T.C.

EGE NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KLASK ARKEOLOJ ANABLM DALI

YUNAN VE ROMA MMARSNDEK YAPI TEKNKLER

YKSEK LSANS TEZ

Abdullah RDK

DANIMANI : Do. Dr. Gl GRTEKN DEMR

ZMR-2006

Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne sunduum Yunan ve Roma

Mimarisindeki Yap Teknikleri adl yksek lisans tezinin tarafmdan bilimsel, ahlak ve
normlara uygun bir ekilde hazrlandn, tezimde yararlandm kaynaklar bibliyografyada
ve dipnotlarda gsterdiimi onurumla dorularm.

Abdullah RDK

NDEKLER
NSZ .......................................................................................................................... VI
H

GR ................................................................................................................................ 7
H

I. BLM......................................................................................................................... 8
H

I.YUNAN UYGARLII .................................................................................................. 9

H

1. YAPI MALZEMELER............................................................................................ 9
H

1.1. TA TPLER VE TA OCAKLARI.................................................................... 9

H

1.1.1.

Mermer.................................................................................................... 10

1.1.2.

Kireta .................................................................................................. 16

1.1.3.

Tf ........................................................................................................... 17

1.1.4.

Granit ...................................................................................................... 17

1.2.

AHAP............................................................................................................ 18

1.3.

KERP .......................................................................................................... 20

1.4.

TULA ........................................................................................................... 21

1.5.

SAZLIK .......................................................................................................... 21

1.6. ST RT .......................................................................................................... 22
H

1.7.
H

BALAYICI MALZEMELER VE BALANTI ELEMANLARI................ 24

H

1.7.1. Har, Sva ..................................................................................................... 24

H

1.7.2. Metal (Kenet)................................................................................................ 25

H

2. TAIMA TEKNKLER VE YNTEMLER ....................................................... 26

H

3. TA L VE TEKNKLER ......................................................................... 32
H

4. DUVAR RME TEKNKLER............................................................................. 37

H

5. SU TEMN ............................................................................................................ 42
H

6. YOL YAPILARI .................................................................................................... 44

H

7. YUNANLI MMARLAR ve ESERLER............................................................... 45

H

II. BLM ..................................................................................................................... 51

H

II. ROMA UYGARLII ................................................................................................ 52

H

1. YAPI MALZEMELER ........................................................................................ 52

H

1.1. TA TPLER VE TA OCAKLARI ................................................................ 52

H

1.1.1.
H

Tf (Tufa) ............................................................................................... 52
H

IV

1.1.2.

Traverten (Lapis Tiburtinus) .................................................................. 53

1.1.3.

Mermer................................................................................................... 54

1.1.4.

Granit ..................................................................................................... 55

1.1.5.

Kireta ................................................................................................. 56

1.1.6.

Alabaster ................................................................................................ 57

1.1.7.

Bazalt ..................................................................................................... 57

1.1.8.

Porfir ...................................................................................................... 57

1.2. ROMA BETONU ............................................................................................... 58

H

1.3. TULA............................................................................................................... 60
H

2.

TA L.................................................................................................... 61

3. TAIMA TEKNKLER ....................................................................................... 64

H

4. DUVAR RME VE KAPLAMA YNTEMLER............................................... 67

H

5. SU TEMN ........................................................................................................... 73
H

5.1. SU KEMERLER VE KPRLER ................................................................... 76

H

5.1.1. Su Kemerleri ................................................................................................ 76

H

5.1.2. Kprler ....................................................................................................... 78

H

6. KEMER, TONOZ VE KUBBELER ..................................................................... 81

H

6.1. Kemer ................................................................................................................. 82

H

6.2. Tonoz .................................................................................................................. 84

H

6.3. Kubbe.................................................................................................................. 87
H

7. ROMA YOLLARI................................................................................................. 87
H

8. ROMALI MMARLAR VE ESERLER............................................................... 94

H

SONU.................................................................................................................. 97
H

KAYNAKA VE KISALTMALAR .................................................................... 99

H

ZGEM ......................................................................................................... 106

H

ZET ................................................................................................................... 107

H

ABSTRACT ........................................................................................................ 108

H

NSZ

Dokuz Eyll niversitesi naat Mhendislii Blm'nde lisans bitirme projesi

olarak tamamladm zmir'e Su leten Tarihi Karapnar Suyolu balkl tez almam
Arkeoloji Bilimi'ne olan ilgimin nedenlerinden birisidir. Bununla birlikte, lisans
eitimim olan naat Mhendislii'ne de ok da yabanc olmayan, belki de Antik
Dnem'deki inaatlar olarak da algnabilecek, Antik Dnem'deki malzeme ve yap
teknikleri gibi temel konular bu almann temellerini oluturmu ve beni bu
aratrmay yapmama yneltmitir.
Bu almada zaman, kaynak ve maddi-manevi her tr destei veren danmanm
Do. Dr. Gl Grtekin Demir'e, tez konumun belirlenmesindeki katklarndan dolay
Prof. Dr. Tomris Bakr'a , bu alma ncesi Klasik Arkeoloji Blm'nde yksek lisans
fikrimi destekleyen ve yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. Gven Bakr ve tm
hocalarma ayrca her zaman yanmda bulduum ailem ve tm arkadalarma teekkr
ederim.

zmir 2006

Abdullah RDK

VI

GR
Bu alma kapsamnda, Antik Dnem'de kullanlan yap malzemeleri, iilik ve
yardmc ara gere ile yap tipi ve tekniklerinin ana hatlaryla incelenmesi
amalanmtr.
Bibliyografya almas sonucunda, bu kapsam erevesinde yaynlanm olan
kaynaklar taranm ve antik kaynaklarla karlatrmalar yaplmtr. zlenen bu ana
yntemin yan sra, antik yerleimlerde yaplan gzlemler almann tamamlanmasna
katk salayan dier bir unsur olmutur.
Antik Yunan ve Roma Uygarlklar olmak zere iki ana blmde incelenmi
olan yap teknikleri kendi ilerinde alt blmlere ayrlmtr.
Yunan Uygarl blmnde balca hammadde olan tan ocaklardan elde
edilii, tanmas, ilenmesi ele alnm; dier yap malzemeleri ve balayclara
deinilmi ve sonrasnda tm bunlarn yapya dahil olma sreleri ve bu srete
kullanlan teknikler detaylandrlmtr.
Roma Uygarl blmnde yine ayn yol izlenmi, Yunan Uygarl'nda
kullanlan yntemlere deinilmi, ayrca zellikle yeni olan mimari ve teknik gelimeler
zerinde durulmutur.
zellikle duvarlar olmak zere, byk blm tapnak ve dier yaplarn eleri
zerinden yrtlen bu almada, dier kamusal gereksinimler olan su temini ve yol
yaplar da ele alnm, Yunan ve Roma Dnemleri'nde ayr alt balklar halinde
incelenmitir.
Kullanlan yntemlerin yan sra, vazgeilmez unsurlar olan yap ara gereleri
de rneklendirme ve gerektiinde resimlerle desteklenmitir.
Yunan ve Roma Uygarl balklar altnda irdelenen bu iki ana blm, o
dnemlerde alm olan baz nemli mimarlar ve yaptklar eserlerin incelenmesiyle
son bulmaktadr.
alma kapsamnn bykl dolaysyla ilenen konu balklarnda da ar
detaya inilememi, baz blmler daha ok bir nbilgi niteliinde aktarlmtr.
Deinilen ve deinilemeyen her malzeme, her iilik (ahap iilii gibi) veya yntem
ayr bir alma konusu olma niteliindedir.

I. BLM

I.YUNAN UYGARLII
1. YAPI MALZEMELER

1.1. TA TPLER VE TA OCAKLARI

Yunan Dnyasnn mermer iilii Neolitik Dnemin ortalarnda, kk boyutlu

insan-biimli mermer figrlerin yapmyla balamtr. Kyklad Adalarnda Erken Bronz
ana doru devam eden bu retim, sahillerdeki mermer akl ve ta paralarnn
toplanmalar ve ekil verilmeleriyle balam, M..2700lerden sonra bronz aletlerle
tanlmas sonucunda, teknik gelime gstermi ve byk ta paralaryla almak
mmkn hale gelmitir. M..III. bin yln sonlarna gelindiinde Kyklad Adalarndaki
retimin durduu, fakat ta iiliinin Giritte devam ettii grlmektedir. 1
F

Antik Yunan yap malzemelerinin en nemlilerinden biri olan mermerin bol

miktarda karld en nemli ta ocaklar, Atina yaknlarndaki Pentelus ve Hymettus
Dalar 2 ile Paros ve NaxosAdalarnda bulunmaktadr. 3 Bu ve dier nemli ocaklarn
F

bulunduu balca blgeler aada zetlenmektedir :

Attika Blgesi: Atinann kuzeyindeki Pentelus ve Hymettus Dalar en nl
mermer ocaklarnn bulunduu yerlerdir. Pentelikon mermeri 4 daha sonra nl Elgin
F

mermeri olarak anlan mermerlerin yapmnda kullanlmtr. Hymettus Dandan

karlan mermer ise Hymettian adyla anlm olup, mavi-gri damarlaryla nldr.

Waelkens 1992,7.
Plommer 1956, 303.
3
Fletcher 1961, 90.
4
Plommer 1956, 303.
2

Kyklad Adalar: Paros Adasndaki balca ocak Parpessa Dandadr. Naxos

Adasndaki antik ocan ad bilinmekte olup Apollondur 5. Bu blgedeki dier bir ocak
F

ise dier ikisi kadar nemli olmasa da Tinos Adasnda bulunmaktadr.

Kavala Blgesi: Bu blgedeki en nemli ocak Thassos Adasndadr. Adadan
karlan mermer zellikle beyazlyla nldr.
ok farkl tip ve younlukta mermer ocaklarnn bulunduu dier blgeler ise;
Epirus, Korinth, Peleponnessosda Lakonia, Olympia ve Tainaro Burnu, Euboeada
Karystos ve Eretria, Skyros Adas, Korkyra Adas, Lesbos Adas, Chios Adas, Rhodos
Adas ve Agrilesa Vadisidir. Bunlardan baka Anadoluda; Lydia Blgesinde bulunan
Sardis yaknlarndaki Tmolos (Bozda) 6, Ephesos (Kuini), Prokonnesos (Marmara
F

Adas), Dokimeion 7 (scehisar), Herakleia (Kapkr), Aphrodisias (Babada-KaracasuF

Geyre-Aydn), Aizonai (Altnta) ve Teos (Seferihisar) nemli mermer ocaklar arasnda

saylabilir. 8
F

Ocaklardan karlan mermerlerin zellikleri sonraki blmde ilenecek olup,

kireta ocaklarna Kireta bal altnda deinilecektir.

1.1.1.

PENTELKON

Mermer

MERMER:

Pentelikon mermeri, Atina ve dier Yunan

merkezlerindeki bata Parthenon, Erectheum, Akropolis Propylaea, Theseum, Olympia

Zeus olmak zere, eitli dier tapnak ve antlarn yapmnda kullanlmtr. 9 Bugn
F

bile, antik ocaklarla ayn blgede bulunan, 700 m. yksekteki ta oca hala
almaktadr. Yunanistann yeraltndaki bir ocaktan kard ilk mermerdir. Bugn
Dionysos mermeri olarak adlandrlmaktadr. Antik dnemde saf beyaz ve lekesiz 10
F

olarak karlan bu mermer, gnmzde biraz grilemi durumdadr. D mekanlar ve

5

MacKendrick 1962, 160.

http://www.ancientroute.com
7
Adam 1994, 31.
8
Bingl 2004, 22.
9
Crouch 1985, 61,63,64.
10
Coulton 1977, 55.
6

10

heykeltralk iin ok uygun olan bu malzeme, yaygn olarak mimari ve dekoratif

amal kullanlmtr. 11
F

ERETRIA KIRMIZISI: smini antik Eretria kentinden alr. Antik ta oca kentin

3 km kuzeyinde bulunmaktadr. Bu malzeme Arkaik Dnemden Bizansa kadar tapnak

ve dier yaplarda yaygn olarak kullanlmtr. Bu mermer youn tanecikli bir ktleye
ve krlmaya kar yksek bir dayanklla sahiptir. Mkemmel sertlii sayesinde
perdahlanmas kolaydr. Kahverengi-krmz, pembe, beyaz ve yeil-kl rengi
eitlerinde glgeli yzeylere sahiptir. Beyaz ve kl rengi alanl damarl formlar, ton ve
oran olarak deiik varyasyonlara sahiptir. Canl renklerin gzel grnts ve farkl
dizayn kombinasyonlarndan dolay i mekanlarn dekorasyonunda kullanlmtr.
Bununla birlikte, dk miktarlarda karlmtr.
NAXOS MERMER: Antik ada bu mermer Apollon adl ta ocandan

kartlmtr.

12
F

O dnemdeki giriimcilere ait iaretlere gre, bu mermer beyaz ve ak

kl rengi glgelidir. Kl rengi zerrecikler bazen tm yzeye dalmakta ve koyu blgeli,

damarl bir grnt oluturmaktadr. Bugn bu mermer karlmasa da, farkl bir tr
olan yar-beyaz Naxos Kristali adann merkezinde karlmaktadr.
PAROS MERMER 13: Paros yzeyinde karlan dk kaliteli bu mermer, griye
F

yakn renklidir ve kullanm snrldr. Hatta akl olarak bile kullanlmtr. Delphide
bulunmu olan ve M..615-590lara tarihlenen arkaik Kleobis Heykeli, Paros
Mermerinin Kta Yunanistanda ortaya karlm en eski ve en byk rneidir. 14
F

EPRUS PEMBES: Antik Dnemde Epirusda karlmtr. Bu ta,youn

kireta karakterli olup, sarms renkli, ak pembe glgeli, krmz damarl, gri renkte
allmam hatlar olan bir malzemedir. ok gzel olan bu malzeme genellikle dekoratif
amal, rnein Atina ve Tatoidaki kral saraylarnn banyolarnn yapmnda
kullanlmtr. Gzel olmakla birlikte retimi zordur, karlma esnasnda byk
zayiatlar verilmektedir.

11

Matthews
MacKendrick 1962, 160.
13
Fant 1992, 117.
14
MacKendrick 1962, 166,167.
12

11

THASSOS MERMER: Bu mermer, M..24de byk bir deniz seferinden

Thassos Adasna dnen Fenikeliler tarafndan kefedilmitir. Balca Yunan ve Roma

dnemleri olmak zere Bizans anda da iletilmitir. Thassos Mermeri 15 hakknda
F

antik kaynaklarda, bu mermerin zellikle dnemin aristokratlarnn evlerini dekore ettii

ve zenginliin bir gstergesi olduu hakknda eitli kaytlar bulunmaktadr. Thassos
beyaz mermeri kk kristallerden olumaktadr, parlaklnn ve canl gibi
grnmesinin nedeni budur. Thassos beyaz tm mermerler iinde, 2850 kg/m3 gibi en
byk younlua sahiptir. ve d mekanlarda kullanm uygundur. 16
F

SKYROS MERMER 17: Adn Antik ada, karld Skyros Adasndan

F

almtr. Farkl eitleri bulunmaktadr:

Skyros Alfa Di Grecia: Salam yapl, orta sertlikte, homojen bir kayatr. Beyaz fonun

zerinde renkli damarlar mevcuttur.

Skyros Grec Chiaro: Beyaz fon zerine parlak renkli damarlar olan bir mermerdir. %98

CaCO3, biraz silikon, az demir ve ok az da manganez ihtiva eder. erdii hematit

(kanta) damarlarnn rengini, magnetit paralar da metalik grntsn kazandrr
(Seravessa, Carrara, Versilia kayalarnda olduu gibi). Bu mermer i mekanlarda ve
evresel faktrlerin etkilemedii stun ve kemer yapmnda elverilidir. Homojen ve
youn bir kayadr. Krmz fon zerinde sar damarlar vardr. Etkileyici renk tonuna
sahip

bu

mermerin

krmz

rengi,

hematit

ve

manganez

iermesinden

kaynaklanmaktadr. Manganezin silikat bileikleri de meneke rengi tonlarnn

olumasna neden olmaktadr. Damarlarnn sar renginin kayna ise ierdii
limonittir. 18
F

KARYSTOS

CIPOLLINOSU 19:
F

Damarlarnn

zel

biimlerinden

dolay

Yunanistan mermerlerinin en nllerinden biridir. Antik dnemlerde bu ta Karystia

Lithos veya Karystio Marmaro olarak nldr. Euboeann gneyinde Karystos
yaknnda karld iin Romallar Marmo Carystium demektedirler. Antik cipollino
15

Adam 1994, 21.

Matthews
17
Fant 1992, 117.
18
Matthews
19
Adam 1994, 21.
16

12

ak yeil renkli 20, koyu yeil damarl olup, beyaz kristalli yaps, mika ve talk rengi
F

iermesi

onun

karakteristik

zelliidir.

Beyaz

ve

krmz

olanlara

da

sk

rastlanlmaktadr. Yksek kaliteli olan bu ta pahal olduu iin lks yaplarda

kullanlmaktadr. ist (yaprak kaya) karakteri iermesi onu kolay krlabilir
yaptndan, yap malzemesi olarak pek elverili deildir. Bu tip mermerler yaygn
olarak dikdrtgen bloklar halinde kullanlmtr. Antik ta ocaklarndaki iaretli
stunlardan anladmz kadaryla, bazen de byk ebatlarda hem i, hem de d
alanlarda kullanlmtr. 21
F

MMTOS MERMER: Antik dnemlerde basit antlar iin kullanlm olan bu

mermer, yaygn olarak byk bloklar halinde karlm ve Romaya sevk edilmitir.
Romallarn ithal ettikleri ilk mermer trdr. O zamanlarda balca, mmitos Dann
eteklerinden, kuzeydou yamacndan karlmtr. Bu mermer, youn ve byk kristalli
yapdadr. nce przl yzeyi, youn kalsit izlenimi verir. Yaps dolaysyla ayrca
saydam grnts vardr. Kl rengi fondaki damarlardan daha ak renktedir ve bu renk
zndeki karbon ve demir bileiklerinden ileri gelmektedir. eitli gri ve siyah renkteki
tipleri paralandnda, zift kokusu aa kar. Bu kokunun da sebebi yapsndaki
organik maddelerin fazlaldr. 22
F

AGRLESA MERMER: Attikann gneyindeki Lavreotiki mermeridir. Sounion

Burnunun yaklak 4 km kuzeyindeki Agrilesa Vadisinden karlmtr. Souniondaki

Poseidon ve Athena tapnaklarnn yapmnda kullanlmtr. Beyaz 23 ve ince-przl
F

olan bu mermerin, bazen ak kl rengi tonda olanlar da vardr. Gri glgeler,

yapsndaki karbonun artmasndan ve kalsitin effaflndan kaynaklanmaktadr.
KORFU MERMER: Antik Dnemde Korfuda karlm olan mermer trdr.

Orta derecede przlle sahip ve youn bir yapda olup, kl-beyaz renktedir. Orta
sertlikteki yaps dolaysyla basnca dayankll azdr.
LAKONA

MERMER:

Peloponnessosun

gneydousundaki

Lakonia

blgesinden karlmtr. Orta derecede przl ve youndur. Basnca dayanm

20

Bortolaso, Appolonia 1992,130.

Matthews
22
Tomaras
23
Forbes 1993b, 142.
21

13

olduka dktr. Gri-beyazdr ve eitli dzgn ekilli ak renkli damarlar vardr.

Olduka zayf kalitede olmas dolaysyla sadece i mekanlarda kullanlmtr. 24
F

KORINTH MERMER: Korinth blgesinden karlmtr. Cilal yzeyinde ak

renkli, dairesel damarlar grlebilir. Bu damarlarn bazen ok farkl-keskin renklerde

oluu, ona bir leopar-kaplan derisi grnm kazandrr. Mkemmel cilal olmasna
ramen, ayrca delikli yzeyi onun sadece i mekanlarda kullanlmasna elverili
olmutur.
OLYMPIA MERMER: Romallar tarafndan, ince ve hafif yapsndan dolay,

tfle paralellik kurularak marmor porinum (snger) denmitir. Bu dnce tam olarak
doruyu yanstmamaktadr. nk bu mermer, ok youn ve rijittir. ok aranan
kalitede olmamasna ramen daha ok heykeltralkta kullanlmtr. Mermerin
retildii yer, Peloponnessos Olympia yakndr. Olympia Zeus Tapnann,
Persepolisdeki Darius Mezarnn ve Belvedere Heykelinin yapmnda kullanlmtr.
LESBOS MERMER: Dou Ege Denizindeki Lesbos Adasndan

25
F

karlmtr.

Byk kristalli, salam bir yaps vardr. Beyaz renkli, sar damarl 26 olup Thassos
F

beyaz mermerinden daha derin bir renk karakteristiine sahiptir. Rengi insan cildini
andrd iin daha ok heykeltralkta kullanlmtr.
TAINARO 27
F

SYAHI:

Gney

Peloponnessos

daki

Tainaro

Burnundan

karlmtr. Baz antik yazarlar melan mermeri (siyah renkli) olarak anmlardr,
ancak karlmas hakknda bir bilgi yoktur. Btn Tainaro Burnunun da inceleme
yapan ada aratrmaclar antik kaynan tam yerini bulamamlardr. Tainaro Burnu
Yarmadas ounlukla kl rengi beyaz mermerden ibarettir, antik siyah mermere dair
bir iz yoktur. Her ne olursa olsun, bu mermerin ok gzel ve lks olduu dikkate
alnmaldr. nce przl ve youn yapl olan bu mermer, koyu siyah renkli olup, bazen
ok ince beyaz damarlara sahiptir (Bu mermere rnek olarak; Roma Capitoldeki
Regina Coeli Kilisesinin iki stunu gsterilebilir).

24

Tomaras
Adam 1994, 21.
26
Fant 1992,115. ; Adam 1994,21.
27
Bortolaso, Appolonia 1992,130.
25

14

KHOS SYAHI: Dou Ege Denizindeki Khios Adasndan karlmtr. Daha

sonralar yanl bir biimde Africano 28 (marmo africano antico) olarak anlmtr.
F

Pliniusa (M.S.1.yy) gre, bu mermer siyah olup deiik tonda benekleri vard. Youn
ve sert bir yaps olan bu mermerde hi damar bulunmuyordu. O yllarda sistematik bir
biimde karlan bu mermerin retimi yllk binlerce tonu buluyordu. Khiosun nl
siyah duvarlarnn yapmnda bu malzeme kullanlmtr. Bu adada karlan mermerin
dier tipleri de; Grigio Africanato olarak anlan klrengi benekli ve Verde Africanato
olarak anlan yeil benekli 29 ve yeil-mavi
F

30
F

renkli mermerlerdir.

KHOS KIRMIZISI: Antik dnemde bu mermer yksek kalitede ve byk

kayalar halinde karlmtr. Paolo Silenzario bu mermerin krmz ile beyazn bir
karm olduunu, krmz fonun zerinde beyaz damarlar veya siyah izgiler
bulunmadn sylemektedir. 31 Bu mermerden saysz gri-beyaz renkte paralar
F

retilmitir. Fondaki krmz renk aslnda bir yaptrc maddeden kaynaklanmaktadr.

RHODOS MERMER:

Gneydou Ege Denizindeki Rhodos Adasndan

karlmtr. Plinius youn ve dayankl yapda, siyah fonlu ve altn renkli damarlar
ierdiini aktarr. Rhodos mermeri, ss elemanlar olarak kaplarda, pencerelerde ve
Rhodos valye Saraynn stunlarnn yapmnda kullanlmtr. 32
F

TMOLOS (BOZDA) MERMER: Anadoluda Sardis yaknlarndaki Tmolos

33
F

(Bozda)dan karlm olan bu mermer kaba kristalli ve ak beyaz renklidir. Bazen

gri bandlara sahip olan , dk dolomit oranl bu yerel ta Ephesos Artemis
Tapnann yapmnda kullanlmtr.

