tarih
boyunca byk devrimci atlmlar en ileri olanda
deil, en geri olanda da deil, gerilerin en ileri
olanlarnn nclnde gerekleir. En ilerinin
ihtiyac yoktur; en gerinin de mecali.
Toplumumuz gen ve dinamik. Halinden memnun olmayp deitirmek isteyen, umut dolu, gelecei arzulayan, kaynayan bir toplumuz. Sreci deil an yanstan anketler ne kadar tutucu bir toplum
olduumuzu sylese de, aslnda hi de yle deiliz.
Fakat bu yetmez. Gelecei yakalamak isteyen toplumlar gemii ok iyi bilmek zorundadrlar. te
bu konuda yetersiziz. Ykcyz (devrimciyiz), ama
yapclkta skntlarmz var. Ykc olmayan yapclar sadece laf ebelii yaparlar. Yapc olmayan y-

Ender Helvacolu
kclar ise ancak bakalar adna ykarlar (son rnei Arap Bahar dedikleri). Dinamizm ile akln
diyalektik btnlemesi gereklidir.
Uygarlk tarihine kubak gz attmzda, yepyeni retim ilikileri gelitiren, yepyeni bir evren/
doa/toplum/insan kavray neren toplumlarn, bu
atlmn gereklemesinden nceki birka yzyllarna bakldnda youn bir eviri faaliyeti iinde bulunduklar grlr. Byk yonya filozoflar, kadim
uygarlklarn bulunduu corafyalar (Mezopotamya
ve Msr) gezdiklerini ve mevcut birikimi edindiklerini saklamazlar. slam Uygarlnn 8.-10. yzyllar
aras, Antik Ege Uygarlnn birikimini harl harl
kendi dillerine evirmek ve zmsemeye almakla
gemitir. Keza Rnesans, Reformu, Bilimsel Devrimi, Aydnlanmay, demokratik devrimleri ve sanayi devrimlerini yaratm (Bat Uygarl dediimiz
uygarlk modeline nclk etmi) Avrupa toplumlarnn Ortaana baktmzda, nde gelen bilim ve
dn insanlarnn ayn zamanda birer evirmen olduklarn grrz. Onlar da byk bir alkla hem
slam eserlerini hem de slam bilginleri araclyla
Eski Yunann eserlerini dillerine kazandrmaya almlardr. Demek ki yeni bir uygarlk modeli gerekletiren toplumlar, ncelikle gemi birikime hzla ulamaya abalamlar.
Trkiyenin yakn gemiinde de benzer bir sre yaanm. Gen Cumhuriyet dneminde, devrimlerin bir paras ve bir devlet politikas olarak,
dnya klasiklerinin youn bir biimde Trkeye
evrildiine ve yaygnlatrldna tank oluyoruz.
1930lu ve 40l yllarda bir eviri seferberlii yaanm. Devrim, insanln mevcut birikimini topluma hzla kazandrmay hedeflemi. Fakat ksa bir
sre sonra, devrimin duraklamasna ve giderek gerilemesine kout olarak bu abadan vazgeildiini

gryoruz. Gnmzde ise, insanln demokratik birikimine kar bir dmanlk sz konusu. Gen cumhuriyetin fikri hr, vicdan hr nesillere ihtiyac vard; gnmz iktidarnn ise bilindii gibi dindar ve kindar
nesillere; yani aydnlanm bireylere deil, kullara
1980 sonras ve zellikle gnmzde Trkiye bilim ve
dn dnyasnn durumu bu adan iler acsdr. zellikle bilim alannda birok temel eser hl dilimize kazandrlm deil. lkemizin bilimcileri ve bilimci adaylar bile, bu eserlerin ieriklerine ikinci-nc elden, yani
suyunun suyu niteliindeki tantc kitaplarla ulaabiliyorlar. Bu eserlerin Trkeye evrilmesi kolay bir i deil;
zel uzmanlk, youn bir aba ve ciddi bir maliyet gerektiriyor. Dolaysyla devletin zel bir politika dorultusunda desteinin olmad koullarda zel yaynevlerinin iyi
niyetli abalar doal olarak snrl kalyor.
Ksacas, birinci olarak, toplumumuzun insanln dnsel ve bilimsel birikimine ulama kanallarnda ciddi
tkanklklar var. Bu da -bata entelektellerimiz olmak
zere- temelsiz ve yzeysel kalmamza yol ayor.
***
Fakat sorunun kkeni daha da derinlerde. Aslnda
her trl bilgiye byk bir hzla ulaabildiimiz bir ada yayoruz. Peki, neden hl tkanklklardan sz ediyoruz? Neden bu kadar bilgi sahibi olan insanlarn temelsizliinden ve yzeyselliinden dem vuruyoruz?
Nicelik ile nitelik arasnda doru orant yok mu?
letiim ve biliim teknolojilerinin yaratt bilgi okyanusundan gocunmann bir anlam yok. Bilginin oalmas
ve bilgiye ulamann kolaylamas kt bir ey deil. Fakat ne kadar ok bilgi varsa, yntemin, dnsel szgelerin, sistematikletirme yeteneinin nemi de bir o kadar
artar. Sorun, edinilen bilginin bilimsel bilgiye dnmesi noktasndaki tkanklklardr. Eer yntem yoksa, bilginin oalmas sadece bilgi kirliliine yol aacaktr. Tam
da byle bir dnemden geiyoruz. 20. yzyln nl fizikisi Richard Feynmann vurgulad gibi, bilgi anda
yayoruz, ama bilim anda yaadmz sylenemez.
Demek ki algsal bilgimiz artyor ama bilimsel bilgimiz
azalyor. Niceliimiz oalyor ama niteliimiz azalyor.
Bir bilgi bombardman altndayz. Bu yle bir bombardman ki, en analitik beyinler bile, eer kendilerini biraz
geri ekip kubak yaklamay beceremezlerse, gelen her
bilgi bombasn yerli yerine yerletiremezler. Yaanan aslnda bilgi paralanmasdr; btnsel ve sistematik yaklamn reddedilmesi ve yok edilmesidir. Dnsel szgelerimiz, deerlendirme ve damtma yeteneimiz ve
bilimsel yntem yok ediliyor. Eer bunlar yoksa bilgi okluu bir ie yaramaz. Bir benzetme yapmak gerekirse, ilikisi ok ama aksz bir insana, arkada ok ama dostsuz
bir insana benzeriz. Kalabalk iindeki yalnzlk, belki de
yabanclamann ifrata varm ve en can ykc biimidir.
Ksacas bilimsel yntemi ve btne bakma yetisini
(Modernizmin, Bilimsel Devrimin, Aydnlanmann ve
Diyalektik-Tarihsel Materyalizmin insanla kattklarn) tekrardan anmsamalyz. Bu kazanmlar insanln

dnsel miras olarak benimsemeli ve tabii amaya almalyz.

***
Bayaptlar dizisi bu saptamalarn nda ortaya kt.
Bu bir ynyle anmsatma dizisidir. Ama sadece insanln
dnsel ve bilimsel birikiminin simgesi olan bayaptlar
anmsatmak deil amacmz. Esas hedefimiz, bilimsel yntemi anmsatmak. Paralanmla kar btnsellie, nicelie deil nitelie vurguya bir davettir dizimiz. Dier bir ynyle de Bayaptlar dizisi, zellikle gen okurlar iin bir
n tantm ilevi grecek. Bu kitaplardan bir temel edinebilecek okurlar daha ileri okumalara hazrlkl olarak ynelebilecekler. kinci amacmz da budur.
Dizimizin ilk kitab Bilimsel Devrimin Bayaptlar. Ardndan Marksizmin Bayaptlar yaynlanacak; hazrl sryor. Sonrasnda Aydnlanmann Bayaptlar gelecek. Bu
alan en baa almamzn bir anlam var. nsanln dnsel serveninin son 500 yl iinde, eit, zgr, smrsz ve snfsz bir dnya ve insann kendi kaderini kendi
ellerine almas adna yaratlm iki byk fikir akm Bilimsel Devrim ve Aydnlanma ile Bilimsel Sosyalizmdir.
Bunlar sadece birer fikir akm olmakla kalmadlar. Son
yzyllardaki byk devrimlerin, gelecee uzanan kitlesel
pratiklerin de bayra oldular. Gnmzde bu iki byk
akm da saldr altnda. nsanln tepesinde bir kabuk haline gelmi, kapitalizmin ifrata varm hali diyebileceimiz
kresel sermaye, hegemonyasn srdrebilmek iin, son
500 yln kazanmlarn yok etme gibi bir kara topya
peinde. ok kullanlan bir tanmla Yeni Ortaa hayalini kuruyor. Dincilik, neo-liberalizm ve post-modernizm,
bu insandan, doadan ve retimden kopmu, deyim yerindeyse ipini koparm snfn ideolojileri. Biz de bu kara
ideolojilere kar mcadelede insanln cephaneliinde
bulunan en gelimi dnsel silahlar anmsatmak istedik. Bu kitapla balamamzn nedeni budur.
***
Kasm ay iinde ve stanbul Kitap Fuarnda elinizde olacak Bilimsel Devrimin Bayaptlar iki blmden oluuyor. Bilimsel Devrim balkl ilk blm geni bir
giri olarak da okunabilir. Bu blm iin derlediimiz
Thomas Kuhn, Eric Lerner ve Friedrich Engels imzal
yazlarda, Bilimsel Devrimi hazrlayan toplumsal koullar, devrimin ierii ve tarihsel nemi deerlendiriliyor.
Bilimsel Devrimin Bayaptlar balkl ikinci blm
ise kitabn gvdesini oluturuyor. Bu blmde Bilimsel
Devrimin simgesi olan eserler ve yazarlar olan byk
biliminsanlar, geni ve ayrntl makalelerle tantlyor
ve deerlendiriliyor. Kitapta ele alnan eserler, 2009 ylnda kaybettiimiz lkemizin nde gelen felsefecilerinden ve bilim tarihilerinden Prof. Dr. Cemal Yldrmn,
Bilim ve Gelecek dergisinin daha nce hazrlad bir dosya iin oluturduu listedir. Byle bir listeyi lkemizde
yapabilecek en vasfl kiilerden biri olan sevgili hocamz Cemal Yldrm da bu vesileyle saygyla analm.
Bayaptlar dizisinin en az 50 Soruda dizisi kadar
ilgi greceini umuyoruz.

Kapak Dosyas

Felsefenin slamiletirilmesi
Trk felsefesi, slamclarn ve oulculuk adna onlara destek
veren kimi liberallerin iddia ettikleri gibi laik yapsndan
vazgeebilir mi? Buna evet demek olanakszdr; bu
felsefi dncenin doasna aykrdr. Aksi takdirde,
felsefe ile teolojiyi ayrmak olanakl olamayaca
gibi felsefe teolojinin bir alt dalna ya da destekisine
dnr. Bu durumda, din ya da teoloji,
felsefi ve bilimsel olarak neyin tartlp
tartlamayacan belirleyen bir konuma
ykselir ki, bu Ortaan skolastik dncesine
geri dn demektir.
Yrd. Do. Dr. Hasan Aydn

OM Eitim Fakltesi
rk kltrne tarihsel bir sre olarak bakldnda, felsefe etkinliine ynelik temel tutum ya da
yaklamla karlalr. lki, felsefeyi dinin karsnda konumlandrp, onu gereksiz ve hatta dinsizliin
arac olarak gren tutumdur. kincisi, birincisinin
bir para yumuatlm halidir ve felsefeyi, mistisizm ve metafizikle balantl bir etkinlik olarak
tasarlamakta ve onu dinsel argmanlarn ve dinsel
dnya grlerinin destekisi olarak grmektedir.
ncs ise, felsefenin mantksal uslamlamayla
gerekelendirilmi bamsz ve dizgesel bir etkinlik
olarak kabul edilmesi gerektiini ileri srmektedir.
Bu nc tutumla, felsefe, edebi, dinsel ya da bilgece dnme biimlerinden dizgesellik ve mantksal uslamlamaya dayanmas ile ayrlmaya allmaktadr (Denkel, 1997: 79-80). Bu tutum ya
da yaklamn ikisi Trklerin slamla karlamasna dein gerilere gider; nc yaklamn kimi
1933 ylnda, 2252 sayl kanunla kapatlan
stanbul Darlfnunun yerine stanbul niversitesi kuruldu.

Okuyacanz makale, stanbul Kltr

niversitesinin 4-7 Eyll 2012 tarihlerinde zmir/Foada dzenledii Mantk, Matematik
ve Felsefe X. Ulusal Sempozyumunda Hasan
Aydnn yapt sunuun yazar tarafndan dzenlenmi halidir.
n versiyonlarn slam felsefe geleneinde bulmak
mmkn olsa da, gerek temellerini bulmas daha
ge bir dneme, Bat dncesiyle ili dl olduumuz Tanzimat dnemine dayanr.
Osmanlnn son dneminde Batllama hareketlerine bal olarak medreselerin karsna
Darlfnunun kurulmas ve felsefe krssnn oluturulmasyla birlikte (Kafadar, 1997: 282-284), felsefeyi mistisizm olarak alglayp onu dinin hizmetinde gren yaklamla, onu dinden bamsz, dizgesel
ve mantksal uslamlamaya dayal rasyonel bir etkinlik olarak gren yaklam, yksek retimde akademik bir karlk bulur. Bu durumu, Darlfnun Felsefe Krssnn ilk yllarnda okutulan derslerde
grmek olasdr. Bu dersler, metafizik, slam felsefesi, felsefe tarihi, din felsefesi, estetik ve ahlak dersleridir. Ayrca Darlfnuna bal lahiyat Fakltesinde
de, slam felsefesi tarihi, felsefe tarihi, metafizik, din
felsefesi, ahlak, kelam tarihi ve tasavvuf tarihi dersleri okutulmutur (Kafadar, 1997: 286; ktem, 1999:
159-174).
1933 ylnda, 2252 sayl kanunla kapatlan stanbul Darlfnunun yerine stanbul niversitesi kurulur. Bu yeni yap iinde ilahiyat fakltesi yer almadndan tasavvuf, din felsefesi, slam mezhepleri tarihi,
kelam gibi belli llerde felsefi ierii de bulunan

dersler kaldrld gibi, Edebiyat Fakltesi felsefe programnda da, slam

felsefesi dersi yerine Trk filozoflar
dersi konulur (Kafadar, 1997: 286).
Bylelikle 1933 niversite Reformu ile, felsefeyi dinin ve mistik dnya grlerinin destekisi olarak gren yaklam saf d edilir; felsefe blmnde
metafizik ve slam felsefesi gibi dersler
mfredattan karld gibi, ideolojik olarak slamc olan mistik ve dinsel eilimli retim yelerinin de iliii kesilir (Kafadar, 2000: 59 vd.). Nazi
Almanyasndan kaarak Trkiyeye
snan dnrler arasnda yer alan
Hans Reichenbach, Ernst von Aster,
Walther Kranz, H. Heimsoeth, J. Ritter ve Batda eitim grm Orhan
Sadettin, Vehbi Eralp, Mazhar evket
pirolu, Takiyyettin Mengolu,
Macit Gkberk, Nusret kr Hzr
vb. ile Bat felsefesi kkenli yeni anlay Trkiyede kklemeye balar; daha Osmanlnn son dneminde gelimeye balayan Fransz geleneine ek
olarak, Alman, ngiliz ve Amerikan
felsefe gelenekleri Trkiyede boy verir (Denkel, 1997; 85-92).
Bu yeni anlayta, slam felsefesi ve
metafizik saf d edilmi olmakla birlikte, buna karlk felsefe blmnde Trk medeniyeti tarihi krssnn kurulduu grlr; bu krsye
atanan Hilmi Ziya lken, Trk dnce ve uygarlk tarihini ele alp ilemeye ynelir. Bu duruma dikkat
eken Osman Kafadar, reformun metafizik krssnn kaldrlmas dnda felsefe blmnde, birisi slam
felsefesi, metafizik, mantk ve terbiye
kadrolarndaki retim elemanlarnn kadro dnda kalmas, dieri ise,
reformdan nce bulunmayan Trk
medeniyeti tarihi kadrosunun kurulmas olduunu syler. Ona gre, reformun modern bir felsefe blmnde slam felsefesi ve metafizik gibi
derslere scak bakmas zordur. Ayrca, slam felsefesi yerine Trk medeniyeti tarihi krssnn kurulmas
olduka nemlidir; nk reformun
nemli amalarndan birisi de, Trk
bilimini ve kltrn aratrma ve
hatta yaratmadr. Bu durumda felsefe blm de kendisine den grevi stlenmelidir; slam felsefesi ve fi-

lozoflar yerine, Trk dncesi ve

varsa Trk filozoflar aratrlp ortaya konmal ve bunlar genlere retilmelidir (Kafadar, 2000: 52).
Atatrkn bu konuya zel bir nem verdii bilinmektedir ve hatta bu
krsye Hilmi Ziya lkenin atanmasnda da rol bulunmaktadr. Yine onun ayn konuda aratrma yapmak
iin Almanyaya gnderilmesinde de
Atatrkn etkisinin olduu ileri srlmektedir (Kafadar, 2000: 52). Bylelikle felsefe blmnde, niversite
reformuyla, Cumhuriyetin laik, aydnlanmac, ulusalc ve bilim ve felsefede
batc anlay felsefi bir karlk bulur.
Ayn anlay 1935 ylnda Ankarada
kurulan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi bnyesinde 1940l yllarda alan
felsefe blmyle pekitirilir. Ardndan gelien srete Trkiyede yeni
kurulan niversitelerin birounda
felsefe blm alr.
Ancak Trkiyenin Atatrkten
sonra yaad gelimeler, zaman ierisinde felsefe blmlerinin artmasna
yol asa da, ideolojik ekimeler felsefe etkinliinin gerek yaps gerekse ieriinde kimi dnmler yaanmasna neden olur. Bu dnm, Arda
Denkelin deyiiyle felsefe blmlerinde ideolojik krlmalara yol aar
(Denkel, 1997: 96-98). Bu ideolojik
krlmann en temel dnm noktalarndan birisi, Ankara niversitesine
bal olarak yeniden kurulan Ankara lahiyat Fakltesinde 1949 ylnda Sistematik Felsefe ve Mantk
Krssnn kurulmasdr (Kafadar,
1994: 286). Bu krsnn kurulmasnda, Hilmi Ziya lkenin nemli
katklar olmutur. Bu krs ile birlikte -bu krs daha sonra, din sos-

yolojisi, din psikolojisi, dinler tarihi

gibi dinbilimi arlkl disiplinlerin
yannda felsefe tarihi, din felsefesi, slam felsefesi, mantk anabilim dallar
gibi felsefi ierikli disiplinleri de kapsayan felsefe ve din bilimleri blmne dnecektir- Trkiyede hem
ilahiyat faklteleri hem de felsefe blmleri akademik dzeyde -yksek
lisans ve doktora dzeyinde- felsefeci unvan tayan diplomalar vermeye balar. Anlan ideolojik krlmada,
felsefeyle ilgilenenlerin felsefe alglar
da nemli bir ilev yklenir; zira bir
tarafta, Cumhuriyetin niversite reformuyla felsefe blmnn dna ittii, felsefeyi mistik ve dinsel dnya
grnn destekisi olarak grenler, dier yanda ise niversite reformunun destekledii Bat tarz felsefe
yapma geleneini ve onun otantikliini korumaya alanlar yer almaktadr. Bu atma, 12 Eyll sonras daha da iddetlenerek artmtr ve hl
gncelliini korumaktadr.
Bu makalede, Trkiyede 1933 niversite Reformu sonras, felsefe alannda yaanan ve 12 Eyll sonras
kronikleen ideolojik ekimeler ve
atmalar konu edinmektedir. ncelikle anlan atma belgelenmeye,
atma alanlar belirlenmeye allm, atma alanlarndan yola klarak atmay amaya dnk kimi
sorular sorulmu ve Trk niversitelerinde felsefenin geleceine ilikin kimi ndeyilerde bulunulmutur. atma z olarak farkl felsefe
anlaylarna sahip olan slamclarla,
aydnlanma yanls olanlar arasnda
yaanmaktadr ve atmadan kacak sonular Trk niversitelerinde
felsefenin gelecei iin yaamsaldr.

Nazi Almanyasndan kaarak Trkiyeye snan dnrler arasnda yer alan (soldan saa)
Hans Reichenbach, Ernst von Aster ve Walther Kranz.

ATIMANIN TEMELLENDRLMES
ncelikle belirtmek gerekir ki, u
an Trkiyede fiilen akademik anlamda felsefeci unvan veren ikili bir
yap sz konusudur. Bir tarafta, felsefe blmlerinde yer alan anabilim
dallarndan yetienler, dier tarafta
ise ilahiyat fakltelerinin felsefe ve
din bilimleri blmlerinde yer alan
felsefe tarihi, slam felsefesi, mantk ve din felsefesi anabilim dallarndan yetienler yer almaktadr. Bu ikili yapnn kkleri aslnda 1950lere
dayanr; ancak bu ikili yapnn dourduu sorunlarn dillendirilii
12 Eyll sonras yllara rastlar. Bu
nedensiz deildir; zira youn olarak
bu tarihten sonra slamc ideoloji etkin olmaya balar ve buna bal olarak Trk-slam sentezi ideolojisine inananlar ve bu arada ilahiyat kkenli
felsefeciler felsefe blmlerinde yer
bulmaya balar. Arda Denkel 1997
ylnda kaleme ald Trkiyede
Felsefe isimli bir yazsnda atmaya k tutarak yle der:
Kimi ilahiyat fakltelerinde felsefe tarihi anabilim dallar vardr.
Bu rgtleni yaps, kendi rencilerine ilahiyat eitimi iin gerekli
felsefe servis derslerini salamann
olduka tesine geerek, tanrbilim
eitimi temelli felsefe dereceleri veren bir mekanizma konumundadr.
Bugn birok felsefeci bu oluumlar, felsefe ad altnda rgtleniin
felsefecilerin elinden kayp ilahiyat-

larn eline geii olarak alglyor.

Ayn nedenle, bu durum konumuz
olan meslek dnyas iinde belli bir
tedirginlik kayna olmay srdryor. (Denkel, 1997: 96)
Denkele gre 1980 sonras srete daha ok sayda ilahiyat fakltesi,
felsefe lisansnnkine e deer haklar salayan dereceler vermeye balamtr; ayrca tanrbilim eitimi
temelli olsun ya da olmasn slam
dncesini Trk felsefesine temel
yapmay, felsefe eitimi programlarn bu biimde yeniden yaplandrmay savunan retim yelerinin saylarnda bir art vardr. Bylesi bir
eilim, lkenin hemen tm felsefe
blmlerinde kimi taraftarlar bulmaya balam durumdadr. Ona gre bunun temelinde, slam dncesini Trk felsefesine ideoloji haline
getirmek isteyenler yer almaktadr
(Denkel, 1997: 96). Ayn sorunun,
yani felsefenin slamiletirilme sorununun Tten Ang tarafndan da dillendirildii gzlenir. Ang, kayglarn da dile getirerek yle der:
Felsefenin dinselletirilmek gibi
bir tehlikeyle kar karya olduunu dnyorum. () Yoksa ilahiyat fakltelerinin birok blmnde
felsefe disiplinlerinin yer almas nasl aklanabilir? Bamsz bir bilgi
dal olan felsefe, kimilerinin dedii
gibi, ykselen deer dinin hizmetinde mi olacaktr. (Ang, 2006: 13)
Ayn sorunsaln, Ulu
Trk medeniyeti tarihi krssnn bana,
Nutkunun Felsefe BlmleAtatrkn de desteiyle Hilmi Ziya lken getirilir.
rinde lahiyatn Felsefe ile Kartrlmas adl makalesinde
de ele alnd ve tartld
grlr. O sorunun baka boyutlarna da dikkatleri eker
ve ilahiyat kkenlilerin felsefe blmlerindeki istihdamn
ve felsefe blmlerinin yozlamasn ele alr. Trkiyede ilahiyat fakltesi felsefe ilikisi
sorunsalna deinir ve unlar
syler:
lahiyat fakltelerinin yeniden yaplandrlmas ve saylarnn e indirilmesi arttr.
Uzman yetitirilmesi en zor i-

ki alandan birisi ilahiyattr, dieri

de bilim tarihidir. Bir ilahiyat fakltesinde doktora rencisinin says
altmtr, dierlerinde de rakam ikindir. Bu durum ciddiyetten yoksunluun bir ifadesidir. Olumsuzluun arkasndaki siyasal amalar
tehir edilmelidir. Son yllarda felsefe blmlerine ynla ilahiyat uydurma gerekelerle sokuldu. Bunlar
abucak ykseltildi ve idari grevlere atand. Bunun hesab sorulmaldr. Bir st akademik kurul, bu filozoflar snavdan geirmelidir ki, bu
kurul YKn doas gerei YKn
iinden kamaz. Hemen hibirisinin snav baaramayaca kestirilebilir. Felsefe blmlerinden mezun
olanlar veya doktorasn felsefeden
yapm olanlar da yeniden snavdan
geirilmelidir. Bunlarn da ounun
dkleceinden eminim. Bunlar da
felsefe sorunlarn nce kendilerine
sonra topluma mal edemeyen, vakitlerini falancada filanca veya filancada falanca tezleriyle bouna
harcam, felsefi dedikoduyla srklenmi kimselerdir. Mademki bizde
felsefi dnce gelenei kurulamamakta ve hocalarmzn abalar hie saylmaktadr, tasfiyecileri tasfiye etmek grev olmaldr. (Nutku,
2011: 49)
Betl otuksken ise, kimi felsefe blmlerinde 1980 sonras srete alan ve son dnemlerde kurulan tm felsefe blmlerinde yer
alan Trk-slam dncesi tarihi anabilim dallarn ima ederek, kimi felsefe blmlerinde Trk-slam
sentezinin kurumsallatrlmaya alldndan, hatta felsefe mfredatnda Trk-slam dncesine ait
derslerin arlklarnn arttndan
ikyet etmektedir (otuksken,
2004: 4). Ayn kaygnn AKP iktidar dneminde daha da younlat, hatta bu kayglarn gazetelere
tand gzlenmektedir. Sorunun
4 Ocak 2010 tarihinde Sol Haber
Portalda haberletirilme biimi olduka ilgi ekicidir. (1) lgi ekicidir; hem ideolojik kayglar gndeme getirmekte hem de slamc ya da

Trk-slam sentezci rgtlenme yapsn ve bu rgtlenmelerin gl

olduu felsefe blmlerini teker teker ele almaktadr. Bu adan haberi aynen aktarmakta yarar var (kutudaki metin).
Felsefe blmlerinde yaanan,
Arda Denkel, Betl otuksken,
Ulu Nutku gibi felsefecilerimizin
ve kimi sol eilimli medyann kaygyla karlad sz konusu sreci,
normalleme olarak grp olumlayanlar hi de az deildir. Onlarn deyiiyle sylersek, felsefe blmlerinde yaanan bu yeni sre,
Cumhuriyetin baskc, aydnlanmac, pozitivist ideolojisi karsnda
bir normallemedir, Trk kltrnn kendi kklerine dndr ve
hatta zgn felsefi anlaylar ortaya koyabilmek iin bu zorunludur.
Onlara gre, felsefe dinden tmyle bamsz bir etkinlik deildir;
aksine din ve teoloji felsefeyi beslemektedir. Szgelimi Cumhuriyetin
felsefe ve sosyal bilimlerden dini
dlamasn, slam felsefesi ve din
felsefesi gibi alanlar felsefe blmleri dnda brakmasn eletiren
ve bu dnemin felsefesini ideolojik bir tutumla pozitivizme indirgeyen Ferhat Akdemir Cumhuriyet
Dnemi Trk Felsefesinde Din/slam Algs adl bildirisinde felsefeci Zeynep Direkin sylemlerinden
yola karak yle demektedir:

() Bir sonu cmlesi olarak ifade etmemiz gerekirse, bugnn

Bat felsefesinde, Hristiyanln
sas ve Yahudiliin yasas, o felsefi gelenek iin bitmek tkenmek bilmez bir kaynak olmaya devam ediyorsa, Mslmanlarn mazisinin de,
bu topraklarn felsefesi iin vazgeilmez bir referans olmas gerekmektedir. nk Batnn tarihinden ok iyi biliyoruz ki, din-felsefe gerilimin
almas felsefi dncenin laiklemesi ve dini referanslar dlamas ile deil, dinsel motiflerin felsefi
dnce iinde yeniden retilebilmeleri ve kendilerini serbeste ifade
edebilmeleriyle mmkndr. (Akdemir, 2010: 309)
Felsefi dncenin Cumhuriyetle ulus devlet eliyle yeniden
kuruluundan ikyet eden Zeynep Direk de, Cumhuriyetle Trk
felsefesinin kendi kklerinden uzaklatrldn ifade etmekte, bu
durumun Trk felsefesinde zgnl baltaladn ileri srmektedir, yine Direke gre felsefe ve din
daima birbirinden yararlanmaktadr, bu anlamda felsefenin laik bir
temele dayanmas da zorunlu deildir (Direk, 2008: 69-80). Ayn
kaygnn farkl bir dille, kendisine
felsefe blmnde slam felsefesi dersi okutulmad iin ilenen
felsefeci Doan zlem tarafndan
da dillendirildii grlmektedir. O

daha ileriye giderek, 1993 niversite Reformunun Trk felsefesine

yaplm bir darbe olduunu sylemekte ve yle demektedir:
1933de
aydnlanmac/Batc
dn tarz ve o dn tarz altnda siyaset yapanlarn dayatmalar, o ana kadar slami kklerden de
beslenen bir felsefe yapma tarznn
-ki iyi kt kendini ortaya karmaya balam olan bir tarzn baltalanmasna yol amtr ve bu nemli
bir darbe olmutur. (zlem, 2009:
93-94)
Akdemire gre, zlemin sz konusu ettii bu darbe, felsefenin tarihimizle, geleneimizle, geleneksel
felsefemizle bamz byk oranda koparm, gemiin zerine bir
l topra serpmi ve bizleri bir
hafza kaybna, bir psikoloji deyimiyle sylersek amneziye mahkm
etmitir (Akdemir, 2010: 304-305).
Akdemirin amnezi olarak nitelendirdii bu durum, yani kendi kklerimizi saf d ederek Bat tarz felsefe
yapmaya alan yaklam, Sleyman
Hayri Bolaya gre 1980den sonra
saf d edilmeye balanm, felsefe
eitiminde bir normalleme yaanmaya balanmtr. Dindar ve inanl olanlarn felsefe yapamayaca dncesinde olanlar bu gelimelerden
rahatsz olsalar da buna zamanla alacaklardr; nk Batda da durum
byledir (Bolay, 2009: 1).

SORUNUN KKEN:
DEOLOJK VE AKADEMK KAYGILAR
yle sanyorum ki, yukarda sunduum rnek tartmalar Trk felsefe yaantsnda, kimi akademik ynleri olsa da, ideolojik yn daha ar
basan ve giderek artan bir ideolojik gerilim ve atmann gstergeleri olarak yorumlanabilir. Bir yanda, Cumhuriyet aydnlamasyla gelen
Bat tarz sekler temelde mantksal
gerekelendirme temelinde felsefe
yapmay, dinle felsefeyi birbirine kartrmamak gerektiini savunanlar,
dier yanda ise, Cumhuriyetin aydnlanma felsefesi ve Bat ynelimiyle
bizleri kklerimizden kopard, sla-

mi felsefe ya da din ve slam kltrne dayal felsefe yapma tarzn saf

d ettiini savunanlar yer almaktadr. Birinciler anlald kadaryla ideolojik olarak Kemalist kanatta ve
solda yer almakta, ikinciler ise, liberal ve slamc kanatta yer almaktadrlar. kinci grupta yer alanlar, anlald kadaryla son dnemlerde
Trkiyede daha etkilidirler ve pozisyonlarn savunurken yerele gnderme yapan postmodern savlardan da
gl bir destek almaktadrlar.
deolojik atmann gerisinde ne
yatmaktadr? Sorun kimi dnrle-

rin ileri srd gibi sadece ilahiyat

fakltelerinin verdii felsefecilere
e diplomalar, ilahiyatlarn felsefe blmlerinde istihdam edilmeye
balanmalar, felsefe blmlerinde
alan ve son on ylda yaygnlaan
Trk-slam dncesi anabilim dallar mdr? Yoksa derinlerde yatan
baka nedenler mi vardr? Tanrbilim eitimi alm, teoloji, slam felsefesi ve genel felsefe tarihiyle akademik olarak uraan birisi olarak,
sorunun kkeninde ilahiyat kkenli olup olmamann ya da Trk-slam
dncesi alp almamann yat-

te ortaya kmaya balayan

laik Bat kltr karsnda
konumlanr; bu adan tepkisel bir ideolojidir ve Bat
kltrnde slamn ruhuna ters dmeyen eleri slamiletirir; uymadn dndklerini ise yadsr. Bu
anlamda slamc ideolojinin
referans erevesi, slami
dnya gryle belirlenslamclar, Cumhuriyetle Trk felsefesinin kendi kklerin- mitir. Bu ideolojiye gre,
den uzaklatrldn ifade etmekteler.
nesneler dnyas Tanrnn
madn itiraf etmek isterim. So- gstergeleriyle doludur; evrenderunu bu biimde koymak, sorunu ki hibir ey bou bouna var edilanlamamak olur. Sorun daha derin- memitir hepsinin birer erei vardr;
lere inen kkenlere sahiptir. Sorun, te yandan din-dnya ayrm, dinTrkiyenin kendine zg tarihsel bilim-felsefe ayrm sz konusu deserveni, slamc ideoloji ve fark- ildir. Evrene sekler bir gzle bal felsefe alglaryla ilgilidir. Daha da kan, ayrmlamalara giden tutum,
nemlisi, dnyada gittike yaygnla- Batldr; slama yabancdr ve onun
an kresellemeye bal olarak or- tevhit ilkesine terstir. Her trden ettaya kan yerelliklerin n plana - kinlik, bir biimde dinle, vahiyle ikarlmasyla da ilikilidir. Bunda likilidir; dinin dna kan hibir
postmodern felsefi yaklamlarn ro- insansal etkinlik meru olmaz.
l ve etkisi ile ABD ve Avrupa lkeBu ideoloji, Atatrk dneminde
lerinin Ortadou kkenli bir slam nispeten etkisiz kalmsa da, 1945li
lkesi olarak Trk bilim ve felsefesi- yllardan itibaren, zellikle souk
ne bitikleri siyasal rollerin etkileri sava yllarnda ABDye ve Avrupaya
inkr edilemez. atmann kken- ynelmemiz ile Sovyet komnizmi
lerini grmek iin tartmay biraz karsnda blok oluturma ideolojiamak ve taraflarn argmanlarn sine kout bir biimde, yava yava
ortaya koymak gerekiyor. Bu zorun- yeniden rgtlenmeye, siyasi karludur; nk taraflar arasnda ideo- lklar bulmaya balam, 1980li
lojik krlmalarn belirginletii belli yllardan itibaren ise, Trkiyede
bal atma alanlar vardr.

Birinci atma alan:

Laiklik
Trkiye Atatrkle birlikte bir aydnlanma devrimi yaam, bu devrim, laik dnya grn yasallatrm, laik dnya gr gerei,
gerek felsefe gerekse sosyal bilimlerden dini ve dinsel gr ve ideolojileri dlamtr. 1933 niversite
Reformu, Trk bilim ve felsefesinin
laiklemesi asndan nemli bir dnm noktasdr. Bu durum daha Atatrk dneminden itibaren, kimi
evrelerin, zellikle de slamclarn buna eletirel yaklamasna neden olmutur.
slamc ideoloji, Osmanllarn son
dnemlerine dein gerilere gider;
Osmanlda Tanzimat sonras sre-

10

siyasal alanda iktidar olmaya balamtr. Bu ideoloji, mikro-milliyeti,

mikro-dinci bir temele sahiptir; bilgi, deerler ve eitimi slamiletirmeyi amalar. slamiletirme projesi,
bir btn olarak evrene, topluma ve
insana slami referanslarla bakmay
temel alr, slami ereveye uymayan bilgi ve deerleri reddeder. Bu
balamda slamclarn slami bir eitim, slami bir bilim, slami bir felsefe anlay nerdikleri grlr. Bu
ideoloji, zellikle Amerikada eitim
alm Mslman duyarll olan dnrler tarafndan gelitirilmitir
ve etki alan son on yllarda gittike artmtr. Ancak tm ilahiyatlarn ve ilahiyat kkenli felsefecilerin, Trk-slam dncesi hakknda
aratrma yapanlarn ve bilim tarihi
alanlarn slamiletime projesine
taraftar olduunu ileri srmek byk hakszlk olur. Arda Denkelin
de hakl olarak belirttii gibi, Trkslam dnce tarihi, slam felsefesi
tarihi gibi alanlar, felsefe tarihi iinde saygn yeri olan bilimsel dallardr; bu dallarda uzmanlam olup
deerli almalar yapan retim yelerini slamclardan, slamiletirme ideolojisinden yana olanlardan,
slam dncesini Trk felsefesine
temel yapmak isteyenlerden ayrmak gerekir. Ona gre, slam dncesini ve slamiletirme ideolojisini

Mardin Artuklu niversitesinde bir toplant. Konu: niversite-medrese bulumas.

Mekn: Rektrlk ark Odas. Katlmclar fotorafta grlyor.
Rektr, eyhin dizinin dibinde oturan sasz zat.

gnmz Trk felsefesinin temeline yerletirmek, dnce tarihindeki eski bir dnemin tanrbilimsel
arlkl sylemini bugnk felsefeye temel reti haline getirmek demektir. slamclarn amac da budur
ve bunlarn birou, kendilerine uzmanlk alan olarak slam dncesi
ya da tanrbilimi dndaki alanlar
semektedirler. Bu alanlarn balcalar, zdekilik, pozitivizm ve bilim
tarihi gibi alanlardr. (Denkel, 1997:
97) Dolaysyla slamiletirme misyonu stlenenler iinde kimilerinin
sand gibi sadece ilahiyat kkenliler yer almamakta ilahiyat dndan
da bu ideolojiyi destekleyen hatr
saylr kimseler bulunmaktadr. Nitekim bu misyonun, postmodernizmin yerele vurgusuyla kimi liberal
evrelerde de belli bir yank uyandrd anlalmaktadr. Bunlarn
temel derdi, eitim, bilim ve felsefenin salt laik temele dayandrlmasdr. Onlara gre bu tutum slami
ereveye terstir. Kimi liberal eilimli dnrlerin bu slamc syleme, kresellemeyle birlikte artan
mikro-milliyeti, mikro-dinci sylemlerden yola karak, oulculuk
adna destek ktklar anlalyor.

kinci atma alan:

Din-Felsefe ilikisi
Bu atma alan aslnda birincisiyle, yani laiklie ynelik tartmalarla yakndan ilikilidir. yle
grnyor ki, Trk felsefesinde gerilim ve atmann kklemesinde,
ideolojik farkllklara bal olarak
felsefe-din ilikilerine ynelik farkl yaklamlarn da kkl katksnn
olduu anlalmaktadr. Kimilerine
gre, din ve teoloji, felsefe iin bitmez tkenmez bir ilham kaynadr;
din felsefesiz, felsefe de dinsiz olmaz. Bu tutumda olanlara gre, felsefe dinsel dncenin destekisidir. Bu trden bir felsefe tasarmnn
savunuculuunu yapan Ekrem Sarkolu yle demektedir:
Evet, felsefenin gayesi insanlar
bir noktada birletirmek deil, daha
nce de ifade ettiimiz gibi, teolojik konular ve verileri, en doru, en
makul biimde deerlendirmek, en

doru yoruma ulamak, sonuta hataya dme orann minimuma indirmektir. () Ksaca
felsefesiz din ve ilahiyat olmad gibi teolojisiz felsefe de olmaz. () Felsefesiz din olmad gibi, dinsiz felsefeler de kr ve
topal felsefelerdir. (Sarkolu,
2008: 120-121)
Sarkolu, hem felsefe adna dine kar kanlara hem de
din adna felsefeyi inkr edenlere cephe alr (Sarkolu, 2008:
121-122). Onun gibi dnenlerin, kendi dncelerine referans
olmak zere sk sk Bat felsefesini rnek olarak gsterdikleri gzlenir. Onlara gre, Bat felsefesi daha Eski Yunandan itibaren, dinsel
ve teolojik grlere srt evirmemi, ondan beslenmitir. Nitekim
Sarkolunun adndan saygyla sz
ettii (Sarkolu, 2008: 119) Sleyman Hayri Bolay da benzer noktalara vurgu yapyor. Eski Yunanda
Sokrates, Platon ve Aristoteleste teolojik esaslar olduunu, Bat felsefesinde teolojik tartmalarn sadece
Ortaada kalmadn, Descartes,
Leibniz, Pascal, Spinoza, hatta Kant
ve Hegelin bile teolojik tartmalara
girdiini, ounun dindar olduunu
belirtiyor. Bolay, dini yn olan filozoflarn bu ynlerinin karlmas
trnden yaklamlarn felsefenin tanmna uymadn, 1980 sonrasnda
byle yaklamlarn zayflamaya baladn, bu hzla giderse daha da iyi
olacan sylyor. (Bolay, 2009: 1)
Kimilerine gre ise, felsefe ile dini birbirine kartrmak felsefeyi ve
dini alan dna ekmektir. Bylesi bir tutum felsefenin otantikliine
zarar verdii gibi dine de zarar verir.
Szgelimi aydnlama felsefesinden
yana olan Necla Arat yle der:
Biz normal olarak Bat felsefesi
yapyoruz felsefe blmlerinde, ada anlamnda ele alyoruz felsefeyi.
Felsefe dinle iliki ierisinde ele alnan bir konu olarak verilmiyor rencilere. Dolaysyla bizim alanmza baka alanlarn girmemesi, bizim
onlara mdahale etmeyiimiz gibi,
onlarn da bize mdahale etmemeleridir ideal olan. (Arat, 1986: 129)

Bingl niversitesinde dzenlenen

Medreseler Sempozyumundan bir grnt.

Ayn anlay savunan Selahattin

Hilav ise, din ve dinsel dnn
felsefeyi kapsayamayacan ileri
srer. Ona gre, din felsefeye kar
sadece belli bir tavr taknr. Felsefenin dinsizlik olduunu, insan aklnn tanr ve evren hakknda bilgi
edinemeyeceini, felsefe ile uramann beyhude ve gereksiz bir aba
olduunu syler. (Hilav, 1970: 8)

nc atma alan:
Trk felsefesinin kkeni
sorunu
atmann kklemesinde, Trk
felsefesinin kkenine ilikin tartmalarn da rolne deinmek gerekir. Gerekten de, Trk felsefesinin
kkeni sorunsal ciddi tartmalarla doludur. Cumhuriyetin aydnlanmac felsefe anlayndan yana
olanlar, genelde felsefi geleneimizin balangcn Cumhuriyet ve niversite Reformuna ya da en ok
Tanzimata dein geriye gtrmektedirler. rnein otukskene gre, Trk felsefesi, 20. yzyln ba,
zellikle Cumhuriyetin ilk yllarna,
A. Kadir Ccen ve Soykana gre,
1933 niversite Reformuna dein
geriye gitmektedir (Erdem, 2007:
25-32). Ancak Cumhuriyet aydnlamasna eletirel yaklaanlara gre,
kken ok daha gerilerdedir. Trk
felsefesini Farabi ve bn Sina gibi
dnrlere dein geriye gtrmek
mmkndr (Akdemir, 2010, 302).
Kimi dnrlerin daha kompleks
yaklama sahip olduklar grlmektedir. Szgelimi Hakan Poyraz,
Trkiyede felsefenin balangcn hangi tarihsel dneme gtrmek
mmkndr sorusuna, bu konudaki

11

ideolojik atmalarn farknda olarak u yant vermektedir:

Eer Trkiye ile bugnk corafi snrlarmz kastediliyorsa, felsefenin balangc antikalara (Milet,
Efes gibi); felsefi geleneimiz asndan ele alnyorsa, 10-14. yzyla
(Farabiden Mevlanaya); bugnk
felsefe format asndan, Tanzimat
ve batlama hareketine; Cumhuriyet dnemi kastediliyorsa, Darlfnundan niversiteye gei ve stanbul niversitesi felsefe blmne
(1933 ve sonras) gtrlebilir.
(Erdem, 2007: 29)

Bu farkllamann altnda, ideolojik tutumlar kadar farkl felsefe alglarnn da yatt aktr. Felsefeyi
dini ve mistik dnya grne pozitif yaklaan bir disiplin olarak grenler onu daha ok slamn klasik ana dein geriye gtrmekte,
Trk kltrndeki hikmet geleneine gnderme yapmakta, hatta 13.
yzyldan sonra slam dnyasnda
felsefe gerilemeye yz tutmu olsa
da, teoloji, edebiyat, mistisizm vb. ierisinde Trk dncesinde daima
felsefenin z olarak var olduunu ileri srmektedirler. Felsefeyi, din-

den bamsz mantksal uslamlamaya dayal bir etkinlik olarak grenler

ise, daha ok Tanzimat, Atatrk dnemi ve zellikle 1933 niversite
Reformuna iaret etmektedirler.

Drdnc atma alan:

Orijinallik ve yaratclk
sorunu
deolojik atmada, Trk felsefesinde orijinallik ve yaratclk sorununun da kimi izdmlerinin
bulunduu anlalmaktadr. Kimi
dnrlere gre, Trkiyede orijinal bir felsefi gelenek kurulamama-

niversitelerde felsefe ilahiyata dntrlyor

AKPnin niversitelerdeki kadrolama almalar felsefe blmlerinde dikkat ekici boyutlara ulam
durumda. zellikle AKP iktidar sresince kurulan yeni niversiteler ve felsefe blmlerinde lahiyat Fakltesi ve Trk slam Felsefesi krslerinden mezun retim grevlilerinin ezici arl hissediliyor. stanbul
niversitesi, Gazi niversitesi, Sakarya niversitesi gibi daha kkl niversitelerde ise Trk slam Felsefesi ve lahiyat, akademik eitim ve ders programlarna
hkim olmaya balad.

renciler kaygl
Felsefe blmlerinde okuyan renciler artk eletirel, bilimsel ve mantk ilkelerine dayal dnme yerine, Trk-slam sentezine dayal, dayatmac bir program
ve atamalarla kar karya olduklarn sylyorlar. soLa
grlerini ileten bir yksek lisans rencisi, son yllarda felsefe blmlerini ilahiyatlarn atna ve var olan felsefe blmlerinin bana ilahiyatlarn atandna
dikkat ekerken ders adlar ve ieriklerine dnk ciddi
bir mdahalenin sz konusu olduunu sylyor.
Felsefe Blmnde yksek lisans yapan bir dier renci de yine 12 Eyll sonras felsefe blmlerinde arlk kazanan Trk slam Felsefesi krslerinin, 2010
Trkiyesinde bata yeni alan felsefe blmlerinde olmak zere tm felsefe blmlerine hkim olmaya baladna dikkat ekiyor ve unlar sylyor nce Trk
slam Felsefesi Anabilim Dalndan zorunlu dersler
rencilerin ders programlarna dahil edilirken imdi Trk slam Felsefesi almayan felsefeciler, felsefe
kadrolarna dahil edilmiyor. zellikle Anadoluda yeni
alan niversitelerdeki felsefe blmleri slam felsefesi dnda hibir alanda alma yapmam kadrolardan
oluturuluyor. renciler zellikle, Trkiyede felsefe eitiminin giderek karanla brnmesinden ve ilahiyat eitimiyle arasndaki ann daralmasndan kayg
duyduklarn ifade ediyorlar.

12

niversitelerden rnekler
stanbul niversitesi
Prof. Dr. afak Uraln blm bakanln yrtt
stanbul niversitesi Felsefe Blm, kkl akademik
geleneine karlk, bu eilimin gzlenebilecei blmlerin banda geliyor. Blme uzun sredir yeni aratrma grevlisi kadrosu almad grlrken, blme
bu sene ierisinde alnan iki aratrma grevlisinin ikisinin de Trk-slam Dnce Tarihi krssne alnd belirtiliyor. Blm tarafndan 25 Aralkta duyurulan
son kadro ilan da yine bu krsye bir aratrma grevlisi alnmas hakknda.
Sakarya niversitesi
Sakarya niversitesi Felsefe Blm, Trk-slam
dncesinin felsefe blmlerinde arlk kazanmasnn en u rneklerinden biri. Blmn ders programna bakldnda arlkl olarak slam Dncesinde
Kelam, slam Dncesinde Felsefe, Osmanl Trkesi ve Felsefe Metinleri, Trk Kltr ve Tasavvuf, Osmanl Sosyal Yaps, Osmanl Bilim-Felsefe Kaynaklar
gibi derslerin yer ald grlyor. Akademik kadroda
da Trk slam Felsefesi krssnden yetimi retim
yelerinin ba ektiini grmek mmkn.
Blm Bakan Prof. Dr. Rahmi Karaku, yksek lisansn Trk slam Dncesi, doktorasn ise Din Felsefesi zerine yapm. Karakuun zgemiinde 19861989 yllar arasnda Ouzeli mam-Hatip Lisesi felsefe
grubu retmenlii de var. Karakuun Bilgi ile man
Arasndaki Problemlere Giri, Geleneksel slami Dnce ve Pozitivizm Arasnda Mukayese balkl makaleleri alma alanlar hakknda fikir verici nitelikte.
Gazi niversitesi
Ayn blmde retim yesi olan Prof. Dr. Hakan
Poyraz da benzer bir formasyona sahip. Trk slam
Dncesi krssnde yksek lisans yapm. Poyraz
da iman sorunlar ile ilgileniyor, rnein 1996 ylnda yaplan Trkiye I. slam Dncesi Sempozyumuna

snn temel nedeni, Trk felsefesinin

kendi slami kklerine, yerel tarihsel
unsurlarna srt evirmesidir. slamclarca sk sk yinelenen bu teze gre, felsefe kltrel corafyadan bsbtn soyutlanarak yaplabilecek, saf
ve speklatif bir ura alan deildir.
Her filozofun, ann ocuu olduu gerei gz nne alnacak olursa, her felsefenin ancak iinde doduu kltrel ve tarihsel balamda
bir anlam tayaca daha iyi anlalr. erisinde btn farkllklarn eridii ntr, evrensel ve aklsal bir sylemle yaplan felsefenin kiiyi kendi

tarihsel ve kltrel gerekliine yabanclatraca aikrdr. Bu nedenle, insanln genel felsefi birikimini
bilmeden dnce dnyasnda yol alamayacamz bilmekle birlikte, bu
dnyaya katkda bulunmak ve insanlk adna bir eyler sylemek isteyen
her ulusun ona kendi rengini vereceini, kendi tarihsel ve kltrel gerekliinden kaynaklanan unsurlarla
felsefi dnceye yenilik ve zgnlk
kazandracan bilmek durumundayz. Felsefe tarihi ona katlan her
dnce adam ve topluluu ile yeni
boyutlar kazanr. Bu gerei, birok

sunduu bildiri Etik Adan Dini Emirlerin Anlam

baln tayor. Poyraz 2007de Gazi niversitesi Felsefe Blm Bakanlna getiriliyor.
Gazi niversitesi Felsefe Blm retim yelerinden Prof. Dr. Sleyman Hayri Bolayn da ilahiyat gemii gze arpyor. Bolay, 1982-1983 yllarnda Seluk
niversitesi lahiyat Fakltesinde, 1984-1987 yllar
arasnda da Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinde
Dekan Yardmcl grevinde bulunmu.

Yeni kurulan niversiteler

1980 sonras kurulan Krkkale ve Pamukkale
niversitelerinde de benzer bir manzarann hkim olduu grlyor. Bu iki niversite de ilahiyat mezunu
retim yeleri ve ders programlarnda Trk slam dncesinin arlkl olmas ile dikkat ekiyor.
Ancak ilahiyatlama yolunda en u rnekler AKP
dneminde kurulan niversite ve blmlerde grlyor. Sleyman Demirel niversitesi, ankr Karatekin
niversitesi, Kastamonu niversitesi, Krklareli niversitesi felsefe blmleri bu adan dikkat ekiyor.
Sleyman Demirel niversitesi
Sleyman Demirel niversitesi Felsefe Blm 2005
ylnda kurulmu. Blmn, Sistematik Felsefe ve Mantk Anabilim Dal Bakan Prof. Dr. Mevlt Albayrak, lahiyat Fakltesi mezunu, yksek lisansn Temel slam Bilimleri, doktorasn ise Felsefe ve Din Bilimleri alannda
yapm. Albayrakn, Tanr ve Sre, bn Sina ve Whitehead Asndan Tanr-Alem likisi ve Ktlk Problemi, Felsefe ve Din adl kitaplar bulunuyor. Albayrak
2004 ylnda SD lahiyat Fakltesi tarafndan dzenlenen Kutlu Doum Sempozyumuna, oulcu bir ada
Muhammed tikd balkl bir bildiri ile katlm.
ankr Karatekin niversitesi
ankr Karatekin niversitesi de AKP dneminde
kurulan niversiteler arasnda. Bu niversitenin 2007 ylnda kurulan Fen-Edebiyat Fakltesi ierisindeki Felsefe Blmnn banda Trbana zgrlk imzaclarndan Yrd. Do. Ahmet Kavlak var. Kavlakn doktora

ulusun felsefesini karakterize eden

zelliklerden, rnein Almanlarn idealizminden, Franszlarn romantizminden, ngilizlerin empirisizminden
ve Amerikallarn pragmatizminden
anlayabiliriz. Din, bu topraklardaki
kltr anlamada kesinlikle anlalmas, yorumlanmas gereken bir kltrel edir. Ondan gelen ilmi anlamadka, bugnk Trkiyeli insan,
o insann bilimle, teknolojiyle, felsefeyle olan ban anlayamazsnz. Bu
mnasebetle bu topraklarda otantik
ve zgl bir felsefe yaplacaksa onun
bu topraklarn gemii ve bugny-

tezi yine dini referanslarla dolu. Kavlak, doktora tezinde,

felsefecilerin yan sra Hristiyanlkta ve slamiyetteki
din otoritelerinin eserlerini, Hristiyanlkta kilise babalarnn grlerini slamiyette ise tefsirleri kullanyor.
Trk-slam Dncesi Tarihi Anabilim Dal, felsefe blmnde mevcut iki anabilim dalndan biri.
Krklareli niversitesi
Yine yakn zamanda alan Krklareli niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm Bakanlna ise stanbul niversitesinden Prof. Dr. Teoman Dural
getirildi. Dural zel olarak biyoloji felsefesi, evrim gibi
konularla ilgileniyor. Duralnn temel tezlerinden biri
evrim teorisinin biyoloji bilimi ierisinde bir teori olarak kald srece zararsz olduu ancak i tabiat aklamaya geldiinde haddini at eklinde.
Dural 2007 ylnda SAMda verdii seminerde unlar sylyor: Evrim, ayn zamanda tehlikeli bir alandr. Atom gibi bir ey. Atomla hem enerji retiyorsunuz, enerji ihtiyacnz karlyorsunuz hem de
milyonlarca insann hayatna ml olabilecek bombalar
iml edebiliyorsunuz. Evrim de buna benzer. Hatt ondan da tehlikelidir. nk evrim dar bilim erevesinin dna tarlmaa yatkndr. Evrim, Ondokuzuncu
yzyl sonlar ile Yirmincide ideolojilere let klnmtr. Evrim Yenia dind Avrupa medeniyetinde boy
vermi ideolojilerin her birinde kullanlmtr.
Bilim felsefesinde canl-cansz ayrmna srekli
vurgu yapan Dural, ayetleri felsefi aklamalarn paras haline getirenlerden. Dural konumasnda u rnei veriyor: Haddiztnda Yenia dind Bat Avrupa
medeniyetinden nceki btn kltr evrelerinde olduu zre, slmda dah keskin bir canl-cansz ayrm
yoktur. Bu hususu yetlerde dah grebiliriz: Dalara
talara sorduk, siz bu sorumluluu stlenir misiniz?
eklinde. Demek ki dalarn talarn da belirli irdesi,
isteme gc var ki, Allah onlara sorup onlardan olumlu yahut olumsuz cevap bekliyor.
(Kaynak: http://haber.sol.org.tr/devlet-ve-siyaset/felsefe-ilahiyata-donusturuluyor-haberi22369 - 4 Ocak 2010)

13

Gazzalinin slami dnya gryle elitikleri iin dinsizlikle sulad filozoflar:

(soldan saa) Farabi, bn Sina ve bn Rd.

le ilikili olmas kanlmazdr (Akdemir, 2010: 308-309). Bu argmann, kimi farkllklarla, Zeynep Direk
(2008: 72), Mustafa Gnay (2006:
79), Enis Batur (1985: 114) ve Ahmet nam (2003: 2) gibi kimi felsefeciler tarafndan da savunulduu
grlr. Ahmet namn dncesi,
zgnlk iin slami kklere vurgu
asndan olduka ilgi ekicidir. Ona gre, her kltrde felsefe yoktur;
ancak n-felsefe olarak grlebilecek
hikmet gelenei sz konusudur. Bu
nedenle zgn bir Trk felsefesi yaratlacaksa, Trk hikmet geleneinde, slam gelenek ve greneinden,
fkh almalarndan, kelam almalarndan yararlanmak gerekir:
() Bizde olana, slam gelenek
ve greneklerine, onlar ok iyi bilmememiz yznden dudak bktmz iin, aradaki rnein, fkh
almalarnda, kelam almalarnda
tanan, felsefeye kaynak olabilecek,
deyim yerindeyse n-felsefe almalarn deerlendiremiyoruz. yle bir
gelenek var, ama o gelenek bilgelik
ierisinde ve dini bir younlukla yaplagelmitir. (nam, 2003: 2)
nama gre, kendi kklerimizden
yola karak, kendi kltrel sorunlarmz ve bu kltrdeki bilgelik yklerini ve hikyeleri felsefiletiremezsek, zgn bir felsefe zgn bir
Trk felsefesi yaratamayz. Bu durumda ise, sadece Bat felsefesinin
ve Bat kltrnn bayiliini kurarz. Bat felsefenin bayiliini yaparz;
kimiz Heidegger babayilii, kimisi Nietzsche bayilii, bir dieri Hegel bayilii, teki ise postmodern
bayilii yapar ve onlar satar. (nam,
2003, 27)

14

Felsefede zgnlk sorununa,

felsefenin yerel kltrel unsurlardan tmyle soyutlanmayacan
vurgulamakla birlikte, farkl yantlar
verenlerin de olduu grlmektedir.
Szgelimi Bat tarz felsefe geleneini savunan aydnlamac Gkberke
gre, felsefede zgnlk ve yaratclk, felsefi gelenee baldr; bizde
kkl bir felsefi gelenek olumamtr. Cumhuriyetin ilk yllarna kadar
bizde, Aristotelese dayal slam skolastii egemen olmutur. O, zgn
felsefe derken, ada anlamda zgnl kastettiini belirtmekte ve
bunun ise ancak felsefenin demirba sorunlar zerinde ura, bu sorunlara k tutmay, felsefi glkleri zme uran kastetmektedir.
(Gkberk, 1982: 21-22). yle der:
Eer zgn felsefenin koullar
burada sz konusu ise, bir defa kaynaklar gereklidir; Bat felsefesi iinde erimek, onunla birlemek, kaynaklarna inmek, yani ksaca onun
okuluna gitmek, okulunda iyi yetimek ve ondan sonra da, byle bir
almay tutacak bir evre, bir dnce zgrl olan evre gereklidir. (Gkberk, 1982: 22)
Felsefede zgnlk sorununda
Gkberke benzer bir anlay savunan Denkel ise, Trk felsefesine ada Bat dncesi temel olamaz savn ileri sren slamc tezi zetleyip
eletiri szgecinden geirerek kendi
tezini belirginletirmeye ynelir. Ona gre slamclar, ada Bat felsefesine, sorunlar, konular ve birok
verisi, Trk kltr ve geleneklerine aykr olduu gerekesiyle kar kmaktadrlar. Yine onlara gre
ayn nedenlerle, birok Bat kaynak-

l dnceyi kavramak bizler iin olduka gtr. Balangc yeni olan

felsefe olarak onlarn zeminlerini benimsersek, bu taban zerinde nderlik edecek deerde zgn felsefi dnceler retme olana bulamayz;
onlar hep geriden izlemek zorunda kalr, hibir zaman yakalayamayz. Trk dnrlerinin bu dorultuda en iyimser beklentisi, gemite
Avrupallarn daha iyi biimde dile
getirdii dnceleri yeniden kefetmek, sylemek olur. Demek ki
Trkler, Baty taklit etmek yerine,
k noktas olarak kendi entelektel geleneklerini almallar. Bu gelenekse, slam dncesi, tanrbilimi
ve kimi yresel dnrlerin hikmetleridir. Eski Yunan ve Avrupa
dncesine bavurmak, ancak betimlenen bu k noktasna katkda
bulunduu lde onaylanabilecek
bir eydir. Trk felsefesinin kendine zg bir biem kazanarak zgnlk yaratabilmesi ve geri kalm bir
Bat taklidi olmaktan korunabilmesi, ite ancak bu yolla olanak bulabilir. (Denkel, 1997: 98) Denkelin
bu teze ynelik eletirisi, kendi tezini grmek iin olduka ilgi ekici
verilerle doludur. Bu nedenle sz
Denkele brakalm:
Bu dncenin dayandrld
varsaymlar, kimi yanl anlamalardan kaynaklanyor. lk olarak, felsefenin bir kltr esi olduu halde, yerel kltrle snrl olmadn
saptamak gerek. Dolaysyla felsefe,
ulusal geleneklerle bezense de, bu
gelenek iinde kalan, bunlara greceli olan bir ey deil. Felsefe, tpk bilim gibi, evrensel bir dn alan. Uygun bir eitimin kazanlm
olmas kouluyla, felsefenin evrensellii, onu herkese ulalabilir klyor. Bir felsefenin iinde retildii
kltrn yerel renklerini tayabileceini yadsmyorum. nemli olan, sz konusu renklerin, onu o
kltrn dnda anlamaya bir engel oluturmaydr. rnein nasl ki Alman deneycileri varsa, ngiliz Hegelcileri de vardr. Ayrca
Ortaada Araplar nasl Yunan felsefesini en ince noktalarna dein
kavrayabilmi ve buna katkda bu-

lunabilmilerse, Avrupal skolastikler de, Araplarn yaptklarn izleyebilmiler ve rnein Albertus

Magnusda olduu gibi, bunlarn
bir blmn zmsemilerdir. Avrupa felsefesinin ar g, yabanc
ve eriilmez bir ey olduu izleniminin nedeni, bizimle onlar arasnda varolan kltr farkll deildir;
byle dnmek tany yanl koymak olur. Bu tr skntlar ekenleri etkileyen gerek neden, yeterli
bir kavray iin gereken felsefi eitimin, birikimin eksikliidir. Yeterli bir donanmla felsefenin amayaca bir kap yoktur, ne var ki,
hibir bilimsel baar da kendiliinden gelmez. Bilimsel yetkinlik, uzun dnemde, sabrl ve kararl abalar sonucunda kazanlr. Son bir
nokta daha: Yukarda zetlediimiz
grte, Trk felsefesi iin nerilen
temel ya da balang noktas, ada felsefenin ulat anlay ve incelik dzeyinin pek altlarndaki bir

yere rastlyor. Dolaysyla bu kadar

gerilerden balatlacak bir felsefenin ne ile yaraca, zgnl nasl yaratabilecei, anlalmas g
noktalar. slamclar bir eyin alma (ya da dnda) olmak ile onun
gerilerinde olmak kavramlarn birbiriyle kartryorlarm gibi duruyorlar. Avrupa felsefesinin dndan
dolaacaz diye, 9. ve 10. yzyln
slam felsefesi tabanndan yola kma program, ayn felsefi geliimin
on yzyl ncesinden balamay ierdii iin, kendi amacyla elien
bir eydir. slam felsefesinin kendi
zaman iinde zgnl bir yana,
onun bugnk dncesinin eritii noktann on yzyl kadar gerisinde olmas da kanlmaz bir durumdur. Benzer eyler bir Platon,
bir Kant iin de geerlidir. Tarihsel
deer byklkleri ne olursa olsun,
ada bir felsefe salt bu dncelerle yetinemez. nk bunlar, aradan geen yzyllarda derinine

tartlm, gelitirilmi ve ksacas

alm grlerdir. slam ve Avrupa felsefeleri de, ayn felsefe geliiminin farkl aamalar olduklarna
gre, slamc gr, arada geen bin
yllk birikimi gz ard etmi oluyor. Sonu olarak, zgnlk uruna bu gre nerilen ey, kanmca ak ve derin bir yanlgdr. Bu,
bir tr skolastie dn ars, ya
da felsefe yerine tanrbilimini yerletirmek giriimi olmaktan pek de
farkl bir kapya kmyor. slamc reete, Trkiyede henz emekleyen felsefeyi, daha ayaklar zerinde dorulmadan ldrebilir. Bu
durumun aka grlmesi ve gsterilmesi gerekir. Yaplabilecek en
olumlu eylerden biri, Trk felsefesine ilikin slamc sav olabildiince netletirmeye alarak kamuoyu
nnde tartmaya amaktr. Zaten
felsefenin temel ilevlerinden biri
de, konular tartmaktr. (Denkel,
1997: 99-100)

SONU YERNE: KM SORULAR VE YANITLAR

Yukarda, ksaca ortaya koymaya altmz zmleme, Trk niversitelerinde, Trk felsefesinin
nelii, nasl olmas gerektii ve nereye dayanmas gerektii konusunda farkl yaklamlarn olduunu ve
bu yaklamlarn ideolojik bir gerilim ve atmaya yol atn gsteriyor. Bu gerilim ve atma alanlarnda, Trk felsefesinin gelecei iin
soukkanl davranmak, atma alanlarn analitik olarak irdelemek,
eski deyile sylersek akl- selim ile dnmek ve yeni sorular sormak
gerekmektedir. Sonu blmnde
nispeten bunu yapmaya alacam,
ama sorduum sorular ayrntl bir
biimde irdelemek yerine -bu ayr
bir tartmay gerektirmektedir- makale snrlarn amayan z yantlar
vermeye alacam.

