You are on page 1of 391

RUFINUS

HISTORIA MONACHORUM

w
DE

PATRISTISCHE T E X T E U N D STUDIEN
IM AUFTRAG DER

PATRISTISCHEN

KOMMISSION

DER AKADEMIEN DER WISSENSCHAFTEN


IN D E R B U N D E S R E P U B L I K D E U T S C H L A N D

H E R A U S G E G E B E N VON

K. A L A N D U N D E. M H L E N B E R G

BAND 34

WALTER DE GRUYTER BERLIN NEW YORK


1990

T Y R A N N I U S RUFINUS
HISTORIA MONACHORUM
SIVE
DE VITA SANCTORUM PATRUM

H E R A U S G E G E B E N VON

EVA SCHULZ-FLGEL

WALTER DE GRUYTER BERLIN NEW YORK


1990

Gefrdert mit Mitteln der Bund-Lnder-Finanzierung


Akademienprogramm

Gedruckt auf surefreiem Papier


(alterungsbestndig pH 7, neutral)

CIP-Titelaufnahme

der Deutschen

Bibliothek

Rufinus (Aquileiensis):
Historia monachorum sive de vita sanctorum patrum / Tyrannius
Rufinus. Hrsg. von Eva Schulz-Flgel. Berlin ; New York : de
Gruyter, 1990
(Patristische Texte und Studien ; Bd. 34)
ISBN 3-11-012040-2
NE: Schulz-Flgel, Eva [Hrsg.]; GT

ISSN 0553-4003
Copyright 1990 by Walter de Gruyter & Co., D-1000 Berlin 30
Dieses Werk einschlielich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschtzt. Jede Verwertung
auerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages
unzulssig und strafbar. Das gilt insbesondere fr Vervielfltigungen, bersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen.
Printed in Germany
Satz und Druck: Arthur Collignon GmbH, Berlin 30
Buchbinderische Verarbeitung: Lderitz & Bauer, Berlin 61

VORWORT
Da hier ein Text, der von den Anfangen des Mnchtums im lateinischen Westen das asketische Leben begleitet, wieder in der Gestalt erscheinen kann, die er so oder zumindest annhernd so anfangs besa, ist einem
nicht kleinen Kreis von Menschen zu verdanken, die eine neue Edition
ermglichten, frderten und durch Mitarbeit realisierten: Karl Suso Frank
OFM, Freiburg, der auf das Desiderat einer Editio critica aufmerksam
machte und das Projekt begleitete, Carl Andresen, der als Leiter der
Kommission zur Erforschung altchristlichen Mnchtums der Akademie
der Wissenschaften zu Gttingen diese Arbeit in das Forschungsprogramm
aufnahm und bis zu seinem Tode mit groem Engagement vorantrieb,
und Ekkehard Mhlenberg, der als sein Nachfolger die Arbeit bis zur
Drucklegung betreute. Klaus Nickau, Gttingen, und Basil Studer OSB,
Rom, begleiteten als Kommissionsmitglieder das Forschungsprojekt mit
Rat und Tat.
Wahrhafte wissenschaftliche Gastfreundschaft durfte ich im Vetus Latina
Institut unter seinem Leiter H. J. Frede gemessen, der mir nicht nur
Einblick in das Material des Instituts gestattete, sondern auch wertvolle
Hinweise beisteuerte.
Den Leitern und Mitarbeitern aller Bibliotheken namentlich zu danken,
die mir nicht nur grozgig Arbeitsmglichkeiten boten und Mikrofilme
und Photographien zur Verfgung stellten, sondern auch unzhlige Informationen lieferten, verbietet leider die groe Zahl der Handschriften, die
zur Edition ntig waren.
Ebenso verdienen die Vielen, die als wissenschaftliche Hilfskrfte mit
groem Einsatz Beitrge zur vorliegenden Arbeit lieferten, meinen Dank,
besonders die langjhrigen Mitarbeiter Bettina Schiffmann, Frank von
Hof, Adelheid Wellhausen und Christian Kohn.
Last but not least mchte ich meinem Freund Rolf Heine, Gttingen,
danken, dessen profunder Sachverstand und sprachliche Phantasie in vielen
Stunden gemeinsamen Arbeitsvergngens in die vorliegende Edition eingeflossen sind.
Ich hoffe, da auf diese Weise die Arbeit des letzten Editors, Herbert
Rosweyde, angemessen fortgefhrt werden konnte.
Eva Schulz-Flgel

Beuron, im November 1989

INHALTSVERZEICHNIS
Vorwort

Sigelliste der Handschriften der Textrekonstruktion


Bibliographie
Textausgaben, Ubersetzungen
Monographien und Aufstze
Handschriftenkataloge und Verwandtes
Abkrzungsverzeichnis
Biblische Bcher
Abgekrzt zitierte Quellen
Sonstige Abkrzungen
Abgekrzt zitierte Literatur

IX
XI
XI
XV
XVIII
XXI
XXI
XXI
XXIII
XXIV

Praefatio
Die
A 1
A2
A3
A4
A5
A6

griechiche Vorlage der Historia monachorum


Zum Text und zur Geschichte der Historia monachorum . .
Der griechische Text
Der Inhalt der Historia monachorum
Vermutungen zu den Quellen der Historia monachorum . . .
Die bersetzungen
Die Bedeutung des griechischen Textes fr die Edition der
lateinischen Version

Der
1
2
3
4
5
6

3
3
5
17
20
23
27

lateinische Text der Historia monachorum


Testimonien
Verbreitung, Titel, Autor
Rufin als Autor der Historia monachorum
Die Sprache Rufins als indirektes Zeugnis
Rufin als Bearbeiter der lateinischen Historia monachorum
Das Verhltnis des lateinischen Textes zur griechischen Vorlage
7 Die Sprache der lateinischen Historia monachorum
8 Spezielle Probleme des lateinischen Textes
9 Die Schriftzitate in der Historia monachorum

32
32
35
37
39
46
48
68
71
86

C Die Rekonstruktion des lateinischen Textes


C 1 Die handschriftliche berlieferung (Liste der Handschriften)
C 2 berblick ber den Charakter der Textberlieferung . . . .

90
90
103

VIII

Inhaltsverzeichnis

C 3 Die Handschriften der Textrekonstruktion und ihre Beschreibung


Die Hss. der Familie : CUZH
Die Hss. der Familie : BVGb
Die Hss. der Familie y: N Q
Die Hss. der Familie 5: X F D
Die Hss. der Familie : Y P R E
Die Hss. der Familie : LOJWA
Die Hss. der Familie : T/TaMS
Die Hs. der Familie :
C 4 Die Variantentrger der zweiten Schicht
Die Familie
Die Familie
Die Familie
Die Familie
Die Familie
Die Familie
Die Familie
Die Familie
C 5 Die uere Gestalt als Hilfe fr die Stemmatisierung . . . .
C 6 Das Verhltnis der Familien zueinander
C 7 Die Variantentrger der ersten Schicht
C 8 Die Hyparchetypen 1 co2 3 und der Archetyp
C 9 Die Drucke
C 10 Ziel und Gestalt der Textrekonstruktion
C l l Anmerkungen zu den Apparaten

110
112
117
121
123
126
131
137
140
143
146
152
158
162
174
193
199
202
207
214
224
227
230
233
235

Text
Historia monachorum sive de vita sanctorum (patrum)
Conspectus siglorum
Text

239
241
243

Indices
Index
Index
Index
Index
Index
Index
Index

locorum scripturarum
locorum auetorum
nominum personarum
locorum et loca inhabitantium
rerum ad vitam et conversationem monachorum pertinentium
verborum locutionumque notabilium A
verborum locutionumque notabilium

389
394
398
399
400
414
418

SIGELLISTE
DER H A N D S C H R I F T E N D E R T E X T R E K O N S T R U K T I O N
Eine Liste smtlicher bekannter Handschriften befindet sich auf den Seiten
91-103.
A

b
C
Ca
D

F
G

Q
R
S

Ta
U
V
W
X
Y

Ro

Vaticano, Chig. lat. F. VIII 208, s.X


Torino, Bibl. Naz. Univ. Cod. Bobb. F. IV. 25, s.X
Milano, Bibl. Ambros. D 525 Inf., s.XI
Chartres, Bibl. Mun. 5 (16), s. VIII, foil. l - 4 3 v
Chartres, Bibl. Mun. 5 (16), s. VIII; foil. 2 1 4 - 2 1 9 v
Salzburg, Bibl. Arch. d. Erzabtei St. Peter Cod. a VIII 25, s.X
Milano, Bibl. Ambros. I 89 Sup., s. X
Bruxelles, Bibl. Roy. 8 2 1 6 - 1 8 (3595), s. IX
Roma, Bibl. Vallicelliana Tom. XII, s. XI
Budapest, Magyar. Nemzeti Muz. lat. 108, s. XIII/XIV
Rouen, Bibl. de Rouen U 108, s. I X
Mnchen, Univ. Bibl. 4 3 (Cim. 23), s. VIII/IX
Paris, . N. lat. 2135, s. X
Madrid, Bibl. de la Real Acad. 13 (F 177), s. X/XI
Novara, Bibl. Capit. del Duomo LXI, s. I X / X
Paris, . N. lat. 5314, s. XI/XII
Paris, . N. lat. 3330, s.X
Paris, . N. lat. 12596, s. XI
Berlin, Staatsbibl. Preuss. Kulturbesitz theol. lat. fol. 275, s. X
Paris, . N. lat. NA 2178, s. XI
Madrid, Bibl. Nac. 10007 (Toi. 10,25), X, foil. 1 3 7 v - 1 7 2 . . . .
Madrid, Bibl. Nac. 10007 (Toi. 10,25), X, foil. 1 - 1 3
Paris, . N. lat. 10841, s. XV
Paris, . N. lat. 9729, s. IX
Worcester, Chapter Library F. 48, s. X
Mnchen, B. S. B. Clm 6393, s. VIII/IX
Mnchen, B. S. B. Clm 23591, s. I X
Marseille, Bibl. Mun. 1233, s. X
Editio Heriberti Rosweyde, Antwerpen 1615
Consensus mss. C Ca U
Consensus mss. V G b
Consensus mss. Q
Consensus mss. X F D
Consensus mss. R

136
117
120
112
116
126
130
124
119
115
133
140
131
138
121
132
128
122
129
139
137
137
114
118
135
123
126
115

Sigelliste der Handschriften der Textrekonstruktion

Consensus mss. L J W A
Consensus mss. Ta S
Lectiones propriae manuscripti

Auerdem sind folgende Sigel fr griechische Handschriften und griechische sowie syrische Editionen verwendet:
gr.
gr. P5
gr.
gr.
gr. C 2

syr.

Editio A. J. Festugiere, Subsidia Hagiographica 53, Bruxelles 1971


Cod. Paris, . N. graec. 1627
Codd. Paris, . N. graec. 1596 et 1597
Codd. Wien . S. B. hist. gr. 84 et 9; Paris . N. graec. 1532
Cod. Paris, . N. Coisl. 282
Oxford, Bodl. Libr. Cromwell 18 gr.
Patmos, Kloster Johannes der Theologe, gr. 176
Sinai, St. Katharina, Cod. graec. 432
Editio E. A. W. Budge, The Book of Paradise, London 1904 II,
p. 3 4 5 - 4 3 1 (textus); I, p. 4 8 5 - 5 8 5 (translatio)

BIBLIOGRAPHIE
TEXTAUSGABEN, BERSETZUNGEN

Historia Monachorum
Griechisch:
Palladius und Rufinus, ed. Preuschen, E., Glessen 1897
Augoustinos Iordanites,
' , Hierosolymis 1914, . 188 269.
Historia Monachorum in Aegypto, ed. Festugiere, A. J., Subsidia Hagiographica 34, Bruxelles
1961; mit bers, und Anmerkungen (frz): Subsidia Hagiographica 53, Bruxelles
1971 Ed. HM
Lateinisch:
Vitae Patrum, ed. Rosweyde, H., Antwerpen 1615, S. 448 485; Antwerpen 1617, S.
342-370; Antwerpen 1628 = 1615 Ro
Die erste Edition nachgedruckt in: ML 21,387 462 H M
Syrisch:
Bedjan, P., ed. Acta Martyrum et Sanctorum, Bd. 7, S. 329441, Paris 1897
Budge, A. W., The Book of Paradise, 2 vol., London 1904. HM: Bd. II, S. 3 4 5 - 4 3 1 (Text);
Bd. I, S. 4 8 5 - 5 8 5 (bers.) HM syr
Koptisch:
Devos, P., Feuillets coptes nouveaux et anciens concernant S. Jean de Siout, Analecta
Bollandiana 88, 1970, S. 153-187
, Fragments coptes de l'Historia monachorum (Vie de S. Jean de Lycopolis), Analecta
Bollandiana 87, 1969, S. 417 sqq.
Armenisch:
Vitae Patrum, Versio armeniaca, Venedig 1855 (HM: torn. I, S. 207-270)
Georgisch:
Outtier, B., Un fragment georgien de l'Historia monachorum in Aegypto, Bedi Karthlisa
36, 1978, S. 4 9 - 5 2
Slavisch:
Eremin, I. P., istorii Drevne-russkoy Perevodnoy Povesti (On the History of Old-Russian
Translated Narrative), Trudy Otdela Drevne-russkoy III, 1936, S. 37 57
Heppel, M., Slavonic Translations of Early Byzantine Ascetical Literature, Journal of
Ecclesiastical History 5, 1945, S. 9496
bersetzungen:
Arnold, G., ed. Das Leben der Altvter, Halle 1700
Rufinus Tyrannius, Die Heiligen in der Wste (Rufinus, Die Mnchsgeschichten, Mittl.
Teil), bers. R. Reinhold, Kl. Historische Monographien, fasc. 23, Wien 1930
Frank, K. S., Mnche im frhchristlichen gypten, Dsseldorf 1967

XII

Bibliographie

The Lives of the desert Fathers. The Historia monachorum in Aegypto, transl. by Russell,
N., introd. by Ward, B., London/Kalamazoo 1981 Lives of the Desert Fathers

Historia

hausiaca

Griechisch:
Butler, C., The Lausiac History of Palladius I/II, Texts and Studies 6,2, Cambridge
1904 Lausiac History
Palladii Helenopolitani Historia Lausiaca, ed. G. J. M. Bartelink, Fondatione L. Valla,
Milano 1974
Lateinisch:
Historia Lausiaca, Versiones latinae: ML 74,243-342 ( = BHL 6532), ML 74,343 - 382
(= BHL 6534)
Syrisch:
Draguet, R., Les formes Syriaques de la matiere de l'Histoire Lausiaque, CSCO Vol.
389 (Scr. Syr. 169); Vol. 390 (Set. Syr. 170); Vol. 398 (Scr. Syr. 173); Vol. 399 (Scr.
Syr. 174), Louvain 1978 Formes Syriaques de la Matiere de l'HL
bersetzung:
Palladius, Historia Lausiaca, Die frhen Heiligen in der Wste, herausgegeben und aus
dem Griechischen bertragen von J. Laager, Zrich 1987

Apophtbegmata
Griechisch:
Collectio alphabetica, MG 65,71 - 4 4 0
Collectio anonymica, Revue d'Orient Chretien 12-14; 17-18, 1907-1909; 1912-1913),
ed. Nau (nicht vollstndig)
Collectio systematica cf. Lateinisch Verba Seniorum PJ
Lateinisch:
Verba seniorum (Coli, syst.), interpretatione Johannis et Pelagii, ML 73,851 1052
(BHL 6527; 6529) PJ
Verba seniorum Ps-Rufini, ML 73,739-810 (BHL 6525)
Paschasius Dumensis, Apophthegmata Patrum, ed. J. G. Freire, versa latina por
Pascsio de Dume, Tom. I/II, Co'fmbra 1971 Apophthegmata
Commonitiones Sanctorum Patrum, ed. J. G. Freire, Uma nova collecgo de apotegmas,
Co'imbra 1974 Commonitiones
Batlle, C. M., Vetera Nuova", Vorlufige kritische Ausgabe bei Rosweyde fehlender
Vtersprche. Festschrift B. Bischoff, Stuttgart 1971, S. 3 2 - 4 2
Koptisch:
Le manuscrit de la version copte en dialecte Sahidique des Apophthegmata Patrum" par
. Chaine, Publications de l'Institut Frar^ais d'Archeologie Orientale, Bibliotheque
d'Etudes Coptes, Tom. VI, Cairo 1960

Andere Texte
Vita Abrahae, ML 73,281 - 2 9 4
Agrapha, Aussercanonische Schriftfragmente, ed. A. Resch, Texte und Untersuchungen
NF 15,3/4, Leipzig 19062 (Repr. Nachdruck Darmstadt 1974)
Vita Antonii, auetore Athanasio, MG 26,837 976

Textausgaben, bersetzungen

XIII

Vita di Antonio, Testo critico commento a cura di G. J. M. Bartelink, Vite dei Santi I,
Fondazione Lorenzo Valla, Milano 1974
Augustinus, de civitate dei, CC 47 48, 1955. Ad fidem 4. ed. Teubnerianae quam
a. 1928/29 cur. B. Dombart et A. Kalb paucis em. mutatis add.
, de cura pro mortuis gerenda, CSEL 41, 1900, ed. J. Zycha
Basilius, Regula a Rufino Latine versa, CSEL 86, 1986, ed. K. Zelzer
Benedicti regula, CSEL 75, 19772, ed. R. Hanslik
Cassianus, Conlationes, CSEL 13, 1886, ed. M. Petschenig
, Institutiones, CSEL 17, 1888, ed. M. Petschenig
Cassiodorus, Expositio psalmorum, 150,5 CC 97 98, 1958, ed. M. Adriaen
Clemens Alexandrinus, ed. O. Sthlin, L. Frchtel
Protreptikos/Paidagogos: GCS 12, 1905 (19723)
Stromata: GCS 52, 1960
Didache, ed. W. Rordorf/A. Tuilier, Sources Chretiennes 248, Paris 1978
Diognet (Brief an D.), in: Die apostolischen Vter, ed. K. Bihlmeyer, 2. Aufl. m.e.
Nachtrag von W. Schneemelcher, Tbingen 1956, S. 141 149
Egerie, Itineraire, Introduction, Texte critique, Tradition, Notes, Index et Cartes par
Pierre Maraval, Sources Chretiennes 296, Paris 1982 Egerie
Vita Eugeniae, ML 73,605-624
Eutropius von Valencia, Epistola de districtione monachorum, ML 80,920
Evagrius Ponticus, Opera, MG 40,1213-1286
Opera syriace, ed. W. Frankenberg, Abh. Akad. d. Wissensch. Gttingen, Phil. Hist.
Kl. NF XIII 2, Berlin 1912
Les six Centuries des ,Kephalaia Gnostica' d'Evagre le Pontique, ed. A. Guillaumont,
. . XVIII 1, 1958
Das Decretum Gelasianum de libris recipiendis et non recipiendis, in kritischem Text
herausgegeben und untersucht von E. v. Dobschtz, Leipzig 1912 Ed. Decr.
Gelas.
Gennadius, Liber de viris illustribus: E. C. Richardson, Hieronymus, Liber de viris
illustribus, Gennadius, Liber de viris illustribus, Texte und Untersuchungen 14 I,
Leipzig 1896
The Book of Governors: The historia monastica of Thomas bishop of Marg a. d. 840,
Budge, A. W., ed., London 1893
Grimlaicus, Regula Solitariorum, in: L. Holstenius, Codex Regularum I II, Augsburg
1759, Photomech. Nachdruck Graz 1957, Sp. 2 9 4 - 3 4 5
Hieronymus, Apologia adversus libros Rufini, ML 23,397456
Epistulae, CSEL 54, 1910; 55, 1912; 56, 1918, ed. I. Hilberg
Honorius, De luminaribus ecclesiae sive de scriptoribus ecclesiasticis, ML 172,197234
Isaias Monachos, MG 40,1105-1206
, Guillaumont, ., L'asceticon copte de l'Abbe Isafe, Bibliotheque d'Etudes Coptes,
Tom. V, Cairo 1956
Isidor, Etymologiarum sive Originum libri 20, ed. W. M. Lindsay, Oxford 1911
Johannes von Lykopolis: Rignell, L. G., Briefe von Johannes dem Einsiedler, Mit krit.
Apparat, Einleitung und bersetzung, Diss. Lund 1941
, Peeters, P., Une vie copte de S. Jean de Lycopolis, Analecta Bollandiana 54, 1936,
S. 3 5 9 - 3 8 1
Julianus, Imp. Caesaris Flavii Claudii Iuliani Epistulae Leges Poematia Fragmenta
Varia, ed. J. Bidez/F. Cumont, Paris 1922

XIV

Bibliographie

Koptische Heiligen- und Mrtyrerlegenden, ed. W. Till, Orientalia Christiana Analecta


tom. 108, 1936, S. 5 - 2 7
Marius Victorinus, Adversus Arium libri 4, CSEL 83, 1, 1971, ed. P. Henry, P. Hadot
Origenes, De oratione, GCS 3, 1899, ed. P. Koetschau, S. 2 9 7 - 4 0 3
, Vier Bcher von den Prinzipien, Herausgegeben, bersetzt, mit kritischen und
erluternden Anmerkungen versehen von H. Grgemanns und H. Karpp, Darmstadt 1976
Orosius, Historiarum adversus paganos libri 7, CSEL 5, 1882, ed. C. Zangemeister
Pachomiana Latina. Regle et Epitres de S. Pachome, Epitre de S. Theodore et ,Liber'
de S. Orsiesius. Texte latin de S. Jerome, ed. A. Boon, Louvain 1932
, Sancti Pachomii Vitae Graecae, ed. Hagiographi Bollandiani ex recensione Halkin,
Subsidia Hagiographica 19, Bruxelles 1932
, Festugiere, A. J., La premiere vie grecque de S. Pachome, Les moines d'orient IV/
2, Paris 1965
Pelagie la Penitente, Metamorphoses d'une legende, Tome I, Les textes et leur histoire,
Grec, Latin, Syriaque, Arabe, Armenien, Georgien, Slavon, Dossier rassemble par
P. Petitmengin (u. a.), Etudes Augustiniennes, Paris 1981
, Petitmengin, P. u. a., Les Vies Latines de sainte Pelagie, Recherches Augustiniennes
12, 1977, S. 2 7 9 - 3 0 5 und 15, 1980, S. 2 6 5 - 3 0 4
Tabula Peutingeriana: La table de Peutinger d'apres l'original conserve Vienne, ed.
E. Desjardins, Paris 1869 sqq.
Regula Magistri: La Regle du Maitre, Introduction, texte, traduction et notes par .
de Voge, Tom. I III, Sources Chretiennes 105-107, Paris 1964-1965
Regula Patrum: Les Regies des Saints Peres, Tom. I: Trois Regies de Lerins au V e
siecle, Introduction, texte, traduction et notes par . de Voge, Sources Chretiennes
297, Paris 1982; Tom. II: Trois Regies du VI e siecle incorporant des textes Leriniens,
Introduction, texte, traduction et notes par . de Voge, Sources Chretiennes 298,
Paris 1982
Tyrannius Rufinus, Librorum Adamantii Origenis adversus haereticos interpretatio, ed.
V. Buchheit, Studia et Testimonia Antiqua 1, Mnchen 1966 Adamant.
, Historia Ecclesiastica (Ubersetzung und Ergnzung der Hist. Eccl. des Eusebius),
GCS 9, 1 - 2 , 1903/8, ed. Th. Mommsen
, Opera, CC 20, 1961, ed. M. Simonetti Simonetti
, Die Pseudoklementinen, Rekognitionen in Rufins bersetzung, GCS 51, 1965, ed.
B. Rehm
, II Salterio di Rufino, Ed. crit. a cura di F. Merlo, Comm. da J. Gribomont,
Collectanea biblica Latina 14, Roma 1972
Serapion von Thmuis, Epistula ad monachos, MG 40,925942
Socrates, Historia Ecclesiastica, MG 67,29 872
Sozomenos, Historia Ecclesiastica, GCS 50, 1960, ed. J. Bidez/G. C. Hansen
Sulpicius Severus, Dialogi, CSEL 1, 1866, ed. C. Halm
, Vita Martini (Vie de Saint Martin), ed. J. Fontaine, Sources Chretiennes 133, 1961
Tertullian, De virginibus velandis, CSEL 76, 1957, ed. V. Bulhart
Evangelium secundum Thomam, ed. A. Guillaumont, H. Ch. Puech, W. Till, 'Abd AlMaslh, Leiden 1959
Das Totenbuch der gypter (Das g. Totenbuch deutsch), eingeleitet, bersetzt und
erlutert von E. Hornung, Zrich 1979
Valerius Berdigensis, Opuscula, ML 87,421470
Vincentius Bellovacensis, Speculum historiale, Straburg 1473

Monographien und Aufstze

XV

MONOGRAPHIEN UND AUFSTZE (AUSWAHL)


Batlle, C. M., Miscellen A. Albareda I, Analecta Montserratensia IX, Montserrat 1962
, De suscepta editione latinae versionis Verba Seniorum" communiter adpellatae,
Studia Monastica 1, 1959, S. 1 1 5 - 1 2 0
Baumeister, Th., Der Mrtyrer Philemon, Pietas, Festschrift B. Ktting, Mnster 1980,
S. 2 6 7 - 2 7 9
, Vorchristliche Bestattungsriten und die Entstehung des Mrtyrerkultes in gypten,
Rmische Quartalschrift 69, 1974, S. 1 - 6
Bousset, W., Apophthegmata, Studien zur Geschichte des ltesten Mnchtums, Tbingen 1923 Apophthegmata
, Das Mnchtum der sketischen Wste, Zeitschrift fr Kirchengeschichte 42, 1923,
S. 1 - 4 1
Bruyne, D. de, L'heritage litteraire de l'Abbe St. Valere, Revue Benedictine 32, 1920,
S. 1 - 1 0 Heritage
Bulhart, V., De sermone Tertulliani, in: CSEL 76, 1957, I X - L V I
Chaine, M., Le texte original des apophtegmes des Peres, Melanges de la faculte
Orientale V, Universite Saint-Joseph Beyrouth 1912
Chitty, D. J., The Desert a City, Oxford 19772 Desert
, Rez.: Festugiere, A. J., Historia Monachorum in Aegypto, Bruxelles 1961, in:
Journal of Theological Studies NS 13, 1962, S. 1 7 2 - 1 7 5
Clement, J. M., Lexique des anciennes regies monastiques occidentales, Vol. 1/2, Instrumenta Patristica VII, Steenbrugge 1978
Crouzel, H., Origene et la Connaissance mystique", Collection Museum Lessianum,
section theologique 56, BrugesParis 1961
Czapla, B., Gennadius als Litterarhistoriker, Eine quellenkritische Untersuchung der
Schrift des Gennadius von Marseille De viris illustribus, Kirchengeschichtliche
Studien IV 1, Mnster 1898
Devos, P., Les nombres dans l'Historia monachorum in Aegypto", Analecta Bollandiana 92, 1974, S. 97 ff.
, S. Jean de Lyco et la Tentatrice, Analecta Bollandiana 87, 1969, S. 441
Diaz y Diaz, . C., Sobre la compilacin hagiogrfica de Valerio del Bierzo, Hispania
Sacra 4, 1951, S. 3 - 2 3
Dornseiff, F., im Vaterunser, Glotta 35, 1956, S. 145149
Draguet, R., Rez.: Festugiere, A. J., Historia Monachorum in Aegypto, Bruxelles 1961,
in: Revue d'Histoire Ecclesiastique 57, S. 150152
Engels, L., Fiducia dans la Vulgate, Le Probleme de traduction /FIDUCIA,
Graecitas et latinitas Christianorum primaeva, Suppl. Fase. 1, Nijmegen 1964, S.
101-141
Evelyn White, H. G., The Monasteries of the Wadi'n Natrun, The History of the
Monasteries of Nitria and Scetis, Publications of the Metropolitan Museum of Art,
Egyptian Expedition 7, New York 193233 Nitria
Fernandez Alonso, J., Sobre la autobiografla de San Valerio y su ascetismo, Hispania
Sacra 2, 1949, S. 2 5 9 - 2 8 4
Festugiere, A. J., Le probleme litteraire de l'Historia Monachorum, Hermes 83, 1955,
S. 2 5 7 - 2 8 4 Probleme litteraire
, Les moines d'Orient 1, Culture ou Saintete, Paris 1961
Gaiffier, B. de, Une citation de S. Jerome dans la Vie de S. Geraud d'Aurillac, Analecta
Bollandiana 92, 1974, S. 18

XVI

Bibliographie

Gribomont, J., Histoire du Texte des Ascetiques de S. Basile, Bibl. du Museon 32,
Louvain 1953 Histoire
Guillaumont, ., Evagre et les anathematismes antiorigenistes de 553, Studia Patristica
3 ( = TU 78), 1961, S. 2 1 9 - 2 2 6
, Le probleme des deux Macaire dans les Apophthegmata Patrum, Irenikon 48, 1975,
S. 4 1 - 5 9
, Le site des Cellia, Revue Archeologique 1964, torn. II, S. 43 50 Cellia
Guy, J. C., Le centre monastique de Scete au IVerne et au debut du Verne siecle,
Orientalia Christiana periodica 30, 1964, S. 129147
Hammond-Bammel, C. P., A product of a fifth-century Scriptorium preserving conventions used by Rufinus of Aquileia I, Journal of Theological Studies NS 29, 1978,
S. 3 6 6 - 3 9 1 Fifth Century Scriptorium
, Products of fifth-century Scriptoria preserving conventions used by Rufinus of
Aquileia III (Nomina sacra), Journal of Theological Studies NS 30, 1979, S.
430-462
, Products of fifth-century Scriptoria preserving conventions used by Rufinus of
Aquileia (Script), Journal of Theological Studies NS 35, 1984, S. 3 4 7 - 3 9 3
, The last ten years of Rufinus' life and the date of his move south from Aquileia,
Journal of Theological Studies NS 28, 1977, S. 3 7 2 - 4 2 9
Heraeus, W., Die Sprache des Petronius und die Glossen, Offenbach 1899 Sprache
des Petronius
Hofmann, J. B./Szantyr, ., Lateinische Syntax und Stilistik, Mnchen 1965 LHS
Holl, K., Die Zeitfolge des ersten origenistischen Streits, in: Holl, K., Gesammelte
Aufstze zur Kirchengeschichte Bd. 2, Tbingen 1928, S. 3 1 0 - 3 5 0
Hoppe, H., Griechisches bei Rufin, Glotta 26, 1938, S. 1 3 2 - 1 4 4
, Rufin als bersetzer, Studi dedicati alla memoria di P. Ubaldi, Milano 1937, S.
146150 Rufin als bersetzer
, Syntax und Stil des Tertullian, Leipzig 1903 Syntax und Stil
Hoppenbrouwers, H. W., Conversatio. Une etude semasiologique. Graecitas et Latinitas
Christianorum primaeva, Suppl. 1, Nijmegen 1964, S. 4795
, La technique de la traduction dans l'antiquite d'apres la premiere version latine de
la Vita Antonii, Melanges Ch. Mohrmann, Nouveau recueil, Utrecht 1973, S.
80-95
Jungmann, J. ., Liturgie der christlichen Frhzeit, Freiburg 1967 Liturgie
Ktting, B., Peregrinatio Religiosa, Wallfahrten in der Antike und das Pilgerwesen in
der alten Kirche, Forschungen zur Volkskunde 33/5, Mnster 1950
Laun, F., Die beiden Regeln des Basilius, Zeitschrift fr Kirchengeschichte 44, 1925,
S. 1 - 6 1
Lehmann, P., Die Admonitio S. Basilii ad filium spiritualem, in: Die Erforschung des
Mittelalters Bd. 5, Stuttgart 1962, S. 2 0 0 - 2 4 5 Admon. ad fil. spir.
Lfstedt, E., Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae, Arbeten utg. med.
und. of V. Ekmans Univ. fonds 9, Uppsala 1911
, Sptlateinische Studien und vermischte Studien, Uppsala/Leipzig 1908
, Zur Sprache Tertullians, Lund 1920 Sprache Tert.
, Vermischte Studien zur lateinischen Sprachkunde und Syntax, Lund 1936
Lundstrm, S., bersetzungstechnische Untersuchungen auf dem Gebiete der christlichen Latinitt, Lund 1955
Martinez Pastor, M., Latinidad del vocabulario de Rufino de Aquilea, Helmantica
(Salamanca) 25, 1974, S. 1 8 1 - 1 9 4

Monographien und Aufstze

XVII

Matino, G., Per lo studio del greco in epoca tardoantica. L'uso delle preposizioni nella
Historia monachorum in Aegypto, Koinonia (Napoli) 1, 1977, 139177
Miquel, P., Art. Parrhesia, Dictionnaire de Spiritualite, Tom. 12, 1984, Sp. 260 267
Mohrmann, Ch., Etudes sur le Latin des Chretiens, Storia e Letteratura 65, Roma 1958;
87, Roma 1961; 103, Roma 1965; 143, Roma 1977 Mohrmann
Murphy, F. X., Rufinus of Aquileia (345-411), His Life and Works, Washington, The
Catholic University of America Press 1945
Prinz, O., Zur Praefix-Assimilation im antiken und im frhmittelalterlichen Latein,
Archivum Latinitatis Medii Aevi 21, 1951, S. 8 7 - 1 1 5 und 23, 1953, S. 3 5 - 6 0
Rampolla del Tindaro, M., Santa Melania giuniore senatrice Romana, Roma 1905
Reitzenstein, R., Historia monachorum und Historia Lausiaca, Eine Studie zur Geschichte des Mnchtums und der frhchristlichen Begriffe Gnostiker und Pneumatiker, Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments 24
( = NF 7, 1916) HM und HL
Rnsch, H., Itala und Vulgata, Das Sprachidiom der urchristlichen Itala und der
katholischen Vulgata unter Bercksichtigung der rmischen Volkssprache, Zweite
und verm. Ausgabe Marburg 1879, Neudruck Mnchen 1965 Rnsch
Roetzer, W., Augustinus' Schriften als liturgiegeschichtliche Quelle, Mnchen
1930 Augustins Schriften
Salonius, . H., Vitae patrum, Kritische Untersuchungen ber Text, Syntax und Wortschatz der sptlateinischen Vitae patrum, Lund 1920 Salonius
Sbordone, S., Caratteristiche strutturali di alcune vite di santi dei secoli III IV,
Koinonia II, 1978, S. 5 7 - 6 1
Schfer, Th., Die Fuwaschung im monastischen Brauchtum und in der lateinischen
Liturgie, Liturgiegeschichtliche Untersuchung, Texte und Arbeiten 1/47, Beuron
1956
Schoo, G., Die Quellen des Kirchenhistorikers Sozomenos, Studien zur Geschichte der
Theologie und Kirche St. 11, Berlin 1911 Quellen
Schulz-Flgel, E., Perfectae patientiae palma, Aspekte der asketischen Geduld, Theologie und Glaube 4/85, S. 421435 Perfectae patientiae palma
Stenzel, M., Der Bibelkanon des Rufin von Aquileia, Biblica 23, 1942, S. 43 61
Strunk, G., Kunst und Glaube in der lateinischen Heiligenlegende, Zu ihrem Selbstverstndnis in den Prologen, Mnchen 1970
Studer, B., A propos des traductions d'Origene par Jerome et Rufin, Vetera Christianorum 5, 1968, S. 137-155
Svennung, J., Untersuchungen zu Palladius und zur lateinischen Fach- und Volkssprache, Uppsala 1935 Palladius
Teeuwen, St. W. J., Sprachlicher Bedeutungswandel bei Tertullian, Studien zur Geschichte und Kultur des Altertums 14,1, Paderborn 1926 Bedeutungswandel
Thelamon, F., Modeies du monachisme oriental selon Rufin, Antichit Altoadriatiche
12, 1977, S. 3 2 3 - 3 5 2
Thraede, K., Art. Friedensku, RAC 8, 1972, S. 505-519
Toussoun, O., Cellia et ses convents, Mem. Soc. Arch. Alex, torn VII, fasc. 1, 1935,
S. 1 - 3 5
Veilleux, ., La liturgie dans le Cenobitisme Pachomien au quatrieme siecle, Studia
Anselmiana Fasc. 57, Rom 1968
Villain, ., Rufin d'Aquilee, l'etudiant et le moine, Nouvelle Revue Theologique 64,
1937, S. 139-161

XVIII

Bibliographie

, Rufin d'Aquilee, La quereile autour d'Origene, Recherches de science religieuse


31, Paris 1944, S. 129-156
Vogels, H. J., Untersuchungen zum Text paulinischer Briefe bei Rufin und Ambrosiaster, Bonn 1955 (Bonner Biblische Beitrge 9)
Wagner, . M., Rufinus the Translator, Patristic Studies 73, Washington 1945
Winkelmann, F., Einige Bemerkungen zu den Aussagen des Rufinus von Aquileia
und des Hieronymus ber ihre Ubersetzungstheorie und -methode, Kyriakon,
Festschrift J. Quasten II, Mnster 1970, S. 532-547
Zelzer, K., La tradizione latina della cosidetta Regola di S. Basilio nel monachesimo
occidentale, in: Atti del Congresso internazionale su Basilio di Cesarea, la sua eta
e il Basilianesimo in Sicilia, Universit degli studi di Messina, Facolta di Lettere e
Filosofia, 3 . - 6 . dicembre 1979, I, Messina 1983, S. 6 6 9 - 6 8 1
Zimmermann, F., Die gyptische Religion nach der Darstellung der Kirchenschriftsteller
und die gyptischen Denkmler, Paderborn 1912
Zimmermann, G., Ordensleben und Lebensstandard, Beitr. z. Geschichte des alten
Mnchtums und des Benediktinerordens, Heft 32, Mnster 1973 Ordensleben
HANDSCHRIFTENKATALOGE UND VERWANDTES
Avril, F., Manuscrits normands XPXIIC s., Catalogue-Exposition Musee des BeauxArts, Rouen, Bibl. mun. 1975 Manuscrits normands
Bartoniek, E., Codices latini medii aevi (Codices manu scripti latini, Vol. 1), Budapest
1940
Batlle, C. M., Die Adhortationes sanctorum Patrum (Verba seniorum) im lateinischen
Mittelalter, Beitr. zur Geschichte des alten Mnchtums und des Benediktinerordens
31, Mnster 1972 Adhortationes
Beer, R., Handschriftenschtze Spaniens, Wien 1894 Handschriftenschtze Spaniens
Bischoff, B., Die sdostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, 1. Die bayerischen Dizesen, Wiesbaden 19743 Schreibschulen I
Socii Bollandiani, Catalogue codicum hagiographicorum bibliothecae regiae Bruxellensis, Pars I: Codices latini membranacei, 2 Bnde, Bruxelles 1886/89 Boll. Bruxelles
Socii Bollandiani, Catalogus codicum hagiographicorum latinorum antiquiorum saeculo
XVI, qui asservantur in bibliotheca nationali Parisiensi, 3 Bnde, Bruxelles 1889/
93 Boll. Paris
Catalogue general des manuscrits des bibliotheques publiques des departements, 7
Bnde (in Quarto), Paris 18491855 Cat. gen. dep. (Quarto)
Catalogue general des manuscrits des bibliotheques publiques de France. Departements,
63 Bnde, Paris 1886-1984 Cat. gen. dep.
Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque de la Ville de Chartres, Chartres 1840
Bibliotheque Nationale. Catalogue general des manuscrits latins, 4 Bnde, Paris 1939/
1958 Cat. gen.
Catalog of Manuscripts in Stift St. Peter, Salzburg/Austria, Vol 2: a VIIa XII (= Faks.
der Beschreibung der Handschriften des Stiftes St. Peter in Salzburg; University
Microfilms International, Ann Arbor/Michigan/London 1979)
Collura, P., Studi paleografici, La Precarolina e la Carolina a Bobbio, Fontes Ambrosiani
22, Milano 1953 La Precarolina . . . a Bobbio

Handschriftenkataloge und Verwandtes

XIX

Delisle, L., Le Cabinet des manuscrits de la Bibliotheque Imperiale (Histoire generale


de Paris), Tom. I, Paris 1848 Cabinet
, Inventaire des manuscrits latins conserves la Bibliotheque Imperiale sous les
numeros 8823 11503 du fonds latin, Paris 1863, in: Inventaire des manuscrits
latins conserves la Bibliotheque Nationale sous les nos. 8823 18613, Paris
1863-1871 Inventaire nos 8 8 2 3 - 1 1 5 0 3
, Les manuscrits de Saint Martial, Bulletin de la Societe archeologique du Limousin
43, 1895
, Manuscrits de l'abbaye de Silos acquis par la Bibliotheque nationale, Melanges de
paleographie et de bibliographic, Paris 1880
, Melanges de paleographie et de bibliographie, Paris 1880
Diaz y Diaz, . C., La circulation des manuscrits dans la Peninsule Iberique du VIII e
au XII e siecle, Cahiers de Civilisation Medievale XII, Poitiers 1969, S. 388
Dominguez Bordona, J., Exposicion de Codices Miniados Espanoles, Catalogo Madrid
1929 Exposicion
Ferrari, G. de, I pi antichi codici della Biblioteca Capitolare di Santa Maria di Novara,
Bolletino storico per la Provincia di Novara, Rivista della Societa Novarese, Novara
1956, S. 185 ff.
Floyer, J. K., Catalogue of manuscripts, Chapter Library of Worcester Cathedral compiled by the Rev. J. K. Floyer, Oxford 1906
Gaborit-Chopin, D., La decoration des manuscrits de Limoges, Paris 1969 Decoration
Gheyn, J. van den, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque royale de Belgique
I I - I V , Bruxelles 1902/06 Gheyn
Gilson, J. P., Catalogue add. Mss. Brit. Mus. 1911/15, London 1925
Halm, C. u. a., Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae Monacensis, 7 Bnde
I 1 - 3 ; II 1 - 4 , Mnchen 1868/81 H a l m
Indici e Cataloghi, Catalogo dei Manoscritti della Biblioteca Vallicelliana, NS VII, Vol.
I, Roma 1961 Indici e Cataloghi
John, W., Alte Bcher der Universittsbibliothek Mnchen, Mnchen 1956
Loewe, G., Hrtel, W. v., Bibliotheca patrum latinorum Hispaniensis I, Wien 1897
Bd. II nach den Aufzeichnungen R. Beers bearb. und herausgegeben von Z. Garcia,
Wien 1915
(Nachdruck beider Bnde: Hildesheim/New York 1973) Loewe/v. Hrtel
Lowe, . ., Codices Latini Antiquiores 111 und Suppl., Oxford 193471 CLA
Mazzatinti, G., Sorbelli, ., Inventari dei manoscritti delle biblioteche d'Italia
I - L X X V , F o r l i - Florenz 1890 sqq. Mazzatinti
Mercati, G., Codici nel convento S. Francesco in Assisi nella Biblioteca Vaticana, Mise.
F. Ehrle V, Studi e Testi 41, 1924
Mitterer, S., 1200 Jahre Kloster Schftlarn, Beitrge zur Altbayerischen Kirchengeschichte 22,3, Mnchen 1962
Nortier, G., Les bibliotheques medievales benedictines de Normandie, Caen 1966 Bibliotheques medievales
Oldfather, W. A. u. a., Studies in the Text Traditions of St. Jerome's Vitae Patrum,
Urbana, The University of Illinois Press 1943 Oldfather
Peebles, . M., Girolamo da Prato and his Manuscripts of Sulpicius Severus, Memoirs
of the American Academy in Rome, torn. 13, 1936, S. 7 66
, De Sulpicii Severi operum Martinianorum textus priscis fontibus, Degree in Classical Philology, Harvard 1940; Resmee in: Harvard Studies in Classical Philology,
torn. 51, 1940, S. 3 2 2 - 3 2 5 Harvard Studies

XX

Bibliographie

Perez-Pastor, C., Indices de los codices de San Millan de la Cogolla y San Pedro de
Cardena, existentes en la biblioteca de la Real Academia de la Historia, Boletin de
la Real Acad. de la Hist. 53, 1908, S. 4 6 9 - 5 1 2 und 54, 1909, S. 5 - 1 9 Codices
de San Millan
Philippart, G., Les Commonitiones sanctorum Patrum Bobbio au X e siede, Analecta
Bollandiana 93, 1975, S. 28
Pinto, E., La Biblioteca Vallicelliana in Roma, Miscellanea della R. Societa Romana di
Storia Patria, Roma 1932
Poncelet, ., Catalogus codicum hagiographicorum latinorum bibliothecarum Romanarum praeter quam Vaticanae, Subsidia hagiographica 9, Bruxelles 1909 Boll.
Roma
, Catalogus codicum hagiographicorum latinorum bibliothecae Vaticanae, Subsidia
hagiographica 11, Bruxelles 1910 Boll. Vat.
Rand, . K., A survey of the manuscripts of Tours I, Cambridge (Mass.) 1929
Reifferscheidt, ., Bibliotheca Patrum Latinorum Italica, 2 Bnde, Wien 1870/71 Reifferscheidt
Rose, V., Verzeichnis der Lateinischen Handschriften I, II 2, II 3: Die Hss.-Verzeichnisse
der kniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1893-1905 Rose
Ruf, P., Die Handschriften des Klosters Schftlarn, Selbstverlag der Abtei Schftlarn
1962 Die Handschriften des Klosters Schftlarn
L'Abbe Sauvage, Note sur les manuscrits Anglo-Saxons conserves a la Bibliotheque de
Rouen, Le Havre 1883
Schenkl, H., Bibliotheca Patrum Latinorum Britannica IIII, Wien 1891-1905 (Nachdruck Hildesheim/New York 1969) Schenkl
Schweizer, R., Studien ber das Mss-Verhltnis der Vita Severini des Abtes Eugippius,
Prager Studien 1 - 5 , 1898-1900, Heft 1
Traube, L., Nomina Sacra, Versuch einer Geschichte der christlichen Krzung, Mnchen 1907 Nomina Sacra
Zellerer, J., Palaeographicae et criticae de Sulpicio Severo Aquit. Commentationes,
Diss. Mnchen 1911

ABKRZUNGSVERZEICHNIS
BIBLISCHE BCHER
Gn.
Ex.
Dt.
Jos.
Jdc.
3. Rg.
4. Rg.
1. Par.
Ne.
Tb.
Jb.
Ps.
Prv.
Ecl.
Sap.
Sir.
Is.
J'
Dn.
Am.
Hab.
2. Mcc.

Genesis
Exodus
Deuteronomium
Josue
Iudicum
Regum III
RegumIV
Paralipomenon I
Nehemias
Tobias
Job
Psalmi
Proverbia
Ecclesiastes
Sapientia
Sirach
Isaias
Jeremias
Daniel
Arnos
Habacuc
Macchabaeorum II

Mt.
Mc.
Lc.
Jo.
Act.
Rm.
1. Cor.
2. Cor.
Gal.
Eph.
Phil.
Col.
1. Th.
1. Tm.
2. Tm.
Tt.
Hbr.
Jac.
1. Pt.
1. Jo.
Jud.
Apc.

Matthaeus
Marcus
Lucas
Johannes
Actus Apostolorum
ad Romanos
ad Corinthios I
ad Corinthios II
ad Galatas
ad Ephesios
ad Philippenses
ad Colossenses
ad Thessalonicenses I
ad Timotheum I
ad Timotheum II
ad Titum
ad Hebraeos
Iacobus
Petrus I
Iohannes II
Judas
Apocalypsis

ABGEKRZT ZITIERTE QUELLEN


Aeg. Totenbuch
AP alph.
AP Chaine
AP Nau
AP Paschasius
AP (BHL 6525)
Aug. civ.
cur mort.
serm.
Basil, reg.
Basil, ad. fil. spirit.
Bened. reg.

Das Totenbuch der gypter, ed. Hornung, Zrich 1979


Apophthegmata patrum, Collectio alphabetica, MG 65, 71440
Apophthegmata, versio coptica, ed. Chaine, Cairo 1960
Apophthegmata patrum, Collectio anonymica, Revue d'Orient
Chretien 1 2 - 1 4 ; 1 7 - 1 8
Paschasius Dumiensis, Apophthegmata patrum, ed. Freire, Coi'mbra 1971
Verba seniorum Ps. Rufini, ML 73, 7 3 9 - 8 1 0
Augustinus, De civitate dei, CC 4748, 1955
, De cura pro mortuis gerenda, CSEL 41,1900
- , Sermones, ML 38, 3 3 2 - 1 4 8 4
Basilius, Regula a Rufino Latine versa, CSEL 86, 1986
(Ps.) Basilius, Admonitio ad filium spiritualem: Die Erforschung
des Mittelalters 5, Stuttgart 1962, 2 0 0 - 2 4 5
Benedict! regula, CSEL 75, 19772

XXII
Cael. in Cie. epist.
Cass. Conl.
Inst.
Cassiodor in psalm.
Cie. fin.
Clem. Al. Strom.
Comm. patr.
Decr. Gel.
Ep. Eugippii.
Ep. Paschasii
Evagr. Gnost.
Cent.
Ev. Thom.
Ev. Ps. Matth.
Freire Apophthegmata
Genn. vir. ill.
Grimlaicus reg. solit.
Hier, epist.
Hil. Trin.
HL gr.
HL (BHL 6532)
HL (BHL 6534)
HL Ia
HL I
HL Ia
HL II
HM
HM gr.
HM syr.
Isid. Etym.
Julian, epist.
Lucr. rer. nat.
Mag. reg.
Mar. Ar. I
Oros. Hist. Eccl.
PJ
Plaut. Mere.
Plin. nat.
Ps. Moz.
Reg. Mac. Alex.
Reg. Pach.
Reg. tertia patrum

Abkrzungsverzeichnis
Cicero, Epistulae ad familiares, Stuttgart 1988 (darin: Briefe des
Caelius an Cicero)
Cassianus, Conlationes, CSEL 13, 1888
- , Institutiones, CSEL 17, 1888
Cassiodor, Expositio Psalmorum, CC 97 98, 1958
Cicero, De finibus, Leipzig 1915
Clemens Alexandrinus, Stromata, GCS 52, 1960
Commonitiones sanctorum patrum, Co'imbra 1974
Decretum Gelasianum, Leipzig 1912
Epistula Eugippii, CSEL 9, 1, 1845, 1 - 4
Epistula Paschasii, CSEL 9, 1, 1885, 6 8 - 7 0
Evagrius Ponticus, Gnostikos, ed. W. Frankenberg, 1912 (syr. mit
griech. Rckbersetzung)
Les six Centuries - , PO XVIII, 1958
Evangelium secundum Thomam, Leiden 1959
Ps-Mattaeus-Evangelium, Neutestamentliche Apokryphen,
S. 306 sq., ed. Hennecke/Schneemelcher, Bd. I, Tbingen 19684
cf. AP Paschasius
Gennadius, De viris illustribus, TU 14, 1, 1896
Grimlaicus, Regula Solitariorum, Holstenius, Codex regularum,
294-345
Hieronymus, Epistulae, CSEL 54; 55; 56, 1 9 1 0 - 1 8
Hilarius, De Trinitate, CC 62; 62A, 1979/80
Historia Lausiaca, ed. C. Butler, Cambridge 1904
, versio latina, ML 74, 243 342
Historia Lausiaca, Versio latina, ML 74, 343 382
kurze (ursprngliche) Form von HL 6532
erweiterte Form von HL 6532
erweiterte Form von HL 6532 mit Omissionen
zweite lat. bersetzung = HL 6534, jedoch nicht ganz identisch
mit diesem Text, sondern den Hss. folgend
Historia monachorum, versio latina
textus graecus
versiones syriacae
Isidor, Etymologiarum libri 20, Oxford 1911
Iulianus Imperator, Epistulae, Paris 1922
Lucretius, De rerum natura, ed. Bailey Oxford 19222
Magistri regula, Paris 1964/65
Marius Victorinus, Adversus Arium, CSEL 83, 1, 1971, 5 4 - 2 7 2
Orosius, Historiarum adversus paganos libri 7, CSEL 5, 1882
Verba seniorum, interpretatione Johannis et Pelagii, ML 73,
851-1052
Plautus, Mercator, ed. Lindsay, Oxford 1903
Plinius, Naturalis historia, ed. Jan-Mayhoff, 1875 sqq.
Psalterium Mozarabicum
sog. Regula Macarii, SC 298, 1982, 3 7 2 - 3 8 8
Regula Pachomii, in: A. Boon, Pachomiana Latina, Louvain 1932
sog. Regula tertia patrum, SC 298, 1982, 5 3 2 - 5 4 2

Sonstige Abkrzungen
Rufin Adamant.

XXIII

Rufinus, Librorum Adamanti adversus haereticos interpretatio,


Mnchen 1966
AH
Apologia contra Hieronymum, CC 20, 37123
AO
De adulteratione librorum Origenis, CC 20, 7 17
, de benedictionibus patriarchum CC 20, 189228
ben.
Die Pseudoklementinen, GCS 51, 1965
Clement.
Commentarius Origenis in Ct., GCS 33, 61241
Ct.
Epist. Clement.
Epistula Clementis, GCS 51, 373 387
Gn.
Origenis in Gn. homiliae, GCS 29, 1 144
Hist. Eccl.
Historia Ecclesiastica, GCS 9, 1903
Orig. princ.
bersetzung von: Origenes, De principiis, Darmstadt 1976
Serapion Thmuit. epist. Serapion Thmuitensis, Epistula ad monachos, MG 40,
925-942
ad mon.
Socr. Hist. Eccl.
Socrates, Historia Ecclesiastica, MG 67, 29 842
Soz. Hist. Eccl.
Sozomenos, Historia Ecclesiastica GCS 50, 1960
Sulp. Sev. Dial.
Sulpicius Severus, Dialogi, CSEL 1, 1866
Epistula dubia, CSEL 1, 1866
epist. app.
Tertullian, De virginibus velandis, CSEL 76, 1957
Tert. virg. vel.
Treb. Poll. trig. tyr.
Trebellius Pollio, Triginta tyranni: Scriptores historiae Augustae II
9 9 - 1 3 2 , Leipzig 19652
Verg, Aen.
Vergil, Aeneis, Oxford 1900
Georg.
- , Georgica, Oxford 1900
Vit. Abrahae
Vita Abrahae, ML 73, 2 8 1 - 2 9 4
Vit. Ant.
Vita Antonii, MP 26, 8 3 7 - 9 7 6
Bartelink
, ed. Bartelink, Vite dei Santi I, Fondazione Valla 1974
bers, des Evagrios, MG 26, 8 3 3 - 9 7 6
Evagr.
Vita Eugeniae, ML 73, 6 0 5 - 6 2 4
Vit. Eugeniae
Vit. Pach
Vita Pachomii, Subsidia Hagiographica 19, Bruxelles 1932
VL/Vet. Lat.
Vetus Latina
Vulg.
Vulgata

SONSTIGE ABKRZUNGEN
ac.
add.
aut sim.
Br.
col.
corr.
Fa.
Fb.
Fe.
gr.
It.
hont.
lat.
litt.
litt.

vor der Korrektur


fgt hinzu
oder hnlich
Vulgata-Text der HM im engl. Raum
Spalte (in Handschriften)
korrigiert
Vulgata-Text der HM im franz. Raum
ebenso, andere Version
ebenso, dritte Version
griechisch
Vulgata-Text der HM im ital. Raum
kontaminiert
lateinisch
Zeile (in Handschriften)
Buchstabenzahl (in Handschriften)

XXIV

Abkrzungsverzeichnis

om.
pc.
prim.
Sd.
sec.
syr.

lt aus
nach der Korrektur
erstes Vorkommen in einer Zeile
Vulgata-Text der HM im sddeutschen Raum
zweites Vorkommen in einer Zeile
syrisch

IRHT

Institut de Recherche et d'Histoire des Textes, Paris

ABGEKRZT ZITIERTE LITERATUR


AB
ALMA
BHL

Bischoff,
Schreibschulen
Boll. Bruxelles

Boll. Roma
Boll. Vatic.
Bulhart, Praef.
Cat. gen.
Cat. gen. dep.
CC
CLA
CSCO
CSEL
Diet. Spirit.
Festugiere

GCS
Georges
Gheyn
Halm
Hoppe, Rufin als
bersetzer

Analecta Bollandiana, Bruxelles 1882 sqq.


Archivum Latinitatis Medii Aevi, Bruxelles 1924 sqq.
Bibliographia hagiographica latina et mediae aetatis, ed. Socii Bollandiani, (Subsidia Hagiographica 6, Tom. 1 und 2, Bruxelles 1898/
1901)
Bischoff, B., Die sdostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken
in der Karolingerzeit 1, Wiesbaden 19743
Socii Bollandiani, Catalogus codicum hagiographicorum bibliothecae regiae Bruxellensis, Pars 1, Codices latini membr., Bruxelles
1886/89
Poncelet, ., Catalogus codicum hagiographicorum latinorum bibliothecarum Romanarum praeter quam Vaticanae, Bruxelles 1909
Catalogus codicum hagiographicorum latinorum bibliothecae Vaticanae, Bruxelles 1910
Bulhart, V., De sermone Tertulliani, in: CSEL 76, 1957, I X - L V I
Bibliotheque National, Catalogue general des manuscrits latins, 4
Bnde, Paris 1939/1958
Catalogue general des manuscrits des bibliotheques publiques de
France, Departements, 51 Bnde, Paris 1886 1956
Corpus Christianorum, series latina, Turnhout 1954 sqq.
E.A.Lowe, Codices latini antiquiores, Oxford 1934sqq.
Corpus scriptorum ecclesiasticorum orientalium, Paris/Louvain
1903 sqq.
Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, Wien 1866 sqq.
Dictionnaire de spiritualite ascetique et mystique, Paris 1932 sqq.
Historia Monachorum in Aegypto, ed. A. J. Festugiere, Subsidia
Hagiographica 34, Bruxelles 1961; mit bers, und Anm. (frz.):
Subsidia Hagiographica 53, Bruxelles 1971
Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, Leipzig 1897 sqq.; Berlin 1953 sqq.
K.E.Georges, Ausfhrliches LateinischDeutsches Handwrterbuch, Hannover 196912
J. van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la bibliotheque
royale de Belgique I I - V I , Bruxelles 1902/1906
C. Halm u. a., Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae
Monacensis, 7 Bnde I 1 - 3 ; II 1 - 4 , Mnchen 1868-1881
Hoppe, H., Rufin als bersetzer, Studi dedicati alla memoria dl
P. Ubaldi, Milano 1937, S. 1 4 6 - 1 5 0

Abgekrzt zitierte Literatur


, Syntax und Stil
J T h S NS
Jungmann, Liturgie
Lendle,
Editionstechnik
LHS
Lfstedt,
Komm. Aeth.
Loewe/v. Hrtel
Mazzatinti
Menge
MG
ML
Oldfather
PO
RA
RAC
RB
Reifferscheidt
RHE
Rnsch

Rose

Salonius

SC
Schenkl
Simonetti
Svennung
ThLL
TU

XXV

, Syntax und Stil des Tertullian, Leipzig 1903


The Journal of Theological Studies, New Series, Oxford 1950 sqq.
Jungmann, J. ., Liturgie der christlichen Frhzeit, Freiburg 1967
Lendle, O., Allgemeine Studien zur Editionstechnik, in: Gregor
von Nyssa, Encomium in S. Stephanum protomartyrem, Leiden
1968, S. 4 9 - 9 8
Hofmann, J . B., Szantyr, ., Lateinische Syntax und Stilistik, Mnchen 1956
Lfstedt, E., Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae, Arbeten utg. med. und. of V. Ekmans Univ. fonds 9, Uppsala
1911
Loewe, G., V. Hrtel, W., Bibliotheca patrum latinorum Hispaniensis I, Wien 1897
Mazzatinti, G., Sorbelli, ., Inventari dei manoscritti delle biblioteche d'Italia I - L X X V , Forli/Florenz 1890 sqq.
Menge, H., Repetitorium der lateinischen Syntax und Stilistik,
Mnchen 1965 14
Patrologia Graeca, hg. von J . P . Migne, Paris 1864 sqq.
Patrologia Latina, hg. von J . P . Migne, Paris 1844 sqq.
Oldfather, W. A. u. a., Studies in the Text Traditions of St. Jerome's
Vitae Patrum Urbana/Ill. 1943
Patrologia Orientalis, Paris/Freiburg 1903 sqq.
Recherches Augustiniennes, Paris 1958 sqq.
Reallexikon fr Antike und Christentum, hg. Th. Klauser u. a.,
Stuttgart (1941) 1950 sqq.
Revue Benedictine, Maredsous 1884 sqq.
Reifferscheidt, ., Bibliotheca Patrum Latinorum Italica, 2 Bnde,
Wien 1870/71
Revue d'histoire ecclesiastique, Louvain 1900 sqq.
Rnsch, H., Itala und Vulgata, Das Sprachidiom der urchristlichen
Itala und der katholischen Vulgata unter Bercksichtigung der
rmischen Volkssprache, Marburg 1879 2 (Neudruck Mnchen
1965)
Rose, V., Verzeichnis der lateinischen Handschriften I, II 2, II 3:
Die Hss.-Verzeichnisse der kniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin
1893-1905
Salonius, . H., Vitae patrum, Kritische Untersuchungen ber
Text, Syntax und Wortschatz der sptlateinischen Vitae patrum,
Lund 1920
Sources Chretiennes, Paris 1941 sqq.
Schenkl, H., Bibliotheca Patrum Latinorum Britannica I III, Wien
1 8 9 1 - 1 9 0 5 (Nachdruck Hildesheim/New York 1969)
Rufinus, Opera, CC 20, 1961, ed. M. Simonetti
Svennung, J., Untersuchung zu Palladius und zur lateinischen
Fach- und Volkssprache, Uppsala 1935
Thesaurus Linguae Latinae
Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, Leipzig/Berlin 1882 sqq.

A 1

DIE GRIECHISCHE VORLAGE DER LATEINISCHEN


HISTORIA MONACHORUM

ZUM T E X T UND ZUR GESCHICHTE DER HISTORIA MONACHORUM

Die sogenannte Historia monachorum bildet zusammen mit den


Mnchsviten des Hieronymus, der Vita Antonii und verschiedenen Apophthegmensammlungen den Grundstock zum lateinischen Corpus Vitae
patrum, das in mannigfacher Gestalt das mnchische Leben im Westen als
Lehrbuch der Askese neben den Regeln bestimmte. Die groe Zahl
der erhaltenen und aus alten Katalogen und Handschriftenverzeichnissen
bekannten Handschriften 1 und die ebenfalls beachtliche Zahl der gedruckten Ausgaben legen Zeugnis dafr ab, wie intensiv die Benutzung dieser
Texte war. Ihre Bedeutung wird besttigt durch die Testimonien 2 und die
Aufnahme der Texte auch in nichtmonastische Literatur wie zum Beispiel
in das Speculum historiale des Vinzenz von Beauvais 3 bis hin in die Erbauungsliteratur des Pietismus 4 .
Wie die Vita Antonii und die Apophthegmen ist die Historia monachorum aus dem Griechischen bersetzt worden. Die Frage, ob nicht
vielmehr der lateinische Text das Original sei, stand lange zur Diskussion.
Nach zahlreichen, . T. sorgfaltigen Untersuchungen 5 kann der Streit als
entschieden gelten: der griechische Text erweist sich nicht nur in Details,
die vor allem von A. J. Festugiere zusammengestellt wurden 6 , als Original,
sondern besonders auch durch seinen literarischen Charakter: der griechi1

Cf. die Handschriftenliste p. 91 103; hier sind nur die erhaltenen Handschriften aufgefhrt, nicht aber verschollene, zerstrte oder nur aus Verzeichnissen nicht mehr bestehender Bibliotheken bekannte Exemplare. Eine Zusammenstellung v o n Handschriften unter
dem Namen Vitae Patrum aus mittelalterlichen Katalogen findet sich bei C. M. Batlle,
Adhortationes 1 5 1 - 2 0 7 .

Cf. p. 32 sqq.
Vincentius Bellovacensis, Speculum historiale (ca. 1244 abgeschlossen), 13,15.17.18;
14,6276; 17,48. Dort findet sich fast der gesamte Text der HM, vermischt mit
Apophthegmen und Material aus Soz. Hist. Eccl. und Socr. Hist. Eccl.

So . B. Vitae Patrum, Das Leben der Altvter und anderer Gottseligen Personen,
Gottfried Arnold, Halle 1700. Hier werden den Mnchen der gyptischen Wste zeitgenssische Gottselige Personen" gegenbergestellt.

Preuschen, Palladius und Rufinus 170 sqq.; 191 196; Butler, Lausiac History I 10 15;
1 9 8 - 2 0 3 ; 257277; Reitzenstein, HM und HL 3 sq.; 1 1 - 1 7 und passim; Festugiere;
Probleme litteraire; idem, Ed. HM p. V.

Festugiere, Probleme litteraire.

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

sehe Text trgt noch deutlich die Spuren seiner Entstehung als Kompilation
aus verschiedenartigem Quellenmaterial. Brche und logische Ungereimtheiten machen die Nahtstellen deutlich; ein kunstloser und auch volkstmlicher Stil zeigt die Herkunft der Quellen aus der Kleinliteratur. Dagegen
trgt der lateinische Text die Anzeichen einer bersetzung oder vielmehr
einer Bearbeitung: die Brche und Unebenheiten sind zumindest zum
groen Teil geglttet worden, einer erkennbaren Tendenz folgend sind
anstige Stellen entfernt und andererseits lngere Passagen eingefgt
worden, die durch ihren eher theoretischen Inhalt als Fremdkrper in
einem Text stehen, der das Anekdotische und die Schilderung der Lebenspraxis in den Vordergrund stellt. Das Bemhen um eine berhhung des
Textes durch rhetorische Glanzlichter, die im krassen Gegensatz stehen
zur Schlichtheit des Originals, unterstreicht den bersetzungscharakter
der lateinischen Version 7 .
Schwierigkeiten, das Verhltnis zwischen dem lateinischen und dem
griechischen Text der Historia monachorum eindeutig zu bestimmen,
bereiteten bisher die Passagen in der Kirchengeschichte des Sozomenos,
die Material der Historia monachorum enthalten und dabei einmal der
griechischen und einmal der lateinischen Version folgen 8 . Wenn man
allerdings voraussetzt, Sozomenos habe dieses Material nur aus einer
einzigen Quelle entnommen, ist man gezwungen, eine griechische Grundschrift zu vindizieren, die zumindest einen Teil des lateinischen Sondergutes bereits enthielt 9 .
Bercksichtigt man aber, da sowohl der Kompilator als auch der
lateinische Bearbeiter sich lteren Quellenmaterials bedienten, das Sozomenos sehr wohl noch zur Verfgung stehen konnte, und er auerdem die
Historia monachorum in beiden Versionen benutzt haben kann, treten
diese Schwierigkeiten zurck 10 .
Allerdings gibt es Indizien, die vermuten lassen, da der griechische
Text, der die Grundlage fr die lateinische Bearbeitung war, anders aussah
7

Cf. p. 3 9 - 4 6 ; 4 8 - 6 7 .

Detaillierte Vergleiche bei Butler, Lausiac History 268 282; Preuschen, Palladius und
Rufinus 180 191; Festugiere, Probleme litteraire 277 281. A u f noch ungeklrte Probleme macht D. J. Chitty, J T h S NS XIII, 1962, 172 aufmerksam.

9
10

So in Butler's Stemma der Geschichte des Textes (Lausiac History I 268).


Die Tatsache, da Sozomenos fr die Abschnitte ber die Mnche gyptens (Hist. Eccl.
I 13.14; III 14; VI 28 31) mehrere Quellen benutzte, machte bereits Schoo, Quellen,
1 9 1 1 , S. 55, deutlich. Fr das mit der HM bereinstimmende Material scheint er sich im
Prinzip an das v o n ihm zitierte Werk des Timotheus gehalten zu haben (cf. p. 2023
mit Anmerkungen) und zustzlich Details aus der griechischen und lateinischen Form
der HM verwertet zu haben. Auerdem kann man noch eine pachomianische" Quelle
annehmen (fr III 14), dazu die Historia Lausiaca oder deren Quellen. Das Thema der
Quellen des Sozomenos fr den Abschnitt ber die gyptischen Mnche, insbesonders
das zitierte Werk des Timotheus, wird gesondert behandelt werden.

Der griechische Text

als derjenige, der sich aus den erhaltenen Handschriften rekonstruieren


lt
Einige Gemeinsamkeiten der syrischen Version der Historia monachorum mit dem lateinischen Text gegen den (bekannten) griechischen 12
machen es wahrscheinlich, da beide bersetzungen gemeinsam auf eine
griechische Textform zurckgehen, die von den uns bekannten abweicht.
Ob dieser griechische Text sogar der ursprnglichere war, lt sich nicht
beantworten, bevor eine kritische Edition des syrischen Textes vorliegt,
die fr die berlieferungsgeschichte der Historia monachorum ein Desiderat ersten Ranges ist.
Trotz der Vermutung, da der uns zur Verfgung stehende griechische
Text13 nicht die unmittelbare Vorlage fr die lateinische Version war, und
trotz der groen Abweichungen, die durch die Bearbeitung entstanden,
ist die Verwandtschaft immer noch so stark, da ohne ein Verstndnis der
griechischen auch das der lateinischen Version nicht mglich ist und da
an einigen Stellen der vorhandene griechische Text zur Rekonstruktion
des lateinischen herangezogen werden kann.
Aus diesem Grund wird hier der Edition des lateinischen Textes eine
Analyse der griechischen Vorlage vorangestellt.
A 2

DER GRIECHISCHE T E X T

Seinem literarischen Charakter gem war der Text im Laufe


Geschichte vielen Vernderungen unterworfen, so da es schwierig
seiner ursprnglichen Gestalt vorzudringen.
Fr uns greifbar ist der Text zuerst in syrischer bersetzung in
schriften des 6. Jahrhunderts 1 ; die griechische berlieferung ist
11

12
13

seiner
ist, zu
Handhand-

Sowohl Butler, Lausiac History I 268 277, als auch Festugiere, Probleme litteraire,
279 281, und Ed. HM p. XLI und CXVI, vermuten, da die lateinische Version der
HM auf einen anderen Text zurckgeht als den griechischen textus receptus. (Cf. auch p.
48-53).
Cf. p. 26 sq. und 48.
Zwei Editionen stehen zur Verfgung: diejenige von E. Preuschen, Palladius und Rufinus,
Glessen 1897; die von A. J. Festugiere, Historia Monachorum in Aegypto, Subsidia
Hagiographica 34, Bruxelles 1961, bzw. deren anastatischer Nachdruck in Subsidia Hagiographica 53, Bruxelles 1971 (Historia Monachorum in Aegypto, Edition critique du texte
grec et traduction annotee). Im folgenden wird stets auf die letztgenannte Edition Bezug
genommen. Die Edition Festugieres hat viel (verdiente und unverdiente) Kritik erfahren.
Sie bietet jedoch eine solide Arbeitsunterlage fr die Edierung der Ubersetzungen der
HM. Sobald eine Ausgabe der syrischen Version vorliegt, wird man sich auch um den
griechischen Text noch einmal bemhen mssen.
Die ltesten bekannten syrischen Handschriften sind London, . M. Add 17176 (Wright
Nr. 924), anno 532; Add 12175 (Wright Nr. 727), anno 534; Add 14597 (Wright Nr. 730),
anno 569; dazu noch die undatierten, jedoch ebenfalls aus dem VI. Jh. stammenden: Add

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

schriftlich zurckzuverfolgen bis ins 9./10. Jahrhundert 2 . Die Historia


monachorum erscheint in einem Teil der griechischen Uberlieferung im
Anschlu an die Historia Lausiaca oder vermischt mit diesem Text. Teilweise hat die HM keinen eigenen Titel und wird so zu einem Teil der
Historia Lausiaca und damit auch Palladius als Autor zugeordnet 3 . In
anderen Handschriften wird als Titel angegeben
4 .
Einige Handschriften nennen Hieronymus als Autor 5 . Beide Zuweisungen erscheinen auch in der syrischen berlieferung, auch die
berlieferungsgemeinschaft mit der H L ist hier die vorherrschende 6 .
Eine kleine Handschriftengruppe (Paris, . N. Coisl. 282 und Oxford,
Bodl. Libr. Cromwell 18) 7 , die auch sonst von der brigen berlieferung
abweichen, bietet den Titel iv , ohne einen
Autor zu nennen. In beiden Handschriften ist der Text unvollstndig,
der Coislinianus enthlt nur die Kapitel Johannes von Lyko, Apollo
und Paphnutius (I, VII und X V I lat.), der Oxforder Codex enthlt die
Kapitel I - V I I , X V I I , X X V , X X V I , X V I , X X X I I , X X X I I I , V I I I - X V ,
X V I I I (nach lat. Zhlung). Whrend diese Reihenfolge durch mechanische Einwirkung zustandegekommen sein mag und auch die Anordnung
in einigen syrischen Handschriften von der Willkr des Schreibers
abzuhngen scheint, lassen sich zwei Grundtypen der Kapitelreihenfolge
herausschlen:

14648; Add 17177; Add 14646; Add 14609 und Add 12173 und Add 14650 (beide s. VI/
VII). Zur syrischen berlieferung cf. Butler, Lausiac History I, 266 sq.; Preuschen,
Palladius und Rufinus 152 159. Cf. auch Bousset, Apophthegmata 26 34.
2

Die ltesten bekannten griechischen Handschriften sind: Paris, Coisl. 83; Mnchen gr.
498; Leyden Voss. Fol. 46; Vaticano Pakt. 41. Zu den Handschriften der gr. HM cf.
Preuschen, Palladius und Rufinus 1 3 7 - 1 5 2 ; Festugiere, Ed. HM X I I I - C X X X I I I und
Tabula siglorum.

So . B. Mnchen gr. 498; Wien hist. gr. 84; Venedig Marc. gr. 338; Paris gr. 1532;
Paris gr. 1596; Paris gr. 1627. Auch der Vaticanus Palat. gr. 41 schreibt die HM Palladius
zu.

Paris Coisl. 83; Paris gr. 464; Paris gr. 1628; Paris gr. 1597; Leyden Voss. Fol. 46.

Paris gr. 835; Paris Coisl. 83, beide s. X ; Torino 141, s. X V I (zerstrt).
Palladius zugeschrieben wird die HM in Add 14609; Add 14646; Add 17177 (vermutlich).
Hieronymus wird als Autor genannt in Add 12173; Add 14650; Add 14648. Die drei
letztgenannten Handschriften enthalten die HM in Uberlieferungsgemeinschaft mit der
HL, (14648 nicht ganz sicher); dazu auch die Hss. Add 17177 und Add 14579 (nach den
Angaben Wright's im Katalog und Butler, Lausiac History I 89 93).

Der Titel erscheint in der Hs. Paris, Coisl. 282, s. X I . Die Hs. Patmos 176, s. X I I , die
damit eng verwandt ist, bringt fr die HM keinen Titel. Ebenso fehlt in der Hs. Oxford,
Bodl. Libr. Cromwell 18 der Prolog und somit der Titel. Das Kapitel I beginnt p. 353
mit ' .

Der griechische Text

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

22.
23.
24.
25.
26.
27.

Johannes v. Lyko
Or
Ammon
Bes
Oxyrinchus
Theon
Elias
Apollo
Amun
Copres u. Patermutius
Surus
Hellen
Apelles u. Johannes
Paphnutius
Pityrion
Eulogius
Isidor
Sarapion
Apollonius Martyr
Dioscorus
Nitria u. Kellia:
Ammonius
Didymus
Kronides
Drei Brder
Evagrius
Makarius der gypter
Amun
Makarius v. Alexandria
Paulus Simplex
Piammon
Johannes von Diolkos

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

22.
23.
24.
25.
26.
27.

Johannes v. Lyko
Or
Ammon
Bes
Oxyrinchus
Theon
Apollo
Amun
Copres u. Patermutius
Surus
Hellen
Elias
Pityrion
Eulogius
Apelles u. Johannes
Paphnutius
Isidor
Sarapion
Apollonius Martyr
Dioscorus
Nitria u. Kellia:
Ammonius
Didymus
Kronides
Drei Brder
Evagrius
Makarius der gypter
Amun
Makarius v. Alexandria
Paulus Simplex
Piammon
Johannes von Diolkos

Die Unterschiede der beiden Reihenfolgen betreffen also die Stellung des
Kapitels Elias und des Kapitelpaars Pityrion/Eulogius (VII und XV/XVI
in A).
Da der Text mit dem Anspruch auftritt, ein Reisebericht zu sein, hat
man versucht, einer geographisch richtigen" Route folgend, die erstere
Reihenfolge als die ursprngliche zu beweisen 8 . Da aber der Reisebericht

Butler, Lausiac History I 1 9 8 - 2 0 3 ; Festugiere, Ed. HM p. X L ; bes. Ward, Lives of the


Desert Fathers 4 6.

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

nur ein fiktiver ist und ein Teil der Kapitel aus dem Text heraus nicht
geographisch festzulegen ist, sich berdies immer Unstimmigkeiten ergeben 9 , welche Version man auch vorzieht, kann auf diesem Wege keine
Entscheidung gefallt werden. Mit dem Stichwort fiktiv" wird eine andere
Frage berhrt, die nach dem literarischen Charakter der Historia
monachorum.
Der aufmerksame Leser des griechischen Textes mu feststellen, da es
sich nicht um ein Werk aus einem Gu handelt. Schon R. Reitzenstein hat
darauf hingewiesen, da die Historia monachorum wie die Historia Lausiaca Sammelwerke" sind, die im Rahmen einer Reisenovelle verschiedene
schriftliche oder auch mndliche Quellen verwerten 10 . So machte er aufmerksam auf die Brche im Kapitel VIII (lat. VII) und erklrte sie mit
der Benutzung zweier Quellen 11 . Brche dieser Art weist der Text auch
sonst auf; es gibt aber auerdem bereits uere und formale Hinweise auf
die Uneinheitlichkeit des Textes. Als erstes fallt der uerst unterschiedliche
Umfang der Kapitel auf man vergleiche Kap. VIII (VII lat.) Apollon"
mit Johannes von Diolkos ( X X V I gr., X X X I I I lat.).
Genauso unterschiedlich ist die formale und inhaltliche Gestaltung der
Kapitel. Entgegen einem ersten Eindruck von stereotyper Wiederholung
in den Schilderungen der Asketenpersnlichkeiten schlen sich mindestens
vier verschiedene Grundtypen heraus:
1. Der Bericht eines Besuches beschrnkt sich auf die Aufzhlung
folgender Fakten: Name, Anzahl der Schler und Anhnger, ueres
(), asketische Praktiken und eine besondere Gnadengabe. Dieser
kann durch ein angefgtes Apophthegma illustriert werden (. B.
XIII).
2. Die Schilderung des Asketen hat die Form einer Vita, d. h. einzelne
Stationen des Lebens werden in chronologischer Folge erwhnt; angereichert werden diese Viten durch novellistische Einschbe, die ebenfalls
Apophthegmen hneln, und durch Reden, die oft als Regel" des betreffenden Mnchsvaters angesehen werden knnen (. . II).
3. Einige Kapitel sind in sich geschlossene Erzhlungen mit durchgehender Handlung und einheitlicher Struktur, so die Kapitel , X V I und
X I X (XI, X I V und X I X gr.). Auch die drei Mnchsnovellen, die in
9

Besonders das Kapitel V (Oxyrhinchus) ist falsch" piaziert, ebenso ist der Umweg ber
Diolkos (Cap. X X X I I lat.) von Memphis in die nitrische Wste (wenn man dem Epilog
glauben soll) unwahrscheinlich. Besonders aber ist der Beginn der Route an ihrem
sdlichsten Punkt Lykopolis fr eine Reisegruppe aus Jerusalem nicht glaubhaft, cf. auch
p. 11 sq.

10

Reitzenstein, H M und H L 1 11. Obwohl sich Reitzenstein bezglich der Frage, o b der
griechische oder der lateinische Text das Original sei, tuschte, hat er das literarische
Genus der H M besser erkannt als die meisten Bearbeiter dieses Textes.

11

Reitzenstein, H M und H L 7 0 - 7 7 .

D e r griechische Text

den Rahmen des ersten Kapitels eingebaut sind 1 2 , gehren zu diesen


abgeschlossenen Erzhlungen.
4. Eine letzte Gruppe besteht aus lose aneinandergereihten apophthegmenhnlichen Elementen. Die Abfolge der Erzhlelemente ist eher von
assoziativen als logischen Gesichtspunkten bestimmt. Die Kapitel ber
Helenus und die beiden Macarii ( X I ; X X V I I I und X X I X / X I , X X I und
X X I I I gr.) vertreten diesen Typus am deutlichsten. Eine klare Quellenscheidung ist zwar nicht mglich, trotzdem haben sich offensichtliche
Spuren typischer Merkmale der einzelnen Quellen im Text der H M erhalten. So scheint die erste Quelle ihre Kapitel mit einem stereotypen
begonnen zu haben, die zweite mit .
Im Kapitel V I I ( V I I I gr.) wechseln die Quellen einander ab. Das Kapitel
beginnt mit Quelle 2 (), um dann in 2 (gr.) noch einmal mit
einzusetzen; dazwischen schiebt sich ( l a gr.) das des
Kompilators, der hier seine eigenen touristischen Erlebnisse einflicht.
Auch der Prolog ist vermutlich aus zwei Vorlagen zusammengesetzt
und durch zustzliche Elemente des Kompilators verbunden: Eingebettet
in die Einleitung 1 3 gr. und die Erklrung ber die Absicht der
Schrift 1 2 und 13 gr., die vermutlich vom Kompilator stammen, finden
sich zwei in sich vollstndige Prologe. Der erste ( 4 9 gr.) bezieht sich
auf eine Reise zu den Asketen, die in der Wste verstreut" wohnen, ein
vollstndiges Vergessen der Welt zeichnet sie aus, durch das sie die volle
1 3 bei Gott erreichen; und durch sie besteht berhaupt noch
die Welt".
Der zweite Prolog ( 10 und 11 gr.) wird dann auch folgerichtig mit
' eingeleitet. Hier gilt das Interesse den Mnchen
in gypten und der Thebais". Dieser Prolog lebt vom Gegensatz zweier
asketischer Lebensformen, des Eremitentums und des koinobitischen Lebens in Siedlungsnhe. Offenbar bestand Grund, diese zweite Gruppe zu
verteidigen und ihre Gleichwertigkeit mit den Eremiten zu betonen 1 4 .
Entsprechend der Aussage des ersten Prologs durch sie besteht die Welt"
findet sich im zweiten Prolog das Urteil ihren Gebeten vertrauen die
Menschen ringsum" ( 10b gr.).
Eine zweite Doublette, nmlich der Vergleich mit einem Heer ( 7 und
1 0 gr.), hat wohl ebenfalls ihre Wurzeln in der Verknpfung zweier
Vorlagen.
12
13

I 4 , 1 - 1 1 ; I 5 , 2 - 1 4 ; I 6 , 2 - 2 4 lat.
Das Zeichen dafr, da man den vertrauten U m g a n g und die Nhe Gottes erreicht hat,
d. h. da man der (fiducia) teilhaftig ist und damit einen hohen Grad an
Vollkommenheit erreicht hat, ist die Tatsache, da G o t t die Bitten dieses Vollkommenen
smtlich und ohne Einschrnkung erfllt (cf. P. Miquel, Art Parrhesia, Diet. Spirit. 12,1,
1984, 262 sq.: Sens apostolique et spirituel).

14

oi
.

10

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

O b auch im Prolog ( 2 gr.) und ( 3, 5 und 10 gr.)


uere Anzeichen verschiedener Quellen sind, mu zumindest in Erwgung gezogen werden.
Die Kapitel des Typus 3 und 4 kennen als Einleitung die Fiktion der
Autopsie durch oder nicht, sondern beginnen mit den
auch fr die novellistischen Apophthegmen gebruchlichen Formeln:
; ; .
Ein weiterer wichtiger Unterschied zwischen den verschiedenen Vorlagen zeigt sich in der Verwendung von Schriftzitaten 15 : die Quelle 1
() benutzt kein einziges ausdrckliches Bibelzitat, dagegen finden
sich in den Typen 3 und 4 an exponierten Stellen vereinzelt solche Zitate.
Die Quelle 2 arbeitet dagegen offenbar ganz bewut mit diesem Mittel,
gehuft treten Zitate in den beiden umfangreichen Kapiteln I und VIII
gr. (VII lat.) auf, besonders in den Rahmenerzhlungen und den Redeteilen.
Mit Schriftzitaten arbeiten auch Prolog und Epilog, dieser besonders
im zweiten stark stilisierten Teil ber die acht Gefahren der Reise".
Die ungleiche Verteilung der Bibelzitate ber den Text lt sich nur
schwer erklren, wenn man den Text als homogene Arbeit eines Verfassers
voraussetzt. Auch die bereits erwhnten Brche und Ungereimtheiten des
Textes sprechen nicht fr ein Werk aus einer Hand.
Einige Beispiele gengen, um den Charakter der Brche im Text zu
umreien.
1. Miverstndnisse
In einigen Fllen scheint der Kompilator seine Quellen nicht oder falsch
verstanden zu haben. Das gravierendste Beispiel ist XX 14 gr.:
Wir sahen auch drei gewisse Brder, tchtige Mnner, die w e g e n ihres Lebenswandels
voller Tugenden z u m Episkopat g e z w u n g e n werden sollten und sich aus groer
Scheu ihre Ohren abschnitten. Sie handelten zwar khn, aber aus einem guten
Grund, es sollte sie nmlich niemand mehr belstigen.

Hinter dieser absurden Geschichte wird man unschwer die bekannte


Anekdote ber Ammonios erkennen, der mit der Selbstverstmmelung
dem Amt entgehen wollte 16 . Hinter den drei Brdern" steckt natrlich
die Tatsache, da Ammonios drei Brder hatte. Wie aber konnte ein
wirklicher Kenner der Materie die Anekdote so entstellt wiedergeben?
Ein anderes MiVerstndnis scheint in XX 7 gr. vorzuliegen. Die
Mnchssiedlungen Nitria und Kellia waren offensichtlich allgemein als die

15

Ich sttze mich auf die Angaben bei Preuschen, Palladius und Rufinus, und Festugiere,
Ed. HM, obwohl diese nicht alle erkennbaren Schriftzitate enthalten, soweit es die mit
beginnenden Kapitel betrifft, jedoch mit Recht kein einziges Bibelwort vermerken.

16

Cf. Soz. Hist. Eccl. VI 30.

Der griechische Text

11

beiden benachbarten berhmten Siedlungen bekannt 17 . Der Kompilator


hat jedoch Kellia" nicht als geographischen Namen erkannt und damit
auch nicht den Einschnitt im Text. Er begriff als die Behausungen
der Asketen in Nitria und fhrte den Text daher weiter. Dadurch ist der
irrtmliche Eindruck entstanden, die lateinische HM fge das Kapitel
ber die Kellia zustzlich ein 18 . Richtig ist jedoch, da im lateinischen
Text die sicher ursprnglich vorhandene Teilung in Nitria" und Kellia"
wiederhergestellt ist.

2. Doubletten
Die Prophezeiung des Todes Theodosius' durch Johannes von Lyko
wird zweimal berichtet (I 2 und 64 gr.), offensichtlich aus zwei verschiedenen Quellen: einmal richtet sich die Prophezeiung an einen Offizier des
Kaisers, das zweite Mal an die fiktive Reisegruppe der HM.
Aus zwei Quellen stammt gewi auch die doppelte Berufung des Apollo
zur Grndung einer Mnchsgemeinschaft (VIII 3 und 17 gr.); weitere
Doubletten in diesem Kapitel kommen weiter unten zur Sprache 19 .

3. Formale

Unstimmigkeiten

Die Anzahl der Reisenden wird mit sieben", dann mit drei" angegeben, dann wieder wird in der ersten Person im Singular gesprochen 20 ; das
wird eher ein Indiz fr verschiedene Vorlagen sein zumal die Drei- und
Siebenzahl auch in Apophthegmen beliebt ist, die von reisenden Brdern
sprechen 21 und nicht so sehr die realen Verhltnisse der Reisegruppe
vom lberg widerspiegeln 22 .
hnliche Unstimmigkeiten finden sich auch in der Reiseroute, wie sie
sowohl aus der Kapitelreihenfolge als auch der Version hervorgeht.
Grundstzlich mu man fragen, warum der Weg einer Gruppe aus Jerusalem in Lykopolis beginnen soll. Soweit bekannt, gab es keine Route, die
diesen Ausgangspunkt ermglichte; der bliche Weg fhrte natrlich an
der Kste entlang ins Nildelta, wie wir es auch von Egeria wissen 23 .
Die Kapitelfolge ergibt folgenden Weg: Lyko, Thebais", Oxyrinchus,
Antinopolis, Hermopolis, Achoris, Herakleopolis, Thebais", Arsinoe,
17

Cf. Evelyn White, Nitria 1 7 - 4 2 ; Guillaumont, Cellia.

18

So noch Festugiere, Ed. HM p. XLI:


. . . au chapitre sur la Nitrie".

19

Cf. p. 1 3 - 1 6 .
1 1 3 ; VIII 48; VIII 50 gr.

20

que v. lat. ajoute un paragraphe sur les Cellia

21

Cf. . B. PJ X 14 (ML 73,914 B9; X 94 (929 D); X V I I 20 (976 D); Ch'aine Nr. 91 und
225.

22

Gegen Ward, Lives of the Desert Fathers 57.

23

Cf. Maraval, Egerie, 80 und 104 sqq.; im Text erwhnt Egeria selbst diese Route v o m
Nildelta ber Pelusium nach Jerusalem (9,6.7). Cf. auch die Tabulae Peutingerianae.

12

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

Babylon, Memphis, Thebais", Nitria und Kellia (wobei auffllig ist, da


Dioskoros in der Thebais beheimatet ist und der Text nach den Handschriften dann nahtlos und ohne neuen Kapitelanfang in das Gebiet von Nitria
bergeht), Diolkos.
Die Route nach der Kapitelfolge ist folgende: Lyko, Thebais",
Oxyrinchus, Hermopolis, Antinopolis, Thebais", Achoris, Herakleopolis,
Thebais", Arsinoe, Babylon, Memphis, Thebais", Nitria, Kellia, Diolkos.
Bei allen Erklrungsversuchen mu zumindest die Position von Oxyrinchus rtselhaft bleiben, aber auch die Stationen Antinopolis, Hermopolis
und Achoris geben keinen sehr schlssigen Weg an. Wenn, wie es die
anderen Indizien auch vermuten lassen, der Text der H M aus mehreren
Vorlagen zusammengeschrieben worden ist, wird man eine vollkommen
schlssige Reiseroute auch nicht erwarten knnen.
4.

Inhaltliche

Brche

Im Kapitel VII gr. wird im Paragraphen 1 gesagt, Elias hielte sich


bereits siebzig Jahre an diesem Orte auf; wenige Zeilen weiter ( 3) wird
dagegen gesagt, keiner der Mitbrder wisse sich zu erinnern, wann er
dorthin gekommen sei.
Im Kapitel X I gr. wird an eine Erzhlung, wie Helles sich die wilden
Tiere zu Helfern macht, eine winzige Episode angeschlossen, die in ihrer
jetzigen Form wohl nur ein Bruchstck ist:
'
. (XII
5b).
Zwar existiert eine assoziative Verbindung zur vorangehenden Geschichte, aber die Anekdote ist gewi verstmmelt und hnelte in ihrer
ursprnglichen Form etwa der Parallele in der Vita Antonii 2 4 .
Um vieles unlogischer ist die Passage X I I I 7 gr. Johannes lebt in
uerster Askese, indem er sich weder setzt noch legt und allein von
der allsonntglichen Eucharistie lebt ( 4). Als seine Fe durch diese
Lebensweise krank werden, erscheint ihm ein Engel, berhrt seinen Mund
und sagt:
Christus wird dir die wahre Speise und der heilige Geist dir der wahre Trank sein;
und es wird dir die geistliche N a h r u n g genug sein, damit du nicht vollgestopft
erbrechen mut 2 5 .

Danach wird er geheilt, lebt ohne festen Sitz in der Wste und ernhrt
sich von Krutern ( 8). Im nchsten Satz wird pltzlich erwhnt, da er
24
25

Vit. Ant. 50.


Der Nebensatz ist Zitat (Prv. 25,16). Es steht innerhalb der
Warnung, nicht zuviel Honig zu essen, im greren Zusammenhang der Ermahnung
zum Mahalten, ist also an der genannten Stelle in der HM kaum passend.

Der griechische Text

13

Zaumzeuge anfertigt, eine Ttigkeit, die nicht recht zu einem Wstenwanderer pat, ebensowenig wie die Aufforderung an jemanden, der nur von
Brot und Wein der Kommunion lebt, sich nicht mit Nahrung vollzustopfen. Mglicherweise stammt dieses Zitat aus einer Episode, die bertriebene Askese tadelt. In hnlicher Weise dient . B. Prv. 25,16 in Verbindung
mit Sir. 3,22 als Warnung vor bersteigertem und unangemessenem Bemhen in der Praefatio zur Vita Ioannis Eleemos. (ML 73,338/339).
Hier scheinen also die Geschichten einer Heilung, einer Zusage himmlischer Speise, einer Warnung vor bertriebener Askese und einiges andere
mehr durcheinandergeraten zu sein. Besonders gut lt sich die nicht
immer gelungene Verknpfung zweier Quellen im Kapitel VIII (lat. VII)
beobachten.
Auch Sozomenos hat offenbar zwei Quellen benutzt, die von Apollos
bzw. Apollonios berichteten 26 . Beide Abschnitte des Sozomenos bieten
dieselben Fakten: im Jnglingsalter wendet sich der Held der
zu und geht als Anachoret in die siedlungsferne Wste. Nach vielen Jahren
strenger Askese ergeht an ihn die Berufung von Gott, in die stadtnahe
Wste zu gehen und dort Vater vieler Mnche" zu werden. Mit der
Berufung bekommt er die Zusage, von Gott alles zu erlangen, worum er
bittet. Der Wstenvater zeichnet sich sowohl als wie als aus 27 . In seiner ersten Version stellt Sozomenos vermutlich seiner
Vorlage folgend Apollonios in den Zusammenhang mit pachomianischem Mnchtum. Diesen Zusammenhang scheinen auch andere Quellen
ber Apollos/Apollonios zu besttigen 28 .
Das Schema der Vita bezieht sein Vorbild aus dem Leben des Pachomius,
der zuerst als Anachoret lebte und durch eine Berufung zur Grndung
einer Gemeinschaft veranlat wurde. Dieses Schema wurde offensichtlich
auch den Viten weiterer Mnchsvter zugrundegelegt, wie es besonders
das Kapitel II (gr. und lat.) der HM zeigt. Mglicherweise gab es eine
Sammlung von Viten nach diesem Muster in einer Asketentradition, die
sich selbst in der Nachfolge des Pachomius sah. Allerdings wird dessen
Name (oder auch die Bezeichnung Tabennensiotes) nicht genannt.
Das Kapitel ber Apollos/Apollonios in der HM ist aus mehreren Viten
dieses Schemas zusammengestellt. Die Brche und Widersprche, die sich
aus der Kompilation ergaben, sind im lateinischen Text teilweise geglttet
und entfernt, vor allem werden Zahlenangaben und der Wechsel zwischen

26
27
28

Soz. Hist. Eccl. III 14 und VI 29.


III 14: . . . eis ?.
Nmlich das Kapitel VIII gr. (VII lat.) der HM selbst: sowohl die Kleidungsstcke (VIII
6 gr./VII 2,6 lat.) entsprechen der pachomianischen Tracht (cf. HL XIX BHL 6532 = 38
gr.); VIII 18 gr. werden fr die Gemeinschaft des Apollonios die typisch pachomianischen
Ausdrcke benutzt.

14

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

Plural und Singular vermieden, da durch sie die Nahtstellen besonders


auffallig waren 29 .
Die folgende Analyse orientiert sich am griechischen Text: Das Kapitel
beginnt mit 30, um noch im selben Paragraphen eine mit
eingeleitete Passage ber die Autopsie des gerade erwhnten Tempels
einzufgen. Mit 31 beginnt ( 2) auch der eigentliche Bericht: Apollos ist Vater von 500 Mnchen in der Wste auf dem Berg"; Gott tut
viele Wunder durch ihn, in der Jugend hat er strenge Askese gebt, im
reifen Alter die Gnade erlangt, diese Wunder zu tun, im Alter von achtzig
Jahren ist er Vater" von 500 vollendeten Mnnern (
).
Nach dieser eigentlich vollstndigen Vita setzt 3 wieder an der Stelle
ein, an der Apollos mit 15 Jahren in die ferne Wste zieht und sich
strenger Askese widmet 32 . Danach folgt die Berufung mit dem Auftrag,
Mnche um sich zu sammeln, und die Zusage der ( 4) nach
40 Jahren Askese 33 . In der siedlungsnahen Wste ( )
wohnt er auf dem Berg in einer Hhle (cf. Soz.Hist.Eccl. V I 29) und
verrichtet hundert Gebete tglich und in der Nacht ( 5). Ein Rckblick
berichtet vom Empfang himmlischer Speise whrend der Zeit in der fernen
Wste ( 6), auch die Beschreibung seiner Kleidung im brigen ganz
pachomianisch 34 endet mit der rckblickenden Bemerkung, in der
Wste" seien seine Kleider nicht gealtert.
7 kehrt wieder zur Oikumene zurck: Apollos tut Wunder und sammelt
Mnche um sich und zeichnet sich sowohl als wie als
aus (cf. Soz.Hist.Eccl. III 14) ( 8). Er lt jeden nach eigenem Vermgen
Askese ben 35 , am Sonntag aber it die Gemeinschaft an einem Tisch
( 9) 36 .
29

So . . VIII 21/didicimus VII 6,1.

30

Also mit der Quelle 2, cf. p. 8 sq.

31

Also vermutlich aus der Quelle 1, cf. p. 8 sq.

32

33

, (VIII 4).

.
34

. . . , ,
, VIII 6; cf. Reg. Pach. Praef. 4: lebitonariajamictum

lineum\cucullos\meloten\

balteolum lineum.
35

Merkwrdigerweise hat hier die lateinische Version den strker pachomianisch geprgten
Text: unumquemque apud semetipsum exercere abstinentiam,

quam posset, sinebat (cf.

Permittes

unicuique ut tantum quantum possit et cibi sumat et potus et iuxta . . . vires paribus quoque operibus
eos subiungts, et neque quemquam teiunare neque manducare probibebis

H L X I X ( B H L 6532),

whrend der griechische Text hier nur bietet:


(VIII 9); dagegen Soz. Hist. Eccl. III 14 (zu Pachomius): ,
, , .
36

' , VIII 9.

Der griechische Text

15

Nach der Episode 1013a, die Apollos eher als Missionar zeigt 3 7 , fhrt
die Erzhlung mit der Schilderung der Gemeinschaft um Apollos fort
( 13b) und schliet einige seiner Lehren an ( 14 und 15).
Mit 16 setzt wieder eine andere Quelle ein, die noch einmal die Zusage
der erzhlt und ( 17) eine andere Version der Berufung bringt,
allerdings ebenso mit dem Auftrag, von nun an Mnche um sich zu
sammeln. Wiederum strmen bei ihm viele Mnche zusammen und bilden
eine (cf. Soz.Hist.Eccl. III 14) mit der typisch pachomianischen
Kennzeichnung .
Die Zahl 500 wird auch hier noch einmal erwhnt. Die Schilderung der
Gemeinschaft endet mit ihrer Bezeichnung als himmlisches Heer", wie
es auch in HM II 12b gr. geschieht 3 8 . Die Paragraphen 2 1 2 3 sind
deutliche Fremdkrper, es handelt sich um zwei verschiedene Erklrungsversuche gyptischer Religion. Die erste sttzt sich auf euhemeristische
Argumente, die zweite auf die jdische Vtertradition 3 9 . Danach folgen
Episoden, die Apollos als Wundertter und Heidenbekehrer zeigen. Sie
werden wie im 16 eingeleitet durch die Bemerkung, da mehr als von
den Worten des Heiligen von seinen Taten die Rede sein soll" ( 24),
die Episoden spielen offenbar in der siedlungsnahen Wste (zumindest
30-35).
Nach der dritten Episode dieser Art ( 36 und 37) erfolgt wieder ein
Rckblick auf die erste Zeit in Siedlungsnhe, als er mit fnf Brdern auf
dem Berge sa ( 38 41). Assoziativ schlieen sich weitere Geschichten
zum Stichwort Hunger und wunderbare Ernhrung" an ( 42 47),
wieder wird auf die Zahl von 500 Mnchen hingewiesen.
Ab 48 berichtet ein Reisender aus einer Gruppe von drei Brdern
vom Besuch des Vaters Apollos. Die Schilderung stimmt auffallend mit
der Szene II 7.8 berein, sogar der unvermittelte bergang von der
Empfangsszene zur Schilderung der Gewohnheiten in der Gemeinschaft

37
38

Cf. Reitzenstein, H M und H L 72 sqq. (im Kapitel I V D e r M n c h als Apostel").


. . .

(II 12); cf.

( V I I I 19).
39

Im Paragraphen 22 werden die gngigen Topoi gegen die gyptische Religion wiederholt;
wegen ihres allgemeinen Charakters ist eine direkte Quelle nicht auszumachen (cf. auch
Festugiere Ed. H M , Anmerkung 139 zur bersetzung der Stelle, S. 53: II s'agit l d'un
lieu commun tres banal"); die ganz hnliche Passage in den Akten des Apollonius (KnopfKrger, Ausgewhlte Mrtyrerakten 32.12,15) ist vermutlich unabhngig aus eben diesen
gngigen Topoi zusammengestellt worden. Dagegen ist die Erklrung der gyptischen
Gtter im Paragraphen 23, da nmlich die gypter, die das Volk Israel beim Auszug
nicht verfolgten, weil sie mit anderen Dingen beschftigt waren, diese Dinge zu Gttern
erklrt htten, weil sie sie vor dem Untergang bewahrt htten, offenbar einer anderen
Tradition verpflichtet. Eine Vorlage habe ich nicht ermitteln knnen.

16

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

findet sich hier wie dort 40 . Hier erscheint der Erzhler als einzelner
Besucher ( 50b). An die abschlieende
Bemerkung (cf. 19 und II 12b) wird
assoziativ ein Wort des Apollos ber die Freude angefgt ( 53).
Es folgt eine Sammlung von Lehren, die an die Besucher (nun wieder
im Plural) gerichtet sind, sie wird eingeleitet mit ( 54) '
. Mit 60 wird durch dieselben Worte
diese Sammlung abgeschlossen oder aber die folgende Abschiedsszene
eingeleitet: .
Die vielen Doubletten und der Wechsel von Zeit und Ort sowie von
Singular und Plural beim Erzhler machen deutlich, da hier mehrere
Erzhlungen oder Erzhlelemente zu einer Vita Apollos zusammengefgt
wurden, wenn sich auch diese Quellen nicht mehr genau trennen, geschweige denn identifizieren lassen.
Auch der Epilog ist nicht so homogen, wie es auf den ersten Blick
scheint. Nach einer eigentlich abschlieenden Notiz, man habe auch noch
andere Asketen besucht in ganz gypten", habe aber eine Reihe von
ihnen wegen der Gefahren im Lande nicht sehen knnen, obwohl ihre
Leistungen noch grer und sicher bestaunenswerter sind ( 1 3a), folgt
die Schilderung der Gefahren, denen die Reisenden auf ihrer Route entronnen sind.
Obwohl diese Schilderung, wie oft bemerkt wurde, sehr lebensnah ist
in die erwhnten Situationen konnten wirklich nur Landesunkundige
geraten , ist die Passage stilistisch sehr bewut gestaltet: der Verfasser
spielt mit dem Hiob-Zitat (Jb. 5,10) ebenso wie mit den acht Gefahren
in itinere" aus dem 2. Corintherbrief (2. Cor. 11,26). Diese acht Gefahren
werden mit Reisestationen verbunden, die zumindest im letzten Teil genau
benannt werden: die fnfte Station ist die Kstenstrae, die nach Diolkos
fhrt (Ep. 8 gr.). Danach folgt die berfahrt ber den Nil (Ep. 9 gr.), der
Aufenthalt auf einer Insel im Mareotis-See (Ep. 10 gr.) und das KrokodilAbenteuer auf dem Weg zu den nitrischen Klstern (Ep. 11 gr.), wo diese
Reise auch endet (Ep. 13 gr.). Dieser Abschnitt entspricht also nicht der
fiktiven Reiseroute des Textes. Eher knnte er den letzten Teil der blichen
Route vom Heiligen Land zu den gyptischen Einsiedlern darstellen; auch
die ersten vier Angaben passen zu einem solchen Weg: die fnf Tage und
Nchte in menschenleerer Wste, bis man ins Gebiet des Nildeltas mit

40

Cf. zur Stelle p. 74. . . .


. 8. ; ,
. . . (II 7.8); .
. 50.
, . . . (VIII 49 sq.).

Der Inhalt der Historia monachorum

17

seinen Smpfen kommt und als Landesunkundiger von der Nilschwelle


berrascht wird, entsprechen den geographischen Gegebenheiten 41 .
Damit stellt sich der zweite Teil des jetzigen Epilogs eher als der Prolog
zu einer Reise zu den Einsiedlern der nitrischen Wste dar, der dem
Kompilator der HM geeignet schien, seinem Epilog den krnenden Abschlu zu geben 42 . Diese Beispiele mgen gengen, um den griechischen
Text der HM als Ergebnis einer Kompilation darzustellen. ber die Person
dieses Kompilators lassen sich keine Vermutungen anstellen, jedoch ist die
Angabe, er habe den Bericht ber die gyptischen Mnche auf Bitten der
Brder vom lbergkloster geschrieben, durchaus glaubwrdig.
Als terminus post quem fr die Abfassung dient das Todesjahr des Theodosius (395); auf dieses Ereignis wird in I 64 gr. Bezug genommen. Da diese
Datierung nur fr die abschlieende Kompilation gilt und die benutzten
Vorlagen lter sein knnen, braucht nicht betont zu werden.
A 3

DER INHALT DER HISTORIA M O N A C H O R U M

Durch seine Entstehungsweise bedingt enthlt der Bericht ber die


Mnche in gypten keine einheitliche Schilderung einer bestimmten asketischen Richtung 1 , sondern gibt geradezu einen berblick ber die Vielfalt
mnchischer Lebensweisen.

41

42

Cf. . B. Herodot III 5 sq. Anders erklrt Ward, Lives of the Desert Fathers 6, die
Stationen des Epilogs, aber auch sie hlt die dort genannten Reiseabschnitte offenbar nur
fr den letzten Teil der Reise und nicht, wie es der Text im jetzigen Zustand suggerieren
will, fr die Beschreibung der ganzen Route.
In der syrischen Handschrift, die Budge fr seine Edition benutzte (cf. p. 25 mit
Anmerkung 12 und 13), steht der Epilog unmittelbar vor dem Kapitel Nitria" und nach
dem Kapitel Pityrion". Ob der syrische Autor, der die asketische Sammlung, die diese
Handschrift enthlt, ein Vorbild fr diese Reihenfolge hatte, mu bis jetzt offenbleiben.
Zumindest ist es auffllig, da auch die gr. Handschriften der Familie , V 1 und V 2 (cf.
Festugiere Ed. HM p. CXXX sq.) den Epilog bereits nach dem Kapitel Sarapion"
bringen und damit den Text schlieen (V 1 bietet nur den Schlu des Sarapion-Kapitels,
daran anschlieend Johannes XXVI gr. und den Epilog, ohne die drei Stcke voneinander
abzusetzen). Auch die Handschrift schliet mit dem Ende des Kapitels Sarapion (XVIII
16 19) wie V 1 , fgt dann aber nur statt des Epilogs eine Doxologie an:
) '
. . . Es ist zu fragen, ob nicht eine alte Texttradition mit dem Kapitel XVIII gr./lat. eine
Zsur zwischen zwei Reiseberichten" bot (die Kapitel XIX und XX, besonders XIX
als Mrtyrerlegende, fallen aus dem Schema sowieso heraus), wobei der zweite Bericht,
nmlich eine Reise zu den nitrischen und sketischen Klstern von einer Vorform des
jetzigen Epilogs eingeleitet wurde.
Bereits der Prolog deutet dies an, indem dort von verschiedenen Lebensformen gesprochen wird. Eine Bevorzugung einer Gruppe wird ausdrcklich vermieden (cf. Prol. 11
gr)

18

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

Besonders im ersten Teil (Kap. II XVIII) finden sich viele Mnchsgestalten, die in der Apophthegmenliteratur keine Erwhnung finden. Andererseits fehlen in diesem Teil und auch in dem Abschnitt Nitria/Kellia die
groen Namen wie Moyses, Didymus 2 , Dorotheus, Arsenius, Isidor 3 und
Antonius, der nur indirekt durch seine Schler ins Spiel kommt.
Die Berhmtheiten der alexandrinisch beeinfluten Mnchslandschaft,
die in der Historia monachorum Erwhnung finden, werden seltsam kurz
abgehandelt, so Evagrius und die Langen Brder" ( X X 9 11; 14; 15);
auch berhren die Berichte von ihnen so wenig Typisches, da sie von
einem schlecht unterrichteten Verfasser zu stammen scheinen4.
Eine Ausnahme bilden Paulus Simplex und die beiden Macarii und der
Grnder Nitrias, Amun ( X X I XXIII gr.), whrend Pachomius nicht
einmal namentlich genannt wird, obwohl von einer Gemeinschaft von
,Tabennensioten' berichtet wird (III). Zwei andere Kapitel tragen starke
pachomianische Zge, ohne da ihre Helden ausdrcklich so bezeichnet
werden: Apollo und Or (VIII und II gr.). Ihre Viten, die nach demselben
Schema gearbeitet sind, orientieren sich so stark an der Vita Pachomii,
da eine zufallige bereinstimmung unmglich ist: nach einer Zeit der
Bewhrung durch strenge Askesebungen in der fernen Wste werden sie
durch einen Engel zur Grndung einer Mnchsgemeinschaft in Siedlungsnhe berufen. Die Kennzeichen dieser Gemeinschaft sind der gemeinsame
Tisch", eine einheitliche Kleidung (die Elemente dieser Kleidung stimmen
mit der pachomianischen berein), Schweigen whrend des Essens, frei
gewhlte Askesepraktiken der Brder mit Ausnahme der strengen Gemeinsamkeit am Sonntag. Das Essen wird erst nach Empfang der Eucharistie
eingenommen; ausdrcklich wird in der Gemeinschaft und besonders von
ihrem Pater sowohl der Weg des wie des gepflegt,
wobei die Tat dem Wort voransteht 5 . Auch der Bericht ber Patermutius
trgt einige der genannten Charakteristika, wie . B. die Einkleidung des
neuen Schlers mit den typisch pachomianischen Mnchsgewndern 6 , der

Der Didymus des Kapitels X X 12 gr. ( X X I V lat.) ist offenbar nur ein Namensvetter von
Didymus dem Blinden.

Auch der Isidor des Kapitels X V I I gr. und lat. kann nicht mit einer der bekannten
Gestalten dieses Namens gleichgesetzt werden (cf. Butler, Lausiac History II 185).

Zwar wird Evagrius als bezeichnet, der ein Meister der


ist; das nachfolgende Apophthegma ( X X 16 gr.) ist jedoch fr diese Charakterisierung
nicht bermig passend. Die Drei Brder" werden nur in einer entstellten Anekdote
erwhnt ( X X 14 gr.), Ammonios der Groe selbst wird nur als besonderer Vertreter
groer Gastfreundschaft dargestellt ( X X 9 11). In der lateinischen Version kommen die
charakteristischen Zge der beiden dagegen zur Geltung (cf. p. 64 sq.).

Cf. VIII 8b und 16: .


, . . . .

Cf. 9: .

Der Inhalt der Historie monachorum

19

Aufenthalt in der Wste, bevor er Schler aufnimmt, und eine enge und
dauernde Kommunitt dieser Schler, in der die wundersame Frucht, die
Patermutius von seiner Paradieswanderung mitbrachte, lange aufbewahrt
und gezeigt werden konnte.
Zugleich bt Patermutius den Dienst der ber Brder aus,
die nicht zu seiner Gemeinschaft gehren. Der Besuch zur geistlichen
Ermahnung und Erbauung anderer Mnche oder Asketengemeinschaften
gehrt auch zu der Lebensweise von Helles (XII gr.) und Johannes (XIII
gr.); dieser bt die aus der Ferne aus, indem er Visionen ber
die Vter und Brder benachbarter Gemeinschaften empfngt und dann
Briefe zu ihrer Ermahnung und Erbauung sendet. Johannes verkrpert
auerdem den Typus des Asketen, der einige Zeit allerstrengster Kasteiung
bt, um dann zur heimatlosen Wstenwanderschaft berufen zu werden.
Der hufigste Typus in der HM ist allerdings der des Vaters einer losen
Gemeinschaft von Schlern und Anhngern; teilweise sind die Gemeinschaften auch streng organisiert, wie bei Isidor und Sarapion. Whrend die des
Isidor sich strengster Klausur und offenbar rein beschaulicher Lebensweise
verschrieben hat, bt die Kommunitt des Sarapion die praktische, indem sie
Arme und Gefangene versorgt. Auch Eremiten mit jeweils eigener Observanz
werden in der HM erwhnt, wie Theon, der dreiigjhriges Schweigen bte,
oder Bes, dessen Askese in uerster Demutsbung bestand, so da er kaum
zu einem zu bewegen war.
Incluse wie Theon ist auch Johannes von Lyko, der jedoch nicht das
Schweigen, sondern den Dienst an den Mitmenschen durch Heilungen und
Rat in den Mittelpunkt stellt. Durch eine besondere Begabung zur Prophetie
steigt er bis zum kaiserlichen Ratgeber auf, ohne seine Klausur zu verlassen.
Eremiten sind auch die Bewohner von Nitria und Kellia, jedoch sind sie trotz
weit auseinanderliegender Wohnsttten miteinander durch brderliche Liebe
verbunden", d. h. gegenseitige Besuche bei Krankheit und die gemeinsame
Feier von Gottesdiensten am Sonnabend und Sonntag macht die Bewohner
der Kellia zur Gemeinschaft; die nitrischen Asketen scheinen mehr Berhrung
untereinander zu haben, sie wetteifern miteinander in praktischer und beschaulicher Askese und tun sich in Gastfreundschaft und bereitwilliger Aufnahme
von Neuankmmlingen hervor.
Eine Mnchs- und Nonnensiedlung von eher stdtischem Charakter
findet sich in Oxyrinchus; Armenpflege und bung der Gastfreundschaft
sind ihre besonderen Tugenden.
Einige Patres sind zugleich Priester, wie Piammon, Eulogius, Dioscorus,
ein anderer, Apollonius der Mrtyrer, Diakon (XIX). In anderen Kapiteln
schimmert ein eher distanziertes Verhltnis zum Priestertum durch: der
Priester im Kapitel Helles" erweist sich als Feigling (XII 9 gr.); Johannes
zhlt den Wunsch nach einem Priesteramt zu den vitia, die hinderlich sind
fr eine wahre Absage an die Welt (I 3,16 sqq. lat.). Auch die Frage,
ob das ttige oder das beschauliche Leben vorzuziehen sei, wird nicht
bereinstimmend in allen Kapiteln beantwortet.

20

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

Am ehesten neigt Johannes von Lyko zu einer klaren Entscheidung fr


die Lebensweise des oder , so besonders I 62/63
gr.; von Gottesschau und Erkenntnis Gottes wird auch in I 26 gesprochen.
Die Tendenz, dem Leben des den Vorrang zu geben, erscheint auch im Kapitel ber Paphnutius ( X I V gr.): an drei Beispielen
wird gezeigt, da gute Werke, auch asketische, nur die Vorstufe zur
Vollendung sind; die Krnung aller Tugenden ist
( X I V 14).
Auch im Bericht des Anuf ber seine ( X I 47 gr.) wird
das Ideal des sichtbar.
Von Apollo wird sehr stark das Sowohl-Als-auch der beiden Pole betont
( V I I I 8 und 16 gr.); besonders deutlich wird die Gleichwertigkeit der
beiden asketischen Wege im Nitria-Kapitel hervorgehoben ( X X 5/6 gr.,
oi . . . , oi ).
Fr Johannes dagegen ist die praktische Askese nur eine Vorstufe fr
die Vollendung ( X I I I 11 gr. ). Die
brigen Kapitel der H M gr. berhren die Alternative / berhaupt nicht, hier stehen vielmehr die Gnadengaben des Wundertters im Vordergrund. Selbst Evagrius, der wichtige Vertreter des spirituellen Mnchtums, wird zwar als ( X X 15 gr.) bezeichnet,
gerhmt wird jedoch im Text nur seine Gabe der .
An der Verschiedenartigkeit der Inhalte und Tendenzen wird noch
einmal deutlich, da der Text der HM nicht aus einem G u ist und
unterschiedliches Quellenmaterial in sich vereinigt.
A 4

V E R M U T U N G E N ZU D E N Q U E L L E N D E R H I S T O R I A M O N A C H O R U M

Wie bereits betont, ist eine Quellenscheidung nicht bis in alle Einzelheiten hinein mglich, zumal die Quellen selbst zumindest zu diesem Zeitpunkt als verloren gelten mssen. Jedoch lassen sich einige Spuren erkennen.
Die wichtigste ist die vielbesprochene 1 Viten-Sammlung des Timotheus,
die Sozomenos erwhnt (Hist. Eccl. V I 29): '
. . . ,

.
Da die Reihenfolge der Wstenvter, die Sozomenos im Vorausgehenden aufzhlt, ziemlich genau der Reihenfolge in der HM entspricht, ist
1

Cf. Schoo, Quellen 4 9 - 5 2 ; Butler, Lausiac History I 2 6 8 - 2 8 2 ; Preuschen, Palladius und


Rufinus 180191 und 230; Chitty, Desert 51 mit Anmerkung 42 (S. 62). Schoo ist
allerdings der Meinung, Sozomenos habe ein entsprechendes Werk eines Timotheus zwar
gekannt, aber nicht benutzt (loc. cit.). Sein Argument gegen eine Benutzung ist, da
Sozomenos seine tatschlichen Quellen niemals nenne (op. cit. 13 sq.).

V e r m u t u n g e n zu den Q u e l l e n der H i s t o r i a m o n a c h o r u m

21

lngst aufgefallen 2 . Er nennt Johannes von Lyko, Or, Amon, Bes, Theon,
Copres, Hellen, Elia, Apelles, Isidor, Serapion, Dioscorus, Eulogius und,
diese Reihe abschlieend, Apollos. Von Johannes bis Apelles entspricht
dies dem Gerst der H M in der Reihenfolge gr., lat., syr. 2 : es fehlen das
in jeder Weise (geographisch wie formal) herausfallende Kapitel ber die
Stadt Oxyrinchus und die Partien, die auch in der H M nicht Stationen der
Reise, sondern Erzhlungen der Wstenvter sind: Patermutius, Anuf ( X I
gr.) 3 , Johannes der Wstenwanderer (XIII 3 12 gr.). Es fehlt auch das
Kapitel Pityrion, das in der lateinischen Tradition nicht selbstndig, sondern als Anhang zu dem Kapitel Elias berliefert ist, es fehlen im zweiten
Teil die auch in der HM als selbstndige Erzhlungen auftauchenden
Kapitel ber Paphnutius und die Mrtyrerlegende Apollonius. Es erscheinen jedoch alle Kapitel, die in der H M mit beginnen: Isidor,
Sarapion, Dioscorus und Eulogius, wobei letzterer wohl aus inhaltlichen
Grnden neben Dioscorus gerckt ist 4 .
Apollos (auch dies Kapitel ohne den offensichtlichen Anhang Amun 5 )
scheint fr Sozomenos das Stichwort gewesen zu sein, eine seiner Quellen
zu erwhnen. Da hier die Person des Timotheus, den Sozomenos 2

D a S o z o m e n o s j e d o c h g e r a d e die Abschnitte der H M nicht erwhnt, die als Z u s t z e


kenntlich sind, da sie als E r z h l u n g e n aus zweiter H a n d gekennzeichnet sind, ist o f f e n b a r
bisher nicht aufgefallen. Wenn sich S o z o m e n o s hauptschlich a m griechischen u n d lateinischen Text der H M orientiert htte, ist nicht verstndlich, w a r u m er diese teilweise sehr
umfangreichen Abschnitte (. B . die ber Patermutius u n d J o h a n n e s den Wsten wanderer,
die beide ihre b e r g e o r d n e t e R a h m e n e r z h l u n g an S t o f f und U m f a n g bertreffen (cf.
C a p p . I X und X V lat.)) unbeachtet lie. Vielmehr ist es wahrscheinlich, da die S a m m l u n g
des T i m o t h e u s diese Z u s t z e n o c h nicht enthielt u n d vielleicht auch nach der G r u p p e
Isidor, Sarapion, D i o s c o r u s , E u l o g i u s endete. S o z o m e n o s hielt sich im K a p i t e l V I 28 an
das Werk des T i m o t h e u s und fllte es mit Details aus den beiden Versionen der H M auf.
N a c h d e m er zu A n f a n g des K a p i t e l s V I 29 d a r a u f hingewiesen hat, da T i m o t h e u s viele
der v o r h e r erwhnten M n c h e ebenfalls behandelt hat, benutzt er dann offensichtlich die
H L als Vorlage, wie die R e i h e n f o l g e der nun behandelten Vter erkennen lt.

A n u f , der eigentliche H e l d des K a p i t e l s X l a t . / X I gr., d a s meist nach d e m zuerst im Text


genannten S u r u s / S y r u s benannt w i r d , taucht z w a r bei S o z o m e n o s an anderer Stelle (III
14) im Z u s a m m e n h a n g mit pachomianischen M n c h e n a u f und s t a m m t , wie die E r w h n u n g des A p o l l o n i o s ( V I I lat./VIII gr.) an e b e n dieser Stelle, wohl aus einer anderen
Q u e l l e . D i e in diesem Abschnitt ebenfalls erwhnten M n c h e Paphnutius und Pityrion
sind nicht identisch mit ihren N a m e n s v e t t e r n in der H M (zumindest g i b t es keinen
inhaltlichen A n h a l t s p u n k t dafr).

Beide K a p i t e l betreffen die rechte Einstellung zur Eucharistie. E s ist aber auch m g l i c h ,
da in d e m Werk des T i m o t h e u s die R e i h e n f o l g e D i o s c o r u s , E u l o g i u s stand, wenn nicht
D i o s c o r u s v o n S o z o m e n o s aus der H M e n t n o m m e n ist.

D a s Kapitel I X g r . / V I I I lat. beginnt weder mit n o c h mit , s o n d e r n


entstammt w o h l den eigenen E r f a h r u n g e n des griechischen K o m p i l a t o r s :
. . . . A u c h die lateinische Version b e g i n n t
das K a p i t e l nicht mit d e m stereotypen Vidimus (cf. den Text zur Stelle, S. 307).

22

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

nennt, rtselhaft bleibt, ist nicht von Bedeutung 6 . Auf jeden Fall
ist die Angabe des Sozomenos unverdchtig, er hatte keinen Grund, eine
solche Quelle zu erfinden.
Die Vermutung liegt nahe, da diese Quelle, die Sozomenos kannte und
mglicherweise auch noch in der Hand hatte, auch eine der Grundlagen
fr die Historia monachorum gewesen ist. Vielleicht war schon sie in
der Form eines Reiseberichtes geschrieben und vererbte der HM den
Kapitelanfang und einen Prolog (?).
Ebenfalls aus Sozomenos lt sich eine weitere Quelle vermuten: in
Hist.Eccl. III 14 erwhnt er ebenfalls Apollos (allerdings hier unter der
Namensvariante Apollonios); da es sich um denselben Vater handelt,
besttigt die bereinstimmung der Inhalte 7 . Dieser Apollonius wird von
Sozomenos anschlieend an Pachomius und die Tabennensioten genannt,
was mit dem oben erwhnten pachomianischen" Charakter des ApolloKapitels in der HM harmoniert 8 . Dieses Kapitel in der HM ist, wie
erwhnt, aus mindestens zwei Hauptquellen zusammengeschrieben, die
offenbar von Sozomenos getrennt benutzt wurden.
Eine weitere Vorlage war vermutlich ein Reisebericht, der sich auf die
Mnche von Nitria und Kellia beschrnkte und zu dem vielleicht der
jetzige zweite Teil des Epilogs gehrte 9 . (Die Stellung des Epilogs vor
dem Nitria-Kapitel in einer der syrischen Traditionen 10 ist wohl sekundr,
beruht aber eventuell auf Kenntnis oder Vermutung ursprnglicher Zusammenhnge).
Die Reise zur Mnchssiedlung im Nildelta ist, wie erwhnt 11 , recht
unergiebig und reizte daher zur Auffllung mit anderem Material: um die
beiden Macarii hatte sich gewi bald ein Kreis von Erzhlungen gerankt,
der auch Stoff fr die Historia Lausiaca, Sozomenos' Historia Ecclesiastica

Versuche, Timotheus zu identifizieren, sind bisher gescheitert. Natrlich hat man an den
Bischof Timotheus von Alexandria gedacht; dessen Todesdatum (385) mu nicht gegen
eine Verfasserschaft der von Sozomenos erwhnten Schrift sprechen, denn der terminus
post quem fr die HM (der Tod des Theodosius 395, erwhnt im Kap. I) mu nicht fr
den Timotheus-Text gelten, der die betreffende Rahmenerzhlung gar nicht enthlt (cf.
dazu auch Schoo, quellen 50). Wie Chitty, Desert 62, Anm. 42 bemerkt, nennt jedoch
Sozomenos Timotheus , was seiner Meinung nach der Bezeichnung fr
einen Archidiakon sein knnte. Warum aber Sozomenos berhaupt diese ungewhnliche
Bezeichnung whlt, bleibt unklar. Weitere Vorschlge zur Identifikation bei Butler, Lausiac
History I 276 sq. und Preuschen, Palladius und Rufinus 190 sq.

Cf.
Cf.
Cf.
Cf.
Cf.

8
9
10
11

die Analyse des Kapitels VIII (VII lat.), p. 1 4 - 1 6 .


p. 13.
p. 16 sq.
Abschnitt A 2, Anm. 42.
p. 17.

Die bersetzungen

23

und auch fr Rufins Bearbeitung der Historia monachorum liefern sollte 12 .


Auch von Paulus Simplex existierten gewi mndliche oder schriftliche
Sammlungen von Anekdoten 13 , wie auch vom Grnder der nitrischen
Siedlung Amun 1 4 .
Weitere Erzhlungen, wie sie auch in die spteren Apophthegmensammlungen eingegangen sind, und sicherlich Allgemeingut asketischer Kreise
waren, dienten ebenso zur Ergnzung der Timotheus-Quelle" (so die
Kapitelabschnitte Patermutius, Surus, Johannes, Paphnutius und Apollonius Martyr).
Da ein Teil des Textes dennoch eigene Zutat des Kompilators und Ergebnis einer eigenen Reise ist, ist wahrscheinlich, so besonders die mehr touristischen" Passagen wie der Besuch der Pyramiden und der Gedchtnissttte
des Mrtyrers Apollonius (XVIII 3; X I X 12 gr.); das zustzliche Kapitel
ber einen Besuch in Oxyrinchus und die Begegnung mit dem Bruder, der
unbedingt das Ungeheuer erlegen will (IX gr.) zhlen vielleicht auch zu
diesen eigenen Erlebnissen, wie auch einige Szenen aus den Kapiteln I und
VIII gr 15 .
A 5

DIE BERSETZUNGEN

Die Historia monachorum ist in viele Sprachen bersetzt worden 1 ; Fragmente


einer koptischen und einer georgischen Version sind bekanntgeworden. Beide
gehen, soweit sich das an den verhltnismig kurzen Abschnitten feststellen
lt, auf die uns bekannte griechische Textgestalt zurck 2 . Die slavische ber12

13
14

15

1
2

Es ist auffallig, wie sich die Anfange der Kapitel ber die beiden Macarii in der H L XVII
gr. (lat. VI, BHL 6532), davon vermutlich abhngig Soz. Hist. Eccl. III 14, und Rufins
Anfang des Kapitels XXVIII der HM, gleichen; allen liegt folgendes Schema zugrunde:
es gab zwei berhmte Mnche mit Namen Makarios, davon war der eine gypter, der
andere Alexandriner. Zuerst soll von dem gypter berichtet werden . . .". Der griechische
Text der HM kennt diese Einleitung nicht, die beiden Macarii sind auerdem durch das
Kapitel ber Amun getrennt. Hier scheint Rufin der griechischen Vorlage eine Sammlung
vorgezogen zu haben, deren Einleitung oben skizziert wurde.
Cf. HL XXII gr. und die Apophthegmen ber Paulus Simplex (AP alph.).
Auch ber Amun liefen Erzhlungen in verschiedenen Versionen um, wie Vit. Ant. 60;
HL VIII gr.; Soz. Hist. Eccl. I 14; Socr. Hist. Eccl. IV 23 und die beiden Versionen gr.
und lat. der HM beweisen (cf. dazu Reitzenstein, HM und HL 2434).
So z.B. I 13-16.18-21.64.65; VIII 1.50b.61.62 (I 1 , 2 6 - 2 , 9 . 2 , 1 1 - 1 6 . 7 , 1 1 - 1 4 ; VII
1,1.2. 14,2. 1 6 , 1 - 5 lat.).
Cf. die Angaben in: Clavis Patrum Graecorum Nr. 5620, Vol. III 95 97.
Cf. P. Devos, Fragments coptes de l'Historia Monachorum (An. Boll. 87, 1969, 417 440).
Devos weist nach, da die erhaltenen koptischen Textpartien abhngig sind vom griechischen Typ der Handschrift P 2 (Festugiere) (op. cit. 424). Zur georgischen bersetzung
cf. B. Outtier, Un fragment georgien de l'Historia Monachorum in Aegypto (Bedi
Karthlisa 36, 1978, 49 52). Outtier stellt eine Verwandtschaft des georgischen Textes

24

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

setzung ist fast vollstndig im sog. Egipetskiy Paterik" erhalten, auch sie
beruht offenbar auf dem griechischen Text3.
Dagegen ist die armenische Historia monachorum allen Anzeichen nach
aus dem Syrischen bersetzt worden 4 .
Diese syrische bersetzung oder vielmehr bersetzungen nehmen
in der berlieferungsgeschichte der HM einen wichtigen Platz ein, da sie
offenbar sehr frh erfolgten; die syrischen Handschriften stammen teilweise
aus dem 6. Jahrhundert und sind damit die ltesten Zeugen fr den Text
berhaupt. Da die bisher einzige Edition vllig ungengend ist, kann man
sich ber die syrische berlieferung zur Zeit kein exaktes Bild machen5.
Nach den Ergebnissen der Untersuchungen E. Preuschens gibt es mindestens vier verschiedene bersetzungen6.
Die erste Version bringt die HM unter dem Titel: Ferner Geschichten
von den Mnchen, die in gypten sind" und zwar in berlieferungsgemeinschaft mit einer Apophthegmensammlung. Die Kapitelreihenfolge
der HM entspricht dem griechischen Typus A (cf. p. 7) 7 .
Die zweite bersetzung gibt als Titel an: Geschichte der Einsiedler in
gypten". Der HM voraus gehen Ep. Joh., Vita Jacob. Nisib., Theodoret,

4
5

6
7

mit den Familien und y (Festugiere) fest, jedoch gibt es auch bereinstimmungen mit
den sog. Aberrantes (op. cit. 50).
Zum slavischen Text der HM cf. M. Heppel, Slavonic Translations of Early Byzantine
Ascetical Literature (Journal of Ecclesiastical History 5, 1954, 86 100). Dort (S. 94 sq.)
referiert Heppel das Ergebnis einer Untersuchung I. P. Eremins (K Istorii Drevne-russkoy
Perevodnoy Povesti, Trudy Otdela Drevne-russkoy Literatury III, 1936, 3757) des
Manuskriptes 458 (635) des Solovetsk-Klosters. Die darin enthaltene bersetzung der
HM ist demnach abhngig vom griechischen Text.
Cf. Preuschen, Palladius und Rufinus 160 sq.
Die Edition und bersetzung von E. A. W. Budge, The Book of Paradise, 2 Vol., London
1904 und seine angeblich mit weiteren Handschriften revidierte bersetzung The Paradise
of the Holy Fathers, 2 Vol., London 1907, hatten eine Vorgngerin in P. Bedjans Abdruck
des Textes in den Acta Martyrum et Sanctorum VII, Paris 1897. Beide Texte beruhen
jedoch auf Handschriften, die die HM im Rahmen der asketischen Sammlung des AnanIesus (7. Jh.) enthalten. Bedjan sttzte sich auf die Handschriften Vat. syr. 126 und
London . M. Add 17174, Budge vermutlich fr die Edition 1904 ausschlielich auf die
Abschrift einer Handschrift, die er in Mossul gefunden hatte, fr die bersetzung 1907
nach seinen vagen Angaben in der Vorrede auch auf andere. Von einer kritischen Edition
kann also nicht die Rede sein, da vor allem die brigen drei abweichenden syrischen
Versionen nicht bercksichtigt sind und nicht geklrt ist, ob und wie Anan-Iesus einen
vorgefundenen syrischen Text bearbeitete (zu Anan-Iesus cf. The Book of the Governors,
ed. . A. W. Budge, London 1893, II 9). Zu den syrischen bersetzungen cf. Preuschen,
Palladius und Rufinus 152-159; 219 sq.; Butler, Lausiac History I 7 7 - 9 6 ; 266 sq.;
Bousset, Apophthegmata 26 34.
Cf. Preuschen und Butler, wie in Anmerkung 5 angegeben.
London, . M. syr. Add 17176; Add 12173; nach Add 12173 gehrte auch die HL zu
diesem Corpus.