28

Fant 1992, 116.

Tomaras
30
Adam 1994,21.
31
Tomaras
32
ibid
33
http://www.ancientroute.com
29

15

Kireta

1.1.2.

Kireta Yunan ve Romada hem heykeltralkta hem de mimaride nemli bir

malzemedir. zellikle sur inasnda en ok kullanlan malzeme kiretadr.

34
F

Korinth,

Olympia ve Epidauros gibi arkeolojik blgelerdeki yaygn kullanm yannda

Parthenonda da nemli bir malzeme olarak karmza kmaktadr. Plinius ve
Theophratus, gzenekli (poros veya porolithos) 35 olan bu tan nl Paros mermerinden
F

daha hafif olduunu ve gze daha ho grndn belirtmektedirler.

En nemli kireta ocaklar Peleponnessosdaki Neapolis ve Korinthde
bulunmaktadr. Yaklak 1 kmlik bir alan kaplayan Neapolis ta ocaklar birbirine
balanm olup Ege Denizi ve modern Neapolise ok yakndr.
Korinth arkeolojik alanna ok yakn olan kireta ocaklar ise ayn ekilde 1
kmlik bir alana dalmtr. Arkaik Apollon Tapnann tek para kolonlar bu
blgeden karlan kiretandan yaplmtr. Grne gre bu ocaklar farkl iki
zamanda altrlmtr. Arkaik Apollon Tapnann tek para kolonlar M..6. yy.n
ortalarna tarihlenmektedir. Ocaklardan standart bloklar elde edilmesi ise olaslkla
Romallar zamannda M.S.1. yy.da gereklemitir. 36
F

Dier bir kireta oca ise, Delphideki antik yaplarn ounda kullanlm
olan talarn karld, griden gri-beyaz tonlara kadar salam kireta elde edilmi
olan Delphinin 5 km gneybatsndaki Profitis Elias dr. Parnassus Dann 37 gney
F

bat yamacnda yer alan bu ocak M..4. yydan nce aktif hale gelmitir. Delphi
Stadiumunun yeniden inasnda ayn tatan yararlanld gz nne alndnda,
M.S.2.yya kadar aktif olduu anlalmaktadr. Ocaktan elde edilen kiretann
kullanld yaplara rnek olarak, Apollon ve Athena Tapnaklar, Thebes Hazine
Binas saylabilir. 38
F

34

Akarca 1972, 110.

Waelkens 1992, 10.
36
Wenner, Herz 1992,199-200.
37
MacKendrick 1962, 165.
38
Papageorgakis,Kolaiti 1992,37.
35

16

Kuds'teki ta ocaklarndan deiik eitlilikte elde edilen kiretalarnn bir

eidi sert ve pembe renkli iken, dier biri ise daha yumuak olup koyu sar renktedir. 39
F

Baelbek'de ise orijinal rengi fildii olan kireta karlmaktadr. 40

F

Bu merkezlerden baka Thespiae

yerlerdir.

ve Piraeus da kireta karlan dier

41
F

1.1.3.

Tf

Tf zellikle talya sahillerinde bulunan bir malzeme olduundan dolay, Kta

Yunanistan veya Kk Asyada kireta veya mermer gibi ok kullanlan bir malzeme
deildir. lk meydana ktnda olduka yumuak, kaba ve przldr. Bir kez kesilir
ve hava almasna olanak verilirse sertlemektedir. Farkl blgelerde, biraz farkl yap ve
gri, siyah, kahverengi gibi renklere sahiptir (gri,kahverengi,siyah gibi). Samothrake ve
Selinus sur duvarlarnda kullanlmtr 42, yaygn kullanm ise Roma Dneminde
F

grlmektedir.

1.1.4.

Granit

Mermer, kireta ve tf yan sra antik alarda kullanlan granit, Mezopotamya

ve Yunanllar tarafndan, antsal veya sanatsal yaplarnda tercih edilmemitir. Bunun
sebebi byk olaslkla ok sert olan bu kaya eidinin byk bloklar halinde karlp
ilenmesi iin gerekli olan teknolojinin bulunmamasdr. Latmos Herakleias, Alinda,
Alabanda ve Neandria daki sur duvarlarnda granite rastlamak mmkndr.
Dnemine doru bu tan kullanmnn artt gzlenmektedir.

44
F

43
F

Roma

Msrllar granitin

39

Fyfe 1936, 118.

ibid., 119.
41
Wenner,Herz 1992,201.
42
Akarca 1972, 110.
43
ibid., 110.
44
Coulton 1977,140.
40

17

Sienit ve Diorit ad verilen iki eidini kullanrken, Romallar ise bunlarn yannda farkl
granit eitleri ilemilerdir. 45
F

1.2. AHAP
Yunan mimarlnn nemli bir yap malzemesi olan ahap, zellikle at
kirileri ve destekleme eleman olarak karmza kmaktadr. Erken tapnaklarda ise
kolonlarn da ahaptan yapld grlmektedir. Yunan mimarisinde ahap kolon
kullanmna ynelik en nemli veri, Roma Dnemine kadar hayatta kalmay
baarabilmi, Olympia Hera Tapnana ait bir adet ahap kolondur. Sadece bu rnek
dahi M..7. yy. tapnaklarnn byklne dair iyi bir kanttr. Pausanias tapnan
nceleri tamamen ahap olan kolonlarn, deiik apta ta kolonlar ile deitirildiini
belirtmektedir. 46
F

Yunanllar, farkl ahap trlerinin hangi amala kullanlacaklarn iyi

biliyorlard. Bu konudaki ana kaynamz M.4.yy doa filozofu olan Theophratusun
bitkiler zerine olan almasdr. 47 Bu kaynaktan yola karak aa trlerinin kullanm
F

alanlarn aadaki gibi zetlemek mmkndr:

a) Mee: Kolon, kereste, tavan, iskele, temel, at iskeleti yapmnda
kullanlmtr. Dokusu gzenekli ve gevek olmad iin neme kar uzun yllar
dayankldr. Tam tersi olarak nem olmayan yerlerde eilir ve yapda atlaklara yol aar.
Bu nedenle zellikle temeller iin elverili bir malzemedir. 48 Vitruvius, k meesi diye
F

tanmlad dier bir trn, nem almayan yerlerde ok kullanl olduunu belirtir.
Ayrca

Trkiye

meesinden,

iinde

fazla

nem

barndrdndan

kolayca

ryebildiinden bahseder.

45

Galetti,Lazzarini,Maggetti 1992, 167.

Crouch 1985,56-57.
47
www.vitruvius.be ; www.mlahanas.de
48
Vitruvius, II, IX.
46

18

b) Kknar: Kolon, kereste ve tavan yapmnda kullanlmtr. Doal dokusu sert

olduundan direnli bir malzemedir ve yk altnda kolay deforme olmaz. Ancak,
rmenin hzl gelimesi ve atee kar dayanksz oluu dezavantajdr. 49
F

c) Asma: Kolon ve at iskeleti yapmnda kullanlm olup Vitruvius

bahsetmemitir.
d) am: Kereste yapmnda kullanlmtr. Vitruvius, amn bnyesindeki
nemden dolay abuk erildiini fakat rmeden uzun sre dayanabildiini belirtir.
Karaamn 50 ise z ac olduundan kurtuklardan korunduunu ve baka bir odunla
F

tututurulmad srece yanmayacan ifade etmitir. 51

F

e) Sedir: Kereste, tavan, at iskeleti yapmnda kullanlmtr. Vitruvius bu

aacn lmsz olduunu ve Ephesostakiler bata olmak zere daha birok nl
yapnn tavannn bu aatan yapldn sylemektedir. 52
F

f) Servi: Kereste, tavan, at iskeleti yapmnda kullanlmtr, ama benzer

zelliklere sahiptir.
g) Ceviz: Kereste, tavan, temel yapm ve iskeleti yapmnda kullanlmtr.
h) Zeytin: Kk boyutlu kereste yapmnda kullanlmtr.
i) Palmiye: Kereste ve at iskeleti yapmnda kullanlmtr.
k) Akasya: Kereste yapmnda kullanlmtr.
l) Kayn: Kereste ve iskele yapmnda kullanlmtr. Vitruvius, kaynn seyrek
dokusundan dolay nemli yerlerde kolayca rdn belirtir.
m) Ihlamur: Tavan, at iskeleti ve iskele yapmnda kullanlmtr. Sert
olmayan, greceli olarak hafif bir yapda olan bu aacn erilmezliinden bahseden
Vitruvius,ayn zelliklere sahip olan beyaz, kara kavak ve stn de gevek dokular
sayesinde parlak bir renge sahip ve oymaclk iin elverili olduklarn belirtmektedir.
n) Dibudak: at iskeleti yapmnda kullanlmtr.
49

ibid., II, IX.

Thorpe 2002,108.
51
Vitruvius II, IX.
52
ibid.
50

19

o) Karaaa: Tavan, at iskeleti ve iskele yapmnda kullanlmtr. Vitruvius

dibudak ile karaaacn salam olduklarn fakat ilerindeki nemden dolay hemen
eildiklerini syler. Ancak zamanla kuruduklar taktirde sertletiklerini ve zellikle
yaplarn birleim yerlerinde kullanlan ahap ivilerin imalat iin iyi bir malzeme
olduklarn belirtmektedir. 53
F

1.3. KERP

lk alardan itibaren bir yap malzemesi olarak karmza kan kerpi, amur
veya kilin saman veya ot ile kartrlmasyla elde edilirdi. ine saman katlm toprak
dvlr, su ile kartrlr, kalplara dklerek gnete kurutulurdu. Antik Yunanda
M..8. yya kadar ok belirgin farklar olmayan ev ve tapnak yaplarnn 54 her ikisinin
F

de duvarlar kerpiten imal edilirdi. Sur duvarlarnda da kullanlan iki malzemeden biri
olan kerpi (dieri ta) yamur ve selden abuk etkilendii iin ta temel ve kaideler
zerine oturtulur ve svanrd. Kerpi sur duvarlarnn nemli bir zellii olarak
Vitruvius, kerpicin glle ve darbelere kar ok dayankl olduunu belirtmektedir. 55
F

Sonralar frnlanm tula veya ta malzemeler yaygnlarken, bir yandan da

ahap ile birlikte ok nemli bir yap malzemesi olan kerpi 56 kullanm devam etmi ve
F

gnmze kadar varln srdrmtr. Blm I.1.4'de tula bal altnda kerpi
(gnete kurutulmu tula) imalatnn ayrntlarna deinilecektir.

53

ibid., II, IX.

Whycerley 1993,164.
55
Akarca 1972,107.
56
Adam 1994, 58-62.
54

20

1.4. TULA

Vitruvius, piirilmemi fakat gnete kurutulan tula imalat hakknda nemli

bilgiler vermektedir 57: Tula, beyaz killi topraktan veya krmz topraktan imal
F

edilmelidir. Toprak kumlu veya kireliyse, hem ar olur hem de slandnda dalr ve
erir. Ayrca, kaba zelliinden dolay ierisindeki saman dalr. Tula ilkbahar veya
sonbaharda kurutulmaldr. Eer yaz dnemine denk gelirse, gl gne sebebiyle d
yzeyi kuruyacak fakat ii kurumayacaktr. Kullanmadan nce 2 yl beklenmesi ok
elverili olur. 58
F

Pimi tula prehistorik yaplarda Yunanistan ve Mesopotamiada kullanlmtr.

Fakat Helenistik dneme kadar bu malzemeye Kta Yunanistanda rastlanmamtr. 59
F

En erken rnek Epiros Kassiope' deki bir stoada bulunmaktadr. Mesopatamia

Nippur'daki Hellenistik saray ve Magna Graecia Velia'daki bir Hellenistik yapda pimi
tula kullanlan dier rneklerdir. 60
F

Yunan yaplarnda iki tr tula kullanlmtr; Pentadoron ve tetradoron.

Yunanllarn kara (uzunluk ls) verdikleri isim doron olduundan, malzemeler bu
adla anlmtr. Kamu yaplarnda 5 kar (pentadoron), zel yaplarda ise 4 kar
(tetradoron) kullanlmtr. Bunlarn yannda yarm tulalar da retilmi olup, dizinin
birinde tam kullanlrken, dier tarafta yarm tula kullanlm, bylece derzlerin st
ste gelmemesi salanm, ve dolaysyla yapnn salaml arttrlmtr. 61
F

1.5. SAZLIK

lk alar ve hatta gnmz ilkel toplumlar incelendiinde cepheleri ve ats

sazla rtl yaplara rastlanmaktadr. Antik Yunanda M.. 7-8. yya kadar bu
57

Vitruvius II, 3. (Ayrca bkz.www.mlahanas.de , www.vitruvius.be)

ibid.
59
Orlandos 1966a, 66-69.
60
Adam 1994, 59.
61
Vitruvius II, 3.
58

21

malzemeden faydalanlm olup, ounlukla kerpi duvarl yaplarn atlarn rtmek

amacyla kullanlmtr. 62
F

Saz, ahap ve kerpicin birlikte kullanld erken dnemlere ait rnek

mimarlktaki gelimenin de bir gstergesidir. Euboea Adasnda Lefkandideki bir 10.yy
yapsna ait arkeolojik kalntlar, kk talardan bir temel zerine, kerpi duvar ina
edildiini, atsnn ise saz bir rtyle kaplandn ortaya koymaktadr. Dikkat edilmesi
gereken bir nokta da, ahap olan d kolon dizisinin (colonnade) ge dnemlerdeki
peripteral (evresi stunlarla evrilmi) tapnaklarn habercisi gibi grnmesidir. Bir
kahramann mezarnn korunmas iin ina edilmi bu yap yunan mimarlnn ilk
antsal rneidir.

1.6. ST RT
Yap malzemeleri arasnda nemli bir yere sahip olan pimi toprak ilk
dnemlerde at kiremidi olarak karmza kmaktayken sonralar frnlanm tulann
kullanmyla birlikte (zellikle Roma Dneminde) vazgeilmez bir yap malzemesi
olmutur. retimi kolay dolaysyla ekonomik ve ayn zamanda olduka dayankl bir
malzemedir. at kiremidi su geirmezlii sayesinde at rgsn salayan ahap
malzemeye ve giderek tm yapya bir koruyucu malzeme olmutur. 63
F

Yunanllar normalde iki tip at kiremidi kullanmlardr. Biri aty tamamen

kaplayan kabaca yass denebilecek kiremitlerdir, dieri ise daha az sayda kullanlan
yass kiremit dizilerinin birleim yerlerini rten koruyucu kiremitlerdir (bkz. res. 1.b,c).
Erken rneklerde 64 kaplama kiremitleri ve koruyucu kiremitler ayr tasarlanm fakat
F

tek para olarak yaplm olup (bkz. res. 1.a) ayrca saak, mahya ve krma atlar iin
de kullanlan zel kiremitlerdir 65.
F

62

Coulton 1977 ,32.

Adam 1994, 59.
64
Bkz. Dinsmoor 1950, 44.
65
Coulton 1977,35.
63

22

(a)

(b)

(c)

Resim 1 : (a) Erken at kiremidi (VII.yyn ilk yars, Isthmia Poseidon Tapna)
(b) Korinth tipi (Thermon Apollon Tapna, M..630)
(c) Lakonia Kiremidi (Olympia Hera Tapna, M..590) 66
F

at kiremidinin de retimi tulaya benzemekte olup, tek fark tulann kalptan

kartlp gnete kurumaya braklrken, kiremidin frnda piirilmesidir. S-biimli ve
byk at kiremitleri nadir bulunmaktadr. Kk, dz yzeyli kilden yaplm olan
kiremitlere erken Helladic ve Myken dnemlerinde rastlanmakta, ancak atlar genelde
dz ve svanm yada eimli olup sazla rtlmtr. 67
F

Pimi toprak malzeme yaplarda at rt malzemesi ve tuladan baka mimari

ssleme eleman olarak da kullanlmtr.

66
67

ibid.,34.
Winter 1993, 8-11.

23

1.7. BALAYICI MALZEMELER VE BALANTI ELEMANLARI

1.7.1. Har, Sva

Harcn balca bileenleri su, kum-moloz ve kiretir. Yunan yaplarnn

duvarlarnda kullanlan kerpi veya tulann birbirlerine balanmas amacyla kullanlan
balayc bir malzemedir. Kuruduktan sonra sertlemekte ve aralarna konan
malzemeleri tutmaktadr. Kesme ta duvarlar harsz olarak yaplm, fakat har kk
leklerde dz yataklama iin kullanlmtr. 68 Kiretann yaklak 1000C scaklk
F

altnda iindeki karbondioksitin serbest kalmasyla elde edilen kire 69, Yunanllar
F

tarafndan yaplarn d yzeyini (zellikle su depolarnn) kaplamak, bazen de

renklendirmek amacyla kullanlmtr. Al-sva 70 ad verilen bu malzeme tula ve
F

kireta gibi gzenekli yzeylerin zerine kaplanmtr. Harcn ierisine de kartrlan

kire, harca balayc zellik kazandrmtr. Vitruvius, sk dokulu sert tatan elde edilen
kirecin yapsal harta, gzenekli tatan elde edilenin ise svada iyi olduunu
belirtmektedir. Ayrca kum iin de ayrntl bilgiler vermi olup, ocak, dere-deniz kumu
olarak snflandrmtr. En iyisinin ocak kumu,onun da topraksz olann tavsiye eder.
yi bir har iin ;ocak kumu kullanlyorsa 1/3 orannda, dere-deniz kumu kullanlyorsa
1/2 orannda kire/kum kartrlmasn nerir.
Tula veya kireta yaplarda estetik amal al-sva yerine mermer-sva ile de
kaplanyordu. rnein Olympia Zeus Tapna (ca. M..460) kiretandan yaplm ve
mermer sva ile kaplanmtr. 71 Baz ta ve gnete kurutulmu tula yzeyleri zenle
F

hazrlanm sva ile kaplanyordu. Svann renkli olmas amacyla mermer tozu
kullanlyordu. 72 rneklerine az rastlanan boya, zellikle dini karakterli yaplarda
F

yaygn olarak kullanlmtr. rnein Parthenonun firizleri ve alnlk heykelleri boyal

68

Fletcher 1961,152.
Adam, 1994,65
70
Fyfe 1936, 128.
71
Fletcher 1961,119.
72
Vitruvius VII, 6.,Fletcher 1961,158.
69

24

mermerden yaplmtr.

73
F

Korfu Gorgon Tapna'nn (ge VII. veya erken VI. yy)

alnlnda kullanlan kazma izgi yntemi ile yaplm desenler de boyaldr. 74

F

1.7.2. Metal (Kenet)

Yunan Uygarlnda metal, zellikle de bronz dorudan yap malzemesi olmasa

da, ta veya ahap iiliinde kullanlan aletlerin yapmna olanak tandndan yaplara
olan dolayl katks yadsnmamaldr. Ayn ekilde ta ocaklarndaki kimi atlaklar
stabil hale getirmek amacyla demir mengenelerden yararlanlmtr 75. Bronz bata
F

olmak zere metalin genellikle yaplara dekoratif amal girdii grlmektedir.

rnein, Olympia Zeus Tapnana ait akroterler bronzdan yaplm 76, Parthenonun
F

aritrav ise bronz kalkanlarla sslenmitir. 77

F

Kesme

ta

bloklarn

birbirine

balanmas

iin

kenet

ve

kavilyalar

kullanlyordu. 78 Ahap, kurun yada bronz 79 olan bu malzemelere ilave olarak Arkaik
F

Dnemden sonra demir kenetler de karmza kmaktadr. Ahap kenet uygulamasna

Minos ve Myken uygarlklar dneminden itibaren rastlamaktayz, fakat sonralar
zellikle yumuak talarn srtnmelerden zarar grmemesi iin yine krlang kuyruu
denen ahap kenet kullanlmtr. Korfu Artemis ve Aigina Aphaia Tapnaklar ahap
kenet uygulamasna rnek gsterilebilir. 80 Ahap kenetten sonra demir zvana
F

ivilerinin kullanlm olduu grlmektedir. M..6. yyn balarndan itibaren demir

krlang kuyruu kenetler yannda zamanla Z kenetler, ift T kenetler ve M..4. yyda
U kenetler ortaya kmaktadr (bkz. res.2). Demirin paslanmamas, srtnmenin nne
geilmesi ve kenedin sabit kalmas amacyla etraf kurun dklerek doldurulduu da
oluyordu. Klaros Apollon Tapnanda ise kenet olarak bronz astragiller kullanlmtr.

73

Crouch 1985, 65.

Fyfe 1936, 131
75
Fant 1992, 119.
76
Fletcher 1961,119.
77
ibid.,121., Crouch 1985, 65.
78
Fletcher 1961,152.
79
Lawrence 1997,27
80
Bingl 2004, 100,101.
74

25

Kenetler malzemeyi yatayda birbirine balarken, deyde ise yine metal olan kavilyalar
kullanlmaktadr.
Metal kullanm kenet dnda musluklarda karmza kmaktadr. Bronz
musluklarn yapsal olmasa da ilevsel zelliiyle bir yap malzemesi olarak
deerlendirilmesi mmkndr.
Bronz ayrca bir kaplama malzemesi olarak Palymra Bel Tapna'nn
stunlarnda kullanlmtr. 81
F

Resim 2 : Kenet Tipleri. Soldan saa; krlang kuyruu, Z, ift, geni ve dar U. 82
F

2. TAIMA TEKNKLER VE YNTEMLER

Yunan yap stilinde destekleyici yap malzemeleri baaryla kullanlm ve inaat

sahalarna ulatrlmtr. Talar karmak ve tamak iin ustaca metotlar
tasarlamlardr. Bir Yunan ta ocanda talar safhada kesilirdi. Tan alt alan
deliklerle gevetilir ve bu deliklere ahap yerletirilirdi. Daha sonra ahap, suyla iyice

81
82

Fyfe 1936, 130.

Bingl 2004, 130, 131.

26

slatlrd. Su ahabn genlemesine sebep olur ve kaya alt taraftan krlrd. Kaya
yatanda serbest kalr ve tamaya hazr olurdu. 83
F

Tamay yatay ve dey tama olarak ikiye ayrmak mmkndr. Yunanllar

yatay tama iin, drt tekerlekli kzlerin ektii yk arabalarn tercih ediyorlard. Bu
tarz normal bir yk arabas byk bloklar sz konusu olduunda, yol yzeyi byk
basnlara maruz kalyordu. Bir araba alt veya sekiz tekerlekli olunca, yk her bir
dingile dalyor ve bu dezavantaj ortadan kalkyordu. Bazen de byk kzaklar
kullanlyordu. M.. IV. yyda Eleusisde daha baka zel tatlarn kullanld
grlmektedir, ancak nasl bir forma sahip olduu bilinmemektedir. 84
F

Resim 3 : Pentelikon mermer ocandan bir ta bloun indirilmesinin canlandrlmas. 85

F

zellikle kk bloklar iin kullanlan kzaklar nceleri halatlar yardmyla yol

yzeyine srtnerek ekilirken, daha sonra kzaklarn altna ktkler konmu ve
ktkler zerinde hareket eden kzan yol ile srtnmesi engellenmitir. 86 Kk
F

83

Naumann 1975, 41.

