HARALD FRITZSCH

Yanliyorsunuz
Einstein!

1943'te Almanya'nn Zwickau kentinde dnyaya gelen Harald

Fritzsch yksekgrenimini Leipzig niversitesi'nde tamamlad.
1968 ylnda niversite kilisesinin yklmasna kar kan bir pro
testo etkinligine katld ve bunun sonucunda Demokratik Al
manya'dan kat (konuyla ilgili olarak yazdg Flucht aus Leip
zig, 1990 ylnda Piper Yaynevi'nden kt).

1968-71 yllar arasnda Mnih'teki Max Planck Fizik Ensti

ts'nde doktora yapt ve ayn enstitde Werner Heisenberg'le
beraber alma frsat buldu. Mnih Teknik niversitesi'nden
doktorasn aldktan sonra gittigi ABD'de, 1972-76 yllar ara
snda California Teknoloji Enstits'nde gretim grevlisi ola
rak alt. Bu dnemde Richard P. Feynman ve zellikle Murray
Geli-Mann ile yakn ibirligi iindeydi. 1976-79 yllar arasnda
Cenevre'deki CERN'de bilimadam olarak grev yapt. Fritzsch
gerek CERN gerekse Mnih'teki Max Planck Enstits'nde ha
len konuk bilimadam olarak hizmet vermekte.
1977'de Wuppertal niversitesi'nde fizik profesr oldu.
Ertesi sene kuramsal fizik profesr olarak Bern niversitesi'
nde geti. 1980 ylndan bu yana Mnih niversitesi'nde ku
ramsal fizik profesr.
Harald Fritzsch modern fizigin yaygnlamas iin yllarca et
kin olarak alt, televizyon programlar hazrlad, gazete ve der
gilerde ok sayda makalesi yaymland. Popler bilim alannda
ki kitaplarndan bazlar unlardr: Quarks, Urstoff unserer Welt
(1981), Vom Urkna/1 zum Zertali (1983), Eine Formel veran
dert die Welt (1988), Die verbogene Raum-Zeit (1996) ve Das
absolut Unveranderliche (2005).

Fritzsch'in aldg ok saydaki dl arasnda 1989'daki Volks

wagen Vakf Aratrma dl, 1994'teki Alman Fizik Dernegi'
nin Bilimsel Yayn Madalyas ve 2008 tarihli Dirac Madalyas bu
lunmakta.

Metis Yaynlar
Ipek Sokak 5, 34433 Beyoglu, lstanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www. metiskitap.com
Yaynevi Sertifika No: 10726
Yanlyorsunuz Einstein!
Newton, Einstein, Heisenberg
ve Feynman Kuantum Fizigini
Tartyor
Harald Fritzsch
Almanca Orijinal Basm:
Sie irren, Einstein!
Newton, Einstein, Heisenberg
und Feynman diskutieren
die Quantenphysik
Piper, 2008
Piper Verlag GmbH, Mnih, 2008
Metis Yaynlar, 2010
eviri Eser Ogn Duman, 2011
Birinci Basm: Nisan 2012
Yayma Hazrlayan: zde Duygu Grkan
Kapak Fotograf: 1927 Solvay Konferansnda
fizikilerin hatra fotograf
Kapak Tasarm: Emine Bora
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203
Topkap, lstanbul Tel: 212 5678003
Matbaa Sertifika No: 11931

ISBN-13: 978-975-342-8552

HARALD FRITZSCH

Yanlyorsunuz
Einstein!
NEWTON, EINSTEIN,
HEISENBERG VE FEYNMAN
KUANTUM FiZiGiNi
TARTllYOR
eviren: Ogn Duman

@})

metis

iindekiler

nsz

Fizikilerin Yaamyks

9
-19

Berlin'e Var

29

Kuantum Kuramnn Balangc

32

Kuantum Fiziinde Atomlar

45

Dalga ve Parack

62

Kuantum Fiziinde Titreimler

85

Hidrojen Atomu

94

Yeni Bir Kuantum Says: Spin

104

Kuvvetler ve Paracklar

111

Periyodik Cetvel ve Molekller

122

10

Kuantum Kuram ve Uzay ile Zamann Grelilii

132

11

Elektronlar ve Fotonlar

143

12

Kuantumlar ve Renkli Kuarklar

154

13

Salnan Ntrinolar

179

14

Ktlenin Srr

185

15

Doa Sabitleri-Doabilimlerinin Srr

191

Son

209

Bibliyografya

211

Dizin

213

n sz

Kuantum fizii kuarklarn, atom ekirdeklerinin, atom ve molekl

lerin bilimidir ve bize lazeri, transistr, tnel mikroskobunu, cep te
lefonunu ve mikroelektronii kazandrmtr. Tm dnyadaki gayri
safi haslann ten birinden byk ksm, kuantum fiziinin getiri
lerine dayanr. Evrenbilimciler evrenin oluumunu aratrmak, ast
rofizikiler yldzlarn dinamiini tarif etmek iin ondan faydalanr.
Temel parack fiziinin kaidesini tekil eden kuantum fizii, evreni
bir arada tutan temel kuvvetleri aratrr.
I 963 ylnda Leipzig niversitesi'nde fizik eitimi almaya ba
ladm. nc smestre geldiimde hocamzn, Lew D. Landau ve
Yevgeni M. Lifschitz'in harikulade ders kitabna dayanarak klasik
mekanik konusunda hazrlad sunomu dinledim. Klasik mekanik
sayesinde, ilkesel olarak da olsa her eyi baaryla hesapiayp n
grmek mmknd. Klasik rnekanin denklemleri olduka basittir
ve fiziksel bir sistemin geleceini kati olarak belirleyebilir. Ad ge
en denklemler, en kk etkiyi veren Harnilton ilkesiyle elde edile
bilir. lke, bir sistemin zaman iindeki deiiminin, mmkn olan
tm gelimeleri gzlemlemek ve bunlar birer etkiyle tanmlamakla
tespit edilebileceini ne srer. Doadaki gelimeler genellikle en
kk etkilerle tezahr eder.
Hemen ertesi yl ilk kuantum mekanii dersimi aldmda yaa
dm aknl tahmin etmek zor deil. Zira burada olaylarn asln
da o kadar da net olmadn rendim. Anszn kati durumlar deil,
sadece olaslklar sz konusuydu. Olaslklar kesin biimde hesap
lamak mmkn olsa da, belli bir olayn ortaya kma belirsizlii ha
len geerliydi - pek tatmin edici bir durum olmad aikar. En k
k etki ilkesi kuantum fiziinde geerli deildi. Fiziin bu biimiy
le sorunlar yaadm.

10

YAN ILIYORSUNUZ E I N STE I N !

B irka y l sonra ABD Pasadena'da, ksa a d Caltech olan Califor

nia Teknoloji Enstits'nde almaya baladm ve burada meslek
tam Richard P. Feynman' yakndan tanma frsatn yakaladm.
Feynman'n kuantum fizii ne byk katklar olmutu ve sk sk ba
na, kuantum mekaniini kendisi de dahil aslnda kimsenin anlama
dn anlatrd. Her ne kadar bu ifadeyi byk oranda artma ama
cyla kullanm olsa da, ilgi mi uyandrmay baarn t. Daha derin
lemesine anlalmas gereken bir alanla kar karya olduumu an
ladm ve kuantum fiziinin temel ilkelerini daha derinlemesine ir
delemeye baladm.
Kuantum mekaniinin kati ifadelerde bulunarnayp sadece olas
lklardan sz edebilmesi, dnyamzdaki kararlln kuantum fizii
nin tam da bu zelliine dayanmas kadar hayranlk uyandrcyd.
Anlalan olaslk ile kararllk bir btnd. Her ey kati olarak belir
lenmise, kararllk olamazd. Bu durumun yaratt hayranl tek
hissedenlerin fizikiler olduunu dnmyorum. Bu kitapla kuan
tum fiziinin bende uyandrd hayranl okurlarmla paylamay
denemek niyetindeyim.
Fizik tarihi boyunca doa hakkndaki anlaymz derinletiren
bir dizi nemli adm atld. Isaac Newton bir tan yere dyle ge
zegenlerin gnein etrafndaki dnnn ayn ilkeyle, ktleekim
le aklanabi leceini kefetti.
Michael Faraday ve James Clerk Max well, elektriksel, manyetik
ve optik fenomenlerin ayn fenomenin, yani elektromanyetik alann
tezahr olduklarn buldu. Albert Einstein'n zel grelilik kuram,
zaman ile uzay n bir birlik oluturduunu aa kard. Genel gre
lilik kuramysa bu dnceyi, ktleyi de kapsayacak ekilde geni
letti. Zaman ve uzayn eri olduu, ktleekiminin de aslnda gerek
bir kuvvet deil, sadece bu eriliin bir sonucu olduu anlald.
Ktleekim kuvvetinin bu ekilde tersten tanmlanmas halen fizik
ilerin bana dert olmakta, zira ktleekim kuvvetinin kuantumlan
mas (nicemlenmesi) henz baarlamad.
Kuantum mekanii, yukarda saylan nemli admlardan biri,
hatta belki de en nemlisidir. 20. yzylda doabilimleri alannda
elde edilmi kazanmlarn kukusuz en baarl s dr. Fizik alannda,
klasik fiziin modelleriyle aklanamayacak, rnein atom, mole
kl ve atom ekirdeklerinin byklkleri, kararl lklar ve bunlarn

 N SZ

11

oluturduu kimyasal balar gibi ok sayda fenomen vardr. Kuan

tum fizii yardmyla bu fenomenleri anlamak, sklkla da hesapla
yabilmek mmkn olmutur.
Kuantum fizii 20. yzyln banda Max Planck tarafndan ku
ruldu ve izleyen yirmi yl boyunca temel ilkeleri tam olarak anlal
madan varln srdrd. Balarnda Werner Heisenberg, Wolfgang
Paul i ve Erwin Schrdinger'in bulunduu son derece yetenekli gen
fizikilerden oluan kk bir topluluk yirmili yllarn ortalarnda,
Max Planck, Niels Bohr ve Arnold Sommerfeld'in fikirlerine daya
narak yl gibi ksa bir sre ierisinde kuantum sreleri ve atomlar
hakknda yeni bir reti oluturdu. I 928 ylnda Werner Heisenberg
27, Wolfgang Paul i 28, Paul Dirac 26 ve Erwin Schrdinger 36 ya
larndayd .
Elinizdeki kitapta kuantum fiziinin tm ynlerini kapsaml bi
imde ele almak elbette mmkn deil, ama en azndan bu alandaki
temel sorunsal lar dile getirmeye alacam. Fizik rencileri ku
antum fiziini renirken, bata diferansiyel denklemleri ve fonksi
yon analizlerini kullanr. Daha geni bir okur kitlesine ynelik olma
s arzulanm bu kitapta bunu yapmak imkan dahilinde deil. Bu se
beple tanm ve tasvirlerde fazla ayrntya girmeyeceim, ancak ku
antum mekaniini okurlara, temel ilkeleri anlalacak ekilde akta
rabilmeyi umuyorum. Sanrm matematie fazla girmeden bunu ya
pabilirim. Bu yzden matematik forml lerinden sadece kanlmaz
olduunda faydalanaca m. Sorun yaayan okurlar herhangi bir eyi
karma endiesi yaamadan formlleri atlayabilir.
Kuantum fiziinde, klasik mekanie gre olanaksz olan sre
ler gerekleebi liyor. Biyolojik evrim sreci ierisinde gelitirdii
miz anlay yetimizle kuantum fiziinin dinamiini aniayacak du
rumda deiliz. Buna ramen gerekleen sreleri kuantum meka
nii yardmyla hesaplamak mmkn. Nitekim bu hesaplarn ortaya
kard sonular, lmlerle bire bir rtyor.
Kuantum fiziinin efendisi, yeni bir doa sabitidir. Max Planck
tarafndan bulunan etki kuantumu h, klasik fizikte yer almaz. Deney
yoluyla 6,6 I0-36 wat/saniye olarak bel irlenen bu katsay, alldk
birimler olan watt ve saniye cinsinden ifade edildiinde son derece
kk kalr. Kuantum fiziinin tuhaf fenomenlerinin gndelik ha
yatmzn pratiinde nemli bir rol oynamamasn buna borluyuz.

12

YAN I LIYORSUNUZ EINSTE I N !

Planck sabiti olarak d a bilinen etki kuantumu, adn bu sabitin,

etki edilen en kk birimi temsil etmesinden alr. Fizikte etki, ener
ji arp zamana eittir. Bunu gzmzn nnde canlandrmak ko
lay, zira bir srecin etkisi, belli bir enerjinin belli bir sre boyunca
etki etmesiyle tarif edilir. Bu sre ne kadar ksaysa, uygulanan etki,
enerj i yksek olsa bile ayn oranda kk olacaktr.
Klasik rnekanikle bir srecin etkisi herhangi bir deer alabiJir
ken kuantum fiziinde bu geerl i deildir. Etki, h sabitinin sadece
tamsayl katlar eklinde olabilir ve etki kuantumunun birimleriyle
snrldr. h'nin te biri orannda bir etki sz konusu deildir. Doa
ancak mikro dzeydeki fiziksel alanda kuantumlanmtr. Max Planck
ite bu kuantumlanmay kefetti ve salnan bir sistemin enerjisinin
srekli deiemeyecei, ancak bir deerden bir sonrakine atlayabi
Iecei hipotezini ortaya att. Etki ancak belli aralktaki deerlerle
var olabil ir.
Max Planck bu hipoteze dayanarak scak maddelerin masn
tarif eden basit bir forml oluturd u . Demir st ldnda maya
balar. Ne kadar snrsa o kadar akkor hale gelecek ve k mas
yayacaktr. Daha nce kimse bu may matematiksel olarak tanm
lamay becerememiti. Planck aslnda bu hipotezi aresizlik iinde
oluturmutu ve iten ie fikrinin yanl kmasn umuyordu. Ama
fikir ie yarad ve olaanst bir baar elde etti .
Albert Einstein, Planck'n fikrini ele alp n ancak foton tabir
edilen kk paketler (kuantum lar) halinde var olabileceini akla
d. O gne dein n bir dalga fenarneni olduuna inanlmaktayd.
imdiyse dalga ve parack anlaynn birletirilmesi gerekiyordu.
Louis de Broglie 1 923 ylnda salt n deil, maddenin tm para
cklarnn bu ikili zellie sahip olduklarn ileri srd. Paracklar
dalga, dalgalarsa ayn zamanda parackt.
Klasik rnekanikle kuantum mekanii arasndaki fark u rnekle
daha iyi anlalabilir: Dnya herhangi bir mesafede gnein etrafn
da dnebilir. Oysa atom ekirdeinin etrafnda dnen elektronlar
iin ayn durum sz konusu deildir. Elektronlar dnlerini belli
yrngelerde gerekletirir. Rasgele yrngeleri olamaz. Etektran
yrngeleri "kuantum! udur" . Elektronlarn bir yrngeden bir die
rine geiine " kuantum sramas " ad veri lir. Ne var k i kuantum
dnyasnda, klasik rnekanikle olduu gibi srekli bir gei yoktur.

 N SZ

13

Her ey belli snr deerler arasndadr, yani kuantumlanm tr. An

cak ileride, elektronlarn kesin bir yrngesinin varlndan sz ede
meyeceimizi de grece iz.
Kuantum fiziinin en temel ifadelerinden biri, elektronun ekir
dek etrafndaki hareketini tanmlamak iin gereken hz ve yer (ko
num) gibi fiziksel byklklerin hibir zaman kesin olarak lle
meyecei , ancak ilk olarak Werner Heisenberg'in ortaya att be
lirsizlik ilkesince belirlenmi mulak aralklarda aranabileceidir.
Atom ii dinamiine dair bu yorumun yaratt sonulardan biri,
atom ii srelerin kesin olarak tanmlanmas gerekliliidir. Bir s
recin gerekleip gereklemediine dair ancak bir tahminde bulu
nulabil ir. Dolaysyla bir elekronun ayn anda hem yerini hem de
hzn tam olarak belirlemek mmkn deildir. ncelik elektronun
yerinin bulunmasna veriliyorsa, hznn tespitinden feragat etmek
gerekecektir; ayn durum elektronun hz iin de geerlidir. Belirsiz
liin byklyse, etki kuantumu h tarafndan belirlenir.
Bel irsizlik ilkesi makro dzeydeki nesneler, rnein hareket ha
lindeki bir otomobil iin de geerl idir. Ancak kuantum kuram tarafn
dan dayatlan, hzla yer arasndaki belirsi z lik ylesine kktr ki,
hesaplamalarda herhangi bir soruna sebep olmadan yok saylabi lir.
Doa srelerine dair sezgisel kavraymzn, gerekliin kuantum
doasn alglamamz engelieyebilmesinin yegane sebebi budur.
Oysa atom fiziinde byle bir ey mmkn deildir. rnein bir
hidrojen atomunun bykln belirleyen tam da bu belirsizl iktir.
Her hidrojen atomu ancak komu hidrojen atomu bykl nde
olabi lir. Elektronun yerinin atom ierisindeki belirsizlii, yaklak
o-s santimetrelik atom kabuu ap tarafndan belirlenir. rnein
kabuu bundan I 00 kat daha kk bir hidrojen atomunu gzlemle
diimizi dnelim. Bu durumda elektronun yeri , normal bir hidro
jen atomundakinden ok daha belirgin, hz ysa, yine belirsizlik ilke
si nedeniyle bu kez yerinden yz kat daha belirsiz olur ve elektron,
normal atomdaki ortalama hznn ok zerinde seyretmek zorunda
kalrd. Ne var ki daha yksek hz daha ok enerj i anlamna geldi
inden bu atomun, normaldeki nden daha byk bir enerj iye sahip
olmas gerekirdi. Oysa bunu engel leyen nemli bir doa ilkesi mev
cut: Atomlar da dahil olmak zere her sistem en dk enerj i seviye
sinde kalmaya alr. Dolaysyla kararl olamayan kk atom,

14

YAN I LIYORSUNUZ EINSTEI N !

enerj i yaymak suretiyle normal bir atomun ebatlarna ulaana dek

hzla genileyecektir.
Ayn biimde normal bir atomdan yz kat daha byk yapay bir
atom nermesine gz atalm imdi. Byle bir atom elde etmek iin
elekronu ekirdekten uzaklatrrz. B u da enerj i sarfiyat anlamna
gelir. B ir kez daha, bu kez byk olan atomun enerjisi normal ata
rn unkinden fazla kar. Nitekim bu rnekte de byk olan atom,
normal ebatlarna bzecek, yani asgari enerji dzeyine ulanaya
alacaktr. Elekronu daha fazla enerji vermeye zorlayamazsnz.
Yani atomlarn byklklerini belirleyen , yer ile hz arasndaki be
lirsizlik ilikisidir. Nitekim dnyadaki bir hidrojen atomuyla And
romeda Galaksisi'nde bul unan bir gezegendeki hidrojen atomu tam
da bu nedenle ayn boyuttadr. Evrendeki maddenin kararll, be
lirsizlik ilkesine dorudan baldr. Belirsizlik olmasa, kararl bir
maddeden de sz edemezdik.
Aslnda daha net ifade edecek olursak, ilkede belirsiz olan hz
deil, hz ile ktlenin arpm olan momentumdur. Atom kabuu
nun bykl, elekronun ktlesiyle belirlenir. Elekronun ktlesi
u anda doada olduundan yz kat daha kk olsayd, atom kabu
u da yz kat daha byk, yani bir milimetrenin milyanda biri kadar
olurdu. Elekronun ktlesi sadece 0,5 eV, yani yaklak olarak bir
ntrinanun ktlesine eit olsayd, atom kabuunun ebad anszn mi
limetrenin onda birine eit olacak oranda byr ve bizler de atomu
mikroskop altnda grebil irdik.
Kuantum kuram tarafndan tarif edilen, atomlarn evrensel ebat
lar, doaya nemli bir kararllk kazandrr. Doann srekli dei
ikliklere karn hep ayn biimleri ortaya karma eilimi, ister as
rofizik alannda olsun ister kimya ya da biyolojide olsun sadece ku
antum fizii erevesinde anlalabil ir.
Kuantum mekaniksel belirsizlik nedeniyle elekronun atom ka
buundaki hareketini takip etmek olanakszdr. Nitekim kuantum me
kanii bize, bir elektron yrngesinden bahsetmenin bile anlamsz
olduunu syler. Elekronun ekirdein etrafndaki belli bir uzayda
var olma olaslndan sz edilebilir.
Normal haldeki bir hidrojen atomu bu durumu anlamamz ko
laylatrr. Burada olaslk dalm kesinlikle kavisli bir yrngeye
iaret etmez. Olaslk dalm daha ziyade kresel simetriktir ve en

 N SZ

15

yksek olduu nokta, protonun bulunduu atom ekirdeidir.

Olaslk dalm, kuantum kuram denklemleri yardmyla kesin
biimde hesaplanabilecek bir fonksiyon olan, elekronun dalga
fonksiyonu tarafndan verilir. Bu dalga fonksiyonu atomun durumu
n u tarif eder. Kulaa ne kadar tuhaf gelse de, kuantum kuram ere
vesinde olgular hakknda kati ifadelerde bulunulamaz, sadece olas
lklardan sz edilebilir. Ancak bu olaslklar katidir.
Hidrojen atomunu klasik fizikle tarif etmek istesek, protonun et
rafnda hareket eden elektrona belli bir asal momenturu atfedilir.
Ne var ki, kuantum mekaniinde temel haldeki bir hidrojen atomuna
ait elektronun herhangi bir asal momentuma sahip olmad ortaya
kmtr. Klasik rnekanin ngrd ekilde dorusal bir yrn
gede de bulunmaz, daha ziyade atom ekirdeinin etrafnda sa lnr.
Kuantum kuramnn yine parack fiziinde tezahr eden bir ba
ka tuhaf! da uyarlm hallerin varldr. Bir hidrojen atomuna r
nein elektromanyetik dalgalarla enerj i verildiinde, elektron ksa
sreliine daha yksek enerjiye tekabl eden baka bir hale geer.
Bu gibi durumlara uyarlm hal ad verilir ve bunlarn son derece
kendilerine zg enerj ileri vardr. Kesikli bir enerji tayfndan bah
setmemizin nedeni budur.
En dk enerji hali, sistemin temel hali olarak adlandrlr. Atom
uyarldnda bir anlamda uyarlm bir enerji haline srar ama bu
rada sadece ksa sre kaldktan sonra yeniden eski haline geri srar
ve bu esnada serbest kalan enerj i k ya da baka bir elektromanye
tik ma, rnein rntgen nlar eklinde yay lr. B yle bir uyarl
mann gerekleebilmesi iin, atoma uyarlma iin gerekli tam ener
ji miktar uygulanmaldr. Kuantum mekanii bu uyarma enerj isini
kesin biimde hesaplayabilmemizi salar.
1 924 ylnda Wolfgang Pauli, sonradan kendi adyla anlacak
olan dlama ilkesi adnda tuhaf bir neri ortaya att. B una gre atom
kabuunda yer alan iki elektron, ayn kuantum saysna sahip ola
maz. Bu ilke yardmyla hem atom kabuklarnn yapsn anlamak
mmkn oldu hem de Dimitri Mendeleyev tarafndan gelitiri lmi
elementlerin periyodik cetvelini anlamamz salayan kuramsal bir
ereve oluturulabildi.
Kuantum mekaniinin sanayideki kullanm alan genitir. Mo
dem kat hal fiziini kuantum fizii olmadan tasavvur etmek bile

16

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

mmkn deildir. Kuantum fizii sayesinden transstrler imal edi

lebildi, modern bilgisayar ve cep telefonunu da kuantum fiziine
borluyuz. Atom ekirdeklerinin davran n anlamak iin de bu bi
lim dalna ihtiyacmz v ar. Atom ve hidrojen bombalarnn ina edi
lebilmesinin nedeni, kuantum mekaniinin ekirdek srelerine uy
gulanabilmesidir. Gerek gneimizde gerekse dier yldzlarda ener
ji retimi de kuantum kuram uyarnca gerekleiyor. Kuantum ku
ram evrende yaamn temel i lkelerini tarif ediyor.
Kuantum fiziinin nemi salt mikroskobik boyutta kstl deil .
ou zaman farknda bile olmasak da gndelik hayatmzn iine
nfuz etmi durumda. B anda oturduunuz masann salamln
kuantum fizii olmadan anlayamayz. Tm kimya ve molekler bi
yoloj inin temeli kuantum kuramma dayanr. Atomlarn nasl birle
ip molekller meydana getirdiini, bitki lerin gne n enerj iye
evirmelerini salayan fotosentezi ancak onun sayesinde anlayabi
liriz. Tpta kullanlan MR ya da gz ameliyatlarnda devreye giren
lazerler de kuantum fizii ilkelerine dayanmaktadr.
Yeni kuantum fizii, nedenselliin birok temel bileenini gz
den geirmemize neden olmasyla felsefi adan da son derece ilgin
bir alan. Nedensellik i lkesi, her sonucun temelinde bir neden yatt
n ne srer. Newtoncu fizikte nedensellik anlalr bir olgudur. Bir
paracn belli bir andaki yeri ve momentumu bell iyse, paraca
etki eden kuvvetlerin bilinmesi durumunda hareketin gelecekte nasl
olaca mekanik denklemleri arac lyla kesin olarak hesaplanabi
lir. Klasik mekan ik temel al ndnda zgr iradenin olmad, kesin
olarak belirlenmitir.
Kuantum fizi indeyse bu durum geerl i de ildir. Belirsizlik ilke
si nedeniyle imdiyle gelecek arasndaki nedensellik il ikisi ortadan
kalkar, kuantum mekaniinin yasalar istatistik bir nitelik kazanr.
Radyoaktif bir ekirdei gzlemlediimizde bunun ne zaman bozu
nacan kesin olarak syleyemeyiz. Tek bildiimiz ekirdein m
rnn yaklak on dakika olduudur. Daha kesin bir ifadede buluna
mamamzn sebebi bilgisizliimiz deil, ilk olarak Bohr ve Heisen
berg'in fark ettikleri zere bunun ilkesel olarak mmkn olmamasdr.
Bundan yz yl ncesine kadar, gndelik yaamda rastlanan bir
ok fenomenin aklamas bilinmiyordu. Bir kmr parasnn s
tldnda nce krmz, sonra sar , en nihayetinde de beyaz renk al-

 N SZ

17

d gzlerole tespit edilmiti, ama o zamanlar kimse bunun nedeni

n i bilmiyordu. Bakr neden kahverengi de gm beyaz? Metaller
elektrii neden iyi i letir? Suyu oluturmak zere oksijenle hidrojeni
birbirine balayan ne? Neden tm atomlarn belli bir e batlar var?
Atomlar hakkndaki bilgimiz arttka, aklanamayan birok ye
ni fenomenin olduu anlald. rnek olarak on elektrona sahip ne
on elementini ele alalm. Neon tepki me ye girmeyen bir element, ya
ni bir soygazdr. te yandan on bir elektrona sahip sodyum, bilinen
en aktif elementlerden biridir. Yani elektron saysnn yzde on ora
nnda artmasyla elementn zellikleri tamamen deiiyor. Gerek
ten artc. Ancak kuantum kuram sayesinde bunun sebebini anla
mak son derece kolay.
Srece dahil paracklarn hz n ispeten kk olduu mddete
kuantum mekanii mkemmel biimde iler. Ancak k hzna ya
kn hzlarda kurarn aksamaya balar ve yerine, kuantum mekaniini
grelilik kuramyla birletiren baka bir yapnn ikame edilmesi ge
rekir. Nitekim bu da Werner Heisenberg i le Wolfgang Paul i tarafn
dan gelitirilmi kuantum alan kuramdr. QED ksaltmasyla da bili
nen kuantum elektrodinamii sayesinde elektronlarla fotonlar ara
sndaki etkileimi anlamak mmkn olmutur. Atom ekirdeini
oluturan proton ve ntronlar arasndaki etkileimse, gnmzde
kuantum alan kuramnn farkl ancak QED'ye ok benzeyen bir dal
olan kuantum kromodinamii (QCD) tarafndan ele alnr ve kuark
larla gluonlar arasndaki ilikiyi tarif eder.
Kuantum mekanii birok insana sadece fizikilerin anlad bir
gizil bilim gibi gelir. Asl nda bu gr doru deil. Kuantum meka
nii ve fiziinin temel ilkelerini herkes kavrayabilir. Bilim ve tekni
in her eyi belirledii gnmzde, kuantum fizii son derece nem
li bir konuma sahip ve bu nedenle geni kitlelerce anlalmas ve ka
bulleni lmesi gerekmek te. Aratrmaclarn yan sra akademisyenler
de bu bilginin aktar lmasndan sorumludur.
Doabilimlerinin kurucular sahip olduklar bilgileri geni kitle
lere ulatracak kitaplar yazmaktan ekinmem itir. rnein Galileo
Galilei, kii arasndaki tart malar konu alan nl Diyalog bata
olmak zere, genel okur kitlesi iin ok sayda kitap kaleme alm
tr. Nitekim ben de elinizdeki kitab benzer biimde yazdm. Kitap
A l bert Einstein, Richard P. Feynman, Werner Heisenberg , lsaac

18

YAN I LIYOR S UN UZ E I N STEI N !

Newton ve Bernli ada fiziki Adrian Hal ler arasndaki kurmaca

tartmay tasvir ediyor. Ad geen fizikilerin ikisi, Feynman ile
Heisenberg son derece neml i kuantum fiziki leriydi. Onlarla ah
sen tanma ansm oldu. Heisenberg doktora alman yrtt
m Mnih'teki Max Planck Enstits'nn yneticisiydi. Feynman'
lay sa yollarmz Caltech'te kesiti. Yeniden Avrupa'ya dndmde
beni sk sk Cenevre ve Mnih'te ziyaret etti .
Newton'n kuantumlardan pek anlamad aikar. Ne var ki di
erleriyle yrtt tartmann ardndan kuantum fiziinin ateli
bir savunucusu olacak. Einstein her zamanki kukuculuundan yine
vazgemeyecek ve itirazlarn her daim hazr tutacak. Feynman ile
Heisenberg ise, tpk Haller gibi modern kuantum kuramn temsil
edecek. lk sayfalarda konuya Newton kadar uzak olan okur bu tar
tmalarda birok ey renecek ve mit ediyorum ki, kitabn so
nunda tpk Newton gibi, kuantum fizii taraftar olacaktr. Arala
rndaki sohbeti aktarrken Albert Einstein'n " nemli olan her eyi
mmkn olduunca kolay klmal , ama daha kolay deil" szn
kendime dstur edindim.

Fizi kilerin Yaamyks

Albert Einstein
Albert Einstein 14 Mart 1 879'da, iletmeci babas Herman n Einstein'
la kzlk ad Koc h olan annesi Pauline'nin ocuu olarak Ulm'de dn
yaya geldi. Albert'in doumundan ksa sre sonra, aile 1880 yl nda
Mnih'e tand . Hermann Einstein burada aabeyiyle beraber elekt
rikli ci hazlar reten bir fabrika (Elektrotechnische Fabrik J. Einstein
& Cie.) kurdu. Einsteinlarn irketi Mnih'teki Ekim kutlamalarn
daki ilk elektrikli aydnlatmadan sorumluydu. irket Schwabing sem
tinin byk bir ksm na da kablo dedi.
Albert Einstein 1 884'te zel keman dersleri ald. Ertesi sene oku
l a balad ve 1 88 8'den itibaren Mnih'teki Luitpold lisesine devam
etti. Olduka dikkatl i bir renciydi. Derslerinde pekiyiyle iyi aras
notlar alyor, dil eitiminde fazla baarl olmasa da, doabi limle
rinde ortalamann zerinde not tutturuyordu. Saysz popler bilim
kitabn tutkuyla okuyup bitiren Albert bu sayede bilimin hal ihazr
da bulunduu seviye hakknda bilgi ediniyordu.
Doksanl yllarn banda Hermann Einstein'n irketi iflas ilan
etti. Aile Almanya'y terk edip Milano'ya yerleti . Albert eitimini
tamamlamak iin tek bana Mnih'te kald. Ne var ki imparatorluk
Almanya'snn disiplin ve dzenle yorulmu okul sisteminden ksa
srede skld bir sr deildi. retmenleri Albert'in saygszl
nn dier renci lere de kt rnek olacan dnyordu. Bu se
beple Einstein 1894 ylnda, lise olgunluk diplomasn almadan Mi
lano'ya, ailesinin yanna gitmeye karar verdi.
Bunun ardndan bugn svire Teknik Yksekokulu (Eidgens
sische Technische Hochschule, ETH) olan Zrih'teki Po! i tekn ik oku
luna bavurdu. Olgunluk diplomas olmadndan 1 895 yaznda n i-

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

20

Albert Einstein
versite giri snav na kat lmas gerekti ve

6 yanda en gen kat

lmc olarak s nav geemedi . R ektr n ve F iz iki Heinr ic h We

ber'in arac olmalaryla ertesi sene liberal bir ynetime sahip Aarau
Kanton okuluna balad ve olgunluk snavn burada verdi. Bu d

nemde yan nda kald W inteler ailesinin olu P aul 19 O ylnda

Einstein' n kz kardei Maja'yla evlenec ekti. 1896 akademik ylnn

balamas yla Albert Einstein Po li teknik niversitesindeki eitimine
balad .
O kulu 1900 y lnda tamamlad nda matematik ve fiz i k ret
menlii lisans alm t . Z rih'teki P oliteknik'in yan sra svire'deki
dier niversitelere yapt asistanl k bavurular reddedildi. Bunun
zerine nce W interthur' da, ard ndan Sc haffh ausen ve Bem'de zel
retmen olarak al t . 901 y l nda svire vatandal na geme
bavurusuna olumlu cevap verildi. 1902 Haz iran nda Bem'deki s

vire patent enstit s nde 3. derece uz man olarak ie girdi.

Einstein yksekrenimi sras nda sonradan ei olac ak, kendin
den buuk ya byk Srp Mileva Maric 'le tan t . kili I9 02 y
l nda evlendi, iki oul Hans Albert (19 04- 197 3) ve Eduard (19 101965) dnyaya geldi ve hep beraber Ek im l903 'ten M ay s l905'e ka
dar Berm'deki Kramgasse 49 nurnarada oturdular. Gnmz de bu
ev kk bir mzeye dntrlm durumda.

FiZi KiLER i N YAAMYKS

21

Albert Einstein 1 905 ylnda, 26 yandayken en nemli al

malarndan birkan yaymlad. Haziran aynda " Hareketli Cisim
lerin Elektrodinamii" adl makalesi Annalen der Physik adl dergi
de yaymland. Tamamlayc nitelikteki almas "Bir Cismin Ey
lemsizlii Enerj i ieriine Bal mdr? " ad altnda yine ayn dergi
de kt. Sz konusu metin, nl E = mc2 formlnn ilk kez getii
yerdi. Her iki alma da sonradan zel grelilik kuramnn temelini
oluturdu.
1 909 ylna gelindiinde Einstein Zrih niversitesi'nde kuram
sal fizik alannda yardmc profesr oldu. ki yl sonra Prag'da Al
manca eitim veren bir niversiteye gese de, ertesi yl yeniden Z
rih ETH'ye dnd.
Max Planck 19 1 4 ylnn banda Einstein' Berlin Kniglich
PreuBische Bilimler Akademisi'nin eilirnci kadrosuna kazandrd.
Einstein, Berlin'deki Kaiser-Wilhelm Enstits'nde idareci , Berlin
niversitesi'ndeyse profesr oldu, ancak eitim verme zorunlulu
undan muaf tutuldu. Burada genel grelilik kuramn yaymlad.
1 9 1 9 yl nda kars M ileva'dan boand . Ksa sre sonra, yine
Berlin'de yaayan kuzeni Elsa Lwenthal'la evlendi.
Ayn yln mart aynda Arthur Eddington ynetimindeki ngiliz
gkbilimci ler Brezilya'daki gzlemevinde, yldzlardan gelen n
gne tarafndan saptrldn gzlemledi ve genel grelilik kura
mnn ngrlerini teyit etmi oldu. Einstein bir anda tm dnyann
tand bir bilimadam olmutu. 1 92 1 ylnda grelilik kuramyla
deil, 1 905 tarihli fotoelektrik etki almasyla fizik dalnda Nobel
dl ald.
l 930 ylnda Potsdam'n Caputh kyndeki WaldstraBe'de edin
dii arsaya bir yazlk ev ina ettirdi ve iki yazn burada geirdi. 1 932'
de bir sunum seyahati iin gittii ABD'den, ertesi sene Hitler'in Al
manya'da iktidara gelmesi nedeniyle geri dnmedi.
1 933'te Einstein, ksa sre nce Princeton niversitesi yaknla
rnda kurulmu zel bir aratrma kurumu olan ileri Aratrmalar Ens
tits'nn yesi oldu. Austos 1 935'ten lmne dek Princeton'daki
Mercer Soka 1 1 2 nurnarada i karnet etti. Princeton dnemin modem
aratrmalarnn bir mikrokozmos u saylyordu. Einstein ksa srede
ktleekimini (genel grelilik) elektromanyetizmayla birletirece
ini umduu B irleik Alan kuramn aratrmaya balad ve "dnya

22

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

forml" tabir edilen bu denklemi ld gne dek arad .

Otto Hahn v e Lise Meitner'n Berl in'de 1 938'de fisyon tepkime
sini kefetmesi, bilim evrelerinde nkleer tehdide dair endieler ya
ratt . 939'da, kinci Dnya Sava'nn balamasndan hemen nce
Einstein, ABD Bakan Franklin D. Roosevelt'e gnderi lmek zere
Leo Szilard tarafndan kaleme alnm olan, Almanya'nn byk ola
slkla gelitirmeye balad ve ksa srede sahip olaca "yeni tr
bir bombaya" dair uyar lar ieren mektubun altna imzasn koydu .
Uyarnn anlamn kavramakta gecikmeyen Roosevelt'in emriyle
aratrma bteleri ol uturuldu ve atom bombas gelitirme hedefiy
le gizli Manhattan Projesi hayata geirildi. Einstein an larnda, bu
mektubu imzalamak ta fazla aceleci davrandn belirtecekti.
Atom bombas almalarna Einstein hibir noktada itirak et
med i : B i limsel nceliklerini baka alanlara yneltm iti, zira nk
leer teknolojiyi mmkn klan kuantum kuramma yllarca kukuyla
yaklam olmas bir yana, komnizme kar gizlerneye gerek gr
medii sempatisi yznden bir gvenlik riski olarak grld iin
ABD gizli servisi tarafndan gzetim altnda tutuluyordu. Dolaysy
la kendisi tarafndan ifade edilmi madde-enerj i dnmnn ilk
askeri uygulamasn ou insan gibi radyodan iitti : Atom bombala
rnn sava alanndaki ilk kullanm olan 6 ve 9 Austos 945 tarih
lerinde, Japonya'nn Hiroima ve Nagasaki kentlerinde yaayan yz
binlerce insan hayatn kaybetti . Sava n ardndan Einstein ulusla
raras silahianma denetimini destekledi. 1 952 ylnda srail devleti
kendisine cumhurbakanl makamn teklif etse de Einstein teklifi
reddetti.
Albert Einstein s Nisan 955 tarihinde, 7 6 yanda Princeton'
da hayata gzlerini yumdu.

Richard P. Feynman
Richard Feynman Mays 1 9 1 8 'de New York yaknlarndaki Far
Rockaway'de dnyaya geldi . 935 ylna kadar burada yaad, ardn
dan niversite eitimi iin Massachusetts Teknoloj i Enstits'ne
(MIT) gitti. 939 yl nda Princeton'a gei yapt ve John Wheeler y
netiminde doktorasn tamamlad. Doktora tezi nde, Nobel dll f-

FiZiKiLERi N YAAMYKS

23

Richard P. Feynman

ziki Paul Dirac'n bir fikrine dayanarak gelitirdii kuantum meka

niinin fonksiyon entegral formln iledi .
Doktora tezini 1 943 ylnda tamamlamasyla ou meslekta gi
bi Manhattan projesi zerinde almak zere Los Alamos'a gitti.
Feynman New Mexico'daki Alamogordo'da gerekletirilen ilk atom
bombas denemesinin birinci elden tanklanndan biriydi .
kinci Dnya Sava'nn ardndan N e w York eyaJetinin Ithaca
kentindeki Comeli niversitesi'nde kuramsal fizik profesr oldu.
1 95 1 'deyse Pasadena'daki Califomia Teknoloj i Enstits'ne (Cal
tech) geti. Doktoras esnasnda Feynman 1 942 ylnda kz arkada
Arlene Greenbaum'la evlendi. Arlene yl sonra tberklozdan ha
yata veda etti. Feynman toplam kez evlendi . nc kars Gwy
neth'ten Cari ve M ichelle adnda iki ocuu oldu.
Feynman'n bata kuantum elektrodinamii, ekirdek fizii, par
ack fizii ve kat hal fizii gibi modem fizii n birok alanna nem
li katklar oldu. Nitekim l 965 ylnda Julian Schwinger ve Siniiro
Tomonaga'yla beraber kuantum elektrodinamii alanndaki katkla
rndan dolay Nobel Fizik dl'n ald. Feynman artk dneminin
en nemli kuantum fizikisiydi.
En baarl olduu hususlardan biri karmak konu ve ierikleri
birka temel gre indirgeyebilme yetisiydi. Kuantum elektrodina-

24

YAN I LIYOR SUN UZ EINSTE I N !

miindeki kuantum fenomenlerinin, gnmzde Feynman diyag

ramlar olarak bilinen tablolarla ifade edilebi leceini kefetti. Fizik
hakkndaki "Feynman Dersleri" gnmzde hala nemini koruyan
ahmalardr.
Altmh yllarn sonlarna doru Feynman, Stanford Dorusal
H zlandrc Merkezi'nde (SLAC) yrtlen deneyierin ilgin sonu
larn, kendisi tarafndan gelitirilmi parton modeli sayesinde ak
lamay baard. Ksa sre iinde partonlarn kuark ve gluonlarla ay
n olduu anlald. Feynman bunlarn tesinde yeni bir kurarn olan
gl etkileim, yani kuantum kromodinamiiyle yakndan ilgilen
di. lmnden hafta ncesine kadar Caltech'te bu konuda eitim
ler vermeyi srdrd.
ABD Bakan Reagan, Feynnan'dan 1 985 'te yaanan Ch alienger
felaketini aratrnakla grevli aratrma komisyonuna katlmasn
istedi . Feynman patlamann sebebini bu lmay baard .
Richard P. Fe ynnan 1 5 ubat 1 988'de kanser nedeniyle Los An
geles'ta ld.

Werner Heisenberg
Werner Heisenberg 5 Aralk 1 90 1 gn Wrzburg'da dnyaya gel
di. Akademik gelenein baskn olduu bir ai lede byd. Babas
August Heisenberg 1 9 l O' da Mnih niversitesi'nde ortaa fi loloj i
si profesr o l d u . Werner I 920 ylnda liseyi bitirdikten sonra Ar
nold Sommerfeld'in k lavuzluunda Mnih niversitesi'nde fizik
eitimine balad. yl sonra doktorasn ald. Bunun ardndan
Max Bom'un grubunda al mak zere Gttingen'e gitti ve ertesi se
ne Niels Bohr tarafndan ucu ak bir sreliine Kopenhagen'e davet
edi ldi.
I 923 yl nda atom dzeyindeki fenomenlerin kuramsal ilkeleri
henz anla lmamt. Heisenberg ve dostu Wolfgang Paul i , Bohr ve
Sommerfeld'e ait eski atom kuramnn temel tasarmlarndan, zel
likle de atom iindeki elektron yrngeleri anlayndan uzaklal
mas gerektii grndeydi. Bu dnceler erevesinde Heisen
berg kuantum mekanii iin yeni bir biimcilik gelitirmeye koyuldu.
Haziran I 925'te saman nezlesinden musarip olduu iin gittii

FiZiKiLERi N YAAMYKS

25

Werner Heisenberg
Helgoland'da, gelitirdii yeni biimc iliin atomun niteliklerini ta
n mlamada baant olduunu grd . Bugnk haliyle kuantum me
kaniinin doduu and bu.
19 27 ylnda Niels Bohr'un asistan yken atomlarn gr n mn
de daima bir belirsiz lik olduunu kefetti . Bir parac n hem yerini
hem de momenturu unu ayn anda lebilmek, daima var olan belir
siz lik nedeniyle mmkn deildi. Bunu a klamak iin nl belir
siz lik denklemini gelitirdi: dp x

dq

"'

h.

Tam da bu sebeple atom

kuram ierisinde kati bir nedenseli ikten sz edilemezdi. Yeni kuan

tum kuram en ba ndan itibaren bir olas lk kuram yd . Bunu ilk
fark eden, Heisenberg'in Gttingen'deki hoc as Max Bom oldu.
Heisenberg 1927 sonbahar nda, henz 26 yandayken Leipz ig
niversitesi'nden profesrl n ald . Art k t m ilgisini atom kura
mn n, grelilii kapsayacak ekilde geniletilmesine vakfedebilir
di. P auli'yle beraber 19 29 ylnda greli kuantum alan kuramn, zel
likle de bunun ierisindeki kuantum elektrodinamiini gelitirdi.

932 ylnda ntronun kefedi lmesiyle Heisenberg atom ekir

deine ve buradaki gl etkiye dair birok ayrnt y ortaya kard .

Ayn z amanda y ksek enerjili tepk imelerde gr len etkilerin varsa

y msal penetrasyonu zerine eildi . Ayn yl, daha 3 ya ndayken

Nobel F iz ik d 'n ald .

26

YAN I LIYORSUN UZ EINSTE I N !

Heisenberg 1 942'de Berlin'deki Ka i ser-Wilhelm Fizik Enstit

s'ne gitti ve burada arlkl olarak atom reaktrlerinin gelitiril
mesi zerinde alt. Reich Babakan Hitler'in emriyle atom bom
basnn gelitirilmesi grevini de stlenmesi gerekiyordu ama bunu
bask altnda ve gnlszce yapt. stelik bombann almayaca
na dair derin bir inanc vard.
Savan bitiinden ksa sre sonra dier fzikilerle beraber n
giltere'de hapse kondu. Burada bulunduu srada Hiroima ve Na
gasaki'ye atlan atom bombalarnn haberini ald. ABD'nin bu born
hay gelitirmeyi baarm olmasna armt.
Savan ardndan Almanya'da bilim almalarn yeniden g
lendirmek iin byk aba gsterd i . Gttingen'deki Max Planck
Enstits'nn, onun istei zerine atml yllarn banda Mnih'e
ta nan yeni fizik blmnn ilk yneticiliini yapt . Cenevre'de
bulunan Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi'nin (Conseil Europeen
pour la Recherche Nucleaire ya da ksa adyla CERN) kurucu ye
siydi . Alexander-von-Humboldt Vakf'nn bakan olarak dnyann
drt bir yanndan gen aratrmaclar Almanya'ya davet etti.
Werner Heisenberg ubat 976'da Mnih'te ld.

lsaac Newton
Isaac Newton 4 Ocak 643 tarihinde ngiltere'deki Woolsthorpe-by
Colsterworth'ta dnyaya geldi. Annesi ve anneannesi tarafndan ye
titirildi, nce ky okul una, ardndan komu kasahada Latince ei
tim veren Grantham'daki okula devam etti. Papaz olan amcalarn
dan birinin tevikiyle gen Isaac babasnn iftliini devralmaktan
sa, gl bir eilim duyduu matematik almalarna ve deneysel
aratrmalara yneldi. Newton s yandayken Cambridge niver
sitesi'ne balad. Hocas , doabilimleri krss bakan Isaac B ar
row ondaki yetenei grmekte gecikmedi .
Veba 665 y lnda ngiltere'ye s radnda Newton i k i yln
Lincolnshire'daki evinde geirdi. B urada dnmek iin bolca vak
ti vard. Gerek sonsuz kkler hesaplamas, gerekse optik ve me
kanik konusundaki nemli baarlarnn temeli bu dneme dayan
maktadr. Newton bunun ardndan akademik merdivenin basamak-

FiZiKiLERiN YAAM YKS

27

Isaac Newton

larn hzla trmand ve 669 ylnda, daha 26 yandayken B arrow'

un halefi olarak krs bakanl na getirildi.
Newton tm zamanlarn en byk doabilimcilerinden biri ka
bul edilir. Dinamik, optik, gkyz mekanii, matematik ve kimya
gibi disipliniere salad katklarn yan sra, doabilimleri yard
myla kurmu olduu dnya grnn iki yzyl boyunca sarsl
madan ayakta kalmay baarm olmas en byk baarsn tekil
eder. Matematikte zellikle sonsuz kkler hesaplamas ve cebir
alanndaki almalar ne kmtr. Elbette matematik alanndaki
baarlan byk bir neme sahip olsa da, fizikteki kadar devrimci
nitelikte olmamtr. Newton fizik anlayn, rnein eylemsizlik
i lkesini Galileo Galilei'ye dayandrmtr.
Newton Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (Doa
Felsefesinin M atematiksel i lkeleri) adl eserinde ktleekim yasala
rn gelitirdi ve bunlarn Kepler yasalar asndan nemini kantla
d. Ktleekim katsaysn evrensel bir doa sabiti olarak yrrle
soktu ve Kepler yasalar yardmyla hesaplanan gezegen hareketleri
ni, dorudan ktleekim yasasndan yola karak buldu. Cisimlerin
hareketlerine dair temel yasalar ve mutlak zaman ve mutlak uzay ta
sarmlar ilk kez Newton tarafndan tarif edild i . Hepsi bir araya top
landnda, ortaan son dnemlerinde fizik alannda v ar olan tm

28

YAN ILIYORSUN UZ EINSTE I N !

temel ilkeleri oluturuyordu aslnda. B u halleriyle d e 200 yldan

uzun sre boyunca doabilimsel dnya grmzn temelini olu
turdular.
3 1 Mart 1 727 tarihinde Kensington'da hayata gzlerini yuman
Isaac Newton Londra'daki Westminster manastrna gmld.

Berlin ' e Var

B e m niversitesi'nde fizik profesr olan Adrian Haller, k s a ad

BBAW olan Berl in-Brandenburg B i limler Akadem isi'nin Berlin'de
gerekletiri lecek bir oturumuna katlma davetini kabul etmitir.
Daha nceki ziyaretlerinden farkl olarak bu kez trenle seyahat ede
cektir. Bem'den kalkan tren Basel, Frankfurt, Fulda ve Braunsch
weig zerinden Berlin'deki yeni tren garna varacaktr. Haller yolda
kitabn okur ama giderek zerine bir arlk kmeye balar. Kita
bn bir kenara brakmasyla ksa srede uykuya dalar. . .
Tren tam vaktinde Berlin Hauptbahnhofa girdi. Haller buradan Fri
edrichstraBe'deki istasyona gitti ve yeralt trenine geti. Franzsi
sche StraBe stasyonu'nda indikten sonra yukar , Gendarmenmarkt
Meydan'na kt ve yolun karsndaki Gendarm Oteli'ne gird i . Ken
disini nazike selamiayan resepsi yondaki kadndan, oturum iin gel
mi olan dier drt beyin bir sredir kendisini beklemekte olduunu
rendi.
" Beyefend ilerden biri uzun, beyaz sal m?" diye sordu Haller.
"Evet, sanrm kendisini bir yerlerde grmlm var. Ad Ein
stein'm, tpk nl Albert Einstein gibi. Belki de bir akrabasdr. Di
er beyefendi sadece ngilizce konuuyor. Muhtemelen ngiliz ya da
Amerikal - ad Newton. ncs Heisenberg ad nda, gney ak
sanl, nazik, yalca bir bey. Drdnc konuumuzsa anladm ka
daryla Amerikal , ho grnml ve son derece ekici bir beyefen
di. smi de Richard P. Feynman. "

30

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

"Evet," dedi Haller, "beyefenditerin k i m olduklarn tahmin ede

biliyorum. Hangi odalarda kalyorlar? "
"Herr Einstein'a 1 3 numaral oda y verdik, Newton 7 numaral
oda y tercih etti, Herr Heisenberg I 8'de, Mr. Feynman 20 numarada.
S izin odanz ikisinin arasnda, 9 numara."
Haller birinci kata kan merdivenleri kt, odasna yerleti ve
birka dakika sonra komu odann kap sn tklatt.
" eri gelin Herr Haller, hogeldiniz," diye seslendi birisi ieri
den.
Haller kapy at. erideki kanepede Einstein, Newton ve ya
l ca bir adam oturuyordu, ama Haller Heisenberg'i yetmili yllarda
sk sk grdnden ona da yabanc deildi. Werner'in yanndaki is
kemleye, Haller'in Caltech'te geirdii dnemde yakinen tand,
kendisini Bem'de mkerrer defalar ziyaret etmi olan Dick Feyn
man yerlemiti .
FEYNMAN: Adrian, kapdakinin siz olduunu nasl anladmza a
rm olmal snz, ama inann bana bunun ok basit bir aklamas
var - resepsiyoncu hanmefendi arayp bizi nceden haberdar etti.
HALLER: Evet, zaten ben de sizlerin Gendarrn Oteli'ne oktan geldi
inizi tahmin etmitim.
E I NSTEI N : ok gzel bir otel semisin iz. Berlin'in eski merkezinde.
niversiteye yryerek gittiim zamanlarda yol um Tiergarten par
kndan ve Gendarmenmarkt'tan geerdi. Devlet operasna da iki da
kikalk yol. Benim zamanmda Gendarrnenmarkt'a henz Hilton Ote
li ina edilmemiti, ama iki gzel kilise ve elbette aralarndaki kon
ser salonu o zaman da buradayd .
HALLER: Eskiden Berl in Kniglich-PreuBische Bil imler Akademisi
olan BBAW binasn da bilmiyorsunuz. Oras da Gendarmenmarkt'
ta. Akademi yesi olarak orada sklkla bulundum. Yarn sabah er
kenden gitmeyi neriyorum. Orada bize sohbetimizi srdrecek bir
ofis tahsis edeceklerini dnyorum. Sizlerin de bildii zere ku
antum fizii hakknda konuacaz.
H E I S E N B E R G : Sava ncesinde Berlin'e ve akademiye sk sk gelir
dm. O zaman baka bir binadayd elbette. Yani yeni binay yarn ilk
kez greceim.

BERLi N ' E VARl

31

Berlin'deki Gendarrnenmarkt
HALLER: Evet, Prusya Bilimler Akademisi'nin eski binas gnmz
de devlet ktphanesi olarak kullanlyor, Unter den Linden, 8 nu
marada. B ina hala yerli yerinde. Frsattan istifade orann da nnden
geeriz. Fakat imdi ge oldu, yol yorgunuyum. O yzden odama e
kilmek istiyorum. Yarn sabah kahvaltda grmek zere.

Ne var ki Haller hemen odasna kmad, nce Gendarmenmarkt'ta

bir yry yapt, eskiden tiyatro olan konser salonunun ve iki kilise
nin nnden geti. Anacadde Unter den Linden boyunca yrd,
devlet opera binasn ve Humboldt niversitesi'ni grd. niversi
te binasnn duvarndaki, Max Planck'a ithaf edilmi plaket dikkatini
ekti. Fiziin en byk ahsiyetlerinden olan Planck bu binada al
m ve kuantum fiziinin temellerini oluturan fikirleri burada geli
tirmiti.
Haller PlanckstraBe boyunca yryp nce FriedrichstraBe s
tasyonu'na, ardndan Brandenburg Kaps'na vard. Sonunda ayak
lar onu Soykrm Ant'na gtrd. Buras Almanya'daki nasyonal
sosyalizmin karanlk dnemini hatrlatmas iin dikilmi 2 bin 700
beton bloktan meydana geliyordu.
Brandenburg Kaps yaknlarndaki Adlon'da bir bira iti. Bu ote
lin gemii Weimar Cumhuriyeti'ne kadar uzanyordu. kinci Dnya
Sava srasndaki bombardmanlarda yklm, iki Almanya'nn bir
lemesi akabinde eski slupta yeniden ina edilmiti. Haller gecenin
sonunda Gendarm Oteli'ne dnd.

2
K uantum K uram nn Balang c

Ertesi sabah be fiziki kahvaltlarn birlikte yapt. Ardndan Gen

dannenmarkt' kat edip hemen yandaki JagerstraBe'deki Akademi
binasna girdiler. Hal ler yakndan tand Akademi bakann gr
meye gitti ve ondan u sralar bo duran ve kullanmalarna izin veri
len ofsin anahtarn ald.
Buras geni bir ofis odasyd; ieride birka koltuk, kocaman
bir masa ve bir yaz tahtas vard ve oda byk bir balkona alyor
du. Fizikiler balkona yerleti, altlarnda Akademi binasnn avlu
sundaki bahe uzanyordu.
HAL L E R : Kuantum kuram hakknda, hem de kuantum fiziinin bei
i saylan Berlin'de bir sohbete katlmak gerekten heyecan verici.
Gnn birinde byle bir ey yaayacam hayal bile edemezdim.

Evet, gerekten de kuantum fiziinin doum yerindeyiz.

Kuantum fizii, B irinci Dnya Sava ncesi Berl in'in bir rn.
Max Planck, en fazla yz metre ilerideki niversitede bu alandaki ilk
admlar atmt. Dn bir yr y e kp oradan getim. Planck'n a
lt binaya bir plaket bile yerletirilmi. Anlalan Beriiniiter Max
Planck ile hakl olarak gurur duyuyorlar. Hatta niversitenin yakn
larnda bir de PlanckstraBe (Planck Soka) var.
E I NSTE I N :

Kentin kuzeybat kesiminde, PlanckstraBe kadar merkezi

konumda olmasa da EinsteinstraBe var. Ne de olsa siz de, Herr Ein
stein, Bem'de k paketlerini kefetmek suretiyle kuantum fiziine
byk bir katk saiadn z. Sonra 1 9 1 3'te de buraya, kuantum fiziiHALLER:

KUANTU M KU RAM l N l N BALAN G l C I

33

nin bakentine geldiniz. Almanya'nn bakentine gelmenizin nede

nini pek anlamadm asl nda, zira renci olarak Almanya'y terk et
mitiniz. Kararnz deitirmenizde Max Planck'n da bir etkisi ol
mutur herhalde, deil mi? te yandan Zrih'te kalm olsaydnz,
sonradan ba nz pek derde girmezdi . Adolf Hitler'in Zrih'le bir
alp veremedii yoktu.
EINSTE I N : O dnemde teklifbir mektupl a gelmi olsayd, byk olas
lkla reddederdim. Ama Max Planck bizzat, yannda Walther Nemst'
le beraber Zrih'e geldi. B ir dnn, Zrih'teki Teknik niversi
te'de gen bir profesr iin ne byk bir onur ! Alman fiziine k tu
tan iki byk fener benim iin Zrih'e geliyor, inanlacak gibi deil
di. B ana bu teklifi getiren Planck'a yle dedim: Zrichberg'e gidip
teklifinizi dnmek iin bana bir saatliine izin vermenizi rica edi
yorum. Eer bir saat iinde gelir, elimde de bir demet iek tutuyor
olursam, sizinle Berlin'e geleceim demektir.
Nitekim dediimi yaptm da. Aslnda fazla dnmeme gerek
kalmad , zira Berlin'e zaten gitmek istiyord um. B uras Avrupa fi
ziinin odak noktasyd. Kuzenim Elsa da bu kentteydi. Yine de
Planck'n beni bu kadar kolay ikna etmesini istememitim. Dolay
syla dnte yanmda iek gtrmedim. Planck hayal krklna
uramt ve koullar yineledi. Bu kez iki krsde profesrlk veri
yordu, birisi nivers itede, dieri Akademi'de.
Tekrar Zrichberg'e ktm. Geri evrilecek teklif deildi doru
su. Bu kez malum iekleri aldm ve Planck, onunla Berlin'e gelece
imin bir iareti olan demeti elimde grnce son derece sevindi. Ba
na olaanst koullar sunmutu. Berlin'de ders vernem gerekme
yecek, ayn zamanda Zrih'tekinden ve Berl in'deki meslektalar
mm sahip olduundan ok daha iyi bir gelirim olacakt .
Mevki bana resmi olarak A lman Kayzeri 2. Wilhelm tarafndan
verildi. Almanya'nn ertesi yl korkun bir dnya savana girecei
ni o zaman bilmem mmkn deildi. Alnanlarn, kaybedecekleri
aikar olan bir sava baiatacak kadar aptal olduklarn gerekten
dnmemitim. stelik yirmi be yl sonra ayn hataya bir kez da
ha kalkyorlard, del iliin de bu kadar. sv ire'de kalsaydm haya
tm daha sak in olurdu, o konuda haklsnz. Ancak H itler babakan
olduunda kk svire'nizi rahat brakp brakmayaca bel l i de
ildi. Zrih'te de kendimi rahat hissetmezdim muhtemelen.

34

YAN I LIYO RSUNUZ E I N STEI N !