Die bersetzungen

25

also keine der griechischen Tradition vergleichbaren Texte. Die Kapitelreihenfolge entspricht derjenigen des Typus gr. und damit auch der
lateinischen Version 8 .
Diese beiden syrischen bersetzungen scheinen keine Angaben zum
Autor zu machen.
Aus der von E. Preuschen erschlossenen dritten bersetzung kann man
den Titel Siege der Vter" 9 und Ferner Geschichten von den Einsiedlern
in gypten in der Thebais" entnehmen, auch hier wird offenbar kein
Autor fr die HM genannt. Die Kapitelreihenfolge geht aus den Angaben
des Katalogs nicht hervor 10 .
Die vierte bersetzung glaubt E. Preuschen in Exzerpten unter dem
Titel Geschichten der Einsiedler" zu finden. Welcher bersetzung der
Text des Cod. Sinait. syr. 16, saec. VII zuzuordnen ist, ist ohne Prfung
der Handschrift nicht zu entscheiden. Hier lautet der Titel: Geschichte
von den Taten der Vter aus dem Griechischen ins Syrische bersetzt"
bzw. Geschichte der Einsiedler in gypten" 1 1 .
In spteren Handschriften scheint die syrische HM im Anschlu an die
Historia Lausiaca berliefert worden zu sein, die Autorenzuweisung an
Hieronymus hat sich offenbar durchgesetzt, geblieben ist der Titel in der
Form: Die Geschichten der Einsiedlerbrder der gyptischen Wste".
Die Kapitelreihenfolge der beiden Handschriften, die diese sptere
Sammlung vertreten Vat. syr. 6, anno 1233, und diejenige aus Mossul,
auf der zumindest hauptschlich die Edition von Budge beruht 12 , ist wohl
sekundr: Prol. Johannes von Lyko, Or, Ammon, Bes, Oxyrinchus, Theon,
Elias, Apollo, Ammon, Helles, Apelles, Paphnutius, Eulogius, Isidor,
Dioscorus, Copres, Surus, Evagrius, Pityrion, Epilog, Nitria und Kellia,
Ammon der Erste, Ammon von Nitria, Didymus, Chronius, die drei
Brder, Piammon, Johannes, Sarapion, Apollonius martyr.
Trotzdem kann man aus der Stellung des Kapitels Elias" zwischen
Theon und Apollo erschlieen, da die zugrundeliegende Reihenfolge dem
Typus entsprach.
Auf der zweiten dieser Handschriften beruht die Edition von . E.
Wallis Budge 13 , die somit nur einen berlieferungsstrang und dazu in
einer spten Form reprsentiert.
8

London, . M. syr. Add 14609; Add 14646; die Autorenangabe Palladius" (nach Wright
III 1088 und 1086) mte an den Handschriften berprft werden. Die HM scheint eher
anonym berliefert zu sein.

9
10

London, . M. syr. Add 14650 (Wright III 1103).


Die HM wird zusammen mit Exzerpten aus der HL berliefert, der Text der HM scheint
vollstndig zu sein.

11

Cf. Preuschen, Palladius und Rufinus 1 5 7 - 1 5 9 .

12

Cf. weiter oben Anmerkung 5.

13

Cf. weiter oben Anmerkung 5.

26

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

Daher kann, wie bereits gesagt, ber das Verhltnis der griechischen zu
den syrischen Textformen nichts Endgltiges gesagt werden.
Trotzdem gibt es einige Anzeichen dafr, da die syrische bersetzung
nicht den griechischen Text zur Vorlage hatte, der von den Familien
und y (Festugiere) reprsentiert wird, sondern einen, der auf noch zu
klrende Weise der Ausgangstext fr die Familie p, die Handschrift P5
und die Gruppe C2/Oxford Cromwell 18 gewesen ist und auerdem auch
die Grundlage fr die lateinische bersetzung darstellte.
Fr diese Hypothese sprechen einige Abweichungen des syrischen Textes, wie er durch die Edition Budge's bekannt ist, von der griechischen
Version x/y, die er mit dem lateinischen Text14 und von Fall zu Fall mit
den genannten griechischen Versionen teilt.
1. Die oben als zumindest unlogisch kritisierte Rede des Engels an
Johannes (XIII 7 gr.) fehlt sowohl im lateinischen
wie im syrischen Text.
2. Dagegen hat zumindest ein Teil der lateinischen berlieferung in I X
4,5 (X 14 gr.) einen Zusatz, der sich auch in der syrischen Version findet:
At Uli cum intellexissent ad eius fidem solem stetisse, timore magno exterriti
sunt (syr. und lat.; ad stetisse nur 5 und )15 steht das griechische
gegenber ( ).
3. Im Epilog haben syr., lat. und die griechische Familie gemeinsam die
zustzliche Phrase . 5 lat./3 gr.).
4. Der letzte Satz des Paragraphen X X 12
' .
fehlt sowohl in lat., syr. und der griechischen Hs P5.
5. Das griechische Iv ( X I X 3 gr.) wird lateinisch und
syrisch wiedergegeben mit omni populo amabilis, was der griechischen Familie entspricht: .
6. In XII 7 gr. steht folgende Rede des Priesters an Helles:
, . Diese wird von lat., syr. und gr.
ausgelassen.
Nicht so schwerwiegend sind zwei weitere bereinstimmungen, da es
sich um Zahlenangaben handelt, die oft in der berlieferung schwanken:
7. VIII 24 gr. heit es
. Im lateinischen und syrischen Text
ist von %ehn Drfern die Rede, die vermutliche richtige Schreibung
fr haben auch die griechischen Vertreter VpM P'C 1 .
8. Statt der ziemlich unwahrscheinlichen Anzahl von hundert Schiffen,
mit denen ein Kaufmann seine Waren transportiert, geben syr. und lat.
mit C2p gr. nur drei an (XIV 19 gr./XVI 3,2 lat.). Auf die bereinstimmung

14
15

Cf. p. 48 sq.
Cf. p. 76.

Die Bedeutung des griechischen Textes fr die Edition der lat. Version

27

von lat., gr. und einem Teil der syrischen berlieferung bezglich der
Kapitelreihenfolge wurde weiter oben schon hingewiesen 16 .
Falls eine Edition des syrischen Textes es ergeben sollte, da die
syrische bersetzung die lateinische Version in weiterem Ausma gegen
den x/y Text gr. sttzt, wre es notwendig, eine neue griechische Edition 17
zu schaffen, die die hypothetische Vorlage fr syr. und lat. eventuell als
die Version erweisen knnte, die dem Original nhersteht als der x/y Text.
Die lateinische bersetzung mu, wenn man davon ausgeht, da Rufin
sie besorgt hat, zeitlich sehr bald nach der Entstehungszeit des griechischen
Textes angesetzt werden, d. h. sptestens im Jahre 410, dem Todesjahr
Rufins.
Damit ist die Wahrscheinlichkeit sehr gro, da die lateinische bersetzung auf einem griechischen Text beruht, der dem Original sehr nahestand.
A 6

DIE B E D E U T U N G D E S GRIECHISCHEN T E X T E S FR DIE EDITION


DER LATEINISCHEN V E R S I O N

Wie im vorigen Abschnitt dargelegt, kann man bei dem jetzigen Stand
der Forschung von dem griechischen Text nicht sprechen.
Die Editionen Preuschens und Festugieres 1 orientieren sich an den
Familien und y 2 , die offenbar nur einen Zweig der griechischen Tradition
reprsentieren. Vielleicht sind sie eher als Vulgataformen" anzusehen
und mehr Bearbeitungen unterworfen als teilweise die von Festugiere so
genannten Aberrantes". Allerdings scheint sich der Text der Familien
und y mehr durchgesetzt zu haben, was aber nicht unbedingt fr seine
Ursprnglichkeit spricht. Auch Festugiere rumt ein, da diese beiden
Familien von bewuten und willkrlichen nderungen nicht frei sind3.
Die von ihm als Aberrantes" bezeichneten Familien und Handschriften
P5 C2 (dazu gehren auch die Hss. Oxford, Bodl. Libr. Cromwell 18;
Patmos 176 und Katharinenkloster gr. 432), haben jeweils ihre eigenen
Varianten, stimmen aber auch hufig gemeinsam gegen die Vulgataform
x/y berein4.
16
17

3
4

Cf. p. 24 sq. unten zur zweiten syrischen bersetzung, mit Anmerkung 8.


Ich bereite die Edition des Textes der Handschriften C 2 (Festugiere); Oxford, Bodl. Libr.
Cromwell 18 und Patmos 176 vor, eventuell ergnzt von weiteren Handschriften dieses
Typs (. B. St. Katharinenkloster, Sinai, Cod. gr. 432).
Cf. Festugiere, Ed. HM X I I I - L X V I I I , besonders L X I I - L X V I I I ; Preuschen, Palladius
und Rufinus 1 6 3 - 1 7 0 .
Dabei vertritt die Hss. Vat Palat 41; Venezia Marc. 338; Mnchen BSB 498; Paris, . N.
853; Paris . N. Coisl. 83; London, . M. Arund 546 und y die Hss. Leiden, Voss Fol.
46; Paris, . N. 1600.
Cf. Festugiere, Ed. HM L V I I - L X I I .
Cf. D. J. Chitty (JThS NS XIII, 1962, 174), der auf die Verwandtschaft zwischen C 2
(Festugiere) und Oxford, Bodl. Libr. Cromwell 18 hinweist.

28

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

Manche dieser gemeinsamen Abweichungen von x/y finden sich im


lateinischen und vermutlich auch im syrischen Text wieder, bzw. zumindest
in einer der drei syrischen Traditionen5. Mit P 5 und der Gruppe C 2 0 ( =
Oxford, Bodl. Libr. Cromwell 18) teilt die lateinische Version jeweils
weitere Abweichungen gegenber x/y, die sich in der syrischen Tradition
vermutlich nicht finden.
Die griechische Familie scheint, einigen Stellen zufolge 6 , mit der
lateinischen bersetzung berarbeitet worden zu sein7. Die Ubereinstimmungen von C2OFTZ und lat. sind teilweise so deutlich, da eine
Abhngigkeit kaum auszuschlieen ist8; dabei ist eher lat. von C 2 OZ
abhngig als umgekehrt. Eine endgltige Aussage kann man jedoch
darber erst machen, wenn der Text von (2 ediert ist9.
Die Beziehungen der griechischen berlieferungsstrnge und der syrisch/lateinischen bersetzungen zueinander demonstriert die Zeichnung
auf p. 29.
Bei diesem Stemma sind allerdings die mglichen Einwirkungen der
griechischen Vulgataformen und y auf die brigen Traditionen unbercksichtigt geblieben.
Sucht man nach einer hypothetischen Vorlage fr die lateinische
Version, wird man sie im Konsensus von syr.2, p, v, P5C2OZ und lat.
finden 10 .
5

6
7

8
9
10

Ob es auch noch eine vierte syrische bersetzung gibt, wie Preuschen, Palladius und
Rufinus 157 159, konstatierte, kann man ohne Prfung der Handschriften nicht entscheiden, da es sich hier nur um Exzerpte handelt und die Reihenfolge der Kapitel zur
Bestimmung des Texttyps nicht erkennbar ist. Die von mir festgestellten bereinstimmungen von syr./lat./gr. 5 C2 entnahm ich der Edition und bersetzung Budge's (cf.
Anmerkung 5 zu A 5), also dem Text der Sammlung des Anan-Iesus.
Cf. p. 52 sq.
Leider lt sich die Geschichte der griechischen Familie nicht rekonstruieren, um Zeit
und Ort einer solchen Beeinflussung durch den lateinischen Text bestimmen zu knnen
(Beschreibung der Hss. bei Preuschen, Palladius und Rufinus 148 sqq.). Als mglicher
Hintergrund kommen in Frage: 1.) beweisen die frhen bersetzungen der Paulusund Malchus-Viten des Hieronymus ins Griechische, wie berhaupt die Hieronymusbersetzungen des Zeitgenossen Sophronius, da zu dieser Zeit im griechischen Sprachbereich durchaus Interesse an lateinischen Texten bestand, 2.) kann auch in den griechischen
Klstern Roms und Unteritaliens und deren Einflubereich sowohl Sprachkenntnis als
auch Interesse bestanden haben, den griechischen Text mit einer lateinischen bersetzung
zu vergleichen.
Cf. p. 4 9 - 5 2 .
Cf. oben Anmerkung 17 zu A 5.
Mit syr.2 wird die syrische Tradition bezeichnet, deren Kapitelreihenfolge mit lat. und gr.
bereinstimmt. Dabei mu es der Edition der syrischen bersetzungen vorbehalten
bleiben, inwieweit ein Teil der syrischen berlieferung strker mit gr. x/y verwandt ist
(im Stemma mit syr.1 und syr.3 bezeichnet).

Die Bedeutung des griechischen Textes fr die Edition der lat. Version

29

gr

Fr die eventuelle Rekonstruktion eines Textes, der den Ausgangspunkt


fr die genannten Versionen bildete (gr. 2 im Stemma) mten folgende
Vorarbeiten geleistet werden:
1. Die Edition des syrischen Textes, unter besonderer Bercksichtigung
der Tradition syr.2, wie sie von der Handschrift London, . M. syr. Add
14609, anno 587, vertreten wird.
2. Die Edition der griechischen Aberrantes" mit dem Ziel, einen
berblick ber deren Gemeinsamkeiten gegenber der Vulgataform x/y
zu gewinnen.
3. Die Edition der griechischen Textform C 2 0 r f Z n , eventuell ergnzt
durch weitere Handschriften 12 , um das Verhltnis dieses Textes zur lateinischen Version zu bestimmen.
Die griechische Textform wiederzugewinnen, die sowohl die lateinische
wie einen Teil der syrischen Versionen beeinflut hat und auch Quelle fr
einen Teil der griechischen Tradition gewesen ist, ist fr die Erforschung
der Textgeschichte der Historia monachorum von unbestreitbarem Interesse.
Fr die Rekonstruktion des lateinischen Textes haben die bekannten
griechischen Textstrnge unterschiedliche Bedeutung.
Wenn sich durch die oben genannten Arbeitsgnge der Text von gr. 2
rekonstruieren liee, knnte er fr lat. dort, wo die lateinische Tradition
n

12

Mit wird hier vorlufig die Hs. Patmos 176 bezeichnet, die mit C 2 und Oxford, Bodl.
Libr. Cromwell 18 verwandt ist (cf. R. Draguet, R H E LVII, 1962, 152).
So fand D. J. Chitty (JThS N S XIII, 1962, 174) heraus, da im Codex Sin. 432 offenbar
eine bereinstimmung mit Oxford, Cromwell 18 zu finden ist. Es mssen also alle die
Handschriften berprft werden, die weder Preuschen noch Festugiere selbst eingesehen
haben.

30

Die griechische Vorlage der Historia monachorum

widersprchlich ist, Entscheidungshilfen bieten. Das gilt natrlich nur fr


die Partien, die nicht durch die lateinische Bearbeitung verndert, ergnzt
oder gegen andere Texte ausgetauscht worden sind.
Wenn es sich mittels der Edition von (? nachweisen lt, da dieser
griechische Text eine Vorstufe zur lateinischen Version darstellt, wird man
wahrscheinlich eine Reihe von nderungen bereits dieser griechischen
Version und nicht dem lateinischen Bearbeiter zuschreiben mssen 13 .
Auerdem knnte aber dieser griechische Text Besttigungen fr einige
lateinische Lesarten liefern.
Dagegen ist der von Festugiere edierte Text nur bedingt als Hilfe fr
die Rekonstruktion von lat. zu gebrauchen. Natrlich ist er immer dann
zu bercksichtigen, wenn die gesamte griechische berlieferung bereinstimmt und andererseits der lateinische Text an dieser Stelle eine getreue
bersetzung darstellt.
Wenn jedoch in der griechischen Tradition Diskrepanzen bestehen, sind
als Entscheidungshilfen fr lat. die Familie und die Handschrift P 5 den
von Festugiere begnstigten Familien und y vorzuziehen.
Besondere Bedeutung haben die Lesarten von C 2 , wie sie Festugiere fr
die Kapitel I, VII und XVI (lat.) angibt. Ich habe zustzlich den Text von
verglichen, der auch die Kapitel I I - V I , V I I I - X V , XVII, XVIII,
XXV, XXVI, XXXII, XXXIII (lat.) bietet. Weitere Kapitel (XIX, XX,
XXIII) finden sich in der Handschrift Sinai, () Katharinenkloster gr. 432,
so da sich bis auf die Kapitel XXI, XXII, XXIV, XXVII, XXVIII,
XXIX und X X X I der Text dieser griechischen Version rekonstruieren
lt.
Da gerade die Kapitel XXI XXXI der lateinischen Version von der
griechischen Vulgataversion x/y stark abweichen 14 , liee sich mit dem
griechischen Text aus der Tradition C2OTTZ das Ma der lateinischen
Vernderungen genauer bestimmen.
Vielleicht ist es aber kein Zufall, da in der ganzen berlieferung der
sogenannten Aberrantes und auch in syr. 2 der letzte Teil des Textes der
HM lckenhaft ist 15 , d. h. in der ganzen Tradition, die die Kapitelreihenfolge 16 bewahrt hat (fr P 5 ist allerdings diese Kapitelfolge nicht mehr
nachzuweisen; sie ist durch die Einarbeitung der HM in die HL 17 unkennt13

Es handelt sich dabei weniger um inhaltliche nderungen, sondern um solche zugunsten


der Logik und einer flssigeren Darstellung (cf. auch p. 49).

14

Cf. p. 6 3 - 6 7 .

15

In London, . M. syr. Add 14609 scheinen zumindest die Kapitel ber die zwei Macarii,
eventuell auch der Schlu (Piammon Epilog) zu fehlen; der Text der HM in Add
14646 endet mit dem Kapitel Helenus (XI lat.).

16

Cf. Anmerkung 42 zu A 2 und Festugiere, Ed. HM X X X I X .

17

Cf. die Beschreibung bei Festugiere, Ed. HM C X V I I ; allerdings steht demnach das
Kapitel Elias nach Theon, was auf die Reihenfolge schlieen lt.

Die Bedeutung des griechischen Textes fr die Edition der lat. Version

31

lieh geworden). Mglicherweise ist der Text von gr. 2 am Ende schon
frh in Unordnung geraten und teilweise verlorengegangen, so da die
gewaltsamen nderungen in lat. gegenber x/y auch Folge des schlechten
Textzustands von gr. 2 sind.
Bei der Arbeit an der Rekonstruktion des lateinischen Textes hat sich
gezeigt, da ber zweifelhafte Stellen meist ohne Hilfe des griechischen
Textes entschieden werden kann. Zudem zeigen gerade die Passagen, die
im griechischen Text anderslautend oder gar nicht vorhanden sind, in der
lateinischen Tradition die meisten Unsicherheiten.
Daher sind Argumente fr eine bestimmte lateinische Variante aus dem
griechischen Text relativ selten zu finden18.
Dagegen kann die lateinische Version als einigermaen gesicherter Text
eine Hilfe fr die Rekonstruktion von gr. 2 bieten.

18

Auer der Stelle VII 13,4 (cf. p. 74 sq.) gibt es keine schwerwiegende, bei der der
griechische Text ausschlaggebend ist.

DIE REKONSTRUKTION DES LATEINISCHEN TEXTES


C 1

DIE HANDSCHRIFTLICHE BERLIEFERUNG

Die handschriftliche Tradition lt sich bis ins achte Jahrhundert zurckverfolgen 1 ; das bedeutet, da zwischen Entstehungszeit und den ltesten
erhaltenen Handschriften ber 350 Jahre liegen. Vernderungen am Text
whrend dieser Zeit sind nicht mehr kontrollierbar, ja nicht einmal mehr
festzustellen 2 .
Auf welchem Weg sich der Text im westlichen Europa verbreitete, ist
ebenfalls nicht mehr zu erkennen; da Rufin selbst seine Bearbeitung der
HM nach Italien brachte oder sie sogar dort schrieb und unter seinen
Freunden, besonders in asketischen Kreisen, verbreitete, ist zwar wahrscheinlich 3 , aber nicht bezeugt.
Die ltesten Handschriften tauchen ungefhr gleichzeitig in Nordfrankreich, Sddeutschland und in Fulda auf, und durch das Zeugnis des
Valerius von Bierzo 4 ist sicher, da in der zweiten Hlfte des siebten
Jahrhunderts der Text in Spanien bekannt war, ebenso kann man von der
Handschrift V auf die Existenz des Textes in Bobbio sptestens im neunten
Jahrhundert schlieen 5 .
Die Testimonien 6 lassen vermuten, da sowohl in Sdgallien, Norditalien und im Umkreis des Benedikt im sechsten Jahrhundert die HM gelesen
wurde.
1

3
4

5
6

Chartres, Bibl. Mun. 5 (16); Mnchen, Univ. Bibl. 4 3 (Cim 23); Mnchen, BSB Clm
6393.
Als Vernderungen kommen in Frage: XVIII 5b (quos . . . putant); X X I X 5,5; X X X
1,1b (sicut. . . Antonii). Auch Butler (Lausiac History 1264266) vermutete nachtrgliche
Vernderungen am lateinischen Text, und zwar aus benediktinischen Kreisen. Als Beispiele
gibt er an: I 1,5 und X X X I 14.15. Allerdings findet sich eine Wendung, die Butler als
Argument heranzieht, . B. nicht nur in HM und Bened. reg., sondern auch Basil, ad.
fil. spirit. VI (ut velociter ad sublimitatem perfections
possts ascendere). Zur vermutlichen
Verfasserschaft Rufins cf. R Lehmann, Admon. ad. fil. spir., besonders 209 212. R
Lehmann hlt es wegen sprachlicher bereinstimmungen" fr wahrscheinlich, da Rufin
diese Schrift bersetzt haben knnte. Die von Lehmann genannten Beispiele kann man
durch weitere ergnzen (eine Untersuchung ist geplant).
Cf. 5, Anm. 5.
Cf. p. 34 sq.; der Text der Valerius-Sammlung ist zu finden in den Mss.
(Beschreibung p. 1 3 7 - 1 4 0 ) .
Cf. die Handschriftenbeschreibungen fr und V (p. 117 119).
Cf. p. 3 2 - 3 5 .

T M S

Die handschriftliche berlieferung

91

Von diesen Punkten aus hat sie sich offenbar schnell und zahlreich
verbreitet.
Aus der Zahl der erhaltenen und mir bekanntgewordenen 7 Handschriften, nmlich rund 400, kann man ermessen, wie stark der Text
verbreitet war und benutzt wurde. In kaum einem alten Bcherverzeichnis
oder Katalog eines westeuropischen Klosters fehlt denn auch die Notiz
Liber vitae patrum" (o. .), hufig waren sogar mehrere Exemplare davon
vorhanden 8 .

Die Handschriften der HM9

1
2
3
4
5

6
7
8
9
10
11
12

8
9

Admont, Bibl. d. Bened. Stiftes


75, XIV, 1 - 8 1
250, XII, 1 sqq
349, XV, 33 sq
Amiens, Bibl. Mun.
459, XI, 64 v 121 v
Arezzo, Bibl. di Fraternita di S. Maria
406, XV, Exz: I, VII, IX, , XI
Augsburg, Stadtbibl.
2 81, XV, 30 v 31 v ; 6 2 v - 9 7
2 519, 1403, 1 21 v
8 20, XV, 1 56 v
Auxerre, Bibl. Mun.
127 (114), XII, 2 0 6 - 2 1 0 , Exz: I
Avignon, Bibl. d'Avignon
1355, XIV, 4284 v
Avranches, Bibl. Mun.
164, XIV, 9 0 - 1 0 2 , mutil. in initio
Bamberg, Staatsbibl.
Msc Hist Q VI 56 (Msc Hist 140), 1442, 3 7 v - 6 7

Ich vermute, da sich die Liste betrchtlich erweitern liee, wenn fr smtliche Bibliotheken ausfhrliche Kataloge zur Verfgung stnden. Weil weder Autor noch Titel durch
die Tradition hindurch festliegen, ist mglicherweise der Text in manchen Handschriften
noch nicht identifiziert; auch verbergen sich gewi in den zahlreichen Sammlungen
erbaulicher Erzhlungen weitere Exzerpte.
Cf. Batlle, Adhortationes, 1 5 1 - 2 0 7 .
Die Liste umfat nur die erhaltenen Handschriften, aufgenommen sind sowohl vollstndige Texte als auch Exzerpte; soweit ich zuverlssige Informationen erhalten konnte, sind
nach der Signatur das Jahrhundert bzw. Jahr der Entstehung angegeben sowie Foliozahlen, zwischen denen der Text der HM zu finden ist. Bei Exzerpten sind, soweit mglich,
die darin enthaltenen Kapitel angegeben. Die Siglen vor der laufenden Nummer entsprechen den im Apparat verwendeten. Eine Klassifizierung der Handschriften wrde den
Rahmen dieser Edition berschreiten und wird deshalb gesondert verffentlicht werden.

92

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

13
14
15
16
y 17
18

RE

19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32

33
34
35
36
37
F 5 38
39
40
41
42

Basel, Univ. Bibl.


III 23, XIII, 1 - 2 9 ; 123 v -138 v
V 2, 1399, 51-91 v ; 318 v -323
Benevento, Bibl. Capit. della Catt.
Cod III (IV), XI, 9 4 - 9 8 ; 143 v -159, Exz: I, VII, VIII, IX,
VI, XX, II
Cod V, XII, 234249v, Exz: Prol, I
Berlin, Staatsbibl. DDR
Hamilton 683, XII, 3 - 6 1
Phillipps 1838, XII, 1 39v
Berlin, Staatsbibl. Preuss. Kulturbes.
lat. 148, XII (pars sec.), 5 7 - 7 1 v
theol. lat. fol. 36, 1448, 2 - 2 7
theol. lat. fol. 86, XII, 1 - 2 6 ; 39v; 44v
theol. lat. fol. 275, X, 1 9 - 5 0 v
theol. lat. fol. 511, XIV/XV, 1 - 3 1
theol. lat. fol. 731, 1147?, l - 2 6 v
lat. fol. 735, XII, 2 V -23 V
Bloomington, Indiana Univ., The Lilly Libr.,
Phillipps 13576, XIV, 118-140
Bologna, Convento di S. Antonio
Cod. 7, XV, fol.?
Bonn, Univ. Bibl.
S 362, XV, 1 - 3 3
Bordeaux, Bibl. Mun.
111, XIV, 124-154
Brno, Univ. Knihovna
Mk 5 (I. 194), XIV, 1 8 8 - 1 9 , Exz.
Mk 108 (II. 24), XV, 9 2 - 9 5 , Exz.
R 392, 1417, 107-152
Bruxelles, Bibl. des Boll.
Cod. 27, 1461, 3 v - 2 9
Bruxelles, Bibl. Roy.
582/80 (3138), XIII, 60110v; 114115v
1800 (3149), XIV/XV, 3 - 4 0 v
7462-81 (3177), XII/XIII, 6 - 2
8033-34 (3192), XIII, 3 7 - 6 0 v
8216-18 (3595), 819, 149 v -213
8410-13 (982), XIII, 2 - 2 9
8550-51 (3203), X, 121, Exz: Prol.
8623-26 (3207), XII, 78 v -129
Budapest, Magyar Nemz. Muz.
108, XIII/XIV, 63110v

Die handschriftliche berlieferung

43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66

67
68

69
70

Cambrai, Bibl. Mun.


817 (722), XIV/XV, 1 sqq.
824 (729), XIII, 1 - 2 8
830 (735), XII, 139-147 v , Exz: < I, IX, XVI, VII, II
Cambridge, Univ. Libr.
Mm. IV 28, XII, 3 0 v - 5 7 v
Add. 2797, XIV, 3 7 - 8 2 v
Add. 2920, XV, 65v 86v
Cambridge, Corp. Christi Coli.
36 (P. 5. .), XV, 2 8 - 5 2
337 (K. 14), XIII, 201 sqq.
385, (14.11), XIV/XV, 201 sqq.
Cambridge, Gonville and Caius Coli.
301 (C. . A. 719), XII, 166 184v
Cambridge, St. John's Coll.
D. 9. 4, XIV, 137 v 138 v , Exz: < I
E. 33, XV, 1 6 - 3 0 , Exz: < I
Cambridge, King's Coll.
4, XV, 4 - 3 7
Cambridge, Sidney Sussex Coll.
47 3.2., XII, 40 v 72
Cambridge, Mass. Harvard Coll. Libr.
The Houghton Libr. 194 , XII, 1 - 4 7
Chalons sur Marne, Bibl. Mun.
54 (58), XI, 1 - 4 5
Charleville, Bibl. Mun.
8, XII, 1 - 4 3 ?
196 F-I; XIII, 9 6 ? - 1 3 6 ?
244, XIV, foil.?
Chartres, Bibl. Mun.
5 (16), VIII, 1 43 v ; 2 1 4 - 2 1 9 v
89 (37), IX, 115v119, Exz: < I; XII; XIV; XVIII
Clermont-Ferrand, Bibl. Mun. et Univ.
146 (134. A.12), XIII, 2 9 - 5 4
Cortona, Bibl. Comm.
130 (211), XIV, 1 3 - 3 2
Cremona, Bibl. Statale
107 [6.5.31-2483], XV, 1 1 2 - 1 3 0 , Exz: Prol; I - I X
Dendermonde, St. Pieters en Paulus' Abdij Bibl.
10 (fonds Affligem), XII, l - 2 4 v
Douai, Bibl. Mun.
870, XII, 31 v 60 v
871, XII, 30 v 49 v
Dresden, Schs. Landesbibl.
A 62, (XI?), 2V26v

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96

Einsiedeln, Stiftsbibl.
246 (172) Einsidl., XI, 1 - 3 9
Epinal, Bibl. Mun.
64, XIV, foil.?
Erlangen, Univ. Bibl.
lat. 161, XIII, 8 0 - 1 2 3 v
El Escorial, Bibl. de Monast.
I - I I I - 1 3 , IX/X, 222 v 225, Exz: IX
T . - I . 12, XIV (XIII?), 119v121; 146-155; 167v;
183 184v, Exz: Prol, V I I I - X V I I . XXVIII; XXIX
Evora, Bibl. Publ. e Arquivo
CXXIV/1 12, XIV, 31 v 55
Fermo, Bibl. Comm.
97 (4 CA 2/97), XV, 9 0 - 9 2 v , Exz: Prol; < I
Firenze, Bibl. Med. Laur.
Plut 17 Cod 35, XIII, 5 1 v - 7 0 , Exz. abbrev.: I; V I I - X I ;
X I V - X V I I ; XIX; XX; XXVIII; XXIX; XXXI/I
Plut 19 Cod 16, XI, pp. 6 6 - 1 2 5
Ashburnh. 14 ( 5 8 . - 1 5 ) , XII, 1 7 v - 2 3 v , Exz: Prol; I
Fes. 34, 1464, pp. 3 3 - 6 2
S. Crucis Plut 10 sin 9, XIV/XV, 3 8 - 1 2 9
S. Crucis Plut 19 dext 6, XIII, 5 8 - 9 3
S. Crucis Plut 20 dext 5, XIII, pp. 5 7 - 1 0 0
S. Crucis Plut 34 sin 1, XIV, pp. 2 7 - 4 8
Firenze, Bibl. Naz. Centr.
Panciat. 43, XV, 1 9 0 - 1 9 1 , Exz: XVI
Conv. Soppr. J VII 11, XIV, 4 7 - 7 4
Frankfurt, Stadt-u. Univ. Bibl.
Lat Qu 54, XV, 3 0 v - 6 1 v
Fribourg, Bibl. Cant, et Univ.
L 17 (116), 1200?, 16v55
Gdansk, Bibl. Polskiej Akad. Nauk
1950 (XII f 23), XV, 2 3 - 5 5 v
1957 (HSB XII f 5), XV, 3 1 v - 6 2
Mar.F 226, XV, 3 6 - 6 6 v
Gent, Univ. Bibl.
486 (S-G 593), XV, 1 - 1 1
Gttingen, Univ. Bibl.
Fase. II Frgm. Kasten I, Nr. II, XIV/XV, Exz. < XV; IX;
XI; II
Graz, Univ. Bibl.
242; XII, - 4
1703/12 frgm., IX, < I; II

Die handschriftliche berlieferung

97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122

Grenoble, Bibl. Mun.


1172, XII, 1 - 5 9 ; 70
Halle/Saale, Univ.- u. Landesbibl.,
Stoib. Wem. ZA 86, XV, 1 - 2 9
Heiligenkreuz, Bibl. d. Zist. Stiftes
11, XII, 240242v, Exz: I
93, XV, 19v127
Hereford, Cath. Libr.
. 1. II (1605), XIII, 161 sqq.; Exz: XXXI
Holkham Hall
129, XI et XIII, Exz
Hollywood, Paul Jordan Smith Libr.
1 (Phillipps 449), XV, foil.?
Klosterneuburg, Stiftsbibl.
CCL 704, XII, 2565v
Koblenz, Staatsarchiv
Best. 707 Nr. 133, XIV/XV, l - 3 3 v
Kln, Evangelische Bibliothek
Ser. Nov. Phil. 532, 1460, 2 - 3 6 v
Komik, Bibl. Kornicka
47 (I C 47), XV, 186, Exz: XXXI
Kremsmnster, Stiftsbibl.
143, XV, 146 175v
Kynzvart, Zamecka Knihovna
F 10 (11 Hist Sanct), XII, 143 191v
Laon, Bibl. Mun.
343, XII, 1 34v
Leipzig, Karl-Marx-Univ. Bibl.
805, XIII, 1 - 4 1
1392, XIII, 1 39v
Leningrad, Gosud. publ. Bibl. v. Leningrade
I N 14, XII, 1 - 5 1
Linz, ffentl. Stud. Bibl.
275 (87), XII, 1 sqq.
Lisboa, Bibl. Nac.
367 (olim Alcoba ? a XV), XII, l v - 3 9
454 (olim Alcobasa 283), XII/XIII?, 118 v -149?
London, Ashburnham Place
The Barrois mss CLXXXVI, XV, 6 7 - 8 7
London, Brit. Mus.
Cotton Vesp. D II, XII, 4 6 - 4 7 , Exz: < XXIX; I
Roy. 5 F V, XIII, 7 8 v - 1 0 6
Sloane 2478, XIII, 7; 1 9 v - 2 0 v
Add. 1841, XV, 4 4 - 5 3 , Exz: < I
Add. 22562, 1449, 2 - 3 0 v

95

96

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138

b 139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150

Add. 27336, XV, 11; 19 v -20, Exz, abbrev. < I; VIII


Add. 35325, XIV, 36 v -45, Exz < XI; XIII; XV; XVI;
XXIX; XXXII; III; V; VI; VIII; ; XI; VII
Add. 37400, XIV, 1 7 v - 3 7
Add. 38684 (Phill. 1345), XII, 29v30; 5 0 v - 9 2
London, Kat. B, Quaritch 1983
Nr. 1036 frgm. XI (Verbleib?)
Lneburg, Ratsbibl.
Theol 2 32, XV, 205-211, Exz: < I; XVI; IX
Madrid, Bibl. Nac.
10007 (Toi. 10,25), 902, 1 -13 V ; 137v - 1 7 2
Madrid, Bibl. de la Real Acad.
7 2, XII/XIII, 1 - 5 V , Exz: Prol
Aemil 10 (Cog. F. 181), XIV, 1, Exz: Prol
Aemil. 13 (Cog. F. 177), X/XI, 151v180
Madrid, Bibl. de la Univ.
145, XV, 1 - 6 9
Manchester, John Ryland's Libr.
422 [R. 73461], XV, 1 - 4 3
Marseille, Bibl. Mun.
1233 (Eb. 1 8 8 - R 891), X, 1 - 3 9
Melk, Bibl. d. Benediktinerstiftes
Meli. 1739 (234, 25) XV, pp. 5 3 - 1 3 7
Michaelbeuern, Bibl. der Abtei
man cart 42, 1469, 2 7 - 5 9
man cart 60, XV, 214-233, Exz: < Prol I; VII; VIII; XII;
XIII; XIV; XVI
Milano, Bibl. Ambr.
D 525 Inf, XI, 5 8 v - 7 5
I 61 Inf, XI, 6 1 - 9 4 v
I 89 Sup, , l - 5 5 v
I 145 Inf, XIII, 79, Exz: < XV
Mns, Bibl. Publ. de la Ville
7/227, XII, 2 7 v - 6 9 , Exz: < VII; XII; XXIX; XXXI
35/355, XIII, 4 - 2 4 v
Monte Cassino, Bibl. dell'Abbazia
140, XI, 192v262v
143, XI, 45 v -48 v ; 143 v -169 v
400 I, XI, pp. 1 - 2 7 9 , Exz.
463 I, XI, 9 0 - 9 2 ; 143 v -169 v
Mnchen, Univ. Bibl.
43 (Cim 23), VIII, 2 V -80 V
Mnchen, Bayer. Staatsbibl.
Clm 2540, XII, 1 4 v - 3 8

Die handschriftliche berlieferung

5 151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
5 170
171
172
173
174
175
y 176
177
178
179
180
181

182
183
184
185
186
187

188

97

Clm 3056, XV, 8 - 5 4


Clm 3057, XV, 4 6 - 9 1
Clm 3450, XV, 1 - 2 2
Clm 4725, XV, 5 0 - 9 0 v
Clm 5407, XV, 2 3 - 4 9 v
Clm 5509, XV, 151 - 1 6 6 v
Clm 5514, XII, 1 - 2 7
Clm 6393, VIII/IX; 1 - 1 3 3
Clm 7574, 1406, 196-244
Clm 7615, 1395, 3 0 v - 5 4 v
Clm 8349, XIV, 163 173v
Clm 9550, XIV, 7 8 - 1 0 6 v
Clm 9673, X I - X I I , 1 - 6 5
Clm 12005, XV, 8 5 - 9 ; 128v131, Exz: < Prol; I; XV;
XI; ; VII
Clm 12206, XIII, 1 - 3 2
Clm 12640, XII/XIII, 1 - 4 1
Clm 13081, 1338, l - 3 1 v
Clm 15106, XV, 2 5 - 7 1
Clm 17139, XII, l v - 2 5
Clm 18093, 1474, 1 - 2 4
Clm 18161, XV, l - 4 5 v
Clm 18475, XI, 123-167
Clm 18535", XV, 224-242
Clm 19544, XV, 1 - 3 3
Clm 21544, XIV/XV, 4 8 v - 8 5 v
Clm 22035, XII, 52, Exz: XXXI
Clm 22249, XII, 1 - 3 1
Clm 23591, IX, 1 - 4 1
Clm 23757, XV, 3 7 - 4 5 v
Clm 28190, XIV, 2 - 6 4 v
Clm 28892/5 frgm., XII, 1 - 9 , Exz: XVI; XII; XIII; XIV;
VII; IX; ; XI
Namur, Bibl. du Musee Arch.
Fonds de la Ville 12, XII, 47 v -74?
Fonds de la Ville 159, XV, 1 - 4 0 ?
Napoli, Bibl. Naz.
Cod. VIII B. 10, XIV, 4 1 v - 8 1
Cod. VIII B. 20, XIV, 7 6 v - 8 0 v (mut.), Prol; I; II
Cod. VIII B. 27, XV, 15 35v
Cod. XIII A:A:41, XIV, l - 1 2 v , Exz: < I - I V ; VI;
X I I - X I V ; XVII; XIX; X X I - X X I V
Napoli, Bibl. Orat.
Cod. II pil IV 1, XI/XII, 101v164v

98

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

189
190
y 191
y 192
193
194
195
196
197
198
199

y 200
201
202
203
204
() 205
L 206
207
208
209
210
211
212
213
214
215

216
217
218
219

Cod. XXII pil IV 4, 1432, 3 2 - 5 8 v


New York, Pierpont Morgan Libr.
626, XIV, 3 1 v - 5 7 v
Novara, Bibl. Capit. del Duomo
LXI, IX/X, 4 7 v - 9 0 v
Oxford, Bodl. Libr.
386 (2211), XII, l - 4 7 v
Can. Misc. 149, XIV, 63 v -73 v , Exz: Prol; I; III; V; II; IV;
VI; VII; XI; XV; XVII
Can. Misc. 167, /, 39 -40 ; 5 2 - 7 9 , Exz: XV; XIV;
VII; VIII; IX
Can. Misc. 395, 1441, pp. 5 1 - 9 1
Can. Misc. 523, XV, 140 v -144 v , Exz: XVI
Douce 351 (21926), XII, 3 4 - 6 3 v ( = pp. 65-124)
Hatton 84, XII, 2 - 1 9 v (mut.)
Laud. Misc. 129, IX, 119-127; 133-137, Exz: XIV; VII;
VIII; VII; IX; XXX; XXXII; XVI
Oxford, Univ. Libr.
Coll. Univ. LXI, XIII; 173 185v
Padova, Bibl. Anton.
Scaff. V, Ms 84, XIII/XIV, l - 4 2 v
Paris, Bibl. Mazarine
Hist, eccl 1734, XV, 1 - 2 5
Paris, Bibl. Nat.
lat. 666, XIV, 7 4 - 7 6 v , Exz: XXVIII; XXIX; ; VII; IX;
XI; XV
lat. 1789, XII et XIII, 5 V -137 passim
lat. 1960, IX, 191 v -192, Exz: XX; XXXI; XXXII; XXXIII
lat. 2135, X, 1 - 3 V , 159-190
lat. 2462, XIII, 7 5 - 1 1 2
lat. 2464, XIII, 67v103; 183 v -188
lat. 2498, XIV, 100-143 v
lat. 2669, XIII, l - 5 7 v ; 67 v -69; 9 9 - 1 0 2
lat. 2809, XIII, 122 v -137 v ; 146-190
lat. 2843, XI, 168 169v; 161, Exz: XX
lat. 2941, XIII, 6 6 v - 6 9 , Exz: < I; XVI; XXIX
lat. 3330, , 6 1 - 8 3
lat. 3338, XIII/XIV, 13 v -14 v ; 18 v -20 v ; 22 v -24 v ; 2 6 - 2 7 ;
124124v; 127-129, Exz: < II; VIII; ; XIII; XIV; XX;
XXX; I; II
lat. 3784, X/XI, 118-118 v ; Exz: < I; XIV; VI; XX; XI
lat. 5313, XV, 2 1 - 6 6 ; 163 v -166 v ; 189v, Exz.
lat. 5314, XI/XII, 3 2 v - 5 2
lat. 5349, XIV, 200 v -204 v , Exz: < I

Die handschriftliche berlieferung

220
221
222
223
224
225
226
V 227
228
U 229
Q 230
231
232
y 233
234
235
236
y 237
y 238
y 239
240
241
242
243
244
S 245
246
247
248
249
250
251
252
253
254

99

lat. 5385, , 1 - 4
lat. 5386, XIII, 77-109 v , Exz: II; VI; VII; VIII; ; XI;
XII; XIII; XV; XVIII; XIX; XX; XXXII; XXXIII; Epil;
XXVI
lat. 5388, XIV, 1 - 3 3
lat. 5406, XIV, 232-237, Exz: I; XV; XVI; XIV; ; XI;
XX; II
lat. 5407, XIV, 257-268, Exz: I; XV; XVI; XIV; ; XXIII;
VII; VIII; IX; I; XXXI
lat. 5601, XI, 66, Exz: < I
lat. 8996, XI, 38 v -40 v ; 7 2 - 8 2 v
lat. 9729, IX, 6 6 v - 8 1 v (mut.)
lat. 10840, XI, 1 - 1 8 ; 2 3 - 5 3
lat. 10841, 1411, 2 - 3 2 v
lat. 12596, XI, 7 1 v - 134v
lat. 12597, XII, 2 - 3 2 v ; 190 v -194 v
lat. 14438, XIII et XII, 114-139
lat. 14647, XIII, 3 2 - 6 1 v
lat. 16050, X/XI, 1 - 4 3 ; 82
lat. 16051, XII; 8 - 1 0 9
lat. 16052, 1320, 4 9 - 6 6 ; 105 v -108
lat. 17623, XIII, 3 2 - 6 0 v
lat. 17624, XIII, 3 7 - 5 8 ; 6 1 - 6 6
lat. 17632, XV, 3 2 - 6
lat. 18293, 1484, 136-197; 199 v -202 v
lat. N.A. 697, XII, 4 8 - 9 1
lat. N.A. 1491, XI, pp. 264-334
lat. N.A. 1492, XV, 1 - 4 0
lat. N.A. 1984, XI/XII, 4 5 - 5 3 , Exz: < I; IV; VI; XXXI
lat. N.A. 2178, XI, 130 v -167
Pavia, Bibl. Univ.
Fondo Aldini 57, XV, 60 v -62 v , Exz: VIII; VI
Perugia, Bibl. Commun.
1035 (M 58), XIV, 120 sqq.?
Philadelphia, The Free Libr.
119 (Phillipps 526), 1464, foil.?
Poitiers, Bibl. Mun.
249 (62), XV, 128 v -170
Praha, Statni Knihovna
adlig. 44. D. 4., XV, foil.?
III. C. 15, XV, l - 3 7 v
III. C. 18, XIV/XV, 217-247
V. D. 20, XIII/XIV, 5 0 v - 8 7
VII. D. 2, XIV, l v - 6 5 v

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

255
256
257
5 258
259
260

261
262
263
264
265
266
267
5 268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
55 281
280

282

Praha, Narodniho Muzea


XII F. 7., XV, intra 2 0 4 - 3 1 7 , Exz: I; XV; XII; VII; VIII;
IX; XI; XX; II; V; XVIII; XIX; XXIII; XXXI; XXXII
XII G. 15, XIV, 70 71v, Exz: < I
Praha, Knih. Metropol. Kapit.
A. LXXV, XV, 108126v
E. LXXVIII. 2, XIV, 5 5 - 7 6 v
. XXXV, XV, 1 4 8 - 1 8 9 , Exz: Prol; XV; XVI; XIV;
X X X ; XXXI; XXVIII; XXIX
Reims, Bibl. Mun.
389, XIII, 1 - 3 5
428, XI, 59v111
1390, XI/XII, 2 1 - 7 3
1391, XII, 4 1 - 8 3
1392, XII/XIII, 3 6 - 6 9
1393, XIV, 1 - 3 1
1400, XIII, 78v96
Roma, Bibl. Alessandrina
Cod. 82, XIV, 3260v
Roma, Bibl. Casanat.
Cod. 620, XV, 4 8 - 9 0
Cod. 1898, XIV, 45 84v
Roma, Bibl. Naz. Centr.
Cod. Farf. 5, XIII, pp. 5 - 1 7 , Exz: < I; XV; XVI; XIII;
XI; XX; XXXI
Vitt. Em. 1501 (Phillipps 12312), XI?, pp. 3 7 3 - 3 8 4 ;
414 434, Exz: XV; XI; II
Roma, Bibl. Vallicell.
Tom. XII, XI, 212 v 274
Tom. XVII, XI, 39 61v; 9 6 - 1 0 6 ; 155 155v
Tom. XXII, XI, 5 65v
Cod. C. 55, XIV, 28 v 49 v
Rouen, Bibl. de Rouen
Cod. A. 40, XVI, 7 4 - 8 0 , Exz: III; IV; VII; XVIII; XXVIII;
XXXI
Cod. U. 40, X/XI, 7 6 - 1 2 7
Cod. U. 108, IX, 1 - 4 1
Salamanca, Bibl. Univ.
2537 (olim Madr. Bibl. Pal. 848), XIII, P - 1 4 3
Salzburg, Bibl. Arch. d. Erzabtei S. Peter
Cod. a VIII 25, X; 1 - 4 9
Cod. b. IX. 29, 1471, 1 - 5 6
Schaffhausen, Stadtbibl.
Ms. Min. 104, XI, 59v 115?

Die handschriftliche berlieferung

283
284
285
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310

Schlgl, Stiftsbibl.
129 Cpl. 818 143, XV, 132 v -133 v ; 144v, Exz: < I
Selestat, Bibl. Mun.
16 (olim 96), XI/XII, 7 8 - 1 1 6
Sigenza, Bibl. Capit.
31 (201), XIII, 1 - 4 3 ?
St. Gallen, Stiftsbibl.
69, XII, 3 8 0 - 3 8 1 , Exz: XXIX
607, XV, 2 4 9 - 2 9 6
988, XV, 3 2 - 5 9
St. Omer, Bibl. de St. Omer
696, XII, 1 - 4 3 ?
St. Paul im Lavanttal,
Bibl. d. Benediktinerstiftes 46/3, XV, 5 0 - 9 1
Hosp. 87/3, XII, 41 sqq.
Stuttgart, Wrtt. Landesbibl.
4248, XII, l l v 58v
Subiaco, Bibl. dell'Abbazia
71 (LX/X), XIV, foil.?, Exz.
130 (CXXVII), XIII, 185 sqq.
Subiaco, S. Scolastica,
Bibl. Mon. 275 (CCLXX), XV, 7 8 - 7 9 , Exz: I
Tarragona, Bibl. Provinc.
81 (Santes Creus 898), XII, 1 - 4 0 ? ; (mut.)
121 (Santes Creus 39), XIV, 2 1 0 - 2 6 3 v
Torino, Bibl. Naz. Univ.
Cod. Bobb. F. IV. 25, X, 9 9 - 1 4 6
. IV. 12, XIII, 1 32v
. VI. 30, XIV, 8 8 - 1 1 2 (mut.)
Tortosa, Bibl. del Cab.
154, XII/XIII, 4V47?
Toulouse, Bibl. Mun.
152 (I, 215), XII, 1 2 8 - 1 3 0 , Exz: X X X I
186 (III, 123), XIV, 4 1 - 6 3
Trier, Stadtbibl.
738/289, XV, 1 1 1 - 1 3 8
1150/452, XII, 6 V - 3 9 V
1153/457, XIV, l l v - 3 2 v
1156/459, XI et XII, 4 3 v - 7 9
1162, XV, 1 31v
1271/726, XIV/XV, 1 6 v - 1 7 v , Exz: XIX
1341/86, XII et XIII, 1 - 3 8

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

311
312
313
314
315
316
317
;) 318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
5 341
342
e343
344

Troyes, Bibl. Mun.


4/655, XII/XIII, 1 - 4 3 ?
716, XII/XIII, ? 108
948, XII, 1 sqq.
Uppsala, Univers. Bibl.
C 168, XIV, 2 - 2 3
Valenciennes, Bibl. Mun.
168 (160), XIII, 1 5 9 - 1 8 1
Vaticano
Vat. lat. 374, XV, 1 6 0 v - 1 7 8 ; Exz: Prol; I
Vat. lat. 375, XIV/XV, l - 2 7 v
Vat. lat. 1188, XV, 1 8 2 - 2 0 2 v
Vat. lat. 1199, XV, 65 121v
Vat. lat. 1200, XV, 6 6 - 1 2 5 v
Vat. lat. 1201, XI/XII, 30 v 31; 4 6 - 6 7 v
Vat. lat. 1210, XII, 1 3 4 - 1 3 8 ; 114 v , Exz: I; XI
Vat. lat. 5411, XI/XII, 2 9 - 6 2
Vat. lat. 6010, XV, 2 4 6 v - 2 5 0 v ; Exz
Vat. lat. 7606, XII, 1 0 8 v - l l l , Exz: < I
Vat. lat. 9309, XIII, 28 33 v ; 3 9 v - 4 3 v ; 58 60v; 7 0 v - 7 1
Barb. lat. 702, XI/XII, 12; 732 v
Burgh. lat. 160, XII, 108 180v
Chig. lat. . VII. 125, XII, 6 4 - 1 2 6
Chig. lat. F. VIII. 208, X/XI, 5 8 v - 7 9 v
Chig. lat. F. VIII. 209, XV, 3 sqq.
Chig. lat. G. V. 131, XV, 3 - 3 v ; 24 v ; 34, Exz: < I; VII
Ottob. 223, XIV/XV, 329; 3 3 3 v - 3 4 1 , Exz: < I
Palat. lat. 179, XIV, 1 - 3 6
Palat. lat. 844, XV, 3 9 v - 9 0
Reg. Suec. 500, XII; 81 134v
Urb. lat. 48, XIV, 121 144 v ; 1 5 8 - 1 5 9
Urb. lat. 396, XV, 1 - 2 ; 3 1 v - 5 6
Vendome, Bibl. Mun.
162, XI, 1 2 - 4 2
Vercelli, Archivio Capit.
Cod. LX, XIII, 3 - 2 3
ViSsy Brod
1 V B CCXVII frgm, IX, < IX
Vorau, Stiftsbibl.
187 (CCCXVII), XIII, 1 0 4 - 1 0 8 v , Exz: < Prol; I; X X I X
Wien, Benediktinerabtei U.L.F. z. d. Schotten
409, XV, 1 4 - 5 6
Wien, sterr. Nat. Bibl.
386, XII, 2037 v

berblick ber den Charakter der Textberlieferung

5 345
346
347
348
349
350
351
5 352
353
354
355
356
5 357
358
y 359
360
361
362
W 363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
C2

103

428, XII, 1 55v


433, XI, 3 - 6 3
982, XII, 36 43v, Exz: < I; XVI; XXVIII; X X I X ; XIX;
XXVII
985, XII, 21 59v
1509, XIV, 4 4 5 - 4 4 7 , Exz
1529, XI, 8V9V, Exz: < VII; IX
1760 (Lunael. O. 72), XV, 1 2 1 v - 1 2 2 , Exz: < XXVIII
3779 (Lunael. F. 228), XIV et XV, 9 9 v - 2 2 8
3878 (Lunael F. 237), XV, 3 0 - 5 4 v
4157, XV, 1 - 2 2
4410 (Univ. 817), 1370, l - 2 0 v
Ser. Nov. 3610, XII/XIII, 6 6 - 1 1 2
Ser. Nov. 3763 frgm., IX, l - 2 0 v , < V I I - X I I I ; XV; XVI;
XXVI; XXVII; X X I X
Ser. Nov. 12783, XV, 1 - 3 1
Winchester, Chapter Libr.
Ms 14 XII, foil.?
Wolfenbttel, Herzog. Aug. Bibl.
322 Heimst., XV, 158 189v
32.11. Aug. fol., XV, 17v47
Woodstock, College Libr.
6 (D. 0 9 1 - 2 7 9 ) , XV, 1 sqq.?
Worcester, Chapter Libr.
F. 48, X, 49 106v
F. 71, XIII, 57 87v
Wroclaw, Biblioteka Univ.
I F 118, XIV, 81 sqq.?
I F 158, XIII, 33 54v; 1 4 4 - 1 4 5 ; 163v, Exz
IV F 179, ?, 43 v 74 v
IV F 180, ?, 27 v 47 v
IV F 181, ?, 1 33v
I Q 41, ?, 126 196v
Wrzburg, Univ. Bibl.
Cod. Mch. f. 215, XV, 4 6 - 7 8 v
Cod. Mch. f. 203, 1460, 3 9 - 4 0 v ; 8 4 - 1 3 4 v

BERBLICK BER D E N C H A R A K T E R D E R T E X T B E R L I E F E R U N G

Der literarische Charakter der Historia monachorum und die groe


Anzahl von Abschriften, die durch die Verwendung des Textes als Gebrauchsliteratur" verursacht ist, lassen natrlich keine sehr geschlossene
berlieferung erwarten. berdies geno der Text nicht den Schutz durch
die Autoritt eines bekannten und angesehenen Autors, zumindest nicht,

104

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

bevor sich im 11. Jahrhundert die Zuschreibung an Hieronymus durchsetzte. Vielmehr bot sich die HM sowohl durch ihren tglichen Gebrauch
bei der Tischlesung als auch ihre Struktur selbst, nmlich die Zusammensetzung aus vielen kleineren Elementen, geradezu dazu an, nach jeweils
eigenen Bedrfnissen des Klosters abgewandelt zu werden.
Trotzdem hat die Textgestalt eine berraschende Einheitlichkeit gewahrt. Abgesehen von zwei frhen Bearbeitungen noch vor dem 9. Jahrhundert 1 , die jedoch den ursprnglichen Text noch sehr deutlich erkennen
lassen, finden sich freie Umgestaltungen sowie paraphrasierende Nacherzhlungen nur selten. Nur in Sammlungen von erbaulichen Geschichten
aller Art aus dem 15. Jahrhundert sind hier und da auch frei nacherzhlte
Episoden der HM eingeflossen.
Zwar lt die berlieferung mehrere Versuche erkennen, Hrten des
Textes durch Wortumstellungen, Austausch von Vokabeln und Verbesserungen" der Syntax fr den zeitgenssischen Hrer verstndlicher zu
machen, diese Glttungen sind jedoch leicht erkennbar und bewirken keine
Verwilderung des Textes.
Im Gegenteil fehlen schwere Korruptelen, die whrend der vielfltigen
berlieferung entstanden sein knnten; auch Omissionen sind meist auf
einzelne Handschriften, hchstens auf eine Familie beschrnkt: dadurch,
da so viele Exemplare des Textes existierten, konnten beim Abschreiben
vermutlich diese Fehler durch Vergleich leicht ausgemerzt werden.
Eben diese Mglichkeiten, ein vorhandenes Exemplar nicht nur mit
einem, sondern mehreren anderen zu vergleichen, ebneten aber auch
den Weg fr vielfltige Kontaminationen, deren Verlauf sich nicht mehr
rekonstruieren lt.
Da die Kontaminationen bereits frh einsetzen selbst Handschriften
des 8./9. Jahrhunderts sind nicht frei davon , ist der Anteil der Textzeugen, die eine Familie rein vertreten, gering 2 . Die Mehrzahl der erhaltenen
Handschriften reprsentiert eine der aus zwei oder mehr Familien kombinierten Vulgataformen 3 oder durch willkrliche Kontamination entstandene Mischtexte.
Eine so beschaffene berlieferung stellt den Editor vor sowohl technische als auch methodische Probleme.
Alle 372 Handschriften zu kollationieren wre mit einem Zeitaufwand
verbunden, der zum Ergebnis in keinem vertretbaren Verhltnis steht.
Trotzdem konnte eine Auswahl fr die Textherstellung getroffen werden,
die sich rechtfertigen lt. Als Sondierung habe ich 56 Handschriften (und

Zum Charakter dieser Bearbeitungen und cf. p. 162 192.

In der Handschriftenliste sind die relativ reinen Vertreter der Familien gekennzeichnet.
Zu den Vulgataformen cf. p. 106 sqq.

berblick ber den Charakter der Textberlieferung

105

zwar die ltesten 4 , solche, die nach den Angaben der Kataloge besonders
auffallig sind 5 und dazu Handschriften des 11. Jahrhunderts mit mglichst
breitgestreuter Provenienz 6 ) vollstndig kollationiert. Bereits durch typische Kennzeichen des ueren Rahmens (Anordnung der Kapitel, Vorhandensein von Capitula, Form der Lemmata und des Titels) hoben sich
drei Haupttypen gegeneinander ab. Darber hinaus lieen sich die 56
Handschriften entweder acht Familien zuordnen, die sich jeweils durch
gemeinsame Lesarten gegen alle brigen definieren lieen, oder sie erwiesen sich als Mischtypen. Dabei stellte sich heraus, da einer der drei
Haupttypen mit einer der acht Familien identisch ist (die spter genannte
Familie) und ein anderer Haupttyp nur gemischte, also kontaminierte
Textformen aufwies; der dritte Haupttyp, dessen Merkmal die spter als
ursprnglich erkannte Kapitelreihenfolge, wie sie in der Edition erscheint,
war, umfate die brigen sieben Familien ( y ) sowie Mischformen verschiedener Art. Fr die sieben Textgruppen des dritten Haupttyps
lieen sich jeweils signifikante Unterschiede des ueren Rahmens feststellen, so besonders die berlieferungsgemeinschaft mit anderen Texten,
Differenzierungen des Titels und Besonderheiten in der Gliederung der
Kapitel (Teilung des Prologs und des Kap. VII, Zusammenfassung der
Kapitel X I I - X I V ; X X I - X X V I I ; XXXI-Ep.).
Damit waren Kriterien gewonnen, die brigen Handschriften zu prfen,
einzuordnen und zu bewerten:
a) Merkmale des ueren Rahmens
b) Sonderlesarten fr acht deutlich voneinander geschiedene Familien.
Da besonders im Prolog, im Kapitel VII und im Epilog zahlreiche Sonderlesarten auftreten und dazu die Verteilung dieser Passagen ber den Text
eine Chance bietet, auch Wechsel des Texttyps zu bemerken, whlte ich
neben einer Reihe besonders markanter Sonderlesarten fr jede Textgruppe
diese Passagen fr Stichproben aus.
Mit der Hilfe dieser Kriterien konnte ich fast alle Handschriften bestimmen; 168 habe ich selbst eingesehen, weitere 82 an Mikrofilmen oder
Fotografien berprft. Auerdem verdanke ich den reichen Informationen,
die ich schriftlich von vielen hilfsbereiten Bibliothekarinnen und Bibliothekaren bekam, da mit wenigen Ausnahmen (ausschlielich Handschriften
des 14./15. Jahrhunderts) auch der Rest der berlieferung berschaubar
wird.
4

D. h. die Nummern der Handschriftenliste 22; 38; 62; 70; 74; 96; 129; 132; 135; 1 4 1 ; 149;
158; 178; 191; 194; 199; 205; 206; 214; 216; 220; 225; 227; 277; 278; 280; 298; 330; 341;
357; 363.

D. h. die Nummern 42; 56; 97; 110; 181; 202; 265; 266; 321.

D . h . die Nummern 71; 79; 145; 146; 147; 148; 230; 242; 245; 272; 273; 274; 323; 327;
329; 345.

106

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Nachdem ich feststellen konnte, da auer den bereits bekannten acht


Textgruppen keine anderen existieren, konnte ich einige weitere Handschriften zur Kollation auswhlen, um die Gestalt dieser Textgruppen
prziser zu bestimmen, d. h. Sonderfehler einzelner Handschriften auszusondern, eventuelle Lcken zu ergnzen und mehr Sicherheit bezglich
unklarer Lesarten zu gewinnen.
Mit wenigen Ausnahmen 7 stellte sich heraus, da die verllichsten
Hauptzeugen unter den ltesten Handschriften zu finden waren und damit
bereits im ersten Arbeitsgang kollationiert worden waren.
Nach diesen Untersuchungen ergibt sich folgendes Bild der berlieferung:
Die erhaltenen Handschriften beweisen, da im Zeitraum des 8. bis 10.
Jahrhunderts die Historia monachorum in acht unterschiedlichen Textgestalten bekannt war, die sich durch deutliche Trennfehler unterscheiden.
Die acht Familien lassen sich lokalisieren: ist in Nordfrankreich beheimatet, in Norditalien, im angelschsisch beeinfluten Gebiet um Rouen;
5 stammt aus dem sddeutschen Raum, taucht zuerst in einer Handschrift
aus Fulda auf, hat aber seinen Ursprung vielleicht in Burgund; ist in
Sdgallien verbreitet, begegnet ausschlielich im spanischen Raum und
taucht zuerst in Italien auf 8 (aus praktischen Grnden werden hier die
Siglen fr die Familien, die sich eigentlich erst aus der Recensio ergeben,
vorweggenommen).
Die Spaltung des Textes in Familien ist nicht so sehr durch Korruptelen
entstanden, als vielmehr durch mehr oder weniger starke Bearbeitungen.
Dabei sind 5 und in bedeutend grerem Umfang verndert worden als
die brigen Gruppen. Nur vier der acht Gruppen ( () ) 9 sind als
vllig selbstndig anzusehen, die brigen zeigen neben ihren jeweiligen
Sonderfehlern auch Beeinflussungen durch andere Familien.
Sowohl als auch wurden nochmals bearbeitet und leicht mit anderen
Textformen vermischt 10 . Diese Untergruppen verdrngten vielfach die
ursprnglichen Formen.
Schon im 10. Jahrhundert, noch mehr im 11., entstehen durch Kombination der acht ursprnglichen Textformen und der beiden Untergruppen kontaminierte Texte, die als Vulgata" jeweils in ihrer Region die
ursprnglichen Formen fast verdrngen. Die wichtigsten unter ihnen
sind:

Diese Ausnahmen sind U (Paris, . N. lat. 10841); Q (Paris, . N. lat. 12596) und
wegen der -Lesarten (Budapest, Mag. Nemz. Muz. 108).

Cf. die Beschreibungen der Handschriften p. 137142.

Cf. das Stemma p. 229. Die Familie hat zwar Einflsse v o n , die jedoch gering sind.

10

Cf. p. 175 sqq. und 200.

berblick ber den Charakter der Textberlieferung

It

107

Vom 11. Jahrhundert an wird in Italien ein Text tradiert, der aus 5,
, und kontaminiert ist und auch Spuren von trgt 11 .
Br In England wird eine Mischform aus y und benutzt12.
Sd In Sddeutschland entsteht ein Mischtext aus 5 und , der sich besonders in Osteuropa durchsetzt13.
Fa Aus Frankreich sind drei Vulgataformen bekannt, deren erste aus
und kontaminiert ist und auch Spuren von aufweist 14 .
Fb Eine zweite Vulgataform ist ein Mischtext aus und , der auch im
Gebiet Belgien/Niederlande sowie in Deutschland Verbreitung findet 15 .
Fe In Nordfrankreich wird eine Form bevorzugt, die aus und kontaminiert ist16.
Das Verhltnis der Vulgataformen zu ihren Quellen verdeutlicht das
Stemma auf p. 108. Dabei sind die acht ursprnglichen Textgruppen ohne
Rcksicht auf ihre Beziehungen untereinander aufgefhrt; 1 bzw. 1
bezeichnen die auf p. 106 erwhnten Untergruppen. Dieses Stemma kann
keine vollstndige bersicht ber die berlieferung bieten, da neben
der Tradierung standardisierter Mischtexte ein Strom von willkrlich
kontaminierten Texten fl (im Stemma mit kont. bezeichnet) und auch
die Vulgatatexte miteinander vermengt wurden.
Wie man sieht, ist der Einflu von besonders stark; alle Vulgataformen
auer Br enthalten , wobei in Fa und Fb der -Anteil berwiegt und in
Sd ebenfalls sehr gro ist. Da die ersten Drucke (cf. p. 230 sq.) ebenfalls
einen -Text bieten und H. Rosweyde bei seiner Edition dessen Lesarten
begnstigte17, ist sicher kein Zufall: die HM war hauptschlich in Textformen bekannt, die von beeinflut waren. Wenn man in Betracht zieht,
da die neben am strksten bearbeitete Textform ist, erhlt man eine
Vorstellung davon, wie weit der allgemein benutzte Text der HM von
seiner ursprnglichen Gestalt entfernt war.
Eine berlieferung, die in so groem Ausma von Kontamination
beeintrchtigt ist, wirft natrlich die Frage auf, ob ber die erhaltenen
Handschriften berhaupt zu einem Text vorzudringen ist, der dem Original
berzeugend nahekommt, oder man sich mit der Rekonstruktion der
Textform begngen mu, die unter den acht erwhnten Familien die
vermutlich beste ist. Wie bereits erwhnt, fehlen schwere Korruptelen,
an deren Abwandlungen sich Abhngigkeiten innerhalb der Tradition
verdeutlichen lieen. Vielmehr sind die verschiedenen Lesarten, durch die
11

. B. Firenze, Bibl. Laur. Plut. X I X Cod. X V I .

12

14

. B. Cambridge, Univ. Libr. Mm 428.


. B. Mnchen BSB Clm 22249.
. B. Marseille, Bibl. Mun. 1233.

15

. B. Paris, . N. lat. 16051.

16

. B. Reims, Bibl. Mun. 1392.


Cf. p. 232 sq.

13

17

108

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

>
X
I
X

berblick ber den Charakter der Textberlieferung

109

sich die acht Gruppen voneinander trennen lassen, in der Mehrzahl als
bewute Interpolation eines Bearbeiters zu erklren (eine Ausnahme bildet
, deren Sonderlesarten zum groen Teil auf eine schlecht lesbare Vorlage
zurckgehen); ein gutes Beispiel fr diese Art von Lesarten ist der Ersatz
des offenbar un- oder miverstndlichen serie (XIX 6), das von den
einzelnen Bearbeitern durch serio; sero; sedule, crebro; iterum, saepius; disserte\
animosius (cf. den Apparat zur Stelle) interpretiert wurde.
Daneben gibt es viele Omissionen von Wrtern geringeren Umfangs
(Prpositionen u. .), Vertauschungen von projperjpostjprae
oder nejnecjnon,
wie sie in jeder berlieferung begegnen und vollkommen unabhngig
voneinander entstehen knnen. Selbst die grere Omission re autem vera
vitae humanae aerumnas mysticis traditionibus ablmntes (XXI 1,4), die und
zu verbinden scheint, knnte isoliert gesehen in den beiden Familien
ohne fremden Einflu entstanden sein. Das vorausgehende levantes legt die
Auslassung wegen des Homoioteleuton nahe.
Wie am Anfang dieses Abschnitts betont, entfernen sich die acht Familien jedoch nicht so weit voneinander, da man dahinter mehrere grundstzlich verschiedene Versionen der HM vermuten knnte. Vielmehr zeigen
einige Stellen, an denen in der gesamten berlieferung Unsicherheiten,
wenn nicht Korruptelen, durchschimmern, da die acht Textformen auf
eine Vorlage zurckgehen (diese Stellen sind pp. 7180 untersucht
worden).
Darber hinaus zeigen einige Bindefehler, da zwei oder auch mehr der
Textgruppen auf jeweils gemeinsame Vorlagen zurckgehen (cf. p. 214
sqq.), d. h. da vor dem Entstehen der genannten acht Familien bereits
mehrere Textstrnge existierten. Da auch diese schon auf zwei oder drei
unterschiedliche Exemplare der HM zurckgehen, lt sich mit Hilfe
solcher Fehler kaum noch zeigen.
Jedoch weisen Unterschiede in der Prsentation des Textes (Titel, Gliederung der Kapitel, Lemmata, cf. weiter oben p. 105) daraufhin, da sich
die berlieferung bereits hier gespalten hatte.
Die Stadien der berlieferung lassen sich also folgendermaen rekonstruieren: von einem Archetyp (), der an einigen Stellen fehlerhaft war,
stammen zwei oder drei 18 Hyparchetypen ( 1 2 3 ) ab, die sich bezglich
der Textgestalt noch sehr wenig unterschieden, jedoch in unterschiedlicher
Aufmachung" prsentiert wurden. In der folgenden Generation entstanden durch Fehler (die sich fast alle als solche und nicht als bewute
nderungen erklren lassen 19 ) Variantentrger der ersten Schicht (
18

ber den dritten Hyparchetyp besteht insofern eine gewisse Unsicherheit, als er im
ueren Rahmen so starke Verwandtschaft mit 1 zeigt, da man geneigt ist, ihn als
Abkmmling v o n 1 anzusehen. Dagegen sprechen bereinstimmungen im Text mit dem
Hyparchetyp 2 . Zur mglichen Entstehung von 3 cf. p. 230.

19

Cf. p. 2 1 4 sqq.

110

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

); aus ihnen entwickelten sich durch mehr oder weniger einschneidende


Bearbeitungen die acht Familien, Variantentrger einer zweiten Schicht (
l ).
Die Familien sind nicht alle gleichwertig, weil ein Teil von ihnen bereits
mit einer oder mehreren anderen Familien kontaminiert ist 20 ; jedoch kann
keiner der Texte fr die Textrekonstruktion eliminiert werden, da sie
primr voneinander unabhngig sind und somit alle ursprngliche Lesarten
enthalten knnen.
Mit diesem Verlauf der Tradition sind trotz der vielfltigen Kontaminationen die Voraussetzungen erfllt, um einen Text zu rekonstruieren,
der ber die Schicht der Familien hinausgeht; die Zusammenhnge der
berlieferung sind auch in einem Stemma darstellbar 21 . Unsicherheiten
ber die Beeinflussung der Familien untereinander bleiben dabei bestehen.
C3

DIE HANDSCHRIFTEN DER T E X T R E K O N S T R U K T I O N UND IHRE


BESCHREIBUNG

Wie bereits gesagt, erwiesen sich die ltesten Handschriften als diejenigen, die ihre Familie am reinsten vertreten. So stammen die Hauptzeugen
aller Familien aus dem 8. 10. Jahrhundert (C fr ; B/V fr ; N/Q fr
y ; X fr 5; Y fr ; L J fr ; fr ; fr ).
Die Auswahl der Handschriften, die zur Besttigung der Sonderfehler
der Familien dienen, richtete sich ebenfalls nach dem Grad der Reinheit,
mit der der Text der Familie prsentiert wird.
In einigen Fllen mute ich jedoch auf spte und auch auf offensichtlich
kontaminierte Handschriften zurckgreifen. Das ist besonders fr die
Familie der Fall, weil der einzige vollstndige Textzeuge C durch Brand
sehr stark beeintrchtigt ist und dadurch ganze Passagen fehlen bzw. fast
unleserlich sind. Der reine -Text ist im brigen in den kontaminierten
Formen untergegangen, so da meines Wissens nur noch in der Handschrift Paris Bibl. Nat. lat 10841 ein Teil des -Textes in unkontaminierter
Form erhaltengeblieben ist (cf. Sigel U in der Liste). Da diese Handschrift
nur die Hlfte des Textumfangs enthlt, muten auch die Codices und
(siehe unten) zu Hilfe genommen werden, die stark kontaminiert sind
(Z ist das vermutlich frheste Exemplar der Vulgataform Fa, cf. p. 108).
Die beiden Hauptzeugen fr , V und B, sind unvollstndig (cf. die
Beschreibungen pp. 117119) und bedrfen daher der Ergnzung; fr die
fehlenden Teile treten G und b ein. Die Familie lt sich nur durch die
Kombination ihrer ltesten und verllichsten Vertreter rekonstruieren, da
ihre Sonderfehler durch eine schlecht lesbare Vorlage entstanden sind in
20
21

Cf. das Stemma 229.


Es versteht sich von selbst, da ein Stemma die vielfaltigen Beziehungen einer so
verwickelten Tradition nur unzulnglich demonstrieren kann.

Die Handschriften der Textrekonstruktion

111

der Weise, da die verschiedenen Abschriften verschiedene Interpretationsversuche der schlecht lesbaren Stellen bieten (cf. p. 193 sqq.). Auerdem
sind die Hauptzeugen L und unvollstndig (cf. p. 131 133), so da die
beiden korrigierten Handschriften J und W (cf. p. 133 136) und die
kontaminierte Handschrift A (cf. p. 136 sq.) als Ergnzung notwendig
sind.
Fr die Familie gengt es nicht, zu dem Hauptzeugen X nur F fr
die Besttigung der Sonderfehler heranzuziehen, weil F eine Flle von
eigenen Fehlern (vor allem Wortumstellungen, cf. p. 124 sq.) aufweist;
auerdem beweist der zustzliche Zeuge D (siehe unten), da die Lcke
im letzten Teil des -Textes (cf. p. 124 sq.) ursprnglich ist: D vertritt an
dieser Stelle eine andere Familie, nmlich (cf. p. 126).
Die Hauptzeugen der Familien und muten von Vertretern der
Untergruppen begleitet werden, weil vollstndige und reine Texte sich
nicht erhalten haben (der -Text ist zwar vom ursprnglichen Typ,
jedoch mit einer anderen Familie korrigiert, cf. p. 128).
Besondere Probleme bietet ; fr diese Familie konnte ich nur einen
einzigen Zeugen finden, der berdies mit kontaminiert ist (cf. p. 140 sq.);
die Spuren dieser Familie in kontaminierten Texten sind so gering, da
keiner von ihnen als K-Vertreter" bezeichnet werden kann.
Die Handschriften der Textherstellung sind folgende:
saec.

VIII:

C ()

Chartres, Bibl. Mun. 5 (16)

saec.
VIIIjlX:
()
Mnchen, Univ. Bibl. 4 3 (Cim. 23)
() Mnchen, BSB Clm 6393
saec. IX:
()
Mnchen, BSB Clm 23591
F ()
Bruxelles, Bibl. Roy. 8216/18
V () Paris, Bibl. Nat. lat 9729
J ()
Rouen, Bibl. de Rouen U. 108
saec. IXjX:
L ()

Paris, Bibl. Nat. lat 2135

saec. X:
R ()
()
()
(cc)
()
()
()

Berlin, Staatsbibl. Preuss. Kulturbesitz theol. lat. fol. 275


Madrid, Bibl. Nac. 10007 (Toi. 10.25)
Madrid, Bibl. de la Real Acad. de la Hist. 13
Marseille, Bibl. Mun. 1233
Milano, Bibl. Ambros. I. 89. Sup.
Novara, Bibl. Capit. del Duomo 61
Paris, Bibl. Nat. lat 3330

112

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

D (5)
()
W ()

Salzburg, Bibl. der Erzabtei St. Peter cod. a VIII 25


Torino, Bibl. Naz. Univ. F. IV. 25
Worcester, Chapter Lib. of Worcester Cathedral F. 48

saec. X\XI:
()
Vaticano, Chig. lat F. VIII. 208
saec. XI:
b ()
Milano, Bibl. Ambr. D 525 Inf.
Q (y) Paris, Bibl. Nat. lat 12596
S ()
Paris, Bibl. Nat. lat A 2178
saec. XII:
() Paris, Bibl. Nat. lat 5314
saec.

XIIIXIII:

()

Budapest, Magyar Nemzeti Muz. 108

saec.
U (a) XV:Paris, Bibl. Nat. lat 10841
Zustzlich zu den blichen Fakten einer Handschriftenbeschreibung
werden einige Hinweise gegeben, in welcher Form die HM in der jeweiligen Handschrift prsentiert wird (Titel, Incipit/Explicit, Autorenangabe),
sowie einige Bemerkungen zum Wert des Textes (Kontamination) und
zum Verhltnis in bezug auf den Hauptzeugen; diese Angaben werden
dann in den Beschreibungen der Familien aufgenommen und przisiert.
Die Handschriften der Familie
C

Chartres, Bibl. de Chartres 5 (16)1, olim (saec. XVII) Carnotensis n


14.
s. VIII 2 ; membr.; foil. 243; 355 X 255; col. 2; lin. 30; litt. 30/39;
Schriftraum 310 214; von zweiter Hand durchkorrigiert.

Die Handschrift wurde im ausgehenden 8. Jahrhundert in Saint Denis


geschrieben, d. h. whrend der Abtszeit des Fardulfus. Sie zeigt eine der
karolingischen sehr nahestehende Minuskel, hufig unziales N; offenes a
ist selten. Der Schreiber benutzte relativ wenige Abkrzungen, ae wird
durchweg ausgeschrieben, orthographische Besonderheiten finden sich
auer gelegentlicher Unsicherheit bei e/i kaum, soweit es den Text der
HM betrifft. Die Handschrift wurde durch Kriegseinwirkung 1944 stark
beschdigt; von etlichen Folia, besonders am Anfang, existieren nur noch
1

Cat. gen. dep. XI 213; LIII 14; Catalogue des Manuscrits de la Bibliotheque de la Ville
de Chartres, Chartres 1840, nr. 16, S. 3; AB 8 (1889) 87 sqq.
Die folgenden Angaben zur Datierung verdanke ich Herrn Prof. B. Bischoff (Brief vom
15. 11.1984).

Die Handschriften der Textrekonstruktion

113

kleine Fetzen. Vor dieser Zerstrung war die Handschrift bereits am


Anfang mutil 3 .
Inhalt:
3 43v
43v47
47-58
58-86
86
96v
108v 146v
146v 163v
163v 167
167 177v
177V_179V
179v185
185-195
195 sqq.

HM
Vita Pauli
Vita Hilarionis
Vita Antonii
Epist. Peladii (sie!); Fastidius, De vita Christiana
Epist. Constantii; Vita Germani Autisiodorensis
Libellus paradisi de vita sanctorum (Capp. VI sqq. (ML 275
A) HL 6532, kurze Fassung Ia 4 )
Actus Silvestri papae
Vita Symeonis
Vita Honorati episcopi; Sermo Hilarii Arelatensis
Vita Mytriae, civitatis Aquindium
Vita Eutropii
Vita Pelagiae
Diverse Apophthegmata

Auerdem enthlt C auf foil. 214 219v noch einen Ausschnitt aus der
HM (Cap. I 1,15,3) unter dem Titel: Incipit Vita sancti Iohannis, und ein
Kapitel (VIII, Nathanael, ML 74,352 D) aus der zweiten lateinischen
bersetzung der HL (BHL 6534).
Die Textform des HM-Exzerptes ist nicht mit derjenigen auf foil.
3 43v identisch, sondern ist mit und kontaminiert und daher fr die
Rekonstruktion von nur bedingt zu bentzen (cf. weiter unten).
Die Historia monachorum trgt, wie aus dem Explicit zu entnehmen
da ein eventuell vorhandenes Incipit sptestens bei dem Brand verlorenging , den Titel: Uber de conversatione vel vita sanctorum Aegyptiorum\ ein
Autor wird nicht genannt.
Da C fr der einzig erhaltene fast vollstndige und nicht kontaminierte
Zeuge ist, knnen die Sonderfehler dieser Handschrift gegenber nicht
genau festgestellt werden. Gewi hat C einige originale Lesarten, wie z. B.
tigna in II 15 auer J als einzige bewahrt {ligna cett.), jedoch hat der
offenbar gelehrte Schreiber auch versucht, einige schwerverstndliche Ausdrcke dem Sprachgebrauch seiner Zeit anzupassen; als Beispiel sei de
primaevis anstelle von de primis in XVII 3 genannt.

Bereits der Cat. gen. dep. X I aus dem Jahre 1890 gibt an: Incomplet du commencement
(loc. cit. 213).

Diese lateinische Version der HL entspricht in hohem Mae der griechischen Form G ,
d. h. der vermutlich ursprnglicheren Form ohne die metaphrastischen" Zustze (cf.
Butler, Lausiac History I 61 64). C bietet also auch fr die HL einen wertvollen Text.

114

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

C kommt wegen des hohen Alters groe Bedeutung zu, allerdings


machen die erwhnten bewuten Vernderungen einerseits und der teilweise sehr schadhafte Zustand andererseits weitere Zeugen als Ergnzung
und Besttigung von notwendig.
U

Paris, Bibliotheque Nationale lat. 108415, olim Conventus Montis


Dominae Nostrae in Yselstein.
s. XV; membr.;
foil. 152; 235 160; col. 2; lin. 40; litt. 27/29; Schriftraum 165 117;
Korrekturen von anderer Hand.

U wurde 1411 (fol. 152v) in den Niederlanden geschrieben; die Schrift


ist gotische Fraktur.
Inhalt:
232v
32 v 61 v
62-80
80-151
151-152

HM
Apophthegmensammlung BHL 6525
HL (in der Fassung lat. II 6 BHL 6534).
Apophthegmensammlung BHL 6528 und aus BHL 6529/
30
Vita Marinae

Diese spte Handschrift hat soweit bekannt als einzige zumindest


einen Teil des -Textes der HM bewahrt. Die Disposition des Inhalts (HM
mit anschlieender AP-Sammlung BHL 6525) folgt der Familie e, auch die
HM ist zu Beginn von einer 1 -Handschrift abgeschrieben und bernimmt
anfangs auch die Kapitelreihenfolge dieser Familie. So enthalten die Kapitel Prol.; I; XV; XVI; XII; XIII; XIV; VII; VIII; IX und XI den e^Text,
im letzten Satz von Cap. XI geht der Schreiber zu einer -Vorlage ber
und folgt ihr bis auf wenige Ausnahmen bis zum Ende des HM-Textes.
So ergibt sich fr U folgende Reihenfolge der Kapitel: Prol.; I; XV;
XVI; XII; XIII; XIV; VII; VIII; IX; XI; X; II; III; IV; V; VI; XVII;
XVIII; XIX; X X ; XXI; XXII; XXIII; XXIV; X X V ; XXVI; XXVII;
XXVIII; X X I X ; X X X ; XXXI; XXXII; XXXIII; Ep.
Die H M wird in U unter folgenden Titeln berliefert: Incipit prologus
libri primi vitas patrum beati iberonimi presbyterij Inicpit liber primus in vitas
patrum egiptiorumj Explicit liber primus de vita sanctorum patrum1.

L. Delisle, Inventaire des Manuscrits Latins conserves la B. Imp. sous les Numeros
8 8 2 3 - 1 8 7 4 , Paris 1 8 6 3 - 1 8 7 4 , 96; Boll. Paris, Tom. II 597.

Zu der zweiten lateinischen bersetzung der H L cf. Butler, Lausiac History I 65 69; wie
die ersten Kollationsarbeiten gezeigt haben, unterscheidet sich der Text der Handschriften
betrchtlich von dem gedruckten (ML 74, 343 sqq.).
Fol. 2 bzw. 32 v .

Die Handschriften der Textrekonstruktion

115

Marseille, Bibliotheque Municipale 12338 (Eb. 1 8 8 - R . 891)


s. X; membr.; foil. 203; 202 150; foil. 1 - 8 col. 2. cett. lin. plen.;
lin. 29; litt. 25/6; 55; Schriftraum 145/7 105; Korrekturen von
mehreren spteren Hnden. Bis auf 193v199 und 201203v stammt
die Handschrift von einem Schreiber.

Sie wurde vermutlich in Frankreich Mitte des 10. Jahrhunderts geschrieben, war im Besitz des Magister Petrus de Villa nova, Vasco, dann des
Kartuserklosters Villeneuve bei Avignon.
Inhalt:
1-39
49 66v
66v69
69v193v

HM
HL; Exzerpte aus der kurzen lat. Form Ia 9
Paulus Diaconus, Epist. ad Carolum regem
Apophthegmen, d. h. BHL 6527; 6539; 6530.

reprsentiert fr HM einen Text, der stark kontaminiert ist. Neben


und scheint auch in den Text eingeflossen zu sein. Die Spuren von
sind relativ gering, mssen aber zur Besttigung von herangezogen
werden, wenn C oder U fehlen.
hnlich ist die Situation fr

Budapest, Magyar Nemzeti Muz. 108 (1204 Quart. Lat.) 10


s. XIII/XIV; membr.; foil. 180; 228 166; lin. plen.; lin. 25; litt. 52;
Schriftraum 157 118; mehrere Hnde; Korrekturen von anderer
Hand.

Die Handschrift ist in gotischer Textura im 13./14. Jahrhundert geschrieben; ber Schriftheimat und Geschichte des Codex ist nichts bekannt.
Orthographisch auffallig ist hufiges doppeltes s, besonders vor c, und
Vertauschung von i und e.
Inhalt:
1 6V
VitaPauli
6V46v
Vita Antonii
46v 62v
Vita Hilarionis
63 110V
HM
110v180v
Apophthegmen, d. h. BHL 6527; unterbrochen durch:
177v
Vita Marinae
Die HM erscheint unter dem Titel: Incipit prologus in vita sancti Iohannis
heremite.
8

9
10

Cat. gen. dep. X V 345 347; Batlle, Adhortationes 23; umfangreiches Material zu dieser
Hs verdanke ich dem IRHT, Paris, Section Latine.
Cf. oben Anm. 4.
E. Bartoniek, Codices latini medii aevi (Codices manu scripti latini, Vol. I) Budapest 1940,
101 sq.; Batlle, Adhortationes 44.

116

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Der Text ist Ergebnis einer Kontamination, die ihre Spuren in DoppelLesarten hinterlassen hat. Von zweiter Hand sind einige dieser DoppelLesarten gestrichen.
Die Kapitelreihenfolge bernimmt von 8, folgt ihr aber nicht genau,
so da folgende Reihenfolge entsteht: Prol.; I; XV; XVI; XII; XIII; XIV;
; XI; VI; XX; II; III; VIII; IV; V; VII; IX; XVII; XVIII; XIX;
X X I - X X V ; XXVII; XXVIII; XXIX; XXXI; XXXII; XXXIII; Epil.
Der Text ist noch strker kontaminiert als in Z; mindestens vier Vorlagen
haben sich hier vermengt: 5 u. Itn, ab Kapitel XVI gestaltet der
Schreiber ab und zu frei, Stellungsvarianten sind sehr hufig.
Trotz seiner schlechten Qualitt mu der -Text immer da herangezogen
werden, wo er allein mit gegen die brige berlieferung steht (eine
direkte Abhngigkeit zwischen und besteht nicht), oder wo er CU
allein untersttzt.
n 110 Einige -Lesarten werden auch von der Handschrift Laon,
Bibl. Mun. 34312 besttigt, die unter ihren mindestens drei Vorlagen auch
eine der Familie hatte; diese war vermutlich gleichlautend mit der
Vorlage fr U oder zumindest sehr verwandt mit ihr.
Die Handschrift stammt aus dem 12. Jahrhundert (Provinz Cuissy?) und
enthlt die HM foil. 134v unter dem Titel: Incipit Uber de vita sanctorum
patrum, ohne Autorenangabe. Die mit kontaminierte Handschrift,
die sich viele Freiheiten erlaubt (so bernimmt sie z. B. anstatt XXIX die
Parallele aus BHL 6529, lib. 20,15), dient nur selten zur Untersttzung
des -Textes.
Die -Lesarten, die sich in der italienischen Vulgata I" lt.13 erhalten
haben, sind so gering und wenig markant, da sie keinen Eingang in den
textkritischen Apparat gefunden haben.
Auch in der Handschrift A 14 (Vaticano, Bibl. Apost. Chig. lat F VIII
208, saec. /I) sind einige Spuren von zu erkennen. Sie gengen aber
nicht, um als Zeugen von zu betrachten, sondern in diesem Text
dominiert .
Ca Die Handschrift Chartres, Bibl. de Chartres 5 (16)15 enthlt zwischen
foil. 214 und 219v den Abschnitt 11,1 5,3 der HM noch einmal; allerdings
11

12
13
14
15

Mit It wird die lateinische Vulgataform (als ltester Vertreter: Monte Cassino 140, s. XI)
bezeichnet; cf. p. 108.
Cat. gen. dep. I (Quarto) 189 sq.
Cf. oben Anm. 11.
Cf. die Beschreibung p. 136 sq.
Cf. oben Anm. 1.

Die Handschriften der Textrekonstruktion

117

ist der Text nicht identisch mit dem Text foil. 3 sqq., sondern erscheint
in kontaminierter Gestalt. Da jedoch gerade die ersten Folia stark zerstrt
sind, wird Ca dort zur Besttigung von benutzt, wenn eine Lesart mit
ZH bereinstimmt, C selbst jedoch an dieser Stelle zerstrt ist.
Ca ist von einer anderen Hand als C geschrieben, die jedoch der von C
hnlich ist. Es finden sich wenige Korrekturen einer anderen Hand.
Der Abschnitt aus der HM wird unter der Nummer LXXXIII (in
margine) innerhalb einer Sammlung von Apophthegmen geboten. Der Text
bricht nach I 5,3 ab, ohne da man sehen kann, ob dieser Abschnitt
ursprnglich lnger war.
Anders als die vorhergehenden Apophthegmen trgt der HM-Ausschnitt
einen Titel: Incipit de vita sancti iohannis. Autorenangabe und Explicit fehlen
in diesem Rahmen selbstverstndlich.
Die Handschriften

der Familie

Torino, Biblioteca Nazionale Universitaria F. IV. 25 16 (olim Liber


sancti 148 columbani de bobio)
s. X; membr.; foil. 146; 225 225; col. 2; lin. 27; litt. 30; Schriftraum
190 170; mutilus am Ende; mehrere Hnde.

Die Handschrift ist vermutlich in Bobbio im 10. Jahrhundert geschrieben. Die HM stammt von einer Hand und ist nahezu frei von Korrekturen.
Die Schrift ist eine klare karolingische Minuskel mit wenigen gebruchlichen Abkrzungen. Die Orthographie ist ausgezeichnet, ebenso die Worttrennung.
Inhalt:
1 22v
2 V -23 V
23v 24v
24v 99
99 146v

Epistola Eugippii ad Paschasium


Vita Severini
Epistola Paschasii ad Eugippium
HL (BHL 6532, lngere Form); Versus de Heraclide
HM bis Cap XXXI 20 . . . e f f e c tus quasi infan . . .

Die HM trgt in zwei Titel, der erste schliet den Prolog: Finit
prologus vitae patrum\ der zweite folgt nach den Capitula: Incipit liber vitae
sanctorum patrum. Die Capitula teilen das Werk in 105 Abschnitte, wovon
31 mit Item" beginnen 17 und der blichen Teilung in Kapitel entsprechen.
Die brigen sind teilweise sehr ausfhrliche Zwischentitel. Die den 105
Capitula entsprechenden rmischen Ziffern sind im Text selbst ohne die
berschriften eingetragen. Die Capitula scheinen sekundr zum Text hinzugefgt worden zu sein, als die drei Schriften Vita Severini, Historia
Lausiaca und Historia Monachorum zu einem Corpus zusammengestellt
16

A B 28 (1909) 436; Reifferscheidt II, Heft 2, 1 3 7 - 1 3 9 .

17

Cf. die Liste der Capitula p. 1 5 5 - 1 5 8 .

118

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

wurden. Das legen auch die beiden unterschiedlichen Titel Vita patrum"
und Vita sanctorum patrum" nahe. Weder die HL noch die HM haben
einen Autorenvermerk.
Der Text der HM ist beinahe frei von Sonderfehlern des Schreibers von
B. Da er auf einer lteren Vorlage fut, beweist die Handschrift V (s. u.)
aus dem 9. Jahrhundert, die offenbar auch diese Vorlage benutzte.
V

Paris, Bibliotheque Nationale lat. 972918 (olim St. Martini Turonensis


90; deinde Suppl. lat. 548).
s. IX; membr.; foil. 159; 315 215; lin. plen.; lin. 31; litt. 64;
Schriftraum 215 155. Der Codex ist ein Konvolut: der zweite Teil,
foil. 82159, ist zweispaltig und von anderen Hnden geschrieben.

Die Schrift des ersten Teils ist die fr das Ende des 9. Jahrhunderts
typische Kursive von Tours mit gelegentlichen Halbunzialen (vor allem
N). Auch die Abkrzungen, die mavoll verwandt wurden, entsprechen
den in Tours blichen19.
Der erste Teil ist mutilus am Ende und vermutlich auch am Anfang
(siehe weiter unten).
Gegenber zeigt V eine andere Orthographie: assimilierte Formen
werden bevorzugt, c und t vor i werden hufig vertauscht, e caudata ist
die Regel.
Inhalt:
2
2V 66v
66v 81v

Epistola Paschasii ad Eugippium


HL in der lngeren Form Ic20, voraus gehen die Capitula
und die beiden Prologe In hoc libro" und Multi quidem",
nachgestellt die Verse ber Heraclides wie in
HM, vorangestellt die Capitula wie in

Der Inhalt von V entspricht damit genau dem des Codex mit dem
Unterschied, da offenbar die zu der Epistola Paschasii gehrige Vita
Severini und der Brief des Eugippius verlorengegangen sind. Auerdem
bricht der Text der HM bereits mit dem Kapitel VII 4,1 statim" am
Schlu von fol. 81v ab; der Rest ist wahrscheinlich durch Blattverlust
fortgefallen.
Entsprechend werden sowohl HL wie auch HM anonym berliefert,
die Titel sind ebenfalls mit identisch. Der Text der HM in V ist
durchgehend von einer zweiten Hand in dunklerer Tinte korrigiert, an
18

19
20

Boll. Paris II 565; Batlle, Adhortationes 24 sq.; Freire, Apophthegmata, Tom. II, 120 sq.;
Delisle; Inventaire . . . Numeros 8823 11503,45. Zu den Beziehungen zwischen Bobbio
und Tours cf. Peebles, Harvard Studies 1940, 324.
. . Rand, A survey of the manuscripts of Tours, I, Cambridge (Mass.) 1929, 178 sq.
Dies ist die lngere (metaphrastische") lateinische bersetzung der HL, die der griechischen Form entspricht (cf. Butler, Lausiac History I 59 61).

Die Handschriften der Textrekonstruktion

119

einigen Stellen nachgeschrieben und mit Satzzeichen versehen. Durch


hufigen Schreiberwechsel sind die Kapiteltrennungen unterschiedlich behandelt: gegenber gibt es in V Lemmata nach dem Schema De N N ;
beim Kapitel IV ist jedoch das Incipit de Beno" erst spter eingefgt; das
Kapitel II hat dagegen De Or", jedoch nicht die entsprechende rmische
Bezifferung.
G

Roma, Biblioteca Vallicelliana Tom XII (olim XI) 21


s. XI; membr.; foil. 345; linea plena; lin. 25; litt. 42/3; Schriftraum
202 105.

Fol. 1 findet sich eine Notiz aus dem 16. Jahrhundert: Abbatis Crescentii
donum. Somit gehrte die Handschrift einst der Abtei S. Euticius von
Nursia 22 .
Sie ist in Minuskeln geschrieben und mit Initialen verziert, die teilweise
sehr gro und ornamentiert sind.
Inhalt:
1V-8V
8V52
5254v
54v 74v
74 v 108 v
108 v -211 v
212 212v
212 v 274
274-280
280-282
282 v 297 v
297v305
305-32
321v-343

Vita Pauli (mit Capitula und Versus)


Vita Antonii (mit Capitula)
Versus de Antonio
Vita Hilarionis
Vita Severini
HL (BHL 6532)
Versus de eodem libro
HM
Vita Malchi
Paenitentia Taysi
Vita Mariae Aeg.
Vita Pelagiae
Vita Abrahae
Vita Paulae

Die HM beginnt wie in und V mit Incipit prologus sanctorum patrum,


dem eine andere Hand hinzugefgt hat: ut multi putant editus a sancto
hieronimo presbitero2^. Es folgt wie in und V Finit prologus vite patrum
Incipiunt capitula libri eiusdem. Diese Capitula sind identisch mit denen von
und V. Auch die berschrift des Textes lautet wie dort Expliciunt capitula
Incipit liber vite sanctorum patrum. Wie der uere Rahmen und auch die

21
22
23

Boll. Roma 346 sq.; Indici e Cataloghi, N. S. VII, Vol. I, 1 8 7 - 1 9 0 .


Cf. Boll. Roma 346.
Diese Bemerkung findet sich fter in italienischen Handschriften (. B. Padova, Bibl. Ant.
84 Scaff. V; Perugia, Bibl. Comm. 1035 (. 58); Roma, Bibl. Vail. C 55; Vat. lat. 1199;
Vat. lat. 1200).

120

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

sehr hnliche berlieferungsgemeinschaft 24 zeigen, ist G eng verwandt


mit und V.
Der Text der HM ist von einer Hand geschrieben; Fehler sind relativ
selten, die Orthographie ist ohne Besonderheiten. Abgesehen von Versehen
in der Kapitelnumerierung bietet G so einen verllichen und vollstndigen Text der Familie .
b

Milano, Biblioteca Ambrosiana D 525 Inf (olim O) 25


s. XI; membr.; foil. 159; 394 299; col. 2; lin. 46; litt. 4 5 - 4 7 ;
Schriftraum 335 225.

Die Handschrift ist in Italien von einer unregelmigen Hand in karolingischen Minuskeln geschrieben.
Inhalt:
1V-3V
3V-17V
17v 23
22 31v
31 v 58v
57 v 76
76-118
118 119
119 - 1 2 4
124 128
128-129
129-131
131 133
133-137
137 138v
138v 158
158 158v

Vita Pauli
Vita Antonii
Vita Hilarionis
Ep. Eugippii, Vita Severini, Ep. Paschasii
HL (6532, erweiterte Form) 26 et carmen de auctore ipsius
HM
Apophthegmen (BHL 6527)
Paenitentia Thaysis
Vita Euphrasiae
Paenitentia Mariae Aeg.
Vita Marinae
Vita Euphrosinae
Conversio Pelagiae
VitaAbrahae
Vita Malchi
Beda, Hist. Eccl., Exzerpte
Visio Sergii, Theophili et Hygini

Wie die berlieferungsgemeinschaft mit der Vita Severini und der HL


andeutet, ist b als nahe Verwandte von anzusehen. Wie in und V
gehen der HL und der HM Capitula voraus; im Text sind den einzelnen
Kapiteln in margine von spterer Hand die entsprechenden Zahlen hinzugefgt. Die HM beginnt fol. 57v Incipit prologus sancti Yeronimi presbyteri, fol.
58 endet der Prolog: Finit prologus vite patrum Incipiunt capitula libri eiusdem.
Der Text ist berschrieben: Expliciunt capitula Incipit liber vitae sanctorum
24

25
26

Das Corpus Vita Severini, HL, HM ist typisch fr die wahrscheinlich in Bobbio entstandene Textform, dieses Corpus ist hier eingefgt in die Viten des Paulus, Antonius und
Hilarion (also die im Decr. Gelas. genannte Reihenfolge).
AB 11 (1892), 2 9 0 - 2 9 2 .
Cf. oben Anm. 20.

Die Handschriften der Textrekonstruktion

121

patrum. Abgesehen von der Autorenzuweisung entspricht dieser Rahmen


dem von B.
Die Handschriften

der Familie

Novara, Biblioteca Capitolare del Duomo 61 (olim 55) 27


s. X (?); membr.; 310 220; lin. plen.; lin. 30; litt. 65; Schriftraum
275 180; mehrere Hnde, gelegentliche Korrekturen einer anderen,
aber nicht viel spteren Hand.

ist in kleinen karolingischen Minuskeln geschrieben, die Datierungen


schwanken zwischen dem 9. und dem 11. Jahrhundert 28 , wobei das Ende
des 10. Jahrhunderts am wahrscheinlichsten ist. Die Abkrzungen sind
die in der Zeit blichen und treten nicht besonders zahlreich auf. In margine
Kurztitel von anderer Hand. ber die Herkunft des Codex gibt es keine
Nachricht, er scheint jedoch in Oberitalien entstanden zu sein. Die Orthographie ist ohne Aufflligkeiten.
Inhalt:
1-5
5-29
29 30v
30v41
41 47v
47v 90v
90v 94v
94v 95v
95v97
97 98v
98v
98v99v
99v157
157 173v
173v 175
175v180
180185v
185v186
186v 187v
187v 188

Vita Pauli
Vita Antonii
Versus in laude ipsius
Vita Hilarionis
Vita Severini
HM
Vita Malchi
De beato Frontonio
ut homo semper timeat deum . . . "
Vita Marinae
Apophthegmen aus BHL 6531
De meretrice Taisis
Apophthegmen BHL 6527
Apophthegmen BHL 6529, 6530
Apophthegmen aus BHL 6525 und 6531
Vita Euphrosynae
Vita Symeonis; Apophthegmen aus BHL 6525
Exzerpt aus HM Cap. I
Gregor von Tours, In glor. mart. 105 und 87
Mir. BMV 1326,911

27

A B 43 (1925), 3 5 1 - 3 5 3 ; Mazzatinti 6, 73; Batlle, Adhortationes 23 sq.; G. de Ferrari, I


pi antichi codici della Biblioteca Capitolare di Santa Maria di Novara, Bolletino storico
per la Provincia di Novara, Rivista della Societa Novarese, Novara 1956, 185 sq.

28

So gibt Mazzatinti loc. cit. das 9. und 10. Jahrhundert an, A B 43 loc. cit. das 10.
Jahrhundert, Batlle, loc. cit. das 10. bis 11. Jahrhundert.

122

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

188v
188v - 1 9 4
194241v
241 v -242

De Vitaliana muliere
BHL 5759 und Visio Wettini
HL (BHL 6532, lngere Version)
Item versus

Die HM beginnt mit: Incipit vita sanctorum patrum ohne Autorenangabe,


das Kapitel XXXI fehlt.
Die Lemmata fr die Kapitel sind nicht von einem einheitlichen Typus,
die ersten drei lauten Incipit vita sancti NN, die meisten De sancto NN,
bzw. Incipit de sancto NN, in Kapitel VIII und XVII taucht wieder Vita
sancti NN auf. Das Kapitel VII wird nach 6,5 unterteilt mit dem Lemma
Incipit de eiusdem sancti apollonii de virtutibus meritorum, was dem XXXI De
virtute meritorum illius in den Capitula der Familie entspricht und ebenso
dem in den Text selbst eingeflossenen Zwischentitel in den Familien ;
und (cf. den textkrit. Apparat zu VII 6,5 und p. 73 sq.).
Der Text der HM endet fol. 90v ohne Explicit und Autorennennung.
Er ist von mehreren Hnden geschrieben und korrigiert; am Rand finden
sich zustzliche Titel" zu den Kapiteln bzw. einzelnen Abschnitten von
einer wohl zeitgenssischen Hand.
Da die Schreiber einerseits nicht sehr sorgfltig waren und andererseits
dazu neigten, unklare Stellen fortzulassen, gengt allein nicht zur
Rekonstruktion des y-Textes.
Q

Paris, Bibliotheque Nationale lat. 12596 (olim St. Maur des Fosses 88;
St. Germain 1109, postea 1042)29
s. XI; membr.; foil. III-167; 262 165; linea plena; lin. 24; litt. 48;
Schriftraum 195 125.
ber die Herkunft der Handschrift ist nichts bekannt.

Inhalt:
1-54
5471v
71v134v
134V_i39v
140V-142
144v155
158 160v
160v165v
166-167

Vita Antonii
Vita Hilarionis
HM
Vita Malchi
Vita Frontonii
Passiones Petri et Pauli
Vita Frontonii (letzter Teil)
Visio Baronti
Officium S. Baboleni

Der Inhalt entspricht bis fol. 142 dem der Handschrift (foil. 1 95v),
abgesehen davon, da mglicherweise die Vita Pauli am Anfang von Q

29

Boll. Paris III, 122; Batlle, Adhortationes 83.

Die Handschriften der Textrekonstruktion 5

123

verlorengegangen ist (die ersten drei nachtrglich ersetzten Bltter sprechen fr einen solchen Verlust). Auerdem findet sich in zustzlich die
Vita Severini30.
Die HM ist von mehreren Hnden verschiedener Qualitt geschrieben,
dementsprechend sind auch die Abkrzungen und Ligaturen nicht einheitlich. Der Text ist von einer weiteren zeitgenssischen Hand durchkorrigiert
worden; es finden sich besonders viele interlineare Nachtrge von Omissionen der Schreiber. Die Orthographie ist nicht besonders auffallig (manchmal qu fr c; inquid; ci fr ti).
Die HM ist berschrieben: Incipit vita sanctorum patrum\ eine Autorenangabe fehlt. Die Lemmata sind in Majuskeln geschrieben und entsprechen
im ganzen denen von N; allerdings fehlen in Q Lemmata fr die Kapitel
XIII und X I V (d. h. X I I XIV sind unter dem Lemma Incipit de sancto
helia zusammengefat) und diejenigen fr die Kapitel X X I I X X I X (das
entspricht den Familien ; ; ).
Im Gegensatz zu enthlt Q auch das Kapitel X X X I (ebenso wie
andere Zeugen von y auch 31 ).
Q hat den Text von genauer bewahrt als N, dessen Schreiber an
einigen ihm unklaren Stellen entweder diese auslie oder nach seinem
Verstndnis nderte.
Die Handschriften der Familie
X

Mnchen, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6393 (olim Freising 193) 32


s. VIII/IX; membr.; foil. 276; 186 113; linea plena; lin. 17/20; litt.
31; Schriftraum 140/45 75/80.

Die Handschrift ist im bischflichen Scriptorium Freising geschrieben 33 ;


fnf Hnde waren abwechselnd an ihr ttig.
Bei einer Neubindung ist das jetzige fol. 126 falsch eingeordnet worden34; es gehrt vor das jetzige fol. 133.

30

Die sonstige berlieferungsgemeinschaft von spricht fr einen Verlust der Vita Pauli
am Anfang des Codex (cf. die Hss. Paris . N. lat. 14438; 14647; 17623; 17624; 17632;
Schaffhausen Ms Min 104; Vat. Reg. Suec. lat. 500, die den y - T e x t berliefern und alle
die Viten des Paulus, Antonius und Hilarion an den Anfang setzen). Die Vita Severini
in der Handschrift ist ein Zeichen dafr, da eine Verwandtschaft zum Corpus aus
Bobbio, also zur Familie besteht.

31

Die in Anmerkung 30 genannten Handschriften enthalten auer Paris . N. lat. 17624,


die mutil ist, smtlich das Kapitel X X X I .

32

C L A I X 14, Nr. 1280; Halm 1,1 103; Oldfather 67 sq.; Bischoff, Schreibschulen I 82 sq.

33

Cf. Bischoff, op. cit. 82.

34

Gewi verursacht durch die weiter unten beschriebene Lcke im Text.

124

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Kolorierte und teilweise ornamental verzierte Initialen bezeichnen die


Anfange der einzelnen Texte.
Die verschiedenen Schreiber benutzen ziemlich unterschiedliche Minuskelschriften frhen Typs, auch die Abkrzungen sind verschieden. Bei
allen finden sich viele orthographische Fehler, falsche Worttrennungen
und andere Fehler durch Verschreibung oder Miverstndnisse.
Inhalt:
l v 133
133v - 1 7 5 v
176 185v
186 202v
203-276

HM
Vita Hilarionis
Vita Malchi
Vita Pauli
Vita Antonii (mutil.)

Die HM ist von vier Hnden geschrieben; eine andere Hand des 9.
Jahrhunderts hat den Text nach einer -Handschrift korrigiert. Eine Lcke,
nmlich von XXIX 4,14 Ep. 15, in der Vorlage wurde vom Schreiber
nicht erkannt, wie der bruchlos geschriebene Text auf fol. 126v zeigt.
Die HM beginnt fol. l v mit In nomine dei summt Benedictus dominus qui
vult etc. (in Zierschrift) und endet fol. 133 mit Explicit Liber Sanctorum. Ein
Autor wird nicht genannt. Die Kapitel werden von Lemmata angefhrt, die
teils vom Typ Incipit de NN, teils vom Typ Incipit de sancto NN sind. Das
Kapitel VII wird nach 6,5 unterteilt durch Explicit De eodem Apollonio.
Vom Kapitel XXI an finden sich keine Lemmata mehr bis zum Schlu
der HM.
Trotz der vielen Fehler ist X der zuverlssigste Zeuge fr , dessen
Unklarheiten durch Vergleich mit F und D beseitigt werden.
F

Bruxelles, Bibliotheque Royale de Belgique 8216/1835


s. IX (anno 819); membr.; foil. 291; 286 190; lin. plen.; lin. 23; litt.
47; Schriftraum 220 140.

Nach der Notiz auf fol. 291 ist F im Jahr 819 in Sankt Florian (bei
Linz) geschrieben, als Schreiber kann der Regensburger Diakon Ellenhart
gelten 36 . Die gesamte Handschrift stammt vom selben Schreiber, seine
kleine klare Minuskel zeigt offenes sowie geschlossenes a und einige
Anzeichen von insularem Einflu, wie . B. hufige i subscripta und die
irische Abkrzung fr quam^1. Im brigen gibt es wenige Abkrzungen

35

Boll. Bruxelles II 198; Oldfather 68 sq.; Batlle, Adhortationes 18 sq.; Freire, Apophthegmata 1 1 4 - 1 1 6 ; Gheyn, Cat. Bibl. Roy. V I 1 - 2 ; Bischoff, Schreibschulen I 199 sq.

36

Cf. Bischoff, op. cit. 200.

37

Cf. Oldfather, op. cit. 68 und 72. Oldfather vermutet fr die Vorlage von F insularen
Einflu.

Die Handschriften der Textrekonstruktion

125

und keine orthographischen Aufflligkeiten. Viele kleinere Initialen gliedern den Text.
Es finden sich Korrekturen von zwei frhen Hnden, sie sind jedoch
nicht sehr zahlreich.
Die Handschrift befand sich zeitweise im Kloster Mnchsmnster, bei
den Jesuiten in Ingolstadt und dann in der Bibliothek der Bollandisten in
Bruxelles. H. Rosweyde benutzte den Florianus" fr seine Edition 38 .
Inhalt:
Den Kern bildet dasselbe Corpus von Texten wie in X, vorangestellt
werden andere hagiographische Texte, vor allem Apophthegmen; der Vita
Antonii folgt noch die Vita Frontonii. Mglicherweise war das aber auch
in X der Fall, ist jedoch nicht mehr nachprfbar, da der Codex mutilus
endet (cf. oben).
1-
-34
34-41
41 50v
50v60
60v62
62-149
149v213
213v230
230v235v
236-243
243v
244-290
291 291v

Ev. Mt. (Fragment)


Apophthegmen (BHL 6531)
Apophthegmen (BHL 6535)
Apophthegmen (BHL 6525?)
Visio Baronti
De Taisi
Apophthegmen (BHL 6527)
HM
Vita Hilarionis
Vita Malchi
Vita Pauli
Hymnus in nativitate domini
Vita Antonii
Vita Frontonii

Die HM beginnt wie in X mit In nomine dei summi Benedictus dominus etc.
F weist eine hnliche Lcke im Text auf wie X: es fehlen XXIX
5 , 1 - X X X I I 1 und XXXII 7 - E p i l o g , so da die HM mit den Worten
tota cum gratulatione restituit" endet, gefolgt von De vita et actu sancti
Hilarionis monachi (fol. 213). Die Vorlagen von X und F scheinen also auf
dieselbe bereits beschdigte 5-Vorlage zurckzugehen, der Schreiber von
F fand jedoch noch den Hauptteil des Kapitels XXXII, nicht aber das in
X erhaltene Ende des Epilogs vor. Auch die Lemmata der Kapitel sind
nahezu gleich mit X.
Im Gegensatz zu X ist der Text ohne gravierende Fehler, aber durch
eigenmchtige nderungen des Schreibers entstellt; besonders fallen viele
Stellungsvarianten auf.

38

Cf. ML 73,80 A.

126
D

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Salzburg, Bibliothek, Archiv und Musikalienarchiv der Erzabtei St.


Peter in Salzburg cod. a VIII 2539
s. X; membr.; foil. 101; 290 225; linea plena; lin. 27; litt. 5 2 - 5 5 ;
Schriftraum 224 159

D ist im sddeutschen Raum in gleichmigen, etwas eckig wirkenden


karolingischen Minuskeln geschrieben. Eine groe verzierte Initiale steht
am Anfang des Codex, einfachere an den Kapitelanfangen, kleinere unterteilen den Text weiter. Es finden sich wenige Korrekturen der ersten oder
aber einer sehr hnlichen zeitgenssischen Hand.
Der Inhalt entspricht X:
1-49
HM
49-101
Vita Hilarionis
Vita Malchi
Vita Pauli
Vita Antonii (mutil.)
Die HM ist von einer Hand geschrieben (eventuell auch von zwei
einander sehr hnlichen); es finden sich nur wenige Abkrzungen gebruchlicher Art, Orthographie und Worttrennung sind gut. Entgegen X
und F trgt die HM in D den Titel Hieronimus de vita patrum" (von der
ersten Hand). Ein Explicit fehlt. Die Lcke, die auch der Schreiber von
D in seiner Vorlage fand (XXIX 4,14 Ep. 15, cf. p. 124), hat er aus einer
anderen Vorlage aus der Familie teilweise aufgefllt, so da XXIX 5,1
bis XXXI Ende fehlen, die Kapitel XXXII bis Epilog jedoch aus ergnzt
sind.
Die Textgestalt ist weder mit X noch mit F vllig identisch, vielmehr
geht D teilweise mit X gegen F, teilweise mit F gegen X, teilweise gegen
beide, so da die Lesarten von D oft den Ausschlag geben mssen, ob
eine Variante als fr typisch anzusehen ist.
Die Handschriften der Familie
Y

Mnchen, Bayerische Staatsbibliothek Clm 23591 (olim ZZ 591)40,


s. IX (ca. 82541); membr.; foil. 136; 248 185; linea plena; lin. 31;
litt. 5 5 - 6 0 ; Schriftraum 225 X 150.

39

Catalog of Manuscripts in Stift St. Peter, Salzburg, Austria, Vol 2:a VII a XII ( =
Faks. Beschreibung der Handschriften des Stiftes St. Peter in Salzburg, University
Microfilms International, Ann Arbor, Michigan, London 1979).

40

Halm II 4,78; Freire, Commonitiones 20; Bischoff, Schreibschulen I 152 sq.; Ruf, Die
Handschriften des Klosters Schftlarn 27; Traube, Nomina Sacra 231.

41

Diese Datierung verdanke ich Frau Dr. H. Spilling, die darauf hinweist, da der Schriftstil
von Y dem der Hs. Vat. Reg. lat. 124 entspricht, womit der erste Teil von Y in die Jahre
gegen 825 zu dai vren ist (Brief v o m 16. 11. 1984).

Die Handschriften der Textrekonstruktion

127

Der Codex ist nicht einheitlich: zwischen fol. 60 und fol. 69 ist ein
jngerer Teil (s. /I) eingefgt, der die Visio Baronti enthlt.
Die Handschrift gehrte im 19. Jahrhundert F. L. v. Keller; sie stammt
vermutlich aus Schftlarn 42 .
Geschrieben wurde sie in Fulda in einer insular beeinfluten Minuskel;
ihr zweiter Teil (foil. 69 136) vermutlich im Raum Elsa/Burgund 43 .
Inhalt:
l v 41
41-60
61 68v
69 136v

HM
Apophthegmen (BHL 6525 Cap. 1 - 5 3 )
Visio Baronti
Apophthegmen (BHL 6525 Cap. 5 4 - B H L 6526 Cap. 51)
mutil.

Abgesehen von der Visio Baronti aus spterer Zeit enspricht der Inhalt
dieser Handschrift dem Ingolstadiensis Rosweydes 44 .
Die HM ist von einer Hand geschrieben und von einer gleichzeitigen
sowie einer spteren Hand korrigiert. Die Kapitelanfnge sind mit Unzialen
und karolingischen Halbunzialen hervorgehoben. Abkrzungen sind selten, die Orthographie ist gut, ebenso wie die Worttrennung.
In Y erscheint der Text der HM nach unserer Kenntnis zum
ersten Mal in der Kapitelanordnung der Familie 8 und deren berarbeitung
der Textform45. Y bietet diese Textform offenbar ohne fremde Einflsse
und auerdem vollstndig, so da zur Rekonstruktion von nur an
den Stellen, die Sonderfehler von Y enthalten, eine weitere Handschrift
hinzugezogen werden mu.
Die HM trgt in Y den Titel: Incipit liber de vita sanctorum patrum
heremitarum und endet mit: Explicit liber I; ein Autor wird nicht genannt.
Die Kapitel sind mit rmischen Ziffern bezeichnet, wobei diese Zahlen
bei Apelles, Pafnutius, Helia, Ammon und Theon ausgelassen sind, die
Zhlung jedoch richtig weiterluft 46 . Auerdem tragen die Kapitel berschriften in Unzialen, die zumeist vom Typ de sancto NN" sind, jedoch

42
43

Cf. Bischoff, op. cit.


Cf. Bischoff, op. cit. 153.

44

ML 73,80 C: M S Ingolstadiensis, collegii nostri in-folio, membrana, valde vetustus.


Continet librum secundum, tertium, quartum (d. h. die HM, BHL 6525 und 6526).
Allerdings gibt es, wie mir Frau Spilling mitteilte, keinen Hinweis darauf, da Y jemals
zu einer Jesuitenbibliothek gehrt hat. Auer Y ist keine Handschrift erhalten, die der
Beschreibung Rosweydes entspricht; zwar hat sich die berlieferungsgemeinschaft HM,
BHL 6525 und 6526 weitervererbt, jedoch existiert kein Exemplar, da die Bezeichnung
palde vetustus" verdient. So scheint das Exemplar Rosweydes zumindest sehr eng verwandt
mit Y gewesen zu sein.

45

Zur Form der Bearbeitung cf. p. 174193.


Das deutet darauf hin, da die Zhlung bereits in der Vorlage vorhanden war.

46

128

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

sind diese berschriften so uneinheitlich, da sie an verschiedene Herkunft


denken lassen.

Paris, Bibliotheque Nationale lat. 3330 (olim Fiscannensis; Bigotianus


72; Regius C. 4198.2)47
s. X 48 ; membr.; foil. 179; 285 220; linea plena; lin. 34; litt. 75;
Schriftraum 232 160.

Die Handschrift stammt aus der Abtei Fecamp und wurde dort von J.
Bigot gekauft.
Sie wurde von mehreren Hnden in karolingischer Minuskel geschrieben, die Folia 2 und 137 stammen aus dem 12. Jahrhundert. Abkrzungen
und Orthographie sind ohne Besonderheiten.
Der Inhalt der Handschrift entspricht dem von Y, abgesehen davon,
da zu Beginn das Diadema monacborum" des Smaragdus vorangestellt ist
(foil. 7 60v) und verschiedene Texte von Beda, Isidor, Ps. Augustin und
die Vita Pelagiae dem Corpus von Y folgen (foil. 117 172v).
Die HM ist von zwei Hnden geschrieben und hat viele Korrekturen
von mehreren Hnden (zeitgenssischen und spteren). Die Initiale des
Prologs ist mit schnen Ornamenten versehen, die des ersten Kapitels
ebenfalls sehr sorgfaltig gearbeitet, aber ohne Ornamente. Die Initialen
der weiteren Kapitel sind bescheidener in Gre und Ausfhrung.
Der Text der HM erscheint wie in Y in reiner -Form, wird jedoch von
Capitula49 eingeleitet: Incipiunt capitata de vita sanctorum patrum heremitarum
(fol. 61). Der Prolog endet: Explicit prologus Incipit tectus (sie) de vita
sanctorum patrum. Die HM endet auf fol. 83; allerdings fehlt der letzte Teil
des Epilogs 50 ; der letzte Satz lautet: Octavum autem fuit cum ad nitriae
monasterium veniremus, gefolgt von: Explicit liber primus sanctorum patrum
incipit capitula libri II.
Vor der Hinzufgung der Capitula lautete offenbar der Titel de vita
sanctorum patrum"; ein Autor wird nicht genannt. Die einzelnen Kapitel
tragen rmische Ziffern und Lemmata, die denen von Y hnlich, aber
nicht identisch sind.
bietet den -Text nicht rein, sondern zeigt Einflsse von , auerdem
ist er vermutlich mit einer y-Handschrift korrigiert worden, wie z. B.
die Korrektur contagio < cogitatio (Prol. 6) zeigt. ist folglich weniger
zuverlssig als Y und dient als Besttigung und Ergnzung.
47

48
49
50

Cat. gen. Tom. V 2 0 0 - 2 0 3 ; Boll. Paris I 230; Freire, Commonitiones 264; id. Apophthegmata II 200; Nortier, Bibliotheques medievales 26; Delisle, Cabinet I 322.
Die foil. 2 und 137 stammen aus dem 12. Jahrhundert.
Cf. p. 192 sq.
Vielleicht fehlte dieser letzte Abschnitt (Ep. 14 locum 16) bereits in der Vorlage durch
mechanische Beschdigung.

Die Handschriften der Textrekonstruktion

129

Berlin, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz theol. lat. fol. 275 51


s. X; membr.; foil. 199; 250 186; linea plena; lin. 29; litt. ca. 67;
Schriftraum 200 130
Die Handschrift ist vermutlich im Rheinland entstanden.

Inhalt:
1-5
5-16
16-19
1950v
50v65v
65v91v
91 v 11l v
lll v 117 v
117v119v

Vita Pauli
Vita Hilarionis
Vita Malchi
HM
Apophthegmen (BHL 6525)
Apophthegmen
HL (BHL 6534)
Apophthegmen (Commonitiones sanctorum patrum)
Vita Frontonii

Die HM ist mindestens von zwei Hnden in einer zierlichen karolingisehen Minuskel geschrieben; im zweiten Teil finden sich viele Schreibfehler,
die von einer anderen Hand verbessert sind. Die Orthographie ist ohne
Aufflligkeiten. Auf fol. 19 beginnen die Capitula mit Incipiunt capitula de
vita sanctorum patrum heremitarum\ sie geben vierundzwanzig Kapitel an,
der Unterschied zu den sonst in der Familie blichen fnfundzwanzig
Kapiteln ergibt sich, weil das Kapitel XVI ausgelassen ist (nicht so im
Text).
Auf Folio 19v folgt: Explicant (corr. < Expliciunf) capitula Incipit prologus. Der Text beginnt mit Explicit prologus Incipit de saneto iohanne beremita;
die brigen Kapitel sind mit rmischen Zahlen und Lemmata, die denen
von Y sehr hnlich sind, versehen. Die Kapitelreihenfolge entspricht
derjenigen der Familie , jedoch weist der Text nicht die fr typischen
Lcken auf 52 . Die Passage I 3,5 26 zeigt gewisse Verbindungen zu
und K, dazu eigene Sonderfehler, wie auch der gesamte Text gegenber
YP zusammen mit zustzliche Sonderlesarten enthlt 53 . ER und die
davon abhngigen Handschriften stellen also eine Untergruppe zu dar,
die durch nochmalige Bearbeitung und Wiedereinfgung der in ausgelassenen Passagen entstanden ist.
Sie hat den Text der ursprnglichen Familie , also den von Y und P,
weitgehend verdrngt, besonders im osteuropischen Raum.
Der Text der Gruppe ER dient nach Aussonderung ihrer zustzlichen
Sonderlesarten zur Untersttzung des -Textes.

51

Rose 11,2 8 0 9 - 8 1 1 ; Batlle, Adhortationes 76.

52

Zu den Lcken in 6 cf. p. 176 sq.


Zu den Sonderlesarten v o n 1 cf. p. 175.

53

130

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Milano, Biblioteca Ambrosiana I. 89. Sup. (olim liber 174 Sancti


Columbani de Bobbio) 54 ,
s. X; membr.; foil. I V - 1 7 2 - 1 ; 265 X 190; linea plena; lin. 25; litt.
45; Schriftraum 203 129.

Die Handschrift ist in sehr klarer karolingischer Minuskel zwischen 929


und 961 in Bobbio geschrieben. Der Schreiber benutzt einige insular
beeinflute Abkrzungen 55 , es finden sich nur wenige Korrekturen, eine
gute Worttrennung und Orthographie zeugen von der Qualitt des Schreibers. Die ersten vier Bltter des Codex sind im 15. Jahrhundert neu
geschrieben worden 56 , wobei die karolingische Minuskel getreu nachgeahmt wurde. Die foil. 146v172 sind im 12. Jahrhundert geschrieben.
Die Dedikation von Dungal auf der Rckseite des Vorsetzblattes ist
geflscht 57 .
Inhalt:
1-55
55v92
92 102v
102v - 1 4 6 v
146v - 1 4 7 v
147v _ 156
156 172

HM
HL (BHL 6534)
Nilus, De octo principalibus vitiis
Apophthegmen (BHL 6525)
Apophthegmen (?)
Vita Theophili
Paenitentia Sanctae Taysis und weitere Texte58

Die HM beginnt auf dem neugeschriebenen fol. 1 mit der Uberschrift


Prologus in vita patrum\ eine andere Hand hat darber (nach dem Wort
Prologus) hinzugefgt: sancti hieronimi presbjteri. Nach dem Prolog folgen
die Capitula fr die HM und der brigen im Codex enthaltenen Texte.
Auf dem jetzigen fol. 5 erkennt man die letzten Worte des Prologs
(operis requirant) von der ursprnglichen Hand, die gelscht wurden.
Mit Explicit prologus Incipit de sancto Iohanne heremita beginnt der Text. Die
Reihenfolge der Kapitel hlt sich zuerst an die der Familie , bringt aber
entgegen dieser das Kapitel X und hlt sich auch von hier an nicht streng
an die -Reihenfolge, so da folgende Zusammenstellung entsteht: Prol.;
I; XV; XVI; XII; XIII; XIV; ; XI; VI; XX; II; VII; VIII; IX; V;
XVIII; XIX; XXI; XXII; XXIII teilw.; XXIV; XXVII (nur der Schlu).
Schon aus dieser Tatsache geht hervor, da neben einer -Vorlage
eine zweite benutzt hat. Auch die Capitula sind nicht mit denen von
54

Reifferscheidt II, 1. Heft III, 9 9 - 1 0 4 ; Collura, La precarolina . . . a Bobbio 149 sq.;


Batlle, Adhortationes 153, Anm. 7.

55

Cf. Collura op. cit.

56

Cf. Reifferscheidt, op. cit. und Collura op. cit.


Cf. Collura op. cit. 112.

57
58

Die foil, ab 146 v sind v o n einer Hand des 12. Jahrhunderts geschrieben, zum Inhalt der
Texte cf. Reifferscheidt, op. cit. 103 sq.

Die Handschriften der Textrekonstruktion

131

und R identisch; sie umfassen nur 17 Titel, die auch den Kapiteln in
Majuskeln vorangesetzt sind 59 (De sancto Helia ist von anderer Hand
nachgetragen).
Die Analyse des Textes von ergibt, da hier ein R sehr hnlicher Text
mit Lesarten von und vermischt wurde. Da die hnlichkeit mit R
aber bei weitem berwiegt, ist ein wichtiger frher Zeuge fr diese
Seitenlinie von .
Die Handschriften
L

der Familie

Paris, Bibliotheque Nationale lat. 2135 (olim S. Martialis Lemovicensis


122; Regius 37923)60,
s. IX/X; membr.; foil. 195; 330 225; col. 2; lin. 34; litt. 33/34;
Schriftraum 235 160.

Die Handschrift ist in kleiner, gleichmiger karolingischer Minuskel


geschrieben, vermutlich in Limoges oder im Umkreis.
Inhalt:
1 3V
410v
11 15v
16-135
135-158
159-190
191
192
193

HM Capp. 2 7 - 3 1 (mutil.)
Cassian, Conlationes 1 10
Kopie der foil. 4 - 8 v aus dem 12. Jh.
Cassian, Conlationes 18 20
Vita Pachomii
HM Capp. Prol.; 1 - 2 0 (mutil.)
Bernhardus Iterii, Obituarium (datiert 1218)
Chronik aus S. Martial
Psalmverse

Ein Wasserschaden im oberen Bereich des Codex, der sich von hinten
nach vorn ausbreitete, mu schon frh eingetreten sein; auf fol. 163 findet
sich eine Nachschrift des beschdigten Textteils in margine von einer Hand
des 11./12. Jahrhunderts. Die durch Wasser beeintrchtigten Stellen sind
teilweise gar nicht, teilweise nur mhsam zu entziffern. Der Codex ist
irgendwann neu gebunden und dabei falsch geordnet worden, so da die
Capp. XXVII XXXI der HM an die falsche Stelle gerieten. Ob dabei
59

Die Lemmata von lauten: de sancto iohanne eremita; de sancto appellen; de sancto
pafnutio; de sancto helia sene venerabili; de sancto eulogio; de sancto anufab; de sancto
heleno; de sancto theona; de sancto dioscoro; de sancto or; vita sancti apollonii; de beato
ammone; de coprete; de oxyrincho habitatoribus; de sancto syrapione abbate; de sancto
apollonio martyre; de nitriae loco; die Liste der Capitula, die dem Text vorangeht (fol.
2V), stammt von der Hand des 12. Jahrhunderts (cf. oben Anm. 61); sie weichen
geringfgig ab (z. B. de sancto or viro mirabili).

60

Cat. gen. Tom. II, 335; Boll. Paris I, 103; L. Delisle, Les manuscrits de Saint Martial,
Bulletin de la Societe archeologique du Limousin 43, 1895, 51; Gaborit-Chopin, Decoration 194.

132

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

auch die jetzt fehlenden Teile der HM (XX 2 b; X X I - X X V I I 7; XXXI


9 Ep.) verlorengingen, ist nicht sicher, aber wahrscheinlich.
Der Codex ist ein Konvolut; vom jetzigen Bestand gehrte ursprnglich
nur die Vita Pachomii zur HM.
Der Text der HM ist von einer Hand geschrieben und von einer
zweiten zeitgenssischen durchkorrigiert, an einigen Stellen auch
von einer weiteren. Die verwendeten Abkrzungen und Ligaturen halten
sich in Anzahl und Gestalt an das zu der Zeit bliche; die Orthographie
zeigt keine besonderen Aufflligkeiten (-ci statt -ti; sowohl ae als auch e
caudata). Dagegen zeugt die hufig falsche und unsinnige Worttrennung
von schlechter Lateinkenntnis des Schreibers. Fr die falsche Worttrennung sowie fr Wortentstellungen ist teilweise sicher auch eine schlecht
lesbare Vorlage verantwortlich, die der Tradition von zugrundeliegt, wie
Unsicherheiten an denselben Textstellen in allen Vertretern der Familie
zeigen.
Zwei Glossen, vom Schreiber selbst ohne Kennzeichnung direkt in den
Text gesetzt, sind bemerkenswert: grafli cor fr serio (XIX 6) und unfro fr
dirissima (XXIX 2,2).
Der Text der HM trgt keinen Titel, ein Autor wird nicht genannt; die
Kapitel sind nicht mit Lemmata versehen. Wegen des teilweise mechanisch
wie auch durch den Schreiber verderbten Zustande des Textes ist L zur
Rekonstruktion von nicht ausreichend.

Paris, Bibliotheque Nationale lat. 5314 (olim S. Martialis Lemovicensis


115; Regius C. 3653.3)61,
s. XII; membr.; foil. 266; 370 255; col. 2; lin. 37; litt. 33; Schriftraum
285 195.

Die Handschrift ist in bezug auf den Text der HM von derselben Vorlage
abhngig wie L und kann daher an unsicheren und unleserlichen Stellen
zur Kontrolle von L dienen. Leider enthlt die Handschrift den Text der
HM nur bis einschlielich Kap. XX; das Kapitel XIX ist offenbar irrtmlich ausgelassen. Durch Blattverlust fehlt I 4,2 b 6,19 a. Ob der Inhalt von
mit demjenigen der Vorlage identisch ist, kann man nicht entscheiden62.
Inhalt:
1 21v
21v32v
32v52

Vita Antonii
Vita Basilii
HM

61

Boll. Paris II, 86 sq.

62

Eine eindeutige berlieferungsgemeinschaft fr die Familie ist nicht auszumachen,


allerdings scheint die Vita Pachomii (hier in foil. 96117) typisch fr das Corpus zu
sein (cf. die Beschreibung von L, p. 131).

Die Handschriften der Textrekonstruktion

5 2 - 92v
9 2 - 96
9 6 - 117
117-- 1 2 0
120--122 v
122v - 1 3 1
131-- 1 3 7
137--144 v

133

HL (BHL 6532 ohne Prolog)


Exzperte
Vita Pachomii
Vita Pauli
Vita Malchi
Vita Hilarionis
Vita Fursei
Vita Mariae Aeg.

Die HM ist von einer Hand geschrieben, ab Kapitel VII selten von
einer zweiten Hand korrigiert, offenbar nicht nach einer anderen Vorlage,
sondern frei. Die Orthographie ist ohne Extravaganzen, die Abkrzungen
gebruchlich.
Die HM ist berschrieben: Incipit prologus beati hieronimi presbyteri in vitis
patrumjlncipit Uber Primum igitur . . ., ein Explicit fehlt. Die Lemmata der
Kapitel stammen offenbar nicht aus der Vorlage 63 , sie sind uneinheitlich
in der Form, einige von ihnen (z. B. fr die Kapitel VI und VII) nachgetragen. Dagegen finden sich jeweils sorgfaltig geschriebene Initialen am
Kapitelanfang.
J

Rouen, Bibliotheque de Rouen U. 108 (olim Jumieges G. 28; U. 74) 64 ,


s. IX (2. Hlfte oder Ende); membr.; foil. 153; 255 180; linea plena;
lin. 27; litt. 4 8 - 5 5 ; Schriftraum 175 125.