Coulton 1977,141.
85
Adam 1994,27.
86
Bingl 2004, 43,44.
84

27

bloklar iin tama, ykseltme, kaydrma veya dndrme gibi gereksinimlerde en ok

kullanlan aletlerin banda kaldra gelmektedir. Kaldra ile yaplan her hamle
sonucunda alta yerletirilen ahaplarla tan istenilen seviyeye ykseltilmesi mmkn
olmaktadr. Kaldra benzeri bir grev gren beik ile de ayn ilemleri yapmak
mmknd. Ta beiin zerine konuyor ve iki kii tarafndan sallanyordu. Beiin her
hareketi sonrasnda altna konulan ahaplarla, kaldrata olduu gibi, malzeme
ykseltiliyordu 87 (bkz.res.3).
F

(a)

(b)

Resim 4: (a) Kk bloklarn tanmas ve ykseltilmesi esnasnda kullanlan kzak

(b) Beik 88
F

Fakat nl Yunan yaplarnda genellikle byk bloklar kullanlyordu. Byk

bloklarn nakliyesi iin baka metotlar tasarlanmtr. Uzak yerlere tanan kayalar iin
genelde merdaneler kullanlmtr. Stun silindirleri ve stun balklarnn tanmasnda
kullanlan birka yntem vardr. 89 Ta ocanda kabaca ekil verilmi bir stunun
F

ularna yuva alp, iine demir dklyordu. Stunun evresine tahta bir ereve
yaplyor ve ularndaki ksa demir ubuklar, tahta ereveye yerletirilen yataklar
iinde, bir grup kz tarafndan ekiliyordu. Bu yntem, Ephesos Artemis Tapnann
mimar Khersiphron tarafndan bulunmutu 90 (bkz.res.4).
F

87

ibid., 68,69.
Santos
89
Landels 1978, 210.
90
Coulton 1977, 141 ; Adam 1994, 28.; Vitruvius X, II.
88

28

Resim 5: Khersiphronun tama ynteminin canlandrlmas.

Khersiphronun olu Metegenes ise baka bir yntem gelitirdi. 91 Olduka ar

F

olan stun batabanlar kare veya dikdrtgen kesitli olduu iin yuvarlanarak
tanamyordu. Bunun iin geni enli ve salam ubuklara sahip, yaklak 3,5 m.
apnda iki tekerlek yaplmtr. Enlerinin geni olmas sayesinde, tekerlekler topraa
kolayca saplanmyordu. Stun silindirlerinde (tambur) olduu gibi, stun balklarna da
tahta ereveye yerletirilen yataklar iinde dnen demir ubuklar taklyordu.
Tekerleklerin salkl bir biimde dnebilmesi iin, ubuklarn dorultusunun, tanan
malzemenin arlk merkeziyle ayn hizada olmas gerekiyordu. Vitruvius Metegenes ve
Khersiphronun yntemlerinin 92 kullanlmasnn, ta ocaklarnn inaat sahasndan ok
F

uzak olmamas (11-13 km.) ve aralarndaki arazinin engebesiz ve eimsiz olmas

sayesinde mmkn olduunu sylemektedir. 93 Belli ki mesafe arttka talarn hasara
F

urama riski artmaktadr.

Resim 6 : Metegenesin gelitirdii tama arac. (M.550) 94

F

91

Landels 1978, 210-211. ; Vitruvius X, II.

Bu yntemler iin ayrca bkz., Feldhaus 1954, 80,81.
93
Coulton 1977,143 ; Landels 1978, 212.
94
Coulton 1977, 142 ; Adam 1994, 28.
92

29

Baz talarda, manivelann nerden yerletirildii ta zerindeki entik izlerinden

grlebilir. Ta bloklar yap sahasna ulatnda oyulur,ekillendirilir ve yap iin
uygun hale getirilirdi. Yaplar i ve d payandalar yoluyla desteklenirdi. Byk talar
halat ve palangalardan (makara) oluan kompleks bir sistem yoluyla yapdaki yerine
kaldrlrd. Yukar-aa hareket eden makaralar tekerlek, halat ve zincirden oluurdu.
Plinius Khersiphronun Artemis Tapnanun aritrav bloklarn yerlerine
koymak iin, bir dey tama yntemi gelitirdiini syler. 95 Kum torbalarndan bir
F

rampa ina edilir, bloklar bu rampadan yukar ekilir ve sonra alttaki kum torbalarnn
boaltlmasyla yava yava yerine indirilirdi. Byk bloklarn kaldrld rampalar
Msr ve Asurlular tarafndan kullanlmtr. Yunanllarn antsal mimaride kimi
teknikleri onlardan renmi olmalar olasdr. Baz bloklar ok ard ve VI.yyda bu
bloklarn basit bir vinle kaldrlmalar mmkn deildi. Bu yzden rampa kullanm
olmalar normaldir. Plinius Khersiphrondan yaklak 600 yl sonra yaamtr ve
Arkaik Dnem'de kullanlan yntemleri kesin olarak bilmesi zor grnmektedir.
Bununla beraber, Khersiphronun gelitirmi olduu bu yntemin zgnl, ak
toprak yerine kum torbalar kullanm olmasdr. 96
F

Bloklarn halatlarla veya metal gerelerle kaldrlmas esnasnda insan ve

malzeme gvenlii asndan, malzeme zerinde yardmc eler olmas gerekiyordu.
Bu eler ounlukla kalc olup, daha sonra kapanacak ve grnmeyecek yzlerde yer
alyorlard Bunlar; mahmuzlar, st U kanallar, yan ve alt oluklar ve yan U oluklar
(nadiren de V oluk kullanlyordu) 97 olarak drt grupta toplanabilir 98 (bkz.res.7).
F

Mahmuzlarn drt taraftan kaldrlacak biimde olmalar sadece stun tamburlarnda

mmknd. Bloklarda yan yana gelmelerini engellememek iin iki yzeyde mahmuz
uygulanmtr. Oluk ve kanal sistemlerinde ise bloklar yerlerine oturtulduktan sonra
halat bir taraftan ekilip alnyordu. 99
F

95

Coulton 1977,144.
ibid.,144.
97
Adam 1994, 48.
98
Bingl 2004, 58.
99
Hodges 1970, 172,173.
96

30

(a)

(c)

(b)

(d)

100

(e)

Resim 7 : (a) Mahmuzlar, (b) yan U oluk, (c) yan ve alt oluk, (d,e) st U kanal 101
F

Tama ve kaldrmada zamanla halatn yerini metal gereler alm ve halat bu

gerelere taklan ikincil bir e olmutur. Bunlardan biri kurt az (lewis cvatas) 102
F

denilen gere olup, blok zerindeki yuvaya taklp yukar ekildiinde genileyerek
yuvadan kmayacak zelliktedir. Bir ok eidi bulunan kurt az genelde bir pim ve
yan yana geirilen iki, metal paradan oluur. Kurt yuvalar ise kurt azna uygun
olup altlar dz ve bir yada iki taraf yukar doru daralan formlara sahiptir. Ephesosda
baz kurt az yuvalarnda kurun kalntlarna rastlanm olup kurt aznn kurun
dklerek yuvaya perinlendii anlalmaktadr. 103 Roma Dneminde ise yuva
F

kenarlarnn patlamamas iin kurt az ve ta arasna kurun eritler sktrlyordu.

Kurt aznn vin kullanmna en uygun gere olmasndan dolay , bu iki aracn ortaya
kmalarnn M.. 515ler olduu ileri srlmektedir 104.
F

100

Bingl 2004, 60.

www.centrocomp.it
102
Landels 1978, 99,100,101.
103
Bingl 2004, 63.
104
ibid., 62,63.
101

31

Dier metal gere olan kavra ise, bloklarn iki tarafndaki yuvalara taklp
halatn yukar ekilmesiyle makas gibi alarak ta skmaktadr. M.. VI. yyn
sonlarnda Delphi, Olympia ve Klasik Dnem yaplarnda Atinada kullanlmtr.

Resim 8 : Kurt az tipleri 105

F

Resim 9 : Kavra kullanm. 106

F

3. TA L VE TEKNKLER

Plinius stun gvdelerinin, Samos Adasndaki ilk ta Heraion Tapnann

mimarlarndan Theodoros tarafndan icat edilmi bir teknik olan ark zerinde

105
106

ibid., 61.
Bkz.www.centrocomp.it

32

dndrldnden bahseder. 107 Bu yntem, zellikle Dor Dzeninde M 6. yyda

F

ska dile getirilen daha ge tapnaklarda ise daha az rastlanan, stun gvdesine belirli
bir ikinlik kazandrma (stun karn-entasis) ilemiyle birlikte dikkate alndnda
stunu gerekli lde kesmenin grece kolay bir yntemiydi.

Torna ubuunun
dayand yer

ki kii tarafndan ne
arkaya ekilen yada
bocurgatla srekli
dndrlen halat

Resim 10 : Bir stun tornalama tezgahnn canlandrlmas 108

F

Stunlar bir ok silindirik tamburdan yaplmaya balannca, ocaktan da

ounlukla dairesel tambur biiminde karlmaya balanmlardr (Souniondaki
Poseidon Tapnann mermerlerinin karld ocakta, yar kesilmi silindirik stun
paras rnekleri bulunmaktadr).
naat srasnda talar daha incelikle ilenmekte, fakat ta atlyesinde sadece
dier bloklarla dorudan temas edecek yada nihai biim iin nirengi noktas olacak
yzeyler btnyle dzeltilmekteydi; ilenmemise inaat srasnda olabilecek
kazalardan kanmak iin olduu gibi braklmaktayd. Temas edecek yzeyler asgari
dzeyde tutulmaktayd. Bloklarn, dorudan bir temas engellemek iin, ounlukla u
107
108

Tomlinson 2003, 25,26.

Kretzschmer 2000, 33 ; Bingl 2004,119.

33

ksmlarnda ileri oyulmakta ve yzeyler ta keskisiyle dzeltilmekteydi. 109 M..6.

F

yy yaplarnda ta ileme tekniklerinde belirli bir gelime grlebilmektedir.

Balangta ta ustalar blok zerinde bir dizi paralel kk izler brakan sadece dz
azl bir keski kullanmlardr. Daha sonralar zellikle dz azl keskinin etkisiyle
krlabilen mermer iin, az ksm dili ta kalemi gelitirilmitir. Delphoide dili
ta kaleminin kullanmnn, M..525 dolaylarnda Naksos Adasndan gelen mermer
bloklar zerinde alan, yine bu adadan ta ustalarnca balatld sanlmaktadr. Yap
tamamlandktan sonra yzeyler ovularak ve cilalanarak hazrlanmaktayd. Ta bloklar
palanga ve halatlar yardmyla kaldrlp, son konumlarna yakn bir yere konuluyor ve
manivelalar yardmyla nihai yerlerine yerletirilmekteydi.

Resim 11: Yass ta kalemi ve dili ta kalemi 110

F

Ta kalemlerinden 111 baka eki, keser, tokmak gibi sapl aletler de

F

kullanlrd.

112
F

Makine saylabilecek aletler ise testere, matkap ve tornalard. 113

F

109

Tomlinson 2003, 26.

ibid., 25.
111
Hodges 1970,168.
112
Adam 1994, 32-36
113
Bingl 2004, 108.
110

34

Resim 12: Srasyla ; bir sivri ulu dik keser, bir dik bir yatay keserli, iki yatay keserli, bir sivri
ulu eki. 114
F

Sapl olan aletlerin iki ucu kesici, bir ucu kesici, bir ucu sivri gibi pek ok eidi
bulunmaktadr. Bunlardan klnk iki ucu sivri sert vurular iin; madrga (eki) mur,
keski gibi aletleri ekilemek amacyla, kesme ve kk bloklara ekil vermek amacyla
da ta baltas denen ar, geni bakl aletler kullanlmaktadr. Ta keserinin aznn
bir taraf sapa dik dier taraf sapa paraleldir. Bu alet iki elle almaya olanak vermekte
olup genelde yumuak talarn kesilmesinde kullanlr. Sapl aletlere ek olarak ta
yzeyin dzeltilmesinde iki tarafl dili sapl tarak, sapsz aletler iinde ise dili ta
kaleminden baka, mur, keski, ee, rende, raspa saylabilir.

Resim 13 : Ee rnekleri (Bingl).

Makine olarak sayabileceimiz matkap delik ama ileri iin kullanlyordu.

Balangta kemikten sonralar ise metalden yaplan matkaplarla beraber delik ama
aamasnda su ve kumdan da yararlanlyordu.

114

Bingl 2004, 110,111.

35

Resim 14: Matkap ile delik ama ilemi.

zellikle yumuak bloklarn kesilmesinde kullanlan testere yannda yine su ve

kumdan faydalanlyordu. zellikle ileri geri hareket ettirilerek kullanlan testerenin
Roma Dneminde kullanm yaygnd. 115
F

nemli yaplarda bloklar birbirlerine sabitleniyordu. Msr mimarisinde bu i

iin ahap kelepeler kullanlyordu ve benzer kelepeler M.6. yy Yunan yaplarnda
da bulunmutur. Sonraki Yunanl mimarlar demir kelepelerin, eritilmi kurun
yardmyla bloklarn st yzeylerine sabitlenen daha kalc biimleri gelitirdiler. Daha
da ilgin olan bloklar yerine mhlamak iin kullanlan zvana ivileriydi. 116 Tekne
F

ahaplarn tutturmakta kullanlan benzer ahap zvana teknii, mimari biimlerin ta

yaplara uyarlanmas gibi, ahap ileme tekniinin de taa uyarland anlamna
gelebilmektedir.
leriki blmlerde inceleyeceimiz anathyrosis 117 uygulamasnda birbiri zerine
F

oturacak yzeylerin ok dzgn ilenmesi gerekiyordu. Buna yardmc olarak da mstar

(mastar) denilen bir zm retilmiti. Mstar yada ablon denebilecek bu gereci de ta
iiliinde kullanlan aletler iine dahil edebiliriz. Mstarn uygulamas ise yle
yaplyordu: dzlem mstarnn yzeyi boyanr, dzeltilecek yzeyin zerine srtlr ve
yzeyde kalan boya izlerinin kald yerler iz giderilene kadar tralanrd. 118
F

115

ibid., 119,120.
Tomlinson 2003, 27.
117
Adam 1994, 36.
118
Bingl 2004, 54.
116

36

Resim 15: Dzlem mstar rekonstrksiyonu.

4. DUVAR RME TEKNKLER

Duvar rme tekniklerindeki farkllklar bloklarn ilenmesine de yansmtr.

Basit moloz ta rgs sadece erken dnemlere zg olmayp basit savunma
duvarlarnda, evlerin hatllarnda ve iyi yaplm duvarlarn nemsiz eklerinde
uygulanrken, kusursuzca ilenmi ve dizilmi bloklar ise mermer tapnak duvarlarnda
ve dier nemli yaplarda grlmekteydi. Yunan ta iiliinde en belirgin fark okgen
ve dikdrtgen arasndadr. 119
F

Eski bir tarz olan Kylopik duvar okgen kenarl talardan yaplyordu. a)
Yunanllarn logaden 120 dedikleri kabaca ilenmi ta duvarlar bu tarzn ilkini oluturur.
F

b) Lesbos tarz denen ikincisinde talarn kenarlar eimlidir ve byk dalgal eimler
bazen tm duvar boyunca srer. c) nc tarz duvar ise kenarlar dz olan okgen 121
F

bloklardan olumaktadr. Bu tip duvar rglerine aada deinilecektir.

119

Whycerley 1993, 41.

Akarca 1972, 113.
121
Fletcher 1961, 152,161.
120

37

Dikdrtgen ta iiliinde kullanlan duvar rme yntemleri ise; a) dzensiz

rg, b) isodomum, c) pseudoisodomum 122 ve d) atk rgl 123 olarak adlandrlabilir.
F

Yunanllar duvar yzeyini svamyorlard 124. Tf veya sert tatan oluturulan

F

duvar dizileri, tula duvarda olduu gibi, derzleri farkl hizalara gelecek ekilde
yerletiriyorlard. Bu sayede yaplan i olduka salam olmaktayd. Her bir duvar dizisi
eit kalnlklardan oluuyorsa buna isodomum 125, eer farkl kalnlklardan oluuyorsa
F

buna da pseudoisodomum 126 deniyordu. Eit dizilerden oluan isodomik duvar M..5.
F

yyda gelimiti. 127 Her iki tip duvar da olduka salamd. nk kullanlan molozlar
F

kat ve nemi hartan emmeyecek nitelikteydiler. Molozlarn hartaki nemi uzun sre
muhafaza edebilmeleri yannda, yatay derzlerin yass ve dzletirilmi olmalar, talarn
aralksz olarak yerletirilmeleri gibi etkenler harcn uzun sre dalmadan kalmasna
yardmc oluyordu.

128
F

sodomik duvarlar iki ekilde rlebiliyordu. Birinde tek boy ta dierinde ise
iki boy ta kullanlyordu. ki boy tala isodomik rgde talardan biri duvar geniliine
eit, dieri ise bunun yars geniliinde hazrlanyordu. Tek boy tala yaplan rgde
ise talar bir sra yanlar, bir sra balar da gelecek ekilde dizilirdi. Bu rgde ayn
ykseklikte ta sralar elde edilmesine ramen duvar yznde bir sra uzun bir sra ksa
ta grlrd 129 (bkz. res.16, 17).
F

Pseudoisodomum 130 rgde tek boy ta kullanlrd. Talar bir sra geni, bir sra
F

dar yanlar zerine oturtulurdu. Dar yanlar zerine oturtulan talar duvarda yksek
sray olutururdu, ift olarak konur ve aralarnda boluk kalrd. Bunlarn zerine geni
tarafna oturtulan talar ise duvarn dar srasn olutururdu 131(bkz. res.16, 17).
F

Atkl rg denilen yntemde duvarlarn d grn kuma dokusuna

benzetilmitir. Bu yntem genellikle izodomik ve pseudoizodomik tarzda uygulanrd.
122

Vitruvius II, 8.
Akarca 1972, 113.
124
Lahanas
125
Whycerley 1993, 43.
126
Lawrence 1996, 168.
127
ibid., 168.
128
Vitruvius II, 8.
129
Akarca 1972, 115.
130
Dinsmoor 1950, 269,297.
131
Akarca 1972, 115.
123

38

Genellikle her iki tata bir atlan atk talar duvara daha fazla salamlk
kazandryordu. 132
F

Resim 16: Soldan itibaren Pseudoisodomum, Isodomum 133

F

Resim 17: Isodomum kesiti (stte), Pseudoisodomum kesiti(altta)

Dier bir yntem ise opus emplecton denen Romallarn da kullandklar

yntemdi. Bu yntemde grnen iki yzey ta rgden olumakta, bu iki yzeyin aras

132
133

ibid., 116.
http:// www.vitruvius.be

39

ise moloz ile doldurulmaktayd. Bu yntem Yunan mimarlnda M..7.yyn

sonlarndan itibaren biliniyordu 134 (bkz. res.18).
F

Yunanllar son dnemlerinde kesme ta duvar iiliklerini harsz olarak

yapyorlard. Bloklar kendi arlklaryla olaanst bir biimde birbirlerine
balanyordu. Yine de bloklarn biti yerlerindeki balant tek para davrann
salamyordu. Ta bloklarn ortalar zellikle ukur ve przl braklarak duvarn
direnci arttrlyordu. Msr kkenli olan bu iilii Mykenliler renmi olup bu
yntem anathyrosis 135 olarak anlmtr. 136
F

Anathyrosis 137, zellikle stun tamburlarnda, kaide ve stun balklarnda, yani

F

st ste gelen elemanlarda uygulanyordu. evreden merkeze doru yaplan perdahlama

ilemiyle elemanlarn merkezlerinin akmamas amalanyor, birleim yerleri en aza
indirgenerek birbirleri zerine tam olarak oturmalar salanyordu. 138 Dier
F

elamanlarda ise yan yana gelecek yzlerin kenarlar perdahlanyordu. Anathyrose yap
elemannn kesitine gre daire, kare v.b. formlarda olabiliyordu.
Baz mimari elemanlarda ise, yapdaki yerlerine yerletirilirken krlmalar
nlemek amacyla anathyrosisin tam tersi bir yntem uygulanyordu. Skamillus ad
verilen bu yntemde zerine yk gelecek malzemenin ortas milimetrik de olsa
evresine gre yksek braklyordu. Bu tip bir elemann keleriyle zerine gelecek
olan arasnda ok kk bir aklk kalmakta fakat ok hassas olan ke noktalar
herhangi bir uyumsuzluk halinde krlmalara kar korunmaktayd. 139
F

Duvar rme esnasnda sonradan olabilecek hareketleri engellemek iin bloklar

arasna yatayda kenetler ve deyde kavilyalar taklyordu. Metalden yaplan bu iki
malzemenin de kullanm ska karlalan depremler gz nne alndnda
zorunluydu. Bu metal balar elbette pahalyd ve daha ok nemli yaplarda
kullanlyordu. Dierlerinde ise gvenlik bloklarn kendi arlklar sayesinde bir arada
bulunmalaryla salanyordu.
134

Lahanas; www.vitruvius.be ; Vitruvius II, 8.

Whycerley 1993,44.; Bingl 2004, 54.
136
Lawrence 1996, 167.
137
Coulton 1977, 46,47.
138
Bingl 2004, 54.
139
ibid., 57.
135

40

Dikdrtgen biimli bloklar zorunlu olmadka, geleneksel duvarclk rnek

alnyor, dzensiz, kaba talar birlikte kullanlyordu. Akdeniz ehirlerinin teras
duvarlarnda rastladmz bu en eski duvar rme ynteminde talarn d yzeyi kavisli
braklmaktayd. Talarn kavisi kurun tellerle alnr, yanna gelecek talar bu tellerin
yardm ile kavislendirilirdi. 140 Lesbos Adasnda yaygnlamasndan dolay bu
F

ynteme Lesbos Tipi denmi, fakat 7. yyda nce dou Ege sonra da Kta
Yunanistanda kullanlmtr. 141 zellikle Anadolu , Kyklad Adalar, Attika, Boiotia,
F

Fokis ve Thessaliada rnekleri vardr.

Resim 18: Lesbian duvar rgs 142

F

Bu yntem erken VI.yyda terk edilerek, yerine dzenli biimlendirilmi okgen

bloklardan oluan bir sistem gelmitir. 143 5. yyn ikinci yarsna gelindiinde okgen ve
F

dikdrtgen bloklarn bir uzla iinde olduu ve ayn duvarda birlikte kullanldklar
grlmektedir.
Bir duvar ustas bir blou ilemeye ilk nce sivri ulu ekile kabaca ekil
vererek balyordu. Kenarlar hari tutarak gereksiz ayrntlar brakyor, blok uygun

140

Akarca 1972,114.
Lawrence 1996, 167.
142
Akarca 1972,VI (Lev.13).
143
Whycerley 1993, 41.
141

41

ebatlara dnnceye kadar yontuyordu. Bu yontma ilemi daha sonra i bitiminde

dekoratif efektler vermek amacyla tekrar kullanlyordu. 144
F

5. SU TEMN

Su temini Yunan ve Roma ehirlerinin en byk sorunlarndan biri olmutur ve

gnmzde de nemini srdrmektedir. Yeni bir yerleim merkezi kurulurken veya eski
bir merkez geniletilirken yeni su kaynaklar bulmak, suyu kullanm noktasna
ulatrmak, depolamak ve sonrasnda denetleme, bakm gibi ilemler gerekmektedir.
Yunanistan'a ilk su iletim sistemi Mykenliler tarafndan yaplmt. 145 Daha
F

sonra da Yunanllar ak veya kapal kanal sistemiyle suyu kaynaktan ehirlere

iletmilerdir. Daha yaygn olan kapal suyolunda su pimi toprak, ahap veya kurun
borular iinden geirilirken, ak su yolunda zeri kapakl veya kapaksz bir kanal, su
kemeri ve tneller yoluyla iletiliyordu.
Pentelikon Dalar'ndan Atina'ya her 50 feet'te bir dey hava bacalar olan bir
tnelle su getirilmitir. Yakn Dou'da daha nce kullanlan bu sistem Qanat (Kanat)
adyla da anlmaktadr. 146 En nl Yunan suyollarndan biri de, M..6. yyn 3.
F

eyreinde Polykrates ynetimindeki Sisam Adasnda ina edilmitir. Herodotosa gre

mimar Megaral Naustropos'un olu Eupalinos'dur. 147 Tnel, 270 m yksekliinde bir
F

tepenin iinden gemektedir. Uzunluu 1100 m 148 (Herodotos 1700 m demektedir),

F

yaklak kare olan kesiti 2,5 m ykseklik ve geniliindedir. 149

F

Kk Asya ve Yunanistan'n dier blgelerinde pahal tneller ve dolambal

suyollar yerine baka bir sistem gelitirilmitir. Ters sifon 150 olarak adlandrlan bu
F

sistem, suyun belli ykseklikten dk kotlara inmesi ve edindii basnla tekrar yksek
144

Lawrence 1996, 169.