Evet, orada kalsaydm hayatm k i m bilir nasl olurdu. Herhalde

iyi bir hayat srdrrdm, nasyonal sosyalizm dneminde de skn
t ekmezdim. ABD'ye gitmeme de gerek kalmazd - hayat daha sa
kin olurdu. Ama Zrih'te yaamam, ei m M ileva'ya da yakn olmam
anlamna gelirdi ki, bunu da pek arzu etmezdim.
FEY N M A N : Hayatnz sresince ETH Zrih'te profesrlk yapardnz
- Princeton'a iyi bir alternatif diye dnyorum . Ama imdi yaa
myklerimize dair ayrntlar bir kenara brakalm. stesek de ge
mii deitiremeyiz. Hepimiz kendi hatalarmzdan sorumluyuz.
H E I S E N B E R G : Sohbetimizde nasl bir yol izleyeceimiz konusunda
net bir fikri m yok akas. neri m tarihsel yolu takip edip ilk i ola
rak Planck hipotezini tartmak, ardndan Niels B ohr'un hidrojen
atomu konusundaki fikirlerine deinmek ve oradan nce de Broglie'
nin para ve dalga sorularn irdeleyip sonra modem kuantum meka
nii ne gemek. En azndan Newton' dnerek byle bir yol izle
menin daha doru olduu kansndaym. Ne de olsa kuantum kuram
hakknda hibir fikriniz yok, deil mi?
N EWTO N : Evet, tarihsel yolu izlemek bana da daha akllca geliyor.
Dolaysyla nce benim mekanik anlaymdan balayalm.
Ama hepsinden evvel Max Planck'a dair bir sorum olacak. Nasl
oldu da Berlin'de olduu srada kuantum fiziini kefetti? Okuduk
lanndan anladm kadaryla Planck olduka muhafazakar biriymi;
stelik kuantum mekaniine nemli katklar salad srada krkla
rnda, yani normal koullarda insanlarn pek yeni kurarnlar reterne
di i bir yataym. Kuantum kuramn neden Albert Einstein gibi
gen bir kurarnc dei l de, muhafazakar, pek o kadar gen saylma
yacak Planck buldu?

E I N S T E I N : Planck 900 ylnda 42 yandayd, ok yal saylnasa da

gen bir dima olduu da sylenemez. Fizikte r ac yeni ku
ramlar ok gen, genellikle otuz yan altnda i nsanlar tarafndan ge
I i tirilir. Grelilik kuramn ortaya attmda henz 26 yandaydm,
ama Planck farkl biri , geliimini ge tamamlayanlardan. 42 yan
dayken henz bir ocuk saylrd . nsan hayat boyunca ocuk kala
bilmeli , o zaman hep iyi fikirler retebilir.
H A L L E R : i lerleyen yalarda olaanst aratrmalar yaymiayan fi

zikiler tanyorum, rnein sizin gibi Mr. Feynman. B az fiziki ler

KUANTU M KURAM l N l N BALA N G l C I

35

nasl oluyorsa tm yaamlar boyunca gen kalmay baaryor, ama

bunun iin asla tam yetikin olmamay renmek gerek. En azndan
.
h ibir zaman yetikinlie adm atmyor ve yeni, genellikle gndem
de olmayan fikirlerle urayorlar. Caltech'te geirdiimiz dnemde
beraber bir sr haylazl k yaparken bir yandan da harika fizik al
malar yrttk.
B iz yeniden konumuza dnelim. sterseniz nce hepimiz kendini
tantsn. Herkes kuantum fiziiyle ilikisi hakknda birka sz etsin .
Arzu ederseniz ben hemen balayaym. B e n , Adrian Haller. Bem
niversitesi'nde kuramsal fizik profesrym. Kuantum fiziini se
v iyorum ve bu alanla ilgili sk sk sunum yapyorum. Arlkl al
ma alan m sa temel paracklar. B unun iin Cenevre'deki Avrupa Par
ack Fizii Aratrma Merkezi CERN'de bolca vakit geiri yorum.
N EWTO N : B ana dair sylenecek pek bir ey yok. ngiltere'den geliyo
rum ve tm dnyada klasik mekaniin babas kabul ediliyorum, her
ne kadar talyan Galileo Galilei bu konuya byk katk salam ol
sa da. Kuantum fiziinden hibir ey anlamyorum, ama umarm bu
durum ksa srede deiecek.
E I N S TE I N : ETH'taki eitimimin ardndan maalesef akademik bir mev
ki atamadm ve bunun sonucunda Bem Patent Enstits'nde al
mak zorunda kaldm. 1 905 ylnda ikisi kuantum evreni, dieriyse
uzay ve zaman fenomenleri zerine olan alma yaymladm. Ad
geen son alnam grelilik kuramnn temelini oluturuyordu.
lk al mamda n dalga kuramn Newton'a ait parack ku
ramyla birletirmeyi teklif ettim; bunun iin fotonlardan mte
ekkil bir n olarak yorumlarnam gerekti . Fotoelektrik etkiyi bu
ekilde aklayabiliyordum. Bu makalem gnmzde kuantum ku
ramnn ilk neml i al mas olarak grlse de bunun doruluun
dan kukuluyum. Ama en n ihayetinde bu alma bana bir Nobel
dl kazandrd.
Zrih niversitesi'nde profesrlm aldktan sonra Prag'da
ders verdim ve sonunda ETH Zrih'e gittim. B urada geirdiim iki
ksa yln ardndan Berlin'e geldim. 1 932 y lnda Almanya'y terk
edip Princeton'daki leri Aratrmalar Enstits'ne girdim. Bu nok
tada kuantum mekaniinin gerek anlamda bir zm olmad g
rmde srar ettiimi eklemek istiyorum.

36

YAN I LIYORSUNUZ E I N STE I N !

Mnih'te Arnold Sommerfeld'in rencisi olduumdan

daha erken dnemde kuantum fizikisi kabul edildim. Kuantum me
kanii ne dair, aralarnda bel irsizlik ilkesinin yer ald yasalar bin
dokuz yz yirm i l i yl larda kefettim. B unun ardndan ekirdek fizii
ve parack fiziindeki problemlerle ilgi lendim. 1 927'de Leipzig
niversitesi'nden profesrlm aldm. 1 942'de Berlin'deki Kaiser
Wilhelm Enstits'nde almaya baladm.
kinci Dnya Sava'nn akabinde Gttingen'deki Max Planck
Enstits'nn bana getim. Enstit 1 959 yl nda, benim steim
dorultusunda M nih'e tand. Schwabing'in kuzeyinde, ngiliz
B ahesi tabir edilen alann yaknlarnda yeni bir enstit ina edildi.
Enstitde bana ait olan, maddenin spin kuram zerine younlatm
ama bir sonu alamadm. Sizden farkl olarak Sayn Einstein, kuan
tum mekaniinin iin zne inmeye yarad grndeyim.
HEISENBERG:

Kuantum fiziinin ayrntlaryla ilgilenmeye balamam,

Princeton'da John Wheeler'n doktora rencisi olduum dneme
rastlar. Doktorarn verdikten sonra dier birok fiziki gibi, atom
bombasnn gelitirilmesinde almak zere New Mexico'daki Los
Alamos'a girdim. Savan bitmesiyle Comeli niversitesi'ndeki ho
cam Hans Bethe'ye katldm. B urada, sorunlar zmek iin yol en
tegral i gibi farkl yntemler kefettim , gnmzde fizikiler iin
vazgeilmez olan Feynman diyagramlarn gelitirdim. Caltech'te
parack fizii, zell ikle de zayf ve gl ekirdek etkileimleri
zerine eil me frsat m oldu. Meslekta m Murray Geii-Mann'la be
raber birok alma yaptk, nitekim sizinle de bu dnemde bol bol
birlikte al tk Herr Haller. Ben de gerek cevabn kuantum meka
niinde gizli olduuna inanyorum.
FEYNMAN:

ok teekkr ederim beyler. Kuantum fiziinin oluturduu

devasa bilgi dalarn zapt etmenin en kolay ynteminin, geen yz
yln banda kuantum fiziini kefeden Max Planck'la balayan ta
rihsel yol u izlemek olduu dncesindeyim. Albert Einstein 1 905
ylnda k paracklar olan fotoolar iaret ederek kuantum fizii
ne byk katkda bulundu. Werner Heisenberg yirmili yllarda ku
antum mekaniini i lan etti . Richard P. Feynman ise kinci Dnya
Sava sonunda, zell ikle kuantum elektrodinamiini kefiyle fizi
n bu dal nn geliimini nemli oranda hzlandrd. Sze buradan
balayalm isterseniz.
HALL ER:

KUANTUM KURAMl N l N BALANG l C I

37

Max Planck
E I N STEI N : sterseniz sz ben alaym. I 905 ylnda Brown hareketi
konusundaki almalann ve k kuantas v arsaymmla kuantum
fiziine katkda bulundum. Brown hareketi zerinde alrken, par
acklar arasnda gzlemlenen kk titreim hareketlerini atomla
rn arpmas biiminde yorumladm. Fransa'da Jean-B aptiste Per
rin konuyu buradan ele ald ve sz konusu fenomenterin aydnlatl
masn salad.
Ik kuantasysa bak srtnda yryen bir v arsaymd . Max
Planck'n hi houna gitmemiti. Ne var ki 1 9 1 5 ylnda Amerikal
Robert Millikan gerekletirdii baarl deneylerle, kurduum ku
ramsal tabioyu teyit eden sonular elde etti. 1 92 I ylnda bu ah
mamla Nobel dl aldm. Ama ilerleyen zamanla beraber kura
nrndan kendim honut kalmadm. Elbette Nobel' i severek kabul et
mjtim, her ne kadar bana herhangi bir maddi faydas dokunmam
olsa da, zira tm paray ei m Mileva ald . Grelilik kurarntn byk
ihtimalle Nobel'le dllendirilmezdi zaten, Stockholm'deki komite
yelerine gre fazla kurarnsald nk.
H E I S E N B E R G : Yo, bence alabilirdiniz, ama ok daha sonra, krkl yl
Iann banda. Ik kuantas varsaymnzla kuantum kuramnn ba
balarndan biri olduunuz bir gerek; her ne kadar sizin de ifade et
tiiniz zen; bu kurarn ileride hibir iinize yaramasa ya da kstl
olarak kullaosanz da. Dnyaya bir ocuk getirdiniz, ardndan onu

38

YAN I LIYORS U N UZ E I N STEI N !

ortada braktnz. Kt bir baba olduunuzu itiraf edin, Herr Einste

in. Sonra bizler, yani ben, Wol fgang Pauli, Erwin Schrdinger ve
zellikle de Arnold Sommerfeld ocuunuzu evlat edindik.
E I N STE I N : Maalesef haklsnz, iyi bir baba olamad m, ama bana so
racak olursanz kuantum fizii bir guguk kuunun yavrusuna benzi
yor. Bu tuhaf fizik ha Hi tm ayrntlaryla anlalm deil.

FEYNMAN: Sanrm kuantum kuramn kimsenin anlamadm syle

mekte bir beis yok. Nitekim ben de anlamyorum, Sayn Heisenberg
de, hele siz Herr Einstein, hi.
EINSTE I N : Zaten anlamak gibi bir niyetim de yok. Dediim gibi iin
znn bu olmadn dnyorum. B iri kalkp da bu kuram anla
dn iddia ediyorsa, yalan sylyordur.

Herr Einstein, ltfen kuantum kuramn daha fazla eletir

meyin. Anladm kadaryla bugn bile fiziin bilinmeyen ktas
kabul edilen bir alan bu. Belki konunun acemisi olarak ben bile bir
katk salayabil irim. yle ya, kuram kimse gerek anlamda anla
myorsa bu pek de ala bir ey, zira ben im de bir ansm var demektir.
Her eyden nce k kuantasyla ilgili bir sorum olacak. In par
acklardan meydana geld iini ileri sreli epey zaman oldu. Bu ko
nuda herhangi bir deiiklik oldu mu peki? Yani sizin k kuantas
diye bahsettiiniz eyler, Herr Einstein, ben im k paracklarma
m tekabl ediyor?
E I NSTEI N : yle de diyebiliriz, ama bunu biraz daha amaya ihtiyac
N EWTO N :

mz var, nk kafanz kartracak olsa da, k hem dalga hem de

paracktan meydana gelmekte. Bata buna ben de ok arrntm.
Ik kuantas kavramn ortaya attmda aklma ilk siz geld iniz Sir
Newton. Arzu ederseniz nce 1 905 ylnda bu varsayma nasl ula
tn aklayaym. Max Planck'n I 900'de ortaya att yeni kuan
tum kuramyla ilgili bir al mayd. Planck ne yapmt? Boluk
mas iin kuramsal bir a klama bulmay baarmt.
Boluk mas da nedir?
sterseniz ksaca aklayaym. Her ey ideal bir k kay
na zerine dnlrken, yani asl nda teknik bir sorunun zlme
ye allmasyla balad. 1 9. yzyln sonunda lider sanayi lkele
rinde, kentleri aydnlatacak iki farkl tekn ik rekabet hal indeydi. Bun
lardan biri aydnlatma iin gaz kullanrken, dierinde bu i elektrikle
N EWTO N :

HEISENBERG:

KUANTU M KURAM l N l N BALANG l C I

39

Frekans/Scaklk
Bir kara ci sm in yayd man n younluu ( i ) . Yaylan n azami younluu,
artan scakl kla beraber yksek frekanslara doru kayar. Klasik fizik bu azami ei
i aklamakta yetersiz kalmaktadr (klasik fiziin ileri srd grafik kesikli iz
giyle gsterilmitir).

zlecekti. Bu nedenle iyi bir aydnlatmann gazla m yoksa elek

trikle mi salanaca tartlmaya balad.
Aslnda soru, ideal bir k kaynann nasl olmas gerektiiydi.
B u erevede fizikiler ilgin bir keifte bul undu. deal k kayna
olarak, salt ma ieren bir boluk hayal etti ler. Boluk ierisindeki
n sadece boluk duvarlarnn scaklna bal olduunu, duvar
larn nitelii, rnein malzemesi gibi ayrnttarla bir i lgisi olmad
n dnmek mmkn. Dolaysyla n hem rengi hem de youn
luu sadece bu scakla dayanr, boluu oluturan eperlerin ah
ap, metal ya da ta olmasna deil. Byle bir bolua kara cisim de
nir. Bu cisimden yaylan k, bel l i bir frekansta azami younlua
ular. Scakln artmasyla bu azami eik yukar , daha yksek fre
kanslara kar.
N EWTO N : Tuhaf. Meselenin ok daha karmak olacan dnyor
dum. Boluk iinde ma epey basit bir hadiseye benziyor.
H E I S E N B E R G : Evet, gerekten de yle. S cakla bal bu deiimin
anlalmas da ayn derecede basit. Denge durumundayken byle bir
ci sm in k yayma ve emme miktar eit olduundan duvarlarn nite
lii nemsizdir. Bu sebeple bol uk, yani kara ci sim, dier tm kay
naklarn kyaslanabilecei ideal bir k kayna dr. Bolukta var
olan ma, alacak kk bir del ikten dar szdrlmak suretiyle

40

YAN I LIYO RSUNUZ E I N STEI N !

llebilir de. Ancak ierideki dengeyi bozmamak adna, deliin ka

ra cismin boyutlarna gre kk olmas gereklidir.
N EWTO N : Yani kara cisim masnn scakla bal deiimi lle
biliyor, yle mi?
H E I S E N B E R G : Elbette. Ancak tam da burada c iddi sorunlarla karla
ld. Imay etkileyen tek etmen scaklk olduundan, scakla
bal deiimin yaln bir matematik formlyle aklanabilmesi
beklenir. Peki ama hangi forml bu?
E I NSTEI N : in asl u: Belli bir scakla sahip bir kara cisimden sa

dece tek bir dalga boyunda k ya da daha genel bir ifadeyle elek
tmmanyetik ma yaylmaz. Gelen ma birok dalga boyuna sa
hiptir. Daha kesin syleyecek olursak, farkl dalga boylarndan
meydana gelen geni bir tayf var ve bu tayf da sadece tek bir etme
ne, yani scakla bal olabilir. Gerekten de scaklkla arasndaki
ilikinin kolayca ortaya karlabilmesi gerekir.
H E I S E N B E R G : Alman fiziki Gustav Kirchhoffun, kara cisim mas
tayfyla scaklk arasnda bir iliki olduunu anlad 1 859 ylndan
bu yana, cismin iindeki tayf n tanm iin bir matematik forml
aranmaktay d.
HALL E R : Akabinde uzun sredir kara c isim masnn kuramsal ak
lamasyla ilgilenen Max Planck Berlin'e davet edildi. Profesr Phi
lipp v o n Jolly'nin artk fizik eitimi almaya demeyeceini syle
mesine karn Planck'n konuya olan ilgisi azalmad. Von Jolly'ye
gre fizik alannda nemli olan her ey zaten kefedilmiti - bugn
dnp bakldnda tuhaf bir aklama elbette.
Nitekim Max Planck, buraya ok yakn olan Kupfergraben No. 7
adresinde bulunan Physikalische Gesellschaft zu Berlin'de 1 4 Ara
lk 1 900 gn bir sunum yapt. Bu tarih kuantum fiziinin doum
an kabul edilir. Yznc yldnmnde de, Kupfergraben'e ok ya
kn olan Gendarmenmarkt'a bakan devasa konser salonunda bir kut
lama yapmtk hatta.
N EWTO N :

Planck son derece deerli bir katk salam olmal .

Gerekten de yle, onun katks 20. yzylda fizii kkten

etkiledi. Ama Planck kendi iini kolaylatrmad . Kara cisim ma
sn anlamak iin yllarca n dalga kuramyla i l gilendi ve her
hangi bir zm bulamad. Sonunda aresizlii onu fazlasyla cesur
E I NSTEI N :

KUANTUM KURAM l N l N BALAN G l C I

41

Planck'n kuantum varsaymlann teyit eden deneyierin yiit ld, Berlin'deki

Physikalisch-Technische Hochschule'nin ma laboratuvar.

bir varsaym yapmaya itti . In, cismin cidarndan dalga olarak

deil, belli bir enerj iye sahip kk kuantumlar halinde yansdn
ileri srd. B u enerji de n frekans ve Planck'n o dnem fizie
kazandrd ve hakl olarak kendi adyla anlp h harfiyle gsterilen
Planck etki kuantumu tarafndan belirleniyordu. Bu sabit gerekten
de bir etki kuantum u, yani enerji arp zamandr. B ylece n fre
kansyla kuantumun arpm sonucu enerji elde edilir, nk fre
kansn lm birimi 1 zamandr.
B u sabit gnmzde kuantum kuramnn temelini meydana ge
tirir. h'nin halihazrda bilindii kadaryla tam deeri h = 6,62608
o-34 Js'dir. I Js, yani jul arp saniye, I jullk enerjinin saniye bo
yunca uygulad etkidir. Js yerine 1 kg m 2 / s de yazlabilirdi. h'nin
kullanlmasyla fizikte en kk etkinin varl kabul edilmi oldu.
Tpk Bavyera'da bir bira bahesine oturduunuzda orada da belli
bir asgari bira miktannn olmas gibi - ki bira iin bu bir l, yani
bir litredir. Bu kadar imek istemeyenierin seme hakk yoktur. Ar
zu ederse iemedii biray bardanda brakabii ir ama bir l bira
nn parasnn demek zorundadr. Bir litreden az bira olmaz.

42

YAN ILIYORSUNUZ EINSTEI N !

h sabitinin kullanma girmesiyle Planck, Kirchhofftan bu yana

aranan kara cisim mas yasasn gel itirmeyi baard. Elde ettii
form l son derece basitti. Kurduu yasann gzlemleri tutarl bir e
kilde tarif ettii ksa srede anlald. Kuantumun enerjisi, v frekans
olmak zere E = h v denklemiyle bulunabiliyordu. Ben de k ku
antas kuram iin bu denklemi kullandm.
N EWTO N : yleyse bu tuhaf h deeri , doa sabitlerinden biri, yle mi?
HALLER: Elbette, hem de en nemlilerinden biri, hatta belki de ktle
ekim sabitinden bile nemli. Sabitin olduka kk olduunu sy
lemek gerek. Ne kadar kk olduunu u rnekle grebiliriz: Nor
mal bir ampul ele alalm. Bu ampul saniyede yaklak 300 trilyon
foton yayar, nk fotonun enerj isi Planck sabitiyle orantldr.
Astrofizikilerin yapt saysz gzleme dayanarak, h deerinin
evrenin her yerinde ayn olduunu syleyebiliriz. Uzak galaksilerde
de h sabiti dnyamzdakiyle ayn . M i lyarlarca yl ncesi iin de ay
n ey geerli . Parack fizikileri artk h'yi bir deer almaktansa,
yerine dorudan 1 koyuyor.
E I N ST E I N : Dediim gibi, Planck ortaya att bu varsaymla kara ci
sim masnn matematiksel formln buldu. Olanlar birl ikte de
ney yrtt meslektalarna anlatt ve onlar da Planck forml
nn kara ci sim masn eksiksiz tanmlarln grdler. Kukusuz
kuantum fizii iin byk bir baar . Konuyla ilgili ilk lmleri de
neysel fiziki Heinrich Rubens, daha Planck'n sunum yapt gnn
gecesinde yrtt ve forml n i e yararln teyit etti.
H E I S E N B E R G : Ama kuantum varsaymnn Berlinl i fizikilerin sadece
bir ksm tarafndan ciddiye alndn da sylemek gerek. O dnem
fizikilerin ou konuyu grmezden geldi, sadece siz, Herr Einstein,
o dnemde Bem'de bulunsanz da varsaym ciddiyele kar ladnz.
E I NSTE I N : Evet, konu benim iin son derece akt . I ma birok k uan
ta halinde gerekleiyorsa, k i le madde arasndaki i liki de bir par
ack sreciyle aklanabilmeliydi. 1 904 ylnda bu konunun peine
dmtm, ertesi yl da bu konuyla ilgili makalemi yaymlattm.

Dolaysyla artk sizinle, yani foton kuramyla ilgili olarak

kuantum kuramnn geliimine gelebil iriz, Herr Einstein. nce eli
mizdeki o lgulara bakal m : Heidelbergli fiziki Ph i l i pp Lenard foto
elektrik etkiyi tm ayrntlaryla incelemeye almt. Ia maruz bHALL E R :

KUANTUM KURAM l N l N BAlA N G l C I

43

rakldnda bell i metal yzeylerden elektronlarn koptuu anlal

d. Ik daha youn olduunda, rnein k kayna metal e daha ya
kn durduunda elektronlarn daha yksek enerj iye maruz kalacak
larn dnmek mantkl olacakt. Ama gerek hi de byle kma
d. Elektronlarn hz sadece n frekansna balyd, iddetine de
il. Yaylan, yani metalden kopan elektronlarn says k iddetiyle
orantlyd, ama enerj ileri salt frekansa balyd.
E I N STEI N : Evet. Genliin de verdii geni yreklilikle n, Planck'
n varsaymna dayanarak, kk paracklardan meydana geldii
n i , bunlarn enerj i sinin de, v'nin frekans ifade ettii hv arpmna
eit olduunu kabul ettim. B u sayede Lenard'n yapt gzlemi ak
lamak da son derece kolay olmutu. Youn k, metalden yaylan fo
ton saysnn daha ok olmas anlamna geliyordu, ancak fotonl arn
enerjisi aynyd. Fotonlarn enerjisinin neden n frekansna bal
olduu da aklanabiliyordu, zira tek seenek buydu.
Gelitirdiim fotoelektrik etki kuram , Planck'n fikirlerinin uy
gulamas olarak grlebilir. Ne var ki Max Planck byle dnm
yordu. Hatta bir defasnda aka benim foton kurarnm reddettii
vakidir, ki bunun sebebini hibir zaman anlayamammdr. Gerek
ten de ok tuhaft - Planck hem kuantum kuramn gel i tiriyor, hem
de benim foton kurarnma kar kyor. Neden byle davrandn
anlamasam da, kendisiyle bu konuyu konumaktan daima kandm.

Doktorasn Mnih'te, Arnold Sommerfeld'in yannda yap

m olan Amerikal fziki Hans Bethe bir defasnda yle demiti :
Kuantum kuram n gerekten anlayan i l k k i i Einstein'dr, Max
Planck de i l ! Sanrm Bethe haklyd. Kuantum kuramn c iddiye
alan ilk kii siz olsanz da, sonrasnda bu kurama kar byk bir p
he beslediniz. nce byk bir devrimci, ardndansa kukucu roln
stlendiniz.

HALLER:

N EWTO N : Kuku meselesini bir yana brakp kuantum srelerine d

nelim ltfen, daha dorusu sizin bahsettiiniz srece. Eer bunu bir
arpma sreci olarak hayal edersem, elektronlarn enerjisi, metal lev
haya den ve buradan yansyan n arasndaki aya bal olmal .

Hakhsnz. B u a n e kadar genise, elektronlarn enerj isi

ayn oranda byktr. Robert Milli kan, kesin bir lm elde etmeyi
baararak k k uantas varsaymnn dorul uunu bir kez daha teyit
etti. Yine de bu mesele kafan kurcalamaya devam ediyordu. VarsaE I N STEI N :

44

YAN I LIYO RSUNUZ EINSTEI N !

yma gre k n ok sayda fotondan meydana gelen bir akmd.

te yandan k bir dalga fenomen i dir. Dalgalar salnr, peki ama bir
foton akm nasl salnacakt? B una verecek bir cevabm yoktu. Fo
ton lar metal pir levhaya i sabet etti inde birer elektron salveriliyor
du. Bu anlk bir sreti ve ne zaman gerekleeceini nceden kestir
rnek mmkn deildi. Etki kuantumunun varl sebebiyle dnya ar
tk kesintisiz deil, ll aralklarla, yani kuantumlarla hareket edi
yordu. B u zm iime sinmemiti, Planck'n da yle. Sanrm bu so
runla daha ok boumamz gerekecek.
Nedenseilikle ilgili de aklma taklan eyler var. Nedensellik dn
ya gr m z ve gndelik yaammzn ayrlmaz bir paras, d
nrken daima sebep ve sonu kategorilerini kullanyoruz. Normal
insan aklna gre hibir ey sebepsiz olamaz. Planck etki kuantu
muysa, nedensellie dayal dnya grmz iin almas olanak
sz bir engel tekil ediyor.
HALLER: Herr Einstein, sanrm yava yava felsefenin alanna kay
yorsunuz. Arzu ederseniz tartmaya bu noktada ara verelim. le
yemei iin Gendarmenmarkt yaknndaki Churrasco et restoranna
gitmeyi neriyorum.

On dakika sonra be fiziki restorandaki masalarna yerlemiti bi

le. Einstein meslektalaryla yirm i l i yllarn Berlin'i hakknda derin
bir sohbete dalm, Heisenberg ise burada geirdii otuzlu yllar di
line dolamt.
leden sonra yeni bir tartmaya balamadlar. B irlikte Unter
den Linden Bulvan'nda kk bir yrye kld. Ksa sreliine,
Heisenberg'in yakndan bildii Akademi binasna girdiler. Sonra yol
lar nce Brandenburg Kaps'na, ardndan Adlon Oteli'nin gneyin
de kalan Soykrm Ant'na dt. Tiergarten Park'nda yaptklar y
ry n ardndan Zoo stasyonu'na vardlar.
B urada Gedachtn i skirche'yi ve Nrnberger StraBe zerindeki
Europacenter'i ziyaret etti ler. Wittenbergplatz'dan bindikleri metro
onlar yeniden Gendarmenmarkt'a gtrd.

3
K uantum Fiziinde Atomlar

Ertesi gn be fiziki sohbetlerine kaldklar yerden devam etti .

H E I S E N B E R G : Fizik cansz doann kefiyle ilgilenir. Hedefiyse bu
doa ierisinde yer alan sreleri bell i deneylerle kavramak ve ma
tematik yasalaryla genel geer biimde tarif etmektir. B ata Yuna
n istan'dakiler olmak zere antikan doa filozoflar bile fiziksel
doa fenomenlerinin tarifiyle ilgi lenmiti. Fiziin asl tarihi ok da
ha ge dnemlerde balasa da, bu nalmalar sonraki geliimin
nemli nkoullar niteliindeydi - nitekim ayns atom kuram iin
de geerli . Maddeyi meydana getiren ok kk, blnmez yapta
lar olduu dncesi eski Yunanlara, yani gnmzden yaklak iki
bin be yz yl ncesine dayanmaktadr. Dolaysyla kuantum fizii
ve atom kuramn anlamak isteyenlerin, modern fiziin tm ynleri
nin ortaya kmasn salayan dncenin kkenierini renmek
amacyla atarnlara dair ilk grlere gz atmalarnda fayda vardr.
Yunan felsefesinin ilk dnemi , madde zerine dnmeye da
yanmaktayd . Varlk ve Olu filozoflarn ilgi alannn odan teki l
ediyordu ve bu balamda maddenin en kk, blnmez yaptalar
fikri ortaya atld. Miladi takvimin balamasndan nce 6. yzylda
yaam olan Thales, dnyay oluturduunu i leri srd yeknesak
bir temel maddeden sz eden ilk kii oldu.
Yaklak yz yl kadar sonra tanm biraz daha somutlamaya ba
lad. Filozof Anaksagoras ok sayda temel madde olduunu ve dn
yann eitliliini de bunlarn karmnn meydana getirdiini i leri

46

YAN ILIYORS U N UZ EINSTEI N !

srd. Asl na baklrsa b u o kadar d a kt bir fikir deildi, zira gn

mzde yaklak yz tanesini bildiimiz kimyasal elementler var ve
dnyann eitl i l ii de bu elementlerin karmndan oluuyor.
Ardndan filozof Empedokles konuyu biraz daha somutl atrd
ve sadece drt temel element olduunu ilan etti: toprak, su, hava ve
ate. Peki ama ate nasl bir temel element olabilirdi? Ben ahsen her
zaman bunu biraz sama bulmuumdur. Sonunda Leukippos ve De
mokritos sayesinde maddecilie ynelim balad. Bunlardan Demok
ritas atom kavramn, yani maddeyi oluturan en kk blnmez
paralar tedavle soktu. Nitekim atom szc, Yunanca blnmez
anlamndaki atomos'tan gelir.
Boluk kavramysa ilk olarak Leukippos tarafndan ortaya atl
d. Ona gre atomlar bu boluun ierisine yerlemiti . Bo hacim
artk nemli bir iieve sahipti: geometrinin taycl. Demek ki
atomlar bo hacim iinde hareket ediyor. Bu nemli bilginin nce
sinde boluk kavram yoktu. Hacim pratik anlamda maddeyle ede
erdi. Dolaysyla antik Yunanllar boluu ve bylelikle geometri
yi kefettiler.
Geri Leukippos'a gre atomlar bel l i bir biime sahipti ve belli
hareketler gerekletiriyorrlu ama bunlar dnda bakaca zellikle
ri yoktu. Demokritos atomun rengi ve kokusu olmadn varsay
yordu. Bu nitelikler atomlarn farkl dizilim ve hareketleriyle mey
dana geliyordu. Bu da nemli bir bilgiydi. Demokritos buradan yo
la karak yle akl yrtt: "Bir ey ancak grnrde renklidir, g
rnrde tatl ya da acdr. Gerekte sadece atomlar ve bo hacim var
dr. " Olduka iyi bir a klama. Gnmzde bunun doru olduunu
biliyoruz.
Platon'un byk diyalogu Timaios'ta atomlar dzenli geometrik
biimlerle il inti lendirdiinden haberdarz. Toprak, su, hava ve ate
elementleri , burada kp, drtyzl, sekizyzl , yirmiyzl gibi d
zenli geometrik biimlerle karlatrlyor. Her zaman hayran kal
dm bir ey. Bu yolla geometrik kavramlar atomlar iin nemli ha
le geldi. Modern atom fiziinin gerekten de geometriyle de alakah
olduunu greceiz. Atomlarn dalga fonksiyonu basit geometrik
biimlerden oluur.
in ilgin yan birok kltrde atom kavramnn hi ortaya k
mam olmas. Sadece eski Yunanl lar bu konu zerine eilmiti. An-

KUANTU M FiZi G i N D E ATO MLAR

47

cak onlar da herhangi bir deney yapmay dnmemi, salt dnce

yoluyla doa hakknda daha fazla bilgi edinmeyi hedeflemilerdi.
Ama baarl olamadlar, zira henz madde hakknda bilgi kstlyd.
Genel itibariyle de Yunanl larn deney konusundaki ekingeni ikieri
nin nemli bir dezavantaj olduu ortaya kt . Onlar felsefeciydi, bil
diimiz anlamda doabil imci deil.
H A L L E R : Antikan atom retisi hakkndaki birok ayrnty, tal
ya' da yaanan bir tesadfe borluyuz aslnda. 4 7 yl nda Romal
air ve felsefeci Lucretius'un alt ayak l m sralarla kaleme ald ve
Leukippos ile Demokritos'un fikirlerin i sadece aktarmakla yetin
meyip bunlar gelitirdii Evrenin Yaps balkl elyazmas bulun
du. Lucretius'un eserinde eskia atomculuu altn dnemini ya
yordu. Bu elyazmas, matbaann kefinin ardndan Avrupa'da en ge
ni yanky uyandran ve birok dnr etkileyen kitaplardan biri
oldu.
Lucretius modem fizii n temel yaptalarn a rtc bir netlikle
yazya dkmeyi baarn t ve eserinde, Ari stoteles ile Platon'un
idealist dnce sistemleri karsnda varln srdrernemi olan
antik atom retisine dair ayrntl tanrnlara rastlamak, doann ay
dnlatlmas ve mitos konumundan karlmasn vurgulayan, daima
sorgulayc doabilimleri anlayyla doa ve doa yasalar kar
snda duyulan byk saygnn b i r karmn bulmak mmkn.
H E I S E N B E R G : Yunanllar Romal lar izledi ve Yunan dncesinin
bir ksmn sah iplendi ler. Roma mparatorluu'nun yk lmasnn ar
d ndan Bat dnyas bin yldan uzun sre dini fanatizm ve bat ! ili
katlarn baskn olduu enielektel bir k dnemi yaad.
talya'da Rnesans'n balamasyla Avrupa'nn geni kesim lerin
de, Yunan dncesinin aydnlatc parlakl, bin yl nce yitirdii
anlamn yeniden buldu. Kopemik, Leonardo da Yinci, Johannes
Kepler, Galileo Gal ilei ve elbette Sir Isaac Newton gibi bilim deha
larnn nclnde modem doabilimleri a balam oldu.
On yedinci yzyla gelindiinde, antika felsefecilerinin orta
ya atm olduu atomculuk, ilk kez somut doabi l i miyle ilintilendi
ri Idi. Bu dnemde doabilimci ler hidrojen, oksijen ya da bakr gibi
kimyasal elementlerin benzer atomlardan meydana geldii sonucu
na vard. S iz, Sayn Newton, daha da i leri gidip maddelerin bir ara
da durmasnn, rnein bir metalin sertliinin atomlar arasndaki

48

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

kuvvetlerle ilgisi olduu grn savundunuz. B u ok i y i bir d

nceydi , zira aradan uzun zaman getikten sonra bunun gerekten
de byle olduu ortaya kt .
Fransa'da Antoine Lavoisier, ngiltere'deyse John Dalton 1 8 . yz
ylda bu konuda byk katklar salad. K imyasal tepkimeler esna
snda nicelik oranlar da ilk kez bu dnemde llmeye balad. r
nein hidrojen ve oksijenin birleimiyle suyun olumas esnasnda
bir oksijen atomunun iki hidrojen atomuyla birletii ortaya kondu.
Ardndan elektrik akmndan sorumlu atomlarn bulunmasyla elekt
ron fikri ortaya atld. zellikle atom ekirdeklerinin yan sra elekt
ronlarn da atomun birer paras olmalar gerektii kefi nemliydi.
Ne v ar ki o zamanl ar atomun yaps hakknda daha ayrntl bilgi
edinmek imkanszd. B u frsat 20. yzyla n as ip oldu.
N EWTO N :

Atomlarn boyutlar hakknda ne zaman bilgi sahibi olun

du?
H E I S E N B E R G : Ancak 1 865 ylnda Josef Loschmidt'in, kendi adyla
anlan ve maddenin makroskobik boyutta bir l birimi olan mol
bana ierdii atom miktarn belirten L = 6,024 1 0-23 deerini or
taya atmasyla. N itekim bu say 32 gram oksijen gaznn iindeki
atom saysna tekabl ediyor. B u sayede bir atomun yaklak byk
l ( 1 0 10 metrelik yarap) ve ktlesi hakknda bir ey sylemek
mmkn oldu. Hidrojen atom u iin yaklak 1 , 7 1 Q-24 gramlk bir
ktle bulundu. Yani atomlar sadece ok kk olmakla kalmyorlar
d; ayn zamanda ok da hafifti ler. yle ki tek bir atom tartlamazd.

FEYNMAN : Tayf izgilerinin kefi fizik tarihinde neml i bir admd .

Joseph von Fraunhofer daha 1 9. yzyln banda Mnih'te, gne
nda kefettii bu izgi leri ayrntl olarak incelemeye balam
t. Ancak bunlarn varln aklamay baaramad. Aklama daha
sonra kuantum mekanii tarafndan getirilecekti. Belli baz madde
lerin bel l i izgiler, yani zgl frekansa sahip klar rettii anlald.
Tayf analizi ynteminin kefi sonucu kimyayla fizik hi olmad
kadar birbirine yaklat.
Atom fiziinin geliiminde nemli olan bir sonraki admsa Hol
landal fiziki Pieter Zeeman'n yeni kefiyle atld. Zeeman gl
bir manyetik alann iinde bulunan atomlarn tayf izgilerini incele
di ve bunlarn yaylm gsterdiini kefetti. Yapt hassas lm
lerle tayf izgilerinin yar !p birok bileene ayrldn ortaya koy-

KUANTUM FiZi G i N D E ATO M LAR

49

du. Bu yarlmay gnmzde Zeeman etkisi adyla biliyoruz.

Zeeman'n hocas Hendrik Antoon Lorentz bu blnmeyi, ato
mun iinde k yayan elektrik ykl paracklar olduunun bir ka
nt olarak yorumlad. Manyetik alanda bu paralara, tayf izgileri
nin yarlmasna sebep olan bir kuvvet etki eder. Lorentz ile Zeeman,
bu etki altnda gerekleen frekans deiikliklerine dayanarak par
acn ykyle ktlesi arasndaki ilikiyi bile tespit edebiliyordu.
Paracklar eksi yklyd. Ktleleriyse h idrojen atomunun sahip
olduu ktleni n yaklak iki binde birine eitti.
Atom fizii asndan nemli bir baka admsa elekronun 1 897
yl ndaki kefyd i . B ata Alman Emil Wiechert ve Walter Kauf
mann'n yan sra ngiliz Joseph John Thomson olmak zere birok
fziki elekronun kefi zerinde almaktayd. Thomson Londra'
daki Royal lnstitution'da katot nlaryla gerekletirdii deneyinin
sonularn 30 N isan 1 897'de aklad. N itekim bu tarih elekronun
doum an olarak anlmann yan sra atom fiziinin de balangc
kabul edilebilir.
Walter Kaufmann ve ondan nce Wiechert de katot nlaryla
deney yapm ve Thomson'dan daha iyi sonular elde etmi lerdi; ne
var ki Kaufmann, Thomson'n yapt gibi yeni bir paracktan bah
setmemiti. En byk hatas da bu oldu, aksi halde elekronu kefe
den kii olarak onun adn anacaktk.
Fizik alanndaki bir sonraki gelimeyi Emest Rutherford adnda
bir Yeni Zelandalya borluyuz. Rutherford yzyln banda ngil
tere'de, ancak Cambridge'de deil Manchester'da alyordu. Asis
tan lar , yaptklar deneyde ince bir altn folyoya alfa paracklar
gnderdi. B u esnada parac kl arn folyoyu dik ya da d ike ok yakn
bir ayla getiini fark ettiler. Ancak alfa paracklar ara sra, san
ki folyonun bir atomuna arpp sekiyormuasna ciddi bir sapma
gsteriyordu.
Rutherford ok armt. 1 9 1 1 ylnda doru aklamay buldu.
Atomun sadece kk bir parasnn diren gstermesi tm ktlenin
de bu kk parackta olduunun iaretiydi. Rutherford ktle sahi
bi parann boyutlarn tespit etmeyi baard ve bunun, atomun b
yklne kyasla ok kk olduunu grd. Pozitifykl alfa par
acklarnn gsterdii sapmann da elektrik kuvvetlerinden, yani
ekirdein pozitif ykl olmasndan kaynaklandn buldu . Byle-

YAN I LIYORSUNUZ EI NSTE I N I

50

Atomlann i yapsn kefeden

Emest Rutherford.

lik le atom ekirdeinin pozitif yke sahip olduu kefedilmi oldu.

Rutherford bu bilgiye dayanarak kendi adyla anlan atom mo
delini gelitirdi . B una gre atom minik bir gezegen sistemini andr
yordu. Atom, ktlesinin neredeyse tamamn oluturan pozitif ykl
bir ekirdekten meydana gelmekteydi. ekirdein pozitif yk, nis
peten uzak yrngelerde dolanan elekronlar tarafndan dengelen
mekteydi . Elektron says, atomun dsal zelliklerini, zellikle de
kimyasal davrann belirleyen kstas olmas nedeniyle son derece
nemliydi.
Atomun oranlar da bu dnemde anla ld. Atomu

lO metre a
1 mm a

pnda kre olarak hayal edecek olursak, ekirdek yaklak

pnda bir toz zerresi kadar yer kaplar. Atomun geneli tamamen bo
saylabilir, nk ktlesinin neredeyse tamam ekirdekle youn
lamtr.
Hidrojen, tek elektron ve ekirdekten meydana gelen en basit
atomdur. Aratrmalar sonucunda hidrojen atomunun ekirdeinin
tek bir protondan meydana geldii ortaya kt . Bir sonraki atom
olan helyum un ekirdek yk 2'dir ve kabuunda iki elektron barn
drr. 92 elektron ve ekirdeinde 92 proton bulunan uranyum gibi
ar atomlara kadar bu dizi byle devarn eder.

KUANTU M FiZi G i N D E ATO M LAR

51

te yandan Rutherford'un atom modelinin sorunlu

yanlar da var. Atom ekirdei etrafnda dolanan bir elektron, bunu
ancak ksa sreliine yapabi lmelidir, nk elekronlar bir tr titre
im hareketi gerekletirir ve titreen sistemlerin e lektromanyetik
dalgalar yayd n biliyoruz. Bu esnada ihtiya duyulan enerj i etekt
ronun hareket enerjisinden karlanacak, dolay syla elektron ener
jisini kaybedip ksa srede ekirdee decekt ir. Ama bunun byle
olmadn biliyoruz. Sebebinin ne olabilecei, o dnemlerde kim
senin cevap veremed ii zor bir soruydu.
Tm atomlarn ayn yapya sahip olmalar da dikkat ekici. Ne
den her hidrojen atomu, bir baka "trdeine" tpatp benzi yor? Kla
sik fizik bu duruma bir cevap bulamad. Ama doada rastladmz
ikilii, yani eitlilik ve karari l tam da atom larn bu zellii ak
lyor. Yine cevapsz bir noktaya gelinip tkanlmt. K lasik fziin
yasalar uyarnca bu durumu anlamak o zaman lar mmkn deildi,
zira bu yasalar i lek kullanmaz. Bir elekronun ekirdekten sani
metrenin mi lyonda biri , binde biri ya da bin kat mesafede olup ol
mamasnn hibir nemi yoktur. Peki yleyse nasl oluyor da hidro
jen at omundaki elektron, hzn, ek irdee olan mesafesi daima 1 O 8
santimetre olacak ekilde ay arlyor?
Bohr problemi kendine has bir yntemle zd. Elektronlarn sa
dece belli yrngelerde dolanabi lecekleri varsay mndan yola kt;
bu esnada yrngeleri nde enerji kaybetmcmeleri gerekiyordu. Se
bebini bilm iyordu - sadece yle olduunu varsayd. Henz geerl i
bir aklama dei ldi, ancak ilgin bir fikirdi ve buradaki sohbet imiz
esnasnda bu sayede birok eyi aklayabi ldiini yaknda grece
iz. Kuantum fiziinin geliimi asndan bir baka ilgin olay da,
James Franck ve Gustav Hertz'in deneyleriydi. ki bilimadam atom
ve molekl lerde bul unan elekron larn sadece bel li, kati enerj i de
erlerine sahip olduunu kantlad.
Atom fiziinin sorunlarnn zlmesi, Max Bom, Wolfgang
Paul i, Erwin Schrdinger ve bendeniz tarafndan kurulmu olan ve
mikro dzeydeki fizii n fenomenlerini nicel iksel adan tari f edebi
len kuantum mekan ii sayesinde gerekleti .
Atom ya da atomalt parac klarn dnyasnda normal mekanii n
kural lar geerliliini yitirir. Max Planck kuantum kuramma dair ilk
fikirleri 1 900 yl nda gelitirmi olsa da bu fikirterin beraberinde geHEISENBERG:

52

YAN I LIYO R S U N UZ E I N STEI N !

tirdii sonularn anlalmas iin, zell ikle Niels Bohr, Arnold Som
merfeld, Erwin Schrdinger, Max Bom, Wolfgang Pauli, Paul Dirac
ve benim almalarmzia dolu yirmi yl gemesi gerekti.
FEYN M A N : Kuantum kuramnn mikrofizii aklamakta neden bu
kadar baar l olduu halen gizemini korumakta. Zaten ben de bu
yzden " Kuantum kuramn kimse anlamyor" dedim. Kuramn ku
rucularndan olan Niels Bohr'un, o esnada ba dnmeyenin kuan
tum kuramn anlamam olduunu ileri srmesi de bundan.
H E I S E N B E R G : Evet, doru, ama Bohr bu durumla yaamasn becere
biliyordu. Hatta daha da ileri gidip, nasl ki baz insanlarn alk o le ih
tiyac varsa, onun da bu belirsizlie ihtiya duyduunu syleyece
im. Bu tutumu kiiliinin bir parasyd, aksi halde kendisi ola
mazd. Mr. Feynman, siz de kuantum kuramyla bbrlenmeyi sevi
yorsunuz. Kimse kuantum kuramn anlamyor derken, elbette sizin
dnzda herkesi kastediyordunuz. te yandan byle bir eyi benim
yanmda hi dile getirmediniz. Herhalde kuram gayet iyi, neredey
se sizin kadar iyi anladm dndnzden olsa gerek.
FEYNMAN: Abartyorsunuz Herr Heisenberg. Kuantum fiziini ben
den daha iyi anladnza phem yok. Nihayetinde kuram bulan
sizsiniz, ben deil.
E I NSTEI N : Niels Bohr'a dnel im. Max Planck osilatrlerinin daima
tamsayl deerlerle temsil edilen belli enerj i seviyelerinde oldukla
rn varsaymt . Bohr ise klasik mekanii n atom dzeyinde geerli
liini yitirdiini, atomlarn daha ziyade kesin tanmlanm enerj i se
v iyeleriyle karakterize edildiini varsayd. Yani h idrojen atomunun
elektronu, sadece sabit yrnge olarak adlandrlan belli emberler
zerinde bul unabilirdi. Oysa klasik mekanik saysz yrngeye izin
veriyordu. Yeni mekanie gre bu mmkn deil artk. Bir elektron
sabit bir yrngede bulunurken enerji yaymaz. Enerj i ancak etekt
ronun bir yrngeden, enerji seviyesi daha dk bir bakasna s
ramasyla aa kar. lk yrngesinde enerj i s i E( I ), ikincisinde
E(2) ise, E( 1 ) - E(2) arasndaki fark bir k kuantas olarak aa
kar. Bohr bu varsayma, ncesinde herhangi bir aklama bulmadan
varmt .
N EWTO N : Peki Bohr bu tuhaf fikre nasl kapld? ne srd varsa

ym bil inen doa yasalaryla, zeldeyse benim mekaniirole uyum

lu deil.

KUANTUM FiZi G i N D E ATOMLAR

53

Arnold Sommerfeld ve Niels Bohr.

ncelikle hayal gc sayesinde. Varsaymnn sizin me

kaniinizle tutarl olmamas umurunda bile deildi diyelim. Anla
lan mekaniiniz hakknda aynntl bilgisi de yoktu. Atom leine
inildiinde doa yasalarnn deimesi gerekeceine inanyordu. As
lnda gerek anlamda bir model gelitirmekten ok, gzlemledikle
rini tayabilecek bir model oluturdu ve l 9 1 3 ylnda B ohr atom
modeli olarak fizik dnyasna tantt. Sadece bir model di bu, bir ku
ram deil.
Elekronun asal momentumu olan (yarap x moment), dier
bir deyile (yarap x ktle x hz), (gram x santimetre x santimetre x
saniye) birimiyle gsterilir. Bu etki bykl, yani (enerji x za
man)'dr. Bohr bunun ardndan asal momentumun -yine bir etkiye
tekabl eden elekronun tam yrnge turuyla birletirildiinde- etki
kuantumu h'nin katiarna karlk geldiini varsayd : 2 x h ya da 3 x
h gibi.
Ardndan Planck tarafndan teklif edilen sreksizlik haline vur
gu yapt ve atomlann sadece belli hallerde var olabileceklerini ileri
srd. Bu hallerdeyken myorlard. Bohr atomlarn neden ma
dn anlamyordu - sadece varsaynakla yetinmiti . Nitekim bu hi
potez atomlann neden kararl olduklann aklyor. Buna ramen
HEISENBERG:

54

YAN i liYO RSUNUZ E I N STE I N !

atom kabuunun yapsn meydana getiren doa yasalar hakk nda

ayrnt l bilgi edinmek iin uzun bir yolun kat edilmesi gerekiyordu.
te yandan Bohr'un ans yaver de gitmiti. H idrojen grece basit
bir atomdur; Bohr'un, getirdii ll aralk, yani kuantumlama yar
dmyla hidrojen atomunun enerj i seviyelerini son derece kesin bi
imde tarif edebildii ortaya kt. Buna ilave olarak, temel halde
bulunan hidrojen atomundaki elekronun asal momentumu olma
d, yani Newton mekaniiyle elitii anlald.
NEWT O N : Enerj i ye bir bakalm yleyse. Basit bir yrnge iin denk
lemimiz, ( asal momenturu x 27t) eittir (h x n)'dir; elbette burada n,
yanlnyorsam ana kuantum says olarak adlandrlan bir tarnsay
dr. Bylelikle enerji iin bir evrensel sabit elde etmi olur ve l /n2
i le arparz. Olduka yaln bir il iki var.

Evet, bunun akabinde de enerj i farklar, m ve n'nin tamsay

olmas kouluyla bu sabit le arplarak ( 1 /m2 - 1 /n2) elde edilebilir.
Herhangi bir m says sz konusu olduunda, n, m+ 1 'den balayp
sonsuza gider. B u sabite Rydberg sabiti ad veril ir ve gnmzde la
zer fizikileri tarafndan tam deeri 1 097373 1 ,568525 m-' olarak
bel irlenmi tir.
Enerj i seviyeleri, m saysna bal seriler oluturur. Daha 1 885
ylnda svireli Jakob Balmer, hidrojen atomunun, ( l /4 - l /n2) ile
arplan bir sabitle tanmlanabilecek bir dizi enerji seviyesine sahip
olduunu buldu. B unlar B almer serisi adyla da anlmaktadr. B ura
da m = 2'dir. te yandan m = 1 serisi, yaylan k mortesi tayfta
kaldndan ancak ok daha sonra kefedil.di. Bu seri de ( 1 - l /n2)
ile ifade edilmektedir. Buradaki ilk seviye, hidrojen atomunun te
mel hal i ne karlk gelir. Seri adn, kaifi olan Lyman'dan almtr.
B unun ard ndan Paschen serisi olarak anlan m = 3 seris i ( 1 /9 1 /n2) ve m = 4, yani B rackett vs. serileri de bulunmakta gecikmedi.
Bohr deneysel durumun farkndayd elbette. Basit formln ge
l itirmek iin denemeler yapt. Forml n nasl olup da doru kt
na dair bir aklamas olmamasn nemsemiyordu. B u aklama
daha sonra, yirmil i yllarn ortasnda Edw in Schrdinger, Max Bom
ve siz Herr Heisenberg'in almalaryla geld i .
Notasyona i likin kk b i r not dmek i stiyorum. H idrojenin te
mel hali s-halidir, ilk uyarm p, ikinci uyarm d, ncs f vb. harf
lerle tarif edilir.
HAL L E R :

KUANTU M FiZi G i N D E ATOMLAR

55

Yksek, yani n ya da m gibi byk deerlerle yaplan

uyarlmalarda enerj i farklarnn giderek kldn, dolaysyla
gerekte enerj i seviyelerinin srekliliinin salandn de beli rt
mek gerekir. yi bir yaklatrmla artk Newton mekaniinin akla
yabilecei bir alana ulam oluruz. Bu ilkeye Bohr mtekabiliyet
i lkesi ad verilmitir. B una gre byk kuantum saylarnda kuan
tum fiziinin kurallar, sizin temsil ettiiniz klasik fizie yaklar.
HEISENBERG:

N EWTO N : B unu duymaktan son derece memnunum. Demek oluyor k i

benim kefettiim mekanik, sadece byk kuantum saylarnda d a
olsa kuantum fiziine faydal olabil iyor.
H E I S E N B E R G : Evet ama te yandan Bohr'un atom modelinin birok
ayrntsnn, zellikle elekronlarn dairesel deil eliptk yrngeler
de hareket ettikleri bilgisinin, Mnih'teki hocam Arnold Sommer
feld tarafndan ortaya atldn hatrlatnama izin verin. Sommer
feld atom modelinin oluturulmasna byk katklar salad . Asln
da Bohr i le beraber 1 922 ylnda ya da baka bir zaman Nobel dl
almalyd , ama maalesef olmad. skandinav olmas hasebiyle B ohr
biraz il timasl muamele grmt.
H A L L E R : Elli yllk srenin ardndan artk dl dosyas alm du
rumda. Nitekim dosyaya bakldnda Sommerfeld'in Nobel alma
sn engelieyenin bizzat Bohr olduu ortaya kyor. B un u niye yap
t bilmiyoruz. Aslnda Sommerfeld'le iyi arkadatlar, yine de gizli
den ona kar almt, zira Sommerfeld mkerrer defalar Nol
dl iin aday gsterilmesine karn, Bohr her defasnda bu konu
yu rafa kaldrtmay baarmt.
H E I S E N B E R G : B unu bilmiyordum ama imdi her ey daha anlaml g
rnmeye balad. Bohr ile sk sk Sommerfeld hakknda konuur
duk ve ona kar bir antipat beslediini hissettiin hatrlyorum. O
zaman da tuhaf gelmiti ama Bohr byle biriydi ite. M uhtemelen
atom modelini gelitirm i olmann ann kimseyle paylamak iste
m iyordu.
E I NSTEI N : Pekala, bunlar bir kenara brakalm. B unlarn hepsi eski
h ikayeler. Nobel dl olmasa da Sommerfeld -tpk N i e ls B ohr gi
bi- byk fizikilerden biriyd i . Siz Sayn Heisenberg ve Wolfgang
Paul i gibi renc ileriyle beraber kuramsal fizii n en neml i okulunu
kurdu ki, bu bile bal bana byk bir baar saylr. Bohr ve Som
merfeld'in almalarnn ardndan, Avrupa'y kasp kavuran B irinci

56

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

Dnya Sava'nn d a etkisiyle atom fiziinde bir sre durgunluk ya

and .
N EWTO N : Tekrar hidrojen atomuna dnmek istiyorum. Benim anla
madm Rutherford modelinin ciddiyetini halen koruyup koruma
d .
H E I S E N B E R G : Bu hassas bir soru. Varsayalm hidrojen atomunun anlk
bir grntsn alyoruz, ama normal k altnda deil, rntgen n
laryla. Bu durumda elektronun izledii yolu grebilir miyiz?
N EWTO N : Kukusuz grebil iriz. Mteakip anlk grntler ald
m zda da elektronun yrngesi kendiliinden ortaya kacaktr.

Yanlyorsunuz Mr. Newton. Bata ben de byle olaca

n dnsem de, ksa srede aklm bama geldi. Buradaki asl so
run gzlemin, yani lme ileminin atomu etkilemesi, hatta kimi za
man bozunmasna bile neden olmas. Bu nedenle elektronun yrn
gesini saptamak mmkn deildir. Bir foton elektrona isabet ettiin
de onu saptrr. lkesel olarak elektronun yrngesini lmek mm
kn deildir. Burada gzlemlenebilirliin ve Rutherford modelinin
snrlarna dayanm oluyoruz. Tm bu muhakemenin sonucunda
elekronlarn yrngesi diye bir ey olmad kanaatine vardm.
HEISENBERG:

N EWTO N : Yapmayn ama Herr Heisenberg, sylediiniz ey son de

rece sama. l laki bir yrngeleri vardr. Ne de olsa elektron, bir an
buradayken bir sonrakinde baka bir yerde. Her an iin bir konumu
varsa, elbette bir de yrngesi, protonun etrafnda dnerken bir de
asal momentumu olacaktr.
H E I S E N B E R G : S ir Isaac, siz fena halde yan ldnz. Hidrojen atomu te
mel halde bulunuyorsa elektronun asal momentumu olmaz. B u
sylediimiz geri sizin mekaniinizle eliiyor, ama kuantum me
kaniinde zaten sizin mekaniiniz pek ie de yaramyor. Yerini biz
zat kullanma sunduum belirsizlik i lkesi ald. Ayn zaman dilimi
iinde bir elektronun hem yerini hem de hzn gzlemleyemeyiz.
Yer hakknda kesin bilgiye sahip olduumuzda hzn bi lemeyiz, h
zn tespit ettiimizdeyse o srada bulunduu yer belirsiz olur. Yerin
bel irsizl iiyle momentumun, yani ktle ile hzn arpmnn belir
sizlii daima asgari h olur ve hibir durumda Planck sabitinden k
k bir deer alamaz.
ki bin yl nce Yunan filozofu Zenon, yaydan atlm bir okun
herhangi bir anda kesin olarak bel irlenmi bir yerde bulunamayaca-

KUANTU M FiZi G i N D E ATOMLAR

57

n, aksi takdirde umasnn mmkn olmayacan ne srmt.

Elbette Zenon kuantum mekaniinden haberdar deildi, ama bel ir
sizl ik kuram da bize benzer bir ey syler. Yerin bel irsizliiyle mo
mentumun bel i rsizlii i likil idir. Paracklarn kesin olarak tanm
l anm yerleri ve momentumlar olduunu, ancak bizim bunu le
cek durumda olmadmz sylemek yanl olacaktr. Daha doru
ifade, llemeyen nesneler hakknda konumann anlamsz oldu
udur. Belirsizlik ilkesi bir paracn ayn anda kesin belirlenebi lir
bir yeri ve kesin belirlenebilir bir momentumu olamayacan syler.
Bu frsattan isti fadeyle sz kuantum mekaniinin bir baka
nemli kavram olan dalga fonksiyonuna getirmek uygun olacaktr.
Kuvvet alannda bir parac gzlemleyelim. Belirsizlik ilkesi ne
deniyle paracn kesin yerini bi lemesek de, bir yerde bulunma
olasl hakknda bir ey syleyebil iriz. rnein I /3 ihtimalle oda
nn bu yannda, 2/3 ihtimalle de baka bir yannda olduunu varsa
yal m. Bu ihtimal , dalga fonksiyonu adn verdiimiz karmak bir
mekan fonksiyonuyla tanmlanr. Dalga fonksiyonunun mutlak de
er karesi, yani I'IJ (x)F = 'IJ (x)* 'IJ (x) buradaki olasl oluturur;
burada 'IJ (x) eienik-karmak fonksiyondur. Bu fonksiyonu ieri
sinde bulunduumuz alana uyguladmzda, paracn burada bu
lunma olas l n elde etmi oluruz. Gryorsunuz ya Mr. Newton ,
kuantum mekanii giderek daha kesin bir kurama dnyor, ama
ayn zamanda artk olaslklardan bahseden bir kurarn olduundan
hibir ey mutlak deil.
Erwin Schrdinger dalga fonksiyonunun nasl hesaplanacan
buldu. Schrdinger denklemi olarak anlan basit diferansiyel hesap
larn zmleri bunlar. rnein bir parac n momentum u gi b i
neml i byklkler dalga fonksiyonu yardmyla bulunur. Dalga
fonksiyonundan kartlan momenturu denklemi yledir:
d
h
p=
. 'ljJ
d
2 1tl X
-

Atom un mnferit dalga fonksiyonlar srekli bir dizi oluturmaz,

tpk bir enstrman telinin z titreimleri gibi. B i r tel ya temel titre
iminde ya da bir st titreimde sal nr, ikisinin arasnda bir frekans
ta deil. Tpk bunun gibi bir atom da ya temel hali ieri sinde "sal
mr" ya da uyarlm bir salnm gerekletirir. Bylelikle bir atomu

58

YAN I LIYORSUNUZ E I N STE I N !

oluturabilecei eitli sabit haller elde edilmi olur.

