020 Uak Genel Bilgisi

indekiler

BLM 1

: Gvde

BLM 2

: Gvdeye Uygulanan Ykler

BLM 3

: Motorlar

BLM 4

: Motorun Soutulmas

BLM 5

: Motorun Yalanmas

BLM 6

: Ateleme Sistemleri

BLM 7

: Karbrasyon

BLM 8

: Uak Yakt ve Yakt Sistemleri

BLM 9

: Pervaneler

BLM 10

: Motorun Kullanm

BLM 11

: Pito-Statik

BLM 12

: Altimetre

BLM 13

: Cayroskoplar

BLM 14

: Manyetik Pusula

BLM 15

: Dier Uu Aletleri

49

BLM 1
1.0 Genel : (General)
Uaklarn genel yaplar, havaclkta kullanlaca sektre gre dizayn edilirler. Bir uan ana yapsnda
bulunan ksmlar Gvde, Motor, Kanatlar, Kuyruk ve ni takmlardr. Bu belirtilen ksmlarn dnda uan
havada yzdrlebilmesi iin o uan kendine ait kompterler, uu aletleri, hava, elektrik ve hidrolik glere
ihtiyac vardr.Bu nedenle, hava nakliyesinde nemli bir yeri olan uaklarn, emniyetli ekilde uurulmas
uurann uann iyi tanmasna baldr.
1.1 Gvde: (Structure)
Gvdenin kanatla kuyruun birbirine birletirmesi grevi yannda, eitli yardmc sistemleri, ini takmlarn,
yolcular ve motorlar tamak gibi grevleri de vardr. Uan kullanld yere ve artlara gre deiik gvde
ekilleri kullanlr. Deniz uaklarnn gvdesi
denize inip kalkmaya elverili bir ekilde
yaplr. Yksek irtifalarda uabilen uaklarn
gvdeleri meydana gelebilecek basn
farkna dayanacak ekilde yaplr. Uaklarda
pilot ve renci kabininin yan yana veya arka
arkaya olmas gvdenin ekline tesir eder.
Byk yolcu uaklarnda gvde, yolcularn
rahat edebilecekleri ekilde byk bir silindir
gibi yaplr. Sava uaklarnda ise gvde
sadece kanat, motor ve pilot kabinini bir
araya getirecek ve srtnmeyi en dk
seviyede tutacak ekildedir
ekil 1.1

Gvdenin yaps tad yk, kanat, motor, ini takm ve kuyruk gibi
ksmlarn arln ve basn farklarn tayabilecek mukavemette
olmaldr. Bu noktadan haraketle eit gvde yaps gelitirilmitir.
Bunlar; iskelet karkas yap, yekpare blok gvde yaps ve yar blok
tip gvdedir.
skelet karkas yap gvdenin kuvvetleri tamas iin bir kafes-kiri
iskeleti yaplr ve bunun zeri bez, plastik veya hafif maddeden
salarla kaplanarak aerodinamik ekli verilir. Yekpare blok
gvdelerde iskelet yoktur, btn kuvvetleri kaplama sa tar. Yar
blok tip gvdedeyse ykleri hem iskeleti meydana getiren kiriler
hem de kaplama tar.

ekil 1.2 Basit Karkas

1.2 Kanatlar: (Wings)
Kanatlar, uaklarn en nemli ana elemandr. Uan tama kuvveti bunlarla salanr. Ayrca i ksmlar yakt
deposu olarak kullanlr, Motor, ini takmlar, kanatcklar (Aileron) flaplar zerine yerletirilmesi kanadn dier
zelliklerini tekil eder. Uaa stten baknca, kanadn uan n tarafndaki ksmna hcum kenar, arka
ksmna firar kenar denir. uan en sa ve en sol u noktalarn tekil eden ksmna ise kanat ucu denir. Uak
boyuna paralel olarak kanat kesilirse mekik eklinde bir kesit elde edilir. Kanat profili olarak adlandrlan bu
airfoil kesit kanadn eklini belirleyen en nemli faktrdr. Burada en byk faktr BERNOULLI TEOREMdir.
Sreklilik denklemi ak hz ile alan arasndaki ilikidir. Ventur boaz, akkan buradan geerken basnc der
hz ve scakl artar, kanat stnden gecen dk basnl hava LIFT kuvvetini meydana getirerek uan
havada tutunmasn salar. Bu konu ATPLde detayl ilenecektir.

50

Kanatlar ihtiyaca bal olarak gvdeye gre yukarda, aada ya da ortada balanabilmektedir. Kanadn
kaldrma kuvvetini meydana getirmesi iin kanat alannn belirli bir deerde olmas gerekir.
Kanatlarn dier bir grevi de kanatk, slat, flap ve spoyler gibi uan manevra kabiliyetini ve kaldrma
kuvvetini arttrmaya yarayan yzeyleri zerinde tamaktr. Kanatklar(Aileron), saa sola yatlar salarlar ve
kanadn firar kenarnda bulunurlar ve kanat akl boyunca uzanmayp sadece az bir ksmn igal ederler.
Kanadn hcum kenarnda bulunan slatlar hava akn dzenlerler. Flaplar, uan ini ve kalk anlarnda hz
dnce uan havada tutunabilmesi iin ek bir kaldrma kuvveti salarlar. Spoylerler, initen sonra ksa bir
mesafede ua durmak iin hzn drlmesi gerektiinde ki durumlarda spoylerl alrlar havada ise uan
hzn keserler. Kanatlarn ii dolu
olmayp tesir eden kuvvetleri
karlamak iin kiri ve profil
ekillerinden meydana getirdii bir
iskeletten ibarettir. Bu iskeletin d
profile uygun bir ekilde kaplanarak
ii yakt deposu olarak kullanlr.

ekil 1.3 Uak Kanat Yaps

1.2.1 Kanat eitleri: (Wing Kind)

Kanatlar, havada uan arln destekleme durumunda olduklar iin bu grevi yerine getirebilmeleri yeterli
salamla ve kuvvete sahip olmaldrlar. Kanat imalat tipi, kanadn kalnl, tama ve kaldrma yk ile
uaktan istenen srat gereksinimine bal olarak belirlenmitir. malat tipleri aadadr.
a)
b)
c)

ift kanatl
Payandal tek kanatl
Tek noktadan destekli tek kanatl

ift Kanatl malat

ift kanat sistemiyle retilen uaklarn ok az dz uu
halinde 200 Knotn zerinde uar ve bu yzden onlara etki
eden yk dktr, bu da onlarn basit iskeletlerinin kuma
ile kaplanmasnn yeterli olaca anlamna gelir. Kanat
boyunca uzanan ve asl yk tayc konumunda olan
kanat kirileri, kanatlar arasndaki destek dikmeleri ve
gergi telleri, kanadn bklme ve katlanmalara kar
olduka dayankl bir kafes olutururlar.
ekil 1.4
Payandal Tek Kanatl malat
Bu tr imalat tasarm dk sratli uaklar kapsamaktadr.
Payandalar, uaklarn kanat yklerini gvdeye aktardklar gibi
kanatlarn uuta esnemesine mani olurlar.

ekil 1.5

51

Tek Noktadan Destekli Tek Kanat malat

Burada ana tayc kanat, uan uu halinde
havada karlat gerilim ve srklenme glerini
absorbe edecek ve yerdeyken de tek noktadan
kendi arln tayacak ekilde tasarlanmtr.

ekil 1.6
1.3 Kuyruk: ( Tail)
Kuyruk, dey ve yatay stabilize denen yzeylerden ibarettir. Uan
dengesini salad gibi saa sola dnmeyi burun aa veya yukar
gelecek ekilde yunuslama ve dal, trman hareketlerini de salar.
Ayrca byk uaklarda ykseli dmeninin hareket ettirilmesine
yardmc olan fletner de yatay stabilizenin firar kenarnda bulunurlar.
stikamet dmeni uan saa sola dnmesini salayarak istikametini
ayarlar. Bu sebeple buna istikamet dmeni de denir.
1.4 Birincil Uu Kumanda Yzeyleri (Primary Flight Control
Surfaces)
Uan birincil uu kumanda yzeyleri; kanatk, istikamet dmeni,
irtifa dmeni ve spoilerdir. Bu kumanda yzeyleri sayesinde uan
temel manevralar yaplr. Bu elemanlar srasyla inceleyelim.
ekil 1.7 Kuyruk Elemanlar
1.4.1 Kanatklar (Ailerons)
Uaklarda yat hareketinin gereklemesini salayan kontrol yzeyidir. Uan uzunluk ekseni etrafnda
hareketlerini kumanda ederler. Kanatklar, firar kenarna ve flaptan hemen sonra kanadn u ksmna taklrlar
ve birbirlerine zt ynde alrlar. Kanatklar simetrik olarak hareket ederler. Aa indikleri miktar kadar yukar
karlar. Pilot levyeyi sola ediinde soldaki kanatk kalkar, sadaki kanatk ise iner. Sadaki kanatta ksmi bir
blgede kamburluk artt iin sirklasyonun iddeti artar ve uak sola
yatar.
1.4.2 stikamet Dmeni: (Rudder) YAW (Uan saa ve sola
dnlerini salar)
stikamet dmeni ua dikey eksen etrafnda dndrmeye yarayan bir
uu kumanda yzeyidir. stikamet dmeni de dier uu kumanda
yzeyleri gibi kiri, profil ve kaplamadan oluur. stikamet dmeninde
operasyonu kolaylatrmak ve titremeyi azaltmak amacyla statik veya
aerodinamik dengeleme kullanlabilir.
1.4.3 rtifa Dmeni: (Elevator) PITCH (Burun aa-Burun yukar)
Uan enlemesine ekseni boyunca yunuslama hareketini salayan
kumanda yzeyleridir. Yatay stabilizenin arka sparndaki menteelere
tutturulmulardr. Dier kumanda yzeyleri ile ayn yapdadrlar. Statik veya
aerodinamik dengelemeli veya dengesiz olabilirler. Kumanda verildiinde
uan burun aa burun yukar hareketlerini verir.

ekil 1.8 Elevator

52

2.6.4 SPOILER :
Spoilerler kanadn tamasn azaltmak amacyla kullanlan kumanda yzeyleridir. Kanatklarla ayn anda alp
kapanarak yat kontrolnde kanatklara yardmc olurlar. Baz uaklarda kanatk grevini tmyle stlenirler.
Spoilerler kanadn st yzeyinde genellikle firar kenarna yakn yerlerde bulunurlar. Flaplarn hemen nnde
kanat st yzey kaplamasnda bulunan dikdrtgen eklinde, yukar doru alan plakalardr. Spoilerler
aldnda kumada yzeyi ykselir tamay azaltr ve srklemeyi
arttrr. Spoilerlerin ana grevleri vardr. Bunlar:
- Ayn anda belirli alarda alarak kanat stndeki hava
akmn kartrr hem kaldrma gcn azaltrlar, hem de hava
akn engelleyerek geri srklemeyi artrr uan hzn motor
gcyle oynamadan azaltrlar.
- Tekerler yere dediinde hepsi birden dike yakn bir ayla alarak
hava freni grevini yapar ua pistte yavalatrlar ve tekerlek
frenlerine yardmc olurlar.
- Kanatklarla ayn anda alp kapanarak yat kontrolnde
kanatklara yardmc olurlar.

ekil 1.10 Spoillers

1.5 kincil Uu Kumanda Yzeyleri:
Uaklarn olduka geni hz tiplerinde ve deiik arlk dalmlarnda umalar istendiinden bunun
salanmas amacyla ikincil uu kumandalar gelitirilmitir. Bu kumanda yzeyleri fletner, flap, slat ve slottur.
Bunlar dk hzlarda tamay salarlar ve zellikle ini, kalk ve yatay uularda kullanlrlar.
1.5.1 Fletners :
Birincil uu kumandalarnn firar kenarlarna taklan
ufak ikincil uu kumandalardr. Bunlar pilotun uu
kumanda yzeylerinin davrann kumanda etmek iin
uygulayaca kuvvetlerin oluturduu i ykn
azaltmak amacyla kullanlr. Ayrca kumanda
yzeylerinin
normal
veya
trimlenmi
merkez
konumuna geri dnmesi iinde kullanlrlar. Sabit veya
hareketli olabilirler. ekilde farkl tipte kumanda fletneri
yaplandrlmas gsterilmitir. Sabit fletner; normalde
sfr kumanda kuvveti oluturacak ekildedir.
ekil 1.11
Fletner ayar deneme-yanlma ilemlerine gre yaplr. Pilotun raporuna uygun olarak ayarlama yaplr. Sabit
fletnerler hafif uaklarda istikamet dmeni ve kanat ayarlamak iin kullanlr. Fletnerler kablo, elektrik, motor
veya hidrolik ile kumanda edilebilir.

1.5.2 Flaps
Flaplarn amac kanadn eriliini arttrarak kanat alann arttrmak suretiyle tamay arttrarak ini ve kalk
srasnda dk hzlarla uuu salamaktr. Flaplar tamamen aldklarnda srklemeyi arttrrlar. Pilot flaplar
derece olarak aabilir. Flaplar genelde kapal 0 dereceden tamam ak 40 dereceye kadardr. Flaplar 15
dereceye kadar uan daha abuk havalanmasn salamakta 20 dereceden daha fazla aldnda ise
tamadan ok srklenmeye neden olmaktadrlar. 20 dereceden fazla alarda flaplar genelde yaklama veya
inilerde kullanlr. Flap eitlerinden bazlar aada ifade edilmitir.

