Tercman gazetesinde hazrlanan

bu eser Kervan Kitaplk A. .

ofset tesislerinde baslmtr
Resimkopya: Remaver

1001 Temel Eser'i

iftihar/a sunuyoruz
Tarihimize m ana, millt benliimi
ze g katan, ktphaneler dolusu birbirinden seme eserZere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih,sosyolojijelsefe ,folklor gibi millt-ruhu gelitiren
ona yn veren konularda"Gerek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki,
elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir.

Gzden ve gnlden uzak kalm,

unutuZmaya yz tutmu (Ama deerin
den hibir ey kaybetmemi, ounlu
u daha da nem kazanm) binlerce

cilt eser, bir sre daha el atlmazsa,

tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk, onlar derleyip -toparlayacak ve gnmzn trkesi ile
baskya hazrlayacak deerdeki
kalemler,gn getike azalmaktadr.
Bin yllk tarihimizin iinden, szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu
eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay planladk.
Sevinle karlayp, mitle alk
ladmz "1000 Temel Eser"
serisi,
Mill{ Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere
yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman "1001 Temel Eser" dizisini yaynlamaya karar verdik. "1000 Temel
Eser" serisini hazrlayan ok deerli
bilginler heyetini ,yeni yelerle geni
le ttik. Ayrca 200 ilim adammzdan
yardm vaadi aldk. Tercman 'n yayn hayatndaki ge ni imkanlarm 1001
Temel Eser iin daha da glendirdik.
Artk karmza gururla, cesaretle k
mamz, eserlerimizi gzlere vegnllere 'ergilememiz zamarngelmi bulunuyor.

Milli deer ve milnilda her kitap

ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hibir art dnce ile deer
li deersiz, deersiz de deerli gibi
ortaya konmayacaktr. ilnkii esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler nne s ermek, onlar lllyk olduklar yere oturtmaktr.
Bu bakmdan IOOI Temel Eser'den
maddi hibir kilr beklemiyoruz. Kilr
mz sadece gurur,.iftihar, hizmet zevki olacaktr.

Kemal ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

BALARKEN

<<Euharfil Veli Emir Sultan Hazretleri'ni anlatmak

kolay deil. nk, O'nun hakknda yazlanlar ok dank
ve ksa bilgilerden ibaret. Hem sonra birbirine zt anat
lara da rastlanyor. Bunlar ayrmak, dorularn dile getirmek, 2ncak be yll1k bir aratrma ile mmkn olabildi. 1964 ylnn ilk aylannda grlen rya zerine yaptmz tetkik sonucunda
O'na ait tam bir biyografinin
bulunmaCm grdk. urasn nemle belirtelim ki, bu
eserle de yle byk bir iddiada bulunamayz. Ama, olann en ciddisini ortaya
koyduumuza inanyoruz. Eserde
adlara, yerlere ve tarihlere dikkatle yer verdik. Koyduu.
muz bibliyografya bunu ispatlamaktan uzak deildir. Herhalde, Buharal Veli Emir Sultan Hazretleri'ni okuyanlar
yalrnsz bir insann, gerek bir slamn ve daha ak ifade
edelim: Allah eri'nin nasl bir mr srdn, srmesi
gerektiini anlayacaklardr. Ayrca, Hz. Emir Sultan, Osmani mparatorluunun byme devri yllarnda <o kank yllarda) yaad iin
tetkike deer. Baknz mam-
afii (Eb Abdullah Muhammed afii- 767-820) ne diyor:
<<- Tarih okuyann akl oalr.

Hz. Emir Sultan, beyzkrkbir yl nce bu fani dnyaya veda etmi. Gnmzde O'nu tekrar dile getirmek gerekten zor. Ama, Hz. Ruharnmed <S.A.): e<nde zikr-is Sa..
lihine Ynezzil-r Rabmete - Allah salihleri ananlara rahmetini indirin> buyuruyor.
Hz. Emir Sultan'a Kerametler Sultan diyenler de var.
te yandan Peygamber Evlad da diyorlar. Biz her iki yn de btn delilleri ile ortaya koymaya alacaz. Pein
fikirlerden, gereksiz szlerden, belgelere dayanmayan an.

 II
latlardan
sas,

mmkn olduu kadar kanacaz. Szn k

kendimizden (kayd bulunmayan) bir ekleme yap-

mayacatz.

Hz. Emir Sultan her eyden nce, bir slAm evliyas

oldulunden buna daha zel itinann gerektitne inanyo.
ruz. Kaypak, nereye ekiise oraya gelir kabilinden szlere
yer vermeyecetz. Her oluun bir sebebi bulunduu ger.
ektir. Yeryznde sebepsiz hi bir olu yoktur. Ve kabul
de edilemez. Dnya ne kadar maddi yne kayarsa kaysn,
yine de mAnevi bir atmosferin varl~na ihtiya duyar. Duyacaktr da. te, Hz. Emir Sultan altyz yl nce Bursa'da
bylesine bir ihtiyaca cevap veren sekin kiilerden biridir.
slAmda iki temel esas vardr: Biri Kur'an- Kerim,
teki de Hz. Muhammed Mustafa (S.A.) dr. nl hil.dis
bilgini EbO. Abdullah Muhammed b. smaili'l..CO.fi, el-Buhari (810-869)'nin nakletti~i gibi o iki temele Salih kullan da
ekleyebiliriz.
MevlAna CelAleddin-i RQ.mi'nin o~lu Sultan Vel~ Hz.'leri krk gn kald~ halvetten karken <<- Gzmn
nnc1e diyor, senin benden yz evirmenden baka, btn
gnahiann affedilir, ibaresin1n yazl olduunu grdm.
Byle bir cevap karsnda Hz. MevlAna: <<- Sylediklerio
gerekten, grdn ve iitti~n gibidir; hattA anlattnn
yz mislidir ... >> diyor. Btn bunlar gsteriyor ki bir slAm,
Allah yolunda tektir. O'na ancak iki yol gsterici vardr:
Kur'an- Kerim, Hz. Muh:-.mmed Mustafa (S.A.). Bunun d
nda rnek alabilecet
yalnz salih
kullandr. O halde,
Allah'a dn iin baka yollara sapmak gerekli de~ildir.
Yani, falan eybin peinden gidelim veya filAn tarikat bizi
Allah'a gtrr diye fikir yrtp yolu dettirmenin hi
nemi yoktur. Zira, ortada Kur'an- Kerim ve O'nu insanlara vahv yolu ile nakleden yce Peygamber vardr. Hz. Muhammed Mustafa (S.A.) Kur'an--Kerim'in tefsiridir. Kendisi sa~l~nda yle buyUrmutur.
Ve do~rusu da byledir. Ama, ka yzyldr trl tari.
katlar km. yaylmtr. Bunlann faydaszl~ ancak yzyllar sonra anlalmtr. Bu, do~rudan do~ruya din istis-

 HT

man nemindedir. te, Hz. Emir Sultan Bursa'ya geldiinde yeni gelimekte olan bakentte, yeil sarkl ~<yalanc
seyyidlerle karlamak kabildi. nk onlar kolayndan
kezr:n yolunda -idiler. Bunlar ilerde tek tek anlatacaz.
Yalnz unu samirniyetle belirtelim ki, bugne kadar Emir
Sultan Hz.'leri hakknda yazlanlar kk risaleler hacmini amayan ti_!rdendir. Veya birka satrla geitirilen yazlardr. O'nu tam olarak anlatan esere rastamadk.
Bu
eseri hazrlarken, esas tuttuumuz bibliyografya, slam Ansiklopedisinin (32. CZ, sayfa 262/263) bibliyografyasdr
ki, bunda bile sayn Prof. Mehmet Kaplan'n 1938/1939'lar.
da hazrlad aratrma (Emir Sultan tezi) bulunamam.
tr. Yani demek istiyoruz ki, kaynaklar bulmak ve onlar
tek tek ayklamak kolay olmamtr.
imdi, saygdeer
bevurduumuz

okuyucularmza

kaynaklarn

eser

hazrlanrken

bibliyografyasn sunacaz.

Zira, dejterli olan zamandr. te her eyden nce insann

eHnde bulunan zamana sayg duyduumuz iin byle yap
yoruz. yle ya, okupanlar hem kiiye faydal olmal, hem
de unutulmemal. nsanojtlu hangi eye fazla zaman ayrr
sa, onu asla unutmaz. Herhalde okunanlarn ciddiyetinden
gven duymak iin ilim kapsn almak gerekir. te biz
de yle yaptk.

BBLYOGRAFYA

Kur'an-

Kerim.
Sahib-i Bubiiri muhtasar Tecrid-i Sarih tercemesi ve
erhi.
Semerat-l-Fuad (Sar Abdullah Efendi)
slam T{\Savvufunda Hacegan Hanedam (Hasan Lfttfi
uudl.

Muhyiddin bn-l-r:rabi (Prof. Dr. Nihat Keklik).

Allah, Kainat ve nsan <Prof. Dr. Nihat Keklik).

-IVTrk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (Prof. Dr. Fuad

Kprl).
Vilayet-name <Menakb- Hnkar Hac Bekta- Veli Hazrlayan Abdlbaki Glpnarl)
Erefolu Divan (Erefolu
Abdullah Rumi, Etd
yapan ve aratran: Asaf Halet elebi.)
J. V. Hammer, Histoire de L'Empire Ottoman <Paris,
1835) I. 321. v.d.d. II. 106, 238 v.d.d. 484.
Menakb- Emir Sultan (niversite Ktphanesi nr.
6412 -

evki).

Darende Tarihi (Em. Hakim: smail Fehmi ztrk).

Trkiye Tarihi - Cilt 3, T. Ylmaz ztuna.
Reahat' Ayn'el Hayat (Mevlana Ali Bin Hseyin Safi)
Nefahat'el ns Min Hazerat'el Kuds (Mevlana Abdurrahman Cami), Lamii elebi -OsmanlcaSomuncu Baba ceyh Hamid-i Veli Hazrlayanlar: M.
Ali Cengiz, Yksel Adgzel, Mehmet Glseren.
Emir Sultan ve Kerametleri (Gazali Saltk>
Somuncu Baba, Ulunay 19.8.1966 Cuma, Milliyet Gazetesi
Aradolu Evliyalar, Nezihe Araz.
Hac Bayram- Veli, Darlfnun Mderrislerinden Prof.
Mehmet Ali Ayni.
Ravzr:-i Evliya, Baldrzade Selisi Mehmet (niversite
Ktphanesi nr. 2556).
akayukur. Nurnaniye - Takprlzade Ahmed sa.
mettin Efendi.
Eski Trk Edebiyatnda Nesir 0ilt: I Prof. Fahir z.
<XVI. yzyldan XIX. yzyl ortasna kadar yazmalar,
seilmi metinler) .
ehrmgiz-i Bursa (Hdavendigar, 1288) Lamii elebi.
Trk airleri, III, 1249 v.d. <Sadeddin Nzhet Ergun)
Evliya elebi - Seyahatname (Hafz Mehmet Zlli Ef.
Cilt: II., 16-47 v.d.d. stanbul, 1314
Bursa'da Eski Eserler, Eski hretler <eref Erler).

v
1402 Ankara Muharebesi (Beyazt ile Timur'un lm
ve Fetret Devri) - T. Ylmaz ztuna.
Emir Sultan - Rknettin Akbulut.
Maarif, Sultan Veled <ark - slam Klasikleri No: 19 _
M.E.B.) eviren: Meliha Anbarcolu).
Bursa'da Ulucami - Kazm Baykal, 1950.
Trk Ansiklopedisi, Cilt VIII, fasikl: 62.
Trk P.nsiklopedisi, Cilt: VIII, fasikl: 64.
Mehur Trk Hukukular Hakim H. Basri Erk.
Ak Paazade Tarihi, (Ak
Paazade Dervi Ahmet
A.ki - 1915 Matbaa-i Amire).
Tac-t Tevarih, <Hoca Sadettin. Cilt: I, II).
K2mfs-::l-Alam, <emsettin Sami) 0316).
Gldeste-i Riyazi rfan (Seyyid smail Beli Bursavi)
Osmanl Mellifleri, Cut: I, II, III, IV. Bursa'l Mehmet Tahir (1333 Matbaai Amire).
Bevhat-l VIeayih <Mstekimzil.de Sleyman Sadettin)
Solakzade Tarihi Cilt: I. (Solakzade Mehmet Hemdemi)
Hac Bayram- Veli (Yahya Benekay).
slam Ansiklopedisi 32. cz, sayfa: 261, 262, 263.
zahl Osrr:unl Tarihi Kronolojisi (smail Hami Danimend, Cil: U.
slam Ansiklopedisi, 15. cz.
Emir Sultan ve Asa-i erif (Kazm Alpaslan).
Menakb'n Arifin <Ahmed Eflaki, Cilt: U
bn-i Sina'nn Namaz Hakkndaki Grleri (eviren:
M. Hazmi Tura, Sleymaniye Ktphanesi Mdr).
Tarih-el mem ve-1-mlfk, Tarih-el rsfl ve-1-mlfk
Peygamberler ve Hkmdarlar Tarihi, Cilt: I, blm I.
(Ebu Cafer Muhammed bin Cerir bin Yezid el Taberi).
Yunus Emre ve Tasavvuf (Abdlbaki Glpnarl)
Trkiye Siyasi Rejimi ve Anayasa Prensipleri Mukayeseli Trk Esas Tekilat Hukuk Dersleri (Ord. Prof.
Dr. Ali Fuad Bagil).

 VI
Menakb- Emir Sultan (Yeniehirli Yahya) Sleymaniye Kitaplg, Hac Mahmud Blm yazmalan,
Nr: 4564.
Kitab- Menakb- Evliya (Lamii elebi)
Zbde-t-l menakb (Hsameddin) - niversite Ktphanesi, 237:
Menakb- Emir Sultan (Nimetullah Beyazt Umumi
Ktphane 3832).
Bavekalet Arivi, Vakflar Dosyas (24, 1S3).
Trkistan Tarihi, (Ord. Prof. Zeki Velidi Togan).
Tarih-i Sii.f- Tuhfetu'l Ahbab <Bostanzii.de Yahya Ef.)
El - Medinet'l Fazla (Farabi).
Pir-i Azam Gavsi Efham Hac Bekta- Veli Hazretlerinin tarikat silsile vasiyetnameleri (Nurullah Kl).
Emir Sultan (Hakk inasi oruh, Bab-ali'de Sabah
Gazetesi 30 Haziran 1966) - Makale-

Rya Dnyamz, sayfa 230 (Hakk inasi oruh).

Zel notlar <Kendi ktphanemizde).
Hakimiyet Gazetesi (Bursa) 6.VII.1971/27.X.1971.
Sayn Erdoan enift'in 7.!11.1972 tarihli mektubu.
Eseri hazrlarken benden deerli yardmlarn esirgemeyen gen bilgin erkeolog dostum sayn Cevad Bozkurd'a,
aziz hocalarma ve Farsa, Arapa, Yunanca, Franszca metinlerin, notlarn tercmesinde hizmeti kendine vazife bilen saygdeer dostlarma burada teekkr bor bilirim.
H. NA ORUH

air Yahya Kemal muasn arasmda edebi, tarihi

ve itlmii kltr ok kuvvetli olan deerli ahsi
yetlerimizdendir. iirlerlne, ince hislerine ve duygu.
lanna hayranz. Bizim konutuumuz sade dilimizle,
yani halkm dilini ok incelterek, herkese anlal.
mas kolay, neler neler sylemitir. Konumuz im
dillk bu deil.

Fakat, Yahya Kemal'in dier kuvvetli taraflanndan biri de yapt sohbetlerdir. Jean Book der ki:
- nsan yzde yinni okumakta, yzde seksen soh.
betle yetiir. te kendisiyle hepsini tespit ettiim
39,5 sohbetimiz oldu. Onlardan birinde, bir vesile getirerek buyurdu ki:
- Malazgir~ Zaferi'nden sonra Anadolu kap
lan bize ald. Fetih iki senede tamamland. Zira,
bu topraklar Trk'n layk olduu seciyesi, kaderi
Icab bizimdi. O kadar ki, znik'i pay-i taht yaptk.
Fakat, bir Hal savletine kars koyamadk. Orada
bozguna uradk, ric'at ettik. Gc halde ve perian
olarak Konya, Karaman Dalannda zor bannabildik.
Nihayet memleketin bykleri toplanarak bu.
nun sebebini aratrdlar. Dediler ki; biz muazzam
bir zafer kazandk. Fakat, onu idame ettiremedik.
Ufak bir savlete kar koyanadk. O halde milleti.
mizi manen yetitlrelim. Onlan gstennelik hale
soktuumuz mslnanlkta brakmayarak, i alemlerinden rollannn menef ve ulviyetini idrak etti-

rerek hakikat yolunda

verdiler.

olgunlatrabm,

diye karar

Bu karar, o kadar isabetli oldu ki; halkmz mli.nen kuvvetendi, yani rabtal tam mslman oldu.
Bu suretle, bizler Rumeli'de yeniden sahip olduu.
muz ahsi adaletle ilerleyerek Viyana'lara kadar
uzandk ...
Bu suretle Anadolu'ya, ifabi bir programla, Or
ta Asya ve Orta ark'n Hanefi olan Horasan erieri
ve emsali akn akn geldiler ve mukadder olan muh
telif yerlere yerleerek, en cra kylerine vanncaya
k~.dar halk bir taraftan slam eridinden inhiraf
ettirmeyerek telkinleri ve rnek durumlariyle halk ru.
hen hakikat klariyle aydnlattlar. Bu ruh, bugne
k~dar geldi. Bir zaman geldi ki, memleket her taraf
tan tecrit edildi. Her yerde malp olduk. imize
rifaklar sokuldu. Trkiye yok olmu iken ruhi bir
ilham ile bamza Atatrk geti ve milletini kendinden byk grerek bu dokuz asrlk ruh olgunlu.
undm faydalanp, memleketimiz, nderlii ile kur.
tuldu.
te
selmi

bunu Atatrk'n de belirttii gibi, bu yk

ruhumuzla vatammzn yeniden sahibi olduk.

te yalnz Bursa'mzn deil, aziz yurdumuzun

en deerli rnek, faziletli ve kamil bir misalini de
14. asrn sormnda Emir Sultan diye andmz mbarek veli emserldin Muhammed = Emir Buhari
Hazretleri> Trkiye'ye
geldi. Daha nce, Bursa'ya
gelmi rnek yerli deerlerinin hemen bana geti
ve onlara ahsiyetinin ulviyeti bibir garez ve ivaz
kklne kaplmayarak halk sfli tarafa gste.
I'iten azade bir yoldan yrdklerini grerek mes'ut

ve bahtiyar yaad ve muasrlarna yle bir ruh

ki, bugne kadar payidar oldu.

a.

lad

Bursa'da Emir Sultan'n bugn bulunduu mevkiini syleyelim: Mehur ismiyle anlan semtte ruh
sal dispanseri
baheldmi gibi eskiden olduu
zere milletimizin artk rtn ispat etmesinden
eyhler gibi bir zmrenin tahakkmnden kurtila... ~k aracs7. halk. orava huzur icinde varmakta. ,hu
kamil zat T~.nr'mn bir terifatcs sayarak Hak'tan
istediklerini en kestirme sessiz gnl yolundan o'nun
vastasyla duyurmaktadr. Bunun. araclardan arn.
masndan batl taraf yoktur. Temiz bir ruhla in.
samn iinden istedii hi bir gzel temenni yok ki
karlksz olarak tecelli etmesin.
Neden? Zira, gidenin imam kuvvetlenmitir. Ak
hi bir kt niyet beslememektedir. O halde,
Emir Sultan'n huzuruna varmas Tanr'dan baka
bir kuvvet tevehhmn icap ettirmez. O buzurda
ikilik yoktur. O bir telefon ahizesi gibidir. Onun
makinesiyle Hakk'n numarasn evirir ve ruhunun
sessiz sesi ile bazen harici tesirlerle aclatn tah.
min ettii phelerini giderir. Hayatmda muhta ol.
duu i olgunluu kudretini, boalttn tahmin etti.
i dt:posunu doldurur ve
it..nden kendisine gelen
l!iizel akislerin ne'esi altnda yine Tanrya kreder.
Zir::, her iyi temermisi zaman gelince olacak ama.
ahsi ziintleril' kolr-vca zail olabileceini rene
rek memnunen dnecektir.
lnda

Madem ki dnyaya insan olarak geldik, aklmz

var diye sevinebiliriz. Ama, o her mahl1kta var. Ukin akl rdirmek kabiliyetini arttrrsak bizler o za
m;.n insan saylabiliriz. O zaman kendimizi iyi tel
kinler arasnda bahtiyar yaatabiliriz.

Bugnn yaayanlan arasnda bykler yok mu?

Var. Hem neler var. Fakat, onlar bir maksatla or.
taya kmaz ve kendilerini beiiJ etmezler. Tannr
larsa, cemiyet fertleri onlan rahatsz eder ve bala
nn da, etrafm sararak, derde sokar. O halde kala
kala gemis bykler ortafla kalyor. Onlara istiane
ruhi huzurlannda, bir nevi kendimize inanarak te.
vecchtr. aresi yok. Bu i ilhamlara daha asrlarca
kendimizi idare iin muht&CQ.
bir

Bu kitap bu maksatla yazlmamtr ama, byle

by tantyor.
Bunun tarihi seyri sralan

mtr.

Benim bu kanaatimi izhara vesile olan yazan,

aziz dostum, Hakk inasi oruh'a teekkr eder ve
kendimi emirlerini yerine getirmi olursam bahtiyar
sayanm.
Prof. Sheyl NVER

( Hz. EMIR SULTAli VE HUNDI FATMA SULTAN'an )

SOY KUTU QO
Hz. All Hz. Fabnl
(598861) (806623)

1
i
1
Hz. Hasan Hz. HUseyln
(824689) (827680)

GUndUz Alp
-Sleyman ah(? -1228)

......--

~rtulrul Bey (Gazi)

( 1198 -1288}

~-

Zgnel Ibidin

Osman Bey (Gazi)

_( 1258 -1324 )

1.

Muhammed'Uibllur

-1

Orhan Bey (Gazi)

( 1288 -1360 )_

CilerSadak

Musa KAzim

Sultan Murad 1.
( HUdlvendlglr)
- ( 1325 -1389 )

Yaldanm Bayezld
( 1380 -1403)
1

Genniyinallu
ah rbi

-,

AliyOrrizi
MuhammedDttekl
1

AliyOnnekl
Devlet Hatun
ICil Ol..

Hasan Ul askeri

Sarld

Muhammed
1

Seyfld Emir AliKOli

lldl

fi

1(1131?,
/1JUI

Sultan

EMIR SULTAN
{1388- 1429 )
1

Emir Al

Hatun

1
Hatn

VII. yzyln ortalarnda buraya gelen inli gezginler Sogdiana'da ve dolaysiyle Buhara'da bir ok
Buddhist mabetieri
bulunduunu yazyorlar. Buna
dayanarak Buhara adnn da Buddhist olmas ok muhtemel grlmektedir. X. yzyla kadar Buhara hakknda edinebildiimiz bilgiler
epey danktr. Fakat,
943 - 944'te Muhammed Nerahi adl bir ahsn yazd Buhara Tarihi sayesinde bilgilerimiz hem gerekiere yalayor, hem de oalyor. Buhara slam
lamadan nce evresinde Kempir duval = Eski Duvar denilen bir sur vard. Bu duvar yalnz Buhara
ehrini deil, evresindeki ehir ve kasabalar da, hatta
kyleri bile iine alyordu. Gnmz Buhara'snda bu
duvarn

kalnttiarna

rastlanmaktadr.

(Samanolu

smail zamannda bakmsz braklm bu sura hi ihtiya kalmamt). slam ordular ran' zaptedip, Orta

Asya eyaletlerine aknlar yapmak iin hazrlandklar

zaman Buhara ve Semerkand evresinde karargah kurmulard. Arap Ordusu ilk olarak 674 ylnda Buhara
nlerinde griilr.
Bu ordunun kumandan, Ubeydullah bin Ziyad tagnderilen Sait bin Osman'd. O sralarda,
Buhara'y Kabac Hatun adl bir kadn emir idare ediyordu. Emir ( = Bey, mrninler beyi, halife, Hz. Peygamberin soyundan) anlamlarn tar. Ki, bu nokta,
konumuzun aratrmas ynnden ok nemlidir. Harafndan

20

. tun bir Trk nvandr. Fakat emirlerin Trkl p

helidir. nk, VI. yzyln sonunda Buhara her ne kadar Kk - Trk hakimiyetine girdiyse de, bu blge
halknn Trklemesi tamamiyle mmkn olmad. KkTrkler eski prensierin ounu yerlerinde braktlar.
Bu prensierin de Trklere kar byk bir sadakat gsterdiklerini gryoruz. Bylece, Kk-Trkler prensIere ksmi bir istiklal tanmlardr. Trk adlar ve nvartlar da geni bir ekilde nfuz etmitir. te Hatun> nvan bu nfuzun bir rneidir. Buhara blgesinde Kk-Trk hakimiyeti VIII. yzyln birinci yar
snda sona eriyor. Arap ordular Buhara nlerine geldii zaman bu prenslikler kendilerini yalnz balarna savunmak zorunda kalmlard. Arap istilas srasnda
Buhara'da her blge ayr emirler tarafndan idare ediliyordu. Her kyn bile emiri ayryd. Bu bakmdan e
hir emirinin ky emirleri zerinde bir nfuzu yoktu.
Eski devirlerde Maverannehir'in bakentleri Baykend'le Semerkand'd. Araplarm geldii devirde bakent ola. rak Baykend'i gryoruz. kinci bakent de Cemkend
idi ki, bu ehir, tarihi Muhammed Nerahi'ye gre sonradan Buhara adn almtr.
Araplar, Baykend'i 672'de,

Buhara'y

da 709'da zapt-

etmilerdir. nl Emevi kumandan Kuteybe bin Mslim, Buhara'da slam nfuzunu tam olarak yerletirme
yi baard. slam ordularnn igali srasnda Buhara

emirlerinin, igal kuvvetlerine kolaylkla uyduklarn da

gryoruz. VIII. yzyln ortasnda Buhara'da emirlik
eden Tugada, mslmanlarn houna gitmek iin sureta mslman oluyor. Emirin byle din deitirmekte
ki maksad kendi mevkiini muhafaza edebilmekti. Ni-

21

tekim bu zat otuz yl Buhara emiri olarak ka!abilmiti.

Ayn yllarda Maverannehir'de bulunan Trklerin Arap
istilasna kar mukabil hcumlara getiklerini de gryoruz. Bir ara Buhara geici olarak Trklerin eline
geer. VIII. yzyln ikinci yarsnda Buhara emirlerinin mslman kumandanlara yaranmak iin yalnz din
deitirmekle kalmadklarn, adlarn da deitirdikle
rini, hatta Kuteybe adn koyduklarn da tetkik ettimiz kaynaklar btn gereiyle ispatlyor, Buhara'lla
rn bu fevkalacte intibak kabiliyederine ramen dalkavukluk ve ikiyzllk sk sk belli oluyordu. Fakat,
Araplar buna ok kzyorlard. 785 ylnda Buhara emirinin ldrlmesinin sebebi dorudan doruya ikiyzllkt. Buhara emirlerine Buhara Hdai derlerdi. Arap
hakimiyeti srasnda Buhara emirleri Merv ehrinde bulunan bir genel valiye balydlar. IX. yzyldan sonra
bu valilik Merv'den Niabur ehrine kaldrld. Bylece,
Buhara da Niabur'a balanm oldu. 874 ylnda Tahiri'lere tabi olan Buhara, Samanoullarnn nfuzunun
artmas, yaylmas zerine onlar tanmaya mecbur oldular. Samanoullar zamannda smail, Buhara Emiri
tayin edildi. Samanoullar devri Buhara iin bir refah
ve saadet devri oldu. smail 892'den sonra btn Maverannehir'i hakimiyeti altna alm ve bu suretle buralarm serveti merkez olan Buhara'ya akmt. Buhara'nn gelimesinde smail'in rol ok bykt. Buhara
eski yerini hi deitirmemiti. Bu keyfiyet 'Buhara eh
rinin tarihini tetkikte ok nemli bir noktay tekil eder.
Orta Asya ehirleri birbiri ardndan birok istilalara
uradklarndan ehirler
yklyar

ve

ehrin yklan

dman ordular tarafndan

bu blm ikinci bir defa

22
yaplmyordu.

O civarda ayr bir yerde yeni bir ehir

ediliyordu. Oysa, Buhara'da imar ayn temel zerine yaplmtr. Buhara ehri, teki ortaa ehirleri gibi bir i hisara sahipti. hisarda daha ziyade emirio
saray, mescitleri, ehrin merkezi ve idare yerleri bulunuyordu. kinci olarak eski ehrin bulunduu yerdeki
iskan alan, nc olarak da Arap istilas ve Samaniler devrinde ehrin iktisacten gelimesi ile ortaya kan
yeni blmler geliyordu. Bu blmler de bir surla
evrilmi ti.
ina

Buhara'nn Karahan'llar devri bir imar ve genile

me devridir. 116S'te Buhara'nn surlar da tamir edilmektedir. slamiyeti tam olarak kabul etmesi biraz g
olmusa da, slami ilimierin en fazla tutulduu ve byk gelime gsterdii yer, Buhara idi. Buna nemli rnek Ebu Abdullah Muhammed bin smaili-l Cufi, el-Bubari (810-869)'nin Sahih al Buhari adl byk hadis
kitabdr. 1141 ylnda Katvan Savandan sonra Buhara
Karahtay'larn eline dt.Bu srada Sactr'larn Karahtay'lara kar Buhara'y cesaretle savunduklarn gryoruz. Fakat, XIII. yzyln ilk yllarnda kan bir
isyan sonucunda Sactr'lar Buhara'dan kovuldular. 1207
ylnda Harezmah Muhammed. Bin Teki'in hkm altna giren Buhara'nn, daha sonra Harezmah'larla Karahtaylar arasnda birka defa el deitirdii tarihi bir
gerektir. 1220 ylnda Harezmahlar ingiz Han'n
Cengiz Han'n taarruzuna uram ve Buhara sr'atle
Moollarn eline dmt. kalede Moollara kar
etin savalar yapld. Harezmahlar, Buhara'nn iman
iin ok gayret gstermilerdi. Fakat, Mool istilasnda

23
kan byk bir yangn iki mescitten baka btn ehri
ve kitaplklar ortadan kaldrmtr. 1239'da Mool ida~
resine kar bir isyan kt. syann banda kyller ve

kk esnaf geliyordu. Bu sralarda Buhara'da ince

paraiar baslyordu. nk, Moollar Buhara'ya bir
iniiyi vali tayin etmilerdi. slam ulemasnn ve mollalarnn daima muhalefeti ile karlaan Moollar, bu
snf elde edebilmek iin hepsini vergiden muaf tuttular. Ve byk medreseler kurup, ilmi tevik ettiler. nl Haniya ve Mesudiye medreseleri bunlardandr. slam
aleminin tannm bilginlerinden Seyfeddin Baharzi, bu
medreselerde mderrislik etmiti. ran Moollar 1273
ylnda Buhara'y istila ile halk kltan geirdiler. Bu
olay ehrin urad felaketierin en by olarak gsterilir. O sralarda, Buhara, aatay Hanedam ile ran
Moollar arasnda birka defa el deitirdi. Timur ve
Timuroullar devrinde ehir eski nemini kazanamad.
Ve bu nem Maverannehir zerinde bulunan Semerkand'a geti.
1316 tarihi, Buhara'nn ikinci tahrip tarihidir. Halk
zorla kendi yerlerinden karlarak Ceyhun'un gneyindeki araziye nakledildL Bundan sonra bir sre ehir
ok snk kald. nl matematik ve astronomi bilgini,
Timur'un torunu hkmdar Ulu Bey (1394-1449) zamannda yeni imar hareketlerine sahne olduunu gryo-

ruz.
Orta Asya'da, Maverannehir blgesi zerinde bazen daralan, bazen genileyen snrlar iinde Buhara
Hanl, ibanoullar (1500 - 1599). Canoullar yahut

24

(1599- 1785) ve Mangtlar (1785- 1920)

idare edilmitir.
1920'de Buhara Hanl sona erdi. O tarihten sonra
(1 Ekim 1920'de) toplanan kurnitayla yeni hkumet
tekil edilerek ad: Buharskaya Narodnaya Sovetskaya
Respublika -Buhara Halk Cumhuriyeti- oldu. Ve
1924'e kadar srd. Daha sonra, zbekistan, Trkmenistan, Tacikistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri arasnda Buhara bltrld.
X. yzylda eski Buhara ehrinin plan, eski ehir,
yeni ehir ve bir de i hisar olmak zere blmden mteekkildi. Her blm de surlarla
evrilmiti.

Hisar'n
balca
iki kaps vard. Buhara emirlerinin saray bu i hisar iinde bulunurdu. Samanoullar devrinde emirler bu blmde
oturmuyorlard. Sur 1165'te yklm ve yeni surlarn
inaatnda bu eski malzeme kullanlmt. X. yzylda
Buhara'da sk sk namazgah ve benzerlerinin de ina
edildiini gryoruz. Fakat bugn, X. )rzyldan kalan
tek tarihi eser, Samanoullarndan smail'e ait trbedir. Ulucami XII. yzylda yaplmtr. Ve 1540'ta yeniden ina edilmitir. Bayan Kulu Han'n trbesi 1395'te,
Ulu Bey'in medresesi 1417 /1418'de
tamamlanmtr.
XVI. yzylda (1535/1536'da) Mir Arap Medresesi ile
ar - Bakr Medreseleri bu devrin mimarisini temsil
ederler. Abdlaziz Han Medresesi ise 1651/1652'de ina
edilmitir. Buhara an'anevi mimarisini en son temsil
eden eser, 1807'de Niyaz Kul tarafndan yaplan medresedir. Bu medrese drt kulelidir. Mir Arap Camii'nin
yksek, renkli kubbesi evresi ile orijinal bir tezat te
kil eder. Bu renkli kubbe yaknnda bulunan minarenin

Astrahan

Hanlar

tarafndan

25

tarihi nemi vardr. 1871 ylna kadar btn siyasi

sulular bu 62 metre' yksekliinde olan minareden
aa atlmak suretiyle idam edilirdi.
Buraya kadar Buhara'nn tarih iindeki panoramasn izmeye altk.
Emir Klai nvan ile maruf Sayyid ( = Seyyit) Ali
ailesinin Buhara'da yaad yllar, ehrin nice felaket
lerden sonra pek snk kald devreye rastlar.

ALES-BABASI- TARKATI ..

Emir (Amr) Arapadr. Reis, bakan, kumandan

demektir. oul olarak umara kullanlr. Tasavvufta
varlk, alam al-amr ve alam al-halk olmak zere iki mertebeye ayrlr. Birincisi gayb ve ikincisi zuhur alemidir.
Farsada bu kelime ok defa ksaltlarak mir eklinde
dir. Aratrmalarmz bize gsteriyor ki, Klal ailesi Buhara'ldr. Ve rk olarak Trk'tr. Fakat Emir Klal
adnn banda Seyyid ( = Sayyid) bulunmas bu ailenin
Hz. Peygamber soyundan gsterilmesine sebep olmu
tur. Ama, ileride greceimiz gibi, bizzat bu konuda
Molla Fenari ahitlik etmektedir. Ve btn menakb
kitaplarnda da byle gemektedir. Yalnz uray nemle
belirtelim ki, Emir Sultan'da grdmz khk - kya
fet (mr boyu sren) Trk an'anesine uygun deildir.
Zira setii renkler Hz. Peygamberinkine uymaktadr.
O devirlerde Buhara'da, Semerkand'da ve teki ehir
lerde erkek elbiselerinde iek motifleri var. Buna, burada ok canl bir rnek olarak byk Trk filozofu Farabi'yi (870 - 950) gsterebiliriz. Bu nl filozofumuz
seksen yllk mrnde nereye gitti ise (Badad'da,
am'da, Harran'da, Msr'da, hatta bir ara kadlk yapt Buhara'da vb.) hep o kyafetle dolamtr. Gnmzde byle bir grntnn nemi kalmamtr. Ama,
tarih iinde kyafetin hviyet tehisinde rol unutulamaz. Emir Sultan Hazretleri belki de Hacc dn
byle bir deiiklik yapmtr. Fakat, ne olursa olsun

28

O'nun fizik yaps, Trk rknn zeiliklerini tayordu.