Forbes 1993a,164.
146
Landels 1978, 40.; Forbes 1993a,164.
147
Herodotos III.
148
Landels 1978, 41.
149
Forbes 1993a,164.
150
Sifon terimi Forbes'de olduu gibi ou kaynakta ters sifon (inverted syphon) yerine kullanlmtr.
145

42

bir noktaya ulamasdr. Ancak ters sifonun biti noktas akn balang kotunu
gememelidir.
Fakat derin vadileri bu yntemle gemenin kt taraflarndan biri en alt
noktadaki basncn ok fazla olmas ve boru hattndaki tortu sorunudur. 151 Yksek
F

basntan dolay pahal olan kurun veya kesme ta (bazen pimi toprak borularn
muhafazas iin kullanlyordu 152) borulara ihtiya duyulmaktadr ve de kurun
F

borularn balantlarnn bu basnca dayanacak biimde yaplabilmesi olduka zordur

(bu durum pimi toprak malzeme iin de sz konusudur). 153
F

Denetleme/Hava Bacalar
Ters
sifon

Resim 19: Ak ve kapal suyolunun birlikte kullanlmas. 154

F

Tortu sorunun gidermek iin suyun kayna ve bor hattnn arasna ktrme
tank yaplyordu. Tanka giren suyun iindeki maddeler dibe kyor ve su tabandan
yksek bir noktada tanktan kyordu. Tanklarn zamanla temizlenmesi gerektiinden
genellikle iki tank ina ediliyor ve deimeli olarak kullanlyordu. 155
F

151

Landels 1978, 46,47.

Vitruvius VIII, 6.
153
http://www.inforoma.it
154
ibid.
155
Landels 1978, 47.
152

43

Resim 20: ktrme tank kesiti. 156

F

Eumenes II Dneminde(M.. II. yyn ilk yars) yaplm olan Pergamon

Suyolu sifon kullanmna iyi bir rnektir. Su, ilk olarak 360 m ykseklikteki Hagios
Georgios'daki iki ktrme tankna gelmektedir. Buradan 177 m ve 195 m kotlarndaki
iki vadiyi ters sifonla geerek 332 m kotundaki kaleye ulamaktadr 157. Bu durumda en
F

alt noktadaki su basnc 20 atm. civarnda olmaktadr. Pergamon suyolunda kullanlan

malzeme hakknda elimizde fazla kant bulunmamaktadr. Kaleden ehre iletim hatt
pimi topraktan yaplmtr, fakat bu olaslkla Roma Dnemi'ne aittir. 158 Ta boru ise
F

hattn balant yerlerinde kullanlmtr. Boru hatt byk ihtimalle sonradan sklm
olan bronz veya ahap malzemeden olumutur. Kurun ise daha ok Roma Dnemi'nde
kullanlan bir malzeme olup daha da nemlisi 20 atm. basnca dayanabilmesi olduka
gtr. 159
F

6. YOL YAPILARI

Yunan yol yaplar hakknda snrl bilgiye sahip bulunmaktayz. Mykenler

Argolis ve Mykenaida baz kyklopik yollar ina etmilerdir. Bu yollarn yzeyi okgen
156

Forbes 1993a, 172.

ibid.,164,165 ; Landels 1978, 48,49.
158
Forbes 1993a,165.
159
ibid.,165 ; Landels 1978, 48,49.
157

44

ta dilimleri ile kaplanm ve drenaj iyi yaplmtr. Yunanllar da olaslkla bu

gelenekten faydalanmlardr. Pausanias'n Yunanistan'daki yollar hakknda ok dik ve
yaya biri iin daha zor, erkeklere katrlardan daha kolay 160 gibi ifadelerine
F

rastlanmaktadr.
Talarn ocaklardan tanabilmesi veya dier baz durumlar iin zel yollar
yaplmtr. rnein Pentelikon Mermeri'nin tanmas iin yaplm olan yol, iyi
kaplanm bir demeye ve olaslkla ykl kzak ve arabalarn kaymasn nlemek iin
dikilmi direkleri tutan deliklere sahiptir. Agrilesa Mermeri'nin Kamaresa'ya tanmas
amacyla yaplm olan yolda ise sahte tekerlek izleri bulunmaktadr. 161
F

Dini festival ve hac zamanlar kullanlan kutsal yollar da bu ekilde tekerlek izi
olan yollard. zi oluturan kanallar salam bir kayaya aldklarnda iyi korunuyorlard.
Genellikle 7-10 cm. derinlikte, 20-22 cm. genilikte olan izler zenle alm, araba
tekerlekleri iin dzgn, kolay bir yol halini almtr. Yunanllar bu yollar (ogmos)
gerek yollar olarak nitelendiriyorlar, ve bazen yolun geri kalan ksmn kaplamadan
brakyorlard. Ara sra iki hat olarak planlanan bu tip yollar alak duvardan bir
bariyerle snrlyd. Athena ile Delphi, Sparta, Elis ve Pyrgos arasnda bu tip yollar
bulunmaktayd. 162
F

7. YUNANLI MMARLAR ve ESERLER

Yunan mimarlnn basitlii ve tutuculuu, tasarmn mimarln nemli bir

paras olmama sebebini aklamaktadr. rnein bir yunan tapnann, uzun bir
koridor etrafnda drt taraf stunlu plan direkt VII. yya aktarlm bin yln ortalarna
kadar deimeden kalmtr. Tiyatro gibi dier yaplarn da hibirinde Hellenistik
dneme kadar karmak bir tasarm istenmemi ve ou mimar hibir yenilik

160

Forbes 1993b, 141.

ibid., 142.
162
ibid., 143..
161

45

getirmemitir. Geleneklerin yan sra, tasarm ve uygulamann bugnk gibi ok farkl

olmay da, yeniliklerdeki bu ktln dier bir faktr olduu sylenebilir.
M.. 650-50 yllar arasnda yzn zerinde Yunanl mimar bilinmektedir.
Kuramsal mekaniin gelimesine kadar (Ge IV. Erken III. yy.) bir mhendis ve mimar
arasnda belirgin bir farka rastlanmamaktadr. Hatta Vitruvius bir mimardan kuatma
aralar, vin ve takviye makineleri gibi tasarmlar yannda tapnak ve tiyatro
yapmalarn da beklemektedir.
M..530larda Polykrates ynetimindeki Samosta iki utan almaya balayp
ortada birletirilen bir tnel 163 inaat, Herodotos tarafndan bir architekton olarak
F

anlan Naustrophus'un olu Megaral Eupalinus 164 tarafndan ynetilmitir. 165 Bu

F

suyolu hala ayakta olup Yunanistan'daki en nemli yaplar arasnda yer almaktadr.
Hellenistik dnemin en nemli tapnaklarndan olan ve M..II.yy ortalarnda
Menderes Magnesiasnda ina edilen Artemis Tapnann mimar Priene veya
Alabandal olan 166 ve mimarlk zerine bir kitap yazm olan Hermogenestir 167. Bu
F

tapnak saaklnda friz kullanlmasyla sonraki on tapnaklarna rnek olmutur 168.

F

M.. 193-156 yllarnda alm olan Hermogenes'in ilk eseri Teos Dionysos
Tapna'dr 169. Hermogenes, Vitruvius tarafndan bir ok mimari yeniliin sahibi
F

olarak anlatlmaktadr. rnein Artemis Tapnan rnek gstererek pseududipteros

sistemini ilk olarak Hermogenesin kullandn belirtmektedir. Oysa Arkaik Dneme
tarihlenen Metapont'taki on Tapna, Selinus G ve Korfu Artemis tapnaklarnda
pseudodipteros kullanlmtr. 170 Ayn ekilde eustylos da Hermogenes'den nce
F

uygulanmtr.

171
F

Pytheos M.. IV. yy mimar olup; on Dzeninde alm ve Attik zelliklere

ynelmitir. Akl ve l anlamna gelen rationun kurucusu, daha da nemlisi kare
163

Forbes 1993a, 164.

Wycherley 1993,178.; Herodotos III.
165
Coulton 1977,16.
166
Anabolu 1996, 87.
167
Dinsmoor 1950, 274-250.
168
Abbasolu ; ahin 2002,40.
169
Anabolu 1996, 88.
170
ahin 2002, 29,30.
171
ibid., 30.
164

46

planl bir tapnakta matematiksel lnn ilk uygulaycsdr. 172 na ettii Priene
F

Athena Tapna'nda (Athena Polias M..334

173
F

) kendi l ve oranlarn

kullanmtr. 174 Bir on tapnanda opisthodomosu ilk kullanan mimarlardan biridir.

F

Yaptlarnda antsal byklkten ok Hermogenes'in sonra devam ettirecei, mimari

elemanlarn birbiri arasndaki uyuma nem vermitir.
Yine IV. yy mimar olan Satyros, Pytheos ile birlikte dnyann 7 harikasndan
biri olan Halikarnassos Mausoleum'un (M..355-350) 175 tasarmcsdr. 176 Vitruvius
F

ideal on stun balk oranlarn 177 vermi ve bu oranlar Hermogenes'e atfetmitir.

F

Oysa Satyros'un uygulad Mausoleum'un stun balklarnn oranlar bu ideal

oranlarn hemen hemen aynsdr, Hermogenes ise bu oranlar kendi eserlerinde
kullanmtr. 178
F

M.. III.yy'da domu olan Knidos'lu Sostratos Hellenistik mimar ve

mhendistir. Dnyann yedi harikasndan biri olan skenderiye Feneri'nin (ca. M..280)
tasarm ona aittir. 179 Deniz tanrs Neptne adanan tapnaklar yksek burunlarda
F

yaplr, fener olarak gemicilere hizmet ederlerdi. zel bir fener kulesi olan Pharos,
skenderiyede (Aleksandreia) liman yolunu gstermesi amacyla yaplmtr. Sekiz
katl olan bu yapnn, 50 feet yksekliinde olduu syleniyordu. Sostratos geleneklere
uygun olarak, Akdenizin 30 mil dier tarafna yanan atein n yanstmak iin bir
ayna yapmt. Bu kule M.S. 1375de bir depremde yklmtr. nl Carthage ve Ostia
gibi Ge Roma fener kuleleri, bu Hellen orijinalinden kopyadr. 180
F

M..V.yy mimar olan Mnesikles Atina Akropolisi'ndeki Propylaia (M..437432) ve Erechteion'un(M..421-405) tasarlaycsdr. 181 Protohellenistik olarak kabul
F

edilen 182 Propylaia, Dor dzeninde olmakla beraber on dzeninden etkilenmi bir
F

172

ibid.,40.
Fletcher 1961, 131.
174
http://en.wikipedia.org ; Anabolu 1996, 69.
175
Fletcher 1961, 148.
176
http://en.wikipedia.org
177
Vitruvius III,5.
178
ahin 2002, 34,35.
179
Lauter 1986,28.
180
Forbes, 1958,69.; Anabolu 1996, 103.
181
ibid., 40.
182
Lauter 1986, 41.
173

47

yapdr 183. Yapnn iinde kullanlan on stunlarnda, belki de bir ilk olan Attika-on
F

altlklar kullanlmtr. 184

F

Paros Adas'nda domu olan Skopas 185 M.. IV.yyda alm heykeltra ve
F

mimardr. Tegea Athena Alea Tapna, Halikarnassos Mausoleum ve Ephesos Artemis

Tapna'nda grev alm olup, M.. 360-330 yllarnda yaplm olan Athena Alea
Tapna'nn mimardr.

186
F

Delphi Athena Pronaia Tapna mimar Phokaial Theodoros tarafndan ina

edilmitir. 187 Theodoros, Khersiphron ve Metegenes'e Ephesos Artemis Tapna'nn
F

inasnda temellerin tutturulmalarnda yardm etmitir. 188

F

Bilinen tm Yunan tapnaklarn byklkte geen Samos Hera Tapna'nn ilk

mimar Samos'lu Phileus'un olu Rhoikos'dur. 189 Theodoros'un da alt yapm
F

yaklak M..575'lere tarihli bu tapnak, on Dzeni'ndeki byk dipterosun ilk

yaplm olandr. 190
F

Elisli Libon , Olympia Zeus Tapnann (M.. 460) mimardr. 191 Bu yap
F

Yunanistan'daki Dor Dzeni yaplarn en bydr. Yapdaki stun aralklar stun

yksekliklerinin yarsna eit olmas Libon'un bu yapda belli bir oranlar sistemi
uyguladnn gstergesidir. 192
F

Mimarlk tarihinin nemli yaplarndan olan Perikles zamannda ina edilen

Atina Parthenon Tapnann (M.. 447-432) mimarlar ctinus, Kallikrates ve
Pheidias'tir. 193 Temellerden atsna kadar btnyle Pentelikon Mermeri'nden yaplan
F

tapnan heykeltralk eserlerinin yapm ayn zamanda byk bir heykeltra olan
Pheidias'a aittir. 194
F

183

Anabolu 1996, 31.

ibid., 40.
185
Lauter 1986, 28.
186
Anabolu 1996, 68.
187
ibid., 92.
188
ibid., 25.
189
Herodotos III.
190
Anabolu 1996, 23.
191
Fletcher 1961, 119. ; Anabolu 1996, 33.
192
ibid., 33.
193
Fletcher 1961, 119.
194
Anabolu 1996, 41.
184

48

Apollon Epicurius Tapnann (M.. 450-425) mimar ctinusdur 195. Bu

F

tapnan en dikkate deer zellii stilin de bir arada kullanlmasdr. D yzde Dor,
i tarafta ise on ve Korinth Dzeni kullanlmtr. ctinus Eleusis Telesterionda da
almtr. Phigalia yaknndaki Bassaede Apollon Tapnann plan da ona aittir. 196
F

Atina Ilissus Tapna (M..449) ve Athena Nike Apteros Tapna (M.. 427)
mimar Kallikrates'in on Dzeni'ndeki eserleridir. 197
F

Knossos'lu Khersiphron yaklak M..600'de yapmna balanm olan Ephesos

Artemis Tapna'nn mimardr. Olu Metagenes'le birlikte n cephesi batya dnk
olan dipterosu ina etmilerdir 198, fakat bu tapnak dier mimarlar tarafndan
F

tamamlanmtr. M..550 de yklm ve tekrar yaplm olan bu tapnak M..356da

Herostratus tarafndan yaklm ve yeniden ina edilmitir. 199t
F

Yeniden ina edilen Ephesos Artemis Tapnann (M.. 340-250 ge tapnak)

tasarmclar Demetrius ve Ephesos'lu Paeonius ve olaslkla da Deinokrates olup
tapnak on Dzeni'nde yaplmtr. 200 on Dzeni'nin tipik zellii aritrav ve
F

dentilinde friz bulunmaydr.

201
F

Miletos'lu Daphnis, Ephesoslu Paeonius'la birlikte Didyma Apollon (2)

Tapnann mimarlardr. Tapnan inaat M.. 310 ve M.S. 41 tarihleri arasnda
tamamlanmtr. 202
F

Rhodoslu Deinokrates 203 M. IV.yyn son eyreinde almtr. Mimar ve

F

Byk skenderin teknik danmandr. Yaklm olan Ephesos Artemis Tapna'nn

yeniden inas iin M.. 323'de yaplan ibirliine dahil olmutur.
Atinal Philon 204 IV. yy mimar olup iki nemli iin planlaycs olarak bilinir.
F

Bunlardan biri Eleusis Telesterionu (Mysterler Binas) stunlu girii (portiko) 205 ve
F

195

Fletcher 1961, 123.

Anabolu 1996, 31.
197
Fletcher 1961, 131,133.; Anabolu 1996, 31,43.
198
ibid., 25.; Vitruvius VII.
199
http://en.wikipedia.org
200
Fletcher 1961, 131.
201
Norwich 1988, 141.
202
Trachtenberg, Hyman 1986, 104.; Fletcher 1961, 131.; Anabolu 1996, 84.; Vitruvius VII.
203
Lauter 1986,28.
204
ibid.,28.
205
Anabolu 1996, 39.
196

49

Piraeus'da yaplm bir tersanedir. Tersanenin yapm tarihi M.. 340-330'dur. 206
F

Peisistratos zamannda ina edilen Eleusis Telesterion'u M..480'de Pers

saldrs srasnda tahrip olmutur. Perikles zamannda yeniden ina edilmi olan yapnn
alt kat mimar Koroikos, ahaptan st kat Metegenes ve atnn ortasndaki kl
(opaion) Kamokles tarafndan yaplmtr. 207 Daha sonra ise yukarda bahsedilen
F

stunlu giri ilave edilmi ve Roma Dneminde de deiiklikler yaplmtr.

Heykeltra olarak nl olan Polykleitos (Gen Polykleitos) ayn zamanda
Epidauros Tiyatrosunun (M..350) mimardr. 208 Bu tiyatro akustik kalitesiyle 4.yyn
F

en nemli eserleri arasnda yer almaktadr. 209 Polykleitosun bir dier yaps da
F

Epidaurosdaki Tholos (Thymele)dur 210 (M..360-330). zellikle iteki Korinth stun

F

balklar olmak zere dikkate deer detaylar sahip 211 bu yap, yuvarlak planl binalarn
F

ncsdr. 212 M.. VI. yyda Samos'lu Theodoros tarafndan Spartada ina edilen ve
F

Skia adn tayan yap da yuvarlak planl olsa da bu yap hakknda fazla bilgimiz
bulunmamaktadr. 213
F

M.. V. yyn ikinci yarsnda alm ayn zamanda heykeltra olan mimar
Kallimakhos, Korinth Dzenindeki stun balnn yaratcsdr. 214
F

M.. 380-374 yllarndan ina edilmi Epidauros Asklepion Tapnann

mimar ina yaztnda belirtildii zere Theodotosdur. 215
F

Dier Yunanl Mimarlar arasnda ise M.. V.yyn sonlarnda Piraeusa bir su
kemeri ina etmi olan Meton,

216
F

Hermogenesin rencileri Alabanda Apollon

Tapnann mimar Menesthes 217 ve Argelios 218 saylabilir.

F

206

ibid., 102.
ibid., 39.
208
Fletcher 1961, 143.
209
Stierlin 1977, 62.
210
Yuvarlak ya da okkenarl, genellikle kk boyutlu yap. (h.n.)
211
Placzek 1982c, 446.
212
Anabolu 1996, 72.
213
ibid., 72.
214
ibid., 32,71.; Vitruvius IV, 1.; Fletcher 1961, 125.
215
Anabolu 1996, 67.
216
Wycherley 1993,178.
217
Vitruvius III, 2.
218
Lauter 1986, 28.
207

50

II. BLM

51

II. ROMA UYGARLII

1. YAPI MALZEMELER

1.1. TA TPLER VE TA OCAKLARI

1.1.1.

Tf (Tufa)

Roma, Pompei gibi yerler volkanik blgelerdir ve tepeler nispeten yumuak ve

hafif olan volkanik madde tften olumaktadr. Tf talya bat sahillerinin karakteristik
tadr. Farkl blgelerde, biraz farkl yap ve renklere sahiptir (gri, kahverengi, siyah
gibi). 219 Lavdan her zaman daha hafif olan bu malzeme ilk meydana ktnda olduka
F

yumuak, kaba ve przldr. Bir kez kesilir ve hava almasna olanak verilirse sertleir.
ok erken zamanlarda Romallar tf, roma civarndaki, zellikle Etrskler olmak zere
dier talya halklar da bat sahillerindeki ta ocaklarndan karmlardr. Romada
yaayan halklar zamanla yaknlardaki nemli ta ocaklarndan, yksek kaliteli, kolay
ilenebilen tf talarn ithal etmeye balamlar, bylece ksmen Romann tflerine
gre yangna daha dayankl olan Gabine talar 220 kullanmlardr. Kt hava
F

koullarnn malzemesi olan tfn en yaygn olarak kullanld dnem M..2 yydr. 221
F

nemli yaplarn yzey kaplama malzemesi olarak tercih edilmitir. 222 Tfn Anio 223,
F

Campidoglio, Cappellacio, Fidene, Grotta oscura, Monteverde be Peperino 224 olmak

F

219

www.unc.edu
Blake 1947, 146.
221
Plommer 1956, 292.
222
Yegl
223
Blake 1947, 146.
224
O'connor 1993, 66.
220

52

zere 7 eidi vardr.

225
F

Pompeide tfden baka sert lav, petek lav gibi trler de

bulunmaktadr.
Albano Da'ndan karlan 226 Peperino salam ve yangna dayankl bir tatr.
F

yzey

kullanlmtr

kaplamas
227
F

olarak

hem

de

nemli

aklklar

geilecei

zaman

. M.S. 64deki byk Roma yangnndan sonra nemli poplariteye

sahip olmutur. Fakat irkin yaps dolaysyla zeri svanarak kullanlmtr.

1.1.2. Traverten (Lapis Tiburtinus)

Traverten 228 beyaz tortullardan oluan sert semi-kristalin 229 kiretadr. imdiki
F

Tivoli yaknlarnda (eski Tibur), Romann 20 mil kadar dousunda bulunan, ok byk
bir dizi ta ocandan elde edilmilerdir. 230 Salam bir yapya sahip ve bal renklidir,
F

fakat yangna kar dayankszdr. 231 Belirgin biimde damarl veya atlakl ve delikli
F

zellii traverteni ilgin bir ekilde estetik klm bylece ustalarn almaktan zevk
aldklar bir malzeme olmutur. Dzletirilip cilalanabilmesi sayesinde heykeltralk
iin iyi bir ta olmutur. Roma sonrasnda da kamu heykellerinin yapmnda
kullanlmtr. Tf ve travertenin M.. 2. yy ve daha ge yaplarda ounlukla birlikte
kullanldn grmekteyiz. Traverten 232 genellikle yke maruz kalan blgelerde
F

rnein temellerde kolon altlarnda- kullanlrken, tf ise travertenler arasnda kalan

alanlar doldurmada kullanlmtr. 233
F

225

Adam 1994,21.
Fletcher 1961,168.
227
Plommer 1956, 292.
228
Ward-Perkins 1977, 13.
229
Plommer 1956, 292.
230
www.unc.edu ; Fletcher 1961,168.
231
Plommer 1956, 292.
232
Blake 1947, 146.
233
www.unc.edu
226

53

1.1.3. Mermer

LUNA (CARRARA MERMER): Bu mermer, parlak ince-przl beyaz tortul ta olup,

talya yarmadasnn kuzeybat blmndeki imdiki Carrara 234 (antik Luna)

F

yaknlardaki ta ocaklarndan elde edilmitir. 235 ok sert olan bu ta, cilay ok iyi
F

tutmas yannda, renk bozulmalarna kar da ok dayankldr. Bu malzeme, Romallar

tarafndan ilk olarak M.. 1.yyn ortalarnda kefedilmi ve ilk ta oca almtr.
Byk oranda mparator Augustus zamanndaki yaplarda kullanlmtr. nk ince
przl-dzgn yzeyi sayesinde Roma ve daha ge dnem heykellerinde popler
olmutur (Michelangelo, Pieta ve Moses heykellerinde olduu gibi dzenli olarak
Carrara mermeri kullanmtr). 236
F

Aada Roma Dneminde kullanlan dier mermer trleri belirtilmitir. Yunan

Uygarl blmnde incelenen Pentelikon, Paros, Thassos ve Skyros mermerleri tekrar
detaylandrlmayacaktr (bkz. Blm I.1.1.1.).
KHIOS MERMER: Bu mermer yeil-mavi damarl olup adn ald Khios Adasndan

karlmtr.
PORTA SANTA: Iassosdan karlm olup krmz-mavi,siyah,beyaz,meneke rengi gibi

ok renkli damarlara sahiptir. 237

F

KARYSTOS MERMER: Euboea Karystosdan karlm olan mermer renkli olmakla

birlikte, yeil olan Cipollino 238 olarak anlmakta ve en gzde olandr.