53

Dz Flaplar basit bir mentee ile tutturulmulardr. Kanadn firar kenar aa

doru hareket eder. Dz flaplar basit ve ucuz olduklar iin kk uaklarda
kullanlr.
Split Flaplar kanadn firar kenarnda aa doru uzarlar, fakat kanadn st
yzeyi hareket etmez.
Slottted Flaplar dz flaplarn almasna benzer. Fakat kanat ve flaplar
arasnda boluk brakrlar. Bu ekilde kanadn altndan gelen havann flabn
stnden gemesi salanr. Bu ak dk hzlarda tamay arttrr.
Fowler Flaplar en karmak ve en verimli flaplardr. Aa ve geriye doru
uzarlar. Kanat alann ve kanadn eriliini artrrlar

ekil 1.12 Flap Tipleri

1.5.3 Hcum Kenar Flaplar ve Slatlar:
Kanadn hcum kenarnda bulunurlar. Perdvitesi geciktirerek tamay
kaybetmeden daha fazla hcum as salama ve daha fazla tama
salamak amacyla kullanlrlar. Kanadn hcum kenarndaki boluktan kanat
zerindeki ak hzlandrc hava geirmek ve tamay arttrmak slatlarla
mmkndr. Sabit olanna slot hareketli olan ise slat denir.
ekil 1.13 Slat ve hcum
kenar flab

1.6 ni Takm
1.6.1 Genel:
Uan yere inmesini, yerden kalkmasn ve yerdeki
hareketlerini salamak iin ini takmlar kullanlr. Deniz,
kara ve hem denize hem karaya inip kalkabilen amfibi
uaklarn ini takmlar farkllk gsterirler. Uan kara ile
irtibat tekerlek ile denizleyse kayk ve uak gvdesiyle
salanr. kisi ana, biri yardmc olmak zere ini takmlar
tekerlekli yaplr. Yardmc ini takm uan burun veya
kuyruk ksmnda bulunur ve uaa yerde yn vermede ve
ana ini takmlarnn yklerini tamada yardm eder. Pilot
bu tekerlei saa sola dndrmek suretiyle uan yerdeki
istikametini ayarlar. nite uak hznn yatay ve dey iki
bileeni vardr. Pilot inite daha yere demeden nce ua
olduu kadar yatay uu pozisyonuna getirerek dey hz
bileenini en aza indirmee alr. Yatay hzn sebep
olduu kinetik enerji uak frenlenerek yutulurken, dey
bileenden ileri gelen enerji ini takmlar tarafndan
yutularak sya evrilir. Bunu salamak iin ini takmlarnda
yay, amortisr ve tekerlein lastii gibi elemanlardan
faydalanlr.
tekerlekli ini takmlarnda ana tekerlekler kanatlarda,
yardmc tekerlek ya burunda veya kuyruk ksmnda
olabildii gibi ok tekerlekli ar nakliye ve yolcu uaklarnda
ana tekerlekler drt grup hlinde gvdenin iine arka arkaya
yerletirilir. ni takmlar;
54

ekil 1.14 Yal Haval Dikme

a) Yerde iken uaa manevra yaptrlmasna imkn salamak,

b) Uak pervanelerinin ve kanatklarn vb. aksamlarnn yere nazaran emniyetli bir ykseklikte bulunmalarn
ve ykleme iinin kolaylkla yaplmasn salamak,
c) nite meydana gelen kinetik enerjiyi ve srat azaltlmasn kontrol etmektir.
1.6.2 ni Takm Tipleri:
Sabit ve toplanabilir olmak zere iki eit ini takm bulunmaktadr.
(a) Sabit ni Takm:
Sabit (geri toplanamayan) ini takmlar dk sratli, hafif uaklar ile sadelik ve basitliin esas kabul edildii
byk uaklarda, kullanlmaktadr. Sabit ini takmlar; basitlik, bakm giderlerindeki azalma ve ilk satn alma
fiyatndaki dklk gibi avantajlara sahiptir. Sabit ini takmlar, uu esnasnda oluan srtnmeden dolay
verim azalmasna sebep olmaktadr. Sabit ini takmlar; yayl elik bacakl, lastik lifli ve yal haval dikmelerden
imal edilen ini takmlardr.
- Yayl elik Bacaklar/Ayaklar: Yayl elik ayaklar genellikle ana ini takm blgelerinde kullanlr. Bu ayakta
bir boru veya tavlanp inceltilmi elik yayn st ucu cvatalarla uan gvdesine tespit edilirken dier ucu
tekerlek ve frene monte edilir.
- Lastik Lif: Darbe emici olarak lastik lifin kullanld ini takmlardr.
- Yal Haval Dikmeler: Baz sabit tip ana dikmelerde ve sabit burun dikmelerinin ounda yal haval
darbe emici ini takmlar kullanlmtr.
(b) Geri Toplanabilir / eri Alnabilir ni Takm:
Yksek verimli uaklarda srklenme etkisi byk nem arz etmektedir. Bu nedenle uu esnasnda gvde
veya kanat ierisindeki yuvalarna alnan, toplanabilir ini takmlar tercih edilmektedir.
1.6.3 Uak Tekerlekleri: Uaklarda dubleks lastikler kullanlmaktadr. Lastiklerin anp anmad tekerlek
zerindeki izlere baklarak anlalr. Kaln birer erit halindeki kntlarda bir anma varsa ve limitlere gelmise
deitirilmelidir. Bu lastikler kaplama atlyesinde birka defa kaplanarak tekrar uaa taklabilir. Ancak, patlayan
lastik kesinlikle bir daha kaplanarak kullanlmamaldr. Uak lastiklerinin iine yksek irtifalarda herhangi bir
etkisi olmayan azot gaz baslr. Kinetik enerji emici ve ua tama yerde ynlendirme grevi yapan lastiklerin
havalar her uu ncesinde kontrol edilmelidir.
1.6.4 Uak Fren Sistemleri: Uak fren sistemleri, otomobillerde kullanlan ABS'nin bir benzeridir. alma
prensibi olarak fren balatalar belirli aralklarla diski skyor. Bylece ilk defa uaklarda uygulanan bu sistem
sayesinde uaklar ok ksa pistlere inip kalkabiliyorlar. Fren balatalar elikten ya da karbondan imal
edilmektedir. Genellikle eski nesil uaklarda elik
kullanlyor. Frenleme srasnda balatalar ok snrlar.
Uaklarn arlklar arttka frenlerdeki snma daha da
artmaktadr. Uan dengesini salayan n veya arka
ini takmlarnda genelde fren sistemi bulunmaz.
Tekerleklerin iindeki jantlar alminyumdan imal
edilmektedir. Tonlarca arlktaki uaklar durdurabilmek
iin reverse' denilen motor frenleri kullanlmaktadr.
Uak kalkmadan nce yaplan tm kontrollerde mutlaka
balatann durumu kontrol edilmelidir.

ekil 1.15 ni TakmFren Lastik

55

BLM 2
2.0 Uak Yzeylerine Etki Eden Ykler ( Kuvvetler):
Yap sistemleri; kiriler, plakalar, kaplamalar veya bunlarn birleimlerinden oluur. Bir yap eleman, genelde
dtan etkiyen yklere; gerilme, sktrma, burulma, kayma (kesme) ve eilme veya bu drdnn eitli
bileimlerinden oluan i yklere kar koyar.
Her hava tat, zel grevini emniyetle yerine getirmek zere tasarlanr. Bunun sonucunda, boyut, yapl ve
performansna bal ok eitli yaplar ortaya kar. Ticari amal ulatrma uaklar zel olarak, bir
havaalanndan dierine yolcu ve kargo tamak iin tasarlanr. Bu tr uaklara asla keskin manevra yaptrlmaz.
Avc ve bombardman uaklar ise, keskin manevralara dayanacak ekilde tasarlanr. Tasarm koullar
genellikle uak yapsnn gmesine neden olacak yk katsaysna eriilmeden nce pilotun bilinici yitirmeyecei
ve insan vcudunun dayanabilecei en byk ivmeye gre saptanr.
Dizaynn optimumluu yannda, hava tatlarnn emniyeti, yap btnl ve gvenirliini salamak iin hem
sivil hem de hkmet organlar, eitli hava tatlarnn yap dizaynnda kullanlacak yklerin iddeti ile ilgili belirli
artnameler ve gereksinimler oluturmulardr. Sivil veya askeri kurulularca belirlenen snr ykler tatn btn
mr boyunca maruz kalaca en fazla yklerdir.
Gerilme, sktrma, burulma, kayma (kesme) ve eilme kuvvetleri uaa ve elemanlarna etki eden kuvvetlerdir.
Aadaki tanmlar tm bu kuvvetlerin zelliklerin anlalmasnda yardmc olacaktr. Bu yklerin yap zerindeki
etkileri ekilde gsterilmitir.

ekil 2.1 Uak Yaplarn Etkileyen Ykler

Sktrma: (Compression) Birbirine arpma veya presleme eilimindeki kuvvettir. ni takmlar uak yere
indiinde sktrmaya maruz kalrlar.
Gerilme: (Tension)Elemann boyunu uzatmaya alan kuvvettir. Paralar birletiren cvatalar gerilime maruz
kalrlar. Motor veya ua kaldrmaya yarayan kablolarda gerilime maruz kalrlar.
Burulma:(Torsional) Kmaya, dndrmeye alan kuvvettir. Dnen aftlar burulmaya maruz kalr.
Eilme: Sktrma ve gerilimin bileimidir. Bir ubuk bkldnde ubuun d ksm gerilimin etkisinde uzar i
ksm ise sktrmann etkisinde ksalr. Uan kanatlar eilme kuvvetleri etkisindedir.

56

Kayma (Kesme):(Shear) Bir tabakay bitiiindeki dier bir tabaka stnde kaymaya zorlayan kuvvettir. ki
tabakay birletiren perin veya cvatalar kesmeye maruz kalrlar.
Uak tasarlandnda uaa ve elemanlarna etkiyen ve uu sresince etkiyecek olan kuvvetler dikkatlice
hesaplanr ve analiz edilir. Kuvvet analiz performans, herhangi bir arza ortaya kmadan uan onaylanan
zelliklerini yerine getirmesini salar.
2.1 kme/ ukurlama / Gme:
kme, ince metal yzeylere nokta halinde takoz / destek zerlerine de sktrc g tatbik edilmesi sonucu
oluur. Uak yap elemanlar yukardaki gerilim eitlerinin bazlarna veya tamamna maruz kalabilir ve bunlarn
sonucunda uzama, bzlme, eilme veya bklp katlanma gibi istenmeyen durumlar meydana gelebilir.
Bununla beraber, meydana gelen bozulma, malzemenin doal yapsndaki esneme snrlar ierisinde ise,
bozulmaya sebep olan etkinin kaldrlmas halinde malzeme asl boyutlarna geri dnecektir. Etki eden g,
malzemenin esneme miktarn onun doal snrlar dna taracak olursa bozulma sabit kalacaktr.
2.2 Yk Dayankll Tasarm Snr ( DLL): DESING LIMIT LOAD.(Yk Dayankll Tasarm Snr.)
Tasarmcnn, uak ana yapsnn veya bamsz elemanlarnn uygulamada karlaabileceini tahmin ettii
ykn st snrdr.
2.3 Deneme Yk:
Bu yk normal olarak DLL x 1.125e eittir. Uak ana yapsna veya elemanlara bu yk tatbik edildiinde
onlarda kalc bir bozulma meydana gelmez ve uan uula ilgili btn kontrolleri, dier sistemleri normal
almalarn srdrr.
2.4 Tasarm Yk st Snr (DUL): DESING ULTIMATE LOAD. (En Son Ykleme Dizayn.)
Bu yk, DUL = DLLx Emniyet Faktrdr. Tasarmda dikkate alnmas gereken emniyet faktr deerinin alt
snr 1.5tir. Uak yaps DUL ykne dayanabilecek ekilde imal edilmektedir.
2.5 Emniyet Faktr:
Emniyet faktr, uan yap elemanlarnn nceden belirlenmi olan hasar toleranslar ve gvenlik paylar
olarak tanmlanabilir. Emniyet faktr, DULun DLLye orandr.
2.6 Uak Kumandalar Kullanm ve Kumanda Kilitleri:

ekil 2.2 Uak Uu Kumandalar

57

Uu kumanda yzeylerinin hareketleri, pilot mahallindeki (cockpit) kumandalardan salanr, bunlar;

Mekaniki olarak: Kumanda yzeyleri pilot mahallinde bulunan kumandalara kablolar, rotlar, kollar ve zincirlerle
direkt olarak balanr.
Hidroliki olarak: Kumanda yzeyleri hidrolik gc ile hareketlendirilir.
Elektriki olarak: Pilot mahallindeki kumandalarn hareketi, kumanda yzeylerine elektriki sinyal gnderilir
kumandalarn hareketi hidrolik motorlarn gnderdii hidrolik basnc ile salanabilir.
Levyenin geri hareketi, irtifa dmeninin yukar hareketini salar, buda uan burnunu yukar kaldrr; ters
hareketi ise, dmeninin aa hareketini salar, buda uan burnunu aa verir.
Yatlar (Rol) kanatklarla salanr. Kumanda simidinin saa evrilmesi, sa kanatn( Aileron ) yukar
kalkmasn ve sol kanatn( Aileron ) aa inmesini salar, bylece saa yat salanr.
stikamet (Yaw) pedallarla salanr. Sa pedaln ileri hareketi istikamet dmeninin saa hareketini salar
bylece uan saa dn salanr. rtifa dmenindeki bu hareketler benzer olarak ayarlanm kablolar, itme
ekme ubuklar ve zincirler tarafndan salanr.
2.7 Kumanda Sistem Muayenesi:
Sistem zerinde baz kontrol ve muayeneler pilotlar tarafndan yaplr. Sistem zerinde yaplmas gereken ana
kontroller:
a)
b)
c)
d)
e)
f)

Kablo tansiyonu (Pilot elle ve gzle)

Emniyet ve kumanda kilitlemesi (Kumanda kablolarnn gvdeye balantlarnn kontrol)
Kumandalarn hareket mesafesi (alma serbestlii ve doruluu ynnden)
Sistem skl
Sistem boluu
Kumanda kablolar krlma kontrolu, pamuklu bir bez yalanarak kablo zerinde gezdirilir
ve krk bulunduunda elik kablonun bir ba sklerek kablo krk blgesi yay konumuna
getirilerek krk aa kartlr. Bu durumda kablo en ksa bir zaman iinde deitirilmelidir.

2.7.1 Kablo Tansiyonu

Kumanda kablolarnda doru kablo tansiyonunu
salamak nemlidir.Yksek irtifalarda hava
saklinn eksilerde oluu kablolarn ar
gerilmesine,ok sak havalarda ise kablolar ar
sdan genlemeye uradklarnda geviyerek
kumandalarn gec alglamas olaslndan btn
kumanda kablolar bir tansiyometre aleti ile gnn
barometrk deerlerini gsterir izelge deerlerinde
TORKlama ilemi yaplr. Eer tansiyon ok dk
olursa, kablo gevek olur ve kablonun ar
hareketine (salnmna) neden olur. Eer kablo
tansiyonu ok yksek olursa, Kumandalarn
oynatlmas ok sk olur.

ekil 2.3 Basit bir tansiyometre

2.7.2 Kumanda Hareketlerinin Mesafesi:
Kumanda yzeyleri normal durumundan herhangi bir yne hareketi snrlandrlmtr bylece alma
koullarnda gerekli olan kumanda dna tamazlar.. Kumanda hareketinin her yne ayn oranda olma
zorunluluu yoktur. rnein kanatklarn (Aileronlar) yukar hareketi aa hareketinden daha fazladr.
58

Kumanda yzeylerinin hareketi mekaniki bir durdurucu (STOP) tarafndan salanmaktadr. Kumanda
yzeylerinin hareketini kstlayan durdurucuya ilk durdurucu denir. Kumanda lvyesini ve pedallar durduran
durdurucuya ise ikinci durdurucu denir. Yzey ilk durdurucuya temas ettii zaman kumandann ikinci
durdurucuya ok az bir mesafesi kalr.
2.7.3 Kumanda Sistemlerin Skl:
Kumanda sistemindeki sklk uak sabit durumdayken kumandalarn oynatlmasna kar bir kuvvettir. Uuta
lvye kuvvetleri kumada sathlarna hava kuvvetinin basks ile artar. Kumanda sistemindeki ar sklk ar
tansiyon veya yasz bilyelerden de olabilir. Kumanda sisteminde boluk olmamal. Boluk, kumanda
lvyesinden herhangi bir yne hareket verildiinde serbestlik ve boluk olarak hissedilir. Bu kumanda
sisteminde anma veya yanl ayarlamay gsterir.
2.7.4 Kumanda Kilitleri:
Uak akta park edildii zaman, kuvvetli rzgar veya frtna kumanda yzeylerine bask yaparak durduruculara
arpmasna ve zarar vermesine neden olur. Bu duruma engel olmak iin kumanda kilitleri taklr. Kumanda
kilitleri haricen veya dhili olarak, kumandalara veya kumanda yzeylerine taklabilir. Eer pilot mahallindeki
kumandalara taklrsa kumanda kilidini karmadan gaz kollarnn almasn engelleyici bir placard
dzenlemenin yaplmas gerekir.