Schrdi nger'in bata bu olaslk yorumunu kabul etmedi
ini sylemeden gemeyelim. Atom halinin dalga fonksiyonunu,
daha doru ifadeyle dalga fonksiyonunun karesini meydana getiren
Schrdinger denkleminin, bir paracn veri l i bir hacimde bulun
ma olasln ifade ettii fikrini 926 ylnda Max Brod ortaya att.
Schrdinger o zamanlar bu yorumu c iddiye almam, dpedz be
enmemiti . Gnmzdeyse bu yorum haklln kantlam du
rumda. Bom 954 ylnda olaslk yorumuyla Nobel dl'n ald.
FEYNMAN :

HALLER: Bence yeniden h idrojen atomuna dnelim: Bohr 9 1 3'te

hidrojen atomunun temel halini bir yrnge yardmyla tanmla
mt. Alglama y kolaylatrmak asndan elektronun da bir asal
momentomu olduunu sylememiz gerekir. Ne var ki bu tamamen
yanl olur. S izin kuramnzn aksine, temel haldeyken asal mo
mentum sfrdr, Sir Isaac.

H E I S E N B E R G : yle dnn: Elektron ekirdein etrafnda bir oraya

bir buraya salnr. Bu durumda birok fotoraf ektiimizi dne
lim. Fotorafta mulak bir dalm, kre biimli bir yap grrz:
te bu dalga fonksiyonudur. Tam bir kre simetrisine sahiptir ve a
sal momentomu yoktur.
Yirm i l i yllarda zerine ok kafa patiattmz kuantum mekani
i hakknda niversitede ders verirken kullandm ynteme gre
i lerlemeyi neriyorum. B unun iin nce basit bir sistemi ele alaca-

ki duvar arasnda kuvvet

uygulanmadan hareket eden
bir paracn temel hali ve
iki farkl uyarlm hali.

KUANTUM FiZi G i ND E ATOM LAR

59

m. B i r parack iki duvarn arasnda serbest bir ekilde hareket edi

yor olsun. Gerek hayatta ktleekim nedeniyle var olmayan, yapay
bir sistem bu, aa hzla ve kolayca zlebildiini greceksiniz.
N EWTO N : Bir paracn iinde rahata saa sola hareket edebildii
bir sistemden sz ediyorsunuz anladm kadaryla. ki duvar ara
snda kuvvet uygulanmadan hareket eden parack bir duvara arp
tnda bunun uygulad kuvvetle geri itili r. Dn noktasndaki
kuvvet sonsuz bykle kavuur. Benim mekaniime gre son de
rece basit bir sistem. Aradaki noktack bir ileri bir geri hareket eder,
enerjisi de herhangi bir dzeyde olabilir.
H E I S E N B E R G : Kuantum fiziinde durum biraz daha farkl. B ata kimi
sorunlar yaasam da, ksa srede problem in Schrdinger denklemle
riyle zlebildiini grdm. Paracn dalga fonksiyonu nasldr?
B u sistemde en dk hal olarak adlandrlan bir durum, yani en k
k enerj i vardr. B u halin dalga fonksiyonu da ayn derecede basit
tir. Duvarlardan birinde balayan ve d ierinde sona eren bir sins
fonksiyon u . Dolaysyla dalga fonksiyonu duraan bir dalgay ta
nmlar. B unu anlamak pek g deil, nk dalga fonksiyonu, iki du
vara raptedilmi bir mzik enstrmannn teline benzeti lebilir. Teli
uyardmzda, yani ona vurduumuzda temel bir salnm elde ede
riz, bu da en dk enerji durumuna tekabl eder.
N EWTO N :

Peki uyarlm haller nasl grnr?

Bu hallerin dalga fonksiyonu da ayn derece basittir.

kinci halin dalga fonksiyonu yine sfrla balayp trmanr, ortalara
doru tekrar sfra der, sonra, yani parack dier duvara ulatn
da tekrar sfr seviyesine inmi olur. B u da basi t bir sins fonksiyonu
dur. B ir sfr noktas v ardr. Bir sonraki halin iki sfr noktas vardr,
ncsnn vs. S fr noktasndan kast, burada bir parack bu
lunma olaslnn olmamasdr. Dnyaya parac k anlayyla ba
kldnda bu durum anlalmaz gelebilir, ama dalga anlayyla
mmkndr. Klasik fizikte parack saa sola uu ur, dolaysyla bir
yerde bulunma olasl asla sfr olmaz. Kuantum kuramndaysa pe
kala mmkndr. Bu da sizin mekaniinizle eli iyor, Sir lsaac.
FEYNMAN: lgili enerj ileri hesaplamak da son derece kolay, zira bu
HEISENBERG:

nun iin kullanlabilecek basit bir formle sahibiz. Enerj i seviyele

rini elde etmek iin Planck sabiti, paracn ktlesi ve kat ettii yol

60

YAN I LIYO RSUNUZ EINSTEI N !

kullanlr. Formtn tam almn anlatmaya gerek yok ama halle

rin enerj i leri , sahip olduklar sfr adetlerine I eklenerek bul unan n
saysnn karesiyle orantldr. Yani ilk enerj i I , ikincisi 4, nc
syse dokuzdur. n saysna kuantum says ad verilir. Sfr noktas
bulunmayan temel halin kuantum says I , uyarlm ilk aamann 2
vesaire diye gider.
N EWTO N : Vay canna, gerekten de pek basitmi. yleyse kuantum ku
ram da benim mekanii m kadar basit, hatta belki de daha basitm i.
H E I S E N B E R G : Kuantum kuram gerekten de kimi durumlarda, en
azndan bu rnekte sizin mekaniinizden daha yaln. Zaten rnek
olarak sememin nedeni de buydu. te yandan olduka karmak
sistemler de var; ite o zaman iler biraz karyor.
Elimizdeki probleme dnelim: Enerji seviyelerinin kuantumla
tanml aral kiara ayrlmas, sonsuz derinlikte potansiyel kuyusu
olarak da adlandrlan potansiyel kutunun atom boyutlarnda olmas
durumunda bir rol oynuyor. Bu kutunun nispeten byk, rnein ke
nar uzunluunun bir santimetre olduunu varsayalm. Bu durumda
iki enerjin in, mesela n seviyesiyle n + 1 seviyesinin arasndaki ener
ji fark olduka kk, n 6 1 0 15 elektronvolt (eV) deerinde ola
caktr. Bir elektronvolt, herhangi bir elektronun I voltluk bir geri lim
farkn aarken ald enerj i miktardr. Komu hallerin arasndaki
enerj i fark son derece kk olduundan, kesintisiz bir enerj i tayf
mz olduunu syleyebil iriz. Oysa atom ebatlarnda, rnein J 0-7
santimetrelik bir potansiyel kutu kul landmzda, iki komu enerj i
seviyesi arasndaki mesafe n 0,68 e V olur. Byle b i r enerj i farkn
kolayca lmek mmkn.
N EWTO N : Yine de bana tuhaf gelen bir ey var. Parack tamamen ha
reketsiz de olabi lir; bu durumda kutunun iinde kalacak, enerj isi de
sfr olacaktr. Ama anla lan byle bir durum sz konusu dei l,
nk temel hal in bile b ir enerjisi var. Peki ama neden?
H E I S E N B E R G : te tam da bu noktada belirsizlik ilkesi devreye giriyor.

Kutunun bykl, yerin belirsizl iini tarif eder ve bundan hare

ketle momentumun belirsizlii de tespit edilebi lir. Bunlarn arpm
Planck sabiti leindedir. Momentumun belirsizlii sfra eit ol
mad iin, paracn mutlaka bir enerj is i olur. Bu da Feynman'n
az nce bahsettii enerjinin ta kendisidir.

KUANTUM FiZi G i ND E ATO MLAR

61

N EWTO N : Yani yine sizin tuhaf i lkenize geldik, Herr Heisenberg - bu

sayede enerj i bel irlenir ve sfrdan farkldr. Kuantum mekanii ger
ekten de tuhaf bir kuram. Demek ki parack hibir koul altnda
hareketsiz kalmyor, gerekten garip. Ortaya attnz belirsizlik il
kesi benim mekaniin tamamen ba aa ediyor.
H E I S E N B E R G : Aslnda dndn z kadar tuhaf deil, sadece bel ir
sizlik ilkesine uygun davranyor. Bu ilke her durumda geerlidir ve
sizin mekaniinizin yetersiz kald noktalar ortaya koyar, Sir lsa
ac. Klasik mekanikte belirsizlik yoktur.
Emest Rutherford, 1 9 1 9 yl nda hidrojen atomunun ekirdeini
yeni bir parack olarak tanmlayp ona proton adn verdi. Dier
atomlarn ekirdekleri de protonlardan mteekkildir. Protonlarn
says, atom kabuunu oluturan elektronlarn saysna eittir.
Rutherford atom arl nn, dolaysyla atom ekirdeinin kt
lesinin, bu ktleyi oluturan protonlarn arl ndan daha byk ol
duunu buldu. Bunun zerine 1 920 ylnda atom ekirdeinde pro
tonlarn yan sra elektrik ykleri sfr olan ve protontarla ayn ktle
ye sahip baka paracklar da bulunmas gerektii sonucunu kard.
Aradan 12 yl geti kten sonra, 1 932 ylnda "ntron" adndaki para
cklar nihayet kefedildi.
HAL L E R : Beyler, saat neredeyse len oldu. imdilik bir ara vermeyi
teklif ediyorum. Bugn Gendarmenmarkt zerindeki Lutter + Weg
ner restoranna gitmeye ne dersiniz? B uras 200 yllk bir gemii
olan ve Einstein'la Heisenberg'in pek yakndan tan dklarn dn
dm, nevi ahsna mnhasr bir restoran. Umarm m utfakl ar
1 920'lerdeki kadar iyidir.

Nitekim teklif genel kabu l grd. Fizikiler Gendarmenmarkt' kat

edip konser salonunun nnden restarana ulatlar. Yarm saat sonra
mekann kalitesini birinci elden tecrbe ediyorlard. Restorann spe
siyal itesi olan dana madalyonu afiyetle yediler. Yan nda da Wrz
burg yaknlarndaki balarn mahsul olan Franken arab itiler.

Dalga ve Parack

Herkesi tatmin eden bir yemei n ard ndan be fiziki kk bir y

rye ktlar. Unter den Linden Bulvan boyunca yryp B ran
denburg Kaps'na ve Alman Parlamento binasma vardlar. Akabin
de Adlon Oteli'nde birer kahve iip Akadem i'ye dndler.
FEYNMAN: imdi zelli kle Sir Isaac'i i lgilendiren bir probleme geli
yoruz. Ik nedir? Siz bandan itibaren n dalga olduu kuram
n savundunuz. Ancak sonraki al malarnzda, zel likle de Princi
pia eserinizde n parack kuram n desteklediniz. Kuramnzn
ayrntlar sonra Rene Descartes tarafndan gelitirildi.
te yandan Bolognal Francesco Grimaldi 17. yzylda n
dalga kuram n temsil ediyordu. Christi aan Huygens, n su dal
galaryla ayn fenomenleri sergi lediini, krnm ve giriimler yarat
tn kefetti . Huygens ses dalgalar nn havadaki yolcul uuyla
n yayln arasnda bir analoji olduuna dikkat ekti. Bunun sonu
cunda da, Sir Isaac, Huygens ile aranzda bir mr srecek bir tart
ma balad ve bir trl uzlamaya vararnadn z.
Thomas Young'n 1 9. yzy lda yrtt al malarla konu biraz
daha somutluk kazand . Young, daha iki yandayken okumay sk
m bir "harika ocuk"tu. Drt yana geldiinde ncil'den alnt ya
pabil iyordu. B ir ksm Gttingen'de olmak zere tp eitimi ald ve
1 799 ylnda hekim olarak Londra'ya yerleti. Tp alanndaki alma
larnn yan sra fizik ve kimya disiplinlerinde de deneyler yrtt.
Ik zerine yrtt ilgin deneylerinden birinin sonularn
1 803 ylnda yaym lad. Gnmzde ift yar k deneyi olarak bil inen
bir dzenek hazrlad. Deney son derece basit bir ilkeye dayan yor-

DALGA VE PARACIK

63

ift yark deneyi . Dzenek Niels Bohr tarafndan tasarland. Ik soldaki delikten
girer ve bir sonraki perdede iinden geebilecei iki farkl yarkla karlar. Her
iki yark da aksa ekranda aydnlk ve karanlk eritler meydana gelir. Oysa tek
yark ak olduunda, herhangi bir eridin grlmedii eit bir aydnlk dalm
oluur.

du. Dzenek, zerinde birbirine yakn iki yark olan bir metal levha
ve arkasna gerilmi bir perdeden oluuyordu. Young her iki yar
da tek renkli kla aydnlatt. k i yarn her birinden ince bir k
huzmesi geiyordu. Ik bir su dalgas gibi davranyorsa, her bir ya
rn ardndaki k huzmesi daireler eklinde yaylnal ve birbirle
rine bindirme yapmalyd. Bu durumda da perdede bir desen oluur
du. Dalgann tepesinin bir baka dal g ann tepesine denk gelmesi du
rumunda k bu noktada glenecek, oysa yarkiarn biri nden ge
en k huzmesinin oluturduu dalgann tepesi d ier huzmeni n
oluturduu dalgann ukuruna rastlarsa karlkl olarak birbirleri
n i gtrecekti. Dolaysyla k gerekten de bir dalga fenomeniyse,
ekranda dnml olarak aydnlk ve karanlk eritler meydana
gelmeliydi.
te yandan n parack olmas halinde durum biraz daha fark
l olacakt. Bu kez ift yarkl levhann nne bir makineli tfek yer
Ietirip ate ettiimizi dnelim. Namludan kan merrni lerin bir
ksm bir yarktan, bir ksm dierinden geecektir. B unun sonucun
da perdede iki blgede bir younlama meydana gelir. ki yar k ara
sndaki mesafe ok kkse, azami mermi izi muhtemelen ekran n
tam ortasnda olacaktr. l k yar k kapatlrsa ekranda P ( 1 ), ikinci ya
nk kapandndaysa P(2) dalm meydana gelecektir. Her iki yark

64

YAN ILIYORSU NUZ EINSTE I N !

Dz gelen s u dalgas dar bir yanktan geerken bklr. Yann

ardnda yay biim li dalgalar meydana gelir ve ulara doru za
yflar.

\ -,.- _. _,_.,.
,
. ... a: ."._. J,_,._. "''.__. :f.\__..

' . ,,
'ii \.

-. .'ll.-'
. - _,
..
- '\c \ '. '
\ ' '
t

: 1 .

._. . - .-

- .,
_ ifif

W<

'

'

'

. .'-' ._.

.._.. -
. . . _ _.

,, .. l.."_
..
_.. -

..

"

"

..

.# !J ' l' tm . -; - ' ..(1\l!k

.
--"'--.f,. ',_ ' - i '_ 1
, 1 ,, .
. 1

;rj

t:

li

__

1 _' /.
. ,.,_.
'1
'
- . '.

- - 11 ''

.. "
._ _'

"

_..

.-
.. i.

. .

.. .

__

..__

:} ' '' .

Soldan gelen su dalgas duvardaki iki yana ular. Her iki ya

nn ardnda, birbirleriyle giriim yapan yann daire biimli
dalgalar oluur. Dalgalar oktar dorultusunda ilerlerken, arala
rnda snmlenme gerekleir. Yanklardan biri kapatlacak
olursa giriim deseni kaybolur.

DALGA VE PARACIK

65

da ak olduunda ortaya kan dalm P( l ) + P(2) toplamdr. erit

grlmez. Dolaysyla dalgalarn bindirmesiyle oluan desen, tfek
ten kan merrnilerin dalmndan farkl olur. Paracklarn adedi
artarken, dalgalar birbirini ya glendirir ya da gtrr.
Deneyi sonucunda Young, aydnlk ve karanlk eritlerden mte
ekkil bir desen elde etti. In dalga zellii kantlanmt. eritler
arasndaki mesafe sayesinde dalga boyunu da hesaplamay baard
ve krmz renk iin 0,7 mikrometrelik bir deere ulat . Young bul
gularn Royal Society of London'da sundu. Ama n dalga oldu
u gr ancak yirmi yl sonra kabul grd. Thomas Young'n dal
ga kuramn en ok destekleyenler arasnda, Paris Akademisi yesi
bir mhendis olan Augustin Jean Fresnel yer alyordu. Ik dalgala
rnn varl yla Fresnel birok optik fenorueni basit ve doal biim
de aklayabiliyordu.
N EWTO N : Demek ki k gerekte dalgaym. B u kez ansm yaver
gitmemi, kuramm yanlm. Bu fkre al mak iin biraz vakte ih
tiyacm var. Ik bir dalga fenomeniyse her ey deiir. Dalgayla
parack birbirinden ok farkl. Parack bel l i bir alana aittir, dalga
larsa byk, yaygn sistemlerdir. Peki o zaman Einstein'n fikirleri
ne ne oldu? O da benim gibi n parack doasndan sz ediyor.
Einstein'n kuram da m yanl?
HALLER: Einstein'n kuramma da geleceiz. Belki o konuda kendisi
bir eyler sylemek ister. 1 9. yzylda zellikle ngiltere ve Alman
ya' daki bilimadamlar, Thomas Young'n deneyine dayanarak ayrn
tl bir k dalga kuram gel itirdi ve bu sayede birok grsel feno
men aklanr hale geldi. Cari Zeiss'n l 846'da Almanya'daki Jena'
da kurduu ve sonradan Ernst Abbe ve Otto Schott'un da dah i l ol
duu Zeiss-Werke gibi irketlerin meydana getirdii yeni sanayi
dallar olutu. Abbe ayn zamanda Jena n iversitesi'nde fizik profe
sryd. Dalga kuramma dayanarak son derece kesin hesaplamalar
yapmay baard. Bu sayede Zeiss bnyesinde, gelimi drbn ve
mkemmel mikroskoplar yaplabildi.
Ne var ki 1 895 ylnda Wilhelm Conrad Rntgen'in Wrzburg'da
kendi adyla anlan rntgen nlarn kefetmesiyle bir sorun ortaya
kt. Bu nlar bklmeye uramyordu, bu nedenle de on yldan
uzun bir sre gizemlerini korudular. Nihayet 1 9 1 2 ylna gelindiin
de, Mnih! i Max von Laue rntgen nlarn kristallerle krn ma u-

66

YAN I LIYORS U N UZ E I N STEI N !

ratmay baard. Byleli kle rntgen nlarnn d a dalga karakterine

sahip olduklar kantlanm oldu. Gnmzde bu nlarn, tpk k
gibi elektromanyetik zelliklere sahip olduunu biliyoruz. Normal
a gre farklar, ok daha yksek frekanslara sahip olmalar.
FEYNMAN: Sir Isaac, normal k, tm elektromanyetik dalgalarn sa
dece kk bir ksmn meydana getirir. Gama ya da rntgen n m
g i b i ok ksa dalgal elektromanyeti k dalgalarn yan sra, rnein
radyo dalgalan gibi uzun dalga boylar da v ardr. Gzle grlebilir
k 400 ila 800 nanometrelik dalga boyuna sahiptir. Atomlarn a
pndan ok da byk deil bu. Dolaysyla grnr k, tm elekro
manyetik tayfn sadece kk bir blmdr.

B i r an iin n bir dalga fenorueni olduundan yola ka

lm. O zaman bir soruro olacak. Su dalgalar sz konusu olduunda,
i leri ve geri hareket edeni n su olduunu biliyoruz. Peki ya k? Bu
rada titreen ey nedir? Ia zel bir madde mi var? Varsa, neden
mteekki l ? B u maddenin her yerde, sabit yldzlar arasnda olduu
gibi uzak galaksiler arasnda da olmas gerekmez mi?
N EWTD N :

E I NSTEI N : Ik dtnde titremek dnda bir ey yapmayan zel

bir maddeden sz edilirdi. Ik maddes i olarak da anlan bu madde
ye eter ad verilmiti. Her yerde olan, her eyin iine nfuz edebilen
tuhaf bir madde olmalyd bu - hem dnyada hem de evreni n her ya
nnda bulunan bir tr hayalet madde.
Sonra ilgin keifler yaplmaya balad. Her ey Danimarkah fi
ziki Hans Christian 0rsted'le balad. 0rsted 1 820 ylnda renci
lerine bir deney gsterdi. Deney esnasnda ok i lgin bir olay gz
lemledi. inden elektrik geen teli n yaknndaki pusulann ibresi
normal konumundan sapyordu. Bu ekilde elektrik akmnn man
yetik etkiye neden olduunu kefetmi oldu. Elektrik ile manyeliz
ma birbirleriyle alakah olmalyd. Bir sonraki keif Michael Faraday
tarafndan 1 83 1 tarih inde ngiltere'de yapld. Faraday bir tel boyun
ca hareket ettirilen bir mknatsn elektrik gerilimine neden olduu
nu buldu. Gnmzde su trbinleri araclyla elektrik retiminde
bu teknik kullanlyor.
Faraday sadece deneyler yapmyor, ayn zamanda baz fikirlerio
altna imza atyordu. Elektriksel ve manyetik fenomenlerle ilgili y
rtt birok deneyin yan sra, uzay da yaylan ve bylelikle eterin
yerini alan elektriksel ve manyetik alanlarn varlna inanyordu.

DALGA VE PARAC IK
Mavi

400 nm

Kozmik

Gama

ma

:
1 o-s m

1 o-,2 m

Rntger
1m

67

Sar

Krmz

600 nm

800 nm

uv

""!'"; "' "

Mikrodalga

lllNW

1 G-6 m

1 Q-'l m

U KW

MW

LW

KW

Radyo

....J

1m

...

1 03 m
Dalga boyu

Elekromanyetik tayf ok kk dalga boylarndan bir kilometrelik dalga boylar

na uzanr. Grnr k bir metrenin milyarda biri olan nanometre leinde, 400
ila 800 nanometrelik bir aral kapsar ve bu haliyle elektromanyetik tayfn sade
ce kk bir parasn meydana getirir.

Artk etere gerek kalmamt, zira btn uzay kapsayan alanlar ke

fedilmiti.
Elektriksel ve manyetik alanlar karlkl etkileim halindedir.
Elektrik akm, yani hareket halindeki bir elektrik yk manyetik
alan yaratabilir; zaman iinde deien bir manyetik alansa elektrik
alan oluturabilir. Alan fikri harika bir zmd. Uzaya yaylanlar
elektriksel ve manyetik kuvvet alanlaryd ve etere gereksinim duy
muyorlard. Yine de 20. yzyln bana kadar eter gndemden d
medi.
1 873 ylna gelindiinde, ngi l iz fiziki James Clerk Max well, alt
ml yllarda olgunlatrd bir fikri, A Treatise on Electricity and
Magnetism (Elektrik ve Manyetizma zerine nceleme) adl al
masnda aklad. Maxwell'e gre elektriksel ve manyetik alanlar ya
kndan i likiliydi; birbirlerinden ayr olarak ele alnmalar mmkn
deildi. Bu ikisi bir btnd, dolaysyla elektromanyetik alandan
sz etmek gerekirdi . Elektriksel alan zamanla deiirse manyetik
alan retir; zamanla deien manyetik alansa elektriksel alan meyda
na getirir. Maxwell denklemleri bu alanlar tarif etmekteydi . Denk
lemlerde elektriksel ve manyetik alanlar birb irleriyle yakndan ilin
tilidir.

68

YAN ILIYORSU N UZ EINSTE I N !

James Clerk Maxwell ( 1 83 1 -79),

elektrikle manyetizmay birletirdi.
1 865 ylnda elektromanyetik
alanlarn tarif edilmesine yarayan
Maxwell denklemlerini ortaya att.
Elektromanyetik dalgalarn
varln ngrd. Bu dalgalar
1 886 ylnda Heinrich Hertz
tarafndan kefedilecekti. Maxwell
48 yanda kanserden ld.

B unlar ok dikkat ekici denklemler. Yazldklarnda henz or

tada grelilik kuram olmasa da, Maxwell denklemlerinin aslnda
grelilie dayand sonradan fark edilecekti . Anlalan o ki, biraz
daha yaasayd grelilik kuramn Maxwell de ortaya atabilirdi, an
cak sko fiziki erken bir yata hayata gzlerini yumdu. B unun so
nucunda da grelilik kuramn bulan o deil, ben oldum. ansm da
yardm etti. I 905 ylnda grelilik kuramn kefetmemi olsam na
slsa bir bakas yapacakt, rnein Leiden'deki Hendrik Antoon
Lorenz ya da Parisli Henri Poincare. Her ikisi de zme ok yakn
d; ama Maxwell kuram I 890'dan nce zebilirdi. Maxwell denk
lemleri, grelilik kuram olmadan da byk baar kabul edildi. Ad
geen denklemler bugne kadar deimeden geldi - anlalan ku
sursuzlar. Newton mekanii salneyi grelilik kuramma braksa da,
Maxwell denklemleri olduklar gibi kalmay srdryor.
Daha nce de dile getirdiim gibi, zamanla deien bir manyetik
alan, zamanla deien bir elektriksel alan retir, bu da zamanla de
ien bir manyetik alan retir vesaire. B tn bunlar Maxwell denk
lemlerinde bulabilirsiniz. Sanrm bunun ne anlama geldiini en iyi
siz anlyorsunuz, deil mi?
Evet, iki alann birbirine bal olduunu artk biliyorum.
B iri dierini retiyor, ayn zamanda da tam tersi oluyor. Dolaysyla
N EWTO N :

DALGA VE PARACI K

69

i i e gemi b i r tr dalga oluturuyorlar. Peki Maxwell denklemle

riyle tarif edilen elektriksel ya da manyetik, daha dorusu elekro
manyetik dalgalar bunlar m?
FEYNMAN : Kesinlikle, zaten bu yzden e lektromanyetik dalgalardan
bahsedi l iyor. B unlar hayal rn deil ve Karlsruhe li bir fizik profe
sr olan Heinrich Hertz de 1 886 ylnda elektromanyetik dalgalarn
v arln nihayet deneyle kantlad. Hertz bu dalgalar yapay yollar
la retmeyi, bir vericiyle yayp bir alcyla kaydetmeyi baard ve
elektromanyetik dalgalarn Maxwell tarafndan ngrlm temel
niteliklerini teyit edebildi. Hertz'i n bu buluu telsiz teknoloj ilerinin
geliimi iin gerekli temeli meydana getirdi, ksa sre sonra da ilk
radyolar kullanlmaya balad. Gnmzde gezegenimiz, zellikle
televizyon kanallarnn yayd elektromanyetik dalgalardan oluan
bir denizde yzyor. Oysa televizyonda yaynlanan programl arn o
u na baktmda, keke Hertz elektromanyetik dalgalar kefetme
seymi dediim oluyor.
Max well, denklemlerini kullanarak bir elektromanyetik dalgann
yaylma hzn hesapiad ve k hzna eit, yani saniyede yaklak
300 bin kilometrelik bir deer buldu. B u bir tesadf deildi, zira k
hz, kendi denklemlerinde dolayl olarak ortaya kan bir evrensel
sabitti . Dolaysyla fziki n da elektromanyetik bir dalgadan
ibaret olduu sonucuna u lat.

Harikulade ! Yani k bir elektromanyetik dalga fenomeni.

Dalgalar etere hi ihtiya duymadan uzay ierisinde yaylyor. De
mek ki parack kuramm tamamen yanlm. Beyler, n dalga
kuram hepimize hayrl olsun !
N EWTO N :

FEYNMAN: B u kadar mtevazl olmayn, Sir Isaac. Kuramnzn o ka

dar da yanl olmadn greceksiniz. Evet, k elektromanyetik bir
dalgadr. nemli olan dalgann boyudur. Radyo ve televizyon verici
leri de ayn dalgalar retir ama rnein ksa dalga radyoda olduu
gibi 1 O ila I 00 metrelik grece byk dalga boylarnda. Gzle gr
lr n dalga boyu yaklak olarak 0,00005 santimetredir. Ik bir
dalga fenomenidir, Mr. Newton . Yurttalarnz Young, Faraday ve
Maxwell ok iyi i kardlar.
N EWTO N : Pekala, ama imdi de sizin vardnz sonucu anlayamyo
rum, Herr Einstein. Az nce fotonlardan, k paracklarndan sz

70

YAN ILIYORS U N UZ E I N STEI N !

ediyordunuz. Yanl myd tm anlattklarnz? Ben d e sizin foton g

rnzn, kuramnn hayata ge irilmi hal i olduunu dnm
tm. Peki ne oldu sizin fotonlara? B unlar parack m, dalga m?
E I NSTE I N : O kadar da kolay olmadn itiraf etmem gerekiyor. 20.
yzyln banda n doasna dair nemli bir kriz yaanmaktay
d. Daha nce de dile getirildii gibi rntgen nlarnda giriim gz
lemlemek mmkn deil. Bu nlar dalga m, parack m? Rnt
gen nlaryla kristaller zerinde yapt deneylede 1 9 1 5 yl nda
Nobel dl alan William Henry Bragg bir defasnda yle demi
ti : "Pazartesi, aramba ve cuma gnleri n madde kuramn
retiyorum, sal , perembe ve cumartesi leriyse dalga kuramn." De
mek ki zavall adam her gn ders vermek zorundayd. Ama sonunda
Max von Laue ve Henry Bragg kristaller zerinde alrken rnt
gen nlarnn eildiini ve giriim yaptn buldular. Bu sayede
atom boyutundaki dalga boylarn incelemek mmkn oldu.
Ancak o sralarda n bir parack fenorueni olduuna iaret
eden, rnein fotoelektrik etki gibi deneyler yrtlmekteyd i . Foto
elektrik etkide, tpk dn de bahsedildii zere, bir metal levhann
zerine k tutulduunda metalden elekronlar kopar. Metalde bulu
nan elekronlar skca yerlerinde tutulmaktadr ve onlar koparmak
iin bel li bir asgari enerj iye ihtiya vardr. Heinrich Hertz ve Phil ipp
Lenard fotoelektrik etkiyi sistematik olarak inceledi . almada, me
tal levhadan kopan elektronlarn kinetik enerjisinin, den n
rengine, yani frekansna bal olduu ama iddetiyle bir ilgisi olma
d anlald. Klasik fizikte dalgann enerjisi, frekansna deil gen
liine bal olduundan, bu sonu n dalga olduu gryle e
liiyordu. In younluu artrlacak ol ursa, levhadan kopan elek
tronlarn says artyor, ama enerji lerinde bir deiiklik olmuyordu.
Bunun zerine kafa yorduktan sonra bir aklama buldum. 1 905
tarihli makalemde k nnn yaylmas esnasnda enerj inin gide
rek genileyen hacimiere da lmadn, paralanmadan hareket eden
ve ancak bir btn olarak retilip sourulabilen yerel enerj i paketle
rinden olutuunu yazdm. Bylel ikle k parac da tabir edilen
foton fikri ortaya km oldu. Yine de fotonun oluturduu fiziksel
tablonun ak lma tam yattn syleyemezdim, zira n dalga ka
rakterini yok saymak da mmkn deildi.
Daha sonra, takvimler 1 922'yi gsterirken, zellikle Arthur H.

DALGA VE PARACI K

71

Compton tarafndan incelenen Compton etkisi sayesinde kuram

nn doru olduuna dair ak bulgular elde edildi. Compton salan
bir n frekansnn da deitiini tespit etti. Enerj i ve impulsun,
foton i le elektron arasndaki bir arpmadaki gibi davrandn ka
ntlad ve n paracktan meydana geldiini teyit etmi oldu.
H E I S E N B E R G : O kadar da basit deil - k parack olmann yan sra
dalgadr da. te tam bu noktada kuantum mekanii devreye giriyor.
In hem dalga hem de parack karakterini birletirmek ancak ku
antum kuramyla mmkn. sterseniz nce Sir Geoffrey Ingram Tay
lor'n I 9 1 5 ylnda ngiltere'de gerekletirdii basit bir deneyden
bahsedeyim size. Taylor, deneyi iin ok zayf bir k kulland. Ku
antum kuram nedeniyle ift yar k dzenendeki yar ktan bir kerede
tek bir foton getiini bil iyordu. Dzenen arkasna hassas bir film
gerdi. Her foton bu fi lm zerinde siyah bir nokta brakacakt. Dze
nei birka gn boyunca kendi haline brakt ve ardndan filmi i nce
ledi. Mnfert fotonlar kullanlm olsa da, Taylor deneyinde yine de
giriim eritlerinin meydana gelmi olduunu gzlemledi.

B ir dakika, byle bir ey nasl olabilir? Her defasnda -me

sela on dakikalk aralklarla- tek bir foton geiyorsa, fotonlarn ya
bir yarktan ya da dierinden gemi olmas gerekir. Dolaysyla or
tada herhangi bir erit deseni olmaz. Eer ok sayda foton varsa,
birbirlerini bir ekilde etkilemi ve ortaya bir desen karm olduk
lar varsaylabilir. Birok foton katldnda k dalga gibi davranr.
M n ferit fotonlar sadece paracktr ve dalga oluturamazlar.
N EWTO N :

Unutmayn Sir Isaac, Taylor'n deneyinde yarklardan

biri kapatldnda arkadaki film zerinde giriim eritleri grl
mez. Anlalan foton yarklardan birinden geerken, dier yarn
a k m kapal m olduunu bir ekilde anlyor ve erit deseninin
oluup olumamas buna bal oluyor. Yani giriim fenomeni, ancak
birbiriyle arpp kesiebi lecek ok sayda fotonun kullanlmas
durumunda ortaya kan bir fenomen deil, aslnda her bir fotona
zg bir durum. S i z Herr Einstein, bu mesele yznden Niels B ohr
ile birok tartma yrttnz.
HEISENBERG:

EINSTE I N : Evet, parac klarn hangi

yarktan getiini kesin olarak tes

pit edebilecei m izi savunuyordum; ama bu durumda da az nce bah
settiiniz sorunla kar karya kalyoruz. Bu sorunu tam olarak z
dm iddia edemeyeceim, Bohr'un da zebildiini sanmyorum.

72

YAN I LIYOR SUN UZ EINSTEI N !

Bohr'un b u konuda bir sknts yoktu. Hem fotonun iz

ledii yolu bilmenin hem de ekrandaki eritleri izlemenin mmkn
olmadn syledi. rnein dzenekteki her yarn arkasna, fo
tonlarn gel i ynne dik hareket eden birer elektron n konabi !ir.
Yarklardan birinin yaknnda foton bu elektron nyla arprsa
fotonun bu yarktan gemi olmas gerektii anlalr. i zledii yol bu
ekilde tespit edildiindeyse ekrandaki giriim deseni kaybolur. te
yandan deney, fotonlarn yolu bilinmeyecek, daha dorusu bilinme
sine izin vermeyecek ekilde dzenlendiinde desen yeniden ortaya
kar. Yani bize bir seim hakk tannmyor. Ya yolu bi leceiz ve giri
im eritleri olmayacak ya da yolu bilmeden sadece erit deseniyle
yetineceiz. Yani giriim eritleri, fotonun yolunu bilmediimizin
en net gstergesi.
HEISENBERG:

Tanrm, u kuantum mekani i ne tuhaf bir kurarn byle !

Kavrarnam mmkn deil . Benim iin her zaman karanlk bir gi
zem olarak kald, bundan sonra da byle olacak, bir tr hayalet hika
yesi . B una doabilimleri deil, bir tr ilahiyat denir beyler. Fotonlar
hakkndaki alman hi yazmasaydm keke.
E I NSTE I N :

Abartyorsunuz Herr Einstein. ahsen kuantum mekanii

ni son derece ilgin buluyorum, nihayet ilk bakta anlamadm bir
eyle kar latm. Elbette bu bir bilim, ne de olsa zerinde derinle
mesine dnmek gerekiyor. Bu arada, Herr Einstein, hala dnce
gcnz kaybetmedinizi umuyorum. Kuantum kuramn hemen
ktlerneyin byle, bence harika bir kuram. stelik dnyaya gelme
sine siz de katkda bulundunuz.
N EWTO N :

H E I S E N B E R G : Ayrca kuantum mekanii son derece kati bir kuramdr.

Ekranda tek bir foton gzlemled iimizde dahi, olasl hakknda
bilgimiz olur. B u mekan ikte katilie yer olmasa da, olas lklar hak
knda kesin ifadelerde bulunabiliriz. Tpk doumdaki gibi. Dnya
ya gelecek olan bebein kz m erkek mi olacan bilmesek de, kz
olma olas lnn aa yukar yzde elli olduunu syleyebiliriz.
Kuantum mekaniinin istatistiksel yorumunu balarda ben de anla
m akla zorlanmtm. Bu fikri ortaya atan M ax Bom oldu. Dalga
fonksiyonu , bir elektronun bel li bir noktada bulunma olaslyla il
gilidir. Dalga fonksiyonunun karesi bize olas l verir.
Dalga fonksiyonu gerek anlamda fiziksel bir dalga deil, bir tr
hayalet alandr. N iels Bohr bir paracn hareketinin olaslk kural-

DALGA VE PARACIK

Olaslk younluu ilkesini

kuantum mekaniine kazandran
ve bunun iin 1 954 ylnda
Nobel dl alan Max Bom.

73

!anna uyduunu, ancak dalga fonksiyonundaki deiikliin Schr

dinger denklemiyle tarif edildiini sylediinde aslnda bunu vurgu
lamt .
Max Bom tarafndan getirilen kuantum fiziinin istatistiksel yo
rumu, doa olaylanndaki kati nedensellik anlayna vurulan son
darbeydi . Schrdinger bunu kabullenmek istemedi. Hatta bir defa
snda, sonradan kendi adyla bilim tari ine geecek olan dalga denk
lemini tarif ettii makalesini, Bom ile benim bu denklemle yapa

caklarmz bilse hi yazmayacan sylemiti . Ama o zaman da

Nobel dl'n alamazd.
N EWTO N : Tesadf hakknda ne diyeceksiniz? Gndelik hayatmzda

da sklkla tesadflerden bahsederi z. Bir elma aacnn altnda otu

rurken bamza bir elma debilir. B ana soracak olursanz bunu.n
ad tesadftr. Ancak elmann dmesi neden-sonu ilikisine daya
l, yani nedensel bir olaydr. Elmann dalla balants epey zayfla
mtr ve kk bir meltemin esrnesiyle elma daldan kopup der.
Grnrde tesadfi bir olaya benzese de, aslnda nedensellie boyun
emektedir.
H EI S E N B E R G : Haklsnz. Bu balamda bunu znel bir tesadf diye

adlandryorum. S re hakknda ayrntl bilgiye sahip olmad

mzdan olay tesadf olarak gryoruz. Ama sizin de ifade ettiiniz
zere tesadf deil bu . Elmann aatan tam da siz altnda oturdu-

74

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

unuz srada kopup dmesinin bir nedeni vard.

S izlerin kuantum mekanii erevesinde bahsettiiniz te
sadf de byle bir ey olamaz m? Kesin sreci bi lmediimiz iin
tesadf olarak adlandryoruz. Konuya daha yakndan bakldnda
belki daha farkl bir durumla karlaacaz. Henz hakknda bilgi
sahibi olmadnz gizl i parametreler iin iinde olabilir.
H E I S E N B E R G : yle denemez, hayr. En azndan ben yle olmadn
N EWTO N :

dnyorum ve eminim Mr. Feynman da bana katlacaktr. Gizli

parametreler yok. Burada olan ey daha ziyade doann bize bel l i s
nrlar koymas. Kuantum kuramnda tesadfn varl , bir olayn ke
sin nedenlerin i bil mememizden dei l , olayn kesin bir nedeninin ol
mamasndan kaynaklanr. Parack iki yarktan birinden geme z
grlne sah iptir. Her iki olaslk da mmkn olduundan bir giri
im deseni meydana gelir. Dolaysyla kuantum mekaniinde tesa
df, znel deil nesnel bir olgudur. Doann izleyecei yol nceden
bel irlenmemitir ve daha ziyade olaslk ilkelerine gre i ler. H ibir
ey mutlak biimde kesin deildir. te dnyamz byle bir yer, Sir
Newton, bir tesadfler dnyas.
E I N ST E I N : Ben bu konuda kukuluyum. Tarif ettiiniz bir kumarhane
dnyas. Ama ben dnyamzn byle bir yer olmad grnde
yim. Bom'un istatistiksel yorumu beni de epey etki lemi olsa da ki
m i kukularm vard. imden bir ses bunun doru yol olmadn
syledi. htiyar'n srlarn kefetmemiz iin henz erken olduunu
dnyorum. htiyar zar atmaz.
FEYNMAN : Doumumuzdan itibaren makro lekl i bir dnyada ya
yoruz ve buras bir kumarhane dnyas deil. Her eyin bir neden-so
nu zinciri vardr. Bir olay olur ya da olmaz. Kullandmz kavram
lar da bu tecrbelerimize dayanarak geli tirdik. Ancak bunun tam
anlamyla doru olduunu syleyemeyiz. Kuantum dnyasnda, r
nein atom fiziinde durum ok daha farkldr. Makro dzeydeki kav
ramlar buraya uygun dei ldir. Fakat baka seeneimiz yok, dnya
y bu kavramlarla tarif etmek zorundayz. Bu nedenle de olaslk il
kesine ihtiyacmz var. Tm bu kavramlar kullanmamz, ancak ola
slklarla altmz takdirde mmkn. Byle yapmayacak olursak
bir sorunla kar karyayz demektir, Herr Einstein.
E I N ST E I N :

Akas bu durum ben im aklma yatmyor. Kuantum ku-

DALGA VE PARACIK

75

Erwin Schrdinger ( 1 887- 1 96 1 ),

1 926 ylnda, sonradan kendi
adyla anlacak denklemi yazd.
Kuantum mekaniine dayal
sistemleri kesin olarak tarif
etmeye yarayan bu denklem,
1 933 ylnda ona fizik dalnda
Nobel dl getirdi.
ramnn olaslk yorumu bende her zaman ba arsna sebep olmu
tur. Benim ilkem basit: Tanr zar atmaz. Ne o kumarbazdr ne de
dnya bir kumarhane.
H E I S E N B E R G : Niels Bohr'un size hep syledii eyi hatrlyorsunuz,

deil mi? Tanr iin koullar ne srmekten vazgein. Tanr ne yapt

n pekaHi biliyor ve bir eyi yapp yapamayacan da Herr Einste
in'a soracak deil ! htiyar pekala zar atar. Dnyamz da, her ne kadar
bu kavramdan holanmasam da bir kumarhanedir.
FEYNMAN: Herr Einstein, htiyar'n zar attn kabul edin artk. B a

ka trlsn yapmas mmkn deil zaten. Dnya bir kuantum ku

marhanesi. Kuantum kuramnn olaslk yorumu, siz Herr Heisen
berg tarafndan oyuna dahil edilen belirsizlik ilkesi erevesinde da
ha bir nem kazanyor. Bir paracn yerini kesin olarak tespit ede
biliriz, ancak bu durumda momentumunu ya da hzn bi lemeyiz.
te yandan hzn bildiimizde yeri belirsizleir. Paracn konu
mundaki belirsizlikle parac n momentumunun belirsizliinin ar
pm Planck sabitiyle snrlandrlmtr. Niels Bohr'un da vurgulad
gibi, yer ve momentum birbirini tamamlayan trde birimlerdir.
H E I S E N B E R G : Mesele sadece lmlerle de kalmyor. Paracklarn

kendisi de kesin niteliklere sahip deil. Bir kez daha parack davra
nlarn makro lekli kavramlarla aklamaya alma hatasn ya
pyoruz. Gndelik yaantmzda bir nesnenin belli bir hznn olma-

76

YAN ILIYORSUNUZ EI NSTEI N !

s v e belli bir yerde bulunmas son derece doaldr. Ama kuantum

dnyasnn m ikro lekli fiziinde ayn durum geerli olmaz. Mik
rofizik bambaka bir ortamdr ve bizim kaba gerelerimizle tam an
lamyla kavranamaz.
E I N S T E I N : 1 924 ylnda Fransz fiziki Louis de B roglie doktora te
zinde i lgin bir nerme dile getirdi. In bir yandan dalga, te yan
dan benim varsaymma dayanarak parack olduunu biliyordu.
Dalga ile parack arasndaki ikilik, de Broglie'nin akl ndan km
yordu. Sonunda bu ikiliin dier paracklar, rnein elekronl ar
iin de geerli olmas gerektii varsaymn ortaya att.
De Broglie'nin tezi Paris'teki meslektalarnn aklna yatmam
t, o yzden benim uzman grm rica ettiler. Ricalarn yerine
getirdim ve tez hakknda sadece olumlu eyler yazdm. Tartmaya
ak fikirler ierse de, de B roglie'nin ortaya att fikri son derece il
gin bulmutum. Bence byk sr perdesini bir ucundan aralamay
baarmt. Yaplan deneyler ksa srede varsaymnn doruluunu
teyit etti. 1 927 yl nda elektron nlarnn kristallere arparak sal
mas izlendiinde, rntgen nlarnn sa lma tablosuna benzeyen
bklme grntlerine rastland. Birka yl sonra da sodyum atom
laryla yaplan deneylerde atomlarn bklme tablolar elde edildi.
Ama de Broglie'nin almasnn aklma yatmayan yanlar vard.
nk imdi neden sadece fotonlarn deil, dier temel parackla
rn da bu tuhaf ikili karaktere sahip olduunu -hem parack hem de
dalga olabi ldiklerini- aklamak gerekiyordu. Ben sebebini anlaya
madm, anlalan de Broglie de yle. Ama yine de bu almas ne
deniyle I 929 ylnda Nobel dl ald.
H E I S E N B E R G : De Brogl ie'nin grnn kuantum mekaniinin gel ii
mi asndan son derece nemli olduunu sylemek gerek. Nitekim
bu dncenin, dalga-parack ikil iine atfta bulunan dalga meka
nii adn almas da bu yzden. Kuantum mekaniinin geliimi,
atom kabuunun daha iyi anialmasn salad.
Dalga-parack ikiliine dair son bir not: Elektron nma yakn
dan bakal m. Elektron parac k olduundan, aslnda paracklardan
oluan bir ndr bu. Ama bu n ince madde katmanlarndan ge
meye zorladmzda giriim fenomenine rastlarz. Yani ortaya dal
ga fenomenine benzer bir grnt kar ve elekronlar az nce bah
settiimiz tuhaf ikili karakteri sergiler. Bir yandan paracktrlar, ama

DALGA VE PARACIK

- -

_c - < =:J :._:-z - ....

L::..J - .: - -

Eiektron
ta baneas

.:;

' ,'

l,D

77

Dedektr

u2

Ekktronlarla yaplan ift yar k deneyi. kinci yar k kapal olduunda P . ilki kapa
l olduundaysa P2 dalm oluur. Her iki yark da ak olduundaysa P1 ile P2
toplam deil, su dalgalarnnkine benzer bir giriim deseniyle P 1 2 dalm gr
lr.

ayn anda dalga gibi de davranrlar, tpk de Broglie'nin ngrd

gibi.
FEYNMAN: ift yark deneyini k yerine elektronlarla da yapmak
mmkn. imdiden syleyeyim, deneyin sonunda su dalgalarndaki
gibi giriim desenleri oluur.
N EWTO N : Neden giriim olutuunu anlamyorum. Her bir elektronu
yarklardan biri nden geerken gzlemleyebi liriz.
FEYNMAN: Bunu yapmak iin elektronlarn zerine k tutmamz ge
rekir. Bu yapldndaysa giriim deseni olumaz. Elektronlar gz
Jemlendiklerinde nonnal parack, gzlemlenmedik lerindeyse dal
ga gibi hareket eder. Kulaa ok gizemli bir olay gibi geliyor ama as
lnda hi de yle deil. Elektronlarn izlenebi lmesi iin k dalgaia
rna ihtiya var ve bir k dalgas bir elektronla bulutuunda elekt
ronun izledii yol sapar. Bu srada da giriim engellenmi olur. Yakn
zamanda bu deney ntronlarla, ardndan atomlardan oluan nlarla
tekrarland. Nispeten byk atom lar dahi bu deneylerde dalga davra
n sergiliyor. Altm ya da daha ok karbon atomundan meydana
gelen minik futbol toplarna benzeyen devasa molekl ler olan Fulle
ren'lerin kullanld deneyler de yap ld . Burada da yine giriim de
senleri grld. Yani bunlar da dalga zellikleri gstennekte.
Bir elektron nasl olup da ayn anda hem parack hem de dalga
olabilir? Paracklarn hareketlerine il ikin alldk anlaymz,
atom dzeyindeki sreleri kavramakta yetersiz kalyor. Anlay-

78

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

mz oluturan, atom dzeyinden o k daha byk, gzle grlr

nesnelere ilikin insani tecrbelerimiz. Atom leinde olan biteni
anlamak iin bu anlaytan vazgeip yerine yeni grler ikame et
meliyiz. Mikro dzeydeki fziin kanunlar makrofizikten farkldr.
Gnmzde dalga ve parack anlayn eit arlkl olarak kulla
nyoruz, zira olaylar ne biri ne de dieriyle tek bana tarif edilemi
yor, her ikisine de gereksinim var. Doay doru gzlerle grebil
mek ve anlamak iin her iki gzl de ayn anda takmamz gereki
yor.
Tanrm, ne kadar da karmak. imdi bir de iki ayr gzlk
le mi uramak zorundayz? Elektronlar bir taraftan parack, dier
taraftansa dalga, ama aslnda her ikisi de deil. Olanlar parack
gzlmle izledirnde elektron parack, dalga gzlyle i se
dalga olarak grnyor. liraf etmem gerekiyor ki insann ba d
nyor bu durum karsnda. B ohr'un hakl olduu konusunda p
hem yok, ama ben dnyaya gzlksz bakmay tercih ederim.
H E I S E N B E R G : B ah settiimiz kuantum mekanii, Sir Newton, klasik
Newtoncu mekanik deil. B urada gzlksz hibir ey gremezsi
niz. Atom u net bir biimde kavrayabilmek akas olduka zorlu bir
i. Gzlemlenebilir olann snrlarnda dolayoruz.
Gelin hidrojenin atom kabuuna bakal m. zel bir kamerayla ok
sayda fotoraf ekecek olursak, elektronun ekirdee kimi zaman
yakn kimi zamansa daha uzak bir mesafede, bir orada bir burada bu
lunduunu grrz. Nihayetinde elektronun bu yerlerden herhangi
biri nde bulunma olaslna dair bir fikrimiz olur. Yani elektron iin
olaslk dalm tespit edilir. Elektronun kesin yerini tespit etmekte
ancak bu kadar ileri gidebil irsiniz. Bohr da dorusunu yapt; bu nok
tadan teye gemedi . Tek bir konuda yani vard. Hidrojen atomun
daki elektronlarn gerek anlamda yrngesi yoktur; bunlar aslnda
istatistiksel olarak datlmtr ve burada da olaslk yasalar geer
lidir. Elektronlar ekirdein etrafnda d nmez, titreirler.
Bylesi bir olaslk dalm bir dalga ya, daha dorusu duraan
dalgaya benzer. Bu da bizi dalgann de Broglie yorumuna gtrr.
Dalga genliinin karesi, bize sz konusu noktadaki madde younlu
unu verir. Bylelikle bir enstantane alndnda elektronun sz ko
nusu noktada bulunma olasln gsterir. Atom ekirdeini evre
leyen duraan dalgalar, elektronlar ekirdek evresinde duraan
N EWTO N :

DALGA VE PARACI K

79

5 , 0 0 0 .-----

::; 4 , 0 0 0
"O
n
N

c:

e
:
..s

c:

::
>c:n
o
>-

3,000

2,000

1,000
100

ift yar k tan geen ntronlar bir giriim rnts oluturur. Buradaki izgi kuan
tum mekaniinin ngrsn temsil etmekte. Bu da deneyin kuramla mkemmel
biimde rttn gsteriyor.

dalmda tutar. Burada bir dalga fonksiyonundan bahsedilmesinin

nedeni budur.
Gen bir fziki olarak olaanst bir fenomen olan kararllk
hakknda uzun uzun dnrdm. Kararllktan kast, rnein kim
yasal tepkimelerden hep ayn rnlerin kmas. Aslna baklrsa iki
hidrojen ve bir oksijen atomunun birleip su molekl oluturmas
tuhaf bir durum deil mi? Klasik rnekanin yasalar erevesinde
gerek bir mucize. Buradan atom ve molekl dinamiinin klasik me
kaniktekinden farkl olmas gerektii sonucuna ulatm. Ama soru
nu zmenin yolunun ne olduunu henz kavrayamamtm.
Platon'un Timaios diyalounu okurken nl filozofun atoml ar
hakknda syledikleri ilgimi ekti . Platon atomlarn kk dik
genler olduunu ve bunlarn kp, drtyzl, sekizyzl ya da yirmi
yzl gibi Platonik cisimler oluturabildiini yazmt. B unlarn her
biri, drt ana element olan toprak, ate, hava ve suyu meydana geti
ren temel birimlerdi. Bu konuda kukularm vard, ancak Timaios'u
okuduumda Platon'un mecazen hakl olabi leceini dndm. An
lalan atom ve molekller yepyeni matematiksel yaplard ve nce
bunlarn kefedilmesi gerekiyordu.
Elbette Niels Bohr'un grlerinden haberdardm. Bohr hidro-

80

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

jen atarnundaki elekronun hareketinin klasik bir hareket olduunu

varsaym, ama bunu henz tam anlamyla aklayamad kuantum
koullarna tabi klmt. Bylel ikle hidrojendeki elekronun yrn
gesi, yaplan fiziksel gzlemlerle mkemmel uyum salayacak e
kilde tarif edilmi oluyordu.
Bohr kuantum koullar bana o zamanlar da ok tuhaf gel
miti. Koullar atom fiziine nmerolojiyi sokuyordu. Eski Pisagor
cularn gzlemlerini hatrladm. Ayn gerginlikteki iki teli n titreme
sinin, ancak telierin uzunluklar birbirinin tam kat olduunda uyum
lu bir ses rettiini sylemilerdi. Geri imdi atomun iindeki elek
tronlarn hareketlerinin tel ierin titreimiyle ne ilgisi olduunu d
nyor olmalsnz.
EINSTE I N :

H EI S E N B E R G : In atomlar tarafndan saurulmas da tuhaf bir olgu.

Bylece sizin k kuantas varsaymnzla akladnz fotoelekt
rik etkiye geliyoruz. Her ne kadar atom dzeyindeki sreler hak
knda siz de bir aklama yapmaktan uzak olsanz da, neyse ki buna
gerek kalmad. Bohr'un varsaymna gre bir elektron bir yrnge
den dierine srar ve bu esnada tek bir k kuantumu ekl inde
enerj i salar. Bunu sebebi ne olabilir? Zihnimi megul eden sorular
dan biri de buydu. Niels Bohr'un nmerolojisini ok etkileyici bul
duumu sylemeliyim. B u sistem bu kadar iyi iledii iin de, ato
mun parack yrngeleri ilk kez kukuyla karlanmaya balad.
Tm bunlarn arkasnda baka bir eyler olmal, aratrlmas gere
ken yeni matematiksel yaplar bulunmalyd.
N EWTO N : Evet, gerekten de dndrc. nce yrngelerin hesap

lanmas iin benim mekaniimden faydalanld, sonra Bohr kuan

tum koullar bir ark hals gibi zerine rtld ve buradan atomla
rn kararllna ulald. Buna gre hidrojen atarnundaki elekronun
yrngcsi burada da aynyd, rak bir yldzda da. Akas Bohr be
nim mekaniimi olduka garip biimde kullanm ama bu sayede en
azndan hidrojen atomunu aklamay baarm. Deneyierin onun
ileri srd fikirleri destekledii aikar, ancak bunun neden byle
olduunu kimse an layarnam sanrm.
H E I S E N B E R G : I 925 ylnn maysnda tutulduu m saman nezlesine a
re olsun diye Helgoland Adas'na gitmeye karar vermitim. Ada Ku
zey Denizi'nin tam ortasnda, iek aan potenli ayrlardan uzakta
bir yerdeydi . B urann salad yalnzlk, nemli bir keif yapnama

DALGA VE PARAC IK

81

olanak tand. Bohr'un, Mnih'teki hocam Sommerfeld tarafndan

gelitirilmi kuantum koullar yerine, kurgusal elektron yrngele
ri yerine salt gzlemlenebilir nicelikler, titreim frekanslaryla ilgi
lenen yeni koullar oluturdum. B u sayede kendi iinde tutarl bir
kurarn gelitirebildim ve aslnda matematiim ok kuvvetli olmasa
da, kuramn temelinde yeni bir matematik trnn yattn sezdim.
B ata derinden sarslmtm. Atom fenomenlerinin yzeyinin al
tna dal p tuhaf gzelliklerden oluan derin bir zemi n grdm
duygusuna kapldm ve doann derinlerde bana sunduu saysz
matematiksel yapnn peine dmem gerektii dncesiyle bam
dnd.
Kendi getirdiim niceliklerle hesaplamalar yapmaya koyuldum.
Aslnda matrislerle alyor olduumu ancak Gttingen'e dnd
mde Max Bom'dan rendim. O zamanlar matrislerin ne olduu
nu bilmiyordum. B i liyorsunuz, arpma ileminde deime i lkesi
geerlidir. te bein arpmyla bete n arpm ayn sonucu
verir. Ancak matrislerde durum farkl. A x B , B x A'ya eit deildir.
Max Bom, benim Bohr kuantum koullarna getirdiim yorumu,
zellikle de p'nin momentumu, x'inse koordinatlar verdii xp arpt
mn ve bunun alternatifi px arpmn inceledi . Bylelikle yeni bir
arpm tanm getirmi oldum. Bohr bu arpmn dei me zellii
olmadn buldu. arpanlarn yeri deitiinde sonu da deiiyor
du; yani xp arpm, px arpmna eit deildi. Bunun sonucunda xp
- px = if denklem ine, yani benim ortaya att m belirsizlik kuram
nn matematiksel i lkesine ulat. Gerek p momenti gerekse x koordi
natlar, klasik mekanikteki gibi normal rakamlar deil, matematik
kurallarndaki operatrlerdir.
HALLER: Doumunuzun 1 00. yl olan 200 l 'de benim de aralarnda
bulunduum bir grup bilimadam Helgoland'a gitti. Burada kuan
tum kuramnn doumunun andac olarak bir kayann iine oyulmu
antn aln yaptk. Frsattan istifade, tpk sizin 1 925 'te yapt
nz gibi Helgoland'n kayalkianna trmandm. Byk bir yenilik
olan kuantum kuramnn aklnza, bir kayann stne kp orada
gndoumunu beklerken geldiini yazmtnz. Ne yazk ki bu ka
yalk yllar nce aday vuran bir frtna ya yenik dt.
E I NSTE I N : Yani kuantum kuramnn doum yeri ortadan kayboldu.
Keke kuramn kendisi de kayayla beraber srra kadem bassayd.

82

VAN ILIYORS U N UZ E I N STEI N !