Diyeceksiniz ki, u halde, Hz. Peygamber soyundan geldiini nasl kabul edebiliriz? Aslnda, Kulili ailesi Buhara tarihinde grdmz huzursuz ve kark devirde
yaamtr. Dikkat edilirse, annesinin ad ve yine mensup olduu aile bilinmiyor. Kendisi Bursa'da dervile
rine Buhara'daki hayatn naklederken bu konuya girmemitir. Biz de byle bir kayda rastlamadk Emir
Klal Trk'tr. Zira, Klal = mleki demektir. Ve
bu tabir Buhara'ya zel bir tabirdir. O halde, Emir
Sultan baba tarafndan kkl bir Trk aileden gelmektedir. nk, Emir Klal'in babas yani Emir Sultan'n
dedesi_ Muhammed (Seyyid) mlekilik yapard. Emir
Klal de ayn sanatla geimini temine alrd. Demek
oluyor ki, anne tarafndan Hz. Peygamber soyundan geliyor. Yine urasn nemle belirtelim ki, Emir Sultan
hi bir zaman soyu ile nmemitir. Zira, bu konuda
Hz. Muhammed'in hadisi vardr: Soyunuzla vnmeyiniz. Soyla nme insanlar arasnda kskanlk ve ikilie yol at iin makbul deildir. Kald ki, Emir Sultan Hazretleri gibi yksek bir ahsiyet byle bir tutumdan daima uzak durmutur. Dervileri kendisine
sorduklarnda, yani duyduk ki siz Hz. Peygamber soyundanmsnz, dediklerinde ksaca <<evet cevabn vermitir. Bunun da nmekle hi bir ilgisi yoktur san
yoruz.
Hoca Baha'ddin Nakbend nvan ile tannm
Muhammed bin Muhammed'l-Buhari'nin Yesevi eyh
lerinden Kasarn eyh'le bulumas iin Emir Klal'in
iareti gerektiine gre, zamannn hatr saylr ahsi
yetlerinden biridir Emir Sultan'n babas. Seyyid Ali

29

Emir Seyyid Ali ad ile anld gibi ksaca Emir Klal da denir. Emir Klal, tannm Buhara mutasavvf
lanndandr. O'nu Kbreviye tarikatnn Nur-bahiye koluna bal olarak gsterirlerse de, Seyyid Muhammed
Nur-bah'n ortaya kmas ok daha sonradr. Fakat
ayn tarikatn Zehebiye kolundan olduunu kabul eden
kanyaklara da rastlyoruz. Oysa, Emir Klal'i bir halveti eyhi gstermek, geree uygundur sanyoruz. Halvetiyye, Kbreviliin ok ayr bir koludur. Kbrevili~
in kurucusu Harezmli Necmeddin Kbra'dr. Onun bilgin bir kii olduunu naklederler. 1220'de Cengiz ordularnn rken ehrini ald srada Mool askerleri
tarafndan ldrlmtr. te ayn tarikattan olan
mer Ekmeleddin daha sonra Halvetilii kurmutur.
Halvetiliin

de,

Gleniyye,

Merdasiyye, Snbliyye,
Ahmediyye, Cemaliyye, Teciyye
ve Asaliyye adl ubeleri vardr. Bir kimse ile yalnz kalmak anlamna gelen halvet kelimesi, tasavvufta Hz. Allah'tan baka hibir insan ve melein bulunmad bombo bir yerde ruhun gizlice Hz. Allah'la konumas demektir. Bir odack yahut yer altnda kazlm darack
bir mahzen iine girip, haftalarca orada ibadetle megul
olmak adetinin sofiler arasnda hangi tarihten beri sregeldi~ kesin olarak bilinmiyorsa da, veliler hakknda
yazlm biyografi kitaplarnda bu adetin .x. yzyldan
nce mevcut olduu anlalmaktadr. Halvete girmeyi
art koan ve Halvetiyye adn alan bir tarikatn ortaya
kmas XIII. yzyla rastlar. Bu tarikata mensup olanlar, nefislerini ancak halvetle yok edebileceklerine inanrlar. Bundan dolay da
halvete drt elle sarlrlar.
Halvet, hcre veya halvethane ad verilen, kaps kble .
abaniyye, emsiyye,

30
tarafnda

bulunan, insan boyu yksekliinde, namaz k

kadar uzunlukta, hareket edilebilecek genilikte
olan ve ierisine dardan hi k szmayan bir odack.
ta yaplr.
Bununla beraber, baz eyhler, nefislerine fazla
eziyet etmek iin toprak altnda hazrlanan hcrelerde
halvete girerler. Sayram'l eyh brahim'in olu Ahmed
Yesevi (Xl. yzyl), Hoca Yusuf Hemedani'nin mrididir. Altm yana girdikten sonra an'aneye gre
tekkesinin bir tarafna arn derinliinde bir ilehane yaptrarak oraya ekilir. Sonradan, Bektailik,
Nakibendilik, Hurufilik, Kalenderilik ve Haydarilik adlarn tayan ubelerini grdmz Yesevilikte, halvet'in bilhassa nemi ve kendine zel adab vardr.
Hoca Ahmed Yesevi'ye gre halvet kelimesindeki, harflerde bir ok anlalmas g hikmetler
vardr .Burada h hali'den, lam leyl'den, vav vuslat'tan,
te hidayet'ten alnmtr. Halvet esnasnda nefse ve ey
tana ait hazlar yanp mahvolur. Hak cezbelerinden
{Cezbe = ruhun hayret ve sevince kaplarak sanki cesetten hari bulunuyormu gibi olmas) nar {ate) ve nur
{aydnlk) ortaya kar. nsanlk karanlklar ve baka
kederleri kalkar; batn (i yz, grnmeyen nesne) tabakalar nurlanr ve temizlenir. Daha bunun gibi saysz
feyizler has l olur. Ahmed Ycsevi'nin bir kz varm.
Yesevi, yapt kak ve kepeleri heybe iinde bu kzn srtna ykler, pazara gnderirmi. kz, pazar ve
kasabann sokaklarn dolarm. Mteri bedelini heybeye koymadka, hayvan alcnn peini brakmaz, mal
yahut parasn almadan ayrlmazm.
Yesevi, halvet ikidir, diyor. Biri eriat halveti, tekisi tarikat halvcti'dir. eriat halveti olmaynca, ikincisi
lnacak

31
halveti, btn ayp saylan fiillerden ve
szlerden, baka noksanlk ve gnahlardan ta
mamiyle tvbe etmek esasna dayanr; byle olmazsa,
tarikata girmi olsa da halvetine layk olamaz. Bunun
gibi oru da, btn uzuv ve duygu organlarnn, er'an
yasak edilen v.b. eylerden korunmas suretiyle olmaldr. Tarikat halveti hakknda eski byk mutasavvf
larn ( = lahiyatla uraanlar, sofiler) birtakm grle
ri ve onlara gre konulmu muhtelif erkan ve kaideler (*) vardr. Ahmed Yesevi, her bakmdan Trkistan',
ann emirlerini (Buhara dahil) etkiledii iin ondan
sz ettik. leride, yeri geldiinde bu etkinin nerelere ve
kimlere kadar uzandn da greceiz.

olmaz.

eriat

me'um

(*)

Cevahir'lEbrar (S. 30 - 34) Halvet ve Uzlet kelimeleri eskiden beri

tasavvuf
stlahlarndan
dr. Ve ayn anlamda gibi
kullanlr.
Halvetten
maksat, tenha bir yerde alemden uzak durmak
tr. Uzlet, ehl-i safietin sfat; halvet vuslat ald
metidir. Mrid iin nce kendi cinsinden uzlet
(yalnzl!k) ve sonunda !ns-i Hak iin ihtiyar-;
halvet gerektir. Yalnz uzlet isteyen kimse, halkn
errinden
korunmak iin deil, kendi errinden
halk korumak iin bu
hareketi istedii fikrinde
olmaldr. Zira,
aksi, kibir ve gurura yol aar.
Ebu Bekr Varrak ecDnya ve ahiretin hayrn hal
vet ve kllette ( = darlkta), er ve mazarratn
halk ile ihtilat ve kesrette buldum demitir. -Risdle-i Kuayriye Tercmesi, S: 82-85- Tasavvuf
hakkndaki telifleri byk bir deer ve nem tayan ahdb'ddin Suhraverdi, Avdrif'l-Madrif'in-

32

Elde ettiimiz bilgilere gre, Emir Klal, yaad

dini ortamnda kendi adn unutturmam arif
(= gittii yolu bilen) bir zattr. Yaptmz aratrma
da ona ait herhangi bir esere rastlamadk. Muhakkak
ki, o da teki mutasavvflar gibi mrnce nefs mcadelesi yapm ve Hz. Peygamber'in (S.A.) va'zettii ekil
ve anlamda ibadeti gerekletirmitir. Bu gnlk geimini mlekilik yaparak temin eden asl adamn ahlak
ile nd bir mridi vardr: Seyyid sa. O, Emir Klal'e hem mlekilik ilerinde yardmc, hem de din
yolunda hizmete k2uyordu. Aslnda Emir Klat, Seyyid sa'nn eyhi idi. Sofilere gre, tarikat merhalelerinan

Ftuh'l-Erba'inde halvetten ve onun Cldiib ve art

larndan uzun uzun bahseder. Ona gi:Jte halvetten
maksat, birtakm geriiib ve aciiibe, kefiyata a
hit olmak deildir. N as (halk, insanlar) ile ihtililt
zerine halveti tercih eden kimse, zikr-i iliihi'den
baka tekmil zikirlerden, murild- ilahi'den baka
tekmil muradlardan ve katfe-i esbab mutillebeden uzak olmaldr. Aksi takdirde halveti fitne ya-.
hut felakete mibcer olur. Btn bu bilgilerden
anlyoruz ki,
insanolu
hereyden nce kendini
dzeltecektir. Temiz ve iyi niyetli olacaktr. Halk
la olan ilikilerine dikkat edecek, sz ve davranlarn disipline alacak, terbiyenin snrlarn a
mayacaktr. Yani, gsteri yaparak ne kendini ve
ne de evresini kandrmayacaktr. Onun iin s
lam'da yalan sylemek yoktur. Ve yalan syleyen
asla slam deildir. Zira, btn erilikler yalanla
balamaktadr. slam, yalan sylemez.

33

de olgunlaan, tarikata yeni girenlere yardm eden ve

yol gsteren kiilere eyh denir. Hak yemek nedir bilmeyen, bir gn teki gne e tutmayan bu asil Trk
yine Buhara'l olan Seyyid sa'ya evlat muamelesi yap
yor. Bir baba eviadn nasl sever ve ona nasl itina ederse, Emir Klal de ayn davran gsteriyordu. Nitekim
daha sonra ona el verdiini ( = kendinden sonraki eyhi
semek) reniyoruz. te, bu Seyyid sa'nn Emir Sultan Hazretleri zerindeki rol byktr.

F: 3

DOGUMU VE LK GENLG

Emir Klal'in 1368'de bir olu oldu. Adn, emsed

din koydu. O Bursa'ya gelinceye kadar hep bu adla tannmtr. Yalnz adnn
banda bir de Muhammed
vard .. Y.anj, Muhammed emseddin. Muhammed, d edesinin ad idi.
Emir Klal zengin bir adam deildi. Bu sebeple,
trl savalarla, yamalada tahrip edilen ve ticari hayat altst olan Buhara'da geinmek ok zordu. Gryoruz ki, manevi zenginliin zirvesinde bulunan Klai
ailesi, maddi skntlar iinde idi. Ve ehrin d mahalleler'indeki evlerinde kt kanaat yayorlard. Kk
emseddin'in ocukluu ok garip gemitir. Zira, annesini kaybetmi, baba bakm ile byrnek zorunda kalmtr. Emir Klal ikinci defa evlenmemi, srf ocuu
ile megul olmutur. Emir Sultan'n ileride greceimiz
gibi azndan kan her - Gel baba'm>>, - Otur baba'm, - Syle baba'm v.b. cmlesinde ocukluk ann etkilerini bulmak kabildir. lk genlik yllarna
kadar, oluna salam bilgi ve ahlak vermeye alan
Emir Klal ona her zaman unlar tekrarhyordu:
- Peygamberi babandan da, anandan da fazla seveceksin. Soyunla nmeyeceksin. Azndan hi yalan
kmayacak. Her gn son gnm gibi tamamlamaya
alacaksn. lim renecek ve asla enmeyeceksin.

36

da olsan kh ekmeyi brakmayacaksn. Sehi bir toplulua dahil olmayacaksn. Nikahsz

(kadnla) oturmayacaksn. Hadisler sana tefsir olacak,
Hz. Kur'an da en byk yol gstericin. Hayat, her yan
ile sana medresedir. Bir yerde hayr bulursan yerle.
Ktlkten ka. Unutma ki elinde en byk silalm Hz.
Allah'a ettiin dua olacaktr ...

Ak

sakall

lamsz

bir ekilde yeona btn bilgisi ile, grgs ile

muhatap olmaya almtr. eriat ne. emrediyorsa,
ayn ekil ve anlamda slami bilgileri kk emseddin'e
duyurmaya uramtr. Emir Sultan'da ibretle ma
hade ettiimiz ve hatrasna sayg ile eildiimiz o yksek ahlak, ite byle meyve vermiti.
Emir Klal

olunun eyhlere yakr

timesini istediinden

Kk emseddin'in baka kardei olup

belli deildir. Zira, bu hususta kayt yoktur.

olmad

Kendisi olgun yalarda babasndan sz ederken, bilhassa ondan ald bilgilerin temel bilgi olduunu belirtmekten uzak kalmamtr.
eriat emirlerini harfiyen yerine getirmeyi btn
mrnce ihmal etmeyen Emir Klal, olunun yetime
sine bu kadar titizlik gsterdii halde, lmnden sonra kendi manevi yerini Muhammed emseddin'e brak
mamtr.

Daha nce akladmz gibi, o yer Seyyid sa'ya

Ve Seyyid sa: -Ya emseddin, madem ki
Medine'ye Hz. Peygamber'in (S.A.) bulunduu yere gidiyorsun. Ben de sana el veriyorum>> diyor. Yani, bykalmtr.

37

lece Seyyid sa da Emir Sultan' kendine halife semi

oluyor. Bu bir nezaket ve babaca duygunun ifadesidir.
Baz menakb kitaplarnda
Emir Sultan'n daha
Buhara'da iken bile tannm, sevilmi bir veli olduu
kayd vardr. u halde, bu bir bakma Emir Klal'in o
lunu nasl yetitirdiinin de ispat oluyor. lk delikanllk anda byle bir gelime gsteren Muhammed
emseddin, elbette ileri yalarda ok daha sevilen, saylan ahsiyet olacaktr. Bugn ilmen, inkar g ispat..
tr ki, ocuklar anne ve babadan baz kabiliyetler alarak
domaktadrlar. Kocasn seven bir kadnn ocuklar
asla irkin olmuyor. Ve bu ocuklar byrlkleri zaman da hem kendilerine, hem de evrelerine yararl olmasn biliyorlar. Bunu ilim, sevgiye balyor. Dikkat
edilirse, sevgi ile byyen ocuklar, hi bir zaman toplum iinde baarszlk gstermiyorlar. Bu nemli problemi, Avusturyal nl sinir ve ruh hekimi, ayn zamanda Ryalar Bilimi adl kitabn yazar olan Dr. Sigmund
Freud'un yakn alma arkada Dr. Alfred Adler
(1870- 1937) zmtr. Gnmzde, azdan dmeyen
aalk duygusu'nu tehis eden doktor, ite bu Alfred
Adler'dir. Diyor ki:

-ocuk zerinde anne ve babann rol byktr.

ilerde iyi insan olduklarn grmek iste
yenler, onlar asla kklk komplekslerine ( = aalk
duygusuna) terketmemelidirler. ocuklar hi bir e
kilde bask altnda tutmamal. Mmknse, bykler
kendilerini kontrol etmeli ve onlara rnek olmaldrlar.
ocuklarnn

Emir
dan

Sultan'

tetkik ederken, onun babas tarafn

ve yine. ona nasl nem verildiini

nasl sevildiini

38

grmekten uzak kalmyoruz. Byle bir duruma, bra

him bn-i Ethem Hz.'lerinde de rastlyoruz. Bstam'l
veli Bayezid'de de anne ihtimam rnek derecededir.
Bir de nl Hazreti Veys var. Hani o otuziki diini
Hz. Muhammed sevgisi uruna krp dken Yemen'li
Veysel Karani. Daha ksa syleyelim, insanolu yetime
anda sevgi ortam bularnazsa
evresinde, asla verimli olamaz. Ailenin ocuklara kar gsterdikleri sevgi ve ihtimam, onlar hayatn her ynne, her zorluu
na kuvvetli klmakta gecikmiyor.
Emir Sultan Hazretlerinin ta Buhara'dan kalkp
Bursa'ya gelmesi, (o gnn artlarnda dnldn
de) pek kolay bir mesele deildir. unu sylemek istiyoruz ki, ondaki bu azim ve enerji Emir Klal'den gelmektedir. Emir Sultan daha ocuk yalarda ahsiyeti
gelimi rnek insanlardan biri olarak Osmanl Tarihine gemitir. Bunu kendisi, o arif kii olan deerli
babasna borluydu.
Ktlk

ve

hastalklarn

bir

srada,

Eski Trk adeti gereince ev

gelenler (kim olursa olsun) uzun sre bekletilmezler, hemen buyur edilirlerdi. Gen Muhammed
emseddin de yle yapt. Yapt ama, kap nnde duran yal adam ieri girmiyor, devaml alyordu. O
zaman, eyh Emir Klal: <<Buyur diyor, olunun ardndan. Sonra devam etti: - Syle ... Senin bir derdin
var. Syle ki are bulunsun.>> Yal adam, kapda Emir
Klal'in ellerine sarlr: -Ah eyhim, der~ bam bahem mahsul vermez oldu. oluk ocuk a kaldk. Dualarn bekliyoruz. Emir Klal: - Haydi imdi git.

bir gn

kapsna

kaplar alnd.

yaygn olduu

39

Hak'tan bir ey gizli deildir. der. Baba ile oul gzgze gelirler. Muhammed emseddin bu grevi zerine
alr. Ledun srrnn yiidi, gn battktan sonra, sabah
gelen yal adamn bah~esine gider. Ve hi hareketsiz,
sabah narnazna dek duasn yapar. Ayn zamanda bu
olay gen Emir Sultan'n hayatnda verdii ilk byk
imtihandr. Ertesi gn, btn Buhara'da kulaktan kulaa viran olmu bahenin yeerme hikayesi nakledilir.
Yal adam grdne inanamaz. armamak elde mi?
Daha bir sabah nce neydi bahenin durumu? Bahe
sahibi de imanl. O da Cenab- ~akk'a dua ediyor: -Ya
rabbi, diyor, bu ne srdr. Bu ne hikmettir. krler
olsun. Sonra kelime-i ahadet getiriyor. te, o zaman,
bahesinh- teki ucunda, Emir Kulal'in gen olunu
gryor. Ona doru teekkr etmek zere yrrken,
Muhammed emseddin'in kaybolduunun farkna vanyar. Durduu zaman, yine grnyor. Ve Muhammed
emseddin yal adama konumamasn iaret ediyor,
bir daha grnmyor.

BUHARA'DAN

AYRlLl

Hereyin dorusu, asl neyse onu yerine getirmeyi

dev bilen Muhammed emseddin, sevgili babasnn vefat annda bir erkek eviada den ileri hi eksiksiz
yapmt. Seyyid sa da beraberdi phesiz. Ama, onun
evlat olarak daha ayr devleri vard. lslamiyette her
esas akla dayanr. Akl d davranlara kat'i bir e
kilde yer vermeyen slam dini, insan psikolojisini btn olarak ele alr. slamiyette Allah'n emirlerini yerine getirmek devi, yalnz bir ahsa, iki ahsa yahut
bir snfa verilmez. Yani, imam snf, mezzin snf,
l ykayc snf, mezar kazc snf v.b. diye bir s
nf yoktur. Aslnda slam dini ayrlklar tasvip eden
bir din deildir. Daha dorusu, akli l snrn amaz
slamiyet. Niin, imam snf veya mezzin snf yoktur? nk, lslamda her erkek, imam ( = nde gelen)
dr. Her erkek mezziri'dir, her erkek l ykar.
Ve yine her erkek, mezar kazabilir. Hayat tek ynl
deildir. O halde, bu ok ynl hayat karsnda kiiyi
(her durumu ile) aktif hviyette grmek isteyen sla
miyet, tam anlam ile insan psikolojisine en uygun dindir. slamiyetin, dnya ileri dnda kabul edilmemesi
bundandr. Hayata paralel bir dindir. Ve ite bunun
iin yalan yoktur slamiyette. Yani, kandrmaca oyundan uzaktr. Neyin kandrmacas diyeceksiniz?
Aklayalm, bir bir. nemli olan, insann kendisidir. u halde, kii nce kendini yalandan, dolaysiyle

42
kandrmadan

uzak tutmasn becerecektir. Bu da hakikate dnmekle kabildir. Hakikat de aklla bulunur.

Hepsi birbirine zincirleme baldr. Nedir en byk hakikat? Bunun cevab tek kelin:e ile Allah'tr. Fakat,
insan vcudu iin sylenirse bu, o zaman sonuta lm
hakikat ile kartalaca ortaya kar. nsan dodu
ise, kesin olarak sonunda lmle karlaacaktr. Peki,
niin byle bir hakikati grmemezlikten gelebiliriz?
te slamiyet, bunu her insann bilmesi gerektiini va'zediyor. Muhammed emseddin'in babas Emir Kulal
de aynn yapmt. imdi olu da o devi yerine getirmekten geri kalmayacakt. Seyyid sa ile beraber yka
dlar, beraber kefenlediler, beraber hasra sardlar. Tabut, bir kaide deildir. Her an, her yerde tahta bulunmaz ki... Aslnda tabutla cenaze kaldrmak adeti sonradan kmtr. lk nceler hurma yaprandan yapl
m hasrlar kullanlrd. Zira, Arabistan'da mee ormanlar yoktur. Bilmem anlatabiliyor muyuz bu zellii? slamiyet her artta rahat tatbik edilebilen, inkar
g yksek bir dindir. Hayata uygun, esiz bir din.
Emir Kflal'in cenaze namazn seyyid sa kldnyor.
Muhammed emseddin sevgili babasnn lmnden sonra (kendi ifadesine gre) bir gece rya grr.
Ryada Medine'ye gitmesi ve soyu ( = ceddi) Hz. Peygamber' i (S.A.) ziyaret etmesi iaret edilir. Yap itibariyle kalabal sevmeyen, yalnz ve sakin yaamay arzu eden Muhammed emseddin'in bir sre kararsz kaldn gryoruz. Belki de bu rya, o kararszln sonucu oluyor ki, kendi kendine mrnn sonuna dek
Medine'de kalmay ve sonra Hz. Peygamber'in kabri

43
yaknlarnda

bir yere gmlmeyi dnr. te bu dile Buhara'dan Hacc iin kalkan (yol ok uzun
olduundan ticari maksat da tayan) bir kervana kat
lr. O sralarda ondokuz, yirmi yalarnda olsa gerektir.
Zira, krk ksur yl Bursa'da hayat srmtr. Demek
ki, Muhammed emseddin, tam delikanl anda do
duu topraklar terketmi oluyor. Mekke yolu ran'dan
geiyordu. yle tehlikeli bir seyahatti ki bu, soygun ve
lm her an beklenebilirdi. Hele Arap Yarmadasnn
ran'a verdii geit blgesinden Mekke'ye gitmek, savaa girmek gibi bir eydi.
nce

Zira, kurak, verimsiz topraklar zerinde yaylm

olan kabileler bana buyruk yayorlard. Ve frsat
bulduklar an can almay adet haline getirmilerdi. Tedbir, bir slamn silah sayl;. Yani kh, silah, bak,
kama, herhangi bir alet (ok gibi) tamak, gerekli deil
dir. Kat'i olarak tabanca ile gezmek bir tedbir sayl
maz slamiyette. slamn tedbiri, terbiyesi -faziletitecrbesidir. Daha ksa ifade edersek, tek kelime ile
ahlak'tr diyebiliriz. te, Buhara'dan kalkan kervanda
byle bir tedbirle yola kan delikanl, Muhammed em
seddin'di. Eer, o, bu ryay grmeseydi, Buhara'dan
hi bir zaman ayrlmayacakt. Zira, slamiyette yer deitirmek u sebebe dayanr:
1 - Namus korumak endiesi,
2 - Helal kazanmak yolu,
3 - lim.
Eer bir slam, bulunduu yerde namusunu koruyamyorsa

kn

veya koruyamayacana inand ise, hakhelal yoldan (Allah'n emrettii ekil ve anlamda)

44

elde edemiyorsa, arad ilmi bulamyorsa o yeri terkedebilir. Bunun dnda, bir slam bulunduu yeri terkedemez. Efendim, ben tol kazanmak iin {iki ylda
bir apartman yaptrmak gibi) elbette byk ehire gi
derim. Bunda fena bir ey yok ki. Belki dorudur bu
dnce, o kiiye gre ama, slam'da bol kazanmak
dncesi dnyaya fazla
rabet olarak kabul edilir;
Oysa, kul, yani insan dnya'ya

deil,

Hz. Allah'a tapar.

Allah'a tapan bir kul ise, taptnn emirlerini yerine getirir. Bu emirlerde kiinin yalnz kendini dnmesi
yolu deil, teki kullarn haklarnn da gznne aln
ma meselesi, hakikati vardr. u halde, Muhammed
emseddin ila~i bir emir olarak telakki ettii rya ia
reti zerine Buhara'y terkediyor. O'nun Mekke yolu
boyunca, gayet gosterisiz bir khk iinde seyahat etti
i kaydna rasthyoruz. Bu sebeple kimsenin gzne
arpmamt. Ayn tutumu, byk Trk Filozofu Farabi'de de gryoruz. Hem yle canl bir ekilde belli
oluyor ki, Badad Tarihi Farabi'den tek kelime sz
etmiyor. Oysa, o tarihin yazld devirde Farabi Ba
dad'da ve szn dinleten bir ahsiyet. Demek ki,
gsteriten holanmayan yaps bunda byk rol oynamtr. Btn bunlar sylemekteki kastmz, dorudan
doruya Muhammed emseddin'in kendini belli etmek
istememesinden dolaydr. Zira, seyyidler, balarnda
yeil sarkla dolarlard. Velhasl daha bir baka g-

45
rnte olurlard. Herhalde, tam anlam ile istin1k ()
halinde kalmak iin ittika () ettii gerektir sanyoruz.

O'nun bu durumu, biraz da, kendi ahsiyetinden

emin bir kii olduunu ispatlar. Zira, her yerde nne
gelen seyyidlik iddiasnda bulunuyordu. Elbette, Muhammed emseddin bylesine yalanc, kandrc, istismar edici insanlarla ayn paralelde grnmek istemi~
yordu. Nitekim, yalanc seyyidlerle () karlamak
tan kaamad.

("')

stirak: Bir eyi batan aa kaplamak, bir e

yin ne batan aa gmlmek, dalmak. Sufile

rin, Allah'tan baka her eyden ilgilerini kesip
vecde ve Mle dalmalar. (Kamus Tercmesi, cilt:

III, s: 973)
()

(*""")

ttika: Saknmak. eriatte, kiinin kendisini

daha
nce zararl olan eyden korumasdr. Bunun
derecesi vardr. Birinci derece, ebedi azaba d
mernek iin kfrden saknmaktr. Bu derece aa
tabakadan insanlarn mertebesidir. kinci derece, her trl gnahtan ekinmektir ki, bu da haslarn mertebesidir.
ncs ise, insan megul
eden her eyden elini eteini ekip, yzn tarnamiyle Allah'a dndrmektir. Bu da haslarn has
nn mertebesidir. (Cevdet Paa, Lugat-i Kur'aniye, s. 1)
Yalanc

Seyyidler (Mteseyyide) : Evliya elebi

anlatrken unlar naklediyor:
Sadat-
KirCim ve mteseyyidi ok olup Laaneddahil velhari hadis-i eriliyle laneti kabul edip medhul-i
nas olmu Kalmuk Tatar gzl ve znik inisi
gibi gk gzl, zehr-i mar (= ylan zehiri) szl,
nursuz yzl, haa, emirleri var. Hatta bir dava
umnu'yu

46

ile bir emir Melek Ahmed Paa huzuruna gelip,

ifrat zre bir feryat ve figan edip: : - Ceddim
ruhu iin bu ev benim aba ve dedelerimden kalmtr" diye ceddine yemin edip vakfullah hclneyi
Mlk mevrusumdur diye feryad ile divan kapatt. Gnai
Efendi Eydr: cc- Adam, siz yeni
emir olmua benzensiz. Zira, tezvir davaya yap
tn, dedikte hemen: Behey efendi, Sultan Osman kii Hotin seferine buradan geerken nakible'raf Gultimi Efendi'den yz kile arpa verip
emir kapsna kp onbir kii ecere aldk. Onbir
kiiden yedi kii kaldk.
Hani benim eski emir?
deyince, paa: - Ya br emir yoldalarn kandedir? Anlar kande bulalm? dedikte, - te bunlardr, diye be kii gsterip beini dahi ve kendy asla syletmeyp hapsedip ve hclnelerin basp
ecerelerin getirip
balarndan
destarlarn alp,
ahali-i vilayetten ahvalleri sual oldukta. ikrarlar
zre mteseyyidlikleri ispat olunup yedier yllk
tektilif-i rfi1eyi vermek zere akrabay mteallikatlaryla krkyedi nefer kimse hkmolunup izn-i
er'iye deslar alnp sicill-i er-i mbine reaya
kaydolundular. Bu gne mteseyyidi ok ehr-i
umnu'dur, Hdti islah ede.
-Seyahatntime, IV,

309. 310-

MEKKE -

MEDiNE EHRLER

Yeryznn en byk dini olan slam dininin ilk

Mekke'dir. Bu ehrin daha nceki ad:
Bekke'dir. Arap Yarmadasnda, Hicaz'da, Kzldeniz
kysndan 100 km. kadar uzaklkta ve deniz seviyesinden 360 m. yksekte kurulmu bir ehirdir. Uzunlamasna, hilal biiminde olan ehir, sarp ve plak iki sra
tepeler arasnda skp kalm gibidir. Hz. Peygamberin
burada domu olmas ve kutsal ziyaret yeri olan Kabe'nin bulunmas sebebiyle mslmanlarn en byk dini
merkezidir. Mekke-i Mkerreme ad ile anlr. Her yl
hacc mevsiminde btn mslman lkelerinden says
milyonlar aan m'min
~urasn ziyaret etmektedir.
Bu sebeple dini ve iktisadi hayatn merkezidir ayn zamanda. Eski kervan yolunun kavanda olan Mekke
vadisinde, eskiden youn bir hareket ve ticaret hayat
olduunu gryoruz. 1517'de Msr'n Yavuz Sultan Selim tarafndan alnmas zerine, Mekk.e Osmanl m
paratorluu himayesi altna girdi.
kt ehir,

Kur'an-

Kerfm sreleri iki byk ksma ayrlr.

Oniki yl, be ay, on gnlk
kapsar. Ki, bu stirelere Mekki ad verilir.

lk ksm Mekke'dedir.

bir

zaman

Medine'nin slamiyetten nceki ad: Yesrib'dir. Ve

Hicaz'da bulunmaktadr. Kuzeye doru hafif meyilli
bir ovadadr. Bu ova, kuzeyde ve gney-douda, ehir-

48

den yaklak olarak 4 km. uzaklkta bulunan ve yksek Arabistan yayias ile salilin (Tihame) alak. ovaa:
r arasnda snr tekil eden sradalarn kntlar
Uhud ve Ayr dalar ile evrilmitir. Ovann yegane zellii, su bakmndan zenginliidir. Kur'an- Kerim surelerinin ikinci blm Medine'de inmitir. Bu da, do. kuz yl, dokuz ay, dokuz gnlk bir devreyi tekil eder.
Bu surelere Medeni denir. Medine, hurmalklar ile de
nldr.
Eb'l-Hasan Aliyy-ibn-i Abdullah-el Semhudi, Hulasat-il-vefa-bi-Ahbar Dar'il Mustafa ad ile Medine Camiini
ve Hazreti Muha,mmed'in (S.A.) kabrini tasvir eden bir
eser yazmtr. B eser 1868'de Kahire'de baslmtr.
Wstenfeld makamalara ait fasl tercme etmi, fakat
yazarn efsaneleri, rivayetleri ve haclarn Hz. Peygamber'i ziyaretlerinde riayet edecekleri usul ve bu hususa ait ksmlar karmtr. (Gesichte der Stad Medina im Auszuge ausdem Arabschen des Samhudi, von
F. Wstenfeld, Gotingen, 1860, in-40).
Burckhardt, bize Medine'nin mufassal bir tasvirini
veriyor. nl makbere gneydou kede bulunmaktadr. Gney duvardan yirmibe,
doudakinden onbe
ayak uzaktr. Boyu, stunlarn te biri yksekliinde,
yeile boyanm ve demir parmaklk, kabri ve galerideki birok stunlarn alt ksmlarn da iine alarak takriben 20 ayak kare geniliinde gayrimuntazam bir alan
evirmektedir.
Medine tarihisine gre, Hazreti Muhammed'le en
eski iki sahabe ve halifesi, Hz. Ebubekir'le Hz. mer'in
mezarlar bulunan siyah tatan ve iki stuna dayanan

49

bina bir at altndadr. Hz. Muhammed'in kabrinin nde, br ikisinin ondan biraz aada olduu ve Hz.
mer'inkinin, Hz. Ebubekir'den geride bulunduunu rivayet ederler. Bu kabrin en by Hz. Muhammed'e
aittir. Bu alana Hcre, kabirle minher arasna daRavza
ad verilir.
1503'te Medine'yi ziyaret eden Lodovico Varthenia,
oray bize tarif eden ilk Avrupaldr. Onun syledikleri,
dou yazarlar ile daha yeni
seyyahlara uymaktadr.
Medine Camiine ait blmden sras gelmiken biraz
nakledelim:
Mescit drt kelidir. Ve takriben yz ayak uzunve seksen ayak kadar geniliktedir. ki kaps
vardr. yan kemerli, st kapal ve iinde drtyzden fazla beyaz tatan stunlar bulunmaktadr. Daima
yanmakta olan bine yakn kandil vardr. Mescidin sonunda sa tarafta, kemerierin bulunduu yerde, takriben be ayak genilii olan drt keli bir burcun drt
yan da ipek kumalarla evrilmitir. ki adm ileride
gzel bir bakr kafes vardr. Haclar bu kafesten burcun iine bakarlar. Bu kafesin sol tarafnda kk bir
kap ve burca gitmek iin bir avlu vardr. Avlunun bir
yanrda Hz. Muhammed ve sahabesine ait yirmi, teki
tarafnda da yirmibe kitap
bulunmaktadr. Avlunun
iinde yeralt bir makbere vardr. Orada Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Ebtbekir, Hz. Osman, Hz. mer ve
Hz. Fatma medfundur. (Le Viatur, Tercme: Dabra
de Raconis, Manuserit de la Bibliotheque Nationale
no: 5640, f: 12, 13)
Yeryznde, grd ryalarn etkisi ile hareket
etmi ve kendi hayatiarna yn vermi, hatta bu yzluunda

F: 4

50

den byk hizmetlerde bulunmu yksek ahsiyetler

az deildir. Emir Sultan Hazretleri, bunlarn iinde en
sekin sima ol~rak durmaktadr.
nl Ebu-Muineddin Nasr- Husrev-i Kubadyaniyyl Mervzi (1003 - 1088), 104S'te grd ryann etkisi
ile 1054'e kadar kvranp ve sonunda yanna kk kardeini alarak yollara dyor. Ve bu gezisi tam yedi yl
sryor. Nasr- Hsrev'in ryas yledir: Bir pir gelir, ona dnya ilerine fazla daldn ve bundan byle
arap imemesi gerektiini
syler. Sitem eder ona.
Sonra, kble tarafn iaretle - Oraya git, der.
yi huylu ve bilgi sahibi olan Nasr- Hsrev, yksek meziyetlerle dolu unutulmaz bir ahsiyettir.
Ey bad- asr ger gzeri ber diyar- Belh
Blgtizer be hane-l men-u anca bicy hal.
(Ey ikindi yeli, Belh lkesinden geersen evime ura,
Bir sor, bir aratr bakalm) (Divan, Tahran,
S: 287).
Bu nl yazar, seyahatten dndnde u
beyti syler:

nasllar?

Dnyann
phe

mlhnetl, eziyet oktur ama,

yok, Iyinin de sonu vardr, ktnn de,

Gk, bizim iin gece gndz yolcudur, dner

durur,
Biri gitti mi Izinden bir bakas gelir atar
Geecek seferl nihayet bitiririz ama,
Sonunda bitip tkenmeyecek bir sefer gele
cektir.

51
Nasr' Hsrev'in Sefername adl eseri, yeryznde
ibretle ve dikkatle okunacak kitaplar arasndadr. Bu
eser, yedi ~lda yapt seyahati anlatr.
Aa ylikar tam asr sonra Emir Sultan Hazretleri ayn yollardan geip Mekke'ye ve Medine'ye geliyor. Menakb kitaplarnda onun bu ehirlerde ne kadar kald kaydna rastlamadk. Fakat Kur'an nurdur
ve dosdoru bir yoldur hadisini kendisine rehber seen Emir Sultan' her gittii yerde ayn ll davran
larda gryoruz. Yalnz daha sonraki ifadelere baklr
sa, yannda Buhara'l dostlar bulunuyor. Yani, tek
bana deil. O halde, Emir Sultan'abal olan yine kendi anda bir ka kii var. Ama adlarn bilmiyoruz.
Her zaman olduu gibi o yl da (takriben 1387 /1388)
Mekke ve Medine ok kalabalk. Zira, Emir Sultan yer
bulmakta zorluk ekiyor. Biraz zengin olanlar para ile
oda bulabiliyorlar. Bundan anlalyor ki, onun seyahati
pek garip gemektedir.

Daha nce de
aile

belirttiimiz

gibi kendisi zengin bir

ocuu deildi.

Mekke'ye geldiinde henz Hacc balamamt. Bu

sebeple, nce Kabe'yi tavaf ettikten sonra Medine'ye
gidiyor. Hacca kadar orada kalyor. te Emir Sultan'a
ait menakb kitaplannda deiik sluplarla anlatla
gelen (seyyidlik iddas ile ilgili) olay o gnlerde cereyan ediyor. Misafirhane olarak kullanlan yan yana s
ralanm kk odalarn hepsi dolmu. Emir Sultan istiyor ki, Kabr-i Saadet'e (Hz. Peygamber'in yatt yer)
yakn bir oda bulsun. Ama ne are, ok arad halde

52

byle mnasip bir yeri temin edemiyor. Ve arana arana

akam olduunu naklederler. En sonunda, daha nce
bakt odalardan birinde kimsenin bulunmadn grr. eri girip yerletikten bir sre sonra bu odann,
resmen kendilerine ayrlm olduunu syleyen birtakm gen adamla karlar. Adamlar a.kn ve telal
hareketlerle:
Buras

seyyidler Iindir.

<<- Hakisnz

riyor.

k dar ...

ama, ben de seyyidim

diyorlar.

cevabn

ve-

- Sen mi seyyidsin? Senin seyyid olduunu burada kim bilir? Hem seyyid olsan duruun baka, kln
kyafetin baka olurdu. Ne ile ispat edeceksin?
O an duruyor Emir Sultan, zira, hi tand yok.
Medine'de, koca Arap Yarmadasnda tek kii tanmyor. u halde kimi ahit gsterebilirdi. tekiler s~
rar ediyorlar: - Haydi ispat et. Birden: - Var,
diyor, ahidim,
Deil

-Kimdir?
"r Hazreti Peygamber (S.A.)
1

Bu Levap karsnda hepsi birbirine bakyor, byle

bir e' olur mu olamaz m sorusu zihinlerini kartr
yor. Ve ilk aknlk anndan sonra: - Peki, kabul ettik diyorlar.
- yle ise Kabr-i Saadet'e gidelim. Orada selam
verelim. Hangimizin selamma cevap verilirse, onun soyu
halka bilinmi olur.