59

BLM 3
3.0 Uak Motorlar:( Aircraf Engines )
Uak motorlarnn tipleri yledir:
-

Pistonlu (pervaneli)
Turboprop (Pervaneli)
Turbojet
Turbofan

Pistonlu motorlar, hz saatte 500 km.ye varmayan pervaneli uaklarda kullanlr. Hava soutmaldrlar. Yksek
oktanl benzin kullanrlar. Pervane veriminin en st dzeyde olmas iin pervane kendi eksenleri etrafnda
dnecek ekilde hatveli yaplr.
Turboprop sistemlerde pervaneyi gaz trbinleri evirir. Pistonlu motorlardan daha ykseklerde ve daha hzl
uua elverilidir. Genellikle nakliye ve yolcu uaklarnda kullanlr.
Turbojet sistemler, yani jet motorlarnda da gaz trbini kullanlr. Motor egzozundan kan hzl scak gazlarn
tepkisi ve thrust gc elde edilir. Pistonlu ve turboprop motorlarda snrl olan uu hz jet motorlaryla alarak
ses hznn stnde uan spersonik uaklar yaplmas mmkn hale gelmitir. Uzun menzilli yolcu uaklar,
avc ve bombardman uaklarnda jet motorlar kullanlmaktadr.
Turbofan sistemleri de jet motorlarnn bir eididir. Motorun n veya arka ksmnda bulunan ve pervaneye
benzer fan ksm motorun iinden geen havay arttrp tepki kuvvetinin artmasn salar.
3.1 ten Yanmal Drt Zamanl Motorun alma Prensipleri:
Piston silindir iinde aayukar hareket eder. Bu hareket piston kolu ile krank miline aktarlr ve krank milinin
ekseni etrafnda dnmesini salar. Krank milinin dorusal hareketiyle pervane dnerek uaa g salanr.
ten yanmal motorun bir silindirinde bulunan ana paralar ekilde grlmektedir.
Bir motorda gcn salanmas drt zaman
gerekleir. (Emme, sktrma, yanma ve egzoz)
Birinci Zaman: Piston silindirin st seviyesinden
aaya doru hareket etmeye baladnda
emme supab alarak yanma odasna benzin /
hava karm(ORANI) alnr.
kinci Zaman: Emme supab kapandktan sonra
piston yukar hareket ederek benzin / hava
karmn sktrr.
nc Zaman: Sktrmann en st seviyesinde
bujinin kard kvlcmla benzin/hava karm
atelenir. Benzin/hava karmn yanmasyla
meydana gelen genleme nedeniyle piston hzl
aa hareket eder.
ekil 3.1 Uak Silindiri Ana Paralar
Drdnc Zaman :: Piston tekrar yukar harekete baladnda eksoz supab alarak yanm karm dar
atlr. Bu ekilde alan motorlar, drt zamanl motor olarak adlandrlr. Pistonlarn silindir ierisinde piston st
l noktadan, alt l noktaya gidiine PISTONUN KURSU denir.
3.2 ten Yanmal Motorun Temel Yaps:
Pistonlu uak motorlar; silindirleri dz bir hat zerinde sral (inline), V veya silindirleri bir daire oluturacak
(radial) ekilde retilir. Motorun dnmesi nedeniyle benzin silindirlere, silindirdeki emme valfn almasyla akar.
Her silindirdeki pistonun hareketi, piston kolu ile krank miline aktarlmakta ve krank milinin ekseni etrafnda
dnmesi salanmaktadr. Ayrca karbratr ve gaz kolu bulunduundan, motorun devri istenen ekilde
60

ayarlanabilmektedir. Ayrca, spaplar (Valve) hareketi ana mile dili tip bir kam mili, tij ve krbtr denilen yayl
sistemlerden alrlar. Kam mili zerine asal olarak yerletirilen kamlar motorun zamanna gre spaplar ap
kapatarak, motorun strokunu oluturur.

ekil 3.2 Motorun alma Prensibi

3.3 Erken Yanma ve Vuruntu Nedenleri:
Erken yanma, yanma odasnda sktrlm karmn, buji atelemeden kendi kendine yanmaya balamasdr.
Yanma odasnda ki karbon birikintisi, yanma odas hacmini kltp, sktrma orann arttrd gibi karbon
zerinde kalan kvlcmlar erken atelemeye neden olur. Silindir kapak contasnn ieri doru tama yapmas,
soutma sisteminin yeterli almamas, talama sonucu ok incelmi supap tablas kenarlar erken atelemenin
nedenleridir. Yanma odasndaki hava/yakt karmnn, kendi kendine patlamasdr. Buji aktktan sonra oluan
alevin; bir alev cephesi halinde yanma odasnn dier ksmlarna ulamadan, baka noktalardan karmn
tutumas sonucu vuruntu oluur. Vuruntunun ekli, motor paralar zerine eki ile vuruluyormu gibi etki
yapar. Karbratr ayarlar, soutma sisteminin iyi almas, ateleme zaman ayarnn uygun olmas ve yaktn
kalitesi vuruntuyu nleme areleridir. Vuruntu sonucu; piston, piston kolu, krank mili ve yataklar zerine yk
biner, motor paralar ksa srede anr ve krlr, motor gc
der ve yakt tketimi artar.
3.4 RPMN Fonksiyonu Olarak G k:
Dakikada motor devir says gaz kolunun hareketi ile artrlp
oaltlabilir. Motor devri uan trman, dz uu, alalma
ve taksi durumuna gre deiir. ekil 3.3 de,soldaki kol GAS
KOLU, ortadaki pervane HATVE AYARI ve sa bateki ise
MIXCER KOLUdur.
.

ekil 3.3 Gaz Kolu ve RPM Saati

61

BLM 4
4.0 Motorun Hava le Soutulmas: Uak g
sistemleri iin gelitirilen motorlar hava soutmal
olarak, gnmzde yalnz hava soutmal motorlar
kullanlmaktadr. Tek motorlu pervaneli uaklardaki
soutma elemanlar ekillerde grlmektedir.

ekil 4.1 Hava Soutmas

4.1 Cowling (Hava Al) Dizayn ve Soutma Panelleri ile Cowl Flaplar:

ekil 4.2 Cowling (Hava Al)

ekil 4.3 Exzost Flap

4.2 Silindir Ba Hararet Saati:( CYLANDER HEAD TEMPRETURE)

Silindir ba harareti gstergesi soutma kanatlar olan uak motorlarnda bulunmaktadr ve motor gstergeleri
grubunda yer almaktadr. Bu gsterge pilota, silindir balarndan birinin hararetini lerek, motorun soutulmas
hakknda doru indikasyonu salar. Yksek oranl trmanlarda ve harici hava scaklnn fazla olduu
durumlarda silindir ba harareti kontrol altnda tutulmaldr. Yksek silindir ba harareti motor mrn azaltr.
Bu nedenle yksek alma hararetlerinden kanlmaldr. Motor ya
hararet ve silindir ba hararet gstergelerinin normal deerlerinin
zerinde olmas, fakir karm ile yksek motor takatinin kullanldn
gsterir. Bunu dzeltmek iin karm zenginletirilir, takat azaltlr (eer
varsa) soutma kapaklar alr ve hz arttrlr. Yetersiz yalama, motorun
yeterli soutulmamas silindir ba hararetinin artmasna sebep olur.
Ayrca; Silindir ierisinde ve piston zerlerinde ar karbon olumas,
Exshust valvelerinde (Supaplar) kaak olmas ve Hava filtresinin ar
kirlenmesi de silindir ba hararetinin artmasna sebep olur
ekil 4.4 Silindir Ba Hararet ndikatr

62

BLM 5
5.0 Yalamann Fonksiyonu ve Metotlar:
Motor iindeki hareket eden ksmlarn yalanmas iin temel olarak ya kullanlr. Yalama ayn zamanda
silindirlerdeki scakl alr ve srtnmeyi azaltarak motorun snmasnn azaltlmasna yardmc olur. Ya, sump
denilen motor karterindeki toplanma yerinden veya tanktan bir ya pompas vastasyla beslenir Ya doldurma
kapana motor kaportasndan ulalabilir.
Yalama;
a) Motor iindeki hareketli paralarn birbiri ile e olarak srtnmesinden dolay oluan anmay nlemek,
b) Yatak blgelerinde sirklasyonu salayarak motorun,srtnmeden dolay oluan sy almak.,,
c) Sirklasyonu srasnda kir, toz, karbon ve su gibi istenmeyen maddelerin filtrede birikmesini ve korozyona
duyarl paralar zerinde film tabakas oluturarak paralar nemden ve oksijenden korumak amacyla kullanlr.
5.1 Yalama Sistemleri: Uak motorlarnda yalama sistemi slak (wet) ve kuru (dry) karter olmak zere iki
eittir. Islak karterli sistemler genellikle piston motorlarnda kullanlr ve ya motorun altndaki karterde
depolanr. Karterden alnan ya pompa ile basnlandrlr ve deiik hatveli pervanelerde governora,ana milin
yataklarna spap krbratorleri dili kutusuna basnl ya ikmali yaplr. Governorde hatve deiiklii dier
blmlerde ise dililerinin yalanmas salanr. Sistem basit olarak pompa, boaltma pompas, basn
tahliye valfi, filtre, ya soutucusu (oil cooler), ya scaklk ve basn gstergelerinden oluur. Motorda
ilevini yerine getiren ya,
depoya ekmek iin boaltm
pompas
(scavenge
pomp)
kullanlr.
Motorda
yeterli
yalamay salamak iin ya
basnc
her
zaman
sabit
tutulmaldr.
Motor
yksek
devirde dnd zaman ya
basnc artar. Bunun sonucunda
da yalama sistemi elemanlar
zarar grebilir. Bunu nlemek
iin genelde pompa kna
basn tahliye(check valve) valf
yerletirilir ve yan sabit
basnta
motora
gitmesi
salanr. Yabanc maddelerin
yalama sisteminde devaml
sirklasyon yapmasn nlemek
iin sistemde filtre ve szge
kullanlr. Depo ierisindeki ya
seviyesini lmek iin(dip stick)
ya seviyesi kontrol ubuu
kullanlmtr.
Uu
ncesi
kontrollerde
pilotun
ya
seviyesini
kontrol
etmesi
nemlidir.
ekil 5.1 Yalama Sistemi
5.2 Yan Kalitesi ve eitleri:
Motor yann seiminde birok faktr vardr. Bu faktrlerden en nemlisi viskozitedir. Pistonlu uak motorlar
ok yksek dnlerde alt iin yksek viskoziteli ya seilir. zgl arlk, renk, akma noktas, parlama ve
ate alma noktas ise motor ya seiminde kullanlan dier parametrelerdir. Havaclkta kullanlan deiik motor
yalar vardr. Tavsiye edilen tip motor ya kaporta kapanda bir plaket ile veya pilot iletme elkitabnda
belirtilmitir.

63

5.3 Ya Basn ve Is Kontrol:

(a) Ya Basn Gstergesi:
Ya basn gstergesi temel motor aletlerinden birisidir ve genellikle ya hararet ve yakt gstergeleri ile bir
grup halinde bulunur. Ya basn gstergesi motorun hareketli paralanma gnderilen sistemdeki yan
basncn inch kareye pound olarak(ps )cinsinde gsterir. Ya basn gstergesi, motor altktan sonra pilotun
gzlemlemesi gereken ilk aletlerden biridir. Motor altktan sonra ilk 30 saniye ierisinde ya basncnda art
grlmezse motorun kapatlmasn ve kontrol edilmesi gerekir.
(b) Ya Hararet Gstergesi:
Ya hararet gstergesi, her iki gstergenin ayn anda kontrol edilebilmesi amacyla genellikle alet panelinde ya
basn gstergesi ile birlikte bulunur. Ya hararetinin, ya basnc gibi hzl hareket etmeyeceinin
unutulmamas gerekir. Ya harareti, motor ya soutucusunun kndan sonra llr. Bu nedenle hararetin
llmesi iin kullanlan "bulb" yalama devir daim sistemi iinde ya pompasnn basnl tarafna ve genellikle
yan soutucuyu terk ettii bir yere yerletirilir. Pilot ya hararet gstergesini yksek hararete sebep olabilecek
manevralar srasnda daha dikkatli takip etmelidir.
5.4 Ya Sistem Arzasn Tehis Etme:
Motora giden yan basnc psi (per square inch), scakl ise derece C olarak gsterilir. Motorun emniyetli
almasn salamak zere ya basncnn uygun saha iersinde olduunun gsterilmesi iin, ya basn
gstergesinde renkli iaretler kullanlmtr.Skalann alt tarafndaki krmz izgi, motor rlantide iken olabilecek
minimum basnc ve st taraftaki krmzizgi ise msaade edilir maksimum ya basncn gsterir. Yeil saha
ise normal alma sahasn belirler. Ya hararet gstergesi de renklendirilmitir. st krmzizgi msaade edilir
maksimum harareti gsterirken yeil saha normal alma sahasdr.

ekil 5.2 Ya Basn ve Hararet Gstergeleri

64

BLM 6
6.0 Ateleme Sistemleri: (Ignition System)
6.1 Manyeto Ateleme Prensipleri:
Ateleme sisteminin grevi, silindirdeki hava yakt karmn atelemek zere kvlcm meydana getirmektir.
Bunu yapmak zere motor, iki manyeto, her silindir iin iki buji, buji kablolar ve bir manyeto anahtar ile tehiz
edilmitir. Uak ateleme sisteminin temel kayna motor krank mili tarafndan dndrlen bir mile bal
manyetodur. Mknats tarafndan retilen akm, akm kesiciler ve bir tali bobin zerinden geirilerek
kuvvetlendirilir. Bu noktadaki voltaj yaklak olarak 20,000 volttur ve buda bujilerde ark yaratmak ve
silindirlerdeki karm atelemek iin yeterlidir. Seconder sarglarda retilen yksek voltaj datc vastasyla
uygun buji kablolar zerinden motor ateleme srasna gre silindirlerdeki bujilere iletilir.
6.1.1 Yap ve Fonksiyonu:
Manyeto anahtar alet paneline yerletirilmitir ve pilota
bir ateleme sisteminden dierine ve tekrar her ikisine
geme kolayl salar. Manyeto anahtarnn 4 pozisyonu
vardr; OFF (kapal), RIGHT (sa), LEFT (sol) ve BOTH
(her ikisi). RIGHT pozisyonu sa manyeto ve kendisine
bal buji takmn kontrol eder. LEFT pozisyonu sol
manyeto ve kendisine bal buji takmn kontrol eder.
Anahtar BOTH pozisyonunda olduunda motor ift
ateleme ile alr.
6.1.2 Balanma Ama ve Prensipleri:
Manyeto dier btn takat kaynaklarndan bamsz
almas nedeniyle olduka gvenilirdir. Byle olmasna
ramen uak motor uygulamalarnda yinede ift ateleme
salayan iki manyeto kullanlr. Bylece daha fazla motor
takati ve daha iyi motor performans iin etkili bir yanma
elde edilmi olur. Bir uak motoru, RPM de bir miktar
d ve buna bal olarak da takat kayb olmasna
ramen tek manyeto ile alabilir. Motor altrldktan sonra master switch kapatlsa dahi motorun almaya
devam ettii grlecektir. Her silindir iin, biri stnde dieri altnda olmak zere iki buji vardr.
6.2 Bakm Kontrolleri, Arzalarn Farkna Varma:
Ateleme sistemindeki bir arza sistem BOTH dan RIGHTa ve
sonra BOTH dan LEFT e alndnda rpmzalma ile
belirlenebilir. Bir buji takm ile almada msaade edilir rpm
azalmas, deiik motorlar iin farkl olupdoru deer iin pilot
el kitabna baklmas gerekir. ekil 6.1 Ateleme Sistem
Eer motor bir manyetoya alndnda tamamen duruyorsa
veya rpm azalmas verilen deerden fazla ise, bu problem
dzeltilinceye kadar o uan uurulmamas gerekir. Yanma
sebebiyle baz bujilerde karbonlama, buji kablolarnda
kopukluk veya geveklik olabilir veya manyetolar bujileri uygun
zamanda ateleyecek ekilde ayarlanmam olabilir. Unutulmamas gereken manyeto anahtarnn uu
esnasnda BOTH durumunda ve motor susturulduktan sonra OFF durumunda olmasdr. Eer manyeto anahtar
ON olarak braklmsa ve pervane birisi tarafndan dndrlrse motor alr. Keza manyeto anahtar ground
balants kopmusa, manyeto anahtar OFF yaplsa bile manyeto ON durumunda kalr ve motor almaya
devam eder. Ateleme sistemi kablolar, telsizlerde parazit meydana getirmemesi iin blendajl olarak yaplr.
Eer bu blendajda kopma, yrtlma, syrlma veya gevek temas varsa bu telsizlerde parazite sebep olacaktr.