F

Bunlardan baka Yunanistan Mani Yarmadasndan karlm ROSSO

ANTICO

239
F

(Dokimeion)

(Tainaro mermeri), benekli, eflatun ve beyaz 240 renkli DOCIMIA

F

241
F

(Pavonazzetto)

242
F

, yeil damarl BARDIGLIO

243
F

, HYMETTIAN 244, MARMO

F

GRECO, Tunustan karlm olan sar damarl CHEMTOU, Cezayir Cap De Gardedan
234

Thorpe 2002,108 ; Fletcher 1961,179.

Adam 1994,27.
236
www.unc.edu
237
Adam 1994,21.
238
Plommer 1956, 304.
239
Foster, Lloyd, Loats 1992,243.
240
Thorpe 2002,108.
241
Fant 1992 ,118.
242
Bingl 2004,24.
243
Bortolaso, Appolonia 1992,129,130.
244
Plommer 1956, 303.
235

54

beyaz FILFILA MERMER 245, ismini karld adadan (Marmara Adas) 246 alan beyazF

siyah damarl PROCENNESUS MERMER , Saint-Beatden beyaz renkli PYRENEAN

247

MERMER, Msr Thebesden karlm olan SERPENTINE MERMER

248
F

saylabilir.

1.1.4. Granit

Granitimsi kayalar ad altnda inceleyebileceimiz Romallarca kullanlan

balca ta tipleri, karld yerlere gre, Msr 249, Kk Asya ve talya olmak zere,
F

aada sralanmaktadr. Sert yaps dolaysyla ilenmesi zordur ve Msr dnda

yaygn kullanmna rastlanmamaktadr. 250 Romallar bu malzemeyi zellikle stun,
F

zemin ve yzey kaplamas

251
F

imalatnda kullanmlardr.

Msr Assuandan (antik Syene) karlan bu krmz renkli granit Sienite olarak
anlmaktadr. Yeil ve siyah olanlar da vardr.Gebel Fatirehden Marmor Claudianus,
(zellikle byk bloklar halinde tek para kolon yapmnda kullanlmtr. Pantheonun
ndeki 8 kolondan 7 si bu tatandr) 252.Wadi Fawakhir graniti, Granito della colonna,
F

Granito verde fiorito di bigio, Mons Cladianusun birka km. yaknlarndan karlan
Granito bianco e nero ve sieniteden sonra tercih edilen Gebel Nagugdan karlan
Diorite 253Msr'dan karlan dier granit trleridir.
F

Kk Asya iri Dandan (Ezine) Marmo troadense, Bergama Kozaktan

ise Marmo misio olarak adlandrlan granit trleri karlmtr.
talya'da karlan granit trleri arasnda ise Elba Adasndan granitello antico,
Giglio Adasndan granito del Giglio, Sardiniadan karlan granito sardo saylabilir.

245

Adam 1994,21.
Bingl 2004,24.
247
Pensabene 1992, 81.
248
Adam 1994,21.
249
Plommer 1956, 304.
250
www.unc.edu
251
Plommer 1956, 292.
252
Rder 1992,131.
253
Galetti, Lazzarini, Maggetti 1992,167.
246

55

Bu talardan Wadi Fawakhir graniti, sienitein parlak olmayan bir varyasyonu

olduu gibi, marmo misio, Elba graniti veya Giglio granitini dierlerinden ayrmak
plak gzle neredeyse mmkn deildir.
Bu nemli blgeden baka Romallar Almanyada Felsberg , spanyada
Gerona, Segovia ve Santiagodaki ocaklardan da granit elde etmilerdir. 254 Felsberg
F

Graniti Claudianus granitine gre daha koyu olup, sertlik, yap ve kimyasal zellikleri
neredeyse ayndr. 255
F

1.1.5.

Kireta

Kiretann hem gzenekli hem de gzeneksiz trleri mevcuttur. Dou

Akdenizde (Kta Yunanistan, Adalar, Anadolu ve Yakndounun Akdeniz sahilleri)
genellikle gzenekli kireta bulunmaktadr. 256 Bu zelliinden dolay antik
F

kaynaklarda porous (gzenekli) olarak anlmtr. Romallar bu tatan heykeltralkta

ve mimaride geni lde yararlanmlardr. Ayrca imparatorluun dou blmnde ve
Kuzey Afrikada yol kaplama malzemesi olarak beyaz kireta kullanlmtr. 257 Beyaz
F

dnda siyah ve krmz gibi farkl varyasyonlar mevcuttur (Veronadaki ocaktan

krmz renkli kireta elde edilmitir. 258) Kireta elde edilen balca ocaklar
F

Yunanllarn hatta Bizansllarn da yaygn olarak ilettikleri Korinth ve Neapolisde

bulunmaktadr (bkz. Sf.7).

254

ibid.,167.
Rder 1992,131.
256
Hodges 1970,16.
257
Crouch 1985, 106.
258
Bortolaso, Appolonia 1992,130.
255

56

1.1.6.

Alabaster

Kaymak Ta da diyebileceimiz bu ta beyaz renklidir ve Msr Thebesden

karlmtr. zellikle i mekanlarda dekorasyon amal kullanlmtr. 259
F

1.1.7.

Bazalt

Siyah ve yeil renkli eitleri vardr ve Msr dolaylarndaki ocaklardan elde

edilmitir. mparatorluun bat blmnde yol kaplama malzemesi olarak balca bazalt
kullanlmtr. 260
F

1.1.8.

Porfir

Krmz (koyu kahverengi) 261 ve yeil renkli olan porfirin 262 (Krmz
F

Somaki) 263 krmz olan Msr, yeil olan ise Pelopennessosdaki Cape Matapadan
F

karlmtr 264.
F

M.. 20lerde Vitruvius, Roma yaplarnda bu talarn kullanldndan

bahseder. Tf ve traverteni birlikte anmasna ramen, Lunadan bahsetmez, muhtemelen
bu malzemenin kullanlmaya balamas henz yenidir. Vitruvius bir gzlemini yle
aktarr : Yaplarda ta ve moloz gereksiniminin hangi ta ocaklarndan birlikte getirilip
kullanldn gz nnde bulundurmalyz. Talar ocaklarda ok farkl kalitelerde
bulunuyorlard. Roma civarndaki Grotta Rosa, Palla, Fidanae (modern Castel Giubileo
yaknlar) ve Alban (Arnavutluk) tepeleri gibi bazlarnda yumuak (M..4.yy Roma
duvarlar); Tivoli, Amirternum, Mount Soracte gibi dierlerinde orta sert olup, bazlar
259

Plommer 1956, 292.

Crouch 1985, 106.
261
Thorpe 2002,108.
262
Fletcher 1961,179.
263
Plommer 1956, 292.
264
Adam 1994,21.
260

57

da lav kaynaklarndaki gibi sert idi. ok saydaki dier eitlere de rnek verirsek,
Companiada krmz ve siyah tfler; Umbria, Picenum ve Venetiada ahap gibi dili
bir testere ile kesilebilen beyaz tfler vard. 265
F

1.2. ROMA BETONU

Antik Roma betonu, 2000 yldan fazla onu oluturan elemanlarn direnci
sayesinde, saldrlara ve doal olaylara kar koyabilmitir. Pantheon, Roma yapsnn
teknik ilerlemesini ok iyi biimde tasvir eder. Tula yzeyli yap hava hasarlarna ok
iyi direnebilmitir. Bugnk yksek gerilme kuvvetlerine kar ihtiya duyulan elik
donatnn o zamanlar kullanlmad dikkate alndnda bu yapnn, sadece sanatsal
deil, yap teknii asndan da grkemli olduu anlalacaktr.
Roma betonu (opus caementicium) 266, modern betona benzer olup, agrega
F

(kum,akl,krmata), balayc malzeme ve suyun karmndan meydana gelen yapay

bir yap malzemesidir. Agrega aslnda akl, iri ta-moloz ve tula paralar gibi bir
dolgu malzemesidir. Balayc ise, slak agrega (sulandrlm) ile kartrlp,
kuruduunda salam bir malzeme meydana getirir. Bir ok malzeme, hatta amur (kil)
bile balayc madde olabilir, ve har olarak kullanlabilir. Tarihsel olarak kire veya
alta balayc olarak kullanlm, moloz talarla kartrlp kuvvetli bir har (kire
harc) 267 imal edilmitir. Romann bu temel yap karmna katks, birincil balayc
F

olarak, talya merkezinde bulunan (Baiae yaknlarnda ve Vesuvius Da'nn

eteklerindeki kentlerin evresi) 268 zel bir volkanik toz olan Pozzolonay (puzolan) 269
F

ilave etmesidir. M..150' lerde kefedilen bu malzeme sayesinde Romallar su altna da

har uygulamas yapabilmilerdir. Genellikle kire ile kartrlan

puzolann, su

altndaki uygulamalarda saf hali kullanlmtr. 270 Puzolan, agrega ile birlikte
F

265

Vitruvius II,7.
Ward-Perkins 1977, 13,97,98.
267
Adam 1994, 65.
268
Vitruvius II,6.
269
Kretzschmer,2000,31.
270
Forbes 1958,73,74.
266

58

olaanst kuvvetli bir ba oluturmutur. Roma mp.nun byk bir blmnde,

benzer volkanik tozlar bulunmadndan, bu yerlerde yerel malzemeler (alta veya
kire) balayc olarak kullanlmtr. 271
F

Vitruvius harc oluturan balayc, agrega ve su oranlarn ayrntl biimde,

kumlar arasndaki kalite eitliliini de gz nne alarak anlatmtr. nerdii
kum/kire oranlar u ekildedir: 272 Nehir, kumul ve ocak kumu iin : 2/1; 2/1 ve 3/1.
F

akl paralar ve krk tulalar harca eklenirse, kum/para/kire oran 2/1/1 olur ve
bilinen beton elde edilir. 273 Hartaki su oran ise %15-20, puzolan eklenmesi halinde
F

puzolan/kire oran 2/1 olmaldr. 274

F

Modern balayc imento olarak adlandrlr. Modern beton Roma

betonundan daha gldr, nk elik elemanlarla birletirilmitir (ekme ykn
karlamak iin). Demirli beton (ferro-concrete) diyebileceimiz bu modern beton
Romallarca kullanlmamtr.
Romallarn gelitirdii betonun, Yunan bata olmak zere geleneksel metotlara
gre salad teknik ve pratik avantajlar u ekilde zetlenebilir:
a) Olaanst dayanklyd ve kemer, tonoz, kubbe gibi byk aklklarn
ve tek para oluundan dolay da ni, apsit 275 gibi elemanlarn (zellikle
F

Roma'daki gsteri yaplarnda) yapmna olanak salyordu.

b) Kesme ta duvarclnn zahmetli oluunun aksine hzl bir ekilde
uygulanyordu.
c) zel kalifiye i gc gerektirmiyordu, harc kolay hazrlanyordu ayrca
agregas krk seramik ve atk cilal yzey blok paralarndan
oluuyordu 276, bundan dolay ucuzdu.
F

d) Beton tonozlu atlar, geleneksel ahap atlardan daha gvenli, yangna

daha dayanklyd.
271

Yegl
Vitruvius II,4, 5,6.
273
Forbes 1993b, 154.
274
Adam 1994, 74.
275
Plommer 1956, 291.
276
ibid., 290.
272

59

e) Plastik gibi esnek olduu iin istenilen kalba girebilir ve istenilen biim
verilebilirdi. 277
F

Romallar ilk yllarda bu metodun avantajn temel yapmnda ,teras ve zellikle

de su yaplarnda grmlerdir. Rhtm duvarlar, dalgakranlar, rhtm tesisleri, kpr
ayaklar gibi ok byk yaplar ina edilmitir. 278 Mozaik tabanlar iin dayankl
F

yataklama harc iin de puzolandan 279 yararlanlmtr.

F

Betonun

bir

dezavantaj

irkin

grntsyd.

Ahap

iilik

ortadan

kaldrldnda, irkin yzey meydana kyordu. Balangta snrl oranda kullanld

iin fazla gze batmayan bu estetik sorunu Romallar, betonu baka bir malzemeyle
kaplama yoluyla zmlerdir. 280
F

1.3. TULA

Roma tulalar; gnete kuruyan 281(kerpi) ve frnda piirilen olmak zere iki
F

eide ayrlmaktadr. Gnete kuruyan Yunanllarn erken zamanlardan itibaren

kullandklar bir eittir (Bkz.I.1.4.). Cumhuriyet Dnemi'nde d yzeyleri kire, kum
ve mermer tozu kullanlarak hazrlanm stucco ile svanm kerpi, zellikle evlerde
olmak zere bol miktarda kullanlmtr.
mparatorluk Dnemi'nde frnlanm tula bol miktarda kullanlmtr. Fakat
hibir zaman sadece tuladan yaplm duvar bulunmamaktadr. 7 inch (17,78 cm)den
byk olmayan ince blme duvarlarda bile, tula kaplama malzemesi olup, duvarn ii
beton dolgudur. 282 Frnlanm tulalar hem genel salaml arttrmakta hem de duvar
F

yzeyinin dzgnln salamaktadr.

277

Yegl ; Plommer 1956, 290.

Kretzschmer,2000,35.
279
Ward-Perkins 1977, 98.
280
Yegl
281
Vitruvius II, 3.
282
Plommer 1956, 293.
278

60

Piirme frnlarnn st tuladan bir tonozla kaplanmakta ve bu tonozun zerine

scak havann kmas iin bir ok delik almaktadr. Frnn boyutuna gre yapm tarz
farkl olmakta piirme sresi de ayn ekilde frnn boyutuna gre deimektedir.
rnein, 3 m. apnda, 4 m. yksekliinde al ve kuru otla stlan bir frnda yaklak 3
saat piirme sresine gre 450-800 C arasnda scaklk vardr. Tulann dayanklln
kazanmas iin scakln 450 C'den az olmamas gerekmektedir. 283
F

ok salkl olmayan dier bir yntemde ise frn ina edilmemektedir. Tulalar
bir veya bir ka oda zerine istif edilmekte ve bu odalar atele dorudan temas
ettirilerek tulalar piirilmektedir.

2.

284
F

TA L
Stunlar ta ocaklarndan Yunanllarda olduu gibi birka farkl yntemle elde

ediliyordu. Baz kayalar kendiliinden olan atlaklar sayesinde, belirli bir g yan sra
metal kama ve manivelalar yardmyla kolayca sklebiliyordu. Tabi bu ekonomik
yntem sklen bloun uygulamaya msait olduu durumlarda geerliydi. Baz
durumlarda iiler ahap takozlar kullanyorlard ki bu yntem phesiz 18.yya kadar
devam etmitir. Kuru takozlar atlaklarn iine tklr, sonra suyla iyice slatlrd.
Islatlan ahabn genlemesi ta bloun atlayp ayrlmasna yol ayordu. 285 Bir baka
F

yntemde ise, ok sert tan zerinde entikler oluturulur ve burguyla aralkl delikler
alrd.

286
F

Deliklerden ieriye demir takozlar itilir ve blok delikleri birletiren izgi

uzunluunca dzgn biimde yarlrd. 287

F

Ta ocaklarndaki blok kalntlarna, Syracuse, Barutel (Nimes ocaklar), SaintBoil, Boulouris, Monte Lepino, Gabi ve Cerveteri gibi ocaklarda rastlamak
mmkndr.

283

Adam 1994, 62,63.

ibid., 63,64.
285
ibid.,23.
286
Kretzschmer,2000,37.
287
Adam 1994,30.
284

61

Resim 21: Demir takozlar yardmyla ta bloun ayrlmas. 288

F

Romallar ocaklardan sadece dikdrtgen bloklar deil, hem de her lde

zellikle mermer ve granit olmak zere stunlar da elde etmilerdir. Bu stunlar
Romadaki birok yapda grlebilir. Pantheonda granit, Ulpia Bazilikasnda granit ve
cipollino, Vens ve Roma Tapnaklarnda granit, Antoninus ve Faustine tapnaklarnda
ise cipollino stunlar rnek olarak verilebilir. 289 Kireta yada kumta gibi daha
F

yumuak malzemelerden stunlarn kaba biimi elle verilir, sonradan torna tezgah
zerinde ilenirdi. Daha sonra ise stun bal tornalanrd. Stun gvdesi genellikle
al svayla (stucco) kaplanr veya boyanrd. 290
F

Bloklarn takozlar yardmyla istenilen lye getirilmesi sk kullanlan bir

yntemdi. Bunun yan sra, zellikle byk bloklar ahap iiliinde olduu gibi
testere 291 ile kesiliyordu. Bu yntem dierine gre daha doru bir yntem olmasa da ve
F

daha fazla zamana ihtiya duysa da, tan yanl yerden krlma riskini ortadan
kaldryordu. Nispeten daha yumuak talarn kesiminde kullanlan testere azn bir
ahap testeresinden ayrmak mmkn deildi. Ancak sert talar iin sarsntya yol
amayacak bir az kullanlrd. Bloun kesimi srasnda bir andrc malzeme (kum)
kullanlr, azn snmasn engellemek amacyla da su dklrd.

288

ibid.,30.
ibid.,24.
290
Kretzschmer 2000,37.
291
Adam 1994, 31.
289

62

Taa son hali verilene kadar kullanlan ta aletlerini iki grupta zetlemek
mmkndr (ayrca bkz. Yunan Uygarl). Birinci grup dier bir alete ihtiya olmadan
tek bana kullanlan, bir sap ve az ksmndan oluan aletlerdir. Ta ekici (bir taraf
kesici, iki taraf kesici gibi eitleri vardr), iki azl kazma, iki azl ta baltas ve
tokmak bu gruba dahildir ve bu aletler taa son halini vermede kullanlmazlar. Dier
grupta ise tokmak yada ekile birlikte kullanlan zmba, pun

292
F

, ta kalemi, dili

ta kalemi 293 saylabilir. Belki bu gruplara alamayacamz fakat nemli olan dier
F

aletler de gnye ve cetveldir. Gnye ile ta kenarlarnn diklii, cetvelle ise tan
yzeyinin dzgnl kontrol edilirdi. Roma cetvelleri genellikle ahaptan imal edilir,
bitim yerleri ise ounlukla bronz olan metalden yaplrd. Gnyeler ise farkl tiplerde
ve bronzdan imal edilirdi. 294 Makine olarak dnlebilecek bir alet de matkap 295 idi.
F

Fakat matkap genellikle heykeltralar tarafndan kk delikler iin kullanlyordu. 296

F

Dier bir grup olan l aletlerine ise bu alma kapsamnda deinilmeyecektir.

Resim 22: Ta aletleri. 1Kesici eki; 2 Kazma; 3 Ta ekici; 4 Tokmak; 5 Pun;

6,8 Ta Kalemi; 7 Dili Ta Kalemi; 9 Gnye. 297
F

292

Hodges 1970,168.
Adam 1994, 32-36.
294
ibid., 40,41.
295
Bingl 2004, 116.
296
Adam 1994, 31.
297
ibid., 32.
293

63

3. TAIMA TEKNKLER
Yunan Uygarl Blm'nde incelenmi olan yatay tama yntemleri
Romallar tarafndan da kullanlm olup bu blmde farkl bir yatay tama eidi olan
Pocanius'un yntemi ve dey tama yntemleri zerinde durulacaktr.
Vitruviusla ayn dnemde yaam bir mhendis olan Pocanius, Metegenesin
gelitirdii ynteme benzer bir baka yntem denemitir. aplar 4,57 m olan iki
tekerlek birbirine, aralarndaki 5 cm kalnlndaki kalaslar tan evresini saracak
ekilde, sabitleniyordu. Daha sonra bu makarann etrafna dolanan halat, kzler
ektike alyor ve tekerleklerin ilerlemesini salyordu. 298 Mekanik olarak iyi bir
F

yntem olmasna ramen, nceki arata olduu gibi, kzler tekerleklere yn

veremedikleri iin, aracn srekli yoldan kmas kanlmaz oluyordu. 299
F

Resim 23: Pocaniusun halatla ekme yntemi. 300

F

Kaldrma dzenei ise halatla gerilebilen palangal bir vin 301 biimindedir.
F

Sradan bir manivelayla makaral bir palangada 135 kglk bir arlk
kaldrlabiliyordu. Bu tarz makaral vince trispastos 302 deniliyordu. Pentaspastos 303
F

denilen vinle, be makaral bir palanga sayesinde 2 kii krkla 450 kg kaldrabilirdi.

298

Coulton 1977, 142,143. (ayrca bkz. Bingl 2004, 46.)

Landes 1978,212.; Vitruvius X, II.
300
Landes 1978,211.
301
Hodges 1970,168.
302
Bingl 2004,84 ; Vitruvius X II,3.
303
Bingl 2004,85,86 ; Vitruvius X II,3-7.; Landels 1978,96.
299

64

(a)

(b)

Resim 24: (a) palangal vin ; (b) Bocurgatl ve be palangal vin 304
F

Daha byk ykler iin birden fazla halat ve 2-3 makara kullanmak gerekiyordu.
Bu tr vinlere ok makaral anlamna gelen polyspastos 305 deniyordu. Bu tr vinlerin
F

avara kasnak yntemiyle, yani bir bocurgatla almas gerekirdi. Bununla 4 kii 3000
kg arl kaldrabiliyordu. Basamak arkl avara kasnakl vin ise, 3 halatl, 5
makaralyd. Bu vinle 6 tona kadar olan ykler kaldrlabiliyordu. Basamak arkl vin
en hzl alan ve en iyi verimin alnd tip olduu iin, hem byk yaplarda
kullanlyor hem de sabit i yeri vinci olarak yararlanlyordu. 306
F

Basamak ark

1200 kg
400
kg*3
halat

6000 kg

2 adam=150 kg

Resim 25: Polypastos (ok makaral vin) ve g diyagram 307

F

304

Kretzschmer 2000,34,35.
Bingl 2004,89; Vitruvius X II,8-10.
306
Kretzschmer,2000,37,38,39.
307
ibid., 35.
305

65

Resim 26 : Lucceius Peculiarisin stun iliinde ilik vinci. Capua Tiyatrosundan kabartma. 308
F

Vincin ilevini yerine getirebilmesi iin bloklarn kavranmas gerekiyordu,

bunun iin de yardmc elere ihtiya vard. Yunan Uygarl blmnde anlatlm
olan bu eler iinde yan U ve V kanallar Roma Dnemi'nde tercih edilmemitir.
Mahmuz, kavra ve farkl

tiplerdeki kurt az (lewis cvatas) yaygn olarak

kullanlmtr. 309 Res.25de bir cvata modeli ve onu oluturan yan yana geirilen 2
F

veya 3 metal para, halat takma kancas ve bu paralar birbirine balayan bir pim
grlmektedir. 310
F

Resim 27: Lewis Cvatas. 311

F

308

ibid., 38.; Adam 1994, 46.

