DAVIDBOHM

ZEL GRELiLK KURAMI

..

Ozel Grelilik Kuram

DAVIDBOHM
eviren
AZZ YARDIMLI

Idea

Istanbul

arap

skl' lesi Sk.

dea Yaynevi

2/ I 06-l07 34425 Karaky- stanbul

iletisim@ideayayiwvi.n

1 www.ideayayinevi.com 1 www.ideasatis.com

B evi ri iin AZZ YARDIMLI 2013

zel Grelilik Kuram
The Special Tleory of Relativity
David Bohm

Copyright (C) 1965, 1996 Sarah Bohm

Birinci basm 2013

Tm haklan sakldr. Bu yaymn hibir blm
dea Yaynevinin n izni olmakszn
yeniden retilemez.
Bask: Umut Matbaaclk

Fatih Cad. Yksek Sok. No ll, Merter- stanbul

Printed in Trkiye

ISBN 978-975-397.()83 - 9

nsz

Bu kitabn genel amac grelilik kuramn birleik bir btn olarak

sunmak, kabul edilmesine gtren nedenleri aa karmak, temel
anlamn olanakl olduu lde matematiksel-olmayan terimierde ak
lamak, ve tam imiemierini anlamamz gletiren rtk "sa-duyu"
sayltlanndan kimilerinin snrl doruluklarn ortaya sermektir. By
lelikle bu kuramn kavramlannn daha eski Newton kuramnn kav
ramlannn sunduundan ok ayr bir birleik btn oluturacak bir
yolda karlkl olarak ilikili olduklann gstererek, ve byle deiik bir
kuram kabul etmeye gtren gdy aa kararak, tipik inceleme
programnn kapsad birok zellemi derste kazanlan ve renciye
bir btn olarak fziin mantksal ve kavramsal yaps konusunda biraz
dank bir izienim verme eiliminde olan gr bir lde tamam
lamay umuyoruz.
Kitap grelilik-ncesi fziin ve fzikileri Newton'dan bu yana ve on
dan nce etkili olmu daha eski uzay ve zaman dncelerini sorgula
maya gtren balca deneysel olgularn bir blmn ksaca gzden
geirerek balar. Newton'n kavramlarn, zellikle Lorentz tarafndan
ether kuramnn terimlerinde gelitirilen kavramlan srdrme aba
lannn bir blm zerine nemli lde vurgu getirilir. Bu yordam
yalnzca renciye fziin geliiminin bu belirleyici evresinin tarihini
anlamak iin yardmc olma stnln deil, ama daha da tesi, eski
kavramlarn yol at problemierin doasn ok ak olarak sergile
me stnln de tar. Ancak bu sorunlarn arkatasarna kardr ki
Einstein'n balca katksnn yeni formllerio nerilmesinde olmaktan
ok temel uzay, zaman, zdek ve devim kavramlanmzda yer alan kkl
deiimierin getirilmesinde yatt olgusu tam olarak anlalabilir.
Byle yeni dnceleri nceden savunulan dnceler ile gerekti
i gibi ilikilendirmeksizin sunmak grelilik kuramnn yalnzca daha
erken geliimierin bir doruk noktasnda olduu gibi yanl bir izienim
verir, ve bu kuramn radikal olarak yeni bir izgi zerinde olduu ve bu
5

6nsz

izginin fiziksel yasay yeni ynlerde ve imdiye dek beklennemi olan

yeni alanlara doru genileten ayn admda Newton'n kavramlan ile
elitii olgusunu yeterince ortaya sermez. Bu nedenle, ether kuram
nn arkasndaki temel kavramlar incelemenin geni bir konular tr
llnn istemleri tarafndan zorlanan rencinin deerli zamann
dolduracak olmas olgusuna karn, yazar bu kavramlarn ksa bir zetini
bu derslerin kapsamna almay ekilecek skntya deer grmektedir.
Einstein'n temel olarak yeni adm fizie ilikiselbir yaklam kabul
etmesinde yatyordu. Fiziin grevinin evrenin ona temel olan saltk bir
tznn (rnein ether gibi) incelemesi olduunu kabul etmek yerine,
grevin yalnzca bu evrenin eitli yanlar arasndaki ilikilerin, ilkede
gzlemlenebilir olan ilikilerin incelemesinde yatt grn nerdi.
Bu bantda daha nceki Newton kavramlarnn bu iki yaklamn bir
karmn imlediini anlamak nemlidir, nk uzay ve zamann saltk
olarak grlmesine karn, bu kavramlarn gene de birok "relativistik"
zellik tad bulunmutu. Bu derslerde, ilikisel ve saltk bak ala
nnn bu karmn aa karabilmek iin, eski uzay ve zaman kavram
larnn ve onlarla birlikte onlara temel olan "sa-duyu" kavramlarnn
zmlemesi konusunda dikkate deer bir aba gsterilmektedir.
Sa-duyunun ve Newton'n uzay ve zaman kavramlannn arkasnda
ki genellikle "gizli" sayltlarn, eer grelilik kuramn anlayacaksak
dlmeleri gereken bu sayltlarn bir blmn ortaya koyduktan
sonra, Einstein'n ezamanllk kavramn zmlemesine geeceiz ki,
bunda zaman bir olayn somut bir fiziksel sre ile ilikisini anlatan ve
kendisi bu srete llen bir tr "koordinat" olarak alnr. Edimsel ola
rak liilen k hznn tm gzlemciler iin deimezlii biimindeki
gzlem olgusu temelinde, deiik hzlarda devinen gzlemcilerin uzak
olaylara yktenecek zaman koordinat! konusunda anlaamad grlr.
Bu vargdan nesnelerin uzunluklan ya da saatierin hzlan zerine de an
laamadklan sonucu kar. Bylece, grelilik kuramnn zsel imiemleri
herhangi bir formle gereksinim olmakszn nitel olarak grlr. Buna
gre Lorentz dnmlerinin balangta matematik olmakszn elde
edilen ayn varglan san nicel biimde anlatabilen biricik dnm
ler olduu gsterilir. Bu yolda, rencinin ilk olarak Einstein'n uzay
ve zaman kavramlarnn imiemini ve ayrca onu bu kavramlar kabul
etmeye gtren problem ve olgular genel terimierde greceini, ve
bunun arkasndan matematiin salad daha ince ilenmi gre
geebileceini umuyoruz.
Daha sonra Lorentz dnmnn birincil imiemlerinden kimileri
aklanr, ve bu yalnzca bu dnmn anlamn aratrma deil, ama
ayrca doal bir yolda grelilik ilkesinin bir bildirimine gtrme amacyla
yaplr: Temel fiziksel yasalar tm gzlemciler iin ayn olan deiim
siz ilikilerdir. Grelilik ilkesi bir dizi rnekte aklanr. Daha sonra bu
ilkenin Einstein'n bir csnin ktle ve devinidiini hznn terimlerinde
anlatan relativistik formllerine gtrd gsterilir. Bu formllerin

6nsz

bir zmlemesi araclyla, Einstein'n bir dsnin enejisi ve ktlesi

arasndaki nl E = mc 2 ilikisine gelinir. Bu ilikinin anlamn gelitir
nede byk lde ayrntya girilir, ve bu amala "dinginlik enejisi"
sorununa, ve bu enejinin cismin i yapsnda daha alt dzlemlerde yer
alan ileri-geri devimierin terimlerinde aklamasna zel olarak dikkat
edilir. Bu bantda, yazar kiisel deneyimi yoluyla ktle ve eneji ara
sndaki ilikinin rencilerin kafalarnda saysz soruya yol atn, ve
bunlarn nedeninin byk lde bu ilikinin dnyann genel yapsn
ve bunun Newton mekaniindeki geliimini ilgilendiren ve "sa-duyu"
zerine dayanan belli "gizli" sayltlar ile elinesi olduunu bulmutur.
Bu nedenle ktle zerine sa-duyuya dayal rtk sayltlanmz irdeleye
rek bunlarn kanlmaz olmadn gstermek ve bu yolda Einstein'n
ktle kavramnn onlardan nasl ayrldn gstermek yararl olacak, ve
bylece ktle ve eneji edeerliinde hibir paradoksun bulunmad
grlebilecektir.
Kitap boyunca, btnyle genel bir yolda eski dnce kiplerini ka
nlmaz grme ynndeki alldk eilime, bilim zerine yeni dn
celerin geliimini byk lde engelleyen bu eilime byk bir dikkat
yneltilir. Bu eilim bilimsel yasalarn saltk doruluklar oluturduu
biimindeki gizli saylt zerine dayanyor grnr. Saltk doruluk kav
ram bu kitapta biraz ayrntda zmlenir, ve bilimin edimsel geliimi
ile kt bir uyum iinde olduu gsterilir. Bunun yerine, bilimsel do
ruluklarn belli bir snrl alanda geerli olan ilikiler olarak grlmesi
nin daha iyi olduu, ve bu alann dzeyinin ancak gelecek deneysel ve
kuramsal bulularn yardmyla saptanabiiecei gsterilir. Verili bir bilim
belli bir temel kavramlar kmesinin geliimine ve eklemlenmesine g
tren uzun dnemlerden geebilirken, zaman zaman eski kavramlarn
yol at ikircimler ve karklklar nedeniyle bir bunalm evresine gir
me eilimi de gsterir. Byle bunalmlarn zm eski dnceler ile
elien temel kavramlarda kktenci bir deiimi gerektirir, ve bu arada
belli bir anlarnda onlarn doru zelliklerini zel durumlar, snrlar ya
da yaklaklklar olarak kapsamay srdrr. Bylece, bilimsel aratrma
eldeki kurarnlarda doruklanan deimez bir saltk doruluklar birikimi
sreci deil ama tersine ok daha dinamik bir sretir ki, orada snrsz
alanlarda geerli olan son kuramsal kavramlar bulunmaz. Bu olgunun
anlalmasnn yalnzca fizikte deil ama benzer sorunlar ieren baka
bilimlerde de yararl olmas gerekir.
Grelilik zerine dersler Minkowski izgesinin bir tartmas ile sonia
mr. Bu grelilik ilkesinin anlamn izgeler ile aklama amacyla byk
lde ayrntya girerek yaplr. Bu rneklemenin gidiinde sunduu
muz Kkalkls kendi payna Einstein'n uzay ve zaman dncelerinin
anlamnn daha iyi anialmasna gtrr ve ayrca bu dncelerin ve
Newton'n dncelerinin imiemleri arasnda bir karlatrma yapma
olana da salar. Bu tartmada, Newton kuramnda temel olan nesne
ve deviminin rol yerine, relativistik fizikte temel olan olay ve srecin rol

nsz

vurgulanr. Bu bizi gemi ve gelecek k konilerinin iindeki olaylarn

dardaki olaylardan deiimsiz ayrm ile, Minkowski uzay-zamannn
(hiperbolik) geometrisine gtrr. Bu ayrm temelinde, deiik gz
lemcilerin ezamanllk zerine anlama konusunda karlatklar re
lativistik baanszln, hibir sinyaln ktan daha hzl iletilemeyecei
koulu verildiinde, neden ve etki dzeninde hibir kanklk yaratma
d aa karlr.
Biri Yeryznde kalrken teki bir uzay gemisinde k hzna yakn
bir hz ile yolculua kan ve deiik olarak yaianan ikizler zerine
ayrntl bir tartmay da bu derslerin kapsamna alyoruz. Bu tartma
"asl-zaman "n [ ''frroper-time "] anlamn rneklendirmeye hizmet eder
ve biraz ayrntya girerek nasl Einstein'n uzay ve zaman kavramlannn
ayrlan iki gzlemcinin yeniden bulutuklan zaman deiik "asl-zaman"
aralklan deneyimlemi olmalarna izin verdiini gsterir.
Son olarak, dnya ve onun rnein srasyla Newton fizii ve Einstein
fizii tarafndan salanan haritalar gibi eitli almak kavramsal hari
talar arasndaki iliki zerine bir kapan tartmas vardr. Bu tartma
bir kavramsal harita olgusalln kendisi ile zdeletirildiinde orta
ya kan karkl girlerneyi amalar-bir tr karklk ki, grelilik
kuram ile ilk kez karlaan bir rencinin sk sk yaad gln
balca sorumlusudur. Ek olarak, haritalama terimierindeki bu iliki
kavram modern matematikte temel olan kavramlardan biridir, yle ki
Minkowski izgesinin bir harita olarak anlalmasnn renciyi fizik ve
matematn byk bir blm arasndaki bantnn daha geni bir
adan grlmesi iin hazrlamaya yardm etmesi gerekir.
Asl dersler bir Ek blm tarafndan izlenir ki, bunda Einstein'n
uzay, zaman ve zdek kavramlar sradan algnn belli zellikleri ile ili
kilendirilir. Genellikle Newton kavramlarnn gndelik algsal deneyim
ile tam anlama iinde olduuna inanlr. Bununla birlikte, edimsel alg
srecinde yaknlarda elde edilen deneysel ve kuramsal gelimeler "sa
duyu" dncelerimizin birounun alg alanmza uygulandnda,
tpk relativistik fizik alannda olduu gibi, yetersiz ve kark sonular
verdiini gsterir. Gerekten de, bir yanda deiimsiz ilikiler tarafndan
oluturulan yasalar ile bir olaylar ve sreler yaps olarak relativistik
evren kavram ve te yanda dnyay onunla dolaysz bantlarmzda
ierilen olay ve srelerdeki deiimsiz ilikilerin soyutlamas yoluyla
edimsel olarak alglay yolumuz arasnda dikkate deer bir andnn
bulunuyor grnr. Bu andnn Ek blmnde olduka ayrntl olarak
gelitirilir ve orada sonunda bilimin dnyaya ilikin bilgi birikiminin
bir yolu olmaktan ok, balca dnya ile algsal bantmz geniletme
nin bir yolu olduunu ileri srmeye gtrlrz. Bu yolda, bilimsel
aratrnann saltk gereklie gtrmedii, ama tersine (sradan algda
olduu gibi) dnyann kendisi ile ilikide olduumuz srekli olarak b
ymekte olan bir diliminin ayrnsannasma ve anialmasna gtrd
olgusunu anlayabiliriz.

nsz

Alg zerine Ek blmn dersin bir paras olmamasna karn, Eins

tein tarafndan fizik iin nerilen ilikilere belli yollarda benzer olan
ilikileri sezgisel olarak anlama olanan veren gndelik deneyimin
belli yanlarna rencinin dikkatini ekmede yararl olmas gerekir.
Bundan baka, eer bilime bir bilgi birikimi olmaktan ok temel olarak
algsal bir giriim olarak baklrsa, bilime daha duru bir genel yaklam
elde edilecei umudedilebilir.
DAVIDBOHM

Londra, ngiltere
Ocak, 1964

iindekiler

nsz5
.

Il.
III.
IV.
V.
VI.
V II.
V III.
IX
X.
Xl.
XII.
XIII.
XIV.
xv.

XVI.
XVII.
XVIII.
XIX.
xx.

XXI.
XXII.
XXIII.
XXIV.
XXV.
XXVI.
XXVII.

Giri 15
Einstein-ncesi Grelilik Kavramlar 17
Elektrodinamik Yasalarnn Grelilii Sorunu 2 2
Michelson-Mor/ey Deneyi 25
Ether nsavtm Kurtarma abalar 28
Lorentz Elektron Kuram 33
Lorentz Kurammm Daha te Geliimi 36
Lorentz Kurarnmda Ezamanll lme Problemi40
Lorentz Dnm44
Lorentz Kuramma Gre Uzay-Zaman lmlerinin
Anlamlarna znl ikircim 47
Gnderme atlarnn Terimlerinde Uzay ve Zaman
Kavramlarnn zmlemesi4 9
"Sa-Duyu" Uzay ve Zaman Kavramlar 54
Einstein 'm Uzay ve Zaman Kavramiarna Giri57
Einstein 'm Bak Asndan Lorentz Dnm 64
Hzlarm Toplam 68
Grelilik ilkesi7 1
Greliliin Kimi Uygulamalar75
Grelilikte Devinirlik ve Ktle80
Ktle ve Enerji Edeer/ii 88
Enerji ve Devinirlik iin Relativistik Dnm Yasas 9 2
Bir Elektromanyetik Alandaki Ykl Paracklar 95
zel Grelilik iin Deneysel Kamt 100
Bir Kez Daha Ktle ve Enerji Edeerlii zerine 103
Yeni Bir esel Paracklar Kuramma Doru 1 10
Kurarnlarm Yanllanmas 1 13
Minkowski izgesi ve K Kalkls 1 20
Olaylarm Geometrisi ve Uzay-Zaman Srek/isi 13 1
11

iindekiler

12

XXVIII.
XXIX.
XXX.
XXXI.

Nedensellik Sorusu ve Grelilik Kurarnmda

Sinyallerinin Yay111m1ntn Maksimum H1z1 138
Asti Zaman 143
ikizler Paradoksu 146
Gemiin Bir Yeniden-Kurulumu Olarak Minkowski
izgesinin imfemi 153
Ek: Fizik ve Alg1 163
K1sa Bir Szlk 201
Dizin 203

zel Grelilik Kuram1

Giri
Grelilik kuram yalnzca kendi bana byk nemi olan bir bilim
sel geliim deildir. Giderek temel kavramlarmzda fizikte balayan ve
baka bilim alanlarna, aslnda bilimin dnda ok byk bir dnme
alanna yaylmakta olan kktenci bir deiimin ilk evresi olarak daha da
imlemlidir. nk, iyi bilindii gibi, modern eilim gvenilir "saltk"
doruluk kavramndan (e.d. tm koullardan, balamlardan, derece
lerden, ve yaklaklk tiplerinden bamsz olarak geerli bir doruluk
kavramndan) uzaklamakta, ve verili bir kavramn ancak o kavrama
tam anlamn verebilecek daha geni ve uygun gnderme biimleri ile
iliki iinde anlaml olduu dncesine ynelmektedir.
Bununla birlikte, tam anlamyla imiemlerinin geniliinin kendisin
den tr, grelilik kuram bir tr karkla gtrme eilimine girmi,
sonuta doruluk elverili ve yararl olandan daha ou olmayana z
de grlr olmutur. Bylece "herey greli olduu" iin, kimileri ne
olursa olsun herhangi bir problem zerine ne syleneceine ya da ne
dnleceine karar vermenin btnyle kiinin seimine bal oldu
u izlenimini edinebilir. Geriye fizie yanstldnda, byle bir eilim
sk sk yeni gelimelere kar ortaya kukucu ve giderek kinik bir tutuma
yakn birey karmtr. nk renci ilkin Newton'n, Calileo'nun vb.
eski yasalarn "ilksiz-sonsuz doruluklar" olarak grmek zere eitilir,
ve sonra ona birdenbire grelilik kuramnda (ve daha da ok olmak
zere quantum kuramnda) bunlarn gnnn oktan gemi olduu
sylenir ve bundan byle eskiyenierin yerini almak zere yeni bir "ilksiz
sonsuz doruluklar" kmesini kazanmakta olduu imlenir. O zaman
rencilerin biricik amalar bir dizi deneyin sonularn tahmin edecek
elverili bir formller kmesi elde etmek olan fizikiler tarafndan biraz
keyfi bir oyunun oynandn duyumsayabilmeleri hi de hayret edilecek
birey deildir. Bu yeni gelimelerde matematiin karlatrmal olarak
daha byk nemi bu izienin glendirmeye katkda bulunur, nk
fizik yasalannn anlam zerine eski kavramsal yaklamlar imdi byk
lde terkedilirken yerlerini almak zere ok az ey nerilir.
15

16

zel Grelilik Kuramt

Bu notlarda grelilik kuramnn daha kolay anlalan bir yorumunu

sunabilmek iin aba gsterilecektir. Bu amala, grelilik kuramnn
douuna gtren sorunlarn arkatasarnda biraz ayrntya gireceiz,
ve bunu sorunlarn tarihsel dzenlerini izleyerek olmaktan ok bilim
cileri kavramlarn ylesine kktenci bir yolda deitirmeye gtren
etmenleri ortaya karmak zere tasarlanm bir dzene gre yapacaz.
Olanakl olduu lde, grelilik kavramlannn daha nceki Newtoncu
kavramlarn esel sunuluunda kullanlanlara benzer matematiksel
olmayan terimierde anialmasn vurgulayacaz. (Daha ayrntl bir
matematiksel irdeleme iin, rencinin konu zerine imdi bulunabi
len baka metinlere bavurmas nerilir.)
Bilirnde kavramlarn deiimi genel problemini durulatrmak iin,
bir bakma grelilik kuramnn yapsnn kendisine rlm olan temel
felsefi sorunlarn birounu olduka kapsaml olarak tartacaz. Bu
sorunlar bir yandan ether zerine eski Lorentz kuramnn eletirisinde,
ve te yandan Einstein'n ktle ve eneji edeerliini kefinde doar.
Ek olarak, Newton mekaniinin tartmasz egemenlii altnda geen
birka yzyldan sonra onun yerini almakla grelilik kuram bilimsel
kurarnlarn zaman zaman temel devrimiere ak olmalar durumun
da tayabilecekleri doruluk tr asndan daha nce deindiimiz
nemli sorunlan ortaya kard. Bu soruyu kitabn birok blmnde
kapsaml olarak tartacaz.
Ek blmnde bilimsel dnmenzin geliiminde algnn rolnn
bir aklamasn veriyoruz ve bunun ilikisel (ya da greli) bir bak
asnn genel imiemini daha te durulatracan umuyoruz. Bu ak
lamada, gndelik algdan tretilen soyutlamalar olarak uzay ve zaman
kavramlanmzn geliim kipi tartlacaktr; ve bu tartmada uzay ve
zaman kavramlarmzn gerekte belli bir yolda sradan deneyimden
olutuu aa kacaktr. Dolaysyla, bundan byle dncelerin ancak
ilerinde doduklan alanlardan ok fazla uzak olmayan snrl alanlarda
geerli olabilecekleri sonucu kar. Yeni deneyim alanlarna geldiimiz
zaman, yeni kavrarnlara gereksinim duyulmas artc deildir. Ama
gerekten ilgin olan ey, sradan alg srecinin olgular bilimsel ola
rak incelendiinde, gndelik deneyime geleneksel bak yolumuzun
(ki belli inceltmelerle Newton mekaniinin ierisine alnr) olduka
yzeysel ve pekok bakmdan ok yanltc olduunun bulunmasdr.
Buna gre, alg srecinin daha dikkatli bir aklamas algnn edimsel
olgularn anlamak iin gereken kavramlarn Newton mekaniinin kav
ramiarna olmaktan ok grelilik kavramianna yakn olduunu gste
rir. Bu yolda grelilie salt matematiksel sunuta eksik olma eilimini
gsteren bir tr dolaysz sezgisel imlem vermek olanakl olabilir. Fi7ikte
etkili dnme genellikle sezgisel yann matematiksel yan ile btnle
tirilmesini gerektirdii iin, bu satrlar boyunca grelilii (ve belki de
quantum kuramn) anlamann daha derin ve daha etkili bir yolunun
doabileceini umudediyoruz.

II
Einstein-ncesi
Grelilik Kavramlan
Fizik yasalarnn ilikisel (greli) bir anlayna doru genel eilimin
modern bilimin geliiminin ok erken bir evresinde balad genellikle
anlalmaz. Bu eilim Orta alarda Avrupa dncesine egemen olan
ve giderek modern zamanlarda bile gl ama dorudan olmayan bir
etki uygulamay srdren daha da eski bir Aristotelesci gelenee kart
lk iinde dodu. Belki de bu gelenei Aristoteles'e olmaktan ok onun
kendisinin Antik Yunan dnrlerini uratran eitli fiziksel, evren
bilimsel ve felsefi sorunlara belki de biraz geici bir yolda bir zm
olarak nerdii belli kavramlar katlatrp duraanlatran Ortaa
Skolastiklerine yklemek gerekir.
Aristoteles'in retileri ok geni bir alan kaplyordu, ama, imdiki
tartmamz sz konusu olduu lde bizi ilgilendiren ey evrenin ze
i olarak Yeryz zerine evrenbilimsel kavramdr. Aristoteles btn
evrenin Yeryz ortada olmak zere yedi kreden yapldn ileri sr
d. Bu kuramda, bir nesnenin evrendeki yeri anahtar rol oynar. Bylece,
her bir nesnenin ona doru abalamakta olduu ve engeller tarafndan
durdurulmadka ona yaklat doal bir yerinin olduu kabul edildi.
Devim byle "sonsal nedenler" tarafndan belirleniyor ve "etker neden
ler" tarafndan etkinletiriliyor olarak grld. rnein, bir nesnenin
Yeryznn zeindeki "doal yerine" ulanaya alma eiliminden
tr dmesi gerektii, ama nesnenin braklmas iin belli bir dsal
"etker" nedenin gerekli olduu ve ancak bu yolla nesnenin isel aba
"ilkesi"nin ileme geebiirlii varsayld.
Birok yolda Aristoteles'in dnceleri Antik Yunanllar tarafndan
bilinen fenomenler alanna usayatkn bir aklama verdi; ama bu d
nceler, bildiimiz gibi, hi kukusuz daha modern bilimsel aratr
malarda ortaya serilen daha geni alanlarda yeterli olmadlar. zellikle
yetersiz olduunu gstermi olan ey saltk bir hiyerarik varlk dzeni
17

18

zel Grelilik Kuramt

dncesidir ki, buna gre her bir ey bu dzende kendi uygu n yerine
eilimlidir. Bylece, grdmz gibi, uzayn btn "yedi kristal kre"
biiminde bir tr duraan hiyerarik yapda rgtlenmi olarak grlr
ken, zamana ise daha sonra Ortaa Skolastikleri tarafndan andrml
bir rgtlenme verilecek ve buna gre belli bir kp daha sonra evrenin
erek olarak belli bir hedefe doru ilerleme srecinde grlen yarat
l kps olarak alnacakt. Byle kavramlarn geliimi fizik yasalarnn
anlatmnda belli yerlerin ve belli zamanlarn zel ya da ayrcal kl bir
rol oynad dncesine gtrd, yle bir yolda ki doa yasalarnn
doru olarak anlalabilmesi iin baka yer ve zamanlarn zelliklerinin
benzersiz bir yolda bu zel yer ve zamanlar ile ilikilendirilmesi gere
kiyordu. Benzer dnceler tm de uygun hiyerarilere rgtlenmi
deimez kategorilerin, zelliklerin vb. getirilmesi ile insan abasnn
tm alanlarna aktarld. Btnsel evrenbilimsel dizgede insann anah
tar bir rolnn olduu kabul edildi. nk, bir anlamda, insan btn
varolu tiyatrosunda hereyin uruna yaratld ve ahlaksal seimleri
ile evrenin yazgsn belirleyen zeksel karakter olarak grlyordu.
A ristoteles'in retisinin bir blm Gkyzndeki cisimlerin (r
nein gezegenler) Yeryzndeki zdekten daha eksiksiz olduklar iin
doalarnn eksiksizliini anlatan bir yrngede dnmele ri gerektiini
kabul ediyordu. Daire en eksiksiz geometrik ekil olarak gr ld iin,
bir gezegenin Yeryz evresinde bir dairede dnmesi gerektii vargs
karld. Gzlemler eksiksiz dairesellii ortaya sermeyi baaramayn ca,
bu uygunsuzluk "st-dairelerin" ya da "daire ii dairelerin" getirilmesi
ile giderildi. Bu yolda ok kark bir biimde birok st-dairenin geti
rilmesi ile ne olursa olsun her tr yrngeye "ayarlanabilen" Ptolemi
kuram gelitirildL Bylece , Aristotelesci ilkeler korundu, ve edimsel
yrngelerin grngleri akland.
Bu emada ilk byk krlma eer gezegenlerin Yeryz evresinde
deil ama Gne evr esinde dnd kabul edilirse kark v e keyfi st
daireler dizgesinden kanlabileceini gsteren Kopernik tarafndan
yapld. Bu gerekten de btn insan dncesinde byk bir deii
min balangc oldu. nk Yeryznn eylerin zeinde olmasnn
gerekmediini gsterdi. Geri Kopem i k Gnei zee koymu olsa da,
daha sonra aslnda Gnein bile yalnzca biroklar arasnda herhan
gi bir yldz olabilecei ve bylece ev rende gzlenebilir hibir zein
olamayaca grne ulamak ok byk bir adm deildi. Zamana
ilikin benzer bir dnce btnyle doal olarak geliti ve buna gre
hibir tikel yaratl kps, kendis ine doru devindii hibir tikel "erek"
olmakszn evren snrsz ve ilksiz-sonsuz olarak grld.
Kopernik kuram insan dncesinde yeni bir devrim balatt. nk
sonunda insann bundan byle kozmozda zeksel bir karakter olarak
grlmeyecei anlayna gtrd. nsann rolnn bu biraz aknlk
yaratc indirgenmesinin insan yaamnn her evresinde olaan st
byk sonular oldu. Ama burada daha ok Kopernik kavramlarnn

Einstein-ncesi Grelilik Kavramlan

19

bilimsel ve felsefi imiemleri ile ilgileniyoruz. B u imlemler Kopernik

kavramlannn en sonunda eski saltk uzay ve zaman kavramlannn k
ne ve uzay ve zamann neminin ilikide yatt anlaynn geliimine
gtren bir kavramlar evrimini balatt sylenerek toparlanabilir.
Bu deiimi biraz uzunlamasna aklayacaz, nk bizi grelilik
kuram ile denmek istenen eyin zne gtrr. K saca, zsel olan nokta
uzayda ayncalkl yerler ya da zamanda ayrcalkl kplar olmad iin,
fizik yasalannn zek olarak alnan herhangi bir nokta ile eit lde
uygun olarak ilikilendirebilecei, ve ayn il ikileri ortaya karacadr.
Bu bakmdan, durum rnein Yeryznn zeine tm zdein ona
doru alalad yer olarak zel bir rol veren A ristotelesci kuramn
durumundan ok ayrdr.
Grelilie doru yukarda betimlenen bu eilim Galileo ve N ewton
yasalarnda daha ileri gtrld. Galileo den nesnelerin yasalarnn
dikkatli bir incelemesini yaparak bunlarda hzn zaman ile deiirken
ivmenin ise deimez olduunu gsterdi. Galileo ' dan nce, duru bir
ivme kavram gelimi deildi. Bu belki de den nesnelerin devimleri
nin incelemesine balca engellerden biriydi, nk byle bir kavram
olmakszn devimlerinin zsel zelliklerini formle etmek olanakl de
ildi . Calileo ' nun anlad ey, temel olarak, tpk biimde bir hzn
deimez bir konum deiimi oran olmas gibi, biimde bir ivmenin
de deimez bir hz deiim-oran olarak dnlebilec i idi,-e.d.,

v(l+L'11)-v(t )
1'11

= a =

-
d egmez,

(2-1)

ki burada t zaman, ve L'1t kk bir zaman art dr. [ v( t) hi kukusuz t

zamanndaki hz, ve v( t + 1'11) ise t + M zamannn hzdr. (D.B. ) ] Bu de
mektir ki den bir cisim deien hzlarndaki belli bir iliki tarafndan
karakterize edilir, ve bu iliki zel bir saptanm dsal noktaya deil ama
nesnenin kendisinin deviminin zelliklerine gnderme yapar.
N ewton kendi devim yasasn formle ederken bu izgiler boyunca
daha da ileri gitti:
(2-2)
ma = mv = F
ki burada a = v dsnin vnesi ve F ise zerindeki kuvvettir. Bu yasalarda
Newton yerekimi kuvvetinin Yeryznn yzeyinin yaknnda deimez
olmas olgusu yoluyla Calileo'nun sonularn toparlad. Ayn zama nda
yasay deimez ya da deiken her kuvvet iin geerli olan bir ilikiye
genelletirdi. N ewton'n devim denklemlerinde rtk olarak imlenen
bir baka ey de sredurum yasasdr: Hibir kuvvetin altnda olmayan bir
nesne deimez hz (ya da sfr ivme) ile devinecek ve dsal bir kuvvet
hznda bir deiime yol ancaya dek byle devnneyi srdrecektir.
N ewton 'n yasalarnn getirdii nemli bir soru bu yasalarn iinde
geerli olduu "sredurumlu koordinatlar ats" sorusudur. Gerekten
de, aktr ki eer bu yasalar verili bir S dizgesinde geerli ise, ivmelenen

zel Grelilik Kuramt

20

bir S' dizgesinde hibir deiki olmakszn geerli olmayacaklardr.

rnein, eer evrinen bir koordinat atsn kabul edersek, o zaman
zekka kuvveti ve Coriolis kuvvetini eklemek zorunda kal rz. Bir ilk
yaklaklk olarak, Yeryznn yzeyi bir sredururulu gnderme ats
olarak alnr; ama evrindii iin byle bir saylt tam olarak geerli
deildir. N ewton uzak "duraan yldzlarn" san bir koordinatlar ats
iin temel olarak grlebilecei nerisinde bulundu, ve bu gerekten
de uygun kt, nk bu sayl t altnda gezegenlerin yrngeleri en
sonunda N ewton'n yasalarndan doru olarak hesapland.
Bir sredururulu dizge olarak "duraan yldzlar" sayls klgsal bak
asndan yeterince iyi ilemi olsa da, rnekanin geliimindeki rtk
eilime, e.d. fizik yasalarn yalnzca devimin kendisindeki i ilikiler
olarak aniatma eilimine aykr olan belli bir kuramsal keyfilik ile yk
lyd. nk "ayrcalkl rol" gerekte Yeryznn zeinden duraan
yldzlara aktarlmt.
Gene de, fizik yasalarnn "greliletirilmesi" onlarn ayrcalkl zel
nesnelere, yerlere, zamanlara vb. gnderme iinde alnmalarna son
vererek nemli bir kazan salamt. Bundan byle yalnzca uzayda ve
zamanda zel bir zein bulunmay sz konusu deildi; ayrca koor
dinat atsnn ayrcalkl bir hz da yoktu. rnein, varsayal m ki dura
an yldzlara gndermeli olan verili bir x koordinatlar dizgemiz olsun.
imdi bir uzay gemisinin kkensel atya greli olarak deimez bir u
hz ile devindiini imgeleyelim. Uzay gemisine greli olarak llen
x', ( koordinatlar o zaman G alileo dnm tarafndan verili olarak
varsaylr:

x' = x-u t
'
v =v-u
(

( 2-3)

Baka bir deyile, hzlar dorusal olarak toplanmak zere alnr (ki "sa
duyu" ile anlama iindedir) . zellikle saatierin greli devim tarafndan
etkilenmediini ileri sren nc denkleme, t ' t, dikkat edin.
imdi yeni gnderme atsndaki devim denklemlerine bakalm.
( 2-2) denklemi yle olur:
=

ma'=m

d2 x'
d2 x
dv
=m--=
m- = ma = F
2
dt
dt '
dt 2

--

(2-4)

Bu demektir ki yeni gnderme atsnda eskisinde olanla ayn yasa elde

edilir. Bu snrl bir grelilik ilkesidir. nk mekanik yasalar bir Galileo
dnm tarafndan banlanan tm atlarda ayn ilikidir.
Buna karn , daha sonraki gelimeleri durulatrmak iin, N ewton'n
ve onu izleyenierin gelitirdikleri dinamiin relativistik imlemlerini tam
1Galileo dnm gerekte k hz ile karlatrma iinde kk olan hzlar iin
geerli salt bir yaklaklktr. Daha sonra daha yksek hzlarda onun yerine Lorentz
dnmnn kullanlnas gerektiini greceiz.

Einstein-ncesi Grelilik Kavramlafi

21

olarak anlamadklan belirtilmelidir. Gerekten de, genel tutum bir saltk

uzayn, e.d. kendinde varolan bir uzayn olduunun kabul edilmesi idi
(ki Newton'n tutumu bunun tipik bir rnei idi) ve buna gre uzay ne
olursa olsun baka herhangi birey ile ilikilerine baml olmayan temel
zellik ve nitelikleri ile bir tz gibi alnyordu. Benzer olarak, Newton
zamann da geii srasnda yer alan edimsel olaylar ile iliki olmakszn
saltk olarak, biimde olarak ve dz olarak [evenly] "aktn" kabul
etti. Dahas, uzay ve zaman arasnda hibir zsel ilikinin olmadn,
e.d. uzayn zelliklerinin zamann geii ile nesnelerin ve kendiliklerin
devimierinden bamsz olarak tanmlandn ve belirlendiini, ve za
mann aknn byle nesnelerin ve kendiliklerin zel zelliklerinden
bamsz olduunu kabul etti. Sredururulu gnderme ats hi ku
kusuz saltk uzay ve zamann gnderme ats ile zdeletiriliyordu.
Bir anlamda, denebilir ki Newton Aristotelesci saltk uzay kavramnn
o zamanlar saptanabilen fiziksel olgular ile badaahilir yanlarn de
ikiye uram bir biimde srdrd. Bununla birlikte, daha sonra on
dokuzuncu yzylda saptanabilen daha te olgularn Newtoncu saltk
uzay ve zaman kavramlarn savunulamaz bir duruma drdn ve
dolaysyla Einstein 'n relativistik bak asna gtrdn greceiz.

III
Grelilik Problemi ve
Elektrodinamik Yasalan
Grdmz gibi N ewton mekaniinde bile gl bir grelilik esi
vard. Bu nedenle relativistik kavramlarn fzie ilk kez Einstein tarafn
dan getirildii sylenemez. Onun yapt ey byle kavramlar elektro
dinamik ve optik fenomenlere geniletmek, bu yolla tm fiziksel yasa
larn doal srelerde edimsel olarak yer alan deiimlerde bulunacak
deiimsiz ilikileri anlatt dncesini belirtik olarak ve kapsaml
olarak ortaya koymak gibi daha da nemli bir admn temelini atmakt.
Grelilik ilkelerini elektrodinamik ve optik fenomenlere geniletmek
niin zorunluydu? N eden temel olarak n sonlu bir yaylma hznn
olmasdr: C 3 x o 0 cm/sn. imdi, k balangta bu hzla devinen
paracklardan olumu olarak grlrken, daha sonra n giriim ,
krnm vb. zellikleri i l e b i r dalga olduu kefedildi. Maxwell 'in ' ve
:K elektromanyetik alan vektrleri iin denklemleri gerekten de bu
tr dalgalan ngryordu, yle bir yolda ki bunlarn hz elektrostatik
ve elektromanyetik birimlerin oran tarafndan belirleniyordu. Hesapla
nan hzn gzlemler en k hz ile anlamas n gerekte bir elektro
manyetik dalga biimi olduu ynnde g l bir belirti verdi. In

ekil3-1

grlebilir
y nlar
k
kozmiknlar
or
Otes ,Xnlar..-kzltesi
nlar
.1,___

radyo dalgalar
10'

10'

106

107

10 '

10'

10
10

10

11

12
10

101

10"

dng/sn
22

10

15

10"

1
10 7

10"

10 "

1020

10

21

1022

Grelilik Problemi ve Elektrodinamik Yasalan

23

gzlenen polarizasyon zelliklerinin elektromanyetik kurarn tarafndan

ngrlen zellikler ile anlamas bu sayltnn daha te dorulanmasn
salad. Ik, kzl-tesi ve mor-tesi nlar, ve ayrca baka birok ma
tr o zaman stlm ve baka trl uyarlm zdekte devinen elektron
lar, atomlar vb. tarafndan yaylan ok yksek frekansl elektromanyetik
nalar olarak akland. Daha sonra, ayn trden dk-frekansl elekt
romanyetik dalgalar ( radyo dalgalar) laboratuarda retildi. A amal
olarak, ekil 3-1 'de gsterildii gibi, btn bir elektromanyetik ma
izgesi ortaya kt.
imdi, tpk ses dalgalarnn zdeksel bir ortam olan havann titre
imlerinden olumas gibi , elektromanyetik dalgalarn da seyrelmi,
hereye-yaylan (uzay-dolduran) bir ortanda yayldklar konutland ve
"ether" ad verilen bu ortamn iinden gezegenlerin dikkate deer bir
srtnme olmakszn gemesine izin verecek denli ince olduu varsayl
d. Elektromanyetik alan ses dalgalarn ve mekanik gerinimleri ileten
sradan kat, sv ve gaz zdeklerde grlen gerginliklere biraz benzer
bir yolda, etherdeki belli bir gerginlik tr olarak alnd (rnein, ether
Faraday'n "elektrik ve manyetik kuvvet tplerini" destekliyor olarak
grld) .
Eer bu saylt doruysa, o zaman Calileo'nun mekanik grelilii elek
trodinamik iin, ve zellikle k iin geerli olamaz. nk eer n
ether ile greli olarak bir C hz varsa, o zaman Calileo ' nun hzlarn
toplam iin yasasna gre (2-3) , ether iinden U hz ile devinen bir
gnderme ats ile greli olarak hz C= C - U olacaktr. Maxwell ' i n
denklemlerinin o zaman deiik k hzlan verebilmek iin ayr Calileo
biimleri alunda ayr olmalan gerekecektir. Elektrodinamik yasalan iin
"ayrcalkl" bir gnderme ats, e.d. bir ether gnderme ats olacaktr.
Bu hi kukusuz znl olarak usa aykr bir dnce deildir. Byle
ce, ses dalgalar gerekte hava ile greli olarak belli bir v hznda devi
nir. Ve bir Uhz ile devinen bir trene greli olarak, hzlar v= v- U
olur. Ama burada hava varoluu birok bamsz zemin zerine bilinen
iyice dorulanm zdeksel bir ortam iken, etherin ise yalnzca elektro
manyetik dalgalarn yaylmn aklama k iin getirilen tantlanmam
bir nsav olduu anmsanmaldr. Bu nedenle varsaylan etherin varo
luunun ve zelliklerinin bamsz bir kantn elde etmek zorunluydu.
Bu noktay snamann en ak yollarndan biri k hzn devinen bir
gnderme atsnda lmek ve onun devinen gnderme ats ile greli
C' hznn c- Uhzna deiip deimediini grmek olacaktr (burada
U atnn hzdr) . rnein Fizeau' nun ekil 3-2 ' de bir izgesi verilen
deneyini irdeleyelim. Ik A noktasnda devinen bir dili ark iinden L
uzakl boyunca geirilir ve bir ayna tarafndan geriye yanstlr. arkn
hz yle ayarlanr ki yansyan k bir sonraki di ierisinden geerek
gelir. Uygun bir saatin yardmyla arkn hz llr; ve bundan arkn
verili bir asal konumunda bir diin bir nceki diin yerini almas iin
geen T zaman saptanr. Buna gre k hz u forml ile verilir:

6zel Grelilik Kuram

24

C=

2L
T

(3-1 )

imdi, Yeryznn varsaylan ether ierisinde deiken ama bilinmeyen

bir Vhz ile devinmesi gerektiini biliriz. Bununla birlikte, aktr ki bu
hz rnein yaz ve k mevsimleri arasnda yaklak 36 mil/sn kadar bir
ayrm gsterecektir. imdi bu ayrmn deiik mevsimlerde gzlendii
biimiyle k hznda grnp grnmeyeceini grelim.
Eer C n ether ile greli hz ise, k laboratuar ile greli olarak
aynaya doru giderken C- U, ve geri dnerken C + V olacaktr. Gei
zaman Tbylece
T=

= 2LC = 2L
+
2
2
C+V

C -V

C -V

2
2
C l-(V / C )

2L
C

l+

V
C

2
2 +

( 3-2)
olur ki, burada sonucu kk V/C niceliinin bir sler dizisi olarak
yalnzca ikinci slere kadar andrdk.
Bylece belirtmek gerek ki gzlemlenebilir etki yalnzca kendisi o-s
dzeninde olan V2 /C2 dzenindedir. Fizikilerin bu problemi ciddi
olarak incelemeye balamalar ile ayn zamanda (on dokuzuncu yzyln
sonlarna doru) byle bir etki eldeki aygtlar ile saptanamayacak denli
kkt (ama bugn bu etkinin daha sonra tartacamz sonular ile
Kerr hcreleri yoluyla saptanmas olanakldr) .

ekil3-2

ayna

A ----- B

_./

o
saat

dili ark

IV
Michelson-Mor/ey
Deneyi
Ether nsavn snamadaki balca glk k hznn ok byk sanlk
gsteren lmlerini elde etmekti. On dokuzuncu yzyln sonlarna
doru olduka yksek sanla yetenekli giriimlerler gelitirilmiti.
Michelson ve Morley k hznn kendisini deil, ama iki dikey yndeki
k hzlarnn orann ok doru olarak len bir deney yapmak iin
bu olgudan yararlandlar. Bu oran, greceimiz gibi, ayrca ilkede bir
ether nsavn snamann arac olarak da hizmet edecekti.

ekil4-1

D
-------

yar-srl ayna

'-'\,A
1r

----------

-----------r--------_,

\1
\

1
y 1

Ll

1
1
1
1

ayna

/2

/, -------

\ i
1
.__dL!
\

1
\ 1
\!/
1

lll
ll l

/c

ayna

25

zel Grelilik Kuram

26

Deneysel dzenleme ekil 4-1 'de ematik olarak gsterilmitir. Ik A

noktasnda yan-srl bir aynaya girer. l nn bir blm A 'dan l1 uzakl
nda B 'de bulunan ve geriye yanstan bir aynaya gider. Bir baka
blm l2 uzaklnda bulunan C aynasna gider ve o da geri yansr. ki
n A noktasnda yeniden birleerek belirtildii gibi D noktasna gider
ve bir giriim kalb yaraur. Saaklar sayarak iki nn optik yollan ara
sndaki ayrmn ok dor u lmlerini elde etmek olanakldr.
Eer Yeryz etherde dinginlikte olsayd, ve eer l1 uzakl l2 uzak
lna eit olsayd, D noktasnda yapc giriim olurdu. Ama varsayalm
ki l1 * l2 ve Yeryz X ynnde bir U hznda deviniyar olsun. In
B 'den C 'ye ve yeni den geriye gitme zaman (Fizeau dili-ark deneyinde
olduu gibi ) denklem (3-2 ) tarafn dan verilir:
(4- 1 )
imdi, t n A 'dan C 'ye ve geriye gitme zaman olsun. Aktr ki k
2
A 'dan C 'ye geerken, C 'deki ayna ether ile greli olarak X ynnde bir
d = Ut 2 /2 uzakl boyunca devinir. Benzer olarak, k geri dnerken,
A aynas X ynnde ayn uzaklk kadar devinir. O zaman P isagor teore
mine gre, k nnn toplam yol uzunluu (geri ve ileri)

(4-2)
olur. Etherde k hz C olduuna gre,
(4-3)
(4-4)
(4-5 )
Zaman ayrm

.t

t - t

l
2
U
1
( 2 /C2)
C

=-

Eer (edimsel deneyde olduu gibi)

l1

(4-6)
l2

ise, o zaman
( 4-7 )

M hi kukusuz saak kaymas ile orantldr.

Michelson-Mor/ey Deneyi

27

imdi aygtn 90 dndrldn varsayalm. O zaman , saak ka

lbnn deimesi gerekir. Bylece aygtn dndrlmesi ile, srekli
olarak deien bir saak kaymasnn gzlenebilmesi ve maksimum ve
minimum un Yeryznn ether iindeki hznn ynn belirtnesi ge
rekir. Saak kaymasnn bii yklnden , hzn kendisinin U deerinin
hesaplanabilmesi gerekir.
H i kukusuz, rasian tsal olarak deneyin yapld anda Yeryz
etherde dinginlikte olabilir ve bu nedenle aygt dndrld zaman
herhangi bir gzlenebilir deiim olmayabilir. Ama, 6 ay bekleyerek,
Yeryznn hznn saniyede 36 mil kadar olmas gerektii karsana
bilir, ve buna gre o zaman bir saak kaymas gzlenebilir.
Tahmin edilen saak kaymas IJ2/C2 dzeninde olduu iin, hi ku
kusuz ok kk olmaldr. Gene de, Michelson ve Morley'in aygtla
r tahmin edilen kaymalar saptamaya yetecek denli duyarl idi. Buna
karn, deney yapldnda, deneysel doruluun snrlar ierisinde
sonu olumsuzdu. Yln hibir mevsiminde hibir saak kaymas gzlen
medi. Daha sonra, benzer bir trden daha san deneyler Michelson
ve Morley'in sonularn dorulamay srdrd.