65

BLM 7
7.0 Karbrasyon:
ten yanmal motorlarda, emme zamannda silindire alnan yakt hava karm sktrma zaman sonuna
doru, uygun bir zamanda bujinin att kvlcm ile atelenerek yaklr. Aa kan enerji pistonu iterek mekanik
iin olumasn salar. Silindirin dnda yaktla havann belirli oranlarda kartrlma ilemine karbrasyon,
ilemi uygun karm salayan aygta karbrator denir. Sistemin grevi, yaktn motora doru zamanda ve
doru miktarda gnderilmesini salamaktr.
7.1 Yzer tip (amandral) Karbratrn Prensipleri:
Yakt, tanklardan, yanma odalarna akndaki son aamalarndan biri karbratrdr. Uak karbratrleri, doru
oranda yakt lmek, yakt uygun oranda hava ile kartrmak ve bu karmn yanma odalarna atomize olarak
gitmesini salamak zere dizayn edilir. Float tip (amandral) karbratrlerin alma prensibi, (venturi boaz)
ve hava giriindeki hava basn farkl esasna dayaldr.

ekil 7.1 Karbratr

7.2 Karbratrn Yaps ve Fonksiyonu:
Karbratrn temel yapsn oluturan elemanlar unlardr;
- Sabit seviye kab: Sabit seviye kab, karbratrn ihtiyac olan benzini belirli miktarda hazr bulundurur. Yakt
pompas alt mddete karbratre yakt gnderir.
- amandra: Sabit seviye kabndaki yaktn ayn miktarda (seviyede) bulundurulmasn salayarak zengin veya
fakir karm nlemektir.
- Meme ve Rlanti Memesi: Ventriye yakt pskrten elemandr. Rlantide alma esnasnda rlanti
memesinden yakt pskrtlr. Rlantide alma, mmkn olduu kadar dk devirde az yakt sarfiyatyla
gereklemelidir. Motor rlantide alrken efektif olarak motordan g k sz konusu deildir ve bu alma
konumunda motorun gc sadece i srtnmelerin nlenmesinde harcanr.
- Kap pompas: Motor dk hzda alrken gaz kelebei kapal durumda bulunur. Bu kelebek aniden
alnca atmosferik basn altndaki hava birden bire, emme manifolduna hcum eder ve manifold vakumu ani
olarak der. Hava akmnn bu kadar ani olarak artmas sonucu, karmn geici olarak zenginletirilmesi
gerekir. Bu nedenle, gerek duyulan fazla benzin karbratrdeki kap pompas ile salanr.
- Hava Kelebei: Hava yakt karm hava kelebei tarafndan kontrol edilir. Kelebek gaz koluna baldr ve
karm bu vastayla kontrol edilir.
66

Yakt ekil 7.1 de grld gibi sabit seviye kabndaki yakt miktar belli bir seviyeye ulatnda amandra
valf kapatr. Haznedeki yakt motor tarafndan kullanldka, float valf de alp kapanarak yaktn haznede belli
bir seviyede kalmasn salar. Harici hava motora giderken nce, motor kaportas n tarafna yerletirilmi,
karbratr hava giriindeki filtre zerinden geer. Bu filtre temizlik asndan periyodik olarak kontrol edilmelidir.
Hava filtre edildikten sonra, karbratr zerindeki venturiden geer. Bu venturi baz BERNOULLIS
PRINCIPLE Airfoil prensibine benzer bir ekilde, karbratr boaznda alak basnl bir saha meydana getirir.
amandra haznesinin atmosfere havalandrmas olmas ve venturideki alak basn nedeniyle, yakt atmosfer
basnc ile amandra haznesinden, karbratr boazna itilir. Yakt karbratr boaznda ana memeden
karken dardan gelen hava ile karr.
7.3 Doru Karm Salama Metotlar:
Doru karm panele yerletirilmi olan mixture kolu ile salanr. Mixture kolu ana memeden karbratre gelen
yakt miktarn belirler. Mixture kontrol kolu genellikle gaz kolu yaknndadr ve normal olarak krmzdr. Eer
yakt/hava karm ok fakir ise motor almasnda vuruntu, kesilmeler, geri tepme, ar snma ve nemli bir
takat kayb meydana gelebilir. Motorun maksimum takate yakn alrken, kalk, trman ve pas geme gibi
durumlarda fakir karmdan zellikle kanlmaldr.5.000 feetin altndaki irtifalarda fazla fakir karm ciddi ar
hararete ve takat kaybna sebep olabilir. Bunun aksine yksek irtifalarda, hava younluu(arl) azaldka,
karm ilerleyen bir ekilde zenginleir. Ar zengin karm takat kaybna neden olabilir. Bu artlar altnda pilot,
mixture kontrol ile daha fakir karmnda neticeleri kontrol etmelidir.
Keza fazla yakt yanma odasnda normalin altndaki hararetlere neden olacaktr. Bujilerin, karbon ve kurunlarn
yakmak iin yeterli sya ihtiya duymas nedeniyle, karm zengin olduunda bujilerde problem meydana
gelebilir.
En ok kullanlan karm kontrol sistemi ine tiplidir. Mixture kontrol kolu ileri hareket ettirildiinde, mixture
inesi geri ekilir ve yaktn karbratr boazndaki boaltma memelerine serbeste akmalarna msaade eder(
daha zengin karm). Mixture kontrol kolu geri ekildiinde, ine yakt miktarn snrlayacak ekilde yakt
hattna doru hareket eder. Karbratr boazndan geen ayn miktar hava ile snrlandrlm yakt miktar daha
fakir bir yakt/hava karmna neden olur.
Karbratrler normal olarak deniz seviyesindeki almalar iin kalibre edilirler. Bu da mixture kontrol kolu full
rich de iken doru hava/yakt karm deniz seviyesinde elde edilebilir. rtifa ykseldike hava younluu azalr.
Bu da, 1 cm3 hava alak irtifada olduundan daha hafif olacak demektir. Yani irtifa ykseldike karbratre
giren havann hacmi ayn olmasna ramen arl azalacaktr.
Karbratre gelen yakt miktar havann arlna deil hacmine baldr. Bu nedenle irtifa arttka, eer mixture
kontrol kolunun pozisyonu deitirilmezse, karbratre gelen yakt miktar gaz kolunun belirlenmi ekline gre
hemen hemen ayn kalacaktr. Karbratre ayn miktar(arlk) yaktn gelmesi ancak havann azalmas,
ykselen irtifalarda yakt/hava karmnn zenginlemesine neden olacaktr.
Doru yakt/hava karm orann muhafaza etmek iin pilot, irtifa ykseldike gelen hava ile yakt karm
miktarn ayarlayabilmelidir. Bu da karm fakirletirmekle olur. Yaktn uygun fakirletirilmesi iin referans,
pilot's operating handbook ta bulunabilir.
7.4 Vuruntudan Kanma:
Detonation (patlama, vuruntu) anormal hzl yanma olarak aklanr. Eer yaktn yanma oran ok hzl ise,
silindir iindeki basn ok abuk oluacak ve kalan karm aniden patlayacaktr. Detonasyon meydana
geldiinde almann devam etmesi halinde motorda hasar meydana gelecektir. Dk vasfl yakt, ok fakir
yakt/hava karm, yksek silindir ba hararetleri ve motor dk hzlarda alrken gaz kolunu ani almas,
detonasyona neden olacak baz temel sebeplerdir. Detanasyonun ar hararet meydana getirmesi nedeniyle
pilot, harareti limitler dhilinde tutmaya almaldr. Normal altrma artlar altnda, motor harareti takat
azaltlarak, mixture zenginletirilerek veya uak hzn arttrmak suretiyle kontrol edilebilir.
7.5 Pskrtme Sistemleri, Prensipleri ve Kullanm:
Motorun ilk harekete geirilebilmesi iin, silindirde tutuabilir dzeyde karmn salanmas gerekir. Bunun iin
de, motor ilk harekete geirilirken karmn zenginletirilmesi zorunludur. Bu zenginlii salamak zere sabit
seviye kabna yerletirilen bir buton elle kumanda edilmek suretiyle amandra aaya doru bastrlr ve
gerekli zengin bir karmn silindire dolmas salanr.

67

BLM 8
8.0 Uak Motor Yakt
8.1 Yaktlarn Snflandrlmas:
(a) Pistonlu Motor Yaktlar:
Pistonlu motorlar AVGAZ (Havaclk benzini) bal altnda toplanan yaktlar kullanrlar. Havaclk benzini kalite
gereklerini azami lde karlayacak ekilde retilir. Benzinin oktan ls bir derecelendirme ile belirtilir;
AVGAZ 100, %100 oktan deerliinde bir benzin demektir. Daha yksek oktanl benzinler yksek sktrma
oranna sahip daha yksek verimli motorlarda kullanlrlar. Halen yaygn olarak kullanlmakta olan AVGAZ
dereceleri aadadr.

Derecesi

Performans No

Rengi

Younluu

AVGAZ 100LL

100/130

Mavi

0.72

Dk Kurunlu

AVGAZ 100

100/130

Yeil

0.72

Yksek Kurunlu

AVGAZ 115

115/45

0.72

NOT: AVGAZ 100 ve AVGAZ 100LL ayn performans numarasna sahip olmalarna ramen renkleri ile kolayca
ayrt edilebilirler.
Yksek
buharlama
zelliine
sahip,
karbratr
buzlanmas ve buhar kilitlemesi ihtimali fazla olan MOGAZ
(Motor benzini) da baz pistonlu uaklarda, otorite
tarafndan belirtilen emniyet tedbirleri yerine getirilmek
suretiyle kullanlabilmektedir.
(b) Trbinli Motor Yaktlar:
Trbinli uak motorlar kerosin tr yaktlar kullanrlar. Sivil
uaklarda kullanlan iki ana tip yakt zellikleri ile birlikte
aada belirtilmitir.

ekil 8.1 Yaktlar

AVTUR (Havaclk trbin yakt)
- JET A, 15 santigrat derecede, younluu 0,8 olan kerosin tipi yakttr. Tortulama noktas 40 derece
santigrattr. Yakt sadece Amerika Birleik Devletlerinde bulunmaktadr.
- JET A1, 15 santigrat derecede, younluu 0.8 olan kerosin tipi yakttr. Bu yakt tipi Avrupa lkelerinde ve Orta
Dou da kullanlr.
AVTAG (Havaclk trbin benzini)
JET B, 15 derece santigratta 0.77 younlua sahip ok yaygn kullanm olan benzin/kerosin karm bir yakttr.
Tortulama noktas 60 derece santigrattr. JET B, JET A1 yerine kullanlabilecek bir yakttr, ancak parlama
zellii ok yksektir bu nedenle genellikle sivil uaklarda kullanlmaz.
Trbin yaktlar tannmalar amacyla boyanmazlar, saman sars ile tamamen renksiz durum arasndaki bir
yelpazede kendi tabii renklerini muhafaza ederler.
8.2 Kalite Gerekleri:
Pistonlu veya gaz trbinli motorlar iin ideal bir yaktn sahip olmas gereken zellikler aada belirtilmitir.
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)

Her trl alma ortamnda yeterli akkanla sahip olmak,

Her koulda tam yanma salamak,
Yksek enerji verme gcne sahip olmak,
Paslandrmazlk zelliine sahip olmak,
Yanma sonucu ortaya kan maddelerin motora zarar verici olmamalar,
Dk yangn tehlikesi zelliine sahip olmak,
Motoru harekete geirme kolaylna sahip olmak,
Yalayc (kayganlk) zellie sahip olmak,
68

Uygulamada bunlarn tamamnn karlanmas maliyet ynnden skntlar oluturduundan baz zelliklerde
fedakrlk yaplmas zorunlu hale gelmektedir.
8.2.1 Eer bir yakt rnei bulank veya puslu grnmde olursa bunun birok sebebi olabilir. Bulanklk alnan
rnein st tarafna doru hzl bir ekilde hareket ediyorsa o zaman yakt ierisinde hava var demektir, eer
bulanklk yava bir ekilde rnein tabanna doru hareket ediyorsa o zaman yaktta su var demektir. Yakt
rneinde bulankllk (glgelenme) grlmesi, genellikle yakt ierisinde su bulunduunun bir gstergesidir.
8.2.2 Tortulama, dk scaklk derecelerinde yakt ierisindeki ar karbonlarn dibe kerek birikmesidir.
Biriken maddeler parafin kristalleri haline dnrler ki bunlar da yakt filtresinin tkanmasna ve netice olarak
yakt kontrol cihaznn grevini yapamamasna sebep olabilirler. Tortulama aadakilerin yaplmasyla en alt
dzeye indirilebilir:
a)
b)

Rafineri kademesinde yakt ierisindeki ar hidrokarbonlarn dk seviyede tutulmasyla,

Motor yakt sistemi ierisinde yakt stcs bulundurulmasyla. (Karbratr stc).