Laik ve sekler olmadan

felsefe yaplabilir mi?
Trk felsefesi, slamclarn ve
Trk dn yaamnda oulculuk
adna onlara destek veren kimi liberallerin iddia ettikleri gibi laik yap-

sndan vazgeebilir mi? Buna evet demek kanmca olanakszdr; bu felsefi

dncenin doasna aykrdr. Aksi
takdirde, felsefe ile teolojiyi ayrmak
olanakl olamayaca gibi felsefe teolojinin bir alt dalna ya da destekisine dnr. Bu durumda, din ya da
teoloji, felsefi ve bilimsel olarak neyin tartlp tartlamayacan belirleyen bir konuma ykselir ki, bu
Ortaan skolastik dncesine geri
dn demektir. Trkiyede son yllarda felsefe dahil pek ok alanda bu
anlayn kimi izdmleri aka grlmektedir. Szgelimi evrim ve biyoloji felsefesi bu alanlarn en banda yer almaktadr. Tarihsel deneyim,
skolastik dncenin bilim ve felsefenin yararna olmadn kantlamtr;
Ortaa bunun rnekleriyle doludur.
Burada doentlik jrimde bulunan
kimi slam felsefesi uzmanlarnn benim felsefi zmlemelerimi, yer yer
laik ve sekler dnceye vurgum
nedeniyle, bilim ve felsefe yapmay
laik ve sekler dnceyle zdeletirdiim, bunun bir ideolojik saplant
olduu ynndeki dncelerine e-

letirel gnderme yapmak isterim. Evet, laik ve sekler olmak felsefe ve

bilim yapmak deildir; ancak bilim
ve felsefe yapmak iin laik ve sekler dnmek zorunludur. Aksi tutum yaptmz eyi, bilim ve felsefe
olmaktan karr, teolojiye dntrr. nk laik ve sekler bakmann
alma teosantrik/tanr ya da din
odakl bakmaktr. Kald ki, bugn
Douda (slam dnyas) ve Batda
tanrbilimin/teolojinin olanaksz olduunu syleyen pek ok dnr
bulunmaktadr; nk tanrbilim/teoloji yapmak iin ya Tanr olmak ya
da en hafif deyile Tanry deney ve
gzlem nesnesi klmak gerekir. Oysa bunlar imknszdr; kutsal metinler bile tanrsal bir dil ve dnce
deil, insansal bir dil ve insansal argmanlar kullanmaktadr. Hatta kullandklar dil ve argmanlar, kimilerinin yapt gibi evirtilerle/teville
ne denli modernize edilmeye alrsa allsn pek ok ynyle tarihsel
ve yereldir. Bu adan insan olarak
bizler tanrbilim/teoloji deil, olsa olsa antropoloji yapabiliriz. Nesneler

15

Bu da Marmara niversitesi lahiyat Fakltesindeki bir toplant.

dnyasna ve bu dnyaya ilikin sorunlara Tanr gzyle bakamayacamza gre, doal olarak snrllklarmzn bilincinde olarak dnyevi, yani
laik bir gz ile bakacaz.

Din ve felsefe uzlar m?

Kimi felsefi anlaylarn dinsel
argmanlarla rtmesi felsefe tarihinde karlalan bir durumdur.
dealist felsefe geleneinde bunun
rnekleri hi de az deildir. Ancak
filozof dncelerini dinle uzlamak iin gelitiriyorsa, bu, dini desteklemek iin retilmi bir dnce
demektir; bu trden dnceler felsefe deil olsa olsa dinsel argmanlar aklla temellendirmeyi amalayan teolojinin alanna ait olabilir.
Din ve felsefe birbirini besler mi?
Buna hayr demek mmkn deildir; dinle felsefe arasnda ou kez
bir gerilim sz konusudur; nk
felsefede sk sk dine gizli bir isyan
sz konusudur ve kanmca bu isyan ve gerilim ikisinin de yararnadr ve birbirini beslemektedir. Uzlama ikisini de dondurur; gerilim
daima eletirel dnceyi besler, tetikleyici ve ilerleticidir. Felsefe dini ve inanma fenomenini tartma
konusu etmeli midir? Buna da hayr demenin mmkn olmad kansndaym, nk inan ve inanma
fenomeni felsefenin en temel konularndan birisidir. Bir filozofun, din
felsefeye, felsefe de dine karmasn
demesi, olsa olsa safdil bir tutum olarak yorumlanabilir. nk felsefe tarihi daima dini ve inanma fenomenini tartma konusu yapmtr.
Ancak felsefenin din ve inanma fenomenini tartmas, Ortaadaki
kimi dnrler bir kenara braklrsa daima, dinsel argmanlarla he-

16

saplamaya dnktr. Felsefi yntemlerle dinsel argmanlar analiz

edilip, felsefi deerleri tartma konusu edilmitir. Ancak bir metnin
dinsel argmanlar tartmas onun
felsefi olup olmas iin yeterli deildir; metnin felsefi olmasnn temel
koulu zmlemelerde mantksal
temellendirmelerin ve uslamlamalarn kullanlm olmasdr. Eer felsefi yntemler kullanlyorsa, felsefe
her trden insansal fenomeni tartma konusu edinebilir. Buna din ve
inanma da dahildir. Bu arada din ve
ballar da, felsefeyi ve felsefi argmanlar tartabilir, eletirebilir; ancak, yaptklar tartmalarn felsefi
deeri, rasyonel uslamlamaya bal
olmalaryla ilikilidir.

zgnlk ve yaratclk
iin ne gerekli?
Trk felsefesi zgn olmak iin
kendi sadece kendi kltrel kklerine mi dayanmaldr? Bu soru ilgin
bir sorudur ve slamclarn sk sk
bu soru erevesinde dnp dolatklar gzlenir. Son dnemde postmodern felsefi sylemlerde de bu
trden argmanlarla karlalmaktadr. Kanmca bu soruya da felsefe
tarihi bilen, akl- selim dnen hi
kimse evet yant veremez; nk
zgnlk sorunu salt kltrellik ve
yerellik sorunuyla balantl bir sorun deildir. Hibir akl banda felsefeci, felsefe etkinliini yerel olanla,
kltrel olanla ilikisiz gremez. Kanmca bilgi sosyolojisinin verilerine
baklrsa, kimi bilimsel etkinliklerde, zellikle sosyal bilimlerde, yerel
ve kltrel olann etkisi sz konusudur. Ancak, unutulmamal ki, zgnlk sorunu, salt yerel ve kltrel olanla ilikili deildir; zgnlk

ve yaratclk, farkl dn gelenekleriyle bir etkileim sorunu olduu

kadar ve belki de daha fazla temel
felsefe problemlerine yeni zmler nermek ve yeni felsefi sorunlar
ve savlar ileri srmekle olasdr. leri srlen zmlerin ve zgn sorunlarn kltrel ve yerel olanla ba ok da nemli deildir; nemli
olan nereden esinlenilirse esinlenilsin, temel sorunlara evrensel anlamda nemsenen yantlar verilmesi ve
evrensel dzeyde tartlabilecek yeni sorular gndeme getirilmesidir.
Bu anlamda, Trk felsefesinde zgnlk ve yaratclk iin slami ereveyi ve slami dnce geleneini
nerenler, kanmca gelimekte olan
Trk felsefesini bilerek ya da bilmeyerek yok etmektedirler, ya da en
hafif deyile kstlamaya ve daraltmaya almaktadrlar.

slam felsefesi sadece bir

din felsefesi miydi?
Felsefe blmlerinde, Trk slam dncesinin ve slam felsefesinin okutulmas ve programlarda
yer almas ve bu dersleri okutmak
iin ilahiyat kkenlilerin istihdam
edilmesi Trk felsefesi iin bir tehlike midir? Buna da, ihtiyat payn elden brakmamakla birlikte, evet demek mmkn deildir; felsefe
rencilerinin Trk-slam dncesini renmeleri en doal haklardr. Aslnda Cumhuriyetin de bu
alanlarla bir alp veremediinin olduunu sanmyorum. Eer yle olsayd, Hilmi Ziya lken, erafet-

tin Yaltkaya ve Rfat Breki gibi

isimler Atatrk tarafndan desteklenmezdi. Burada nemli olan, bir
biliminsan duyarllyla, ideolojik
bir tutum taknmadan bu alanlarda
bilimsel almalar yapmak ve ideolojik kamplamalara dmeden olabildiince nesnel davranmaktr. Sorun, kimi slamc ideolojiye sahip
kimselerin bu alanlarda egemenlik
kurmalar ve bu alanlar kullanarak,
bu anlay Trk felsefesine temel
yapma abalardr. Kald ki, slam
felsefesi, adndaki slama baklarak
salt bir din felsefesi olarak da alglanmamaldr; Farabi, bn Sina ve
bn Rd gibi filozoflar eski Yunan
tarz felsefe yapmaktadrlar; bu nedenle, yani temel dnceleri slami
dnya gryle elitii iin Gazzali onlar dinsizlikle sulamtr.
Yine 12.-13. yzyllardan sonra Batnn kimi slam filozoflarna sahip
kmas, slami olduklar iin deil,
Yunan tarz felsefe yaptklar iindir. Ancak, bu balamda bir noktann altn izmek gerekir: lahiyat fakltelerinde yer alan, mantk, felsefe
tarihi, slam felsefesi, din felsefesi
gibi felsefi disiplinlerde doktora, doentlik ve profesrlk unvanlarnn
verilmesinde oluturulan jrilerde,
arln felsefe blmlerine verilmesi bir zorunluluktur. Bu, felsefeci
yetitirmede karlalan ikili yapy da nispeten ortadan kaldracaktr. Grebildiim kadaryla, ilahiyat
fakltelerinde bu alanlarda slamc bir hegemonya olumu gibidir
ve slamc olmayanlarn bu alanda
ilerlemeleri neredeyse imknszdr.
Doktora ve doentlik srecinde yaadklarm, en azndan slam felsefesi alannda durumun bu biimde olduunu kantlamaktadr.

Felsefenin din ve teoloji ile

hesaplamas gerekir
lahiyat ya da teoloji eitimi alm olanlar felsefeci ya da filozof olamaz m? Felsefeci ya da filozof olmak iin illa felsefe mezunu olmak
ya da felsefe doktorasna sahip olmak m gerekir? Bu soru, felsefeyi bir uzmanlk alan olarak gren
akademisyenlerin ortaya att bir

sorudur. Oysa felsefe tarihi, felsefe blm mezunlarnn tarihi deildir. Arthur Schopenhauer gibi kimi filozoflara baklrsa
felsefe blmleri ve akademik
felsefe, aslnda felsefeyi ksrlatrmaktadr. te yandan Bat ve
Dou felsefesinin en nl temsilcileri Bacon, Descartes, Kant,
Farabi, bn Sina, bn Rd kkl teoloji eitimi almlardr.
Kanmca, iyi bir felsefeci olmak
iin teoloji bilmek ve onunla
hesaplamak gerekir. Trk felsefesinin bir trl geliememesinin temel nedenlerinden birisi, bir trl
teoloji ve dinle hesaplaamamasdr. Hesaplamak iin, teoloji ve dini bilmek ve kavramak gerekmekte,
bu da yetmemekte, felsefi dnme
yntemlerini iselletirmek gerekmektedir. Felsefe blm rencilerinin gerek biliminsanlarndan
teoloji ve slam felsefesi gibi dersler almalar, onlara felsefi dnme
yntemleri ve eletirel bakma becerileri kazandrlabilirse Trk felsefesinde kkl almlara da neden
olabilir. te yandan, bilinmeyene
ve retilmeyene ynelik daima gizemletirmeler ve yceltmeler sz
konusudur; bu adan felsefe blmlerinde her ey, slam ve slam
dnce gelenei dahil effaf bir biimde, akademik ve felsefi bir duyarllkla tartlmaldr. Ancak
kendilerine felsefeci ya da filozof
unvan verenlerin, din ve felsefe ayr etkinliklerdir, birbirine karmamaldr deyip, sorundan kamamalar, dinsel ve teolojik argmanlar
felsefenin yntemleri nda mantksal temellendirme ve uslamlamalarla eletirme cesareti gstermeleri gerekir. nk bu alanlar
felsefenin alanna mdahale etmektedirler. Aksi tutum slamclarn iine yaramakta, onlarn gizemli ve
stn grlmelerine yol amaktadr. Trk felsefesinin effaflamas ve gelimesi iin teoloji ve dinle hesaplamas artk zorunludur;
bu hesaplama hem Trk siyaseti,
hem Trk felsefesi, hem Trk bilimi hem de Trk dinsel yaants iin yaamsaldr.

Felsefenin
slamiletirilmesine dikkat!
Trkiyede slamc ideolojin egemen olmaya balad, felsefe blmlerinin ilahiyata dntrld yaknmas gittike artmaktadr. Sadece
bu da deil, pek ok sosyal bilimler
blmnn slamc ideolojiye teslim
olduu, hatta bu durumdan pek ok
doa bilimleriyle ilgilenen blmlerin bile nasiplendii ileri srlmektedir. Bunun nedeni, salt d etkiler,
siyaset ve ilahiyat faklteleri deil,
Atatrkn at aydnlamac yolda
bir arpa boyu ilerleyemememiz, bir
trl eletiri kltr ve hmanizma
ruhu yaratamamamz, hmanist rgt ve kurulular oluturamamamzdr. Trkiye sadece felsefe alannda
deil, pek ok alanda, laik/sekler
dnya gryle din odakl dnya
gr arasnda kkl bir tartma
yaamaktadr. Hatta Trk niversiteleri, bugnk YK yaps ve gittike artan zel cemaat niversiteleriyle
ok farkl bir grnme brnmektedir. slam bir ideoloji olarak grmenin dnda hibir akademik meziyetleri olmayan slamclar, tanr
odakl olmayan, sekler olan her eye kar kmakta, Bat felsefesinden
yararlansak bile, bunun slami dnsel ereveyle uyumlu olmasn,
slama uymayanlarn reddedilmesini talep etmektedirler. Bu anlamda,
slamc evrelerde, natralist, pozitivist, Marksist vb. felsefi anlaylarn
ciddi bir reddi sz konusudur. Daha
dorusu onlar, slamc olmayan her
eyi, pozitivist olarak nitelendirmektedirler. (2) Onlara gre bu trden
bilimsel ve felsefi anlaylar dinddr; dind olan ise gelenek ve gre-

17

neklerimize aykrdr. Bu anlamda slamc ideolojiyi benimseyip felsefe ya

da bilim yapan dnrlerde, falanca
gr slami dnceye uygundur,
ya da filanca gr slami dnceye
aykrdr trnden yarglarla karlamak olasdr. Hatta bu trden fetvalara akademik nitelikli olmas gereken
doktora tezlerinde bile rastlanmaktadr. Kukusuz bu tutum, dogmatik kalplarla felsefe ve bilim yapmaya kalkmak demektir ki, bu bilim ve
felsefi dncenin doasna aykrdr.
Bu, slamiletirme etkinliinin en zor
olduu alanlar slamiletirmeye kalkmaktr.
Felsefedeki bu slamiletirme etkinliini ve temel argmanlarn
gn na kartmak, onlarn ideolojik amalarn deifre etmek, temel argmanlarn felsefi yntemlerle tartmak ve kamuoyuna sunmak
gerekmektedir. Bu artk Trkiyede
felsefe yapmann temel koulu haline gelmitir ve kendisini felsefeci olarak gren hi kimse bu devden kaamaz ve kamamaldr. Aksi
takdirde, Trk niversitelerinde felsefenin gelecei, hi de parlak deildir; slamclar postmodernizmin
argmanlarndan da yararlanarak
Trk felsefesinde yeni bir skolastik
dnem balatabilirler. Tpk, 9.-12.
yzyllarda slam dnyasnda boy
gsteren felsefenin 13. yzyllardan
sonra teoloji tarafndan yutulmas
gibi, Trk niversitelerinde felsefe,
ad kalsa da ierii ile hikmete dntrlerek yok edilebilir. Ardndan, bin yl gerilerden balayarak
belli tarz felsefeleri dinsizlik olarak
Mardin Artuklu niversitesindeki toplantdan
ibretlik bir grnt daha.

18

Gazzali karnda felsefeyi savunmaya alan bn Rdde

gzlendii gibi tekrar, felsefe
yapmann ya da hangi tarz felsefenin caiz olup olmadn
tartmak zorunda kalabiliriz.
DPNOTLAR
1) Ayn haberin, felsefe ilahiyata dntrlyor
biimde yazlarak Googlede taranmas halinde
8.570 sonucun kt grlyor. Bu veri, haberin
ne denli yaygn paylaldnn ve internet ortamnda ne
denli tartma konusu olduunun bir kant olsa gerek.
2) Ben eitli yazlarmda daima bilim ve felsefenin laik
bir temelde yaplabileceini savundum. Evrene tanr
odakl ve ereksel bakmann bilim ve felsefe andan
skntl olduunu, slam dnyasnda bilim ve felsefenin
gerilemesinde, pek ok etkene ek olarak, bunlarn
etkilerine deindim. Teolojinin ve dinsel bir felsefenin
mmkn olmayacan temellendirmeye altm. Bilim ve
felsefenin slamiletirilmesinin, slam dnyasnn gemite
yaad tarihsel tecrbelerinden yola karak olumsuz
sonular dourduunu ve douracan gstermeyi
denedim. Bu tutumum yznden, iki kez bavurduum
ve mahkemeye tadm doentlik srecinde baarsz
sayldm; en temel gerekelerden birisi pozitivist bir bak
asna sahip olduum yargsyd. slam felsefesi alannda
profesr olanlarn yzde yetmii beni, onlarn deyiiyle
sylersem, 19. yzylda kalm pozitivist ideolojiyi
savunmakla suladlar. Laik bakmay pozitivizmle
zdeletiren ve pozitivizmin ne olduunu bilmeyen ama
onu eletirmeye ynelen slam felsefesi profesrlerinin
bulunmas, adnda felsefe olduu iin, beni, lkem,
lkemin bilim ve felsefe yaants adna rahatsz ediyor.
yle anlalyor ki, Trkiyede slamc olmadan slam
felsefesi alannda doent ve profesr olmak imknsz hale
gelmi. Bu nedenle olsa gerek, gzleyebildiim kadaryla,
bu alanlarda alp, ideolojik olarak slamc olmadklar
iin doent olamayanlar felsefe blmlerine kamaya
alyorlar ve felsefe tarihinden doent ve profesr olmay
deniyorlar. yle sanyorum ki, Dantay srecinde olan
mahkemem de olumsuz sonulanrsa -ki eminim olumsuz
kacak, nk bilirkii olarak yine sadece ilahiyatlar
belirlenecek- benim de felsefe tarihi ya da felsefecilerin
jri yesi olarak belirlendii alanlardan birinden
bavurmaktan baka arem kalmayacak. Ancak felsefe
blmleri de slamclarn egemenliine geerse, o
zaman benim gibilerin akademik olarak ykselme
anslar hi kalmayacak. Bu yzden, bu ideolojik
yaplanmay amak iin, henz vakit varken,
slam felsefesi, din felsefesi, mantk vb. anabilim
dallarnda jri oluturulurken, felsefe blmlerinin
ilevsel ve etkin olmalar gerek. Aksi takdirde,
slamc olduklar iin ksa srede ykselen bu
kimseler, felsefe blmlerine geerek orada idari
kadrolarda istihdam edilme frsat yakalayacak
-zaten kimi felsefe blmlerinde durum bu
ekildedir-, felsefenin de slamiletirilmesi iin
ellerinden geleni yapacaklardr. slam felsefesi
alannda olumu slamc ideolojik yapy ve bu
ideolojik yapnn jri yeleri olarak benim gibi
dnp yazanlara ilikin etik d raporlarn ifa
edeceim; ama mahkeme sreci devam ettii
iin imdilik susuyorum. Bazen, yaadklarmn
etkisiyle, Ulu Nutkunun metin iinde aktardm
pasajnda dedii gibi, Trk niversitelerinin
kurtuluunun tasfiyecileri tasfiye etmekten
getiini dnmyor deilim.

KAYNAKLAR
1) Ferhat Akdemir, 2010, Cumhuriyet Dnemi Trk
Felsefesinde Din/slam Algs, Bilim, Ahlak ve Sanat
Balamnda ada slam Alglar Sempozyumu, 26-28
Kasm 2010, Samsun.
2) Tten Ang, 2006, Trkiyede Felsefenin Dn Bugn,
Kimin in Felsefe, ed.: B. otuksken-S. iyi, stanbul:
Heyemola Yaynlar.
3) Necla Arat, 1986, Felsefe Formu, Felsefe Dergisi,
say: 1.
4) Enis Batur, 1985, Alternatif: Aydn, stanbul: Hil
Yaynlar.
5) S. H. Bolay, 2009, Trkiyede Felsefenin Konumu,
http://www.dostyakasi.com/felsefe/1426-turkiye-defelsefenin-konumu.html.
6) Betl otuksken, 2004, niversitelerde Felsefe
Blmlerinde Felsefe Eitimi, http://www.betulcotuksoken.
com/universitelerde-felsefe-bolumlerinde-felsefe-egitimi/
7) Arda Denkel, 1997, Trkiyede Felsefe, Dnceler ve
Gerekeler: Felsefe Yazlar-I, stanbul: Gebe Yaynlar.
8) Zeynep Direk, 2008, Trkiyede Felsefenin Kuruluu,
Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, stanbul: Metis
Yaynlar.
9) Hakan Erdem, 2007, Felsefenin Inda Tartmalar,
Ankara: Arma 1 Yaynlar.
10) Felsefe lahiyata Dntrlyor, http://haber.sol.
org.tr/devlet-ve-siyaset/felsefe-ilahiyata-donusturuluyorhaberi-22369.
11) Macit Gberk, 1982, Macit Gkberkle Konuma,
Felsefe Yazlar, 1. Kitap, Yazko.
12) Mustafa Gnay, 2006, 21. Yzylda Felsefe Yapmak,
Kimin in Felsefe, ed.: B. otuksken-S. yi, stanbul:
Heyamola Yaynlar.
13) Selahattin Hilav, 1970, 100 Soruda Felsefe, stanbul:
Gerek Yaynlar.
14) Ahmet nam, 2003, Trkiyede Felsefeyi Deerlendirme
Konumalarndan Biri, http://www.phil.metu.edu.tr/
ahmet-inam/degerlendirme.htm
15) Osman Kafadar, 1994, Felsefe retiminin Trk Eitim
Sistemine Girii, A Eitim Fakltesi Dergisi, cilt: 27, say:
1, s.279-288.
16) Osman Kafadar, 2000, 1933 niversite Reformunun
Felsefe Eitimine Etkisi, Felsefe Dnyas, say: 31, 47-63.
17) Ulu Nutku, 2011, Felsefe Blmlerinde lahiyatn
Felsefe le Kartrlmas, Eitim, Bilim, Toplum, say: 34,
s.42-49.
18) lker ktem, 1999, Drl-Fnunda Felsefe, Osmanl
Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, say: 10,
s.159-174.
19) Doan zlem, 2009, Trkiyede/Trke Felsefe zerine
Dnceler, yayna hazrlayan: Cneyit Kaya, stanbul: Kre
Yaynlar.
20) Ekrem Sarkolu, 2008, Felsefe ve lahiyat, Felsefe
ve Sosyal Bilimler Dergisi, say: 5, s.115-122.

Lynn Margulis ve evrimin komnal yaps

Hcre, egdml evrim gstermi bir bakteri komndr. ster
birbirlerine geveke balanm bir bakteri komn, ister hcre gibi sk
skya veya hayvanlar ya da bitkiler gibi smsk balanm bir bakteri
komn Yaamn bu komnal yapsn anlamadan biyolojideki hibir
eyi anlamamz mmkn deildir.

Nvart Ta
rtakyaamn evrim iindeki nemini gsteren bul- lasyla aceleci, indirgemeci, snrlayc bir eyler olgular bizi, evrime hayvanlarn kanl mcadelesi o- duunu fark etmitim. (2)
larak bakan ekirdek-merkezci gr gzden geLynn Margulis, hibir yazsnda ve hibir konuirmeye itti. Doa, gzn kan brm olsa da, masnda, erken yata eritii bu aydnlanmay, ana abireysel aclara kimi zaman kaytsz kalsa da, bir- km biyolojinin terimleriyle konuacak olursak rebirinden ok farkl yaam biimlerinin tedirgin da- kabetin egemen olduu ve lmne kavgalarn ancak
yanmas olarak balayan ortakyaamn, en byk seilmileri ne kard bir evrede syrlmay baevrimsel yeniliin kkenini gsterebilecei gerei- aran dehasna balamad. Bilimle uraanlarn bni rtbas edemez. (1)
yk ounluunun bihaber olduu bu meydan okuNeo-darvincilerin kulanda birer kfr gibi n- yan tavrn, her frsatta altn izdii iki mimar vard:
layan bu cmlelerin sahibi Lynn Margulis, 2011in lki, ders kitab yerine byk bilimcilerin zgn ya22 Kasmnda son bulan 73 yllk hayat boyunca ptlarnn okutulduu Chicago niversitesinde kakimlere kar gelmedi ki
zand eletirel kukuculuk, ki bunu yksek renince ailesine: Chicago niversitesinin uy- min zgrletirilmesine ynelik reformlaryla tannan
gulama okulundan kaydn gizlice aldrp, 63. Robert Maynard Hutchinse (1899-1977) borlu olCaddedeki karmakark ve asayiin polis marife- duunu daima vurgulad; ikincisiyse, tek kelimeytiyle saland devlet lisesine, arkadalarnn ya- le kadnl. Margulis Wisconsin niversitesinde
nna katnda on ndeydi. Ardndan mant- yksek lisansa balad 1958de de California
na: Chicago niversitesinin erken girili zel niversitesinde doktora eitimini almaya balad
renci programndan, btn tereddtlerine ra- 1960da da hamileydi. Yirmili yalarnn ilk yarsnmen, gelecein gkbilimcisi Carl Saganla (1934- da, baz gnler hcre biyolojisi ve genetik derslerini
1996) evli olarak mezun olduunda on dokuzun- uyuklayarak geiren iki oul annesinin hcre genedayd. Sonunda evrim biyolojisinin babalarna: tii ve evrim almalarna kar duyduu coku, ev
Evrimin itici gcnn rekabet deil ortakyaam ol- kadnlyla yetinmeye ynelik her trl dnceye
duunu haykran simbiyoz [ortakyaam] kuram- ar basmt muhakkak. Fakat kadn olma hali ite
n srtladnda yirmi dokuzundayd.
tam da bu noktada devreye girdi:
Ortakyaam kuramn deneysel verilerle desYapm gerei hcre ekirdei zerinde saplanteklemeye giritii ilk makalesi Hcrelerde Mitoz tl bir biimde odaklanma eilimim, artk ekirdek
Blnmenin Kkeni, eitli hakemli bilim dergi- ailede uydu e olmaktan daha gl deildi; dikleri tarafndan tam on be kez geri evrilmi, an- katim pek ok kadnda olduu gibi blnm ducak on altnc denemede, Journal of Theoretical rumdayd. (3)
Biologynin yayn programna alnmt. karyotekirdek ailenin uydu ei, almalarn, zaten
lara zg organellerin yani mitokondri, kloroplast pheyle yaklat ekirdek genlerinin belirleyive flagella cisimciinin evrimciliinden uzaa, merkez dLynn ve Carl Sagan, evlendikleri gn (1957).
lemesinin sitoplazmann dna, bakalarnn o zamanlar pek
nmyle deil, birtakm bakde zerinde durmad, ekirterilerin, kendileriyle dorudan
dein dndaki hcre yaplarakraba olmayan konaklarla ornn yani organellerin iinde yer
takyaamndan doduunu syalan genetik sistemlere, bir balyordu Margulis.
ka deyile ekirdekli hcrenin
Daha renciyken bile, euydu genlerine tad. Paramecikirdekteki genlerin bitkilerle
umlarda (terliksi hayvan) ekirhayvanlarn btn niteliklerini
dek dndaki genlerin varlbelirledikleri dncesinde fazn gsteren almalaryla Tracy

19

Sonneborn (1895-1970); elektron

mikrografisi incelemelerinde alglerdeki kloroplastlarn DNA ierdiini gsteren Hans Ris (1914-2004);
ve nihayet, Amerikann ilk hcre
biyolou unvanna sahip Edmond
Wilsonn (1856-1939) 1928 tarihli bayapt The Cell in Development
and Heredityde (Geliim ve Kaltmda Hcre) sz ettii, hcre organellerinin yani plastidlerle mitokondrilerin serbest yaayan mikroplarla
benzerliinden sz eden ilk aratrmaclar... Anlalan Margulis bu meakkatli yolda ne ilkti, ne de yalnz.

Siz Anglofonlar
Simbiyoz hakkndaki ilk bilimsel
toplant 1963te, merkezi Londrada
bulunan Genel Mikrobiyoloji Dernei tarafndan dzenlendi. Elektron mikroskobunun giderek yaygnlaan kullanm ve hzla gelien
biyokimyasal yntemler, mitokondri ve kloroplastlarn yapsyla ilgili
her gn yeni bir detayn aa kmasn salyor, buna sz konusu
organellerin kendi kendilerine oaldklar ve kaltm materyali yani DNA tadklar bilgisi eklendike kafalar daha da karyordu. Yine
de konuyla ilgili almalar ve sonu
bildirileri dankt. Byk ve kapsayc bir kuram iin gerekli disiplinleraras iletiim yeterli dzeyde
deildi. En nemlisi, bugn olduu
gibi 1960larda da evrim biyolojisini
ilgilendiren her trl kuram ve bulgu, atmac ve rekabeti sylemin
glgesinde ekillenmek zorundayd. Sreci tanmlamak iin kullanlan ortakyaam szcnn bile,
aslnda parazitik nitelikteki bir ilikiye, bilimsel olmayan, teleolojik bir
ifade kazandrd savunuluyordu.
Dahas tbbi bilimlerin bakteri ve virslere ykleyegeldii zorunlu patolojik nitelikler, iki tarafn yararna

20

ileyen bu trden bir birliktelii ou bilimci iin istisnai, hatta kabul

edilemez klyordu.
Fakat Bat biliminin, kendisini
yaygn bir krle iten ekirdeki ve
rekabeti dogmalarndan baka bir
zayf noktas daha vard. Rusyadaki
bir konferans esnasnda, hayatn simbiyoz aratrmalarna adad
halde ne Lynn Margulisin ne de ona
elik eden Peter Ravenin Rus botanikilerinin ortakyaam hakkndaki
almalarndan haberdar olduunu
fark eden botanik profesr Armen
Takhtajann szlerinde ifade bulmutu bu zafiyet: Siz Anglofonlar,
botanik ve evrim bilimindeki her eyi kendinizin yarattn sanyorsunuz. (4)
Takhtajann Al, oku bunu diyerek Margulisin eline tututurduu kitap Boris Mikhailovich KozoPolyanskye
(1890-1957)
aitti.
Ortakyaamn evrimde oynad rolle ilgili dncelerini 1921de dzenlenen Tm Rusya Botanikiler
Kongresinde dile getiren ve 1924te
kaleme ald (Margulisin abalaryla ngilizceye de evrilen) Biyolojinin Yeni lkesi: Simbiyogenez Kuram
zerine Deneme kitabnda ayrntlandran Kozo-Polyansky, Rusyada
19. yzyl sonundan itibaren botanik alannda nem kazanan simbiyogenezci gelenein mirassyd.
Alexandr Elenkin (1873-1942) tarafndan mantar ve alg arasndaki parazitik bir efendi-kle ilikisi olarak
tanmlanan liken almalar, bunun
aslnda yeni bir morfolojik btnlk
olduunu ileri sren ve ayn yaklam hcre fizyolojisine tayan Andrei Sergeevich Famintsynin (18351918) elinde bambaka bir dorultu
kazanmt. Famintsynin ada
Konstantin Merezhkovsky (18551921) ise bu dnceleri daha da
gelitirecek ve ilk defa 1910da, ortakyaam haline geen iki veya daha
fazla organizmann birlikteliinden
veya birlemesinden doan organizmalarn kkeni anlamnda kullanaca simbiyogenez terimini bilim
literatrne kazandracakt. Birinci Dnya Sava yllarn Cenevrede
geiren ve burada, botanik ve hcre

Lynn Margulis laboratuarda (1982).

biyolojisi zerinde alan aratrmaclarla temas kuran Merezhkovsky,

kromatoforlarn (klorofil cisimciklerinin) blnerek oaldn ve
ekirdekteki kaltsal materyale dahil olmadn tek hcreli alglerden
Diyatomelerde gstermiti. Ona gre srf bu kendi bana oalabilme hali bile simbiyotik gemiin
kantyd. Eer bu zellii sonradan
kazanmlarsa dahi, sitoplazmann
kromatofor retme yeteneini neden kaybettiinin aklanmas gerekiyordu. Fakat Merezhkovsky iin
bu kadar aikr olan, etrafndaki Alman botanikiler iin ayn derecede
ak deildi. Biliminsan hayatnn
son yllarnda simbiyogenez kuramna bir de Alman zihin yapsnn
kendine has zellikleri dncesini
eklemek zorunda kalacakt:
Almanlar, Alman bilimini bir
deniz fenerine benzetiyor. Ben de
aynn yapardm, yalnz tek farkla: inde dnyay aydnlatacak kutsal n yanmad bir deniz feneri.
Almanlar deniz fenerinin zeminini
oluturacak talar tayorlar; o talar olmadan bir deniz feneri de olmaz ve hi phesiz bu meziyette
onlar aacak bir ulus yoktur. Fakat
gelip amak bakalarna kalyor. Ve nihayetinde, n olmad yerde, bir deniz feneri de yok demektir. (5)

Lynn Margulis 2009da Valenciada,

lmnden iki yl nce.

Yaam komnaldir
Hcre organellerinin ortakyaamsal kkeni sonraki yllarda fantastik bir dnce olmaktan kt; bilim
dnyasnn zerinde uzlat olgulardan biri haline geldi. Kloroplast ve
mitokondri DNAsnn, iinde bulunduklar hcrenin DNAsndan ziyade
serbest yaayan bakterilerinkine benzer zellikler tad tespit edilmiti. Bu durumun simbiyoz kuramyla ilikili olmadna, sadece organel
DNAsnn ekirdek DNAsndan daha yava ve daha nemsiz deiikliklere uruyor olmasndan ileri geldiine dair umut besleyenlere son
darbeyi yine genetik almalar vurdu. Illinois niversitesinden Carl
Woeseun ban ektii ekip ile Dalhouise niversitesinden W. Ford
Doolittle ve Michael Grayin ekibi,
yaptklar DNA dizisi karlatrmalarnda mitokondri ve kloroplastn
kkenine dair kesin bir adres veriyorlard: lki iin siyanobakteriler, ikincisi iin alfa-proteobakteriler. Fakat deneyler neye iaret ederse etsin,
ortakyaam dncesine duyulan
phe ve bunun, aamal evrimin ve
mutasyonlarn karsna karlm ii bo speklasyon olduunu savunan, hatta simbiyoz kuramn yaratllkla ayn kefeye koymaya alan
zihniyet yaamaya devam etti. Artk
sorun organellerin simbiyotik kkeni deil, bunun evrim biyolojisi asndan anlam, doay alglama eklimizde yaratt dnmd.
Merezhkovskynin 20. yzyl banda yaadklarn, bugn, ismi ortakyaam kuramyla zdeleen Margulis yayor, fakat karsna dikilen

zihniyetle ilgili deerlendirmelerinde, Merezhkovskyden ok daha politik bir dil benimsemekten geri durmuyordu. Peki, insanlarn simbiyoz
dncesinde bu kadar sevmedii
neydi? Yazar ve doa bilimci Paul
Evans, 2009da kendisiyle BBC iin
yapt syleide bu soruyu sordu.
Lynn Margulisin yant, yarm asrlk bilim macerasnda ulat nihai
sonular zetliyordu:
Diilii. Rekabeti deil dayanmac olmas. Rekabet, mcadele,
evrimsel baar (fitness) vb Tm
bu kavramlar bireylerin seilimini ve bireysel farkllklar ne karan; viktoryanizmi, komnizm karsnda 19. yzyl kapitalizmini ne
karan bir paradigmann gstergeleri. Monofili, yani tek ortak atadan
evrimletiimiz dncesi de ayn
ekilde, kltrmze sinmi olan
iki zellik yznden bu kadar yaygn: Monari ve monoteizm. Tek bir
Tanr istiyorlar, nk babamz bizi korusun diyorlar. Bu bir dnyaya
bakma eklidir. (6)
Endosimbiyoz almalar son otuz ylda palazlanp gelitike, ortakyaamn kapsamn daraltmaya,
bu sreci farkl trler arasnda deil, bireyler ve genleri dzeyinde tarif etmeye alan aamal evrimsel
deiim savunucusu neo-darvinciler
dilerini daha ok gsterir; bu tartmadan nemalanan yaratllar ellerini daha ok ovuturur oldu. Tm
bu tartmalarn Trkiyeye yansyan
ksmndaysa ne simbiyozcular, ne
neo-darvinciler, alld zere sadece yaratllar vard. Yaygn medya,
Lynn Margulisin lm haberini verme zahmetine girmemiti fakat Milliyet gazetesinin blog sayfasnda bir
haber dikkatlerden kamad: nl
biyolog Prof. Lynn Margulis lmeden
nce evrimin olmadn aklad!
(7) Yazar, Trlerin Kkeninin 150.
yl vesilesiyle, Romadaki Pontificia
niversitesinde dzenlenen Biyolojik Evrim: Olgular ve Kuramlar
konferansnda yaplan bir konumadan sz ediyordu. Zira konusunun
uzman birok biliminsannn yan
sra Margulis de simbiyoz kuramn
anlatt konumasyla katlmclar

Yaamn komnal yapsn anlamadan

biyolojideki hibir eyi anlamamz mmkn
deildir.

arasndayd. Margulis gerekten de

lmeden nce evrimin olmadn m
aklam, renmek isteyenler en azndan konuma ieriklerinin sunulduu bildiri zetlerine gz atabilirler.
(8) Fakat kendisini evrim kuramnn
ana akmn oluturan kesimden nasl ayrdn hl anlamayanlar iin
son sz bir kez daha ona brakalm.
Nasl olsa yokluu varlndan daha
ok konuulacak!
Hcre, egdml evrim gstermi bir bakteri komndr. ster
birbirlerine geveke balanm bir
bakteri komn, ister hcre gibi sk skya veya hayvanlar ya da bitkiler
gibi smsk balanm bir bakteri komn Yaamn bu komnal yapsn anlamadan biyolojideki hibir eyi
anlamamz mmkn deildir. (9)
KAYNAKLAR
1) Lynn Margulis, Ortakyaam Gezegeni: Evrime Yeni Bir
Bak, stanbul: Varlk Yaynlar, 2001, s.27.
2) a.g.e., s.32.
3) a.g.e., s.26.
4) Boris Mikhailovich Kozo-Polyansky, Symbiogenesis: A New
Principle of Evolution, (Ed.) Victor Fet ve Lynn Margulis. USA:
Harvard University Press, 2010. s.xviii.
5) Jan Sapp, Evolution by Association: A History of Symbiosis,
USA: Oxford University Press, 1994. s.56
6) http://www.bbc.co.uk/programmes/b00lk12y.
7) http://blog.milliyet.com.tr/unlu-biyolog-prof--lynnmargulis-olmeden-once-evrimin-olmadigini-acikladi-/
Blog/?BlogNo=353286.
8) http://scienceblogs.de/weitergen/wp-content/blogs.
dir/21/files/2012/07/ i-d5f26927afe1ac347b3522500
2ceb4b7-abstracts_en.pdf.
9) http://www.bbc.co.uk/programmes/b00lk12y.

21

Yanl Kurulan Yanl Kullanlan Kavramlar

Demokrasi ve cumhuriyet
Burjuva devrimlerinden sonra kurulan
parlamenter temsili demokrasi
denen ynetimlerin aslnda burjuva
oligarileri olduklar sylenebilir.
Ancak, kendilerine demokrasi demeyi
srdrmektedirler. ada demokrasi
oyunu azln ynetimine okluu
temsil etme savyla, ideolojik bir rt
salamaktan baka bir ey deildir.
Demokrasinin kuramyla uygulamas
arasnda bir uurum olumutur. Bunun zerine, oy okluunu salayan kesimin
ynetiminin dourduu sorunlar binmitir.

22

Aleddin enel
ilim ve Gelecek dergisinin bu yaz dizisinin balatld 103. saysnda, yanl kurulan yanl kullanlan kavramlar szyle neyin amalandn aklamtm. Aklarken bu tr kavramlara verdiim
rnekler arasna demokrasi de konmutu. Onun
kavram zmlemesi ilerideki saylara braklrken, zmlememin niteliine ilikin bir dnce
edinilmesi iin, arpc bir rnek oluturaca dncesiyle, demokrasi hakknda unlar sylemitim. Bir anmsatma ve giri iin yinelemekte yarar var:
Demokrasinin ve Cumhuriyetin Halk Ynetimi anlamnda olgusal karlklar var m?
Halk ynetimi anlamna gelen demokrasi, hem
belli yapda toplumsal olgularn, hem de az ok belirlenmi toplumsal deerler takmnn anlatlmasnda (iki anlamda) kullanlan bir kavramdr. Demokrasi kavramnn, olgular yanstan anlamyla
kullanldnda gereklii hibir zaman doru yanstmadn dnyorum. Gereklii (gerek durumu) bilerek (kastl) bilmeyerek (kastsz) arptma amacnaysa ok uygun, ok kullanl bir
kavram grnm vermekte. Demokrasi kavramnn kapsam daha daraltlm biimi olan temsili
demokrasi kavramnn ise, bunlara ek olarak (gemiteki baz yazlarmda deindiim, dizinin ileriki
yazlarnda ayrntlaryla ele alacam) temsil sorununun iinden klmaz karanlklarndan dolay,
demokrasiden geri kalr yan yok. Sonu: Kimileri
demokrasi kavramn deerleri (olmas gerekli grlenleri, olmas istenenleri), kimileri olgular (olanlar, gereklii) anlatmada kullannca, krler ile
sarlar diyalouna benzeyen bir kavram kargaa-

s douyor. Demokrasi gereklik dnyasn betimleyip deerlendirmede kullanldnda ise, kullananlarn ayaklar yerden (gereklikten) kesilmi
oluyor. nk olgusal anlamyla demokrasi diye
bir siyasal rgtlenme yok, yok! Ne gemite vard, ne gnmzde var, ne de gelecekte olacaa benziyor. nk ortada kavramn dayandrld halk
denebilecek bir toplumsal zne yok. Dolaysyla
halkn iradesinden, egemenliinden, ynetiminden
sz etmenin olana yok. Gerek (kiisel) zneler
ve snflar, etnik topluluklar, cemaat gibi toplumsal
zneler bulunsa da ortada halk yok. leride kurulabilecei umulan snfsz toplumun toplumsal znelerine ise snf denememesini gerektiren nedenlerle
halk da denemeyeceine gre, demokrasi kavramnn gelecein toplumsal rgtlenileri iin kullanlmas bile yanl olacak.
Bu yazda, benzeri yorumlarn cumhuriyet iin
de yaplabilecei gsterilecek. Demokrasi kavram
zmlemesinin kuramyla ve uygulamasyla ilgili
ayrntlarna gemenin yan sra, karde kavram
denebilecek cumhuriyet zmlemesine de girilecek. nk cumhuriyet szc gemite bir yazn geleneinde demokrasi iin kullanlm olduu
gibi, bugn bile, ikisinin anlamda olduu ileri srlen kaynaklar var. (1) Ama gnmzde, bu iki
kavram, kapsamlar bir lde rtse de, iki farkl siyasal olguyu (cumhuriyet devlet ile, demokrasi
hkmet ile ilgili olgular) adlandrmada kullanlmaktadr. te yandan etimolojilerine bakldnda,
ikisinin de gnmz dillerinde, ayn szcklerle
(halk ynetimi olarak) karlanabilecei grlecektir.

DEMOKRASNN VE CUMHURYETN
ETMOLOJLER VE TARHELER
Olgular yanstan bir kavram olarak, demokrasi szcnn Eski
Yunann kent devletlerinde grlen ynetim biimlerinden biri iin
kullanlmaya baland biliniyor.
Cumhuriyet kavramnn (Latince ve
teki Avrupa halklar Hint-Avrupa
dillerindeki biimiyle republik
szcnn) ise Romann krallk ile imparatorluk dnemleri arasndaki ynetim biimi iin dolama sokulduunu biliyoruz.

Eski Yunanda demokrasi

uygulamas ve kavram
Eski Yunann (polis dedikleri)
kent devletlerinde toplumsal artnn
karadan (tarmsal retimden) aktarld retim biimi deiir. Deime, artnn denizden (mal yapmndan ve mallarn denizar pazarlarda
satlmasyla deniz ticaretinden) saland retim biimine (M 6. - 5.
yzyllarda) geilmesi ynndedir.
Buna kout olarak, retim ilikileri
(snf ilikileri) de deimitir. (2)
Ksacas, bu yzyllarda belirgin
biimde onia kent devletlerinde ve
Atinada grlen (Spartada grlmeyen) gelimelerle, malyapmndan ve
ticaretten varsllaan kentliler belirir.
Ekonomik erki ele geiren bu kent-

li kesimler, siyasal erki de ele

geirme savam vermilerdir. Onlarn savamdan stn kmalaryla, egemen snflar,
ynetici kadrolar ile birlikte ynetim
biimleri de deimitir. Aristokrasiden demokrasiye
geilmitir.
Byk
apta
toplumsal art aktarmnn salad bo
zaman ve alm gc olanaklaryla, politika ile
uraabilen (ama eskisi gibi
aristokrat olmayan) kesimler gelimitir. Bylece, dnce retimiyle
uraan tam zamanl dnrler takm beslenebilmitir. Bu dnrlerin doa yan sra toplum, tarih ve
politika ile ilgili bilgi birikimleri, yeni kavramlarn oluturulup dolama
sokulmasn gerektirmitir. rnein
soylarn tanrlara dayandran (bu
yzden kendilerine, iyi soylu ynetici anlamnda aristokrat diyen)
kimselerin ynetimine verilen aristokrasi ad yan sra, isonomia (eit yasa) szcnn sylenip yazlmaya balandn gryoruz. (3)

Atinada M 1000 dolaylarnda (son kral Kodros adyla birlikte anlan) bir krallk (ya da eflik)
ynetimi bulunmaktayd (Domenico Beccafuminin Kodros, King of Athens adl tablosu).

Aristoteles, tek kiinin genel

yarar izleyen ynetimini
monari; onun zel
kar izleyen bozuk
biimini tiranlk
olarak adlandrmtr.

Politikayla ilgili bilgiler artp politika kuram

dzeyine ulanca,
ynetimlerin, yneticilerin saysna,
onlarn
toplumun (polisin) genel yararna ya da bir
kesimin zel karlarna
gre ynetip ynetmediklerine, ynetimlerinin keyfi, baskc ya
da geleneklere, yasalara uygun olup
olmadna gre snflandrlp adlandrlmas gelenei balatlmtr.
Aristoteles rnein, tek kiinin
genel yarar izleyen ynetimini monari; onun zel kar izleyen bozuk biimini tiranlk olarak adlandrmtr. Bir azln genel yarar
ynndeki ynetimine aristokrasi; azlk zel karlarn gzeterek
ynetiyorsa oligari demitir. Ynetimde yurttalar okluu varsa,
ama toplumun genel yararna gre ynetiyorlarsa ona politeia adn
vermitir. Ki bu szck polis (tm
kent toplumu) szc kknden
tretilmi bir addr. Rejim, devlet gibi bir anlama gelmektedir. Yunan bilginliini kaltan Romal yazarlar (rnein Cicero) bu Yunanca
szc res publica (halk iin, halk
yararna ynetim) kavramyla Latinceye evirmilerdir. Rnesans yazarlarna republic olarak geen kavram
ngilizceye The Republic biiminde
evrilmitir. (4) Bu ara Aristotelesin
okluun genel yarar gzetmeyen
(politeiann bozulmu biimi olan)
ynetimini demokrasi (halk ynetimi) diye adlandrdn gryoruz.
Bylece demokrasi kavram M 400
dolaylarnda Eski Yunanda dolama sokulmu bulunuyordu. (5)

23

Aristoteles (baz deiikliklerle retmeni Platondan ald) bu

snflandrmada ve adlandrmada,
tekin ynetiminin (Peisistratosunki
gibi) ounluktan, soylu olmayan
zgr yurttalardan oluan halktan
(demosdan) yana olup olmamasna
bakmaz. Egemenin var olan yasalara uysayd aristokrasiden yana yontmak zorunda kalacan gz nne
almaz. Bylece tekin ynetimini, snfsal balamn grmezden gelerek
tiranlk olarak damgalamas gzden
karlmamal. Buna karlk azln
ynetimini, genel yarara uygunsa aristokrasi (iyi soylularn ynetimi)
olarak nitelemekten geri durmaz.
Burada ynetenlerle iinden ktklar snflarnn (tiran derken bolad) balantsn bolamadn
gryoruz.
Aristotelesin olumsuzlad, tarihilerin gklere kard demokrasi ynetim biiminin ve demokrasi kavramnn douuna dnersek,
altnda ekonomik gelimelerin ve snf savann yattn grrz:
Atinada M 1000 dolaylarnda
(son kral Kodros adyla birlikte anlan) bir krallk (ya da eflik) ynetimi bulunmaktayd. Kukusuz kral
toprak ve kle sahibi aristokratlarn
desteiyle ynetiyordu. Kodrostan
sonra bu kesim, eitli yksek ynetici kamu grevlerini paylaarak
aristokrasi denen oligari (azlk)
ynetimini M 7. yzyla dek srdrm grnr.
Yaygn tarmdan (tahl tarmndan) zm balar ve zeytin retilen (malyapmyla arap ve zeytinya retimine ve denizar ticarete

yol aacak olan) youn tarma gei,

nce (birka yl rn almama pahasna topraklarna gerekli yatrmlar yapabilen) varsl aristokratlara
yarad. Onlar (zm ve zeytin retimine geilince) daha da varsllarken, yoksul zgr iftiler, borlanp topraklarn yitirdiler. Bazlar
bor kleleri durumuna dek dt.
Snf kavgas balad. M 594te yasakoyucu seilen Solon, arabulucu
olarak, borlar balatp bor kleliini kaldrtt. Dk gelirli Atina
yurttalarnn da ynetime bir para
katlabilecei kurumlar getirdi. (6)
Bu nlemler snf savan nleyemedi. Alt katmanlardan (ama kleler ve zgr yabanclar dndaki)
Atina kenttalarnn davasn benimsemi bir aristokrat olan Peisistratos
(M 560da) nderliinde siyasal
erkin ele geirildii tiranlk denecek
ynetim kuruldu. Aristokrat kkenli
tarihilerce tiranlk saylan bu dzen, alt katmanlardan yana, aristokratlar zararna ilere kalknca (M
510da) aristokratlarca ykld.
Ancak bu kez, tiran ailesini deviren aristokratlardan biri olan Kleisthenes, teki aristokratlar etkisizletirip, halk yanna ekerek Atina
siyasal dzenini kkten deitirecek
reformlara giriti. Sz konusu reformlardan biri, Solon yasalaryla alt
katmanlardan yurttalarn da siyasal
karar alma srecine katlmasn salayan (Halk Meclisi gibi) kurumlara
karn aristokratlarn sregiden egemenliini krma amacna ynelikti.
Bu yolda aristokratik genos (kabile)
rgtlerine (kan bana) gre oluturulan, dolaysyla aristokratlardan yana yontan seim sisteBakomutan, tm Atina yurttalarnca seildiinden
mini deitirdi. Mahalle (yer
(Perikles gibi) halk partisinin nderleri, Halk Meclisini
ynlendiren en gl yneticiler konumuna geldi.
ba) sistemini getirdi. Atina, bir emberi yaraplarla
on paraya blercesine (deme denen) mahallelere blnd. Her mahalleden bir
komutann oy ile ve 50er
Halk Meclisi yesinin ise kura ile seilmesi kural getirildi. Bylece ykseklerde oturan aristokrat semenler, ona
blnd gibi, kyda yaayp denizcilik, malyapm, ti-

24

caret ile uraan (aristokrat olmayan) kalabalk kesimlerle ayn seim

blgelerine sokularak, oylarnn arl yok edildi. Beyzler (Halk)
Meclisi denen kurultayda halkn
(demosun) setiklerinin ar basmas saland. Bu mahalle (deme) seim
blgeleri yan sra (300-500 yeli)
Halk Mahkemesinde ve on komutanl orduda da halkn kararlara katlmasnn yolu ald. Bakomutan,
tm Atina yurttalarnca seildiinden (Perikles gibi) halk partisinin
nderleri, Halk Meclisini ynlendiren en gl yneticiler konumuna
geldi.
Bu gelimeler, demokrasi denen
ynetim biiminin, iin banda,
halkn ynetimini ve eitliki deerlerini gerekletirme gibi bir amala
kurulmadn gsterir. Dolaysyla,
demokrasi ynetimi gelenei, aristokrasiyi ortadan kaldrma amacyla
giriilen snf savanda ele geirilen
olanaklardan yordamlamayla yararlanmann rn olarak balatlm
grnyor. Sonra, Yunann ve budnyac kltrn rnek alan, onu,
ekonomik ve toplumsal yapsnn
da (Pazar ekonomisinin ve kentli snflarn) kendisininkine benzerlii
nedeniyle benimseyebilen Yenia
burjuvazinin siyasal dzeni olarak
amza geirildi. Bylece, demokrasi szc (mahalleli halkn ynetimi anlam verilerek) bu olguya dayandrlan bir siyasal dzenin ad ve
siyasal bir kavram olarak Bat kltrne girmi oldu. Bu olgu, demokrasi dzeninin niteliini ve demokrasi
kavramnn anlamn ve kapsamn
kavrama bakmndan birok ipucu
vermektedir:
Bir kez demokrasi, Atinada gerekletirilip daha sonraki birok rneinde grlecei gibi, szcn
dndrebilecei trden tek bana
halkn ynetimi deildir. kinci olarak, halk iinde kleler, kadnlar,
yerlemi zgr olan ama Atina yurtta saylmayanlar bulunmamaktadr.
Demokratik parti nitelenen demosun
nderliinde, halk davasn benimsemi olan ya da benimsemi grnen
aristokrat kkenli bakomutanlarn
arl vardr. Ynetimde komutan-

larn aristokrat kkenlilii kendini

Romada da gsterecektir. Savalarn (askerlerin) demokrasi iindeki nem ve arlklar, kendini, gnmz Trkiye Cumhuriyeti iinde
de hissettirecektir. Atina halknn
nderleri, aristokratlar arasndan kmad durumlarda ise (deri taciri
Kleon gibi) varsl kentliler arasndan
kmtr. Bu kez onlar (gnmzn
baz demokrasilerini anmsatan bir
eilimle) Halk Meclisini demagojiyle emperyalist yaylma ve sava ynnde kararlar almaya srkleyebilmilerdir. Bu gerek, demokrasinin,
snf farklar kaldrlp ekonomik eitlik salanmadka szde kalabilecek bir mitos olduu grn desteklemektedir.
Demokrasi kavramnn, demokrasi olgusunu doru yanstmayp
(yanl yansttn) gsteren bunlar kadar nemli bir maniplasyon
da (T.C.de hemen her seim ncesinde bavurulan bir yolla) seim yasalarnn o tarihte siyasal erki elinde tutanlara yarayacak ynde
deitirilebilmesidir. Bu, seim sonularn etkilemede bavurulan (anayasay kolay olmayan yollardan
deitirme kadar etkili) bir yoldur.
Siyasal kararllk sav ya da bahanesiyle oynanan seim barajlar, bu yolun temsilli demokrasilerdeki yaygn
biimidir.
Seim sonularn etkilemede
bavurulan bir baka artc yol,
Kleisthenesin demokrasi kavramnn kna yol aan kurnazldr: Seim blgelerinin snrlarnn
belli amalarla deitirilip yeniden
izilmesidir. yle ki ilerde bu siyasal ktye kullanmay siyaset yaznnda yanstan bir kavram bile nerilecektir: Gerrymanderizm! Birleik
Devletler Massachusetts valisi Elb-

ridge Gerry (1812 ylnda)

partisinin seimi kazanmasn salamak amacyla, federe
devletin seim blgelerinin snrlarn deitirmitir. Snrlarn ylesine izmiti ki, baz
blgeler haritada kertenkeleye benzeyen uzun biimler almt. Bu olay, politika yaznna Gerry ad ile salamender
(kentenkele) adnn mander
blm birletirilerek yaratM 594te yasakoyucu seilen Solon, arabulucu
lan Gerrymandercilik kavraolarak, borlar balatp bor kleliini kaldrtt
(Hollandal ressam Gerrit van Honthorstun
mn kazandrmt. (7)
Solon ve Croesus adl tablosu).
Atina demokrasisinin vc kuram, denebilir ki tadirmektir. Demokrasilerde bu yolrihi Thukydidesin Tarihinde da demagojiye kayma eilimi tarih
Periklese sylettii nl cenaze boyunca kendini ortaya koyacaktr.
treni sylevi iinde zetlenmi- Demagoji znde, halkta ynettitir: Baka uluslarn yasalarna ba- i izlenimi yaratarak onu ynlendikarak kurulmam bir ynetim bi- rip ynetmeye dnktr. denekler
imimiz var... bakalarna rnek benzeri bir kar datma politioluyoruz. Ynetim biimimizin ad kas da, Romada yurttalara buday
demokratia. Bu ad ona birka kii- datma, sirk elencesi sunma biiye deil, btn vatandalara dayan- minde srdrlp, gnmzde, id iin verilmitir... Devlet ilerin- leri demokrasi dzenimizde made herkesin alabilecei yer, u veya karna, kmr datma, iftar yemei
bu soydan oluuna deil, gsterdii verme biimlerini alacaktr.
yksek yetenee, kazand ne gDorudan demokrasi saylan,
redir... bir vatandan erefli bir yer halk ynetimi diye gklere kakazanmasnda fakirlii, aa snf- rlp, Yenia burjuva politikalarntan oluu engel deildir... Yurdumu- da ve dnnde esinlenilen byzun mallarndan olduu kadar, ya- le bir dzenin aslnda hi de halk
banc lkelerin yetitirdiklerinden ynetimi olmadn, demokrasi,
de kendimizinkiler gibi faydalanyo- kavramnn havada kaldn gsteruz... Bizde ayn adamlar hem ken- recek daha birok rnek verilebilir.
di ilerine hem devlet ilerine bakar- Atina demokrasisinin altn a
lar... btn vatandalar ilgilendiren denen dneminin nderine sylesorunlardaki bilgi ve anlaylar kt tilen sylevden verilebilecek son
deildir. Yalnz biz Atinallar devlet bir rnek de byle bir yorumu desilerine karmayanlara... hibir ie tekleyecektir. Sz konusu sylevyaramayan gzyle bakarz (8)
de Periklesin Atina kamusal alanna
Bu szlerine (gerekten sylemi- sokulmayan kadnlar hakknda unse) karn Periklesin yoksul yurtta- lar syledii yazldr: Dul kadnlar
lar Halk Meclisi oturumlarna eke- iin en byk n, yaratlnzn izbilmek iin, katlanlara (M 457de) dii snrlar iinde geride kalmanz,
denek (hakk huzur) dat- erkekler arasnda lehinizde olsun ama geleneini balattn bi- leyhinizde olsun adnzn mmkn
liyoruz. Ama halkn istek ve olduunca az anlmasdr.
istencini renip yerine getirByle bir alntdan amacm o tamek, halkn grlerinden ya- rihteki cinsiyet ayrmc grleri grarlanmak deildir. Mecliste nmz deerleriyle yarglayp suaristokratlarn azn tkamak, lamak deildir. Demokrasi (halk
halktan destek almak, parlak ynetimi) kavram ile olgusunun
konumalarla halk kendi is- birok bakmdan akmadn gstedikleri politikalara ynlen- termektir.

25

Romada res publica

halk ynetimi saylr m?
Demokrasi ve cumhuriyet szcklerinin etimolojisine ve tarihesine dnecek olursak unlar
saptayabiliriz. Romada Etrsk krallar egemenliine kar ayaklanan
patriciler (babalar, kabile bakanlar) Etrskleri (M 509da) srdler.
Srnce, kralln kt anlarnn
etkisiyle, ilerinden birini ynetici atayarak, kendi krallk ynetimlerini kurma yoluna gitmemilerdir. Romay Senato gibi kurullarla
ve patricilere ak (pleblere kapal)
yksek ynetici memurluklarla ynetme yolunu semilerdir. Ynetimlerini (kamu iin, kamu yararna
anlamna gelen bir deyile) Res publica olarak adlandrmlardr. Bu adlandrmada, ynetimlerinin, patrici
kkenli olsun pleb (avam) kkenli
olsun tm Romal yurttalarn yararna olduunu dndrecek (tm

kamuyu kapsayan) bir kavram

semi olmalarna dikkat! Byle kurulan, ad Bat dillerinden
ngilizcede republic, Trkede
cumhuriyet olarak karlanan
ynetim dneminde, pleblerin
ekonomik ve siyasal savamla ynetime katlmann yolunu
bulmalar (9), adlandrmadan
sonraki gelimeler olarak deerlendirilmelidir.
Yunanca politeia szcn karlamada da kullanlan res publica ynetimde bile yksek katmann denetiminin ar basmas, kimi
kaynaklarda aristokratik cumhuriyet (10) olarak nitelemelere yol
amtr. Res publica, pleb (halk)
ynetimi anlamna gelmedii gibi
ortada siyasal olgular (gereklik)
dzeyinde halkn ynetimi, halkn
kendi kendini ynetimi hatta halk
yararna bir ynetim biimi yoktur. Cumhuriyetin, egemen yneti-

Roma Senatosunu gsteren bir tablo.

ci katman yan sra ynetilen (halk

denebilecek olan ama kleleri iermeyen) Romal yurttalara da yarar olmusa, bu, Roma emperyalizminin, yalnz talyann deil, tm
Akdeniz (Lat. Mare nostrum=bizim
deniz) kys halklarndan Romaya
aktarlan toplumsal artlarla, (dolaysyla, amz emperyalist cumhuriyetlerinin ii snflarnn refahnn kayna benzeri) baka
halklarn smrlmesi pahasna olmutur.