N EWTO N : Yapmayn ltfen, Herr Einstein. yle bir deney dnelim,

Herr Heisenberg. B ir lazer diyodu kullanarak mnfert fotonlar ret
tiimizi varsayalm. Elimizdeki k kayna, dakikada tek foton re
ten, olduka soluk bir kaynak olsun ve karsnda, n yarsn sa
a yanstan, kalan yarsnysa geiren bir ayna bulunsun. B ir fatonu
paralamak mmkn olmadna gre bu durumda ne olur?
H E I S E N B E R G : S ize bu sorunun cevabn hemen vereyim. Foton ya sa
a yanstlacak ya da aynann iinden geecektir; ama bunlar ya
parken daima btn bir foton olarak kalacaktr. Aynann sana ve
aaya birer foton alcs yerletire biliriz. S adaki alcya O-ciha
z, aadakineyse l -cihaz adlarn verelim. Ardndan deneyi bala
tp O ve l cihaziarnn ka defa foton algl adklarn not edel im. O l l
O O l l O l l O O l O O l O O eklinde bir say dizisi elde ettiimizi
dnel im. Tamamen tesadfi bu dizide onuncu fotonun nereye gi
deceini, gereklemeden hesaplamak mmkn deildir. O da ka
bilir, l de. Kimse sonucun ne olacan nceden bilemez. Ama de
neyi yeterince uzun sre tekrarlarsak, ortalamada O'larla l 'leri n sa
ys aa yukar ayn olacaktr. Yukardaki rnekte her iki rakam da
onar kez yer alyor. Kuantum kuramnn olaslklarla ilgili olduunu
gstermesi asndan gzel bir rnek olduunu dnyorum.
S izin gelitirmi olduunuz mekanikse, S ir Newton, kati bir ku
ramdr, her ey yzde 1 00 kesinlikle gerekleir. Kuantum mekani
i iin geerli olmayan bir durum, zira burada sadece olaslklar h
km srmektedir. Yani yukardaki say dizisinin devamnda O gelme
olasl tam olarak yzde SO'dir. l geldiindeyse bir sonraki sefer
yine l gelip gelmeyeceini bilemeyiz. Dnya bir kumarhanedeki
rulet masasna benzer. Bir parack hibir koul altnda kesin bir ye
re ve kesin olarak tespit edilebilir bir hza sahip olamaz. Yeri ne ka
dar tutarl biimde tayin edilirse, hz ayn oranda mulaklaacak,
tersi iin de ayns geerli olacaktr.
H A L L E R : Deerli meslektalarm, imdi ilk kez Schrdinger'in ortaya
att bir sorunu tartalm isterseniz. Kuantum mekaniinin olaslk
yorumu Schrdinger'in aklna hibir zaman tam anlamyla yatma
mt . B unu anlatmak iinse u dnce deneyini ortaya atmt :
Radyoaktif bir atom la bir kedi yi bir kutunun iine yerletirel im. Sz
konusu atom bir dedektrn iinde yer alsn ve bir saat iinde bozu
numa urama olasl yzde 50 olsun. Dedektr, atarnun bozunu-

DALGA VE PARACIK

83

munu algladnda bir ekici tetikleyecek, bu da kediyi ldrecek

zehri ihtiva eden tp kracak olsun.
imdi karmza kan soru , kutu iindeki kedinin kuantum rne
kanksel bir hayvana dnp dnmedii. Gzlemleyemediimi
ze gre kedi ne l ne de canldr, dolaysyla her iki halin st ste
bindiini varsaymamz gerekir. Schrdinger'e gre bu tuhaf bir du
rumdur, zira kedinin gerek hayattaki karl ( "canl ked i " + "l
kedi " ) / V2 olmaldr.
E I NSTEI N : Buna tuhaf deil, dpedz sama denir. Kutunun zerin
den ieri bakp kedinin canl m l m olduunu sylemeye imkan
tanyan bir pencere olsun. Canl ile l arasnda bir hal olamaz. Ben
ortada bir sorun gremiyorum. Kutunun iindeki ben olsaydm, o
zaman da herhalde ( "canl Einstein" + "l Einstein") / V2 durumunu
tartyor olacaktnz. Daha neler! Ya hayattaymdr ya da lmm
dr, o kadar. Arada baka bir hal olamaz.
FEYN M A N : Ben de burada bir sorun gremi yorum. rnein aradan bir

saat getiinde kedinin hala hayatta olma ihtimali yzde SO' dir. So
nunda kedi lecektir; ben de bu olayn ne zaman gerekletiini ke
sin biimde gzlemleyebilirim. Schrdinger bunu neden bir sorun
olarak alglad, anlayamyorum.
H E I S E N B E R G : Kat l yoru m . Bence de ortada bir sorun grnmyor.
Akas tartmalarn kuantum mekaniksel bir kedi zerinden y
rtlmesini doru bulmuyorum.
Bohr kuantum koullarnn, dorudan kuantum mekan iinden
karlabi leceini de sylemek lazm. Schrdinger denklemi kulla
nlarak Bohr kuantum koul larna ulalabi lir; ancak kati olarak de
il, sadece birinci yaklatrmda. Dolaysyla Bohr koullar mutlak
doru kabul edilemez.
zninizle kuantum fiziinin bir baka ilgin ynnden bahsede
yim. S i r Isaac, sizin kurmu olduunuz mekan ikte bir sistem ieri
sinde bu lunan parac klar kesin biimde ayrt etmek mmkn. On
lara bir numara ya da isim atanabilir ve yrngeleri takip edilebilir.
rnek olarak Hans parac u keye doru usun, Peter parac
ysa dierine.
B e l irsizlik i lkesi nedeniyle kuantum fiziinde bunu yapmak
mmkn deildir. Paracklar bu dzlemde zgnlkleri ni yitirir.
Herhangi bir yerde grdm elektronun, daha nce grdm

84

VAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N I

elekronla ayn olup olmadn anlamamn herhangi bir yolu yok

tur. Paracklara isim veremeyiz. Ancak belli bir hacim ierisinde
tek bir elekronun varln kesin olarak biliyorsam, bir parack z
gnln koruyabilir. Ayn hac i m ierisinde iki elektron yer al
yorsa, bunlar birbirinden ayrmak mmkn deildir. Elekronlar
dan birine Hans, dierine Peter diye isim takamam. Ancak isimleri
Hans-Peter olan ve birbirlerinden ayrt edilemeyen iki paracktan
sz edebiliriz. Tpk tek yumurta ikizlerinde olduu gibi. Parack
larn ayrt edilemez olmalar, kuantum fiziinin son derece inceliki i
bir niteliidir. Deneyimieyebildiimiz dnyada byle bir olay ger
ekleemez, bir paray iaretieyebilir ve her an hareketlerini takip
edebil iriz. Ne v ar ki mikro lekli fizikte bunu yapamayz.
E I NSTE I N : Kuantum mekanii tuhafln bir kez daha gsterdi. Peki
bu durumda mnfert paracklardan sz edebilir miyiz?

Elbette. Paracklar vardr, ancak kuantum fiziinde bu

kavram klasik mekaniktekinden farkl tarif edilmitir. Herr Einstein,
kuantum mekanii ok yeni bir olgu. stelik klasik mekanikten ala
bildiine farkl.
HEISENBERG:

Beyler, yeterince kavga ettik sannm. imdi ksa bir mola

vermeyi neriyorum, ne dersiniz?

HALLER:

Mola tahmin ettiklerinden daha uzun srd. Fizikiler hep beraber

Alexanderplatz'a y rdler, oradan Pergamon Mzesi nnden h
lamur aa l aryla evril i Unter den Linden B u l van'na girdiler. Fri
edrichstraBe zerindeki bir kafede oturduktan sonra gneye, Pots
dam Meydan'na uradlar.

5
K uantum Fiziinde Titreimler

ki saatlik yryn ardndan be fiziki yeniden Akademi'ye d

np tartmaianna kaldklar yerden devam ettiler.
FEYNMAN: Herr Heisenberg, bizlere bir baka basit sistemi , harmoni k
osilatr anlatmaya ne dersiniz? Yanl biliyorsam dzeltin ltfen ,
ama sanrm yirmili yllarda bu konuyla ilgili youn almalarnz
oldu.
N EWTO N : Harika. Gerekten de harmonik osilatr yakndan tand
m bir sistem. Kuantum mekaniinin osilatrle nasl baa kaca
n merak ediyorum dorusu ! Klasik fizikteki kadar kolay olmaya
caktr herhalde. En azndan bir nceki sistem olan serbest nokta kt
le sisteminden daha karmak olmasn bekliyorum.
Klasik mekanikte harmonik osilatr hesaplamak kolay. B i r ya
yn ucuna tutturulmu bir ktlemiz v ar. Os i latr serbest brakldn
da, yani nokta denge noktasndan belli bir mesafe uzaklatnda yay
bir kuvvet uygular; ktle balangtaki denge noktasndan ne kadar
uzaklarsa yayn uygulad kuvvet ayn oranda byk olur. Kuv
vet, ktle arp ivme olduundan forml mcfx 1 dt2 = -k.x'tir. B urada
m ktle, x yol ve k yay sabitini ifade ederken, cfx 1 dt2 ivmeyi verir.
B u denklemin zm bellidir, x = A sin (wt); A deeri herhangi
bir sabit, w ise salnrnn frekansdr. Bu frekansn hesaplanmas iin
ktleye ve kuvvet sabiti k'ya ihtiya vardr: w = vk! m. Sins fonksi
yonunun son derece ilgin bir zellii, ikinci diferansiyelin fonksi
yonun kendiyle orantl olmasdr. vneyi hesapladmzda, bunun

86

YAN ILIYORSUNUZ E I N STEI N !

gerekten d e yer i l e orantl olduunu grrz. Salnmlarn kati ol

malar da ilgintir. Sadece belli frekanslar oluur. Kuantum mekani
ndeki durum nedir peki?
Sorunuza hemen cevap vereceim, Sir Newton. Wolf
gang Paul i ile beraber Mnih'te Arnold Sommerfeld'in doktora
rencisiyken atom fiziinin sorunlaryla bouuyordum. Gnn bi
rinde Pau l i yanma geldi ve osilatr kuantum mekaniksel adan
ineelememi syledi. Hemen kol lar svadm. Problemi kendine has
bir ce bir tryle zmeyi baardmda son derece yal n bir sonu la
karlatm. Benden sonra Erwin Schrdinger de osilatr problemi
ni farkl bir yolla zp .yine ayn sonuca ulat . Asl nda Schrdin
ger'in izledii zm yolunun benimkinden daha basit olduunu bi
le syleyebiliriz.
Schrdinger osilatr problemi iin, matematiksel adan basit bir
diferansiyel hesab olan bir denklem hazrlad. En basit halden yola
kacak olursak, osi latr tek boyutta ele almamz gerekir. i mdi en
basit durum, yani osilatrn tek boyuttaki hareketleri iin zmlere
bakalm. nce yeni bir parametre, yani h = V hi 2rtmw formlyle ve
rebi leceimiz osilatr uzunluunu ekl iyorum. Bu uzunluu h biri
miyle lecek olursam, en dk konuma sahip temel hal in dalga
fonksiyonu iin u sonuca ularm: <j>0 = rr.- 114 e- 'r . Bu halin n ss te
mel haldeyken sfra eittir.
Halin enerj isi E = hw/41t. lk uyarlm hal, yani n = 1 iin <j> 1 =
cons.e-'r x elde ederiz. Buradaki sabit (const.), dalga fonksiyonu
'i norm alacak eki lde seilir.
Ardndan n = 2 olduundaysa bir dalga fonksiyon um olur.
HEISENBERG:

<l> = const.e x 'r (2x2 - )

Bir de n saysnn 3 olduu duruma bakal m:

E I N STEI N : Sanrm fonksiyonlar eriler halinde gstermek Mr. New

ton'n iini kolaylatracaktr. B unun iin fonksiyonlar birer dalga
ya dntreim. Buna gre temel halin dalga fonksiyonu x. ekse
ninde simetrik oluyor, birinci uyarlma hali asimetrik, bir sonrakiy
se yine simetrik kyor.

KUANTUM FiZi G i N D E TiTRE i M LER

p,.(z)

87

/ V(z)

n=2

n=l

n = O

Os ilatrn temel ve ilk iki hal inin dalga fonksiyonu.

FEYNMAN: Salnan bir paracn, yani osilatrn bir yerde bulunma

olaslna bakalm. Klasik bir parack ta bu olasl vermek kolay.
Tepe noktasnda en az olacak, ulara doruysa sonsuza gidecektir.
ekilde kesikli izgiyle gsterilmitir. Oysa n = iin kuantum rne
kanksel dalga fonksiyonuna baktmda, resimdeki iki tepe noktal
izgiyi grrm. Tam orta noktasnda olaslk sfrken, ardndan iki
pik oluur ve sl olarak yeniden sfr noktasna gider.
imdi bunu bir de n = O haliyle karlatralm. Bu rnekte dal
ga fonksiyonu on farkl sfr noktasna sahiptir. Olasln ortalama
sn aldmzdaysa klasik olasln neredeyse aynna ularz. G
ryorsunuz ya Mr. Newton, klasik fizik byk n saylar iin ortala
mada neredeyse daima ayn sonucu verir. Ancak kk n saylarn
da sapma olduka byktr.
N EWTO N : zellikle temel halde bir tuhaflk dikkatimi ekiyor. En d

k haldeyken paracn dinlenme konumunda olmas beklenece

inden enerj isinin de sfr olmas gerekir. Ne var ki burada byle bir
ey sz konusu dei l . Bu ekilde potansiyeli de izdiniz. Grebi ldi
im kadaryla burada parack klasik fziin yasak blgesinde bulu
nabiliyor.

88

YAN I LIYORSU N UZ E I N STEI N !

wklas l i

!
!

1
il

l
1 i
1

!
1
' 1
1
\

'

-2

c)

'

bl

Osilatrn kuantum mekaniksel ve klasik bulunma

olaslklarnn karlatrmas.

H EI S E N B E R G : Evet, kuantum mekaniinde parack klasik fiziin ya

sak blgesinde de bulunabilir. Bu belirsizlik ilkesinin dourduu bir
sonutur. Klasik fizikte en dk enerj i seviyesine parack dinlen
me konumundayken ulalr. Kuantum kuramndaysa byle bir hale
izin verilmez, zira aksi halde benim belirsizlik ilkemle eliir. Par
ack dinlenecek olursa, momentumu da tam o noktada sabitlenmi
saylr ki, dediim gibi bu belirsizlik ilkesine aykrdr.
Temel halde, yani en dk enerj i seviyesinde paracn gerek
momentumu gerekse konumu bel irsiz olmaldr ki belirsizlik i lke
siyle eli mesin. Dolaysyla temel halde dahi kk bir hareket, bir
tr titreim olduundan sz edebiliriz. B unu enerjiye baktmzda
aka grebiliriz. Temel halde, yani n = O olduunda enerj i hw/4t'
ye eittir. Enerj i hibir koulda bunun altna demez. Klasik asila
tr her trl enerjiye sahip olabilirken, kuantum mekaniksel osila
trde sadece belli enerj i deerleri mmkndr.
Dier hallerin ne kadar yaln olduunu gryorsunuz. Haller ara
sndaki tm enerj i aralklar eittir: E = hw/21t, yani temel hal ener
j i sinin tam i k i kat. Harmonik osilatr aslnda son derece basit bir
sistemdir. Enerji eit aralklarla byr, tpk sonsuza uzanan bir mer
divenin basamaklar gibi.

KUANTUM FiZiG i N D E TiTREi M LER

89
Momentum

Hannonik osilatrn
temel halinde, belirsizlik
ilkesi uyannca paracn
momentumu ve konumu
belirsizdir.

Konum

Enerj inin zgl deerlerini veren forml udur:

En = (n +

) hw/21t

Paracklarn klasik fiziin yasak blgesinde bulunabilme soru

nuna daha yksek hallerde de rastlanr - dediim gibi, bu da yine
belirsizlik ilkesinin sonucudur.
Tekrar Schrdinger denklemine dnersek, osilatrn enerj isini
bulmak iin yararlandmz forml yle olacaktr:
E=L+v
2m
B urada kullanlacak Schrdinger denklemine daha yakndan ba
kalm. Forml u ekilde ifade etmek mmkn:

Formlde m, paracn ktlesini, V ise paracn iinde hare

ket halinde bulunduu potansiyeli ifade eder. Osilatrde V, x'in ka
resiyle orantldr.

90

YAN ILIYO RSU N UZ E I N STEI N !

Osilatr potansiyelindeki bir paracn klasik fizii n yasak bl

gesinde yer alabildiini grmtk. B u yasak blgeye giri derinli
inin olduka s olduunu siz de fark etmisinizdir. Olaslk, hzla
azalan sl bir arpan la belirlenir.
Osilatr iin sylediklerimiz, genel iin de geerlidir. Klasik fi
zikte parack bir potansiyel duvarn, ancak enerjisi bu duvardan
daha yksek olduu durumlarda geebilir. Ancak kuantum fiziine
gre, paracn enerjisi potansiyel duvarnnkinden az olduunda
da duvardan geme olasl, dk de olsa vardr. Parack potansi
yel duvar iinde kendine bir yol at iin buna tnelleme etkisi
denir. Geen gn sonsuz derinlikte potansiyel kuyusona deinmi
tik. Burada kuyunun eperindeki dalga fonksiyonu tam olarak sfr
olmaldr. Ayn zamanda yksek enerjili ama sonlu bir potansiyel ku
yusu da ele alabiliriz. Kuyunun derinliine bal olarak asgari bir,
ama ounlukla birden fazla zm vardr ve bunlar potansiyel du
varn amak suretiyle klasik fizii n yasak blgesine geer. Giri de
rinlii enerjiye baldr ve her halkarda ok kktr.
FEYN MAN: Tnelleme etkisinin teknik uygulamasna dair bir not d
mek istiyorum. Varsayalm pozitif elektrik ykne sahip, son derece
sivri bir ineyi negatif elektrik ykne sahip bir metal yzeye yak
Iatryorsunuz. ne yeterli mesafeye sahipse metal yzeyle arasn
da elektriksel alan oluur ama akm meydana gelmez. Ancak ine
yzeye iyice yaklatnda akm gemeye balar. Sebebini biliyor
musunuz? Tnel leme etkisi bunu mmkn klyor.
Metal yzeydeki elektronlarn bazlar ineye ulamak iin t
nelleme etkisini kullanr. Klasik fizikte buna izin verilmese de ku
antum mekaniinde tnelleme mmkndr. Tnelleme sonucunda
elektrik akm meydana gelir, ine metal yzeyden biraz uzaklat
ndaysa akm kaybolur. B u sayede tnelleme etkisi, inenin metal
den ne uzaklkta olduunu kesin olarak syleyebilir.
B u etkiyi son derece ilgin uygulama alanlarnda kullanmak
mmkndr: i neyle bir metalin yzeyi, hem de atom dzeyinde ay
rntl biimde incelenebilir. Yzey fizii ve yzey kimyas alanla
rnda bir numunenin yzeyini grntlemek iin hidrojen atom u b
yklnde mesafeleri lebilen tnel mik.roskobu kullanlr. l
m ilemi iin iletken bir ine, incelenecek nesnenin yine iletken

KUANTUM FiZi ii i N D E TiTREi M LER

91

yzeyi zerinde sistemli ekilde gezdirilir. Bu srada ineyle nesne

nin yzeyi elektriksel olarak temas etmemektedir. Aralarndaki ya
l tkan malzeme nedeniyle makro dzeyde bakldnda aralarnda
kesintisiz bir elektrik akm olumaz aslnda. Ama ine yzeye atom
leinde yaklatrldnda, tnelleme etkisi nedeniyle elektron al
verii, yani bir tnel akm meydana gelir. Akmn younluu mesa
fenin negatif ssne bal olarak deiiklik gsterdiinden akm, en
kk mesafe deiikliklerine bile tepki verecek hassasiyettedir.
Nesnenin yzeyinin tarannas srasnda inenin yzeye olan me
safesi hassas bir mekanik dzenek yardmyla, tm hareket boyunca
tnel akm sabit kalacak ekilde ayarlanr. Bu sayede ine ucu yze
yin "ykselti profilini" takip eder ve elde edilen sinyal kullanlarak
yzeyin bir imgesi karlr. Tnel mikroskobunun alma ilkesi,
nesneyle ine ucu arasnda bir akm gerektirdiinden, sadece iletken
maddeler, rnein metaller tnel mikroskobunda incelenebilir.
Beyler, bugn bir arkadamla telefonda grtm. Kendisi
Einstein'n Potsdam Caputh'taki yazl k eviyle ilgileniyor. Yarndan
itibaren orada alabil iriz. Sevgili Herr Einstein, genel grelilik ku
ram zerine tarttmz gnlerde orada beraber kalmtk hatrlar
sanz. Umarm yine oraya gidip konuunuz olmamza bir itiraznz
yoktur.
HALLER:

E I N ST E I N : Ne itirazm olsun? Aslnda hazr Berl in'deyken neden kal

kp Caputh'a gitmiyoruz diye dnsem de, buras pek rahat oldu
undan kimseyi zora sokmak istememitim. Ama eer teklif sizden
geliyorsa, ne duruyoruz! Berlin'e dndmden bu yana hi Ca
puth'a gitmedim. Oralar yeniden grecek olmak beni fazlasyla se
vindiriyor.

Be fiziki otele dnp valizlerini toplad ve taksiyle yola koyuldu.

Ksa sre sonra nce Potsdam'a, oradan da Caputh'a vardlar. B ir sa
at sonra Am Waldrand Soka zerindeki 1 5 numaral evin nn
deydiler. Einstein eski odasn tercih etti , dierleriyse kalan iki oda
ya yerleti . Haller ile Heisenberg bir odada, Newton'la Feynman ise
dierinde kalyordu.
Akam olmutu. Bir restorana gitmek yerine Einstein'n evinde
yemeye karar verdiler. Einstein yaknlardaki bir spermarketten z-

92

YAN I LIYORSUNUZ EI NSTE I N !

Einstein'n Caputh'taki yazlk evi.

gara iin gerekli malzemeleri ald. Sonra Einstein'n terasnda man

galda kuzu piirip yannda bira itiler ve yaknlardaki Schwielow
see Gl'n izlediler. B atan gnein nlar gln yzeyinde yans
yordu.
E I N STEI N : B uras ne kadar da gzel ! Ne yazk ki bu evin keyfini sade
ce iki yl srebildim, zira 1 932 sonbaharnda Pasadena'ya gitmeliy
dim. Ertesi yln ocak aynda Hitler denen o caninin Alman Reich
anslyesi olmas nedeniyle artk Berlin'e gelemezdim. Ben de
Princeton'a gittim, ama aklm hep bu evdeydi . Gnn birinde tekrar
buraya dnmenin hayalini kurdum hep, ama hi frsat olmad. Geri
savan 1 945'te bitmesiyle gelebilirdim, ama o zaman da ben iste
medim.
FEYNMAN: Nasl oldu da Almanya, Hitler gibi cani bir Avusturyalnn
aklna uydu? Almanya medeni bir lkeydi . Neden byle bir dn
m yaad ki?
H E I S E N B E R G : Neden mi? B u sorunun cevabn kimse bilmiyor. Hitler
anslye olduunda derin bir mitsizlie kaplmtm. Ben de ba
kalarnn yapt gibi Almanya'dan ayrlabilirdim, ama lkemi bu
zor durumda terk etmek istemedim. stelik btn bu kt dnemin
ksa srede geeceine emindim, ama belli ki yanlmm. N asyonal
sosyalizm felaketi tam on iki yl srd. O zamanlar bana Columbia
niversitesi tarafndan teklif edilen krsy kabul etmeliydim.

KUANTUM FiZi ii i N D E TiTREi M LER

93

Tarih Auschwitz, Majdanek, B uchenwald gibi felaketleri daha n

ce hi grmemiti . Ama siyaseti bir kenara brakalm. Yine aramzda
olduunuz iin ok mutluyum, Herr Einstein.
Fizikiler daha uzun sre terasta zaman geirdi. S iyaset, zellik
le de Avrupa'daki yeni gelimeler ve iki Almanya'nn 1 990'daki bir
lemesi hakknda uzun uzun konutular.

Hidrojen Atomu

Sabah herkes kahvalt iin terasta bulutu. Einstein zamannda Ca

puth'ta geirdii gnlerini, yelkeniisi yle, ou zaman da yalnz gle
aldn, spor yelkencilii yapmad iin de dnmek iin bol bol
vakti olduunu anlatt. Kahvaltnn sonuna doru Heisenberg sz
ald .
H E I S E N B E R G : B ugn kuantum fiziinin en parlak baarlarndan biri
olan hidrojen atomuna gel iyoruz. ncelikle atomlarn bu en basiti
nin mekanik aklamasnn da son derece yaln olduunu syleme
me izin verin. Atom ekirdeinin etrafnda hareket eden bir elektron
var. Salt klasik bak asyla Sir Newton bu problemi kolayca ze
cektir.
N EWTO N : Hi sorun deil. Tek bir protonun etrafnda dnen elektro
nu ele alyoruz. Bunun belli bir asal momentumu, rasgele bir ener
jisi vardr. Problem de bylelikle zlm olur asl nda. Elektron,
protonun etrafnda elips biimli bir yrnge izer, tpk dnyann
gne etrafnda dnmesi gibi. Kuantum mekaniinin konuya nasl
yaklatn ok merak ediyorum dorusu.
H EI S E N B E R G : yle: svireli fiziki Johann Jakob Balmer 1 8 85 y

lnda scak bir hidrojen atomunun yayd n dalga boyunun ba

sit bir matematik formlyle hesaplanabileceini buldu :

Burada n doal saydr.

H i DROJEN ATO M U

95

Bu dalga boylarn nasl anlamamz lazm? B unun iin bir kez

daha Schrdinger denklemini kullanmamz gerekiyor. B u denklem
h idrojen atomu iin nasldr? Burada osilatr potansiyeli yerine, 1 /r
ile arplan bir sabit olarak tarif edilebilecek Coulomb potansiyeli
kullanlr; buradaki r'ni n elekronun ekirdee olan uzakln tarif
ettiini unutmayalm. Buradan elde edilen kuvvet, 1 /r2 ile orantl
dr. Erwin Schrdinger tarafndan bulunmu denklemin zmn
burada tm ayrntlaryla aniatmama i mkan yok. Zaten atomun sa
dece en dk hallerine bakmak istiyoruz.
ncelikle burada kresel simetrik bir sistemle altmz unut
marnam z lazm, zira protondan yaylan kuvvet her ynde eittir. B u
sebeple elekronun asal momentumu sabit bir byklktr. Hatr
. latmak isterim ki, asal morneotum dediimiz, yarap ile im pulsun
vektr arpmndan baka bir ey deildir.
Kuantum mekaniinde L asal momentumu tam olarak 2L + 1
hale sahiptir ve bunlar m says nedeniyle farkllk gsterir; burada
ki m says -L'den +L'ye uzanr, yani L = iin - , O, + ya da L = 2
iin -2, - , O, + , +2 vs. B urada m says asal momentumun z ek
senine projeksiyonunu temsil eder. Adn da "manyetik kuantum sa
ys" kavramndan alr, zira manyetik alan ierisindeki bu kuantum
says llebilir.
Doru anl yorsam asal morneotum da kuantumlanm.
Yani sadece ll aralklarda hareket edebiliyor, yle mi?
N EWTO N :

H E I S E N B E R G : Evet, her defasnda ancak kati deerlere sahip olabil ir.

Asal morneotum b ileenlerine ayrlp tpk klasik fizikteki gibi
problem sadece tek boyuttaki hareketle zlmeye alldnda,
elektriksel ekim kuvveti ve itme kuvvetinden mteekkil bir kuv
vetler yasas devreye girer; itme kuvveti ancak kk mesafelerde
etkili olan ve asal momentumun korunumuyla meydana gelen mer
kezka kuvvetidir.
B u problem zldnde ortaya yle bir tablo kar: Elekro
nun sabit bir enerjisi ve her enerj i dzeyi iinse 2L + hal vardr. B u
tuhatlk, t m ynlere doru eit byklkte olan elektriksel kuvve
tin simetrisinden kaynaklanr. 2L + hallerinin tm ayn asal
momentuma, ancak asal momentumun -manyetik kuantum says
m tarafndan verilen- nc bi leeni iin farkl kuantum saylar na
sahiptir. M anyetik alan ierisinde bu haller ayrlr. Enerj i radyal ku-

96

YAN I LIYORSU N UZ E I N STEI N !

H idrojen atomu bir proton ve

bir elekrondan meydana gelir.

antum says n tarafndan belirlenir. B u konuya hemen dneceim.

L asal momentumu asal momentumun sfr olduu noktada, ya
ni O'da balyor, ardndan bunu , 2 vb. izliyor.
Atom fizikilerinin kullandklar dile ilikin bir not eklemek isti
yorum. Asal momentumun O olmas , halin tamamiyle kresel si
metrik olduu anlamna gelir ve bu duruma s-dalgas ad verilir. A
sal momentumun 1 olmas p-dalgas , 2 olmas d-dalgas, 3 olmasy
sa f-dalgas olarak adlandrlr vesaire. s-hali hari tm hallerde, hi
bir elekronun bulunmad ynler vardr, nk buralarda dalga
fonksiyonu kaybolur.
En dk enerji seviyesine sahip temel halde, dalga fonksiyonu
tamamen kresel simetriktir, yani belli bir noktada elektron bulunma
olasl sadece ekirdee olan mesafeye bal dr. En byk olasl
a ekirdekten santimetrenin be milyarda biri uzaklkta rastlanr.
Bir elekrona atomun merkezinde, yani protonda rastlama olasl
da vardr. Klasik fizikte byle bir ey mmkn deilken, kuantum
mekanii bunu mmkn klar.
Asal momentum u bir kenara brakacak olursak Schrdinger
denklemi, sfr noktasna olan mesafeyi belirten r koordinatnn di
feransiyel denklemine indirgenir. Bu denklem, n kuantum says an
cak tamsayl deerler aldnda (n = I, n = 2) gibi zlebilir. Her
bir n deeri iin L asal momentumu O, 1 , 2 . . . n - deerlerin i ala
bilir; rnein n = 3 iin L = O, L = , L = 2. Bu hallerin hepsi ayn
enerjiye sahiptir. Grlen o ki, belli bir enerji iin bir dizi hal sz ko
nusu. Enerji n ile tarif edilmise, bu durumda 2(n- )2 kadar hal var
dr. Dolaysyla n = 3 iin toplam 8 hal sz konusudur: 8 = 2 (3 - )2

97

H i D ROJEN ATO M U

H idrojen atomundaki elekronun halleri. Temel hal olan 1 S kresel simetriktir ve

asal momentumu sfra eittir. Ayn enerji ve L 1 asal momentumuna sahip
adet 2P hali vardr. Bu hallerde bir elektron bulma olasl yne baldr.
=

n ,

V(r)

S rey
r
n =

-- 3s, 3 p , 3d

n =

--

--------

2s, 2 p --------:::=--

H idrojen atomunun ilk enerji deerleri.

2 + 6 + 10
2+6

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

98

Sznze devam etmeden nce Bohr kuantumlama kou

lunu hatrlatmak isterim. Bohr bu problemi, impulsla yarap arp
tnda kan tamsayl sonucu h ile arpp 2n'ye blmek suretiyle
zmt. Bohr'un ansnn da yaver gittiini sylemek gerek, n
k bu forml hidrojen atomu iin kesin olarak geerli olmakla bera
ber, bunun sebebi kuvvet yasasnn simetrisinin son derece yksek
olmasyd. Bu sayede n' inci halin ap iin en dk halin apnn n2
katn elde etti. Son derece basit bir sonu. lgili enerj iyse, en dk
halin enerjisinin l /n2 katyla bulunur. B unu hesaplamak mmkn
olduundan, Bohr gzlemledii Balmer serisi gibi hidrojen serileri
iin doru forml bulmu oldu. Schrdinger denkleminden yola
karak Bohr yntemine de ulalabil ir.
FEYNMAN:

Schrdinger denklem inin tam zmn merak ediyorum.

Basit haller bu denkleme gre nasl grnr?

N EWTO N :

H E I S E N B E R G : Epey aracaksnz, Sir Newton, nk yarap la ilgili

dalga fonksiyonlar son derece yaln. S-dalgas, B ohr yarapna
blnen yarapn fonksiyon udur; buradaki Bohr yarap Planck sa
biti ve kuvvet iddetinden elde edil ir. Saysal olarak Bohr yarap
0,529 J o-IO'dur.
S-halinin dalga fonksiyonu da son derece basit. 1!J = const. e-' .
Gryorsunuz bizim htiyar iini kolayca halletmi. zm sl
kyor.
Ayn asal momentuma, yani O deerine sahip bir sonraki hal
yine bir s-halidir, ama imdi denklemde bir de O vardr. Dalga fonk
siyonu ( 1 - r/2)e-r ile orantldr.
B alamken bir de p-dalga fonksiyonundan, 2p halinden sz et
mek istiyorum. Bu da re-rr ile orantldr.
imdi dalga fonksiyonianna yakndan baktmzda baka bir
gzel nokta dikkat eker. Bohr bu yaln yntemle n kuantum says
na sahip halin yarapnn, n2 ile Bohr yarapnn arpm sonucu
elde edildiini bulmutu. Dank dalga fonksiyonlar n da bunu tes
pit etmeye almak anlamsz olacaktr, zira burada yrngeler yok
tur; ama azami yarap olasl hesaplandnda, B ohr'un vard
sonuca ulalr: Bohr yarapnn n2 kat.

Bohr'un ans gerekten de yaver gitmi. Uygulad yn

tem hidrojen atomu iin tutarl sonu vermi. Ama baka bir atom da
kullanabilirdi, geri o zaman da almalar yakn bir sonu verirdi
N EWTO N :

H i D ROJEN ATO M U

99

ama kati sonular deil. Potansiyel 1 /r ile orantl deil de baka bir
ey olsayd, B ohr, S chrdinger denklemiyle ulalan sonuca v ara
mazd.
H E I S E N B E R G : Aynen yle. B i r baka konuyu da dile getirmek gerekir.
Asal momentum L en fazla n - 1 byklnde olabilir, yani rad
yal kuantum says eksi . Tam olarak n - ktnda -klasik tabir
ler kullanacak olursam- dairesel, kk olduundaysa el iptk bir
yrngesi olur. Temel hal iin n = 1 , dolaysyla L'nin O olmas gere
kir, bu da dairesel yrngeye tekabl eder. Dolaysyla temel haller
de eliptk yrngelere rastlanmayaca sonucuna ulaabil iriz. te
yandan n = 2 olduunda, L = O ve L = 1 kar, ki bu durumda ilkinde
daire, ikincisindeyse el ips biim! i bir yrnge oluur.
N EWTO N : Yava yava akl ma yatmaya balad. Bohr'un gr,
elektronlarn belli yrngeler zerinde hareket ettiklerini varsayd
iin yanl . Elektronlar birer dalga ve bu dalgalar titreimler ola
rak da yorumlamak mmkn. Her titreimin kendine zg bir fre
kans, dolaysyla bir enerjisi var. Yani hidrojen atarnundaki elekt
ron, net olarak belirlenmi, tanml hareket modlarna sahip.
Elektronun dalga doasyla atom iinde kati hallerin bulunmas
arasnda dorudan bir balant var. Atom, halini kesintisiz olarak
deitiremez, bir halden dierine atiarnas gerekir.
H E I S E N B E R G : Evet. Schrdinger o zamanlar hidrojen atarnundaki tit
reim hallerini hesapladnda, bunlarn frekansnn, yani enerjisi
nin, gzlemlemi olduu enerj ilerle tam olarak rttn grd.
B u olaanst bir keifti.
Tayf izgi lerinde rastlanan serilerden, rnein B almer serisin
den bahsetmek istiyorum. Schrdinger enerj i farklarn hesapiad ve
n dalga boyu iin u sonuca ulat:

- = R (- --)
h
n} ni
Burada R ile gsterilen Rydberg sabitdr ve 1 0.973 .73 I ,568527 (73)
m- olarak llmtr.
Buradaki nr ve ni saylar, son ve balang hallerinin kuantum
say lardr. Balmer forml, n} = 4 durumlar iin geerlidir. Bu for
ml, elektronlarn n = 2 hal lerine sramalarn aklar.

1 00

YAN ILIYORS U N UZ E I N STEI N !

Temel hale sramalar henz b i l inmemekteydi . B unun sebebi de

aikar. Temel hale srarken yaylan fotonlar ok yksek enerj iye
sahip olduklarndan bunlar grmek mmkn dei ldir. Tayf izgile
ri tayfn mortesi ksmnda yer alr. B u izg ilere Lyman seris i ad
verilir.
Paschen ve Brackett serileriyse tayfn kzltesi ksmna konum
lanmtr ve n = 3 ve n = 4 hallerine srayan elekronlardan kaynak
lanrlar.

nS
ns4

- - - - - - . - - - . - - -, - . - - .

' '

n=2

n=1

n=3

1 tt t

--..-..

.._,._,

Lyman

Balmer

-0.54eV

- 0. 85 eV
- 1 .51 eV

-3.39 eV

'-v-'

........,

- 1 3.58 eV

Paschen Brackett

Hidrojen atomunun enerji seviyeleri . Lyman, Balmer, Paschen ve Brackett seri

leri olarak snflandralm eitli tayf izgileri de gsterilmitir. Her bir dizinin
nasl meydana geldii de grlmektedir. Grlebilir aralkta fotonlar sadece n = 2
haline srayan elekronlar tarif eden Balmer serisince retilir.

H i D ROJEN ATOM U

101

FEVNMAN : Kuantum kuram sayesinde geceleri gkyznde grlen

bulutsularn, rnein Orion (Avc) nebulasnn renklerinin sebebini
de anlayabiliriz. Nebulalar iinde ok sayda scak yldz vardr ve
bunlar enerji ykl mortesi fotonlar yayar. Bu fotonlar hidrojen
iindeki elektronlar dar atar ve geriye proton ve elektronlar kalr.
Bu yaptalar tekrar birieirken elektronlar, en temel hale ulamak
iin srayla dier halleri ziyaret ederler. Orion nebulasnn krm
zms rengi, n = 3 halindeki elektronlarn n = 2 haline gemeleriyle
meydana gelir.
H E I S E N B E R G : Molekl ve kristallerin sahip olduklar dzen de kuan
tum mekaniinden kaynaklanmakta. Yaadmz dnyann biimi
ve yaplar, rnein bir kar kristalinin altgen yaps ya da ieklerin
sahip olduklar sirnetrnn sebebi hep atomlarn tabi olduu basit ya
salardr. Her iek, ayn trden olmas kouluyla bir dierinin ayn
s yapya sahiptir. Bunun sebebi, her bir hidrojen atomunun bir dier
hidrojen atomuna benzemesidir - hepsi de birbirinin ayndr. Tm
evreni oluturan karakteristik yaplar da kuantum mekanii akla
yabil ir. Kuantum fizii olmakszn dnyada kati yaplar olamazd.
Her ey belirsiz, yaarnsa imkansz olurdu.
Atomlarn kararl hallerinin aklamas da kuantum mekaniin
de yatar. Temel halden bir sonraki hale gemek iin bir hidrojen ato
muna en az 1 0 elektronvoltluk bir enerji uygulanmas gerekir, aksi
halde atom temel halinde kalmay srdrr. Normal oda scakln
da atom bana termik enerji yaklak olarak 1 /40 eV' dir. Dolaysy
la oda koullarnda tm hidrojen atomlar temel halde kal r.
N EWTO N :

Peki gazlar neden effaf? Yani k geirgenliklerinin sebe

bi nedir?
FEVNMAN: Oda scaklnda ou gazn atomlar temel hal lerindedir.
Temel halle ilk uyar lma hali arasndaki enerj i fark son derece yk
sektir ve sadece mortesi fotonlar gei yapabilir. B u sebeple gr
lebi lir aral ktaki k, bir gazn iinden engel lenneden geebilir. Bu
esnada atomlar k tarafndan uyarlmaz.
N EWTO N : Hidrojen atomunun bir proton ve bir elektrondan meydana
geldiini biliyoruz. Peki bu ikisini birbirinden ayrmak iin ne kadar
enerji gerekir?
HAL L E R : Dinlenme konumunda bir proton ve elektronun enerj isini s
fra ayariayacak olursak, hidrojenin temel halde sahip olduu enerj i

1 02

YAN I LIYORSUNUZ EINSTEI N !

- 1 3 ,6 eV'dir. Pek fazla deil . Atomlarn ba b u nedenle o kadar kuv

vetli deildir. Elekronlar karmak, yani iyonize etmek son derece
kolaydr.
E I N STE I N : Hidrojenin merkezindeki protonun noktasal olmadn,

atom un geniliinin yz binde biri leinde olsa da bir genilii ol

duunu biliyoruz. Yani atom fiziindeki denklemlerin deimesi
gerekecek. Bu deiiklikler byk m olacak?

n = 8 haline sahip bir hidrojen atomunun resmi; dizi,

sol stte 1 = O ile balayp sa altta 1 = 7 ile sona eriyor.

H i D ROJEN ATO M U

1 03

Hayr, bunlar gzard edilebi lecek kadar kk dei iklik

ler. Basit tahminlerden yola karak bu etkinin, noktasal protonlar
iin elde edi len enerjinin yaklak m ilyarda biri kadar olduu syle
nebilir. Dolaysyla herhangi bir sorun tek i l etmiyorlar.
HALLER:

Hidrojen atomunu gezegenler sistemiyle karlatrabili

riz; tek fark elektron yrngelerinin ll aral kiara sahip, yani ku
antumlanm olmas. Ama yine de uzaklardan gelip gne sistemi
mizi yle bir ziyaret ettikten sonra yeniden gzden kaybolan gk
cisimleri var. Bunlara kuyrukluyldz diyoruz. H idrojen atomunda
da buna benzer olgular var m?
N EWTO N :

FEYNMAN : Evet, byle hallerle de karlalabil iyor, ama artk bunla

ra atom adn vermek doru olmaz. Bunlar, bir protonun yanndan
geerken onun elektriksel yk nedeniyle yolundan saptr lan elekt
ronlar. Sapman n ardndan elektron tekrar uzaklar. Byle bir du
rumda elektron iin belirli bir enerj i zorunluluu yoktur, herhangi
bir enerj iye sahip olabil i rler.
S ize n = 8 hal ine sahip, yani son derece yksek bir uyarlma du
rumundayken hidrojen atomunun bir resmini gstermek i stiyorum.
Sol stte asal momentumun 1 = O olduu hali gryoruz. S imetrik
bir hal olduu iin boyutta kresel simetriye sahip. Bunun altn
da 1 = hal i var ve simetri bozulmu. Daha yksek asal momentu
ma doru i lerledike sirnetrini n daha da arpklat gze arpyor.
Bu haller 1 = 2, 3 vb. diye sa alttaki = Tye kadar devam ediyor.
imdi hal, iki ayr merkez meydana getirmi durumda.
HALL E R : Beyler, saat on ikiye gelmek zere. Caputh'ta gzel bir res
tarana gitmeye ne dersiniz?

le yemei iin, baln yaknlardaki Schwielowsee Gl'nden

karan Hihrhaus'a gitti ler. Restoran n mensnde Unstrut blgesin
den harika araplar da olduundan, be fiziki toplam alt ie bitird i .
akrkey if vaziyette Einstein'n evine dndler v e leden sonrasn
fizie ayrmak yerine yaknl ardaki korulukta yrye kmaya ka
rar verdi ler.

Yeni Bir Kuantum Say1s1 : Spin

Ertes i sabah terasta yaptklar kahvaltnn ardndan Newton hzla

tartmaya dnd.
N EWTO N : Geenlerde elekronlarn tuhaf bir kuantum saysna sahip
olduu sylenmiti; bir tr znel impuls olan spinden bahsedildi.
B ana tuhaf gelmesinin nedeni, genilii olmayan noktasal bir para
ck olan elekronun nasl znel bir impulsa sahip olabileceini tam
kestirememem. Nedir bu spin denen ey, Herr Heisenberg?

Haklsnz, sp in gerekten de tuhaf bir kuantum says.

Her ey yine bir deneyle balad. Otto Stern ve Walther Gerlach 1 922
ylnda i lgin bir deneye giritiler. Gm atomlarndan mteekkil
bir n homojen olmayan bir manyetik alana ynelttiklerinde, dier
taraftan iki nn ktn grdler. Atom n ikiye ayrlmt. G
m atomlarnn en d yrngelerinde tek elektron vardr, bu yz
den Stern'le Gerlach bu deneyleriyle elektron davrann ett ede
bildi. Gm atomu yerine sadece elektron kullansalard da sonu
benzer olurdu.
HEISENBERG:

N E WT O N : Deney bize elektronlarn, daha nce dnlmemi bir

baka zellikleri olmas gerektiini gstermiyor mu? Elektronlar
herhangi bir yap arz etmeyen asgari byklkteki ktle noktackla
r ysa, oluturduklar nn ikiye ayrlmamas gerekir.
H E I S E N B E R G : Talmininizde haklsnz. Bu deneyin bize dndr
dkleri, Wolfgang Pauli'nin yeni bir fikriyle yakndan alakalyd.
Pauli elektronun, iki rakamla belirtilen baka bir kuantum saysna
sahip olmas gerektiini ileri srd. Bu sayyla atomlarn elektron

1 05

H i D ROJEN ATO M U

kabuunu tarif etmek mmkn olacakt. Pauli'nin o zaman ne oldu

unu henz bilmedii bu kuantum saysna sonra yine deineceiz.
I 925 y lnda Samuel A. Goudsmit ve George E. Uhlenbeck her
elekronun kendine has bir asal momentumu olduunu, bunun da
aadaki formlle bulunabileceini iddia ettiler.

_!_ = ( h/21t)
2

B urada h Planck sabitidir. kili bu asal momentuma spin adn verdi.

Paul i bu gelimeyi fark etmi ve kendi bulduu yeni kuantum say
snn s pin olduuna hkmetmiti. Ne var ki bunun Goudsmit ve Uh
lenbeck'in i leri srd gibi bir asal momentum, yani elekronun
bir eksen etrafndaki dnyle ilgisi olamayacann fark ndayd .
Daha ziyade elekronun isel b i r kuantum zellii, salt kuantum et
kisi olmalyd. Pauli byle bir etkinin varln varsaym, bir an
lamda hayal gcne ak ek yazmt . te yandan bunun ne oldu
una dair hibir fikri olmadn, bu konuda akl yrtmeye de ya
namadn sylemiti. Daha sonra matematikiler Pauli'nin ileri
srd bu fikri grup kuram yardmyla temellendirmeyi ve somut
bir tablo ortaya koymay baard.
rnein s= 112 sp ine sahip bir elektronu gzlemlediimizi d
nelim (Planck sabiti I alnmtr). B urada s'nin karesini de hesapla
yabiliriz; tpk asal momentumda olduu gibi '12 x 312 = 314

Dolaysyla bir elektron iki halde olabilir: ya + '12 ya da 112 spine sahip halde.
N EWTO N :

HEISENBERG:

Evet. Her iki hali de u ekilde ifade edebiliriz.

, +

>

ve

l -
,

>

Spinin bileeni, yani x, y ve z ynlerindeki spin matris eklin

de yaz labilir.
B unun iin,

s = - a
2

yazlr.

Buradaki spin matrisi de, Pauli'nin adyla anlan basit matris

lerden meydana gelir:

YAN I LIYORSUNUZ E I N STE I N !

1 06

( )

= o
o

( )

= 0-i
i o

( )

= o
0-i

Bu matrislerin iki tanesi birbiriyle arpl r, sonra matrislerin yeri de

i tiri lip bir daha arplr ve iki sonucun fark birbirinden karl rsa
asal momentum iin elde edilen sonuca varl r. B una komtatr
ad veril i r.
S;S1 - S1S; = iE;1ksk
Bu sayede bir elektron iki sayy bel i rtmek suretiyle tarif edi l i r, zira
Paul i matrislerinin iki satr, iki de stunu vardr. Buna Pauli spin
r de denir. Paul i 'ye gre elekronun spini 112h, yani yarm saydr ve
Planck sabitini sfr kabul ettiim izde yutulur. Dolaysyla spin salt
kuantum mekaniksel bir etkidir. Klasik fizikte spinin yeri yoktur.
Elektronlar, biri impulsu dieriyse spini gsteren iki okla tarif edilir.
Elektron dinlenme halindeyken de hala iki hal sz konusudur - biri
[112 + '12] dalga fonksiyonuyla gsterilen yukar spin, dieriyse [ 112
- 'l) denkleminin tarif ettii aa spin. Burada ilk say spini, ikin
cisiyse spinin z ekseni ynnde yapt nc hareket bileenini
verr.
HALL E R : Lineer bir kombinasyon, yani a [ 'l . + 'l) + b [ 'l . - 112] ara
clyla herhangi bir hali tanmlamann mmkn olduunu ekle
mek i sterim; burada a x a + h x h= I olmak kaydyla a ve b saylar
kompleks saylardr. Bu durumda spinin yukar olduu kadar aa
olma olasl da vardr. a i le b saylar 1 /Vl. 'ye eit olduunda, bu
halin yukar spinli olma olasl yzde SO' dir. Aa spinli olma ola
sl da ayndr.

Yukar spinli bir elektron.

H i DROJEN ATOM U

1 07

Kuantum mekaniinin
nclerinden Wolfgang Paul i.
N EWTO N : Gerekten pek tuhaf u kuantum mekanii . Kesin olan hi
bir ey yok, her ey belli olaslklar dahilinde gerek. Elekronun spi
ni yzde 50 ihtimalle aa doru olabilir, yzde 50 ihtimalleyse yu
kar doru - u elektron ne acayip parackm ! Anlalan ne istedi
ini kendisi bile bilmiyor.
E I N STE I N : Yce Tanrmzn belirsizlikler iinde, kumarhanedeki bir
bahisi gibi durm adan zar atmasndan ben de honut deilim. Kuan
tum mekaniinin gerek cevaplar ortaya karamayaca konusun
daki grlerimde srarcym. Bana sorarsanz ans oyunlarna me
rakl insanlarn faydalanaca bir bilim olabilir ancak, ruletin bilimi,
siz de, Herr Heisenberg, rulet masasnn krupiyesisiniz. Neden bir ku
marhanede i aramyorsunuz? Bence ideal meslei semi olurdunuz.
H E I S E N B E R G : Rica ediyorum, Herr Einstein, hayatmda kumarhaneye
adm atmadm, bir kez olsun ans oyunu oynamadm ve bana sorar
sanz krupiyelik pek gpta edilecek bir meslek deil akas . Benim
niyetim evreni anlamak. B urada konumuz yce Tanrmz deil, do
ann ta kendisi ve ahsen doann, en azndan mikrofizik dzeyin
de belirsizlik arz etmesine hibir itirazm olmaz. Dnecek olur
sanz, mikro dzeydeki fizii klasik fizikte sahip olduumuz kaba
kavramlarla tarif ediyoruz. B unun mmkn olmas artc ve ne
yazk ki karlnda bir feragatte bulunmamz gerekiyor, o da belir
sizlik.

1 08

VAN I LIYO RSU N UZ E I N STEI N !

Elekronlar biri impuls, dieriyse spini tarif etmeye yarayan iki okla tanmlamak
mmkn. mpulsla spin ayn yndeyse sa spinli elektrondan, ters yndelerse sol
spinli elekrondan sz ederiz.

FEYNMAN: Beyler, isterseniz felsefeyi bir kenara brakal m ve fzie,

elektronlara, yani gerek dnyaya dnelim. Stern ve Garlach'n de
neyi elektronlarn bir tr isel asal momentuma, dier bir deyile
spine sahip olmalar gerektiine iaret eder; bu spin elektronlarda
bir de manyetik momente sebep olur. En azndan Goudsmit'le Uh
lenbeck'in 1 925 ylnda Pau li'ye dayanarak vardklar yoruma gre
deneyin sonucu buydu. Bu sayede Stem-Garlach deneyini gereki
biimde aklayabildi ler. Inn yarlmasnn nedeni, nlardan bi
rindeki elektronlarn spinin yukar, dierindeki lerinse aa olma
syd.
Elektronlarn spini atom fizii asndan da ok nemlidir. Hid
rojen atomuna daha yakndan bakalm imdi. Gerek atom kabuun
daki elektron, gerekse ekirdekteki proton spin sahibidir. Hidrojen
atomundaki spinler ayn ynde de olabilir zt ynde de.
N EWTO N : Ama bunlar son derece istisnai durumlar olsa gerek. Nor
mal koullar altnda spinler herhangi bir ynde olabilir, elektron
spini yukar doruyken, proton spini rnein yana doru bakabi !ir.

Hakl olmasna hakl snz, Sir lsaac, ama unu unutma

yn: Spin herhangi bir ynde olabi lir, ancak bu yn, baz katsayla
rn da dahil olduu iki ihimalden, yani aa spin ve yukar spinden
meydana gelir. Dolaysyla kuantum kurarn nda, yukarda saydm
iki ihtimali incelemek yeterl i.
H EI S E N B E R G :

N EWTO N : Pekala, kuantum fiziinin tm tuhaflklar dnldn

de bu da mmkn olsa gerek. Dolaysyla u anda elimizde iki ihti-

H i D ROJEN ATOM U

1 09

mal var: Spinler ya paraleldir ya da ters-paralel. Peki enerjileri na

sl? Enerji de spinlere mi bal?
FEYNMAN: Evet, iki spinin de kk manyetik momentler olarak dav
rand tespit edildi. Spinlerin paralel olduklarndaki enerjileri, ters
paralel hallerindekinden biraz daha byk olsa da bu fark son derece
kktr. B una hiper hassas gei ad verilir. Aradaki bu enerji fark
nedeniyle, hiper hassas yarlnayla birbirinden ayrlan iki hidrojen
atomu meydana gelir.

HAL L E R : Bu geiin ayn zamanda 2 santimetrelik dalga boyuna sa

hip zel bir k yaydm da eklemek isterim .
Mikrodalga aralnda yer alan b u elektromanyetik ma radyo
astronomlar iin byk neme sahip. Neden mi? Evrende en bol
rastlanan element hidrojendir. Sadece yldzlar deil, evrendeki ou
gaz bul u tu da arlkl olarak hidrojenden mteekkildir. Bu gaz bu
lutlar radyo teleskoplarla gzlemlenebilir, nk hidrojen gaz 2
santimetrelik dalga boyunda radyo dalgalar yayar, zira hidrojen
atomlar, yukarda bahsettiimiz bu iki hal arasnda srekli gider
gelir. Nitekim bu ma sayesinde evren hakknda ok ayrntl bilgi
ler edinebildik.

H E I S E N B E R G : Atom fiziine bir de farkl bir adan bakalm. Helyum

atomunu ele alacak olursak, bunun ekirdeinde iki proton olduu
nu grrz. Protonlar gl ekirdek etkileimi tarafndan bir arada
tutul ur. Bu etkileim iin iki de ntrona ihtiya vardr, zira proton sa
ys ikiye ktnda, ekirdei bir arada tutmaya yarayan gl et
kileim, iki protanun elektriksel itme kuvvetini aacak gte deil
dir. Dolaysyla ekirdein yapsna iki de ntron eklenir ve (ppnn)
biimini alr.
ekirdein kendi hareketini gzard edersek, elimizde iki elek
ran iin kullanacamz Schrdinger denklemi ve elekronlarn
elektrostatik itme kuvvetini tarif eden yeni bir kavram var. kincisi
ni imdilik bir kenara brakal m. B u durumda helyum atomunun
dalga fonksiyonu, elekronlarn iki dalga fonksiyonundan meydana
gelir; bunlar her bir elektron iin farkl ya da ayn olabi lecek n, 1 ve
m kuantum saylaryla tarif edilir.
rnek olarak temel hali inceleyelim. Burada her bir elektron iin
n = , = O ve m = O kar. S pinler de birbirinin aksi yndedir. leri-

110

YAN I LIYORSU N UZ EINSTEI N !

d e b u anlattrnn Pauli ilkesiyle alakah olduunu greceiz. u

anda tarif ettiimiz helyum atomuna parahelyum ad veril ir.
Artk parahelyumun balanma enerj isini hesaplayabiliriz; bu
enerj i , hidrojen atomunun sekiz katdr. Drt le arplmasnn nedeni,
ekirdek yknn hidrojenin iki kat, balanma enerjisinin ekirdek
yknn karesi olmas ve son olarak da -iki elektron sz konusu ol
duundan- tekrar ikiyle arplmas. H idrojen atomunun balanma
enerjisi de 1 3 ,6 eV olduuna gre helyumun balanma enerjisi 8 x
1 3,6 = 1 08,8 e V olarak bulunur. Deneylerde balanma enerjisi 78 e V
olarak kar. ki sonu arasndaki fark, yukarda gzard ettiimiz iki
elektronun elektrostatik itme kuvvetinden kaynaklanr. Parahelyu
mun yan sra bir de ortohelyum vardr. B unda iki spin ayn ynl,
elektronlarn spin dalga fonksiyonlar simetriktir.
N EWTO N : Schrdinger denklemi, spinin bata hi yer almad bir
denklem . i mdi elimde spini olan bir parack varsa, bunu da Schr
dinger denklemiyle tarif etmem mmkn m, yoksa baka bir denk
leme mi ihtiya var?
H E I S E N B E R G : Sevgili Sir Newton, gerekten hassas bir noktaya par
mak bastnz. Gerekten de baka bir denklem var bu i iin. stelik
yurttanz olan Paul Dirac tarafndan, getiimiz yzyln yirrnili
yllarnn banda gelitirildi. nl Dirac denklemi. Buna gelmeden
nce le olduunu hatrlatmak isterim. Yemee mi gitsek, ne dersi
niz?
E I NSTE I N : Hayr. B ugn restorana gitmeyeceiz. Mangal iin et al
dm, arap deseniz kilerde bolca var. Bence bugn bahede yiyelim.
Zaten size sorrnadan mangal yaktm bile.

Kuvvetler ve Paracklar

Yemein akabinde be fiziki korulukta i k i saatl ik b i r yrye k

t. Yeniden terastaki yerlerine kurulduklarnda saat epey i lerlemiti.
Yine de kahvelerinin ardndan tartmaya kaldklar yerden devam
etmeye karar verdiler.
H EI S E N B E R G : Klasik fizikte rnein bir demir paras gibi bir madde
ve elektri ksel ya da manyetik kuvvet gibi kuvvetler vardr. Kuantum
kuramysa bu sorunsal bambaka bir bak asyla irdeler. 1 930'1u
yllarda, kuvvetlerin de tpk madde gibi aslnda paracklarla i l g i l i
olduunu Wolfgang Paul i 'yle birlikte buldum. Bu sizi artabilir Mr.
Newton ama aslnda anlalmas son derece kolay. rnein elektrik
sel kuvvet ya da daha geni anlamyla tm elektromanyetik kuvvet
ler, ilgili paracklar arasnda gidip gelen fotonlarca tanr.
N EWTO N : Byle bir ey nasl olur? O zaman gerekte sadece madde
nin, yani sadece paracklarn var olduu, herhang i bir zel kuvvetin
bulunmad sonucuna varrz; yanl anlamayn, bu benim fevkala
de houma gider. Bylece evreni anlamak biraz daha kolaylar. Ya
ni hem madde hem de kuvvet paracklar var ve her ikisi tek bir bi
rim kabul edilebilir, yle mi?
H EI S E N B E R G : Evet, byle i fade edersek evrende sadece madde oldu
unu syleyebiliriz. Kuantum fiziinde bir kuvvet nasl meydana
gelir? sterseniz klasik fiz ikten bir rnekten faydalanal m. B irbiri
ne yakn duran iki kayk dnn. Kayklardan birindeki ahs elin
deki topu dier kayktakine atsn. Topu tutan dieri doal olarak i t-

YAN ILIYORSUN UZ EINSTE I N !

112

Elektriksel kuvvet, foton alveriiyle meydana gelir.

me kuvvetine maruz kalacaktr. Sonra topu yeniden ilk kayktakine
atmasyla sre bu ekilde bir ileri bir geri devam eder.
Topa dayal bu etkileim, kayklarn birbirinden uzaklamasna
neden olacaktr. Top srekli gidip gelecek olursa, tekneler, sanki bir
kuvvet etki ediyormuasna birbirinden daha da uzaklar. B u kuv
vet, topun srekli gidip gelileriyle meydana gelir. ki parack ara
sndaki elektromanyetik etkileimi de benzer ekilde hayal edebili
riz; ancak burada arada gidip gelen top deil, fotonlardr.
N EWTON : Top meselesini anladm anlamasna da, ortadaki itici bir

kuvvet, nk top her defasnda bir itme hareketi yaratr. ekim kuv
veti nasl oluur peki? Herhalde aniattnz gibi bir parack alve
riiyle deil.
H E I S E N B E R G : Siz de her eyi eksiksiz bilmek istiyorsunuz, deerli

dostum. Ama haklsnz, ortada gerekten ekimle ilgili bir sorun

var. Belki top yerine bumerang kullanlsa ve bumerang her defasn
da arkaya dnlp tutulmak zorunda kalnsa, uygulayaca kuvve
tin iki tekneyi birbirine yaklatraca sylenebilir. B u rnei bir ke
nara brakalm bence, zira analoj i ler anlamay kolaylatrsa da, ou
zaman kesinlikten uzaktr. neml i olan ilkenin kendisi: B ir kuvve
tin parack alverii sonucunda meydana gelmesi kuantum meka
niksel bir sre olduundan, klasik anlayla kavramak pek kolay
olmuyor kukusuz.
FEYNMAN: B u trden sreleri hem anlalr klan hem de bunl arn he-

H i D ROJEN ATOM U

113

ki elekronun elektriksel itme kuvvetini gsteren bir Feynman diyagram.

sapianmasna yarayan bir diyagramm var. Bu Feynman diyagram

larndan birini yanmda getirdim. Burada buluan iki elektron ve ara
lannda alveri edilen foton grlmekte. Fotonun ileri geri gitmesi
elektriksel bir itneye sebep olur. te yandan bir elekronla bir pozit
ron kullanm olsaydk ekim gc oluurdu. Doada bulabiiecei
miz tm kuvvetleri parack alveriiyle aklamak mmkn. Daha
nce de sylediimiz gibi elektromanyetik kuvveti fotonlar retir.
ekirdei oluturan paralarn yapta olan kuarklar bir arada tutan
gl kuvvet de paracklar tarafndan iletilmektedir. B u parackla
ra gluon ad verilir. Tahminince bu konuya ileride daha ayrntl de
ineceiz. Zayf ekirdek etkileimi, w bozonu, ktleekimiyse zel
ktleekim paracklar, nam dier gravitonlarla aktarlr - Herr
Einstein'n bu kavramdan pek holanmadn biliyorum.
Unutmadan unu da eklemek gerek: Elektromanyetik kuvveti
meydana getiren fotonlarn zgl bir ktlesi yoktur ve deiiklik gs
terir. Serbest fotonlarn ktlesi sfrdr, gravitonlarn da yle. B unlar
ancak paracklar alverie getiinde bel l i bir ktle kazanr; bu
ktle, koullara bal olarak herhangi bir deere sahip olabilir. Hatta
normal koullarda bu ktlenin karesi negatif olduundan bunlar ser
best fotonlar olarak karmza kmaz. Sanal parack ad verilen bu
yaplar varlklarn ancak ksa sreliine srdrebilirler. Mutlak kt-

YAN I LIYORSU N UZ E I N STE I N !