8.2.3 Yaktn (zellikle jet motoru yaktlarnda) zelliklerini artrmak amacyla, ierisine eitli maddeler
kartrlabilir. Bunlardan en yaygn olanlar aada listelenmilerdir.
(a)

Yakt Sistemi Buzlanma ve Mantar Geliimi ile Paslanma nleyici Madde (FSII):

Btn yaktlarn ierisinde belli bir miktarda su bulunur. rtifa artka yaktn soumas nedeniyle su zercikleri
yakt sistemini tkayacak ekilde buz kristallerine dnebilir. Ayn ekilde su zerrecikleri paslanmaya neden
olabilecei gibi Cladasporium Resinae denilen mikrobiyolojik bir mantar ile birleerek uzun yeil iplikikler
oluturur ve yakt sisteminde arzalara nede olabilir. Yakta FSII maddesinin eklenmesi bu problemlerin
nlenmesine yardmc olacaktr.
(b)
Yalandrc madde (HITEC): Yakt sistemi blmlerinde (pompalar, yakt kontrol cihazlar vb.)
meydana gelebilecek ypranmay nlemek amacyla yakt ierisinde bir yalandrc madde eklenir.
(c)
Statik datc katk maddeleri; modern, yksek ak oranl yakt aktarma sistemlerinde, zellikle
yeniden yakt doldurma veya boaltma esnasnda oluacak statik elektriin zararl etkilerini ksmen yok etmek
amacyla, yakt ierisine ilve edilirler.
(d)
Paslanma nleyiciler, yakt depolama ve aktarma sistemlerindeki yakt depolar ve boru hatlar gibi
paslanabilir maddeler ieren malzemelerin paslanmalarn nlerler. Bu pas nleyici maddelerin belirli bir
ksmnn baz trbin yaktlarnn yalandrc zelliklerini arttrc niteliklere sahip olduklar gzlenmektedir.
(e)
Metal de-aktivatrler zellikle bakr gibi baz metallerin, yakt oksitlenmesi zerindeki katalitik etkilerini
azaltrlar.
8.3 Yakt Szc ve Tahliye Borularnn Kullanm:
(a) reticinin kalite kontrol verimliliine, tama ve depolama srasnda alnan koruyucu nlemlere bal
olarak deiik oranlarda olmak zere yakt ierisinde bir miktar su bulunur. Ayrca yakt ikmalinde depo
ierisinde hava kalmas da depoda su oluumuna neden olacaktr.. Burada dikkat edilecek husus; deponun
azna kadar doldurulmasnn ardndan evre scaklnn artmas halinde depo ierisindeki yaktn genlemeye
uramas sonucu tahliye deliinden tama meydana gelme tehlikesinin varldr. Yakt deposunun azna kadar
doldurulmasnn bir dier tehlikesi de, yakttan dolay uan arlnn mevcut trafik yk ile kalk iin ok
fazla dzeye gelerek performansnn dmesi ve buna bal olarak da yaktn boaltlmas ihtiyacnn
doabileceidir.
Yaktn ierisinde su birikmesini en alt seviyeye indirmek amacyla, yakt uan deposuna aktarldktan sonra
da ilave baz tedbirler uygulanabilir:
(a) Su boaltma vanalar (musluklar). Eer yaktn
depoya konmasndan sonra bir dinlenme sresi var ise, su
tanecikleri yakttan ar olduklarndan, yakt deposunun
dibine kecekler ve su boaltm vanas (musluu) yoluyla
da depodan darya karlabilecektir.
(b) Trbin motorlu uaklarn yakt sisteminde, yakt
ierisindeki suyun donmasnn ve yakt filtrelerinin
tkanmasnn nne gemek iin yakt stc bir sistem
mevcuttur.
8.4 Yakt Depolama Sistemi:
(a) Yakt, uan ierisinde veya zerinde bulunan sabit
veya taklp karlabilir depolarda muhafaza edilir. Uan
sistem btnl ierisinde bulunan depolar kanat ileri ve
uan tipine bal olarak, gvde blounun merkez ksm ve yatay

69

ekil 8.2 Yakt Tahliyesi

stabilize daha geni depolama hacmi salamalar amacyla retim aamasnda izole edilerek tkanrlar. Bu tip
yakt depolarnn avantaj, depo yapsn zaten gerekli olan uak yaps oluturduundan sisteme ok az ek
arlk eklemeleridir. Tm modern byk yolcu uaklar bu tip depolara sahiptirler.
Sabit yakt depolar kanat veya gvdeye taklm olarak bulunan izole edilmi metal esnek yapl depolardr.
Kauukla ileme tabi tutulmu yaplardr ve yakt keseleri veya torbalar olarak da adlandrlrlar. Bu tip depolar
uakta kendilerini tayabilecek bir yapya ihtiya duyarlar. Bunlarn tipik yerletirilme yerleri kanat veya gvde
ierisidir.
Uan manevralar, hzlanma, yavalama veya sapma esnasnda yaktn hareketi sonucu meydana gelebilecek
byk atalet kuvvetlerinin tesirlerini en az seviye ye indirmek amacyla depo ierisine destek blmeleri
konulmutur.
Yakt depolar ayn zamanda hava tahliye deliklerine, su boaltm kanallarna, besleme borularna,
gsterge sistemi ve doldurma azna sahiptirler. Byk hacimli uaklarn yakt depolarnda yakt pompalar,
yksek ve alak seviye amandra anahtarlar, basnl yeniden yakt ikmal vana ve filtreleri de bulunur.
8.5 Yakt Sisteminin almas:
Uan yakt sistemi aada gsterilmitir. Yakt depolar kanat ucuna taklm sabit, kanat stnde bulunan
doldurma azlarndan doldurulacak tiptedirler (Yakt deposunun st ksmnda bulunan doldurma azndan
dorudan balant yolu ile). Yakt karbratre gnderilmeden nce mekanik veya elektriksel olarak alan bir
pompa ile depo seici zerinden ekilir ve filtreden geirilir. Motorun alr hale getirilmesi (jikle yaplmas) bu
ie ait bir pompann filtre yuvasndan yakt ekerek giri manifolduna gndermesi ile yaplr. Yakt deposu,
ierisindeki yakt miktar ve basn durumu ynnden, varsa su birikiminin boaltlmas iin uutan nce
gzden geirilir.

ekil 8.3 Yakt Sistemi

8.6 Sistemin Elemanlar:

(a) Havalandrma veya tama kab; Depo ierisinde hava basncnn evre basncyla dengelenmesine ve
deponun ierisinde skm hava oluumunu salayarak uu esnasnda yaktn etkili akn temin edecek bir
basnlandrmaya yardm edebilir. Havalandrma veya tama kabna geen yakt kullanm iin tekrar ana
depolara geri gnderir.
(b) Filtreler (szgeler) yakt deposundan emilerek ekilmi olabilecek herhangi bir kir, tortu veya pisliin
sisteme (yakt pompasna) gitmesini nlemek amacyla kullanlrlar.
(c) Yakt pompalar, normal olarak her bir depoda yakt motora pompalama amal olarak birer ift olacak
ekilde yerletirilmilerdir.
(d) Toplama deposu (besleme kab)- yakt pompas, ierisinde daima bir miktar yakt bulunan bir kap veya
depo ierisine yerletirilmitir. Bylece pompalar srekli olarak yakt ierisine gml vaziyette bulunarak,
uan irtifa deiiklikleri sebebiyle pompann yakt dnda kalp ve hava yapmasnn nne geilmi olur.

70

(e) apraz besleme ve kapama vanalar- bunlarn amac

herhangi bir depodan herhangi bir motora yakt salamak ve
herhangi bir tehlike halinde de sistemin izolasyonunu temin
etmektir.
(f) Depo ierisinde oluabilecek suyun atlabilmesi iin
deponun en alt noktasnda bir su boaltm deliine sahip olacaktr.
(g) Depo ii destekleri/ara blmeleri- manevralar esnasnda,
depo iindeki yaktn hzl hareketi sonucu oluabilecek (tama veya
serpilme) hallerin azaltlmas amacyla yerletirilmilerdir.

ekil 8.4 Yakt Tahliyesi

71

BLM 9
9.1 Pervaneler:
Pervane, iki veya daha fazla pal'in olduu bir kontrol hubunu ihtiva eder. Pervane grubu uak motoru tarafndan
dndrlr ve pallerin dn hareketi motor takatini thrust da evirir. ekil 2.35'de grld gibi pervanenin
kesiti kanat kesidi ekli (Airfoil) le benzemektedir. Pervane palleri hava iinde dndke kavisli taraf veya n
tarafta bir alak basn alan yaratlmaktadr. Bylece uak pervane nndeki bu alak basn alanna ekildike
thrust retilmektedir. Pervane palinin her bir kk ksm dn dzlemine gre deiik bir a ile tasarlanmtr
ve bu da sonsuz sayda alar meydana getirir. Pal ularna yakn ksmlar daha geni bir ark iinde ve daha
byk hzlarda dner. Pal asndaki bu azalma, pervanenin hemen hemen btn ap boyunca ayn thrust
muhafaza etmesini salar.

ekil 9.1 Pervane (Sabit Hzl)

Dk pal al bir pervane, trman pervanesi olarak bilinir ve kalk ve trman iin en iyi performans salar.
Yksek pal al pervane, dz uu pervanesi olarak bilinir ve yksek irtifa ve yksek hz dz uuu iin daha
uygundur. Uak reticileri, pervane seimini, uan ana fonksiyonuna gre yaparlar.
9.1.1 Sabit Hzl Pervaneler:
Sabit hzl pervanelerin bulunduu uaklarda gaz kolu ve propeller kolu olmak zere iki adet takat kontrol
vardr. Gaz kolu manifold basn gstergesi zerinde grlen motorun rettii takati kontrol eder. Propeller kolu
ise, pervanenin dnn regle eder. Arzu edilen rpm pilot tarafndan ayarlanr ve pervane guvernr,
motorun set edilmi ayarlarnn deime temaylne kar otomatik olarak pal alarn deitirir. Gaz kolunun
almas neticesinde manifold basnc arttrldka, pervane guvernr ayn rpm'i muhafaza etmek zere
otomatik olarak pallerin yunuslamasn arttrr. Gaz kolu geriye doru ekildike bunun tersi olur. Pervane
guvernrne ya, motordan, motor ya pompas basnc ile gnderilir. Guvernr motor hzndaki deiiklikleri
hisseder ve ya, pervane pallerini gerektii kadar hareket ettirmek zere, pervane domuna gnderir veya geri
eker. Bu ekilde arzu edilen motor hz muhafaza edilir.
9.1.2 Sabit Hatveli Pervaneler:

ekil 9.2 Pervane Kesiti (Sabit Hatveli)

Sabit hatveli pervaneler ounlukla,

pal
asnn
pilot
tarafndan
deitirilmedii,
eitim
tipi
uaklarda kullanlr. Pal alar
normal olarak uak dz uuta iken
en iyi performans elde edecek
ekilde tasarlanr. Eer pervane
direk olarak krank miline monte
edilmi ise, motor devri ile ayn
devirde dnecektir. Bu durumda
takat sadece gaz kolu ile kontrol edilir ve kokpitte gerekli tek takat gstergesi, rpm saatidir. Pervanenin bir
devirde ileriye doru kat edecei mesafeye yunuslama denir ve inch olarak llr. Yunuslama pal as ile
doru orantldr.

72

BLM 10
10.1 Motorun Kullanm:
(a) Uu ncesi kontrollerde pervane yzeyinin przsz olduu kontrol edilmelidir. Pervane zerinde
ezikler varsa veya paracklar kopmu ise bunlar motorda sarsntya (Vibrasyon) a sebep olacaktr.
(b) Motor altrmada ve motoru susturuncaya kadar uuun btn safhalarnda gaz kolunun kullanmna
dikkat edilmelidir. Motor souk iken, ya harareti normal limitler iersine girinceye kadar gaz kolu alp motora
yklenilmemelidir.
(c) Yine ayn ekilde uzun sren gazsz alalmalarda motora ani gaz uygulamalar, motorda detonasyona
veya motor durmasna sebep olabilir.
(d) Sabit hzl pervanelerin bulunduu motorlarda yine rpm dkken gaz kolunun almamas gerekir. Eer
yksek takat kullanlmas gerekiyorsa gaz kolu almadan nce propeller kolu ileriye uan kullanm el
kitabnda gsterilen deerlere getirilmesi gerekir.
(e) Dz uu iin motor rejimleri set edilirken nce manifold azaltlp daha sonra rpm azaltlmaldr.
(f) Motor reticileri tarafndan her motor iin ksa sreli ve devaml altrlabilecek takat ayarlar belirlenir.
Byk motorlarda takeoff ve emercensi takat sadece 5 dakika sreyle kullanlabilir. Askeri motorlarda belirlenen
Rated power (normal azami beygir gc) veya ticari motorlarda belirlenen METO power (takeoff hari
maksimum), devaml alma iin msaade edilmi maksimum takattr. Bu takatlarn her ikiside zengin
yakt/hava karm gerektirir. Fakir yakt/hava karm ile msaade edilen maksimum dz uu takati
maksimum cruise olarak adlandrlr. Rated veya METO takat iin full gaz almasn gerektiren irtifa, kritik irtifa
olarak adlandrlr. Bu irtifann zerinde motor takat, atmosferik younluun azalmas nedeniyle azalacaktr.
10.2 letme Kriterleri:
Pistonlu motorlarn altrlmas bir takm nlemlerin takip edilmesi ve btn operasyonun retici tarafndan
belirlenmi limitlerde tutulmasn gerektirir. Bir motorun alma esnasnda gz nnde bulundurulmas gereken
artlar arasnda aadakiler yer alr;
(a)
(b)
(c)
(d)
(e)
(f)
(g)
(h)

Motor ya basnc,
Ya harareti,
Silindir ba harareti (CHT),
Motor RPM,
Manifold basnc,
Manyeto kontrolnde RPM dmesi,
Constant-speed propeller kullanan uaklarda prop kontrolnde motor reaksiyonu
Egzoz gaz harareti (EGT)

73

BLM 11
11.0 Pitot ve Statik Sistem:
Pitot statik sistemi, arpan hava basncn lmek iin bir pitot tp ve barometrik statik hava basncn lmek
iin bir veya daha fazla statik portlar ihtiva eder (ekil 11.1). Pitot tp genellikle hava aknn bozulmasnn
minimum olduu yerlere yerletirilir. Pitot tpnde hissedilen hava basnc (dinamik arpma, ram havas gibi
isimlendirilebilir) srat saatine gnderilir. Statik portlar genellikle gvdenin yan taraflarna yerletirilir ve
bozulmam atmosferik basncn llmesinde kullanlr. Statik portlarda hissedilen atmosferik basn direkt
olarak Airspeed, Varyometre (VSI) ve Altimetreye gnderilir.

ekil 11.1 Pitot Statik Sistem

Kabin basnl uaklarda statik port genellikle kabinin d n tarafna yerletirilmitir. Uu ncesi kontrollerde
pitot tp ve statik portun kontrol edilmesi nemlidir. Bu kontrollerde, portlarn kir, su, buz gibi maddelerle
tkanm olmamas aranr. Bunlarn tamamen veya ksmen tkal olmalar gsterge hatalarna neden olur.Uan
piste uzun bekletilmesinde bu yerlerin maskelenmesi
gerekir.Kapatlmayan bu yerler yznden dnyada bir ok
kaza gelmitir.
Pitot ve statik sistemde alan aletler iin atmosferik
basncn nemli bir etken olmas nedeniyle ncelikle
atmosferik basnla ilgili bilgi sahibi olmak gerekir.
11.1 Absolute (Mutlak) Basn:
Mutlak basn, sfr basn veya bir vakumdan llr ve
havaclk uygulamalarnn ounda, cval barometrelerde
olduu gibi, in -cva olarak gsterilir.
ap bir in ve uzunluu bir yarda olan bir taraf kapal bir
cam tp ele alalm. Bu tp cva doldurulup ekil 11.2 de
olduu gibi iinde cva olan bir kaba daldrlrsa tp iindeki
cva zerinde belli bir boluk kalncaya kadar aaya decektir.