V
Ether nsav1n1
Kurtarma abalan

Michelson-Morley deneyi hi kukusuz modern fizikteki en belirleyici

deneylerden biriydi. nk n bir ether tarafndan tand nsa
vnn dorudan karsamalarndan bir blm ile eliir. En sonunda
uzay ve zaman kavramlarmzda grelilik kuram tarafndan getirilen
kktenci deiimlere gtrd. Gene de bu deneyin bir sonucu olarak
fizikilerin dncelerini hemen deitirdikleri sanln amaldr. Asln
da, btnyle doal olarak, ya u ya da bu yolda etheri kurtarma, ya da
hi olmazsa Newton 'n devi m yasalarnn arkasnda yatan "sa-duyu"
uzay ve zaman kavramlarn ve bunlarn bir Galileo dnm ( 2-3 )
altndaki deiimsizliini kurtarma amacyla uzun bir almak nsavlar
dizisi denendi. Buna karn, tm bu giriimler en sonunda baarszla
urad ya da yle bir karkla gtrd ki fizikiler sonunda bu izgiler
boyunca daha ileri gitmemenin akllca olduunu dndler.
Burada, Michelson-Morley deneyi n i n olumsuz sonularn ak
larke n , eski uzay ve zaman dncelerini srdrebi lmek iin ya
plan balca dnce uyarlama ve ayarlamalarndan bir ka n n
zetini vereceiz. ( Bu abalarn daha kapsaml bir aklamas i i n ,
bkz. W . P anofsky v e M . P hillips, Classical Electricity a n d Magnetism,
Addison-Wesley, Reading, Mass. , 1 956; ayrca, C. Moller, The Theory of
Relativity, Oxford, New York, 1 95 2 . )
Bunlar arasnda en yaln olanlardan biri Yeryz gibi cisimleri n hava
da giden bir topun yzeyinin yaknlarndaki hava tabakasn srklernesi
gibi etheri yaknlarnda kendileri ile birlikte srkledii nerisi idi.
Bir sonu olarak, llen k hz mevsimler ile deimeyecek, nk
her zaman Yeryz ile birlikte devinen ether tabakas ile greli olarak
belirlenecekti.
28

29

Ether 6nsavtn Kurtarma abalan

Sir Oliver Lodge bir k nn hzla dnen bir diskin kenarnn yak
nndan geirerek byle bir etki iin bir snama yapmaya alt. Eer disk
bir ether tabakas srklyorsa, k n zerinde gzlenebilir etkiler
bcklenebilecekti. Ama bu deneyin sonular olumsuzdu.
Kk bir nesne dikkate deer bir ether miktarn yansra srklc
mezken, buna kar Yeryz gibi daha byk bir cismin hereye karn
bunu yapabilecei dncesi btnyle doal olarak kendini gsterdi.
Ama bu aklama da n sapmas zerine gzlemler sonucunda bir
yana atld.
Bu problemi anlamak iin, geici olarak Yeryznn etheri kendisi
ile birlikte srklemedii sayltsn yeniden irdeleyelim. Varsayalm ki
Yeryz ether ile greli olarak
ekil5-1
X ynnde Uhz ile dcviniyor
( bkz. ekil 5-1 ) ve bir gkbi
yldz
limci tclcskopunu, yalnlk uruna, Yeryznn deviminin
ynne dikey bir ynde ( Y)
aldmz uzak bir yldza e
viriyor olsun. Yldzdan gelen
k ether iinden Yynnde
yaylr. Bununla birlikte, teleskop Yeryz ile birlikte de
vindii iin, Yyn ilc greli
olarak belli bir e asnda (ge
tane=
nellikle ok kk) cvrilmeli,
c
ve buna gre tane:: e V/C ol
maldr. Yeryznn hz yaz ve
k arasnda 36 mil/ sn kadar
deitiine gre, yldzn asal
konumu yaklak 2 x o-4 rad
kadar deimelidir, ki iyi bir
teleskopta gzlenebilecek bir deerdir. Ve kayma gerekten de bulunur.
imdi, eer Yeryz ona bitiik bir ether tabakasn srklcscydi, yl
dzn konumunda byle bir sapmann (ya da kaymann ) grlmemesi
gerekirdi. Problem devinen bir trcne arpan ses dalgalar durumunda
ortaya kan probleme ok benzerdir. Problemi yalnlatrmak iin,
yine dalgalarn , ekil 5-2 'de belirtildii gibi, ok uzak bir kaynaktan
trenin yan duvarlarna dikey olarak arptn varsayalm. Bu dalgalar
duvarlar ve pencereleri ayn frekans ta titreim e geirecek ve bunlar da
kendi payiarna trenin iindeki havay titreime gcirecektir. Aktr ki
arpan ses bir dzlem dalga olduu iin , trenin duvarlar ayn ynde
karlk den dzlem dalgalar yayacaktr. Dolaysyla, trenin hznn
deimesi trenin iindeki sesin ynnde karlk den bir deiim ret
meyecektir. Ve aktr ki benzer bir yolda, uzak bir yldzdan Yeryznn
yzeyinin yaknnda devinen bir cthcr tabakasna arpan dzlcm k
=

zel Grelilik Kuram

30

ekil5-2
uzak kaynaktan ses dalgalar

trenin iindeki ses dalgalar

v---'

tren

dalgalar ynleri asndan Yeryznn hzna herhangi bir bamllk

gstermeyecektir.
Sir Oliver Lodge 'un deneyi, k sapmas zerine gzlemler ile bir
likte, bir e ther srklenmesi nsavn olduka kesin olarak dlyor g
rnr ve buna gre ether srklenmesi Michelson-Morley deneyinin
olumsuz sonularn aklamak iin kullanlamaz. Daha sonra almak
bir neri denendi: Belki de k hznn deeri hi potetik bir ethere gre
deil ama k kaynana gre C olarak belirlenir.
Hi kukusuz Yeryzndeki n ounun kayna Gnetir, ama
bu k kullanldnda Yeryznn yzeyindeki cisimlerden yansm
olacaktr. Bu kurama gre, son yansma k hzn belirleyen ana etmen
olacaktr. Bylece ister bir lamba isterse yansm bir gne kullanl
sn, Yeryzne greli olarak k hznn C olmas beklenecek ve bylece
Michelson-Morley deneyinin olumsuz sonucu aklanacaktr.
Bu nsav (k sapmas zerine gzlemler de aralarnda olmak zere)
eldeki olgulann birou ile tutarlyd, ama ifte yldzlar zerine gzlem
ler asndan ciddi glklere arpt. Bu glklcrin neler olduunu
grmek iin, yalnlk uruna, (ekil 5-3 ' te gsterildii gibi ) varsayalm
ki eit ktleli A ve B gibi iki yldz C ortak ktle zei evresinde da
i resel bir yrngenin kart yanlarnda devin iyor olsun ( daha genel
durum iin benzer sonularn doaca kolayca grlebilir) . Yldzlarn
yrngesinin zeinden ok byk bir d uzaklnda bir P gzlemcisi
olduunu dnelim; bu durumda yldzlarn yrngelerinin karsna
den a her zaman ok kk olacaktr. Yalnzca sonunda P noktasna
ulaacak bir yolda yaylan k nlarn irdeliyoruz. l 1 zamannda gn
derildikten sonra P'ye ulaan k nlar ile balayalm; t , zamannda
yrngenin ap o srada gr izgisi olan PC izgisi boyunca uzanr.
Biraz cebir araclyla (Pisagor teoremini iermek zere ) , V/C 'nin k
klnden tr (ki burada Vyrngedeki dn hzdr) , her iki
nn da PC yn boyunca ayn hz ile gidiyor olarak alnabileceini
grebiliriz ( V2/ C2 dzeninden terimleri gzard ederek, nk bunlar
sonraki tartmada ilgili olduklar grlecek olan V/C dzeninden belli

31

Ether nsavm1 Kurtarma abalan

ekil5-3

Bl=========================
ir
Ip

c:

------------------------ a -------------------------

terimler ile iliki iinde kktr). In daha yaknA yldzndan P'ye

ulamas iin gereken zaman

T =d-a
.t

(5-1 )

olacak (ki burada ayrngenin yanapdr), ve daha uzak B yldzndan

P'ye ulamas iin gereken zaman ise
Tlll

=d+ a

(5-2 )

olacaktr. ki yldz yrngelerinde ilerlerken (k hz yayan yldz

ile greli olarak her zaman C olmak zere),A ve B 'denP'ye ulaan n
lar deiik hzlar kazarmaya balayacaktr. Gerekten de, yrngenin
apnn gr izgisine dikey olduu t2 zamannda, P'den uzaklamakta
olanA 'dan gelen n hz C- V, ve bu aradaP'ye yaklamakta olan
B 'den gelen n hz C+ V olacaktr. (Burada 6'nn kkln 62
dzenindeki terimleri gzard etmek iin kullandk). Bu n P'ye ula
mas iin gereken zamanlar (kullanmakta olduumuz yaklaklklarda)

(5-3)
olacaktr. Son olarak, yrngelerin 1 80 boyunca dnd ( ve bylece
apn bir kez daha gr izgisi boyunca olduu) t 3 zamannda,

T3A

=d+ a
c

=d-a
T38 --

(5-4)

olacaktr. imdi u hesaplamay yapalm:

= (d-a)
=
T T 2.4 -TU
- C- V

C C

(5-5 )

Bu v/c'de birinci-dzenden bir niceliktir. Dahas, d bir gkbilimsel

uzaklk dzeninde olduu iin, kolayca (dv)1 c2 > a/colabilir. Byle bir
durumda,A yldzndan t2'de yaylan kP'ye bu yldzdan t1'de yaylan
ktan nce ulaacaktr. Bu nedenleA yldzndan hibir n P'ye ula-

32

zel Grelilik Kuramt

mad karlk den bir zaman dneminin olmas gerekecektir ( hi

kukusuz B yldz iin de benzer sonular alnacakur) . Bu ifte yldzdan
gelen n yeinliinde olduka arpc ve kolayca gzlenebilir trde
bir deiim retecektir, ki gerekte bulunmu deildir. Buna gre, n
kayna ile greli olarak bir C hz ile yayld nsavnn savunulabilir
olmad vargsn kannz.

VI

Lorentz Elektron-Kuramt
Ether nsavn 4 v e 5'inci Blmlerde alntlanan trde deneyierin so
nular ile uzlatrma ynnde btnyle deiik bir giriim Lorentz
tarafndan gelitirildL Lorentz kuram, greceimiz gibi, gerekten
de byle bir uzlamaya gtrd; ama bunu yapmakla, uzay ve zaman
lmlerinin anlamn ok daha derin bir dzende ilgilendiren yeni
problemler yaratt ve bunlar Einstein' n kktenci anlamda yeni uzay ve
zaman kavramlan iin bir temel salad.
Lorentz kuram bugn artk genellikle kabul edilmesc de, belli bir
ayrntda incelemeye deerdir, nk yalnzca grelilik kuramnn do
uuna gtren tarihsel balarnn anlalnasn salamakla kalmaz, ama
ayrca, ve ok daha byk lde, Einstein' n probleme yeni yaklam
nn zsel ieriini anlamamza yardmc olur. Gerekten de, Lorentz ku
ramnn eletirel bir irdelemesi daha imdiden tannan ve kabul edilen
fiziksel kavramlar temelinde Newton ' n uzay ve zaman kavramlannda
neyin yanl olduunu aka grmeye gtrr, ve ayrca bu kavramiann
yol at glklerden kamabilmek iin gereken deiimierin pek
ounu ortaya koyar.
Lorentz bir ether sayltsn kabul ederek balad. Bununla birlikte,
temel olarak yeni olan adm uzay ve zaman lme srecinin zdein
atomik yaps ve zdein ether ierisindeki devimi arasndaki iliki ze
rine bamlln incelemekti.
zdein elektron denilen negatif ykl paracklardan ve elektron
lar kendilerine doru eken pozitif ykl cisimlerden (ki Rutherford
tarafndan kk ekirdekler biiminde olduklan gsterildi) yapl
atomlardan olutuu imdiden biliniyordu. Atomlar arasnda onlar
molekllere ve en sonunda makroskopik kat nesnelere balamadan so
rumlu kuwetlerin, usayatkn zeminler zerine, bir atomun elektronlan
33

34

zel Grelilik Kurami

ve pozitif ykl paras arasndaki ekici kuvvet!erden, ve elekronlar ve

elekronlar arasndaki itici kuvvetlerden doduu varsayld. rnein
bir kristal rnty ( lattice) irdeleyelim. Byle elektriksel kuvvetlerin bir
dengeye geldii yerler o zaman rntdeki ardk atomlar arasndaki
D uzakln belirleyecektir, yle ki, son zmlemede, verili herhangi
bir ynde belirli bir sayda atomik adm kapsayan byle bir kristalin
bykl bu yolda belirlenir.
Lorentz elektriksel kuvvetlerin zde etherdeki gerginlik ve gerinim
durumlan olduunu varsayd. Maxwell'in denklemlerinden (ki etherin
dinginlikte olduu gnderme atsnda geerli olduklar varsaylr) yk
l bir parac kuatan elektromanyetik alan hesaplamak olanaklyd.
Etherde dinginlikte olan bir parack iin bu alan bir <1> gizilgcnden
tretilebilirdi; <1> ykten R uzaklnn kresel olarak simetrik bir fonksi
yonudur, ya da, <1> = q/R (ki burada q paracn ykdr). Ether iinden
bir v hz ile devinen bir yk iin benzer bir hesaplama yaplnca, kuvvet
alannn bundan byle kresel olarak simetrik olmad bulundu. Ter
sine, simetrisi bir evrinme elipsinin simetrisi oldu ki, bunun aplar
hza dikey ynlerde deimez ama devim ynnde 1 - (v 2 1 c2) orannda
ksalr. Bu ksalma aktr ki elekronun ether iinden deviminin bir
etkisidir.
Kristalin atomlannn tmne bal elektriksel gizilg tam olarak kris
tali oluturan her bir paraca bal gizilglerin toplam olduu iin,
bundan u kar ki btn bir e-gizilgler kalb, tek bir elekronunun
alan durumunda olanla tam olarak ayn yolda, devim ynnde kaslr
ve dikey ynde deimeden kalr. imdi atomlarn denge konumlar
minimum gizilg noktalarndadr (ki o noktalarda zerlerindeki net
kuvvet sfrlanr). Bundan u kar ki e-gizilgler kalb devim ynnde
kasld zaman, btn ubukta a n nde karlk den bir kaslma
olacak, ve bylece ubuk 1 - (v 2 1 c 2 ) orannda ksalacaktr. Bir sonu
olarak, dinginlikte l0 uzun uunda olan bir lme ubuu, uzunluu
nun ynnde bir v hz ile devinirken,

l=l

(6-- 1 )

boyutunda olacaktr. Ama eer ubuk devim ynne dikey ise, uzunluu
hi kukusuz deimeyecektir.
imdi Michelson-Morley deneyine geri dnelim. Giriimlerin kol
lar atomlardan olutuu iin, ( 6-- 1 ) denklemi tarafndan verilen ayn
deiime urarnalarn bekleriz. Bununla birlikte, yalnzca uzunluu
devim ynne kout olan ubuk ksalacaktr; teki ubuk uzunlukta
herhangi bir deiime uramayacaktr. ki ubuun dinginlikte iken
uzunluklarnn eit olduu varsayld iin, (4-6) denkleminde

l = l 0 J1

(v2 1 c2 )

deerlerini yazar ve unu elde ederiz:

( 6--2 )

Lorentz Etektran-Kuram

35

( 6-3)
Bu yolda, Yeryznn hzndan bamsz olarak, hibir saak kaymas
olmayacan hesaplar, bylece ether kuramn Michelson-Morley de
neyinin sonular ile uzlatrrz. Bu uzlama hi kukusuz ether iin
den devinen bir nesnede Lorentz kaslmas denilen eyin dorudan bir
sonucudur.'

'Fitzgerald daha nce

ad hoc zeminlerde

kuramsal olarak aklayan ilkin Lorentz oldu.

benzer bir kaslma nermiti, ama onu

VII

Lorentz Kuram1n1n
Daha te Geliimi

Blm 6'da betimlenen sonucun ok anlaml olmasna karn, kendi

bana bu problemde nemli olan tm etmenlerin tam bir aklamasn
vermez. Bylece, k hznn gerekli doruluk ile dorudan lmnn
Lorentz'in zamannda olanakl olmamasna karn, aktr ki byle l
mler gerekletirilebilir olduunda (imdi olduu gibi) ne olacan
tahmin etmek onun iin zorunluydu. nk belki de henz ok san
bir Fizeau deneyi yoluyla Yeryznn ether ile greli v hzn lmek
ve bunu ( 3-2) denklemindeki v 2 1 c 2 dzeninden terimleri kullanarak
yapmak olanakl olabilirdi.
Problemi ele almak iin Lorentz'in yalnzca ether iinden devinen
cetvelierin kaslacaklar olgusunu deil, ama ayrca saatler zerinde
karlk den belli bir etkinin olabileceini de dikkate almas gerekli
oldu (nk k hzn bu yolda lmek iin hem bir cetvel hem de bir
saat gereklidir). Bu problem zmlemesi olduka kark bir prob
lemdir, ve bu nedenle ilgili balca etmenlerin bir blmnn yalnzca
taslan vereceiz.
Tipik bir saat M X - KX denklemini doyuran uyumlu bir salmatr
( oscillator) , ve burada M saatin ktlesi ve K onun kuvvet deimezidir.
Dnemini u forml verir:
=

T = 2t

( 7-1 )

imdi, ilk olarak devinen bir elekronun ktlesine ne olduunu irde

leyelim. Bir elekronu ivmelendirirken srekli olarak artan bir manyetik
36

Lorentz Kurammm Daha te Geliimi

37

alan yaraunz. yi bilindii gibi, deien bir manyetik alan bir elektriksel
alan retir. Ve Lenz'in yasasna gre, bu elektriksel alan ilk olarak artan
manyetik alan reten elektromotif kuvvete kart olacak bir doadadr.
Baka bir deyile, elektromanyetik srelerde bir tr sredurum ya da
deiime diren vardr ki, rnein bir bobinin indklenme zelliinde
kendini gsterir. Bir elektron durumunda bu sredurum vneye bir di
ren olarak grnr. Ayrnuh bir hesaplama (ki bu almann alannn
tesindedir) , eer bir elektrona a vnesi verilirse,
( 7-2)
denklemi tarafndan verilen bir "geri kuvvet/back force " olduunu gs
terir, ki burada 'A elektronun yk bykl ve dalm zerine dayal
bir deimezdir. (Yava-devinen bir kresel-kabuk yk ya da r0 yanap
ve q yk iin, 'A = q 2 / r0 . ) Elektronun devim denklemi o zaman

mma = - 'Aa +F

( 7-3)

olur ki, burada mm sradan " mekaniksel" ktle ve F uygulanan kuvvetin

arta kalandr (ivnelenen elektronun kendisi tarafndan retilen alana
bu tepkisinin zerindeki blm ) . Bu denklem
( mm + 'A)a = F

ya da ma = F

( 7-4)

olarak yeniden yazlabilir ki, burada m = mm + 'A. Belirtmek gerek ki,

edimsel devim denklemlerinde bir m etker ktlesi vardr ve buna gzlem
lenen ktle de denebilir. nk parac ivnelendirmek iin gereken
kuvveti gzlemlerken llen bu ktledir. te yandan, 'A "elektroman
yetik ktle" olarak adlandrlr ve akur ki etker ktleyi vermek zere
mm'ye eklenmelidir.
Byle bir e tker ktle hidrodinamikte de bulunur. Hidrodinamikte
devinen bir topun yaknndaki svy srkledii ve buna gre vneye di
rencinin bir bolukta bulunan byle bir topun direncinden daha byk
olduu gsterilir. Denebilir ki elektronun yaknndaki elektromanyetik
alan da benzer olarak sreduruma katkda bulunur.
Yukandaki irdelemeler mekaniin denklemlerinin elektrodinamiin
denklemleri ile derinden bal olduunu gsterir. Eer mm ve 'A arasn
da ayrm yapmann bir yolu bulunabilseydi, bu iliki zellikle nemli
olurdu. Lorentz' e gre byle bir ayrm ilkede olanakl olmaldr. nk
Lorentz kuram zerine dayal daha te bir hesaplama 'A elektromanye
tik ktlesinin ether ile greli hzn bir fonksiyonu olduunu gsterdi.

"-o
) - (v 2 1 c 2 )

( 7-5 )

ki burada "-..o etherde dinginlikte olan bir elektronun elektromanyetik

ktlesidir. Ote yandan, Newton kavramiarna gre, mekanik ktlenin
hzdan bamsz bir deimez olmas gerekir. Buna gre e tker ktle
iin u forml yazanz:

38

6zel Grelilik Kuram

(7-6)

O zaman, etker ktlenin hz ile deimesinin incelemesi yoluyla, mm

mekanik ktlesi 'A/ - (/ 1 c 2 ) elektromanyetik ktlesinden ayrdedi
le bilmelidir. Gerekte katot-n e/m lmleri ile byle incelemeler
ya ln tr. Bu deneyler etker ktlenin gerekte hz ile birlikte ve 1 /
- ( v2 1 c2 ) orannda arttn ortaya karr. Bylece , yle grnr
ki ya tm ktle kkende elektromanyetiktir ya da, bilinme en bir ne
denle, elektromanyetik-olnayan mm mekanik ktlesi de I/ - (v 2 1 c 2 )
ile orantldr. Mekaniin yasalar sz konusu olduu srece, bu n
savlarn her ikisi de ayn sonulara gtrr, yle ki, bu tartmada,
ktlenin kkenine ilikin soru ile daha te ilgilenmemiz gerekmez.
Bizim iin gerekte

m=

mo
l - (v2 / c2 )

(7-7)

formlnn elimizde olduuna dikkat etmek yeterlidir, ki burada m0

etherde dinginlikteki paracn gzlemlenen ktlesidir.
O zaman aktr ki ether iinden devinen bir saatte her parack
arlat iin, byle bir saat daha yava salnm yapmaldr. Bununla
birlikte, dnemi hesaplamak iin yalnzca ktle deiimini deil, ama
ayrca K kuvvet deimezindeki deiimi de dikkate almamz gereke
cektir. Bu ether iinden devimin atomlar aras kuvvetlerdeki etkilerinin
biraz ayrntl bir aratrmasn gerektirecektir-bir tartma ki burada
sunulmayacak denli uzundur.
Byle bir hesaplama K = J\ - ( v 2 1 c 2 ) olduunu gsterecek ve so
nuta

T=

To
1 - (v2 1 c 2 )

(7-8 )

l - (v2 / c2 )

(7-9)

elde edilecektir, ki burada T0 etherde dinginlikte olan saatin dnemi

ve T karlk den saatin ether iinden devimi srasndaki dnemidir.
Bylece ether iinden devinen saatler

y=

orannda yavalar.
imdi laboratuar ile birlikte devinen kii de atomlardan olumutur.
yleyse bedeni cetvelleri ile ayn oranda ksalacak, yle ki bir deiimin
yer aldn anlamayacaktr. Benzer olarak, fiziksel-kimyasal sreleri de
saatleri ile ayn oranda yavalayacaktr. Byk olaslkla ansal sreleri
eit bir oranda yavalayacak ve bylece saatlerinin deimi olduunu
grmeyecektir. Bu nedenle cetvellerine etherde dinginlikte olsalard
tayacak olduklar ayn l0 uzunluunu ykleyecek, ve benzer olarak

Lorentz Kuramnn Daha 6te Geliimi

39

saatlerine yine ayn T0 dnemini ykleyecektir. Dolaysyla deneysel so

nularn yorumlarken bunu dikkate almalyz.
imdi k hznn Fizeau yntemi ile lmne geri dnelim. Bir labo
ratuann Yeryznn yzeyi ile birlikte devinen saatleri ve cetvelleri dei
ime urad iin, en iyisi bu deneyi kendimizi ethere gre dinginlikte
olan bir gnderme ats iinde imgeleyerek betimlemek olacaktr. Ik
hz o zaman bu gnderme atsnda c olacaktr. Bir k n ether at
snda lld gibi t O zamannda dili arka girsin (bkz. ekil 3-2).
Yeryznn yzeyinin (laboratuar ile birlikte) ether iinden v hz ile
devindiini varsayyoruz. t 1 bir k n iinA 'dan karak B 'de onu yans
tacak olan aynaya gidi zaman olsun. Laboratuann devimini anmsarsak:
=

l + vt 1 ct1
=

ya da

(7-1 0)

Geriye dnmektc olan k n iin benzer olarak unlar elde ederiz:

t2 = l
c+v

--

(7-1 1 )

ve

Ama imdi anmsyoruz ki cetvelin edimsel uzunluu l = l0 1 - ( v 2 1 c 2 )

deerine ksalrken, bu arada saatin dnemi T= T0 .j - (v 2 1 c2 ) deerine
ykselir. Bu deerlerin denklem (7- l l )'de yerine koyulmas unlar
verir:
210

c I - (v 2 / c 2 )

ya da

2l o
o = -c-

(7-1 2)

Bu sonu laboratuarn ether ile greli hzndan bamszdr. Ama

eer laboratuardaki gzlemci cetvellerine ve saatlerine ne olduunu
anlamazsa, ve k hzn onlarn deimemi olduu saylts altnda
lerse, hi kukusuz bu hz 2 10/ 7 olarak hesaplayacaktr. Bylece ta
ntlam oluruz ki, devinen saatlerdeki Lorentz kaslnas ve yavalamas
nedeniyle, eer her bir gzlemci kendi aletlerinin doru kayt yaptn
varsayarsa, tm gzlemciler Fizeau yntemi yoluyla k hz iin ayn lmleri
elde edecektir. Bu hi kukusuz Fizeau deneyinin Yeryznn ether ile greli
hzn bulmak iin kullanlamayaca anlamna gelir, nk sonucu bu
hzdan bamszdr.

VIII
Lorentz Kuraminda
Ezamanliiii lme Problemi
Blm 6 ve 7 ' nin sonular bize ne Michelson-Morley deneyinin ne de
Fizeau deneyinin Yeryznn ether ile greli hz konusunda bir bilgi
verchildiini gsterir. Gene de aktr ki bu hz Lorcntz kuramnda
zsel bir rol oynar. nk onu bilmedike, ether ile greli olarak din
girliktc olan cetveller ve saatler tarafndan belirtilecek "doru uzunluk"
ve "doru zaman"n nasl lleceini bulmak iin cetvellerimizi ve
saatlerimizi dzeltemcyiz.
Bu soru zerine bilgi salamak iin daha te bir giriim olarak k
hzn lmenin daha baka bir yolunu irdeleyclim. Laboratuar gnder
mc atsnda lld gibi bir 10 uzakl tarafndan ayrlan A ve B gibi
iki nokta dnelim. Varsayalm ki laboratuar ether ilc greli olarak AB
izgisi ynnde bir v hz ile deviniyar olsun. A 'dan B 'ye bir k sinyal
gnderelim ve sinyaln A 'dan B 'ye gemesi iin gereken t0 zamann
(laboratuar saatleri tarafndan belirtildii gibi) lelim. llen k
hz o zaman u olacaktr:
c ..

!._y_

to

( 8-1 )

Eer bu llen hzn hesaplanabilir bir yolda laboratuarn ether ile

greli hz zerine baml olduunu gsterebilirsck, o zaman bu hz
bulma, ve bylece cetvellerimizin ve saatlerimizin "doru uzunluklar"
ve "doru zamanlar" vermek zere dzeltilmesine izin verme proble
mimizi zcbiliriz.
Eer A ve B noktalarna san olarak senkronize edilmi edeer saatler
yerletirebilirsek, ilkede deneyi yapabiliriz. Sinyaln yola k zerine
A noktasndaki saatten ve var zerine B noktasndaki saatten yaplan
40

Lorentz Kuramnda Ezamanll 61me

41

okumalar arasndaki ayrm o zaman t0'a eit olacaktr. Ama saatleri na

sl senkronize edebiliriz? Yaygn bir yol radyo sinyalleri kullanmaktr.
Ama bu aktr ki burada ie yaramaz, nk radyo dalgalan k hz
ile yol alr ki, hi kukusuz deney yoluyla belirlemeye altmz ey
tam olarak bu hzn kendisidir. Bu nedenle saatleri senkronize eunenin
salt mekanik olan bir baka yolunu nereceiz. ki benzer saat yapalm,
onlar yan yana koyalm ve senkronize edelim. Ayn hz ile ilediklerini
dorularlktan sonra, sarsn tlara ve drtlere bal ivmeler yoluyla i
dzeneklerinin devimlerini bozmayacak bir yolda saatleri ok yava ve
yumuak bir yolda ayraln . O zaman , en azndan Newton mekanii
nin ve ayrca "sa-duyu"nun genellikle kabul edilen ilkelerine gre, iki
saatin ayrlma srasnda ayn hzlarda ilerneyi srdrmeleri gerekir ve
buna gre senkronize kalrlar. Bunu snamak iin, onlar benzer bir
yolda biraraya geri getirebilir ve ayn okumalan gsterneyi srdrp
srdrmediklerini grebiliriz.
imdi eer ether ile greli olarak v hz ile devinen bir laboratuarda ol
salard bu saatiere ne olacan grelim. Bir kez daha, kendimizi etherde
dinginlikte olan gzlemciler olarak imge !iyoruz. Saatler balangta bira
rada ve karlatolmakta iken, etherde dinginlikte olan benzer saatlerden
- (v2 1 c2 ) orannda daha yava ilediklerini grrdk. imdi A saati
laboratuarda ayn yerde kalrken, B saati devindirilir. Devinirken, ether
ile greli hz v + Bv 'dir. Devimin yumuak ve dereceli olmasn salayabil
mek iin, Bv v olduunu varsayyonz. Eer l ether gnderme atsnda
lld gibi en son ayrlma ise, ve t ayrlma iin gereken zaman ise
(yine ether gnderme atsnda lld gibi) , o zaman

l = Bvt

(8-2)

Saatler ayrlmakta iken, hafife ayr oranlarda iliyor olacaklardr. Ger

ekten de, eer 0 = 1/ T0 bir saatin etherde dinginlikte olduu zamanki
v
frekans ise, o zaman A saatinin ether gnderme atsnda gzlendii
gibi "doru" frekans

u
VA = Vo v l - 7

(8-3)

iken B saatinin frekans ise

( 8-4 )
olacaktr. B v' nin slerinde aarak, v e B v ' n i n yalnzca birinci slerini
koruyarak, unu elde ederiz:
2
2
B vv0(v / c ) _ B vv .. (v / c )
(8-5)
vA vB = l - (v2 / c2) l - (v2 / c 2 )
_

Eer saatleri ayrmak iin bir

evre ayrmlan yle olacaktr:

zaman gerekli ise, o zaman saatierin

42

6zel Grelilik Kurami

2)
2
- (v 1 c 2 )
v i(v 1 c

Zaman okumalanndaki ayrm

t A - t ll

j>

l(v 1 c2 )
( V2 / C 2 )

=- = -.O...,....:,
.:.,.--V

( 8-7 )

olacaktr. l = /0 [ 1- ( ? 1 Cl) ] 'h yer deiimi unu verir:

2
l 0 (v / c )
t A - t = ---;==='===
2 2
B

(8--6 )

- (v / c )

(8-8)

O zaman saatierin /0 ayrlklar ve v ile orantl bir miktar kadar evre d

na ktn grrz. ov ayrlmakta olan iki saatin hemen hemen ayn
hzda ileyecekleri kadar kk olsa bile, t l/ov zaman aral karlk
den bir yolda artar, yle ki btnsel greli evre kaymas ov' den bam
szdr. Ayrca belirtmeye deer ki, benzer bir uslamlama yoluyla, eer
yine biraraya geri getirilecek olurlarsa iki saatin yeniden evre birliine
girecekleri ve ayn okumalar verecekleri gsterilebilir.
Hi kukusuz, ov byk olduu zaman, ov'nin s alm daha ileri g
trlnclidir, ve saatler arasndaki evre ayrm bundan byle (8--6 ) - (8--8 )
denklemleri yoluyla verilmeyen olduka kark bir fonksiyona dner.
Daha sonra gstereceiz ki (bkz. Blm 28) , ov C'ye yaklarken, birbi
rinden ayrlan ve daha sonra yeniden biraraya getirilen iki saat gerek
ten de ayn okumay gsterneyecektir. Ama imdilik kendimizi kk ov
deerine snrladmz iin, (8--6 ) - (8--8 ) denklemleri geerli olacaktr.
Yukardaki tartmann tandad ey iki saat edeer yapda olsa ve
yan yana ayn h:zda ilese bile, ayrlmalan zerine senkronizmden ka
caklar ve deiik zaman okumalar verecekleridir, geri yeniden geriye
biraraya getirildiklerinde senkronize okumalara geri dnecek olsalar da
(yeter ki saatierin ov greli hz hibir zaman ok byk olmasn ) . te
yandan, laboratuar gnderme atsnda (ki genellikle ether ile greli
olarak devinir) bulunan ve bu evre kaymasnn varoluunu alglamayan
gzlemci elindeki A ve B gibi iki saat ayn okumalar verdii zaman iki
olaya ezamanl diyecektir. Bylece neyin ezamanl olduu ve neyin
olmad konusunda bir yanllk yapacaktr.
Bir laboratuar gzlemcisi tarafndan yklenen zamanlar ve etherde
dinginlikteki saatler tarafndan lld gibi "doru" zamanlar ara
sndaki ilikiyi bulmaya alalm [dikkat edin ki ( 8-8 ) 'e gre, v O
iken, yer deitiren saatler senkronize kalr, yle ki etherde dinginlikte
olan byle saatler deiik yerlerde olsalar bile "doru" zaman l erler.
2 2
(D.B. ) ] . imdi laboratuar saat okumasnn yalnzca t ' = t 0 / - (v / c )
formlne gre dzeltilmesi zorunlu olmakla kalmaz, ama ezamanl
lktaki yanlgnn da giderilmesi gerekir; denklem ( 8-8) 'den grrz
ki, yer deitiren saat yer deitirmeyen saatten daha kk bir okuma
verir, yle ki ( 8--8 ) deeri t ' deerine eklenmelidir. Bu unu verir:
=

Lorentz Kuramnda Ezamanltltt lme

t 0 + vl0 / c2
t = -i======
I - (v 2 1 c2)

43

( 8-9)

imdi A 'daki bir k akmasnn yaylmas ve n B 'de al nmak

zere ll bir uzaklk boyunca gitmesi iin gereken zaman n bulun
mas yoluyla k hzn lme problemine geri dnelim. Varsayalm ki
laboratuar donatmnn yardmyla llen uzaklk ve zaman srasyla l0
ve t 0 olsun ve llen k hz c m = /0/ t0 olarak verilsin. Dahas, varsayalm
ki laboratuar AB izgisi ynnde ether ile greli olarak bir v hznda
deviniyor olsun. / uzakl A ve B arasndaki "doru/true " uzaklk olsun.
Ama laboratuar devinmektc olduu iin, k bir r = l + vt uzakl kadar
yol almaldr (burada t n A 'dan B 'ye gitmesi iin alnan "doru"
zamandr) . r = ct olduu iin,

l= ( c - v) t
olur. Ama (8-9) 'u kullanarak, ve l =

l0/ 1 - ( v2 1 c2 )

ile, una ularz:

= (c - v) (t0 + vl0 / c2 )
v -7o
l - (v 2 / c2)
(8-1 0)
Bunu (8-1 ) ile karlatrrsak grrz ki, devinen gzlemci ether iin
deki kendi hzndan bamsz olarak k iin her zaman ayn llen hz
( Cm = C) elde edecektir.

IX
Lorentz Dnm
6, 7 ve S ' inci Blmlerde grdmz gibi Lorentz kuram ether ile
greli k hzn gzlemlernenin eitli doal yntemlerinin (Michelson
Morley deneyi, Fizeau dili-ark deneyi, ve bir sinyalin iki nokta arasnda
iletilmesi iin gereken zamann dorudan lm) laboratuar aletle
rinin hzndan bamsz olan sonulara gtrdn imler. O zaman
sonulan bu hz zerine baml klan ve bylece bu hzn llmesine
izin veren herhangi bir deneyin varolup olmad sorusu doar. Bu b
lmde Lorentz kuramma gre gerekte byle hibir deneyin olanakl
olmadn gstereceiz.
Bir olayn ether iinden laboratuar ile birlikte devinen aletler yoluyla
llen x ', y ', z ' koordinatlar ve t ' zaman ve etherde dinginlikteki kar
lk den aletler yoluyla llen "doru" x, y, z koordinatlar ve "doru"
t zaman arasndaki ilikiyi bularak balayacaz (bkz. ekil 9-1 ) .
Elverililik uruna, ilerinde x ' = y ' = z ' = t ' = O koordinatlan ile bir ola
yn x = y = z = t = O koordinatlan ile bir baka olaya karlk dt koor
dinat aulann irdeleyelim. Laboratuann z ynnde bir v hz olduunu
varsayyoruz. Eer laboratuar gnderme atsnda n kenan z ' = 10 ' da
iken arka kenan z ' = O' da olan duraan bir lme ubuun u irdelersek,
o zaman denklem ( 8-9) bize imdiden z ' = l0 'a karlk den t zaman
iin uygun anlaum verir. z '= 10 ile unu elde ederiz:
t ' + vz' 1 c 2
t=
(9- 1 )

l - (v 2 / c2 )

ve y deerleri z ynndeki devimler tarafndan deitirilmedii iin,

X= X

y =y

(9-2)

Geriye yalnzca z iin z ' ve t ' terimlerinde karlk den bir anlatm
bulma problemi kalr. Gerekte, z ' deerini z ve t terimlerinde zerek

44

Lorentz Dnm

45

ekil 9-1
zaman ekseni

zaman ekseni

lme
ubuunun
n kenan

lme
ubuliunun
arka kanar

uzay
ekseni
- lo -

ether gnderme ats

(a)

laboratuar gnderme ats

( b)

balamak teki yoldan balamaktan daha kolaydr. Bunu yapmak iin,

ilkin ether gnderme atsnda cetvelin uzunluunun yn boyunca v
hz ile devindiini anmsyoruz. Problemi yalnlatrmak iin, varsayalm
ki t O'da cetvelin arka kenan z O'dan geiyor olsun. ki gnderme a
tsnda koordinatlarn kken noktalarn seimimiz ile uyum iinde, bu
durum laboratuar gnderme atsnda z - = O ve t ' O'a karlk decektir.
O zaman, eer cetvelin n kenan z noktasna t zamannda ularsa ( ki
bunlar laboratuar gnderme atsnda z , t ' deerlerine karlk der) ,
cetvelin edimsel uzunluu z "= z - vt olacaktr ( devimini dikkate alarak) .
2 2
Lorentz kaslmasndan, z
z '1 - (v j c ) , ya da
=

"

z'

= 1 - (v2

z - vt

elde ederiz. Yukarda t yerine

Biraz cebir unu verir:

1c

2)

(9-3)

(9-1 ) 'i geirerek unu elde ederiz:

z
vt'
(9-4)
2
2
+

/
(v
1
c ) l - (v2 / c2 )

= -;=1=_=(v==2=/=c2=)
z' + vt'

(9-5)

(9-1 ) , (9-2) ve (9-5) denklemleri x , y, z, t deerlerini x , y ', z , t ' deer

lerinin fonksiyonlar olarak anlatr, ve bylece "doru" koordinatlar ve
ether ile greli olarak V hznda z ynnde devinen bir gzlemci tara
fndan llen koordinatlar arasndaki bir dnm tanmlar. Buna
Lorentz dnm denir.
Almak olarak, (9-1 ) 'den z 'yi kaldrabilir ve bylece unu elde ede
bilirdik:

46

zel Grelilik Kuram

t - vz 1 c 2
1 - (v 2 1 c 2 )

( 9-6)

(9-3) , (9-6) ve (9-2 ) denklemleri imdi x ', y ', z ', i ' deerlerini x, y, z,
t deerlerinin fon ksiyonlar olarak anlatr. Bu x, y, z, t deerlerinden
x ', y ', z ', t' deerlerine evrik Loren tz dnmdr. Dnmn yn
ve evrik biimleri hi kukusuz edeerdir, nk biri tekinden tre
tile bilir.
imdi t = O' da ( x = y = z = O) kken noktasndan yaylan bir k dal
gasn irdeleyelim. Bir k dalgas ether iinden C hznda yaylacakur,
yle ki dalga n u yzey tarafndan tan mlanr:
( 9-7)
imdi bunu x ', y ', z ', t ' terimlerinde anlatalm. (9-1 ) , (9-2) ve ( 9-5 )
denklemlerini kullanarak unu elde ederiz:

c2t ' 2 - x ' 2 - y ' 2 - z ' 2 = 0

( 9-8)

(9-8) denkleminden grrz ki n ayrca x -, y ', z -, t ' gnderme atsn

da C "llen hz" ile yaylan bir dalgay temsil eden bir kre olacak
tr. Bu sonutan grlecei gibi, cetvelierin ve saatierin ether iinden
devimden doan deiimlerinden tr , Lorentz kuram tm biimde
olarak devinen gzlemcilerin ether iindeki devimlerinin hzndan bamsz
olarak a ayn C hzn ykteyeceini imler. Bu yolda k hzn lmenin
tikel yollarnn nasl laboratuar gnderme atsnn hzna baml ol
mayan deerler verdiini gsteren 6, 7 ve 8 'inci Blmlerin sonularn
genelletiririz.

X
Lorentz Kuram1na Gre
Uzay-Zaman lmlerinin
Anlamianna znl ikircim
6, 7 , 8 ve 9'uncu Blmler Lorentz kuramma gre k hznn her
lmnn laboratuarn ether ile greli hzndan bamsz olarak
ayn sonuca gtreceini gsterir. Gene de, bu kurarn tm yasalarn
ve denklemlerini etherde dinginlikte olmalar gereken cetveller ve sa
atler tarafndan llen "doru" uzaklk ve zamanlarn terimlerinde
formle eder. yleyse, gerekte ne demek olduklarn bilebilmek iin,
llen uzunluklarn dzeltilmesi, aletlerin deviminin etkisinin dikkate
alnmas gerekir. Ama eer Lorentz kuram doru ise, gzlenen uzaklk
ve zamanlar byle dzeltmenin hibir yolu olanakl deildir. "Doru"
uzaklklar ve zamanlar yleyse znl olarak ikircimlidir, nk edim
sel lm ve deneylerde bulunabilecek tm gzlemlenebilir ilikilerin
dna derler.
O zaman etherde dinginlikte olan cetveller ve saatler tarafndan l
lmesi gereken bu "doru" uzaklk ve zamanlarn durumu ne olabilir?
Eer etherin ne olursa olsun baka herhangi bir bamsz kant teme
linde tantlanmam salt varsaymsal bir kendilik olduunu anmsarsak,
problem daha da keskinleir. Bu "doru" uzaklk ve zamaniann gerek
ten de herhangi bir anlam var mdr? Yoksa olgusal nesneleri ilgilendi
ren varglar karabilmek iin geometrik teoremleri uygularken zaman
zaman imgelemlerimizde izdiimiz kesikli izgiler gibi salt kavramsal
bulular olmasnlar?
Problem yalnzca Lorentz'in kuramnn zmlemesinin bir sonucu
olarak doan salt kuramsal bir problem deildir. O denli de olgu dz
lemindeki bir problemdir. nk Michelson-Morley deneyi edimsel
47

48

zel Grelilik Kuram

olarak Lorentz kuramnn syledikleri ile uyum iinde Yeryznn

hzndan bamsz olan sonular verdi. Lorentz'in zamannda, Fizeau
dili-ark deneyi kuram snamak iin gereken sanlk dzeyinde yerine
getirilebilir deildi, ama o gnden bu yana k atlarnn zamanlamas
iin gereken sanl salayan elektriksel yntemler gelitirilmitir, ve
bu deneyler n Yeryznn hzndan bamsz olan ll bir hzn
da verir. Bundan baka, daha sonra greceimiz gibi, Einstein'n tm
gzlemcilerin ayn k hz lmn elde edecekleri saylts zerine
dayanan grelilik kuram deiik trlerden birok deneyde doru ola
rak bulunmutur, yle ki bu temel saylt gerekten de ok iyi dorulan
m olarak grlebilir. Buna gre, eldeki deneysel kantn irdelemesi
Lorentz kuramnn yol at problem ile tam olarak ayn probleme
gtrr: "Ether gnderme ats ile greli 'doru' uzaklklar ve 'zaman
lar' nasl llebilir?"
Bu bantda belki de geerken belirtmeye deer ki, iki nokta ara
snda n yaylma hznn dorudan bir lm henz yaplmamtr,
ve bunun nedeni byk olaslkla deiik yerlerdeki saatleri elektriksel
sinyaller kullanmakszn senkronize etmede yatan teknik glklerdir.
imdi bulunabilen yeni ve ok san sezyum saatleri ile belki de ok ya
knda byle bir deney yapmak olanakl olacaktr. Ama bu nokta zerine
baka deneylerde daha imdiden biriken olaanst kant miktar gz
nne alndnda, yle grnr ki bu deneyin de varsaymsal ether
ile greli laboratuarn hzna baml olmayacan dnmek iin ok
az neden vardr.

XI
Uzay ve Zaman Ka vramlannin
Gnderme at1lann1n Terimlerinde
zmlemesi
nceki blmde hem kuramsal olarak hem de deneysel olarak eski
uzay ve zaman kavramlannn kritik bir problem e gtrdn grdk.
Bu problem fziin olduu gibi gndelik, uygulaymsal ve ileyimsel
etkinliklerimizin byk bir blmnn de temelinde yatan kavramlarn
kkne gitmesi anlamnda ok derindir. Bu problem yeni bir trdendir.
nk glk Lorentz kuramnn deney ile anlamamas deildi. Ter
sine, kurarn Lorentz'in zamannda gzlemlenmi olan herey ile uyum
iinde idi, ve gerekte o gnden bu yana gzlemlenmi olan herey ile
de uyum iindedir. Problem dahaok Lorcntz kuramma giren temel
kavramlarn, e.d. etherde dinginlikte olacak aygt tarafndan lld
gibi "don" zaman ve "don" uzay koordinatlannn gerekte btnyle
ikircimli olmalar idi. nk, grdmz gibi, laboratuar aletlerinin
okumalarn "don" koordinatlarn ve zamanlarn deerlerini verecek
bir yolda d zeltmek iin ne olursa olsun hibir aracn bulunamayaca
Lorentz kuramnn kendisinin temelinde karsanmt. Aslnda, "ether"
koordinatlar atsnn bu zellikleri tm gzlemlenebilir sonular ge
ersiz kld iin, biiyle bir atnn bulunduunu kabul edip etmememiz hibir
ayrm yaratmaz.
Hi kukusuz, eer etherin kimi zelliklerinin gzlemlenebilir olduu
bulunsayd, o zaman etherin daha te bir fiziksel imiemi olurdu. Ama
eer zelliklerinden hi biri gzlemlenebilir deilse, yalnzca Newton
mekaniinde temel olan saltk uzay ve zaman kavramlar iin bir ta
yc olarak hizmet etme gibi bir rol olduu sylenebilir. Dahas, bu
kavramlar gzlemlenen olgulara ayarlama giriimi grdmz gibi
49

50

zel Grelilik Kuram

yle bir karklk durumuna gtrmtti ki, bundan byle temel uzay
ve zaman kavramlarmuz ile ne denmek istendii ya da onlarla ne yap
labilecei ak deildi.
Aka grnr ki burada gerekli olan ey bu probleme yeni bir yakla
mdr, ve bunun balangc znl olarak snanamaz ethcr nsavndan
deil, ama olanakl olduu lde bilinen olgulardan ve hi olmazsa
ilkede deney tarafndan smanalilir daha te temel nsavlardan yaplma
ldr. Byle bir yaklamn temelini atmaya yardm edebilmek iin, uzay
ve zaman koordinatlarn kullanmza dayanak olan ana olgularn bir
blmnn geici bir zmlemesini vererek balayacaz.
Bu problcmde ilk ilgili olgu uzay ve zaman koordinatlarnn nesne
lerin ve olaylarn fizikinin kendisi tarafndan kurulan belli trlerdeki
lme aletleri ile ilikilerinden olumasdr. rnein, bireyin uzun
luunu lmek iin ye terince kat bir cetvel kullanabiliriz, ve cetvel
zerinde nesnenzin iki ucunun karlk dt saylar bulabiliriz
(yaklak olarak). Ya da almak olarak, ularn bir teleskop ile gzle
yebilir ve n doru izgilerde yol aldn varsayarak nesnenin ular
altna den ay lebiliriz. Bilinen uzaklklar tarafndan ayrlan eitli
noktalardan yaplan gzlemlerden sonra, Euklides geometrisinin yar
dmyla nesnenzin uzunluunu hesaplayabiliriz. Zamana gelince, hi
kukusuz bir sarkatan ya da uyumlu bir salmatan oluan bir tiir saate
gereksiniriz. Almak olarak, rnein Yeryznn evrim dnemi ya da
belli radyoaktif elementlerin yar-mr gibi doal bir sreci de bir saat
olarak kullanabiliriz.
Hi kukusuz, yalnzca yaltlm bireysel lmlerin sonularn irde
lemek yeterli deildir. lmlerimizin gerek imiemi uzaklk ve zaman
aralklarn birok yolda, birok deiik alet ve yordam tr ile gzlem
leyebilmemiz, ve gene de edeer sonular elde etmemiz olgusundan
doar. rnein, deiik cetveller ile yaplan uzunluk lmleri cet
velin zellii olan belli bir deneysel sanlk yoksuniuu ya da yanlg
snrlar ierisinde ayn deeri verir. Ve eer k nlarnn yardmyla
genleme yntemini ya da daha da baka bir yntemi kullanrsak,
bir nesnenin uzunluu iin zsel olarak ayn deeri elde ederiz. Bu
sonu ak ya da giderek sradan bile grnebilir, ama yalnzca bilim
iin deil ama yaamlarmzn btn iin de olaanst nemi olan
bir olgudur. rnein birbiri ile deitirilebilir paralar olan makine
ler yapma olana bir parann bykln belirleyen lnierin
bir baka parann bykln belirleyen lmler tarafndan veri
len uzunlua edeer bir uzunluk verecek olmas ve bylece birinci
parann ikinciye uyabilmesi olgusuna baldr. Kolayca iinde hibir
yar-kat nesnenin olmad bir dnya imgeleyebiliriz, ki bu durumda
byle lnierin hi kukusuz hemen hemen hibir anlam olmaya
caktr. Ama gerekte edimsel olarak iinde yaadmz dnyada byle
lmleri btnyle anlaml klan yar-kat nesnelerin yeterince geni
bir dalm vardr.