Adam 1994, 48,49,50.
310
Landels 1978, 100 ; Adam 1994, 48.
311
ibid., 50.
309

66

4. DUVAR RME VE KAPLAMA YNTEMLER

Tulann pahal oluu Romallar kaplama yntemlerine yneltmitir. Bu
nedenle byk yaplarda, ahap kalplar arasndaki boluk krma ta ve adi kire
karmyla doldurulmu, duvarlar dardan kaln svanm yada ta veya tula ile
kaplanmtr.
Tayc kolon dizileri (colonnade) veya tamamen kesme ta duvarlar Roma
iiliinde nadir olarak grlmektedir. Augustus Forumunu evreleyen duvar kesme
ta duvara gzel bir rnek tekil etmektedir, ayrca rneklerine Augustus dnemindeki
kk Hellenistik tapnaklarda (Forumdaki Castor Tapna gibi) rastlanmaktadr. 312
F

Romallar kesme ta yapmna pratik katklarda da bulunmulardr. rnein her bir frizi
birbirine balayarak, arasnda yer ald her bir kolona yk tahliyesi yapan bir kemer
gibi, aritravdaki desteksiz aklktaki ykn bir ksmnn tanmasna yardmc
olmulardr. Bu durum daha ge olan Pompei Forumundaki kolon dizilerinde
grlmektedir. Bu dnemin en iyi duvarclk rnekleri Suriye ve Provencede (Fransa)
bulunmakta, fakat form olarak Romadakilere gre biraz farkllamaktadr. 313
F

Romallar ta bloklar kullanacaklar zaman en byklerini tercih ediyorlard

(Colesseumdaki baz travertenlerin boyu yaklak 4,5 mdir), nk saygnlk lee
gre deerlendiriliyordu. Bu da lein ssten daha etkileyici olduunu gstermektedir.
Kesme ta duvarlarda bazen, talar harca yatrlr bazen ise Yunan tarznda
olduu gibi birbirlerine kenetlenirdi. Yzey genellikle dzgn-przsz yaplrd, fakat
baz hallerde kabartma grnts verilirdi.
Duvar kaplama yntemlerinin a) opus tastaceum, b) opus reticulatum, c) opus
quadratum, d) opus incertum, e) opus mixtum olmak zere be eidi bulunmaktadr. 314
F

Bu yntemlerin yan sra, bir duvar rme yntemi olan opus emplecton da ele
alnacaktr.

312

Plommer 1956, 290.

ibid., 290.
314
Anabolu 1996, 111,112.
313

67

Tulann kaplama malzemesi olarak kullanld, duvarn iinin ise beton olduu
ynteme opus tastaceum 315 denir. Turindeki Augustus dnemi ehir duvar, tula kapl
F

betona (opus tastaceum) 316 en erken rnektir. 317

F

Resim 28: Tula kapl Beton 318

F

Kaba ta kaplama opus reticulatum 319 Augustus zamannda ok poplerdir. Bu

F

yntemde yaklak 3 inch kare piramidal (konik) talarn u taraf betona iyice
yerletirilmektedir 320. Reticulate (a biimli) olarak adlandrlan motifte kare kenarlar,
F

Tivoli Hadrian Villas'nda 321 olduu gibi, baklava eklini almaktadr.

F

322
F

Resim 29: Opus Reticulatum 323

F

315

Fletcher 1961,175,177.
Thorpe 2002,110.
317
Plommer 1956, 293.
318
ibid., 293.
319
Ward-Perkins 1977, 13.
320
Yegl
321
ibid.
322
Plommer 1956, 294. ; Anabolu 1996, 111.
323
Plommer 1956, 294.
316

68

Dikdrtgen
quadratum

324
F

prizmas

eklindeki

talarla

yaplan

kaplamaya

ise

opus

denilmektedir.

Bir dier yntem olan opus incertum 325'da ise okgen kaba ta bloklar birbiri
F

zerlerine bindirilerek denmektedir. Gze daha irkin grnse de opus reticulatum'a

gre daha salamdr. 326
F

Resim 30: Opus incertum (solda) ve opus reticulatum (sada) rg biimleri. 327
F

Bir ok rnekte Romallar, kaplamada farkl malzemelerin dzgn karmlarn

kullanmlardr. Betonu veya tf yzeyini tula, kesme ta ve kk ta bloklarla
kaplamlardr. Bu popler ve pratik metot, opus mixtum 328 olarak anlmtr. Bu
F

metodun en gzel rnekleri Pompeideki yaplarda grlebilir. 329

F

Bu yntemlere gre daha pratik olan, Yunan mimarlnda M7. yyn

sonlarndan itibaren bilinen baka bir yntem ise opus emplectondur. Bu yntemde
grnen iki yzey ta rgden olumakta, bu iki yzeyin aras ise moloz ile
doldurulmaktadr.

330
F

324

Fletcher 1961,175.
ibid.,175.
326
Vitruvius II, 8.
327
http://www.vitruvius.be
328
Fletcher 1961,176.
329
Yegl
330
Vitruvius II, 8.; http://www.vitruvius.be
325

69

Resim 31: Emplecton tipi duvar kesiti 331

F

Bu farkl malzemelerin hepsi de betonla ok iyi birlemi, dier malzemelerin

zerine de kaplanabilmitir. Bu d yzey kaplama maddesi genelde svayd, kalba
alnr, ablonu kartlr, boyanrd (bazen mermer bloklar taklit edilirdi). Olaanst
gzel binalarda, bte elverirse, ok pahal mermer malzeme kullanlr hatta duvara
gmme ayak, yar-kolon formu verilirdi (byk alanlara, byk bloklar yerine 0,5-1,0
inch mermer plakalar kaplanmtr) (Bkz. res.32). 332
F

Resim 32: Kaplama rnei (Yegl).

331
332

http://www.vitruvius.be
Yegl; Anabolu 1996, 110.

70

Romallar farkl malzemelerin entegrasyonuna ve sslemelere yeterince nem

vermiler, maddelerin doal renklerini cilalamadan kullanmlardr. Ostiadaki bir
duvarda, siyah ve beyaz tf bloklarn, ve krmz tula bandlarn dekoratif unsur olarak
sergilemilerdir. Dier bir rnek olan bir mezarda; iki tonlu tula, ta, terracotta ve
mermeri bir kemerde uygulamlardr (Bkz. res.33). ki tonlu-zel retilmi tulalar
(krmz ve krem-mein), stunlarda, stun balklarnda ve saakta, 2.yya ait Roma
dndaki Via Appica Anticadaki zel bir mezarda kontrast amal kullanlmtr. 333
F

Resim 33 : Farkl malzemelerin birlikte kullanm (Yegl).

Anadoludaki Nysa antik kentindeki kk beton bir kubbe dikkate deer bir
biimde, ilenmi tula ile kaplanmtr. Buna ramen bu ilenmi tulalar, estetik
kaplama malzemesi deil tamamen yapsal amaldr (Bkz. res.34). 334
F

Ta ve tuladan baka bronz da Romallarn kullandklar kaplama malzemeleri

arasnda yer almaktadr. 335 Bronz ayrca dekorasyon amal olarak parmaklk, kap
F

kanatlar hatta tavan yapmnda kullanlmtr. 336

F

333

Yegl
ibid.
335
Plommer 1956, 292.
336
Anabolu 1996, 111.
334

71

Resim 34 : Anadolu/Nysa, ilenmi tula kaplama (Yegl)

zellikle hafif malzeme kullanlan duvarlarda iskele byk bir kolaylk

salyordu. Tula veya pimi tula, har vb. malzemeler iskele zerine sadece bir
makara yardmyla karlyor ve duvarclar tarafndan yerlerine yerletiriliyorlard. Ta
blok iiliinde de iskele kullanlmaktayd fakat sadece el aletleri koymaya veya iilere
destek olmaya yaryordu. skele 337 ahaptan imal ediliyordu. Kendi bana duran iskele
F

yerine Romallar ekonomik olmas iin sk sk yuval iskele kullanyorlard. Bu iskele

tipinde kullanlan ksa kiriler duvarda alan deliklere sabitleniyor, d taraftan ise
iskele direine balanyorlard. Bu iskelenin bir eidi de konsollu (kmal) iskele
olarak adlandrlabilecek duvardaki kirilerin sonlarnn apraz payandalar ve dikey bir
direkle desteklendii iskelelerdi. 338 skele skldkten sonra konsol ksa kirilerin
F

yerleri genelde bo braklyordu.

Resim 35 : Yuval ve payandal iskele (sa taraf). 339

F

337

Bingl 2004, 79.

Adam 1994, 83,85.
339
ibid., 84.
338

72

Resim 36 : Villa Dei Sette Su Kemeri zerindeki iskele kirilerine ait boluklar. 340
F

5. SU TEMN

Suyun yerekimi yardmyla tanabilecei iki suyolu eidinden biri ak dieri

ise kapal suyoludur. Ak su yolu; genellikle tatan bir yap iine ina edilen, sva yada
imento ile szdrmazl salanan bir kanaldan olumaktadr. Ak kanal 341 sisteminin
F

en nemli sorunu, akan su seviyesini sabit tutmak iin kanal eiminin yol boyunca
yaklak ayn eime sahip olmas gerekliliidir. rnein bir tepeyi amak gerektiinde
ya yama evresine bir kanal ina etmek yada tnel 342 amak gerekmektedir. Kanallar
F

ounlukla 1/150 ile 1/500 arasnda deien bir eimle alalmaktadr (Vitruvius eimin
1/200den az olmamasn nermektedir).
Aslnda bu kanal, d yzeyi tatan, ii molozla doldurulmu, kanal yatan ve
kenarlarn oluturan ince ta paralar ve su geirmezlii salayan imentodan i
kaplamas ile, geni ve alak bir duvardan oluuyordu. Romallar buna substructio 343
F

(alt yap) adn veriyorlard.

344
F

340

Adam 1994, 84.

Yegl
342
Fletcher 1961,238.
343
Vitruvius VIII, 6.
344
Landels 1978, 38.
341

73

Kapak ta
yzeyi harla kapl su kanal
Tula ya da yontma tatan d yzey

Beton ya da moloz dolgu

Resim 37: Ak suyolunda substructio.

Yksekliin 2 mden fazla olduu yerlerde arazi eimini korumak iin

substructio deil kemer kullanmak daha ekonomik olmaktayd ve ortaya kan yapya su
kemeri 345 (arcuatio) ad veriliyordu.
F

Roma Uygarl'nda daha ok tercih edilen ak kanal sisteminin nemli

sorunu vard. Kanaln ya ve toprak kaymas nedeniyle yklmas tehlikesine kar,
kaya tabakas yada ok sert bir toprak katmannn zerine ina edilmesi gerekiyor ve bu
da malzeme-iilik asndan ok maliyetli oluyordu. Kanaln zerinin, yine maliyet
gerektiren kapaklarla kapatlsa bile kirlenmeye ok ak oluu ikinci sorundu. Son
olarak da dman saldrlarna kar gvenlii bulunmuyordu. Bu nedenle genellikle
tepenin iinden tnel ama seenei tercih ediliyordu. En ok kullanlan yntem
Vitruviusun da nerdii gibi yaklak 35,5 mde bir yzeye kan dikey hava bacalar
olan, hemen hemen dz bir tnel yapmakt. Yaplan bu bacalar, herhangi bir blmnde
denetleme ve bakm ihtiyac olduunda, tnele kolayca ulama imkan veriyor ve tnele
giren suyun ani olarak artmas ve tneli doldurmas durumunda, oluabilecek hava
kabarcklarnn serbest kalmasn salyordu. 346 Tnel iinde geirimli bir kaya tabakas
F

olduunda ve kanal kemerden geerken opus signimum 347 denen, pimi toprak, kire
F

ve kum (kumsuz da olabilir) karm olan 348 su geirmez bir beton tabakas
F

uygulanrd. 349
F

345

Crouch 1985, 111.

Landels 1978, 40.
347
Vitruvius VIII, 6.
348
Fletcher 1961,179.
349
http://www.inforoma.it
346

74

Resim 38: Ak suyolu kesiti 350

F

Kapal bir suyolu, toprak altndan geirilen metal (bronz veya kurun) yada
pimi toprak (Yunan suyollarnda ahap borular da kullanlmtr 351) borulardan
F

oluuyordu. 352 Boru hatt yksek basnca maruz kalyorsa (ters sifonda olduu gibi) su
F

kesme ta borular iinden geiriliyordu. rnein yksek bir dadaki kaynaktan kapal
mhrl kesme ta 353 borularla Pamphylia'daki Aspendos'a su getirilmitir ve basnc
F

azaltmak iin ayrca 3 adet basn kulesi ilave edilmitir. 354. Suyun boruya girdii
F

seviyenin daha yukarsna kmamak kouluyla, kapal suyoluna, aa yada yukar

doru istenilen eim verilebilmektedir. 355 Nadir de olsa, ak ve kapal suyolu birlikte
F

kullanlmakta, bu ekilde su yerekimi ve ters sifon araclyla vadilerden, tepelerden

geerek tanmaktadr. 356
F

350

Landels 1978, 40.

Forbes 1993a,165.
352
Yegl
353
Vitruvius VIII, 6.
354
Yegl
355
Landels 1978, 37.
356
Fletcher 1961,238.
351

75

5.1. SU KEMERLER VE KPRLER

5.1.1. Su Kemerleri

Su kemeri inaat genelde ok basit oluyordu. Ayaklarn d yz, tula veya

kesme kare talardan rlyor, ortasna da moloz yada imento dolduruluyordu. Su
kemeri bir nehirden getiinde, nehir yatandaki ayaklar ve su basknna maruz
kalabilecek alak bir arazideki su kemeri ayaklar, ak kuvvetini krmak amacyla kama
biiminde kntlara (su kesici) sahipti. Kanaln kemerlerin zerinde devam eden ksm
da genellikle ayn malzemeden yaplyordu. Ancak su kemerinde kullanlan ayaklarn
yksekliinin bir st snr vard. nk uzun bir ayan, deprem, iddetli rzgar gibi
koullar altnda ortasndan krlma olasl yksekti. 357
F

Romallar bu soruna kar, kemerleri yaklak 21 m ykseklikte snrl

tutmulardr. Bu snra yakn ayaklar olaandan daha kaln, aralarndaki kemerleri ise
daha dar yapyorlard. Daha yksek olmalar gerekiyorsa, kemerleri iki kat olarak, ve
st ve alt kemer ayaklar st ste gelecek ekilde tertip ediliyordu. Bu ynteme en gzel
rnek gnmze kadar ulam olan Nimes yaknlarndaki Pont Du Gard 'dr

358
F

(Bkz.

res.39).
M.. 312`de su temini konusunda nc olan Appius Cladius, Aqua Appiann
yapmn balatmtr. Aqua Appia Romaya ehrin 16 km gneyindeki tepelerdeki bir
kaynaktan, grkemli kemerlerle vadileri geip ehre kadar gelen, bir ak kanal
sistemidir. Bu suyolu Roma sukemer yapmnn ilk rneklerini iermektedir. 359. Su
F

kemerlerinden en uzunu ise 90 km uzunluundaki Aqua Marcia 360 idi. Daha sonra ise
F

imparator Hadrian Carthage iin 129 kmden az olmayan bir kemer yaptrmtr. 361
F

Augustus su iletimi ii iin, M..9dan sonra bir kurul grevlendirmitir. Bu

kurula bakanlk eden pek ok kiiyi, M.S. 97-104 arasnda grevli, bunlardan biri olan
357

Landels 1978, 41.

ibid., 42.
359
Forbes 1958,78.; Forbes 1993a,166.
360
Fletcher 1961,238.
361
Forbes 1958,78.
358

76

Frontinusun yazd kitaptan biliyoruz. 362 Frontinus su teminini detaylaryla

F

anlatmtr. 700 kadar olan personel; planclar, kontrolrler, duvarclar, yol ustalar,
iiler, mimarlar, tesisatlar ve bir miktar idari elemandan olumaktadr. Bir grup
teknikerin grevi ise, zel yaplarn iine kadar gelen suyun ucundaki bronz azlklar
ayarlayarak, vergilendirme amacyla, gelen su miktarn ayarlamakt. 363
F

Kaynak ile ev arasndaki su kaybn da ayrntlaryla hesaplam olan Frontinus

sznt

ve

bozuk

azlklardan

dolay

%35den

fazla

bir

kayp

olduunu

belirtmektedir. 364
F

Kaynaktan alnan su genelde, kilin kmesi iin nce iki havuza, daha sonra ise
su kemeri kanalna aktlrd. Su kemerinin zeri kapak tayla kapatlm olup, bu ta
denetleme iin kaldrlabilirdi.
Kullanm deposundaki su ayr kola ayrlyor ve yan yana depo ina
ediliyordu.

365
F

Vitruviusa gre ortadaki depo, halka ak kullanm noktalarn (herkesin

su alabilecei laus denen havuzlar ve salientes ad verilen emeler) oluturuyordu.

Bunlar en nemli ihtiya olarak deerlendiriliyordu. Kenardaki depolardan biri
hamamlara su salyordu, dieri ise kendilerine ait su ebekesi olan su vergisi deyen
ev sahiplerine aitti. 366
F

Datm, yksek bir seviyeden balayp zel evlere ve endstri yaplarna

ulard. zel kullanm az olduunda, rnein geceleyin, fazla su emelere aktlrd.
zel ev yada bloklarda su, yksek zemindeki tanklarda depo edilir, bazen su arklar
veya bronz pompalar yoluyla pompalanrd. 367
F

Su evlere kurun borular iinde getiriliyordu. O zamanlar pimi toprak

borularn daha salkl olduu biliniyordu, 368 fakat kurun borular kadar basnca
F

dayankl deillerdi. Frontinus ayrca, su kalitesinin bronz veya bakr kaplar iinde,

362

ibid.,78. ; Forbes 1993a,169.

Forbes 1958,78.
364
ibid.,78-79.
365
Landels 1978,50.
366
http://www.inforoma.it
367
Forbes 1958,79.
368
Vitruvius VIII, VI.
363

77

buharlatrma, keltme testleri ve pratik yntemlerle (renk, tat) test edildiini

belirtmektedir. 369
F

Pergamon su sistemi gibi durumlarda su, dalardan kapal sifon sistemiyle, tepe
ve vadilerden ovalara getirilmitir. Bu sistem, su borularnn 20 atmosfer byklnde
bir basnca direnli olduunu gstermektedir.

370
F

mparator Nero kendi sarayna, denizden su getirilen zel bir hat detmitir.
Roma merkezi-stma sistemlerinde, scak-su hatlar olduka sk grlmektedir.
Merkezi-stma, bodrumlara yerletirilen ocaklarda yaktn yaklmas sonucu kan scak
gazlarn, ift duvar arasndaki bolukta ve evin tavanlarndaki hareketiyle baarlmtr.
Bu sistem zellikle Romallarn sert iklimlerle mcadele etmek zorunda olduklar,
371

Fransa, Almanya, ngiltere gibi lkelerde gelitirilmitir.

5.1.2. Kprler

Roma ve talyadaki en eski kprler, kazklar zerine ahaptan ina

edilmilerdir. 372 Ayaklar ta olan ahap kprler de bulunmaktayd. Bununla birlikte,
F

M..4.yydan sonra, ta kprler yaplmtr.

Bir ta kpr eitli elemanlardan olumaktadr. Kpr aya, kprnn her iki
ucunda ina edilen ve payandalarla desteklenen en nemli elemandr. Roma'da
kolaylkla bulunan tf, kpr ayaklarnn yapmnda tercih edilen bir malzemedir.
rnein Pons Fabricius'un ayaklarnn d peperino 373, i gbei ise aniodan 374
F

olumaktadr.
Kpr aklna gre adetleri deien, kpr ayaklaryla ayn zamanda yaplan
dier bir eleman da, su iinde desteksiz olarak kendiliinden duran kemer ayadr (su
iindeki kpr aya da denebilir). Kemer aya zerinde ina edilen iki kemeri
369

Forbes 1958, 79,80.

Forbes 1993a,164,165 ; Forbes 1958,80.; Ayrca bkz. Kretzschmer 2000, 126-129.
371
Forbes 1958,80.
372
Fletcher 1961,238.
373
O'connor 1993, 66.
374
Blake 1947, 146.
370

78

desteklemektedir. Yapmna ncelikle su iinde bir batardo 375 ina ederek

F

balanmaktadr.

376
F

Batardodaki suyun tahliyesinden sonra ayan d bloklar

yerletirilmektedir. Har ile tutturulan bu bloklardan sonra ayan i taraf beton ve tala
doldurulmaktadr. 377
F

Kprye ait baka bir eleman ise takn yoludur. Kemer aya zerinde bir az
bulunan bu yol su basknlarnda suyu tahliye etmektedir.
Kprnn dier bir eleman olan kemerin balang ve biti noktalar ayaklarn
st snrlar olan koltuk tadr. Koltuk ta kemerden gelen yk ayaa ileten elemandr.
Kemer ta ve kilit ta kemere ait elemanlardr (bkz. res.41). Kemer talarnn
yerletirilmesi srasnda geici bir ahap kalba ihtiya vardr. 378 Kilit ta konduktan
F

sonra bu kalp kartlmaktadr.

Kilit ta kemerin en merkezindeki elemandr ve konulduunda kemer kendisini
tar duruma gelmektedir. Bu tan zellii, ok dikkatli kesilirse har yada kenet
olmadan kemer talarn tutmasdr.
Bundan sonra dier bir kpr eleman olan kemer tablasnn yapmna geilir.
Kprnn i eleman olan kemer tablas kemer ve yol arasnda kalan bo alanlar
doldurur. Duvar niteliinde olan kemer tablasnn d tatan rlmekte, ii ise beton
doldurulmaktadr. Bu beton, duvar tayan kemer talarna ilave bir destek
olmaktadr. 379
F

Son olarak kpr yzeyine, tayc zellii olmayan ta kaplanr ve dekoratif

elemanlarn eklenmesiyle birlikte inaat tamamlanmaktadr.
Kpr ayaklar kemer ayaklarndan daha geni yaplmaktayd. Vitruvius'da bu
konu hakknda, eer ortada bir kemer yaplyorsa, en uzaktaki ayak dierlerinden daha
geni olmaldr, demektedir. 380 Kpr ayaklarnn geni yaplmasnn nedeni yapsal
F

375

Suyun inaat alanna girmesini engelleyen geici bent. (h.n.)