74

ekil 11.2 Mutlak Basn

Bu bolukta hava yoktur ve vakum olarak isimlendirilir. Kap iindeki cva zerine yaplan atmosferik basn, tp
iindeki cvay yukarda tutar. Deniz seviyesinde ve standart atmosferik basn, tp iindeki cvay yukarda
tutar. Deniz seviyesinde ve standart atmosferik artlarda cvann ykseklii 29.92 in (760mm)dir.
Cval barometreler uakta kullanlmaya msait olmadndan uu iin mutlak basnc lmek maksadyla
aneroid (svsz) barometreler kullanlr.
Sistemin meydana getirilmesi iin zerinde
kvrmlar meydana getirilmi olan iki metal disk
birbirine yaptrlm ve aralarndaki tm hava
boaltlmtr. Dardaki hava basnc kapsl
yzeylerini bir birine doru itmeye alr ancak
yay basnc ile bu harekete kar konulur. Kapsl
yzeylerinde meydana gelen bu ok kk
ykselme
ve
alalma,
hareketi
byten
mekanizmalar vastasyla bir skala zerinde
hareket eden ibreye gnderilir.

ekil 11.3 Aneroid Barometre

11.2 Differential (Farkl) Basnc:
ou zaman basncn kendisini deil, iki basn arasndaki fark bilmek gereklidir. rnein; airspeed (hava hz)
dinamik basn (pitot basnc) ve duraan hava (statik) basn arasndaki fark ile llr
11.3 Srat Saati (Airspeed Indicator):
Srat saati, uan sratini, dinamik hava basncyla, statik hava basnc arasndaki fark karlatrarak gsterir.
Basn farkll arttka uanda srati artacaktr. Alet, basn farkn iari hava srati (Indicated Airspeed) IAS
olarak gsterir. Yapmclar bu srati uak performansn tespit eden temel olarak alrlar. Belirtilen bir durum iin
verilen iari hava sratini, rnein; kalk veya ini iin normal olarak her irtifa ve scaklkta kullanabilirsiniz.

ekil 11.4
Sistemde dinamik basn (ram air basnc) pitot tp zerinden srat saati ierisindeki diyaframa gnderilir.
Hava geirmez muhafaza, statik porta almaktadr. Diyafram genileyip daraldka, mekaniki bir balant
indikatr yzeyindeki bir bar hareket ettirir. Bu ilem hava kaynaklarndan birinin veya ikisinin tkanmas
halinde, aletin nasl bir reaksiyn gstereceinin aklanmasna yardmc olur.
75

11.4 Airspeed (Hava Hzlar):

Calibrated Airspeed (CAS) Kalibre Edilmi Hava Hz: Alet ve yerletirilme hatas dzeltilmi iari hava
sratidir. Bu hatalar retici firma tarafndan minimumlara indirgenmi olsa da yksek sratlerde, fazla arlkta
veya flap koyma durumlarnda tam olarak elimine edilemez. Genellikle kalibre (CAS) ve iari hava srati (IAS)
arasndaki fark dk sratlerde en fazla, seyir sratinde ise en dk deerdedir. Kalibre hava (CAS) sratinin
dzeltme tablolar pilots operating handbook da bulunmaktadr. CAS, true airspeed (hakiki hava srati) e deniz
seviyesinde, standart atmosferik artlarda, eittir. Kalibre izelgesi baz uaklarn srat saatinin yannda
bulunmaktadr (ekil11.5).

ekil 11.5 CAS

Equivalent Airspeed (EAS): Edeer hava srati: Havann belirli irtifadaki skmasndan dolay ortaya kan
hatann giderilmesiyle bulunan kalibre edilmi hava sratidir. Yksek sratlerde uak, atmosferde ok hzl
hareket eder ve bylece nde hava skr. Bu deer ounlukla skabilirlik hatas olarak adlandrlr. Bu hata
EQUIVALENT AIRSPEEDin CASden daha az olmasna neden olur. 20.000 feet ve 200 knot altnda nemsiz
olduu kabul edilir.
True Airspeed (TAS) Hakiki Hava Srati: Basn ve scaklk hatalarn giderir ve uan havaya gre sratini
belirtir. Deniz seviyesinde, Standart bir gnde CAS (veya EAS, hangisi uygunsa )TAS e eittir. Atmosferik
basn dtke veya hava scakl arttka, hava younluu azalr. Trman esnasnda olduu gibi hava
younluu belirli bir sratte azalyorsa, hakiki hava srati artacaktr.
Sabit bir takat ve irtifada, hava scaklndaki bir art, true airspeed(hakiki hava srati)de de arta neden olur.
Younluktaki bir artta veya scaklktaki bir azalta tersi dorudur. Hakiki hava sratinizi, irtifadaki her 1000
feet art iin iari sratinizin % 2 sini ekleyerek tahmin edebilirsiniz.
11.5 Vertcal-Hzlar ve Renk Kodlar:
Vertcal-hzlar olarak adlandrlan birok hz limiti, srat saatinde belirtilmitir. Eer her renk kodunun ne anlama
geldiini bilirseniz, deiik safhalardaki uuun gvenli srat sahalarn kolayca anlayabilirsiniz.
Vso ini konfigrasyonunda stall sratini veya minimum devaml uu hzn belirtir. Hafif uaklarda maksimum
arlkta, ini konfigrasyonunda (ini takmlar ve flaplar aada) power-off stall (perdvites) sratidir. Vs1
belirli bir konfigrasyonda stall veya minimum devaml uu sratidir. Hafif uaklarda bu maksimum arlkla,
power-off clean konfigrasyon (ini takmlar eer alnabilirse yukarda, flaplar yukarda) stall sratidir. Uanz
hakkndaki gerekli bilgileri edinmek iin POH (Pilots Operating Handbook)a bakmanz gerekir. VFE, flaplarn
tamamen aada olduu zaman uabileceiniz maksimum srattir. VNO maksimum yapsal seyir sratini, VNE
asla geilmemesi gereken srati belirtir.
76

ekil 11.6
CAS Srat saati gstergesi, hz sahalarn ifade eden renk kodlu arklara blnmtr. Bu arklarn snrlar hz
limitlerini belirtir.
Srat saatindeki renk kodlar pek ok srat limitleri ve arln belirtmesine ramen, dier limitler
belirtilmemitir. Fakat bunlar da en az dierleri kadar neme sahiptir. Trblans veya hamleli havalarda uak
VA manevra sratinde veya daha az bir sratte uurulmamaldr. Bu sratin altnda, kanatlara gvenle yk
faktr uygulanabilir. VA sratinde veya altnda uak ar G ye maruz kalmadan stall edilebilir. nemli limitler
pilots operating handbookda veya bir kart zerinde belirtilmitir. Keza toplanabilir ini takml uaklarda VLE
veya ini takmlar aada uabileceiniz maksimum srat verilmitir. VLO, ini takmlar ap veya
toplanabileceiniz maksimum srattir.
11.6 Alet Kontrol (Instruments Control):
Taksiden nce, srat saatinin sfr okuduunu kontrol edin. Uan bal olduu yerde, kuvvetli rzgr direk
uaa doruysa, motor altrp, taxiyle ua rzgrdan evirene kadar sfr okuyabilir. lk kalkta rulesi
esnasnda hzlandka srat saatindeki uygun orandaki art grn. Eer gremezseniz hemen kalk iptal
edin.

77

BLM 12
12.0 Altimetre:
Standart bir altimetre, ykselmesi veya alalmas ibreye bal bir mekanizmay ve diliyi hareket ettiren, iinin
havas boaltlm metal bir kre sahiptir. Bu aletin skalas feet olarak kalibre edilmitir ve barometrik
basntaki bir deiiklik irtifa okumadaki bir deiiklie sebep olur.skala dndrlebilir olduu iin pilot, uak
yerde iken irtifay alette sfr okuyacak ekilde skalay evirebilir. Standart basit bir altimetrede ayarlamann bu
basit ekli, blgesel uular iin yeterli olmasna ramen gidilen meydan ile kalk meydan barometrik
basnlarnn genelde farkl olmas nedeniyle seyrsefer uular iin kullanl deildir.
Bu sakncay ortadan kaldrmak amacyla, ayarlanabilir barometrik skalas olan altimetreler gelitirilmitir.
Gelimi altimetreler uak yere indiinde meydann deniz seviyesinden olan yksekliklerini gstermektedirler.
rtifaya gre basn azalmas lineer deildir. Her 1000 feet teki basn deiiklii alak irtifalarda, yksek
irtifalardaki deiime nazaran daha fazladr. Buna bal olarak krk zerindeki kvrmlarn tasarm yaplrken,
krk genilemesinin basn deiikliinden ziyade irtifa deiikliine gre belli bir dzende olmasn
gerektirmitir. Bu tr krklerin kullanlmas, oklu ibrelerin ve dzenli skalalarn kullanlabilmesini salamtr.
Bylece bir ibre 1000 feet iin bir tur atarken, bir dier ibre her 10.000 feette bir tur atacak ekilde
dzenlenmitir.
12.1 rtifa eitleri:
Altimetre her hangi uygun bir referans noktasnn zerindeki ykseklii lebilir ve uularn ounda da
mevcut deniz seviyesi zerindeki basnc ler. Bu llen deere indicated altitude denir ve barometrik
pencereden altimetre ayarlamas yapldnda gstergeden direkt olarak okunur. Altimetre ayarlamas, rapor
veren istasyondaki barometrik basnca gre belirlenir ve kontrol kulesi tarafndan pilota verilen malumat ierisine
dhil edilir. Eer uak yerde iken barometrik pencereye o andaki barometrik basn balanrsa, altimetre o anda
uan bulunduu yerin deniz seviyesine gre olan yksekliini gsterir. Bu zellik ayn zamanda uua
kmadan nce altimetrenin kontrol olarak ta kullanlabilir.
Eer barometrik basn 29.92 in/civa (1013 milibar) ise altimetre, pressure altitude n gsterecektir. Bu irtifa
standart havada deniz seviyesi basnc zerindeki irtifadr. Ancak bu sabit bir deer olmayp devaml
deimektedir. Tm uaklar tarafndan 29.92 in/cva balandnda, yol boyunda barometrik basn ne ekilde
deiirse deisin, uaklar arasndaki dikey ayrm salanm olacaktr.
Bir uan ve motorun performans, sadece basnca deil, havann younluuna da baldr ve younluun
belirlenmesi, basnla birlikte scakla da bal olduu iin density altitude da deerlendirmeye alnmaldr.
Younluk irtifas standart olmayan scaklk iin komptr veya chart kullanarak hesaplanmas ile bulunabilir.
Mutlak irtifa (absolute altitude) alet yaklamasnda bir pilotun en nemli endiesidir bu yksekliin lm radar
altimetreler ile yaplabilir. Burada altimetre eitlerine gemeden nce, yukarda bahsedilen irtifa eitlerinin ksa
tanmlamalarn yapalm;
Indicated Altitude (iari irtifa): Altimetre lokal barometrik basnca ayarlandnda direkt olarak okunan
deerdir. Bu irtifa MSL (Mean Sea Level) olarak konuulur. Yksek irtifa rotalarndaki uular hari IFR artlarda
kontroll sahalarda yaplan uularda verilen irtifalar iari irtifadr.
Pressure Altitude (basn irtifas): Altimetre, standart deniz seviyesi barometrik basnc 29.92 in/cvaya
ayarlandnda okunan deerdir. rtifalar flight level (uu seviyesiFL) olarak sylenir.
Density Altitude (younluk irtifas): Standart olmayan hava scakl iin dzeltmi basn irtifasdr. Uak
performansnn belirlenmesi iin kullanlan teorik bir deerdir. ou eski uaklar iin performans chartlar
density altitude esas alnarak hazrlanmtr. Density altitude yksek olduunda (scaklk standartn zerinde)
uak performans azalr.

78

ekil 12.1 Density Altitude

True Altitude (Gerek rtifa): Bir objenin MSL zerindeki hakiki yksekliidir. Havaclk haritalarndaki
havaalan, kule ve TV antenleri gibi objelerin ykseklikleri, gerek irtifalardr. aktaki altimetre sadece standart
artlarda true altitude gsterir. Standart olmayan scaklk ve basn iari irtifann gerek irtifadan farkl olmasna
neden olacaktr. Yaklak gerek irtifanz uu komptr ile hesablayabilirsiniz. Ancak bu hesaplamada basn
ve scaklk lapte rateinin standart deerlere uyduu varsaym esas alnmtr. Normal olarak, bu lapte rate
mkemmel bir standart atmosferinkinden farkldr. Yinede true ve indicated irtifa iki durumda ayndr; bunlardan
biri uu esnasnda, doru altimetre ayarn yaptnzda ve atmosferik artlar Uluslar aras Standart Atmosferik
(International Standart Atmosferic ISA) deerlerine uyduunda meydana gelir, dier durum ise; yerde
meydana gelir. Altimetreyi lokal basn deerine ayarladnzda, altimetre havaalan irtifasn gsterir. Bu da
true irtifasdr.

ekil 12.2 True Altitude

79

ekil 12.3
Standart olmayan artlar mevcut olduunda, true altitude indicated altitude den yksek veya alak olabilir.
Atmosferik basn veya scaklk standarttan yksek olduunda, gerek irtifanz indicated irtifanzdan yksektir.
Basn daha alak ve scaklk standarttan daha souk olduunda gerek irtifanz, iari irtifanzdan alaktr.
Absolute Altitude (mutlak irtifa); Uan yeryznden olan gerek yksekliidir. Mterek olarak yerden
ykseklik (height above ground AGL) olarak sylenir. Alet yaklamalarnda mutlak ykseklik, havaalanndan
ykseklik (height above the airport HAA), ini blgesinden ykseklik (threshould crossing height TCH)
belirlemelerinde kullanlr.

ekil 12.4 Absolute Altitude

80

12.2 Altimetre eitleri:

Altimetreleri; Drum- type (tambural tip), dijital (tambural ve dijital) ve servo tip olarak ayrabiliriz.

ekil 12.5 Tambural Altimetre

Dijital Altimetre

Servo Altimetre

Klasik bir tambural tip altimetre ekil 12.5 te gsterilmitir. Tasarmclar daha doru okuma ihtiyalarn ve uak
tiplerini de dikkate alarak zaman ierisinde dijital, dijital ve tambural tip ve servo altimetreleri gelitirmilerdir.
Altimetre tipleriyle ilgili ekiller grlmektedir.
12.3 Encoding Altimetre:
Encoding altimetre radar kontrol youn hava trafiini belli bir srada ve akc olarak takip etmeyi salamtr.
Ancak son zamanlara kadar, radar kontrolr takip ettii uan irtifas hakknda bir bilgiye sahip deildi. Uak
zerine konulan transponder cihaz vastasyla bu sorun da zld. Transponder cihaz balangta askeri
uaklarda dost dmen tantma (IFF) cihaz olarak kullanlmalarna ramen daha sonralar sivil havayollarnda
kullanmna geilmi ve sahip olduklar seilebilir 4096 kod zerinden kontrolre ihtiyac olduu bilgileri
gndermenin yannda radar ekran zerinde 100 feet aralklarla uan irtifasn gsterir ekilde kullanlmaya
balanmtr. Transporder gnderdii bu irtifa bilgisini encoding altimetreden alr. Encoding altimetrelerin
ounluunda optik encoder (ifre zc)ler kullanlmaktadr.
12.4 Altimetre Ayar (Altimeter Setting):
Altimetre o andaki atmosferik basnc hisseder ancak altimetre ayar penceresinde set edilmi olan barometrik
basn deerinden olan ykseklii, feet cinsinden gsterir. Bu, altimetre kullanlrken aklda tutulmas gereken
ok nemli bir kavramdr. rnein o an pencerede 29,82 set edilmise, altimetre uan yksekliini yer
seviyesindeki basn seviyesi olan 29.82den itibaren gsterir.
81