1 14

Ntronun bozunarak proton, elektron ve kar-ntrino retmesi.

Jeleri ne kadar bykse, mrleri de ayn oranda ksadr. Heisenberg

sanal paracklar fikrini Wolfgang Pauli'yle beraber otuzlu yllarda
gelitirmiti.
Beta bozunumu, yani ntronlarn bozunmasndan sorumlu olan
zayf ekirdek etkileimi, w ve z paracklar tarafndan aktarlr. Fo
tona kyasla olduka byk ktleye sahip bu parackl ardan w para
c 80 Ge V (giga elektronvolt), z paracysa 9 1 Ge V bykln
dedir ve ntronun beta bozunumunun yan sra zayf etki leimi bun
lar retir.
NEWT O N : Beta bozunumu nedir? Yine kuvvetlerle alakah bir ey mi?
Peki ya w paracklarn n buradaki rol ne? u ana kadar sadece
kuvvetleri grdk, herhangi bir bozunumdan bahseden olmad ya
nlmyorsam.
FEYNMAN: Beta bozunumu ntronun bozunmasna verilen ad. Nt
ronlar, protonlardan farkl olarak kararl paracklar deil, meydana
gelmelerinden 1 5 dakika sonra bozunuyorlar. Her ntron bozunarak
bir proton, bir elektron, bir de ntrino, daha dorusu bir kar-ntrino
retir. Yani ntron - proton + elektron + kar-ntrino.
Ntronlar elektronlarla akraba, ama yk tamayan paracklar
dr. Elektron ve ntrinalarn meydana getirdii gruba leptonlar ad
da veri lir. Bozunum dediimiz sre, bir zayf etkileim etkisidir ve
w bozonu alveriiyle aktar lr.
N EWTO N :

Ntron neden dorudan protona dnmyor?

Bunun cevab basit. Ntronun ktlesi protanunkinden b

yk olsa da, aradaki ktle fark ok deil , toplam ktlenin ancak
binde biri kadar. Ntronun neden daha ar olduunu hala bilmiyo
ruz. Kesin olan ntronun protondan hafif olduu bir dnyada yaa
yamazdk, nk o zaman proton bozunurdu ve evrende hidrojen,
dolaysyla da bizler var olamazdk.
FEYNMAN:

H i DROJEN ATO M U

115

Tuhaf dorusu, tek bir paracktan ayr parac k oluyor,

yle mi? Protonun iinde elektron ve kar-ntrino zaten bulunuyor
mu peki?
NEWT O N :

FEYNMAN: Hayr, bu parac klar bozunum esnasnda aa kan

enerj iyle meydana gelir. Bozunumun nasl olacan tayin eden bir
kez daha Einstein denklemi oluyor. Ntronun ktlesi protanunkin
den biraz daha fazla olduu iin bozunu m esnasnda fazladan para
cklar reti lebilir. Bu esnada ne olduu uzun sre boyunca anlala
mamt, ama bozunum srasnda ntronun bir proton bir de w bozo
nuna dntn artk biliyoruz. Az nce de belirtildii zere, bu
para byk bir ktleye sahip olduundan ancak sanal olarak retile
bilir, yani varlyla deil, ancak etkisiyle var olur. Tm bu sre es
nasnda bir elekronla bir de kar-ntrino doar. Yani w ve z bozon
lar, elektron ve ntrinolarla srekli etkileim hal indeler. Tpk foto
nun da ykl paracktarla etki leirnde olmas gibi. Fotonlarla ykl
paracklarn etkileimi elektriksel kuvveti , w ve z bozonlaryla
elektron ve ntrinolarn etkileimiyse zayf kuvveti dourur.
H E I S E N B E R G : W paracnn ktlesinin ne kadar olduunu nereden
biliyoruz? Belki de byle bir parack hi yoktur.
HALL E R : Yo, bu paracn varl 1 983 yl nda Cenevre yaknlarnda
yap lan deneyle kantland ve ktlesi tayin edildi - maalesef siz g
remediniz. Seksenli yllarn banda CERN'de, proton ve kar-pro
tonlar son derece yksek enerji lerle arptrabilen yeni bir hzlan
drc hizmete alnd ve 1 983'te nihayet bu keif yap ld.
nce z bozonu, ardndan w bozonu kefedildi. Z bozonu ar bir
foton olarak grlebilir, bu nedenle de elektron ve ntrinolarla etki
leime girer. rnein bozunup bir clektron-pozitron i ftine ya da
ntrino ve kart kar-ntrino iftine dnebilir. Elektrik ykl
paracklara dnme neden olan bir bozunumu da kolayca tespit
etmek mmkn. te yandan negatif ykl w bozonlar elektron ve
kar -ntrino iftine de dnebilir. Kar-ntrino gzlem tenernedi
i iin sadece elektron grlr, bu da w bozonunun varlnn kant
lanmasn ok daha zor klar. Bunun iin tepkime esnasnda impul
sun eksik olduunu kantlamak gerekir. Bu da olduka zordur.
Kimi arptrma deneylerinde bu paracklar gerekten de re
tildi, varl klar kantlanabildi ve ktleleri tespit edildi. Dolaysyla
w bozonlarnn varlndan phe etmiyoruz. Kuran1elar w para-

116

YAN I LIYO RSU N UZ E I N STEI N !

larnn varln daha eliili yllarda duyurmutu v e otuz y l sonra ol

sa da gerekten var olduklar kantland. Kuramsal fiziin en byk
zaferlerinden biriydi.
H E I S E N B E R G : Benim zamanmda da w bozonlarnn varl tartl
maktayd , ama o zamanlar ktlelerinin en fazla 10 Ge V olaca d
nlyordu. Tek bir w bozonunun 80 GeV ktleye sahip olmas
gerekten takdire ayan. B u devasa ktleler nasl meydana geliyor?
HALLER: Bakn imdi zor bir soru sordunuz ite ! Ktlenin nasl mey
dana geldii halen byk bir sr. Hedefimiz CERN'deki inas daha
yeni tamamlanan Byk Hadron arptrcs ya da ksa adyla LHC
yardmyla ktlenin oluumuna yol aan mekanizmalar daha ya
kndan incelemek. Yine de bu konuda daha fazla bilgi sahibi olma
mzn uzun yl lar sreceini tahmin ediyorum. Hatrlatn da bu ko
nuya daha sonra dnelim.
Bilmem hatrlar msnz, Herr Heisenberg, 1 968 ylnda sizin
doktora rencinizken Mnih'teki Max Planck Enstits'nde bir su
num yapm, Steven Weinberg'in w ve z bozonlar iin 50 Ge V zeri
ktleler ngren modelinden de sz etmitim. O zamanlar Mnih'te
bu gr pek ciddiye alnmam olsa da, sem iner sonras yanma ge
lip bana zellikle bu kurarn hakknda sorular sormu, bu gr il
gin bulduunuzu sylemitiniz. On yl sonra kuramn doru olduu
ortaya kt .
H E I S E N B E R G : Doru, hatrl yorum. ok ar ktleler kuramndan ilk
kez sizin sunumunuzia haberdar olmutum. Yeni ve son derece ilgin
bir kon uydu.
N EWTO N :

Graviton diye bir parack var m peki?

Henz bu konuda kesin bir bilgi yok. Herr Einstei n genel

grelilik kuramn oluturduunda, ktleekimi gerek bir kuvvet
olarak deil, uzay-zaman geometrisinin bir sonucu olarak nitelen
dirmiti . Ktleekiminin bu kuramda yeri yoktu. Yine de birok f
ziki graviton adl bir paradan ve bunun tpk foton gibi ktlesiz ol
duundan sz etmekte. Tek sorun bu paracn muhtemelen asla
kefedilemeyecek olmas. Belki de grav iton yoktur. Gravitonu ku
antum kuramma yerletirmeyi henz kimse baaramad. Herr Einste
in, belki siz bu iin stesinden gelirsiniz.
HALLER:

E I N ST E I N :

Fikrimi sorarsanz, gravitonun var olduunu dnmyo-

H i DROJEN ATOM U

1 17

rum. Ktleekimi elektriksel kuvvet gibi gerek bir kuvvet deildir.

Benim kuram mda ktleekimi, sizin de az nce doru ekilde ifade
ettiiniz zere, uzay-zaman geometrisinin bklmesinin bir sonucu
dur ve bu etki bir paracn v arlyla aklanamaz, zira bence
uzay-zaman paracklada bkemezsiniz.
Grdm kadaryla bu problemi siz de zemeyeceksiniz.
yle bir zetleyecek olursak: Kuvvetlerin sebebi de paracklardr.
Bu nedenle lepton ad verilen madde paracklarndan -daha ak
ifadeyle elektron ve ntrinolardan- d ier paracklardan ve atom
ekirdeklerinin yaptalar olan k uarklardan sz ederiz. Bu parack
larn tmnn 1/2 spini vardr. Kuvvet paracklar madde parack
lar arasnda etki eder ve kuvvetleri oluturur. Bunlarn da spini var
dr ama bunlar 1/2 deil, I spindir. Buradaki yegane istisna graviton.
Gerekten de var olduunu varsayarsak, bu paracn sp ini 2 olma
ldr.
NEWT O N : sterseniz ben de anladm kadaryla topadamaya ala
HAL L E R :

ym: Hem madde hem de kuvvetler paracklardan meydana gelir.

Konuyu daha anlalr hale getirdii iin bu ilkeden holandm do
rusu. Hi deilse evrene bak biimimiz yeknesaklayor. Ne var ki,
hem madde hem de kuvvet paracklarnn spini ayn olsayd iler
daha da kolaylaacakt, ama anladm kadaryla byle dei l .
Elektron ya d a protonlar '12 spine, k uvvet parac klary s a l spi n e sa
hipler. Tuhaf dorusu.
FEYNMAN: Tm paracklarn ayn spine sahip olduu bir evren bi
zimki kadar eitlilik arz etmezdi diye dnyorum. Dnyamzn
sahip olduu kompleksliin spinlerle ilgi li olduu dnlebilir.
Yaadmz evrende drt ayr kuvvetin varlndan haberdarz: kt
leekimi, elektromanyetik kuvvet, zayf etkileim ve gl ekirdek
kuvveti. Bu drd d nda kuvvet ya da etkileim henz kefedilmi
deil.
H E I S E N B E R G : Daha geenlerde bir bilim dergisinde, CERN'deki LHC
cihaz yardmyla paracklara ktle kazandran yeni bir etkileim ya
da kuvvet araoaca n okudum. Byle bir ey bulunursa, bu yeni bir
kuvvet olmaz m? Deneydeki son durum nedir?

Evet, LHC'nin inasnn ana sebeplerinden biri bu. Parack

Iarn, zel likle de w ve z bozonlarnn ktlesinin nasl meydana gel-

HAL L E R :

118

YAN I LIYORSU N UZ E I N STEI N !

diine dair bir k urarn v ar. Paracklann ktle kazanmas iin bir
skaler alan lazm. Ad geen alan, kaifi Peter Higgs'in adn tayan
Higgs alan. Sir Newton gibi ngiliz olan Peter Higgs'in, bu skaler
alann varln 1 964'te ortaya atan alt fzikiden biri olduunu da
belirtnem gerek. Kuramn onun adyla anlmasnn yegane sebebi,
adnn ksa ve tuhaf bir tnya sahip olmas.
Kendisi ve dier paracklarla etkileim halinde olmas nedeniy
le bu alan yeni bir kuvvet olarak yorumlanabil ir. Higgs alannn ken
d i kendisiyle etkileimi, simetri knlmasna yol aar ve alan, vakum
da bir beklenti deerine ular. Bylelikle son derece yksek, yakla
k 294 GeV'lik bir enerj i leine ulalr. Bu enerjiyi hesaplamak
mmkn deil, bunun yerine beta bozunumu kullanlarak deneysel
olarak tayin edilebilir. Enerji w ve z bozonlarna aktarlr ve bunlar
da youn bir ktleye kavuur.
N EWTO N : Kulaa son derece teknik bir konu gibi geliyor. Yakuru
beklenti deeri nedir? Peki ya fotonu da bu ekilde ktle kazanmak
tan alkoyan ne?
HALLER: Elbette bu da kolaylkla mmkn ama kuram, foton ktle
kazanmayacak eki lde kurgulanabilir. Aslnda her ey kuram n ya
psna bal . Hem bu konuya hem de vakum beklenti deerine sonra
deineceiz. Higgs mekanizmasnn gerekten de doru olup olma
d henz aklk kazanm deil. Benim kimi kukularm var do
rusunu sylemek gerekirse. Ama ksa srede bu konuda daha ok
bilgi sahibi olacaz.
N EWTO N : Aklma gelmiken, atom ekirdeindeki gl kuvvet hak
knda bir eyler renmek istiyorum. Bu kuvvet nasl etki ediyor?
H E I S E N B E R G : O zaman nce size tm atom ekirdeklerinin proton ve
ntronlardan meydana geldiini, tek istisnannsa ekirdeinde sa
dece tek bir proton bulunan hidrojen atomu olduunu syleyeyim.
Proton ve ntron lar, elekrondan neredeyse 2000 kat daha youn bir
ktleye sahiptir ve birbirlerine yaklatklarnda, ksa mesafede etki
li gl ekirdek kuvveti devreye girer. Atom ekirdeklerinin pro
ton ve ntronlardan meydana gelmesini bu kuvvete borluyuz. G
l kuvvetin dzenledii baka bir alan da, sadece belli sayda pro
tonun yine belli sayda ntronla bir araya gelip atom ekirdeklerin i
oluturmasn salamak. k i proton iki ntronla balanr ve helyum
atomunun ekirdeini meydana getirir. Helyum ekirdekleri son

H i D ROJEN ATO M U

119

derece kararldr. Rutherford deneylerinde alfa paracklar olarak

helyum ekirdekleri kullanmt.
Ntronun l 932 ylnda kefedilmesiyle, iki paracn ktleleri
n i n neredeyse birbirinin ayn, elektrik yklerininse aksi olmas ze
rine kafa yordum. N ihayetinde iki paracn da gl kuvvet ba
lamnda ayn deerlikli olduklar sonucuna vardm. ki parack
arasnda izospin adn verdiim bir simetri sz konusuydu. Elektro
manyetik etkileim bu simetriyi bozuyordu. zospin simetrisi, fizik
te gzlemlenen ilk i simetriydi ve bu zellii nedeniyle uzay ve za
mandan bamszd.
Bir atom ekirdeinin yk, buradaki protonlarn say snca be
lirlenirken ntronlarn says deiiklik gsterebilir. Bunlara ayn
atarnun farkl izotopl ar denir. B ir soygaz olan neonun ekirdeinde
on proton ve genellikle on ntron bul unur; ancak on bir ya da on iki
ntrona sahip neon atomlar da vardr.
Baz izotoplar kararszdr ve ksa srede bozunurlar. B ir atom
ekirdeindeki ntron says protonlardan fazla ya da azsa kararsz
kabul edilir. Ntron fazlas olan ekirdekler, bir elektron yaymak
suretiyle ekirdekteki ntronlardan birini protona dntrr. By
lece ekirdein yk says bir birim artm olur. te yandan ntron
a olan ekirdeklerde, protanun ntrona dnmesiyle ekirdek
yk bir birim azalr. B unun iin ekirdein, elektronun kart par
ac olan bir pozitron yaymas gerekir. Her iki ekirdek tepkime
sine de beta bozunumu ad verilir ve bunlar sadece zayf etkileim
sayesinde gerekleir.
Beta bozunumu dnda bir de alfa bozunumu vardr. ekirdek
ne kadar bykse, ekirdek paracklar arasndaki ba da ayn oran
da zayftr. rnek olarak 238 ek irdek paracndan mteekkil
uranyum atomu verilebilir. B u ekirdekteki paracklar, alfa para
cklar yayarak bozunurlar ve geriye 234 ekirdek paracna sahip
toryum elementinin atom ekirdei kalr.
Hidrojen atomu ekirdeinde de protanun dnda ntronlarn
var olmas mmkndr. Hidrojen ekirdeinin bir proton bir de nt
rondan meydana gelmesi durumunda bu atoma, ar hidrojene teka
bl eden dteryum ad verilir. te yandan ekirdekteki protanun ya
nnda iki ntron varsa, o zaman trityum olur. Helyum ekirdeinde
normalde iki protona elik eden iki ntron bulunur. Tek ntronl u

1 20

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

helyum ekirdeklerineyse helyum-3 ad verilir.

HALL E R : u ana kadar sadece atom ekirdeklerinin bozunumundan
sz ettik. imdi sz bunun tam aksine, ekirdeklerio eriyip birle
mesi anlamna gelen ekirdek fzyonuna getirmek istiyorum. B ura
da iki hafif atom birleip daha ar bir atom meydana getirir ve bu
esnada byk miktarda enerji aa kar. Einstein forml uyarn
ca ktle enerj iye dnr.
N EWTO N : Anlamad m. ki ekirdek de pozitif yke sahip, yani birbi

rilerini itmeli . Bu durumda nasl birlemelerini bekliyoruz?

H A L L E R : B unun iin iki ekirdein byk bir hzla birbirine yakla
mas gerekir. Aralarndaki mesafe yeterince kldnde gl e
kirdek kuvvetinin etkisine giren iki ekirdek birleir. ekirdeklerin
bu hziara kmalar, ancak ok yksek scaklklarda mmkndr.
rnek olarak dteryum ve trityum fzyonunu inceleyelim. D
teryum birer proton ve ntrondan, trityumsa bir proton ve iki nt
rondan meydana gelir. B unlar fzyonla birleecek olursa ortaya, iki
ntron ve iki protondan mteekkil bir helyum atomu kar ve artan
ntron byk bir hzla ya yl r. Fzyona katlan iki ekirdein ktle
sinin neden olduu bir enerji aa kar.
Gneten yaylan inanlmaz enerjinin kayna, ekirdek fzyo
nudur. Dnyada bizler bu enerjiden faydalanyoruz. ekirdek fz
yonu olmakszn dnya, uzayda uan souk ve cansz bir kaya par
asndan ibaret olurdu.
nsanlk neredeyse 50 yldr ekirdek fzyonunu, enerj i elde et
mek amacyla dnyada tekrarlamaya urayor. Ne yazk ki bugne
dek bunu ancak bombalarla yapmay baarabildik. Hidrojen atom
larnn ileme ilkesi ekirdek fzyonudur. Ne var ki bombalardan
faydalanlabilir bir enerji kazanlamyor. Dolaysyla bugne dek
nkleer fzyonu barl amala kullanmak mmkn olmad.
Fransa'nn gneyinde Uluslararas Termonkleer Deneysel Re
aktr (ITER) adnda bir test reaktr ina edilmekte. Bu reaktr yard
myla ilk kez fzyondan enerj i kazanlmaya allacak ve baarl
olmas durumunda insanln enerj i sorunu zlm olacak. Fz
yonun hammaddesi olan dteryum ve trityum dnyada bol miktarda
bulunmakta zira. Dteryum okyanus suyunda v ar, trityumsa l ityu
mun ntron bombardmanna tutulmasyla elde edilmekte. Lityuma
dnyann kabuunda bol miktarda rastlanr. ekirdek fzyonunda,

H i DROJEN ATOM U

1 21

allageldik nkleer reaktrlerin aksine hi denecek kadar az mik

tarlarda radyoaktif atk madde aa kmas yntemin bir baka
olumlu yan.
E I NSTEI N : B u konuda phelerim var. Onyllardr bu konuda aratr
ma yaplmasna karn halen bir baar elde edilebilmi deil. Ney
se, olup olmayacan greceiz.
HALLER: Beyler anlalan o ki, gl etkileimin tm ayrntlarn bu
gece bitiremeyeceiz. B u etkileim nkleonlarn temel yaptalar
olan kuarkl arla alakal . Zaten kuarklar hakknda da konuacamz
iin arzu ederseniz gl etkileimi de o zamana brakalm.
imdi bize den, bu akam yemeimizi nerede yiyeceimize ka
rar vermek. Baka bir neri yoksa, yaknlardaki Kavaliershaus'a git
meyi teklif ediyorum .

Nitekim yle yaptlar. Toparlanp evden ktktan sonra g l kenan

boyunca yryp Haller'in nerdii byk restorana ulatlar.

Periyodik Cetvel ve Molekller

Ertesi gn fzikileri yamurlu bir sabah karlad. B unun zerine

be adam sohbetlerini salondaki mi neni n banda srdrmeyi ka
rarlatrd. Einstein odun getirip mineyi tututurdu.
H E I S E N B E R G : Kimyasal elementlerin bir periyodik s istem iinde s
nflandrlabilecei kimyagerler tarafndan epeydir bil inmekte.
Rusya' da yaayan Dimitri Mendeleyev, atom fizii hakknda pek
bilgisi olmasa da, 1 9 . yzyln ikinci yarsnda periyodik cetvel i
gelitirdi. Kimya iin ne byk baar !
Mendeleyev o gnlerde bilinen 63 kimyasal elementi snflan
drdJ ve benzer zell ikler gsteren atomlarn farkl atom ktlelerine
sahip olduunu, neredeyse ayn atom ktlesindeki atomlarnsa bir
biriyle alakasz kimyasal zellikler arz edebildiini gzlemledi .
Elementler buna ramen belli ai lelere ayrlabiliyordu. Bylelikle
elementlerin yer ald periyodik cetvel i yaratm oldu.
Elbette imdi akla gelen ilk soru, kuantum mekaniinden yola
karak periyodik cetvele ulalp ulalamayaca. Bunu ayrntl
olarak ilk inceleyen, atomlarn elektron kabuklarnn giderek artan
lde dalmasn aratran Niels Bohr oldu. Bir atomdan bir sonra
kine geildiinde ekirdek yk bir birim artar. Yani var olan elekt
ron kabuuna bir elektron, ekirdeeyse bir proton eklenir.
Wolfgang Pauli 1 925 yl nda zellikle alkali metalleri inceledi.
B ir sre sonra bu elementlerin ancak yeni bir i lke, kendi adn tayan
Paul i dlama ilkesini uyguladnda anla labildii sonucuna vard.
Periyodik cetveli anlamak iin son derece nemli bu i lke l 945 yln-

PERiYO D i K CETVEL VE M O LEKLLER

1 23

da Pauli'ye fizik dalnda Nobel dl'n kazandrd.

Niels Bohr daha 9 2 y lnda, bir atom un iindeki elekronlarn
tamamnn en dk enerj i seviyesinde bulunmaynn tuhaf oldu
una i aret etmiti. Zira byle olsayd , btn elementler ayn zel
liklere sahip olacak, molekller v ar olamayacakt .
Pauli ilkesiyle tam da bunun olmas nleniyor. Elektron v e pro
ton gibi yar sayl spine sahip paracklar iin geerli olan ilke, iki
paracn ayn kuantum durumunda olamayacan syler. Ayn
atom ierisinde bulunan i k i elektron ayn biimde titreebilir, ama
en azndan spinlerinin farkl ynlerde olmas gerekir. Ayn durum
atom ekirdekleri iin de geerlidir.
Nitekim hafif elementiere baktmzda dlama ilkesini kolayca
grebil iriz. Hidrojenin tek elekronu olduundan ilkenin bir nemi
yoktur. Bir sonraki element olan helyumun kabuunda en az iki
elektron yer alr. Spin nedeniyle i kabukta, spinleri birbirinin aksi
ynlerde olan en fazla iki elektron bulunabil ir. Baka bir ihtimal de
yoktur zaten, zira Pauli dlama ilkesi spine sahip iki paracn as
la ayn halde olamayacaklarn syler. Bu nedenle elektron kabuu
sadece iki elektron alabilir, daha fazlasna yer yoktur. Kabuk kapan
mtr. Nitekim helyum bu sebeple kimyasal olarak aktif deildir,
nk bir soygazdr.
B ir sonraki element, en hafif metal olan lityumdur. elekro
nu vardr ve ncs -tpk Pauli'nin ngrd gibi- dolu i ka
bua deil, bir sonrakine yerlemitir.
NEWT O N : Pauli gerekten de tuhaf fikirlere kaplm ama iin ilgin
yan bunlarn doru kmas. Pauli i lkesinin bizim dnyanzia ala
kasnysa ancak tanr bilir. Gerekten de anlamas g bir i lke. Par
acklarn ayn halde olamamalarn belirleyen spinleri. Yani elek
ronlar spinsiz paracklar olsa, ekirdek fizii ok farkl bir yol izle
yecekti, yle mi?
H E I S E N B E R G : Kesinlikle yle. Ama bir ey eklemek gerek. Spinleri
elekronlara rasgele verilmi eyler deil. Elektron gibi spin sahibi
paracklar, ilk kez Paul Dirac tarafndan ortaya atlan bir denklem le
tarif edilmektedir. Dirac denklem i, ancak Paul i dlama koulunun
yerine getiri ldii durumlarda Einstein'n grelilik kuramyla tutarl
lk arz eder. imdi bunu kantlamak ok vaktimizi alaca iin baka
bir zamana brakma y teklif ediyorum.

1 24

YAN I LIYORS U N UZ EINSTE I N !

N EWT O N : Pekala, yle olsun. Peki buradan, Paul i ilkesinin temel hal
de bir dizi elekrona sahip olan atomlarn ok daha karmak olma
sn art kotuu sonucunu karabilir miyiz? Bir s-dalgas iinde,
aksi ynde spine sahip sadece iki elektron olabil ir, bir sonraki elek
ronun p-dalgasnda olmas gerekir vesaire, yle mi?
H E I S E N B E R G : Doru. Bu sayede atomlarn temel halleri bile belli bir
karmakla sahip oluyor. Pauli tarafndan ortaya atlan bu ilke ol
masayd, evren ok daha yaln bir yer olurdu. Elekronlarn tm s
dalgasnda titreir, tm elementler aa be yukar ayn zellik
lere sahip, dnyaysa ok tekdze bir yer olurdu; neyse ki o zaman da
bunlar gzlemleyecek kimse olmazd.
Paul i ilkesi on elekrona sahip neonun, on bir elektronlu sodyum
dan nasl bu kadar farkl olduunu aklar. Neon iindeki elektron
lar, atom un neredeyse tam bir kre oluturaca ekilde titreir; nite
kim neonun kimyasal adan aktif olmamasnn nedeni budur. Neon,
tpk helyum gibi soygazdr. Sodyum iin durum daha farkldr. En
d yrngede tek bir elekronu olduundan sanki atmnun bir kntt
s var gibidir. Bu knt sodyum atomunun kimyasal adan son de
rece aktif olmasn salar. te yandan bu atomlarn kimyasal zell ik
leri ok ani deiikl ikler gsterebilir, rnein sodyum atomunun d
yrngesindeki elekronun kopmas sonucu. Nitekim sofra tuzunda
olan tam da budur. Sodyumdan ayrlan elektron klor atomuncu dev
ralnr ve ortaya NaCl olarak gsterilen tuz kar. Klorun neonla bir
lemesiyse mmkn deildir.
HALLER: Elektron says bilindii nde, atomun yaklak olarak hangi
zellikleri gsterecei ngrlebilir. rnein gm parlayan bir
metaldir, azotsa oda scaklnda gaz halde bulunur. B ir baka rnek
olarak pltonyum ilk bata nkleer tepkimeler araclyla retildi.
Dnyada bu elemente rastlamak mmkn deil , zira mr " sadece"
40 bin yl. Pltonyumun 94 elekrona sahip olmas gerektii bilini
yordu, dolaysyla kahverengi bir metal olduu tahmin edilebi lirdi.
Pltonyumun 94 elekronu olduunu bildiiniz takdirde bu sonula
ra eriebilirsiniz. 1 945 ylnda Los Alamos'ta bir mil imetrekp pl
tonyum retildiinde tm bu karmlarn doru olduunu grmek
ilgin olmutu.
Yaamn eitli fenomenleri de atom ve molekllerdeki elekron
larn karakteristik titreimlerine dayanr. DNA'nn yapsn karbon,

PERiYO D i K CETVEL VE M OLEK LLER

1 25

hidrojen, oksijen, azot ve dier elementlerdeki elekronlarn sahip

olduklar titreimleri n, o malum sarmal oluturacak biimde olma
larna borluyuz. Her bahar ayn ieklerin amas, ocuklarn ebe
veynlerine benzemesi de ayn yolla, kuantum fiziiyle aklanabilir.
N EWTO N : Johannes Kepler gezegenlerin eliptik yrngelerinin basit
bir geometrik ilkeye boyun ediini dnyordu. Ama tahminleri
yanl kt, zira yrngeler tesadfiyken gezegenler benim buldu
um ktleekim yasasna boyun emek zorunda. Ama gryorum
ki, atom dzeyinde Kepler'in ortaya att fikir geerli olabil ir. Elek
ronlarn izleyecei yrnge kuantum mekanii tarafndan kesin bi
imde ngrlm ve son derece dzenli. Kepler bugnn atom fizi
ini tansa ok arrd herhalde. Burada iitilen krelerin uyumu,
bir tr kozmik senfoni . Kepler yaasa herhalde atom fzikisi olurdu.
H E I S E N B E R G : Evet, atom hareketlerini aklayan fizik, gerekten de
bir tr kozmik senfoni ve tam da Kepler'in zevkine gre. Hidrojen
en has it atom dur; elekronu 1 s-hal indedir. Onu, yk 2 olan, yani
ekirdeinde iki proton, iki ntron, yrngesindeyse iki elektron
bulunan helyum atomu izler. Helyumun her iki elekronu da l s-ha
lindedir. Tek fark, helyum elektronlarnn balanma enerjilerinin,
hidrojendeki elekrondan fazla olmasdr. nk ekirdeindeki
iki proton nedeniyle helyumun elektriksel alan, hidrojeninkinden
otomatik olarak byktr. Helyumun iki s-elektrondan oluan d
kabuu kapanmtr, bu nedenle de element kimyasal adan karar
ldr. Ba yapmayan soygazdr. ekirdeindeki iki ntron, ekirde
i kararl tutar.
Bunu ekirdek yk olan elektronlu lityum elementi izler.
lave nc elektron 2s-halindedir, zira Pau li ilkesi nedeniyle I s
hal lerinde ikiden fazla elektron bulunamaz. Atom numaras 4 olan
berilyum un 2s-halinde iki elekronu vardr. 1 O atom numarasna sa
hip neondaysa alt 2p-elektronu , iki 2s-elektronu, iki de 1 s-elektro
nu bulunur. Bir kez daha d kabuk tamamlanm olduundan ikinci
soygazla kar karya olduumuzu anlarz. Neonun alt adet 2p ve
iki adet 2s-elektronu toplam sekiz elektron yapar - yani helyumda
ki iki saysndan sonra imdi sekiz rakam da nem kazanr.
Atom numaras 1 1 olan sodyum elementinin en dtak i elekronu
3s-halindedir ve yeni bir kabukta bulunur. Balanma enerjisi daha
da azalmtr. Bu elektron kimyasal tepkimelere kolay girebildiin-

1 26

YAN I LIYO RSUNUZ EI NSTEI N !

den, sodyum kimyasal olarak aktif bir elementtir. Devam edecek

olursak, bir sonraki dolu kabuk toplam 1 8 elekrona sahiptir: yine
bir soygaz olan argon. Grdnz gibi yine sekiz rakam - bu ele
mentte iki 1 s-elektronunun yan sra iki arp sekiz elektron vardr.
Bir sonraki dolu elektron kabuu, toplam 36 elektronlu kripton
gazdr, bir sonraki 54 elektronlu ksenon - tahmin edilecei zere, yi
ne bir soygaz. B u trden bilinen son elementse, 86 elekrona sahip
radondur.
Elektron says yksek olan elementler, imdi ayrntsna girmek
istemediim bir dizi zellie sahiptir. Nihayetinde 92 elektron, ayn
sayda proton ve genellikle 1 46 ntrona sahip uranyum gibi ar ele
mentiere ularz. Uranyumun ok karmak bir atom olduu aikar.
Uranyum radyoaktif bir elementtir. Bozunuma urar ama yarlanma
mr 4,5 milyar yl gibi uzun bir sredir.
N EWT O N : Dikkatimi eken bir nokta, rnein helyum ya da karbon gi
bi hafif elementlerde ntron ve proton saylarnn eit olduu, altn
ya da uranyum gibi arlardaysa olmad. Ntronlarn says bu ele
mentlerde artyor, uranyumda protonlar ktlenin sadece yzde 39'unu
olutururken, ntronlar yzde 6 1 'ini meydana getriyor. Sizce de tu
haf deil mi?
H E I S E N B E R G : Her zamanki gibi gzel bir soru Mr. Newton. Zamann
da buna biz de bir aklama bulamamtk. Bugnse bu zelliin e
kirdek kuvvetleriyle alakah olduunu biliyoruz. Oluacak itme kuv
veti nedeniyle salt protonlardan mteekkil bir atom ekirdei var
olamaz. ekirdekte yer alan ntronlarla protonlar arasnda gl e
kirdek kuvveti olduundan, bu itme kuvveti bir lde engellenmi
oluyor. stelik ntronlar itme kuvvetini de seyreltiyor. Hafif ele
menderin ekirdeklerinde iki paracn eit miktarda olmas en uy
gunu. Byk ekirdeklerdeyse elektrostatik itme kuvveti byk ola
candan daha ok ntrona ihtiya var. Uranyumun sadece 92 nt
ronla ayakta kalmas mmkn olmazd, 1 46 bile kt kanaat yetiyor,
zira bu haliyle atom yeterince kararl deil. Bozunuma uruyor ama
dediim gibi yarlanma mr gerekten ok uzun.
HALLER: Kuantum mekanii sayesinde periyodik cetvel aklamak
mmkn oldu. Kuantum fizii kimyann geliimine ilk kez bu kadar
byk bir katkda bulunmutu. Nitekim bir fziki olarak kimyay,
uygulamal fizik olarak adlandrmay severim.

1 27

PERiYO D i K CElVEL VE M O LEKLLER

.,

,.

Na Nlsl
..

K
11

..

Ca
..

RP Sr
..

..

"

..

es Ba
Fr

Lantanit
Aktinit
Metal

Yar metal

Arneta i

Elementlerin dizili olduu periyodik cetvel .

H EI S E N B E R G : Ben de sizin gibi fizik oveniyim. B ana sorarsanz kim
ya bamsz bir bilim deil, fiziin bir daldr. Elbette bu grm
le kimya alannda alan arkadalarmn kat eletirilerine hedef
oluyorum.
E I N STEI N : Ben de sizler gibi dnyorum. B rakn kimya dalndaki
arkadalanmz bizi eletirsinler. Holarna gitse de gitmese de, bize
gre kimya fiziin bir dal.
HALL E R : Grnze katlyorum. Kimya kendi bana ilgin bir bi
lim olsa da, periyodik cetvele katks, fiziinki kadar olmamtr.
Yeri gelmiken, Herr Einstein' ilgilendireceini dndm bir
not dmek istiyorum. 1 925 ylnda, neredeyse hi enerjisi kalmaya
na kadar soutulan paracklara ne olduu sorusuyla ilgilenmitiniz
yanl hatrlamyorsam. te bu durum ancak belli bir parack trn
de, Bose paracklarnda mmkndr.
N EWTO N :

Bose parac da nedir?

Hint fiziki Satyendranath Bose o zamanlar iki trden par

acn olabileceini i leri srmt ; bunlar bir tarafta elektron ve

HALLE R :

1 28

YAN I LIYORSU N UZ E I N STEI N !

proton gibi Fermi paracklar, yani fermiyonlar, dier taraftaysa

B ose paracklar ya da dier adyla bozonlar. Fermiyonlarn dalga
fonksiyonlarnn asimetrik olmas gerekir, oysa bozonlarn dalga
fonksiyonu simetriktir. Fermiyonlar yar sayl spine sahiptir, bo
zanlarn spiniyse tamsayldr. Yani tamsayl spine sahip atomlar
Bose paracklardr.
Bunlar souttuunuzda, sonunda en dk enerji seviyesine iner
ler. Dalga fonksiyonlar simetrik olamad iin fermiyonlarda bu
mmkn deildir, yani en dk enerji seviyesi sadece bir kez doldu
rulabilir. te yandan bozonlarla bu pekala mmkndr. Siz Herr
Einstein, bu etkiyi ngrmtnz. Gnmzde buna Bose-Einstein
youmas ad verilir.
ok sayda atomu lazerler yardmyla neredeyse mutlak sfra ka
dar soutmann ancak birka yl nce baarlmasyla bu etkinin do
ruluunu denetlernek nihayet mmkn oldu. rnek olarak, yaklak
2 bin rubidyum atomu neredeyse mutlak sfra kadar soutulabilir.
Sz konusu atomlar bu durumda bamszlklarn yitirir ve tek bir
sper atom gibi davranr. Uygun adm yrr gibi.
E I NSTEI N : Kulaa ho geliyor. O zamanlar, yani I 925 ylnda bunun
yaplabileceine pek ihtimal vermemitim akas. Demek oluyor
ki, deneysel fizikiler o gnlerde tahmin ettiimden daha aklly
m. Bu yountama ilgin bir olgu - itiraf etmem gerekir ki, kuan
tum mekaniinden yava yava holanmaya baladm.
HALLER: B in dokuz yz yetmili yllardan bu yana, elektron gibi par
acklarn yaltlp zel tuzaklarda saklanabildiini eklemek iste
rim. Bu alann nc isimlerinden biri olan Seatlle'daki Washington
niversitesi'nden Hans Dehmelt, bir elektronu neredeyse bir yl bo
yunca zel bir tuzak ta tutmay baard. Ardndan ayn deneyi bir po
zitronla tekrarlad. Paracn gerekliini biraz daha vurgulamak
iin Dehmelt pozitrona bir de isim vermiti: Priscilla. Parack tu
zakta ay geirdikten sonra anszn kayboldu - byk olaslkla
bir elektronla arpm ve el imine olmutu. Priscilla lmt.
N EWTO N : B ir soruru daha olacak. ou atom un tek balarna var ola
madklarn, molekller biiminde bir araya geldiklerini biliyoruz.
rnein hidrojen H 2 molekln meydana getirir. Birbirinin ayn iki
atom nasl birleir? Elekronlar karlkl olarak birbirlerini itiyorsa,
iki hidrojen atomu nasl birleip bir molekl meydana getirebilir?

PERiYO D i K CETVEL VE M OLEKLLER

1 29

Sz konusu olan atomlar anlamaksa kuantum mekanii

nispeten basittir; ne var ki molekllere geldiimizde i deiir. Bi
yokimyann ilgi alanna giren byk biyomoleklleri, Schrdinger
denklemiyle anlayamazsnz. ou zaman bunlar niceliksel olarak
ya hi ie yaramayan ya da sadece kimi zaman ie yarayan yntem
lerle ancak yaklak olarak deerlendirilebilir.
FEYNMAN:

N EWTO N : B una bir itirazm yok. Zaten benim niyetim de byk bir
biyomolekl deil, basit bir hidrojen molekln anlamak. ki
atom bir molekl nasl meydana getirir? H idrojen atomu elektrik
sel adan ntr; dolaysyla ba kuramamas gerekmez mi?
FEYNMAN: Aksine, bir ba var. Kuantum mekaniinin sebep olduu,
anlamas kolay olmayan zel bir durum sayesinde. Anlald sa
lamak iin ncelikle pozitif ykl bir hidrojen moleklne bakal m:
Molekl iki atom ekirdei, yani iki proton ve bir de elekrondan
meydana gelir. ki proton birbirini iter, elektronsa bunlarn etrafnda
dner. Peki bu koullar altnda bir molekl nasl oluur?
Her iki proton arasndaki mesafeyi r lsyle sabitleyip elekt
ronun enerj i seviyelerini hesaplayarak bu sorunu kolayca zebili
riz. En dk enerj i seviyesine bakmak yeterli olacaktr. Enerj i r
mesafesine baldr. Belli bir r deeri iin asgari bir enerj iye eriilir;
buras yatkn hali tekil eder. Byle bir asgari dzeyin varl nn
mecburiyeti aikar. nk r ok kk olduunda, iki proton birbi
rlerini gl biimde iter. te yandan r byk olduundaysa itme
kuvveti herhangi bir rol oynamayacak ve elektron iki proton un etra
fnda salnacaktr. Bu mesafenin en az olduu durum, Bohr yara
pnn 1 ,5 katdr. Bu seviyede kararl bir s isteme kavuuruz.
imdi iki hidrojen atomuna dnelim. Bunlar birbirine yeterince
yaklatrmamla her iki atomun elektronlar, aslnda hangi protonun
etrafnda dnmeleri gerektiini ayrt edemez duruma gelir. Dolay
syla her ikisinin de etrafnda dnerler. Kuantum mekaniksel bir ifa
deyle iki protonun etrafnda bir yk bulutu olumutur. Bu sayede
bir molekl elde etmi oluruz.
NEWT O N : Peki her iki proton u fzyonla birletirsek, bir tr ntronsuz
helyum atomu elde etmi olmaz myz? Byle bir ey neden olmu
yor?
FEYNMAN: Elektrik yklerinin ayn olmas nedeniyle protonlar birbi
rini iter. B ir araya gelmeleri mmkn deildir. ki proton u, ekirdek

1 30

YAN I LIYORSUNUZ EINSTE I N !

kuvvetini etkinletirecek biimde yksek hzla ateieyebilirsiniz ama

o da sadece ksa sreliine etkili olur. Elektrostatik itme kuvveti ok
gl olduundan protonlar hzla birbirinden uzaklaacaktr. Hel
yum atarnundaki protonlar arasndaki ekim kuvvetinin nedeni , ay
n ekirdekle bulunan ntronlardr. B unlar da gl ekirdek kuvve
tine katlr. Drt paracn dahil olduu ekirdek kuvveti, tek ba
na iki protanunkinden byktr.
Tekrar helyum atomuna dnecek olursak, burada ekirdekle iki
er proton ve ntron, kabuktaysa iki elektron olduunu grrz. ki
hidrojen atomu da benzer bir tablo meydana getirir - bir ekirdek
oluturamayan iki proton ve kabukta iki elektron. Elekronlar hel
yum atarnundaki trdeleriyle benzer davran sergileyerek kapa
l bir elektron kabuu tekil eder.
imdi, iki hidrojen atomunu yaklatrdnzda, nce elekronla
rn neden olduu bir ekim kuvveti oluur. Atomlar biraz daha, rne
in Bohr yarap seviyesinde yaknlatnda bu kez itme kuvveti
devreye girer. Yani iki proton da birbirlerine olduka uzaktr. Elek
tronlarn mnfert protonlar etrafnda hareket ettii, tpk helyum
soygaznnkine benzer bir elektron yaplanmasna ularz.
ki proton arasndaki potansiyel , os ilatr potansiyelini art
rr. Protonlar yaknlatklarnda bir itme, uzaklatklarndaysa tekrar
ekim kuvveti oluur. Bu nedenle molekllerde hafif bir salnm ha
reketi vardr.
Spinle ilgili eklenecek bir nokta daha var. Elektron spinleri bir
birini gtrr ve hidrojen moleklnn toplam spini sfra tekabl
eder - tpk parahelyumda olduu zere. ki hidrojen atomu bulu
tuunda, ancak elektronlarnn spinleri paralel deilse bir molekl
oluturur. Elektronlar paralel olduundaysa birbirlerini iterler.
Daha byk molekllerde iler biraz karyor. O zaman e
itli kuvvetler genellikle yne bal oluyor, tpk su moleklnde ol
duu gibi. Su h idrojen ve oksijenin bir araya gelmesiyle oluur:
H,O. B uradaki iki hidrojen, yne bal kuvvetler yznden oksijen
atomuyla 1 05 derecelik bir ayla birleir.
HALL E R :

H E I S E N B E R G : Atomlar molekl oluturarak soygazlarnkine benzer

bir hale ulanaya abalamaktadr. NaCl molekler yapsna sahip
sofra tuzu iyi bir rnek aslnda. B u rada klor, sodyumdan bir elekt
ron dn alarak bir soygaz olan argonunkine benzer elektron yap-

PERiYO D i K CETVEL VE M O LEKLLER

1 31

sna kavuur. Sodyumsa bir elektron verdii iin neon soygazna

benzer bir elektron yapsna. Elektrostatik kuvvet nedeniyle atomlar
yaknlar ve bir molekl meydana getirir.
Su molekl nde oksijen, hidrojen atomlarnn iki elekronunu
alr ve neonun elektron yapsna kavuur. B iyomolekl gibi daha b
yk yaplarda sre ok daha karmaktr. Ama bu konuya daha fazla
vakit ayrmamza gerek olmadn dnyorum.
HALLER: Karbon atomlarndan meydana gelen byk molekllere ba
kn. Bir futbol topu altgen paralarn dikilerle birbirlerine tutturul
masyla elde edilir. Altgen paralada elde edilebilecek en kk fut
bol topunun 60 kesi vardr. Bu kelerin her birine karbon atomla
r yerletirirsek byk bir molekl olumu olur. Bu gibi moleklle
re Fulleren denir ve adlarn, altgenlerden mteekkil kubbeler ta
sarlayan Amerikal mimar Richard B uckminster Fuller'dan alr.
Beyler, sizin de fark ettiiniz gibi le oldu. Hep beraber Pots
dam'a inmeyi neriyorum. Ne dersiniz?
Az sonra bir taksiye doluup yakndaki Potsdam'a doru yola kt
lar. B urada Haller'in daha nce gittii Zur historischen Mhle resto
ranna gittiler. le yemeinin ardndan Potsdam'da ufak bir yr
y iin vakitleri bile kalmt. Sanssouci'ye kadar yryp Prusya
Kral IL Friedrich'in sarayn gezdiler.

10

Kuantum Kuram ve
Uzay ile Zamann Grelilii

S abah olduunda terasla bulutular. Gne amt v e hava hzla

snd. Sz ilk olarak Heisenberg ald .
Elekronun spininden bu kadar sz ettikten sonra, Ein
stein'n grelilik kuramn kuantum mekaniiyle birletirmeyi baa
ran Paul Dirac' unutmak olmaz. Matematik zekiis son derece geli
mi bir elektronik mhendisi olan Dirac, bu konu hakknda uzun s
re kafa yormu ve sonunda, daha nce szn ettiimiz Dirac denk
lemiyle 1 928 ylnda zme ulamt.
Dirac'n amac, Schrdinger denklemini greli ekilde genelle
tirmekti . B uradaki temel sorun, uzay ile zamann denkleme ancak
farkl biimlerde dahil olmas. Schrdinger denklemi grelilik d
bir formldr. Serbest bir paracn Schrdinger denklemi olduka
yalndr. Dalga fonksiyonunun zaman trevinin, fonksiyonun uzam
sal trevinin karesiyle orantl olduunu syler. Burada p impulsu,
dalga fonksiyonunun hacimsel treviyle orantldr.
Dirac ncel ikle Schrdinger denklemini deitirerek grelilik
kuramyla uyumlu hale getirmeye alt. Schrdinger denklemi g
relilie uymaz, zira uzay koordinatlarna gre ikinci t rev alnrken
zamana gre birinci trev alnr. Dolaysyla uzay ile zaman arasnda
elle tutulur farklar olutuundan bir uzay-zamandan sz edilemez.
lk zaman trevinin yerine bir ikincisi ikame edilebilir. Nitekim Os
kar Klein S tockholm'de bunu yapmay denedi . S onucunda ortaya
HEISENBERG:

KUANTUM KURAMI VE UZAY i LE ZAMAN I N G RELi Li G i

1 33

Paul Dirac

Klein-Gordon denklemi kt . Ne var ki bu denklem bal bana ba

z sorunlara sebep oluyordu. B unlara daha ayrntl olarak girrnek
yerine, denklemin olasln salanmasna imkan tanmadn sy
lemekle yetineyim. Klein-Gordon denkleminin baarszl kar
snda Dirac'n aklna baka bir ey geldi. kinci uzamsal trevi, birin
ci trevle ikame etti.
Byle bir ey mmkn m? Uzay koordinatlarn gsteren
ilk trev daima belli bir yn iaret eder. Bu bir gradyandr ve vekt
re karlk gelir. kinci trevdeyse byle olmas gerekmez, en azn
dan ikinci trevlerin toplamna boyuttan bakldnda - ki Schr
dinger denkleminde tam da bu toplam kullanlmaktadr. Bu nedenle
denklem rotasyon ynnde simetriktir.
N EWTO N :

FEYNMAN: Evet, haklsnz; ama Dirac bu sorunu amak iin dahice

bir zmle drt trevin her birini bir matrisle arpt. Gnmzde
Dirac'n adyla tandmz bu matfisler simetrik olarak arpldn
da belli zellikler arz eder. Fazla ayrntya girmeden bunlarn
adet Pauli matrisiyle yakndan ilikili olduklarn sylemekle yeti
neyim. 4 x 4 matrisi olduklarndan dalga fonksiyonu da basit deil
dir ve drt ayr dalga fonksiyonundan meydana gelir.
Daha iyi anlalabilmesi iin Dirac matfislerini u ekilde gste
reyim. Buradaki i indeksi, sz konusu yn gsterir. O indeksiyse za
mandr:

1 34

YAN I LIYORSUNUZ E I N STE I N !

y' =

[ o a']
o
-<J'

N EWTO N : Peki ama neden drt ayr dalga fonksiyonu var? Neyi tarif
etmekteler? Elektronun, spinleri nedeniyle iki dalga fonksiyonuna
sahip olduunu sanyordum.

Dirac iki bileen i yerletirmek te hibir glk ekmed i,

zira sizin de iaret ettiiniz zere bunlar spinle alakal . B i ldiimiz gi
bi spin aslnda asal morneotum deil, isel bir niceliktir. Bir atom
ierisindeki bir elekronun asal morneotum u olabilir de olmayabi
lir de; kesin olan her zaman bir sp ine, yani '/2 spine sahip olacadr.
imdi dier iki bileene gelelim. Paul Dirac, denkleminin sadece
paracklar deil, yepyeni bir eyi, kar-paracklar da tarif ettii
ni buldu. Ona gre her paracn, ayn ktleye sahip bir de kart
vard . Elekronun kar-parac pozitrondur ve yk ters, yani
+ l 'dir.
Dirac 1 928 ylnda denklemini oluturduunda bu kar-para
cklarn v arlndan kesin olarak emin deildi. B ata elekronun
kar-paracnn proton olabileceini dnd ama ktleleri fark
l olduundan bu mmkn deildi . Aradan yl getikten sonra,
1 93 l ylnda Dirac pozitron adnda bir paracn var olmas gerek
tii sonucuna vard.
Pasadena'daki Caltech yerlekesinde alan Cari David Ander
son ertesi yl kozmik nlarla i lgin bir deney gerekletirdi. Sis
odasnda iz brakan paracklarn yklerini yakndan inceleyerek
yeni bir paracn varln kefetti. Paracn, elektronla ayn izi
brakrken manyetik alanda tam aksi ynde sapma gstermesine a
rd. Ksa srede bu paracn elektronl a ayn ktleye ama pozitif
yke sahip olduunu buldu.
HEISENBERG:

HAL L E R : Anderson, Dirac'n kuramndan haberdar deildi. Buna ra

men Caltech'te kar-maddeyi kefetti ve bunun iin l 936 ylnda fi
zik dalnda Nobel dl ald . l 970'l i yllarda ayn niversitede al
rken onunla tanma frsatm olmutu . Uzun sredir emekl i olma
sna karn dzenli olarak derslere girerdi. Bu dnemde bol bol soh
bet ettik.
HEISENBERG:

Bugn, Dirac denklemiyle tarif edilemeyenler de dahil

KUANTUM KURAMI VE UZAY i LE ZAMAN IN G RELiliG i

1 35

Cari David Anderson

tm paracklarn birer kar-paraca sahip olduklarn biliyoruz.

Baz istisnai durumlarda kar-parack, paracn kendisiyle ayn
olabiliyor. Elbette byle bir durum, rnein foton gibi elektriksel ola
rak ntr paralarda mmkn ancak. C-simetrisi adyla anlan, para
ck ile kar-parack arasndaki bu bakm, fiziin en temel simetri
lerinden biridir. Ne var ki bu kesin bir simetri deil. Nitekim ileride
ele alacamz zayf etkileim, daha ziyade buna aykr nitelie sa
hiptir.
Protonun kar-parac olan kar-proton getiimiz yzyln
eliili yllarnda Berkeley'de kefedildi. Bir kar-proton oluturma
ya yetecek enerjiyi retecek bir hzlandrc kurulduktan sonra, par
acn bulunmas da uzun srmedi. Ksa srede buna kar-ntron
da eklendi.
N EWTO N : Her paracn bir de kart varsa, evrenimiz neden para
ck ile kar-parack arasnda simetrik deil? Kar-paracklarla da
atom, daha dorusu kar-atomlar ina etmek mmkn olsa gerek.
B unlar da nihayetinde kar-maddeyi meydana getirir. Ama ortalk
ta kar-madde grmyorum. Nerede bu madde?

Kar-parack retmek aslnda zor deildir. sterseniz y

le bir rnek vereyim. Hzlandrcdaki bir arpma esnasnda reti
len enerji ykl foton, ksa srede bozunarak elektron ve pozitron
dan mteekkil bir ifte dnr. Her iki parack da hzla birbirinHALLER:

1 36

YAN ILIYORSUNUZ EINSTE I N I

Bir pozitronun Anderson'n

sis odasnda brakt iz.
den aynlrken pozitron uzun sre hayatta kalamaz, nk bir atoma
rastladnda pozitron ile sz konusu atomun kabuundaki elekt
ronlardan biri birbirini gtrr. Anderson'n bulduu pozitron bu e
kilde retilmiti.
te yandan, evrenin bir kesini sadece kar-madde kaplyor
olabilir. Bu durumda kar-madde, mayla bozunmadndan s
resiz olarak var olacaktr. Gnmze dek sren bu arayta henz ba
anl olunabi lmi deil. Anla lan o ki, evrenimiz sadece maddeden
mteekkil.
H EISENBERG: Bunu nasl biliyorsunuz? Uzayn rak kelerinde kar

-galaksiler yer alyor olabilir. Bu durumda evrende pekalii madde

kadar kar-madde de bulunabi lir.
HAllER: Kar-madde uzun sre arand . Evrenin herhangi bir yerin

de bir kar-yldz olsayd, mutlaka normal bir yldzla arpr ve

bata elektromanyetik mann youn olduu byk bir enerji or
taya kard. Ne var ki bugne dek byle bir fenomen gzlemlene
medi. Sizin bahsettiiniz kar-galaksiler normal galaksilerle arp
abilir, bu durumda olaanst enerj i miktarlar evrene yaylrd .
Byle bir olay d a grlm deil. Evrenimizdeki maddenin yzde
50'sini kar-maddenin oluturmadn artk biliyoruz, nk teles
koplarla srekli yldz ve galaksi arpmalar aryoruz.
N EWTON: Peki ama sizce de ortada bir sorun yok mu? Evrende kar

madde yer almamasna ramen kar-paraetkiann retilebilmesi

bence byk bir problem tekil ediyor. Evrenimizdeki kar-madde

KUANTUM KURAMI VE UZAY i LE ZAMAN I N G RELiLiG i

1 37

Resmin sol tarafnda bir elektron ve bir pozitronun oluumuna ait kabare k odas
grnts, sada ise bunun kuramsal yorumu yer almakta. arpma esnasnda
yaylan foton, ksa srede bir elektron-pozitron iftine dnr.

nerede? Bugnlerde sk sk evrendeki tm maddeyi reten B yk

Patlama'dan sz ediliyor. Byle bir olgu ancak madde ve kar-mad
denin ayn miktarlarda retilmesiyle mmkn olmal. Dolaysyla
evrende madde kadar kar-madde de olmal.
HALL E R : Parack fizikileri bu konuya epey kafa yorduktan sonra
basit bir zm zerinde mutabakata vard. Evrendeki maddenin
14 milyar yl nce gereklemi devasa bir patlamadan meydana
geldii dnlyor. O anda tm kozmos ayn oranda madde ve kar
-madde iermekteydi. Ancak bu simetri kk bir dengesizlik arz
ediyordu. Hemen unu not dmeme izin verin: S imetrideki bu den
gesizlik, k-mezon ad verilen yeni paracklar sayesinde parack fi
ziinde de gzlemlendi. Laboratuvar ortamnda kantlanan bu den
gesizlik son derece kk, yle ki, beta bozunumundan sorumlu
olan zayf etkileimden bile bin kat daha zayf.
B u dengesizlik nedeniyle evrende, on milyar parack ve kar
parack iftine karlk bir ilave parack yer alyordu. Evrendeki

1 38

YAN I LIYO RSUNUZ E I N STEI N !

tm kar-paracklar paracktarla eleip, geride zayf elektroman

yetik arka plan mas biiminde bir enerji brakarak yok oldular ve
saylar fazla olduu iin kar-paracktarla elemeyen madde par
acklar artakald. Balangta simetride grlen bu kk denge
sizlik, zamanla iftierin yok oluuna sebep oldu. Bu yzden gn
mzde parack ile kar-parack arasnda bir simetri yoktur. Nihai
olarak ulalan aklama bu ynde. Gerekte olann bu olup olmad
n bilmiyoruz, ama akla yakn geliyor.
E I N S T E I N : Akas ben doru olduundan pek emin deilim ama y
le olduunu kabul edelim. Ne de olsa daha iyi bir zm sunabile
cek durumda deilim.
FEYNMAN : Tekrar Dirac denklemine dnelim. B unun, Schrdinger
denkleminin greli biimi olduunu unutmamak lazm. S pin, kuan
tum mekaniinden otomatik olarak kar ve Einstein'n kuramn
meydana getirir: Uzun lafn ksas, Planck ile Einstein' birletirdi
nizde spine ulayorsunuz.
HAL L E R : Gnmzde parack fiziinde tm paracklar spinleri
ne gre O, '12, 1 , 312 vb. spinli paracklar eklinde gruplara ayrd
mz eklemek istiyorum.
N EWTO N :

312 spinli paracklar da m var?

HALLE R : Evet, ama bunlar kararl ve temel parack olarak kabul

edilmez. rnein proton un 1 ,8 kat bir ktleye sahip olan nl hipe
ron n-. retildikten hemen sonra bozunarak genellikle bir protona
ve mezon olarak adlandrlan O spinl i iki paraca dnr. Mezon
lar da kararszdr, bir elekrona ve 112 spinli ntrinalara dnr.
N EWTO N :

Peki ya ntrinolar?