Die Handschrift ist vermutlich in Jumieges von mehreren Hnden in


karolingischer Minuskel geschrieben; die Verzierungen stammen eventuell
aus dem 10. Jahrhundert 65 . Die Abkrzungen sind zahlreich und teilweise
insular beeinflut (z. B. fr enim und autem).
Der Inhalt des Codex weicht, abgesehen von den Viten des Paulus und
Antonius, die der HM folgen, vollstndig von den blichen Zusammenstellungen ab.
Inhalt:
1-41
4-45
45 57
57 82
8283
83 89
89v
90-91

HM
Vita Pauli
Vita Antonii
Tractatus de Cant. Cantic.
de deo et nominibus eius
Benedictiones de filiis Iacob
Fragmenta de circulo decemnovali et kalendis
Orationes

64

Die Familie bietet keine berschriften zu den einzelnen Kapiteln (cf. p. 209).
A B 23 (1904), 208; Cat. gen. dep. I, 343 sq.; Oldfather 105 sqq.; Nortier, Bibliotheques
medievales 100 (144); Avril, Manuscrits normands 7 sq.

65

Cf. Avril, op. cit.

63

134
91 107
107 114
114115
115 117
117 135v
136 152
152

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Haimon Halberstad., Comm. in Genesim


Interpretationes nominum . . . sacrae scripturae
Catalogus stellarum
Fragmenta de grammatica
Vita Aichadri (BHL 181)
Vita Hugonis Rotomag.
Orationes

Der Text der HM ist von anderer Hand durchkorrigiert (vermutlich


nach einem -Text66); jedoch ist bereits der ursprngliche Text von J leicht
kontaminiert, wie die Doppellesart certis et ceteris" I 1,567 beweist; viele
Omissionen (Buchstaben, Wrter und Wortgruppen) des ursprnglichen
Textes sind von der zweiten Hand interlinear oder in margine ergnzt. Der
Korrektor fgte auch einige Kommentare zum Text in margine hinzu 68 . Ob
auch die altbretonischen 69 Glossen von diesem Korrektor stammen, ist
nicht mit Sicherheit zu erkennen:
fol. 20 v :
fol. 24r:
fol. 30r:
fol. 32r:
fol. 32v:
fol. 36v:
fol. 40 v :

adgressus (richtiger Text: ad digressus) = ut cahaithem


ingenti igne suggesto connovetic (?)
calejieri miglom
novalis (sc. ager) = tiriontir
alii vero piramides quas dicunt = pethru alou vel gronteo vel seibor
io!
serio prosequentem = cane (?) ethristed (?)
elocent = locairont vel voveant
obstaculo arlup
laxum = midal; fetido caeno = bereg" berhal; desidimus = lithsamni

Die HM beginnt mit: Prefatio Sancti Hieronimipresbiteri


de vita monachorum
(in Unziale); ob diese berschrift von derselben Hand stammt wie der
Text und dessen erste Zeile in sehr groen fetten Majuskeln, ist zu
bezweifeln. Das Explicit des Prologs lautet: Explicit Prologus Incipit Liber
Primum . . . . hat also dieselbe Gestalt wie in O.

66

67

68

69

Die Korrekturen finden sich besonders im ersten Teil (foil. 1 14), . . zu I 3,34 eine
Ergnzung aus s, in marg.\ (Postquam . . . intulit dicens, fol. 7); aber auch mit einer Handschrift ist J korrigiert worden, . . I 1,6 add. zu qu$ erant: praesentia aus (fol. 3,
Z. 4); I 2,12 ist suseepisse zu eripuisse korrigiert (fol. 5, Z. 7), ebenfalls aus y.
Die Lesart ceteris haben C Q und die Familie (et ceteri A), whrend certis von der brigen
Tradition, auch den -Handschriften, geboten wird.
Fol. 26, Erklrung des Krokodils, aus Isid. Etym. XII 6,19.20; fol. 30, zu novalis ager,
fol. 31 v , zu elocent, fol. 32, zu den Pyramiden, aus Isid. Etym. XV 11,4.
Die Identifizierung dieser Glossen als altbretonische verdanke ich Herrn Prof. Dietrich
Hofmann in Kiel und Herrn Prof. Wolfang Meid, Innsbruck.

Die Handschriften der Textrekonstruktion

135

Auer den Kapiteln II, VIII, IX, die Lemmata von der vermutlich
zweiten Hand der berschrift P r e f a t i o etc." tragen, und dem Kapitel XX,
fr das eine weitere Hand die Unziale dieser Hand nachahmt, tragen die
Kapitel keine berschriften. Auer Amen" trgt der Text auch kein
Explicit.
Trotz der leichten Kontamination und zahlreicher Fehler des Schreibers
ist J ein wichtiger Zeuge fr , da er mit L der lteste, im Gegensatz dazu
aber vollstndig ist.
W Worcester, Chapter Library of Worcester Cathedral F. 48 70
s. X et XI; membr.; foil. I V - 1 6 6 - I I I ; 345 205; linea plena; lin.
27; litt. 45; Schriftraum 270 160.
Die Schrift ist eine schne klare karolingische Minuskel ohne insulare
Einflsse; die Herkunft der Handschrift ist nicht bekannt.
Die Folia 148 sind von spterer Hand als die von einer Hand des 10.
Jahrhunderts geschriebenen foil. 49166. Dadurch ist der ursprngliche
Inhalt des Codex nicht festzustellen. Der jngere Teil (foil. 1 48 v ) enthlt:
1 5V
VitaPauli
5V35v Vita Antonii
35v 48v Vita Hilarionis
Diese endet auf dem zweiten Drittel des Folio. Darauf folgt von
derselben Hand des 11. Jahrhunderts: Narratio s. hieronymi presbjteri quam
ipse de hierosolimis pergens in aegyptum vidit. Der Rest des Folio ist leer 71 .
Der zweite Teil enthlt:
49 106v HM
107 166 Adhortationes sanctorum patrum (BHL 6527; 6529).
Entgegen dem im ersten Teil angefhrten Titel Narratio s. hieronymi
etc . . ." (cf. weiter oben) beginnt der Text der HM auf fol. 49: In nomine
dei summt incipit vita patrum. Am Schlu des Textes findet sich offenbar
von der Hand des Schreibers, aber vielleicht nicht direkt aus seiner

70

71

Catalogue of manuscripts, preserved in the Chapter Library of Worcester Cathedral,


compiled by the Rev. J. K. Floyer, Oxford 1906, 32 sq.; Oldfather 106 und 109; Schenkl
Nr. 4302 (Nachdruck Olms S. 48). Auerdem erhielt ich ausfhrliche Informationen
ber diese Handschrift von Dr. B. S. Benedikz, Sub Librarian der University Library,
Birmingham, dem an dieser Stelle fr seine Mhe ganz besonders gedankt sei.
Da dieser Teil der Handschrift ganz offensichtlich aus spterer Zeit stammt, kann man
keine Schlsse aus der jetzigen berlieferungsgemeinschaft auf die ursprngliche der Hs.
W ziehen, vielmehr scheint hier in das Corpus der Familie der Text der HM eingefgt
worden zu sein. Auch die Gestalt des Titels (Narratio . . . quam ipse pergens vidit) ist fr
typisch, whrend der Text der HM eindeutig aus der Familie stammt.

136

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Vorlage 72 die Notiz: Petronius boniensis (sie) italie episcopus vir sanete vite
et monaeborum studiis ab adolescentia exercitatus scripsisse putatur vitas mochorum
(sie, a. corr.). Soweit bekannt, ist dies der einzige Fall, in dem diese
Angabe des Gennadius 73 direkt mit dem Text der HM in Verbindung
gebracht worden ist.
Der Text der HM ist von zwei (?) Hnden geschrieben und von einer
dritten spteren sehr gewaltsam durchkorrigiert. Der Korrektor
benutzte offensichtlich zur Korrektur keine andere Vorlage, sondern nderte nach eigenem Gutdnken; dabei radierte er Wrter und auch ganze
Satzteile aus und schrieb sie neu, so da in den meisten Fllen der
ursprngliche Text nicht mehr festgestellt werden kann. Die unkorrigierten
Teile geben jedoch ein gutes Bild von , da sie frei von den groben
Fehlern von L und sind. Die Orthographie ist ohne Besonderheiten, die
Worttrennung gut und Sonderfehler sind selten. Die Kapitel tragen, wie
offenbar in der Vorlage fr die gesamte Familie , keine Lemmata.
Da der Text der HM vollstndig ist, ist W besonders fr den in L und
fehlenden Teil wichtig.
A

Vaticano, Chig. lat. F. VIII. 208 (olim S. Francesco, Assisi, libreria


segreta CCXVII) 74 ,
s. X/XI (Poncelet: ca 1320); membr.; foil. 99 (mutil. in initio et in
fine); 325 225; col. 2; lin. 35; litt. 3 5 - 3 8 ; Schriftraum 262 170.
Die Handschrift ist in einer zierlichen Minuskel vermutlich in der
Umgebung von Assisi geschrieben, Abkrzungen und Orthographie sind
nicht auffallig.
Inhalt:
1 58v
Apophthegmata (aus BHL 6527, 6529, 6530)
58v 79v HM, gefolgt von einigen noch nicht identifizierten Apophthegmata
79v 82 De S. Martino Turonensi Dialogus
82v 99v Vita Martini (mutil.)
72

Die Stellung der Notiz im Text ist folgende:


qui nos de tantis periculis liberavit
Petronius boniensis italif epics

et tanta nos ostendit mira


bilia ipsi gla in sei

vir see vitf et monachorum studiis ab adolescentia ex


ercitatus scripsisse putatur vitas mochorum (sie. a. corr.)
(fol. 106 v , die letzten vier Zeilen). Petronius beginnt mit einer Initiale, wie sie der Schreiber
sonst fr Kapitelanfnge benutzt. Da die nachfolgenden (fol. 107) Adhortationes
keine
Uberschrift tragen, kann die Notiz ber Petronius auch als zu diesem Text gehrend
verstanden werden. Da jedoch dieser Titel fr beide Texte sonst nicht begegnet, handelt
es sich wahrscheinlich um eine Zutat des Schreibers.
73
74

Cf. p. 34.
Boll. Roma 274; Batlle, Adhortationes 25; G. Mercati, Codici nel convento S. Francesco
in Assisi nella biblioteca Vaticana (Mise. F. Ehrle V, Studi e Testi 41, 1924, 121).

Die Handschriften der Textrekonstruktion

137

Die HM beginnt nach einer Zeile mit Buchstabenproben (hauptschlich


Majuskeln) ohne jegliche berschrift, der Prolog wird nach 3 unterbrochen durch: Explicit prologus incipit praephatio. (An dieser Stelle setzt der
Text von (cf. p. 141) ein).
Der Prolog endet: Explicit praephatio incipit de iohanne.
Zwischen fol. 61v und 62 (jetzt) fehlen einige Folia, die den Text I
7,1 b V 9 a enthielten. Ebenso fehlen Bltter nach fol. 68v mit dem
Abschnitt IX 7,6 20. Fol. 69 69va (jetzt) enthlt Apophthegmenexzerpte,
danach setzt wiederum der Text der HM ein (mit Kapitel X, das fol. 70
mit Finit de pimen pastor Incipit de elenus endet).
Eine weitere Lcke befindet sich nach fol. 74v (jetzt), die den Text von
XIX 15 b - X X I I I 1 a umfat. Die HM endet 79v ohne Explicit und
Autorenangabe. Die Lemmata fr die einzelnen Kapitel sind bis einschlielich VI vom Typus Explicit de NN Incipit de NN, ab VII vom Typus
Finit de NN Incipit de NN.
Ob die Lcken dadurch entstanden, da man bestimmte Passagen des
Textes gewaltsam entfernte, ist nicht sicher. Die Tatsache jedoch, da das
Kapitel II De Or" auch in anderen Handschriften herausgerissen wurde
mglicherweise, weil man das Verdikt des Hieronymus ber ihn kannte 75
, legt diese Vermutung nahe. Der Text der HM in dieser Handschrift
prsentiert die Familie nicht rein; er ist in geringem Mae von
beeinflut, wie auch die Teilung des Prologs (cf. weiter oben) und die
Lemmata besttigen 76 . Auerdem hat vermutlich der Schreiber selbst
einige Verbesserungen" vorgenommen. Abgesehen von diesen leicht erkennbaren Abweichungen von dient zur Untersttzung von L/O, wo
J und W kontaminiert bzw. berarbeitet sind.
Die Handschriften der Familie
T/Ta Madrid, Biblioteca Nacional 10007 (Toi. 10,25)77,
s. X (anno 902); membr.; foil. 263; 318 224; col. 2; lin. 31; litt.
23; Schriftraum 262 196.
Die Handschrift ist datiert mit 90278 und trgt eine Schenkungsnotiz
aus dem 11. Jahrhundert an die Kirche von Toledo (fol. 147v).
Der Text der HM ist von einer Hand in westgotischen Minuskeln im
Gebiet von Leon/Toledo geschrieben; Orthographie und Abkrzungen
75

76

77

78

Hier, epist. 133,3: Origenistas . . . damnatos esse non dubium est .. . Or quoque et Isidorum . . .
quos dinumerare taedium est.
Auch die berlieferungsgemeinschaft mit der Vita Martini ist ein Zeichen der Verwandtschaft mit (cf. p. 140 sq.)
Loewe/v. Hrtel I 265269; Batlle, Adhortationes 6 und 211; Dominguez Bordona,
Exposicion 170; D. de Bruyne, L'Heritage Litteraire de l'Abbe Saint Valere, RB 32, 1920,
1-10.
Fol. 263 (cf. Loewe/v. Hrtel, op. cit. 265).

138

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

sind typisch westgotisch. Die Korrekturen von einer zweiten Hand sind
nicht sehr zahlreich.
Einige verzierte, sonst bescheidene Initialen trennen die Kapitel voneinander.
Die Handschrift enthlt die hagiographische Sammlung des Valerius
von Bierzo in ihrer vermutlich ursprnglichen Gestalt79. Dadurch wird
der Text der HM auseinandergerissen: die Sammlung beginnt mit Prolog
und Kapitel I der HM (foil. 1 12v), nach den Viten des Paulus, Antonius,
Hilarion, Germanus, Ambrosius, Augustinus und Paulinus folgt noch
einmal der Prolog der HM und die brigen Kapitel II Epilog (foil.
137v 172v). Die zwei Teile der HM stammen aus verschiedenen Vorlagen,
wie Differenzen im doppelt vorhandenen Prolog beweisen80.
Der erste Teil (Ta: Prolog und Kapitel I) wird mit In nomine domini
incipit prefatio vitas patrum orientalium (fol. 1) berschrieben, das erste
Kapitel mit Incipit vita sancti Ioannis (fol. 2V). Der zweite Teil (T: Prolog,
Capp. II Epilog) beginnt ohne berschrift und Initiale mit den ersten
Worten des Prologs (fol. 137v), auch ein Explicit und eine Autorenangabe
fehlen81.
Die Lemmata, in Majuskeln geschrieben, sind grtenteils vom Typ
Incipit de sancto NN, jedoch nicht einheitlich. So fehlt teilweise das incipit",
teilweise sind die Lemmata nachtrglich eingefgt; die ersten beiden Kapitel haben Lemmata vom Typ Incipit vita sancti NN. Einige Kapitel sind mit
rmischen Zahlen versehen, die Teil der Zhlung innerhalb der Sammlung
sind82.
Die Handschrift ist am Anfang stark zerstrt, so da die ersten Folia
(1 5) teilweise unleserlich sind.
Madrid, Biblioteca de la Real Academia de la Historia 13 (olim 6 et
F 177)83,
s. X, membr.; foil. 293; 420 300; col. 2; lin. 40; litt. 30; Schriftraum
338 225.
ist gegen Ende des 10. Jahrhunderts in Spanien geschrieben und
gehrte zur Bibliothek von San Millan de la Cogolla. Der Text der HM
ist von einer Hand in sorgfaltigen westgotischen Minuskeln geschrieben
79

M. C. Diaz y Diaz, Sobre la compilation hagiogrfica de Valerio del Bierzo, Hispania

80

Prol 4: In principio jprincipium Ta; Prol 4: omnia\ communia 'X\commuma omnia Ta; Prol 6:

Sacra 4, 1 9 5 1 , S. 5; de Bruyne, Heritage 5 sq.


contagione jcogitatione Ta; Prol 6: in eis inerat] inerat om. \in eis erat Ta; Prol 11 caeleste]
caelestem T/caeleste sibi Ta.
81

Die jetzt vorhandenen stammen aus dem 15. Jahrhundert.

82

Diaz y Diaz, op. cit. 8 sq.

83

Loewe/v. Hrtel I 5 2 0 5 2 6 ; Beer, Handschriftenschtze Spaniens 4 8 ; Perez-Pastor, Codices de S. Milln de la Cogolla, 4 7 9 - 4 8 1 ; Batlle, Adhortationes 2 1 1 .

Die Handschriften der Textrekonstruktion

139

und von einer etwas spteren Hand grndlich durchkorrigiert. Abkrzungen wie Orthographie sind typisch westgotisch; auffllig ist die konsequente Unterscheidung von cum und quum. Die Kapitelberschriften sind in
Majuskeln geschrieben und mit prchtigen, sehr groen Initialen versehen.
Die Handschrift enthlt die hagiographische Sammlung des Valerius
von Bierzo in einer vernderten Form 84 . Offenbar begann auch diese
Version der Sammlung mit dem Prolog der HM, jedoch ist mutilus am
Anfang, so da der Prolog verloren ist. Der Text der HM beginnt fol.
151 mit dem ersten Kapitel unter der berschrift Incipit vita sancti Iohannis
thebei und endet ohne Explicit und Autorenangabe auf fol. 180, gefolgt
von der Vita Pachomii, die gegenber der ursprnglichen Sammlung des
Valerius neu aufgenommen ist 85 .
Mit der Abwandlung der Sammlung ist offenbar auch eine berarbeitung der Texte selbst einhergegangen. Zumindest der Text der HM weicht
in vielen Punkten gegenber der Fassung in ab. Wie auch die teilweise
vernderten Lemmata der Kapitel nahelegen 86 , hat der berarbeiter andere
Handschriften herangezogen; auerdem hat er selbst eigene nderungen
am Text vorgenommen, wie die Sonderfehler aller Handschriften zeigen,
die von dieser Bearbeitung abhngig sind.
Trotz der Mngel von zahlreiche Fehler des Schreibers, ebenso
zahlreiche Korrekturen, die oft die ursprngliche Lesart nicht mehr erkennen lassen und schlielich die Vernderungen durch den Bearbeiter
dient wegen der zeitlichen Nhe zu als Besttigung fr die -Lesarten.
hnliches gilt auch fr die Handschrift S, die aber auerdem dazu dient,
die Sonderlesarten der Bearbeitung (cf. oben) zu bestimmen und von
auszuschlieen.
S

Paris, Bibliotheque Nationale lat. NA 2178 (olim San Domingo de


Silos) 87
s. XI, membr.; foil. I + 282; 420 290; col. 2; lin. 37; litt. 2 1 - 3 4 ;
Schriftraum 330 210.

84

Die Gegenberstellung der Handschriften und bei de Bruyne, Heritage 5 sq., zeigt,
da in zustzlich die Vita Martini und die Vita Pachomii aufgenommen sind (neben
weiteren nderungen), dazu die Vitae sanctorum patrum Emeretensium; neben diesen
Ergnzungen fllt auch die Umstellung des ersten Kapitels der HM an seinen ursprnglichen Platz vor Kapitel II auf.
Die berlieferungsgemeinschaft der HM mit der Vita Pachomii ist typisch fr die Familie .
Besonders auffllig: hatte ursprnglich kein Lemma fr Cap. V (nachtrglich: de sancto
oxirinco), hat: de civitate oxirinco, ebenso sind die Kapitel XIII und XIV in mit
Lemmata versehen, nicht aber in T; das Kapitel IX ist in berschrieben mit: Incipit de
sancto Coprete et sancto Mutio, in T: Incipit de sancto
Coprete.
Boll. Paris III 4 7 4 - 4 7 6 ; Batlle, Adhortationes 83; Freire, Apophthegmata II 286; L.
Delisle, Manuscrits de l'abbaye de Silos acquis par la Bibliotheque nationale (Melanges
de paleographie et de bibliographie, Paris 1880, 8185).

85
86

87

140

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Die Handschrift ist Mitte des 11. Jahrhunderts in Spanien in westgotischen Minuskeln geschrieben. Sehr groe und starkfarbige Initialen trennen die Kapitel voneinander; die letzte dieser Initialen findet sich vor dem
Kapitel XX De Dioscoro. Die Orthographie und die Abkrzungen weisen
spanische Eigenarten auf; auerdem ist von der ersten Hand hufig der
Buchstabe u ausgelassen. Die Korrekturen von zweiter Hand sind relativ
selten.
S enthlt die Sammlung des Valerius in der revidierten Form wie auch
M, auch der Text der HM entspricht der berarbeiteten Version von M.
Der Text der HM, von einer Hand geschrieben, beginnt fol. 130v mit
Incipit vita sancti Iohannis theber, auch die brigen Lemmata sind mit denen
von identisch.
Der Prolog ist auch in dieser Handschrift nicht vorhanden. Die HM
endet auf fol. 162 ohne Explicit und Nennung eines Autors. Es folgt, wie
in M, die Vita Pachomii.
Die Handschrift

der Familie

Mnchen, Universittsbibliothek 4 3 (Cim 23)88,


s. VIII/IX; membr.; foil. 125; 215 130; lin. plen; lin. 25; litt. 32;
Schriftraum 180 105; mehrere Hnde.

Im ersten Teil der HM (bis fol. 54 v ) wenige Korrekturen von gleicher


oder zeitgenssicher Hand. Ab fol. 55 hufiger Schreiberwechsel; der
Schreiber einer sehr ungelenken Schrift, dem viele Passagen ab fol. 55
zuzuweisen sind, ist fr eine Menge Verschreibungen und vor allem
Worttrennfehler verantwortlich 89 .
ist in frher karolingischer Minuskel in Sddeutschland geschrieben.
Die Schreiber verwenden e caudata, wenige und unauffllige Abkrzungen
und Ligaturen; eine sehr ungewhnliche Schreibung von gloria deutet auf
eine oberitalienische Vorlage 90 . Die Verschreibung von tantusque zu tantus
oti% (fol. 2V, 18) kann nur durch Verlesen von Majuskeln entstanden sein,
ebenso deuten die oben erwhnten Worttrennfehler auf eine Vorlage in
Majuskeln ohne Worttrennung. Die Orthographie ist ohne Aufflligkeiten,
Assimilation wird vermieden (die orthographischen Fehler des oben er-

88

CLA IX 31 (Nr. 1345); W. John, Alte Bcher der Universittsbibliothek Mnchen als
Zeugen ihrer Geschichte (Ausstellungskatalog Mnchen 1956) 2 sq. und 8; J. Zellerer,
Palaeographicae et criticae de Sulp. Sev. Aquit. commentationes, Diss. Mnchen 1 9 1 1 ;
L. Traube, Nomina Sacra 220; . M. Peebles, De Sulpicii Severi operum Martinianorum
textus priscis fontibus, Diss. Harvard 1940 (Resmee in: Harvard Studies in Classical
Philology, torn. 51, 1940, p. 322 325); J. Fontaine ed., Sulpice Severe, Vie de Saint
Martin, SC 133, Bd. I, 216 sqq.

89

Cf. J. Fontaine, Sulpice Severe 216.


Cf. J. Zellerer, op. cit. 4 - 1 5 ; bes. S. 13.

90

Die Handschriften der Textrekonstruktion

141

whnten, offenbar nicht sehr kundigen Schreibers sind von dieser Bewertung ausgenommen).
Die Handschrift gehrte im 16. Jahrhundert Johann Egolph von Knringen und kam durch Schenkung an die Universittsbibliothek IngolstadtLandshut.
Inhalt:
2V80v HM
80v104v Vita Martini
104v111 Epistulae Severi ad Aurelium et Eusebium
111 124 v Gennadius, Liber eccl. dogm.
Die HM beginnt auf fol. 2V die Recto-Seite trgt einen spteren
Text mit dem zweiten Teil des Prologs In principio . . . 91 ohne berschrift, aber mit einer Initiale, wie sie sonst fr Kapitelanfange und
Unterteilungen verwendet wird. Der Titel im Explicit lautet: Explicit vita
sanctorum ohne Nennung eines Autors.
Das Kapitel XVI fehlt; die Omission kann auf den Schreiberwechsel an
dieser Stelle zurckgehen.
bietet leider den -Text nicht in reiner Form, sondern ist teilweise
von beeinflut. bernimmt nicht alle Sonderlesarten von 5 (cf. die Liste
Sonderlesarten von , p. 166 sqq., in der vermerkt ist, welche Lesarten
bernommen hat).
Wo von unbeeinflut ist, so besonders in der fr typischen Lcke
XXIX 4,15 sqq., bietet die Handschrift einen Text, der sehr wenige
Sonderlesarten aufweist (wiederum abgesehen von den Ungeschicklichkeiten eines der Schreiber).
Weitere direkte Zeugen von existieren meines Wissens nicht oder nicht
mehr. Vermutlich ist die Familie in der italienischen Vulgataform (It),
die stark kontaminiert ist, untergegangen. Vereinzelte Spuren lassen sich
dort nachweisen.
N 97 Auerdem enthlt die Handschrift Grenoble, Bibliotheque Municipale 1172, olim Grande Chartreuse, saec. XII 92 mehrere -Varianten.
Diese Handschrift bietet die HM foil. 1 59v beginnend mit Incipit prologus
und vier weiteren nicht mehr lesbaren Zeilen, die von anderer Hand mit
Incipit vita iohannis monachi beschrieben sind. Nach dem Prolog folgt Explicit prologus Incipit de sancto iohanne heremita-, der Text endet mutilus. Da
der Text dieser Handschrift kontaminiert ist, zeigt bereits die Kapitelrei91

Cf. dazu die Trennung des Prologs an dieser Stelle in der Handschrift A (p. 137), auch
in anderen Handschriften (Vat. Burgh. lat. 160; Poitiers, Bibl. Mun. 249). A n dieser Stelle
beginnen auch die gr. Handschriften L P 3 und P 2 (cf. Festugiere, Ed. HM 8, textkr.
Apparat zu Zeile 76).

92

Cat. gen. dep. VII 342 sq.; Batlle, Adhortationes 34 sq.

142

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

henfolge Prol, I XIII; X V I I - X X I X mit Zusatz aus Rufin, Hist. Eccl.


XI; XIV; XXX Ep.; daher kann er nur sehr bedingt zur Rekonstruktion
von dienen.
N 323 Auch die Handschrift Vaticano, Cod. Vat. lat 541193, saec. XI/
XII, ist von beeinflut, jedoch ebenso von und 5. Der Text beginnt
fol. 29 mit dem aus bekannten Titel Incipit vita sanctorum, der nach dem
Prolog wiederholt wird: Explicit prefatio sanctorum vita Incipit vita sancti
iohannis. Die Lemmata der Kapitel entsprechen ebenfalls K, leider folgt
der Text selbst der -Vorlage nur hier und da; die Kapitelreihenfolge war
offenbar bereits in der Vorlage durcheinandergeraten; von der -Vorlage
beeinflut fehlen wie dort die Kapitel XXX Ep. Trotz der starken
Kontamination knnen einige Lesarten in dieser Handschrift besttigen
und untersttzen.

C4

DIE V A R I A N T E N T R G E R DER Z W E I T E N SCHICHT

Aus den beschriebenen Handschriften lassen sich die Variantentrger


der zweiten Schicht rekonstruieren, d. h. die Familien, die durch mehr
oder weniger starke Bearbeitungen entstanden sind und sich durch die
dabei verursachten Abweichungen (Sonderfehler) voneinander trennen
lassen. Neben diesen Sonderfehlern sind auch der Titel der HM und die
berlieferungsgemeinschaft Kennzeichen fr die Familienzugehrigkeit.
Bearbeitung und Corpusbildung" sind offenbar zusammen erfolgt.
Eine Ausnahme bildet die Familie , deren Sonderfehler weniger Ergebnis einer Bearbeitung als Folge der schlechten Qualitt der Vorlage sind;
auch eine Corpusbildung lt sich im Zusammenhang der Entstehung
dieser Familie nicht ausmachen.
Dagegen sind fr wie fr alle anderen Familien auch uere Merkmale
(Kapitelreihenfolge, Form von Capitula und Lemmata sowie deren Fehlen,
Teilung oder Zusammenfassung einzelner Kapitel) Zeichen der Zusammengehrigkeit. Einige dieser Merkmale sind zugleich Anzeichen fr
gemeinsame Abhngigkeit der Familien von Variantentrgern der ersten
Schicht.
Die Familien werden auf folgende Weise dargestellt:
a) Das Verhltnis der Handschriften der Textherstellung jeder Familie
zum jeweiligen Hauptzeugen wird dargestellt (eine bersicht ber die
Filiation smtlicher Zeugen ist in diesem Rahmen nicht mglich; in
der Handschriftenliste sind Handschriften mit eindeutiger Familienzugehrigkeit mit dem betreffenden Sigel gekennzeichnet).
93

Boll. Vatic. 1 3 1 - 1 3 3 ; Batlle, Adhortationes 85.

Die Variantentrger der zweiten Schicht

143

b) Anzahl und Charakter der Sonderfehler werden mit ausgewhlten


Beispielen deutlich gemacht (nur die Sonderfehler der Familien und
sind vollstndig aufgefhrt, da sie nicht in den Apparat aufgenommen
worden sind 1 ).
c) Eventuell vorhandene gemeinsame Fehler mit anderen Familien werden
an Beispielen aufgezeigt.
d) Merkmale der ueren Form, die die Familie von der brigen Tradition
trennen, werden beschrieben.
e) Die Qualitt des Textes, den die Familie vertritt, wird im Verhltnis
zu beurteilt. Dazu dienen folgende Kriterien:
) Umfang und Art der Bearbeitung,
) Hinweis auf richtige Lesarten, die sich allein in der betreffenden
Familie erhalten haben,
y ) Vergleich der Lesarten der Familien an exemplarischen Stellen, die
in der gesamten berlieferung die meisten und strksten Differenzen aufweisen (einige dieser Stellen sind mit den Fehlern in
identisch; hier lag es besonders nahe, den vorgefundenen Text zu
ndern).
Die -Lesart vor der Klammer zeigt an, ob und in welchem Mae
sich die betreffende Familie hier von co entfernte,
5) vollstndige Liste der ueren Kennzeichen im Vergleich zu co.
Diese Kriterien vermitteln ein ungefhres Bild von der Verllichkeit
des Textes. Diese Bewertung hat bei der Rekonstruktion des Textes
immer dort eine Rolle gespielt, wo die Entscheidung zwischen zwei
gleichwertigen Lesarten nicht mit Hilfe des Stemmas getroffen werden
konnte 2 .
Bindefehler zwischen zwei oder mehr Familien machen es mglich,
die Abhngigkeit von Variantentrgern der ersten Schicht ( )
nachzuweisen.
Die Bindefehler, mit denen diese Abhngigkeit nachgewiesen wird,
stehen reprsentativ fr die brigen bereinstimmungen, die jede fr
sich genommen kein Indiz darstellen, deren Hufigkeit jedoch die
Verwandtschaft zweier Textformen erst deutlich macht.
Die Variantentrger der ersten Schicht werden auf hnliche Weise skizziert wie die der zweiten, die Familien .
Die hinter der Schicht der Variantentrger , , , verborgenen
Hyparchetypen ( 1 2 3 ) knnen fast nur noch aus ueren Merkmalen
1

Die Sonderfehler von 5 und sind deshalb nicht in den krit. Apparat aufgenommen, weil
sie als Ergebnisse bewuter Bearbeitung zur Rekonstruktion des Textes von
nichts beitragen. Auerdem wrde die groe Anzahl den Apparat bermig belasten.
Natrlich sind an Stellen, die auch sonst in der berlieferung Varianten aufweisen, im
Apparat auch diejenigen von 5 und vermerkt.

Nmlich immer dann, wenn die A b w g u n g der Lesarten von als unkontaminierten
Texten kein eindeutiges Ergebnis zeigt.

144

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

erschlossen werden (cf. p. 207 sqq.): Titel der HM und die Form, bzw. das
Fehlen der Lemmata zeigen an, da die berlieferung hier bereits gespalten
war.
Als Ergebnis der Recensio kann der Archetyp () skizziert werden und
zusammen mit einem Stemma der Verlauf der Tradition zusammenfassend
nachvollzogen werden.
Die Texte der Familien nehmen in der berreichen Tradition der HM
die Rolle ein, die blicherweise einzelne Handschriften innerhalb einer
Textberlieferung spielen. Da offensichtlich fr keine der acht Familien
das erste und grundlegende Exemplar erhalten ist keine uns bekannte
Handschrift lt sich als Vorlage nachweisen, von der die brigen Handschriften der jeweiligen Familie abgeschrieben sind bleiben die Texte
der Familien insofern hypothetische Texte, als sie den Versuch einer
Rekonstruktion aus den erhaltenen Handschriften darstellen.
Trotz der damit verbundenen Unsicherheiten an vielen Stellen sind die
acht Familien als selbstndige Textzeugen erkennbar.
Wie bereits erwhnt, lt sich jede der Familien durch eine betrchtliche
Anzahl von Sonderfehlern von der brigen Tradition trennen. Die Familie
weist als diejenige mit der geringsten Zahl von Sonderfehlern ca. 100
auf, rund das Fnffache, ungeachtet dessen, da nicht den gesamten
Text der HM tradiert.
Der Verdacht, da eine oder mehrere Familien ihren Primrtext einer
anderen Familie verdanken, kommt schon deswegen nicht auf, weil keine
Familie die Fehler einer anderen in ausreichendem Ma enthlt geschweige denn alle.
Vielmehr treten bereinstimmungen in falschen Lesarten sporadisch auf,
wie sie durch Kontamination oder teilweise Benutzung einer gemeinsamen
Vorlage aus der ersten Schicht der Variantentrger entstehen. Vor allem
fehlen kontinuierliche bereinstimmungen in kleinen und unaufflligen
Fehlern, deren Summe oft ein wichtigeres Indiz fr Abhngigkeit ist
als die von einzelnen spektakulren" Lesarten (cf. dazu auch Lendle,
Editionstechnik 69 sq.). Als zustzliche Beweise fr die Selbstndigkeit
der Familientexte dienen folgende Beobachtungen:
Die acht Familien kann man grob in zwei Gruppen teilen, die der nicht
oder kaum kontaminierten Familien , , und 3 , und die zweite,
die diejenigen Familien umfat, deren Primrtext mit mehreren anderen
Familien kontaminiert und berdies mehr oder weniger stark bearbeitet
ist, nmlich , , , 4 .
Fr die erste Gruppe knnen nach den Methoden der klassischen
Textkritik Beweise der Unabhngigkeit voneinander erbracht werden,
whrend fr die zweite Gruppe nach diesen Prinzipien nur dann ein
3

Zwar zeigt Einflsse von , aber sie sind fr die Eigenstndigkeit von unerheblich;
cf. auch p. 209 und 220 sq.

Zu cf. p. 218 sqq.; zu p. 216 sq.; zu p. 222 sq. und zu p. 222.

Die Variantentrger der zweiten Schicht

145

schlssiger Beweis vorliegt, wenn eine Familie gegen die gesamte brige
Tradition eine -Lesart bewahrt hat ein Fall, der in einer berlieferung
wie der vorliegenden natrlich selten vorkommt.
Trotzdem hat sich in dem stark kontaminierten Text der Familie y eine
-Lesart gegen die gesamte berlieferung erhalten, die durch gr. und syr.
besttigt wird: VII 2,8 tamquam proprio patri y gr. syr.\ tamquam pio patri
cett. (Da proprio aus pio verlesen ist und zufallig die richtige Lesart
wiederhergestellt wurde, ist palographisch unwahrscheinlich).
Auch fr den durch Kontamination und starke Bearbeitung ziemlich
weit von entfernten 5-Text gibt es ein entsprechendes Indiz fr die
Selbstndigkeit des Primrtextes: XVI 2,5 finden sich in der brigen
berlieferung zahlreiche Abweichungen (cf. den Apparat zur Stelle und
p. 78). Der -Text lautet: . . . nec praeterea nec ultra iam cognita (sc. uxor);
eine frhe Verschreibung zu praeter earn war Anla zu vielen Heilungs versuchen. Nur 5, vertreten durch XD, ist von der Verschreibung und daraus
resultierender Verbesserung" verschont geblieben. Da praeterea die Lesart ist, besttigt indirekt die Familie , die praeterea interpretierend
durch postea ersetzt; in einem Mitglied dieser Familie, nmlich J, ist
berdies das ursprngliche praeterea erhalten geblieben.
Die beiden anderen kontaminierten und bearbeiteten Familien und
enthalten Indizien dieser Art fr ihre Selbstndigkeit nicht mehr.
In der Gruppe der nicht-kontaminierten Texte bietet jedoch mit
mindestens vier Stellen einen solchen zustzlichen Beweis:
Gegen die gesamte brige Tradition hat die -Lesart bewahrt in:
II 15
tigna ] ligna cett. (auch hier untersttzt J als einzige Handschrift ).
VII 13,4
adventantibus apud eum gr.] add. ,Moris est autem' aut sim.
post ,,adventantibus'' cett.
X 8,3
precare dominum a ] praecipue pete a domino cett.
XIX 6
serie a ] alii aliter cett.
Die anderen drei nicht-kontaminierten Familien , und besttigen
ihre Unabhngigkeit von wie auch untereinander an zahlreichen Stellen
(die Texte der Familien y kommen als Vorlage nicht in Frage, da
sie kontaminiert und im Falle von darber hinaus unvollstndig sind),
z. B. bewahrt gegen richtig:
VII 10,5
XI 10,2

favi adaeque mellis ] favi atque mellis


quorum fides per nos consignata est deo ] quorum fides per nos
confirmata est a domino iesu cbristo
Mit denselben Stellen untermauert auch seine Unabhngigkeit gegenber .
erweist sich schon durch seine Prsentation ohne Titel und Lemmata
(cf. p. 209) als selbstndig gegenber , dazu z. B. dadurch, da keine der
-Omissionen (XXI 1,4; XXIII 3,4, cf. p. 148 sq.) in auftaucht.

146

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Fr die Unabhngigkeit von , und voneinander sprechen unter


anderen folgende Stellen:
kennt keine der auf p. 196 genannten Omissionen von (I 6,20; VII
2,9; VII 13,2; VII 15,4; XI 9,3).
enthlt keinen der auf p. 203 sq. angegebenen Fehler von (I 1,24;
VII 7,3; XI 9,11; XXXI 5; Ep. 1; Ep. 3; Ep. 8); diese Verbesserungen"
in htten bei einer Abschrift allesamt keinen Anla zu Vernderungen
gegeben, abgesehen davon, da alle diese Stellen in -Lesart bringt, die
aus den -Lesarten nicht zurckerschlossen werden knnen.
Ebenso bernehmen weder noch die auf p. 153 aufgefhrten Glttungen aus (Prol. 2; I 2,2; VII 6,1; VII 8,2; XXIII 3,6), auch diese htten
bei Abschrift keinerlei Anla zur nderung gegeben. Auch hier bieten
sowie regelmig gegen die richtige Lesart. Da weder von noch
umgekehrt abhngig ist, untermauern folgende Stellen:
XXVIII 2,4 bewahrt gegen die co-Lesart:
qui in te insimulatur ] qui propter/pro te (pro parte)

insimulatur

Andererseits bernimmt keine der auf p. 203 sq. angegebenen plausiblen" nderungen von .
Die acht Familien stellen somit Textzeugen dar, die nicht auseinander
ableitbar sind, obwohl sie sich durch Kontamination vielfaltig beeinflut
haben, wie es aus der anschlieenden Beschreibung deutlich wird.
Die Familie

a) C ist der lteste und zugleich einzige unkontaminierte und vollstndige Zeuge fr . Die Vollstndigkeit ist allerdings dadurch stark beeintrchtigt, da durch einen Brandschaden grere Teile des Textes zerstrt
oder unleserlich sind.
Der Text von C ist weitgehend frei von Fehlern, die auf Verlesen oder
schlechte Lateinkenntnisse zurckgehen; die e/i- und o/u-Vertauschung
fhrt nicht zu gravierenden Entstellungen.
Sonderfehler in C sind vielleicht auch deswegen nicht zu erkennen, weil
fr viele Passagen ein Vergleich mit anderen -Handschriften nicht mglich
ist.
U hat aller Wahrscheinlichkeit nach nicht C als Vorlage benutzt. Vom
Schlusatz des Kapitels XI an folgt U mit Ausnahme weniger Stellen
getreu dem -Text. Daher htte der Schreiber von U gewi auch die
unverfnglichen Lesarten von C in XVII 3 und XXVIII 4,4 bernommen:
XVII 3

de primaevis electus C] de primis electus U mit der brigen Tradition.

Das beraus seltene temporale de primis (sc. temporibus) (cf. p. 82) konnte
der Schreiber schwerlich aus der Glttung de primaevis erschlieen, sondern
er fand es in seiner Vorlage.
XXVIII 4,4 praelatam fidem C] placitam federn U (rectam federn cett.).

Die Variantentrger der zweiten Schicht

147

Ein Schreiber, der die Lesart rectam fidem nicht vor Augen hatte,
htte an praelatam fidem kaum Ansto genommen; auch ist praelatam
noch jetzt in C sehr deutlich lesbar, so da eine Verlesung kaum in
Frage kommt. Dagegen lassen sich palographisch sowohl praelatam als
auch placitam leicht als voneinander unabhngige Verlesungen von
probatam erklren:
-pliM.cu.rn

Ms. C: leer um

, ux.um

Ms. U: plwctcum

Da probatam die ursprngliche -Lesart war, lt auch der Kontext


mglich erscheinen (cf. kurz vorher in 4,2: quia illius fides probatur a deo).
Andererseits hat U mit C gegen die brige Tradition einige -Lesarten
bewahrt, . B. Ep. 16 continuato (cf. den Apparat zur Stelle). Bei bereinstimmung von C und U haben wir mit ziemlicher Sicherheit eine echte aLesart vor uns, da beide von verschiedenen, aber offenbar wenig verflschten -Exemplaren abstammen. Leider ist damit nur etwa die Hlfte des
Textes abgedeckt, da U zu Beginn (bis Kap. XI in der -Reihenfolge)
einer e^Handschrift folgt. Auf welchem Wege sich der -Text bis zur
Entstehungszeit von U im 15. Jahrhundert erhalten hat, ist nicht mehr
festzustellen.
Die beiden anderen -Zeugen sind stark kontaminierte Texte. ist das
lteste erhaltene Exemplar der Vulgataform Fa. Da der Anteil der Familie
geringer ist als der von und zusammen, kann nur sporadisch C
(oder U, wenn C fehlt) untersttzen; so . . VII 13,4, wo mit gegen
die gesamte brige Tradition adventantibus apud eum ut schreibt, whrend
alle anderen zwischen adventantibus und apud eum dem Sinn nach hnliche,
dem Wortlaut nach verschiedene Einfgungen bringen (cf. den Apparat
zur Stelle).
Mit zusammen (cf. weiter unten) bringt aber hier die Doppellesart
ut et {Et ut H), dazu allein den Heilungsversuch sumebant statt sumerent (so
die brigen, auch CH). VII 8,8 lt ebenso wie C gegen alle anderen
Hss. latro ille aus, VII 12,7 schreibt allein mit C statt fidelis] fidelior,
daneben gibt es viele bereinstimmungen weniger spektakulrer Art
(Wortumstellungen, Omissionen kleinerer Wrter u. .).
Da und jeweils nur sporadisch -Lesarten bernommen haben, ist
ihr Verhltnis zu C als eventueller Vorlage schwer zu bestimmen (U
scheidet der Chronologie wegen als Vorlage aus). Als Vergleichsmaterial
sind nur die wenigen Stellen tauglich, an denen und/oder eindeutig
den -Text bieten und zugleich C nicht zerstrt ist. Einen Hinweis auf
Unabhngigkeit des Z-Textes von C geben zwei Stellen:
XXIX 1,4 locus iste, si vere ... ab Iamne et Mambre consitus est
Hier bieten CU statt des consitus (sicher richtig, weil fr Gartenanlagen
u. . das gebruchliche Wort) praeconstitutus, eine aus dem Kontext heraus

148

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

zwar verstndliche, aber sonst nicht bekannte Neubildung. schreibt hier


praeconsitus. Vermutlich htte das plausibel klingende praeconstitutus keinen
Ansto erregt. Es ist daher wahrscheinlich, da die -Version ursprnglich
praeconsitus lautete und sie in der Vorlage vorfand.
VII 6,5 illa scribi oportet, quae in operibus . . . habuit. Hier ist im -Text
sowohl scribi ausgefallen, als auch ein Zwischentitel ,De eodem Apollonia''
in den Text hineingerutscht (cf. p. 73 sq.).
C ,heilt' die Stelle folgendermaen: illa oportet, quae in operibus . . . habuit,
de eodem Apollonio disseri. Das ist eine fr den Abschreiber unauffllige
Lesart. Trotzdem bietet statt des disseri] exponere, was auf eine von C
unabhngige Heilung der in verderbten Stelle weist (U hat hier den Text, folgt hier nicht ). Vermutlich fand exponere in seiner -Vorlage.
Fr fehlen Anhaltspunkte fr die Bestimmung des Verhltnisses
zu C.
Dagegen scheinen und eine verwandte, wenn nicht gemeinsame
Vorlage als Quelle benutzt zu haben. Zwar ist in ganz anderer Weise
kontaminiert als (auch in viel strkerem Mae und auer mit auch mit
5 und It, dazu teilweise willkrlich verndert), aber auf gemeinsame
Vorlage deuten . B.
VII 8,8 (Is. 65,25)
XXII 2,2
XV 2,11

vescentur\ vescitur C manducabunt Z H


ut neque] ut ne allein Z H
et sanitates] om. allein Z H

(Diese Stellen beweisen allerdings nicht, da diese gemeinsame Vorlage


ein reiner -Text war).
Da die Auswahl von -Lesarten bei eine andere war als bei Z, ist
in den Passagen, wo U fehlt, manchmal der einzige Zeuge, der C untersttzt, . . VII 16,3 adlocutionibus CH gegen alle anderen Hss.; ebenso
VIII 17 non audebant, IX 1,2 vel ex quibus\ IX 7,10 fides vera, IX 7,16 No ;
IX 7,17 deo salvatori nostri (alle Stellen CH gegen cett.).
Da nicht direkt aus C schpft, zeigt die bereinstimmung mit
gegen C an einigen Stellen (siehe oben). Das Verhltnis der Handschriften
C, V, und zueinander ist folgendes:

It

Die Variantentrger der zweiten Schicht

149

b) Die Sonderfehler der Familie haben unterschiedlichen Charakter.


Relativ gering ist die Zahl derer, die auf Verlesung, Verschreibung oder
andere Versehen des Schreibers zurckgehen, auch Omissionen sind selten.
Hier eine Auswahl der bedeutendsten:
XXI 1,4
XXIII 3,4

re autem vera vitae humanae aerumnas mysticis traditionibus abluentes om. (diese Omission gibt an weiter).
consolantes et docentes om. C instruentes consolantes et docentes
om. (ZU: keine Omission)

Auf Verlesen gehen zurck:

Prol 2
narrationem]
I 1,1
ad vir tutum culmen\
VI 6
scelerum]
VII 7,9
XXVII 7,2
XXVIII 3,1
XXVIII 4,1

mirabilis\
conlata]
magicas]
fidei suae]

rationem
ad virtutem culminis
scelerata CU abiecto scelere et
voluptate
miraculi CZ miraculo
conlatio C consolatio U
magi cuiusdam CU
foedissime

Eine zweite Gruppe von Sonderfehlern ist bewuten nderungen eines


Bearbeiters zuzuschreiben:
II 12
XI 9,7
XI 10,2

currus]
intra quam\
consignata est deo\

VIII 17
XVII 1
XVII 3

sine eo . . . audebant]
mille in qu\
de primis]

XX 1
XXVIII 1,1
XXIX 4,9
XXIX 4,11
XXIX 5,2
XXX 3,6

mulieribus apparentibus]
refulsissent]
ludebant\
variis]
indumentum]
bene, inquit, fecisti]

curru igneo quo


in qua
confirmata est a domino Iesu
Christo
sine metu . . . non audebant
in quo mille
deprimaevis (evtl. Sonderfeh1er von C?)
in mulieribus apparentes
floruissent
calcabant ludentes
diversis
vestimentum
benefecisti inquit

Die Zahl der Sonderfehler von betrgt rund 160.


c)
+
I 2,5
I 4,6

blandamque]
perturbari]

blandam namque
conturbari +

150
VII 6,1
XX 1
XX 4
XXVIII 4,4
+
II 12
IX 2,3
XII 2
XV 2,12
XXI 1,4

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

narr ante]
fantasias]
huiusmodi om. +
evocant]

tradente
fantasiis
vocant

XXII 2,5
Ep. 10

om. mit gr.


magnum
adistere sibi]
sibi adsistere
terroremque
om. mit gr.
paene]
patres et
re autem vera vitae humanae aerumnas mysticis traditionibus abluentes om.
dirimantur
dirimuntur]
continuum]
continuo

+
VII 2,7

inmensitate]

inmanitate

+
XI 9,5

solo cibo]

XI 9,7

ipso loco etiam]

cibo solo (pane solo


MS)
ipso etiam loco CZ

d) In der Familie trgt das erste Kapitel das Lemma Vita sancti
Iobanniss; in Handschriften, die mit kontaminiert sind, ist dies Lemma
oft als Titel fr die ganze HM verwendet worden, weil vermutlich in
der Titel selbst noch (wie in der Form der Schriftro//i blich) am Ende
des Textes stand.
Die Absorption des Zwischentitels De eodem Apollonio (aut sim.) in VII
6,5 in den Text lt vermuten, da in dieser Titel, wie vielleicht auch
die brigen Lemmata, nicht durch besondere Schrift oder Tintenfarbe
hervorgehoben war.
Die fr typische berlieferungsgemeinschaft besteht in der Kombination mit der ursprnglichen (kurzen) Form der HL, eventuell auch mit
den Vitae Pauli, Hilarionis et Antonii (in dieser Reihenfolge).
e) ) Die Bearbeitung beschrnkt sich auf einige Verbesserungen", die
als solche leicht kenntlich sind. Strkere Eingriffe in die Textgestalt gibt
es nicht.
) Der -Text hat einige ursprngliche Lesarten bewahrt, die in der
brigen Tradition Glttungen zum Opfer gefallen sind:
5

Die Bezeichnung der ersten beiden Kapitel mit Vita in ist sicher nicht ursprnglich,
sondern eine Angleichung an die echten Viten des Kontextes, cf. p. 212.

151

Die Variantentrger der zweiten Schicht

II 15

tigna\ ligna cett.


apud eum ut] cf. die Einfgungen an dieser Stelle

VII 13,4

adventantibus
(App.).

X 8,3
XIX 6

precare dominum] praecipue pete a domino cett.


serie] cett.: alii aliter

Vermutlich gehen auch auf -Lesart zurck:


VII 2,1

eine Form von audio statt von aio (cf. p. 73; 215)

XXVIII 4,4

probatam? fidem {praelatam C placitam U) statt rectam fidem

)
CO

Prol. 6 cogitatione
I 1,11 C ) tribunus persistere obsecrando et confirmare
I 6,11 In diem tertium
II 2 (monasteria instituit)
VII 9,1 Adhuc in gestis sancti Apollonii
ferebatur etiam hoc. Lis ...
VII 13,4 omnibus adventantibus apud
eum, ut ... sumerent
XVIII 5 in quibus frumenta tunc congregate sunt, putant
XX 1 mulieribus apparentibus

X
X
?
monasterium instituit (UZ, d e f . C)
Adhuc ingentis sancti Apollonii ferebatur
etiam hoc. Lis ...
X
(ut et et ut sumebant Z)
putant om.
in mulieribus apparentes

Titel
Autor
Lemmata
Typ
Besonderheiten

Teilung Prolog
Teilung Kap. VII
Zusammenfassung
XII-XIV
XXI-XXIX
XXXI-Ep.
Capitula
berlieferungsgem.

Vita sanctorum

De conversatione vel vita sanctorum Aegyptiorum (C)

ia
De NN
Cap I: Vita ?
abbas": IV; ; XI

ia
X
)a
IV; ; XI

ia

ja

ja
ja
ja

ia
ia
ia

HM, HL (kurze Fassung)

152

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Die Familie

a) Die Familie hat ihren Ursprung in Italien, vermutlich in Bobbio


(cf. p. 117). Der lteste erhaltene Zeuge allerdings stammt aus Tours: V,
s. IX exeunte. Da der lteste erhaltene Zeuge aus Bobbio, B, s. X, keine
Abschrift von V ist (cf. weiter unten), mu man ein lteres verlorenes
Exemplar annehmen, von dem sowohl V wie abstammen. Da V mutilus
am Schlu ist (der Text bricht im Cap. VII der HM ab), liegt es nahe zu
vermuten, da auch der gegenber fehlende erste Teil verlorenging, er
kann jedoch auch absichtlich fortgelassen worden sein, weil der Inhalt (die
Vita Severini) in Tours nicht von Interesse war.
scheint die przisere Abschrift zu sein, wie es die bessere Orthographie
und die geringere Zahl von Sonderfehlern als in V zeigen.
V hat gegenber folgende Sonderfehler: (B folgt hier stets )
Prol. 3
Prol. 5
I 1,22
I 2,14
I 2,15
I 6,2
VII 2,3

ministerii B] misterii V
carnale accipiant om. V
correptio B] corruptio V
vestrae B] nostrae V
praeferre B] proferre V
intellexisset B] intellexit V
Respondit B] Respondit autem V

kann also nicht von V abhngig sein, vielmehr gehen beide auf die
gleiche oder eine sehr verwandte Vorlage zurck und untersttzen einander
fr die Rekonstruktion des Textes.
Die ergnzenden Handschriften G und b sind beide unabhngig von V
und B.
I 6,6 ist im Text der Familie de sublimioribus ad inferiora conruerat
verlesen zu de sublimioribus ad inferiora consueverat. Im Text von V/B ist diese
Stelle dadurch wieder sinnvoll gemacht, da vor consueverat ein labt ergnzt
wird. G und b haben diesen sinnvollen Verbesserungsversuch in ihren
Vorlagen nicht vorgefunden, sondern bieten nur den -Fehler consueverat
(in b ist labi von anderer Hand in margine nachgetragen).
Das Verhltnis der Handschriften , V, G und b ist folgendes:

Die Variantentrger der zweiten Schicht

153

b) Die Familie weist von allen am wenigsten Sonderfehler auf.


Verschreibungen gibt es nur wenige:
Prol 5
I 6,6

XXI 1,5
XXVIII 3,6
XXXI 15
XXXIII 1

patres]
conruerat]
caritate\
miserans]
contraria]
alacritate]

fratres
consueverat
castitate
mitigans
contra
claritate

Omissionen gibt es kaum (abgesehen von kleineren Wrtern, wie sie in


jeder Tradition hufig ausgelassen werden):
I 2,9
IX 2,2
XXVIII 1,2
XXX 1,3

humanitatis atque] om.


in tectis] om.
uterque enim Macarius\ om.
cubiculi] om.

Andere Sonderfehler sind durch Glttung entstanden wie:


Prol. 2
I 2,2
VII 6,1
VII 8,2
XXIII 3,6

nec dignum]
latere]
nusquam gentium\
flectebatur]
Venit autem quidem frater]

indignum
celare
nusquam in populo gentium
vertebatur
Cum autem quidem frater venisset

Die Anzahl der Sonderfehler von betrgt ca. 100.


C)
+ y
I 7,8
V 4
VII 4,8
XI 9,14
XIV 4
XIX 16
XXII 2,4
XXVIII 2,4
XXIX 4,14

conscientia]
vacat]
conserv antes]
educit]
communione]
reportavit]
obturbare]
in te insimulatur]
meliorum]

continentia
vacabat
conversantes
deducit deduxit y
communionis
portavit (Glttung)
turbare
pro te insimulatur
meliora

154

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

+
12,1
I 3,22
XII 4

confoederentur]
conspicere]
abeuntes]

confiteantur
concipere
adeuntes

+
VI 1
VII 1,5
XV 2
XIX 8
X X X 1,3

mittit]
enutritus]
vita et moribus]
coram populo]
virginitate]

emittit F D L
nutritus
vitae moribus D
populo coram
earn virginitate

d) Als Besonderheit in der ueren Form zeigt gegenber allen


anderen Familien Capitula, die zwischen Prolog und Text eingeschoben
sind. Sie sind offenbar sekundr; dadurch ist wahrscheinlich auch die
zweifache Form des Titels [Vita patrum nach dem Prolog und Vita
sanctorum patrum nach den Capitula) entstanden.
Die berlieferungsgemeinschaft, innerhalb derer der -Text auftaucht,
ist: Ep. Eugippii; Vita Severini; Ep. Paschasii; HL (BHL 6532, erweiterte
Form) mit Capitula; HM mit Capitula.
e) ) Die Bearbeitung des Textes beschrnkt sich auf wenige Glttungen.
) Trotz der Neigung zur Glttung hat sich in (zusammen mit K)
. B. in VII 10,5 favi adaeque mellis et lactis copia gegen favi atque mellis etc.
(cett.) gehalten.

y)

Prol. 6

cogitatione

11,11

(....y tribunus persistere obse-

contagione
X

crando et confirmare
I 6,11 In diem tertium
II 2 (monasteria instituit)
VII 9,1 Adhuc in gestis sancti Apollonii
ferebatur etiam hoc. Lis ...
VII 13,4

omnibus adventantibus apud

eum, ut ... sumerent


XVIII 5 in quibus frumenta tunc congregata sunt, putant
XX 1

mulieribus apparentibus

X
monasterio instituebatur
X
adventantibus. Moris erat apud eum ut ...
sumerent
X
X

Die Variantentrger der zweiten Schicht

155

Titel
Autor

Vita sanctorum

Vita patrum

Lemmata

ja
De NN
Cap I: Vita ?

(ursprnglich)
unterschiedlich, da sekundr

abbas": IV; ; X I

IV; X

Typ
Besonderheiten

Teilung Prolog

Teilung Kap. VII


Zusammenfassung

ja

XII-XIV

ja
ja

XXI-XXIX
X X X I Ep.
Capitula
berlieferungsgem.

)a
-

sekundr
Vita Severini; HL; HM

Capitula der Familie ( < )


FINIT PROLOGUS VITE PATRUM INCIPIUNT CAPITULA LIBRI
EIUSDEM
I
De iohanne heremita sanctissimo viro
II
De gratia prophetiae ei a domino collata
III
De victoria romano duci orante illo collata
IUI
De tribuno quodam cuius coniugem mirabiliter visitavit
V
De preposito militum cuius uxori ob partum periclitari
absens corpore sed presens spiritu vir sanctus subvenit
VI
De uxore senatoris per illum missa olei sacri benedictione
curata
VII
Qualis circa nos susceptio eius fuerit
VIII
De fratre tertianae typo laborante et curato
Villi
De qualitate formae abstinentiae aetatisque eius
X
De prima disputationis eius formula
XI
Admonet in omnibus vitandam iactantiam
XII
Demonstrat mentem quae vere mundo abrenuntiat
XIII
Clericatum non omnimodis fugiendum nec expetendum et
quod mundandus sit cordis oculus ut deus possit videri
XIIII
Delicias non solum saeculares sed etiam abstinentes habere
XV
Exemplum de quodam monacho per iactantiam prodito
XVI
De alio similiter temptato sed non simili fine perempto
XVII
Valde prodesse secretiorem conversationem ad salutem subsequent! liquet exemplo

156
XVIII
XVIIII
XX
XXI
XXII
XXIII
XXIIII
XXV
XXVI
XXVII
XXVIII
XXVIIII
XXX
XXXI
XXXII
XXXIII
XXXIIII
XXXV
XXXVI
XXXVII
XXXVIII
XXXVIIII
XL
XLI
XLII
XLIII
XLIIII
XLV
XLVI
XLVII
XLVIII
XLVIIII
L
LI

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

De se ipso beatus refert iohannes quas sepe per noctem


demonum pertulerit fantasias
Data benedictione quid nobis proficiscentibus retulerit
Item de beato or mirabili viro
De visione angelica per visum eidem seni ostensa
De quodam in heremo angelicis cibis triennio pasto quod
sanctus vir in se factum de alio retulit
De humanitate quam erga cunctos exibebat
Item de amone patre monachorum multorum
Item de beto abbate mansuetissimo sene
Item de oxirincho thebaidos civitate monasteriis adornata
Item de theone sancto viro
Qualiter latrones occulta virtute salvaverit
Item de apollonio thebaidos heremi accola
De divina voce ad eum delapsa
De virtute meritorum illius
Q u o d iuliani persecutione quodam detento fratre ipse ad
eum cum fratribus veniens in eodem conclusus sit carcere
De gratia doctrinae Uli collata
De impleta visione quam viderat
De miraculo super simulacro declarato
De contentione inter duos vicos sedata et gentili latrone
per eum converso
De altera seditione inter vicos et morte cuiusdam qui caput
mali fuit
Q u o d die sancto paschae fratres divinis epulis pavit
Quod fratri mansuetudinem non habenti sua prece contulerit
De famis periculo sancti apollonii oratione depulso et trium
sportarum multiplicato edulio
De pronuntiato nostri adventus momento
Quod moris fuerit non prius cibum sumere quam sacram
communionem perciperent fratres
De his qui comam nutriunt vel ferrum in collo circumferunt
Item de ammone quodam sancto viro
De latronibus per duos dracones semivivis redditis sed eius
monitis optime instauratis
De dracone ad verbum eius disrupto et infantulo resuscitato
Item de sancto coprete
Item de mucio primum latrone postmodum mirabili patre
De prima post conversionem eius institutione profectuque
meritorum
Defunctum discipulum sanctus vir interrogat utrum sufficiat
ei exsequiarum honor impensus
De imperio eius quo solem stare fecit et defuncto pro quo
festinaverat resuscitato

Die Variantentrger der zweiten Schicht

LII
LIII
LIIII
LV
LVI
LVII
LVIII
LVIIII
LX
LXI
LXII
LXIII
LXIIII
LXV
LXVI
LXVII
LXVIII
LXVIIII
LXX
LXXI
LXXII
LXXIII
LXXIIII
LXXV
LXXVI
LXXVII
LXXVIII
LXXVIIII
LXXX
LXXXI
LXXXII
LXXXIII

157

De fratre quodam cui morienti et imparato tempus indulsit


ad promerendam veniam
De nili transitu sine navi et ingressu ubicumque voluit et
thesauro faraonis
Dum haec de eo sanctus copres referret quid dormitans
frater in somnis viderit
De rusticano quodam vas arena plenum afferente ad sanctum coprem nostri praesentia
De quodam doctore manicheorum cum quo altercasse se
vir sanctus commemorat
De idolatris sua doctrina salvatis
De furibus horti eius holera furantibus
Item de abbate siro esaia et paulo narratio eiusdem euntibus
ad visitandum anuf
Item de abbate anuf et vitae ipsius qualitate
Item de beato heleno et virtutibus eius
De sarcina onagro imposita
De corcodrilli vehiculo quo usus est et eiusdem nece
De fratre qui cum eo ad heremum venire voluit et insidiis
daemonum adversus eum
De caelestibus cibis quibus et se et alios pavit
Item de venerabili sene helia et virtute eius
Item de pitirione et virtute eius monitisque
Item de eulogio sanctissimo patre
Item de appellene presbytero fabrilis artis et daemone in
speciosae mulieris forma apparente
Item de iohanne alio et triennali luctu ipsius
De eodem viro et consolatione angelica
De clodo qui per cingulum equi manibus eius factum curatus est
Item de sancto pafnutio et responso ei a deo dato cui similis
haberetur
Quid eidem secundo sciscitanti cui similis esset vox domini
intimaverit
Quid etiam tertio idem oranti divina voce relatum sit
Quid ei iam multis exercitiis consummato angelus in ultimo
vitae dixerit
De monasterio beati ysidori nominatissimo
De Serapione sanctissimo et monasteriis eius
Item de apollonio monacho et martyre
Item de dioscoro venerabili patre et cura eius
Item de monasteriis nitriae famosissimis
Item de ammonio mirabili viro et de miranda consuetudine
eiusdem
Item de didimo gratia domini pleno

158

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

LXXXIIII

Item de chronio summae sanctitatis viro et origene magnifico ex discipulis antonii


LXXXV
Item de evagrio sapientissimo viro et vita eius
LXXXVI
Item de duobus machariis altero egyptio altero alexandrino
LXXXVII
Sed primum de egyptio et virtute eius qua mortuum suscitavit
LXXXVIII De filia patris familias in equam versa
LXXXVIIII De puella altera a miserabili peste curata
XC
De contentione quam cum heretico heraclita habuit et de
sepulto ex tumulo vocato
XCI
Item de alio machario alexandrino et virtutibus eius
XCII
De uva eidem delata et per omnes circumlata
XCIII
De daemone hostium cellulae eius noctis tempore pulsante
XCIIII
De utrisque machariis hominibus dei
XCV
Item de ammone alio
XCVI
De adulescente quodam morsu rabidi canis in rabiem verso
et ab eo mirabiliter curato
XCVII
De doleo quod quosdam probare volens petiit sibi afferri
Item de beato paulo cognomento simplici discipulo beati
XCVIII
antonii
XCVIIII
De miranda simplicitate beati pauli
C
De miranda oboedientia eiusdem
CI
De maxima illius apud deum fiducia qua demoniacum quendam curavit
CH
Item de piamone totius humilitatis et sanctitatis viro
CHI
De eodem a daemonibus verberato et ab angelo curato
CIIII
Item de alio iohanne totius gratia pleno
CV
De octo periculis et variis adversantibus quae in itinere
sustinuimus
EXPLICIUNT CAPITULA
Die Familie
a) Die Familie wird fr die Textrekonstruktion von und Q vertreten, wobei die jngere Handschrift Q die zuverlssigere Form bietet. Auch
die fr tpyische berlieferungsgemeinschaft (siehe weiter unten) ist in
Q besser bewahrt. ergnzt das ursprngliche Corpus" Vitae Pauli,
Antonii, Hilarionis, HM um weitere Texte, auch solche aus dem Corpus
der Familie (Vita Severini und HL).
hat gegenber Q zustzliche Sonderfehler, . B.:
Prol 2
ut Aegyptiorum monachorum]
ut dum egyptiorum monachorum
Q ut dum egyptiorum laudes
monachorum
VII 7,3
hat statt per totam diem rapidissimis adusti aestibus] per totam
noctem rapidissimis adusti aestibus

Die Variantentrger der zweiten Schicht

159

versucht den offenbaren Unsinn zu heilen, indem aestibus durch ventis


ersetzt wird, whrend Q von anderer Hand korrigiert wird: vestibus < aestibus.
VII 8,4 bietet nur sed postea genibus eius provolutus gegen Q mit den
brigen sed genibus eius provolutus, dazu kommt eine Reihe von Omissionen
an Stellen, die offenbar dem Schreiber von unverstndlich oder falsch
schienen:
I 2,7 lomentis, XIX 6 serie; XX 1 mulieribus apparentibus\ dazu die greren
Omissionen I 3,21 Nulla forma in deo\ I 3,30 angusta autem et arta via est
quae ducit ad vitam.
Ein weiterer Unterschied zwischen Q und besteht darin, da
das Kapitel XXXI nicht im Rahmen der HM bringt. Die brigen y Handschriften (cf. die Hss.-Liste) und auch Q enthalten das Kapitel an
der richtigen Stelle.
Daher sind Q und als zwei voneinander unabhngige Zeugen fr y
anzusehen.

Q
b) Die Anzahl der Sonderfehler in y ist erheblich (ca. 270), ein groer
Teil von ihnen ist durch bewute Vernderung entstanden, die den Text
verbessern" oder auch grammatisch berichtigen" sollen.
Dazu gehren . B.
I 2,6
I 6,6
I 6,8
V 3
XIX 14
XXIII 3,1

post finem (sc. orationis)]


post nimium laborem\
in quo]
per singula . . . domus sunt]
Quique]

quendam apud eos]

y
qua conpleta
nimio labore
ubi (so auch Ep. 12)
singulg . . . dornus sunt
Qui
quendam inter eos

Zur Verdeutlichung und auch Ausschmckung dienen:


II 3
II 16
IX 7, 17

ligni gratia]
fallere]
aperuit eis intellectum]

XI 9,3
IXV 1

deceptrix]
offerendis sacramentis]

y
ligni quaerendi gratia
mentiri
aperuit eis sensum vel
lectum
peccatrix
offerendis sacrificiis

intel-

160
XVI 2,7
XXVIII 3,2
XXIX 1,3

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

in rure meo]
malis artibus]
locus amoenus]

in agro meo
magicis artibus
locus mundus et amoenus

Daneben gibt es auch Fehler, die aus Versehen entstanden, wie . B. die
Omissionen
IX 4,2
ad domum cuiusdam
IX 5,6
sumens per totam noctem doctrinam
XV 2,15
animos ad invisibilia et incorporea
XVIII 1
partem plurimam ad supradictum patrem conferentes in usus pauperurn destinabant
C)
y +
VII 16,4
VIII 4
XVI 1,2
XXIX 3,2
XXIX 5,1
y +
VIII 11
XXXI 20
Ep 7
y +
I 6,21
XI 9,6
XII 4
XV 2,2
XV 2,9
XVI 1,6
XVI 2,5
XVIII 2
y +
I 7,8
V 4
VII 4,8
XI 9,14
XIV 4
XIX 16
XXII 2,4
XXVIII 2,4
XXIX 4,14

patres om.
vellent sequi]
vico illo]
egit]
visendi]

sequerentur
vicino loco y L
agit y J W
videndi

egressus]
delicioso dominico]
semetipso]

ingressus
delicio dominico
semetipsa y W

fratrem adiuvans]
sequentem septimanam]
adeuntes]
rapere]
moris]
devenisset]
ultra iam cognita]
operam suam]

adiuvat exaltabitur J
sequenti septimana
advenientes
capere
mos
advenisset y YPZ
alia nec ultra iam cognita y/
alia nec ultra ipsa iam cognita
opera sua

conscientia]
vacat]
conservantes]
educit]
communione]
reportavit]
obturbare]
in te insimulatur]
meliorum]

continentia
vacabat
conversantes
deducit deduxit y
communionis
portavit (Glttung)
turbare
pro te insimulatur
meliora

161

Die Varianten trger der zweiten Schicht

y +
VII 4,3

vobis passio fuerit]

VII 15,3
XVI 3,9
XIX 5

cogere]
canentibus]
faciunt]

vobis passio fuerit


dominata
cogere debemus
cantantibus
male faciunt

y +
I 6,5
I 7,3
IX 7,1
IX 7,12

pigrius]
etiam si]
arte]
fere]

pigrior
aut
parte
ferme

d) Fr y kennzeichnend ist der Titel Vita sanctorum patrum ohne weitere


Zustze.
Die Lemmata sind sekundr und uneinheitlich (cf. p. 210 sq.). Die
Trennung des Kapitels VII wird nur in y durch das Lemma Incipit de
eiusdem sancti Apollonii de virtutibus meritorum gekennzeichnet.
Die berlieferungsgemeinschaft entspricht den Angaben des Decretum
Gelasianum: Vitae Pauli, Antonii, Hilarionis, HM.
e) ) Abgesehen davon, da der Text von y kontaminiert ist (cf. weiter
unten p. 218 sq.), hat der Bearbeiter ihn zustzlich durch Verbesserungen"
weit von entfernt. Der Wert von y ist also begrenzt.
) Allerdings konnten sich in y auch co-Lesarten gegen die brige
berlieferung halten. Deutlichstes Beispiel ist VII 2,8 proprio patri, gegen
die brige Tradition pio patri. Das proprio wird von gr. und syr. besttigt.
y)
co
Prol 6
I 1,11

cogitatione
( . . . ) tribunus persistere obse-

crando et confirmare

r
contagione
Cum tribunus persisteret obsecrando et
confirmaret

I 6,11 In diem tertium


II 2 <monasteria instituit)

Post diem tertium

VII 9,1

Adhuc in gestis sancti Apollonii ferebatur

Adhuc in gestis sancti Apollonii

monasterio instituebatur

ferebatur etiam hoc. Lis ...


VII 13,4

omnibus adventantibus apud

eum, ut ... sumerent


XVIII 5 in quibus frumenta tunc congregata sunt, putant
XX 1

mulieribus apparentibus

hoc. Lis ...


adventantibus. Moris erat apud eum, ut ...

sumerent

congregasse putant
in mulieribus apparentes Q om.

162

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Titel
Autor
Lemmata
Typ
Besonderheiten

Vita sanctorum

y
Vita sanctorum patrum

ja
De NN
Cap I. Vita ?
abbas": IV; ; XI

ja
Incipit de sancto NN
ja
de Oxyrincho civitatc, de loco Nitriae

Teilung Prolog
Teilung Kap VII
Zusammenfassung
XII-XIV
XXI-XXIX
X X X I Ep
Capitula
Uberlieferungsgem.

ja

ja

ja
ja
ja

ja
ja
ja

Vit Paul. Ant. Hil. HM

Die Familie
a) Die lteste erhaltene Handschrift von 5 ist X, sie ist auch diejenige,
die den -Text am reinsten bewahrt hat, abgesehen von den durchgehenden
Korrekturen nach einer -Handschrift.
X ist jedoch nicht das erste -Exemplar berhaupt, wie die 5-Lcke
XXIX 4,14Ep. 15 beweist: in X geht der Text bruchlos mitten auf einer
Seite (126 v ) ber diese Lcke hinweg; der Schreiber mu sie also bereits
in seiner Vorlage gefunden haben, wobei er den Bruch im Text nicht
erkannte.
Da diese Lcke auch in allen anderen 5-Texten (wenn auch leicht
verndert, cf. die Beschreibungen zu F und D) erscheint, mssen X, F
und D auf dasselbe beschdigte Exemplar zurckgehen.
F und D haben zustzlich zu X noch einen Teil des Kapitels XXXII
vorgefunden; gemeinsame Fehler von F und D gegen die brige Tradition
zeigen, da diese Partie den -Text wiedergibt und nicht aus anderen
Handschriften entnommen ist (cf. die Liste der Sonderfehler von , Cap.
XXXII). Den letzen Teil des Epilogs dagegen, der in X noch erhalten ist,
bringen F und D nicht (D hat die fehlenden Textteile aus einer -Handschrift ergnzt). Das Verhltnis zwischen X, F und D ist deshalb nicht
ganz eindeutig, weil D offenbar nicht nur fr die fehlenden Teile einen
zweiten Text zu Hilfe nimmt, sondern auch an anderen Stellen (auch Titel

Die Variantentrger der zweiten Schicht

163

und Lemmata deuten darauf hin). F dagegen nderte eigenmchtig an


vielen Stellen (neben Wortumstellungen auch Wortvarianten), auerdem
mu auch der Schreiber von F einen zweiten HM-Text benutzt haben, der
die 5-Sonderfehler nicht enthielt (oder aber er machte sie durch glckliche
Divinatio rckgngig).
Die jngere Handschrift D ist nicht von F abhngig; sie enthlt die
erwhnten Wortumstellungen und Wortvarianten nicht.
Allerdings gehen F und D beide auf einen anderen -Strang zurck als X:
VIII 11
I 3,11

erubescitis] inquietare erubescitis X (ebenso ) j m e t u e r e erubescitis


FD
quae] ea fere X (ebenso K)/om. FD

In dem -Exemplar, von dem F und D abstammen, waren offenbar


Verbesserungsversuche an -Lesarten enthalten, whrend die Vorlage von
X den 5-Text unreflektiert wiedergab.
Die Relation zwischen X, F und D lt sich so darstellen:

(Zur Beeinflussung von durch cf. weiter unten, p. 202 sqq.). Vermutlich wuden von dem bereits beschdigten Exemplar zwei Abschriften
gemacht, deren erste nicht XXXII 2 5 enthielt, jedoch den Rest des
Epilogs. Die zweite fand zwar noch das Fragment aus dem Kapitel XXXII
vor, nicht aber die letzten Stze des Epilogs.
Der ersteren Abschrift und dem Abkmmling X ist mehr zu vertrauen,
da, wie gesagt, F und D nicht ohne fremden Einflu sind. Das illustriert
besonders gut folgende Stelle:
I 6,11

In diem tertium X (richtig mit L)//W diem tertium F


mit yjPost in diem tertium D

b) ber die Sonderfehler von braucht hier nicht gesprochen zu


werden, sie sind anschlieend vollstndig aufgefhrt. Auf zwei besonders
gewaltsame nderungen des Bearbeiters von sei jedoch hingewiesen:
XVI13 und XX 4. Diese machen den Charakter der Bearbeitung besonders
deutlich, wenn auch die brigen Eingriffe nicht alle so tief sind.
Auer Vernderungen durch die Bearbeitung begegnen auch durch
Verlesung entstandene Fehler, . B.

164

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes


CO

XII 2
XIV 2
XX 4

horrorem]
communionem\
dilabi]

errorem
communicationem
diaboli add. blandimenta

Die Zahl der Sonderfehler wird nur noch von bertroffen.


c)
+
I 2,5
I 4,6
VII 6,1
XX 1
XX 4
XXVIII 4,4

blandamque]
perturbari]
narrante]
fantasias]
huiusmodi
evocant]

blandam namque
conturbari +
tradente
fantasiis
om. +
vocant

+ y
VII 4,3

vobis passio fuerit]

VII 15,3
XVI 3,9
XIX 5

cogere]
canentibus]
faciunt]

vobis passio fuerit


dominata
cogere debemus
cantantibus
male faciunt

+
I 1,13
I 3,33
I 5,12
VII 7,4
XIX 11

fatigatur]
habitavi in deserto (Vulg.)]
excelsi (Vulg.)]
fatentur]
confitentes]

fatigabatur
mansi in solitudine (VL.)
altissimi (VL.)
fatebantur
confltentium

+
I 2,11
IX 4,5
XIX 3
XXI 1,1

laetus]
ad eius fidem solem stetisse
insultari]
abluenda . . . abolenda]

laetos
om. cett.\ (eius fide )
insultantes
abluendae . . . abolendae

+
VI 6
VII 9,4

paenitudinem]
admiratio habuisset]

VII 10,3
IX 2,2

iudicantes]
Nocte quadam]

XXI 1,4
XXII 2,5
XXIII 3,9

abstergunt]
coeunt]
conlatio]

paenitentiam
admirationem habuissent
MS
docentes dicentes
Nocte quadam cum
(cum nocte quadam );
abstergent XD JW
conveniunt J W U
consolatio

165

Die Variantentrger der zweiten Schicht

d) Besonderes ueres Kennzeichen ist die erwhnte Lcke X X I X


4,14Ep. 15 bzw. X X I X 5 , 1 - X X X I I 1 und X X X I I 7 - E p . Der Text
beginnt mit In nomine dei summt, das knnte auf insularen Ursprung deuten.
Die Teilung des Kapitels VII war in der gemeinsamen Vorlage deutlich
durch ein Lemma gekennzeichnet: X setzt hier eine groe Initiale wie zu
Kapitelbeginn, F eine Majuskelzeile. Als berlieferungsgemeinschaft ist
HM, Vitae Hilarionis, Malchi, Pauli, Antonii typisch.
e) ) Die starke Bearbeitung macht 5 zu einem unsicheren Zeugen, der
Primrtext von 5 stand jedoch recht nahe.
) So bewahrt nur in I 2,7 (abgesehen von Q und vermutlich C,
schlecht lesbar an dieser Stelle) die richtige Lesart lomentis-, ebenso X V I

2,5 praeterea XD (mit J).

Auch an den kritischen Stellen des Textes hat 5 fter die richtigen
Lesarten bewahrt:

5
Prol 6 cogitatione
11,11 <..) tribunus persistere obsecrando et confirmare
I 6,11 In diem tertium
II 2 (monasteria instituit)
VII 9,1 Adhuc in gestis sancti Apollonii
ferebatur etiam hoc. Lis ...
VII 13,4 omnibus adventatibus apud
eum, ut ... sumerent
XVIII 5 in quibus frumenta tunc congregata sunt, putant
XX 1 mulieribus apparentibus

tribunus persistit obsecrando et confirmare


x(X)
monasterio instituebatur
Adhuc ingens fama sancti Apollonii ferebatur etiam dicendum est
advenientibus. Ulud quoque moris erat
apud eum, ut ... sumerent

Titel
Autor
Lemmata
Typ
Besonderheiten
Teilung Prolog
Teilung Kap VII
Zusammenfassung
XII-XIV
XXI-XXIX
XXXI-Ep
Capitula
berlieferungsgem.

Vita sanctorum

Liber sanctorum

ja
De NN
Cap I: Vita ?
abbas": IV; ; XI

ja
De sancto NN/De NN

IV; X

ja

ja

ja
ja
ja

)a
)a
?

HM, Vit. Hil. Malch. Paul. Ant.

166

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Sonderfehler
Prol.

1
7
8
9
9
11
11

volentibus gestorum] gestorum volentibus (5)


separati] separatis + (37)
quisque] unusquisque + (41)
montibus] monti a montibus + (51)
perniciem] pernicie (52)
regis] regi + Ro (63)
humilior benignior] benignior hic humilior +

12

vitamque] vitamque eorum (75)

1,2
1,7
1.9
1.10
1.11
1.11
1.12
1,12
1.18
1.19
1,21
1,24
1.24
1.25
1.26
2,1
2,4
2,4
2,11
2,11
2,15
2,15
3,1
3,4
3,6
3.10
3.11

(68)

civitati] civitatis (6)


hostis innumera] hostilis inmensa (33)
Sed om. + (38)
valde mirum per eum] per eum mirum valde
(41)
persistere] persistit + Ro (obstitit F) (47)
ex] in + (58)
tarn . . . quam] tum . . . et + (51)
hue veniet] veniet hue FD Ro (52/53)
quoque] quodam XD + (74)
ageres domino gratias] gratias ageres domino (78)
venientibus ad se] ad se venientibus Ro (84)
mulieres] mulierem ac. XF (mulier K) (98)
ut orationem faciat pro se] pro ea fieri orationem
(99)
ad eum vir eius] vir eius ad eum FD (100)
auditu] audita + (104)
adloquitur] adloqueretur + (adloquiretur XF)
(108)

negare temptaret] negaret + (temptare pc. X)


(120)
exosculatur] exosculatus est DK osculatus et F
(120)
post] post haec XD (146)
venerimus] venissemus + (150)
habeat] habeatis + (170)
prospectum] profecto XF + profectus D (170)
deiciat] deicit + (116)
omni genere fugiamus] fugiamus omni genere
(184)
abdueimur] dueimur + (195)
iam om. + Ro (207)
aditum derelinquit] derelinquit aditum (214)

Die Variantentrger der zweiten Schicht

3.11
3.12
3.13
3,13
3.15
3.16
3.17
3,17
3,19
3.19
3.20
3.21
3,24
3,26
4.1
4,4
4.4
4,10
4,10
5.2
5.5
5.6
5.6
5.8
5.9
5.10
5.11
5.11
5.12
5.13
5.14
6.1
6.2
6.3
6,5
6,5
6.7
6.13
6.14
6,16
6.19
6.20

167

quae 2 ] ea fere XK om. FD (212)


quae ergo haec] Quae haec ergo (218)
bonos fructus] bonus fructus (223)
cognoscitur] probatur et cognoscitur (224)
scientiae] sententiae + (230)
vitiis et passionibus] passionibus et vitiis Ro (236)
filioli] filioli mei Ro (237)
depellantur] a nobis depellantur Ro (239)
opus om. + Ro (243)
Nisi . . . vestris om. (246/247)
memoravimus] diximus (250)
sentiri] sentiet (257)
homini] hominis (267)
petitionibus eius] eius petitionibus Ro (275)
fuit] erat Ro (304)
et om. + (321)
etiam] enim (321)
debuerit] debuisset + (343)
fecit] faciens + (facies ac. X) (345)
omne facinus] omnes FD vicinos F omnem vicinos
X (355)
affluentes] abundantes (372)
es] eris (375)
consciscis] concutis (376)
eadem] haec eadem F et eadem D (382)
quidam] quidem Ro (387)
cruciant] cruciabant Ro (392)
Tertia nihilominus] Nihilominus tertia Ro (394)
perviderunt] praeviderunt (397)
repletus] gloria repletus + (402)
spem] paenitentiam + (406)
enim] autem (410)
docere melius] melius doceri Ro (docere D Ro) (418)
in corpore] incorporeae XF (424)
fidele propositum] fidelem propositum + (428/
429)
meritis] merito (437)
ita ut] ita et + Ro (439)
trahebat] retrahebat + (retrahebant K) (449)
solito] solitum + (469)
vidit] hoc vidit + Ro (472)
conspexisset] respexisset + (483)
incendit] infixit + (497)
consummaverunt] consummaverat + (505)

168

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

6,24
7.1
7,3
7,5
7.9
7.10
7,12

autem ad te] ad te autem XD (515)


in humilitate quanta sit] quanta sit in humilitate Ro
(518)
etiam si notus etiam si ignotus] etiamsi ignotus sive
notus (524)
totam noctem] noctem totam -f Ro (534/535)
excolit] extollit + (553)
potest] poterit F + poteris ac. X (559)
ab eo velle] velle ab eo Ro (562)

II

1
2
11
13
14
14
15
17

III

1
1

Thebaida] thebaide Ro (1)


faciem velare] velare faciem (faciam X) (6)

IV

regionem sibi] sibi regionem (sibi ibi regionem D)

hominis] hominibus (5)


vicino urbis] vicina urbe (8)
e r g om - (47)
hoc a me posceret] a me hoc exposceret + Ro (58)
memorabat] narrabat (referebat F) (63)
vidisset] et vidisset + (64)
tradebat] tradebat fratri Ro (71)
quaesierat] quaesiverat + (77)

2
5
6
6
8

cum inmanem beluam pervidisset] cum ad inmanem


beluam pervenisset + (13)
fuerant] fuerunt (5)
indicat] faciat Ro (17)
ad eum] ad eum currunt (currant D) (20)
abductus] abducit (20)
ut] ut quae (pc. F) (26)

VI

3
7
7

honorabilis] venerabilis + (8)


eruditus] eruditissimus + (24)
etiam] etiam et (25)

2,5

centum . . . tempore] ut aiebant centum per diem


vicibus totidemque per noctis + (37/38)
consignabat] consignabat deo + Ro (38)
sit] esset + (67)
conclusit] concludens + (66)
abscessit] et abcessit + (abscessit K) (68)
pedibus] ad pedes D pedes X (71)
eis] his + (72)
virtutibus] virtutibus animi (87)
temporis ei] ipsi temporis + (107)
exponente] exposuit + (132)

VII

2,5
3.2
3,2
3.2
3.3
3,3
4,2
4,7
6,1

Die Variantentrger der zweiten Schicht

6.4
6.5
7.5
7.6
8,1
8.5
8,8
9.1
9.2
9,4
10.2
10.3
10.5
10.6
10,6
12,2
12,2
15,11
VIII

4
4
9
11
11
12
12
15

IX

2,1
2.2
2.3
2.6
2,6
2,6
2,6
2,8
2,10
2,10
4.2
4.3
4,3

169

deum reputavit] reputavit deum Ro (142)


scribi] scire + (145)
illis] ipsis (168)
cum nec sie quidem] nec cum sie quidem (172)
fuisset] esset (186)
promissionemque] promissionem eius (200)
vescentur] pascentur Ro (215)
Apollonii . . . hoc] Apollonii fama ferebatur etiam
hoc dicendum est (fame X) + (220)
sanetus] vir sanetus + (224)
invenerunt] invenerunt corpus illius (232)
solent] solemne est + (243)
iudicantes] docentes (dicentes pc. F) (248)
viderentur esse] esse viderentur + Ro (esse om. X )
(258)
Viri] Viri hi + (259)
tanta fuit copia] copia tanta fuit Ro (262)
proferri in medium] in medium proferre (278/279)
manibus] oculis manibusque + (281)
sane valde eos] sane eos valde (379)
velint (vellint X ) (14)
clamabat nos] clamabat ad nos (17)
monasterii] monasterii sui Ro (39)
enim] et enim (45)
erubescitis] inquietare erubescitis + Ro (inquietare
XK] metuere FD) (46)
multis] multis vero senis dei (vero om. F) (49)
prius] ante omnes X ante hos FD (49)
fixit] figens + (61)

Vellern]

enim] autem (14)


sacratae] consecratae (19)
dicentem] fulgentem et dicentem (26)
cognoscerent] cognoverant (38)
flagitiorum] scelerum auetorem (39)
perseverantia] perseverantiam (40)
fidem rei fecisset] fidem refecisset (fide mira D) (40)
capiebat] aeeipiebat Ro (48)
per septem continuos] continuo per Septem (55)
omnes paene] paene omnes (57)
ad vesperam] ad vesperam declinans + Ro (85)
iam] etiam (89)
Iesu Christi domini nostri] domini nostri Iesu Christi
Ro (90)

170

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

4,4
4,4
4,4
4.4
4.5

7,1
7,1
7.3
7.4
7,9
7,11
7,19

ibi] in eodem vico + (93)


Stantes] testibus stantes + (94)
descenderet] descenderat (95)
signi esset] esset signi Ro (97)
intellexissent] intellexissent ad eius fidem solem stetisse + syr. Ro (ad eius fidem] eius fide ) (100)
lectulo] lecto + (109)
vidit] videt + (114)
paululum frater ille coepit] frater ille coepit paululum
Ro (138/139)
percipere] accipere Ro (149)
interitum] interitum et perditionem Ro (Zitat, Vet.
Lat.) (152)
fuerunt] fuerant (154)
ergo] autem (155)
interrogamus] interrogabamus seniorem (168)
ad nos] ad me (170)
dominus] deus (191)
eum coepi mecum pertrahere] eum pertrahebam (201)
reportat] reportabat Ro (231)

8,1
8,1
8,4
8.6
8.7
8,9
8,9
8,11
8,11
8,13

haec om. + (1)


viri iusti] viri isti iusti Ro (2/3)
acturi] peracturi + (13)
dominus ostendit] ostendit dominus Ro (19)
iam] etiam + (24)
dominus om. (27)
derelinques] derelinqueris (31)
aliquo] in aliquo (37)
cordi meo] in corde meo + (39)
coetus] coetum (cetum D) (46)

XI

9,5

iacere diversa poma dispersa] iacere poma dispersa +


(diversa F) (16/17)
angelus . . . ei] angelus ei locutus est (21)
inponit] inposuit + (37)
enim] autem (42)
placide] facile + (55)
melior est tibi mors] melius est tibi mori (60/61)
superbiae spiritu] spiritu superbiae Ro (67)
ex parte] de parte Ro (69)
secum degere] secum esse et degere (et] id X) (76/77)
Ferebatur de eo] Dicebant etiam de illo iuvene (91)
pudor] pudoris + (104)

4,7
5,1
5,7
6.3
6.4

9,6
9,9
9,11
9.13
9.14
9.15
9.16
9,18
9,21
10,2

Die Variantentrger der zweiten Schicht

171

XII

2
4
5
6

horrorem] errorem + (7)


dies singulos] singulos dies Ro (13)
secessisset] secessit + (16)
iuventute] iuventute sua (18)

XIII

2
2
3
5

in eo erat] erat in eo (7)


duplicem] duplici X + dupliciter D (9)
aedificans] nos aedificans + (10)
aliam] aliquam + (21)

XIV

1
2
3

accedentium] accedentium ad altare dei Ro (2/3)


communionem] communicationem (4)
corde tuo] corde suo Ro (8)

1,2
1,3
2.2
2.3

2,10
2,12
2,12
2,14
2.14
2.15
3,1
3,1

iniecit] eiecit (7)


et om. (9)
dominica] dominica sumebat (dominico F) (20)
et sacramentum . . . victus] et sacramentum erat et
victus et potus (et victus erat F) (21/22)
fraudem] diaboli fraudem Ro (26)
ut] ut et + Ro (30)
fuerant] fuerunt + (36)
tarnen] autem + Ro (45)
animal, quo usurus erat] animal ipse quod ascensurus
erat Ro (50)
inponeretur] inponaretur ille clodus (51)
paene] poene et + (56)
dei] domini + (59)
neglegentias] neglegentiam Ro (66)
possent] possint (67)
perfectiorem] perfectiorum (72)
pro magnitudine] magnitudinis (76)
vix credibile] incredibile + (76)

1,1
1.3
1.4
1,6
1.8
1,12
2,1
2,3
2.5
2.6
2.7
2.9

apud Thebaidam urbis] urbis apud Thebaidam (3)


perquirit] requirit (10)
eo magis] ergo magis (15)
unde om. FD unde vel om. Ro (24)
fugitans] refugitans (32)
mentisque] artisque (46)
exercitio] exercitii (50)
domum] domum suam Ro (58)
est om. (70)
advenienti om. (73)
et illi steriliora] et steriliora illis Ro (et om. Ro) (81)
sapientiam] patientiam (90)

XV

2.4
2.5
2.6
2.9
2.10

XVI

172

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

2,9
2,13

XVII

XVIII

3,2
3.2
3.3
3.4

non aliter] aliter non (90)


occupatus.] add. Hoc enim sibi dicebat. Si isti qui sunt
in saeculo tantum operis faciunt quanto nos studere
debemus plus vel amplius in abstinentiae labore eos
antecedere Ro (quantum Ro) (104)
mercimonia] merces (118)
leguminum] leguminis (120)
ad quem] quo (126)
dominum] deum (130)

1
2
4
7
7
1

mille om. + Ro (2)


paradisi] paradisus (paradisys X) (5)
ergo] enim + (11)
incurrit] incurriet X incurret D incurrat? (25)
emittit] amittit FD (27)
regione] regiones + (1)

XIX

4
4
9
11
13
14
16
XX 4
4
4

XXI
XXII

XXIII

1,1
2,2

2,3
2.3
2,5
2.5
3.4
3.6
3.6
3.7

adversus] adversum + (12)


in tantum, ut] ut tantum + (16)
haec ei facta fuerit] haec ei fuerit facta (31)
salutare] salvatorem (40)
suo om. (46)
eos om. (48)
venerant] fuerant + (60)
indulgere] indulgere eos + (16)
delabi] diaboli blandimenta + Ro (16)
differre . . . vivunt] interesse videbitur inter eos et
illos qui in saeculo vivunt Ro (videbitur interesse F
Ro bibunt X) (17)
quin immo . . . naturalem] Sed laborandum est monachis ut etiam naturalem humorem per multam
ieiuniorum abstinentiam et frequentes orationes doment ac superent abundantiam naturalem Ro (abundantiam naturalem om. Ro) (17 19)
tamquam] ut + (5)
secedunt] seducunt + (secioram F) (5)
quidem om. + (12)
temporibus] temporis (13)
tanto] in tanto + (20)
erga] circa (om. F) (20)
came] carnales (carnes K) (15)
sicubi] ut sicubi (24)
habitare] habitari XD posset habitare F (24)
se om. (28)

Die Variantentrger der zweiten Schicht

173

3.7
3.8
3,10

monasterium] monasterio + Ro (29/30)


construebat] instruebat + (33)
erant] essent (41)

XXV

5,1

apud eos et alium] et alium apud eos (1)

XXVII

7,1
7,4

subtilium] subtilium rerum (4)


libratione] admiratione + (16)

XXVIII

2,1
2,4
2,4
2,4
3.3
3.4
3.4
3.5
3,5

eius] eiusdem (11)


de sepulchro vocatus] vocatus de sepulchro (22/23)
hoc] hoc homine Ro (24)
qui in te insimulatur] qui calumniam patitur Ro (24)
ostenditis] ostenditis mihi Ro (38)
dominum] Christum (42)
hortatur] hortabatur (42)
puella] minor puella Ro (46)
ne accederet . . . horrore] ne accedere quidem quisquam ad earn posset prae fetoris horrore Ro (nec FD
pro FD) + (49)
hieracitam] hieriumtam X hierichuntam D herichuntam F hierichunitam (59)
inquit] inquit domine X Ro (70)

4.1
4,3
XXIX

1,2
1.2
1.3
1,3
1,5
2,1
2.1
2.2
3.3
3,3
4,1
4,3
4,5
4.7
4.8
4,8
4.8
4.9
4,9
4,14
4,14

pomiferis] ac pomiferis (8)


omnibus] in omnibus Ro (8)
adduci] adhuc (Ulis adhuc F) (12)
fatebantur] dicebant (13)
sperabimus] speravimus (22/23)
et . . . terrenis om. X + (27)
sed] sed et + (28)
fuerit] inventa fuerit Ro (29)
ad acriora] in tantum ut ad acriora (44)
extendit] extenderet FD (extenderit D) (45)
surge . . . et om. FD (48)
tibi, inquit] inquit tibi Ro (55)
pueros] parvulos F puerulos Ro (60)
si cui] sie ubi (sie vi K) (65)
proiecissent] processissent + (67)
mulierum speciem] mulierum specie Ro (69)
vertebantur] ferebatur X + ferebantur FD Ro (69)
etiam] infirmis fratribus FD Ro (75)
ludebant] add: quia non erant in sua oratione intenti
Ro (75)
ubi etc. d e f . X usque ad Ep. 16 (93)
sacerdotis manibus] manibus sacerdotis (95)

174

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

4,14
4.14
4.15
5,1

videbatur, redire] redire videbatur (95)


refugere] effugere + (efugere K) (97)
cernebat] videbat (98)
Quodam usque ad finem capituli d e f . FD (104)

XXX

def. XFD

XXXI

def. XFD

XXXII
1/2
2
3
3
4
4
5
7
Ep. 16
16
16
16

def X
Non . . . in qua om. FD (14)
admirabilem] et alium quendam FD (4)
manibus] manibus suis FD (8)
tarnen om. FD (9)
posteaquam] Sed post quam F sed postea quam D
(11)
percontatur] perscrutatur FD (12)
in paenitentia et lacrimis] in luctu et lacrimis et paenitentia FD (16)
Hunc usque ad finem operis def. F; D = (22)
reiectae] reiecta X (52)
cursu continuato] continuo cursu X (53)
ad om. X (53)
gloria] et gloria X (55)

In dieser Aufstellung fehlen alle orthographischen Varianten und solche,


die offensichtlich Sonderfehler der einzelnen Handschriften sind. Lesarten,
die bernahm, sind mit + gekennzeichnet, ebenso die von Rosweyde
bernommenen mit Ro.
Die Familie
a) Hauptzeuge von ist Y, eine auerordentlich zuverlssige Handschrift; die gleichzeitigen und spteren Korrekturen lassen die ursprngliche Lesart noch erkennen. Sonderfehler sind selten.
Daher gengt jeweils ein weiterer -Zeuge, um einen Sonderfehler als
zu zugehrig zu erkennen.
Der zweite Zeuge ist nicht ganz frei von fremden Einflssen:
Als Beispiel hierfr sei erwhnt:
XII 4 prae matura quatiebatur aetate ] praematur ac (corr. < d) quatiebatur
aetate L praemebatur ac quatiebatur aetate (hier fand offenbar in einer
-Vorlage die Verschreibung praematur vor und glich folgerichtig" das
Tempus an den Kontext an).
Korrekturen nach einem y-Text verdunkeln das Bild noch mehr.

Die Variantentrger der zweiten Schicht 6

175

Abgesehen von diesen Abweichungen vom -Text durch Einflsse von


und y weist auch gegenber Y Unterschiede auf, so z. B.
I 2,14 tantas super are regiones
Hier schreibt Y a. corr. irrtmlich statt superare] perare, was zu peragrare
verbessert ist. Peragrare taucht auch in auf, bietet dagegen mit R das
richtige superare. Auch in VIII 9 bietet gegen Y die richtige Lesart:
Ferventer . . . veniebant ad eum latrones Y] Frequenter . . . veniebant ad eum
latrones =
ist also nicht abhngig von Y.
Dagegen scheint einem -Text nahezustehen, aus dem die Untergruppe
1 (hier vertreten durch und R) entstand. Diese Gruppe teilt mit YP
einen groen Teil der -Sonderfehler, aber nicht alle; dagegen entwickelt
dieser Text eine groe Anzahl eigener Sonderfehler (sie sind nur ausnahmsweise in den Apparat und die Sonderfehlerliste aufgenommen).
Zustzlich sind die Handschriften R und mit anderen Familien kontaminiert (R vermutlich mit KZ, cf. p. 129), und sowohl mit als mit ;
Lesarten aus : Prol. 2 nec dignum\ indignum, Prol. 9 fluvit\ fluminis\ Prol.
II enim\ et enim\ Prol. 11 unusquisque] quisque\ besonders deutlich: Prol. 6
ist cogitatione zu der /y Lesart contagione korrigiert. Die Verbindung mit
macht besonders die Namensform Anufab (aus: Anuf. Aberat im Kapitel
X) deutlich; (das Kapitel X fehlt im ursprnglichen -Text).
Die Verwandtschaft von und R legen Stellen wie folgende nahe:
Prol. 11
Studet] Student allein PR und
II 12
currus] chores PR
VII 3,4
principalibus\ principibus PRE
Lesarten aus RE oder einer von ihnen werden immer da zur Besttigung
herangezogen, wo Y oder fehlen.
Die -Handschriften zur Textrekonstruktion stehen in folgendem Verhltnis zueinander: c

b) Die Sonderfehler der Familie sind vollstndig in der nachfolgenden


Liste aufgefhrt.
Sie sind zum grten Teil absichtlich entstanden, um den Text leichter
lesbar zu machen, z. T. auch Folge der Streichungen, die neue berleitun-

176

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

gen erforderten. Hufig wird zur Verdeutlichung der Name der redenden
oder handelnden Person eingefgt.
Fehler durch Versehen sind dagegen selten, ebenso unabsichtliche Omissionen.
Die einschneidendsten Sonderfehler von sind die Umgruppierung der
Kapitel, die Streichung einiger Kapitel sowie bestimmter Textpassagen.
Die Kapitelreihenfolge in ist: I; XV; XVI; XII; XIII; XIV; VII; VIII;
IX; XI; VI; XX; II; V; XVIII; XIX; XXI; XXII; XXIII; XXIV; XXVII
(Schlu); XXX; XXXI; XXXII; XXXIII; Ep. Es fehlen also die Kapitel
III; IV; ; XVII; XXV; XXVII (der Hauptteil 7, 1 - 5 ) ; XXVIII; XXIX.
Folgende Passagen sind gestrichen: I 3,5.6; I 3,7 26; VII 7,19; VII
1 1 , 1 - 2 ; VII 1 4 , 4 - 8 ; VIII 1 - 3 ; XXIII 3 , 6 - 1 0 ; XXVII 7 , 1 - 5 ; X X X
3,1-8.
c)
+ 5
I 2,11

IX 4,5
XIX 3
XXI 1,1
+
II 12
IX 2,3
XII 2
XV 2,12
XXI 1,4

laetus]
eius fide solem stetisse
insultari]
abluenda . . . abolenda]

laetos;
om. cett. (ad eius fidem 5)
insultantes
abluendae . . . abolendae

XXII 2,5
10

magnum
om. mit gr.
adsistere sibi]
sibi adsistere
terroremque
om. mit gr.
paene]
patres et
re autem vera vitae humanae aerumnas mysticis traditionibus abluentes om.\
dirimuntur]
dirimantur
continuum]
continuo

+
12,1

orationem dare]

ut . . . orationem daret

+
Prol. 8
Prol. 9
VI 7

consequuntur]
consummarunt]
solari]

ilico consequuntur
consummaverunt
consolari

ex ceteris monachis]
se longe facit]
Adquiescit]
a tribus milibus]
reiectae]

ex his ceteros monachos


longe satis facit
Adquiescit ei
in tribus milibus
proiectae

+
VII 8,9
VII 15,4
XXX 1,3
XXXI 7
.

16

177

Die Variantentrger der zweiten Schicht

+
I 6,21
XI 9,6
XII 4
XV 2,2
XV 2,9
XVI 1,6
XVI 2,5

fratrem adiuvans]
sequentem septimanam]
adeuntes]
rapere]
moris]
devenisset]
ultra iam cognita]

XVIII 2

operam suam]

adiuvat exaltabitur J
sequenti septimana
advenientes
capere
mos
advenisset y YP
alia nec ultra iam cognita y/
alia nec ultra ipsa iam cognita
opera sua

d) ueres Kennzeichen fr ist der Titel Vita sanctorum patrum heremitarum, auerdem natrlich die vernderte Kapitelreihenfolge.
Noch nicht in Y, aber in PER finden sich Capitula, die dem Prolog
vorangestellt sind (cf. die Liste p. 192), sie werden von da ab (also saec.
X) regelmig mit dem -Text berliefert.
Die fr typische berlieferungsgemeinschaft ist: HM, Apophthegmen
BHL 6525 und BHL 6526, also die Bcher II, III und IV in der Ausgabe
Rosweydes.
e) ) Wie die groe Zahl der Sonderfehler zeigt, ist der Text der HM
in der -Version stark bearbeitet und verndert worden und daher fr die
Rekonstruktion nur bedingt zu gebrauchen. Allerdings lt die Tatsache,
da nur wenige Fehler durch Versehen oder Unkenntnis entstanden sind,
zumindest die unbearbeiteten Teile als zuverlssig erscheinen.
) So haben sich in auch etliche -Lesarten erhalten, die in der brigen
Tradition verderbt sind. Hier sei auf das vielfach verschriebene mulieribus
apparentibus in XX 1 verwiesen, sowie auf das ungewhnliche convalle . . .
quoddam (Ep. 7) (auer in nur in bewahrt).
y)

Prol 6 cogitatione
I 1,11 ( . . . ) tribunus persistere obsecrando et confirmare
I 6,11 In diem tertium
II 2 (monasteria instituit)
VII 9,1 Adhuc in gestis sancti Apollonii
ferebatur etiam hoc. Lis ...
VII 13,4 omnibus adventantibus apud
eum, ut ... sumerent
X V I I I 5 in quibus frumenta tunc congregata sunt, putant
X X 1 mulieribus apparentibus

X
Coepit tribunus persistere obsecrando et
confirmare
Etiam post diem tertium
monasterium instituit (monasterio Y )
Adhuc autem ingens sancti Apollonii ferebatur etiam hoc factum. Lis ...
adventantibus. Consuetudo erat apud eum,
ut ... sumerent
putant om.
X

178

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Titel

Vita sanctorum

Vita sanctorum patrum heremit-

ja
De NN
Cap. I: Vita ?

ja
unterschiedlich, da sekundr

arum
Autor
Lemmata
Typ
Besonderheiten

abbas": IV; ; X I

andere Kapitelreihenfolge
Teilung Prolog
Teilung Kap. VII

ja

ja
ja

(ja)
(ja) X X I - X X V I I

Zusammenfassung
XII-XIV
XXI-XXIX
XXXI-Ep.

ja

Capitula

ja (nicht in Y)

berlieferungsgem.

HM, Apophthegmen BHL


6525, 6526

Sonderfehler
Prol.

2
3
5
8
9
9
11
11
12
12
I

1,1
1,7
1.7
1.8
1.9
1.11
1.12
1,14

iuvandum] adiuvandum (13)


Christi] Iesu Christi (18)
nihil] nihilque (31)
praesentiam] praesentia (43)
in eis fides] fides in eis (51)
bestias peremerunt] perimerunt bestias (54)
enim] et enim (61)
egregii] egregii viri (62)
est et videre] est ut viderem Ro (72)
interesse] interessem Ro (72)
Iohannem] enim Iohannem (2)
hostis] hostis contra se (33)
statutam . . . diem] statutam ei sanctus Iohannes designans diem dixit (sanctus ei ER) (33/
34)
carus] carus ei Ro (37)
Dicebat enim] dicebat earn (39)
<. . . y tribunus] Coepit tribunus (46)
precaretur] precaretur tribunus (49)
homo dei] homo dei Iohannes (57)

Die Variantentrger der zweiten Schicht 6

1,14
1.14
1.16
1.17
1.18
1.19
1.19
1.20
1.22
1.23
1,25
2.1
2.2
2,2
2,10
2,10
2.10
2.11
2.15
3.2
3,5/6
3,726
3,28
3,28
3.28
3.29
3.30
3.30
3.31
3.32
3.33

4.3
4,3
4,3
4.3
4.4

179

mulieri fides, inquit] mulieri dixit fides (58)


desiderio tuo satisfacere] ut desiderio tuo satisfacerem (58/59)
vides me] me vides YR me vidisti vidisti
me (68)
refert] refert deo Ro (72)
relicta] relicta est in domo sua Ro (75)
dei om. (77)
si scires, inquit] dixit si scires (77)
gentili] gentilium (gentium P) (81)
futuram esse] esse futuram (89)
deposcentibus] poscentibus (92)
mittit] misit (101)
Aegyptum] Aegyptios (109)
Interrogabat] interrogabat ergo Ro (111)
ad singulos] in singulos (112)
enim] enim ex (139)
continuo] continentiae (139)
in vespera] ad vesperam (140)
utilitatis] humilitatis (149)
iactare] iactare se (171)
inpediret] impenderint YP inpenderant R
(179)
Tum praeterea . . . diversa om. YP (186 195)
Haec enim . . . creatura om. YP (196277)
etiamsi vile illud sit] etiam sive illud vile sit
(283)
usu] usus (283)
solet] soleat (284)
desiderio] desiderium YP (286)
animam] anime YP (288)
Ideo] et ideo YP (288)
ergo om. YP (292)
iam om. (298)
tempestate] add. Postquam autem multa nobis
sanctus Iohannes de iactantiae vitio aliisque
quam plurimis utiliter disseruit ad ultimum
intulit dicens Ro (300)
lapsabundam] lassabundam se Ro (se lassabundam Ro) (313)
exorat] exorat dicens (314)
inquit om. (315)
iube me] iube me ergo (315/316)
primo miserationis] miserationis primo (318)

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

4,6
4,7
4,8
4,9
4,9
4,10
4,10
5,5
5,6
5,6
5,7
5,8
5,8
5,8
5,10
5,11
5,12
5,12
6,2
6,2
6,3
6,3
6,3
6,4
6,5
6,5
6,5
6,6
6,6
6,7
6,7
6,8
6,8
6,8
6,11
6,13
6,14
6,14

libidinis] libidinum (328)


foedissima cum] cum foedissima (336)
o, inquiunt] dicebant monache (o inquiunt
monache ER) (338/339)
a semetipso] de semetipso (342)
deceptus] ante deceptus (342)
hoc] hoc miser (345)
desperans] disperans
praeparamus 1 ] praeparamus tibi (372)
confkis] affligis (374)
temetipsum] tibimetipsi YP (374/375)
ullo . . . sermone] ullum ... sermonem (380)
verba] verba sua (383)
multisque] et multis eum (384)
seminecem] semivivum (385)
mortem] se mortem (393)
fugati] effugati (399)
ac totius divinae gratiae] atque ita divina
gratia (402)
repletus] repletus virtute Ro (402)
in] in illo (419)
interior] interior est Ro (interius YP) (419)
mensae] mensulae suae (431)
et om. YP (432)
praestantiae] praesentiae YP (432)
multaeque de] multeque ei de (434)
gloriari quasi] quasi gloriari (436)
et om. YP (437)
suae debitum] suae meritum (debito ER)
(437)
requiescere] quiescere (443)
sublimioribus] superioribus (444)
priore] ex priore (448)
stare adhuc] stare etiam adhuc (449)
refici] reficere (452)
spernentem se] spernentem semetipsum
(spernendo P) (455)
casurum] rursum casurum YP rursum casum
suum ER (455)
In diem] etiam post diem (463)
vel canibus] et canibus (471)
circumvallant . . . iaculantur] circumvallarent
. . . iacularentur (475/476)
retrahunt] retraherent YP (477)

Die Variantentrger der zweiten Schicht

6,16
6,19
6,22
7,3
7,3
7.7
7.8
7,8
7,10
7,10
7,10
7,12
7,14
II

2
3
3
5
5
6
7
7
7
11
11
12
12
13
13
13
13
13
15
16
16
16

in eremo] per heremum (481)


miser] miser (499)
in labore] in labore rursus Ro (510)
oratione facta] facta oratione (527/528)
diffugiet] defugit (effugit P) (528)
conlatione] consolatione (541)
ministeriis] ministerio YP (546)
explendo] implendo (547)
semetipsum semper] semper seipsum (556)
dei] add: et exemplo sancti elie dicit vivit
dominus cui adsto (556)
iaciens] relinquens YP (557)
religiosi principis Theodosii] religioso principi theodosio (564)
in pace] in pace iam (etiam E) (570)
monasteria instituit] monasterium instituit
Ro(7)
per se om. (9)
ponendo] conponenda YE (9)
tibi deerit] deerit tibi (22)
requiruntur] pertinent (23)
accedit] perrexit (25)
habitaculis] habitacula (29)
loca om. (29)
accessisset] recessisset (29)
aliquid] parabolam (47)
deferebat ei] ei deferebat (49)
currus] choros PR (52)
ad eum] ad eum qui haec videbat (illum YP)
(54)
hoc] hoc quod dicitur (56)
Cotidie ego] ego cotidie (57)
esset ille] ille esset (57)
autem] autem fallax (60)
Et continuo inimicus om. (60)
tradebat] fratri tradebat (71)
et om. (72)
vestimenta] ac vestimenta (73)
et ita] et quo facto ita (74)

III

om.

IV
V

om.
omni ex] ex omni (4)
quae] qua Ro (5)

1
2

181

182

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

VI

VII

3
5
9

singula] singulas (10)


catholici] catholici sunt (16)
erga nos] enim nos (29)

2
5
6
7
7
9

superponens] superinponens (7)


fugiet] refugit (17)
gerentes] agentes (21)
his] ipsi YP illis ER (25)
tabella] tabellis (25)
earum] ferarum (32)

1,1
1.4

cum Maria] et Mariam (2)


faciebat per eum deus] deus faciebat per eum
(12)

2,1
2,1
2,1
2.1
2.2
2.5
2.6
2,8
2,8
2,10
3.1
3.2
3,4
4.1
4.2
4.4
4.5
5.3
6,1
6.1
6.2
6,5
6,5
7,19
8,1

eremum] add: Igitur beatus Apollonius quindecim annorum secesserat ad heremum (18)
aiebant] audierunt YP audierat ER (19)
dei] domini (20)
Perge] Perges Ro (23)
a] ergo a (25)
eremo] heremi (36)
lebetes] lebitinarium (40)
vicinis e] e vicinis (47)
singuli] ei singuli (49)
sinebat] monebat (54)
ait] inquiens (62)
conclusit] inclusit (66)
principalibus] principibus (74)
serpentis] draconis (82)
se om. (88)
acceperit] accepit (95)
magnificam] beatus Apollonius valde magnificam (97)
Quanti] Nam quanti (124)
nusquam gentium] nusquam in ullis gentibus
YP quam in nullis gentibus ER (129)
venerati] olim venerata (129)
regiones] regiones venerabantur Ro (135)
Apollonii] add: quae nobiscum loquebatur
(145)
quae] exempla quae (146)
Erant . . . remaneret om. (147 184)
Post . . . temporis] Quodam autem tempore
(185)

Die Variantentrger der zweiten Schicht e

8,1
8,7
8,8
8,9
8,9
9,1
9,1
9,1
9,2
9,2
9,3
9,3
9,3
9,3
9,4
10,1
10,2
10,3
10,4
10,4
10,5
10,5
10,5
10,6
10,6
10,6
11,1.2
12,1
12,1
12,3
12,5
12,6
12,6
12,7
13,1
13,1
13,4
13,4
13,4
14,2
14,4-8
15,1

183

homini dei] Apollonio (186)


Sed] Haec (208)
versus] conversus Ro (214)
gentis] gentiles (216)
ex ceteris monachis] ceteros monachos (217)
Adhuc] Adhuc autem (221)
hoc] hoc factum (220)
Procedunt] Procedent (222)
Accidit] Et accidit (224)
stabat] erat (226)
ille] beatus Apollonius ait (228)
alius] hie alius (228)
mortuo tibi] congruum honori tuo Ro (229)
enim] enim ibi (230)
invenerunt] invenerunt eum (232)
nos non] non nos (237)
adloqui] ita adloqui (244)
quid quasi] quid quis quasi (246)
tam] etiam (253)
viderit] videret (253)
uvae] uvae scilicet (255)
favi] favus YP favos (256)
et mundissimi] ac mundissimi (257)
vero] autem (259)
ut] ut ea monachis (259)
discedunt] mox discedunt (260)
Comperimus . . . viderant om. (265 270)
Thebaidam] thebaidem (271)
domino] deo (272)
deficiet panis] deficient panes (283)
aliquis alius] alius quis (290)
respondit ei] respondens dixit ei (292)
tu] tu diabole Ro (295)
praestitit] per eum praestitit dominus Ro
(298)
veniremus] venimus (304)
moris est eis facere] moris est facere eis (est
moris R moris erat facere eorum (307)
coepimus] iam coepimus (314)
sanctus] sanctus Apollonius Ro (315)
dominicam] domini YP (321)
sicut . . . vidi om. (328)
Supra . . . proloqui om. (332 347)
fratres] adventantes fratres (351)

184

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

15,1
15.1
15.2
15.3
15,3
15.3
15,5
15.5
15.6
15.7
15.8
15.9
15.10
15,10
15,10
15,10
15,11-13a
16,1
16,1
16,1
16,1
16.1
16.2
16.4
VIII

1
2
2
3.4.
5
5
5
5
5
5
5
5

domini] domini Iesu R o (352)


haberi add: qui dicit hospes fui et suscepistis
me R o (352)
Sic . . . intellegabatur om. (353/354)
exempla] exemplum Ro (356)
nos edocent] proponebat Ro (356)
ad domus suae adduxit hospitium] ad hospitium domus suae perduxit R o (357)
ipsa] ipsa inquit (363)
fit] fiat (363)
dominicis mysteriis habeatur] habeatur dominicis mysteriis (366)
his om. (367)
non esse] ut non essent (369)
solvit] solverit (372)
praedictis] supradictis Ro (375)
laboris] itineris (376)
ei esse] esse ei (377)
non esse] n o n eum esse Ro (377)
Culpabat . . . volunt om. ( 3 7 9 - 3 8 6 )
dierum om. (391)
et fidem . . . confirmans om. (391/392)
coepimus] coepimus ab eo R o (392)
nos] nos ipse (392)
omnia] omnia dilectissimi R o (393)
aderant, quis, inquit] aderant dixit quis Ro
(396)
praecepit] praecepit eis (403)
Quae . . . credidi om. (1/2)
Igitur cum] Igitur digressi a beato Apollonio
cum Ro (3)
timore ingenti] ingenti terrore Ro (6)
Videbitis . . . rei om. (7 17)
Quidam . . . nobis] Interea occurrit nobis quidam frater (18)
vicino habebat monasterium] vicino eremo
habitabat (vicina Ro) (18/19)
prohibuit] et prohibuit Ro (19)
ire] sequi draconem Ro (19)
ingentis . . . bestiam om. R o (19)
nec] non R o (20)
ipsum saltim visum om. R o (20)
eius aspectumque] nec aspectum eius Ro (20)

Die Variantentrger der zweiten Schicht

5
5
5
5
5
5
6
7
7
7
7
8
8
10
11
12
12
13
13
14
16
16
IX

1,1
1,1
1,3
1,3
1,3
2.1
2.2
2,2
2,2
2,2
2,2
2,5
2.5
2.6
2.7
2,7
2,9

185

praecipue . . . videndi om. (20/21)


fatebatur] dicebat Ro (21)
cuius vastitas om. (22)
quidem om. Ro (22)
incredibilis om. (22)
longitudo . . . quindecim] et habere in longitudine quindecim Ro (22/23)
Cumque . . . redarguit om. (2428)
nos om. Ro (29)
fratris om. Ro (29)
qui nos rogaverat om. Ro (29)
cum . . . suscepti] cum multa dilectione suscepti ab eo Ro (30)
fuerit] fuit Ro (31)
cetera] ceteras virtutes (virtutes om. ER) (33)
vident] videntes Ro (41)
monasterium] cellam Ro (46/47)
servire domino] domino servire Ro (49)
easdemque] easque (51)
venerunt add: habitatori loci illius Ro (53)
e] de Ro (54)
visu draconis] viso dracone (56)
dicit] dixit Ro (64)
Et ubi] et cum Ro (65)
presbyter . . . Copres nomine] presbyter Copres nomine (1/2)
effecit] efficit YP (4)
priorum suorum] priorum sanctorum patrum
(10)
exempla om. (12)
filioli] filioli Ro (13)
nomine pater Mutius] nomine mutius (14)
gratia] causa Ro (20)
notae] satis notae Ro (21)
ad penetralia] in penetralia (22)
inreperet] inrumperet (22)
difficultate om. (22)
adesset] advenisset Ro (venisset PER) (33)
esse in re] in re esse (35)
locum] illico Ro (38)
praecepta dari] dari praecepta (42)
sibi om. (44)
inierit] iniecerit (sibi subiecerit P) (51)

186

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

2,9
2,10
2,10
2,10
2,11
3,2
3,3
3,3
3,3
3,4
4,3
4,3
4,4
4,4
4,4
4,4
4,5
4,5
4,5
4,6
4,7
4,7
5,1
5,1
5,3
5,4
5,6
5,7
6,2
6,3
6,3
7,2
7,2
7,2
7,4
7,4

abstinentiam] sibi abstinentiam Ro (52)


septimanam] hebdomadam Ro (55)
rursus] rursum (55)
pergit ad eremum] ad heremum pergit (55)
diem om. (61)
levitem] levitinam (65)
sane] tarnen Ro (68)
ita inquit faciam] ille ait Ita faciam Ro (72)
faciam] faciam fili Ro (fili mi Ro) (72)
circumdedisset indumenta] indumenta circumdedisset YP (74)
lucem habetis in vobis] lucet ne vos tenebrae
conprehendent Ro (88)
cum] Et cum Ro (89)
habitabant] consistebant Ro (93)
enim] autem (94)
horis] horas (95)
hoc signi esset] sibi vellet hoc Ro (96/97)
intellexissent add: eius fide solem stetisse Ro
syr. (ad eius fidem 5) (100)
exterriti] perterriti (100)
ex eis] eorum (100/101)
habes] habes frater Ro (104)
Dormi ergo, inquit] cui dixit dormi ergo Ro
(108)
dormivit] obdormivit (109)
decumbentem] pater mutius in lectulo recumbentem (114)
es] es fili Ro (116)
ille, nunc, inquit] ille dixit ad eum Ro (121)
reddas] persolvas Ro (126)
anni] anni postea Ro (132)
paululum frater ille coepit] frater ille paululum coepit (138/139)
Alio . . . evectus est om. (144 146)
septimanas] hebdomada (148)
cibum] add: qui de caelo ei fuerat destinatus
Ro (149)
Copres senior] senex Copres Ro (158)
taediare] tediari (159)
enarrabat] enarravit (165)
Respondit] Et respondens (170)
ne gloriari videamur] ne videamur in dei
opere gloriari Ro (171)

Die Variantentrger der zweiten Schicht e

7.4
7.5
7,5
7,5
7.5
7.6
7,6
7.6
7.7
7.8
7,8
7.8
7.9
7.10
7.10
7,12
7,12
7,12
7,12
7,14

X
XI

187

qui tarn] et qui tarn (quia ) (172)


vicino nobis] vicino nostro (175)
posita om. (175)
si om. (176)
si quando] a colentibus (si quando a colentibus Ro (176))
Hos cum] Hos nos cum (179)
veniunt] venerunt (180)
et rogant] rogantes Ro (181)
offerunt] obtulerunt Ro (184)
miscent] miscuerunt Ro (187)
spargunt] sparserunt Ro (188)
per] bis per (189)
sermonum] sermonis Ro (194)
in verbis] in verbis quasi (197)
ex ea om. (198)
ingressus sum] medias flammas ingressus sum
Ro (204)
Flamma] ignis (205)
hue . . . dispergi] hue illucque dispergi Ro
(205)
et refugere] ac fugere Ro (205)
in medium] eum in medium (212)

om.
9,1

continentia] continentia deservivit (2)

9.2

Studium vitae] Studium animi vitaeque R o (6)

9.3
9,3
9,5

concupiscentia] concupiscentias Ro (11)


feceritis] perficietis (12)
iacere . . . dispersa] iacere diversa poma et
sparsa Ro (et om. Ro) (16/17)
homo] add, sed in omni verbo dei Ro (19)
angelus] ecce angelus (21)
Et surgens] exsurgens autem Ro (22)
ille] ille dixit eis Ro (43)
continuo] continuo Helenus (43)
autem] enim Ro (49)
Helenus nihil, inquit] Helenus dixit ad eum
nihil Ro (53)
metus habebat] metus apprehendit Ro (58)
eum] hominem dei Ro (59)
Sed] qui Ro (59)
permanens] permanens sanctus Helenus Ro
(63)
nonnullorum etiam] etiam nonnullorum (64)

9.5
9.6
9,6
9.11
9.11
9.12
9.13
9.14
9,14
9.14
9.15
9,15

188

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

9,15
9.15
9.16
9,18
9.18
9.19
9.20
9.20
9.21
10,1

proderet] proderit Y prodit (65)


autem om. (67)
enuntiaverat] annuntiaverat R o (71/72)
vero] autem R o (76)
vicina sibi spelunca] spelunca sibi vicina (81)
primo] primum Ro (82)
eum paucis] est eum paucis verbis Ro (86)
adolescens] ipse adolescens R o (90)
adponeret] poneret (93)
sermonem] vero sermonem R o (sermonum
Ro) (99)

10,1

hortum] hortulum suum R o (99)

XII

Antinoo] anthinuo (2)

XIII

2
5

Sed] Sed et R o (7)


farre] farina R o (20)

XIV

1
2
2

accipiebat] acceperat R o (2)


retinuit] retinebat Ro (5)
sacramenta] sacramenta divina Ro (5)

1,2
1,3
1.3
1.4
2.1

formam] forma (5)


eiulans] ululans R o (8)
eiulatum] ululatum R o (9)
suis] suis gestis R o (12)
Tum ille est, inquit] Tunc ille dixit est inquit
(14)
numquam] n u m q u a m sumpserit Ro (sumpserat R Ro) (20)
simulat] simulabat Ro (25)
ait] ita ait R o (26)
restituere] et loco et sanitati restituere Ro (in
loco Ro) (32)
susceptis orationibus tuis] suscepit orationes
tuas Ro (38)
ille vero et ille] Uli vero et Uli Ro (59)
alii quidem] aliis quidem R o (61)
pusillanimis] pusillo animo R o (62)
alii] aliis PR R o (62)
vel neglegentias] et neglegentias (66)
visibilibus] visibilibus rebus (68)

XV

2.2
2,4
2.4
2.5
2,7
2.12
2.13
2,13
2.13
2.14
2.15
XVI

1,9
1,9
2,1

ea om. (37)
liberavi] liberavit Ro (37)
Posteaquam hunc] add, igitur pafnutius praedictum symphoniacum R o (pater pafnutius
Y) (hunc igitur om. Ro) (50)

Die Variantentrger der zweiten Schicht

2,2
2.4
2.5
2.8
2.9
2.10
2.12
2.13
3.1

3.2
3.3
3.6
3.6
3.7
3,7
3,7
3,9
1

2
2
3
3
XIX

huius] illius Ro (55)


boni alicuius sum] sum boni alicuius Ro (64)
ultra iam cognita] alia nec ipsa ultra Ro (70/
71)
fuit apud me] fui caput Ro (84)
ipsam iam] ipsam veram Ro (89)
virum] virum dei Ro (93)
concredit] se concredit (101)
eum] vero eum (102)
Et rursus] Beatus autem pafnutius et rursum
R Et rursus beatus pafnutius rursus beatus
pafnutius Y (113)
inpositos] inpositis (120)
ad quem] a quo Ro (126)
tibi prius] prius tibi (139)
tui laboris] laboris tui (140)
scena] sceno (ceno P) (144)
ruris] erroris YP ac. R aliter erroris tonsoris
(144)
inserviat] serviat Ro (146)
deum] deum amen (153)
om.

XVII
XVIII

189

1
1
5
5
6
7
10
11
12
13
14
14
14
16

Sed . . . vidimus] Vidimus et alium quendam


presbyterum in regione Arsinoitae nomine
Serapionem (1/2)
est] erat Ro (7)
operam suam] opera sua (8)
ex ea] eadem (9)
conquirit] conquireret Ro (10)
horum om. (1)
monachum om. (2)
proclamans] proclamans dicebat (19)
iudex] iudex iniquitatis Ro (19)
serie] sedule Ro (22)
ille] ille dixit (inquit om.) (25)
vero . . . inquit] vero dixit ad eum Ro (34)
iubet] iussit Ro (38)
obstupefacti] stupefacti Ro (43)
mittit] mittit et iubet (47)
adducerentur] adducerent Ro (50)
omnes pariter] pariter omnes (50)
dei] domini Ro (50)
Sed] sed et Ro (68)

190

D i e R e k o n s t r u k t i o n des lateinischen Textes

XX

2
3
4

ingenitus] congenitus Ro (9)


desidis] desideriis Ro (13)
differre] differri (17)

1,1

1,6

iam tum] tunc iam Ro (4)


monasteria] tabernacula (patre Y patre tabernacula Ro) (7)
habitant] habitabant (8)
mansionibus] mansione (8)
cum] ubi cum (10)
adventare] advenire Ro (11)
discuntur] discitur (26)
Nusquam] Numquam (27)
videas (bis)} Vidimus (bis) (27)
meditationem] meditationes Ro (29)
tanta vidimus] tarn evidens (30)
exercitia] exercitium (30)

2,1
2,2
2,3
2,3
2,5
2.5
2.6

interiore] interior (1)


diremptae] dividuntur (6)
magna] magna est inter eos Ro (8)
unusquisque] secum unusquisque Ro (13)
ita] et cum (18)
sed om. (19)
ubi] ut (22)

XXIII

3,1
3,2
3,2
3.2
3.3
3.4
3,6-10

dominus] deus Ro (2)


praestare] potentiorem Ro (5)
fatereris] fatereris aestimares Ro (6)
eum] eum virtutibus Ro (7)
nec] sed nec Ro (11)
consolantes] consolabantur Ro (17)
Venit . . . perspicerent om. (23 42)

XXIV

4,2

vermiculos] vermiculos omnia (6)

XXI

1,2
1,2
1,2
1,3
1,3
1.5
1.6

1,6
1,6
1,6
XXII

X X V et X X V I
XXVII

om.
7,1-5
8,1

XXVIII

om.
om.

XXIX
XXX

Vidimus . . . abstinebat om. (1 18)


morabantur] commorabantur (19)

1,2
1,3
1,3
1,3
1,3

cogitur] cogebatur Ro (6)


hortari] cohortari Ro (10)
inveniet] invenit Ro (10)
Adquiescit] Adquiescit ei Ro (12)
silentio] et silentio (12)

Die Variantentrger der zweiten Schicht

1,4
1,4
2,1
2,1
2.1
2.2
2.2
2.3
2,3
3,18
XXXI

1
3
4
4
5
6
7
10
11
12
14
14
15
17
17
17
19

XXXII

3
4

191

deo] spiritu Ro (14)


parentum] amborum parentum Ro (15)
secretus] iam secretus Ro (19)
ictus] actus (tactus P) (20)
vinctus catenis] catenis vinctus (20)
ille, quid, inquit] ille dixit ad eos Ro (ad eos
eis Ro) (22)
expetitis] petitis Ro (23)
in secreto] secreta YR secrete Ro (26)
quod] eo quod (27)
Alio usque adfinem capituli om. (30 52)
Antonii] sancti Antonii Ro (1)
posse eum] eum posse Ro (8)
stanti, hie, inquit] stand dixit (12)
ingressus] ingressus Antonius (12)
opere] opera (18)
praecepit] eum praecepit (21)
a tribus milibus] in tribus milibus a se YR
tribus a se milibus Ro (26)
tu . . . ut] dixit ei Paulus Tu pater dixisti mihi
ut Ro (42)
observatum] observatum dixit (45)
oboedientiam] de oboedientia Ro (50)
Antonius] beatus Antonius Ro (57)
videretur] videatur Ro (59)
sed qui] sed ne qui (neque Y) (63/64)
Et quoniam] Et quodam tempore (71)
affluentia] abundantia (71)
confluebant] confluerent (72)
ad eum fuisset] fuisset ad se (80)

5
7
8
8

sacriflcia] sacrificium Ro (6)


eorum unumquemque] unumquemque eorum
Ro (11)
atque] et ad (19)
ferebant] referebant (22)
elevantem] elevantem se Ro (27)
ita] ita ab eo Ro (28)

XXXIII

gratia] gratiae bono (1)

Ep.