Lokal barometrik basncn nadiren sabit kalmas nedeniyle, basn deiiklikleri iin pencereden altimetre
ayarn yapmalsnz. Byle yapmazsanz, indicated altitude yanl olacaktr. rnein, altimetrenizin 30.00 in.Hg
e set edildii ve 3.500 feette iari irtifada utuunuzu varsayn. Eer basncn 29.50 in.Hg olduu bir sahaya
uarsanz, altimetre basntaki bu d, irtifadaki bir art olarak alglayacaktr ve daha yksek bir okuma
salayacaktr. Buna kar hareketiniz, uan burnunu ezerek, muhafaza etmeniz gereken irtifaya alalmak
olacaktr.
Kalktnz meydanda o andaki altimetrik basnc alma imknnz yoksa altimetreye meydan irtifan
balamalsnz. Kalktktan sonra en ksa zamanda ilgili ATC nitesinden, o andaki altimetrik basnc almalsnz.
IFR uu esnasnda, ATC periyodik olarak altimetre ayarn kullanmanz iin verir. Mevcut barometrik basn
ayarn kullanarak altimetre hatalarn minimuma indirebilirsiniz.
Alet Kontrol: Statik sistem kontrolnn yannda IFR uu esnasnda altimetrenin doru okunduundan emin
olmalsnz. Bunu anlamak iin altimetrede o anki basnc set edin. Bulunduunuz yerin maksimum 75 feet
altnda veya stnde bir deer olursa, altimetre genellikle kullanlabilir olarak kabul edilebilir.
12.5 Varyometre Vertical Speed Indicator (dikey hz gstergesi) VSI:
Pilot iin uan belli bir srede belli bir irtifa kazanmas veya kaybetmesi ok nemlidir. Varyometrede hz saati
gibi pitot statik sitem ierisinde yer alan bir uu gstergeidir ve dinami ve sttik basn farkllyla alr.
Varyometre, uak trmanr veya alalrken evre hava basncndaki artma veya azalma hzn ler. Daha sonra
bu deimeleri trman veya alal oran olarak dakikada/feet cinsinden gsterir. VSI sadece basn
deiimindeki oran gsterir, scakln bu alete etkisi yoktur.
Varyometre dikey yndeki deiiklikleri hemen gstermesine ramen, eilim gstergesi olarak kullanlr. 6 ile 9
saniyelik bir periyod sonras VSI istikrarl hale gelir ve doru trman orann gsterir. Ani kumanda teknikleri ve
trblansl hava bu zaman uzatabilir ve VSI n yanl, kullanlmayan bir deer gstermesine neden olur.
Varyometrenin statik hava basncyla beslenmesinden dolay statik portlardaki bir tkanmada, alet kullanlmaz
duruma gelir.

ekil 12.6 Varyometre

12.6 Instantaneous Vertical Speed Indicator:
Varyometredeki gecikmeyi dzenlemek zere baz uaklar, instantanous vertical speed indicator IVSI (ani dikey
hz gstergesi) ile tehiz edilmitir.
Bu cihaz akselerometre ile birletirerek tipik bir VSI daki gecikmeyi giderir. Sradan VSI ler, uan burun aa
veya burun yukar hareketinin balamasyla ayn anda harekete gemezler. Instantaneous vertical speed
indicator bu nedenle gelitirilmitir. IVSI ler, vertical speed indicator mekanizmas ile birlikte, akselerometre ile
alan bir pompa ihtiva eder. Bu ilave mekanizma ile birlikte uak burnunun, trman veya alal iin, kalkmas
veya dmesi ile birlikte hareketi ibreye ayn anda iletir. rnein; alalmann balamas ile birlikte ibre ilave
mekanizma vastas ile annda alalma gstermeye balayacaktr. Buna sebep olan mekanizma pistonu,
alalmann devam etmesi ile (ivmenin kalkmasyla) merkezlenecek ve tekrar alalmadan dz uua geii
annda gstermek zere hazr duruma gelecektir.
82

BLM 13
13.0 Genel:
Cayroskop, gimbal rings olarak isimlendirilen halkalar veya ercevelerden meydana gelen destekleme
sisteminde ar bir tekerlek veya dnen rotoru ihtiva eden dzenektir. Cayroskop dnmekteyken, birbirine dik
eksenlerden birine uygulanan moment, br eksende bir dnme hareketine yol aar ve dolaysyla tm
dzenek, tekerin dnme eksenini deitirmeye ynelik bir momente, onun asal momentiyle orantl olarak
byk bir diren gsterir.
Cayroskop ekseni, rotor iinde dnebilecei bir ember zerine yataklanmtr. Bu ember dik a yapacak
ekilde baka bir d embere kenetlenmitir. Son d ember ise hem i hem de d emberle dik a yapan bir
ereveye oturtulmutur. Rotorun dnmesi gz nne alnmazsa cayrskop iki serbestlik derecesine sahiptir.
Yani alet, hem dey ve hem de yatay eksen etrafnda dnebilecektir(ekil 13.1).
13.1 Cayroskopik Prensipler:
Dnen her hangi bir ktle, dn eksenini sabit bir durumda muhafaza etmek ister, bu eilim dnn tepesinde
grlr. Cayroskop bu etkiyi kullanr. Rotorun destekleme metodu, cayroskopun karakteristiklerini ve
uygulamalarn belirler.

ekil 13.1 Cayroskopik Prensipler:

Serbest bir cayronun rotoru btn ynlerde dnecek ekilde monte edilir ve bu serbestliin asna sahip
olur.;

Kendi ekseni etrafnda dn serbestlii,

Dikey eksen etrafnda dn serbestlii,
Eilme serbestlii.

Rotor yksek hzda dnerken cayroskopik rigidity (yerini muhafaza) ve precession (kararllk) zelliklerine
sahiptir.
13.1.1 Uzayda Yerini Muhafaza:
Serbest bir cayronun rotor ekseni destek erevesinin (uak) saa/sola veya aa/yukar hareketine bal
olmakszn sabit durumunu muhafaza eder. Uzayda yerini muhafazann derecesi; rotorun hzna, ktlesine ve
ktlenin dn ekseninden olan mesafesine baldr. Maksimum rigidity elde edilmesi iin, bir cayroskop rotoru
ktlesinin ounluu, daire evresinde younlatrlmtr.

83

13.1.2 Kararllk:
Cayronun durumunu sonsuza kadar muhafaza etmesi mmkn deildir. Eksenlerin srtnme srklemesinin
meydana getirdii tork, rotor ve gimbal ringlerin mkemmel balansa sahip olmamalar ve mekanik gerekeler
(keskin dnler vb.) nedeniyle kararllkta bozulmalarn olmas muhtemeldir. Rotor ve gimballar iin ok hassas
yataklar (ball bearing) kullanlarak ve cayroskop balansnn mkemmele yakn olacak ekilde tesis edilmesi ile
kararllk azami salanr.
13.2 Vertical Cayroscopes (Dikey cayro):
Bu tr cayrolar, uak zerinde dn eksenine dikey olarak monte edilir. gimbal ekseni uak yanal ekseni ile
ve d gimbal ekseni uak uzunluk ekseni ile ayn dorultudadr. Yunuslamadaki hareket, d gimbaln uak ile
birlikte hareket etmesine sebep olur ancak i gimbal dn eksenini dikey olarak muhafaza eder. Bu nedenle
inner gimbaln outer gimbala gre nispi hareketi yunuslama durumunun bir ldr.
Yattaki bir hareket gimbal sisteminin tamamnn uzaydaki pozisyonunu muhafaza etmesi ve uan d gimbal
etrafnda dnmesi ile sonulanr. Bu nedenle ereveye (uaa) gre d gimbaln nispi hareketi yat
durumunun bir lsdr. Vertical cayro srklenme ve dnya dnnden etkilenir. Bu da cayro dn
ekseninin dikeyden sapmasna ve l verilerinde hata retmesine sebep olur. Cayro dn ekseni, yerekimini
hissedici aletler vastasyla dnyaya dikey olarak muhafaza edilir.
13.3 Horizantal Cayroscopes (Yatay cayro):
Bu tr cayrolar, uak zerinde dn eksenine yatay olarak monte edilir. Rotor yatay eksen etrafnda serbest
olarak dnen bir i gimbal ile desteklenmitir. gimbal, alet kutusuna dikey olarak eksenlenmi bir d gimbala
monte edilmitir. Yunuslama veya yat hareketi d gimbaln uak ile birlikte hareket etmesine sebep olacaktr
ancak i gimbal dn eksenini yatay olarak muhafaza edecektir. Dikey (vertical) eksen etrafndaki hareket,
uan asal (azimuth) hareketi olduundan meydana gelir ve bunun neticesinde gimbal sistemin tamam
uzaydaki pozisyonunu muhafaza ederken, uak d gimbal etrafnda dner. Bu nedenle d gimbaln ereveye
(uak) gre nispi hareketi asal deiimin bir lsdr.
Yatay cayro srklenme ve batma veya aa/yukar hareket tarafndan etkilenir. Bu da i gimbaln yataydan
sapmasna neden olarak lme hatas meydana getirir. Dn ekseninin yatay olarak muhafazas iin ember
dnya dzeyine balanmtr.
13.4 Rate Cayroscope (Dn miri):
Rate cayro btn ynlerde serbest olarak dnmez. Dn snrldr. Rotor destekleme sisteminde hareketi
yaylarla snrlandrlm bir gimbal ember vardr. Dn cayrosu sabit bir durumu muhafaza eden ve bu
nedenle yer deitirmeyi belirleyen veya dnn bykln len serbest cayrolardan farkl olarak dn
oranna tepki gsterir.
Bu cayroda rotor, destekleme emberine eksenlenmi, bir gimbal embere serbest olarak yerletirilmitir. ki
dn ekseni birbirine dik a yapmaktadr. ereve ve gimbal emberler arasna cayroyu ereveye gre sabit
bir durumda muhafaza etmek zere yaylar balanmtr. Cayro iki kademeli serbestlie sahiptir; dn serbestlii
ve gimbal ekseni etrafnda snrl olarak aa/yukar hareket serbestlii.
13.5 Cayro Hatalar:
Cayrolarda dnyann dn ve yataklardaki srtnmeler nedeniyle hatalar meydana gelmektedir. Ayrca
cayrolardaki, bilgi aktarc sistemlerin yaratt bilinmeyen tork neticesinde de hatalar meydana gelmektedir.
13.6 Cayro Takat Kaynaklar:
Uaktaki cayroskopik alet; durum cayrosu (attitude indicator), istikamet cayrosu (heading indicator) ve
turn koordinatrdr (ekil 13.2). Vakum ve elektriki takat kaynaklar, bu aletlerle g veren tipik sistemlerdir.
ou kk uakta elektriki sistem turn coordinatore g verirken, vakum sistemide durum ve istikamet
cayrounu besler. Bu konfigrasyon, herhangi bir sistem arzalandnda, dier sistemin destek olmasna imkan
salar.

84

ekil 13.2 Vakum Sistemi Durum ve stikamet Cayrosunu Besler

13.7 stikamet Cayrosu (Heading indicator):
stikamet cayrolar genellikle vakumla alrlar ve dikey eksendeki
hareketleri hissederler. ou kk uakta kullanlan cayrolarnda,
yn belirleme zellii bulunmamaktadr.
13.7.1 Hatalar:
Uan yata sokulmas, istikametin uygun halinden ileri veya geri
kaymasna neden olacak torku meydana getirir. Bu nedenle heading
indikatr uutan nce manyetik pusulaya gre ayarlanmal ve uu
esnasnda 15 dakikalk aralklarla kontrol edilmelidir. Uu esnasnda
ayar yaparken, doru manyetik pusula gstergesini garanti etmek
zere, dzufki, akselerasyonsuz bir uuta olduunuzdan emin
olmalsnz. Durum indikatrlerinde olduu gibi, vakumla alan
istikamet gstergelerinin de hem yunuslama, hem de yatta kullanm
limitleri vardr. Eer bu limitleri geerseniz, cayro yklabilir ve alet
arzalanabilir.
ekil 13.3 stikamet Cayrosu
13.8 Slaved Cayro Compass:

ekil 13.4 Slaved Cayro Compass

Bu aletler pusula ve istikamet cayrosunun fonksiyonunu birlikte yapmak

amacyla gelitirilmilerdir. Drt temel paradan meydana gelirler. Bunlar;
remote compass taransmitter, directional cayro, amplifier ve heading
indicator dr. Remove compass transmitter, sistemin yn hissedici aletidir.
Genellikle uak zerinde kanat ularna veya mknats etkilerinden uzak olacak
yerlere monte edilir. Buralara yerletirilen elemanlarca alglanan sinyal
ykseltici (amplifier) tarafndan ykseltilir ve senko motorlar istikamet
gstergesini heading indicator uak manyetik istikametine gre ayarlar.
stikamet gstergesi, gsterge zerinde veya baka bir yerde bulunan bir
directional cayro vastasyla stabil duruma getirilir.Sistem, yat ve yunuslama
limitine sahiptir ve kuzeyli dn hatalarndan, salnm ve sarsntlardan
etkilenmez. Cayro srklemesi devaml olarak menyetik compass transmittir a
gre dzeltilebilir. Bu nedenle istikamet gstergesinde ayarlama (reset) ilemi yaplmas gerekmemektedir.
13.9 Durum Cayrosu (Attitude indicator): Durum
cayrosu gerek ufkun yerine kullanlr. Uan pitch ve
bank attitude (ufki ve yat durumu)uyla ilgili bilgileri
annda ve direk olarak salayan uu aletidir.
Yunuslama deiikliklerini, ufki barn minyatr uaa
gre hareketlerini referans olarak, bar geniliklerinde
veya bar geniliinin kesirlerinde yaparsnz. Yat
deiikliklerini ise, uan yat acsn, gsterge ve
aletin yat indeksine gre ayarlayarak yaparsnz.
ekil 13.5 Durum Cayrosu (Attitude indicator)
85

13.9.1 Hatalar:
Dn iindeki merkez ka kuvveti yunuslama ve yatta hatalar meydana getirerek baz durum gstergelerinin
tork yaratmasna neden olur. Bu hatalar genellikle nemsizdir ve yunuslama da bir bar genilii ve yatta 5
dereceden fazla olmayan sapmalara sebep olurlar. Etki 180 derecelik keskin dnte en fazladr. rnein, 180
derecelik keskin dnten kp grsel nirengilerle dz ve ufki uua getiinizde, durum cayrosu, aksi
istikamette nemli olmayan ufak bir yat ve trman gsterecektir. Uak dz, ufki ve koordineli uua
dndkten sonra minyatr uak, kayn aksi tarafna dn gsterecektir. Hzlanma ve yavalama ayrca
uygulanan kuvvetin miktar ve uzunluuna gre cayroda sapma hatalarna sebep olabilir. Hzlanma esnasnda
yatay bar, aa doru hareket ederek, trman gsterir.
13.10 Dn Yat Gstergesi:
Turn coordinatr (dn koordinatr) veya turn and slip indicator (dn yat gstergesi)n ana fonksiyonu,
standart dn tahsis ve muhafaza etmenize imkan vermesidir. Standart dn saniyede 3 derecelik dntr.
Buna gre 360 derecelik bir dn 2 dakikada tamamlanacaktr. Bunun iin gerekli yat as direk olarak TAS
(Gerek Hava Srati) ile ilgilidir. TAS azaldka, standart dn muhafaza etmek iin gerekli yat da
azalacaktr. Turn coordinatorn dier bir paras da inclinometredir. Ball un durumu dnn kalitesini veya
dn oran iin uygun yatn verilip, verilmediini gsterir.