ORTAA KENTLER BELEDYE YNETMLER

HALK YNETMLER SAYILABLR M?
Ortaa Avrupas ynetimleri, bilindii gibi ya feodal beylikler, ya
prenslikler ya da imparatorluklar biiminde monarik nitelikte kaltsal
egemenliklerdi. Aralarnda, Kuzey
talyada (Venedik, Cenova kentleri
gibi) Almanyada (Hanse Birlii kasabalar gibi) belediyeler biiminde
yerel ynetimler vard. Bunlara, monarilerden farklarn belirtmek iin,

(Latince) libertas pupili (zgr, baml olmayan, serbest halk) (11)

dendi. Ne var ki bu ticaret kentleri
ve kasabalar belediye ynetimleri,
dilerinde prenslere, imparatorlara
balydlar. ilerinde, belediye, lonca meclisleri eliyle tacirlerin ynetimi altndayd. Ve tacirler soylu olabildikleri gibi, soylu olmayan tacirler
halk saylamayacak denli varsld.

Dolaysyla onlarn, belediye meclisi, lonca kurulu yelikleri kaltsal da

olsa, bata tek bir kaltsal egemenin
bulunmamasna baklarak oligarik
cumhuriyetler olduklar sylenebilir. Gerekten, rnein Ortaan
Polonya-Litvanya
cumhuriyetinde
seimle oluturulan ynetim kadrosunu seenlerin, nfusun %10unu
oluturduu saptanmtr. (12)

YENADA CUMHURYETLERN VE DEMOKRASLERN

BURJUVAZNN YKSELNE KOUT GELMES (13)
Kimi Avrupa toplumlarn Hal Aknlar etkisiyle yeni retim biimlerine geiren koullar, yeni retim ilikilerini getirip yeni snflar
siyasal erk sahipliine getirdi. lerde ticaret devrimi olarak adlandrlacak gelimeler, Ortaa aabilen
kimi denizci kent devletlerinin feodal beyliklerden fazla glenmelerini salad. Baz yeni kent devletlerinin domasna yol at.

26

Siyasal dnn
bilimselletirilmesi
Bu gelimelere kout yeni dnrler takm olutu. Bunlardan Floransal Machiavelli siyasal dn
dinin ve Kutsal Kitapn etkisinden
kurtaracak yolu (Prens adl, 1532 tarihli yaptyla) at. Egemenlerin erklerinin, inanlarnn derecesine deil, askeri ve ekonomik glerine
bal olduunu gzlemledi. Gecik-

mi talyan siyasal birliinin de gl egemenlerin eliyle salanabileceini ileri srd. Olmas gerekenleri
deil olanlar anlamaya alt bir
bak asyla, siyasal dnn bilimselletirilmesini balatt. Bu yolda
ynetimleri de etkililik derecelerine
bakarak snflandrp adlandrd. Bu
snflandrmay, burjuvazinin budnyac kltr araynda Eski Roma ve
Eski Yunan kaynaklarndan esinleni-

kullanlacakt. kisinden hibiri gerekte halk ynetimi olmayacakt.

Demokrasiye varan
toplumsal gelimeler

Floransal Machiavelli siyasal dn dinin

ve Kutsal Kitapn etkisinden kurtaracak yolu
(Prens adl, 1532 tarihli yaptyla) at.

ini izleyerek, Roma ve Yunan dnrlerince gelitirilen siyasal dn geleneini canlandrarak yapt.
Byle bir esinleniin altnda, yalnzca
Rnesansn sanat ve edebiyatta, siyasal dnte klasik a kltrn canlandr deil, Yunan ve Roma pazar ekonomilerinin ve kentli
snflarnn Yenian burjuva ticaret
toplumlarnnkilerle gsterdii yapsal benzerlikler de yatmaktayd.

Cumhuriyet ile
demokrasi kavramlarnn
anlamlarnn
farkllatrlmas
Machiavelli, siyasal dzenleri,
nce, Klasik a dnrleri gibi
yneticilerin saysna gre trde snflandrp adlandrmt. Daha
sonra Prens adl ve prenslerin, burjuva politikaclarn el kitab olan
yaptnda saylarn (azlk ve okluk ynetimlerini birletirerek) ikiye indirip kaltsal prenslikler ve
seimli cumhuriyetler olarak snflandrd. (14) Bu yolda Latince
kkenli cumhuriyet kavramnn,
devlet bakannn, kaltsal deil seimle belirlendii ynetim biimleri iin kullanlmas gelenei zamanla oluacakt. (15) Onun gibi halk
ynetimi anlamna gelen, Yunanca
kkenli demokrasi ise cumhuriyet
ile aralarnda zamanla gelitirilen
bir anlam farkllatrmasnn rn
olarak, hkmet yelerinin seimle
belirlendii ynetim biimleri iin

Hal Aknlarn izleyen denizar ticaretin gelimesi, onu izleyen

13.-14. yzyllardaki ticaret devrimi,
16.-17. yzyllardaki endstri devrimleri, geleneksel toplumsal yaplar altst etti. Kentlerdeki tacirleri,
zanaatlar, serbest meslek sahiplerini (kentlileri, burjuvalar) glendirdi. Giderek, ekonomik gc ele
geiren burjuvazi, feodal glerden
baz haklar ve zgrlkler koparmaya balad. Bu yolda, kentin ynetimini, kenti ynetme ayrcaln
feodal beyden satn alabilecek, denetimindeki kentlerini zerkletirecek kadar ileri gitti. (16)
Bylece, nce talya kentlerinde
balamak zere baz kentler, tacirlerden ve zanaatlardan oluan belediye
meclisleri kanalyla ynetilmeye baland. rnein svire kent cumhuriyetlerinin meclislerinde krk-elli ailenin bakanlarndan bakas yoktu.
Tek bir yneticinin (kral, prens) ynetimine (monari) kar, bu ynetimlere cumhuriyet (republik) ad verildi.
Bu szcn Yunann demokratia
szcne benzer bir anlam tadn
daha nce belirtmitim.

ngilterede ada
demokrasinin douu
ngiliz parlamentosunun gemii,
Avam Kamarasnn kurulduu 1365
yl gibi erken bir tarihe dayanmaktadr. Bu meclis, ilkel topluluk dneminin kabile savalar dernei denebilecek kurulunun uzants olabilir.
Ancak, toplumsal farkllama (uygarlk) siyasal farkllama (krallk) dneminde toplantya arlmaz olup unutulmutu Avam Kamaras. ngiltereyi
Ortaa boyunca krallar, Lordlar Kamaras denen soylulardan oluan kurula danarak ynetmilerdi.
Kralclara kar cumhuriyetilerin baars: Yenian balarnda,
ngilterenin ticaretle zenginleen
kentlerinin halknn oluturduu snf (burjuvazi) gelime gsterdi. Geliince, soylularnkine benzer ay-

rcalklara sahip olmak istedi. Bu

amala, 1648de ayakland. Ayaklananlar Cromwellin Cumhuriyetiler ordusunda topland. Karlarnda Kralclar ordusu vard.
Commonwealth yan sra kullanlan
The republic (Cumhuriyet) szc,
o zamanlar demokrasiye yakn bir
anlam tayordu.
Cumhuriyeti ordu iinde, burjuvalardan yana subaylar, devrimi
yneten kesimdi. Erler, aa tabakalardan gelen kyllerden ve kentlilerden oluuyordu. Hukuksal eitlikiler olarak evirebileceimiz
Levellerlar adyla anlan subaylar,
soylulara eit ayrcalklar istediler.
Bu, hukuksal eitlik anlamna geliyordu. Levellerlar, btn vatandalarn eit hukuksal haklara sahip olmasn istiyorlard. stedikleri haklarn
iinde kukusuz keyfi tutuklanmama, yarglanmadan cezalandrlmama gibi (Magna Cartada soylulara
tannan ayrcalklar olan) insan haklar diyebileceimiz haklar da vard.
Aa
tabakalardan
gelen,
Diggerlar denen erler ise, hukuksal, hatta siyasal ayrcalklarn kendilerine de tannmasn istemekle
yetinmediler. Toprak reformu ile ekonomik eitliin de salanmasn
istediler. Kendilerine Diggerlar
denmesinin nedeni, topraklar paylamaya kalkp, el koyduklar tarlalarn snrlarn kazarak belirleme
ngiliz Devriminin nderlerinden
Oliver Cromwell (Robert Walkern tablosu).

27

Avam Kamarasn gsteren bir izim.

giriimiydi. ngilizcede digger bilindii gibi kazc anlamna gelen

bir szcktr. Ne var ki Diggerlar
isteklerine ulaamadlar. Topraklar
datlmad, kendileri datld. Sonuta burjuva katmanlar, isteklerine
kavutular, halkn eli bo kald.
Lordlar Kamarasna kar Avam
Kamarasnn canlandrl: savata bir ara, (1660ta) Kralclar olarak bilinen toprak sahibi soylular
ar bast. Aristokrasiye geri dnld. Ancak Grkemli Devrim olarak bilinen 1688 devrimi, burjuvalarn sonul baarsn salad. Burjuva
egemenliini kurma yolunda Avam
Kamaras canlandrld. Bylece,
Lordlar Kamaras ile Avam Kamaras olarak iki meclisten oluan ngiliz
Parlamentosu, bugnk biimini alm oldu. Lordlar Kamarasnda toprak sahibi byk soylularn tm
bulunabiliyordu. yelik, miras yoluyla (mlk gibi) babadan (byk)
oula geiyordu. Avam Kamarasna
girecek temsilciler ise seimle belirlendi. ngiliz demokrasisi temsili
demokrasi yoluna girdi.

Seimli oligari: Ancak

nceleri, Avam Kamarasna
seilebilmek iin, belli byklkte bir mlke sahip
olma koulu vard. Dolaysyla, Avam Kamarasna
o kadar mlk olan kk
soylular ile o kadar mlk
satn alabilen kentli varsllar (burjuvalar) girdiler. te yandan soylu olmayanlarn (halkn) tmne seilme
hakk tannm deildi. Bunlara bakarak, ngiliz demokrasisinin balangta bir burjuva
demokrasisi bile olmayp seimli
oligari olduu sylenebilir. Ya da
temsili oligari idi denebilir.
artist eylem: 1832 Reformu ile, siyasal haklara sahip vatandalar emberi, burjuvalarn politika
alannda ar basabilecekleri noktaya dek geniletildi. Gene de halkn
aa katmanlarnn, yani kentli iilerle kyl emekilerin politikaya
arlklarn koymalarna izin verilmedi. Onlara siyasal haklar tannmad. Buna tepki olarak, 1839da
Halkn artlar adl bir dileke hazrland. Dilekede bir milyonu akn imza topland. Dileke, Avam
Kamarasnda bile kabul edilmedi.
Bunun zerine artist Eylem ad
verilen sz konusu giriimin nderleri, bir ayaklanma dzenlediler. Ayaklanma bastrld. Ama halkn hak
arama tutkusu bastrlamad. Dileke hakk, ileride, biraz da bu olayn
etkisiyle, anayasalara, demokrasilere
girecekti. Ve verilecek dilekelerde
pek ok insan hakk dile getirilecek,
tannmalar istenecekti.

artistlerin (metinde artist) bir mitingi ve bir toplantlar.

28

Reformlar ve haklar katar: 1832

reformu, soylu olmayanlar arasnda kimlerin siyasal haklara sahip olabileceini saptamt. Ama siyasal
haklar kullanabilen yurttalar emberini dar tutmutu. ember, 1867,
1884 yasalaryla geniletildi. Bu,
bir bakma haklar deil ayrcalklar
emberinin geniletilmesi demekti. nk btn erkek vatandalara
seme hakk tannd noktaya ancak 1918de ulalabildi. Kadnlarn oy hakk savamnn sonucu ise
1928de alnabilecekti.
ngiliz i Partisinin, kinci
Dnya Sava sonrasnda iktidara
gemesi zerine, 1948de, baz kimselere, birden ok oy hakk (ayrcal) tannan yasa kaldrld. Onun
kaldrlmasyla, temsili demokrasinin zerindeki son glge de kaldrlm oldu. Gene de ortaya kan siyasal dzenin gerekten demokrasi
(halk ynetimi) olup olmad aratrlmal. Bu konuda, hangi insan
haklarnn ne karlp, hangilerinin geriye atldna da bakmadan
bir yargya varmak doru olmaz.

Amerikada demokrasinin
evrimci gelimesi
Amerika Ktas, bilindii gibi, Batllarca, 1492de bulundu. Avrupal gmenler Kuzey Amerikada
yaln (ilkel) topluluk dnemini yaayan yerli halklarla karlatlar.
Kzlderililere etnik topluluk olarak
varlklarn srdrme hakk tannmad. Beyazlar onlardan, etnik haklar
yle dursun, etnik varlklarn srdrme olanan bile esirgediler. Onlar soykrmlarla yok ettiler. Soyk-

rmlardan kurtulup varln kiisel

olarak srdrebilenlerin torunlarnn,
bugn ancak rezervasyon blgelerinde yaamalarna izin verilmekte.
Yerlilerin ilkel demokrasi rnei: Avrupal gmenler, Kuzey Amerika Yerlisi topluluklar ile birlikte,
onlarn ilkel demokrasisi saylabilecek dzenlerini de yok etmi oldular.
Ne var ki yerli topluluklarn eitliki
toplumsal yaplar ile ilgili bilgilerin
yaylmasn engelleyemediler. Onlarn siyasal farkllamaya uramam
(devletsiz) yaamlar, daha sonraki
kuaklarn, demokrasiyle, insan haklaryla ilgili dncelerine esin kayna oldu. Bu topluluklarn doayla
ve insanla, doal (yabanclamam)
ilikileri, onlar tanma frsat bulanlarca, anlatld, yazld, izildi.
Dzenleri, Bat toplumunun kimi
dnrlerine yeniden kavuulmas
gereken bir d olarak grld. Ksacas, onlarn soykrma uratlmalar kadar yaamlar hakkndaki sylentiler, gezi notlar, demokrasi ve
insan haklar dncesinin gelimesine nemli katklarda bulundu. Bu
katkda, Avrupallarn, soydalarnn
iledikleri soykrmdan duyduklar
utancn, soykrma gsterilen tepkinin de pay olmal.
Kolonicilerin derneklerinde demokrasi altrmalar: Amerikaya
ulaan gmen kafileleri, Avrupa halklarnn ayrcalksz kesimlerinden oluuyordu. G koullar,
gmenlik psikolojisi ve bir de ayrcalksz olmalar nedenleriyle, Avrupal gmenler, Amerikada yok
ettiklerinin dzenlerine benzer eitliki topluluklar kurdular. Kylerini
ve kasabalarn, tm topluluun er-

kek yelerinin katld ky

dernekleri ve kasaba dernekleri denebilecek kurullarla ynettiler. erifler, bu
derneklerin ald kararlar
yrten kimselerdi.
Ne var ki zamanla ekonomik eitsizlik artt. Topraklar,
srler, mallar, belli ellerde
topland. Bu gelimeler, varsllarn, sz konusu derneklerde (meclislerde) adamlar
kanalyla ar basmalarn salad. erifler onlarn adamlar (ajanlar) durumuna dt.
Gene de derneklerin ad halk meclisi olarak kald, deitirilmedi. Amerika, bir smrge olarak ngiltereye
baland. ngiltere kral adna bir genel vali tarafndan stynetilen birok yerel smrge devleti dodu.
Bu smrge devletlerindeki plantasyonlarda (byk zel iftliklerde) pazara ynelik retim geliti. Kapitalist bir tarm ekonomisi olutu.
Plantasyon ekonomisinin gereksinim
duyduu igc gereksiniminin Karayipler ve Afrika topluluklarndan
adam karlp, kle ticaretiyle, mal
salanr gibi saland herkese bilinen tarihsel gerekler. Bunun demokrasi kadar insan haklar ve zgrlkleri ve insan onuru alanndaki
olumsuz trajik sonular da biliniyor.
Temsilciler meclisiyle burjuva demokrasisine yneli: Smrgeler birleip, 1776da savaarak,
ngiltereden bamszlklarn kazandlar. O zaman altynetim, szn ettiimiz yerel meclislerin eline
geti. Her kasabann, her kentin, her
eyaletin (her federe devletin) kendi
meclisleri olutu. Bunlarn setikleri temsilciler, federal meclisin
Yerlilerin siyasal farkllamaya uramam (devletsiz)
(stynetimin) Temsilciler
yaamlar, daha sonraki kuaklarn, demokrasiyle,
insan haklaryla ilgili dncelerine esin kayna oldu.
Meclisi ad verilen meclisinde topland. Bu, ngilteredeki
Avam Kamarasnn benzeri bir meclisti. Ayrca, Lordlar Kamarasna yklenilen
bir meclis daha oluturuldu.
Bu meclis ise, eyaletler biiminde rgtlenmi olmann
ve ngiliz siyasal dzeninden etkilenmenin ortak sonucu olarak domutu. Buraya,

Amerikada Avrupal gmenler tarafndan

Kzlderililere etnik topluluk olarak varlklarn
srdrme hakk bile tannmad. Beyazlar onlar
soykrmlarla yok ettiler.

her bir federe devleti (eyaleti) temsil edecek ikier senatr gnderildi.
Roma Senatusundan esinlenilerek
adna senato dendi. Ancak, Roma Senatusundan, ngiliz Lordlar
Kamarasndan farkl olarak, ABD
senatosu yeleri bandan beri seimle belirlenmekteydi.
Mlk sahibi olmaya balanan
koullu demokrasi: Amerika Birleik Devletlerinde, 1776da benimsenen eit siyasal haklar yasas,
seilmeyi, genie bir mlk sahibi
olma kouluna balamt. Bu, aslnda, siyasal ayrcaln, soyluluk
lt yerine varsllk (zenginlik)
ltne balanmas demekti. Yoksullara seme yolu alm olsa da,
seilme yolu almamt. Dolaysyla Birleik Devletlerde, balangta,
demokrasiden ok mlk sahipleri cumhuriyeti olarak adlandrlabilecek bir siyasal dzen vard. Ona
koullu demokrasi ya da snrl
demokrasi de denebilir.
Klelik ve Siyahlar sorunu:
Sava, yle sunulsa da, aslnda klelik ve insan haklar sorunundan
kmamt. Tarmla uraan Gney
eyaletlerinin kle emei gereksinimi ile, endstrileen Kuzey eyaletlerinin zgr emek (ii) gereksiniminin atmasndan domutu.
Sava srasnda ve sonrasnda kullanlan klelii kaldrmak ve insan
haklar gibi idealler, sylemler, snfsal karlarn rtsyd. Bununla birlikte, sz konusu idealleri ara
gibi grmeyen dnrler ve yneticiler de elbette kmtr. Ancak insan haklar slogan, genelde bir a-

29

ra olarak kullanld iin, Sava,

Kuzeyin stnlyle sonuland,
klelik (1864te) kaldrld halde,
Siyahlar sorunu ve onunla balantl
insan haklar sorunlar zlemedi.
Anayasada seme hakk btn
yurttalara tannmt. Ancak uygulamada, Siyahlarn bu hakk kullanmalar engellendi. Hatta bu engellemeyi
kolaylatrmak ve hukuksal bir klf
ile rtmek yoluna gidildi. Oy kullanma hakk anayasay okuyup, anlayp,
anlatabilme kouluna baland. Yeni
zgr braklm klelerin, okur-yazar
olmadklar elbette biliniyordu. Okuyabilenler Siyah iseler, Beyazlardan
oluan kurullarn nnde, okuduklarn anlayp anlamadklarn gsterecek snavdan gemeleri istendi.
Tm bu engellemelere karn, Amerika Birleik Devletlerinde gelimeler, burjuva demokrasisi denebilecek ynde oldu. nk Amerikada
burjuvalarn karlarna ve isteklerine
direnebilecek denli kkl ve gl
bir aristokrasi (soylular snf) yoktu.
Dolaysyla, bir toprak sahibi tredi ;
soylular cumhuriyeti olarak balayan dzen, hzla burjuva demokrasisi olma yolunda geliti.
Her yerde seim her yerde demokrasi: Gmenler dneminin eitliki topluluklar, toplumun ynetilmesi yolunda eitli sorunlarla
karlamlard. Sorunlarna zm
ararken nlerinde kendilerine ayak
ba olabilecek geleneksel siyasal kurumlar bulunmamaktayd. Bu tr engellerle karlamadklarndan, eitli
zgn zmler bulabilmilerdi. rnein, yarglarn, yerel yneticile-

rini (erifleri) ve teki baz

kamu grevlilerini seimle
saptama yolunu tutmulard. Mahkemelerin, yarglarn bulunmad bu g yllarnda, bir kimsenin sulu
olup olmadna, bir halk
jrisi karar veriyordu. Bu
zm, 1791de yasalatrlp kurumsallatrld. Ayn
tarihlerde anayasada yaplan
Amerikan Sava, tarmla uraan Gney
eyaletlerinin kle emei gereksinimi ile, endstrileen
bir dizi deiiklik ile temel
Kuzey eyaletlerinin zgr emek (ii) gereksiniminin
haklar ve zgrlkler anayaatmasndan domutu.
saya ve anayasal gvence altna alnd. Demokrasi ile insan hak- nf partisi olarak kurulan rgtler,
lar balants kuruldu.
zamanla kitle partilerine dnecekNe var ki, ayn (federal) anaya- lerdi. Gerekten, burjuva demoksaya bal olmalarna karn, Kuzey rasisi ileyi kurallaryla ve oyunfedere devletlerinde kullanlabilen laryla, birer kitle partisi durumuna
baz haklar, Gney devletlerinde Si- dtler, ya da ykseldiler; bak ayahlar, iki yzyl sonra 1970lerde nza bal. Kitleler iki partinin de
kullanmaya balayabildiler.
oy tabann oluturdu. Her iki parSnf partilerinden kitle partile- ti de varsllarca parasal desteklendi;
rine: Amerikan siyasal tarihinde, de- dolaysyla ikisi de onlarn karlamokrasi adna ders karlmas gere- rna oynad, oynatt. ada temsiken en nemli olgu, kitle partileri li parlamenter burjuva demokrasisidenen rgtlerin gelimesidir. Balan- nin yapsn yanstmas bakmndan
gta, toprak sahibi soylularn ve var- Amerikan siyasal partilerinden daha
sl burjuvalarn Federalist Parti ad- iyi rnek bulunur mu?
n tayan bir snf partisi vard. Onun
Fransada demokrasinin
karsnda Demokratik Parti yani
devrimci gelimesi
halk partisi. Demokratik Parti, emekAslnda demokrasi denen siyasal
ilerin ve pek varsl olmayan burjuvalarn karlarn savunan bir siyasal dzenler, nceleri, hemen tm lkergtt. Demek ki, daha iin ban- lerde devrimlerle kurulmutur. Burjuda, emekilerin snf partisi iine, ka- va demokrasilerinde burjuva devrimpitalistler szmt. Toprak sahipleri- leriyle; halk demokrasisi denecek
nin Amerikan ekonomik, toplumsal lkelerde proletarya devrimleriyle.
yaamndaki nemlerinin azalmasy- Ancak daha sonra, burjuva demokla (Federalist) partileri de zamanla rasisinin szcleri, bu gerei unutsilinip gitti. Onun yerini doldurma- mu grnrler. Kendilerininkinden
ya aday olan varsllarn partisi, sonraki devrimci giriimleri demokPlantasyon ekonomisinin gereksinim duyduu igc
kurulurken kendini otel oda- ratik olmayan yollar szleriyle sugereksinimi Karayipler ve Afrika topluluklarndan
adam karlp, kle ticaretiyle saland.
larnda varsllara iverenlerin lamlardr. Oysa demokrasinin devpartisi olarak sunmu olmal. rimci bir yoldan kurulup, evrimci bir
Bu gerei rtmek ve oy deni- raya oturtulmas olanakldr. Bunu,
zi halk yanltmak iin olmal, giderek demokrasinin ayrlmaz paras olarak grlmeye balanan insan
Halk Parti adn ald.
te yandan, Demokratik haklar iin de syleyebiliriz. Her ikiParti de, zamanla, kaplarn sinin devrimci kurulup evrimci gelidaha ok varsllara, iverenle- me gstermeleri, Fransa rneinde are at. Onlar ye yazd; seim klkla izlenebilir.
Mutlak monariye kar demokgiderlerini daha ok onlarn
balarndan salad. Dolay- rasi: Fransz krallar, yerel zerk ysyla, halkn partisi olmaktan netimleri (16. yzylda) kaldrdkt. Ksacas, balangta s- lar. Feodal beylikleri silip sprp,

30

merkezi, ulusal devleti kurdular. Bu

ulusal devlet mutlak monari olarak bilinir. Ulusal devleti kurarlarken, burjuvazi kendilerini destekledi.
nk mutlak monarklar, burjuvalarn mallar iin Fransa apnda geni
bir serbest pazar alan yaratm olacaklard. Bu evrede, burjuvazinin dnrleri, demokrasi szn etmediler. Byle bir siyasal dzenin, yani
mutlak monarinin, demokrasiden,
insan haklarndan yana ilemeyecei
ak. Gene de, hi deilse ilerisi iin,
insan haklar bakmndan olumlu sonu douracak eylemlerinden de bir
rnek vermek gerekirse, kilise mahkemeleri yerine, devlet mahkemelerini kurmalar gsterilebilir. (17)
Ulusal devlet kurulduktan sonra
burjuvalar, mutlak monarklarn kardklar yasalara ve aldklar keyfi kararlara kar kmaya baladlar. Bunlar, ticaretin ve endstrinin zgrce
gelimesine engel olarak grp gsterme yoluna gittiler. Mutlak monarklarn hibir insan hakkn ve zgrln tanmadn ileri srdler.
rnein Montesquieu, Yasalarn Ruhu (1734-1748) adl yaptnda, soylularn kral ile halk arasnda
yararl bir tampon oluturduklarn
yazmt. Onlarn ayrcalklarnn ellerinden alnmas, soyluluun kaldrlmas demek olacakt. Bu da, halk,
tm erki eline geirmi, despotlam kraln karsnda, emsiyesiz,
korumasz brakacakt. Ksaca, ayrcalklarn kaldrlmas, zgrl kavuracakt. Bu tr dncelerin, soylular yan sra burjuvalarca

da desteklenmeye balannn
altnda baka nedenler vard.
Mutlak monari, feodallii sprp tarihsel grevini yapmt. Burjuvazi artk, toplumu
dorudan kendisi ynetmek istiyordu.
Burjuvazinin bu tutumu zerine, Fransz krallk hanedan, feodal glere yaklat. Daha
Bastil tutukevi baskn ve tutuklularn kurtarlmasyla
nce yetkilerini snrlayp, ayrdevrim balatlm oldu.
calklarn daraltt soylularla
birleti. Ayrcalklar ve zgrlkler ayr ayr kararlatrlmas geleneine
emberinin, soylu olmayan kesimlere kar ktlar. Soylularla ve din adamdoru geniletilmesi isteklerine kar laryla ayn mecliste toplanmak istekt, bununla ilgili giriimleri engel- diler. Bu, kendilerinin onlara eit ledi. Tarihsel, toplumsal gelimenin nemde olduklarn gstermenin bir
birikimi, bu engeli at. Eski Dzen yoluydu. Ayn zamanda halk, yani
rejimi, iddetli bir devrimle ykld. soylu olmayanlarn tmn, dolayByle bir sonuca varan olaylar, zet- syla Fransa toplumunun neredeyse
le yle geliti:
yzde doksann oluturan kesimini
zgrlk, eitlik, kardelik sloga- temsil ettiklerini ileri sryorlard.
n: 1789 ylnda, Fransa kral Etaje- nc meclisteki temsilcilerin sanaro adn tayan, atalarnn nicedir ys da teki meclislerdeki temsilcidanmay unuttuu meclisi toplan- lerin toplamn aacak okluktayd.
tya ard. Etajenaro, feodallik d- Ayn mecliste toplanrlarsa oy okluneminden kalma genel meclis idi. uyla istedikleri kararlar kartabiFeodal toplumun katmanlarnn tem- leceklerdi. stekleri arasnda Fransz
sil edildii ayr zel meclisten o- Devriminin nl slogan yaplacak
luuyordu. Birinci meclisinde, toprak olan zgrlk, eitlik, kardelik
sahibi soylular bulunuyordu. kin- vard. Buradaki eitlik, ayrcalklarn
ci meclisine, kiliselerin yan sra - kaldrlmas (ya da halka da tannmazerinde serflerin de yaayp alt s anlamnda) eit haklar demekti.
geni topraklarn da sahibi olabilen yleyse, isteklerinin arasnda, insan
din adamlar katmannn temsilcile- haklar ve zgrlkleri olarak anlari giriyordu. nc meclisine ise, cak, ileride demokrasiye balanacak
soylu, ayrcalkl olmayanlar, yani istemler (talepler) de bulunuyordu.
kentli halk temsilcileri arlyorDevrimin burjuva nitelii: Ayn
du. O sralarda daha ii snf geli- mecliste toplanma istekleri, ne kral
memiti. Kyller, ounlukla siya- ne de teki meclislerce benimsendi.
sal haklar bulunmayan serfler Benimsenmeyince, ayaklanma patFransada soylu olmayanlarn katld nc
konumundaydlar. Dolaysyla lak verdi. Bastil Tutukevi baskn ve
Meclisin istekleri arasnda Fransz Devriminin nl
slogan yaplacak olan zgrlk, eitlik, kardelik
adna halk meclisi de denen tutuklularn kurtarlmasyla burjuva
vard (Eugne Delacroixnn Fransz Devrimini
simgeleyen nl tablosu).
bu nc meclise kentli tacir devrimi balatlm oldu. Devrimcive zanaatlarn (loncalarnn) ler, krsal blgelerde, soylularn eztemsilcileri alnyordu. Demek dii kimseleri (zgr kk kylleki aslnda bir kk burjuva ri, serfleri) de yanlarna ekebildiler.
meclisi idi.
Kentlerde ise, aa katmanlarn (iGenel meclisin toplantya ilerin, isizlerin) desteini alabilarl nedeni, konulmas d- diler. Bylece genileyen halk kenlen yeni vergiler iin o- simi devrimci eylemi, soylularn ve
lur almakt. Ancak, toplant- Kilisenin topraklarna el konup, halnn banda baz srtmeler ka datlmasn salayabildi. Halk
kt. Glenen burjuvazinin ayaklanmas, kraln kafasnn kesiltemsilcileri, kraln isteklerinin mesi ve monarinin kaldrlmasyla
meclislerde ayr ayr grlp son buldu. (18)

31

snn nedenini aklamyor mu?

Paris Komn insanlk tarihine
Spartaks kle ayaklanmasna benzer bir sayfa olarak geti. Ve ileride,
eitliki, demokratik eylemlere esin
kayna oldu. Ya da bu tr eylemlere
girime dncesinde olanlara, sonucun ayn olaca yolunda uyarlarla,
yrekliliklerini krmada kullanld.
1871de halk, rgtlenerek ayakland. Kentin ynetimini ele geirdi. Paris Komn olarak
anlan ynetim kuruldu. Ne var ki bu ynetim devletin, soylularla birleen burjuva ordularnca
bastrld.

Amerikan ve Fransz devrimlerinin burjuva demokratik nitelii,

haklar listelerinden de anlalabilir.
1776 Amerikan Bamszlk Bildirgesi, temel haklar, yaam, zgrlk, mutluluk olarak saymaktadr.
1789 Fransz nsan ve Vatanda
Haklar Bildirgesi ise (md. 2de) insan haklarn, zgrlk, mlkiyet,
kii gvenlii, dnce ve vicdan
zgrlkleri, baskya direnme olarak
vermektedir. Amerikan Bamszlk
Bildirgesine rneklik eden ayn tarihli Virginia Haklar Bildirgesinde
ise, mlkiyet ve gvenlik haklar saylmt; (19) Kutsal Mlkiyet (!)
Halk diktatrl ile demokrasi
ilikisi: 1793 devrim meclisince benimsenen anayasa, yurttalk hakklar tannan btn erkeklere genel
oy hakk tanyan ilk belge oldu. Onunla birlikte uyruk (teba) yurtta
(vatanda) konumuna kavumu oluyordu. Bu, soylularn ve din adamlarnn siyasal ayrcalklarnn sona
ermesi anlamna geliyordu. Ne var
ki, tannan genel oy hakk, devrim
alkantlar nedeniyle, uygulanamayacakt. Devrim alkantlar yatr
gibi olunca, burjuvalar, tek meclisin
denetimini ele geirdiler. Dolaysyla Fransann ynetimini ele geirmi
oldular. Devrimde burjuvalarla omuz
omuza savaan iilerin ve kyllerin
haklarnn yendiini ileri sren kimseler, buna kar ktlar. Halk kitlelerine dayanarak, halk iktidara getirmek (ya da iktidar ele geirmek)
istediler. Amalarnn, gerek bir demokrasinin temellerini atmak, onun
koullarn hazrlamak olduunu
sylyorlard. Bu yolda, soylular ve
burjuvalar ortadan kaldrlmas gereken engeller olarak gryorlard.

32

Onlar ortadan kaldracak bir geici

halk diktatrl kuracaklard. Ama silahlar geri tepti. Kar devrimler baarl oldu ve burjuva diktatrlkleri, onlar ortadan kaldrd.
Paris Komn: Demokrasi (halkn ynetimi) ynnde, Fransada
atlan admlara benzer admlar,
Fransann etkisiyle, Avrupann teki lkelerinde de atlmaya baland.
Bu lkelerde, 1789u izleyen burjuva devrimleri az ok baarl olacakt. Ayrcalklar kaldrlacak, siyasal
katlma hakk tannacak, demokratik kurumlar getirilecekti.
Ancak, Avrupada, toplumu demokratik hedeflere daha ok yaklatrmak isteyen 1848 halk (ii)
devrimleri baarszla uratld.
Yalnzca Pariste geici bir baar
kazanld. 1871de halk, rgtlenerek ayakland. Kentin ynetimini
ele geirdi. Paris Komn olarak
anlan ynetim kuruldu. Ne var ki
bu ynetim devletin, soylularla birleen burjuva ordularnca bastrld. Tarih kaynaklar, hkmet birliklerinden 750 kiinin lmesine
karlk, Komnclerden yirmi bin
kiinin ldrldn, krk bin kadar kiinin tutuklandn, bunlarn
yaklak on bininin snr d edildiini yazmakta. (20)
Paris Komnnn ald kararlar
iinde, dinin devlete desteklenmesine son verilmesi, ignnn on saati
amamas, frn iilerinin gece altrlmalarnn nlenmesi, devrimcilerin kimlerin haklarn savunduklarn
gstermiyor mu? Tm kamu grevlilerinin halk tarafndan seilip, halk
tarafndan grevden alnabilmesi gibi
demokrasiyle ilgili reformlar, kendilerine bu kadar acmasz davranlma-

Almanyada seimle gelen

diktatrlk
Demokrasinin temellerinin, ayaklanmayla, devrimle de atlabildiini
grdk. Ona ters simetrik bir olguyla, seimin her zaman demokrasiyi
getirmediini de biliyoruz. Bazen gtrdn de gryoruz. rnein Alman militarizmi, rkl ve emperyalizmi, seim aracndan yararlanlarak
getirilmitir. Demokratik yolla halk,
demokrasi, insan haklar ve zgrlkleri ezilebilmitir. Geri, rklk propagandasyla hzla gelien Nazi Partisi, 1923te Birahane Darbesi olarak
bilinen giriiminde baarl olamamt. Ele geirdii Bavyera Eyaleti ynetimini, iilerin genel greve gitmeleri
zerine brakmak zorunda kalmt.
Ancak, aktan aa rk, sava, demokrasi dman seim kampanyalarndan sonra Naziler (Temmuz 1932 seimlerinde) en byk
parti durumuna gelebilmilerdi. Kurulan koalisyonda, ortaklarndan bir
omuz vuruuyla kurtulup, iktidar tek balarna ele geirebilmilerdi.
Bu baarlarnda, iddet eylemleriyle ordunun, parasal yardmla byk
kapitalin desteinin pay byktr.
Ne var ki bu, en byk sorumlunun,
Nazileri en byk parti konumuna
ykselten oylarn okluu ile bilinsiz emeki halk kitlelerinin olduu
gereini ortadan kaldrmaz. Bu gerei grmezlikten gelemeyiz. yleyse, rk, ulusu, hatta dinci partilerin
demokrasiden (Almanyadaki gibi)
yararlanarak bir lkeyi insan haklarna saygsz, faist bir diktatrle
srkleyebileceini unutmamalyz.
Dinci partilerin diktatrle (bazen
de demokrasiye) kar savamlarnda
baarya ulap (randa olduu gibi)
tek partili teokrasiye gtrebileceklerini de aklmzdan karmamalyz.

HALK DEMOKRASLERNDE NSAN HAKLARI VE

DEMOKRAS UFUKLARI VE SORUNLARI
nce halk demokrasisi terimindeki terslie dikkat edilmeli. Demokrasi szc zaten halk szcn iinde barndrarak halk ynetimi
anlamna gelmektedir. Buna, bir de
bana halk szn ekleyerek, halk
demokrasisi demek, filolojik bakmdan yanl olup, halk halk ynetimi
gibi bir ey sylemektir. Bu tersliin
altndaki olgular aratrlmaldr.
1917de Rusyada proletarya devrimi baarya ulat. Onun etkisiyle ya da SSCB katksyla, kinci Dnya Savandan sonra birok lkede
benzeri devrimler gerekletirildi. Bu
devrimlerin sonunda kurulan ynetimlerde, geici bir proletarya diktatrl kanalyla gerek bir demokrasiye geilecei dncesi vard. Bu
dnceyle, siyasal dzenlerini halk
demokrasisi olarak adlandrdlar.
Ynetimlerinin, aznlkta kalan burjuva dncesini tayanlara kar
bir diktatrlk, ounluk emekilere
kar bir demokrasi nitelii tadn
ileri srdler. Kapitalist lkeler, bunun tersine, Sovyet rejiminin, halkna kar bir diktatrlk olup, komnist parti yelerinin, ayrcalkl bir
ynetici kesimi oluturduunu sy-

lediler. Dolaysyla, demokrasiyle, insan haklaryla zgrlkleriyle ilgisiz

totaliter diktatrlk olduklar grn savundular (Buna karlk rakiplerinin ynetiminin burjuva diktatrl ya da oligari olduklar
sulamasyla karlaacaklard). Kt
zerinde tannan haklardan ve zgrlklerden, uygulamada belli kesimlerin yararlanabildiine dikkati
ekip, bunlarn gizli ayrcalklar olduu savnda bulundular. (21)
Halk demokrasileri lkelerinde bireysel haklardan ok, bata ii
snfnn haklar olmak zere, toplumsal haklardan sz edildi. Haklarn soyut olarak tannmasndan ok,
herkese kullanlabilme olanaklar
zerinde duruldu.
te yandan, halk demokrasilerinde burjuva demokrasilerinden
farkl, ama onlarnkine kout noktalarda sorunlar kt. Gene temsil sorunu. Proletarya ounluunu
temsil ettiini syleyen parti kurullarnn oluumunda temsil, sz konusu sorunlardan biriydi. 1936 Sovyet
Anayasasnda (zel mlkiyeti kutsal
bir hak sayan burjuva dnrlerini
ve ilk insan haklar bildirgelerini a-

1917de Rusyada Lenin nderliindeki

Boleviklerin ban ektii proletarya devrimi
baarya ulat.

nmsatrcasna) toplumsal sosyalist

mlkiyet yceltilerek, ona kasteden
bireyler halk dman saylyordu. 1963 Yugoslavya Anayasasnda
(burjuva anayasalarnn insan haklarn kamu gvenlii vb. nedenlerle snrlayp askya alna benzer biimde) bu zgrlkler demokratik
ve sosyalist dzenin temellerini ykmak iin kullanlamaz deniyordu.
Sorun, bu formlletirmelerden ok,
sz konusu maddelerin demokratik
dzenin temellerini zayflatan tutum
iinde olabilecek iktidarlarca, onlar
glendirmek isteyenlere kar kullanlabilmesini engelleyebilecek kurumlarn bulunmamasyd.

SONU
Dorudan demokrasi
kenttalar oligarisiydi
Eski Yunanda demokrasi, gnmzdeki gibi temsili deildi. Dorudan demokrasi uygulamas, kukusuz demokrasi kuramna daha
yakndr. Ancak Yunan demokrasisinin de ayplar vard. Halk (kentta)
kavram iine, kadnlar, yerlemi yabanclar ve kleler sokulmamaktayd.
Bu nedenle, onu demokrasi saymak
bile doru deildir. Eski Yunann
dorudan demokrasisi aslnda bir
kenttalar, bir erkekler oligarisiydi.

Temsili demokrasi,
demokrasi deildir
ada demokrasilere gelince,
klelik kalkt. Kadnlara erkeklerin-

kine eit siyasal katlma (olanaklar

deilse de) haklar tannd. Baz Avrupa lkelerinde yerlemi yabanclara bile siyasal haklar tannmaya
baland. Grne baklrsa, halk
ynetime katlabiliyor. Ama kendileri dorudan deil, temsilcileri kanalyla. Katlmann temsilisi olur mu?
Hi insan, kendisiyle ilgili, rnein tketim kararlarn, drt be yl
iin bakasna (temsilciye) brakr
m? Hibir kii, farkl cins, ya ve iten; karlar birbirininkinden farkl, hatta atan, binlerce, on binlerce insan, deil her siyasal konuda,
herhangi bir konuda temsil edebilir
mi? Ya, tanmad kimseleri temsil ettiklerini syleyenlerin ynetimi demokrasi saylabilir mi? Farkl

kimselerin, bir kimseyi, farkl, hatta birbirine zt nedenlerle semeleri

durumunda ise, temsilin ne anlam
kalr? Bu durumda oy fazlal, elmalarla armutlarn bile deil elmalarla kurtlarn toplanmas anlamna
gelmez mi?
Hele temsil dzenei, seimlerde
verilen oylarn en fazlasn alann seilmesi (ounluk) ilkesine dayanyorsa, eitli grleri istemekle birlikte, belli bir grn temsilcisinin
iktidara gelmesini istemeyen yzde
78lik bir ounlua kar, yzde 22
oy alabilen, ama kendisini istemeyen
her bir gruptan daha fazla oy yzdesi tutturan grn temsilcisi seilebiliyorsa, temsil sistemi ounluk
(halk) iradesini nasl yanstabilir?

33

riminin banda, bu kesimlere halk

demek yanl olmayabilirdi. Aristokrasinin ortak dman olmalar nedeniyle, aristokratik dzenin yklmasnda ortak karlarnn bulunduu
dnlerek, yeleri ortak duygu,
dnce ve davran iinde olan bir
toplumsal kategori saylabilirlerdi.
Bunlar hibirinin soylu olmamasna baklarak halk katman olarak
nitelenebilirlerdi. Ve byle nitelenmilerdir. Aristokrasiyi yktklarnda
kuracaklar ynetimin ise, soylu olmayanlarn ortak ynetimi anlamnda
demokrasi (ya da onun anlamda
cumhuriyet) olaca sylenmitir.
Amerikan demokrasisini (aslnda tm burjuva
demokrasilerini) aklayan bir izim.

Konu, temsilci seilebilme koullar asndan ele alnnca, temsili

demokrasi denen eyin demokrasiden ne kadar uzaklaabilecei daha iyi anlalacaktr. Bunu, Eski Yunanllar bile (2500 yl nce) anlamlard.
Seime bavurulan ynetimleri, hibir zaman demokrasi saymamlard. Daha ok soylularn ve varsllarn
kendilerini setirebildikleri gereini
gz nne alarak, bu dzenleri oligari (azln ynetimi) saymlard. Ancak, grdk ki, Yunanllarn da
demokrasi saydklar dzenlerde ise,
halk dedikleri halk deildi.
ada demokrasilerin halk ynetimi olup olmadklarna karar verebilmek iin, temsili olup olmadklarna bakmak yetmez. Bunun yan sra,
kimlere halk dendiine bakmal.
Ayrca ortada halk denebilecek bir
snf yle dursun, toplumsal bir kategori kald m? Onu aratrmal. Dahas, ada demokrasinin kuruluunda
bile halk var myd ki ortalkta?

Burjuva demokrasisi
halkn ynetimi midir?
Aristokrasiye kar giriilen burjuva devrimlerinde, kentli tacir, zanaat ve malyapmclarn, serfleri, kk
kylleri, kentli alt tabakalar (iileri, isizleri) yanlarna ektiklerini biliyoruz. Soylular saylan din adamlarna ve askerlere (feodal beylere) kar
soylu olmamakta birletirilen bu kesimler, nc tabaka olarak halk
etiketi altnda topland. Burjuva dev-

34

Seenler mi
seilenler mi halktr?
Devrim baarya ulanca, bilindii gibi, devrime nclk eden burjuvazi, kyl ve kentli alt katmanlar
(zmreleri) ynetime yanatrmamtr. Seilebilmek iin, hatta seme
hakkna sahip olabilmek iin, belli bir
mlke, zenginlie sahip olma koulu konmutur. Bu koul geri zamanla yumuatlm, hatta kaldrlmtr.
nk kaldrlana dek burjuvalarn iktidar denetimlerinde tutmalarn salayan daha incelikli yntemler gelitirilmitir. Temsil sistemleri
burjuvalardan yana ileyecek biime
sokulmutur. Parlamentolara, burjuva aznln karlarn temsil edecek kimseler seilmitir. Dahas, Bat
demokrasilerinin, ynetsel srelere
kitlesel apta katlma ynnde gelitirilmesi yle dursun, yar bakanlk,
bakanlk sistemine kaymaya balamalar, burjuva demokrasisinin amazn gzler nne sermektedir.
Tm bunlara karn, ynetimlerin ad demokrasi (ya da cumhuriyet) olarak kalmtr. Demokrasi,
halkn ynetimi demektir. Oysa
ortada halk diye bir ey de kalmamtr. Seilenler halk olmad gibi,
seenler de halk deildir. (22)

Halkn iindeki kesimler

ayrmtr
Devrimin banda halk ad verilen nc tabakann iindeki kesimlerin (aralarnda kar birlii yaratan) ortak amalarna, aristokrasinin

yklmasyla ulalmtr. Devrimden

sonra karlar, karlaryla birlikte
halk iindeki kesimler, ayrmaya
balamtr. Kentli varsllar (burjuvazi) ynetimi (temsili parlamenter demokrasi taktikleriyle) ele geirmitir.
Kentli yoksullar (sanklotlar) yeniden ynetilen konumuna dmtr.
Kyl kesim, serfliin kaldrlmasyla birlikte ortadan kalkmtr. Daha
dorusu, byk toprak sahibi, kk
toprak sahibi, topraksz tarm iisi
ve kente gerek endstri iisi olmaya alan kesimlere ayrmtr.

Yeni bir emeki snf

domutur
En nemlisi, kentlerde, gmen
kyllerden ve zanaatlarn yitiren
kentli emekilerden oluan yeni bir
emeki snf domutur. cretliler,
devrimin banda, snf saylamayacak kadar kk bir kesimken, devrim sonrasnda ii snf olarak
grnp hzla bymtr. karlar, kyllerin ve kentli varsllarn
(burjuvalarn) karlarna ters dmeye balamtr. Gene de halktan
ve onun (varm gibi) ynetimi olan
demokrasi dzeninden sz etmek
niye? O tarihlerden beri demokrasi savlar, ideolojik amalara hizmet etmekten baka hibir gereklii yanstmamakta.
Ksacas, burjuva devrimlerinden
sonra kurulan parlamenter temsili
demokrasi denen ynetimlerin aslnda burjuva oligarileri olduklar sylenebilir. Ancak, kendilerine demokrasi demeyi srdrmektedirler. ada
demokrasi oyunu azln ynetimine
okluu temsil etme savyla, ideolojik bir rt salamaktan baka bir ey
deildir. Demokrasinin kuramyla uygulamas arasnda bir uurum olumutur. Bunun zerine, oy okluunu
salayan kesimin ynetiminin dourduu sorunlar binmitir.

Yeni Demokrasi kavram

Bu durum karsnda, demokrasi kuramnda deiiklie gidilmitir. Halkn, halk tarafndan, halk
iin ynetimi biimindeki klasik
demokrasi tanm braklmtr. (23)
Azlklarn da temsil ediliyor olmas

ve insan haklarna sayg gsterilmesi koullar gelitirilmitir. Bu koullarn yerine getirilmesi bile, ada
parlamenter demokrasilerin birer
burjuva oligarisi olma niteliini ortadan kaldramamaktadr.
Temsili demokrasilerde, emekilerin, temsilcileri olarak, parlamentoya ounlukla kapital sahiplerini
ya da kapitalin temsilcilerini seip
gndermeleri gereinin altnda gnll kulluk durumu yaratan entrikalar yatmaktadr. yle ki, ada
temsili demokrasilere gnll kulluk dzenleri ad verilebilir. ada demokrasinin gvenlik sbablarndan biri, adil olmaktan kt
dnlen bir ynetime, gelecek seimle deitirilebilecei umuduyla,
katlanlmasdr. Bu beklenti gereklese, adil olmad dnlen ynetim iktidardan seimle uzaklatrlabilse bile, gelecek ynetimin adaletli
olacann, kuramda hibir gvencesi yoktur. Uygulamada ise, ne olduu bilinmeyen yeni partilerle ve bilenen ama kimlilii zamanla deien
eski partilerle, adaletsizlik, monarilerde, diktatrlklerde olduu gibi,
kesintisiz srp gidebilmektedir.
zetle, ada demokrasilerde
(bakanlk, yar bakanlk ve temsilli
demokrasi eitlemeleri ve uygulamalar) en kalabalk kurultaylardan en az,
en kk kurullara kadar en fazla yetkinin (erkin) kullanlp, devlet, parti,
kabine bakanlarnn son sz hakkna
sahip olmalar ynndeki eilim demokrasi idealinden giderek daha fazla
uzaklaldn gsterir. (24)
Gerekten, gnmzde ve lkemizde demokrasi aslnda, yalnz
kuramyla ve sylemiyle deil, tm
kurum ve kurulularyla, oligarinin
karlarn ve erkini sandktan kan halkn istenci mitosuyla maskeleme ilevi grmektedir.
Not: Bu yaz dizisinin dizilmesinde nitelikli, dakik, zverili emeinin
katklarn unutmayacam Fatih Unuttum sa olsun.
KAYNAKLAR ve DPNOTLAR
1) Bkz. REPUBLIC vs. DEMOCRACY, www.1215org/lawnotes/
lawnotes/repusden.htm, ulam tarihi: 23.10.2012.
2) Ayrntl bilgi iin bkz. Aleddin enel, Siyasal Dnceler

Tarihi, Ankara, ksaltlm 2008 basks, Bilim ve Sanat

Yaynlar, s.124.
3) Aleddin enel, Eski Yunanda Eitlik ve Eitsizlik stne,
Ankara, 1970, A.. SBF Yaynlar, s.230-233.
4) Republic girdisi, Wikipedia; ulam tarihi: 23.10.2012.
5) Bkz. Aristoteles, Politika, II. IX. 4 ve V. IX. 14; Democracy,
Wikipedia
6) Ayrntlar iin bkz. enel, Siyasal Dnceler Tarihi,
s.125.
7) Bkz. Websters Encyclopedic Unabridged Dictionary of the
English Language (1989 basks) gerrymander girdisi.
Okuyucu, bu kurnazln gnmz ounluk demokrasisi
nderlerince lkemizde hortlatlmasn artrm olmal.
8) Sylevin zetlenmemi biimi iin bkz. Thukydides,
TarihII. 34-35; yorumu iin bkz. enel, Eski Yunanda Eitlik
ve Eitsizlik stne, s.359.
9) Romal pleblerin (avam halkn) kendi devletlerini
kurma yolundaki, Romadan ayrlma giriimlerini de ieren
demokratik savamlar iin bkz. enel, Siyasal Dnceler
Tarihi, s.204-205.
10) Aristokratik cumhuriyet olgusu ve kavram iin
bkz. Aleddin enel, nsanlk Tarihi Boyunca nsan Haklar
Demokrasi likisi, zmir, 1996, zmir Barosu nsan Haklar
Hukuku ve Hukuk Aratrmalar Merkezi Yayn, s.102.
Trkeye Arapadan gemi cumhuriyet szc
cumhur (halk, halk kalabal) kknden tretilmedir.
Toplumun yksek katman iin kullanlan havas
szcnden farkl kamu szcnnkine yakn bir
anlama gelmektedir (kr. Mustafa Nihat zn, Osmanlca
Trke Szlk, Ankara, 1971, Bilgi Yaynevi, havass
ve avam; cumhur ve cumhuriyet girdileri). Kitab
Mukaddes, Tekvin, 17:5te Rabbin (branilerin atas)
Abram arp Ve adn artk Abram arlmayacak, fakat
adn brahim (ngilizce eviride Abraham) olacak; nk
seni birok milletlerin babas ettim szleri cumhur
ve cumhuriyet kavramlarn aydnlatcdr. nk
evirenlerin ekledikleri dipnotlarda Abramn branicede
yce baba, brahimin [Abrahamn] cumhurun babas
anlamna geldii aklamalar bulunmaktadr. Bu alnt ve
aklamalar, patriarklktan eflie gei olgusunu yanstyor
olabilecekleri gibi cumhur szcnn anlamna da k
tutmaktadr.
11) Bkz. republic, Wikipedia ve Sina Karaaa ve Erdal
Alova, Latince-Trke Szlk, stanbul, 1995, Sosyal Yaynlar,
libertas ve popularis girdileri.
12) democracy, Wikipedia; bu kaynakta teki Ortaa
cumhuriyetleri olarak 16. yzyl Japonya tacir kenti Sakai ile
Ukrayna Cossack (Kazak) cumhuriyetleri saylmaktadr.
13) Ate Uslu, Demokrasi, Gkhan Atlgan ve E. Attila Aytekin
(Der.) Siyaset Bilimi, stanbul, 2012, Yordam Kitap, s.124.
14) Bkz. enel, Siyasal Dnceler Tarihi, s.329 ya da teki
siyasal dn tarihlerinde Machiavelli ile ilgili sayfalar.
15) Demokrasi zerine en yeni Trke kaynaklardan biri
olan Uslu, Demokrasi, Siyaset Bilimi iinde, s.128de
Yenia Avrupasnda nceleri demokrasi ile cumhuriyet
kavramlar arasnda bir ayrmn yaplmad belirtilmektedir.
16) Kentlerin feodal glerden zgrlemesi eiliminin ok
daha nce baladn 1215 Magna Carta belgesinden
reniyoruz. 13. maddesinde Londra kenti tm eski
zgrlk ve geleneklerinden yararlanacak deniyor (Bkz.
lhan Akn, Temel Hak ve zgrlkler, stanbul, 1981, ..
HF Yaynlar, s.25n.).
17) Jean Imbert, lm Cezas, ev. Beyhan Kayhan, stanbul,
1972, letiim Cep niversitesi, s.15-16.
18) Fransz Devrimi hkmetlerinin, devrim sras ve sonras
kargaayla birlikte grlen insan haklarn ineme eylemleri
(Halkn Gvenlii Konseyinin giyotine gnderme kararlar,
terr dnemi anmsansn) insan haklarn inemekle

birlikte, yolu insan haklarna ve demokrasiye hazrlayan

kanlmaz temizlik eylemleri miydi? (bkz. Barrington
Moore, Jr., Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal
Kkenleri, ev. irin Tekeli ve Aleddin enel, Ankara,
2011, mge Kitabevi Yaynlar, Fransada Evrim ve Devrim
blmnde bu dncede.) Bunlar ve Devrimin ikinci
ylnda Konvansiyon meclisinin Fransz smrgelerinde Siyah
kleliinin kaldrld ve smrgelerde yaayanlarn renk
ayrm yaplmakszn Fransz yurtta saylp anayasadaki
haklardan yararlanacaklar duyurusu (bkz. Maurice Lengelle,
Klelik, ev. Emine Su, stanbul, 1993, letiim Cep
niversitesi, s.97) buna karlk, Napolonun kle emeinin
yeniden kullanlmas buyruu gibi insan haklaryla ilgili
birok karar ve eylemi, sonul yargya varlmadan nce gz
nne alnmasn gerektiren karmak olgulardr.
19) Mnci Kapani, Kamu zgrlkleri, s.43 ve 46. Mourgeon,
nsan Haklar, s.12de mlkiyet hakknn, kiiye deil, kiinin
bir szlemeyle girdii alacakl ya da borlu sfatna bal
olduu dncesiyle, insan haklar listesine alnmayabilecei
grndedir. Bu grn, mlkiyetin insann znde sakl
bir nitelik olduu savlarnn kantlanamadn ekleyerek
desteklemektedir.
20) Bkz. Paris Komn, AnaBritannica, 1981 basks.
21) Jean-Luc Mathieu, Uluslararas nsan Haklar, ev. Galip
stn, stanbul, 1995, letiim Cep niversitesi, s.12de,
nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin, 1948de Birlemi
Milletleri dilediklerince yneten liberal demokrasilerin
ideolojisini dile getirdiini sylemektedir. SSCBnin ve
dnemin halk demokrasilerinden altsnn ekimser oy
kullanmasnn nedeninin, Stalin dneminin siyasal haklar
tanmada gnlszl deil, bildirgede, ekonomik ve
toplumsal haklarla ilgili yeterli deyilerin bulunmamas olduu
grn savunmaktadr. Zamann Suudi Arabistannn ve
Gney Afrikasnn ekimser oy kullanmalarnn altnda ise
yabancmz olmayan tasalarn yattn belirtmektedir.
Alman ve Rus sosyal demokrat partileri, sosyal
demokrasi konusu ve sorunlar hakknda bir deerlendirme
iin bkz. Cenk Saraolu, Sosyal Demokrasi, Atlgan ve
Aytekin (der.) Siyaset Bilimi iinde, s.331-346.
22) Ayrca Mougreon, nsan Haklar, s.46da, ulus
kavramyla halk kavramnn bilinli olarak kartrlmasyla,
halklarn kendi yazglarn belirleme hakknn engellenmesi
yoluyla, halk kavramnn bir baka ktye kullanmna
deinmektedir.
23) G. Sartori, Demokrasi Kuram, ev. Deniz Baykal,
Ankara, 1971, Trk Siyasi limler Dernei Yayn,
Mkemmeliyetilik ve topya blm iindeki demokrasi
tanm: Halkn kendini ynetecek lde deil de, kendi
yneticilerini deitirmeye muktedir olacak lde iktidar
kullanabildii bir siyasal sistem biimindedir. Dahl
ise, demokrasiye poliari demektedir. (bkz. R. Dahl,
Demokrasi ve Eletirileri, ev. Levent Kker, Ankara, 1993,
Trk Siyasi limler Dernei ile Trk Demokrasi Vakf ortak
yayn, s.3. Poliaride, yurttalk emberi yetikinlerin
geni blmn iine alacak kadar geniletilmitir;
yurttalk haklar, muhalefete, iktidar ve st dzey kamu
grevlilerini seimle uzaklatrma olanann verilmesini
ierir. Ayrca bkz. M.A. Aaoullar, Demokratik Mitoslar:
Halk-Ulus Egemenlii ve Siyasal Temsil, A.. Siyasal
Bilgiler Fakltesi Dergisi, 1990, s.25.
24) niversite renciliim yllarnda bakanlk
demokrasisinin bu zelliini anlatmak iin bir ABD bakannn
kabinede oylamaya sunduu bir karar iin oylama sonunda
on bir hayra kar bir evet, evetler oylamay kazanmtr
dedii meseli aktarlrd. Buna benzer bir durumun bugn,
kamuoyunu ynlendiren gl medya kanalyla, bakanlk
sistemi bulunmayan birok demokraside de grlebildii
bir gerek!

35

Emein emektar tarihisi: Hobsbawm

Hobsbawmn ksa yirminci yzyl kendi deyiiyle yazl tarihin en caniyane yzyl
oldu. Ama bu yzyln tarihisi, aydn olmak Hobsbawm karamsar, mitsiz klmad.
nsanln byk umutlar ve mutlak tutkular olmakszn bir ie yaramayacan
dnmekten kendimi alamyorum diye yazd, bunlar sonunda yenilgiye urasa
bile. flah olmad, lmnden bir yl nce, 94 yanda yazd kitabnn adn Dnya
Nasl Deitirilir? koydu.