53
lerinden biri: - Vakit getir. Oraya gitmeden
halledelim. Buradan selam verilsin diyor. Bylece,
ge vakit, Kabr-i Saadet'e gitmeyi gerekli bulmadan,
olduklar yerden Hz.
Muhammed'in (S.A.) trbesine
doru dnp:
- Esselam- aleyke ya ceddi (ceddim sana selam)
demiler, fakat cevap gelmemi. Daha sonra, Muhammed emseddin selam veriyor ve u cevab alyor:
- Aleykesselam ya veledi, ya seyyid Muhammed
Buhari (Olum Seyyid Muhammed Buhari sana selam
olsun.)
Orada bulunanlarla, odann asl sahibi olduklarn
iddia edenler: - Esselat- vesselam- aleyke ya resf
lfllah diye haykrp kendilerinden geiyorlar. Ve sonra, zr dileyip affetmesini istiyorlar. O da dua ediyor.
Muhammed emseddin'in Medine'de ne kadar kaldn bilmiyoruz. Yalnz, o ylki hacc farizasn yerine
getirdiine gre, bu sre, bir haftay gemiyor sanrz.
Hacc gnlerinde btn hayatn etkileyen ve ona yn
veren nemli bir rya grr. Bu ryann naklinde menakb kitaplar ayn ifadeyi
kullanmaktadrlar:
Hz.
Muhammed (S.A.) ve Hz. Ali (R.A.) yanyana oturmular.
Emir Buhari de onlarn nnde diz ckm. Hz. Ali
ona anlatyor: - Ey olum, sana Hz. AIlah tarafndan
soyun Hz. Muhammed'in adabn, snnetlerini (*) takva (**) yolu ile ehl siama gstermen iin, Diyar- Rfm'a

(*)

(**)

Snnet : Hz. Peygamber'in (S.A.), Mslmanann

kendilerine rnek olarak alp uyduklar sz ve
hareketlerine denir.
Takva (Ar.) : Gnahtan

saknma,

zht.

54

(Anadolu'ya) gitmen iaret olundu. nnde nurdan

kandil belirecek. O kandiller hangi yerde gznden kaybolursa, orada kalacaksn. Mezarn dahi o~ada olacaktr. Oysa, Muhammed emseddin mr boyunca Medine'de Kabr-i Saadet'e yakn bir evde oturacak, kendini ibadete verecekti. Hatta orada lmeyi ve yine orada gmlmeyi dnyordu. Dikkat edilirse, grd
ryalar (***) Ledun (****) srr ile doludur.
Yine nemle tekrarlayalm, Emir Sultan kendini o
ilahi royalarn emrine brakyor. Ve ancak bu ekilde
mrn~ istikamet vermi
oluyor. Acaba, Medine ve
Mekke'de kimlerle grt, konutu?. Buna hemen cevap verelim ki, Muhammed emseddin bu konuda daima pasif bir yolu semi ve kendini tantmamaya almtr. Bununla beraber Medine'deki selam verme
olay o gnlerde orada tek konuma konusu olmutur.
F~kat Hacc balad iin herkes ayr bir telatadr. Bu
sebeple, anCl;lk, O an orada bulunanlarn hafzalarnda
tadklar hatra olarak kalmtr. Muhmmed emsed-

("*")

Rya (Ar.) : D demek, kelime manas. Baknz,

bu konuda bir hadis var: Nbvvet (peygamber
lik) bende sona erdi. Artk bundan sonra doru
Tilyalar yolu e Allah'n mjdeleri ve ihtarlar vaki
olacaktr. -Zbde-tl Buhdri, S: 254, 1048 no'lu
hadis (Eb Hreyre'den)- nl Dr. Sigmund
Freud 6yle diyor: - Rya, arzunun itilmesinden
doan bir levhadr.

(**"*)

Ledn, Ledni bilgiler : Kendi ve bakalarnn

gayreti olmadan, kul'a Cenab- Hak tarafndan ve.
rilen bilgi (bilgiler) -Gyas, sayfa 385.-

55

din niin kendini tantmamaya alyordu? Zira, Leduni bilgilerle dolu idi. Bu bilgilerin muhatab olmak ko12y deildir. Herkesle o bilgiler tartlmazd. Onu ok
ivi ~rt>nnii. Bahus salnda, ona, yeni yetiir
ken, yle tenbih etmiti. Leduni bilgileri konumak iin
edeb eri olmak gerekti. Bilindi{ti gibi edeb, hem cahiliye
devrinde, hem slamiyette, asil ve insani eylere meyletme hasJetinin hayatta sosyal ilikilerde belirmesi anlamndadr.

Edeb dinin te ikisidir, denilse yerinde olur cmlesi eskiden sk sk tekrarlanan bir kelam- kibard.
uras unutulmasn ki, kelam- kibar sahibi olmak iin
zel bir eitim gerektir. Bunda yaradln da etkisi vardr. Ve btn veliler, ketam- kibar sahibidir.
lk genlik yllar tam bir aydnla kavuturulma
m

bulunan Emir Sultan'a ait menakb kitaplar (yalan sylememek art ile) ancak duyulanlar (azdan
aza sylenenleri)
nakletmektedir. Bu nakledilenler,
ou zaman, gerek tarih akna ters anlatiardan ibarettir. O sebepten biz yaln~ gerek saydklarmz yazacaz. Hatta, deil ilk genlik yllar, olgunluk a bile
birtakm bilinmezliklerle
doludur. Bununla beraber,
uzun tetkikten, sonuta elde ettiimiz bilgilerle mmkn olduu kadar onu ortaya karmaya urat~mz
sanyoruz. Emir Su!tan' bunca yzyl sonra aydnla
!!,Ctirmenin Ve bu mana aleminin byk simasm anlatmann kolay olmadn kabul etmek gerek. Bugnk
hayat artlarna, hayat dncesine tamamiyle yabanc bir yaayn grnn aralamak, elbette zor. Yalansz, riyasz, menfaatten uzak olarak mr srenterin

56
menkbeleri yaygn

ve zengindir. Onlara yetirnek imbu mana aleminin yce kiisi de yle ...
Ta XIV. yzylda Buhara'dan kalkp, Merv, Niabur,
sfahan, Badad, Hira, Basra ehirlerini geip, lleri
ap, Mekke'ye, Medine'ye gelmek; lm - kalm savan andrr bir bakma. Ama, btn bunlar niin hep?
Hangi lk uruna oluyor? Herkes gidiyor, ben de giderim fikri ile mi, kervana katld acaba? Yoksa, srf
Hz. Peygamber. akna m hareket etti Mekke'ye - Medine'ye?
Babasnn lm zerine pek yalnz kalan Muhammed emseddin, kendini daha tatmin edici (mana ynnden) destekleyici bir ortama brakmak istiyordu.
Arad ey, ne n, ne para, ne de rahat etmekti. O,
dorudan doruya Ledfn srrnn tamamna ermek istiyordu. Sabrsz olmad iin, her trl bilgiye dima
ve kalbi akt diyebiliriz. Bu, onu daha da yce bir
duruma getirmiti.
Medine'de Kabr-i Saadet'in evresinde olarak yaa
mak istemesinin de sebebi (tam bir inanla) manevi
~cn oaltmakt. man btn insanlar, elbette Ledfn deryasna dalmakta gecikmezler. Basit bir kaidedir, insanlar neyi isterlerse, kesin olarak onu elde
ederler. Kald ki, an be an - gn be gn Hz. Allah'n
l'kladklarn hfzetmekteki gc, tarifsiz bir durumda idi. Muhammed emseddin'in bu zelliini biraz ,
aalm. O muhakkak ki nce zahid, (*) sonra veli (**)
kanszdr. te

("')
(**)

Zahid : Ahiretteki hayatn gzelliklerini kavrayp

bu tani dnyadan yz eviren kii -Minhdcu-l
Fukara, S: 162 v.d.Veli : Hz. Allah'ta yok olmak.

57
olmutu.

Zira, onun velayet (***) sahibi bulunduunu yahkmdarlar bile kabul etmiti.
Gayb (****) aleminin srrna da sahipti.
ad

adaki

Sras gelmiken burada (bilhassa velilerin zerin

de durduu) nemli bir noktay iaret edelim: Cami'
l-Beyan fi te'vili ayet-l el-Kur'an adl eserin sahibi
Ebu Cafer Muhammed bin Cerir bin Yezid e1-Taberi
(ran'da Taberistan'da 839'da domu, 923'te Badad'da
lm)nin. Tarih e1-iimem ve-1-mluk veya Tarih el-rsu1 ve-1-mluk (Milletler ve Hkmdarlar Tarihi veya
Peygamberler ve Hkmdarlar Tarihi) adl eserinin
I. cildinin birinci blmnde, Hz. brahim'e Hz. Allah

('"**)

(****)

Velayet: Veli'den mtaktr, velilik demektir. Velayet

iki ksmdr. Birincisi, btn m'minler arasnda
mterek olan ve velayeti amme adn alan,
dieri ise sllk erbabnn (bir yola girme, bir s
raya dizilme; bir tarikata intisap etme. SlfiZerin
zahirden b,iitna varmak iin bir mride uyarak
muayyen kaideleri gzetmek artiyle yola girmeye
denir. Bu yola girene de salik derler.) Erenlerine
mahsus olup, kulun Hz. Allah'ta yok olmas ve
Hz. Allah ile bekasndan ibaret olan ve velayet-i
hasse adn alan velayettir. -Minhacu'l Fukara,
S: 241; Nefiihet Tercmesi, S: 22Gayb :

nsann gzle grmedii ve duygular ile

duyamad eye

denir. Gayb, ayn zamanda kl

cz'den byktr, daire kare deildir, gece gndz deildir; gibi akln doruluundan asla phe
etmedii gereklerden de deildir. ki trl gayb
vardr: Biri, Hz. Allah tarafndan bilinen ve insan
tarafndan bilinmesi mmkn
olmayan ve Kur'an'da: ccGaybn anahtarlar onun yanndadr, onu.

58
tarafndan

indirilen o on sahifelik kitapta neler bulunEy insanlara musaHat olan

ve kendisini byk grerek kibire kaplan hkmdar ...
Ben, seni dnya servetini birbiri zerine ymak iin
mi hkmdar yaptm? Hayr, seni ancak mazlumun talep ve duasn bana iittirmek yani zulm ortadan kaldrmak iin gnderdim. nk, mazlum, kafir bile olsa,
onun talep ve duasn reddetmiyorum ... Hz. brahim'e
inen sahifelerde unlar da yazl idi: - Akl sahibi
olup da heves ve isteklerine yenilmemi kimsenin hayatnda birbirinden ok ayr saatler (zaman) bulunmaldr. Bu saatlerden bir ksm, yaradan
na yalvarma, bir ksm Hz. Allah'n yarattklarn dnme, bir ksm kendisinin
bundan sonra yapaca
iler ve nce yapt iler
hakknda nefsini sorguya
ekmesi, bir ksm helal yiyecek ve iecek temin etduu yle anlatlyor: -

ancak o bilir (K. VI, 59) ayetinde geen gayb,

bu da iki ksmdr: 1 - Ancak Hz. Allah tarafn
dan haber verilmekle bilinen, mutlak gayb (iJr
nek verelim: ancak ilah vahy ile bilinen kyamet
vakti); dieriyse, izafi gaybdr ki bazsna bilinen
baz halka ise bilinmeyen gayb (bir ehirde yaan
yamurun, yamur yamayan iJteki ehir halkna
malum olmamas gibi). II - Kur'an'da: 0 iman
edenler ki, grmediklerine -gaybda olanlarainanrlar ... (K. II.2.) ayetinde buyurduu
gibi
giJrlp duyulmayan ve fakat akl ve bilgi yoluyla
varlna delil bulunan, Hz. Allah'n zat, sfat ve
ahiretin durumu gibi olan gayb, her yerde hazr
olduu iin Hz. Allah'a gayb demek doru deilsP
de, halkn gznden sakl olduu iin ona da gayb
denmitir.
(Cevdet Paa, Lugat- Kur'aniye hak
knda Lahika, Trkesi ile birlikte Kur'an- Kerim,
_ Istanbul, 1928 sonunda, S: 10 v.d.)

59

meye ayrlmaldr. Akl banda olan kimse ancak

nesne iin bir yerden baka bir yere g etmelidir ki,
biri ahirelc, dieri dnyada geinmesine yarayan nesneleri elde etmek maksad ili!, ncsii de; yasak olmayan nesnelerden tatmak niyeti ile olmaldr. Akl
banda olan kimse, zamanm iyice anlamah, hal
ve
iine dkn o~mah ve dilini korumahdr. Sz arnelden sayann sz az olur. O kimse, ancak kendisine
yararl olan eyleri konuur. (*)
Bundan nce olduu gibi, bundan sonra da Muhammed emseddin'in hayat yukarda verdiimiz rnekle paralel bir ynde olacaktr. Zira, o ariftir. Bilen,
tam yandr.
Baknz

onu Evliya elebi

nasl anlatyor

(*)

Seyyid Emir Sultan: Hazreti Hseyin soyundanBuhara'da domu, bym, hacc farizasm ifl
etmek iin Mekke'ye, oradan Medine'ye gelmi, atas
Hz. Peygamber'i ziyaret ederken Medine erifleri:
- Nedir sendeki bu Muhammed slalesi si kk esi?
dr.

(")

XX. yzyln en byk adamlarndan biri olan Mo

handas Kararnchand Mahatma Gandhi (1869-1948)
haftada bir gn laf orucu tutar ve o gn hi konumazd. Hindistan'a istiklal salayan bu byk
ahsiyet son nefesini verirken
(tabanca ile ldrlmt) defa tt Ram, Ram, Ram (Allah, Allah, Allah) demiti.

(")

Evliyd elebi Seyahatnamesi (Mehmed Zlli olu

Evliya elebi) : Trkeletiren: Zuhuri Danman,
nc kitap, S: 49/50

60

diye ktleyip taarruz etmiler ve sra vermemiler.

Hazreti Emir ise: - Geliniz, atamzn huzuruna varp
er' ile mrafaa (duruma) olalm. Hangimiz peygamber
slalesinden ise onlar hkm buyursunlar, diyerek
btn Medine eriflerini Peygamberin mbarek mezar
nne gtrd. Parmakla yaslanarak:
- Esselam aleyk, ya atam, der, hemen Ravza-i Mutahhara'dan: -Ve aleykesselam ya veledi, Muhammed
bin Ali ya veledi, ruh Herrum maalkandil = Aleykmselam ey evladm, Ali olu Muhammed. Anadolu'ya
kandil ile beraber git, diye mbarek sesi iitilir. Medine
erifleri Emir'in ayaklarna dp, zr dilerler. Bir
ou kendisi ile birlikte Anadolu'ya giderler. Yolda grrler ki, havada asl bir kandil, kendileri ile beraber
konak konak gidip, karanlk gecede zerlerine nur gibi
klar sayor, Bursa'ya girince kandil snp kaybolur. Hazreti Emir, kendi fukarasna:
- Ey kardeler! Bizim rnrumzn kandili bu e
hirde snecek. Makammz bu ehir olacak. Sekin atamzn iareti byledir, der. O nurlu kandil Bursa'da
gn, gece gorunur. Bykler, Bursa ahalisi bunu
grerek Emir'in ayana yz srp mridi olurlar.
Sonra bizzat Yldrm Bayezid Han dahi Emir'in atnn
yannda yaya yryp, ona biat etmi olur. Ve tertemiz
kzn Emir cenaplarna nikahlar.
Gide gide hreti
dnyay tutarak ulu sultan olur. Hatta Yldrm Han
Ulu Cami'i yaptrp ilk cuma namazn kldktan sonra
Emir Sultan'a: - Eyi cami oldu mu Sultanm? diyerek iltifatta bulunur.

61

Evliya elebi, hi bir aratrmaya girineden duynakletmede stattr. Yukarda grld gibi
baz noktalar kendi slubuna evirmi ve yine ayn
rahatlkla anlatmaktan
ekinmemitir.
Oysa, ileride
greceimiz hayat hikayesi, trl zorluklarla doludur.
Fakat, deerli okuyuculanmza rahat br karlatrma
imkan versin diye yaptk. Zira, bir tarihi ahsiyet hakknda nakledilen her rivayet ortaya konmaldr ki, trl ynlerden mukayese yaplabilsin. Ve btn gerekler
duunu

anlalsn.

HACC.'DAN
MEDiNE'DEN MEKKE'DEN DNtl

O'nun hacc dn hangi ehirlere uradn ve

yine oralarda ne kadar kaldn bilmiyoruz. Ama, o
devirlerde (imdi de yle ya) am, Badad, nemli merkezlerdi. Irak zerinden Anadolu'ya getiine gre,
Badad'a uram olmas
ihtimalini kabul ediyoruz.
nk, ne zaman doruluk zerinde bir sz etse, Abdlkadir-i Geylfmi'den rnekler verir ve onun nl altn hikayesini naklederdi. Bu gsteriyor ki, Badad'da
trbesini ziyaret etmitir. Aslnda, Hacc yolu banda
bulunan Badad ehrinin byklerini (orada yatan aziz
kiileri) ziyaret adettir.
Abdlkadir-i Geylani (Gavs-i Azam diye de anlr)
-1078 - 1166- Kadiri tarikatn kuran ve evliyaullahn
en byklerinden olan bu zat, ocukken, bir ay annesiQden st emmemi. O ay Ramazan ay imi, Ve ancak iftarla birlikte st emmek ihtiyac gsterirmi.
Kendisi ocukluunu yle anlatyor: - Arife gn
idi. ift srmek iin tarlaya gittim. kzn kuyruunu
tutmu, ardndan yryordum. kz dnp bana dedi
ki: - Sen bunun iin yaratlmadn ve bununla emrolunmadn ... Korktum, geri dndm. Evimizin darnma k
tm. Haclar gqrdm. Arafat danda vakfeye durmu
lard. Sonra annerne gidip btn bunlar bir bir anlat-

64
tm

ve kendisine yle ricada bulundum: -Beni Ceyolunda bulundur. zin ver de Badad'a
gideyim. Orada ilim reneyim. Salihleri, velileri ziyaret edeyim, anneceim. dedim. nce ok alad annem.
Sonra babamdan miras kalan seksen altn getirdi. Krk
altn kardeime ayrd. teki krk da elbisemin koltuk altna dikti ve dedi ki: - Her yerde, her halde do
ruluktan ayrlma. Bana her zaman byle kalman iin
sz ver ... Sz verdim, Bil ki anneciim, hep hak yolunda olacam.>> Sonra bana:
nab- Hakkn

- Git olum, Cenab- Hak iin senden ayrlyorum.

kadar yzn bir daha gremem dedi. Elini ptm. St hakkn, analn heliU et, dedim. Helai
etti. Sonra kervanla yola ktm. Kervan henz Hemedan' gemiti ki yolumuzu altm atl kesti. Herkesi
soydular. Bana da - Fakir ocuk, var m sende bir
ey? diye sordular. Vardr dedim. Elbisemin koltuk
altn gsterdim: - te burada tam krk altn var.
Kyamete

Annem dikti. Tuhaf tuhaf yzme baktlar. Herhalde

onlarla alay ettiimi sandlar. Benimle ilgilenmediler.
Sonra bir atl geldi, tekrar sordu: -Var m sende bir
ey? Yine cevap verdim: - Evet, koltuumun altn
da krk altn var. Annem dikti. Atl uzaklat, gitti.
Sonradan iki kii geldi, beni bakanlannn yanna gtrdler. O da sordu. Ayn cevab verdim. nanmak
icin elbisemin koltuunu sktler. Ve krk altn buldular. O ~zaman bakanlar: - Sana ne oldu ki, bvle
syledin dedi. Cevap verdim: - Annem her halde,
her verde doruluktan ayrlma, diye sz ver bana, demiti. Asla hyanet edemem. O zaman bakanlar ala-

65

- Bunca yldr adam sayarz. ok ah

Hep C~nab- Hakk'a kar geliriz. Hyanetlik
iinde geti mrmz>> dedi, tvbe etti. tekiler de tvbe ettiler ve kervandan aldklarn geri verdiler.>>
Bu saysz kerametleri grlen maneviyat ulusu Abdlkadir-i Geylaru Hazretleri vasiyet ediyor:
Benden sonra marip (= bat, Kuzey Afrika'nn
tesindeki) diyarndan azizbir zat gelecektir. Bu hrkay
ona teslim ediniz.
maya

balad:

aldk.

Bu zat, Muhyiddin-i Arabi (1165 - 1240)'dir. Ve

kendisi spanya'dan Badad'a geldiinde o hrkay ald
n, sonradan Konya'da vey olu Sadreddin-i Konevi'ye (1210 - 1274) braktn Fasl-l Hitap adl eserinde
yazyor. Hrkann Konya Mzesinden Evkar slamiye
Mzesine nakledilirken almarak Amerika'da Hazreti
Muhammed'in hrkas diye bir milyon dolara satlan
hrka olmas ihtimal dahilindedir sanyoruz.
Btn anlattklarmz birbiri ile ilgilidir. Muhyiddin-Arabi'nin vey olu Sadreddin-i Konevi'nin Miftah-u
Cem'il Gayb adl eseri var. te bu eseri sonradan
Emir Sultan Hazretleri, nW Bursa Kads Molla Fenari'den okumutur. Bunun hakknda yeri geldii zaman geni bilgi verilecektir.
Elbette, Muhammed emseddin Badad'da Abdlkadir-i Geylani Hazretlerinin trbesini ziyaret ederken
bu byk veliye bal Muhyiddin-i Arabi'nin vey olu
nun eserini okuyacam ve yine onu aklayacan
bilmiyordu.
Bazi eser~_erde onun Buhara'da iken rya grd
ve bunun zerine Diyar- Rf::m'a geldii kayd vardr.
P: 5

66

Fakat, hemen syleyelim ki; btn bu kaytlar yanl

tr. nk, velilerde grdmz mterek nokta udur:
Bir veli en son nerede oturacaksa, oraya gitmeden
nce hacc eder. Buna rnek verelim: Hac Bayram-
Veli, Ebu Hamid Aksarayi. Hatta, Sultan-l Ulema Bahaeddin Veled, Mevlana Celaleddin-i Rumi de yle yapmlard.

Emir Sultan'da da ayn eyi gryoruz. Dorusu da

budur. Zira, hacc arttr slamiyette. Ama, uras unutulmamal ki, nce mana gzn amak gerek. Mana
gz almamlar, ancak Kabe'de ta - toprak grn bulurlar. Oysa hedef bakadr hacc farizasnda.
Hacc bir tamamlann yahut tamamlayn ifadesidir. Bilmem anlatabiliyor muyuz? Tek'de yok olmay
renmeden, lmeden btn hrslan, kinleri ortadan
kaldrmadan, almay deil, vermeyi alkanlk haline
getirmeden, insanlar dolaysiyle canllar sevrneden
hacca gitmek olmaz. Bir kii dahi yoksul ve asa, hatta isiz, kimsesiz, bakimsz kalmsa. orada yaayan
(ayn muhitte) herhangi bir kii asla Hacca gidemez.
Hacc, Hz. Allah karsnda kiinin kendini kandr
durumu deil, kendinin hiliini kabuldr. Yani: <<Yarabbi, yokum. te hereyden arndm, huzuruna geldim. zerimde dnya malndan ne var ki. Nefsimi yok
ettim. Varlnda erirnek istiyorum.>> demektir. Hacc
annda yaplan grevler gz nne getirildiinde, btn
o grevlerin ne anlama p-eldii iyice anlalmaldr.
Hacc, Cenab- Hakk'a dnn temsilidir.
Insan, dodu, byd, redi ve sonra ne olacak?
Cevab basit, sonra lecek. lnce i bitiyor mu? Bitmiyor. Hacc, bunu temsil ediyor. Yani, lmeden l

67

temsil ediyor hacc. imdi, dikkatle dnlecek tek

mesele, can'la ilgili olan meseledir. Emanet verilen
can' iade edeceiz. Can, neyin iinde emanet verilmti?
Can, vcudun iinde verilmiti. te hesap gn bunu
soracak Hz. Allah. Yani, o can alnncaya kadar, vcut
yaradann istedii ekilde mi
kullanld, yoksa, asl
sahip unututarak bo hevesler uruna m harcand?
Kur'an-

O, batan sona
gereklidir. Zira, onda Hz.
Allah'n tleri vardr. t, insanoluna hayat elindeyken gerekir. ldkten sonra, dnya yaants yok
ki. u halde, zerinde nemle durulacak mesele, akl
dr. Akln bu tlerden faydalanacak ekilde kullanan bir kul, nasl Hacc farizasn yerine getirmesi gerektiini ok iyi bilir sanyoruz. Hacc, bir rtbe kazanma yolu deildir. Kul hac olduunu, hac olacan
teliala veremez. Bunun gsteri yaplacak yan yoktur.
Saka!, hac iareti deildir. Hz. Peygamber zamannda
Ebf..-cehl'in (asl ad: mer'dir) de sakal vard. Ama,
Ebf..-cehl, Hz. Muhammed'e (S.A.) dmanl ile
n
yapmtr. Ebf..-Leheb'in (alev babas) de sakal vard.
Ama, Kur'an- Kerim'deki III. sf..re Tebbet srf onu
ve karsn anlatr. Bu iler o kadar basit deil. Daha
nce sylediimiz gibi hacc farizas bir kandrma ile
mi olamaz. Komun alktan kvranrken, akraban,
dostun isiz kalmken, oluk ocuk perian olmuken,
hacc farz deildir. Hacc farizasnda geriye brakma me'ielesi vardr. nce, iinde bulunduumuz toplumu sa
lamlatrmak devini yerine getireceiz. Evet, her kul,
kendinden sorumlu. Fakat, hacc farizas toplumla ok
yakndan ilgilidir. Hatta mslmanln tamam top-

dek

Kerim, l

kitab deildir.

insanoluna yaarken

68

lurola ilgilidir. Namazn hayrls, mescitte

Bu, toplumla ilgili deil midir? E .. o halde?

klnanchr.

Emir Sultan, eer ryay Buhara'da grseydi, daha sonra giderdi hacca. nku, o top (nfr) kandilin
nerede yanp, nerede snecei belli deildi ki. Hem
sonra, Medine'de kalp mrn orada tamamlamak istemesinden de ryay hacc'da grd anlalyor.
Hacc dn yannda kimler olduunu bilmiyoruz.
Ama, bu noktay yine ihtiyatla ele almak gerek. Her
ne kadar kendini belli etmeden yolculuk ettiyse de,
velayet izleri bakmndan tek de olsa, dikkati ekebilir.
Zira, vetayet'te ilahi bir sr vardr. Bu sr mutlak surette ortaya kar, anlalr. Belki de ta Medine'den
beri onunla birlik olanlar bulunuyordu. Fakat, biz. yine
mmkn olduu kadar dorusunu sylemeye alalm.
Aslnda, Emir Sultan'n doumundan Bursa'ya gelinceye kadar olan hayat hikayesi, trl rivayetlerle
doludur. Biz onlarn gerekle ilgisi bulunanlarn ele
alyoruz .. Hatta, Hicaz'dan hareketinden sonra, kervann nnde gece tuhaf bir kandilin (nurdan) yanp gitmekte olduu sylenir.
Emir Sultan'n sonradan daha geni anlataca
bir asas bulunduu kaydna rastlyoruz. Bu asaya
yaplan ek ona manevi bir hviyet kazandrmtr. Fakat, elindeki esas asay nereden temin ettiini bilmiyoruz. Maamafih, kuvvetli bir ihtimal hacc srasnda
veya Buhara'dayken bulduu bir asa olabilir. Hatta,
babas Emir Klcil'in kulland asa da olabilir. u
halde, Emir Sultan Hazretlerinin elinde tad bir
sopa (keramet gsterdii asa) y unutmamak gerekir.
mz

BURSA
Trkiye'nin zengin tarih~ sahip iki vilayetinden biri, Bursa'dr. lki de stanbul'dur. Ve sras ile tekiler gelir. u halde, bylesine nemli bir ehrin tarihini
bilmek gerekir.
Eski alarda Bithynia ad verilen blgenin baeh
ri olan Bursa, Prusias ad ile anlan Bithynia krallar
nn kurduklar ve kendi adlarn verdikleri byk
ehirden biridir. Bursa ad, bunlardan Uluda'n eteindeki ehrin ad olan Prusa (ad) Olympum szlerinin
tahrif edilmi eklidir. Strabon, ehri kuran hkmdano ran Hkmdan Kyros ve Lydia Hkmdan Kroisos ile ayn yzylda yaadndan sz ettiine gre,
Bursa'nn kurulu tarihi
Milattan nce VI. yzyla
kyor demektir. Oysa, Plinius, Bursa'nn M.. 202 tarihinde Romal Scipio,'ya malup olarak Bithynia Kral
I. Prusias'a snan Kartaca'l Hannihai'in teebbs ile
kurulduundan bahseder.
Eski ehir, imdiki Hisar yerinde kurulmu olmaBu gn de Bursa'da eski ehir surlannn kaln
tlar mevcuttur. Bu kalntlar zerine evler yaplmtr.

ldr.

Bursa tarihine ait ak bilgiler, M.. I. yzyldan

itibaren balar. Bu yzyln sonunda (yani M.. 7~'ler
de) Bithynia Kral Nikomedes Philopator'un lmnden

70

nce btn

Bithynia'y vasiyetnamesi ile Roma

halBuna raz olmayan olu, Pontus Kral

kna brakmt.

Mithradates'e bavurmutu. Mithrai:lates, Bithynia ile

beraber Bursa'y da ele geirmis~ de, az sonra Roma
Kumandan L. Licinus
Lucullus tarafndan Kapda
Yarmadasnda yenilerek
ekilmek zorunda kalmtr. (M.. 73)

Bundan sonra, Bursa, Traianus

hp,

tarafndan kuat

zaptedilmitir.

Bylece Romallarn eline geen ve merkezi Nicomedia (zmit) olan ve Bithynia eyaletine balanan Bursa, Bizans mparatorluu zamannda tannmaya ba
lamtr. mparator Traianus'un Bursa'ya Plinius adn
da bir vali tayin ettiini gryoruz. ehrin bir ayan
meclisi yani senatosu vard. Ve bu meclisin kararlar
valinin hkmne, iradesine balyd!. Plinius'un bilgili,
faziletli bir ahsiyet olduu anlalyor. Zira, Bursa
ehri ilk defa onun idaresinde refaha kavuuyor, muhteem binalada ssl marnur bir ehir haline geliyor.
Plinius, mparator Traianus'a yazd bir mektubunda
ehirde byk bir hamam
yaptrdndan bahseder.
Yil\e Plinius'un mektuplarndan, bu devrede, Bursa'da
bir jimnas ( = jimnazyum = iinde eitim yaplan bina)
ile hamamlar, arlar, halka ak revaklar (= st kapal, evresi ak yaplar), iinde mparator Traianus'un heykeli bulunan byk bir ketima ( = halkn ziyaretine ak yap) olduu anlalyor. Ama, bu mektuPlarda ehirden ol~uka uzakta bulunan kaplcalardan hi
b?.hsedilmemektedir. Pythia (ekirge) kaplcalarnn
ad ilk defa Bizans devrinde geiyor. Bizans halknn
hastalklarn bu kaplcalarda tedavi ettiklerini syler.

71
mparator Justinianos burada gzel bir saray ve halka mahsus bir hamam yaptrmtr. VII. Konstanti"
nos Porphyrogennetos zamannda (913-959) ekirge,
kurtarc ehir anlamna Seteropolis adn almtr. Bizansllar devrinde, imparator ve asilzadeler ekirge
kaplcalarna tamr.lard; bu ziyaretler onlarn zengiQ.liklerini gstermelerine sebep olurdu. mparator Justinianos'un kars Theodora, buraya drtbin kiilik maiyetiyle gelmi ve gnlerce elenmitir.

Bugn, ehirde Roma ve Bizans devrine ait eserIere rastlanmaz. nk, eskiyen binalarn malzemesi
ile yeni binalar yapmak, o malzemeyi baka yerde kullanmak adeti vard. stanbul'u kuatan ve Marmara blgelerini zapteden Araplarn Bursa ehrini ele geirmek iin teebbste bulunup bulunmakdklar belli
deildir. Sleyman ah, znik'i zaptedip merkez yapt srada (1080 ylnda) Bursa da Trklerin eline gemitir. Fakat, 097'de znik tekrar Bizanshlarn eline
getii zaman Bursa'nn da Trklerin elinden km
olmas muhtemeldir. Seluk emirlerinden MengUlfk,
Gndomu, Mehmed ve Orat idaresinde Trk kuvvetleri 13 ylmda Marmara'nn gney kylarn, bu
arada, Bursa'y ele gernilerse de, Anadolu'ya geen
Bizans mparatoru I. Aleksios Komnenos'a malfp
olarak ehri brakmlardr.
Bunun zerine Komnenos, Phiadelpheia (Alae
hir)'ya giderek sultan ile bir antlama yapmtr. Bu
antlamaya gre, Marmara kylar ve Bursa Bizans
mparatoruna braklmtr. Daha sonra, Hallarn s
t~nbul'u zaptetmeleri .zerine
mparator Theodoros

72

Laskaris znik mparatorluunu kurmu ve Bursa'y

da zaptetmitir (1204 _ylnda).
almak iin yaptklar teebbs
kuvvetli bir kaleye sahip olan e
hir kendini savunmak imkann bulabilmitir. Theodoros Laskaris'in kurduu znik mparatorluunun arazisi kl, ordusu gsz olmakla beraber btn Rum
vatanseverleri Bizans'tan znik'e kouyorla~d.
Latinlerin

Bursa'y

baarl olamam,

Biza,ns patriki de znik'te yerlemiti. Bu arada Theodoros Laskaris'in Seluk Trkleri ile aniat
n gryoruz.
XIV.

Yzyl haindan

itibaren Bursa ve

dolaylar,

Kuzeybat Anadolu blgesinde. yerlemi olan Osmandevaml saldrlarna

h Trklerinin

uramaya ba

lad.

Bizans tarihilerinin bildirdiklerine gre Bursa

tekfuru, Osman Bey (Gazi) ile mzakereye girierek
O'nunla bar (1308 ylnda) salamtr.
Osmanl tarihileri ise, Osman Beyin Bursa evresinde iki kale yaptrdn, birine yeeni Ak Timr'
tekine emirlerinden Balabanck' muhafz tayin ettiini ve ehri devaml olarak kuattn yazarlar (1315
ylnda). Bu kuatma on yl srd halde ehir Osman
Bey tarafndan ele ge1rilememi, ancak olu Orhan
Bey (Gazi) zamannda teslim olmak zorunda brakl
mtr. O sralarda. Bursa tekfuru Bursuk adnda biri
idi. yle sanyoruz ki, Bursuk'un Bizansllar hizme-

73

tine girmi Trk soyundan gelme bir

muhtemeldir.

Hristiyan

olma-

Bizans tarihileri mparator II. Andronikos'un

kurtarmak isteyen torununa izin vermemesi
yznden ehrin Trkler eline dm olduundan
bahsederler. Gerekte, bu blgede hzla gelien Trk
hakimiyeti karsnda ehir iin bu sonu kati olarak
bekleniyordu. Yani, Bizans tarihilerinin bu konuda taraf tuttuunu gryoruz. Ama, gerekler hibir zaman
gizlenemez.
Bursa'y

Trkler, Bursa'y ele geirdikten sonra hkumet

merkezi yaptlar. ehir, Romallar ve Bizansidar zamannda o derece imar edilmemiti. Burasn bayndr
bir ehir haline koyan Trklerdir. Orhan Bey zamann
da (saltanat 1324- 1360) Bursa'ya gelen bn-Batuta
(Muhammed bn Abdull~h bn Muhammed el Levati
el Tanc- 1304/1377- 21 yanda hac olmu ve otuz
yl Asyann btn mslman lkelerini dolam, Hindista:r ve Fas'ta kadlk yapmtr; Tuhfat el Nazzar fi
garaib el emsar ve Acaib el esfer = Gzlemcilere e
hirlerin tuhaflklar ve yolculuun harika yanlar adiL
nl bir kitab vardr. Kendisi corafyac bir yazardr.
Ve Cezayirli bir Berberi Trkdr. Kitabn 1354'te
yazmtr.) ehrin byk arlarndan, gzel sokaklarndan, ifal kaplcalanndan bahsediyor. Hatta, O'nun
verdii bilgilerden Trklerde ilk defa SAHAFLAR ARISININ ( = eski kitap satlan arnn) Bursa'da kurulmu bulunduunu anlyoruz. Oysa, bugn Bursa'da
byle bir ar yoktur.

74

Gerekten Osmanoullar zamannda ehir, Devletin btn servetinin topland bir yer oldu; her yandan halk iskan edildi. Orhan Gazi, i kalede bir cami
ve imarathane yaptrd. Hisardaki manastr m~drese
ye evirtti. Ayrca, kars Nilfer Hatun da kendi ad
ile anlan suyun (Nilfer ay) zerine bir kpru yaptrd. Bu tarihlerde i kalenin s~ak!ar ta deli idi.
Ve buradaki evlerin bir ksm Bizarisllar devrinden
kalmt.

Orhan Gazi (o Osmanl Devletinin en byk holarak grdmz rnek ahsiyet) kale iindeki sarayda otururdu. Bunun ad sarayd. Zira ok
mtevazi bir hayat vard bu sarayda. Eyas da orta
halli bir ailenin evinde olanlardan farkl deildi. Ayr
ca, orada Aya Elia adnda eski bir Bizans manastr
vard. Buna, Trkler Gml Knbet adn takmlar
d. Bursa alndktan sonra devletin kurucusu Osman
Gazi'nin na, salnda yapt vasiyet zerine St
ten getirilip buraya defnedilmiti. Bursa, Orhan Bey'den sonra gelen padiahlar zamannda daha da geliti.
kmdar

I. Murad (Hdavendigar) zamannda ise (saltana1360/1389) ekirge'de bir cami, ayrca imaret, med
rese ve bir han yapld. Yldrm Bayezid devrinde \saltanat: 1389/1402) ehir byk bir kltr ve siyaset
merkezi haline geldi. Anadolu'dan ve komu slam lkelerinden gelen eyhterin toplandk, komu devlet elilerinin sk sk '--ifyaret ettikleri bir yer oldu.
t:

Yldrm

bir kat daha

Bayezid'in

yaptrd

gzelletirildi.