Uzay ve Zaman Kavramlanmn zmlemesi

51

Zaman lmede de problem ok benzerdir. Byle lnierin her

zamanki imiemierini tayabilmeleri iin deiik alet ve yordamlarn
ayn olaylar kmesine uygulandklarnda edeer sonular verebilmesi
zorunludur. rnein, iyi saatleri olan iki insan belli bir yerde bulumak
zere anlaabilir; ve eer saatlerinin okumalarn izieyecek olurlarsa,
buluma yerine birinin tekini beklemesinin gerekmeyecei bir yolda
ulamalar anlamnda bir olg;u olarak buluacaklardr. Benzer olarak,
kii belli bir saatte kalkmas belirlenmi bir treni yakalama konusunda
saatini izleyebilir, ve genellikle treni edimsel olarak yakalar. Ya da do
al fenomenler asndan, kii gn batmndan nce belli bir miktar i
yapmay tasarlayabilir, ve eer i dzenini saate gre dzenlemeyi baa
rrsa, yaplmas karanlk tarafndan olanaksz klnncaya dek ii edimsel
olarak yerine getirebilir. Hem toplum ile hem de doal fenomenler ile
iliki iinde yaamlarmz dzenleme ve rgtlernede ortak bir zaman
lsnn nemini vurgulamak pek zorunlu olmayacaktr.
Uzayn zelliklerindeki kuralllk ve dzen bir gnderme ats kavra
mnda zetlenebilir. Bu deiik lnierin sonularnn ortak bir dilde
anlatmn olanakl klmak iin ve bylece bu lmler arasndaki ili
kilerin belirlennesini kolaylatrmak iin kurulan zscl olarak dzenli
bir koordinatlar kafesidir. rnein, diyelim ki 1 cm aralklarla dzenli
olarak yerletirilmi kout izgilerin bir kmesini imgclcycbiliriz.
boyutlu uzay iin bu trden benzer kme gerekir. Bunlar genellikle
birbirlerine dik olarak alnsalar da, zaman zaman birbirlerine dik ol
mayan izgi dizgeleri de kullanlr. Bir nokta, P, x, y, z koordinatnn
verilmesi ilc belirlenir ve bunlar zde belli bir O kkeninden (ki elverili
olmas asndan keyfi olarak seilebilir) o noktaya ulaabilmek iin
izgi kmesinin her biri boyunca atlmas gereken birim adniann say
sdr. Eer daha yksek bir belirleme sanlna gcreksiniyorsak, ilkcde
her zaman kafcsi zorunlu incelik dcrecelerindcki aralkiara blebiliriz.
Bu koordinatlarn edimsel olarak uzayda varolmadn ama salt kav
ramsal bir bulu, uygunluu dolaysyla bizim tarafmzdan getirilen bir
soyutlama olduunu vurgulamak nemlidir. Gene de, belli bir nesnel
ierikleri vardr, nk eitli lm trlerini kullanan deiik gzlen
cilerin bu koordinatlar zerinde anlamalar olanakldr. Bu anlama
olana birok kuak boyunca yaplan saysz denemenin sonular n
temsil eden olaanst nemli bir olg;udur. (Anmsayalm ki yan-kat
hibir nesnenin olmad bir dnyada, imdiki lme yordamlarmz
byle dizgescl bir anlama yaratamazd . )
Hi kukusuz bir koordinat atsnn seiminde belli bir keyfilik vardr,
yle ki, rnein bir gzlemci dikey-olmayan bir gnderme ats sccr
kcn , bir bakas dikey bir gnderme ats seebilir. Her ikisi de dikey
gnderme atlar sese bile, bunlar iin ayr kkenZer gibi ayr ynelimler
de olabilir. Ama burada nemli olan olgu deiik koordinat dizgeleri
arasnda bir dnmler kmesinin varolmasdr ki, bize belirli herhan
gi bir dizgedeki ayn noktann koordinatlannn bir baka dizgedekiler ile

52

zel Grelilik Kuramt

nasl ilikili olduunu bilme olanan verir. rnein, bir ? noktasnn

koordinatlar A dizgesinde x0 , y 0 , z 0 olsun. A 'ya kout olan, ama kkeni
bileenleri a, b, c olan bir vektr kadar yer deitirmi B dizgesinde ayn
noktann koordinatlar
x = x0 - a
z = z0 - c
( 1 1 -1 )
olacaktr. Benzer olarak, eer ayn kkenli iki koordinat atmz varsa,
ve B ats Z ekseni evresinde A ile greli olarak bir e as kadar dn
mse, bu iki gnderme atsndaki ayn P noktasnn koordinatlar u
denklemler yoluyla ilikilidir:

( 1 1 -2)
Bu her iki dnmde de kolayca grlr ki P ve Q gibi herhangi
iki nokta arasndaki uzaklk bir deiimsiz fonksiyondur; e.d., uzaklk bu
dnmler tarafndan ilikilendirilen her koordinat atsnda bamsz
deikenlerinin ayn fonksiyonudur (yerdeiimi ve evrim) . Tanda
may ( ki zsel olarak Pisagor teoremi zerine dayanr) vermemiz deil
ama yalnzca sonucu bildirmemiz yeterlidir.
Eer x l ' y 1 , z 1 ve x 2 , y 2 , z 2 B gnderme atsnda srasyla P ve Q nok
talarnn koordinatlar ise, ve bu arada ( x 'l ' y '1 , z ) ve ( x '2 , y '2 , z ) A
gnderme atsnda karlk den noktalarn koordinatn temsil edi
yorsa, unu elde ederiz:

( x - x 2 ) 2 + < Y - y 2 ) 2 + (z - z 2 ) 2 = ( x ' - x ) 2
+ (y '1 - y '2 ) 2 + (z '1 - z '2 ) 2 = deimez = deiimsiz fonksiyon
( 1 1 -3)
t
Hi kukusuz dikey ve dikey-olmayan koordina dizgeleri arasnda
ki dnmleri bulmak da olanakldr, ama aktr ki dikey-olmayan
gnderme atlarnda ( 1 1-3) denklemi bundan byle deiimsiz bir
fonksiyon vermez. Bununla birlikte, daha genel deiimsiz fonksiyonlar
vardr ki, dikey gnderme atlar iin olduu gibi dikey-olmayanlar iin
de geerlidir. Bunlar Einstein'n genel grelilik kuram iin nemlidir.
Ama Einstein'n burada tarttmz zel grelilik kuram iin yalnzca
dikey gnderme atlarn tartmak yeterlidir, ve dolaysyla bundan
sonra dikey-olmayan uzaysal koordinat dizgelerine gndermede bu
lunmayacaz.
Ayrca bir zaman gnderme ats da vardr. Ama Newton mekanii sz
konusu olduu srece, bu uzay gnderme atsndan ok daha yalndr.
Bir saatin yardmyla, hi kukusuz ilkede herhangi bir tikel problemde
gerektii denli ince olan dzenli zaman aralklar iaretlenebilir. Verili
bir olay ile keyfi bir kken arasndaki byle aralklarn says (uygun
olarak seilen bir lekte ) o olayn zaman koordinatna eittir. Ama
zaman asndan, zde zaman koordinatlar iin yalnzca bir dizgenin
olduu kabul edilir ( bir lek deiiminin ve kkeni istenen herhangi
bir kpya kaydran bir yer deiiminin olana dnda) . Bu doru bir

Uzay ve Zaman Kavramlarnn zmlemesi

53

saat tarafndan lld gibi t zaman koordinat ile herhangi bir olay
verildiinde, tm de ilk sz edilen olay ile e-bulunulu olaylarn
gizil olarak sonsuz bir kmesinin varolduunu imler. Bir sonu olarak,
zaman lm iin uygun yordamlar yerine getiren hibir gzlemci
bu olaylar kmesinden herhangi bir olayn bir bakasndan daha nce
ya da daha sonra olduunu bulamayacaktr. Eer durum buysa, o za
man ayn t zaman koordinatn tm bu olaylara yklemek ve ezamanl
olduklarn sylemek anlaml olacaktr.
Hi kukusuz, bu saylt hem sradan deneyimde hem de bilimsel gz
lemlerde olaanst geni bir gzlemler erimi araclyla snanmtr.
Bylece gerekte deiik yerlerdeki insaniann eyleri saatleri ile llen
ayn zamanda yapmak zere anlamalar olaandr. O zaman, deiik
yerlerde olsalar bile, eer birbirlerinin gr izgisinde iseler birbirle
rini tasarlanan eylemi yerine getirirken gre bilirler. Ya da bu olmuyor
sa, birbirlerine neyin yer aldn bildirmek iin radyo ya da elektrik
sinyallerini kullanabilirler (rnein dnyann kart yanlarndaki iki
insan saatleri Greenwich ortalama zamannda ayn o kumay gsterince
birbirlerini aramak zere anlaabilir, ve gerekten de, ilerinden biri
arad zaman tekinin dinlemeye hazr beklediini kefeder) .
Hi kukusuz, tm bu deneyim n, radyo dalgalarnn vb. hznn
ok byk olduu , ve dolaysyla olaan zaman ve uzaklk leinde
bir sinyalin bir yerden tekine ulamas iin gereken zamann gzard
edilebilecei olgusuna bamldr. Bu sonsuz bir k hzn varsaymaya
edeerdir. Sonlu k hz dikkate alndnda, gerekte daha sonra
tartlacak olan yeni sorunlar ortaya kar. Ama imdilik hi kukusuz
grelilik-ncesi fiziin kavramlar ile ilgileniyoruz, ve amacmz on do
kuzuncu yzyln sonunda gelimi olanlardan daha duru uzay ve zaman
kavramiarna ulaabilmek iin dikkate alnmas gereken dncelerin
temelini durulatrmaktr.

XII
"Sa-Duyu" Uzay ve Zaman
Ka vramlan
nceki blmde fizikte belli uzay ve zaman kavramlarnn gelitiriidi
ini grdk. Bu kavramlar birok kuak boyunca sren ok byk bir
deneyim , gzlem ve deney birikimi zerine kuruludur. Bunlar yetkin
herhangi bir gzlemci tarafndan olanakl birok deiik yolda gzlenen
ve llen ok geni bir edimsel olaylar ve nesneler trll ile benzer
siz (e.d. bire-bir) karlk dme ilikisi iine koyulabilme yeteneinde
olduklar bulunan uygun x, y, z ve t koordinatlar ile belirlenen bir uzay
ve-zaman gnderme ats dncesinde toparlanr. Bylece gnderme
atlar ile bantl koordinatlar kullanarak, olgulann fizikte kullanlan
uzay ve zaman kavramlarnn arkasndaki zsel ieriini kavrarz. Bunun
la birlikte, gerekte bu olgularn ok geni bir fenomenler trll ve
eitli lme aygtlar arasnda gzlenen ilikilerin ok byk bir btn
l zerine dayand grlr, ve bu ilikiler kmesinin btn byle
gnderme atlarnn terimlerinde san olarak betimlenebilme yetene
incieki bir yap ierisine dzenlenebilir, rgdenebilir ve tmlenebilir.
Eer tm olgular yukarda betimlenen trde gzlemlenen ilikilerden
oluuyorsa, o zaman Newton'n zsel olarak kendiliinden varolan ve
akan bir tz gibi olmas gereken ve tm ilikilerden bamsz saltk bir
uzay ve zaman dncesinin kkeni nedir? Bu aktr ki birincil ola
rak deney ve gzlemden deil, ama dahaok, Blm 2 ' de belirtildii
gibi, byk olaslkla eski Aristotelesci uzay kavramlarnn belli yanla
rnn deikiye uram bir biimde srdrlmesinden gelir. Ve eer
Aristoteles ' i n idealarn nereden bulduunu sorarsak, yant uzakta
aramak gerekmeyecektir. nk Aristoteles yalnzca Antik Yunanlla
rn zamanndan nce zde byk olaslkla herkes tarafndan alar
boyunca kabul edilen ve bugn bizim de "sa-duyu" uzay grmz
54

"Sa-Duyu" Uzay ve Zaman Kavramlan

55

veren bir kme kavram dizgesel, rgtl ve biraz kurgu! bir biimde
anlatyordu. Bu grte, uzay bir tr kap olarak grlr ki, iinde her
bir eyin belli bir yeri, bykl ve biimi vardr. Bylece uzay sonuta
"tzselletirilir" ve bir saltk olarak alnr.
Problemi Ek blmnde biraz ayrntl olarak tartacaz ve orada
yukarda betimlenen uzay kavram n n her insann yaamnn erken
yllarnda oluturulduunu ve renildiini gsteren ok sayda kant
olduunu gstereceiz. O gnden bu yana bu kavramn kullanm bir
alkanlk olmu, sradan dilin yaps tarafndan daha da pekitirilmitir,
yle bir yolda ki onu yadsmay ya da onunla elneyi amalayan bir
ey dnmek ya da sylemek bile ok gtr. Hi kukusuz byle bir
yordam belki de byk lde kanlmazdr, ve burada bizim niyetimiz
gndelik yaamda "sa-duyu" uzay kavramlar olmakszn yapabilece
imizi ileri srmek deildir. Bununla birlikte , ok ciddi bir problem
doar, nk genellikle uzay kavrammz renme ve onu alkanlk
yoluyla ve dilimizin yaps yoluyla pckitirme gibi bir srecin iledii
nin bilincinde deilizdir. Bir sonu olarak, onu zorunlu ve kanlmaz
olarak, baka trl olamayacak birey olarak dnme eilimindeyizdir.
O zaman bilimciler byle dnceleri kuramlarnn ierisine alr ve bu
kurarnlar imdi grnrde bu kavramlarn kanlnazlnn bilimsel
dorulann salar. Ama iin gerei bu kavramlarn uzun bir srecin
sonucu olduudur-bir sre ki, gerekte, bizi onlarn hereyin tm
olanakl varolu balam ve kipinde kanlmaz olduuna inanmaya ko
ullandrr ve onlar yalnzca yeni inceleme alanlarna girdiimiz zaman
geici ve dolaysyla vazgeilebilir nsavlar olarak grmemizin nne
geer. Bu tr koullandrmadan belki de modern fziin grelilik ve
quantum kuram gibi yeni alanlarda yz yze kalmas gereken balca
problem olan ey domutur-e.d. ocukluktan bu yana telerine gidil
mesinin tasadanamaz grnd bir yolda alkanlkla kullanlan eski
kavramlar ilc arpan yeni kavramlar kabul etmenin gl.
Zaman kavramna gelince, kouBandrma problemi belki de uzay
kavram iin olduundan daha da ciddidir. Gerekten de, tpk nesne
lerin gerek yer, byklk ve biimini temsil ettiini dndmz
bir saltk uzay kavrama alkanlnda olmamz gibi, ayrca ocukluk
yllarndan balayarak hem doadaki hem de kendi "i" ruhbilimsel
deneyimlerimizdeki sre akn benzersiz ve saltk bir zaman ardkl
iinde dzenlenmi olarak kavramsaliatrma alkanlndayzdr. Bu
dzenlemenin temeli aktr. Herhangi bir kpda grsel, ii tse!, dokun
sal vb. alglarmzda e-bulunulu olan birey olarak evremizin btn
n grrz. Algladmz eylerin bu btnln deneyimiediimiz
kpda, ona "imdi" olarak gndermede bulunuruz. Ik hz ok byk
olduu iin , n bize ulamak iin gereksindii zaman en azndan
yakn evremizdeki nesneler sz konusu olduu srece hi kukusuz
gzard edebiliriz, ve bu arada pekok ama iin giderek sesin bize
ulamas iin gereken zaman bile gzard edilebilir.

56

zel Grelilik Kuram1

Belli bir snrl alan ierisinde, olaylara yukanda betimlenen kavram

Iara rtk olduu gibi tekil, evrensel, iyi-tanml bir zaman dzeni yk
lemenin gerekten de olanakl olduunu bulduk. Bu alann ierisinde,
deiik aletler ve yordamlar kullanan birok deiik gzlemcinin tm
de, uygun bir deneysel yanlgnn snrlar ierisinde, hangi olaylarn
e-bulunulu, hangilerinin bakalarndan nce ve hangilerinin sonra
olduu konusunda anlar. Baka bir deyile, benzersiz bir gemi, im
di ve gelecein zamandizinsel dzeni saylts iin olgularda geerli bir
temel vardr, ve bu nerede yer aldkiarna ve nasl gzlemlcndiklerinc
baklmakszn her tr olay iin ayndr.
Uzay dncelerimiz durumunda olduu gibi sradan zaman kavram
mz asndan da sorun hi kukusuz bu kavramn btnyle yanl olmas
deildir. Eer olsayd, o zaman hi kimse ona sanlmay deneyecek denli
aptal olmazd. Glk kavramn snrl bir alanda yeterli iken, grece
imiz gibi , bu alan n tesine geniletildiinde uygunsuz olmasndan
doar. Ama bu yeterlilik alannn ocukluk evresi ile balamak zere
olaanst byk bir sradan deneyim miktar iermesi olgusunun bir
sonucu olarak, ve bu deneyimin dilin yapsna alnm olmas nedeniy
le, sradan zaman kavrammz kanlmaz grme alkanlnn dna
kmay ok g buluruz. Gerekten de, bu kanlmazlk duygusu yle
bir dzeye dek geniler ki, dnyay yalnzca bu zaman kavram yoluyla
alglarz. Sonuta, eylerin btn bir evren iin ayn olan benzersiz ve
saltk bir zaman dzeninde olduundan baka trl olabileceini im
gelemeyi edimsel olarak baaranyor grnrz. Gene de, bi razdan
greceimiz gibi, grelilik kuram tam olarak byle bir kavrarnn irde
lernerniz gereken ey olmasn ister. Bunu ilkin yalnzca soyut olarak ve
kavramsal olarak yapmamz gerekir, stelik "sa-duyu" kavramlarmz
ile clise bile. Belki de daha sonra, byle dnceler ilc tantmz
zaman, onlar daha "sezgisel" bir yolda kavramaya balayabiliriz.
O zaman, toparlarsak, saltk uzay ve zaman kavramlar yalnzca gn
delik yaamn alannda doan ve imdi alksal olmalarna karn bir
zamanlar ocukken rendiimiz belli alglama, tasarlama, deneyimle
me vb. kiplerinin srdrlmesi zerine dayanr. Bu alkanlklar kendi
uygun alanlarnda yeterli grnr, ama byle kavramlarn kanlmaz
olduu dncesini destekleyen iyi-dorulanm olgu la r yok tur. Aslnda,
grdmz gibi, uzay ve zaman koordinatlar n ilgilendiren fiziksel
olgular yalnzca gzlcmlenen fenomenler ve aletler arasndaki iliki
kmelerinden oluur ve bunlarda ne olursa olsun hibir saltk uzay ve
zaman grlm deildir. Bununla birlikte, Ek blmnde gstereec
imiz gibi, sradan deneyimdeki algy ilgilendiren olgular bu deneyimin
de her zaman ilikiler ile ilgili olduunu, ve burada da gerekte hibir
saltk uzay ve zaman olmadn gsterir. Bu demektir ki hem fizik dn
yasnda hem de gndelik yaant dnyasnda, eer daha geni alanlarda
nelerin kefedildiini anlayacaksak, saltk uzay ve zaman kavramlarn
bir yana atmak zorunlu olabilir.

XIII
Einstein '1n Uzay ve Zaman
Ka vramianna Giri
In deiik noktalar arasnda yaylmas iin geen zamann gzard
edilemeyccei bir alana gelir gelmez, sradan uzay ve zaman dnceleri
snrl ereveleri ierisinde zlemeyecek glk ve problemlere g
trrneyl balar. Daha nce rnein Lorentz kurarnnn incelernesinde
grdk ki, birlikte senkronize olarak ileyen edeer saatler bir [0 uzakl
ile ayldnda, greli zaman okumalan ( l11v/ C! ) / 1 - (12 1 c 2 ) kadar
deiecektir (burada v saatierin hipotetik ether ilc greli hzdr) . Ama
bu hz lmenin hibir yolu olmad iin, deiik yerlerde ayn zama
n gsteren saatierin "gerek anlamda" senkron ize olmaktan edimsel
olarak ne kadar saptn hibir zaman san olarak bilemeyiz. Sradan
deneyimde byle etkiler hi kukusuz ylesine kktr ki gzard edi
le bilirler. Ama ok san lmlerde belirleyici bir rol oynadklarn
grdk.
Dolaysz deneyim dzleminde bile, ok byk uzaklklar sz konusu
olduunda, ezamanllk ilc denrnek istenen eydeki ikircim nemli
olacakt r. rnein ast.ronotlar Mars'a ulamay baardklar zaman do
acak olan radyo-televizyon iletiimi sorun unu irdeleyelim. Varsayalm
ki Yeryzndeki bir insan Mars' taki arkadana "imdi" ne olduunu
sorsun . Sinyalierin Mars ' a ulam as ve Mars ' tan Yeryzne dn mesi
iin zaman gerektii ne gre , yant 10 dakika ya da daha uzun bir s
reden daha nce al namayacaktr. Yant alndnda, bilgi "imdi" yer
alan ey ile deil ama gemite si nyal Mars ' terk ederken yer alan ey
ile ilgili olacaktr. Bylece "imdi" Mars ' ta neyi n yer almakta olduunu
bilerneyeceiz.
57

58

zel Grelilik Kuram

Belki de en azndan bu olayn gemite ne zaman yer aldn bilmeyi

isteyebiliriz. Bunu yapmak iin, astronot tarafndan tanan bir saatin
televizyon imgesine bakabiliriz-bir saat ki laboratuardaki bir bakas
ile edeerli olarak yaplm ve bu nedenle uzay gemisinin vnesi altn
da bile zaman doru gsteriyor olsun. Ama, Lorentz kurarnma gre,
bu saat zaman Yeryzndeki bir saatten ayr olarak lecek ve Yer
yzndeki bir saat ile senkronizasyondan ( l0v/ Cl) 1 I - (v 2 j c 2 ) kadar
sapacaktr (burada [0 Mars'a uzaklk ve v saatin ether ile greli hzdr) .
v bilinmediine gre , Mars' taki bu olayn "doru" zaman bizim iin
ikircirnli olacaktr.
Belki de Mars' taki olayn zamann dzeltmek iin uzay gemisindeki
bir saatin televizyon imgesine bavurmak yerine n bize ulamas iin
gereken zaman aral iin dorudan "dzeltme" yapma)1 deneyebiliriz.
Ama doru dzeltmeyi yapmak iin, Lorentz kurarnma gre, Yeryz
nn M = ll ( c - v) d zeitmesini verecek olan "doru" t uzakln ve bir
de ether ile greli "doru" v hzn bilmemiz gerekecektir. Bir kez daha,
Mars ' taki olayn ne zaman yer aldn tam olarak saptama giriiminde
zsel olarak ayn ikircim ile kar karya kalrz.
O zaman aktr ki ezarnanlln anlamnn ne olduuna ilikin sra
dan dncelerimiz doduklar alann tesinde ok uzaa geniletildi
inde ikircimli olurlar. Blm l l 'de grdmz gibi, bu dnceler
verili bir kpda duyularmz yoluyla algladmz ey ilc e-bulunulu
hereyin edimsel olarak ayn zamanda, "imdi" yer almakta olduu bi
irnindeki sezgisel kavram zerine dayanr. Ama rnein Mars ' ta yer
almakta olanlar gibi uzak olaylara gelir gelmez grrz ki elimizdeki
en hzl iletiim aralarn ( radyo dalgalar ya da k) kullansak bile,
rnein televizyon imgesinde algladmz ey ayn zamanda yer alyor
de;ildir, ama olay ne denli uzaksa o denli erken yer almtr. Aslnda,
imdi teleskoplarda grlebilir olan n yldzlar tarafndan bir milyar
yl kadar nce yaylm olduunu biliyoruz. Bylece aktr ki, byk
uzaklklar sz konusu oldunda, duyu alglarmz iin e-bulunu bun
dan byle e-zamanllk ile ayn ey deildir. Ve daha ksa uzaklklar
ilgilendiren sa n lmlerde, verili bir alette e-bulunulu olarak sap
tanan olaylarn (rnein, verili bir fotorafta grnenlerin) zorunlu
olarak e-zamanl da olmarnas anlamnda, zsel olarak ayn varg kar.
E-bulunuun ve e-zamanlln yukarda betirnlenen e-dcersizliin
den daha da nemli olan ey, grdmz gibi, verili bir olay gemite
iyi-tanml bir zamana ikircimsiz olarak yklemek iin elimizde hibir
yolun olmamas olgusudur. O zaman bundan u kar ki, "imdi" ile
denmek istenen eye ilikin sezgisel kavrammzn btn, tpk gemi
ve gelecee ilikin olan kavramlarmz gibi, bundan byle aka edimsel
olarak gzlemleyebilcceirniz, alglayabileceirniz, dencyimleyebilece
irniz ya da lebileceimiz eye gndermede bulunmaz.
Sezgisel zaman kavrarnlarnn kendi asl alanlarnn tesine uygulan
masnda gelien bu derin ve temel ikircim karsnda yaklammz, daha

59

Einstein'm Uzay ve Zaman Kavramlarma Giri

nce belirttiimiz gibi, bu btn dnme kipini bir yana atmak ve

yeniden balamak olmaldr. Ancak bilenemez olan, e.d. znl olarak
gzlemlenemez bir ether ile greli kendi hzmz bilseydik gzlemlene
bilecek olan sayltl bir ezamanllk kpsna gndermede bulunmann
yerine, aratrmamza olanakl olduu lde durumun olgulan zerine
ve ilkede snanabilir nsavlar zerine dayanarak balyoruz. Olgular
nelerdir? Daha nce Blm I O'da ilgili olgularn bir yann, e.d. fiziksel
olaylarn uzay ve zaman koordinatlarna ilikin tm edimsel bilgimizin,
en azndan ilkede, fiziksel fenomenlerin uygun lme aletleri ile gz
lemlenebilir ilikileri zerine dayal olmas noktasn tarttk. yleyse,
temel uzay ve zaman kavramlarmzdaki i kircimden kanabiirnek iin,
fiziksel yasalarn btn ieriini byle ilikilerin terimlerinde anlatmak
zorunludur, znl olarak ikircimli zellikleri ile znl olarak snana
maz bir etherin terimlerinde deil.
imdi znde Einstein'n balang noktas olan eyi, e.d. yukanda be
timlcnen trde edimsel olarak llebilir koordinatlarn terimlerinde,
biinde olarak devinen (e deyile, ivmelenmeyen) tm gzlemcilerin,
eer her biri edeer yapl aletler kullanrsa ve kendi laboratuarnn
gnderme ats ile iliki iinde edeerli lme yordamlarn izlerse,
kendi hzlanndan bamsz olarak ayn k hz lmn elde ede
cekleri grn irdelemeye haznz. ( zel grelilik kendini biimde
olarak devinen gzlemciler iin geerli ilikilere snrlar; ivmelenen
gzlemcileri ele almak iin, bu tartmann alannn tesinde olan genel
grelilik kuramnn kullanlmas gerekecektir. )
Einstein yukandaki sonucu Lorentz kuramndan bir karsama olarak
deil, ama aka deneysel snanalara konu olan ve gerekte kendi
kuramn ilk gelitirdii srada birok deneyde dorulanm temel bir
nsav olarak grd (ki o gnden bu yana ok daha geni bir deneysel
balamlar trll iinde dorulanm, ama henz rtlememitir) .
Bu nsavn fizikte ezamanllk kavramlarnn anlam asndan neyi
imlediini daha aka grebilmek iin, Einstein yaln bir dene) tasarla
d. Bu, en azndan imdilik gerekli olan yapmaya yetecek denF duyarl
aletlerimizin olmamas anlamnda, yalnzca imgelenen bir deneydir. Gene
de bu deney ilkede olanakldr; ve onun zerine dn menin iki ayr
olayn ezamanlln oluturan eye ilikin daha eski kavramlardaki
zsel gl aka ortaya karna gibi bir stnl vardr.
c
A

o
o

E
B

ekil13-1
Bir demiryolu setinde bir v hz ile devinen bir tren dnelim. Varsa
yalm ki az ok trenin ortasna den O noktasnda set zerinde duraan

60

zel Grelilik Kuram1

bir gzlemci bulunuyor olsu n . Bu gzlemcinin A ve B noktalarnda

yerleen ve set ile iliki iinde iyi senkronize edilmi saatleri olan iki
meslekta vardr ( ekil 1 3-1 ) . A ve B 'nin set ile greli olarak dingin
liktc olan cetveller ile lld gibi O noktasndan ayn l uzaklnda
olduklarn varsayyoruz. O 'nun A ve B 'deki meslektalarnn k ak
lar gnderdiklerini ve bu aklarn O 'ya ayn zamanda ulatn ka
bul edelim . Aktr ki birlikte grnncieri olgusundan zorunlu olarak
ayn zamanda doduklan sonucu kmaz. Gerekten de, O n A 'dan
ve B 'de n ona ulamas iin gereken zaman dikkate alarak dzeltmc
yap mal dr. Uzaklklar ayn olduu iin , ve k hz her iki ynde de
ayn olduu iin, bu durumda O aklarn ayn zamanda yer aldn
hesa playa caktr.
i mdi devinen trende bulunan bir O ' gzlemcisini irdeleyelim. Var
sayalm ki O A ve B 'den gelen iki ak alrken O ' gzlemcisi O gzlem
cisinin karsnda bulunsun. Hi kukusuz, O - gzlemcisi de iki ak
ayn zamanda grecektir. Ama o da aklarn yola ktklar zamanlar
hesaplamaldr. Bunu yapmak iin, tren ile birlikte devinen kendi cet
velleri tarafndan gsterildii gibi kendisi ve k kaynaklar arasndaki
uzakl lmelidir. Bunu trenin deiik blmlerindeki meslektalar
nn yardmyla uygun olarak yapabilir.
Varsayalm ki bu meslektalardan biri A noktasnda ak gnderildii
zaman orada bulunuyor olsun. Bu gzlemci sonra A 'nn onu geti
i kpda A ' ya karlk den nokta iin C okumasn cetvel zerine
kaydetmeye geecektir. imdi, k C 'den O ''ne (ya da edeer olarak
A dan O 'ya) geer, ve bunu belli bir zaman iinde yapar. Sreci bir
set gzlemcisinin bak asndan irdelersek, grrz ki ak ilk kez
gnderilirken daha sonra O 'nun karsnda olacak olan balangtaki
tren gzlemcisi henz O ''ne ulam olmayacak, ama yalnzca bir D '
noktasna, O ' noktasnn solundaki bir noktaya erimi olacak, yle ki
k A 'dan O 'ya (ya da almak olarak C den O ''ne) giderken D 'O ' uzak
l geilecektir. Bu gzlemci O ''ne ulat ve ak grd zaman ,
C noktas, set gzlemcisine gre, C ' noktasna devinmi olacaktr-bir
uzaklk ki D 'O ' uzaklna eittir. Tren gzlemcs O ' kendini dingin
liktc grd iin, kendisi ve k aknn kkeni arasndaki uzakl
kaydetmeye getii zaman bu devimi dikkate almaz. Ama uzakl C 'O '
olarak belirler ki set gzlem c isi tarafndan belirlenen A O uzaklndan
daha kktr. Benzer bir yolda, n E 'den O ''ne gitmesi iin bir
EO " uzakl belirleyecektir ki, set gzlemcisi tarafndan belirlenen BO
uzaklndan daha byktr.
imdi, eer Newton mekanii geerli olsayd, iki gzlemcinin uzaklkla
n belirlemesindeki bu ayrm giderilirdi, nk trendeki gzlemci C' den
gelen ak iin daha dk bir k hz ( c - v) , ve E 'den gelen ak iin
daha yksek bir hz ( c + v) verirdi. Sonu olarak, setteki gzlemci ile (ve
ayrca "sa-duyu"nun bizi beklerneye gtrd ey ile) anlama iinde
olur, C ve E 'deki aklarn ayn zamanda gnderildiini hesaplard.

Einstein'm Uzay ve Zaman Kavramianna Giri

61

Bununla birlikte, tm gzlemciler a ayn hz vermelidir, nk

grdmz gibi, deneyler durumun byle olduunu gsterir. yleyse
trendeki gzlemci bundan byle iki akn ezamanl olduunu kabul
edemez, nk bunlar deiik uzaklklan ayn hz ile geer.
Bu eski dnce ile nemli bir kopu anlamna gelir, nk deiik
gzlemciler uzakta olan olaylar iin 'ayn zaman'n ne olduu konusun
da anlama iinde deildir. Bununla birlikte, vurgulamak gerek ki uzak
olaylar iin ezamanlln saptanmas yalnzca do/ayl bir karsama ze
rine, bir hesaplamann sonucu zerine dayanr, ki bir k (ya da radyo)
sinyalinin gzlenen noktadan gzlemin edimsel olarak yer ald nok
taya geii iin gerekli olan zaman iin dzeltmeyi anlatr. Ezamanllk
yleyse bundan byle gndelik deneyimimizdeki e-bulunua karlk
den dolaysz bir olgu deildir. nk imdi, byk bir dzeye dek, bir
sinyalin gei zamann dikkate alma gibi salt uylamsalbir ara zerine
baml grnr. Bu uylam "sa-duyumuza" doal ve kanlmaz g
rnr, ama tm gzlemciler iin ayn olan ikircimsiz sonulara ancak
hzlarn toplanmas zerine Galileo yasasn iyi bir yaklaklk dzeyine
indirgeyen koullar altnda gtrr. Ik hz bundan byle gerekte
sonsuz olarak grlemeyince, o zaman fziin deneysel olgular sonu
lann gzlemcinin aletlerinin hz zerine baml olacan aa karr.
Yukardaki tartmadan u kar ki ezamanllk olaylarn lme ayg
tnn devim durumundan bamsz bir imlem tayan saltk bir nitelii
deildir. Tersine, ezamanlln anlam gzlem aletleri ile greli olarak
anlalmaldr, u anlamda ki, ayr hzlarda devinen edeerli olarak
yaplm aletler ile edeerli ilemleri yerine getiren gzlemciler ayr
olay kmelerine ezamanllk zelliini ykleyeceklerdir.
Eer bir olaydan bir bakasna ayn kpda ulaan bir sinyal elde et
menin bir yolu olsayd, o zaman yaylma zaman iin hibir dzeltme
gerekmez, ve ezamanlln yukanda betimlenen greliliinin domas
gerekmezdi. Ama ktan daha hzl gittii bilinen hibir sinyal yoktur.
Bundan baka, daha sonra greceimiz gibi, grelilik kuram byle bir
sinya/in olanakl olmadtn imler, u anlamda ki, byle bir sinyaln ola
nakl olduu saylts grelilik kuram ile bir elikiye gtrr. yleyse,
en azndan imdi bildiimiz kadaryla, ve imdiki fizik kuramlarnn sz
konusu olmas lsnde, uzak olaylarn zamanlarn hesaplayabilmek
iin her zaman bir dzeltm e yaplmaldr-bir dzel tme ki, k sinyalle
rinin deiik noktalar arasnda yaylmas iin gereken zamann dikkate
alnmas zerine dayanan uylamsal bir yolda, ve tm gzlemcilerin k
iin ayn hz lmeleri olgusunu kullanarak yaplmaldr. Bu koullar
altnda, ezamanlln grelilii kanlmaz bir zorunluk olacaktr.
Bir kez ezamanlln gzlemcinin hz ile greli olduunu kabul
edersek, bundan dolayszca uzunluk ve zaman aral lmlerinin kar
lk den bir greliliinin olmas gerektii sonucu kar. Bunu uzunluk
asndan tandamak iin, biri demiryolu setinde duran ve teki tren ile
birlikte devinen iki gzlemci rneimize geri dnelim. Varsayalm ki set-

62

zel Grelilik Kuram

teki gzlemci A 'dan B 'ye bir cetvel yerletirsin ve A ve B 'ye k aklan

yoluyla senkronize edilmi ve t '= t - ( ll c) kural tarafndan dzeltilmi
saatler yerletirsin. Trendeki gzlemci kendi devinen gnderme atsn
da ayn ii yerine getirir, karlk den bir cetvel ve saatleri yerletirir,
ve bunlar k aklar yoluyla senkronize edilmi ve t0 A = t 0 - ( 10A /c)
ve t/ = t0 - U// c) formlleri tarafndan dzeltilmitir (burada l/ ve
108 srasyla tren ile birlikte devinen cetveller tarafndan lld gibi
O 'dan A 'ya ve O 'dan B 'ye uzaklklardr) .
imdi, bir ubuk bir gzlemci ile iliki iinde devinnedii srece,
gzlemci ubuun uzunluunu zaman lmlerine bakmakszn le
bilir. Bylece ulardan birini, A, "imdi" ve teki ucu, B, "biraz sonra"
olarak alabilir, ve bu elde e ttii sonular etkilemeyecektir. Ama eer
bir ubuk bir gzlemci ile iliki iinde deviniyorsa, gzlemci ubuun
uzunluklarn ubuun u noktalar arasndaki uzaklk olarak ayn
zamanda tanmlar. ( Bylece, eer setteki gzlemci trenin arka ucu
nun konumunu bir kpda ve nn bir saat sonra lmse, trene
6 0 mil ya da daha byk bir uzunluk ykleyebilir, ki aka sama bir
sonutur. )
imdi, O 'nun A ve B 'deki meslektalarnn k aklann sette din
ginlikte olan saatleri tarafndan lld gibi ayn zamanda gnderdik
lerini, ve bunun tam olarak trenin ularnn srasyla A ve B noktalarn
gei kps olduunu varsayalm. Benzer olarak varsayalm ki trenin iki
ucunda A 've B ' noktalarnda karlk den devinen gzlemciler kendi
saatleri ayn okuruay gsterirken k aklar gndersinler. Ezaman
llk tartmamza gre bundan u kar ki, setteki gzlemciler devinen
gzlemciler tarafndan ezamanl olduu sylenen aklann setteki
gzlemciler tarafndan hesapland gibi edimsel olarak ayr zamanlar
da yer ald vargsn karacaktr. Evrik olarak, trendeki gzlemciler
setteki gzlemciler tarafndan ezamanl olduu sylenen aklann
edimsel olarak ayr zamanlarda yer aldn hesaplayacaktr.
Diyelim ki trendeki gzlemci tarafndan ezamanl olarak grlen
aklar arasnda setteki gzlemci iin bir '6t zaman ayrm olsun . Bu
zamanda tren bir v'6t uzakl boyunca devinir. Setteki gzlemci buna
gre trendeki gzlemcinin aslnda trenin "doru" uzunluunu lme
dii, ama trenin t aral srasndaki devimine bal yerdeiiminin
etkilerini ekiedii vargsn karr. Bu nedenle ayr bir sonuca ulamas
artc deildir. Benzer bir yolda, trendeki gzlemci setteki gzlemci
nin trenlerin "doru" uzunluunu lmedii vargsn karr, yle ki
o da iki gzlemcinin sonulan arasndaki ayrma armaz. Ama biz her
iki gzlemcinin sonularnn zmlemesinde daha ounu grebiliriz,
e.d. iki gzlemcinin ezamanll belirlemedeki uylamlan ayn anla
m tamad iin, bundan uzunluu tanmlama uylamlan asndan
benzer bir sorunun olduunu anlayabiliriz. Baka bir deyile, her bir
gzlemcinin edeerli olarak yaplm aletler kullannakla kendi gnder
me ats ile iliki iinde ayn ilemi yerine getirmesine karn , bireyin

Einstein'm Uzay ve Zaman Kavramiarna Giri

63

uzunluu zerine konuurlarken bir olgu olarak ikisi ayn olaylar kmesine
gndermede bulunmaz.
Zaman aralklannn lmnde benzer bir sorun doar. Bunlar gr
mek iin, yi ne rneimizde olduu gibi trenin n ucunun A ' y ve arka
ucunun B ' yi O 'nun A ve B 'deki saatleri tarafndan ayn zaman olarak
gsterilen kpda getiini dnelim. (Bu olgu rnein O 'nun A ve
B 'deki meslektalan tarafndan saptanabilir. ) imdi, trende olan ve
trenin n ucu A ' y geerken t "1 ve B 'yi geerken t " zamann gsteren
2
bir saat dnelim. Trendeki bir gzlemci o zaman trenin n ucunun
A 'dan B ' ye gitmesi i in bir M " = t "2 - t "1 zaman aralnn gerekli oldu
_
unu syleyecekti r. Ote yandan, setteki gzlemciler bunun olmas iin
gereken zaman kendilerinin A ve B 'deki "senkronize edilmi" saatleri
araclyla lecektir. Eer tA trenin n ucunun A 'daki bir gzlemci
tarafndan bu noktay geerken grld zaman olsayd, ve tB karlk
den bir gzlemcinin onu B 'yi geerken grd zaman olsayd, o
zaman setteki gzlemciler zaman aralnn t.t = tB - tA olduu vargsn
kanrd. Bununla birlikte, grdmz gibi, trendeki gzlemciler A ve
B 'deki saatleri senkronize olmayan saatler olarak grecek ve buna gre
setteki gzlemcilerin trenin A 'dan B 'ye gitmesi iin gereken "doru"
zaman araln dzgn olarak lmediini ileri sreceklerdir. Ve ben
zer bir uslamlama ile setteki gzlemciler trendekilerin benzer olarak
"doru" zaman araln dzgn olarak lmediini ileri sreceklerdir.
Ama, uzunluk lmleri durumunda olduu gibi, aktr ki nerede de
vinen saatler sz konusu olsa, ezamanlln grelilii zaman aralk
lannn tanmnn belli bir uylamsal yannn da olduunu imler; bir
sonu olarak zaman aralklannn saltk bir imiemi yoktur, ama tersin e ,
anlamlan zamann llmesine yardm eden aletlerin hz i l e greli dir.
O zaman grrz ki ezamanllk, uzunluk ve zaman aralnn tanm
lannn yakn bir karlkl ilikisi vardr, ve tm gzlemcilerin k iin
ayn hz lmn elde e tmeleri olgusu tm bu kavramn saltklar
olarak deil ama tersine bir gnderme ats ile iliki iinde bir anlam
tayor olarak grlmeleri gerektiini imler.