1
6
7
8

enim] vero Ro (3)


eremum] plurimum (15)
eramus] habebamus Ro (21)
intra] infra (24)

192

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

laxum] saxo (25)


decidimus] desidemus (26)
in eadem] ibidem in eadem Ro (27)
ex om. (31)
appellatur] vocabulo appellatur Ro (39)
sperabantur dies] dies sperabantur (41)
incidimus] incedimus (43)
metu] gemitu Ro (50)
angelo] ab angelo Ro (52)
reiectae] proiectae Ro (52)
continuato] intento Ro (intentu R) (53)

8
8
9
10
13
13
14
16
16
16
16

Auch in dieser Liste sind Lesarten, die Rosweyde bernahm, mit Ro


gekennzeichnet.
Capitula der Familie (< P)
INCIPIUNT CAPITULA DE VITA SANCTORUM PATRUM HEREMITARUM
(I)

I
II
III
IUI
V

(XV)

VI

(XVI)

VII

(XII)
(XIII)
(XIV)
(VII)
(VIII)
(IX)

VIII
Villi
X
XI
XII
XIII

(XI)

XIIII

(VI)

XV

De beato iohanne et virtutibus eius quas operatus est


De monacho in spelunca habitante quem daemon in specie mulieris decepit
De monacho qui in sepulcro se clausit quem
daemones poenarunt
De monacho cui divinitus panis ad refectionem
praeparabatur
De obitu beati iohannis et exhortatione eius ad
fratres
De sancto apellen et narratio ipsius de virtutibus
iohannis monachi
De De beato pafnutio et tribus viris quos nutu
dei adquisivit
De beato helia habitante in loco desertissimo
P e pityrione abbate
De abbate eulogio
De beato apollonio et virtutibus plurimis
De beato ammone qui draconem interemit
De beato coprete et narratio eiusdem de beato
patremutio
De beato helene qui in igne vestimento portavit
inlesus
De beato theune qui per XXX annos silentii
habuit observantiam

193

Die Variantentrger der zweiten Schicht

(XX)
(II)
(V)

XVI
XVII
XVIII

De sancto dioschoro monacho


De sancto hr heremita
De multitudine monachorum exhorinco habitantium
(XVIII)
XVIIII De sancto syrapione abbate
(XIX)
XX
De sancto appollonio martyre
( X X I - X X V I I ) XXI
De nitrio loco et monachis in eo habitantibus
(XXX)
XXII
De sancto ammone cuius animam vidit ferri ad
caelum sanctus antonius
(XXXI)
XXIII De beato paulo simplice
(XXXII)
XXIIII De piamone presbyterum qui vidit angelum
nomina accedentium scribere
(XXXIII) + Ep. X X V
De iohanne monacho
EXPLICIUNT CAPITULA
(Das Kapitel XXI umfat Nitria, Cellia, Ammonius, Didymus und den
Schlusatz aus Evagrius, d. h. XXI XXIV und XXVII der normalen
Kapitelfolge).
Die Familie
a) Den Text der Familie zu gewinnen ist deshalb kompliziert, weil
bereits die ltesten -Handschriften stark voneinander abweichen. Hinter
diesen unterschiedlichen Abweichungen an jeweils derselben Stelle im Text
lassen sich jedoch zumindest in Umrissen die Fehler erkennen, die diese
Handschriften in ihrer gemeinsamen Vorlage vorfanden und die die Abschreiber je nach ihrem Vermgen zu verbessern versuchten.
Hier ein Beispiel:
XIV 2

ex monachis quosdam . . . retinuit\ perttnuit


premonebat W monebat A

L pertimuit

ac. J

Bei aller Verschiedenheit lassen diese Versionen vermuten, da in der


Vorlage ein Kompositum mit perjprae gestanden hat.
Die meisten Sonderfehler von gehen jedoch nicht auf wirkliche
Varianten in der Vorlage zurck, sondern auf die schlechte Lesbarkeit an
vielen Stellen dieses Exemplars. Da die Handschriften LOJAW an manchen
Stellen vllig auseinandergehen, an anderen bald in dieser, bald in jener
Kombination (cf. weiter unten) Verwandtschaft aufweisen, mu man annehmen, da zwischen den uns greifbaren Handschriften und der -Vorlage
mehrere Zwischenglieder lagen. Die Schreiber dieser Zwischenglieder
haben vermutlich die Vorlage in verschiedenen Phasen einer zunehmenden
mechanischen Verderbnis vorgefunden, so da eventuell der Schreiber des

194

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Vorgngerexemplars von W vieles noch deutlicher lesen konnte als derjenige der Handschrift, von der LO abstammen.
Dadurch, da die Zwischenglieder zwischen dem ersten -Exemplar
und den erhaltenen Handschriften offenbar miteinander verglichen und
kombiniert wurden, ist das Verhltnis zwischen den Handschriften der
Familie nicht eindeutig zu bestimmen.
Da smtliche Hss. dieser ersten greifbaren Schicht von zustzlich
jeweils ein oder mehrere Exemplare anderer Familien zu Hilfe nahmen,
wird das Bild noch verwirrender. Eine Auswahl von verschiedenen Gruppierungen innerhalb dieser Schicht illustriert diese Situation.
Relativ hufig stimmen L und W gegen JA berein, z. B.
I 1,12
XVII 4
XVII 7
XXVIII 3,4

inportunitatem\
semel\
quod\
orare dominum coepit]

XXVIII 4,1
XXVIII 4,3

Hieracitam]
Hieracitam\

inoportunitatem allein LW
om. LW
om. LW
orare coepit dominum LW \ orare
coepit om. dominum JA
heracitam LW om. JA
heracitam LW hereticum J herichuntam A

Ebenso hufig gehen aber auch L und J gemeinsam gegen W und A.


II 1
VII 7,1
VII 8,9
VIII 5
XV 2,7

mirabilem]
profana mysteria\
ceteris monachis]
visum eius]
spiritus]

om. L J
profana ministeria L J
ceteris monachos L J
eius visum L J
om. L J

Jedoch finden sich auch Gemeinsamkeiten zwischen L und A


CO

I 6,14
VII 15,4
VIII 4
X 8,1

cohors]
facit ab his]
insecutus]
autem\

chorus LA
om. LA
insequitus LA
om. LA

und zwischen und W:


Prol. 6
XXIV 4,1

nomen tuum (Ps. 118,165)]


virum bonum]

XXVIII 3,3
Ep. 1

pecudis]
sparsim\

legem tuum AW
virum bonorum J virum bonorum operum AW
pecoris AW
passim AW

Die Variantentrger der zweiten Schicht

195

Besonders oft stimmen J und berein:


co
VI 7
IX 1,1
IX 2,3
XII 3

aderant]
advenerant JA
nostri praesentia]
nobis praesentibus J A
regio habit\
regis habitu JA regali habitu L
humanae habitationis nesciens loca\sciens J A

Aber auch J und W stimmen gegen L und berein:


XVI 3,8

quantum sinceritatem]

XX 1

patrem]

quantum sinceritatem esse placitam J W quantum severitatem


esse placitam L quantum sinceritatem om. A.
fratrem JW

Das Verhltnis von LOJAW zueinander bleibt also unklar. Die Handschrift L bewahrt den -Text am getreuesten, weil sie am wenigsten
versucht, die unleserlichen Stellen zu interpretieren, sondern sie nach
bestem Gewissen abmalt". (Die Handschrift hatte dieselbe Vorlage
und las einiges etwas besser, dient aber im allgemeinen nur zur Besttigung
von L). An mehreren Stellen bietet L Doppellesarten, die eine deutet
darauf hin, da L eine -Handschrift zum Vergleich hatte:
XIX 3

trusus\ clusus retrorsus L retrusus U conclusus J

J ist durchweg mit einer y-Handschrift kontaminiert; deutlichstes Beispiel ist II 16, wo J mit statt fallere\ mentiri schreibt. Der Primrtext
von J steht jedoch L nahe; die zahlreichen bereinstimmungen mit sind
vermutlich durch Sonderfehler von J verursacht, die bernahm. ist
von den Handschriften der Familie am wenigsten verllich, weil sie
einerseits mit kontaminiert ist (cf. p. 205), andererseits auch viele
eigenwillige nderungen des Schreibers von aufweist.
W bot vielleicht einen guten -Text, wurde aber so grndlich verbessert", da die originale Lesart nicht mehr zu erkennen ist. Wenn L J W
bereinstimmen, handelt es sich mit ziemlicher Sicherheit um eine echte
-Lesart.
Das Verhltnis von LOJWA ist vermutlich so darzustellen:

196

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

b) ber den Charakter der Sonderfehler von wurde bereits gesprochen. Typische Beispiele fr Fehler, die auf Unleserlichkeit der Vorlage
beruhen, sind folgende:
I 2,7
I 2,10

abicere]
laetior aliquis humor\

I 6,8

spernentem se minima paulatim


casurum non intellexit]

VII 9,1

armaforum]

IX 2,2
8,2

notae]
Anuf. Aber at]

X 8,3
X 8,11
XVII 6

transmeandi]
somnum corporis]
qui opera]

non habere
laetiore aliquo humore J liquore
aliquo mori liquore aliquo
corr <? W
spargentem
semina
paulatim
corvum (corr. < cervum) non
intellexit L spargens semina casuum ruinam non intellexit W
om. ac.J
ad modum L ad montem W ad
mores consuetudine J ad morum
consuetudinem A
node JAW
anufab. Erat L J anufabum erat
A anubfabi erat W
transmigrandi (Jransmeari L)
sum nam corporis somnum
cibaria LW cjborum J cybos A

Die Omissionen sind teils Folge von Homoioteleuta oder auch der
schlecht lesbaren Vorlage:
I 3,3
I 6,20
VII 2,9
VII 13,2
VII 15,4
XI 9,3

co
ac studiis deputat et dum ab
hominibus]
fui in omni malo et paulominus]
sed et ipse prius ostendebat]
praedixerat dicens post triduum]
frequentius haec suscipit]
et conversus vidit in saxo
favum mellis inhaerentem]

om. LWA ac studiis


om. ac.J
om.
om.
om.
om.
om.

deputat

Daneben gibt es hufige Omissionen einzelner Wrter und Wortumstellungen.


Bewute nderungen sind kaum zu beobachten, sie betreffen auch meist
nur die einzelnen Zeugen, z. B.:
I 6,7
XVI 2,5

clandestina]
praeterea]

occulta L destinato W
postea L J W (auer schreibt
hier die brige Tradition
praeter earn)

Die Variantentrger der zweiten Schicht

c)
+
I 1,13
I 3,13

197

I 5,6
V 3
VII 8,8
IX 2,10
XXXI 5
XXXI 6

simili]
neque arbor mala bonos
fructus facere
es passurus]
in urbe quia]
et leo et bos simul vescentur
pergit]
instituere]
calorem corporis]

Ep. 16

cursu continuato]

passurus es L J W
in urbe quae J W MS
om. L
pergens L J W
instruere U
calorem corpori LAW
ZH
cursu contento J W Q

+
I 2,1
I 3,22
XII 4

confoederentur]
conspicere]
abeuntes]

confiteantur
concipere
adeuntes

consciscis]
alios ad bene operandum
mirabili facto]
iustorum]
aut portantes

constitues (aut sim.)


om.
admirabile factum
sanctorum
om.

inmensitate]

inmanitate

paenitudinem]
admiratio habuisset]

+
I 5,6
VII 2,9
IX 3,5
XVI 3,5
XXIX 4,8
+
VII 2,7
+ ;
VI 6
VII 9,4

similiter JAW
om. LW

VII 10,3
IX 2,2

iudicantes]
Nocte quadam]

XXI 1,4
XXII 2,5
XXIII 3,9
+
Prol. 8
Prol 9
VI 7

abstergunt]
coeunt]
conlatio]

paenitentiam
admirationem habuissent
MS
docentes dicentes
Nocte quadam cum
(cum nocte quadam y )
abstergent XD J W
conveniunt J W U
consolatio

consequuntur]
consummarunt]
solari]

ilico consequuntur
consummaverunt
consolari

d) Das wichtige uere Merkmal von ist, da sowohl Titel als auch
Lemmata fehlen.
Die HM erscheint in verbunden mit der Vita Pachomii.

198

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

e) ) Deutliche Spuren einer Bearbeitung sind im -Text nicht zu


erkennen; daher ist er trotz der vielen Fehler ein wichtiger Zeuge. Besonders L gibt, soweit es der schlechte Zustand der Vorlage erlaubte, den
vorgefundenen Text getreu wieder; da der Schreiber keinen Versuch
unternahm, Titel oder Lemmata hinzuzufgen, besttigt dies.
) Eventuell verbirgt sich hinter der verderbten Stelle VIII 4 nos, credo,
incredulitatis fragilitate in den -Handschriften die ursprngliche Lesart, in
der statt credo] prae stand, so da die -Version lautete: nos prae incredulitate
(cf. den Apparat zur Stelle und p. 75). Zusammen mit und , also den
am wenigsten bearbeiteten und unkontaminierten Familien, hat in I 1,11
die vermutlich vorhandene Lacuna bernommen, ohne zu versuchen, den
Kontext zu verbessern" (cf. auch p. 72).

Prol. 6 cogitatione
I 1,11 C/* tribunus persistere obsecrando et confirmare
I 6,11 In diem tertium
II 2 (monasteria instituit)
VII 9,1 Adhuc in gestis sancti Apollonii
ferebatur etiam hoc. Lis ...
VII 13,4 omnibus adventantibus apud
eum, ut ... sumerent
XVIII 5 in quibus ftumenta tunc congregate sunt, putant
X X 1 mulieribus apparentibus

X
() (monasteriorum L monasterium W)
Adhuc - hoc: (LW)
Lis etc. Et alio quodam tempore dicebatur
exorta contentio LW
adventantibus. Moris erat apud eum ut ...
sumerent
putant om.
mulierum apparentium

Teilung Prolog
Teilung Kap. VII
Zusammenfassung
XII-XIV
XXI-XXIX
XXXI-Ep.
Capitula
berlieferungsgem.

Vita sanctorum

Titel
Autor
Lemmata
Typ
Besonderheiten

ja
De NN
Cap I: Vita?
abbas": IV; ; XI

ja

ja
ja
ja
-

HM, Vita Pachomii

Die Variantentrger der zweiten Schicht

199

Die Familie
a) Diese Familie bietet den Text, den Valerius von Bierzo in seine
Sammlung asketischer Texte einfgte 6 . Allerdings ist diese Textgestalt nur
in bewahrt worden; schon der in derselben Handschrift enthaltene
Prolog und das Kapitel I der HM stammen aus einem kontaminierten Text
(Ta); die beiden anderen lteren Handschriften der -Tradition, und S,
bieten einen -Text, der noch einmal berarbeitet und auerdem kontaminiert ist (cf. weiter unten).
Daher ist das Kapitel I in der ursprnglichen -Form nicht mehr zu
rekonstruieren; die bereinstimmung von TaMS bietet nur einen unsicheren Ersatz.
Der Prolog, der in zweimal erscheint, fehlt in und S, so da
dafr die bereinstimmung von und Ta zur Rekonstruktion allein zur
Verfgung steht und auch das nur, soweit es die stark zerstrte erste
Seite des Codex zult. Der Titel der HM wird nur in Ta angegeben,
Incipit und Explicit in und S fehlen, so da nicht mehr zu erkennen
ist, welchen Titel Valerius in seiner Vorlage fand; beachtlich ist, da er
neben der Primrvorlage (fr Prol. II Ep.) noch eine zweite bereits
kontaminierte zur Verfgung hatte. Da er dieses zweite Exemplar berhaupt benutzte, ist vielleicht ein Hinweis darauf, da das Primrexemplar
am Anfang mutilus war.
Da und Ta verschiedene Texte boten, beweisen Differenzen in den
Prologen:
Prol. 4
Prol. 4

In principio
omnia]

Prol. 6
Prol. 6
Prol. 11

cogitatione\
in eis inerat]
caeleste]

principium Ta
communia communia omnia
Ta
contagione cogitatione Ta
inerat om. in eis erat Ta
caelestem caeleste sibi Ta

Vermutlich ist Ta mit kontaminiert:


Prol. 5
Prol. 12

nihil]
et videre]

nihilque Ta
ut viderem Ta

Der Text, der der Untergruppe MS zugrundelag, bevor er erneut bearbeitet wurde, ist unabhngig von T. Das zeigt besonders XI 9,6.
Aus . . . vidit aquae fontem lenibus repletum fluentis ist in . . . vidit
aquae fontem roribus repletum fluentis verflscht worden. und S haben

Zu Valerius und seinem Werk cf. p. 34.

200

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

dagegen senibus bzw. renibus, beides leicht als Verlesungen zwar vllig unsinnige aus dem richtigen lertibus zu erklren, nicht aber aus
roribus, das berdies so unsinnig nicht ist, als da es zur nderung
zwnge.
und die Vorlage fr MS sind also voneinander unabhngige Zeugen
fr .
Das Verhltnis der Handschriften der Textrekonstruktion fr lt sich
so darstellen:

b) Nach 5 und weist die meisten Sonderfehler auf (dabei sind die
zustzlichen der Untergruppe MS nicht mit bercksichtigt). Ursache der
Sonderfehler ist sowohl bewute nderung wie Verschreibung, die oft
mit spanischer Orthographie in Verbindung steht.
Die folgende Liste zeigt die Art und Weise, wie der Bearbeiter den Text
behandelte:
I 1,5
I 2,2
I 6,5

adventantes\
clericus]
suae debitum\

II 1
V 5
VII 2,1
VII 7,1
VII 10,5

monasteriorum pater]
episcopus]
loca habitabili\
superstitio]
peregrinae]

IX 3,3
IX 7,4

cum sollicitudine curabat\


aedificatione vestra et utilitate\

XIX 6

serie1

adventantes fratres
diaconus
suae beneficium S suae beneficium devictum suae beneficium devitum Ta (devitum add.
ma.)
monachorum pater
episcopus sanctus
loca inhabitabilia
operatio
per egritudine TS peregrinitudine
curam agebat
aedicationem vestrae humilitatis
crebro

Die Variantentrger der zweiten Schicht

201

Dazu kommen einige Omissionen:


IX 7,5
XV 2,15
XVI 1,9
XVI 3,7

quidam nascebantur in ipsis germinum om.


ut possimus virtutibus animi enitescere om.
et reficiens animam eius fame conlapsam om.
adstrictus, etiam si negotiator dicatur om.

c)
+ y
I 6,5
I 7,3
IX 7,1
IX 7,12

pigrius]
etiam si]
arte]
fere

pignor
aut
parte
ferme

+
I 5,6
VII 2,9
IX 3,5
XVI 3,5
XXIX 4,8

consciscis]
alios ad bene operandum
mirabili facto]
iustorum]
aut portantes

constitues (aut sim.)


om.
admirabile factum
sanctorum
om.

+
I 1,13
I 3,33
I 5,12
VII 7,4
XIX 11

fatigatur]
habitavi in deserto (Vulg.)]
excelsi (Vulg.)]
fatentur]
confitentes]

fatigabatur
mansi in solitudine (VL.)
altissimi (VL.)
fatebantur
confitentium

orationem dare]

ut . . . orationem daret

+
I 2,1

d) Auer dem Titel Vitas patrum orientalium (Ta), der jedoch ebensogut
von Valerius selbst stammen kann, zeigt in der ueren Form keine
Besonderheit. Die Lemmata haben fr die beiden ersten Kapitel die Form
Vita sancti NN, fr die brigen vorwiegend De sancto NN.
e) ) Die starke Bearbeitung macht an vielen Stellen den Text fr die
Rekonstruktion von unbrauchbar. Trotzdem hat an einigen Stellen
richtige Lesarten gegen einen Groteil der brigen Tradition bewahrt und
dient so als Besttigung.
) So hat allein mit und U in XXVIII 2,4 das richtige in te
insimulatur bewahrt (cf. auch p. 86), ebenso in I 1,8 allein mit und die
ungewhnliche Form prostrabis.

202

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

y)

Prol. 6 cogitatione
I 1,11 <(...)tribunus
persistere
obsecrando et confirmare
I 6,11 In diem tertium
II 2 (monasteria instituit)
VII 9,1 Adhuc in gestis sancti Apollonii
ferebatur etiam hoc. Lis ...
VII 13,4 omnibus adventantibus apud
eum, ut ... sumerent
XVIII 5 in quibus frumenta tunc congregata sunt, putant
X X 1 mulieribus apparentibus

contagione cogitatione Ta (def-MS)


tribunus persistere coepit obsecrando et
confirmando
Die tertia
monasterio instituebatur
Adhuc ingentis sancti Apollonii ferebatur
etiam hoc. Lis ...
adventantibus. Moris autem erat apud eum
ut ... sumerent
putant orn.
mulierum apparentibus

)
CO

Titel
Autor
Lemmata
Typ
Besonderheiten

Teilung Prolog
Teilung Cap. VII
Zusammenfassung
XII-XIV
XXI-XXIX
X X X I Ep.
Capitula
berlieferungsgem.

Vita sanctorum

Vitas patrum orientalium Ta

ia

De NN
Cap. I: Vita ?
abbas": IV; ; XI

De sancto NN/Incipit de sancto


NN
Cap. I; II Vita ...
X
De civitate Oxyrinco

ja

ja
ja
ja

ja
ja
ja

< Vitae Paul. Ant. Hil., HM

Die Familie
a) Wie bereits gesagt, wird die Familie nur von einer Handschrift
vertreten, die auerdem mit kontaminiert ist. Die Sonderfehler, die
aus bernimmt, sind in der Liste der Sonderfehler vermerkt.
Wie dort zu sehen, bernimmt bei weitem nicht alle dieser Lesarten
von , obwohl sie teilweise sehr plausibel erscheinen, sondern behlt an
vielen Stellen die lectio difficilior bei (cf. weiter unten).

Die Variantentrger der zweiten Schicht

203

Dagegen, da etwa 5 die betreffenden Sonderfehler aus entnommen


haben knnte, spricht, da in den in fehlenden Teilen (1. Teil des
Prologs; Kap. XVI) in 5 ebenso geartete Sonderfehler auftauchen wie im
brigen Text, whrend in der -Lcke kaum vergleichbares zeigt. Auch
hat die Auswahl an -Sonderfehlern nicht direkt aus X entnommen (F
und D kommen als Vorlagen chronologisch nicht in Frage und enthalten
manche der -Sonderfehler durch Kontamination oder Divinatio nicht
mehr). Da nicht aus X abschrieb, beweisen unter anderem zwei Details:
I 1,11 schrieb X ursprnglich statt confirm are] firmare\ obwohl hier
eindeutig der 5-Version dieser Stelle folgt, schreibt confirmate (sie!).
j 2\
wi/ invicem confoederentur, hier bietet die Lesart foederentur
(X: foe confederentur), jedoch considerentur
Im brigen steht aber X bedeutend nher als den anderen -Handschriften, cf. . B.
Prol. 9

montibus ut transferantur\

VIII 11

erubescitis\

montia montibus ut etc. X


(montia del. ma.)
monti montibus ut etc.
monies montibus ut etc. F
montibus ut etc. D
inquietare erubescitis \metuere erubescitis FD

Es ist anzunehmen, da die -Sonderfehler aus der Vorlage entnahm,


von der auch X abstammt.
Dem Verhltnis von zu und den Handschriften Grenoble 1172
und Vaticano 5411 nachzugehen, lohnt deswegen nicht, weil jeweils nur
sporadisch Fehler aus bernommen worden sind; an ihnen ist nicht zu
erkennen, ob diese direkt aus stammen oder einem anderen -Exemplar.
b) An den von nicht beeinfluten Stellen weist Fehler auf, die von
keiner anderen Familie geteilt werden. Dabei ist es schwierig, die echten
Fehler der Familie von den Fehlern der Schreiber von zu trennen.
Im allgemeinen wird man die orthographischen und Worttrennfehler den
letzteren anrechnen mssen.
Diese Fehler, die offensichtlich durch schlechte Lateinkenntnisse entstanden sind, haben kaum etwas gemeinsam mit den Sonderfehlern der
Familie, die im Gegenteil meist ein gutes Verstndnis des Textes voraussetzen, weil berwiegend der Text durch sie vereinfacht, aber nicht grammatisch verschlechtert wird.
Hier eine Auswahl der wichtigsten Fehler:
I 1,24
VII 7,3

moris videndi mulieres, rogat\


in regionibus vicinae eremi\

moris tili videndi mulier rogat


in heremo

204
XI 9,11
XXXI 9
XXXI 5
Ep 1
Ep 3
Ep 8

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

ego earn et adducam\


blando motu]
solitudinem solaretur]
In .. . locis Aegypti sparsim]
barbaros patiuntur]
per eremum pergeremus]

ego ibo et adducam


blande
taedium solitudinis solaretur
In . . . Aegypti partibus
a barbaris inrumpuntur
periculum fugeremus

Aus dieser Reihe der sinnvollen" Vernderungen fallt heraus:


VII 3 3
Tum vero ipsi custodes advoluti pedibus sanctorum rogabant eos
discedere] Tum pedibus om.; sanctorum egressibus per via quo
vis oculos rogabant eos discedere
Andere Fehler, so auch besonders innerhalb der 5-Lcke, bestehen in
Wortumstellungen einfacherer Art wie . B.
CO

XXXI 5
X X X I 13
X X X I 17
Ep. 16

die postera]
aquam iussit]
facile ab aliquo]
gloria et honor]

postera die
iussit aquam
ab aliquo facile
honor et gloria

Omissionen sind selten:


XXXII 4

senior qui essent quorum nomina non scripsisset] om. .

Vermutlich enthielt relativ wenige Sonderfehler; diese wenigen stellten


bewute Vereinfachungen dar; auch die Wortumstellungen lassen fter
bewute Glttung erkennen.
c) Andererseits teilt fast mit allen anderen Familien einige Fehler:
+
XI 9,5

solo cibo]

XI 9,7

ipso loco etiam]

cibo solo (pane solo


MS)
ipso etiam loco CZ

+
VI 1
VII 1,5
XV 2,1
XIX 8
X X X 1,3

mittit]
enutritus]
vita et moribus]
coram populo]
virginitate]

emittit F D L
nutritus
vitae moribus D
populo coram y
earn virginitate .

simili]
neque arbor mala bonos
fructus facere
es passurus]
in urbe quia]
et leo et bos simul vescentur

similiter JAW
om. LW

+
I 1,13
I 3,13
I 5,6
V 3
VII 8,8

passurus es LJW
in urbe quae JW MS
om. L

Die Variantentrger der zweiten Schicht

205

IX 2,10
XXXI 5
XXXI 6

pergit]
instituere]
calorem corporis]

Ep. 16

cursu continuato]

pergens L J W
instruere U
calorem corpori LAW
ZH
cursu contento J W Q

+ y
VIII 11
X X X I 20
Ep. 7

egressus]
delicioso dominico]
semetipso]

ingressus
delicio dominico
semetipsa HW

+
VII 8,9
VII 15,4
X X X 1,3
XXXI 7
XXXIII 1

ex ceteris monachis]
se longe facit]
Adquiescit]
a tribus milibus]
totius gratiae repletus]

Ep 16

reiectae]

ex his ceteros monachos


longe satis facit
Adquiescit ei
in tribus milibus
totius bonus gratiae repl.
(bonus corr. < ? ) totius
gratiae bono U
proiectae

Folgende K-Sonderfehler finden sich in der Handschrift wieder:


+ A
VII 7,8
VIII 4
XXIII 3,9
X X X 1,3
XXXII 6

atque edocti ab eo fidem


domini
virtutum]
conlatione]
essent cubiculi]
omnium]

om. A
virtutes A
consolatione A
esse cubiculis A
omnia omnia nomina A

In der Handschrift Paris . . lat. 1960 finden sich Exzerpte der HM


(Capp. X X ; X X X I XXXIII, cf. die Hss.-Liste); diese scheinen aus einem
sehr nahestehenden Text zu stammen, leider lassen sich die Exzerpte
wegen ihrer Krze nicht weiter zuordnen. Hier die bereinstimmungen
mit K: (die Handschrift wird mit ihrer Nummer aus der Hss.-Liste, Nr.
205, bezeichnet).
+ 205
XX 3
XX 4
XXXI 6
XXXII 3

desidis]
huiusmodi
calorem corporis]
libro, quem]

XXXII 6

eos altari]

desidiis 205 J
om. C 205
calorem corpori KZ 205
libro quod C (quo quodam ac. Q) 205
illos altari 205 K.

d) Besonderes Merkmal fr ist die Teilung des Prologs (wenn nicht


der erste Teil berhaupt fehlte). Auffllig ist auch die konsequent durchgehaltene Form der Lemmata (De NN).

206

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

e) ) Wenn auch die oben aufgefhrten Fehler den Charakter von


bewuter Vernderung tragen, kann man im ganzen nicht von einer
Bearbeitung" sprechen, weil die nderungen nur sporadisch auftreten.
Im allgemeinen hlt sich wenn nicht 5-Lesarten bernommen werden treu an die Vorlage.
) Dadurch sind in hufig richtige Lesarten bewahrt worden, so . B.
I 2,6
I 2,7
13,11
I 3,26
VII 10,5
IX 5,6
XXVIII 2,4

tertianae typo mit LA


lomentis mit C(?)H D Q
secus mit
ministeria mit y
adaeque mit und at que eque A
conversione mit C
in te insimulatur mit U

y)

Prol. 6 cogitatione
I 1,11 <(...)tribunus
persistere
crando et confirmare
I 6,11 In diem tertium
II 2 ^monasteria instituit)

obse-

mit S: tribunus persistit obsecrando et confirmare

monasterio instituebatur (instituebatur corr.

VII 9,1 Adhuc in gestis sancti Apollonii


ferebatur etiam hoc. Lis ...
VII 13,4 omnibus adventantibus apud
eum, ut ... sumerent
XVIII 5 in quibus frumenta tunc congregata sunt, putant
X X 1 mulieribus apparentibus

< ?)
mit : Adhuc ingens fama sancti Apollonii
ferebatur etiam dicendum est. Lis ...
mit : advenientibus. Illud quoque moris
erat apud eum, ut ... sumerent

Titel
Autor
Lemmata
Typ
Besonderheiten

Teilung Prolog
Teilung Kap. VII
Fortsetzung S. 207

Vita sanctorum

ja
De NN
Cap I: Vita ?
abbas": IV; ; XI

ja

ja

IV; X
ja
ja

207

Die uere Gestalt als Hilfe fr die Stemmatisierung

)
00

Zusammenfassung
XII-XIV

ja

(ja) evtl. nur XII/XIII

XXI-XXIX

ja

ja

XXXI-Ep.

ja

ja

Capitula

HM, Vita Martini

Uberlieferungsgem.

C 5

DIE U S S E R E G E S T A L T A L S HILFE FR DIE S T E M M A T I S I E R U N G

Mit der Beschreibung der Textformen, die sich in den acht Familien
herausgebildet haben, ist deutlich geworden, da ein groer Teil der
Fehler in der Uberlieferung durch Vermischung der Primrtexte und durch
bewute Vernderungen entstanden ist.
Die Entstehung der Familien ist nicht als jeweils isolierte Entwicklung
vorzustellen, sondern als Ergebnis vielfltiger gegenseitiger Beeinflussungen. Die groe Verbreitung der HM ermglichte schon frh Vergleich
und Kontamination mehrerer Textformen.
Die Art dieser Beziehungen zu beschreiben ist deshalb kompliziert, weil
meist nicht nur ein einziger fremder Einflu zu verzeichnen ist und oft
die Richtung der Einflunahme aus dem Charakter der Fehler allein nicht
zu ermitteln ist. Daher lt sich mit den klassischen Mitteln der Textkritik
allein die Primrschicht der Textformen in einigen Fllen nicht freilegen.
Fr Fragen der Abhngigkeit ist auch die Chronologie der erhaltenen
Handschriften nicht als Argument zu gebrauchen; die Ausformung der
Familien hat offenbar in dem Zeitraum stattgefunden, aus dem uns keine
Handschriften erhalten sind. Als Beispiel seien hier die Familien y und
angefhrt, die handschriftlich erst im 10. Jahrhundert belegt sind, aber
lter sein mssen. So ist die Handschrift J aus dem 9. Jahrhundert mit
einer y-Handschrift kontaminiert; die Familie ist vermutlich durch die
redaktionelle Arbeit des Valerius im 7. Jahrhundert zustandegekommen,
auch sie setzt die Existenz des y-Textes bereits voraus (siehe weiter
unten); die lteste Handschrift, die bezeugt, stammt jedoch aus dem 10.
Jahrhundert (T, anno 902). Auch die -Handschrift X (8./9. Jahrhundert)
ist bereits mit zeitgenssischer Hand nach einer -Handschrift korrigiert;
die lteste erhaltene -Handschrift stammt dagegen aus dem Anfang des
9. Jahrhunderts.
Als Hilfsmittel zur Konstruktion eines groben Rasters, in dem man den
Familien einen Platz zuweisen kann, mssen daher die Merkmale der
ueren Gestalt dienen. Dabei ist davon auszugehen, da eine gewisse
Homogenitt und Einfachheit der Gestaltung des Titels und der Lemmata

208

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Zeichen fr eine relativ reine (wenig oder gar nicht kontaminierte) berlieferung sind (wobei hier Einfachheit" nicht mit der stereotypen Einfrmigkeit zu verwechseln ist, wie sie durch sekundre Bildung entstehen kann).
Dagegen weisen erweiterte Titel, wechselnde Typen bei den Lemmata
und nderung in der berkommenen Kapitelfolge auf die Benutzung von
mehr als einer Vorlage hin.
Aus den erhaltenen Handschriften, bzw. den Familien, die sie vertreten,
lassen sich vier Grundtypen erkennen:
I.

Die HM trgt einen Titel vom Typ vita/liber sanctorum. Die Lemmata
haben berwiegend die Form De NN. Ausnahmen sind: Cap. I Vita
sancti Iohartnis, De abbate NN: IV; ; XI; De Isidori monasteries XVII.
Die Kapitel XII XIV sind zu einem zusammengefat, ebenso
X X I - X X I X und X X X I - E p . (Diese Gestalt weist hnlichkeit mit
der des griechischen Textes auf.). Das Kapitel VII ist nach 6,5 durch
eine Zwischenberschrift (De eodem Apollonia aut sim.) geteilt.
II. Titel und Gliederung dieses Typs stimmen mit I berein, dagegen
sind die Lemmata vom Typ De sancto NN, eine Form, die vermutlich
vom Titel De vita sanctorum (oder hnlich) nahegelegt wurde. Vermutlich war dieser Typ der Lemmata kombiniert mit Majuskelzeilen, die
den Beginn eines Kapitels zustzlich (oder allein) markierten.
III. Im dritten Typ wird die HM ohne Titel und ohne Lemmata berliefert.
So fallen auch Gliederungsprinzipien wie in I und II fort.
IV. Hier trgt die HM den Titel De vita patrum oder Lib er vitae patrum\
auch dieser Typ kennt ursprnglich keine Lemmata, die Kapitel waren
mglicherweise nur durch eingerckte Zeilen voneinander abgesetzt.

Diesen vier Grundtypen entsprechen die acht Familien auf folgende


Weise:
zeigt alle Merkmale des Typs I. Der Titel ist allerdings erweitert:
Liber de c o n v e r s a t i o n e vel vita sanctorum a e g y p t i o r u m (so in der
Handschrift C, die als einziger vollstndiger Zeuge fr steht). Die
Erweiterung erklrt sich durch die Einfgung der HM in eine umfangreiche Sammlung (cf. die Beschreibung von C, p. 112 sq.). Die Gliederung
entspricht vollstndig dem Typ I: Trennung des Kapitels VII, Zusammenfassung von X I I - X I V ; X X I - X X I X ; X X X I - E p . Die Lemmata sind
jedoch nicht einheitlich, wobei das Epitheton abbas fr die Kapp. IV; X;
XI dem Typ I entspricht (so auch gr.); auch das Kap. I ist nach dem
Muster des Typs I mit Vita bezeichnet, ebenso das Kap. XVII mit De
Isidori monasteries. Aus der Reihe der brigen mit Incipit de NN fallen X;
XIX; XX; XXI heraus, bei denen Incipit fehlt. Die Trennung des Kapitels
VII wird weder durch einen Absatz noch durch eine Initiale gekennzeichnet, vielmehr war in der Vorlage die Zwischenberschrift De Apollonio so
in den Text eingeschoben, da sie als solche nicht erkennbar war (cf. dazu
weiter oben p. 73). Kap. XIX ist mit De Apollonio martyre berschrieben.

Die uere Gestalt als Hilfe fr die Stemmatisierung

209

vertritt den Typ I ebenfalls. Der Titel lautet Vita sanctorum, die
Lemmata sind von ganz einheitlichem Typ De NN (auch Kap. I), das
Epitheton abbas findet sich in den Kapiteln IV und X (nicht XI); das
Kapitel XIX lautet wie in C De Apollonio martjre-, auch XVII lautet fast
gleich: De Isidori monasterio.
Die Gliederungsprinzipien entsprechen voll dem Typ I, auch hier ist
die Trennung im Kap. VII nicht durch Absatz oder Initiale gekennzeichnet.
Zustzlich zum Typ I findet sich in eine Trennung des Prologs
zwischen Paragraph 3 und 4: in dem Hauptzeugen beginnt erst hier der
(erhaltene?) Text mit Initiale; in der besonders bezglich der ueren
Gestalt von beeinfluten Handschrift erscheint an dieser Stelle: Explicit prologus Incipit prephatio. Der Komplex der Capp. XII XIV zeigt in
die eventuell ursprnglichere Gestalt: whrend der bergang von XII zu
XIII innerhalb einer Zeile ohne jeden Einschnitt oder anderen Schrifttyp
erfolgt, ist der Kapitelbeginn fr XIV durch Absatz und eine bescheidene
Initiale fr den Satzbeginn markiert.
und zeigen also deutliche Zeichen von Verwandtschaft, gehen aber
nicht auf dieselbe Vorlage zurck, sondern der Typ I wurde jeweils schon
in modifizierter Form vorgefunden.
entspricht in reiner Form dem Typ III: wie der Hauptzeuge L (und
in etwas verderbter Gestalt auch J) beweist, wurde der Text hier ohne
Titel und ohne Lemmata berliefert, Kapitelende bzw. -anfang ist in L
durch Absatz und kleine Initiale gekennzeichnet.
ist in der uns berlieferten Form scheinbar nicht eindeutig: der Titel
erscheint zweimal, wobei der Prolog ohne berschrift beginnt, aber mit
Finit prologus vitae patrum endet; nach den darauffolgenden Capitula wird
der eigentliche Text berschrieben mit Incipit Uber vitae sanctorum patrum.
Der erste Titel entspricht dem Typ IV, whrend der zweite aus I und IV
kombiniert ist. Im Text selbst erscheinen keine Lemmata, die Kapitel sind
durch Absatz und kleine Initialen voneinander getrennt und zustzlich mit
rmischen Ziffern numeriert.
Die Capitula, die zwischen Prolog und Text eingeschoben sind, lassen
zwei Schichten erkennen. Die traditionelle Kapiteleinteilung ist dadurch
gewahrt, da sie innerhalb der Capitula mit Item de NN (manchmal auch
mit Epitheta) bezeichnet wird. Dabei werden zustzlich mit einem ItemCapitulum" versehen: Mutius ( = Teil 2 des Cap. IX); Anuf ( = Teil 2 des
Cap. X); Iohannes ( = Teil 2 des Cap. XV); andererseits werden die Capp.
XVII und XVIII ohne Item" aufgefhrt, die Capp. XXII und XXVI
berhaupt nicht gesondert gezhlt.
Die traditionellen Kapitel werden durch weitere kleine Inhaltsangaben
unterteilt, so da 105 Kapitel entstehen. (Cf. die Liste der Capitula
p. 155 sqq.).
zeigt den Titel vom Typ I (Liber sanctorum, im folgenden wird der
Hauptzeuge fr , X, bercksichtigt, da F und D bereits fremde Einflsse

210

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

aufweisen. Leider ist die Handschrift Wien, SB Ser. nov. 3763, die X
sehr nahesteht, nur ganz fragmentarisch erhalten, so da X hiermit nicht
besttigt werden kann).
Auch die Gliederung der Kapitel entspricht dem Typ I: Die Trennung
des Cap. VII wird mit Explicit De eodem Apollonio deutlich hervorgehoben.
Die Capp. XII XIV sind zu einem zusammengeschlossen; da nach dem
Lemma fr Cap. XX (Incipit de sancto Dioscoro) kein weiteres Lemma
folgt Cap. XXI ist nur durch eine Initiale markiert scheinen die
folgenden Kapitel als zusammengehrig verstanden worden sein. Die
Lcke im Text der Familie , die den grten Teil von XXIX, die Capp.
X X X , XXXI, XXXII (bis auf XXXII 2 - 5 ) , XXXIII und den grten
Teil des Epilogs umfat, lt keine genaueren Aussagen ber die Gliederung in diesem Teil zu.
Bezglich der Lemmata weicht 5 von der einfachen Form des Typs I
mehrfach ab. Abgesehen davon, da das erste Kapitel vielleicht unabsichtlich ohne Lemma geblieben ist, sind einige Kapitel mit dem Typ De sancto
NN berschrieben, nmlich VI; VII; VIII; XI; XVII; XX. Im Kapitel
VII findet sich sancto auch im Explicit, whrend die anderen Kapitel
smtlich Explicit de NN aufweisen. (Die Handschrift F hat sancto fr die
Kapitel VI; VII; VIII; XII; XVIII, in D findet sich sancto in III; VII; X;
XI; ab XII hren Lemmata in D ganz auf).
Offenbar entnahm 5 aus der Vorlage auch den Kapitelbeginn mittels
einer Majuskelzeile, diese findet sich merkwrdigerweise aber nur am
Beginn des Prologs und des ersten Kapitels; auerdem wird auf diese
Weise das erste Kapitel sechsmal unterteilt.
Wie in sind Benus (IV) und Syrus (X) mit abbas bezeichnet, Apollonius
(XIX) als martyr, auch hier lautet die berschrift fr XVII Incipit de sancti
I s i d o r i m o n a s t e r i o . hat also offenbar neben einer Vorlage vom Typ
I eine zweite benutzt, die Lemmata vom Typ De sancto NN enthielt. Es
ist unwahrscheinlich, da der Bearbeiter von selbst die Form De sancto
NN einfhrte, da er sie dann wohl konsequent fr alle Kapitel verwendet
htte.
gibt durch den kombinierten Titel Vita sanctorum patrum zu erkennen,
da hier die Vorlagen vom Typ I und IV zugrundelagen.
Auf den Einflu von I geht auch die Trennung des Cap. VII zurck,
die mit einer Zwischenberschrift markiert ist: Incipit eiusdem sequentia sancti
Apollonii de virtutibus meritorum {sequentia om. N). Dem Typ I entsprechen
auch die Zusammenfassung der Capp XII XIV (das Cap. XIV schliet
mit Explicit de sancto Helia, XIII und XIV haben kein Lemma; so jedenfalls
in Q, wo sich die ursprngliche Form von y am besten bewahrt hat),
sowie diejenige von XXI XXIX und XXXI Ep. (Die HM endet mit
Explicit vita sancti Pauli, (sc. Pauli Simplicis) Cap. XXXI).
Bezglich der Lemmata hat sich y vom Typ I weit entfernt: der
Bearbeiter hat konsequent fr jedes Kapitel ein Incipit und Explicit einge-

Die uere Gestalt als Hilfe fr die Stemmatisierung

211

fhrt, zu Beginn der HM (d. h. Capp. I III) und fr das Cap. XVII
lauten diese Incipit vita sancti NN'/Explicit de sancto NN, die brigen sind
vom Typ Incipit de sancto NNjExplicit de sancto NN. Vorherrschend ist
also der Typ De sancto NN, d. h. die fr den Typ II bezeichnende Form,
die sich schon in 5 fand (cf. weiter oben). Eine Ausnahme bildet die
ausfhrliche berschrift zu Kap. XVI, die jedoch auch Sondergut von Q
sein kann (Incipit de sancto Paphnutio de symphoniaco vel primario vici qui
iustitiam egit in vita sua et conversus recessit vel negotiante divite). Fr y typisch
ist auf jeden Fall die betonte Herausstellung von Oxyrinchus und Nitria
als Ortsbezeichnungen (de Oxyrincho ci vi tte und de loco Nitriae) in den
Lemmata.
Ebenfalls ein Kennzeichen fr y ist die berlieferungsgemeinschaft, die
auch das Decretum Gelasianum kennt (cf. p. 33): die Viten des Paulus,
Antonius und Hilarion mit nachfolgender HM, in y ergnzt durch die
Viten des Malchus und Frontonius.
weist ebenfalls einen kombinierten Titel auf: Vita sanctorum patrum
heremitarum\ die Mischung aus Typ I/II und IV ist also noch durch
heremitarum erweitert, weil offenbar der Titel nicht eindeutig genug erschien. Abgesehen davon, da in die Kapitel in anderer Reihenfolge
erscheinen, zeigen sie Lemmata unterschiedlichster Form (bei der Beschreibung ist hier besonders Y als lteste und beste -Handschrift bercksichtigt).
Der bersichtlichkeit wegen hier die vollstndige Liste der Lemmata
in Y:
Explicit
II
III
IUI
V

Prologus Incipit de sancto Iohanne heremita


ERAT QUIDAM APUD NOS MONACHUS
FUIT QUIDAM VIR
FUIT QUIDAM MONACHUS QUI IN HEREMO
HAEC AUTEM
Incipit de sancto Apelle
Incipit de sancto Pafnutio
De sancto Helia
VIII
INTEREA REDEUNTES EX THEBAIDA ( = Cap. XIII)
X (sic) De sancto E u logio (manus altera)
XI
Incipit Vita sancti Apollonii
Incipit de beato Ammone
XIII
De Coprete
XIIII De sancto Heleno
De sancto Theodone (manus altera)
XVI
De sancto Dioscoro
XVII De sancto Or heremita
XVIII De Oxyrinco habitantibus
XVIIII De sancto Syrapione abbate

212

XX
XXI
XXII
XXIII
XXIIII
XXV
Explicit

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

De sancto Apollonio martyre


De Nitrie loco
De sancto Ammone
De Paulo Simplice
De Piamone
De Iohanne
Liber I

Es finden sich also Majuskelzeilen (wie in 5, cf. weiter oben), Lemmata


vom Typ De NN; De sancto NN (mit und ohne Erweiterungen), ursprnglich einige Kapitel ohne Lemmata (. T. von anderer Hand nachgetragen);
die meisten Kapitel sind mit rmischen Zahlen versehen, einige jedoch
nicht. Der Bearbeiter von hat offenbar diese Lemmata aus mehreren
Vorlagen bernommen und lediglich mit der Numerierung eine gewisse
Einheitlichkeit geschaffen.
Aus y bernommen ist wohl De Nitrie loco wie auch der Hinweis, da
es sich bei Oxyrinchus um einen Ortsnamen handelt. Die hufige Form
De sancto NN erinnert an y wie an (aus Typ II). Woher die singulare
Bezeichnung des Kapitels VII (Apollonius) als Vita stammt, ist nicht zu
erkennen (in der y-Handschrift Q erscheint Vita Iohannis zwar nicht als
Lemma, jedoch als kleine berschrift ber den Seiten dieses Kapitels).
Hinweise darauf, da teilweise die Gliederungsprinzipien von I/II in
einer der Vorlagen vorhanden waren, ist das Faktum, da das Cap. XIII
kein Lemma hat, und die Zusammenfassung der Nitrioten zu einem
Kapitel. Eine Trennung des Kapitels VII erscheint nicht. Die Familie
hat beginnend mit den Handschriften und R dem Text der HM Capitula
vorangestellt (cf. p. 177), sie zeigen keine Berhrungspunkte mit den
Capitula der Familie .
Die ueren Merkmale von deuten also auf Einflsse durch die Typen
II, III und IV hin (bzw. durch deren Abkmmlinge).
folgt mit dem Titel dem Typ IV ( P r e f a t i o vitas
patrum orientalium,
aus Ta; in TMS fehlt mit dem Prolog auch ein Titel). Orientalium wurde als
Ergnzung notwendig, weil in die Sammlung auch westliche Asketenleben
aufgenommen sind.
Die Lemmata in nach ihrer Herkunft zu beurteilen, ist deswegen
schwierig, weil man in dieser Tradition besonders mit der gestaltenden
Hand des Kompilators der Sammlung rechnen mu.
Auch hier bietet die vollstndige Liste der Lemmata die beste bersicht
(aus der Handschrift T/Ta, da und S bereits weiter bearbeitet und
kontaminiert sind):

D e r N o m i n a t i v vitas ist im Titel v o n Vitae-Patrum-Texten hufiger belegt, cf. Batlle,


A d h o r t a t i o n e s 7 9.

Die uere Gestalt als Hilfe fr die Stemmatisierung

213

Incipit vita sancti Iohannis


Incipit vita sancti Hr (beginnend mit groer Initiale)
Incipit de sancto Ammone
Item de sancto Beno
De civitate Oxirinco
De sancto Theone
Incipit de sancto Apollonio
Incipit de sancto Ammone (beginnend mit groer Initiale)
Incipit de sancto Coprete et sancto Mutio
Incipit de sancto abbate Syro
Incipit de sancto Eleno
Incipit de sancto Eliae (sie)
De sancto Pitrion
De sancto Eulogio
Incipit de sancto Apelle
Incipit de sancto Pafnutio
Incipit de Isidori monasterio
Item de sancto Sarapione
Item de sancto Apollonio
Incipit de sancto Dioscoro
Incipit de Nitrie monasteriis (in betont groen Majuskeln)
Incipit de Paulo Simplice
Auch hier sind sicher mehrere Vorlagen zusammengeflossen, wobei die
Form Incipit de sancto NN bevorzugt wurde (cf. 5 weiter oben); daneben
findet sich die Form Item de sancto NN, dreimaliges De sancto NN (aus
Typ II), De civitate Oxjrinco erinnert an , Incipit de Isidori monasterio
entspricht . Dagegen ist die Bezeichnung Vita fr die ersten beiden
Kapitel eher dem Kompilator zuzuschreiben als einer Vorlage vom Typ I
(dort nur Cap. I Vita ...)', allerdings erscheint Vita auch bei den ersten
drei Kapiteln in .
Warum gerade die Kapitel II, VIII und das Nitria-Kapitel durch groe
Initialen hervorgehoben werden, ist aus dem Charakter der ValeriusSammlung nicht zu erklren; vielleicht folgte Valerius in diesen Kapiteln
primr einer Vorlage mit groen Initialen. Die ursprngliche Zusammengehrigkeit der Capp. XII XIV (Typ I/II) kommt in dadurch noch
zum Ausdruck, da XIII und XIV nur Lemmata vom Typ De sancto NN
haben, XII dagegen die vollstndige Form Incipit de sancto NN aufweist.
Auch die Zusammenfassung der Nitrioten sowie der Capp. XXXIEp.
stimmen mit Typ I/II berein.
Einen Hinweis auf die Trennung des Kap. VII durch eine Zwischenberschrift gibt es jedoch nicht, zeigt an dieser Stelle eine Initiale und
Majuskelzeile, wie sie auch sonst in zur Unterteilung lngerer Kapitel
verwendet wird.

214

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Ein wichtiges Indiz fr eine der Vorlagen von ist die berlieferungsgemeinschaft. Wie aus der Zusammensetzung der Sammlung asketischer
Texte ersichtlich (cf. die Beschreibung von T, p. 137 sq.), hatte der Kompilator das Corpus der Familie y vorliegen, in das er weitere Texte, besonders
aus dem Westen, einfgte.
Auf dem Hintergrund der Beziehungen der Familien zueinander, die
sich an den ueren Merkmalen beobachten lassen, fhren die gemeinsamen Fehler im Text selbst, die zwei oder mehr Familien gegen die
brige Tradition miteinander verbinden, zum Verstndnis der tatschlichen
Abhngigkeitsverhltnisse in der berlieferung.
Das grobe Raster von Abhngigkeiten von den vier Grundtypen verdeutlicht folgendes (vorlufiges) Stemma":

C 6

D A S VERHLTNIS DER FAMILIEN Z U E I N A N D E R

Die Analyse der Leitfehler przisiert dieses vorlufige Stemma:


hat sich als Text erwiesen, dessen uere Form von fremden Einflssen
frei ist.
Ihrerseits hat die Familie jedoch Einflu genommen auf die Familien
und .
An hat neben einigen Gliederungsprinzipien des Typs I/II (cf.
weiter oben 208) auch einen Teil der Textfehler vererbt (cf. die Liste der
gemeinsamen Fehler von und p. 150).
Einflsse auf die uere Gestalt von durch sind nicht zu verzeichnen,
hier hielt sich strikt an die Primrvorlage vom Typ III, jedoch hat an
eine Reihe von Fehlern im Text weitergegeben (cf. die Liste der gemeinsamen Fehler von und , p. 150).
Die Einflunahme auf und erfolgte in voneinander unabhngigen
Vorgngen, bei denen allerdings auch einige Fehler aus gleichermaen
von und bernommen wurden:
I 5,8
IX 2,6

eadem repeterent et alia diriora] ... duriora CZH PER LW,


dazu
orabat Christianum se fieri ] rogabat ... CZH (hier ist
von bewut das orare ersetzt worden, weil es mit der
christlichen Bedeutung beten besetzt war).

Das Verhltnis der Familien zueinander

215

Ein besonderes Problem stellt die Stelle VII 2,1 dar (cf. auch p. 73), da
hier eventuell keinen Fehler, sondern die Erinnerung an die richtige
Lesart an und berliefert hat: statt des aiebant (aut sim.) der brigen
Tradition bieten hier mit (LO) audiebant, und damit audierunt
{audierat ER). Eine Form von erscheint sowohl gr. als auch syr.,
mglicherweise bot hier audiebat. Auf jeden Fall wird damit der Einflu
auf die Familien und durch deutlich.
Keine direkte Einflunahme, sondern die Benutzung einer gemeinsamen
Quelle bestimmt das Verhltnis von zu . Wie oben gezeigt wurde, zeigt
die uere Form von 5, da zwei verschiedene Vorlagen benutzt wurden,
wobei die eine der von nahesteht, aber kaum oc selbst sein kann.
So kann man die gemeinsamen Fehler von und 5 (cf. weiter oben
p. 149 sq.) auf die gemeinsame Vorlage zurckfhren.
ist fr weitere Fehler in diesem Teil der Tradition verantwortlich.
I 1,8 hat die ungewhnliche Form prostrabis in zur Verbesserung"
prosternes gefhrt, und 5 bernehmen diese Verbesserung", gibt sie
an weiter, an (cf. weiter oben p. 202 sq.) und an y (cf. unten zum
Verhltnis /y).
VI 9 obsequii earum remunerabatur laborem. hier nderte zu obsequio und
vererbte es an (damit an ) und andererseits an (vertreten durch X;
FD sind hier kontaminiert) und dadurch weiter an .
VII 4,1 conjringatur caput serpentis (cf. Gn. 3,15 Vet. Lat.): hier hat
zu dem sinnlosen constringatur verlesen. So bernehmen es (C; ZH setzen
die Vulg.-Form ein) und , mit ihm ; und erben von die falsche
Form von constringere.
VII 14,2 pervigiles durabant. verstrkt mit perdurabant, bernommen
von (CZH) und 5 (X); gibt es an weiter.
XI 9,11 praesto fit belua: fuit statt fit fanden (CZH) und in vor
und gaben es an und weiter; auch die -Handschrift L hat es aus
bernommen (zu den Unterschieden innerhalb von cf. p. 193 sqq.).
XV 2,12 Habuit. . . gratiam super omnespaene ceteros homines, hier schrieb
vermutlich omnes paene et ceteros, so erscheint es in , damit in (poene
et)\ (CZH) und daraus verndern dies zu patres et.
Folgende Beziehungen der Familie zu anderen lassen sich demnach
nachweisen:

216

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Die Familie 5 erwies sich der ueren Form nach als abhngig von
einer zweiten Vorlage (Typ II; Lemmata De sancto NN, cf. p. 208). Da
gemeinsam mit Sonderfehler gegen die brige Tradition zeigt und
ebenfalls teilweise vom Typ II beeinflut ist, ist es wahrscheinlich, da
die Vorlage vom Typ II und die Quelle fr die gemeinsamen Fehler
identisch sind: .
Da die Fehler (cf. die Liste p. 164) nicht direkt von aus 5 bernommen sind (oder umgekehrt), machen zwei Stellen ausreichend sicher:
VII 9,1 Adhuc in gestis sancti Apollonii ferebatur etiam hoc. Diese berleitung, die im gr. Text fehlt, wird an anderer Stelle kritisch besprochen (cf.
p. 74). Hier ist nur wichtig, da wie in ihrer Vorlage ingens statt in
gestis vorfanden. Fr diese offenbar verderbte Stelle fanden und zwei
voneinander unabhngige Lsungen zur Verbesserung".
schreibt (mit K): Adhuc ingens fama sancti Apollonii ferebatur
etiam
dicendum est, dagegen Adhuc autem ingens sancti Apollonii ferebatur etiam hoc
factum. Keine der beiden kann aus der anderen erklrt werden.
IX 4,5 Illi cum intellexissent, timore magno exterriti sunt (auf diese Stelle
wurde bereits hingewiesen, cf. p. 76). Auch hier fanden und gegen die
brige berlieferung einen anderen Text vor, nmlich einen erklrenden
Acl zu intellexissent. Die etwas unterschiedlichen Versionen {ad eius fidem
solem stetisse und eius fide solem stetisse ) machen es wahrscheinlich, da
auch hier und unabhngig vorgingen, obwohl sich eius fide auch als
Verbesserung des ad eius fidem erklren liee.
Dagegen ist die Familie y zu einem Teil direkt abhngig von . Dies
wird bewiesen durch folgende Stellen: VII 6,5 findet sich in einem Teil
der berlieferung eine Unterteilung des Kapitels. Da diese Teilung auer
in y nur in und auftaucht, kann sie nur aus (cf. oben) stammen;
da y weitere Sonderfehler gemeinsam mit nicht aufweist, mit dagegen
eine Anzahl weiterer Fehler teilt (cf. die Liste p. 161), mu auch diese
Trennung des Kapitels VII von auf bertragen worden sein.
Damit kann man auch die Herkunft des sanctorum in kombinierten Titel
von y (cf. p. 210) als Erbe von ansehen.
Untersttzt wird die Annahme, y sei von direkt abhngig, auch durch
I 2,1 ut. . . per orationem sibi invicem confoederentur. Das richtige confoederentur
haben nur , damit HZ, sowie und bewahrt ( ist hier nicht erkennbar:
C fehlt, U folgt ). Dabei taucht in mit den Hss. XFD die Form foederentur
auf, genau diese findet sich in y wieder.
Anders als die Beziehung von und y ist diejenige von und . Die
oben aufgefhrten gemeinsamen Sonderfehler von und lassen fr sich
gesehen nicht erkennen, in welcher Richtung die Beeinflussung erfolgt ist.
Die Tatsache, da es sich dabei . T. um Schriftzitate in einer VetusLatina-Form handelt, macht es jedoch wahrscheinlich, da sie von nach
eingedrungen sind. Die auch im mozarabischen Psalter nachweisbare
Form von Ps. 76,11 (I 5,12) ist eher in Spanien, der Heimat von , in den

Das Verhltnis der Familien zueinander

217

Text aufgenommen worden, als in Sddeutschland, wo anzusiedeln ist.


Da Valerius, der Kompilator der -Sammlung, das Ps. Moz. benutzte,
ist auch sonst bekannt (cf. de Bruyne, Heritage 10).
Da jedoch die Familie y bereits voraussetzt (besonders dadurch, da
sie die berlieferungsgemeinschaft von y bernimmt, cf. oben p. 207),
andererseits y teilweise aus entstanden ist (siehe oben), mu man fr
zwei Stufen annehmen: 1. die Textform, die aus und entstanden und
durch Bearbeitung gestaltet ist (1); dieser Text beeinflute y . Die im
Zusammenhang mit der Sammlung des Valerius entstandene Textform
(cf. p. 34) ist daraufhin an der Weiterentwicklung des -Textes beteiligt
gewesen ().
Damit ergeben sich folgende Beziehungen von zu anderen Familien:

^ ^
bietet ein hnliches Bild wie : die noch erkennbare uere reine
Form vom Typ IV (cf. oben p. 209), wie sie vor der Einfgung in das
Corpus Bobbiense" bestand, lt vermuten, da auch der Text selbst von
Kontamination freigeblieben ist. So weist auch nur mit einer Familie,
nmlich y , gemeinsame Fehler gegenber der brigen Tradition auf (cf.
die Liste p. 153). Da diese nicht direkt aus auf y bergegangen sind,
sondern aus einer gemeinsamen Vorlage stammen, machen folgende
Stellen deutlich:
I 6,6 de sublimioribus ad inferiora conruerat: in der Vorlage fr und y
mu conruerat schlecht lesbar oder bereits verderbt gewesen sein,
schreibt hier ohne Sinn consueverat (die -Hss. , V und b verbessern
zu labi consueverat). Dagegen las y converter at, das sich aus consueverat
zumindest schlechter erklren lt als aus conruerat. hnlich liegt der Fall
bei XI 9,14 secum pariter in siccum educit etiam bestiam. In der Vorlage fr
und y , , war educit (vermutlich wegen der hnlichkeit des hier unpassenden educat) zu einer Form von deducere verndert worden, schreibt hier
deducit, y deduxit (allerdings knnte hier auch ein Verbesserungsversuch
von y vorliegen). Auf die gemeinsame Vorlage von und y , sind auch
folgende Fehler zurckzufhren:
Prol. 6 ab omni malitiae cogitatione ac suspicione . . . defaecatos. Die leicht
mgliche Verwechslung von cogitatione mit contagione (die hufig zu beobachten ist) wurde aus von und y bernommen, y vererbte es weiter

218

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

an (vertreten durch T; MS bieten den Prolog nicht). Die 1 -Handschrift


E, die besonders im Prolog Einflsse aus zeigt (cf. p. 130 sq.), bernimmt
contagione, aus dieser 1 -Tradition haben auch UZ diese Lesart vermittelt
bekommen (U folgt Prol.-XI einem 1-Text, ist passim davon beeinflut).
Eine Glttung des an folgender Stelle nicht mehr eindeutig zu rekonstruierenden -Textes mu ebenfalls in entstanden sein:
VIII 4 . . . nos, credo, incredulitatis fragilitate magis magisque metuebamus
(zu dieser Stelle cf. auch p. 75). Die brige berlieferung und der griechische Text legen nahe, da hier ursprnglich nur ein Substantiv stand, und
zwar eher incredulitas als infidelitas (cf. den Apparat zur Stelle); Lesarten,
die in irgendeiner Form (in)credulitas enthalten, finden sich in , und
dem verllichsten Teil von (LO). Die Stelle mu jedoch schon in co so
unklar und wohl auch verderbt gewesen sein (eventuell fand sich dort
schon die Doppellesart incredulitate infidelitate), da der Schreiber von
sich zu der Verdeutlichung und Glttung infidelitatis fragilitate entschlo.
Diese plausible Verbesserung" wurde von und y tradiert (fragilitatem
y ) ; ob y diese Lesart an die -Handschriften J W weitergab, wie in etlichen
anderen Fllen, oder die Glttung schon in einer frheren Schicht (d. h.
in 2 ) vorgenommen wurde, lt sich nicht entscheiden. (Ein weiteres
Problem ist hier, da auch 5 mit diese Lesart teilt).
Die Stellung von im Verhltnis zu anderen Familien ist also folgende:

ber die Beziehungen von zu wurde bereits gesprochen (cf. p. 216).


Neben den Einflssen aus 5 und (siehe oben) mu fr y jedoch ein
Primrtext ausschlaggebend gewesen sein, der von einer gemeinsamen
Vorlage abstammt, von der auch , und partiell herkommen:
Diese Vorlage entsprach, nach ihrem getreuesten Abkmmlung zu
urteilen, dem Typ III (ohne Titel und Lemmata). Diese uere Gestalt ist
in y hinter derjenigen aus Typ II und IV kombinierten verschwunden,
gemeinsame Fehler mit , , oder einigen von diesen machen die
Verwandtschaft des y-Textes mit dieser Gruppe deutlich.
I 4,6 Paciscitur cum cordis sui concupiscentia. Das ungewhnliche paciscitur
gab natrlich Anla zu vielen Verschreibungen (cf. den Apparat zur Stelle),
aber y + schreiben hier bereinstimmend pascitur.
I 2,13 . . . quale legitis in prof etis dei et apostolis\ y und ein Teil von
( ) ndern in legistis.
I 3,21 qui (sc. deus) sentiri . . . possit et perstringere mentis affectum. Die
Stelle ist inhaltlich problematisch (cf. p. 77 sq.), eine nderung in perstringi

Das Verhltnis der Familien zueinander

219

. . . affectu lag auch der Konzinnitt wegen nahe. Diese Version bringt
jedoch nur ; y (LJW), (damit ER) und beschrnken sich gemeinsam
auf die nderung affectu.
VIII 11 quantum diriores estis bestiis, y haben hier bereinstimmend
duriores.
XI 9,11 ego earn et adducam eum ad vos (cf. auch p. 81), statt earn schreiben
y (damit Z) und vadam.
XI 9,14 hominem dei corcodrillo vectum fluminis alveum transmeare, y und
L als wichtigster Vertreter von bieten hier evectum.
Darberhinaus hat y jeweils mit , und Fehler gegen die brige
Tradition (cf. die Listen p. 160 sq.). Die Art dieser Fehler bietet wenig
Anhaltspunkte fr eine Entscheidung, ob sie aus der gemeinsamen Quelle
stammen oder als Sonderfehler aus einer der Familien direkt an die
andere vererbt wurde.
Fr die gemeinsamen Fehler von y und kann man jedoch deshalb
annehmen, da sie als Sonderfehler von y in den Text von bernommen
wurden, weil auch die berlieferungsgemeinschaft offensichtlich von
aus y entlehnt wurde (cf. oben p. 214).
Die gemeinsamen Fehler von y und mssen unterschiedlich bewertet
werden. Einerseits ist , abgesehen von einigen Einflssen aus (cf.
p. 214) ein nicht kontaminierter Text, daher stammen die gemeinsamen
Fehler von und y vermutlich aus ihrer gemeinsamen Vorlage ; sie sind
in den anderen Abkmmlingen von , und , die beide kontaminiert
sind, verlorengegangen.
Andererseits sind zwei der Hauptvertreter von , nmlich J und W von
y-Handschriften beeinflut (cf. die Beschreibung von J und W pp. 133 sqq.
mit Anm. 1), so da gemeinsame Fehler, die y und den von JW beeinfluten Teil von betreffen, auch direkt aus y geflossen sein knnen.
Bezglich des Verhltnisses von y und sind drei Stellen aufschlureich:
XVI 2,5 nec praeterea nec ultra iam cognita (cf. zur Stelle auch p. 78 sq.).
Anstelle von nec ultra schreibt y alia nec ultra, alia nec ipsa ultra (aliam
ER; folgt YP). Dies kann nur als Weiterentwicklung der y-Lesart erklrt
werden.
I 5,6 Quid enim aliud es passurus in inferno? Da nur , y und an dieser
Stelle esses schreiben, mu es sich um eine -Lesart handeln, die dann
nur von y direkt bernommen haben kann.
I 6,11 In diem tertium triplicatis urgeri stimulis coepit\ statt in diem bietet
y post diem (gefolgt von J F), erweitert diese Lesart: etiam post diem
(gefolgt von ZH).
Folglich knnen auch die brigen gemeinsamen Fehler von y und
direkt aus y stammen.
Die vielfltigen Beziehungen der Familie y zu anderen lassen sich so
darstellen:

220

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Ungeklrt bleiben drei Stellen, an denen y gemeinsam mit 5 und


Fehler gegen die brige Tradition aufweist:
VII 7,1 quasi pro aquis fluvialibus profana mjsteria peragentibus. Die Lesart
von y pluvialibus kann jedoch auch voneinander unabhngig entstanden
sein; Unkenntnis der klimatischen Gegebenheiten gyptens konnte ebenso
dazu fhren wie die palographisch hufige Verwechslung von F und
(in Majuskeln).
VII 15,11 quod ad ostentationem hominum fieri videatur, die nderung zu
ostensionem in ist ebenfalls unabhngig denkbar, beide Stellen knnen
aber auch Indiz fr eine weitere Verbindung zwischen diesen Familien
sein.
IX 2,2 Nocte quadam . . . perrexit; hier schreibt mit Nocte quadam
cum . . . perrexit, ( L J A ) Nocte quadam cum . . . perrexisset; y Cum nocte
. . . perrexisset. Allerdings knnten auch diese Korrekturen" unabhngig
voneinander entstanden sein.
erwies sich nach der ueren Gestalt als ein reiner Abkmmling des
Typs III = . Im Text konnten Einflsse aus festgestellt werden (cf.
p. 214), auerdem gemeinsame Fehler mit y (cf. oben), die aus stammen.
Von % sind, wie oben gezeigt, auch zumindest zu einem Teil abhngig;
auf als gemeinsame Quelle von und weisen folgende Fehler:
IX 2,2
IX 2,10
XIV 1
Ep. 16

ad penetralia] ad penetrabilia
scripturas memoriter teneret] scripturas memoriter retineret
+
tantum gratiae acciepiebat\ tantam gratiam accipiebat
Ipsi gloria et honor] et honor om. (YDZ)

Da diese Fehler von und direkt aus bernommen sind und nicht
aus , ist deswegen wahrscheinlich, weil weder noch einen der fr so
typischen Fehler bernehmen, die durch die schlecht lesbare unmittelbare
Vorlage von entstanden sind (cf. p. 193). Deshalb drften auch die
Fehler, die ausschlielich mit teilt, sowie diejenigen mit , aus der
gemeinsamen Quelle stammen.
Allerdings gibt es Unterschiede im Verhltnis von zu und zu .
Whrend die gemeinsamen Fehler mit nur von geringer Anzahl sind,
ist mit durch eine Reihe von gravierenden Fehlern verbunden (cf. die

Das Verhltnis der Familien zueinander

221

Listen p. 197). Aufschlureich ber die Art des Verhltnisses sind zwei
Stellen:
XV 2,11

sanati sunt\

sani fierunt LA ) _
sani e f f e c t i sunt J J
sani facti sunt pc. W

Hier scheint die Vorlage fr wie fr gleichermaen schwer lesbar


gewesen zu sein, wobei fr alle sani und . . . unt erkennbar war. Alle drei
Formen waren durchaus gngig und boten keinen Anla zur nderung.
Sie sind daher unabhngig voneinander aus der gleichen schlechten Vorlage
entstanden.
XX 1
quae accidere per somnia hominibus solent, vel per fantasias mulieribus apparentibus-, schreibt mulierum apparentium, dagegen
mulierum
apparentibus.
Auf jeden Fall fanden wie die Form mulierum vor. Vermutlich ist in
apparentium angeglichen worden, dagegen behielt das vorgefundene
apparentibus bei. Auch hier ist eine gemeinsame Vorlage wahrscheinlicher
als direkte Abhngigkeit.
Auch die Omissionen (VII 2,8 alios ad bene operandum-, XXIX 4,8 aut
portantes) deuten darauf hin, da sowohl wie sie in ihrem Primrtext
vorfanden und nicht von aus in den Text hineingenommen worden
sind.
Aus diesen Anzeichen ergibt sich, da mit enger verbunden ist als
mit und . Sie stammen vermutlich gemeinsam von einem gesonderten
Strang der -Tradition, 1 , ab, der eventuell schon gewisse Leseschwierigkeiten bot; ein bedeutend schwerer lesbares (oder versehrtes) Exemplar
dieses Stranges diente dann als Vorlage fr die diversen -Handschriften
(cf. p. 193) (Davon scheint L wiederum ein -Exemplar zum Vergleich
und zur Hilfe benutzt zu haben, cf. XIX 2 in carcerem trusus\ hier schreibt
(mit U) retrusus, L bietet die Doppellesart clusus retrorsus).
Die Beziehung von zu ist wegen der Handschriftensituation nicht
eindeutig bestimmbar (cf. weiter unten zu , p. 223 sq.), wahrscheinlich ist jedoch, da aus einem Teil der -Tradition geringfgig beeinflut
ist.

222

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

folgt als Primrtext, wie p. 221 gesagt, 1 ; viele Elemente der ueren
Form und besonders die berlieferungsgemeinschaft lehnen sich an y an
(cf. p. 214). Da -Einflu auf 5 genommen hat, wurde oben gesagt (cf.
p. 216 sq.). Eine gewisse Zahl von Gemeinsamkeiten mit und mit ist
zu beobachten, jedoch reichen sie nicht aus, um konkrete Einflsse zu
beweisen. Viele der bereinstimmungen knnen auch auf Zufall beruhen,
wie die nachfolgende Liste zeigt:
und
V 8
VII 14,5
IX 4,3
IV 1,2
XX 2
XXVIII 3,6
X X X 3,2
XXXII

quos inibi haberi conperimus]


enuntiabat quid later et in corde]
qui ambulat in luce non offendit\
ferrum candens in faciem eius
iniecit]
absque . . . fantasia tale aliquid
eveniat]
miserans virginis cruciatus\
perlaturos se\
vidit]

und
V 8 siehe oben ( und )
XXIII 3,2
patientiam]
XXVII 7,1 purgandarum . . . cogitationum]
XXIX 4,1
quodam tempore node . . .
pulsaverit]
XXIX 5,1
fratris . . . visendi gratia iter
agerent]

habitare UH
nuntiabat C
offendet ac.R
iecit
veniat (veniet ac.Q)
mtrans ac.K
perlaturos esse
videt videret ZU

scientiam C sapientiam (?)


purgandorum
nocte om. CU
visitandi UZ (videndi )

(Zu einer mglichen gemeinsamen Abhngigkeit von von dem


Hyparchetyp 1 cf. weiter unten p. 227 sqq.).
Die Verbindungen der Familie zu anderen Familien lassen sich so
darstellen:

Die Familie e ist kontaminiert aus (cf. p. 216), (cf. p. 214),


(cf. p. 218) und (cf. p. 219). Dabei deutet die uere Form mit den
berwiegenden Anzeichen auf = Typ II als Primrtext (cf. p. 211 sq.);

223

Das Verhltnis der Familien zueinander

aber auch die Einflsse aus sind betrchtlich. So stellt sich die Position
von folgendermaen dar:

Die Familie bleibt von allen am undeutlichsten, sowohl bezglich


ihrer Gestalt als auch ihrer Beziehungen zu den anderen Familien. Zum
einen erlaubt der einzige Zeuge nicht, den vollstndigen Text von zu
rekonstruieren, weil er stark mit 5 kontaminiert ist (cf. p. 202 sq.). Zum
anderen geben die von 5 unbeeinfluten Partien (so besonders der Textteil
XXIX Ep., wo als Vorlage ausfallt, cf. p. 162) keinen Hinweis auf
eindeutige Verwandtschaft mit einer oder mehreren anderen Familien (cf.
die Liste p. 204 sq.).
Die uere Gestalt von vermittelt den Eindruck von starker Ursprnglichkeit: sowohl Titel als auch Lemmata sind von einfacher Form; die
Tatsache, da der Titel erst im Kolophon erscheint, kann darauf hinweisen,
da sich die uere Gestalt des -Textes so erhalten hat, wie sie die alte
Buchform der Schriftrolle darbot (wie im brigen der Text von X ebenfalls
den Titel erst im Explicit nennt). Mglicherweise stammt das Exemplar,
das den Titel nach dem Text bot, aus der bergangszeit von der Rolle
zum Kodex, in der die Schreiber gewi manche Gepflogenheiten der
lteren Praxis auf die neue bertrugen.
Die uere Gestalt von zeigt eindeutig mehr Verwandtschaft mit
derjenigen von und 6 (also mit dem Typ I/II, entsprechend und )
als mit der brigen Tradition (also Typ III/IV = und ). Vielleicht ist
sogar die Gestalt von als die ursprnglichste berhaupt anzusehen, auch
Parallelen zur griechischen Tradition legen das nahe.
Die Position von innerhalb des Stemmas wird daher in der Nhe von
und zu suchen sein. Andererseits erscheinen in Fehler, die offenbar
aus dem anderen Teil der Tradition (/) stammen, wie noch zu zeigen sein
wird. Folglich mssen wir einen Einflu aus diesem berlieferungsstrang
annehmen.
Die Stellung von ist (vorlufig) folgende:
/

224

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Mit der Frage nach der Herkunft von gelangt man ber die Schicht
der Familien hinaus in die der Variantentrger , , , und der Hyparchetypen.
Allerdings machen es die geschilderten vielfaltigen Verflechtungen an
vielen Stellen unmglich, die Fehlerquelle ausfindig zu machen, auch wenn
die grundstzliche Verwandtschaft aller Zeugen, die diesen Fehler bieten,
feststeht. So kann . B. die Lesart militem (statt des richtigen limitem in I
1,7) sowohl in als auch in y oder zuerst aufgetaucht sein:

n
Trotz dieser hier an einem Beispiel aufgezeigten Schwierigkeiten (die
voreilige Schlsse verbieten), lassen sich aus den beschriebenen Abhngigkeiten der Familien, bzw. den Leitfehlern, die ber die Familien hinausfhren, die Variantentrger der ersten Schicht , , , in Umrissen darstellen.
C7

DIE VARIANTENTRGER DER ERSTEN SCHICHT

zeigte die bisher als Typ I (cf. p. 207) bezeichnete uere Form. Der
Titel lautete Vita sanctorum (aut sim.); ein Autor wurde nicht genannt.
Eine berlieferungsgemeinschaft ist nicht klar erkennbar, weil der Hauptzeuge C als solcher eine Sammlung von verschiedensten Texten reprsentiert; da jedoch er wie der andere Hauptzeuge X die Viten des Antonius
sowie des Paulus, Malchus und Hilarion in unmittelbarer Nhe der HM
aufweist, ist die gemeinsame berlieferung dieser Texte schon in ziemlich
wahrscheinlich.
Fr lassen sich die bereits erwhnten Fehler feststellen:
11,8
12.5
14.6
VI 9
VII 4,1
VII 6,1
VII 7,2
VII 14,2
XI 9,11
XV 2,12

prostrabis]
blandamque]
perturbari
obsequii]
confringatur]
narrante]
orgia]
durabant]
praesto fit]
omnes paene ceteros]

9
prosternes
blandam namque
conturbari
obsequio
constringatur
tradente
iurgia
perdurabant
praesto fuit
omnes paene et ceteros

Die Variantentrger der ersten Schicht

XX 2
XX 4
XXVIII 4,2
XXVIII 4,4

absque mulierum fantasia]


huismodi simularca]
Cui cum resisteret]
evocavit (sc. fratris nomen)]

225

absque mulierum fantasiis


huiusmodi om.
Cuique cum resisteret
vocavit

ist weniger gut zu erkennen, da seine beiden Abkmmlinge und


durch Kontamination und Bearbeitung ihre ursprngliche Gestalt verloren
haben. Der Titel scheint jedoch auch Vita sanctorum (aut sim.) gelautet zu
haben (nach 5 und einem Teil des Titels von ). Ein Autor wurde nicht
genannt; die Gliederungsprinzipien waren hnlich wie in , die Lemmata
lauteten vermutlich De sancto NN, und die Kapitelanfange waren zustzlich mit Majuskelzeilen markiert.
Bemerkenswert ist der Zusatz in IX 4,5, der sonst nur noch in der
syrischen berlieferung zu finden ist (cf. p. 76). Als Fehler von stellten
sich heraus:
12,11
VII 9,1
IX 4,5
XIX 3
XXI 1,1

nos laetus ... suscepisset]


in gestis]
tamquam insultaturi]
abluenda ... et abolenda]

nos laetos ... suscepisset


ingens
add. ad eius fiden solem stetisse
tamquam insultantes
abluendae ... et abolendae

Weitere Fehler aus knnen dadurch verschwunden sein, da bei den


Kontaminiationen mit anderen Texten die richtigen Lesarten aus diesen
anderen Vorlagen bernommen wurden.
In der ueren Form darf als getreues Abbild von gelten: die HM
wird ohne Autor, Titel und Lemmata berliefert. Eine Kombination mit
anderen Texten scheint in noch nicht existiert zu haben, die Verbindung
mit der Vita Pachomii ist erst in zu beobachten.
Obwohl die uere Gestalt einen so ,archaischen' Charakter hat, mu
der Text von bereits viele Fehler enthalten haben, die eher auf schlechte
Lesbarkeit zurckgehen als auf bewute nderung oder Glttung (der
schlechte Zustand hat sich offenbar in der Vorlage fr den Abkmmling
noch weiter verschlechtert, whrend die anderen (, , y ) zugleich
weitere Vorlagen benutzten.

12,13
13,21
14,6
15,6
VII 7,2
VII 8,7

legitis]
perstringere ... affectum]
paciscitur]
consciscis]
orgia]
uterque narraret]

legistis
perstringere ... affectu
pascitur
constitues aut sim.

om.

uterque enarrarent

226
VII 9,2
VIII 11
IX 2,2
IX 2,10
IX 3,5
XI 9,11
XI 9,14
XIV 1
XV 2,11
XVI 3,5
XX 1
X X I X 4,7
X X I X 4,8
X X I X 5,4
Ep. 16

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

alios ad bene operandum]


diriores]
penetralia]
memoriter teneret]
super tam mirabili facto]
eam]
vectum]
tantum gratiae]
sanati sunt]
iustorum]
mulieribus]
pueruli]
aut portantes]
super hoc sermone]
et honor.

om.
duriores
penetrabilia
memoriter retineret
super tam admirabile factum
vadam
evectum
tantam gratiam
sani fierunt aut sim.
sanctorum
mulierum
parvuli
om.
super hunc sermonem
om.

Auer diesen (bereits vorher erwhnten) Fehlern lassen sich noch folgende konstatieren, wenn man bercksichtigt, da indirekt (ber ) auch
an der -Tradition teilhat.
I 1,24
II 10
IX 5,6
X X I X 1,4

VII 4,7

rogat, ut indicet ei .
causam]
Qua percepta (sc. communione)\
mirarentur de cornersione
eius]
locus . . . si vere ... ab Iamne
et Mambre consitus est]

indicaret
Quo percepto
conversatione y

constitutus est
(davon
wohl unabhngig: praeconstitutus CU)
populos multos . . . credendos populos plurimos . . . credendos
w]
esse y Y (populus plurimus
. . . credendus PER esset
PER JA ZH)

Der Variantentrger , der am reinsten von reprsentiert wird, war


mit insofern verwandt, als er den Text ohne Lemmata bot, vermutlich
trug die H M jedoch einen Titel (De vita patrum aut sim.); ein Autor
wurde nicht genannt. Die in den beiden Abkmmlingen erscheinenden
berlieferungsgemeinschaften (Vita Severini, HL, HM in (3; Vitae Pauli,
Antonii, Hilarionis, HM in y) gehen wohl nicht auf zurck, sondern
sind erst mit den Familien selbst entstanden.
Die Fehler in waren im Vergleich zu nicht sehr zahlreich:
Prol. 9
15,6

cogitatione]
es]

contagione
esses

Die Hyparchetypen 1 2 3 und der Archetyp

VII 4,8
VIII 4
XI 9,14
XIV 4
XIX 16
XXII 2,4
XXVIII 2,4
XXIX 4,14
C8

conservantes]
incredulitate ?]
educit]
digni ... communione]
reportavit]
obturbare]
in te insimulatur]
meliorum merita]

227

conversantes
infidelitatis fragilitate ?
deducit / deduxit
digni ... communionis
portavit
turbare
pro te insimulatur
meliora merita

DIE HYPARCHETYPEN 1 2 co3 UND DER ARCHETYP

1 Die in vielen Elementen hnlichen ueren Formen von und


lassen vermuten, da sie auf einen gemeinsamen Hyparchetyp zurckgehen, dessen Merkmale der Titel Vita sanctorum und die Gliederung der
Kapitel (Teilung des Cap. VII, Zusammenfassung von XII XIV;
X X I - X X I X ; X X X I - E p . ) waren.
Auch der Text von weist diese Gliederung und einen hnlichen Titel
auf (cf. p. 209 sq.), so da der Hyparchetyp von und , 1 auch
beeinflut haben mu. Weil so stark von 5 beeinflut ist (cf. p. 202 sq.),
ist bei bereinstimmung von und nicht zu entscheiden, ob es sich um
eine direkte Einflunahme auf handelt oder um einen von 1 ererbten
Fehler. Wo jedoch mit gegen steht, tritt die Abhngigkeit des Textes von 1 klarer hervor (eine direkte Abhngigkeit von liegt sicher
nicht vor; die Anzahl der Berhrungen zwischen und fr einen direkten
Kontakt ist zu gering).
Drei Stellen seien hier erwhnt:
XI 9,7
in ipso loco etiam\ in ipso etiam loco C
IX 4,3
dum lucem habetis in vobis (Io. 12,35)] dum adhuc lucem habetis
in vobis
XXXII 3
in libro, quem tenebat in manibus] in libro, quod tenebat in manibus
C (dazu noch die Hs. Paris, Bibl. Nat. lat. 1960, cf. dazu
p. 205).
Whrend die zweite Stelle als Zitat auch unabhngig voneinander um
adhuc erweitert werden konnte, ist liber als Neutrum nicht ohne weiteres
selbstverstndlich. Dazu kommt noch, da hier das wohl von quod
abhngige quo bietet (TS).
Da auch von dem Hyparchetyp, von dem und abhngen,
beeinflut ist, zeigen folgende Beispiele:
V 8
quos inibi haberi conperimus\ habitare UH (inibi haberi]
inhabitare U; U vertritt hier zusammen mit ; C fehlt)
XI 9,5
non in cibo solo] non in solo cibo {solo pane MS)
Weitere bereinstimmungen mit dem Hyparchetyp 1 von gegen die
/-Tradition sind folgende:

228

VII 9,1

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Adhuc in gestis sancti Apollonii ferebatur


Stelle cf. auch p. 74).

etiam hoc (zu dieser

Statt in gestis schrieb hier ingens (zu den unterschiedlichen Eingliederungsversuchen von und 5K cf. p. 216); in C ist noch deutlich ingentis zu
erkennen, das eine sptere Hand zu in gestis verbesserte, schreibt ebenfalls
ingentis. Der Fehler mu bereits in 1 zu finden gewesen sein.
VII 12,5
XVIII 5

(tut aliquis alius profetarum\ alius aliquis alius quis


alii vero pyramidas quas dicunt ipsas esse, in quibus frumenta tunc
congregata sunt, putant\
(zu dieser Stelle cf. auch 79). Das put ant war vermutlich bereits in 1
irrtmlich gestrichen, wie es (damit ) und bezeugen.
XIX 6
cum vidisset haec eum serie prosequentem\ das ungewhnliche
serie mu noch in 1 gestanden haben, wie es (CZ)
bezeugt (cf. auch p. 83 sq.). Wenn dafr crebro einsetzt, mu in der
Vorlage auch serie gestanden haben, das, als Ablativ von series miverstanden, diese Interpretation zulie (hnlich: iterum F saepius Ii). Dagegen
erzeugte die Lesart serio die Interpretationen sedule U und animosius H.
So sind neben den beiden Variantentrgern der ersten Schicht , sowie
ihren Abkmmlingen auch und teilweise von 1 abhngig. Dabei hat
nur relativ wenige Fehler aus 1 bernommen, wie gro der Anteil an
richtigen Lesarten aus 1 ist, kann natrlich nicht mehr festgestellt werden.
3 dagegen zeigt auch in der ueren Form groe hnlichkeiten mit
1 , hat aber zustzlich die Teilung des Prologs und auerdem durchweg
Lemmata der einfachsten Form. Da auerdem in etliche Fehler aus der
/-Tradition zu finden sind (cf. die Listen p. 204 sq.), mssen wir davon
ausgehen, da auf einen eigenen Hyparchetyp zurckgeht, der uerlich
co1 nahestand, bezglich des Textes aber von 2 beeinflut war. (Dem
etwaigen Einwand, da K, der einzige Zeuge von , ja auch ein aus
zahlreichen anderen Familien ( und ) kontaminierter Text
sein knnte, steht sowohl die Schwierigkeit eines solchen Arbeitsganges
entgegen, als auch die uere und innere Einheitlichkeit von K).
2 Der Hyparchetyp, auf den und zurckgehen, berlieferte den
Text der HM ohne Lemmata, eventuell unter dem Titel Vita patrum, oder
aber, was wahrscheinlicher ist, ohne Titel und Autorenangabe.
Die bereits in 2 enthaltenen Fehler ergeben sich aus bereinstimmungen von und , bzw. ihrer Hauptzeugen , oder . Deutlich
erkennbar sind folgende:
I 2,10
I 3,22

per orationem sibi invicem


confoederentur\
omne quicquid potest . . . mens
humana conspicere]

confiteantur
concipere

Die Hyparchetypen 1 2 3 und der Archetyp

229

Die bereits in 2 enthaltenen Fehler ergeben sich aus bereinstimmungen von und , bzw. ihrer Hauptzeugen , oder . Deutlich
erkennbar sind folgende:
I 2,10
I 3,22
II 1
VII 4,5
X X V I I I 2,4

per orationem sibi invicem


conjoederentur\
omne quicquid potest . . . mens
bumana conspicere]
monasteria instituit\

confiteantur
concipere

monasterio instituebatur y

5 (cf. zu dieser Stelle


auch p. 73).
hatte magnificam verbi doctrinam\ banc magnificam verbi dei doctrinam y -* 5 magnifica
verba in dei doctrtna
qui in te insimulatur (cf.
pro te y W propter te LA
auch p. 86); statt in te]
pro parte J

Aus den dargestellten Verbindungen und Abhngigkeiten lt sich fr


die berlieferung der HM folgendes Stemma erschlieen.

230

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

(Eine Chronologie kann mit diesem Stemma nicht dargestellt werden,


wenn eine gewisse bersichtlichkeit gewahrt werden soll. Da aus der Zeit
der Entstehung der Familien keine Handschriften erhalten sind, kann fr
diesen Zeitraum nur eine relative Chronologie erschlossen werden, die
mit absteigenden Linien gekennzeichnet wird; die Pfeile verdeutlichen in
einigen Fllen die Richtung der Einflunahme).
Der Archetyp, auf den die gesamte Tradition zurckgeht, enthielt
bereits die p. 71 80 beschriebenen Fehler bzw. Unklarheiten.
Die uere Gestalt glich eher dem Hyparchetyp 1 : bereinstimmungen
mit der Gestalt des griechischen Textes, wie die Zusammenfassung der
Nitrioten zu einem Kapitel, die Bezeichnung Abbas" fr Benus, Syrus
und Helenus, die Lemmata vom Typ De NN knnen kaum zufallig
entstanden sein und nachtrglich einem Text ohne Lemmata und Gliederung eingefgt sein. So wird man auch die Teilung des Kapitels VII und
die Zusammenfassung von XII XIV und XXXI Ep. vermutlich schon
in gefunden haben.
Aller Wahrscheinlichkeit nach trug die HM in keinen Titel und keine
Autorenzuweisung.
Da die Arbeit Rufins am Text der HM ziemlich sicher in eine Zeit fallt,
die sowohl in persnlicher wie auch politischer Hinsicht unsicher und
bewegt war, ist es mglich, da Rufin seine bertragung noch nicht einer
breiteren ffentlichkeit zugnglich gemacht hatte und wir in vielleicht
das Exemplar sehen mssen, das Rufin bei seinem Tod dem Freundeskreis
hinterlie (das Fehlen eines Titels und Autorennamens wre fr das
eigene Exemplar des Verfassers nicht verwunderlich). Die Entstehung des
Hyparchetypen 2 liee sich mit der Existenz einer Abschrift von diesem
Exemplar, die als reine Arbeitsunterlage vielleicht sogar fr eine berarbeitung gedacht war, einleuchtend erklren; in einem solchen Privatexemplar" konnte auf Lemmata und andere uerlichkeiten verzichtet
werden. Einige Glttungen gegenber dem co^Text als Ergebnis dieser
l Verarbeitung zu interpretieren, ist allerdings reine Hypothese.
Allerdings wrde sich damit erklren lassen, da der dritte Hyparchetyp
3 zur Verffentlichung bestimmt die aus der griechischen Vorlage
abgeleitete uere Gestalt von 1 zeigt, in der Textgestalt jedoch auch
eindeutige Zusammenhnge mit 2 aufweist.
C 9

DIE D R U C K E

Den Editionen Rosweydes gingen mehrere Drucke von Vitae-PatrumSammlungen voraus, in denen die Historia monachorum enthalten war.
Die ltesten geben weder Jahr noch Ort des Druckes an, sind aber ca.
1460/1470 zu datieren.
1. Sine loco et anno" (Kln? C. de Homborch? 1462?)
Die HM steht an erster Stelle der Sammlung und ist einer Handschrift

Die Drucke

231

der Familie entnommen, wie auch die brigen Texte dieser Sammlung
meistens in -Handschriften zu finden sind 1 .
2. Sine loco et anno" (Neapel? Matthia Moravo? 1470?)
Der Druck stammt mit ziemlicher Sicherheit aus Italien. Dafr spricht
auch, da der Text der HM, der auch hier an erster Stelle steht, die
Familie vertritt (mit einigen Abweichungen) 2 .
3. Nrnberg, Anton Koburger, 1478
Der HM-Text stammt aus einer -Handschrift, was auch durch die
Reihenfolge der brigen Texte besttigt wird 3 ; das Kapitel X X X I ist
gesondert abgedruckt.
Diese Edition ist mehrere Male nachgedruckt worden 4 .
4. Wittenberg, 1544
rec. Georg Maior, Vorwort von M. Luther.
Diese Ausgabe bietet nur Exzerpte aus ausgewhlten Vita-PatrumTexten, die dem Prediger Material fr seine Arbeit liefern sollten 5 . Aus
der HM, die an erster Stelle der Sammlung steht, sind folgende Kapitel
aufgenommen: Prol. I, II, VI, VII, VIII, IX, XVI, XIX, sowie Exzerpte
aus den Kapiteln XXVIII, X X I X , X X X .
Der Text stammt aus einer -Handschrift.

Die Sammlung beginnt mit: Incipit praefatio beati Hieronymi presbyteri in primum librum de
vita sanctorum patrum\ sie umfat fnf Bcher: HM (foil. 2 29 v ), die Apophthegmensammlung BHL 6525 mit dem Prolog Vere mundum quis dubitet, HL (BHL 6534), die Apophthegmensammlung BHL 6527 30 und weitere Apophthegmen zusammen mit der Vita
Marinae. BHL 6525 und BHL 6534 finden sich auch in vielen Handschriften in berlieferungsgemeinschaft mit der HM vom Texttyp .
Die Familie obwohl vermutlich in Nordgallien beheimatet war schon frh in
Italien verbreitet und zeigt ja auch betrchtliche Nhe zum italienischen HM-Text aus
Bobbio. Die Sammlung beginnt mit: Prephatio operis vitas patrum grecorum . . . Divi byeronimi
libellus de vitis patrum editus feliciter incipit. Der HM (foil. 726) folgt nur noch die
Apophthegmensammlung BHL 6527 30.
Der HM folgen, wie in etlichen -Handschriften, die Viten des Paulus, Antonius, Hilarion
und Malchus. Die Sammlung wird auch in diesem Druck Hieronymus zugeschrieben:
Hieronymus, Vitas patrum sanctorum Egiptiorum . . . Incipit prologus sancti Hieronymi cardinalis
presbiteri . . . opus Vitas patrum appellatum. Die Sammlung ist in vier Teile gegliedert:
historalia, doctrinalia, regularis observantia, de laude et virtutum efficacia. Dabei sind die
Historalia durch die HM und andere Viten vertreten, wobei die HM auseinandergerissen
wird, das Kapitel XXXI findet sich foil. 4 7 - 4 7 v , whrend der brige Text auf foil. 1 22
steht.
Nrnberg 1483; Deutschland? 1483; Venedig 1483; Deutschland? 1485; Leiden 1502;
Leiden 1507; Venedig 1508; Leiden 1599; Leiden 1512; Venedig 1512; Leiden 1515; Leiden
1520; Leiden 1537; Complutum 1596.
Die Sammlung luft unter dem Titel: Vitae Patrum, in usum ministrorum verbi, quoad eius
fieri potuit repurgatae\ cf. auch: . . . prudens doctor interdum adspergere dictum aut exemplum
aliquod etiam ex hac historia electum potest (aus dem Vorwort des G. Maior).

232

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

5. Kln, Gaspar Gennepaeus, 1547


Diese Edition folgt einem neuen Konzept: die Viten der Heiligen sind
hier einmal chronologisch geordnet, zum anderen nach Frauen und
Mnnern getrennt aufgefhrt 6 . Dadurch wird der Text der HM auseinandergerissen, die Textgestalt entspricht der Familie , ergnzt durch
5. Der Neudruck dieser Edition von 1548 soll angeblich einen mit
Hilfe von alten Handschriften" verbesserten Text bieten 7 .
6. Antwerpen, Herbert Rosweyde, 16158
Die Edition Rosweydes ist 1617 in Leiden nachgedruckt und 1628 in
Antwerpen als zweite Edition mit Verbesserungen erschienen.
Die erste Edition (1615) ist mit einigen zustzlichen Druckfehlern
bernommen worden in ML 21,387 462. Die Editionen Rosweydes
sind die letzten vor der jetzt vorgelegten.
Die Edition der HM von H. Rosweyde
Die HM ist in allen drei Editionen der Vitae Patrum von H. Rosweyde
enthalten (1615 und 1628: S. 4 4 8 - 4 8 5 ; 1617: S. 342-370).
Der Text ist vollstndig und erscheint mit normaler Reihenfolge der
Kapitel.
Wie H. Rosweyde selbst angibt 9 , hat er folgende Handschriften benutzt,
die teilweise identifiziert werden konnten 10 .
Ms Sancti Floriani (Bruxelles, Bibl. Roy. 8 2 1 6 - 1 8 ; F = )
Ms Ingolstadiensis (Inhalt wie Mnchen, BSB Clm 23591; = )
6

Die Sammlung beginnt mit: Prototypon veteris ecclesiae . . . und nennt auer Hieronymus
weitere Autoren wie Petronius und Heraklides; die fnf Bcher sind nach chronologischem
Prinzip gegliedert. So ist besonders das erste Buch, das die HM und weitere Viten enthlt,
chronologisch" aufgebaut, so da die Kapitel I und XVI der HM an andere Stelle
gerckt sind und die Reihenfolge der Kapitel vollstndig verndert ist; der Text der HM
findet sich in foil. 70 71v und 93 v 110 v . Die brige Zusammenstellung der Texte hnelt
der ersten Edition: BHL 6525; HL (BHL 6534); BHL 6526/27; die Apophthegmensammlung wie in Ed. prima zusammen mit BHL 6531 und der Vita Sanctorum Barlaam et
Iosaphat.

Cf. H. Rosweyde, Prolegomenon X X ( = ML 73,70 B). Der Herausgeber der Neuauflage


schreibt: Vitas Patrum modo a plus mille erroribus qui passim intercurrebant,
ad vetustissima
repurgavimus.
pariter ac diversa exemplaria
Heribert Rosweyde, Vitae Patrum. De vita et verbis seniorum libri X historiam eremiticam
complectentes, Antverpiae 1615.
ML 7 3 , 7 9 - 8 4 .
Ein groer Teil findet sich bereits bei C. M. Batlle, De suscepta editione latinae versionis
Verba Seniorum" communiter adpellatae, Studia Monastica 1 (1959), 115 120, Anm.
14, weitere Angaben bei P. Petitmengin und Andere, Les Vies Latines de sainte Pelagie,
RA 12, 1977, 2 7 9 - 3 0 5 .

9
10

Ziel und Gestalt der Textrekonstruktion

Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms
Ms

233

Audomarensis (vetustus", vermutlich 11 = )


Affligemiensis (Dendermonde 10 = )
Crispiniensis (?, vermutlich = )
Aquicinctinus (Douai, Bibl. mun. 871 = )
Laetiensis maior (?)
Laetiensis minor (?)
Bonae Spei (Exzerpte) (Mns, Bibl. mun. 7)
Moretianus (Bruxelles, Bibl. Roy. 7 4 6 2 - 7 4 8 1 = )
Sancti Iacobi fratris Domini in Insula (?)
Camberonensis (Mns, Bibl. mun 35 = )
Claromarescanus (St. Omer, Bibl. mun. 696? 12 )
Sanctae Mariae Bibrach (?)
Rebdorffiensis (Mnchen, BSB Clm 1506 = )
Sancti Sepulcri maior (Cambrai, Bibl. mun. 817 = )
Sancti Sepulcri minor (Cambrai, Bibl. mun. 824)
Carthusianorum Nostrae Dominae de Gratia (?)

Offenbar beeindruckt vom Alter des Florianus und des Ingolstadiensis, also
Vertretern von 5 und , machte H. Rosweyde diese beiden Bearbeitungen
zur Hauptgrundlage seines Textes; wo ihm deren Lesarten nicht plausibel
erschienen (z. . XX 1 mulieribus apparentibus), folgte er zumeist einer -Handschrift (bzw. der daraus entstandenen franzsischen Vulgataform). Wieviele
Sonderlesarten Rosweyde aus 5 und bernahm, ist an den Listen p. 166 sqq.
und 178 sqq. erkennbar. Besonders folgte er in vielen Glttungen und verdeutlichenden Ergnzungen; auch steuerte viele Passagen bei, wie z. B. den
zweiten Teil des Kapitels XX. Da sich Rosweydes Text auf diese Art oft sehr
weit von entfernt, versteht sich von selbst.
C 10

ZIEL UND GESTALT DER T E X T R E K O N S T R U K T I O N

Wie oben gesagt, ist die HM hauptschlich in mehreren Vulgata-Formen


benutzt und abgeschrieben worden 1 . Obwohl die Wirkungsgeschichte der
HM auf diesen Vulgataformen beruht, sollen nicht diese Texte rekonstruiert
11

12

Nach Rosweyde, Prolegomenon XXIV (ML 73,80 D - 81 A) trug die HM in dieser


Handschrift den Titel: lncipitpraefatio
Ruffini de Vita monachorum\ dieser Titel ist, abgesehen
von der Autorenzuweisung an Rufin, nur fr Handschriften des Typs , besonders des
Vertreters J, bekannt.
Rosweyde, Prolegomenon XXIV (ML 73, 83 A) gibt als Inhalt des Claromarescanus die
Viten der Thais, Maria Aegyptiaca und Marina an, danach die HM, die Apophthegmensammlung BHL 6525 und die Sammlung BHL 6526; die Zusammenstellung der letzten
drei Texte wrde dem Typus e entsprechen. In den Katalogen (Cat. gen. dep. (Quarto)
III, 304 und AB 47) werden die Viten der Thais, Maria und Marina nicht genannt. Ich
selbst konnte die Handschrift nicht berprfen; vermutlich finden sich die genannten
Viten nach den Texten von BHL 6524, 6525 und 6526.
Cf. p. 1 0 6 - 1 0 8 .

234

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

werden, das Ziel ist vielmehr auch hier, so nahe wie mglich an das
Original heranzukommen. Original" heit in diesem Fall das Exemplar,
das Rufin in seinem Freundeskreis verbreiten lie 2 .
Da jedoch die ltesten Handschriften, die uns zur Verfgung stehen,
rund 400 Jahre von Rufin entfernt sind 3 , lt sich bestenfalls ein Text
wiedergewinnen, der die lateinische HM vor ihrer Aufspaltung in mehrere
Traditionsstrnge zeigt. Vernderungen, die vor dieser Aufspaltung am
Text Rufins vorgenommen wurden 4 , lassen sich nicht mehr als solche
beweisen, da uns bis jetzt weder die griechische Textform zur Verfgung
steht, die der lateinischen bertragung als Vorlage diente, noch die lateinische bersetzung, die Rufin eventuell schon vorfand. Doch auch ein
Vergleich mit diesen Vorlagen wrde nicht viel weiterhelfen, da Rufin
seiner Vorlage offenbar nicht sklavisch folgte, wie es . B. die Einschbe
zeigen, die deutlich Rufins Handschrift tragen 5 .
Der hier gebotene Text folgt der Kapiteleinteilung, wie sie aus den
ltesten und vertrauenswrdigsten Handschriften hervorgeht. Um den
Vergleich mit dem Text Rosweydes bzw. des Abdrucks in ML 21 zu
erleichtern, ist die dort vorgegebene Zhlung der Kapitel beibehalten; die
Lemmata, die nicht von den Handschriften bezeugt werden, sind in
Klammern gesetzt. Um den inneren Zusammenhang der Kapitel IX XI
und XXI XXVII zu verdeutlichen, haben diese Abschnitte eine durchlaufende Paragraphenzhlung.
Die Einteilung in Paragraphen mute neu vorgenommen werden, da
eine bernahme aus dem griechischen Text der Ausgabe Festugieres schon
deshalb unmglich war, weil sich im lateinischen Text viele Umstellungen
finden, abgesehen von neu eingefgten oder aber gegen andere Texte
ausgetauschten Passagen 6 . Die Paragraphen des griechischen Textes sind,
soweit mglich, in Klammern neben dem Text angegeben.
Die Orthographie folgt allgemein dem Konsens der Handschriften C,
und Y 7 ; eine gewisse Nivellierung lie sich nicht vermeiden. Die
Orthographie Rufins aus der Tradition der HM wiedergewinnen zu knnen, ist jedoch von vornherein ausgeschlossen. Dagegen spiegeln C,
2

Die Annahme eines solchen Exemplars ist zwar hypothetisch, da wir kein Zeugnis
davon besitzen; nach der sonstigen Praxis Rufins (cf. Hammond-Bammel, Fifth Century
Scriptorium I 370 375) kann man jedoch annehmen, da die lateinische HM zuerst im
asketischen Freundeskreis Rufins kursierte.

D. h. wenn man v o n einer Datierung um 400 ausgeht (cf. p. 4648).

Zu den eventuellen nachrufinischen Zustzen cf. p. 90 mit Anm. 2.


Cf. p. 48 - 67.

5
6
7

So besonders in den Kapiteln X X I Ep. (cf. p. 6367 mit Anmerkungen).


Sie empfehlen sich einmal wegen ihres Alters, zum anderen, weil sie kaum von nationalen
Eigenarten beeintrchtigt sind. Bei Entscheidungen bezglich nicht assimilierter Formen
wurden zustzlich die Ergebnisse v o n O. Prinz, Zur Praefix-Assimilation im antiken
und im frhmittelalterlichen Latein, A L M A 21, 1951, 8 7 - 1 1 5 und 23, 1953, 3 5 - 6 0 ,
bercksichtigt.

Anmerkungen zu den Apparaten

235

und Y offenbar die Schreibweise ihrer Zeit und damit der ltesten Schicht
der lateinischen HM wider.
Die Schreibung der Eigennamen ist entsprechend behandelt worden.
Keine Klarheit bieten die Handschriften in der Unterscheidung von tum
und tunfl, offenbar geniet tum aber einen Vorzug, der vielleicht noch vor
die erhaltene Schicht zurckreicht.
C, und Y (und mit ihnen die meisten lteren Handschriften) bieten
selten assimilierte Formen; nach ihrem Vorbild sind die entsprechenden
Wrter im Text gebildet. Dagegen werden die Diphthonge grundstzlich
in voller Schreibung gegeben, auch wenn die Handschriften davon abweichen.
C 11

A N M E R K U N G E N ZU D E N A P P A R A T E N

a) Similien
Auf die Unterscheidung zwischen Quellen und Testimonien wird verzichtet, weil in vielen Fllen innerhalb der Apophthegmenliteratur beim
heutigen Stand der Wissenschaft die Abhngigkeitsverhltnisse nicht geklrt sind.
In den Apparat aufgenommen ist eine Auswahl von Parallelen aus meist
zeitgenssischer asketischer Literatur. Die Benutzung und Fortwirkung
der HM in Regeln und Consuetudines spterer Zeit stellt ein eigenes Thema
dar, daher wurden Parallelen aus dieser Literatur nur ausnahmsweise
bercksichtigt.
Hinweise auf die Vita Antonii stellen die Topoi heraus, die aus diesem
Vorbild asketischer Literatur auch in die HM bernommen wurden oder
parallel in ihr erscheinen. Querverweise innerhalb der HM machen auf
den besonderen Zusammenhang einiger Kapitel aufmerksam 1 .
Parallelstellen aus den Werken Rufins dienen als Besttigung dafr, da
er als Bearbeiter der lateinischen HM anzusehen ist; und zwar werden
sowohl inhaltliche wie sprachliche Verwandtschaften bercksichtigt.
Einige Hinweise auf klassische nichtchristliche Autoren beleuchten den
geistigen Hintergrund der Bildung Rufins 2 .
b) Textkritischer Apparat
Im textkritischen Apparat erscheinen im allgemeinen nur die Lesarten
der Familien, nicht der einzelnen Handschriften. Ausgenommen davon
sind die besonders vertrauenswrdigen Handschriften C, , , und
teilweise L, die von Fall zu Fall auch mit ihren Sonderlesarten vertreten
sind.
8
1
2

Cf. LHS 519 sq.


So besonders zwischen den Kapiteln II und VII (cf. auch p. 18).
Cf. p. 45 sq.

236

Die Rekonstruktion des lateinischen Textes

Wenn die Lesart nicht von der gesamten Familie geboten wird so
hufig in und werden nach Nennung der Familie in Klammern die
Zeugen fr die betreffende Lesart angegeben (z. . (LOW)).
Die Sonderfehler der beiden Bearbeitungen und sind nicht in den
Apparat aufgenommen, da sie ihn ungebhrlich belasten wrden. Listen
der Sonderlesarten von 5 und finden sich bei den Beschreibungen dieser
Familien 3 , in ihnen ist auch vermerkt, an welchen Stellen Rosweyde diesen
Varianten folgt 4 .
Natrlich sind an den Stellen, an denen die brige berlieferung nicht
eindeutig ist, auch die Lesarten von und in den Apparat aufgenommen.
Orthographica, offensichtliche Verschreibungen und Korrekturen, die
nichts ber den ursprnglichen Text der Handschrift aussagen, werden
nicht vermerkt 5 .
Die Hss. und Z, die mit einigen Lesarten untersttzen, werden im
allgemeinen im Apparat nicht bercksichtigt, abgesehen von eindeutigen
oder eventuellen -Lesarten und auffalligen bereinstimmungen mit anderen Familien.
Bezglich der Handschrift U sind nur deren Teile bercksichtigt, die
den -Text enthalten.
Die Hs. wird nur hier und da aufgenommen, wenn sie zur Besttigung
von L notwendig ist. Die willkrlichen nderungen des -Textes in A
und W (z. T. von anderer Hand) werden nur in seltenen Fllen vermerkt.
Die Hs. b wird nur fr den fehlenden Schluteil von benutzt. Um
anzugeben, fr welche Teile des Textes die stark zerstrte Handschrift C
als Zeuge ausfallt, werden innerhalb des Apparates fehlende Wrter und
Passagen (nicht aber Buchstaben oder Gruppen weniger Buchstaben) als
solche vermerkt (z. B. 1213 ac fide manent de f . C).
Auer den blichen finden folgende Zeichen Verwendung:
corr. <:
korrigiert aus
ac.:
vor der Korrektur
pc.\
nach der Korrektur
diese beiden Zeichen gelten nur fr die direkt folgende
Handschrift (ize.JW; soll die Angabe auch fr die nchste
Handschrift gelten, wird dies durch et kenntlich gemacht ac. J
et W).
prim./sec..
erstes bzw. zweites Vorkommen desselben Wortes in einer
Zeile
XXXX:
unleserliche Buchstaben
>
fragliche Lesarten
3
4
5

Cf. p. 1 6 6 - 1 7 4 und 1 7 8 - 1 9 2 .
Sie sind mit Ro gekennzeichnet.
Ausnahmen sind die verschiedenen Lesarten von Personen- und Ortsnamen (vor allem
in den Lemmata).

Anmerkungen zu den Apparaten

237

Als Erklrung fr gewisse textkritische Entscheidungen finden sich im


Apparat Hinweise auf die entsprechenden Stellen im Kapitel Sprachliche
Besonderheiten b2w. Fehler und unsichere Stellen in . Der Erklrung mancher
Entscheidungen dienen auch die Hinweise auf den griechischen und syrischen Text (gr., syr.)6.

Mit gr. wird der Text der Edition Festugieres bezeichnet, Lesarten der Aberrantes"
mit ihrem Sigel (. B. gr. C 2 ). Mit syr. wird die Edition und Ubersetzung Budge's
gekennzeichnet.

HISTORIA MONACHORUM
sive

DE VITA SANCTORUM (PATRUM)

CONSPECTUS SIGLORUM
Familia
C
Ca
U

Chartres, Bibl. Mun. 5 (16), s. VIII, foil. l - 4 3 v


Chartres, Bibl. Mun. 5 (16), s. VIII, foil. 2 1 4 - 2 1 9 v . . . .
Paris, . N. lat. 10841, s. XV (anno 1411)
Marseille, Bibl. Mun. 1233, s. X
Budapest, Magyar. Nemzeti Muz. lat. 108, s. X I I I / X I V . .

112 sqq.
116sq.
114
115
115 sq.

Familia

V
G
b

Torino, Bibl. Naz. Univ. Cod. Bobb. F. IV. 25, s. X . . . . 117 sq.
Paris, . N. lat. 9729, s. IX
118 sq.
Roma, Bibl. Vallicelliana Tom. XII, s. XI
119 sq.
Milano, Bibl. Ambros. D 525 inf., s. XI
120 sq.

Familia y

Novara, Bibl. Capit. del Duomo LXI, s. I X / X


Paris, . N. lat. 12596, s. XI

121 sq.
122 sq.

Familia
X
F
D

Mnchen, . S. . Clm 6393, s. VIII/IX


123 sq.
Bruxelles, Bibl. Roy. 8 2 1 6 - 1 8 (3595), s. IX (anno 819). . 124 sq.
Salzburg, Bibl. Arch. d. Erzabtei St. Peter Cod. a VIII 25,
s. X
126

Familia
Y

Mnchen, B. S. B. Clm 23591, s. I X


126 sq.
Paris, . N. lat. 3330, s. X
128
Berlin, Staatsbibl. Preuss. Kulturbesitz theol. lat. fol. 275,
s. X
129
Milano, Bibl. Ambros. I 89 Sup., s. X
130 sq.

Familia
L

J
W
A

Paris, . N. lat. 2135, s. X


Paris, . N. lat. 5314, s. XI/XII
Rouen, Bibl. de Rouen U 108, s. I X
Worcester, Chapter Library F. 48, s. X
Vaticano, Chig. lat. F. VIII. 208, s. X

131 sq.
132 sq.
133 sq.
135 sq.
136 sq.

242

Conspectus siglorum

Familia

Ta

Madrid, Bibl. Nac. 10007 (Tol. 10,25), s. X (anno 902),


foil. 137v172
137 sq.
Madrid, Bibl. Nac. 10007 (Tol. 10,25), s. X (anno 902),
foil. 1 13V
137 sq.
Madrid, Bibl. de la Real Acad. 13 (F 177), s. X/XI . . . . 138 sq.
Paris, . N. lat. NA 2178, s. XI
139 sq.

Familia

Mnchen, Univ. Bibl. 4 3 (Cim. 23), s. VIII/IX

Ro

Editio Heriberti Rosweyde, Antwerpen 1615

gr.

Editio A. J. Festugiere, Subsidia Hagiographica 53, Bruxelles 1971


gr. P 5 Cod. Paris, . N. graec. 1627
gr. Codd. Paris, . N. graec. 1596 et 1597
gr. Codd. Wien . S. B. hist. gr. 84 et 9; Paris . N. graec.
1532
gr. C 2 Cod. Paris, . N. Coisl. 282

Oxford, Bodl. Libr., Cromwell 18 gr.


Patmos, Kloster Johannes der Theologe, gr. 176
Sinai, St. Katharina, Cod. graec. 432

syr.

Editio E. A. W. Budge, The Book of Paradise, London


1904 II, p. 3 4 5 - 4 3 1 (textus); I, p. 4 8 5 - 5 8 5 (translatio)

140 sq.

243

Prologus 12

<^Prologus^>
1. Benedictas deus, qui vult omnes homines salvos fieri et in agnitionem veritatis (1)
venire, qui etiam nostrum iter direxit ad Aegyptum et ostendit nobis
mirabilia magna ad posteritatis memoriam profutura, ex quibus non solum
nobis causa salutis oriretur, verum et historia salutaris atque ad doctrinam
5 pietatis aptissima conderetur, quae virtutis iter agere volentibus gestorum
praecedentium fide amplissimum tramitem pandat.
2. Quamvis ad tantarum rerum narrationem minus idonei simus nec (2)
dignum videatur ingentium rerum exiguos ac parvos fieri auctores praecelsasque virtutes humili narrare sermone, tarnen quoniam fratrum Caritas
eorum, qui in monte sancto Oliveti commanent, hoc a nobis frequenter
exposcit, ut Aegyptiorum monachorum vitam virtutesque animi et cultum
pietatis atque abstinentiae robur, quod in eis coram vidimus, explicemus,
precibus ipsorum qui hoc imperant iuvandum me credens adgrediar, non

1/21. Tm. 2,4


om. MS

12 om.

maxima ex parte del. est C

U=

hab. cett.

Lemma < de conversation vel vita sanctorum aegyptiorum > expl. C Incipit praefatio
Incipiunt yitae patrum Incipit prologus in vita sancti iohannis heremitae Incipit liber
vitae sanctorum patrum BV Incipit prologus vitae sanctorum patrum ut multi putant editus
a sancto hieronimo presbytero ma. G Incipit vita sanctorum patrum In nomine dei summi
XF (liber sanctorum expl. X) Ieronimus de vita patrum D {Vita sanctorum) expl. Incipit
liber de vita sanctorum patrum heremitarum Incipit vita sanctorum patrum Sancti
hieronimi prologus in vita patrum Incipit prologus vita sanctorum patrum heremitarum
R In nomine domini incipit prefatio vitas patrum orientalium Ta Incipit prefatio sancti
hieronimi presbiteri de vita monachorum J In nomine dei summi incipit vita patrum W
Incipit prologus bead hieronimi presbiteri in vitis patrum om. Ca TMS LA {cf. Praef. p.

71 sq.)
1 deus] dominus S A TTa
2 in (add. V) YE Vet. Lat.] ad ZH 5 PR TTa Ro
Vulg. els gr.
3 profuturam V
4 oriretur] operetur AW orietur {ac.)
et doctrinam] ex historia exemplum salutis atque doctrina Ro
et] ex ac.W
storia
X storius
salutaris] salvatoris Q
atque doctrina Q LA Ro (et que Q adque ac.L)
6 amplissima Q pc. J (aptissime ac.P) artissima ac.L
fides
fidem pc.X (<w.YPR)
(LOA)
7 Et quamvis LO
narrationem] rationem ZH
sumus U ac.Q XF
A Ro
7/8 nec dignum] indignum
10 sancto om. ac. J et W
11 ut dum
12 coram om. ac.J
13 adiuvandum 6 (YPR) W

244

(3)

(4)

(5)

(6)

Historia monachorum

tarn ex stilo laudem requirens quam ex narratione rerum aedificationem


futuram legentibus sperans, dum gestorum unusquisque inflammatus
exemplis horrescere quidem saeculi inlecebras, sectari vero quietem et
pietatis invitatur exeicitia.
3. Vidi ergo et vere vidi thesaurum Christi in humanis absconditum
vasculis, quemque thesaurum repertum nolui tamquam invidus occultare,
sed quasi pro multis inventum proferre in medium et facere communem,
certus quod quanto plures ex eo fuerint ditati, tanto mihi amplius adquiretur. Ego enim fiam locupletior, cum aliorum salus ministerii mei fuerit
quaesita mercimonio.
4. In principio ergo narrationis nostrae adesse nobis precamur gratiam
domini nostri Iesu Christi, cuius virtute omnia haec pietatis exercitia apud
Aegypti monachos habentur.
5. Vidimus enim apud eos multos patres caelestem vitam in terra positos
agentes et novos quosdam profetas tam virtutibus animi quam vaticinandi
officio suscitatos, quibus ad testimonium meritorum nec signorum quidem
ac prodigiorum deerat efficacia, et merito. Cur enim hi, qui nihil terrenum,
nihil carnale cupiunt, non accipiant caelestium potestatem?
6. Nonnullos namque eorum ita ab omni malitiae cogitatione ac suspicione vidimus defaecatos, ut nec si aliquid mali adhuc gereretur in saeculo
meminissent. Tanta in eis inerat tranquillitas animi tantusque inoleverat

1 5 - 1 7 c f . 1. Tm. 6,11

18/19 c f . Mt. 13,44; Col. 2,3; 2. Cor. 4,7

28/29 cf Dt. 18,18

18/19 c f . Rufin Hist. Eccl. II 9


2123 c f . Rufin Basil, reg. praef.: mihi quoque ex eorum
vel meritis vel orationibus aliquid gratiae vel mercedis afferret
om. MS

14 23 om.

maxima ex parte del. sunt C Ta

U = e hab. cett.

14 tam] tarnen G X
16 et] et ad pc.X (YPR) pc.) Ro ad Q L
17 exercitia
invitatur W Ro (invitamus W)
19 quemque] quem UZ (YPR) (LOJ om. ac.W)
20 facerem LO
21/22 adquiratur Y adquireretur D pc. Ta adquiritur ac.PR W
22 enim om.
fiam enim
fiam] iam L tam fiar TTa efficiar
locupletior
fiam Ro
misterii V
23 mercimonia XD A TTa? 24 In principio] initium texts
Explicit prologus Incipit prephatio
In principio] principium Ta
nobis om. U F
25 omnia] conmunia communia omnia Ta
27 fratres
29 testimonio TTa
meritorum testimonium
nec] ne VG F ac. J et W nisi LO non
30 deerat
efficacia] decreto fiducia LO (fiduciae fiducia corr. < ? L)
nihil terrenum om. C
31
nihil] nihilque pc.X. e (YPR) Ta
carnale accipiant om. V
accipiunt ac.Q S (ac.X)
W
caelestem J
32 malitia D malitiae et Ta mali J mala W
cogitatione
CH YR Ta Ro] contagione UZ pc.PE J. om. {cf. Praef. p. 217 sq.)
33
defectos G detectos Q desecatos F edificatos R dissecatos W deficatos YP (dificatos P)
gereretur] generetur G generatur L generaretur gerere R W ageretur ZH (XXXretur C)

34 in eis inerat] in cis erat y XD Ta eis erat inerat eis F inerat om. eis inerat
G ER J
tantusque] tantus otig
34/35 inoleverat eis] inoleverat in eis U W eis
inoleverat J

15

20

25

30

245

Prologus 2 9

35 eis bonitatis affectus, ut merito de eis dictum sit: pax

multa

diligentibus

nomen tuum.
7. Commanent ergo per eremum dispersi et separat! cellulis, sed caritate
connexi. Ob hoc autem dirimuntur habitaculis, ut silentii sui quietem et
intentionem mentis divina sectantis nec vox aliqua nec occursus ullus aut
40 sermo aliquis otiosus obturbet.
8. Intends ergo in suo quisque loco animis velut boni patris Christi (7)
expectant adventum aut tamquam miles paratus in castris imperatoris
praesentiam vel ut fideles servi adventantem dominum sustinent libertatem
sibi pariter et munera largiturum. Omnes ergo hi nullam cibi aut indumenti
45 aut ullius horum sollicitudinem gerunt. Sciunt enim quia, sicut scriptum

est, haec omnia gentes cogitant. Ipsi vero iustitiam et regnum dei requirunt et haec
omnia secundum promissionem salvatoris adponuntur eis. Denique plurimi (8)
eorum si in aliquo forte necessariis ad usus corporis eguerint, non ad
humana perfugia sed ad deum versi et ab ipso tamquam a patre poscentes
so quae poposcerint consequuntur.
9. Tanta namque in eis fides est, quae etiam montibus ut transferantur (9)
valeat imperare. Unde et nonnulli eorum inruptiones fluvii in perniciem
vicinarum regionum concitatas orationibus represserunt et pede incedentes

35/36 Ps. 118,165 (cod. Alexandrinus)


44/45 c f . Mt. 6,25
46 Mt. 6,32
46/47 Mt.
6,33; c f . Mt. 7,8
50 c f . Mt. 21,22 et . 14,12-14
51 c f . Mt. 17,19; 21,21; Mc. 11,23;
1. Cor. 13,2; Ps. 45,3
37/38 c f . Hier, epist. 22,33.35
37 c f . Hier, epist. 4,2; Vit. Ant. 44
45 {in fine)
48/49 c f . AP Nau 392,31
om. MS

maxima ex parte del. est C

4 7 - 4 9 c f . Vit. Ant.

U = bab. cett.

35 bonitas Y A
effectus C BV Q
eis] his LW illis U
36 nomen] legem
U AW gr. ( gr. )
tuum domine (YPR) Ro
gr.
37 ergo] autem F Ro quoque Ta
dispersis ac.U FD om. Ta
separatis 5 YR
separatim G
38 sui om. V Ro
38/39 quietem et intentionem . . . sectantis
(intentione X) LO] quiete et intentione . . . sectantes U FD PR W (et om. W) Ta Ro quiete
et intentionem . . . sectantes J quietem et intentione . . . sectantes quietem et intentionem
. . . sectantes C?H ac. L
39 et nec
41 Intenti V W
in om. Ro
quisque]
quoque AW
patres UH BV J pastores A pastoris corr. <? W
42 expectat G
5
miles] milites pc. TTa (milites Christi Ta)
parati A paratos ac.L om. ac.W
43 praesentia YP? W
vel om. Q
ut om. ZH XF (YPR) TTa
45 sicut om.
G F (LOW) Ta
48 necessario F necessarii R
49 profugia U R W refugia J
profrugia A suffragia corr. < ?
deum] dominum ZH XD J A
con versi pc.X
YPR AW
a om. a patre om. V
patre pio J pio patre
50 poscerint ac.X et
F et L et
ilico consequuntur UZ pc.X e (YPR) L J Ro
52 valeant UZ pc.V
XF ac.YR Lac.JW TTa
nili fluvii pc. et JAW fluminis
53 concitatis L concitatus
A concitatos W

246

Historia monachorum

alvei eius profunda digressi sunt inmanesque eius bestias peremerunt et


plurima atque innumera signa, quae a profetis et apostolis antiquitus gesta
fuerant, consummarunt, ut dubitari non debeat ipsorum mentis adhuc
stare mundum.
10. Sed illud valde mirum est, cum semper optima quaeque rara sint et
difficilia, in illis tamen utrumque pariter convenisse, ut et numero inmensi
sint et virtutibus inconparabiles.
11. Sunt enim alii in suburbanis locis, alii per rura, plures autem et
egregii per eremum dispersi, et velut quidam caelestis exercitus in procinctu
positus atque in tabernaculis degens ad oboedientiam praeceptorum regis
semper intentus armis orationum pugnans et scuto fidei ab inimico insidiante protectus regnum sibi caeleste conquirit. Sunt ergo ornati moribus
quieti lenes tranquilli et caritatis vinculis velut quadam germanitate constricti. Ad aemulationem vero virtutum certamen ingens exercent et agonas. Studet enim unusquisque clementior altero humilior benignior ac
patientior inveniri. Si quis autem sapientior ceteris fuerit, hie ita communis
erga omnes et mediocris existit, ut secundum mandatum domini omnium
minimus et omnium servus esse videatur.

64 c f . Eph. 6,16
9,34; Mt. 23,11

65 c f . Mt. 6,33

66 c f . Col. 3,14

68 c f . Phil. 2,3

70/71 Mc.

56/57 c f . Serapion Thmuit. epist. ad mon. 3 et 8; Diognet VI 7


58 60 c f . Tert. Virg.
vel. 14,1
58 c f . Otto, Sprichwrter s.v. rarus; Leutsch/Schneidewin, Paroimioigraphi
Graeci II 172 ( )
62 cf Hier, epist. 22,33
70/71 cf Rufin Basil, reg.
11,3; 11,5; 12,13
om. MS

maxima ex parte del. est C

U = hab. cett.

54 ingressi U pc.X (YPR) J


perimerunt ac.X (YPR) J TTa (perimerunt bestias
YPR peremerunt bestias U)
55 ab apostolis et prophetis Ro
56 fuerunt LO R sunt
UZ
consummaverunt U G e (YPR) (consumaverunt A) Ta? Ro
ipsorum] eorum
Y J
58 Sed et pc.X et J Sed - cum om. Q
cum si Ro
sunt acN N Y
59
et prim. om. G AW
60 et om. (LAW) Ta
62 exercitus caelestis JA
provinctu
V procincto pc.X
63 regi 6 (ac.X) Ro
65 celestem caeleste sibi Ta
ergo om. LO
66 vinculo Ro
66/67 constricti] conexi
67/68 certamen
agonas] ingens certamen et agones exercent et certamen Ta et exercent
agonias D
pc. et A Ta agones ER LW Ro agona ?
68 student PR
et enim
enim] ergo F R om. LA autem J
unusquisque] quisque
benignior humilior ZH
Ro
et benignior Ta
ac om.
69 sapientior] peritior LO pacientior
70
extitit UH V A existat LO

Prologus 9 - 1 2 De Iohanne I 1,1

247

12. Quia ergo dei munere donatum mihi est et videre eos et interesse
conversationi eorum, de singulis iam nunc quae ad memoriam dominus
reduxerit enarrare temptabo, ut et hi qui non viderunt eos in corpore
75 opera eorum discentes vitamque perfectam lectionis indicio colligentes (12)
ad aemulationem sancti operis invitentur et perfectae patientiae palmam
requirant.

I De Iohanne

(I)

1,1. Primum igitur tamquam vere fundamentum nostri operis ad exem- (Prol. 13a)
plum bonorum omnium sumamus Iohannem, qui vere etiam solus satis
superque sufficiat religiosas et deo devotas mentes ad virtutum culmen
erigere et ad perfectionis fastigia concitare.

76 c f . Rufin Epist. Clem. 4,1


om. MS

maxima ex parte del. est C

hab. cett.

72 est mihi U
et videre] ut viderem ZH (YPR) Ta? Ro (est om-Z)
et om. UQ
interessem ZH (ac.YPR) Ro adesse LO
73/74 reduxerit dominus
narrare
74 et om. ZH J W Ro
75 vitamque] vitam quoque
indicio] indiculo
76
aemulationem] immolationem imitationem Ro
perfectam
sapientiae palmam vel
patientiae Ro
Explicit prologus J Finitur prologus Finit prologus vitae patrum
Incipiunt capitula libri eiusdem Explicit praefatio A om. cett.
De Iohanne c f . Soz. Hist. Eccl. IV 28; Rufin Hist. Eccl. II 19.33; HL XXII (BHL 6532) gr.
43
2/3 c f . Sulp. Sev. Dial. 1 , 6 - 1 2 ; Cass. Conl. 1,21; 24,26; Inst. 4,23
om.

magna ex parte del. est C

U=

hab. cett.

Lemma Incipit vita sancti iohannis (sancti om. Z? iohannis heremite H) Incipit liber primus
in vitas patrum egiptorum (sic!) U Incipit liber vite sanctorum patrum Incipit vita sancti
iohannis om. X De iohanne F Incipit vita et virtutes sancti iohannis D Incipit de sancto
iohanne eremita (Incipit tectus (sic!) de vita sanctorum patrum Incipit de sancto iohanne
eremita P) om. (Vita iohannis m.a. rec. L Incipit liber OJ add. de vita patrum J Incipit de
iohanne A) Incipit vita sancti iohannis (iohannis thebei MS) De iohanne I BV
1
verum AW
ad] vel TaS
2 omnium bonorum
2 satis superque] satisque
3
deo] domino LA ad dominum J om. W
virtutem culminis CZ A
4 erigere] reger<(e)>
C

248
(la)
(17a)
(5b)
(5a)

(lb)

Historia monachorum

1,2. Hunc enim vidimus in Thebaidis partibus in eremo, quae adiacet


civitati Lyco, in rupe quadam montis ardui commanentem. Ascensus ad
eum difflcilis, aditus monasterii eius obstructus et clausus, ita ut a
quadragesimo aetatis anno usque ad nonagesimum, quem tunc gerebat
cum eum vidimus, monasterium eius nullus intraverit.
1,3. Advenientibus per fenestram se videndum praebebat et inde eis vel
verbum dei ad aedificationem vel si qua fuissent consolationis responsa
reddebat.
1,4. Mulier tamen illuc nulla nec ad conspectum quidem eius accessit,
sed et viri raro et certis quibusque temporibus.
1.5. Cellam sane hospitalem extrinsecus fieri permisit, in qua adventantes
e longinquis regionibus paululum requiescerent, ipse intrinsecus solus soli
deo vacans non diebus non noctibus a conloquiis dei et oratione cessabat
divinum illud et quod super omnem mentem est tota mentis puritate
consectans. Quanto enim se ab humanis curis et conloquiis sequestrabat,
tanto illi vicinior et propinquior deus erat.
1.6. In tantum denique mentis sinceritate profecerat, ut non solum
eorum quae erant scientiam consequeretur a domino, verum et eorum
quae futura erant praescientiam mereretur. Evidentem namque ei dominus
profetiae gratiam contulit, ita ut non tantum civibus et provincialibus suis,
si forte percontarentur, futura praediceret, sed et imperatori Theodosio

18 c f . Phil. 4,7;
2 1 - 2 3 c f . HL XXII (BHL 6532); Rufin Hist. Eccl. II 19
2 5 - 2 7 c f . Aug. cur. mort.
XVII 21; HL XXII (BHL 6532); Aug. civ. dei V 26; Cass. Conl. 24,2 b
om.

U = e hab. cett.

5 quae] qui TaS


6 lico TaS
quadam] quodam ac.TaS
conmorantem F A
7 clausus erat JW (conclusus J)
8 aetatis suae A pc.W (pc. S) Ro def. C
9
cum] quo TaS
10 Advenientibus vero MS Ro
visendum TaS
vel om. Ca YE
A Ta
11 dei om.
fuisset (YPE) J Ro fuisse L
consolatio L ac.J Ro
collationes W consultatio
13 mulierum L MS Ro
nec] ne om. G (add. J)
accessit] accen . . . C
14 sed] Nam TaS
certis] ceteris C Q certis et ceteris J et
ceteri A certo? ar.N
quibusque] quidem ER quibus A
15 cellulam J TaS
sane]
ta<men>? C
advenientes LA S adventantes fratres TaS (advenientes S)
16 e] ex
F de LJW
ipse vero Ro ipse enim A
solus om. A Ta
17 deo om.
18
divinis
19 Quantum Ca Ta
21 II In
tanto C tanta Ro
proficerat X
ac. LA
22 quae erant praesentia /xr.JW Ro (praesentia erant Ro)
23 futura om.
C
Evidenter XF PR A Ro evidente G Et videnter L
24 ita om. L ac.JW
25
percunctaretur (LJW) percontaretur G ac.Q
et] om. G ER L S etiam ZH A

10

15

20

25

De Iohanne I 1,2 11

30

35

40

45

249

vel quos belli exitus habiturus esset vel quibus modis victoriam caperet
de tyrannis, sed et quod inruptiones passurus esset gentium barbararum
saepe praedixerit.
1,7. Quodam etiam tempore cum gens Aethiopum Romanum limitem (2a)
circa Syenen, quae prima est ex Aethiopibus partibus Thebaidis civitas,
incursaret et strages plurimas nostrorum dedisset praedamque duxisset,
venienti ad se Romano duci et metuenti confligere cum eis, eo quod
exiguus ei erat militum numerus et hostis innumera multitudo, statutam
designans diem,
1,8. perge, inquit, securus, die enim qua dixi et hostem prostrabis et (2b)
spolia capies praedamque revocabis. Quod cum fuisset inpletum, etiam
apud Augustum quia carus acceptusque futurus esset praedixit.
1.9. Sed haec apud ilium profetiae gratia ita habebatur, ut magis hoc
illorum qui percontabantur quam suis meritis adscriberet. Dicebat enim
non pro se haec, sed pro illis qui audiunt a domino praenuntiari.
1.10. Aliud quoque valde mirum per eum dominus ostendit. Tribunus (4)
quidam ad agendum militem pergens venit ad eum et obsecrare eum
coepit, ut permitteret etiam coniugem suam venire ad se, multa namque
eam dicebat pertulisse pericula ob hoc tantum, ut faciem eius videret.
1,11. Tum ille negat sibi umquam moris fuisse videndi mulieres et

3 8 - 4 0 cf. Rufin Basil, reg. 7


(BHL 6532)

4 1 - 7 3 cf. Aug. cur. mort. 17,21

om.

hab. cett.