ekil 13.6 Dn Yat Gstergesi

Koordineli bir dn srasnda, kaldrmann yatay bileeni merkezka kuvveti ile dengelenmitir ve inclinometre
iindeki ball ortadadr. Savrulu esnasnda, merkezka kuvveti, kaldrmann yatay bileeni gemitir. Bu dn
orannn, yat acsna gre artmasna neden olur ki bylece ball, dnn aksi tarafna kayar. Kayta ise uak
dn oranna gre ok yatmtr. Kaldrmann yatay bileeni, merkezka kuvvetine gre ok fazla olmasndan
dolay ball dn iine kaymtr. Kokpitte bulunan cayroskopik uu aletleri toplu olarak Sekil 13.7 de
grlmektedir.

ekil 13.7 Cayroskopik Uu Aletleri

86

BLM 14
14.0 Magnetic Compass (Sv pusula):
Sv pusula uak zerine yn bulucu olarak taklm ilk cihazdr ve hala hemen tm uaklarda kullanlmaktadr.
Sv pusula olduka gvenilir bir alet olup uak zerindeki takat
kaynaklarndan bamsz olarak alr. Yine de sv pusulann etkin bir
ekilde kullanlabilmesi iin bir pilot, konuya ilikin prensipleri ve
pusulalarn ortak hatalarn bilmelidir.
14.1 Manyetizma Prensipleri:
Mknats, dier metalleri ekme zellii olan bir metal parasdr. ekme
kuvveti, kutuplarn yaknlarnda veya mknatsn ularna doru en fazla
ve iki kutup arasnda ortada en azdr. Kuvvet hatlar bir kutuptan
dierine, bklerek ve manyetik sahay meydana getirecek ekilde,
btn ynlere doru akarlar. Dnyann etrafn yaklak olarak Kuzey ve
Gney Manyetik Kutuplara oryante olmu kuvvet hatlar ile bir manyetik
saha evrelemektedir. Uak pusulasnn manyetik kutba oryante olmas

ekil 14.1 Sulu Pusula

nedeniyle, eer istikamet referans corafi kuzeye gre

olacaksa, uu tolerans corafi ve manyetik kutuplarn
lokasyon fark iin yaplmaldr.
Eit manyetik azalma veya deime hatlar, izogonik hatlar
olarak isimlendirilir ve dnya corafi kuzey kutbu dou
veya bat dereceleri ile llr. Bu hatlar havaclk haritalar
zerinde dou veya bat sapma dereceleri ile gsterilmitir.
14.2 Sv Pusula Yaps:
Sv pusula uak zerinde herhangi bir manyetik
karklktan etkilenmemesi iin dier radyo ve elektrikli
cihazlardan uzak bir yere monte edilmitir. Gece
aydnlatmasnn salanmas iin alet muhafazasnn n
tarafnda bir lamba bulunmaktadr. Pusula skalas 5er
derecelik aralklarla iaretlenmi ve istikametler her 30
derecede bir yazlmtr. Pusulann amandra ksm
kerozin ile dolu bir muhafaza iindedir. Sv skalay tama
zellii yan sra, istenmeyen salnmlarn azaltr ve
ekil 14.2 Manyetizma Prensipleri
sistemde dnen elemanlarn yalanmasn salar. Pusula
anann n ksmndaki, camn arkasnda bulunan iaretli hat uan burun istikametini gsterir.
14.3 Sapma:
Sapma pusula ibresinin uak zerindeki kartrmaya bal olarak manyetik kuzeye gre pozisyonundan farkl
deer gstermesidir. Bu sapmann azaltlmas iin yaplan ayarlama, swinging compass (pusulann saldrma
sahasnda her 14 derecede bir kontrol ederek 360 derece dndrmek suretiyle pusula dzeltme kartnn
hazrlanmas) olarak adlandrlr ve bakm personeli tarafndan periyodik olarak yaplmas gereken bir ilemdir.
Belirlenen sapmalar pusula dzeltme kart zerine yazlmaldr. Pilot, umak istedii istikametle ilgili dzeltmeleri
karta gre yapmal ve pusula hatalarna neden olmamak iin, pusula yaknna metal cisimler koymamaldr.

ekil 14.3 Pusula Dzeltme Kart

14.4 Dn Hatalar:
Kuzeyli dn hatas uuta en fazla karlalan hatalardr ve daha ok kuzey gney balardan dnlerde
ortaya kar. Uak yata girdiinde, zerindeki merkezka kuvvetine bal olarak pusulada yata girer. Pusula
kart bu yat pozisyonunda iken dnya manyetik alannn dikey komponentleri pusula manyetik ubuk ularnn,
pilota hatal dn indikasyonu vererek, dnn alak tarafna doru batmasna sebep olur.
Kuzey yarm krede, kuzeyli batan bir dn yapldnda pusula ksa bir sre dnn aksi istikametine bir
indikasyon gsterir. Eer bu dn douya veya batya devam ederse, pusula doru ynde bir indikasyon
gstermeye balar ancak dou veya bat baa birka derece kalncaya kadar dn azalan bir ekilde geriden
87

takip eder. Eer pusulaya gre kuzey istikametinden ok az yatl bir dn balatlrsa (5 dereceden daha az
yatl) uak gerek istikameti 20 derece deiinceye kadar pusulann kuzey istikameti gstermesi mmkndr.
Gney, batan bir dn balatldnda yine ayn kuvvetler etkili olacaktr ancak indikasyon olduka farkldr.
Pusula dn istikametinde bir indikasyon gsterir ancak pusulann dn uan dn oranndan ok daha
fazladr. Dn dou veya batya birka derece kalaya kadar devam ettike, pusula azalan bir ekilde gerek
dnn nnde olmaya devam eder.

ekil 14.4 Dn Hatalar

14.4 Agzelerasyon / Dezelarasyon Hatas:
Agzelerasyon hatas srat deitirmeler srasnda ortaya kar ve zellikle doulu batl balarda daha
belirgindir. Pusula kartnn sarka gibi monte edilmi olmas nedeniyle, srat deitirme srasnda pusula kart
eilir. Kartn geici olarak yatay durumundan eilmesi, doulu batl balarda belirgin olan hatay meydana
getirir. Bu balardan birinde agzelere olduunda hata, kuzeye dnlyormu eklinde olur. Dezelarasyon
annda hata, gneye dnlyormu eklindedir.

ekil 14.5 Agzelerasyon / Dezelarasyon Hatas

14.5 Sv Pusula Kullanlarak Yaplan Dnler:

Sv pusula ile dnler iin maksimum 14 lik yat kullanlmaldr. Kuzeye veya gneye dnlerde 14 lik yat
kullanldnda, yattan k yeri enlem ile orantldr. rnein, 30 derece kuzey enleminde kuzeyden gneye
bir dnte pilot kuzeye gelmeden 30 derece nce ve yattan k zaman iinde 5 derece nce k
kumandasn vermelidir. Bu rnee gre kuzeyde dz uuta olmak iin yattan k hareketi dnn ynne
bal olarak 35 derece veya 325 derece istikametinde balamaldr. Gney istikametinde dnten kmak iin
180 derece istikametini enlem derecesi eksi 5 derece geinceye kadar umak gerekir. rnein, kuzeyden
gneye 30 derece kuzey enleminde 14 derecelik yat as ile sadan dnlyorsa, k kumandas 205
istikametinde verilmelidir. Uu esnasnda unutulmamas gereken, pusula deerlerinin doru olmas iin, uak
dz uuta ve akselerasyonsuz uuyor olmaldr.

88

BLM 15
15.1 Basn Gstergesi :
Pilot iin nemli olan iki basn gstergesi vardr. Bunlar manifold ve ya basn gstergeleridir
15.1.1 Manifold Basn (Pressure) Gstergesi:
Manifold basn gstergesi motor giri monifoldundaki mutlak basnc ler ve bu basnc normal olarak 10 ile
30 in.Hg arasnda kalibre edilmi indikatrlerde gsterir. Sabit hatveli uaklarda, takatn test edilmesi iin
tachometre yeterli olmaktadr ancak hatveli uaklarda manifold basncnn lmne ihtiya duyulmaktadr.
retilen takat, silindirlere akan hava ktlesine dayal yanan yakt miktar ile doru orantldr. Hava aknn
llmesi zordur. Bu nedenle giri mutlak basnc intake absolute pressure lm metodu olarak kullanlr. Bu
basnta emme supabna girmeden hemen nceki bir
noktada llr.
Motor almazken manifold pressure, ortam hava
basncn (standart artlarda 29.92 in. Hg.) gsterir. Motor
rolantide iken, manifold basnc, ok dk olacaktr.
Yksek takatte ise manifold basnc 26 veya 27 in.Hg
olacaktr.
Normal motorlarda, atmosfer basnc hibir zaman
grlmez ve irtifa ykseldike manifold basnc azalr.
Pilot throtle vastas ile daha yksek bir manifold deeri
setiinde bunun neticesi olarak her emme zamannda
silindirlere giden yakt hava karm artar. Turboarj olan
motorlarda atmosfer havas, emme manifold una girmeden
ekil 15.1 Manifold Basn Gstergesi nce
sktrlr ve zellikle deniz seviyesinde atmosfer
basncndan daha yksek bir manifold basnc meydana getirmek mmkn olur. Genel olarak trboarjl
motorlardai silindirlere ar basn yklenmesi potansiyeli nedeniyle, kalklarda veya alak irtifalarda full
throttle kullanlmaz.
Avco Lycoming motorlarda ar ykleme 5 saniye iin 3 inches Hg yi gememelidir. 5 inches Hg. ile 10
saniyelik ar ykleme durumunda motorda hasar kontrol yaplmaldr. Aklda kalmas gereken kural, manifold
basncnn, 4 faktrnden fazla olmasna asla msaade edilmemelidir. rnein manifold basnc 24 inches Hg /
rpm 2000, manifold basnc 26 inches Hg / rpm 2200 gibi.
15.1.2 Ya Basn Gstergesi:
Motor ya pompas knda llen ya basnc, psi
(pounds per square inch) olarak gsterilir. Ya basn
gstergesinde, msaade edilen minimum ve maksimum
deerleri gsteren iki adet krmz snr, normal alma
sahasn gsteren yeil ark ve souk altrmaya bal
olarak ar basn veya rolantide dk basntan
kaynaklanacak potansiyel tehlikelerin dikkat edilmesini
gsteren siyah ark vardr.
Normal olarak, ilk altrmada 30 saniye iersinde ya
basnc yeil arka gelmelidir (ok souk havalarda bu biraz
daha uzun srebilir). Souk altrma esnasnda ar ya
basn indikasyonu olabilir ancak ya sndktan sonra

ekil 15.2 Ya basn gstergesi

indikasyonun normale dnmesi gerekir. Eer bu gereklemez ise motor durdurmal ve gerekli kontroller
yaplmaldr. Ar yksek basn ya sisteminde arzalara neden olur. Doru ve stabil basn deerleri elde
edilinceye kadar motor takat minimumda tutulmaldr. Bir pilot kalktan nce mutlaka ya basncn son bir kez
daha kontrol etmelidir.
Uu esnasnda ya basncnn dalgalanmas genellikle gstergenin arzal olmasndan kaynaklanr. Ancak
termostatik bypass valfinin yerine iyi oturtulmam olmas da bu arzaya sebep olabilir. Bu ok nemli bir
problem olmasa da, emniyetin devamn salamak zere ya basnc ve harareti kontrol altnda tutulmaldr.
Uu esnasnda alak ya basncnn deiik nedenleri olabilir. En sk rastlanan problemler; ya miktarnn
yeterli olmamas, piston sekmanlarndan fazla ya gemesi ve ya kaaklardr. Dier sebepler; ya basn
relief valfinde tkanklk veya ayarszlk, yanl ya veya miktarn sebep olaca yksek ya harareti, ya
soutucusuna gelen soutma havas yolunda tkanklk veya kirli ya filtresidir. Temel olarak bu aletlerin
89

gvenilir olmas nedeniyle, kk hatalar hari eer ya gstergesi sfra derse en ksa srede ini
planlanmaldr. Ar yksek ya basn indikasyonu muhtemelen gsterge arzasndan kaynaklanr. Ancak
basnc yksek kalrsa pratik olan en ksa srede ini planlanmas tavsiye edilir.
15.2 Silindir Ba Harareti Gstergesi (CHT) :
CHT gstergesi, alan piston, silindir ve piston sekmanlarnn ne kadar scak olduunu gsterir ve reticiyi
ilgilendiren motorun gerek en scak silindir ba hararetini gsterir. En scak silindir artlara ve irtifaya gre
deiebilir ve gerekten hararetin lld silindir olmayabilir. Bu nedenle motoru yksek iar hararetlerde
altrmaktan kanlmaldr.
Ar CHT detonasyona, motor hasarna ve arzasna sebep
olabilir. Dk CHT yksek motor takatlar ile birletii
zaman piston ve sekmanlarda ve silindir duvarnda hasara
sebep olabilir.
ok fakir karm dahil, kirli yakt enjeksiyon memeleri, cawl
flaplar kapal olduu halde taxi, uzun sreli yksek takat
trmanlar (zellikle dk hzlarda), scak havalarda
trman veya soutma havas sistemlerinde tkanklk ar
yksek hararetin sebepleridir.

ekil 15.3 Silindir Ba Hararet Gstergesi

15.3 Ya Hararet Gstergesi:
Ya hararet gstergesi probu, yan motora girdii yere
monte edilir. Elektriki veya mekaniki llmesine bal
olmakszn ya harareti indikatr zerinde 3 sahada
gsterilir. Krmz ve beyaz hat msaade edilen maksimum
ve minimum ya hararetini, yeil saha normal alma
sahasn gsterir. Kalktan nce ve uuta ya harareti
yeil sahada olmaldr. Eer trman esnasnda ar
hararet meydana gelirse, takat azaltarak hararetin normal
saha iinde kalmasn salayn. Gerekiyorsa (soutma
havas akn) artrmak zere dz uua gein.

ekil 15.4 Ya Hararet Gstergesi

15.4 RPM Indicator (Tachometre): Takometre, ayn nakil

vastalarndaki krank milinin dnmndeki sistem gibidir.
Motorun krank mili dnn (rpm) indikatr ler. Sabit
hatveli pervaneli uaklarda rpm, motor rejim ayarlar iin
kullanlr. Hatveli pervaneli uaklarda rpm, uu durumu iin
arzu edilen pervane devrini ayarlamak zere kullanlr. Skala
iaretlemesi genel olarak (rpm deerlerinin uaklara gre
farkl olmasna ramen) btn uaklarda ayndr ancak yine
de iki nemli varyasyon vardr. Baz uaklardaki sar ark
zaman snrlamasna sahiptir. rnein Cessna 210
elkitabnda (POH) sar arkn tam takatte 5 dakikalk kullanm
ile snrl olduu belirtilmitir. Dier varyasyon ise krmz
hattr. Krmz rpm de alma, rpm oaltmas veya azalmas
esnasnda geiler hari, msaade edilmemitir. Krmz arkn
amac, motoru sarsntnn meydana getirecei hasarlardan
korumaktr. Bu nedenle iaretlerin nemine bal olarak tachometre
deiik uak tipleri arasnda deitirilemez.

90

ekil 15.5 RPM Indicator