36

Baha Okar
er kitaptan, her yazardan bir eyler renebilirsiniz. Ama bazlar var ki onlara kar derin bir borluluk hissetmeden edemezsiniz. nsann kendi tarihine bakmas iin yeni bir pencere aan, yeni bir
k dren Eric Hobsbawm, esirgemeden sunduu zengin tarih bilgisi ve ok ynl kltrel birikimiyle onlardan biriydi. 1 Ekim 2012de zatrree
tedavisi iin gittii hastanede ld. Bir tarih iisi,
gerei kovalayan bir biliminsan olarak srdrd bir asra yaklaan hayatnda retip geride braktklaryla, her tarih meraklsndan ve her Marksistten alacakl olarak bu dnyadan ayrld.
Hobsbawm Marksistti. Marksizm onun elinde tarihsel srelere yeni bir k tutmann aracyd. Bunu
yapan ilk ve tek Marksist tarihi deildi, ama tartmasz en etkilisiydi. Tarihi dnyada ne olup bittiini
onsuz anlayamayacamz bir ara olarak gryordu. Bu farkndal bana Marx kazandrmtr diyor,
Marxn tarihin ancak bir btn olarak alndnda
zmlenebilecei yolundaki grn benimsiyorum. Tarihin bir yaps ve bir rnts vardr, bunlar
da insan toplumunun uzun bir zaman dilimi boyunca
geirdii evrimin hikyesidir. diye ekliyordu.
Hobsbawm komnistti. Komnizmin, komnistlerin iktidara geldikleri geri kalm lkelerin tarihinden daha byk bir ey olduunu dnyorsanz, tarih, setiiniz davadan dnmek iin size
yeterli bir gereke sunmaz diyordu.
Yeni bir tarihiliin nclerindendi. Tarihi yneticilerin, savalarn ve diplomatik yazmalarn tari-

hi olarak gren, gemii gerekte olduu gibi yanstma iddiasyla belgeleri ve olgular sralamay esas
alan egemen tarihilik karsnda, Annalescilerle
birlikte ngiliz Marksist tarihiler yeni bir yaklam
gelitirdiler.
En bilinen eseri Uzun On Dokuzuncu Yzyl
lemesiydi; Devrim a, Sermaye a ve mparatorluklar a. Onun on dokuzuncu yzyl 1789
Fransz devrimiyle balayp 1914 dnya savayla kapanyordu. Sadece bu bile tarihilikte yeni bir
anlayn iaretiydi. Modern Avrupa tarihini incelemekte bir kalk noktas olarak ifte devrime, ngiliz sanayi devrimine ve Fransz devrimine vurgu
yapt. Byk devletlerin i ve d politikalarn, kta ii atmalar ve Avrupa egemenliinin kta dna yaylmasn, bunlarn maddi temeli olan sermayedarlarn karlarn derinlemesine aratrmadan
anlamann mmkn olmadn ileri srd. retim
ilikilerinin iktisadi tarihini, devletlerin ve liderlerin siyasi tarihiyle sradan insanlarn kltrel ve
toplumsal tarihinin zgn biimlerde kesitii alann temeli olarak kabul etti.
Marx gibi o da kapitalizmi btnsellii ierisinde analiz edilmesi gereken topyekn bir toplumsal
sistem olarak ald. Snf mcadelesini tarihsel deiimin motor gc olarak grrken, kaba marksizmin dar ekonomik determinizmini, tarihsel kanlmazlk fikrini ve erekselci yaklam reddetti.
Eserleri Marksist tarihin altyapya vurgusuna balln, tarihsel deiimin kaba bir aklamasyla sonulanmak zorunda olmadnn bir ispat oldu.
Uzun yzyl ksa yirminci yzyl takip etti.
Ekim Devrimiyle, yani insanln kaderini gndzlerinde smrlmeyecek, gecelerinde a yatlmayacak aydnlk bir gelecee doru yneltmek iin kalkt en byk giriimle balayan yirminci yzyl,
umutlarn boa kmasyla sonland. Hobsbawmn
ksa yirminci yzyl yazl tarihin en caniyane
yzyl oldu. Ama bu yzyln tarihisi, aydn olmak
Hobsbawm karamsar, mitsiz klmad. nsanln
byk umutlar ve mutlak tutkular olmakszn bir ie
yaramayacan dnmekten kendimi alamyorum

diye yazd, bunlar sonunda yenilgiye

urasa bile. flah olmad, lmnden
bir yl nce, 94 yanda yazd henz
Trkeye evrilmemi kitabnn adn
Dnya Nasl Deitirilir? koydu.
Emein tarihisiydi. En nemli eserlerinde byk adamlarn, byk
devletlerin, byk savalarn tarihini yazarken, kk sradan insanlarn
gndelik yaantsn yok saymad. Bununla kalmad, toplumun dlanmlarna odaklanan bir dizi kitap yazd.
Politik ve toplumsal dzenin kenarnda yer alanlarn, ad san duyulmayanlarn, eylemleri ve fikirleriyle politik, ekonomik ve kltrel yaam

kknden deitirebileceini grmezden gelmedi. Tarihin unuttuklarnn

szcs oldu. ster caz, ister ekyalk, ister souk sava zerine yazsn,
hep alan ve reten insanlara, dnya nimetlerinden mahrum braklanlara ve onlarn mcadelesinin byk
iktidar deiikliklerini nasl belirlediine bakt. Francis Newton takma adyla caz zerine ke yazlar da yazd. Mstear adnn esin kayna olan
Frankie Newton, Billie Holidayin komnist trompetisiydi.
Eric Hobsbawm bu dnyadan alacakl gitti dedim. Hobsbawmla ilgili
bu notlar derlerken faydalandm

yazsnda (1) sevgili Gksel Aymaz,

dnyadan baka bir alacana dikkat
ekmiti Hobsbawnn. Onun dedii
gibi; mrn insanln hikyesini
anlamaya ve anlatmaya hasretmi,
bu hikyenin sonunun iyi biteceine inancn hi yitirmemi asrlk tarihi, ksa pn uzundan hakkn
alaca gn grmeyi ve tarihe bunu
da kaydetmeyi herkesten daha fazla
hak ediyordu.
DPNOT
1) Hobsbawm: amzn Bir Kahraman, Gksel Aymaz,
Radikal Kitap, 22.02.2008

Kendi azndan, tarihinin tarihi:

Hobsbawmla sylei
Bu sylei 2008 ylnda Institue of Historical Researchn (Tarih Aratrmalar Enstits) ngilterede tarih almalarnn tarihi zerine yrtt zel bir proje kapsamnda, proje sorumlularndan Danny Millum tarafndan gerekletirilmi.
Osman Altunun zetleyerek Trkeletirdii syleinin balk ve arabalklar bize
ait. Syleinin ngilizce tam metnine http://www.history.ac.uk/makinghistory/resources/interviews/Hobsbawm_Eric.html adresinden eriebilirsiniz.

zgemiinizle ilgili vereceiniz

bilgilerle balayabilir miyiz?
Birinci Dnya Sava srasnda Msrda dodum ama 2 yandayken ayrldm iin sonraki
yaamma bunun hibir etkisi olmad. Avusturyada ilkokulu bitirdim, ortaretime balayp sonrasnda Almanyada birka sene
devam ettim ve 1933te okulu bitirip Cambridgeten burs aldm
ngiltereye geldim.
Aratrma yapmaya vaktim kalmadan sava patlad. Savatan sonra aratrma yapmaya baladm ama ok
ksa sre sonra Birkbeckte okutman
olarak i buldum. Ve 1982 ylnda emekli olana kadar orada kaldm, sonrasnda New Yorka giderek 13 sene
daha ders verdim. Londrada geirdiim zaman ierisinde ayn zamanda

eitli Amerika ve Latin Amerika niversitelerinde ders verdiim dnemler

de oldu. Ve 1970lerde ve 1980lerin
balarnda ayn zamanda Ecole Pratique des Hautes Etudes ile College de
Franceta da dersler verdim.
Entelektel altyapm kendine zgdr. Babamn ailesi nce
Polonyadan, sonra da Rusyadan
g etmi ii, esnaf ve marangoz
gmenler. Benim neslime kadar
hibirisi niversite okumadlar. Yani bunu bir burs yardmyla yapabilen ilk kii benim.
Anne tarafm ise gl bir ekilde
gelimi yaznsal ve kltrel atmosfere sahip Viyanal, asimile olmu
Yahudi burjuva ya da orta snftan
insanlar. Bu yzden Avusturya ve
Almanyadaki genlik yllarm olduka kayda deer.

Hobsbawmn Trkede yaymlanm eserleri

Devrim a 1789-1848 (Dost), Sermaye a 1848-1875 (Dost), mparatorluk a 18751914 (Dost), Ksa 20. Yzyl 1914-1991 Arlklar a (Everest), Sanayi ve mparatorluk
(Dost), Tarih zerine (Agora), Sra D nsanlar Direni, syan ve Caz (Yordam), Milletler
ve Milliyetilik (Ayrnt), Devrimciler (Agora), Ekyalar (Agora), lkel Asiler (letiim),
Gelenein cad (Agora), Fransz Devrimine Bak (Agora), Tuhaf Zamanlar (letiim),
Yeni Yzyln Eiinde (Yordam), Kreselleme, Demokrasi ve Terrizm (Agora)

Neden tarih?
Bundan sonra Cambridge geliyor.
lk defa birka belge yaynlamtm
ancak bu lkede dergilerde ilk defa
1947-1948 yllarnda yazmaya baladm. lk kitaplarm 1959 ylndayd,
o dnemden bu yana yaynladklarm
iin bibliyografyama bakabilirsiniz.
Peki nasl tarihi oldunuz?
Ben Komnist Manifesto okuyan
Marksist bir renci olarak tarihe
byk ilgi duymaya baladm. O dnemde Almanyada bana retilen
tarih tamamen geleneksel ve skcyd, bir dnem btn Alman imparatorlarnn adlarn tarihleriyle birlikte ezbere biliyordum ancak sonradan
hepsini unuttum. Ama ok ksa sre
sonra akademik tarihi oldum nk ngiliz Dilbilgisi Okulundaki tarih retmenim tarihte iyi olduumu dnyordu ve bir aamada
beni bu yola soktu.
Cambridgeteyken tarihi olmaya
kesin karar vermi deildim. ngilizce ya da modern diller okuyabilirdim
ancak yle bir baktmda, ngiliz edebiyatn ya da modern dilleri kendi
kendime okuyarak da renebileceimi ama tarih blmnde gemite
bana hi gsterilmeyen eyler retil-

37

diini gzlemledim ve younlamaya

deer olduuna karar verdim.
Sizi etkileyenler nelerdi? retmenleriniz asndan veya entelektel adan?
Tarihe ynelmekteki hevesime
sebep olan Karl Marxtan bahsetmeden olmaz. Ayrca benim kiisel ilgim de vard. Bunun yan sra bir
sosyalist, bir solcu olarak sradan
insanlarn ve iilerin tarihine, halkn tarihine duyduum ilgi de vard.
Marksizm aslnda tam bu deildir,
Marksist dnce bununla snrl
deildir, ancak ben yleydim.
Bir baka yerde de yazm olabilirim, Cambridgein byk avantaj, iyi rencilerin tartarak, yeni
eyler gelitirerek birbirlerine retebilmesiydi. Kurduumuz faklte grubu Sosyalist Kulp de byleydi. Ayrca politik akl hocalarmz tarafndan
iyi renciler olmamz iin cesaretlendirildiimizi eklemeliyim.
lgin.
Evet. Mesela Fransada durum byle deildir. Orada okuldan kmak ve en ksa srede militan olmakla ykmlsndr. Ancak
ngilterede byle deildi.

ounlukla
etkilendiklerimin
Fransz olduunu dnyorum. zerimdeki Alman etkisi ise tarihilerden ok, Max Weber gibi sosyologlar
ya da sosyal dnrlerden. Fransa, nk 1950deki Tarih Bilimleri
Kongresine (sava sonras ilk konferans) katlmtm. Her konudaki tecrbesizliime ramen, modern toplumsal tarih zerine bir oturumun
bakan olarak... Muhtemelen bu, o
dnem uluslararas almalarda yer
alan tek Britanyal tarihi Postann
nerisiyle gereklemiti.
ngiliz tarihiliinin o dnemki tecrit edilmiliinden sz ediyorsunuz.
Evet, fazlasyla. Ancak kongrenin,
Franszlarla irtibat kurmam saladndan, benim iin ok nemli olduunu dnyorum.
Ve tabii dier byk etki, kinci
Dnya Savandan sonraki 10 ylda,
hepsi sonradan alannda ok tannr
hale gelen insanlardan oluan Komnist Parti Tarihiler Grubuydu.
Buradaki tartmalar, tartmalarn
arkadalkla birleimi geliimimiz asndan ok faydal oldu.
Savatan nceki, dier rencilerle bir araya geldiiniz, tarih tarttnz tecrbelerinizden sz ettiniz ve
Komnist Parti
sonrasnda Komnist Parti TarihiTarihiler Grubu
ler Grubunu andnz. Bu tarz grupSizi bu ekilde ynlendiren Byk larn Britanyal tarihiler arasnda
Britanya Komnist Partisi miydi?
nadir olduunu dnyor musunuz?
Evet, ok gl bir ekilde.
Gerekten hkm veremem, doCambridgee gittiim 1936 ylnda ru dzgn baka bir grup aklma gelkatldm Komnist Parti.
miyor. Akll ve parlak ocuklar her
Postann dikkatimizi ektii Marc zaman lisans dnemlerinde kafeterBloch gibi kiilerden etkilendik elbet- yada bir araya gelerek tarih tartmate ama sylemek istediim, oun- nn bir yolunu bulur. Ancak aratrlukla okuduklarmzdan etkilendik.
ma yaparken bu srecin durduunu
Peki Annales?
sylemeliyim.
Ve Annales.
O gnlerde bir aratrma renBeatrice ve Sidney Webb cisi olmak, tamamen tecrit olmak demekti. Seminerler yoktu, herhangi bir
eyle ilgili eitim yoktu ve
mezunlar bir araya getirecek baka bir ey yoktu. Daha sonra bulunduum Amerikada yle deil
ama. Orada, bizim lisans
seviyesinde yapabildiimiz
eyler mezuniyet sonrasnda da yaplabiliyordu.

38

Emein tarihisi
lgin. Buna belki daha sonra dneriz ama ben sizin tarihteki kendi alma alannzla ilgili bir eyler
sormak istiyorum. Emek tarihi almalarnn ya da tarihe Marksist yaklamn gelimesinde nemli figrler
kimlerdir sizce?
Benim de elbette en ok ders verdiim ve zerine altm emek tarihi konusundan sz ederken bu alann ncleri olan Webblere geri
dnmek gerekir. Sendikacln Tarihi (History of Trade Unionism) o kadar olmasa da, Endstriyel Demokrasi (Industrial Democracy) 19. yzyl
sendikalar hakknda yazlm kesinlikle en iyi kitaptr. Aratrmalarmn epey bir ksmn Webb klliyatnda yaptm. Ve de Cole. Bunlar
sayg duyduumuz insanlard. Yoksa 1950lere hatta 60lara kadar emek tarihi konusuna eilen pek fazla tarihi yoktu.
1960ta Emek Tarihi almalar Topluluunu kurduumuzda belirli bir saydaydk. Tabi ki Marksistler vard, akademisyen olmalar hi
de gerekmiyordu. Kimileri, Edward
Thompson gibi, sonradan akademisyen oldu. Benim kendi alanm emek
hareketlerinin yksel tarihi deildi
ki geleneksel olan buydu; ii snf
rgtlerinin yapsal tarihiydi. Bu rgtlerin neler yapt; bir lde emein ierisinde rgtl olmayanlarn nemi de dahil Bu olduka
yeni bir aland.
Bence 50lerde bu konunun ncleri gen Marksistlerdi nk baka kimse yoktu. Bir lde Londra
Ekonomi Okulu da bu alanda epeyce uzmana ev sahiplii yapyordu.
Pek yayn yapmasa da sosyal tarih
ve emek tarihi konusunda ok fazla
alm olduka etkili bir profesr
vard. Sonrasnda onu yeni topluluun danman ve yesi yaptk.
1960 ve 70lerden sonra bu alanda kayda deer bulduunuz baka figrler var m?
Emek tarihinde mi? Elbette Edward Thompson, ok ak. Benim
kuamn daha yal yeleri ya da
biraz daha gen olanlar, emek tarihi
konusunda almaya devam ettiler.

Genlerdeyse, 60larn radikalizminden etkilenerek emek tarihine eilen bir grup vard. Parti siyasetiyle,
enternasyonal sosyalizmle ilgili olanlar veya baz Trokist gruplardan
sz edilebilir.

Tarih yayncl
Elbette bir de Labour History Review (Emek Tarihi Dergisi) var. Bu
topluluu kurduumuzda, insanlar
genel tarihin bir paras olarak yazsn diye dergi deil blten tercih etmitik. Ancak zamanla tam bir dergi
haline dnt.
Bir zel alan dergisi olmasn istemediniz
Gndemi oluturmak ve gr alveriinde bulunmak iin bir topluluumuz vard. Ancak sadece alan almalar yaynlamak istemiyorduk.
Franszlar, biraz da bizim etkimizle Le Mouvement Social (Toplumsal
Hareket) evresinde nemli emek tarihi almalar yaptlar, bu yzden
bu alandaki byk almalar daha ok Franszcadr nk ngilizler
byle byk ilere girmediler. O dnem, yaynclarn tarihilerden byk, genel kitaplar yazmalarn talep
ettii bir dnem deildi. Bugnse emek tarihi bir zamanlar olduu kadar merkezi olmad iin emek tarihi zerine gene byle talepler yok.
Ayrca zellikle Amerikal solcular,
ama sadece solcular deil, emek tarihi konusunda etkindiler. Ancak koullar ok farkl olduundan ok fazla etkilendiimizi dnmyorum.
Peki tarihin bu alanyla ilgili sizin
topluluunuzdan baka nemli kurumlardan sz edilebilir mi?
Bu alanda deerli sayabileceimiz
en nemli kurum, her eyden nce
uluslararas konferanslard. 1950,
1955, 1960 ve hatta 1965teki konferanslar niversite ve renci saysndaki byk arttan ncedir. Bu yzden tarihilerin temas kurmas iin
konferanslar ok nemliydi. Bundan
sonra say ok fazla olduundan bu
mmkn olmad.
kinci olarak Britanyadaki benim
de katldm Ekonomi Tarihi Topluluu saylabilir. Orada bulunma
nedenim, alanda alan ok az in-

sanla bir arada bulunmakt. Herkes

birbirini tanyordu.
ncs Emek Tarihi almalar Topluluu ahsen
ben hibir zaman Toplumsal Tarih Topluluundan, toplumsal
tarihilerden etkilenmedim. Ama
dier insanlar bu topluluk ierisinde
ok aktiftiler. Toplumsal tarihin zel bir alan olmad, toplum tarihinin bir paras olarak geniletilmesi gerektiine dair kendi grm
korudum. Bu konuyla ilgili bir makale de yazdm.
Dergilerden bahsetmek gerekirse History Workshop Journal (Tarih
Atlyesi Dergisi) 1970lere kadar bu
alanda olduka kayda deerdir. Ancak daha nceki, Annalesin sahip
olduu kurumsal destek olmadan onun kadar nemli iler yapm olan
Past and Present (Gemi ve Bugn)
unutmak olmaz. Gen, aktif ve geleneksel kart tarihiler kendilerini
bu iin iinde buldular ve ok hzl
bir ekilde kendilerini kantladlar.
Geleneksel kartl... Bu Marksistleri ve hem Marksist olmayan geleneksel kartlarn bir araya getirdi.
Basmakalp, eski tarih anlay.
Tarihler, hkmetler, savalar, atmalar ve bir lde kurumlar. Sosyal
ynden ok az, kltrel ynden ok
zayf. Birka ay nce bir konferansta Robert Evans, neyin deitiini
grmek iin Grant ve Temperleyin
Avrupa tarihi zerine standart ders
kitab ile uzun bir tarihsel dnemin
incelenmesinin yeni rnei olarak
bir anlamda onun yerine geen, benim Devrim a kitabmn karlatrlabileceini syledi.
Past and Present ekibinde hepimiz
gentik ama John Elliott gibi daha
genler de vard. John Elliottun ideolojik ilgisi pek yoktu ama en bandan itibaren Katalan Devrimine ilgi
duyuyordu.
Benzer ekilde daha ok benim
neslimden Lawrence Stone ve onun
gibi dierleri. Bu durum bir lde
derginin ilevli olduunu gsteriyor. Annalesin tersine, parasal kaynamz olmad iin kendimize ait
bir merkeze hibir zaman sahip olamasak da

Ama John Elliott, Lawrence Stone ve dierlerinin 1958de katlmn,

dergi iin ileri bir adm, bir genileme
olarak olumlu gryor olmalsnz.
ey, aslnda kendileri iin bir admd. Evet, dergi iin ok hevesliydiler ama yapmak istedikleri ey daha
az Marksist ynelimliydi. Bu durum
bizim balangtaki amalarmzla da
uyuuyordu, gen, yeniliki tarihilerin bir cephesini oluturmak istiyorduk. Temel mesele kendimizi bir
bilimsel tarih dergisi olarak adlandrmaya devam edip etmeyeceimizdi. Bunu istemiyorlard, bundan vazgemekle fazla bir ey kaybetmedik,
grdnz gibi bu ierii hi deitirmedi. Daha ilgin olan, bir kolektif
olarak, byle insanlarn katlmndan
nce ya da sonra hibir zaman makalelerle ilgili ideolojik tartmalar yaadmz hatrlamyorum.

Komnist tarihiler
ve dierleri
Yani Marksist ve Marksist olmayan izgiler arasnda bir paralanma yoktu?
Hayr. Balangta bunu yapsa
yapsa komnistler yapard. Tarih Aratrmalar Enstitsnn (Institute
of Historical Research) dergiyi almay reddettii zamanlard.
Tarihin ironisi, u anda sizinle
sylei yapmak iin geldiim yer.
Past and Presentn ilk saysnn kapa.
Derginin bu saysnda Hobsbawmn makine
krcl zerine bir makalesi yer alyor.

39

Nihayetinde aldlar ama birka

sene srd.
Bu giriim, tarih kurulular adna komnistleri veya solcular tecrit
etme amacyla m yaplmt?
Anti-komnist bir tepki olduunu
dnyorum. Balangta yaz ileri kurulunun ve komitenin byk
ounluu komnistlerdi. Sanat tarihisi Wittkower gibi bize katlmak
isteyen bir iki kii bunun kendileri
iin iyi olmayaca konusunda uyarld. Sonrasnda H. M. Jones ve Betts
gibi baz yal cesur radikaller katldlar. Balangta kurulun komnist olmayan yelerine veto yetkisi verdik.
Komnist olmayan bir ye bir makaleye hayr derse basmayacaktk.
Oy okluuyla yok saylmayacaklarna dair gvence vermek iin mi
bu yapld?
Evet. Tabii daha sonra bunlara
gerek kalmad.
Kuruldaki komnistler de siz,
Rodney Hilton, Cristopher Hill olmalsnz?
Evet mz vardk. Teorik olarak Maurice Dobb da kuruldayd ama pek ortaya kmad. Genlik
gnlerimden beri en zgn ngiliz
Marksist yazar olduunu dndm Gordon Childe da bir dnem
kuruldayd.
Rodney, Christopher ve ben, mz de Komnist Parti Tarihiler Grubundandk ve tabii bir de
derginin teknik olarak editr John
Morris vard.
1956 ylnn (o yl Sovyetlerin
Macaristan igalinin ardndan
Britanya KPsinden ve Tarihiler
Grubundan nemli kopmalar olmutu. -.n.) Komnist Parti Tarihiler
Grubuna ve Past and Presenta ne gibi bir etkisi oldu?

40

Yukarda saydm sebeplerden tr Past and Presenta etkisi olmad.

Komnist Tarihilere ise etkisi byk
oldu nk nemli figrlerden ou
ya partiden atld ya da ayrldlar. ounluu solda ve birou Marksist
kalmaya devam etti. Aramzdaki iliki sonuna kadar arkadaa kald.
Eski Komnist Grup dalmad
ama ok da fazla bir ey yapmad.
Hl bir yerlerde Sosyalist Tarihiler Topluluu olarak devam ediyor
ama pek bir katk yapmyor.
Tekrar emek tarihinde ve Marksist
tarihteki byk tartmalara ve atma noktalarna dnmek istiyorum.
Emek tarihini ayrmak istemiyorum. ncelikle, bu dnemde Marksist
tarih anlayna ait olup da, Marksist
olmayanlarn paylamad zel sorunlarn olduuna inanmyorum. yesi olmaktan ansl hissettiim, 1950
ve 60larn tarih biliminin aratrma
ve eitim yntemlerini dntren
kua, btn dnya iin konuursak,
farkl ideolojilerden geliyordu.
rnein Fransada tek bir kayda
deer Marksist tarihi vard. Bloch
ve Annalesin ok farkl ideolojik kkenleri vard. Hi kukusuz baz Almanlar, ngiliz rneinden etkileniyordu. Amerikallar da, Almanlar da.
Bielefeld niversitesinden Wehler ve
Kocka gibi Historische Gesellschaftswissenschaft (Tarihsel Sosyal Bilim)
evresi, Past and Presentn etkisi altndayd. Ancak herhangi bir anlamda Marksist deillerdi. Kendilerini
solda tanmlayan insanlard ama byle olmas da art deildi.
Sylemek
istediim,
kimse
Braudelin politik olarak hangi tarafta olduunu syleyemez. Cumhuriyeti olduunu farz ediyorum ancak
herhangi bir siyasi parti mensubu olarak tanmlanamayacak kadar iyi bir
politikacyd. Dier bir byk tarihi
Labrousse bir Marksist olduunu iddia ediyordu, epeyce iktisadi materyalist trden. Leon Blum kabinesinin
bayd.
Fransadaki Halk Cephesi hkmetinde mi?
Evet, Leon Blum hkmetteydi. Marksistlerin zel olarak feodalizmden kapitalizme gei sorunuyla

yzletiini ama bunu kabul etmeyen Marksist olmayanlarn bile, eer

toplum ve ekonomi tarihileriyse,
Ortaadan modern aa gei sorunuyla kar karya geleceklerini
dnyorum.
Yani isim farkl ama znde...
znde, ne hakknda konutuunuzu biliyordunuz, evet. Bu bence bir yere kadar 1930larn Byk
Buhrannn bir sonucudur. Byk
apl krizler ve bymeden bahsediyorduk. Almanlar gibi. Ekonomi
tarihiyle uraan herkes 14. ve 15.
yzyllar ile 16. yzyl arasndaki
ztl fark edebiliyordu.
rnein 17. yzyl krizi hakknda
bir tartma balad. Bu konuyla ilgilenen bir Fransz tarafndan balatldn sanyorum. Past and Presentda
yaymland, konuyla ilgili bir kitap
kt ve tartma bir sre devam etti. Birka say daha yaynland. Tartma o kadar nemliydi ki, Hugh
Trevor-Roper gibi bu grte olmayanlar bile katld. Trevor-Roper ilk
dneminde Marksist yaklamdan
etkileniyordu.

Tarihin
toplumsallatrlmas
Bizi ve birok ekonomi tarihisini ilgilendiren bir dier mesele moderniteye, modern endstriyel ya da
ticaret toplumuna gei meselesiydi.
On sekizinci yzyl ile ilgili pek bir
ey bilinmiyordu ama Hatcher ve onun gibiler sayesinde daha ok bilinen bir dneme dnt.
Ve bunun bir lde 1930larda
yetien bir neslin ortak bak asnn
bir sonucu olduunu sylyorsunuz.
Esas deiimin, toplumsal unsurlarn tarihe katlmas olduunu gryorsunuz. Sosyal bilimler -demografi, ekonomi, sosyoloji ve bunun
gibi eyler. Yani tarihin toplumsallatrlmasndan sz ediyorum. Bu
nesildeki dnmlerin arkasnda
bunun olduunu dnyorum. Bunu deiik yollarla yaptlar ama yapmaya altklar ey buydu.
rnein Franszlar, ngiliz veya
Amerikallara gre politik tarih asndan daha militandlar. Marksist
terimlerle olsun veya olmasn, bu

yzden bizim iin, ngiliz Marksistleri iin, Franszlarla, Braudel evresiyle ayn dili konumak daha kolayd.
Paradoksal olarak, Fransz komnistleri Braudel evresine karyd. Ama
Fransz komnistlerinin profesyonel
tarihilikle pek ilgileri yoktu.
Emek tarihiyle ilgili en byk
meselenin ekonomik geliimle sk
balar olan yaam standard meselesi olduunu dnyorum. lk defa 50lerde nem kazand. Esasnda
Profesr T. S. Ashtona uzanan bir
gr her eyin yava da olsa iyiye
gittii ynndeydi. Marksistler ve
dier emekten yana evreler iilerin smrlmesinden bahsederken,
onlara gre endstrileme dorudan
bask yerine geliimi douruyordu.
Yaam standard zerine Ekonomi
Tarihi Dergisinde benle Max Hartwell arasndaki nl gr alverii
sadece bir balangt. O dnemden
bu gne, antropometrik tarih ya da
tketim tarihi gibi byk gelimeler
oldu. Ancak bu konularda en byk
gelimeler Fogel, Williamson ve dierleri gibi Amerikallarn eseridir.
Bu ekonomik tarihiler arasnda nemli bir konu olmakla beraber
70lere kadar insanlar pek fazla etkilemedi.

Snf tartmalar
Dier byk mesele de, Edward
Thompson tarafndan gelitirilen snfn doas ve bir oluum olarak snf zerineydi. Ama bence btn olarak snfla ilgili konuan ok fazla
insan olmu olsa da ok byk bir
geliim olmad.
Snf zerine tartmalar kltrel
dnm akmndan etkilenenler tarafndan yrtlyordu. 70lerde ve
80lerde ise snf kelimesinin terminolojisi zerine tartlyordu.
Evet, benim kastettiim de bu. Bu
tartma byle devam edip durdu.
Kltrel dnm akmnn bence
baarszla yazgl olan ana amac
sosyal yn tarihten karmakt. Dilbilimsel akm ise yeni deildi, neredeyse btn Alman seminerlerinde
bu konu zaten tartlyordu.
Yani ngilizlerin bu konuyla aniden karlat sylenebilir mi?

Evet, ngilizler dilin doasn ve

ona dair dier eyleri aratrmak gerekliliiyle aniden karlat. Ama
kltr dnm akm daha nemlidir. Bizim kuamzn kltr tamamen grmezden geldii
sylenemez ama gereken nemi vermedii aktr.
Tartmann
nemi
asndan, sanat tarihisi Francis Haskell (Gombrichten bu yana bu
lkedeki en nemli sanat tarihisidir), Past and Presentda en bandan itibaren yazmtr ve benim bildiim kadaryla tutkulu bir
anti-komnisttir. Birok konuda
tutkuludur. Biz eski arkadaz, ancak bu farkl bir mesele.
Kltr dnmnn esas sorunu, sadece tarihteki sosyal ynden uzaklama eilimi iinde
olmas deil, gerek tarihten de uzaklama eiliminde olmasdr. rnein 1970lerde ve 1980lerdeki
muazzam sayda an almalar. An
bugnle ilgilidir; gemite ne olduuyla deil, insanlarn gemite olanlar hakknda sonradan ne dndkleriyle ilgilidir.
Zamannn birincil kaynaklarna
gre olduka farkl bir kaynak deil mi?
Birincil kaynaklar bile gerekte
ne olduunu tekrar ina etmek yolunda bir giriimdir. Sylemek istediim, insanlarn sonradan ne dndkleri ok nemlidir ama bu
dndklerini syledikleri dnem
iin bir nem tar, hakknda dndkleri dnem iin deil.

Byk sorularn tarihisi

Yaptnz ayrm anlayabiliyorum.
Sylemee altm, bugn iin
rnein Birinci Dnya Sava hakknda muazzam sayda an almas var. Esas sorun, ok ok uzun zaman nceki Birinci Dnya Savan
neden yeniden kefettiimiz ve bunun ne anlama geldiidir. Ancak
Somme Savandan hatralarla ilgili ne yazlm olursa olsun, yazlan,
gerekte olanla ayn deildir.
21. yzyl Britanyasyla ilgilidir,
20. yzyldakiyle deil yani

Evet sylemeye altm ey tam

olarak bu.
Ayrca kltrel tarih, evrimsel bir tarihe uymayacak alanlara
girmeye alyor. rnein bugn
duygularn tarihi ya da bedenlerin tarihi gibi bir moda var. Galiba
bunun ncln Fransa yapt,
Annales evresi deil ama oradaki
birka kii. Ama Mastrbasyonun
Tarihi -galiba bu yazld- ya da
Alamann Tarihi gibi bariz biimde ilgin olan konular, baz eyleri birbiriyle karlatrmaktan ve
ztlklar ortaya karmaktan ibarettir, eylerin birbirine nasl dntn anlatmaz.
Sanyorum tarihi nemsiz olan ile
kayda deer olan arasndaki ayrmn
ortadan kalkt bir alana dntrdn sylyorsunuz.
Sylemek istediklerimden birisi
bu, evet. Dier taraftan, neyin kayda
deer olduu tarihle ilgili sorduun
sorulara gre deiir. Siyasi tarihe,
yksel (geleneksel) tarih anlayna baklrsa, byk sorular sormaya
kardr. Bir toplum dierine nasl
dnr? Ortaa nasl dnmtr? Eer byk sorularla dnyorsan, elbette Afrikadan insanlarn
btn dnyaya nasl yayldndan
balayabilirsin. Oradan bugne nasl gelindi?
Byle byk sorular sormazsan geriye bir sr ilgin ey kalabilir ve bunlara byk bir ilgi duyarak bazlaryla ilgili yazabilirsin,
elbette bilimsel olarak da yazabilirsin ama bunlar byk sorulara cevap vermeye yardmc olmaz. Benim
kuamn bak as buydu. Hatta
1950lerde ve 60lardaki gen insanlarn da byleydi.

41

Biliim Dnyasndan

zlem Gzkele

izlemg@gmail.com

Doumunun 100. ylnda Alan Turing

Bilgisayarlarmzda yayor!
nsan Turingin hayatn okurken heyecan duyuyor. Bir
bakyorsunuz, Turing mantk alannda basit grnen
ama r aan yenilikler getiriyor. Son derece soyut
olan, renciyken bu benim ne iime yarayacak ki...
dediimiz matematii baka bir alanda somutlatryor.
lk bilgisayarlarn yannda o var. Sonra kendisini yapay
zek alanndaki tartmaya yn verirken gryoruz. Ve
bir bakyoruz, Turing biyolojiye el atm. imdi srada ne
var diye meraklanrken bu harika insan bir anda lyor!

42

iliim dergisinin Eyll 2012 tarihli saysnda, BMO

(Bilgisayar Mhendisleri Odas) Kurucu Ynetim
Kurulu ile yaplan bir rportaj yer almaktayd. BMO
Kurucu Ynetim Kuruluna yneltilen sorulardan birinde, Matt Mullenweg, Mark Zuckerberg, Bill Gates
ve Steve Wozniak bilgisayar dnyasnn kurucular
olarak nitelendiriliyordu. Bu kiileri, bilgisayar dnyasnn kurucular olarak nitelendirmek, (zellikle Gates ve Wozniak iin) popler kltrde olduka yaygn olsa da Biliim dergisine hi yakmamt.
Soruya verilen yantta bu uygunsuz ifadeye dikkat
ekiliyor, sz konusu kiileri bilgisayar piyasasnn
kurucular ve sahipleri olarak tanmlamann daha
uygun olaca belirtiliyor ve bilgisayarn ok sayda
bilimcinin ve mhendisin kolektif abasnn bir rn olduu vurgulanyordu.
Bugn telgraf Samuel F. B. Morsela, telefonu
Alexander Graham Bell ile ve radyoyu Guglielmo
Marconi ile zdeletiriyoruz. Oysa bilgisayar gibi
bu icatlar ve daha birou, tek bir kiiye ait deil.
Bu icatlarn ncesinde birikmi bir toplumsal emek
var ve adlar pek bilinmese de birbirinden habersiz
kiilerin ayn dnemde paralel olarak gerekletirdii icatlar sz konusu.
Joseph Marie Jacquard, Charles Babbage, Ada
Lovelace, John Atanasoff, Konrad Zuse, John von
Neumann ve Alan Turing... Her biri bilgisayarn oluumunda nemli katklar olmu bilimciler. Fakat her eye karn, soyutla somut, gemile gelecek arasnda bir kpr olan Alan Turingi ayr bir
yere koymak gerekiyor. Turing, ban Leibnizin
ektii 17. yzyl matematikileri ile 1940l yllarda bata Von Neumann olmak zere ilk modern
bilgisayarlar yapan bilimciler ve mhendisler arasnda bir kpr oldu. 42 yllk ksa yaamna ok
ey sdrd. Bilgisayar biliminin temellerini att,

2. Dnya Savanda Nazi ifrelerini zd, yapay

zek ile ilgilendi, biyolojik rntlerin oluumu zerine alt.

Genlii ve renimi
Alan Mathison Turing, 23 Haziran 1912 tarihinde Londrada dodu. lk ocukluk yllarn, Hindistanda olan anne ve babasndan uzakta,
kendisinden be ya byk olan aabeyi ile beraber geirdi. Okula gitmeden kendi kendine okumay rendi ve alt yanda gittii gndz okulunda matematie olan yatknl ile retmenlerinin
dikkatini ekti. Ancak hem okulda hem de evde ilk
ocukluk yllarnda bile kendisini belirli kurallara
hapsetmek isteyenlere kar kararl bir tutum taknd.
Turing, 1922de 9-11 yandaki ocuklarn gittii ve mfredatn Genel Giri Snavndaki sorulara gre oluturulduu Hazelhursta balad. Tembel bir renci olduu sylenemezdi. Fakat belirli
bir amaca ynelik hazrlanm mfredat Turingin
aratrmac kiiliine uygun deildi. Buna ramen,
zorunluluu fark ederek snavlarn baaryla geti
ve Sherborneda okumaya hak kazand. Sherborne,
iyi bir okul olmasna ramen burada verilen eitim
de Turingin eilimlerine uymuyordu. Yunanca ve
Latince arlkl klasik bir eitim verilmekteydi. ngilizcede snfnn en ktsyd, Latincede sondan
ikinciydi.
Fakat Sherborne ynetiminin rencileri iin gereksiz grd konularda Turingin dehas kendini
belli ediyordu. Matematikte eitli formller oluturuyor, kimyadaki baarsyla retmenlerinin ilgisini ekiyordu.
Hakkndaki raporlarda, asosyal bir ocuk olarak
nitelendiriliyor, el yazsnn zensizliinden ikyet

Alan Turing (1912-1954). 42 yllk ksa yaamna ok ey sdrd.

ediliyor ve kimi zaman gze arpan

deha prltlarna ramen yntemsiz
olmakla eletiriliyordu. rnein zellikle matematikte, Turingden ispatlar adm adm yapmas beklenirken, Turing buna uymuyordu. Okul
mdrne gre Turingin yaklam
temelden nce evin atsn yapmaya benziyordu.
Bu dnemde, Turingin Cristopher Morcom ile tanmas hayatnn
nemli dnm noktalarndan biri
oldu. Turing, kendisiyle ayn konulara ilgi duyan bir arkada bulmutu.
Birlikte bilimsel deneyler yapyorlar
ve bilim dnyasndaki problemleri
tartyorlard.
Ancak Morcomun 13 ubat 1930da tberklozdan lmesi Turingi derinden sarst. Bir daha hi kimseyle Morcomla olduu
kadar yakn olamayacakt. Turing,
Morcomun lmnden sonra yazd bir yazda dncenin doas
zerine younlayor, ruh ve onun
donanm olarak grd beyin ile
ilikisini sorguluyordu.
Hayat devam ediyordu. Morcomla
ortak dlerini gerekletirmek iin daha ok almas gerekiyordu.
1931 ylnda girdii snavlar sonrasnda, Cambridge niversitesinde
yer alan Kraliyet Kolejine girmeye
hak kazand.
Bu okul bnyesinde ok sayda nl bilimciyi, zellikle de matematikiyi barndrmaktayd. Bert-

rand Russell, Max M. H. Newman,

Maynard Keynes... Daha sonra bu
nl bilimcilere, Almanyadan ve
talyadan kaan bilimciler de eklendi. Turing iin esiz bir ortamd. Fakat yine sessiz ve ekingendi. Matematik veya fen bilimleri dndaki
konular Turingin ilgisini ekmiyordu. Buna karn, Kraliyet Kolejinin
politik atmosferi Turingi de etkilemiti. 1933 ylnda annesine yazd bir mektupta, Rusyaya gitmeyi dndn ve Sava Kart
Konseye katldn yazyordu. Sava Kart Konsey, hkmetin savaa girmeye niyetlenmesi durumunda
sava gereleri ve kimyasal maddeler
reten iiler arasnda grevler rgtlemeyi planlyordu.
Turing, Rusyaya gitmedi. Fakat
daha sonra greceimiz gibi, faizme
kar savata tarihi bir rol stlendi.
Turingin Kraliyet Kolejindeki
renim hayat pek iyi balamad.
Hazelhurstta ve Sherborneda olduu gibi sadece ilgisini eken daha ileri dzey konularla ilgilendiinden ilk snavlarnda baarsz oldu.
Fakat bu sefer ksa srede kendini
toparlad. Kolejdeki ikinci ylnda,
teorem ispatlarndaki ve problem
zmlerindeki orijinal yaklamyla John Maynard Keynesin ve George Hardynin ilgisini ekti. Keynes,
Turingin yksek eitim bursunu
almasna yardmc oldu. Hibir ykmll olmayacakt, ne ders verecekti ne de laboratuvar asistanl
yapacakt. Kendisinden beklenen sadece istedii bir konu zerine almasyd. alma alan olarak matematiksel mant seti.

Yeni bir dal:

Matematiksel mantk

ykseldi. Matematiksel mantn ilgi alan ise matematiin kendisiydi.

1930larda fizikilerin kuantum teorisiyle fiziin kendisinin snrlarn sorguladklar gibi matematikiler ayn sorgulamay matematiksel
mantk ile yapyorlard. Matematiksel mantk, kmelerle, biimsel sistemlerin inas, deerlendirilmesi ve
bu sistemlerle nelerin ispatlanabilecei ile ilgileniyordu. En bataki soru, hesaplamann (ngilizcedeki calculate deil, computer kelimesinin
kkeni olan compute) ne olduu idi. Baz problemler kolayca hesaplanabilmekteydi, rnein milyonlarca
sayy bykten ke sralamak
kolay bir hesaplamayd. Fakat bir okuldaki ders programlarnn hazrlanmas, dersliklerin ve retmenlerin programa gre datlmas, bunu
yaparken de baz snrlamalarn gzetilmesi (rnein, A adl matematik retmeni, matematik derslerinin sabahlar 3. ve 4. saatte olmasn
tercih ediyor) zor bir hesaplamayd. Peki, bir hesaplamay kolay ya da
zor yapan neydi? Her problem hesaplanabilir miydi? Bir problemin,
hesaplanabilir olduuna nasl karar verilebilirdi? Ksacas, modern
anlamda bir computer (bilgisayar)
yokken mantksal matematikiler
compute kavramn tartyorlard.
Bu ayn zamanda, bilgisayar daha icat olmadan bilgisayarn snrllklarnn da aratrlmasyd.
1910 ylnda, matematiki olduklar kadar filozof da olan Bertrand
Russell ve Alfred North Whitehead,
Principia Mathematicann birinci cildinde kapsaml ve tutarl bir matematiksel mantk yaratmaya giritiler.
Bletchley Parktaki Alan Turing bst.

Matematiksel mantk, o zamanlar matematiin yeni yeni oluan bir

dalyd. 17. yzylda, Isaac Newton
ve Gottfried von Leibniz tarafndan
temelleri atlan calculus (analiz), cebirin ve geometrinin aksine sabit ilikilerle deil, deiimle ve sonsuz
kklklerle ilgileniyordu. Calculus, fen bilimlerinde ve mhendislikte birok yeniliin de nn at; sanayi devrimi calculus zerinde

43

Ancak matematiin tutarl ve eliki

iermediini gsterme amal bu ura Gdelin 1931 ylndaki makalesiyle altst oldu. Gdel makalesinde
kararszlk (undecidability) ilkesi ile
bir belitsel sistemin kendi kendinin
tutarlln gsteremeyeceini, eksiklik (incompleteness) ilkesi ile de
bir belitsel sistem ierisinde ispatlanamayacak doru ifadeler olduunu
sylyordu.
Turing, matematiin alt st olduu bir dnemde ve nl matematikilerin youn olduu bir yerde
renimine balamt. 20. yzyln nemli filozoflarndan Ludwig
Wittgensteinin fikirleriyle tanmas da bu dneme rastlar. Wittgenstein, mantksal matematikilerinkine benzer sorularn yantlarn dil
alannda aryordu. Matematikiler,
hangi problemlerin zlebilir olduunu aratrrken Wittgensteinn
temsilcisi olduu analitik filozoflar hangi tr sorularn sorulmasnn faydal olabileceini belirlemeye almaktaydlar. Turing,
Wittgensteinn dersine katlan tek
matematikiydi. Derste kendi alannn tek temsilcisi olmas zaman zaman matematii Wittgensteina kar
savunma sorumluluunu da getiriyordu. Bir derste Wittgenstein, insanlarn neden matematikteki elikilerden korktuunu sorguladnda
Turingin buna yant yle olmutu:
erisinde gizli bir eliki olup olmadndan emin olmadka
calculusu uygulama konusunda emin olamazsnz... Herhangi bir eliki iermeyen kprnn kp
kmeyeceini bilmezsiniz, ancak
elikiler ieriyorsa ilerin bir noktada ters gidecei neredeyse kesindir.

Turing Makinesi
Turingin 1935 ylnda Max
Newmandan ald derste duyduu Hilbertin Karar Verme Problemi (Entscheidungsproblem), yalnz kendisinin deil tm dnyann
kaderini deitirecekti: yi tanmlanm matematiksel bir savn ispatlanabilirliini
belirleyebilecek
mekaniksel (step-by-step) bir sistem
var mdr?

44

Turing, bu problemi basitletirip

hesaplanabilirlik
(computability)
bal altnda inceledi. Bir problemin zm iin verilen bir algoritma ya da mekaniksel bir metotla
prosedrn girilen tm geerli saylar iin alt gsterilebilir mi?
Veriler ne olursa olsun, makine bir
sonuca varmalyd. Turing bu yaklamyla, Hilbertin sorusuna sembolik bir dzeyde yaklaan dier matematikilerden ayrlyordu. Problemi
nce hesaplanabilirlik biiminde ele
ald. Sonra da bunu somutlayacak,
basit ilemlerden oluan, Turing
Makinesi olarak bilinen mekanik bir
yntem oluturdu.
Turing Makinesi, adnn ilk artrdnn tersine, fiziksel deil
kavramsal bir makineydi. Bir dier
deyile, bilgisayarn donanmsal ksmna deil, yazlmsal ksmna iaret
ediyordu. Turing Makinesi, aadaki gibi sonsuz uzunlukta bir kt
rulosu ve bu kdn zerindeki kareleri okuyup deerlendiren bir tarayc ieriyordu:

Birlik say sisteminde bir toplama

ilemi yapalm. Birlik say sistemine
gre:
5=11111
2=11
Saylar birbirlerinden aadaki
gibi 0 ile ayrlyor:
...000011011111000...
Her bir karakter aadaki gibi
sonsuz bir rulo kdnda yer alyor:
...

...

Komut tablomuz, algoritmamz

ya da mekaniksel yntemimiz de aadaki gibi:

Durum
A
B

Okunan
0
0,A,>
1, dur

Okunan
1
0,B,>
1,B,>

leme A durumunda balayacaz. Bu komut satrna gre,

A durumundaysak ve 0 okursak:
0 yazlacak, yine A durumunda kalnacak ve bir saa gidilecek.
A durumundaysak ve 1 okursak:
0 yazlacak, B durumuna geilecek
ve bir saa gidilecek.
B durumundaysak ve 0 okursak:
1 yazlp, ilem sonlandrlacak.
B durumundaysak ve 1 okursak:
1 yazlacak, B durumunda kalnacak
ve saa gidilecek.
Buna gre sonu aadaki gibi 7
olacak:
...

Tarayc aadaki ilemleri yapabiliyordu:

- Yrrlkteki karenin zerine
kulland semboller kmesinden
birini yazlmas.
- Yrrlkteki karenin ieriinin
boaltlmas.
- Bir soldaki ya da sadaki kareye
geilmesi.
- O anki durumun ya da yaplan
son ilemin sonucunun bir yazmaca
yazlmas.
Turing Makinesinin bir dier bileeni ise, belirli bir durumda herhangi bir sembol okunduunda hangi ilemin yaplacan ve sonucunu
gsteren komut tablosuydu.
rnek: (bkz. http://www-gti.det.
uvigo.es/~jrial/Proyectos/INEITMUCOM/Turing/MaqTur.htm#ex1):

0 0 0 0 1 1 0 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0

...

Bylece Turing, modern bilgisayarn yazlm ksmn yapm oluyordu. Turing, bu kavramsal makinenin hesaplanabilir her eyi
hesaplayabileceini gsterdi. Baz
programlar ok ksa srede hesaplanabilirken bazlarnn hesaplanmas gnler, aylar, hatta yllar alabilirdi. Ama bu, programlar daha hzl
altracak donanmlarn yaplmas
baka bir alann sorunuydu. Turing
iin u an nemli olan hesaplanabilirliin kendisiydi.
Turing, Hilbertin problemini
zmt. Ama mantksal matematik alannn nemli isimlerinden Alonzo Church de Turing bu zmn yaynlamadan nce sembolik
bir yaklamla bu problemi zm
ve yaynlamt. Newman, Churche

Elektronik
makineler yapmak

Alan Turing 1947de Amatr Atletizm Birliinin dzenledii ampiyonada maratonu 2 saat 46
dakika 3 saniyede komutu. Bu derece profesyonel olmayan bir koucu iin olaanstyd.

bir mektup yazd. Ondan Turingin

Princetona kabulnde ve doktora almalarnda yardmn istedi.
Church bu istei geri evirmedi ve
makalesinin yaynnda da Turinge
yardmc oldu. Normal artlar altnda, sonularn ilk yaynlayan tarihe
geer. Fakat Turingin Karar Verme
Problemine getirdii zm ylesine olaanstyd ki Karar Verme Probleminin zm literatre
Church-Turing Tezi olarak geti.

Nazi ifrelerini kran adam

Turing, Princetonda saylabilirlik konusundaki almalarn gelitirdi ve 1938 ylnda doktorasn
baaryla tamamlad. Burada bilim
dnyasnn birok nemli ismiyle
de tant. Ancak Amerikan kltr
Turinge ok yabancyd, ngiltereye
geri dnmek istiyordu. Von Neumann onu bu kararndan vazgeirmek iin yannda asistanlk nerdi.
Ama kabul etmeyerek 1938 ylnda
Cambridgee dnd.
1 Eyll 1939 ylnda, Almanya,
Polonyay igal etti. ok tarafl savunma anlamalarna gre bu durum ngiltere ve Fransa iin de sava
demekti. Sava ilanndan birka gn
sonra, matematikilerden, dil uzmanlarndan ve rnt tanma konusunda yetenekli olduu dnlen satran ustalarndan oluan bir
grup uzman Bletchley Parkta toplanmaya balad. Bu uzmanlardan,
Alman ifrelerini krmalar bekleni-

yordu. 1938 Eyllnden beri ngiliz

kod krma rgtnde yar zamanl
alan ve Enigma adl ifre makinesinin kripto analizi zerine younlaan Turing, bu grubun en nemli isimlerinden biriydi.
Atlantikteki savan kazanlmas iin Alman ifrelerinin krlmas gerekiyordu. Kuatma altndaki
ngiltereye Atlantik zerinden yakt, gda, salk ve cephanelik yardm yaplyordu. Almanlar da bu
yardmn ngiltereye ulamasn
engellemek iin saldrlar dzenliyordu. Bylece, destek alamayan
ngilterenin direnci kecekti. Almanlarn bu saldrlarna kar koyabilmek iin en etkin yol Almanlarn
Enigma adl ifre makinesi zerinden gerekleen iletiiminin zmlenmesiydi. Ayrca bu ifrelerin krlmas, zamana kar bir ilemdi.
Turing, matematik bilgisini bu sefer Nazi ifrelerini krmak iin kulland. Turingin sava sresince be
nemli katks oldu:
- lk ifre krma makinelerinden
olan Bombe adl makineyi tasarlad.
- Alman donanmas tarafndan
kullanlan bildirim prosedrn
tespit etti.
- Bombeun daha verimli kullanm iin Banburismus adl kriptoanaliz srecini gelitirdi.
- Nazilerin kulland Lorenz ifrelerinin krlmasna katkda bulundu.
- Delilah kod adl, ses ifreleme aracn gelitirdi.

Sava sona erdiinde Turing,

Britanya
mparatorluu
Nian ile dllendirildi. Sava sonras, Cambridgee geri dnp hayatna kald yerden devam edebilirdi.
Ama Turingin akl elektronik makinelerdeydi. Cambridgee, matematik kariyerine, geri dnmesi durumunda yeterli destei alamayacakt.
Bu nedenle, tercihini Ulusal Fizik
Laboratuvarndan (National Physical Laboratory - NPL) yana kulland. NPL, akademik bir kurum olmayp son teknolojiler zerine alan
bir enstityd. NPL ilk bata lkenin en baarl elektronik mhendislerinin radar ve bilgisayar teknolojileri zerine altklar bir yerdi.
Daha sonra saysal hesaplamann teorisi ve gerekletirimi zerine alan matematikiler de NPLye katld. Turingin katld matematik
biriminin amac hzl hesaplamalar
iin gerekli elektronik cihazlarn gelitirilmesiydi. Ancak, Amerikallar,
1946 ylna kadar gizli yrttkleri
ENIAC adl bilgisayar kamuoyu ile
paylatklarnda NPLnin ge kald
anlald. ENIACn en byk zellii, daha nceki elektronik cihazlarn
aksine sadece belirli bir konuda (rnein sadece ifre krmada) hesaplama yapmayp, farkl amalar iin de
yeniden programlanabilmesiydi.
Fakat ENIACn ilk versiyonlarnn programlanmas kolay deildi.
Turingin bunu amak iin nerileri vard. NPLnin matematik biriminin bakan olan John R. Wormersley, Turinge sfrdan bir bilgisayar
Almanlarn Enigma ifreleme cihaznn
krlmas, 2. Dnya Savann dnm
noktalarndan biri olmutu.

45

yapma frsat sundu. Turing, Otomatik Hesaplama Motoru (Automatic Computing Engine - ACE) adn verdii bilgisayarnn genel bir
tasarmn 1946 ylnn ubat aynda yaynlad. Turing, makalesinde bilgisayarlarn ilemlerini nasl
hzlandrlabileceini tartyor ve
asl dikkat edilmesi gerekenin bilgisayarn hafzas olduunu belirtiyordu.
Turingin asl odakland alan
ise komut setinin hazrlanmasyd. ENIACn tasarmclar, onluk
dzeni tercih etmiti. Turing ise
ikilik dzenin daha uygun olduu grndeydi. Ayrca, karmak
donanmlar yerine basit komutlardan oluan snrl bir komut setini
tercih ediyordu. Dolaysyla, donanmsal karmakl yazlma arlk vererek amay istiyordu. Bylece ilk makine dilini de tasarlam
oluyordu.
Fakat yneticilik Turinge gre
deildi. Bir sre sonra, krtasiye ileri ve sk toplantlar Turingi bunaltmaya balad. NPL ynetimi de
Turingin huysuzluundan ve takm
almasna ayak uyduramamasndan ikyetiydi. 1947 ylnda projeden ayrld ve Kraliyet Kolejine
geri dnd. 1948 ylnn ortalarnda, Manchester niversitesinden
resmi ad Kk lekli Deneysel
Makine (Small Scale Experimental
Machine -SSEM) olan, Bebek kod
Turing, 8 Haziran 1954 gn evinde l
bulundu. lm nedeninin yatann hemen
yanndaki siyanrl elma olduu anlald.
lmn intihar olup olmad ok tartld.
Sistem onu nce lme srkleyip sonra zr
diledi. Sackville Parktaki heykelinde
Turing elinde bir elmayla betimlenmi.

46

adl projeden bir davet ald. Proje, verilerin saklanmas ve ilenmesi konusunda nemli yenilikler ieriyordu. Turing, projenin sonlarna
doru katldndan sadece yazlmsal katklar yapt.

Bilgisayar,
insan gibi dnebilir mi?
1950lere gelindiinde Turing, bilgisayarlarn pratik gelitirim srelerine ilgisini tamamen kaybetmiti. Kendisinin de belirttii gibi ACE zerine
alrken bile asl ilgi alan bilgisayarn pratik amalar iin kullanmndan ok insan beyninin bir modelinin
oluturulup oluturulamayacayd.
Yaznn banda da belirtildii gibi,
Turing, Morcomun lmnden sonra insan zihninin doas ve donanmyla (beyniyle) ilikisi zerine kafa
yormaktayd. Ve yine en baa gelmiti... Ama bu sefer soru sahibi, bir lise
rencisi deil, bir bilimciydi.
Bilgisayarlar, insanlar gibi dnebilir mi? Bilgisayarlar, insanlar gibi bir zekya sahip olabilirler mi?
Bu sorulara yant verebilmek iin,
nce zeknn bir tanmn yapmak
gerekiyordu. lk balarda, satran oynayan bir bilgisayar, yapay zeky
gstermek iin anlaml olabiliyordu.
Satrantaki olaslklar snrlyd, 1050
olas pozisyon vard. ok sayda pozisyon da dikkate deer deildi. Satran oynayan bir bilgisayara den,
en ksa srede mmkn olduunca
ileride oluabilecek pozisyonlar deerlendirip buna gre hamle yapmakt. Teknolojinin gelimesiyle beraber,
bilgisayarlarn hesaplama hz da artyordu. Dolaysyla, bilgisayarlarn bir
sre sonra daha iyi satran oynamasnn nedeninin, bilgisayarlarn daha iyi
dnyor olmas deil, bilgisayarlarn donanmsal adan daha gelimi
olmas olduunun farkna varld.
Turing, Hesaplayan Makineler
ve Zek (Computing Machinery
and Intelligence) balkl makalesinde, yapay zek sorunsal iin aadaki alm nerdi:
Eer C kiisi, yaz tabanl bir konumada, karsndaki insan (B) ile
makineyi (A) ayrt edemiyorsa, makinenin zeksndan sz edebiliriz.

Turing ayn makalede, yapay

zeknn olabilirlii konusundaki itirazlara da yant veriyordu (bkz.
http://www.loebner.net/Prizef/TuringArticle.html).
1950lerin bana gelindiinde ise
Turing baka bir alana, matematiksel biyolojiye ynelmiti. Morfogenezle, canl ekillerinin oluumuyla, ilgilenmeye balad. 1952 ylnda,
Morfogenezin Kimyasal Temeli
balkl bir makalede morfogenez zerine olan hipotezleri sundu...

Toplum, kendi
kahramann ldryor!
nsan Turingin hayatn okurken
heyecan duyuyor. Bir bakyorsunuz,
Turing mantk alannda basit grnen ama r aan yenilikler getiriyor. Son derece soyut olan, renciyken bu benim ne iime yaracak
ki... dediimiz matematii baka
bir alanda somutlatryor. lk bilgisayarlarn yannda o var. Sonra kendisini yapay zek alanndaki tartmaya yn verirken gryoruz. Ve
bir bakyoruz, Turing biyolojiye el
atm. imdi srada ne var diye meraklanrken bu harika insan bir anda lyor!
1952 ylnda Turingin ecinsel
olduu ortaya kt. ngiliz yasalarna gre ecinsellik o zamanlar sutu. Ama Turing, kiiliinin bir paras olan ecinselliini saklamaktan
sklmt artk. Turing, mstehcen
uygunsuzluktan sulanp mahkemeye verildi. Turing geri adm atmad. Mahkeme kararna gre ya

hapse girecekti ya da bir yl boyunca libidosunu drmek iin strojen hormonu almak zorunda kalacakt. Turing, hormon almay kabul
etti. Bylece biyoloji zerine yapt almalarna devam edebilecekti. Fakat ksa bir sre sonra devletin gizli ileri iin gvenilirlilik izni
kaldrld.
8 Haziran 1954 gn, temizlikisi Turingi evinde l buldu. Yaplan aratrmada, lm nedeninin
yatann hemen yanndaki siyanrl elma olduu anlald. Turing intihar m etmiti? pheler bu yndeydi. Ama arkadalar, gelecek
planlar yapan ve bunu evresiyle
paylaan Turingin intihar edebileceine ihtimal vermiyorlard. ngiliz
Gizli Servisinin bir suikast olduu
ynnde iddialar da vard. Annesi,
kaza olduunu sylyordu.
Son lm nedeni her ne olursa olsun toplum, kendi kahramann ldrmt. Ve ldrmeye de devam ediyordu.

Bu harika bilimci bilgisayarlarmzda yayor!

2001 ylnda evrilen Enigma adl

filmde, Enigma ifrelerinin krlmas
anlatlrken bile Turingin adn anmadlar, onun yerine heteroseksel
bir karakter yarattlar.
2009 ylnda, ngiltere Babakan
Gordon Brown ngiliz Hkmeti ve
faizme kar savan baarya ulam olmas nedeniyle u an zgrce

yaayabilenler adna Turingden zr diledi.

Turing, bugn bilgisayarlarmzda yayor...
NOT: Bu yaznn hazrlanmasnda,
Harry Hendersonn Alan Turing Computing Genius and Wartime Code Breaker adl eserinden yararlanlmtr.

47

Cari ak Salksz byme D kaynak bamll Kriz olasl

Ekonomi nereye?
Ekonominin mutlaka kamu odakl, ama kamunun da emein srtna bast deil,
emek odakl, gelir dalmn iyiletiren, bteden eitim, salk, konut, barnma,
kltr paylarn artran, buna karlk asker polis harcamalarn azaltan, vergiyi adil
toplayan, dolayl vergilerden ziyade herkesten gelirine gre vergi alan bir yapya
evrilmesi gerekiyor. Bu anlamda btn makro politikalarn yeni batan birbiriyle
uyumlu ekilde rlmesi tek kar yol.
Mustafa Snmez

Sylei: Baha Okar

azeteci-yazar Mustafa Snmez bamsz bir iktisat olarak 70li yllarn sonlarndan beri Trkiye ekonomisini yakndan izliyor. Snmez, Trkiye Ekonomisinde Bunalm (3 cilt), Trkiyede Holdingler,
Trkiyede Gelir Eitsizlii, 100 Soruda Da Alan
Trkiye Ekonomisi, 100 Soruda Kresel Kriz ve Trkiye gibi pek ok kitabn da yazar. 2009 ylndan
beri de Cumhuriyet Gazetesindeki kesinden ekonomiye dair gzlem ve deerlendirmelerini okurlaryla paylayor. Biz de Snmeze gncel veriler zerinden Trkiye ekonomisinin gidiatn sorduk.
Hkmet ksa bir sre nce orta vadeli ekonomi programn aklad ve baz hedeflerini revize etti. Hemen ncesinde de Zafer alayanla Ali
Babacann ekonomi ynetiminde gaza m basalm
frene mi polemii vard. Her frsatta ekonominin
tkrnda olduunu sylyor olsalar da, belli ki hkmet gidiata bir mdahale ihtiyac duyuyor. Orta
vadeli programda hedefler kltld, temkinli bir
ekonomik planda karar klnd. Bu mdahale ne anlama geliyor, buradan balayalm isterseniz
2007-2008de kresel kriz patladnda haliyMustafa Snmezle Trkiye ekonomisinin
gstergeleri zerine syletik.

48

le Trkiye de etkilendi, zellikle de Avrupa stnden. Avrupaya olan ihracatta nemli bir azalma yaand. Dorudan kaynak giriinde aksama oldu ve
2009 yl yzde 5e yakn bir klmeyle kapand.
Ama krizi amada zellikle kamu maliyesi ve bte imknlar nemli bir rol oynamt. AKP iktidar bte kaynaklarn kullanarak krizden bymeye geii salad ve akabinde de dardan yabanc
kaynan giriiyle birlikte ekonomi i pazara dnk olarak 2011 de ortalama yzde 9 byd. Ama
bu d kaynaa baml ve zellikle ithalat odakl
bir byme
Bymedeki esas faktr buydu o hlde.
Evet, d kaynak belirleyici oldu. zlenen kur
politikas retimden ziyade d kayna cazip kld.
Dolaysyla bu tr d kaynak girii bymeye yol
at ama bu arka planda patlayan bir ithalat ve beraberinde de bir cari ak problemi getirdi.
Yani salkl bir bymeden sz edemiyoruz
Salkl olmuyor tabi. Yani bu byme eer ihracata dnk olsayd, dviz kazandrc olsayd, hem
srdrlebilirlik hem de ortaya kard sonular
asndan fazla sorun olmazd. Ama bizde arlkla
i pazara ynelen, i pazar odakl byme oluyor.
Bu ithalat arlkl bymenin sonunda da cari ak
gibi bir sorun ortaya kyor.
Bu tabii d yatrmclar rkten bir anomali.
Fakat Trkiyedeki 2001 krizinde btenin kamu
maliyesiyle ilgili sorunlarn halletmi olmas bu
tr endieleri gidermede bir avantaj durumundayd. imdi yzde 9 bydkten sonra ve arka planda bir cari ak kamburu oluunca, bu ak nemli
bir risk olarak grlmeye baland. Kredi deerlendirme kurulular Trkiyeye bir trl art not vermediler. O zaman da bunu srdrmenin daha fazla problem olaca gz nnde bulundurularak bir
yumuak ini karar alnd. D dinamikler de aslnda bu bymeyi srdrmeye imkn vermiyordu.