Ulu Cami ile ehir

Ankara Savandan sonra

75

Bursa, Timur'un eline geti ve yama edildi. Timur

ekilip gittikten sonra tekrar Osmanlllara geti. elebi Sultan Mehmed'in (Saltanat: 1402/1413-1421), kardei Musa elebi ile urat srada Karamanolu Mehmed Bey tarafndan kuatld ise de, ele geirilemedi.
elebi Sultan Mehmed zamannda ehrin en gzel
eserlerinden olan Yeil Cami, imaret ve trbesi yapt
rld. kinci Murad devrinden (saltanat: 1. defa 14211443, 2. defa 1443, 3. defa 1444- 1451) itibaren, padiah
larn ou zaman Edirne'de oturmalar yznden Bursa nemini kaybetmeye balad.
II. Murad Bursa'da kendi ad ile anlan bir cami,
medrese ve imaret yaptrd. Bu padiah zamannda Bur..;a'y grm olan Hertrandon dela Brocquiere, ehirde,
kale iinde 1000 ev bulunduundan, padiah saraynn
kale iinde olduundan, arlarda ipekli kumalarn
ve kymetli talarn ucuz fiyatla satldndan, pazar
yerlerinde Venedik, Cenova ve dier Hristiyanlarn
(Batdan gelen) alveri yaptklarndan bahseder. II.
Bayezid devrimle Bursa'y ele geiren Cem Sultan, burada 18 gn kalarak padiahlk yapm ve kendi adna
para bastrmtr. lmnden sonra Cem'in cesedi Avrupa'dan Bursa'ya getirilmi ve Muradive trbesine gmlmtr. Anadolu isyanlar srasnda Celalilerden Kalenderolu tarafndan yama edilen Bursa, Abaza Hasan Paa gailesinde olduka skntl gnler geirmi
tir. 1885 ylnda meydana gelen bir zelzelede kymet
li abidelerinin hemen hepsi hasara uramtr. dari
tl)ksimatta Bursa. stanbul'un zaptndan sonra me~
kezi Ktahya'da olan Anadolu beylerbeyliine bal bir

76

sancak beylii halinde idare edilmi. Aslnda 1841 tarihinden sonra nemli bir vilayet (Hdavendigar vilayeti) merkezi olduunu gryoruz.
Milliyetilik ve Trklk akmlarn desteklemi,
dilimiz, tarihimiz zerine eserler yaymlam nl bir
bavekil var: Ahmet Vefik Paa (1823-1891). Bu deer
li ahsiyet Bursa'ya vali gnderltdikten (1879da) sonra,
kendi adn tayan bir tiyatro kurmutur. Maliere'den
onalt oyunu dilimize eviren Ahmet Vefik Paa Bursa'ya hizmeti gemi yzlerce ahsiyetten yalnz biridir. Hepsini rahmetle, sayg ile anmak insanlk borcudur. Onlann braktklann korumaksa, vatandalk
devidir.

cEMR SULTAN BURSA'DA

GKDERE

Gkdere, genel olarak Trkiye'nin birok kesiminde rastlanan ksa boylu akarsulara denir. Gkdere ad
He Ankara'da (Gneydousunda) 1951 ylnda Ankara
niversitesi Antropoloji Profesr Dr. Muzaffer en
yrek tarafndan bulunan ve zerinde aratrma yaplan eski bir kasaba olduunu anlyoruz. Dou Anadolu'da Frat blmnde de var Gkdere. Orta Karadeniz blgesinde Tokat ilinin Kazova ad verilen ovann kenarnda da Gkdere var. Ama, bunlann iinde en
tannn Uluda'n kuzey yaroacn yararak Bursa Ovasna inen Gkdere'dir. Aslnda eski Bursa'nn ekirdeini tekil eden blm, bu derenin yayld alvyonlu yama zerinde kurulmutur. Gkdere; ehir iinde, zerinden bir kpr ile geilen dar bir boaz meydana getirir.
'
Baz kaynaklar gsteriyor ki, Emir Sultan Bursa'ya yalnz gelmemitir. Hacc srasnda kendisine sevgi
ve sayg gsteren birka B-uharal peine taklmtr.
Bunlar Bursa'nn muhtelif yerlerine post sermilerdir.
Bilindii gibi, manevi iaretler ve rehberliklerle IrakBadat zerinden Anadolu'ya geen Emir Sultan, Karaman, Hamid- ili, Ktahya ve ne- Gl (negl) s-

78

tnden Bursa'ya gelerek, Gkdere civarnda bir maveya savmada (herkesten uzak bir ibadet yeri, tekke anlamnda) ibadet, zhd ve takva iinde yaamaya
balamtr. nk, nc kandil orada kaybolmu
tur.
ara

1892'de vali Mnir Paa zamanpda alan Iklar

Askeri Okulunun bulunduu yer, ite o son kandilin
snd yerdir. Askeri Okulun ad buradan gelmektedir ..
Bu geli konusunu Yeniehirli Yahya Efendi (Menakib-i Emir Sultan, Sleymaniye Kitapl, Hac Mahmud blm yazmalar No: 4564, yaprak 60a- 62b) baknz nasl anh:~tyor:

- .. . . .. Nice mddetten sonra gelip, belde-i Herusade (Bursa'da) kandil karar edip onlar dahi mezkCr
Berusade Gkdere banda bir maarada mekan tutup, karar edip nice zaman ayin-i nasdan (halktan, cemaatten) mihtafi olup yani onlar hi kirnesne (kimse)
bilmeyip evvel maarada ibadet ve taat zere olup
halktan gizli inde olurlar idi.
Demek ki, Emir Sultan Hazretleri Bursa'ya

yalnz

gelmemiti.

Burada, imdiye kadar halk tarafndan yanl anbir konuyu aklamak faydal olacaktr. Evliya,
ayr bir yaratk deildir. Evliyann fevkaladelii, utanma duygusunun yceliinden ileri gelmektedir. Bu
tanma duygusu dorudan doruya teki insanlarla deil, yaradanla yani, Hz. Allah'la ilgilidir. nk, Cenab-
lalan

79

Hak, her yerdedir. O halde, insanolu nereye giderse

gitsin, hep ayn tutum ve grnte olmaldr.
Utanma, kula kar gsteri halini almamaldr. Grrlerse ayp olur. Kt not verirler fikrini tama
mak gerek. Halkn az torba deildir ki, rahata bzlsn. Halk, hi dnmeden yargda bulunabilir. Hatta dnse de bu yargda deiiklik olmaz. Zira, pein fikirle davran en tehlikeli alandr. nsanlar ktye gtren, ikilik yaratan, sevgi ve ball yokeden
pein fikirdir. te EVLYA. pein fikirden saknmaz.
Yani, halk beni yanl anlar dncesi yoktur evliyada. Halk nasl aniarsa anlasn. nemli olan Cenab-
Hak'tr. nk, kul, baka bir kul'a deil, dorudan
doruya Hz. Allah'a
cevap verecektir. Evliya buna
inanmtr. u halde, evliyada ikiyzl grn yoktur.
Evliya, kimseyi artmaz. evresine GVEN verir.
Ve yine onun iin, evliyl doru szldr,
AHLA.KLIDIR, SAGLAM
KARAKTERLDR.
Btn peygamberlerin hayatlarnda yaptklar fiiliere uygun ynde yaayiarn tanzim ederler. Kimseye yk
olmazlar. Karlksz para, mal almak yoktur. Getirilen
hediyeleri bile eit paylarda taksim ederler. Ve kendilerine hibir ey almazlar. Ayrmazlar da ... Sabr, onlarn en salam silahlardr. Hibir canlya eziyet etmezler. Cnk. o canllar yaratan Hz. Allah'tr. Bundan asla phe etmemek temel felsefeleridir. Bakalarnn hatiHar. onlara ger.-~ek tecrbedir. O hataiardan ders almasn bilirler. Ve kimsenin felaketine sevinmezler. Ki.
dnanlar olsa bile.
Evliya, sr sahibidir. Sznn eridir. Yardmsever
bir kuldur. Doruluuna inand her davran gerek-

80
letirmekten

ekinmez. lim peinde koar. Bilgi d

kalanlara rabet etmez. Onun iin evliyann yaay, kupkuru bir yaaytr. Kzmaz, darlmaz. Gurur, kibir, gsteri yoktur.

nda

Hz. Peygamber ne emir nakletti ise, o emri yerine getirmeye urar. Eskilik, yamal giyim ayp deil,
pislik ayptr. Evliya, tertemizdir. Btn bu anlattk
larmz Emir Sultan'da mevcuttu. mrnde yalan nedir bilmeyen Buharal veli, elbette, evresinde sevgi sayg emberinden baka bir ey bulamayacakt. imdi
O'nun Bursa'ya geldii ylda (1389 ylnda) Osmaril
Devletinin durumuna ksaca gz atalm.

EMIR SULTAN'IN BURSA'YA GELD(; SlRADA,

(1389 ylnda) OSMANLI DEVLETNN DURUMU

1362 Martnda 95.000 Km2 kadar olan Osmanl Devleti, 20 Haziran 1389'da, 27 yl sonra, takriben 500.000
Km.2'ye ykselmi ve Avrupa topraklar (291.000 Km2);
Asya topraklarn (208.000 Km.2) gemitir. Bu suretle Sultan Orhan'n brakt topraklar, be mislinden
biraz fazla bymtr. Asya topraklar, imdiki mlki taksimata gre u vilayetleri iine almaktadr: Bursa, Balkesir, Bilecik, Kocaeli, Sakarya, Eskiehir, Bolu, Ktahya, Afyon, anakkale (Asya ksm, mroz ile
Bozcaada hari), Ankara (Keskin, Krkkale ve Kohisar hari), stanbul (Asya topraklar, Adalar hari),
Konya'dan Akehir, Beyehri ve Seydiehri, Isparta'dan
Yalva ve arkikaraaa, Manisa'dan Soma ve Krka
a, zmir'den Bergama, Knk, Dikili; himaye blgeleri olarak: Candaroullar (Kastamonu, Sinop, Samsun, Zonguldak, ankr, ksmen orum), Hamidoul
lar, (Burdur ve Yalva ile arkikaraaa hari) Isparta
ve Amasya Beylii (Hamidoullar, l382'de resmen Osmanl himayesini kabul etmitir).
Avrupa topraklar:
Gelibolu yarmadas, Edirne,
ve Tekirda vilayetleri, atalca kazas, Bulgaristan, Bat Trakya (Semendirek Adas hari), Gney Makedonya (Bugnk Yunan Makedonyas, Taoz
Krklareli

P: 6

82
Adas ile Selanik ehri ve Halkidikya yarmadas hari),
Teselya, Kuzey Makedonya (Bugnk Yugoslav Makedonyas), Kosova, Ni yani Gney Srbistan, Dou Arnavutluk, Dou Karada. Himaye blgeleri olarak:
Dubrovnik Cumhuriyeti, Dobruca Prenslii ve Srhistan
Prenslii, yani Belgrad hari (Macaristan'a aittir) Sr
bistan, Dobruca (Bugnk Romanya'ya ait) ve Dalmaya'nn gney kysndan bir para.

Anadolu'da Osmanl Devletinin Batsnda Ege Denizi, Kuzeyinde Marmara Denizi ile Karadeniz, Dou
sunda Kad Burhaneddin Krall, Gneydousunda
Karamanoullar, Gneyinde Tekeoullar, Gneybat
snda Germiyanoullar ile Samhanoullar bulunuyordu. Aydn ve Mentee beylikleri ile Osmanl snr yoktu. Dou Karadeniz kylarnda Candaroullar ile
Trabzon mparatorluunun snr vard. Amasra bata
olmak zere birka yerde de kk Cenova iskeleleri
mevcuttu.
Balkanlar'da devlet, Gneydouda Bizans ve Dou
da Karadeniz ile evrili idi. Kuzeydou snrn Tuna
nehri tekil ediyor, Kuzeydoudan Batya doru nce
Bodan (Moldavya), sonra Eflak (Romanya) prenslikleri
leri snr tekil ediyordu. Kuzeybatda ve Kuzeyde Byk- Macaristan Krall bulunuyordu. Kuzeybatda
Bosna Krall vard. Batda Dubrovnik vastas ile Adriyatik'e khyordu. Venedik Cumhuriyeti ile Arnavut
prenslerine ait topraklar burada snr meydana getiriyordu. Henz Epir fethedilmedii iin, Yunan Denizi'ne klamamt. Gneyde Atina Dukah ile snr
vard. Gneydauyu Ege Denizi kaphyordu. Gneyde

83

Bizans'a ait Selanik ile Halkidikya Yarmadas yer al

yordu. Ege adalar, Venedik, Ceneviz, valyeler, Bizans arasnda paylalmt. Henz hibir Trk adas
yoktu. Arboz, Girit, Sikladlar gibi en nemli adalar
Venedik'in elinde idi.
Btn bu durum gsteriyor ki, Emir Sultan Bursa'ya geldii sralarda Osmanl Devleti her bakmdan
messeselemi, kurulu devrini idrak etmi, bymeye ynelmitir.

EMR SULTAN'IN HEDEF.

Yeryznde herkesin bir hedefi vardr. Yani, rnrn hangi ynde kullanlaca meselesi demek istiyoruz. Bazs bu hedefin farknda olmaz. Fakat, uural
tndan gelen bir itmenin etkisinde kalr. Sonra hayat
artlarnn verdii imkanlara gre bir yol izer veya
izerneden mrn yitirir. Okumuluk, okumanlk
nemli deildir bu noktada. Okumak, yani bilgi kazanmak sadece hedefe olan uzakl ksaltr. O halde, her
eyden IJCe inan gelir. Bata gidilecek yola dolay
siyle hedefe inanmak arttr. lnanm kii (varaca
yolu bilmesi bakmndan) olmak gerek. Ne yapaca
n bilen, ciddi herhangi bir kii er ge idealine kavuur. Btn dava, o ideali vaktinde grmekten, grebilmekten ibarettir. te, Emir Sultan bunu biliyordu.
Muhakkak ki hacc srasnda grd rya d
ok daha fazla etkilemiti. Ama, dou
tan gelen salam bir ahlak yaps ona baz konularda
derinleme imkann salyordu. Yalnz bu devirde deil, o devirde de, bylesine bir ynde olmak zordur.
Yaarken, hayat yalnz yemek ve
uyumak, keyfince,
babo dolamak diye dnmeyen Emir Sultan, bunun dnda ok daha baka manalaro gizli l;ulundu
unu anlamt. Gerek insanlk budur aslnda. Uyumak, yemek gibi meseleler srf biyolojik bakmdan, ya-

nldnden

86

ni vcudu ayakta tutmak bakmndan dnlr. Ama,

bu, hayatn tamamn tekil etmez. Zira, insanolun
da dima ad verilen btn canllardan ayr bir kabiliyet vardr. Dnce o dima denilen kabiliyeHen
domaktadr. Dnceden uzak yaamak demek, insanca yaamamak demektir. Diyecekler ki: -Efendim, dnp de ne kazanlacak? Hayat, zevk deil
mi? Bunca didinme, bunca alma bir lokma ekmek
in deil mi? Hayat zaten ar. Yaamak ok ezici
artlarla dolu. Btn bunlarn dnda bir de tutup
kendimizi niin dnce yolu ile zntye uratalm?
Deer mi hayat gnlk mrde, bylesine yaa
maya?
Buna yle cevap vereceiz: - nsan, ta, tahta,
bitki veya herhangi bir canl deildir. nsan, dnen
bir yaratktr. Byle bir zellii insanda grmemek,
grmek istememek insan, insanlndan uzaklatrr.
nk, bu, asl kabiliyetn gerilemesine yol aar. n
sanolundan dima alalm, ne kalr geriye?
Gnlk geim endiesi dnda insann baka endieleri de vardr demek istiyoruz. nsan yedi, iti, uy~
du, daha ksa ifade ile btn biyolojik ihtiyalarn
karlad ise, devi bitti mi? Yani, insann devi bu
kadar m? Hayat tek ynl deildir. u halde, o say
sz ynleri olan hayat karsnda insanolunun yine
saysz kabiliyetleri vardr. te, o kabiliyetleri al
trp onlar en imrenilir duruma getirmek, asl devi
tekil eder.
Emir Sultan, yoksul bir babann olu. Yokluk iinde bym. ile ekmi bir kul. Ama, asl devini
unutmam. Fark burada ite. Bazlar yle diyor:

87
- Efendim, devir ok deiti. Bir lokma bir hr
ka devrinde, gerilikler iinde bocalama devrinde dei
liz. Gemi byle eyler. Masal olmu ...

nce hi itiraz etmeden: - Dorudur syledikleriniz efendim cevabn verip, yle bitirelim szmz: - Belki her ey masaldr yeryznde. Neticede belki yle gelecektir. Ama, masal olmayan bir ey
var: Hayatmz. Yaamakta yani, soluk alp vermekte
olduumuzu da inkar edemeyiz ya. te biz bu inkar
g olan ey zerinde duruyoruz. Zira, nemli olan
hayatn kendisidir. Emir Sultan Hazretleri de bunun
zerinde durmu ve her an mcadele etmiti.
Her insan yaad devrin eitimine uygun ynde
elbette. Ve o eitim hangi yollardan kazamlyorsa, yine o yollardan faydalanacaktr.

olacaktr

Bugn; televizyon, sinema, tiyatro, dergi, gazete, kitap, sergi, (hangi san'at dalnda olursa olsun)
hatta plak vb. nasl eitime yardmc ise, dn de ei
tim uruna insanlar her trl yoklukla
mcadele
ederek (canlar pahasna) eitimde isim yapm ah
siyetlere kouyorlard. O zamanlarda da okullar vard. Yeryznde her ada okul bulmutur insanolu.
Okul, insan dimann varln btn gerekleri ile
ispatlayan en byk delildir.
Emir Sultan Hazretleri, asl devi unutmam
demekle, onun ideal sahibi bir ahsiyet olduunu sylemek istiyoruz. Genel olarak insann bykl idealindedir. Yalnz geimi temin etmek byklk deil
dir. Gerek insann izledii (onu elde etmek uruna

88

mr harcad) bir ideali ( = bir fikir yolu) olmaldr

ki, dimann varln ispatlayabilsin. Biz buna insanda hedef adn veririz. Bir adam, pdr. Fakat, en
iyi, en rnek ekilde p olmay ideal yapmaldr.
Bir adam retmendir. En stn, en baarl
retmen olmak zorundadr. Bu her meslekte, her san'atta byledir. obanlk yapanda da, bakanlk yapanda
da grlmelidir byle bir ideal. Gnmzde dnya,
kt insanlar barndramayacak kadar klmtr.
O halde, insanlarn temel ideali hereyden nce, iyi
olmak hedefini tekil edecektir.
Acaba, XIV. yzylda ta Buhara'dan kalkp Bursa'ya yerlemek kolay mdr? Acaba, trl yoksulluklarla mcadele ederek, devrin en byk bilginlerine
muhatap olmak kolay mdr? Hele hele o tek kelime
ile kafa uurtacak kadar diktatr bir hkmdara sz
dinletmek dnldnden de ok zordur sanyoruz.
O halde, Emir Sultan Hazretleri pek yle tarife sa
cak ahsiyet deil. Devrin en byk otoritesi Molla Fenari'nin ayakta sayg ile karlad bu yce adam,
gnlk geimini temin iin Gkdere'de yerletii andan itibaren baba san'at olan mlekilie devam etmitir. Onun bu, gnlk geim durumu menakb k
taplarnda pek nakledilmez. Zira, nemli grlmemi
tir. Onun ahlak yn ele alnd iin kimse nasl geindii konusuna eilmemitir. O mlek yapar, dervileri (ona bal olarak yansra gelenler) Bursa ar
larnda, pazarlarnda
satarlard. O. mlekle yaplan
yemekierin lezzeti hi bir kapta bulunmazd. Bu bilgileri, Eyyfb Sultan Hazretleri'nin
(imdi rahmetli

89

olan) trbedar Hac Mehmed Efendi ile yine stanbul'

da Haseki Camiinde pazar gnleri ikindi namazndan
sonra vaaz veren Hoca Zht Efendi (90 yanda idi
vefat ettiinde) den temin ettik. kinci Dnya Savanda
nn bittii yllarda zel sorular srasnda aldmz notlar bunlar.
Emir Sultan Hazretleri ile dervilerinin geim meselesi byle halediliyordu. Aslnda her dervi bal
olduu rriride veya eyhe ikram kapsn daima ak
tutardr.
Birlik olann mal oalr fikri ile hareket ettiklerinden kimseye yk olmadan geiniyorlard. slam
hi bir zaman avu amaz. Dilenrnek yoktur slami
yette. Herkes maddi geimini en helal ekilde kazanmak zorundadr.
imdi,

bunca

aklamadan

sonra, bu blm so-

nulandralm.

Emir Sultan Hazretleri Bursa'ya nn gelmiti?

Neydi onun Bursa'daki ideali? Uzun aratrmalara dayanarak syleyelim, ondan elimizde hi bir eser yoktur. u halde, Emir Sultan'n kitabn bulmak imkanszdr. nk yazmamtr. Onun iin tek kitap, Hz.
Kur'an'd. stelik Hz. Peygamberi anlatan siyer kitaplar da vard. Emir Sultan neyi yazacakt? Neyi syleyecekti? Ne yapmas, neleri anlatmas gerekiyordu?
Ona gre iaret edilecek tek gerek, ahlakt. Onun asl
hedefi de ahlakt. O, ta ocukluundan beri insanlar
ycelten temelin ahlak olduunu grm ve buna yrekten inanmt. Babas da ayn yolda mrn tamam-

90
lamt. imdi, Bursa'da ona den grev ite bu idi:
Ahlak. O, her yerde ahlaka rnek olacak ve doruyu
savunacakt.

Henz Bursa bakentti. Osmanl devletinin en byk, en ssl ehri buras idi. Bilginler, paalar, beyler, asilzadeler, adn gizleyen veliler, eyhler, derviler,
mollalar, zengin ticant erbab hep Bursa'da idi. Ayn
zamanda rvet, istismar, dalkavukluk, dalavere, yalan,
adam kayrma, trl dedikodular da Bursa'da idi. stelik trl yollnrda gammazlk, edepsizlik yaygnd. Keyif iin adam dvdrmeler, din yolunu kalkan yapp,
geim salamak da Bursa'da idi. Velhasl, doruyu a
rtan btn erilikler mevcuttu Bursa'da. Emir Sultan'~n buraya gelmesinin tek sebebi, btn bu dengesizlikleri mana yolu ile dzene saknakla ilgili idi.
Onun bu hizmeti verine getirmesi iin, ortam msaitti. Ve bunu ondan baka kimse gercekletiremezdi.
Cnk, hkmdarda biterdi her ey. Kim kacakt o
hkmdaro karsna?
Buna kim cesaret edebilirdi?
Zira. ilk ve son sz hep hkmdar !'ylvordu. Ona
ancak <<evet, hakhsnz lamuhatap olunabilirdi. Devrin
kads Mevlana Semseddin-i Fenari, Hac Bavram- Veli,
Sevh Hamid-i Veli gibi zatlar da vard Bursa'da. Ama,
hepsini hirlestirmek ve hir denge mevdana getirmek
gerekti. te bunu Emir Sultan gerekletirdi. Her in- .
sanda biraz analiz ve sentez ruhu vardr. Fakat. koca
bir toplumu manen dengeve getirecek yeterlikte olann
bulmak, ok zordur. Ve dnlsn ki. o, toplumu hkmdar ile, bilginleri ile, devlet adamlar ile birlikte
kavryor. Emir Sultan hunu, sevgi yolu ile yapyor. Sev-

91
gnn amayaca kap

yoktur yeryznde. ok tatl

olan Emir Sultan, herkese samirniyetle
davranyor. Ona bakan (ilk defa grm olsa bile) sayg
duyuyor iinden.
dilli bir

ahsiyet

Her konuan ona gvenle bakyor. Babacan bir tutum iinde hayatn srdren Emir Sultan'a kimse itiraz edemiyor. O karsndakine barsa da arada bir
gceniklik domuyor. Sonra ok seyrek grlen stn
bir kabiliyeti de var ayrca. Unutnuyar adlar. Herkesi
ad ile aryor. Bir defa grm olsa bile. Gl bir
hafzaya sahip. Konuulanlarn tek kelimesini dahi unutmuyor. Ana dilinden baka iki dil bilen Emir Sultan,
her trl tartmaya girmekten ekinmiyor. Yalnz u
rasn nemle belirtelim ki, o Bursa'ya geldikten sonra daha rahat, daha hakim davranlarda bulunuyor.
evreye ok abuk intibak eden Emir Sultan, daima mfmevi iaretleri n plana alm ve o yoldan asla
dnmemitir. Onun halk karsnda bardaktaH su gibi,
olduu gibi grnmesi ve
bundan rahatlk duymas,
dorudan doruya yksek bir moral tamasndan ileri
geliyordu.
Tek kelime ile ifade edersek, eriilmez gl bir
Yunus Emre'de de gryoruz. Herkese sevgi, herkese sayg, fakat boyun e
mek yok. Yani, kuru kuruya budalaca bir asilik deil
sylemek istediimiz. Kendine gven duyan, evresine
fazilet saan, saydran bir ahsiyet bu. Hem sonra, o.
nun emrinde ordu da yok. Mal da yok. Yalnz herkesin
imrenerek bakt yksek bir ahlak var. te o yksek
ahsiyeti vard. Ayn ahsiyeti

92
ahlak

ile Bursa'da evresine asl mana dnyasn tatek tek deil, btn olarak ele
alyor. Kimseyi ayrmyor. Kimseyi ayrmamak endiesi,
ancak ve ancak usta bir analiz - sentez gcnden doar.
Toplum yaaynda bunun nemi ok byktr. nce
ayrtrmak, lif lif ktlkleri ayklamak ve sonra hepsini birletirmek yolu, analiz - sentez kapsndan geer.

ntmaya urayor. Halk

1389

YILI

Emir Sultan, Bursa'ya geldiinde yl 1389'du. u

halde, tam 21 yanda bulunuyordu. Anne tarafndan
Sadreddin-i Konevi'ye akraba olan Molla emseddin-i
Fenari de (1350 - 1430/1431) 39-40 yalarnda idi. Ve
henz remen eyh-l slam olmamt. Ama, Bursa
Kadsi idi. eyh Ebu Hamideddin-i Aksaray! (1324/1325?
- 1413?) Ekmeki Koca, Samuncu Baba olarak tann
yar ve asl hviyeti bilinmiyordu. nl Mevlid yazar
Sleyman elebi (1364? - 1430) 25/26 yalarnda bulunuyordu. Ve Hac Bayram- Veli ise Emir Sultan'la hemen hemen ayn yata. Yldrm Bayezid 1360'ta dodu
una gre, Emir Sultan Bursa'ya geldiinde 29 yalarn
da idi. Demek ki, ondan sekiz ya bykt. Ve Gernyan
olu ah elebi'nin
(Sleyman ah'n) kz Devlet
Hatun ile 1378'de evlenmesinden Hondi = Hundi Sultan domutu. u halde, Yldrm Bayezid'in kz o s
ralarda on-onbir yalarnda. imdi, bunlar sraladk
tan sonra, menakb kitaplarnda birbirini tutmaz ifadeleri ayklayarak devam edelim. Ve yine uray nemle
belirtelim ki, Emir Sultan'n hepsinden ayr bir grn var. Cen olmasna ramen sanki hepsinden daha
yal imi gibi sayg topluyor. Bu durum, insanlar iinde ender grlr.

SOMUNCU BABA LE TANIMALARI ..

Daha nce akladmz gibi eyh Ebu Hamideddin-i Aksarayi, Bursa'da ekmekilikle geinen bir zat.
O, 1358 ylnda Bursa'ya geldiine gre, artk orann
yeriisi gibi bir ey olmu. Aa yukar otuz yldan beri ekmek yapp satyor. Ama, ne ekmek. Alan bir daha
almak istiyor. Zira, ok lezzetli ve doyurucu. Toprak
sral minnack iki frn. Bir frn elli ekmek piirmiyor
bile. Yani, iki frndan ancak doksan ekmek zor k
yor. Onun bir merkebi var. ki kfeyi merkebe yklyar. Ve yle iniyar Bursa arsna. O her gn ayn saatte geliyor. Halk biliyor ne zaman geleceini. Gnde
iki defa ekmek getiriyor arya. Sabah ve akam onu
orada grmek mmklln. Kulaa ok ho gelen bir ses:
-

Somunlar, m'minler!

Bu ses Bursa'Ilara yabanc deil. Hele onun sa

gler yz yok mu? Herkes (ekmek almasa da) onu gnneyi istiyor. Allm bir sima. Hani
baz adamlar vardr, onlar tanmadmz halde, sanki
iimizden ta ok ncelerden tanyormuuz gibi bir
duygu tarz. Ve bunun sebebini de zemeyiz. te,
Samuncu Baba byle bir zat. Merkebi de ona uymu.
Arkada gibi, sadk kle gibi bir merkep.
Samuncu
Baba,. duruyorsa, o da duruyor. Yryorsa, o da yryor. nceden aniam gibiler. Rahat, sakin, yumuak
sakal aarm,

96

bir hareket iinde arnn bir bandan teki bana

kadar ar ar geerler. Bu hakiki hviyetini belli etmeyen ulu kii, onbe yanda Hoy ehrinden Hoca Aladdin-i Erdebill'ye gitmi ve ondan tahsil etmitir.
Kur'an- Kerim'in kelime kelime manasn zm, Hz.
Muhammed'i (S.A.) ok iyi tanmt. Zira, Hz. Muhammed (S.A.) bilinmeden Kur'an- Kerim asla anla
lamazd. Hoca Aladdin-i Erdebili ona ilk dersi byle
vermiti. Daha sonraki yllarda bunun gerek olduunu
halk zerinde yapt (kendine gre) deneylerde grmt. Aslnda halkn hatalan onu iyi tanmamaktan
douyordu. Bundan dolay da halk bid'atlar iinde idi.
Somuncu Baba, i dnyasn gelitirmekle mr
O d grn ile gler yzl bir ihtiyard.
Ama, i dnyas usuz - bucaksz bir derya. Sr kp
idi. Melami ( = i aleminde eriilmez bir zenginlik tayan, aydnlklar iinde ve fakat d grnnde ok
sade, basit intiba veren) eyhi idi. Halk iinde kendini yoketmesini bilmek ne byk meziyettir. <<Ben yok,
sen varsn>> demek ne erilmez bir fazilet. ok dikkat
edilirse, ortaya sabr kar. Zira, sabr, ahiakn temelidir. Bunun daha baka bir yolu yoktur .
harcamt.

. Mana dnyasnn bu ulu kiisi henz frnlarnn

duruyor ve ekmeklerinin pimesini bekliyordu.
Banda yeil bir sark, srtnda nohudi renkte bir elbise olan, gzleri l - l gen bir adam geliyor. Elinde kck bir mlek var. mlein stnde de kapak.
- Selamn aleykm baba'm.
- Aleykm selam ...

yannda

>

eyh

F: 7

Ebd Hamideddin-f Aksaray HazretZerine ait

yanyana iki kiliik fnn. Resmin saD tarafnda duvara dayal kilrek giJrlmektedir. Samuncu Baba ile
Emir Sultan HzJerinin burada tanp dost oldukla
nn naklederler.

98
Bakyorlar.

byk

ahsiyeti,

Tek kelime yok. Bu sr aleminin iki

hi konumadan tanyorlar. Sonra,

- mlekte a var
Baba. Emir Sultan:

herhalde. diyor Ekmeki

Evet baba'm cevabn veriyor. Koyaym f

o da ekmeklerle beraber pisin. Ayor frnn a
zn krekle ieri srt:<._cek, fakat hayret, mlek gi'l-miyor Bir iki defa deniyor. Olmuyor. Sonra dnyor:
-

rna

- Anladm, diyor. Bunu ancak sen koyabilirsin

Buyur kendin sr ieri. Emir Sultan krei sryor ve mlei sokuyor frna. Ama, frn souk. Ate
yok frnda. Kapa kapatyQr Samuncu Baba:
- Birazdan pie' diyor. <<Bekle al.>>
<<- Peki baba'm. O da on~yor onun srrn bylece. Rivayet ederler ki, o gn Ledi'n ilminden konuurlar. Ve dost olurlar.
frna.

19 Austos 1966 (Cuma gnk, Takvimden Bir Yaprak stununda) da rahmetli Refi' Cevad Ulunay (Somuncu Baba) adl yazsnn sonunda yle diyor:
,,_Rahmetli Tanburi Drri beyden diniediim ve kitapta mevcut olmayan bir fkra ile yazma son vereyim:
Yunanllar Bursa'y igal ettikleri zaman ehrin baz
noktalarna nbeti dikmiler. Bunlardan biri de Ebu
Hamid Hazretlerinin ekmek yapt frnn yannda
ini. Nbetinin kaanaca tutmu, frnn duvarna
dnm, tam iini grecei srada suratma bir hday
sille inmi. yle bir tokat ki, tfek bir tarafa, kendi bir
tarafa yuvarlanm. Ondan sonra oradan nbetiyi kaldrmlar.

YILDIRIM BAYEZD
KALE KAPISINDA KiMi GRDti?
Emir Sultan, Bursa'ya geldiinde hkmdar orada
Murad Gazi (Murad I.) 20 Haziran 138g'da Kosova'da ldrlm bulunuyordu. Ve pek tabii, Murad
I.'in byk olu Yldrm Bayezid I. daha yeni. hkmdar olmutu. Askerin banda idi.
deildi.

Emir Sultan'n, Yldrm Bayezid'le karlamasn

Bulgaristan ftuhat zamanna balayanlar var. Oysa
bu seferi idare eden Hoca Firuz Bey'di. Ve yine baz
membalarda bu ftuhat iin 1390 Miladi, 792 Hicri tarihi de rivayet edilir. Falmt biz yine o karlamann hikayesini nakledelim: Yldrm Bayezid, Bulgaristan'
batan baa zapt iin savat srada asl merkez kalesini almakta zorluk ekiyormu. Kale bkknlk veren
bir savunma gsteriyormu. Bu durum karsnda ok
krlan asker de kaleyi bir an nce almak iin btn
gc ile saldryormu.
Yldrm

Bayezid byle umutsuz bir mcar"

bunaim iinde kvranrken, merkez kalesiniP

ardna

kadar aldn grr. Hatta ka,..

farkeder. Ama, sonradan kapy aan '
d) adam gzden
kaybeder. T:
ieri girer ve kale der byl

100

kaleyi teslim alan yenieriye tek tek sorar: - Kal'a

kapsn kim at? Muhakkak sizden biri olmal. Onlar cevap verdiler: - Hayr kapy biz amadk. Ve
bu kal'ada tek yabanc adam da yoktur.) Yldrm Bayczid ald bu cev~ptan pek memnun olmaz. Ve bir an
grp sonra gznden kaybolan bu adam buldurmak
iin her yan aratnn, emrini verir. Fakat, aresiz,
hi bir yerde bulamazlar.
Biz bu grnme menkbesini daha sonraki yl
lara balamay uygun gryoruz. Zira, Yldrm Bayezid, 1391 ylnn yaznda Tuna'y kuzeye doru geip
Eflak (Romanya) topraklanna girdi. Bu bir Trk hakannn Tuna'y ilk atlaydr.
Cihannma adl eserin
yazar Neri Mehmed Efendi'ye gre padiah Nibolu'
dan Tuna'y gemitir. O halde, Tumu Dagulere civarnda Eflak'a (Romanya'ya) f\Yak basm oluyor. Argeo Meydan Muharebesinde Yldrm Bayezid, Rumenieri
kolayca yendi. Ve Prens Mire'yi btn maiyetiyle tutsak edip, Bursa'ya getirdi. Herhalde, baz menakb kitaplarnda yukanda naklettiimiz kap ama olaynn
hikayesi kanyor. nk, Yldrm Bayezid ancak Eflak
seferi ve Avusturya aknlarndan sonra Bursa'ya dnebilmitir. Kap ama olayn nakleden menakb kitaplarnda yle bitiyor hikayenin sonu: '' ve Padiahn
ordusu ile Bu;sa'ya hareketi haberini atllar nceden
ulatrdlar. Bir ka gn sonra da
Yldrm Bayezid
geldi. Karlamaya kan devletin bykleri arasnda
, henz tanmad damad Emir Sultan' grnce:

101

Engiros Kal'asnn kapsn sen atn dedi.

Sonra damat ve kaynpeder birbirlerinin ellerini
ptler.
-

Bilindii

gibi memikb kitaplarnda (genel olarak)

tarih yoktur. Rivayet zerine nakil vardr. Durum byle olunca, ne kadar dikkat edilse, yine de hikayeler
birbirine ters ynde aniatlp gidiyor.
Belki de, Engiros Kal'as ad getiine gre Macaristan seferi srasnda (kap ama olay) olmutur. Ve
bu bize daha doru geliyor: 1393'te Trnova ile civar
kendisine braklm olan son Bulgaristan Kral iman
{Sisman), lkesinden mahrum edildi. Bir sancak beyi
derecesinde sz gememekle beraber kral nvann
kullanmasna msaade edilen iman, Macaristan Kral'nn baarsz seferinde, onun tarafn tutucu, yani ihanetkar bir vaziyet taknmt. iman, Trnova surlar
iinde ii ay veliaht - ehzade Sleyman'a mukavemet
ettiyse de, 17 Temmuz 1393'te kale drld ve kral
esir edildi. Kraln kardei Prens Stratismis Vidin'de,
yani Bulgaristan'n kuzeybat ucunda Osmanl himayesinde hkm sryordu. Baknz, burada, Trnova surlar iinde merkez kalesinin ay mukavemet etmesi
noktas zerinde durursak, Engiros Kal'as tabir edilen kale bu olsa gerektir. Fakat, dikkat edilirse, Trnova
sular nnde
Yl dr m
B a ye z i d yok, onun
yerine ehzade Sleyman vardr. Biz btn
bu tarihi gerekleri bir bir iaret ettikten sonra 'yle
bir sonuca varyoruz: Muhakkak ki Yldrm Bayezid,
Anadolu dndayken bu olay cereyan etmitir. nk
bizzat kendi azndan: - Engiros Kal'asnn kapsn

102

sen

atn

demesi, bunun

seferlerden birinde oldu-

unu gsteriyor.~
Menakb kitaplarn yazanlar, nedense, hi bir tahlile Izum grmeden sral srasz, aceleci ve hamarat
bir tutumlahemen nakletmeyi daha uygun bulmular.
Ayn olay, Yeniehirli
Yahya Efendi, Menakb-
Emir Sultan adl kitabnda yle naklediyor: ... Evvel
zamanda stanbul dar-u harab olup, taht- Herusa'da
(Bursa'da) olup, Yldrm Bayezid Padiah idi. Bir gn
Edirne canbine ( = tarafna) sefer edip, kffar- hak
sar asker-i siama galip olup, m'minler ... dnp geriye kap Padah- slam gece ile kaarken, gaibden bir
kirnesne zahir olup, Padiahn akana yapp: -Kande gidiyorsun? Nereye gidiyorsun, gayret slam'n
dr. ..
Geriye dn!... diye atnn ban geriye
dndrp, yine gaib olur. Bu kirnesnenin sz ile yine
kffara hcum edip, galip olup hayret ederler. Ol seferden ne kadar mal, ganimet olursa Padiah hazretleri mahkum-i zabt ettirip, belde Herusa'ya (Bursa'ya)
tahtna gelecek menadiler perian eder ki, u ekilde
ve u endamda bir kirnesne her kim buluverirse, sancak vereyin deyu ahd eyler. Bulmakta cem'i alem aciz
ve hayran kalp, bilalara bir oduncu merkebini srp
cebele aruc ederken ittifak bir maara nne urar.
inde bir kirnesne oturur ki, delil ve saf ekilde, saffetu ekilde acele ile gelp divan kapusunda hab~r verecek
kapucular fi-elhal gelip kimyay devlet sultan-el slam
ve el saadet hazretlerini kapp Padiahn huzuruna gtrdklerinde, Padiah kendi yerini teklif edip, kendi
mukabiliye oturup ol zapt olunan ganimet malini
getirip:

103
- Siin in getirdik, lltfedip kabul eylen deyu, ibram eyleyecek Sultan hazretleri buyurur ki: Bunun ehli
sizsiniz, biz bunun ehli deiliz., Bihad ihram- galiz ve
elhab- edid eyledikte Sultan
hazretleri buyurur ki,
gelin bununla bir mescid camii ina eylen, ad sizin
sevab bizim olsun .. diye
buyurdukta, fi'el-hal atlar
eerletip Sultan hazretleri ile binip evvel-i camiin yerine gelip, ol zamanda evvel-i cami olduu yerler ehir
kenan olup ormanlklar imi, attan inip, Sultan hazretleri mbarek asas ile temel yerini gsterip: ((- ura
dan yapn deyu emr eyledikte, Sultan hazretlerinin
emrine imtisalen ol mahalde avlu cami bina ederler.
Avlu cami dahi manen Sultan hazretlerinindir.