3545 del. est C

U= e

45/46 cf. HL XXII

27 sed om. ac.JW


et om. ac.Ci L
quod X 6 (PER) JA S] quot CaZ KFD LW
TaM Ro
barbarorum ac.PR Laf.JW TaS barbarum pc. et J
28 saepe ei
(YPR) add.X J
praedixit Q (YPE) Ro praedixerat R J
29 in Quodam
limitem
BV LJ] militem G (YPR) AW Ro
30 soenen BV senen G senem W
roenen TaS syrenem Q cyrenen Ro (Cyrenem Ro) sienem chyrrenem Ca
circa Syenen]
circumdasset L
ex] om. CaH et JW
ethiopiae . . . civitatis
32 eo om.
33 numerus innumera om. Ro
hostilis ZH G (numerus militum hostilis )
innumerabilis Ca J
statutum KF L Ro
34 diem] viam
35 prostrabis
Ro (cf. Praef. p. 81) prosternere habebis LO XXXXabes J] prosternes cett. (prosternis
prosternens ac.Ca? et Q A)
-que om.
37 quia] om. ac. JA qua ac. et quod
accepturus L acceptus quaque J acceptus est AW (futurus om. L)
esset] erat
38
ita om. Ca Q
39 illorum qui hoc (quia Q)
40 pronuntiari W praenuntiare Ca
ac.R
41 III Aliud (mi GV)
mirum valde
42 agendam militiam F LJ (militiem?L)
43 etiam om. Ro
44 eam] illam
45 negare negabat
numquam
JA
mulierem ZH F
et om. (air.)

250

Historia monachorum

(6) praecipue ex quo in illius rupis se monasterio contulisset (...)> tribunus


persistere obsecrando et confirmare, quod nisi videret eum esset sine dubio
ex multa tristitia peritura.
1.12. Cumque iterum ac saepius eadem precaretur et causam mortis eum
suae coniugis confirmaret futurum atque inde interitum, unde salutem so
speraverat, accepturam, tarn fidem quam inportunitatem eius aspiciens,
(7) senior vade, inquit, videbit me coniux tua hac nocte, non tamen hue
veniet, sed in domo sua atque in lecto suo manebit.
1.13. Post haec verba abscedit vir ambiguitatem responsi in pectore suo
versans, cumque haec etiam coniugi nuntiasset, simili nihilominus etiam 55
mulier sermonis incerto fatigatur.
(8)
1,14. Sed ubi somni tempus advenit, adest homo dei per visum et
(9b) adsistens mulieri fides, inquit, tua magna est, 0 mulier, et ideo veni desiderio
tuo satisfacere. Te tamen moneo, non ut faciem corporalem servorum dei
desideres, sed ut gesta et actus per spiritum contempleris. Spiritus est enim 60

qui vivificat, nam caro non prodest

quicquam.

1,15. Ego autem non quasi iustus aut profeta, ut tu putas, sed pro fide

58 Mt. 15,28

59/60 c f . Col. 2,1

60/61 Io. 6,64

62 c f . Mt. 10,41

54/55 in pectore suo versans c f . Verg. Georg. 4,83; Aen. 4,563


Clement. X 70,2
om.

del. est C

U=

62 c f . Vit. Ant. 48; Rufin

hab. cett.

46 monasterio se
lacunam indicavi, quia Inf. hist, a Rufino perraro adhibitur (cf Praef p.
72 sq.) tribunus persistere obsecrando et confirmare CaZ (LOef.J)] tribunus persistit
obsecrando et confirmare (obsistit F firmare er.X confirmate? confirmare coepit D
Ro) coepit tribunus persistere obsecrando et confirmare pc.J cum tribunus persisteret
obsecrando et confirmaret (cum om. cumque ) tribunus persistere coepit obsecrando
et confirmando A (confirmare A) tribunus vero persistebat obsecrando et confirmabat W
confirmando pc.FD
49 eum om. ac.Q FD ac.J del. W
50 coniugi
futuram
pc.J et W
inde] exinde om. Ca FD
51 inoportunitatem pc. < ? LW
52
senior] sursum L seor ac.J
53 domu W
lectulo CaZ R Ta lectu L
54
abscessit (abcessit S) ascendit Ro
vir om. {ac.Ta)
respondit MS (respondi ac.M)
suo om. ac.Q J
55 cumque] cum ac.JW
etiam haec (hoc Ta)
coniugi suae
nuntiasset] narrasset TaM
similiter JAW {cf. Praef. p. 83)
56 mulier om. {ac.M)
sermone Q sermoni ac.M sermones ac.C
fatigabatur Ro
57 somnii D S
et
om. F {ac.M)
58 fides tua J A
om. Lac.]
59 Te] om. MS et V W sed

ut non MS
59/60 non corporalem L non desideres corporalem servorum dei J
servorum dei non desideres AW desideres servorum dei Ta servorum desideres dei D
60 actus et gesta
actu TaS (hac tu Ta)
enim] om. ac. J enim est FD Ta Ro
62 autem om. MS
tu om. K6 Ro (ut putatis A)

De Iohanne I 1 , 1 1 - 2 1

251

vestra intercessi pro vobis apud dominum et concessit tibi omnium


morborum, quae in corpore tuo pateris, sanitatem. Eris ergo ex hoc sana

et tu et vir tuus et benedicetur domus vestra.

1.16. Sed et vos memores estote beneficii a deo vobis conlati et timete
dominum semper nec amplius quam stipendiis vestris debetur aliquid
requiratis. Sufficiat ergo tibi hoc, quod vides me in somnis, et amplius
non requiras.
1.17. Evigilans autem mulier indicavit viro suo quae viderit quaeque (9a)
audierit, sed et habitum viri et vultum atque omnia signa eius exposuit.
Super quo admiratus vir eius regressus ad hominem dei gratias refert et
accepta ab eo benedictione perrexit in pace.
1.18. Alio quoque tempore praepositus quidam militum venit ad eum, (10)
cuius uxor gravida ab eo relicta ilia ipsa die, qua ille ad Iohannem venerat,
partum edens periclitabatur.
1.19. Tum sanctus homo dei, si scires, inquit, donum dei et quia tibi hodie
natus est filius, ageres domino gratias. Sed scito matrem pueri periclitatam,
aderit tarnen dominus et invenies eam sanam, festina ergo et redi et
invenies puerum septem dierum et vocabis nomen eius Iohannem.
1.20. Hic nutriatur in domo tua absque aliqua contaminatione gentili
Septem annis. Quibus peractis trade eum monachis erudiendum sanctis et
caelestibus disciplinis.
1.21. Multis praeterea venientibus ad se sive provincialibus sive peregri- (11)
nis, cum res poposcisset, occulta cordis eorum indicabat et, si quid forte

65 Act. 11,14
6 6 - 6 8 cf Lc. 3,14; c f . Sir. 3,22 {cf. etiam Aug. cur. mort. 17); Ecl. 7,1
73 c f . Tb. 14,4
77/78 Io. 4,10; Is 9,6
80 Lc. 1,13
68/69 c f . Sir. 3,2123
6669 c f . Reg. tert. patr. II 14: Noli altum sapere, sed time! (Rm. 11,20)
Aug. cur. mort. 17,21
om.

magna ex parte del. est C

68/69 c f .

U = hab. cett.

63 apud] ad F JAW
dominum] deum
64 quae] quos FD JAW Ro
{cf. Praef. p. 80)
ergo om.
65 omnis domus (CCaZH) A pc.XF Ro
66
beneficia ac.C G
contuli Ca conlata G
67 dominum] deum CaH L
68 tibi ergo

vidisti me W Ro
69 me requiras J
70 viderat pc.Q (videret
ac.Q) vidit Ro
quaeque] et quae L et J quae
71 audierat Q J
atque]
et CCaH ad
eius om. CCaZ
exposuit] om. Lac.W indicavit J
72 quo] quod
pc.X
miratus Ca?ZH Ro miratus est JA
74 Alio
de praeposito militum
cuius uxor gravida erat
75 sanctum Ioannem (Iohanne S) beatum Ioannem Ro
venit
77 et om. Ro
et quia] ex qua L et qui W
77/78 natus est hodie
78 domino] deo CaH YP (gratias deo P) L
80 iam Septem Apc.W
Iohannes
81 domu
aliqua] alia CCaZH ulla V Ro
contagione y
84 ad se om. y
85
res poposcisset] responsum poposcissent y reposcissent L
iudicabat?
si om. ac.C

252

Historia monachorum

peccati ab eis in occulto fuisset admissum, secretius corripiens arguebat et


ad emendationem ac paenitentiam provocabat.
1,22. Nili quoque fluminis sive abundantiam aquarum sive penuriam
futuram esse praedicebat. Sed et si forte ex offensa hominum plaga aliqua
et correptio a deo inmineret, similiter praemonebat et quid causae esset,
pro qua introduceretur castigatio, designabat.
(12)
1,23. Sanitates quoque et curas corporum ita deposcentibus conferebat,
ut omnem ex hoc iactantiam fugeret. Non enim permittebat ad se incommodantes deferri, sed benedicens oleum dabat, ex quo peruncti sani fierent,
quacumque infirmitate tenerentur.
1.24. Senatoris cuiusdam aliquando uxor excaecata est. Haec deprecabatur virum suum, ut earn perduceret ad hominem dei. Cui cum responderet
vir suus non ei esse moris videndi mulieres, rogat, ut indicet ei tantummodo
inbecillitatis suae causam et deprecetur, ut orationem faciat pro se.
1.25. Cumque legationem pertulisset ad eum vir eius, orans et benedicens
oleum mittit ad earn. Ex quo per triduum contingens oculos suos visum
recepit et deo gratias egit.
(13)
1,26. Sed multa sunt eius gesta, quae enarrare satis longum est. Unde
omissis his interim, quae auditu conperimus, ad ea quae oculis nostris
inspeximus veniamus.

88/89 rf. Vit. Ant. 32


om.

9 2 - 9 5 Soz. Hist. Eccl. V I 28

maxima ex parte del. est C

U =

96/97 cf. HL X X I I (BHL 6532)

hab. cett.

86 admixtum af.MS
corripiens] conperiens L A coXpiens ac.J
88 habundantia G D
R A
penuriarum penuria G? y D R W
futura F D R L S esset G
5 W
89 praedicabat X D Y E A dicebat
90 deo] domino (ZHU) 6 Ro
causa (haec causa D hoc causa F) ac. MS
91 induceretur F R J W inducebatur
A
93 a se ab se L
94 fiebant Z H pc.X Y P LA
95 a quacumque TaS
Ro
detinerentur MS
96 VI Senatoris (VII V)
Iterum senatoris
uxor
aliquando H K F P W T a
98 esse ei TaS
ei om. (LJac.W) ac.U
non . . .
mulieres] non esse moris illi videndi mulier
mores Ca Ta
rogabat R AW rogavit

indicet] diceret dicet ac.V indicaret Lar.JW (ei indicaret ) Ro


99 deprecaretur
Ca /xr.XFD J A TaS Ro deprecatur
faceret R add. J Ro
100 protulisset J
df.MS
eius] suus MS
101 contingens] perungens y tangens
103 Sed et MS
sunt om. V G <zc.MS
narrare (CaZH) F D Ro
satis om.y R Ro
103/
104 Unde quae] Omissis interim unde
104 oculis nostris om.]acSff
105
conspeximus Ca L
veniamus ad ea LW

90

95

100

105

De Iohanne I 1 , 2 1 - 2 , 5

253

2.1. Septem fuimus simul comitantes qui ad eum venimus. Cumque


salutasseuis eum omnique nos laetitia suscepisset, unumquemque nostrum
gratifice adloquitur rogatus a nobis orationem simul ac benedictionem
dare. Hic enim mos est apud Aegyptum, ut ubi advenerint fratres, statim
per orationem sibi invicem confoederentur.
2.2. Interrogabat si quis in nobis esset clericus. E t ut omnes negavimus, (14)
respiciens ad singulos intellexit esse inter nos quendam, qui huius erat
ordinis sed latere cupiebat. Erat enim diaconus, et hoc praeter unum
solum, qui ei fidus erat, etiam ipsi itineris comites ignorabant.
2.3. Visurus enim tales ac tantos viros humilitatis gratia celare voluit
gradus sui honorem, ut inferior haberetur in ordine his, quibus se longe
inferiorem esse meritis iudicabat.
2.4. Sanctus ergo Iohannes ut eum vidit, et quidem cum esset adolescentior ceteris, digito ostendens eum, hic, inquit, diaconus est. E t cum adhuc (15)
negare temptaret adprehendens eum manu sua exosculatur et dicit: noli, fili,
negare gratiam dei, ne incurras pro bono malum, pro humilitate mendacium.
2.5. Cavendum namque est omnimodis mendacium, sive pro malo, sive
etiam pro bono proferri videatur, quia omne mendacium non est a deo,
sed sicut salvator dicit, a malo est. At ille his auditis quievit blandamque
eius correptionem aequanimiter tulit.

120/121 1. Tm. 4,14


om.

123/124 cf. 1. Io. 2,21; Mt. 5,37

maxima ex parte del. est C

U =

bab. cett.

106 VIII Septem G V Septem qui L Septem viri J W


Cumque] Cum L et cum pc.W
107
cum laetitia ar.PER MS laeticiae letusque L
et unumquemque ZH 5
108 allocutus
est adloquebatur E R L loquebatur W adloqueretur ZH (adloquiretur X F )
et
rogatus est Ro (et om. )
108/109 ut orationem . . . daret Ro daret CaZ
X L (nobis simul ut benedictionem daret Z)
108 ac] et J Ro ut
109 Hoc . . .
Aegyptios monachos Y R AW
moris AW (Hic ac.W) moris F D P E R / c . L A W
110 foederentur (ac.Q) X F D (foe confoederentur X ) <w.MS confiteantur ( L J W )
considerentur copulent A (copulentur A)
111 in] e E R ex ac.
essent
af.MS
clericus] diaconus Ta pc. diacones ar.MS
Et om.
ut om. Lac.JW Ad
Ta At
112/113 ordinis erat (vel ordinis erat Ta)
113 latere] celare latere se L
hoc om. L j f . J W
115 viros om. L J ac.Ta
116 haberetur] inveniretur Ro
longe om.
Ro
118 et quidem] equidem y D LW
119 ostendit F ( L J W )
eum et L eum
ait Ta
hic] iste TaS is est
120 manus suae
exosculatur] et osculatur Ca J
et osculalatur R osculatur Ro obsculabatur A osculabatur ilium W osculatus est eum
(exosculatus Q) exosculatus est K D osculatus est F
dixit y W Ro dicebat R
121
malum pro bono A
122 omnibus modis Y E R AW omnis modis
122/123 sive
bono] sive pro bono sive etiam pro malo MS
122 et pro malo J A W
123 a] ex ZH
F D Y E R (non ex non est H)
124 auditis his
acquievit Ro
blandamque]
blandam namque CCaZ A blandam

254

Histotia monachorum

2.6. Et cum orationem domino obtulissemus, post finem unus ex fratribus nostris tertianae typo gravissime vexabatur et rogabat hominem dei,
ut ab eo curaretur.
2.7. Qui ait ad eum: rem tibi necessariam cupis abicere, ut enim corpora
nitro vel aliis huiusmodi lomentis abluuntur a sordibus, ita animae languoribus aliisque huiusmodi castigationibus purificantur.
2.8. Et posteaquam de his nobis multa per doctrinam mysticam disseruit,
benedicens tamen oleum dedit, quo perunctus aeger omnem continuo
abundantiam fellis evomuit et sanissimus redditus pedibus suis ad diversorium rediit.
2.9. Post haec iubet officia erga nos humanitatis atque hospitalitatis
expleri et corporis curam geri, ipse vero sui neglegens nostri sollicitus
erat.
2.10. Iam enim continuo usu et iugi consuetudine nec recipere cibum
nisi in vespera poterat et hunc exiguum. Erat autem adtenuati et aridi
corporis prae abstinentia, capilli eius et barba quasi ex languore nimio rara
et tenuis, utpote quam nullus sufficiens cibus nutriret nec laetior aliquis
humor infunderet. Observabat enim etiam tunc, cum iam nonagenariam,

137/138 c f . Phil. 2,4; 1. Cor. 13,5


129 131 c f . Sulp. Sev. epist. app. 2,13 virgo Christiana caelestis abluatur nitro doctrinae et
lomentis spiritalibus emundetur; Cael. in Cie. epist. 8,14,4 censuram lomentum aut nitrum
esse
om.

magna ex parte del. est C U = 6 hab. cett.

126 VIII Et
post finem] qua conpleta finem orationis
ex] e y
127
tertiana Ca tertiano typo XF Ro tertiano ex ardore tipo corr. < tertiano tepo J
typo est languor ma. i. marg. A ( c f . Praef. p. 81)
129 cupis] vix cupis V vis MS
abicere]
130 huiuscemodi MS
lomentis ac.XD
non habere (habicere pc.J) abere Ta
Q] lementis? C limentis Ca fomentis delumentis L illisib. i. ras. J celumentis A elimentis
corr. <? W dilumentis ablumentis lenimentis pc.X. Ro om. (liniamentis add. ma.
N) {cf. Praef. p. 81)
130/131 a languoribus pc.X R
131 huiuscemodi pc.X YR
132 deseruit LA reseruit W
133 dedit ei Ro
quo om.
134 fellis habundantiam
Vy
suis om.
135 redit C G F Laf.W Ta reditus reditur A
136 vra Post
(vim VG)
erga nos] gratissime L gradus W om. A
ergo nos officia
humanitatis
am.
atque om.
atque hospitalitatis om. LA
137 expleri] exibere MS
neglegens]
nec legens G
139 nec om. Ro
140 in vespera (CCa) W (in om. K)] in
vespere MS in vesperum FD LA in vesperam (in add.Q) J Ta ad vesperum X ad
vesperam ma.PR
autem] enim JA Ro
adtinuati Ca LW attenuatus Ro
141 nimio in uno L
rari pc. JA rare ac. rarae pc.X om.
142 tenues
JA
enutriret JA
142/143 laetior aliquis humor] laetiore aliquo humore J liquore
aliquo corr. < ? W liquore aliquo mori A
143 infuderet L infuderat JA infunderit Ca
etiam] iam J om. AW Ta
tunc om.

De Iohanne I 2,6 13

255

ut supra diximus, ageret aetatem, ut nullum per ignem paratum sumeret


145 cibum.
2.11. Igitur post hospitalitatis officia regressos ad se sedere nos iubet,
et tunc demum unde vel cur advenerimus inquirit. Cum iam nos laetus et
omni cum gaudio tamquam natos proprios suscepisset cumque respondissemus, quod de Hierosolimis ad eum utilitatis et profectus animae nostrae
150 causa venerimus, ut ea, quae olim ad auditum nostrum fama pertulerat,
ipsi nunc oculis cerneremus, quoniam quidem tenacius solent inhaerere
memoriae ea quae oculus viderit quam quae auris audierit.
2.12. Tum beatus Iohannes vultu placidissimo et quasi subridens ex (20)
abundantia laetitiae hoc modo respondit ad nos: miror, inquit, admodum,
155 dulcissimi pueri, laborem vos tanti itineris suscepisse, cum nihil ad haec
dignum in nobis videre possitis. Homines enim sumus humiles et exigui
nihil habentes in nobis, quod vel expeti debeat vel mirari.
2.13. Et tarnen etiamsi esset aliquid in nobis secundum opinionem
vestram, numquid tale, quale legitis in profetis dei et apostolis? Qui utique
i6o ob hoc in omnibus dei ecclesiis recitantur, ut exempla vitae hominibus
non de longinquis et peregrinis locis quaerantur, sed domi unusquisque
apud se habeat, quod debeat imitari.

156/157 c f . Sap. 9,5


151/152 c f . Julian, epist. 50; Lucr. rer. nat. V 9 9 - 1 0 4
Clement. X 70,2
om.

magna ex parte del. est C

156/157 cf Vit. Ant. 48; Rufin

U = hab. cett.

144 aetatem] aetatis annos om. ac. et W


paratum om.
146 Igitur Igitur om.

ospitalitatem officii MS (ospitalitate S)


regressus Ca rc.N XD (LAW) Ta
regressos S
ad nos] adsedere nobis MS (ac.M) adsedere nos Ro ad se nos sedere
ad de propria sedere nos J ad sedem propriam sedere nos AW (ad sedem propria add. W)
147 adveneremus Ca adveniremus F ER advenissemus
requirit inquirebat R
laetos ZH (YER) J Ro gr.
148 cum om. ac.Q L
proprio
ac.Ca ac.A S
149 quod om. C ac.Ca
iherosolimis
et profectus om. y
profectior ac.W perfectionis A
150 causa om. ac. et MS
venissemus K5 pc.L
veniremus ER W venimus L
ad] in (CCaH) om. <w.MS
151 quidem om. (LJA)
solet ac. Lar.W
152 oculis V ER L oculi JW
viderat L viderint JW
aures
audierint (audierant )
auris] om. ER aures C
audiunt pc. R
153 et
om.
154 abundantiae af.MS
155 pueri] filii J Ro
suscepisse] arripuisse
eripuisse pc.J
156 in nobis dignum
enim om.
et om.
157 vel sec. om.

debeat] valeat
quod mirari F JA
158 esse X L ?
159 talem qualem X
Ta talem quod MS
legistis
160 in om. L MS
ecclesiis dei TaS
exemplum

hominibus] omnibus a<\MS


longinquis regionibus MS
161 queratur
domi
om. (add. J)
162 et apud y KS YP Ro
habebat A

256

Historia monachorum

(21)

2,14. Uilde plurimum miror intentionem vestri laboris ac studii, quod


profectus animae vestrae causa tantas superare regiones tantosque labores
adire voluistis, cum nos eo usque pigritia desidiaque constringat, ut nec
cellulas nostras progredi audeamus.
2,15. Verumtamen quoniam putatis esse in nobis aliquid, ex quo proficere
debeatis, hoc primum vobis indicandum est, ut hoc ipsum, quod venistis
ad nos et tantum laborem videndi nos suscepistis, ne iactantiae alicuius
habeat prospectum, ut non tam proficere ad animi virtutem quam praeferre
se et iactare unusquisque vestrum velit pro eo, quod viderit eos, qui apud
alios ex auditu solo cogniti videantur.
(22b)
3,1. Grave est iactantiae vitium, periculosum nimis et quod de ipso
etiam perfectionis fastigio deiciat animas, et ideo hoc vos primo omnium
cavere volo.
3.2. Est autem species mali huius duplex quaedam. Nonnullis enim accidit in ipsis statim initiis conversionis suae cum parum aliquid vel abstinentiae inpenderint vel pecuniae in pauperes prorogaverint; et cum de eo ita
sentire debeant quasi qui quod inpediret abiecerint, ita agunt et ita sentiunt,
quasi eminentiores sint illis, quibus aliquid largiti sunt.
3.3. Alia vero est iactantiae species, cum quis ad summam virtutem
perveniens non totum deo sed suis laboribus ac studiis deputat et, dum

164/165 tantosque labores adire cf. Verg. Aen. I 10


om.

del. est C

U = bob. cett.

163 Studium Y J studiis A


quod] qua LA quo W
165 ut om. TaS
egredi
167 x v Verumtamen G
putaretis MS
in nobis] in noxibis
168 ipsud LJ
169 ne] nec A
iactantia MS
170 profectum Z N Y P W
proficere] proferre
ac. J om. LA
171 vestrum om. y
172 cogniti om. {ac. M)
173 est enim
pc. et JW
et periculosum
et] om. Ca Lac.] eo MS
174 et om. F
primum
CaH pc.XF PR (LAW) MS
176 nonnullos JW (enim nonnullos W)
177 accidit ut

statim] etiam
conversationis pc. et X W
parvum
177/178
abstinentia a^.MS
178 pecunias F ac.MS
in om. F L
pauperibus L pauperes pie
ZH YR Ro
praerogaverint (CaZH) Q s erogaverint MS Ro
178/179 et sentire om. S
et abiecerint om. ac.
de eo abiecerint om. ac. J
quod
abiecerint om.
178 eo] ea ma. ma.J S Ro hoc L eis Q istis W
quasi qui
quod] quasi quod K5 R JA TaM Ro qui quasi quod YP (quid Y) quasi W om.
impediret abiecerint] impendere ( < ambigerunt) abiecerint L inpendere ambierunt A aliter
W impleret abiecerint Ca inpenderint ut abiectores fiant
abicerint corr. < ? adiecerint
R abiecerit abierit Q
180 aliquid] aliqua J
sunt] sint
181 virtutum
S
182 totum] tantum (LAW)
sed et LW
182/183 ac - hominibus om.
(LAW ac deputat om. ac.])
deputat ac studiis
dum quaerit] dum quis qu^rit
gloriam ab hominibus A quaerit d X X X unusquisque nostrum ab hominibus gloriam W
dum gloriam querit ab hominibus J

257

De Iohanne I 2 , 1 4 - 3 , 9

iss

i9o

195

2oo

205

ab hominibus gloriam quaerit, perdit earn, quae a deo est.


3.4. Propter quod, filioli, omni genere fugiamus iactantiae vitium, ne
forte incurramus eum lapsum, quem diabolus incurrit.
3.5. Tum praeterea cordi nostro et cogitationibus praecipua adhibenda (23)
est diligentia. Observandum namque est, ne qua cupiditas, ne qua voluntas
prava, ne quod desiderium vanum et quod non est secundum deum, radices
in corde nostro defigat.
3,6. Ex huiusmodi enim radicibus continuo pullulant cogitationes vagae (26)
et inutiles et in tantum molestae sunt, ut nec orantibus nobis cessent
neque in conspectu dei consistentibus nobis et preces pro salute nostra
offerentibus erubescant, sed rapiunt a nobis captivam mentem, et cum
corpore stare videamur in oratione, sensu et cogitatione evagamur et
abducimur per diversa.
3.7. Si quis ergo est, qui se putat renuntiasse mundo et operibus diaboli, (27)
non sufficit in eo renuntiasse, ut possessiones et praedia ceteraque saeculi
negotia dereliquerit, nisi etiam propriis vitiis renuntiaverit et inutiles ac
vanas abiecerit voluntates. Haec enim sunt de quibus apostolus dicit:
desideria vana et nociva, quae mergunt homines in interitum.
3.8. Hoc est ergo vere renuntiasse diabolo et operibus eius. Diabolus
enim per alicuius vitii occasionem et pravae voluntatis aditum inrepit in
cor nostrum, quia vitia ex parte ipsius sunt, sicut virtutes ex deo sunt.
3.9. Si ergo sint vitia in corde nostro, cum venerit princeps eorum
diabolus, quasi proprio auctori dant locum et introducunt eum velut ad
possessionem suam.

183 c f . 1. Th. 2,6

200 1. Tm. 6,9; c f . 2. Tm. 2,16

205/206 c f . Eph. 4,27

1 9 6 - 1 9 8 c f . Vit. Ant. 17
om.

1 8 6 - 1 9 5 ; 1 9 9 - 2 0 6 om. YP

magna ex parte del. est C

U = hab. cett.

183 perdet ac.Q et R W


earn] ea V J
185 in eum F
eum] om. B M R o
186 praecipue C F
187 voluptas BV XD JW Ta volumptas S
188 ne quod] neque
(LJA)
vanum] pravum JA
secundum deum] a deo
190 huiusmodi] huius
191 in om. (LJA)
191 - 1 9 3 nobis Lac.]
vagae] vanae pc.X Ro
offerentibus om. (Lac. J A) aliter W
193 rapiant G Q LW
194 videamur stare

vagamus ZH
195 obducimur
196 renuntiare
197 subficiat (LJA
sufficiat ac.]K)
in eo] ne eo w.MS in ore J Ro ei pc. Ta
198 reliquerit ZH
relinquerit derelinquerit LA ac.MS
199 iecerit corr. < iecere C
voluptates
JA Ta Ro
200 hominem C? MS Ro
interitum et perditionem MS Vet. Lat.
201 vere] om. KD LJ Ro enim vere MS
renuntiare MS
202 occasione X TaS
voluptatis
203 ipsius] illius A MS
sicut et W
sint Ro sin L
204
eorum princeps
206 positionem L suam possessionem W ad possessionem om. A

258

Historia monachorum

3.10. Et inde est, quod numquam iam huiusmodi corda pacem habere
possunt, numquam quietem, sed semper conturbantur, semper terrentur,
et nunc vana laetitia, nunc inutili tristitia deprimuntur, habent enim intra
se habitatorem pessimum, cui introeundi ad se locum per passiones suas
et vitia fecerunt.
3.11. Econtra vero mens, quae vere renuntiavit mundo, hoc est quae
abscidit et amputavit a se omne vitium et nullum introeundi ad se diabolo
aditum dereliquit, quae iracundiam cohibet, furorem reprimit, mendacium
fugit, exsecratur invidiam et non solum non detrahere, sed ne male quidem
sentire aut suspicari secus de proximo suo patitur, quae fratris gaudia sua
ducit et tristitiam eius suam tristitiam deputat
3.12. quae ergo haec et horum similia observat mens, spiritui sancto
aperit in se locum, qui cum ingressus fuerit, et inluminaverit earn, semper
ibi iam gaudia, semper laetitia, semper Caritas, patientia longanimitas bonitas et
omnes qui sunt fructus spiritus oriuntur.
3.13. Et hoc erat, quod dicebat dominus in evangelio: non potest arbor
bona malos fructus facere neque arbor mala bonos fructus facere. Ex fructibus enim
arbor cognoscitur.
3.14. Sunt autem nonnulli, qui videntur saeculo renuntiasse et curam
non adhibent ad munditiam cordis, neque ut vitia et passiones resecent ex
anima sua moresque conponant, sed hoc tantum student, ut videant aliquos
sanctorum patrum et audiant ab eis aliqua verba, quae narrantes aliis
glorientur se ab illo vel illo didicisse.

2 1 4 - 2 1 7 c f . lac. 4,11
226 c f . Mt. 5,8
2 0 7 - 2 1 1 c f . Vit. Ant. 36
42-44
om. YP

2 1 9 - 2 2 1 Gal. 5,22

2 2 2 - 2 2 4 Mt. 7 , 1 7 - 2 0 ; 12,33

212sqq. c f . Basil reg. fus. 5

maxima ex parte del. est C

225/

2 1 5 c f . Rufin Basil, reg.

U = bob. cett.

208 et semper CZ R
terrentur] tenentur Ro
209 et om. CZ R
et nunc BV
211
et om. y
212 xil contra
contrario LW
vero om. L MS
quae] quod
213 a se om.
nullum ad ad se om.
214 reliquit aditum ZH R dereliquit
aditum 6
215 fugat A Ro
ne] nec (JAW) Ro
malum D JW
216
male suspicari R
suspicare BV ac. et S
secus UZ XF pc. (sexus ac.b) (secum
U)] se ER LW Ta Ro om. G Q J
de om. (ac.Ta et MS)
217 ducit] dicit BV XF
218 spiritu zf.MS
220 longanimitas patientia
221 spiritus om.
222 erat]
est F R
223 fructus malos J (fructos ) malos fructos ac.L TaS fructis
ac.
neque facere om. LW
fructos TaS
225 autem] enim a (CaZH) D
S
226 adhibent] habent Ca Ro
227 conponunt R S conponent XD W
aliquem
Ro
228 enarrantes R Ta narrantis
aliis] ab eis ac.) S
229 ab illo vel ab illo
TaM
vel illo om. W

259

De Iohanne I 3 , 1 0 - 3 , 1 9

230

3,15. Et sicubi forte vel audiendo vel legendo parum aliquid scientiae
adquisierint, continuo doctores fieri volunt et docere non ea quae egerint,
sed quae audierint et viderint.
3.16. Et despicientes ceteros adfectant ipsi ad sacerdotium atque inmer- (25)
gere se conantur ad clerum, nescientes quia minoris condemnationis est,
235 si quis ipse virtutibus polleat et alios tarnen docere non audeat, quam si
quis ipse vitiis et passionibus prematur et alios de virtutibus doceat.
3.17. Sic ergo, filioli, neque fugiendum omnimodis dicimus clerum vel
sacerdotium neque rursus omnimodis expetendum, sed danda opera est,
ut vitia quidem depellantur et virtutes animi conquirantur.
240
3,18. Dei autem iudicio relinquendum est, quem velit et si velit adsumere
sibi ad ministerium vel ad sacerdotium. Non enim qui se ipse ingesserit, sed
quem dominus adsumpserit, ille probatus est.
3,19. Monachi autem opus illud est praecipuum ut orationem puram
adferat deo nihil habens in conscientia reprehensibile, sicut et dominus
245 dixit in evangelio: cum steteritis ad orationem, remittite fratribus vestris, si quid
habetis contra eos, ex cordibus vestris. Nisi enim remiseritis fratribus vestris, nec
vobis remittet pater vester. Si autem remiseritis fratribus vestris, et vobis remittet
pater vester qui in caelis est.

235/236 c f . Rm. 2,21


6,14

241/242 2. Cor. 10,18 c f . Hbr. 5,4

230 sqq. c f . Cass. Conl. 24,13.16


om. YP

240248 d e f . A

2 4 5 - 2 4 8 Mc. 11,25; Mt.

233 sqq. c f . Cass. Conl. 1,20


maxima ex parte del. est C

U=

hab. cett.

230 Et om.
legendo] videndo J discendo Ro
parvum ( L J W )
conquisierint
BV Ro conquisierunt
231 non ea qua et egerint docentes
232 ea quae Ro
et
viderint om. V (Laf.JW)
233 Et om. y KXD TaS
respicientes af.MS despiciunt Ro
233/234 admergere . M S
234 se conantur] secuntur (af.TaS secantur ac.M)
minores
ac.C et Ca et S in mores L
235 quis ipse] quidem ipse y pc.J qui ipse BV qui ipsi
polleant pollebat L
et om. F R J Ro
audeant
235/236 quam ipse]
quam qui ipse (si ipsi pcM)
quis] qui KX LW (quis pc.W)
236 premantur
aliis MS
doceant (docent ac.Ta)
237 xill Si
Sic] om. Si BV S
omnis
modis omni modo
237/238 dicimus rursus om.
237 clericatum J S Ro
clericum L
237/238 vel sacerdotium om. L TaM
238 rursum CCa XF R TaM
omnis
modis TaM
239 animae Ro
240 et si velit om. W ac.
241 ad sec. om. CCa
Ro
se ipsum Ca? W Ro
ipse om.
ingerit CaH R ac.MS ingresserit
242 ille] ipse J W
243 monachis MS
244 adferat] offerat V offerant (offerunt
M)
habentes
sicut] sie Ca LW
245 dicit (CaZH) G F
in evangelio
dicit (inquit J ait W d e f . A)
fratribus vestris om. MS vestris omN LW
245/246
si cordibus vestris om. Ta
246 contra vestris] adversus alterutrum MS
enim]
om. autem L enim add. J
245/246 vestris si quod habetis contra eos in cordibus vestris

remittit ac.C et Ca
247 Si autem pater vester om. MS Ro

260

Historia monachorum

3.20. Si ergo mundo, ut supra diximus, corde adstiterimus ante deum


et liberi ab omnibus his vitiis et passionibus, quae supra memoravimus, 250
poterimus, in quantum possibile est, etiam deum videre et orantes oculum
cordis nostri in ipsum dirigere et videre invisibilem mente, non corpore,
intellectu scientiae, non carnis aspectu.
3.21. Nemo enim putet posse se ipsam, sicut est, divinam substantiam
contueri, ita ut speciem sibi aliquam aut imaginem fingat in corde corporeae 255
alicuius imaginis similem. Nulla forma in deo, nulla circumscriptio, sed
sensus et mens; qui sentiri quidem possit et perstringere mentis affectum,
non tamen conprehendi aut describi aut enarrari.
(27)
3,22. Et ideo oportet cum omni reverentia et metu accedere ad deum
et ita in eum librare mentis intuitum, ut, omne quicquid potest splendoris 200
claritatis fulgoris maiestatis mens humana conspicere, super haec omnia
esse eum sentiat semper, et hoc, sicut diximus, si pura mens fuerit nec
ullis pravae voluntatis sordibus occupata.
3,23. Et ideo in hoc maxime oportet operam dare eos, qui renuntiare

251/252 c f . Eph. 1,18

254 sqq. c f . 1. Tm. 6,16

249sqq. c f . Evagr. Pont. Cent. 6,38; Isaias mon. Frgm. 1 2 5 1 - 2 5 8 c f . Rufin Basil, reg. 2,20;
14,2; Rufin Clement. Ill 30,1; Rufin Orig. princ. I 1,6.7
251 c f . Rufin Orig. princ. I
1,8.9
251/252 c f . Rufin Basil, reg. 2,82
256 c f . Hil. Trin. 11,45 non circumscribitur
deus mente terrena
257/258 c f . Rufin Basil, reg. 2,21 qui decor s i . . . mentem animumque
perstrinxit
260 - 262 c f . Rufin Orig. princ. I 1,6
262/263 c f . Rufin Basil, reg. 2,76
o f f ! . YP

def.

partim del. est C

U = 6 hab. cett.

249 adsisterimus L steterimus ac.Ca Ta adsteterimus Q W d e f . C


deum] dominum
(CCaZ) ER W (ad dominum W)
250 libero
omnibus his d e f . C
his om.
ZH
quae] quas R MS
251 in om. (Lac.JW)
oculos R L J (oculos nostros
J)
252 invisibili
254 se om. Q ( L J W )
se putet posse Ro
potest posse
ac.Ca
256 similem] similitudinem MS
Nulla forma in deo om. LW
in deo
cogitetur Ro
256260 Nulla intuitum d e f . C
256 conscriptio
est sed CaH
W(sed nec W)
257 qui] quae pc.Q Ro
sentire y (<w.Q) F ER
posse (ac.
posset Ta)
et om. (ac.M)
perstringere] constringere (constringi pc.M) prestringere
pc.W perstringi a {pc.CaZH)
affectum ac.CaZ KXD Ro {cf. Ruf. Basil, reg. 2,21:
qui decor (sc. dei) si . . . mentem animumque perstrinxit)] affectu pc.CaH F ER ( L J W )
( c f . Praef. p. 77)
258 scribi UZ ac.R
narrari CaZ enarrare enarrare possit
L potest enarrari W enarrari valet Ro
259 Et om. LW
deum] dominum JW Ta Ro
260 intuitu F (ac.M)
ut] et R MS om. F
quicquid potest d e f . C
splendores
ac.C pc.L
261 claritatis fulgoris d e f . C
caritatis Ca ac.JW claritate Ta
fulgoris]
om. Q W figuras ac.L. figuris ac.J
mens humana d e f . C
concipere ( L J W ) Ro
supra LW
262 eum] deum Ca cum
sicut om. Ro ut ZH si sicut
diximus]
dicimus
262/263 nec ullis] et nullis Q ER
263 ullius J W
voluptatis V
L J Ta

261

D e Iohanne I 3 , 2 0 - 2 9

265 saeculo et deum sequi videntur, sicut scriptum est: vacate et cognoscite,
quoniam ego sum deus.
3.24. Si ergo cognoverit deum, in quantum homini cognoscere possibile (28)
est, tunc deroum etiam reliquorum quae sunt scientiam capiet et mysteria
dei agnoscet, et quanto purior in eo fuerit mens, tanto plura ei revelat
270 deus et ostendit ei secreta sua.
3.25. Amicus enim iam efficitur dei sicut illi, de quibus dicebat salvator:
iam non dico vos servos sed amicos, et omne quicquid petierit ab eo, tamquam
amico caro praestat ei deus.
3.26. Ipsae quoque virtutes angelicae et cuncta ministeria divina tam275 quam amicum dei diligunt eum et obsequuntur petitionibus eius. Et hic
est, quem a caritate dei, quae est in Christo Iesu, neque mors separat neque vita
neque angeli neque principatus neque potestates neque alia aliqua creatura.
3.27. Et ideo, carissimi, quandoquidem hoc elegistis, ut deo placeatis et
ad caritatem eius perveniatis, date operam alieni effici ab omni iactantia,
280 ab omni vitio animi, ab omnibus deliciis corporalibus.
3.28. Delicias autem corporales non solum illas putetis, quibus homines (29b)
saeculi fruuntur, sed abstinenti deliciae credendae sunt omne quicquid cum
cupiditate sumpserit, etiamsi vile illud sit et quod in usu esse abstinentibus
solet.
285
3,29. Aqua denique ipsa vel panis, si cum cupiditate sumatur, id est,
non ut necessitati corporis, sed ut animi desiderio satisfiat, hoc etiam
abstinenti deliciarum vitio ducitur.

265/266 Ps. 45,11; Ex. 8,22


2 6 7 - 2 7 0 cf. Sap. 7,17.21
268/269 cf. 1. Cor. 13,2
271
cf. Ex. 33,11
272 Io. 15,15
272/273 cf. 1. Par. 4,10; Mt. 21,22; 1. Io. 3,22
274-275
cf. Mt. 4,11
2 7 6 - 2 7 7 Rm. 8,38; Col. 1,16
278 cf. Rm. 8,8
271 cf. Vit. Ant. 4
om.

276/277 cf. Vit. Ant. 9; Rufin Basil, reg. 14,6

2 6 5 - 2 7 7 om. Y P

de f . A

2 7 2 - 2 8 3 del. est C

U =

hab. cett.

265 se seculo C
cognoscite] videte Vet. Lat.
266 deus] dominus (LJW) Ro
om. X
267 deum] dominum LJ
in om. CaH (def. C) pc.R Ta
cognoscere om.
Ro
270 ostendet (acM) pc.L
ei om. ac.MS
271 illi] ille Ca Ta
271/272
quibus sed maxima ex parte def. C
271 salvator dicebat
272 vos non dico
vos dico Ca
dicam L/>c.W
274 ministeria Z U def. C] mysteria Ca?H
ER Ro
277 alia] om. S transp p. creatura J
aliqua om. Ca X D L Ro
278
eligitis legitis
279 effici] fieri
ab omni iactantia om. ac.MS
280 deliciis]
vitiis MS
281 XIIII delicias
282 perfruuntur
abstinentiae G S abstinendi
FD J
cum] pro K 5 om.
283 in husum V (usum V Ta ac.M) in visu
esse om. Ta ac.
286 ut non J
necessitate Q K X F ac. L Ta
ut sec. om. J
satisfaciat pc. pc.LW Ro
etiam] enim X F L
287 vitium pc.Ca Q J
ducetur
Q Ta deducetur MS dicetur dicitur Ca

262

Historia monachorum

(30)

3,30. Oportet enim in omnibus consuescere animam vitio carere. Ideo


denique dominus docere volens animam desideriis et voluptatibus suis
resistere dicebat: intrate per angustam portam, quia lata est et spatiosa via, quae
dueit ad mortem, angusta autem et arta via est, quae ducit ad vitam.
3,31. Lata est ergo via animae, cum qualicumque desiderio suo satisfecerit, angusta vero est, cum voluptatibus suis repugnat.
(31)
3,32. Multum tarnen prodest ad haec obtinenda secretior habitatio et
conversatio solitaria, quia interdum per occasionem adventantium fratrum
et euntium ac redeuntium frequentiam abstinentiae et parsimoniae frena
laxantur, et per huiusmodi occasiones venitur paulatim in consuetudinem
et usum deliciarum, et sic interdum etiam perfecti iam viri capiuntur.
3.33. Ideo denique et David dicebat: ecce elongavi fugiens et habitavi in
deserto et expectabam eum, qui salvum me faceret a pusillo animo et tempestate.
3.34. Retexam autem vobis, quid etiam nuper cuidam ex fratribus nostris
acciderit, ut cautiores vos praecedentia exempla constituant.
(32)
4,1. Erat quidam apud nos in hac vicina eremo commanens, cui habitaculum spelunca fuit, vir summae abstinentiae, cotidianum victum labore manuum
quaerens, in orationibus die noctuque persistens cunctisque animi virtutibus
florens.
4,2. Sed hie laetis successibus elatus confidere quasi in profectibus suis
(33) coepit et non deo totum, sed sibimetipsi quod profecerat deputare. Hanc
autem eius intuens animi praesumptionem continuo temptator accedit et
laqueos parat.
290/291 Mt. 7,13 sq.\ c f . Act. 14,22
3 0 7 - 3 1 0 c f . 1. Tm. 3,6; 6,9

299/300 Ps. 54,8.9

304/305 Tb. 2,19; c f . Gn. 5,29

294/295 c f . Rufin Basil, reg. 2,94


om.

de f . A

del. est C

U=

hab. cett.

288 enim] igitur MS


in om.
convescere Ca Y conpescere pc.X
animi y
289
dominus om. y
docere] decorare corr. < decore L decoram corr. < de ceram J docens
W
voluntatibus K D
290 est om. R
291 angusta vitam om.
via om.
ZH
est om. ZH Q
292 ergo est MS ergo via BV (LJW)
293 voluntatibus
Ca W volumtatibus V
294 ad haec obtinenda] ad hanc abstinentiam abstinentia
Ca ad haec abstinenda
296 frequently Ta frequentia ar.MS
297 paulatim om.
299 et prim. om. Ca
habitavi in deserto] mansi in solitudine XF Ro (solitudinem
X MS) Vet. Lat.
et sec. om. ac.XF (PER) W MS Ro
300 expectabo MS
eum
om.
me salvum V Q L
fecit F R
pusillanimitate LW
301 cuidam om.
MS
302 ut] aut
303 XV Erat Fuit R De quodam monacho temptato et superato

apud om. (LJW)


nos monachus
304 in spelunca
vir om. BV
304309 abstinentiae temptator d e f . C
305 oratione (LJW)
die] diu CaZ
animae Ca
307 confidere se quidem LJ confidere coepit W
308 totum deo
Ro
y
proficerat Ca J fecerat L
deputaret LJ reputare (putare ac.Ta)
309 eius
om. TaS Ro

290

295

300

305

310

De Iohanne I 3 , 3 0 - 4 , 6

315

320

325

330

263

4.3. Quadam namque die ad vesperam fingit speciem decorae mulieris


oberrantis per eremum, quae velut fessa post nimium laborem accedens ad
ostium speluncae monachi lapsabundam simulans ac fatigatam intrinsecus
semetipsam proiecit atque advoluta genibus viri, et sui misereatur, exorat.
Nox enim, inquit, me infelicem in eremo latitantem conprehendit, iube
me requiescere in angulo cellulae tuae, ne forte efficiar nocturnis bestiis
praeda.
4.4. At ille primo miserationis obtentu recepit earn intra speluncam
requirens, quae ei causa errandi per eremum fuerit. Illa causam fingit satis
accurate et interim venena blandimentorum atque inlecebrae virus per
omnem textum narrationis interserit et nunc se miserandam, nunc etiam
defensione dignam ostendens elegantia et suavitate sermonis inclinat aniraos hominis et in affectum sui inlecebroso amore deflectit.
4.5. Hinc iam blandiora conloquia, iocus risusque miscentur, manus (34)
etiam procax ad mentum barbamque quasi venerandi specie protendit,
tum vero palpare cervicem mollius collumque levigare. Quid multa? Ad
ultimum captivum ducit militem Christi.
4.6. Continuo enim perturbari intra semetipsum et libidinis fluctibus
aestuare coepit nequaquam laborum praeteritorum nequaquam professionis
ac propositi sui memor. Paciscitur cum cordis sui concupiscentia et intra
arcana cogitationum suarum foedus cum falsa voluptate conponit.

om.

def.

magna ex parte del. est C

U=

hab.

cett.

311 vesperum L MS fingit] vidit (LJW)


decorae om. y
312 post laborem]
nimio labore y
313 lapsabundam C ] deficientem lassabundam cett. Ro (lassabundam
314 proicit
obvoluta Q ER provoluta
viri]
se 6 se lassabundam Ro)
eius y ac.J
miseretur L Ta misereretur CH D pc.Ta
315 inquit] in quo C ac.Ca
me
om.
316 cellulae] speluncae MS celle Ta
tuae om. ar.MS
efficiar] fiam fiar
S
317 praedam ac.MS
318 primum LW (miserationis primum Y)
recipit
LW S
319 fuerit] fuit MS
satis] causam ai.MS
320 virus] viros C ac. verus
ac.Ca. visus L
321 326 miserandam cervicem d e f . C
322 defensionem ac.X L
indignam (LJW indigam ac.J)
elegantiam Ca S
sermones Ca sermonum Ro
322/323 animum ZH 6 (YER) (LJW) Ro nimis
323 sui - deflectit om. V
324
Hinc] Huic Hic ac.Q
inter blandiora pc.D LW Ro
ioci
miscetur LW

326 vero] denique


mollibus ZH L (ac. mollibus digitis H)
328 enim]
etiam R Ro
conturbari CH
330 sui om. df.JW S
paciscitur (pacissitur
G) Ro] pascitur y (Yac.PE) (LJ partitur W) XXXcitur C d e f . Ca
pasXscitur
pacitur ac.X pascebatur R
331 voluntate F volumptate V / j c . J W volimptate X

264

Historia monachorum

4.7. Inclinat stultus latera sua et efficitur sicut equits et mulus, quibus non
(35) est intellectus. Atque ubi obscenos iam conabatur inire conplexus, ilia
ululatum taeterrimum dirae vocis emittens umbra ut erat tenuis per manus
amplectentis elabitur ipsum quoque dedecorosis motibus inanes auras
sectantem foedissima cum inrisione deseruit.
4.8. Turn praeterea multitudo daemonum in aere ad hoc ipsum spectaculum congregata clamore ingenti cum cachinno exprobrationis elato, o,
inquiunt, qui te usque ad caelum extollebas, quomodo demersus es usque
in infernum? Disce ergo, quia qui se extollit humiliabitur.
4.9. Tum ille velut amens effectus et deceptionis suae pudorem non
ferens gravius a semetipso decipitur, quam fuerat a daemonibus deceptus.
4.10. Cum enim debuerit reparare semetipsum et renovare certamen ac
satisfactionis suae lacrimis et humilitatis fructibus prioris elationis culpam
delere, hoc non fecit, sed desperans semetipsum, sicut apostolus dixit,
tradidit se omni inpudicitiae et iniquitati.
(36b)
4,11. Regressus est enim ad vitam saecularem, praeda daemonum factus.
Refugit namque conspectus omnium sanctorum, ne quis posset eum salutaribus monitis de praecipitio revocare. Si enim reddere semetipsum priori
vitae abstinentiae voluisset, recuperasset sine dubio et locum et gratiam
suam.
5,1. Denique audite, quid et de alio gestum sit, similiter quidem temptato, sed non simili exitu temptationis effuso.

332/333 Ps. 31,9; Tb. 6,17


4,19; c f . Rm. 6,19
om.

def.A

339/340 c f . Lc. 10,15

maxima ex parte del. est C

U=

340 Lc. 14,11; 18,14

346 Eph.

hab. cett.

332 in quibus CCa


333 obscena(s) C obscinus Ca
conplexos ac. D ac.Y ac.MS
334 dirae] dare
335 ipsum quoque] ipsumque W ipsum namque Q d e f . C
dedecoris (pc.CaZH) ac.X ER S Ro dedecoras pc.X
335 340 inanes usque
def. C
337 in aere] in aera inhaere
337/338 expectaculum MS
338
exprobationis elato] elationis elevato F pc. J (exprobrato ac.J)
339 te om. ZH (transp. p.
caelum H)
celos
extollebas usque ad caelum J
dimersus y (YER)
340 ad infernum Ca L/v.J
extollet
341 et om. CaZ 6
342 ante deceptus ZH
YER
343 debuerat PR J W
semetipsum] certamina (certamine N)
344
satisfactione sui ac.G y 8 Ro
humilitatis] hutilitatis sue MS
345 delere] deflere
(LJW)
fecit miser L/xr.J
346 tradidit se omni] tradidit homini TaS (Tradidi Ta)
se
om. <\ W
iniquitati] inpietati y
348 conspectum ZH J conspectu a
conspectu LW
possit ac.CaZ (YER)
348/349 salutaris
349 prioris
350
et abstinentiae a (CaZH) G y KF PE JW ac. abstinentiam MS
recuperare recepisset
transp. p. suam Q recuperaret F MS
352 XVI Denique
et om. Lac.]
alio viro
Ca pc.) Ro
353 temptationis exitu Ca

335

340

345

350

De Iohanne I 4 , 7 - 5 , 5

265

5.2. Fuit quidam vir in hac proxima civitate vitam turpissimam per (37)
355 omne facinus ducens, ita ut opinatissimus in flagitiis haberetur.
5.3. Hic aliquando dei miseratione conpunctus ad paenitentiam convertitur et intra sepulcrum se quoddam concludens priorum scelerum pollutiones lacrimarum fontibus diluebat, diebus ac noctibus in faciem prostratus
et ne adlevare quidem ausus oculos ad caelum neque vocem emittere et nomen
360 dei nominare, sed in solis gemitibus et fletibus perdurabat et tamquam
vivens sepultus de inferno iam quodammodo mugitum cordis gemitumque
reddebat.
5.4. Cumque in his posito ei septimana una transisset, noctu veniunt ad (38)
eum daemones in sepulcro clamantes et dicentes: quid est quod agis,
365 inpurissime et flagitiosissime? Posteaquam omni spurcitia omnique inpuritate saturatus es, nunc nobis castus et religiosus procedis? E t posteaquam
consenuisti in sceleribus nec iam sufficiunt vires ad facinora, nunc Christianus videri vis et pudicus et paenitens? Quasi vero alius tibi iam ullus possit
dari locus satiato in malis, nisi ille, qui tibi nobiscum debetur.
5,5. Unus ex nobis es, aliud esse iam non potes. Redi magis, redi ad
370
nos, et quod superest tibi tempus, in perfruenda voluptate non perdas.
Praeparamus affluentes delicias, praeparamus scorta nobilissima et cuncta
talia, quae florem tibi possint reparare gratissimae iuventutis.

359 Lc. 18,13


357 cf. Vit. Ant. 8
om.

def. A

maxima ex parte del. est C

U= e

hab. cett.

354 ill R LXXXIII I t e X X Ca De monacho temptato sed non v X X X X X


vir quidam
356/357 vertitur y (ac.Q) K F D L Ta veratur X revertitur pc.Q P E MS revertetur
reversus est R
357 quoddam se CaH
359 ne] nec Ca pc.F E R W neque
levare
LW
oculos suos s ( P E R ) LW Ro
ad] in
360 nominare] invocare
J
tamquam bonus adleta fortissimus preponens se contra inimicum bellum gerebat.
In corde Ipse vero in humilitate perdurans flebat indesinenter prostratus et tamquam (in
om. S se pugnam contra Ta)
362 edebat ac.X Ro def. Ca
363 positus PR LW
ei] om. eo ( L J W ) Ro
septimanam unam W una om. F Ta
365 Postquam
F pc.W TaM
366 satiatus J Ro
nobis] a nobis F E R L vis Ro
procedere
Ro procedes Q (ac.M)
postquam F J?
367 senuisti Q R
facinora delenda
Ro
nunc] tunc Q L TaS
368 videri] fieri
paenitens] patiens
ullus]
nullus D ac. om. W
369 satiato in malis om. MS
debetur nobiscum
370
aliud] alius V J W Ro
iam om. J iam esse D Y P W Ro
poteris W Ro
Redi] Sed
371 voluntate Q K Y W volumtate MS
372 praeparamus delicias
om.
scortam nobilissimam Q (YPR) (LJ scortum nobilissimum W)
373 talia
quae flo . . . def. C
talia] alia 6 (ac.X) R
sint reparare gratiss . . . def. C

266

(40)

(41)

(42)

(43)

Historia monachorum

5,6. Quid temetipsum vanis et inanibus conficis cruciatibus? Quid temetipsum ante tempus suppliciis tradis? Quid enim aliud es passurus in
inferno, nisi hoc, quod nunc tibi ipse consciscis? Si te poena delectat,
expecta paululum et invenies paratam, nunc interim fruere muneribus
nostris, quae dulcia semper et grata duxisti.
5,7. Haec et huiusmodi plura exprobrantibus eis ille iacebat inmobilis
nec auditum quidem suum convertens ad eos nec ullo penitus sermone
respondens.
5,8. Cumque illi saepius eadem repeterent et alia diriora nec ille omnino
moveretur, in furorem prolapsi daemones, ubi viderunt verba contemni,
verberibus eum conficere adgressi sunt multisque suppliciis excruciatum
seminecem reliquerunt. Nec tarnen in tot tantisque cruciatibus moveri
saltim potuit loco, in quo orationis causa iacuerat.
5,9. Postera die quidam suorum requirentes eum humanitatis dumtaxat
gratia inveniunt poenis incredibilibus adfectum et causam percontantes cum
didicissent rogabant, ut curae gratia reportari se ad domum propriam
pateretur. Abnegat et in eodem permanet loco.
5,10. Tum vero et sequenti nocte repetentes daemones gravioribus eum
verberibus cruciant. Sed nec sic quidem moveri voluit loco melius esse
dicens mortem subire, quam ultra daemonibus oboedire.
5,11. Tertia nihilominus nocte multitudo convenit daemonum et absque
ulla miseratione inruentes in eum omnibus poenis cruciatibusque conficiunt. Cumque iam corpus defecisset in suppliciis extremus tamen spiritus
obsistebat imperio daemonum. Quod ubi impii perviderunt exclamantes

385 cf. Lc. 10,30


3 7 9 - 3 8 1 cf. Vit. Ant. 25
om.

de f . A

3 8 7 - 3 9 0 cf. Vit. Ant. 8

maxima ex parte del. est C

U = hab. cett.

374 Quid cruciatibus om. LW


374/375 temetipsum te . . . def. C
375 trades
(ac.)
es aliud
es] esses () eris (ac.X)
passurus es
(LJW)
375/376 in inferno def. C infernum MS
376 nunc om.
ipsi W Ta Ro
om. LJ def. C
consciscis] consiscis C conciscis conscisis conquiris J Ro constitues
L constituis W MS conscius scis Ta conscius sis
377 preparatam
379 huiuscemodi

eis] ei Lac.J
380 suum om. CL
ullo modo {ac.)
382 Cumque] Cum
JW
duriora (CZH) (PER) LW Ro
383 furore
lapsi? C ac.)
383/384
contemni eum def. C
eum om.
384387 conficere eum def. C
384
adficere ZH pc.
385 semivivum (YPR) L
relinquerunt LW Ta
in om. KFD
ar.MS
386 a loco MS
iacebat
388 inveniunt eum pc. L invenerunt R J
389 rogabant eum (YPR) J
curandi MS
391 repetentes] repente (LJW)
392 nec] ne BV
quidem] om. quoque
voluit] potuit MS
a loco F pc.
394 Tertio nihilominus L
396 in om.
397 providerunt BV viderunt
MS

397 405 exclamantes semetipsos def. C

375

385

390

395

De Iohanne I 5,6 6,1

4oo

405

4io

4i5

267

voce magna, vicisti, inquiunt, vicisti, et velut virtute quadam caelitus


fugati praecipites abscedunt nec ultra ei quicquam suae artis aut sceleris
intendunt.
5,12. Ipse vero in tantum virtutibus animi profecit et ita ornatus moribus
effectus est ac totius divinae gratiae repletus, ut omnis haec regio quasi
de caelo eum lapsum videret et unum esse ex numero crederet angelorum
omnes paene simul at que uno ore dicentes: haec est mutatio dexterae excelsi.
5,13. Quanti exemplo eius, qui iam semetipsos desperaverant, rursus ad
spem salutis regressi sunt et emendationem sui, quam prius desperaverant,
praesumpserunt? Quanti admiratione eius de ipso iam inferno peccatorum
retracti sunt et ad virtutum indolem reparati?
5.14. Ulo namque tanta inmutatione converso omnibus omnia visa sunt
possibilia. Non solum enim emendatio morum florebat in eo et adsumptio
virtutum, verum et gratia dei plurima ei conlata est. Signa enim et prodigia,
quae ab eo facta sunt, quantum apud deum haberet meriti, testabantur.
5.15. Sic humilitas et conversio bonorum omnium materiam praebet, (44b)
elatio vero et desperatio interitus et mortis est causa.
6,1. Ad effugienda vero pericula lapsuum et conquirendam dei gratiam
atque ipsius divinitatis evidentiorem notitiam capiendam plurimum prodest
secretior conversatio et eremi interioris habitatio. Quod vos non tarn

404 Ps. 76,11

409/410 cf. Mc. 9,22

413/414 cf. Lc. 14,11; 18,14

414 cf. 1. Tm.

3,6
402/403 cf. Cie. fin. 1,19,63
om.

def. A

4 1 5 - 4 1 7 cf. Rufin Basil, reg. 2,94

maxima ex parte del. est C

U =

hab. cett.

398 et mox pc. J Ro


399 abscesserunt
quidquam ei Ro
aut] ac LW om.
ac. J
400 intenderunt Ta pcM. obtenderunt ac.MS
401 in tantis MS
403 de om.

viderent MS
et om. ( L J W add. J )
esse om.
crederent 5 J
404
haec est] ecce est om.
excelsi] altissimi 5 Vet. Lat. Ps. Moz. et alii
405
desperabant
406 desperaverant X LW
407 resumpserunt pc.^fl Ta/v.M
Quanti
etiam
admiratione] miseratione (LW miratione ac.J)
408 virtutis R o virtutem
R
409 tante jr.MS
410 Et non MS
enim] om. {ac.Ta) etiam V autem
morum om. (LWaf.J)
411 verum et] verum etiam ex MS
enim] etiam
412
deum] dominum ( L J W ) Ro
meritum S J Ro merita
testabantur
quamplurimi ac.MS
413 Sic] Sic et L J sicut
conversatio Lma.W
414
vero om. F D Ro
et sec. om. Lac.] aliter ma. W
est causa et mortis
est om.
415 xvil Ad
lapsum
Ad effuganda vero pericula lapsum ad effugiendum vero
periculi lapsum G Q D (fugiendum . . . pericula et lapsu pericula vel lapsum Y ) Ad
effugiendi lapsum L
vero om. Lai.J
pericula vel lapsum pc.)
416 atque] et ad
J W ad L
417 et om. Y P {ac. et Ta et M)

268

Historia monachorum

verbis, quam rebus ipsis et exemplis docere melius puto.


6,2. Fuit quidam monachus, qui in eremo hac prae ceteris interior
habitabat. Hie cum plures annos in abstinentia perdurasset et provectus
tempore prope iam ad senilem venisset aetatem omni virtutum flore
adornatus ac totius continentiae magnitudine sublimatus, cum in orationibus et hymnis sedule deo deserviret, tamquam emerito militi suo dominus
remunerationes parat, utpote qui in corpore adhuc positus ad instar angelorum incorporeae vitae fungeretur officiis, dignum iudicans annonam caelestem praebere in deserto ei, qui caelestem regem per vigilibus praestolabatur excubiis.
(47)
6,3. Volens ergo deus etiam in hoc saeculo remunerare eius fidele
propositum ad providentiae suae sollicitudinem cotidiani victus eius revocat curam. Ut enim cibi usum poposcisset naturae necessitas, ingrediens
speluncam suam inveniebat mensae panem superpositum mirae suavitatis
mirique candoris, ex quo refectus et gratias divinae praestantiae referens
rursus ad hymnos et orationes convertebatur.
6,4. Ad quem multae etiam revelationes multaeque de futuris rebus a
deo praemonitiones fiebant.
(48)
6,5. In his ergo talibus ac tantis profectibus positus, quia gloriari quasi
de meritis suis coepit et caelestis beneficii munus vitae suae debitum duxit,

(45)

426/427 cf. Is. 8,17


om.

def. A

magna ex parte del. est C

U=

hab. cett.

418 exemplo (ac.M)


doceri ZH F Y Q def. C
419 qui om. Lac.J
hac
heremo J eremo ac L
quae prae Y R W Ro qui prae
420 cum] dum Ro
plurimos MS
perdurans MS
420/421 provectu temporis E R (profectu X ex
provectu R) profectus tempore
provectus] profectus Y vectus L vetus ac.J
421
temporum Q
et prope
aetatem venisset J W
omnium Ta omne ac.MS
422
ornatus pc.S
et magnitudine (ac.M)
in om. J Ro
423 deo] domino
(LJW)
serviret Yac.E Ro
milite ac. MS
424 remunerationem
ad om.

incorporeae] om. corporeae? (corporiae L corporis? ac.) corporee W) in
corpore X F
425 et vitae (ac.M)
officium (officio pc.M)
officiis fungeretur
ZH (def. C) ( Y E R )
et dignum Ro
428 deus om. C
saeculo om. C
remunerari (remuneri V) L om. J fidele om. TaS
429 ad] ut MS
429 435
providentiae deo def. C
429 eius om. (ac.J) S
430 enim ei Ro
cibi] sibi y
433 hymnis af.MS
434 Ad quem] atque pc.X (ac.)
multae] divinae Ro
etiam
multae MS
etiam om.
multaeque] om. multe de LJ multaeque corr. < ? W
434/
435 a deo praemonitiones] ad deum praemonitiones a domino ad eum praemonitiones Q
436 ac] et
quia] qui L S om. ZH del. ? W
quasi om. def. C
437 debitum
suae suae beneficium S suae beneficium devictum suae beneficium devitum (devitum
add. ma.) Ta
duxit] dixit F Ro

420

425

430

435

269

De Iohanne I 6 , 1 - 9

continuo subintrat in eum parva quaedam desidia animi, tarn parva quam
nec posset advertere. Post haec crevit maior neglegentia ita, ut tardior iam
440 fleret ad hymnos, sed et ad orationem pigrius surgeret,
6.6. psalmi quoque ipsi non ea qua prius vigilantia canerentur, sed ubi
parum quid exhibitum fuisset soliti ministerii, anima eius quasi nimio
labore fatigata requiescere festinabat, quia sensus eius reprobus effectus

de

sublimioribus ad inferiora conruerat et cogitationes suae per diversa eum


445 praecipitia rapiebant.
6.7. Erat enim iam in corde eius clandestina quaedam turpis ac nefanda
cogitatio, consuetudo tarnen prior, velut si decursus aquae etiam cessante
remigio adhuc priore impetu navigium ferat, ita vetus institutio ad consueta
hominem officia trahebat. O b quam causam et stare adhuc in suo statu
450 videbatur.
6.8. Hic ergo cum post orationes cibum solito requisisset ad vesperam, (50)
ingressus locum eum, in quo refici consueverat, invenit solito panem
mensae superpositum, ex quo refectus nihil de eorum, quae in corde suo
versabantur, emendatione curavit, neque inmutationis suae damna
455 persensit, sed spernentem se minima paulatim

casurum non

intellexit.

6.9. Interea cum gravi iam libidinis incendio stimularetur et inflammatus (51)
turpi concupiscentia raperetur rursus ad saeculum, ilia interim die cohibuit

443 Rm. 1,28

444/445 cf. Ib. 20,2

455 Sir. 19,1

455 Rufin Basil, reg. 17,2


om.

def.

partim del. est C

U =

hab. cett.

438 intrat F MS
in om. K X D LJ
parva] om. J prava BV ER
desidiae
ac.MS
et tam
parva sec.] prava (pravissima Q) Ta ac.M
439 posset] def.
C possit X F ER J poscit
avertere
crevit in illo
440 sed om. F r.JW
et om. Ta
ad om. G ac.J
pigrior
surgebat Z H fuerit
441 qua] quae
MS
ab ipso canerentur Ro
442 parum] parvum C K F TaS
443 defatigata
445
444 conruerat] consueverat (labi consueverat BV) converterat ceciderat Ro
praecipitia om. y
446 clam destina MS
et turpis
447450 aquae videbatur
def. C
447 si om. F MS
recursus C aque decursus
448 priori Z H V G F (ex
priori P)
ferat] fuerat ac.Q et Ta
vetus] ventus af.MS
et vetus
449 adhuc
omine S adhuc hominem ac.M
451/452 Hic panem def. C
451 vesperum L
solitum Z H (PER)
452 eum locum MS
in quo] ubi
solitum Z H ER
af.JW sollte ac.MS subito
454 curabat
neque] ne C
suae om.
455
sed] et CZ YR
spernentem se minima] spernentem minime Ta spernendo minima J
spernentem semetipsum Z H (YPR spernendo ) spargentem semina LW (spargens
W spargenti E) spernentem minima
casurum] se casurum (se acturus F) rursum
casurum YP rursum casum suum ER corvum corr. < cervum L casuum ruinam W om. ac.J
(se casurum add. ma.])
456 iam gravi ER iam om. V Q LW
stimularetur incendio

457 ire ad saeculum (pc. Ta)

270

Historia monachorum

se et solita hymnorum et orationum ministeria ex more persolvit atque


ingressus, ut cibum sumeret, panem quidem invenit mensae superpositum,
sed aliquantulo sordidiorem.
6,10. Admiratus est et tristis effectus, intellexit enim quod ipsum respiceret hoc genus monstri. Tamen cibo sumpto refectus est.
(52)
6,11. In diem tertium triplicatis urgeri stimulis coepit. Occupaverat
enim cogitationes eius quasi iam praesentis et secum positae secumque
accumbentis imago mulieris, quam et conplecti sibi videbatur et ad turpes
usus habere substratam.
6,12. Processit tamen et sequenti die ad solita psallendi et orandi officia,
sed stabat vagus oculis et mente captivus.
(53)
6,13. Cumque solito ingressus ad vesperam requireret cibum, panem
quidem invenit super mensam, sed sordidissimum atque aridissimum et
quasi a muribus vel canibus undique conrosum.
6.14. Tum ille ut vidit, ingemuit et lacrimas fudit, sed non ita ex corde
nec ita uberes, quae possent flammam tanti ignis extinguere. Verumtamen
sumit cibum, sed neque quantum volebat neque qualem solebat, cum
(54) interim cogitationes eum tamquam cohors barbarica undique circumvallant
et omni ex parte in eum tela iaculantur ac vinctum captivumque eum ad
saeculum retrahunt.
6.15. Exsurgens ergo coepit iter agere noctu per eremum et tendere ad
civitatem.
6.16. Sed ubi dies facta est, civitas quidem longe adhuc aberat. Ipse
vero cum rapidissimo aestu coqueretur et fatigaretur in eremo, undique

om.

458466 def. A

maxima ex parte del. est C

U =

hab. cett.

458 solito G J W
mysteria J
460 aliquantulum ZH aliquanto F
461
ad ipsum F E R
463 In diem tertium K X LW (In die tertio W)] Post diem tertium
F J Ro Etiam post diem tertium ZH Post in diem tertium D Die tertia
occupaverant
464 enim eum pc.TaM
4 6 4 - 4 7 2 et - lacrimas def. C
465 et
pc.YT)
prim. om. ac. et J
466 prostratam (YPR) (ut prostratam A)
469 ad vesperam
ingressus (vesperum LA)
vesperum Y R L A
470 super mensam invenit
atque] ac E R Ro
atque aridissimum om.
orridissimum
471 a om. K D L J
{add. J )
473 possint F Y E L?
474 sumpsit P E LW sumabat R
sed solebat
pc. J MS Ro] sed neque quantum volebat sed neque quantum solebat Lac.] sed neque
quantum volebat neque quantum solebat (PER) AW Ta (neque] non volebat] voluit
P) sed neque qualem consueverat neque qualem solebat 5
475 cohors] chorus LA
circumvallarent F Y P W
476 victum (ac.Q) ac. J
eum] om. F cum L secum A
477 trahunt F A
478 ergo] om. (JAW) autem
nocte (YPR) om. C ac.
et tendere] adtendere (ac.M)
480 factus
adhuc longe X D W TaS adhuc om. F
adhuc diu L

460

465

470

475

De Iohanne I 6 , 9 - 2 0

485

490

495

500

271

versum considerare oculis coepit et requirere, sicubi esset in vicino monasterium, et cum conspexisset fratrum quorundam cellulam, tendebat illuc,
ut apud eos requiesceret.
6,17. Quem ubi adesse senserunt servi dei, continuo procurrunt inob- (55)
viam et velut angelum dei excipientes adorant, pedes lavant, ad orationem
invitant, mensam ponunt atque omnia secundum divinum mandatum
complent caritatis officia.
6.18. Verum ubi refectus est et paululum requievit, ex more quasi ab
eruditissimo et opinatissimo patre coeperunt verbum aedificationis expetere
ac monita salutis inquirere, interrogare quoque eum, quomodo quis diaboli
laqueos possit effugere aut, si quando turpes iniecerit animo cogitationes,
quomodo depelli possint et abici.
6.19. Tum ille, ut conpulsus est monita fratribus dare et salutis eos (56)
viam docere ac de insidiis daemonum, quas servis dei intendunt, facere
sermonem, illos quidem plene et sufficienter edocuit, sibi vero ipsi stimulos
conpunctionis incendit et in semetipsum regressus ait: quomodo ego alios
moneo et ipse decipior? Aut quomodo alios corrigo, qui meipsum non
emendo? Age ergo, miser, facito ipse prior, quae facere alios doces.
6,20. Cumque huiusmodi increpationibus uteretur adversum semetipsum (57)
et intellexisset se miserabiliter supplantatum, valedicens fratribus continuo
se cursu rapidissimo in eremum dedit. Et ad speluncam, de qua discesserat,

4 8 5 - 4 8 8 cf. Io. 1 3 , 1 2 - 1 7 (cf. Zimmermann, Ordensleben I 122 sq.)


491/492 cf. 1. Tm. 3,7; 6,9; 2. Tm. 2,26

498/499 cf. Rm. 2,21

om.

hab. cett.

maxima ex parte del. est C

U =

486 cf. Gal. 4,15

482 versis ac.Q ac. J et W versus pc.Q A Ro


oculis considerare Z H
484
ut requiesceret] requiescere A
eos] illos J MS
485 adesse om.
485/486
continuo dei om. y (per haplogr.)
485 precurrunt BV MS
485/486 in obviam ei
J inobviam illi L ei obviam et pc.W
486 adoraverunt R L
eius pedes L et pedes
A pedes eius pc.W
et ad
489 Verum at ubi (ad Ta)
490 et opinatissimo om.
V
491 Interrogaverunt Ro Interrogarunt D Interrogant J Interrogabant W
animi MS
493 repelli LW expelli
492 inicerit BV inieceret LA iniecerint TaM
ac.) pelli A
possunt L possent
abieci ac.L abiecit A
494 ut om.
W
est] coepit (LAW) om.
dare cepit
salutis] solitariam J A (salutariam
pc.}) solutis W
eos] om. A nam eos J eis D eius F
495 viam] vitam AW
496/
497 plene conpunctionis def. C
496 plane
docuit ZH 5
ipse LA
stimulis
R c.MS
497 intendit BV S iniecit
semetipso
regressus] reversus F E R M S
ingressus J
ego] ergo fi (ac.B) ac.Q A
ego alios
498 memetipsum (me me
ipsum B)
499 alios facere
500 adversus (C?ZH) K F E R L J MS Ro
501 et
continuo
502 rapidissimo cursu J Ro
descenderat L J (discederant pc.J) discederat
AW

272

Historia monachorum

redit prosternens se domino in oratione et dicens: nisi dominus adiuvisset

me,

paulominus babitasset in inferno anima mea. Et iterum: paulominus fui in omni


malo et paulominus consummaverunt me in terra.
505
6,21. In hoc vere completum est, quod ait scriptura: frater

fratrem

adiuvans sicut civitas munita et fortis.


(58)

6,22. Post haec ergo permansit omni vita sua in luctu et lacrimis, videns
se divinitus sibi concessum caelestis mensae beneficium perdidisse, coepit

enim in labore et sudore vultus sui manducare panem suum.

510

6.23. Conclusit autem se intra speluncam atque in cilicio et cinere iacens


tamdiu lugens flensque permansit in orationibus, donee adsistens ei angelus
domini diceret ad eum: suscepit dominus paenitentiam tuam et repropitiatus est tibi, sed cave, ne ultra elatus decipiaris.
6.24. Venient autem ad te fratres, quos tu ipse docuisti, deferentes tibi 515
benedictiones, quas suscipere ne recuses, et sumens cum eis cibum age
gratias deo tuo.
(59)
7,1. Haec autem locutus sum vobis, filioli, ut sciretis et in humilitate
quanta sit firmitas et in elatione ruina quam proxima. Ideo denique et
salvator noster primam beatitudinem de humilitate nos edocuit dicens: 520

beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum.

503/504 Ps. 93,17


504/505 Prv. 5,14 et Ps. 118,87
506/507 Prv. 18,19
510 c f . Gn.
3,19
511 Is. 58,5; Mt. 11,21
518 c f . Io. 15,11; 16,33
520/521 Mt. 5,3
515 517 c f . Rufrn Basil, reg. 133
om.

518 521 d e f . A

U = e bab. cett.

503 rediit H N t (YER) J W Ta Ro


in oratione domino
domino om. (ac. J )
in
orationem Q (YER) JA
et om. KFD LW Ro
adiuvasset (adiuvet ac.
Q) pc.X (PER)
504/505 fui paulominus om.
506 vero Ro
scriptura
om.
507 adiuvat exaltabitur 6 J Ro munita et exaltabitur A
sicut fortis] ut
civitas firma et iudicia quasi vectes urbium pc. ma.J Ro (ut quasi J ) Vulg.
508 ergo]
vero G J A MS
mansit ac. et J
in omni
in lacrimis JW
509 se om.
(PER) L J Ro
divinum L divina pc.W
sibi om. y L/>r.W
concessum] desertum

tarnen mensae C L tarnen celestis mense ma. W


beneficii munus MS
510 in
om.
et sudore om.
511 autem] enim
intra] in A
512 adsisteret y
pc.J (corr. < adsiste J )
513 domini om. {add. ma.))
et diceret y add. ma.}
ad
eum] ei Ro
dominus] deus F MS gr.
515 autem] enim om. ac.]K
ipse
om. ac.}K
tibi om.
516 ne] non F W S Ro tu ne
517 deo] domino Q
(domino deo L)
518 autem om. ac.J
filioli
mei Ro
sciatis
et om. KS
ER W
519 in elatione] me latine uc.Q
proxima] maxima Ro
520 nos edocuit]
doeuit VB nos om.
520-522 d e f . C

273

D e Iohanne I 6 , 2 0 - 7 , 8

7.2. Simul et huiusmodi exempla discentes cautiores sitis, ne a daemonibus in cogitationum subtilitate seducamini.
7.3. Propterea enim et forma huiusmodi inter monachos observatur, ut (60)
si quis ad eos veniat, sive vir ille sive mulier sit, sive senex sive iuvenis,
etiam si notus, etiam si ignotus, ante omnia ut oratio fiat et nomen domini
invocetur, quia, si fuerit aliqua transformatio daemonis, continuo oratione
facta diffugiet.
7.4. Si vero in cogitatione vestra suggerunt ipsi daemones aliquid, unde
laudari debeatis et extolli, non adquiescatis eis, sed tunc magis vosmetipsos
humiliate in conspectu domini et pro nihilo ducite, cum vobis illi aliquid
de sectanda laude suggesserint.
7.5. Denique etiam me frequenter daemones noctibus seduxerunt et (61)
neque orare me neque requiescere permiserunt fantasias quasdam per totam
noctem sensibus meis et cogitationibus suggerentes.
7.6. Mane vero velut cum quadam inlusione prosternebant se ante me
dicentes: indulge nobis, abba, quia laborem tibi incussimus tota nocte.
Ego autem respondi ad eos: discedite a me omnes, qui operamini iniquitatem,
et non temptetis servum domini.
7.7. Et vos ergo, filioli, quietem silentiumque diligite et scientiae operam (62)
date atque exercete vosmetipsos, ut frequenti conlatione mentem vestram
puram exhibeatis deo, ne orationes vestrae inpediantur apud deum.
7.8. Quamvis enim et illi bonum opus agant et sit in illis probabilis
conscientia, qui inter saeculares positi exercentur in operibus bonis et
occupant semetipsos actibus religiosis et sanctis vel hospitalitatem sectando

538 Ps. 6,9; Mt. 7,23

542 1. Pt. 3,7

5 2 4 - 5 2 8 cf. Vit. Ant. 25 (Evagr.)


om.

de f . A

540 545 maxima ex parte del. est C

U =

hub. cett.

522 et] ut G pc.X R


discentes] dicentes acN X disentes R dicens Ro
ut cautiores
K 5 Ro
524 et om. J
525 quis] qui BV L
ille om. JW
sive sec.} si
S seu X D Ro
sive iuvenis sive senex
526 notos . . . ignotos C
etiam
si] aut
525/526 si ignotus] sive prim, seu sive ignotus sive natus Ro
526
et] ut L R Ro ut et ma.J
528 diffugiat J Ta
529 ipsi suggesserint Z H ipsi
suggerunt ? C
demonis ac.MS
531 humilitate (ac.B)
domini] dei
532
suggerunt suggerint ac.Y et
533 XVIII Denique |3
534 neque prim.] nec C ut
neque 6
me om. Ro
534540 def. C
535 cogitationes Ro
536 velut om.
MS
cum om. acN ac.Ta
538 Ego autem om.
autem] vero Ro
539
et] ut F ac.L
540 filioli Q filii filii
541 conlatione] conlaudatione
542
ne] nec BV 5 TaM
vestrae om. Ro
deum] eum F D ac.
543 opus bonum
(LJW)
in om. L MS
544 continentia y pc.J
bonis operibus
545
hospitalitatis df.MS
sectantes Ro

274

Historia monachorum

vel caritatis ministeriis obsequendo vel misericordias ac visitationes aliaque


huiusmodi opera explendo, in quibus aliis quidem boni semper aliquid
(63) conferant, semetipsos tamen castos servent, sunt ergo et isti probabiles et
valde probabiles, qui in bonis actibus placent deo et sunt operarii inconfusibiles mandatorum dei. Sed tamen haec omnia terrenos habent actus et erga
materias corruptibiles geruntur.
7.9. Qui vero in exercitio mentis desudat et spiritales intra semetipsum
excolit sensus, longe illis superior iudicandus est. Locum namque intra
semetipsum praeparat, ubi sanctus spiritus habitet, et oblivionem quodammodo capiens terrenorum sollicitudinem gerit de caelestibus et aeternis.
7.10. Constituit enim semetipsum semper ante conspectum dei et omnes
praesentium rerum sollicitudines post tergum iaciens solo divini desiderii
calore constringitur et ideo in laudibus dei positus et hymnis et psalmis
die ac nocte non potest satiari.
(64)
7,11. Haec et multa alia his similia beatus Iohannes per triduum continuum loquens ad nos animas nostras refecit et innovavit.
7.12. Ut autem coepimus ab eo velle proficisci datis nobis benedictionibus, pergite inquit, in pace, filioli. Hoc tamen scire vos volo, quod
hodierna die victoriae religiosi principis Theodosii Alexandriae nuntiatae
sunt de Eugenio tyranno.
7.13. Necesse est autem et ipsum Theodosium non multo post propria
morte vitam finire. Cumque profecti ab eo fuissemus, haec ita gesta esse
ad fidem conperimus, ut ipse praedixerat.

548 1. Tm. 5,22

549/550 2. Tm. 2,15

556 cf. 4. Rg. 3,14

5 6 3 - 5 6 5 cf. ad 2 5 - 2 7
om.

de f . A

magna ex parte del. est C

U=

hab. cett.

546 ministerium LW ministerio Y P


exsequendo MS observando LW
aliaque] vel
alia MS vel alia que Ta
547 quidem] quibus quidem
bonis CZ X D Y P J S
548
servant ( L J W ) Ro
et om. Ro
548/549 et valde probabiles om. (Lac.JW)
551 geruntur] gerunt L curam gerunt J aguntur (arguuntur Q Ro)
552 exercltatione
(YPR) exercitia ac.Q
desudant y def. C
553 excolunt CH
illi G ac.J

valde superior (CZ) ( Y E R )


superiores iudicandi sunt
namque] tamen

554 spiritus sanctus G F J Ro


et om.
556 constituet Q
seipsum
GV(de seipsum V ) K LW
557 praesentiarum
tergum] ergum G K X D E R W
iacens L Ta
solius
558 ideo om. Ro
dei laudibus MS
et tert. om. Q
560 alia multa L Ro alia om. J W multa om. Ta
560/561 continuo Q D

(PER) L J
5 6 1 - 5 6 7 et - ita def. C
562 xvim Ut
eo] illo G (YPE)
563
filii J Ta
tamen] autem ac.J
564 victoria L Ta
566 autem] ergo R o
et] om. J ut L Ta ut et MS
569 dixerat

550

555

560

565

De Iohanne I 7 , 8 - 1 4

De Or II 1 - 2

275

7,14. Post dies autem paucos insecuti nos sunt quidam fratres adnuntian- (65)
570 tes nobis quod ipse sanctus Iohannes in pace quieverit, obitus autem ipsius
talis quidem fuerit: per triduum, inquiunt, nullum ad se introire permisit
et positis genibus in oratione reddidit spiritum atque ita perrexit ad
dominum, cui gloris in saecula saeculorum. Amen.

II De Or

(II)

1.Vidimus et alium apud Thebaidam mirabilem virum, O r nomine. Hie (1)


multorum erat monasteriorum pater, qui habitu ipso honoris videbatur
angelici, nonaginta iam agens aetatis annos, barba prolixa et claritatis
canitie splendida, vultu et aspectu ita laetus, ut plus aliquid habere, quam
5 in hominis natura est, visio ipsa videretur.
2. Hie prius in ultima eremo plurimis abstinentiae laboribus exercitatus (2)
postremo in vicino urbis monasteria instituit.

om.

def. A

hab. cett.

569 paucos om.


sunt nos 6 Ro
sunt om. ar.MS
570 quievisset pc.C et X
Y P quieverat requieverit Ro requieverat W acquievisset? R quiebit Ta
ipsius] illius
Ro
571 quidem talis CZ F (equidem? C)
quidem om.
fuit fuerat 8 Ro
inquit L
572 ita om.
573 dominum] deum TaM Christum
cui est
W Ro
honor et gloria C
cui Amen om. ac.Ta Amen om. S
Explicit
de iohanne X F Finit vita iohannis C Explicit de sancto iohanne Finit de iohanne J
Explicit vita sancti iohannis heremite Explicit vita sancti iohannis y om. cett.
De Or cf. Soz. Hist. Eccl. VI 28; H L II (BHL 6532,260 A) HL V (BHL 6534,350 B) gr. 9
4 cf. Vit. Ant. 67
6/7 cf. HM V I I 2,1 - 4
def. A

U=

hab. cett.

Lemma Incipit de or CZ 6 Incipit vita sancti or De abbate or U xvil De abbate or


De or V xvil Incipit de sancto or eremita G R XVI De sancto or eremita Incipit
de sancto or Item de viro or nomine ma. J om. LW x x
1 Thebaidem V
mirabilem] venerabilem P E MS Ro om. L J gr.
nomine Or UH 6
Et
hic F D pc. ma.R
monasteriorum] monachorum
3 angelicae C angelico W
angeli
agens] habens pc. ma^fl S
aetatis suae
4 splendido J
59
. . . retur pluribus def. C
6 prius] primus y ac.X D primum F W
7 vicinia vino
L
urbi B V L J
monasteria instituit ego conieci, cf. gr. et sjr. (cf. Praef. p. 73)]
monasterium instituit U Z PR J W Ro monasterio instituebatur (. . . stituebatur
ma. i. ras. ) monasterio instituit ac. (monasterium pc. Y ) monasteriorum instituebatur L
def. C

276

Historia monachorum

3. In adiacentibus autem habitationis suae locis diversi generis arborum


(3) silvas ipse per se plantaria ponendo conseruit, in quibus, ut nobis a pluribus
sanctis patribus adflrmatum est, ante illius adventum nullum omnino
virgultum fuit. Ob hoc autem plantavit hanc silvam, ut fratres, quos
inibi congregare cupiebat, non haberent necessitatem ligni gratia longius
evagandi habens curam et in his, quae ministerio corporis necessaria sunt,
sed praecipue salutis eorum ac fidei.
(4)
4. Ipse tarnen cum esset in eremo, herbis pascebatur et radicibus quibusdam, et haec ei dulcia videbantur. Aquam vero si quando invenisset,
bibebat orationibus et hymnis occupans omne diei tempus ac noctis.
5. Ut autem ad maturam pervenit aetatem, apparuit ei angelus in eremo
per visum dicens: eris in gentem magnam et multus tibi populus credetur
et erunt, quae per te salvanda sunt, multa milia hominum. Quantoscumque
autem in hac vita positus converteris ad salutem, super tantos principatum
accipies in futurum; et nihil verearis; numquam enim aliquid tibi deerit
eorum, quae ad usum corporis requiruntur, quotiens haec poposceris a
deo.
(5)
6. Haec cum audisset, ad viciniora loca accedit et primo solus sub parvo
tugurio, quod sibi ipse construxerat, habitare coepit oleribus conpositis
vescens solis, interdum etiam post continuata ieiunia.

19 c f . Gn. 17,16; 35,11; 46,3; 48,19


1 1 - 1 4 c f . Vit. Ant. 50, Bened. reg. 66
1 8 - 2 4 c f . HM VII 2,1; 4,7; Vit. Pach. 12; Vit.
Abrahae (285 D)
2 2 - 2 4 c f . HM VII 2,4
def.A

U =

hab. cett.

8 habitationibus
suae] vel
9 plantari Lac.)
plantaria ponendo] plantando W
plantaverat et ponendo conseverat plantare studuit ac pomeria ponendo U
ponendo]
ponenda R <m\MS conponenda YE
consevit U (consuevit ac.U) conplantavit ? L
plurimis K 5 Ro
10 sanctis omnino d e f . C
illius] ipsius (UZH)
11 ut
ibi Ro
quos] quod quod (quot see. M)
12 inibi] ibi ZH Q pc.X et D (YER) LW
sibi J $ gr.
ligni querendi gratia
13 in his] horum
ministerio]
monasterio L {ac.M)
15/16 quibusdam] quorundam
17 ac] et UH R }pc.W
18
xxi Ut
pervenerat (Lai-.JW) Ro
angelus domini ZH Ro (dei D)
19
creditur credentur X Q (creditur pc.~X)
20 per te quae F Ro qui per te salvandi U
quae om. 6 (PER)
sunt om. ER LJ
20/21 . . . oscumque super d e f . C
21
positos C?
2 1 - 2 5 tantos - viciniora d e f . C
22 future V F YE Ro
tibi
aliquid U tibi deerit aliquid
23 eorum stipendiis Ro
usus a (UZH)
requirantur

quoties UH XF Ro
25 accessit perrexit (PR)
primum UH
25/
26 solus construxerat partim d e f . C
2629 oleribus est d e f . C
26 inconpositis
MS
27 solus Lpc.]

De Or II 3 - 1 1

277

7. Litteras primo ignoravit, cum autem de eremo ad haec, quae supra


diximus, viciniora habitaculis loca accessisset, data ei divinitus gratia est.
30 Et cum a fratribus oblatus ei fuisset codex, quasi olim iam sciens litteras
legere coepit.
8. Conlata est ei et adversus daemones virtus, ita ut multi ex his, quos
urgebant daemones, etiam inviti ad eum raperentur protestantes summo
cum clamore de meritis eius. Sed et alias quam plurimas sanitates operabatur.
9. Congregabantur interim ad eum plurimae multitudines monachorum,
inter quos cum etiam nos advenissemus, visis nobis laetissimus redditur.
Cumque salutans nos orasset more sibi solito, pedes hospitum propriis
manibus lavat et docere nos ex scripturis, quae ad aedificationem vitae ac
-to fidei pertinent, coepit. Erat enim et docendi ei gratia a deo conlata. Cum
itaque plurima nobis scripturarum capitula sapienter disseruisset, rursus
ad orationes convertebatur.
10. Consuetudo autem erat ei non prius corporalem cibum sumere, quam
spiritalem Christi communionem acciperet. Qua percepta post gratiarum
45 actionem adhortari nos etiam ad reficiendum coepit, ipse tarnen sedens
nobiscum numquam cessabat aliquid de studiis spiritalibus commonere.
11. Narrabat ergo nobis tale aliquid: scio, inquit, hominem quendam in
eremo per tres continuos annos nullum sumpsisse terrenum cibum; angelus

32 sqq. cf. Mt. 8,2 sq.- Mc. 1,23; 3,11


36 cf. HM VII 2,8; 4,8

47 et 51 cf. 2. Cor. 12,2.3

4 3 - 4 5 cf. HM VII 13,4; Reg. Pach. 51

4 7 - 5 0 cf. HM VII

2,6
de f .

sq. om.

U =

hab. cett.

28 ignorabat V MS
ad haec om. (ac.M) haec om. Q hec ad que
29 habitacula
UZ habitaculi y J
est transp. p. data J W Ro add. p. ei L est gratia U
30 ei
oblatus ei adlatus ei om. S
3133 coepit ad magna ex parte def. C
32 et
om. MS Ro
adversum LW
etiam virtus y X Ro
32/33 virtus daemones om. ac.Q per haplogr.
3341 eum capitula partim def. C
34 cum om.
U K 5 ac. J
37 etiam nos cum etiam cum nos R nos etiam (om. cum)
39 lavasset
ac.U J lavit ZH Q ac.XD
40 et docendi ei ] ei docendi ZU K X D Ro docendi
docendi ei F J W ei transp. p. conlata L
nobis plurima
41 capitula scripturarum

deseruisset J W desseruit corr. < desseruisset X
4145 rursus tamen om.

42 orationes CU MS gr.] orationem ZH y Ro


43 ei erat
43-45
cibum tamen partim def. C
44 communis L communionis
accipere Q
Qua
percepta (CUZ) (precepta BV) y] quo percepto cett. Ro (accepto Ro)
post om. L
per Y P J (ac. M)
45 actione Z G
45 47 sedens scio magna ex parte def. C
47
ergo] enim (CUH) om. F D
X X I I Narrabat G

(6)

(7)

(8)

(9)

278

Historia monachorum

enim dei tertia quaque die escam deferebat ei caelestem, et haec ei cibus
erat et potus.
12. Et iterum scio huiusmodi hominem, quia venerunt ad eum daemones
in specie caelestis militiae et habitu angelorum, currus igneos agentes,
plurimo apparatu, tamquam aliquem regem deducentes, isque, qui a ceteris
ut rex haberi videbatur, dicebat ad eum: inplesti omnia, homo, superest,
ut adores me et transferam te sicut Heliam.
(10)
13. Sed monachus haec audiens dicebat in corde suo: quid est hoc?
Cotidie ego salvatorem, qui est rex meus, adoro; hie si esset ille, quomodo
hoc a me posceret, quod indesinenter me facere sciret? Et post haec
respondit ad ipsum: ego habeo meum regem, quem cotidie sine intermissione adoro, tu autem non es rex meus. Et continuo inimicus ad haec
verba nusquam conparuit.
14. Verum haec ille quasi de alio nobis narrans sua gesta sub alterius
persona memorabat. Patres tarnen qui aderant ipsi nobis confirmabant,
quod ipse esset, qui haec vidisset et audisset.
(11)
15. Et erat ergo hie magnificus pater, qui inter cetera bona etiam hoc
praestabat advenientibus fratribus et cum ipso habitare volentibus: faciebat
convocari fratres, qui secum erant, et in una die advenienti fratri cellulam
aediflcabat. Et erat in hoc opere magna alacritas fratrum, unoquoque eorum
festinante lateres convehere aut lutum porrigere aut aquam infundere aut

57 cf. Ps. 5 , 3 - 5 ; Ps. 15,2; Ps. 83,4


6 2 - 6 4 Cf. Cass. Conl. 17,24
def. A

5 9 - 6 1 om.

U =

hab. cett.

49 enim] autem pe.J


dei] domini
quaque] om. L quoque D
49/50
haec potus W Ro gr. (et] ac ei W)] hie ei cibus erat hie potus (CUZ) haec ei
cibus erat et haec potus MS haec ei cibus erat haec potus V G K D haec et cibus erat haec
potus X hoc ei cibus erat hoc potus F haec et cibus erat hie potus hie cibus ei erat et
potus hie cibus erat hie potus R haec ei cibus hie potus L hie erat ei cibus et potus J haec
ei cibus et potus erat
51/52 Et angelorum partim def. C
52 igneus KX (ac.M)
53 et plurimo (plurimum Q)
plurimum apparatum U Q
ut tamquam
aliquem
regem e gr.] magnum aliquem regem cett. Ro
isque] usque YP om. R hisque C X S
His autem
qui a] quia C S qui ZH L Ro
54 57 ad eum cotidie def. C
57 ille esset (UZH) (YPR)
58 hoc om.
exposceret K X Ro
Et om.
Lac.]
59 ipsum] eum X D J
60 meus rex
62 Verum om. (Lar.JW)
63
personam C
memorabat] narrabat
adfirmabant Ro (adfirmabat ac.Q)
64
audivisset Ro
65 Et om.
XXII Erat BV XXIII Erat G
ergo] enim 5 LW
autem (hie enim LW)
66 praestabat ut
et] del. et W ut UH
67 convocare

68 aedificabant W S
Et om. (CZH) P L T R o

so

55

60

65

De Or II 1 1 - 1 7

279

tigna deferre. Ubi vero perfecta fuisset, ipse earn omnibus utensilibus vel
necessariis instructam tradebat.
16. Hic aliquando cum falsus quidam frater advenisset et, ut videretur
nudus, vestimenta sua occultasset, arguit eum coram omnibus et in medium
quae occultaverat protulit; et ita pertimuerunt omnes, ut de reliquo nemo
auderet coram ipso fallere.
17. Tanta erat in eo virtus animi et tanta divinae gratiae magnitudo,
quam abstinentiae labore et fidei puritate quaesierat. Multitudines autem
fratrum cum ipso positae tanta gratia erant repletae, et cum ad ecclesiam
convenirent, chori angelorum vestibus ac mentibus resplendentes ad imitationem virtutum caelestium in hymnis et laudibus dei pervigiles viderentur.

70/71 cf. HM XXIII 3 , 6 - 1 0


def. A

U=

79/80 cf. HM VII 5,1.2

hab. cett.

70 tigna C J gr. ( c f . Praef. p. 82)] ligna cett. Ro


ipsi UH
cum omnibus pc.
utensibilibus Jaf.W
71 tradebat] reddebat |3
7276 cum virtus d e f . C
72
advenisset] ad se venisset UH KS (se] eum F) e JW Ro
et om. W
ut om. ER
73 medio , r\ pc.X
74 pertimuere D? PR Ro
75 fallere] mentiri pc.J
76
in eo erat MS
77 laborem (ac.M)
puritatem (ac.M)
quaesiverat ac.X
adquisierat hpc.W
autem om.
78 tante gratie UH (erant gratiae H) d e f . C
79
choris y TS (coris T)
80 caelestium om. CPU
dei om. ZH
Explicit de Or CZ
XF ma.J Explicit de sancto Or Q Explicit vita sancti Or om. cett.

280

Historia monachorum

III De Ammone
1. Vidimus autem in Thebaida etiam alium virum, nomine Ammonem,
patrem trium milium circiter monachorum, qui Tabennenses appellantur,
ingentis abstinentiae viros, quibus usus est indui colobiis quasi saccis lineis
et pelle confecta a collo post tergum et latus descendente contegi, cucullis
etiam caput operire, maxime cum ad cibum ventum fuerit, eisque etiam
faciem velare, ne alius alium parcius cibum sumentem deprehendat.
2. Est autem eis et in capiendo cibo summum silentium, ita ut nec
putetur in eo loco esse aliquis hominum, ubi sedetur ad mensas, et omnis
eorum conversatio ita est in multitudine posita, quasi esset in solitudine,
dum ita latet uniuscuiusque abstinentia, ut ab alio deprehendi non possit.
3. Sedent ergo ad mensam contingentes magis quam sumentes cibos, ut
nec defuisse mensis nec tamen ventri satisfecisse videantur. Maior quippe
est continentiae virtus his abstinere, quae in oculis habentur et in manibus.

De Ammone cf. Soz. Hist. Eccl. VI 28


3 5 cf. Soz. Hist. Eccl. Ill 14; Hier, epist.
22,35; HL XIX (BHL 6532); Cass. Conl. 20,1
om.t

de/. A

10 13 del. est C

U= a

hab. cett.

Lemma Incipit de ammone C KF de abbate ammone U Vita sancti ammonis de ammone


XXIII xxilll VG Incipit de sancto ammone D {ma. T) om. LJW illisib. X
1 thebaide
X Ro thebaidem V thebaidam (tebasdam T)
etiam] om. W MS et F
2 Qui qui CU
tabennensi tabennensii pc.) Ro tebennesi MS
appellabantur (CZU) DX
3 viri U Q D JW
4 a om. Q X del. J
collo post d e f . C
post] per HU
K X D WJ
descendentem V descendentes S om. G
5 9 operire loco maxima
ex parte d e f . C
5 conventum Lar.J
6 velant Ro
7 in cibum capiendum in
capiendo cibum U G
8 esse in eo loco
mensam (CU)
9 ita om. C?U
12
9 13 posita manibus d e f . C
9 quasi si pc.Q FD
11 continentes U F S
mensae (Lac.JW)
13 in sec. om. U Q W MS
Explicit de ammone XF explicit de
sancto ammone Q Explicit vita ammonis om. cett.

De Ammone III 1 - 3

De abbate Beno IV 1 - 4

281

IV De abbate Beno

(VI)

1. Vidimus et alium senem mansuetudine omnes homines praecellentem, (1)


Benum nomine, de quo adseverabant fratres, qui cum ipso erant, quod
neque iuramentum umquam neque mendacium de ore eius processerit
neque ullus hominum iratum viderit eum aliquando aut sermonem superfluum otiosumque proferentem.
2. Sed erat vita eius in summo silentio moresque tranquilli et per omnia
quasi angelici ordinis vir, humilitas quoque inmensa et in omnibus pro (2)
nihilo semetipsum ducens. Denique nobis multum rogantibus, ut aliquem
sermonem ab eo aedificationis audiremus, vix impetrare potuimus, ut
pauca nobis de mansuetudine loqueretur.
3. Hic aliquando, cum bestia quaedam, quae hippopotamus appellatur,
regionem sibi proximam vicinamque vastaret, rogatus ab agricolis venit
ad locum. Et cum inmanem beluam pervidisset, ait ad eam: praecipio tibi
in nomine Iesu Christi, ne ultra vastes hanc terram.
4. Tum illa quasi angelo persequente effugata nusquam omnino conparuit. Simili modo etiam corcodrillum ab eo alio tempore fugatum perhibebant.

4/5 c f . Mt. 12,36; 1. Tm. 4,7; Eph. 4,29


De Beno cf. Soz. Hist. Eccl. VI 28
3 - 5 cf. AP alph. Or 1; HL II (BHL 6532); HL V
(BHL 6534)
11 - 1 6 c f . Vit. Ant. 12 et 50
om. 6 d e f . A

U=

hab. cett.

Lemma IncipitXXX C de abba beno Incipit de abbate beno (abbate ] beato X) de abbate
benone U De abbate beto Incipit de beno xxmi wu.? V xxv G Item de sancto beno
(Item om. T) Incipit de sancto beno Q Incipit vita de sancto bennone Incipit vita
sancti benonis om. L. ac.JW
1/2 et quo d e f . C
1 mansuetum ac.L mansuetudinem
J S
2 Betum BV benonem U benon X ben ac.J bennum Benon Bellum W
adserebant FD (Lac.] pc.W) Ro adseverabat
qui erant d e f . C
3 umquam
om.
4 neque ullus d e f . C
viderit eum d e f . C
69 Sed audiremus d e f . C
7
quasi om. ZH
viri
8 multum nobis
11 quaedam om. TM
12 sibi] illi
F Ro ibi D
proximam vicinamque d e f . C
12 16 rogatus alio maxima ex parte
def.C
14 domini nostri Iesu Christi ZH
15 ab angelo UZ
persequente om.
(UZH)
omnino om. (UZH)
15/16 comparuit omnino
16 etiam om. LW
fugatam Lac.]
16/17 perhibetur W
explicit de beno X explicit F explicit de sancto
beno Q explicit vita sancti benonis om. cett.

282

Historia monachorum

V De Oxyrincho
1. Venimus autem et ad civitatem quandam Thebaidis nomine Oxyrinchum, in qua tanta religionis deprehendimus bona, ut ea nemo digne
sufflciat enarrare. Repletam namque earn monachis intrinsecus vidimus et
extrinsecus omni ex parte circumdatum.
2. Aedes publicae, si quae in ea fuerant, et templa superstitionis antiquae
habitationes nunc erant monachorum, et per totam civitatem multo plura
monasteria quam domus videbatur.
3. Sunt autem in ipsa urbe, quia est ampla valde et populosa, duodecim
ecclesiae, in quibus publicus agitur populi conventus, exceptis monasteriis,
in quibus per singula orationum domus sunt.
4. Sed nec portae ipsae nec turres civitatis aut ullus omnino angulus
eius monachorum habitationibus vacat. Quique per omnen partem civitatis
die ac nocte hymnos et laudes deo referentes urbem totam quasi unam dei
ecclesiam faciunt.
5. Nullus enim ibi invenitur aut haereticus aut paganus, sed omnes cives
Christiani, omnes catholici, ut nihil omnino differat, si episcopus in platea
orationem aut in ecclesia indicat.

16/17 c f . Aug. serm. 227 a: . . . ecce ubi est peracta sanctificatio, dicimus orationem dominicam
. . . post ipsam dicitur: pax vobiscum et osculantur se Christiani in osculo sancto
1 17 d e f . A

U=

hab. cett.

Lemma Incipit de oxyrincho CZ de oxyrincho V Incipit de civitate oxorincio De


oxyrincho (add. civitate ma.) xxv x x v i G Incipit de oxirincho civitate De sancto
oxirinco de civitate oxirinco MS vm de oxyrincho habitantibus Y Incipit de oxyrindo
habitatoribus ER xvni De multitudine monachorum om.
1 Venimus] Vidimus
autem om. MS
et om. (PER) LW MS
1/2 Thebaidis - digne d e f . C
2
comprehendimus
3 sufficiat] valeat Ro
Repleta pc.W TS
vidimus om.
(Lai-.JW)
et] om. Lac.] S ex pc, J)
4 extrinsecus om. c.JW
ex omni (UZ d e f .
C) et ex omni
circumdata W
5 si om. f.JW
quae] qua (PER) Ro
erant CH fuerunt FD W fuerat ac.X
5 11 et templa monachorum magna ex parte d e f .
C
5 supprestitionis
6 habitationis V XF (ac.YER) ac.J et W
7 domos TM
videbantur
8 quia] quae f.JW MS
10 per om.
singul singula loca
MS
domo TS
12 vacabat ac.J
1215 Quique paganus partim d e f . C
12 Quique] Qui pc.F MS
13 ac] et TM
et] ac D Ro ac et X
deferentes
(-.)
14 ecclesiam dei W
15 ibidem ibi om. Ro
15/16 cives Christiani
omnes om. Q
16 ut] om. L ita ut W
episcopus sanctus
17 indicat (CUZ)
e (YER) Lac.] ( c f . Praef. p. 84)] dicat P y W faciat Ro

De Oxyrincho V 1 - 1 0

283

6. Ipsi quoque magistratus et principales civitatis et reliqui cives studiose (5)


per singulas portas statuunt, qui observent, ut sicubi apparuerit peregrinus
aut pauper, certatim ad eum, qui praeoccupaverit, abductus, quae sunt
necessaria consequatur.
7. De his autem, quae erga nos ab ipsis populis gesta sunt videntibus
transire nos per civitatem suam et velut angelis occurentibus atque honorem deferentibus, quomodo enarrem?
8. Aut de ipsis monachis et virginibus, quorum innumerae multitudines,
ut supra diximus, in ilia urbe habentur? Requirentes enim a sancto episcopo (6)
loci ipsius viginti milia virginum et decern milia monachorum inibi haberi
conperimus.
9. Quorum omnium affectum erga nos et honorem, quem exhibebant
nobis, exponere nec sermo sufficit nec verecundia permittit, quomodo
pallia nostra scinderentur unoquoque nos sibi rapiente et ad se adducere
cupiente.
10. Vidimus quoque ibi plurimos sanctorum patrum diversas dei gratias (7)
habentes, alios in verbo dei, alios in abstinentia, alios in signis et virtutibus
ministrantes.

18-30 def.A

U=

hab. cett.

18 principes U ma.W
studiose om.
19 observant L observunt pc.J
ut] et ZH
(de/. C) pc.W
sicubi] si ubi L sibi ac. J
20 aut om. (Lar.JW)
pauper] per L om.
ac. ma.) pergunt W
ad eum] ab eo
abductus (pc.V) K ] abducit 8 adductus cett.
Ro
21 consequitur
22 autem] om. C ergo
quae] qui YR J Ro
23
et om. ac. maSfl del.
angeli TS
accurrentibus y
23/24 atque honorem
deferentibus om. (ac. J)
25 30 Aut sufficit magna ex parte d e f . C
25 de om. TS
27 ipsius] illius UH MS Ro
inibi] ibi (hibi L) om. MS
haberi] habitare
UH (inibi haberi] inhabitare U)
29 effectum (acM)
30 nobis] vobis Ro
31
palliola Ro
rapientes sapiente ac. sapienter S
abducere ER
32 cupientes
33 ibi] om. (CUZ) ibidem inibi
patrum om. ZU
dei
cupientem A S
om. (ac.J)
Explicit de oxyrincho XF Explicit de occirindium A Explicit de oxirincho
civitatem Q Explicit de civitate oxorincio Explicit om. cett.

284

Historia monachorum

VI De Theone
1. Vidimus et alium non longe ab urbe ad earn partem, quae mittit ad
eremum, nomine Theonem, virum sanctum, intra cellulam suam clausum
solitarium, qui perhibebatur triginta annis silentii habuisse continentiam,
quique tam multas virtutes faciebat, ut profeta apud illos haberetur.
2. Conveniebat namque ad eum per dies singulos infirmorum plurima
multitudo, ad quos ille per fenestram manum proferens et uniuscuiusque
capiti superponens ac benedicens eos sanos ab omni aegritudine remittebat.
3. Hie etiam ipso visu tam honorabilis erat tantumque reverentiae
gerebat in vultu, ut inter homines angelus videretur, ita laetus oculis et
plenus totius gratiae apparebat.
4. Huic cum ante parvum tempus, ut conperimus, noctu latrones supervenissent aurum se apud eum inventuros credentes, oratione sola ita eos
vinxit, ut foribus eius adfixi movere se omnino non possent. Mane vero,
cum ad eum turbae solito convenissent et viderent ad ianuas eius latrones,
volebant eos igni tradere.
5. At ille rerum necessitate conpulsus unum eis solum locutus est
verbum. Sinite, inquit, istos abire inlaesos, alioquin gratia a me fugiet
sanitatum. Populi vero ut audierunt haec, contradicere non audentes
dimiserunt eos.

17/18 c f . 1. Cor. 12,9


De Theone c f . Soz. Hist. Eccl. VI 28
U=

9/10 cf Vit. Ant. 67

hab. mss.

Lemma De theone de theone xxvi BV xxvn G Incipit de theone C de abbate theone


U De sancto theone F MS Incipit de sancto theone Q ER (theonem Q theona ER)
incipit de sancto theone VIII Incipit vita sancti theonis De quodam sene qui X X X
annos habuit silentium x v (/'. marg.) De sancto theodone ma. Y om. cett.
1 earn] eadem
W
parte W TM
quae] qua Tac.M quam S
emittit FD L {cf. Praef.
p. XCII)
2 Theon Ro
3 solitariam C
annos F
silentia silentium L
silentii sui A silentio
4 apud illos] ab illis UH
5 Conveniebant XD ac.A
singulos dies F J
6 multitudo plurima JA
7 ab omni aegritudine sanos (sanos]
curatos Z)
dimittebat pc.)
8 visu] viso ac. A om. W
8/9 tam et d e f . C
8
erat om. y
tantamque U pc.
reverentiam U P
9 videretur angelus JA
11
xxvii Huic (xxvm G)
parvum ante A Ro
temporis C
nocte U MS
11/12 pervenissent ac.JA
aurumque
12 credidissent
sola] sua y J solita

13 adfixi] advincti
13 17 adfixi inquit magna ex parte d e f . C
14 more
solito Ro solito more solitf ZH
17 istos] eos Ro illos
illaesos abire Ro
a
om. U a me om. (LAW)
effugiet (UZ effugit C) (LW effugietis A)
17/18
sanitatum fugiet y
18 Populus J W
vero] om. ai.MS autem J
audivit (LJW
audiunt A)

De Theone VI 1 - 9

285

6. Latrones vero videntes, quod secum gestum est, abiecta scelerum


voluntate et praeteritorum malorum paenitudinem gerentes ad monasteria
vicina confugiunt atque ibi emendatioris vitae formam modumque suscipiunt.
7. Erat autem supradictus vir eruditus non solum Aegyptiorum et (4)
Graecorum lingua, sed etiam Latinorum, ut et ab ipso et ab his, qui ei
aderant, didicimus. Sed et ipse levare cupiens et solari peregrinationis
nostrae laborem in tabella scribens ad nos gratiam doctrinamque sui
sermonis ostendit.
8. Erat autem cibus ei absque ignis opere.
(4)
9. Dicebant autem, quod et noctibus ad eremum progrediens comitatu
uteretur plurimo eremi bestiarum. Ipse vero hauriens aquam de puteo suo
et praebens eis pocula obsequii earum remunerabatur laborem. Huius
autem rei manifestum dabatur indicium, quod vestigia bubalorum caprarumque et onagrorum circa eius cellulam plurima deprehendebantur.

U =

bab. mss.

20 videntes] viderunt (ut viderunt MS)


secum om.
est gestum Ro
scelerum]
scelerata (CU scelere et Z)
21 voluptate R L<w.J
et om. a (ZHU) K 6 e
(Lf.JA) ac pc.W
malorum] multorum A Ro
paenitentiam e
22 emendationes
L emendationis ac.]K
25 Unguis LW in lingua J om.
et prim. om. (CUZ)
{ac. J)
25 31 his hauriens de f . C
25 his] eis M S
26 aderant] advenerant
relevare U Z Y pc. revelare ac.PR laudare
solari 5 R] consolari U H
JA
6 (YPE) Ro (consolare A)
27 tabula F D (LAW)
29 ei] eius y PR eius cibus
Ro
i g i i s ] vinis
31 plurimorum L plurimarum ER plurimum
bestiarum
heremi U H
eremi om. E T
32 obsequio (CUH) K X 6 obsequi obsequiarum
(LW obsequorum A obsequarum J obsequif pc. J)
earum] om. eorum U H
32 34
remunerabatur deprehendebantur de/. C
32 remuneratur (L remunerat JA remuneravit
W) remunerabat Ro
laborum Z N S YR J MS Ro
33 dabatur] datum
bubalarum (ac.M) bubulorum F W Explicit Explicit de theone X A Explicit de sancto
theone Q F Explicit vita sancti theonis om. cett.

286

Historia monachorum

(VIII)

VII De Apollonio

(1)

1,1. Vidimus et alium sanctum virum nomine Apollonium apud Thebaidam in finibus Hermopolis, ad quam civitatem salvatorem cum Maria et
Iosef de Iudeae finibus venisse tradunt secundum profetiam Esaiae dicentis:
ecce dominus sedet super nubem levem et veniet in Aegyptum et commovebuntur
manufacta Aegyptiorum a facie eius et cadent in terram.
1,2. Vidimus ergo ibi etiam templum ipsum, in quo ingresso salvatore
conruisse omnia idola in terram et comminuta esse memorabant.
(2)
1,3. Vidimus ergo supradictum virum in vicina eremo sub monte
quodam habentem monasteria, erat enim pater monachorum circiter
quingentorum et famosissimus in omnibus Thebaidae finibus habebatur.
1.4. Opera enim magna erant ei et virtutes multas signaque plurima et
prodigia faciebat per eum deus.
1.5. A puero namque in abstinentia enutritus ubi ad maturam venit
aetatem, gratia dei semper cum ipso crevit.
1.6. Erat enim annorum fere octoginta, cum eum vidimus in monasteriorum congregatione florentem. Sed et ipsi, qui videbantur eius esse discipuli,

4/5 Is. 19,1

11/12 Act. 2,22

14 c f . Lc. 2,40

De Apollonio: c f . Soz. Hist. Eccl. Ill 14; VI 19


Ps. Matth. 23 (ed. Tischendorf 18762, p. 93)

AP alph. Apollos

2 - 7 c f . Evang.

U = hab. mss.
Lemma De apollonio De apollonio xxvoi BV x x v n u G In<cipit> de <apollonio> C
Incipit de sancto apollonio Q XF A MS Incipit de sancto apollonio XV De sancto
apollonio D De sancto apollonio XI Incipit vita sancti apollonii ER XI Incipit vita
sancti apollonii Y om. L J W
1/2 Vidimus Hermopolis d e f . C
1 virum sanctum F
LJ
2 heremopolis Q ac.X S haeremum polis L her polis ac.J herumpholis A heremi
heropolis W
3 iosepho C
iudae C J W
isaiae C Q ER ysaie esaye esaie
D (JAW)
4 venit G
46 in Vidimus magna ex parte d e f . C
4 in um.
5 terra MS
6 etiam] om. ac.K et
quo] quod Q (LAW) Ro
6/7
Vidimus memorabant om. V
7 terra
memorabantur F MS
8 et in Ro
vicino Q F
9 habente (ac.M) om. V
916 pater congregatione d e f . C
12/13 signaque prodigia om. JA
13 eum] illum
deus] dominus V y
faciebat deus] faciebat signaque plurima et prodigia faciebat dominus per eum OLW
faciebat dominus per eum faciebat dominus per eum plurima J
14 puero] pueritia
(PER) AW MS pc.Q et L et J Ro
enutritus ] nutritus cett. Ro
pervenit
W Ro
15 fere annorum J
vidissemus />c.JW Ro
15/16 monaster
ER A
16 qui eius d e f . C

287

De Apollonio VII 1 , 1 - 2 , 4

ita perfecti erant et magnifici, ut omnes paene possent signa facere.


2.1. Quindecim ergo annorum secessisse eum ferebant ad eremum atque (3)
ibi, cum quadraginta annis fuisset in exercitiis spiritalibus
conversatus,
aiebant
vocem dei ad eum delatam dixisse: Apolloni, per te perdam
sapientiam

sapientium in Aegypto et intellectum prudentium

reprobabo. Perdes autem mihi

etiam eos, qui inter ipsos sunt sapientes Babylonis, et omnem culturam
daemonum subrues. Perge ergo nunc ad loca habitabilia, generabis enim mihi

populum substantivum perfectum

aemulatorem operum

bonorum.

2.2. A t ille respondens ait: aufer a me, domine, iactantiam, ne forte (4)
elatus super fratres meos cadam ab omnibus bonis tuis.
2.3. Respondit ad eum rursus divina vox: mitte manum tuam ad cervices
tuas et quod conprehenderis constringe et sub arena obrue. A t ille sine
mora iniecta manu ad cervices suas adprehendit quasi parvulum quendam
Aethiopem, et continuo demersit eum sub arena clamantem et dicentem:
ego sum superbiae daemon.
2.4. Post haec vox ad eum facta est a deo dicens: perge nunc, omnia
enim, quaecumque a deo poposceris,
consequeris. Ille ergo post haec perrexit ad
ea loca, in quibus homines habitabant. Temporibus autem haec fiebant
Iuliani tyranni.

19 2. Mcc. 6,23
2 0 - 2 1 Is. 29,14; 1. Cor. 1,19
24 Tt. 2,14 c f . Dt. 7,6
32/33 Io. 11,22

21/22 c f . Dn. 2,12.24; 4,3; 5,7

23/

1 8 - 2 4 c f . HM II 5; Vit. Pach. 12; Soz. Hist. Eccl. III 14 (1072 A); Vit. Abrahae (285 D)
32/33 c f . HM II 5; Soz. Hist. Eccl. III 14 (1076 A)
cf etiam Io. 1 4 , 1 2 - 1 4
U=

hab. mss.

17 possint KFX ER J
18 x x v m i Quindecim BV Quindecim G
ergo] enim

successisse (eum successisse MS) recessisse C BV A reesse G


ad eremum ferebant
FD MS Ro
19 conversatum
aiebant KFD AW Ro] aiebat MS agebat X
J audiebant C LO audierunt (YP audierat ER) gr. et syr.: (
gr. ) {cf. Praef. p. 73)
20 per te om. C F per te enim J A
21 egyptum LA
21/
22 autem eos] autem eos etiam autem mihi et eos pc. Ro autem mihi etiam etiam
mihi (ac.)
22 inter om. C
23 dgmoniorum ac.} daemonorum A
inhabitabilia

24 substantium Q X L substantia corr. < ? W substantialem A Ro om. plurimum


pc.} ( c f . Praef. p. 83) et perfectum Ro
bonorum operum G F J A
25 a me ergo
C
27 autem ad
27 30 rursus arena d e f . C
27 Tum respondit
rursus
27/28 cervicem tuam
28 arenam
om. F rursum G Q pc.J versum iterum MS
X ER
29 cervicem suam
adprehendidit Q
30 aethyopem aethiopen
X ethyopem L ethiopium pc. J eziopum
dimersit ZH FD (PER) L submersit
Ro
31 superbia
32 ad eum om. CZ
ad eum vox
a deo om. H S
et
omnia
enim om. (CZH) Q ER S
a deo] om. a domino L
poposceris
a domino C poposceris a deo J
34/35 Iuliani tyranni haec fiebant Ro

288

Historia monachorum

(5)

2,5. Fuit in locis illis spelunca quaedam eremo vicina, in qua habitare
coepit indesinenter die ac nocte orationibus vacans easque centum, ut
aiebant, per diem totidemque noctis tempore curvans genua consignabat.
(6)
2,6. Cibo autem magis caelesti quam humano utebatur. Indumentum
eius stuppeum colobium erat, quod apud illos lebetes appellatur, et linteum
quo collum et caput obvolveret. Quae tamen indumenta ferebant permansisse ei in deserto numquam veterata.
(7)
2,7. Erat ergo in vicino eremi loco in vir tute spiritus degens, signa et
sanitates miras efficiens, quas enarrare pro sui inmensitate, sicut ab his qui
cum ipso erant senioribus conperimus, vox nulla sufficiet.
(8)
2,8. Fama autem magnifica de eo pervulgata cum in admiratione omnium
quasi profeta aliquis aut apostolus haberi coepisset, vicinis e regionibus
monachi diversis ex locis conveniebant ad eum et tamquam proprio patri
magna munera suas singuli quique animas offerebant.
2,9. At ille unumquemque eorum tota religione suscipiens alios ad bene

41/42 c f . Dt. 8,26

43 Lc. 4,14 et 13,22

47 c f . Mt. 14,5; 21,26.46

37/38 indesinenter . . . vacans c f . HM I 1,5


3 9 - 4 1 c f . Reg. Pach. Praef. 4; Soz. Hist.
Eccl. Ill 14 (1072 C)
4 6 - 4 9 c f . HM II 9
48 c f . Vit. Ant. (Evagr.) 50: tamquam ad
patrem filii 5052 Soz. Hist. Eccl. Ill 14 Kai ;

U=

hab. mss.

36 X X X Fuit BV X X X I Fuit G
Fuit autem Ro Fuit ergo
in heremo A pcM in
hac heremo ac.]
heremi (YER) pc.J heremum Q S
vicina om.
in qua] in
quo L ubi quam om. Q
inhabitare
37 easque] om. C eaque
et
centum C
37/38 ut agebant L J (agebant eum L)
38 noctis tempore] per noctis
tempora per noctes per noctis temporibus corr. < per noctis X per noctem D
genua
sua J MS
consignabat] orabat MS consignabat deo Ro ( c f . Praef. p. 84)
39
autem om. F W
40 levites BV L levite A levitis W lebetones libeton Q lebitonis

quo collum et] cucullum ut C culum ut L collum corr. <(? et J quod collum et
6 (YER) A MS Ro gr.
41 obvolverat ac.Hi

4143 Quae efficiens maxima ex parte d e f . C


41 ferebat referebant MS
42
ei om. W (ac.)
desertum
veteratum AW veteratam G
43 ergo]
vicina ac.W
loca (add. S)
44 50 quas unumquemque
enim F
maxima ex parte d e f . C
44 inmensitate] inmanitate (CZH) (inmanitatem W) magnitudine

45 comperibimus
46 in admiratione L J (in del. L) Ro] in om. cett. cf. Clement.
I 7,1
47 coepit
48 veniebant ac.
et] ut (et ut J )
proprio ] ipso
pio cett. Ro -rrcrrpl gr. et syr.
49 sua (sua suas W)
animas suas J
S
50/51 alios operandum om. (ac. et )
alios prim. om.

D e Apollonio VII 2 , 5 - 3 , 2

289

operandum, alios ad bene intellegendum provocabat, sed et ipse prius


ostendebat exemplis ea, quae verbis docere cupiebat.
2,10. Aliis quidem diebus unumquemque apud semetipsum exercere (9)
abstinentiam, quam posset, sinebat, die vero dominica caritatis gratia
secum omnes cibum sumere hortabatur, cum tarnen ipse solitis abstinentiae
observationibus deserviret herbis solummodo aut oleribus utens nec usum
aut ministerium ignis admittens.
3.1. Hic cum audisset Iuliani, ut supra diximus, temporibus, fratrem (10)
quendam ad militiam conprehensum detineri in carcere, venit ad eum
cum fratribus consolandi gratia et ut moneret eum in necessitate tenere
constantiam atque inminentia contemnere ac ridere pericula. Tempus enim,
ait, certaminis adest, in quo fidelium mentes temptationibus probandae
sunt et noscendae.
3.2. Cumque his et aliis verbis roboraret animos adolescentis, supervenit (11)
centurio et indignatus, cur introire ausus sit, claves extrinsecus carceri
inposuit, ipsumque et omnes, qui cum eo venerant, pariter conclusit, quo
scilicet etiam ipsi similiter ad militiae detinerentur officium, constituens
quoque custodes quam plurimos abscessit.

62 cf. Dt. 33,8


51/52 cf. Rufin, Basil, reg. 3,34: dominus non aestimavit sufficere solam verbi doctrinam,
sed et opere ipso voluit nobis tradere humilitatis exempla
53 55 cf. Soz. Hist. Eccl. III
14 (1072 A)
58 sqq. cf. Vit. Ant. 46.47
U =

hab. mss.

51 /52 sed ostendebat om.


51 et om. Q Pac.R
ipsis
prius om.
52
ea transp. a. ostendebat Ro
verbo
edocere
54 quam] qua
sinebat]
tenebat C senciebat L
gratia caritatis Ro
56 observationibus] conservationibus

deseruerit LW
56 60 herbis gratia de f . C
57 aut] ad F ac nec aut D
aut ministerium] in ministerium L quidem in his ministerio J quidem ministerio quidem
in suo ministerio pc.W
58 x x x i Hic ( x x x n G)
59 militia R o
carcerem
60 solandi
et om. ac.Q F MS del. W
eum in] cum
61 inminentiam V
deridere C?H inridere JA
62 certaminis] certandi Ro
6264 mentes verbis
partim def. C
63 sunt] erunt
nocende J S
64 Cumque] Cum Y E
et]
atque MS
multis aliis aliis multis Q
animum y F (JA pc.W) Ro
65
indignatus est Ro
intrinsecus
carceris (carcere A) MS
66 ipsumque] ipsum
quoque C K X D
qui cum eo] quicumque Ro qui cum ipso JA
quo] ut C
67
etiam om. F et D etiam et J
detenerentur C tenerentur
officio ac. R TS
constituit Z H
67/68 constituens quoque] constituensque R o
plurimos abscessit] plurimos priusquam abisset (priusque J)

68 quam

290

Historia monachorum

(12)

3,3. Medio autem noctis adstare visus est angelus ingenti luce resplendens et obstupefactis perterritisque custodibus carceris claustra patefecit. 70
Tum vero ipsi custodes advoluti pedibus sanctorum rogabant eos discedere
dicentes melius sibi esse mori pro eis, quam divinae virtuti obsistere, quae
eorum curam gerebat.
(13)
3,4. Mane vero etiam ipse centurio cum principalibus viris festinus ad
carcerem venit rogans, ut discederent omnes, qui teneri videbantur. Dicebat 75
enim domum suam terrae motu magno concidisse et electos quosque
famulorum suorum peremisse. Sancti vero his auditis hymnum deo laudesque cecinerunt et regressi ad eremum erant in uno positi secundum
apostolorum exemplum habentes animam et cor unum.
(14)
4,1. Pater autem senior docebat eos, ut cotidie proficerent in virtutibus so
et insidias diaboli, quas per cogitationes infert hominibus, in initiis statim
retunderent. Sic enim aiebat: confringatur caput serpentis et otnne eius corpus
emortuum redditur. O b hoc enim mandat nobis deus observare caput serpentis, ut omnino statim ab initio nec recipiamus malas et sordidas cogitationes
in corde nostro. Quanto ergo magis diffundi non con venit in sensibus 85
nostris cogitationum fantasias, quas etiam initio recipi vetat?
4,2. Sed et illud monebat, ut in virtutibus alter alterum vincat nec
patiatur se unusquisque inferiorem proximo suo fieri.

69/70 cf. Act. 5,19; 12,7; 77 Act. 16,26 sqq.


84 usque ad finem operis def. V

U =

79 Act. 4,32

82/83 cf. Gn. 3,15 Vet. Lat.

hab. cett.

69 Media . . . nocte e
medie MS (noctis tempore H)
stare CZ
ei visus
luce] lumine JA
stupefactis (CZH)
carceris om.
patefecit sanctorum
egressibus per via quo vis oculos rogabant eos
71 descendere ac.C L discere at. L
desedere Ro om. y
72 esse om. C mori esse pro eis mori y
virtute {ac.M)
quae]
qui
72 77 quae famulorum def. C
75 rogat
teneri videbantur] tenebantur
ZH
76 concidisset concuti iW.MS
quosque] quoque JA
77 premisse (air.)
77/78 laudem deo ymnumque
78 concinerunt
regressi sunt F (JW egressi
A)
ad] in
unum (PER) Ro
79 exemplum apostolorum C
animam
unam (FD) Ro animum unum A
80 docebat] dicebat G L
ut um. C
proficere
C
81 quas per] et cogitationes quas
inferret Ro
in om. C ER L
82
retundere C
Sic] Si L
agebat CZ
constringatur C (si constringam
D) (constringitur Y) LW (constringitur W) MS confringantur V conteretur Z H cf. Gen.
3,15 Vulg. (conteritur H)
et om. K D LW
corpus eius y F J
83 mortuum
CH W
reddetur Z H J Ro
hoc] id Ro
84 ab initio etc. usque ad finem
textus def. V
nec non MS ne C y
85 ergo] enim
diffundi om.
86 in
initio CH (in ipso H) pc.G Q F D pc.YP (ab J)
87 et om. C D A ac.S
88-92
proximo signa def. C

De Apollonio VII 3 , 3 - 4 , 7

291

4.3. Hinc autem, dicebat, scietis vos proficere in virtutibus, si nulla (15)
TO vobis passio fuerit erga mundana desideria. Hoc enim est initium donorum
dei.
4.4. Quodsi etiam ad hoc venerit quis vestrum, ut et signa et mirabilia
faciat, non extollatur pro hoc neque in cogitatione sua erigatur tamquam
ceteris praelatus, sed nec hoc ipsum omnibus debet ostendere, quod donum
95 gratiae huius acceperit, alioquin seducit seipsum et ipse decipitur et gratiam
perdet.
4.5. Habebat ergo hanc magnificam verbi doctrinam, sicut etiam nos (16)
ipsi ex parte fruiti sumus, sed maiorem habebat in operibus gratiam. Omne
enim quicquid petissset a deo, sine mora consequebatur. Sed et revelationes
loo ei plurimae ostendebantur.
4.6. Denique seniorem fratrem suum, qui et ipse in eremo defunctus
est, cum quo plurimo tempore egerat vitam perfectam, vidit in somnis in
sede apostolica residentem atque unum ex ipsis effectum, hereditatem sibi (17)
virtutum et gratiae reliquisse.
tos
4,7. Cumque etiam pro semetipso oraret, ut velocius eum dominus
adsumeret et cum ipso sibi requiem praestaret in caelis, responsum est ei
a domino salvatore parum adhuc temporis ei in terris deberi, donec vitae

95/96 c f . 1. Cor. 3,18; Gal. 6,3

98/99 c f . Io. 11,22

90/91 Rufin Clement. IV 4,6


97/98 c f . ad 51/52
9 8 - 1 0 0 c f . HM II 5 (Io. 14,12-14);
c f . HM VII 2,4
1 0 5 - 1 1 0 c f . HM II 5; VII 2,1; Vit. Pach. 12; Vit. Abrahae (73,285 D)
def. V

U = e bah. cett.

89 sciatis Q pc.XF scientis


90 fuerit dominata
erga desideria] Ergo
mundana fugite
enim om. Jac.A
91 et prim. om. F e (YER) J
et sec.] ac
Q
94 nec] om. ac.L ne C
ipsud ar.X J S
omnibus] om. hominibus Ro
debet omnibus a y
95 seducet C G Q ER MS Ro seducitur J
semetipsum JA
97
X X X I I Habebat ( X X X I I I G)
hanc om. G
verba in dei doctrina verbi dei
doctrinam (dei non habent (CZH) gr. el syr.)
sicuti Ro
etiam] et Ro
100 ei] om. JW eis A sibi pc.W
101 suum om.
102 perfectam egerat vitam
egerat] gerat
videt (JAW)
somniis TS
103 resedentem C
sedentem
hereditatemque (LJW)
104 gratiarum ZH gratia gratiam FD
JA
relinquisse Tac.M
105 107 eum donec d e f . C
107 parvum y ( f o r t , recte,
gr.)
temporis debere] ipsi temporis in terris deberi eum conversari Ro
(eum om. KFD debere Ro morari F) temporis ei in terris deberi esse J
debere Ro

292

Historia monachorum

et conversationis eius plurimi aemulatores existant. Populos namque ei


multos credendos esse monachorum et exercitum quendam piorum, ut per
haec dignam pro talibus meritis remunerationem inveniat apud deum.
(18)
4,8. Haec autem ut vidit, ita gesta sunt, convenerunt enim ex omni loco
monachi fama et doctrina eius invitati et praecipue exemplis eius quam
plurimi saeculo renuntiantes. Conventum quendam magnificum fecerunt
apud eum in supradicto montis loco, communem vitam mensae unius
unanimiter conservantes.
(19)
5,1. Hos ergo tamquam vere caelestem quendam et angelicum cernebamus exercitum omnibus virtutibus adornatum.
5.2. Nullus sane in eis sordidis utebatur indumentis, sed splendore
vestium pariter atque animorum nitebant, ita ut secundum scripturam
laetaretur eremus sitiens et multi filii eius viderentur in deserto.