Cari ak kamburu
D dinamikler derken?.. Mesela dardan gelen sermaye mi kesiliyor?
Bir azalma oldu ama esas nemlisi d kaynan kalitesi. Makbul olan
dorudan yabanc sermayenin gelmesidir. Ama Trkiyeye daha ok scak para dediimiz, borsaya ve devlet tahvillerine gelen ve her an kap
gidebilecek ya da d bor ykmz
oaltacak para tr giriyor.
Makbul dediiniz dorudan yatrmlar bu d kaynan aa yukar
yzde kan oluturuyor?
Yzde 15ler civarnda olmas lazm. Dorudan yabanc kaynak ok
gelmiyor, gelenler de zaten zelletirmeden pay almak zere geldiler.
Mesela 2007-2008de Tekeli ya da
bankalar satn almak iin gelenler.
Bize gelenler daha ok borsaya
yneliyor. Devlet tahviline yatrm
yapyorlar. Ya da yabanc bankalar kredi veriyorlar. Bu da tabii d
bor ykn artryor. Oysa kaynak sknts olan lkeler d kayna dorudan yatrma ynlendirmeye gayret ediyorlar. Ama onun da
gelmesi iin ierideki iklimin epey
cazip olmas lazm. imdi dorudan
yabanc sermaye daha ok Asyaya,
ine, Hindistana, Gney Kore ve
Malezyaya gidiyor.
Bunun nedeni oralarda retimin
daha krl olmas m?
retim maliyetlerinin dk olmas bir etken ama bir o kadar nemlisi, istikrarn varl asndan da artlar deerlendiriyorlar.
Trkiyeye gelmemeleri bu anlamda
manidar, ekonominin gven verici
olmadnn bir iareti.
Sonuta 2012nin byme hedefi
yzde 4 olarak belirlenmiti. nceki
yl yzde 9du. Ona gre kredi poli-

tikalar ve dier politikalar ayarland. Fakat yln ortasna gelindiinde

anlald ki yzde 4e bile ulalamayacak. Yln ilk yars yzde 3 bymeyle sonulanm. imdi hedefi revize edip 3,2ye ektiler. Ama ikinci
yarda biraz daha tempo kaybetti ve
sanrm yl yzde 3n altnda bymeyle kapatacak Trkiye.
Klmeden dolay ithalatn azalmasyla cari ak da biraz azalmaya
balad. Ama yine de ak milli gelirin
yzde 8i orannda ki bu da yine G20
lkeleri iinde Trkiyeyi rekortmen
lke yapyor. Yani cari ak kamburu
azalm olmuyor. Byme hzndaki
d ve ithalatn azalmas cari ak
sorununu zmeye yetmiyor.
Fakat buna bal olarak bte gelirleri azalmaya balad. nk bteye giren gelirler arlkla dolayl
vergiler. Yani KDV ve TV gibi, i
tketimden ve ithalattan alnan vergiler. thalat azalnca ve ierde tketim dnce bu vergiler toplanamamaya baland.
u son zamanlarda rakya, sigaraya gelen srekli zamlar?..
Bununla ilgili. Austos sonunda
baktlar ki 8,5 milyar bte a verdiler. Hemen telala bu vergileri artrdlar, zamlar koydular biraz gelir
gelsin diye. Ama o da are olmaya-

Ocak-Austos dneminde toplam 36,0 milyar dolarlk cari

aa karlk lkeye 53,3 milyar dolar dviz girdi.
* 6,8 milyar dolar dorudan yatrm iin.
* 20,3 milyar dolar portfy yatrm (bono-hisse senedi) iin.
* 22,0 milyar dolar net kredi kullanm oldu.
* 4,2 milyar dolar nereden geldii belli olmayan dviz.

cak nk harcamalar ayar bozulmu vaziyette. Bir kere sosyal gvenlik kalemine bteden yaplan
transferler ok byd. Salkta dnm ad altndaki oy avcl odakl proje giderek ok ciddi kaynak
yutuyor. Sosyal Gvenlik Kurumu
harcamalarn primleriyle karlayamyor. Bteden daha ok kaynak istiyor. Bunun yan sra AKP iktidar
gvenlik kadrolarna, 4+4+4den dolay eitim kadrolarna, salk kadrolarna yeni personel katt, dolaysyla personel harcamalar da artt. Ak
veren KTler var. Belediyeler var.
Hsl, bteyi alttan alta kemiren
bylesi eyler artmaya balad. Gelirler azald harcamalar oald. Bu kez
bte ak vermeye balad. Cari ak
varken bir de bte a knca, ite
o ciddi bir risk. ki kamburla birden
uramak... Tek bana cari ak olduu zaman yatrmclar yle dnyorlard, ciddi bir problem olursa
hkmetin elinde muhtemel bir krizle baa kabilecek, yangn sndrebilecek bir bte kayna var. imdi
o da riske girmeye balad.
Bu da tabii tehlikeli ve imdi bunun nne gemek iin ne yapabiliriz diye bakyorlar. Btn bu zelletirme, 2B satlar, harcamalar
ksma falan bunun iindi ama baarl olabileceklerini sanmyorum.
nk nmzde bir de seim maratonu var. Seim ekonomisi izlemek isteyecekler. Halk zecek
eylerden bir lde kanmaya alacaklar. Bte ana ynelik tedbirlerle seim ekonomisi arasnda
kalacaklar.
imdi bu son orta vadeli programda bu yl yzde 3,2 bymeyle kapa-

49

trz diye tahmin ediyorlar. 2013 iin

yzde 4, sonras iin ise 5 hedef koydular. Byle hedefler konuyor aslnda
ama bu yetmiyor. Sonuta hkmetin bu hedefleri tutturup tutturmayaca tamamen dardan kaynak gelip
gelmemesine bal. lke 2009 krizini
yaadnda da orta vadeli programda 2011 iin yzde 3,5 byme hedefi koymulard. Sonra yle bir d
kaynak girii oldu ki byme yzde
9a ulat. Onlarn bile ummad bir
d kaynak ak oldu.

Byme istihdam
yaratmyor
Byme sihirli bir kavram sanki.
Ekonomide baarnn tek lt gibi anlyor. yle mi gerekten? Oysa
byme denilen ey btn toplumun
tek vcut refaha ermesi deil elbette.
Byme mal ve hizmet retiminin
art demek aslnda. Tarmda sebze,
meyve, hububatn artndan tutun,
sanayide demir-elik retiminin, imento retiminin artmas, ona bal
olarak ticaret faaliyetinin artmas, tamacln artmas, bankaclk faaliyetinin, hizmetlerin artmas... Bu da
normalde daha ok istihdam, daha
ok insann deer retmesi demek.
Belirttiiniz gibi, geen yllardaki
bymenin salkszln gz nne
alrsak, bu yksek bymenin istihdam yarattn sylemek mmkn
m peki?
stihdam yaratt sylenemez.
Sonuta bir byme oldu mu, oldu.

Daha ok otomobil retildi, daha ok

buzdolab, amar makinesi retildi.
Daha ok inaat yapld. Ama bu retimin nasl bir format iinde yapld da nemli. retilen eyi darya
satp ihtiyacnz olan dvizi kazanabiliyor musunuz, yoksa tamamen i
pazara m satyorsunuz? Bunu retirken gerekten emek-sermaye dengesini tutturup insanlara i imkn
salyor musunuz? Pastay adilce cretlilerle blebiliyor musunuz, dolaysyla toplumun reten kesiminin
bir alm gc oluyor mu? te bunlarn hepsi bymenin kalitesini, kimyasn belirleyen eyler. Trkiye iin
kaliteli bir bymeden sz edilemez.
Bymede ve 2009 krizini atlatmada d kaynan rolne dikkat
ekmitiniz. Bu bakmdan imdi durum ne? Olas bir riskli durum yeni
bir d kaynak giriiyle alr m?
Bu film tekrar vizyona girer mi,
kolay deil. yle ki, bir kere d
konjonktr giderek biraz daha ktleiyor, zellikle de Avrupa aya.
Bir de bu para girse bile, Trkiye
bymeyi nasl yapacak. Bir kere i
tketimde tencerenin dibi epey bir
kaznd. 2010-2011de i tketim asndan insanlar epey bir borlandrdlar. O sayede i tketim ark dnd ama borlanmann snrna gelmi
durumda Trkiyede hane halk. Bunun dnda baz zel yatrmlar yapld bata inaat olmak zere. Bunlar
o ark evirmede yardmc dinamiklerdi ama bunlarn da sonuna gelindi. Geriye ihracat kalyor. hracatta
da dorusu Trkiyenin pek
bir iddias olamyor birka nedenle. Bi-

Byme
istihdam
yaratmyor,
i kuyruklar
ksalmyor.

50

rincisi, d pazarlarda Avrupa zaten

kemer skyor, klyor. Avrupaya
yaplan ihracat toplam ihracatn yzde 50si civarndayken imdi yzde
30lara 33lere indi.
Yani Avrupann kendi koullarndan tr bir pazar kayb var.
Evet ve onu telafi edecek dier pazarlar da, rnein Ortadou ve evre
pazarlar da eitli nedenlerle genileyemiyor. Bir kere o pazarlarda sizin
rakipleriniz var, bata Asya lkeleri.
Bir de uluslararas politik duruu itibariyle bir politik tavr var Trkiyeye
kar. ran ve Irak pazarlar, kuzey
hari, dirsek gsteriyor Trkiyeye.
Suriye de mlum. Rusya epey bir enerji satyor ama karlnda pek fazla mal almyor. in Trkiyeye ciddi
ihracat yapyor ama mal almyor. Suriye meselesi ve Ortadoudaki duruu Trkiyeye ekonomik anlamda ayrca bir sorun karyor.
Tersinden dnrsek, Trkiye
bu politik pozisyonundan tr, baz
Arap lkelerinden kaynak girileriyle desteklenmiyor mu?
O bir ablon ve aslnda toplam
gelen kaynaklarda Ortadou ve Arap pazarlarndan gelenin yle belirleyici bir arl yok. Ksmi eyler
var tabi, Katar, Suudi Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri gibi lkelerden. Ama Trkiyeye gelen yabanc kaynan esas menei Avrupadr,
Avrupa sermayesi ve Avrupa bankalardr. Dorudan sermayenin bileenine baktmzda yzde 80i Avrupa kaynakl.

naat sektr soluk borusu

Bu krlgan ekonomide ark evirmekte inaat sektrnn rolne
dikkat ektiniz. Sahiden inaat sektrnde ciddi bir canllk var. Btn
lke antiye gibi, dev plazalar, konut projeleri her yerde. Ali Aaolu
gibileri televizyondan inmiyor. naat sektrnn rol ne gerekten?
Biraz geniletelim; son tahlilde inaat dediimiz i pazara, i tketime
dnk bir faaliyet. Bu zellikle konu stanbul olunca biraz farkllayor. stanbulun bir kresel kent olarak pazarlanmak istenmesi, toprak
rantnn yksek olmas byle bir eyi

n plana kard. Hkmet zellikle

2007-2008de sanayide ciddi daralmalar sz konusu olunca ve sanayide
ok fazla da gidecek bir deniz olmadn fark edince, d pazarlar asndan sermaye birikimini byle bir
inaat kulvarndan yrtme fikrine
kapld. Sermaye de buna balklama
atlad. zellikle stanbulda toprak
rant ve muhtelif konut yatrmlarndan ofis yatrmlarna, elence merkezlerine, alveri merkezlerine hatta statlarn yenilenmesine dnk
epey bir kapasite kefedildi ve buradan yrnmeye baland. Sanayici diye bildiimiz sermaye kesimleri bile
sanayiden ve hatta finanstan ksmen
ekilerek inaat kulvarna girdiler.
stanbulda byk inaatlar yapmak,
antiyeler kurmak, o sektrden sermaye birikimine ynelmek bir model
olmaya balad.
Toplam yatrmlar iinde inaatn epey bir pay oldu ama son tahlilde bu da arlkla i pazara dnk.
Yaptnz inaat, ofisi, konutu kime satarsnz? Byk lde i pazara tabi. Yabanclar da geliyor tabi,
bunu kolaylatrmak iin bir sr
de yasal dzenlemeler yaptlar ama
yine de bu toplam ierisinde czi bir
miktar. Yani esas i pazara dnk
bir retim bu ve ister istemez tkanmaya balayacak.
Tkanmann iaretleri de var. Bir
taraftan bir stok birikiyor, onun da
altn izmek lazm. naat sektr
eski bildik yapsat formattan kt. imdi endstriyel byk inaat
firmalar var. Bnyelerinde onlarca mhendis, mimar altryorlar,
makine parklar var, daimi kadrolar
var. Dolaysyla tpk bir fabrika gibi bandn stnde srekli bir rnn olmas gerekiyor. Kh konut oluyor bu bandn stnde, kh ofis,
rezidans. Srekli bir inaat hali yani.
Kentsel dnm denen hikye
de bununla ilgili esasnda. Bu bandn zerinde srekli bir rn olmas iin byle eylerle idare ediliyor,
alan alyor. Mevcut konutlar eski
ve ypranm nk. Ayrca gerekten de deprem kua stndeyiz.
Hkmet bu durumdan ekonomik
fayda karmaya, insanlar mecbur

Kentsel
rant ve
sanayiden
inaat
sektrne
kayn
sonucunda,
yeni birikim
modelinin
Ali Aaolu
gibi tredi
zenginleri
ortaya kt.

brakarak bandn stnde srekli rn bulundurmaya bylelikle ark

dndrmeye alyor. Bu anlamda
inaat sektr bir soluk borusu, kriz
giderici gibi.
Ama bir yanyla da dviz yaratmayan, i pazara dnk ve ciddi ithal girdi kullanan bir sektr. Bu
bakmdan bir ayak ba aslnda ve
sonuta hayat kurtarc deil. Bir yere kadar idare edebilir ve bir yerden
sonra sorun yaratacak.
Marksist sosyal bilimci David
Harvey Trkiyenin bu antiyelemi
hliyle imdi kriz iinde debelenen
spanyann yakn gemiteki hli arasnda benzerlikler kurdu. spanya
imdi bo, hayalet ehirlere dnm
toplu konutlarla, plazalarla doluymu. Trkiyede de byle bir noktay
ngrmek mmkn m peki?
Zaten yatrmlar dmeye balad.
imdi bir yerde inatlar yaplyor, bir
yatrm hali var ama bakyorsunuz,
dediim gibi stoklar da byyor. Ne
olacak, ekonomide daralma devam edince -ki bunu bekliyorum, imdiden
sanayide kapasite klmeye baladii karmalar balayacak ve isizlik
yava yava ykselecek. Hanelere giren dzenli gelirler azalmaya balayacak ve bu tr eylere talepler dmeye
balayacak. Hatta alnm konutlarn
kredileri denemeyecek. poteklenmi konutlar yeniden satlmaya balanacak. Brakn eldeki stoku, krediyle, taksitle satlmlar bile bankalarn
elinde birikmeye balayacak.

Kriz?..
Bu kriz tahlilleriyle ilgili bir
ey sormak istiyorum. Bamsz ve

Marksist iktisatlar genel olarak

Trkiye iin bir kriz durumu tespiti
yapyor. Ama bir yandan da iyi ileyen bir ekonomi grnts var, sokaktaki vatanda da etkileyen. Her
gn yeni bir al yaplyor, belirttiiniz gibi btn lke bir antiyeye dnm gibi. Kriz tespitleriyle bu
grnt arasnda gerekten bir uyumsuzluk mu var?
Trkiye ekonomisinin btn gstergeleri bir istikrardan ziyade krlganl besleyen bir minvalde sryor yllardr. ok uzaa deil, 2000
ylna gitseniz son 12 yl iinde daha ok borlandn gryorsunuz.
Yani bor yk daha ok artm durumda. Bunlarn ierisinde ksa vadeli borlar artm. D bor yk
byyen ve bunun iinde ksa vadeli ykmll artan bir lke krlgandr. Burada belki doru tanmlama, ekonominin srekli kriz iinde
deil ama srekli krlganlk reten
bir yapda olduudur. Sanayi yapsna baktmzda hep ithalata baml
olmas, buzun stnde yryor olmasn bize anlatyor. Bu da bir krlganlktr. Sermaye birikimini sanayiye deil ksa mrl inaat gibi
palyatif alanlara ynlendirmesi de
ayn ekilde.
Srekli krlganlklar biriktirmesi aslnda ok kolay bir oka urama ihtimalini artryor. Bamsz iktisatlarn dikkat ektii bu yapdr.
Srmekte olan bu krlganln stne, srekli risk alan, her an bir
ekilde bir oka urayabilecek bir
ekonomi yaps var. D kaynaa bamllk mesela ciddi bir risktir. thalata bunca bamllk ciddi bir risktir.

51

Btn bunlar evirmek iin d kredi biriktirmek; zellikle zel sektrn d krediler ykmll, ani
bir ok olduu durumda deyemez
duruma gelmemesi iin kuru srekli aada tutmaya gayret gstermek
bir zaaftr, bir krlganlktr. Keza ihracat olamamak, dviz kazanamamak... Srekli zaaflar, krlganlklar
biriktiren ama br yznde de byyormu gibi bir grnt veren bir
ekonomiden bahsediyoruz. Bu krlganlklar dolaysyla sert bir darbede
ciddi olarak etkilenebilir.
2008de ciddi bir darbe oldu aslnda ama. Ekonomi bu krlgan hali telafi edici eyleri de bnyede gelitiriyor byk kriz anlarnda. 2001
krizi byle bir dnemdi. 2001 krizinde topluma ok ciddi bir bedel
deterek kendisini rektifiye etti.
Banka sistemi mesela ok bozuktu,
onlar ayklad. Kaynaklar IMFden
ald, i borca dntrd ve topluma dettirdi. Keza kamu maliyesi
byk aklar veriyordu. Yine toplumdan ok ciddi fedakrlklar isteyerek, dolayl vergileri artrarak,
halkn mal olan satp zelletirmeleri yaparak, eitim, salk, kltr,
adalet gibi sosyal hizmetleri daraltarak kamu maliyesini dengeye getirdi
ve o sayede yangna mdahale edebilecei bir su tank imal etti. Bunlar
da iktidarn bu krlganlklara kar
gelitirdii eilimler. Ama ne kadar
ie yaryorlar, tartlr.
Palyatif, pansuman tedbirler, deil mi?
Palyatif ama topluma
ciddi bedeller deterek uygulanan eyler. Sonuta bunun srdrlebilirlii, istikrar,
kalcl ok zor. Yani Trkiye ayn kategoriye sokulduu ykselen lkelerle kyaslandnda birouna gre
ciddi krlganlklar gsteriyor. Btn o Asya lkeleri, Gney Afrikadan
Meksikaya
Arjantinden
Brezilyaya,
Avrupada
Polonyaya,
hepsi ihracat-

52

. Cari fazla veriyorlar. Cari fazlanz olduu zaman bununla hem ark dndrme imkn buluyorsunuz,
hem de yz yze kalacanz problemleri azaltyorsunuz. Trkiyenin
bugn byle bir imkn yok. Hem cari ak vererek byyen bir ekonomi,
hem de bunu telafi edecek bir bte ynnden epey skntl. Yani iki
kamburu birden tamak durumunda.
Zaten srmekte olan bir kresel
kriz var 2008le balayan, bu henz
yatm deil. Bir byme platformuna atlayarak krizi geride brakabilmi deil.
Dardan gelen sermayeyle olas
bir yangn sndrme imkn da azalyor dolaysyla.
Zayflyor, 2009 yl bir anst. zellikle kamu maliyesinin gl olmas o krizi atlatmakta bir etken
oldu. Bununla beraber dnya ahvalindeki ehvenier durumu itibariyle
de 2001de yaad krizde elde ettii yapsal bir takm tamiratlarla d
sermaye asndan bir cazibe unsuru
oldu. Fakat o da 2 yl iinde tketildi. imdi yabanc sermaye unun
farknda, burada i tketim artmyor. Halkn borlanmasnn belli
bir snrna ulalm vaziyette. Yatrm olarak belli bir yere gelindi.
Geriye bir tek ihracat odakl bir byme kalyor. O da kolay deil. Bir
kere ihracatn kendisi ithalat baml. Otomotiv imalat yzde 60-70 ithal girdilerle oluyor. Giyimde bile
kuma, iplik, muhtelif aksesuar
hep ithalatla gereklemeye dnd. Bu anlamda da
ihracata odakl bir yeni
sanayilemeye pek hevesle niyet edemiyorlar. Geriye tek bir ey kalyor.
Biraz daha i pazarn
dibini kazmak. Belki
biraz daha bte a vererek zaman kazanmak.
pazarn dibini
kazmak;
banka
kredileri, kredi kartlaryla
m?..
imdilerde

faizleri drdler. Reklamlarda gryorsunuz, hadi gelin konut kredisi

kullann, otomobil kredisi kullann,
otomobil satlarnda TV bizden...
Hl i pazarn dibini kazma abas var. Trkiyede ailelerin henz yeterince borlanmadna inanyorlar. D dnyayla kyaslyorlar, ama
hep batm lkelerle, rlandayla,
spanyayla. Oralarda hane gelirinin
ne kadar lsnde borlanmsa aileler, Trkiyeden o oranlar bekliyorlar. Ama bence Trkiye iin bu
geerli deil. Trkiyede resmi borlanmann yani bankalardan borlanmann dnda bir de geleneksel
borlanma vardr. nsanlar eten,
dosttan, aileden de borlanyorlar.
Onlarn analize katt sadece resmi
borlar. Oysa enformal borlanmay
da hesaba kattnzda, Trkiye hane halk borlanma snrna ulam
durumda.
Yani kaznacak bir i pazar pek
fazla kalmad.
Bence kalmad. Kalmamasnn nedeni de Trkiyedeki gelir eitsizlii.
Sendika neredeyse yok, toplu szleme yok. Gelirin yarsn tepedeki yzde 20 alyor. Gerisi de yzde 80e kalyor. stikrarl geliri olan, doya doya
harcayabilecek bir orta snf yok. Bir
de, kamu kesimini brakrsanz toplamda 12-14 milyon cretli bir kesim
var. Bunun tamam, ister byk ister
kk iletmelerde olsun, iini kaybetme tedirginlii yayor.
Buna beyaz yakallar da dahil.
2001 krizinde ortalk batan bankalardan ve reklamla beslenen dier
kltr sektrnden isiz kalan beyaz yakal okumu insanlarla dolmutu. Bu her an mmkn.
O kadar uzaa da gitmeye gerek
yok. 2008-2009da ite bu oldu. 1 seneliine de olsa 1 milyona yakn insan birden iten karld. siz kald. Ama sonra ekonomi bymeye
balaynca yeniden ie dndler ama
grdler ki byle bir ukura dnce
hemen ilk elde zellikle sanayi iileri topun aznda. Ya iten karlyorlar ya ciddi lde fedakrla zorlanyorlar.
Tketime kendini kaptranlar
da var; ama geni bir kesim iyi k-

t 2001i yaam ya da birilerinden dinlemi ve ihtiyatl davranyor,

gmbr gmbr harcamyor. Dolaysyla i tketim durumu kurtarabilecek bir seenek gibi grnmyor.
Ekonominin bu tablosunda emek
cephesi kar karya kalaca eylere hazr m sizce?
Yani byme devam etmez de d balarsa, isizlik ve iten karmalar gelecek. Ya da insanlar daha
dk cretlerle daha uzun almaya mecbur tutulacak. 2009 krizinde
bunlar hep yaand. nsanlar ya tenkisat ya tenzilata mecbur tutuldular.
Ya cretlerinden vazgeeceklerdi ya
da iten karlacaklard. Esnek alma gibi yntemlerle i saatlerinin uzatlmas da bunun sonularndand.
Ayrca tketim maddelerinin fiyatlarnn artmas
Tabii orada da bir maliyet enflasyonu da oluyor yani eitli ekillerde fiyatlara yansyor. Art vergi sistemi ok adaletsiz olduu iin devlet
vur abalya misali dolayl vergi elde
etmek istiyor. Onun iin de insanlarn en zaruri ihtiyalarna dolayl
vergi geliyor. Sadece ikiye sigaraya deil, snma, aydnlanma, akaryakt, ulam masraflarna da. Tarma yeterince destek verilmedii iin
tarm retimi artmyor, beraberinde
arz eksiklii oluyor, fiyatlar ykseliyor. Zaten kriz son tahlilde altta olanlar daha ok ezer.
Sendikalarn durumuna baktmzda emek cephesinin buna hazrlkl olduunu sylemek mmkn
grnmyor imdilik.

Alternatif?..
Bugnk Trkiye ekonomisi karsnda bamsz iktisatlarn nerebilecei bir program var m?
Trkiyede srdrlen bu paradigmann; bu d kaynaa dayal, ithalat bamls, cari ak kamburundan
kurtulamayan, yan sra byyemedii zaman bte a yaratacak olan bu paradigmann aslnda sonuna
gelindi gibi. Trkiyede bunu srdrmek kolay deil. 2009daki ekirgenin yeniden sramasnn, tekrar ukurdan bymeye gemesinin artk
o kadar kolay olacan dnmyo-

Getiimiz ay
yaymlanan
TK Gelir ve Yaam
Koullar Aratrmas
2011 verilerine gre:
* Trkiyede en
yoksul yzde 20 ile
en zengin yzde 20
arasndaki gelir fark
8 kat.
* Nfusun yzde
16,1i yoksulluk
tehdidi altnda.
(http://www.tuik.gov.
tr/PreTablo.do?alt_
id=24)

rum. Bunun karsnda muhalif ya da

alternatif olmak isteyenlerin yeni bir
paradigmaya iaret etmeleri lazm.
Sermayenin karlar odakl bir paradigma olamaz bu. Hem insanlarn i
ve a meselelerini n planda tutan,
hem de ekonomiye daha istikrarl bir
yap kazandran bir paradigma olmal. Dnya pratii de bunu gsteriyor,
burada kamusal mdahale nemli.
Sadece bte, vergiler, harcamalar stnden deil, yeri geldiinde bir yatrmc olarak da devletin, kamunun ekonomiye girmesi gerekiyor. Bir kere
bu inaat ve betondan birikim kulvarndan klmal. Yani inaat odakl,
ehirlerimizi deforme eden ve kentsel
rant yamalatan, hatta kent hayatn tmyle ticariletirip metalatran
kulvardan kp sanayi eksenine dnmek gerekiyor. Sanayide de ihracat odakl alana ynelmek. Bunun tevik
edilmesi lazm. Ama bunu yaparken
mutlaka daha gereki kur ve rekabet
edebilir bir sanayi yaratmal. Ama sermayenin anlad gibi burada rekabet
edebilmek iin emein srtna basmak
deil. Teknolojiye ve eitimli i gc
alanlarna ynelmek gerekiyor. Bunu
zel sermaye yapmad takdirde ki
yapacak gibi grnmyor, devlet bu
tr alanlara yatrm yapmal.
Keza lkedeki ciddi blgesel eitsizlie ve bunun ortaya kard baka sorunlara mdahale etmek
iin de devletin yatrmc bir aktr olarak ortaya kmas gerekiyor.
Ayrca tarmsal yatrmlara nem
verilmesi gerekiyor ki nmzdeki
yllarda bir gda krizi olasl geerli
ve Trkiyede tarm epey ihmal edilmi durumda. Tarmsal rn ithal eden bir lke haline getirildi Trkiye.

Tarm ve hayvancl yeni batan

canlandracak teviklere giderek retimi artrmak nem kazanyor. Enerjide bu denli ithalat srdrlebilir deil, o nedenle yerli kaynaklar
ama zellikle rzgar ve gne enerjisi, doay tahrip etmeden hidrolik
enerji kullanarak yerli retime gemek gerekiyor. zel sektre bu alann braklmas imdiye kadar olumlu sonular vermedi. Dolaysyla
devletin yeniden enerji reticisi bir
aktr olarak devreye girmesi yerinde olacaktr.
Bu sylediklerinizin toplam,
AKPnin ncesinden devralp neredeyse tamamna erdirdii neoliberal
dnm programnn toptan reddi
olmuyor mu?
Evet, bu nceki koalisyon hkmetleri dneminde de denenen, bugn AKP tarafndan yrtlen uluslararas bir program. Zaten gelinen
noktada dnyada birok lke krizden kmak iin bu tr kamusal mdahaleleri zorunlu, kanlmaz gryor. leride kamuyu ekonomide
daha da aktif bir yerde grebiliriz.
Trkiyede de bu gerekiyor alternatif bir paradigma gelitirirken. Ekonominin mutlaka kamu odakl, ama
kamunun da emein srtna bast
deil, emek odakl, gelir dalmn iyiletiren, bteden eitim, salk, konut, barnma, kltr paylarn artran, buna karlk asker polis
harcamalarn azaltan, vergiyi adil
toplayan, dolayl vergilerden ziyade herkesten gelirine gre vergi alan
bir yapya evrilmesi gerekiyor. Bu
anlamda btn makro politikalarn
yeni batan birbiriyle uyumlu ekilde rlmesi tek kar yol.

53

Matematik yolculuu
Bilinmelidir ki matematik dnmektir; zihni
eitmek ve daha etkin kullanmaktr. Olas
ve olas olmayan aa karp sonuca
gitmektir. Matematik, vakit kullanmdr.
Sezgi, gzlem ve deneme-yanlmadr.
Karlatmz sorunlarn zm,
engellerin almas, var olann anlalp
yeninin retilmesi aracl ile almas
yolunda, matematik zorunlu bir ihtiyatr.
Murat Narolu
Yaayan matematiin znde

geip de ya ilerledike, evremizi saran matematik

a geniler. Kmeler, denklemler, altl stl otudedktif karmla sezgisel ve indktif dnmenin,
ran saylar, fonksiyonlar vb. diye uzayp giden bir
mantkla imgenin ibirliini bulmaktayz. (1)
listeyle karlarz. Semboller, simgeler, iaretler
aam, ilgin ve hareketli; insanlk, bunu her geen artar; gerek dnyadan uzaklald hissi kuvvetgn daha ak bir ekilde kavryor. ie gemi lenir; tek ama, formlleri ve zm yntemlerini
krelerden en knn, da dnp, en by- ezberleyip uygulamak olur artk. Sorularn deil de
n kapsamakta olduunu gryoruz. elikiler- hangi skandaln yaanacann merak edildii sle ykl her an; sadelik ile karmaklk, kesinlik ile navlar takiben, yol ayrmna geliriz; szelciler bir
bilinemezlik, aklk ile gizlilik, dzen ile kaos kol daha karlamamak zere dosta vedalar matekola yryor sokaklarda. Kalabalklar arasnda, g- matikle. Eit arlklar, gereinden fazla yaknlazeli, doruyu, gerei arayanlar gze arpyor ba- mamaya zen gsterirler; saysalclar ise, mecburi
zen. Her yola den, kendi konumunu temel alarak bir yol arkadalnda art olan sabr kuanrlar. anlamlandryor olup bitenleri. Tm bu younlu- niversitede sz konusu blm seerek ilgili alanun ierisinde, matematii ve matematikileri yo- da uzmanlaacak arkadalarmz bile, salkl bir irumlama abas gdeceim aadaki satrlarda. liki kuramazlar, bu benzersiz e adayyla. Evet, bir
Kendine has zellikleriyle, uzaklarda bir yerde ya- yerde, bir eyler eksiktir; ta en bandan beri.
nan klarn aydnlatt ekici sokaklara yolculuk
Bireysel ve toplumsal yaantlarmzda grlen
yapacam; matematii, biraz da
temel eksikliklerden biri, bilime
Sanatta olsun, bilimde olsun, felsefede olsun,
bilimi ve bilimsel yntemi irdeuzaklk ve bilimsel yntem koher soyut dncenin, her kavramn ana
kayna doadr, evrendir, bizim dmzdaki
leyebilmek maksadyla.
nusundaki yabanclktr. Matednyadr
Zorunlu eitimimizin ilk dmatik ele alndnda ise sorun,
nemlerinden balayarak, matezirvesine varmak yle dursun,
matik bizler iin en korkutucu
eteklerinde dolaanlarmzn bive souk derslerden biri olmule snrl olduu matematiktur. Gndelik yaammzla ilisel dnme (2) konusundaki
zafiyettir. Bilimin sokaktan aykilendirmekte zorluk ektiir tutulup anlalmazlk zrhmiz, zihnimizi bir hayli yoran,
na brndrlmesiyle paralel
adna baar denilen bir sreolarak, matematik de sosyal bicin birincil anahtarlarndan olalimler, doa bilimleri ve dier
rak nmze kan bir dnyadr
disiplinler karsnda, uzak bir
bu. arpm tablosunu ezbere bikede konumlandrlm; yaplenlerin salar okanr, drt ilan almalarn gerek hayatla
lemde akanlarn yreini fke
hibir bann olmad dnbulutlar sarar ve gerek dncesi hkimiyet kazanmtr. Oyyann dertlerine bir de Alinin,
sa matematik, doal ve nesnel
Fatmann figran olarak rol alolan ile ilikisi, kltr ve sanatd problemler eklenir. Zaman
soyut genelleme ile somut rnein,

54

la etkileimi, eitim ve zihinsel geliimimizdeki nemi, felsefeden hareketle yaammz ekillendirmedeki

ustal gibi balklar altnda incelendiinde, gndelik hayatla son derece yakndr.

cat m, keif mi?

Matematik, hemen her evrenin
kabul ettii gibi, geometri ile beraber, Smer ve Mezopotamyann dier blgelerinde, zellikle Babil ve
ayr bir corafya olarak Msrdaki
ihtiyalarn nclnde ilk admlarn atar. Yerleik hayat, tarm,
sulama ve dier faktrler, gkcisimlerinin gzlenmesinin yan sra,
hesaplama tekniklerinin de geliimini salamtr. Maddi bir temel zerinde ina edilen bu hayran olunas
bina, bilimin binlerce yllk serveniyle, Antik Yunanda ilk tohumlar grlecek ekilde, bugnk soyut
matematii kapsayacak kadar deiim gsterir. Tam da bu noktada,
matematie ilikin derin bir tartma
ba gsteriyor.
Bilindii zere, felsefenin en byk problemlerinden biri, varlk ile dnce arasndaki iliki ve ncelik zerinedir. Buradan, idealizm
ve materyalizm ayrm oluur. te,
matematiin doada bulunup bulunmad, matematiksel nesnelerin
nitelii, yani bir icat m keif mi olduu sorusu da, bu ana gndemin
bir trevine iaret eder. Bir kesim
(idealistler), simge ve sembollerin
hkimiyetindeki matematii, salt akl rn, icat olarak grrken; bir
Bernhard Riemann (1826-1866) 19. yzyln
nder matematikilerinden biridir.
Einstein, grelilik kuram iin Riemann
geometrisinden yararland.

dieri (materyalistler) ise, doadan

yola klarak matematiin kurulduunu savunup, bunun keif olduunda srar eder.
Matematii icat olarak deerlendirenlere gre, matematik doada yoktur. Matematiksel nesneler,
simgeler, semboller ve kavramlar
fiziksel olarak varlk gstermezler.
rnein nokta, doru, say vb.ni dnelim. Bu nesneler akl rndr;
insan tarafndan yaratlmlardr. Ali Nesin, Bu felsefi hatta metafizik
dnceler hafife alnmamal. (3,
s.149) diyerek, iddiasn bir rnek
ile aklyor. Matematikteki uzaklk kavramnn, srekli olarak ikiye blnebileceini; ama doadaki
fiziksel uzaklk, uzay iin byle bir
eyin sz konusu olamayacan belirtiyor. cat kutbunda bulunanlarn bu ve benzeri grlerine kar
Nesin, sz konusu evrelerin, doa
kavramna aklk getirmesi gerektiini ekliyor: Bu kavramn (doann) daha geni tutulmas gerektiini, matematiin doada olmadna
inananlarn olduka basitletirilmi
ve bence eksik bir doa kavramna
sahip olduklarn ve ne derece soyut
olursa olsun, matematii matematikinin yaratmadn ama kefettiini, yani matematiin insandan bamsz var olduunu savunacam.
(3, s.151) Nesin, Belki de doa
yerine evren ya da d dnya demem daha doru olurdu. diyerek
devam ediyor. Dncesini aklarken, hibir eyin yoktan var olmayaca gereinden hareketle, En
soyut dnceler bile somuttan kaynaklanr Saf dnce rn diye
bir ey yoktur, olamaz. Her dnce
rn bizim dmzdaki gereklerden kaynaklanr. Sanatta olsun, bilimde olsun, felsefede olsun, her soyut dncenin, her kavramn ana
kayna doadr, evrendir, bizim dmzdaki dnyadr Yani matematik d dnyadan tamamyla bamsz deildir. Matematik olmasa bile,
en azndan matematiin ana kayna matematikinin dndadr. diyor. (3, s.151-152) Matematii doadan ayr grmeyenlerin en gl
dayanak noktalarndan birisi de, i-

lerideki ksmlarda inceleyeceimiz

gibi, en soyut teorilerin, kuramsal
(saf-pr) matematiin bile gnn
birinde uygulama imkn bulabilmesidir. Bunun en mehur rneklerinden biri, Einsteinn grelilik kuramlar iin ihtiya duyduu eyleri,
Riemann geometrisinden almasdr.
Ayrca Nesinin dikkat ektii gibi,
doada olmadn dndmz
eyler belki de vardr da biz henz
gzlemleyemiyoruz. rnein sonsuz kk saylar
Nesin, yerinde bir tespitle, matematiin ve kavramlarnn bir tarihi
olduuna dikkat ekip, Matematikilerin tanmladklar her kavram bir
gereksinim sonucudur. (3, s.156)
diyor. Bu tarihi balamda, bugnn
kavramlar, ne kadar saf matematik rn olarak grnrlerse grnsnler, gemiteki kavramlarn
omuzlarnda ykselirler (Matematiin mantksal ifadesi almalarn ve Peano aksiyomlarn hatrlayalm). Kavramlarn temellerinde ise
gndelik hayatn zorunluluklar ve
ihtiyalar vardr. Bize den yalnzca, doada bir iaret veya Nesinin
deyimiyle fslt halinde var olan
idrak edip anlaml ifadelere evirmektir.

Kuramsal-uygulamal
matematik
Matematikilerin, icat-keif tartmas haricinde, kendi aralarnda iki
byk kampa ayrldklar bir baka
balk daha vardr: Kuramsal ve uygulamal matematik. Soyut matematik ile ilgilenenler iin, uygulamal matematik matematiin kendisi
deildir. O, biliminsanlar, mhendisler, teknoloji ve ticaret zerine faaliyet yrtenlerin kulland
bir aratr. Kuramsal matematie ise, yararsz, dnyadan kopuk almalar olarak baklr ve maalesef, bu
ayrm olduka derindir. Matematii
salt problem zme ve dier pratik
ilemlerin arac olarak grmek elbette doru deildir. Uygulama yn kmsenmemelidir; fakat kendi iinde, bilme ve doruyu arama
abas olarak kuramsal matematiin
deeri de teslim edilmelidir. En so-

55

yut grnen matematiin bile, gnn birinde uygulama olana olduunu grmek, hem onun doa ile
ilikisinin, hem de bu derin ve fakat yanl ayrmn ifadesi olarak kabul edilmelidir. Uygulamadan kurama, kuramdan uygulamaya yaplan
geilere dair mehur rnekler verilebilir. Diferansiyel ve integral hesaplar, elektromanyetik salnm ve
delta fonksiyonundan nasl kuramsal olana ulaldysa; sanal saylar,
Riemann geometrisi, matrisler teorisiyle de uygulamalara zemin hazrlanmtr. Kuramsal ve uygulamal
matematik ayrm iin kesin snrlar
izilemeyeceini fakat ilk bakta ikisinin ayrt edilebileceini unutmamalyz. Gece-gndz rneini dnn
Yukarda dile getirilen ayrmn tarihsel gemiine bakldnda, Antik
Yunan dneminde, kle emeinin
yaratt serbest zamandan yararlanlmas, el ilerinin kmsenerek,
ynetici elitin kuramsal olanla ilgilenmesi abasn grmekteyiz. Bu
durum, bilimde de tarihsel ve diyalektik materyalist yntemin kullanmnn getirdii yararlar gzler nne sermektedir. inden klmas
g gibi grnen ayrln zerindeki perde kaldrldnda, aslnda in20. yzylda yaam olan mantk,
matematiki ve matematik felsefecisi
Kurt Gdel Eksiklik Teoremi ile
matematiin elikili olabileceini savundu.

sanln temel problemlerinden biriyle kar karya kalyoruz: Snfl

toplumlar. Tarihin bu byk savamlarnn yannda, teori-pratik,
bilim-felsefe, kuram-deney/gzlem
kartl, matematikte de etkilerini
gstermi oluyor.
Uygulamal matematik snrlar ierisinde kalmak; matematiksel buluu, icad, vb. salt kltrel ortama,
ekonomiye ve sosyal koullara balar. Dier yandan, salt kuramsal olanla yetinmek de, her eyi bireyin
dehasna indirger. Oysa toplumsal
altst olular ve liderler rneinde olduu gibi, burada da znel yeteneklerin nesnel koullarla bulumu olmas gerekir. Biri olmadan
dieri kendi bana byk iler karamaz. Cemal Yldrmn Bilimin
ncleri eserinde iddia ettiinin aksine, Marksistler iin bilim, ekonomik indirgemecilik yaplarak sadece
iktisatla aklanan bir ey deildir.
Bilimin ve matematiin kaynanda
temel olarak iktisadi yaam, ihtiyalar vb. olduu iddia edilse de, dier
faktrlerin incelenmesi asla gz ard edilmez. Alt yap ile st yap (din,
kltr, ideoloji, etnisite, hukuk vb.)
arasndaki karlkl etkileim, yer
yer st yapdaki devrimci dnmlerin alt yap karsnda bir lde
belirleyici olmas, olanak d braklmaz.

Matematik
kesinlik gerektirir mi?
Matematikileri hem kendi dndaki evrelerden ayrt eden hem
de kendi ilerinde fikir ayrlklarna srkleyen niteliklerden biri, kesinliktir. Gzellik ve uyum ile beraber pek ok kiiyi matematie eken
eydir kesinlik. nsann, idealizme
veya materyalizme krek ekerek arad mutlak doru ve/veya kesinlie ulama abasna matematikte ska rastlanr.
Jerry P. Kinge ait bir eserin (4)
arka kapandaki tantm yazsnda, Matematik kesinlik gerektirir.
Matematik kesin deilse bir hitir.
cmleleri yer alyor. Yazar, Giri
blmnde, Kesinlik matematikinin kalite damgasdr. diyor. Bu g-

56

r, sadece matematik ve bilim dnyasna ait deil elbette. Deerli bir

edebiyatmz da, romanlarndan birinde konudan uzak kalmyor: Matematiin, gcn saylarn kesinliinden alan saflnda huzur bulan
biriydi. (5) Evet, toplumdaki genel
algya uyumlu cmleler. Biz, matematiin kesinlikle edeer, elikisiz
olduunu renerek bydk; peki ama bu ne kadar doru? zlenmesi gereken yntem, mutlak doruluk ve kesinlik beklemek mi? Yine
Kingin, yukardaki satrlarn devamnda Kendinizi matematiksel ifade biimine ve karm kurallarna
adamazsanz matematik yapamazsnz, konuamazsnz da. dediini
gryoruz. Matematiksel ifade biimi ve karm kurallar mutlak kesinlik gerektirir mi? Matematik elikisiz midir?
Tartmay anlayabilmek iin,
baz aklamalar yapmaya alalm. Aristonun formel mant ve
klidin aksiyomlara dayal geometrisi, matematikteki kesinlik, doruluk, estetik, gzellik ve ispat srelerinin de douu olarak kabul
edilebilir. Aksiyomatikletirme, geometri ile balam, uzun sre bu alana zg kalm olsa da, matematik,
mantk ve fizik ile beraber daha salam temellere oturmutur. Matematik, aksiyomatik nitelikte olduundan, temel birka tanm ve nerme
kabul edilmezse, dngsel bir kantlama (kesinliin dayana) sreci balar ki bunun iinden kamayz. Mehur rnekte olduu gibi, hi
bilmediiniz bir dile ait szlkteki
kelimelere bakarak bir ey anlayamazsnz. En azndan birka kelimenin bilinmesi gereklidir. Doru kabul edilen (apak, mutlak dorular
deil) nermelere aksiyom denir.
Nesinin, basite, eski nermelerden yeni nerme elde etme yntemleri (6, s.74) olarak tanmlad karm kurallar kullanlarak yol
alnr. Temel aksiyomlardan elde edilen yeni karmlar, ilk aksiyomlarn listesine eklenebilirse de, ilk listenin, birbirinden bamsz, birbiri
zerinden karsanamayacak aksiyomlar olarak kalmas tercih edilir.

te burada asl olan, tanmlarn istenilen zellikleri salamasdr. (6,

s.160) Bylece matematiki, temel
tanmlar ve nermelerin zerine basarak gelecekteki eserlerini ina etmeye koyulur. Matematiksel ispat
srecinde, balang noktas bu zemindir. imdi, unutulmamas gereken bir ey var: Bugn zde anlamlara sahip olduu kabul edilen
aksiyom ve postulatlar, ierisinde tanmlandklar sistem dahilinde zellik kazanrlar. u iki alntya
dikkat edelim: Mantksal ispat, bir
nermeyi, baka nermelerin zorunlu sonucu yapan ilikiyi kurmaktr;
yoksa ne birinin ne tekinin doru
olduunu gstermek deildir. (2, s.
114). Bir teoremin ispat, o teoremin doru olduunu deil, bir veya birka aksiyomdan karlabilir
olduunu gstermek demektir. (2,
s.114). zetle, Mantk ve matematik, birtakm nermeleri doru sayarsak, daha ne gibi nermeleri doru saymamz gerektiini aratrr.
(2, s.114) Yani, ispatlara bakarak
mutlak doru olduunu iddia ettiimiz teoremler, yarglar; aslnda,
doru olduu kabul edilen tanm ve
nermelerden, karm kurallar araclyla, baka hangi sonularn elde edilebilecei abasnn rndr.
kinci olarak, Galileonun Bilimin dili matematiktir, Da Vincinin
ise Bir bilim matematiksel olduu
lde yetkindir diyerek bakeye oturttuklar bu alann, eliki ile olan ilikisine bakalm. Kesinlik
hususunda olduu gibi, bu konuda da, genel algnn dnda gelimeler hkim. Nesin, her nermenin aksiyom olmayabileceini ama
her aksiyomun bir teorem (kuram)
nitelii tadn belirtiyordu. Biliyoruz ki, kuramlarn, kendi geerliliklerini srdrd modelleri, yani uygulamalar olur ve kuramlar
birden ok modele izin verebilir. Peki, Bir kuramn btn modellerinde geerli olan matematiksel bir nerme, o kuramda kantlanabilir mi,
yani bir teorem midir? (6, s.115)
Son byk matematikilerden Henri
Poincar ve David Hilbert, bu soruya evet diyor, ayrca matematiin

elikilerden arnm olduunu ne sryor ve bu dorultuda almalarda bulunuyorlard. Fakat bir byk deha, Kurt
Gdel, tm bu tartmalar bitiren teoremleriyle kageldi.
Eksiklik Teoremi ile Bir nerme doru olabilir, ama kantlanamayabilir. (6, s. 111)
diyor; ayrca Matematiin elikisiz olduu kantlanamaz
iddiasnda bulunuyor ve bunu
kantlyordu. Hem elikisiz
(yani hibir yanl nermenin
kantlanamad), hem de her
doru nermenin kantlanabilecei bir sistem yoktur. (6,
s.127) gr, matematikileri bilgisayardan yardm alarak,
yazlmlar araclyla olaslklar zerinde denemeler yapmaya gtrd. Fakat Gdelin
bir itiraz daha vard: Doru
nermeleri yanl nermelerden ayrt edebilen bir bilgisayar program
yoktur. (6, s.128) Gdel Darbesi
olarak bilinen bu teoremler, matematiin elikisiz olduu gibi genel
bir kabul sorgulamaya aarak, felsefeyi de derinden etkilemiti.
Matematikteki mutlak doruluk
anlaynda atrdamaya yol aan,
dorulua grelilii kazandran ve
matematiin temellerine farkl alardan baklmasna imkn veren en
nemli olaylardan biri, klid d
geometrilerin ortaya kdr. 2 bin
yl bulan bir hkimiyetin krlmas, gerekten byk cesaret isteyen
bir itir. Gauss, Bolyai, Lobaevski, Beltrami ve Riemannn almalar, klid d geometrilerin (eliptik geometri, hiperbolik geometri,
vb.) oluumunu salamakla, birden
fazla tutarl geometrinin olabileceini gstermitir ve bu, gerek bir
bilimsel devrimdir. (7) Geni felsefi tartmalara yol aan bu srecin
sonucu yle zetlenebilir: Matematiksel doruluk grecelidir: Bir
teoremin doruluu dayand aksiyom ya da postulatn doruluuna baldr. (2, s.40) ve Gdelin en
nemli katksn tekrarlarsak, matematiin elikisiz olduu kantlanamaz; yani insan zihninin, doadan

Da Vincinin insan vcudunun oranlarn saysal

olarak ortaya koymak zere yapt
Vitruvius Adam adl almas.

yola karak, en soyut alanlarda bile

elde ettii bilgiler, grelidir. Bugn
doru bildiklerimizin yanl olduunu gelecekte fark edebiliriz; ama zaten bilim, sorgulayc ve eletireldir,
kendi kendisini aarak yol alr.

Matematikte gzellik
Matematik sz konusu olduunda, fizik ve astronomi ura verenlere de tandk gelecek bir dier
kavram, gzelliktir. Matematikilerin kendi uzmanlk alanlarnda bulduklar bir eydir bu. Hatta pek ok
kiiyi, ad geen alma alanlarna
ynlendiren, tarihin byk bilimcilerini, yepyeni kuramlar ve deneylere iten de hep ayn gzellik arzusudur. Oysa yzyllarca, estetik
kaygsyla, tanr rn saylan yeryz ve evrende uyum bulma isteiyle yrngelerin embersel olduu
iddia edilip hatal yollar izlendi. Mesela Kopernik, dnemin kimi sorunlarna (denizde boylam hesaplanmas ve takvim) yant vermekte yetersiz
kalan Batlamyus astronomisine kukuyla yaklarken, skolastik felsefenin yakn dostu olan bu sistemi eletirmek yerine, onu daha uyumlu,
aklama gc yksek bir noktaya
tamak, matematiksel adan basitletirmek istiyordu. Yine bilinen bir

57

rnee bakalm; kesinlik ile beraber

gzellik ve dzeni matematikte arayanlar iin, matematiin ilk byk
bunalm, Pisagorcularn 2yi kefetmeleri ile ortaya km kabul edilir. Say mistisizmini temel alm
bu grup, saylara gizemli gler atfederek, tanrsal uyum grn savunuyordu.
Tarih bylesi rneklerle doludur
ve matematik ile gzellik, estetik, uyum ilikisi zerine hem bilim hem
de sanat evrelerinde kapsaml tezler ileri srlm, kuramsal almalar yaplmtr. Matematiin gzellik anlay, sanatla pek ok ortak
yn de getirmitir. Matematik, salt
formller, simgeler, ispatlar yn
deildir. Sanat da tamamen duygularn, ruhun hkimiyetinde olamaz.
Her iki yanda da akl, bilgi, yaratclk, uyum, biim ve simetri arayna rastlanlabilir. Bilim, matematik ve sanat kukusuz ki etkileim
halinde bugne gelmitir, byle de
devam edecektir. Eitim sistemlerinin, bireyleri tm bunlarn zenginliinden koparp tek bir alana hapsedip uzmanlatrmas, maalesef
byk ayrlklara yol amaktadr.
Bu denkleme, baka bir gzle bakmak zorundayz. King, matematiin, iirde olduu kadar kesinlikle
belirlenmi bir estetik deeri olduunu sylyor. (4) Tekinin, Orhan Hanerlioluna dayanarak olgucu (pozitivist) idealizm olarak
niteledii bir yaklamla matematii

58

mantk ilkeleriyle ifade etmeye alanlarn ve yeni gerekiliin nclerinden Bertrand Russell ise, ayn eserde King tarafndan aktarlan
sznde, En yksek sanatn gsterebilecei kesin kusursuzlua muktedir, yce bir gzellikten sz ediyor. Matematie has olmayan yle
bir gzellik ki bu, onu ou zaman
yalnda buluruz. (3, s.37) Gelgelelim, yalnla ulamak ok uzun yllara yaylm aba ve sabr ister ki,
matematikilerde bu zellikler fazlasyla bulunur.

Daha fazla matematik

Son blme gelene kadar, matematiin doa, kesinlik, doruluk ve
gzellik ile ilikisi zerine deerlendirmelerde bulunduk. Tm bunlar,
yaammza uzak, yantsz felsefi konular olarak dnlmemeli. Daha
fazla matematik derken, bir ama
gdyorum.
Kapitalizm, kitleleri psikolojik
sava metotlar aracl ile kontrol
etme ve grsel, iitsel, yazl medya zerinden alglar ynlendirmede
olduka baarl. Yaamak zorunda
brakld hayat ile bir derdi olanlarmzn,
iktisadi-siyasal-sosyalkltrel alanlarda yrtecei mcadelelerin dnda, bilime, bilimsel
ynteme, matematie, matematiksel
dnmeye fazlasyla ihtiyac var.
Bilinmelidir ki matematik dnmektir; zihni eitmek ve daha etkin
kullanmaktr. Bamsz gibi grnen

noktalar arasndaki ilikileri fark etmek ve sembolik ifadelerle karmak

olan basitletirmektir. Olas ve olas olmayan aa karmak ve sonuca gitmektir. Matematik, vakit kullanmdr. Sezginin yannda gzlem
ve deneme-yanlmadr. Matematikte genelleme abas, ispat, karm
kurallar oluturma, mantk, hisler,
kanlmaz olarak bir btnlk ierisinde alrlar. Gzlemler ve deneylerin, kuramlar ve ilkelerle btnlkl olarak yorumlanmas; sz
konusu alma biimlerinin birbirlerini beslemesi ve ayr kutuplar olarak grlmemesi gerekir. Aksiyomatik yntem, nermeler, yanllama
ve dorulama, ispat, sadelik zerine daha fazla kafa yormalyz. Matematik, hem doa bilimleri iin bir
ifade aktarm salamakta hem de
kendi iindeki karm kurallaryla,
onlara yeni alanlar amaktadr. Matematik, dnsel gce katks, poplist bilgiden bilimsel bilgiye geite ald rol, hareketli ve dinamik
yaps ile toplumun nitel deiiminde vazgeilmezdir. Gemite, Aristo tarafndan kurallar konan mantk yasalar, (zdelik-nc kkn
olanakszl-elimezlik) diyalektik mantn karlad, modern bilimsel atlmlarn (kuantum fizii,
grelilik, yapay zek) gerektirdikleri lsnde almaldr. Diyalektik (ve bugn polyalektik [8]) yaklamlara ihtiya vardr. Matematik,
bir evrim ve deiim ierisindedir
ve Newsomu hatrlayp, gelecekte
bir deil birok matematiin olabileceini gzden karmamalyz. (9)
Kuantum mekanii, yapay zek ve
bu alanlarn matematiksel yanlar,
bizi heyecanlandrmal. Alkanlklarmza bal dnmeyi brakmal,
baarszlk ve hatalar, yeniyi oluturmada kullanabilmeliyiz. Matematiin arkasnda, Kingin de belirttii
gibi, gzellik, doruluk ve gereklik vardr. Toplum olarak fen ve
doa bilimlerini, bilimsel yntemi,
matematik eitimini yaygnlatrmal ve bu sayede mzik, iir, resim,
vb. ilgileri de daha canl tutmalyz.
Tm bu zellikler ve hedefler, sorgulamay bilen bireylerin yetitiril-

mesi srecinde, matematii vazgeilmez klmaktadr.

Geliimimiz, matematiksel dnme ve bilimsel yntemin toplum
ierisinde ve bireyin zihinsel faaliyetinde kaplad yer ile orantldr.
Karlatmz sorunlarn zm,
engellerin almas, var olann anlalp yeninin retilmesi aracl ile
almas yolunda, matematik zorunlu bir ihtiyatr. ndktif-dedktif
dnme, tmevarm ve tmdengelim, bireylere yabanc kavramlar
olmaktan kartlp, bunlarn zaten
yaamn orta yerinde duran sreler olduklar hatrlatlarak kitlelere benimsetilmelidir. Doa ile insan
zeks arasndaki etkileimin rn olan matematie gerek hayatta
rastlanlmad dncesi yklmal,
sohbetlerimizde matematik ad daha
fazla gemelidir. Bununla beraber,
matematikilerin (ve tabii bilimcilerin) de kendilerini toplumun geri kalanndan soyutlamalarna gerek

yoktur. Anlalmyor olma iddias

bir bahanedir. Ar uzmanlama ile
sadece toplumdan deil, bilimin dier alanlarndan da ayr dm tm
bilimcilerin, zellikle alan snflar
ile yaknl salanmaldr. Bugn iin, C. P. Snowun iki kltr ve
J. P. Kingin matematiksel dnme ve becerisi olanlarla olmayanlar ayrd analizleri, doru tespitler
ierse de, duvarlar bir an nce dzletirilmelidir.
Son tahlilde diyebiliriz ki, kendini tanma ve gerekletirme yolunda admlar atacak, toplumsallk ierisinde bireyselliini yaama imkn ve
nitelii kazanacak insanlarn yaayaca bir hayat ina etme yolunda daha fazla matematie ihtiyacmz var.
KAYNAKLAR ve DPNOTLAR
1) Richard Courant, Modern Dnyada Matematik, Matematiksel
Dnme, Remzi Kitabevi, stanbul, 1988, s.218.
2) Cemal Yldrm, Matematiksel Dnme, Remzi Kitabevi,
stanbul, 1988.
3) Ali Nesin, Matematik ve Doa, Nesin Matematik Ky.

4) Jerry P. King, Matematik Sanat, ev: Nermin Ark,

TBTAK, 17. basm, Mart 2006.
5) Murathan Mungan, airin Roman, Metis Yaynlar, s.161.
6) Ali Nesin, Matematik ve Gerek, Nesin Matematik Ky.
7) Ali Nesin, Matematik ve Doa, s.39, Nesin Matematik
Ky. Kant, Euclides geometrisinden baka bir geometriye
olanak tanmak yle dursun, yle bir geometrinin tasavvur
bile edilemeyeceinden sz etmiti.
8) Bu kavramla, aratrmac-yazar Halid zkul aracl ile
tantm.
9) Carrol V. Newsom, Modern Matematiksel Dnce,
Matematiksel Dnme, Remzi Kitabevi, stanbul, 1988,
s.213.