Biz, Emir Sultan'la Yldrm Bayezid'in karla

ma hikayesinin daha sonra cereyan etmi olabileceine
inanyoruz. nk,
Yldrm Bayezid Emir Sultan'la
karlamadan nce, arada dikkate deer olaylarn getiini gryoruz.
Yeniehirli Yahya Efendi, bu nakli kartryor. Zira, Ulu Cami, Nibolu Zaferi'nden sonra ve o zaferden
elde edilen ganimetle yaptrlmtr. Yahya Efendi'nin
naklettii hikayenifl hedefi Emir Sultan Hazretleri'nin
bykln ispat iindir. Oysa, byk zaten byktr. Onun ayrca gereksiz menkbeler uydurarak ak
lanmas gerekmez
sanyoruz. Biz, Yeniehirli Yahya
Efendi'nin' naklinden unu anlyoruz: Yani, Emir Sultan Hazretleri, manevi varln Yldrm Bayezid'e duyurdu. O, onu ylesine etkiJedi ki, Bursa'ya dndn
de aratmak zorunda kald. Ve buldurtup artt. Kenii yerini ikram etti. Sayg gsterdi. Al, dedi, btn ga-

104

nimeti. O da kabul etmedi, cami

Sonra, camiin yerini tespit etti.

yaptr, cevabn

verdi.

halde, o Engiros Kal'asnn kapsnn alma

Yenierinin bozguna urayp dn yapmas
halinde, bata Yldrm Bayezid'le btn askeri tekrar
dman zeiine sevketme eklinde naklediyor.
olayn,

Maamafih, btn bunlar gsteriyor ki, Emir Sultan Hazretleri, Yldrm Bayezid'i manen etiklemitir.
Aslnda byle bir etki olmasa, onu dinlemesine ve yine
onc:i sayg gstermesine imkan yo~tur.
Menakb kitaplarnn

halka (halkn anlayabilecei.

nakletmesi bakmndan) faydalar vardr. Ama
tarih ilmini artc hadiseler nakletmekten de geri
kalmazlar.
ekilde

FENAR ADINDA BR .KADI VARDI.

Bursa halk arasnda yle bir zatla ("') karhi

Esmer, uzun boylu, gzel yzl, gzleri (badem
gibi), kendinden srmeli ve yine hafif sakal vard bu
zatn. Ayn zamanda nohudi renkte elbiseli, yeil cbbeli, yeil sarkl idi. Halk, ou zaman merakla pei
sra giderdi. Yolda, arda, pazarda telasz yry
ve ban gereksiz yere saa - sola evirmeyii, kuku
suz davranlar dikkati ekerdi. Fakat, kimse onunla
ayak st konumaya cesaret edemezdi. Gayri ihtiyar!,
evresi ona kar iten bir sayg duyard. Bursa halk onun kim olduunu, nereden geldiini, ne yaptn bilmiyordu. Hatta ne zamandan beri Bursa'da oturduunu
bile tayin edemiyordu. Sanki, Bursa erafndand. Aslnda byle bir soru halkn aklna gelmiyordu. Gelemiyordu. Bu gsteriyor ki, halk onu her eyiyle benimsemiti. Ama, o henz bir camide imam deildi. Vaaz
da vermiyordu. Derse de gitmiyordu.
lrd:

Velhasl,

znn ne

(*)

henz Bursa halk tarafndan gerek ybilinmiyordu. Fakat, Allame-i Fenari'-

olduu

eyh

Ltfullah (Cenah- us- salikin adl eserinde)

'la Hace (hoca) Hasan (Emirsultan dervilerin
den) rr-Mzil- ukuk) adl eserinde byle tarif
ediyorlar.

106

nin ok

yakn

dostu idi. Bursa

halk,

ancak bunu

renebilmiti.

Daha sonra greceimiz gibi, yazd bir mektupla

Emir Sultan' Yldrm Bayezid'e kar iddetle savunan
byk ulema emseddin Mehmed bin Hamza-el- -=<'enari
(1350 - 1430/1431) znik Medresesinden yetimiti. Ve
Hoca Alaeddin-i Esved'in rencisi idi. Cemaleddin-i
Aksarayi'den de ders alp gelimi Bursann nl kads
idi. Son zamanlara kadar medreselerde okutulan mantk kitab (Hicri 1304 ylnda stanbul'da baslmtr) ile
Uveysat-l-efkar fi htiyar-i li'l-ebser adl eseri pek
nldr. Bu aziz ve byk bilginin Toprak, yaaylar
bilgilerine uygun olan ulemann etini yemez>> hadisini
ispat iin hocas Kara AHieddin'in mezarn ap bakt
n ve cesedin rmemi olduunu grdn naklederler.
Onun Emir Sultan gibi Maverannehir'den geldii
ni sylyorlard. Ama, bazs Horasan'n Fenar kasabasnda doduu iin Fenari>> olarak tanndn, bazs
da babasnn fenereilik yapm bulunduundan o adla
bjlinmekte olduunu ileri sryordu. Yani, bu Fenar
ad biraz tartma gtren konu idi. Biz ancak onun
Trkistan'l kaydn gerek nakil olarak kabul ediyoruz.
Ancak knyesinin u sray takip ettiini biliyoruz: sa
olu Halil, olu Hamza, olu Mehmed emseddin.
Kad

Fenari'nin anne tarafndan eyh Sadreddin-i

Konevi'yle uzak bir ilikisi vard. Yani, soylu bir aileden geliyordu.

107

Molla Fem1ri, cesur, z - sz doru, mert bir

Bilhassa eit muamelesi ve verdii hakl, yerinde
kararlar ona halk tarafndan saygy oaltyordu. Fenari, camiye giderken halk yola dizilir, seyrederdi. Bu
bir eit sayg duruu idi.

zatt.

Molla Fenari kitap sahibi idi: Feraiz-i Saraciye er

hi, Enmfzec-l Ulfm, Fusflfl Badayi fi Usfl-l Serayi
gibi pek nl eserleri vard. Ayrca, derin bir din bilgini idi. Fkh, astronomi, matematik ilimlerinde stadd.
Zaten kendsine bunun iin Allame-i Fenari ad verilmiti. Daha nceden iaret ettiimiz gibi, Fenari henz
otuzdokuz yanda idi. Emir Sultan'la aralarnda onsekiz ya fark vard. Emir Sultan, Molla Fenariye sevgi
ve sayg ile balanmt. Fenari de onun Ledfn srrnn
bykl karsnda daima tarif edilmez bir saygya
kaphrd. urasn nemle belirtelim ki, hi bir zaman
Molla Fenari Ledfn srrna vakf olamamtr. Sayg
duymak baka, s r ra e r m e k bakadr. Yanl
anlalmasn bu nokta. Molla Fenari, her eyden nce,
bir bilgindir. ibadetini eksik-siz yerine getiren ok deerli bir bilgin. Ama, Veli apnda takva sahibi bir
ahsiyet deil. Bu i, bakadr. Ve Hz. Allah srrna
ermek, hi de kolay bir mesele deildir. Benlii yok etmeden, hrs, zevki terketmeden Ledfn srrna sahip
olunmaz. Daha ksa ifade edelim: Cneyd-i Badadi'nin
rencisi ibli (Ebu Bekr-i ibli) gibi olmak gerek. O,
diyor ki: <<Drt bela (Allah'n takdir ettii)'ya mptela
oldum: Nefs, dnya, heva ve heves, seytan.>> Sonra
vle devam ed!yor: <<- Zahid odur ki, dnyay unutur,
ahireti de hatrna getirmez. Ona soruyorlar: <<- Siz
nasl ibli oldunuz? Cevap veriyor: <<- Bir gn Dicle

108
kenarnda idim. Bir kelb (kpek) grdm. Kelb ne su
iebiliyor, ne de sudan geebiliyordu. Merakla yanna
gittim. Baktm ki kelb, suda kt;ndini grp rkyor.
Korkuyor kendinden. Ve ite o zaman kendimi kaldr
dm ottadan. Oldum ibli.>> Btn dava, benlii byk varlkta yok etme"ktir. Hz. ibli (Badad'da vefat
etmitir. Aslen Msrldr.) Ledfu srrna ermi, veliler
iinde ok orijinal bir rnektir. Bir gn ona bir adam
geldi: - Ya ibli, senin en yakn dostun benim dedi.
O da yerden talar ald. Adama atmaya balad. Adam
korkuyla kat. ibli: - Grdn m, dedi.. <<Sen korkan birisin. Ya!ancsn sen. Bir akl tana dayanamayan adam, nasl dost olur? Hz. Allah'n sevgsn
kazanmak kolay m? Dost, dostun acsna katannay
renmeden, yani sabr
gstermeden nasl sayg ve
itibar grr?

Emir Sultan'n Bursa'da bulunmas, Molla Fenari'ye gre Osmanl Devleti iin bir erefti: Emir Sultan,
onu bir ok defa ziyarete geldii halde, bir defa bile
Ledfn srrn amamt. O bu noktada ketumdu. Hem
sonra, bu ok zor ve ayn zamanda ince bir konu idi.
Zahir ~limlerdeki derinlikte zlemeyecek kadar zordu. Hele matematik bu konuda pek clz kalrd. Ama,
Molla Fenari bunu anlamt. Ve ileride daha da anlayacakt. Fenari ahsiyeti btn, sekin bir ilim adam
idi. Emir Sultan'daki o prl prl, eine ok ender
rastlanan ahlaka hayrand. Hafzasnn gcne de
hayrand.
K u r' a n - K e r i m hakkndaki bilgisinin derinliine inanmt. Emir Sultan konutu
u zaman hi kesmeden dinliyordu. Ve sonra o gidince bu husustakj bilgileri not ediyordu. Daha ok onun

109

hi bir ukah1la sapmadan anlatna hayrand. En

sonunda, Molla Fenari ona bir gn dncelerini at:
<<- ayet kabul ederseniz, sizin Bursa sarayndaki ocuklara Kur'an- Kerim dersi vermenize yardmc olmak istiyorum.>> O da: - Nasl mnasip grrseniz
efendim cevabn verdi. Ve ite ancak bundan sonra,
Emir Sultan ad dillere destan oldu.

O'NUN BURSA'DA

BAKA

DOSTLARI DA VARDI.

Azerbaycan'da Aras rmann sa kollarndan Kara-su ayna dklen Balllu-su (Balk-ay) kenarnda
ve denizden 1520 metre ykseklikte, yine takriben 3
mil kutrunda, her yan dalarla evrili yuvarlak bir
ovada, tarihi ticaret yollar zerinde bir Trk ehri
vardr: Erdebil (Ardabil), Farsa: ( = Ardabel). Bazen
de haritalarda (yanl olarak)
Ardanil olarak geer.
te, eyh Safiyeddin Erdebill bural idi. Mukaddasi,
Erdebillileri Hanbeli mezhebinden koyu snni olarak
sayarsa da, Hamdullah Kazvini, Erdebil'lileri afii
mezhebinde grr. Galiba en dorusu da budur. eyh
Safiyeddin'den sonra Safiyeddin Ebl shak Erdebill
gelir. Bir de eyh Cebrail vardr. Sadreddin, byk
babas olan eyh Cebrail iin Erdebil'in yarm mil tesindeki Kelgeran kynde ve babas Safiyeddin iin
de Erdebil'de birer trbe yaptrmtr. Sadreddin yerini, olu eyh Ali'ye brakmtr. imdi bu ilk bilgileri verdikten sonra, aklaya aklaya devam edelim.
ran'da, Gney Azerbaycan blgesinde Hoy ehri vardr. Bazlarnn (Bk. Reislkttap Sar Abdullah Efendi'nin - Semerratl Fuad adl eserinde) Kayseri'de, bazlarnn Hay'da (Dorusu da budur) doduunu syledikleri Hamidddin-i ibn-i Musa (eyh Ebl Hamid-eddin-i Aksarayi) 1340 ylnda Erdebil'e gidiyor. Ve orada
eyh Safiyeddin shak'n tarunu Hoca Aladdin-i Ali

112

Erdebili'ye intiab edip, zahiri ve batni (= i alemin

btn ilimleri reniyor. On yl sonra, yani
1350'de mridi ~lduu Hoca Al1ddin-i Ali Erdebili'nin
izni (*) ile Hakikat-i Muhammediye'yi (Sar Abdullah
Efendi'nin dedii gibi lm-i Hakikat') ilk defa Anadolu'ya gtrm oluyor. Fakat, 615/616 Hicri, 1253-1254
Miladi yllarnda Selukiler zamannda Konya'ya Muhyiddin-i Arabi'nin gelmi olduunu ve eyh Mecduddin-i shak'n kars ile evlenmi bulunduunu, hatta
vey olu Sadrddin-i Konevi'yi manevi bakmdan yetitirmi olduunu da ayrca
hatrlyoruz. Maamafih,
eyh Ebu Hil~id-ed-din'i Aksarayi'nin kendi devrinde
ilmi hakikat Diyar Rum'a (Anadolu'ya) gtrmesi
fikrini destekleyenler haksz saylmazlar. Zira, her devirde (genel bir k~ide ile) birtakm bozulmalar kar
snda onlar dzeltici ahsiyetlerin kt grlmektesrlar)

(*)

Erdebil'de iken, eyh Altiddin-i Ali, bir gn Ebu

, Hamid-ed-din-i Aksarayi'yi kendi halvethanesine
gtrm <eve mahfi ve tenha
buyurmular
ki:
<<- Ey veledi kertimet, baht- hidayet. Zamiri, mniri, mirat nazire cilvegtir ola ki afitab- vilayet
b. iradeti Hda'y mteal burcu Acemden intikal
ve burcu Rum'a irtihal edip,diyarmza da bu emaneti urmay h.mil bir merdi fazl kaabil saf- dil
kalmas. Pes ey huridi Asiman- vilayet, imden
sonra mehdatu saadet ve ikb.l ile diyar- Rum'a
pertev etkeni nur'u hakikat olasn deyu muanaka edip (sarlp) ric'atlerine ruhsat verdi. -Ltil-i
zade Abdlbaki Efendi'nin risalesinden alnm
tr.- Somuncu Baba (eyh Hamid-i Veli) adl eserin 48. sayfasnda da aynen byle gemektedir.

113

dir. Onun iin biz, burada btn ifadeleri tabii karlyoruz.

eyh

Ebu Hamid-ed-din-i Aksaray 1350'de Konya'Aksaray ilesine geliyor. 8 yl kalyor orada. Ve

1358'de Bursa'ya gidiyor. Bursa'da Somuncu Baba,
Ekmeki Koca dedikleri ulu zat budur.
Bugn, Bursa'da eyh Hamit mahallesi ad verilen yerde (Molla Fenari'nin Camiinin yanndaki) ilehanesi ve iki frn bulunmaktadr. Hatta frn krei
de gsterirler ona ait diye ama, bunu biz ihtiyatla kar-

nn

lyoruz.

P: 8

BUHARA
Prehistoriq!-le ( = tarih ncesi) devirlerdeki Buhara
bir ey bilinmiyor. Bu blge, daha ziyade, Orta Asya'daki gebelerle ran'da oturan halkn
bir snr noktasyd. Bu sebeple Semerkand ve Buhara'nn eski yerlerinde dank ran kolonHerine rastlan
yor. Buhara civarnda bulunan aranha-i Rametan denen bir kyn eski Buhara olduu bilhassa ilk Arap
corafyaclar tarafndan sylenmektedir. Yaplan kazlarda bu blgede bir ok heykel ve duvar artklar
bulunmutur. Buhara ehri blgesi hakknda in kaynaklarnda, ancak V. yzyldan itibaren bilgi veriliyor.
inliler Buhara'nn bulunduu yere Nu-Mi diyorlar.
Sonradan burasnn Arap kaynaklarnca Numickas ya
da Numickend olarak adlandrldn gryoruz. VII.
yzyln ortasndan itibaren in kaynaklar ehrin esas
adnn Transcription ( = kopyas, sureti) u olan Pu-ho
kelimesini kullanmaktadr. O halde, Buhara kelimesi
nereden geliyordu? Byle bir sorunun cevabn vermek
biraz zordur. Sanskrite Vihara ( = Manastr) kelimesi ile ilgisi olduu syleniyor.
ehri hakknda

imdi burada nemli bir noktay aklamak gerek.

Ne zaman doduu bilinmeyen Ahmed olu Nurnan
adnda biri var. Ankarann Solfasol kynden olan Ahmed olu Numan, eyh Sca ile beraber (kurban ayn-

116

da) Kayseri'ye gidiyor. Ve orada, eyh Ebu Hamid-i Veli ile karlayor. Kurban Bayram olduu iin, eyh
Hamid ona - Senin adn Bayram olsun>> diyor. Ve
bylece ad: Hac Bayram- Veli olarak kalmtr. eyh
ca'nn takdim ettii bu gen veliye eyh Ebu Hamid yle diyor: - lemay zahirin mevtasnn meratibini ve erbab- batnn mevtasnn meratibini gr,
kangs (hangisi) muhtarn
olursa, onu ihtiyar eyle.
Bundan sonra, Hac Bayram- Veli'nin marifet ilmini,
hak ilmini, yani Ledun ilmini renmeye altn gryoruz. Miskin Hac Bayram, sen dnyaya gnl verme - Bir ulu imarettir, alma bana sevday szn
herhalde eyh Hamid'i Veli'yi tand sralarda sylemi olmaldr.

Baz yazariann ifade ettii gibi, eyh Hamid-i Veli nce Aksaray'a deil, Kayseri'ye gidiyor. Kayseri'de
Hac Bayram- Veli ile karlatna gre Aksaray'a
beraber gittikleri anlalyor.

O halde, 13SO'de Hac Bayram- Veli'nin delikanl

Emir Sultan'dan yaa bykl
ortaya kar. Tabii, biz bunlan ihtiyatla ele alyoruz.
Daha nce de belirttiimiz gibi insan- kamilterin yala
ilgileri yoktur. Yani, yan nemi yoktur. Onlarca, doum - lm bir endie deil, ham kalmak, ger-ek tela
larn tekil eder.
olduuna baklrsa,

1358'de Hac Bayram- Veli ile eyh Ebu Hamideddin-i Veli Bursa'ya gelirler. Yani, Emir Sultan'dan 31
yl nce. Fakat, onlan Bursa'da veli olarak kimse tanmaz. Aslnda, kendilerinin iyzn gizledikleri iin
tanmaz Birsa'llar.

117

Bir de Bursa'da eyh debali'nin torunu Ahmed

olan nl Sleyman elebi var. Birinci
Murad'n veziri eyh Mahmud da dedesidir. eyh Mahmud, Sleyman Paa Rumeli'ye geerken gzel iirler
yazarak paay ve askerleri vm, halk eaturarak saPaa'nn olu

vaa tevik etmitir.

Sleyman elebi, nl Mevlid-i erif'i (*) yazm

tr. (1514 ylnda ilk el yazmas bulunuyor ki, hesaba
gre ilk yazdndan 104 - 105 yl sonradr).
eyh emseddin Sivasi,
Kefi-i Saruhani, Akem
seddin zade Hamdullah elebi, brahim Nazif Karamani, Beyzade Mustafa Efendi, Yasincizade Nuri Efendi, Bursa'l Kitap Mustafa ve Akif Efendilerle Manastrl Rfat Bey, brahim Kadem
Efendi, Dareodeli
Bakai, Aydnl Mridi, eyh Salih Nihani, Karesili Hasan Bahri, Urfal Tahir Nadi (hocamd) vb. gibi ahsi
yetler Sleyman elebi'yi takliden Mevlid-i erif manzumeleri yazniarsa da, herhalde ammenin kabulne
mazhar olan Hz. Peygamber ak Sleyman elebi'ninkidir. Lisan sade, dzgn ve ifadesi ok samimidir. Bundan dolay, Trk - slam aleminde Kur'an-
Kerim'den sonra en ok ve seve seve okunan bir eser
olmutur. Bu konuda Ragp Akyava yle diyor:

(*)

Ulu Cami'de vaizin biri: - Peygamberler byk

lk bakmndan birbirlerine eittir demi. Halktan biri buna itiraz etmi. Ve hakem olarak ayn
camiin imam olan Sleyman elebi'yi semiler.
o da vaizi haksz bulmu. ite bylece 1409'da
Vesilet-n Necat ad ile Mevlidi erif'i yazm.

118

- Sleyman elebi'nin, bu esiz manzumesi, s

lam memleketlerinin her tarafnda muhtelif vesileler
le byk bir huu iinde ve seve seve okunur. Manzume Rumca'ya, Bonaka'ya, Arnavuta'ya evrildii
gibi Dzceli Abdurrahman Efendi adnda bir zat tarafndan erkezceye de tercme edilmitir. Yldz Saray
Ktphanesinde (Man'zume-i Mevlid fi Efdalil Mevcut) ad ile Volcitrinli Mehmet Tahir Efendi tarafn
dan yazlm Arhavuta bir nshasn Mabeyin Baka
tibi merhum Ali Fuat Bey bana gstermiti.
Mevlid-i erif, grnte sade ve basittir. Fakat,
gerekte yetiilmesine imkan olmayan trdendir. Kolay grnd halde, taklit edilmesi fevkalade zordur.
Bir de Veladetname-i Fatma vardr. Bu manzumenin airi Sleyman Memduh Efendi'dir. Fakat
dikkatle tetkik edilirse, yazy Sleyman elebi'nin
Mevlid'inden ilham alarak ortaya koyduu anlalr.
Ayrca, Medine'de her Rebilahr aynn onikinci gecesi
Mevlid-i Hazreti Fatma parlak bir merasimle okunur. Ama, bu mevlid, Sleyman Memduh Efendi'nin
yazd Veladetname-i Fatma deildir. Arapa ayr
bir eserdir.
Sleyman Memduh Efendi

yazd

Mevlid'de:

Oldu sa mehd Iinde r8z gQ

Fatma amma ki, batn Ire begQ.
Jemekle - sa Aleyhisselam, peygamber olduu halde,
Oysa, Fatma, anasnn karnnda ona
hitapta bulunarak anne ve babasn teselli etti manabeikte konutu~

119
sn

ifadeye alyor. Ki, yersiz bir ifadedir bu. Zira,

Hz. Fatma'nn ayrca byle yaktrlmalarla ykseltilmesi hi gerekli deil. Onun asil ve yksek ahlakl bir
ahsiyet olduunu inkara imkan var m?
Mevlid, 1409'dan sonra Osmanl mparatorluu'n
da adet halinde devam edegelmi. Btn rol, cemaat
toplanmasna yardmc
olmasdr. Ve ayn zamanda
Kur'an- Kerim'in okunmasna da yol aar.
Fakat, slam'da gazel yoktur. Yani, bara ara
ibadet ekli yoktur. Sadelik, temizlik ve intizam vardr. badethanelerin sade, temiz olmasn iaretle Hz.
Peygamber neyi sylemek istemitir acaba? Aklaya
lm efendim: Saduyudan ( = akl- selimden) ayrlmak,
insanolunun slftmiyeti anlamasna engel olur. nk, slamiyet akl dinidir. Kur'an- Kerim'in ifadesi
o kadar rahat anlalacak ekildedir ki, kck ocuk bile kavrar. Ayrca, onu birtakm sslerle sunmaya lzum yoktur sanyoruz. Adam ld. Haydi mevlid
okutalm, ocuk dodu, mevlid art, krk gn geti,
aman mevlidi unutma, o gn elliikinci gecedir, nemlidir, mevlid hazrl yap arkada gibi szler, tutumlar tamamiyle bid'attr. Hatadr. Yanltr. Hemen pein hkmle bu satrara
sinirlenmemenizi bilhassa
rica edeceiz efendim. Baknz, btn bunlar birer birer
aklyoruz ve asln aniatyoruz slamiyetin. slam dini diyor ki: <<Ananz, babanz saynz. Onlara iyi ve
ho davrannz. imdi soruyoruz. Bu emri ka kii
yerine getiriyor? slam dini diyor ki: Amirlerinize itaat ediniz. Herkes tek tek yerine getiriyor mu bu emri?
slam dini diyor ki: <<Yoksullara, dmlere yardm

120

ediniz. Baknz evrenize. Evet dikkatle baknz. Dilenci alabildiine. Fkaralk adeta okyanus rnei. Nerede
ise fkaralk denizinde boulmak zere halk. Ama te
yanda israf ve tembellik kol geziyor. Yani, unu sylemek istiyoruz ki, slamiyet iir havasnda terennm
edilecek din deildir. O, dorudan doruya akl dinidir.
Anasn salnda
yrekten seven bir evladn, o'nun
lmnde ilanlar vererek gerek evlatlk gsterisine
kmas hi gerekli deil. O para ile iki yoksula yardm etsin. Kafi.
Tantana ile zaman geirecek kimin mr var? Sa
her trl eziyeti yapan evladn babasnn lmnde mevlid okujmas neye yarar? Yaplanlar ve yaptklarmz ok iyi bilmeliyiz. Eer bilemiyorsak, birtakm birbirine zt ve faydasz olaylara yol ayoruz demektir. Emir Sultan Hazretleri'ne sorulan saysz sorular iinde bylesine sorular da var: <<- Babam ld, ne yapaym ya Emir? Cevap: - Yasin oku, evladm., ~ Kzkardeimin kocas vard. Salnda kardeime ok cefa ektirdi. Her gn beddua ediyorum.
Cevap: Kzkardein de ediyor mu? Ona aittir her eyi.
Yarn hesap gn onunla paylaacaktr hereyini. Seni ilgilendirmez. O, onun kocas., - Ya Emir, bir
eviadm var, hayrsz. Bir
trl doru yola gelmiyor.
Ne yapaym? - Brak, haneden uzak olsun. Gitsin
senin yanndan. Ama, sen yine onun hayrna dua et.
- Fakat ya Emir, hep dua ediyorum, olaca yok bu
iin. Cevap: <<- Sabret., - Ya Emir, ocuklarmn
nne ekmek koyarken sa taraftan m yoksa sol taraftan m uzataym? Var mdr byle bir usul? Cevap:
- Ekmei helal kazanmaya
bak evladm., - Ya
lnda

121

Emir, siz evliyasmz. Bir deil bin keramet gsterirsiniz. Ne olur bana da bir keramet gstersenize. Cevap:
- Yeryznde en byk keramet Kur'an- Kerim'dir.
V~ sonra onun tefsiri olan Hz.
Muhammed Mustafa
(S.A.), - Ya Emir, huysuz bir hatunum var. Hi sz
dinlemiyor. Ne yapaym?>> Cevap: - nce kep.din sz
dinlemesini ren. Hz. Peygamber bu konuda ok sabr gsterirdi.
phesiz

Mevlid-i erif zarif bir panorama iziyor.

sona kadar duygulandryor insan. En gekilde anlatyor. Ama, bu, Hz. Peygamber'in yap
dedii bir emir deil. Zararl m? Haa. Faydas? Faydas zarif anlatnda. te hepsi o kadar.

Ta
zel

batan

Btn dinler, yeryznden insanolunu doru

yola>> ulatrmay iaret eder. Bunlarn iinde en aklisi, slamiyettir. Ve yirmi yl gibi uzun bir sre iinde
va'zedilmitir. Bu dinin temeli ahlaka dayanr. Al
lakn yksek olmad yerlerde ve alarda slamiyetn
adnn var, fakat aslnn yok olduunu
goruyoruz.
Hem de ibretle gryoruz. slamiyetn olduu yerlerde
samimiyet, ballk, sayg, efendilik, yalanszlk, ah
kanlk, adalet, temizlik,
ilim, haysiyet, salk, eref,
vicdan, namus, daha ksa ifade edelim: Baar vardr.
ln

Emir Sultan Hazretleri ite byle bir panoramatarih iindeki en yce mmessilidir.

EMR SULTAN

BURSA'YA GELDKTEN

DRT YIL SONRA ...

Hundi Sultan, hkmdar kz olduunu her hali ile

ifadeden uzak deildi. Bursa Saraynda. kendi akranlar ile beraber zamannn rf ve adetlerine gre terbiye
gryor, yetitiriliyordu. Drst, ak kalpli, merhametli idi. ste lik samimi bir ekilde ibadet ediyordu.
Yani, dini btn bir gen kzd.
1393 ylnda ondrt - nbe yalarnda bulunuyordu. Babas Yldrm Bayezid o sralarda Rumeli tarafnda idi. Henz Kur'an- Kerim hocas Emir Buhari'yi de grmemiti. Kendi dnne gre, babas
Emir Buhari'yi grse idi, muhakkak beenirdi. nk,
babas ahlakl kiileri ok severdi. Kendisi de beeni
yordu. Hatta seviyorrlu onu. Bu sevgisinin nasl dodu
unu henz anlayamad gnlerde, bir gece yle bir
rya grr:
Hz. Muhammed (S.A.) ona: - Ya Hundi, olum
Seyyid Buhari ile evlen. Sakn szme uymamazlk
yapma .. der. Ayn ryay bir defa daha grr: - Niin
dinlemedin szm? .. der ve yle devam eder: - Eer ahirette efaat bekliyorsan, dediimi yap ..
Bunun zerine Hundi Sultan ok yakn bir adamn
Emir Sultan'a gnderir. Emir Sultan: - Biliyorum,

124

der Hundi Sultan'la ar- ala (= en yksek yerde, en

yce makamda)'da nikah hutbesi okunmutur. Amma,
eriat zere burada da okunnas gerekir. Hundi Sultan'n adami geri dner. Ve Emir Sultan'n szlerini
nakleder. Bylece bu durum btn saraya yaylr. Baknz, burada ok daha deiik bir ynden bu durumun anlatln grelim. Yeniehirli Yahya (Menakb-
Emir Sultan, Sleymaniye Kitapl, Hac Mahmud Blm yazmalar No: 4564) Efendi yle anlatyor:
-... Sultan Bayezid Yldrm Han, Edirne canibine gene gazaya sefer eyleyecek. Padiah seferde iken,
padiahn sulbi ( = ondan olan) kz H un di Sultan bir
gece saray duvarlarn aup gelip sultan hazretlerinin
hcresi kapusunu a.up ieriye girdikte sultan hazretleri: Kimsun, ne kimesnesun? Ve niye geldun? deyu
sual eyledikte: - Ben Padiahn kzym, sana geldim
ki, Allah emri ile beni alup helal edinesin, dedikte, sultan hazretleri buyurur ki, biz burada padiah kzn almaya gelmedik. Var hatun nne git, ayptr, deyince,
def'a men ve red eyledikte asla ve kat'i men ile memnun olmayarak buyurur ki, var imdi bir mslman
evine var, sabah olsun, nikah olunsun .. buyurduklarn
da bir mslmann evine varr ... teki m~nakb-
Emir Sultan kitai?larn yazan evki ve Nimetullah
Efendiler, rya konusunu naklederler. Yahya Efendi,
menakbnda mridi Emir Sultan Hazretlerinin herhalde, herhangi bir suizanda kalmamas iin: -Kimsun. kimesnesun sorusunu sorduruyor. Oysa, nce
Emir Sultan, Hundi Sultan' tanr. O'na Kur'an- Kerim
dersi veren bir hoca olur da nasl: - Kimsun, kimesnesun? der. nk bu olay dedikodulu bir olaydr.

125
Yeniehirli

Yahya Efendi mridini bundan uzak tutmak gayreti ile: -Var imdi bir mslman evine var,
sabah olsun, nikah olunsun eklinde konuturuyor,
Emir Sultan Hazretlerini. Oysa, biz byle bir tutumu
yersiz buluyoruz. Aslnda dedikoduyu halk karm ve
sonunda da (gerek anlalnca) bunun zr yolunu aramlardr. Yeniehirli Yahya Efendi bunu bildii iin,
eyhine ait dedikodular 'nlemek telana kaplyor.
Basit bir mantk kaidesi ile dnldnde, koskoca
padiah kznn, elinde boha ile Emir Sultan'a gece
yars kamayacan
-kaamayacan- idrak eder
insan. Hem sonra, fevkaHide temiz ve disiplinli yetiti
ritmi bir gen kzn geceyars, karanlklar iinde, boha ile saraydan kp gidebileceini akl banda ka kii kabul eder?
Biz yine menakb kitaplarndaki ters ve kark ifadeleri ayklayarak gerek olanlarn anlatmaya ala
lm.

Bursa Saraynda Hundi Sultan'n evleome meselesi kararlatrlyor. Fakat, bundan henz Yldrm Bayezid'in haberi yok. Muhakkak ki Hundi Sultan'n annesi Devlet Hatun'un tasvibi gereince hareket ediliyor. Araya Molla Fenari giriyor. Zira, Emir Sultan ailesinden kimse yok. O, yapayalnz bir adam. Elbette bu
nemli anda ona yardm ancak Molla Fenari yapabilir.
1389'da Srhistan tabiiyet altna alnmt. Ve Yl
Bayezid, Srp Kral Lazar'n kz Maria Despina
Olivera ile evlenme karar vermiti. 1390'da onun Ni
civarnda Krueva ( = Alacahisar)
Camiinde Prenses
Olivera ile nikahnn kyld kaydna rastlyoruz.
drm

126
Osmanl Sarayna,

ra

girdii

iki ve sdahat bu tarihten son-

kabul edilir.

Devlet Hatun'un Olivera ile kartap kartama

bilmiyoruz. Ama, urasn nemle syleyelim ki,
Hundi Sultan'n evlilik kararnda annesi Devlet Hatun'un byk rol vardr. Zira, babaya hi sorulmamtr bu mes'ele. Ve sorulmad iin de baz dalkavuk kiiler, Emir Sultan'la Hundi Sultan' padiaha ekitirmeyi marifet saymlardr.
dn

slamiyette

bir adam ikinci bir evlilik yaparken

mutlak surette ilk karsndan msaade alr. Ancak, o
evet derse evlenebilir. Demezse, evlenemez. Baz cahil ve kltrsz kiiler, slam dininin bu yanna saidrnay marifet sayarlar. Fakat slamiyette, zevk, keyif iin evlenme yoktur. Zira, slamiyet temel olarak
fuhu>> yasak eder. Hi yasak edilen bir zellik tekrar
benimsenir mi? O zaman pek sama olur. Ne diyor s
lamiyet? ktisaden bakabilme gc varsa, sal yerinde ise, ilk ei msaade etmise, yani ayn hane iinde dirlik - dzenlik kurulabilecekse ikinci bir e al
nabilir. Dikkale baklrsa, sonu olarak toplumun genel
dengesini hedef tutar ok evlilik. - Bu kadn karm
dan daha zengin, daha gzel, daha bilmem ne ... diyerek evlenilmez ikinci defa. imdi burada belki yle bir
soru gelebilir akla: - E, madem durum byle, Osmanl Saray'nn tarih iindeki bu tutumu nedir yleyse? Cevabn verelim: - Orhan Gazi'den sonra
bozulmutur. Orhan Gazi, en byk Osmanl Padiah
dr. Adalet, din, halka yaklama bakmndan, aile bak
mndan ona yetiecek bir hkmdar yoktur. nk,

127
Orhan Gazi zevk ve keyiften uzak yaamasn becerebilmi rnek bir ahsiyettir .. >> ok evliliin en elle tutulur, rneini Hz. brahim'de gryoruz. Hz. brahim,
cariye olarak verilen Hz. Hacer iin Sara'ya sordu:
-Ya Sara, kabul ediyor musun Hacer'i?, -Evet,
dedi, <<- Onunla kavgasz geinebilecek misin?, <<-E
vet ya brahim. Ancak bundan sonra Hz. brahim, Hz.
Hacer'i ikinci zevce olarak ald. Daha sonra Sara'nn
kskanh balad. Ve bir gn onu sokaa att. Sonra
yine ald. Bu hal iki defa tekrar edince, Hz. Hacer,
bam alp gideyim .. dedi. Sara: ,,_ Gel, dedi eve.
Onu ieriye ald. Ve hrsndan edep yerinin ucunu
kesti. te bu gn hala baz Arap kabilelerinde yapl
mas adet olan kz snnet etme buradan gelmektedir. Sara, Hz. Hacer'e bu hareketi yapnca kanlar akt.
Hz. Hacer akan kan grlmesin diye eteklerini topuk
larna kadar uzatt. slam'da uzun etein modas da
buradan gelmektedir. Yalnz, klk - kyafetin kibire,
~zamete yol amayacak
ekilde olmasn iaret eden
tslamiyete riayet eden tek hkmdar Orhan Gazi'dir.
Bizim otuz yllk aratrmamz byle sonu veriyor.
Demek ki, Yldrm Bayezid'in Maria Despina Olivera ile evlenmesi karsnda Devlet Hatun'un tutumundan douyor her ey. Ve padiaha bildirilmiyor. Belki
de bunun byle olmasn, duyurulmamasn Bursa Kadsndan bilhassa rica etmitir. Ne olursa olsun, sonuta Yldrm Bayezid'in bu evleome iine ok sinirlendiini gryoruz.
O gnlerde, Bursa Sarayndan Emir Sultan'a bir
atlas boha gnderiliyor. Bohada 'evreler, i ama-

128
rlan, gmlekler, gveylik elbiseler vb. var. Bohay
getiren adam: -Bunu diyor, efendimize gnderdiler
Mevsim k olmal ki, odada manga! var. Hemen Emir
Sultan kalkyor: - Bizim de Valide hatun sultanm
za bir iki hediyemiz olacak. Gtrver diyor. Ve mangaldan kor paralann alp, gelen evrelerden birine
sanyor: - Al, diyor, bunu gtr, kendilerine ver.
Adam telala: - Fesbhanallah .. Emir Hazretlerinin
kerameti deyip gidiyor.