Batardo yapm iin bkz.Vitruvius V, 7.
377
Blake 1947, 146.
378
Hopkins 1970, 18.
379
Hopkins 1970, 25.
380
Vitruvius VIII, 6.
376

79

olmakla birlikte, su yolunu daraltmak ve dolaysyla sklkla batardo yapmaktan

kanmak da olabilir 381.
F

Ordu mhendisleri, geni akarsular gemek iin ahap veya duba 382 kprler
F

kullanmlardr. zellikle de ahap kazklardan kpr yapmakta ok usta olduklar

sylenebilir. Caesar, bir gnde Saonenin geildii kpr yapmndan bahseder. 383 Ren
F

Nehrini geen dier bir kpr 427 m uzunluundayd. Trajan Dnemi'nde dikkate
deer birok kpr yaplmtr. Mimar Apollodorus'un kaytlarna gre 384 M.S.106da ,
F

Tunay gemek iin kullanlm 20 adet kpr ayandan her biri yaklak 46 m
yksekliinde ve 52 m ara akla sahiptir. 385
F

Cumhuriyetin nemli dnm noktalarndan biri de Tiber'i geen halat-ahap

asma kpr Pons Subiacus'dur 386. Tek veya ok kemerli Roma kprleri ounlukla
F

betondan yaplm ve zeri kesme ta veya az oranda da dzensiz talarla kaplanmtr.

Roma'nn ilk ta kps M..179'da ina edilmi Pons Aemilius'dur. 387 Rimini
F

yaknlarndaki 5 kemerli kpr, nehir yatandan 15 m yukarda bir karayoluna sahiptir.

Alcantara yaknlarndaki Tagusu geen 180 mlik kpr 6 kemerli olup kemerlerden
ikisi 33 mnin zerinde bir uzunlua sahiptir. Son olarak Nimes yaknlarndaki nl
Pont du Gard 388, 45 m yksekliinde, 275 m uzunluunda olup, hem bir karayolu hem
F

de bir su kemeri tamaktadr. 389

F

381

Forbes 1958,81.
Yegl; Kretzschmer 2000, 130.
383
Forbes 1958,81.
384
Yegl
385
Forbes 1958,81-82.
386
Yegl
387
ibid
388
Fletcher 1961,238.
389
Forbes 1958,82.; Yegl
382

80

Resim 39: Pont Du Gard Kprs-Su Kemeri

6. KEMER, TONOZ VE KUBBELER

Romallarn binalarda kullandklar en basit yap ilkesi, dikey stunlarn yatay

kirileri tamas eklinde ifade edilebilecek, Yunanllarn zellikle de tapnak
mimarisinde kullandklar kolon ve kiri sistemidir. Basit olan bu sistemin olumsuz
yn, kiriin zerindeki herhangi bir elemann dikey olarak kebilmesidir. Bunu
sadece kiriin kendi arl engeller. Stun aralklarnn artmas bu riski arttrmaktadr,
bu nedenle bu sistemin at aklklar snrldr. 390
F

Resim 40 : Stun aralklarnn artmasndaki risk (Thorpe)

390

Thorpe 2002,104.

81

Vitruvius, tapnaklara ayrd bir blmde bu sorunu ele almtr. Eer bir
tapnan nndeki stunlar birbirine yakn yerletirilirse, i odadaki (cella) heykelin
ok az k alacan ve tapnaa gelen kadnlarn ieri kol kola deil, tek sra halinde
girmelerinin gerekeceini belirtmitir 391. Maison Carree, bu trden bir yapdr. te
F

yandan, stunlar birbirlerinden fazla uzaklatrmak da tehlikelidir. Eer yan yana

stunlarn arasndaki aklk, 3 stun kalnlna eit olursa ta saaklk kebilirdi,
aklk daha da geni brakldnda ise, kiriler ahap olmalyd. Giri saaklnda,
ortadaki stun aklnn, stun geniliinden 7 kat fazla olduu Cosa, Capitolium bu
ekildeydi. 392
F

6.1. Kemer

Kemer kullanm, byk aklklarn stunlarla geilmesindeki riskleri ortadan

kaldryordu. nk pratikte dey yk, sadece yere doru dik bir basn uygulamakla
kalmayp, yanlara doru da belirli bir basn uygulamaktadr. Bunun yan sra kemer
uygulamas, daha geni mekanlarn dzenli bir ekilde rtlmesine de olanak veriyordu.
Bu, biimsel zelliklerinin dey ykleri, nce kemerin evresine ve daha sonra da
dikey desteklere ynlendirmesinden kaynaklanyordu.
Kemerler ve ke talar bazen tatan olsa da, daha ok tuladan yaplmaktayd.
Yaklak 2 feet boyutlu kare ince tulalar 3~5 feet dzenli aralklarla dizilirlerdi. Tula
kemerler, duvarlarnkiyle ayn yapm tarzna sahipti. ou tulann sadece 5 veya 6
inchlik u ksm betonun iine girerdi. Fakat her 6. veya 7. tulada bir dier yze kadar
uzatlrd. Kaplamann gerisindeki kemer yaps bylece, doldurulmu kutulara
blnm bir biim alrd. 393 (Bkz. res.42).
F

391

Vitruvius III, 4.
Thorpe 2002,104.
393
Plommer 1956, 294.
392

82

Kemer tablas

Kilit ta
Kemer ta
Koltuk ta

Kemer aya

Temel

Resim 41 : Kemer Grn ve Elemanlar 394

F

Resim 42 : Tula Kemer Grnleri 395

F

394
395

Bkz.www.crystalinks.com
Plommer 1956, 295.

83

6.2. Tonoz

Tonoz ve kubbeler, esas olarak kemerden gelitirilmilerdir ve ayn olumlu

zellikleri paylamaktadrlar.
Hemen hemen tamamen betondan oluan Roma tonozu, bir kez yerletirildikten
sonra artk yatay itme kuvveti olmayan tek bir homojen ktle formuna sahip olmaktadr.
Bu da tonozun baarsnn srrdr. Fakat rnein Ortaa slubunda ta ve tulann
kullanlmas, ok katl yaplarda itkilerin sorunlar arttrmasna sebep olmutur.

396
F

Romallarda iki tonoz eidi yaygndr : Beik Tonoz ve Kaburgal (apraz,

ha

397
F

) Tonoz. Beik Tonoz bir kemerin derinliinin arttrlmas yoluyla elde edilmitir

(Pompeideki Stabius Hamamlarnn apodyterium, tepidorium ve caldoriumu beik

tonozlara rnek gsterilebilir) 398. Kaburgal tonoz ise genellikle hamam ve dier geni
F

mekanlarda kullanlm olup, iki eit beik tonozun kesimesiyle oluturulmutur. Beik
tonozlardan biri dierini dik ayla keser ve kesime hatt kask (tonoz kaburgas) veya
ayrt olarak adlandrlr. 399
F

Bu tonozun beik tonoza gre 2 nemli avantaj vardr. Arl belirli

noktalarda toplanr ve i alanlarn aydnlatlmasn kolaylatrr. Kaburgal tonozda
pencereler tonoz tacnn (tepesinin) hemen altna yani maksimum ykseklie
yerletirilebilmekteyken 400,
F

beik

tonozda

tonoz

balang

izgisinin

altna

gelebilmektedir.
Uzun bir sre kaburgal eimli beik tonoz zerinde merdiven yapmaktan
kanmlardr.Tabularium da beik tonozun ksa aklklar yatayda basamakl bir dizi
oluturmu ve esas merdivenin yerini almtr. Byk bir zenle, pencere ve hatonoz
st ksmlar galerinin uzun tonozu boyunca dz bir seviyede gtrlmtr. Fakat
iilik asndan zorluklara neden olmutur. Benzer biimde colesseumun en dk iki
katnda,yapnn st ksmlarnda daha yaygn olmasna ramen ,

kaburgal

tonoz

396

ibid., 296.; Fletcher 1961,176.

Thorpe 2002,106.
398
ibid.,106.
399
Plommer 1956, 296.
400
Fletcher 1961,176.
397

84

yapmndan kanlmtr. zellikle Puzzuoli' deki dier amfi tiyatrolardan grld

gibi, Caracalla Hamam'nn 401 ok geni temel duvarlarndan baka, Romallar alak
F

bir tonozun daha yksek olan dier bir tonozla kesimesini tercih ediyorlard.
Tnel (beik) tonozlarn iki tr yapm teknii vardr : Tula halkalar genellikle
iki feet aralklarla yerletiriliyor ve dzenli aralklarla oluturulan tula dizileri ile
birbirine balanyordu. 402 Bunlar tonozu dikdrtgen biiminde blmeler ayryor ve bu
F

blmeler ok byk olmayan kalnlklarda betonla dolduruluyordu. Tulalar ahap

kemer kalb zerine oturtuluyor beton dkmeden nce sabitleniyordu. 403 Bazen tula
F

halkalar arasnda daha fazla mesafe oluyordu. Betonun ilk tabakasn destekleyen uzun
kalaslar
oluyordu.

yerletirildiinde,ikinci
404
F

kat

betonu

tamak

iin

yeterince

gl

(Bkz.res.44)

Beik tonozun dier bir yapm ekli de u ekilde uygulanyordu. Ahap kalbn
stne geni kare kiremitler yayvan bir ekilde seriliyor, imentoyla balanyordu. Daha
sonra ise biraz daha kk kiremitlerden oluan dier bir katman zerine seriliyordu. Bu
kk kiremitlerden bazlar ise betona daha iyi bir tutu kabiliyeti vermesi iin dikey
olarak yerletiriliyordu. Bu ekildeki bir uygulama altta bulunan ahap kalba da
yardmc olmakta, betonun tanmasnda yeterince mukavemet kazandrmaktayd. 405
F

(Bkz.res.43)

Resim 43: Aralarna beton doldurulan kiremit tabakas (Plommer).

401

ibid.,176.
Plommer 1956, 298.;
403
Fletcher 1961,176.
404
Plommer 1956, 298.
405
ibid., 298.
402

85

Resim 44 : Beik tonoz tula dizileri (Plommer). 406

F

Kaburgal tonozda hemen, hemen ayn metotlar uygulanmtr. lk nce apraz

kaburgalarn hatlar oluturulmutur. Kiremitlerden oluturulan hatlar, zellikle istenilen
formda yaplmtr. Hatlar,her iki tarafta az bir mesafe olmak zere istenilen formu
alacak biimde kiremit dizilerinden oluturulmutur. kiremit dizisi birlikte dier bir
dizi ile balanr ve srekli apraz kaburga biimi verilirdi. Bu kaburgalar
yerletirildikten sonra daha fazla kalba gerek olmadan ilerine doldurulan slak betonu
yeterince salam bir ekilde tard. 407
F

Resim 45 : apraz tonozu oluturan tula kaburga (Plommer).

406
407

Fletcher 1961,177.; Plommer 1956, 297.

ibid., 298.

86

6.3. Kubbe

Kubbeler de tonozla hemen hemen benzer ekilde yaplyordu. Kiremit

kaburgalar tonoz balang izgisinden balar ve merkezde buluurlard. Kaburgalar
genelde yatay olan dizilerle balanrd.
zellikle byk tonoz ve kubbelerde, ahap kalba ok miktarda gereksinim
oluyor ve nemli ekonomik masraflara yol ayordu. Kalbn bu ekonomik ykn
azaltmak iin baz yaplarda daha fazla ta tonoz uygulanmtr. Suriyedeki baz
kalntlar ve Nimes deki tapnak veya Diana Hamam olarak bilinen bir yapda , gerekli
olan kalp minimum dzeyde kullanlmtr. 408
F

7. ROMA YOLLARI

Romallar, yerel koullar gzlemlemede ve yerel gelimeleri kullanmada

olduka yetenekliydiler. Fethedilen yeni lkelerde nceden ina edilen bir ok eski
ahap (ktk) yollar buluyorlard. Bu yaplarn verimini hemen inceliyorlar ve bunlara
ilikin standart metotlar ordunun mhendis heyetinin el kitaplarnda ksa srede yer
alyordu. Roma yollar nem derecesine gre kamu, ordu, lokal (actus) ve yapm ve
bakm sahiplerine ait olan zel yollar olarak snflandrlabilir. 409
F

Romal ozan Statius, mparator Domitianus (M.S.90) zamanndaki byk anayol

yaps Via Domitiana'dan sz eder 410: in ilk evresi arazide hendekler amakt. Sonra
F

bu bo hendekler, temel malzemesi ve su geirmez bir tabaka veya balayc bir

malzemeyle doldurulur, ve temel zerindeki demeyi tamas iin hazrlanrd. D
yzey iin temel titretilmemeliydi aksi halde temel gvenli olamaz, veya talarn
vurularak yerletirildii yatak ok gevek olurdu. Son olarak kamalar yardmyla
aralarndaki mesafenin dzenlendii sivri ulu bloklarn yerletirilmesiyle deme
408

ibid. ,299.
Adam 1994, 277.
410
Forbes 1993b,152.
409

87

meydana gelirdi. Yol iin yolun dnda da bir ok i yaplrd. Aalar kesilerek
tepelerin yamalar alr, kazmalarla kayalar dzeltilir, veya aalardan ktk yaplrd.
Kayalarn iine kenetler aklr ve sndrlm kire ve volkanik tften duvarlar
rlrd. Elle altrlan pompalar yer alt sularnn oluturduu su birikintilerini
boaltr ve derelerin ak yn deitirilirdi. 411
F

Gerekten de Roma yollar sk bloklardan oluurdu. Genellikle drt katmandan

oluan yollar hakknda Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap ta unlar anlatr:
lk olarak, 1. evre olan moloz (blokaj) demeden balayacam, bu ekilde
zel bir itina ve byk nsezi ile salam bir temel (statumen) hesaba katlabilir. Eer
zemini (ruderatio) dz bir yere oturtacaksak, arazinin her tarafnn salamln
renmeliyiz. Daha sonra dzeltilebilir ve moloz tabaka (rudus) yzeye serilebilir.
Fakat eer burasnn tamam veya bir ksm dolgu bir alan ise, ok dikkatli bir biimde
byk kazklarla vurularak sktrlmaldr. Daha sonra her biri en az yumruk
byklnde olan bir ta tabakas serilir. Talarn serilmesinden sonra kire ve moloz
karm ile kaplanmaldr. Eer moloz kullanlmam ise; (kire/moloz) orannda
kartrlmaldr. Eer moloz eski bir malzemeyse bu oran /5 olmaldr. Daha sonra
ahap tokmak kullanan bir ekip tarafndan srekli darbelerle vurarak sktrlr.
Darbeleme ilemi bittiinde tabaka 9 inchden daha kk (ilk yksekliin nden)
olmamaldr.
Bunun stne bir dier tabaka nucleus (toz haline getirilmi mlekten kat bir
tabaka) yerletirilir. (kire/moloz) oranndan oluan bu tabaka, 6 inchlik bir katman
tekil eder. Biti katmannn zerine ise yzey demesi olarak pavimentum gelir. 412
F

Bu betimleme bir demeye ait olsa da, yaplan kazlardan bunun Roma yollar
iin kullanldn biliyoruz. Kazlar yollarn drt farkl katmandan olutuunu
kantlamtr: Statumen, Rudus, Nucleus ve Pavimentum. Statumen ve rudus birlikte asl
temel formunu oluturmakta, su geirmez katman rudus nemi temelden uzak
tutmaktadr. Nucleus, belki de pavimentum (deme) iin balayc malzeme

411
412

Forbes 1958,72.
Vitruvius VII, I.

88

maksadyla kullanlmtr. Bu yol yaplarnda Virgilin (Vergilius) anlatt zere ta

silindirler kullanlmtr. 413
F

Yol kaplamas dilimleri genelde lav veya tften kesilirdi. Bununla birlikte Kuzey
Afrika ve douda beyaz kireta ve batda bazalt kaplama malzemesi olarak yaygn
kullanma sahipti. 414 Tfn yeil bir versiyonu olan capellaccio, volkanik kl ve
F

akldan oluan bir kaya olan peperino gibi ok poplerdi.

415
F

Kire harlar, deme dilimlerini ve ayn zamanda akl tabakasn balamada

kullanlmtr. Beton yol yapm iin kullanlan malzemelerde u oranlar yaygnd :1
l kirece 3 l puzolan ve 2 ~ 3 orannda kum kullanlrd. 416 Sulu har
F

hazrlamada moloz, krk mlek ve ezilmi tula kombinasyonlar da kullanyorlard.

Hatta demirhaneden kan artklar (curuf) bile yzey kaplamalarnda kullanlm olup,
rnekleri Britanyada bulunmaktadr. 417
F

Yolun genilii, nem ve kullanlna gre deiiyordu. mparatorluk

dneminde, her iki tarafnda her biri 20 feet olan kaldrm ve 40 feet normal yzey 418
F

olmak zere 80 feet geniliinde geni anayollar vard. Bu yollar alak ta duvar veya
imen eritleri ile ortadan blnmlerdi.

419
F

Yan yollarn yzeyi yaklak 8 feet

olurken krsal blgelerde 20 feet geniliinde tat yollar bulunuyordu. 420 Baz da
F

yollar araba geii iin ok dik ve dar (3 m'den az) olduundan sadece yk hayvanlar
iin kullanlyordu.

421
F

Kaldrmlar yaya ve svariler tarafndan kullanlyordu. Bazen bu kaldrmlar,

yolun orta blm askerlerin geiine ayrldnda, tek ynl trafiin ilemesi iin
kullanlyordu. 422
F

413

Forbes 1958,73.
Crouch 1985, 106.
415
Forbes 1993b, 153.
416
ibid., 154.
417
ibid.,153.
418
Chevallier 1976, 88.
419
Forbes 1958,74,75.
420
Chevallier 1976, 88,89.
421
Adam 1994, 279.
422
Forbes 1958,75.
414

89

(c)
(e)

(d)

(a)
(b)

(f)

Resim 46 : Normal Roma Anayol Kesiti 423

F

(a) 20-30 cm kum katman zerine har

(b) 30-50 cm imento harcna serilmi ta
(c) 30-32 cm puzzolanl ve krk tal beton
(d) 20-40 cm ta blok veya (e) 20-40 cm akll beton
(f) su kanal

Blgelere ve yolun nemine

gre kullanlan malzeme ve miktarlar

deimektedir. Via Flamina'nn en alt tabakas akl ve kil karm, Via Appia'nn kum
iken Via Aurelia'da bu tabaka sktrlm tften olumaktadr. 424 Sonu olarak pek de
F

standart olmayan genel bir anayol tipi; 20.~30 cm el ile serilmi dilimlerden oluan
statumen (temel tabakas), 30.~50 cm kum, akl veya krk talardan oluan rudus,
30~50 cm zengin akl betonu ieren nucleus ve 30~100 cm kare ta dilimleri veya
ortalama 6 cm agregal 20.~30 cmlik beton demeden (pavimentum) olumaktadr. 425
F

Bylece alt tabakadan yolun stne kadar olan toplam yol kalnl bir, bir buuk m'yi
bulmaktadr. 426 Ortalama mrleri yazl kaynaklardan ve mil iaretli talardan tespit
F

edilen 70~100 yld. O zamanki trafiin bir yol yzeyi iin sert olan, genelde demir

423

Forbes 1993b, 153.

Adam 1994, 278.
425
Forbes 1993b,154.
426
Adam 1994, 277.
424

90

tekerlekli aralar ve iri trnakl, nalsz hayvanlardan olutuunu dnrsek, bu ok iyi

bir deerdir.

427
F

Yolun her iki tarafnda da, yol yzeyinin 6~8 feet aasna kadar hendekler
olurdu. 428 Bu hendekler yol yzeyindeki su drenajn salyordu. Fakat baz hendeklerin
F

drenajdan farkl amalar da vard. Baz tarm alanlarn veya yasak blge snrlarn bu
hendekler belirtiyordu. 2~4 feet geniliindeki daha kk hendekler ise sadece anayol
snrlarn belirtmek iin yaplmt. 429
F

Kullanlan silindirler bu tip yollar sktrmak iin yeterli deildi. Temelde

yaplan drenajn mkemmel oluu sayesinde sert-youn beton ktlesi don veya suyun
youn tahribatndan korunuyordu. Yol demesinin genleme derzleri bulunmuyordu,
bu yzden byk scaklk deiimleri olan iklimlere uygun deildi. Yerel malzeme
kullanm farkl malzemelerin ,yolun ayn etkilere (tekerlek,hayvan ayaklar gibi) kar
farkl gerilmesi anlamna geliyordu.
Roma akl yollar hakknda, ounluu yok olduundan dolay ok az ey
biliyoruz. Olaslkla btn tali yollar hi olmazsa aklla deniyordu. Yol alan tesviye
ediliyor, ahap ya da ta silindirlerle dzleniyor, sktrlyor daha sonra ise yola, bir
kum-akl veya akl tabakas seriliyordu. Civardaki talar da kenar talar olarak
deerlendiriliyordu. akl ve ose yollarn kullanm mr 10-15 yl kadard. 430
F

Basit bir ose yol tipi Yunanistandan ithal edilmitir. Lithostratos a benzer
Roma ose yollar, ta ocaklarndan alnm kk paralardan yaplrd. Bu kk
talar vurularak veya silindirlerle sktrlrd. Tamiratlar, orijinal yzeye yeni kk ta
tabakasnn sktrlmasyla yaplrd. 431
F

Tm imparatorluk zerinde zel yol yaplar vard. Yukarda anlatlm olan

normal tipte bir yoldu. ngilteredeki (Rochester yaknlarnda) Roma yollarnn mee
aacndan kazk temel stne yaplm; talyada (Via Tiburtina) ise, yredeki andrc
etkisi olan volkanik yer alt sular dolaysyla, beton bir kanaln iinden tanmtr.
427

Forbes 1958,73. ( Yk hayvanlar ve tekerlekler iin bkz. Landels 1978, 195-210. )

Forbes 1993b,152.
429
Margary 1973, 22.
430
Forbes 1993b,154.
431
ibid.,153.
428

91

Romal mhendisler dik eimlerden kanmak iin sklkla ev (toprak set) ina
ediyorlard.

Bunlar,

gl

payandalarla

desteklenmi

koruyucu

duvarlarla

glendiriliyor ve yolu derin vadilerden gvenli biimde tayorlard. 432

F

Dalk ve dik olan ky blgelerde kayalarn arasndan bir geit amak

gerekiyordu. Romallar ounlukla kayann bir tarafn ama yoluyla bu engelleri
amaya almlardr (bkz. res.47). Baz durumlarda ise en son zm kaya iinden
geen bir tnel amakt. Via Flamina yolu zerinde bulunan 38 m uzunluundaki Furbo
Tneli rnek olarak verilebilir. 433
F

Resim 47 : talya 'da kayalar kesilerek alm bir da yolu. 434

F

Romallarn salam olmayan veya bataklk zeminlerde uyguladklar yol yapm

olduka ilgintir. Haute-Fagne batakln geen via Mansuerisca gibi yollar ahap
iskele zerine kurululurdu . 435
F

Yola dik dorultuda birbirine bal olmayan iki kiri (kalas) bataklk arazi
zerine yerletirilirdi. Kiriler ikier metre aralklarla ve her kiri krk santim yolun
432

Forbes 1958,74.; Forbes 1993b,155.

Adam 1994, 283.
434
http://www.unc.edu
435
Adam 1994, 279.
433

92

diin da kalacak ekilde dizilirdi.Yol dnda kalan kiri uzantsnn zerlerinde yere
sabitlemek amac ile kazk delikleri bulunuyordu. Bu kiriler yol dorultusunda uzanan
srekli iki kirie destek oluyordu.Srekli kirilerin zerine aa gvdeleri dizi halinde
yerletirilirdi. Aa gvdelerinin stne ise iri, yass kire talar yerletirilir ve son
olarak akl ta malzemesiyle kaplanrd (bkz. res.46) . 436
F

zemine aklm kazk

geni yass kaplama ta

akl ta tabakas

aa gvdesi
boyuna kiri

enine kiri

Resim 48 : Bataklk Arazide bir yol yapm teknii 437

F

436
437

Chevallier 1976, 90.