59

niversitede mobbing grmenin

psikolojisi zerine notlar
Bir sre olarak mobbing konusunda syleyeceim son sz udur: Hibir yasann
verecei ceza, mobbingte ekilen aclarn karl olamaz. Benim suum 1. snfta
Darwinden sz edip Adem ile Havvann mit olduunu syleyerek altm kadar
dilekenin ikyet hedefi olmak. Zorla iine itildiim ylgnlk ve mesleki yabanclama
konusunda bir yandan psikolojik yardm alrken bir yandan da yarm kalm
projelerime sarlmaya alyorum. Bu lkenin bana verecei (ve benim de ona
vereceim) daha o kadar ok ey var ki!
Prof. Dr. Sevin zer

60

ir profesr olarak mobbing grmek size, zellikle rar grd, iyilik duygularnz yitirdiiniz zannbunun en st noktas olarak niversiteden, (ste- na kaplr, zlrsnz.
lik de tam final snavlar zaman iki yze yakn zlrsnz, nk siz bir profesrsnz ve
renciniz nnde sizi kk drecek bir biimde) planl bir biimde size uygulanan mobbingin rek ay uzaklatrma cezasn getirmise, aforozdan trn ve dekann cesaretlendirmesiyle ve bilgisi dabeter bir tecrit duygusu verir. Kimse sizi arayamaz, hilinde gerekletiini bildiiniz halde, hakknzda
sizinle birlikte grnemez, telefon edemez (nk alan soruturmalarn iftiraclarnn, kendilerini Haherkeste cep telefonlarnn dinlendii konusunda cettepe niversitesinden eski rencileriniz olarak
paranoyak bir kuku balamtr). rencileriniz tantp, Bize ok emeiniz geti diye ta Vandan,
(gece sokakta grp gelip boynunuza sarlsalar da) Mersinden yazp, size yaklaan yardmc doentbu kk niversite kenti anakkalede, sizi g- lerle; orada bulunduunuz be yl iinde tek bir arnce hzla uzaklarlar, korktuklarn belli ederler, kademik alma yapmam, (biri verdii zel ders
bazlar kuytuda size yaklap Hocam grevden u- imknlarn artrmak iin Gediz niversitesine gitzaklatrlmanz rektr deil, savc istemi! gibi mi) sizin yaptnz ilerde size yalnzca kstek olbir dezenformasyonu bilmeden dile getirerek sizi mu retim grevlileri olduunu grerek sinirlenirteselli etmeye alrlar.
siniz. Be yl nce kapatlmas iin uyar alm bir
Siz kriminal bir vakasnz ya!
blme gelmeyi gze aldnz ve umutsuzlukla aSizinle ayn duygular paylatna sizi inand- baladnz ilk aylarda burada bulduunuz drt ranlar, byle bir cezalandrma dneminde sizi ya- retim grevlisinin karnza kp Biz istemeseydik
payalnz brakr, telefonlarnza kmazlar, kanlar rektr sizi getirmeyecekti diye size ltimatom verip
sana dneceim, imdi yoldaym deyip bir daha ilerini zorlatrmamam konusunda uyarda bulunasla dnmezler. Onurunuzun parampara oldu- duklarn hatrlayp bir kez daha sinirlenirsiniz.
unu dnr, iten ie kendinizi yersiniz. Yakn
zlrsnz, nk size uygulanan mobbingde
gemite sizinle alkullanlanlarn ou Prof. Dr. Sevin zer.
mak iin yalvar yakar orencilerinizdir. Siz nilanlar, Mersinde bam
versite hocal mesleidertte, beni dilbilim anin Bahriye ok gibi,
lmaya zorluyorlar diTrkan Saylan gibi, Beye mrl mrl nnzde
hice Boran gibi rencieilenler, Artk yalnz
leri tarafndan, onlarn
deilsiniz, blm birkkrtmasyla kurban elikte altracaz diye
dilmi, karanlk bir galeiyi niyetinizi suistimal
ride hznle bakan kaederek blme yerleip
dn yzleri olduunu
ortadan yok olanlarn
oktan fark etmi olmayz birer birer gznza karn zlmekten
nzn nnden geip
kendinizi alamazsnz.
gider, iinizdeki nefret
Mobbing koyu bir
artar ve kiiliinizin zayalnzlk, bir aldanma

olaynda yaadnz hakszlk ve

sululuk duygularn tazeler. Onlar
sen bulup getirmedin mi canm diyenler karsnda kendinizi sulayacak mutlaka bir eyler bulursunuz.
Siz bulamazsanz zaten evreniz size
olanlardan sizin sulu olduunuzu hatrlatr. Sizin kouturmalarnz anlyor gibi grnenler, sizinle
empati kurar gibi konuanlar, banza gelenleri hak ettiiniz duygusunu size yaatrlar.
stne stlk hi tanmadnz kiiler size musallat olur; yazmalsnz, yanlarna brakmayn,
sizin artk misyonunuz oldu gibi cmlelerle sizi bir yerlere doru iterler. Bunlar arasnda kendileri
de eyleme katlm olanlar bulmak hayli zordur. ok az sayda,
ama inanlmayacak kadar az sayda gerek dostunuz olduunu grp bir kez daha zlrsnz. Gerek dostlarnz, size maddi, manevi
yardma komaya alan bu cesur
kiiler bile geireceiniz depresyonu nleyemeyeceklerdir. Sabahlara
kadar uyuyamadnz, okuyamadnz, gezemediiniz, ksacas unutamadnz kt gnler beklemektedir sizi Hem de ne gnler
Banza gelenlere inanamazsnz!
Siz cannz diinize takp bir blmn blm olmas iin elinizden
geleni yapmsnzdr. Blm, yeni rektrn geldii son iki yla kadar tkr tkr almaya balamtr.
Sizin umutlarnz ve hayalleriniz
anakkalenin tarihine (Avustralya Kltr ve Edebiyat Anabilim
Dal); corafyasna (ada Yunan
Dili ve Edebiyat); kltrne (eviribilim ve Simultane eviri Anabilim Dal); mitolojisine (DA/KAZ
Da projesi); doasna (Kadn almalar ve Ekofeminizm) uygun
bir Bat Dilleri ve Edebiyatlar yaratmaktr. Btn bunlarn alt yaplarn kurmay da baarmsnzdr.
Bunun iin Yunanistana yazp maan Yunanistann dedii bir hoca
getirtmi, Avustralyadaki niversitelere yazp balattnz kltrel
faaliyetlerle bir aratrma merkezi
balatarak konsolosluu arkanza
alm, programmza ortak tarihi-

anakkale Onsekiz Mart niversitesi ve rektr Prof. Dr. Sadet Lainer.

mizin renildii Avustralya dersleri koyarak deiim programn

hazrlamaya balam, rencileri
iki kez Yunanistana gtrp gezdirmisinizdir. Aratrma grevlileriniz doktoralarn yapmaya, ngiliz filolojisindeki rencileriniz
Almanca, Franszca, talyanca ve
Yunanca derslerini drt yl boyunca almaya ve bu sayede deiik alanlarda i bulmaya balamlardr.
Yksek lisans program nasl srdrlebilir, doktora program nasl
balatlabilir diye dnmee balamsnzdr
Btn bu yaptklarnz iin dl beklememisinizdir ama dorusu hakknzda iftiralarla dolu
soruturma almasn; aylk bir
uzaklatrma cezas almay; maanzn st ste ayn sulama nedeniyle iki kez kesilmesini; yksek lisans
rencilerinin sizden zorla koparlp yardmc doentlere datlmasn (itiraz edenlerin dilekelerine
bile cevap verilmemesini); Yunanl hocann ilgisizlik nedeniyle geri
dnmesini; size atlan iftira korosuna katlmayan aratrma grevlileri hakknda soruturma alp ceza
almalarn, tezlerinin uzmanl olmayan, kindar yardmc doentlerin
elinde uzatma alp daha mesleklerinin banda doktora anslarn karmalarn da dorusu hi dnmemi, hi istememisinizdir.
Btn bu olanlar niin olmutur?
Niinini sizinle ayn kaderi paylaan, haklarnda soruturma alp
hukuka bavuran yzden fazla (170
olduu syleniyor) meslektanz ve
idari personel ok iyi bilmektedir.
YK de bilmektedir (nk sizin
ikyetinize kulak tkam, soru-

turmalarnzda hakknzdaki iftiralar glendirilerek cezanz onaylamtr). dare Mahkemesi bakan da

fotoraflardan rektrle birlikte glckler dattna ve niversiteden
uzaklatrlmanz konusunda atnz yrtmeyi durdurma talebinizi nc ay bitmek zereyken geri
evirdiine gre bilmektedir. Hatta
byk bir yknt iinde balayacak
ders yl (Fizik blmne yalnzca
3 renci kayt yaptrmtr) banda, kentin orasna burasna aslan afilerde rektrle sal sollu ayn pozu verip, anakkalenin bir kltr
ve niversite kenti olduunu ilan ederek yeni OMllere ho geldiniz diyen CHPli belediye bakan da
bilmektedir.
2011den balayarak iki yldr devam eden bir mobbing sonucu beni (Bat Dilleri ve Edebiyatlar Blmnn tek profesrn) en
ar cezalarla (niversiteden uzaklatrma cezas avukatmn yapt
aratrmaya gre daha nce bir tecavzc ile ihaleye fesat kartran
iki profesre verilmi) blmden
karmaya alan st ynetim (benim suum Yard. Do. Dr. Azer Banu Kemalolunun danmanlk yapt 1. snfta Darwinden sz edip
dem ile Havvann mit olduunu
syleyerek Dr. Kemalolunun organize ettii altm kadar dilekenin
ikayet hedefi olmak, bir de hanmefendinin yapmay reddettii blm
ilerini yapmas iin srar etmektir). st ynetim ise bir yandan kenti birilerine ho grnmek gayretiyle ktlerken (bkz. Prof. Dr. Hamit
Palabykn sansasyonel makalesi)
dier yandan da rektrlk kaynakl
kamuoyu duyurularnda, anakkale

61

Onsekiz Mart niversitesinin prl

prl bir aratrma ve eitim yuvas,
akademik ve demokratik deerlere
saygl (!) bir kurum olduu propagandasn yapmaktadr.
te bu propagandann znesi olan (ve benim blmme bakarak
bilimsel almann btnyle durduu, herkesin boazna kadar politikaya batt) bu kurumda, iki yl
boyunca bana uygulanan mobbing
sonucunda kendimi 12 Eyll zindanlarnda, McCarthyci iftiralarla
ikenceden geirilmi bir aydn gibi
hissediyorum.
Onlara (ve bugn bakalarna)
neler ektirildiini imdi daha iyi
anlyorum.
niversiteden atldktan sonra
kaarak geldiim ve atmosfer deiiklii belki depresyonuma are olur
diye sndm Ankaradaki evimde,
yaadklarm yazya dkerek kendime gelmeye alyorum. Ya ok suskunum, ya da ar konuarak kendimi ifade etmeye alnca sululuk
duygum artyor, kendimden utanyorum. Geceleri alyorum, uyuyamyorum, syleneni alglayamyorum, yaratc enerjim bitmi, denge
duygumu kaybetmiim, herkesten
kukulanyor ve herkesin bana dmanlk edeceinden korkuyorum.
Ankara sokaklarnda grdm,
baktm kiilerde iftiraclarmn,
bana zulmedenlerin yzlerini gryorum; soruturmalarda bana sorulan garip ve irkin sorular kafamda
srekli bir boluk brakyor.
Soru: Blmnze dardan ders
vermeye gelen rahmetli Birsen nlye
blme buzdolab almas artyla
ders verebileceini sylediniz ve gelen buzdolabn beenmeyerek ban-

62

za taktnz apkanz karp

onun llerini baz alarak ondan yenisini getirmesini istediniz mi? (iftiraclarmla soruturmaclarn ortaklaa fantastik
senaryosu bu)
Soru: Bu balamda (hangi
balamda?) 2009 ylnda blmnzdeki bir retim elemannn rencilerle olan iyi ilikilerini kastederek benim
yanmda baka bir hocanza
sevgi gsterisinde bulunamazsnz
diyerek btn snfa barp kz
renciyi dersten attnz m? (Nasl bir snf atmosferi ki iki retim yesi ayn anda derse giriyoruz,
renci ona (bu soruturmann ikyetisine) sevgi gsterisinde bulunuyor ve ben bu rencileri
dersten atyorum?)
Soru: retim elemanlarna deiik benzetme ve ifadelerle (r. Gr.
Ferah Sarka iin malak gibi oturuyorsun; r. Gr. Kenan Dikilita iin gelimemi ergen ve dierleri
iin grgszler, size grgy reteceim vs.) hitap ederek onlara hakaret eder miydiniz? Veya tehdit ve
bask ieren sylemlerle retim elemanlarn dierlerinin arasnda kk drerek rencide eden veya deiik biimlerde onlar yldran tavrlar
sergiler miydiniz? rnein, znur
Doangne ders veri ekliyle ilgili
srekli olarak yetersiz olduunu hissettirmeye alr; Sn. Doangnn
sosyal ilikilerinin gl olmasndan
duyduunuz rahatszlkla sen kimsin ki bu kiilerle temasa geebiliyorsun? veya sizlerin rektrle, belediye
bakan vb. kiilerle konumak haddinize deil eklinde aalayc tavrlar taknr mydnz?... (Byle uzayp
giden tek bir soru ve toplam 46 soruluk bir nc soruturma! Her
telden alan ve ne meslektana, ne
mesleine, ne insan haklarna, ne
gereklere, ne de kendine zerre kadar saygs olmayan bir soruturma biimi! Bu kadar uzun sormann gerek bir mobbing olacan
grmemek iin insann gzlerinin
kararm olmas gerek. Amalanan
eyi kendileri dnda herkesin grd bir tiyatro.

ok iyi bildiim bir ey daha

var: Sayn soruturmacnn kiilii ve hakknda yerel gazetelere oktan yansm olan zellikleri de sorularda kendini belli ediyor. Yksek
lisans sahibi Sayn Doangnn,
en st noktas belediye bakan ile snrl olan toplumsal ilikilerinin bende kskanlk yaratt fantezisini senaryolatrm. Gediz
niversitesine gidip oradan ban
iftira etmek iin uzatan r. Gr.
Kenan Dikilita, renci ikyetleri
karsnda kendisine yaptm uyarlar arptarak pek sevdii malak
szcn bana atfetmi).
Soru: Blmnz ziyarete gelen
Aborijin bir grubu, yaadklar trajedileri srarla anlatmalarn isteyerek
zdnz; hatta bir Aborijin kadn
bu nedenle alattnz doru mu? (Bu
kadar artk kara mizah deil mi? Bakn yukardaki soru bana ciddiyetle
soruluyor ve dahas var... Sayn soruturmac kameriye szc ile kamelyay kartrarak (kendisi
Trk Dili ve Edebiyat profesrdr)
bana unu soruyor: Kampse yaplan kamelyalar eletirerek ky kahvesi yapyorlar eklinde alay ettiniz
mi? (Bu niversite nasl bir yer ve rejimdir ki hibir eletiri hakknz olmadan size dayatlan her eyi seveceksiniz? Dorusu ben niversite
binalarn o denli kullansz ve estetikten uzak planlayan kafay da beenmiyorum. Bu demektir ki kampusta bulunmayan bir eyi de isteme
hakknz yok! Peki, ben baz eyleri
eletirerek blmmde bulunan retim yelerine, asistanlara, rencilere nasl mobbing yapyorum?)
Soru: Derslerde cinsel temalara
ok fazla deindiiniz, rencilerin
zel hayatlarna ve ailelerine ynelik aalama, eletiri ve hakaretlerde bulunduunuz, kendi zel hayatnz ve boanma srecinizin detaylar
ile mstehcen konular aktardnz
doru mu? (te gerek mobbing
bu: Boanmamdan vurmak istiyorlar, belden aa vurmak istiyorlar,
bir kadn olarak iftira atyorlar...
Ben Hacettepe niversitesinde yllarca Feminist Kltr Tarihi dersi
retmi, kadn almalar konu-

sunda tebliler vermi bir profesrm. rencilerime ne reteceimi bildiim konusunda birok
diploma almaya hak kazanm biriyim Yine de boanma ile mstehcen konular yan yana hangi
kafa bir araya getirebilir de rencilere aktarabilir ite bunu anlamam mmkn deil).
Byle bir mobbing sonunda kendi gzmde yetersizleiyorum, itibarszlayorum, zgvenim kayboluyor, youn bir dlanma ve
tekiletirme psikolojisine batyorum. Bana gemite baardklarm unutturuluyor, yaammn dibe vurduunu ve bir daha asla bu
ukurdan kamayacam duygusu
yaatlyor.

Mobbing bana hangi

biimlerde uyguland?
1) Ynetim eliyle fiziksel mobbing
- Blm Bakanl odas dnem
ortasnda acilen deitirildi.
- Blm sekreterimiz iki kez elimden alnd.
- Blmn seminer odas depo olarak kullanld bahanesiyle kapal
tutuldu.
- Blm bakan olarak dattm derslere ynetim kurulu kararyla (hukuku gr alarak itiraz
etmeme karn) mdahale edildi.
- Elimdeki belgelere gre birinci
soruturmada hakkmda yalan ifade
verenler arasnda bulunan bir retim grevlisi (Devrim Varol) hakknda istediim soruturma, bana
kar bir incelemeye evrildi. Profesr ve blm bakan olmama karn incelemecim olan doent kt
bir Trke ile beni sulayan sorular sorarak, kantlar ortada olmasna
karn ad geeni aklad.
- Dekan ilk soruturmann ald 2011 Eyllnden beri benimle konumay reddetti. Sekreteri her defasnda konu nedir hocam?, biz size
dnelim diyerek dekann benimle
konumayacan belli etti ve bana
ok az dnld. Blm sorunlarn
dekan yardmclaryla konumak zorunda kaldm. Hibir soruna are olunmad. Blm souk sava alanna

dnd, ilemez hale getirildi.

- Rektre bu konuda yazdm
27/02/2012 tarihli dilekeye cevap
bile verilmedi.
- lk soruturmada benim hakkmda doru syledikleri iin aratrma grevlileri bask altna alnmaya alld. Onlara nce inceleme,
sonra soruturma, sonra da ceza verilip cezadan indirim yapld. Onlarn soruturmasnda benden tanklk yapmam istendi! (Onlar ikyet
eden kim dersiniz? Yard. Do. Dr.
Azer Banu Kemalolu!)
- Benimle tezini bitiren, danman olarak onayladm bir aratrma
grevlisinin tezi, biri eitimden getirilen (ve konuyla hi ilgisi olmayan) yardmc doent tarafndan
deerlendirilip uzatma ald - ki doktoras iin bavuru yapamasn!
- Hakkmda alan ilk iki soruturma sonulanmadan tam final snavlar zaman rektr kararyla grevden
alndm. Gerekeler: Delilleri karartabilir, benden bir dnem boyunca
ders alm (hatta o zamana kadar benim verdiim tam on ayr dersi gle
oynaya gemi) son snf rencilerine bask yapabilirim. Ayrca ynetimle de ilikilerim kt ve dekanla
gayri ciddi dilekeler yazyorum. Bu
dilekelerin hepsi blmn altrlmamas ile ilgili olsa da gayri ciddi
davranan ben oluyorum.
- niversiteden uzaklatrlnca
maam haksz bir biimde iki ay st
ste 1/3 orannda kesildi. Daha nceden de ayn sulamadan 1/30 orannda kesilmiti.
- Yksek lisans danmanlklarm
elimden alnd. Danmanlk ve ders

cretlerim bana kar cephe alp blm altrmayan, bana iftira atan,
bu cezalar almama neden olan yardmc doentler arasnda bonus olarak pay edildi.
- niversiteden uzaklatrlmam
konusunda yrtmeyi durdurmak
iin bavurduum idare mahkemesi cezamn neredeyse bittii nc ay iinde talebimi reddetti. Rektrn gerekeleri hem ok rasyonel
hem de ok inandrc geldi mahkeme bakanna. Mobbing i yerinde
psikolojik taciz ise delilleri nelerdir
ve nasl karartlabilir?
- lk iki soruturmada yapacam
itirazlar iin sabahlara kadar almak zorunda kaldm; yine de soruturmaclarmn hzlarna yetiemedim. Hibiri beni karlarna alp
soru sormad, cevaplarm yeminli
bir ktibe yazdrp bana okutmad,
itirazlarm dinlemedi, cevaplarm
bana gsterip imzalatmad. Bu nasl
bir soruturma adabdr?
- Fen Edebiyat Fakltesindeki
soruturmalarn hemen yarya yaknn yrtm olan gedikli soruturmac biyoloji profesr (ve
bu blmn bakan), ilk soruturmamda Dr. Kemalolunun 2009
ylnda rgtledii ve (o tarihte ciddi bulunmayp ileme konmayan)
Darwin kart renci ikyetlerini
2011 ylnda ad geene yaptm
mobbingin kant olarak ve Gediz
niversitesine kadar uzanan bir
sorgulamay -drt gn iinde tamamlayarak cezam kesti ve dosyam acil olarak YKe gnderildi.
Trk niversitesinin bilimsel denetimini yapan YK de Darwin dilekelerini grnce benim bilimsel bir
su ilediime karar verdi. (Mobbing suunun sralamada Darwin
suundan daha nce geldiini sanmyorum.)
- kinci ve nc soruturmann sorularna cevap vermemin
beyhude olacan daha ilk soruturmada anlam bulunduum iin
cevap vermedim. Salm giderek
bozulmakta, stres yznden btn uyku dzenim tersyz olmakta ve kbus gibi bir yaz geirmekte idim.

63

- En son ikence de niversitenin szde haber sitesi OM

Haber.com da alt alta dizilmi hakkmda yazlan iren yorumlar oldu.
Bu yorumlarn ou cinsel frastrasyon yaayanlarn ruh hallerini bana
yanstmay hedefliyordu. Hedefe ulalnca bu yorumlar karartld.
2) Astlarm eliyle psikolojik
mobbing
Her eyden nce unu belirtmek isterim ki, bana gre, psikolojik mobbing ok uykusu gelmi, ayakta duramayan birinin uyumasna
izin verilmemesi gibi bir etki yaratyor insan vcudunda. Yeter artk,
beni rahat brakn, bir para rahat edeyim diyorsunuz, ama olaylar bitmiyor. Bir yandan gzleniyorsunuz
(son yaptm blm toplantsnda
Dr. Kemalolu elinde bir kalem bir
kt gelip beni tehdit edercesine azmdan bana kar kullanaca bir
laf ksa da yazsam ve seni ikyet
etsem havalarnda oturdu). Dieri (Dr. Dilek Kantar) karma geip
Siz gidicisiniz! diye benimle ibirlii yapmayacan yzme haykrp
dnd ve gitti.
ki yardmc doent ve bir retim grevlisi srekli birbirlerinin
odasnda sabahtan akama kadar
laflyorlar. Bu onlara herhangi bir
grev, onlardan herhangi bir ey istenemeyeceinin bir duruu. Odanza arp bir ey sormak rnein

64

yaklaan snavlarla ilgili bir karar almak mmkn deil. Ben ou kez
odalardan birine dalp arkadalarnz arn u ii be dakikada konuup kararlatralm diyerek ii
abuklatrmaya almm. (Bu alma dzeni son soruturmaya btn retim elemanlarn retim
Grevlisi Devrim Varolun odasnda
tek sra (asker duruu gibi) olarak
topladm eklinde yansyor ve bir
kopya sorununu halledip, mesleki
etik konusunda yaptm ksa konuma -nk konumalarm ok
ksa yapmaya her zaman zen gsteriyorum- yine arptlp aleyhime
evriliyor.) Blm toplantlarn ayda bir kez yapyorum. aryorum
(nk ou kez sekreterim de yok)
bana imdi misafirim var on dakika
sonra gelirim deniyor. Daha sonra da siz gidicisiniz sizinle ibirlii
yapamam diye haykrlp bir daha
rahatsz etmemem iin dnp gidiliyor. Genler ok rahatsz nk
blmde alanlar yalnzca onlar ve
sekreterlik grevini de yrtyorlar.
Onlar bana ben onlara aresizlikle bakyoruz. Btn bu olanlardan
kim sorumlu peki? Bir yardmc doentin eline o gidici listesini veren
kimdir dersiniz? Blm altrmayan kim? Bilgiye dayal mesleki hiyerariyi ykp utan verici tabloyu
yaratan stelik de beni cezalandran
kim?

Normlara bo vermi, dekorumdan habersiz, hiyerariyi kendi lehine tersyz etmekte bir saknca
grmeyen bir st ynetimin bir kurumu ne hale sokabileceinin eitli grntleri bunlar ve siz ii konusunda hibir etik gelitirmemi,
kurumsal sorumluluklarndan habersiz fakat alabildiine g kazanp herkesi, her eyi biat altna sokup marka denetlemek isteyen
sakat bir ruhla kar karya kaldnz dnmeye balyorsunuz artk. Mobbing sresince yaamm bana atlan iftiralar nedeniyle karard.
rencilerime kar bir daha hibir
zaman ayn anlay ve sevgiyi gsteremeyeceim duygusuyla mesleime
yabanclatrldm.
Ksacas mobbingin katmerlisi bana yapld: Profesrler, blm
bakanlar, senatr yaplarak, oraya
buraya setirilerek dllendirilenler, dekanlar, dekanl reddedilip
dekan vekili yaplanlar, toplu cuma namaz mesaisine devam edip,
balar seccadeye deince bu kadna
baka ne yapabiliriz diye dnenler, hakkmda alan soruturmann da ikyetisi olan Yrd. Do
Dr. Azer Banu Kemalolunu korumaya aldlar: Hanmefendi nce alt aylna Monash niversitesine
gezmeye gnderildi. Hem de blmde yksek lisans programnda ders verecek yalnzca iki retim yesi, o ve ben, bulunuyorken
ve benim hibir fikrim alnmadan (Gezdiinin kantlar da elimde bulunuyor). Oradan gelince de rektrln 23.02.2012 tarih
ve 903.07/1687-2212 sayl yazs ile anakkale Savalarnn Yznc Yl Etkinliklerinden Sorumlu niversitemiz Rektr Danmanl
grevini 16.02.2012 tarihinde itibaren yrtmek zere grevlendirildi.
Avustralyann anl anl Monash
niversitesinde, blm grev ve sorumluluklarndan uzakta, alt ay boyunca ne ile urat dersiniz? Kendisinden ve dekanlktan defalarca
talep ettiim Monash raporu sonunda blm bakanlna ulat:
Dr. Kemalolunun orada gerekletirdii proje almas anakka-

le Savalarnda bulunmu 300 asker

mektubunun (taramas yapldktan
sonra) evirisidir. Projenin 2015de
anakkale Savalar yldnmne
yetitirileceini sylemekte ve proje partnerlerinin (biri profesr, biri doent) adn vermektedir - ki iyi bir kara mizahtr. Bunun anlam
ise Avustralyallar Dr. Kemaloluna
burs vererek (?) anakkaledeki aratrma merkezi iin toplanan parann son dilimi olan 50.000 Avustralya dolarn lke iinde brakm,
aratrma merkezinin almayacan grmlerdir.
Blmde yapmay reddettii ileri
sralayarak kendisi hakknda yazdm (ve tabii st ynetime ulatramadm) ikyet belgesi sonu blmnde unu dile getirmektedir:
Blmn tek profesr olan bir
blm bakann istifaya zorlamak iin bir yardmc doente salanan bu
iktidar ve haddini bilmezlik alan olsa olsa blmn gelecekteki rencilerinin ve niversite deerlerinin
zararna olacaktr. Unutulmamal-

dr ki, anakkalenin en nemli gelir kayna 30.000i bulan nfusu

ile anakkale Onsekiz Mart niversitesidir ve bu kadar insan bu kentte barnmakta, beslenmekte ve kente para brakmaktadr. anakkale
ayn zamanda bir kltr kenti olma iddiasndadr ve niversite kt
bir ynetimin elinde imdiden yalpalamaktadr. Rektr ve onun dekan
bundan rahatszlk duymuyorlarsa,
niversite varm ya da yokmu umursamyorlar, yalnzca kendi gelecek planlarn dnyorlarsa, kap
komumuz Yunanistann byle politikaclar elinde byk darboazlar ile karlatklarn hatrlatmakta yarar vardr.
Bir sre olarak mobbing konusunda syleyeceim son sz udur:
Hibir yasann verecei ceza, mobbingte ekilen aclarn karl olamaz.
Zorla iine itildiim ylgnlk ve
mesleki yabanclama konusunda bir yandan psikolojik yardm alrken bir yandan da yarm kalm

projelerime sarlmaya alyorum:

anakkalenin o byleyici havasnda mitolojik da/Kaz Dalar beni aryor; Trk, Yunan, talyan
ve Rus dostluk derneinin faaliyetleri devam ediyor, Eyllde misafir
arlamaya hazrlyorum kendimi.
Avustralyal dostlarm bana telefon
ediyor, ne zaman dneceimi soruyorlar. Bu lkenin bana verecei (ve
benim de ona vereceim) daha o kadar ok ey var ki!
Zaten en zor zamanlarmda, uykusuz geen gecelerde, sabahlara
kadar penceremin nnde oturup o
dramatik anakkale Boazna bakyor ve bir Afrika ataszn anmsyorum tekrar tekrar: Kriz zamanlarnda biz atalarmzn ruhlarn
yardma arrz.
Bu niversitede bana yaatlan
kbustan kurtulmak iin ben de her
yeni gn aarrken, yava yava seilmeye balayan kar kylarda yatan binlerce gen askerin ve onlarn
komutannn ruhlarn yardma aryorum bu kent ve bu lke adna

65

Gkten Felix dt!

Felix Bumgartner, atlaytan birka saniye sonra kendi evresinde

dnmeye balad; fakat ksa bir sre sonra kontrol salayarak 4
dakika 22 saniyelik serbest dn ardndan 1524 metrede parat
at. ndikten sonra atlayn beklediinden daha zor olduunu
syleyen Baumgartner, nann bana, orada Dnyann zerindeyken
ok aciz hissediyorsunuz. Artk ama rekor krmak ya da bilimsel veri
sunmak olmuyor; btn mesele eve dnmek oluyor. diyor.

66

Derleyen: ule Dede

3 yandaki Avustralyal parat Felix Baumgartner, Dnyadan 39 kilometre ykseklikteki kapslden atlayarak tarihe gemeden nce telsizden seslendi: Eve geliyorum. Amacna ulamak iin hi
zaman kaybetmedi ve yapt serbest atlayta benzersiz bir hza ulat: Saatte 1342 kilometre. Yetkililer, uu srasnda Mach 1 olan ses hznn alarak Mach 1.24e ulaldn duyurdu. (Mach says:
Hareket halindeki bir ktlenin hznn, ktlenin
bulunduu artlardaki ses hzna oran.)
Birok ertelemeden sonra, Red Bull Stratos Uzayn Snrlar Misyonu 14 Ekimde tamamland. Helyum dolu 850 bin metrekplk (55 kat yksekliinde ve bir futbol sahas geniliinde) tarihin en
byk plastik balonunun tad ve 1360 kilogram
arlndaki kapsln iinde 2 saat 40 dakika yolculuk eden Baumgartner atlayaca noktaya vard.
1960 ylnda 31,3 kilometre ykseklikten atlayarak
bir nceki dnya rekorunu kran Joseph Kittinger,
kapslden karken kafasn emesi konusunda
Baumgartner uyard. Misyon boyunca Baumgartner ile telsiz balants olan tek Red Stratos Takm
eleman Kittenger idi.
Bumgartner, atlaytan birka saniye sonra kendi
evresinde dnmeye balad; fakat ksa bir sre sonra kontrol salayarak 4 dakika 22 saniyelik serbest
dn ardndan -Baumgartner bugne kadar kayda geen en uzun sre olmasn umuyordu fakat yle olmad- 1524 metrede parat at. Yaklak 10
dakika havada kalan atlay, atlaytan 17 dakika
sonra gvenli bir ekilde yere indi. ndikten sonra
atlayn beklediinden daha zor olduunu syleyen
Baumgartner, nann bana, orada Dnyann zerindeyken ok aciz hissediyorsunuz. Artk ama rekor krmak ya da bilimsel veri sunmak olmuyor; btn mesele eve dnmek oluyor. diyor.
Baumgartnern milyonlarca insan tarafndan izlenen heyecan verici atlay, yayn dnyasnda pek
ok farkl ekilde ele alnd. The Guardian gazetesi
internet sitesinde ise sosyal medyada konu hakkn-

da en ok sorulan sorular yantland. Aada bu

soru ve yantlardan bir ksmyla birlikte eklediimiz sorularmz ve yantlarn bulacaksnz.

Kapsle ve balona ne oldu?

Baumgartnern yere gvenli bir ekilde indii
dorulanr dorulanmaz, yetkililerin dikkatleri balon ve kapsl zerine younlat. Takm, balondan
ayrdklar kapsln kendi paratyle Dnyaya
inmesini salad. Kapsl, Baumgartnern ini alannn yaklak 88 kilometre dousunda indi. Havas sndrlen balon ise yere indikten sonra bir yk
kamyonu ile kaldrld. Teorik olarak kapsln yeniden kullanlabilecei dnlyor; fakat balon iin ayn ey geerli deil.

Baumgartner ses hzndan daha

hzl giderken nasl tek para ve ayk
kalabildi?
Baumgartner saatte 1342 kilometrelik hza ulatnda, gereken fizyolojik abay eksiksiz bir biimde
gsterdi. D srasnda atlaynn fizyolojisi ve
yapt mdahaleler hl takm tarafndan inceleniyor. Atlayn bilimsel amalarndan biri de byle bir
deneyimin insan bedenine etkisi hakknda daha fazla
bilgi sahibi olmakt. Bu dorultuda, Baumgartnern
vcuduna birok kamera yerletirildi. imdilik bildiimiz, Baumgartnern hayatta kalabildii ve atlay
ncesi vcudun byle bir deneyime dayanamayarak
patlayaca ya da basn karsnda paralanaca ynndeki iddialarn aslsz kt.
Baumgartner ise kendini d seslerden ve glerden koruyan yaltml kyafetinin ses bariyerini aarken pek bir ey hissetmemesini saladn syledi.

Baumgartnern kyafetini
zel klan neydi?
Baumgartnern kyafeti ve kask, takm tarafndan kiisel yaam-destek sistemi olarak adlandrlyordu. Kyafet, yksek irtifada uabilen keif ua

ki nitrojen miktarn drd. Eer

basn kyafeti 19,2 kilometreden
-suyun vcut scaklnda kaynad
Armstrong limitinden- sonra ilevini yitirseydi, Baumgartner ebolizm
denilen lmcl durumla kar karya kalacakt. Baka bir deyile kan kaynayacak ve vcudu dakikalar
iinde imeye balayacakt.
Baumgartner bu deneyim boyunca
ihtiyac olan svy ise kasknn iinde
bulunan bir pipet yardmyla ald.

Baumgartnern yzletii
en byk tehlike neydi?

Kapslden kp dorulan Felix Baumgartner,

birka saniye bekledikten sonra 39
kilometrelik yolculuuna balad.

pilotlarna gre yaplmt; fakat serbest dte hi kullanlmamt, Baumgartner deneyinceye kadar Nefes alabilen Goe-Tex ile s ve atee
dayankl Nomex adl malzemelerden yaplm drt katmana sahip olan kyafetin en iteki katman konfor astar. Bir sonraki katman olan
gaz membran hava basncn koruyor, koruma katman ise kyafetin
eklinin bozulmasn engelliyordu.
Son olarak Nomexden yaplm en
d katman ar scaklklara ve atee kar koruma salyordu. Kyafet,
1941den beri astronotlar ve yksek
irtifa uuu yapan pilotlar iin kyafet reten David Clark adnda Amerikal bir irket tarafndan yapld.

Baumgartnern takm, atlayn

baarl gemesi iin stesinden gelinmesi gereken 16 nemli risk tanmlad: ultraviyole mas, rzgr
krlmas, ini etkisi, ar scaklklar, hipoksi (oksijen yetmezlii),
vurgun, d srasnda dz virile
girme (spiral ekilde alalma), okok etkileimi (havada ok dalgalarnn arpmasyla gerekleen
patlama etkisi), kapsln alev almas Fakat takm, bunlarn dnda
en ok iki tehlikenin Baumgartner
tehdit ettiini sylyor: Kyafette ya
da kapslde alan bir gedik ve paratn kazara almas.

Baumgartnern nereye
decei nasl bilindi?
Baumgartner Dnya yzeyine
yaklak 38 kilometre yaklanca iniin, New Mexicodaki lde nere-

deyse kalk alannda gerekleecei

dnld. Daha sonra takm, atlaynn birka saat nce balonun
havaland alandan 37 kilometre uzakta ineceini onaylad. Bir astronottan farkl olarak Baumgartner,
Dnya atmosferinin iinde kald ve
bu yzden yrngedeki biri gezegenin dndn deneyimleyebilecekken Baumgartner deneyimlemedi.
Bu iniin kalk noktasndan fazla uzakta olmamasnn nemli nedenlerinden biri. Ayrca, Baumgartnern
takm kalkta, balonun srklenmemesi iin yksek irtifadaki rzgrlarn en az olduu zaman
beklemiti. Bu nedenle srklenmeden dolay gerekleecek sapma da
az oldu. Paratn aarak serbest
dn sonlandran Baumgartner,
bu andan itibaren kendisini tercih
ettii yere doru ynlendirebilirdi.
Baumgartnern kyafetinin iinde
bulunan ve kurtarma helikopteri tarafndan yakn bir ekilde takip edilebildiini gsteren iaret de iniin
yaplaca yer konusunda atlayya
fikir verdi.

Baumgartnern uzaydan
atlad sylenebilir mi?
2009a kadar uzayn, Karman
Hatt ad verilen bir snrda balad varsaylyordu. Macar Fiziki Theodor von Karman tarafndan
1950lerde belirlenen Karman Hatt, deniz seviyesinden 100 kilometre

Felix Baumgartner krd rekorun eski sahibi ve atlay danman Joseph Kittinger ile birlikte.

Baumgartner atlaytan
nce perhiz yapmak
zorunda myd?
Atlaytan en az bir gn nce Baumgartner, salk takmnn nerileri dorultusunda az lifli ve az
tortulu yiyecekler yedi. Takm, yiyeceklerin gaz oluumuna sebep olmadan vcuttan gemesini istiyordu;
nk alak basnl bir ortamda
gaz genileyebilir ve ar yapabilirdi
(Bu, basn travmas denen durumdur). Ayn nedenle Baumgartnern,
derin su dalglarna benzer ekilde, balonla ykseldii iki saat boyunca ald saf oksijen, kannda-

67

ykseklikte tanmlanmt. Karman,

bir aracn, atmosferden yeterli aerodinamik kuvveti elde etme amacyla yrnge hzndan daha hzl
gitmek zorunda olduu ortamn nerede baladn hesaplamt. 100
kilometreye yakn bir sonu elde eden Karman, hatrlanabilir olmas
ve parametrelerin deikenlii nedeniyle uzayn balad snr deniz
seviyesinden 100 kilometre yksekte belirledi. Fakat 2009 ylnda
Kanada Calgary niversitesinden
biliminsanlarnn yaptklar deneylerin sonucu, snrn 118 kilometre
ykseklikte olduunu ortaya koyuyordu. Atmosferin greli yumuak rzgrlar ve uzaydaki parack
ykl, hz saatte bin kilometreyi aan, daha iddetli akntlarn izinin
takip edilerek snrn hesapland belirtildi. 2007 ylnda frlatlan
Supra-Thermal Ion Imager adl cihazn 200 kilometre ykseklikten
toplad bilgileri inceleyen ekibin bakan David Knudsen almay yle anlatyor: Eer ar bir
nesneyi bir yzeye srterseniz yzey snr. Bu aratrmada birbirine
srterek geen iki alan, uzaydaki
akntlarn ynlendirdii iyonosfer
ile atmosferi inceledik ve lmler
yaptk.
Knudsen, nceki incelemelere oranla kendi incelemelerinin daha detayl olduunu, st atmosferin rzgrlar da dahil olmak zere
tm bileenleriyle ilk kez incelendiini sylyor. alma uzayn balad snra ilikin tartmalar ve inFelix Baumgartner yere indikten sonra.

68

celemeleri bitirmi olmasa da, kesin

olan u ki, Baumgartnern 39 kilometreden yapt atlay, uzaydan
yaplm deildi.

Baumgartner atmosferin
hangi katmanndan atlad?
Atlay atmosferin stratosfer katmanndan gerekleti. Yer yzeyinden 20 kilometreye kadar ykselen
troposferden sonra 50 kilometreye
kadar uzanan stratosferde yatay hava
hareketleri grnse de, stratosferin
kararl yaps nedeniyle dikey hava
hareketleri bulunmuyor. Troposferin
st noktasnda -55 ile -60 arasnda
deien scaklk, stratosferde 0 ile -3e
kadar ykseliyor. Bunun nedeni stratosferde bulunan ve Gnein yayd yksek enerjili ultraviyole nlar.
Yaylan nlar oksijen molekllerinin ozon molekllerine dnmesini
salar ve bu dnm srasnda darya s verilir.
Stratosferdeki basn ise deniz seviyesinin binde biri kadar. Bu, Baumgartner ve takmnn zerinde en
fazla alt sorunlardan birini tekil ediyor.

Baumgartner yksek
irtifadan atlay deneyen
ilk insan m?
Tarihte yksek irtifa atlayn deneyen pek ok kii var. Bunlardan
ok az hedefine ularken baarsz
olanlarn pek ou yaamn yitirmi. Olumlu ya da olumsuz sonulansn, tm bu deneyimlerden elde
edilen verilerin ve alnan derslerin

Baumgartnern rekora uzanmasna

yardmc olduu muhakkak. Denemelerden bazlar yle:
1960: Amerikal eski askeri pilot
Joseph Kittinger, 1960 ylnn Austos aynda 31 kilometreden atlayarak en uzun serbest d rekorunu krmt. Kittinger, 4 dakika 36
saniye boyunca serbest d yapm, hz saatte 988 kilometreye ulamt. Kittinger, atlay boyunca
telsiz yardmyla Baumgartnera danmanlk yapt.
1961: Amerikan ordusunda grevli Victor A. Prather ve Malcolm
Ross 4 Mays 1961de bir balonla
34.668 metreye ykselmiti. Uzay
kyafetlerini gelitirmek iin yaplan
RAM Projesi kapsamnda gerekleen yolculuk, Victor A. Prathern
lmyle son buldu. Nefes alabilecekleri ykseklie indikten sonra kasklarn aan Prather ve Ross,
kendilerini almaya gelen helikopterin uzatt kancaya tutunmakta zorluk ektiler. Ross, helikoptere
binmeyi baarrken Prather kancaya
tutunamayarak okyanusa dt ve
boularak ld.
1962: Sovyet Hava Kuvvet
lerinden Yevgeny Andreyev ve Peter Dolgov 1 Kasm 1962de Volga adndaki bir balonla havaland.
Andreyev, 24.500 metrede atlad ve
gvenli bir biimde indi. Dolgov ise
yeni gelitirilmi bir basn kyafetini denemek iin kapslde kald ve
28.640 metreye ykseldi. Kapslden
karken kaskn arpan Dolgovun
vizr krld ve kyafetinin iindeki basncn dmesi sonucu hayatn kaybetti.
1966: Amerikal kamyon ofr
Nick Piantanida amatr olarak paratlk yapyordu. Yksek irtifadan paratle atlama hayalini
gerekletirmek iin Piantanida
denemede bulundu. 2 ubat 1966da
gerekletirdii ikinci denemede balonla 37.642 metreye ykselerek rekor krd; fakat kar karya kald
teknik sorunlar nedeniyle hayal ettii atlay gerekletiremedi. Bundan
ay sonra yapt nc deneme ise Piantanidann canna mal oldu. Balon 17 kilometre ykseldikten

sonra telsizden
bir
grlt
geldi. Piantanida
Acil dedikten
sonra telsiz balants
koptu. Piantanidann yerde
bulunan takmnn balondan derhal
ayrd sepet, bir yk parat ile
yere indirildi. Nick Piantanida bilincini yitirmiti ve inliyordu. En yakn
hastaneye gtrld; fakat hastanedeki salk grevlileri yksek irtifa
dallarnda yaanan dekompresyon
(basn azl) konusunda deneyimli deillerdi. Piantanida, aylarca ko-

mada kaldktan sonra

Austos aynda yaamn yitirdi.
2008: Fransz Hava
Kuvvetlerinden emekli
Michel Fournier, 2008 ylnda 40 kilometre ykseklikten serbest atlay yapacan duyurdu. Ne
var ki balon helyum gaz ile iirilirken kapslden kurtularak havalannca atlay gerekleemedi.
2010: 16 Mays 2010da Fournier
bir deneme daha yapt. Fakat nceki raporlara gre barometre basnc
farkl olunca, parat kapsln iin-

de ald. Fournier bir sonraki denemesini 2012de yapmak zere altn duyurmutu.
KAYNAKLAR
http://news.nationalgeographic.com/news/
2012/10/121014-felix-baumgartner-skydive-sound-barrierkittinger-roswell-science-2/
http://www.guardian.co.uk/sport/shortcuts/2012/
oct/15/felix-baumgartner-skydive-key-questions-answered
http://www.orbiterwiki.org/wiki/Karman_line
http://www.science20.com/news_releases/where_
does_space_begin_answer
http://artofmanliness.com/2010/10/07/skydiving-fromspace-part-ii-nick-piantanidas-magnificent-failure/
http://blogs.menshealth.com/man-and-machine/jumpingfrom-the-edge-of-space/2012/10/09/

Baumgartner ile son atlaytan nceki denemeler zerine

Felix Baumgartnern atlay dakikalar iinde tamamland; fakat hazrlklar 5 yl ald. Bu srada fiziksel
antrenmanlarn srdren ve basn kyafetinde saatler
geirmesi dolaysyla balayan klostrofobiyi (kapal yer
korkusu) yenmek gibi birok sorunun stesinden gelen Baumgartner, bir yandan da farkl yksekliklerden
denemeler gerekletirdi. 39 kilometrelik atlaytan nce Baumgartner ile yaplan bu rportaj, rekor getiren
baarl atlay hakknda da fikir veriyor.
Atlay iin nasl hazrlandnz?
Bu yl iinde iki deneme atlay yaptk. lki yaklak
22 kilometredendi. Her ey gerekten ok iyi gitti ve
bu byk bir baaryd. Bu deneme, yapabileceklerim
konusunda emin olmam salad; ayn zamanda ikinci
denemeden nce ekibe, tm ekipmanlarn nasl ilediini grme ans verdi. kinci denemeyi ise yaklak 30
kilometreden yaptk.
Takmnzda ka kii var?
Kamera ekibi ve destek ekibi dahil Roswellde alan 120 kadar kii var.
lk atlay nasld?
Kalk ok heyecanlyd. 5 yllk hazrlktan sonra
nihayet ykselebilmek heyecan verici. Teknik olarak ise, kalk ve inite her ey ok tandk geldi; nk devimizi iyi yapmtk. Ykseldike dnyann kavisini grebildim ve zerimde tamamen siyah bir gkyz
vard. O anda birden fark ettim ki pek ok insann hi
olmad bir noktada duruyorum. Ben balonla o ykseklie km sadece nc insanm; olduka kk
bir kulbe katldm yani.
Balonla ykselirken zaman nasl geti?
Yolculuk boyunca olduka meguldm. Bir buuk
saatlik bir yolculuktu; fakat bir gzm devaml kapsl
basncnda ve oksijen-nitrojen seviyemdeydi. Baarsz olsaydm, yangn gibi bir felaketle karlaabilirdim.
Ayrca projenin danman olan Joe Kittinger ile pek
ok kez iletiim kurdum. Tabii ki, arada srada pencereden dar bakp manzarann keyfini kardm. te bu
gzel ksm! (Aslnda balonla ykseli srasnda megul

olmak, Baumgartnern gerginlii nlemek iin gelitirdii bir yntem. Balon ykselirken Baumgartner, hazrlanan 40 maddelik kontrol listesini Kittingern yardm
ile tamamlamakla meguld.)
Atlaytan nce gerginlik ya da korku hissettin mi?
Hazrlklar boyunca alma biimim, riskler karsnda olabildiim kadar rahat olmak ve kendine gven
duymak eklinde oldu. Bu nedenle bu kadar ok deneme yaptk. Gvenin srr, aratrma, deney ve doru kiiyle konumaktr.
Hi geri dnmeyi dndnz, tereddt ettiiniz
bir an oldu mu?
Asla. Gsteriyi durduracak tek ey teknik bir arza
olabilirdi. Ben bu atlay yapma kararn ok uzun sre
nce aldm ve hi vazgemedim.
Deneme atlaylarnzda neler oldu?
30 kilometrenin altndaki atlaylar, hava dalna
benziyordu. Hava akmn vcudunuzu ynlendirmek
iin kullanabiliyorsunuz. Fakat 36 kilometrede bir vakumun iinde gibisiniz. Hava direnci yok; bu nedenle
hava dalnda gereken beceriler, 3 dakikalk atlayn
ilk 20 saniyesinde neredeyse ie yaramaz oluyor. Drst olmak gerekirse 36 kilometreden yaplan bir atlayta, ses bariyerini ya da hz drmeyi gz nne alrsak, ne ummak gerektiini bilmiyorum. Eer ilk 20
saniye iinde kontrolm salayamaz ve stabil kalamazsam, bama byk bir bela gelecek demektir.
Havaclk alannda efsane haline gelmi Kittinger ile
almak nasl bir duygu?
Byk bir zevk ve onur. 1960larda parman kaldrp Ben bu ii yapacacam diyen tek kiiydi. imdi
84 yanda ve almalar srasnda sesini duymak zihinsel olarak ok yardmc oluyor. Bu deneyim srasnda
konuabileceim en uygun insan o ve onun aada olduunu bilmenin olduka yardm oluyor.
Rekoru krdktan sonra srada ne var? Uzaydan atlamak?
Asla asla demem. Daha hzl olmak ve daha yksee kmak her zaman mmkndr.

69

Bilim Gndemi

Deniz ahin - ule Dede

2012 Nobel Fizik dl:

Kuantum dnyasnda parack kontrol

u yln fizik dalnda Nobel dl, kuantum sistemlerini lmeye ve deitirmeye-ilemeye olanak salayan deneysel yntemleri
gelitirmeleri nedeniyle Fransz
Serge Haroche ve Amerikal David J.
Wineland arasnda paylatrld.
Serge Haroche ve David J. Wineland paracklarn kuantummekanik yaplarn bozmadan bireysel olarak llmesine ve maniple
edilmesine yarayan yntemleri birbirinden bamsz olarak gelitirdiler. Daha nceleri bu durum ulalamaz olarak kabul ediliyordu.
Nobel dll fizikiler, paracklara zarar vermeden kuantum fizii ile deneyler yapmann kaplarn am oldular. Tek bir k ya da
madde parac iin klasik fizik kanunlar almaz olur
ve yerini kuantum fizii alr.
Serge Haroche,
fotonlar
hapsediyor ve
tuzak ierisine
atomlar yollayarak
paracklar kontrol
ediyor ve lyor.

Ancak tek bir parac kendisini

evreleyen ortamdan izole etmek kolay bir ilem deildir ve paracklar
d dnya ile etkileime getiklerinde
gizemli kuantum zelliklerini kaybederler. Bu yzden kuantum fizii yoluyla tahmin edilen birok tuhaf olay
dorudan gzlemlenemez ve aratrmaclar sadece dnce deneyleri ile
bu tuhaf olaylar aklamaya ynelir.
Haroche ve Winelandn ustaca
hazrlanm laboratuvar teknikleri yoluyla, olduka narin kuantum
durumlarn lme ve kontrol edebilme mmkn hale geldi. Bu yeni
teknikler yoluyla paracklar incelenebiliyor, kontrol edilebiliyor ve saylabiliyor.
ki fizikinin yntemleri birok ortak nokta ieriyor. David J. Wineland,
k ya da fotonlar kullanarak, hapsettii elektrik ykl atomlar ya da iyonlar kontrol ediyor ve lyor.
Serge Haroche ise tersi bir yntem izliyor: Ik paracklarn ya da
fotonlar hapsediyor ve tuzak ierisine atomlar yollayarak paracklar
kontrol ediyor ve lyor.
Her iki fiziki de kuantum optik
alannda alyorlar. 1980lerin ortalarndan beri nemli ilerleme kayde-

David J. Wineland,
hapsettii
elektrik
ykl
atomlar
ya da
iyonlar
kontrol
ediyor ve
lyor

dilmi bu alan, k ile madde arasndaki temel etkileimleri aratryor.

Gelitirilen r ac yntemler sayesinde bu aratrma alan, kuantum fiziine dayal sper hzl bilgisayarlarn gelitirilmesi yolunda
atlm ilk admlar oluturuyor. Getiimiz yzylda klasik bilgisayarlarn
gnlk yaantmz temelden deitirmiti, bu yzylda da kuantum bilgisayarlar aynsn yapabilir.
Aratrma ayn zamanda gnmzn sezyum saatlerinden ok daha hassas saatlerin yaplmasna da olanak salayarak bu yzylda zaman
kavram asndan yeni standartlar
oluturabilir.
Kaynak: Nobel Prize in Physics 2012: Particle Control
in a Quantum World, http://www.sciencedaily.com/
releases/2012/10/121009073634.htm (23.10.2012).

Hazrlayan: Deniz ahin

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

2012 Nobel Fizyoloji veya Tp dl

kk hcre almalarna verildi

izik, Kimya, Edebiyat, Fizyoloji veya Tp ve Bar olmak zere be dalda verilen Nobel
dlnn bu ylki sahipleri belli oldu. Stockholmdeki Karolinska Enstitsne bal Nobel Kurulu, John B. Gurdon ve Shinya
Yamanakay olgunlam hcrelerin yeniden programlanarak pluripotent hale dnmesini kefettikleri iin dle layk grd.
ki biliminsan, farkllama
ve zelleme srecini tamamlam olgun hcrelerin yeniden
programlanarak zellemeden nceki hallerine dnebilme yeteneine sahip olduklarn ve bylece

70

bu hcrelerin vcuttaki herhangi

bir dokuya ait hcreye dnebileceklerini kefettiler. Bu bulu hcre ve organizmalarn nasl gelitiini anlamamz asndan devrim
nitelii tamakta.
John B. Gurdon, 1962 ylnda
kurbaalar zerinde yapt bir almada hcre zellemesinin tersine evrilebilir olduunu gstermiti. Deneyde henz zellememi
bir yumurta hcresinin ekirdei
karlarak iine olgunlamas tamamlanm bir barsak hcresinin
ekirdei nakledildi. Bu yumurta hcresinden normal bir kurbaa yavrusu meydana gelmesi, bar-

John B. Gurdon, 1962de sonulanan

almasnda hcre zellemesinin tersine
evrilebilir olduunu gstermiti.

saktan alnan hcrenin reme iin

gerekli olan btn genetik bilgiye
sahip olduunu kantlam oldu.
Ondan 44 yl sonra Shinya Yamanaka faredeki olgunlam hcrelerin gen dizilimlerini deitirip
onlar yeniden programlayarak olgunlamam kk hcrelere dntrmeyi baard.

2012 Nobel Kimya dl:

Hcre yzeyindeki akll reseptrler

sve Kraliyet Bilimler Akademisi,

2012 Nobel Kimya dln Gprotein eli reseptrler zerindeki almalar sebebiyle Robert J. Lefkowitz
(Howard Hughes Tp Enstits ve Duke niversitesi Tp Merkezi) ve Brian
K. Kobilkaya (Stanford niversitesi
Tp Okulu) vermeyi kararlatrd.
Vcudumuz milyarlarca hcre arasndaki etkileimlerden oluan, iyi kurulmu bir sistemdir. Her hcre ise hcrenin evreyi alglamasn
ve yeni durumlara adapte olmasn
salayan kk reseptrlere sahip.
Robert Lefkowitz ve Brian Kobilka,
G-protein eli reseptrler ad verilen reseptr ailesinin ileyi mekanizmasn su yzne karan, r
ac keifleri sayesinde 2012 Kimya
Nobeli ile dllendirildi.
Hcrelerin evrelerini nasl duyumsadklar uzun zaman boyun-adrenerjik reseptr ad verilen bir
adrenalin reseptrn ortaya karan Robert
J. Lefkowitz.

Bu iki byk bulu hcre gelimesine ve zellemesine bak amz tamamen deitirmekte. Artk olgun hcrelerin sonsuza kadar
farkllatklar ekilde kalmayacan anlayabiliyoruz. Hi kukusuz
insan hcrelerinin yeniden programlanmas hastalklarn geliim
srecinin aratrlmas, tehis ve tedavisinde biliminsanlarna byk
frsatlar yaratacak.
Embriyo, ilk anlarndan itibaren olgunlamam ve bir grev iin
farkllamam hcrelerden oluur.
Yetikin organizmay oluturmak zere her trl hcreye dnme kapasitesine sahip olan bu hcrelere

ca merak konusu oldu.

rn, gzde bulunan ve
Biliminsanlar adrenalin
yakalama grevini stlenen
benzeri hormonlarn kan
bir baka reseptre benzebasncn ykseltmek ve
diini kefettiler. Btn bir
kalp atn hzlandrmak
reseptr ailesinin benzer
gibi gl etkilere sahip
grnmlere sahip olduuolduunu biliyordu. Hcnun ve ayn ekilde ilediire yzeylerinin hormonnin farkna vardlar.
lar iin bir eit alc ierBugn bu aile G-protein
diinden phelendiler;
eli reseptrler adyla afakat bu reseptrlerin enlyor. Bin kadar gen bu
sasen nelerden olutuu Lefkowitzin ekibinden reseptrleri
kodlamakta;
Brian K. Kobilka,
ve nasl alt 20. yzrnein, k, tat, koku, adG-protein eli
yln byk ksmnda be- reseptrleri kefetti. renalin, histamin, dopamin
lirsiz kald.
ve seratonin. lalarn yaklak yars
Lefkowitz 1968 ylnda hcre re- etkisini G-protein eli reseptrler
septrlerinin izini srmek amacy- sayesinde gsteriyor.
la radyoaktivite kullanmaya baLefkowitz ve Kobilkann allad. eitli hormonlara birer iyot malar G-protein eli reseptrlerin
izotopu balad ve radyasyon saye- fonksiyonlarn anlamak asndan
sinde birka reseptr ortaya kar- byk nem tayor. Ayrca, 2011
may baard. Bunlardan biri, - ylnda Kobilka bir r daha at:
adrenerjik reseptr ad verilen bir O ve aratrma ekibi, -adrenerjik
adrenalin reseptryd. Aratrma reseptrn bir hormon tarafndan
ekibi, reseptr hcre duvarnda aktifletirildii ve hcrenin iine
gizlendii yerden kararak resept- sinyal gnderdii ann bir grntrn nasl altn anlamaya yne- sn elde etti. Onlarca yllk allik ilk bilgileri elde etti.
mann rn olan bu grnt moleEkip 1980lerde bir sonraki byk kler bir bayapt.
adm att. Aralarna yeni katlan Ko- Kaynak: Nobel Prize in Chemistry 2012: Smart Receptors
bilka, devasa insan genomundan - On Cell Surfaces; http://www.sciencedaily.com/
adrenerjik reseptr kodlayan geni releases/2012/10/121010081948.htm
izole etmeyi hedefledi ve yaratc yaklam ile bu hedefe ulat. AratrmaHazrlayan: Rana Fuucuolu
clar geni analiz ettiklerinde reseptT Molekler Biyoloji ve Genetik Lisans rencisi
pluripotent hcreler denir.
Embriyo gelitike bu hcreler bulunduklar dokuya ait zel grevleri yapmak zere sinir, kas, karacier ve tm dier
hcre tiplerine dnebilirler.
Nobel getiren bu kefe kadar,
bu hcrelerin eski hallerine
dnmelerinin mmkn olmad ve bu deiimin tek ynl olduu dnlyordu. Oysa imdi biliyoruz ki hcreler
farkllamadan nceki ilk hallerine,
pluripotent hallerine dnebiliyorlar.
Kaynak: Nobel Prize in Physiology or Medicine
2012 Awarded for Discovery That Mature Cells Can Be

Shinya Yamanaka, olgunlam hcrelerin kk

hcrelere dntrmeyi baard.

Reprogrammed to Become Pluripotent, http://www.

sciencedaily.com/releases/2012/10/121008082955.
htm

Hazrlayan: ala Eren

T Molekler Biyoloji ve Genetik Lisans rencisi

71

Bilim Gndemi

Do re mi fa Bir sonraki notay nasl hatrlyoruz?

ir arky nasl hatrlarz? Neden

bir piyanist arknn ortasn unuttuunda paray hatrlamak iin
batan balamaya gerek duyar?
Georgetown niversitesi Medikal Merkezindeki beyin aratrmaclarnn bu sorulara artk bir cevab
var. Society for Neurosciencen (Sinirbilimi Dernei) Sinirbilimi 2012
toplantsnda aratrmaclar uzun
zamandr temel bir bilinmeyen olan bu soruyu cevapladlar: Bir defa
renildikten sonra beynin yeni bir
mzik sekansn ileyebilmesi iin
ne gereklidir ve bir arky hatrlamak iin beyin ne yapmaldr?
Makalenin yazarlarndan Sinirbilimci Josef Rauscheckerin laboratuvarnda alan rencilerden Brannon Greene gre cevap, beynin iki
farkl ksmnn kullanlyor olmas.
Bir tarafta dizi renilirken dier taraf
hatrlamay salyor ve yksek motor
blgeleri ise ikisine birden katlyor.
Green, Rauschecker ve Helsinki/Finlandiyadaki Aalto niversitesinden biliminsan almalarnda fonksiyoner manyetik rezonans grntleme (fMRI) yardmyla taraycnn iindeyken mziksel
dizileri dinleyen gnlllerden yararlandlar. Katlmclar 30 saniyelik
mziksel dizilerin balang ksmlarn 20-30 defa dinleyerek bu melodiye aina olurlarken, mziin geri

kalan ksmn 1-10 defa dinlediler.

Aratrmaclarn bulgularna gre yeni bir diziyi renmek iin bazal ganglia ve serebellum gibi beynin
motor blgelerinin kullanlmasna ihtiya var. Ancak bu blgelerin ark
sylemek iin kullanlmas daha beklenen bir durum. Bu almada bu blgelerin ark
paralarnn dizilerini renirken aktif halde olduu grld. Yani bir ses bir
nronu, sonraki ise bir dier nronu uyaracak ekilde ilerler.
Rauscheckera
gre
motor sistem ieriindeki
beyin yaplar dizileri ayrtrmak zere yaplanr, yani bir melodiyi renmek iin iitsel sistem motor sisteme iletim yapyor.
Greenin aklamalarna gre ise
beynin bu blgesi ayn zamanda kayak yapmay ya da dans etmeyi renirken kullandmz ksm. Bu
almada ise beyindeki motor dizi
blmlerinde hem motor hem de iitsel dizileri ileyen genelletirilmi
dizi blgeleri olduunun gsterildiini belirtiyor.
Katlmclar paray rendiklerinde fMRI sonularnda aktivitenin
motor blgelerden iitsel ve prefrontal korteks blgelere getii grlmtr. Bu blgeler ise seslerin uzun

sreli hafzada tutulmas ile alakal ksmlardr. Ayrca bir arknn ilk
kez renilmesinde, diziyi hatrlamaya kyasla daha ok nronun aktivitesine ihtiya olduu grld.
Rauschecker arklarn depolanmasn yan yana dizilmi dominolara benzetiyor. Notalarn bir araya
toplanarak birbirlerine bir dizi olarak zincirlendiini
belirten Rauschecker, ilk domino tan itince olduu
gibi hepsinin birbiri
ardna dtn,
tekrardan hatrlamak iin az nrona
ihtiya olduunu nk hafza izinin
olduka skk olduunu sylyor.
Green ise bu nedenle, piyano alarken bir melodinin ortasnda kalndnda batan balamann hatrlamay kolaylatrdn belirtiyor.
Domino talarnn istendiinde itilebilmesi gsterimi de Rauscheckera
gre bir senfoni efinin nasl hep orkestradan nde olduunu, tek bir iaret ile dierlerinin hatrlanmasn
salamas ile aklyor.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2012/10
/121015161819.htm

Hazrlayan: Naz Kant

stanbul Teknik niversitesi

Cep telefonu obeziteyi tetikliyor

azi niversitesi Tp Fakltesi

biliminsanlar, cep telefonlarnn yayd elektromanyetik dalgann doyma duyusu zerindeki etkisini inceleyen bir aratrma yaptlar.
Aratrmann sonucu hayli ilgin:
Cep telefonunun yayd nlara
belli bir sre maruz kalmak, doyma
hissi veren MSH hormonunun az
salglanmasna neden oluyor.
Prof. Dr. lhan Yetkin, WHO (Dnya Salk rgt) tarafndan bu yln Dnya evre Yl olarak ilan edildiini ve bununla ilgili kendilerinin
de toplumu ok ilgilendiren bir alan
olarak cep telefonlarnn obezite ile
balantsn incelemeye baladklarn sylyor. Yetkin, Do. Dr. Mehmet
lbay ile birlikte cep telefonu gibi

72

noniyonizan dalga yayan bir aletin etkilerini aratrmak zere, bir ksm fareyi bir ay boyunca cep telefonu dalgalarna maruz brakt; bir ksmna ise
bu dalgalar uygulamad. Aratrmada
temel olarak, beyinde bulunan alk
ve tokluk merkezlerinden salglanan
drt hormon zerinde duruldu. Bu
hormonlardan ikisi alk merkezinin,
dier ikisi ise tokluk merkezinin en
gl hormonlar. Noniyonizan dalgaya maruz braklan farelerde MSH
hormonunda 1800 Mega-Hertz dalga
boyunun etkili olduu saptand. Bu,
elektromanyetik dalgaya maruz kalan
farelerde tokluk duyusunun gecikebilecei anlamna geliyordu.
Farelerin elektromanyetik dalgalara maruz braklma sresi,

Trkiyede bir insann ayda ortalama 4-4,5 saat cep telefonuyla konutuu bilgisine uygun bir biimde
belirlendi.
Ayrca ek bir bulgu olarak, noniyonizan dalgalara maruz braklan
farelerin davranlarnda honutsuzluk saptand.
Sonuta yemek yerken cep telefonu ile konumann tokluk duygusunu azaltabileceini ve cep telefonunun davranlar olumsuz
etkileyebileceini gsterdiklerini belirten Yetkin, nmzdeki srete
almann uluslararas yaynlarda
da yaynlanacan belirtti.