XIV
Einstein '1n Bak1 A1s1nda
Lorentz Dnm
nceki blmde betimlendii gibi uzay ve zaman koordinatlannn z
sel olarak ilikisel karakteri yaln zca uzay koordinatlarnn lmnde
daha imdiden tandk olan benzer bir zellik ile karlatlabilir. Byle
bir lmde her bir gzlemci kendi aygtn deiik bir yne evirebilir
ve buna gre tm gzlemciler ayn noktann x koordinat iin ayn de
eri elde etmez. Baka bir deyile, x koordinat bir noktann "saltk" bir
zellii deildir, ama o nokta ve belli bir gndeme ats arasndaki bir
ilikiyi belirler. Benzer olarak, ayr hzlarda devinen gzlemciler verili
bir olayn "zaman koordinatlar" iin ayn deerleri elde etmez, ve buna
gre bu koordinat da bir gnderme atsnn belli bir ilikisine karlk
dmelidir, sz konusu olayn "saltk" bir zelliine deil.
imdi, uzay geometrisinde, koordinatlarn anlamndaki bu "greli
lie" karn, rnein telerneler ( 1 1-1 ) ve evrimler ( 1 1-2) gibi belli
dnmlerin olduu bulunmutur ki , bunlar lmler ayr ynelimli
ve zekli gnderme atlar temelinde yerine getirilse bile ne zaman
ayn noktay ele aldmz bilmemizi salar. Birlikte alnan uzay ve za
man koordinatlarnda benzer dnmler var mdr?
Blm 2'de grdmz gibi Newton mekaniinde bir Galileo d
nm, denklem ( 2-3 ) , vardr ki, lmler birbiri asndan devinen
gnderme atlannda yerine getirildii zaman ayn olayn uzay ve zaman
koordinatlarn ilikilendinnemizi salar. Bununla birlikte, grdmz
gibi, Galileo hzlarn toplam yasas k hznn gzlemlerne donat
mnn hz ile deimesi gerektiini imler. Bu tahmin edilen deime
olg;uya aykn olduu iin, aktr ki Galileo dnm doru bir d
nm olamaz ( k hznn aa yukar sonsuz olarak grlebilecei
koullar altnda geerli bir yaklaklk olarak alnmas dnda) .
64

Einstein'm Bak Asnda Lorentz Dnm

65

Aramakta olduumuz ey bir olayn verili bir A gnderme atsnda

lldkleri gibi x, y, z uzay koordinatlan ve t zaman koordinat kmesi
ile, A gnderme ats ile iliki iinde devinen bir baka B atsnda
lldkleri gibi ayn olaya ait karlk den bir x ', y ', z ', t ' kmesi ara
sndaki bir dnmdr. Uslamlamay yalnlatrmak iin, varsayalm ki
B 'nin A ile greli hz : ynnde v olsun (keyfi ynlere genelletirmenin
btnyle kolay olduu grlecektir) .
Bu dnm llen k hznn biimde olarak devinen tm gn
derme atlannda ayn c deeri olduu olgusu ile badaahilir olmaldr.
Olguyu anlaunak iin, her iki at iin uzay ve zaman koordinatlanmzn
O kkenini verili bir k nn n yaylmasna karlk den olay olarak
seelim. O zaman, A at.snda, k nnn bir t zaman sonra

( 1 4- 1 )
tarafndan verilen kresel b i r yzeye ulam olmas gerekirken , ayn
k n B atsnda da

c2 t ' 2

x'2

y '2

z'2

( 1 4-2)

tarafndan verilen kresel yzeye ulam olacaktr. Buna gre bir k

dalgasnn kresel yaylmn anlatan yukardaki ilikiyi deiimsiz bra
kan bir dnme gereksiniriz.
Blm 9 ' da daha nce k hzn deiimsiz brakan bir dn
mn, e.d. Lorentz dnmnn varolduunu gsterdik. Aktr ki buna
uzaydaki keyfi bir evrimi ekieye biliriz, nk bu evrim x 2 + y 2 + z 2
x' 2 + y ' 2 + z ' 2 fonksiyonunu deiimsiz brakrken , zaman da dei
imsiz brakr ( t ' = t) , ve sonu olarak c 2 t 2 - x 2 - y 2 - z 2 fonksiyonu
da deiimsiz braklr. Bunun yansra, rnein uzayda ve zamanda
x - x ', t
vb. gibi yansmalar vardr ki, aka bunlar da k hzn
deiimsiz brakr.
O zaman doal olarak k hzn deiimsiz brakan baka dnm
lerin olup olmad sorusu doar. Yant udur: Eer dnmn hi
bir tekillik noktasnn olmamas (bylece her yerde dzenli ve srekli
olmas ) gibi fiziksel olarak usauygun bir istemde bulunursak, o zaman
Loren tz dnmlerinin art evrimierin art yansrnalarn olanakl bi
ricik dnmler olduu gsterilebilir.
Einstein'n yaklamnda Lorentz dnmnn hipotetik bir ether
iinden devinmektc olan gzlem aletlerindeki deiimierin bir sonu
cu olarak karsanmad ve bundan tm gzlemcilerin kendi hzla
rndan bamsz olarak ayn llen hz elde edeceinin karsand
ok fazla vurgulanamaz. Tersine, nceki blmlerde daha imdiden
belirttiimiz gibi, onun yaklamnda, edimsel olarak llen k hznn
deiimsizlii gibi deneysel olarak iyi dorulanm nsav ile balanr. Bu
hibir aklama gerektirmez (rnein, varsaymsal bir etherde aletlerin
deiimlerinin terimlerinde) , ama yalnzca daha te almadaki temel
balang noktamzdr ( tpk Newton mekaniinde iyi dorulanm bir
=

= -

'

zel Grelilik Kurami

66

nsav olarak Newton yasalarndan , ve elektrodinamikte Faraday'n ve

Ampere'in yasalar ile balamamz gibi) . Bu balang noktas ile, Eins
tein yukarda belirtilen tarzda Lorentz dnmnn temel balang
nsavmz ile badaahilir olan fiziksel olarak kabul edilebilir biricik
dnm olduunu gstermeye geer.
imdi Lorentz dnmn ( ki B dizgesinde ki koordinatlar A dizge
sindeki koordinatlarn terimlerinde anlatr) bir kez daha yazalm [bkz.
denklemler (9-1 ) , (9-2 ) , (9-3) ve (9-5 ) ]
'
z - vt
t - vz 1 c 2
,
t = --r===
z =
1 - (v 2 1 c 2 )
1 - (v 2 / c 2 )
x' = x
y' = y
( 1 4-3)
Evrik dnm (ki A dizgesinde ki koordinatlar B dizgesinde ki koordi
natlarn terimlerinde anlatr) udur:
z ' + v 't '
t ' + vz / c 2
z=
t=
1 - (v2 / c 2 )
1 - (v 2 / c2 )

x = x'

y = y'

( 1 4-4)

Dikkat edelim ki evrik dnm v 'nin -v ile deitirilmesi yoluyla k

kensel dnmden elde edilir. Bu hi kukusuz beklenecektir, nk
eer B 'nin A ile greli hz v ise, A 'nn B ile greli hz -v olur. yleyse,
B ' yi A 'ya dntrrken gerekte edimsel hzn A 'y B 'ye dntrr
ken kullandmz ayn fonksiyonunu kullanrz.
Yine dikkat edelim ki v/ c O olurken (ki c oo olmas ile edeerdir)
Lorentz dnm

z ' = z - vt
x' = x

( 1 4-5)

biimine indirgenir ki, tam olarak Galileo dnmdr. Bu yolda, eski

uzay ve zaman kavramlarnn v/ c ok byk olmad zaman uygulana
bilir zel snrlayc durumlar olarak Einstein'n kavramlarnda kesin
olarak kapsandm grrz.
Aktr ki Loren tz dnm nceki blmde betimlen dii gibi
ezamanllk, uzunluk ve zaman aralklarnn greliliini imler. rne
in , eer B gzlemcisinin tm iin t ' = O alnmak zere ezamanl
olarak betimledii bir olaylar kmesini irdelersek, o zaman denklem
( 1 4-4) 'e gre A gzlemcisi bu olaylar iin t = vz/c 2 olduunu syleye
cektir; byle olaylar aktr ki ezamanl deildir. Benzer olarak, eer
A gzlemcisi z ynnde v hz ile devinen bir nesnenin uzunluunu
lyorsa, iki ucu kendi gnderme atsndan lld gibi ayn za
manda di elim ki t = O irdelemelidir. Denklem ( 1 4-3) ' ten z' = z/
1 - (v 2 j c 2 ) ya da z = 1 - (v2 1 c 2 )z' elde edilir. Burada v ' yi nesnenin
hz olarak semi olduumuza gre, aktr ki z ' nesnenin dinginlikte

Einstein 'm Bakt Asmda Lorentz Dnm

67

olduu bir gnderme atsndaki uzunluudur, ve bylece Lorentz ka

slmasn elde etmi oluruz
Saatierin hzlanndaki deiimi incelemek iin, B 'yi iinde saatin din
ginlikte (diyelim ki z
O' da) olduu gnderme ats olarak rerek
balayalm. Dnemi t ' olsun. O zaman ( 1 4-4) 'e gre t = t'/ I - (v 2 1 c 2 )
denklemini elde ederiz ki , tam olarak devinen saatierin yavalamas
iin formldr.
B ve A arasndaki dnm v yerine -v geirmek zere A ve B ara
sndaki ile ayn dnm olduu iin, bundan u kar ki A 'nn B 'nin
aletlerinin edimsel olarak llmekte olan ey ile ilikisinin deiimi
zerine kard varglar A 'nn aletleri ile iliki iinde B tarafndan
da karlacaktr. Bylece, rnein A B 'nin cetvellerini kaslm olarak
grdn sylerken, B ise A 'nn cetvellerini kaslm olarak grd
n syler.
Her birinin tekinin cetvellerinde ayn tiirde bir kaslma grmesi na
sl olanakldr? E deyile, eer A B 'nin cetvellerinin daha ksa olduunu
sylyorsa, niin B A 'nn cetvellerinin daha uzun olduunu sylem ez?
Yant, daha nce grdmz gibi, A ve B 'nin bir nesnenin uzunlu
unu lerken ayn olaylar kmesine gndermede bulunmadklandr.
Ezamanllk zerinde anlamadklan iin, A B 'nin lmlerini yapt
srada cetvelin devinmesine izin verdiini ve bylece gerek uzunluktan
baka bireyi ltn syler; ama B de A hakknda ayn eyi syler.
Belki de bu durum henz birbirinin gr izgisinde kalan iki insan,
A ve B, ayrlrken yer alan eye benzetilebilir. A B klyor gibi gr
nyor derken, B A kiilyor gibi grnyor der. Niin B A byyor
gibi grnyor demez? Yant her birinin ayn bireyi, e.d. dnyann kendi
retinas zerindeki imgesini grmekte olduudur. A 'nn B 'nin retinas
zerindeki imgesinin B 'nin A 'nn retinas zerindeki imgesinin kl
mesi ile ayn zamanda klmesi olgusunda hibir paradoks yoktur.
Benzer olarak, B A 'nn cetveline bir kaslma yklerken A B 'nin cetveline
kaslma ykleyecektir dernede de hibir paradoks yoktur, nk her
biri bir nesnenin uzunluundan sz ederken ayn bireye gndermede
bulunmaktadr.
=

xv

H1zlann Toplami
Daha nce grdmz gibi z ynnde v hz ile devinen bir B gn
derme atsndaki x -, y ', z , t ' koordinatlar ve x, y, z, t koordinatlar ile
dinginlikteki bir A gnderme ats arasndaki Galileo dnm udur:

z ' = z - vt

X=X

y =y

( 1 5- l )

Eer A gnderme atsndaki bir gzlemci X ynnde u hz ile de

vinen bir nesneyi gzlyorsa, bu nesnenin z = ut + z0 ile verilen izgide
devindiini grecektir. Yalnlk uruna, z0 = O olduunu varsayalm. O
zaman u = z/ t olacaktr. Gzlemci B tarafndan neyin grldn
hesaplamak iin Galileo dnmn uygulayarak unu elde ederiz:

z - = z - vt = ( u - v) t = ( u - v) t '

( 1 5-2)

Buna gre gzlemci B devinen nesneye u hz ykleyccektir:

w = z '/ t ' = u - v

( 1 5-3)

Bu hi kukusuz iyi bilinen Galileo hzlarn toplam yasasdr, ve denk

lem ( 2-3 ) ' te verilen bu yasay Einstcin'n yaklamnda yaplan ey ile
karlatrmay kolaylatrabilmek iin daha ayrntda bir kez daha t
rettik.
Eer A ve B arasndaki doru dnm Galileo dnm olmaktan
ok Lorentz dnm ise, o zaman B 'nin koordinatlarn A 'nn koor
dinatlarnn terimlerinde veren ( 1 4-3 ) anlatm ile balarz:
z - vt
z' =
( 1 5-4)
l - (v 1 c )
Galileo dnm durumunda olduu gibi, devinen nesnenin A 'nn
gnderme atsnda anlatlan izleinin denklemi olarak z = ut yazlr.
Bu unu verir:
68

Hzlarm Toplam

(u - v)t
,
z = -,===o===
- (u2 / c 2 )

69

( 1 5-5)

( 4-3) ' ten unlar da elde ederiz:

t[ l - (uv / c 2 ) ]
- (u 2 / c2 )
ve

u-v
z'
w--- -------,,...t ' - (uv 1 c 2 )

( 1 5-6)

( 1 5-7)

Bu hzlarn toplam iin relativistik yasadr. Dikkat edin ki v/ c sfra

yaklarken, Galileo yasasna, w = u - v, yaklar. Bununla birlikte, daha
genel olarak, aktr ki Galileo yasasndan btnyle ayr dr. Gerekten
de, kolayca grlecei gibi, c 'den daha kk hzlan toplayarak her
hangi bir yolda c hzn amak olanakszdr. Bunu tandamak iin, A ve
B arasnda deil ama B ve A arasnda dnm yaptmz bir durumu
irdeleyelim. ( 4-3) ve ( 4-4) denklemlerinden grld gibi, bu yal
nzca v yerine -v geirilmesini gerektirir. Biraz dnrsek grrz ki
hzlarn toplam zerine uslamlamamz o zaman

W=

u+v
+ (uv / c 2 )

( 1 5-8)

sonucunu verecektir, ki burada simge olarak byk bir harfi ( 5-8) 'i
( 1 5-7 ) 'den ayrdetmek iin kullanyoruz.
O zaman aktr ki eer u ve v pozitif ise, W< u + v olur, yle ki eer
hz u olan bir nesneyi alrsak, ve sonra onu hz -v olan bir gnderme
atsndan gzlersek, nesne "sa-duyu"nun bizi beklerneye gtrd
eyi, e.d. iki hzn toplamn kazanmayacaktr. v/ c bire yaklarken, yeni
etkiler giderek daha da aklk kazanr. Bunun neye gtrdn gr
mek iin u nicelii irdeleyelim:

c2 - w2 = c2

(u + v) 2
[1 + (uv / c 2 ) f

--

c 2 [1 - (u 2 / c 2 ) ] [ - (v 2 / c 2 ) ]
[1 + (uv / c 2 ) ] 2

( 1 5-9)
u 2 / c 2 < , v 2 / c 2 < olduu srece, c 2 - w 2 pozitif ve l w 1 < c olur. y
leyse, c 'den kk iki hz toplayarak k hzna eit bir hz elde etmek
olanakszdr. ( rnein, u = 0,9c, v = 0 , 9 c olsun; o zaman w/ c = ,8/ (
+ 0,9 x 0,9) = ,8 / ,8 < 1 . ) te yandan , eer u = c ise, w = ( v + c) / [ +
( v/ c) ] = c, yle ki k hznn yeni gnderme atsnda eski gnderme
atsnda olan ile ayn olduunu dorulanz.
Yukandaki tartma k hznn zdeksel nesnelerin yaklaabilecei
ama hibir zaman ulaamayaca ya da aamayaca bir snr olduunu
imler. Buna gre, bir uzay gemisi dnelim. Varsayalm ki bir dizi ps
krme ateieniyor ve bylelikle uzay gemisinin gnderme atsnda her bir

zel Grelilik Kuram

70

pskrme hzda bir v deiimine gtryor olsun. Hziann toplam

iin relativistik yasadan kan sonuca gre, gemi bu yolda ne denli uzun
bir sre boyunca ivmelenmeyi srdrrse srdrsn, hibir zaman ne
denli byk olursa olsun herhangi bir sonlu yakt miktarn yakarak
k hzna ulaamaz. (Daha sonraki bir blmde deiik bir yntem ile
ayn sonuca ulaacaz ve geminin ktlesi sonsuza yaktaaca iin ve
bylece k hzna yaklatka onu ivmelendinnek giderek gleecei
iin geminin k hzna ulaamayacan gstereceiz.)
imdiye dek hzlarn toplamn yalnzca kout olduklan durum a
sndan tarttk ve bu nedenle problem tek-boyutlu duruma indirgendi.
Ama sonular boyuta geniletmek ok kolaydr. Bylece varsayalm
ki A gnderme atsndaki bir nesnenin u., u , u, bileenleri ile bir hz
,
olsun ve buna gre izlei x = u.f, y = u , z = u,t tarafndan verilsin. Var
,
sayalm ki bir v hz ile (ki, eer koordinat dizgelenmiz uygun ynelimli
ise, her zaman z ynnde alnabilir) bir Lorentz dnm yaplsn. O
zaman unlar elde ederiz:

uz - v
t' 1 - (u,v / c 2 )
l - (v 2 / c 2 )u y
1 - (u 2 / c 2 )u.
u'
i
u
t' 1 - (u,v / c 2 )
l - (u,v / c2 )
y
u'

z'

'

= =

= =

( 1 5- 1 0)

Vektr notasyonunda bu uygun olarak yle yazlabilir:

AA
2 / 2)
v )v
u, - 1 - (v c2 ) ( u - ( uv) v) + 1 - (u
(uv 1 c )
1 - (uv 1 c
_

( 1 5-1 1 )

ki burada v simgesi v ynnde bir birim vektrdr.

Yine zaman zaman Lorentz dnmnn kendisini vektr notasya
nunda yazmak uygundur. Bu unu verir:
A

=X-

A A
( , ) ) ' _(i=v=x,;,)==v-=v=t=
l - (u 2 / c2 )
V X V+

( 1 5-1 2)

XVI
Grelilik ilkesi
Aristoteles ' i n ve Ortaa Skolastiklerinin zamanndan bu yana, fizik
daha ilikisel ya da "relativistik" bir bak asna doru gelime srecin
deydi. Bylece Kopernik uzayda zel yerlerin ve zamanda zel kplann
olduu, bunlarn saltk bir imlem tad ve dolaysyla fizik yasalannn
anlatmnda onlara ayrcalkl konum iin benzersiz bir roln yklenme
si gerektii anlayn ortadan kaldrmak iin temeli att. Hi kukusuz
bunun yansra uzayda hibir ayrcalkl "saltk yn" olmad, ve by
lece koordinat dizgeleri nasl evrilirse evrilsin fizik yasalarnn ayn
biimi alacaklan anlay da geldi. Bunu mekanik yasalannn bir Galileo
dnm durumunda deiimsiz olduu ve bylece Newton 'n denk
lemlerinin gnderme atsnn hzndan bamsz olarak ayn biimdeki
ilikileri anlatt olgusunun kefi izledi.
In zellikleri ve elektrodinamik fenomenleri aratrldnda, ili
kisel bir bak asna doru bu geliim glkler ve yeni problemler ile
karlat. nk k sonlu bir c hz tad iin, Galileo dnmne
gre, n bir gzlemci ile greli hznn gzlemcinin gnderme ats
na baml olmas gerektii akt. Benzer olarak, Maxwell'in hem n
ve daha baka elektromanyetik mann yaylmasn hem de bunlarn
polarizasyon zelliklerini aklayan elektromanyetik alan denklemleri
de bir Galileo dnm altnda aka biimde deiimsiz olarak kabul
edildi. Baka bir deyile, iinde Maxwell'in denklemlerinin san olarak
geerli olduu ve k hznn her ynde c olduu ayrcalkl bir gn
derme ats varolmalyd. On dokuzuncu yzyl fizikileri o zaman bir
ether, yle bir dnce konutladlar ki, sonuta niin byle ayrcalkl
bir gnderme atsnn varolmas gerektiine ilikin fiziksel bir neden
nerme ilevini tayordu.
Ama sonraki deneyler-rnein Michelson ve Morley deneyi-byle
bir ayrcalkl gnderme atsn ilgilendiren yaln ether kuramnn tah
minlerini dorulamay baaramaynca, Lorentz bu olumsuz sonular
ether iinden devinen gzlem aletlerindeki deiimierin bir sonucu
olarak aklayan almak bir kurarn nerdi. Ama bu kurarn etherde
71

zel Grelilik Kuram

72

dinginlik te olan bir gnderme ats ile ilikili "doru" uzaklk ve zaman
larn san deerlerini ikircimli ve bilinemez klan bir g-le yol at.
Einstein'n yaklamnn z ether nsavnda somutlat gibi saltk
bir uzay ve zaman kavramn dmek ve bunun yerine ilikisel yaklam
elektro-dinamik fenomenlere ve elektromanyetik rann yaylrnma
doru geniletmekti. Newton'n devim yasalar bir Galileo dnm
tarafndan ilikilendirilen her biimde devimli gnderme atsnda
ayn ilikileri oluturuyor olarak grlrken, n gzlemlenen hznn
deiimsizlii yasas bir Lorentz dnm tarafndan ilikilendirilen
her biimde devi m li gnderme atsnda ayn ilikiyi oluturuyor olarak
grlr. Ve daha ayrn tl bir incelemenin gsterdii gibi , Maxwell 'in
denklemleri benzer olarak bir Lorentz dnm altnda benzer olarak
deiimsizdir, nk bu dnm tarafndan ilikilendirilen herhan
gi bir gnderme atlar kmesinde anlatldklarnda bu denklemler
ayn biimi alr (bunu Blm 2 ' de daha ayrntl olarak tartacaz) .
Bylece bu noktaya dek Einstein yaln zca ak olgular olan eyleri ,
elektromanyetik mann elektromanyetik fenomenler ve belli aletler
arasndaki uygun ilikiler araclyla nice! olarak gzlemlcnmesi, elekt
rodinamik yasalarnn byle gzlemlenen nicelikler arasnda deiimsiz
ilikiler imiediinin deney yoluyla bilinmesi gibi olgular toparlyordu.
Elektrodinamik yasalarn (e.d. Maxwell'in denklemlerini) oluturan
ilikilerin bu deiimsizlii ile denmek istenen ey bu yasalarn elek
romanyetik fenomenlerin gzlemlendii yer ya da zamandan ve gn
derme atlarnn (ki birbirleri ile yerdeiimle ri, evrimler ve Lorentz
dnmleri yoluyla ilikilendirilirler) kken, ynelim ve hzndan ba
msz olarak ayn biimi alddr.
Ama imdi aktr ki, eer Newton'n yasalar bir Galileo dnm
altnda deiimsiz ise, bir Lorentz dnm altnda da deiimsiz ola
mazlar. Bunu ayrntda grmek iin, ilkin bir baka A gnderme ats
ile greli olarak bir v hznda devinen verili bir B gnderme atsnda
Newton'n m( du /dt ') F denklemlerini yazalm. Yalnzca z ynnde
devinen bir parac irdeliyoruz ki, bu yn ayrca v hznn da yn
olarak alnr. O zaman eer B ve A bir Lorentz dnm yoluyla ilikili
ise, ( 1 5-7) denklemi u = ( u - v) / [ I ( uv/ c2) ] sonucunu verir. Dahas ,
dt ' salt bir zaman aral dr, B atsna gnderme ile llr, ve para
cn dz u dt ' uzakln gemek iin gereksindii zaman miktardr.
( 4-4) denklemine gre A gnderme atsnda lld gibi karlk
den dt aral u olacaktr:
=

dt ' + vdz' 1 c2 dt ' [ + (u 'v / c2 )]

- (v 1 c 2 )
- (v 2 / c 2 )
+ (uv 1 c 2 ) - (2 1 c 2 )
dt '
- (uv / c2 )
2
2
- (v j c )

= dt '

- (v 2 1 2 )
1 - (uv / c, )
(16- )

Grelilik ilkesi

73

Newton'n devim yasalan o zaman yle olur

ediyoruz) :

(dv/

dt = O olduuna dikkat

m.[l-(uv/c2 )] d [ (u-v) 2 ]
l - (v2 /c2 ) l -(uv/c )
1-(uv c2)-(u2 2 c2 ) du =
l-(v2 j c2 ) -(uv c ) dt
dt

m.

( 1 6-2)

Aktr ki Newto n ' n dcvim yasalarnn biimi bir Loren tz dn

m altnda deiimsiz deildir. Ve tartlan deneysel olgular (ve ayrca
bakalar ) koordinat atlar arasndaki edimsel dnmn Galileo
dnm deil ama Lorentz dnm olmas gerektiini, ve ayrca
mekanik yasalarnn gerekten de gnderme atsnn hzndaki bir de
iim karsnda deiimsiz olduunu aka gsterdii iin, bundan
u kar ki Newton'n yasalar doru mekanik yasalar olamaz
sfra
yaklarken snrlayc durumda geerli bir yaklaklk olarak olmann
dnda) .
Einstcin'n bu probleme yaklam yine tm bu olgularn anlamlar
nn dikkatli bir irdelemesi zerine dayanyordu. imdi, tanm gerei,
bir fizik yasas kurald olmakszn geerli olan bir iliki olmaldr. Eer
kuraldlar varsa, bu durumda ne zaman kuraldlarn olaca n ve
niin beklenmelcri gerektiini belirleyen daha geni bir yasaya gerek
sini riz; yoksa, yasaya hibir biimde gvenemeyiz (rnein, eer keyfi
yerlerde, zamanlarda ya da koullarda geerli olamyorsa) . Baka bir
deyile, genel bir fizik yasas yalnzca ilkede doada gzlenebilir olan
eylerde belli ilikilerin yere, zamana, gnderme atlarna ya da altnda
snanabilecckleri baka koullara (rnein scaklk, bas n vb. ) bakl
makszn deiimsiz olduklarnn bir bildiri midir.
imdi, eer deiik gnderme atlar arasndaki doru dnm
Lorentz dnm ise, bundan mekanik yasalar gerekte nedir so
rusunun yen i bir kta bir kez daha irdclenmcsi gerekecei sonucu
kar. Bunu yaparken , Einstein 'n grelilik ililesi dedii eyin klavuzluu
altnda olmamz gerekecektir-bir ilke ki , bildirdii ey zde yalnzca
yukarda sylenmi olandr, e.d. fizik yasalar her gnderme atsnda
ayn biimdeki ilikiler olma gerektirimini doyurmaldr. Bu ilkenin iki
biimi vardr: Kstl ya da zel grelilik biimi, ki yalnzca hzlar biim
de olan gnderme atlar ile ilgilidir; ve genel grelilik biimi, ki her
gnderme ats ile ilgilidir (ki bunlar rnein ivmelendirilebilir) . Bu
almada hi kukusuz kstl grelilik ilkesi ilc ilgilenecciz.
Grelilik ilkesi bo uzay iinden devinen ve hibir penceresi ya da
dsal evre ile baka herhangi bir iliki yolu olmayan bir uzay gemisi
irdelcnerek daha sezgisel kavramlarn terimlerinde toparlanabilir. G
relilik ilkesine gre, byle bir geminin ierisinde gzlenen fenomenleri n
hibir biimde geminin hzna baml olmamas gerekir. Aktr ki,

(v/c

74

zel Grelilik Kurami

ether kuram bu gerektirimi doyurmayacaktr, nk ona gre k et

her ile greli olarak c hz ile devi n ecek, ve bylece n gzlenen hz
geminin hzna baml olacaktr. Daha genel olarak, tm elektroman
yetik fenomenler (ki Maxwell'in yalnzca ether kuramnda geerli olan
denklemleri tarafndan belirlenirler) geminin hzna gre deiecektir.
Grelilik ilkesinin olaanst byk bulgutatc deeri olmutur. E
deyile, yalnzca mekanik alannda deil ama ayrca baka birok prob
lemde yeni yasa ve ilikilerin nerilmesine yardmlan ile vazgeilmez
olmutur. Gerekten de, ne zaman gnderme atlannn snrl bir
kmesinde geerli olan bir ilikiyi biliyorsak, grelilik ilkesi bizi o
unlukla gnderme atlanndan bamsz olarak geerli olan ve bu
daha geni gnderme atlan kmesinde daha te deneyler tarafndan
smanabilecek yeni bir ierik tayan bir genellerneye gtrebilir. i zleyen
birka blmde grelilik ilkesinin bu bulgulatc deerini bir dizi zel
uygulamada aklayacaz.

XVII
Greliliin Kimi Uygulamalan
Grelilik ilkesinin anlamn daha somut bir biimde ortaya koyabilmek
iin imdi birka uygulama vererek bu ilkenin daha nce biraz daha
snrl balamlarda bilinen ilikilerin deiimsiz genellemesinden doan
ye !l i sonulara gtrme gcn nasl kantlarln greceiz.
Ilk olarak akan suda k hznn lmn irdeleyeceiz.3 Uzun bir
sre boyunca bu soru n-relativistik fiziin karsna almas gereken
anahtar bir soru idi ve gerekte birok ikircime ve bulank noktaya
gtrd-rnein devinen suyun evreleyen etheri kendisi ile birlikte
ne dzeye dek srkledii gibi. ( Daha te bir tartma iin, bkz. C. C.
Moller, The Theory of Relativity.)
Eer dinginlikteki bir sv ortamda k iin knnm indeksi n ise, n
bu ortamdaki evre hz u0
n olur. Problem sv v hz ile akarken u
evre hzn hesaplamakur. Akur ki grelilik ilkesi bu soruya daha te
herhangi bir sayltya gerek olmakszn dorudan ve i kircimsiz bir yant
getirir. nk, bu ilkeye gre, svnn dinginlikte olduu gnderme at
snda gzlenen zellikleri bu gnderme atsnn laboratuar ile greli
hzndan bamsz olmaldr. Oyleyse, laboratuar gnderme atsnda
neyin gzleneceini hesaplayabilmek iin yapmamz gereken tek ey
sv ile birlikte devinen gnderme atsnda gzlemlenen ey zerine
bir Lorentz dnm uygulamaktr. Bylece, eer svnn gnderme
atsnda n evre hz n ise, hzlarn toplam iin relativistik yasay
kullanabiliriz [denklem ( 1 5-8) ] ( ki Lorentz dnmnden doar) .
Bu unu verir:
=

c/

c/

U=

+ (c/n)+v l+(u0v/cV 2 ) + (v en) ==(.:_+v)(-++0)

en c 2 n 2
n
c/ n
Uo

( 1 7- 1 )

Suyun belli bir dzeye dek etkili olarak "srklediini," ama suyun
tam hzn n
evre hzna eklemediini grrz.

"Yalnzca n

bir boluktaki hz

evrensel C deimezine eit iken, zdeksel bir

ortamda k hz genel olarak C'dcn ayn olacakur.

75

76

zel Grelilik Kuram

Bu forml gerekte imdiye dek yaplm tm deneyler ile uyum iin

dedir. Byle deneyierin sonuta hziann toplam iin relativistik forml
dorulad sylenebilir.
rdeleyeceimiz ikinci deney mezonlarn bozulmasdr. yi bilindii
gibi, mezonlar kararsz paracklardr ve kozmik nlarn ya da labora
tuarda ivmelendirilmi yksek-enerj i paracklarnn zdek bloklarn
bombardman etmesine izin verildii zaman yaraticlklar kefedilmi
tir. Bu paracklarn tm baka paracklara dnerek bozulur. Bir
paracklar topluluu iin bozulma zamanlarnn bir istatistiksel da
lm vardr, ama tikel bir mezon tr iin : ortalama bozulma zaman
llebilir, ve, parann trne bal olarak, I 0-6 ile o- o sn arasnda
ya da daha ksa olabilir.
imdi : 0 dinginlikteki (ya da dk hzdaki ) bir mezonun bozul
mas iin gereken ortalama zaman olsun. O zaman v hzndaki bir
parann bozulmas iin ortalama : zaman hesaplanabilir. nk,
grelilik ilkesine gre, iinde mezonun dingin likte olduu gnderme
atsndaki bozulma zaman mezonun laboratuar ile greli hzndan
bamszdr. Bu durumda, laboratuar gnderme ats iin Lorentz
dnmnn sonucunu hesaplamak ok kolaydr, nk :0 bozulma
zaman gerekte bir tr saat ya da doal zaman ls olarak hiz
met eder. Laboratuar dizgesindeki bozulma zaman bu durumda iki
gnderme atsndaki saatierin dnemlerini ilikilendiren iyi bilinen
forml tarafndan verilir:

: =

"to

1 - (v 2 1 c2 )

( 1 7-2)

Bir sonu olarak, devinen mezonlarn bozulmak iin dinginlikte olan

lardan .j1 - (v 2 1 c 2 ) orannda daha uzun bir zaman kullanmas gerekir.
Bu tahmin hem laboratuarda retilen hem de kozmik nlar tarafndan
retilen mezonlar iin snanmtr. Tm durumlarda mezon bozulmas
hznn tahmin edilen yavalamas dorulanr. Kozmik-n mezonlannn
bir blm iin v hz c 'nin ok yaknlarna gelir, yle ki 1 - (v2 / c2 )
oran 1 000 kadar byk olur; ve bu u durumda bile, relativistik forml
dorulanr. Bylece ayr hzlarda devinen saatierin ayr ileme hzianna
ilikin relativistik tahmin olduka iyi dorulanr.
Son olarak, devi nen bir cisim tarafndan yaylan n Doppler
kaymasn (yakndan ilikili olduu yn sapmas ile birlikte ) i rdele
mek istiyoruz. nceki durumlarda olduu gibi, dsnin dinginlikte
olduu gnderme ats ile balarz ( ki bu durumda neyin olaca
n deney yoluyla biliriz ) , ve bundan sonra laboratuar gnderme
atsnn bak asndan neyin olacan grmek iin bir Loren tz
dnm yaparz.
imdi z 0 ekseni ile greli bir 8 0 ynnde k yayan dinginlikteki bir
cismi irdeleyelim. In frekans v0 olsun. Ik hznn c olduunu bil
diimize gre, dalga uzunluu A-0 c/ v0 olacaktr.
=

G6reliliin Kimi Uygulamalar

imdi, cisim v hz ile z ynnde devinsin, ve n laboratuar gn

derme atsndan gzlemleyelim. Grelilik ilkesine gre, atomun din
ginlikte olduu gnderme atsnda gzlemlenen ey bu gnderme
atsnn laboratuar ile greli hzndan bamszdr, yle ki laboratuar
gnderme atsnda neyin gzlemleneceini bulmak iin yalnzca bir
Loren tz dnm yapmamz yeterlidir.
imdi, daha nce grdk ki bir Lorentz dnmnde k hz her
iki gnderme atsnda da ayn olacaktr. Ama k nnn yn ve frekans
iki gnderme atsnda genellikle ayr olacaktr.
Laboratuar gnderme atsndan grld gibi k nnn yn
n hesaplamak iin, varsayalm ki bir k n koordinat dizgemizin
kkeni olarak aldmz O noktasndan gesin . O zaman, eer rnein
n x 0 - z 0 dzleminde ise, t 0 zamannda z 0 cos8 0 ct 0 , x 0 = sin8 0 ct 0 , Y o =
O noktasna ulaacaktr. Bu nn laboratuar gnderme atsnda neye
benzeyeceini grmek iin, denklem ( 1 4-4) 'de verilen Loren tz dn
mn uygular ve unu elde ederiz:
=

cos 8 0 ct0 + vt0

z = ---,=======1 - (u 2 / c 2 )
x = sin 80ct0
t=

ct 0[cos 80 + (v 1 c) ]

1 - (u 2 / c 2 )

t0 + (v / c) cos 80 t 0

( 1 7-3)

1 - ( u2 / c2 )

Ik nnn laboratuar gnderme atsndaki yn o zaman u formle

gre verilir:
tan S = =
z

sin 80 1 - (v 2 / c 2 )
cos 8 0 + (v / c)

( 1 7-4)

Bu forml 80 $; t/2 iin laboratuardaki ann her zaman kkensel dizge

de oldu " undan daha kk olduunu imler. v/ c bire yaklarken [yle
ki 1 - (v 2 1 c 2 ) sfra yaklar ( D . B. ) ] , bu e tki zellikle nemli olur.
Gerekten de kozmik nlar durumunda ylesine enezjik kimi parack
lar vardr ki, bakalar ile arptklarnda v/ c iki paracn ktle-zei
dizgesi iin bire ok yakndr. o zaman, paracklarn eo arpma as
boyunca dalmnn ktle-zei dizgesinde olduka biimde olabilme
sine karn , dalm laboratuar dizgesinde dar bir koniye dnr [ki
bunun genilii 1 - (v 2 1 c 2 ) dzenindedir (D.B.) ] . Byle dar koniler
ekirdekleri olan tekil paracklarn arpmalar srasnda doan ok
yksek enejili belli kozmik-n saanaklarnda gzlenir. [Darya giden
paracklarn k hznda olmamasna karn , bu hza ok yaklarlar,
ve gsterilebilecei gibi, denklem ( 1 7-4) byle paracklar iin iyi bir
yaklaklk olarak geerli olacaktr. (D.B. ) ]
Bu konilerin gzlemlenen genilikleri ktle-zei dizgesinin hzndan
yukardaki uslamlamaya gre hesaplanacak olanlar ile gerekte iyi bir
anlama iindedir. Bu hz ise bamsz aralar yoluyla gzlenebilen ge-

zel Grelilik Kuram

78

len paracn enejisinden elde edilebilir. Bylece denebilir ki ( 7-4)

deney tarafndan olduka iyi dorulanr.
imdi laboratuar gnderme atsnda gzlemlendii gibi n dalga
boyunu hesaplayacaz. Bu temel olarak e0 ynndeki dzlem dalgann
evresi iin formlden elde edilir.
,..,. _

( - - J
[( )
-- ]

..., - 2 7t V ol o -

cos e0z0 + sin e 0x 0

----''-A-"- ---"---"-

( 1 7-5)

A. 0v0 = c olmak zere. Eer Lorentz dnmn ( 1 4-3) uygularsak,

unu elde ederiz:
,..,. _
..., _

2n
2

- (v 1 c

vz
cos e0
sin e0
(
)
v0 t - 2 - -A 0 z - vt - A. 0 x
c

( 1 7-6)

imdi, laboratuar gnderme atsnda, karlk den dzlem dalgann

evresi iin forml udur:

<1> = 2 7t v t -

cos e
sin e
- z - -- x
A.
A.

( 1 7-7)

A.v = c olmak zere.

( 7-3) denklemini ( 7-6) ile karlatrrsak grrz ki

( 1 7-9)
sin e0 sin e
A = A.
o

( 1 7- O)

A.0 v0 = c = A.v denklemini kullanarak unu elde ederiz:

sin e v 0
=
sin e0 v

2
sin e 0 1 - (v2 1 c )
----"--'-----'----'--'-tan e =
cos e0 + (v 1 c)

( 1 7-1 1 )

Yukans hi kukusuz ( 7-4) ile ayndr, k nlarnn ( ki dalga nleri

ne normaldirler) ynlerinin irdelemesi ile elde edilir. Aktr ki, iki ba
k as, gtrmeleri gerektii gibi, n ynn ilgilendiren edeer
sonulara gtrr, nk nlarn ynleri dalga nlerine (deimez <1>
evresinin yzeyleri) normaller olarak belirlenir.
( 1 7-1 1 ) ve ( 7-8) denklemlerinden unu elde ederiz:

Greliliin Kimi Uygulamalart

79

( 1 7-2)
v/c sfra yaklarken, yukans aktr ki Doppler kaymas iin iyi bili
nen relativistik-olmayan formle yaklar,
V

v0

- (v 1 c) cos 8

Bununla birlikte, daha genel olarak, aktr ki - (v 2 j c 2 ) dzeninde

daha te bir relativistik dzeltme vardr. Ik nnn onu yayan cismin
devim ynne dik olmas durumunda (laboratuar gnderme atsnda
lld gibi) , bu forml una indirgenir:

= - (v2 1 c2 )
Vo

ya da

T
To

- (v 2 / c 2 )

(1 7-3)

ki burada T k dalgasnn salnm dnemidir.

Dikey geli as iin, Doppler kaymas relativistik-olmayan kuramda
yiter. Relativistik kuramda yitmemesinin nedeni temel olarak k d
neminin bir tr "saat" olarak grlebilmesidir, yle ki bir gnderme
atsndan onunla greli olarak bir v hz ile devinen bir bakasna de
iimde geriye bu dnemin 1/ - (v 2 / c 2 ) orannda bir art kalr.
Dikey geli devimlerinde yan atomlardan Doppler kaymas zerine
deneyler relativistik forml dorular ve bylece bu deneyler kendisine
greli olarak devirnde olduklan bir dizgede gzlemlenen saatierin hzla
nndaki deiim zerine relativistik talminin daha te bir dorulamas
olarak grlebilir.

XVIII
Grelilikte Devinirlik ve Ktle
Daha nce denklem ( 1 6-2 ) ' den grdmz gibi Newto n ' n devim
yasalar bir Lorentz dnm altnda deiimsiz deildir, ve grelilik
ilkesi yleyse bunlarn (v/c sfra yaklarken snrda olmann dnda)
doru mekanik yasalar olamayacan imler. Buna gre, Blmler 1 5
ve 1 6'da tartlan kavram ile uyum iinde, b u yasalar ile ilgili ilk prob
lemimiz onlar bir Loren tz dnm altnda deiimsiz olan yeni bir
denklemler kmesi elde edecek yolda genclletirmektir.
Yukarda betimlenen genellerneyi yerine getirirken , Newton 'n yasa
larn dsnin p devnrliinin terimlerinde yazmak uygun olacaktr. Bu
yasalar o zaman u biimi alr :

dm = O
dt

dp = F
dt
p = mv

( 1 8- 1 )

(yle ki ktle deimez bir deerdir)

( 1 8-3)

Bir cisimler dizgesinde, btnsel devinidik P ve btnsel ktle

i=l

tarafndan verilir, ki burada

Ktle zeinin hz:

( 1 8-2)

M
( 1 8-4)

mi i sral parann ktlesi ve vi hzdr.

V=
M

( 1 8-5)

Newton mekaniinde iyi bilinen bir teoreme gre yaltlm bir dizge
iin btnsel devinidik dP/dt = O denklemini doyurur ve P deimez

80

Grelilikte Devinirlik ve Ktle

81

bir vektrdr. Benzer olarak, ( 1 8-3) ' ten byle bir dizgede btnsel
ktlenin de bir deimez olduu sonucu kar.
Bu yasalar, e.d. devinirliin saknm ve ktlenin saknm yasalan
aktr ki biimde Newton ' n denklemlerinin olduundan ok daha
yalndr, ve dolaysyla genelletirilmeleri de karlk den bir yolda
daha kolay olmaldr. Bunu yaptktan sonra, Blm 21 'de Newton'n
yasalarnn kendilerini genelletirmeye geeceiz.
Yordammzn arkasndaki temel dnce fiziksel kurarnlarda btn
bir dizgeyi paralara ya da bileenlere zmleyebilmenin zsel olduu
dur. Bylece, rnein hidrodinamik gibi srekli bir ortam kuramnda
svy hacml kk elerden olumu olarak grrz, ve zdei ke
sikli atomik bir yap tayor olarak aklayan bir kuramda benzer olarak
btn bir dizge imdi atomlar olarak alnan kk elerden olumu
olarak grlr. Her iki tr kuramda da bir dizgenir btnsel devinirliini
paralannn devinirlikleririr toplam olarak ele atabiliriz, ve btnsel
ktle ve btnsel ereji iin de ayn ey geerlidir. Dahas, en azndan
Newton kuramnn geerli olduu alanda, byle dizgelerin devinidik
saknm, ktle saknm ve eneji saknm yasalarn doyurduu deney
yoluyla (ve ayrca kurarn yoluyla) bilinir.
Bu saknm yasalan nedeniyle, bir dizgerin btn devirirlii ve kt
lesi (ve ayrca enejisi) yalnzca paralannn kmesinin karlk den
zelliklerinin toplamlan olarak deil, ama ayrca, dizge yaltlm olduu
srece, deimez kalan bu btnsel riceliklerin deerleri ile tmleik
bir btn olarak da grlebilir. Gerekten de, byle btnsel deer
ler aktr ki ok karmak etkileimiere giren paralann her birinde
snnekte olan deiimlerden bamszdr. Bir zdek blounu mole
kllerinin devimlerinin bilinmeyen ve betimlenemeyecek denli kank
ayrn tlarn gzard ederek tekil bir makroskopik kendilik olarak ele
alma olarann temelinde yatan ey bu olgudur.
Aktr ki hacml ktlenin zellii-almak olarak paralara zm
lenneye ya da tekil bir btn olarak ele alnmaya yetenekli olma--ev
renin genel bir zelliidir. Bu zellik yleyse neriler herhangi bir
mekanik yasalar kmesi tarafndan ierilmelidir, nk bu yasalann
nmzdeki tm deneysel olgular iin tam olarak yeterli olmas buna
baldr.
Yukanda betimlenen karakteristiklere ilkin relativistik-olmayan ku
ramlarda ulald. Ama, grelilik ilkesine gre, bir dizgenin temel fizik
sel zellikleri dizgenin bir gzlemci ile greli hzna baml deildir.
yleyse, bir dizgenin, giderek laboratuar ile greli olarak yksek bir
hzda devinirken bile, ayn saknm yasalannn geerli olmas ile, byle
almak olarak btnl iinde ya da paralara zmlenmi olarak
ele alnmaya yetenekli olmay srdrmesi zorunludur. Greceiz ki bu
gerektirim, art deiik gnderme atlan arasnda bir Lorentz dn
mnn gerektirimi, devinirlik, ktle ve eneji iin uygun relativistik
formlleri belirlemek iin yeterlidir.

zel Grelilik Kuramt

82

Yukanda betimlenen kavramlar matematiksel bir kuramn terimle

rinde somutlatrmak iin, ilk olarak belirtiyoruz ki eer vi bir Npara
ckl dizgedeki i sral paracn hz ise, ve eer mi o paracn ktlesi
ise, nceki paragraflarda tartlan dnceler P dizgesinin btnsel
dev nrliinin dizgenin bileen paralarnn pi mivi deYinirliklerinin
toplam olduunu imler:
=

P=L
i : m ivi
I

( 1 8-6)

Btnsel ktle hi kukusuz:

( 1 8-7)
Eer paracklarn herhangi bir birikimini tekil ve hereyi kapsayan
bir birlik oluturuyor olarak grme yordamn uygulamay srdrebile
ceksek, bu birliin V ile belirttiimiz genel bir "dizge hz"nn olmas, ve
btnsel deYinirliinin P MV olarak anlatlabilir olmas zorunludur,
yle ki
=

( 1 8-8)

deeri aka ortalama bir hza karlk der ve burada her bir parack
bu ortalamaya ktlesine gre katkda bulunur.
Relativistik-olmayan mekanikte V ayrca ktle zeinin de hzdr. Bu
nunla birlikte, grelilikte ktle zei kavram kendini olduka kark
bir kavram olarak gsterir ve relativistik-olmayan bak asndan tad
dorudan fiziksel imiemi tamaz ( zsel olarak u nedenle ki. grelilikte
benzersiz bir "ktle-zei noktas" yoktur ve bu sonuncusu gerekte
gnderme atsna bamldr4) . Gene de, V'nin uygun olarak tartlm
bir ortalama olarak yukardaki tanmndan henz genel bir dizge hzn
temsil edecek uygun zellikleri tayaca aktr.
imdi hzn fonksiyonlar olarak ktle ve devinidik iin relativistik
formllerin karsanmasna balayacaz. Bu ilkin iki paracktan olu
an bir dizgenin irdelenmesi ile uygun bir yolda yaplabilir; bunlarn B
gnderme atsnda gztendiini ve onda ikisinin genel dizge hznn
sfr olduunu kabul edelim. imdilik kendimizi tek-boyutlu duruma
snrlyoruz ( boyuta genelletirme daha sonra tartlacaktr) . Eer m 1
ve m bu paracklarn ktleleri ve v 1 ve v hzlan ise, o zaman, dizgenin
2
2
btnsel deYinirlii udur:
( 1 8-9)
4Bu nokta C. C. Moller tarafndan tartlmtr,

( 1949) .

Ann. Inst. Henri Poincare, l l , 25 1

Grelilikte Devinirlik ve Ktle

83

Btnsel ktle hi kukusuz

M = m1

m2

( 1 8-10)

iken genel dizge hz ise, tanm gerei, hi kukusuz

V=

=0

( 1 8-1 1 )

imdi bu iki parack dizgesini bir bakaA gnderme atsndan g

relim , yle ki bu gnderme atsnda genel dizge hz V' dr (yine z y
nnde ) . m '1 ve m '2 iki paracn bu yeni gnderme atsndaki ktleleri
'
ve v 1 ve v '2 ise hzlan olsun. O zaman dizgenin B gnderme atsnda
olduu gibiA gnderme atsnda da bileen paralara zmlenebilir
liini isteyen grelilik ilkemize gre paracklarn btnsel devinirlii
bir toplam olarak yazlabilir olmaldr.
( 1 8-1 2)
Benzer olarak, btnsel ktleyi de bir toplam olarak anlatabilmeliyiz:
( 1 8-1 3)
Ama genel dizge hznn sfr olduu B gnderme atsnda dizgeyi eit
lde uygun olarak M = m1 + m1 ktlesi ve V genel dizge hz (bu
durumda sfr) ile tekil bir btn olarak grebildiimiz iin, grelilik
ilkesinden u kar ki dizgeA gnderme atsndan grld zaman
ayn olanak varolmaldr. yleyse
P = M 'V
'

'

( 1 8-1 4)

olmaldr. ( 1 8-9) 'dan unu elde ederiz

!!l = _!

m2

v2

( 1 8-1 5 )

( 1 8- 1 2 ) , ( 1 8- 1 3 ) ve ( 1 8- 1 4 ) ' ten u kar:

m '1 v '1 + m '2 v '2 = ( m '1 + m '2 ) V'

( 1 8- 1 6)

ve

(V' - v; )
(V' - v; )

( 1 8- 1 7)

imdi hzlarn toplanmas iin relativistik yasaya ( 1 5-8) bavurruz, ki

unu verir:
( 1 8-1 8)
Bunlar ( 1 8-1 7 ) 'de yerlerine koyulunca (biraz ce birden sonra) u elde
edilir:

;
m;
m

2 2
1 + (v1V' / c ) v
1 + (v 2 V' / c2 ) v

( 1 8-1 9)

zel Grelilik Kuramt

84

ve ( 1 8- 1 5 ) 'in yardmyla bu una indirgenir:

2 ) m
= l+l+ (v(vV'/c
2V'/c2 ) m2
m; /m _- l +(vV'/c22 )
m /m2 l +(v2V'/c )
= (v;2
m;
m;

( 1 8-20)

Yukandaki anlatm daha uygun olarak yle yazlabilir:

( 1 8-2 1 )

Ama imdi, yukandaki denklemin sa yan iin kola ca bir baka anla
tm elde edebiliriz. Bunu yapmak iin, ilkin l3
11 c 2 ) niceliinin
nasl dntn bulalm. Bunu yapmak iin unu yazanz:

( 1 8-22)
O zaman unu elde ederiz

ki burada

_ 1- (v 2 / c2 ) / l -(v /2 /c2 ) _- R(vpv; )

rn; lm
rn /m2 l - (v22 /c2 ) / l -(v2'2 /c2 ) R(v2 ,v)
R(v v, ) = l -(v/v' 1/c2 )
keyfi v, v , v' v
2
n ( m; J - n ( mmt J R(vpv;)- R(v2 ,v)
-'-===.=
1
2
C') )
v1 - (

I>

( 1 8-23)

( 1 8-24)

imdi ( 1 8-23)
ve iin geerli olmaldr. Bunun neyi
imlediini grmek iin her iki yann logari tmasn alalm:
m

ya da

= In

In

n (:: J - lnR(v, v;) = ( :: J- In R(v2 ,v )

n

( 1 8-25)

Yukardaki denklemin bir yan nda yalnzca ilk parack ile ilgili ni
celikler grnrken, teki yanda ise yalnzca ikinci parack ile ilgili
nicelikler grnr. ki paracn hzlar birbiri ile iliki iinde keyfi
olarak deitirilebildii iin, denklem ( 1 8-25 ) ancak her iki yan da
denklemlerdeki tm niceliklerden bamsz bir deimezine eit ise
bir zm verebilir. O zaman buna gre

n ( ::J -

In

u
R(vpv;) =u ( ::)- lnR(v2 ,v) =u
n

( 1 8-26)

Grelilikte Devinirlik ve Ktle

85

( 1 8-27)

imdi

v1 = O ile zel durumu irdeleyelim. O zaman unu elde ederiz:

m;
K
( 1 8-28)

Bu durumda m 1 paracn dinginlikte iken k tlesidir. Bununla birlikte,

bu yalnzca Newton'n devim denklemlerinde (ki hi kukusuz v/ c sfra
yaklarken snrda geerlidirler) relativistik olmayan bir yolda grnen
sradan ktledir. Bu dinginlik ktlesini m .o ile gstereli m . Buna gre
unu elde ederiz:

Km,0
(
1 c 2)

m = I -

'2

( 1 8-29 )

imdi v '1 = O ile daha da zel duruma geelim. Burada m '1 m ,,

olmaldr ki, bundan K= 1 sonucu kar. Aktr ki ikinci parack ii i-
de benzer bir sonu geerlidir. yleyse, her iki parack iin de geerli
bir forml yazabiliriz:
=

( 1 8-30)

O zaman devinirlik

P = mv = l - (v 2 / c 2 )
m0v

( 1 8-3 1 )

Yukardakiler srasyla ktle ve devinidik iin relativistik formllerdir.