Adam 1994,278

93

8. ROMALI MMARLAR VE ESERLER

ok sayda mimari eser ina edilmi olan Roma Uygarl'nda nemli grlen
baz mimarlar ve eserlerine aada deinilmitir.
Marcus Vitruvius Pollio ca. M..80/70 - M..25 yaam olan Roma'l mimar,
mhendis ve yazardr. En nemli eseri 'Mimarlk zerine On Kitap' ( De architectura )
H

adl antik dnemdeki Yunan ve Roma mimarl zerine yazd kitaptr. Bu kitapta
tapnak, tiyatro, ev tasarmlar; kent planlamas, su temini gibi konular yannda gne
saati, kuatma makinelerinin yapm gibi konulara da yer vermitir. Byk olaslkla
Formiae veya Campania 'da domu olup Caesar Dnemi'nde bir ordu mhendisidir.
Daha sonralar mparator Augustus tarafndan grevlendirilmitir. Bildiimiz tek
mimari eseri kitabnda kendisinin belirttii 438 Fano'daki bazilikadr. Bu yapda
F

uygulad oranlara sahip bazilikalar en gzel olanlar olarak belirtmektedir.

Damascus'lu Apollodorus erken II.yy.'da yaamtr. mparator Trajan'n en
nemli mimar olarak gsterilir. Ayrca mhendis, heykeltra ve teknik alannda bir
yazardr. Brunelleschi

ile Vitruvius'un arasndaki dnemde tasarmlar yapmtr.

Forum, bazilika, hamamlar ve pazar yerleri yapm, mparatorluk Dnemi sitilinin temel
prensiplerine katkda bulunmutur. 439 Danube (Tuna Nehri) zerindeki Trajan
F

Kprleri'ni ve Trajan Forumu, Roma'daki Trajan Stunu, Trajan Pazar Yeri, Trajan
Bazilikas (M.S. 98-112) 440 eserleri arasndadr. Pantheon'un mimar olarak da sklkla
F

ad geer. Trajan Pazar Yeri her yannda kemer ve tonozlarn yerald tula ve betonun
grkemli bir ekilde birlikte uyguland bir eserdir. 441
F

Roma'l mimar Lucius Cocceius Auctus

Agrippa tarafndan Naples ile

Pozzuoliyi ve Avernus ve Cumae Glleri'ni birbirine balayan yeralt pasajlarnn

438

Vitruvius V, 1.
Placzek 1982a, 91-93.
440
Fletcher 1961, 200.
441
Trachtenberg, Hyman 1986, 145.
439

94

almas iin grevlendirilmitir. Ayrca Pozzuoli'deki Capitolium'un Augustus

Tapna'na dntrlmesinden sorumlu olmutur.

442
F

Yapm M.S. 135de ina edilmi olan Ephesos Celsus Ktphanesi Roma'l
mimar Vitruoya tarafndan tasarlanmtr. Yapnn n cephe dekorasyonu devrin en
gzel rnekleri arasndadr 443. Bykl ve gzellii yannda ustaca ve etkili
F

tasarmyla da nldr.
M.S. mparator Trajan'n yerine geen Hadrian ayn zamanda bir sanatdr.
Ymetime getikten sonra ilgisini tamamen mimarla ve uygarln genilemesine
vermitir. Antsal yaplar ounlukla onun dneminde ortaya kmtr. Mimarlk
alannda baarl olmutur. 444 Apollodorus'un honutsuzluunu dile getirdii Roma'daki
F

Vens ve Rome Tapna'nn tasarm Hadrian'a aittir (M.S. 123-135). 445

F

M.. 48. de ina edilmi olan Atina Rzgar Kulelerinin 446 mimari Cyrrhuslu
F

Andronicustur.

447
F

M.. 174 - M.S. 132 yllar arasnda, Korinth Dzeni ve oranlarna gre ina
edilmi

olan

Athena

Olympius

Zeus

Tapna'nn

(Olympieion)

mimar

Cossutiusdur. 448 Ayrca, Antiokhia kentinin ikinci kurucusu saylan Antiochus IV'un
F

yaptrd (M.. 175-164), Epiphania olarak anlan ve bir bouleuterion, yeni bir agora
ve baz mabetler ieren bir yerleim merkezinin Cossutius'a aittir.
M.S.64'deki byk yangndan sonra Nero tarafndan yapm balatlan Domus
Aureann (Altn Ev) 449 (M.S.64-68) mimarlar Severus ve Celerdir. Bu deneyimle
F

mimarlklar byk bir prestij kazanmtr. Kemerlerden yararlanlm ve i mekanda

odaklanlm olan bu yapdaki mimari hacim ve etkilerle geleneksel Roma
mimarlnna yeni anlaylar getirmilerdir.
442

http://en.wikipedia.org
http://www.istanbulportal.com
444
Placzek 1982b, 294.
445
Trachtenberg, Hyman 1986, 133. (Fletcher tasarmn Apollodorus'a ait olduunu belirtmektedir. bkz.
Fletcher 1961, 188.)
446
Fletcher 1961, 140.
447
Vitruvius I, 6.
448
Fletcher 1961, 140. ; Anabolu 1996, 90. (Vitruvius bu yapnn temellerinin Peisistratos zamannda
Anistates, Callaeschrus, Antimachides ve Pormus adl Yunanl mimarlar tarafndan yapldn
sylemektedir.bkz. Vitruvius VII).
449
Fletcher 1961, 228.
443

95

Mermerden olmayan Marius'un Onur ve Cesaret Tapna Gaius Mucius

tarafndan ina edilmitir. 450
F

Aspendos Tiyatrosu M. Aurelius Dnemi'nde (M.S. 161-180) mimar

Theodorosun olu Zenon tarafndan tasarlanmtr. 451
F

Pergamon Asklepios Tapna yazl kaynaklardan renilen Rufinus tarafndan

ina edilmitir. 452
F

450

Vitruvius VII.
http://www.mabiche.com
452
Anabolu 1996, 98.
451

96

SONU

Antik yap teknikleri Yunan ve Roma Uygarlklar olmak zere iki ana balk
altnda incelenmi, bu ana balklarn alt blmlerinde ise konu, malzeme temininden
yapm aamasna kadar olan sreler gzetilerek detaylandrlmtr.
Yunan Uygarl'nda, talarn ocaklardan elde edilmeleri ve tanmalarnda,
antik Msr Uygarl'nn etkileri; ahap stunlu yaplardan taa evrilen yaplar gibi, ta
iiliinin de ahap iilii rnek alnarak gelitii gzlenmitir. zellikle felsefe, bilim
ve teknikteki ilerlemenin, yap ilerine ok hzl biimde etki edemedii, geleneksel
yap stiline, byk oranda dinsel baz faktrler sebebiyle, genellikle sadk kalnd
anlalmtr. Bunlara ramen harsz olarak ayakta duran grkemli ta yaplar tasarm
ve uygulamadaki ustalklarn gstermektedir.
Romal mimarlarn da Yunan Uygarl'ndaki deneyimden nemli lde
faydalanm olduklar, gelien teknik ilerlemeyi de yaplarna byk bir cesaretle
yanstm olduklar grlmektedir. Roma betonunun en nemli yap malzemesi olarak
yaplarda yer almas, zaman ve ekonomik tasarrufla birlikte daha kalc yaplarn ortaya
kmasna yol am ve g yap sorunlarnn almasna nemli katklar salamtr.
Betonun estetik olmayan grnts yeni kaplama yntemleri ile zlm, byk
aklklar tonoz, kubbe gibi yap elemanlarnn gelitirilmesiyle, sorun olmaktan
karlmtr.
Roma Uygarl'nn varlk gsterdii corafi byklk ve eitlilik, dolaysyla
da byk bir nfus, su ve yol yaplarna verilen nemi arttrm, bu alanda Yunan
Uygarl'na gre daha fazla ilerleme kaydedilmesine yol amtr. Her tr yerel
eitlilik ve soruna kar yeni, zel zmler retilmitir. Yeni yap tekniklerinin
gelitirilmesi, Roma Uygarl'nda ak suyolu sisteminin tercih edilmesinde nemli bir
etken olmu, bu alanda da dayankl ve grkemli eserlerin ortaya kmasna neden
olmutur. Ayrca, Yunan Uygarl'nda ortaya konan yol yaplarnn neredeyse sadece
dinsel amalara ynelik olduu gzlenirken, Roma Uygarl'nda her eit ve nemde
yol yaplarna rastlanm, corafya ve nfusun yan sra ordunun da yol yaplarna olan

97

byk etkisi grlmtr. Roma Uygarl'nda karmza kan bu nemli yol ve su

yaplar, byk ehirlerin byk altyaplarla olabilecei fikrinin ok iyi benimsenmi
olduunun ve byk bir zenle uygulamaya konduunun gstergesidir.
Bu alma, ilgili renci ve bilim adamlarna bir n kaynak olma niteliini
tamaktadr. Kapsamn genilii dolaysyla bu almada deinilemeyen veya
yeterince detaylandrlamayan konularn, ileriki almalarda daha dar kapsaml
tutulmas fakat daha fazla detay ve zellikle de arazi almalaryla desteklenmesi
faydal olacaktr.

98

KAYNAKA VE KISALTMALAR

Adam 1994

Adam, J.P., Roman Building: Materials and

Techniques, London.

Akarca 1972

Akarca, A., ehir ve Savunmas, Ankara.

Anabolu 1996

Anabolu, M. U., Yunan ve Roma Mimarl, stanbul.

Bingl 2004

Bingl, O., Arkeolojik Mimaride Ta , stanbul.

Blake 1947

Blake, M.E., Ancient Roman Construction in Italy

from the Prehistoric Period to Augustus,
Washington.

Bortolaso, Appolonia 1992

Bortolaso, G.; Appolonia, L., 'The polychrome

marble of Augusta Praetoria', Acta Archaelogica
Lovaniensa Monographia 4, Ancient Stones :
Quarrying, Trade and Provenance, Interdisciplinary
Studies on Stones and Technology in Europe and
Near East from the Prehistoric to the Early Christian
Period,(Editors: M. Waelkens, N. Herz, L. Moens),
Leuven, 129-130.

Chevallier 1976

Chevallier, R. Roman Roads. Berkeley: California.

Coulton 1977

Coulton, J.J., Ancient Greek Architects at Work :

Problem of Structure and Design, New York.

Crouch 1985

Crouch, D. P., History of Architecture Stonehenge to

Skyscrapers, New York.

Dinsmoor 1950

Dinsmoor, W.B., The Architecture of Ancient

Greece, London and New York.

Fant 1992

Fant, C., 'The Roman Imperial marble yard at

Portus', Acta Archaelogica Lovaniensa Monographia
4,

Ancient

Stones

Quarrying,

Trade

and

Provenance, Interdisciplinary Studies on Stones and

Technology in Europe and Near East from the

99

Prehistoric to the Early Christian Period,(Editors:

M. Waelkens, N. Herz, L. Moens), Leuven, 115-120.
Feldhaus 1954

Feldhaus, F. M., Die Maschiene im Leben der

Vlker, Basel-Stuttgard.

Fletcher 1961

Fletcher, S.B., A History of Architecture on the

Comparative Method, London.

Forbes 1958

Forbes, R. J., Man The Maker. A history of

Technology and Engineering, London.

Forbes 1993a

Forbes, R. J., Studies in Ancient Technology, Vol.I,

Leiden.

Forbes 1993b

Forbes, R. J., Studies in Ancient Technology, Vol.II,

Leiden.

Foster, Lloyd, Loats 1992

Foster, G.V.; Lloyd, D.G.; Loats, H.L., 'Computerassisted color assessment of chemtou and rosso
antico marble', Acta Archaelogica Lovaniensa
Monographia 4, Ancient Stones : Quarrying, Trade
and Provenance, Interdisciplinary Studies on Stones
and Technology in Europe and Near East from the
Prehistoric to the Early Christian Period,(Editors:
M. Waelkens, N. Herz, L. Moens), Leuven, 243-246.

Fyfe 1936

Fyfe, T., Hellenistic Architecture, Cambridge.

Galetti, Lazzarini, Maggetti Galetti, G.; Lazzarini, L.; Maggetti, M., 'A first
1992

characterization of the most important granites used

in

antiquity',

Acta

Archaelogica

Lovaniensa

Monographia 4, Ancient Stones : Quarrying, Trade

and Provenance, Interdisciplinary Studies on Stones
and Technology in Europe and Near East from the
Prehistoric to the Early Christian Period,(Editors:
M. Waelkens, N. Herz, L. Moens), Leuven, 167-178.
Herodotos

Herodotos, Herodot Tarihi, ev.: Perihan Kuturman,

stanbul, 1973.

100

Hodges 1970

Hodges, H., Technology in the Ancient World, New

York.

Hopkins 1970

Hopkins, H.J., A Span of Bridges, Washington.

Kretzschmer 2000

Kretzschmer, F., Antik Roma'da Mimarlk ve

Mhendislik, ev.: Z. Zhre lkgelen, stanbul.

Landels 1978

Landels, J.G., Eski Yunan ve Romada Mhendislik,

ev.: Bar Bak, Ankara.

Lauter 1986

Lauter, H., Die Architektur des Hellenismus,

Darmstadt.

Lawrence 1996

Lawrence, A.W., Greek Architecture (5th edn,

revised by R.A. Tomlinson), Yale University Press,
New Haven.

MacKendrick 1962

MacKendrick, P., The Greek Stones Speak, London.

Margary 1973

Margary, I., Roman Roads in Britain. London.

Naumann 1975

Naumann, R., Eski Anadolu Mimarl, ev.: Beral

Madra., Ankara.

Norwich 1988

Norwich, J.J., The World Atlas of Architecture, New

York.

O'Connor 1993

O'Connor, C., Roman Bridges, Cambridge.

Orlandos 1966a

Orlandos, A., Les Matriaux de Construction et la

Technique Archtitecturale des Anciens Grecs, Vol.I,
Paris, 1966.

Papageorgakis, Kolaiti 1992

Papageorgakis, J.; Kolaiti, E., 'The ancient limestone

quarries of Profitis Elias neat Delfi (Greece)', Acta
Archaelogica Lovaniensa Monographia 4, Ancient
Stones

Quarrying,

Trade

and

Provenance,

Interdisciplinary Studies on Stones and Technology

in Europe and Near East from the Prehistoric to the
Early Christian Period,(Editors: M. Waelkens, N.
Herz, L. Moens), Leuven, 37-42.

101

Pensabene 1992

Pensabene, P., 'The method usedfor dressing the

columns

of

the

Colesseum

portico',

Acta

Archaelogica Lovaniensa Monographia 4, Ancient

Stones

Quarrying,

Trade

and

Provenance,

Interdisciplinary Studies on Stones and Technology

in Europe and Near East from the Prehistoric to the
Early Christian Period,(Editors: M. Waelkens, N.
Herz, L. Moens), Leuven,81-84.
Placzek 1982a

Placzek,

A.K.,

Macmillan

Encyclopedia

of

Encyclopedia

of

Architects. Vol. 1., London.

Placzek 1982c

Placzek,

A.K.,

Macmillan

Architects. Vol. 3., London.

Plommer 1956a

Plommer, H., Ancient and Classical Architecture,

Vol. I., New York.

Rder 1992

Rder, G., 'Felsberg granite as a substitute for

Claudianus granite', Acta Archaelogica Lovaniensa
Monographia 4, Ancient Stones : Quarrying, Trade
and Provenance, Interdisciplinary Studies on Stones
and Technology in Europe and Near East from the
Prehistoric to the Early Christian Period,(Editors:
M. Waelkens, N. Herz, L. Moens), Leuven,131-133.

Stierlin 1977

Stierlin, H., Comprendre l'Architecture Universelle

1,Paris.

ahin 2002

ahin, M., Anadolulu Bir Mimar Hermogenes,

stanbul.

Thorpe 2002

Thorpe, M., Roma Mimarl, ev.:Rfat Akbulut,

stanbul.

Tomlinson 2003

Tomlinson, R.A., Yunan Mimarl, ev.:Rfat

Akbulut, stanbul.

Trachtenberg,Hyman 1986

Trachtenberg, M.&Hyman, I., Architecture, from

Prehistory to Post-Modernism, New York.

102

Vitruvius

Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap, ev.: Suna

Gven, 1990.

Waelkens 1992

Waelkens, M.,'Bronze age quarries and quarrying

techniques in the Eastern Mediterrenean and the
Near

East',

Acta

Archaelogica

Lovaniensa

Monographia 4, Ancient Stones : Quarrying, Trade

and Provenance, Interdisciplinary Studies on Stones
and Technology in Europe and Near East from the
Prehistoric to the Early Christian Period,(Editors:
M. Waelkens, N. Herz, L. Moens), Leuven, 5-20.
Ward-Perkins 1977

Ward-Perkins, J.B., Roman Architecture, New York.

Wenner, Herz 1992

Wenner, D.B.; Herz, N., 'Provenance signatures for

classical limestone', Acta Archaelogica Lovaniensa
Monographia 4, Ancient Stones : Quarrying, Trade
and Provenance, Interdisciplinary Studies on Stones
and Technology in Europe and Near East from the
Prehistoric to the Early Christian Period,(Editors:
M. Waelkens, N. Herz, L. Moens), Leuven, 199-202.

Winter 1993

Winter, N., Greek Architectural Terracottas from the

Prehistoric to the end of the Archaic Period, Oxford.

Wycherley 1993

Wycherley, R.E., Antik a'da Kentler Nasl

Kuruldu,

ev.:

Nur

Nirven-Nezih

Bagelen,

stanbul.

103

WEB SAYFALARI

Abbasolu, H., Yunan ve Roma Sanat,

http://www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/romasanati.htm.
H

http://en.wikipedia.org.
H

http://www.ancientroute.com/resource/stone/marble.htm.
H

http://www.centrocomp.it/castelvetrano/selinunte/cut.html.
H

http://www.crystalinks.com/romearch3.html.
H

http://www.inforoma.it/aqueduct.htm.
H

http://www.istanbulportal.com/Anatolia/Ephesus2.aspx.
H

http://www.mabiche.com/fiyatlar/tr/antalyavecevresi.htm.
H

http://www.unc.edu/courses/rometech/public/content/transport/Adam_Pawluk/Contr
H

uction_and_Makeup_of_.htm.
Lahanas, M., www.mlahanas.de.
H

Matthews, J., Ancient Greek Marbles, Somestill use Today, LITOS 'The Natural
Stone Sector Magazine, n.60, May 2002, http://www.litosonline.com ;
H

www.allgraniteandmarble.com/all_about_stone005.html.
H

Santos, A., Theorien zur Bautechnik der Grossen Pyramide, www.aegyptenH

zeitschrift.de/Ausgaben/3-1998/Pyramiden.htm.
Tomaras, P., Ancient Greek Marbles, Somestill use Today (II), LITOS 'The Natural
Stone Sector Magazine' n.62, Sept. 2002, http://www.litosonline.com.
H

104

www.unc.edu/courses/rometech/public/content/quarries_and_stoneworking.
H

www.vitruvius.be.
H

Yegul, Fikret, Roman Building Technology and Architecture, University of

California, Santa Barbara, http://id-archserve.ucsb.edu/arthistory/152k/.
H

Dier Ksaltmalar

Santigrad derece

bkz.

Baknz

ca.

Yaklak

ev.

eviren

cm

Santimetre

h.n.

Hazrlayann notu

mp.

mparatorluk

kg

Kilogram

km

Kilometre

Metre

M..

Milattan nce

M.S.

Milattan Sonra

m3

Metrekp

res.

Resim

Vol.

Cilt

yy

Yzyl

105

ZGEM

Ad Soyad
Doum Tarihi
Doum Yeri
Meslei
Medeni Durumu
Askerlik

: Abdullah RDK
: 09.04.1974
: orum
: naat Mhendisi
: Bekar
: Tamamland

Eitimi
2006
1998
1993
1986

: Klasik Arkeoloji Blm Lisansst Eitimi, Ege niversitesi, zmir.

: naat Mhendislii, Dokuz Eyll niversitesi, zmir.
: zmir Bornova Anadolu Lisesi, zmir.
: Ali Suavi lkokulu, zmir.

Deneyimi
- 01.05.2002 01.05.2006 : ALE-DORE Prefabrik Yap Profil San. ve Tic. A..,
retim Mhendislii, ANKARA.
- 29.06.2001 - 24.08.2001 : Daskyleion Arkeoloji Kazs, Manyas / BALIKESR.
- 03.07.1996 27.08.1996 : zbetonta Beton San. Ve Tic. A.., Alkim Kat
Fabrikas, Kemalpaa antiyesi prefabrike yap staj, ZMR.
Bilgisayar: Microsoft Office Programlar, Auto-Cad
Yabanc Dil: Almanca, ngilizce
ye Olduu Kurulular: naat Mhendisleri Odas, Ankara.
Yaynlar
- Z, .;ZDEMR, Y.;KOSOVA, A.;RDK, A. (1999) : zmirin Tarihi Su
Getirme Sistemleri, zmir, zmir Su Kongresi, TMMOB zmir l Koordinasyon
Kurulu, s. 45-56.
- RDK, A. (1998) : zmire Su leten Tarihi Karapnar Suyolu. zmir, Dokuz
Eyll niversitesi, Mhendislik Fakltesi, naat Mhendislii Blm, Hidroloji ve Su
Yaplar Bitirme Projesi, n.169 (Yn.: . zi & Y. zdemir).

106

ZET
Antik dnemlerde ina edilmi, gnmze dek ayakta kalabilmi veya antik
kaynaklar ve arkeolojik bulgulardan renebildiimiz yaplar , byklk ve estetik
nitelikleriyle her zaman hayranlk uyandrmtr. Bu yaplarn nasl ina edildiklerine
dair sorular ile doal ve insan kaynakl kimi tahribatlara kar koyabilme glerinin
teknik adan incelenmesi gereklilii bu aratrmann k nedenlerini oluturmutur.
Bu alma kapsamnda ilk olarak Antik Yunan ve Roma Uygarlklarnda
kullanlan yap malzemelerine deinilmitir. Yap malzemelerinin en nemlisi olan
talarn ocaklardan elde edilmesi, tanmas ve ilenmesine dek olan sre incelenmi,
bu srete karlalan sorunlara karlk bulunan zm yntemleri, kullanlan yardmc
alet

ve

makineler

anlatlmtr.

Ta

ve

dier

malzemelerin

yapdaki

konumlandrlmalar, farkl duvar rme yntemleri irdelenmi ve su temini, ulam gibi

balca konular yapsal adan ele alnmtr. Tm bu anlatmlar rneklendirme ve
resimlerle desteklenmeye allmtr.
almada mimari detaylandrmaya girilmemi olup, gereken yerlerde
destekleyici mimari vurgulara yer verilmitir. Yaplarda inaat ncesi hazrlk ve inaat
aamasnda uygulamaya dnk yntemler ve kullanlan yardmc ara, gereler konunun
asl vurgu yapld noktalardr.

107

ABSTRACT

The buildings which were constructed in the ancient times and that were
survived till today or those we have learned from the ancient sources and discoveries
have been admired because of their size and magnificence all times. The questions to
how these constructions were built and the necessity for searching the damage caused
by nature and human technically was the reason of these researches.
In the scope of this research, the construction materials used in ancient Greek
and Roman civilizations were mentioned. The acquisition of the stones-which are the
most important- from the quarries, the process of their treatment and removal were
investigated, and the techniques to solve the problems faced; the instruments and the
machines which were used during this process are told. The location of the stones and
the other stuff in the building and different mason techniques are discussed. Some major
subjects such as water supply and transportation are discussed structurally. All these
expressions are tried to be supported with examples and pictures.
In this work, architectural elaboration is not mentioned, but architectural
emphasis where necessary. The pre-building preparation and the techniques used in the
process of construction, and the utilized equipment are the most emphasized points in
the subject.

108