Hazrlayan: ule Dede

Erkekler ve kadnlar farkl gryor

eyin korteksinde, zellikle grntleri ilemekten sorumlu

grme korteksinde, yksek oranlarda erkek cinsiyet hormonu androjen
reseptrleri bulunuyor. Androjen
ayrca, embriyonik geliimde grme
korteksindeki nronlarn oluumunun kontrolnden de sorumlu. Bu
da erkeklerin kadnlara oranla bu
eit nronlara yzde 25 daha fazla
sahip olduu anlamna geliyor.
Brooklyn ve Hunter niversitelerinden aratrmaclar, renciler
ve alanlardan oluan 16 yandan byk erkek ve kadnlarn gr kuvvetlerini karlatrd. Btn
gnlllerin normal renk alglama
ve 20/20 net gre sahip olmalar
art kouldu.
Gnlllerden grnr renk tayf ierisinde grdkleri renkleri tarif etmeleri istendiinde, erkeklerin
renk grlerinin bir miktar sapt,
kadnlara nazaran ayn renk tonunu

daha uzun dalga boylarnda grdkleri ortaya kt. Ayrca erkeklerin,

tayfn merkezinde daha dar bir alana sahip olduklar ve renk tonlarn
ayrt etmekte zorlandklar anlald.
Gnlllerin grdklerini ayrt
etmek zorunda olduklar dikey ya
da yatay, aydnlk ve karanlk ubuklarn bulunduu bir fotoraf yardmyla keskin farkllklar alglama
ilevleri lld. Aydnlk ve karanlk ubuklar her deitirildiinde fotorafta titreim benzeri bir grnt
ortaya kyordu.
ubuklarn deiim hz ve birbirlerinden uzaklklar deitirildike, aratrma ekibi, orta hzlarda, yakn ubuklar iin gzlemcilerin ayrt
etme duyarllklarn yitirdiklerini
ancak birbirinden uzak ubuklar
daha kolay ayrt edebildiklerini buldular. Ancak fotorafn deiim hz arttrldka, ubuklarn birbirinden uzaklklar ne olursa olsun, her

iki cinsiyet de ayrt etme duyarlln yitirdi. Genel olaraksa erkekler

artan hzlarda daha yakn ubuklar
alglamakta kadnlardan daha iyiydi.
Aratrmay yneten Prof. Israel Abramova gre bu almayla,
duyma ve koku alma sistemlerinde olduu gibi grmede de cinsiyetler arasnda fark olduu ortaya kt.
Abramovun belirttiine gre, Grme olaynn ltmz unsurlar,
birincil grme korteksindeki baz zel talamik nronlarla belirleniyor.
Bu nronlar embriyonik geliimde
testosteronun nemli bir rol oynad korteks tarafndan ynetildii iin
erkekler ve kadnlar arasnda baz
farkl balantlarn olutuunu dnyoruz. Bu farkllklarn evrimsel sebepleriyse ak deil.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2012/09
/120903221050.htm

Hazrlayan: Osman Altun

Kulardaki genomik otostopular virslerin evrimine k tutuyor

merikan Mikrobiyoloji Topluluunun evrimii ak eriim

dergisi mBioda 16 Ekim tarihinde
yaymlanan bir almaya gre, kularn genomlar virs kaynakl DNA
sekanslar ile dolu durumda. Endojen retrovirsler (ERVler) olarak
bilinen bu viral sekanslarn analizi,
hem konaklarn hem de virslerin
alar boyunca nasl evrimletii zerine bilgi verebilir.
John Hopkins niversitesi ve
Uppsala niversitesi/sveten olan
yazarlar Ku retrovirslerinin evrimini, tamamen sekanslanan ku
genomundaki fosil kalntlarn temel
alarak inceledik. diye bildiriyorlar.
Yazarlar; tavuk, hindi ve zebra ispinozu genomundaki ERVler zerindeki analizlerinin, bu kularn tarihlerinin erken dneminde viral evrime
bir yuva olduunu ortaya kardn
syleyerek devam ediyorlar.
Btn genomlar bir arada devam etmekte olan almalardr. Biliminsanlar uzun zamandr insan
genomunun, rnein, tamamen insan olmadn biliyorlard: Gnmze kadar allan ou genom

gibi,insan DNAs olarak adlandrdmz DNAnn kayda deer bir

ksm aslnda provirslerden (retrovirslerin hcrenin DNA kopyalama
ve o DNAy alan proteinlere evirebilme yeteneinden yararlanmak
istedii iin oraya yerletirdii sekanslardan) oluur. Bu provirsler
ailemizden aldmz DNA tarafndan kaltlabilir (endojen retrovirsler) ya da yaam sremiz boyunca alnabilir (eksojen retrovirsler).
Bu alma, kularn milyonlarca
yl nce pek ok farkl tipte ERVlere
konak olduunu gsteriyor, tpk bir
pota gibi; virslerin rekombine olduu ve genetik bilgiyi paylat bir
tanma ve kaynama yeri.
Tavuklardaki ERVler ile ilgili,
genomun seilmi ksmlarn inceleyen ve sadece alfa-retrovirslerini
aa karan nceki almalarn aksine, bu alma tam genom sekans
kullanm ve ku genomlarnda, memelilerle ayn byk gruplar temsil
eden fakat daha fazla eitlilik gsteren, byk bir viral sekans eitlilii buldu. Kulardaki ERVlerin ou dier hayvanlarda bulunanlardan

farkldr ve bu da byk ihtimalle

virslerin farkl trde konaklar arasnda ok fazla hareket etmediini
gsterir.
Aratrmaclar Ku retroviral evriminin dier omurgallardakinden
farkl olduu sonucuna vardk diyor ve ekliyor: Ku retrovirsleri,
getiimiz 150 milyon yllk srete
dier retrovirslerden bamsz olarak evrimlemi gibi grnyorlar.
almada yer almayan fakat makaleyi mBio adna dzenleyen Columbia niversitesinden Stepher
Goff, bu tarz genom seviyesindeki
almalarn virologlar iin bir nimet olduunu sylyor.
Bu makale, bu virsler hakkndaki bilgilerimizdeki byk bir a kapatyor. diyor Goff: Bu yaplmas gereken bir eydi ve ilerleyen
sekanslama teknolojisi yaplmasn
kolaylatrd.
Kaynak: Genomic Hitchhikers in Birds Shed Light On
Evolution of Viruses
http://www.sciencedaily.com/releases/2012
/10/121016085132.htm

Hazrlayan: Yamur Erten

73

Bilim Gndemi

ENCODE Projesi ne sunuyor?

ENCODE Projesi, Genome Research dergisi yaynlad zel saysnda yeni genomik
gelimeleri konu ald. Bu zel sayda, gen reglasyonu iin kapsaml bir anlay
getiren ve gelecek keifler iin sahneyi hazrlayan ENCODE Projesinden elde edilen
bulgular, yeni bulular ve yntemler sunuluyor.

enome Research dergisinin Eyll

aynda yaymlanan zel says,
ENCODE (ENCyclopedia Of DNA
Elements-DNA Elemanlar Ansiklopedisi) Projesi ad verilen ve insan
genomundaki tm fonksiyonel elementleri tanmlamay amalayan projeye ayrld. Projenin pilot aamasnn 2007 ylnda tamamlanmasndan
bu yana (bu aama genomun yzde
birlik ksmn kapsyor), ENCODE
Konsorsiyumu tm genomu grlmemi bir lekte tarayarak fonksiyon ve gen reglasyon elementlerini
aratrd. Bu zel sayda gen reglasyonu iin kapsaml bir anlay getiren ve gelecek keifler iin sahneyi hazrlayan ENCODE Projesinden
elde edilen bulgular, yeni bulular
ve yntemler sunuluyor. Buna ek olarak, zel say, ENCODE Projesi ile
elde edilen sonular sonrasnda genom hakknda olan grlerimizin
nasl deitiini de ieriyor.

GENCODE: Genomun
imdiye kadar olan en
detayl aklamas

Projenin pilot aamasnn 2007 ylnda tamamlanmasndan bu yana,

gen olarak bildiimiz yapnn sadece
protein kodlayan bir dizi DNA paras olmaktan ok daha fazlas olduu

ortaya kt. imdi biliyoruz ki, genom birbirinden ayr genlerden oluan bir yap deildir. Bunun yerine
gen ve dzenleyici blgelerden oluan karmak bir sistem. Bu yapnn
byk ksm RNAya kodlanyor ve
bunlar arasnda protein kodlamayan
ama kritik hcresel fonksiyonlar bulunan birok RNA da bulunuyor.
ENCODE Projesi balatld zaman, projenin bir alt grubu olarak GENCODE Konsorsiyumu oluturuldu. Bu grubun amac,
manuel ve hesaplamal yntemler kullanarak, insan genomundaki
yukarda belirtilen karmak zellikleri haritalandrmak ve gerekli
notlar almak. Bu zel sayda, GENCODE Konsorsiyumundan Harrow
ve meslektalar, GENCODE veri
tabannn en son verilerini sunuyorlar.
Bu sayda ayn zamanda, GENCODE gen verilerini tamamlamak
iin kullanlan deneysel dorulamalar ve genom bilgisini daha detaylandrmak iin gelitirilen yeni
stratejiler de veriliyor. Howald ve
arkadalar ekzon blgelerinin (genlerin protein kodlayan blgeleri) nemli bir ksmnn tek bana RNA
dizileme yntemi ile belirlenemeyeceini gsteren RT-PCR-seq ad ve-

rilen yntem gelitirdiler.

GENCODE 9.500den fazla uzun
kodlanmayan (non-coding) RNA
(lncRNAs) haritalandrd; ancak imdiye kadar bunlarn sadece 100 kadar hcresel fonksiyonla ilikilendirilebildi. lncRNAlar birok insan
dokusunda retilen ve gen dzenlenmesinde rol oynayan ilgin molekller; nk evrimsel olarak iyi
korunmu grnmyorlar. Bu durum proteinleri kodlayan genlerin
evrimsel olarak korunmas durumu
ile tezat oluturuyor. Derrien ve arkadaalar GENCODE lncRNA verilerini analiz ederek, lncRNA verileri ile dier ENCODE transcriptome
(vcuttaki tm RNA moleklleri) ve
epigenom (DNA ve histon proteinlerindeki kimyasal deiiklikler) verilerini birletirdi. Bylece lncRNAlar
hakkndaki en detayl bilgiyi ortaya
koydu. Yazarlar lncRNAlarn yaklak te birinin primat kolunda ortaya ktn gsteriyor ve kefedilecek
birok nemli lncRNA fonksiyonunun olabileceini belirtiyor.
Kaynaklar:
- Harrow ve di., GENCODE: The reference human genome
annotation for The ENCODE Project, Genome Res doi:
10.1101/gr.135350.111.
- Howald ve di., Combining RT-PCR-seq and RNA-seq to
catalog all genic elements encoded in the human genome,
Genome Res doi: 10.1101/gr.134478.111.
- Derrien ve di., The GENCODE v7 catalog of human
long noncoding RNAs: Analysis of their gene structure,
evolution, and expression, Genome Res doi: 10.1101/
gr.132159.111.

ENCODE RNAnn
karanlk dnyasn
aydnlatyor

ENCODE Projesinin genomu

detayl aklama abalar, RNA dizilemesi, DNAdan proteinlere kodlanarak aktarlan mesaj ve dier
hcresel fonksiyonlar ieriyor.
Splicing ileminin (DNAdan kodlanan RNA zerindeki kodlanmayan ksmlarn karlarak ekzon
denilen kodlanan paralarnn birletirilmesi) bir molekl iin fark-

74

l formlar ortaya karabilecei

ve sonu olarak da farkl biyolojik fonksiyonlarn elde edilebilecei biliniyor. Ancak genom zerinde splicing ileminin gerekleme
mekanizmas ve zamanlamas ok
net anlalm durumda deil. nceki almalar splicing ileminin
RNA kalp DNAdan kopyalanrken
(transcription-transkripsiyon) meydana geldiini gsteriyor.
imdi, ENCODE Konsorsiyumu
tarafndan yaplan analizler genome
dzeyinde transkripsiyon srasnda meydana gelen splicing ileminin
lei zerine k tutuyor. Bu sayda Tilgner ve grubu, hcrenin farkl blgelerinden elde edilen RNA rneklerinin dizilerini analiz ettiler ve
farkl aamalardaki splicing ilemini tanmlayarak transkripsiyon srasnda hangi splicing ilemlerinin
gerekletiini aratrdlar. Grup,
birok RNAnn transkripsiyon srasnda (DNAdan kopyalanma aamasnda) splice olmaya baladn gsteriyor. lgin olan ise lncRNAlarda
splicing ya daha ge meydana geliyor ya da hi gereklemiyor.
Daha nceki almalarda aratrmaclar kk dzenleyici
RNAlarn ok bilinen bir snf olan mikroRNAlarn (miRNA) baz
durumlarda tipik miRNA oluturma mekanizmas yannda splicing
ilemi ile ortaya ktn bulmulard (mirtron ad veriliyor). Yakn zamanda ise model organizmalarda yzlerce mirtron tanmland.
Ancak mirtronlarn memelilerde ne
kadar yaygn olduu bilinmiyor. Bu
sayda ise Ladewig ve grubu, ENCODE Konsorsiyumu tarafndan oluturulan kk RNA verilerini ve
gelitirilen zel analiz tekniklerini kullanarak, 200den fazla memeli
mirtronu tanmladlar ve bazlarnn
daha nce tanmlanan mirtronlarla ayn olduklarn gsterdiler. Daha
nceden tanmlanmam olan birou ise miRNAlarn evrimi ve biyolojisi hakknda bize k tutacaktr.
Kaynaklar:
- Tilgner ve di, Deep sequencing of subcellular RNA fractions
shows splicing to be predominantly co-transcriptional in the
human genome but inefficient for lncRNAs, Genome Res
doi: 10.1101/gr.134445.111.
- Ladewig ve di., Discovery of hundreds of mirtrons in
mouse and human small RNA data, Genome Res doi:
10.1101/gr.133553.111.

Genomun dzenleyici
evresine yeni baklar

ENCODE Projesi karmak gen reglasyonu sreci ve

kromatin (ekirdekte DNA ve
DNAy paketleyen proteinlerin birleimi) zerine k tutmaya devam ediyor. ENCODE
Projesinden elde edilen yeni
verilerin lei gen ekspresyonunu etkileyen faktrlerin hi
olmad kadar doru karakterize edilmesini salyor. Bu sayda Cheng ve grubu, ENCODE gen
ekspresyon ve transkripsiyon faktr
balanma veri setleri zerinde uyguladklar istatistik model ile gen ekspresyon ngrsnn doruluunu
belirlediler.
Grubun almas, gen ekspresyonunun tahmin edilebilirlii zerine getirdii birok gr yannda, farkl hcre soylarndaki farkl
gen ekspresyonlarnn transkripsiyon faktr balanma seviyelerindeki
farkllklar sonucu ortaya ktn
neriyor. Bu da klasik a ve kapa transkripsiyon faktr balanma
modeline meydan okuyor. Hcredeki saysz transkripsiyon faktrn aratran almalara ek olarak,
ENCODE Konsorsiyumundaki aratrmaclar da genom dzeyinde
belirli faktrlerin fonksiyonlarn aratryorlar. Wang ve grubu, farkl
hcre soylarnda genom seviyesinde yaptklar analizle CTCF balanma motifinin (pattern) birok temel
genomik srete rol aldn ortaya
koydu. (CTCF iyi bilinen bir inslatrdr. Hedef geni zerine balandnda dzenleyici artrclarnenhancer etkilerini basklar.)
Ekip, CTCF balanma motifinin srpriz bir ekilde esnek ve oaltlabilir olduunu ve normal ve
lmsz hcreler arasnda nemli
miktarda farkllk gsterdiini buldu. Bu sonu kanser aratrmalar iin nemli gelimelere yol aabilir.
ENCODE almalar genom seviyesindeki veri setlerini kaynatracak
yeni metotlarn gelitirilmesini ve
imdiki tekniklerin eksiklerinin giderilmesini tevik etmektedir.
Kaynaklar:
- Cheng ve di., Understanding transcriptional regulation
by integrative analysis of transcription factor binding data,
Genome Res doi: 10.1101/gr.136838.111

- Wang ve di., Widespread plasticity in CTCF occupancy

linked to DNA methylation, Genome Res doi: 10.1101/
gr.136101.111
- Kundaje ve di., Ubiquitous heterogeneity and asymmetry
of the chromatin environment at regulatory elements,
Genome Res doi: 10.1101/gr.136366.111

Dzenleyici varyasyon
ve hastalklarn genetik
kkeni

ENCODE Projesi veri ve analizleri aratrmaclara sadece genom

fonksiyonunu anlamakta yardmc
olmayacak. Ayn zamanda hastalklar anlamay kolaylatrarak tedavi
ve nleme amal yeni stratejilerin
gelitirilmesini amalayacak. Son on
ylda gerekleen, hastalklarn genetik temelini anlama amal birok
alma genome seviyesinde gerekleen almalar tarafndan gerekletirildi. Hastalkla balantl olan
birok genetik varyantn (deiik)
kodlanmayan blgelerde olduu ve
poplasyonda yaygn olduklar bulundu.
Verileri yorumlamadaki zorluk,
genetik varyasyonun gen fonksiyonu ve dzenleyici blgeler zerindeki etkisini anlamann gerekliliini
ortaya koydu. Bu saydaki iki alma, bu amala hareket ediyor ve genetik varyantlarn potansiyel fonksiyonel sonularn analiz ediyor.
Kaynaklar:
- Vernot ve di., Personal and population genomics of
human regulatory variation,Genome Resdoi: 10.1101/
gr.134890.111.
- Boyle ve di., Annotation of functional variation in
personal genomes using RegulomeDB, Genome Res doi:
10.1101/gr.137323.112.
Kaynak: ENCODE Project Publishes New Genomic Insights
in Special Issue of Genome Research, http://www.
sciencedaily.com/releases/2012/09/120905134953.
htm, 20.09.2012.

Hazrlayan: Deniz ahin

75

Bilim Gndemi

Gkbilimciler: Karanlk enerji gerek

ortsmouth niversitesi ve LMU

Munich niversitesindeki bir grup
gkbilimci evreni srekli genilettii
dnlen gizemli karanlk enerjinin
gerek olduunu aklad.
Tommaso Giannantonio ve Robert
Crittenden tarafndan yrtlen 2 yllk bir aratrmadan sonra, bilim insanlar karanlk enerjinin varlnn yzde
99.996 ihtimalle gerek olduunu syledi. Bulgular Monthly Notices of the Royal Astronomical Society dergisinde yaynland. Portsmouth ekibinden Prof.
Bob Nichola gre: Karanlk enerji
gnmzn byk gizemlerinden biri; birok bilim insann bunu aratryor olmas artc deil. Fakat bu
yeni alma sayesinde rahatlkla evrenin egzotik ieriinin -henz karanlk
enerjinin ieriini bilmesek de- gerek
olduunu syleyebiliriz.
Bir on yl kadar nce, spernovann
parlakln gzlemleyen gkbilimciler evrenin genilemesinin hzlandn fark ettiler. Bu hzlanmann evrenin
yzde 73n oluturan karanlk enerjinin itme kuvvetiyle alakal olduunu
bulan biliminsanlar 2011 Nobel Fizik
dln ald; ama karanlk enerjinin
olup olmad hala tartlyor.
Uzay aratrmalar srasnda karanlk
enerjinin de kefi iin dolayl teknikler

kullanld. Karanlk enerjinin varlna

dair ok ak bir bulgu Integrated Sachs
Wolfe etkisi ad altnda Rainer Sachs ve
Arthur Wolfe tarafndan ortaya kondu.
Kozmik Mikrodalga Arkaplan ile, Byk Patlama sonras ortaya kan radyasyon tortusu gkyznde
gzlemlenebiliyor. 1967de Sachs ve
Wolfe bu radyasyondan kan n
yerekimi sahasna getiinde, adna
yerekimi etkisiyle kzla kayma dedikleri renk dnmn buldular.
1996da, imdi Kanada Perimeter
Enstitsnde bulunan Robert Crittenden ve Neil Turok bu bulguyu bir
sonraki aamaya geirdi ve gkbilimcilerin bu k deiimlerini yerel evrende galaksi haritalar yardmyla
lp radyasyon ssyla kyaslayabileceklerini sylediler.
Karanlk enerji olmad durumda, ya da evrenin eiminin daha fazla
olduu durumda, bu iki alan arasnda
(uzak kozmik mikrodalga arkaplan ve
grece daha yakn olan galaksiler) hibir etkileim olmayacakken, karanlk
enerji ilgin, dnlene kart bir etki
ortaya karacakt, kozmik mikrodalga
arkaplan nlarnn (foton) enerji kazanp bekler halinde dolamalar gibi.
The Integrated Sachs Wolfe etkisi
2003de tespit edildi ve tespit edilir e-

dilmez de karanlk enerjinin varlna

dair bir bulgu olarak kabul edilip Science dergisinde yln buluu ilan edildi. Ama bulgular zayft; nk iki
alan aras beklenen korelasyon kkt ve bu korelasyon belki de kimi bilim insanlarnn dedii gibi galaksideki toz yzndendi.
ki yllk bir aratrmann sonucu
olan yeni makalede aratrma ekibi Integrated Sachs Wolfe etkisine sunulan
btn kart argmanlar yeniden incelediler ve aratrmada kullanlan haritalar da gelitirdiler. Son tahlilde,
yzde 99.996 ihtimalle karanlk enerji, kozmik mikrodalga arkaplanndaki
scak ksmlardan sorumluydu. (Higgs
bozonuyla ayn yzde)
Tommaso Giannantonioya gre
Bu alma ayn zamanda Einsteinn
Grelilik Teorisi iin de baz modifikasyonlar getirebilir. Yeni nesil kozmik mikrodalga arkaplan ve galaksi haritalar almalar kesin ltler
salayabilir ve karanlk enerjiyi de ieren genel grelilii ispatlayan ya da
tam tersi yerekiminin nasl altna dair yeni bir anlay getirebilir.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2012/09
/120912084759.htm

Hazrlayan: idem Ouz

Marsta kuru buz ya

iliminsanlar Marsn gney kutup

blgesinde, kuru buz olarak da bilinen donmu karbondioksitin tortulaarak oluturduu bir eit kar ya saptandn Journal of Geophysical
Research dergisine rapor ettiler.
NASAnn Mars Keif Uydusu
(Mars Reconnaissance Orbiter) verileri gne sistemimizde karbondioksit
kar ya olan tek gezegenin Mars olduunu kantlyor.
Daha ok kuru buz olarak bilinen
donmu karbondioksitin olumas iin gereken scaklk -125 C (-193F),
yani suyun donma noktasndan ok
daha dk. Birok ynden benzemesine ramen, karbondioksit kar ya
kzl gezegenin Dnyadan farkl olduunu ortaya koyuyor.
Kar ya Kzl Gezegenin gney
kutup blgesinde k aylarnda meydana geliyor. Marsn gney kutup
noktasnda karbondioksit buzunun
varl yllardr biliniyor. 2008 ylnda
uzay arac Anka Kuu (NASAs Phoe-

76

nix Lander) Marsn kuzeyinde su buzunun varln gzlemlemiti.

Hayne ve ekibi, Mars Keif
Uydusundaki alt aratan biri olan
Mars klim Alc ile Marsn iklimi
hakknda daha fazla bilgiye ulat. Bu
alet grlebilir k ve kzltesi dalga boylarnda yapt kaytlarla Mars
atmosferindeki paracklar ve gazlar
inceliyor. Verilerle kzl gezegenin scaklna, paracklarn boyutuna ve
deriimine ulalyor. Analiz, 20062007 k aylarnda Marsn gney kutup blgesinde yaplan gzlemlere
dayanmaktadr. Bulgular kutup blgesinde yaklak 500 kilometre (300
mil) uzunluunda, daha kk, daha
ksa sreli ve daha dk enlemlerde
oluan karbondioksit buzu bulutlar
olduunu gsterdi.
Jet ticileri Labaratuarndan David
Kass, bulutlarn ya oluturacak kadar youn karbondioksit buz paracklar ierdiini belirtiyor. Kassa gre, Mars klim Alcs dorudan yzey

yerine ufuk izgisine doru yatay olarak odakland zaman, kzltesi gzlemle buluttaki kabondioksit buzu ile
yzeydeki karbondioksit buzunu daha
kolay ayrt edebiliyor.
Kzl gezegen yl boyunca yzeyinde donmu karbondioksitten oluan
buz kalnts bulunduran tek gezegendir. Sorulacak tek soru var: Mars atmosferindeki karbondioksit nasl tortulayor? Kar eklinde mi yad
yoksa yzey seviyesinde mi donduu
henz bilinmiyor. Yl boyu devam eden kar birikimi, kar yalarnn ok
gl olduuna iaret ediyor.
Hayne konuyla ilgili Kar ya
bulgusu, tortulamann tipinin kar
ya da buz buz kalntsnn yllar boyu
korunmas ile alakal olduunu kantlayabilir. aklamasnda bulunuyor.
Kaynak: http://www.world-science.net/othernews/1209
14_CO2ice.htm

Hazrlayan: Nisa Karg

Yayn Dnyas

43 yl sonra ismini bulan kadn:

Fatma Nudiye Yal

ule Dede

957 ylnda Vatan Partisine alan kapatma davas kapsamnda Hikmet Kvlcml tutuklanr. Sorgu
Hkimliine gidilirken partinin ne olaca sorusuna Kvlcmlnn yant Partiyi Fatma alsn. olur. Bunu, baz parti yeleri memnuniyetsiz bir aknlkla
karlarlar. Doktor padiah mdr da bakan tayin ediyordur? Hem Fatma Nudiye Yal partide amatr grevleri stlenen, bu ilerden ok da anlamayan
biridir. Mulkln yaratt karklk, Fatma Nudiye Yalnn partiden ihra edilmesiyle sona erer. Bundan sonra isimsiz bir mezarda 43 yl geirecei
Bulgaristana gidii ve lm hakknda
elde yalnzca sylentiler ve tanklklardan oluan boluklu paralar var.
Fatma Nudiye Yalnn ismi getiimiz aylarda nce mezarna iade edildi, daha sonra da eserlerinin derlendii bir kitaba verildi. Rezan Yaynlarndan kan
kitap Yalnn eserleriyle birlikte biyografisini de derlemi. Yal ve eserleri hakkndaki ke yazlar ve anlatlardan tutun da sylentilere kadar pek ok bilginin
derlendii biyografi, Yalyla tanmak iin iyi bir frsat olmu. Trkiyede az sayda olan kadn sosyalist nderlerden birini
rten yarm asrlk perdeyi, elden geldiince kaldrm ve ilgimize sunmu. Bize
de parti ilerinden ok anlamad, yalnzca basit yaz izi ilerini yapt sylenen
Yalnn kim olduunu ite bu giri ksmnda heyecanla okumak kalm.

Sosyalist bir militan

Eserlere girmeden reniyoruz ki Yal, genlik yllarnda gelip gittii Resimli
Ay dergisinde Nazm Hikmet, Sabahattin
Ali, Suat Dervi gibi aydnlarn arasnda
yetiir. 30lu yllarda Kvlcml ile tantktan ksa bir sre sonra, TKPnin yayn
kuruluu olarak ilev gren Marksizm
Bibliyotei adl yaynevini kurulmasnda rol oynar. Marxn Enternasyonel iler Cemiyetini A Hitabesi ve Engelsin
Marksizmin Prensiplerinin evirileri ile
birlikte, yazd ona yakn kitap bu yaynevinden baslr. Hikmet Kvlcml tarafndan yazld ne srld iin en

Fatma Nudiye Yal:

Hayat ve Eserleri,
Der: Ahmet Kale, Rezan
Yaynclk, 2012, 256 s.
ok bilinen eseri
Sosyete ve Teknik,
ilkel
kabilelerden uygarla geiin detayl bir analizidir. Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin ve
Devletin Kkeni kitabyla byk benzerlik gsteren eser, olduka yaln bir dille
yazlm ve aklayc olmas iin sonuna
bir de tablo eklenmi.
Yal, 1954te kurulan ve bakanln Hikmet Kvlcmlnn yapt Vatan Partisinde Kltr Divan Bakandr.
1957de yaplacak 1 Mays kutlamas iin kurulan kiilik komitede bulunur.
Parti gezileri dzenler, kltr faaliyetleri
ile ilgilenir, konuma metinleri hazrlar.
57 Genel Seimlerinde de seim almalarnn merkezinde bulunur, mitinglerde konuma yapar. Anlyoruz ki, Fatma
Nudiye Yal partide olduka etkindir ve
bakan olmas olmayacak i deildir. Ne
var ki ona den, sabuna basarak dp
lmek olmutur. (lmnn nasl olduu sorusuna verilen cevap bu olur.)

Kadn olmann duyarll

Kitapta srekli olarak kendini hatrlatan bir ey var: Yal, bir kadn. Bu duyarllkla yazd Beyolu 1931 adl tiyatro
oyununda eitimine devam edemeyeceinden endielenen kadn kahramana lelebet bakasnn srtndan yaamak ihtimalini dndke ok ac duyuyorum.
dedirtiyor, Yal. Baka bir yazsnda tanmad gen kza sesleniyor: En ufak iin
sahibi olsan da bugnk dnya, seni
ss kadnndan, isiz kadndan ok
daha fazla seviyor, ok daha fazla
hrmet ediyor. arafa girmek
zorunda kalmam gen kzlara araf yznden ektiklerini
btn samimiyetiyle anlatyor:
Medresede hocasyla girdii mnakaay, kendisi siyah peenin altndayken yz gz ak inekleri
grp onlarn bile kadnlardan daha hr olduunu dndn,
bu birikmilik nedeniyle plajlara nasl dkn olduunu Ne
mutlu sen o zdrab duymadn
diye bitiriyor yazsn itenlikle.

Yal, bedenini meta olarak gren kadnlarn sslenerek erkeklere kendini

beendirmek istemesine iddetle kar
kyor. Bu iddet o kadar gl ki, neredeyse muhafazakrla varyor. Fakat
kadnn evden karak kamusal alanda
yerini almasn vurgulayan Yalnn diilii gstermeyi ahlakszln ilk adm
olarak grmesini, dnemin kadn zgrl anlayn gz ard etmeden deerlendirmek gerekir.
Son olarak Fatma Nudiye Yalnn
Hikmet Kvlcml ile olan ilikisine ilikin de birka not bulabiliyoruz kitapta.
Kitabn sonuna eklenmi fotoraflaryla
birlikte Hikmet Kvlcmlnn kendisine
yazd iir de etkileyici. zel ilikilerini
fazlaca demeden aralarndaki ba anlamakla yetinmek iin Beyolu 1931de erkek kahramann sevdiine syledii u
szler aklaycym gibi geliyor insana: Grleri bir olan insanlar bir kere
tantlar m, artk o kimseyi kendi damarlarnda gibi hissediyorlar, sizin arkadalnz gitgide bana o kadar iliyor ki,
buna siz ister kardelik diyin, ister ahbaplk diyin, ne derseniz diyin.
Ktphane aratrmalar, taramalar ve
dizgilerin gnll bir ekip tarafndan yrtld, Ahmet Kalenin derlemesini
yapt bu kitap zellikle, erkeklerin baat rol oynadklar tarihe, boyun ememekte direnmi sosyalist
bir kadnn isminin drlmesi yolunda atlan ciddi bir
adm.

77

Yayn Dnyas

Dnyay deitiren 100 fikir

Suzan Ylmaz

ocukluumuzda dnyay, insan yaamn deitirdiine inanlan icatlarn yer ald ansiklopediler vard. Artk bu trden kitaplar fazla rabet
grmyor. Nedeni insanlarn bilgiye daha kolay ulaabilecekleri aralarn bulunmu olmas. Hemen her evde bilgisayar ve internet var ve herhangi bir
arama motoruna anlam olmayan bir kelime yazdnzda dahi onunla ilgili binlerce sonuca ulaabiliyorsunuz. nternet
ansiklopedik bilginin snrlarn astronomik llerde am durumda.
Bu kadar ok bilgiye bu kadar kolay eriimin yaratt tahribat bile artk tartlr olsa da, gelinen aamada bilgisayar ve
internetin kullanlmas yaadmz yzyln en nemli gelimelerinden. Bilimsel
disiplinlerin her biri dnyann, insanln
varoluuna dorudan etki edebilecek akla hayale smaz saysz bululara imza atyor artk. nmzdeki yllarda yumurtadan civciv yerine bundan 68 milyon yl
nce soyu tkenen dinozor karsa armayn mesela. nk Amerikal genetik bilimciler tavuklarn gaga ve kanatlarnda dinozor atalardan kalma olduunu
dndkleri genleri kullanarak soyu tkenen bu hayvanlar yeniden canlandrmann planlarn yapyorlar. Tavuk embriyosuna yaplacak genetik mdahalelerle
dinozor anatomisi yaratlabilecei dncesi imdilik bir fikir, sonularn nmzdeki gnlerde grebileceiz.
amzn biliminsannn, uzmanlarnn ynla yeni icada imza atmasna
olanak tanyan bilginin, nc bulularn
tarihini biliyor muyuz peki? Sadece bilimsel dncede kkl paradigma deiikliklerine yol aanlar deil, nemsiz
grnen ama gndelik yaantmzda birer devrim yaratanlar da.
te bilim muhabiri Jheni Osmann
hazrlad Dnyay Deitiren 100 Fikir
tm insanlk tarihi boyunca yaammz derinden etkileyen bu fikir ve icatlar anlatyor. Bakn, btn bilgisayar ve
internet teknolojisine ramen, yine de
kadn, matbaann, kitabn yeri dolmuyor. Dnyamz deitiren byk fikir
ve icatlar en derli toplu ekilde yine kitaplarda buluyoruz.

78

Dnyay deitiren 100 fikir

-Byk beyinler tarafndan
seilmi icatlar, keifler ve
kuramlar, Jheni Osman, ev:
Orhan Dz, Kolektif Kitap
2012, 394 s.
bn-i Heysemin ncs olduu Bilimsel Yntem, geirdii evrimle insan
dili, yaz, kt, matbaa makinesi, para,
dnyann yuvarlak olduu fikri, ilk rnekleri 1,5 milyon yl nceye dayanan el
baltas, insan san 1,6 km teden netleyecek hassasiyette uzay teleskopu, hala
dnyann en byk gizemlerinden saylan karanlk madde, kuantum, parack
hzlandrclar, hareket yasalar, her yl
milyonlarca ton kullanlan plastik, hcre kuram, doal seleksiyon, gen, mikrop kuram, a, antibiyotik, kk hcreler, sfr, olaslk, tekerlek, sifonlu
tuvalet, internet, otomobil, fotoraf makinesi ve baka her ey
Dnyay Deitiren 100 Fikirde nelerin yer alacan seen ve son derece ilgin aklamalarla bu fikirlerin douunu ya da insanlk tarihinde nasl bir rol
oynadn anlatanlar da biliminsanlar.
Kendi alann uzman fizik profesrleri,
genetikiler, tarihiler, evrim biyologlar, psikologlar
rnein dnyann ekli nedir diye
sorulduunda hemen herkesin verebilecei bir yant var artk: geoit. Yani alt
ve st kutuplardan bask, ekvatorda ise
hafif ikin Bizler artk bu bilgiye sahibiz ve zerinde dolatmz dnyann bir tepsi olmadn biliyoruz. Ama
bundan yzlerce yl nce Amerikan yerlilerinin, Hindu ve in mitolojilerinde
dnyann dev bir kaplumbaa zerinde durduu inancna sahip olduklarn
biliyor muydunuz? Peki ya sonraki dnemlerde dnyann ekline dair yaygn
kannn madeni para eklinde bir disk
olduunu...
Pisagor M.. 500 ylnda dnyann
yuvarlak olabileceini ilk ne sren kii, rencisi Aristo ise takmyldzlarnn
gneye doru giden bir yolcu gibi grnmesinden ve ay tutulmas srasnda
Dnyann Aya den glgesinin eklinden dnyann yuvarlak olduunu kantlayan ilk kii. Aristonun kendi dnemi-

nin snrl bilgisiyle gerekletirdii bu

keif Paul Nurseun da dedii gibi bildiimizi dndmz eylere kukuyla yaklamay retti. Elbette dnyann
yuvarlak olduunun kefinden nce de
gereklemi ok nemli keifler var, rnein bilimin de var olmasna, srdrlebilir olmasna araclk eden yaz bunlarn
en nemlisi. Yaznn kullanlmaya balanmas ve bilginin yaz araclyla devri,
genleri evrilebilir bilginin biricik taycs olmaktan kartan bir keif olmutur.
Haritalarn kefi de en az yaznn bulunmas kadar nemli. Evrenin, zerinde yaadmz yerkrenin kefedilmesinin en nemli unsurlarndan olan ilk
haritalar ne zaman kullanldn rendiinizde insanlk tarihinde geriye doru yol aldka kmsediimiz ve entelektel zeksnn bizden daha dk
olduuna inandmz insanlar yceltmeden edemiyorsunuz. lk bilinen harita Kerkk yaknlarnda bulunan ve bir
kil tablet zerine kaydedilmi ve gnmzden tam olarak 27 bin yl nceye ait.
Daha artc bir buluntu da gnmz
Ukraynasnda, Mezhirite bulunan harita. Bundan tam 12 bin yl nceye ait ve
bir mamut dii zerine kaydedilmi. Bulunan kalntlardan hareketle u sonuca varabilmek mmkn: Modern akll insan her ne kadar gemiini yaklak
10 bin yl nceye tarihlese de ondan on
binlerce yl nce de olduka becerikli atalarmzn olduunu ve yazl bir rehberi ihtiya edindiklerini grebiliyoruz.
Bizler o atalarmzn keifleri, icatlar zerinden yol alarak bugne gelebildik.
nsann en byk serveni olan keiflerin, icatlarn ve kuramlarn tarihine yolculuk etmek insann varoluunu,
iinde bulunduu evreni anlamasnn en
nemli kaynaklarndan. Jheni Osmann
kitab bize sadece bu yolculuu vaat etmiyor. Kitab okumaya baladnzda
insann nne gelen sorunlara zm
bularak yaamn iyiletirme macerasnn bildiimizden ok daha eskilere gittiini gryorsunuz ayn zamanda. u
an yaammz kolaylatran, yaadmz
evreni anlamamz salayan her ne varsa
aslnda bu birikime dayanyor. Gelecee bakmak, bilimin nnde nasl engin
ufuklar bulunduunu hayal etmek tamam. Ama nereden geldiimizi, ne biriktirdiimizi bilmekte byk fayda var.

Fizik Akna

izik oumuza anlalmaz

gelir. Nasl gelmesin? Brakn gzle grlp elle tutulmay mikroskopla bile farkna
varlamayan atomalt paracklardan, hatta varl tartmal,
orada bir yerlerde olmas gerektii varsaylan daha da kklerinden, evrenin hayal gcmzn snrlarn zorlayan byklklerine kadar her
eyi tek bir yasa altnda aklamaya kalkan kim, fizik. Zaman eip bken, aklmza zaman yolculuu gibi dsel fantezileri sokan cin fikirli kim; fizik. Kara
deliklermi, evrenin yap ta sicimlermi Hepsi sa ba dank, gmleinin bir kenar pantolonunun dna
sarkm, gzlerinden insanla alay eder
gibi ama ocuksu bir zeka fkran, akln kark hesap kitapla bozmu adamlarn ii gibi.
Hollandal gk fizikisi Walter Lewin de onlardan biri aslnda. Ama o kafay ayn zamanda fizii anlatmaya takm. 43 yldr ders verdii Massachusetts

Teknoloji
Enstitsnde
verdii derslerle, rencilerine fiziin hi de sandklar gibi olmadn gstermeye alyor ve bu konuda
olduka baarl.
Bir syleisinde Benim
amacm rencilere yaamlar boyunca hatrlayacaklar
birka temel eyi anlatmak
deildir. Fizie artk hi ihtiyalar olmasa bile, onlarn fiziin gzelliini grmelerini istiyorum. Fizii sevmelerini istiyorum. demi Lewin. Bunun iin
derslerinde fizii kuramsallktan karp
uygulamaya dkyor, rencileri formllere bomak yerine onlara fizie katlma frsat sunuyor.
Mesela bir dersinde, sarkacn ktlesinin periyoduna etki etmediini gstermek iin, sarkacn zerine kendisi
kyor ve lgnlar gibi sallanyor. Bir
bakasnda tfekle ii su ve hava dolu boya tenekelerine ate ediyor. imdi
dersleri internetten milyonlarca fiziksever -ya da ba fizikle dertte olan diyelim- renciye ulayor. Derslerin Trk-

e altyazl veya dublajl olanlar bile

var.
Lewinin 2011de yazd ve getiimiz gnlerde Metis Yaynlar tarafndan Trkeye evrilen Fizik Akna adl
kitab da dersleri kadar baarl, dersleri kadar ilgin ve srkleyici. Lewin ayn derslerindeki Lewin. Satr aralarndan
bilmenin ve paylamann cokusu szyor. Gkkuaklarndan ntron yldzlarna, bir farenin uyluk kemiinden kulamza gelen seslere varana kadar, doal
hayatn gizemi ve gzellii karsnda
bylenmi, dnyay aklamann ve anlatmann tutkusunu iliklerinde hisseden
bir biliminsan Lewin besbelli ki. Atom
ekirdeklerinden balayp fizikle sanatn
ilikisinden karak tatl tatl anlatyor
kitap boyunca.
Fizik yine zor, zor olmasna. Ama en
azndan Lewinle daha elenceli ve hayata ait.

Fizik Akna
-Gkkuann Ucundan Zamann Eiine Yolculuk
Walter Lewin, ev: Nedim atl, Metis Kitap, Eyll 2012, 294 s.

Baha Okar

79

Yayn Dnyas

KTAPI
RAFI
Marx-Engels ve Osmanl Toplumu
Taner Timur, Yordam Kitap, 2012, 208 s.
Osmanl Devleti,
Dou Sorunu bal altnda 19. yzyl
diplomasisinin balca atma alan oldu. Doulu kimliini giderek kaybeden,
fakat slahat ya da
adalamay da bir trl baaramayan Osmanl toplumu, bu yzylda her
kesini arnlayan bir gezginler ordusunun hayal gcn kamlad. Dahas,
ok sayda dnr ve biliminsannn
gzlem ve analizine de malzeme tekil
etti. yle ki bunlar arasndan, Auguste
Comte gibi, Osmanl devlet adamlarna reform tasarlar sunanlar bile kt.
Oysa bu konuda en nfuz edici zmlemeleri, Osmanl toplumunu sadece
genel ve nesnel veriler erevesinde yorumlamakla yetinmeyen, fakat yllarca
gazeteci olarak da izleyen Marx ve Engels yaptlar. Bu zmlemeler kapitalizmin eitsiz ve balantl gelime yasas iinde Osmanl dnmn ve bu
balamda sanayileme ve uluslama s-

relerini engelleyen eleri de aydnlatyordu. Kitaba adn veren bu ilk blmde Trk gleri, Osmanl-Bizans
sembiyozu ve reform giriimleri konusunda arpc gzlemlerde bulunmu,
Krm Savan gn gnne izlemi ve
Mithat Paann hsranla biten devrim
giriimini de desteklemi olan Marx ve
Engelsin yorumlar zetleniyor, sonular karlyor. Devam eden blmlerde ise Reform ve uluslama konular
ayrntlandrlyor.

bni Haldun : Tarih Biliminin Douu

Devrimci Kadnlar
Queen Of The Neighborhood Kolektifi, ev: Zeynep Bursa, Versus Kitap, 2012, 160 s.
Bu kitap, devrimci deiimin paras
olan, gl, idealist, korkusuz 30 kadn
bir araya getiriyor.
Kitapta yer alan btn kadnlar, derin bir adaletsizlik duygusunun harekete geirdii, o adaletsizlii konumak ve
ondan kurtulmak isteyen kadnlardr.
Hikayeleriyle binlerce insana, umut olmu sessizlie ses vermi kadnlar....
Kitab hazrlayan Queen of the Neighbourhood Kolektifi; tamam kadn
yazar, aratrmac, editor ve sanatlardan oluan bir atma grubudur.

Hattuada 106 Yl Hitit Kazlarnn Fotoraflarla

yks
Kolektif, Yap Kredi Yaynlar, 2012, 240 s.
Hitit kazlarnn 100 yl akn yksn anlatan fotoraf sergisi Yap Kre-

Drt Bin Yllk Bilim Tarihi

Bilim: Drt Bin Yllk Bir Tarih, adndan da anlalaca gibi bir bilim tarihi
kitab. Ama onu ana akm bilim tarihi
anlatlarndan farkl klan birok zellii var. Patricia Fara kitabn giriinde yle diyor: Tarih yazmak, olgular dzenli bir ekilde bir araya getirmek
ve olaylar doru bir ekilde sralamaktan ibaret deildir; neyi dahil edeceiniz ve kimi hari tutacanz gibi konularda seimler yaparak gemii yeniden
yorumlamay, dnyay yeniden izmeyi
de ierir. Bilim tarihine ynelik Avrupamerkezci yaklamn nesnellikten uzak olduuna dikkat eken Fara, dhi
biliminsan mitini sarsmay da ihmal
etmiyor. Faraya gre bilim tarihi ideal
kahramanlarca ina edilmi dz ve przsz bir yol deil; hatalar yapan, re-

80

di Kltr Merkezinde 30 Kasma kadar

srecek. Hattuada 106 Yl sergisinde,
1906 ylndan gnmze, Hititlerin Bakenti Hattuada yaplan arkeolojik kazlarn u ana kadar yaymlanmam fotoraflarn grebilirsiniz.
Serginin yaymlanan kitab Hititlerin
bakenti Hattuada yaplan arkeolojik
kazlarn dnemlerine gre adeta tarihsel, etnografik ve sosyolojik bir fotoromann ortaya koyuyor.

kabet eden, hatta

kimi zaman ellerindeki bulgular arptan etten kemikten
insanlarn at dolambal bir patika.
Bu patikada kimin ne geecei ise iktidar kavramyla yakndan balantl.
Gemie yepyeni bir adan baktmzda, hangi sorularn sorulmas gerektiini bilmek, yeni bilgiler ortaya
karmak kadar nemlidir, diyen Fara, dinin bilim zerindeki etkisinden
simya ve bynn bilimle ilikisine,
kadnlarn bilim tarihindeki rolnden
farkl bilim trlerine kadar birok konuda kritik sorular soruyor.
Bilim : Drt Bin Yllk Bir Tarih, Patricia Fara, ev: Aysun Babacan, Metis Yaynevi, 2012, 512 s.

Yves Lacoste, ev: Mehmet Sert, Ayrnt Yaynevi, 2012, 224 s.

Hak ettii ilgiyi ne
Douda ne de Batda
gren, 14. yzylda
yaam Arap dnr bni Haldunun
nemini A.Toynbee
u szlerle dile getiriyor: bni Haldun yle bir tarih felsefesi tasarlam ve ortaya
koymutur ki, bugne kadar hibir yetenek, hibir dnemde, hibir lkede bylesine byk bit yapt yaratamamtr.
bni Haldunun, tarihin bilim olarak
douunu simgeleyen yapt Mukaddime, Ortaa Arap uygarlnn snmeye
yz tuttuu bir srada kaleme alnmt
ve sonradan bni Haldunu ve dncelerini izleyen bir akm ortaya kmad
gibi, bu dnce daha sonraki yzyllarda unutulmaya yz tuttu.
Machiavelli ya da Montesquieu ile
kyaslanabilecek bir dnr olan bni
Haldunun yaptn, yaadmz dnemin sorunlaryla balantlandrp bugnn kavramlaryla ele almak, onun dncesini ar lde modernletirmek
ya da arptmak deil, tam tersine onun
dncesinin gerek zenginliini ortaya
karmak anlamna geliyor. Yves Lacoste
da kitapta bu yoldan ilerliyor.

Bruno Bauer ve Karl Marx

Zvi Rosen, ev: Doan Bar Kln, Nota Bene Yaynevi, 471
s. Ekim 2012
Kitap Marxn entelektel geliimi ve
onun Hegel ve Gen Hegelcilerle dnsel balar hakkndaki deerlendirmeler iin yeni ipular sunuyor. Trkiyeli okurun arlkl bir ksm bu ilikiyi,
Marxn Feuerbach ve Hegele ilikin
kendi deerlendirmeleri zerinden okuyor. Ayn durum zellikle Bruno Bauere

odaklanm eletirilerin younlat

Kutsal Aile (Eletirel Eletirinin Eletirisi) iin de geerli. Bauerin teorik konumu hi bilinmese de, Marxn gl kalemi okuyanlar byl biimde kendi
yannda saf tutmaya zorluyor. Tarihsel
arka plan bilinmeden, Kanttan balayp, Fichte, Schelling, Hegel ve Bauerin
de iinde olduu Gen Hegelcilerle devam eden Alman Felsefesi gelenei ve onun en yetkin silah diyalektiin tarihsel
geliimi grnmez klndnda Marksist
literatrn Trkiyedeki orak corafyas ile karlamak kanlmaz oluyor.
Bruno Bauer ve Karl Marx bu orak uzam yeillendirmek iin kkrtc bir balang.

Evrim Sryor - III. Evrim, Bilim ve

Eitim Sempozyumu
Derleyen: Iraz Ak, Zelal zgr Durmu, Yazlama Yaynlar,
2012, 164 s.
Dnyada binlerce
biliminsan tarafndan yrtlen aratrmalara zemin oluturan evrim kuram, bugn biyolojinin
temel kuram olarak tptan tarma birok alanda ilerlemelerin nn ayor.
inde yaadmz doann ve biyolojik
btnln kavranmas asndan evrim vazgeilmez. Daha da nemlisi, yaamn tarihini anlayabilmemizi ve insan
o tarihin iinde tanmlayabilmemizi, evrim kuramna borluyuz. Yaam bilim-

lerine temel oluturan bu kuram, gnmzde hibir bilimsel kuramn maruz

kalmad bir saldryla kar karya;
hem Trkiyede hem de baka lkelerde. arptlyor, yalanlanyor, retilmesi yasaklanyor. Kitapta, bu saldrlar karsnda III. Evrim, Bilim ve Eitim
Sempozyumunda bir araya gelen farkl
disiplinlerden biliminsanlar tarafndan
hazrlanm olan makaleler, okuyucunun ilgisine sunuluyor.

Ulrike Meinhofun lm
ev: Suzan Zengin, Umut Yaynevi, 2012, 72 s.
RAF (Kzl Ordu Fraksiyonu) liderlerinden Ulrike Meinhof, faist Alman devleti tarafndan ar tecrit altnda tutulduu Staimmheim Hapishanesinde 9 Mays
1976 tarihinde l olarak bulundu. Hapishanenin aklamas, kendini asarak intihar ettii ynndeydi. Bu senaryoya inanmayan ailesi ve yoldalar youn bir
aba ile uluslararas bir soruturma komisyonu kurulmasn salad. Bu kitap
komisyonun Ulrikenin ldrldkten
sonra hcre demirlerine aslm olduunu kantlad sonular iermektedir.

Bitmeyen Kavga Laiklik

-Trkiyede Din-Devlet-Diyanet, Hakan Mertcan, zgr niversite Kitapl, 2012, 248 s.
Elinizdeki kitapta laikliin Hristiyanla zg bir ey olduu sama dncesi gibi Trkiyeye zg, nev-i
ahsna mnhasr laiklik anlay da
tehir ediliyor.

Uygarlk atmas erevesinde

stanbul tarihi

atnn Dou ile ilgili ekonomik, politik hesaplar genellikle gndeme yakn dnemdeki siyasal gelimeler ile giriyor
olsa da hepimizin bildii gibi yeni deil. Bat ve Dou diye bir
ayrmn dile geldii gnlerden bu yana, yine ayn hesaplardan
hareketle Dou dier corafyalardaki medeniyetler iin ele geirilmek istenen bir zenginlikler alan olagelmitir. Ama zellikle yirminci yzylda hem iktisadi hem politik hem de kltrel olarak bir merkez/dayatma haline gelmi olan kresel
Batnn Douya ilgisi ok daha sistemli ve rgtl hale gelmitir. zellikle ABDnin merkezinde yer ald Bat kuatmas ele geirilemeyen Dou lkelerinin denetimini ve zenginliklerinin paylamn hedeflemektedir. Irak sava ile balayan,
ardndan Arap Bahar kandrmacasyla dnyann gndemine
tanan ve en sonu Suriyede patlayan savala u anda dnya
gndemini megul eden Dou yle grnyor ki nmzdeki
srete de Batnn en nemli sorunlarndan biri olacak.

Din-devlet ilikisi tarih boyunca deikenlik gsterdi, farkl biimler ald.

Siyaset-din ilikisi farkllklar gsterse
de din her zaman siyasal iktidarn (egemenliin) hizmetinde bir ideolojik ilev grmeye devam etti. Cumhuriyete
geile birlikte din-devlet ilikisi kkl
bir deiiklie uramad. mparatorluk
dneminde devlet aygtnn merkezinde
yer alan eyhlislamlk kurumu, Diyanet leri Bakanl adn alarak yoluna
devam etti. Tabii bu arada laiklikten de
ok sz edildi.

Latin Amerikada Yerli Hareketleri

Sibel zbudun, Dipnot Yaynevi, 2012, 262 s.
Bu kitap, kendi kllerinden domay baaran Latin
Amerikann yerli
halklarnn yksn anlatmaktadr.
Latin Amerikann
asli bir sosyal dinamiini
oluturan yerlilerinin bu ok-dzlemli, okmeknla ve ok-veheli mcadelelerini
daha yakndan tanmamza imkan sunuyor.
Bu alma olduka tikel tarihsel koullarda biimlenen toprak, emek ve
kimlik mcadeleleri, otokton/yerli
kavramn ve kltre ilikin pek ok soruyu gndemimize tamaktadr.
Aslna baklrsa anlatlan, hepimizin
yksdr.

Yayn hayatna yeni balayan Tarih ve

Uygarlk-stanbul Dergisi ilk saysnda erevesini izerken bu soruna nasl baktn da ortaya koyuyor. Ate topuna dnen
Dou lkelerinde bu atmalarn arkasnda genelde Batnn, zelde de ABD merkezli bir mdahalenin yer aldn savunuyor.
Bugn Dou Sorununun ald yeni biim,
Dounun kendi iinde yerelletirilerek ayrtrlmas temelinde, ABD merkezli yeni bir deime anlay tarafndan belirlenmektedir.
Genel yayn ynetmenliini stanbul niversitesi Sosyoloji Blmnden Ertan Eribel ve Ufuk zcann yapt
derginin k yazs ve ilk sayda yer alan makaleler DouBat sorununu gemiten bugne politik, sosyolojik bir inceleme yaparak mercek altna alyor. Bunun dnda dergide,
stanbulun uygarlk merkezi bir ehir olarak tarihi ve sosyolojisini ele alan makaleler dikkat ekiyor.
Tarih ve Uygarlk - stanbul Dergisi, Dou Kitabevi, Say 1-2, 2012, 270 s.

81

Evrenle Syleiler

Demir atomu ile sylei

Demir atomu spernova kkenini, dnyaya nasl geldiini ve toprak yzeyine
erozyonla nasl ktn aklyor. lk dvlm demir retimine katlmn, insan
bedeninde oynad rol ve modern yksek dereceli elik iine dahil olmasn anlatyor.
Richard T. Hammond

ev. Naln Mahsereci

urada bulunabilmek iin uzun bir yol kat etmeniz
gerektiini anlyorum.
Evet, olduka ktleli bir yldzda yaklak 10
milyar yl nce ekillendim ve yldzn spernova
patlamasndan sonra uzaya frlatldm.
Olduka skc bir yolculuk olduunu varsayyorum. Karbon atomu demiti ki, Sonralar binlerce,
milyonlarca ve milyarlarca yl bir gn gibi geti ve
bir kez daha kendimi can skc bir monotonluun
iinde buldum. Evimden, en yakn komularm hidrojen atomlaryla iletiim kuramayacak kadar ok
uzakta, nceki scak evremin tamamen ztt olan
souk, kasvetli bir boluktaydm.
Hayr, hi de deil, benim harika bir yolculuum oldu.
Bize yolculuunuzu anlatr msnz?
Elektronlarma zorlukla inanabileceim kadar
hzla uzayn iinde zumlandm, ama bunun her milenyumundan holandm.
Neler grdnz?
Evren o gnlerde epey farkl bir yerdi, galaksiler
daha kkt, yldzlar daha parlakt, havalar daha
temizdi ve beraberlii daha iyi hissederdik.
Hava temizdi derken
Evet, szn gelii. Evren daha genti ve maddenin ou galaksiler iinde birlikte i ie dzenlenmiken, ok fazla spernova olumamt, yani galaksiler aras madde daha azd.
Anladm. Beraberliin hissedilmesi dediniz, bunun
nedeni evrenin bu kadar genilememi olmas myd?
Brkselde yer alan, demir kristalinin yapsnn milyarlarca kez
bytlm halinin model alnd bina.

82

Evet. Yllar geerken, ounu anlayamayacam

ok sayda harika manzara grdm. Kara nesneler
bir kalp at gibi dzenli gerek bir darbe enerjisi
iin ok kktler; yldzlar hibir yerde grlmeyen elikilerinin civarnda ldrm gibi frl
frl dnyorlard; usuz bucaksz hidrojen bulutlar kn komplocu fsldamalaryla doldu
ve bakaldran madde klteekimsel zincirlerinden kurtuldu. Grdm her eye hayrandm ama
sonra, jbile gnlerimin yaklamakta olduundan
korktum.
Ne oldu?
Yalnzca aa yukar bir milyon yl sonra, bir
galaksinin merkezine doru yneldiimi fark ettim. Zaten beni kalbine doru gtren yumuak bir
ekim hissetmeye balamtm.
Ne oldu?
Bunun mmkn olduunu dnmyordum,
fakat durum daha kt grnmeye balad ve korkak tavrm aamadm. Galaksiye yaknlam ve
gerekten hzlanmaya balamken, ndan biraz
emdim ve iki elektron kaybettim.
Yani pozitif iyon haline mi geldiniz?
Evet, fakat ie bakn ki, beni korudular.
Nasl?
Pekl, iyonize hale gelir gelmez, beni galaksiden uzaklatran, dnmeye zorlayan yan bir kuvvet hissetim, bunu fark etmeden nce, galaksinin
yrngesinde dnyordum ve onun grkemliliinden holanmaya balamtm.
Sizi evresinde dndren ey neydi?
Galaksinin manyetik bir alan vard ve manyetik
kuvvet beni bir sreliine yrngede tuttu.
Devamnda ne oldu?
Geliini hi grmediim bir baka atomla arptm, iki elektronumu yeniden geri kazandm ve sepetlendim. Ntr hale gelir gelmez, manyetik alan
hissedemez oldum, fakat bana eklenen hz beni galaksinin tutabileceinden hzl yapt, bylece yeni
bir yne doru yola koyuldum, evren boyunca gm srdrdm.
Yolculuunuz heyecan verici grnyor.
Birka dier frtna boyunca gemim yolculuunu
srdrd, fakat sonunda durgun denizler buldum.
Bu rzgr yitirdiimi fark ettiimde oldu.

Ne demek istiyorsunuz?
Yavalyordum.
Uzaydaki yolculuunuzda m yavaladnz sylemek istiyorsunuz
Bana etkiyen hibir kuvvet olmasayd, asl hzmla sonsuza kadar srdrebilirdim. Bununla birlikte, arada srada, dier atomlar ve toz
zerrecikleri gibi olaanst eylerle
arpyordum ve onlar beni yavalatyordu. Bir sre sonra bunun nedeninin, yeterince parack ve hidrojenin birlikte doum dansyla
biimlenmek iin toplanmalar olduunu fark ettim.
Karbon atomu tarafndan anlatlan Gne Sistemimizin doumuna
m gnderme yapyorsunuz?
Evet, karbon atomunun btn
bunlar hakknda ilgin bir bak as vard. anslydm, dnyanz biimlenir ve yeniden biimlenirken,
yzeyin ok yaknn boyladm, ama
bunu bilmiyordum. Karbon atomunuzun neden byle sylediini anlyorum. Kala gz arasnda demir ve
minerallerden oluan kat bir topun
ierisine gmlmtm. Sonsuzluktan baka gidecek hibir yeri olmayan, btn ynlerden itilip ekildiim, korkun siyahlk iinde zaman
lmeye balayamyordum.
Evet, anmsyorum.
imdi bunun stne dnyorum, karanln iine karbon atomundan daha uzun bir dnem iin
frlatlmtm. Bir zaman sonra, gene de k aralklardan szd, ortaa atsndan yol bulan su gibi. Ikla etkilemeyeli ok uzun zaman
olmutu, kurallar gbela anmsayabiliyordum, ama oyuna geri dndm iin ok honuttum ve yeraltndaki geici konaklamam, sonuna
yaklamt.
Ne oldu?
ukur kazan bir arkeolog gibi, rzgrn ve suyun gl elleriyle birlikte zamann narin parmaklar
da kuvvetlere katld, toprak engelini titizlikle seyrelttiler ve sonunda harika ama zararl gn yznze
ktm.
Yzeye erozyonla geldiinizi mi
sylemek istiyorsunuz?

Bunu baka ekilde sylyorum.

Zararl olan ksm?
Oksijen, bu konudaki fikrinizi biliyorum, ama bizim iin parazit gibidir. Kavrar, asla gitmez, sizi ayr dene kadar ypratr.
Pastan m sz ediyorsunuz?
Bunu baka ekilde sylyorum.
Bizim en hayati elementimiz sizin
cezanzdr.
Evet, ama macerann btn yeni elemanlar hazrda bekliyor. Btn olan bitenden farkl bir biimde,
yldzlar boyunca gmn tanydm, asla kukulanmadm bir yolla
katlmaya baladm.
Neye katlmaya?
Siz adlandrn.
Bana biraz rnek verebilecek misiniz?
Anmsadm ilk ey, bizden ok
miktarda bir disk iinde dvlmeye baland, sonra merkezimizde
bir delik ald; hayvan derisinden
bir sicim bu delikten geirildi ve atalarnzdan birinin boyun evresine asldk. Onlar bizi kutsallatrdlar. Onlar koruyacamz ve onlarn
gkleri ve yeri anlamasna yardm edeceimizi dndler.
Bir gerdanlk olarak m retildiniz?
Evet ve onlar anlamaya balamken, onlar da beni anlamaya baladlar. Btn varoluumun en mutlu
dnemlerinden biriydi.
Ne oldu?
Trnzn bir baka yzn
grdm. En sonunda, insann beni
tutmas kan dkmek iindi; bana ac veren dehet saan olaylar ksmen
benim zelliimden bama gelir.
Neden sizin yznzden?
Bu harika insanlar demiri sevdi,
onu mcevherlerinde, yiyecek kaplarnda, basit tarm aralarnda kulland. Demir ann dou gnlerindeydik, afakt, ama gne bu
kltrn zerinde batmak zereydi. ok gemeden demirin bronzdan daha sert olduunu fark ettiniz
ve ben ve dierleri yumuak ve krmz kor olana kadar ilkel frnlara
frlatldk. Salam bir biim iinde
ekilerle ilenirken sm gibi neem
de dibe vurmaya balad.