Ntrinalar tpk elekronlar gibi karari dr. Varlklar geti

imiz asrn yirmili yllarnda Wolfgang Paul i tarafndan ortaya atl
d, zira atom ekirdeklerinin beta bozunumunu baka trl akla
mak mmkn olmuyordu. Baz atom ekirdekleri kararszdr ve bir
elektron yayarak bozunurlar. Atom ekirdeinin bozunum ncesi ve
sonrasndaki ktlesi kesin olarak tespit edildiinde, elekronun ener
jisi sizin formlnz sayesinde kesin olarak hesapland Herr Ein
stein ve elekronun enerjisinin her defasnda beklenenden daha az
kt grld. Niels Bohr bu sorunu aabilmek iin enerjinin koru
numu yasasn kuantum mekaniinden karmay bile dnd.
HALL E R :

KUANTUM KURAMI VE UZAY i LE ZAMAN I N G RELi Li G i

1 39

Yce tanrm, daha neler! Bohr denen bu arkada da hibir

eyden ekinmemi.
N EWTO N :

Evet. Pauli de sizin gibi dnm olacak ki , korunum yasa

sn yeniden dahil etti ve boz un um ncesi ve sonras arasndaki ener
ji farknn, elekronla beraber yaylan bir baka ntr paracktan, ya
ni kk bir ntron olan ntrinadan kaynaklanabileceini ne srd.
Ancak Pauli'nin kendisi bu zmden ok mutlu olmamt, zira nt
rinalarn asla gzlemlenemeyeceini dnyordu. Bu noktada ya
nlmt.
Bir ntrino tesadfen bir atom ekirdeiyle kafa kafaya arpa
cak olursa, her zaman deilse bile ou kez bir elekrona dnr.
1 956 ylnda elektron-ntrinolarn varl da bu ekilde kantland.
Bu amala ABD'nin atom bombalar iin gerekli nkleer maddeyi
rettii Gney Carolina'daki Savannah Nehri yaknlarndaki byk
nkleer reaktrden gelen youn ntrino akm incelendi. Aratrma
y, sonradan Nobel dl kazanacak olan Frederick Reines ve yar
dmcs Clyde L. Cowan yrtyordu. O dnemde nemli bir bilgi
olan bombaya konulacak madde miktarnn Sovyet fizikiler tarafn
dan kolayca hesaplamasna imkan vermemek iin Reines ve Cowan'
n keiflerini tm ayrnt laryla aklamalarna izin verilmemiti.
HALL E R :

N EWTO N : Tanrm, ntrinolar gerekten de tuhaf hayalet paracklar

m. Ama en azndan enerjinin korunumu yasasn kurtardlar. Pa
uli'nin aklna salk. Bu arada, az nce kararsz mezondan sz etti
inizi hatrlyorum. Yani evrenimizdeki tm kararl paracklar bu
tuhaf spine mi sahip?
HAL l E R : Evet. stisnas da var elbette. talyan fiziki Enrico Fermi'
nin adyla anlan fermiyonlar, 'l. 3/2 gibi yar sayl spine sahip par
acklardr. Tamsayl spini olan paracklaraysa bozon ad verilir.
Atom ekirdeini bir arada tutan gl ekirdek etkileiminin akta
rlmasndan sorumlu bozonlara mezon denir. Yine gl ekirdek
etki leimine sahip, bu kez yar sayl spini olan paracklarsa baryon
adyla anlr. Proton ve ntronlar baryon snfndadr.
Evrenimizdeki kararl paracklar proton, elektron, ntrino ve
bunlarn kart paracklar , yani spin sahibi maddedir. Bunlar dn
da kalan tm paracklar kararszdr - elbette Sayn Einstein'n bili
me kazandrd, k parac foton hari. Herhangi bir ktlesi ol
madndan foton bozunmaz. Ayn durum elektron iin de geerli ,

1 40

YAN I LIYORS U N UZ E I N STEI N !

ama bunun sebebi kendinden daha a z ktleye sahip parack olma

mas.
E I N S TE I N : Peki ya proton? Proton da bozunup rnein pozitron ve fo
tona blnebi lir. Bu konu aratrld m?
HAL LER: Evet, hem de epey

bir sre nce. Paracn varlnn kant

lanabi lmesi iin yerin derinlerine byk dedektrler kuruldu. Bunla
rn en by Japonya'da, Toyama'nn gneyindeki Kamioka'da bu
lunur. Nitekim dedektr de adn bu kasabadan alr. u ana dek proto
nun pozitron ve fotona ya da ntr bir pi-mezonuyla pozitrona dn
t gzlenmedi . Halihazrda 1
yl snrna gel inmi durumda.

on

Aklma yatmad dorusu. B ir yerlerde evrenin 14 milyar

yl yanda olduunun tahmin edildiini okumutum. Bunun ayn
zamanda herhangi bir maddenin mr snr olmasn beklerdim.
Oysa siz daha uzun bir sreden sz ediyorsunuz.
N EWTO N :

FEYNMAN: Sevgili Newton, burada sadece olaslklarn geerli olduu

kuantum mekaniksel bir sistemle kar karya olduunuzu unutma
yn. Bir ntronun mr yaklak 1 5 dakikadr. Size verdiim bu say,
ok sayda ntronun ortalama bozunma sresidir. Yarm dakika ya da
daha ksa srede bozunan ntronlar da vardr. Kamioka'da tam da bu
erken bozunan ntronlar aranyor. Bunlara tal ihsiz paracklar da di
yebiliriz. Bu yzden tek bir ntron deil, Kamioka havuzunda bulu
nan yaklak 1 03 1 adet ntron inceleniyor. B u havuz iinde, proton
bozunmasnda aa kmas muhtemel fotonlar alglayacak olan
yaklak l l bin PMT foto oaltc tp le gzlemlenen 50 bin ton saf
su bul unmakta. Japonya'da, vaktinden nce bozunacak kadar talih
siz protonlar aranyor.
H A L L E R : Kamioka'daki byk dedektrn kurulmasnn sebebi, par
ack fiziinde 1 03 1 i le 1 034 yl aral nda bir bozunmann gerekle
eceine dair somut kurarnlarn olmas. Bu araln alt eiini ge
mi durumdayz. Dedektrn gelecekte daha da byWirnesi plan
lanmakta. O zaman ok daha fazla sayda proton incelenebi lecek.
Ama 1 034 yl gemek mmkn olmayacak. Bu zaman aralnn ar
dndan uzaydan gelen ntrinalar etkileyen yeralt etkileimleri dev
reye girecek ve bu etkileim olas proton bozunmasnn sinyal lerini
rtecek denli gl olacak. Neyse, tm bunlar kuantum kuramnn
deil, parack fiziinin alanna giriyor. O yzden bu konuyu bir ke
nara brakalm.

KUANTU M KURAM I VE UZAY iLE ZAMAN I N GRELiLiG i

Japonya'dak i Kamiokande dedektr.

141

1 42

YAN I LIYORS U N UZ EINSTEI N !

Fizii alanlara ayrmak d a zorlu bir i dorusu. Proton bo

zunmasnn kefi, kuantum fizii de dahil olmak zere birok alan
iin nemli bir bulgu olacak sanrm. ahsen, bu konu hakknda da
ha ayrntl bilgi sahibi olmak isterim.
N EWTO N :

E I N ST E I N : Beyler, saati yine len ettik. Bence yakndaki koruda bir

piknik yapalm. Hem yry de yapm oluruz. Mutfaa gidip bir
piknik antas hazrlayaym ki bir an nce yola koyulalm.

11

Elektronlar ve Fotonlar

Piknik dn teras yerine Einstein'n evinin bahesindeki byk

mee aacnn altna yerletirilmi masaya kuruldular.
H E I S E N B E R G : kindi oturumumuza Wolfgang Pauli ile bendenizin bin
dokuz yz otuzlu yllarda teklif ettiimiz bir almdan sz ederek
balayalm isterseniz. Aslnda bu dnce Dirac denklemine da
yanmakta; siz de bilirsiniz Mr. Feynman, nk ayn kuram kuan
tum elektrodinamii ad altnda olduka gelitirdiniz. Hatta Julian
Schwinger ile beraber ksa ad QED olan bu kuram ni hayete erdirdi
inizi bile syleyebil irim. Sizden sonra bu alanda pek ilerleme ol
mam anladm kadaryla.
Balamadan nce greli kuantum mekaniinde ska kullanlan
sanal parack kavramndan ksaca sz edeyim. u getiimiz birka
gn iinde bana ait olan belirsizlik ilkesinden, yer ile morneotum
arasndaki belirsizlik ilikisinden sk sk bahsettik. Enerj i ile zaman
arasnda da bir belirsizlik vardr, denklemi de u ekildedir:

(M!) (t)

<=

Denklemde aniatlmak istenen, ok ksa sreliine enerji borlana

bileceiniz. Bir parack ok ksa sreliine baka bir parack ola
bilir. Dolaysyla fotonlar birer elektron-pozitron iftine dnebilir
ve hemen akabinde yine birleip bir foton meydana getirir. Gerek
ten var olmayp sadece ksa sreliine -belirsizlik ilkesinin bir so
nucu olarak- ortaya ktklar iin bunlara sanal parack ad verilir.
Bunlarn neden nemli olduklarn ileride greceiz.

1 44

YAN I LIYO R S UN UZ EINSTE I N I

Elektromanyetik etkileime dnecek olursak, ncelikle bir Di

rac paracyla elektromanyetik alan ya da dier bir deyile etekt
ronla elektromanyetik alann drdnc potansiyeli arasnda bir etki
leim kurduk. Dirac'n nerdii yolu izlemilik aslnda. Maxwell'in
bizden uzun zaman nce yrrle soktuu elektromanyetik denk
lemleri zaten biliyorduk, tek kafa yormamz gereken nokta, bunun
paracklar, yani elektronlarla etkileimiydi.
Dirac denklemi, tpk Maxwell denklemleri gibi grelilik kura
myla tutarllk gsteriyordu. Kurarn la uyumlu bir baka etkileime
ihtiya vard. zerinde altmz en yal n etki leim, elektroman
yetik alan potansiyel indeki etektran ve pozitron etkileimiydi. Elekt
rik ve manyetik alan gcn bir potansiyele balamak mmkndr;
bu potansiyel uzay ierisindeki bir normal vektrden ve zamana at
fedilmi bir baka deerden mteekkildir. Yani elektriksel ve man
yetik alann alt deerini belirleyen bu drt fonksiyondur. Bu drt
fonksiyona drtl vektr ad veri l irken, grelilik kuramnda uzay ile
zamann birleip uzay-zaman oluturmasna atfta bulunu lur.
E I N STE I N : Yaptnz eyi anladm anlamasna da, neden dorudan
elektronla elektromanyetik alan arasndaki etkileimi incelemedii
nizi merak ediyorum. Potansiyel ded iimiz, gzlemlenemeyen, pek
hazzetmediim bir hayalet deerdir. Buna karn alan kuvveti ger
ek, dolaysyla bunu dorudan lmek mmkn. Siz ve Pauli bu
tuhaf drtl potansiyeli kullanma fikrine nereden kapldnz?
H E I S E N B E R G : Aklamas zor olsa da, drtl potansiyeldeki etkileim
daha kolayd . llebilirlik meselesiniyse kafamza ok taknayn
derim ben , zira p spinr ile gsteri len Dirac alan da dorudan l
lebilir deil. Elbette alan kuvveti ile p arasndaki etkileimi de
gzlemleyebitirdik ama daha basit olan yolu denemek istedik nce
likle. e de yarad , en azndan elektronda; protandaysa o kadar ans
l deildik.
Otuzlu yllarn banda Wolfgang Paul i, protanun manyetik mo
mentinin nasl ltecei zerine akl yrten deneysel fizikilerle
alay etti . Protanun bir Dirac parac olduunu ileri srd; manye
tik momenti , tpk elekrondaki gibi kesin biimde belliydi. Ntron
lar herhangi bir elektrik ykne sahip olmadklarndan Paul i bunla
rn manyetik momentinin sfr olmas gerektiini ngrd, zira Di-

ELEKTR O N LAR VE FOTO N LAR

1 45

rac denklemi uyarnca ntron drtl potansiyelle herhangi bir etkile

im gstermemeliydi.
FEYNMAN : te Pauli bu konuda epey yanld, dostum. Gnmzde
nkleonlarn manyetik momentini olduka kesin biimde biliyoruz.
Protonda sz konusu deer f1 = 2 ,793 f1N; burada f1N bir Dirac para
cna tekabl eden manyetik alan gsterir. Ntronda f1 =-l ,913 1 flN
yani kesinlikle sfrdan byk. Bir kuramcya inanmann aptalca so
nular dourabi leceine dair ok yerinde bir rnek bu. Neyse ki de
neysel fizikiler Mr. Pauli'ye pek kulak asmamlar.
N EWTO N : Proton ve ntronlarn birer temel parack olmadklarn ve
daha kk kuarklardan meydana geldiklerini sylemitik. Bu du
rumda bunlar da Dirac paracklar olamaz, deil mi? Proton ku
arka sahiptir, manyetik momentiyse bir Dirac parac nn neredey
se kat. Anlalan ntronda durum biraz daha kark; ntron da
her biri yk sahibi kuarktan meydana geliyorsa, manyetik bir mo
mente sahip olmas gerekir. Ama ntron ile protonun bu momentleri
karmak deerlerdir. Bunlar kimse hesaplayamaz. te yandan ku
arklarn, Dirac tarafndan ngrld zere drtl potansiyelle nor
mal bir etkileimi olduunu tahmin ediyorum.
HALLER: Evet, protonda karmza kan en nemli sorun, kuarklar
dan meydana geliyor olmas. Hal ihazrda bir iyaps olduundan,
elektron gibi temel bir Dirac parac deil. Hakisnz Sir Newton,
drtl potansiyelle normal bir etkileime geen aslnda kuarklar.
Proton ve ntronlarn manyetik momentinin karmak olduu gr
nzde de yanlmyorsunuz.
Tam da yeri gelmiken nl Alman matematiki Hermann Weyl'
den sz edeyim. Weyl Heisenberg ile Pauli'nin nerdii etkileime
yakndan bakt ve burada yaln bir simetrinin varln gzlemledi.
'i' Dirac spinrn bir karmak sayyla arptmz varsayalm. Te
mel denklemde hibir ey deimeyecektir. Bu da bizi , matematik
iler tarafndan U( ) simetrisi olarak adlandr lan bir simetriye gt
rr.
E I NSTEI N : yi gzel de, o zaman 'i' Dirac alann hem burada hem de
rnein ayda ayn sayyla arprnarn gerekir. Sizce de bu durum tu
haf deil mi? Aydaki bir Dirac alannn dnyada ne yaptmzdan
nasl haberi olabilir?

1 46

YAN I LIYORSUNUZ EINSTE I N !

Alman matematiki
Hermann Weyl ( 1 885- 1 955).
Weyl bata elektrodinamiin
ayar trevi biimi olmak zere
kuramsal fizie byk katklarda
bulunmutur. Gttingen'deki
niversiteden ayrlmasnn
ardndan 1 933 ylnda
Princeton'daki leri Aratrmalar
Enstits'nde almaya balad.
H E I S E N B E R G : Weyl de byle dnmt. O yzden farkl bir simetri
denedi . Dirac alann her yerde e';.. karmak saysyla arpt; tek fark
A saysnn imdi uzaya ve zamana bal olmas. Normal Dirac denk
leminde byle bir ey mmkn deildir, nk bu durumda A'nn t
rev i imler kullanmak durumunda kalrsnz ve denklem bozulur.
Weyl'in kulland yntem, ayn zamanda elektromanyetik potansi
yeli de, A'nn trevinden kan bir im orannda deitirmekti. Bu du
rumda anszn, sanki bir mucize gereklemiesine her ey yine
yoluna girer. Dirac alannn deitirilmesi , foton alannn deitiril
mesiyle olur. Her iki alan, bir otomobil anzmanndaki dililer gibi
birbirine uyar. Dirac alannn deitirilmesine yeniden ayarlama de
nir. Tarif ettiim trden bir etkileim kuramma verilen bir baka ad
da ayar kuramdr.
FEYNMAN : Buradaki en nemli nokta, bunun ancak etkileime sahip
bir kuramda mmkn olmas. Yani elektromanyetik etkileime sa
hip bir kuram, etkileimsiz olandan daha gl bir simetri arz eder
bunun doru yolda olduunuza dair Tann'nn size verdii bir iaret
olduunu dnebiliriz, Herr Heisenberg. Bu tam da elektromanye
tik potansiyele sahip etkileimin kuramdr. Dirac parac manye
tik ve elektriksel alanla dorudan etkileim halinde olsayd, byle
bir ey mmkn olmazd.
HALLER:

Elektromanyetik etkileimin gerekten de bu ekilde iledi-

ELEKTRONLAR VE FOTO N LAR

1 47

ini artk biliyoruz. Siz Herr Hei senberg ve Wolfgang Pauli, nemli
bir ad m atp elektromanyetik etki leimi kuantum mekaniiyle bir
letirmeyi ya da bugnk ifadeyle kuantumlamay baardnz. Bu
almann sonucunda ortaya, benzeri ol mayan bir greli kuantum
alan kuram, ksa ad QED olan kuantum elektrodinamii kt.
N EWTO N : Kuantumlama ded iiniz, Dirac alannn elektronlar, elek
romanyetik alannsa fotonlar tarif etmesi. Paracklar birbirleriyle
etkileim hal inde. Kurarn kendi iinde tutarl m peki?
H E I S E N B E R G : yle olduunu tahmin edi yorduk ama neden sonra ba
z sorunlarla karlatk. Pertrbasyon, yani bozulma kuramn uy
gulamaya altk, nk hibir eyi kesin olarak hesaplamak mm
kn deildi. Bu yntem kuantum mekaniinde genellikle ok iyi so
nu verir. Buna gre paracklar arasndaki etki leim, serbest hare
ketin bozulmasna neden olur ve bozu lmann ardndan farkl bir ha
reket meydana gelir. Bunu matematikteki u rnekte de grebi liriz:

Burada x ile gsterilen bozulma kk bir deerse, yntem son de

rece baarl ekilde iler ve problemi zmek iin eitliin sanda
ki ikinci ya da nc bi leen yeterli ol ur. Aslnda bu denklemde
eitliin sol tarafn kolayca hesaplamak mmkn, ama QED'de iler
daha farkl. Orada sadece pertrbasyon kuram kullanlabi lir.
Bin dokuz yz elfili yllarda AB D'de sizin de aralarnda olduu
nuz aratrmac lar, Mr. Feynman, QED'deki pertrbasyon kuramnn
temelde tutarsz olduunu tespit etti . Gen bir fiziki olarak yap
mnda al tnz atom bombasnn sava bitirmesiyle temel ara
trmalara geri dnmeye karar verdiniz. O zamanlar Ithaca'daki Cor
nel l niversitesi'nde alyordunuz. 1 950'de Pasadena'daki Caltech'e
geti niz.
FEYNMAN: Doru, daha Cornell'deyken elekronun foton alanyla et
kileiminin etkisini, zellikle de elekronun ktlesi zerindeki etki
yi hesapi adm. Elektronlar kolaylkla foton yayabilir ve ayn kolay
lkla foton sourabilir. Bu etki hesaplanabilir ve nihayetinde pek de
mantkl olmayan u sonuca ulalr: Elekronun kendi alanyla etki
leim halinde olmas sonucu ktle retilir.
NEWT O N :

Neden mantkl olmasn? Bence harika bir sonu, zira elek-

YAN I LIYO RSUNUZ E I N STEI N !

1 48

tronun ktlesini aklyor.

FEYNMAN: Byle dnmenizin sebebini anlyorum, ama buradaki
asl sorun elektron ktlesinin sonsuz olmas.
N EWTO N :

yleyse kuramnz mantkl deil demektir.

Hayr Mr. Newton. Biraz dndm ve u sonuca vardm:

Etkileim olmakszn bir elekronun ktlesi, kimsenin gzlemleye
meyecei bir fiziksel deerdir. Ancak lebildiimiz ktlede -enerji
birimiyle ifade ettiimizde yaklak 0,5 Mega elektronvolt (MeV)
elektronlar grebil iyoruz. Ktlenin gzlemlenen deere uygun hale
getiri lmesiyle bu sonsuz deerin sourulabileceini dndm. El
bette hesaplamalar esnasnda son derece byk rakamlarn kmas
iin gzeli iini biraz bozuyor, ancak sonunda tm bu byk deerler
birbirini gtryor. "Yeniden normalletirme" (renormal izasyon) ad
verilen bu srecin sonunda bu kez elekronun ktlesi hesaplanamaz
oluyor. Elektron ktlesi QED'nin serbest bir parametresi ve bunun
deneye uygun hale getirilmesi gerekiyor. Dirac'n pek houna gitme
yen bir durum. Her karlamamzda, her ne kadar ie yarasa da yeni
den normalletirmeden dert yanyordu.
Yeniden normal letirmenin baars gzard ed ilir gibi deildi.
Harvard'dan meslektam olan Julian Schwi nger, etkileiminin
elekronun manyetik alan zerindeki etkisini inceledi ve yaplan l
mlerin Dirac'n ngrsyle rttn tespit etti. Dirac , kendi
rettii denklem tarafndan tarif edilen bir parac n manyetik mo
mentinin, spiniyle orantl olmas gerektiini sylemiti : Manyetik
moment = (e/m) x spin; burada m elekronun ktlesini ifade eder.
Formln verdii sonu gzlemlerle rtyordu. Manyetik mo
ment genel likle g arpanyla tarif edilir. Dirac bu arpann 2 olmas
gerektiini ne srmt. Gnmzde bunun 2,002 3 1 9 304 27 1 8
olduunu biliyoruz.
FEYNMAN:

N EWTO N : Yani g arpan 2'den biraz daha byk. Aradaki bu kk

fark nereden kaynaklanyor peki?
FEYNMAN: Arnold Sommerfeld 1 9 1 6 ylnda, fotonla elektron arasn
daki etkileimin gcn, " ince yap sabiti a " dedii bir doal saynn
verdiini buldu. Bu say atom un enerj i sev iyelerinin ince yaps hak
knda bilgi ierir ve kuantum elektrodinamiinde tezahr eden bir
gelimeye iaret eder. Grelilik kuram, kuantum kuram ve elekro
dinamik bu sayede birletirilmi oldu, nk a says, 4te2/hc for-

ELEKTRONLAR VE FOTO N LAR

1 49

Elekronun manyetik momentinin Feynman diyagram (solda dzeltme olmaks

zn, saday sa Jul ian Schwinger tarafndan hesaplanm bozulma kuramnn birin
cil dzeninde).

mlyle elde edilir. Burada e, elektrodinamii temsilen elektrik y

kn simgelerken, h kuantum kuramnn temel sabitini, c ise greli
lik kuram sabiti olan k hzn ifade eder. Deneyler a saysnn
11137, yani 0,0 I 'den bile kk olduunu ortaya kard. Her ne kadar
bu sayy tam olarak hesaplamak mmkn olmasa da, gnmzde
a= 11 w.o.5.999 . 76 deerine ulalm durumda.
Schwinger manyetik momentin, Dirac'n bulduu deerden az
da olsa sapmas gerektiini hesapiad ve 2( +a/27t) sonucuna ula
t. B inde ,2'lik byle bir dzelimeye ma dzelimesi denir. Aka
binde yaplan lmler tam olarak Schwinger'in hesaplad deeri
verdi. Az nce bahsettiimiz g arpannn 2 saysndan sapma mik
tar, birincil dzende Schwinger'in hesaplad sapnayla aynyd.
HAl l E R : Kuantum elektrodinamii gibi taze bir aratrma alan iin
byk bir baar. Bozulma kuramyla al ld takdirde kuramn do
ru kt anlalm oldu. Devamnda baka baanlara da imza atld .
Schwinger 'den sapmay kolaylkla buluyordu. B unun iin gi
ren elekrondan kan elekrona gei yapan sanal bir fotonun olu
turduu dzeltmeyi hesaplyordu. Tm bu sreci sizin gelitirmi ol
duunuz bir diyagramla gstermek mmkn, Mr. Feynman.

YAN I LIYO RSUNUZ E I N STEI N !

1 50
N EWTO N :

Schwinger b u diyagram m hesaplad?

Hayr. Schwinger'in benim diyagramlarmdan haberi bile

yoktu. Sonrasnda da onlardan sz ettiini hi iitmedim, nk on
lar pek sevmezdi. Hesaplama yapmak iin kendine zg karmak
bir yolu vard.
Murray Geii-Mann, izinli smestrinde Harvard niversitesi'ne
gitti ve yine ayn dnemde Avrupa'ya seyahat etmi olan Schwinger'
in evine yerleti . Schwinger evi Geii-Mann'a brakmadan nce zel
eyalarn bir odaya doldurup kapsn da kil itlemiti. Gel i-Mann bu
evde bir parti dzenled iinde o kilitli kapnn zerine tebeirle yle
yazm: B uras Schwinger'in Feynman diyagramlarn gizledii oda.
Bu aka sonradan kendisine anlatldnda Schwinger baya f
kelenmi. Kstahlk addettii bu davran yznden bir daha asla
Geli-M ann'la konumam . Yetm i! i yllarda Harvard' dan, Pasadena'
nn yaknndaki California niversitesi'ne getiinde sk sk buluur
olduk.
O zamanl ar elde ettii sonular ilk olarak 1 947 yl nda, New
York'un dousundaki Shelter Isiand'da tertiplenen kk toplantda
sergiledi. Zorl u bir hesap oldu, Schwinger'in sonuca ulamas bir sa
atini ald. Toplantya ben de kat lmtm. Akam otel odama kt
mda ayn hesab kendi yntem imle tekrarladm ve birka dakikada
sonuca ulatm. Yntem im Schwinger'inkinden daha hzl , daha ya
l nd . Ertesi sabah sonucu meslektalarmla paylatmda onlarn
yzlerinde grdm aknlk yeni bir ey kefetmi olabi lecei mi
dndrd bana. Ben de hesabn Physical Review'da yaymlattm.
FEYNMAN:

HALLER: Her ne kadar Schwinger pek holanmasa da Feynman di

yagraml ar son derece faydal dr. Onlar olmadan kuantum alan kura
mndaki atlmlar yapmak mmkn olmazd. QED'de artk her ey
hesaplanabilir. Elekronun manyetik momenti, rnein iki sanal fo
tonun alverii gibi st dzenden, a2 dzeninden katklarla elde edi
lebilir. Sonu, a'nn kuvvet serisinde u ekilde gsterilebilir:

B ve dier katsaylar da buna gre hesaplamak gerekir.

E I NSTE I N : Elekronun manyetik momenti kesin biimde lld de
diniz. Kurarn ne kadar iyi iliyor peki?

ELEKTRONLAR VE FOTO NLAR

151

Shelter Isiand toplants esnasnda bir tartma.

Ortada Richard Feynman, hemen sanda Julian Schwinger.
HAL L E R : B undan daha iyi ileyemezdi . Kurarn ile deney arasnda, bi
re 10 milyon orannda bir tutarllk var. Doabilimlerinde bugne
kadar kurarn ile uygulama arasnda elde edilmi en yksek oran bu.
N EWTD N : Vay canna. Herhalde QED'nin gerekten de doru olduu
nu kabul etmemiz gerekecek. Kuantum mekanii ve Einstein'n g
relilii, hesaplamalarda ortaya kan sonsuz deerleri pm gibi
elinin tersiyle bir kenara spren Feynman'n biraz kaba yntemiyle
birletiinde ortaya bu harikulade sonu kyor. Herr Heisenberg,
Wolfgang Pauli'yle beraber muhteem bir alma yapmsnz; Mr.
Feynman, siz de QED'yi hesaplanabilir hale getirmisiniz. Hepinizi
tebrik ederim.
HALL E R : QED bugne kadar en iyi ileyen kuram. Geri artk QED'
nin bamsz bir kurarn olmadn biliyoruz, nk 1 00 Ge V civa
rndaki ok yksek enerjilerde, zayf ekirdek etkileimini de ie
ren, daha byk bir kuramn paras olduu anlald. Ama isterse
niz konuyu daha da geniletmeyelim.
N EWTD N : QED kuramnn, sizlerin de bildii zere iki parametresi

1 52

YAN ILIYORSUNUZ E I N STEI N !

var: elektron ktlesi v e ince yap sabiti. Bu sabitler hakknda QED

kapsamnda bir eyler sylemek mmkn m? zellikle boyutsuz
bir deer olan ince yap sabitini hesaplayabilmek gerekmez mi?
HALLE R : Elektron ktlesi bir ktle parametresi olmasna karn, QED'
de bir veri olarak kullanlamaz. rnein bir elekronun ktlesinin
0,5 Me V olduunu ifade edersem, tamamen QED dnda bir de
er vermi olurum, zira MeV birimi sadece makroskobik dnyaya
aittir ve QED iinde tanml deildir. B urada nemli olan nokta, kt
lenin sfra eit olmamas. Kullanlabilecek tek parametre, ince yap
sabiti, yani 37 deeridir. Birok fiziki bu say zerine kafa yordu.
H E I S E N B E R G : Doru. Wolfgang Paul i srekli 37 saysn dnyor
du. 58 yanda Zrih'teki Kantonsspital Hastanesi'nde hayata gzle
rini yummadan bir gn nce eski asistan Victor Weisskopf onu zi
yaret etmiti. Vedalamalarnn ardndan Pauli'nin odasndan kt
nda aknlkla kapnn zerindeki oda numarasn grd. Pauli
1 37 numaral bir odada hayatla vedalamt. Tesadf m? Tahmi
nince bu yine Pauli usul bir aka olmu.
H E I S EN.B E R G : Kesin olan 37 saysnn gizemini halen srdrd.
Kimse bu saynn tam olarak nasl hesaplanacan bilmiyor.

Dostum Murray Geli-Mann ince yap sabiti hakknda farkl

bir gr ne srd. Ona gre ince yap sabitinin 37 olmas kozmik
bir tesadf olabilirdi. Evrenimiz 4 milyar yl nce Byk Patlama'
yla meydana geldiinde elektron ve kuarklardan mteekki l son de
rece scak bir karmd . nce yap sabiti, bu scaklklarda srekli de
iiyordu. Evren srekli genileyerek sourken sabit de tesadfi bir
deerde, yani bugnk deerinde " kalakald".
HALLER:

EI NSTEI N : B yk Patlama bugn yeniden gereklese, bu deer ba

ka olacak yani.

Evet, bu sabit kozmik bir tesadf, o kadar. Her byk patla

ma farkl bir sabit deer meydana getirir.

HALLER:

FEYNMAN: Bir defasnda, a rnein 11140 ya da 11134 gibi farkl bir dee
re sahip olsa evrenimizin bugnknden farkl olacan okumutum.
HALLER: Hem de ok farkl bir yer olurdu. Sabit imdiki halinden bi
raz sapma gsterse, yaam oluturan makroskobik molekl lerin
bazlar olumaz, buras da bizim bildiimiz anlamda yaamn sre
rneyecei baka bir evren olurdu.

ELEKTRONLAR VE FOTO NLAR

1 53

Yani yaam ile ince ayar sabitinin deeri arasnda yakn bir
iliki mi var? Eer yleyse gerekten de tuhaf bir iliki bu.

EINSTEIN:

HALLER: Geli-Mann birok baka fiziki gibi Byk Patlama'nn bir

kez deil, saysz defalar olutuu grnde. Evren aslnda, sonsuz
sayda byk patlamann yaand bir okluevren, her evrenin de
kendi ince yap sabiti var. Bunlardan biri de tesadfen a- = 1 37 ol
mu. Evrenler arasnda sadece burada bizim bildiimiz anlamda ya
am meydana gelmi. Sadece bu evrende Wolfgang Paul i ya da Ric
hard Feynman gibi ince yap sabiti hakknda akl yrten adamlar
var. B yle bir aklama, 1 37 saysyla yaamn bu kadar birbirine
uymasn aklayabi tir. Salt tesadf.

B uyrun, ite yine tesadften bahsediyoruz, kuantum kura

mnda tesadften geilmiyor. Siz sormadan syleyeyim, htiyar'n
ince ayar sabitini de zar atarak bu lduuna katlmyorum.
E I N STEI N :

N EWTO N : Herr Einstein, Tanr'y bir kenara braksanz artk. Tesad

fn varln kabullenmek, ince yap sabitini hesaplamaya kalkma
nn anlamsz olduu anlamna geliyor. Sabit sadece bir tesadfe da
yanyor - Geli-Mann belki de haklyd. Bu sabiti kimse hesaplaya
mayacak, siz bile Herr Einstein. Hatta sizin htiyar da yle.
HALL E R : Evet, Einstein'n houna gitsin gitmesin, durum bu. Nitekim
bu aklama nasl olup da bugne kadar bu sabit hakknda herhangi
bir ey bulamadmz da aklayabii ir - bulacak bir ey yok, zira
her ey bir tesadften ibaret.
E I N ST E I N : itiraf ediyorum ki fiziin gittii ynden pek holanmadm.
B ugn meslek sesem fiziki olmak yerine bir deniz fenerinde bek
ilik yapardm.
H E I S E N B E R G : Alemsniz Einstein, siz ve deniz feneri bekilii. Kap
tan olmak istemezdm dorusu, i im sizin fenerinize kalacaksa. Ca
nma susamadm dorusu.
H A L L E R : Sevgili Herr Einstein; ben sizi bir fiziki olarak daha ok be
eni yorum. Fener bekilii size pek uygun bir meslek deil sanrm.
Akam yemei vakti geldi. Sizin iin de uygunsa yine Potsdam'a in
meyi neri yorum.

Az sonra taksilere yerlemi, Potsdam'daki Alte Post restorannn

yolunu tutmulardl.

12

Kuantumlar ve Renkli Ku arklar

B i r sonraki g n yine Einstein'n evinin terasnda b i r araya geldiler.

E I NSTE I N : Atomlarn fiziini QED'nin kuantum alan kuramyla tarif
etmek mmkn. Benim ortaya attm grelilik kuram, elektroman
yetizma ve kuantum mekaniiyle birletirildiinde, ortaya doabi
limlerinin herhalde en baarl kuram olan QED kyor. Ayn za
manda atomlarn kuram bu. Gnmzde proton ve ntronlarn te
mel paracklar olmadklarn ve aslnda kuarklardan meydana gel
diklerini bil iyoruz. Atom fiziinde sadece bu bilgiyle yetinmek
mmkn, zira ku arklar bu fizik asndan nemli deil. Ne v ar ki ben
nkleonlar anlamak istiyorum. Nkleonlar iin bir k urarn gelitiril
di mi? Dnnce, grelilik kuram ve kuantum mekaniine bir ey
daha eklersek bu konuda bir fikir yrtebiliriz diye tahmin ediyo
rum. Ne dersiniz Mr. Feynman, nkleon ve etkileimleri konusunda
tutarl bir kurarn var m?
FEYN MAN : Evet, gerekten de bu konuda yeni baz fikirler var ve
bunlar kuantum mekanii asndan da son derece ilgin. Temel par
ack fiziinin bin dokuz yz eliili yllarda gelimeye balamasyla
srekli yeni, temel paracklar olduklar dnlen paracklar ke
fedildi; nce pi-mezonlar ve k-mezonlar, ardndan hiperon gibi da
ha ar paracklar. En nihayetinde parac k fzikileri, bu yeni fe
nomenlerin, zellikle de ekirdek paracklar arasndaki gl et
kileimin dourduu fenomenlerin ancak yeni model ve dnce bi
imleriyle anlalabilecei sonucuna vard. Bunun nasl yaplaca-

KUANTU M LAR VE RENKLi KUARKLAR

1 55

nysa kimse bilmiyordu. B ata ABD'den Murray Geli-Mann ile sra

i l'den Yuvan Ne'eman'n 1 96 1 'de nerdii SU(3) simetrisi olmak ze
re yeni trden simetriler ortaya atld.
1 964 yl na gel indiinde Geli-Mann ile George Zweig birbirle
rinden bamsz olarak ekirdek paracklarnn, kuark ad verilen
daha kk temel paracklardan meydana geliyor olabileceini ne
srdler; vakti zamannda pek sesini duyuramam bir dnceydi
bu. Geli-Mann bu kuarklar yardmyla SU(3) simetrisini de kolayca
aklayabil iyordu. Aralarnda benim de yer aldm ok sayda fizik
i tm bunlarn sama olduunu dnyordu. Bugn dnp bakt
mzda byk bir devrim olduu ayan beyan anlalyor tabi; Geli
Mann yazd ksa metni, az sonra deineceim kuarklarn acayip
ykleri nedeniyle Physical Review Letters'a gndermekte nce te
reddt etti. Dergideki uzmanlarn almasn reddedeceine nere
deyse emin olduundan Avrupa'daki Physics Letters' tercih etti. Her
ne kadar almas burada da mantksz olarak ni telense de, CERN'in
ba fizikisi, Geii-Mann' saygn bir bilimadam olarak tandn, bu
nedenle de al masnn haslnas gerektiini savundu. Nihayetinde
bu ksa metin, Physics Letters'da yaymianm en nemli makale oldu.
Gell-Mann'n rencisi olan George Zweig, doktorasn verdik
ten sonra gittii CERN'de, "asiar'" adn takt k uarklar hakknda ay
rntl bir alma kaleme ald. O gnlerde CERN'deki genel geer ku
ral , herkesin almalarn mutlaka Avrupal bir bilim dergisinde ya
ymlatmasyd. Zweig bu kurala kar knca, makalesini ABD'de
yaymiatmas yasakland. Zweig bunun zerine metni yaymiatmak
tan tamamen v azgeti - ki bu byk bir hatayd . almann ilk or
taya kmasndan krk yl sonra bile, Zweig'n makalesine ancak
CERN'in preprint tabir edilen bask ncesi formatnda kaytl halde
ulalabiliyor.
N EWTO N : Peki kuark modeli protonu nasl aklyor? Hazr sz al
mken, kuarklarn neden bu acayip yklere sahip olduunu da sora
ym bari.
FEYNMAN: Proton ve ntronlar iin iki farkl kuark teklif edildi. Geli
Mann bunlara ngilizcedeki up ve down szcklerine uygun olarak
Zweig bu ad koyarken iskarnbil katlarndaki aslardan ilham almt, zira
drt eit kuark olduunu dnyordu. -y.n .

1 56

YAN I LIYOR S UN UZ EINSTE I N !

yukar i i n " u " , aa iinse " d " adlarn verdi. Bu adlandrrnayla pro
ton (uud), ntronsa (ddu) yapsna sahipti. Buradan yola karak ku
arklarn yklerini kolayca hesaplamak mmkn: 2Q(u) +X( d)=+ 1 ,
Q(u)+2 Q(d)=O. Dolaysyla Q(u) = 2h, Q(d) = - 'h sonular kar.
B u nlar gerekten de acayip yklerdir. Gell-Mann'n makalesini
Physical Review Letters'a gnderrnekten ekinmesine amamak ge
rek. Ben de byk olas lkla ayn eyi yapardm.
Kuark ykleri al ldn dnda gerekten de. Kuark mode
linin bata bu kadar tepki grmesinin en nemli sebebi de buydu za
ten. Oysa nkleonlarn iinde kuarklarn olduu artk bilinen bir ger
ek. Acay ip ykleri de, elektron nlaryla yrtlen deneylerle do
lay l yoldan kan tland. Alann en nemli deneyleri Stanford'daki
SLAC'ta yrt ld.
Sekiz yl sonra, 1 972'de Gel i-Mann ve gen Alman meslekta
Harald Fritzsch, ilk kez QED'ye benzer basit bir alan kuramnn g
l etkileim fenomenlerini aklayabileceini dile getirdi. Gnmz
de kuantum kromodinamii olarak adlandrlan bu kurarn genel ka
bul grm ve ok sayda deneyle kantlanmtr. stelik kuantum
kuramma yenil iki bir bak as getirmektedir. Burada sz konusu
olan grelilik kuram ve kuantum kuramnn QED'deki gibi elektro
manyetizmayla deil, yeni bir kuark renk kuramyla birletirilmesi;
sanrm bu konuya daha ayrntl deinmemiz kan lmaz.
HALLER:

N EWTO N :

Renk kuram m? O da ne! Kuarklarn bir de rengi mi var?

FEYNMAN: Altmz anlamda renk deil bunlar elbette.

Elektronlar
la yaplan salma deneyleri sayesinde kuarklarn, nkleonlarn iin
de yer alan yap s z kuantumlar olarak kefedilmesinden nce, baka
bir tuhaf zellikleri ortaya kmt. Geli-Mann ile Zweig'n ortaya
attklar basit kuark model ine gre nkleonlar kuarktan mteek
kil basit birer sistem olarak yorumlanmt. Daha eliili yllarda yr
tlen deneylerde protonun, sadece ksa sreliine var olabilen ve 3/2
spine sahip uyarlm halleri olduu kefedilmiti. Delta parac
ad verilen bu proton hal lerinden bir tanesine, I 230 Me V'! ik bir kt
leye ve ikili elektrik ykne sahip olan i1++ paracna deinmek
istiyorum. Kuark modeline gre bu nesne, u-kuarktan mteekkil
bir yapya ve her kuarktan ald 2/3 spinle toplamda 2 spine sahip ol
malyd. kuarkn da spini ayn yn gsterirse buna ilave olarak

KUANTUMLAR VE RENKLi KUARKLAR

S tanford Dorusal Hzlandrc Merkezi (SLAC).

Kuarklann bulunmasn salayan deneyierin yrtld

SLAC'taki parack dedektr.

1 57

1 58

YAN I LIYORSUNUZ EI NSTEI N !

312 spinli bir sistem daha elde ederiz. Her ey simetrik (uuu) v e tm
nn de spini yukar dorudur.
H E I S E N B E R G : Ama imdi bir sorunla kar karyayz. Parack salt
u-kuarklardan oluuyor; bu da yetmezmi gibi hepsinin de spini ay
n ynde. Bu durum Paul i ilkesiyle elimiyor mu, zira kuarklar 'l
spinleri nedeniyle fermiyon, deil mi?

Kesinl ikle. Kuarklar da '12 spinli dier nesne ve parack

lar gibi Paul i ilkesine boyun emek zorunda. lke, kuantum mekani
inde birleik bir si stemde, iki nesnenin yer deitirmesi duru
munda oluan hal in daima kar-simetrik olmas gerektiini, yani ay
n ykte olunamayacan syler. Az nce bahsettiim rnekteyse
tam bir simetri sz konusu.
zninizle bu ilkeyi bir rnek zerinden aklamak i stiyorum. A
ve B bileenlerinden meydana gelen bir AB halini ele alal m. imdi
bileenterin yerini deitirirsek B A'ya, yani baka bir duruma ula
rz. A ve B nesnelerinin her birinin 'l spini olsa, Pauli dlama i lkesi
doada ne ilk ne de ikinci halin var olamayacan, onlarn yerine
sadece (AB - BA) olabileceini syler. A ve B'nin yer deitirmesiy
le bu hal in iareti deiir ve kar-simetrik olur. te yandan (AB +
BA) hali simetrik olacaktr. Paul i yasa uyarnca buna izin verilme
yeceinden evrende bu hale rastlanmaz. Paul i yasa kuantum fizi
inin ince bir ayrnts olmakla beraber, kuantum mekaniinin atom
fizii iin nemini bildiimizden Pauli ilkesi olmadan atomlar an
lamamzn mmkn olmadn syleyebiliriz.
Peki bu ilkeyi kuarklara nasl uygulayacaz? Kuark modeli
iinde d++ paracnn yaps (uuu)'dur. ki kuarkn yer deitir
mesiyle hibir deiiklik olmaz ve sorun da burada yatar. stne
stlk bir de bu hal simetriktir. Yani doada var olmamas gereken
bir durum. Dolaysyla basit kuark model iyle deney arasnda daha
batan bir atma vardr. Gerekten de kuark modelinin nceleri fi
zikiler tarafndan bu kadar hararetle reddedilmesinin nedenlerin
den biri de bu problemdi.
zm 97 ylnda Fritzsch ve Geli-Mann tarafndan bulundu.
ncesinde Oscar Wallace Greenberg ile Moo-Young Han ve Yoiiro
Nam bu tarafndan benzer ynde neriler getirilmiti. Kuarklara elek
trik ykleri ve spinlerinin dnda bir baka nitelik, bir tr endeks ya
da yeni bir yk vermenin doru olaca ortaya kt . Fritzsch ve GeliFEYNMAN:

KUANTUMLAR VE RENKLi KUARKLAR

1 59

Murray Geli-Mann (sada) ve Harald Fritzsch I 995 ylnda Berlin'de.

Mann buna renk adn verdi. Elbette burada bildiimiz anlamda renk
ten bahsetmiyoruz.
B i r u-kuarka bakalm. B unun elektrik yk 2/3, spiniyse 'J2'dir.
Bu yeni yk sayesinde u-kuark farkl biimde tezahr edebilir;
bunlar I , 2 ve 3 ya da a, b ve c gibi endeksler veya renk alegorisin
den hareketle krmz, yeil ve maviye tekabl eden R, G ve B harf
leriyle adlandnlabilir. Renklerin devreye girmesiyle u-kuarktan
yeni haller oluturma imkan doar. Yani (RRR) olarak yazlan bir
hal, krmz u-kuarktan meydana geliyordur. Ne var ki bir kez da
ha Pauli dlama ilkesine aykrlk sz konusudur, zira iki kuarkn
yer deitirmesi yine simetrik bir halle sonulanacaktr. Kar-si
metrik olan tek bir hal vardr: (RGB - RBG + BRG + BGR + GBR GRB) . ki kuarkn yer deitirmesi durumunda kar-simetrikliin
srece i bu halde her renk de ayn oranda bulunmaktadr. Hibir
renk iltimasl olmamasna karn hal kar-simetriktir.
renk olmas gerektiini nereden biliyoruz? Belki iki
renkle de olur, belki de drt renk vardr.
N EWTO N :

Hayr, renk olmak zorunda, zira protanun kuarktan

meydana geldii biliniyor. ki renk olsayd proton iin iki, drt olsa
toplam drt kuark gerekirdi. Nitekim Geli-Mann da 1 964 ylnda
protonun neden kuarktan meydana gelmesi gerektiine arm
tl. Artk aklama nndeydi. Kuarklarn l yapsnn nedeni yeni
HALLER:

YAN I LIYORS U N UZ E I N STEI N !

1 60

bir simetri, bir renkler simetrisiydi . Protonun kuarktan olumas

nn nedeni , farkl renk olmas. Burada nemli bir rol stlenen si
metri , Ne'eman ve Geli-Mann'n hadronlar snflandrmak iin 96
ylnda kullandklar SU(3) matematik grubuyla aklanr.
Ardndan yeni bir ey kefedildi. Fritzsch ile Gell-Mann, ntr pi
onun bozunumunu daha ayrntl incelerken kuarklarn kesin ola
rak renkten mteekkil olduklarn buldu. Ntr pion, elektro
manyetik sre nedeniyle ok hzl bozunur. S recin iddeti renkle
rin saysna baldr. Hibir renk yoksa da sreci hesaplamak mm
kndr, ancak bu durumda pionun bozunum oran 9 kat daha kk
kar. Balarda kuark modeline kar kmak iin kullanlan arg
man da buydu. Tam olarak renk varsa, oran 3 x 3 = 9 kat artar ve
deneyle tam bir rtme ortaya kar. B undan iyisi am'da kays.
Renk konusunun ciddiye alnmas kouluyla, kuark modeli iin ger
ekten de byk bir baaryd bu.
E I N S T E I N : Renk kuantum saysnn tedavle girmesi, bir anlamda Pa
ul i ilkesinin geerliliini kantlyor yani. Tpk QED ve atom fiziin
de olduu gibi, Paul i ilkesi olas bir durumun olup olmamas zerin
de sz sahibi. Yukarda bahsettiimiz krmz ku arktan meydana ge
len hal sz konusu olduunda Paul i ilkesinin syledii aktr: Mm
kn deil. te yandan tm renkli kuarklarn bulunduu ve iaretleri
nin de tuttuu durumlarda, ilke bunun mmkn olduunu syler.

Aynen yle. Fiziksel birer parack olan kuarklarn halleri

SU(3) grubuna ait singuletld, yani renklerin birbirini tamamlad
durumlardr. Kimi zaman buna beyaz hal ad da verilir.
Renklerin rotasyonu, QED'nin faz rotasyonuyla benzerl ik tayan
bir simetri ierir. Fritzsch Dou Berlin'deyken ktleekimi zerinde
almt. O dnemki profesr, ktleekimine hazrl k olmas
balamnda Yang-Milis kuramyla da ilgilenmesini salk vermiti.
HALLER:

E I N ST E I N : Kendimi ktleekimi uzman sayarm ama bir Yang-Milis

kuramndan bahsedildiini hi duymadm akas.
FEYNMAN : S ize kesinlikle hak veriyoru m . 1 954 yl nda fiziki en
Ning Yang ve meslekta Robert L. M ilis, sizin de tesadfen ayn za
manlarda bulunduunuz Princeton'da gl etkileimi inceliyor ve
izospin simetrisine temel bir anlam kazandrmaya alyordu. B u

Molekllerde, toplam spini sfr olan durum dizgesi . -.n.

KUANTUMLAR VE RENKLi KUARKLAR

161

Proton renkli
kuarktan meydana gelir.

esnada izospin simetrisine, elektrodinamikteki ayar simetrisi gibi

yaklamaya karar verdiler. B unun iin proton ve ntronlarla zgl
bir etkileim tepkisi verecek yepyeni kuvvet paracklarnn varl
gerekiyordu. Ancak iki bilimadam kuvvet paracklarna ktle ka
zandramad . Dolaysyla bu model gereki deildi, nk foton
hari proton ve ntronlarla etkileim halinde olan ktlesiz parack
lar olamazd . Yang ile Mills'in buna ramen yaymlarlklar kuramia
rna ksaca Yang-Milis ad verildi; bugn bunu ayar kuram adyla bi
liyoruz.
Wolfgang Paul i de kurama byk katk salad; Princeton'a gn
derdii mektupta kuramn ana hatlarn daha Yang ile Mills'in yay
nndan nce karmt. Ne yazk ki ikili, mktubun ieriini bilme
lerine karn almalarnda Pauli'nin adn anmad. Yani kurama as
lnda Pauli-Yang-Milis kuram denmeliydi.
Fritzsch de Yang-Milis kuramn yakndan tanyorrlu ve benzer
bir kuram renk alan iin gelitirmeyi nerdi. Geli-Mann bata bu
dnceden pek holanmad, ama zerinde biraz dndkten son
ra aslnda kulaa geldii kadar lgn olmadn grd. Bu sayede
ktlesiz kuvvet paracklar sorunu ortadan kalkyordu, nk bura
daki temel ilke, renk paracklarnn serbest deil, ancak srekl i ba
halinde var olabileceklerini ngryordu. Dolaysyla sadece kuark
lar deil, kuvvet paracklar da bu sisteme dahil di.
I 972 ylna gelindiinde Fritzsch ile Geii-Mann, QED'dekine
benzer bir ayar kuramnn renkler iin de geli tirilmesini teklif etti .
Kuramiarna kuantum kromodinamii ya da ksaca QCD adn ver-

1 62

YAN I LIYORSUNUZ EINSTE I N !

diler. Fotona paralel olarak kuarklar, toplamda sekiz adet yeni ayar
bozonuyla da etkileime giriyordu artk.
B alangta kurama kar duyulan kuku byk olduundan ok
az fiziki QCD'yle ilgilendi. Yetmili ve seksenli yllarda QCD'nin,
ekirdek paracklarnn iinde yer alan kuarklarn dinamiini tutar
l biimde aklad gzlemlendi . Gnmzde QCD, gl etkilei
mi aklamaya yarayan yegane kurarn kabul ediliyor, zira tm de
neyler kuram destekler nitelikte sonular retiyor. stelik henz
herhangi bir alternatifi de yok.
Elbette buradaki renk kavramn kelimenin ilk anlamyla alma
mak gerek. Geli-Mann nce krmz, beyaz ve mavi renkleri kullan
mak istemiti ; o zamanlar Cenevre'nin yaknnda, Jura Dalar'nda
kk bir Fransz kasabas olan Gex'te yaadndan Fransa'nn ulu
sal renklerini semiti. B unun dnda Fransa'y, Fransa tarihini ve
zellikle de Fransz mutfan pek severdi. N ihayetinde krmz, ye
il ve maviyi neren Fritzsch'in dedii oldu, nk beyaz gerek an
lamda bir renk deildir. Ad geen renk optik olarak kartrld
nda ortaya beyazn kmasnn faydal bir bilgi olduuysa sonra
dan anlalacakt.
Tamam ite ! Demek ki renk kavramnn bu tuhaf zellii,
kuarklarn serbest parack olarak var olamamasyla alakal.
N EWTO N :

HALLER: Dediiniz gibi kuarklarn ve rnein iki kuark gibi farkl

kombinasyonlarn doada var olamamas kolayca anlalabiliyor.
Kuramn getirdii kural, renk simetrisi altnda fiziksel paracklarn
birer singulet olmas - ki bu da renklerin ortalanmas anlamna gel
mekte. En basit konfigrasyonda biri krmz, biri yeil, dieriyse
mavi olmak zere kuark bulunur. Bu renk kartrldnda ma
lumunuz olduu zere ortaya beyaz kar. Bunu iki kuarkla elde et
meniz mmkn deil. Ne var ki beyaza ulamak iin baka yollar da
mevcut. Kar-kuark ile kuarklarn karm, rnei n "kar-krm
z" + "kar-yeil" + "kar-mav i " kombinasyonu tam olarak kar
kuark - kuarknn, yani pi-mezon gibi mezonlarn halini oluturur.
Anlayacanz zere buradan sadece "kuark-kuark-kuark" ya da " kar
-kuark - kuark" halleri elde edilebilir, "kuark - kuark" ya da baka
bir hal deil. Elbette "ku ark - kuark - kuark - kar-kuark - ku ark" ya
da alt kuarktan mteekkil daha karmak kombinasyonlar da var.
Daha da ayrntya girmeden nce QED ile QCD arasndaki temel

KUANTU M LAR VE RENKLi KUARKLAR

1 63

farktan sz etmekte fayda var. Bu fark yapnn temelinde yatan si

metriyle alakal . Aslnda olduka basit olan QED'nin ayar simetrisi,
faz rotasyonlarnn simetrisidir. rnein nce 30 derece rotasyon ya
plr, sonra O derece geri dnlr, tekrar 37 derece ileri vb. Rolasyon
daima bir sayyla, yani ilgili a y veren bir parametreyle tarif edile
bilir. Arka arkaya iki rotasyon yaplacaksa, rnein nce lO derece,
ardndan 30 derece, toplam 40 derecelik bir rotasyon yaplm olur.
nce 30, ardndan O derece evrilecek olursa, toplamda yine 40 de
receli k bir rolasyon elde edilir. Sonular dnmlerin sralamasna
bal deildir. Matematikiler buna Abel simetrisi adn verir; simet
riye adn veren Niels Henrik Abel, 1 9 . yzylda yaam ve ad ma
tematik dilinde yeni bir s fat olma onuruna erimi Norveli bir ma
tematikidir.
Ancak renk simetrisi o kadar da basit deildir. Zorluunu anla
mak iin geometriden bir rnek vereyim. Tek dzlemde, yani iki bo
yutlu bir uzayda yaplan dnler Abel simetrisine tekabl eder. Ye
ni bir boyut ekiediimizde s imetri de, boyutlu uzaydaki dnle
ri kapsayacak ekilde geniler. Artk birbirinden bamsz farkl
dn vardr: x, y ve z eksenleri etrafnda. Uzay ierisinde herhangi
bir dn hareketi, bu parametreyle tanmlanabilir. Dnler ar
zu edildii ekilde kombine edilebilir. rnein x ekseni etrafnda 1 0
derecelik bir dn yaplr, ardndan buna y ekseni etrafnda 2 0 de
recel ik bir dn eklenir ya da x ekseninde 20, ardndan y eksenin
1 O derecelik bir dn yaplr. Her iki durumda da boyutlu uzayn
rotasyonu sz konusudur.
Ancak kk bir deney ya da basit bir hesaplamayla, iki dn
dizisinin oluturduu sonularn ayn olmad, z ekseni etrafndaki
dnleriyle birbirlerinden ayrldklar ortaya kt. Bu durumda
dnlerin sralamas da anszn nem kazanr. Bylesi bir s irnetri
ye Abelci olmayan simetri denir ve buna dayanan bir ayar kuram
Abelci olmayan ayar kuram ya da Yang-Milis kuram adn alr.
rengin olmas bal bana nemli olmann yan sra, ekir
dek paracklarnn er kuarktan meydana gelmesinden de sorum
ludur. Varsayma gre fiziksel bir paracn var olabilmesi iin her
rengi de bulundurmas gerekir. renk iin mav i , krmz ve ye
il temel renklerin i alrsak, paracn beyaz olduu ortaya kar, zi
ra bu rengin eit oranlardaki karm bize beyaz verir.

1 64

YAN I LIYO RSUNUZ E I N STEI N !

Geii-Mann'n teklifi kuvvet paracklarna, ngilizcede yaptr

c anlamna gelen glue szcnden yola karak gluon adn ver
mekti. Daha kuarklar zerine yapt almasnda yaptrc para
ck anlamnda gluonlardan sz etmiti . imdi farkl kuark, sekiz
farkl gluon var.
"Gluon" kelimesi kula trmalyor, ngilizceyle Yunanca
y kartrmsnz gibi. Gerekten korkun. Daha iyi bir ad buluna
maz myd?

E I N STEI N :

Fritzsch de sizinle ayn fikirdeydi ve Yunancada renk anla

mna gelen chromos'tan yola karak " kromon"u teklif etti. Ama
Geli-Mann kendi bulduu terimde srarcyd. Kuramn ad konu
sundaysa Gel i-Mann ile Fritzsch harikulade bir mutabakata vard:
kuantum kromodinamii ya da ksaca QCD. sim olarak bata "ku
antum hadrod inamii"ni dnm olsalar da, renk kavramnn ku
ramn adnda yer almasn istiyorlard. Bylelikle kuantum kromo
dinamii domu oldu.
HALLER:

E I NSTE I N : Bakn bu gerek bir kurarn adna benziyor ite. Kuantum

elektrodinamiinden bile iyi. Peki kuramn kendisi de ad kadar m
kemmel mi?
HALL E R : Evet, kurarn sorunsuz iliyor. u ana kadar yaplm tm de
neylerle tutarl lk arz etti, dolaysyla doru olduu dnlyor.
E I N ST E I N : Gerekten by gibi , burada atomlardan mteekkil halde
duruyorum. Atomlarnn ekirdekleri var, ekirdek de proton ve nt
ronlardan oluuyor, bunlar da sekiz farkl gl u on tarafndan bir arada
tutulan adet renkli kuark ieriyor. Dnyamz gerekten de fazla
syla karmak bir yer. Neyse ki kuarklarn sadece rengi var. On
farkl renkte olsalar bunlar bir arada tutmak iin 99 gluon gerekirdi.
una bakn, bu dnyada yetmi be yl geirdi m ve meer tm varl
m 8 ve elbette 3 saylar na bal ym. htiyar lgn bir evren yarat
m dorusu. Katalik kilisesi gnn birinde gelip, renkte kuark ol
masnn nedeninin teslis olduunu sylerse armayn.
HAL L E R : Tanr saklasn ! Ama dediiniz doru, ou fiziki bu haliyle
bile kuram fazla karmak buldu. zellikle renk simetrisinin kesin
lii hakknda byk kukular hiikimdi. Kuramn ii bata hi kolay
deildi.
E I N S TE I N :

htiyarn bu konuda ince eleyip sk dokuduuna eminim.

KUANTUMLAR VE RENKLi KUARKLAR

1 65

Bir nkleon iindeki

kuark ve gluonlar.

imdiye kadar bozulmam bir simetri gzel bir ey. Mkemmellik

ten uzak evrenimizde buna kolay rastlanmyor. Tanr'nn hanesine
yazlmas gereken bir noktaya daha dikkat ekmek istiyorum. Renk
simetrisi onun fikriydi, ama bunu hemen fark edilmeyecek ekilde
saklamay da akl etti. S imetri uzun yllar ve tartmalar sonrasnda
kefedildi. Yani Tanr bu simetriyi hem kurdu, hem de hemen gze
arpmasn nlemek iin elinden geleni yapt; ancak Geli-Mann ve
Fritzsch gibi dikkatli gzlemciler simetriyi fark ettiler. Gerekten
diihice. htiyar hibir eyi insann gzne sokmaz, ou zaman da gi
zemlidir. Burada gerekten de iyi i karm dorusu. ahsen QCD
kuramn beendiimi syleyebilirim.
FEYNMAN: Evet, deneysel fizikiler de htiyar'n gizledii bu bilgiye
ulat. Yetmili yllarda elektronl arla pozitronlarn arptnlarak
yok edildii deneylerde kuarklarn dolayl yoldan da olsa gzlemle
nebilecei ortaya kt. Bu deneylerde bir kuark ile bir kar-kuark
meydana gelmi ve dier bir ad jet olan parack demetleri ortaya
kmtr.
Deneysel fizikiler bunun ardndan gluonlarn varlna iaret
eden daha birok bulguya ulat. 1 979 ylnda Hamburg'daki Alman
Elektron-Senkrotronu'nda (DESY), kuark ve kar-kuark retimi iin
elektron ve pozitronlarn karlkl yok edilmesi esnasnda ara sra
bir de gluonun yayld fark edildi. Kurarnclar bu etkiye nceden
i aret etmilerdi. Gluon deneyde dorudan grlebildi. Tpk kuark
ve kar-kuarklar gibi kendini bir jetle belli etti. Dolaysyla burada
biri kuarka, biri kar-kuarka, dieriyse yaylan gl u ona ait jet g-

1 66

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

TASSil

Hamburg'daki DESY'de kaydedilmi iki kuark jeti.

rlyordu. Aslnda mant ok basit. Elektron ile pozitron yok edil

diinde ortaya birer kuarkla kar-kuark kar, bunlarn biri de ilave
olarak bir gluon yayar.
Tm bu deneyler esnasnda kuark ile gluonlar arasndaki etkile
imin bykl hakknda da baz bilgiler edinildi. Bu parametre
genel olarak as ile adlandnlr. CERN'de bulunan Byk Elektron Po
zitron (LEP) arptrcs'ndaki ok yksek enerji dzeylerinde ya
plan elektron-pozitron arptrmalannda, bu parametrenin byk
l olduka kesin biimde tespit edildi. Halihazrda deer yaklak
olarak a , = 0, 1 2 civarnda; buradaki hata pay yzde l O' un altnda.
Fotonlar, elektrik yk zerinde etkili elektromanyetik bir kuvvet
aktarr. Paralel olarak gluonlar, kuarklann renkleri zerine etki eden

KUANTU M LAR VE RENKLi KUARKLAR

1 67

bir kuvvet tar. Bu etkileimin QED'dekinden az da olsa farkl olma

s, renk alanndaki ayar kuramnn doasnda yatyor.
Abelci olmayan ayar kuramnn yaps, Abelci kuramn yapsn
dan, yani QED'den sapma gsterir. Gluonlarn kuarklara balanmas,
fotonlarn elektronlara balanma eklinden ok daha farkldr. Bir
elektron ile foton etkileime girdiinde etkileim nedeniyle elektro
nun hali, zellikle de impulsu deiir ama elektron olarak var olma
ya devam eder. te yandan bir kuark gluonla etkileime girdiinde,
renk hali ou durumda deiir. rnein krmz bir kuark ye ile d
nebil ir. Bu etkileimler, az nce bahsettiim renk alan ierisindeki
dnmler sebebiyle gerekleir. Sekiz farkl dnm olduundan
toplam sekiz gluona ihtiya vardr. B unlar renk tama zelliklerine
gre snflandrlabilir. Yani bir R G gluonu ya da G B gluonu
gibi. QED i le QCD arasndaki paralellikleri kullanp iki kuramn kav
ramlarn birbirine balayan kk bir liste yapal m:
QED
Elektron, muon
Elektrik yk
Foton
Atom

QCD
K uarklar
Renk yk
Gl u on
Nkleon

Elektron-pozitron arpmasyla bir kuark ile bir kar-kuarkn retilmesi.