Sarayda evreyi
her biri birer elmas

ayorlar

olmu.

ki, o kor

paralarnn

EMilt SULTAN EVLENYOR (*)

Bir sre sonra, Emir Sultan'la Hundi Sultan, Bursa'da bulunan en sekin kiilerin huzurunda nikahlanm oluyorlar. Padiah ya Bursa'da bulunmad iin,
yahut da Emir Sultan'n zel istei (ki bu daha akla
uygun geliyor) zerine dn yaplmadn gryoruz.
Nikahn kimin tarafndan kyld kaydna rastlamadk. Ama, Molla Fenari'nin kydn dnmek, yanl
saylmaz sanyoruz. Zira, Padiah kzn ancak Bursa
Kads nikfthlayabilir. Hem sonra, bu nikahtan Padiahn haberi olmad iin yle olur olmaz birinin nikab kyabileceine ihtimal veremiyoruz. Herkes cesaret

(*)

Emir Sultan, H und i Fatma ile evlendii srada

Molla Fenari tarafndan (Bizzat kendisinin yapm olduu) bir fener hediye edilmitir. Bursa vefeyatn bildiren Gldeste-i Riyiizi rfan adl eserin
yazma bir nshasnn kenarnda, bu hediye edilen
fener dolaysiyle Emir Sultan H azretleri'nin M olla Fenari'ye (Feniiri) liikabn verdii kayd var
dr. Buna ait geni aklamay Molla Fendri adl
kitabmzda
yazdk. Sras
gelmiken unu da
syleyelim ki, Hundi Hatun adna Amasya'da da
rastlyoruz. Son defa 1965 ylnda
tamir grm
olan Amasya'nn en eski eserlerinden Hundi Hatun ::;: (Ku kpr) ad ile anlan 80 metre uzunluundaki kpr c!rt yayvan gzl ve drt ayakldr. Kpr, Yeilrmak zerindedir. Pirini Cad-

F: 9

130
edemez. nk, bir sze
kat'i olarak bilinmedii

ba

gidebilir. Maamafih,
iin kr bir iddiada bulu-

namayz.

imdi

biz Yeniehirli Yahya Efendi'nin MenaEmir Sultan kitabna dnelim: - Sabah olcak
(olunca) nikah ederler. Helal edinip aldkta saray kapusundan Padiaha bir kirnesne varp arz eder ki kz
nz bir gece kap bir zelil, fakir, hor, hakir bir kimesneye vard, dedikte, Padiah divan avularndan
yedi kirnesne gnderir ki, varup ikisini de katiedesiniz
deyu. Mezkur avular kapuya geldiklerinde Sultan
hazretlerine (Emir Sultan'a) haber verirler. Asla iltifat
eylemez. Gelip Yldrm altnda ay'a geldiklerinde nice
cemaat-i kesire ve akvam-i nefire seyir ve temaaya
kacak gkyznden yeil oklar nazil olup, avularn
bazsn helak edp bazs kurtuldukta acayezden bir
karcak gelp: Sultanm iki olancklarm ancak temaaya kmlardr, size suikastlar
yoktur. nayet
edp onlara kyma.. dedikte, buyurur ki: - Onlar
bizi temaaya kmlar, Hak Taala onlara bir hal versin ki, cem'i alem onlar temaa eylesinler .. dediklerinkb-

desi ile Samsun yoluna almaktadr. Kprnn

bulunduu yer, Amasya'nn amlar ( = hsaniye)
Mahallesi ile Beyaztpaa Mahallesi arasndadr.
Bu kpr, Klarslan'n olu olan Seluk Sultan
Mes'ud (1116 - 1155) un kz Hundi Hatun adna
yaptrlmtr. Kpr
zerindeki tabeUida rrKn
Kprs yazmaktadr. Ve bylece anlyoruz ki,
Emir Sultan Hazretleri'nin ei Hundi Sultan'la
Amasya'daki kprnn bir ilgisi yoktur.

131
de onlar kadid (*) olurlar. Mezkir okiardan kurtulan
avular sultan- vilayenin suikastna, (**) saadethtmeye yakn gelecek havastan baz kirnesneler sultan hazretlerine - Sultanm, ite geldiler, sizi saklayalm ..
dediklerinde, kelameti mezbf.riye asla iltifat ve kit'aa
asa etmeyp bu kelameti red ve men edip, hatta avular gelip dar- vilayet ve hane-i keramet kapusundan
ieriye kasa eylediklerinde mbarek aleyh iaret buyururlar. Ol avular dahi fi'el-hal kadid olurlar. Belde-i
Berusade Karlidier Trbesi mehurdur. Onlar ol trbede ta kyamete dek kadid dursalar gerekdir ki, cem'i
alem onlar temaa eyler.
Ayn konu teki memikb kitaplarnda yle anlatlmaktadr: ... Fakat az zaman sonra saraya mensub
dedikoducu ve dalkavuk baz kimseler, padiah namusunu lekeleyecek gibi birtakm kt zanl szleri Yl
drm Bayezid'e ulatrmakta gecikmezler. Bun\!n zerine, Yldrm Bayezid, vezirlerinden Sleyman Paa'
y (**'") artp emir vermi: Krk spahi al, ikisinin
(*)

(**)

f**'')

Kadid ( = K.uru) : Bursa'da Kadidler Mezarlii

ad ile anlan yer. O qn Emir Sultan'n kapsnda
can verenlerin gmld yerdir.
- Hak Teala buyurur ki: itaat ve ibadet ile me
aul olan Evliya'ya
dmanlk ve ceta edenlere,
ben dmanm ve vlelerini mahvederim. Hadis:
-Zbdet-l
Buhdri, S: 247,
1017 no'lu hadis.
Ebu Hreyre'denSleyman Paa'dan sz edildiijine gre, bu pasa
olsa olsa veliaht -ehzade Sleyman ah- tr.
Fakat. biz bunu ihtiyatla karslyoruz. Cnkii. Sleuman Paa 1411'de Edirne'den kaarken stan
'fml yolu zerinde kyller tarafndan ldriilmii.~
tr. -Balangcndan Zamanmza kadar Trkiye
Tarihi, Ylmaz ztuna, Cilt: 3, S: 122.-

132

de

ban

getir! ...
Sleyman Paa adamlar ile Edirne'den kalkp,
Bursa'ya geliyor. Ve kimseye haber vermeden Kaplca
larda konaklyor. Daha sonra - Emir Efendi ile Sultan Hatun'un balarn kesin, bana getirin .. diyor.
O krk er, Emir Sultan Bursa Saraynda ararlarken, Taceddin adl bir dervi (Emir Sultan'n dervi
lerinden) nlerine karak: - Mnafk szne uyup
hadise karmayn ikaznda bulunur. Fakat, dervi
Taceddin'in konumasn Hundi Sultan'la Emir Sultan
duymular. Emir Sultan karsna:
,,_ Ya Hundi,>> der, duvarda asl duran kepade'yi (talim yay) al. Bir ok koy, kiriini ger, sonra da
evliyann cmbn seyret! ... Tam bu srada krk
sipahi odaya girmi. Girince, Hundi Sultan'n elinde
gerili duran yaydan krk yeil ok belirmi ve her bir
ok bir sipahiye saplanm.
Sleyman Paa, olay haber alnca hemen atma
binip sr'atle yola km. Fakat, bir duvar dibinden
geerken bana bir ba apas gelmf, orackta lm.
Hundi Sultan, kepadeyi gerdii srada Emir Sultan:
Acele etmeyin, sabrediniz.. diyormu. Kars sormu:
- Sultan hazretleri grnrde kimse yok, acaba kiminle konuursunuz? Emi:r Sultan: - Anadolu evliyas
geldiler, gelenlerin hepsini kralm m diyorlar. Ben
de acele etmemelerini sylyorum, durdurmaya al
yorum .. cevabn veriyor.
Krk erin ve Sleyman Paa'nn lmn duyan dier sipahiler manevi felaket korkusundan o gece Edirne'ye hareket etmiler, btn olanlar bir bir Padiaha
anlatmlar. O sralarda, Bursa'da kadlk yapan Molla

133

Fenari, Yldrm Bayezid'e Emir Sultan'n kerametlerini, aleyhinde sylenen szlerin bir ka kii tarafndan
uydurolmu olduunu ve byle ulu bir zatn Bursa'ya gelmesi ile ehl-i slamn saadet bulduunu bildirmitir.

Bu mektuptan sonra Yldrm Bayezid Bursa'ya

adam gndererek Emir Sultan'dan zr dilemitir.
Burada, Emir Sultan'n Yldrm Bayezid'e gnderdii
bir hokkadan sz edelim. Bu hokkay bazlar gm
kutu olarak naklederler. Dava, kutunun gm olup olmamas deil, kerametin gsterHip gsterilmemesidir.
Kanaatimizce, Emir Sultan, Hundi Sultan'la ilgili dedikodularn Padiahn kulana gitmesi zerine bir hok
kann iine ate ve pamuk koyar, sonra bunu Yldrm
Bayezid'e gnderir. Padiah, hokkay atnda bakar
ki, ne ate snm, ne de pamuk yanm. Bu, dorudan
doruya Emir Sultan'n Hundi Sultan'la aralarnda hi
bir eyin olmadn ispat iindir.
Baknz ayn

kerameti Hoca Ahmed Yesevi'de g-

ryoruz: (*)

( 0)

Hazini'nin Cavihir'l Abrar min Amvaci'l Bihdr

eserinde (Sayfa 82-84) -Halis Efendi Ktp.
hanesindeki el yazmasndan- Bu eser, Ahmed
Yesevi hakknda ve Yesevilik'in zel adabna dair
ok geni bilgi vermektedir. Hazini bir Yesevi derviidir. Ve
kitap 324 sahile olup (221 sahilesi
Trke, geri kalan Farsa'dir) 1593'te Sultan
Murad III. devrinde yazlmtr. Ayrca, Ord.
Prof. Dr. (rahmetli) Mehmet Fuad Kprl'nn
Trk Edebiyatmdd ilk Mutasavvflar adl eserinin
27. sahilesinde bu kayda rastlyoruz.

adl

134
-... Hoca Ahmed Yesevi'nin hret dairesi geni
leyerek mridieri binlerle saylacak derecede oaln
ca, tabiat ile muhalifleri (rakipleri) de oalmt.
Hatta bu mnafklar nihayet ar bir iftiraya da cr'et
ettiler: Guya Hoca'nn meclisine rtsz kadnlar da
devam ederek erkeklerle birlikte zikre karrlarm.
eriat hkmlerini muhafazaya iddetle riayet
eden
Horasan ve Maverannehir alimleri, bilhassa mfetti
gndererek bu ayiann doru olup olmadn tahkik
ettiler. Tahkikat sonunda bunun srf bir iftiradan ibaret olduu anlald; lakin Hoca Ahmed Yesevi onlara
artk bir ders vermenin gerekli bulunacan dnd
ve bir gn mridieri ile otururken mhrl bir hokka
getirtip ortaya koydu. Sonra orada bulunan btn cemaata hitap ederek dedi ki: - Sa elini, blu gnnden bu ana kadar cinsel uzvuna hi dedirmemi evliyadan kim vardr?

Hi kimse cevap veremedi. Bir sre sonra, eyhin

mridinden Celal Ata ortaya geldi. Hoca Ahmed Yesevi,
hokkay onun eline vererek o vasta ile, mfettilerle
birlikte Maverannehir ve Horasan lkelerine gnderdi.
Oralarda btn alim ve eriatlar birleerek hokkay
atlar: indeki pamuk yanmam, ate snmemiti.
Ve ite o zaman, Hoca'dan pheye derek mfetti
yollam olan alimler, onun kendilerine vermek istedii
dersin manasn btn belagati ile anladlar. Eer, erkek kadn, bir ehl-i hak meclisinde birleerek beraber
zikr ve ibadete devam etseler bile, Hak Taala, onlarn
kalpterindeki her trl kin ve dmanl yok etmeye
muktedirdi. Bunun zerine hepsi fevkalade utanp kork-

135

tular ve hediyeler, adaklarla kabahatlerini affettirmeye

altlar.
Ayn ekilde, Yldrm Bayezid de, hokkay atn
da kendisinden izin almadan evlenen kznn kocasnn
ne eriilmez l;>ir veli olduunu ok iyi anlam bulunuyor. Maamafih, daha nceden hakknda bilgi verdiimiz
Allame-i Fenari'nin Yldrm Bayezid'e gnderdii u
mektup ok dikkate ayandr: (*)

cnnehu min Sleyman ve innebu bism-illah-ir-rahmanir-rahim. Amma ba'd- min az'af-l-ibad ila hafizl-bilad es sultan ibn-s-sultan mefhar+ai-i Osman
Ebu-I-mcahidin nasr-l-slam ve-1-mslimin medd-ellah- tl-e hayatek ve kesere evladek mteselsilen ila
yevm-ud-din.
yle malum-i erif ola ki padiah- alempenah bizim resulmz Muhammed Mustafa sallallah- aleyh-i
ve sellem hazretlerinden mukaddem Hazret-i sa Aleyhisselam ashabndan peygamberi Antakya kavmi
tekzip idp.:" katiettiklerinden sonra birinCi veya nc gn sevine sevine evlerine geldikleri saat Hazreti
Cebrail Aleyhisselam bir sayha ( = haykr) ile cmlesini helak idp ne dnya ve ne alret hasl oldu.

Eliyaz- billah min zalik bu emr-i azim iin bizim

dahi padiah-i alem-penah'dan rica ve temennamz budur ki dnk gn katline emreylednz kirnesne

(*)

ehri
tadr. XIV -

Bursa

kt(jnde bu kayda rastlanmak.

XX. yzyllar Trk timai Tarihi
zerinde bir hazine olan Bursa ehrinin er'i mahkeme sicilleri.

136

al-i resulden bir azizdir ki Rum iklimine buncaleyin

al-i resulden bir kirnesne kadem basm deildir.
Buhara'dan sa'y idp yeleler ve pikeler gqnderiip buncaleyin bir sahil-n neseb kirnesne getrde bile idnz zehi saadet-i sermediyye ki zclliren ve batinen
size myesser olmutur ki sultan- enbiya aleyhisselam
hazretleri ile dnur ve dnuri oldunuz. Dnya ve ahi
retiniz yevmen fe yevmen dahi ziyade ola ve hem bu
gveygnz olan kirnesne sultan- enbiya aleyhisselam
hazretlerinin lema-i mmeti ke-enbiya-i beni srail
makulesinden addolunanlardandr. Hususan bunlar
nesi-i resul ola ve dahi biz bunlardan grdmz
asar Hazret-i Resulden sonra kirnesneden naklolunmaz. Zira ki dnk gn sayha-i vahide ile yani kraet
in kanet illa sayhaten demeleri ile krk nefer kulunuz
teslim-i ruh idp ayan- ehirle varup namazlarn k
lup defn eyledik, yle ki, bir daha tecavz olana asiab- kurbeye vaki olan mana bizim sehrimize dahi
olacana emr-i phe yoktur. Baki ferman saadetlu
padiah alempenah hazretlerinindir. (*)

(*)

Yadigar- ems (sahile 5/6) : ccHazreti Emir iiyeti

celilesini bunlara okudu. Krk da kadid oldular.
Molla Fenari ahali ile .namazlarn klp defnettiler. Yldrm civarnda Kadidler dedikleri mevki
bundan kinayedir. te Molla Fenari Hazretleri de
bundan kiniiye olarak padiaha bir ariza yazarak
Emir Sultan Hazretleri'nin yceliini belirtmi
ve kz ile evlenmelerine izin vermelerinin mahz-
hakikat olacan
belirtmitir. Ferman saadetzt
Padiah- alempenahilerinindir.

137
imdi

bu mektubun

aklanmasna balayalm:

Daima kullarna acyan ve balayan Allah'n ad

ile balarm. nsanlarn acizi olan ben, slam memleketlerinin koruyucusu ve Osmanoullarnn vnd,
hak urunda savaanlarn babas, slam dininin, mslmanlarn yardmcs bulunan sen padiahmn mrnn uzun olmasn ve eviadnn kyamete kadar anla
eretle oalp yaamasn
Cenab- Hak'tan dilerim.
Yce hkmdarmzn unu bilmesi gerektir: Peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa (S.A.) dan nce sa
Aleyhisselam kendine inananlardan kiiyi hak dinine
davet iin (Antakya) halkna gndermiti. Fakat onlar
(yalan sylyorsunuz) diye ldrdler. Bu 'cinayeti ile
dikten bir veya gn sonra evlerine sevine sevine geldiler. Allah onlarn bu kt davranlarndan raz olmad. Cebrail Aleyhisselam'a Antakya havas zerinde
yrekler paralayc, korkun, keskin bir sesle haykr
masn emretti. Bu sesi duyanlarn hepsi bir anda ld. Dnya ve ahiret isteklerinden mahrum kaldlar.
Byle byk bir felakete dmernek iin Allah'a sn
yoruz. imdi bizim de yce padiahmzdan bir ricamz
vardr: Dnk gn ldrlmesini emreylediiniz kim
se -Emir Buhari- Peygamberimizin soyundan sayg
deer bir insandr. Bunun gibi temiz kalpli, peygamber
evladndan bir adam, zamanmza kadar Rfm lkesine
(= Anadolu'ya) ayak basmamtr. Buna benzer asl
doru bir kimseyi elleri
hediyelerle dolu davetiler
gndererek Buhara'dan memleketimize getirtneye alsa idiniz, size i ve dta vnmeye layk ebedi
eref olurdu. Byle yapmadniZ halde manevi irade
zere yurdumuza gelen bir aziz ahsiyet dolaysiyle

138

Hz. Muhammed'e (S.A.) dnrlk kazandnz. Dnya vt

ahiret saadetiniz artacaktr. Bu gveyiniz Cenab- Peygamberin (mmetimin bilginleri srail oullarnn nebileri gibidir) buyurduu kimselerdendir. Yan;, ilim
ve amel sahibidir. Bizim byle seyyidlerden grd
mz feyz eserlerini Hz. Muhammed'den sonra kimse
gstermemitir. nk, dnk gn, bir sesle, yani in
kanet illa sayhaten ayetini okumakla sizin ldrmek (*)
n zerine
gnderdiiniz krk er kulunuz dnyaya
gzlerini kapadlar. ehrin bykleri ile birlikte namazlarn kldk ve gmdk. Eer bir daha bu trl
hareket ederseniz, onlara olan felaketin btn yurdumuza da olacana phemiz yoktur. Son sz, son
ferman (= buyruk) saadetli byk padiahmzndr.
unu

nemle belirtelim ki, Emir Sultan Bursa'ya

Bayezid (daha nce belirttii
miz gibi), Maria Despina Olivera adnda, bir Srp Prensesi ile Srbistan, Osmanl tabiiyetine getikten sonra
Ni civarnda Krueva = Alacahisar Camiinde evlenmitir. Yani, nikah o camide
kylmtr. Derler ki,
ne zaman bu Srp kz Olivera Osmanl Sarayna girdi,
iki ve sefahat de girdi. Bu bir felaket olmutur. Bylece Yldrm Bayezid'in kaynbiraderleri durumuna
geen Lazar oullan Stefan'la Vuk samimi bir sadakat gstermeye balarr.lar ve hatta her seferde askerlerini alp enitelerinin maiyetinde hizmet etmilerse
geldii sralarda Yldrm

(*)

Hadis (Sahih-i BuhdriJ : ((Drt ceit halka Alla.'

nazan eder: Als verite ok uemin eden satwwa.
kibirli takire, zina edene, zulmeden yksek makam
sahibine.,

139
de, her yl Osmanl Saray1'na gelip kzkardeleri ile
muntazam bir temas halinde bulunmalar, bunlarn
nihayet Birinci Bayezid zerinde ihmal edilemeyecek
bir nfuz kazanmalar ve Osmanl Sarayna ecnebi nfuzunun girmesi ile sonulanmtr. Bu prensesin bundan nceki ecnebi prenseslerinden (*) fark, ailesi ve
lkesi ile devaml temasnda gsterilir.
('")

1298 M., Hicri 698'de Orhan Gazi ile Yarhisar Tekturunun kz Holojira evlendi. ehzade Sleyman
Paa ile
Murad Hii.diivendigiir'n anas budur.
Trkler Holojira'ya ljer, Niljer derler. Bursa
Ovasndaki Odryses ay stne kpr
yaptrd
iin bu ay, Nilii.jer ad ile anlr.
1346 M., Hicri U7'de Orhan Gazi ile Bizans imparatoru Yoannis Kantakuzinos'un kz Teodora evlendi. Orhan Gazi o srada orta yalarnda say
lrd. Holojira ile evlendiinde onyedi yanda bu-
lunduunu kaydeden tarihlere de rastlyoruz. Bir
de Aspora Hatun'dan bahsederler. Ayrca, bn-i
Biitutii, Bayalun Hatun'dan sz eder. Fakat, Bayalun hakknda herhangi bir esasl bilgi yoktur.
1358de (Hicri 759'da) Orhan Gazi'nin olu Halil
Bey'le Bizans imparatoru Yoannis Paleoloos V.
(yzbin altn fidye vererek) Foa'daki esaretten
kurtarp kz rini'yi evlendirmitir.

1376 M., Hicri 778'de Sasmanos (Susmanos) i

man (Sisman) adl Bulgar Kralnn kzkardei
Prenses Tarnar (Baz tarih yazarlar kzkardei deil de kz derler. Hatta eski kral Aleksandr'n
bir Yahudi karsndan olma kz eklinde gsterirler) Murad I.'le evlenmi tir. (Bazlar 1366 M.,
768 Hicri Yanbolu Fethini mteakip Prenses Ta
mar'la Murad I. evlendi kaydn koyarlar.
1377 M . Hicri 779'da Bizans imparatoru Androni
kos Paleoloos'un tahta kmasndan sonra Murad I.'le bir muahede imzalam ve kzkardeini
padiaha vermitir.

140
Yldrm Bayezid'i devlet mukadderatna tesir edecek derecede iki ve sefahata altran da ite bu Srp
prensesidir. Fakat, biz yine d etkileri pek olumlu bulmuyoruz. Genel bir kaide ile syleyelim, insanlar kendi radelerini mutlaka gerektii noktada kullanmasn
bilnelidirler. Ve bunu kullananlar baanya ererler.
Yldrm Bayezid istese idi elbette iki ve sefahat alemine (zaman zaman) dalmazd. Bunda kendi zaaf n
planda gelmektedir. Bunu, biz byle kabul ediyoruz.

EN YAKIN DOSTU.
Nasl Konya'da Mevlana Celaleddin-i Rumi ile Sadreddin Konevi yakn dost iseler, Bursa'da da Emir Sultan'la Molla Fenari de yle yakn dosttular. XVIII.
yzylda yetien byk Trk bilginlerinden ve Ruh'lBeyan 'adl tannm Kur'an tefsirinin yazar olan s
mail Hakk Bursavi ise, Kitab-l-Hitab adl eserinde
Ko:r;.evi ile Mevlana'y mukayese edip, Konevi'nin MevHlna'dan yerle gk arasndaki fark gibi ok yksek
olduundan bahsetmektedir. (*)

Malatya'da 1209/1210 yllarnda dnyaya gelmi

olan Sadreddin-i Konevi'ye anne tarafndan akraba
olan Molla Fenari, onun Miftah-u Cem'il-Gayb adl eserini Emir Sultan'la birlikte tekrar tetkik etmiti. Sadreddin-i Konevi bu eserini El-Nefahat'tan nce yazmtr. Emir Sultan, Miftah-u Cem'il-Gayb' aklam
kitabn kenarna bunu kendi el yazs ile kaydetmitir.
Molla Fenari de bu kayd tasdik etmiti. Sadreddin-i
Konevi yle diyor: <<- Bu kitap, btn insanlar ve
avam iin yazlm deildir. Hatta sekin kimseler (li'lhassa) iin dahi yazlmamtr. Belki, sekinlerin (bil-

(*)

Allah, Kainat ve nsan (Dr. Nihat Keklik) stan

bul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:
1208, Sahife: XI.

142
gili kimselerin) z olan.. baz kimseler iin kaleme
alnmtr ... Miftah cam-al gayb, vr. 25 b (5-9)
Sayn Hocam Prof. Dr. Nihat Keklik bu konuda u
hkme varyor: - Bu szlerden anlalyor ki, eser
ar bir slupla ve ancak yeter derecede kltr sahibi
olan kimseler gznnde tutularak meydana getirilmitir.

Sadreddin-i Konevi'nin caz'l-beyfm ( = Tefsir-l

Fatiha) adl eserini olgunluk devresinde (M. 1267'de)
kaleme aldn reniyoruz ki, bu eser Molla Fenari'zerinde byk etki brakmtr. Emir Sultan'la Fatihann her ynden anlam zerinde durmular ve konumalar (Fatiha suresi ile ilgili) Ulu Camiin alna
kadar srmtr. Daha sonra, Somuncu Baba Ulu Ca
mi'nin l gnnde ayn sreyi aklam ve Molla
Fenari'n1n kafasnda (baz noktalar bakmndan) karanlk kalan yerleri aydnlatm oluyor. Aslnda, Emir
Sultan onun kaleme ald Tefsir1 Fatiha'nn en
nemli blmlerine Ledun srrndan aklama yapmtr.

Molla Fenari, Bursa'da Emir Sultan'n en yakn

dostu olmasna ramen ona ancak manevi ynden yardm etmitir: Zira, zaman zaman bozulan maddi durumunu Molla Fenari'ye asla amamtr.
Gerek slam terbiyesi ile yetimi olan asil Hundi Sultan, kocasna her bakmdan ayak uydurmaya alyor ve bir veli ei olmann
huzuru iinde mr
sryordu. Ta batan sona kadar onun hibir eye itiraz ettii grlmemitir.

143
O, her eyden. nce srlar sultan olan kocasna hizmette kusur etmemeye
urayordu. Annesi, babas
artk uzakt kendisine. Ve
sarayla ilgisi kalmamt.
Tamamiyle kocasnn dnyasnda yayordu. Emir Sultan da ona Hz. Peygamber'in emrettii ekil ve anlamda kocalk ediyordu. Kavga - grlt yoktu. Usandm bktm tabirleri haneden ieri girmiyordu. Sabrszlk
nedir bilmiyorlard. Sevgi ve sayg vard karlkl.
Olaylar karsnda sonsuz bir sabr ve dayanma
ii.nde idiler.
Zaman getike, kocasndan Ledfn srlarn reni
yor, ona layk olmaya alyordu. Hayata kar doymu
bir kadn olmutu. Ve Gkdere'de iki odadan ibaret
evlerinde oturuyorlard. Bu arada Emir Sultan'n baz
zengin kiilere zel dersler verdiini ve Kur'an- Kerim okuttuunu gryoruz. teki derviler de Gkdere'nin muhtelif yerlerinde oturuyorlar ve zaman zaman
eyhlerini ziyarete geliyorlard. Kimi odun getirir, kimi de baka bir hizmete koard. Evlendi diye eyhle
rini yalnz brakmamlard. Aslnda, her ne yapacaklarsa, Emir Sultana' danrlard. Onun fikrini almadan hi bir ie girmiyorlard. Birbirlerine bal efendi bir yaaylar vard. Emir Sultan'n hanesine u
radklar zaman, Hundj Sultan onlara sofra kurar ve
geri ekilirdi. nk, kocas: - Bu kapya gelenler
a- ise, doymal. Tok ise, helal lokmann deerini anlamal derdi.
Hele ilk ocuuna hamile kaldnda Emir Sultan
sevgili eine her an dogacak ocuun hayr ve selarneti iin duac olmasn tembihlemiti. Kadere boyun
ernenin byklkleri de vard. Kulun deerlisi, Aliah'-

144

tevekklle karlamasn bilendi. Ama, anne

olarak gereken devi yerine getirmesi artt.
Btn menakb kitaplannda ocuklannn ne zaman doduuna dair ufak bir kayt dahi yoktur. Yalnz Hundi ( = Hondi) Sultan'n ilk ocuunun erkek olduunu ve adn Emir Ali elebi koyduklarn biliyoruz. Emir Sultan, ilk ocuuna babasnn adn vermi
ti. Daha sonra sra ile dnyaya gelen kz evlatlarnn
adlarn ve ne kadar yaadklarn bilmiyoruz. Yalnz
Hundi Sultan'n ocuk annesi bulunduu kaydna
n rzasn

rastlyoruz.

DAHA SONRAK YILLAR.

F: 10

146

leri Msr'a geldiler, Msr Sultanna (Abasi Halifesi

Mtevekkil-al Allah I) getirdikleri ganimet h~diyelerini
ve bilhassa frenk esirlerini takdim ettiler. (bn Furat,
IX, 465 v.d.d.) Bu arada, Msr Sultanna sunulan zafername'ye gelen cevapta Msr Halifesi, Yldrm Bayezid'e Sultan- klim-i Rum nvan ile hitap etmi ve
ite bu tarihten itibaren Osmanl Padiahlarna Bey
yerine Sultan denilmeye balanmtr. Fakat, Yld
rm'n meskfkatnda Sultan nvan yoktur. Onun iin
bu rivayet ihtiyatla karlanmaldr sanyoruz.
llerde hakknda daha geni bilgi vereceimiz Yl
Bayezid, Bursa'nn kuzeydousunda bir cami
yaptrm. Cami kendi adn tar._ Bilhassa btn ile
mermerden bir abidedir. Ta oymach bir aheser
dir. Ama, ehrin ortasnda yirmi kubbeli, iki kaln minareli, kaln duvarl bir cami daha vardr: Ulu Cami.
Derler ki, 1396'dan 1399'a kadar inas tamamlanm
tr. Cami, Yldrm Bayezid'in Nibolu'daki zaferinden
sonra yaplmtr. Bu hususta yle bir rivayet vardr:
Demi ki Yldrm Bayezid: <<Eer Nibolu Savan kazanrsam, yirmi cami yaptracam.>> Fakat, sonradan
yirmi cami yerine yirmi kubbelisini yaptrmtr. 1402
malfbiyeti zerine Timur ordular Ulu Cami'yi ahr
olarak kullanmlardr. Ve Sursay terkederlerken de
yakmlardr. Bu yzden caniin kuzey kaps harap olmutur. 1854 depreminde
yalnz milrabn nndeki
kubbe ile bat minaresinin dibindeki kubbeden baka
btn kubbeler yklm, sonradan yaplmtr. Kare
biiminde olup, 12 ayak :istnde durur. Orta kubbenin
st ak, altnda camiin gzelliini bir kat daha arttran
drm

147
adrvan

rap
dr.

(*) ve iinde (eskiden) balklar vardr. Mih-

yaldzl

ve gzel olup, kenarlarnda ayetler

Mihrap byk ve yksektir.

yazl

Minberi abanoz aacndan ve hi- ivi kullanlmadan

olup, kvrk dallar ince bir san'at eseri olarak ok deerli oyma ilemeler halinde minberi ssler. Ve yalnz Bursa'da deil, dnyada bir ikincisi yoktur.
yaplm

Minberin karsnda ok zarif bir mezzin mahfeli

krs 135 yl nce (1836'da) yaplm.

vardr. Ta
Bat

minaresi ift merdivenlidir. Merdivenin bir

avluya alr.
Yol kenarndaki minarenin avluya bakan penceresinin demir parmaklklar Kuds'te, Mescid-i Aksa'dan getirilmitir. Dou kaps da minher gibi oyma
ilemelidir. Cami yaz
bakmndan Trkiye'de bata
gelir. Rika, sls, talik, kiifi yaz trleri vardr. Yaz
lar Hattat efik, Hattat Fettah tarafndan Sultan Mecid zamannda yazlmtr.

kaps

Camiin gney duvarnda (duvarn bat

bir metre ykseklikte bir yeil VaV vardr.

(*)

tarafnda)

Yeil

vav'-

Bu adrvann hikayesi yledir: Yldrm Bayezid.

nce arsay satn aldrtm. Fakat, arsann ortaMnda bulunan yerin sahibi olan kadn: - Satmam demi, mrsam. Cami uamlms. vasl kad
nn evi de tam ortada kalm. Bir sre sonra yasl
kadn lnce. varislerden ev satn alnms ve v 1trlms. ursuzluu nlemek amac ile o verde
namaz klnmamas iin adrvan ina ettirilmitir.

148
n bulunduu yer pek mbarek bir yer olarak kabul
edilir. Yeil vav'n sol yannda duvarda asl mein
ve ipekten yaplm, Yavuz Sultan Selim zamannda
getirtilmi Kabe rtsnn bir paras vardr. Gney.
duvarnn dou
tarafnda ise, Sultan II. Mahmud'un
levha iinde oyma altn yaldzl yazs bulunmaktadr.

Emir Sultan zamannda Ulu Camiin

leyman elebi (Mevlid sahibi) idi.

iman

S-

imdi asl konuya

dnelim ve Ulu Camiin al
gnndeki olaylar anlatalm: Trklerde ve slam dnyasnda, eski bir gelenektir,
cami allar mutlaka
cuma gnleri yaplr ve ilk namaz hi kaza namaz
klmam olanlar kldrrlar. Yldrm Bayezid byle bir
zel gnn erefini damad Emir Sultan'a brakr:

Ya Emir,>> der, kaplar sen a. Cemaate nasen kldr. Sen veli kiisin. Bu eref senindir.>>
Emir Sultan cevap verir: - Hayr,>> der, Belde-i Berusade Emir Buhari'den ok byk zatlar var. Bu e
refi bana deil, eyh Ebu Hamideddin-i Aksarayi'ye
vermelisiniz.
-

maz

Yldrm Bayezid heyecanla sorar: - Kim ola ki

bu eyh Hamideddin-i Aksarayi?>> Emir Sultan aklar:
- Hani bir Ekmeki Koca var. Sornun satar pazardaarda. Ulu Camiin arnelesine de ekmek
satmtr.
Belki duymusunuzdur, Samuncu Baba derler. te, o
Ebu Hamideddin-i Aksarayi'dir.

Ve bundan sonra Samuncu Baba'ya haber gnderilir.

149
imdi sras gelmiken

burada bir noktay nemle

isteriz. Baz kitaplarda (Birini rnek verelim: Somuncu Baba - eyh Hamid Veli adl kitap)
Emir Sultan'n hutbeye kmaya cesaret edemedii ia
ret ediliyor ki, bu ok hatal bir dncedir. Zira,
Emir Sultan bunu srf Ledun srrna vakf olan o aziz
eyhe hizmet olsun diye yapyor. nk, eyh Hamideadin-i Aksarayi, melami (*) ne'esinde bir zattr.
ok konumay sevmezdi.
aklamak

Emir Sultan kk, eyh Ebu Hamideddin-i Aksarayi byktr diye bir hkm vermek pek yerinde dnce saylnasa gerek. kisi de uludur. kisi de velidir. Ve yine onlar insan- kamil (Tasavvufta fenMillah
mertebesine ulam) olanlar anlar. Hem de tam na
nasiyle anlar. Bu sebepten herhangi bir endie ile byle veli kiiler hakknda hkm vermek, gerek slami
yete aykrdr.

(~')

Melamilik: Bir tarikatn addr. Melamiler gsteriten uzak, sakin ya-amay prensip edinmilerdir.
Ve Lediln srrn can emaneti gibi saklarlar.

ULU CAMi AlLlYOR..

O gn, Ulu Cami hncahn dolmu. ylesine kalaki. Tarifi imkansz. Cemaat hutbeye Emir Sultann kmasn bekledii anda, o, yksek sesle:

balk

- Gavs- azam (*)

imdiki halde
aramzdadr.
varken, imarnet ve vaizliin bize teklifi mnasip deildir>> diyor. Ve parma ile iaret ederek: - te!
diye devam ediyor: - anna, hretine uygun olarak
isim alan bu camiin al hutbesini okumaya layk
isim alan bu camiin al hutbesini okumaya layk zat

oradadr!>>

Somuncu Baba ayaa kalkarak yryor minbere

ve Emir Sultan'n yanndan geerken:

doru

-Ne ettin? Bizi nihayet ele verdin Emirim>> diyor.

Cemaat hayretler iinde. u minbere yiiryen zat,

Berusade sornun satan Ekmeki Koca deil mi? Hepsi
bu pir-i fani'nin ardndan merakla bakakalyor ...
eyh Ebu Hamideddin-i Veli hayatnn en byk
gnnde idi. Onu hayatta Emir Sultan kadar kimse sevmemitir. Aslnda o sevginin
sonucudur, ona hutbe
verdi ren.

(*)

Gavs-

tebesi.

azam: Manevi

dereeelerin en yksek mer-

152

Tam
yl

yetmidrt yanda

olmutu.

daha o

idi. Bursa'ya geleli krkbir

yle bir hutbe verecekti ki,
o gne kadar Bursa'da hi bir kulak

imdi

manalar

duymu bulunmasn.

Belki de hayatnda ilk defa hutbe veriyordu. nk, daha nce onun camide hutbe vermi olduuna
dair bir kayda rastlamadk. Ama, Da:rende'de kendi
mescidinde (daha sonraki yllarda) cemaat karsnda
trl vaazlarda bulunmu olabilir. Fakat bu da tam
doru saylmaz. eyh
Hamideddin-i Aksarayi alem-i
ahirete g ettikten sonra mescidin yapld kayd var~
dr. Hatta 1005 Hicri ylnda yani 1601 (Miladi) de tamir edildiini i kapnn stndeki kitabeden anlyoruz.
Somuncu baba, minherden mana aleminin kaplar
Ve balyor: (*) Bismillahirrahmanirrahim.
Elhamd lillahi Rabbil'alemine. Errahmanirrahimi. Maliki yevmiddin. yyake na'bd ve iyyake nestain. hdi
nesstatalmstakime.
Sratellezine
en'amte aleyhim
ayrilmadubi aleyhim veleddallin. (Amin) (Hamd ol~un -Alemlerin Rabbi, Rahman, Rahim, din gnnn
tek sahibi ve mutasarrf- Allah'a. Yalnz sana ibadet kulluk ederiz, yalnz senden yardm isteriz. Bizi
doru yola, kendilerine nimet verdiklerinin yoluna ilet,
gazaba urayanlarnkine, sapklarnkine deil.)
n ayor.

Kur'an-

layan

(':';

eyh

Kerim'in birinci suresi <<El Fatiha ni ak

Hamideddin-i Veli'yi dinleyen Molla Fenari

O gn, Fatihti suresine yedi tefsirde

bulunmutur.