Dikkat edin ki ktle hz zerine bamldr ve bundan byle Newton
kuramnda olduu gibi bir deimez deildir.
Bu sonular kolayca N parackl bir dizgeye geniletile bilir. nk
ilk olarak onlar herhangi ikisine uygulayabiliriz, ve sonra bu ikisin i
btnsel ktle M = m + n 2 , btnsel devinirlik P= P + p 2 , ve genel
dizgc hz V = P/ M ile bir btn dizge olarak grebiliriz. Bu btn
dizge o zaman tek bir parack olarak ele alnabilir, ve bu blmde
trettiimiz tm varglar kabul edecek yeni bir ift ol u tu rmak zere
nc parack ile bileim iinde grlebilir. O zaman ii parac
tek bir btn olarak grebiliriz ve bu yolda, trnevarm ile, dizgedeki
tm paracklar ieri alncaya dek ilerieye biliriz. Bu yolda kolayca gs
terilcbilir ki, eer ( 1 8-30) ve ( 1 8-3 1 ) denkl emleri her bir parack iin

zel Grelilik Kuram

86

geerli olarak alnrsa, o zaman relativistik olarak deiimsiz bir yolda,

e.d. ayn zmlemenin bir Loren tz dnm yoluyla bantlanan
tm gnderme atlarnda geerli olmas koulu ile, dizge istenen her
hangi bir paralar kmesine zmlenebilir.
Bundan u kar ki byle her gnderme atsnda btnsel ktle ve
btnsel devinidik iin ayn fonksiyonel ilikileri elde ederiz.
( 1 8-32)
Eer paraoklara etkileirnde bulunma izni verilirse, bireysel olarak
alnan paracklarn her birinin devinidik ve ktleleri genel olarak
deiecektir. imdi, relativistik-olmayan mekanikte grdmz gibi,
dizgenin btnsel devinirlii ve btnsel ktlesi saklanr, stelik byle
etkileimierin bir sonucu olarak eitli paralarn bu zellikleri dei
tii zaman bile. Kolayca grlebilir ki bu zellikler relativistik olarak
genelletirilebilir-eer btnsel ktle ve btnsel devinidik Lorentz
gnderme atlarndan herhangi birinde saklanrsa bunlarn bu trden
her baka gnderme atsnda da saklanacak olmas anlamnda. Bunu
kantlamak iin,
denkleminden yararlanarak "slenmi/primed "
koordinatlar dizgesinde ki i sral parack iin unlar yazarz:

(8-22)

'/c2 )
m ; + P Y'
m'; - -(vm/o; /c2 ) - (v1moJ2 /c-v2 ) y-(V'
2 /c2 ) -(V'2 /c2 )
:Lm, -(V' 2 /c2 ) L(m
1 c2 )
;
m;
'L;m; i
P;
( V'
'L;
m
'
;

'V'
M' =

+ p V'

'

( 1 8-33)

'

ki burada "slenmemi" koordinatlar dizgesindeki numaral para

cn ktlesi ve ise onun devinidiidir. Eer
btnsel ktlesi ve
L.;p; btnsel devinirlii slenmemi dizgede saklanrsa, o zaman
bir
deimez olduuna gre ) , bundan u kar ki
btnsel ktlesi "s
lenmi" dizgede saklanr. Ve ( 1 8- 4) denkleminden P' M
btnsel
devinirliinin de bu son dizgede sakland sonucu kar.
Relativistik saknm yasalarnn ne demek olduunu daha ayrn tcia
grmek iin, bir rnek olarak iki pararn arpmasn irdeleyelim.
iki paracn arpmadan nceki, ve
v/ arpmadan sonraki ktle ve hzlarn belirtsin. Eer paracklar
relativistik-olmayan kuramn uygulanabilecei denli yava ise, biliriz ki
=

m/, m/, v1A, v 2A

m/, m/, v/,

( 1 8-34)
(btnsel devinidik saknm)

m/ = m/
(her bir paracn ktle deimezlii )

( 1 8-35)

Grelilikte Devinirlik ve Ktle

87

imdi, eer bu arpma iki atomun genel dizge hznn yksek olduu
bir baka gnderme atsndan grlrse, bu blmn sonular b
tnsel devinidik iin saknm yasasnn ( 1 8-34) yeni gnderme atsn
da geerli olmay srdreceini gsterir, yeter ki ( 1 8-30) ve ( 1 8-3 1 )
denklemleri paracklarn yeni dizgedeki ktle ve deYinirlikleri iin
kabul edilsin. Bununla birlikte, her bir paracn ktle deimezliini
anlatan ( 1 8-35) yerine,
( 1 8-36)
denklemini elde ederiz ki, yalnzca dizgenin btnsel ktlesinin saklan
dn, ama ayr ayr paracklarnn btnsel ktlelerinin genel olarak
deieceini imler [ ( 1 8-30) 'a gre olmas gerektii gibi, nk bu ktle
paracn gerekte bir arpmada deien hzna bamldr (D.B.) ] .
Buraya dek sonulanmz tm devimin tek bir ynde, z ynnde oldu
u saylts altnda trettik. Ama problem boyutta irdelendii zaman,
burada vermeyeceimiz daha ayrntl bir hesaplama ile kolayca gsteri
lecei gibi zsel olarak ayn zellikler elde edilir. Ktle yine ( 1 8-30) 'a
benzer bir denklem tarafndan verilir, ama v yi paracn hz vektr
nn, ( vx' v,, v,) , saltk deeri olarak grmeliyiz, yle ki v2 v/, v/ , v.2
Hi ku kusuz, imdi devinirliin bileeni vardr. Vektr notasyo
nunda unlar elde ederiz:
'

( 1 8-3 7)
p = mv =

m ov

l - (v 2 1 c2 )

( 1 8-38)

Yaltlm bir dizgenin btnsel devinirliinin her bir bileeni imdi

btnsel ktlesi ile birlikte saklanr.
Ktlenin hz ile deiimi hi kukusuz tam olarak onu elektron ze
rinde etkide bulunan "geri ernk" nin bir sonucu olarak gren Lorentz
kuram tarafndan ngrlen eydir-"geri ernk" ivmelenmekte olan
elekronun rettii deien manyetik alan tarafndan indklenmek
zere.
Einstein'n bak asnda elekronun ktlesinin bir parasnn ya da
belki de tmnn bylece elektromanyetik kkenli olabileceini yad
smyoruz. Bununla birlikte, ktlenin hz ile ilikisinin belirlenimini
rnein Lorentz tarafndan ileri srld gibi tikel elektron modelleri
zerine baml olarak grmyoruz. Tersine, ktlenin kkeninden bamsz
olarak, hz zerine bu tikel bamll tamas gerektiini gryoruz
eer bu kesimde betimlenen fizik yasalannn genel zellikleri relativistik
olarak deiimsiz olacaksa, e.d. eer bir Lorentz dnm tarafndan
ilikilendirilen tm gnderme atlarnda ayn olacaksa.

XIX
Ktle ve Enerji Edeerfii
imdi Einstein'n relativistik bak asnn devrimci etkisini byk l
de genileten belirleyici bir adma, ktle ve eneji edeerliinin bu
gnlerde ok iyi bilinen E= mc2 forml yoluyla tantlamasna geliyoruz.
Bu kavram elitirrnek iin devinen bir nesnenin ktlesi iin m
m 0 / 1 - ( v 2 j c 2 ) denklemi ( 1 8-37) ile balyoruz. Kk v/ c iin m
deerini, yalnzca v2/ c2'ye dek olan terimleri tutarak, v/ c 'nin bir sler
dizisi olarak aabiliriz. Sonu udur:
=

m =: m0 1 +

' + . .

2c

--.,

.J

( 1 9- 1 )

Eer bunu c2 ile arparsak, unu elde ederiz:

mc2 = m0c 2 +

m o v2

+ ...

( 9-2)

Ama m 0 v2/2 yalnzca v hz ile devinen bir cismin T kinetik enerjisi iin
relativistik-olmayan anlatm, ve m 0 c2 yalnzca bir deimezdir. O zaman
byle bir cisim iin unu elde ederiz:

( 1 9-3)
nceki blmde elde edildii gibi , bir dizgenin btnsel ktlesinin
saknm o zaman en azndan relativistik-olmayan snrda bi r cisimler
kmesinin btnsel enerjisinin saknm yasasna edeer olur. Ama gre
lilik ilkesinin gerektirdii gibi, eer byle bir yasa gnderme atlanndan
herhangi birinde geerli ise, tm gnderme atlarnda geerli olacaktr.
Buna gre, denklem ( I 9-3) herhangi bir gnderme atsndaili bir parac
n kinetik enerjisini temsil etmelidir, stelik c2 / v2 terimlerinde alm
bundan byle iyi bir yaklaklk olmad zaman bile.
88

89

Ktle ve Enerjinin Edeerfii

Eer m 0 c2 denklemin teki yanna geirilirse, bu sonucun imie

mi daha ak olarak grlebilir. O zaman dsnin enerjisi iin unu
yazarz:

E = m o c2+ T =

m 2
l - (v 2 / c2 )
oc

( 1 9-4)

Bunu her zaman yapabiliriz, nk relativistik-olmayan kuramda eneji

her durumda keyfi bir deimezin snrlan ierisinde tanmszdr. Mate
matiksel olarak konuursak, Einstein'n yordam burada bu keyfi dei
mezi tanmlamaya edeerdir, yle ki dinginlikteki bir parann enejisi

( 9-5)
olarak alnr. Fiziksel olarak, bu devirnde olmayan bir paracn bile
( 1 9-5) denklemi tarafndan verilen dinginlik enerjisini tad sayltsna
karlk der.
Bu dinginlik enej isinin anlam nedir? Belki de bunu ortaya koymak
iin belirtebiliriz ki , grlr olarak dinginlikte olan tipik bir nesne
edimsel olarak bir yein devim durumunda olan paralardan (e.d. no
lekller, atomlar, ekirdekler vb. ) oluur, yle ki ortalamada devimin
etkileri mak ros k opi k bir l e k te gzlendiklerinde birbirlerini o rtadan
kaldrr. Buna karn, nceki blmde verilen uslamlamalara gre tm
bu devimler u formle gre bileen paracklarn ktlelerine katkda
bulunur:
m 0 '.
rn' v2
T

m o +0' - = m o .. + --'m. =
( 1 9-6)
c2
' 1 - (v/ 1 c2 )
. 2c2
,

'

Dizgenin b tn se l ktlesi o zaman udur:

( 1 9-7)

ki burada T eitli parac k larn btnsel kinetik enejisidir. c2 ile ar

plnca u elde edilir:

imdi, devimin i durum u n u n k t l eye ka t k d a bulunup bulun ma

dn deneysel olarak saptamann herh angi bir yol u var mdr? Yant
bunu yapmann eitli olanakl yo l l a r n n olduudur. En ak dnce
bir csnin s c a kl n yksel tm e k ve a rl n Q/ c2 m i k t ar kad a r artp
a r t r a d n grmek olacaktr (burada Q cisim tarafndan sorulan s
ene:j isidi r) . G;lk elde e d e b i l e c e i m i z scakl k dei m e l e ri ilc (en
oundan b irka b in san t igra d derece) , Qlc,? deerinin imdi elimizde
olan yn te m le r yoluyla saplaramayacak denli kk bir nicelik olma
sdr. (Bunun temel nedeni c2 deerinin ok byk bir say olmasdr. )
Benzer olarak, eer iki di z g e r in k i m yasal olarak bilemesine ve !':.E
enerjisini salmasna izin verirsek, ktlelerin toplannn balangtaki

zel Grelilik Kuramt

90

deerden M/ c2 kadar daha az olmas gerekir. Ama, bir kez daha, bu

da deneysel olarak saptanamayacak denli kktr.
Einstein'n ktle ve eneji edeerliini kuramsal olarak tantlamasn
dan bir sre sonra ekirdek dnmleri zerine deneysel incelemeler
yapld. Bunlarda byk eneji niceliklerinin salnd bulununca rn
lerin ktlelerinin toplam ve balangta tepkimeye giren zdeklerio
ktlelerinin toplam arasndaki ayrm o sralar elde bulunan donatm
ile edimsel olarak lme olana dodu. Byle birok lm yapld;
bunlarn tm de btn dizgenin ktlesindeki deiimin Q/ c2 deerine
eit olduunu dorulad.
Yukarda alnttianan deneyler bir nesnenin dinginlik ktlesinin en
azndan bir parasnn i devimiere yklenebileceini gsterir, yle bir
yolda ki bu devimler deierek bir Q enerj isi saldklar zaman dizge
nin ktlesi Q/ c2 kadar azalr. Ama Einstein 'n bir nesnenin dinginlik
ktlesinin tmnn benzer bir yolda enerj i ile ilikilendirilebilecei
bildirimini dorulayabilir miyiz?
lk nkleer dnmler aratrldktan birka yl sonra, bir elektron
ile ayn ktleyi ama kart yk tayan ve pozitronlar denilen yeni para
cklar kefedildi. Bir elektron bir pozitron ile karlanca iki paracn
birbirini ortadan kaldrabildikleri, geriye hibir paracn kalmad ama
btnsel Q 2m,c2 enejisi ile gamma nlarnn sald bulundu (bu
enerj i en sonunda gamma nlarnn elektronlar ve atomlar ile ar
pmas sonucunda sya dnr) . Bu yolda bir elektronun dinginlik
enejisinin tmnn gizil olarak rnein s gibi baka eneji biimlerine
dntrlebilir olduu gsterildi.
Pozitronun kefinden bu yana, "antiprotonlar" denilen ( negatif ykl
ve proton un ktlesi ile ayn ktleli) paracklar bulunmutur ve bunlar
da benzer olarak protonlar ortadan kaldrabilir. Gerekten de, imdi
her tr temel parack iin onunla ayn ktleyi tayan ve belirli olarak
ilikili zellikler (rnein yk ve dn/spin gibi ) gsteren ve u ya da
bu biimdeki enerj iden baka hibirey vermemek zere parack ile
bileen bir kar-paracn varolduu bilinmektedir. Evrik olarak, bir
ekirdek ile arpan bir gamma nnn sorulabilecei ve enerj isinin
rnein bir elektron-pozitron iftinin dinginlik enejisine dntr
lebilecei gsterilmitir-bir ift ki bu srete daha nce byle hibir
paracn varolmasna izin vermeyen koullar altnda yaratlr. Bylece
bir cismin "dinginlik enerj isi"nin ya bir parasnn ya da btnnn
baka eneji biimlerine dntrlebileceinin, ve baka eneji biim
lerini dinginlik enejisine eviren evrik srecin de olanakl olduunun
kesin deneysel tandamas elde edilmitir.
Ktle ve eneji edeerliinin daha nce gzlennemi olmasnn bi
ricik nedeni, daha nce ileri srdmz gibi, ekirdek srelerinin
kefinden nce, Q enejisi ile ban tl Q/ c2 ktlesinin saptanamayacak
denli kk olmas idi. Evrik olarak, bu hi kukusuz zdein dingin
lik enerj isinde ok byk yedeklerio "kilitli" olduu anlamna gelir.
=

Ktle ve Enerjinin Edeerlii

91

Bu yedekler blmsel olarak atom pillerinde ekirdek yanlmas/fssion

yoluyla, ve ayrca Gnete ve yldzlarda kendiliinden srmekte olan
"kaynama/fusion " sreleri yoluyla salnan eydir.
Einstein ktle ve enerjinin niin E = mc2 formlne gre ban tl
olduunu grmek iin yaln bir fiziksel yol nerdi. Bunu yapmak iin,
laboratuarda dinginlikte olan M8 ktleli bir kutu dnd. Varsayalm
ki bu kutu duvarlar ile termodinamik denge iinde olmak zere yan
bir elektromanyetik eneji dalm kapsyor olsun. Ve bu mann ener
jisi E8 ile belirtilsin.
imdi, iyi bilindii gibi, elektromanyetik eneji kutunun duvarlarna
bir gaz tarafndan retilen basnca benzer bir ma basnc uygular.
Kutu dinginlikte ya da biimde devirnde olduu zaman, duvarlardan
herhangi birine uygulanan btnsel kuvvet kar duvara uygulanan kuv
vet tarafndan ortadan kaldrlr. Ama eer kutuya bir a ivmesi verilirse,
o zaman ivme yer alrken arka duvardan yansyan ma n duvardan
geri yansyan mann yi tireceinden daha ok devinidik kazanacaktr.
Devinen duvarlar zerinde ortaya kan basn deiimlerinin ayrnuh
bir hesaplamas yapln ca, mann kutu zerinde ivmeye kart olarak
net bir F8
E8a/ c2 kuvvetini uygulad bulunur. Dizgenin devim
denklemi o zaman u olacaktr:

=-

E a+F
m8a = - -4-c

( 1 9-8)

ki burada F uygulanan kuvvettir. Bu una indirgenir:

( M 8 + : ) a = F

( 1 9-9)

Bylece E8 ma enejisi Enf c2 kadar bir "etker ktle" ekler, ve bu byle

bir ktlenin "ktle" ad verilen fiziksel zelliin karakteristik belirile
rinden biri olan sreduruma (ya da ivmeye dirence) katkda bulunaca
ayn yolda katkda bulunmas anlamnda yer alr.
Einstein tarafndan irdelenen durumun nceki blmde btnsel
ktlenin eitli paracklarnn i devimlerinin onun zerindeki etkilerini
incelerken tartlan duruma ok benzer olduu grlebilir. Einstein
bunun yerine elektromanyetik mann i devimlerinin etkilerine gn
dermede bulunur, ve bylece ktleye katknn enerjinin doasndan
bamsz olduu noktasnn anlalnasna yardm eder.

xx

Enerji ve Devinirlik iin

Relativistik Dnm Yasas1
Daha nceki blmlerde verili bir nesnenin devinidik ve enerj isinin
(ve ayrca enerj isi ile oran tl olan ktlesin i n ) u formllere gre o
nesnenin hzna baml olduun u grdk:
(20- 1 )

(20-2)

imdi varsayalm ki E ve p verili bir A gnderme atsrda biliniyor

olsun . O zaman x ve t deerlerinin Lorentz dnmne andrml
olan ve A ile greli olarak h ir V hznda devinen bir baka B gnderme
'
atsnda lldkleri gibi E' ve p deerlerini veren bir dnmn
bulabilir miyiz?
Problemi yalnlatrmak iin, kendimizi tck-boyutlu duruma (ki z
ynnde olduunu kabul edelim ) snriayarak balyoruz. Varsayalm
ki A gnderme atsnda E ve p verili olsun . Sonra B gnderme atsn
da kar lk den E ' ve p - deerlerini hesaplamay istiyoruz. Cismin A
gnderme atsndaki hz v ve B gnderme ats ndaki hz v ' olsun.
Bunu yaparken denklem ( 1 8-22) ile balyoruz. Bununla birlikte,
dikkat edelim ki ( 1 8-1 5 ) , ( 1 8-1 7) ve ( 1 8-1 9) 'da v -simgesi A gnderme
ats ile greli olarak bir V' = - V hznda devinen bir gnderme atsn
da lld gibi nesnenin hzn belirtir. Denklemin her iki yannn
karlsn alarak ve v ' = - Vyerdciimini yaparak unu elde ederiz:
92

93

Enerji ve Devinirlik iin Relativistik Dnm Yasas1

1
(1 - v1V / c2 )
- (v; 2 1 C 2 ) J - (v/ 1 c 2 )1 - (V 2 1 c 2 )

(20--3 )

E' = m 0 c2 1 - (v2 / c2 ) , E = m 0 c 2 - (v2 / c2 ) ve p = m 0 v I - (v2 / c2 )

olduu iin, unu elde ederiz:

E' =

E - Vp
l - (V2 1 c 2 )

(2 0--4)

Dahas, hzlarn toplam iin relativistik yasa yoluyla

v - V -v' = ---...,1 - (vV 1 c2 )

yle ki

p, =

m0v' =
p - VE 1 c2
m0(v - V)
2
2
2
2
1 - (v / c ) l - (V2 / c2)1 - (v / c ) l - (V2 1 c2 )
(20--5 )

( 1 4-3)
ile ayn ilikilerdir, ve yalnzca p deeri x deerinin yerini ve E/ c2 ise t
( 20--4 ) ve (20--5 ) denklemleri zsel olarak Lorentz dnm

deerinin yerini almtr. yleyse, bir cismin bir gnderme atsndaki

enerji ve devinirlii bir Lorentz dnmne andrml bir dnm
yoluyla bir baka gnderme atsndakilerden hesaplanabilir.
Bu uslamlama kolayca boyuta geniletilir. x ve y durumunda oldu
u gibi, unlar elde ederiz:
P' = P

(20--6)

E' = E - (V p)
l - (V2 1 c 2 )

(20--7)

'

'

Vektr notasyonunda bu una dner:

p, = p

2
( p V) (V) (pV)" V- VE 1 c
J - (V 2 1 c 2 )
+

(20--8 )

ki burada V V ynnde bir birim vektrdr.

Yukardan u kar ki s2 = c2t2 - x2 - y2 - z2 aral iin ( 1-7) anla
tmnn bir Lorentz dnm altnda deiimsizliini gsteren ayn
tandama E2 - c2p2 nicelii iin de benzer bir deiimsizlii tandamak
iin yeterli olacaktr.
Bu niceliin ne demek olduunu grmek iin, onu iinde cismin din
ginlik te ve bylece p O olduu bir gnderme atsnda hesaplayalm.
O zaman, E02 - c2p2 E02 Mu2c4 Ama E2 - c2p2 deiimsiz bir deerdir,
ve bylece her gnderme atsnda ayn olmaldr, ki udur:
=

(20--9 )

zel Grelilik Kuramt

94

Dinginlik ktlesi sfr olduu zaman zel bir durum doar. Burada unu
elde ederiz:

(20-1 0)
Eer z ekseninin ynn p'nin yn olarak seersek, unu elde ederiz:
E=

ep.

(20-1 1 )

lgin nokta grelilik kuramnn bir sfr dinginlik ktleli parann

sfr-olmayan bir enerji ve deYinirliinin olabileceini imlemesidir. Bu
nun ne demek olduunu grebilmek iin, ok kk bir m 0 dinginlik
ktlesi olan bir parac irdeleyelim, ve sonra m0 ' sfra yaklamaya
brakalm. Eer hz v ise, enerji ve deYinirlii unlardr:

(20-1 2)
Eer v/c birden daha kk bir deerde belirlenirse, m0 sfra yaklar
ken , E ve p sfra yaklar. Ama e - er m sfra yaklarken v/c yi bire yak
lamaya brakrsak, ve bu m 0/ 1 - (v 2 1 c 2 ) deerinin bir R deimezine
eit kalaca bir yolda olursa, o zaman unlar elde ederiz:
E RC 2

p RC

E2 - c2p2 O

(20-1 3)

ki ( 1 0-10) ile uyum iindedir. yleyse, bir cisim ancak ve ancak k hz

ile deviniyorsa dinginlik ktlesinin sfr olmasna karn gene de sfr
olmayan enerji ve devinidik tayabilir.
Bu probleme bir baka bak yolu da, eer m 0 f. O ise, o zaman bir par
ack k hzna do - ru ivmelenirken, E = m 0 c2 1 - (v 2 1 c 2 ) enerj isinin
ve p = m 0 v 1 - (v 2 1 c 2 ) deYinirliinin sonsuzlua yaklatn grmektir.
Olgusallkta ancak sonlu enerji ve devinidik kaynaklar olanakl oldu
una gre, byle bir parack hibir zaman edimsel olarak k hzna
eriemez. Ama eer m 0 = O ise, o zaman, grdmz gibi, sonlu enerji
ve deviniri ik ile c hznda deviniyor olabilir.
yleyse, hibir nesnenin hibir zaman k hznda olamayaca var
gs aktr ki yalnzca dinginlik ktlesi sfr-olmayan birey iin geerli
olabilir. Bununla birlikte, bir dinginlik ktlesi olmayan birey ancak bir
k hznda devim durumunda varolabilir. Bylece, denebilir ki hibir
ey k hzna ivmelendirilemezken, gene de k hznda devinen eyler
olabilir, ve bu nceki ivmelendirmenin bir sonucu olarak deil, ama bu
eyler ancak o durumda varolabildikleri iin byledir.
Ik hzndaki devimin fiziksel anlamn daha sonra tartacaz.

XXI
Bir Elektromanyetik Alanda
Ykl Paraciklar
Daha nce grdk ki devinirlik, ktle ve eneji iin relativistik anlatm
lar Newton kuramnda geerli olanlardan btnyle ayrdr ve ancak
v/ c --+ O snrnda onlara indirgenebilir. Yaltlm bir dizge iin, devim
yasalar o zaman u relativistik biimi alr:

dp = 0
dt

(2 1 - 1 )

Bunlara ktlen in saknm yasasn eklemeliyiz. Newton'n kuramnda

bu m/nin, i sral csnin ktlesinin bir deimez olduu ya da dm/ dt =
O [denklem ( 1 8-3) ] sayltsnda rtk idi. Bununla birlikte, Einstein'n
kuramnda verili bir cismin ktlesi deiebilir. Ama E = mc 2 ilikisine
gre ktle ve eneji edeerlidir. yleyse yaltlm bir dizgen in M = I , m,
btnsel ktlesinin saknm ve E = I ,E, = I , m, c 2 btnsel enerj isinin
saknm birinin tekinden domas anlamnda zsel olarak ayn yasadr.
Saknn yasas, dM/ dt = O, ya da almak olarak, dE/ dt = O, imdi
relativistik-olmayan dm/ dt = O yasasnn olduu gibi dizgen in btnsel
enejisinin saknm iin relativistik-olmayan anlatrnn da yerine geer.
imdi bu yasalar yaltlmam bir dizgeye, e.d. zerinde net bir F kuv
vetinin etkide bulunduu bir dizgeye genelletireceiz. Problemi yaln
latrmak iin, v hz ile tek bir cisimden oluan bir dizge dnelim. O
zaman geici olarak unlar uygun relativistik yasalar olarak n eriyoruz:

dp = F
dt
dE

- = F v
dt

(2 1 -2)
(2 1 -3)
95

zel Grelilik Kuram

96

Bunlar Newton kuramnda karlk den anlatmlarn tad ayn

biimleri tar. Ama fiziksel anlamlan ayndr, nk p ve E imdi Newton
anlatm yoluyla olmaktan ok = mv, E = mc 2 relativistik anlatm ile
tanmlanr ( m = m0 / l - (v 2 j c 2 ) olmak zere) .
Bununla birlikte, aktr ki her Lorentz gnderme atsnda biimde
deiimsiz kalan (e.d. ayn ilikileri oluturan) devim denklemleri elde
etmek iin p ve E 'ye uygun birer relativistik tanm vermek yeterli de
ildir. Ayrca F kuvvetini de yle bir yolda tanmlamak zorunludur ki,
gnderme atsnn hzndan bamsz olan ayn iliki trn anlatma
ldr. imdi bu gerekte kuvvet iin daha belirli anlatmlar bulununcaya
dek yaplamaz-rnein bir elektromanyetik alana, yerekimine, ya da
baka kuvvetiere bal olanlar gibi (rnein ekirdek etkileimlerinde
doanlar) . Bu almada gerekte yalnzca elektromanyetik kuvvetleri
tartacaz ve devim denklemleri iin deiimsiz il ikilere gtrdk
lerini ayrntda gstereceiz. Bununla birlikte, belirtilebilir ki bilinen
zellikleri olan tm kuvvetler benzer olarak deiimsiz devi m denklem
lerine gtrecek bir yolda anlatlabilir, ama bildirimin tandamas bu
almann erinnin tesindedir.5
Bir elektrik alan ve bir :Jr manyetik alan altnda q ykl bir cisim
zerindeki kuvvet u denklem ile belirtilir:

F=q(g'+x ir)

(2 1 -4)

imdi , v (v dir') = O olduuna dikkat ederek, byle bir cisim iin iyi
bilinen Lorentz devim denklemlerini elde ederiz:
(2 1 -5)

(<6 )
dE
dt = q " V

(2 1 -6)

Amalarmz iin bunlar dx/ dt = v ilc ayrml biimde daha uygun

olarak anlatlabilir:
(2 1 -7)

dE = q( dx)

(2 1-8)

ki dx burada dt zaman aralnda cisim tarafndan alnan uzaklk iin

vektrdr.
Yukandaki yaalarn ilkin elektronun v hznn c ile karlatrldnda
'Henz kendileri hakknda bu bakmdan ok az eyi n sylenebilecei kadar zayf
anlalan daha te kuvvetler vardr (zellikle atom ekirdekleri arasndaki kuvvet
ler) . Bununla birlikte, imdilik bunlann bir Lorentz dnm altnda deiimsiz
olmayan devim denklemlerine gtrdn varsaymak iin hibir neden yoktur.

Bir Elektromanyetik Alanda Ykl Paracklar

97

kk olduu gnderme atlannda geerli olduu gzlendi. Bununla

birlikte, imdi bu yasalan gnderme atsnn hzndan bamsz olarak
geerli klan koullar aratryoruz. Baka bir deyile, eer ( 2 1 -7 ) ve
( 2 1-8) bir A gnderme atsnda geerli ise, bir baka B gnderme
atsnda gzlendikleri gibi ' ' ve :tt' ' niceliklerinin ' ve :tt' ile nasl
ilikili olmas gerektiini bulmay istiyoruz, yle ki B gnderme atsn
daki denklemler yeni deikenierin terimlerinde anlatldnda ayn
biimi tasn.

dp' ={w'dt'+ x .r')

dE '= q('li'dx)
dp'dp dEdE'
dx' dtdx dt
[y = ll (V 1 (V V
yV = qyW' ( dt -V--:-dx )
dp' + (Vdp)V--dE
+!!.. (y (" Vdx) (Vx + !!.. ydt(V x 2')
y(dE- Vdp) = qW'dx +q(y-1) (W'V) (Vdx)-y(W'V)dt
dEve dp
yVdE = q ( Wdt + dx x.ir)
dp+(y-1)(Vdp)V-
-;
+q(y-1) [VWdt+ V(-;dx x2)] V- ?"y V(Wdx)

(2 1-9)
(2 1-1 0)

imdi
ve
deerlerini (20-7) ve ( 20-8) Loren tz dnmleri
yoluyla
ve
terimlerinde, ve
ve
deerlerini benzer dnm
( 1 5- 1 2 ) yoluyla
ve terimlerinde anlatyoruz. Bum yaparken kar
ve
deimez de
lk den denklemlerin aynmllarn alaca- z
2
2
erler olmak zere) . Bylece
c ) ile] unu elde ederiz:
1A

(y - 1)
c

Jr')

- 1)

(2 1-1 1 )

(2 1 - 1 2)

yerine ( 2 1 -7) ve ( 2 1 -8) geirildiinde unu elde ederiz:

A

(2 1 -1 3)

y(dE-Vdp) = qy[Wdx-(VW)dt -: (dxx.:r)J

[V(dx :tt') = - (V :tt') dx
(21-11)
[z'+(y-1) (W'V)V+yW+r(: x.:r )}dx+y(W'-Z')Vdt = 0
dx dt e e e = dx/ dt
(2 1 - 1 4)

ve ( 2 1 - 1 2 ) denklemleri birlikte
ile] unu verir:

(2 1 - 1 5)

imdi, yukardaki denklem keyfi parack hz v

iin doru
olmaldr. Bu nedenle
ve
d rle ri n d n bamsz olarak geerli

zel Grelilik Kuramt

98

olmaldr. Okur bunun olanakl olmas iin dx ve dt katsaylarnn ayr

ayr sfr olmalar gerektiini ya da u koulun geerli olmas gerektiini
kolayca dorulayacaktr:

(2 1 - 1 6)
imdi g', :K ve g'', :K' alan niceliklerini V'ye kout olan g' I ' g' , ' , % 1 ,
% 1 ' , ve V' ye dikey olan g'2 , g'' 2 , %2 , :K' 2 bileenlerinin terimlerinde
anlatmak uy_un _? lacaktr. ( g'' - g') V = O ' dan g'' 1 = g' 1 s <"m ucu } kar.
,
g'' , - ( g'' 1 V ) ( V ) = O ve g'' 2 V = O olduu iin, [ g> , ' V = g'' V ve
g> = ( g'' 1 V ) ( V ) kullanlarak] u elde edilir:

= y(g; + : x J

(2 1-1 7)

:K;= :K ,

(2 1-1 8)

( 2 1-1 1 ) ve ( 2 1 - 1 3 ) denklemleri ile benzer ilemleri yaparak, okur u

karlk den denklemleri elde ettiimizi dorulayabilir:

( + g; )

=r +

(2 1 - 1 9)

g> ' ve % ' iin denklemler u kmeye biletirile bilir:

!5''

('W) (V) + y

' . '

!5' - (V!f) V +

x .if"

(2 1 -20)

(2 1 -2 1 )
Yukandaki denklemler g> ve :K iin gnderme atsnn hzndan bam
sz olarak ykl bir parack iin ayn devim denklemlerine [ ( 2 1 -7) 'den
( 2 1 -l O'a) ] gtrecek olan dnm yasalarn tanmlar.
Belirtmek gerek ki ( 2 1-20) ve ( 2 1 -2 1 ) dnm ilikilerinin Max
well denklemleri iin deiimsiz bir biime gtrd de gsterilebilir.
( Bunu yapmak bu almann alannn tesindedir, ama bu nokta ze
rine daha te bir alma iin bkz. C. C. Moller, The Theory of Relativity,
ve W. Panofsky ve M. Phillips, Classical Electricity and Magnetism.) yley
se, yerine getirilmi olan ey elektromanyetik yasalarnn (Maxwell 'in
denklemlerinin) ve elektromanyetik bir alanda ykl bir paracn
devim yasalarnn her ikisinin de deiimsiz bir biimde (e.d. Lorentz
dnmleri yoluyla banulanan tm gnderme atlarnda ayn ili
kiler kmesi olarak) anlatlabileceinin tantlamasdr.
Son olarak, belirtmek gerek ki g' ve % iin dnm yasalar elek
rodinamik yasalarnn bir irdelemesinden beklenecek trde sonular
verir. Bylece Faraday'n indklenme yasas bir V hz ile bir :K manyetik

Bir Elektromanyetik Alanda Ykl Paracklar

99

alan iinden geen bir telin onda V ile ve :K alan ile aranuh ama her
ikisine de dikey bir ernk indkleyeceini imler. ( 2 1 -20) ve ( 2 1 -2 1 )
denklemleri zsel olarak ayn vargy anlaur. Bylece, eer A gnderme
ausnda ' = O ve :K * O ise, o zaman V hz ile devinen ve iinde telin
dinginlikte olduu B gnderme ausna getiimizde, '' = y[ (V/ c) x
:K] elde edeceiz. O zaman ernk ( zerinde telin dinginlikte olduu
gnderme ausnda gzlendii gibi) ' ' ile aranuh olacaktr.
Benzer olarak, eer A gnderme ausnda :K = O ve ' * O ise, o
zaman ( 2 1 - 1 8 ) ve ( 2 1-1 9 ) A ile greli olarak V hznda devinen bir
gnderme ausnda bir :K' = - y [ (V1 c) x ' ] manyetik alannn ortaya
kacan imler. Bunun Maxwell ' i n "yerdeiim akm"na, jd = ( c/4t)
(a-;at ) , edeer olan sonulara gtrecei gsterilebilir, ki statik bir
elektrik alan iinden geen bir nesnenin, iinde dinginlikte olduu
gnderme ausnda, karlk den bir manyetik alan ile karlaacan
imler (ki, rnein, eer nesne kendini bu "indklenmi" manyetik alan
ile iliki iinde ynlendirme eilimindeki bir manyetik dipol olsayd
gsterilebilirdi) .

XXII
zel Grelifikten Yana
Deneysel Kan1t
Burada zel grelilik kuramn dorulayan deneysel kant ksaca gz
den geireceiz. Bunu yaparken zel greliliin iki noktaya bamll
nn belirleyici olduunu gz nnde tutmalyz.
. Fizik yasalarnn gnderme atsnn hzndan bamsz olarak her
zaman ayn ilikiler olduunu ileri sren grelilik ilkesi; ve
2. Ayr ama biimde hzlarda devinen iki gnderme ats arasndaki
ilikinin anlatmnn bir Lorentz dnm olarak verilmesi .
Grelilik ilkesini dorulayan deneysel kant, hibir alanda hi kimse
nin imdiye dek fizik yasalarnn biimlerinin gnderme atsnn hz
zerine herhangi bir bamlln kefetmemi olmas anlamnda, ger
ekten de gldr. Buna gre kendimizi burada Lorentz dnmn
dorulayan kantn tartmasna snrlayacaz.
Ether kuramn tartmamzda (bkz. Blm 9) Lorentz dnmnn
tam olarak etkinin bir bileimine edeer olduunu grdk:
. Devinen bir nesnede - (v2 1 c 2 ) orannda Lo ren tz kaslmas.
2. Devinen bir saatin dneminde ; - (v 2 1 c 2 ) orannda uzama.
3. Bir x uzakl kadar ayr olan iki edeer devimli saatin okumala
rnda M = (vx/ c2) 1 - (/ 1 c 2 ) kadar bir deime.
Bu hi kukusuz byle devinen iki saatin ayrldktan sonra ayn zaman
gstermedikleri anlamna gelir, stelik birbirlerine bitiik iken eksiksiz
bir senkronizasyon iinde olmu olmalarna karn.
Blm 6'da gsterildii gibi, Michelson-Morley deneyi Lorentz ka
slmasnn ok gzel bir dorulamas olarak grlebilir. Ik hznn
Blm 7'de tartld gibi Fizeau ynteminin edeeri tarafndan daha
modern ve ok san lmleri Lorentz kaslmasnn ve saat dnemle
rindeki deimenin bileimi zerine bamldr. Lorentz dnmnn
1 00

zel Grelifikten Yana Deneysel Kant

1 01

kendisinin salamas daha nce Michelson-Morley deneyi tarafndan

yapld iin, Fizeau yntemini Lorentz dnm tarafndan tahmin
edildii gibi saatierin ileyi oranlarnda devim hzlar ile birlikte bir
deiim olduunu doruluyor olarak grebiliriz. Bununla birlikte, saat
Ierin ileyi oranndaki deiimin daha dorudan dorulamas vardr.
Bylece Blm 6' da hzla devinen mezonlarn ortalama bozulma s
releri zerine gzlemleri ve k iin kaynan devim ynne dik olarak
grlen Doppler kaymasn tarttk, ve bunlarn her ikisi de devinen
saatler iin gzlemlenmesi gereken dnem artlar ile ilgili Lorentz
dnmnn tahminlerinin ok tam dorulamasn salamtr.
Ayrlm saatierin e-zamanszlklan zerine geri kalan talminin do
rudan deneysel dorulamasn elde etmek biraz daha gtr. lk bakta
yle grnr ki bu hzlarn toplam iin tretilmesi ( 1 5-6) formlne
baml olan relativistik yasann ( 5-7 ve 5-8) irdelemesi yoluyla sna
nabilir (yasa tam olarak tartlan trden saatierin e-zamanszlk zelli
ini anlatr) . Bu yasa rnein Blm 7 'de betimlendii gibi k hznn
akan suda lm yoluyla olduka doru olarak dorulanmtr. Ne
yazk ki byle bir snama imieminde ikircimsiz deildir, nk, gsterile
bilecei gibi (rnein bkz. C. C. Moller, The Theory ofRelativity) , olanakl
deneyierin sanlk dzeyinde, relativistik-<>lmayan elektromanyetik fe
nomen kuramlarnn relativistik kurarnlar ile ayn sonular vermesi
salanabilir. Bir sonu olarak, akan suda k hzn lme deneylerinin
greliliin tahminleri ile anlamas devinen saatierin senkronize-<>lma
malan zerine formllerin doru olduunu kesin olarak tandamaktan
uzaktr, nk elektromanyetik sreleri ilgilendiren baka sayltlar
zsel olarak ayn sonuca gtrebilir.
Bu nokta zerinde aa yukar kesin dorulama sunan bir baka
yaklam izgisi Blm 8'in sonulan yeniden irdelenerek elde edile
bilir. Orada denklem (8-8) 'e gtren elimede gsterdik ki , bir kez
saatierin yavalamas iin T Ya! _ (v 2 1 c 2 ) formln kabul edersek,
bundan zorunlu olarak kan sonu balangta senkronize iki devinen
saatin ayrlnca (yavaa ve sarsc devimler olmakszn) senkronizasyon
dan [ l 0 v/c 2 ] 1 [ _ (v 2 1 c 2 ) ] kadar uzaklaacadr. Bu varg yalnzca
ayrlmakta olan saatierin deiik hzlarda ilernek zorunda olmalan
olgusunun bir sonucudur; ve aktr ki bir ether nsavndan btnyle
bamsz olarak doar. Deney daha imdiden T T0 / _ (v 2 1 c 2 ) for
mln dorularlna gre, Lorentz dnmnn edeer saatierin
senkronizasyondan [ l0 v/c2 ] [ - (v 2 1 c 2 ) ] kadar uzaklaaca tahmini
zsel olarak dorulanm grnr.
Yukardaki tahmin zerine bir salama yapmann daha dorudan bir
yolu daha nce Blm o' da nerilmitir: Ik hz n A ve B gibi iki
nokta arasn gemek iin ald tA - t 8 zaman temelinde llebilir (bu
rada tA ve t 8 zamanlan ilkin senkron ize edilen ve sonra birbirlerinden
ayrlan edeer sezyum saatlerinden okunmak zere) . Bu deney belki
de ok yaknda uygulaymsal olarak olanakl olabilir. Bununla birlikte,
=

1 02

zel Grelilik Kuram

Blm 1 0 'da belirtildii gibi, sonularn bir Loren tz dnmnn

yardmyla tahmin edilenlerden ayr olacan beklemek iin ok az
neden var grnr.
Einstein 'n kuramnn ktle ve eneji edeerlii asndan tahminleri
ylesine tam olarak dorulanmtr ki bu noktann daha te tartlmas
gereksiz grnr. Bu bakmdan, giderek eneji ve deYinirliin Lorentz
dnmn anlatan ayrn tl ( 20-4 ) , ( 20-5 ) ve ( 20-6) ilikileri bile
rnein laboratuardaki ivmelendiricilerde retilen ve kozmik nlarda
doal olarak karlalan trden ok yksek enejili paracklarn ar
pmalarnn incelemesinde dorulanmtr.
Benzer olarak, devinen ykl bir parack iin ( 2 1 -2 ) ve ( 2 1-3)
Loren tz denklemlerinin deiimsizlii giderek v/ c bire yakn olduu
zaman bile dorulanmtr, ve bu arada elektromanyetik alan iin dn
m yasalar da, ( 2 1 -20) ve ( 2 1 -2 1 ) , deneysel olarak ok iyi dorulanr.
zel grelilik kuramn doruluyor olarak alntladmz deneysel
kant gerekten de ok gl grnr. Bunun yannda, burada tartma
dmiz ok byk bir sayda ek kant vardr. Dahas, bu kantn byk
bir blmnn, zellikle kuramn yeni olduu ve genel olarak kabul
edilmedii erken gnlerde, en azndan kuram yakndan yoklamak ve
snamak ve eer olanaklysa rtmek iin tasarlanan deneylerden gel
dii gz nnde tutulmaldr. Byle yoklama ve eletirilere dayanma
ve ayrca verimli olarak birou nceden beklenmeyen yeni sonulara
gtrme yetenei karsnda, denebilir ki grelilik kuram imdi fziin
bugn bilinen tm yanlar denli iyi dorulanmtr.
Tm bunlara karn, bilimdeki her kurarn iin geerli olduu gibi,
grelilik kuramnn elikten bir pekinlik olduu sanlmamaldr-bir
pekinlik ki sorgulanmamas gerekecek ve hibir zaman belli bakmlar
dan yanl olduu, olgulara ancak snrl bir yaklaklk sunduu ya da
baka nedenlerden tr snrl bir geerlik te olduu gsterilemeyecek
tir. rnein bugn bile grelilik kuramnn (hem zel hem de genel)
ok kk ( "esel" paracn varsaylan byklnden de kk)
uzaklklarn alanna uygulandnda yanl olabileceinden kukula
nan olduka yksek bir sayda bilim insan vardr. Bundan baka, yle
grnr ki grelilik kuramnn evrenin varsaylan "byklk" dzenin
den ar lde byk uzaklklara ("kzla kayma"nn belirgin olduu
yerlere) uyguland zaman yeterli olmayabilecei kukusunu duymak
iin nedenler vardr. Ek olarak, grelilik kuram pekala ok daha baka
nedenlerden tr kebilir. Bu nedenle, zellikle yeni bir fenomen
ler alanna girerken, grelilik kuramn deneysel bir yolda uygulamak,
uyank olup onu eletirneye hazr olmak ve eer gerekirse yerine daha
yakndan doru olan bir kuram geirmek zorunludur-bir kurarn ki,
greiiiikten tpk grelilii n Newton mekaniinden ayr olmas denli
kkten ayr olabilir.