5.3. Quae quamvis de ecclesia dicta sint, tamen in Aegypti desertis


(20) haec etiam historica relatione completa sunt. Ubi enim tantae per urbes
multitudines veniunt ad salutem, quantas Aegypti deserta protulerunt?
Quanti populi habentur in urbibus, tantae paene habentur in desertis
multitudines monachorum.

120 Is. 35,1. 54,1; Gal. 4,27


109/110 cf. HM Prol. 3
1 1 1 - 1 1 5 cf. HM II 9
(1072 B)
116/117 cf. HM II 17
def. V

U=

114/115 cf. Soz. Hist. Eccl. Ill 14

hab. cett.

108 eius plurimi def. C


plurimi] plures Z H
aemulatores] imitatores
existerent
PR J extiterint Y existerint
108/109 Populos . . . multos credendos ] populus . . .
multus credendus (CZH) populos . . . plurimos credendos Ro populus . . . plurimus
credendus (PER) populos . . . muks . . . credendXXX
109 esset ZH (PER) JA
et om. J W (ar.M)
109 111 esse loco maxima ex parte def. C
109 exercitus
quidam Z H PR LA
piorum] priorum L primitiorum ar.W
ut] habere ut W habere
ut] et ac.X (LJA)
110 inveniret D R J inveniet Xac.F
deum] dominum
et J
LJ
111 X X X I l l Haec Hanc G
X X X I I I I Convenerunt G
converterunt LA
enim] om. JA autem S
112 fame doctrineque
eius et doctrina eius om. G
exemplo
eius om.
quam plurimi] plurimis TS plurimi ac.M
113
abrenuntiantes Ro
114 unius mense JA
115 conversantes
116 Hos] Hoc C
Hunc Ro
116/117 cernebat (JAW)
117 in virtutibus Ro
118 sordibus Z H
utebatur] induebatur ER MS
sed] om.
splendor
119 pariter om. C
nitebantur
LW nitebat MS
ut etiam Ro
scripturas scripturarum
121 125 Quae
monachorum def. C
121 Quae . . . dicta sint] Quod . . . dictum sit
ad ecclesiam
sint] sunt LA
deserta
122 historie (JAW) storica
relatione] lectione
enim om. F Ro

De Apollonio VII 4 , 7 - 6 , 4

293

5,4. Unde mihi videtur etiam apostoli dictum in eis esse completum,
quod ubi abundavit peccatum, ibi superabundavit
gratia.
6.1. Abundavit enim aliquando inmundus idolorum cultus in Aegypto (21)
sicut nusquam gentium. Canes enim et simias atque alia portenta venerati
i3o sunt. Allia quoque et caepas et nonnulla olerum deos credebant, sicut
ab ipso patre Apollonio narrante didicimus causas nobis priscae eorum
superstitionis hoc modo exponente.
6.2. Bovem quidem, aiebat, deum crediderunt aliquando Aegyptii pro (22)
eo, quod per ipsum rura excolentes victum cibumque capiebant, sed et
135 aquam Nili pro eo, quod universas rigabat Aegypti regiones. Colebant
quoque et terram utpote uberiorem ceteris terris.
6.3. Canes etiam, ut supra diximus, et simias ac diversa herbarum genera (23)
atque olerum colebant pro eo, quod occasionem sibi salutis per haec
venisse opinabantur temporibus Faraonis.
i4o
6,4. Circa haec enim singula occupatio eis exorta videbatur, cum ille
patres nostros persequens submersus est, et unusquisque id, per quod
occupari visus est, uti ne Faraonem sequeretur, hoc sibi deum reputavit
dicens: quia hoc mihi deus fuit hodie, ut non sequerer Faraonem ne simul
cum ipso demergerer.

127 Rm. 5,20


126/127 c f . Rufin, Hist. Eccl. II 8
def.V

U=

hab. cett.

127 ibi om. y


superhabundaverit (LJW superhabundabit A) S superhabundaret
Q superhabundet R
et gratia W et gratiam S
128 enim om.
aliquando]
quando C
129 Canes venerati d e f . C
nusquam gentium] nusquam in populo
gentium umquam gentium nusquam gentilium ac.)K (non nulle nusquam A)
alia
eiusmodi portenta JA (portenda J huiusmodi A)
130 Allia] Alia ac. B / Q KF (LJA)
olerum] horum
holerum genera ma.W
esse
Allium W atque alia? C Alea
credebant (J A/v.W)
131 ab om.
narrante] tradente (CZH)
causam
W Ro ( f o r t , rede, gr.)
enim nobis KFD Ro
132 supprestitionis
superstitionem L superstitiones ac.W
133 quidem] quidam
aiebant CZ G A
aiebant om. Ro
134 et om. C Q L
136 et om.
utpute YE JA
137 etiam]
enim y etiam et ut C
ac] et
138141 olerum fuit d e f . C
138 holera Q
(PER) Aac.W
salutis sibi JA
139 evenisse
tempore
140 singula enim
(LAW)
videtur
141 per om.
142 uti] om. Q ut LW
sequerentur
(ac.M)
et hoc LJ om. W
143 hoc] hic MS om.
deus] dominus FD A
fuit] fecit ma.Q
ne] et C Ro om. A
144 ipso] eo J MS Ro
dimergerer
MS

294

Historia monachorum

(24)

6,5. Haec ergo erant verba sancti Apollonii. Sed multo magis ilia scribi
oportet, quae in operibus et virtutibus habuit.
7,1. Erant aliquando in circuitu eius positi decern circiter gentilium vici,
(25) apud quos daemoniaca superstitio summo studio colebatur. Templum enim
erat amplissimum atque in eo simulacrum, quod moris erat circumferri a
sacerdotibus bacchantium ritu cum reliqua multitudine circumeuntibus et
quasi pro aquis fluvialibus profana mysteria peragentibus.
(26)
7,2. Contigit autem sub eo tempore, quo huiusmodi ab eis orgia gerebantur, iter agere beatum Apollonium per ipsa loca cum aliquantis fratribus.
Et cum vidisset infelicium turbas quasi daemone quodam agi baccharique
per campos, miseratus errorem eorum fixis genibus invocavit dominum et
salvatorem nostrum et omnes eos, qui caerimoniis daemonicis agebantur,
cum simulacro suo stare fecit inmobiles nec progredi omnino usquam
posse.
7,3. Atque ita per totam diem rapidissimis adusti aestibus permanserunt
ignorantes, unde eis haerere uno in loco inmobiliter contigisset. Tum
sacerdotes eorum dicebant esse quendam Christianum in regionibus vicinae
eremi commanentem, Apollonium nomine, et ipsius esse haec opera, qui
nisi esset exoratus, sibi periculum permansurum.

145/146 c f . ad 51/52
1 4 7 - 1 6 3 om. d e f . V

U = e bob. cett.

145 ergo] enim


scribi] om. (CZH) scribere pc.X Y scire
146 habuit de eodem
apollonio disseri CZ (disseri] exponere Z) habuit. Incipit eiusdem sancti apollonii de virtutibus
meritorum (eiusdem sequentia Q) habuit. Explicit de eodem apollonio KX (Explicit om.
K) habuit. Item de sancto apollonio incipit F ( c f . Praef. p. 73 sq.)
147 XXXIIII Erant
x x x v Erant G
148 daemonica C XD AW MS demoniorum diabolica demonum
F
superstitio] operatio
colebatur] celebrabatur
enim om.
149 erat ibi
Ro
mos
a] ac C
150 vacchantium ac.C vagantium bachantum LW
151
pluvialibus y XD Ro
prophana C profunda
mysteria] ministeria L J
peragentibus] agentibus (ac.T) pergentibus Ro
152 orgia] om. iurgia C 6 misteria

152/153 gerebantur] ferebantur ZH aiebantur lebantur S


154 vidissent
videret L
vacchariXX ac.C vagarique
155 157 per progredi d e f . C
155
misertus AW miratus
errori (JAW)
et om. F W
156 daemoniacis y
LA Ro
157 nec] ne FD AW Ro
nusquam AS
158 possent Ro
159
diem] noctem y
aestibus] ventis vestibus corr. < aestibus? Q
160 in om. <\MS
in uno F J
Et tunc y
161 esse vicinae om.
cristianum quendam (CZH)
vicini F vicinis
162 eremi commanentem] in heremo commanere
hanc operam
W

145

150

155

wo

De Apollonio VII 6 , 5 - 8 , 1

295

7.4. Ut autem ad rei tantae miraculum convenerunt undique qui audie- (27)
165 rant et percontantes, quae tanti causa extiterit monstri, ignorare se penitus

no

175

i8o

iss

fatentur, suspicionem tarnen dari sibi dicunt supradicti viri, quem et exorari
pro se deposcunt.
7.5. Tum quidam ex illis vere eos opinari aiunt, nam et vidisse se eum
illo itinere praetereuntem conformant, et tarnen adhibere quae putabant
prodesse auxilia non morantur.
7.6. Adducunt boves, quorum virtute videretur posse moveri simula- (28)
crum. Sed cum nec sie quidem aliquid profecissent, omni auxilio frustrati
legatos ad hominem dei mittunt pollicentes, ut si eos resolvat his vineulis,
pariter quoque erroris in eis vineula dissolveret.
7,7. Haec ubi nuntiata sunt ei, sine mora descendit ad eos et oratione (29)
sola ad deum fusa omnes resolvit. At illi sine dilatione unanimiter omnes
confugiunt ad eum salutari deo nostro credentes et gratias referentes.
Simulacrum vero, quod erat ligneum, continuo igni tradunt.
7.8. Ipsi autem secuti hominem dei atque edocti ab eo fldem domini
ecclesiae dei sociati sunt. Plurimi vero ex ipsis cum ipso permanserunt et
etiam nunc in monasteriis degunt.
7.9. Facti tarnen huius mirabilis fama ubique diffusa est et multi pro
hoc ad fidem domini convertebantur, ita ut in omnibus illis regionibus
nullus iam paene gentilium remaneret.
8,1. Post aliquantum autem temporis certamen erat de finibus inter duos (30)
vicos. Hoc cum nuntiatum fuisset homini dei, festinans descendit ad eos
pacis gratia.

1 6 4 - 1 8 4 om.

def.V

U=

hab.

cett.

164/165 audierunt
165 et om. W
tanta causa ac.
existeret Ro
166 fatebantur Ro
sibi om. {ac. et M)
et agunt Tac.M
168 se om.
LW
169 in itinere X Ro
confirmat confirmabant CZ W Ro
putant F
170 172 morantur aliquid d e f . C
170 auxilio X J A
morantur] merentur
171
videtur {om. S)
172 cum nec sie quidem] cum ne sie quidem cum sic quidem ac.N
cum nec siquidem Q cum nec sie quidam (quedam M) cum haec siquidem L nec cum sie
quidem
172/173 profecissent resolvat d e f . C
172 proficissent X J
omnique

profrustrati
173 vineulis his J A
174 in eis erroris
dissolverit C? K X
(ic.M)
175 ei om. W
et] cito
176 deum] dominum ZH
sine
mora et dilatione
177 salvatori J W salutare L
gratiam C A?
178
tradunt igni Ro
179 autem] tarnen y
atque domini om. A
180 et ecclesie
JA
et] qui om. CZ J A
181 monasterio J A
degent L degentis W
182
mirabilis] miraculi (CZ miraculo H) F
multi om.
pro] per (LAW)
183
fidem] nomen
in om. J A
illis omnibus J A
184 paene iam
permaneret
remanserit Ro
185 X X X V Post x x x v i Post G
aliquantulum LW
tempus A
MS
186 190 nuntiatum cuius d e f . C
186 fuisset] esset

296

Historia monachorum

(31)

8,2. Sed illi furore contentionis incensi nullo genere ad pacis consilium
flectebantur, maxime quod unius partis populus plurimum fiduciae in
viribus cuiusdam latronis gerebat, qui ipsius certaminis signifer videbatur.
8.3. Hunc cum videret Apollonius paci resistentem, dicit ad eum: si
mihi, amice, adquiescere volueris ad pacem, rogabo deum meum et
remittet tibi peccata tua.
8.4. At ille cum audisset, nihil omnino distulit, sed genibus eius provolu(32) tus supplicabat ei. Tum deinde conversus ad turbas, quae eum fuerant
secutae, fecit omnes cum pace discedere.
8.5. Quibus secedentibus ipse permansit cum homine dei expetens ab
eo promissum. Tum vero Apollonius adsumens eum et cum ipso iter agens
ad monasteria docebat eum mutare debere ordinem vitae et patienter a deo
quaerere misericordiam promissionemque ex fide expectare, omnia enim possibilia
dicebat esse credenti.
(33)
8,6. Cumque noctis tempore simul in monasterio requievissent, per
visum ambo vident se esse in caelis et adsistere ante tribunal Christi, vident
etiam angelos dei et sanctos quosque adorantes dominum. Et cum haec
videntes etiam ipsi adorassent deum, vox domini ad eos defertur dicens:
licet nulla sit communio luci et tenebris, nec sit aliqua portio fideli cum infidelr,
tarnen donatur tibi salus istius, pro quo supplicasti, Apolloni.
(34)
8,7. Sed et alia multa cum audissent in caelesti visione positi, quae neque
sermo enarrare sufficit neque auris audire, surrexerunt e somno et quae

190

195

200

205

1 9 9 - 2 0 1 lud. 21 c f . Rm. 8,25; Hbr. 6,12; Act. 1,4


200/201 Mc. 9,22
203 Rm. 14,10
206 2. Cor. 6,14 sq.
208/209 c f . 1. Cor. 2,9; 2. Cor. 9,15; Is. 52,15
215 Is. 65,25
def. V

U = hab. cett.

188 conventionis
189 flectebantur] vertebantur
fiduciam
AW
192/193
rogabo - tua d e f . C
192 deum] dominum ER (LJA)
192/193 et remittet] ut
remittat MS
195 ei] eum (YPR) J om.
deinde om. (CZH)
195/196
secutae fuerant Ro
facit
cum] in JA
decedere Ro descedere
197
recedentibus AW
ipse] is C
remansit
expectans D
198
eum] secum TS om. ac.
200 promissionem R Ro
201 esse dicebat CH
202
simul] si in
quievissent F ER requiescerent d e f . C
202206 per luci d e f . C
203 vident se ambo per visum esse
204 quosque] quoque G ER
dominum]
deum A MS
205 vidissent J
adorarent F (adorare ) adorantes J adoraverunt

deum] dominum (LJW)


domini] dei LJ Ro
defertur ad eos G R
Ro (refertur fertur H)
206 nec sit] ne est
infideli (CZH) N D Y W ] infidele
cett.
207 pro supplicasti] pro hoc supplicanti
209 narrare (CH) 6 (YPE)
(LJA)
aures ac.C e / Z X Y P
e] de CH a G XF YP (LJA)

De Apollonio V I I 8 , 2 - 9 , 1

297

210 viderant fratribus indicarunt. Admiratio autem ingens esse coepit, cum
unum atque idem somnium uterque narraret.
8.8. Permansit autem cum fratribus latro ille iam sanctus, vitam suam
moresque ad omnem innocentiam pietatemque commutans tamquam in
agnum versus ex lupo, ut in eo plenissime compleri videretur profetia (35)
2i5 Esaiae dicentis: lupi cum agnis pascentur et leo et bos simul vescentur.
8.9. Vidimus ibi quosdam etiam gentis Aethiopum viros cum monachis
viventes et multos ex ceteris monachis in observantia religionis et virtute
animi praecellentes, ut et in ipsis compleri videretur scriptura, quae dicit:
Aetbiopia praeveniet manus eius deo.
220
9,1. Adhuc in gestis sancti Apollonii ferebatur etiam hoc: Iis quodam (36)
tempore dicebatur exorta inter duos vicos, quorum alius Christianorum,
alius gentilium fuit. Procedunt ex utraque parte armatorum turbae plurimae.

215 Is. 65,25


def. V

U =

219 Ps. 67,32 (iuxta L X X )


hab. cett.

210 viderunt L J
indicaverunt E R L J
autem om. W (ac.M)
coepit om.

cum] quod ( L J A )
211 idem atque unum CZ
somnum L J
uterque
om.
narrarent y (ac.Q) (pc.'X.) E R enarrarent (enarrent W)
212 latro ille
om. (CZ)
214 ut haec in eo et ut in eo pc.Q J A ut in eum C
prophetie
215 isaie G pc.Q F E R LA esaye ysaye Isaiae K X Y P Ro
pascitur? C
et
prim. om. y
et leo vescentur om. L et gr. C 2
vescentur] manducabunt ZH
vescitur C
216 etiam ibi quosdam
etiam om. L J
etiam quosdam F
genere (JA genus L ex genere W)
ethiopi^ ethiopes ac. TL. A ethiopis Q
217
ex om. C ex eis pc.YR ex his
ceteris monachos L J ceteros monachos 6
in
om. ac.
218 videatur Ro
219 a deo
220 x x x v i Adhuc Adhuc
G
Adhuc hoc cj. p. 74] om. D et gr. Adhuc autem pc.X referebatur pc. C etiam
om. Ro hoc factum pc.X Y E Adhuc ingens sancti apollonii fama ferebatur etiam hoc
dicendum est S Adhuc autem ingens sancti apollonii ferebatur etiam hoc factum Y E R
(factum hoc R) Adhuc ingentis sancti apollonii ferebatur etiam hoc
in gestis] ingentis
ac.C Adhuc in gestis sancti apollonii ferebatur etiam factum hoc L Adhuc in gestis sancti
apollonii ferebatur. Tunc etiam hoc A
220/221 Lis duos vicos] Et alio quodam tempore
dicebatur exorta contentio LW Ab his quodam tempore dicebatur exorta inter duos vicos
contentio J aliis quodam tempore dicebatur exorta inter duos vicos contemptio A
220225
hoc. Lis gentiles def. C
221 alius] unus ZH Ro
222 alius] et alius alter Ro
gentilium paganorum
armatorum] admodum L ad montem W ad mores consuetudine
J ad morum consuetudinem
trme

298

Historia monachorum

9.2. Accidit, ut sanctus Apollonius superveniret. Cumque eos hortaretur


ad pacem, quidam eorum, qui inter gentiles quasi caput et causa belli illius
stabat, homo truculentus et ferus, obsistebat ei vehementer dicens non se
permittere fieri pacem usque ad mortem suam.
9.3. Tum ille, fiet, inquit, ut optas, nullus enim alius praeter te perimetur,
sed et mortuo tibi sepulcrum fiet non terra, sed bestiarum ac vulturum
(37) ventres. Et continuo sermo eius efficitur Veritas, nullus enim alius ex
utraque parte nisi solus ipse cecidit.
9.4. Quem cum sub arena obruissent, mane regressi invenerunt a bestiis
effossum laniatumque atque a vulturibus devoratum. Cumque omnes admiratio habuisset, quod sermo hominis dei ita fuisset inpletus, conversi sunt
omnes ad fidem salvatoris domini et Apollonium profetam dei praedicabant.
10.1. Sed et hoc nos non effugiat, quod ab eo primis adhuc diebus,
(38) quibus in spelunca habitare cum paucis fratribus coeperat, factum didicimus.
10.2. Dies sanctus aderat Paschae, et cum solemnitas vigiliarum sacramentorumque intra speluncam fuisset expleta atque ex his, quae fuerant
apud eos, refectio pararetur, erant autem eis pauci tantummodo et sicci
panes atque olera ex his, quae sale aspersa reponi apud eos solent, tum
(39) Apollonius fratres qui secum erant adloqui ita coepit:

224 sqq. cf Verg. Aen. 11,360 sqq. (12,600)


def.V

U = hab.

cett.

225 caput esset caput erat Ro


belli illius d e f . C
226 stabat] om. Ro instabat erat
238 fiat G PR Ro
ita inquit
enim om.

ei] om. (LA del. W et J)


ac.F JA
perimetur] peribit J perimi A
229 et om. y
bestiarum] XXstum
C
ac] et CZ MS
230 ventris X ventre L
sermonis (JAW)
Veritas]
verus R Ro
232 subruissent
a] om. LJ e
232/233 effossum a bestiis
233 effossum] obfusum LJ
laniatumque] ac lanitum
atque devoratum om.
233/234 admiratio habuisset] admirationem habuissent (admiratione fuissent pc.L) MS
Ro
235 omnes om. F
domini salvatoris ZH
salvatoris om.
profetam]
pro famam
dei] domini Q A
235/236 predicant
237 x x x v n Sed et
xxxvill Sed et G
et om. (LJA)
nos] nobis J W
effugiat] sufficiebat
238
in spelunca] speluncam
238 240 habitare sacra- partim d e f . C
240 aderat] aderat
sanctus J A (sanctum A)
242 spelunca
inpleta ZH
quae] qui
242
autem om. A del. W
tantummodo pauci (om. M)
243 atque] et
adsparsa
apud eos reponi a
solet C
244/245 fratres est in partim d e f . C

225

230

235

240

De Apollonio VII 9 , 2 - 1 0 , 6

299

245

10,3. si est in nobis fides et vere fideles sumus famuli Christi, petat
unusquisque nostrum a deo, si quid quasi in die festo sumere libenter
habet. At illi ipsi potius, qui eos aetate et meritis praecelleret, haec a deo (40)
poscenda permittunt semetipsos inferiores huius gratiae iudicantes.
10.4. Tum ille cum omni alacritate orationem fudit ad dominum, qua
250 expleta cum omnes respondissent: amen, ecce repente ante fores speluncae
adstare vident homines quosdam sibi penitus ignotos quique tarn multas
copias rerum omnium, quae ad usus dumtaxat ciborum pertinent, detulerunt, ut neque tarn multa neque tam diversa facile quisquam viderit.
10.5. In quibus erant quaedam, quae omnino in Aegypti regionibus
255 numquam visa sunt pomorum genera, et magnitudo incredibilis, uvae,
nuces, ficus, mala quoque punica, et ante tempus omnia, favi adaeque
mellis et lactis copia, nicolai etiam ingentes et panes calidi et mundissimi,
qui tarnen peregrinae viderentur esse provinciae.
10.6. Viri vero, qui haec detulerant, statim ut tradiderunt, quasi festinan- (41)
260 ter ad eum, a quo missi fuerant, redire cupientes discedunt. Tum ipsi
gratias domino referentes ex his, quae sibi fuerant delata, vesci coeperunt, quorum tanta fuit copia, ut usque ad diem Pentecosten cotidie
ministrata sufficerent , certi quod haec sibi a deo solemnitatis gratia
missa sint.

245 c f . HM gr. Prol. 5 cbs


def. V

U = 6 hab. cett.

245 nobis] vobis W S


petamus ZH d e f . C
246 quasi om. C?
247 habeat
G (habebat jc.N)
At om.
et aetate et Ypc.tL ac.MS
praecellebat a?
(ZH d e f . C)
248/249 huius - fudit partim d e f . C
248 iudicantes] dicentes (fatentes
ma. W) indicantes Z N S Ro docentes
249 cum om.
omni om. ZH
fundit

dominum] deum y 5 J Ro
249/250 qua ecce partim d e f . C
251 sibi] ibi
(JAW)
252 usum CH A
252/253 pertinent - diversa partim d e f . C
detulerant
G YP
253 tam facile X Ro
2 5 3 - 2 5 6 quisquam - adaeque d e f . C
254
omnino nec JA (nec omnino Z)
255 numquam om. J A non? L nusquam FD
et
om. (LAJ)
256 ficos fici
male L MS
punice L (punic? T)
et om.
(LJA)
et ante] tante TV. tanto S
adaeque ] atque eque A atque cett.
257
sed et
copia et C
nicolai mundissimi partim d e f . C
niculay TS nucly corr.
<? niceleos nicolaos Q
ingentis XF
258 peregrinae a? (ZH) (PER)
viderentur esse provincie
Ro] per egritudine TS peregrinitudine peregrini cett.
peregrini LJ
esse om. C W
259 detulerunt FDK ER (JAW) TM
259-263
statim sufficerent partim d e f . C
260 redire cupientes] redeuntes
ipsi monachi
Ro
261 gratiam
domino] deo R (JAW)
fuerant sibi
262 pentecostes
AW
cotidie om. JA
264 sunt (PER) S fuit Q

300

Historia monachorum

(42)

11,1. Conperimus etiam hoc, quod quidam ex fratribus, cui deerat


humilitatis et mansuetudinis gratia, poposcit ab eo, ut peteret a domino,
ut sibi donaretur hoc munus.
11,2. Orante illo tanta in eum gratia mansuetudinis et humilitatis advenit,
ut omnes fratres stuperent de tranquillitate animi eius et modestia, in quo
prius nihil horum viderant.
(44)
12,1. Orta est aliquando fames apud Thebaidam. Scientes autem habitatores terrae illius, quod monachi, qui cum Apollonio domino serviebant,
frequenter etiam sine cibo per domini gratiam pascebantur, omnes simul
cum uxoribus et filiis pergunt ad eum cibum simul benedictionemque
poscentes.
12.2. At ille nihil dubitans proferre coepit ex his, quae ad usum fratrum
(45) reposita erant, et dare singulis copiose. Cum vero tres solae panum sportae
remansissent, fames autem populos vehementer urgeret, iubet proferri in
medium sportas, quae solae superfuerant unius diei victum monachis
praebiturae, et in auditu totius populi, qui famis necessitate confluxerat,
elevatis ad deum manibus ait:
12.3. numquid non valet manus domini multiplicare haec? Sic dicit
spiritus sanctus: non deficiet panis in sportis his, donee satiemur omnes
(46) de fructibus novis. Et ut plurimi ex his, qui tunc in praesenti fuerant,
confirmabant, quattuor continuis mensibus neque cessatum est umquam
erogari panis ex sportis neque deesse potuit aliquando.

283 cf. 3. Rg. 17,14


2 6 5 - 2 7 0 om.

de/. V

U = hab. cett.

265 269 Conperimus stuperent magna ex parte def. C


265 xxxvm Conperimus
deerat] non erat (aderat Q)
266 humilitas ZH ma.'i A
ut om.
267 ut]
et ut et sibi X Ro
268 Orante autem J W
eum] eo ac.F JA
269
anime
et] ac
270276 prius usum def. C
270 videbant
271
xxxvmi Orta XL Orta G
famis pc.X ac.P Aac.W
273 gratiam domini Ro
274 benedictionem MS
276 ex his om.
his] ea
usus ZH (YPE)
277 tres sportae] tres tantum sportae panum (panum sportae T)
278 populum FD
PR (JAW)
proferre 8 LW
279 superaverant
280 audito
populi totius
JA
confluxerat] confluxerunt AW confluxerint ac.L
281 deum] dominum
(LJA)
manibus ad dominum JA manibus ad deum Q
284 frugibus (frigibus
G) Ro
novis] nobis X T
ut om. K X A
285 neque] nec Ro
cessavit
est om.
286 erogare pc. ac.LA
panem A panes CZ pc.V (YER)
(LJW)
sportis] portis {ac.G) Q JA

265

270

275

280

285

De Apollonio VII 1 1 , 1 - 1 3 , 1

301

12.4. Similiter autem et alio tempore fecisse eum de frumenti et olei


specie perhibebant.
12.5. Quibus virtutibus motus diabolus dixisse ad eum fertur: numquid
Helias es tu aut aliquis alius profetarum vel apostolorum, quod haec facere
ausus es?
12.6. At ille respondit ei: quid enim? Nonne et profetae et apostoli (47)
homines erant, qui nobis et fidem suam et gratiam tradiderunt? Aut tunc
deus praesens erat, nunc vero absens est? Deus omnia potest et quae potest
semper potest. Si ergo deus bonus est, tu quare malus es?
12.7. Haec, ut supra iam diximus, a senioribus viris religiosis et sanctis
per eum gesta esse fida narratione conperimus. Et quamvis eorum fidelis
sit habenda relatio, maiorem tamen fidem rerum praestitit etiam hoc, quod
nos ipsi oculis nostris inspeximus.
12.8. Plenas enim sportas panibus deferri vidimus ad vacuas mensas, et
cum replerentur panibus mensae atque ad omnem satietatem consumerentur, plenae nihilominus recolligebantur.
13,1. Aliud quoque, quod apud eum mirum vidimus, non silebo. Tres (48)
eramus nos fratres, cum veniremus ad eum, et ecce longe adhuc nobis
positis ab eius monasterio occurrunt fratres, qui ab ipso ante triduum
audierant de adventu nostro; occurrerunt autem nobis cum psalmis. Hoc
enim moris est eis facere in adventu omnium monachorum.

2 8 9 - 2 9 1 cf. Io. 1,21.25

292/293 cf. lac. 5,17

295 cf. Mt. 20,15

2 9 2 - 2 9 5 cf. Serapion Thmuit. epist. ad mon. 3 (929 B)


def. V

U=

hab. cett.

290 aliquis alius] alius aliquis MS (aliqui prophetarum alius F) Ro


290 294 vel
erat def. C
292 At om. J A
prophetas
293 erant] fuerunt (non fuerunt Q)
294 absens est. Absit. Ro
omnia potest] omnia potens omnipotens Ro
294/295
quae potest see.] qui potest semper est ( L J W qui potest om. L)
et potest om.
295 tu om. Q F D W TS
tarn malus (tum F) W Ro
296 iam om. CZ
ac.X e J A
diximus cum J A (cum tarn J )
viris et
viris om.
297
fida] om. C fidei (JAW) fide fidei L
narratione comperimus om. C
fidelior
CZ
298 maiorum X F Ro
rerum om.
praestitit om.} C
hoc om. MS
hoc quod om. ( L J W )
300/301 et cum] Dum
301 atque] et ZH
302
recolligerentur
303 XL Aliud XLI Aliud G
quoque om. (ac.M)
mirum om.

vidimus mirum
304 qui cum
venerimus ac.LW venissemus Q pc.
et om. E R L
adhuc longe J A
305 occurrunt C W MS] occurrerunt ZH
(YPR) ( L J A ) Ro
306 occurrunt L J
cum psalmis] cum palmis psallentes
y
307 enim] autem J W
. . . ris facere in def. C
307/308 monachorum atque
def. C

302

Historia monachorum

13,2. Et adorantes in fades suas usque ad terram osculabantur nos atque


ostendentes nos sibi invicem dicebant: isti sunt fratres, de quorum adventu
ante triduum nobis pater Apollonius praedixerat dicens post triduum 310
adfuturos tres fratres de Hierosolimis venientes.
(49)
13,3. Alii ergo ex fratribus praecedebant nos, alii sequebantur, utraque
tamen turba psallebat.
13,4. Ubi autem adpropinquare coepimus, audita voce psalmi etiam ipse
sanctus procedit in occursum. Et ut vidit nos, statim prior adoravit usque 315
ad terram et surgens osculo nos suscepit. Ubi autem ingressi sumus
monasterium, oratione prius, ut moris est, data pedes nostras propriis
manibus lavit et cetera, quae ad requiem corporis pertinent, adinplevit.
Haec autem ita facere ei moris erat omnibus adventantibus apud eum, ut
(50) fratres qui cum ipso sunt non prius cibum sumerent, quam communionem 320
dominicam perciperent circa horam diei nonam.
14,1. Et post hoc interdum sic usque ad vesperam permanebant, dum

312/313 c f . Mc. 11,9


3 0 9 - 3 1 1 c f . Vit. Ant. 62; 31
def. V

3 1 9 - 3 2 1 c f . HM II 9/10; Reg. Pach. 51

U = bab. cett.

308 Et om.
facie sua LA faciem suam J W
nos om. L J
309 ostendentes]
confitentes L nos confltentesque sibi wa.W
fratres om.
de quorum] decorum
310 dicebat nobis LW
praedixerat triduum om.
311 futuros esse LW (esse om.
W)
venientes praedixit J A
312 praecederant L precesserunt ma.W
313 turma
Ro
314 autem] tamen
ipse etiam J A
etiam] et
315 procedit]
praedicet L procoenos ac.J procedunt ac.h prodit W
prior] primum J A
317
oratione facta ( J A W )
data om. ( J A W )
pedes propriis d e f . C
318 lavit
transp. a. pedes (lavis AW)
lavat L J MS Ro lavavit Yar.R
319 ita om. ( L J W )
ei facere J
moris] mos X D pe.W
erat] est (LAW om. J )
Ro
advenientibus ZH A TS
319/320 ( c f . Praef. p. 74 sq.) adventantibus apud eum ut
(ut et Et ut illisib. C) gr.] adventantibus. x l i i Moris erat apud eum ut (XLl/ipsum
ac.G) (adventantibus lacuna 9 litterarum aput eum Q) (Moris autem erat ) advenientibus.
Ulud quoque moris erat apud eum ut adventantibus. Consuetudo erat apud eum ut
Ro (consuetudo autem erat Ro) adventantibus. Est autem constitutus ut mss. alii (
oi . . . . ($
oi . C2
. . . ) )
320 sunt] erant ZH pc.X MS Ro
sumerent] sumebant
321/322 dei dominicam LA (dominica A) dominicam om. J
diei om. ac. et
322326 Et post memoria partim d e f . C
322 hoc] haec (hanc Q)
dum om.

De Apollonio VII 1 3 , 2 - 1 4 , 7

303

verbum dei audientes de mandatis domini inplendis sine intermissione


docebantur.
325
14,2. Post haec iam cibo sumpto alii ipsorum ad eremum secedebant
per totam noctem scripturas divinas memoria recolentes, alii in eodem
loco, ad quem convenerant, permanebant et usque ad lucem in hymnis et
laudibus dei pervigiles durabant, sicut et ego ipse praesens vidi.
14.3. Aliquanti vero ex ipsis circa horam nonam, cum descendissent de (51)
330 monte, percepta gratia domini statim discedebant solo hoc spiritali cibo

contenti, et hoc faciebant per plurimos dies.


14.4. Supra modum autem laetitia et gaudium inerat eis et tanta exultatio, (52)
quanta haberi ab ullo hominum non possit in terris. Nullus in eis tristis
omnino inveniebatur, sed et si aliquis visus fuisset aliquantulum maestior,
335 statim pater Apollonius causam maestitiae perquirebat.
14.5. Frequenter autem, etiam si aliquis occultare voluisset, ipse enuntiabat, quid lateret in corde, ita ut is qui patiebatur agnosceret.
14.6. Monebat autem eos dicens non oportere prorsus inesse tristitiam (53)
his, quibus salus in deo est et spes in regno caelorum. Tristentur, aiebat,
MO gentiles et lugeant Iudaei, plangant sine cessatione peccatores, iusti vero
laetentur. Nam si hi, qui terrena diligunt, super fragilibus et caducis
rebus laetantur, nos, qui tantae gloriae spem et aeternitatis habemus
expectationem, cur non omni exultatione laetemur?
14.7. Aut non et apostolus nos ita monet dicens: semper gaudete, sine
345 intermissione orate, in omnibus gratias agite?

3 3 9 - 3 4 1 c f . 1. Th. 4,12
345 1. Th. 5 , 1 6 - 1 8
3 3 2 - 3 4 5 om. e

def. V

340 c f . Ps. 31,11

340/341 c f . Ps. 63,11; Ps. 96,12

344/

U = hah. cett.

323 adimplendis Ro
325 iam] autem ER MS etiam Y om.
326 memoriae
(animo suo wa.W) memoriter Ro
recolentes memoriae JA
327 331 . . .
bant dies partim d e f . C
327 et prim. om. LA
perdurabant (CZH) Ro
et om.
328 ex om.
330 secedebant L docebant W
332/333 Supra haberi
def. C
332 laetitiae (et om.) LW
inerat eis] erat in eis F inerat in eis K X D
LJ S erat eis ma.W
333 non del. om. S
334 omnino om.
sed et si] sed et si
in ipsis sed in ipsis si sed si in ipsis si S
334336 aliquantulum voluisset partim
def. C
335 maestitiae causam
requirebat CH
336/337 nuntiabat C
337
is] his CZ Q X LA
338 autem gr.] ergo cett.
339343 salus exultatione
magna ex parte d e f . C
339 Tristentur ergo
340 et om.
lugent L (et lugent
)
342 et om. JW TS
343 et expectationem JW pc.M
laetemur] gloriemur
344 et om. LW
nos om.
admonet
gaudentes (LJW)
345 deo
agite

304

Historie monachorum

(54)

14,8. Sed quis possit doctrinae eius et verborum gratiam sufficienter


exprimere? Unde silere de his melius censeo, quam parum digne proloqui.
(55)
15,1. Multa nobis enim secretius de ratione abstinentiae et de conversationis integritate, multa etiam de hospitalitatis studio disserebat et praecipiebat adtentius, ut adventantes fratres quasi domini suscipiamus adven- 350
tum. Nam et adorari fratres proptera, inquit, traditio habet, ut certum sit
in adventu eorum adventum domini haberi.
(56)
15,2. Sic enim et Abraham suscepit eos, qui homines quidem videbantur,
dominus autem in eis intellegebatur.
15.3. Interdum autem etiam contra voluntatem cogere ad corporalem 355
requiem fratres sancti Loth exempla nos edocent, qui angelos vi conpulsos
ad domus suae adduxit hospitium.
15.4. Sed et hoc monebat ut, si fieri posset, cotidie monachi communicarent mysteriis Christi, ne forte, qui se longe facit ab his, longe fiat a deo;
qui autem frequentius haec suscipit, frequentius ipsum videatur suscipere 360
salvatorem, quia et ipse salvator ita dicit: qui manducat carnem meam et bibit

sanguinem meum, in me manet et ego in eo.

350/351 c f . Hbr. 13,2

361/362 Io. 6,57

350357 AP alph. Apollos 3


350 352 gr.: , , ,
: (Agraphon 144; c f . Clem. Al. Strom. I 19,94; II 15,71; Tert. orat. 26);
c f . Socr. Hist. Eccl. VI 7 (684 B/C); Soz. Hist. Eccl. VIII 11 (1544 C/1545 A)
346/347 om.

def.V

U=

hat.

cett.

346 si quis non possit J A (quid A)


doctrinam ( L J W ) Ro doctrina? C
gratia C
gratias L
347 exprimere] exponere ZH Ro
de his silere J A
parum] parvum
( L J W om.A)
indigne D ( J W indigna A) S
348/349 Multa - integritate om.
348 nobis om. Xac.H Q
enim nobis A (vobis? A )
nobis beatus Apollonius Ro
etiam secretius XD (LAW) TS Ro
et de] et om. TM de om. G D Ro
348/349 conversatione integritatis (conversatione] cum L om. ac.A)
349 etiam] om. J A
enim L
349/350 praecipiebat] praedicabat
350 advenientes D W TS
domino
dominum S
351 Nam et] Namque et namque M S et om. ac.FD W MS
fratres
adventantes Ro
fratres oportet J A
habetur W Ro
353 quidem] quidam
om. M S
354 autem om.
355 etiam om.
cogere debemus 5
356 fratres
transp. p. cogere (CZ) Ro om. K S
ut sancti pc.V y (sancti] sic N)
nos exempla

docent C Q (docet ) om. L


qui vi def C
vi] om. (ac.X) vidit
Septem ( < VII?) L
357359 ad domus deo qui d e f . C
357 abduxit duxit
358 possit D (PER)
358/359 communicare J A
359 Christi mysteriis
satis
longe prim, Q longe satisfacit MS
facit ab his om. LA
360 frequentius haec
suscipit om.
suscepit Ro
361 et prim. om.
ipse om. ( L J A )
ita om.
( L J A ) ac.MS
meam carnem
et sec. om. C
362 meum sanguinem
ipse
in me
eo] illo eum L J

De Apollonio VII 14,8-15,12

365

370

375

380

305

15,5. Sed et ipsa commemoratio dominicae passionis, cum adsidue fit a (57)
monachis, plurimum utilitatis eis confert ad exemplum patientiae.
15,6. Sed et commonitio datur per haec, ut studeat unusquisque ita
semper paratus inveniri, ne indignus dominicis mysteriis habeatur.
15.7. Addebat autem his, quod etiam remissio peccatorum per haec
credentibus detur.
15.8. Ieiunia sane legitima, id est quarta et sexta feria, monebat non esse (58)
solvenda, nisi grandis aliqua necessitas fieret, quia quarta feria Iudas de
traditione domini cogitaverit et sexta feria crucifixus est salvator.
15.9. Videbitur ergo, qui in his diebus sine aliqua necessitate solvit
statuta ieiunia, vel cum tradente tradere salvatorem vel cum crucifigentibus
crucifigere.
15,10. Dicebat ergo, ut si forte in diebus praedictis supervenerit aliquis
fratrum, si quidem ante horam nonam laboris causa velit reficere, ponendam ei esse mensam soli, quod si nolit, non esse cogendum; communis
namque huius observantiae traditio est.
15.11. Culpabat sane valde eos, qui vel comam capitis nutriunt vel (59)
ferrum in collo circumferunt vel aliquid tale, quod ad ostentationem
hominum fieri videatur, gerunt.
15.12. Certum est enim, inquit, quod isti ab hominibus laudem quaerunt et

366 cf. 2. Cor. 9,3.4; Mt. 24,44; Tt. 3,2

382 1. Th. 2,6

3 6 9 - 3 7 1 cf. Reg. Mac. Alex. 29; Didache 8,1


3 7 5 - 3 7 8 cf. Cass. Conl. 2 , 2 5 - 2 6
3 7 9 - 3 8 1 cf. Hier, epist. 22,28
3 8 2 - 3 8 4 cf. Tert. virg. vel. 2,4
def. V

U=

hab. cett.

363 commoratio ac.C


adsidua J A TS
fit] sit J A
364 conferat J A confreXXt L
365 communio
datur ac.X et FD (YER) AW
369 quarte et sexte ferie G

370 fieret] fuerit (CZH)


370/371 de traditione dominica Q traditionem dominicam
traditionem W
371 cogitavit Y J cogitaverat D Ro
et om. CH
est] sit KS
W Ro
372/373 Videbitur - tradere def. C
372 Videbitis ac.X ER Videte
in
om. Q F J Ro
374 crucifigeret LW
375 ut om. ac.C
superveniret Q
KS J TS
376 velit] vellet D vellit X L TS posset possit Q
refici H L
376/
377 ponenda Y A S
377 esse om. L
quod] et ZH
nollet D (PER) (nolet
LJ) noluerit
377 379 esse valde def. C
378 huius] eius
observantia
traditio] et ratio
379 x l i i Culpabat ( x l i i i G)
sane] om. (LAW) namque
eos sane valde
379/380 nutriunt ferrum def. C
380 ostensionem
ostentatione S
381 videtur (vidatur ac.S)
gerunt om. Q
382 Certum
quaerunt om'! C
laudem ab hominibus
quaerant X D requirunt def. C

306

Historia monachorum

ostentationis causa haec faciunt, cum mandatum sit etiam ieiunia ipsa in
occulto celebranda, ut deo soli sint cognita, qui videt, quod in occulto fit, et reddit
in palam.
385
15,13. Sed ut videtur, isti non sunt contenti eius testimonio et remuneratione, qui videt in occulto, sed manifestari se apud homines volunt. Omnis
enim abstinentiae ratio in occulto habenda est, ut et corpus ieiuniis fatigetur
et tarnen non apud homines iactantia, sed apud deum retributio quaeratur.
(61)
16,1. Haec et multa alia nobis de conversatione monachorum per totam 390
disserens septimanam dierum et fidem doctrinae gestorum suorum auctoritate confirmans ubi proflcisci coepimus, producens nos aliquantulum monebat dicens: ante omnia pacem habetote inter vos et nolite ab invicem
separari.
16.2. Tum con versus ad fratres, qui simul cum eo producentes nos 395
aderant, quis, inquit, vestrum promptus est deducere eos usque ad vicina
patrum monasteria?
16.3. Et cum paene omnes promptissime semetipsos obtulissent et
(62) progredi nobiscum vellent, ipse sanctus pater elegit ex omnibus tres, qui
et Graecam linguam et Aegyptiam bene nossent, ut sicubi necessarium 400
fuisset interpretarentur nobis, quique et in adlocutionibus suis aediflcare
nos possent.
16.4. Mittens ergo eos nobiscum praecepit, ne prius a nobis discederent,
quam omnes patres atque omnia quae vellemus monasteria videremus,
quamvis omnes circumire nemo sufficiat.
405

383/384 cf. Mt. 6 , 1 6 - 1 8


def V

384/385 Mt. 6,6

393/394 cf. Mc. 9,50

U = hab. cett.

383 ostensionis (LAW)


faciant D Ro
sit] est C
384/385 celebranda isti
def. C
384 reddet G K X (redi? ac.)
in om. LA
385 videntur
(LJA)
386 manifestare LA
se] isti Ro om. W
volentes (LJA)
387
enim] ergo (JAW) om. y
388 et ut X YP L Ro
3 8 9 - 3 9 2 apud - confirmans
def. C
389 apud deum] domini Ro
390 alia multa
391 deserens LA
et
392 firmans
producens nos] providens nobis J A
393 habeto
doctrinam ZH
L habete e AW
et om. Ro
395 deducentes a? (CH) perducentes Q A
396
vestrum fratres
ducere
397 patrum] fratrum L monasteria patrum JA
400 aegypticam L aegyptiacam AW
401 adlocutionibus (CH) gr.]
elocutionibus locutionibus Q J collocutionibus cett. Ro
402 possint Q
403
Mittens nobiscum def. C
eos om. MS
praecipit C L
404 patres om. y
velimus CZ (vellimus R L)
405 omnia J
sufficiebant

D e Apollonio VII 1 5 , 1 2 - 1 6 , 5

D e A m m o n e VIII 1 - 3

307

16,5. Benedicens ergo nos dimisit; atque in haec verba benedictionem


dedit: benedicat vos dominus ex Sion et videatis quae bona sunt Hierusalem omnibus
diebus vitae vestrae.

VIII De Ammone

(IX)

1. Quae audivimus de Ammone quodam sancto viro, cuius etiam locum


in quo habitaverat vidimus in deserto, omittenda non credidi.
2. Igitur cum ad locum eius pervenissemus et progrederemur ad partem (1)
deserti contra meridianum, vidimus per arenam vestigia tractus draconis
5 ingentis, cuius tanta magnitudo apparebat quasi trabes aliqua per arenam
ducta videretur. Quod ut vidimus, timore ingenti perculsi sumus.
3. Fratres autem qui nos deducebant hortabantur nihil omnino formidare, sed magis fiduciam capere et per vestigium sequi draconem. Videbitis enim, inquiunt, quantum valeat fides, cum a nobis eum videritis

407/408 Ps. 127,5


def. V

U =

hub. cett.

406 hoc verbo


407 vos] vobis MS nos L
dominus deus Y E
407/408 ex
vestrae def. C
407 ex Sion] exion ac. Q J
et] ut J A pc.M.
in ierusalem G
J W TS
Explicit de apollonio J Explicit de sancto apollonio Q X Finit de apollonio
A Explicit vita sancti Apollonii om. cett.

3/4 cf. Act. 8,26


def. V

U =

hab. cett.

Lemma: Incipit X X X X C de ammone Incipit de ammone J A Incipit de sancto ammone


Q (ammone XVl T) Item de sancto ammone F Incipit de beato ammone YR incipit
vita de sancto ammonem (sic!) de dracone interfecto XII X L i l l XL1III G om. D LW
1 5 Quae apparebat def. C
1 audivimus] vidimus
ammone quodam sancto]
sancto ammone quodam (quidam sancto om.M)
3 cum] dum
4 harena TS
vestigia] bestij
5 arenam] heremum
6 perculsi] percussi Z H pc.XF
7
deducebant nos J R o
nihil nos C omnino nos y J
8 sed capere om. ac.
Videtis Videritis S
9 quanti quanta Q om. G ac.X
videretis L videris J videbitis
eum A

308

Historia monachorum

extingui. Multos enim et dracones et angues et cornutas manibus nostris


peremimus; sic enim scriptum legimus, quia credentibus in se concedat

salvator calcare super serpentes et scorpiones et super omnem virtutem

inimici.

(2)

4. Sed illis haec dicentibus nos, credo, incredulitatis fragilitate magis


magisque metuebamus et rogabamus eos, ne vellent sequi draconis vestigia,
sed potius ut recto itinere pergeremus. Unus tamen ex ipsis alacritate
inpatiens insecutus est draconem. Et cum non longe invenisset eius speluncam, clamabat nos, ut iremus et videremus exitum rei.
(3)
5. Quidam tamen ex fratribus occurrens nobis, qui in vicino habebat
monasterium, prohibuit nos ire dicens ingentis esse magnitudinis bestiam
nec posse nos ipsum saltim visum eius aspectumque tolerare, praecipue
quia nihil tale in usu habuerimus videndi, semetipsum vero fatebatur
frequenter vidisse ipsam bestiam, cuius vastitas quidem incredibilis, longitudo vero distenderetur in quindecim cubitos.
(4)
6. Cumque nos ad locum dehortatus esset accedere, ipse properans
fratrem, qui illic nos opperiebatur paratus ad perimendam bestiam, abstraxit secumque revocavit et nolentem discedere, nisi extingueret earn, multa
prece deflexit. Qui cum venisset ad nos, ignaviam nostram infidelitatemque
redarguit.

12 Lc. 10,19
1 0 - 1 3 c f . Vit. Ant. 24; HM XXIV 4,2
1 1 - 1 7 ; 2 4 - 2 8 om.

def. V

U=

hab. cett.

10 et prim. om. CZ MS
et tert. om. C
11 perimimus
concedit ac.CiZ Ro
concedebat
12 super om. C
13 nos] non FD
credo] prae add. ma.
( J A del. per L pro W) Ro
incredulitatis fragilitate ( c f . Praef. p. 75 sq.)] incredulitatis
infidelitate C incredulitatis infidelitatis fingilitate (incredulitatis del. ma. H) percreduli non
fuimus infidelitatis vite fragilitate LO (vite] nostrae O) infelicitatis fragilitate A infidelitatis
credulitate (fragilitate pc.M) infidelitatis fragilitate 5K JW Ro (fragilitatem ) om.
gr. om. syr., fortasse scribendum est, deleto verbo 'fragilitate': incredulitate
magis] meis C om. L
14 metuabamus
rogavimus
vellent sequi] sequerentur
(sequeretur ac.J)
velint (vellint X)
14 18 . . . mus vicino d e f . C
16
insecutus] secutus ZH insequitus LA persecutus
17 clamat J clamabant clamavit
MS
nos om.
iremus ad eum
18 vicina eremo Ro
20 eius visum L J in
eius visum A
21 nihil tale] tale aliquid Ro
usum CZ G
habuimus Ro (non
habuimus Ro)
semetipsum] se Ro
vero om. (LOA)
22 frequenter om. Q
ipsam om. J A
cuius vastitas] vastitatis Ro
23 vero eius CH Q W?
distenditur C
distendebatur G D tenderetur ac. J discerneretur A
cubitis J
24 hortatus

25 ad fratrem L frater A?
opperiebatur] hortabatur FD A
paratum C A
26
revocabit
nolente L nolente illo J
discenderet L descendere W
27 Qui cum]
Cumque LO
ignaviam nostram] nostram ignaviam corr. < nos ignaviam C

De Amnione V I I I 3 - 1 2

309

7. Pervenientes autem nos ad cellulam fratris illius, qui nos rogaverat, (5)
cum omni gratia ab eo suscepti requievimus.
8. Ille ergo narrabat nobis, quod in illo loco ubi ipse commanebat, fuerit
quidam vir sanctus, cuius ipse esset discipulus, Ammon nomine, per quem
plurimas virtutes fecerit dominus. Inter cetera igitur etiam hoc de eo
narrabat.
9. Frequenter, inquit, veniebant ad eum latrones panem, quo solo vesceba- (6)
tur, auferentes ei et si quid erat, quod ad victum continentissimum repositum videbatur. Cumque frequenter ab his molestiam pateretur, quadam
die processit ad eremum et inde rediens duos dracones ingentes secum
comitari iussit atque ad ostium monasterii manere eis praecepit ingressumque servare.
10. Veniunt ex more latrones, vident qui essent custodes in limine et ut
viderunt, exanimes et amentes effecti obmutuerunt statim et conciderunt.
11. Quod ubi senior sensit, egressus invenit eos semineces et accedens (7)
atque erigens eos increpabat dicens: cernitis quantum diriores estis bestiis,
illae enim nobis propter deum oboediunt, vos autem nec deum timetis nec
vitam servorum dei erubescitis. Verumtamen introducens eos in monasterium posuit eis mensam et iubet, ut perciperent cibum.
12. Illi vero corde conpuncti et ab omni mentis suae inmanitate conversi
multis, qui prius servire domino coeperant, brevi meliores fiunt. In tantum
enim per paenitentiam profecerunt, ut post non multum temporis etiam
ipsi eadem facerent signa easdemque virtutes.

48 cf. Act. 2,37


def. V

U=

hob. cett.

2931 ad cellulam Ille def. C


30 requiebimus T S
31 ergo] vero Ro
narravit
Y MS enarrabat L
in . F Y S
fuisset W S fuerat O J A
32 quidem

quidam fuerit CH quidam fuisset quidam fuit Ro


esset ipse y A (ipse add.
Q)
33 fecerat 6 {pc.LOJ) fecisset Ro
dominus] deus (LAW)
XLIIII Inter
XLV Inter G
igitur om.
34 narrabat nobis J A
35 ad eum veniebant
solus
36 victum suum y Ro
37 his] eis J A
38 et om. CH
39 comitare ac. A MS
(commitare S)
ad om. {add. Q)
monasterii sui W Ro sui monasterii ( Y P R )
monasterii eius J A
eis] eos CH R his om. J W
41 vident] videntes W
Ro
et om. R ( L J W )
42 viderunt eos J A viderunt dracones Ro
amentes]
manentes L amantes W
et statim Ro
conciderunt] considerunt J ceciderunt A
4345 senior nec def. C
43 ingressus
semivivos pc.LA
44 eos om.
ZH
eos increpabat eos ( L O J aliter ) (increpavit S)
quando J quanto W quantum
vos
duriores Ro
bestiis estis L Ro
45 illi X J
46 inquietare
47 perciperet
erubescitis K X Ro metuere erubescitis F D ledere erubescitis W
percipXrunt L percipiant
49 domino] deo (deo servire F) L O
FDWS
in brevi ZH E R J A S Ro praevito? L praevii
fierent
eadem signa J A eademque {ac. et S)

coeperunt

51

310

(8a)
(11)

(86)
(9)

(10)

Historia monachorum

13. Alio praeterea tempore inmanissimo quodam dracone vicinas vastante regiones et plurimos perimente venerunt ad supradictum patrem
orantes eum, ut e regionibus suis perimeret bestiam.
14. Simul etiam, ut ad misericordiam flecterent senem, puerum quendam
pastoris filium secum deferunt, qui solo visu draconis exterritus mente
exciderat et adflatu solo bestiae exanimis portabatur ac turgens. Tum ille
puerum quidem perungens oleo restituit sanum, semetipsum vero ad
necem draconis instigans illis interim, quasi qui nihil possit iuvare, promittere nihil voluit.
15. Mature autem surgens abiit ad digressus bestiae et fixit genua sua
in terram deprecans dominum. Tum bestia cum ingenti impetu venire
super eum coepit, taeterrimis flatibus ac sibilis stridoribusque praemissis.
16. At ille nihil horum metuens conversus ad draconem dicit: perimat
te Christus filius dei, qui perempturus est cetum magnum. Et ubi haec
senior dixit, statim dirissimus draco omne simul cum spiritu evomens
venenum disruptus crepuit medius.
17. Cum autem convenissent finitimi habitatores et facti miraculo obstupescerent, foetoris vehementiam non ferentes congregaverunt super eum
arenae moles inmensas, adstante tamen ibidem patre Ammone, quia nec
sic quidem, cum mortua esset bestia, sine eo adpropinquare ei audebant.

64/65 c f . Is. 27,1


def. V

67 c f . Act. 1,18

U = 6 bab. cett.

52 XLV Alio XLVI Alio G


52/53 vicinas vastante] vicina sua stantem X vicinas suas
vastante A vicinas sibi vastante J
54 e] in de Ro om. W
55 Simul etiam
om.
et ut
senem] eum sene G
57 excederat LOJ
adflatu] a flatu
LJ et flatu
57 62 Tum venire magna ex parte d e f . C
59 qui om. S
posset pc.Q W Ro
eos iuvare Ro eos adiuvare W
61 digressus ( c f . Praef. p. 82)]
ingressum digessus Q degressus (LOW) gressus J adversus A digressos S digressum
gessus gr.
bestiam JA figens
sua om.
62 terra G F
deprecatus est (Bb)
dominum] deum KFD
63 taeterrimis] deterrimis
64 horum] eorum (LJW) om.
65 Iesus Christus C
66 durissimus C S dirus W
67 diruptus Q pc.R W disrumptus LO disruptus est J om.
68 facto 6 AW
Ro
miraculi pc.F S miraculum pc.
69 super eum om.
congregunt
70
nec om. C
71 sic quidem] siquidem Q ac. W
esset] fuisset XD Ro
sine
eo] om. sine metu sine ipso G
ei om. F W
non audebant (CH)

55

60

65

70

De Ammone V I I I 1 3 - 3 7

De Coprete I X 1 , 1 - 2 , 1

311

I X De Coprete

(X)

1,1. Erat quidam presbyter in ipsa eremo habens monasterium, Copres (1)
nomine, vir sanctus annorum circiter octoginta et ipse multas virtutes
faciens, languores curans et efficiens sanitates, sed et daemones fugans et
multa mirabilia faciens, ex quibus nonnulla etiam nostri praesentia effecit.
1,2. Is ergo cum vidisset nos et osculo salutasset atque ex more post (2)
5
orationem etiam pedes lavisset, requirebat a nobis, quae gererentur in
saeculo. Nos autem rogabamus eum, ut magis ipse nobis de suis gestis
aliqua narraret, et ex quibus actibus quibus vel ex meritis dominus ei tantam
gratiam contulisset, exponeret.
io
1,3. At ille nihil dedignatus et suae vitae et priorum suorum narrare
nobis ordinem coepit, quos tarnen longe inlustriores fuisse perhibebat
seque ipsorum parva vix exempla sectari. Dicebat ergo: nihil magni est,
filioli, quod in nobis videtis ad conparationem sanctorum patrum.
2,1. Erat enim quidam ante nos vir nobilissimus, nomine Pater Mutius. (3)
is Hie fuit primus in hoc loco monachus et in omni hac eremo viam salutis
omnibus nobis primus ostendit. Hic autem primo gentilis fuit, latronum

15/16 cf. Act. 16,17


De Coprete cf. Soz. Hist. Eccl. VI 28
def. V

U=

bab. cett.

Lemma De coprete Incipit de coprete C De saneto coprete D XIII De coprete Y Incipit


de saneto coprete Q (cooprete Z) Incipit de saneto coprete et saneto mutio MS Incipit
de coprete presbitero X De coprete presbitero incipit F Incipit de viro saneto copres nomine
J Incipit vita de saneto coprete incipit vita saneti copretis Incipit de cupreso A XLVI
XLVLL G om. LW
1 presbyter copres nomine (nomine copres P) W Ro
ipsa]
ilia J A ipso F ( Y P E ) T S
2/3 circiter faciens def. C
4 mira
in nostri
AW (in nobis A nostri in W) Ro
nostri praesentia] nobis praesentibus J A
fecit
efficit pc.X Y P
5 Is] Id G om. L Hic His W
nos et osculo def. C
6
etiam om. (JAW) S
lavasset af.N pc.F E R J A MS (labasset MS)
a] ex
gerentur
geruntur egerentur F
6/7 in saeculo def. C
7/8 eum dominus partim def.
C
7 ipse magis F D Ro
8 aliquid enarraret
et ex] et om. C AW ex om.

quibusque ex ] vel ex quibus CH quibusve ex K D F W quibus vel et ex L
quibusque J quibusve R o vel
10 dedignatus est Ro
et suae vitae] ex
sua vita
11 ordinem om.
fuisse inlustriores
12 ipsorum] eorum J A priorum

exempla vix parva Ro


est] esse
14 XLVII Erat
enim] autem X D A
XLVLLL nomine G
pater mutius sie. mss. (cf. etiam I X 4,4; 6,4) gr.
pater
nomine mutius W Ro
15 primo
et in omni om.
viam] vitam y (ac.N)
L
16 19 primus domum def. C

312

Historia monachorum

maximus et sepulcrorum violator atque in omnibus flagitiis opinatissimus,


ad quern tali ex modo occasio salutis advenit.
(4)
2,2. Nocte quadam ad domum cuiusdam virginis deo sacratae expoliandi
gratia perrexit, cumque machinis quibusdam, quae huiusmodi artificibus
notae sunt, domus eius tecta conscendisset quaerens quali arte vel quo
aditu ad penetralia eius inreperet, difficultate perpetrandi operis innexus
plurimum noctis tempus in tectis positus sine ullo transegit effectu.
2.3. Post multos vero animi conatus frustra adhibitos veluti fessus somno
opprimitur et per visum adsistere sibi videt quendam regio habitu
dicentem: desine iam ab his flagitiis et ab effusione humani sanguinis cessa
atque ab exsecrabilibus furtis ad laborem religiosum converte vigilias et
suscipe caelestem angelicamque militiam atque ex hoc iam animi virtutibus
vive et ego te huius militiae ducem ac principem faciam.
2.4. At ille cum gratanter quae sibi offerebantur audisset, ostenditur ei
exercitus monachorum et principatum tenere super eos iubetur.
(5)
2,5. In his evigilans adstantem videt sibi virginem et requirentem, quis
aut unde vel cur illic adesset. At ille quasi amens effectus nihil ei respondit,
sed tantum, ut ecclesiam sibi ostenderet, rogat. Ilia vero cum intellexisset
esse in re aliquid operis divini, hominem perducit ad ecclesiam ac presbyteris offert.

35/36 c f . Mt. 8,4; Lc. 17,14


def.V

U = e hab. cett.

19 Cum nocte Nocte quadam cum (LJA quidam L)


ad domum cuiusdam om.
y
expilandi ac. 6 (YER ac.Y) J explorandi A expirandi Q explanandi L d e f . C
20 gratia] causa ZH pc.~K Ro
perrexisset {ma.W)
artificiisque J artibus A
21
notae] nocte (JAW) nota (YER) notae sunt d e f . C
22 ad] a L om. W
penetrabilia
inriperet pc.C Q L
innisus d e f . C
pc.X (YPE) (in penetrabilia J)
tempus] om. spatium G
23 in tectis om. (3 d e f . C
positus om. G
24 multos
om.
animi veluti partim d e f . C
25 continuo somno (somniis S)
sibi adsistere
CZ
regio] regis JA regali L
26 flagitiis] vitiis
27 religiosam Ro
convertere
X YP ac.AW
29 ac] et J A atque FD Ro
30 gratulanter Ro
30/31 ei iubetur d e f . C
31 super eos tenere J (eum MS) super eos iubetur tenere ZH Ro
(iubetur videri P)
32/33 In respondit d e f . C
32 In his om.
adstante
vidit FD ER ac.W (sibi vidit F ER)
sibi om. sibi videt YP
33 aut om.
vel] aut
illuc Ro
adesset] advenisset Ro
At] Et
ei om. G
34/35 ecclesiam presbyteris partim d e f . C
34 rogabat
Et ilia LW hec illa Et
ille
35 esse in re] inesse ei L esse in eo J esse in se Ro (esse om. )
ac] et

De Coprete I X 2 , 1 - 2 , 1 1

313

2.6. Ad quorum ille vestigia proruens orabat Christianum se fieri et


locum sibi paenitentiae dari. Presbyteri vero, qui cognoscerent virum (6)
hunc omnium esse flagitiorum, mirantur si haec vera loqueretur, et cum
perseverantia sui fidem rei fecisset, monent eum ut, si haec velit, illa
penitus omitteret.
2.7. Dehinc, cum religionis initia suscepisset, orat sibi praecepta dari,
quibus viam salutis deberet incedere. At illi tres ei primi psalmi versiculos
tradunt. Quibus ille diligenter consideratis sufficere sibi ait eos ad viam
salutis et seientiam pietatis.
2.8. Tribusque diebus permanens apud eos ad eremum proficiscitur, ubi
plurimo tempore demoratus et die ac nocte in oratione cum lacrimis
perdurans eibum ex radieibus capiebat herbarum.
2.9. Regressus autem ad ecclesiam tres versiculos psalmi, quos a presby- (7)
teris pereeperat, non solum verbis sed et rebus atque operibus reddidit.
Presbyteri vero mirabantur, quod subito conversus acerrimam statim inierit
abstinentiam, et instruentes eum plenius ex divinis scripturis hortabantur
secum demorari.
2.10. At ille, ne videretur esse inoboediens, unam apud eos exigens (8)
septimanam rursus pergit ad eremum atque ibi per Septem continuos annos
in omni abstinentia degens plenitudinem gratiae consequitur a deo, ita ut
omnes paene scripturas memoriter teneret.
2.11. Panem vero dominica tantum die sumebat et hunc divinitus

50 cf ad VII 52/53
def. V

U=

hab. cett.

37 proruens] prostratur
orabat] rogabat (CZH) (rogat J ) Ro
se Christianum
PR J se om. L
38 penitentiae sibi sibi om. Q
qui G Q Y P
Ro] cum E R qui cum CH (qui cum eum H) {cf. Praef. p. 76)
cognoscebant Q
Y P (LAW) Ro cognoverant
virum om. L -.MS
39 esse omnium ZH Ro
flagitiorum principem Ro
mirabantur ZH D pc. ma.W Ro
vere F E R
loquebatur
40 perseverantiam Q perseverantam S
vellit X pc.Y L J vellet CH D E R

A
41 omittere Tai. comitteret S
42 Dehinc] Dein
43 primi ei
44
eos om. ac. J W
45 scientiae E R L
47 et om. F
4750 die sed def. C
47 ac] et J A
48 cibos ZH
49 XLVIII Regressus XLVIIII Regressus G
50
acceperat perciperat L
et] etiam
51 inerit Q X inierat
iXXerit C ingereret ingerit Ro inheserit (inesserit T) erat L iniecerit ( Y E R sibi
subiecerit P)
52 instituentes
ex] om. C E R Ro et L
53 eum secum J MS
55 pergens ( L J W )
56 deo] domino (LAW) Ro
57 memoria J A memoria
L
retineret e ( Y P E )
58 die om. C
tantum dominica die

314

Historia monachorum

delatum. Nam cum oraret, surgens ab oratione inveniebat panem positum,


quem nemo hominum detulerat. Hunc ubi cum gratiae actione sumpsisset,
sufficiebat ei usque ad alteram dominicam diem.
(9)
3,1. Post multum autem temporis iterum regressus ex deserto exemplo
abstinentiae suae quam plurimos ad imitationem sui invitavit, inter quos
accessit ad eum adolescens quidam cupiens eius esse discipulus.
3.2. Cui ille cum habitum monachorum, hoc est levitem et cucullam ac
melotem, quae est caprina pellis, inposuisset, docere eum de ceteris monachorum institutionibus coepit.
3.3. Multa sane cum sollicitudine curabat, sicubi quis Christianorum
(10) fuisset defunctus, ut sepeliret eum. Quem cum vidisset adolescens ille
discipulus suus summa cum diligentia mortuis indumenta aptantem, dicit
ad eum: vellem ut et me mortuum ita indueres ac sepelires, magister. At
ille, ita, inquit, faciam et tam copiose te induam donee dicas: sufflcit.
(11)
3,4. Post non multum vero temporis defunctus est adolescens et praedictus sermo completur. Cum enim plurima ei circumdedisset indumenta, ait
ad eum coram omnibus: sufficiunt tibi haec ad sepulturam, filiole, an
adhuc vis, ut aliquid addamus? Tunc defunctus vocem cunctis audientibus
emisit obvelata iam facie vultuque constricto et dixit: sufficit, pater, inplesti
quod promiseras.
3,5. Obstupuerunt autem qui praesentes aderant et admirati sunt valde

66 Hbr. 11,37

79/80 c f . Tb. 5,10

6 5 - 6 7 c f . Soz. Hist. Eccl. Ill 14 (1069 B/C); Reg. Pach. Praef. 4


def. V

U = hab. cett.

60 gratiarum
sumpsisset] suscepisset
61 ei usque] ei om. C sibi usque eius
usque eiusque W
62 X L V i m Post L Post G
autem] vero LJ Ro vero
autem A
tempus
ex] de a (CZH) 6 (ad desertum P) Ro
63 invitabit
63 65 quos cucullam d e f . C
65 habitu Q Y
leviten levitam AW
levvitum 5 (levitiam pc.X) lebitonem (lebetonen N) levitinam (YER lebitinem P)
lebetam Ro
cocullum G D R (LJA) (cucullum G D)
ac] et A
66 meloten
G
68 sollicitudine curabat] curam agebat
quis] om. G Q L MS Christianorum
quis W Ro
69 eum om.
71 velim G F J (vellim T)
et om. G
mortuum
me
indueris K X L
ac] et
sepelires me LW
72 ille faciam] ille
inquit ita faciam JA ille ait. Ita faciam 6 (ille] ita ER) W Ro
et] ut CH
73 non om.
<zi\N JA
vero om. CH
tempus
et] ut C ut et
74 compleretur C F
ei
om. YE
77 emisit om.
obvoluta (obvolvata )
et dixit om. C
et om. AW
sufficiunt MS sufficiant A
78 promisisti L MS
79 obstipuerunt
KF MS
7 9 - 8 1 aderant - declinans def. C

De Coprete IX 2 , 1 1 - 4 , 5

315

super tarn mirabili facto eius. At ille sepulto adolescente continuo ad


eremum rediit summo studio iactantiam declinans.
4.1. Quodam autem tempore iterum de eremo venit ad visitandos fratres, (12)
quos ipse instituerat. Et cum quidam ex eis in extremis ageret, revelatum
est ei a domino, quod moriturus esset.
4.2. Hora autem erat iam ad vesperam, festinabat ergo, ut eum videre
posset. Vicus autem, ubi decumbebat aeger, longo adhuc aberat spatio.
4.3. Et nolens noctu introire vicum simul et salvatoris sermonem intra
semetipsum meditans, quo dicit: ambulate dum lucem habetis in vobis et: qui
ambulat in luce non offendit, cum videret iam solem demergi, ait ad eum: in
nomine Iesu Christi domini nostri sta paulisper in itinere tuo et expecta
me, donee ad vicum perveniam. At ille, cum aliqua iam mergi coepisset (13)
ex parte, restitit nec prius oeeubuit, quam homo dei perveniret ad vicum.
4.4. Hoc autem manifestum factum est omnibus illis qui ibi habitabant.
Stantes enim et intuentes moras solis in occasu, mirabantur omnes, quid
hoc esset, quod tot horis in occasum suum non descenderet sol. Videntes
autem Patrem Mutium de eremo venientem quaerebant ab eo, quid hoc
signi esset, quod ostenderet sol.
4.5. At ille respondit eis: non meministis vocem domini et salvatoris (14)

88 Io. 12,35; 11,9

88/89 c f . los. 10,12 sq.

8 9 - 9 2 c f . AP alph. Elias 2 (= Chaine 220)


def. V

U = hab. cett.

80 admirabile factum (mirabile JA S)


81 declinas
82 LI Quodam G
83
ipse m. y
constituerat L instruerat A instruebat W
eis] his
84 esset moriturus
Ro
85 iam om. (LAW) iam erat a (CZH) Ro
vesperum LA vespera W
86 autem om. C
aeger] aegrotus
longe Q ac.Y TS
adhuc
ergo] autem
om.
aberat] haberet ac.X L
87 nocte C
simul om.
88 quo] qui
quod (LJW)
quo dicit om.
adhuc lucem (CZH) Ro
89 in lucem
TS
offendet ac.R
vidisset (viderit )
dimergi D (YER) W demergi
coepisse (LAW)
ait] dicit
90 domini nostri Iesu Christi ZH Ro
paulisper]
paululum
in om. LA
91/92 aliqua iam ex parte mergi
92 resistit J stetit W
93 Hoc autem om. C
factum om. C (YPR) L S
omnibus om.
ibi om. Q
94 testibus stantes KD
enim] autem A
intuentes] metuentes C
occasum ZH
W Ro in occasu om. y
95 99 suum granum d e f . C
95 suum om. ZH
96
quid] quod ZH A
97 signum ZH (YER) AW
ostenderat Vpe.O L
Ro
98 respondens JA MS
voces (vocis Q)

316

Historia monachorum

nostri dicentem: si habeatis fidem sicut granum sinapis, maiora horum signa
facietis. Illi cum intellexissent, timore magno exterriti sunt plurimique ex
eis iunxerunt se ei discipulos et sequi eum coeperunt.
(15)
4,6. Cum autem ingressus fuisset domum illius fratris, pro quo festinaverat, et invenisset eum iam defunctum, oratione facta accedens ad lectulum
osculatus est eum et ait: quid magis desiderii habes, abire et esse cum
Christo an permanere in carne?
(16)
4,7. Tum ille recuperato spiritu paululum resedit et ait ad eum: quid me
revocas, pater? Melius est mihi redire et esse cum Christo, permanere autem in
carne mihi necessarium non est. Dormi ergo, inquit, in pace, fill, et ora pro
me. At ille continuo reclinans se in lectulo dormivit.
4,8. Hi autem qui aderant obstupuerunt dicentes: vere homo dei est hie.
Tum ille induit adolescentem, ut sibi moris erat, satis decore et totam
noctem psalmis hymnisque pervigilem ducens honeste iuvenem tradidit
sepulturae.
(17)
5,1. Alium autem fratrem cum visitasset decumbentem, ubi vidit eum
quietem mortis difficulter accipere et graviter conscientiae suae metu
redargui, ait ad eum: cur inparatus es ad profectionem? Accusatrix, ut
video, ignaviae tuae tecum pergit conscientia.
5,2. Tum ille exorat eum dicens: obsecro te, intercede apud deum pro
me, ut mihi parvum temporis spatium largiatur, quo possim emendare
vitam meam.

99/100 Mt. 17,19; . 14,12


27,54
def. V

U=

100 cf Lc. 2,9

107/108 cf. Phil. 1,23 sq.

110 Mt.

hab. cett.

99 nostri om.
dicentis gr.
habueritis y F Ro
100
intellexissent ad eius fidem solem stetisse (fide, om. ad , stetisset ac.F) Ro syr. {cf. Praef.
p.16) om. cett. gr.
101 ei om. C
diseipuli diseipulis ac.C et Q pcM
101 103
et sequi invenisset eum partim def. C
102 autem] ergo R Ro {del. R) om.K
103
iam om. C?Z
lectum y KS
106 recuperatus pc.Ti. (recuperatu )
residens
F D A resedens ac.X residet J sedit W
107 est enim (YER) enim est L Ro
108
necessarium mihi y
ergo om. y
pace pro def. C
110 obstipuerunt K X F
LJ S
dei homo (LJA) Ro
114 Li Alium Lll Alium G
autem om. W S
114/115 vidit eum quietem def. C
115 accipere et graviter def. C
115 118 suae
inter . . . def. C
115 suae om. del. X
116 in profectione
118 exorabat Z H
K6 Ro obsecravit
eum om.
te pater MS Ro
118/119 apud me] ad
deum pro me pro me ad deum Q pro me apud deum Ro apud dominum pro me
J ad dominum pro me A
119 parvum] parum parvi D Ro
emendari

D e Coprete IX 4 , 5 - 6 , 1

125

i3o

135

140

317

5.3. At ille, nunc, inquit, spatium paenitentiae requiris, ubi vitae tempus (18)
inplesti. Quid faciebas in omni hoc vitae tuae tempore? Non potuisti
vulnera tua curare, quin immo et recentiora semper addebas?
5.4. At ille cum permaneret exorans, ait ad eum senex: si ultra non
addas malis tuis mala, orabimus pro te deum. Bonus est enim et patiens
et indulget tibi parum aliquid temporis vitae, ut omnia debita tua reddas.
Et cum post haec orasset deum surgens de oratione ait ad eum: ecce tres
annos tibi dominus concessit in hac vita, tantum ut ex animo ad paenitentiam convertaris.
5,5. Et adprebensa manu eius elevavit eum de lectulo. At ille surgens sine (19)
aliqua dilatione secutus est eum ad desertum.
5.6. Et ubi completi sunt tres anni, revocat eum ad locum unde eum
adsumpserat, iam non quasi hominem sed quasi angelum ex homine deo
consignans, ita ut omnes mirarentur de conversione eius. Cumque convenissent ad eum fratres plurimi, statuit eum in medio atque ex ipso materiam
sumens per totam noctem doctrinam de fructibus paenitentiae et conversionis produxit ad fratres.
5.7. Ipso vero sermonem faciente quasi dormitare paululum frater ille
coepit et continuo in perpetuum quievit. Tum facta oratione super eum et
omnibus, quae ad sepulturam pertinent, ex more completis ad eremum
properanter abscedit.
6,1. Frequenter autem et Nilum inmanem hunc fluvium pedibus transivit (20)
aquam usque ad genua habens.

125/126 cf. Rm. 2,4


def. V

U =

130 Act. 3,7

130/131 i f . Mt. 4,22

hab. cett.

121 vitam et tempus CZ (vitae C vita ) vitae tuae tempus (LAW)


122 hoc om.
R W
123 qui immo quinimia J quae minia A
124 eum] illum
125 addis
F
oravimus Y orabo
deum] dominum L ad dominum A
126 et
see.] om. LW ut A
indulgeat AW
parum] om. (CZH) parvum K X F
tua om.

127 post haec om. CH post om. haec om.
deum] dominum A S
de] ab

128 dominus tibi Ro
130 eius om. CZ
lecto Ro
131 delatione LW
ad] in e W R o
deserto Z W
132 revocavit Q (YPE) (LAW) revocabat
R J Ro
134 conversione C K] conversatione cett. (cf. lineam 136/7)
cett. et syr.? (cf. Praef. p. 78)
135 medium
ex ipso def. C
135-139
materiam continuo def. C
136 sumens doctrinam om.
136/137 conversationis
S conversatione A conversionis eius Q LW
138 sermone K X A
dormire
dormiens
139 perpetuum] pace perpetua MS pace
140 142 more
Frequenter def. C
141 properans properantes G L
142 m Frequenter liii
Frequenter G
autem om.
Nilum] illum C
hunc om.
transiit transibit
d<r.MS
148 ad om. CZ ER

318

Historia monachorum

6,2. Alio tempore clausis ostiis fratribusque in superioribus solariis


sedentibus ipse ingressus est ad eos et frequenter ad quemcumque locum 145
voluit, quamvis longe positum, intra momentum temporis evectus est.
(23)
6,3. Nam primo adhuc tempore conversionis suae, cum esset in eremo
et septimanas ieiunasset, aiunt occurrisse ei hominem in deserto habentem
panem et aquam, qui et hortatus est eum percipere cibum.
6,4. Alio quoque tempore daemon adsistens thesauros auri plurimos, 150
quos Faraonis fuisse perhibebat, ostendit ei sub terram demersos. Cui
(24) respondisse fertur Pater Mutius: pecunia tua tecum sit in interitum. Haec ergo
et his similia plurima fecit deus per eum.
7,1. Sed et alii nihilominus fuerunt ante nos multi patres, quorum dignus
non fuit mundus, signa caelestia et prodigia facientes. Quid ergo miramini, 155
si nos parvi homines parva faciamus claudos aut caecos curantes, quod et
medici ex arte facere possunt.
(25)
7,2. Et cum haec nobis Copres senior enarraret, unus ex fratribus nostris
quasi incredulitate eorum quae dicebantur, taediare coepit et prae taedio
dormitare. Cumque somno fuisset oppressus, vidit per visum librum aureis 160
litteris scriptum in manibus senis Copretis, ex quo narratio eius deduci

144/145 cf. Io. 20,26


150/151 cf Dt. 33,19
155 Hbr. 11,38; Ev. Thorn. 56; 80; 111

152 Act. 8,20

153 cf. Act. 2,22

154/

1 5 0 - 1 5 2 cf. Vit. Ant. 11


def. V

U =

bab. cett.

144 fratribusque] fratribus quibus L fratribus qui J


solarii
145 ipse om. y
et om.
147 conversationis AW
148 per septimanas septimanam W
septimana CPA
aiunt om.
homo MS homines L
149 panes 8 JW &
gr.
qui confestim ortatus
percipere] accipere F D Ro sumere MS
ut perciperet

cybum percipere cibum sumere MS
150 In alio K X D (YER) Ro
auri thesauros
151 ei] om. JA eos
terra C?H X D LW
dimersos Q
F D (YPE)
152 refertur J
interitum] perditionem H A
153 plurima om.
C
fecit] efficit effecit Q (JAW) Ro
per eum dominus (deus R L)
eum] ipsum
154 et alii] om. J et om. ar.Q A
fuerant X D
patres multi
quorum] quibus 5 J quorum praesentia Ro {cf. Praef. p. 69)
155 159 miramini
taedio def. C
156 nos si
aut et Z H y W
et om.
157 arte] parte
158 liii Et Lim Et G
159 incredibiliter (increduliter T) incredulitatem L
tedere
W tediari (PER)
160 videt J
161 manibus Copretis def. C
manibus
et manibus eius MS

319

De Coprete I X 6 , 2 - 7 , 5

videbatur, et adsistentem quendam clarissimi aspectus virum canitie venerandum cum comminatione magna sibi dicentem: cur non audis adtente
quae recitantur, sed incredulus dormitas? At ille conturbatus evigilat et
statim nobis secretius latino sermone quae viderat enarrabat.
7.3. Inter haec autem vidimus rusticanum quendam accessisse ad ostium (26)
senis habentem vas arena plenum et expectantem, donec senex sermonem
suae narrationis expleret. Nos ergo videntes eum interrogamus presbyterum, quid sibi velit rusticanus iste stans et arenam tenens in vase.
7.4. Respondit ad nos senior dicens: non quidem oportebat me, filioli, (27)
haec vobis prodere, ne gloriari videamur et merces laboris nostri pereat.
Tarnen pro aedificatione vestra et utilitate, qui tarn longo itinere venistis
ad nos, non patiar etiam hoc abscondi a vobis, sed enarro opera domini, quae
dignatus est inplere per nos.
7.5. Terra regionis huius, quae in vicino nobis posita colitur, sterilis (28)
valde et infructuosa fuit ita ut, si quando semina ex necessitate suscepit,
duplicata vix redderet. Vermes enim quidam nascebantur in ipsis germinum
culmis et ascendentem segetem succidebant.

173 Ps. 117,17


1 7 5 - 1 7 7 c f . Oros. Hist. Eccl. I 8,9

def. V

U = hob. cett.
ac.Q

Ro

comminatione] minatione L comminationem G commonitione communicatione

162 videbatur et adsistentem d e f . C

ac.Y

commotione Q
audis d e f . C

aspectu ac.

magnam G S

163 cum om.

sibi om. T S sibi magna X D R o

adtente] adtende pc.

J intente R o intendere

enarravit (enarrabit ) enarrat narrabat L

167 hrene ( L J W )

166 Lim Inter LV Inter G

senes MS senis J

rusticus A

respondit C (respondens P E R )
hoc Z H ac.W

R o (vobis hoc Y P R vos hoc E )

laboris MS
(aedificatione T )
et qui tam ( Y E R )
enarrabo R o
vicina L J vico
vix duplicata
J

169 vellet J D ( P E R )

iste] ille G K F L W
oportet AW

videmus

168 interrogabamus Q

interrogavimus Z H J W (interrogabimus TS) R o


LW vellit

Cur non
164 vigilat C

vas

me] om. L nos MS

170 E t
171 haec]

mercis L meritum J

nostri

172 aedificatione utilitate] aedificationem vestrae humilitatis


vestri Y R ( L J W )

qui tam] ut qui tarn C et quia tam P/ir.R

173 a vobis abscondi MS


domini] dei Q R

narro J narrabo ( L A W )

174 impleri ? C

176 178 valde succidebant d e f . C


quidam germinum om. {ac.M)

suscidebant L succendentem J succedebant W

ac.

per] super ac.Q A

175

176 suscepisset

177

178 culminibus L A culminis

320

Historia monachorum

7,6. Erant autem agricolae loci ipsius gentiles. Hos cum docuissemus
domino credere et fidem Christi recipere, Christiani iam facti veniunt ad ieo
nos et rogant, ut oremus dominum pro segetibus ipsorum.
(29)
7,7. Et cum diceremus eis nos quidem oraturos, sed fidem ipsorum
requiri apud deum, quae hoc percipere mereatur, illi ex arena hac, quae
calcatur a nobis, sinus suos replentes offerunt nobis rogantes, ut in nomine
domini benedicamus.
185
7,8. E t e g o ad eos secundum fidem, i n q u a m , vestram fiat vobis. T u m illi

auferentes arenam secum miscent seminibus, quae seminaturi erant, et


spargunt per agros et tantum frugum colligunt, quantum nulla usquam
potuit Aegypti terra colligere. Ex eo ergo consuetudo est eis per annos
190
singulos venire ad nos et eadem expetere a nobis.
(30)
7,9. Sed et illud non celabo a vobis, quod mihi dominus ad gloriam
nominis sui praestitit. Descenderam aliquando ad civitatem et inveni ibi
virum quendam doctorem Manichaeorum seducentem populos. Cum hoc
habui conflictum sermonum.
7,10. Sed quia erat versutus nimis et concludere eum verbis non poteram, 195
veritus ne auditorum turbae laederentur, si ille quasi superior abscessisset
in verbis, audientibus turbis dixi: accendite ignem plurimum in medio
plateae et ambo intremus in flammam; si quis nostrum ex ea non fuerit
adustus, huius vera fides esse credatur.

186 Mt. 9,29


1 9 1 - 2 1 6 cf. Vit. Ant. 68; Cass. Conl. 1 5 , 1 - 3
5
def. V

U=

1 9 5 - 1 9 9 cf. Vit. Ant. 80; Vit. Eugeniae

hab. cett.

179 autem] enim F W Ro


ipsius] illius ac.JA S
gentiles usque ad finem
capituli def. A
180 domino] deo y L deum Ro
et om.
181 oremus] rogemus
C rogetis G
dominum] deum
pro ipsorum def. C
ipsorum] eorum
y
182/183 Et - percipere def C
182 sed fidem] si fides J per fidem W
183
percipere] recipere y L
mereantur pc.X (-.) mererentur ma.W mereretur ac.R
mereamur ac.
hac] hue Tar.
184 sinos X L
185 benediceremus
186 ego aio F MS Ro
inquam] om. F Ro transp. p. secundum (LJW) inquit
Ro

187 afferentes
miscunt LW
188 agros suos ZH Q (YER) Ro
frugum
y K] fructum cett. Ro
collegerunt ZH colligerunt KX
nulla usquam] nullus
umquam (ac.M) nusquam ulla L nullus usquam W nulla umquam Q ulla umquam
189 ex hegypti TS
eis est (LJW)
190 expetere] exspectare y (exspectere Q)
191 LV Sed LVI Sed G
a om.
192 descendi
192/193 . . . quando - quendam
def. C
192 invenio K X D LW
193 197 doctorem flammam maxima ex parte
def. C
193 manicheum J monachum L
194 sermonis ZH Ro
196 abscederet
197 dixi om.
198 quis] qui L quid J
non ex ea Q
199 adustum L S
huius] eius CH fides vera CH

De Coprete IX 7 , 6 - 1 6

200

205

2io

215

220

321

7,11. Quod cum dixissem, valde placuit populo et continuo ignis accendi- (31)
tur plurimus. Tum ego adprehendens eum coepi mecum pertrahere ad
ignem. Non, inquit, ita, sed unusquisque nostrum singulariter ingrediatur.
Primus tarnen tu debes intrare, qui hoc ipsum proposuisti.
7.12. Et ego in nomine Christi consignans memetipsum ingressus sum.
Flamma vero hue atque illuc dividi ac dispergi et refugere penitus a me
coepit. Steti in medio ignis dimidiam fere horam et in nomine domini in
nullo penitus laesus sum.
7.13. Videntes autem populi cum ingenti admiratione adclamarunt et (32)
benedixerunt deum.
7,14. Coeperunt autem urgere etiam Manichaeum, ut introiret in ignem,
at ille reluctari coepit et subtrahere se. Tum conprehendentes eum turbae
iniecerunt in medium ignis et statim circumdans eum flamma atque adurens
semiustum reddidit.
7.15. Et illum quidem cum dedecore ex urbe populus eiecit clamans et
dicens: vivus ardeat seduetor! Me vero adsumentes secum et benedicentes
dominum ad ecclesiam perdueunt.
7.16. Alio quoque tempore, dum transeo iuxta templum quoddam, vidi (33)
ibi sacrificare gentiles et aio ad eos: cur vos, cum sitis homines rationabiles,
immolatis mutis et insensibilibus simulacris? Nonne etiam vos multo magis
sine sensu estis quam illi, quibus immolatis?

218/219 e f . Ps. 1 1 3 , 4 - 8 ; Hab. 2,18; 1. Cor. 12,2


def. V

2 0 7 - 2 1 8 partim del. est Y

U = hab. cett.

200 dixissemus C
201 mecum] eum C S om. TM
202 Et ille non inquit Ro
203
primus] prius G F primum
ipsum] ipsud L om. KD J MS Ro
204 Christi]
domini C W
memetipsum medias flammas ZH Ro
ingressus sum om. (LJW)
ingressus sum ignem (in ignem S)
205 Flamma] flammam C LJ ignis
ac] et
W
et refugere] et refuge L et refrigere W ac refugere et fugire (et] ac Sar.M)
206 Steti autem
dimidia . . . hora (CZH) y LJ Ro
a me penitus ZH
fere] ferme
208 adclamaverunt 6 (adclamaberunt MS) Ro acclamantes

209 deo CZ ER dominum (LJW)


210 autem] etiam (CZH) ER Ro om.

perurgere CZ e Ro
etiam] et CZ R L om. Ro
211 reluctare C
et om. (LJW)
comprehendens L
eum in medio
212215 circumdans
adsumentes d e f . C
214 decore Q? af.X et S
214/215 clamantes et dicentes
215
seduetor ille TS
et om. N F
217 LVI Alio LVII Alio G
transivi C transii
transirem Ro
218 ibi om. CZ (PER)
219 nonne] Non CH
etiam] enim W
Ro

322

Historia monachorum

7.17. Ad hunc sermonem dominus aperuit eis intellectum et relinquentes


errorem suum quem agebant secuti sunt me et crediderunt salvatori nostro
deo.
7.18. Fuit mihi aliquando hortulus monasterio vicinus, in quo propter
adventantes fratres olera colere videbamur. Quidam autem gentilis ingres- 225
sus est nocte et furatus est olera. Quae cum pertulisset ad domum suam,
igni adposuit ut coqueret.
7.19. Cumque tribus horis continuis ingenti igne suggesto neque fervere
neque molliri aut calefieri aliquatenus potuissent, sed permansissent eadem
viriditate, qua missa sunt, et ne aqua quidem ipsa vel leviter calefieri 230
(35) potuisset, in semetipsum regressus ille qui furatus est erepta rursus de foco
olera reportat ad nos et prosternens se ante pedes nostras rogare coepit,
ut peccati sui veniam mereretur et fieret Christianus, quod et impetravit.
7.20. Accidit autem eadem die hospites venire ad nos plurimos fratrum,
quibus opportune olera ipsa parata sunt; gratias ergo referentes domino 235
pro mirabilibus suis duplicem laetitiam gessimus, et pro salute hominis et
pro beneficiis divinis.

221 c f . Lc. 24,45

222 c f . Mt. 4,22

231 Lc. 15,17

224/225 c f . Vit. Ant. 50


def. V

U = e hab. cett.

221 eis aperuit


sensum vel intellectum (sensum Vulg.)
222 et secuti LW
222/
223 deo salvatori nostro CH salvatori nostri deo L salvatori domino nostro 6 (domino
om. E)
224 l v i i Fuit LVlll Fuit G
vicinus monasterio (vicino G)
monasterii
YR
225 fratres om. C
videbantur
226 est om. F W
ad] in LJ
227
ignem
228 igni L
suggesto] succenso LW (succensa L)
229 emolliri
6 (YPE)
permanserunt C
230 et] ut om. MS
ne] neque J S Ro nec ZH
F W TM
2 3 0 - 2 3 3 ipsa - coepit ut d e f . C
231 regressus] reversus F MS
232
reportavit LW
233 peccatis LW
suis LW om.
234 Accedit C?
234236 venire mirabilibus magna ex parte d e f . C
234 fratres
Explicit de coprete
X Explicit de sancto coprete Q Explicit de Apelle {del. ma.7,) Explicit vita sancti Copres
om. cett.

De Coprete IX 7 , 1 7 - 2 0

De abbate Syro X 8 , 1 - 4

323

X De abbate Syro

(XI)

8.1. Addebat adhuc etiam haec: abbas, inquit, Syrus aliquando et Esaias (1)
et Paulus occurrerunt sibi invicem ad ripam fluminis. Erant autem viri
iusti summae abstinentiae et totius religionis.
8.2. Hi pergebant visitaturi sanctum quendam virum nomine Anuf.
5 Aberat autem monasterium, ad quod ibant, mansionibus ttibus.
8.3. Cum ergo vellent transire fluvium nec esset copia transmeandi,
aiunt inter semetipsos: petamus a domino gratiam, ut ne inpediatur nobis (2)
boni operis iter. Et conversi ad abbatem Syrum, tu, aiunt, precare dominum. Seimus enim, quia praestabit tibi quae petis.

8,4. At ille cohortatus etiam ipsos secum genua figere in oratione


prostravit se in faciem coram domino. Et cum inpleta oratione surrexissent,
ecce vident adpelli navigium ad ripam fluminis paratum ad iter, quod
acturi erant, et expeditum. Hoc ascendentes adverso fluminis cursu ita
velociter ferri coeperunt, ut intra horam unam totius itineris, quod acturi
15 per triduum erant, conficerent spatium.

9 c/. 1. Par. 4,10


De Anuf cf Soz. Hist. Eccl. III 14; AP alph. (Surus)
om. YPR

def. V

U=

bob. cett.

Lemma De abbate syro C (De AbbXXXXyro C) Incipit de abbate syro X Incipit de


saneto abbate syro De abbate anuf U De saneto anuf D Incipit de saneto anufab (sic!)
Incipit vita saneti syri LVIII LVII1I G om.
1 Addebat haec om. UH D
adhuc
etiam] autem adhuc L et adhuc Ro
etiam haec adhuc A
abba L S
inquit om.
UH D Mf.S
sirus L J
1/2 aliquando Pau . . . d e f . C
1 ysaias UH esayas
2 occurrent (ac.M)
sibi om.? C
autem om. LA
2/3 isti viri iusti ZH KD
LJ
viri iusti om.
3 religionis] sanetitatis MS
4 visitari L (ac.M) visitare oc
AW Ro
sanctum om. C Ro
4/5 anub F anufab (LJ anubfabi W anufabum
A)
5 Aberat] Erat (LJW)
6 transmigrandi (transmeari L)
7 inter] in
intra U G F JA MS
petemus G petimus J
uti KXD J
ne] non ZH F E
8
tu om. C
precare C] pete praeeipue pete cett. Ro
8/9 dominum C ad dominum
a domino cett. ( c f . Praef. p. 78)
9 enim audiri te Ro
enim] autem
petes C?
XF LW Ro
10 cohortatus] quo oratus ortatus MS
10 14 . . . nua acturi def.
C
10 figere] fiere ac. X W
11 facie U KX
conpleta oratione L Ro inpleta
oratione
12 appellate appellari MS
13 et om. 5 (expeditumque J) Ro
adversum fluminis cursum F A adversus fluminis cursum Ro
14 inter Ro
unam horam ZH
unam] nonam N? L
15 erant per triduum
conficerent]
confecerent ac.C confecerunt U conferent L configerent S perficerent F

324

Historia monachorum

(3)

8,5. Cumque adplicuissent ad terram, Esaias ait: dominus mihi ostendit


virum, ad quem properamus, occurrentem nobis et uniuscuiusque nostrum
secreta cordis aperientem.
(4)
8,6. Sed et Paulus ait: et mihi dominus ostendit, quod post triduum
educat eum de hoc mundo.
8.7. Cum ergo iter, quod ducit ad monasterium de flumine, incedere
coepissent progressique essent paululum, occurrit eis supradictus vir, ad
quem visitandum pergebant, et salutans eos ait: benedictus dominus, qui
vos mihi et nunc in corpore et ante iam ostendit in spiritu.
8.8. Et tum coepit de uniuscuiusque eorum meritis, quae habebant apud
deum, atque actibus memorare.
8.9. Tum Paulus ait: quoniam et nobis dominus ostendit quod post
triduum te de hoc mundo adsumat, petimus abs te, ut etiam de tuis
nobis virtutibus et actibus, quibus domino placuisti, enarres, nec verearis
iactantiae notam. Abscessurus enim de hoc mundo ad imitationem posteris
gestorum tuorum memoriam derelinques.
(5)
8,10. Tum ille, nihil, inquit, magnum fecisse memini, hoc tarnen custodivi, ex quo nomen salvatoris nostri in persecutione confessus sum, ne
post confessionem veritatis mendacium de ore meo procederet neque post
amorem caelestium terrenum aliquid amarem, sed nec gratia domini in his
defuit mihi.
8,11. Numquam enim me fecit aliquo egere terreno omnem quem
(6) desideravi cibum angelorum mihi deferens ministerio. Nihil a me occultavit

33/34 cf. AP alph. Surus 5


om. YPR

def. V

U =

bob. cett.

16 Cumque] Cum CU
ysaias CH esayas
17 nobis om. CU
19 et prim. om. C
ae.Q X L
20 eum educat (abducat H)
de hoc mundo] de corpore vel de hoc
mundo y
21 LVIIII Cum LX G
intendere (tendere A)
24 nunc om.
in
hoc corpore
25 meritis eorum (meritis et actibus eorum A)
habeant habent
habemus
26 deum] dominum C
memorari ac.J S
28 abs] ad MS a UZ
abs te om. AW
29 nobis om. (bonis )
30 enim] om. es enim J enim es es
LA
posteritatis L poteris post C
31 derelinque Ro derelinquere derelinquas
derelinquis L delinquens JW relinqueris T M relinquens S
32 me fecisse F
me
memini U G Q K X D
32 37 memini terreno def. C
35 celestem
amare
LJ
domini om. (ac.M)
37 me om. S
egere aliquo Ro
terrenorum
38 ministerium misterium S

D e abbate Syro X 8 , 5 - 1 4

325

dominus eorum, quae geruntur in terris, numquam defuit cordi meo lux
eius, per quam suscitatus somnum corporis non requirerem desiderium
semper habens videndi eum.
8.12. Sed et angelum suum adsistere mihi semper fecit edocentem me
de singulis quibusque virtutibus mundi. Lux mentis meae numquam extincta est. Omne quicquid petii a domino, sine more consecutus sum.
8.13. Ostendit mihi frequenter multitudines angelorum adsistentium (7)
sibi. Vidi et coetus iustorum congregationesque martyrum et monachorum
conventus omniumque sanctorum, eorum dumtaxat, quorum opus non est
aliud, nisi laudare semper et benedicere dominum in simplicitate cordis et
fidei. Vidi e contrario Satanan et angelos eius aeternis ignibus tradi et
rursus iustos aeterna laetitia perfrui.
8.14. Cumque haec et multa alia his similia per totum triduum narrasset (8)
eis, tradidit spiritum. Et continuo vident ipsi ab angelis suscipi eius animam
atque ad caelos ferri, ita ut vocem hymnorum audirent etiam ipsi. Quibus
una cum angelis anima eius abscedens dominum conlaudabat.

48 cf. Eph. 6,5; Act. 2,46


om. YPR

def V

U =

49/50 cf. Mt. 25,41

52 cf Io. 19,30

hab. cett.

40 somnum corporis] sum nam corporis somnum LAW sum somnum corporis J
corporis
om. U
non om.
requirebam Ro quererem (querrende S)
41 habens semper
Ro
42 docentem (CUH) fort. -ecte et docentem MS et docente Q
44 quicquid]
quod Ro
peti K X LJ
domino] deo
45 multitudinem (JAW)
46 et
congregationemque L congregationesque W
47 omniumque]
prim. om. AW
omnium F
eorum] numerum quorum
quorum om. MS
48 aliud] aliquid

dominum] deum y
49 e] om. L et S
Satan ac.B Ro
aeterno
poen et ignibus (aeterna poena Q)
et om. (CUZ) L
51 Cumque] Cum X MS
Et cumque ma.C
et multa alia om. C
. . . que alia om. U
et alia multa L MS
alia om. J multa et his similia
5154 per abscedens def. C
51 enarrasset
X D Ro eis enarraret F
52 eius suscipi eius suscepi S
animam eius A
53 atque ad] et usque ad
deferri F MS
etiam om.
ipsius LW
54
ascendens U A abscendens G
dominum] deum A
conlaudat (laudabat A)
conlaudabant (ac.)
Explicit de syro F X Explicit de abbate syro Q Explicit de anuf
et de syro Explicit vita sei syri Finit L Finit de pimen pastor om. cett.

326

Historia monachorum

(XII)

XI De Heleno

(1)

9,1. Fuit et alius vir sanctus, Helenus nomine. Hie a puero in servitio
domini omni cum continentia et castissimis institutionibus enutritus ad
summa merita pervenerat.
9,2. Denique cum adhuc puer esset in monasterio, si necessarius fuisset
ignis, ut e vicino peteretur, ardentes prunas vestimento deferebat inlaeso.
Quod admirantes omnes qui aderant fratres Studium vitae eius ac meriti
imitari cupiebant.
(2)
9,3. Huic quondam cum solus esset in eremo, desiderium vescendi mellis
exortum est, et conversus vidit in saxo favum mellis inhaerentem. Sed
intellegens inimici hanc esse fallaciam continuo semetipsum increpans ait:
discede a me, deceptrix et inlecebrosa concupiscentia! Scriptum est enim:
spiritu ambulate et concupiscentiam carnis ne feceritis.

9.4. Et statim derelinquens etiam locum ipsum discessit et abiit in


desertum atque ibi tamquam pro carnis concupiscentia punienda ieiuniis
semetipsum coepit adfligere.
9.5. Tertia autem septimana ieiunii sui videt in deserto iacere diversa
poma dispersa et intellegens dolos inimici ait: non manducabo neque contingam,

5 cf. Prv. 6,27 sq.

12 Gal. 5,16 cf. 2. Cor. 12,18

17/18 1. Cor. 8,13

De Heleno cf. Soz. Hist. Eccl. VI 28


def. V

14 partim del. est Y

U=

hab. cett.

Lemma De heleno
. . . heleno C Incipit de sancto heleno ER De sancto
{heleno) De beato heleno XIII Incipit de helenus A Incipit vita sancti heleni Incipit
de heleno referente sancto coprete adhuc
LX LXI G om. L J W
1 et om.
Hie ergo
a puero] a pueritia MS Ro om.
in om. CZ
2 cum omni
F Ro
nutritus
4 fuisset] fuit J Ro
5 vicinio C
ferebat Ro
6
Quod] Quo Q ai.MS
7 imitari] emitam L om. A
eum cupiebant
8 quondam]
condam X om. F J quadam die (quodam die H) quodam A quodam tempore (YRP)
Ro
9 exortum est] venit
et conversus inhaerentem om. (LAW)
videt

herentem C
Sed] et K F Ro
11 deceptrix] peccatrix y
12
concupiscentias (pc.YPR) Ro concupiscentia G ac. A desideria MS
feceretis {ac.B)
perfeceritis Ro perficietis perficeritis reficeritis L feceritis in desideriis C
13 etiam
om. J
ipsum locum (YER)
13/14 in atque om. {ac.M)
14 atque] et
Z H om. A
1416 ibi septima def. C
14 ibi tamquam om. (ac.M)
came {om.
concupiscentia) (LJW)
carnis om. (air.) in concupiscentia punienda TS
concupiscentia carnis Ro
16 sui] om. CH ubi TS
vidit CH L TS
16/17 iacere
dispersa] poma dispersa iacere
17 et om. F.ac.R af.MS
ait om. C
manducabo
inquam CH

327

D e Heleno XI 9 , 1 - 9 , 9
ne fratrem

meum,

hoc est animam

non in cibo solo vivit

meam,

scandali^em.

Scriptum est enim:

quia

homo.

20

9,6. Cumque et sequentem septimanam ieiunaret, paululum in somnum (3)


deductus est, et angelus adstitit ei per visum dicens: surge iam et quae
inveneris tibi adposita nihil dubitans vescere. Et surgens vidit aquae
fontem lenibus repletum fluentis eiusque ripas in circuitu herbis quibusdam
teneris odoratisque praetextas, et accedens decerpere coepit et edere simili25 ter et ex fonte poculum sumere. Confirmabat autem se numquam in omni
vita sua tantae dulcedinis aliquid et tantae suavitatis hausisse.
9.7. Invenit autem in ipso loco etiam speluncam quandam, intra quam (4)
aliquamdiu requievit. Et cum reficiendi corpusculi tempus et necessitas
adfuisset, per dei nihilominus gratiam nihil deerat eorum, quae poscebat
30 a domino.
9.8. Quodam vero tempore pergebat ad visitandos fratres incommodos, (5a)
quibus etiam quae necessaria erant ad refectionem corporis deferebat. Et
cum in itinere eorum quae portabat onere gravaretur, vidit eminus onagros
transire per desertum et exclamavit dicens: in nomine domini nostri Iesu
35 Christi veniat unus ex vobis et suscipiat sarcinam meam.
9.9. Et ecce unus ex omni grege tota cum mansuetudine pergit ad eum.
Tum ille praebenti se sponte et onus inponit et ipse insedit et cum omni
velocitate ab eo ad cellulas fratrum quo pergebat evectus est.

18 cf. Ev. Thom. 25

18/19 Mt. 4,4

def. V

U =

18 21 def. Y

20/26 cf. 3. Rg. 19,5

hab. cett.

18 meam scandalizem def. C


quia] om. quoniam A quod W
19 solo cibo (CZH)
solo pane MS
20 sequenti Ro
septimana Ro
ieiunasset
in om.
somno (PER) Lac.A S Ro
21 ductus ER
et om.
angelus
domini Ro
<ad)stitit ei angelus C
22 tibi apposita inveneris Ro
Et surgens]
Exsurgens Q (PER) AW et exurgens surgens C Ro
videt K X D MS
videns N A
23 lenibus] roribus renibus S senibus ac.
fluentibus
J
eiusque]
erisque L eique A
24 teneris] terrenis L teneribus
odoratisque om. gr.
pretexta
pertexta A pretectas
et] Sed TS
discerpere y
et edere om.
25 ex om.

adfirmabat
26 hausisse] avisis suae L abuisse A ausisse J ac.G K X F auxisse
27 etiam loco CZ
intra quam] in qua inter quam MS
28 aliquamdiu] diu
Et om. (ac.M)
29 adfuit fuisset R
ei deerat
30 ad dominum
31
LXIl Quodam G
3133 ad itinere def. C
33 in om. ac. Q
33/34 eorum
exclamavit def. C
33 videt K X D LJ
34 nostri om. A
35 veniat hue
R Ro
sarcina mea (ac.M)
36 ecce om. (LAW)
37 Tum om.
et prim. om.
ZH S
inponet LW
ipsi Ro
insedet (LJA)
38 cellas K F cellulam

328

Historia monachorum

(6)

9,10. Alio rursus tempore dominica die venit ad quoddam monasterium


fratrum, et cum vidisset eos non agentes solemnitatem diei, causam requirit.
9.11. Cum autem dixissent, pro eo quod presbyter non adesset, qui trans
flumen maneret, propter metum enim corcodrilli transire nullus audebat,
turn ille, si vultis, inquit, ego earn et adducam eum ad vos. Et continuo
(7) ad ripam fluminis pergit, ubi cum nomen domini invocasset, praesto fit
belua et quae solebat adesse ad perniciem hominum, adfuit nunc ad
vehiculum iusti tergoque suo suscipiens eum cum omni metu subiecta
usque ad partem ripae ulterioris evexit.
9.12. Abiit continuo ad presbyterum et exorare eum coepit, ut veniret
ad fratres. Erat autem indutus vilissimo et abiectissimo indumento. Super
(8) quo miratus presbyter, quis aut unde esset vel quid sibi velit, inquirit. Ubi
cognovit esse hominem dei, sequi eum coepit ad flumen.
9.13. Et cum causaretur non inveniri navigium, quo transiri possit, tum
abbas Helenus nihil, inquit, verearis, pater; ego iam nunc parabo vehiculum. Et exclamans voce magna adesse bestiam iubet. Quae statim voce
eius audita adfuit ac dorsum suum ad vehendum placide praeparavit. Prior
ipse conscendit, invitat et presbyterum dicens: ascende nihil formidans. At
ille visa belua exterritus retro recedere ac fugere magis coepit.

54 c f . Tb. 6,3
4 4 _ 4 7 c f . Vit. Ant. 15
def. V Y

U = hab. cett.

39 LXIII Alio G
40 non plenam (CZH) (PER)
41 dixissent ei
pro eo
om. ZH
qui] quia W
42 manebat
enim om. y JA
43 earn] vadam
pc.F (PER) Ro ibo ( c f . Praef. p. 81)
eum om. G
44 fit] fuit (CZH)
K5 (PER) L Ro sit
45 belua] bestia
et om. ac. J
esse
ad om.
ac.C
nunc] tunc ZH pc.F (PER) A Ro
46 tergoque] tergo quoque Ro
suo om. F .MS
47 ripae om.
evexit] exivit? C
48 Abiit] Habet L Adiit
(CZU) (PER) Ro adit
ad om. (CZU) Q (PER) L Ro
presbyterum
et exorare d e f . C
et om. ac. W MS
48 52 ad tum d e f . C
49 indumento]
vestimento
50 miratus est A
vellet Q D (PER) Ro
Ubi vero F PR
51 eum esse ZH
cepit eum sequi
52 transire
Ro Ubi ergo Ubi autem pc^fl
ZH G (PER) JA
posset Ro
53 abba L
54 bestiam] beluam
55 praebuit
56 conscendens Ro consedit F ascendens ascendit
57 visu
KF JW visus G
beluae KXF
retro recedere] retrocedere (CZH)
(PER) Ro retroducere recedere W
fugere] refugere G FD ER AW TM Ro
refugium L recedere J refugire X fugire S aufugere
magis om. J Ro

De Heleno XI 9 , 1 0 - 9 , 1 8

60

65

70

75

329

9.14. Omnes autem qui aderant stupor ingens et metus habebat videntes
eum corcodrillo vectum fluminis alveum transmeare. Sed ubi descendit,
secum pariter in siccum educit etiam bestiam dicens ad eam: melior est
tibi mors quam tot scelerum et tot homicidiorum involvi reatu. At ilia
statim conruens exspiravit.
9.15. Interea per triduum in monasterio permanens docebat fratres
spiritali doctrina, ita ut nonnullorum etiam cogitationes cordis et secreta
consilia proferret in medium et alium quidem proderet spiritu fornicationis
urgeri, alium spiritu iracundiae, alium vero cupiditate pecuniae, nonnullos
autem etiam iactantiae ac superbiae spiritu inludi.
9.16. Alterius vero mansuetudinis, alterius iustitiae, alterius etiam patientiae testimonium dabat, et sie utraque ex parte aliorum vitia, aliorum etiam
virtutes animi exaggerans ad omnes eos profectus mirabiliter excolebat.
Agnoscentes vero singuli quique ita agi intra semetipsos, ut ille enuntiaverat, corde conpuncti emendabantur.
9.17. Profecturus autem ait ad eos: praeparate olera ad adventum fratrum! Et illis praeparantibus continuo superveniunt fratres, quibus honorifice suseeptis ipse contendit ad eremum.
9.18. Rogabat vero eum quidam ex fratribus, ut permitteret ei secum
degere in eremo. Cumque respondisset ei grave esse negotium et plurimi

72 c f . Act. 2,37
7 3 - 7 5 c f . Vit. Ant. 62
def. V

6 8 - 6 5 de f . Y

U = bob. cett.

58 autem] om. C enim H P W


stuporem ingentem AW pc^A
metum habebant W
MS metus habebant J et metus om. A
59 evectum (PER) L Ro
60 educens C
deduxit deducit
etiam] om. C F W et
bestiam] om. L beluam Ro
dicens]
et dixit CH et dicit
61 reatum G
At] Et
ilia] ille C Ro
64
spiritalem doctrinam A pcM. Ro
65 proferrent
65/66 quidem urgeri [tin. 66)
om. (ac.M)
65 quidem om. (LAW)
spiritu fornicationis d e f . C
67 ac] et ZH
68 mansuetudini e mansuetudines L mansuetudinem AW mansuetudine om. J
iustitiam (quoque iustitiam W)
etiam] om. J Ro autem MS et vero A
68/
69 testimonium dabat om.
utraque om.
69 patientiam (LJA sapientiam W)
{ac.M)
aliorum sec. om. (LJA)
70 animi om. W
profectum profectibus
af.MS
71 Cognoscentes CH L
inter F Ro
71/72 nuntiaverunt y
73
parate
74 supervenerunt (YPR) A Ro supervenirent
76 l x i Rogabat
l x i i i i Rogabat G
vero om. J
ei] eum PR W MS Ro et
77 degere] dirigere
JW pergere
ei om. C W
et om. J
plurimum Ro

(9)

(10)

(11)

(12)

330

Historia monachorum

laboris obsistere temptationibus daemonum, eo contentiosius iuvenis persistebat promittens se cuncta tolerabiliter laturum, tantum ut praeberet ei
copiam consortii sui. Et cum permisisset, secutus est eum ad eremum,
quern ille in vicina sibi spelunca habitare iubet.
(13)
9,19. Tum daemones advolantes per noctem primo foedis et turpibus
eum cogitationibus exagitant, post haec vero etiam violenter inruere et
necare eum adgrediuntur. Effugiens autem iuvenis et pervolans ad cellulam
sancti Heleni, quibus malis urgeretur, exponit.
9,20. Tum senior solatus eum paucis et de virtute fidei ac patientiae
commonens statim revocat ad speluncam, de qua aufugerat, et tamquam
sulcum quendam per arenam extra cellulam iuvenis digito suo ducens
praecepit in nomine domini, ne audeant daemones statutum transgredi
limitem, et ita verbi eius virtute adolescens permansit de reliquo securus.
(14)
9,21. Ferebatur de eo, quod et ipse in eremo positus caelestes saepe
(15) percepisset cibos et fratribus ad se venientibus, cum nihil habuisset quod
adponeret, adfuisse quendam adolescentem panes ei et quae erant necessaria
deferentem eaque cum ante speluncam eius deposuisset, ultra nusquam
conparuisse, dixisse vero eum ad fratres: benedicamus dominum, qui praeparavit nobis mens am in deserto.

80 c f . Mt. 4,22
def. V

95/96 c f . Ps. 77,19

U = bob. cett.

78 laboris esse C laboris om.


eo] om. C (LJA) eo magis
79 se cuncta om.

tolerabiliter laturum] toleraturum L MS


laturum] latorum ac.C perlaturum F
Ro passurum W
praepararet
8184 . . . itare necare d e f . C
82 advolant
Ro
84/85 ad sancti d e f . C
86 senior] om. ac.C. pater Helenus
solatus ]
salutus solatiis C consolatum Q consolatur consolatus cett. Ro
verbis paucis MS
Ro (paucis verbis MS Ro)
virtutibus
87 revocans A
effugerat CZ Ro
(effuge . . . C effugeret ac.Z) fugerat H F D W M S afugerat A
88 cellam C
89
praecipit LW
ne om. ac.C
institutum (in statutum M)
90 et ita] ita ut
virtute secuta
91 LXII Ferebatur LXV Ferebatur G Ferebantur L ar.MS
de] ad
ab MS
celestem A
saepe] se L om. AW
92 perciperet ma.W percepisse
ad se venientibus] advenientibus om. L
haberet
93 adfuisse
LJ (percipisse L)
om. A
94 adferentem R
eaque] Quae FD ER et ea earn Et
numquam C ER W usqXXX J
95 conparuisset JA
ad om. Q ac.PE
domino
ZH A S deum

so

85

90

95

De Heleno XI 9 , 1 8 - 1 0 , 2

De Helia XII 1

331

10.1. Haec et alia plurima de sanctorum patrum vita et conversationibus (16)


enarrans nobis pater Copres et cum omni affectu instruens post aedificationis sermonem introducit nos in hortum ostendens nobis arbores palmarum
loo aliorumque pomorum, quas ipse plantaverat, et dicebat:
10.2. haec me in eremo plantare rusticanorum fides admonuit. Ut enim
vidi eos tantam fidem habere, ut arenam sub nostris vestigiis colligentes
per agros suos spargerent et terram sterilem ad totius fecunditatis verterent
ubertatem, pudor, inquam, est, si nos inferiores his inveniamur in fide,
los quorum fides per nos consignata est deo.

XII De Helia

(VII)

1. Vidimus et alium senem venerabilem, Heliam nomine, in finibus (1)


civitatis Antinoo, quae est metropolis Thebaidis, centum fere iam et decern,
ut dicebatur, annorum, super quem dicebant, quia vere spiritus Heliae
requievisset.

de f . V

97-104 U = 6

105 U =

bab. cett.

97 plura G
de om.
vitam et conversationem
98101 post admonuit
98 omni om.
98/99 aedificationem sermonum A aedificationem sermonis
def. C
Q LW aedificationem vero sermonum YP Ro (sermonem YP)
99 ostendit A Ro et
ostendit et ostendens
101 plantare in eremo
102 de sub
collegentes
ac. LW colligerunt A
105 consignata {cf. Praef. p. 84)] confirmata (CUH)
est
om.
deo] a domino iesu christo CIJ L domino nostro iesu christo JW in domino iesu
christo A in domino
Explicit F Explicit de eleno X Explicit de sancto heleno Q
Explicit vita sancti heleni Explicit de sancto coprete om. cett.

3/4 c f . 4. Rg. 2,15


De Helia c f . Soz. Hist. Eccl. VI 28
def. V

U = s bab. cett.

Lemma Incipit de helia C De helia De sancto helia YE Incipit de sancto helia Q


F (elia eliae MS) Incipit de sancto helia vm R De beato helia viii Incipit vita sancti
helye LXIII LXVI G om. cett.
1 nomine eliam
2 antinuo (JAW antino
L) anthinuo Yac.P anthinou ER continoo C
3 quia] quod J Ro
4 super eum
requievisset in eo requievisset (LAW) Ro

332

Historia monachorum

2. Multa enim de eo et magnifica ferebantur. Septuaginta namque 5


annos in solitudine vastissima eum transegisse perhibebant; cuius deserti
horrorem terroremque nullus sermo digne poterit exponere. Illic ergo
sedebat senior tota hac aetate humanae habitationis nesciens loca.
(2)
3. Semita autem erat angusta et scrupea, quae ad eum ducebat, quae vix
inveniri a commeantibus possit. Locus vero ipse, in quo sedebat, spelunca 10
erat terribilis quaedam et intuentibus plurimum horroris incutiens.
4. Ipse autem trementibus iam membris prae matura quatiebatur aetate.
Incessabiliter tarnen per dies singulos signa faciebat et adeuntes ad se
quacumque incommoditate constrictos omnimodis resolvebat.
(3)
5. Cuncti vero patres confirmabant, quod nullus omnino meminisset, 15
quando hie secessisset ad eremum.
6. Cibus ei erat panis exiguus et paucissimae olivae usque ad ultimam
senectutem. Nam in iuventute septimanas frequenter ieiunasse perhibebatur.

def V

U =

hab. cett.

5 Et multa
et om. C del.
magnifica de eo
referebantur YP MS Ro
7 horrorem] errorem S
terroremque om. a e gr.
quem nullus C
ergo] enim

8 nesciens] sciens JA
9 scropea ER scruphea MS scrupeaque quae L scropeaque
quae A scrophea J
quae sec. om. LA
10 invenire ac.
posset CH Ro
10 13 . . . lunca singulos def. C
11 et om. ZH
introeuntibus
horroris]
horrorem J erroribus TS terroris erroris ac.W terroris pc.^fl
12 prae matura]
praemebatur praematur a ac.L praemabatur pc.L
quatiebatur] ac (corr. < a) patiebatur
L paciebatur JW patiebatur A ac quatiebatur
13 abeuntes C K X J advenientes
Ro venientes euntes F D
ad om.
14 incommoditate] infirmitate MS
omnis
modis
16 recessisset C A
18/19 perhibetur LW om. J videbatur A perhibebant
XF
Explicit om. mss.

De Helia XII 2 - 6

De Pithyrione XIII 1 - 4

333

XIII <De Pithyrione)

(XV)

1. Interea redeuntes ex Thebaide vidimus montem quendam praeruptum (1)


fluvio inminentem, elatione minacis saxi etiam aspectu ipso terribilem, in
quo erant per ipsa praecipitia speluncae difficiles accessu. In his monachorum plurimi commanebant, quorum pater erat nomine Pithyrion.
5
2. Hic ex discipulis beati Antonii fuit et post illius obitum cum sancto (2)
habitaverat Ammone. Post huius quoque abscessum in hoc se constituerat
monte. Sed tanta in eo erat virtutum copia, tanta gratia sanitatum et
potestas adversus daemones, ut duorum merito summorum virorum solus
hereditatem consecutus duplicem videretur.

3. Hic ergo multis monitis aedificans multaque doctrina instruens praecipue tarnen de discretione spirituum nos docebat dicens esse quosdam
daemones, qui certis quibusque vitiis obsequantur quique, cum affectus
animae passibiliter et vitiose viderint moveri, convertunt eos ad omne
facinus malum.
is
4. Si quis ergo est, qui vult daemonibus dominari, prius vitiis suis et
passionibus dominetur. Quodcumque enim vitium propriae passionis (3)
abieceris, huius vitii daemonem poteris etiam de obsessis corporibus effu-

7/8 c f . 1. Cor. 12,9


De Pithyrione c f . AP alph.; Rufin Hist. Eccl. II 8? (Scyrion") Soz. Hist. Eccl. III 14
11 c f . Vit. Ant. 35; 88
1 5 - 1 9 c f . Rufin Clement. IV 32,3; AP alph. Pityrion 3
de f . V

10/

U = 6 hab. cett.

Lemma De abbate pytyrion vim INTEREA REDEUNTES EX THEBAIDA YR De


sancto pytrion MS (pitrion S) Incipit de petrione LXIIII LXVII G om. cett.
1 10
Interea multaque partim d e f . C
1 thebaida/thebayda YP L
2 elationem Q XF
altum L
minacis] in acie L XXXXitis J minantis A altumacie ma.^f! immanis Y
aspectu etiam Ro etiam ipso aspectu
3 difficilis (CZH) G K X F L Ro deficiles JA
difficili ER
accessus FD L S ascensio ascensu ascensus A adscensus Ro
4
pytyrion a (C?ZH) phitirion X phytirion D petrion LA pitrion W TS tityrion
5 et
ex Ro
6 se om. ac.S
7 montem
tantaque Ro
8 adversum KD LW
merita ac.Q K X
9 videretur habere
10 multos ac.Y Ro
10 21 doctrina
11 docebat] ducebant A docuit W dicebat F
12 obsequuntur
escam partim d e f . C
KFD
13 animi AW
possibiliter
et] ad TS ac
viderunt A
viderit X S
15 ergo] vero F om.
16 quicumque JW quocumque ac.M quod cum
ac.
17 abiecerit (adiecerit L) abiceris F Y
poterit (poterat L)

334

Historia monachorum

gare. Et ideo conandum est paulatim superare propria vitia, ut possimus


etiam daemones superare, qui huiusmodi vitiis obsequuntur.
5. Hie secundo reficiebat in septimana pulticulas accipiens ex farre, 20
nec poterat iam recipere aliam escam neque aetate neque consuetudine
permittente.

(XVI)
(1)

X I V <De Eulogio)
1. Vidimus et alium sanctum patrem, Eulogium nomine, qui in offerendis
sacramentis tantum gratiae accipiebat a domino, ut uniuscuiusque accedentium merita culpasque cognosceret.
2. Denique ex monachis quosdam volentes accedere ad communionem
retinuit dicens: quomodo ausi estis accedere ad sacramenta, cum mens 5
vestra et propositum sit in malo?

def. V

U=

hab. cett.

18 Et paulatim om. TS Et superare om. ac.Wi.


propria vitia superare Ro
propria
vitia om. L
18/19 propria superare om. y {per haplogr.)
19 demonas {ac.G)
obsequantur L J
20 reficiebatur
21 recipere] accipere ac. 6 L Ro
Explicit
Explicit vita sancti helye S Finit de petrione A om. cett.

De Eulogio c f . Soz. Hist. Eccl. VI 28


def. V

U = 6 hab. cett.

Lemma X De sancto eulogio Y Incipit de sancto eulogio X R De beato eulogio De


sancto eulogio MS Incipit de sancto eulogio LXV LXVIII G Incipit vita sancti eulogii
Incipit de eulogium A om. cett.
1 et patrem] etiam sanctum patrem L J etiam patrem
A
eulogium L elogium J elongium W
2 sacramentis] sacrificiis
tantam gratiam
ZH 6 (PER) (LAW)
acceperat ZH YP Ro
ut uniuscuiusque d e f . C
unusquisque
L cuius uniusque A
3/4 merita volentes d e f . C
4 ex monachis] et monachos
5 pertinuit L pertimuit ac. J monebat A premonebat W
sacramentum
6 malum A

De Pithyrione XIII 4 - 5

De Apelle X V 1 , 1 - 2

335

3. Denique aiebat: tu hac nocte habuisti cogitationes fornicandi. Tu vero (2)


dixisti in corde tuo: nihil interest, sive iustus ad sacramenta sive peccator
accedat. Et alius dubitationem habuit in corde dicens: quid enim me
sanctificare communio potest?
4. Hos ergo singulos removebat a communione sacramenti et dicebat
eis: secedite paululum et agite paenitentiam, ut purificati per satisfactionem
et lacrimas digni habeamini communione Christi.

XV De Apelle

(XIII)

1.1. Vidimus et alium presbyterum in vicina regione, nomine Apellen, (l)


virum iustum. Hic faber erat ferri et quae necessaria erant fratribus
operabatur.
1.2. Quodam autem tempore, cum ad fabrilia opera vigilaret in silentio
5 noctis, conversus diabolus in formam mulieris speciosae venit ad eum
tamquam aliquid ei operis deferens. Tum ille adreptum manu nuda de
fornace ferrum candens in faciem eius iniecit.

def. V

U = hab. cett.

7 aiebat] om. C dicebat D ( L J A )


8 interest] est C
9 Et om.
me] om. mici
MS
10 potest communio W
11 et om. I, (LA <w.W)
12 eis om. ac. ( L J W )
recedite C 6 ( J A W )
13 communionis F communioni X D in communione
domini nostri iesu christi C
Explicit de helia X Explicit de helia et pytyrion Explicit
vita sancti eulogii Finit de eulogium A om. cett.

De Apelle c f . Soz. Hist. Eccl. VI 28

def. V

U = bob. cett.

Lemma De apelle Incipit de apelle C De sancto apellen Incipit de sancto apelle Q X


Incipit vita sancti apelles A Incipit de apelle presbytero F Incipit de sancto apellen
ER (vi add. R) De sancto apelle ma. rec. W
L X V I LVIIII G om. cett.
1 regione] urbe

4 in] om. et TS ex ac.


6 9 aliquid commanebant d e f . C
6 ei aliquid
operis ZH d e f . C
ei om. y operis ei Ro
7 ferrum de fornace M S
proiecit
ac. eiecit J iecit

336

Historia monachorum

1.3. At ilia clamans et eiulans aufugit, ita ut omnes fratres, qui in circuitu
commanebant, eiulatum eius fugientis audirent; et ex eo iam vir ille in usu
habuit ferrum candens manu nuda tenere nec laedi.
1.4. Ad hunc ergo cum venissemus et humanissime nos suscepisset,
poscebamus ab eo, ut nobis vel de suis vel de eorum, quos praecipuos in
conversatione sancta sciret, virtutibus loqueretur.
(3)
2,1. Tum ille est, inquit, in hac eremo vicina frater quidam nomine
Iohannes, aetate provectus, vita et moribus atque abstinentia cunctos
praecellens.
2,2. Hie primo cum secessisset ad eremum, tribus continuis annis sub
(4)
cuiusdam saxi rupe stans semper oravit, ita ut numquam omnino resederit
neque iacuerit, somni autem tantum ceperit, quantum stans rapere potuit,
cibum vero numquam nisi die dominica.
2,3. Presbyter enim tum veniebat ad eum et offerebat pro eo sacrificium
idque ei solum et sacramentum erat et victus.
(5)
2,4. Huic quodam die Satanas subripere volens transfiguravit se in
presbyterum, qui venire ad eum solebat, et praeveniens horam solitam
simulat se sacramentorum gratia venisse. At ille vigilanter intellegens

def. V

U = 6 bob. cett.

8 ilia] ille W MS
eiulans MS ieiulans L eiugulans A
circuitu eius (circuitum
ac.T)
9 eiulatum MS ei (corr. < eis) ululatum eius L
fugientes X ac.W
audierunt
L audiret A
ex eo] ex quo
usum (PER)
10 teneri W
11
LVII Adhunc LXX Ad hunc G
Ad hunc] Adhuc
12 vel prim. om.
13
sancta] sua pc.
virtutibus loqueretur] aliqua enarraret (bene gestis aliqua enarraret
ma. i. marg. Q)
14 inquit est
14/15 in hac aetate d e f . C
15 profectus L

abstinentiae (ac.M)
17 Hie om.
primum (CZH) Ro
accessisset
Ro
18 rupis (ac.M)
orabat (orabuit X)
ita om.
omnino om. C
sederit C X sederet resideret PR TM pc.F (LJW recederet A) resediret S
19 neque]
numquam C nec J
iaceret F R A
somnum CZ somnii
ceperit] coeperit
C B N K X R LJ S ac.Y? coeperat Q F W caperet Ro cepit A
rapere] capere
(YPR) Ro recipere gr.
20 numquam sumpserat (YPR) Ro (sumpserit
YP)
dominica sumebat dominica percipiebat C dominica reficiebatur dominica
accepit W
dominico F pc.
21 et om. AW
pro eo om.
22 idque] id W
Id quod TS Idque quod atque
et prim.} om. Ro est TS
et sec. om. L
23
Huic] Hunc
quadam (PER)
volebat
transfigurabat MS et
transfigurabit
24 hora solita LW horam simul solitam A
2427 horam animas
def. C
25 simulans MS simulavit simulabat (YER) Ro
At] Et

De Apelle X V 1 , 3 - 2 , 9

30

35

40

45

337

fraudem cum indignatione quadam ait ad eum: omnis doli omnisque


fraudis pater, inimice omnis iustitiae, non desinis seducendo animas Christianas, sed ausus es etiam ad ipsa te inmergere terrifica et sacrosancta mysteria.
2.5. At ille respondit ei: putavi, inquit, quod possim te lucrifacere, sie (6)
enim et alium quendam ex vestris deeepi, ita ut mente excederet et perderet
sensum. Quem cum credentem mihi insanum reddidissem, tot iusti orantes
pro eo vix eum restituere potuerunt. Et haec cum dixisset daemon, aufugit
ab eo.
2.6. Erat autem supradictus vir persistens in opere coepto atque in
oratione perdurans. Pedes vero eius ex eo, quod multo tempore inmobiles (7)
fuerant, disrumpebantur, ita ut sanies ex eis proflueret.
2.7. Tres autem cum complerentur anni, adfuit angelus domini et ait ad
eum: dominus Iesus Christus et spiritus sanetus suseeptis orationibus tuis
et corporis tui cicatrices sanat et caelestis eibi, id est verbi et scientiae
suae, tibi abundantiam donat. Et contingens os eius ac pedes et ab ulceribus
eum sanum reddidit et repletum scientiae et doctrinae gratia famem eibi
sentire non fecit.
2.8. Iubet autem transire eum ad alia loca et eremum circumeuntem (8)
visitare etiam alios fratres et aedificare eos in verbo et doctrina domini.
2,9. Dominica tarnen die ad eundem semper revertebatur locum, simili
modo sacramentorum gratia, reliquis vero diebus etiam opus manuum (9)
faciebat et operabatur iumentorum cingula ex palmarum foliis texens, ut
in illis locis haberi moris est.

27 Act. 13,10

34/35 cf. Tb. 3,11

34/35 cf. Vit. Ant. 16; 18


def. V

U = 6

hab. cett.

26 fraudem inimici W MS
27 desines TM
28 sed] et C D S sed et X Ro om.

es] om. -.MS est L


inmergere] in me (ac.)
sacrosancta mysteria] sacramenta
saneta ministeria LW (et saneta W)
29 possem CH
lucrificare K X L ludificare
R AW
30 excideret X F (LJA)
32 potuerunt eum restituere
Et om. F Y P
33 effugit ZH
34 LXVIII Erat LXXI Erat G
36 eis] his C (LJW)
37 Cum
autem tres F J
implerentur CH
38 et spiritus sanetus om. y
spiritus om.
LJ
sanetus spiritus K W
39 id est om. y
et sec. om. Q
40 ac] et F A
ab om. B N
41 eum] eius AW om. y ac.]
repletum scient . . . def. C
scientia
W
gratie ac.X
4143 gratia circumeuntem def. C
41 eibi famem Ro
42 fecit] potuit
43 eum transire ZH
44 in om.
in doctrina (pc.B)
45
tarnen] autem L Ro tantum MS om. A
46 etiam om. y
48/49 locis vero
def. C
48 habere
mos 6 Ro

338

Historia monachorum

2.10. Quodam vero tempore claudus aliquis ire ad ipsum voluit, ut ab


eo curaretur. Contigit autem, ut animal, quo usurus erat, cingulum manibus
hominis dei factum haberet. Cum ergo inponeretur supra iumentum, statim
ut contigerunt pedes eius illud cingulum, sanus effectus est.
2.11. Sed et quibuscumque aegris benedictum panem misit, statim ut ex
eo perceperunt, sanati sunt. Et alias multas virtutes et sanitates per eum
dominus inplevit.
(10)
2,12. Habuit autem et hanc gratiam super omnes paene ceteros homines,
ut uniuscuiusque fratrum de vicinis monasteriis conversatio ei revelaretur,
ita ut scriberet ad patres ipsorum et commoneret, quod ille et ille segniter
agunt, nec rectum in timore dei propositum gerunt, ille vero et ille in fide
et animi virtute proflciunt.
2.13. Sed et ad ipsos patres scribebat, alii quidem, quod multum taediosus esset erga fratres et pusillanimis erga patientiam, alii vero, quod bene
constanter et sollicite ageret et sufficienter consolaretur fratres.
2.14. Et quid huic meriti pro virtutibus, quid vero illi correptionis
inmineret a domino pro ignavia, praedicabat; et ita eorum, qui absentee
erant, actus et causas ac merita vel neglegentias describebat, ut audientes
hi, de quibus dicebatur, conscientia convicti negare non possent.

def V

U = bab. cett.