153

kendini

tutarnyar

ve yksek sesle (cemaate dnerek):

Hamideddin-i Veli bize, burada hikmetler sayor, ululuunu gsteriyor. Fatiha.'nn ilk tefsirini ise
cemaatten herkes anlad. kinci tefsiri ise buradakilerden ancak bazlar zebildi. Ve manaya nfuz edebildi. nc tefsiri ok az kimse anlayabildi. Drdnc
ve ondan sonra gelen tefsirler bizim idrakimizin, dn
dadr. Bunlar yalnz kendisi anlayabilir. diyor.
- eyh

Hutbe bittikten sonra, cemaat Somuncu Baba'nn

elini pmek iin hcum ettiinde camiin her kapsn
dan ayn anda kt grlm. Daha sonra, doru ilehanesine gitmi ve artk hi ekmek yapmamtr.
Bir ara, Molla Fenari'nin medresedeki vazifesinden
akeyi eyh Hamideddin-e getirdiinde, Soruuncu Baba:
briktirdii bebin

- nki hillinde phemiz yoktur. inden

bir
ake virp merkebimize kiyah (ot) getrsnler demi.
Kiyah alup himarn piine (merkebin nne) koydular.
Merkep biraz stinarn edp (koklayp) zerine bevleyledi. (idrar etti.) O zaman eyh Ebu Hamideddin-i
Veli Hazretleri: - Bu ane dein merkebimiz phel
nesne erende olmamala hala dahi ihtiyar etmedi
(merkebimiz u ana gelinceye kadar pheli grd
nesneyi yememitir) dediinde, Molla Fenari hemen biat etmi, onun duasn almtr. Ve ayn zamanda Seb'al mcsani tefsirinin (Fatiha-i erife) tahri;ine girierek
yedi manay da kaydetmitir.

Molla Fenarl, anne tarafndan akraba olduu Sadreeldi'n-i Konevi'nin vey babas ve ayn zamanda onun

154
yetimesine yardmc olan Muhyiddin-i Aiabi'nin Fuss
asl) adl kitabndaki Fatiha Slresinin manasndan ha;'berdard. Bylece, btn
bu bilgileri toplam oluyor. Ve bir kul namazda niin
Fatiha okuyor, onun srrna eriyor.

l - H ik em ( = hikmetleri n

Somuncu Baba'nn a
gerek namazn
nasl klnmas gerektiini duyurmu oldu. Samimi ve
kula yakr ekilde ibadet etmenin yollarn aklam
oian Somuncu Baba, Ulu Camiin hizmete almasn
dan az sonra Hac Bayram- Veli'yi alarak Bursa'y
terketti. Ve bir daha da geri dnmedi.
Emir Sultan,

Bursa'llara

zndan Led~n srlarn aklattrmakla

Onun Hacca

gittiini

ve Hacc

dn

Darende'ye
Mahallesinde
(Eski Darende'de) Zaviye - Tekke Mahallesinde) 1413
ylnda bu ilesi bol dnyadan (kendisi salnda hep
byle sylermi) gp gitmi. Kendi adn tayan mescitte (olu Halil Taybi de) medfundur.
geldiini reniyoruz. imdiki Hdrlk

Hac Bayram-
(yerletiini)

Veli'nin de Hacc
gryoruz.

dn

Ankara'da

Ulu Camiin alndan bir sre sonra, Yldrm

Bayezid'le Emir Sultan, camiyi birlikte dolayorlar.
Aralarnda geen ve pek nl olan konumay nakletmeden nce bir ka noktay aklamakta fayda umuyoruz. Yldrm Bayezid'in devlet idaresindeki genel durumunun, kendinden nceki padiahlara benzemediini
(Tarih-i Eblfaruk Cilt: I, sayfa: 139):
- Ahlak ve mizacn tetkik ederken Erturul Gazi'nin safiyet-i ftriyesinden, Osman Gazi'nin vazifei-

155

nasanesinden, Sultan Orhan'n kudret ve fazilet-i mdebbirfnesinden, kendimizi pek uzakta grm oluruz.
. denilmesinden anladmz gibi, zel hayatnda da iki
ve elenceye dknln yine ayn tarihin 152. sahifesindeki: - Sefahati, aheng-i-ahlakn bozmu, harekatnda ittirat brakmamt sznden anlamaktayz.
ki iptilas hemen btn evresine yaylm gibi idi..
Yldrm Bayezid bunun pimanln (Tarih-i saf Cilt:
I. sahife: 32) yle duyar: Nibolu fethinde bir dman
eri tarafndan bana bir i dokunup yaraland zaman: - Ettiin urb-i hamrin nedametini bama kakmaktr diyerek ruhunda
duyduu zdrap ile akla
m ve ondan sonra iki imemeye karar vermitir.
imdi

gelelim, Emir Sultan'la

soruyor:

Yldrm

Bayezid'in

konumasna. Padiah

Ya Emir,

ok gzel
var.

siklii

Yldrm

nasl

buluyorsun camiyi?

?lmu.

Yalnz

bir ek-

hemen, serte dner:

- Nasl?

Ne gibi bir eksiklik?

Evet, o eksiklik de
ne olmayacak dorusu.
<<-

<<-

Yeri de iyi.

Syle

bakalm,

tamamlanrsa

camiin st-

ya Emir.

Emir Sultan her zamanki vakur ve edepli hali ile:

Sizin iin camiin drt kesine drt meyhane
camiye gelmenize bahane ve dostlarnzla birlikte iki alemine kaane olurdu cevabn verir. Yl
drm bu cevabn aklanmasn ister, sorar:
<<-

yaplsa,

156
,,_ Cami ile meyhaneyi bir arada bulundurmak
Bunun zerine bu aziz damat unlar sy-

yakr m?

ler

kaynpederine:

- Sultanm, kalb, Hz. Allah'n tecellisine mazhar

bir evdir. Onu haram olan arab ierek meyhane etmek ve gzel vcutlu sakilerle puthane eylemek, camiin iinde meyhane yapmak demektir. Sizin halinize
ayorum. Madem ki, cami ile meyhanenin ayr olmasn istiyorsunuz, hay hay. O zaman, ikiyi braknanz
gereklidir.>>

Derler ki, Emir Sultan'la aralarnda geen bu kosonunda Yldrm Bayezid kendini tutamaz.
Ve alar. Tvbe eder. Yldrm Bayezid trl ynlerden
ele alnm ve fakat tarafsz bir grle hayat hakknda
bilgi verilmemitir.
numann

Oysa, o, Osmanl Devletinin bymesine yol aan

ve her zaman rnek bir devlet adam olarak kalacak bir hkmdardr. bn-i Arabah ile eski Osmanl
Vak'anvisleri Bayezid'in Timur'a, devleri slamn e
ref ve ann yaatp ykseltmek ve megaleleri katiriere
kar daima gaza ve cihad yapmak olan Anadolu ahalisini mahv ve ifna etmemesini, gazilerin, mcahitlerio melcei olup, din dmaniarna kar bir set olan
Anadolu ehir kalelerini yakp yknamasn din ve millete hiyanet ve kfr ve dalalete muavenet tekil edeceini sylediini ve Timur'un da bu ricalar kabul ve
crasn vaad etmi olduunu zikrederler.
zid'i

Arap tarihisi Kahire'li bn-i Hacer, Yldrm Bayeyle tarif etmektedir:

157
- Osmanolu

Bayezid yeryzndeki hkmdarla-

rn en iyilerinden birisidir. Kendisinden korkulur. lmi

ve ulemay sever. ikayeti olan kimse, bu ikayetini

bizzat kendisine arzedebilir ve o da meseleyi derhal
halleder. Memlt;ketinde, her tarafta emniyet o derecede
mevcuttur, ki, bir adam tek bana, eya ve mal, ykleri
ile hi kimse tarafndan taarruza uramadan seyahat
edebilir. (Atiya, sahife: 82.)
Fransz

tarihisi Benoist-Mechin

- Yldrm
mandanlarndan

yle

diyor:

Bayezid, btn tarihin en byk kubiridir.

Romanyal

ques

adl

tarihi Iorga (Histoire Etats Balkanieserin 65. sayfasnda) baknz ne diyor:

<<- Yldrm'n dnya hakimiyetine doru gittiini

gryoruz. lkesinde demir bir disiplin ve mkemmel
bir nizarn ve asayi mevcuttu.

Gerekten 1389'da Sultan Murad'n brakt 500.000

kilometrekarelik devleti Yldnm Bayezid 13 ylda
942.000 kilometrekareye getirmitir.
Eski Osmanl vak'anvisleri Bayezid'in marur, kibirli ve sert bir hkmdar olduunu ve Srp Prensesi
Maria Despina Olivera'nn bir taraftan, esasen zevkine
dkn olan vezir Ali Paa'nn dier taraftan, Bayezid'i
iret ve sefahata ahtrm olduklarn ve hakimierin
irtikap ve irtiaya baladklarn, maamafih birtakm
fazilet. kemal sahibi byk zatlarn gerek dorudan
doruya, gerek kinaye yolu ile padiaha ac ac ihtarda
bulunduklarn nakletmekten geri kalmamlardr.

158
Rahmetli tarihi smail Hami Danimend (zahh
Tarihi Kronolojisi) adl eserinin I. cildinin 141.
sahifesinde yle diyor:

Osmanl

Osmanl

Adliyesinin ilk slahat onun emri ile yaBayezid'in kendi aleyhinde bile adalete ne kadar hrmet ve riayet ettiini gsteren me
hur bir vak'a vardr; muhtelif Osmanl menbalarnda
mevcut olan bu vak'ay Osman zade Taib (Hadikat-s
Salatin) adl kitabnda yle anlatr:
plmtr. Yldrm

<<Bursa Kads Mevlana emsuddin-i Fenari huzurunda ma'lum- Hmayunlar olan bir ma:dde ii'n
eday- ahadet ettiklerinde kabulde tereddd edip terk-i
cemaat bais-i cerh idn arzeylediktc saray- Hmayunlar pigahnda bir cami-i erif bina idp evkaat-
hamsede cemaate mdavemet buyurdular.>>
Taib Efendi'nin bu fkrasndan da anlalaca gibi, Bursa Kads bir meselede ahit gsterilen Yldrm
Bayezid'in mahkemeye gelip eda ettii ahadeti reddetmitir.

Bunun sebebi, Hakk'a . ibadette kusur eden Yld

rm'n halk huzurunda da laubalilie kaplp yalan yere
ahadet edebilmek ihtimalidir; Kad bunu Yldrm'n
yzne kar sylemi, mahkemede f.yledii iin tabii
herkes dinlemi- ve adalet huzurunda hi kimseden hibir fark olmadana kani olan Birinci Bayezid de
hakimin hkmne raz olup hi ses karmamtr. Bir
ortaa hkmdan olan Yldrm iin byle bir hakimi
istedii gibi cezalandrmaktan kolay bir ey olamayaca halde hi ses karmamas kanun huzurunda ken-

159
disi ile teb'as arasnda hi bir fark
teren kymetli bir delil demektir.

gzetmediini

gs-

Biz daha z bir sonuca balayalm Yldrm hakHer yl Anadolu'nun bir ucundan
Rumeli'nin teki ucuna kadar, bazen bir ka defa, at
koturan, devaml olarak sava ve devlet ilerini yneten ve bu meguliyetten usanmayan hkmdaro irete,
sefahata ne kadar zaman ayrabileceini dnecek
olursak, mesele kendiliinden halledilmi olur sanyoruz ...

kndaki grleri.

Emir Sultan'n hcresinde ona hizmet eden Zakir

Aladdin ve Hoca Abdnnebi'nin anlattna baklrsa,
hemen ekseriya hasr seccade stnde ibadet edermi.
Hz. Peygamber (*) - Laimanelimen la salateleh ve lananelimen Laem anete leh yani:
(Namaz olmayann
iman olmaz, emaneti olmayann da iman olmaz buyurur. Namazda bir ok masiahat ve genel bir ok faydalar vardr ki, akil olanlara gizli deildir. Bu ok maslahatn ve azim faydalarn cahilleri, cehillerinden dolay her ne kadar ona yaklamyorlarsa da bu maslaha:t
ak ve aikardr.>>
Emir Sultan Hazretleri
-

Hak'tan

(*)

cmleyi ok

Allah yolunda olan bir kimsenin

baka bir arzu bulunmaz.

bn-i

tekrarlard:

gnlnde

Sinci'nn ccTrk Filozofw' Namaz Hakkndaki

- Dilimize eviren: N. Hazmi Tura 1942 S: 19 ve ll. Fasl.

grleri

160
Bir gn Uluda'a kar. Oradaki rahipten bahsetbir greyim, alvali nicedir.. demi. Rahip,
gnl gz ak bir adamm. Ve daima bedeni riyazatta (*) bulunur, ibadetten geri kalmazm. Derler ki, yln
onbir ayn Uluda'da, bir ayn da Bursa ovasnn tenha bir yerinde geirirmi. Keramet sa'hibi imi. Krleri,
sakatlar, dilsizleri, sarlar iyi edermi. Ktrmleri
ayaa kaldrrm. Velhasl, onu havariye benzetirlermi. Ruhani gcn Hz. sa'nn gc ile hem-ayar tutanlar bile varm. Bazlar, Emir Sultan'n kendi manevi kefi ile tand bu rabibi bir de yakndan grmek istediini naklederler.
miler,

Emir Sultan, rahibin ibadethanesinin kapsn alSara geldiniz ya Emir Buhari.. hitab ile
karlam. Ve birden sormu:
dnda: -

Sen benim Emir

Buhari

olduumu

nereden

bildin?
- Ceddiniz Muhammed Mustafa'y (S.A.) ryamda grdm. Sizin buraya geleceinizi ve adnzn Emir
Buhari olduunu bana bildirdi.
-

lam'a

Peki niin iman edip, buradan

kp

ehl-i

karmyorsun?

- Evet .. Ceddiniz Muhammed Mustafa'nn (S.A.)

nnde iman ettim. Sonra bana yle dedi: Sen btn

(*)

Riyazat: Gday azaltmak sureti ile nefsi terbiye

etmek, perhizle yaamak.

161
hayatnca srtna giydiin

siyah elbiseyi deitirmeden

ve dinini brakmadan otur, sakn baka yere gitme!.
Rivayet ederler ki, Emir Sultan Hazretleri, o gn
rahiple zahir ve batn ilimiere dair grm, ondan
pek memnun olmutur.
Menakb kitaplar ok sonra yazldklar iin anlat
lanlarn Emir Sultan Hazretleri'nin hangi anda gemi olduunu tayin etmek gtr. Fakat biz Ankara Sa\'an dm noktas olarak kabul edip, olaylarn ak
n ona gre tanzimden ekinmedik.

P : 11

1 ,' !

. 1

\,

~-

~ . :,;... '~1

'1' '

.. ,, ... /''

1
,.."".' '1
t..ili'
.,.,, 'i'
,,,:
1, ,,

j:L..

DERVLERN CEMYETTEK YER

164

lana onun kulana eilmi: - Bana bala demi.

Bylece, korkudan baylan adamn elini brakm. B
rakm ama, adam ayldktan bir ka gn sonra vefat
etmi.

Dervilik, Hz. Allah yolunda bir eit

rencilik
devri. O devrin sonunu ancak eyh tayin eder. Bu da
keyfi bir mes'ele deildir. ile devri, grg, yetim~
devri bu, kolay m? XVII. yzyln en byk mana parliahlar olan Hz. Mehmed Muhyiddin (ftade Hazretleri) ile Aziz Mahmud Hdai Hazretleri'nin yetime devirleri, ileleri, kolay dile getirilecek trden midir
acaba?

Ya Yunus? Diyor ki:

odun sokmadm.

- eyhimin kapsndan eri

Btn bu konular derinliine aratrlnadan ze.

rinde tartma yaplamaz; nsanolu ay'a gitti. Bu gidi,
teknik ilerlemenin en byk ispat. Ama, yeryz
milyarlarca sevgiden, birlikten, saygdan yoksun insanlarla dolu. Ve her oluu maddi lye vurmaya hazr
insanlar. nsan, henz kefedilmemi bir dnya. nsan
lk, acnacak durumda gnmzde. Yapayalnz. Kimsesiz. Douyor, byyor, ryor, lyor. Bitkisel bir yaay sessizliinde kaybolup gidiyor.
slamda

evlenmek tevik edilir. Zira, bu toplum

sonular yaratr. Yalnz, iktisacten
ykntya uranacaksa, evlilik ikinci plana atlr. At
lr ama, bu nikahsz yaamaya yol amaz. Yani, bir s
lam, evlenmedim diye (kadn veya erkek) evlenme akdi
yapmadan kar .cinsle iliki kuramaz. Hatta bu konubakmndan yararl

165

da oru meselesi bile vardr; Derviler, tamam ile

bu konuya . sadk kalrlard. Emir Sultan'n dervileri
de ayn yoldan yryorlard. Normal .namazlarn d
nda kalart htn ibadetleri de en kk noktasna kadar yerine getiren derviler, Bursa'da hak ettikleri saygy gryorlard. Onlar canl- ahlak okulu olan halk
iinde idiler. Emir. Sultan'n dervileri eyhlerine benzemek yarnda idiler. Ve hepsi birbirine yardmc olmaktan uzak deildiler.
lk derviler, ta Buhara'dan beri peisra Bursa'ya
geldikleri zaman kendilerini pek yalnz hissetmilerdi.
Onlar evreye intibak ettirmek ve toplum iindeki grevlerini eitimlernek devi Emir Sultan'a dyordu.
Bursa pazar ve arlarnda rnek hareketleri ile ok
abuk gze arpmlard. Onlar yle asil dervilerdi ki,
eyhlerinin bir gz iaretinden bile ne olmas gerektiini anlamaktan uzak kalmazlard.
Duygulu kiilerdi.
Yeminsiz al verileri, ll konumalar, drst davranlar Bursa'da sakn sen Emir Sultan dervii olmayasn tabirinin halk iinde yaylmasna sebep olmutu. Yani, halk bir kiinin
drstln grd
zaman onu Emir Sultan mridi sayard sanki.
Aslnda

halk iinde moral dzenleyici rolde idiler.

hizmetleri asla kmsenemez. Fkaray zengine, zengini fkaraya kar k
krrnak deil, toplum iinde belirli bir dengeyi gerekletirmek hedefi gzetilirdi.

Birliin gelimesinde onlarn

Hoca Ahmed Yesevi, Hac Bekta- Veli, Mevlana

Celaleddin-i Rumi gibi ulular da ayn yoldan gitmiler
di. Emir Sultan da dervileri ile ayn durumda idi.

166

Yavuz Sultan Selim devrinin en yce mana padiah

Snbl Sinan Hazretlerinde de buna ahit oluyoruz.
Fakat, ondan sonra ar ar bozulmaya ve gerek
manasndan uzaklamaya balamtr. Hatta eyh Hamideddin-i Aksarayi'nin yetitirdii Hac Bayram- Veli'nin dervilerini imtihan etmesi ve sonra bunu padiaha
duyurmas nemli bir konudur sanyoruz.
Emir Sultan'n Ece Sultan adnda bir dervii vard. Bu dervi, Hamidolu Beylii snrlar iinde kalan
Isparta'dan (Yalval olmas daha dorudur) kalkp
Bursa'ya gelmiti. Emir Sultan'n kerametine ait men.
kbeler iinde en akla durgunluk vereni de budur. Maamafih, kerametin hepsi akl idrikinin dnda kalr.
Ece Sultan, delikanllnda bir gece rya grr.
Ryada birka kii kendi aralarnda: - Bursa'da,
derler, keramet sahibi bir veli var. Gidip onu ziyaret
edelim, feyz alalm. Ece Sultan da onlara katlr. Bylece (imdi iinde trbesi olan yere gelirler) etraf duvarla evrili avlu iindeki odann kapsna gelip dururlar. Emir Sultan, ibadetle megulm odada. Hepsi tek
tek girip sayg gstermiler. Fakat, Ece Sultan kap
dan bakarken kendinden gemi ve yere dm. Bir
sre sonra kalkp, emekleye emekleye Emir Sultan'n
huzuruna girmi. Alnn dizine koymu: - Ey ariflerin uusu. Bu acizi de dervileriniz arasna katnz. O
halkaya bu kulu da ekleyiniz. diye yalvarm, durmu.
Emir Sultan: - Kabul ettik babam der, arkasn s
vazlar. Daha sonra, Ece Sultan heyecanla uyanr uykudan. Ve grd ryay annesine anlatr. Annesi de:
- Olum, demi, Sen Emir Sultan'dan manevi feyz
alacaksn. Hayrl olsun ryan.

167

Aradan uzun yllar gemi. Bazlar o aradan geen sreyi Krk yl olarak nakleder. Demek ki, bylesine mbalaal nakledildiine gre, uzun zaman gemi. Ece Sultan bu merakn yenemez. Ve bir gn Bursa'ya gider. Yllar nce ryadaki karlamas gibi,
Emir Sultan ibadethanesinde bulur. Kapdan onun merakla baktn gren Emir Sultan seslenir:
- Gel babam gel, der, Seni oktan kabul etmitik.

Emir Sultan, zaman zaman, dervilerini toplar, sohbet edermi. Bir gn yine byle bir sohbet annda Edremitli Sar Yusuf adnda bir dervi bulunuyormu.
Sar Yusuf'a birden geveklik gelmi, esnemeye bala
m ve uyku bastrm. Emir Sultan: -Ya Yusuf, demi, biraz uyu. Sar Yusuf da orada ban dayam
ve uyumu. Ama korkulu bir rya grm, hemen uyanm. Emir Sultan yine tekrarlam: - Ya Yusuf, uyu
biraz. Sar Yusuf bir daha dayam srtn duvara.
Kapam gzlerini, uyumu. Fakat, bu defa ncekinden
daha korkun bir rya grm. Ve uykusu kam.
Bir de bakm ki Emir Sultan'n nnde iki yeil okla
bir yeil kalkan var. Sormu: - Efendimiz, bu hal
nicedir? ki defadr korkulu rya gryorum. Bir de
bakyorum ki, nnzde kalkanla yeil aklar var. Anlayamadm bu srr. Emir Sultan yle demi: -K
rm tarafnda bir muhibbimiz -bizi seven- var. imdi
bize dnm. bizi dnyor ve burav grvor. Senin
uyuduunu grnce can skld. Seni ldrmek iin bu
okiar att. Ben de kalkanla nledim. Sonradan benim
iznimle senin uyuduunu anlad. Bylece krg:mh: !!e-

168

ti. Bu oklar tesirsiz kald iin Hz. Allah'a

bir daha uyuyakalma yA Yusuf.
Bu menkbe, Emir Sultan'a gsterilen
ynden ispat olmaktadr.

kret.

Ve

saygnn

bir

baka

Molla Fenari ile dost olduu o ilk gnlerde Bursa'da bilgin geinen zevat, bir gn kafalar trl sorularla dolu olarak Emir Sultan' ziyarete gelirler. Fakat,
birden, soracakJan sorulan unuturlar. Sarf ve nahve
(gramere) ait ok zor sorular da hatrlayamazlar. O
der ki: - Utanma perdesini aradan kaldrnz. Zahirde bilgin olduunuz belli. Sizlere ho geldiniz derim.
Durun, madem ki sorular hatrlayamadnz, onlar ben
tekrarlayp cevaplandraym. Bylece, btn sorular
bir bir aklar ve manalarn zmler. Sonra da:
- Ey din bilginleri, muallimi Cenab- Hak
olan kimseyi imtihana kalkmak do~ru mudur? der.
Molla Fenari'nin huzurunda cereyan eden bu olayda
hepsi tek tek zr dilerler ve ba koyarlar. (*)

( 0)

Bu olaya benzer 'aa yu kan ayn ifade kulla

nlarak) bir olay Mevldna iin de nakledilir. (Me.
nakbal'Arijin, Ahmet Efltlki Cilt 1.)

DAHA ANKARA SAVAI OLMAMITI.

170
drlp mral adasna

gtrlerek epeyce bir kalabalk

ettiklerini duyan Emir Sultan ok rnteessir
olmutur. En sonunda, Hz. Emir'in duas ile vefat eden
Emir Ali elebi'nin cenazesi Bursa'ya getirtilnitir.
Onun, orada lmesi, sonra annesi Hundi Sultan'n yaptrd trbeye babas tarafndan getirtilip gmdrolmesi en elle tutulur gerektir. Fakat, o yllarda, Emir
Ali elebi'nin ocuk denecek yata olmas gerekir. Bu
olay, 1402'den sonra meydana gelmitir. Yani, II. Murad zamannda dernek istiyoruz. Btn bunlardan bir
ey anlyoruz ki, Emir Ali elebi pek gen yata bilmediimiz bir olayn kurban olmutur. O, talihsiz bir
genti. uras ok gariptir ki, btn rnenakb kitaplar
bu lm olayn silik bir olay olarak nakletrnektedirler. Sanki bu konuda sz birlii etmilerdir. Biz o se-
hepten fazla bir bilgiye sahip olarnyoruz. Hundi Sultan
hakknda da nemli bir aklamaya rastlarnadk. Maarnafih, o devirlerde (hatta son elli yl iinde bile) kadn
iarn adlarn anmak gerekli deildi. Kald ki, Hundi Sultan daima, Emir Sultan'n ad altnda yaarnay kendince
byk eref saymtr. Nefes alp vermesinde bile Emir
Sultan'n pay olduunu dnrnekten uzak kalmayan
bu ulu kadn, hi bir zaman Padiah kzyrn diye
n plana kmamtr. Onun alem-i ahirete ne zaman
(tarih olarak) gtn bilmiyoruz. Ama, sevgili ein
den nce ldn mevcut kaytlardan anlyoruz. Kz
lan da bir sre sonra bu tani dnyaya veda etmiler
dir. uray nemle belirtelim ki, yaptmz hesaplara
gre, 1402'den sonra 1422 ylndan nce vefat etmi,
peydal

ailenin teki fertleri.

EMR SULTAN AR M?

172

Deryalar

mi

edp

kandrmaz

Aklar kandran umman

Emir Sultan ne ho pazar

scyr edp gezerler

Aklar

iken
buldum.

imi
imi

Cmlenin maksudu ol didar imi

Hakka kar duran divan buldum.
Derglhlarda
Bursa'l

Ahmed

okunan,
Paa'nn

onun nutku budur. Bir de

onun iin yazd methiye

vardr:

Ey alemi velayete sultan olan Emir

Vey mlki Ruma rahmeti rabman olan Emir
Muhlbbi Hak olur sana candan muhib olan
Devlet bize muhabbetin olmu!_ eha hernin
Kim baksa ravzana alur can gl gibi
Zira mezarn oldu deri cenneti-Derin
Ne akt Ruma bir ulu derya senin gibi
Ne aleme getrdi Buhara senin gibi

Can mlkn muhabbetin arayi eyledi

Kimdir cihanda memleket ara senin gibi
Gstermeye ver ebiine dldar- nurunu
..AyJne verdi Allah Taala senin gibi

173
ok evliya bu tahta kadem bastilar veli
Kim kld er' haddini leri senin gibi
Ey nam- a'zamn deri genci ne-i ifa
Dil derdine kim ide mdava senin gibi
Faeylemezdi srn

Mansura erse

enelhak rumuzunu
dana senin gibi.

mrldl

imdi

gelelim bu methiyenin aklanmasna:

Ey velilik alemine sultan olan Emir ve ey diyar-
Rum'a (Anadolu'ya) gnderilen rahmet olan Emir. Seni candan seven Allah'n sevgilisi olur. Ey i aleminin
ah, bize muhabbetin devlettir.
Bahe durumundaki kabrini kim ziyaret ederse
onun gnl gl gibi alr. nk, trben cennet kap
sna benziyor. Sen ulu bir denizsin, senin gibisini ne
Anadolu grd, ne Buhara. Senin kadar Hak sevgisi
ile kalp ssleyeni hi kimse gsteremez. Allah'n kudsiyatn grmemiz iin senin yznn s bize aynadr. Velilik tahtna oturanlarn ou, yce makamna
erisemediklerinden eriat emirlerini senin gibi yerine
gctiremediler.
Ey. azgn nefslerine uvan gnahkarlara ifa hazinesi
kaos olan ulu Emir. rsadnla kizterin zdrabn dindir. M:nslr (Hall:k- Mansur) havatnd: sana benzer bir
mrsiclin elini tutmus olsavd Allah ask ile cotuu
zaman fBen hakkm) demezdi.
Baknz Larnil
Celebi (*) onun iin ~ehrengiz-i
Bursa adl eserinde ne diyor:

l.timii elebi (Mahmut - ?/1531 lm.)

174
Hususa rav:ar seyyid Bobari
Mukaddes Kabe klm ol dlyan
erindan yakar
Yzn hur eder

Mnevver
Mutahhar

arehli
ferine

em'ldlr

kadrln

kandil
mendil
berit

emesl Hznn hayat

Slyidet dallidir tak-u-rlvik

Saadet nuru kabrlnin nltak
D

ayine-i esrar- hikmet

gencine-l envir- rahmet

Felekvar olmaya sahn mnakka

Nibaliler denmi kehkean-ve
Myesser ola birgn dlyu dizar
Urup dlvara yz kalm drur zar
Srp carub gibi ro te eikte
Komular perdeler ho ba eikte
Alemler

ba

ekp gerdune yerden

irden

Kyamet kopmadn gelmiler

Ki ol tuba brarn sidre kaamet

Vetayet menha- kan keramet
Selili Murtaza pun peyember
efii mznibin- dine rehber

175
er

ekup
Olalar

bA

Bugn

hAkden arzetse didAr

stnde Hdar

elkssa

Ziyaretgah

ol hiki mutahher
alemdir mukarrer

Mutlik ins candr Kabe ayin

Mukaddes arsasdr kble i din.
Bursa'l

Umii elebi'nin

yazd

yukandaki

satr

larn aklamasn yapalm:

Seyyid Buhari,

Bursa'y

Kabe gibi kutsal

yapmtr.

Melekler onun nurundan gkte kandiller yakarlar.

Onlardan akseden klar yzn cennet kz durumunda cazip klar ve trbesinin zeminine rt olur.
Onun nail olduu kadir gecesinin herat mum ek
linde daima ba ucunda parldar. Kerameti ile kard
su, Hzr'n itii ab- hayata benzer.
Trbesinin kemeri seyvidliini gstermekte kabrinin bulunduu yerde saadet nuru iindedir.
Yatt

rahmet

yerin

nurlarnn

Ge
kehkean

hikmet
hazinesidir.

srlarnn aynas,

benzemek zere trbesi kubbesinin

ii ise

ortasna

eklinde altlklar denerek naklanmtr.

Hazreti Emir'e gnl verenler bir gn kendisini

grmek nasip olur diye kimi inleyerek yzlerini trbesinin duvarna koymakta ... Kimi ta eiine sprge
gibi srmektedir.

176

Sdre (*) aac eklinde dzgn boylu, cenneti tf

ba (**) aacndaki salnma hali, keramet (***) kayna,
peygamber ocuu olan Emir Sultan dinin klavuzu,
gnahkarlarn efaatisidir.

Kabrinden kalkp yzn gsterse ba ucunda

imdat dileyenler Allah'n doksandokuz adndan
-Hf- (**"'*) adn sylerler.
Hasl, imdi onun yce kudsi mezar btn slam
lar tarafndan Kabe ayinine benzer surette ziyaret
edilmektedir.

("')

Sidret-illMilnteh.:
Yedinci kat gkte bulunduu
sylenen Sidre aac. Mirac gecesinde Cebrail, bu
raya kadar gelmi, fakat buray geememi. Bunu
gren Hazreti Muhammed (S.A.), Cebra;l'e -Niin ilerlemiyorsun? diye sormu. Cebrail de:
- Bir parmak ilerlersem, yanarm demi. Fakat, peygamber buray gemi. (Giyas, 222)

(**)

Tbil: Cennette bulunan bir aacn ad. Bu aa.

cn kk yukarda, dallar aada imi. Ve dal
lar btn cenneti doldururmu. Sufilere
gre
insan, bu aac temsil eder.

Keramet: Aslnda yaradltan cmertlik, erefmik

gibi nlecek sfatlar tamak, eref, deer, cmertlik anlamna gelen bu kelime ile bilhassa velilerde gzken olaanst bir hal veya iler kaste.
dilir. (Kamus Tercmesi C. IV, sahife. 463, v.d.,
Nefahdt s. 70)
(****) Hil Allah'n zatna ait bir addr. Bu adla grlmesi mmkn olmayan, fakat kendisi ile btn
varlklarn zuhur ettii, gayba ait bir sr anla

("'"'*)

mndadr.

BURSAYA GELEL 12 YIL OLMUTU.

P: 12

(*) 1402 ANKARA MUHAREBESi

Timur, en byk dman olan Sultan Berkuk'un

lmn ve bunun sonucu olarak Msr Devleti'nin
anari iinde kaldn ve daha sonra Osmanllarla M
srllarn arasnn aldn duymu ve her iki devleti
ayr ayr ezmek zamannn geldiine hkmederek, 1399
Eyllnn ortasnda, nc yakn dou seferine k
mt.

te bu k, Anadolu'ya felaket getirecekti. Nitekim yle oldu. Btn dou Anadolu ehirleri yakld,
ykld. Sivas'ta kundak ocuklar bile kltan geirildi.
Korkun bir gibi, Timur Ordusu, nne gelen
her eyi ezip geiyordu.
Bu arada, Yldrm Bayezid Ordusu, dank yaygn bir hareket iinde idi. ki ordu kesin olarak kar
laacakt. Ama, nerede v-e hangi artlarda? Btn bunlar nceden kestirrnek ok zordu.
Emir Sultan bir ok defalar iki slam ve Trk
ordusunun birbirini k rmamas iin dua etmi,
hatta zntsn Yldrm Bayezid'e de amt.
Ama, Padiah bu konuda etkileyememiti. Bunun zerine kaynpederine tek kelime sylememi ve mmkn
olduu kadar uzak durmaya almt.

(!)

1402 Ankara Muharebesi (T. Ymaz ztuna) Kenan

Matbaas, 1946.

180
Yldrm Bayezid'in Timur'a yazd mektuplar ona
ne kadar yksekten baktnn ayr bir delilidir. Kendi
adn byk, Timur'un adn kk yazyordu. Ve ei
ni haremine alacan da ekliyordu.

Buna karlk, Timur, iki byk slam devletinin

ve hesapSIZ kan dklmesinin caiz olmadn yazyordu. Aslnda ikisi de sorumlu idi. Bar
teklifi zerinden yryp pekala faydal bir sonu elde
tdebilirlerdi. Bunu, ne Yldrm Bayezid'in, ne de Timm'un yaptn gryoruz. Sonunda hangi taraf karl
kmt? Tarih ortada.

arpmasnn

28 Temmuz 1402 Cuma (*) gn, Timur'la( **) Yl

kuvvetleri, dmannkinin
yarsndan azd. stelik Timur'da, fil de vard. Bayezid'in komutan ve beylerinden sava isteyenler pek azd.
drm karlat. Yldrm'n

(*)

(**)

Ankara muharebesinde bizza bulunmu olan Sultaniye Bapiskoposu Jean>' n hatratnda ve Bizans tarihilerinden
Francis'in eserinde de bu
tarih gsterilir. Yalnz bau tarihler 28 Temmuz
1402'nin Perembe
gnne
rastladn kaydederler.
Timur (9.4.1336/18.11.1405) :

Yeileh:r K.e

KaTekin Hatun. Tarihin en byk cihangirlerindendir. Os

manoullar ve
Selukou!larndan sonra tarihin
en byk Trk hanedam olan Timuroullarnn
kurucusu. ahab'dDin Mercanfnin Mstafad'l
Ahbdr'nda iddetle tenkid ettii bir eser olan: Ri
sale-i Tavarih-i Bulgariye adl eserde (X. yzylda
yazlm) yle bir
menkbe vardr: ... Nihayet
Hazret-i Emir Timr. Hzr Aleyhisselim ile bera
sabasnda dodu. Babas Toay, anas

181
ehzadeler, skk

zamanda gzlerini tahta dikmiler,

ve hem de korku ve mitsizlikten kamlard. Anadolu'lu askerleri, beylerinin kar tarafta
olduklarn
gryorlard. Vezir-i azam Ali Paa
ise,
esasnda savaa taraftar deildi. Fakat, gerek ve mu,
hakkak olan bir ey varsa, o da, savaa balanld zaman, iki hkmdarn da zaferlerinden emin olduklar-

h~m

bu

hrsla

ber Buhara'ya gitmeye niyet etti. Yolda Trkistan'a urad.

Trkistan'l Hoca Ahmed Yesevi,
Emir Timur'un ryasna girdi:
(Ey yiit! abuk Buhara'ya git, inallah
oradaki ahn lm senin elindedir, senin ban
dan ok eyler gese gerektir, btn Buhara halk
zaten seni bekliyorlar) dedi. Emir Timur bu ryay grp uyand, Allah'a kretti. Ertesi gn Trkistan hakimi Nogaybak Han' artt, Ahmed
Yesevi kabrine bir asitane (byk tekke) yaptr
mas iin ona bir ok para verdi. Trkistan hakimi yle zinetli bir asiUne yaptrd ki hala btn gzellikleri ile . durur. Gerekten, Timur'un
Hoca Ahmed Yesevi'ye ok itikad ettiini, baka
kaynaklar vastas ile de biliyoruz. Hatta Birinci
Sultan Bayezid'le sava iin Anadolu'ya yrd
zaman yle demi: - Rilm dCr'l mlkne tevecch ettiim zaman Hazreti eyh Yesevi Makamat'..
ndan tefe'l ettim. Bu beareti buldum ki her ne
zaman mkilata urarsanz bu rubaiyi okuyunuz;

Yelda giceni em'i ebistan itkan

Bir lahzada alemni glistan itkan
Bes mkil iim tbdr asan itkan
Ey baran mkilini asan itkan.
Ben bu ruMiyi

hfzettim.

Kayser-i Rilm askeri ile

bunu 70 defa okudum; zafer hasl oldu. (Hucendli Kad Mahdum Nebi Can Ha:t
tarafndan Trkce'ue tercme edilen Vak'at- Timur, Takent, 1308)
karlatmda

182
dr. ubuk Suyu kenarnda yaplan bu nemli savan
sonucu, tarih okuyanlarca malumdur. Yldrm'n (*)
esareti, onun sonu olmutur. Bu arada, Bursa ilk nce
yama edilip ahalisi kltan geirilmi, bu srada camilerle medreseler ahr ekline sokulup, ilerine atlar
balanm, Birinci Bayezid devrinin en zarif eseri olan
Ulu Camiin yediyz gm kandili apulcularn eline
gemi ve bylece btn ehir atee verilmitir.