XXIII
Bir Kez Daha
Ktle ve Enerji Edeerfii zerine
Grelilik kuramndan doan ktle ve enerji edeerlii eski klasik kav
ramlar ile ylesine geimsizdir ki, bu olgunun genel imiemleri biraz
ayrntda tartmaya deer grnr. Gerekten de, deneyim renci
lerin sk sk Einstein'n ktle ve eneji kavramlarnn tam imiemierini
anlamada belirgin glkler yaadn gsterir. Doan tipik sorular
unlardr: "Ktle enej i ile ayn ey midir?" "Evren yalnzca enerj iden
mi oluur?" "Eer ktle enej iye ve enerj i ktleye dnebilirse ktle
nedir?" Ve aslnda, "Enerji nedir?"
yi tanml ve deimez bir ktlesi olan bir cisim gibi ortak bir kav
ramn nereden geldiini irdeleyerek balayalm. Bu dnce aktr ki
dnyann byklk, ekil, arlk vb. asndan karlatrlabilecek ve
rnein kaya, toprak, su, metal, tahta vb. gibi belli tzlerin belirli nice
lik ya da ktlelerinden olumu olarak grlebilecek byk bir sayda
nesne ve kendilik kapsad gzlen zerine dayanr. Hi kukusuz,
bu tzlerin andklarn, daldklarn, eridiklerini, paslandklarn,
rdklerini, buharlatklarn ve gaz olup gittiklerini buluruz. By
lece aktr ki gerekte bireysel olarak ktlede srekli ya da deimez
deildirler, geri byle zelliklerde kimileri ksa zaman dnemleri iin,
kimileri ise daha uzun zaman dnemleri boyunca gzard edilebilecek
grlebilir deiimlere urayabilse de.
Bununla birlikte, dnce tarzmzn yle bir doas vardr ki, her
naslsa bir yerde herey iin saltk olarak srekli bir temelin olmas
gerektiine inanyor grnrz.
rnein erken bilimciler atomlarn saltk olarak kalc kendilikler,
evrenin temel "oluturucu bloklar" olduunu sandlar, ve buna gre
1 03

1 04

zel Grelilik Kuramt

byk-lek zdein her zaman deimekte olan gn-ngleri srekli

atomik bileenlerinin temelde yatan devimlerinin sonularndan baka
birey deilmi gibi grld. Ama daha sonra atomlar devinen "esel
parack" (elektronlar, protonlar, ve ntronlar) yaplarndan olumu
olarak grld, ve bundan atomlarn deitirilebilir, baka atomlara
dntrlebilir, birletirilebilir ya da paralanabilir olduu sonular
karld. Bununla birlikte, o zaman saltk olarak srekli olan baka
bireyin, e.d. esel paracklarn olduu varsayld. Ama grdmz
gibi, nkleer ve baka trden yle sreler bulunmutur ki bunlarda
giderek bu paracklar bile karlk den enerji miktarlarnn saln
ya da soruluu ile birbirlerine dntrlr ve ortadan kaldrlr ve
yaratlr. Bylece bir kez daha saltk olarak srekli kendilikler ve tzler
iin aray boa kmtr. Tersine, aktr ki hem sradan deneyimde
hem de bilimsel aratrmalarda edimsel olarak deneyimlediimiz, alg
ladmz, gzlemlediimiz nesneler, kendilikler, tzler vb. her zaman
(imdiye dek) kendilerini zelliklerinde ancak greli olarak deiimsiz
olarak gstermi, ve bu greli deiimsizlik sk sk yanllkla saltk s
reklilik olarak alnmtr.
Eer insanlk imdiye dek hibir zaman saltk olarak srekli herhan
gi birey ile karlamamsa, o zaman bu dnce nereden gelir-bir
dnce ki her keresinde onu eldeki olgulara aykn gsteren yeni dene
yimlere ve gzlemlere karn srekli olarak geri dnen bir diretkenlii
vardr. Bebeklerde ve kk ocuklarda nesne kavramnn geliimine
ilikin aratrmalar irdeleyerek bu soru zerine belli bir k dr
lebilir. ( Bu aratrmalar onlarn uzay ve zaman kavramlarnn geliimi
zerine incelemelerin yansra yrtlmtr, ve Ek Blmnde daha
ayrntl olarak tartlacaklardr. ) Varolan kant ok kk bebeklerin
srekli bir nesne kavramn edimsel olarak tamadn gsterir. Ter
sine, nesneler ile ilgili davranlar bebeklerin nesneleri ilk grldk
lerinde varolua geliyor ve alg alanndan yi ttikleri zaman varoluun
dna kyor olarak grdklerini imler. Bebek onun tarafndan alg
lanmad zaman bile varolan bir nesnenin kavramn ancak aamal
olarak oluturur. Srekli bir zde k nicelii kavram daha da sonra geli
ir; ve giderek ya da drt yandaki ocuklarn bile bu soru zerine
kafalar ounlukla olduka karktr. Ama zamanla kavram oluur, ve
sonunda alksal olur, yle ki her alanda deimez zellikli cisim, ken
dilik ya da tzler ararz, ve giderek srekli kendiliklerin ya da tzlerin
belli trlerinden olumu olmayan bir dnya imgeleyemeyeceimizi
duyumsamaya bile balarz.
Saltk olarak srekli kendilik trlerinin olmas gerektii kavram yal
nzca yukarda betimlenen yolda erken ocuklukta balayan dnce
alkanlklar zerine dayanmakla kalmaz. Benzer saltk uzay ve zaman
kavramlar durumunda olduu gibi, en azndan blmsel olarak, sra
dan dilimizin yapsndan da kken alr. Bylece greli olarak deiimsiz
zellikleri olan birey grdmz zaman ona bir ad veririz. Ama nes-

Ktle ve Enerji Edeerlii zerine

1 05

nenin deimesine karn bu ad ayn kalr. Ayn ad tad iin, onu

ayn ey olarak dnme eilimini gsteririz. An bir durum bir insann
durumudur. Her bir kii 1 0 , 20 ya da 30 yl nce tad ayn ad tar.
Gene de aktr ki hem fiziksel hem de ansal olarak ok deiik bir
kimsedir. Gerekte, dn ya da giderek bir dakika nce olduundan bile
ayrdr. Benzer olarak, bir metal paras her zaman deimekte, atomlan
devinmekte, oksitlenmekte, metal yorgunhuna uramaktadr vb. Belli
snrl balamlarda ve ksa zaman dnemleri iin, bu deiimler gzard
edilebilir. Bylece bir nesnenin adnn deimezlii onun ancak belli
bir snrl alan iinde yeterli bir kavramna gtrr. Glklerimizin
domasnn nedeni geriye insan soyunun dil kullanmnn en bana
(ve ayrca her bireyin ocukluundaki balanglarna) giden bir al
kanlktan tr eyleri zdeletirmemizdir; e.d. bilinsizce ayn ad olan
hereyin en azndan znde ayn ey olduunu varsaymamzdr.
imdi fizikte ktle ve eneji problemine dnelim. Sradan deneyimde
gzlenen belli zelliklere "ktle" adn verdik. Bu zelliklere o zaman
dan bu yana fizikte daha inceltilmi anlamlar verildi. " zdein srekli
tznn nicelii" biimindeki sradan kavrama gndermede bulun
mann yansra, ktle fizikte daha san olarak tanmlanan iki zellie
gndermede bulunur. Bunlardan biri sredurum, ya da vneye diren,
ve teki ise yerekimidir.
Ktlenin sredurum yann tartarak balayacaz. Newton mekaniin
de, ma F denklemi bir nesneye belirli bir ivme vermek iin gereken
kuvvetin nesnenin ktlesi ile orantl olduunu imler. Ama eer bu ktle
bir deimez olmasayd olaan imiemini tamazd. Baka bir deyile,
Newton 'n ( 1 8-1 ) ve ( 1 8-2 ) denklemleri ( 1 8-3) denklemi olmakszn ,
e . d . ( dm/ dt) = O, ya d a ' m = deimez' olmakszn tanmlanmaz. B u son
denklemin nemi yalnzca ktleyi tzlerin "srekli" bir zellii olarak
dnme biimindeki gndelik alkanlmzdan tr sk sk gzden
kanlr. Bununla birlikte, gerekte sradan ktle dncesinden kuvvet ve
verili bir nesnenin vnesi arasndaki m orantllk etmeninin deimez
liini bilmemiz sz konusu deildir. Tersine, bu oran tllk etmeninin
Newton mekaniinin alanna gndermede bulunan tm deneylerde
deiimsiz bir deer olmas bir gzlem olgusudur.
Fizikte bir nesnenin ktlesinin ikinci nemli belirii ktlenin o nesne
ile bir baka nesne arandaki yerekimi kuvveti yasasnda, F = Gm 1 m 2 / r,
kendini gsteren deimez bir orantllk etmeni olarak bulunmasdr
(formlde r nesneler arasndaki uzaklk ve C yerekimi deimezidir) .
nemli daha te bir olgu bugne dek yaplm tm deneylerde yuka
rdaki denklemde grnen ktlenin her zaman devim denklemlerin
de grnen sredurum ktlesi ile orantl olmu olmasdr. Yerekimi
ktlesi ve sredurum ktlesi arasndaki orann bu deimezliinden
tr, onlar zdeletirme eilimine gireriz; e deyile , onlara ayn ad
vermeye ve dolaysyla onlar ayn ey olarak grmeye gtrlrz. Bunu
yaparken , yerekimi ktlesinin ve sredurum ktlesinin san fiziksel
=

zel Grelilik Kuram

1 06

anlamlarn bilinsizce "zdein srekli tznn nicelii" olarak sradan

ktle kavram ile deitirmemiz de ok olasdr.
Relativistik byk v/ c alannda, Newto n ' n devim yasalarnn ( B
lm 20'de grdmz gibi) Einstein ' n u yasalar ile deitirilmesi
gerektiini bulduk:

dp = F
dt

ki burada

Ktle yleyse bundan byle daha geni alanda deiimsiz deildir. By

lece aktr ki ktle gerekte yalnzca deiimlerinin ancak Newton ala
nnda gzard edilebilecei anlamnda greli olarak deiimizdir.
Ktlenin yerekimi yann ilgilendiren problem zel grelilik kura
nnda ele alnamaz; genel kuram gerektirir. Ama burada genel ku
ramda Einstein ' n yerekimi ktlesi ve sredurum ktlesi arasnda
imdiye dek gzlenmi olan san orantll bu iki ktle trnn hem
sredurum fenomenlerini hem de yerekimi fenomenlerini kucaklayan
daha geni bir kavramlar ve yasalar kmesinin ayr ama ilikili yanla
rn temsil ettiini imliyor olarak grdn ksaca belirtmek yeterli
olacaktr. Einstein bu anlay koordinat atsnn ivmesinin etkileri ve
bir yerekimi alannn etkileri arasndaki "edeerlik ilkesinde" somut
latrr. Burada edeerlik kavramnn ktle ve enerj i "edeerliinde"
doan anlama benzer bir anlam vardr; e.d. iki ayr nicelik arasndaki
znl bir ilikiye gndermede bulunur ve birinin zorunlu olarak teki
ilc oran lll olduunu imler. Bu temelde Einstcin yerekimi ktlesini ve
sredurum ktlesini sonuta temelde yatan ve genel grelilik yasalar
tarafndan ele alnan tek bir srecin deiik yanlar olarak aklayan
tutarl ve birleik bir kurarn gelitirmeyi baard. Smrl grelilik kuram
hi kukusuz genel grelilik kuramnn zel ve yaklak bir snrlayc
durumudur, tpk aa yukar Newton mekaniinin de zel greliliin
karlk den snrlayc ve yaklak bir durumu olmas gibi.
Aka grnd gibi ayn "ktle" adn Newton fiziinin alan dna
ktmz lde byk aynnlar kazanan zelliklere uygulamay srdr
mekteyizdir. Gerekten de, relativistik alanda bir dsnin ktlesi deiimsiz
olmad iin, bundan u kar ki relativistik ktle kavram "zdein s
rekli tznn nicelii" olarak sradan ktle kavram ile eliir. Bu sradan
kavram yalnzca Newton fiziinin alannda doru olarak uygulanabildii
iin, bundan u kar ki grelilik kuramnda "ktle" szcn her gn
k sradan anlam ilc badaahilir olmayan bir anlamda kullanmaktayz
dr. Tersine, grelilik kuramnda ktle yalnzca sredurum ve yerekimi
yasalanna giren belli orantllk etmenlerine gndermede bulunur.
Bu bantda, her durumda sradan ktle kavramnn kanlmaz bir
kavram olmadn, ama insan soyunun geliiminde oluturulmu ol
duunu, ve her ocuk tarafndan alksal olaca ve o zaman baka
trl olamayan zorunlu bir dnce olarak grnecei bir dereceye
dek renildiini anmsamak nemlidir. Sradan uzay ve zaman kavram-

Ktle ve Enerji Edeerlii zerine

1 07

lan durumunda olduu gibi, bu dnce alkanlklar belli bir snrl

alanda yeterli grnr. Bununla birlikte, bu alkanlklan onlar uygun
gren alanlarn tesinde srdrmernek nemlidir.
imdi enejinin anlamnn ne olduunu irdeleyelim. Fizikte, eneji ba
langta "devim nicelii" olarak tanmland; ama bu o gnlerde "gerek"
devim niceliinin ne olduu, eneji mi yoksa devinirlik mi olduu konu
sunda byk tartmalara gtrd. O gnden bu yana, bu tartmann
anlamsz olduu grlmtr, nk benzersiz bir "devim nicelii" diye
birey yoktur. Dahaok, eneji ve devinidik her ikisi de deiimsiz fonksi
yon/ardr, u anlamda ki bu niceliklerin toplam, yaltlm bir dizgenin
tm bileen paralarn kucaklayan bir toplam olarak, zamanla deimez.
Bir dizgen in deiik paralar etkileirnde bulunurken aralannda bir
eneji (ve devinirlik) dei-tokuu vardr. Bu srete btnsel nicelik
saklanr, ama her bir parann enejisi hi kukusuz deiecektir. Salt bu
nedenle bir dizgenin btnsel enejisi yalnzca greli olarak deiimsiz bir
fonksiyondur ki, sz konusu dizge yaltldnda deimez iken, evresi
ile etkileime getirildiinde byle deildir.
Etkileimler yalnzca mekanik dei-tokular deil ama ayrca ener
jinin ayr biimlere deiimlerini de iere bilir. Bylece, mekanik eneji
edeer bir elektrik enejisi miktanna dntrlebilir, ve evrik olarak;
ve bu arada bu her iki enerj i tr ve edeer s nicelikleri arasnda
karlkl dnm iin benzer bir olanak vardr ( s rasgele molekler
devimin enej isidir, ve molekler devim byk-lek dzey sz konusu
olduu lde dengeye gelir) . Edeer miktarlarda olan deiik bi
imler arasndaki bu dnebilirlik gerekten de fizikte enerjinin en
karakteristik yandr.
Yaltlm bir dizgenin btnsel enejisi sakland iin, bizim paym
za onu dizgenin bir parasndan bir bakasna doru bir sv gibi akan
srekli bir tz olarak dnme eilimi vardr. Ama imdiye dek hi kimse
byle bir tz alglam ya da herhangi bir yolda gzlemi deildir. Da
haok, eneji her zaman bir devirnde ki greli olarak deiimsiz birfonksi
yon olarak grnr. Bylece, yaltlm bir cisim iin, mv 2 /2 fonksiyonu
cisim yaltlm olduu srece deimez kalmas ve etkileime yetenekli
cisimlerin bir dizgesinde cisimlerin enejilerinin toplamnn deimez
kalmas anlamnda byle bir deiimsizdir (oysa, rnein, m v5/2 bu
2
zellikleri tamayacaktr) . Benzer olarak, bir L indklenme bobini iin
den geen bir I elektrik akmnn enejisi LJ2 /2 deerine eittir ki, eer
hibir diren yoksa saklanr, ve bir motorun yardmyla karlk den
bir mekanik eneji niceliine ve bir direncin yardmyla s enerj isine
dntrlebilir. O zaman enejinin bir tr devimin her zaman nicelikte
deimeyen ama dntrlebilir bir yan ve ilevi olduunu ve hibir
zaman bamsz olarak varolan bir tz olarak grnmediini vurgu
Iuyoruz. Giderek gizil eneji bile yalnzca i yapma sas olarak, e.d.
mekanik, elektriksel, s) ya da baka eneji biimlerinin terimlerinde
llen bir karlk den devim yaratma sas olarak tanmlanr.

1 08

zel Grelilik Kurami

Fiziin gelimelerinin daha erken evrelerinde, tm devimi belli bir

trdeki paracklarn bir nitelii ya da zellii olarak dnmek ilkede
olanaklyd. Ktlenin (ve giderek paracklarn kendilerinin) edeer
enerji miktarlarnn saln ile "ortadan kaldrlabileceinin" kefinden
sonra, bu dnme yolu savunulabilir olmaktan kt . Ama eer enerji
byle paracklara ait deilse, o zaman onu nasl kavrayacaz? Eer
enerjinin yalnzca greli olarak deiimsiz bir devim fonksiyonu olarak
anlam varsa, ve eer evrenin bu devime iye olan temel ve srekli bile
enleri yoksa, "enerji" ve "devim" terimleri ile ne demek isteye biliriz?
Bu sorular yan tlamak iin, iki tr enerji arasna bir ayrm getirerek
balamak yararl olacaktr. Bir yanda, da doru devim enerjisi vardr ki,
rnein bir cisim bir btn olarak konum ya da ynelimini deitirdii
zaman byk lekte yer alr. te yanda, ie doru devim enerjisi vardr
rnein bileen molekllerin byk lekte dengelenen s! devi mieri
gibi. Ie doru devimin zellii ileri-geri gitme, salnma, arkaya ve ne
yansma vb. eiliminde olmasdr. ( Einstein'n daha nce tarttmz
ma kapsayan kutu rneinde arkaya ve ne yansyan k ie doru
devim olarak grlebilir. )
Aktr ki "ie doru" ve "da doru" terimleri anlamlarnda znl
olarak ilikiseldir. Bylece, byk-lek dzlem ile greli olarak, mo
lekler devim "ie doru" dur, nk da doru toplam etkileri byk
lekte ortadan kalkar. Bununla birlikte , molekler dzlem ile greli
olarak, "da doru"dur, nk molekller uzay iinden bu dzlemde
nemli olan bir yerdeiimine urar. te yandan, elektronik ve nkle
er devimler molekler dzlem ile greli olarak henz "ie doru" dur,
geri onlann devimlerinin nemli uzaysal yerdeiimlerinde sonulan
d daha da derin dzlemlere getiimiz zaman "da doru" olarak
grlmeleri gerekse de.
Bu kavramlar gz nnde tutarak, imdi "Ktle nedir?" sorusuna geri
dnelim. lk olarak belirtiyoruz ki Einstein'n kuramnda ktle ve enerji
zsel olarak ayn yollarda douyor olarak grlmez. Tersine, tek bir b
tnsel devim srecinin iki ayr ama ilikili yan olarak dnleceklerdir.
Byle bir devirnde i yapmak, baka dizgel er ile etkileirnde bulunmak ve
onlar devime geirmek iin greli olarak deiimsiz bir sa vardr, ve bu
kkensel dizgedeki devimin zararna iler. Buna enerji denir. Ek olarak,
byle bir dizgede baka cisimlere ynelik belli bir yerekiminin yansra
belli bir sredurum ya da vneye diren de vardr. Bunlarn her ikisi de
"ktle" ad ile adlandrlan bir zellik ile orantldr. imdi, daha nce
grdmz gibi, eer bir cisimde bir ie doru devim varsa (rasgele
molekler devim ya da geriye ve ileriye yansyan k nlarnn devi mi) ,
o zaman bu devim m = !lE/ c2 formlne gre, sredururulu ktleye bir
m miktar kadar katkda bulunur (ki burada E bu devim ile balantl
enerj idir) . Dahas, yine belirttiimiz gibi, genel grelilik kuramn da,
Einstein 'a gre byle enerji y:rekimi ktlesine ayn yolda katkda bulunur.
Grelilik bizden her durumda "zdein srekli tznn nicelii" olarak

zel Greiiiikten Yana Deneysel Kamt

1 09

ktle kavramn bir yana atmamz istedii iin, Einstein ' n kuramndan
u kar ki, ne zaman bir dizge onun btnsel E enejisine bir llE par
as kadar katkda bulunan belli bir tr eneji tayorsa, o dizge fziin
onun ktlesine t:.m = llE/ c 2 gibi karlk den bir katkya yk! edii tm
zellikleri (e.d. sredurum ve yerekimi zellikleri ) tar (sz konusu
ktle btnsel m = E/ c 2 ktlesinin bir paras olmak zere ) .
Bu bant da belirtmek gerek ki her enerji biimi (gizil eneji ve devim
enejisi de aralarnda olmak zere) ktleye ayn yolda katkda bulunur.
Bununla birlikte, bir cismin "dinginlik enejisi" zel bir anlam tar ve
buna gre bir cisim bir btn olarak hibir grlebilir devim tamad
nda bile ie doru devimiere uramaktadr (ma enejisi, molekler,
elektronik, nkleonik ve baka devimler olarak) . Bu ie doru devimler
belli bir E0 "dinginlik enej isi" tar ve "dinginlik ktlesi"ne belli bir
karlk den m 0 = Eof c 2 nicelii kadar katkda bulunur. Eneji yalnzca
"ie doru" olduu srece, hi kukusuz dinginlik ktlesi deimez kalr.
Ama grdmz gibi, molekler, atomik ve nkleer dzlemlerde yer
alan isel dnmler bu ileri-geri, yansyan "ie doru" devimin bir
blmn etkileri byk lekte "da doru" grlebilir olan baka
eneji biimlerine deitirebilir. Bu olduu zaman, "dinginlik enejisi,"
ve onunla birlikte "dinginlik ktlesi," karlk den bir azalmaya urar.
Ama byle bir ktle deiimi en kk bir biimde gizemli olarak g
rnmez, yeter ki sredurum ktlesinin ve yerekimi ktlesinin yalnzca
btn devimin birer yan olduunu, ve bu devimin bir baka yannn
byk lekte bir i yapma sas olarak sergilenen bir edeer eneji
olduunu anmsayalm. Baka bir deyile, "zdein" "enejiye" dn
m yalnzca bir devim biiminden (ie doru, yansyan, ileri-geri) bir
baka biime (rnein uzay iinden da doru yerdeiimi) deiimdir.
Bu bak asnda, k hznda deviniyor olmalar kouluyla sfr din
ginlik ktleli nesnelerin varolmas olanann nasl anlaldn irde
lemek zellikle reticidir. nk eer dinginlik ktlesi bir nesnenin
belli bir dzlemde grlr bir biimde dinginlikte olduu zaman bile
yer alan "i" devim ise, bundan u kar ki "dinginlik ktlesi" olmayan
bireyin byle bir i devimi yoktur, ve tm devimi uzay ierisinden yer
deiimi ile ilgili olmas anlamnda da dorudur. Bylece k (ve ayn
hzla yol alan baka herey) , ierideki "yansyan" devimierin ortadan
kalkmas dolaysyla, verili herhangi bir dzlemde "dinginlikte" olma
olanan tamayan birey olarak grlebilir, nk byle herhangi bir
i devimi yoktur. Bir sonu olarak ancak c hznda "da doru" dcvim
biiminde varolabilir. Ve anmsadmz gibi, k hz ile devinme zel
lii bir Lorentz dnm altnda deiimsizdir, yle ki devimin salt
"da doru" olma nitelii onu gzlediimiz gnderme atsnn hzna
baml deildir. ( te yandan, c hzndan daha kk hzlardaki devim
ler, irdeleme altndaki nesnenin hzna eit bir hz olan bir gnderme
atsna bir deiim yoluyla, her zaman dinginlie dntrlebilir. )

XXIV
Yeni Bir esel
Paraciklar Kuram1na Doru
nceki blmde "dinginlik enejisi" ve baka eneji biimleri arasndaki
dnmler zerine anahatlarda verilen bak asnn tam geliimi bizi
"esel" denilen paracklar en sonunda bu paracklarn dzlernin
den daha da alt dzlemlerde yer alan greli olarak deiimsiz devim
kalplarnda doan yaplar olarak anlamaya gtrecektir. Byle yap
larda esel bir paracn "dinginlik enejisi" bile zerinde ekirdek
dnmlerinin yer ald dzlernin de altnda olan bir dzlemde bir
tr "i," ileri-geri yansmal devim olarak ele alnacaktr.
Gnmzde "esel" paracklarn yapsnn incelemesi gerekten
de fiziksel aratrmann balca ilgilerinden biridir. Yukarda sz edilen
trden yeni bir dzlernin edimsel olarak varolduunu imleyen pekok
ipucu toplanmtr, ve belki de esel paracklarn yaplar en sonunda
bu dzlernin terimlerinde anlalabilecektir. Bununla birlikte, pekala
olabilir ki bu dzlernin yasalar nkleonik dzlernin ve atomik dzle
min yasalan karsnda tpk bu son dzlemlerin yasalarnn byk-lek
dzlernin yasalar karsnda grnd kadar yeni olacaktr. esel
parack fiziinin gnmzdeki durumu belki de atom fiziinin Niels
Boh r'un zamanndan nceki durumuna benzetilebilir, nk imdi
olgular zerine kazanlan geni dizgesel bilgi birikimi temelden yeni
bir kuramsal kavramlar kmesinin gelitirilmesine duyulan gereksinimi
imlemektedir. Ama bu henz gelecein iidir. Gene de, daha imdiden
akur ki bir paracn "yaratlmas," zorunlu eneji niceliinin yardm
ile, esel paracklar dzleminin altndaki bir dzlemde greli olarak
deiimsiz bir karakteristik devim tr oluturmaya, ve "yok edilmesi"
ise karlk den bir eneji niceliinin salnmas ile bu devim kahbm m
110

Yeni Bir 6ese/ Paracklar Kuramma Doru

111

sonianmasna karlk dmelidir. Burada zsel grnen ey zdein

srekli tz olarak "esel" paracklar anlayn bir yana atmak, ve
onlar belli devim trleri yer ald zaman ortaya kan ve bu tr de
vimler sona erince varolmaya son veren salt greli olarak kararl kendilik
trleri olarak grmektir.
Bu noktada doallkla sorular ortaya kar. Biri udur: " esel para
cklar dzleminin altnda gerekte zdein asl srekli tzn oluturan
yeni kendilik trleri bulamaz myz?" Hi kukusuz, imdilik bu problem
zerine gelecekteki aratrmada nelerin kefedileceini hibir yolda bi
lemeyiz. Ama belki de burada daha imdiden bildiklerimizin temelinde
yerine getirebileceimiz birka gzlernde bulunmak retici olabilir.
Doallkla, bu gzlemlerin biraz kurgu! olmalar gerekecektir; ama gene
de bu sorunun anlamn durulatrmaya yardm edeceklerini umabiliriz.
u soru ile balyoruz: "Kendiliklerin ya da tzlerin saltk sreklilii
saylts fizik yasalarna hi gerek bir katkda bulunur mu, ya da, olgular
asndan zorunlu olmamas ve kurarn sz konusu olduunda ise bir
karklk kayna olmas anlamnda, bu saylt Ptalemi 'nin st-daireleri
ve ether kuram gibi deil midir?" Bu sorunun iyi temellendirilni ol
duunu gstermek iin, srekli olarak deien dolaysz alglarnzdan
grdmz gibi ekil, byklk, sertlik ve baka nitelikler gibi az ok
deimez zellikleri olan belli nesneleri, kendilikleri vb. tretmeyi ba
ardmz gndelik yaam irdeleyerek balayacaz. Tm bu nesnelerin
krlabilir, paslanabilir, eriyebilir, yaklabilir ya da tmnn de bozulma
ya ak olduunu bildiimize gre, sonuta onlara saltk olarak srekli
zellikleri olan kendilikler olarak deinmekten ok greli olarak kararl
ve deiimsiz kendilikler olarak deinmek daha iyi deil midir? Gerek
ten de, eer bunu yaparsak, o zaman dar doru ve ieri doru ei tli
devim ve dnmlerini yukarda betimlenen olgular ile elimeksizin
dnebiliriz, nk nesnelerin deimez bir adlar olduu iin her
zaman zsel olarak ayn trde eyler olarak kalmalar gerektii gibi
yanl bir saylty ileri srmedik. Bylece, aktr ki sradan deneyi m
dzleminde duruluk kazanmak ve karkl azaltmak istiyorsak, daha
batan nesnelerin ve kendilikterin yalnzca greli olarak deiimsiz
zellikleri olmas gerektiini ve eylemlerini betimlememizin atomik,
nkleer ve daha alt dzlemlerdeki tm devimierin ( bu dzlem iin
doru olarak) gzard edilmesi anlamnda yalnzca yaklaklklar oldu
unu kabul etmemiz gerekir. Bu devimler dikkate alndnda, svlar,
katlar, metaller ve gazlar gibi "tzler"in yaratlmasna ve yok edilmesine
gtren dnmler btnyle yaln olarak daha alt dzlemlerdeki "ie
doru" devimierin sonular olarak anlalabilir.
Ama sonra molekler, atomik ve "esel" parack dzlemlerine gel
diimiz zaman , yine benzer bir sre gzmze arpar. Bylece kendi
dzleminde deimez bir kendilik olan bir atomun ("atom" szcnn
kendisi Yunanca'da "blnemez" demektir) kendi elektron, proton ve
ntronlarnn "i" devimlerinin sonucu olan temel dnmlere tpk

1 12

zel Grelilik Kuram

byk lek dzlemdeki kendilikler denli yetenekli olduu bulunur.

Ve, gerekten de, hibir zaman hibir yerde bu zellikleri tamayan
kendilikler ile karlam deilizdir.
O zaman durumun doasna gre bilinmeyen olann saltk srek
liliini ilgilendiren varsaymlarda bulunmaktan btnyle kanamaz
myz? Byk lek deneyimde yaplabildii gibi, bunun yerine daha alt
dzlemlerde karlalan kendilikleri ve yaplan karakteristiklerinde gre
li olarak deiimsiz ya da greli olarak kararl grebiliriz. Bu kendiliklerin
ya da yaplarn greli olarak deiimsiz olduklar alanda, devimlerine
ve dnmlerine gndelik deneyimin nesneleri asndan kabul edi
len yola olduka benzer bir yolda gndermede bulunabiliriz. Aktr
ki saltk sreklilik kavramn bu yolda greli deiimsizlik kavram ile
deitirdiimiz zaman hibirey yitmez.
Dahas, bireyin saltk olarak srekli olduu kavram aktr ki hibir
zaman deneysel olarak tandanamayacak bir kavramdr. nk verili
bir deneyim alan boyunca belli eyler deimemi olsa bile, deneyim
alanmz geniledike, hibir zaman deimeyeceklcrinden hi kimse
emin olamaz (saltk olarak srekli olduu dnlen herey asndan
gerekten de olmu olduu gibi ) .
O zaman aktr ki kendilikleri ve yaplar imdilik bilinmeyen bir dei
imsizlik alan ile greli olarak deiimsiz grerek, saltk deiimsizlikleri
zerine gereksiz ve tandanamaz sayltlar getirmekten kanrz. Byle
bir yordamn aratrmada olaanst byk bir stnl vardr, nk
yeni kavramlar gelitirmede-yalnzca fizikte deil ama bilimin bt
nnde-balca glk kaynaklarndan biri eski kavrarnlara geerlik
alanlarnn tesinde sarlma eilimi olmutur; bu eilim aktr ki bil
diimiz kendilikleri ve yaplar karakteristiklerinde saltk olarak srekli
grme alkanlmz tarafndan glendirilir.

XXV
Kuramiann Yanlilanmasi
Bu kavramlar belki de Profesr Popper tarafndan ok gl olarak
vurgulanan bir noktann, e deyile bir kuramn yanllanmasnn, birok
yolda, dorulanmasndan ok daha imlemli olduu grnn irdelen
mesi yoluyla daha te durulatrlabilir. rnein Galileo dnmnn
yanl olduunun tan danmas en sonunda grelilik kuramnn geli
mcsine elik eden devrimci deiimlere gtrd. Benzer olarak, klasik
fizii n atomik izge iin tahminlerinin yanlln, fotoelektrik etkiyi ve
kara-cisim masnn dalmn gsteren deneyler quantum kuramnn
getirdii daha da devrimci deiimlere gtrd. Ve "srekli" esel
paracklarn varoluunu ilgilendiren dncelerimizin yanl olduunu
inleyen ok daha yaknlardaki kantlar temel kavranlarnzn grelilik
ve quantum kuraniar tarafndan getirilen deiimleri bile greli olarak
kk gsterecek bir dnm iin temeli atyor grnr.
Aktr ki eski kurarnlarn yanllanmasnn edimsel olarak fiziin (ve
aslnda bilimin btnnn) geliiminde anahtar bir rol olmutur.
Bununla birlikte, bu sorun zerine biraz dnmek byle bir srecin
bir bilimin geliiminin zorunlu bir paras olduunu, ve bu geliimin
dzgn olarak yer almasna izin verebilmek iin bilimsel kuraniarn
yanllanabilir olmasnn gerekten de zsel olduunu gsterir. 6
rnein Ptoleni' nin tasarlanabilir her tr gzlem kmesine uyarla
nabilecek bir yolda keyfi st-daire kmelerinin eklennesine izin veren
kuramn irdeleyelim. Byle bir kurarn ne olursa olsun hibir gzlem
kmesi taraf ndan rtlenez. Ama bu yolda znl olarak yanllana
maz olan kurarnlar gerekte dnya zerine yeni hibirey sylemez. nk
6Profesr Popper'n bu soru zerine bak asnn daha aynnul bir tarUmas iin,
bkz. K. R. Popper,

Conjectures and Refutations,

Routledge and Kegan Paul, Londra,

1 963.

113

1 14

zel Grelilik Kuram1

kendilerini her tr olgusal bulua uyarlama yetenekleri ne olursa olsun

hibir olana dlamadklan, ve dolaysyla henz bilinmeyeni ilgilendi
ren iyi-tanml bir imiemlerinin olmad anlamna gelir. En iyisinden,
varolan olgular zetiernenin yararl bir yolunu olutururlar. te yan
dan, Newton'n ya da Einstein'n kuram gibi bir kurarn keyfi deneysel
sonulara uymak iin ayarlanamaz, ve dolaysyla kurarn ilk formle
edildii zaman bilinmeyen fenomenler zerine aka belirli tahminlere
gtrebilir. Eer byle bir kurarn yanl ise, bu nedenle salanabilir ve
yanl olduu gsterilebilir. Bu olanak dnyaya ilikin yeni birey sy
leme ve bylece gerek (e.d. nerilmesine gtren deneysel olgularn
tesine giden doru bilgi salayabilmesi anlamnda gerek) bir bilimsel
kurarn oluturma yeteneinden ayrlamazdr.
erii gerekten tahminlere ak bir kurarn o zaman bir bakma
"boynunu i pe uzatabilmelidir." Ama bunu yaparsa zaman gelince "boy
nun un koparlmas" olasdr. Gerekten de, rnein bir noktaya dek
dorulanan ama sonra yanl olduklar gsterilen Newton mekanii
gibi birok byk kuramn bana gelen edimsel olarak budur. Daha
s, en sonunda tm kurarnlarn yazgsnn bu olmas olasdr. Bylece
Einstein 'n zel grelilik kuram yalnzca genel kurama bir yaklaklk
salad iin bile olsa btnyle doru olamaz. Ve Einstein genel g
relilii , elektrodinamii ve esel parack kuramn yaklaklklar ve
snrlayc durumlar olarak kapsayacan umduu daha genel bir 'bir
leik alan kuram ' iin aratrmaya giritii zaman, nk olarak genel
kuramn bile btnyle doru olmadn kabul etmi oldu.7 Bundan
baka, daha nce belirttiimiz gibi, klasik rnekanin ok ayr bir kurarn
tr olan quantum mekaniinin bir yakla ve snrlayc durumu ol
mas anlamnda yanl olduu gsterilmitir. Ve imdi yle grnr ki
yrrlkteki esel parack kuramnn, quantum mekanii ile birlikte,
henz bilinmeyen daha da genel yeni bir tr kurama salt bir yaklaklk
olmas anlamnda yanl olduunun gsterilmesi olasdr.
Eer yararl bilimsel kurarnlar yalnzca yanllanabilir deil ama ayrca
ok byk olaslkla edimsel olarak yanl ise ler, o zaman bilimsel ara
trma yoluyla doruluk aray ne demek olabilir? Profesr Popper'n
sav bylece bilimin btn amacnda, hedef, yordam ve baarrnlarnda
derin bir karklk trn ortaya sermez mi?
Bu problemi n kkleri bilirnde dorulua kar yle bir tutum da yatar
ki, tpk saltk uzay ve zaman ve srekli tz kavramlar gibi, kanlmaz
grnebilecek bir dzeyde alksal olmutur. Bu tutum temel bilimsel
yasalan saltk doruluklar olarak grr; baka bir deyile, byle yasalarn
snrsz alanlarda ve olanakl tm koullar altnda san olarak ( e . d .
yaklaklk olmaksz n ) geerli olacaklarn v e bylece hibir zaman
deikiye, elikiye ve temel deiime ak olmayacaklarn varsayar.
rnein grelilik ve quantum kuramlarnn ortaya kndan nce,
7Ayrca, Blm 22'de belirtildii gibi , grelilik kuramnn geerliine snrlar ola
bilecei konusunda daha baka nedenlerin de bulunduunu anmsayn.

Kuramiann Yanltlanmast

1 15

Newton'n devim yasalar, uzay ve zaman kavramlar ile birlikte, bu tr

saltk doruluklar olarak grlyordu. Daha sonra, birok bilimci b
yk olaslkla grelilik ve quantum kurarnlarn "gerekten/really saltk"
doruluklar/truths olarak grmeye, ama Newton mekaniinin ise byle
"ilksiz-sonsuz gerekliklerin/verities " yanl bir yorumu olmu olduunu
duyumsamaya balad.
Saltk doruluk kavram n e reden geldi? Aktr ki hi olmazsa
Orta alar kadar gerilerde bu kavram olduka yaygnd. rnein,
Aristoteles'in retileri o sralar saltk doruluklar olarak grlyordu.
Ve eer zamanda daha da gerilere gidersek, aka grlebilecei gibi
tarihsel kaytlarda bilinen hibir toplum yoktur ki kimi reti, kavram
ya da dnce trlerini saltk doruluklar olarak kabul etmi olmasn .
Bylece b i r saltk doruluk i i n aray uzak gemite o k derin kkleri
olan bir gelenein srdrlmesi zerine dayal grnr.
Ama, srekli tz durumunda olduu gibi, insanlk hibir zaman her
hangi bir genel bildirim ile karlamamtr ki snrl geerlik alan ve
koullar ile salt bir yaklaklk olmasn . Dahas, henz geerliklerinde
byle snrl olduklar gsterilmemi genel bildirimler varolsayd bile,
irdeleme altndaki alan belirsizce genilerken o bildirimierin dorulan
masnn srecenden emin olmann hibir yolu olmazd (saltk olarak
srekli tzler nsavnda olduu gibi ) . Bylece, saltk doruluk kavram
olgular zerine dayanmaz, ve aslnda hibir zaman herhangi bir deney
tarafndan tantlanamaz.
Dahas, aktr ki verili bir yasann saltk olarak doru olmas saylts
hibir zaman zorunlu deildir. nk byle saltk olarak doru olduu
ileri srlen tm yasalar, durumun olgularna daha byk bir ballk
gsterilerek, belli bir alanda geerli ilikiler olarak ileri srlebilir. By
le bir alann dzeyi yasa en sonunda daha te aratrma tarafndan
yanlland ve eski yasalar yaklaklklar ya da snrlayc durumlar
olarak kapsayan yeni bir yasa ya da yasalar kmesi ile yer deitirdii
zaman belirtilebilir. rnein, grdmz gibi Newton mekaniinin
hz k hzna nemli lde yaklarken geersizleti i bulundu ve bu
durumda yerinin Einstein'n kuram tarafndan alnmas gerekli oldu.
Bu olgu Newton'n yasasnn alannn yeterince dk hzlarn bir alan
olduunu gsterir.
Bununla birlikte , en sonunda verili bir yasann geerlik alann tam
olarak ve eksiksiz olarak bilmeye ulaacamz, ve bylece hi olmazsa
belirli ve iyi-tanml bir alanda, verili bir yasann her zaman uygulanabilir
olduunu ileri srecek bir baka tr saltk doruluk elde edeceimiz
sanlmamaldr. nk bu alana ilikin bilgimizin kendisi tam deildir.
Bylece, Newton'n yasalar asndan, giderek snrlar grelilik kuram
tarafndan izilen dk hz alanlarnda bile, bu yasalarn quantum
kuramm a gereksinen atomik dzlemde baarsz olduu bulundu, ve
byk olaslkla galaksi tesi uzay ve zaman leinde olduu gibi ar
youn yldzlarn ilerinde de genel relativistik etkilerin nemli olmas

1 16

zel Grelilik Kuram

lsnde ayn ey geerli olacakur. Newton'n yasalar zerine gelecek

aratrmada ortaya karlacak olan ama imdilik bilinmeyen daha te
snrlamalar konusunda emin olamadmz iin, syleyebileceimiz en
oundan herhangi bir verili yasann uygulanabilirlik alan zerine ek
snrlamalar kefetme olana konusunda bu snrlamalarn bir bl
m daha imdiden aa seriirlii nde bile her zaman uyank olmann
zorunlu olduudur.
Bununla birlikte, genel olarak konuursak, aktr ki ne olursa olsun
herhangi bir yolda kendilerine temel olan olgularn tesine giden geerlik
alanl yasalar kefedilebildii srece, bilimsel aratrmann yrrlkteki
yn temler yoluyla srdrlmesine olanak verecek koullar varolacaktr.
nk byle aratrma hi kukusuz bu yasalardan herhangi birinin
saltk olarak doru olmasn gerektirmez, yeter ki belli alanlarda nes
nel olarak dorulanabilsinler ve benzer olarak daha geni alanlarda
yanllanabilsinler.
Yukard a b e t i m l e n e n yasa kavra m n n teri m l e ri n d e , Profesr
Poppe r ' n kurarnlarn yanhlanabilirlii iin gereksin i m zerine
sav btnyle doal olarak douyor grnr. nk imdi artk bilim
sel bir kuramn ya tam olarak doru ve dolaysyla "ilksiz-sonsuz bir ger
eklik/verity " olduunu ya da tam olarak yanl ve dolaysyla ne olursa
olsun btnyle anlamsz olduunu varsayma gereksiniminde deiliz.
Tersine, bir doa yasas, onu anlama yolumuzun kendisine gre, hem
doada yer alan belli deiimler kmesinde hem de bak alarnn,
gnderme atlarnn, aratrma tarzlarnn vb. deiimlerinin karlk
den bir kmesinde tm bu deiimler boyunca ayn kalan belli ge
nel ilikilerin kefedilebilecei olgusunu anlatr. Ama bu deiimsizlik
yalnzca greli olarak anlalacaktr, u anlamda ki, alan geniledike bi
lin cimizde yasann kebilecei dncesini tamak iin yer amamz
gerekir. Baka bir deyile , yasa belli bir gelecek deneyler kmesinde
yanllanabilir. Ne zaman, nerede ve nasl yanllanaca konusunda
kesin birey sylemeyi stlenmiyoruz ve bunu gsterneyi gelecekte
ki gelimelerin kendilerine brakyoruz. zsel nokta yalnzca bu soru
zerine dncelerimizin kapal olmamasdr. Tersine, insan soyunun
bu tr doruluk iin arayna balad gnden bu yana srekli olarak
yaand gibi, saltk doruluklar ve "ilksiz-sonsuz gereklikler" zerine
kavramlarmz bir kez daha paralayacak ve devirecek bir "bunalm"
ile karlamamz gerekmeksizin, gelecek bir yanllama iin her zaman
h azrz.
Bir kuramn yanllanabilirlii ne denli nemli olursa olsun, aktr
ki kurarnlar yalnzca yanl olduklarn gstermek iin nermeyiz. Ter
sine, daha nce belirttiimiz gibi, kabul edilebilir bir bilimsel kurarn
ayrca balangta ona dayanak olan olgularn tesine geen doru
karsamalara gtrdn gsteren belli bir sayda deneysel snamaya
ve eletiriye dayanabilir de olmaldr. Hi kukusuz, kimi bildirimierin
tahmin edici karsamalan ylesine kk alanlarda geerli olabilir ki,

Kuramiarn Yanllanmas

117

ya nemsizdirler ya da olduka dar bir imiemleri vardr (rnein kalem

masadadr bildirimi gibi ) . Gerekten bilimsel bir yasa olduka geni bir
geerlik alan olan bir yasadr. Bylece bilimsel aratrmann amala
nndan biri olanakl en geni geerlik alanlan olan yasalan bulmaktr.
Gerekten de, byle yasalann geliimi olmakszn, bildiimiz biimiyle
bilim aa yukar olanaksz olurdu. nk bilimsel aratrmann byk
bir blm daha imdiden geni bir alanda iyi dorulanm bir kuramn
daha da byk bir sanlk ile ve her zaman yeni trden problemle
re uygulanmay srdrebileceini gsterme abas zerine dayanr ve
dayanmaldr. Bu tr bir kurarn bylece doa aratrmalanmzda ilgili
olabilecek trden sorulan belirtmeye yardmc olur. Byle bir kuramn
yokluunda, aratrma genel olarak birbiri iin ya da doa yasalannn
ortaya serilmesi iin ok ilgili olmayan yaltlm olgularn rasgele ve
dzensiz bir ylmasna bozulur.
Gene de, grdmz gibi, yukanda betimlenen trden baarl bir
kuram dorulamak iin daha te abalar en sonunda ya yanllanma
ya, ya da zde az ok bir yanllanmaya eit olan ve hogrlemez bir
kanklk ve ikircim derecesi ieren keyfi ad hoc nsavlara gtrecektir.
Byle bir sonu sz konusu kuramn geerlik alannn snrianmasna
katkda bulunur, ama, daha da tesi, genellikle imlemli ipular ya da
belirtiler salar ki, bunlar daha geni geerlik alanlar olan ve gene de
eski yasalarn (snrlayc durumlar olarak uygun yaklaklklarn terin
lerinde) doru olarak bilinen tahminlerini iine alan daha yeni yasalara
gtrmeye yardmc olur. Bu ipular hi kukusuz dorudan doruya
daha yeni yasalarn hangi biimleri almas gerektiini gstermez. Byle
yasalarn bulunuu edimsel olarak belli bir bilimci tarafndan atlan
yaratc bir adm zerine dayanr, ve bilimci bu admda eylere bak
mann yeni bir yolunu (yeni bir nsav, yeni bir dnce vb. ) grr ki,
eski bak asndan zlemez olan problemleri zer. Gene de, byle
yaratc yeni admlarn olana bilimsel geliimin bir arkatasan zerine
dayanr ki, bunda eski kurarnlarn dorulama ve yanllama etkinlikleri
bilimsel bilginin geliiminin eit lde zorunlu yanlan olarak tmleyici
bir yolda birlikte alr.
Yeni bir kurarn onun ortaya kmasna yardmc olmu olgularn te
sine giden ek bir tahmin edici ieriinin olduunu tantlarlktan sonra,
kendi payna kabul edilmi bir ereve roln stlenme eilimine girer
ki, bunun geliimi ve eklemlenmesi daha te doa aratrmasnda ilgili
olabilecek trde sorulara gtrecektir. Bununla birlikte, en sonunda
yeni kurarn ncellerinin yazgsna urar.8
O zaman aktr ki bilirnde doruluun kefi hibir zaman bitmeyen
bir sretir, ve bilinmesi bilimsel aratrmalarn son hedefini olutu
ran deimez ve iyi tanml belli bir ilkeler kmesi iin aray deildir.
"Bilimsel kuramiar n bu tr geliim i n i n daha te bir tartmas iin. bkz. T. S. Ku h n ,
"The Strctu re of Sc i e nti fic Rcvolutions," International J,n ry rlojrdia of Unifird Scimrr,
Vol . I I , No. 2, U niversity of Chicago Press, Chicago, I 962.

118

zel Grelilik Kuram1

Dahas, doruluun kefi hibir zaman ulalamayacak ama belli bir

yolda yaklalabilecek bir snr olarak byle bir ilkeler kmesine adm
adm yaklama sreci deildir. Ne de doruluk srekli olarak artan bir
doruluklar yn ya da "hazinesi" oluturmak zere hi olmazsa para
para toplanabilecek bir tze benzetilebilir.
Bilmediimiz ve gene de srekli olarak kendisine yaklamakta olduu
muz bir saltk doruluk dncesi aktr ki daha imdiden byle bir
saltk doruluun elimizde olduu ya da en sonunda onu tam olarak
bilmeyi baarabileceimiz dncesi denli tantlamasz ve gereksizdir.
Edimsel olarak bildiklerimizin tm ve gerekten syleme gereksi
niminde olduklarmzn tm her bilimsel yasalar kmesinin henz
tam olarak bilinmeyen geerlik alannn olduudur. Bilmediimiz ve
bilemeyeceimiz ama yaklalabileceini varsaydmz szde bir saltk
dorulua balanmak hibir biimde zorunlu deildir. Dahas, gereksiz
ve temelsiz olmann yansra, byle bir stenim kafa karklna yol
aar, nk dorulua doru yryn yasalarmzn tahmini ve ile
rin gerek durumu arasndaki ayrmn adm adm klecei bir yolda
nceki eilimleri srdren bir izgi ya da izgiler okluu zerinde
yer alacan imler. Ama bilimin edimsel ilerlemesi byle srekli bir
yaknlama srecini imlemez. Tersine, grelilik ve quantum kurarnlar
durumunda olduu gibi, genel olarak konuursak, eski dncelerin
kendi asl alanlarnn tesine geniletildiinde btnyle yanl bir yola
girdiklerini, ve eski dnceler ile eliirken ayn zamanda onlar belli
bir anlamda snrlayc durumlar ve yaklaklklar olarak kapsayan kk
ten yeni dncelere gereksinim olduunu gsterir. Bylece belli bir
tr deimez saltk dorulua doru srekli olarak yaknlama kavram
gerekten de ok aldatcdr.
Benzer bir yolda, srekli olarak para para birikme kte olan bir saltk
doruluk dncesi de durumun olgularna aykrdr. nk bu d
nce saltk dorulun btnn bilmiyor olmamza karn , elimizde
ondan paralar olduunu imler ki, bunlarn daha sonra kefedilecek
teki paralardan bamszlk iinde saltk olarak doru olduu kabul
edilir. Ama grdmz gibi, byle her bir parann (rnein, Newton
mekaniinin) yalnzca belli bir geerlik alan vardr, ve bunun tam ve
san snrlar hibir zaman tam olarak bilinmez, nk sonraki ke
ifler henz tahmin edilemeyecek yollarda her zaman nceki yasalar
ile eliebilir. yleyse, verili bir "blmsel doruluk" hibir anlamda
tekilere eklenebilecek bir tr "tula" olarak bile grlemez, ve buna
gre rnein insanlk her bir paras her zaman gvenilebilir olan (en
azndan daha imdiden tam olarak snrlar izilmi olan belli alanlarda)
ve srekli byyen bir doruluklar yaps kuruyor olarak grlemez.
Doruluk bylece zsel olarak dinamik bir yolda ayrmsanabilen
birey olarak grnr, yle bir anlamda ki , ona ilikin bilgimiz her
noktada temel olarak yeni gelimelere urayabilir, ve bu gelimeler eski
dnce yaplar ile beklenmedik yollarda eliebilir ve beklenmedik

Kurarnlarm Yanltlanmast

119

bir dzeye dek temelde yeni zellikler kapsayabilir. Her bir evrede bu
bilgi bir kurarnlar ktlesi biimini tar ki, bunlar imdiye dek yalnzca
bilinen olgular ilk ortaya srldklerinde aklama yeteneini tanda
makla kalmam, ama bu olgularn tesine geen daha te fenomen
terin geni erimlerini de doru olarak tah min etmitir. Beklenebilir
ki bu kurarnlarn ou onlara uygulanmak, onlar eklemlemek, onlar
sorgulamak ve onlar daha geni alanlarda snamak zere tasarlanm
daha te deneyierin belli bir eri mi iinde geerli kalmay srdrecektir.
Ama zaman zaman kuramn btn ktlesinin paralar, ister byk ister
kk olsunlar, yanllanacak ve buna gre yeni kurarnlarn gelitiril
mesi gerekecektir. Bu srete kurarnlarn srekli bir birikimi yoktur, ne
de bir yaknlama snr olarak herhangi bir tikel biime bir yaklam
vardr. Verili herhangi bir evrede baarlan ey hi kukusuz sonunda
dergilerde ve ders kitaplarnda yaymlanr ve bylece aratrmaclar ta
rafndan uygulaymsal kullanma, incelemeye ve daha te geliim ve
eletiriye alr. Ama bilimsel doruluk zsel yaamn eski kurarnlarn
ortaya kard yeni problemler ile karlama srecinde bulur, ve insan
burada bir tr "byme blgesi" iindeyni gibi her zaman imdiye dek
onun iin bilinmeyen olanla karlar.
Ek Blmnn A-4 Kesiminde bu soruyu daha te ele alacaz.