49 LXVim Quodam LXXli Quodam G Quadam J


vero] autem om. MS
ire
voluit] ad ipsum voluit ire ad ipsum venire voluit MS
50 eo] ipso e
ut sec.
Lar.W
quo] quod X D Ro
usurus] usus G Y W sessurus ascensurus 8 Ro
51
inponeretur om.
super CH
52 contingerunt A tetigerunt W contigerit S
eius pedes CZ
ilium CZ
effectus] factus
53 panem benedictum
ex] ab
53/54 ex eo] eum W
54 perciperunt C L perciperent A
sanati sunt] sani
JA
facti sunt pc.W sani fierunt LA (fierent A) sani effecti sunt J
et sanitates om. ZH
55
dominus per eum C per eum virtutes dominus
56 paene] patres et (CZH) Ro
poene et
57 59 conversatio ille sec. maxima ex parte def. C
58 ipsorum] eorum

ille et ille] illi et illi pc.} Ro illi et LA illi ac.JW ille ac. y
segniter]
signitur X signiter L similiter et segniter J
59 agerent W Ro
ille vero
et ille] ille et ille MS ille vero et illi (et illi om. A) illi vero et illi Ro
61 ad om.
ipsos] illos (ac.M)
patres] fratres W Ro
aliis Ro alius ac. alios L
J S
61/62 taediosi essent (CZH) YP J A Ro
tediosiis W
62 pusillanimes CH
QApc.XV) pusillanimus K X F ER S (pusilla animus K) pusillanimi ac.M pusillo animo
YP Ro
alii] aliis PR Ro illis W alius ac.M
vero] quidem (CZH)
quod bene
om.
63 et sec. om. (ac.M)
agerent J A Ro
consolarentur Q (JAW)
TM
64 vero] ergo
64 66 correptionis neglegentias magna ex parte def. C
65
praedicebat ac. Q W
66 ac] et
discribebat L TM discrebabat S disserabat A
67 convicti] convincti ac.R L conpuncti pc.JA devicti ac. W victi

De Apelle X V 2 , 1 0 - 3 , 1

339

2,15. Docebat tarnen omnes, ut a visibilibus et corporeis animos ad


invisibilia et incorporea transferrent. Tempus enim, inquit, est, ut ad
huiusmodi studia transeamus, neque enim semper pueri et semper infantes
esse debemus, sed aliquando iam ad spiritalia et altiora conscendere et
virorum sensus capere atque ad perfectiorem subire intellegentiam, ut
possimus virtutibus animi enitescere.
3,1. Sed et multa alia de hoc viro sanctus homo dei narratione nobis
fidelissima commendavit, quae cuncta conscribere et longum videtur et
pro magnitudine sui nonnullis fortasse audientium vix credibile.

70 sqq. cf. Col. 3,1; 1. Cor. 14,20; Sap. 12,24


7 0 - 7 3 cf. F.vagr. Gnost. 128; Rufm Basil, reg. 2,71
de f . V

U=

hab. cett.

68 tarnen] autem (ut )


68/69 animos incorporea om.
animos abducerent
(LAW)
69 transferrent] om. L se transferrent y transferant ac.C?
69/70 ad . . .
studia] ab . . . stadio C ab . . . studia T S ab . . . studio W ab . . . studiis ab
. . . negotiis A
70 huiusmodi] huius mundi R AW
pueri et semper om. C semper
om. H F
72 perfectiora perfectionem perfectionum J profectionem perfectionis

intellegentiam] om. (ac.) intelligentiae A


72 75 . . . tiorem videtur def.
C
73/74 ut enitescere om.
74 viro] verbo sancto J A om. W
Apelles
narratione LW Ro (Apellen E R aperta P)
narratione sua narrationem nobis
fidelissimam T S
75 commendabat S
quae om.
76 sui om. C
nonnulli
K X F A nonnullus L ulli Q nonnullos G
fortasse om. Ro
credat (pc.Q)
Explicit
Explicit de apelle X F Explicit vita sancti apelles Finit de apellene A om. cett.

340

Historia monachorum

(XIV)

XVI De Pafnutio

(1)

1,1. Vidimus et monasterium sancti Pafnutii hominis dei, qui nominatissimus in illis locis anachorites et ultimi habitator fuerat deserti in regionibus
Heracleos, splendidae apud Thebaidam urbis.
(2)
1,2. De hoc ergo fidelissima patrum narratione conperimus, quod cum
fuisset vitae angelicae, quodam tempore oraverit deum, ut sibi ostenderet,
cui sanctorum similis haberetur. Adsistens vero angelus respondit ei, quod
similis esset sinfoniaco cuidam, qui in vico illo cantandi arte victum
quaereret.
1,3. Tum ille obstupefactus novitate responsi cum omni properatione
pergens ad vicum perquirit hominem. Et cum invenisset, studiosissime
percontatur ab eo, quidnam sancti et religiosi operis gestum sit ei, omnesque actus eius curiosius discutit.
(3)
1,4. At ille respondit, quod res erat, se esse indignissimae vitae hominem
peccatorem atque ante non multum temporis ex latrone in istud, quod
nunc exercere videretur, foedum artificium devolutum. Pafnutius eo magis
instabat requirens, si quid ei forte vel inter latrocinia pii operis fuisset
admissum.
(4)
1,5. Nihil, inquit, conscius mihi sum boni; hoc tamen scio quod, cum
inter latrones essem, capta est aliquando a nobis virgo deo consecrata,
huius cum ceteri collegae mei latrones cuperent eripere pudorem, obieci

5/6 c f . Comm. patr. 18 (Freire p. 371)


om.

def.V

U=

hab.

cett.

Lemma Incipit de pafnutio CZ XF ( P X X X X X X C paphnutius X) Incipit de sancto pafnutio


Y E Incipit de sancto pafnutio VII R De sancto pafnutio VI {ac. XVI) Incipit vita sancti
pafnucii Incipit de papnutio monasteria A L X X LXXIII G om. D LJ ac. ma.W
1
sancti om.
2 in] inter C
locis om. CZ
anachoritis CZ X ER pc. J anchoritis
ac.F Lac.] hacoretis A anachoretes S Ro anachorita anachoreta W anachorite ac.
ultimus C F LW MS Ro ultimis J
3 eracleos ER
thebaidis C thebaidas ZH
{Pc-Q) R thebeos G
urbes Eac.K J A
5 oravit
deum] dominum
G W ad dominum J A
7 vico illo] vicino loco L
7 9 victum Tum d e f . C
9 responsi novitate
10 pergit ZH
cum] ut eum C
11 percunctatur F
JW
quidnam] quodnam quod TS quid
1417 non multum Nihil d e f . C
14 multo tempore AW
tempus J
latrones TS
in] ad ZH YPR MS Ro
15
videtur Q 6 (videbatur pc.P) om. viderimus G
16 stabat Xac.F
vel om.
AW
inter] in S
17 mihi om. (LJA) mihi conscius Ro
19 aliquando
om. ac.
a nobis om.? C
dei XF
sacrata? C
20 huius] Huic J cuius
Ro
collegi X collegei L colleges S
eripere] X X X X reperere C

10

15

20

De Pafnutio XVI 1 , 1 - 1 1

25

30

35

40

341

me in medium et eripui de contaminatione latronum et noctu deducens


earn usque ad vicum domui suae restitui intactam.
1.6. Alio quoque tempore inveni mulierem honestae formae in eremo
oberrantem. Haec cum interrogaretur a me unde vel cur aut quomodo in
haec loca devenisset, respondit: nihil me interroges infelicissimam mulierem
nec causas requiras, sed si ancillam placet habere, abducito quo vis.
1.7. Mihi enim infelici est maritus, qui debiti fiscalis gratia saepe suspensus et flagellatus ac poenis omnibus cruciatus servatur in carcere nec aliam
ob causam producitur, nisi ut tormenta patiatur.
1,8. Tres autem nobis filii fuerunt, qui pro eiusdem iam debiti necessitate
distracti sunt. Ego quoque miserrima quia ad similes poenas inquiror, de
loco ad locum fugitans inedia miseriaque confecta per haec nunc latitans
oberro loca triduum hoc sine cibo iam ducens.
1.9. Ego ubi haec audivi, miseratus adduxi eam ad speluncam et reficiens
animam eius fame conlapsam, dedi etiam trecentos ei solidos, pro quibus
se ac maritum et filios non solum servituti, sed et suppliciis adserebat
obnoxios, et revocata ea ad civitatem omnes eos data pecunia liberavi.
1.10. Tum pater Pafnutius, ego, inquit, nihil tale feci. Tarnen credo etiam
ad te pervenisse, quod celebre Pafnutii nomen inter monachos habeatur.
Fuit enim mihi non mediocris studii, ut vitam meam in huiusmodi excolerem disciplinis.
1.11. Deus igitur mihi de te revelavit, quia nihil minus apud ipsum
meriti habeas quam ego. Quia ergo, frater, vides te non minimo loco
haberi apud deum, non neglegas animam tuam.

om.

de}. V

U = hab. cett.

21 in om. G Q S ER (LJA) MS
eripui eam FD (LJA)
nocte CH ac.JA
Ro
22 domus Q Yac.P W
24 Haec] Et
aut] vel G
25 hoc loco YP J
MS hac loca L
advenisset YP
26 nec] ne Lac.W
ducito obducito
adducito ER W
28 ac flagellatus et
carcerem G S
30 qui om. (LJA)
iam pro (CZH) Ro
iam om. (CZH) Ro ( c f . supra)
31 destructi LA
3133
. . . rima cibo d e f . C
31 quia] qui que ER pc.
32 fugiens A
33
triduo
iam sine cibo Ro
34 haec] hoc ZH
misertus L (XXXX sertus
L) miratus AW
34/35 et conlapsam om.
35 etiam ei ZH etiam et C ei etiam
ei om. W
36 adserebat] afferebat {ac.M) ut adseverabat y
37 revocatam eam

ea] om. YP eam
eos om. y
37/38 omnes pater transp. p. celebre
{tin. 39) C
37 liberavit (YPE) L Ro
39 celebre] crebre (LW crebere ac.A)
habetur J habebatur ac. A
40 enim om.
42 de te mihi y R Ro d e f . C
nihil
minus] nihilominus Q W Ro nihil hominus L
43 meriti apud ipsum CH A
habens
L habes A
ergo om. C?H
vidi L vidis ac.J
in minimo L minimum locum JA
pc.M
44 habere
deum] dominum Q J
non] ne y

(5)
(6)

(7)

(8)

342

Historia monachorum

(9)

1,12. At ille statim fistulas, quas manu gerebat, abiciens secutus est eum
ad eremum et artem musicam in spiritalem commutans vitae mentisque
harmoniam, per integrum triennium artissimae se tradidit abstinentiae, in
psalmis et orationibus semetipsum die noctuque exercens atque iter caeleste
animi virtutibus agens inter sanctorum angelicos choros reddidit spiritum.
(10)
2,1. Posteaquam hunc omni exercitio virtutum consummatum praemisit
ad dominum, ipse acrioribus semetipsum studiis, quam prius exercuerat,
agens iterum domino supplicabat, ut sibi ostenderet, quis ei esset similis
super terram. ,
2.2. Fit ergo iterum vox ad eum domini dicens: similem te esse nosce
(11) primario vici huius, qui est in proximo. Quibus auditis Pafnutius sine
mora ad eum properans pulsat ad ostium domus eius.
2.3. Ille vero, cui moris erat suscipere hospites, occurrit ei atque introduxit in domum, lavans quoque pedes eius adposuit mensam agitque convivium. Inter epulas vero percontari Pafnutius coepit ab hospite, qui actus
ei, quod Studium cuiusque operis haberet exercitia.
(12)
2,4. Ille vero cum de se humilia responderet et latere in bonis quam
publicari mallet, perurgebat Pafnutius dicens revelatum sibi esse a domino,
quod dignus esset consortii monachorum. At ille eo magis humiliora de

45/46 cf Mt. 4,22


46/47 cf. Cassiodor in psalm. 150,5: spiritalis harmonia dulcissimus ille concentus, qui non
auribus carneis auditur, sed contemplatione purissimae mentis advertitur
5785 cf. AP
kopt. (Chaine 241) = PJ III 3,6; Cass. Conl. 14,7
om.

de f . V

U =

hab. cett.

45 in manu y A
secutus est] sequitur C secutus ac
48 in orationibus
semper semetipsum JW
4850 iter exercitio def. C
48 iter] et R
50 LXXI
Posteaquam LXXIIII Posteaquam G Postquam W
51 dominum] deum
52 a
domino domino om. C? L dominum ER
supplicavit
sibi] ei A
ei] sibi
Ro
esset om. C
similis esset JA Ro
53 terras
54 ad eum om.
domini om. C MS
ad eum vox domini (YPE) vox domini ad eum
(LJW)
R Ro
esse om. L
nosse A MS
57 moris] mos F amoris W moses X
58
eum in CH (LAW, in] ad L) in om.
quoque om.
egitque D AW
59 Intra C
percunctari (YER) (JAW)
ad hospite X ac.R ad hospitem A
hospitem pc.W
qui] quia L que quid R J (quod S)
59/60 actus Studium
def. C
59 actus] opus
60 exercitium Z H exercitii? C
61 in] inter (ac.M)
62
publicare ac. J MS puplicaret
esse om. C
63 quod] quid J quia A
consortii
C ac.Y (cf. Praef. p. 69)] consortio F S consortiis cett. Ro
eo om. F (JAW)
de]
om. L a A

45

50

55

60

De Pafnutio XVI 1 , 1 2 - 2 , 8

343

semetipso sentiens aiebat: ego quidem in nullo mihi boni alicuius sum
conscius, verum quia verbum dei factum est ad te, eum, quem nihil latet,
celare non possum.
2.5. Haec ergo, quae mihi in medio multorum posito in usu sunt, loquar.
Triginta iam completi sunt anni, quod continentiae consensum habere me (13)
cum coniuge mea nullus agnovit. Suscepi autem ex ea tres filios, horum
enim causa solummodo cognita mihi uxor est nec praeterea nec ultra iam
cognita.
2.6. Suscipere hospites numquam cessavi, sed ita ut neminem ante me
paterer advenienti occurrere peregrino. Non dimisi umquam de domo mea
hospitem sine viatico, pauperem nullum despexi, sed quae necessaria
fuerunt praebui.
2.7. Si in iudicio sedi, nec filii mei personam contra iustitiam accepi. (14)
Alieni laboris fructus numquam introierunt in domum meam. Litem si
vidi, numquam praeterii, donec reconciliarem dissidentes ad pacem. Nemo
umquam deprehendit in culpa famulos meos, numquam greges mei laeserunt fruges alienas, volentem seminare in rure meo numquam prohibui
nec uberiora mihi novalia elegi et illi steriliora dereliqui.
2.8. Quantum in me fuit, numquam permisi, ut potentior infirmum
premeret. Semper studui in vita mea, ut neminem contristarem. Iudicium si
fuit apud me, neminem condemnavi, sed dissidentes revocare in concordiam
studui. Haec interim mihi vitae institutio deo donante hactenus fuit.

65 c f - , Act. 26,26

76 c f . Rm. 2,11; Eph. 6,9; Col. 3,25; Iac. 2 , 1 - 9 ; Act. 10,34; c f . Mt.

22,16

7 2 - 8 5 c f . g. Totenbuch, Spruch 125


om.

def.N

77 c f . Mag. reg. 1,61

U = 6 bab. cett.

64 seipso Ro
aiebat] agebat XD
65 eum quem] eum om. J ea quae cum
quem L eum que S
65 68 nihil anni d e f . C
67 usum
loquor F A
68
Quod triginta Quia triginta
70 enim] autem
est mihi uxor Ro mihi est uxor

praeterea XD J] postea (LAW) praeter earn cett. Ro


nec ultra XD ]
altera? ma.C ultra F alia nec ultra alia nec ipsa ultra (aliam ER) Ro ( c f . Praef p. 78 sq.)
73 paterer] pater L patrer ac.X
paterer advenienti] pater erat iubeni venienti
demisi
C ac.X
74 dispexi Q F J S
75 fuerant PR A Ro erant MS
illi praebui
LA
78 praeterivi Q F A
desidentes (Lac.JW)
79 reprehendit
culpam
C G
famulos] filios
80 fructus alienos C (fructos L)
volentes
81 illis S E T
sterilia C stereliora LW
reliqui AW reriqui L
rure] agro y
relinqui J
83 85 . . . meret deo d e f . C
83 studivi X J custodivi
contristarer
W pc.M Ro
Iudicium] In iudicio Ro
84 fuit apud me] fui caput Ro
desidentes (Lar.JW)
85 institutio vitae ZH
deo] domino

344

Historia monachorum

(15)

2,9. Audiens autem haec beatus Pafnutius caput eius exosculatus benedixit eum dicens: benedicat te dominus ex Sion et videas quae bona sunt in
Hierusalem. Quia ergo bene haec et convenienter inplesti, illud tibi deest,
quod bonorum omnium summum est, ut omittens cuncta ipsam iam sequaris
dei sapientiam et secretioris scientiae inquiras thesauros, ad quos non aliter
poteris pervenire, nisi abneges teipsum et tollas crucem tuam et sequaris Christum.
2,10. At ille cum audisset haec, nihil moratus nec omnino aliquid in
domo sua ordinans secutus est virum pergens cum ipso ad desertum.
(16)
2,11. Cumque venissent ad flumen, nusquam ad transmeandum reperto
navigio Pafnutius praecepit intrare secum pedibus fluvium, cuius in illis
locis profunda habebatur altitudo. Transierunt ergo pariter fluvium, ita ut
aqua eis vix ad latera perveniret.
2.12. Ubi vero veniunt ad desertum, conlocat hominem Pafnutius in
cellula quadam haud procul a suo monasterio posita et conversationis
spiritalis ordinem tradit, perfectorumque studiorum exercitia edocet, scientiae quoque secretiora concredit.
2.13. Cumque eum in omnibus instruxisset, semetipsum denuo maioribus
exercitiis dedit exiguos priores deputans labores, quibus conferri potuerit
is, qui saeculi videbatur actibus occupatus.

87/88 Ps. 127,5


89/90 c f . Mt. 19,21; Lc. 5,11.28
16,24
92/93 cf Mt. 4 , 1 8 - 2 2
93 c f . Mt. 4,22
om.

def. V

90 c f . Sir. 20,32; Col. 2,3

91 Mt.

U = e hab. cett.

86 autem om.
beatus] sanctus
exosculans F Ro exobsculans A osculatus L
te] tibi
87 dominus] deus C
ex] om. ac.C et
ex Sion om. exion PR
et] ut C
bona quae JW
in om. G W
88 bene ergo CZ
bene om.
W
(ac. M)
et om. Jar.W
Tarnen illud
89 cuncta om. ac.C
iam om. (ac.)
90 secretiores Ro
scientiae om. Ro
91 temetipsum e (YPR) J te
tollens
X MS tolles F
et sec. om.
92 haec audisset
93 domum suam (LJA)
virum] eum (CH)
ipso] eo
cum ipso om.
94 pervenissent JA venisset Ro
95 praecipit LW flumen AC.W?
cuius] cum D Ro
97 aque je.MS aquam
LA
eis om.
venirent C venerunt F s (YPR) L Ro
99 cella A S
haud]
aut
99/100 haud - studiorum d e f . C
100 tradidit ZH pc.F YP TM
docet
(LJW) doeuit Ro
101 concedit congregat comendat C
103 quibus] quos
C qui
potuit ac. poterit W potuerint (pc.Q) potuerat poterat Ro
104 is] om.
C his ER (LJA)
videbantur Q ER
occupati (add. ma. ) XF ER
occupari D

De Pafnutio X V I 2 , 9 - 3 , 3

345

105

2,14. Tempore autem aliquanto in his transacto et ad scientiae perfectionem perducto eo, quem perfectum iam in operibus adsumpserat, quadam
die Pafnutius sedens in cellula sua videt animam eius inter angelorum
choros adsumptam dicentium: beatus quem elegisti et adsumpsisti, habitabit in
tabernaculis tuis.
no
2,15. E t cum haec audisset, agnovit adsumptum esse ex hoc mundo
virum. Tum vero Pafnutius persistebat ieiuniis et orationibus semetipsum
ad maiora et perfectiora extendens.
3.1. Et rursus orabat dominum, ut sibi ostenderet, cui similis haberetur
inter homines. Rursus ei vox divina respondit dicens: similis es negotianti
us ei, quem videris ad te venientem, sed exsurge velociter et occurre ei. Adest
enim vir, cui te similem iudicavi.
3.2. Et Pafnutius sine mora descendens occurrit cuidam negotiatori
Alexandrino viginti milibus solidorum mercimonia tribus navibus deferenti
ex Thebaide. E t quoniam erat religiosus et bonorum operum Studium
120 gerens, decern leguminum saccos pueris suis inpositos ad monasterium dei
hominis deferebat et haec ei causa adeundi Pafnutium fuit.
3.3. At ille continuo ut eum vidit, quid agis, inquit, pretiosissima et
deo digna anima? Quid tibi cum terrenis est labor, cui sors et societas

108/109 Ps. 64,5 et Ps. 14,1

111 cf. Lc. 2,37

112 cf. Phil. 3,13

107 cf. HM X 8,14; X X X 1,1 = Vit. Ant. 60


om.

de f . V

U=

hab. cett.

105 aliquanto] ab aliquando L aliquando


106 perducto eum Q D eo perducto
Ro perducto cum F E R
iam om.
quadam] quodam ZH
107 in] om. ac.C
cella ac.ZH F A aula {ac.Q)
vidit CH Q F videns
107/108 eius adsumptam
om. (tfi.M)
108 inhabitabit inhabitavit C MS
110 cognovit
esse om.
(LJA)
ex] ab C de L
111 LXXII Tum LXXV Tum G
in ieiuniis ZH G Q
J Ro
orationibus et ieiuniis C
112 et om. ac.C
113 rursum E R LA
oravit
(orabit T)
ad dominum P A
144 divina vox
negotiatori H D
115
ei] om. D Y P illi
sed et Ro
et om. H J
115 117 et occurre descendens
def. C
115 occurrere J A occurre velociter L
116 iudicabi
117 Et om. ZH
118 Alexandria
milium C y pc. Jma.W milia A
mercimonia habentium corr.
119 ex] e C a
thebaida D ( Y E R ) W MS tebaida J
< mercimonia habens? C
quoniam] quia C quorum L
120 gerens] exercens
leguminibus LA
inpositis
Y P -.MS (inospitis S)
120/121 hominis dei F (YPR) dei servis CH
ei om. CZ

pafnutio L J paphnutii
122 At] Et
123 dignissima J MS
laboribus
CH

(17)

(18)

(19)
(20)

(21)

346

Historia monachorum

cum caelestibus data est? Relinque haec illis, qui de terra sunt et de terra
cogitant. Tu autem regni dei, ad quod vocatus es, negotiator efficere et
sequere sal va to rem, ad quem paulo post adsumendus es.
(22)
3,4. At ille nihil omnino differens praecepit pueris suis omnia quae
superessent multa enim iam ipse per se distribuerat pauperibus
prorogarent. Ipse vero sequens sanctum Pafnutium ad desertum in eodem
ab eo constitutus est loco, ex quo et priores ad dominum fuerant adsumpti,
et similiter ab eo de omnibus instructus in exercitiis spiritalibus et divinae
(23) sapientiae studiis permanebat. Brevi autem tempore consummatus etiam
hic translatus est ad congregationes iustorum.
3.5. E t non multo post etiam ipse Pafnutius in ipsis summae abstinentiae
exercitiis et laboribus vitam ponit, adstitit enim ei angelus domini dicens
ad eum: veni iam, benedicte, et ingredere ea quae tibi debentur aeterna
tabernacula.
3.6. Ecce enim mecum adsunt profetae, qui te in suum suscipiunt
chorum. Hoc autem tibi prius idcirco non revelavi, ne forte elatus damnum
aliquod tui laboris incurreres.
(24)
3,7. E t unam post haec in corpore adhuc positus diem ducens cum
quidam presbyteri ad eum visitandum venissent, omnia eis, quae sibi
dominus revelaverat, nota fecit dicens ad eos nullum in hoc saeculo debere

124/125 Io. 3,31; Phil. 3,19; Col. 3,2; cf. Rm. 8,5
25,34; Gn. 24,31

125 cf. 1. Tm. 6,12

136/137 cf. Mt.

1 2 7 - 1 2 9 cf. Vit. Ant. 14 {in fine)


om.

def. V

U = e

hab. cett.

125 regnum Y J
ad om. J ad quod om. ac.A
127 omnino om.
ut omnia ZH
N E W RO
128 multum
enim om. L
iam om. C
iam per se ipse (LJW)
per se om. (air.)
129 praerogarent (praerogare Q) A prorogaret J erogarent
D (PER) L MS Ro (erogaret L) ut rogarent corr. < pro rogarent? C om. F
130
constituitur (constituitus MS)
est om. y L
fuerunt CZ L Ro
131 et] Qui
F Ro
eo] eodem Q
1 3 1 - 1 3 4 omnibus - ipse def. C
131 in om. ( Y E R )
LW MS
132 consummato/consumato D 6 ^><\MS Ro
etiam] et E R A
133
congregationem PR
iustorum] sanctorum
134 Lxxm Et LXXVI Et G
cum etiam Ro
135 vitam om. (LJW)
poneret Ro ponit se J se ponens W
adsistit
R S
enim om. L Ro
138 mecum om. R Ro
suscipient (JAW) suscipiant
Ro
140 aliquid (LJA)
141 positus om. ZH
143 dominus revelaverat] a
domino revelata (a domino om. L revelata sunt W revelata fuerant A)

De Pafnutio X V I 3 , 3 - 9

De Isidori monasterio X V I I 1

347

despici. Etiam si latro sit aliquis aut in scena positus, etiam si cultum ruris
145 exerceat et coniugio videatur adstrictus, etiam si negotiator dicatur et
mercimoniis inserviat, tarnen in omni ordine humanae vitae sunt animae
deo placentes et habentes actus aliquos occultos, quibus delectatur deus.
3.8. Unde constat non tantum professionem vitae aut habitus speciem
deo esse placitam, quantum sinceritatem atque affectionem mentis et
150 operum probitatem. E t cum similia de singulis quibusque disseruisset,
tradidit spiritum.
3.9. Evidenter autem presbyteri qui aderant et omnes fratres viderunt (24b)
eum ab angelis suscipi hymnum canentibus et conlaudantibus deum.

X V I I De Isidori monasterio

(XVII)

1. Vidimus apud Thebaidam etiam Isidori nominatissimum monasterium (1)


amplissimis spatiis circumsaeptum muroque circumdatum, mille in quo
habitantibus viris larga praebebantur habitacula.

152/153 c f . Vit. Ant. 60

om.

de f . V

U = 6 hab. cett.

144 dispici Z F Y L J
ruris] cruris L turis MS
145 adstrictus dicatur om. (ac.M)
146 humano
vitae om.
149 sinceritatem esse placitam ( L J W severitatem esse
L) quantum sinceritatem om. A
149153 placitam hymnum d e f . C
149 affectionem]
perfectionem E R LA effectionem effectum affectum S
149/150 et operum]
operumque Ro
150 similia hec
deseruisset Y L
152 et om. Q (omnesque
M) Ro
153 cantantibus
laudantibus Y P W
dominum
Explicit
de pahnutio X Explicit de sancto pafnutio Explicit vita sancti pafnutii H Q S Finit de

papnutio A om. cett.

De Isidoro c f . Soz. Hist. Eccl. VI 28

om. def. V

U = hab. cett.

Lemma De isidori monasterio Incipit de isidori monasterio CZ MS De monasterio isidori


F Incipit de sancti isidori monasterio X Incipit vita sancti ysidori monachi Incipit ysidori
monasterii De monasterio ysidori nominatissimo U Incipit vita sancti yssidori LXXim
LXXVII G Incipit de ysidero A om. D L J W
1 et apud (UZH) Ro
thebaidem
CU F D ( L J W )
2 amplissimum patii L amplissimi spatii J
spatiis] sanctis A
circumceptum U circumspectum
in quo mille U Z H

348

Historia monachorum

2. Intrinsecus putei plures, horti inrigui, omnium quoque pomorum


arborumque paradisi et quaecumque necessaria usibus erant sufficienter,
immo et abundanter, provisa ob hoc, ut nulli monachorum intrinsecus
habitantium necessitas ulla fleret exeundi foras ad aliquid requirendum.
3. Senior quidam vir gravis et de primis electus ad ianuam sedens hoc
habebat officii, ut adventantes ea lege suscipiat, quo ingressi ultra non
exeant.
4. Si ergo semel ingredi placuerit, stat inmobilis lex; sed, quod est
admirabilius, ingressos non iam legis necessitas, sed vitae beatitudo retinet
ac perfectio.
(2)
5. Hie ergo senior in ianua, ubi ipse commanet, adhaerentem sibi habet
hospitalem cellulam, in qua adventantes hospitio recipiat et omni
humanitate refoveat. Ut ergo et nos ab eo suscepti sumus, introeundi
quidem copia nobis nulla fuit, ab ipso autem didicimus, quae institutionum
beatitudo gereretur intrinsecus.
(3)
6. Duos aiebat esse solos seniores viros, quibus permissa est ingrediendi
egrediendique libertas, qui opera fratrum dispensare et, quae necessaria
sunt, inferre curarent, ceteros vero ita esse in silentio et quiete orationibus
et religiosis studiis operam dantes atque animi virtutibus pollentes, ut
omnes signa faciant.

4 c f . Is. 58,11; Jr. 31,12


6/7 cf HM II 3
om. t

def. V

U=

hab. cett.

omnium quoque] omniumque LJ omnium umque? A quoque om. W


4 irrigni Ro
5 et om. A MS
6/7 habitantium intrinsecus Ro
7 fuerit CU
ad om.
8 et om. (LJA) MS
de] om. ex MS
primis ( c f . Praef. p. 82)] primevis C
electis
LJ
9 habet AW
officium LW
advenientes
quo] qua Ro quia
A quod corr. <? J ut
11 semel om. LW
stat] statim K X LA
12 mirabilius
(mirabilibus T)
ingressus (LJA)
beatitudo retinet d e f . C
retinebat L tenet
A pertinet
13 ac] atque H A e t U
1416 ergo refoveat d e f . C
15 habebat
UH Ro
hospitalem habet
advenientes UH
omni om. UZ
16 Ut ergo
om.
et] etiam
17 nobis copia CH nobis nulla copia U copiae nobis nulla X
L nulla nobis copia W nobis quidem copia nulla Ro nobis om.
18 gereretur] teneretur
(CUH)
19 viros om.
19/20 ingrediendique exgrediendi L ingrediendi et egrediendi
AW ingrediendi atque regrediendi J egrediendi ingrediendique Ro
20 qui opera]
cibaria (cyborum J cybos A) quo opere qui opere
dispensarent (CUZ)
22
ita pollentes C

10

15

20

De Isidori monasterio X V I I 26

De Serapione X V I I I 1

349

7. Et, quod vere omnium miriflcum signum sit, nullus eorum aegritudi25 nem cuiusque infirmitatis incurrit, sed cum unicuique vitae finis adfuerit,
omnimodis praenoscit et indicans ceteris fratribus suis atque omnibus
valedicens ad hoc ipsum recubans spiritum laetus emittit.

X V I I I De Serapione

(XVIII)

1. Sed et in regione Arsenoites Serapionem quendam presbyterum (l)


vidimus, multorum monasteriorum patrem, sub cuius cura plura et dispersa
monasteria quasi decern milium habebantur monachorum, qui omnes ex
laboribus propriis, quos praecipue messis tempore mercede manuum con5 quirebant, partem plurimam ad supradictum patrem conferentes in usus
pauperum destinabant.

om.

def.V

U =

hab. cett.

24 quod] om. LW ut A
vero C
sit] est ZH
nullum TS
25 cuiuscumque
26 omnis modis
praenoscens (CUH)
U cuiusquam X J A Ro quisquam L
Ro
suis de suo exitu Ro
atque om. (LAW) MS
Explicit de isydori X Explicit
de sancto isidori monasterio F Explicit de sancto isidoro Q Explicit vita sancti isydori
Finit de ysidoro om. cett.

De Serapione cf. Soz. Hist. Eccl. VI 28; III 14


de f . V

U=

hab. cett.

Lemma Incipit de Serapione CZ A (sarapione ) De sancto syrapione incipit F


De sarapione Incipit de Serapione xvm Incipit de sancto syrapione abbate xvm R E
(XVIII om. E) xvm De beato syrapione De sancto Serapione xxim Item de sancto
sarapione MS De sancto Serapione U Incipit de sancto Serapione Q Incipit vita sancti
serapionis L X X V LXXVIII G om. cett.
1 et om. J W S
arsenoite K X D Ro
arseniti L arsentis J arcentis A arsenitis W asrenoite F arsiorte U arsenoitis arsinoitae
sarapionem K X LW MS gr.
2/3 vidimus monachorum def. C
2 plurima L
perplura W
et om. (LAW)
dispersa] diversa Ro
3 milia AW
5/6 partem
destinabant om.
5 usu X F usum U

350

Historia monachorum

2. Hoc autem moris est non solum ipsis, sed et omnibus paene Aegypti
monachis, ut messis tempore elocent ad metendum operam suam.
3. Atque ex ea mercede octogenos unusquisque modios frumenti plus
minusve conquirit et horum partem plurimam pauperum usibus offerunt,
unde non solum regionis ipsius indigentes alantur, sed et Alexandriam
naves frumento onustae diriguntur vel in carcere conclusis vel reliquis
peregrinis atque egentibus prorogandae. Neque enim intra Aegyptum
sufficiunt pauperes, qui possint misericordiae eorum fructus et largitatis
absumere.
4. Vidimus autem et in regionibus Memfeos et Babylonis innumeras
multitudines monachorum, apud quos et diversas virtutum gratias ac
morum ornamenta perspeximus.
5. Ibi autem tradunt esse loca ilia, in quibus Iosef fertur recondidisse
frumenta, quos et thesauros Iosef vocant, alii vero pyramidas quas dicunt
ipsas esse, in quibus frumenta tunc congregata sunt, putant.

1 9 - 2 1 c f . Isid. Etym. XV 11
def. V

U=

hab. cett.

7 egyptiis Ro
8 se locent y (ac.Q) A colligent L locent (UZH def. C)
opera
10 minus sue minusque XD minus CZ YP LJW
sua D opus suum A
conquirant UH conquirat F
plurima LA
in pauperum
usus
offerant U
Ro offerat offere offert MS
11 regiones U Xar.F
aluntur UH pc. YP
XXliantur C salvantur
alexandria alexandrinum L alexandrie A ad alexandrinam
W
12 onustae] honeste
dirigantur Ro
carcerem L Ro
inclusis CU
12/13 vel peregrinis om.
13 egentis indigentibus MS
prerogandae UH Q
prorogante L praerogantum A erogandas porrigiendae
14 misericordia (ac.M)
largitates ER W Ro largitantes
15 adsumere XF s (YER) assumere D
16 et sec. om. LA
1721 ac morum putant def. C
17 et om. CU
virtutes

18 conspeximus U MS prospeximus
19 recondisse pc. ac.YP condisse
ac.U condidit
21 congregata sunt putant (congregata fuisse putant F)] congregata
putant congregasse putant (sunt om. ) quibus ut putant Ro putant om. cett. ( c f .
Praef. p. 79)
Explicit F Explicit de syrapione Explicit de sancto Serapione Q Explicit
vita sancti serapionis Finit de Serapione A om. cett.

De Serapione XVIII 2 5

De Apollonio martyre XIX 1 - 5

351

XIX De Apollonio martyre

is

20

1. Tradebant ergo seniores horum fuisse quendam persecutionis tempore


monachum, nomine Apollonium, qui cum vitam magnificam egisset inter
fratres, etiam diaconus ordinatus est.
2. Tempore ergo persecutionis erat ei Studium singulos quosque circumire fratrum et cohortari eos ad martyrium.
3. Cumque fuisset etiam ipse conprehensus et in carcerem trusus, gentilium plurimi tamquam insultaturi veniebant ad eum et verbis blasfemis et
impiis confutabant.
4. Inter quos fuit quidam Filemon nomine choraula famosissimus et
omni populo amabilis. Qui cum multis eum fatigaret iniuriis impium
et scelestum et seductorem vocans multorumque mortalium deceptorem
dignumque esse ab omnibus odio haberi cumque haec et multa alia adversus
eum graviora loqueretur, respondit ei Apollonius dicens: misereatur tibi
dominus, fili, et nihil tibi horum, quae locutus es, reputet ad peccatum.
Haec cum audisset Filemon, corde conpunctus est vimque verborum eius
supra humanum morem in sua mente persensit in tantum, ut Christianum
se repente fateretur.
5. Et inde statim pervolat ad tribunal iudicis atque in conspectu totius
populi proclamans, iniuste, inquit, agis, iudex, viros religiosos et deo
amabiles puniens, nihil enim mali Christian! vel faciunt vel docent.

15 cf Act. 2,37
de f . V

U=

hab. cett.

Lemma De apollonio martyre C Incipit de apollonio martyre X De apollonio martyre


incipit F De sancto apollonio U Item de sancto apollonio MS Incipit de sancto apollonio
Incipit de apollonio De sancto apollonio martyre Incipit de sancto apollonio martyre
Q ER xx De sancto apollonio martyre
xx De beato apollonio L X X V I
LXXVIIII
G Incipit passio sancti apollonii monachi om.D
1 horum ( c f . Praef. p. 76)] om. U
e
2 monachorum CH LW
apollonium nomine CU nomine om. ZH
vitam
egisset] tarn magnificam egisset vitam
4 ergo] autem
quosque] quoque ac.R JA
5 fratres Y A Ro
cohortare
6 carcere CU Q ER (LJA)
trusus] clusus
retrorsus L retrusus U conclusus J missus corr. <? W
6/7 gentiles (confestim gentiles
W)
7 insultari (includi insultari L) S insultantes ZH 6 Ro
blasfemiis
J
9 quidam om.
et] ex L et ex W
10 omni populo amabilis {cf. Praef. p.
26)] gr. et syr.; ; gr. cett.
11 eum
vocans (vocans eum H) Ro
12 dignumque] dignum AW
omnibus] hominibus
LJ
alia multa
adversum
13 gravia y
miseratur ac.K
14
dominus] deus G K X D gr. fili mi MS Ro filii L
1418 reputet ad
15 audiret
consensit L persentit A
18 Et om. UH
atque om.
def.C
19 proclamat clamans J
om. (CUH)
20 vel prim. om. (C?) LA del. F
male faciunt (mali F)

(XIX)
(1)
(2)

(3)

(4)

352

Historia monachorum

(5)

6. At ille haec audiens primo quidem putabat, utpote loci illius hominem
ioci aliquid proponere. Sed cum vidisset haec eum serie prosequentem et
cum omni constantia adserentem, insanis, inquit, Filemon, et mente
captus es subito.
7. At ille, ego, inquit, non insanio, sed tu iniustissimus atque insanissimus iudex es, qui tot iustos iniuste perimis viros. Ego enim Christianus
sum, quod est hominum genus optimum.
8. Tum ille coram populo coepit eum primo plurimis blandimentis
revocare velle in id, quod eum noverat; sed ubi inmobilem vidit, omnia
intendit in eum genera tormentorum.
(6)
9. Cognito vero, quod ex verbis Apollonii haec ei facta fuerit permutatio,
correptum etiam Apollonium gravioribus subdit tormentis et deceptoris
in eum crimen exaggerat.
10. Apollonius vero, utinam, inquit, et tu, iudex, et omnes qui adsistunt
et audiunt me, hunc meum quem dicis errorem deceptionemque sequeremini.
(7)
11. At ille ubi haec audivit, et ipsum et Filemonem ignibus tradi in
conspectu populi iubet. Illi vero postquam ingressi sunt flammas, beatus
Apollonius cunctis audientibus clamat ad deum dicens: non tradas, domine,
bestiis animas confitentes tibi, sed ostende nobis, domine, evidenter salutare tuum.
12. Igitur ubi haec in auditu populi et iudicis ad deum locutus est
Apollonius, repente nubes repleta rore circumdedit viros et flammas accensi
ignis extinxit; super quo obstupefacti et iudex et populus una omnes voce

39/40 Ps. 73,19


def. V

U=

40 Ps. 84,8
bob. cett.

21 primum UH
putabant
utpute (ut putelo cullius L)
ioci] loci C? L
22 haec] hanc C eum haec U
serie CZ ( c f . Praef. p. 83 sq.)] serio K X D (grafli cor
serio L sero A) sedule U Ro iterum F crebro om. y (ore corr. < o? G) animosius alii
aliier
23 cum om.
25 insanus? C
26 perimes (ac.M)
enim] vero y autem
ac. A
27 genus optimum hominum optimum genus est hominum hominum
genus est optimum Q obtimum genus hominum
28 populo coram y K X
primum
(prima? L primo ac.K)
29 ubi] ut L? U Ro
31 ei om. ac.
haec facta ei fuerit
Ro
fuerat (YPE) LA MS
3 2 - 3 5 ... tum etiam - audiunt d e f . C
32 subdidit
UH G y 8 Ro subdi TS
deceptionis U (deceptionibus ac.K)
34 adsistunt] adsunt
MS adstant R
38 Ille K X
39 clamabat TS (clamavat S) Ro clamavit W

deum C?UZ gr.] dominum y KS Ro


non] ne JA
domine om.
40 confitentium Ro
domine] om. F Ro deus G ostende domine A
41 deum]
dominum Ro
42 nubs Lai.W TS nups X
43 omnes una {def. L)

De Apollonio martyre XIX 617

353

clamare coeperunt: magnus et unus est deus Christianorum solus.


13. Sed haec cum fuissent praefecto Alexandriae nuntiata, semetipso (9)
truculentior redditur et electis quibusdam de officio suo crudelissimis et
saevissimis, non tarn hominibus quam bestiis, mittit, qui et ipsum iudicem,
qui mirabilibus divinis crediderat, et eos, per quos virtus dei apparuerat,
vinctos Alexandriam ducerent.
so
14. Igitur cum adducerentur omnes pariter vincti, adfuit gratia dei in (10)
verbo, et coepit Apollonius eos, qui se vinctos ducebant, fidem dei docere.
Quique cum domini misericordia credidissent et fidem dei tota cordis
flrmitate recepissent, semetipsos cum his, quos exhibere venerant, vinctos
offerunt iudici et Christianos se esse pariter profitentur.
55
15. Quos cum praefectus in fide dei pertinaces et inmobiles pervidisset,
universos pariter iubet in profundum maris demergi, ignorans impius quid
ageret. Hoc enim sanctis non mors sed baptismum fuit.

45

16. Sed h o r u m c o r p o r a dei sine dubio P r o v i d e n t i a integra inlibataque


maris unda r e p o r t a v i t ad litus quaeque ab his, qui obsequii causa simul

60 venerant, suscepta ac revocata sub uno sepulcri domicilio conlocata sunt. (11)
17. A quibus usque ad praesens virtutes multae et signa miranda omnibus
consummantur, sed et vota omnium atque orationes suscipiuntur ab eis et
cum fructu petitionis inplentur, quo etiam et nos dignatus est dominus (12)
adducere et vota nostra orationesque complere.

44 c f . 1. Cor. 8,4; Eph. 4,5 sq.-, Dt. 6,4


def. V

5 0 - 6 4 de f . A

U=

50/51 c f . Tt. 2,11

hab. cett.

44 solus immortalis est Ro


45 a semetipso J in semetipsum pc.A
46 suo om.
48 50 qui vincti def. C
49 alexandria XD S alexandrif H A T
perducerent

MS deducerent F ducerentur A aducerentur X abducerentur


50 omnes om.
ndducebant deducebant L
52 Quique cum] Qui cum Quicumque L Quibus cum S
ii mini] dei Ro
misericordiam ER Ro misericordiae U Q TM
52 54
tota offerunt om. ZH
54 se om.
pariter esse CU LW pariter om.
confitentur
iif.R L
55 praefatus iudex U ER perfectus perfectos S
56 iubet om. C
in
profundum maris iubet
dimergi (UZH) G pc.FD
57 baptisma CU D
baptismus pc.Q J Ro
58 Sed] om. CU Sed et Ro
dei] om. domini (ex
domini W)
inlibataque] et inlibata ZH
59 portavit def. C
quaeque] que
JW Quique Quibus S
60 revocata] revecta U pc. refecta W TS revaXX J
conlocata] conlata TS
61 A] om. In
quibus usque] qua usque L quibus usu
JW
praesens tempus pc. L? Ro
63 fructu] facto fructum fructi?
petitiones 6 (YER) J
quo] quod
et om. CU KS JW
est om. ac.
C?
64 et om. C
ad vota C
conpleret Q
complere Finit L
Explicit de
apollonio XF Explicit de sancto apollonio Q Explicit de sancto apollonio martire Explicit
vita sancti apollonii om. cett.

354

Historia monachorum

(XX)

X X De Dioscoro

(1)

1. Vidimus et alium venerabilem patrem apud Thebaidam, Dioscorum


nomine, presbyterum, habentem in monasterio suo centum fere monachos,
quem tempore eo quo acceditur ad sacramenta, summam curam summamque perspeximus adhibere diligentiam, ne quis eorum qui accedit in aliquo
deferat conscientiam maculatam in tantum, ut etiam de his eos commoneret, 5
quae accidere per somnia hominibus solent, vel per fantasias mulieribus
apparentibus, vel etiam per naturalis humoris abundantiam.
(2)
2. Dicebat ergo: siquidem absque mulierum fantasia tale aliquid eveniat,
non esse peccatum, ingenitus enim humor in corpore, ubi propria repleverit
conceptacula, suis necesse est ut meatibus egeratur, et ideo non trahitur 10
ad peccatum.
3. Ubi vero visus mulierum et blandimenta carnis occurrunt, in hoc iam
desidis animae et erga huiusmodi cogitationes atque inlecebras occupatae
dari confirmabat indicia.
(3)
4. Debere ergo monachos, aiebat, omni genere a cogitationibus suis is

De Dioscoro c f . Comm. patr. I 15 (Freire p. 324); Grimlaicus Reg. solitariorum 37


c f . Cass. Conl. 22,3 sqq.
def. V A

d e f . partim L

U=a

4 sqq.

hab. cett.

Lemma de dioscoro C? de abbate dyoscoro U incipit de sancto dioscoro Q X ER


incipit de sancto dioscoro presbytero F
xvi de sancto dioscoro
XVI de quodam
sene qui accedentium ad sacramentum cogitationes inspitiebat
LXXVII
LXXX G
vita sancti dyoscori om. D L J W
14 Vidimus perspeximus d e f . C
1 patrem]
fratrem JW
thebaidem UH ( L J W )
3 eo] om. eo tempore F
quo]
cum ZH
sacramentum
4 prespeximus TS
adhibere] habere ZH MS
diligentiam d e f . C
accedunt PE Ro accidit L
5 deferrent Ro
conscientiae maculam
Ro
6 accedere G ac. L
hominibus per somnia F
6/7 mulieribus apparentibus
(scilicet mulieribus ) pc.M\ in mulieribus apparentes CU Q mulierum apparentibus
(er. ) mulierum apparentium (LOJW) Ro mulieribus om.
vel apparentibus
om. ( c f . Praef. p. 79)
7 etiam per d e f . C
humoris d e f . C
abundantiam d e f . C
8 muliebrem (muliebri? M)
fantasiis (CZU) 5 (fantasias X) fantasiam {ac.M)
eveniat] veniat veniet ac.Q
9 congenitus U Ro (cognoscitis Y) gignitur
10
ut om. ZH y
digeratur CU degeratur JW ageratur
trahetur C XD contraitur J
intrahitur W
12 currunt ac.C
13 desides C desidiis ac.OJ desidia MS (desidos
ac.M) desideriis (desideria P) Ro negligentis
atque] et Ro
14 confirmat (YER)
{ac. M)

De Dioscoro X X 1 - 5

355

repellere huiusmodi simulacra nec indulgere omnino in haec delabi sensus


suos, alioquin nihil differe ab his qui secundum carnem vivunt, quin immo, si (4a)
fieri potest, etiam in eo satis agere debere, ut per multam continentiam
etiam ipsam superent abundantiam naturalem fluxamque eius labem oratio20 nis ac ieiunii continuatione restringant.
5. Denique aiebat: et hi qui in delictis vivunt, si forte corporis sui aegritudo (4b)
deposcat, ab omnibus quae noxia esse iudicaverit medicus, abstinebunt;
cur non multo magis hoc monachus faciat, cui animae et spiritus sanitas
expetenda est?

17 Rm. 8,12
de f . V LA

21 c f . 1. Tm. 5,6
magna ex parte del. est C

U=

hob. cett.

16 huiusmodi om. (CUZ) KS


dilabi CU om. diaboli blandimenta KS Ro
17
differri ac. Q Y OW (deferri ac. Y) deferre J
18 21 ut si de f . C
18 conscientiam
{ac.M)
19 etiam om. U ac.
naturalem transp. p. continentiam J
fluxumque
ER S fluxusque UZ YP
fluxum labemque eius labis ER
19/20 orationibus
(YPE) S orationum J W
20 ac] et Ro
ieiuniis ieiuniorum J W
continuatis

persttingant Q J W restringat S restringerent


21 et] si U Q
hi] his ER
si corr. < hi
in om.
21/22 forte medicus dej. C
22 poscat
23
monachus
multo magis hoc] multo magis H P T hoc multo magis Ro multo om.
multo magis hoc C?
23/24 faciat cui animae d e f . C
23 animae sanitas] anime
spiritalis sanitas
anima {ac.M)
Explicit Explicit de dioscoro XF Explicit de
sancto dioscoro Q Explicit de sancto dioscoro presbytero Explicit vita sancti dioscori
om. cett.

356

Historia monachorum

X X I De Nitria

(XX 5-11)

1.1. Venimus autem et Nitriam, famosissimum in omnibus Aegypti


monasteriis locum, qui quadraginta fere milibus abest ab Alexandria, ex
nomine vici adiacentis, in quo nitrum colligitur, Nitriae vocabulum trahens,
prospiciente hoc, credo, iam tum divina providentia, quod in illis locis
peccata hominum tamquam nitro sordes abluenda essent et abolenda.
5
1.2. In hoc igitur loco quingenta fere aut non multo minus cernuntur
vicina sibi et sub uno posita monasteria, in quibus aliqui plures simul,
aliqui pauci, nonnulli etiam singulares habitant, et mansionibus quidem
divisi, animo autem ac fide et caritate valde iuncti et inseparabiles manent.
1.3. Huic ergo cum adpropinquaremus loco, ubi peregrinos fratres 10
adventare senserunt, continuo velut examen apum singuli quique ex suis
cellulis proruunt atque in obviam nobis laeto cursu et festina alacritate
contendunt portantes secum quam plurimi ipsorum urceos aquae et panes,
secundum quod profeta corripiens quosdam dicit: quia non existis f i l i i s Israel

in obviam cum pane et aqua?

15

1 4 / 1 5 Ne. 13,2; Dt. 23,4


De Nitria cf. Soz. Hist. F.ccl. VI 31; Cass. Conl. 6,1

6 - 9 cf. Vit. Ant. 44

11 sqq cf.

Verg. Aen. 1,430 sqq


def. V L A

U =

hab. cett.

Lemma D e nitria C Incipit de nitria Z H F De loco nitriae U

x x i De nitriae loco Y

Incipit de nitrie loco Incipit de nitrie loco XX R Incipit de loco nitrie Incipit de nitrie
monasteriis ( x x v n add. T ) x x i

LXXVIII

LXXXI G om. D J W

1 Venimus

autem et Nitriam (3 D ] in Nitriam C J W pcM. Venimus autem ad Nitriae ( Y E R )


R o (Veniemus R o ) Venimus autem in Nitriae Vidimus autem et ad Nitriam Vidimus
autem et Nitriam Vidimus autem et ad Nitriae U
(YER)

ferme

aberit F

5 abluendae abluendas at.MS


quinquaginta ( Y P E ) J W Ro
(' gr.)
divisi Ro

8 etiam om.

aegyptiis C

ab om. ac. Q

ex om.

abolendae
cernuntur om.

2 monasterii K X F
4 locis om.

et abolenda om. W

singulariter U W singularis X singulas

ac fide manent def. C

ac] et Ro

valde om. Ro

9 aliqui
coniuncti

( Y E R ) W MS

1 0 - 1 2 Huic -

11 senserunt servi dei

apium

(ac.B) K X F J

13 quam om. ( C U H plurimi secum C secum om. U H )

ipsorum]

om. C eorum U

et panes om. C

om.

et def. C

7 una Q J uno loco

14 quosdam] quodam loco CU

15 in obviam

De Nitria X X I 1 , 1 - 6

357

1.4. Tum deinde susceptos nos abducunt primo cum psalmis ad ecclesiam,
lavant pedes ac singuli quique linteis, quibus utebantur, abstergunt quasi
viae laborem levantes, re autem vera vitae humanae aerumnas mysticis
traditionibus abluentes.
1.5. Quid ergo nunc de humanitate eorum, quid de officiis, quid de
caritate loquar, cum omnes gestirent nos ad suum quisque introducere
monasterium, et non ea solum, quae hospitalitati debentur, explere, sed
insuper aut de humilitate, qua ipsi pollebant, docere aut de mansuetudine
atque aliis huiusmodi bonis, quae apud illos velut ad hoc ipsum de
saeculo sequestratos diversa quidem gratia, una tarnen eademque doctrina
discuntur.
1.6. Nusquam sie videas florere caritatem, nusquam sie videas opus
fervere misericordiae et Studium hospitalitatis inpleri. Scripturarum vero
divinarum meditationem et intellectus atque scientiae divinae nusquam
tanta vidimus exercitia, ut singulos paene eorum oratores credas in divina
esse sapientia.

25/26 c f . 1. Cor. 12,4 sqq.


27/28 c f . Verg. Georg. 4,169; Aen. 4,407; 1,436
d e f . V LA

U=

hab.

cett.

16 abducunt Ro] om. F addueunt U X D YER J W aXducunt C dueunt


adueunt Q
primo] om. MS primum ZH
17 pedes lavant (CUH) e
extergunt
(extergent ac.Q) abstergent K X D W
18 relevantes UZH W lavantes Q PE J
18/
19 re abluentes om.
19 tradictionibus
21 caritate] castitate
quisque]
quique C (YER) unusquisque om.
22 quaeque C
sed et (UZH) Q K 5 J
23 aut prim. om. (CZH)
humilitate] humanitate R W
ipse pollebat K X
docerent TS
de sec. om. ac.CU
25 sequestratus
psallebant appellabant f.MS
(-w.M)
diversae . . . gratiae F J W
eadem C
26 28 discuntur hospitalitatis
def.C
27 Videas] vidimus UZ Ro
florere videas om. J W TS
videas
sec.} vidimus U Ro
28 fervere] ferre (ac.M)
inplere U J W
29 meditatione
C? ER
intellectum
30 tantam C S tantum
30/31 divinam . . . sapientiam

Explicit om. mss.

358

Historia monachorum

(XX 7-8)
(7)

XXII <De loco qui dicitur Cellia)


2,1. Post hunc vero alius est locus in deserto interiore decern fere ab
hoc milibus distans, quem locum pro multitudine dispersarum in eremo
cellularum Cellia nominarunt.
2.2. Ad hunc locum hi, qui ibi prius fuerunt inbuti et secretiorem iam
depositis rudimentis ducere volunt vitam, secedunt. Eremus enim est vasta 5
et cellulae tanto inter se spatio diremptae, ut neque in conspectu sibi
invicem neque in vocis auditu sint positae.
2.3. Singuli per cellulas commanent, silentium ingens et quies magna.
Die tantum sabbati et dominica in unum ad ecclesiam coeunt et ibi
semetipsos invicem tamquam caelo redditos vident. Si quis forte in con- 10
ventu illo defuerit, intellegunt statim eum corporis aliqua inaequalitate
detentum et ad visitandum eum non omnes quidem simul, diversis tamen
temporibus omnes abeunt portantes unusquisque, si quid apud se est, quod
aegro possit gratum videri.
2.4. Aliam vero ob causam nullus audet proximi sui obturbare silentia, is
nisi si quis forte potest in verbo instruere et, velut athletas in agone
positos, sermonis consolatione perungere.

De Cellia c f . Soz. Hist. Eccl. VI 31; Cass. Conl. 6,1


invicem fratres sermonibus consolarentur
d e f . V LA

U=

1 5 - 1 7 c f . Vit. Ant. 16: mutuis se

hob. cett.

Lemma om. mss.


1 interiori F Ro
2 milibus pro d e f . C
pro] pre
dispensarum
X ER
3 Cellia] celle iam JW celliam Y? (ac.M) cellas
nominaverunt F Ro
nominate sunt C nominatum est MS nominatur
4 locum om.
hi qui ibi] in
quibus TS ibi om. (CZH)
prius ibi F J prius om. air.MS
fuerint U Q 6 (YPE)
TS fuerant C JW
5 rudimentis] indumentis Ro
est enim
6 et om. KS
Quae cellulae UZ PR
diremptae] dividuntur UZ 6 dirimuntur direptae
R
FD JW
neque] ne ZH
7 sint om. ac.C et Vi
8 cellas MS in cellulis
9 uno

coeunt] conveniunt UH
10 quis] qui ac.Q
forte] vero
10/11 eo
conventu TM ea conventa S conventi
11 illo om.
defuerint C K X
11 15
statim Aliam vero d e f . C
12 et om. ZH
tamen] om. FD S tunc U J
14
aegro] ergo ac.YL
15 audet] audebat videt S
turbare
silentium
(ZHU d e f . C) Ro
16 nisi si quis forte W] nisi quis forte (CUH forte om.
) nisi qui forte J (qui add. J) nisi si qui forte G Q nisi qui potest forte nisi forte
quis Ro
possit (UZH posset C) Ro
in om.
athletas] ad laetas X athletos
ad letas ac. TM ad letus S adstans J stans W athetas
17 sermones C W
consolatio
(ac.M)
perurgere C e JW (perurgueret MS) ( c f . Praef. p. 85)

D e loco qui dicitur Cellia X X I I 2 , 1 - 4

D e A m n i o n e X X I I I 3,1

359

2.5. Multi ipsorum a tribus et quattuor milibus ad ecclesiam coeunt, ita (8)
longo a semetipsis spatio habitationis eorum cellulae dirimuntur, sed
20 Caritas in eis tanta est et tanto inter semetipsos et erga omnes fratres
constringuntur affectu, ut in admiratione et exemplo sint omnibus.
2.6. Unde et si quis forte voluerit habitare cum eis, ubi intellexerint,
unusquisque cellulam suam offert.

X X I I I <De Ammonio)

(XX 9-11)

3,1. Vidimus quendam apud eos venerabilem patrem, Ammonium no- (9)
mine, virum in quem dominus omnem plenitudinem spiritalium contulerat
gratiarum.

20/21 cf. 1. T h . 3,12


20/21 cf. H M Prol. 7; 11; X X I 1,2; Vit. Ant. 44
def. V L A

U =

bab. cett.

18 milibus p a s s u u m

ad ecclesiam om.

ita] ita ut C U et cum

Ro

20 fratres om. Q

coeunt] conveniunt U J W q u o eunt T S


sed et ( C U H )

19 dirimantur ( C U Z ) separantur
21 et om. ac.Q W

in exemplo

23 offert s u a m

Explicit de nytria om. cett.

D e A m m o n i o cf. H L II ( B H L 6532; 260 A / B ) ; H L I V ( B H L 6534; 3 4 8 B - 3 5 0 A ) ; gr. 10;


Soz. Hist. Eccl. V I 30
def. V L A

U =

bab. cett.

l^emma D e abbate a m m o n i o U Incipit vita sancti ammonis Incipit de sancto a m m o n i o


LXXVIIII LXXXII G om. cett.
deus ( Y P R ) R o

1 apud] inter

v i r u m venerabilem

2 dominus]

360

Historia monachorum

3,2. Caritatis in eo gratiam cum videres, nihil tale usquam vidisse te


crederes. Sed si humilitatem considerares, longe eum in hoc dono praestare
ceteris fatereris. Et rursus si patientiam, si mansuetudinem, si benignitatem,
in singulis eum ita praecellere iudicares, ut quid cui praeferri debeat
ignorares.
3,3 Donum vero sapientiae et scientiae tantum ei contulerat dominus,
ut nullum fere ex omnibus patribus ita penetrasse aulas totius scientiae
crederes nec ita aliquem receptum esse intra cubiculum sapientiae dei
omnes, qui eum viderant, faterentur.
3.4. Huic erant duo fratres, Eusebius et Euthymius, nam Dioscorus, qui
maior natu in eis fuerat, ad episcopatus officium raptus est. Hi ergo fratres
erant ei non solum carne, sed et vita atque institutione et tota animi virtute
germani, qui omnes simul eos, qui in illis locis habitabant, fratres tamquam
si nutrix foveat filios suos, ita unumquemque instruentes, consolantes et
docentes ad summam perfectionem nitebantur educere.
3.5. Vidimus ergo supradictum hominem dei Ammonium habentem
monasterium inter eos muro circumdatum, quod in illis locis ex lateribus
crudis fieri facile solet, amplum et omnibus necessariis instructum, in quo
etiam puteum ipse foderat.

4 - 1 2 c f . Gal. 5,22b

16/17 1. Th. 2,7

16/17 1. Th. 2,7 laudatur etiam\ Rufin Basil, reg. 15,3


def. V

U=

hub. cett.

4 Caritas ac.Q A
videris C KXF W
usquam om. CU
te om. F
5 crederes]
diceres J Ro diceris W crederis C F
6 etsi Ro
faterere K X
rursum CZ F W
om. U iterum
patientiam] scientiam C sapientiam
6 9 benignitatem ei
def.C
6 benignitatem inspiceres benignitatem aspiceres benignitatem requires
7 praeferre ac. Y W Ro conferri Q
debeas D PR Ro deberes
8 ignoraris

9/10 contulerat penetrasse d e f . C


11 dei] domini JA
12 fatebantur
fateantur Ro
13 Huic ergo CU
eusepius W eusevius MS
eutimius euthemius
UZ G euthimius CH eutomius (JAW)
diciscorus XF
13/14 qui in eis maior
natu
14 natu maior AW
erat CUH (erant ac.C)
ergo] vero A vere W
15
ei] et W om. H A
et prim.] etiam Ro
17 instruens (ac.M)
17/18 consolantes
et docentes om. C instruentes docentes om.
et docentes] edocentes AW et
edocentes
18 educere] edocere (CUH) ac.Q FD ducere
21 fieri facile] facile
fieri fieri facere solent (hi facere solent facere S)

D e Ammone XXIII 3 , 2 - 1 0

361

3.6. Venit autem quidam frater salvari apud eos volens; adiit eundem
Ammonium rogans, sicubi esset cellula vacans, in qua habitare posset.
3.7. Tum ille, ego, inquit, requiram, sed donec inveniam, hic esto in
hoc monasterio; ego enim iam nunc egredior, ut requiram. Et relinquens
ei omnia pariter cum monasterio ipse procul ab eo loco parvissimam
cellulam reperit, atque in ea se constituit fratrique qui nuper advenerat
nec intellegenti ex integro cum omnibus, quae in eo fuerant, cessit monasterium.
3.8. Sed et si plures fuissent, qui forte venientes ad eos salvari cuperent, (10)
supradictus vir fratribus congregatis omnibus cum alacritate iuvantibus
sub die una monasterium construebat.
3.9. Et cum singulis quibusque explevisset numerum monasteriorum,
invitabantur hi, qui mansuri erant, ad ecclesiam quasi refectionis gratia, (11)
quibus inibi occupatis unusquisque fratrum de cellulis suis proferentes,
quae necessaria erant, singulorum novas cellulas instruebant, ita ut ex
conlatione caritatis nihil omnino vel utensilium, vel quae ad victum requiruntur deessent, nec tarnen manifesta fieret uniuscuiusque conlatio.
3.10. Regressi ergo ad vesperam hi, quibus fuerant cellulae praeparatae,
inveniebant posita omnia, quae ad usus erant necessaria, et ita structa
habitacula, ut nihil prorsus deesse perspicerent.

3 1 - 3 3 cf. HM II 15
2 3 - 4 2 om. s

def. V L

U =

hab. cett.

23 Venit frater] Cum autem quidam frater venisset


eos] eum Ro def. C
volens]
cupiens y
adiit] adiitque ac.W Ro om. U ad pc.W ad id (hid ) dicit J ait A adit

24 26 Ammonium hoc def. C


24 rogat
25 lnquiram Ro
esto]
sta U H
26 hoc om. ac.J
monasterium
egrediar G (Jac.AW) Ro
27 ei
om. C
28 repperit G
fratri CPU (JAW)
29 concessit U F A
29/
30 monasterio G Ro
31 forte om.
ad eos om. J Ro
eos] eum CU AW
33 construebant CU F D ac.MS
34 explevissent U Z y
35 ibi hi qui 36 inibi]
ibi
38 consolatione collectione J
utensilium] utens cilicium A que
in auxilum {sic) ma^fl
39 deesset C?Z Q W Ro deesse A
39 42 uniuscuiusque
ut def. C
39 conlatio] consolatio (JAW) oblatio Ro
40 cellule fuerant
41 omnia posita (JAW)
41 /42 ad usus ut def. C
41 ad usus] adversus usui
ita om. (ac.M)
42 ut om.
prorsus om.
(ZHU) ad usum (husum MS)
(ac.M)
praespicerent X TM prospicerent U D proficerent A
Explicit de ammonio
Finit de ammone A om. cett.

362

Historia monachorum

(XX 12)

XXIV <De Didymo)


4.1. Vidimus inter eos quendam ex senioribus virum bonum, nomine
Didymum, in quo multa erat domini gratia, quam in eo etiam vultus ipse
indicabat.
4.2. Hie scorpiones et cerastas, id est bestias quas cornutas vocant, et
angues, qui in illis locis pro fervore solis acerrimi habentur, tamquam terrae 5
quosdam vermiculos pedibus conculcabat et ita extinguebat, ut nihil ab
eis omnino pateretur.

(XX 13)

X X V <De Cronio)
5.1. Vidimus apud eos et alium summae antiquitatis patrem, Cronium
nomine, in senecta bona et perfecta aetate durantem; centum namque et
decern agebat aetatis annos.
5.2. Hie ex discipulis adhuc beati Antonii supererat, cuius inter ceteras
animi virtutes humilitatis gratiam vidimus inmensam.
5

5/6 c f . Dn. 7,7


De Didymo c f . Soz- Hist. Eccl. VI 30
kopt. Chaine 230
def. V L

U=

4 - 7 cf. Vit. Ant. 24,5 (Bartelink); PJ II 11 =

hab. cett.

Lemma De abbate didimo U De sancto didimo De sancto didimum ma. J L X X X LXXXIII


G Incipit de sancto didimo om. cett.
1 quendam inter eos (CUZ) Ro
ex] de
(JAW)
senioribus] minoribus
bonum] om. MS bonorum J bonorum operum AW
4 cerastes U y
cornutas id est bestias quas cerastes
5 pro] prae (C?UH) 5
ac.MS Ro
6 pedibus om.
et ita extinguebat om. JA
7 eis] his (CUZ)
omnino mali (C?UZ) mali omnino U)

De Cronio c f . Soz. Hist. Eccl. VI 30; AP alph. Kronios (?)


om. d e f . V L

om. ac.

U=

hab. cett.

Lemma De sancto chronio L X X X I LXXXIIII G om. cett.


1/2 chronium
cornium nomine cornium A MS
2 senectute ZH G MS Ro
aetatis agebat
Ro aetatis suae agebat aetatis om. ac.MS

De Didymo X X I V 4 , 1 - 2

De Evagrio X X V I I 7,1

363

X X V I < D e Origene)
6,1. Erat autem et alius adhuc ex discipulis Antonii, Origenes nomine,
vir per omnia magnificus et summae prudentiae, cuius sermo et narratio
de virtutibus optimi magistri, hominis dei, aedificabat omnes audientes et
inflammabat vehementer, ita ut oculis cerni, quae ab eo narrabantur,
5 putares.

X X V I I <De Evagrio)

(XX 15-17)

7,1. Vidimus ibi et sapientissimum virum ac per omnia mirabilem, (15)


Evagrium nomine, cui inter ceteras animi virtutes tanta concessa est
gratia discernendorum spirituum, et purgandarum, sicut apostolus dicit,
cogitationum, ut nullus alius putetur ex patribus ad tantam subtilium et
5 spiritalium rerum scientiam pervenisse.

De Origene cf. Soz. Hist. Eccl. VI 30


om. 6

def. V L

U =

hab. cett.

Lemma De abbate origene U De sancto origene om. cett.


C

4 narrabantur ab eo

2 5 narratio putares def.

5 putaris putarent J putabant A

3/4 2. Cor. 10,4 (cf. Rufin Basil, reg. 13,5; ben. I 11: cogitationes purgantes etc., consilia
destruentes Vulg.; ? )
De Evagrio cf. H L X X V (BHL 6532); HL X V (BHL 6534) gr. 86; Soz. Hist. Eccl. VI 30;
AP alph. Evagrios
om. def. V L

U =

hab. cett.

Lemma De abbate evagrio U De sancto evagrio De sancto ma. J LXXXII LXXXV G


om. cett.
1 Vidimus sap . . . def. C
2 nomine om. Q nomine evagrium
3 purgandorum CH
dicit] ait F
4 putaretur C?Z y AW MS R o (puteretur W)
fratribus Z H MS Ro
subtilium] sublimium

364

Histoiia monachorum

7,2. Cui, quamvis rebus ipsis et experimentis et, quod est super omnia,
per gratiam dei magna conlata fuerit intellegentia, accessit tarnen et hoc,
ut multo tempore instructus fuerit a beato Macario, quern famosissimum
in dei gratia signisque et virtutibus insignem fuisse omnibus notum est.
(16)
7,3. Hie ergo Evagrius incredibilis erat abstinentiae, super omnia tamen io
monebat fratres, si qui forte Studium gererent vel humiliandi corporis vel
fantasias ab eo daemonum propellendi, ne in bibenda aqua largiore mensura
uterentur.
7.4. Dicebat enim: quia si aqua multa corpus infundatur, maiores fantasias generat et largiora receptacula daemonibus praebet. Sed et multa alia 15
de abstinentia summa cum libratione edocebat.
7.5. Ipse autem non solum aqua parcissime utebatur, sed et pane penitus
abstinebat.
(17)
8,1. Alii vero qui in illis locis morabantur fratres pane solo et sale
content! erant, et in ilia omni multitudine vix invenires aliquem, qui oleo 20
saltim uteretur.
8,2. Plures autem in eis nec iacentes somnum, sed sedentes et, ut ita
dicam, in meditatione divinorum verborum positi capiebant.

1 2 - 1 6 cf. HM X X X I 6
6 - 1 8 om.

6 - 1 6 def. L

19/20 cf. Vit. Ant. 7


def. V

U =

hab. cett.

6 et prim.] om. C JA ei
et sec. om. ()
omnia] omnem C om. U
7 per
om. C
conlata] conlatio C consolatio U
intellegentiae CU
et hoc del. C
8
10 incredibili TS
11 qui] quis A om.
12 eo] eis (JAW)
12/
ut om. C
13 ne uterentur om. ac.Q {add. ma. i. marg. nunc dele to?)
12 bibendo (JAW) bibendi
F {ac.M)
aqua] atque A aquam W
mensure (at.M)
14 maiores] malorum
JA maiores erga CU (erga homines U)
15 daemonibus def. C
15 19 multa
morabantur def. C
16 libratione />i\AW] liberatione ac.K bertte U libiratione
J deliberatione y MS Ro admiratione illisib. L
docebat U Z H
17 aque X F
(acM)
parcissima L?W Ro
et om. LW
19 et sale om. C
20 et ] ut CZ
ita ut H U e Ro
omni] omnes A omnino J
22 in] ex (CUH)
sedentes]
stantes
et om. CU
23 verborum divinorum e
Explicit om. mss.

De Evagrio XXVII 7 , 2 - 8 , 2

De duobus Macariis XXVIII 1 , 1 - 2 , 2

365

XXVIII <De duobus Macariis)

(XXI)

1.1. Narrabant autem nobis quidam ex patribus, qui ibi erant, quod in (1)
locis illis duo Macarii quasi duo caeli luminaria refulsissent, ex quibus unus
Aegyptius genere et discipulus beati Antonii fuit, alius Alexandrinus.
1.2. Quibus ut vocabula nominis ita virtutes animi et caelestium gratia5 rum magnificentia concordabat. Uterque enim Macarius uterque abstinentiae exercitiis et virtutibus animi aequaliter pollens, hoc solo alius praecellens, quod quasi hereditatem gratiarum et virtutum beati Antonii possidebat.
2.1. Hunc denique ferunt aliquando, cum homicidium in locis vicinis
fuisset admissum et innocenti cuidam inpingeretur crimen admissi, confugisse ad eius cellulam eum, qui calumniam patiebatur, adfuisse etiam eos,
qui perurgebant alligantes et dicentes periclitari seipsos, nisi conprehensum
legibus traderent homicidam.
2.2. Is vero, cui crimen inpingebatur, cum sacramentis adfirmaret con15 scium se non esse sanguinis illius et cum diu ab utraque parte certamen
haberetur, interrogat sanctus Macarius, ubi sepultus esset, qui dicebatur
occisus.

2 c f . Phil. 2,15

11 c f . Am. 3,9

De Macario Aegyptio c f . Soz. Hist. Eccl. III 14; Rufin Hist. Eccl. II 4; Cass. Conl. 5,12;
7,27; 15,3; 24,13; AP alph. Makarios; HL VI (BHL 6532, 267 B - 2 7 0 A); HL IX (BHL 6534,
354 A 359 C) gr. 19
1 - 3 c f . Cass. Conl. 19,9
9 - 2 9 c f . AP (BHL 6525) 3,41
om. def. V

U=

hab. cett.

Lemma De duobus machariis U LXXXIII L X X X V I G om. cett.


1 autem d e f . C
fratribus
(JAW)
2 illis locis JA
refulsissent] floruissent CU
3 aegyptios L egypticus
J
et ex discipulis LA (et om. A)
alius] alter
4 ut] et G ar.MS
ita et ZH
MS
virtutis C virtute virtutibus LW
animae C
5 concordabant U (ac.W)
(,ac.M)
Uterque enim Macarius om.
utrique C
uterque sec. om.
5/6 in
abstinentiae LW
6 10 hoc cuidam magna ex parte d e f . C
6 pollens aequaliter
(pollentes A)
solus MS solum UZ Q J Awa.W
alius alium MS
7 virtutem

9 LXXXIIII Hunc L X X X V I Hunc G


Hinc Ro
ferunt] fuerunt ac. J fecerunt
A fuerant TS
1015 inpingeretur parte maxima ex parte d e f . L 10/11 inpingeretur
qui prim. d e f . C
10 admissum AW
10/11 confugisse] cum fugisset MS (fuisset F
S) et confugisset J
11 faciebatur
12 seipsos] se in ipsos ipso A
nisi om.
14 Is] His C TS Hie W
adfirmare 8 adfirmabat U ma. W Ro
16 interrogabat
(interrogabit S) Ro

366

Historia monachorum

2.3. Cumque designassent locum, cum omnibus, qui ad perurgendum


hominem venerant, pergit ad sepulcrum atque ibi fixis genibus invocato
Christi nomine ait ad eos, qui adsistebant: nunc dominus ostendet, si vere
reus est hie, qui perurgetur a vobis.
2.4. Et elevata voce ex nomine clamat defunctum. Cumque ei de sepulcro
vocatus respondisset, ait ad eum: per fidem Christi te obtestor, ut dicas,
si ab hoc, qui in te insimulatur, occisus es. Tum ille de sepulcro clara voce
respondit dicens non se esse ab eo interfectum.
2.5. Et cum obstupefacti omnes decidissent ad terram ac pedibus eius
advolverentur, rogare coeperunt, ut interrogaret eum, a quo esset occisus.
2.6. Tum ille, hoc, inquit, non interrogabo. Sufficit enim mihi, ut
innocens liberetur. Non est autem meum, ut reus prodatur.
3.1. Aliud quoque eius genus miraculi ferebatur. Cuiusdam e vicino
oppido patris familias virgo filia per fantasias magicas videbatur hominibus
in equinum animal versa, ut putaretur equa esse et non puella.
3.2. Hanc adduxerunt ad eum. Tum ille percontatus quid vellent aiunt
parentes eius: equa haec, quam vident oculi tui, puella virgo et filia nostra
fuit, sed homines pessimi malis artibus in animal hoc quod vides earn
verterunt. Rogamus ergo, ut ores dominum et commutes earn in hoc quod
fuit.
3.3. At ille ait: ego hanc quam ostenditis puellam video, nihil in se
pecudis habentem. Hoc autem quod dicitis non est in eius corpore, sed in
oculis intuentium, fantasiae enim daemonum sunt istae, non Veritas rerum.

3 0 - 4 5 cf. HM gr. XXI 17


om. e

def. V

U=

HL VI (BHL 6532; 268 B - 2 6 9 A)

hab. cett.

18 perducendum
19 venerant hominem CZ hominem om.
pergit] venit MS
venerant ibi magna ex parte def. L
20 adsistebant]
consentientibus pergit (CUZ)
astabant Ro
ait. Nunc W
22 levata (lebata )
Cumque ei] Qui cum ei

24 in te U {def. C) {cf. Praef. p. 86)] pro te W propter te LA pro parte J


om.ZH aliter 5 Ro
insimulatur] simulatur U stimulatur A intimulatur Q aliter 6 Ro
24 27 ille rogare def. C
25 se ab eo esse esse se ab eo
26 omnes
obstupefacti
27 obvolverentur AW
esset] fuisset
29 autem] om. LA enim
J
30 L X X X V Aliud LXXXVHI Aliud G
eius om. {ac. ma. M)
genus eius
e] ex CU et e J he' L om. in Ro
30/31 vicini oppidi (oppido T)
31 magicas]
magi cuiusdam CU
32 conversa LW
aequa C G XF
et non puella om.
34
aequa C F Hec equa A
nostri X Ro
35 malis] magicis Ro
36 verterunt]
mutarentur (mutarunt T) mutaverunt earn Ro
ores] roges
et commutes] et
commotus L et commutans A ut commutet Ro
38 ostendistis J
39 pecudis] quod
dicitis CU speciem pecoris AW def. L
40 intuentum Q F J inventum? C videntium
U
4043 enim et def. C
40 enim om. U (JAW def. L)
daemonum om. UH

ista vista A

De duobus Macariis X X V I I I 2 , 3 - 4 , 1

367

3.4. Et cum introduxisset eam, cum parentibus suis intra cellulam fixis
genibus orare dominum coepit simulque et parentes hortatur secum domino supplicare et post hoc perungens eam oleo in nomine domini omni
fallacia visus expulsa virginem videri omnibus, ut etiam sibi videbatur,
effecit.
3.5. Alia quoque puella ad eum deducta est, cuius obscena corporis ita
omni ex parte conputruerant, ut consumptis carnibus interiora quoque et
secreta naturae nudarentur ac vermium ebulliret inde innumera multitudo,
ita ut ne accederet quidem quisquam ad eam foetoris horrore.
3.6. Haec cum adlata a parentibus et proiecta fuisset ante fores eius,
miserans virginis cruciatus, aequanimis, inquit, esto, filia, haec tibi ad
salutem dominus, non ad interitum dedit, unde providendum est magis,
ut sanitas tua nullum tibi periculum conferat.
3.7. Et cum institisset orationibus per septem continuos dies et oleum
benedicens in nomine domini perungeret membra eius, ita eam sanam
reddidit, ut muliebris in ea naturae nulla forma, nulla species appareret,
et esset ei inter viros conversatio absque femineae suspicionis obstaculo.
4,1. Aiebant praeterea et aliquando venisse ad eum haereticum quendam
Hieracitam, quod genus haereseos invenitur apud Aegyptum. Hic cum per

5 8 - 7 9 cf. AP Nau 490 A; Vit. Ant. 68


om.

def. V

U =

hab. cett.

41 introduxissent (ar.M)
42 coepit dominum LW dominum om. J A
simul
et om. LW
parentes eius F AW
hortatur] orantur (orantes ac.M) horatur ac. L
rogat Ro
43 supplicare] applicare TS
hoc] hec CZ G X F W MS om. U
oleo
omni def. L
omnis
44 visus om. (def. L)
sibi] om. L etiam sibi om. J ipsi

45 efficit X AW
46 LXXXVI Alia LXXXVIIII Alia G
ad eum puella
adducta
(CZU) A perducta
47 ex omni UH F A MS omni om.
conputruerunt Q
D W S Ro
48 secreciora U ma. W
enudarentur LW nudare ac.
ebulliret]
ebullirent emundaret L evoliret
inde om.
49 ne] nec 5 W Ro
accederet
horrore] accederet quidem quisque ad eam fetoris horrorem (quisquam Tpc.M errorem
orrore M) accedere quisquam ad eam fetoris horrore posset accedere quisquam ad eam
foetoris posset horroribus CU (ad eam quisquam/horrore U fetore? C) accedere quidem
quisquam ad eam posset prae fetoris horrore
quidem] qui enim L
quisquam]
quisque JA
horrore] errore L errorem
51 miserans] mirans ac. (ac.) inserans
L mitigans
inquit aequo animo aequo animo inquit Ro
52 ad] in C
55
benedicens et
perurguere L perungere coepit J
56 reddit
mulieris L
(mulieres Xair.D)
eam
naturae] natura et naturea S natura
56 59
forma - quod def. C
57 et] sed (JAW) TM Ro
feminae Q TS
58
LXXXVII Aiebant
et om. F J Ro
59 Hieracitam] heracitam LW om. J A

368

Historia monachorum

multam loquendi artem plurimos fratrum, qui habitabant in eremo,


conturbaret, ausus est etiam coram ipso fidei suae adserere pravitatem.
4.2. Cui cum resisteret senior et contradiceret, ille verba simplicia
argumentis callidis eludebat. Sed cum videret sanctus fidem fratrum periclitari, quid opus est, inquit, nos verbis contendere ad subversionem
andientium.
Exeamus ad sepulcra fratrum, qui nos praecesserunt in domino, et cui
nostrum concesserit dominus suscitare mortuum de sepulcro sciant omnes,
quia illius fides probatur a deo.
4.3. Sermo hie omnibus qui aderant fratribus placuit. Processerunt ad
sepulcra, hortatur Macarius Hieracitam, ut evocaret mortuum in nomine
domini. At ille, tu, inquit, qui proposuisti, prior evoca.
4.4. Et Macarius prosternens se in oratione ante dominum ubi sufficienter oravit, elevatis sursum oculis suis ad dominum, tu, inquit, domine, quis
ex duobus nobis rectam fidem teneat, ostende elevato mortuo hoc. Et cum
haec dixisset, fratris cuiusdam nomen, qui nuper fuerat sepultus, evocavit.
Cui ille cum de tumulo respondisset, accedentes fratres continuo quae
superposita erant auferunt et eductum eum de sepulcro resolutis fasciolis,
quibus constrictus erat, exhibuerunt viventem.
4.5. Hieracita vero ubi haec vidit, obstupefactus in fugam vertitur. Quem
fratres quoque omnes insequentes extra terminos terrae illius exturbarunt.
4.6. Multa etiam alia ferebantur de eo, quae nimis prolixa sunt ad
scribendum, sed ex his paucis etiam cetera eius opera noscuntur.

64 2. Tm. 2,14

68 c f . Act. 6,5

72 Io. 11,41

76/77 c f . Io. 11,44

6 3 - 6 7 c f . Vit. Ant. 80
om. e

def. V

U=

hab. cett.

61 fidei suae] foedissime C fedissime secte U


62 Cuique cum CZ K X
64 nos
inquit
nobis (LJA vobis? L)
66 concesserit] consenserit C J
67 deo]
domino X D (JAW)
69 et hortatur L Ro
Hieracitam] heracitam L hereticum
J herichuntam F A
70 inquit domine Q X Ro
qui om.
evoca] voca L J
7173 se in nobis d e f . C
71 orationem Ro
dominum] deum J A
72
oraverit (LAW)
sursum] rursus K X D L J om.
suis om. TS
ait ad Ro
dominum] deum D L
inquit tu
quis] qui
73 ex] e
nobis duobus
UZH F
rectam] praelatam C placitam U ( c f . Praef. p. 77)
tenet
74 haec]
hoc F J TS
fratribus C
vocavit 5
76 erant] fuerant Ro
eductum]
educunt (educent ac.Q)
et solutis
78 heracita LW hereticus J A
Quem om.

78/79 quem exturbarunt om. ac. ma. C


79 insequentes eum
ex terminis
(LJA)
exturbaverunt (extraxerunt ac.J) Ro
80/81 Multa noscuntur magna ex
parte d e f . L
80 etiam om. JA
alia] amabilia J alia mirabilia A et alia C
ferebatur
C referebantur MS (referebatur S)
Explicit om. mss.

De duobus Macariis X X V I I I 4 , 1 - 6

De alio sancto Macario X X I X 1 , 1 - 4

369

XXIX <De alio sancto Macario)

(XXIII)

1,1. Alius vero sanctus Macarius magnificas etiam ipse virtutes consummavit, de quibus et alii nonnulla scripserunt, quae sufficere possunt ad
virtutis eius magnitudinem contuendam et ideo nos ea conpendio praeterimus.
5
1,2. Ferebant tarnen eum amatorem fuisse eremi super omnes ceteros, (XXI 5.6)
ita ut etiam ultima et inaccessibilia deserti perscrutatus sit loca, usquequo
inveniret, ut ferebatur, locum quendam in ultimis eremi constitutum,
diversis pomiferis arboribus consitum et omnibus bonis repletum, ubi
etiam duos fratres invenisse ferebatur.

1,3. Quos cum rogaret, ut paterentur ad se deduci illuc monachos, ut ibi (XXI 7)
habitarent, quoniam quidem locus et amoenus esset et abundans omnibus
necessariis, responderunt non posse adduci illuc plures, ne forte venientes
per eremum a daemonibus deciperentur. Multos enim fatebantur esse
daemones in deserto, quorum molestias et calliditates ferre multitudo
is insueta non posset.
1,4. Regressus tarnen ad fratres cum indicasset de opportunitate loci, (XXI 12)
multorum inflammati sunt animi, ut pergerent illuc cum eo. Sed ubi patres
reliqui senserunt animos iuvenum concitatos, represserunt eos salubriore

De Macario Alexandrino c f . Rufin Hist. Eccl. II 4; Soz. Hist. Eccl. III 14; HL VI (BHL
6532, 270 A 275 D); HL X (BHL 6534, 359 C - 3 6 4 B); Cass. Conl. 14,4; AP alph. Makarios
Politikos
5 - 1 4 c f . HM gr. XXI 5 - 1 2 ; HL VI (BHL 6532, 271 A - 2 7 2 B)
AP Nau
488
om. d e f . V

U= a

hab. cett.

Lemma De alio sancto machario L X X X V I I xci G om. cett.


1 Macarius om. (LJW)
magnificus
etiam] enim et CU etiam et et
2 nonnulli JA TM
adscripserunt

non possunt (ai.M) potuerunt possint Ro


3 virtutes C {ac.)
virtutum L Ro
5 Ferebantur
tarnen] enim
ceteros omnes U
6/7 . . .
bilia constitutum d e f . C
6 prescrutatus
7 ut ferebatur om. Ro
constitutum
om. LW
8 et diversis KS
consitum] constitutum (LJW om.A)
10 ut paterentur]
et ortatur L ut hortarentur J TS et ortaretur W om.
ad se] om. a se U
illic
G
11 locus ille Ro
et prim. om. U
amoenus] humanus mundus et amoenus

12 necessariis] bonis
duci
13 fatebantur C Ro] aiebant cett. (agebant K)
demones esse UH
14 deserto ac monstra Ro
15 possit CZ JA {ac.M) posse
16 tarnen] autem y
de opportunitate] oportunitatem de om. X
17 illuc om.
Sed] At
18 animus C X animas
salubri salubriori C F

370

Historia monachorum

consilio dicentes: locus iste si vere, ut iactatur, ab Iamne et Mambre


consitus est, non aliud de eo credendum est, nisi quod diaboli opere ad
deceptionem nostram praeparatus sit.
(XXI 12b)
1,5. Si enim vere, ut perhibent deliciosus est et abundans, quid sperabimus in futuro saeculo, si hie deliciis fruimur. Et haec atque alia huiusmodi
dicentes iuvenum ferventes animos represserunt.
2.1. Locus autem in quo habitabat ipse sanctus Macarius, Scithium
appellatur. Est autem in eremo vastissima positus, diei ac noctis iter
habens de Nitriae monasteriis; et hoc nulla semita neque terrenis aliquibus
colligitur vel monstratur indieiis, sed stellarum signis et cursibus pergitur.
2.2. Aqua raro invenitur et sieubi fuerit, odoris quidem dirissimi est et
quasi bituminea, sed saporis innoxii.
2.3. Sunt ergo ibi viri valde perfecti, nec enim patitur tarn terribilis
locus nisi perfecti propositi habitatorem summaeque constantiae. Caritatis
tamen inter se et erga omnes, si qui forte ad eos accesserint, summum
Studium gerunt.
(XXI 13)
3,1. Fertur denique: cum sancto Macario uvam quis aliquando detulisset,
ille, qui s e c u n d u m caritatem non quae sua sunt, sed quae alterius cogitaret, ad

alium fratrem detulit earn, qui quasi infirmior videbatur.


3,2. Tum ille gratias egit deo pro fratris officio, sed et ipse nihilominus
plus de proximo quam de semetipso cogitans ad alium pertulit et ille item

22/23 cf. Lc. 16,25

32/33 cf 1. Th. 3,12

2 5 - 3 4 cf. PJ VI 15; Cass. Conl. 18,6


om.

def. V

U=

36 Phil. 2,4; 1. Cor. 10,24

3 5 - 4 5 cf. AP Nau 494

hab. cett.

19 si vere] sive C vere om.


ab] a U Ro
20 praeconsitus constitutus
praeconstitutus CU
est om. JA
opera (opus pc.M)
21 nostram deceptionem U
F def. C
praeparatum
22 Si et def. C
enim] etiam L Ro
22 24
abundans ferventes def. C
22 de locis eis speravimus (sperabimus J ei sperabimus
A deliciis eis sperabimus W)
23 fruamur AW
huiusmodi] similia huiuscemodi y
25 habitavit AW
Scithium] citius (scithius J) scitium (pc.) centium cetius
C X tetius titius U scycium eius FD
28 pergitur] peragitur
29 vero raro A
ibi raro W raro et ibi
dirissima est unfro L durissima U JAW S
30 vitumine
(vituminea M)
sapores {ac.M)
31 perfecti valde
32 habitatores X D Ro
abitare
summaeque] summe
et karitatis pc.
33 tamen] tarn JA om. U
qui] quis A S
ad eos om. (ac.M)
accesserit Q KXF accesserunt Ro
33/
34 summo studio CU summa studia
35 Lxxxvmi Fertur xcn Fertur G
quis]
quidam JW
aliquando] aliquam
38 egit] agit y JW
officio sed et ipse def.
C
39 41 de proximo quis magna ex parte def. C
39 proximo suo y
item]
iterum UZ

20

25

30

35

De alio sancto Macario X X I X 1,4 4,4

371

40 ad alium. Et sic, cum per omnes cellulas, quae longe a semetipsis erant
per eremum dispersae, uva circumlata esset ignorantibus eis, quis earn
primo misisset, ad ultimum ipsi defertur, qui earn miserat.
(XXI 14)
3,3. Gratulatus autem sanctus Macarius, quod tantam videret in fratribus
continentiam tantamque caritatem, ad acriora semetipsum spiritalis vitae
45 extendit exercitia.
4,1. Ad fidem namque confirmatum nobis de eo est ab his, qui ex ore
eius audierant, quod quodam tempore nocte daemon ad ostium cellulae
eius pulsaverit dicens: surge, abba Macari, et eamus ad collectam, ubi
fratres ad vigilias congregantur.
so
4,2. Sed ille, qui gratia dei repletus falli non poterat, intellexit diaboli
esse fallaciam et ait: mendax et veritatis inimice\ Quid enim tibi consortii,
quid societatis est cum collecta et congregatione sanctorum?
4.3. At ille: latet ergo te, inquit, Macari, quod sine nobis nulla collecta
agitur, nulla congregatio monachorum? Veni denique et videbis ibi opera
55 nostra. Tum ille, imperet tibi, inquit, dominus, daemon inmunde\

4.4. Et conversus ad orationem petiit a deo, ut sibi ostenderet, si hoc


verum esset, quod gloriatus est daemon. Abiit ergo ad collectam, ubi a
fratribus vigiliae celebrabantur, et iterum in oratione dominum deprecatur,
ut sibi veritatem verbi huius ostendat.

51 Act. 13,10
om. def. V

55 lud. 9
U =

hab. cett.

40 cum om. Ro
erant] tramp, p. longe transp. p. dispersae D Ro om. X sunt F
41
circumlata] translata U circumducta
esset] esse L A est Ro
et ignorantibus
42 primo] primum
differtur C deferunt
41 /42 ignorantibus misisset om.
43 Gratulatus def. C (est gratulatus? C)
autem om. (LAW)
tantam om. AW
viderat
Ro videt viderit
46 x c Ad x c m Ad G
nobis confirmatum
47 audierunt

nocte] om. CU noctis (notis L) Ro
ad om. CU
49 vigiliam LW vigilia
A
51 esse om.
et om. L
et sec. om. C
consorti L S
52 congregatione]
societate
5254 et monachorum aliter
et congregatio om. W et
daemonum (/in. 88) om. ac.
53 latet inquid
54 agatur C
nullaque K X W
Ro
congregatio] cogitatio C
ibi] illic CU om. G Ro
55 imperat
inquit om. (CUZ) F
5 6 - 5 8 Et - fratribus def. C
56 petit Q K X D L J
deo]
domino G JAW def. C
57 esset] est U (LJW)
Adiit (Adhid T)
a om.
ac.A
58 vigilias TS vigiliis ac.
celebrantur D L J W Ro celebrabuntur def. C
in om. (ac.M)
depraecabat C deprecabatur UH A petiit
59 verbi huius] sermonis
ZH (huius sermonis U sermonis huius Z)
ostenderet (CUZ) X A

372

Historia monachorum

4.5. Et ecce videt per totam ecclesiam quasi parvulos quosdam pueros
Aethiopes atros discurrere hue atque illuc et velut volitando deferri.
4.6. Moris autem est inibi sedentibus cunctis ab uno did psalmum ceteris
vel audientibus vel respondentibus.
4.7. Discurrentes ergo illi Aethiopes pueruli singulis quibusque sedentibus adludebant, et si cui duobus digitulis oculos conpressissent, statim
dormitabat, si cui vero in os inmersissent digitum, oscitare eum faciebant.
4.8. Ubi vero post psalmum ad orandum se proiecissent fratres, percurrebant nihilominus singulos et ante alium iacentem in oratione quasi in
mulierum speciem vertebantur, ante alium quasi aedificantes aut portantes
aliquid ac diversa quaeque agentes apparebant. Et quaecumque daemones
quasi ludendo formassent, haec orantes illi in cordis sui cogitatione versabant.
4.9. A nonnullis tamen, ubi aliquid horum agere coepissent, quasi vi
quadam repulsi praecipites deiciebantur, ita ut ne stare quidem prorsus aut
transire ante eos auderent, aliis vero etiam supra cervices et dorsa ludebant.
4.10. Haec cum vidisset sanctus Macarius, ingemuit graviter et lacrimas
p r o f u n d e n s a d d o m i n u m , respice, ait, domine et ne sileas neque mitigeris,

deus,

77 Ps. 82,2
6263 cf. Cass. Conl. 2,5
om. e

def. V

U =

hab. cett.

60 vidit CU (LJA) Ro
puerulos
61 aethiopias K X etyopos eziopus S om.
W ac. aethrope L
atros] ante eos U taetros Ro om.
deferre? C differri KS
62 est autem CH K X A Ro
inibi] ibi L
63 vel prim. om. X F J
64 ergo
discurrentes CU discurrens J Descernentes A
illi om. Q A
pueruli] parvuli (LAW)
pueri G F D pueris X
65 digitis W
66 dormiebat U Z dormiebant (dormiebat
pc.M.) ac.AW
mersissent ac. et J misissent inmississent A
digitos U Z
oscitari
(oscituri M) statim oscitari C
67 se om. del. D L
proiecissent se CZ
67/
68 praecurrebant C A
68 nihil hominus (LAW)
69 muliebrem (CZU)
mulieri mulierum (in om.)
quasi om. X
aut portantes om.
aut] atque
Ro
70 ac] aut (CZU)
quaeque] quoque quamque L quequam X F
71 73
quasi nonnullis def. C
71 deludendo luendo X illudendo eis W
haec] et
(ac.M)
cordibus U J
73 horum] eorum ZH
vi] om. JA vim
74 quadam]
quodam quidam Q
praecipientes L praecipitatione J
ducebantur (ac.M)
ne]
nec U Z F D W Ro om. Lac.]
75 ante] iuxta Ro ad A
auderent] audirent
L auderant J
alii AW ac.MS
calcabant ludentes CU
76 vidisset] audisset C
77
profundens] fudit (profudit J)
dominum] deum
et om.
metigeris C
mitescas

De alio sancto Macario X X I X 4,5 4,15

373

exsurge ut dispergantur inimici tui et fugiant a facie tua, quoniam anima nostra
repletur inlusionibus.
4.11. Post orationem tamen examinandae veritatis gratia seorsum evocatis singulis quibusque fratribus, ante quorum faciem viderat daemones
diverso habitu et variis imaginibus ludentes, requirit ab eis, si in oratione
vel aedificandi cogitationes habuerint vel iter agendi vel alia diversa quae
unicuique imaginata per daemones viderat. Et singuli eorum ita
confitebantur in corde suo fuisse, ut ille arguebat.
4.12. Et tunc intellectual est, quod omnes vanae et superfluae cogitationes, quas vel psalmorum vel orationum tempore unusquisque conceperit,
inlusione daemonum fiant.
4.13. Ab his autem, qui omni custodia servant suum cor, taetri repelluntur
Aethiopes. Deo enim coniuncta mens et in ipsum tempore praecipue
orationis intenta nihil alienum nihil superfluum recipit.
4.14. Aliud quoque multo terribilius addebat, quod vidisset eo tempore,
quo fratres accedebant ad sacramenta, ubi porrexissent ad suscipiendum
palmas, in nonnullorum manibus praevenientes Aethiopes car bones deponere, corpus autem, quod tradi sacerdotis manibus videbatur, redire ad
altare, aliis vero, quos meliorum merita iuvabant, extendentibus manus ad
altare longe recedere daemones et cum ingenti metu refugere.
4.15. Angelum enim dei adsistere cernebat altari, qui sacerdotis manui
suam quoque manum in sacramentorum distributione superponeret.

78 Ps. 67,2

78/79 Ps. 37,8

89 Prv. 4,23

98 c f . Lc. 1,11; Ape. 8,3

82/83 cf Rufin Clement. IX 28,6; Talmud Schabbat 7,27


om.

def. V

93 - E p . 47 om. X

U=

bob.

cett.

78 ut] et (CZU) LA MS
et ut fugiant Ro ut fugiant A
79 repletur] impleta est
80 tamen om. CU
examinandae veritatis]
inpletur L? repleta est replentur K?
examinat diversitates (LJW diversitatis L diversitate W)
gratias L gratiam A
80/
81 vocatis
82 diversi (ac.M?)
variis] diversis CU
si om. (ac.M)
83
concitationes
habuerit X? LJ
85 87 suo vel d e f . C
85 arguebat eos
(LAW)
86 Et om. y
87 90 orationum Aethiopes maxima ex parte d e f . C
87
concesserit
88 ex illusione Ro fiunt A fient L
89 servant cor suum (CUH)
repellantur UZ LA
90 ipsum L] ipso cett. Ro
91 respicit C
92 multo
eo om.
addebat om. (JA d e f . L aliter W)
93 accedunt
ubi] ubi cum A qui
cum W
94 prevenientibus {ac.M)
95 a sacerdotis manu (CUZ a om. U manibus
Z) ad sacerdotes manibus L
videbantur (ac.M.)
96 meliora J
adiuvabant
CU (adiuvabat U) iubebant iubabant S d e f .
98 enim] autem
dei] domini J
Ro
cernebant C
qui cum Ro

374

Historia monachorum

4,16. Et ex hoc iam permansit ei a deo gratia ista, ut in vigiliis fratrum


psalmorum et orationis tempore, si quis aliud aliquid secundum inlusionem
daemonum in corde cogitasset, agnosceret et accedentium ad altare vel
indignitates eum vel merita non laterent.
iXIII 3-4)
5,1. Quodam autem tempore ambo Macarii homines dei, cum fratris
cuiusdam visendi gratia iter agerent, ascenderunt navigium, quo fluvius
transiri solet; in quo navigio erant simul quidam tribuni, divites homines
et praepotentes, equos plurimos ac pueros et multa secum ministeria
haben tes.
5.2. Horum unus cum videret in ultima navigii parte vilibus indumentis
atque ad omnia expeditos iacere monachos, ait ad eos: beati estis vos qui
huic saeculo inluditis nec quicquam ex eo requiritis, nisi indumentum
vilissimum et parcissimum victum.
5.3. Tum unus ex Macariis respondit ad eum: vere quidem, ut dicis, qui
deum sequuntur, inludunt mundo, sed miseremur vestri, quod vobis e
contrario mundus inludit.
5.4. Tum ille conpunctus super hoc sermone statim ut pervenit ad
domum suam derelictis omnibus vel distractis quae habebat et pauperibus
datis ipse deum sequi coepit et ad monachorum exercitia properavit.

107/108 cf. Ps. 19,8


1 0 0 - 1 0 3 cf. HM X X ; AP alph. Paulus Simplex; cf Vit. Ant. 39
14 (in fine)
om.

104121 om. FD

def V

U= a

1 1 6 - 1 1 8 cf. Vit. Ant.

hab. cett.

100 Et om. ZH G F LW Ro
ex om.
a deo] om. (UZH) a domino Ro gratia
a deo LA
101 aliquid] aliquis L om. A
101 103 si quis merita def. C
102
cognosceret H A
et om. (LJA)
103 eum om. U FD
104 xci Quodam
XCIIII Quodam G
autem] vero CZ om. L item in
fratres fratribus Q A
105 cuiusdam] eosdem eius dum Q quibusdam A
visitandi UZ videndi Ro
106 transiri divites def. C
transire A
simul quidam] multi quidem y
107
praeparentes L praeponentes J parentes ma. W
mysteria H A
111 saeculo] mundo

inludetis (LJW)
nec quicquam] et nequaquam Ro nequaquam
inquiritis

indumentum] vestimentum (CUZ vilissimum vestimentum U)


113 Tum om.

ex] de Ro
114 deum] dominum LW
deum sequuntur] serviunt deo
illudent LA Ro
116 hoc sermone] hunc sermonem Ro (hoc sermonem A)
117
relictis pc.CU delictis
118/119 ipse Macarii def. C

too

105

no

115

De alio sancto Macario X X I X 4,165,5

De Ammone X X X 1,13

375

5,5. Sed et multa, ut diximus, alia de operibus sancti Macarii mirabilia


fetuntur, ex quibus nonnulla in undecimo libro ecclesiasticae historiae
inserta qui requirat inveniet.

X X X De Ammone

(XXII)

1.1. Initium sane habitationis monasteriorum, quae sunt in Nitria, sump- (1)
tum tradebant ab Ammone quodam, cuius animam cum exisset e corpore
vidit ferri ad caelum sanctus Antonius, sicut refert scriptura ilia, quae
vitam describit Antonii.
1.2. Hie igitur Ammon locupletibus et generosis parentibus natus est,
a quibus invitus ad nuptias cogitur.
1.3. Et cum vim parentum non potuisset effugere, accepta virgine cum
intra nuptiales thalamos convenissent et data eis essent cubiculi secreta

121 cf. Lc. 11,9


om. X F D e

de/. V

U=

hab. cett.

119 Macarii Alexandrini Ro


120 referuntur (L/v.JW refertur A)
undecimo]
decimo (ac.) in undecimo
121 qui] qui si (quis si T)
requirit Ro
requiret LA
Explicit de loco nitrie Q Explicit de sancto monasterio nitriae F Explicit
vita sancti evagrii Explicit de monasteriis quae sunt in nitria om. cett.

De Ammone cf. HL II (BHL 6532; 258 C - 2 6 0 A) gr. 8


cf. Vit. Ant. 1
om. 5

def. V

U=

2 - 4 cf. Vit. Ant. 60

5/6

hab. cett.

Lemma De ammone Incipit de ammone CZ De sancto ammone U y (incipit de sancto


ammone Q) xxil De sancto ammone XXI De beato ammone Incipit de sancto ammone
XXI R Item de eodem ammone A XCII XCV G om. LJW
1 Initium in def. C
habitationis om. ar.MS
in Nitria sunt A Ro
2 e] om. K a L e x Z W d e y P J
Ro
3 ferre
ilia scriptura
4 descripsit C ma. A
beati Antonii Ro
6
Hie om.
a locupletibus
7 est] fuit
6 cum invitus CU
dum ad
cogeretur CU cogitatur cogebatur e (YPR) Ro
7 vim] vita (ac.M)
posset
e Ro
effugire C sufferre
8 nuptialis LA
et esset om. ac.C
esset TS
esse
cubili C ac. ma. et R cubilia L cubilis J cubiculis A om.

376

Historia monachorum

silentia, adloqui puellam de pudicitia et de conservanda virginitate coepit


hortari dicens: quia corruptio sine dubio inveniet corruptionem, incorruptio vero
incorruptionem sperat. Multo melius est, si uterque nostrum in virginitate
perduret, quam ut alter corrumpatur ex altero. Adquiescit virgo, silentio
tegitur incorruptionis thesaurus.
(2)
1,4. Cumque plurimo tempore solius dei contenti testimonio deo magis
essent quam carni sanguinique coniuncti, post obitum parentum ille quidem ad hunc vicini deserti secedit locum, virgo vero intra domum residens
brevi et ipsa multitudines virginum et ille multitudines congregat monachorum.
(3)
2,1. Cumque secretus resideret in eremo, adolescens quidam, qui morsu
canis rabidi ictus in rabiem est, multis vinctus catenis ad eum deducitur
prosequentibus eum parentibus suis et rogantibus pro eo.
(4)
2,2. At ille, quid, inquit, mihi molesti estis, homines? Supra merita
mea est, quod expetitis; sed tamen hoc vobis indicare possum, quod in
vestris manibus est sanitas eius. Reddite viduae bovem suum, quem furati
estis, et sanus vobis reddetur filius vester.
2,3. At illi extimuerunt quidem valde, quod ea, quae in secreto gesta
sunt, non latuerunt hominem dei. Gavisi sunt tamen, quod hanc eis viam

10/11 1. Cor. 15,50; c f . 1. Cor. 9,25


om.

def. V

U=

14/15 c f . 1. Cor. 9,25

22 c f . Mc. 14,6; Gal. 6,17

hab. cett.

9 adloquitur YR Ro alloquendo om. AW


conversanda servanda conservenda J
in virginitate ac.C eam virginitate J (ea J)
10 hortari del. C ortare exhortari
A cohortari PR Ro coortari corr. < coorta W
vero om. ac.
11 Multo ergo

esset
ut sic uterque W
12 corrumpitur L corruptatur J
ex] ab L MS
1214 altero magis d e f . C
12 Adquiescit] et quiescit MS Adquiescit ei (YPR)
Ro
13 thesauros ac. et R W
15 came Q PR Ro carnis (ac.)
sanguineque
PR Ro et sanguine sangque L
16 hunc] om. U Ro hue (JAW ad hunc del. ?
L)
deserti locum] heremo locum recessit L
secedit deserti
secedit] recessit
L secessit A se dedit W
virgo vero intra om. L vero om. AW
17 in brevi YR A
Ro d e f . C brevem W in brevi tempore pc.Y J
multitudinem
17/18 monachorum
congregat J monachorum congregationum querunt A
19 Cumque morsu partim d e f .
C
xevi Cumque G
secretius (secretis L)
resideret] sederet Ro
20
rabide L rapidi YR W
ictus om. Ro
rabidi ictus] rabiductus
est] erat
conversus est
vinctum af.MS iuntus L victus J
21 sequentibus
pro eo]
eum ac.C
22 ille dixit eis Ro
om.
homines] omnes
24 manibus vestris
Ro
eius sanitas Ro
24/25 furati estis] furastis Q W
25 redditur C YR LA
reddetur vobis Ro
26 gesta] acta
27 homini JW homines A

De Ammone X X X 1 , 3 - 3 , 7

377

salutis ostendit, et sine mora, ut reddiderunt direpta, orante homine dei


etiam iuveni sanitas redditur.
3.1. Alio quoque tempore, cum venissent ad eum quidam, probare (5)
volens animos ipsorum dicit dolium sibi esse necessarium, ubi aquam pro
advenientibus congregaret.
3.2. Et cum polliciti fuissent perlaturos se, unus ex ipsis grave sibi duxit
dicens periclitari posse camelum suum, si ei tarn grave onus inponeret. Et
ait ad alterum: tu si vis aut potes, defer, ego camelo meo parco ne moriatur.
3.3. Tum alter, mihi, inquit, ut ipse nosti, camelus non est, sed asinus.
Numquid potest, quod camelus portare non valet, asinus portare? At ille,
facito, inquit, ut voles; tu videris; ego enim non interimam camelum
meum.
3.4. Tum ille, ego, inquit, inponam asino pondus, quod tu camelo tuo (6)
onerosum dicis, et merita hominis dei facient, quod inpossibile est, esse
possibile.
3.5. Et ita inpositum dolium asino pervexit usque ad monasterium
hominis dei, ut nec sentiret se asinus aliquid oneris portare.
3.6. Quem ubi vidit Ammon, bene, inquit, fecisti in asino deferens
dolium; collegae enim tui camelus mortuus est. Et regressus invenit ita
gestum, ut praedixerat famulus dei.
3.7. Sed et multa alia per eum signa dominus ostendit. Nam et fluvium (7)
Nilum cum transire vellet et exuere se erubesceret, virtute dei subito in
alteram ripam translatus dicitur.

29 c f . Mt. 12,13

41/42 c f . Lc. 18,27

4 8 - 5 0 c f . Vit. Ant. 60; 47


om.

30 52 om. d e f . V

U=

hub. cett.

28 ut om. C R A
hominem K S
2 9 - 3 3 iuveni - Et d e f . C
30 xcm Alio
XCVII Alio G
Alio usque ad finem capituli om.
31 voluit (voluit animas J d e f . L
sibi dolium
doleum ac.J
necessarium esse
pro om.
32 congreget
G Q LJ
33 et et LJ
se] esse (ac.)
34 posse] om. (add. ma. ) posset
AW
35 ad alterum ait (LJW Alteri ait A)
37 portare asinus
38 facito] factu
W om. Q
voles] vales C
40 ponam (ac.M)
asino meo Q A Ro
41
honorosum L honerosum Q AW
faciant A
43 doleum A
asino suo Ro
44 ita ut (CZU) Ro
asinus se (CZU) Ro
se om. aliquid asinus aliquid se
45 ubi] ut Ro
benefecisti inquit (CZU) Ro
46 doleum AW
enim om.
egressus et ingressum? L
47 51 famulus summa d e f . C
48 et om.
49
dei] de LJ
50 ducitur J

378

Historia monachorum

3,8. Beatus autem Antonius in summa admiratione vitae eius iustitiam


atque animi eius virtutes habuisse memoratur.

(XXIV)

(1)

X X X I De Paulo

1. Fuit quidam inter discipulos Antonii Paulus nomine, cognomento


Simplex. Hie initium conversionis suae huiusmodi habuit.
2. Cum uxorem suam oculis suis cum altero cubitantem vidisset, nulli
quicquam dicens egressus est domum et maestitia animi actus in eremum
semetipsum dedit, ubi cum anxius oberraret, ad monasterium pervenit
Antonii ibique ex loci admonitione et opportunitate consilium capit.
3. Cumque adisset Antonium, ut iter ab eo salutis inquireret, ille intuens
hominem simplicis naturae respondit ei ita demum posse eum salvari, si
his, quae a se dicerentur, oboediret. Tum ille omnia quaecumque sibi
praeciperet facturum se esse respondit.

om. de f . V

U=

hab. cett.

51 eius om. (def. L) Ro


iustiti$ (ac. M)
52 memoratur] mirabatur
Explicit
de saneto ammone et antonio abbate Q Finit de ammone A Explicit de Explicit vita
saneti euagrii om. cett.

7 c f . Act. 16,17
De Paulo Simplice c f . HL X (BHL 6532, 284 A - 2 8 7 B) gr. 22
om.

def. V

U=

AP alph. Paulus

hab. cett.

Lemma De paulo Incipit de <p>aulo C De paulo simplici U XXIII De paulo simplice


YP Incipit de paulo simplice R Incipit de sancto paulo Q Incipit de sancto paulo simplice
MS XCIV XCVIII G Incipit vita sancti pauli simplicis om.
1 autem quidam
discipulus
nomine paulus
cognominato Y W Ro (cognominatus Ro)
2
conversationis A MS
3 suis om.
altero CU LA MS] adultero cett. Ro
cubantem YR L Ro concumbXXantem C
4 quicquam] quidem (CZU) quidnam L J
MS Ro
mestitiam
actus] tactus L J Ro
actus in om. C
5 suberraret CU
erraret oberrasset
6 admonitione] aminatione L amiratione A amenitate
capit]
cepit (JAW coepit J )
7 adisset] audisset G ac.Q AW
antonius AW
8 naturae
esse (simplici natura ) Ro
9 a se] ab eo
quaecumque] quae
10 se om.
CU

De A m m o n e X X X 3,8

De Paulo X X X I

1-7

379

4. Ut ergo promissionem eius probaret Antonius, ante fores cellulae


stanti, hie, inquit, expecta me orans donec egrediar. Et ingressus mansit
intrinsecus per totam diem et per totam noctem; per fenestram tarnen ex
occulto frequentius respiciens videbat eum indesinenter orantem et nusquam prorsus moveri, sed stare in aestu diei et rore noctis et ita esse
mandati memorem, ut ne parum quidem loco moveretur.
5. Egressus autem die postera Antonius instituere eum et docere de
singulis coepit, quomodo opere manuum solitudinem solaretur et digitis
quidem corporis opus carnale, cogitatione vero mentis et animi intentione
operaretur quae dei sunt.
6. Cibum quoque sumere in vesperam praecepit, sed observare, ne usque
ad saturitatem veniret et praecipue in potu, confirmans non minus per
aquae abundantiam fantasias animae fieri quam per vinum calorem corporis
increscere.
7. Et ubi plene eum, qualiter in singulis agere deberet, instruxit, in
vicino ei, hoc est a tribus milibus, cellulam constituit ibique eum exercere
quae didicerat iubet, ipse tarnen frequentius visitans gratulabatur deprehendens eum in his, quae sibi tradita fuerant, tota intentione et sollicitudine
permanentem.

20 c f . Io. 6,28
2 1 - 2 4 c f . HM X X V I I 7,3.4

om. 5 de J. V

U=

hab. cett.

11 14 . . . missionem occulto d e f . C
11 promissionem om.
12 stanti] sta U
hic] huic (hue pc.)
ingressus] egressus egrediens Antonius R o
1 3 totum
14/15 numquam Z G
1 5 19 moveri mentis maxima ex parte d e f . L
16 ne] nec
Q J S
parvum ( J A W )
1 7 postero Ro posteram
postera die
instruere
U (JAW)
et docere eum Q A W
1 8 coepit de singulis R o
sollicitudinem
in solitudine Jot.W om. taedium solitudinis
21 ei sumere R o eum sumere U
in vespera UH in vesperum Q J A TS ad vesperum
praeeipit K L
22 ad om.

perveniret R o
23 fantasiam fantasies A af.MS
animas L animi C P S
fieri
animi Ro
23/24 corpori ZH ( L A W ) cor Q
24 crescere Ro
25 in singulis]
om. se in singulis Ro de singulis
agere deberet] agere ageret M S
26 ei] om.
et L
est om. A hoc est om. W del. R
a tribus milibus] tribus a se milibus Ro
tribus a milibus G in tribus a se milibus U in tribus milibus ZH pc.V aliter ma. W
eum] cum (ac.M)
26/27 exercere iubet] exercere praeeeperat (praeeiperat L A )
2729 tarnen perman . . . d e f . C

380

Historia monachorum

8. Quadam autem die, cum venissent ad sanctum Antonium fratres


magni quidam et perfecti viri, accidit etiam Paulum adesse pariter cum
eis. Et cum sermo de rebus profundis et mysticis haberetur cumque de
profetis et salvatore plurima tractarentur, Paulus ex simplicitate animi
interrogat, si Christus prior fuerit an profetae.
9. Beatus vero Antonius cum pro eo, quod tarn absurde interrogaverat,
quasi erubuisset, blando motu, ut erga simpliciores solet, silere atque abire
eum iubet. Ille quia omne, quod ab eo utcumque dictum fuisset, tamquam
praeceptum dei servare instituerat, abscedens ad cellulam suam tamquam
mandato accepto silentium gerere instituit nec omnino aliquid loqui.
10. Quod cum conperisset Antonius, mirari coepit, unde illi haec observantia placuisset, quam a se sciebat non esse mandatam. Cumque iussisset
eum loqui et cur siluerit indicare, tu, inquit, pater, dixisti mihi ut irem et
silerem.
11. Et obstupefactus Antonius ita ab eo sermonem, quem ille neglegenter
protulerat, observatum, omnes, inquit, nos iste condemnat. Cum enim nos
de caelo nobis non audiamus loquentem, ab isto qualiscumque sermo, qui
ex ore nostro ceciderit, observatur.
12. Multa tarnen et sanctus Antonius docere eum volens oboedientiam
praecipere ei solitus erat etiam quae ratio et causa non posceret, in quibus
eius animus erga oboedientiam probaretur.

33 c f . Eph. 6,5
om. 6 F.

def. V

36-50 def. L

U=

hab. cett.

30 xcv Quadam xcvil corr. < xcvim quadam G


quodam ac.
31 magni
om.
quidam] quidem Ro
adesse om. {ac.M)
32 de om.
33
profetis et salvatore
33/34 mysticis salvatore om. L
cumque tractarentur
om. A
33 tractarentur d e f . C
34 fuerit prior MS prior om.
35 vero om.
cum] dum quod
36 blande (motu om.)
ut usque adfinem capituli d e f . L
motu]
nutu Ro
solebat (solet ) (YPR) Ro
37 Et ille Ro
quia] qui W (acM)
quod utcumque] quodcumque ab eo (YPR) MS Ro quodcumque ab eo utcumque
ab eo om.
38 instituebat
abcedens U XXXcendens C
tamquam si
39 69 gerere voluntatibus om.
40 cum om.
reperisset
40 haec illi Ro
41 non sciebat
42 sileret R Ro siluisset J
indicaret CZ Q YP
tu dixisti]
tu inquit paulus dixisti CU G Q tum paulus dixisti inquit
mihi om. Ro
4246
mihi audiamus d e f . C
44 neglegentem TS
45 nos inquit
46 non om.
dominum loquentem
48 xcvi Multa C G
eum docere Ro
49 praeciperet
ei om. (.)

De Paulo XXXI 8 - 1 5

381

13. Haurire namque aliquando eum aquam iussit ex puteo et in terram


tota die effundere et contextas sportellas resolvere ac denuo texere et
vestimentum resuere atque iterum suere et rursus resolvere et in plurimis
huiusmodi exercitiis ab eo memoratur inbutus, ut in nullo prorsus etiam
eorum, quae contra rationem imperari videbantur, disceret contradicere.
Et ita per haec omnia informatus brevi ad perfectionem venit.
14. Ex cuius exemplo beatus docebat Antonius, quod si quis vellet
velociter ad perfectionem venire, non sibi ipse fieret magister nec propriis
voluntatibus oboediret, etiam si rectum videretur esse quod velit, sed
secundum mandatum salvatoris observandum esse, ut ante omnia unusquisque
abneget semetipsum sibi et renuntiet propriis voluntatibus, quia et salvator ipse

dicit: ego veni, non ut faciam voluntatem

meam, sed eius qui me misit.

15. Et utique voluntas Christi non erat contraria voluntati patris, sed
qui venerat oboedientiam docere non inveniretur inoboediens, si propriam
faceret voluntatem? Quanto ergo magis nos non iudicabimur oboedientes,
si faciamus proprias voluntates?

60/61 Mt. 16,24

62 Io. 6,38

57/58 c f . Basil. Ad fil. spirit. VI; Rufin Basil, reg. 3,26; Bened. reg. 7,5; 73,2; Cass. conl.
21,5,4
,

de f . V

56 59 om.

U=

hab. cett.

51 eum om.
iussit aquam
52 contextas] contexere
solvere et solvere
MS et resolvere Tpc.M.
contexere Ro
53 resuere atque iterum om.
resuere]
dissuere Ro consuere W suere A pc.
atque] et AW
suere] consuere C resuere
pc.M Ro
resolvere] solvere C resuere W
plurimis] pluribus (CUZ) (YPR) Ro
54 ut in nullo] in quibus nonnulla CU
55 imperari videbantur] imperando addebantur
C
iubebantur Ro
disceret contradicere] ut sic disceret non contradicere U discerXX
non contradicere C dicere et contradicere A
56 formatus J A
57 docebat beatus 6
(YPR) A Ro
quis] qui Q
velit ZH (YPR) J Ro (vellit ac. T)
58 ad
perfectionem velociter Ro
lpsi ipse CU
59 voluptatibus (volumtatibus T)
videtur

vellet (CUZ) (JAW) Ro (vellit J)
6 0 - 6 4 ante - inveniretur d e f . C
61
seipsum J A
sibi om. del. W
voluptatibus G Y MS
et om.
62
dixit Ro
voluntatem eius MS
misit me UZ Ro
63 contra S
voluntatem
63/64 sed qui venerat] sed ne qui venerat UZ (YPR ne qui] neque Y)
64 oboedientiam docere] ut oboedientiam doceret (JAW ut om. J)
inoboediens (CU)
(TS) pc. Y] oboediens ZH Q {ac.Y) J W Ro
65 ergo] ego om.
nos oboedientes] nos iudicabimur inoboedientes (CUZ iudicamur ) nos non iudicabimur
inoboedientes YR Ro (iudicamur R) nos om. G J S nos iudicabimur oboedientes A ( c f . Praef.
p. 79 sq.)
66 facimus ac. (ac.)

382

Historia monachorum

16. Denique supradictus Paulus exemplo nobis est, qui oboedientiae et


simplicitatis merito in tantum spiritalium gratiarum culmen ascendit, ut
multo plures et potentiores virtutes per ipsum deus quam per sanctum
Antonium fecerit.
17. Et quoniam pro affluentia gratiarum multi ad eum ex omnibus terrae
partibus confluebant, ut curarentur ab eo, verens beatus Antonius ne
molestia multitudinis fugaretur, in interiorem eremum, quo accedi facile
ab aliquo non posset, commanere eum fecit, ut venientes magis ipse
susciperet Antonius.
18. Si quos vero ipse non potuisset curare, hos ad Paulum tamquam
prolixiorem sanitatum gratiam habentem mittebat et ab illo curabantur.
19. Tantam autem simplicitatis eius fuisse apud deum fiduciam tradunt,
ut quodam tempore, cum quidam rabiem patiens in modum canis laniaret
omnem, qui ausus fuisset accedere et perductus ad eum fuisset, insistebat
orationi, ut daemonem qui eum urgebat fugaret.
20. Et cum mora fieret nec celer sequeretur effectus, quasi infantum
more indignatus dixisse fertur ad dominum: vere non manducabo hodie, si
eum non curaveris. Et continuo quasi delicioso dominico satisfactum est
a deo et statim curatus est rabidus.

69 c f . Act. 2,22
77 c f . 1. Cor. 12,9
83 Tb. 7,10; cf he. 22,16

78 cf 2. Cot. 7,4 Multa mihi fiducia est apud vos

82 85 c f . AP Paschasius, Appendix 7 (Freire 338)


om.

def.V L

82 usque ad finem textus d e f .

U=

hab. cett.

68 in tanto
69 deus] dominus e Ro
sanctum] secundum Ro
70 faceret
J Ro
71 Et om. C
fluentia
71/72 terris et partibus
73 in interiori eremo
Ro (interiore ac. Y) in om. W in interiora heremi A
73/74 ab aliquo facile
74
possit ZH Q (YPR) J A
77 prolixorem
78 XCVII Tantam CI Tantam G
simplicitatis fiduciam] simplicitatem eius fuisse apud deum et fiduciam CU Q JAW (eius]
ei C eum Q deum] dominum Q eum JW) simplicitatis fuisse apud eum fiduciam t (YPR)
eius simplicitatis apud domini fiduciam fuisse Ro
79/80 ut quodam qui d e f . C
79
patiens] passus
80 omnem] hominem ac.MS
ad se ausus Ro
et perductus]
perductusque S perductus Cum autem perductus ma. perducitur W perductusque
fuisset om. A
82 Et fieret om. {ac.M)
mora] hora ora ac.Q
celeri {ac.M)
celeriter W pc.
infantium C AW
83 indignatus om. ar.MS
dixisse fertur Ro
84 delicio domini {ac.M) delicio dominico Q ac.J decilicio dominico A delicioso
domino Ro aliter W
quo satisfactum (ar.M)
85 rapidus
Finit de paulo A
om. cett.

D e Paulo X X X I 1 6 - 2 0

D e Piammone X X X I I 1 - 6

383

X X X I I <De Piammone)

is

20

(XXV)

1. Non autem mihi videtur dignum, etiam eius eremi habitatores, quae (1)
Parthenio mari adiacet et vicina est oppido, quod dicitur Diolco, silentio
praeterire.
2. In qua vidimus admirabilem presbyterum, nomine Piammonem, totius (2)
humilitatis et benignitatis virum, habentem etiam revelationum gratiam.
3. Denique quodam tempore, cum domino sacrificia offerret, vidit
angelum dei stantem iuxta altare et uniuscuiusque monachorum accedentium ad altare scribentem nomina in libro, quem tenebat in manibus,
quorundam tarnen nomina non scribentem.
4. Cumque diligenter observasset senior, qui essent, quorum nomina
non scripsisset, posteaquam sunt completa mysteria, eorum unumquemque
seorsum vocans percontatur, quid eis in occulto peccati fuisset admissum,
et invenit ex confessione eorum unumquemque peccati mortalis obnoxium.
5. Tum hortatur eos agere paenitentiam et semetipsum cum eis ante
dominum prosternens die ac nocte, tamquam ipse in eorum peccatis esset
obnoxius, flebat et tam diu permansit cum eis in paenitentia et lacrimis,
donec iterum vidit eundem angelum stantem et scribentem accedentium
nomina et, posteaquam omnium scripsit, tum etiam illos ex nominibus
evocantem atque ad reconciliationem altaris invitantem.
6. Et ubi hoc senior vidit, intellexit eorum susceptam esse paenitentiam,
et sie eos altari tota cum gratulatione restituit.

7 - 9 cf. Ex. 32,33


De Piammone cf. Soz. Hist. Eccl. VI 29; Cass. Conl. 18,1; 17,24
om. X E

1 - 3 om. F

def. BV L

U =

D = e

hab. cett.

Lemma XXIII D e piamone Y D e saneto pyamone U Incipit de saneto piammone x x m R x x m


De beato piammone presbytero Incipit de saneto piamone presbytero Incipit de piamone
Incipit de saneto piamone F CII G Incipit vita beati piamonis om. cett.
1 autem om.

videtur mihi
indignum C pc. Y
eius om. ac. Ro
2 partenio C
parthenico percenio U paretonio
vicinae C
est om. C
4 qua] quo Ro
quemdam presbyterum admirabilem Ro
admirabilem om.
6 videt Z H JW
7
dei] domini Ro
adstantem Q W
7/8 et altare om. ac.C (per baplogr.)
8 quem]
quod C quo TS
10/11 senior scripsisset om.
12 in occulto quid eis C
peccato mortali C? Y (peccato def. C)
14 hortatus ortatus est D J oratus est F
14 16 hortatur diu def. C
15 ipse om. A S
peccatis eorum
17 videt
videret Z U e (YPR) Ro
17/18 nomina accedentium Ro
postquam pc.^1
omnes J omnia A (omnia nomina A)
nominibus] omnibus
19 reconsiliationem
U A
20 Et om. Ro
hoc] haec
21 eos] illos
cum gratulatione]
congratulatione U H TS cum om. ac.

384
(3)

Historia monachorum

7. Hunc etiam quodam tempore ferebant daemonibus ita verberatum,


ut stare omnino aut moveri loco non posset. Et cum dies adesset dominica
et res posceret offerri sacriflcium, iussit se fratrum manibus ad altare
portari.
25
8. Ubi cum in oratione iacuisset, adstantem continuo vidit angelum, qui
adstare solebat altari, et porrigentem sibi manum atque elevantem de terra.
Et statim dolor omnis ita discessit, ut solito sanior redderetur.

(XXVI)

(1)

X X X I I I <De I o h a n n e )

1. Erat in ipsis locis vir sanctus ac totius gratiae repletus, Iohannes


nomine, in quo tanta erat consolationis gratia, ut quacumque maestitia,
quocumque taedio oppressa fuisset anima, paucis eius sermonibus alacritate
et laetitia repleretur.
2. Sed et sanitatum gratia plurima ei a deo donata est.
5

2 2 - 2 5 c f . Vit. Ant. 9
om. XF

d e f . BV L

28 c f . Vit. Ant. 10
U=

D=

hub. cett.

22 CIII Hunc G
a daemonibus
23 omnino om. C
24 res posceret] respiceret
UZ W repossceret ac. J (reposceret J ) res poposceret G ac.R A
26 videt ZH J
angelum domini Ro
27 se de
28 omnis dolor
discesid corr. < discessisset
Explicit de piamone A om. cett.
C discessio
5 f/. 1. Cor. 12,9
De Iohanne c f . Soz. Hist. Eccl. VI 29
om. XF

d e f . BV L

U=

1 - 5 c f . Vit. Ant. 14

D = 6 hab. cett.

Lemma x x v De iohanne Incipit de sancto iohanne R xxiril De beato iohanne De sancto


iohanne Incipit de iohanne A C I I I b C I I I I G Vita sancti iohannis et aliorum sanctorum
commemoratio ma. rec. om. cett.
1 et vir UZ W
gratiae dono R gratiae
bono U () (bono corr. < ? ) bonus gratiae (bonus ma. < ?)
1/2 nomine iohannes
TS nomine om.
2 quamcumque Tac.M XXXXquacumque S
3 esset
35
anima est d e f . C
3 alacritate] claritate
4 et om.
et laetitia om. MS letitig

replebatur ac. AW
5 domino G Ro
donata] data UZ
Explicit om.
mss.

De Piammone X X X I I 7 - 8

Epilogus 17

385

< Epilogus)
1. In aliis quoque quam plurimis locis Aegypti sparsim vidimus sanctos
dei virtutes multas et mirabilia facientes et totius gratiae dei plenos, sed
paucos ex multis memoravimus. De omnibus enim explicare supra vires
nostras est.
5
2. Nam de his, qui in superiore Thebaida, id est circa ipsam Syenem,
habitare dicuntur, auditu solo conperimus, quod his paene omnibus quos
vidimus celsiores Uli et magnificentiores habeantur.
3. Accedere vero ad ipsos pro itineris periculo nequivimus, quia quamvis
omnia illarum partium loca latronibus incursentur, illa tarnen, quae ultra
civitatem Lyco sunt, etiam barbaros patiuntur.
4. Et ideo nullus nobis ad eos accessus fuit, quia revera nec eos, quos
superius memoravimus, absque periculo vidimus.
5. Septies namque in hoc itinere periclitati sumus, in octavo autem, sicut
scriptum est, non obtinuit nos malum deo nos in omnibus protegente.
is
6. Denique semel per quinque dies ac noctes incedentes per eremum siti
ac lassitudine periclitati sumus.
7. Alio quoque tempore incurrimus loca, in quibus est convalle quoddam
humorem ex semetipso gignens salsum, quem continuo calor solis velut
hiemalis pruina in glaciem ita in salem stringit et tamquam sudes acutas

13/14 Ib. 5,19; c f . 2. Cor. 11,26

om. XF def. BV L

U= D=e

hab. cett.

Lemma om. mss.