Burada ya kuark ya da kar-kuark bir gl uon yayar.

1 68

YAN I LIYORSUNUZ EINSTEI N !

DESY'deki TASSO ( ki Kullu Spektrumetre Solenoidi )

dedektr tarafndan kaydedilmi jetli b i r elektron-pozitron arpmas olay.

Daha nce de sylendii zere QED ile QCD arasndaki en nemli

fark, kuvvetin aktarlmas iin gerekli kuantum say s dr: QED'de bir
foton, QCD'deyse sekiz gluon. Elektromanyetik etkileirnde ilgili
paracn elektrik yk deimez, te yandan bir kuarkn rengi bir
gluonla etkileime girdiinde deiebil ir. Bir baka nemli fark daha
var. Fotonlar elektriksel olarak yksz paracklardr, yani kendile
riyle elektromanyetik etkileime geemezler. Doa ve teknoloj i a
sndan son derece nemli bir zellik. Bir lazer n iindeki saysz
foton bu sayede birbirini etkilerneden k hznda seyahat edebili
yor. te gluonlar tam da bunu yapamyor, nk sadece kuarklarla
deil kendi aralannda da etkileime girdikleri anlald . Tpk k uark
lar gibi gluonlar da renk ykne sahiptir. Sekiz farkl gluonun renk
niteliklerine gre ayrldklar dnldnde bu son derece man
tkl grnyor. Krmz bir kuark maviye dntrenk yeile d
ntren gluon birbirinden farkldr. Gl u on ve kuarklar, kuark bir
araya getirip bir nkleon oluturacak ekilde davranr.
Kuarklarla gluonlar arasndaki dinamik yakndan incelendiin
de, gluonlarn da renk zellii tamas, yani renk simetrisine sahip

KUANTU MLAR VE REN KLi KUARKLAR

1 69

olmalar dramatik sonular dourur. zell ikle vakum polarizasyo

nu derinden etkilenir. QCD'nin kuramsal ngrs uyarnca vakum
sanal ku ark, kar-kuark ve gl u onlarla doludur. Bir ku arkn evresini
gzlemlediimizde, kromodinamik etkileim tarafndan deitiril
diini grrz. Tpk elektrodinamikte olduu gibi bir vakum polari
zasyonu gerekleir. Kuark renk yk nedeniyle evresindeki sanal
kuarklar uzaklatnrken kar-kuarklar kendine eker. Yine elekt
rodinamiktekine benzer ekilde kuarkn fiili renk yk ksmi olarak
perdelen ir. Ama gluonlar da renk yk tadndan, kuarkn etrafn
daki youn miktardaki sanal gluon polarize edilir. QED'de byle bir
ey olmaz. Elektron da sanal fatonlarla evrili olsa da, bunlar dier
fatonlarla etkileime girmez, zira elektrik ykleri yoktur.
Yetmili yllarn banda QCD vakum polarizasyonunun etkileri
yakndan incelendiinde, bunun, ykleri n perdelenmesi dnda QED'
dekiyle ayn olduu dnlyordu. Etkinin niteliinin de farkl ol
duu ortaya ktndaysa bata herkes ard . lk hesaplamalar Rus
kurarnc Josif B . Kriplovi ve Hallandal fziki Gerardus 't Hooft ta
rafndan yapld.
Princeton'dan David Gross ve Frank Wilczek ile Harvard'dan
David Politzer 1 973 ylnda birbirlerinden bamsz olarak sanal gl u-

Elekronun elektrik yknn sanal elektron-pozitron iftleri

tarafndan perdelenmesi.

170

YAN I LIYORSUNUZ EINSTEI N !

Fiziki Gerardu s ' t Hooft.

onlarn bir kuarkn etrafna yerletiini ve bu sayede uzak mesafeler

de renk ykn glendirdiini bulup 't Hooft'un hesaplad bilgiyi
teyit etmi oldular. Etkileimin iddeti bundan dorudan etkileniyor
du. B ilim dnyas iin byk bir srprizdi bu - etkileimin iddeti
kk mesafelerde azalyordu. B ylelikle asimptotik zgrlk ad
verilen bir kurarn ortaya atlm oldu.
HALLE R : QCD ve balanma sabitine dnelim. Daha nce de sylendi
i gibi elektromanyetik ince yap sabiti kk mesafelerde byr. QCD'
deyse bunun tam tersi sz konusu. Gluonlarn vakum polarizasyonu
na katlmalar nedeniyle QCD sabiti a, kk mesafelerde azalr. As
lnda bu sylem kendi iinde elikili, zira a. bir sabit deildir, mesa
feye ya da enerj iye bal olarak deiir. Buna ramen a. etkileimin
hangi deneyle ltdnden bamsz olarak verili bir mesafede
daima ayn deeri aldndan bir etkileim salitinden sz edilebilir.
Gerekten de a. bata elektron-pozitron tepkimeleri ya da elektron
pozitron arpmas olmak zere birok deneyde lld. B urada r
nek olarak 90 Ge V altndaki a. deerini ele alacak olursak a. "' O, 1 2
kar.
Yani bu enerj i seviyesinde QCD etkileimi QED'den yksek olsa
da, a. 1 'e kyasla olduka kktr, dolaysyla QED'deki gibi yn
temlerle -yani pertrbasyonla- kuark-gluon etkileirnindeki sre
leri hesaplamak mmkndr. Kk enerjilerde a. byr; gerekten

171

KUANTU M LAR VE REN KLi KUARKLAR

OS

r-------

0.4

0.3

0.2

0.1

.:::== QCD

s(Mz) = 0. 1 1 89 0.0010
o

Q [GeV]

oo

Kromodinamik balanma sabitinin mesafe fonksiyonu olarak davran.

Balanma sabit i aslnda sabit bir deer deildir,
mesafenin azalmasyla beraber klr.

d e enerj i seviyesinin dmesi durumunda, yani mesafe arttnda et

kileim daha da artar ve sonunda pertrbasyon, yani bozulma kuram
artk uygulanamaz hale gelir. Mesafenin artmasyla kuark etrafnda
ki gl u on bulutu younlar, bu da sanal paracklarn enerj i younlu
unun ciddi biimde artmas anlamna gelir. Bu enerj i younluu
nun, alan kaplayacak ekilde toplanmas kuarkn ktlesini verebilir
mesela. Ancak yaplan hesaplamalar, bu ekilde hesaplanan kuark
ktlesinin sonsuz byklkte kacan, dolaysyla ktlenin veril
mesinin bir anlam olmadn ngrr. QCD'ye gre kuarklar ser
best fiziksel paracklar olarak var olamaz, daima nkleonlar iinde
birbirine bal durumdadr. Henz her ey kantlanmam olsa da,
gnmzdeki genel kan bu ynde.
E I NSTE I N :

Bu kurama gre temel paracklarn aslnda serbest olma-

1 72

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

mas gerekten ilgin b i r durum, neredeyse gizemli. Zaten b u yz

den iyi bir kurarn ve byk olaskla da bu yzden dorudur. Fransz
ressam Marc Chagal l yle demi: Tuhaf grnen her eyi mantksz
olarak bir kenara atan kii, doay anlamadm itiraf etmitir. Nite
kim burada da tuhaf eyler gzlerolenmi ve bunlar yardmyla iyi
bir kurarn oluturulmu. Pek houma gitti. Geli-Mann ile Fritzsch'e
bravo dorusu.
Kuramn yalnl da takdire ayan. Grelilik kuramn, kuan
tum mekaniini, Dirac denklemini, renk kuantum saysn toplayn,
QCD' yi elde ediyorsunuz. H arika!
HALLER: Evet, kuramn doru olduuna inanyoruz. B ir kuark ile bu
nun kar-kuark arasndaki etkileimi hayal etmek ok retici ve il
gin olabilir. Gl etkileimin yaklak 1 0- 1 3 santimetrelik leine
gre kk kabul edilecek mesafelerde bu etkileim, mesafenin ka
resi orannda azalan elektriksel kuvvet gibi davranr. Kromodinamik
kuvveti, tpk elektriksel kuvvette olduu gibi alan izgileriyle tayin
etmek mmkn. Kk mesafelerde alan izgileri elektrodinamikte
ki gibi davranr. Ancak mesafe o-13 san timetreden byk olduunda
durum deiir. Gluonlar kendileriyle de etkileime girebildiklerin
den, kromodinamik alan izgileri arasnda bir ekim oluur.
Bu etki elektrodinamikteki benzer bir durumla karlatrlabi
lir. kisinden de ayn ynde elektrik akm geen iki paralel tel bir
birini ekecektir. ekim kuvveti, her iki tel i de evreleyen manye
tik alan tarafndan uygulanr. QCD'de gluonlarn oluturduu alan
izgileri arasndaki kuvvet etkileri, gluonlarn arasndaki etkilei
min bir sonucu olarak ortaya kar. Alan izgileri elektrodinamikte
ki teller gibi davranr. Kuarklar birbirinden uzaklatrldndaysa
elektrodinamiktekinden ok farkl bir alan izgisi tablosu oluur.
ki kuarkn birinden kan alan izgileri dier kuarka ynelirken
birbirine neredeyse paraleldir ve bir kondansatrn plakalar ara
sndaki elektriksel alan izgilerine benzeyen, alan izgilerinden
mteekki l bir hortum meydana getirir. Kuarklar arasndaki kuv
vet de kondansatr plakalar arasndakine benzer ve mesafeden ba
msz olarak sabit kalr. Bir kuark ile kar-kuark arasndaki elekt
riksel kuvvet mesafenin artmasyla azalrken, kromodinamik kuv
vet deimez. Buradan kuarklar birbirinden ayrmann mmkn
olmadn anlarz. Birok soru hala yant bekl iyor elbette, ancak

KUANTU M LAR VE RENKLi K UARKLAR

1 73

Bir kuark ile kar-kuark arasndaki alan izgileri uzun mesafelerde paraleldir.

kuarklarn bu zellii zaman ve uzayn srekli deil kesintili oldu

u bir model zerinde incelendi .
B u durumda zaman v e uzay sadece belli deerler mi alabi
lir yani? ne srdnz bu fikir mantkl m? Zaman ve uzay s
rekli fenomenlerdir.
N EWT O N :

HALLER: Evet, ama bahsettiimiz sadece hesaplamay kolaylatra

cak bir nlem. Burada bir kafes dzeneinden sz edilir ve iin g
zel taraf, bu sistem srekli bir uzayda mmkn olmayacak hesapla
r bilgisayarla yapmaya olanak tanr. Hesaplar zaman ve uzay belli
snrlar iindeyken yapldnda az nce tarif ettiim durumun elde
edildii tespit edilmitir. Alan izgileri paralel olur; kuarklarsa son
suza dek hapsolmutur. B unun ardndan kafes sabiti, yani kafesi
oluturan izgilerin kesiim noktalar arasndaki mesafe giderek k
ltlebilir ve sonunda, uzay yeniden srekli hale gelecek biimde
kapatlabilir. Kafes dzenei oluturmak, zaman ve uzayn srekli
liini ortadan kaldrmaz, sadece kafes olmadan -en azndan henz
yaplamayacak hesaplamalar mmkn klar.
te yandan kuarklara etki eden kuvvet, mesafe azaldnda iyice
zayflar. Bu da elektron salmasnda kuarklarn yapsz, balantsz
nesneler biiminde davranmasn aklar, zira bu deneylerde QCD
kuvvetlerinin etki edemedii elektron, protona duhul eder ve genel
likle sadece tek bir kuarkla etkileime girer; etkileim sresi olduka
kstl olduundan gluon etkileimi ancak belli belirsiz ortaya ka
bilir. Tam da bu noktada gndelik hayatta anlalabilecek bir rnek
vermek isterim. B iri krmz, biri yeil, dieriyse mavi adet bilye
nin ii bo bir cam krenin iine konduunu ve burada hzla hareket
ederlerken srekl i cama arptklarn dnelim. Camla temaslar
arasndaki ortalama sre yaklak olarak saniyenin yzde biri olsun.
imdi bu krenin bir fotorafn eker, pozlama sresini de nispeten

1 74

YAN ILIYORSUNUZ E I N STEI N !

uzun, rnein saniyenin bete biri kadar tutarsak, bilyeleri deil ge

ride braktklar bulank imgeyi grrz. Bu esnada bilyelerin renk
leri st ste bindiinden rengin ortalamas olan beyaz ortaya
kar. Pozlandrma sresini saniyenin binde birine getirdiimizdeyse
her bil ye ve renkleri aka grlecektir.
Parack fiziinde kuarklann durumu da benzerlik gsterir. Elek
tronlarla yaplan yksek enerjili salma deneylerinde, arpma
annn meydana getirdii pozlama sresi ok ksa olduundan ku
arklar aka belli olur. Ne v ar ki dk enerjili paracklar kullanl
dnda, arpma sresi de uzun olacandan kuarklar ya hi grl
mez ya da ok az grlr. Dolaysyla kuarklar ksa pozlama srele
rinde serbest paracklar, uzun pozlamadaysa kuvvetiice balanm
yaptalar olarak karmza kar. Gluon kuvvetlerinin dar zaman
ya da uzam aralklarnda zayflamasna fizikiler asimptotik zgr
lk adn verir. Bu zgrlk snra dayandnda k uarklar serbest ka
labil ir.
Bu fenomenin yaratt sonulardan biri, etkileim sabiti as'nin
kk mesafeler ya da yksek enerj i leinde giderek daha ok k
lmesi ve bu sayede pertrbasyon kuram yntemlerinin QED'deki
gibi kullanlmasna olanak tanmas . Kimse byle bir ey beklemi
yordu. QCD'nin atom ekirdeklerinin iindeki gl ekirdek kuv
vetinin anialmasna salad katk da yabana atlr cinsten deil.
Atom ekirdei nkleonlardan, bunlarsa kuarklardan meydana ge
lir. Parack fiziinin asl k noktas, fizikilerin ekirdek kuvvet
Ierini daha iyi anlama arzusuydu. rnein alt protonla alt ntronun
son derece salam bir karbon atomu ekirdei meydana getirmek
zere bir araya gelmesinden hangi kuvvetler sorumludur?
N EWTO N :

Renk kuvvetleriyle atakal kuvvetler olabilir mi?

HALLER: Evet, gerekten de yle. Gnmzde bu kuvvetlerin temel

kuvvetler olmadn , ekirdek paracklarnn ierisindeki kuark
lar bir arada tutan gluon kuvvetlerinin dotayl bir sonucu olduunu
syleyebiliriz. Tpk molekllerin oluumundan sorumlu, elektrik
sel adan ntr atomlar arasndaki kuvvetler gibi - bunlar da atom
iindeki elektrik kuvvetinin dotayl sonu lardr. Gnmzde gerek
atom ekirdeinin gerekse onu meydana getiren paracklarn ze
rindeki sr perdesi kalktndan, ekirdek kuvvetleri ve bunlarn ya
ptalar hakknda kuantum alan kuram erevesinde kolaylkla an-

KUANTUM LAR VE RENKLi KUARKLAR

1 75

lalan, ancak bir yandan da artc derecede karmak bir tablo

kyor ortaya.
Bence bu gzel bir sonu. Benden gen meslektatn Wer
ner Heisenberg'in aksine ekirdek kuvvetlerinin temel kuvvetler ol
madn hep tahmin etmiti m. Grld zere haklymm.

E I NSTE I N :

H E I S E N B E R G : Evet, haklsnz. Benim hatarn kuarklar ciddiye alma

mak oldu. te yandan yetmili yllarn banda, Gell-Mann ve dok
tora rencisi olarak altm enstitye gelen Fritzsch bu kurama
son derece ciddiyede yaklat ve ikili baanya ulat .
HALL E R : Bu konudaki sohbeti tamamlamadan nce, QCD'nin doada
bulunan, kuarklardan mteekkil nesnelerin yaps hakknda bize
neler sylediine deinelim. Tpk gluonlar gibi kuarklar da serbest
paracklar deildir, nk renk yklerine sahiptir. renk olduu
iin, kuarklar tripJet oluturur. Renklerin her biri eit arlkl oldu
undan ve birbirleri yerine ikame edilebildiklerinden, matematikte
bir grupla -bizim durumumuzda SU(3) grubuyla- tarif edilen bir
renk simetrisi sz konusudur.
Az nce renk yk tayan kuarklarn serbest parack olamaya
can sylemitik. QCD iinde bu sadece kuarklar iin deil tm
renkli nesneler, rnein oktet olarak adlandnlan sekiz farkl gluon
iin de geerlidir. Sadece dar doru renk zellii yanstmayan nes
neler serbest halde bulunur. Matematik dilinde renk teklisi, singulet
ad verilen bu paracklar oluturan farkl yaptalarnn renkleri
birbirini gtrr. Bu etki QED'de bilinmekteydi. Atomlar elektrik y
kne sahip ekirdek ve kabuklardaki elektron bileenlerden meyda
na gelen nesneler olsa da, toplam ykleri ntrdr ve az nceki tanm
uyarnca yk singuleti olarak adlandnlabilirler.
Renkli kuarklarla oluturulabilecek en yaln renk singuletleri,
maalesef u ana kadar gzlemleyemediimiz nesnelerdir. Bir k uark
la bir kar-kuark bir araya geldiinde bir renk singuleti meydana ge
tirir, zira kuarkn rengi kar-kuarknki tarafndan ntrleti ri I ir. Yar
s madde, dier yarsyla kar-maddeden mteekkil bu nesneler do
ada kararsz paracklar olarak bulunur. Bunlar ancak parack s
relerinde retmek mmkndr, o zaman da ksa srede bozunurlar.
Mezon adndaki bu paracklardan daha nce ksaca sz etmitik. lk
mezon I 947 ylnda kozmik parack masnn incelenmesi esna
snda bulundu. Spini olmayan, elektrik ykl bu parack, elektro-

1 76

YAN I LIYORSU N UZ E I N STE I N !

n u n 207 kat, yaklak I 4 0 M eV'lik b i r ktleye sahipti. Pi-mezonlar

bu halleriyle protonlardan ok daha hafifti. Ktle leinde yaklak
olarak ortalarda yer aldklarndan, " ortalardaki parack" anlamna
gelen mezon adn almlardr.
ekirdei oluturan nkleonlar ve bunlarn da tesinde er ku
arktan meydana gelen tm nesneler baryon olarak adlandrlr. Ku
arklar da renk tamayan nesneler, singuletler oluturabilir. Yukan
da tarif edilmi olan u-kuarkl hal, (urugub - ugurub + . . . ) yaps
na sahipti ve Paul i ilkesinin dayatt kar-simetri koulunu yerine
getiriyordu. Almndan da grld zere bu halde renge de
eit arlkta yer verilmitir ve iki rengin yer deitirmesi bakmn
dan da kar-simetriklik zelliini yerine getirir. Matematiki g
zyle bakldnda, yine bir renk singuletiyle kar karyayz.
Renklerin l hali sayesinde kuarktan renk ntr bir nesne
kurulabilir. Elektrik ykn temsil eden tek renkli bir ayar kuram
olarak yorumlayabileceimiz elektrodinamikte bu mmkn olmaz
d. Atom gibi ntr hallerin elektrodinamikte oluturulabilmesi iin,
pozitif elektrik yknn ayn negatif ykle telafi edilmesi gerekir.
Bu adan bakldnda QCD'nin birok ilgin zellie sahip ok da
ha dinamik bir yaps olduunu grrz. N itekim QCD genel olarak
basit bir kuramd r, ancak ekirdek fiziinde rastlanan saysz feno
meni a klamaya yeter.
E I N ST E I N : u ana kadar andnz paracklarn tm kuarklardan
meydana geliyor, gluonlarsa k uarklar arasnda kuvvet aktaran para
cklar olarak ikincil neme sahip. Ne var ki her biri renk okteti olan
iki gluon birleip singulet oluturabilir: salt gluon olan ama yine de
elektriksel adan ntr paracklar. Peki var m byle bir parack?
Son derece ilgin ama bir o kadar da zor bir soru bu. Fritzsch
ile Gell-Mann, "yaptrc mezon" (glue-meson) adl paracklar
zamannda tantmt. Kimi fizikiler, biraz da saygsz bir tavrla
bunlar "yaptrc topu" (glue-ball) olarak adlandnr. Deneysel fi
zikiler halen bu paracklarn izini srse de henz bir baar kayde
dilemedi. B urada zorlu bir problemle kar karyayz: Yaptrc
mezonlar normal, elektriksel adan ntr mezonlarla karrsa, iin
iinden k kabilirsen. Bir dizi ntr mezon kefedil di, ama hibiri
nin yaptrc mezon olup olmad kesin deil. Bunlarn saf olma
yan, karm haller olduu tahmin ediliyor. Deneysel fizikiler yaHALL ER:

KUANTU MLAR VE REN KLi KUARKLAR

1 77

ptnc mezonun izini sryor.

B alang noktasna dnecek olursak: Evet, deneyler olmadan
hibir ey olmaz. B iz kurarnclarn asla unutmamas gereken, fzi
in deneysel bir bilim olduu. SLAC'n kulland yksek enerjili
elekronlar yardmyla bin dokuz yz yetmili yllarn sonuna doru
nkleonlarn bir tr rntgen filmi ekilebildi. B urada ekirdek par
alarnn iinde yer alan ve 2/3 ve 1/3 yklerine sahip adet yapsz
nesne grlebiliyordu. Daha ayrntl deneysel aratrmalar, kuark
larn 1/2 spine sahip nesneler olduunu ortaya kard. Olas asal
momenturo etkileri gzard edilecek olursa, bir sistemin spini bile
enlerinin spini tarafndan belirlendiinden, protanun spini , iinde
ki kuarkn spinlerinin kombinasyonudur. Bunun iin kuarkn
ikisi birbirinin ykn sfrlarken, nenn spini nkleonun spi
nini meydana getirir. Fakat bir nkleonun spinini, kuarklarnn spin
kombinasyonundan karnakla ilgili gnmzde de sren baz so
runlar var. Gluonlarn bunda byk bir pay olduunu tahmin ediyo
rum. Ama bu konuya daha ayrntl girecek olursak korkarm dier
konulara vaktimiz kalmayacak.
Kuarklara dnelim. Kuarklar yksek enerj ilerde ancak noktasal
kendilikler olarak var olabilir. Dediim gibi, sadece yksek enerji
lerde olmak zere gl etkileimi rahatlkla gzard edebiliriz. D
k enerjilerdeyse durum karmaklayor. Burada kuarklar byk
kuvvetlerin etkisindedir. Kuarklarn yksek enerj ilerde zayf bir
kuvvetin etkisinde olmalarna asimptotik zgrlk demitik. Dk
enerj ilerdeyse bunun tam aksi olur ve ingilizeesi infrared slavery
olan "kzltesi klelik" adn alr. Tm bunlarn sebebi gluonlarn,
Paul i-Yang-Milis kuramma boyun emeleri ; sadece bu kadar bile
yeterli . Gluonlar tarafndan aktarlan kuvvetler, kuarklarn birbirin
den ayrlmasn engelleyecek kadar gldr. Bu sebeple kuark ve
gluonlar ancak dalayl olarak, rnein gl ekirdek kuvvetinden
etkilenmeden atom ekirdeinin iine nfuz edebilen elektron, nt
rina ya da foton gibi paracklarn alc olarak kullanld deneyler
le gzlenebilir.
E I N STE I N : Ayar kurarnlar parack srelerinin dinamii, dier ady
la kuvvetler ve temelde yatan zaman ve uzay yaps arasnda ilgin
bir balant oluturur. Bunlar aslnda kendiliinden ortaya kar, n
k farkl simetri operasyonlar farkl yerlerde ve birbirlerinden ba-

1 78

YAN I LIYORSUNUZ EINSTE I N I

msz olarak yrtldnde doa kanunlarnn deimemesi gere

kir. Buna ramen ayar kuran1lannn, evrenimiz dinamiklerini tarif
etmede neden bu kadar temel bir rol stlendikleri hiUa bir sr. Ger
ekten de evrensel kuvvetlerin geometrileriyle dinamikleri arasnda
bir balant m kuruyorlar, yoksa bunca ncelikli olmalarna sebep
olan, henz kefedilmemi baka bir doa ilkesi mi var? Geometri
nin, yani uzay ve zamann yapsnn burada etkili olduu grnde
yim. Byk olaslkla da renklerin says, yine olan uzamsal bo
yutlarla alakal . Ama bu konuda kesin bir bilgi yok elimizde.
Dostum Hermann Weyl'in muzipe syledii gibi, anlalan hti
yar' n hem ayar simetrisine hem de saysna bir dknl var.
Herkesin kendine zg tuhaflklar vardr, O da ayar simetrisi ve 3'e
takm durumda. Elbette daha temel bir gerekesi olduuna eminim,
ama ne olduunu henz bilmiyoruz. Elektrodinamik ve kromodina
miin ortak yn, elektron ve kuarklann ikisinde de noktasal nesne
ler kabul edilmeleri, yani ilerinde yap barndrmamalar. Dolay
syla kuarklar ve elektronlar, temel parack merdiveninin ayn basa
madnda kabul edilir.
HALL E R : Protonlarn byle olmad biliniyor, ama elektronlar pekala
temel parack olabilir. Tpk elektronlarda olduu gibi kuarklarda
da isel bir yapnn varl kantlanmaya allsa da, u ana kadar bir
baar elde edilemedi. Cenevre'deki CERN bnyesinde bulunan B
yk Parack Hzlandrcs, Hamburg DESY'deki Hadron-Elektron
emberi (HERA) ve ABD'nin Chicago kenti yaknlarndaki Fermi lab
hzlandrcs yardmyla bulunan, kuarklar iin olas iyap apnn
snr, tpk elektron iin olduu gibi ekirdek apnn yaklak 200'
de birine tekabl ediyor. Ne yazk ki bu deer hala yeterli deil.
Saatime bakyorum da, zaman epey ilerlemi. Ne dersiniz, bu
gn le yemeini Caputh'taki Kavaliershaus'ta yiyelim mi?

13

Salnan Ntrinnlar

Be fiziki leden sonra tartmaianna kaldklar yerden devam et

tiler.
HALL E R : imdi dikkatinizi ntrinalarn kuantum mekaniiyle ilgili
tuhaf bir etkiye ekmek istiyorum. Daha nce de dile getirilmiti,
ntrinalarn varl 1 928 ylnda Wolfgang Paul i tarafndan ne s
rld. Bunlar elektronlarn ntr kardei, yani yk tamyorlar ve
tam da bu sebeple elektromanyetik etkileimleri yok ama bunun ye
rine zayf etkileime sahipler. Elektron ve ntrinolar lepton grubu
nun yesidir. Pauli ntrino fikrini ilk kez ortaya attnda sadece tek
bir ntrino olduunu dnyordu; bugn sz konusu parac
elektron-ntrino olarak tanyoruz. B u nl ar ayn zamanda doada en
sk rastlanan ntrino tipi. Gnein devasa miktarlarda yayd bu
tipteki ntrinolar srekl i yerkreni n iinden geer ve son derece
nadir durumlarda maddeyle etkileime girer.
Elekronlarn yan sra yine yk tayan ama elekronun 200 kat
bir ktleye sahip, muon adl paracklar da vardr. lk olarak getii
miz yzyln otuz lu yllarnda kozmik ma iinde kefedilen muon
l ar, yaplar itibariyle kararsz olduklarndan mrleri saniyenin mil
yonda biri kadardr. Muon grubuna giren bir ntrino vardr: muon
ntrino.
1 975 ylnda SLAC yardmyla muondan 17 kat ar olan bir ba
ka ykl parack, tau-lepton ya da d ier adyla tauon kefedildi. Bu
parack 1 777 Me V'lik ktlesiyle proton un neredeyse iki kat bir
ktleye sahiptir. Aslnda srf bu arl yznden lepton kabul edil-

1 80

YAN ILIYORSUNUZ EINSTE I N !

memesi gerekir, zira lepton ad, "hafif' anlamna gelen Yunanca lep
tos'tan gelir. Yine de grubun ierisindedir. Tauona tekabl eden bir
ntrino da vardr: tau-ntrino. Bu cins tauonun mr ok ksadr, sa
n iyenin trilyonda biri kadar ve bozunup genell ikle bir mu ona dn
r. Yani evrende elektrik ykl lepton ve ntrino vardr.
N EWTO N : Bakn, yine says. QCD'de renk vard, imdi ntri
nodan sz ediyorsunuz. Neden dnp dolap saysna geliyo
ruz? renk ile ntrino arasnda bir balant olabilir mi?
FEYNMAN: Maalesef sizi d krklna uratacam Sir Newton.
Neden renk olduunu, neden farkl ntrino olduunu bilmiyo
ruz. Doann iinde gizli bu lk dzeni mantkl biimde akla
may baaran bir kurarn henz bulunamad. Ama hakl olabil irsiniz,
belki gerekten de ntrinolarla renkler arasnda bir balant vardr.

S ize sylyorum ite, htiyar saysn seviyor, evreni de

ona gre ina etti.

E I NSTE I N :

H E I S E N B E R G : saysnn srekli karmza kmas tuhaf olmasna

tuhaf da, tm bunlarn kuantum mekaniiyle ilgisi ne?
HALLER: saysnn kuantum mekaniiyle dorudan bir ilgisi oldu
unu sanmam. Ama u kadarn syleyebilirim: Ntrino, makrosko
bik lekte, hatta ok byk boyutlarda kuantum mekaniksel etkiler
gsteren yegane parack; bunun da says ve ntrinolarn son de
rece kk ktleleriyle ilgisi var. Ntrinolar kuantum mekaniksel
salnmlar yapar. Nitekim kuantum mekanii iin bu nedenle nem
lidirler.
H E I S E N B E R G : Nasl oluyor byle bir ey? Ntrinolar da elektron gibi
normal paracklar deil mi? Elektronlarn salnmadn biliyoruz.
HALLER: Bunun sebebi son derece kendine has bir etki. Bu etki, haya
tnn byk ksmn Sovyetler Birlii 'nde geirmi talyan fiziki
Bruno Pontecorvo tarafndan 1 957 yl nda ne sr ld.
HEISENBERG:

Pontecorvo'nun argman neydi?

lk olarak muon ve tauonlarn meydana getirdii ykl !ep

tonlarn bozunumuna ve elektronlarn zayf etkileimlerine baka
lm. Ykl bir zayf bozonun etkileiminin, elekronu ntrinoya d
ntrdn biliyoruz.
HALLER:

SALINAN NTR i N O LAR

181

Buna paralel olarak muon v e tauonlar iin d e aadaki tepkimeler

yaz labilir:
p-

w-

VI'

Ve

r- +

W-

Vr

Ntrinalarn ktlesi olduunu kabul edelim. Bu durumda tuhaf bir

ey olur. rnein bir elekrondan bir elektron-ntrino elde ettiim
de, bu parack kati bir ktleye sahip olmak zorunda deildir, ayn
anda ktlenin iki, hatta bazen farkl halinin karm olabil ir. Bir
elektron-ntrino pekala iki farkl ktle zdurumunun kuantum s
perpozisyonunda (st ste binmesinde) bulunabilir.

v, = (v1 + v2)1V2
Eitliin sa tarafndaki iki ntrina kati ktlel i paracklardr. Mu
on-ntrinoysa buna dik sperpozisyonda bulunur. Bu durumda kar
m as azami, yani 45 derecedir. Bozunum esnasnda ykl lep
ton, en az iki ayr ktle zdurumuna sahip bir ntrinoya dnr.
Byle karmlara kuarklarda rastlanr. W bozonlar u-kuark larla et
kileime girdiklerinde genell ikle bir d-kuark, kimi durumlardaysa
bir s-kuark meydana gelir. Buradaki karm, d ile s'nin sperpozis
yonundan meydana gel ir. Karm as nispeten kk, yaklak I 3
derecedir.
imdi de w bozonunun etkileimiyle bir elektron-ntrinonun re
tildiini varsayalm. Parac tanmlayan dalga yaylmaya balar.
Ntrina ktlesizse bir k parac gibi uar, yani k hznda hare
ket eder. Oysa iki farkl ktle zdurumundan meydana geliyorsa,
her bir ktle zdurumu, k hznn biraz altnda olan kendi zgl
hzlaryla yaylr; bu arada daha az ktleye sahip olan halin, byk
ktleli olana gre daha hzl hareket ettiini de ekleyeyim.

E I N STEI N : Yani daha hafif olan hal x noktasna ulatnda, ar olan

henz varmam oluyor. Zamansal bir kayma sz konusu.

Aynen. Ntrinalar arasnda bir kayma sz konusu. Balan

gta ntrino, az nce v, = (v1 + v2)1V2 formlyle verdiimiz s
perpozisyon halindeyken, x noktasnda farkl bir sperpozisyon
vardr, rnein v, = av1 + hv2 ki buradaki a ve b katsaylar x pozis
yonuna baldr.
HALL E R :

H E I S E N B E R G : O zaman x noktasndaki ntrina asl nda bir elektron

ntrino deil, bir elektron ile bir m uan-ntrinanun st ste binmesi .

YAN I LIYORSUNUZ E I N STE I N !

1 82

Dolaysyla belli b i r olaslkla -ki buna p olasl diyelim- b i r

elektron-ntrino, p olaslyla i s e muon-ntrinodur; elbette eli
mizde iki ntrina olduunu v arsayyorum. B u durumda ntrina bir
melezdir.
-

HALL E R : Kesinlikle haklsnz. Byle dnmlere ntrina salnm

lar denir. Verdiimiz rnek tam bir dnmdr. Bir elektron-ntri
no belli bir mesafe kat ettikten sonra muon-ntrinoya, ardndan ye
niden elektron-ntrinoya dnr ve byle devam eder. Bunun se
bebi 45 derecelik adr. A rnein 30 derece olsayd, dnm
tam olmazd. Dnm esnasnda hibir ey kaybolmaz; demek ki
elektron-ntrinonun oran yzde 20 olduunda, tam olarak yzde
seksen orannda muon-ntrino var demektir.
Pontecorvo bu trden bir karm ilk kez tartmaya sunan kii
oldu. Bata bilim evrelerinde ciddiye alnmad. Yetmi li yllarn or
tasnda ahsen ntrina salnmlaryla ilgilendim. O dnemde Gren
oble'da bir alma grubunu ynetiyordum. Mnih'ten Rudolf MB
bauer buradaki laboratuvarn yneticisiydi. Salnmlar Ml3bauer'in
ilgisini uyandrm ve yapm olduum sunumun hemen ardndan
aratrma grubuyla beraber Grenoble'daki kk aratrma reaktr
nn ntrina masn incelemeye almt, ama herhangi bir etki gz
lemleyemedi. Ardndan svire'ye gitti ve Pasadena'daki Caltech'te
alan arkada Feli x Bhm'le g birlii yapp Gsgen'deki byk
reaktrn ntrina masn inceledi . B urada da bir ey bulunamad.
Ama en azndan ikili ntrinalar arasndaki ktle farklarn yaklak
2 elektronvolta kadar drmeyi baard.
B una ramen bir ilerleme salanamyordu, nk ntrina sal
nmlarnn gerekten var olduunu, ama ntrinalar arasndaki ktle
farknn ok kk, yaklak O, e V boyutlarnda kaldn 999 y
lndan bu yana biliyoruz. B ilmediimizse kk olann ntrinalarn
ktleleri mi, yoksa hepsi belli, rnein eV'lik ktleye sahip ntri
nolar arasndaki ktle fark m olduu. Salnmlar ne yazk ki ktle
nin kendisi deil, aradaki farklar hakknda bilgi salyor.
N EWTO N : Anladm kadaryla farkl ktle durumu sz konusu.
Peki o halde ntrinalar nasl grnr? Elektron-ntrinonun kt
le durumunun toplam olduunu ve katsaylarla arpldn ren
dik, dier iki ntrina iin de ayn ey geerli . Yakn zamanda yap
lan deneyler nasl sonu verdi? Karmlarn muhteviyat nedir?

SALI NAN NTR i N OLAR

1 83

HALLER: Syleyeyim. lmler ok kesin olmamakla beraber

ntrinanun ktle zdurumlarnn u ekilde olduu ortaya kt:

= 0 ,83 . . . Vf + 0 ,56 . V
= - 0,40 . . . Vf + 0,59 . . . V + 0,71 . . . V3
VT = 0,40 . . . V1 - 0,59 . . . V2 + 0,71 . . . V3

Ve

V.u

Burada v1 , v . v3 ntrinolar, ktle zdurumlar. Ama az nce de dedi

im gibi salnmlar sadece ntrinalar arasndaki ktle farklarn verir,
mutlak ktle deerlerini deil. B ugn elimizdeki bilgi ktle farkla
ryla kstl. Bu fark da genellikle ktlelerin karesiyle veriliyor. lk ve
ikinci ntrino ktlelerinin karelerinin fark yalnzca 8 X Q-l e V2, ikin
ciyle nc ntrino ktlesi arasndaysa 2 ,5 x J03eV2'1ik bir fark var.
FEYN MAN : Ktleler arasndaki fark gerekten de ok kk; ikinciyle
nc ntrino ktleleri arasnda sadece 1120 elektronvolt var. MB
bauer'in bir ey bulamam olmasna amamak gerek. Belki de
ntrino da ayn ktleye sahiptir, rnein elektronvolt, olamaz m?
HALL E R : Mmkndr. Dier bir olaslksa ntrino ktlelerinin hepsi
nin ok kk olmas. rnein ilk ntrino ktlesi sfr olsa, ikincisi
nin 0,0 1 e V, ncnnse 0,06 e V'lik bir ktleye sahip olmasn
bekleriz. M utlak ntrino ktlelerini deneyle tespit etmek ok zor.

Bence bunu bir kenara brakp salnrnlara dnelim. Az nce nt

rinanun ktle zdurumlarndan mteekkil olduklarndan bahset
mitim. Elektron-ntrinolar temelde iki, dierleriyse ktle zdu
rumundan meydana gelir.
N EWTO N :

yleyse salnmlarn dalga boylarnn durumu nedir?

HALL E R : lk olarak salnm dalga boyu belirlendi ve buradan yola

karak ktle farklarnn bykl bulundu. rnek olarak v.u - vT sa
lnmlarna bakalm. Japonya'daki Kamiokande dedektryle st at
mosfer katmanndan gelen ntrinalar incelendi. Kozmik malar
atmosfere arptnda ncelikle pi-mezonlar' retilir, bunlar da bo
zunum esnasnda muon-ntrino meydana getirir. Kamiokande de
dektrnde ntrinolara bakld ve bir salnm gzlemlendi . Muon
ntrinolar, tau-ntrinolarla salnm yaparken elektron-ntrinolarla
hi denecek kadar az salnm yapar.
Dnyann te yanndan gelen, yani yerkrenin iinden geen nt
rinalar da Kamiokande'de tespit edildi. Bu sayede byk salnm dal
ga boylarn incelemek mmkn oldu. Deneylerde 2000 kilometre-

1 84

YAN ILIYORSUNUZ EINSTEI N !

lik salnmlar tespit edildi. Kamiokande tarafndan yakalanan ve men

ei gne olan elektron-ntrinolarn salnm boyu ok daha uzun. Sa
lnm boylar tam olarak bilinmese de, yaklak olarak 1 00.000 kilo
metre civarnda olduu tahmin edil iyor.
H E I S E N B E R G : Olduka etkileyici. Kuantum mekanii binlerce kilo
metre byklndeki leklerde snava tabi tutuluyor. Byle bir
eyin mmkn olduuna inanmazdm.
H A L L E R : Evet, ntrinolar bize bu imkan tanyor. Sebebi de ntrino
ktleleri arasndaki farkn bunca kk olmas. Kamiokande'den
sonra yeni deneyler de planlanyor. Chicago'daki Fermilab'den ku
zeye doru bir ntrino nnn gnderi lmesi tasarlanyor. Yaklak
500 kilometre ileride bu n bir dedektre isabet edecek ve bu saye
de karm asn bel irlemek mmkn olacak. CERN'den kan nt
rino nysa Roma'nn dousundaki Oran Sasso tnelindeki labora
tuvara ynlendirilecek. Bylelikle nn muhteviyat incelenip ka
rm as kati biimde belirlenebilecek. Gnmzde tau-ntrinoy
la muon-ntrino arasndaki karm asnn yaklak olarak 45 ,
elektron-ntrinoyla dier ikisi arasndaki annsa yaklak 35 dere
ce olduu tahmin ediliyor.
E I NSTE I N : Karm alarnn bu kadar byk olmalar sizce de tuhaf
deil mi? Peki htiyar neden ntrinolara bu kadar minik bir ktle
vermi olabilir? Tpk fotonlar gibi ktlesiz olmalar ileri kolayla
trmaz myd?
HALLE R : Evet ama o zaman da kuantum mekaniini binlerce kilo
metrelik leklerde inceleyemezdik. Elektron ve ntrino gibi temel
fermiyonlarn nasl retildiklerini halen biliyor deiliz. Belki de h
tiyar'n baka seenei yoktu. Elekronlara ktle vermenin bir yolu
nu bulmas gerekiyordu ve bunu yaparken ntrinolar da otomatik
olarak, minnack da olsa ktle kazandlar.

htiyar'n baka seenei mi yoktu? Yani sizce ntrinolarn

ktle sahibi olmasnn yegane sebebi, elekronlarn ktlesi olmas
myd? Ben bu tuhaf dnyay gerekten anlamyorum sanrm.
E I NSTEI N :

HALL ER: Herr Einstein, beenelim ya da beenmeyelim, iinde yaa

dmz dnya byle bir yer. Bu arada lafa daldk, saat y ine epey
i lerlemi . Akam yemei iin y ine Caputh'a nneye ne dersiniz?
S izce de Fiihrhaus restoran uygun mudur?

14

Ktlenin Srr

Sabah olduunda fizikiler kahvalt iin yine terasta bulutular. Ha

va olduka gzeldi , gkyznde tek bir bulut bile grnmyordu.
Einstein yelkenliyle glde kk bir gezintiye kmay ve tartma
y ak havada srdrmeyi nerdi. Herkesin kabul etmesiyle kayk
haneden kard yelkeni diree ekti . Az sonra gle almiard
bile. Hafif bir meltem le ar ar suyun zerinde seyretmeye bala
dlar. Einstein dmendeydi .
Mr. Feynman, kuantum kuram hakknda onca laf ettik,
ama hala anlamadm bir ey var. Atomlarn nkleon ve elektron
lardan mteekkil olduklarn biliyoruz. Bu paracklar da belli kt
lelere sahipler. Peki bu ktle nereden geliyor?
Parack fizii erevesinde bunca bahsettiimiz Standart Mo
del bu ktlelerin varln a kiayabiliyor mu? Einstein'n kuramma
gre ktle bir tr dondurulmu enerj i , bu sebeple de paracklarn
ktlelerini, rnein elektronvolt gibi enerj i birimleriyle tarif etmek
mmkn. B ir elektronun ktlesi yaklak olarak 9 x / 0 31 kg, Einste
in'n formlne gre evirirsek yaklak 0,577 eV yapyor. yi ama
bu ktlenin kayna ne?
NEWT O N :

Mr. Newton, gerekten de son derece ilgin bir soru sor

dunuz. Ak yreklilikle itiraf edecek olursam, bunu henz kimse
bilmiyor. Atom fizii daha emekleme andayken sadece proton ve
elektronun ktlesi biliniyordu. Gnmzde maalesef durum biraz
daha karmak. Yk tayan leptonun, farkl ntrinonun, alt
kuarkn ve son olarak da zayf bozonlarn ktleleri var. Tm bu kt
lelere nasl ulaldn inann bilmiyorum.
FEYNMAN:

YAN I LIYORSUN UZ E I N STEI N I

1 86

Peter Higgs
HALLER: Zayf etkileim bozaniarna ait ktlenin nasl aklanaca
zerine atml yllarda ok kafa yoruldu. Ayar kuramlarnda, tpk
QED ve QCD'de olduu gibi ncelikle ktlesiz ayar bozonlar vardr.
Foton ve gluonlarn ktlesi yoktur.
B ata ngiliz fiziki Peter Higgs olmak zere kimi kuramclar,
zayfbozonlarn ktlelerini, gnmzde Higgs alan olarak bilinen
bir skaler alanla aklamay teklif ettiler. Aklamann ilgin yany
sa ktlelerin, kendiliinden simetri krlmas sonucu meydana gel
mesi. Buna Higgs mekanizmas ad verilir.
N EWTO N :

Kendiliinden simetri krlmas da nedir?

Bu sorunuza ben yant vereyim. iyisi mi ufak bir rnek

zerinden gidelim. zerinde bulunduumuz gln suyunu ele ala
lm. Tamamyle homojen. imdi scakl drelim. Su donar ve
buz oluumu balar. zellikle klar, atmosferdeki su donup yere
dtnde bunu buz kristalleri eklinde grrz. Kristalleri n tm,
suyun molekler yaps nedeniyle altl bir biime sahiptir. Yani buz
kristalleri artk homojen deildir. Suyun homojenliinin simetris i
bozulmutur ya d a dier bir deyile kendiliinden krlm tr.
HEISENBERG:

E I NSTE I N : Peki Higgs mekanizmas bunu nasl baaryor? B ir alan si

metri knlmasyla ktle oluturuyor dediniz. Ktle, krlan bir si
metrinin rn m?
HALLER:

Evet. yle aklayaym: Zayf bozonlarn alanlaryla etki-

KTLEN i N SlRRI

1 87

leim halinde olan bir skaler alan vardr - tpk fermiyonlarda oldu
u gibi. Kendiliinden simetri knlmas etkisiyle skaler alan vakum
da sfra eit olmayan bir deer kazanr. B una "vakum beklenti de
eri" de denir. Bu deerin bykl verilebilir, zira kurama gre,
zayf etkileimin srelerini, rnein ntron bozunumunu tarif et
meye yarayan Fermi sabitini belirleyen bu vakum beklenti deeri
dir. B unun ardndan alann vakumdaki deeri hesaplanr ve yaklak
olarak 294 Ge V' lik olduka yksek bir enerj i miktarna ulalr.
Buradan hareketle w ve z paracklarnn ktlelerini hesaplamak
artk mmkndr, nk bunlar karm as ew olarak adlandrlan
bir parametre tarafndan belirlenir. Yaplan deneylerde bu ann
yaklak 29 derece olduu gzlemlendi . B u durumda w ve z'nin kt
leleri yaklak 80 ve 91 GeV'ye tekabl eder. Kurarn ile deney ara
sndaki tutarllk gerekten etkileyici.
Hemen unu ekiernekte yarar var: Ayar bozonu ktlelerinin dev
reye girmesiyle kuantum alan kuramnda sonsuzluklar sorunu mey
dana geldi. Ama Gerardus 't Hooft ve Martinus Veltman, bu sonsuz
luklarn, tpk QED'deki gibi absorbe edilebileceini Hollanda'nn
Utrecht kentinde gsterdi. Hatta kuramn simetri knlmasndan son
ra yeniden normalletirilebilecei bile ileri srlmekte. B u grle
rinden dolay 't Hooft ve Veltman l 999 ylnda Nobel dl'n ald
lar. Higgs alanyla ktle kazandrmann avantaj , bu sayede w ve z
paracklarnn ktlelerinin de ayar kuramndaki elektrozayf kuv
vetle sorun yaamadan tarif edilebilmesi . Higgs alan bunun tesin
de elektrozayf ayar etkileiminin s imetrisini krmakta kullanlr.
Kesin bir simetri durumunda w ve z paracklar ktlesiz olacan
dan bu nemli bir zellik tir.
Dezavantajl yan ysa, bu kurarn erevesinde elektron ya da di
er parack ktlelerinin hesaplanmasnn mmkn grnmemesi .
Yine d e doa, kuark v e leptonlara bu yolla ktle kazandnyor ola
bilir. Kesin olan, ktle retim modellerinin en basitinin deneyle test
edilebilir olmas.
B tn fiziksel alanlarn bir paraca bal olmas gibi, Higgs
alan da, yeterli byklkte bir enerj iyle gerekletirilecek bir para
ck arpmasyla retilebilecek Higgs paracna baldr. Fakat
ad geen enerj i ylesine yksek ki, Higgs paracnn gerekten
var olup olmad ancak Cenevre yaknlarndaki CERN'de ina halin-

1 88

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

Martinus Veltman

de olan LHC'de yaplacak deneylede anlalabilecek.

HEISENBERG:

Peki bu Higgs parac nasl kefedilecek?

Higgs'in iki protonun arpmasyla ortaya kaca d

nlyor; ardndan iki z parac oluacak ve bunlar da bozunarak
ikier muon haline gelecek. Dolaysyla Higgs'in retilmesi sonucu
drt adet yksek enerjili muon var olacak. B unlar nispeten kolay
gzlemlenebilir paracklar.
Higgs paracnn baka bozunum yollarn aramak da mm
kn. Paracn baskn bozunum yolunun ne olduu bilinmiyor, zi
ra ktlesi henz bell i deil. Ktlenin yaklak olarak 15 ila 500
Ge V dolaylarnda olduu tahmin ediliyor. B urada 5 GeV'yi ver
memin nedeni, CERN'deki LEP hzlandrcsyla bulunan alt snrn
bu olmas. Ktlenin 1 80 GeV kmas da ihtimal d deil.
Higgs mekanizmas maalesef fermiyon ktlelerinin bykl
hakknda bilgi vermekten uzak. Lepton ve kuarklann ktleleri bu
paracklarn bir altyapsnn sonucu da olabilir, tpk proton ktle
sinin protonun bir altyaps olmas gibi.
Lepton ve kuarklarla yaplan deneylerde, O, MeV'Iik ntrino
ktlesinden, yaklak 1 75 .000 MeV, dier bir deyile 1 75.000.000.
000 eV'lik t-kuark ktlesine uzanan geni bir ktle tayf gzlemlendi. Yani 012 byklnde devasa faktrler sz konusu.
Yzylmzn banda hidrojen atomunun, basit bir yap teki l et
mekle beraber kuramsal olarak anialamayan bir enerji tayfna sa
hip olduu anlalmt. Ancak kuantum mekaniinin ortaya atlmaHALLE R :

KTLE N i N SlRRI

1 89

syla bu tayf zerindeki sr perdesi araland. Lepton ve kuarklarn

ktle tayfnn anlalmas iin kuramsal bir atlma ihtiya var. Sr
perdesinin tamamen kalkmasnn daha ne kadar srecei belli deil.
u ana dek sadece lepton ve kuarklarn meydana getirdii fermi
yon grubunun ve zayf etkileimin taycs bozonlarn ktleleri hak
knda konutuk. istikrarl ve salam maddenin varl iinse etekt
ronlarn ktlesi nemlidir. Ancak evrendeki gzlemlenebilir madde
nin byk ksmn atom ekirdei ktleleri, bunlarysa proton ve
ntron ktleleri meydana getirir.
Artk QCD kuramn kullanarak ktleleri hesaplayabiliyoruz.
Kuark ve gluonlarn QCD kuram dorultusunda oluturduu srek
li ba, nkleon ktlelerini otomatik olarak yaratr. Sz konusu kt
Ieyi anlamak olduka kolay. Nkleonlar kuark ve gluonlardan m
teekkildir, bunlar da alanlar tarafndan belirlenir. Nkleon ktlesi
dediimiz, kuark ve gluonlarn alan enerj isinin toplamndan baka
bir ey deildir. QCD kuram iinde bu ktleler hesaplanabilir. Fizik
tarihinde ilk kez bir ktleyi hesaplamak mmkn oldu . te ben bu
na atlm derim.
te yandan i elektronun ktlesini hesaplamaya geldiinde ka
ranlk bir alana adm atyoruz. Elektronun ktlesi de bir tr alan
enerjisi, rnein elektronu meydana getiren bileenterin -eer varsa
byle bir ey- alan enerjilerinin toplam olabilir mi? Bu durumda
elektron noktasal bir parack olmaktan kar ve proton gibi isel bir
yapya kavuur. Elektronun yarapn bilmediimizden bunu he
saplamamz olas deil u anda. Deneyler bize gsterdi ki, elekro
nun yarap I 0 -17 santimetreden kk olmal. Bu da protonun yar
apndan 1 0.000 kez daha kk.
Ktleler problemini zme m ize yarayacak kuramsal erevenin
ne olacan bugnden kestirrnek zor. te yandan zaman .ve uzay
hakkndaki anlaymzn bununla deieceini tahmin etmek hi de
g deil.
Kimi zaman evrende, galaksilerden ok uzaklarda yksek enerjili
fotonlar arpabiliyor. Bu esnada ortaya kan enerj i yeterince b
ykse, arpma sonucunda bir mu on ve bunun kar-parac mey
dana gelebilir. Bir muonun gerekten var olduu bilgisinin , arpma
annda bulunmas gerekir. Peki ama bu parack nereden gelir? ar
pan fotoolarta birlikte tanm olamaz, zira fotonlar tadklar

1 90

YAN I LIYORSUNUZ E I N STEI N !

enerj iyle tarif edilen son derece yaln paracklardr. Dolaysyla

muon bilgisinin taycs ancak bo hacim, yani vakum olabilir.
Lepton ve kuarklarn ktleleri de dahil olmak zere parack et
kileimleri hakkndaki tm bilgilerin bo hacimde nceden bulunu
yor olmas gerekir. Boluk doa yasalarnn tm "yazlmn" ierir.
B u varsaymn kulaa tutarl gelmesi, ancak kuramn yaln ve derli
toplu olmasyla mmkndr. Zaman ve uzayn yaps, ksa mesafe
lerde parack etkileimlerinin de yapsn belirliyor olabilir. B unun
doal bir sonucu da, parack dinamiine geometrik nitelik kazan
drlmasdr. Dolaysyla boluk gerek anlamda bo deil, byk
miktarda bilgiyle doludur.
Yunan filozofu Demokritos, zamannda "Sadece atomlar ve bo
hacim vardr, " demiti. Bugn yayor olsa, sadece uzay-zaman ve
leptonlarla kuarklar vardr derdi. Ki son anlan ikisi de olaslkla
uzay-zamann birer tezahrdr. Lepton ve kuarklarn ktleleri prob
lemi, yeni binyln banda da bir bilinmez olmay srdryor.
FEYN MAN : HaBer, mi ri m, sanrm siz parack ktleleri alannda al
yor olmalsnz, aksi halde onlar hakknda bylesi iirsel ifadeler
le konumazdnz. Peka.la, sanrm yelkenliyle yeterince gezdik ve
bol bol aklanamayan ktlelerden bahsettik, Herr Einstein. Bence
artk karaya ayak basp le yemeiyle ilgilenme vakti geldi.

Schwielowsee'nin gney kysndaki Ferch kyne gelmilerdi. Ein

stein tekneyi iskeleye yanatrd ve hep birlikte alverie gittiler.
Yaklak 20 dakika sonra dndklerinde, aldklar st, tereya, a
rap, ekmek, jambon ve Macar salamyla gl kenarndaki ayrlkta
le yemeklerini hazrladlar.

15

Doa Sabitleri
Doabilimlerinin S1rr

Doalama yemeklerinin ardndan be fiziki yakndaki koroda y

rye kt. Sonra yine demir alp yelkenleri atlar.
HALLE R : Beyler, imdi son zamanlarda zerine bolca tartlm bir
konuya deinmek istiyorum. Doa sabitlerinin fizikteki yeri.
N EWTO N :

Doa sabiti nedir?

izlenen ilk doa sabiti aslnda sizin eseriniz olan ktlee

kim sabiti, Sir Newton. Tanm itibariyle doa sabiti, doa yasala
rnda karmza kan ama hesaplayamadmz, sadece deneyle be
l irieyebildiimiz katsaylardr. Dediim gibi ktleekim sabiti de
bunlardan biridir.
FEYNMAN:

N EWTO N : Evet, biliyorum. Ktleekim sabiti bam epey artt do

rusu. Hesaplanamayan sabitlerden pek hazzetmiyorum. Peki , ktle
ekimininki dnda da sabitler var m?

Evet. stelik saylar da maalesef olduka fazla. Parack

fizii alannda alan biliminsanlar en az 28 farkl sabitten sz edi
yor. 20. yzylda bunlar y ardmyla tm mikrofizii aklayacak,
Standart Model tabir edilen bir kurarn gelitirdiler. Standart Model
maddenin temel bileenleri olan elektron ve kuarklarn etkileimini
tanmlar. Fizik alannda yetkin kiilerin matematik yardmyla bir
ka satrda zetleyebilecekleri bu kuram, bu haliyle bir tr Her e
yin Kuram'dr; tpk Sayn Heisenberg ve Einstein'n da zamannda
youn biimde aradklar gibi.
FEYNMAN:

1 92

YAN I LIYOR S U N UZ E I N STEI N !