Ne olmutu?
Bir baka kuyumculuk eidi olmay ummutum, bir tabak, hatta
saban, ama yaam koruyacak hibir
zelliim olmad anlald.
Size ne olmaya balamt?
Bir klca dntrldm. Btn
varoluumu sonsuzluktan baka
gidecek hibir yer olmayan, btn
ynlerden itilip ekildiim, korkun
siyahlk iinde geirmeyi, bu dnem boyunca yaptklarma yelerdim. Oh, demir! Ne gzel, demir!
Baz iddet zamanlarndan geip
gittiimiz doru
Geip gitmek mi? Grdm kadaryla, her yzylda daha ktye gittiini syleyebilirim ve bu 25
yzyldr byle.
zr dilerim.
Evet, biliyorum. Her neyse, ironi (1) benimle artmtr. Sonunda
oksijen bizi olumsuz olarak etkiledi ve kurtard. Bir zamanlarn korkun ganimeti, kl pasland iin
kullanlamad ve birok demir atomu, oksijenle zor yoluyla evlilie
maruz kalmasna ramen, korkun
pasl aletleri grmekten son derece
honut olur.
Sonra size ne oldu?
Kendimi zemine oturmu buldum, gnlerimin sayl olduunu biliyordum. Su, ntrino aknts gibi
zerimden akp geti, fakat ondan
farkl olarak oksijen kaplamay sever ve ben bir demiroksit molekl
haline geldim.
ok kt.
Pekl, burada da ironi var. Btn yaamm bu kaderden korkarak
harcadktan sonra, molekler yaam daha konforlu buldum. Bunun
bir tr ironik emeklilik olduunu
dnmeye baladm.
Farkl koullarda olmak size keyif
verebiliyor.
Hepsi veriyor, bir tek u korkun
lmn arac olmak dnda.
Sonra ne oldu?
Sizin toprak yzeyi dediiniz, gezegeninizin yzeyinin bir parasn boyladm. Tohumlarnz topraa
ekmenizi ve ekini toplamanz seyrettim. Dnyann sarsllarn hissetim ve sizin gezegeninizin rete-

83

Evrenle Syleiler
ceini sandmdan daha iddetli
frtnalara tanklk ettim. Yaplm
yollar ve lanet binalar grdm, yaamn geliini grdm ve yaamn gidiini grdm. Derken emekliliimde greve arldm.
Ne oldu?
Ispanak gibi yeil ve yapraks bir
eyler tarafndan emildim ve gen
bir kadn tarafndan yenildim.
Salkl olmak iin sizden eser
miktara gereksinimimiz var, evet.
Eser miktar? Sizin bedeninizde,
evrendeki yldz miktarndan ok
daha fazla demir var.
Bu pek mmkn grnmyor.
Yeterince salkl grnyorsunuz, iinizde, olaslkla yaklak 5
x 1022 demir atomu var, belki daha
fazlas ve bu evrendeki yldz saysndan daha fazla olabilir, belki de
deildir, ama yakndr. Yeri gelmiken, size salkl olmaktan daha
fazlasn salarz, bizsiz yaayamazsnz.
Evet, bizim iin temel element olduunuzun farkndaym. Bedenin iinde olmak neye benziyor?
lknce, hidroklorik asit tarafndan saldrya uradm ve oksijen atomlarmdan birini kaybettim, geride yalnzca ikisi kald. Ardndan seri
retim hattna katldk.
Seri retim hatt?
Nasl hissedilirse yledir. Ben bir
hemoglobin molekl ile balandm, cierlerden dokulara oksijen
tadm ve karbondioksit cierlere
geri dnd. Uzun ceza dnemim iin bir taksi haline gelmitim. imdi sizin bir mttefikinizim. ronik
deil mi? Burada ilgin birka etkinlik var, her zaman dlediimden ok daha karmak aamalar ve
i benim fark ettiimden ok daha
zor.
Zor bir i olarak bu ulatrma iini mi buldunuz?
Korlamak iin atee tutulmak istiyorsanz, ilk nce kmr kremeniz gerekir.
Onsuz yaayamayacamz element olan demirin, uzak bir blgede, uzak bir gemite bir dizi artc birlemenin iinde ekillenmi
olmasn byleyici buluyorum, de-

84

yim yerindeyse, en iddetBununla, ilk kez, gerekli kozmik patlamalarmzdan

ten erimi demir yapabilbiri olarak uzay iine frlatldiniz ve imdi beni ok
masn
sayda farkl kark biimAmal bir geridnm.
ler iinde olmaya zorlayaSonra?
biliyordunuz. 1500lerde,
Karbon atomunuzun gnAvrupa her yl 50.000 todermesini hatrlyorum, fel
nun zerinde demir ve eedici byk bir hzn. Bu
lik retiyordu.
harika etkinlikten birka ay
Ve siz?
sonra, ben de bunu hissettim
Ben ilkel bir kilit meve bedenden ayrldk ve gekanizmasnn iini boylari topra boyladm. Hayatdm ve yalnzca sizin tmn tadna sahip olduumu
rnzn retebilecei bir
hissetim ve imdi canszla
dizi baka belann orta
mahkmdum, ama hata yapolmaya zorlandm.
tm.
Neydi bunlar?
Ne oldu size?
ounlukla altn olan
Toprakta bir ya da iki nesil
baz metal paralar, elharcadm, ama yzyllar gemas formundaki karbonu
erken kendimi kalabalk kove sizin deyiminizle banuklu bir reenkarnasyon evz pahal mineralleri ieriminde buldum. Bir galaktik
ren bir kutunun kilitlenaylaktan hayat dolu alkan
mesine yardm ettim. Bu
Ge Demir
emekiye, geirmek zorunda andan
kutu agzlce isteniyorkalm
kaldm byk deiimleri paslanm bir kl. du, nesiller boyunca ara
yansttm.
ara, uruna insanlarn lAnlyorum ve sonra ne oldu?
d mcadeleler yapld, komploBir noktada temizlendim ve es- lar kuruldu. Bana gre kafa kartki mttefiklerimin kuvvetlerine ka- rc olan, o kutunun ierdiklerinin
tldm ve etrafmda dnmeden nce asla kullanlmamas ve gn na
yeniden bir potada eritildim. O za- hemen hemen hi karlmamasymanlar Magna Carta yeni imzalan- d, yine de dnyadaki strabn myordu, bir fare kapan iine uyduru- r, bunlarn mlkiyetinin beklentisi
luyorken Magna Carta benden yz zerine ina edilecektir.
mil uzakta bile deildi.
Tek bir atom iin kesinlikle yaaBir fare kapan? 800 yl nce var nabilecek heyecandan paynza ok
olduunu bilmiyordum.
ey dm.
Benim iin anst, kapan kt Daha fazlas var. Bir sre sonra
retilmiti, ya da belki Orta a fare- spanyay boyladm, ve mutluluun
leri akllyd, ama onun sefil yakala- ne olduunu bilmezden nce, Yeni
ma oran beni eritme potasna geri Dnyaya doru yola kan yelkenli
gnderdi. Uzun bir eyin iinde bi- bir tekneye yklenmitim.
imlendirildim ve eildim ve meelk kifler, Kuzey ve Gney Aden kaln bir kapnn d yzne ek- merika yerlileriyle birlikte bazen inlendim.
cik boncuk ticareti de yaparlard.
Kap tokma m oldunuz?
Aslnda, ben hi yapmadm.
Evet, pek ok elin darbesini hisNe oldu?
setim, ailelerin ocuklarn bytTekne, bir yerin yaknnda apamesini seyrettim; doumun neesini sn aaya sald, Kuzey Carolina
ve lmn aresiz strabn grdm. olduunu syleyebilirim. Gelgit keOrada ok mutluydum ama ilerle- sildi, tekne dibe vurdu, teknenin omenin endstriyel parmaklar uzan- murgas btnln kaybetti ve on
d ve kapt beni yeniden.
iki saat sonra sadece balklar tekneNe oldu?
nin karaya ulatn biliyordu.
Maden eritme oca icat edildi.
Tekne batt m?

Dibi boylamaktan daha fazlas.

Paralarna ayrld ve dalm paralar bu lmcl grevin son izleri
olarak geride kald.
Yani siz de dibe mi battnz?
Batma kelimesini kullanmayacam, ilk zamanlar bundan holanmtm. Bununla birlikte, deniz
suyu kaplamalarm andrd, geleceimden bir para kayglanmaya
baladm, fakat bir kez daha imdadma yetitiniz.
Nasl?
Bir balk teknesi, ayla kaldrd
beni. Ben gevek gevek sallanrken
an iinde menteeler koptu, parldayan sular iinde yol alrken iler
devam etti; ypranm sandk ieriini deniz zeminine yavaa brakt; hibir yeri iaret etmeyen dev bir
parmak gibi mcevher sandna giden yolu at.
Balklar sizi tuttu mu?
Hayr, a iinde kefedildiimde,
kpelerimin gerekten nelerden yapldna dair bir iki sz duydum ve
hzl bir ekilde geri dnm kutu-

sunun iine frlatldm.

Maden eritme ocana geri mi
dndnz?
Kendimi Pennsylvaniada bir elik fabrikasnda buldum. Daha nce hi bu kadar stlmam ve rafine
edilmemitim; tam doru miktarda
karbonla demlendirme ynteminizle rafine edildim, yksek dzeyli bir
elik haline geldim ve cerrah neteri
olarak kullanlmaya baladm.
Bu harika, bir kltaki umut krc gnlerinizden yaam kurtarmann
canlandrc gnlerine
Herhangi bir yaam kurtarmadk,
ok yiyen insanlarn yalarn kestiimiz Kaliforniyay boyladm.
Ah.
Bu son uzun olmad, hukukularnz cerrahlarnzdan daha keskin
aralara sahip.
Ne demek istiyorsunuz?
Benim cerrah yanl yz zerinde, baz iren yara izleri brakt,
ok pahal bir dava kaybetti ve bu onun aletleri kaybetmesine neden oldu. Sizin syleinizi duyduumda,

buraya en ksa srede gelmeye altm.

Durduunuz iin teekkrler, herhangi bir plannz var m?
Evet, New Jerseyde, benimle birlikte bakr, selenyum, inko ve dier
elementlere gereksinim olduu sylentileri var. Planm bir ift oksijen
yakalayp mmkn olduunca hzla
ayrlmak.
Neler oluyor?
Bir vitamin hap reticisinin, rnne tamamlayc olarak daha ok
mineral koymak plan var. Frsatlar
yol boyunca asl yerlerden baka alanlarda kullanlmanz salar, ama hayatta bir amacn olmas iyi bir
eydir.
Katlyorum. Yolculuunuzda size
iyi anslar.
Teekkrler, size de.

DPNOT
1) N: Yazar, metin boyunca irony kelimesinin sesde
olan iki ayr anlamndan, alayclk ve demirimsiliin anlam
balamndan faydalanm.

85

Dnyay deitiren ders

u yazda, 19. yzylda yaam nl Alman matematiki Bernhard Riemannn verdii bir dersi konu edineceiz. Bilim tarihinin kilometre talarndan biri olarak kabul edilen bu konumann
ilgin yksyle balayalm yazmza.
Yl 1854. Bernhard Riemann, 28 yanda gen bir akademisyen. Doent olmay
arzulamaktadr. Doentlik tezi zerinde 30 ay almtr.
Son aamada jri nnde ders
vermesi gerekir. Jri, onun
belirleyecei konudan birini seecek ve ondan anlatmasn isteyecektir. Jri bakan
Bernhard Riemann
Carl Friedrich Gausstur. Gauss, daha o devirde Avrupada efsane olmu bir matematikidir. Gen akademisyen Riemann ocukluktan beri bir toplulukta konumaktan kanan,
ekingen bir yapya sahiptir. Ders gnnn korkusunu hissederek konu seimini yapar, jriye teslim
eder. Setii konulardan ikisi elektrik, biri geometri zerinedir. Elektrikle ilgili konulara daha ok almtr; nk Gaussun yllardr fiziki Wilhelm
Weberle bu konular zerine tarttn biliyordur.
Gaussun ondan elektrikle ilgili blmlerden birini anlatmasn isteyeceini tahmin etmektedir. Bu
yzden geometri zerine daha az alr ve bu konuda kendini hazr hissetmiyordur.
Jriden kan karar Riemann iin tam bir hayal
krkldr. Jri, Gaussun nerisiyle gen matematikiden Geometrinin Temelinde Yatan Varsaymlar zerine balkl tez almasn anlatmasn istemitir. Gen matematiki yanlmtr; nk
bilmedii bir ey vardr: Gauss, hayat boyunca bu
konu zerine dnmtr ve bu kadar gen bir
kimse tarafndan bu kadar zor bir konunun nasl
inceleneceini merak ediyordur.
Riemann armtr, zntldr, karamsardr. almalarndaki fizikle ilgili blmlere o denli younlamtr ki dersin konusunun geometri
olduunu rendikten sonra bile tutkuyla bir sre
daha elektrikle ilgili aratrmalarndan kendini alamamtr. Ama ksa bir sre
Carl Friedrich Gauss
sonra toparlanp Geometrinin Temelinde Yatan Varsaymlar zerine balkl
almasn yedi haftada tekrar ele alarak tamamlar ve
artk beklenen gn gelmitir. 1854n 10 Hazirannda
Gauss ve jri yelerinin karsndadr. Heyecanla, ekinerek balam olduu ko-

numas bittiinde, salon sessizlie brnmtr,

anlatlanlardan jri bakan dnda kimse pek bir
ey anlayamamtr. Riemannn dncelerindeki
derinlii gren Gauss, aknlk ve hayranlk iindedir. Bu konuma onun beklentilerinin ok stndedir. Riemann dinledikten hemen sonra fakltede katld bir toplantda, bir kimseyi kolay kolay
vmeyen Gauss, Wilhelm Webere Riemannn sunumunu Verimli, mkemmel, yce bir yaratclk
szleriyle anlatmtr.
Matematik tarihinin izdii yoldan ilerleyip
Riemanna ulamaya alan bir kii ilk olarak, yukarda ksaca hikyesini anlattmz Riemann geometrisi adyla bilinen kuramla karlaacaktr. Onun 1854te ortaya koyduklar 60 yl sonra bile tam
olarak anlalamam, sonrasnda Genel Grelilik
Teorisini mkemmel bir ekilde hakl karmtr.
Bu tarihi ders, sadece matematikte deil, fizik ve evren bilim dallarnda da devrim niteliinde sonulara
yol amtr. Albert Einstein, Riemannn bu almasndan haberim olmasayd grelilik kuramn hibir zaman gelitiremeyecektim. szn sylemitir.
Riemannn 1854te vermi olduu bu ders, bilim
tarihinin dnm noktalarndan biri olarak kabul edilir. Bu tarihi konumay air, yazar Tark Gnersel kurgulayarak yle anlatmtr:
Gen matematiki sunumu bitirirken profesrler kahkahayla alay ediyordu.Byle geometri olur
mu? Riemann, onlara aldrmadan, Gaussa bakt.
Koltuu botu. Demin kmt demek. Peinden
kotu. Koridor. Gece. Dahi matematiki yldzlara
bakyor. Nasl buldunuz, stat? Benim devir kapand. Ona zlyorum. Yeni bir a balad. Krk
yanda ld Riemann, 1866da. Katklar Einsteina
grecelik teorisinde matematik imkn salad.
Riemann, kefettii geometriyi iki blmde inceler. Birinci blmde boyutlu uzay tanmlayarak
gnmzde Riemann uzay olarak bilinen kuram
aklar. kinci blmde ise zerinde yaadmz
dnya ile geometri arasndaki iliki zerine derin
sorular sorar. Gerek (evrenin) uzayn boyutunun
ne olduunu, hangi geometrinin bu uzay tanmladn sorgular ve bu konumadan 60 yl sonra Albert Einsteinn evrenin geometrisi dedii Riemann
geometrisinin temellerini aklar.
klit geometrisi kk lekteki bir uzayn iyi
bir betimlemesidir, yeryzndeki lmlerde dorulanr, ama daha byk, rnein galaksiler aras lekte geerli deildir; hatta ayn enlemde bulunan
iki ehir arasndaki en ksa mesafeyi bile klit geometrisiyle doru olarak hesaplayamayz. Stephen
Hawking, A Brief History of Time isimli kitabnda u
rnee yer verir: New York ile Madrid neredeyse ayn enlemdedir. Bu ehirlerarasndaki en ksa mesafe

matematik
sohbetleri

Ali Trn
a_torun60@hotmail.com

87

ne kadardr? klit geometrisine gre

harita zerinde dz bir izgi izerek,
New Yorktan douya doru bu izgi zerinden giderek 3.707 mil sonra
Madride ularsnz. Oysa bir ember
boyunca nce kuzeydou, daha sonra yava yava dou ve daha sonra da
gney dou rotasn izlerseniz 3.605
mil sonra Madride ularsnz. Bu iki gzergh arasndaki mesafe fark
dnyann eriliinden kaynaklanr
ve klit-d geometrinin doruluunu iaret eder. Bu yzden uaklarn
rotas bu byk daireler zerinden
belirlenir.
Hawkingin szn ettii klitd geometri Riemannn o tarihi
derste anlatt geometridir. Bu geometride, klit geometrisinde olduu gibi iki nokta arasndaki en ksa
uzaklk doru paras deil, bir eridir, dorularn yerini emberler alr.
Bu emberler bir kre yzeyinde bulunurlar ve kreyle ayn merkeze sahiptirler. Dolaysyla klit geometrisindeki Bir doru paras her iki
ucundan sonsuza dek uzatlabilir
aksiyomu yerine Bir eri snrszdr ama sonsuz deildir nermesi
geer. te, Riemann tam da bu noktada kefettii geometriyle evrenin
biimi arasnda iliki kurmaya alr. Tpk krenin zerine izeceimiz byk bir emberin snrnn
olmayp sonlu olmas gibi evrenin
de sonlu ama snrsz olabilecei fikrini ortaya atar. Evreni dz olarak
dnmedeki yanlgnn kk lek iin doru olann byk lee
de uygulanmasndan kaynaklandn savunur. Tpk bin yl nce dnyann dz olduuna inanlmas gibi.
nl Alman fiziki Max Born,
Riemannn kresel uzay tasarm iin u szleri sylemitir: Bu sonlu
ama snrsz uzay fikri, dnyann ne
olduu konusunda akln rettii en
nemli kavramlardan biridir.

Riemann, jri yelerinin pek bir

ey anlamad o tarihi konumasnda
kresel uzay fikrini ortaya atarak,
uzayn bir erilie sahip olduunu
ve bu eriliin nasl hesaplanacan
aklamtr. Uzayn eriliinin, dnyada yapacamz lmlerle uzaydaki lmler arasnda farkl sonulara
yol aacan ne srmtr. Onun
bu dncesini basit bir rnekle yle aklayabiliriz: Kuzey Kutbunda
aralarnda d km mesafe bulunan iki
balonun bulunduunu dnelim.
Bu balonlar ayn anda yukar doru
(kuzey ynnde) uzaya gnderdiimizi varsayalm. Balonlarn yolculuklarnn herhangi bir annda aralarndaki uzakl ltmz hayal
edelim. Eer bu uzaklk d km ise o
zaman uzay klityendir ve erilii sfrdr. Ama Riemannn grne gre uzayn klityen olduunu bilemeyiz. Bu mesafe Riemann geometrisine
gre d kmden daha kktr. Tpk
New York-Madrid arasndaki uzaklk
gibi. te, tam da bu yzden, Albert
Einstein, Riemann geometrisine evrenin geometrisi demitir.
Riemann, matematikilerin prensi
olarak grlen Gaussun hayranlkla izlemi olduu o derste altm yl
sonrasna, Minkowskiye, Einsteina
birer mektup gndermitir adeta. Onun tam hazrlanamadan (!)
anlatm olduu bu ders, gnmzde modern evrenbilimin douu olarak kabul edilir.
Riemann, 1866da krknc doum
gnn kutlayamadan hayata veda
etmitir. mrnn son ylnda yaymlad makaleyle elektrik, manyetizma, k ve ktle ekimi olaylar
arasndaki balantnn kurulabilecei matematiksel bir model iin almtr. lgintir ki Albert Einstein da
Riemanndan yarm yzyldan fazla
bir sre sonra mrnn son yllarn byle bir model aramakla geirdii iin alay konusu olmutur.
KAYNAKLAR
1) Bell, E, Men of Mathematics, Simon&Schuster, 1986.
2) Hawking, S, A Brief History of Time, Bantam Books,
1998.
3) Osserman, R, Evrenin iiri, ev. smet Birkan, TBTAK,
2000.

88

Geen saydaki sorularn zm:

Birinci Soru: A, B, C, D, E, F
harfleri 6x6lk bir satran tahtasna
ekil 1deki gibi yerletiriliyor. Kalan kareleri de A, B, C, D, E, F harfleriyle dolduracaz, ama her stun
ve her satrda bu harflerin tm bulunmal. Bu koullara gre kalan karelere bu harfleri nasl yerletirebilirsiniz?
zm:

ekil 1

kinci Soru: ekil 2deki 7 kare srayla 1den 7ye kadar numaralandrlmtr. ekildeki gibi 1, 2, 3
numaral karelere beyaz, 5, 6 ve 7
numaral karelere de siyah pullar
koyuyoruz. Ortadaki 4 numaral kare ise bo kalyor. Amacmz, btn
beyaz pullarla siyah pullarn yerlerini karlkl olarak deitirmek, ama
u koullarla: 1) Beyazlar soldan saa doru, siyahlar ise sadan sola
doru hareket ettirebiliriz. 2) Bu hareketleri yaparken bir pulu, bulunduu karenin bitiiindeki bo kareye getirebiliriz veya zt renkli bir
pulun stnden atlatp bo bir kareye koyabiliriz. 3) Pullar, renklerine
baklmakszn, herhangi bir dzende hareket ettirebiliriz.
Bu koullara gre, en az sayda
hamle ile, beyaz ve siyah pullarn
yerlerini deitirmek (ekil 2deki
beyaz pullar siyah pullarn bulunduu karelere, siyah pullar da beyaz pullarn bulunduu karelere tamak) iin pullarn numaralarna
gre hangi hareketleri yapmalyz?

4
ekil 2

zm: Balangtan zme kadar aada numaralarla gsterdiimiz 15 hareket gerekmektedir.

3-45-36-5 4-6 2-4 1-2 3-1 5-3
7-5 6-7
4-6 2-4 3-2 5-3 4-5
nc Soru: zerlerine A, B,
C, D harfleri yerletirilmi drt pul,
ekil 3teki gibi taral karelere koyulmutur. Yapacamz ey, C ile
Dnin, A ile de Bnin yerlerini deitirmek, ama u koullarla: 1) Pullar
her hangi bir ynde bir veya birden
fazla bo karenin zerinden geirebiliriz. rnein B pulunu saat ynnn tersinde hareket ettirerek, bir
tur atp A pulunun yanna getirebiliriz. 2) Herhangi bir pulu dier bir
pulun stnden atlatarak hareket
ettiremeyiz.
Bu koullara gre C ile Dnin, A ile de Bnin yerlerini deitirmek iin
hangi hareketleri yapmalyz?

re verdiimiz numaralara gre C ve

Dye u hareketleri yaptralm. nce
C: 3-1-2, sonra D: 4-3 ve ardndan
C: 2-4. Son olarak, B A pullarn 1
ve 2 karelerinin yerlerine, yani sola
doru kaydralm.
Drdnc Soru: Bu problem, ekil 4te grld gibi ayn hat zerinde bulunan A ve B trenlerinin
yerlerinin deitirilmesini konu etmektedir. Her iki trenin de ikier
vagonu ve birer lokomotifi vardr.
Tm vagonlarn uzunluklar eittir.
L-K-R ana hat olmak zere, K kavandan bir yan hat ayrlmaktadr.
Yan hattn uzunluu sadece bir vagonun uzunluu kadardr. Bu durumda makinistler hangi manevralar yaparlarsa A treniyle B treninin
yerleri deimi, yani B, Ann arkasna gemi olur?

ekil-4

C D
A B
ekil 3

zm: A, B, C ve D pullarnn
bulunduu karelere srasyla 1, 2, 3,
4 numaralarn verelim. lk adm: B
pulunu sa ynde bir kare hareket
ettirelim. Sonraki adm: A pulunu
saat ynnde dairesel bir ekilde hareket ettirerek B pulunun sandaki kareye getirelim. imdi de C ve
D pullarnn yerlerini deitirmek
iin, soruda parantez iinde karele-

zm: Trenlerin yapt hamleleri 6 admda ifade edeceiz. Admlar daha kolay takip edebilmek iin
ekil izmenizi neririm.
1) B trenini R ynnde ilerletip,
K kavan geerek L ynnde geriye doru hareket ettirip, arka vagonunu yan hatta brakarak n vagonunu ana hatta karalm.
2) Sadece n vagonu bulunan
B treni ana hat zerinde L ynne
doru geri geri gtrerek A treninin
lokomotifine balayalm ve arkasna
A trenini alarak R ynnde ilerleyip
K kavan geelim.

50 Soruda Matematik

3) Bu aamada A trenin nne B

treninin n vagonunun bal olduunu ve bu trenlerin bu ekilde R ynnde bulunduklarn hatrlatalm.
imdi bu trenleri belirttiimiz biimde (birbirlerine bal olarak) L ynne doru geri geri gtrelim ve yan
hatta bulunan Bnin arka vagonunu
Ann arkasna balayalm. Ardndan
btn vagonlar birbirine bal ekilde (en arkada Bnin arka vagonu, arada A treni, nde de Bnin n vagonu)
trenleri R ynne hareket ettirerek
ana hatta karalm ve sonra da geri
geri hareket ettirerek K kavan geip L ynne gtrelim.
4) B treninin lokomotifini n vagonuyla birlikte konvoydan ayrp R
ynne hareket ettirerek K kavan geelim ve sonra da geri geri hareket ettirerek yan hatta n vagonunu brakalm, lokomotifi R ynnde
ilerletelim.
5) Ay Bnin arka vagonundan ayrarak K kavan geelim, R ynnde ilerletelim ve geri geri L ynnde giderek yan hattan Bnin n
vagonunu alarak, ana hatta geri geri
L ynnde gidelim. Bnin arka vagonuyla n vagonunu birbirine balayalm.
6) Bnin lokomotifini R ynnden
L ynne doru geri geri getirerek
yan hatta koyalm ve Ay K kavandan geirerek R ynnde ilerletelim. Bnin lokomotifini yan hattan
karp, geri geri L ynnde gtrerek n vagonuna balayalm.
Not: Sorularn zmlerini gnderen Filiz Sllye Matematik Dnyas dergisinin 1 yllk aboneliini
hediye ediyoruz.

Bilim ve Gelecek Kitapl

bilgi@bilimvegelecek.com.tr
(216) 349 71 72

2. BA

SKI

Prof. Dr. ahin Koakn kaleme ald 50 Soruda Matematik, ierii ve bu ierii tayan biimsel zellikleriyle
olduka zgn: ekirge ile erinin, tabiat anlama ve modelleme urann evrimsel damarlarnda dolaan
keyifli diyaloglar, matematii kefetmeye ve matematiksel keiflere kkrtyor. Ezber(l)e gidilebilecek bir yol
deil, kitabn vaat ettii; k olup olmad, nerelere varaca belli olmaz. Ama kimi duraklar unlar olabilir:
Mantk Karakolu Tabiata Sormak Matematikte Deney Olur mu?... Ak-Mavi Teorem Von Neumannn
Kedileri Ordinallerin Kardinalleri Testi indeki Testiler Elmay Anladm, Ama Nedir?... Modeller Boyut
Muammas Cantor Hipotezinin Encam Matematiin Kk Hcresi Hayalet Saylar Skn Eden Yaplar
Cebirle Geometri Arasnda Skan Analiz Yolunuz ak, cokunuz daim olsun
Herkese matematik!

89

Bri

Ltfi Erdoan

erdoganlutfi@hotmail.com

EL NO:181
Desteksiz at!
Q9763
KJ103
KQ3
Q

EL NO: 182
Hangi oyun sonu !
K
1
2

G
2
6NT

Bat Karo vale kt, yer alnca Gney

As-rua Pikin darda olduunu grd ve
B
D
derin nefes ald. imdi oyunun kar iin
G
nasl oynamaldr?
J8
Yant: Karo ruayla yerden almalyz. n AQ6
k Karo asn oynamadan Yerdeki Krlere
A86
elden bir Pik atmalyz. Bundan nce Trefl
AKJ96
dam ve Karo dam da ekilmi olmaldr.
imdi Karo asla ele gelip Trefl as ruay ekmeliyiz. Trefl
10lu bir tarafta 5li ise Pik valeyle elden karz! Eli alan
taraflardan biri yerdeki Q9a doru veya eldeki J9a
doru dnmek zorundadr.

K1096
8
10762
Q1062

K
-- -- 108

Q97
-- -- --K
B

D
G

Son durum yle olacaktr.

Eli Bat alrsa Trefl dnmek zorundadr, Dou
Krokodil darbesi yapp
asla alrsa Q9a doru
oynamak zorundadr

A105
-- -- ---

(Q)
---
-- J9

D
1
4
p

B
p
p

K
2
p

K
B

D
G

AQJ87
Q73
AK83
9

Bat Kr 2lisini kt, Dou ruayla ald ve

Karo 5li sini dnd. Nasl devam etmeliyiz?
Yant: Konumalardan Douda en az 5
Kr ve 5 Trefl olduu ve Karosunun tek olduu anlalyor. Kontrat yapmann birka yolu var
a)Karo asyla alp bir tur koz ekeriz. Elden Karo oynar
yerden akar ve yerden kk Trefl oynarz Dou Vale
koyarsa dn Ya Kr ya da Trefl olur.
b)Yukardaki gibi oynadmzda Dou Trefl valeyle aldnda Trefl rua oynarsa akar sonra ekspas yaparz.
c) Batnn kozlarn ve minr ktlarn elinden aldktan
sonra yerin 10lusuna doru Karo oynarz. Bu oyun iin
tempomuzu iyi ayarlamalyz.

Tm dalm
Tm dalm

AK932
97
J1097
108754

Q9763
KJ103
KQ3
Q
K
B

D
G

A1054
8542
542
32

J8
AQ6
A86
AKJ96

2012 MERSN BR FESTVAL SONULARI

Ak kili A
1. Tony Rusev-Bulgaristan / Kalin Karaivanov-Bulgaristan
2. Nafiz Zorlu-zm. / M. Cem Tokay-st.
3. Okay Gr-st. / Gkhan Ylmaz-st.
Kark: Asl Acar-zm. / Erhan Evcimen-zm.
Bayan: Dilek Yava-Brs. / Nur Kumkale-Brs.
Senyr: Kemal zsin-Mrs. / Eftal Dakan-Mrs.
Gen: Berk Can zen-Ank. / Gkhan iftiolu-Ank.
Ak kili B
1. Ekrem Zer-G.Ant. / Atav Gkz-G.Ant.
2. Fevzi mamolu-Mrs. / Tayfun Gekiner-Mrs.
3. Akif Knen-Mrs. / Abdulkadir Harma-Mrs.

90

G
1
4

432
J92
QJ94
754

K1096
8
10762
Q1062
K
B

D
G

5
AK10654
5
AKJ83

AQJ87
Q73
AK83
9

2012 GNEY DOU AIK KL SONULARI

1. Sleyman Kolata-st. / ehmus Ercan-Hatay
2. Okan zcan-st. / Yusuf Salman-st.
3. Salim Ylankran-st. / Berk Baaran-st.
Kark: Zeynep Alp-st. / Faruk Kepeki-st.
Senyr: Sami Boz-G.Antep / Hanifi Kelleboz-G.Antep
Bayan: Dilek Tektrk-st. / Aye Gedoan-st.
2012 SALVADOR ASSAEL EGE AIK KL AMPYONASI
2012 Salvador Assael Ege Ak kili ampiyonas,
17-18 Kasm 2012 tarihleri arasnda zmir Fuar alan A1 Salonunda yaplacaktr.

Forum

Bilim ve Gelecekin Rektrler Dosyas basnda...

kim saymzda 103 niversiteyi inceleyerek Trkiyenin tam bir rektr

haritasn karm ve Gl Kokulu Rektrler, Takunyal niversite balyla
yaymlamtk. Dosyada eitli niversitelerden kh dzenledikleri Said-i Nurs
anma toplantlaryla ya da evrim ve bilim
kart sempozyumlaryla, kh cemaat ya
da AKP balantlaryla gndeme gelen
AKP dnemi rektrlerinin icraatlarn derli toplu ekilde ele almtk.
Dosyamz sadece niversitelerin bu
hlinden kayg duyan okurlarmz tarafndan ilgi grmedi. Ulusal basn ve pek ok
internet sitesi de incelemeye yer verdi.
Yurt Gazetesi Van Yznc Yl
niversitesinin valilikle beraber dzenledii Said-i Nursi/Medresetzzehra Sempozyumunu ele ald tam sayfa haberinde Bilim ve Gelecekin dosyasndan da
yararland. (Yurt, 15 Ekim 2012)
Vatan gazetesi yazar Mustafa Mutlu da 16 Ekim tarihli kesini tmyle
dosyamza ayrd. nmde birka idealist gazetecinin ve bilim insannn tm
yoksunluklara karn inatla yaynlad

aylk Bilim ve Gelecek isimli derginin

104nc says duruyor. szleriyle
balayan ke yazsnda Mutlu, eitli
niversitelerden rektrlerin dinci icraatlarn da rnekledi.
Dosyamza OdaTV, soL, sendika.org
gibi haber sitelerinde de yer verildi. Gerek dergimize, gerek bu yayn organlarna
gelen okuyucu yorumlar da hayli ilgin.
Bunlarn arasnda,
daha neler var
diyerek kendi tecrbelerini anlatan
pek ok akademisyenin yorumlar da
var. Aratrdktan
sonra bunlara da
gelecek saylarmzda yer vermeye
alacaz.

stanbul Arkeoloji ve Sanat TarihirenciSempozyumu

29-30 Kasm, 1 Aralk 2012 - stanbul

smanl mparatorluundan beri

Anadoluda yaplan arkeolojik almalarn 150 yllk bir gemii vardr.
Bu balamda dnya arkeoloji almalar
iinde lkemizin nemli bir yeri bulunmaktadr. renci sempozyumunu dzenleyeceimiz kent olan stanbul, gemiten gnmze, tarihi derinlii, kltr
ve sanat alanndaki birikimi, corafi dokusu ve konumuyla sadece Anadolunun
deil dnyann en gzel ve en nemli
ehirlerindendir. stanbulda bulunan
niversitelerden yetimi biliminsanlar
son yllarda Anadolu ve Mezopotamyada
bata olmak zere tm dnyada birok
kaz yrtmekte, kent iinde ok nemli
kurtarma kazlar gerekletirmektedirler.
Arkeoloji, sanat tarihi, mimarlk tarihi,
restorasyon, hititoloji ve daha birok
mesleki alandan lisans, yksek lisans
ve doktora rencileri bu ok nemli
almalarn byk bir ksmnn sorum-

luluunu alm bulunmaktadrlar. Her yl

geleneksel olarak yaplan Uluslararas
Kaz, Aratrma ve Arkeometri sempozyumlarnda bilimsel almalar kaz bakanlar tarafndan sunulmaktadr; ancak
rencilerin kendi deneyimlerini paylaabilecei lke apnda sistemli bir renci
platformu henz tam olarak bulunmamaktadr. Bu durum neticesinde farkl
mesleki alanlardan renciler olarak bir
arayagelip bir sempozyum program hazrlam bulunmaktayz.
Bu sempozyumun konu balklarna
aada yer verilmitir:
Sempozyum ierik balklar
- Akademik almalar
- Arkeoloji ve Sanat Tarihi Kuramlar
- Kent Arkeolojisi
- Arkeologlarn ve Sanat Tarihilerin Mesleki Adan Sorunlar ve zm
nerileri
- stanbuldaki Arkeolojik almalar

- Disiplinler Aras almalar

letiim bilgileri:
E-Posta: sempozyum.arkeosanat@
gmail.com
Adres: Arkeologlar Dernei stanbul
ubesi, ehit Muhtar Mahallesi, mam
Adnan Sokak, No. 24, K.2, 34435 Beyolu - stanbul
Katlmc niversite adlar ve temsilci renciler:
stanbul niversitesi: Gamze Karaka (0554 934 51 25), Fetiye Sarpehlevan (0536 603 52 53), Yunus Akaln
(0546 426 29 82)
stanbul Teknik niversitesi: Hasan
Binay (0532 517 85 49)
Ko niversitesi: Hatice Ylmaz
(0536 541 85 17)
Marmara niversitesi: Betl Karaku (0554 243 82 16)
Mimar Sinan niversitesi: Fidan Kocaolu (0543 480 47 96)

91

Forum

Almanya Fotovoltaik Enerjide Dnya Rekoru Krd! haberiyle ilgili

dorular ve yanllar...

lmanyann 25 Mays 2012 gn

le saatlerinde gne enerjisinden fotovoltaik yntemle salad 22
GigaWattlk (22.000 MegaWatt) elektriksel gcn bir dnya rekoru olduu
Reuters ajansnca duyuruldu. Bu elektriksel gcn 20 kadar nkleer santralin
salayaca elektriksel gce edeer olduu da haberde vurguland. Sonradan
bu haber eitli basn yayn organlarnda
ve internet sitelerinde yer ald. (1)
Bu haberdeki doru ve yanllar, bu
konuyla ilgili basit hesaplamalarla birlikte, Almanyada 2011 ve 2012 (Mays sonuna kadar) yllarnda gerekleen
enerji retim deerlerini gz nne alarak aklayalm:
Almanyann son 10-15 yldr gne
enerjisinden elektrik retimine hz verdii ve bugn mevcut 1.100.000 adet
fotovoltaik panel sistemiyle 25 Mays
2012 gn ulalan 22 GigaWattla bir
dnya rekoru krd haberi dorudur ve
bu vgye deerdir. Ancak bu elektriksel gcn, 20 kadar nkleer santralden
elde edilebilecek gce edeer olduu
tmyle yanltr. Bu, neden byledir?
nk Watt elektriksel g birimidir ya
da birim zamanda, saniyede, jeneratrle
retilen ya da rnein elektrik ampulyle tketilen elektriksel enerjidir. Bu bir
anlk (saniyelik) elektriksel enerji (ya da
daha dorusu elektriksel g), ancak yl
boyunca bu dzeyde sryorsa, baka
yolla (nkleer ya da fosil yaktlarla) retilen enerjiyle karlatrmada bir anlam
tar. Bu aklamay, grafik 1deki deerlerle somutlatrrsak: 2011 ve 2012

yllarnda fotovoltaik yoluyla retilen

elektrik enerjisi miktarlar GW-saat olarak grafikte gsteriliyor. 22 GigaWattlk
rekor elektriksel gcn yer ald Mays
2012de bu yolla retilen toplam elektrik enerjisi 4.000 GigaWatt-saattir. Eer
22 GigaWattlk elektriksel g Mays ay
boyunca kesintisiz srseydi: 22 x 30 gn/
ay x 24 saat/gn = 15.840 GW-saatlik
elektrik enerjisi retilmesi beklenirdi. Buradan gneli Mays 2012nin fotovoltaik
verimi: 4.000/15.840 = %25dir. Nkleer kaynakl elektrik enerjisi retiminde
ise uzun yllarn aylk ortalamas 13.000
GW-saattir. 2011 ylnda 8 nkleer santralin devreden karlmas sonucu Mays
2012de retim 7000 GW-saate dm
olmasna ramen fotovoltaikin Mays
2012deki en yksek deeri olan 4.000
GW-saatten ok daha yksektir. Gne
nlar iddetinin, zellikle yaz gnlerinin
le saatlerinde en yksek deerde olduu bilinir. Gneli olmayan gnlerde enerjinin azalaca ve geceleri de olmayaca
aktr. Bu nedenlerle, Almanyada 2011
ylnda 24,8 GigaWattlk kurulu fotovoltaik gle, 2011 sonunda 24,8 x 8.760
saat/yl= 217.000 GW-saatlk elektrik
enerjisi retimi yerine sadece 19.000
GW-saatlik elektrik retilebilmitir.
Buradan fotovoltaik yolla elektrik
retiminin 2011 ylndaki veriminin
ya da kapasite kullanm orann sadece
19/217= %9 kadar olduu sonucu kar.
Almanyada 2011 ylnda toplam elektrik
enerjisi retiminde fotovoltaikin paynn
sadece %3 kadar olmas, nkleer ve fosil
yaktlarn her biriyle elde edilenle (%20

Grafik 1. Almanyada fotovoltikten 2011 ylnda ve 2012nin ilk be

aynda, aylara gre retilen elektrik enerjisi

92

dolaynda) karlatrldnda ok dk
kalmas haberdeki vurgulamann gerekle
bir ilgisi olmadn gsteriyor (bkz. grafik
2). Nkleer yaktla retilen elektrik enerjisinde kapasite kullanm oran, fotovoltaik
yolla retilenle (%9) karlatrldnda
ok yksektir: Ortalama %75.

Sonu
25 Mays 2012 gn fotovoltaikle
salanan 22 GigaWattlk elektriksel gc
eer nkleer santraller salam olsayd
%75lik verimle yl boyunca ortalama
elektriksel g: 22 x 0,75 = 16,5 GigaWatt olacakken, fotovoltaikin yl boyunca
ortalama elektriksel gc yaklak olarak
sadece: 22 x 0,09= 2 GigaWattta kalmtr. Bu ise, 1.350 MegaWattlk 20
kadar nkleer santraln salayaca elektriksel gce edeer deil, sadece 1.350
MegaWatt gte 2 nkleer santralin yl
sonuna kadar retecei enerji iin, karlatrlabilecek, bir elektriksel gce edeer demektir (2.700 MegaWatt x 0,75=
2.000 MegaWatt = 2,0 GW).Bu nedenle, haberdeki nkleer santral karlatrmas tmyle yanltr ve yanltcdr.

DPNOT
1) http://www.bilimania.com/haber/870/almanyafotovoltaik-enerjide-dunya-rekoru-kirdi/ref/ct-1
Not:Haberde, 22 GigaWatt elektriksel g yerine, bunun
geen sreyle arpm olan ve bu miktar, sanki uzun bir
srede retilmi enerji gibi alglatabilen elektriksel
enerji deyimi yanl olarak kullanlmtr.

Dr. Yksel Atakan

Radyasyon Fizikisi - Almanya;
ybatakan@gmail.com

Grafik 2. Almanyada nkleer santrallerden 2010, 2011 ve

2012de aylara gre retilen elektrik enerjisi (GigaWatt-saat).

ocuk ve genlik edebiyatnn gc sava engellemeye yetmez ama

ukuk, adalet, demokrasi, adalk,

insan haklar vb. kavramlarn hayata gemedii toplumlarda barn srekli
olmas beklenebilir mi? Nitekim bugn
tm dnyada hakszlklara kar yaplan
kitlesel eylemlerin sonu gelmiyor.
Hemen her lkede, genel bteden
savunma, kamu dzeni ve gvenlik hizmetlerine ayrlan pay artarken eitim,
salk, kltr vb. sosyal harcamalarn
pay azalyor. Dnya kaynaklarnn hzla
tketilmesi, kresel snma, enerji, kitlesel alk, susuzluk tehlikesi vb. sorunlar
ise, yeni savalarn habercisi.
Askeri teknolojinin glendirilmesi bouna deil! Bylece ar sac,
milliyeti-muhafazakr iktidar odaklarna da gn douyor.
Peki, savalar nasl karlyor?
Sava emrini veren ynetimler kadar,
onlar i bana getiren, yanl yola girdiklerinde onlar engellemeyen kitlelerin
de savatan sorumlu tutulmas gerekmez mi?
Ancak gnmzde ekrandan gzn
ayrp da bugn dnyada neler olup bittiini anlama, kavrama gereini duymayan
insan tipi kabul gryor. Oysa politikaya
bulamayaym tavr, bireye zgrlk getirmez, katan baka bir ey deildir.
Bireyselliin yok oluu ise, totaliter ynetimleri davet eder. Bu nedenle savan
ortadan kalkmas iin ben ne yapabilirim
sorusu, iinden gemekte olduumuz u
srete nemlidir. Herkes kendi apnda
sorumluluk stlenmelidir.
Unutmayalm ki, egemen g karlar gerei, eitsizlik ve smry
gizlemek iin her yola bavurur. Bugn iinde bulunduumuz corafyada
yaanan savalardan alnacak ders
budur. Bilindii gibi, farkl kltrler,
egemen glerin rk bak asnn istismarna ak bir durumdadr. ad,
geri kalm vb. aalayc tanmlar ile
damgalanrlar: Yabanc dmanl, en
son baz Avrupa lkelerinde ingenelerin snr d edilmesi, slamofobi gibi
rnekler saylamayacak kadar oktur.
okkltrllk ise ancak eitler arasnda yaanabilir. ocuklukta alnan
eitim bu adan nemlidir. Ancak hemen her lkede, kendinden olmayan,
tekini dman gsterecek bir anla-

y enjekte edilmektedir topluma. Oysa

rk, etnisite vb. bizim verili zelliimizdir, kendi seimimiz deil. Uzmanlara
gre, biyolojik rklkn bilimsel bir
temeli yoktur, rklk bir toplumsal
kurgudur. Bu yzden aidiyetler zerinden ayrmclk yaplmas insanlk suu
ilemek kapsamna girmelidir.
Din, dil, rk vb. farkllklara karn tm insanlarn, insan olmaktan
kaynaklanan ortak zelliinden tr bu dnyada insan onuruna yakr
bir biimde yaamaya hakk vardr.
tekine tahammlszlk, yalnzl
getirir. Bakalar ile olan ilikiler dzeltilebilir, gelitirilebilir. Kukusuz
eitsizlikler zerine kurulmu kapitalist sistemde, kalc bir bar ummak
hayaldir, bartan ok uzlamadan
sz edilebilir. Ancak ayrmcla kar
klmas, nyarglarn krlmas iin tesis edilecek bir bar eitimi de, kresel bir savaa doru srklendiimiz,
nefret syleminin, iddet dilinin artt
u srete, bara giden yolda atlan
admlar olarak deerlidir.
Bakalar ile ilikilerde iletiimin,
dilin anlatm olanaklarnn gelitirilmesinin nemli bir rol oynayaca aktr.
Bu adan bakldnda, edebiyat tm
sanatlar iinde en kapsaml ifade biimi
olarak bata gelmektedir. Politikaclar
bile szn neminin farknda olduklarndan demelerinde szck oyunlarna
bavuruyorlar. Pazarlamaclar, iyi konuma yetenekleri ile para kazanyorlar.
Demek ki yksek ifade gc ile edebiyat, insanlar arasnda diyalogu zendirerek bar iin katk getirebilir.
Dnya edebiyat, tannm yazarlarn, acl sava anlarn yazdklar kitaplar ile doludur; zellikle de ocukluktaki anlar ile nk savatan en ok
zarar gren kesim ocuklardr. Balzac,
Hugo, Tolstoy ve daha niceleri, o lmsz yaptlarnda savan anlamszln,
vahetini vurgulamlardr. Savan dehetinin edebiyat araclyla unutturulmamas, insanln gelecei asndan
byk nem tar. Edebi yaptlarda,
savan insan ruhunda yaratt tahribat, ahlaki knty grdmz kadar
sava ile yzleen, hesaplaan, her eye
karn insanln yitirmemi kiilere de

rastlarz. Sava srasnda insan olmaya

yarar dayanma, zveri rnekleri grrz.
Nitekim haritadaki snrlar yazarlar
engellemiyor, kltrel etkileim sryor.
Bugn insani deerlere sahip kan, onlar gelitiren yaptlara her zamankinden
ok gereksinim duyuyoruz. Kreselleme ile birlikte neoliberal politikalarn
glgesinde gelien edebiyatn bu balamda nnn almas gerekir. Yazar
savan gerekliine kaytsz kalabilir
mi? Kukusuz bunun iin ncelikle olaylar, olgular deerlendirirken tarafszln snavdan geirmesi ve toplumu, lkeleri kutuplatran sylemlerden uzak
durmas gerekir. Ayrmcla kar sessiz
kalan, sava ycelten yaptlardan ne
topluma ne de edebiyata yarar gelir!
Tlin Tankut

Hocamz Prof. Dr.

Tuncay Altuu
anmak iin
toplanyoruz
Cumhuriyet dnemi biliminsanlarndan, lkemize pek ok bilimsel
yenilii getirmi olan, yzlerce lisans,
yksek lisans ve doktora rencisi
yetitirmi, yrei her zaman Atatrk
Trkiyesi ideali ile dolu, aydnlanmadan ve laiklikten hibir zaman
taviz vermemi olan hocamz, arkadamz, kardeimiz Tuncay Altuu
aramzdan zamansz ayrl nedeniyle anyoruz.
inden kt ve her zaman gurur
duyduu, sevgiyle bahsettii niversitesinin, stanbul Tp Fakltesi 14
Mart Amfisinde 20 Kasm Sal gn
saat 11:00de akademisyen arkadalar, dostlar, ailesi ve tm mesaisini
hi yorulmadan verdii rencileri ile
beraber hocamz iin buluuyoruz.
Tm sevenlerinin katlmn ve
desteini bekliyoruz.
letiim bilgileri:
Tel: 05352866789
E-posta: yucesanemrah@gmail.com

Emrah Ycesan

93

Forum

Soner Yalnn seslenii

m-Eylln
yeni says kt

Kimse var m orada?

nde 17 saat su verilmeyen, 24

saat aydnlanma lambalarnn ak
olduu ve her anmn 2 kamerayla izlendii cezaevindeki kouumda bazen
kendimi bu sz sylerken yakalyorum:
Kimse var m orada? Yaklak 2 yldr
stanbuldaki Silivri Cezaevinde tutukluyum. Daha mahkeme ne kadar srecek
bilmiyorum. Fakat ben imdiden, unutulua mahkm
edildim. Suum byk
nk;
dnmek,
gezmek, gazetecilik
yapmak.
Adm, Soner Yaln. 47 yandaym ve
25 yldr gazetecilik yapyorum.
Trkiyenin nde gelen baz gazete ve
TV merkezlerinde yneticilik yaptm. Son
olarak Trkiyenin nde gelen gazetesi
Hrriyetin yazarydm. 12 kitap yazdm.
Bunlarn hemen hepsi, 100-200 bin satarak beni lkemin bestseller yazar yapt.
Ayrca odatv.com adl haber sitesinin sahibiyim. 25 yllk gazetecilik yaammda,
Trkiyedeki faili mehul cinayetleri, devlet iindeki illegal rgtleri, eteleri, mafyay ve dinci cemaatleri kaleme aldm.
Tarih almalar yaptm. Yazdklarm
nedeniyle lm tehditleri aldm; aylarca
saklanmak zorunda kaldm ama yine de
korka korka hakikatleri yazdm. Avrupa
nsan Haklar Mahkemesi, Trkiye Millet
Meclisi Faili Mehul Cinayetleri Aratrma Komisyonu, devlet mafya ilikilerini
aratran mahkemelerde tanklk yaptm.
Gazetecilik kurulular dnda hibir dernee, vakfa, siyasal partiye ve rgte ye
deilim. lkemde sadece mesleki kimliimle tannrm, siyasal kimliimle deil.
Ve buna ramen, 5 yldr sren yarglama
sonucu hl ortaya karlamam Ergenekon ad verilen gizli bir rgtn yesi
olduum iddiasyla hapisteyim.
Peki delil olarak ne gsteriyorlar?
Sahibi olduum odatv.com bilgisayarnda devlet gvenliini ilgilendiren Word
dosyalarnn bulunmas! Bunlar bize ait
deil, virsle bilgisayarmza gnderildi.
Bunu Trkiyenin sekin niversitesi
ile bir ABD biliim ve siber sular irketinden aldmz bilirkii raporlaryla is-

94

pat ettik. (Bu virs, polis iindeki dinci

bir cemaat mensuplarnn yaptndan
phe ediyoruz). 134 sayfalk iddianame aslnda neyin yarglama konusu olduunu ispat ediyor: ddianamede, 361
haber, 280 kitap-yaz, 53 keyazs, 26 rportaj ve 5 makale szc
gemektedir! ddianamede, silah yok,
bomba yok, cinayet yok, eylem
yok. Mahkemede hkimler
bana sadece, o haberi
neden yaptnz veya o
rportaj niye yaymladnz sorusunu yneltti!
te suum bu: Soru sormak, gerei aramak, hakikati
yazmak. Yani, mesleimi yapmak...
Trkiyedeki meslektalarm eytani
bir entrikayla hapse atldm biliyor.
Fakat byk ounluu, cezaevine gnderilmemek, isiz kalmamak iin korkup
gerei yazamyorlar. Bu sebeple ben de
size bu mektubu yazyorum. Benim lkemde dnce hl ktln simgesi
olarak grlyor. Dnsel deerlere
tutkuyla bal zihinlere sadece dmanlk ediliyor; sahte delillerle hapse
atlyor.
Bu mektubu size yazdm;
nk siz benim su ortamsnz. Nasl m: Aydnlanmay,
zgr dnceyi, aklcl sizden
rendik biz. Erasmus, Descartes,
Montesquieu, Voltaire, Rousseau,
David Hume, Kant, Marks, Weber,
Sartre, Camus deil misiniz siz? Siz dnce iin cann veren Bruno deil misiniz? Siz Dreyfusun yannda duran Emile
Zola deil misiniz? Siz yanl yaam doru yaanmaz diyen Adorno deil misiniz?
Sevgili dostlar, evet siz benim su
ortamsnz! Sizi harekete geirmeye
aryorum. Yalnz olmadm gsterin.
Sessizlie mahkm ediliime son verin.
Sesim olun, kalemim olun. Ykn yalanlarla rtl u zindann drt duvarn.
Yoksa... Bu yine; topraa, iee, aaca
ve en dayanlmaz 12 yandaki olumun kokusuna hasret; insani niteliklerimi kaybetmem iin youn tecrit uygulanan cezaevindeki kouumda kendimle
konumaya devam edeceim.

m Eylln 5. Says Ekim aynda kt.

Tekirda Cezaevinden
ar mebbet cezasna mahkm Hasan
ahingzn hazrlad dergi, farkl cezaevlerinden pek
ok yazarn emek verdii bir dayanmann rn.
Derginin yeni saysn Hasan
Hseyinin dizeleriyle ayoruz: Nereye
gitsem sizlerleyim / Ne dnsem sizlerle / Bal oldunuz dilimde / Elimde bir
demet gl. ahingzn yazd Krt
Sorunu Nasl zlr?, Adil Okay
tarafndan yazlan Krtaj Hakknda, getiimiz ay tahliye olan Tuncay
Ylmazn kaleme ald Tarihe Nasl
Bakmal m Eylln bu saysnda
yaynlanan yazlardan bazlar. Ayrca
Metin Aydemir tarafndan derlenen Ermeni ataszleriyle birlikte iir ve ykleri de dergide bulabilirsiniz.

lk Krte mizah
dergisi yoluna
devam ediyor
Ferat
Boatekinin
yayn ynetmenliinde hazrlanan Trkiyenin ilk Krte mizah
dergisi Golik, Haziran aynda kan
ilk saysndan sonra ikinci saysn da
okurlarla buluturdu. Karikatr ve izimlerle sslenmi mizahi yklerden
oluan derginin yeni saysnn kapa
ise 12 Eyll darbesine dokunduruyor.
Golik, siyasi nedenlerle 36 yl cezas alan ve 15 yldr cezaevinde bulunan Mehmet Boatekinin projesi. Boatekin, cezaevindeyken
izdii karikatrlerle
UNICEF
Basn zgrl dl de
dahil pek ok
dl almt.

Trke Vikipedi neden geride?

ilim ve Gelecekin 104. saysndaki Vikipediye neden katkda

bulunmalyz? balkl makale gerekten de yerinde bir arda bulunuyor.
Vikipediye katkda bulunmalyz. Ve bugne kadar dnyann drt bir yanndan
insanlar gnll olarak, hibir karlk
beklemeden Vikipediye katkda bulundular ve bulunmaya devam ediyorlar.
Benim bu konuda eklemek istediim birka ey var. u an ngilizce
Vikipedide 4 milyondan fazla makale
varken bu say Trke Vikipedide henz 200.000e ulamak zere. Trke
Vikipedi, ierdii makale says olarak
diller sralamasnda 24. srada. Aradaki byk fark sadece makale saylaryla
snrl deil. Makalelerin kalitesiyle de
kendisini gsteriyor. Aadaki tabloda
bunu grebilirsiniz. (1)
Veri

Trke

ngilizce

Almanca

Lehe

Sekin Madde 146

3.706

2.130

541

Kaliteli Madde 128

15.994

3.451

1.338

Madde Says

196.992 4.081.773 1.486.143

928.574

ngilizcenin ve biraz da Almancann

dnya dili olmas nedeniyle bu kadar
baarl olduunu elbette dnebilirsiniz. Fakat grld gibi Trke Vikipedi, Lehe Vikipedinin de olduka
gerisinde. Yani sorunun sadece o dilin
yaygnlyla ilgili olmad grlmektedir. Vikipedi Trkiyede de herkesin katksna ak deil mi? Vikipedinin temel
ilkeleri Trke srmde de geerli deil
mi? Evet, bunlar Trke Vikipedi iin de
geerli. Peki, sorun nerede?
Vikipedinin herhangi bir dildeki
srmnn gelimesi elbette belli bir
oranda o dilin dnya zerindeki yaygnlk seviyesiyle ilikilendirilebilir. Fakat
ondan daha nemli bir ey var: O dilin
beslendii lkelerdeki akademik almalarn dzeyi. Ben, Vikipedinin eitli
dillerdeki ieriinin seviyesi ve kalitesinin bir lkedeki akademik ilerlemenin
aynas olduu grndeyim.
Trke Vikipedideki madde says,
kaliteli madde says ve sekin madde
saysnn dkl bununla aklana-

bilir. Trkiyede ok sayda niversite

var ama faaliyet bakmndan snfta kalyorlar. Trkiyedeki kitap okuma orannn da dk olduu bilinen bir gerek.
Trkiyedeki eitim sisteminin aratrmay ve renmeyi deil ezberlemeyi ve test
zmeyi tevik ettii ortada. Bu nedenle
katk yapan Vikipedist says Trkiyede
yetersiz olduu gibi bunlarn pek ou da
tarafsz, doru, nitelikli bir katk yapmaktan uzak.
Hakkn verelim, Trke katk yapan
Vikipedistler bu koullara ramen olduka
iyi bir i kardlar. Trke Vikipedi, her
eye ramen nemli bir bilgi kaynadr.
Yine de arzuladmz dzeyin ok gerisinde. nk Trkiyedeki akademik yaam,
gl kokulu rektrler ve takunyal niversitelerin tahakkm altnda.

DPNOT
1) Tablodaki veriler http://meta.wikimedia.org/wiki/List_
of_Wikipedias adresinden 24.10.2012 tarihinde alnmtr.
lgili adresteki veriler srekli gncellenmektedir.

Okan Aknc

Halk iin bilim, bilim iin evrim: renciler evrimi anlattlar

0-21 Ekim tarihlerinde T Ayazaa Yerlekesinde niversite topluluundan renciler Trkiye Evrimle
Tanyor: stanbul adnda giri seviyesinde bir anlatm etkinlii gerekletirdiler. ODT BYOGEN Evrim Aac, Bilimsel ve Sosyal Aratrmalar Kulb ve
T Sosyal Aratrmalar Kulb-Evrim
Atlyesi yelerinin sunumlarn paylat etkinlikte bilimsel metodolojiden insann evrimine birok bala deinildi.
lk gn al konumasn insann
kltrel evrimine ve bilimsel ynteme
dair eserleri bulunan siyaset bilimci
Do. Dr. Aleddin enel gerekletirdi.
Kendisinin ve Trkiyenin evrimle nasl
tantn anlatan enel, Trkiyenin
evrimden nce evrim kartl ile tantn ve bunun devlet kurumlarnn
resmi ideolojisi olarak yrtldn
belirtti. enel konumasn gnmzde
aratrma alan kstlanan bilimin alannn geniletilmesi iin mcadele etmek
gerektiini vurgulayarak tamamlad.
Ardndan ODT BYOGEN Evrim
Aac adna sz alan ar Mert Bakrc
etkinliin ortaya kn ve gerekliliini-

ni anlatt. Szlerini Fazl Sayn Madem

karanlk bir dnem, o zaman aydnlatalm! alntsyla tamamlad.
Bilimsel metodoloji zerine
tartmalar irdeleyen sunumla
balayan etkinlik toplumsal ve
dnsel geliim aamalaryla
evrim bilimin geliimini inceleyen Felsefeden Genetie Evrimin Evrimi sunumuyla devam
etti. Gnn ikinci oturumunda
evrimin mekanizmalar ve trleme mekanizmalaryla ilgili
iki paralk ve olduka kapsaml bir anlatm gerekletirildi. lk gn youn bir
soru paneli ile tamamland. Halk iin
bilim, bilim iin evrim st balyla
dzenlenen etkinliin sunumlarnda samimi slup zellikle dikkat ekiyordu.
kinci gnn ilk oturumunda ise biyoloji d disiplinlerdeki deiim olgusu sunumlarn ortak zelliiydi. lk sunum evren hakkndaki aratrmalarn geliimi ve
evrenin oluumu zerine yapld. Ardndan canlln oluumu zerine yaplan
almalar aktarld. Sunumlar yerin nasl
deitii ve fosillerin oluumu ile ilikisi

zerinden devam etti. Dinozorlarn evrimi sunumu ile ilk oturum sona erdi.
kinci oturumda ise insann evrimi bal altndaki
sunumlar nsan Nasl nsan
Oldu? ile balad. ki blmden oluan sunumda insann
tarihsel sreteki biyolojik evrimine dair veriler ve aratrmalar anlatld. Ardndan Irklk ve Sosyal Darwinizm ve
nsan Doas Tartmalar
sunumlarnda evrimsel biyolojinin siyasi ve ekonomik amalarla arptlmasna kar kld. Soru panelinin
ardndan T SAK Evrim Atlyesi yesi
Umut Can Yldz tarafndan yaplan kapan konumasnda lkenin bilimde
ve sanatta karanlk bir dnemin iinde
bulunduu ve bu karanl amann yolunun birlikte verilecek bir aydnlanma
mcadelesi olduu vurguland.
Etkinlii dzenleyen renci topluluu nmzdeki dnemde lkenin
eitli yerlerinde, gelen talepler dorultusunda, halkla bulumaya ve evrimi
anlatmaya devam edecekler.

95

Bulmaca

Hikmet Uurlu

Soldan saa
1) Salncakta ki Kii, Kuruluk Opera, Bir
Garip Orhan Veli, Arzu Tramvay, Hamlet
gibi oyunlarda da oynam, ynetmenlik
ve retmenlik yapm, getiimiz aylarda yitirdiimiz nl sanatmz. Salarma ak dt / Sana bulamadm /
Gnle umak dt / Bir kanat bulamadm. (Buselik-Sadettin Kaynak).
2)

Halk dilinde zayf. Bir dans tr.

Antalya-Fethiye arasndaki blgeye
Antikada verilen ad.

3) Zorlama yokluu. Ayrlk ateten bir

/ Nazl yardan hi haber yok. (trk).
Orhan Hanerliolunun bir roman.
4) Grubu (Kurtulu Sava koullarnda haber toplamak, propaganda yapmak,
Anadoluya silah, cephane ve adam karmak iin kurulan rgt). Hasreti
(Memduh nn bir filmi). Avrupada
bir lke.

Yukardan aaya

5) Uluslararas Kalknma Tekilatnn ksa

7) Grete bir oyun. Akademik unvan,

yazl. Kmr, ist, asfalt gibi enerji

san. Semih Kaplanolunun dll

hammaddeleriyle ilgilenen kurumumu-

1) Anadolunun geleneksel halk oyunlarn,

zu simgeleyen harfler. Zrh cinsinden

gelin trenlerini, Karadeniz balklarn

korunma arac.
alm kimse. Bat dillerinde eskiden

minyatr sanatnn esinleriyle yorumla-

skdara verilen ad.

yan resimleriyle tannan, 1923 doumlu,

7) Pencerenin bir cam. Baba.

bu yl yitirdiimiz ressammz.

Aktinyumun simgesi. Nikelin simgesi.

8) Halk dilinde sala. Benden geti mi

2) Hoaf, pekmezi, kurusu mehurdur.

demek istiyorsun / A iki kolunu iki yan-

Yedirip iirme. Argoda esrar.

na / ol. (Rfat Ilgaz). Samaryumun

3) Kt, fena. kzgz.

simgesi.

4) Otlatlan hayvan srs. Bir kpek cinsi.

9) Osmanllarda snr boylarnda grev

yapan bir asker snf. Asyada bir lke.

5) Antalya ili Ka ilesi yaknlarnda antik

10) Geri, arka. Yass bir disk biiminde

bir Likya kenti. Yarin dudandan

oyularak ortasna delik alan in yeim-

getirilmi / Bir alevdir bu karanfil. (A.

ta. Attilann kardei Bledaya Macar

Haim).

edebiyatnda verilen ad.

11) Japon lirik dram. Opera arks.

6) ri ta ktlesi. Mezon da denilen, ktlesi

gzeli balar bozuyor / Kirpikleri kalem

965 elektron ktlesine eit, ntr ya da

olmu yazyor (Kayseri trks).

12) Saz airleri arasnda yaplan deyi yar.

GEEN SAYININ YANITI

96

A S

M O R H A N B A R U

E M

Z M

N A

E S

V E

R S

A T

R
D E

M E
L A

T
A

A N A
T

A H A N E

E R S

R O T

A S G A R

A L
K A

T U C U

O N A

H A S

Y O N

A F

Z A

R N A

R S A A D E

N E
E
T

A N T O R

H A N E
T

D K
B A S

O Z

A N

8) Kstek (teberi anlamnda yerel bir

ve eitli kent grntlerini geleneksel

6) Karagz oyununda yal ve afyon imeye

Ticaret mal.

filmlerinden biri.

szck). Huysuz, hrn.

9)

Sodyumun simgesi. ve Gece (Ahmet mitin bir yapt). Tmr. are.

10) Kltrsz kimse. Mermilerde, ateli

silahlarda ap.
11) Emperyalizm.
12) Endonezyann plaka imi. Sofra bezi.
Balangc olmayan, eski.
13) nce ve uzun bir byk tr. nleme,
inilti.
14) Hale. Zarara urama tehlikesi. Msrn
plaka imi.
15) Davet eden, neden olan. Matema-

ykl elementer tanecik. rann plaka

tikte bir say. Srgnleri (Bilal N.

imi.

imirin bir aratrma betii).

Ekim saymzdaki bulmacay doru yantlayan okurlarmzdan

Erhan Kuzhan (Ktahya), Cumhur Zafer (Ankara) ve
Abdurrahman Balck Deniz ahinin Bilim ve Gelecek Kitaplndan
kan 50 Soruda Yaamn Tarihi adl kitab kazand. Kasm bulmacamz
doru yantlayacak okurlarmz arasndan belirleyeceimiz 3 kii, Ali Nahit
Babaolunun, Bilim ve Gelecek Kitaplndan kan 50 Soruda Psikiyatri
adl kitab kazanacak. zmlerinizin deerlendirmeye girebilmesi iin,
en ge 20 Kasm tarihine kadar posta, faks veya e-posta yoluyla elimize
ulamas gerekiyor. Kolay gelsin