13 In multis d e f . C
1 locis sparsim] Aegypti partibus
sparsim] passim AW
2 et sec. om. PR J
sed et PR J
3 memorabimus
ac.YP W TS
enim] vero D ( Y P R ) Ro eum J om. A
5 Nam de his d e f . C
thebaide U N D ac.YP
ipsa Y R A ipsum J
syrenen U soenem C b soenen G
myenem senem (senes pc. Z) syenen senis A arenam W coenum J
6 his om. Q
(JAW)
7 habebantur Q D J A Ro
8 quia] qui TM (ac.M) d e f . C
9
omnia illarum] omnibus millarum
omnium W
9/10 quae etiam om.
10
Lyco] loca A loco
a barbaris inrumpuntur
11 nobis om. C
nullus om. U
ad eos nobis U
ad eos] adeundi AW
12 memorabimus
13 namque om. ac.C
14 in omnibus protegente nos deo
15 ac] et ac.R W MS
eremum] plurimum D
17 locos (ac.G) loco pc.G in loca locis locum ac."L (YPR) J W Ro
quibus]
quo e (YPR) J Ro
convalle quoddam C Y R D (quodam af.YR) {cf. Praef. p. 82 sq.)] cum
aliis quaedam A convallis quaedam cett. Ro (convelles K )
semetipso (CUZ) (YPRD)
J Ro] semetipsa ac.b AW pc. semetipsum
convalle quoddam humorem om.
J
19 hiemales pruinas CU pc.JA
pruina] pluvia R om. pruine W
glacialem

(ac.M)

(1)

(3)

(4)
(5)

386

Historia m o n a c h o r u m

ex ipso sale efficit. Atque ita omnia ilia exasperantur loca, ut non solum
nudos pedes ut eramus nos, sed et calceamentis munitos terebret ac secet.
In his ergo inventi magno cum periculo vix evasimus.
(6)
8. Tertio cum nihilominus per eremum pergeremus, incurrimus vallem
quandam humorem ex semetipsa similiter quidem gignentem, sed intra
semetipsam eum servantem, cuius solum laxum et foetido caeno repletum
transire cupientes usque ad latera decidimus.
9. Cumque paene in eadem mergeremur, exclamantes ad dominum
vocem psalmi protulimus dicentes: salvum me fac, domine, quoniam intraverunt
aquae usque ad animam meam. Infixus sum in limo profundi et non est substantia.

(7)

10. Quartum periculum pertulimus in aquis quibusdam, quae ex inundatione Nili remanserant, in quibus triduum continuum adflicti vix evadere
potuimus.
11. Quin tum periculum fuit nobis a latronibus, cum secus mare iter
(8)
ageremus, qui per decern milia passuum insequentes nos, quos perimere
ferro non potuerant, paene exanimes reddiderunt per fugam.
(9)
12. Sextum discrimen nobis in ipso flumine Nilo fuit, in quo navigantes
paene submersi sumus.

28/29 Ps. 68,2 sq.


om. X F

def. BV L

U =

D =

hab. cett.

20 sale - omnia def. C


effecit ac.Y JA? S
atque om. (JAW)
20/21 ut non et def. C
nudi
pedes om. A
eramus Z H (JAW) ] habuimus U
habebamus Y D R o habeamus R
et om. A
2124 calceamentis quidem def. C
tereret ac.J terrent A terret corr. < ? W terebrent pc. t e r a t X X
secat seccent pc.
A
22 ergo om. AW
23 nihilominus cum M S nicil III hominus q u u m
per
pergeremus] periculum fugeremus
24 q u e n d a m U G P R A R o quidem
ex
semetipsam ex semetipsum ac.M?S
25 eum om.
reservantem revertentem
MS (revertem S)
laxum] lassum Tac.M. lacum laxo W letum A saxo U ( Y P R D ) saxis
R o def. C
caeno] seno U sceno ac.D R
26 decidimus ac.CU W dicidimus ac.b]
decedimus pc.C. resedimus desedimus Z H y pc. D desidimus {pc.b) ac. J discedimus
A descendimus R o desidemus YR
27 in eadem] in ea G in earn Q in eodem W
om. U
demergeremur G Q
dominum] deum U Z
28 dicentes om. dicentis
U
domine] deus ac.U?Z (YPR) (JAW)
introierunt
29 limum Y R
W
30 IUI Q u a r t u m
30/31 undatione C J
31 triduo ( Y P R D ) R o
continuo
CU ( Y P R D ) J R o om. T S
vix om. {ac.M.)
33 Q u i n t u m
34 ageremus]
egerimus
35 ferre A
poterant Z U R o potuerunt pc.JA S potuerint ac.J
reddiderant C H reddidere redierant ac.J?
per f u g a m om. (ac.M)
36 VI Sextum

in quo] om. Q ubi


37 mersi ac. Q

387

Epilogus 7 16

13. Septimum in stagno, quod Maria appellatur, vento saeviente in


insulam quandam eiecti sumus hieme gravissima super nos et tempestate
fervente. Erat enim tempus, quo Epifaniorum sperabantur dies.
14. Octavum autem fuit, quod cum ad Nitriae monasteria veniremus,
locum quendam incidimus, in quo refluentis Nili aqua residens velut
stagnum quoddam effecerat, in quo multae bestiae praecipue corcodrilli
plurimi erant. Qui cum ad teporem solis exissent, resoluti circa oram stagni
iacebant, ut ignorantibus nobis mortui viderentur.
15. Et cum accederemus ad visendam mirandamque magnitudinem
bestiarum, quas exanimes putabamus, continuo ut sonitum pedum senserunt, excitatae inruere et insectari nos vehementer coeperunt.
16. Nos autem magno cum clamore et metu nomen Christi domini
invocavimus, cuius misericordia adfuit, et bestiae, quae contra nos insurrexerant, quasi angelo repellente in stagnum protinus reiectae sunt, nos
autem cursu continuato ad monasteria festinavimus gratias agentes deo
nostro, qui nos de tantis periculis liberavit et tanta nobis ostendit mirabilia.

Ipsi gloria et honor in saecula saeculorum. Amen.

53 2. Cor. 1,10
om. F

54 Rm. 16,27; 1. Tm. 1,17; 2. Tm. 4,18; Gal. 1,5

3 9 - 4 8 om. X

4 3 - 5 5 om.

d e f . BV L

U=

D=

hob. cett.

38 VII Septimum Septimo (YPR) W


in om.
maria ac.C YR AW] mariae
PD (TS) Ro marie UZH mare pc.C Q J maretse
quod mare < maria est
appellatum (corr. < appellata) C
appellantur G
in om.
39 insula A
quandam
om. AW
40 fervente] furente Q ruente R W fluente
epyfaniae epyphaniarum

sperabatur dies celebrantur Ro celebrabantur dies sperabantur om. TS d e f .


C
4143 Octavum corcodrilli d e f . C
41 fuit om. A
quod om. TM
nitria

42 locum usque adftnem d e f .


refluentes refluens U D J fluentis
aquae
aquas R
43 corcodilli G cocodrilli UH
44 erant plurimi
ad teporem] ad
temporem J tempore D Ro ad tempus A
horam CH G R AW ora Q D
45
ita ut D YR J Ro et ut
46 accideremus G
videndam CU Ro visendum
48 excitati Ro excitata excitare A
49 cum magno Ro
christi nomen
50
invocamus W
et] ut
50/51 insurrexerunt D A S
51 ab angelo U G
(YRD) Ro
proiectae (YRD) Ro reicte reiecta regecte A
52
continuato (CU)] content! contento Q ( J W contenta A) continuo X concito ZH
pc. intentu R intento D Ro
deo] domino
53 nostro om.
54 honor
et gloria
et honor om. D
Amen om. Amen Amen U
Explicit
vita sanctorum Explicit liber sanctorum X Explicit liber de conversatione vel vita
sanctorum aegyptiorum C Explicit liber I Explicit liber primus Explicit liber primus
sanctorum patrum Explicit liber primus de vita sanctorum patrum U Explicit vita
sancti Pauli (seil. Pauli Simplicis) Q Petronius boniensis italie episcopus vir sancte vite et
monachorum studiis ab adolescentia exercitatus scripsisse putatur vitas monachorum W [ c f .
Praef. p. 135 sq.) Explicit liber sancti hieronimi b om. cett.

INDICES*
INDEX LOCORUM SCRIPTURARUM
Paralipomenon I

Genesis
3,15 (Vet. Lat.)
3,19
5,29
17,16
24,31
35,11
35,22
46. 3
48,19

.'

VII 4,1
1 6,22
I 4,1
II 5
XVI 3,5
II 5
XVI 2,4
II 5
II 5

Exodus
8,22
32,33
33.1 1

1 3,23
XXXII 3
1 3,25

VII 2,1
VII 2,6
P. 5
XXI 1,3
VII 3,1
IX 6,4
Josue

10.12 sq

IX 4,3
Judicum

14,8

XXI 1,3
Regum III

17,14
19. 5

VII 12,3
XI 9,6
Regum IV

2,15
3,14

I 3,25; X 8,3
Nehemias

13,2

XXI 1,3
Tobias

2,19
3.1 1
5,10
6,3
6,17
7,10
14. 4

I 4,1
XV 2,6
IX 3,5
XI 9,13
I 4,7
XXXI 20
1 1,17
Job

Deuteronomium
7,6
8,2-6
18.1 8
23. 4
33,8
33.1 9

4.1 0

XII 1
1 7,10

5,19
20,2

Ep. 5
I 6,6
Psalmi

5,3-5
6,9
14. 1
15. 2
19. 8
31. 9
31,11
37,8
45. 3
45,11
54,8 sq
63,11
64. 5
67,2
67,32 (iuxta L X X )
68,2 sq

* Die rmischen und arabischen Zahlen weisen auf Kapitel und Paragraphen.

II 13
I 7,6
XVI 2,14
II 13
XXIX 4,16
I 4,7
VII 14,6
XXIX 4,10
P. 9
1 3,23
I 3,33
VII 14,6
XVI 2,14
XXIX 4,10
VII 8,9
Ep. 9

390

Indices

73,19
76.1 1
77,19
82,2
83.4
84,8
93,17
96.1 2
113,4-8
117,17
118,87
118,165 (Cod. Alex.)
127,5

XIX 11
1 5,12
XI 9,21
XXIX 4,10
II 13
XIX 11
1 6,20
VII 14,6
IX 7,16
IX 7,4
1 6,20
P. 6
VII 16,5 XVI 2,9

XXIX 4,13
1 6,20
XI 9,2
1 6,21
Ecclesiastes

7,1

1 1,16
Sapientia

7,17
7.2 1
9. 5
12.24

1 3,24
1 3,24
1 2,12
XV 2,15
Sirach

3,21-23
3.22
19,1
20,32

1 1,16
1 1,16
I 6,8
XVI 2,9
Isaias

8,17
9. 6
19,1
27,1
29.1 4
35,1
52.1 5
54,1
58. 5
58,11
65.25

XVII 2
Daniel

2.1 2
2.24
4. 3
5,7
7. 7

VII
VII
VII
VII
XXIV

I 6,2
1 1,19
VII 1,1
VIII 16
VII 2,1
VII 5,2
VII 8,7
VII 5,2
1 6,23
XVII 2
VII 8,8

2,1
2,1
2,1
2,1
4,2

Amos
3,9

XXVIII 2,1
Habacuc

2,18

Proverbia
4,23
5,14
6,27
18,19

Jeremias
31.1 2

IX 7,16
Macchabaeorum II

6,23

VII 2,1

Matthaeus
4. 4
XI 9,5
4,11
1 3,26
4,18-22
XVI 2,10
4.22 . . IX 5,5; IX 7,17; XI 9,18; XVI 1,12;
XVI 2,10
5. 3
I 7,1
5. 8
1 3,14
5,37
I 2,5
6,6
VII 15,12
6,14
1 3,19
6.16-1 8
VII 15,12
6.2 5
P. 8
6.32
P. 8
6.3 3
P. 8; P. 11
7,8
P. 8
7.13 sq
I 3,30
7 . 1 7 - 20
1 3,13
7.2 3
I 7,6
8.4
IX 2,5
8.2 8
II 8
9.2 9
IX 7,8
10,41
1 1,15
11,21
1 6,23
12.1 3
XXX 2,3
12,33
1 3,13
12,36
IV 1
13,44
P. 3
14,5
VII 2,8

391

Index locorum scripturamm


15,28
16.24
17.1 9
17.20
19.2 1
20.1 5
21.2 1

1 1,14
XVI 2,9; XXXI 14
P. 9
IX 4,5
XVI 2,9
VII 12,6
P. 9; I 3,25

21,22.

P. 8

21,26
21,46
22.1 6
23,11
24,44
25,34
25,41
27,54

VII 2,8
VII 2,8
XVI 2,7
P. 11
VII 15,6
XVI 3,5
X 8,13
IX 4,8
Marcus

I,2 3
3,11
5,49
9,22
9,34
II, 9
11,23
11.2 5
14,6

II 8
II 8
VII 16,1
I 5,14; VII 8,5
P. 11
VII 13,3
P. 9
1 3,19
XXX 2,2

18.1 4
18,27
22.1 6
24,45
Johannes
1,21
1.2 5
2.2 1
3.3 1
4,10
6,28
6,38
6,57
6,64
11. 9
11,22
11,41
11,44
12,35
13,12-17
14,12
14,12-14
15,11
15.1 5
16.3 3
19,30
20,26

Lucas
1,11
1.1 3
2,9
2,37
2,40
3.1 4
4,14
5,11
5,28
10,15
10,19
10,30
11,9
13.22
14,11
15.1 7
16,25
17,14
18,13

XXIX 4,15
1 1,19
IX 4,5
XVI 2,15
VII 1,5
1 1,16
VII 2,7
XVI 2,9
XVI 2,9
I 4,8
VIII 3
I 5,8
XXIX 5,5
VII 2,7
1 4,8; I 5,15
IX 7,19
XXIX 1,5
IX 2,5
I 5,3

1 4,8; I 5,15
XXX 3,4
XXXI 20
IX 7,17

VII 12,5
VII 12,5
I 2,5
XVI 3,3
1 1,19
XXXI 5
XXXI 14
VII 15,4
1 1,14
IX 4,3
VII 2,4; VII 4,5
XXVIII 4,4
XXVIII 4,4
IX 4,3
1 6,17
IX 4,5
P. 8
I 7,1
1 3,25
I 7,1
X 8,14
IX 6,2
Actus Apostolorum

1. 4
I,1 8
2.22
2,37
2,46
3,7
4.32
5,18
6. 5
8,20
8.26
10.3 4
II,1 4
12,7
13.1 0
14,22
16.1 7
16,26 sq
26,26

VII 8,5
VIII 16
VII 1,4; IX 6,4; XXXI 16
VIII 12; XI 9,16; XIX 4
X 8,13
IX 5,5
VII 3,4
VII 3,3
XXVIII 4,3
IX 6,4
VIII 2
XVI 2,7
1 1,15
VII 3,3
XV 2,4; XXIX 4,2
1 3,30
IX 2,1; XXXI 3
VII 3,3
XVI 2,4

392

Indices
ad Romanos

1,28

I 6,6

2. 4
2.1 1
2.2 1
5,20
6,19
8. 5
8. 8
8.1 2
8,25
8,38
14,10
16,27

IX 5,4
XVI 2,7
I 3,16; I 6,19
VII 5,4
1 4,10
XVI 3,3
1 3,27
XX 4
VII 8,5
1 3,26
VII 8,6
Ep. 16
ad Corinthios I

1,19
VII 2,1
2. 9
VII 8,7
3,18
VII 4,4
8.1 3
XI 9,5
9,24
XXX 1,3
10,24
XXIX 3,1
12,2
IX 7,16
12.4 sqq
XXI 1,5
12,9 . . . VI 5; XII 2; XXXI 18; XXXIII 2
13,2
P. 9; I 3,24
13. 5
I 2,9
14,20
XV 2,15
15,50
XXX 1,3
ad Corinthios II
1.1 0
4,7
6.14 sq
7. 4
7. 5
9. 4
9.1 5
10,4
10,18
11,26
12,2 sq
12,18

Ep. 16
P. 3
VII 8,6
XXXI 19
I 1,5
VII 15,6
VII 8,7
XXVII 7,1
1 3,18
Ep. 5
II 11; II 12
XI 9,3
ad Galatas

1. 5
4,27
5.1 6
5.2 2

Ep. 16
VII 5,2
XI 9,3
1 3,12

6,3
6.1 7
14,14

VII 4,4
XXX 2,2
1 6,17
ad Ephesios

1.1 8
4.1 9
4,27
4,29
6. 5
6,9

1 3,20
1 4,10
I 3,9
IV 1
X 8,13; XXXI 8
XVI 2,7

6,16

P. 11

ad Philippenses
1,23 sq
2. 3
2. 4
2,14
3.1 3
3,19
4,7

IX 4,7
P. 11
I 2,9; XXIX 3,1
XXVIII 1,1
XVI 2,15
XVI 3,3
I 1,5
ad Colossenses

1.1 6
2,1
2. 3
3. 1
3. 2
3.1 4
3,25

2. 6
2. 7
3,12
4,12
5,16-18

1 3,26
1 1,14
P. 3; XVI 2,9
XV 2,15
XVI 3,3
P. 11
XVI 2,7
ad Thessalonicenses I
1 3,3; VII 15,12
XXIII 3,4
XXII 2,5
VII 14,6
VII 14,7
ad Timotheum I

1.1 7
2. 4
3. 6
3. 7
4,7
4,14
5,6
5,22
6,9

Ep. 16
P. 1
I 4,2; I 5,15
1 6,18
IV 1
I 2,4
XX 5
I 7,8
I 3,7; I 4,2; I 6,18

393

Index locorum scripturarum


6.1 1

P. 2

6.1 2
6,16

2.1 4
2.1 5
2.1 6

XVI 3,3
1 3,21
ad Timotheum II

2,26

5,4
6.1 2
II,3 7

Jacobus
XXVIII 4,2
I 7,8
I 3,7
Ep. 16

ad Titum

ad Hebraeos

IX 7,1
VII 15,1.2

2,1-9
4,11
5,17

1 6,18

4,18

I,1 4
2.1 1
2,14
3,2

11,38
13,1

IV 1
X I X 14
VII 2,1
VII 15,6
1 3,18
VII 8,5
IX 3,2

XVI 2,7
1 3,11
VII 12,6
Petrus I

3,7

I 7,7
Johannes I

3,22

1 3,25
Judas

9
21

X X I X 4,3
VII 8,5
Apocalypsis

8,3

X X I X 4,15

INDEX LOCORUM AUCTORUM


Apophthegmata
alph.:
Apollos
Cap. VII
Apollos 3
VII 1 5 , 1 - 3
Elias 2
IX 4,3
Evagrios
Cap. XXVII
Kronios ?
Cap. XXV
Makarios
Cap. XXVIII
Makarios Politikos
Cap. XXIX
Or 1
IV 1
Paulus
Cap. XXXI; XXIX 4,16
Pityrion
Cap. XIII
Pityrion 3
XIII 4
Surus
Cap. X
Surus 5
X 8,10
Cham
230
241

XXIV 4,2
XVI 2 , 3 - 8

Natt
392
488
490
494

P. 8
XXIX 1,2.3
XXVIII 4 , 1 - 5
XXIX 3 , 1 - 3

Paschastus (Freire)
Appendix 7
PJ
II 11
III 3
VI 15
(BHL
3,41

XXXI 20
XXIV 4,2
XVI 2 , 3 - 8
XXIX 2 , 1 - 3

6525)

Comm. patr. (Freire)


15
18
Aug. civ. dei
V 26
Aug. cur. mort.
XVII 21

XXVIII 2 , 1 - 6
Cap. XX
XVI 1,2

I 1,6

I 1,6; 1 , 1 0 - 1 7

Aug. serm. 227 a


Basil.(Ps.) ad fil. spirit.
VI
Basil reg. fus.
5
Bened. reg.
7,5
66
73. 2
Cael. in Cie. epist.
8,14,4
Cass. Conl.
1.20
1.2 1
2,5
2,25.26
5,12
6,1
7,27
14. 4
14,7
15,1-3
15. 3
17,24
18,1
18,16
19,9
20,1
21. 5
22,3 sqq
24,13
24,13-16
24,26
Cass. Inst.
4,23

V 5

XXXI 14

1 3,11

XXXI 14
II 3
XXXI 14

I 2,7

1 3,16
I 1,1
XXIX 4,6
VII 15,10
Cap. XXVIII
Cap. XXI; XXII
Cap. XXVIII
Cap. XXIX
XVI 2 , 3 - 8
IX 7,9
Cap. XXVIII
II 14
Cap. XXXII
XXIX 2 , 1 - 3
XXVIII 1,1
III 1
XXXI 14
Cap. XX
Cap. XXVIII
13,15
I 1,1; 1,6

I 1,1

Index locorum auctorum


Cassiodor in psalm.
150,5
Cie. fin.
I,19,6 3

XVI 1,12

XV

395
Cap. XXIX
Cap. XXVII

1 5,12

Isaias mon.
frgm. 1

1 3,20

Didache
8. 1

VII 15,8

Isid. Etym.
XV 11

XVIII 5

Diognet
VI 7

P. 9

Iulian epist.
50

1 2,11

Lucr. rer. nat.


V 99-104

1 2,11

Evagr. Cent.
6,38
Evagt. Gnost.
128
Ev. Thom.
25

1 3,20

XV 2,15

Mag. reg.
I,6 1

XVI 2,7

XI 9,5

Oros. Hist. Eccl,


I 8,9

IX 7,5

Ev. Ps. Matth.


23

VII 1,1.2

Reg. Mac. Alex.


29

VII 15,8

Grimlaicus Reg. sollt.


37

Cap. XX

Reg. Pach.
Praef. 4
51

Hier, epist.
4. 2
22,28
22,33
22,33.35
22,35
Hil. Trin.
II,4 5

P. 7
VII 15,11
P. 11
P. 7
III 1

1 3,21

HL (BHL 6532)
II
IV 1; Cap. XXX
VI
Cap. XXVIII; XXIX; XXVIII
3,1-4
IX
Cap. II
X
Cap. XXXI
XIX
III 1
XXII
Cap. I
XXV
Cap. XXVII
HL (BHL 6534)
V
IX

IV 1
Cap. XXVIII

Reg. tert. patr.


II 14
Rufin Basil, reg.
praef.
2.20
2.2 1
2,76
2,82
2,94
2,71
3,26
3,34
7
II,3.5
12,13
13. 5
14. 2
14. 6
15. 3

VII 2,6; IX 3,3


VII 13,4

1 1,16

P. 3
1 3,20
1 3,21
1 3,22
1 3,20
I 3,32; 6,1
XV 2,15
XXXI 14
VII 2,9
I 1,8
P. 11
P. 11
XXVII 7,1
1 3,20
1 3,26
XXIII 3,4

396
17,2
42-44
133
Rufin Clement.
IV 4,6
IV 32,3
IX 28,6
X 70,2
Rufin Epist. Clem.
4,1
Rufin Hist. Eccl.
II 4
II 8
II 8 ?
II 9
II 19

Indices
I 6,8
1 3,11
1 6,24

VII 4,3
XIII 4
XXIX 4,11
I 1,15; 2,12

Cap. XXVIII; XXIX


VII 5,4
Cap. XIII
P. 3
Cap. I; I 1,6

1 3,22
1 3,20
I 3,20 sqq.

Serapion Thmuit.
epist. ad mon. 3

P. 9; VII 12,6

VII 15,1

Soz. Hist. Eccl.


III 14
VII 2,1; 2,4; 2,6; 2,9;
2,10; 4,8; IX 3,3; Cap. X; Cap. XVIII;
Cap. XXVIII; Cap. XXIX
VI 7
VII 15,1
VI 19
Cap. VII
VI 28 . . . . Cap. IX; XI; XII; XIV; XV;
XVII; XVIII
VI 29
Cap. XXXII; XXXIII
VI 30
Cap. XXIV; XXV; XXVI;
XXVII
VI 31
Cap. XXI; XXII
Sulp. Sev. Dial.
1,6-12
Sulp, epist. app.
2,13

VII 15,12
P. 10

Verg. Aen.
1,10
1,430 sqq
I,436
4,407
4,563
II,360 sqq

1 2,14
XXI 1,3
XXI 1,6
XXI 1,6
1 1,13
VII 9,2

Verg. Georg.
4,83
4,169

1 1,13
XXI 1,6

Vit. Abrahae
285 D

II 5; VII 2,1; 4,7

P. 12

Rufin Orig. princ.


I 1,6
I 1,6.7
I 1,8.9

Socr. Hist. Eccl.


VI 7

Tert. virg. vel.


2,4
14,1

I 1,1
I 2,7

Vit. Ant.
I
XXX 1,2
4
1 3,25
7
XXVII 8,1
8
I 5,3; 5,9
9
I 3,26; XXXII 7
10
XXXII 8
II
IX 6,14
12
IV 3.4
14 . . . XVI 3,4; XXIX 5,4; XXXIII 1.2
15
XI 9,11
16
XV 2,6; XXII 2,4
17
I 3,7
18
XV 2,6
24
VIII 3.4
25
I 5,7
31
VII 13,2
32
1 1,22
35
XIII 3
36
1 3,10
39
XXIX 4,16
44
P. 7; XXI 1,2; XXII 2,5
45
P. 8
46
VII 3,1
47
VII 3,1; XXX 3,7
48
I 1,15; 2,12
50
II 3; IV 3.4; IX 7,18
60
XVI 2,14; 3,9; XXX 1,1; 3,7
62
VII 13,2; XI 9,17

Index locorum auctorum


67
68
80
88
Vit. Ant. (Bartelink)
24,5
Vit. Ant. (Evagr.)
25
50

II 1; VI 3
IX 7,9; XXVIII 4 , 1 - 5
IX 7,10; XXVIII 4,2
XIII 3

XXIV 4,2

. . I 7,3
VII 2,8

Vit. Eugeniae
5
Vit. Pach.
12
51

397

IX 7,10

II 5; VII 2,1; 4,7


II 10

INDEX NOMINUM PERSONARUM


Abraham patriarcha VII 15,2
Ammon Tabennensium pater III 1; 17
Amnion sanctus vir VIII 8
Ammon primus Nitriae monachus XIII 2;
X X X 1,1; 1,2; 3,6; 5,5
Ammonius magnus XXIII 2,6; 3,1; 3,5; 3,6
Antonius eremita XIII 2; XXV 5,2; X X V I
6,1; XXVIII 1,1; 1,2; X X X 1,1; X X X I 1;
2; 3; 8; 16
Anuf sanctus vir X 8,2
Apelles presbyter X V 1,1
Apollonius Hermopolitanus VII 1,1; 2,1;
6,1; 6,5; 7,2; 7,3; 8,3; 8,5; 8,6; 9,1; 9,2; 9,4;
10,2; 12,1; 13,2; 14,4
Apollonius martyr X I X 1; 4; 9 bis-, 10; 11;
12; 14
Benus monachus

IV 1

Christus P. 3; 4; 8; I 3,26; 4,5; II 10; IV 3;


VII 8,6; 10,3; 15,4; VIII 16; IX 4,3; 4,6; 4,7;
7,6; 7,12; XI 9,8; XIV 4; XV 2,7; XVI 2,9;
XXVIII 2,3; 2,4; X X X I 8; 15; Ep. 16
Copres presbyter IX 1,1; 7,2 bis; XI 10,1
Cronius pater X X V 5,1
David I 3,33
Didymus senior X X I V 4,1
Dioscorus presbyter X X 1
Dioscorus frater Ammonii XXIII 3,4
Esaias propheta VII 1,1; 8,8
Esaias monachus X 8,1; 8,5
Eugenius tyrannus I 7,12
Eusebius frater Ammonii XXIII 3,4
Euthymius frater Ammonii XXIII 3,4
Evagrius monachus XXVII 7,1; 3
Filemon choraules et martyr

XIX 4 bis-, 6; 11

Helenus vir sanctus XI 9,1; 9,13; 9,19


Helias propheta II 12; VII 12,5; XII 1
Hellas monachus XII 1

Iamne magus X X I X 1,4


Iesus P. 4; I 3,26; IV 3; IX 4,3; XI 9,8; XV
2,7
Iohannes Lycopolitanus I 1,1; 1,18; 1,19;
2,4; 2,12; 7,11; 7,14
Iohannes frater XV 2,1
Iohannes vir sanctus X X X I I I 1
Iosef VII 1,1; XVIII 5 bis
Isidor monachus XVII 1
Iudas VII 15,8
Iulianus imperator VII 2,4; 3,1
Loth

VII 15,3

Macarius Aegyptius XXVIII 1,1; 1,2; 2,2;


4,3; 4,4; 7,2
Macarius Alexandrinus X X I X 1,1; 2,1; 3,1;
3,3; 4,1; 4,3; 4,6; 4,10; 5,1; 5,3; 5,5
Mambre magus X X I X 1,4
Maria mater Iesu VII 1,1
Mutius ( = Patermutius) IX 2,1; 4,4; 6,4
Or monachus II 1
Origenes discipulus Antonii

X X V I 6,1

Pafnutius anachorites XVI 1,1 bis-, 1,10 bis;


2,2; 2,3; 2,4; 2,9; 2,11; 2,12; 2,14; 2,15;
3,2 bis; 3,4; 3,5
Paulus monachus X 8,1; 8,6; 8,9
Paulus Simplex X X X I 1; 8 bis; 16; 18
Piammon presbyter X X X I I 2
Pithyrion pater XIII 1
Satanas X 8,13; XV 2,4
Serapion presbyter XVIII 1
Syrus abbas X 8,1; 8,3
Theodosius imperator I 1,6; 7,12; 7,13
Theon vir sanctus VI 1

INDEX LOCORUM ET LOCA INHABITANTIUM


Aegyptus P. 1; 4; I 2,1; VII 1,1; 5,3 bis;
6,1; 6,2; 10,5; IX 7,8; XVII 3; XXI 1,1;
XXVIII 4,1; Ep. 1
Aegyptius P. 2; VI 7; VII 1,1; 6,2; 16,3;
XVIII 2
Aethiopia VII 8,9
Aethiops I 1,7 bis; VII 2,3; 8,9; XXIX 4,5;
4,7; 4,13; 4,14
Alexandria I 7,12; XIX 13 bis; XXI 1,1;
XVIII 3
Alexandrinus XVI 3,2; XVIII 1,1; XIX 4,6
Antinopolis XII 1
Arsenoitis XVIII 1
Babylon
Cellia

VII 2,1; XVIII 4


XXII 2,1

Diolcus

XXXII 1

Graecus

VI 7; VII 16,3

Iudaeus

Latinus VI 7; IX 7,2
Lyco I 2,1; Ep. 13
Mariae stagnum Ep. 13
Memfis XVIII 4
Nilus I 1,22; VII 6,2; IX 6,1; XXX 3,7;
Ep. 10; 12; 14
Nitria XXI l , w ; XXIX 2,1; XXX 1,1;
Ep. 14
Oliveti (sc. mons) P. 2
Oxyrinchum V 1
Parthenium mare XXXII 1
Pyramida XVIII 5
Romanus

Heracleos (sc. regiones) XVI 1,1


Hermopolis VII 1,1
Hierosolimae I 2,11; VII 13,2
Hierusalem VII 16,5; XVI 2,9
Israel XXI 1,3
Iudaea VII 1,1

VII 14,6

I 1,7 bis

Scithium XXIX 2,1


Sion VII 16,5; XVI 2,9
Syene I 1,7; Ep. 2
Tabennenses III 1
Thebais I 1,2; 1,7; II 1; III 1; V 1; VII 1,1;
1,3; 12,1; XII 1; XIII 1; XVI 1,1; 3,2;
XVII 1; XX 1; Ep. 2

INDEX RERUM AD VITAM ET CONVERSATIONEM


MONARCHORUM PERTINENTIUM
Die Belegstellen fr die hier aufgenommenen Lemmata sind vollzhlig aufgefhrt mit
Ausnahme der mit einem Stern * gekennzeichneten. In diesem Fall sind nur die Stellen
aufgenommen, die im asketischen Kontext wichtig sind (. B. accedere nur in der prgnanten
Bedeutung zum Tisch des Herrn gehen").
abbas I 7,6; IV 3; X 8,1; 8,3; XI 9,13;
XXIX 4,1
abnegare I 5,9; XVI 2,9; XXXI 14
absens* (sc. deus) VII 12,6
abstinere I 3,28 to; 3,29; III 3; XX 5;
XXVII 7,5
abstinentia P. 2; I 2,10; 3,2; 3,32; 4,1; 4,11;
6,2; II 2; 17; III 1; 2; V 10; VII 1,5;
2,10 to; 15,1; 15,13; IX 2,9; 2,10; 3,1; X
8,9; XV 2,1; XVI 1,12; 3,5; XXVII 7,3;
7,4; XXVIII 1,2
accedere* {sc. ad communionem/deum) I
3,22; XIV 1; 2 to; 3; XX 1 to; XXIX
4,14; 4,16; XXXII 3; 5
actio II 10; IX 2,11
actus I 1,14; 7,8 ter; IX 1,2; X 8,8; 8,9; XV
2,14; XVI 1,3; 2,3; 2,13; 3,7
adlocutio VII 16,3
adludere XXIX 4,7
admonere XI 10,2
admonitio XXXI 2
adolescens I 2,4; VII 3,2; IX 3,1; 3,3; 3,4;
3,5; 4,8; XI 9,20; 9,21; XXX 2,1
adorare I 6,17; II 12; 13 to; VII 8,6 to;
13,2; 13,4; 15,1
adsumere I 3,18 to; VII 5,6; 7,15; 8,9;
XVI 2,14 ter, 2,15; 3,3 to
adsumptio I 5,14
advenire I 1,3; 1,14; 2,1; 2,11; II 9; 15 to;
VII 11,2; IX 2,1; XVI 2,6; XXX 3,1
adventare P. 8; I 1,5; 3,32; VII 13,4; 15,1;
IX 7,18; XVIII 3,5; XXI 1,3
adventus P. 8; II 3; VII 13,1 to; 13,2;
15,1 ter, XI 9,17
aedificare II 15; VII 16,3; XIII 3; XV 2,8;
XXVI 6,1; XXIX 4,8; 4,11

aedificatio

P. 2; I 1,3; 6,18; II 2; IX 7,4; XI

10,1

aeger I 2,8; IX 4,2; XV 2,11; XXII 2,3


aegritudo VI 2; XVII 7; XX 5
aemulatio P. 11; 12
aemulator VII 2,1; 4,7
aequanimis XXVIII 3,6
aequanimiter I 2,5
aerumna XXI 1,4
aeternitas VII 14,6
aeternus I 7,9; X 8,13 to; XVI 3,5
affectio XVI 3,8
affectus P. 6; I 3,21; 4,4; V 9; XI 10,1; XIII
3; XXII 2,5
affluentia XXXI 17
agnitio P. 1
agon P. 11; XXII 2,4
alacritas II 15; VII 10,4; VIII 4; XXI 1,3;
XXIII 3,8; XXXIII 1
altare XXIX 4,14to; 4,15; 4,16; XXXII
3 to; 5; 6; 7; 8
altiora* (subs/.) XV 2,15
amabilis XIX 4; 5
amare X 8,10
amator XXIX 1,2
amicus I 3,25 ter, 3,26; VII 8,3
amoenus XXIX 1,3
amor I 4,4; X 8,10
angelicus I 3,26; II 1; IV 2; VII 5,1; IX
2,3; XVI 1,2; 1,12
angelus I 3,26; 5,12; 6,2; 6,17; II 2; 11; 12;
17; IV 4; V 7; VI 3; VII 3,3; 8,6; 15,3; IX
5,6; X 8,11; 8,12; 8,13to; 8,14to; XI 9,6;
XV 2,7; XVI 1,2; 2,14; 3,5; 3,9; XXIX
4,15; XXXII 3; 5; 8; Ep. 16

Index rerum ad vitam et conversationem monarchorum pertinentium


anima I 2,7; 2,11; 2,14; 3,1; 3,14; 3,30 bis;
3,31; 6,6; 6,20; 7,11; VII 2,8; 3,4; X
8,14 bis-, XI 9,5; XIII 3; XV 2,4; XVI 1,9;
1,11; 2,14; 3,3; 3,7; XIX 11; XX 3; 5;
XXIX 4,10; XXX 1,1; XXXI 6; XXXIII
1; Ep. 9
animus P. 2; 5; 6; 8; I 2,15; 3,17; 3,27; 3,29;
3,33; 4,1; 4,2; 4,4; 5,12; 6,5; 6,18; II 17;
VII 3,2; 5,2; 8,9; 11,2; IX 2,3 bis; 5,4; XI
9,16; XV 2,12; 2,15 bis; XVI 1,12; XVII
6; XXI 1,2; XXIII 3,4; XXV 5,2; XXVII
7,1; XXVIII 1,2 bis; XXIX 1,4 bis; 1,5;
XXX 3,1; 3,8; XXXI 2; 5; 8; 12
aperire I 3,12; IX 7,17; X 8,5
apostolicus VII 4,6
apostolus P. 9; I 2,13; 3,7; 4,10; VII 2,8;
3,4; 5,4; 12,5; 12,6; 14,7; XXVII 7,1
aqua I 1,22; 3,29; 6,7; II 4; 15; VI 9; VII
6,2; 7,1; IX 6,1; 6,3; 7,19; XI 9,6; XVI
2,11; XXI 1,3 bis; XXVII 7,3; 7,4; 7,5;
XXIX 2,2; XXX 3,1; XXXI 6; 13; Ep. 9;
10; 14
arcanus I 4,6
athleta XXII 2,4
aula {sc. scientiae) XXIII 3,3
aurum VI 4; IX 6,4
bacchari VII 7,1; 7,2
baptismum XIX 15
beatitudo I 7,1; XVII 4; 5
beatus I 2,12; 7,1; 7,11; VII 7,2; XIII 2;
XVI 2,9; 2,14; XIX 11; XXV 5,2; XXVII
7,2; XXVIII 1,1; 1,2; XXIX 5,2; X X X
3,8; XXXI 9; 14; 17
belua IV 3; XI 9,11
benedicere P. 1; I 1,15; 1,23; 1,25; 2,8; VI
2; VII 16,5 bis; IX 7,7; 7,13; 7,15; X 8,7;
8,13; XI 9,21; XVI 2,9 bis; 3,5; XXVIII
3,7
benedictio I 1,17; 2,1; 6,24; 7,12; VII 12,1;
16,5
beneficium I 1,16; 6,5; 6,22; IX 7,20
benignitas XXIII 3,2; XXXII 2
benignus P. 11
bestia P. 9; I 4,3; IV 3; VI 9; VII 9,3; 9,4;
VIII 5 bis; 6; 11; 13; 14; 15 bis; 17; XI 9,14;
XIX 11; 13; XXIV 4,2; Ep. 14; 15; 16
bibere II 4; VII 15,4; XXVII 7,3

401

blandimentum I 4,4; XIX 8; XX 3


blasfemus XIX 3
bonitas P. 6; I 3,12
bonum I 1,1; 2,4; 2,5; 3,13; 5,15; 7,8; II 15;
V 1; VII 2,2; 16,5; XVI 1,5; 2,4 bis; 2,9;
XXI 1,5; X X V 5,1; XXIX 1,2
bonus P. 8; I 3,13; 7,8 ter; VII 2,1; 12,6; IX
5,4; 8,3; XVI 2,9; 3,2; XXIV 4,1
caelestis P. 5 bis; 11 bis; I 1,20; 6,2 bis; 6,5;
6,22; 7,9; II 11; 12; 17; VII 2,6; 5,1; 8,7;
IX 2,3; 7,1; X 8,10; XI 9,21; XV 2,7; XVI
3,3; XXVIII 1,2
caelus/caelum I 3,19; 4,8; 5,3; 5,12; 7,1; VII
4,7; 8,6; 14,6; X 8,14; XXII 2,3; X X X
1,1; XXXI 11
caerimonia VII 7,2
calliditas XXIX 1,3
callidus XXVIII 4,2
Caritas

P. 2; 7; 11; I 3,12; 3,26; 3,27; 6,17;

7,8; VII 2,10; XXI 1,2; 1,5; 1,6; XXII 2,5;


XXIII 3,2; 3,9; XXIX 2,3; 3,1; 3,3
carnalis XXXI 5
caro I 1,14; 3,20 bis; VII 15,4; IX 4,6; 4,7;
XI 9,3; 9,4; XX 3; 4; XXIII 3,4; XXVIII
3,5; XXX 1,4
castigatio I 1,22; 2,7
castus I 5,4; 7,8; XI 9,1
catholicus V 5
cella I 1,5
cellula P. 7; I 2,14; 4,3; 6,16; II 15; VI 1;
9; VIII 7; XI 9,9; 9,19; 9,20; XVI 2,12;
2,14; XVII 5; XXI 1,3; XXII 2,1; 2,2;
2,3; 2,5; 2,6; XXIII 3,6; 3,7; 3,9 bis; 3,10;
XXVIII 2,1; 3,4 bis; XXIX 3,2; 4,1;
XXXI 4; 7; 9
certamen P. 11; I 4,10; VII 3,1; 8,1; 8,2;
XXVIII 2,2
chorus II 17; XVI 1,12; 2,14; 3,6
Christianus I 5,4; V 5; VII 7,3; 9,1; IX 2,6;
3,3; 7,6; 7,19; XV 2,4; XIX 4; 5; 7; 12; 14
cibus P. 8; I 2,10 ter; 6,3; 6,8; 6,9; 6,10; 6,13;
6,14; 6,24; II 10; 11 bis; III 1 bis; 2; 3; VI
8; VII 2,6; 2,10; 6,2; 10,4; 12,1 bis; 13,4;
14,2; 14,3; VIII 11; IX 2,8; 6,3; X 8,11;
XI 9,5; 9,21; XII 6; XV 2,2; 2,7 bis; XVI
1,8; XXXI 6
cilicium I 6,23

402

Indices

cinis I 6,23
circumire VII 7,1; 16,4; XV 2,8; XIX 2
circumscriptio I 3,21
clausus I 1,2; VI 1; IX 6,2
clemens P. 11
clericus I 2,2
clerus I 3,16; 3,17
codex II 7
coetus X 8,13
cogitatio P. 6; I 3,5; 3,6 bis; 4,6; 6,6; 6,7;
6,11; 6,14; 6,18; 7,2; 7,4; VII 4,1 ter; 4,4;
XI 9,15; 9,19; XIV 3; XX 3; 4; XXVII
7,1; XXIX 4,8; 4,11; 4,12; XXXI 5
cognoscere I 2,15; 3,13; 3,23; 3,24 bis; VII
15,12; IX 2,6; XI 9,12; XIV 1; XVI 2,5 bis;
XIX 9
cohibere {sc. se) I 3,11; 6,9
colere VII 6,2; 6,3; 7,1; IX 7,5; 7,18
collecta XXIX 4,1; 4,2; 4,3; 4,4
colobium III 1; VII 2,6
coma VII 15,11
commonitio VII 15,6
communio II 10; VII 8,6; 13,4; XIV 2; 3;
Abis
communicare VII 15,4
communis P. 11; VII 15,10
concludere I 5,3; 6,23; VII 3,2; IX 7,10;
XVIII 3
concordia XVI 2,8
concupiscentia I 4,6; 6,9; XI 9,3 bis; 9,4
condemnare XXXI 11
condemnatio I 3,16
confessio X 8,10; XXXII 4
confiteri X 8,10; XIX 11; XXIX 4,11
confoederari I 2,1
congregatio VII 1,6; X 8,13; XVI 3,4;
XXIX 4,2; 4,3
coniux I 1,10; 1,12*; 1,13; XVI 2,5
conlatio I 7,7; XXIII 3,9 bis
conloquium I 1,5 bis; 4,5
conpunctio I 6,19
conpunctus I 5,3; VIII 12; XI 9,16; XIX
4; XXIX 5,4
conscientia I 3,19; 7,8; IX 5,1 bis; XV 2,14;
XX 1
consecratus XVI 1,5
consensus XVI 2,5
consignare VII 2,5; IX 5,6; 7,12; XI 10,2

consilium VII 8,2; XI 9,15; XXIX 1,4;


XXXI 2
consolari VII 3,1; XV 2,13; XXIII 3,4
consolatio I 1,3; XXII 2,4; XXXIII 1
conspectus I 1,4; 3,6; 4,11; 7,4; 7,10; XIX
5; 11; XXII 2,2
constanter XV 2,13
constantia VII 3,1; XIX 6; XXIX 2,3
consuetudo I 2,10; 3,32; 6,7; II 10; IX 7,8;
XIII 5
contaminatio I 1,20; XVI 1,5
contemnere I 5,8; VII 3,1
contemplare I 1,14
continentia I 6,2; III 3; VI 1; XI 9,1; XVI
2,5; XX 4; XXIX 3,3
contradicere VI 5; XXVIII 4,2; XXXI 13
contristari XVI 2,8
conventus V 3; VII 4,8; X 8,13; XXII 2,3
conversatio P. 12; I 3,32; 6,1; III 2; VII 4,7;
15,1; 16,1; XI 10,1; XV 1,4; 2,12; XVI
2,12; XXVIII 3,7
conversio I 3,2; 5,15; IX 5,6 bis; 6,3; XXXI
1
cor I 3,5 bis; 3,8; 3,9; 3,10; 3,14; 3,19;
3,20 bis; 3,21; 4,6; 5,3; 6,7; 6,8; 6,14; II 13;
VII 3,4; 4,1; 14,5; VIII 12; X 8,5; 8,11;
8,13; XI 9,15; 9,16; XIV 3 bis; XIX 4; 14;
XXIX 4,8; 4,11; 4,13; 4,16
corporalis 11,14; 3,27; 3,28; II10; VII 15,3
corporeus I 3,21; XV 2,15
corpus P. 8; 12; I 1,15; 1,23; 2,7; 2,9; 2,10;
3,6; 3,20; 3,29; 5,11; 6,2; II 3; 5; VII 4,1;
13,4; 15,3; X 8,7; 8,11; XI 9,8; XIII 4;
XV 2,7; XVI 3,7; XIX 16; XX 2; 5; XXII
2,3; XXVII 7,3; 7,4; XXVIII 3,3; 3,5;
XXIX 4,14; X X X 1,1; XXXI 5; 6
corpusculum XI 9,7
correptio I 1,22; 2,5; XV 2,14
corrumpere X X X 1,3
corruptibilis I 7,8
corruptio XXX 1,3 bis
creatura I 3,26
credere* (sc. deo) VII 4,7; 6,1; 6,2; 7,7; 8,5;
15,7; VIII 3; IX 7,6; 7,10; 7,17; XIX 13;
14
crucifigere VII 15,8; 15,9 bis
crux XVI 2,9
cubiculum XXIII 3,2; XXX 1,3

Index rerum ad vitam et conversationem monarchorum pertinentium


cuculla III 1; IX 3,2
culmen I 1,1; IX 7,5; X X X I 16
culpa I 4,10; XIV 1; XVI 2,7
cultura VII 2,1
cultus P. 2; VII 6,1; XVI 3,7
cupiditas I 3,5; 3,28; 3,29; XI 9,15
cura I 1,5; 1,23; 2,9; 3,14; 5,9; 6,3; II 3;
VII 3,3; XVIII 1; X X 1
curare I 2,6; 6,8; IX 1,1; 3,3; 5,3; 7,1; XV
2,10; XVII 6; X X X I 17; IS bis; 20 bis
daemon I 4,8; 4,9; 4,11; 5,4; 5,8; 5,10 bis;
5,11 bis; 6,19; 7,2; 7,3; 7,4; 7,5; II 8 bis; 12;
VII 2,1; 2,3; 7,1; l,2bis; IX 1,1; 6,4; XI
9,18; 9,19; 9,20; XV 2,5; XXVII 7,3; 7,4;
XXVIII 3,3 bis; X X I X 1,3 bis; 4,1; 4,3; 4,4;
4,8; 4,11 bis; 4,12; 4,14; 4,16; X X X I 19;
XXXII 7
daemonicus VII 7,1; 7,2
damnum I 6,8; XVI 3,6
deceptio I 4,9; X I X 10; X X I X 1,4
decipere I 4,9 bis; 6,19; 6,23; VII 4,4; XV
2,5; X X I X 1,3
deceptor X I X 4; 9
deceptrix XI 9,3
delabi XX 4
delectare I 5,6; XVI 3,7
deliciae I 3,27; 3,28 bis; 3,29; 3,32; 5,5; X X
5; X X I X 1,5
desertum I 6,2; 3,33; VII 2,6; 5,2; 5,3 ter;
VIII 1; 2; IX 3,1; 5,5; 6,3; XI 9,4; 9,5; 9,8;
9,21; XVI 1,1; 2,10; 2,12; 3,4; XXII 2,1;
X X I X 1,2; 1,3; X X X 1,4
deservire I 6,2; VII 2,10
deses X X 3
desiderare I 1,14; X 8,11
desiderium I 1,14; 3,5; 3,7; 3,29; 3,30; 3,31;
VII 4,3; IX 4,6; X 8,11; XI 9,3
desidia I 2,14; 6,5
desperare I 4,10; 5,13 bis
desperatio I 5,15
despicere I 3,16; XVI 2,6; 3,7
detrahere I 3,11
deus passim
devotus I 1,1
diabolus I 3,4; 3,7; 3,8 bis; 3,9; 3,11; 6,18;
VII 4,1; 12,5; X V 4,1; X X I X 1,4; 4,2
diaconus I 2,2; 2,4; X I X 1

403

diligentia I 3,5; IX 3,3; X X 1


diligere P. 6; I 3,26; 7,7; VII 14,6
discernere X X V I I 7,1
disciplina I 1,20; XVI 1,10
discipulus VII 1,6; VIII 8; IX 3,1; 3,3; 4,5;
XIII 2; X X V 5,2; X X V I 6,1; XXVIII 1,1;
XXXI 1
discretio XIII 3
diversorium I 2,8
divinitas I 6,1
divinitus I 6,22; II 7; IX 2,11
divinus P. 7; I 1,5; 3,21; 3,26; 5,12; 6,3;
6,17; 7,10; II 17; VII 2,3; 3,3; 14,2; IX
2,5; 2,9; 7,20; XVI 3,1; 3,4; XIX 13; X X I
1,1; 1,6/; X X V I I 8,2
doctor I 3,15; IX 7,9
doctrina P. 1; I 2,8; VI 7; VII 4,5; 4,8; 14,8;
16,1; IX 5,6; XIII 3; X V 2,7; 2,8; X X I
1,5
dolus XI 9,5; XV 2,4
dominicus VII 2,10; 13,4; 15,5; 15,6; IX
2,11; XI 2,11; 9,10; X V 2,2; 2,9; XXII
2,3; X X X I 20; X X X I I 7
dominus passim
donum I 1,19; VII 4,3; 4,4; XXIII 3,2; 3,3
dormire IX 4,7 bis
dormitare IX 5,7; 7,2 bis; X X I X 4,7
draco VIII 2; 3 bis; 4bis; 9; 13; 14 bis; \6bis
ecclesia I 2,13; II 17; V 3; 4; 5; VII 5,3;
7,8; IX 2,5 bis; 2,9; 7,15; XXI 1,4; XXII
2,3; 2,5; XXIII 3,9; X X I X 4,5
ecclesiasticus X X I X 5,5
edere I 1,18; XI 9,6
edocere I 6,19; 7,1; VII 7,8; 15,3; X 8,12;
XVI 2,12
egredi VIII 11; XVII 6; XXIII 3,7; X X X I
2; 4; 5
elatio I 4,10; 5,15; 7,1; XIII 1
elatus I 4,2; 4,8; 6,23; VII 2,2; XVI 3,6
elevare VII 12,2; IX 5,5; XXVIII 2,4;
4,4 bis; X X X I I 8
eligere I 3,27; VII 16,3; XVI 2,7; 2,14
emendare I 6,19; IX 5,2; XI 9,16
emendatio I 1,21; 5,13; 6,8
emendatior VI 6
Epifania Ep. 13
episcopatus XXIII 3,4

404

Indices

episcopus V 5,8
eremus P. 7; 11; I 1,2; 4,3 bis; 4,4; 6,1; 6,2;
6,15; 6,16; 6,20; II 2; 4; 5; 7; 11; VI 9 bis;
VII 1,3; 2,1; 2,5; 2,7; 3,4; 4,6; 5,2; 7,3;
14,2; VIII 9; IX 1,1; 2,1; 2,8; 2,10; 3,5;
4,1; 4,4; 5,7; 6,3; XI 9,3; 9,17; 9,18bis;
9,21; 10,2; XII 5; XV 2,1; 2,2; 2,8; XVI
1,6; 1,12; XXII 2,1; XXVIII 4,1; XXIX
1,2 bis; 1,3; 2,1; 3,2; XXX 2,1; XXXI 2;
17; XXXII 1; Ep. 6; 8
erigere I 1,1; VII 4,4; VIII 11
erogari VII 12,3
error VII 7,2; 7,6; IX 7,17; XIX 10
erubescere I 3,6; VIII 11; XXX 3,7; XXXI
9
erudire I 1,20; 6,18; VI 7
esca II 11; XIII 5
evangelium I 3,13; 3,19
evocare (sc. mortuum) XXVIII 4,3 bis; 4,4;
XXIX 4,11; XXXII 5
exemplum P. 2; I 1,1; 2,13; 3,34; 5,13; 6,1;
7,2; VII 2,9; 3,4; 4,8; 15,3; 15,5; IX 1,3;
3,1; XXII 2,5; XXXI 14; 16
exercitium P. 2; 4; I 7,9; VII 2,1; XVI 2,1;
2,3; 2,12; 2,13; 3,4; 3,5; XXI 1,6; XXVIII
1,2; XXIX 3,3; 5,4; XXXI 13
exire* (sc. e monasterio) XVII 2
exosculari (cf. etiam osculari) XVI 2,9
expectatio VII 14,6
extolli I 4,8 bis; 7,4; VII 7,4
exuere (sc. se) XXX 3,7
exultatio VII 14,4; 14,6
fallacia XI 9,3; XXVIII 3,4; XXIX 4,2
fallere II 16; XXIX 4,2
falsus I 4,6; II 16
famulus VII 3,4; 10,3; XVI 2,7; XXX 3,6
fantasia I 7,5; VII 4,1; XX 1; XXVII 7,3;
7,4; XXVIII 3,1; 3,3; XXXI 6
Farao VII 6,3; 6,4 bis; IX 6,4
ferri* (sc. ad caelum) X 8,4; 8,14; XV 1,1;
XXX 1,1
fidelis P. 8; I 6,3; VII 3,1; 8,6; 10,3; 12,7;
XV 3,1; XVI 1,2
fides P. 1; 9; 11; I 1,12; 1,14; 1,15; 7,13; II
3; 9; 17; VII 7,8; 7,9; 8,5; 9,4; 10,3; 12,6;
12,7; 16,1; VIII 3; IX 2,6; 4,5; 7,6; 7,7;
7,8; 7,10; X 8,13; XI 9,20; 10,2 quater; XV

2,12; XIX Ubis; 15; XXI 1,2; XXVIII


2,4; 4,1; 4,2 bis; 4,4; XXIX 4,1
fiducia VII 8,2; VIII 3; XXXI 19
filiolus I 3,4; 3,17; 7,1; 7,7; 7,12; IX 1,3;
3,4; 7,4
filius I 1,19; 2,4; VII 5,2; 12,1; VIII 14; 16;
IX 4,7; XVI 1,8; 1,9; 2,5; 2,7; XIX 4;
XXI 1,3; XXIII 3,4; XXX 2,2
firmitas 1 7,1; XIX 14
flere I 6,23; XXXII 5
fletus I 5,3
forma* (sc. dei) I 3,21
fornicari XIV 3
fornicatio XI 9,5
frater passim
fraus XV 2,4 bis
furor I 3,11; 5,8; VII 8,2
gaudere VII 14,7
gaudium I 2,11; 3,11; 3,12; VII 14,4
gemitus I 5,3 bis
gentilis I 1,20; VII 7,1; 7,9; 9,1; 9,2; 14,6;
IX 2,1; 7,6; 7,16; 7,18; XIX 3
genu I 4,3; 7,14; VII 2,5; 7,2; 8,4; VIII 15;
IX 6,1; X 8,4; XXVIII 2,3; 3,4
gloria I 3,3; 7,14; VII 14,6; IX 7,9; Ep. 16
gloriari I 3,14; 6,5; IX 7,4; XXIX 4,4
gratia* (sc. donum dei) P. 4; I 1,6; 1,9; 2,4;
4,11; 5,12; 5,14; 6,1; II 7; 9; 17 bis; V 10;
VI 3; 5; 7; VII 1,5; 4,4 bis; 4,5; 4,6; 5,4;
10,3; 11,1; 11,2; 12,1; 12,6; 14,8; IX 1,2;
2,10; X 8,3; 8,10; XI 9,7; XIII 2; XIV 1;
XV 2,7; 2,12; XVIII 4; XIX 14; XXI
1,5; XXIII 3,1; 3,2; XXIV 4,1; XXV 5,1;
XXVII 7,1; 7,2 bis; XXVIII 1,2 bis; XXIX
4,16; XXXI 16; 17; 18; XXXII 2; XXXIII
1 bis; 2; Ep. 1
gratia* (gratiam agere) I 1,17; 1,19; 1,25;
6,3; 6,24; II 10; VII 7,7; 10,6; 14,7; IX
2,11; 7,20; XXIX 3,2; Ep. 16
gratia* (communio Christi) VII 4,3
gratia* (hospitalitas) VIII 7
grex XI 9,9; XVI 2,7
habitabilis VII 2,1
habitaculum P. 7; I 4,1; II 7; XVII 1;
XXIII 3,10
habitatio I 3,32; 6,1; II 3; V 2; 4; XII 2;
XXII 2,5; XXX 1,1

Index rerum ad vitam et conversationem monatchorum pertinentium


habitus II 1; 12; IX 2,3; XVI 3,8; XXIX
4,11
haeresis XXVIII 4,1
haereticus V 5; XXVIII 4,1
harmonia XVI 1,12
herba II 4; VII 2,10; 6,3; IX 2,8; XI 9,6
hereditas VII 4,6; XIII 2; XXVIII 1,2
historia P. 1; XXIX 5,5
historicus VII 5,3
homo P. 1; I 1,22; 2,12; 2,13; 3,3; 3,7; 3,24;
3,28; 4,4; 6,7; II 5; 11; 12 bis-, III 2; IV
Ibis; VI 3; VII 2,4; 4,1; 9,2; 10,4; 12,6;
14,4; 15,2; 15,11; 15,12; 15,13 bis; IX 2,5;
2,11; 5,6 bis; 6,3; 7,1; 7,16; 7,20; XI 9,5;
9,11; XV 2,12; XVI 1,3; 1,4; 2,12; 3,1;
XIX 6; 7; 13; XX 1; XXI 1,1; XXVIII
2,3; 3,1; 3,2; XXIX 5,1; XXX 2,2; XXXI
3
homo dei I 1,14; 1,17; 1,19; 1,24; 2,6; VII
7,8; 8,1; 8,5; 9,4; IX 4,3; 4,8; XI 9,12; XV
2,10; 3,1; XVI 1,1; 3,2; XXIII 3,5; XXVI
6,1; XXIX 5,1; XXX 2,3 bis; 3,4; 3,5
honor I 2,3; II 1; V 7; 9; Ep. 16
honorabilis VI 3
honorificus XI 9,17
hora* (sc. nona) VII 13,4; 14,3; 15,10
hortus IX 7,18; XI 10,1; XVII 2
hospes II 9; IX 7,20; XVI 2,3 bis; 2,6 bis
hospitalis I 1,5; XVII 5
hospitalitas I 2,9; 2,11; 7,8; VII 15,1; XXI
1,5; 1,6
hospitium VII 15,3; XVII 5
humanitas I 2,9; 5,9; XVII 5; XXI 1,5
humanus P. 3; 8; I 1,5; 3,22; VII 2,6; IX
2,3; XII 2; XV 1,4; XVI 3,7; XIX 4; XXI
1,4
humiliate I 4,8; 7,4; XXVII 7,3
humilis P. 2; 11; I 2,12; XVI 2,4 bis
humilitas I 2,3; 2,4; 4,10; 5,15; 7 b i s ; IV
2; VII 11,1; 11,2; XXI 1,5; XXIII 3,2;
XXV 5,2; XXXII 2
hymnus I 6,2; 6,3; 6,5; 6,9; 7,10; II 4; 17;
V 4; VII 3,4; 14,2; IX 4,8; X 8,14; XVI
3,9
iactantia I 1,23; 2,15; 3,1; 3,3; 3,4; 3,27; VII
2,2; 15,13; IX 3,5; X 8,9; XI 9,15
iactare I 2,15; XXIX 1,4

405

ianua VI 4; XVII 3; 5
idolum VII 1,2; 6,1
ieiunare IX 6,3; XI 9,6; XII 6
ieiunium II 6; VII 15,8; 15,9; 15,12; 15,13;
XI 9,4; 9,5; XVI 2,15; XX 4
ignavia VIII 6; IX 5,1; XV 2,14
igneus II 12
ignis I 6,14; VI 4; 8; VII 2,10; 7,7; IX 7,11;
7,12; 7,14; 7,18; X 8,13; XI 9,2; XIX 11;
12
imaginari XXIX 4,11
imago I 3,21 bis; 6,11; XXIX 4,11
imitari I 2,13; XI 9,2
imitatio II 17; IX 3,1; X 8,9
immolare IX 7,16 bis
impius I 5,11; XIX 3; 4; 15
incessabiliter XII 4
incorporeus I 6,2; X V 2,15
incorruptio X X X 1,3 ter
incredulitas VIII 4; IX 7,2
incredulus IX 7,2
indicare* (sc. orationem) V 5
indignitas XXIX 4,16
indumentum P. 8; VII 2,6 bis; 5,2; IX 3,3;
3,4; XI 9,12; XXIX 5,2 bis
infernum I 4,8; 5,3; 5,6; 5,13; 6,20
infidelis VII 8,6
infidelitas VIII 6
infirmitas I 1,23; XVII 7
infirmus VI 2; XVI 2,8
inimicus P. 11; II 13; VIII 3; XI 9,3; 9,5;
XV 2,4; XXIX 4,2; 4,10
iniquitas I 4,10; 7,6
inludere XI 9,15; XXIX 5,2; 5,3 bis
inluminare I 3,12
inlusio I 7,6; XXIX 4,10; 4,12; 4,16
innocentia VII 8,8
innovare I 7,11
inoboediens IX 2,10; XXXI 15 bis
inparatus IX 5,1
inpudicitia I 4,10
inpuritas I 5,4
inpurus I 5,4
insensibilis IX 7,16
inseparabilis XXI 1,2
insidiae I 6,19; VII 4,1
institutio I 6,7; IX 3,2; XI 9,1; XVI 2,8;
XVII 5; XXIII 3,4

406

Indices

integer XVI 1,12; XIX 16; XXIII 3,7


integritas VII 15,1
intellectus I 3,20; 4,7; VII 2,1; IX 7,17;
XXI 1,6; XXIX 4,12
intellegentia XV 2,15; XXVII 7,2
intellegere I 2,2; 6,8; 6,10; 6,20; VII 2,9;
15,2; IX 4,5; XI 2,5; 9,3; 9,5; XV 2,4;
XXII 2,3; 2,6; XXIII 3,7; XXIX 4,2;
XXXII 6
intentio P. 7; I 2,14; XXXI 5; 7
intercedere I 1,15; IX 5,2
interior I 6,1; 6,2; XXII 2,1; XXVII 3,5;
XXXI 11
interitus I 1,12; 3,7; 5,15; IX 6,4; XXVIII
3,6
intermissio II 13; VII 14,1; 14,7
intuitus I 3,22
inutilis I 3,6; 3,7; 3,10
invidia I 3,11
invidus P. 3
invisibilis I 3,20; XV 2,15
iracundia I 3,11; XI 9,15
irasci IV 1
iter P. 1 bis-, I 2,2; 2,12; 6,15; VII 7,2; 7,5;
8,5; VIII 4; IX 4,3; 7,4; X 8,3; 8,4 bis, 8,7;
XI 9,8; XVI 1,12; XXIX 2,1; 4,11; 5,1;
XXXI 3; Ep. 3; 5; 11
judicium I 3,18; XVI 2,7; 2,8
iuramentum IV 1
iustitia P. 8; XI 9,16; XV 2,4; XVI 2,7;
X X X 3,8
iustus I 1,15; X 8,13 bis-, XIV 3; XV 1,1;
XVI 3,4; XIX 7
iuvenis I 7,3; IX 4,8; XI 9,18; 9,19; 9,20;
XXIX 1,4; 1,5; XXX 2,3
labes XX 4
labor I 2,12; 2,14/; 2,15; 3,3; 4,1; 4,3; 4,6;
6,6; 6,22; 7,6; II 2; 17; VI 7; 9; VII 15,10;
IX 2,3; 7,4; XI 9,18; XVI 2,7; 2,13; 3,3;
3,5; 3,6; XVIII 1; XXI 1,4
lacrima I 4,10; 5,3; 6,14; 6,22; IX 2,8; XIV
4; XXIX 4,10; XXXII 5
laetari VII 5,2; 14,6 ter
laetitia I 2,1; 2,12; 3,10; 3,12; VII 14,4; IX
7,20; X 8,13; XXXIII 1
laetus I 2,11; II 1; VI 3; XVII 7; XXI 1,3
languor I 2,7; 2,10; IX 1,1

lapsus I 3,4; 5,12; 6,1


latere I 2,2; II 15; III 2; VII 14,5; XVI
2,4 bis; XXIX 4,3; 4,16; X X X 2,3
latro VI 4 bis, 6; VII 8,2; 8,8; VIII 9; 10;
IX 2,1; XVI 1,4; 1,5 ter, 3,7; Ep. 3; 11
laudare I 7,4 Wj; X 8,13
laus P. 2; I 7,4; 7,10; II 17; V 4; VII 3,4;
14,2; 15,12
lavare I 6,17; II 9; VII 13,4; IX 1,2; XVI
2,3; XXI 1,4
lebetes ( c f . etiam levites) VII 2,6
legitimus VII 15,8
lenis P. 11; XI 9,6
levites ( c f . etiam lebetes) IX 3,2
lex XVII 3; 4 bis-, XXVIII 2,1
libertas P. 8; XVII 6
libido I 4,6; 6,9
librare I 3,22
libratio XXVII 7,4
lineus III 1
linteum VII 2,6; XXI 1,4
litterae II Ibis; IX 7,2
lomentum I 2,7
longanimitas I 3,12
ludere XXIX 4,8; 4,9; 4,11
lugere I 6,23; VII 14,6
lux VII 3,3; 8,6; 14,2; IX 4,3 bis; X 8,11;
8,12
maculatus XX 1
maestitia VII 14,4; XXXI 2; XXXIII 1
maestus VII 14,4
magicus XXVIII 3,1
magister IX 3,3; XXVI 6,1; XXXI 14
magnificentia XXVIII 1,2
magnificentior Ep. 2
magnificus II 15; VII 1,6; 2,8; 4,5; 4,8; XII
2; XIX 1; XXVI 6,1; XXIX 1,1
maiestas I 3,22
malitia P. 6
malum P. 6; I 2,4; 2,5 bis; 3,2; 5,4; 6,20; IX
5,4 bis; XI 9,19; XIV 2; XIX 5; Ep. 5
malus I 3,13 bis; VII 4,1; 12,6; XIII 3;
XXVIII 3,2
mandatum P. 11; I 6,17; 7,8; VII 14,1;
XXXI 4; 9; 14
manducare I 6,22; VII 15,4; XI 9,5; XXXI
20

Index rerum ad vitam et conversationem monarchorum pertinentium


Manichaeus IX 7,9; 7,14
mansuetudo IV 1; 4; VII 11,1; 11,2; XI
9,9; 9,16; X X I 1,5; XXIII 3,2
manus I 2,4; 4,1; 4,5; 4,7; VI 2; VII 2,3 bis-,
8,9; 12,3; IX 5,5; XV 1,2; 1,3; 2,9; XVI
1,12; X V I I I 1 ; X X I X 4,14; 4,15 to; X X X I
5; X X X I I 8
martyr 8,13; X I X 5
martyrium XIX 2
materia I 5,15; 7,8; IX 5,6
medicus IX 7,1; XX 5
mediocris P. 11; XVI 1,10
meditari IX 4,3
meditatio XXI 1,6
melotis IX 3,2
memoria P. 1; 12; I 2,11; VII 14,2; X 8,9
memoriter IX 2,10
mendacium I 2,4; 2,5 bis, 3,11; IV 1; X 8,10
mendax X X I X 4,2
mens P. 7; I 1,1; 1,5 bis, 1,6; 3,6; 3,11; 3,12;
3,20; 3,21 bis; 3,22 bis; 3,24; 6,12; 7,7; 7,9;
II 17; VII 3,1; VIII 12; 14; X 8,12; XIV
2; XV 2,5; XVI 1,12; 3,8; X I X 4; 6; X X I X
4,13; X X X I 5
mensa I 6,3; 6,8; 6,9; 6,13; 6,17; 6,22; III
2; 3 bis; VII 4,8; 12,8 bis; 15,10; VIII 11;
XI 9,21; XVI 2,3
merces IX 7,4; XVIII 1; 3
meritum P. 5; 9; I 1,9; 2,3; 5,14; 6,5; II 8;
VII 4,7; 10,3; IX 1,2; X 8,8; XI 9,1; 9,2;
XIV 1; XV 2,14 bis; XVI 1,11; X X I X
4,14; 4,16; X X X 2,2; 3,4
metus I 3,22; IX 5,1; XI 9,U bis; 9,14;
XXIX 4,14; Ep. 16
miles P. 8, I 1,7; 1,10; 1,18; 4,5; 6,2
militia II 12; VII 3,1; 3,2; IX 2,3 bis
minimus P. 11
ministerium P. 3; I 3,18; 3,26; 6,6; 6,9; 7,8;
II 3; VII 2,10; X 8,11; X X I X 5,1
ministrare V 10; VII 10,6
mirabilia P. 1; VII 4,4; IX 1,1; 7,20; XIX
13; X X I X 5,5; Ep. 1; 16
mirabilis II 1; VII 7,9; IX 3,5; XXVII 7,1
mirabiliter XI 9,16
miraculum VII 7,4; VIII 17; XXVIII 3,1
miseratio I 4,4; 5,3; 5,11
misereri I 4,3; 4,4; VII 7,2; XVI 1,9; XIX
4; XXVIII 3,6; X X I X 3,2; 5,3

407

misericordia I 7,8; VII 8,5; VIII 14; XVIII


3; X I X 4; X X I 1,6; Ep. 16
modestia VII 11,2
molestia VIII 9; X X I X 1,3; X X X I 17
monachus P. 2; 4; I 1,20; 3,19; 4,3; 6,2; 7,3;
II 9; 13; III 1; V 1; 2; 4; 8 bis; VII 1,3;
2,8; 4,7; 4,8; 5,3; 8,9 bis; 12,1; 12,2; 13,1;
15,4; 15,5; 16,1; IX 2,1; 2,4; 3,2 bis; X 8,13;
XIII 1; XIV 2; XVI 1,10; 2,4; XVII 7;
XVIII 1; 2; 4; X I X 1; X X 1; 4; 5; X X I X
1,3; 4,3; 5,2; 5,4; X X X 1,4; X X X I I 3
monasterium I 1,2 bis; 1,11; 6,16; II 1; 2; V
2; 3; VI 6; VII 1,3; 1,6; 7,8; 8,5; 8,6; 13,1;
13,4; 16,2; 16,4; VIII 5; 9; 11; IX 1,1; 7,18;
X 8,2; 8,7; XI 9,2; 9,10; 9,15; X V 2,12;
XVI 1,1; 2,12; 3,2; XVII 1; XVIII 1 bis;
X X 1; X X I 1,1; 1,2; 1,5; XXIII 3,5; 3,7 ter;
3,8; 3,9; X X I X 2,1; X X X 1,1; 3,5; X X X I
2; Ep. 14; 16
monitum I 4,11; 6,18; 6,19; XIII 3
mons P. 2; 9; I 1,2; 1,9; VII 1,3; 4,8; 14,3;
XIII 1; 2
monstrum I 6,10; VII 7,4
morbus I 1,15
mos P. 11; I 1,24; 2,1; 3,14; 5,14; 6,9; 6,18;
II 9; IV 2; VII 7,1; 8,8; 13,1; 13,4 bis; VIII
10, IX 1,2; 4,8; 5,7; XV 2,9; XVI 2,3;
XVIII 2; 4; X I X 4, X X I X 4,6, X X X I 20
mors I 1,12; 3,26; 3,30; 5,10; 5,15; 7,13;
VII 9,2; IX 5,1; XI 9,14; X I X 15
mortalis X I X 4; X X X I I 4
mulier I 1,4; 1,11; 1,13; 1,14 bis; 1,17; 1,24;
4,3; 6,11; 7,3; XV 1,2; XVI 1,6 bis; X X 1;
2; 3
mundanus VII 4,3
munditia I 3,14
mundus (subst.) P. 9; I 3,7; 3,11; IX 7,1; X
8,6; 8,9 bis; 8,12; XVI 2,15; X X I X 5,3 bis
mundus {adj.) I 3,20
raunus
P. 8; 12; I 5,6; 6,5; VII 2,8; 11,1
musica XVI 1,12
mysterium I 3,24; VII 7,1; 15,4; 15,6; XV
2,4; X X X I I 4
mysticus I 2,8; X X I 1,4; X X X I 8
natura 16,3; II 1; XXVIII 3,5; 3,7; XXXI 3
naturalis X X 1; 4
necessarius P. 8; I 2,7; II 3; 15; V 6; VII
16,3; IX 4,7; XI 9,2; 9,21; X V 1,1; XVI

408

Indices

2,6; XVII 2; 6; XXIII 3,5; 3,9; 3,10;


X X I X 1,3; X X X 3,1
necessitas I 3,29; 6,3; II 3; VI 5; VII 3,1;
12,2; 15,8; 15,9; IX 7,5; XI 9,7; XVI 1,8;
XVII 2; 4
neglegentia I 6,5; XV 2,14
neglegenter X X X I 11
neglegere I 2,9; XVI 1,11
negotiator* (sc. regni dei) XVI 3,3
nihilum* (sc. pro nihilo ducere) I 7,4; IV 2
nitrum I 2,7; X X I 1,1 bis
nocivus I 3,7
nomen* (sc. dei/domini/Christi) P. 6; I 5,3;
7,3; IV 3; IX 4,3; 7,7; 7,9; 7,12 bis; X 8,10;
XI 9,8; 9,11; 9,20; XXVIII 2,3; 3,4; 3,7;
4,3; Ep. 16
notitia I 6,1
nudus II 16; XV 1,2; 1,3; Ep. 7
nuptiae X X X 1,2
nuptialis X X X 1,3
nutrix XXIII 3,4
oboedientia P. 11; X X X I 12 bis; 15; 16
oboedire P. 8; I 5,10; X X X I 3; 14
obsequium VI 9; X I X 16
observantia VII 8,9; 15,10; X X X I 10
observatio VII 2,10
obsessus XIII 4
occurrere V 7; VII 13,1 bis; VIII 5; IX 6,3;
X 8,1; 8,5; 8,7; XVI 2,3; 2,6; 3,1; 3,2; XX
3
occursus P. 7; VII 13,4
oculus I 1,25; 1,26; 2,11 bis; 3,20; 5,3; 6,12;
6,16; III 3; VI 3; VII 12,7;" XXVI 6,1;
XXVIII 3,3; 4,4; X X I X 4,7; X X X I 2
odium X I X 4
offerre I 2,6; 3,6; VII 2,8; 16,3; IX 2,4; 2,5;
7,7; XIV 1; XV 2,3; XVIII 3; XIX 4;
XXII 2,6, X X X I I 3; 7
officium P. 5; I 2,9; 2,11; 6,2; 6,7; 6,12;
6,17; VII 3,2; XVII 3; XIX 13; X X I 1,5;
XXIII 3,4; X X I X 3,2
oleum I 1,23; 1,25; 2,8; VII 12,4; VIII 14;
XXVII 8,1; XXVIII 3,4; 3,7
olus II 2; VII 2,10; 6,1; 6,3; 10,2; IX
7,18 bis; 7,19; 7,20; XI 9,17
osculum VII 13,4; IX 1,2
ostentatio VII 15,11; 15,12

otiosus P. 7; IV 1
opus P. 12*; I 1,1; 3,7; 3,8; 3,17; 3,19;
7,8 bis; II 15; VI 8; VII 1,4; 2,1; 4,5; 6,5;
7,3; IX 2,2; 2,5; 2,9; 7,4; X 8,3; 8,13; XV
1.2 bis; 2,6; 2,9; X V I 1,3; 1,4; 2,3; 2,14;
3,2; 3,18; XVII 6; X X I 1,6; XXVIII 4,2;
4,6; X X I X 1,4; 4,3; 5,5; X X X I 5 bis
orare I 1,25; 3,6; 3,20; 6,12; 7,5; II 9; VII
4,7; 11,2; 14,7; VIII 13; IX 2,6; 2,7; 2,11;
4,7; 5,4 bis; 7,6; 7,7; XV 2,2; 2,5; XVI 1,2;
3,1; XXVIII 3,2; 3,4; 4,4; XXIX 4,8 bis;
X X X 2,3; X X X I Abis
oratio P. 9; 11; I 1,5; 1,24; 2,1 bis; 2,6; 3,6;
3,19 bis; 4,1; 5,8; 6,2; 6,3; 6,5; 6,8; 6,9;
6,20; 6,23; 7,3 bis; 7,7; 7,14; II 4; 9; V 3;
5; VI 4; VII 2,5; 7,7; 10,4; 13,4; IX 1,2;
2,8; 2,11; 4,6; 5,4; 5,7; X 8,4 bis; XV 2,6;
2,7; XVI 1,12; 2,15; XVII 6; XIX \1 bis;
X X 4; XXVIII 3,7; 4,4; X X I X 4,4 bis;
4,8; 4,11 bis; 4,12; 4,13; 4,16; X X X I 19;
XXXII 8
orator XXI 1,6
ordinre XVI 2,10; XIX 1
ordo I 2,2; 2,3; IV 2; VII 8,5; IX 1,3; XVI
2,12; 3,7
orgia VII 7,2
osculari I 2,4; VII 13,2; IX 4,6
pax P. 6; I 1,17; 3,10; 7,12; 7,14; VII 8,1;
8,2; 8,3 bis; 8,4; 9,2 bis; 16,1; IX 7,4; XVI
2,7
paenitens I 5,4
paenitentia I 1,21; 5,3; 6,23; VIII 12; IX
2,6; 5,3; 5,4; 5,6; XIV 4; XXXII 5 bis; 6
paenitudo VI 6
paganus V 5
pallium V 9
palma* P. 12
panis I 3,29; 6,3; 6,8; 6,9; 6,13; 6,22; VII
10,2; 10,5; 12,2; 12,3 bis; 12,6; 12,8 bis; VIII
9; IX 2,11 bis; 6,3; XI 9,21; XV 2,11; XXI
1.3
parsimonia I 3,32
passibiliter XIII 3
passio I 3,10; 3,16; 3,20; VII 4,3; 15,5; XIII
4 bis
pater P. 5; 8 bis; I 3,14; 6,18; II 3; 14; III 1;
V 10; VII 2,8; 6,1; 6,4; 16,2; 16,4; VIII

Index rerum ad vitam et conversationem monarchorum pertinentium


13; 17; IX 1,3; 4,4; 7,1; XI 10,1; XII 5;
XIV 1; XV 2,12; 2,13; XVI 1,2; XVIII
1 bis-, XX 1; XXIII 3,1; 3,3; XXV 5,1;
XXVII 7,1; XXVIII 1,1; 3,1; XXIX 1,4;
XXXI 15
patiens P. 11; IX 5,4; XXXI 19
patienter VII 8,5
patientia P. 12; I 3,12; VII 15,5; XI 9,16;
9,20; XV 2,13; XXIII 3,2
pauper I 3,2; 7,1; V 6; XVI 2,6; 3,4; XVIII
1; 3 bis; XXIX 5,4
peccator VII 14,6; XIV 3; XVI 1,4
peccatum I 1,21; 5,13; VII 5,4; 8,3; 15,7;
IX 7,19; XIX 4; XX 2bis-, XXI 1,1;
XXXII 4 bis; 5
pecunia I 3,2; IX 6,4; XI 9,15; XVI 1,9
pellis III 1; IX 3,2
perdurare I 5,3; 6,2; IX 2,8; XV 2,6; X X X
1,3
peregrinatio VI 7
peregrinus I 1,21; 2,13; V 6; XVI 2,6;
XVIII 3; XXI 1,3
perfectio I 1,1; 3,1; XVI 2,14; XVII 4;
XXIII 3,4; XXXI 13; 14
perfectus P. 12 bis; I 3,32; II 15; VII 1,6;
2,1; 4,6; XV 2,15; XVI 2,12; 2,14; 2,15;
XXV 5,1; XXIX 2,3 bis; XXXI 8
periculum I 1,10; 6,1; VII 3,1; 7,3; XXVIII
3,6; Ep. 3; 4; 7; 10; 11; 16
permanere I 5,9; 6,22; 6,23; VII 2,6; 7,3;
7,8; 8,5; 8,8; 14,1; 14,2; IX 2,8; 4,6; 4,7;
5,4; 7,19; XI 9,15; 9,20; XVI 3,4; XXIX
4,16; XXXI 7; XXXII 5
persecutio X 8,10; XIX 1; 2
perseverantia IX 2,6
pertinax XIX 15
perungere I 1,23; 2,8; VIII 14; XXII 2,4;
XXVIII 3,4; 3,7
pervigilis II 17; VII 14,2; IX 4,8
pes P. 9; I 2,8; 6,17; II 9; VII 3,3; 13,4; IX
1,2; 6,1; 7,19; XV 2,6; 2,7; 2,10; XVI 2,3;
2,11; XXI 1,4; XXIV 4,2; XXVIII 2,5;
Ep. 7; 15
pietas P. 1; 2 bis; 4; VII 8,8; IX 2,7
piger I 6,5
pigritia I 2,14
pius VII 4,7; XVI 1,4

409

placere I 3,27; 7,8; IX 7,11; X 8,8; XVI


1,6; 3,7; 3,8; XVII 4; XXVIII 4,3; XXXI
10
plantare II 3; XI 10,1; 10,2
plantarium II 3
plenitudo IX 2,10; XXIII 3,1
poena I 5,6; 5,9; 5,11; XVI 1,7; 1,8
pollutio I 5,3
poscere P. 8 bis; I 1,21; 6,3; II 5; 13; VII
2,4; 10,3; 11,1; 12,1; XI 9,7; X X X I 12;
XXXII 7
possessio I 3,7; 3,9
potestas P. 5; I 3,26; XIII 2
potus II 11; XXXI 6
praeceptum P. 11; IX 2,7; XXXI 9
praecellere IV 1; VII 8,9; 10,3; XV 2,1;
XXIII 3,2; XXVIII 1,2
praedicare I 1,22; VII 9,4; XV 2,14
praedicere I \fibis; 1,8; 7,13; VII 13,2;
15,10; IX 3,4; XXX 3,6
praeferre I 2,15; VII 4,4; XXIII 3,2
praemonitio I 6,4
praenoscere XVII 7
praenuntiare I 1,9
praescientia I 1,6
praesens* (sc. deus) VII 12,6
praestantia I 6,3
praesumere I 5,13
praesumptio I 4,2
precari P. 4; I 1,12; X 8,3
preces P. 2; I 3,6; VIII 6
presbyter IX 1,1; 2,5; 2,6; 2,9 bis; 7,3; XI
9,11; 9,12 bis; XV 1,1; 2,3; 2,4; XVI 3,7;
3,9; XVIII 1; XX 1; XXXII 2
pretiosus XVI 3,3
probabilis I 7,8 ter
probitas XVI 3,8
prodigium P. 5; I 5,14; VII 1,4; IX 7,1
profanus VII 7,1
profectio IX 5,1
profectus (subst.) I 2,11; 2,14; 4,2; 6,5; XI
9,16
professio I 4,6; XVI 3,8
profeta P. 5; 9; I 1,15; 2,13; VI 1; VII 2,8;
9,4; 12,5; 12,6; XVI 3,6; XXI 1,3; XXXI
8 bis
profetia I 1,6; 1,9; VII 1,1; 8,8
profited XIX 14

410

Indices

propositum I 4,6; 6,3; XIV 2; XV 2,12;


XXIX 2,3
prorogare I 3,2; XVI 3,4; XVIII 3
prosternere* (deo/in oratione) I 5,3; 6,20;
IX 7,19; X 8,4; XXVIII 4,4; XXXII 5
Providentia

I 6,3; X I X 16; X X I 1,1

proximus* {subst) I 3,11; VII 4,2; XXII


2,4; XXIX 3,2
prudentia XXVI 6,1
psallere I 6,12; VII 13,2
psalmus I 6,6; 7,10; VII 13,1; 13,4; IX 2,7;
2,9; 4,8; XVI 1,12; XXI 1,4; XXIX 4,6;
4,8; 4,12; 4,16; Ep. 9
publicari XVI 2,4
pudicitia XXX 1,3
pudicus I 5,4
pudor I 4,9; XI 10,2; XVI 1,5
puer I 1,19 WJ; 2,12; VII 1,5; VIII Ubis;
XI 9,1; 9,2; XV 2,15; XVI 3,2; 3,4; XXIX
4,5; 5,1
purificare I 2,7; XIV 4
puritas I 1,5; II 17
purus I 3,19; 3,22; 3,24; 7,7
pusillanimis XV 2,13
puteus VI 9; XVII 2; XXIII 3,5; XXXI
13
quies P. 2; 7; 11; I 3,10; 7,7; IX 5,1; XVII
6; XXII 2,3
quiescere I 2,5; 7,14; IX 5,7
radix I 3,5; 3,6; II 4; IX 2,8
ratio VII 15,1; 15,3; XXXI 12; 13
rationabilis IX 7,16
reconciliare XVI 2,7
reconciliatio XXXII 5
rectus VIII 4; XV 2,12; XXVIII 4,4;
XXXI 14
refectio VII 10,2; XI 9,8; XXIII 3,9
reficere I 6,3; 6,8 bis; 6,10; 6,18; 7,11; II 10;
VII 15,10; XI 9,7; XIII 5; XVI 1,9
regnum P. 8; 11; I 7,1; VII 14,6; XVI 3,3
relatio VII 5,3; 12,7
religio V 1; VII 2,9; 8,9; IX 2,7; X 8,1
religiosus I 1,1; 5,4; 7,8; 7,12; VII 12,7; IX
2,3; XVI 1,3; 3,2; XVII 6
remittere I 3,19 qmnquies; VI 2
remissio VII 15,7

remuneratio I 6,2; VII 4,7; 15,13


renovare I 4,10
renuntiare I 3,7 ter; 3,8; 3,11; 3,14; 3,23;
VII 4,8; XXXI 14
reparare I 4,10; 5,5; 5,13
reprehensibilis I 3,19
reprobus I 6,6
repropitiatus I 6,23
requies VII 4,7; 13,4; 15,3
requiescere I 1,5; 4,3; 6,6; 6,16; 6,18; 7,5;
VII 8,6; VIII 7; XI 9,7; XII 1
responsum I 1,3; 1,13; XVI 1,3
restituere* (sc. altari) XXXII 6
retributio VII 15,13
revelare I 3,24; IX 4,1; XV 2,12; XVI 1,11;
2,4; 3,6; 3,7
revelatio I 6,4; VII 4,5; XXXII 2
reverentia I 3,22; VI 3
ridere VII 3,1
risus I 4,5
ritus VII 7,1
rudimentum XXII 2,2
ruina I 7,1
saccus III 1; XVI 3,2
sacerdos VII 7,1; 7,3; XXIX 4,14; 4,15
sacerdotium I 3,16; 3,17; 3,18
sacramentum VII 10,2; XIV 1; 2; 3; 4; XV
2,3; 2,4; 2,9; XX 1; XXVIII 2,2; XXIX
4,14; 4,15
sacratus IX 2,2
sacrificare IX 7,16
sacrificium XV 2,3; XXXII 3; 7
sacrosanctus XV 2,4
saeculum P. 2; 6; I 3,7; 3,14; 3,23; 3,28; 6,3;
6,9; 6,14; 7,14 bis; VII 4,8; IX 1,2; XVI
2,13; 3,7; XXI 1,5; XXIX 1,5; 5,2;
Ep. 16 bis
sal VII 10,2; XXVII 8,1; Ep. Ibis
saluber XXIX 1,4
salus P. 1; 3; I 1,12; 3,3; 5,13; 6,18; 6,19; II
3; 5; VII 5,3; 6,3; 8,6; 14,6; IX 2,\bir,
2,1 bis; 7,10; XXVIII 3,6; XXX 2,3;
XXXI 3
salutare I 2,1; II 9; IX 1,2; X 8,7
salutaris P. 1; I 4,11; VII 7,7; XIX 11
salvare II 5; XXIII 3,6; 3,8; XXXI 3
salvator P. 8; I 2,5; 3,25; 7,1; II13; VII 1,1;
1,2; 4,7; 7,2; 9,4; 15,4 bis; 15,8; 15,9; VIII

Index rerum ad vitam et conversationem monarchorum pettinentium


8; IX 4,3; 4,5; 7,17; X 8,10; XVI 3,3;
XXXI 8,14 bis
salvus P. 1; I 3,33; Ep. 9
sanare XV 2,7; XV 2,11
sanctus P. 2; 12; 11,19; 1,20; 2,4; 3,12; 3,14;
7,8; 7,9; 7,14; II 3; V 8; 10; VI 1; VII 1,1;
3,3; 3,4; 6,5; 8,6; 8,8; 9,1; 9,2; 10,2; 12,3;
12,7; 13,4; 15,3; 16,3; VIII 1; 8; IX 1,1;
1,3; X 8,2; 8,13; XI 9,1; 9,19; 10,1; XIII
2; XV 1,4; 2,7; 3,1; XVI 1,1; 1,2; 1,3; 1,12;
3,4; XIX 15; XXVIII 2,2; 4,2; XXIX 1,1;
2,1; 3,1; 3,3; 4,2; 4,10; 5,5; X X X 1,1;
XXXI 8; 12; 16; XXXIII 1; Ep. 1
sanctificare XIV 3
sanitas I 1,15; 1,23; II 8; VI 5; VII 2,7; IX
1,1; XIII 2; XV 2,11; XX 5; XXVIII 3,6;
XXX 2,2; 2,3; XXXI 8; XXXIII 2
sanus I 1,15; 1,19; 1,23; 2,8; VI 2; VIII 14;
XV 2,7; 2,10; XXVIII 3,7; XXX 2,2;
XXXII 8
sapiens P. 11; VII 2,1; XXVII 7,1
sapienter VII 2,1
sapientia VII 2,1; XVI 2,9; 3,4; XXI 1,6;
XXIII 3,3 bis
satanas X 8,13; XV 2,4
satietas VII 12,8
satisfactio I 4,10; XIV 4
saturitas XXXI 6
scandalizare XI 9,5
scelus I 5,3; 5,4; 5,11; VI 6; XI 9,14
scelestus XIX 4
scientia I 1,6; 3,15; 3,20; 3,24; 7,7; IX 2,7;
XV 2,7 bis-, XVI 2,9; 2,12; 2,14; XXI 1,6;
XXIII 3,3 bis; XXVII 7,1
scriptura I 6,21; II 9 bis; VII 5,2; 8,9; 14,2;
IX 2,9, 2,10; XXI 1,6; XXX 1,1
secretum I 3,24; X 8,5; XXVIII 3,5; XXX
2,3
secretus I 1,21; 3,32; 6,1; VII 15,1; IX 7,2;
XI 9,15; XVI 2,9; 2,12; XXII 2,2; X X X
1,3; 2,1
seducere I 7,2; VII 4,4; IX 7,9; XV 2,4
seductor IX 7,15; XIX 4
segniter XV 2,12
senex I 7,3; IV 1; VIII 14; IX 5,4; 7,3; XII
1
senior I 1,12; VII 2,7; 4,1; 4,6; 12,7; VIII
11; 16; IX 7,2 bis; 7,3; 7,4; XI 9,20; XII

411

2; XVII 3; 5; 6; XIX 1; XXIV 4,1; XXVII


4,2; XXXII 4; 6
sensus I 3,6; 3,21; 6,6; 7,5; 7,9; VII 4,1; IX
7,16; XV 2,5; 2,15; XX 4
sermo P. 2; 7; I 1,13; 4,4; 5,7; 6,19; IV 1;
2; V 9; VI 7; VII 8,7; 9,3; 9,4; IX 3,4; 4,3;
5,7; 7,2; 7,3; 7,9; 7,17; XI 10,1; XII 2;
XXII 2,4; XXVI 6,1; XXVIII 4,3; XXIX
5,4; XXXI 8; 1 \bis; XXXIII 1
serpens VII 4,1 bis; VIII 3
signum P. 5; 9; I 1,17; 5,14; V 10; VII 1,4;
1,6; 2,7; 4,4; VIII 12; IX 4,4; 4,5; 7,1; XII
4; XVII 6; 7; XIX 17; XXVII 7,2; XXIX
2,1; X X X 3,7
silentium P. 7; I 7,7; III 2; IV 2; VI 1; XV
1,2; XVII 6; XXII 2,3; 2,4; X X X 1,3 bis;
XXXI 9; XXXII 1
silere VII 13,1; 14,8; XXIX 4,10; XXXI
9; 10 for
simplex XXVIII 4,2; XXXI 1; 3; 9
simplicitas X 8,13; XXXI 8; 16; 19
simulacrum VII 7,1; 7,2; 7,6; 7,7; IX 7,16;
XX 4
sinceritas I 1,6; XVI 3,8
societas XVI 3,3; XXIX 4,2
solari VI 7; XI 9,20; XXXI 5
solemnitas VII 10,2; 10,6; XI 9,10
solitarius I 3,32; VI 1
solitudo III 2; XII 2; XXXI 12
sollicitudo P. 8; I 6,3; 7,9; 7,10; IX 3,3;
XXXI 7
somnium VII 8,7; XX 1
somnus I 1,14; 1,16; VII 4,6; 8,7; IX 2,3;
7,2; X 8,11; XI 9,6; XV 2,2; XXVII 8,2
sordes I 2,7; 3,22; XXI 1,1
sordidus I 6,9; 6,13; VII 4,1; 5,2
spelunca I 4,1; 4,3; 4,4; 6,3; 6,20; 6,23; VII
2,5; 10,1; 10,2; 10,4; VIII 4; XI 9,7; 9,18;
9,20; 9,21; XII 3; XIII 1; XVI 1,9
sperare P. 2; I 1,12; XXIX 1,5; X X X 1,3;
Ep. 13
spernere I 6,8
spes I 5,13; VII 14,6 bis
spiritalis I 7,9; II 10 bis; VII 2,1; 14,3; XI
9,15; XV 2,15; XVI 1,12; 2,12; 3,4; XXIII
3,1; XXVII 7,1; XXIX 3,3; XXXI 16
spiritus I 1,14 bis; 3,12 bis; 5,11; 7,1; 7,9;
7,14; VII 2,7; 12,3; VIII 16; IX 4,7; X 8,7;

412

Indices

8,14; XI 9,3; 9,15/er; XII 1; XIII 3; XV


2,7; XVI 1,12; 3,8; XVII 7; XX 5; XXVII
7,1
splendor I 3,22; VII 5,2
stare* (sc. semper) XV 2,2 bis
status I 6,7
Studium I 2,14; 3,3; II 10; VII 7,1; 15,1;
IX 3,5; XI 9,2; XV 2,15; XVI 1,10; 2,1;
2,3; 2,12; 3,2; 3,4; XVII 6; XIX 2; XXI
1,6; XXVII 7,3; XXIX 2,3
stuppeus VII 2,6
suavitas I 4,4; 6,3; XI 9,6
sublimatus I 6,2
sublimis I 6,6
subripere XV 2,4
substantia I 3,21; Ep. 9
substantivus VII 2,1
subtilis XXVII 7,1
subtilitas I 7,2
sudor I 6,22
superbia VII 2,3; XI 9,15
superfluus IV 1; XXIX 4,12; 4,13
superstitio V 2; VII 6,1; 7,1
supplantare I 6,20

thalamus XXX 1,3


thesaurus P. 3 bis-, IX 6,4; XVI 2,9; XXX
1.3
timere I 1,16; VIII 11
timor VIII 2; IX 4,5; XV 2,12
tormentum XVI 1,7; XIX 8; 9
traditio VII 15,1; 15,8; 15,10; XXI 1,4
tradere* (sc. salvatorem) VII 15,9
tranquillitas P. 6; VII 11,2
tranquillus P. 11; IV 2
transferre P. 9; II 12; XV 2,15; XVI 3,4;
XXX 3,7
transfigurare XV 2,4
transformatio I 7,3
tribunal* (sc. Christi) VII 8,6
tristari VII 14,6
tristis I 6,10; VII 14,4
tristitia I 1,11; 3,10; 3,1 Ibis; VII 14,6
tugurium II 6

supplicate VII 8,4; 8,6; XVI 2,1; XXVIII


3,4
supplicium I 5,6; 5,8; 5,11; XVI 1,9
suscitare P. 5; X 8,11; XXVIII 4,2
suspicere P. 6; VII 7,4; XXVIII 3,7
suscipere* (sc. hospites) I 2,1; 2,11; 6,24;
VII 2,9; 13,4; 15,1; 15,2; 15,4 bis- VIII 7;
XI 9,17; XV 1,4; XVI 2,3; 2,6; XVII 3;
5; XXI 1,4; XXXI 17

vacare I 1,5; 3,23; V 4; VII 2,5; XXIII 3,6


vagus I 3,6; 6,12
vanus I 3,5; 3,7 bis- 3,10; 5,6; XXIX 4,12
velare III 1
venerabilis XII 1; XX 1; XXIII 3,1
venerandus I 4,5; IX 7,2
venerari VII 6,1
verbum I 1,3; 1,13; 3,14; 5,8; 6,1; 6,18; II
13; V 10; VI 5; VII 2,9; 3,2; 4,5; 6,5; 14,1;
14,8; 16,5; IX 2,9; 7,10 bis; XI 9,20; XV
2,7; 2,8; XVI 2,4; XIX 3; 4; 9; 14; XXII
2,4; XXVII 8,2; XXVIII 4,2 bis; XXIX
4.4
verecundia V 9
Veritas P. 1; VII 9,3; X 8,10; XXVIII 3,3;
XXIX 4,2; 4,4; 4,11
vesci II 2; VII 8,8; 10,6; VIII 9; XI 9,3;
9,6
vestimentum II 16; XI 9,2; XXXI 13
vestis II 17; VII 5,2
via I 3,30 bis; 3,31; 6,19; IX 2,1; 2,7 bis;
XXI 1,4; XXX 2,3
viaticum XVI 2,6
victoria I 1,6; 7,12

tabernaculum P. 11; XVI 2,14; 3,5


taediare IX 7,2
taediosus XV 2,13
taedium IX 7,2; XXXIII 1
templum V 2; VII 1,2; 7,1; IX 7,16
temptare P. 12; I 2,4; 5,1; 7,6
temptatio I 5,1; VII 3,1; XI 9,18
temptator I 4,2
tenebrae VII 8,6
terrenus P. 5; I 7,8; 7,9; II 11; VII 14,6; X
8,10; 8,11; XVI 3,3; XXIX 2,1
terribilis XII 3; XIII 1; XXIX 2,3; 4,14
testimonium P. 5; VII 15,13; XI 9,16;
XXX 1,4

unanimiter VII 4,8; 7,7


utensilia II 15; XXIII 3,9
utilitas I 2,11; VII 15,5; IX 7,4

Index rerum ad vitam et conversationem monarchorum pertinentium


victus I 4,1; 6,3; VII 6,2; 12,2; VIII 9; XV
2,3; XVI 1,2; XXIII 3,9; XXIX 5,2
vigilare XV 1,2
vigiliae I 6,2; VII 10,2; IX 2,3; XXIX 4,1;
4,4; 4,16
vilis I 3,28; XI 9,12; XXIX 5,2 bis
vinculum P. 11; VII 7,6 bis
vinum XXXI 6
virginitas X X X 1,3 bis
virgo V 5; IX 2,2; 2,5; XVI 1,5; XXVIII
3,1; 3,2; 3,4; 3,6; XXX 1,3 bis, 1,4
virtus P. 1 bis; 5; 10; 11; I 1,1; 2,15; 3,8;
3,16 bis, 3,17; 3,26; 4,1; 5,11; 5,12; 5,13;
5,14; 6,2; II 2; 17 for; III 3; V 10; VI 1;
VII 1,4; 2,7; 3,3; 4,1; 4,2; 4,3; 4,6; 5,1; 6,5;
7,6; 8,9; 12,5; VIII 8; 12; IX 1,1; 2,3; X
8,9; 8,12; XI 9,16; 9,20 bis; XIII 2; XV
1,4; 2,11; 2,12; 2,14; 2,15; XVI 1,12; 2,1;
XVII 6; XVIII 4; XIX 13; 17; XXIII 3,4;
XXV 5,2; XXVI 6,1; XXVII 7,1; 7,2;
XXVIII 1,2 ter; XXIX 1,1 bis; X X X 3,7;
3,8; XXXI 16; Ep. 1
visibilis XV 2,15
visio II 1; VII 8,7
visere XXIX 5,1; Ep. 15
visitare IX 4,1; 5,1; X 8,2; 8,7; XI 9,8; XV
2,8; XVI 3,7; XXII 2,3; XXXI 7

413

visitatio I 7,8
visus* ( = visio) I 1,14; II 5; VII 8,6; IX
2,3; 7,2; XI 9,6; XX 3
vita P. 2; 5; 12; I 2,13; 3,26; 3,30; 4,11 bis;
5,2; 6,2; 6,5; 6,22; 7,13; II 5; 9; IV 2; VI
6; VII 4,6; 4,7; 4,8 bis; 8,5; 16,5; VIII 11;
IX 1,3; 5,2; 5,3bis; Abis; XI 9,2; 9,6;
10,1; XV 2,1; XVI 1,2; 1,4; 1,10; 1,12;
2,8 bis; 3,5; 3,7; 3,8; XVII 4; 7; XIX 1;
XXI 1,4; XXII 2,2; XXIII 3,4; XXIX
3,3; X X X 1,1; 3,8
Vitium I 3,1; 3,4; 3,7; 3,8 bis; 3,9; 3,10; 3,11;
3,14; 3,16; 3,17; 3,20; 3,27; 3,29; 3,30; XI
9,16; XIII 3; 4 quinquies
vitiosus XIII 3
vivificare I 1,14
voluntas I 3,5; 3,7; 3,8; 3,22; VI 6; VII
15,3; XXXI 14/er; 15quater
voluptas I 3,30; 3,31; 4,6; 5,5
votum XIX bis
vox P. 7; I 4,7; 5,3; 5,11; VII 2,1; 2,3; 2,4;
2,7; 8,6; 13,4; IX 3,4; 4,5; X 8,14; XI
9,13 bis; XVI 2,2; 3,1; XIX 12; XXII 2,2;
Ep. 9
vultus I 1,17; 2,12; 6,22; II 1; VI 3; IX 3,4;
XXIV 4,1

INDEX VERBORUM LOCUTIONUMQUE NOTABILIUM A


Diese Liste enthlt Begriffe, die im spten Latein eine vom klassischen abweichende Bedeutung erhielten, besonders solche aus dem christlich-asketischen Kontext.
accedere: zum Tisch des Herrn gehen I 3,22; XIV 1,2bis-, 3; XX ibis; XXIX 4,14.16;
XXXII 3,5
adesse per visum: im Traum erscheinen I 1,14; XV 2,7
adorare fratres: Brder als Gastfreund begren I 6,17; VII 15,1
adorare usque ad terram: mit tiefer Verneigung begren VII 13,2.4
adsistere: erscheinen IX 2,3; 6,4; 7,2; XI 9,6; XVI 1,2; XXIX 4,5
adstare: erscheinen VII 3,3; 10,4; XXXII 8
adstare ante deum: vor Gott stehen (sc. im Gebet) I 3,20
adquiescere: nachgeben, gehorchen, willfahren I 7,4; VII 8,3; XXXI 3
adsumere/adsumptio: Aufnahme der Seele nach dem Tode durch Gott I 5,4; VII 4,7; XVI
2,14.15; 3,3.4
altari restituere: wieder zur Kommunion zulassen XXXII 6
annona: Nahrung I 6,3
beatitudo: Seligpreisung I 7,1
benedictiones: Eulogien I 6,24
bene operari: gute Werke als tun VII 2,9
bene intellegere: in der Fortschritte machen
Caritas: als respektvolle A n r e d e
clamare = vocare

VII 2,9

P. 2

VIII 4

clamare ex nomine: beim Namen rufen XXVIII 2,4


collecta: Versammlung zum Gottesdienst XXIX 4,1.2.3.4
commanere = habitare P. 2; 7; I 1,2; I 4,1; VII 7,3; VIII 8; XII 2,3; XIII 1; XV 1,3; XVII
5; XXXI 17
commemoratio = memoria; recordatio VII 15,5
communio: Kommunion, Herrenmahl II 10; VII 13,4; XIV 2.3.4 bis
congregatio: monasteriorum VII 1,6; martyrum X 8,13; iustorum XVI 3,4;
Versammlung zum Gottesdienst XXIX 4,2.3
conlatio: conlatio caritatis: Spende, Liebesgabe XXIII 2,9 bis-, frequenti conlatione mentem
puram adhibere deo: hier = communio? I 7,7
conlocare: bestatten XIX 16
conparere, sc. nusquam: fr immer verschwinden II 13; IV 4; XI 9,21
consignare: orationes consignare: Gebete vor Gott bringen; fratrem deo consignare: ihn
Gott als Eigentum bergeben IX 5,6 (); XI 10,2; consignare, se: sich bekreuzigen IX 7,12
consilium capere: sich zur Askese entschlieen XXXI 2

Index verborum locutionumque notabilium A

415

consolari: geistlichen Zuspruch spenden VII 3,1; XV 2,13; XXIII 3,4


consummare: vollbringen () P. 9; I 6,20; XVI 2,1; XIX 17; XXIX 1,1
conventum facere: eine Mnchsgemeinschaft bilden VII 4,8 ()
conventus: Versammlung, bes. zum Gottesdienst V 3; X 8,13; XXII 2,3
conversatio: Lebenswandel, bes. des Asketen P. 12; I 3,32; 6,1; III 2; VII 4,7; 15,1; 16,1;
XI 10,1; XV 1,4; 2,12; XVI 2,12; XXVIII 3,7 ()
conversio: Bekehrung zum Christentum, meist zugleich zur Askese I 3,2; 5,15; IX 5,6 bis;
6,3; XXXI 1
copia: Mglichkeit, Gelegenheit X 8,3; XI 9,18; XVII 5
cultura: Gottesdienst, Gtzendienst VII 2,1
decipere: durch Tuschung zugrunde richten, verderben I 4,9 bis; 6,19; 6,23; VII 4,4; XV
2,5; XXIX 1,3; dementsprechend .deceptio' I 4,9; XIX 10; XXIX 1,4
deliciosus dominicus: etwa .verzogener Liebling' XXXI 20
demorari: wie .commanere' wohnen, sich aufhalten IX 2,8.9
deputare: zurechnen, zuschreiben I 3,3.11; 4,2; XVI 2,13
detrahere: verleumden, schmhen I 3,11
digredi = transgredi P. 9
digressus: Weg, Pass eines Tieres ( < ?) VIII 16
discernere/discretio: Unterscheidungsfahigkeit, bes. discretio spirituum XIII 3; XXVII 7,1
discutere: erfragen, erforschen XVI 1,3
distrahere: verkaufen, hier: in die Sklaverei verkaufen
effugare: austreiben (sc. Daemonen, Teufel, Bestien)

XVI 1,8
IV 4; XIII 4

elevare: vom Tode oder schwerer Krankheit auferwecken IX 5,5; XXVIII 4,4; XXXII 8
erogari: Almosen austeilen VII 12,3 ( c f . auch ,prorogari')
erubescere c. Acc.\ Scheu vor etwas/jemandem haben VIII 11; c. Inf., ebenso XXX 3,7
facere, longe se: sich entfernen VII 15,4
fatigare: zum Narren halten, veralbern I 1,13; XIX 4
ferrum in collo circumferre: Form der Askese; Tragen von schweren Ketten VII 15,11
fiducia: vertrautes Verhltnis zu Gott, in dem alle Bitten erfllt werden () XXXI
19
genus = modus (omni/nullo genere):
gratia = communio: VII 14,3

I 3,4; VII 8,2; XX 4

habere: libenter habere VII 10,3; omnes admiratio habuisset VII 9,4; omnes ... stupor ... et
metus habebat XI 9,14; adorari fratres ... traditio habet ( = est) VII 15,1
habitabilis: loca habitabilia = VII 2,1
habitaculum = habitatio: P. 7; I 4,1; II 7; XVII 1; XXIII 3,10
humanitas als Synonym fr hospitalitas: I 2,9; 5,9; XVII 5; XXI 1,5
ieiunia legitima =
inaequalitas: Krankheit XXII 2,3
incessabiliter: unaufhrlich XII 4
incommodare: krank sein I 1,23
incommoditas: Krankheit XII 4

VII 15,8

416
incommodus: krank

Indices
X I 9,8

inimicus = diabolus: P. 11; II 13; VIII 8 (Lc. 10,19); X I 9,3.5; X V 2,4 (Act. 13,10); X X I X
4,2 (Act. 13,10)
innovare: erquicken I 7,12
insimulare aliquem in aliquo: jemanden falschlich einer Sache bezichtigen
intellegentia: X V 2,15; X X V I I 7,2
labores: Arbeitserls X V I I I 1
lassabundus: hap. leg.? (cf. T h L L 987,1)
levigare: streicheln I 4,5

I 4,3

lucrifacere: bertlpeln, mit List gewinnen


magnificus = :

X V 2,5

II 15; V I I 1,6; 2,8; 4,5; 4,8; X I I 2; X I X 1; X X V I 6,1; X X I X 1,1,

dementsprechend .magnificentia'
mansio = habitatio

X X V I I I 1,2; ,magnificentior'

X X I 1,2; = Wegstrecke einer Tagesreise

mensa caelestis: himmlische Speise

Ep. 2

X 8,2

I 6,22

mensa una: gemeinsame Mahlzeiten in coenobitischen Gemeinschaften


ministeria divina: Engel, himmlische Mchte
misericordiae: Almosen

V I I 4,8

I 3,26

ministeria multa: eine groe Zahl von Dienstboten

X X I X 5,1

I 7,8

mittere ad: sich erstrecken nach


nominatissimus: hochberhmt

obsequium: Geflligkeit

VI 1
X V I 1,1; X V I I 1

notitia divinitatis:

I 6,1

VI 9; Gefolge, hier auch Leichenzug

observantia: asketische bung bzw. deren Befolgung:


observatio = observantia:
Askese einhalten:

X X V I I I 2,4

X I X 16

VII 8,9; 15,10; X X X I 10

VII 2,10; dementsprechend .observare' eine bestimmte Art von

I 2,10; 3,5; 3,12; 7,3; V 6; VII 4,4; X X X I 6; 11 bis-, 14; Ep. 4

occurrere: als Gastfreund begren, ihm entgegengehen

V 13; VII 13,1 bis, VIII 5; X 8,1;

5; 7; I X 6,3; X V I 2,3.6; 3,1.2


olim iam: schon lngst, schon immer
opinatissimus: hochberhmt
osculari: begren

II 7

I 5,2; 6,18; I X 2,1

I 2,4; VII 13,2; I X 4,6; cf. auch .exosculari'

X V I 2,9

paganus: Heide V 5; (sonst .gentilis')


palma: Siegespreis P. 12; Hand X X I X 4,14
patientia = perseverantia:
perfugium = profugium:

P. 12; I 3,12; V I 15,5; X I 9,16.20; X V 2,13; X X I I I 3,2


P. 8

placere: ein gottgeflliges, oft auch prgnant: ein asketisches Leben fhren
8,9; X V I 3,7.8
poculum = potus: V I 9; X I 9,6
ponere: pflanzen II 3
praestantia: Hilfe, Beistand I 6,3
praesumere: erwarten I 5,13
praesumptio: Anmaung I 4,2
de primis: von Anfang an, von Jugend auf X V I I 3
profectio: Abschied von der Welt, Tod I X 5,1

I 3,27; 7,8; X

Index verborum locutionumque notabilium A


profectus: Fortschritt I 4,2; 6,5
professio: Entschlu zur Askese I 5,6; XVI 3,8
propositum: Absicht, asketisch zu leben; auch: Durchfhrung dieser Lebensweise
6,3; XIV 12; XV 2,12; XXIX 2,3
prorogari: Almosen geben I 3,2; XVI 3,4; XVIII 3
protestari: laut verknden II 2
provincia = regio: VII 10,5
proximus: der Nchste
quiescere = mori:

417

I 4,6;

I 3,11; VII 4,2; XXII 2,4; XXIX 3,2

I 7,14; IX 5,7

refectio: krperliche Erquickung, bes. durch Speise VII 10,2; IX 9,8; XXIII 3,9
repropitiatus: nach Bue wieder mit Gott vershnt sein I 6,23
retexere = narrare: I 3,34
sanitas: Heilung I 1,5.23; II 8; VI 5; VII 2,7; IX 1,1; XIII 2; XV 2,11; XXVIII 3,6; X X X
2,2.3; XXXI 18; XXXIII 2
sapientia (sc. divina): XVI 2,9; 3,4; XXI 1,6; XXIII 3,3 bis
scientia (sc. dei; ): I 3,15.20.24; 7,7; IX 2,7; XV 2,7 bis; XVI 2,9.12.14; XXI 1,6;
XXIII 3,3 bis; XXVII 7,1
semel = primum: Ep. 6
semper orare: unaufhrlich beten XV 2,2; cf. auch .indesinenter orare/adorare' II 13;
XXXI 4 und .indesinenter orationibus vacans' VII 2,5
sequi (sc. Christum/deum/salvatorem): als Asket leben I 3,23; XVI 2,9; 3,3
serie = serio: XIX 6
sordidus: dunkel I 6,9
subintrare trans., sich in jemanden einschleichen I 6,5
subripere c. Dat.: zu Fall bringen XV 2,4
substantivus = ; VII 2,1
supplantare: durch Arglist zu Fall bringen I 6,20
taediare: sich langweilen IX 7,2
taediosus: berdrssig XV 2,13
taedium = : IX 7,2; XXXIII 1
tertiana subst.. das dreitgige Fieber I 2,6
transferre: entrcken II 12
transformatio: Erscheinung eines Dmons in anderer Gestalt

I 7,3

vacare: beschftigt sein, sich widmen I 1,5; VII 2,5


vaticinari: prophezeien P. 5
vicina (sc. eremus/loca): in Siedlungsnhe I 4,1; II 2,6.7; VII 1,3; 2,5.7; VIII 3; IX 7,5; XV
2,1
videre (sc. deum): Gott schauen I 3,20
visere = visitare: I 2,3; XXIX 5,1
visitare: zwecks geistlicher Erbauung besuchen () IX 4,1; 5,1; X 8,2.7; XI 9,8;
XV 2,8; XVI 3,7; XXII 2,3; XXXI 7
visitatio: Krankenbesuch, Akt der Nchstenliebe I 7,8
visus: Gesichtsausdruck VI 3; Erscheinung, Traumbild I 1,14; II 5; VII 8,6; IX 2,3; 7,2;
XI 9,6; XX 3
vita communis: coenobitische Lebensweise VII 15,10

INDEX VERBORUM LOCUTIONUMQUE NOTABILIUM


Diese Liste von grammatischen Besonderheiten soll keinen philologischen Kommentar
ersetzen, sondern auf einige Erscheinungen aufmerksam machen, die fr das Latein Rufins
und seiner Zeit charakteristisch sind. Die Beispiele sind nicht vollstndig, sondern meist nur
exemplarisch aufgefhrt.
Ablativ: cf. Casus
Abstractum: pro concreto . B. ministerium = Engel; Diener I 3,26; XXIX 5,1
Abundanz: cf. Pleonasmus
accidit: absolut I 3,2
c. Acl XXXI 8
Acl: statt Nebensatz . B. nach hortari und Composita: VIII 3.6; X 8,4; IX 2,9; 6,3; XXXII
5
nach orare IX 2,6.7
nach facere/efficere X 8,11.12; XXVIII 3,4
Adjektiv: statt Substantiv z.B. convalle Ep. 7; incertum I 1,13; salutare XIX 11
dignus ad I 2,12
dignus c. Gen. IX 7,1; XVI 2,4
plenus c. Gen. IV 3; Ep. 1
repletus c. Gen. IX 7,1; XVI 2,4
plurimi = multi (hufig) . . II 9; V 10; VII 7,8; XIII 1; XIX 3; XXIX 5,1; XXX 1,4
plurimus = magnus I 5,14; VI 2; VII 9,1; XXVIII 4,7
tanti/quanti = tot/quot . . VII 5,3
Adverb: absque statt sine I 1,20; 5,11; VI 8; XX 2; XXVIII 3,7; Ep. 4
frequenter statt saepe P. 2; I 7,5; VII 12,1; 14,5; (u. ., 11 mal, saepe 3 mal)
magis statt potius stets auer VII 10,3; VIII 4
magis quam ersetzt durch super cf. Prpositionen
nimis statt valde I 3,1; IX 7,10; XXVIII 4,6
quasi cf. Vergleiche
rursus adversativ I 3,17
tamquam cf. Vergleiche
Assimilation: cf. S. 235
Bedeutung, abgeschwchte: revocare lediglich .bringen, holen': I 1,8; 4,11; VIII 6; IX 4,7;
5,6; XI 9,20; XVI 1,9; 2,8; XIX 8.16
coepisse, abundant I 6,18; 7,12; VII 1,6; 2,5; 8,7; 12,3; VIII 13; X 8,7; IX 7,14; XI 9,12
mereri, abundant IX 7,7
posse, abundant VII 12,3
velle, abundant VIII 4
videri, abundant II 4; VII 1,6; 3,4; 6,4; 8,2; VIII 2,9; XI 7,18
Casus: Ablativ statt Accusativ d. zeitl. Erstreckung (sehr hufig) z.B. I 6,22; 7,6; VI 1;
VII 4,6; 12,3; IX 2,8; 4,4; 7,19; XV 2,2; XXI 1

419

Index verborum locutionumque notabilium


Accusativ statt Ablativ . . XXXI 17: in ... eremum commanere eum fecit
Accusativ graec. Ep. 7: nudos pedes ut eramus nos
Dativ auct. XVI 1,3; 1,4; XXXII 4
Dativ eth. I 5,4
Genitiv, freistehend XVI 1,10
Genitiv der Komparation VII 10,2; IX 4,5 ( = Io. 14,20)
Genitiv part, abhngig von Adv. VII 6,1 (nusquam gentium)
Nominativ abs. XXVIII 3,2 (Tum ille percontatus ... aiunt parentes)
Composita: Doppelkomposita adinplere VII 13,4
derelinquere I 3,7; 3,11; X 8,9; XI 9,4; XVI 2,7; XXIX 5,4
subintrare I 6,5
Coniugatio periphrastica: . . VII 2,7; IX 3,5; XV 2,6

Deminutive: corpusculum XI 9,7; digitulus XXIX 4,7; fasciolum XXVIII 4,4; filiolus I 3,4; 3,17; 7,1; 7,7; 7,12; IX 1,3; 3,4; 7,4; hortulus IX 7,18; lectulum IX 4,6;
4,7; 5,5; parvulus VII 2,3; XXIX 4,5; puerulus XXIX 4,7; vermiculus XXII 4,2
Ellipse: paucis (sc. verbis)
6,13; XXXII 8
Genus: morbus als Neutrum

XI 9,20; simili (sc. modo)

I 1,13; solito (sc. more)

I 6,8 bis;

I 1,15

habere, bes. Verwendung: haberi apud aliquem P. 4; I 1,9


habet = est VII 15,1 (traditio habet); I 7,8 (haec omnia terrenos habent actus)
libenter habere VII 10,3
notio aliquid obtinendi VII 9,4; XI 9,14
Infinitiv: hist. cf. S. 72 sq.
fin. nach Verben der Bewegung z.B. I 1,14 (veni satisfacere); IX 9,19 (necare eum
adgrediuntur)
nach sufficere I 1,1; 3,7; V 1; VII 8,7
statt G e r u n d i u m (hufig) . .

II 10 (consuetudo... erat ei non ... sumere)

X I X 2 (Studi-

um ... circumire)
Komparation: Komparativ statt Positiv z.B. curiosius
Superlativ, gebildet von Part. Perf. nominatissimus
5,2; 6,18; IX 2,1
Konjunktionen: cf. Satzverknpfung
Moduswechsel: . .

XV 1,3; humiliora XVI 2,4


XVI 1,1; XVII 1; opinatissimus

I 3,31; XVIII 3

Negation: nec... quidem: I 5,10; VII 7,6; VIII 17 (stets ,nec sie quidem')
Nebensatz statt Acl: (hufig) IV 1 (adseverabant, quod); VI 9 (dicebant, quod);
(certi, quod); VII 12,1 (scientes, quod); VIII 11 (iubere, ut)
Numerus: Plural statt Singular: voluntates I 3,7; multitudines II 9 u. .; animi
populi VII 12,2 u. .; ianuae VI 4
Orthographie: cf. S. 234

VII 10,6
VII 3,2;

420

Indices

Pleonasmus: (sehr hufig) . . aegritudo infirmitatis XVII 7; fecunditatis ubertatem XI


10,2; professionis ac propositi I 4,6; sanitates et curas I 1,23; vultu et aspectu II
1; exanimes et amentes VIII 10; exiguos ac parvos P. 2; carus acceptusque I 1,8;
vilissimo et abiectissimo XI 9,12; sterilis valde et infructuosa IX 7,6; omnino statim
ab initio VII 4,1; nec praeterea nec ultra iam X V I 2,5; sane valde VII 15,11; tum
deinde VII 8,4; X X I 4; quoque et VII 6,2; tum praeterea I 3,5
Prpositionen: (Sowohl Hufigkeit als auch Art der Verwendung weicht hier wie auch sonst
im Sptlatein vom klassischen Gebrauch stark ab; daher kann hier nur eine kleine
Anzahl von Beispielen gegeben werden)
ad, nach Verben des Sagens statt Dat.:
ait ad aliquem: IV 3; IX 3,4; 5,1; 7,6; X V 2,4; X I X 5,2; XXVIII 2,3; X X X 3,2 u. .
dicere ad aliquem: VII 12,5; X V I 3,7 u. .
inquam ad aliquem: IX 7,8
respondere ad aliquem: IX 7,4; X I X 5,3 u. .
scribere ad aliquem: VI 7; X V 2,13
Varia: ad fidem ... confirmatum... est X X I X 4,1
vitam ... ad ... innocentiam ... commutans VII 8,8
inmergere s e . . . ad clerum I 3,16
pulsat ad ostium X V I 2,2
ad eius fidem solem stetisse IX 4,5
ad fabrilia opera vigilaret X V 1,2
ad haec verba nusquam comparuit II 13
apud statt in c. Abl./Locativ: II 1; VII 1,1; 4,8; 12,1; X V I 1,1; XVII 1; XXVIII 4,1
apud aliquem esse = habere: VII 10,2; XVI 2,8; XXII 2,3; X X X I 19
apud se = fr sich: I 2,13; VII 2,10
apud c. Acc. = dat.: I 1,8
apud aliquem in Verbindung mit Passiv statt ab agentis: I 1,9; 2,15; 7,7; VI 1; VII 2,6;
7,1; 10,2; X X I 1,5; XXIII 3,6
circa = in Bezug auf: circa h a e c . . . occupatio eis exorta VII 6,4
de.
cogitare de VII 15,8
conmonere de II 10
facere de VII 12,4
memorare de X 8,8
mirari de IX 5,6
protestari de II 8
de mit substantiviertem Adj. statt Adverb:
de proximo VII 4,2; de reliquo II 16; XI 9,20
erga = in Bezug auf: V 7; 9; VII 4,3; X X 3; X X X I 12
ex:
aduri ex flamma IX 7,10;
advenire tali ex modo IX 2,1
clamare ex nomine XXVIII 2,4
contingere ex oleo I 1,25
converti ex animo IX 5,4
corrumpi ex altero X X X 1,4
docere ex exemplo X X X I 14 (ex scripturis II 9)
esse ex discipulis XIII 2

Index verborum locutionumque notabilium

421

inminere ex offensa I 1,22


interrogare ex simplicitae XXXI 8
praecellere ex ceteris VII 8,9
referre gratias ex his VII 10,6
refici ex pane I 6,4
replere ex arena IX 7,7
in c. Abi.:
abundans in necessariis XXIX 1,3
aedificare in adlocutionibus VII 16,3
deferre in asino X X X 3,6
degere in abstinentia IX 2,10
habere curam in his II 3
obnoxius in peccatis XXXII 5
ministrare in verbo dei V 9
praecellere in observantia VII 8,9
probari in aliquo XXXI 12
renuntiare in eo, ut I 3,7
vincere in virtutibus VII 4,2
in c. Acc.:
dare benedictionem in haec verba VII 16,5
laniare in modum canis XXXI 19
destinare in usus pauperum XVIII 1
post = rckwrts: post tergum ... descendere III 1
post c. Acc. statt Abi. abs.:
post gratiarum actionem II 10
post conatus frustra adhibitos IX 2,3
post continuata ieiunia II 6
post laborem I 4,3
post aedificationis sermonem XI 10,1
sub c. Abi. temporal: sub die una XXIII 3,8
sub uno = unter der Leitung eines Menschen XXI 1
super c. Abi.:
admiratus super I 1,17; IX 3,5
conpunctus super XXIX 5,4
laetari super VII 14,6
obstupefactus super XIX 12
super c. Acc. = mehr als: XV 2,12; XXIX 1,2
= jenseits von, hher als: I 1,5; 3,22; XIX 5; XXVII 7,3
Pronomen:
Genitiv des Pers. Pron. statt Possessivpron.: I 5,13; VII 2,7; IX 2,6; 3,1; XV 3,1 (stets
,sui' auer IX 1,1 ,nostri')
quisque mit Positiv: I 1,4; VII 2,8; 3,4; 8,6; XI 9,16; XIII 3; XVI 3,9; XIX 2; 13; XXIX
4,8; 4,11
quia, zur Einfhrung direkter Rede:

II 12; VII 6,4; VIII 3; XXVII 7,4

Reflexiv, ausgedrckt durch .invicem': I 2,1; VII 13,2; 16,1; X 8,1; XXII 2,2; 2,3
Relativsatz, verkrzter: psalmi... non ea qua prius vigilantia canerentur I 6,6

422

Indices

Satzverknpfung:
cumque, am Anfang des Satzes: II 9
denique, folgernd, begrndend: I 3,33; IV 2; VII 4,6; Ep. 6
finites Verb am Anfang des Satzes: P. 7; 11; I 3,34; 4,6; 4,7; 4,11; 5,9; 7,10; II 11; VII 2,3;
14,6; XV 2,8
sed et (hufig): I 1,17; 1,22; VII 2,9; 4,5; 6,2; 8,7; 10,1; 14,4; IX 1,1; 2,9; 7,1; 7,9; X 8,6;
8,12; XV 2,11; 2,13; XV 3,1
sed et... sed et: I 1,6; evtl. VII 15,4
si = num, stets
si quando, iterativ: I 6,18; II 4; IX 7,5; XII 5
tarnen, anknpfend: XXIX 1,2
Stilmittel:
Alliteration: z.B. solus satis superque sufficiat I 1,1; permansit... in luctu et lacrimis I
6,22; magno cum clamore et metu Ep. 16
Anacoluth: I 4,5; 7,8; VII 6,4; (fraglich I 2,11; IX 2,6; dazu cf. S. 76)
Hyperbaton (hufig, bes. in den von Rufin vernderten Passagen) . B. sectari vero
quietem et pietatis invitatur exercitia P. 2; sustinent libertatem sibi pariter et munera
largiturum P. 8; omnia secundum divinum mandatum complet caritatis officia I
6,17; easque centum ut aiebant per diem totidemque noctis tempore curvans genua
consignabat VII 2,5; quaedam quae omnino in Aegypti regionibus numquam visa
sunt pomorum genera VII 10,5; desidis animae et erga huiusmodi cogitationes atque
inlecebras occupatae dari confirmabat indicia XX 1; Tantam autem simplicitatis eius
fuisse apud deum fiduciam XXXI 19
Inconcinnitas: z.B. quaedam... pomorum genera et magnitude incredibilis, uvae, nuces,
ficus etc. VII 10; erat vita eius in summo silentio moresque tranquilli et per omnia
quasi angelici ordinis vir IV 2
Variatio: z.B. venit... consolandi gratia et ut moneret VII 3,1; per fantasias mulieribus
apparentibus, vel etiam per naturalis humoris abundantiam XX 1
Tempus:
credidi = credo VIII 1
earn als Futur XI 9,11
Gerundivum statt Futur: hufig, z. B. iuvandum P. 2; credendus VII 4,7; abluenda ... et
abolenda XXI 1,1
Infinitiv, hist. cf. unter ,Infinitiv'
Infinitiv im Wechsel mit finit. Verb (anakoluthisch) I 4,5
Imperfekt als Erzhltempus: passim, bes. bei Verben des Sagens/Erzhlens, z.B. dicebat
II 12; 13; dicebant VI 9; VII 4,3; docebat VII 8,5; addebat VII 15,7; poscebamus XV 1,4; tradebant XIX 1; narrabant XXVIII 1,1; ferebantur XXVIII 4,6;
fatebantur XIX 1,3;
Praesens als Erzhltempus: hufig, z. B. abscedit, fatigatur I 1,13; advenit I 1,14; iubet,
inquit I 2,11; lavat II 9; adducunt VII 7,6; vident X 8,4; procurrit X 8,6;
conlocat, tradit, edocet, concredit XVI 2,12; occurrit XVI 3,2; interrogat XXVIII
2,2; hortatur XXXII 5
Zeitverschiebung beim Part.Perf.: passim, z.B. fuisset admissum I 1,21; ventum fuerit
III 1; nuntiatum fuisset VII 8,1; fuerant secutae VII 8,4; fuisset inpletus VII 9,4;
fuerant adsumpti XVI 3,4; fuissent nuntiata XIX 13; instructus fuerit XXVII 7,2;
proiecta fuisset XXVIII 3,6

Index verborum locutionumque notabilium

423

Transitivierung:
benedicere VII 16,5; IX 7,13.15
erubescere VIII 11
progredi I 2,14
Vergleich:
quasi, bevorzugt (53 mal; tamquam 28 mal; sicut 21 mal; velut/veluti 18 mal)
quasi = circiter, fere: XVIII 1
quasi = utpote (zur Angabe eines tatschlichen Grundes): I 6,18; VII 7,1; 10,3; IX 7,2
quasi quidam (jemand/etwas wie): VII 2,3; XXIX 4,8
quasi = gewissermaen: V 4; XXVIII 1,2; XXXI 9
tamquam, kausal: XIX 3; XXXI 18

PATRISTISCHE T E X T E UND STUDIEN


Gro-Oktav. Ganzleinen. I S S N 0553-4003

Die Schriften des Johannes von Damaskos


Herausgegeben vom Byzantinischen Institut der Abtei Scheyern,
besorgt von P. Bonifatius Kotter O. S. B.
Etwa 8 Bnde
Band I: Institutio elementaris.
Capita philosophica (Dialectica)
Als Anhang: Die philosophischen Stcke aus
Cod. Oxon. Bodl. Auct. . I. 6
XVI, 198 Seiten. 1969. D M 4 8 , -

ISBN 3 1 1 0 0 2 6 6 1 9 (Band 7)

Band : " . Expositio fidei


L X , 291 Seiten. 1973. D M 128,- ISBN 3 1 1 0 0 4 0 3 3 6 (Band 12)
Band III: Contra imaginum calumniatores orationes tres
XVI, 229 Seiten. 1975. D M 128,- ISBN 3 110059711 (Band 17)
Band IV: Liber de haeresibus. Opera polemica
XXII, 486 Seiten, 6 Stemmata. 1981. D M 2 7 5 - ISBN 3 1 1 0 0 7 8 5 8 9
(Band 22)
Band V: Opera homiletica et hagiographica
X X , 607 Seiten. 1987. D M 3 4 0 , - ISBN 311010173 4 (Band 29)

AURELIO DE SANTOS OTERO

Die handschriftliche berlieferung der altslavischen


Apokryphen
Band I
X L , 227 Seiten, 2 Tafeln. 1978. D M 119,-

ISBN 3 1 1 0 0 7 0 2 8 6 (Band 20)

Band II
XLVI, 2 2 2 Seiten, 4 farbige Tafeln. 1981. D M 126,(Band 23)

ISBN 3 1 1 0 0 8 1 3 9 3

Preisnderungen vorbehalten

Walter de Gruyter

W
DE

Berlin New York

PATRISTISCHE T E X T E UND STUDIEN


Gro-Oktav. Ganzleinen. ISSN 0553-4003

Corpus Dionysiacum

Band I: Pseudo-Dionysius Areopagita, De Divinis Nominibus


Herausgegeben
von Beate Regina Suchla
X X I X , 237 Seiten. Mit div. Stemmata und 12 Tabellen. 1990. D M 178, ISBN 3 110120429 (Band 33)
Textkritische Edition mit einer Einleitung zur Uberlieferung des
Corpus Dionysiacum Areopagiticum.
Die weiteren Titel des vierbndigen Gesamtwerkes
lauten:
Band II: De coelesti hierarchia, De ecclesiastica hierarchia, De mystica theologia, Epistulae
Band III: berlieferungsgeschichte des Corpus Dionysiacum Areopagiticum
Band IV: Edition der Scholien zum Corpus Dionysiacum Areopagiticum

Im

Druck:

Athenagoras Legatio pro Christianis


Edited by Miroslav

Marcovich

1990. XII, 158 pages. Cloth. Approx. D M 1 1 8 , ISBN 3 110118815 (Volume 31)
Athenagoras' Plea for Christians (ca. A. D. 177) is the most philosophical among the
extant Christian apologies. The edition consists of Introduction, Greek Text with a
double apparatus, and a complete Index verborum.

Pseudo-Iustin,
Cohortatio ad Graecos / De monarchia / Oratio ad Graecos
Edited by Miroslav

Marcovich

1990. IX, 161 pages. Cloth. Approx. D M 1 1 8 , ISBN 3 1 1 0 1 2 1 3 5 2 (Volume 32)


Critical edition of three late Greek apologies (3rd century A. D.), attributed to Justin Martyr.

Johannes Chrysostomos, Kommentar zu Hiob


Herausgegeben

und bersetzt von Ursula und Dieter

Hagedorn

XLIII, jeweils 200 Seiten Griechisch mit synoptischer Anordnung der deutschen bersetzung, Seiten 201 323 Literaturverzeichnis und Register. 1990. D M 284,
ISBN 3 11012540 4 (Band 35)

Preisnderungen v o r b e h a l t e n

Walter de Gruyter

w
DE

Berlin New York

You might also like