XXVI
mkows gesi ve
K Kalkls

imdiye dek Einstein 'n relativistik uzay ve zaman kavramlarn fiziksel

ve matematiksel bir bak asndan tarttk ve matematiksel irdeleme
byk lde bir Lorentz dnm iin ( 1 4-3) ve ( 1 4-4) formlleri
zerine dayandrld. imdi grelilik kuramnn anlamn irdelemek
iin Minkowski tarafndan gelitirilen ve kuramn imiemini deiik bir
k altna dren geometrik bir yolu vereceiz.
Uzay ve zaman iin "Minkowski izgesi" olarak bilinen izge ile ba
lyoruz ( bkz. ekil 26-- 1 ) . Bu izgeyi tartrken ilkin laboratuarda din
ginlikte olan bir n1 gzlemcisini irdeliyoruz. Bu gzlemci tarafndan
lld gibi zaman koordinatn OA izgisi ile ve uzay koordinatla
rndan birini (z) ise OB izgisi ile temsil ediyoruz. izgen in drt-boyutlu
olabilmesi iin, ilkede teki iki uzay koordinat olan x ve y koordinatla
rn da kapsamamz gerekir. Bununla birlikte, birok ama iin z ve t ile
ilgilcnmek ve bylece iki-boyutlu bir izge oluturmak yeterli olacaktr.
Bu izge zerindeki her bir nokta bir olaya gndermede bulunur
(rnein bir k sinyalinin ak gibi ) . Her gerek olay hi kukusuz
belli bir zaman aral srasnda yer almal ve belli bir uzay blgesini
doldurmaldr. Bununla birlikte, eer zaman aral ok ksa ve uzay
blgesi karlk decek kadar kk ise, edimsel uzaml olayn yerine
bir nokta olay biimindeki yalnlatnc soyutlamay geirebiliriz.
O noktas t = O zamannda z = O blgesinde bulunan bir gzlemcinin
yaad byle bir olay temsil etsin. Eer gzlemci laboratuar ilc greli
1 20

Minkowski izgesi ve K Kalkls

1 21

olarak dinginlikte ise, bu durumda bir zaman dnemi boyunca yaadk

larn betimleyen olaylar izgemizin t ekseni olan OA izgisi zerinde
bulunacaktr. Byle bir izgiye bir emen izgisi/world line denir. O zaman
OB izgisi byle bir gzlemci tarafndan lld gibi O ile ezamanl
olan tm olaylan temsil eder.
Zaman birimlerini c k hznn birim olduu bir yolda kabul etmek
uygun olacaktr. Bunu t ct yazarak yapabiliriz. O zaman, eer OA ek
seninin zaman t birimlerinin terimlerinde temsil ettiini varsayarsak,
k nlarnn z t yollannn z ve t eksenlerine gre 45'de olan OC
ve OD gibi iki izgi tarafndan temsil edildiini grrz.
Hi kukusuz, bir k n iin boyutta birok olanakl yn vardr,
yle ki O 'dan geen k nlarnn btn kmesi bir koni tarafndan
temsil edilir. O zaman OC ve OD izgileri bu "k konisi"nin z-t dzlemi
ile kesimesine karlk der.
imdi laboratuar ile greli olarak bir v hz ile devinen bir uzay ge
misindeki ikinci bir n 2 gzlemcisini irdeleyelim. i zlei, z ( vi c) t,
o zaman t eksen i i l e greli olarak tane v/ c tarafndan verilen bir
eim ile karlk den bir OE evren izgisini tanmlar. Blm 13 'n
sonular ile uyum iinde, byle bir gzlemci laboratuarda duraan n
gzlemcisi tarafndan ezamanl olarak grlen olaylar kmesi nden
ayr bir olaylar kmesine ezamanllk ykleyecektir. Gerekten de,
eer t ' ve :;' deerleri n2 tarafndan lld gibi koordinatlar ise,
o zaman t ' = O anlatm onun tarafndan hangi olaylarn ezamanl
olarak alndn belirler. Ama ( 1 4-3) denkleminden grdmz gibi
'
t = ct ' = O anlatm t = ( vf c 2 ) z ya da t = ( v/ c) z anlatmn imler. Bu yer
z ekseni ilc greli olarak e = tan-I ( v/ c) asnda eimli olan OF izgisi
tarafndan belirtilir.
Blm 1 6 ve 1 7 ' d e
ekil26 - 1
b e ti m l e n c n grel i l i k
A
E
ilkesine gre hibir "ay
rcalkl" koordi natlar
D
C dizgesi yoktur, yle ki
tm temel fizik yasalar
her gndenne atsnda
ayn ilikileri oluturur.
Oyleysc laboratuar uzay
F gemisi ile greli olarak
-v hznda devinirken
iinde bir uzay-ge misi
--------::0::::....--'-- B
gzle mcisinin dinginliktc olarak alnd bir
M i n kowski i zgesi n i
kullanmak eit lde
doru olmaldr. Bu ola
na ekil 26-2'de ak=

1 22

zel Grelilik Kuramt

ekil26-2

lyo ruz. B u n d a O 'A

uzay
gemisinin evren
A'
izgisini ve O 'B uzay
c gemisindeki gzlemci
tarafndan ezamanl
olarak grlen olaylar
kmesini temsil eder.
Laboratuar g z l e m
cisinin evren izgisi o
zaman O 'E ' tarafndan
verilirke n , laboratuar
--'-------===- a
gzlemcisi asndan
O' ile ezamanl olan
o l ayl a r O 'F ' i z g i s i
zerindedir ( b u izgi
laboratuarn gemi ile
greli -v hzna karlk
der) .
Grelilik ilkesinin anlamn Minkowski izgesinin terimlerinde daha
te gelitirmenin en yaln ve k yollarndan biri "K kalkls" ad ve
rilen yordamdr. Bu kalkls9 bir kme gzlemciyi irdeleyerek balar
ki, bunlardan her biri edeer yapl bir saat ile ve bu saat tarafndan
zamanlanan ve bylece dzenli aralklar ile yerletirilebilen vurular
gnderme yeteneinde ki bir radar aygt ile donatldr. Elinde bir radar
ilecicisinin olmasnn yansra, her bir gzlemcinin bir de hem evredeki
nesnelerden geri yansyarak gelen kendi sinyallerinin hem de baka
gzlemciler tarafndan yaylan sinyalierin var zamanlarn (onun saati
ile lld gibi) kaydedebilen bir alc ile donatl olmas gerekir.
ekil (26--3 ) ' te belirtildii gibi, darya dzenli olarak sral N1 , N2,
N vb. aralklar ile sinyaller gndermekte olan bir laboratuarda din
ginlikte olduumuzu dnerek balayalm. Bu sinyaller k hznda
ilerler, ve roket gzlemcs ( DE evren izgisi ile) onlar N'I ' N '2, N'3 vb.
ile belirtilen aralklarda alr. T0 laboratuar saati ile lld gibi vurular
arasndaki zaman olsun. imdi ro ket gzlemcs bir baka T zamann
ardk vurularo alnmas arasndaki zaman olarak lecektir. Genel
olarak, aktr ki Tve T0 ayr olmaldr. Gerekten de, Newton kuramn
da bile, Doppler kaymasndan tr T deeri T0 ile ayn olmayacaktr.
Bununla birlikte, grelilik kuramnda

k = I._
To

(2 6- 1 )

orannn uzay gemisinin hznn Newton kuramnda olduundan ayr

bir fonksiyonu olduunu greceiz.
9Bu kalkls H . Bondi tarafndan bir kamu dersinde tantld.

Minkowski izgesi ve K Kalk/s

ekil 26-3

1 23

imdi, grelilik
ilkesine gre, ekil
2'te gsterildi
i gibi, roket gz
lemcisinin M1 , M
M3 vb .de dzenli
atlar gnderme
si ile, ve gzlemci
nin kendi saatinde
lld gibi
atlar arasndaki
araln T0 olmas
ile, karlk den
benzer bir deney
olanakl olmaldr.
Atlar laboratuar
gzlemcs tarafn
dan M '1 , M '2 , M
vb.de alnr ve ara
lannda T' ile belir
tilen bir aralk var
dr. O zaman oran

T'
(2 6-2)
To
olarak tanmlanz ki, bunu birazdan daha te uslamlamalar yardmyla
deerlendireceiz.
Dikkat edin ki ekiller 23 ve 2'te, her iki gnderme atsnda da
k hznn ayn c deerini tadn gstermek zere, 45 ' lik bir eim
ile radyo sinyallerinin yollarn belirten M1M ' > M2M '2 , vb. i7gilerini
izdik (ve ayrca N1N'1 , N2N'2 vb. izgilerini) . Bu k hznn de"iimsiz,
tm gzlemciler iin ayn olduu biimindeki gzlem olgusunu Min
kowski izgesinde gsterme yolumuzdur.
Aktr ki iki gnderme atsnda yerine getirilen deneyler edeerdir,
ve her biri karlk den gzlemcinin gnderme ats ile ilikilendirildi
inde simetrik olarak betimlenecektir. Bylece her bir deneyde dzenli
sinyaller yaylmlann denetleyen saat ile lld gibi T0 aralklannda
gnderilir. Her bir deneyde sinyaller c hz ile devinir, ve kaynaktan bir v
hz ile uzaklaan bir gzlemci tarafndan alnr. Grelilik ilkesine gre,
ne zaman iki ayr gzlemci bu yolda edeer yardamlan yerine getirecek
olsa, bu yardamlarda ileyen yasalann ayn olmas gerekir. O zaman var
gmz k ' = T'/ T0 orannn k = T/ T0 oran ile ayn olmas gerektii, ya da
(26-3)
k = k'
olduudur.
k' =

1 24

6zel Grelilik Kuramt

ekll26-4

Bununla birlikte,
anmsan maldr ki
bu yalnzca k h
zn her gnderme
ats iin ayn alan
relativistik b i r ku
ramda g e e r l i d i r.
Byle c e Newton
mekaniinde k
nlar ancak ether
de dinginlikte olan
A'
bir gnderme at
s n d a ekse n l e r ile
45 ' lik alar yapan
c
izgiler olarak tem
sil edilecek, ve bu
nedenle k ve k ' eit
liini gsternemizi
salayan u s l a m l a
madan gemek gerekmeyecektir.
-------'-:-- s
imdi k deerini
i k i gzl e m c i n i n v
greli hzlarnn bir
fo nksiyo n u olarak
tretmeye geebiliriz. Bunu yapmak
iin (ekil 26-5 ' te OA evren izgisi ile belirtilen) laboratuar gzlemci
sinin ( OE evren izgisi ile) devinen gzlemci ile karlkl olarak sinyal
gndermesi deneyini irdeleyelim. Varsayalm ki deneyin banda iki
gzlemci O kkenine karlk den yer ve zamanda birbirinin ok ya
knndan gesin. O zaman , bu kpda gzlemciler arasnda bir sinyaln
geirilmesi gzard edilebilecek bir zaman ald iin, gzlemciler saat
lerini senkronize edebilecektir. Uygunluk uruna, her iki gzlemcinin
de saatlerini yle bir yolda ayarlarln varsayalm ki, O kps
E'

O,

t'

deerlerine karlk dsn.

Sonra laboratuar gzlemcs N'ye ve kendi saati ile lld gibi T0
zamanna karlk den noktada bir sinyal gnderir. Bu uzay gemisinde
N' noktasna karlk den noktada aln r. Ro ket gzlemcs zamana
unu ykler:
(2 fr4 )

Ama imdi sinyaln N' noktasnda alnmas zerine ro ket gzlemci-

Minkowski izgesi ve K Kalkls

ekil 26-5

1 25

E
- R

, '/

' '

'

'
'

- - - - ,

,
'

'

'

'

'

'

'

'

'
,

'
'

sinin hemen kendi sinyalini gnderdiini varsayalm. Bu laboratuarda

N" noktasna karlk den bir noktada, T1 zamannda alnacaktr. Bu
nunla birlikte, grdmz gibi, grelilik ilkesi burada u sonucun
ktn imler:
(26-5)

imdi biraz temel geometri yapacaz. Hem (NN') hem de (N'N ")
eksen ile 45 'lik a yapan k nlarna karlk dt iin, unu
elde ederiz:

(SN ' ) = (NS) = (SN ") = (NN ")

2

(SN ) = (NS) = (OS)tan e = (OS) - = (NN")

c
2
(NN")
(OS) = (ON) + (NS) = (ON) +
,

(ON) = T0
2
(NN") = T, - To = k 1 To
2
2
2+
k
(OS) = 1 To = k 1 T

()

(26-6)

1 26

zel Grelilik Kurami

(26-7 )

k= +v/c
1 -v/c

(26-8)

Bylece K kalklste zsel nicelik olan K etmenini elde ettik. Dikkat

edin ki v O iin bu etmen, olmas gerektii gibi, birdir. Pozitif v iin
birden byk, ve negatif v iin birden kktr.
K etmeni gerekte yalnzca relativistik Doppler kaymasdr (bir sfr
a gr iin ) , ki bunu daha nce denklem ( 7- 2 ) 'de Lorentz d
nmnn yardmyla ok daha dolambal bir yolda elde etmiti k. Bu
nunla birlikte, bu kez deiik hzlarda devinen gzlemciler tarafndan
lld gibi k hznn deiimsizliini kullanarak forml grelilik
ilkesinden ok dorudan bir yolda trettik.
K kalkls gerekte daha nce Lorentz dnmnden trettiimiz
temel formlleri elde etmek iin kullanlabilir. Bu olana aklamak
iin, deiik hzlarda devinen edeer saatierin oranlarn karlatran
fonnl karsayarak balayalm. imdi, ekil 2 6-5'e bakarsak, biliyoruz
ki ( ON') 'ne karlk den aralkta roket gzlemcs bir
=

(26-9)
zamann kaydedecektir. te yandan, ( N 'S) izgisi OA eksenine dik ol
duu iin, laboratuar gzlemcs N' olayn S ile ezamanl olarak gre
cektir. yleyse, laboratuar gzlemcs N' olayna u zaman koordinatn
ykleyecektir:

t = (OS) = (ON) + (NS) = (ON ) +

( NN " ) = + k 2 T
2

(26- 1 0)

Bundan u kar ki laboratuar gzlemcisi ve roket gzlemcisi tara

fndan ayn olay (N') iin llen zamanlarn t/ T oran srasyla udur

.!_ = k + k- 1 = + k 2 = + + (v / c) _!_
T
2
2k
1 - (v 1 c) 2k

- (v / c) + (v / c) 1 - (v 2 j c 2 )

(2 6- )

Bylece devinen saatierin "yavalamasn" Loren tz dnmnn

yardm olmakszn dorudan trettik. imdi hzlarn toplanmas iin
relativistik forml eit dorudanlk ile tretebiliiz. Bunu yapmak iin,
ekil 26-5 ' e belirtildii gibi, OC evren izgisi olan ve laboratuar ile
greli olarak bir w hznda yol alan bir nc gzlemciyi dnelim.
Bu gzlenciye karlk den K etmenini iki ayr yolda elde etmek ola
nakldr. lk olarak laboratuar gnderme atsnda T0 zamanna karlk

Minkowski izgesi ve K Kalkls

1 27

den N noktasnda yaylan bir sinyal ile balyoruz. Bu OC gzlemcisi

tarafndan R noktasnda u deere karlk den zamanda alnr:

(26-2)

ki burada k(w) = U .+ (w 1 c) 1 [1 - (w 1 c) . Ama T iin forml iki evrede

2
de elde edebiliriz. Ilk olarak, N noktasndan

(26- 3)

1 = k(v) T0

zamannda (ki uzay gemisindeki gzlemcinin saati ile l lr N' nokta

sna ulaan sinyal irdeliyoruz, ki burada k(v) = ll - ( li 1 c) ] 1 [1 + (li 1 c)] .
Sonra roket gzlemcs hemen bir sinyal (ki N'R ile akr) gnderir.
Eer uzay gemisinin gnderme atsnda lld gibi OG gzlemci
sinin hz u ise, o zaman grelilik ilkesine gre unu elde ederiz:

+ (v 1 c)T
- (v 1 c) 0

1 = k(u)T1 =

(26- 4)

Bundan u kar ki

(1 + u 1 c) (1 + v 1 c)

( 1 - u 1 c) (1 - v 1 c)

k ( w)

1+w 1

1-w1c

k( u) k( v)

(26-5)
(26-1 6)

Bylece, ardarda bir ift dnm iin K e tmeni yalnzca dnmlerin

her biri iin bireysel K etmenlerinin arpmdr. Biraz ce bir yardm ile
unu elde ederiz:

u+v
W = ----;; + (uv 1 c2 )

(26- 7)

ki tam olarak hzlarn toplan iin denklem ( 1 5-8 ) 'de verilen relati
vistik formldr.
Son olarak, K kalkls Lorentz dnmnn kendisini elde etmek
iin kullanlabilir. Bunu yapmadan nce, k hz tm gzlemciler iin
ayn olduuna gre, ayr zaman ve uzaklk lnlerine gereksinme
diimizi belirtmek yararldr. Tersine, elimizde bir saat varsa, uzaklk
liinmz daha imdiden imlenir. nk eer bir d uzaklndaki bir
nesneye bir radar sinyali gnderirsek, o zaman eer t sinyaln kaynak
tan nesneye gitmesi ve geri yansmas iin gereken zaman ise, nesnenin
d uzakl

d=

c t 't
=
2
2

(26-8)

Bu nedenle tm gzlemcilerin edeer yapl saatlerinin olmas yeterli

dir. Ek olarak ln metre ubuklarnn olduunu varsaymak zorunlu
deildir. Bu lme yordamnn mantksal temellerini ok yahnlatrr,
nk atomlarn ya da molekllerin titreim dnemleri ln saatler

1 28

zel Grelilik Kuram

olarak kullanlabilir ki, bunlarn tm gzlemciler iin edeer yollarda

ilev greceklerine gvenilebilir.
Lorentz dnmn karsamak iin ekil 26'ya dnyoruz. Var
sayalm ki laboratuar gzlemcs OA ve roket gzlemcs OE birbiini her
ikisi iin de zaman sfrna karlk den O noktasnda gesin . Labora
tuar gzlemds kendi saati ile lld gibi bir T1 zamanna karlk
den M noktasnda bir at gnderir. N noktasnda bu at roket gz
lemcisini geer ve o da ezamanl olarak kendi saati ile lld gibi
T1 zamannda kendi atn gnderir. ki at ST evren izgili bir nesneye
ulancaya dek birlikte yol alarak P 'de ona arpar. Yansyan atlar geri
dner, roket gzlemcisinin saati ile belirtilen T'2 zamannda Q'da uzay
gemisine arpar. Atlar laboratuara R 'de laboratuar saatinde belirtilen
T2 zamannda arprnay srdrr.
imdi, laboratuar gzlemcs P olayna u zaman ve uzay koordinat
larn ykler:

T -T
+T
T -l.
2 --1 = c 2
: = ct = cT + c 2
2

eki1 26-6

(2 6- 19)

A
R

Minkowski izgesi ve K Kalkls

1 29

(26-20)

: + X = cT2 : - X = cT1

(26-2 1 )

Grelilik ilkesine gre, roket gzlemcisinin de bir edeer formller

kmesi olacakur.

:' = ct ' = c (T' + T'2 )

2
+ x' = cT
:

x' = (T - T;)
2
:' - x' = cT;

'

(26-22)

Ama K kalklse gre,

T' = kT
r1 r2 = T1 T2
Yukardan unu elde ederiz (: = ct olmak zere)
'2
t ' + ' - x' = (t ') 2 - (x ) = T' T' = T T = t 2 -
2
2
c
c
c2
c2

( )( )

(26-23)

(26-24)

Bu (tek-boyutlu durum iin) aralk iin (9-7 ) ve (9-8) denklemlerinde

Lorentz dnmnden elde edilen fornln deiinsizliini verir.
(26-20) 'den unu elde ederiz:

t = kT + T; 1 k

X=

2
kT - T; / k

--=---'----

(26-25)

Ve biraz cebirden sonra, bu una indirgenir:

x' - vt '
X = -;=====
1 - (v 2 / c2 )

(26-26)

ki hi kukusuz tam olarak Lorentz dnndr.

Niin iki ayr gzlencinin ayr bir olaylar kmesine ezamanllk yk
Iedii K kalkls terimlerinde olduka dorudan bir yolda grlebilir.
Gerekten de (26-20) , (26-2 1 ) ve ( 26-22 ) denklemlerinin ileri sr
d ey yalnzca herhangi bir gzlenci bir radar at gnderince o
gzlencinin P olaynn zamann kendi evren izgisinde radar atnn
yaylm noktas ve yansmasnn aln noktas arasnda orta noktada
olan bir olay ile ezamanl olarak tanmladdr. Bylece, ekil 26-6'da
laboratuar gzlemcs P'yi M ve R arasndaki orta nokta olan H ile eza
nanl olarak tanmlar, ve bu arada roket gzlemcs P'yi N ve Qarasnda
orta nokta olan C ile ezamanl olarak tanmlar. Daha nce Blm
1 2'de grelilik kuramnda ezamanlln uylamsal yanna dikkati ek
mitk ve orada onu bir demiryolu trenindeki ve setteki gzlemcilerin

1 30

zel Grelilik Kuram

rneklerinde nitel olarak tartmtk. Burada her iki gzlemci iin k

hznn eitliinin, ve ek olarak ezamanll tanmlamak iin edeerli
uylamlar kullanmalar olgusunun nasl hangi olaylarn ayn zamanda
yer ald kon usunda anlaamadklarn imlediini daha san terimler
de grrz; ve bylece, ekiller 26-1 ve 26-2 ' de gsterildii gibi, ayr
gzlemciler iin ezamanl olaylarn ayr yerlerinin kaynan sergileriz.
Aktr ki K kalkls bize tarihsel olarak ilkin Lorentz dnm te
melinde tretil en birok ilikiyi elde etmenin ok domdan bir yolunu
verir. K kalklsn stnl bu ilikiler ve kurama dayanak olan temel
ilke ve olgular arasndaki ban ty ok ak klmasdr. Gerekten de,
grelilik ilkesi ile ve k hznn deiimsizlii ile balayarak, Lorentz
dnmnn kendisinin yalnzca belli fiziksel olay kmelerinin kalp
larnn belli geometrik ve yapsal zelliklerinden doduunu grdk.
Gene de, ne denli incelikli ve domdan olursa olsun, K kalkls henz
grelilik kuramnda nemli olan deiik ilikilerin tmnde de Lorentz
dnmnn yerini alacak bir dzeyde gelitirilmi deildir. Bylece
imdiki dummda Lorentz dnmnn yaklam ve K kalklsn yak
lam her birinin tekinde kolayca elde edilemeyen igrler salamas
anlamnda birbirini tmler. Ek olarak, K kalkls olduka yenidir, yle
ki eldeki yaz nsal kaynaklarn ou Lorentz dnm yaklamnn
terimlerinde anlatlr. K kalklsn en sonunda matematiksel kuramn
bir temeli olarak Lorentz dnmnn yerini almaya yeterli olacak bir
dzeye dek gelitirilmesinin olanakl olmasna karn, yle grnr ki
hi olmazsa bir sre iin Lorentz dnm kuram anlatmann balca
kipi olmay srdrecek ve bu arada K kalkls kuram n anlam zerine
ek igrler salamaya hizmet edecektir.

XXVII
Olayiann Geometrisi ve
Uzay-Zaman Srek/isi
nceki blmde Minkowski izgesinin terimlerinde fiziksel fenomenie
rin nasl olaylarn (sinyallerin yaylmas ve sorulmas gibi) ve srelerin
(bir radar sinyalnin yaycdan alcya iletimi gibi) terimlerinde betim
lendiini grdk. Giderek srekli olarak varolan bir nesne bile (bir gz
lemci gibi) kendi evren izgisi tarafndan betimlenir, ve bu, gerekten de,
sonuta onun varolduu ardk uzay ve zamanlan temsil eden srekli
bir olaylar dizisinin yeridir. Hi kukusuz, edimsel olarak tm gerek
nesneler (gzlemciler de aralarnda olmak zere) uzayda uzam l da
olduklarna gre, "evren tpleri" araclyla betimlenir (ki bunlardan
biri MM 've NN' olarak snrlarna gre ekil 2 7- 1 'de gsterilir) . Byle
bir tpn ierisinde genel olarak ok karmak bir olaylar ve sreler
kmesi yer alr (rnein nesnelerin molekl, atom, elektron ve proton
Ianna vb. dek eitli bileen paralannn devimieri gibi) .
Minkowski izgesinde kavramlanmzda eylerin genel doasn ilgi
lendiren ok kktenci bir deiim imlenir. Bunun nasl ortaya ktn
grmek iin Newton kuramnda ezamanlln benzersiz bir anlam
olduunu amnsayarak balyoruz. Buna gre her bir kpda evrenin
eitli nesneler tarafndan oluturulduunu varsaymak anlaml olacak
tr ( bunlar ister byk lekte olsunlar isterse atomik ya da elektronik
dzlemde) . Sonraki kpda bu nesneler henz varoluta olacak, ama
her biri bir yerden bir bakasna devinmi olacaktr. Bylece fizikin in
grevi evrenin srekli temel nesnelere zmlemesi olarak grlr ki,
bunlar, zamann geii ile devimlerinin izlennesini de kapsamak zere,
evreni oluturur.
1 31

1 32

zel Grelilik Kuramt

ekil27-1

Blm 24'te belirttiimiz gibi, tm bilinen nesneler ("esel parack

lar" denilen nesneler de aralarnda olmak zere) eitli yollarda yarat
labildii, yok edilebildii ve dntrlebildii iin, nceki paragrafta
betimlenen dnce daha imdiden fiziksel fenomenleri ilgilendirdii
bilinen deneysel ollar asndan yetersizliini tantlamtr. Am a grelilik
her bir kpda evrenin benzersiz olarak tanmlanan nesnelerin belli bir
dzenleniinden olutuu dncesine kar daha te kuramsal nedenler
salar. nk grdmz gibi, "ayn zaman" kavramnn imdi ancak
gzlemcinin gnderme ats ile iliki iinde bir anlam vardr. Deiik
gzlemciler hangi olaylarn "ayn zaman" oluturduu konusunda anla
amaz, ve dolaysyla "nesnelerin" temel zelliklerinin (rnein uzunluk,
ktle vb. gibi) ne olduu konusunda da anlaamaz.
Yukarda betimlenen sorum Minkowski izgesini getirerek ele aldk.
nk "nesne"nin yeri imdi olaylarn ve srelerin bir yaps ve kalb
tarafndan alnr (rnein bir gzlemciyi temsil eden evren izgisi ya da
e\Ten tp) . Her zamanki greli olarak srekli nesne tipi imdi belirsiz
ce uzun bir zaman dnemi boyunca kendine benzer kalma eilimindeki
bir olaylar ve sreler kalbna karlk der. Srekli olmayan bir nesne
hi kukusuz belli bir blgede ( nesnenin "yaratld" yerde ) balayarak
ve bir baka blgede (nesnenin "yok edildii" yerde ) sonlanarak dei
en ve dnen bir kalba karlk der.
Yukarda betimlenen yordamda, evrenin bileen nesnelere zmleme
sinin yeri onun olaylarm ve srelerin terimlerinde zmlemesi tarafndan
alnmtr, yle ki bu olaylar ve sreler ineelenmektc olan zdeksel
dizgenin zelliklerine karlk dmek zere rgtlenir, dzenlenir ve
yaplandrlr. Bundan u kar ki, birlikte alnan uzay ve zaman fizik-

Olayiann Geometrisi ve Uzay-Zaman Srek/isi

1 33

sel fenomenlerin karakteristiklerini ele almann aracn oluturur. Bu

anlamda, birlikte uzay ve zaman Newton mekaniinde yalnzca uzay
tarafindan oynanan role benzer bir rol oynar. Baka bir deyile, eylerin
doas Minkowski izgesinde sergilend gibi uzay ve zamandaki bir tr
"geometrik" kahbn terimlerinde betinlenir.
Uzayn geometrisinde, boyutlarndan her birinin bir evrim aracl
yla tekiler ile ilikilendirilebilmesi anlamnda, uzayn boyutunun
tam bir birlemesi vardr. Cebirsel olarak, z ekseni evresinde bir a
iinden bir evrim u dnm yoluyla temsil edilir:
x = x ' cosa

y ' sina

y y ' cosa - x ' sina

=

(27- 1 )

Byle bir dnm olmakszn, boyutu bir "srekli" olarak tekil bir
uzaya birlemi grmede bile pek hakl olamazdk (rnein, sz gelimi s
caklk gibi bir fiziksel nicelii sz gelimi basn gibi bir bakasna kar alan
keyfi bir izgede byle bir birleme yoktur) . O zaman birlikte alnan uzay
ve zamann "geonetri"sinde, uzay ve zaman boyutlannn da tekil bir srek
li oluturmak zere benzer bir birlemesinin olup olmad sorusu doal
olarak kendini gsterir. (Anmsayalm ki Newton mekaniinde zaman
uzaydan bamszdr, ve dolaysyla orada byle bir birleme yer almaz.)
Gerekte grelilik kurannda bir tr birlemenin yer aldn grmek
iin yalnzca z ve 't koordinatlarn z 've t ' ' nin terimlerinde anlatan Lo
rentz dnmne gndermede bulunmak zorunludur. Bu dnm
akt r ki bir evrimi hi olmazsa andrr. Bu andrm daha ayrntl
olarak ortaya koymak iin aadaki gibi tanmlanan bir hiperbalik
as geti re biliriz:

(27-2)
(27-3)
Lorentz dnm o zaman yle yazlabilir:
-r

= t ' cosh - z ' sinh

z ' cosh - 't ' sin h

(27-4)

Grdmz gibi ( 27-4) anlatm ( 2 7-1 ) evrim dnmnden ay

ndr, nk ilk olarak cosh ve sinh hiperbalik fonksiyonlar cosa ve
sina trigonometrik fonksiyonlannn yerini alr ve ikinci olarak sinhP'nin
katsaylarnn her ikisinde de bir eksi imi varken, buna kar ( 27-1 ) 'de
sina'nn katsaylarnn birinin bir art imi, tekinin ise eksi imi vardr.
Buna karn, bir evrime andnn henz btnyle gldr, ve bu
nedenle (27-4) dnmne bir hiperbalik evrim denir.

1 34

6zel Grelilik Kuram

Trigonometrik evri mler ve hiperbolik evrimler arasndaki zsel

ayrm srasyla bu dnmler altnda deiimsiz olan fonksiyonlarda
yatar. Bylece XY dzleminde ki bir trigonomctrik evrim de deiimsiz
olan ey x 2 + y 2 uzaklk fonksiyon udur. Ve z: dzlemindeki bir hiperbo
lik evrimde deiimsiz olan ey : 2 - z 2 ' dir ki, uzaklk fonksiyonundan
ayrdr nk : 2 ve z 2 kart imler ile girerken , buna kar ikincide x 2 ve
y 2 ayn im ilc girer.
Eer imdi uzayn boyu tunu ve [ zaman ] boyutunu irdelersek,
denklem (9-7 ) ' den grrz ki,

(27-5)
fonksiyonu hem uzay ve zamandaki keyfi Lorentz dnmleri altnda
hem de uzayda keyfi evrimler altnda (ve ayrca x, y, z, : yansmalar
altnda) deii msizdir. Ve daha genel olarak, eer x 1 , y 1 , z 1 , : 1 ve x , y ,
2 2
z 2 , : 2 koordinatlar olan iki olay irdclersek, o zaman iki olay arasndaki
aralk ad verilen karlk den deiimsiz udur:

(27-6)
Kolayca grld gibi ( 27-6 ) fonksiyonu sradan -boyutlu uzayda
geerli olan ( 1 1 -3 ) uzaklk fonksiyonlarnn bir gencllctirilmcsidir.
Ama ( 2 7-6) fonksiyonu birlikte uzay ve zamanda geerlidir, yeter ki
: sradan bir evrim deil ama hiperbolik bir evrim olan bir Lorentz
dnmnden gcsin.
O zaman aka grnd gibi relativistik fizikte uzay ve zaman bir
drt-boyutlu srekliye birlcir ki, bunda ( 27-6) 'da verilen s 2 fonksiyo
nunun deiimsiz olduu bir yolda birbirine dntrlebilirler. Bu
srekliye "uzay ve zaman" olmaktan ok uzay-zaman denir-tire yeni
bir birleme trn vurgulamak zere.
Belirtmek gerek ki yukarda bctimlcncn uzay ve zaman birlemesinin
grelilik kuramnda ortaya koyulmasna karn , aralarnda (: 1 - : 2 ) 2 ve
( x1 - x 2 ) 2 + (y 1 - y) 2 + (z 1 - z 2 ) 2 anlatmlarnn deiimsiz s 2 aral iin
formJde kart imler ile grnmesi olgusundan doan olduka nemli
ve tuhaf bir ayrm kalr. Bu nedenle, deiik olay iftleri iin s 2 deerinin
pozitif, negatif, ya da sfr olmas olanakldr. Gerekten de, s 2 = O k ko
nisini temsil ettii iin, akur ki bu koni s2'nin pozitif ve negatif deerleri
ilc olaylar arasndaki snn oluturur. Eer ekil 27-2 'de olaylardan birini,
O, koordinatlarn kkeni olarak sccrsek (yle ki x 2 = y 2 z 2 = :2 0) , o
zaman grrz ki k konisinin iindeili bir baka P olay iin s 2 pozitif
iken, k konisinin dnda olan E gibi olaylar iin s 2 negatiftir. Ama s 2
deiimsiz olduu iin, bundan u kar ki bir olayn bir bakasnn k
=

konisinin iinde, dnda ya da zerinde olmas zellii her gnderme atsnda

ayndr. Bylece geri uzay ve zaman bir gnderme ats deiiminde

belli bir dzeye dek birbirine dntrlcbilsc de, k konisinin iindeki

bir araln k konisi dndaki ya da zerindeki bir arala dntr
lcmeyccck olmas anlamnda bu dnm zerinde belli snrlar vardr.

1 35

Olaylarm Geometrisi ve Uzay-Zaman Srek/isi

ekil27-2

A
D

saltk

c
gelecek

saltk baka bir yer

.,
",
," '

, , 'p
.. ..
..

.. ..

.... ..

.. ..

, , , ' '/

saltk baka bi yer

-T--------- 8

------------

Q
saltk

gemi

imdi, k konisinin iindeki bir araln en yaln durumu x = y = z =

O durumudur. Byle bir aralk yalnzca bir zaman ayrmn temsil eder.
Bir Lorentz dnm altnda, x ', y ', z ', t ' koordinatlar ile bu aralk
genel olarak x -, y ', ve z ' koordinatlarnn sfr olmayaca bir yolda yeni
bir arala geer. Gene de, araln karesi, deiimsiz olmakla, pozitif
kalacaktr. Bu nedenle, pozitif s2 deerli aralkiara "zaman-gibi/time-/ike "
denir, nk kimi gnderme aulannda bunlar ayn yerde olmakta olan
ol aylarn yaln bir zaman aynnma karlk der.
Ote yandan, k konisinin dndaki en yaln aralk durumu bir t = O
durumudur. Olaylarn uzaydaki bir ayrlna karlk den byle bir
aralk s2'nin negatif bir deeri ile temsil edilir. Eer byle bir aralk yeni
bir gnderme atsna dniiiirse, o zaman genel olarak t ' sfi r olmaya
son verecek, ama s 2 deiimsiz ve dolaysyla negatif kalacaktr. Byle
aralkiara "uzay-gibi" denir, nk bunlar kimi gnderme atlarnda
ezamanl olaylarn uzaysal bir ayrlna karlk der.
O zaman, taparlarsak aktr ki uzay ve zaman koordinatlar gnder
me atsnn hznn bir deiiminin sonucu olarak birbirine dnt
rlebilirken, uzay-gibi ve zaman-gibi olaylar arasndaki ayrm deiim
sizdir, tm gzlemciler iin ayndr. Benzer olarak, k konisi zerinde
olma, ve dolaysyla ne bir uzay-gibi ne de bir zaman-gibi aralk olma
karakteri de deiimsiz bir karakterdir. Bylece uzay ve zaman arasnda
beJli bir tr ince ayrm saklanr (dnm altnda kendi aralarnda lam
deitiilebilirlikten yoksun olma anlamnda) , ve bu uzay-zamann drt
boyutlu srekliye birlemesi olgusuna karn byledir (buna kar, eer

zel Grelilik Kuram1

1 36

z ve : sradan bir trigonomctrik evrime konu olsayd, uzay ve zamann

tam bir edeerlii doar ve bylelikle z ve : iin kendi aralannda bir
deiim olanakl olurdu-x ve y 'nin kendi aralannda bir 90' lik evrim
yoluyla deitirilcbilmesi gibi ) .
Minkowski izgesinde bir P olaynn k nlarnn ynndeki u, v
koordinatlannn llmesi yoluyla uzay-gibi, zaman-gibi ve "sfr" aralk
lar (e.d. k konisi zerindeki aralklar, ki bunlar iin s 2 = O) arasndaki
deiimsiz aynm zerine daha te igr kazanlabilir. Byle bir yordam
z: eksenlerinin 45 ' lik bir evrimine karlk der.
unu elde ederiz:
: - z
: + z

U = --

v = --

.j2

UV =

,2 - z2

---

52

.J2

=2

(27-7 )

Bylece yeni eksenler kmcmizin terimlerinde, deiimsiz s 2 deeri

u ve v deerlerinin arpmdr. Bir k n s 2 = O ' a karlk der, ve
dolaysyla ya u = O ya da v = O'a karlk der. u = O yeri OC i zgisini
simgelcrken, v = O ise OD izgisin i simgeler.
Ik konisinin iinde ve O 'dan daha ge olan P gibi bir nokta (bkz.
ekil 27-2) hem u hem de v iin pozi tif deerler tar. te yandan , k
konisinin iinde ama O 'dan daha erken olan Q gibi bir nokta u ve v
iin negatif deerler tar. Ik konisinin dndaki noktalar ( F gibi) ya
pozitif u ve negatif v ya da pozitif v ve negatif u deerlerini tamaldr.
Lorcn tz dnmleri (27-4) altnda u ve v 'nin nasl deitiini g
relim. unlar elde ederiz
: - z (cosh l3):' - (sinh l3)z' - (cosh l3 )z ' - ( s inh l3):'
=
U=../2
2 ../2
2 e
.J2 (:' z ' ) = e u'
--

U = .J2z
:+

--

(27-8)

( cosh l3):' - (si nh l3)z' + ( cosh l3)z' - (sinh l3):'

.J2

e -

= - ( :' + z ') = e -P v '

.J2

(27-9)

O zaman grrz ki bir Lorentz dnm altnda, u ve v zellikle

yaln bir dnme urar, nk her biri srasyla bir arpan ( e ve
e-ll ) ilc arplr ki tekinin arpld arpann karlsdr (bu nedenle
uv deiimsiz kalr) . imdi dolayszca u - = O ya da v ' = O'a gtren ve
bylece k hznn dciimsizliini ok dorudan bir yolda gsteren
zel bir durum olarak bir k nn ( u = O, ya da v = O) irdeliyoruz.
Lorcntz dnm aktr ki k nlarndan birinin ynnde bir e
arpan kadar bir uzama, ve tekinin ynnde evrik arpan e-fl kadar bir

Olayiann Geometrisi ve Uzay-Zaman Srek/isi

1 37

kaslmadr. Eer uzay-zamanda herhangi bir "alan" esini irdelersek,

aktr ki byle bir dnm altnda bu e bir tr "krplma"ya urar
krplmann "eksenleri" iki k nma karlk den izgiler zerinde
olmak zere. Bylece gerek (ya da trigonometrik) bir evrim olmak
yerine, uzay-zaman dnm bir hiperbolik evrimdir ki, grdmz
gibi , edimsel olarak olaylarn kallnda yer alan bir krplmadr.
imdi yukarda betimlenen krplma dnmnde u ve v deerleri
her zaman pozitifolan e ve e- arpanlar ile arplr. Bundan u kar
ki O 'nun k konisi iindeki olaylarn O 'dan daha erken ya da daha
ge olarak ayrm deiimsiz bir ayrmdr. Bylece, yalnzca olaylarn
O 'nun k konisi iinde, dnda ya da zerinde olmak zere deiimsiz
karakteistiklerini deil, ama ayrca k konisi iindeki olaylarn O 'nun
geleceinde ( O'dan ge) ya da O 'nun gemiinde ( O 'dan erken) olmas
zelliinin deiimsizliini de elde ederiz.
Benzer bir yolda kolayca grlr ki k konisi zerindeki olaylar iin
daha erken olanlar ve daha ge olanlar arasnda da deiimsiz bir ay
rm vardr. nk k konisi zerinde ya u = O ya da v = O olur, ve sfr
olmayan hangisi olursa olsun O 'dan daha ge bir olay iin pozitif ve
O 'dan daha erken bir olay iin negatif olmaldr.
te yandan, O 'dan daha erken ya da daha ge olma karakteristii k
konisi dndaki bir olay iin deiimsiz deildir. ekil 26 -l 'e dnerek,
rnein laboratuar gnderme atsnda O ile ezamanl olan B olayn
irdeleyelim. Laboratuar ile ( OE evren izgisi ile) greli olarak bir v h
zn da devinen n2 gzlemcisinin gnderme atsnda onun tarafndan
O ile ezarnanl olarak llen bir olay OF izgisi zerinde olan ve do
laysyla laboratuar gnderme atsnda O ile ezamanl olmayan B gibi
bir noktaya karlk decektir. Eer v hz iin tm olanakl deerleri
irdelersek, grrz ki O 'dan geen k konisinin dndaki herhangi
bir nokta belli bir gzlemci tarafndan O ile ezamanl olarak ve uygun
hzlar olan deiik gzlemciler tarafndan ya O 'nun gemiinde ya da
O 'nun geleceinde grlecektir. Bylece birbirlerinin k konilerinin
iindeki olaylarn benzersiz bir zaman dzeni varken ( tm gzlemcile
rin hangisinin daha erken ve hangisinin daha ge olduu konusunda
anlaacak olmalar anlamnda) , buna kar birbirlerinin k konilerinin
dndaki olaylar iin byle bir dzen yoktur.

XXVIII
Nedensellik Sorusu ve Grelilik
Kuramnda Sinyalierin Yaylmnn
Maksimum Hz
nceki blmde grdk ki birbirinin k konileri dndaki bir olaylar
ifti iin, deiik gzlemciler genel olarak hangisinin daha erken ve
hangisinin daha ge olduu konusunda anlamayacaklardr. lk bakta
dnlebilir ki bu ikircim nedensellik sorusunu kartracaktr. Byle
ce, eer A B 'nin nedeni ise, A 'mn ya B 'den nce ya da B ile ayn zaman
yer almas gerektii apak bir sorundur. Yarn beklenen bir olay bugn
daha imdiden yer almakta olann bir nedeni olarak alnamaz. nk,
bir B olaynn nedeni ile demek istediimiz ey A 'nn koullarndan biri
dir ki bulunduu iin ve etkin olduu iin B 'nin ortaya kna gtrr.
Bylece bugn etkin olan bir yangn imdi bir miktar patlatcy ate
leyebilir, ama yarnn yangn bu patlayclar bugn atelemeyecektir.
yle grnr ki eer btnyle keyfi bir yolda gemi, imdi ve ge
lecein dzenlerini kendi aralarnda deitirmemize izin verilseydi,
sonu hem fizikte hem de gndelik yaamda kark olurdu. rnein
varsayalm ki bir gzlenci bir yaktn yanmasnn suyun snmas tara
fndan iz.lendi;ini grrken, buna kar bir baka gzlemci iin ilkin su
snyor ve yakt daha sonra yanyar olsun. Ya da varsayalm ki bir gz
lemci ilkin ackrken ve aln dayuran yemeini yerke n, tok olan bir
baka gzlenci ise yemeini yesin ve sonra acksn . Byle rnekler hi
durmadan arttrlabilir, ve eer olaylarn zaman dzeninde keyfi deiim
ler yapabilseydik dnyaya bir anlam veremeyeceimizi aka gsterir.
Soru o zaman bir gzlencinin k konisinin dndaki olaylarn zaman
1 38

Nedensellik Sorusu ve Sinyalierin Yaytltmmm Maksimum Htzt

1 39

dzenindeki relativistik ikircimin neden ve etki problemini kartrp

karurmayacan grmektir.
Bu soruyu yantlarken , ilkin Blm 1 4' te belirtildii gibi , hibir nes
ne, etki ya da kuvvetin vb. c k hzndan daha hzl devinemeyecei ni
ya da baka herhangi bir yolda iletilemeyeceini anmsyoruz. O zaman
bu koul doyurolduu srece zaman dzenindeki relativistik ikircimin
nedensellik sorusunu karurmayacan grmek kolaydr. nk eer bir
A olay bir baka B olaynn nedeni ise, aralannda bir tr fiziksel eylem ya
da deme olmaldr. ( Eer ne olursa olsun hibir fiziksel deme yoksa, o
zaman biri tekinin nedeni olamaz.) Ama eer byle fiziksel eylem ktan
daha hzl iletilmiyorsa, o zaman nedensel olarak bantl olan herhangi
iki olayn, nceki blmde grdmz gibi , benzersiz ve ikircimsiz
bir zaman dzeni olacaktr. Baka bir deyile , eer bir gzlemci iin bir
A nedeni B etkisinden daha erke n ise , bu iliki tm gzlemciler iin
geerli olacaktr. yleyse, neden ve etki dzeni deimez olacak, yle
ki her biri kendi gnderme atsnda olmak zere ayr gzlemciler ayn
olaylar kmesini irdelerken hibir karklk domayacaktr.
te yan dan ,
ekll28-1
eer h e rhangi
N
bir etki ktan
daha hzl gide
A
b i l seyd i , o za
man n eden ve
etki dzeni kav
ram tam olarak
karrd. Bunu
grmek iin, fi
ziksel etkilerin
D
sonsuz hzlar
ile iletilebildii
ve byl e c e i k i
u z a k g z l e m
cinin ezamanl
deme iinde
M'/
M
.
olabildii a r
bir d u rumu i r
d e l eye l i m . B u
gzlemcilerden
biri, n , ekil
28-l ' de evren izgisi OA i l e temsil edilirken, ayn hzla yol alan teki ,
n3, ise MN evre n izgisinde bulunuyor olarak grlsn. nsav mza
gre , O ile temsil edilen zamandaki gzlemci n M ile temsil edilen
zamandaki teki gzlemci n3 ile dolaysz fiziksel deme durumunda
olabilecek, ve bylece her biri rnein bu deme ilikisini teki ne sinyal
gndermek iin kullanabilecektir.