Timur'un Bursa'y zaptndan sonra Emir Sultan'n

da esir edildiini gryoruz. Bu arada Molla Fenari
de Timur'un huzuruna karlmtr. Kaytlar, Timur'un onlara ok ~ayg gsterdiini ispathyor. Hq.tta, Emir
Sultan' kendi memleketine gtrmeyi ok istemi fakat
eyhin itiraz ile
karlaint. Ksa bir sre sonra
Bursa'ya gnderilen Emir Sultan ve Molla Fenari'nin
sonsuz znt iinde olduklarn biliyoruz. stelik ma-

(*)

Bayezid 1., Yldrm (13601403) : Murad !.'in byk oludur. Annesi, Gliek Hatun'dur. Deha
sahibi byk asker. Anadolu birliini gerekletir
mi ve Nibolu'da btn Avrupa'nn mttefik ordusunu imha etmitir. Eski Osmanl menbalarn
da Gzelhisar, Gzelcehisar, Nikhisar, Yenihisar,
Yenicehisar, Akahisar denilen Anadoluhisar'n
Gksu aznda (ap 20 m, ykseklii 20 m. ve duvar kalnl 1,5 m. olup yedi adet kule ile tahkim
edilmitir.) Rahmetli smail Hami Dan;mend, Os
manl Tarihi
Kronolojisi'nde (Cilt. I, s. 109'da)
139.5 1396 Hicri 798'de yapldn iaret ediyor.
Yldrm, (ok hareketli olmas dolaysiyle bu ad
taklmtr) n varl,
Anadolu'da Osmanllarn
qelimelerine, yrylmaZarna yol amtr. Yapt
hizm~tler unutulamaz.

183

!p olan Emir Sultan'n kaynpederi idi. Daha nceden

manevi bir iaretle savan sonucunu tahmin ettii
iin btn ciddiyeti ile Yldrm Bayezid'e ikazda bulunmutu.

Ankara

Sava'nn

balangcnda

Hundi Sultan'la
geer:
<<- Niin babam yalnz brakyorsunuz ya Emir?
<<- Telan bounadr ya Hundi. Bu sava
bizim
aleyhimizedir. Bunu padiah hazretlerine daha nce
arzettim.
<<- Ne olursa olsun.. u anda babamn
yannda
oimanz arzu ediyorum.
<<- yleyse, Cenab- Hakk'a emanet ol.
te o zaman,
Hundi Sultan ilk defa kocasnn
tayyi mekan yolu ile hareket ettiine ahit oluyor. Ve
ok aryor. nk, birden odada kayboluyor. Onun
cephede ksa bir sre kald ve kaynpederi ile gr
t nakledilir. Ama Yldrm onu einin yanna dnmeye raz eder: <<- Hayr, senin yerin buras deil.
Bursa'ya dn. Hak raz olsun.
Trl kaynaklar, birbirinden deiik de olsa, ayn
anlamda sonuca v::ryorlar.
Yine ayrld odaya dnen Emir Sultan Hazretleri, eine babasndan haberleri ulatrd. Hundi Sultan
aknlk iinde ona bu srr sordu. O da sevgili einin
manevi ol~unlu~u clcrece;inde tavyi mekan aklad.
kymetli ei arasnda yle

bir

konuma

HALKIN STE

MART 1403
Yedibuuk

aylk

bir esaretten sonra 9 Mart 1403'te

zehirle hayatna son veren (baz
kaynaklara gre hastalk sebebi ile vefat eden) Yld
rm Bayezid'in na
Akehir'de tahnit edilmi, olu
Musa elebi'ye verilerek Bursa'ya gnderilmi. (Yld
rm ldnde 43 yanda bulunuyordu.) Ve Bursa'daki aile trbesine gmlmt. Bu mezar sonradan Karamanllar tarafndan
alm ve Bayezici'in kemikleri
yaklmtr. Sonra tekrar
kapatlm, daha sonra da
Osmanllar tarafndan yenielen trbesi yaplmtr.
yznde saklad

ylnn Mart ayna kadar olan bu korkun kadevri bitmemi, Yldrm'n vefatndan sonra
ve Timur'un Anadolu'VL terketmesi ile daha da kar

1403

rklk

mtr.

1420 YlLlNDA ...

Derviler; <<- Efendimiz, dediler, sizi bir garip kimerak eder. Huzurunuza girmek ister.

Emir Sultan: - Gelsin der. Daha sonra ieri

esmer, yaz gen bir adam girer: - radna muhtacm eyhim. Kapna geldim der, sonra ekler: - Beni
yetitir ya Emir Sultan.
O tarihlerde Emir Sultan Hazretleri elli yan stnde idi .Ve evresinde kalabalk bir dervi topluluu
vard. Karsndaki esmer gen adama derinden bakan
Emir Sultan dnyordu. Alsn m kapsna, almasn
m? Sonra ona yle sordu: - Kimden kayorsun?
Korkun nedir? Esmer adam cevap verdi: - Zahiri
ilimler beni tatmin etmiyor. Ledun srrna ermek istiyorum.
Emir Sultan, yine

tekrarlad: -

Korkun nedir?

<<- Yetiememekten

korkuyorum. Aradm Ledun

zahiri ilimierin bo dedikodulardr.
Bu yzden znik Medresesinden ayrldm, geldim. Orada neyim varsa hepsini dattm.
srrdr. Katm

<<- yi

ettin ama, yanl geldin. Zira, yal sayl

Seni Hac Bayram'a havale ediyorum. Biz dua ederiz. Feyzini ondan alrsn. Kibiri yok etmek kolay derm.

190
ildir.
zattr.

O btn
(")

bunlar

sana

tedris

eder. Byk

Bu esmer gen adam, Erefolu Abdullah'tr. Yani,

Hazretleri. Rahmetli Asaf Halet elebi
Erefolu Divan adl etdnde (sahife: 13, dip notu
olarak) yle diyor: - Bu Emir Sultan'a gitme hadisesi de yine Erefiye tarikatnn mensuplar tarafndan
bir ayinle temsil edilmekte idi. Safiyddin Efendi bana
yazd mektubunda yle anlatyor: Sultan Erefzade
Efendimiz hali hayatlarnda ilk mridi alitebarlar
Emir ems-ddin Buhar!
(K.S.)'ye ftr (eker) ve
Kurban bayramlarnn ikinci gnlerinde ziyaretleri ile
merref olmay itiyad buyurduklarndan alemi cema-

inl Eref-Rumi

(* J

II. Murad hretini duyduu Hac Bayram- Veli

ye haberci gndererek Edirne sarayna davet etmi. O da yanna en ok sevdii
mridi Akem
seddin'i (1389-1459) alarak bu davete icabet etmi
tir. Gnlerce kendileri ile sohbet etmitir. Yine
bir sohbet srasnda: <<- stanbul'u almak emelimdir. Dua ederseniz Allah'n izni ile bu beldeyi
alacam" dedi. Fakat, Hac Bayram- Veli ban
sallayarak, beikte yatan ekzade Mehmed ile Akemseddin (Hamzaolu emseddin Mehmet') i gstererek: - stanbul'un fethi bu ocuk ile bizim
kse'ye nasip olacaktr" cevabn vermitir. Ve ayrlrken Akemseddin'i
sarayda brakmtr. Gynk'te medfundur. Yallnda sormular: - Efendimiz gzleriniz fevkalade gryor. Maallah.
Acaba bunu neye borlusunuz?" Cevap vermi:
- Ekmek krklarn ziyan etmediim iin Cenab-
Hakkn mkdfatdr bu., Ebbekir
soyundandr.
Maddet-l Hayat, Risaletn-Nuriye,
Hall-Mk
ldt adl eserleri vardr.

191
le teriflerinden sonra eviad kirarn ve hulefay zevilihtiram taraflarndan mkellef olarak ncirli'deki Eref
zade dergahnda itima ile kudmler alarak, nut
Sultan akin okuyarak ehrin kenarnda vaki mevkie
mteveccihen durulur. Orada damad hezreti pir Abdrrahim Tirsi hazretlerinin hulefasndan ve ricali kibar Erefiye'den Sinan Dede hazretlerine bir Fatiha
okunur, oradan Kabristan hayrn takiben Alemdar
Dede'ye Fatiha okunarak biraz daha ileride evvelce bir
sed zerinde defini haki trnak olan seb'ay Erefiyan
nnde durulur. Burada Emir Sultan eyhi, efrad
dervian ile ve nlerinde
mjganl sikke-i nakiyeyi
harnil buhurdanc iki dede olduu halde zahir olunca:
Gerek aklara sela denildi. Emir Sultan ne ho canlarn zemzemesiyle
makamlarn temsil
eden iki
muhterem makam eyhi musafaha ederler. Bundan sonra yzlerce seyredenler arasndan kemali adab ve vakarla harimi camii erife vasl olarak bir huzu ve huu ile trbei Sultan Emir'e dahil ve ala-meratibihim
derviler yerlerine oturarak makam sahibi sure-i milk
kraatine balar ve zikr ve tevhid hitamnda na't Resul-l-Ailah' mutazammn bir durak kraat olunur.
Ve (cem'olmu dervileri Sultan Erefzadenin) cmhr ilahisiyle kyam edilerek meydan Erefzade ey
hine tevdi olunur. Trbeyi ziyareti mteakip dar
klarak camiin bat tarafndaki kaps merdivenlerinden
inilerek iki makam eyhi grrler; bundan sonra s
ra ile eyhler ve mntesipler, bata eyhin makamndan
iptida ederek musafaha ederler. Bundan sonra, Eref
zade eyhi tevhide balayarak bu tevhidin be dakika

192
devamn

lerek

ayn

mteakip tekrar makam sahibi ile

yolla dnlr.

Erefolu Abdullah'n babas

gr

Msrhdr. Eref'in

babas

Hseyni yahut Syffi H\kabyla anlan Muhammed'dir. Eref Msr'dan km, bir ara Rama'da oturc
duktan sonra, nce Manisa'ya, sonra znik'e gelmitir.
lznik'e vardnda Abdullah'tan nce iki olunu kaybetmi bulunuyordu. Abdullah znik'te domutu. Yani, Eref ailesi bir Msr gmeni idi. Eref Rumi ad
ile anlan Abdullah, znik Medresesinde tahsil grm
zeki ve ok alkan bir zatt. (*) Zahir ilimler onu tatmin etmemi ve sonradan kendisini batn ilimlerde
yetitirecek bir eyh aramtr.
Hac Bayram-

Veli Hazretleri ona uzun bir sre

eitimden ~eirerek Ledfn srrnn kaplarn amtr.

e nce kelamdan (szden) balam, zira Ledfn ilmin-

(*)

Eref

Rumi Hazretlerinin anne tarafndan akrabas

olan Orhangazi kasabasnda eczaclk yapan sayg
deer dostum H amdi Ata Bey ( Fahriye H anme
fendi'nin olu) bana yle bir hatrasn nakletti:
- 1943 ylnda, sonbaharda, Bayezid'de Maral
Ahmet Tahir Efendi ile otururken, Asaf Halet elebi bey geldi. _1'Jen o zamanlar eczac rencisi idim.
Asaf Halet elebi, Erefolu Abdullah'tan sz edince Bayezid Ktphanesi batasnijisi olan ve Fatih'in trbedar- Ahmet Ami Efendi Hz.'lerinin
(Halvet eyhlerinden) halifelerinden Ahmet Tahir
Efendi beni ona -iaret ederek, - Sk sarl eli
n.e. Erefolu burada dedi. Sonra, Erefolu Abdullah Hz.'leri hakknda annemden duyduklarm
kendilerine uzun uzun naklettim.

193
de kelam nemlidir. Kelam, in-sanolunun. en deer!J
cevheridir. Onu gereksiz yere israf, israflarn en .kts saylr. Hac Bayram- Veli onu kendi kz Hay
rnnisa Hatun ile evlendirmi ve Abdullah bundan doan kzna Zleyha adn vermitir. Daha sonra eyhi
nin yanndan ayrlan Erefolu Abdullah Hazretleri
tekrar znik'e gelmi, yerlemi ve burada (doumu
hakknda verilen
tarihler birbirini tutmamaktadr)
1469 ylnda vefat etmitir.
Demek ki, Emir Sultan'n ad yalnz Bursa'da debtn evreye ve Anadolu'ya yaylmt. Onun Balkesir'de, Edincik'te, Gelibolu'da, Edremit'te, Tuzla'da,
Aydn ve Saruhan sancaklarnda mridieri vard. Ayr
ca, Bursa'da saysz dervileri olduunu naklederler.
Bu arada, rencileri arasnda Hdfli Efendi'yi, Zeynel
Efendi'yi, Abidin Efendi'yi, Yahya Efendi'yi, evki Efendi'yi, Hsameddin Efendi'yi, Senai Efendi'yi, Nimetullah Efendi'yi sayabiliriz.
il,

Yahya Efendi: Menakb-l Cevahir'i, Senai EfenHsameddin Efendi: Zbdet-l Menakb', Nimetullah Efendi:
Menakb- Emir Sultan',
evki Efendi: Menakb- Emir Sultan'
yazmlardr.
Derler ki, skp'te ve zmir'de de Emir Sultanlar vardr. Bu olsa olsa Yunus Emre gibi adnn yaygnhn
dandr. Tabii, evrede, Anadolu'da hatta teki yerlerdeki nam ne olursa olsun (ki, btn bunlar birer makamdr) Emir Sultan Bursa'ya gelmi ve burada yerdi:

Keifname'yi,

lemitir.

F: 13

194

onun hakknda Yunus Emre (*)

sylenen iirlere:

Baknz,

yazld

tarafndan

-1Akn frtnas at bamdan

Yeil

donlu Emir Sultan merhaba

Gn hayalimde gece seyrimde
Yeil donlu Emir Sultan merhaba

***
Buhara'dan Medine'ye gelmitir
Falr- alem selamn almtr
rad iin Rfmeline salmtr
Yeil donlu Emir Sultan merhaba

***
Ol dost bahesinin taze gldr
Medbin okur derviler blbldr
Ceddi Muhammed'dir, asl Ali'dir
Yeil donlu Emir Sultan merhaba

(*)

Yunus Emre ve Tasavvuf adl eserinde Abdlbaki

Glpnarl: cc- 1428/1429'da vefat eden Emir Sultan' ven, trbesinden
bahseden bir baka Ytl
nus'a ait bulunduuna inanyor, bu bakmdan da
Niyazi Msri'nin kefi hakknda rivayet uydurmadr diyoruz>> diyor.

Yimus I8Dil eandan tutmUftur z

Hem mbarek ravzana srer yz
Efeadim ceddlne ulqtr bizi
YetD donlu Emir Sultan merhaba.

-nEmir Sultan denrifleri

Tesbfh.. senA Ileri
Diziimi htlml kulan
Emir Sultan tUrbesinde
Y6nus Emrem slSyler sz
gnJU gz
Unutman duadan bizi
Emir Sultan tUrbestnde
Ak olmu

Emir Sultan Camii avlusu, avlunun douya alan kaps.

ortada adrvan ve adrvann tam karsnda byk revak
altnda trbenin avluya alan penceresi grlmektedir. Re
vaklar mermer siltvn zerine oturtuZmu olup, tahtadan
ina eclilmi.~tir.

EMR SULTAN CAMii

Emir Sultan Bursa'ya gelip Pnarba'nda La'l Pakabri civarnda servilik alanna konduu vakit tccardan Hoca Kasm adnda biri, bir arakiye (keeklah) alr ve hayr duasn alaym diye o arakiyeyi Emir
Sultan'n huzuruna getirir. Hazreti Emir Sultan bu he
diyeye teekkrle bir ake verir. O da bereket olsun
diye kesesine atar. O gn Hoca Kasm, arda mzayededen kymetli bir ta almak ister. Fakat, kesesinde
otuz bin ake olmad iin mQzayedeye girdiine pi
man olur. Sonra kesesindeki paray sayar (nceden
bebin ake varm) bakar ki, otuz bin akeden fazla
para var. Ve hemen o kymetli ta alr. Mzayededen
uzaklarken zengin bir Yahudi gelir: - iittim, der,
demin bir elmas satlm. Onu l(im ald? Ben sahip olmak istiyorum. Hoca Kasm hemen elmas satar. Ve
Emir Sultan'a bir kubbeli cami yaptrr. Daha sonra
u beylerinden Sinan' Bey kble tarafna iki kubbe ekler. Siciliere (*) gre cami bir ok defa tamir grm
tr. III. Selim'in emri ile 1804'te yeniden geni ve tek
kubbeli olarak yaptrlmtr. 1891'de Bursa Valisi Ahmed Mnir Paa camiin avlusuna mermer detmitir.
a

r)

Gldeste-i Riytiz-i rfan, sayfa 71: Baz kaynaklar

camiin Hundi Sultan tarafndan yaptrldn nak
lederler. (Bursa kt, Kamil Kepeceolu) Hatta
11. Murad'n yaptrdn da sy!erler.

202

1868'de Sultan Aziz hem camiyi, hem de trbeyi tamir

gre, bugnk cami ilk
cami deildir. Emir Sultan, Bursa'ya geldii yllarda,
imdi camiin bulunduu yerde bir ibadethane yaptr
m olabilir. Fakat bu herhangi bir mescit grnn
den teye gidemez. Zira, maddi durumu buna msait
deildir. Bu arada Molla Fenari'nin yaptrm olduu
mesciti de unutmamak gerek. Daha nemlisi, slamda
namaz klmak iin zel bir yere ihtiya yoktur. Fakat,
cemaatle beraberlik bakmndan efdal (nde) sayld:
ndan mescit veya cami aranr.
Emir Sultan Camiinin yaplmas, baz nakillerle
deiik ekillerde anlathyorsa da, ortada en elle tutulur gerek, bizzat Emir Sultan Hazretlerinin cami yaptrmaddr. Arada, birbirine ters menkbeler nakledildiine gre cami hayrsever
kiilerin
yardm ile
ina edilmitir. Onun iin bu konuda deiik adlar karmza kyor. Demek ki, camiin ilk yapl tarihini bilmiyoruz. Sonradan muhtelif tarihlerde tamir edilmesine ramen bugnk eklini 1804'teki (III. Selim'in)
yaptrmas ile almtr.
Ondan nceki plan mevcut
ettirmitir. Aratrmalannza

deildir.

Camiin i kaps nnde akap ravakla iki, yan tarafta birer minare vardr. Minare kaidelerinde de kayyum odalar bulunuyor. Cami avlusuna caddeden giri
merdivenlerinin yannda ve kble tarafnda sokakta
brer eme vardr. adrvan i avludadr. Batkuzeyde,
(kede) imam odalar bulunur. Avlunun douya alan
kapsnn dnda helalar ve byk bir kemer vardr.
Burada vaktiyle Hatice sfendiyar'n muallimhanesi
bulunuyormu. Mezar da orada imi, ama daha sonra
nezar ta mzeye naklcdilmi.

1422 YILI STANBUL MUHASARASI

Yerli ve yabanc tarihler Emir Sultan'n yaad

btn hkmdarlara kl kuandrdn ve
onlara hayr duada bulunduunu kaydederler. Sultan
Murad'n amcas Mustafa elebi
(Dzmece Mustafa)
ile arasndaki mcadelede II. Murad'n tarafn tutmu,
hatta onun 1422 ylnda yapt stanbul Muhasarasna
itirak etmitir.
Baknz, bu konuda J. V. Hammer
(Cilt II, sahife 239 - 241) ne diyor: - Byk eyh, Seyyid Buhar! Emir Sultan, Yldrm Bayezid'in damad
dier dervilerin arasnda asaleti ve simas itibar ile
kendisini belli ediyordu. Peygamber soyundan (kann
dan) gelen ve sultann mttefiki ve Ulubat Sava'nn (*)
kahraman olmas ile bahtiyar bir adamd. Daha nce
sahip bulunduu meziyetlerden dolay kazand nne
daha daha yenilerini katyordu. Onun elini, ayan,
hatta bindi~i atn dizginlerini pen ve yine onun nnde secde eden (dervilerde ba koyma adeti vardr. Herhalde o sebeple olsa gerek) derviler birliinin meydana p-etirdH!i Osmanl Muhafz Takm'na girdi.
Sultan Murad'n gc karsnda stanbul surlar
nn dayar-amayacan sylyordu. stanbul'un ne zayllardaki

(*)

Ulubad

vak'as:

1422'de II. Murad ile Mustafa elPbi

Ve Emir Sultan Hazretleri derile beraber itirak etmitir.

arasnda olmu.

vileri

204
(gn ve saatle) keeden yaplm
ilahi kitaplardan karmaya urayordu.
(kumlar zerinde olan ekiliere bakarak) bu alma
larna balaynca, evresinde bulunan derviler lk
larla havay doldurmular ve ehre doru ilerleyerek,
kar tarafn tabyalarn mdafaa eden askerlere: Kr
adamlar, Allah iin ne yaptnz? Sizi koruyan, size
yardm eden azizleriniz
nerede? Yarn surlarnzdan
ieri gireceiz. nandmzla, imanla sizi teslim ala-
caz. Peygamberimiz
bunu byle. ister. (J. Cananos'un (*) 1422 Muhasaras, sahife 190) diyerek onlar
tahkir ediyorlard.
man

zaptedileceini

adrnda

eyh Buhari adrndan dar karak 24 Austos

1422 Pazartesi gn leden sonra stanbul'un zaptedileceini ilan ediyordu. Ve atma binerek defa havay dolduran sava l atyor ... Sonra eyh Buhari
beyaz muhtee'll at ile kalkan arkasnda ehre doru
ilerledi... -

Btn

uramalara ramen

maalesef, 1422 Bizans

(stanbul) muhasaras da baarl olamamtr. II. Mu-

rad, bundan ok byk znt

duymutur.

Il, Sultan Murad (VI. l404 - 3.II.l451) elebi Sultan Mehmed'in olu ve halefidir. Bunun devrinde Tr-.

(*)

1422'deki (Murad ll. zamannda) stanbul muhasarasnn tarihini yazan Joannis Cananos onu Emir
Seyyid Buhari (slam Ansiklopedisi, 32. cz, sahile
262) yani
(Mersaytes Vchar) olarak adlandryor.

205

kiye dnyann en gl devleti olarak, 1447'de Tim.r

Devleti'nin y~rini almtr. II. Murad, esiz bir mcahede gayreti ile Trkiye'yi Ankara sarsntsndan ve
Hal seferinden
kurtarm, Varna ve. Il. Kosova'da
dman ordula'rn imha etmitir.
stanbul muhasarasnn

baarszl

karsnda

fevkalade zlen II. Murad' Emir Sultan Hazretleri

teselli etmi ve ona sabrl olmasin sylemitir ...

ASA-i

ERiF

("')

Emir Sultan, orta yan stnde idi. Halk her zaman onu yollarda bekler, hayr dualarn almak isterlerdi. Elinde daima bir asann olduunu naklederler.
Bu asa-i erif zel bir klf iinde imdiki trbesinde .
korunmakta idi. Asa, 127 cm. boyundadr. evresi 9,5
cm. olup, ortasnda 23 cm. uzunluunda sac muhafaza
vardr .. Sac muhafazadan bala kadar st ksm 43
cm.'dir. Sac muhafazann alt ksmndan asa-i erif'in
ucuna kadar aa ksm 61 cm.'dir. Ba tarafnda yuvarlak bir balk vardr. Gvde, urgan yz gibi kvrk
fitillerle evrilidir. Sac levha, asa-i erif'i ayn kahnhk-

(*)

Asa-i erif: Ahmet Rifat ( Lugati Tarihiye ve Corafiye, cilt II, sahife. 5), Mehmed ems-ddin (Yadigar ems, sahife. 7), Mehmed Tahir (Osmanl M
ellifleri, cilt I, sahife. 41) Asa-i erif'ten sz ederek derler ki: Allah'n velilerinden Sefer:hisarl Ba
bu Yusuf (vefat 1512) Fatih'in olu II. Bayezid'in
saygsna mazhar olmu hacc
esnasnda manevi
bir emir zerine Ravza-i Mutahhara'dan (Hz. Peygamber'in kabrinden) ald
Hz. Peygamber'e
ait Asa-i erif'i paraya ayrmtr. Bunlardan bi
ri Ebli-Eyyubi Ensari'nin, ikincisi Ankara'daki Ha
c Bayram- Veli'nin, ncs Emir Sultan Hazretleri'nin trbesine teslim edilmitir. Ve her bir
para onlarn salklarnda kullandklar asalar -
na eklenmi, yle muhafaza edilmitir.

208

ta evrelemekte olup, kk ivilerle itinal bir surette

asa-i erif'le ayn ekilde kahverengine boyandndan
dikkat edilmezse ekli olduu anlalmaz.
Bir yaz gn, Emir Sultan Hazretleri gen ve yal
kimselerle Musa Baba semti civarnda bir bahede
otururlarken ilerinden biri, Hz. Musa Peygamber gibi asasn yere koyarak bi.r keramet gstermesini ister.
Emir Sultan elindeki asay yere saplar ve o anda su
kar, aknaya balar. Bu su, o zamann idarecileri tarafndan Emir Sultan Camii ile Hayrat hamamma ak- .
thr. Yollarda bir ka eme ve
kpler de yaptrl
mtr. As.i Suyu ad ile Bursa tarihine gemitir. Baz
menakbnamelerde asay bir gece yere akt belirtilir
ve o aklan yerden berrak su kt nakledilir. tna
retin yannda ift iki eme yaplm .
baz

..

Bu

emelere Klzbekar

derler. Hatta bir gn 01

maden el-keramet ve memba- el vilayet
sultan hazretleri bir gn abdest atyormu. Huzur ve
erefine hizmet eden bir kimse hazr oldukta ol imam
kimseye sual eyler ki: - Avam bizim iin ne derler ve
ne svlerler? Ol imamakimse der ki: - Kimya~erdir.
Kimya bilir, derler. Buyurur ki: - Bir kirnesne ar
olup nefes kazncak akan suya altun ol dese, altun
olur deyince, mbarek kollarnda ve vznde olan
abdest sular altn olur. Nazar edip buyurur ki: - Hl
mbarek altun olur dedik. sana altun ol demedik! Bunun iizerine miibarek kollarn kaldrverdikte vine su
olup. akar. gider. fYeniehir1i Yahya: Menakb- Emir
Sult.an sahifc: 60 - 62)
Kfzbekar'da,

MOLLA FENARi EYH-L SLAM OLUYOR

Osmanl Devletinde
ilmiyye snfnn en yksek
mevkii olan ve Meihat- slamiyye denilen byk makamn, uzun bir teekkl tarihi vardr. Yaptmz tetkiklere gre 498 yllk bir sre iinde 185 defa meihat
makam igal edilmi olup, 131 eyh-l-slam gelmitir.
lk zamanlar bu makamda azil grlmemitir. Kayd
hayat art ile eyh-l-slamlk yapmlardr. Ancak Kanuni Sultan Sleyman'n son eyh-l-slam' nl Ebuss'fd Efendi'den sonra
azillerin baladn gryoruz. Ve daha sonra idam olayna da rastlyoruz.

Gerekten, ilk eyh-l-slamlar, kendilerinden beklenilen devleri en gzel ekilde yerine getirmiler ve
ilmin - hizmetin - faziletin abidesi olmulardr. o
nl astronom, matematiki Ali Kuu'nun torunu olan
(') Ebuss'ud Efendi, o Sultanahmet Meydannda as
lan asil Molla Ltfi'nin rencisi bn-i Kemal (Kemalpaazade), o hak1 adalet uruna padiahlara dahi eyvallah etmeyen koca ahsiyet Zenbilli Ali Efendi (Ali
Cemali) nasl unutulabilir?

(*)

Daha geni bilgi iin ccKanuni Sultan Sleyman'n

son eyh-l-slam' Ebuss'ud Efendi>> adl kitab
mza baknz.

F: 14

210
Molla Fenari, hem mderris, hem kad, hem de
Mfti-1-Enam (eyh-l-slam) idi. Bu grevi de en
gzel ekilde alt ila yedi yl yerine getirmitir.
Il. Murad ona bu devi 1424 ylnda vermitir. Bigibi Molla Fenari kendinden sonra gelen 131
eyh-l-slam'n (54 tanesi tekrar tayin edilmitir) ilkidir. Ve bu makam yle salam, yle ciddi esaslara
ba~lamtr ki, 498 yl boyunca ta 1922 ylna kadar
(Cumhuriyet idaresine) gelmitir.
lindi~i

Molla Fenari, Yldrm Bayezid ve II. Murad devrinin Osmanl Devleti iinde en sekin adam olarak gsteriJir. Vefatnda onbin cilt kitab bulunduunu btn
tarih kitaplar naklederler. Elimizde mevcut kaynaklardan ~endiimize gre Molla Fenari ile Hac Bayram-
Veli ayn yllarda vefat etmilerdir.

BAZI MENAKIB KiTAPLARINDAN SEMELER

Bir gn, bir adam, yannda korkun bir aslanla

Bursa'ya, Emir Sultan trbesini ziyarete gelmi. Arslan bir aaca balam. Kendisi tiirbeye gitmi, fakat,
bahede aaca bal aslan zin~irini koparp, srye srye Hz. Emir Sultan'n trbesine doru frlam.
Sonra trbe nnde ona ak insan gibi gzlerinden
yalar akm. Bir sre orada yle durduktan sonra tekrar zincirle bal olduu aacn yanna gitmi, sahibinin
gelmesini beklemi.
Emir Sultan'n dervilerinden Yahya bin Mesih,
bir savaa gnll gitmek iin Emir Sultan'dan
msaade isteyince: - Yahya olum, bir daha gitme
der. Dervi gittii savata galip gelir. Ve aradan bir
sre geer. Gazi arkadalarnn srarna dayanamaz,
bir daha savaa gider. Fakat, esir olurlar. Dervi Yahya'y zincire vururlar. Yahya bin Mesih: - Ya Emir
Sulta.n, sevgili eyhim, yeti! der ve dua eder devaml
olarak. Bir gn kal'a beyinin yakn bir dostu esirlerin
bulunduu yere ~elip,
Yahya'nn
getirilmesini ister.
Yahya bin Mesih'i yanna getirdiklerinde ona Emir
Sultan Hazretlerini sorar ve: - Buradan kurtulmak
icin bizim elbisemizi giyersin, dininden dnm gibi
grnrsn der. Sonra, kal'ann bevi ona elbise verdirtir ve dinimize dnmtr, diye ekler. Bvlece hir
aian

212
sre daha geer aradan. Bir gn, yle daln otururken bir el onu oradan (tayyi mekfmla) alr, Bursa'ya
getirir. Yani, Yahya bin Mesih kendini birdenbire Bursa'da bulur.
Sultan Sleyman ah, ordusu ile Pen Kal'asn
zapta gitmi. Bu srada yirmi gazi orduya erzak temini
iin Lince vilayetine gnderilmi. Fakat esir olmular.
Papa Srters Kal'asna hapsedilmiler. Esirlerden Ahmed Za'ze bir gece uykuda iken bir ses duymu:
- Emir Sultan geliyor.
Gzlerini atnda karsnda yeil elbiseli, nur
yzl bir zat grm. Ve o yeil elbiseli zat onun boynundaki ve ayaklarnqaki zincirleri zm, - Ey hapis artk katirierden kurtuldunuz, demi. Gerekten
rya olan bu olaydan sonra, Ahmed Za'ze bakm ki,
zincir yok olmu. Ve Allah'a kretmi. tekileri de
tek tek kurtarm. Zindandan knca, kendilerini (daha nce) hristiyanla davet eden papazlar ldrp,
bir gemiye binip kamlar. Gemide bir kap sirke ve
alt ekmek varm. Gnlerce a susuz gittikten sonra
karaya ulamlar. Yollarda teki arkadalar birer birer lmi.iler. En sonunda drt kii kalmlar. Ve Beduzan Kal'asna gelmiler. Ahmed Za'ze demi ki:
- Emir Sultan bizi burada da korur. Gerekten
yle olmu. Kal'a beyi onlara yiyecek vermi, yatacak
yer gstermi. Daha sonra Bedim Kal'asna gelmiler.
O Kal'ann beyi de onlara biner ake vermi ve bir gemiye bindirerek Semcndire iskelesine gndermi. OraC.:an herkes kendi yurduna gitmi. Aradan bir sre gemi. Hepsi, Bursa'da Emir Sultan Hazretlerinin trbesini ziyarete gelmiler.

air

4 29

Yeryznden bir arif daha gmt. Ve Bursa'l

Ahmed Paa:
ntlkal-1 Emir Sultan'a
Oldu tarih intikal-i emir

833 t429 byle tarih

drmt,

Hicri
Miladi

onun iin.

1429 ylnda korkun bir veba salgn Bursa'y kakavuruyordu. Elimizdeki kaytlara gre, srlar sultan, kerametler ulusu,
Buhara'l byk Trk velisi
Emir Sultan Hazretleri 1429 ylnn sonbaharndan sonra vebaya tutulmu ve bundan kurtulamamt. ok
sevdii Hac Bayram- Veli kendi vasiyeti zerine gelmi ve son devini yapmt. Cenazede Osmanl Devleti'nin Bursa'daki devlet adamlar ile bata Molla Fenfri, Erefolu Abdullah ve dervileri, kendi renci
leri, dervileri, tccar snf, esnaf, san'atkarlar ve btn halk hazr bulunmutu. O salnda lenin ardndan alanmaz, dua edilir derdi. Ama, Molla Fenari
yalln verdii heyecanla kendini tutamamt. Nice
adamlar gelip gemiti. Bunca olaylar olmutu ard arda, ama byle ulu bir zatn lmnn verdii ac1 daha
sp

214
baka idi. Hac Bayram- Veli onu, Somuncu Baba ile
beraber tanmt. Rahmetli eyhi Emir Sultan Hazretleri'ne ok sayg duymutu. Zira, o bir Ledun srr padiah idi. Bu sr herkese nasip olmuyordu. O sr u
runa- nice mrler tkeniyor yine de bilinmeden, re
nilmeden gp gidiyordu hepsi. Yeryznn en zor,
ayn zamanda en kolay yollarndan biri idi bu Ledun
yolu. Ama, hizmet, hikmet sahibi olmak gerekti. Zira,
Hz. Allah nce kulundan hizmet bekliyordu.
Hz. Muhammed'i ok iyi bilmek ve Kur'an- Kerim'i
ancak onunla zmek gerekti. nk, Hz. Muhammed
Kur'an- Kerim'in tefsiri idi. te Emir Sultan Hazretleri Bursa'da bu gerei duyurmak uruna krk yldan
fazla hizmet etmi esiz bir ahlak abidesi idi. Hi kimse onun verdii szden caydn grmemiti. Temiz
ve asil bir hayatn yetiilmez rneini veren bu byk
ahsiyet, ald manevi
devini yerine getirmekten
uzak kalmamtr. Eski byklerimiz derler ki:
- Emir Sultan Hazretlerine sevgi ve sayg ile
balanp, onun gibi ahlakl davrananlar, asla skntya
dmezler. Onu ryada grmek bile, hizmet yolunda
baarya iarettir.

Cenab- Hak raz olsun ve Fatiha manasnda rahmet versin.

Manen bunaltya urayanlar, onu ziyarette ok ey.
kazandklarn ifade ederler. Dorusu da budur. Zira,
Ledun srrdr bu.

TRBESt
lk trbe, Yldrm'n kz Hundi Sultan tarafndan
yaptmlmtr

trbe

diye

deil, etraf

baz

kaytlara rastlyorsak

da, bu

evrili bir kk bahe idi.

1845'te Sultan Abdlmecid Bursa'ya geldiinde,

trbeyi yktrp yeniden ina ettirmi. Ve 30.515 kuru sarfedilmi. 1868 ylnda da Abdlaziz trbeyi tanur ettirmi.
Trbe, tek kubbelidir. Trbeye girerken bir oda
vardr. Trbedeki ilk kabir Emir Ali'ye, ortadaki Emir
Sultan'a, onun arkasndaki Hundi Sultan'a, yanlarn
daki de iki kziarna aittir. Trbenin cami avlusuna
bakan tarafnda ziyaret pencereleri vardr. Trbede
tespit ve tescil edilen (9 ubat 1657 ylndaki) kymetli
eyalar unlardr:

1 altn kandil, 3 gm kandil, S gm byk

eski kandil, gm klaptan, 6 seccade, 2 gm am
dan, asl gm buhurdan, 1 gm buhurdan, 6 pirn amdan.

(*)

Bursa

(*)

kt

Bursa si cilleri 98 -

345 ).

220
EMIR SULTAN MEDRESES
Kanuni Sultan Sleyman'n vezirlerinden (Nian
cla kadar ykselmi) Cezeri Kasm Paa tarafndan
ina ettirilmitir. Baz kaynaklarda belirtilen tarihler
birbirini tutmad iin buraya not etmeyi uygun
bulmad k.
EMiR SULTAN HAMAMI
znik

ve Bursa tarihinde (Memduh Turgut'a gre)

1426 ylnda Hundi Sultan tarafndan yaptnld sylenmekte ise de, Cezeri Kasm Paa'nn yaptrm olduu kaydn geree daha uygun buluyoruz. 1542 y
lnda kiraya verilmi. (Bursa kt).
EMIR SULTAN MUVAKKTHANES
1713'te vefat eden Pir Emir zaviyesi eyhi Ali Efendi
olup, kendisi burada yllarca
muvakkitlik (vakti ve namaz vakitlerini tayin etmek)
tarafndan yaptrlm

yapmtr.

EMiR SULTAN KTPHANESi

1898'de vefat eden Bursa Dyun-u Umumiye (OsDevletinin son zamanlarnda, d borlar demek iin kurulmu tekilat) Nazr Rfat Bey kendisi
ilc kardeinin kitaplarn vakfederek bir ktphane kurmu ve Emir Sultan ~tphanesi adn vermitir.
manl

221
EMiR BUHAR LKOKULU
Cumhuriyet Devrinde, Emir Sultan Camii kar
snda otobs durann arkasna gelen yerde bir ilkokul yaplm. Ve ad Emir Buhari lkokulu olarak tescil edilmitir.
EMR SULTAN VAKlFLARI

Emir Sultan ad ile Bursa, Karacabey, Gnen,

Mudanya, negl, Kepst, Bilecik Ktahya,
Bergama'da bir ok vakflar bulunduu Bursa sicillerinde kaytldr.
Edncik,

EMiR BUHAR CAM

Bu caniin Emir Sultan'la ilgisi yoktur. Fatih devri
eserleri arasnda gsterilen ve imdiki Fatih semtinde,
Malta'da Emir Buhari Camii adnda bir cami bulunduunu gryoruz. Cami kathdr.
Camii ina ettiren zat Ahmed Emir Buhari (-? lm. 1516) din adamdr. XVI. yzyl banda stanbul'da
vaam nl bir Nakibendi eyhlerinden biridir. Buhara'da domu, uzun vllar Simav'da yaam, daha
sonra stanbul'a gelerek Fatih semtinde yerlemi ve yim; orada vefat etmitir. Doum tarihini tam olarak
tespit edemediimiz bu zat. kendi < dm tavan camide
medfund ur.