Kuramn doruluu kantlanrsa, elektron ve kuarklarn gerek

ten de evrenimizin temel paracklar olduklar kesinlik kazanacak
tr. Malumunuz olduu zere henz bu konuda kesin bir ey syle
yemiyoruz. Standart Model de kafada kimi soru iaretlerine sebep
oluyor, nitekim bu sebepten fizikiler bunun, kapsaml bir kuramn
iyi ileyen ilk yaklatrm olduu grnde. B u durumda yaplan
deneylerde Standart Model ile aklanamayan yeni fenomenlerin ilk
emareleriyle karlaacaz demektir.
Standart Model iindeki etkileimler, simetriler tarafndan daya
tlan son derece zgl yasalara boyun eer. Bunlar QED ve QCD ba
lamnda bahsettiimiz ayar simetrileridir. Etkileimler ve temel par
acklardan mteekkil bu simetriler birbirleriyle i ie gemitir.
te tm bu bilgiler nda, doa yasalarnn tuhaf baz saylara bal
olduu ortaya kt. Sizin ktleekim sabit i de bunlardan biri ite.
nce yap sabiti a, fizik alanndaki ikinci temel sabitti . Ama kt
leekim sabitinin aksine a sabiti salt bir saydr, yani kilo, metre ya
da saniye gibi herhangi bir birime sahip deildir. Byle bir saynn
oktan hesaplanm olaca dnlr, ama ne yazk ki bunu henz
kimse baaramad. a says deneylerle belirleniyor. Gnmzde tam
deeri olduka yksek bir kesinlikle a = 1/137 .m5.999.76 olarak belirlen
mi durumda. Blme ileminin sonucu O,O l 'den kk bir saydr.
a'nn ters deeri neredeyse bir tamsaydr: bir asal say olan 1 37.
B u say doabilimlerindeki en nl saydr ve tedavle girdii
gnden bu yana birok speklasyona sebep olmutur. Sadece atom
fizii iin nemli olmakla kalmaz, elektromanyetik etkileimin
kuvvetini aklamasyla bilim ve tekniin tm alanlar iin temel bir
nem tar. Elektromanyetik etkileim, hepinizin de bildii zere
QED tarafndan tarif edildiinden ince yap sabiti a'nn QED'ni n ser
best bir parametresi olduu sylenebilir.
a'nn deeri gzlemlediimizden farkl olsayd gndelik yaa
mmzda birok ey imdikinden farkl olurdu, nk atom ve mole
kllerin yaplar bu sabite yakndan baldr. Buna bir de evrende
yaamn ancak doa sabitleri belli deerlerdeyken mmkn olduu
nu ekleyebiliriz. Peki o zaman neden bu sabitler evrenimizde tam da
bu deerleri almtr? Bu sorununun cevabn kimse bilmiyor. a
imdikinden biraz daha kk deere sahip olsa, birok kompleks
molekl kararl bir sistem oluturamazd . Elbette bunun temel biyo-

OOGA SABiTLERi - O O GABiLi M LERi N i N SlRRI

1 93

loj i zerindeki etkilerini tahmin etmek zor deil. a deerinin ku

ramsal yolla hesaplanabilmesi, temel etkileimierin anlalmas a
sndan kukusuz byk bir atlm yaratacaktr.
Gl etkileim de, bir kuantum alan kuram olan kuantum kro
modinamii tarafndan tarif edilir. U ve d yan i yukar ve aa ola
rak nitelenen iki tip kuark evrenimizdeki normal ekirdek maddesi
nin yaptalardr. QCD kapsamnda da ince yap sabitine benzer,
a(s) adn tayan ve sz konusu s enerj isine bal bir sabit vardr.
Bu sabit de deneyle tespit edilir. 1 00 Ge V civarnda bir s deerinde
a(s)'nin yaklak 0, 1 2 olduu bulunmutur.
Yani evrenimizdeki kararl madde, ktleekim sabiti G, ince ya
p sabiti a, gl etkileim sabiti a(s), elektronun ve iki kuark tipi
nin (u ve d) ktleleriyle tarif edilir. te bu alt parametre tm atom
fiziinin yan sra ekirdek fiziinin de temelini oluturur.
Elbette zayf ekirdek etkileimlerini de unutmamak gerek. B un
lar maddenin yaps asndan nemli olmasalar da, ntron gibi ka
rarl paracklarn bozunumunu aklar. Tpk ince yap sabitinde ol
duu gibi burada da etkileimin kuvvetini belirleyen bir baka ser
best parametre ve etkileimi aktaran w ve z paracklarnn ktleleri
vardr. lave olarak elekronun kuzenleri olan mu on ve tauon eklenir.
B u paracklar son derece kararsz olup retimlerinin akabinde hzla
bozunsalar da bell i ktleleri vardr. rnein mu on elekrondan 200,
tauon ise 3 bin 500 kat daha ardr. Her biri kendi ktlesine sahip
drt kararsz ar kuark da saymak gerekir. Bu kuarklar da bozunur
ken, kar m as olarak yorumlanan yeni parametreler meydana ge
lir. Tmn topladmzda Standart Model kapsamnda 1 9 doa sa
bit ine ularz.
Gnmzde ntrinolarn kk de olsa birer ktleye sahip oldu
u bilinmekte, dolaysyla bunlarn da karm alar var, yani sa
hitler l istemiz uzuyor. Hepsini ekiediimizde toplam 28 temel sabi
te ulayoruz.
Peki bu doa sabitleri nereden geliyor? Deneyler bu sabitleri gi
derek daha kesin bir hassasiyetle belirleyebilmemizi saiasa da,
hassasi yetle beraber tuhaflklar da artyor. Doa sabitleri bizim bu
alandaki bilgisizliimizi yzrnze vuruyor gibi, zira bu deerlerin
nasl sabitlendiklerini bilmiyoruz. Kuramsal olarak aklanamayp
sadece deneylerde gzlemlenebilen saylar bir fiziki iin tatsz bir

1 94

YAN I LIYOR S U N UZ E I NSTEI N !

olaydr. Henz bilmediimiz doa yasalar m belirl iyor b u sabitle

ri, yoksa bunlar B yk Patlama'nn tesadfi rnleri mi? Hala ce
vap bulunamam bir soru daha.
imdiye dek kimsenin nasl olutuklarn aklayamad doa
sabitleri , doabilimlerinin zlememi gizemlerinden biri. Belki
yakn gelecekte baz sabitleri hesaplamak mmkn olacak, ama in
ce yap sabiti bata olmak zere bazlar gerekten de Byk Patla
ma'nn tesadfi rnleri olabilir. Nitekim hesaplanamaz olmalarnn
sebebi bu olabilir. Yeni bir B yk Patlama olsa, sz konusu sabitler
baka deerler alacaktr.
28 ayr doa sabiti mi? Gerekten inanlr gibi deil ! Be
nim ktleekim kurammda sadece tek bir tane var, o da Newton'n
ktleekim sabiti.
E I N STEI N :

HAL L E R : Sabitlerin says azaltlmaya allsa da, ne yazk ki bugne

kadar baarl olunamad. sterseniz imdi bu sabitlerden bazl arna,
zellikle de ince yap sabitine yakndan bakalm. Bunun iin Bat
Afrika'daki Gabun'a ve iki milyar yl geriye gidelim. Burada ok es
ki dnemlerde byk bir rmak olan Oklo yaknlarnda byk bir
uranyum birikimi vard. Okio'nun sular uranyuma duhul etti. Uran
yum-235 bozunumu sonucu serbest kalan ntronlar rman suyu
tarafndan yavalatld. Akabinde bir zincirleme tepkime balad.
Uranyumun snp suyun buharlamaya balamasyla tepkime sona
erdi. Uranyum tekrar souyunca yine iine su girdi ve zincirleme
tepkime batan balad. Bu olay birka yz bin yl srd. B ylelik
le Bat Afrika' da, Enrico Fermi'nin Chicago'da ina ettii ilk yapay
nkleer reaktrden iki milyar yl nce doal bir ekirdek reaktr
meydana geldi.
1 972 ylna gelindiinde Fransa'da, Gabun'dan gelen ta rnekle
rinin incelendii tesiste alan bir teknisyen, rneklerin olaand
bir kompozisyonu olduunu fark etti. Numuneler normalde olmas
gerekenden daha fazla uranyum-235 ieriyordu. Oklo zerindeki
doal nkleer reaktrn bulunmasyla iin srr ksa srede zld.
Ta rneklerinin daha yakndan analiz edilmesi sonucu iki milyar yl
nce gereklemi fiziksel sreleri incelemek mmknd.
H E I S E N B E R G : Yani iki milyar yl nceki fiziksel srelerin bugnkn
den farkl olup olmadn aratrmann mmkn olduunu mu sy
lyorsunuz?

D O GA SABiTLERi - D O GABiLiMLER i N i N S l R R I

1 95

HALLER: Evet Bu sayede doa sabitlerinin iki milyar yl nceki de

erlerine bakabiliriz. Elektromanyetik srelerin a sabitine bal
olmasna benzer ekilde kimi fiziksel sreler doa sabitlerinin ka
tlmyla gerekleir. Bu sabitlerin bazlar zaman iinde deiiklik
gstermi olabil ir; artk bunu tespit edebiliriz.
Burada zellikle sarnaryum elementi nem kazanyor. Sarnaryum
lantan it grubundadr ve nadir bulunan bir metal dir. Sarnaryum ekir
deinin ntron bom bardmanna tutulmas sonucunda, atom bir nt
ron fazlas olan bir izotopa dnr. ok yakn mesafede bir ekir
dek rezonans olduundan samaryumda bu sre ok abuk iler. Re
zonansn konumu, biraz da ince yap sabitine baldr. Sabit biraz de
itirilecek olursa rezonans farkl bir enerj i dzeyine geer ve ntron
tepkimesi ok daha yava gerekleir.
ekirdek fizikileri bu olguyu daha yakndan incelediklerinde,
geni ntron salma kesitini lerek a deerinin deiip deimedi
ini bel irleyebileceklerini buldular. Yaplan aratrmalar sonucunda
ince yap sabitinin son iki milyar yl ierisinde en fazla 0-16 lein
de deimi olabilecei sonucuna vardlar. Elbette bu karm, baka
sabitlerin deimeden kaldklarn varsayacak olursak geerlidir.
H E I S E N B E R G : Pek gzel. Bu durum a'nn deinedii anlamna gel
miyor mu peki?
H A L L E R : Belki de deimitir. Bu konuya birazdan daha ayrntl de
inmek isterim . Dediim gibi baka sabitler de deimi olabilir.
Doa sabitleri evrenin en tuhaf gizemleridir. Nereden gelmekteler?
Gerekten de mutlak bir sabitlie sahipler mi? Evrenin her kesin
de aynlar m? Aralarnda bir balant var m? Tm bu sorulara he
nz yant vermemiz mmkn deil.
Herr Einstein doa sabitlerinin verili etkileimler nedeniyle sa
bitlendiini, dolaysyla burada herhangi bir zgrlk olmadn
ileri sryor. B ugn bunu da kantlayabilir durumda deiliz. Tahmi
nince sabitlerin seiminde bir zgrlk olmal ; ama bu sorunun ce
vab mutlaka yaknda bulunacaktr. B ir sonraki soru, doa sabitle
rinin gerekten sabit olup olmadklar. Acaba zamana bal kk
de olsa deiiklikler oluyor mu? Tam da bu noktada birka yl nce
yaplan bir gzlemler dizisinden sz etmek istiyorum. Artk uzak
galaksilerdeki , zellikle de kuasarlardaki atomlarn ince yapsn in
celeyebilecek durumdayz.

1 96

YAN I LIYOR S U N UZ E I N STEI N !

E I N ST E I N : Gerekten takdire ayan. Elindeki verilerin kesin olmama

sndan kaynakl olarak Sommerfeld'in zamannda ince yap kura
myla ilgili ne byk glklerle boutuunu dnnce . . . Peki bu
kuasarlarda hangi element lld?

Tek bir tane deil, bir dizi elemente bakld. Avustralya, n

giltere ve ABD'den bir grup gkbilimci Hawaii'de kurulu Keck gz
lemevinde lmler yapt. Demir, nikel, magnezyum, kalay, gm
gibi atomlarn ince yaps incelendi. Uzak kuasarlardan gelen
inceleyerek buradaki doa sabitleri hakknda bilgi edinmek mm
kn. Elbette bu n dnyaya ulamas iin milyarlarca yl geme
si gerekiyor. Ama iin ilgin yan, uzak kuasarlarn atom tayf anali
zini yapan astrofizikiler bundan drt yl nce ince yap sabitinde
zamana bal bir deiiklik gzlemledi .

HALLER:

Uzak kuasarlarda gm bulunabileceini h i tahmin et

mezdim. Peki ya altn?
N EWTO N :

HALLE R : Dnyamzdaki tm elementleri bu kuasarlarda da bulabili

riz. B ugne kadar yaklak 1 50 farkl kuasar gzlemlendi; bunlarn
bazlar tam on bir milyar k yl uzaktayd.
FEYN M A N : Ulu tanrm, kozmik tarihin bandaki karmak durumu
gzlemlemiler neredeyse.
HALLER: Tam olarak yle deil, Mr. Feynman, zira ad geen tarih
Byk Patlama'dan tam milyar yl sonrasna tekabl ediyor. De
diim gibi, on bir milyar yl nce ufak da olsa zamansal bir sapma
gzlemlendi .

tm/a.= - (0,540, 2 ) o-s

lgin olan, evrenin hangi yanna baklrsa baklsn, incelenen ku
asarlarn tmnde yaklak olarak ayn sapmann grlmesiydi. Ya
ni ince yap sabiti uzaya deil, zamana bal olarak deimekte.
H EI S E N B E R G : Eer dediiniz doruysa, uzay ile zaman arasnda k
k bir fark olduu anlalyor. Zaten byle olmas da mantkl, zira
Byk Patlama zamann tam balad noktada gerekleti. Bu ba
lamda zaman ile uzay arasnda da bir farkn olmas kanlmaz.
HALL E R : Evet, bahsettiiniz anlamda zamanla uzay farkldr. Gzlem
Jerden elde edilen sonucu doru kabul edip ilk yaklatrrnda deii
min lineer olduunu varsayarsam, a'nn ylda yaklak olarak I ,2

DOGA SABiTLERi - DOGABiLiMLERi N i N SlRRI

1 97

Hawaii'deki Mauna Kea Da'nn zirvesindeki

W. M. Keck gzlemevinin teleskobu.

I 0 1 5 dzeyinde deitiini syleyebilirim.

FEYNMAN: Bir dakika, Oklo'dan elde edilen verilerin izin verdiin

den daha byk bir miktar bu.
HALLER: Hakknz var. Ama a'nn yan sra baka sabitterin de dei
tiini varsayarsak, ortada sorun kalmyor.

Eh, yaklatrrnn lineer olup olmad da henz belli de

il. Yine de ok byk bir miktar saylmaz. Baka yoldan lmek
mmkn m?
E I NSTEI N :

HALL E R : Olduka zor olsa da imkansz deil. Lazerlerle alan fizik

iler daha bugnden hankulade kesinlikte lmler yapabiliyorlar.
Hatrlatrsanz, lazere tekrar dnmek istiyorum.
E I N STEI N : Eer a gerekten de zamana bal olarak deiiyorsa, bu
nun bizim iin anlam zerine dnmek gerek. nce yap sabiti a,
malumunuz, e22nlhc'ye eit. Yani h ve/veya c , hatta belki e bile za
mana bal olabilir.
HALLER:

ok ilgin bir ey ileri sryorsunuz, Herr Einstein. Ik h-

1 98

YAN ILIYO RSUNUZ E I N STE I N !

z n temsil eden c gerekten d e zamana bal olabi lir m i ? Bunun g

relilik kuramnz a sndan anlam nedir? Kuramnzdan vaz m ge
iyorsunuz?
Sohbetin heyecan iinde bunu hi dnmemiim. Dedi
iniz doru, k hz zamana bal olsa, kurarn asndan bir felaket
anlamna get irdi.

E I N STEI N :

Evet, kurarn asndan lmcl sonular olurdu, Herr Ein

stein. Ik hz gerekten zamana bal olarak deise grelilik kura
m nasl ilerdi, hibir fikrim yok. Bern niversitesi'ndeki renci
lerime hep yle derim : c eittir l . Eh, c zamana bal olsa, bu cm
leyi kurmama olanak yok.
HALLER:

Birka gn nce gkbilim zerine yazlm bir makale ge

ti elime. Makalede c'nin zamana bal olabilecei ne srlyordu.
Yani bu dnceyi ciddiye alan bilimadamlar var demek ki.
N EWTO N :

Gkbi limcilerden grelilik kuramn anlamalarn bekleye

meyiz. Zamana bal bir c ile grelilik hesaplar yapmaktan ekin
mezler - dncesi bile korkun ! Zaten dnsenize, k hznn za
manla deimesi, grelilik kuramnn temeli olan uzay-zaman birli
i iin felaket anlamna getirdi.

HALlER:

E I N ST E I N : Gkbilimci dediin, yldzlara bakar, fizikten anlamad

iin grelilii de bi lmez. in asl , gkbi limciterin kuramsal makale
ler yazmalar toptan yasaklanmal . Az nceki konuya dnecek olur
sak, haklsnz, c'nin zamana bal olma ihtimalini bir kenara brak
makta fayda var.

N EWTO N : O zaman h zamana bal olarak deiiyor olsun. Yoksa bu

rada da sorun mu var?

FEYNMAN: A kas , o da benim a mdan bir sorun tekil ediyor. y

le olursa kuantum kuramn deitirmek gerekir. O zaman da kura
m imdikinden de az anlarm. Parack fiziinde hesaplamay ko
Iaylatrmas bakmndan genellikle c ile h/2rt'yi I kabul ederiz. Bu
durumda bu yuvarlamay da yapamayacaz.
E I NSTE I N : Haklsnz. Zamana gre deien h, dostum Max Planck'
da byk olas l kla rahatsz ederdi. Bu konuyu bir an nce kapata
lm bence. O zaman geriye tek bir seenek kalyor, o da zamana g
re deime zelliinin e iin geerli olmas .
H E I S E N B E R G : Yani elektrik yk m zamanla deiiyor? S izce d e tu
haf deil mi bu?.

DOGA SAB iTLERi DOGABiLi M LER i N i N SlRRI

Hubble Uzay Teleskobu tarafndan ekilmi bir kuasar.

Uzak kuasarlardaki atom geilerinin incelenmesi sonucu
ince yap sabitinin zamanla beraber deitii anlald.

1 99

200

YAN I LIYO R S U N UZ E I N STEI N !

FEYN MAN: Aslnda o kadar tuhaf deil. Elektrik yk, elektrikle yk

l bir nesneye uygulanan kuvvet etkilerini tarif eder; imdiyse bu et
kilerin zamana bal olduunu kabul ediyoruz. ok kk bir sap
ma olduundan fazla sknt ekeceimizi sanmam.
E I NSTE I N : Benim amdan da sorun yok; elbette eer bu gzlem ger
ekten de doruysa. Az nce anm olduunuz, ylda 1 ,2 1 0 1 5 de
erine dnel im. Syledikleriniz doruysa bu sapma gnmzde de
devam ediyor olmal . Peki gerekten de yle mi? yle ya, zamansal
deiim mesela milyar yl nce sona ermi olabilir. Kuasarlar
zerinde yaptmz gzlemler bundan etkilenmez, Oklo'daki deer
lerle de bir eliki olumaz.

Doru, tm sorunlar ortadan kalkar. Peki ama zamansal de

iim neden mi lyar yl nce dursun? Neden on milyar yl nce
deil? Belki gerekten de dediiniz gibidir. Bu durumda a'nn za
mansal deiimi lineer deildir. Ne e ne de e'nin zamanla deiimi
hakknda mantkl bir kurammz olmadna gre, pekilla olabilir
de. Kim bilir!
Gnmzde Standart Model'in, B yk Birleik Kurarn adn ta
yan ve yksek enerj ilerde tm etkileimleri birletiren bir sistem in
paras olduu varsaylmakta, zira elektromanyetik, zayf ve gl
etkileimierin sebep olduu kuvvetler ad geen yksek enerj i lerde
birletiri lebilir. Bu durumda yksek enerjiler iin geerli tek bir te
mel kuvvet olacaktr.
nce yap sabitinin zamana bal olarak deimesi , ancak yk
sek enerj i lerde gerekleen tm sreleri aklamay baaran Birle
ik Kurarn'n sabitinin zamana bal olmasyla mmkndr. Dolay
syla ince yap sabiti zamanla deiiyorsa, ayn durum zayf ve g
l ekirdek etkileimleri iin de geerli olmal dr. te yandan gl
etkileimin kuvvetinin zamanla deimesi, atom ekirdeklerinin kt
lesinin ve bunlarn manyetik momentlerinin de zamana bal olarak
deimesi anlamna gelir. Tm bu bi leenler bir araya geldi inde
gl etkileimdeki deiikliin nispeten byk, ince yap sabitin
den yaklak 40 kat byk olaca tahmin edilmekte.
HALL E R :

N EWTO N : Yani bu durumda rnein ekirdek ktleleri , ince yap sa

bitinden 40 kat fazla deiecektir. Byle bir deiimi gzlernleme
miz mmkn olmaz m?

D O GA SABiTLERi - DOGABiLiMLER i N i N SlRRI

201

HALL E R : Evet, bu dediinizi ben de dndm. Lazer fizii hakknda

ksa sre ncesine kadar pek bilgi sahibi olmadm, akas pek
de nemsemediimi itiraf etmeliyim. Bem'deki kuantum optii uz
manlar ve Mnih'teki meslektalarnn lazer lmleri konusunda
krdklar yeni rekorlar beni pek etkilemiyor. Bunlar atom fizii ve
kuantum elektrodinamiiyle ilgili olan ve her ne kadar lmler gi
derek daha da hassaslasa da, bence m odas oktan gemi konular.
Ne var ki gl etkileimin zamana bal deiimi zerine kafa yor
duumda, kuantum optikilernn bu alanda belki de bir eyler ke
fedebi leceklerini fark ettim.
Konuyla ilgili olarak grtm Bem'deki meslektalar beni ,
2005 ylnda Nobel Fizik dl'n alan Mnih niversitesi'nde g
revli lazer fzikisi Theodor Hansch'e ynlendirdi. Zaten Mnih'te
bir sunumum olduundan, iki hafta sonra burada bulumak zere
kendisiyle randevulat k.
Theodor Han sc h bir sre nce bir sezyum saatini hidrojen gei
leriyle karlatrd ilgin bir deney yaptn anlatt . Deneyin nesi
ni ilgin bulduunu sorduumda yle dedi: "Bil iyor musunuz, ne
olacan asla nceden kestiremiyorsunuz. Sezyumla alan bir atom
saatinde hiper ince geiler llrken, hidrojen geilerinde baklan
basit atom geileridir. Neden burada ilgin bir eyler olmasn ki?"
"Hiper ince gei" dediinde anszn dikkat kesildim.

Neden yle hissettiihizi anl yorum. Hiper i nce gei

lerde ekirdein manyetik momenti iin iine giriyor. Gl etkile
irnde herhangi bir deiiklik olduunda, manyetik moment de de
iecektir.
HEISENBERG:

HALLER: Kesinlikle yle. Gl etkileimin lei deitiinde,

manyetik moment ve bununla beraber hiper ince geiin gc de de
iime urayacaktr. Ne var ki hidrojen geilerinde bir farkllk ol
maz. Bu nedenle hidrojen gei leriyle sezyum atom saati arasnda
bir fark olumasn beklerim. kisini bir bugn bir de yarn karla
trsak arada kk de olsa bir fark bulunmal.
N EWTO N :

Ne byklkte bir farktan sz ediyoruz?

En yakn duruml arda astrofziki ler tarafndan gzlemlenen

fark, ylda 1 ,2 1
saysna tekabl eder. Bunu 40'1a arptmzda
ylda yaklak 5 1 O 14'e ul arz. Hansch'in sezyum saatiyle hidrojen
geileri arasnda gzlemlerneyi bekledii deiiklik buydu.
HALLER:

o- j

202

YAN I LIYO R S U N UZ E I N STE I N !

M n i h yaknlarndaki Garching'de bulunan Max Planck Kuan

tum Optik Enstits'nde ( M PQ), gl etkileimin zamanla deii
me urayp uramadn aratrmak amacyla Hansch idaresi altn
da deney ler yapld. Bunun iin az nce anlattm bilgiden hareket
le bir sezyum saati , h idrojen geilerine dayanan bir saatle karlat
r ld. Sezyum atom saatlerinde zaman lm iin ekirdein man
yetik momentine, dolaysyla gl etkileime dayanan hiper ince
geiler kullanlr. te yandan hidrojen geileri ince yap sabitine
dayanr.
Deney gerekletirildiinde gl ekirdek etkileiminin za
man iindeki sapmasnn y lda 5 1 0 14 deil, bunun onda biri kadar
olduu ortaya kt. En azndan gnmzde ula lan snr bu. Mnih'
te zamana bamll ylda 1 0 1 7 sev iyelerine ekme planlar var. De
neyler ar elementlerin incelenmesine dayandndan, deney sre
leri de uzun oluyor. rnein indiyum ya da gm gibi elementlerin
ekirdeklerinin h i per ince ge i esnasnda nas l davrandklar gz
lemleniyor. Bu esnada asmfizikilerin yapt gzlemlerden bam
sz olmak gerekir. Elementler zerinde yrtlen bu deneyler sonu
cunda, gl etkileimin ylda 2 1 0 1 6 seviyesinde bir deiikl ie
urad bulunabilir.

E I NSTEI N : Bek leyelim ve grelim yleyse. Belki de hibir ey bulu

namayacak.
HALL E R : Elbette; bir anlamda el yordamyla yolumuzu bulmaya al
yoruz da denebilir buna. Ama gerekten de bir eyler bulunursa,
kefin byk olaca ndan emin olabi lirsiniz. Malum, byk keifler
genellikle hi beklenilmediinde gerekleir.
B ir ey daha eklemek isterim. Hol landa'da bir grup bi liminsan,
iki kuasardaki hidrojen geilerini inceledi. Kuasarlarn ikisi de yak
lak on iki milyar k y l uzaklkta; dolaysyla proton ve elekran
ktleleri arasndaki iliki hakknda bize bilgi verebilirler. B i l imin
sanlar yaptklar incelemeler sonucunda 1/uo ooo leinde bir farkl
lk buldular. B u veriyi lineer ekstrapolasyona tabi tutup proton kt
lesi deiirken elektron ktlesinin ayn kaldn varsayd mda,
proton ktlesinin ylda 3 1 0 1 5 orannda deitii sonucuna ular m.
ok byk olmamakla beraber, kuantum optiki terinin hassas de
neylerle bulmasna yetecek bir deer. Bu say gnmzde sahip ol
duumuz lm kesin liinin snr ayn zamanda.

DDGA SABiTLERi - DDGABiLiMLERi N i N S l RRI

203

Profesr Theodor Hansch'in meslektalanyla beraber

Garching'deki MPQ'da gerekletirdii deney.
H E I S E N B E R G : Hazr bunlardan sz ediyorken, doa sabitleriyle ya

am arasndaki balant ya da deinmek gerekir. Evrene baktmz

da infilak eden yldzlar, yaknna gelen her eyi yutan kara delikler
grrz. Gkcisimleri birbirleriyle arpr. lk bakta evren hi de
dost canis bir yere benzemiyor.
Ne var ki dikkatlice baktmzda karmza bambaka bir tablo
kar. Kozmosumuz yaam iin biilmi kaftan gibidir. Temel par-

204

YAN I LIYO RSUNUZ E I N STEI N !

acklarn nitel ikleri , rnein temel kuvvetlerin gc imdikinden

biraz farkl olsa, ne bir yldz olurdu, ne gezegenler ne de canllar.
rnein atomu bir arada tutan kuvvetler birbirleriyle en uygun
etkileime sahiptir. Bu kuvvetler biraz daha zayf ya da gl olsa,
ya kimyasal tepkimeler ie yaramayacak lde yava ya da atom
ekirdekleri kararsz olurdu. nce yap sabiti 1/1 37 deil de 1/1 39 ya
da 1/134 olsayd, yaam iin mutlak surette gerekli makromolekller
bambaka olur ya da daha batan hi meydana gelemezdi. Uzay bo
yutlar da yaama izin verecek sayda. Sadece iki boyut olsayd, bir
kez daha yaam oluamazd . Yaama uygun bu ince ayar nereden
kaynaklanyor? Tesadfen mi olutu?
Bizi kozmoloj inin en ateli cephelerine tayan bir soru bu,
Herr Hei senberg. Birok evrenbilimci, iinde yaadmz evrenin
nceleri tahmin ettiimiz gibi emsalsiz olmadna inanyor. Her bi
ri kend i doa sabitleri ve kendi kuvvetlerine sahip ok, hatta belki
de sonsuz sayda evrenden sadece birisinde yayor olabiliriz peka
la. Zaten artk evrenden deil okluevrenden sz ed ilmekte. Yaam ,
ok scak Merkr ya da fazlasyla souk Plton'da dei l, hayata dost
olan Dnya'da ortaya kt. Buna paralel olarak, yaama uygun ko
ul l arn sz konusu bile olmad ok saydaki dier evrenlerden bi
rinde deil, bizim olumamza izin veren bir evrende yayoruz.
HALLER:

Baka evrenierin var olabileceini hayal bile edemiyorum.

Bu dediiniz fizik deil, olsa olsa metafizik ya da felsefe olabi l ir.
Fizik deneye dayal bir bilimdir. Baka evrenlerde deney yapmak da
mmkn deil. Evrenimizin yaamn olumasn arzu etm i kozmik
bir mhendis tarafndan istemli olarak planlanm ve tasarlanm ol
mas daha akla yakn deil mi?
E I N STEI N :

H A L L E R : htiyar' kozmik mhendis rol ne yerletirdiniz. Bu ihtima

li de reddetmek istemem ama bu noktada ilahiyaln snrna dayan
m bulunuyoruz ki, bu tartmay srdrmeyi de arzu etmiyorum.
Gerekten de saysz evren olduunu varsayalm. Neden olmasn?
Bu durumda doa sabitlerinin, nasl olup da yaama uygun koul
lar salayacak ekilde olduklann kolayca aklayabiliriz. Baka
evrenlerde doa sabitleri farkl ve bu yzden de bunlarda yaam ge
limemi.
FEYNMAN: Peki ama buradan, doa sabitlerini anlamaya ya da hesap
lamaya al mann hibir anlam olmad sonucu kmaz m? Ku-

D O GA SABiTLERi - DOGAB i Li M LER i N i N S l R R I

205

ramsal olarak anlalmas imkansz, tesadfi deerler.

Bir baka doa sabiti olan elektron ktlesine bakalm. Evreni
mizde birok eyin elekronun ktlesinin protanunkinden bylesine
kk olmasna bal olduu grndeyim. 1 836 elekronu bir ara
ya getirdinizde ancak bir protonunkine eit bir ktle elde edersiniz.
Peki elekran daha ar, rnein bir mu on arlnda olsa ne olurdu?
Atomun bykl dorudan elektron ktlesine baldr. Elektron
ktlesi 200 katna ksa, atomlarn da 200 kat klmesi gerekir. Bu
durumda biz insanlar birer santimetre byklnde olurduk.
H E I S E N B E R G : Hayr, bu durumda bir santimetre de 200 kat daha k
k olurdu. Mesele biraz daha karmak. rnek olarak bir hidrojen
atomunu ele alal m. Hidrojenin kabuunu meydana getiren tek bir
ar elektron, atomun protonu tarafndan yakalanabil ir. Elektron
ntrinoya dnr: elektron + proton -+ elektron-ntrino + ntron.
unu da eklemek gerekir: Ar elekronlarn var olduu evrendeki
ntron kararl olur ve bizim evrenimizdeki gibi bozunu m sonucu bir
elektron ve bir ntrinoya dnmez.
N EWTO N : Elektron bu evrende de bir proton tarafndan yakalanabilir
ama, deil mi?

Hayr, byle bir ey mmkn deiL ekirdekteki pro

tonla kabuktaki elektron, bir ntron retecek enerj iye sahip deildir.
HEISENBERG:

HALL E R : Kozmik evrim erevesinde tarif ettiimiz bu kurmaca ev

rende ar elekronun akbetinden bahsedeyim size. Evrenimiz sade
ce ntron ve ntrinolardan meydana gelir, iekler ve aalarla ssl
u gzelim dnyamz daha batan hi meydana gelmezdi. Gkteyse
ldayan yldzlar deil, sadece ntrino y ldzlar olurdu. Elekronu
bu kadar hafif yapt iin htiyar'a mteekkir olmalyz dorusu.
FEYNMAN: Evrenimizde ok sayda ktle parametresi vardr: elekro
nun yan sra muon, tauon ve bunlara ait ntrinolar. K uarklar da bi
rer ktleye sahiptir. Bu paracklarn ktleleri bize tesadfi grn
yor. Ama kim bil ir, belki de bu bir sanr, cehaletimizin bir yansma
sdr. Ktlelerin neden byle olduklarn renemedirniz srece
madde hakkndaki bilgimiz de kstl kalacaktr. Ntron neden pro
tondan biraz daha ar bilmiyoruz. Bunu kuark ktleleriyle akla
yabiliriz, zira d-kuark, u-kuarktan biraz daha ar. Ne var ki bu sefer
de bunun sebebini aklayamyoruz.

206

YAN I LIYO R S U N UZ EI NSTE I N !

Henz anlamadm z b i r baka konu d a , neden lepton ve

kuark ailesi olduu. Aslnda evrenimizi oluturmak iin tek bir aile
de yeterli olurdu.
lk ailenin hi var olmadn varsayalm. B u durumda madde,
ikinci ailenin lepton ve kuarklarndan, yani muonlarla "garip" kuark
lardan mteekkil paracklardan meydana gel irdi. Bu durumda en
hafif parack, s-kuarktan oluan, negatif ykl omega-parac
olur, atom ekirdekleriyse bir, iki, vb. omega-paracndan mey
dana gelirdi. Byle bir evrende karmak atom ekirdeklerinin var
olmayacan kolayca tahmin edebiliriz, zira ekirdei bir arada tu
tacak gl kuvvetin, bir s-kuarkla bunun kar-kuarkndan oluan
mezon alveriiyle aktarlmas gerekir. Ama bu mezonlar da yak
lak 1 GeV'lik ktleye sahip olduklarndan gl ekirdek kuvveti
iki omega paracn baiayabilecek durumda olmaz. Dolaysyla
pozitif muonlarn evreledii omega paracklaryla dolu, son dere
ce skc bir evrenimiz olurdu.

H A L LE R :

E I N ST E I N : Beyler, sizce de var olduklar aibeli kurmaca dnyalar

hakknda fazlasyla konumadk m? Artk bir nokta koymak gerek.
Bence yeniden gerek dnyaya dnelim ve karaya kalm. Pots
dam'a gidip Al te Post restorannda yemek yiyelim derim. B ugn bu
radaki son gnmz, yarn naslsa Berlin'e dneceiz.

Maalesef kuantum fizii hakkndaki sohbetimiz de burada

sona eriyor anladm kadaryla. Hepinize teekkr etmek istiyo
rum. lk bata daha kuantumun ne olduunu bilmiyordum. imdi
gryorum ki kuantum mekanii olduka etkileyici bir kuram. Si
zin aksinize, kendimi kuantum fiziinin temsilcisi olarak gryo
rum Herr Einstein. Siz bu kuramn dnyaya gelmesine nayak olsa
nz da, bu biare ocuu sahipsiz braktnz. Darlmazsanz size k
t bir baba diyeceim. Neyse, benden de bu kadar, artk Potsdam'a
dnebiliriz.
N EWTO N :

Kuantum fizii biare falan deil, Sir Isaac, bildiiniz

ucube. Fizik yz yl iinde onun yerine yeni bir ey koyacaktr, g
rrsnz. Ola ki bir asr sonra yeniden buluursak, bu haliyle kuan
tum fiziinin yerinde yeller esecektir.
E I NSTE I N :

FEYNMAN: Yanlyorsunuz, Einstein. Newton'n hakk var. Kuantum

kuramyla yeni bir eyler kefedildi , hakikate bir adm daha yakla-

D O GA SABiTLERi D O GAB i Li MLER i N i N S l R R I

207

ld. Doann hakikati olaanst bir ey. Bunu baaranlar da biz

fizikileriz. B unu takdir etmenizi arzu ederdim akas .
HAL L E R : Tartmay burada brakalm artk. B u akam son kez bera
ber yemee kyoruz. Son derece verimli sohbetler yaptk, umarm
hepimiz yeni bir eyler renmiizdir. Herhalde bu sohbetlerden en
ok faydalanan siz oldunuz, Sir lsaac - artk kendinize bir kuantum
fizikisi diyebilirsiniz.
N E WT O N : Kesinlikle. Elbette birok eyi tam olarak kavrayamad
m eklernem gerek. Kuantum fizii takdire ayan bir kuram. ok iyi
i karmsnz, Herr Heisenberg. Mr. Feynman, sizin QED'ye kat
klarnz da yabana atl r cinsten deil . Yeniden normalletirme fik
riyle hedefi tam on ikiden tutturmusunuz, her ne kadar Paul Dirac
bu uygulamadan pek honut kalmam olsa da.
H E I S E N B E R G : almalarm hakkndaki vg dolu szleriniz beni gu
rurlandrd Sir Isaac. Kuantum mekaniini, zellikle QED ve QCD'
yle ilgili fikirlerle donatlm olduundan hala son derece i lgin bu
luyorum. Sanrm Herr Einstein bu konuda farkl dnyor.

Yeniden normalletirme konusundaki fikirlerimin bu ko

nuda sylenmi son sz olduunu sanmyorum. Zira ktleekimini
kuantum fiziine yerletirmeyi halen baaramadk. Yani daha yapa
cak ok iimiz var. Mr. Newton, bu konuda sizin katklarnz bekli
yoruz, hatta sizin de, Herr Einstein.
FEYNMAN:

E I NSTE I N : B u konuda bir ey yapabileceimi sanmam. Ortaya att

m ktleekim kuram hala doru kurarn ve kuantumlamaya da ih
tiyac yok. Bence asl kuantum kuramnda bir reforma ihtiya var.
Ama sanrm bunu tartmak iin bu akam yeterli olmayacaktr. B u
harikulade sohbetler iin hepinize teekkr ederim . A m a artk fizii
bir kenara brakp karnmz doyurma zaman.

Tekne Caputh'taki iskeleye yanat. Einstein yelkeni toplayp kayk

haneye gtrdkten sonra hep beraber taksiyle Potsdam'daki Alte
Post restoranna doru yola ktlar.

Son

Ertesi sabah daha byk bir taksiyle Berlin'e dndler. Taksi onlar
nce Tegel Havaliman'na gtrd. B urada Einstein ve Feynman'la
vedalatlar. Einstein Lufthansa ile Washington'a, Feynman'sa Uni
ted Airlines'n bir uayla Los Angeles'a gitmek zere biletlerini al
d. Haller, Heisenberg ve Newton tren garna devam etti. Haller
Bern'e, Heisenberg Mnih'e, Newton'sa Londra'ya giden trenlere
bindi.
Magdeburg'un dousunda trenin anszn durmasyla Haller uy
kusundan uyand ve koropartmanda yalnz olduunu grnce ok
ard. Neden sonra Einstein, Feynman, Heisenberg ve Newton'la
karlamalarnn ve sohbetlerinin sadece bir rya olduunu zle
rek fark etti. Kahve iip bir eyler yemek iin trenin yemekl i vago
nuna gitmek zere ayakland.
Trenin ksa sre sonra yeniden hareket etmesiyle Haller ryas
hakknda dnd. Heisenberg'le tankl v ard , Feynman'la biz
zat almt ama Einstein'la hi karlamamt, Newton'sa baka
bir yzylda yaamt. B ugn yaasa Newton'n kuantum mekanii
hakknda ne dneceini gerekten de merak ediyordu. Elbette g
nmzde yaayan bir Newton, klasik mekanii ortaya atan Newton'
dan farkl olacakt . B yk olaslkla y ine fizik alannda alacak
ama belki de ok farkl bir alan, rnein kendisi gibi parack fizii
ni seecekti .
Yaklak b i r saat sonra tren Berlin merkez tren garna girdi. Hal
ler yeralt treniyle Franzsische StraBe durana, oradan da yrye
rek Gendarm Oteli'ne gitti. Akam yemei iin daha birka gn n
ce Einstein, Feynman, Heisenberg ve Newton'la yemek yedii Steak-

210

YAN I LIYO RSUNUZ E I N STEI N !

haus'u tercih etti. Elbette yaadn sandklarnn aslnda bir rya

olduunu biliyordu artk.
Ertesi sabah kahvaltnn akabinde JagerstraBe'deki B il imler Aka
demisi'ne gitti. Drt fizikiyle buluup ilk sohbetlerini yaptklar
odaya rkek bir bak att. Oda botu. Sonra saat 9'da Akademi otu
rumunun yaplaca Leibniz Amfisi'nin yolunu tuttu.

Bibliyografya

Ders Kitaplar
Feynman , R.P. , Kuantum Elekradinamii (KEDi) : Ik ve Maddenin Tu

haf Kuram, stanbu l : Pan, 1 997 .

Feynman, R. P. , R. B. Leighton, M. Sands: Lecures on Physics, Volume

lll, Addison-Wesley Publishing Company, Reading / Mass. 1 963;

Trke sekisi: Alt Kolay Para, ev. Celal Kapkn, Tolga B irkan
dan, stanbu l : Evrim, 2002.
FlieBbach, T., Quantenmechanik, Spektrum Akademischer Verlag, Heidel
berg, 1 995.
Greiner, W. , Quantenmechanik, Harri Deutsch Verlag, Frankfurt am Main,

1 979.
Landa u, L. D . , E. M. Lifschitz, Quantenmechanik, Akademi Verlag, Berlin 1 979.
Mitter, H., Quantentheorie, B ibliographisches Institut, Mannheim, 1 979.
Mnster, G., Quantentheorie, Verlag de Gruyter, Berlin, 2006.
Schwabl, F., Quantenmechanik, Springer Verlag , Heidelberg, 2002.
Thirring, W. , Quantenmechanik von Atomen, Springer Verlag, Heidelberg, 1 979.

Genel Literatr
Audretsch, J . , Die Sonderbare Welt der Quanten, Beck Verlag, Mnih
.
2008.
Baumann, K . , R. Sex! : Die Deutungen der Quantentheorie, Viewer Ver
lag, Braunschweig, 1 984.
Feynman, R. P. , Kefetme Hazz, ev. Nur Kk, Yasemin evik, stan
bul: Evrim, 2002.
Gribbin, J., Schrdinger'in Kedisinin Peinde, ev. Nedim atl, stan
bul: Metis, 2005 .

VAN I LIYORSU N UZ E I N STEI N !

212

Heisenberg, W., Para ve Btn, ev. Aye Atalay, stanbu l : Dzlem,

1 992.
Hey, T. , P. Walters, The New Quantum Universe, Cambridge University
Press, Cambridge, gzden geirilmi yeni bask, 2003 .
Lesch, H. ve Quot-Team: Quantenmechanikfr die Westentasche, Piper
Verlag, Mnih, 2007.
Pietschmann, H . , Quantenmechanik Verstehen, Springer Verlag, Berlin,

2003 .
Zeilinger, A . , Einsteins Schleier, Die Neue We l der Quantenphysik, Beck
Verlag, Mnih, 2005 .

Dizin

Abbe, Emst, 65
Abel, Niels Henrik, 1 63
Anaksagoras, 45
Anderson, Cari David, 1 34-6
Aristoteles, 47
Atom bombas, 22-3, 26, 36, 1 39, 1 47
Avrupa Nkleer Aratnna Merkezi
(CERN), 26, 35, I 1 5-7, 1 55 , 1 66,
1 78, 1 84, 1 87-8
Ayar kuram, I 46, 1 6 1 , 1 63, 1 67,
1 76-8, 1 86-7
Balmer serisi, 54, 98-9
Balmer, Johann Jakob, 54, 94
Barrow, Isaac, 26-7
Baryon, 1 39, 1 76
Belirsizlik ilkesi, 1 3-4, 1 6, 36, 56-7,
60- 1 , 75 , 83, 8 8-9, 1 43
Bethe, Hans, 36, 43
Bohr atom modeli, 53, 55
Bohr yanap, 98, 1 29-30
Bohr, Niels, 1 1 , 1 6, 24-5, 34, 5 1 -5 , 58 ,
63, 7 1 -2, 75, 78-8 1 , 98-9, 1 22-3,
1 38-9
Bom, Max, 24-5, 5 1 -2, 54, 5 8 , 72-4, 8 1
Bose, Sayendranah, 1 27
Bose-Einstein youmas, 1 7 1
Bozonlar, 1 1 3-7, 1 28, 1 39, 1 80- 1 ,
1 85-7, 1 89
Bracket serisi, 54, 1 00
Broglie, Louis de, 1 2, 34, 76-7, 78
Byk Elektron Pozitron (LEP)
arptrcs, 1 66, 1 87
Byk Hadron arptncs (LHC),
1 1 6-7, 1 88
Byk Patlama, 1 37, 1 52-3, 1 94, 1 96

Compton etkisi, 7 1
Compton, Arthur, 7 1
Coulomb potansiyeli , 95
ekirdek, 1 54-5
okluevren, 204
Dalga fonksiyonu, 1 5 , 46, 57-9, 72-3,
79, 86-7, 96, 98, 1 09- 10, 1 28, 1 32-4
Dalga-parack ikilii, 76
Demokritos, 46-7, 1 90
Descartes, Rene, 62
Dirac alan, I 44-7
Dirac matrisi, 1 33
Dirac parac, 1 44-6
Dirac, Paul, I l , 23, 52, I l O, I 23,
1 32-4, 1 44-5, 1 48-9, 207
Dteryum, 1 1 9-20
Eddington, Arthur, 2 1
Eleal Zenon, 56-7
Elektromanyetik dalgalar, 1 5 , 5 1 , 66,
68-9
Elektromanyetik tayf, 66-7
Elektronlar, 49, 76
Empedokles, 46
Eter, 66-7, 69
Etki kuantumu, I l -3, 4 1 , 44, 5 3
Evren, 1 53 , 204
Faraday, M ichael, 1 0, 66, 69
Fenni, Enrico, 1 39, 1 94
Fennilab, 1 78, 1 84
Ferrn iyon, 1 28, 1 39, 1 58, 1 84, 1 87-9
Feynman diyagram, 24, 36, 1 1 3,
1 49-50

214

YAN I LIYORSUNUZ E I N STE I N !

Fisyon, 22
Fotoelektrik etki, 2 1 , 35, 42-3, 70, 80
Foton, 1 2, 35-6, 42-4, 69-72, 1 l l -3,
1 1 8, 1 37, 1 43-53, 1 66-7
Franck, James, 5 I
Fresnel, Augustine Jean, 65
Fuller, Richard Buckminster, 1 3 1
Fullere n, 77, 1 3 I
Fzyon, 1 20, 1 29
Galilei, Galileo, I 7, 27, 35, 47
Geii-Mann, Murray, 36, 1 50, I 52-3,
1 55-6, 1 58-6 1 , 1 64-5, 1 72, 1 75-6
Genel grelilik kuram, 1 0, 2 1 , 1 1 6
Gerlach, Walther, 1 04
Gluon, 1 7 , 24, 1 1 3, 1 64-77, 1 86, 1 89
Goudsmit, Samuel A., I 05, 1 08
Graviton, 1 1 3, 1 1 6-7
Greenberg, Oscar Wallace, 1 5 8
Grimaldi, Francesco, 62
Gross, Dav id, 1 69
Hiinsch, Theodor, 20 1
Hertz, Gustav, 5 1
Hertz, Heinrich, 68-70
Hidrojen atom u, 94- 1 03
Hidrojen molekl, 1 29
Higgs alan, 1 1 8, I 86-7
Higgs parac, 1 87-8
Higgs, Peter, 1 1 8, 1 86
Hitler, Adolf, 2 1 , 26, 33, 92
Hubble Uzay Teleskobu, 1 99
Huygens, Christian, 62
Ik hz, 1 7 , 69, 1 49, 1 68, 1 8 1 , 1 98
nce yap sabiti, 1 48, 1 52-3, 1 70,
1 92-200, 202, 204
zospin, 1 1 9- 1 60- 1
zotop, 1 1 9, 1 95
Kamiokande dedektr, 1 4 1 , 1 83-4
Kara ci sim mas, 39-42
Kar-madde, 1 34-7, 1 75
Kar-ntrino, 1 1 4-5
Kar-ntron, 1 35

Kar-proton, 1 1 5 , 1 35
Kaufmann, Walter, 49
Kepler, Johannes, 47, 1 25
K irchhoff, Gustav, 40, 42
Klasik mekanik, 9- 1 2, 1 5-6, 35, 52, 6 1 ,
78, 79-8 1 , 84, 85, 209
Klein, Oskar, 1 32
Klein-Gordon denklemi, 1 33
K-mezon, 1 37, 1 54
Komtatr, 1 06
Kopemik, 47
Kuantum alan kuram, 1 7, 25, 1 50,
1 53 , 1 74, 1 87
Kuantum elektrodinamii (QED), 1 7 ,
23, 25, 36, 1 43, 1 47-9, 1 50-2, 1 54,
1 56, 1 60-3, 1 67-9, 1 70, 1 74-5, 1 86,
1 92
Kuantum kromodinamii (QCD), 1 7 ,
24, 1 56, 1 6 1 -2, 1 64-5, 1 67-76, 1 78 ,
1 80, 1 89, 1 93
Kuarklar, l l 3-4, 1 1 7, 1 2 1 , 1 45 , 1 56-78
Ktleekim sabiti, 42, 19 -4
Laue, Max von, 65 , 70
Lavoisier, Antoine, 48
Lenard, Philipp, 42-3, 70
Lepton, 1 1 4, 1 1 7, 1 79-8 1 , 1 85, 1 87-90,
206
Leukippos, 46-7
Lorentz, Hendrik Antoon, 49
Lucretius, 47
Lyman serisi, 54, 1 00
Lyman, Theodore, 54
Manyetik kuantum says, 95
Manyetik moment, 1 08-9, 1 44-5,
1 48-50, 200-2
Maxwell denklemleri, 67-9, 1 44
Max well, James Cl erk, 1 0, 67-9, 1 44
Mendeleyev, Dimitri, 1 5 , 1 22
Mezon, 1 37-40, 1 54, 1 62, 1 75-6, 1 83 ,
206
Millikan, Robert, 37, 43
Mi lls, Robert, I 60- 1
Muon, 1 67, 1 79-83, 1 88-90, 1 93 ,
205-6

DiZiN
Ne'eman, Yuva!, 1 55, 1 60
Nedenseli ik, I 6, 25, 44, 73-4
Ntrino sal nm, I 79-84
Ntrino, 1 4, i 4-7, 1 38-9, 77 , 79-84
Ntron, I 7, 25, 6 1 , 79, 1 4-5, 1 1 8-20,
26, 1 39, 1 45
Ntron bozunmas, I 1 4 , 1 40
zel grelik kuram, 1 0, 2 I , 68, I 43
Paschen serisi, 54, 1 00
Paul i dlama ilkesi, 1 22-3, 58-9
Paul i matrisi, I 33
Paul i, Wolfgang, I I , 1 5, 17, 1 9, 24-5,
38, 5 1 -2, 55, 86, 1 04-7, l l ' 1 1 4,
1 22-3, 1 38-9, 1 43-5, 1 5 1 -2, 1 6 1 ,
1 79
Periyodik sistem, 1 5 , 22-3 I
Pi-mezon, 1 40, 1 54, 1 62, 1 76, 1 83
Planck sabiti, 1 2, 42, 56, 59, 75, 98,
1 05-6
Planck, Max, 1 1 -2, 2 1 , 3 1 , 32-4, 37-8,
40-4, 5 1 -2, 1 98
Platon, 46, 47, 79
Poincare, Henri, 68
Politzer, David, 69
Pontecorvo, Bruno, 80, 82
Pozitron, 1 I 9, 1 28, 1 34-7, 1 65-9
Proton bozunmas , 1 1 4, 1 40, 1 42
Rntgen n, 1 5 , 56, 65-6, 70, 76
Rntgen, Wilhelm Conrad, 65
Rubens, Heinrich, 42
Rutherford, Ernest, 49-5 1 , 6 1 , 1 9
Rydberg sabit i, 54, 99
Sanal paracklar, 1 1 3-4, 43, 1 7 1
Schrdinger denklemi, 57-9, 73, 83,
89, 95, 96, 98-9, o9- I O, 29, 32-3,
38
Schrdinger, Erwin, I 1 , 38, 5 I -2, 54,
57-9, 73, 75, 82-3, 86, 95, 99
Schrdinger'in kedisi, R2-3
Schwinger, Julian, 23, 1 43, 48-5 1

21 5

Sommerfeld, Arnold, I , 24, 36, 38,

43, 52-3, 55, 82, 86, 48, 96
Spin matrisi, 3 3-4
Spin, 1 04- 1 0, 34
Standart Model, 1 85, 9 -3, 200
S tanford Dorusal Hzlandrc
Merkezi (SLAC), 24, 56-7, 77,
1 79
Stern, Otto, 1 04, 1 08
Su molekl, 79, 1 30-
'

Hooft, Gerardus, 69-70, 87

Tauon, 1 79-8 1 , 1 93 , 205
Thales, 45
Tnel mikroskobu, 9, 90, 9
Tnelleme etkisi, 90, 9
Uhlenbeck, George E., 1 05, 1 08
Uranyum, 50, 1 1 9, 1 26, 94
Veltman, Marinus, 87-8
Vi nci, Leonardo da, 47
W bozonu, 1 3-6, 8
Weber, Heinrich, 20
Weinberg, Steven, 6
Weisskopf, Victor, 52
Weyl, Hermann, 1 45-6, 1 78
Wheeler, John, 22, 36
Wilczek, Frank, 1 69
Yang, en N ing, 1 60-
Yang-Milis kuram, 60- l , 1 63, 1 77
Yaptrc mezon, 76
Yeniden normalletirme, 48, 1 87, 207
Young, Thomas, 62-3, 65, 69
Z parac, 1 4-8, 1 87-8, 93
Zayf etkileim, 4, 1 1 7, 9 , 1 35,
1 37, 79, 80, 86-7, 89
Zeeman etkisi, 49
Zeeman, Pieer, 48-9
Zweig, George, 1 55-6

metis b i l i m
EVELY N FOX K E L L E R

Gen i n Yzy l
JOHN GRIBBIN

Sch rd i nger' i n
Ked i s i n i n Pe i n d e
KUANTUM FIZlGI VE GEREKLIK
ADAM ZEMAN

B i l in
K U LLAN IM K I LAVUZU
EVELYN FOX KELLER

Topl u msal C i n s iyet

ve B i l i m

ZERI N E DNCELER

D O U W E DRMI SMA

Bellek Metaforlar
Z I H I N L E ILGILI FIKIRLERIN TARI H I
JOHN GRIBBIN

Sch rd i n ger' i n Yavru Ked i leri

G E REKLIG I N PEINDE
F R A N S DE WAAL

Iim izdeki May m u n

B I Z N E D E N BIZIZ?
DOUWE DRMI SMA

Yaland ka Hayat Neden

ab u k Geer
BELLEGIMIZ GEMIIMIZI
NAS I L EKILLEN D I R I R?
GEORGE LEVI N E

Darw i n Sizi Seviyor

DOGAL SEILIM VE D NYAN I N
Y E N I D E N BYLENMESI

J. P. CHANGEUX. P. R I C O E U R

Neden Nas l D n rz?

ETI K , I N SAN DOCASI
VE BEYIN ZERI N E BIR TARTI MA
W . H. CAlY l N - G. A. OJEMA N N

Nei l ' i n Beyn iyle Konumalar

DNCE VE D I L I N
S I N I RSEL DOCASI
JOANNA M O N C R I E F F

I l ala Tedavi Efsanesi

PSIK IYATRI K I LA KU llAN IMINA
ELETIREL B I R BAKl
CHARLES S E l F E

Alfa ve O mega
EVR E N I N BAlANGlCI VE SONU
H . R . MATURANA, F . G . VARE lA

B i lgi Aac
I N SAN AN LAYl l N l N
BIYOLOJ I K TEMElLERI
DAV I D S . W i lSON

Herkes Ii n Evri m
DARWI N ' I N TEORISI HAYATA BAK l AIMIZI
NASIL DEGITIRI R?
D. GOLDBERG. J. BlOMQ U I ST

Evren K u l lanma K lavuzu

KARA D E L I K L E R I N . ZAMAN PARADOKSLARI N I N
V E K U A N T U M B E L I RS I Z L I G I N I N
TE H L I K E L E R I N I AlLATMAN I N Y O L L A R I
TOBIAS DANTZ IG

Say : B i l i m i n D i l i
HARALD FRITZSCH

Yan l yors u n u z E i n ste i n !

N EWTON. EI NSTE I N , H E I S E N B ERG V E F E Y N M A N
K U A N T U M F I Z I G I N I TART l l Y O R

METi S BLM

Tobias Dantzig

SAYI:
B LMiN DL
eviren: Bar Cezar

Say kavram tarih boyunca nasl bir geliim izledi? Einstein'

n " saynn evrimi zerine okuduum en ilgin kitap" diye ni
teledii bu klasiklemi eserinde matematiki Tobias Dant
zig, bu sorudan yola karak sayy mercek altna yatryor.
"Mevcut okul mfredatlar matematii kltrel ieriine
den ayrp sadece teknik detaylardan meydana gelen bir iske
let olarak brakarak pek ok iyi beyni karmtr. Bu kitabn
amac bu kltrel ierii tekrar kazandrmak ve saynn evri
mini gerekten olduu gibi derin bir insani yk olarak sun
maktr," diyen Dantzig, matematik tarihini emin admlarla
ilerleyen bir sre olarak deil, rastlantlarn ve sezginin b
yk rol oynad bir sre olarak canlandryor.
zerinde nadiren durduumuz sfr kavramnn icad, sa
y larn mistik anlamlar ve onlara atfedilen gizem, say ibade
ti, i lgin paradokslar, matematikileri asrlardr dndren
problemler ve daha birok konu, Danzig'in anlatt ilgin
yknn birbirine bal halkalarn oluturuyor. B u kitab
okurken gryoruz ki, yaadmz gerekliin dokusuna bu
kadar derinlemesine ilemi olan say kavramn daha yakn
dan tanmak, bize kendi dnce yapmz hakknda da nem
l i ipular veriyor.

METi S B i L i M
Dave Goldberg, Jeff Blomq uist

EVREN KULLANMA
KILAVUZU

Kara Deliklerin, Zaman Paradokslarnn

ve Kuantum Belirsizliinin
Tehlikelerini Atiatmann Yollar
eviren: Cemal Yardmc

Ik hzyla hareket ederken aynaya baksam ne grrm?

Sadece bakarak gereklii deitirebilir miyim? Uzay Yo
/u'ndaki gibi bir niama makinesi yapabilir miyim? Byk
Hadron arptrcs dnyay neden yok etmedi? Evren ge
niliyorsa neyin iinde genil iyor? Bir kara delie dsem
ne ol ur? Pratik bir zaman makinesi yapabilir miyim?
Bunlar Evren Kullanma Klavuzu'ndaki sorulardan sa
dece birka . Kitap bu ve benzeri sorulan cevaplamann ya
n sra, fizikteki en nemli meseleleri son derece anlalr
ve esprili bir dille ele alyor. Grelilik kuram, kuantum
mekanii, olaslk ve rasgelelik, paracklarn standart mo
deli, uzayn ve zamann doas, evrenin yaps ve evrimi
tm bunlar birbirinden komik karikatr ve dipnotlar eli
inde anlatlyor. Yazarlarn amac, fizie genellikle yap
trlan "skc" yaftasn tersine evirip bu konularn aslnda
ne kadar ilgin ve elenceli olduunu gstermek. Nitekim
bu amaca baaryla ulam gibi grnyorlar.
Unutmayn ki evren karmak bir rnekanizmaya sahip
muazzam bir dzenektir. Saduyulu bir evren vatanda, onu
kurcalamadan nce ileyiini, kural larn, snrlarn anla
mak iin kul lanma klavuzunu okuma y ihmal etmemelidir.
Aksi takdirde bana geleceklerden -korkun eyler. . . Bah
setmek bile istemiyoruz- yaynevimiz sorumlu deildir.

METiS BiLiM
David Sloan Wilson

HERKES N EVRiM
Darwin'in Teorisi Hayata Bak Amz
Nasl Deitirir?
eviren: Grol Koca

Darwin'in doal seili m teorisini ortaya atmasnn zerinden

bir buuk asr geti. Bu sre iinde toplanan kantlar o kadar
gl ki, evrimi artk sadece bir teori deil, bir olgu olarak
gryoruz. Fakat, diyor Amerikal evrimci David Sloan Wil
son, dier disiplinlerle harmanianmad ve gnlk hayata
uyarianmad srece evrim teorisinin hakkn vermi sayl
mayz. Zira evrim olup bitmi bir ey deil, daima gzm
zn nnde, tm hayatmza sinmi durumda. Canllarn tari
hi upuzun bir evrim srecinden ibaret olduuna gre, hayat
ve kendimizi anlayabilmek iin olaylara evrim temelli bird
nce erevesinden bakmalyz.
Bu dnce tarzn benimsediimizde, hamilelik bulant
sndan obeziteye, dans etmekten glmeye, din ve ahlaktan si
yasete her ey muazzam bir yapbozun, evrim yapbozunun
paralar haline geliyor. Dahas, insann bu yapbozun sadece
kk bir paras olduunu, insana zg sandmz pek ok
zelliin aslnda evrimin sreklilii ierisinde ou canida
hatta tekhcrelilerde bile- grlebildiini fark ediyoruz; bu
da insann doadaki yerine i likin yanlglarmzdan syrl
mamz salyor.
Wilson'n yaklamndaki dier bir kritik nokta da, ibirli
i ve dayanmann evrim srecindeki nemini vurgu lamas.
Wilson'a gre evrim sreci, uyum gc en fazla olan birey
den ziyade en iyi ibirlii yapan, en salam dayanmay ku
ran grubun lehinde iliyor. Demek ki barl bir dnya o ka
dar uzak bir hayal deil.
Herkes i in Evrim, isminin de ifade ettii gibi herkesin il
gisini ekecek, herkesin rahatlkla, keyifle okuyabilecei ve
yararlanabilecei ufuk ac bir kitap.

METS B LM
H. R.

Maturana, F.

G.

Varela

BLG AGACI

nsan Anlaynn B iyolojik Temelleri

eviren: Mahir nsal Eri

iiili iki bilimadam, Maturana ve Vareta'nn 1 984 ylnda

yazd Bilgi Aac, insann bitisel yetileri hakkndaki r
ac kitaplardan biri oldu. Gnmzde sinirbil im, evrimci
psikoloji, karmaklk ve bilin alanndaki bilimsel gelime
lerin ou bu kitapta anlatlan "bilisel inaclk" kuram ta
rafndan ngrlm, dile getirilmiti. Geen yllar iinde
Amerika'da niversite, ili'de lise seviyesinde ders prog
ramiarna dahil edilen Bilgi Aac 'nn temel tezi u: "Yap
mak bilmektir, bilmek yapmaktr. "
Yzyllardr filozoflar d dnyann zihinde temsil edil
mesine dayanan bir ikiciliin ya da tekbenciliin kafesine
girmeye mecbur brakm olan bilme problemidir bu. Ma
turana ile Varela, insan zihnini ve bilme fenomenini esasen
bir doa olay olarak anlamlandrabileceimizi savunuyor
lar. Gelitirdikleri etkileime dayal "kendi kendini var et
me" (autopoiesis) kavramyla, bilmenin "dardaki " dn
yann temsili deil, bizzat yaama sreci ierisinde bir dn
ya ortaya koymak demek olduunu gsteriyorlar. Byk
Patlama'dan tekhcre li canllarn oluumuna, oradan da dil
ve dolaysyla bilin sahibi varlklar olarak insana kadar
uzanan ufuk ac bir yolculua karyorlar bizi.
Bu yeni bilgi anlaynn bireysel, toplumsal ve ahlaki
ierimlerine de deinen yazarlar, yolculuun sonunda y
le diyor: "Yaptmz her ey ortak yaam koreografisi iin
de yapsal bir danstr. te bu yzden bu kitapta anlattklar
mz sadece bilimsel aratrma kayna deil, ayn zamanda
insanlmz anlamak iin bir kaynaktr. "