1 40

zel Grelilik Kuram

imdi, eer k hznn deiimsizliini ieren bir grelilik ilkesi

olmasayd, bu saylt kendi ile hibir mantksal elikiye yol amazd.
Aslnda yalnzca verili bir kpda grdmz eyin bizimle dolaysz
deme durumunda olduu ve hereyin "imdi" dediimiz ayn zamanda
yer almakta olduu biimindeki "sa-duyu" anlayna karlk derdi.
Bununla birlikte, Einstein tarafndan gelitirildii biimiyle grelilik
ilkesi nin, e.d. fizik yasalarnn tm gzlemciler iin ayn biimi tad,
ve tm gzlemcilerin a ayn hz yiikledii grnn daha te im
lemlerini irdelemeyi srdrelim. Daha nce grdmz gibi, bundan
u kar ki greli olarak devinen iki gzlemci hangi olaylar kmesinin
ezamanl olduu konusunda birbi ri ile anlaamaz. Bylece evren iz
gisi OE ile !\ gzlemcisi OF izgisi zerindeki olaylar O ile ezamanl
olarak grecek, ve bu arada ( OA evren izgisi ile) n ise OB zerinde
ki olaylar ezamanl olarak grecektir. Ama grelilik ilkesine gre n
gzlemcisinin gnderme atsnda geerli olan tm genel yasalar n2
gzlemcisinin gnderme atsnda da geerli olacaktr. yleyse , eer
n gzlemcisinin kendi gnderme atsnda O ile ezamanl olan bir M
olay ile deme durumunda olabildii varsaylrsa, greli olarak devinen
gzlemci, n2 , kendi gnderme atsnda o ile ezamanl olan bir s olay
ile deme durumunda olabilir.
imdi MN evren izgisi ile n: gzlemcisini irdeleyelim. S 'ye karlk
den zamanda onun evren izgisi n2 ile ayn hzda devinen ve evren
izgisi MN' olan bir n gzlemcisinin evre n izgisi ile kesiir. Ayn S
noktasnda ama deiik hzlarda olan iki gzlenci aktr ki zsel ola
rak dolaysz dene durumunda olabilir, yle ki bir sinyaln birinden
tekine gemesi iin hibir zaman aral na gerek yoktur (ya da bu
aralk gzard edilebilir) . O zaman , grelilik ilkesine gre, n4 gzlemcisi
O 'daki (ki n2 gzlencisi nin atsnda S ile ezamanldr) n 2 gzlem
cisine dolayszca sinyal gnderebilmek iin n gzlemcisinin M 'deki
n3 gzlemcisine sinyal gnderebilmek iin tad ayn olana tayor
olmaldr. O zaman n2 gzlemcisi O 'daki n gzlemcisine sinyal gnde
rebilir, ve n gzlemcisi M'deki (ki n ve 01'n gndeme atsnda O ile
ezamanldr) n3 gzlemcisine sinyal gnderebilir. Bu sinyaller dngs
yoluyla S M ile iletiim kura bilir, ve evrik olarak. Ama M S 'nin gerniin
dedir. Bylece, sonuta, S M 'de kendi gemii ile iletiim kurabilecek
ve gemi ' kendi 'sine geleceinin ne olaca n syleyebilecektir. Ama
bunu renmesi zerine M eylemlerini deitirmeye karar verebilecek,
ve bylelikle S 'deki gelecei ge 'kendi 'sinin olacan sylediinden
baka trl olacaktr. rnein gemi 'kendi' gelecek kendi iin sinyal
gndermeyi olanakszlatracak birey yapabilir. Bylece mantksal bir
kendi-ile-eliki doacaktr.
Yukardaki uslamlama izgisinin bir genelletirilmesi yoluyla kolayca
gsterilebilir ki, eer fiziksel deme ilikisinin k hzndan daha byk
herhangi bir hz ile iletildii varsaylrsa, benzer bir eliki doacaktr.
Bylece grrz ki Einstein'n grelilik kuramn kabul ettiimiz sre-

Nedensellik Sorusu ve Sinyalierin Yay1l1mmm Maksimum H1z1

1 41

ce, ktan daha hzl iletilen bir sinyalin temelini fiziksel deme yoluyla
oluturmaya yetenekli olan herhangi bir eylemin olduunu varsaymak
bir samala gtrr. Baka bir deyile, ya ktan daha h zl hibir
fiziksel eylemin olmadn kabul etmemiz, ya da Einstein 'n grelilik
ilkesine verdii biimden vazgememiz gerekir. Ama imdiye dek greli
lik ilkesinin bu biimi olgular tarafndan dorulanmtr. Bundan baka,
daha nce grdmz gibi , imdiye dek edimsel olarak ktan daha
h zl iletilen h ibir fiziksel eylem kefedilmemitir (rnein zdeksel
nesneler k hzna ivmelendirilemez, nk bu sonsuz eneji gerekti
recektir, ve bu arada etkileri ktan daha hzl yayd bilinen hibir alan
yoktur) . Hi kukusuz, Einstein ' n kuram, tm baka kurarnlar gibi,
deneyler daha geni alanlara yayldka ilkede yanllanmaya aktr.
Ama bu kuramn geerli olduu alanda kaldmz srece (ve imdiye
dek, bilinen deneyler bugn olduu gibi gemite de byle bir alana
snrldr) , ktan daha hzl iletilen fiziksel eylemler retmek olanakl
olmayacaktr.
Bir O olay verildiinde, baka herhangi bir P olay , grdmz gibi ,
deiimsiz bir ayrm altnda duran uzay-zaman blgelerinin belli bir
kmesi iine dmelidir (bkz. ekil 27 -2 ) . Eer k konisinin iinde
ya da zerinde ise, o zaman bu olay ya O 'nun geleceinde ya da O 'nun
gemiindedir. Bu ayr m gnderme atsndan bamsz olduu iin,
belli bir anlamda "saltk" olduu sylenebilir (en azndan Einstei n ' n
kuramnn geerli olduu alanda) . O 'dan "ileriye doru" gide n k
konisine, art, ondaki hereye , o zaman O 'nun "saltk gelecei/ absolute
Juture" denir, ve bu arada karlk den "geriye doru" k konisi nc, ve
ondaki hereye, O 'nun "saltk gcmii/absolute pas " denir. Ik konisinin
dndaki blge ok uygun olarak O 'nun "saltk baka bir yeri/ ab.mlute
elsewhere" olarak adlandrlmtr. nk bu blgenin O ile ne ol ursa
olsun hibir dorudan dcme ilikisi yoktur, ve dolaysyla zscl olarak
"baka bir yer" dir. Bylece, eer uzak bir yldz d nrsek, ancak o
yldzn uzun bir sre nce old uu ey ile deme ilikimiz vard r. Bu
yldzn "imdi" varol mas yal n zca yldzlarn zelliklerine ilikin ge
nel bilgimiz zerine dayal olas bir karsamadr. Ama edimsel olarak
"imdi" varolduunu bilnPyiz. rnein daha imdiden patlam olabilir.
Daha sonra biz (ya da baka gzlcmciler) bu patlamay grebiliriz. Ama
"imdi" olan eyde bu yldza ne olursa olsu n , "imdi" bizim saltk ' baka
bir yerimiz'in bizi mle hibir dcme ilikisi olamaz. ( Daha son ra evre n
izgimiz zerinde bizi imdi temsil edenden baka bir nokta ilc t e msil
edilmemiz gerekecektir. )
ki olay birbirinin sal tk ' baka bir yer' inde olduu ve bylece arala
rnda hibir fiziksel deme il ikisi ol mad zaman, birbirinden i" cc
ya da sonra olduklarn sylememiz arasnda hibir ayr m yoktur. Bun
larn greli zaman dzenlerinin salt uylamsal bir karakteri vardr, u
anlamda ki, uyla mlarn tutarl bir yolda uygulan mas kouluyla, uy
gun olan byle herhangi bir dzen yklenebilir. Ve grdmz gili,

1 42

zel Grelilik Kuram

ayr hzlarda devinen ve bir r uzaklndaki bir noktadan n onlara

ulamas iin geen !J.t zaman iin M = r/ c forml ile d zeitme yapan
gzlemciler byle olaylan gzlemcinin hemen yaknlannda yer alan bir
olaydan nce, sonra ve onunla ezamanl olarak saptamak iin ayn uyla
mlara varacaklardr. Ama olaylarn nedensel ban t ilikisinin temeli
olan hibir fiziksel deme ilikisi olmad srece, hangisinin nce ve
han g isinin sonra olduu konusunda ne dediimizin hibir nemi yok
_
tur. Ote yandan , grdmz gibi, byle nedensel bantnn olanakl
olduu yerde, olaylarn dzeni ikircimsizdir, yle ki Lorentz dnm
neyin bir neden ve neyin bir etki olduu konusunda hibir zaman ka
nkla gtrmeyecektir.

XXIX
As1/ Zaman
imdiye dek deimez bir hz ile devinen gzlemciler iin geerli olan
zel grelilik kuramnn imiemini tarttk. Daha nce belirttiimiz gibi
( Blm 1 6 ) , eer zel greliliin alan ierisinde kalrsak, ivmelenen
bir gzlemcinin gnderme atsnda grelilik ilkesi doru olarak uygu
lanamaz. Baka bir deyile, giderek ivmeli gnderme atlar iin bile
ayn ilikileri oluturan ( e . d . ayn biimi tayan ) yasalar elde etmek
iin, kavramsal temelimizi geniletmek ve genel grelilik kuramma
gemek zorunludur. Gene de, bu demek deildir ki zel kurarn ivmeli
gzlemcilere ne olaca konusunda ne olursa olsun hibir tahminde
bulunamaz. Yaln zca demektir ki eer byle tahmi nlerde bulunmay
stersek, temel fizik yasalarn formle ederken ivmesiz bir gzlemcinin
duru noktasn kabul etmemiz gerekecektir. Bu duru noktasndan ba
layarak o zaman her bir kpda bu yasalarn imiemierini dntrmek ve
bylece ivme li gnderme atsndan bakldnda neye yol aacaklarn
grmek olanakl dr. ( Benzer bir yordam gerekte Newton mekaniinde
gelitiilir, ki bunun yasalar sredurumlu bir gnderme ats zerine
dayanr ve gene de devim denklemlerinde rnein zekka kuvvet ve
Cariolis kuvveti gibi ek terimiere gtren ivmeli bir gnderme atsna
dntrlebilir. )
Bu soruyu incelemek iin ilk olarak deimez bir hz ile devinen bir
gzlemcinin gnderme atsnda bir baka ivneli gzlencinin eri bir
evren izgisi (bkz. ekil 29- I) ile temsil edildiine ve bu evren izgisinin
iinden getii herhangi bir O noktasna ait k konisinin ierisindeki
bir yerde kald na dikkat ediyoruz. imdi bu evren izgisinde tikel bir
P noktas ve yak n bir Q noktas dnelim. Eer Q noktas P noktas na
yeterince yakn sa, eriye koordinatlar n t - t P = dt ve z Q - z P = dz ayr
Q
mllar yoluyla yaklaabiliriz. P noktasnda ivmeli gzlemcinin hz v
ve Q noktasnda v + dv olsun.
1 43

1 44

zel Grelilik Kuram

eki1 29-1

vrneli bir gnderme atsnda zel grelilik kuramnn imiemlerinin

karsanmasn olanakl klan temel kavram yerel olarak e-devimli ivmesiz
gnderme ats kavramdr. Bu kavramn neyi imlediini grebilmek iin,
v hz ile devinen P noktasnda balayalm. Edimsel gzlemci, varsayd
mz gibi, ivnelidir. Ama P noktasnda (deimez) v hz ile devinen
ivmesiz bir gzlemciyi imgeleyebiliriz. Byle bir gzlemci asndan
nemli olan nokta yeterince ksa bir zaman dnemi, dt, srasnda, ivmeli
gzlemcinin e-devimli gzlemci ile greli hznn ok kk olan dv dzeninde
olacak olmasdr. Daha nce grmtk ki dk hzlar iin Einstein'n
kuran bir snrlayc durum olarak Newton yasalarna yaklar. Buna
gre, en azndan bir dt zaman dnemi boyunca, dizgenin devimieri
deimez v hznda olan gnderme atlarnda geerli olan Newton
yasalarnn terimlerinde tartlabilir. O zaman laboratuar gnderme
atsnda bu yasalarn imiemleri bir Lorentz dnm araclyla g
rlebilir. Bylece, dv deeri belirgin olunca, dorudan doruya v + dv
vb. deimez hz ile devinen bir baka gnderme atsna geeriz. Bu
yolla byle bir dizi e-devimli gnderme atsn irdeleyerek, deimeyen
bir hz olan bir gzlenci (rnein laboratuar gnderme atsnda) tara
fndan neyin grleceini bir dizi karlk den Lorentz dnmnn
yardmyla hesaplayabiliriz. Ya da, evrik olarak, herhangi bir verili kpda
bir e-devimli gzlemci tarafndan neyin grleceini hesaplamak iin,
laboratuar gnderme atsnda gzlenmi olanla balamak zere benzer
bir yordam kullanabiliriz.
Yukanda betimlenen yordamn nemli bir rnei sz gelimi OPQ gibi
verili bir evren izgisi boyunca ivrnelenen bir saat tarafndan kaydedilen
"asl zaman"n hesaplanmasdr. Bunu yaparken yukarda betimlenen
ilkeden yararlanrz, e.d. yeterince ksa bir zaman aral, dt, srasnda
( ki bunda dv ok kktr) , e-devimli gnderme atsnda grld

1 45

As/ Zaman

gibi saat zsel olarak uygun yapl saatierin hzlarnn saatlerio nasl
ivmelendiine baml olmadn ileri sren Newton mekaniine gre
da'<Tanaca gibi davranacaktr. yleyse dt aral boyunca saatler bir dt0
araln kaydedeceklerdir ki, bunun dt ile ilikisi e-devimli gzlemcinin
atsndan laboratuar atsna bir Loretz dnm yoluyla belirlenir.
Bu iliki u deiimsiz fon ksiyonun irdelenmesi yoluyla kolayca elde
edilir:

(29- 1 )

E-devimli gnderme atsnda dt ' = dt 0 ve dz O ( nk bu gnderme

_
atsnda saat dinginliktedir) . Oyleyse ds2 c2dt02 ve
'=

d 2 = dt = (dt)2 - (dz)2 1 c2
c.
dt o = l - (dz / dt)2 / c2 = l - (v2 / c 2 )
dt

(29-2)

t1 ve t arasdaki deviminde ivmelenen saat tarafndan kaydedilen "asl

2
zaman"n t.t0 aral o zaman ( 29-2 ) ' nin tmlevinin al nmas yoluyla
hesaplanabilir. Sonu

(29-3 )

Bu forml kolayca uzayn boyutuna geniletilebilir, nk v2 yerine

btnsel hzn karesi ni, v; + v: + v geirirsek, boyut iin geerli
olmay srdrr.
(29-3 ) ' ten aktr ki 1 - (v 2 / c 2 ) :5 1 olduu iin , verili bir gnder
me ats ile greli olarak devinen bir saat tarafndan kaydedilen asl
zaman genellikle o gnderme atsnda duraan olan saatler tarafndan
llen zaman ayrmndan daha kktr.

XXX
ikizler "Paradoksu"
nceki blmn sonularnn temelinde imdi grelilik kuramnn
gtrd grnrde paradokslardan birini, iyi bilinen ikizler para
doksunu betimleyebiliriz.
Bir ift "zde" ikiz dnelim. Bunlardan biri Yeryznde kalrken,
teki k hzna yakn bir hza erime yeteneinde olduunu varsay
dmz bir uzay gemisinde bir yolculua ksn . Yolculuu yapan ikiz
Yeryzne geri dndnde uzay gemisindeki saatler bir
lo

t!.t o

=f-

2 t
- v ( ) dt
c2

zaman aralnn getiini gsterirken , Yeryznde kalan ikizin benzer

olarak yaplm saatleri t - t1 > t!.t0 gibi bir zaman aralnn getiini gs
2 grdmz gibi, tm fiziksel, kimyasal, sinir
terecektir. Ama, daha nce
sel, fizyolojik vb. sreler saatler iin geerli olan ayn Lorentz dnm
altnda duracaktr. yleyse, yolculua kan ikiz Yeryznde kalandan
tm bakmlardan daha ksa bir zaman geirmi olacaktr. Ve eer uzay
gemisinin hz k hzna yakn olmusa, bu zaman ayrn dikkate deer
olabilecektir. rnein, Yeryznde kalan insan iin 20 yl gemise, uzay
gemisinde olan iin yalnzca bir ya da iki yl gemi olabilecektir.
Bu vargnn nemini tartmaya gemeden nce, ilk olarak belirtelim
ki varg gnderme atsnn nasl devindiinden bamsz olarak fizik
yasalarnn ayn ilikileri srdrmeleri gerektiini ileri sren grelilik
ilkesini inenez. nk, nceki blmde belirttiimiz gibi, imdiye
dek kendimizi fizik yasalarn yalnzca deimez bir hzda devinen
gzlemciler iin deiimsiz olarak kabul eden zel grelilik kuramma
snrladk. Bu kuramn varglan aktr ki her iki gzlemcinin gnderme
atlarnda simetrik olarak uygulanamaz, nk bunlardan biri ivme1 46

ikizler Paradoksu

1 47

lenirken teki ivmelenmez. Bu nedenle gzlemcileri kendi aralarnda

deitirmek, ve rnein uzay gemisindeki gzlemcinin eit olarak labo
ratuardaki ikizini onun yalandndan daha az yalanm olarak grece
ini sylemek geerli deildir. Tersine, zel grelilik kuram ierisinde
kaldmz srece, ivmelenmeyen gnderme atsna fizik yasalarnn
anlatmnda benzersiz bir rol vermemiz gerekir; ve bu yolda deiik
devim trlerinden geen gzlemcilerin, yeniden bulutuklarnda, nasl
deiik zaman srelerinden getiklerini bulduklarn aklarz.
vmelenmeyen gzlemciler iin olduu gibi ivmelenen gzlemciler
iin de ayn olan yasalar elde etmek iin, genel grelilik kuramma ge
meliyiz. Ama bunu yapmak iin yerekimi alann getirmeliyiz. Einstein 'n
gsterdii gibi, ivmelenen bir gnderme atsnda bir yerekimi alan
taraf ndan retilecek olanlara edeer olan yeni etkiler yer almaldr.
Gerekten de, ivmelenen gzlemcinin bak asndan, denebilir ki ek
bir etkili yerekimi alan vardr ve genel evre (yldzlar, gezegenler,
Yeryz vb. ) zerinde etkide bulunur ve bu evrenin uzay gemisi ile
greli ivmesini aklar.
Genel grelilik kuramma gre, ayr yerekimi gizilgc olan yerlerde
ileyen iki saatin ayr hzlar olacaktr. Eer uzay gemisindeki gzlemci
Yeryzndeki gzlemci tarafndan kullanlan ayn genel grelilik yasa
larn kullanrsa, ama kendi gnderme atsnda uygun olan yerekimi
gizilglerini irdelerse, o zaman iki tr saatin hzlarnn bir ayrmn tah
min edecektir. Ve, daha te bir hesaplamann gsterdii gibi, bu zaman
ayrm konusunda Yeryzndeki gzlemci tarafndan elde edilenler ile
ayn varglara ulaacaktr (Yeryzndeki gzlemci iin genel grelilik ya
salar zel grelilik yasalanna indirgenir, nk gzlemci ivmelenmez) .
Bylece, kurarn ivmeli gnderme atlan iin geerli olmaya yetecek
denli genelletirildiinde, ikizlerin ayr "yalanma" dereceleri grelilik
ilkesi ile tam olarak badaabilirdir.
kizlerin yalanmalarndaki ayrm niin pekok insana onu ilk kez
duyduklarnda paradoksal grnr? Yant temel olarak bizi duyu alg
larmzda e-bulunulu olan hereyi kendiliinden "imdi" dediimiz
ayn zamanda yer alyor olarak grmeye gtren alksal dnce ki
pinde yatar. Bylece, gece gkyznde yldzlara baktmzda, btn
bir gkkreyi "imdi" var olarak, alglama edinmiz ile ezamanl olarak
grmenin nne geemeyiz. Bir sonu olarak, hemen hemen daha te
bilinli hibir dnce olmakszn, eer bir uzay gemisi uzaya gitmise,
onu gzlerneyi srdrebileceimiz, ya da onunla herhangi bir baka
yolda dolaysz iliki iinde kalabileceimiz sayltsna gtrlrz, onun
karlat her olay (rnein bir saatin tik taklan) ayn zamanda ken
dimizin yaadmz karlk den olaylar ile karlatnnz. Geri dn
d zaman , tank olduumuz tm dizgeler durumunda gerekten
de olduu gibi, ayn zaman miktarn yaam grnr (bu dizgeler
hi kukusuz k hz ile iliki iinde ok dk olan hzlar ile devinir) .
Hi kukusuz imdi gece gkyznde grdmz eyin tam olarak

1 48

zel Grelilik Kuramt

onu algladmz kpda edimsel olarak yer almad, ama tersine, gr

dmz hereyin geip gitmi olduu ok iyi bilinir (rnein uzak
nebulalar yz milyon yl ya da daha uzun bir sre nce olduklar gibi
grnr) . Dahas, grdmz eyin edimsel olarak ne zaman varoldu
u konusundaki yargmz n bize ulamak iin gereksindii zaman ile
ilgili !!.. t = r/ c d zeltmesi zerine dayanr. Ve, daha nceki blmlerde
ortaya koyduumuz gibi, bu dzeltme tm gzlemciler iin ayn deil,
ama hziarna bamldr. Bir sonu olarak, her bir olay iin benzersiz
bir zaman saptana ynndeki alksal davranmzn bundan byle
fazla bir anlam yoktur. Ve eer uzak olaylar iin tm geerli zaman
lme yntemlerinde ayn kalan benzersiz bir yer al zaman yoksa,
o zaman bundan byle birbiri nden ayrlan ve daha sonra buluan iki
gzlemcinin zorunlu olarak ayn zaman miktarn geirecek olduunu
kabul etmek iin herhangi bir geerli neden yoktur.
Sezgisel ezamanllk kavramlanmzn ortaya karma eiliminde oldu
u problem trn daha keskin olarak ortaya koyabilmek iin, eer her
bir gzlemci tekine kendi saatleri ile lld gibi dzenli (diyelim
ki saniyede bir) bir k ya da radyo sinyali gnderirse edimsel olarak
ne olacan irdeleyelim. O zaman her bir gzlenci teki iin zamann
nasl gemekte olduunu "grebilir," ve bylece ikisi iin ayr zaman
miktarlar alglamann nasl olanakl olduunu aratrabilir.
Laboratuarda kalan gzlenci tarafndan neyin grlecei konusunda
bir tartma ile balayalm. Problemi yalnlatrnak iin, uzay gemisinin
balangta bir v hzna ylesine ksa bir zaman aralnda ivmelendiini
varsayyoruz ki, ivmeyi gerekte kpsal olarak grebiliriz. Uzay gemisi
nin laboratuar gnderme atsnda lld gibi bir T/ 2 zaman ara
l srasnda z ynnde deimez v hz ile laboratuardan uzaklatn
varsayyoruz. Sonra bir baka ateleme daha yaplr, ve hz tersine dner
( t0 - v) . Gemi Yeryzne geri dnnceye dek bir baka T/ 2 zaman
aral boyunca yolunu srdrr, ve bundan sonra birden Yeryznn
hzna inineeye dek yavalatlr. (Bu kpsal ivme patlamalar saylts
problenin herhangi bir zsel zelliini deitirmez. ) Uzay gemisinin
evren izgisi Minkowski izgesinde (ekil 30-1 ) OEA olarak gsterilir.
Devinen gzlenci tarafndan verilen dzenli k sinyalleri M1 M '1 , N; N '! '
vb. gibi izgiler ile belirtilir.
lkin OA gzlencisi relativistik forml ( 1 7- 1 2 ) gerei M 'I ' M ' , M
2
vb. noktalarnda frekanslar Doppler kaymas nn etkileri tarafndan
indirgenen sinyaller alacaktr. 10 Eer :0 uzay gemisinde bu atlar be
lirleyen saatin dnemi ise, o zaman laboratuarda grld gibi atlar
arasndaki :' zaman (8 = O olduu iin) yle olacaktr:
(30-1 )

10Aimak olarak, Blm 26'da gelitirildii gibi K kalkls kullanlabilir.

ikizler Paradoksu

ekii 3D-1

1 49

te yandan , uzay gemisi E 'de ivmelendikten sonra laboratuara yakla

yor olacak, yle ki E' den sonra laboratuar gzlemcisi atlan klm
bir dnem ile grecekti r.
't 2
'to

V0
V
2

[ ]

J - (v 2 / c 2 )

(3 0-2 )

Geminin uzaklama hznn ve yaklama hznn eitlii nedeniyle ,

aktr ki gemi gidi yolunda ve geli yolunda ayn N/ 2 saysnda at
gnderecektir ( N btn yolculuk boyunca gnderilen atlarn toplam
saysdr) . Bu atlarn bir laboratuar gzlemcisi tarafndan alnmasnn
btnsel zaman
( 30- 3 )
olacaktr ki, bu forml hi kukusuz bu atlarn laboratuarda uzay gemi
sindeki bir gzlenci tarafndan alnyor olarak grnen N-0' dan daha
uzun bir zaman dnemi srasnda alnacan gsterir

zel Grelilik Kuram

1 50

ekii 3G-2

Burada dikkat edilecek nemli nokta laboratuar gzlemcisinin gemi

gzlemcisi iin zamann nasl getiini dorudan bilemeyecei olgusu
d ur, nk ikisi arasndaki sinyaller Doppler kaymas tarafndan de
itirilir. Baka bir deyile, laboratuar gnderme atsnda dorudan
gzlenebilir olan ey ilk olarak daha yava bir atlar kmesi ve sonra
daha hzl bir baka atlar kmesidir (rnein, eer devinen gzlem
ciyi gzleyecek olsayd, ilkin onun yaamnn yavaladn ve sonra hz
landn grrd) . Ancak bir hesaplama araclyladr ki laboratuar
gzlemcisi uzay gemisinin uzaklama ya da yaklamasnn etkileri iin
"dzeltme" yapabilir. Bu hesaplamada k hzn c olarak alr. Ama gr
dmz gibi, eer tm gzlemciler k hzn c olarak alrsa, o zaman
ayn hzlarda olanlar gerekte ayn bir dzeltme yapm olurlar. Bir sonu
olarak, laboratuardaki ikiz OB izgisine kout izgiler zerindeki olay
lara ezamanllk yklerken, gemideki ikiz ise E ivmelenme noktasna
ulancaya dek O? izgisine kout izgilerdeki olaylara ezamanllk yk
ler, ve ondan sonra OQ izgisine kout izgilerdeki olaylara ezamanllk
ykler. Bylece, gemideki ikiz sz gelimi M' ten M4 ' e giderken , srece
laboratuardaki gzlemcinin yikledii ile ayn zaman araln yikle-

ikizler Paradoksu

1 51

m ez, nk kendi zaman sfnn yatay OB izgisine deil ama eik OP

izgisine karlk decek bir yolda alr. E 'deki ivmelenmeden sonra,
OQ izgisini kendi zaman sfnna karlk dyor olarak alr. Bu yolda
grrz ki ayrlan ve sonra yeniden buluan gzlemcilerin saatleri ta
rafndan edimsel olarak kaydedilen zaman sz konusu olduunda bir
ayrm iin yer vardr.
Uzay gemisi gzlemcisinin laboratuar gzlemcisi tarafndan biim
de olarak gnderilen bir kme k sinyaline bakarken ne bulacan
irdeleyerek, bu problem zerine daha te bilgiler edinebiliriz ( bkz.
ekil 30 -2) . Doppler kaymasndan tr, O ve E' arasnda gnderilen
atlar O ve E arasnda azalan bir frekans ile alnrken, E' ve A arasnda
gnderilenler ise artan bir frekans ile alnacaktr.
E deki ivmelenmeden hemen nce, uzay gemisindeki gzlemci EC
( OP ye kout) izgisi zerindeki olaylar E ile ezamanl olarak grr,
ama ivmelenmeden hemen sonra EH ( OQ ya kout) izgisi zerindeki
olaylar E ile ezamanl olarak alr. Bylece verili bir olaya yklenen
zaman koordinatnda kpsal bir srama olduunu, ve E 'dcki ivmelen
meden sonra N gibi bir olaya daha nce tadndan daha kk bir
zaman koordinat yklendiini grrz (ayrm CH izgisine karlk
dmek zere) . Zaman koordinatlarnn yklenmesindeki bu srama
dr ki laboratuar gzlemcisinden devinen gzlemciye daha ok sinyal
gelmesi olanann olduunu imler, bunun tersini deil, stelik her
ikisinin de benzer yapl saatler kullanmasna karn. Ve bu srama labo
ratuar gnderme atsnda deil ama yalnzca gemi gnderme atsnda
olduu iin, aktr ki durum iki gzlemci arasnda simetrik deildir.
Eer uzay gzlemcisi duraan gzlemciyi gzlyor olsayd, o zaman
bu ikincinin yaamnn ilkin yavalarln ve sonra hzlandn grr,
ama yolculuun btn srecinde hzlanmann etkisinin yavalamann
etkisini dengelenekten daha ounu yaptn bulurdu. Buna gre ikizi
ile bulumas zerine onun kendisinden daha ok yaam olduunu
anlaynca armazd.
O zaman grrz ki ivmelenen bir saatin iki nokta arasndaki gei
te ayn noktalar arasndan geen ivmelenneyen bir saatin kaydede
ccinden daha az zaman kaydedecei biimindeki relativistik vargda
gerekte paradoksal hibirey yoktur. Bu olanakldr nk grelilik
kurannda zaman birarada varolan tm gzlemciler iin evrensel bir
"imdi" kpsn temsil eden bir saltk deildir. Tersine, zaman ok daha
ince bir tr kavramdr ki, ayr gnderme atlar ile iliki iinde ayr
olabilir. Saatler tarafndan ve deiik devim trlerine ak olan fiziksel
sreler tarafndan kaydedildii gibi, birok ayr zaman tr iin yer
vardr. Birok yolda fiziksel zaman bylece zaman ile dolaysz algdaki
kendi deneyimimizin zelliklerinden bir blmn gstermeye balar.
Bylece, ok iyi biliriz ki, fiziksel olarak bir saat tarafndan lld
gibi verili bir aralk, o aralk srasnda ne kadar ok eyin yer aldna
bal olarak, uzun ya da ksa olarak, bir sonsuzluk olarak ya da salt bir

1 52

zel Grelilik Kuramt

kp olarak grnebilir. (Ek blmnde Kesim A-3 ' tc bu zaman alg

s problemini daha ayrntl olarak ele alacaz.) Grelilik kuramnn
geliimine dek, fiziksel ya da kronolojik zaman byle bir grclilii ve
koullar zerine bamll paylamyor grnyordu. Ama imdi gii
yoruz ki bunun nedeni yalnzca zamann dk hzlarn snrl alannda
incelenmi olmasdr. Alan c ilc karlauma iinde dikkate deer hzlan
kapsamak zere gcnilctilince, kronolojik zamanda koullar zerine bir
bamllk bulmaya baladk ki, dolaysz algda yaadmz eye bt
nyle benzemcz deildir. Baka bir deyile, kronolojik ve algsal zaman
biimlerini de kapsamak zere tm zaman biimleri edimsel olayla
r dzenlemenin ve greli srelerini lmenin aralardr. Zamann
benzersiz tck bir evrensel dzeni ve ls olduu dncesi yalnzca
Newton mekaniinin snrl alannda oluturulmu bir dnce al
kanldr. O alanda geerlidir, ama alan geniledike yetersiz olmaya
balar. Ve belki de alan daha da te genilerken pekala zaman (ve uzay)
anlaylarmz daha da varsllatrmak iin deitirmemiz, ve belki de
kktenci bir yolda deitirmemiz gerekebilir, yle bir yolda ki giderek
yrrlkteki rclativistik kavramlar bile yaklaklklar ve zel snrlayc
durumlar olarak ele alnabilir.

XXXI
Minkowski izgesinin
Gemiin Bir Yeniden-Kurulumu
Olarak imiemi
Uzay v e zama n n t e k b i r drt-boyutlu uzay-zaman srekl i s i n e relativis
tik b i rletiril mesi nedeniyle , M i n kowski i zgesi n i b i r gzlemci n i n ve rili
herhan,ri bir kpda btnn edimsel olarak grebilecei bir tr eylem
are n a s m ya da a l a n n te m s i l ediyor olarak yoru m l a m a y n n d e bir
ei l i m vardr. Baka b i r deyile, hemen hemen bili nsizce , kii b i r bak
ma uzay ve zaman n dnda duran , bandan son u n a btn koznozu
tpk u aktaki bir i n san n aadaki grn ty incelemesi gibi i n c e leyen
bir gzlemc i n i n bak asn kabul etmeye g trlr.

zaman baka

gzlemcilerin evre n izgilerini bu gzlemcilerin ge tikkri yollar olarak

d n m e eil i m i doar ve bunlar aa yukar uaktan g z l e m l e n c n
b i r d e m i ryolu tre n i n i n kendi yolu boyunca i l e d iyor olarak g rlmesi
gibi g rlr.

i zgesinc
rnein labo

B u n u n la b i r l i k t e , bi raz z e r i n e d n l rse, M i n kowski

i l ikin bu gr asl n da gerekl ikten o k uzak olmaldr.
ratuarda d i n g i n l i k t e olan ve evren i zgisi OA ile

i rddcye l i m ( t kil

3 1 -1 ) .

v e ri l i

bir gzl e n c iyi

Her bir kpda bilyle bir gzlenci i zgc d e P

gibi b i r n okta taraf n d a n temsil edilecekti r. Byle b i r gzlemci b ii t ii n

M i n kowski i zges i n i gzlemleye nez. Te rs i n e , ancak ktndi gemi k

k o n i s i n i n , PM, ve PN, i i n d e o l a n olaylar

bilebil i r. yleyse,

hem sal t k

gelecei n i hem de sal t k ' baka bir yer' i n i bilemez.

Belli bir P k p sn daki bir gzlenci tarafn dan algland gibi

ge r e k

durum asl n da M i n kowski izgesinde gsterilcnden arp c lde ay

n d r. Yal n zca bir gzle m c i n i n bilgisi M i n kowski i zgesinde o n u n

sa l t k

1 53

zel Grelilik Kurami

1 54

ekil 31-1

R"

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

:v

.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.

gemii olan paraya snrl olmakla kalmaz, ama, daha da ou, gz

lemci hibir zaman kendi gemiini bu izgede temsil edildii gibi edimsel
olarak yer alyor olarak grmez. nk verili herhangi bir kpda yal
nzca o kpda edimsel olarak bulunan yaarz. Verili bir kpda gemi
olarak grdmz ey bundan byle o kpda edimsel olarak varolmaz.
Gemiten kalan yalnzca imdide bulunan bir izdir. Bu iz bellekleri
nizde ya da bir fotorafta olabilir, ya da eylerin yapsnda kalabilir
(rnein aalarn halkalar , tarih-ncesi hayvanlarn iskeletleri, yer
bilirnde incelenen kaya ve toprak tabakalar vb. ) . Bu izlerden karak
dncelerimizde gemii yeniden-kuranz, ve bunu yaparken resimlerin
ve modellerin yardmn da alrz. Bylece aktr ki 'yeniden-kurulan '
dinozor gerek dinozor deildir, tpk gemi bir olayn fotorafnn
o olayn kendisi olmamas gibi. Anlar ylesine yaam , devim, renk ve
duygu dolu olduklar iin, sk sk onlar kartrma eilimine gireriz ve
gerekte onlar sanki henz varolduklarn anmsadmz eyler gibi ele
alrz. Ama gerekte bellekte grnen herey o denli de salt gemiin
yitik bir izidir. Bu iz beyin hcrelerinizdedir ve bir bakma imdide
"yeniden alnr," tpk bir ta plan yeniden alnnas ya da bir filmin
yeniden gsterilmesi gibi.
Yalnzca gemiin dolaysz olay ve olgularna ilikin bilgimiz temelinde
deil, ama ayrca byle hem bireysel hem de ortaklaa deneyimden bi
linli ya da sezgisel olarak soyutlanm genel kuralllklara, eilimiere ve

Minkowski izgesinin imiemi

1 55

yasalara ilikin bilgimizin temelinde de, olas bir gelecei tasariama yete
neimiz vardr. Ama onu tasarlarken , bu gelecek o denli de varolmayan
bireydir. Gerekte bir imgeden, bir beklentiden, bir dnceden daha
te birey deildir. Eer tasarlarmz iyi kurulmu ise, o zaman edim
sel gelecek, geldii zaman, beklenmi olana yakn olabilir. Ama, genel
olarak konuursak, tasarlarmz sk sk yanl kar, ve bunun nedeni ya
doa yasalarna ve kuralllklarna ilikin bilgimizin yetersiz olmas, ya
da ilgili olgulara ilikin bilgimizin yetersiz olmasdr. Dahas, genel dene
yimimizden aktr ki tm byle tahmine dayal tasadar olumsallklara,
e.d. verili bir kpda aratrmalarmzn eriebilecei alanlarn dnda
doan etmeniere akt r--etmenler ki, bylece bizim tarafmzdan bi
linmezler ve gene de edimsel olarak olacak olan belirlemede birincil
rol oynayabilirler.
Olumsallklarn imiemi konusunda nemli bir rnek grelilik kuran
tarafndan salanr. Bylece, grdmz gibi, verili bir P kpsnda bir
gzlemci ancak kendi saltk gemiinde olana ilikin bilgi edinebilir.
Baka gzlemciler ile iletiimde olsa bile, ancak onlarn saltk gemi
lerinde onun kendi saltk gemiinde de olan zamanlarda grdkleri
eyleri iitebilir. Bylece bilgi ister bireyin deneyiminde isterse bir kme
insann ya da bir toplumun ortaklaa deneyiminde dosun , irdeleme
altnda olduu kpda her zaman gemi ve yitmi olan zerine dayan
maldr. Bununla birlikte, doan n ok byk sayda zellii ylesine
kurall ve dzenlidir ki, bunlar zamann geii ile nemli bir deiime
uramaz. Byle zellikler iin bu yolda gemi zerine dayal bilgi iyi
bir yaklaklk salayacaktr. Gene de, daha nceki blmlerde grd
mz gibi , gemi aratrmalarda geerli olduu bulunan yasalarn
asl alannn ne olduunu a priori bilemeyiz, yle ki her zaman yeni
alanlarda daha sonra yaplacak olan deneylerde gemi kuralllklarn
geerli olmaya son verecek olmas olana iin hazr olmalyz.
Gemi deneyim, gzlem ve deneyden soyutland gibi, genel doa
yasalar konusunda olduka gvenilebilir bilgimiz olsa bile, yle gr
nr ki olumsallklardan kananayacamz aktr, nk saltk ' baka
bir yer'de neyin olduunu tam olarak ve pekinlik ile bilemeyiz. rne
in , eer ekil 26-4'te bir P gzlemcisi kendi saltk gemiinde bir OV
evren izgisi zerinde devinen bir parack grmse, usauygu n bir
biimde paracn OV'nin P'nin k konisinin dndaki blgeye uzan
ts olan YW izgisi zerinde varolmay srdrdn varsayabilir. Eer
kendi k konisinin iinde olmu olanlar konusunda ok ey biliyor
olsayd, o zaman kendi gemi k konisinin dnda olmakta olanlar
konusunda yeterince kapsaml bir dnce tasarlayabilirdi. Ama bu
tasarlanan tablo her zaman olumsallklara aktr, nk P'nin kendi
saltk 'baka bir yer'inde her zaman bilmedii birey yer alyor olabilir
( rnein d uzaydan bir gkta beklenmedik bir yolda laboratuara
girebilir, bylece aletleri deitirebilir ve parac evren izgisinin YW
boyunca srecei tasarlanan yolundan uzaa saptrabilir) . Ve aktr

1 56

6zel Grelilik Kuram1

ki P'nin saltk geleceinde yer alan ey onun saltk ' baka bir yer'ine
bamldr, ve dolapsyla onun gelecei de olumsallklara aktr.
Ilk bakta P'nin saltk gemiinin tam ve pekin bir bilgisinin P 'nin
saltk ' baka bir yer'inde olmakta olann karlk den dzeyde tam
ve pekin bir tasarn olanakl klp klmayaca, ve bylece ilkede olum
salln giderilmesine izin verip vermeyecei sorusu doabilir. Ama bu
soru ok ilgili deildir, nk gemiin byle tam ve pekin bir bilgisi
aktr ki olanakszdr. Gerekten de, byle bir bilgi sonsuza dek geriye
gitmeyi, ve karlk decek denli byk bir duyarlk ve sanlk dze
yinde gzlemler ve lmler yapmay gerektirir, nk birok durumda
geleceimizde yer alan ey kritik olarak ok uzun sre nce yer alm
olan kk eyler zerine baml olabilir. Ama uzak gemiin izleri
genellikle silinme eilimindedir ve gzlemlerimiz iin kafa kartr
cdr. Kii ne denli geriye giderse , lmler o denli duyarl ve san
olmal ve doa yasalar zerine bilgimiz ve anlaymz o denli daha
iyi olmaldr, yle ki imdide gzlediimiz izleri gemii doru olarak
yeniden-kuracak bir yolda yorumlayabilelim . Aktr ki, varoluumuzun
verili bir kpsnda bile kendi saltk gemiimize ilikin tam ve pekin bilgi
elde etmek iin gerekli olacak bir yolda aletlerin eksiksiz duyarlk ve
sanln ve doa yasalarnn btnlnn eksiksiz bilgi ve anlayn
tamak olanakszdr. Bu demektir ki saltk gemiimizden karak saltk
'baka bir yer'imiz konusunda yaplan tasadar zorunlu olarak eksik kalr.
yleyse her zaman saltk 'baka bir yer'imizde bilinmeyen pekok ey
vardr; ve salt bu nedenle gelecei ilgilendiren tahminler tam olarak
talminin yapld kpda bilinmeyenlerden doan olumsallklara ak
olacaktr. Hi kukusuz, daha sonra bunlar bilmeyi baarabiliriz (saltk
gemilerimizin bir paras olduklar zaman ) , ama o zaman sz konu
su kpda bilinmeyen yeni bir saltk ' baka yer' olacaktr. Bylece her
zaman bilinmeyen birey olacaktr.
Tm bu irdelemelerin gzlemcinin evrenin paras olmas gibi nemli
bir olguyu dikkate alma gereksiniminden doduu grlebilir. Gz
lemci uzay ve zamann, ve fizik yasalarnn dnda durmaz, ama tersine
her bir kpda evrenin btnsel srecinde belirli bir yeri vardr, ve in
celemeye alt ayn yasalar yoluyla bu sre ile ilikili olmaldr. Bir
sonu olarak, hibir fiziksel eylemin ktan daha hzl iletilemeyeceini
imlcyen bu fizik yasalarnn biiminin kendisinden tr, verili bir k
pda byle bir gzlemci tarafndan bilinebilecek olan eyler zerinde
belli snrlamalar vardr.
Quantum kuramnda gzlemcinin evrenin paras olmas olgusunun
sonular giderek daha da arpcdr. nk gzlemciyi gzledii ey ile
ilikilcndiren blnemez eylem niceleri dikkate alndf,r nda, her gzlem
ediminin gzlemcinin gzlemledii eye indirgenemez bir katlmasn
ortaya kard, ve bu katlmann gzlemlenen dizgenin bir bozulmas
na yol at grlr. Bir sonu olarak, Heisenbcrg'in indeterminizm
ilkesini tartmasnda gsterdii gibi , her tr lm n sanlnda bir

Minkowski izgesinin imiemi

1 57

minimum belirsizlik vardr. Ama belki de grelilik kuram nn kendi

bana tahminierim ize znl belirsizlikten ayr olan bir tr belirsiz
liin zorun luu na g-trd yle genel bir yolda kabul edilmez-bir
belirsizlik ki quantum kuramndan doandan ayr olmasna karn im
Jemlerinde btnyle eitsiz deildir.
imdi Minkowski izgesinde gsterildii yolda P gibi verili bir kp
nn gemiinin edimsel olarak varolmad, ama gerekte yalnzca bir
yeniden-kurulum olduu (ki bundan hi kukusuz olas gelecei tasar
layabiliriz) olgusuna geri dnelim. Bunun laboratuardaki bir insann
uzay gemisindeki ikizini gzlenlemesini, ve evrik olarak ikizi tarafndan
kendisinin gzlenlenmesini konu alan bir rneini nceki blmde
grdk. Bu insanlardan her birinin edimsel olarak gzlemledii ey ilkin
tekinde yer alyor olarak grlen srelerin bir yavalamas (nk
uzay gemisi laboratuardan uzaklamaktadr) , ve daha sonra bu sre
lerin bir hzlan nasdr, (nk yaklamaktadr) . Verili bir kpda bir
gzlenci o kpya dek grlm olann bir ansn ya da baka trden
bir kaydn tar. Bu any ya da kayd dorudan doruya edimsel olarak
olmu olan temsil ediyor olarak almaz. Tersine , n ona ulamak
iin gereksindii zamann etkileri karsnda onu yorumlamal ya da
"dzcltmelidir," ve bu dzeltme en azndan n ve baka tr sinyal
Ierin yaylm ile ilikili olduklan lde onun genel fizik yasalarna
ilikin bilgisi zerine dayanr. Byle bir ilem aktr ki teki gzlemcinin
edimsel olarak yaam olduu varsaylan eyin bir yeniden-kumtumuna
varr. Bu yeniden-kurulumun doruluu sinyalierin yaylnna ilikin
yasalar konusundaki bilgisinin doruluuna bamldr. Bylece yalnzca
relativistik-olmayan yasalar biliyor olabilir, ki bu durumda ye niden
kurulumu relativistik yasalarn kullanm yoluyla kanlabilecek belli
yanlg trlerini kapsayacaktr (bu yanlglar yksek hzlarda nemlidir) .
Bir nesnenin uzunluunu saptayabilmek iin benzer bir yeniden-ku
rulum gereklidir. Bylece Jaboratuara greli olarak v hz ilc devinen
ve u noktalar ekil 3 1 -1 'de RR " ve ss evren izgileri ile belirtilen bir
cetvel dnelim. Cetvelin laboratuar gzlemcisinin evren izgisindeki
O kpsna karlk den zamandaki uzunluu nedir? Aktr ki bu gz
lemci O olayna karlk den zamanda R ve S olaylar ile de n e ilikisi
iinde olamaz. Tersine, bunlar (rnein k sinyalleri ile) ancak daha
sonra renebilir; ve bu bilgiden C 'ye karlk den zamanda olmu
olduu gibi cetvelin bir tr arsal yeniden-kurulumunu oluturabilir.
Tanm gerei, cetvelin sz konusu gzlemci tarafndan hesaplanan
uzunluu hi kukusuz onun ayn zamanda alnan u noktalar arasn
daki uzaklk olmaldr, ve burada n cetvelin eitli blmlerinden
ona ulanas iin gereken zaman dikkate alnr. Byle bir hesaplama
iin zorunlu verilerin elde edilmesi amacyla, gzlemci rnein cetve
lin bir dizi fotorafn alabilir, ve kameran n cetvelden uzakln ve
kamerann bakt yn bilerek, cetvelin uzunluunu lmek iin iyi
bilinen geometrik yntemleri kullanabilir. Bunu nasl yapmas gerek-

zel Grelilik Kuram

1 58

tiini incelerken, sz gelimi devinen nesnelerdeki Lorentz kaslnas

gibi belli relativistik zelliklerin nasl sz konusu zelliklerin uylamsal
tanmlarn ilgilendiren bir sorun olduunu ok aka grebiliriz. By
lece, eer cetvel uzunluunun ynnde devinirken byk bir uzaklktan
deviminin ynne belli bir e as ile fotoraf alnsayd, o zaman bu
fotoraf kendi bana cetvelin ayn zamandaki ular arasndaki uzakl
gstermezdi (ekil 3 1 -2) . Tersine, kamera yalnzca objektif ka paycsnn
ak olduu (gzard edilebilecek denli) ksa aralk srasnda mercekten
gemekte olan k nlarnn tmn seer. Cetvelin C kamerasnda
ok kk bir .Ml asnn karsna dt sayltsndan doan yak
laklklar kullanarak, cetvelin B geri ucundan byle seilen tm k
nlarnn A ucundakilerden bir t = ( l - vt/ c) cos9 zaman aral
kadar daha ge balam olduunu kolayca hesaplayabiliriz (ki burada
[ cetvelin uzunluudur) . Bylece t = ( l/ c) [cos9/ 1 + ( v/ c) cos9] . Cet
velin deviminden tr fotoraf zerinde grnen uzunluk r = ll [
+ ( v/ c) cos9] olacaktr. yleyse, kendi zaman koordinatnn verili bir
deerinde cetvelin "uzunluunu" elde etmek isteyen gzlemcinin bu
etki iin "dzeltme" yapmas gerekecektir. Bu dzeltmeyi yapmak iin
cetvelin hzn bilmelidir. Bunu rnein eer cetvelin konumundaki
deiimleri gzlemlerse, saatleri tarafndan llen bir zamanlar dizisi
boyunca ardarda ekilmi bir dizi fotoraftan bulabilir.
Yukandaki rneklerde uzunluk ve frekans gibi zelliklerin relativistik
alanda nasl soyut olduklarn akladk. Bunlar olsa olsa seyrek olarak
dorudan doruya olduklar gibi alglanrlar. Gerekte ise ancak hem
genel hem de zel olmak zere gemie ilikin olduka geni bir bilgi
zerine dayal uzun bir yeniden-kurulum srecinden sonra ortaya
karlar.
Bununla birlikte , temel olarak tm bilgimiz yukarda betimlenen
zellii tar. Bylece aktr ki tarih-ncesi zamanlara ilikin olarak
bildiimiz herey btnyle bu zamanlarn henz varolan izlerinden
tretilen yeniden-kurulumlardan gelir. Ama tarihsel zamanlara ilikin
bilgimiz de yalnzca bir yeniden-kurulumdur ve ek olarak insanlarn

ekil31 -2

v -

---------------------

----------------------------------------------

Minkowski izgesinin imfemi

1 59

sylemi ve yapm olduklarnn kaytlar (sk sk yanl, aldatc, eksik

vb. olan kaytlar) zerine dayanr. Ve giderek kendi dolaysz gemiimi
zin bilgisi bile yine ondan anmsayabildiklerimiz zerine dayal benzer
bir yeniden-kurulumdur. Bylece btn bir gemi bir tr yeniden
kurulumdur. Hi kukusuz, bunun byk bir blm belli trlerdeki
kuralllklarn hemen hemen hibir bilinli dnce gerektirmeyen al
ksal beklentileri tarafndan yerine getirilir. Gene de gemiin gitmi
olduu, ve ondan geriye kalan hereyin yorumladmz, rgtlediimiz,
ve edimsel olarak olmu olann yaklak ve genellikle tam olmayan bir
bilgisine yaplandrdmz izler olduu yadsnamaz. Bu bilginin belli
bir snrl ve blmsel doruluk derecesi vardr ki, onu gelecek eylem
ler iin yararl bir genel klavuz yapar, yeter ki kii onun yanlglarn
kendilerini gsterir gstermez tanmak iin uyank olsun.
Tm bunlar gz nnde tutarak, imdi Minkowski izgesinin edimsel
olarak ne demek olabileceine ilikin soruya gelelim. Yant bu izgenin
evrendeki olaylarn bir tr haritas oldudur ki, bize gerek olaylarn
dzen, kalp ve yaplarn doru olarak verebilir, ama kendinde edimsel
olarak olduu gibi dnya deildir. Bylece, herkes dnyann bir hari
tasnn kat , mrekkep vb. ile yapld, ve haritann dnya olmad
olgusunu yakndan bilir. Gene de, iyi bir haritann belli yollarda dn
yann yapsna benzer olan bir yaps vardr. Bylece, bu tr bir hari ta
zerinde, eer belli bir C kentinin A ve B gibi iki baka kent arasnda
olduu gsterilirse, A 'dan B 'ye giderken aralarnda C ile karlalaca
n edimsel olarak buluruz. ( Kt bir harita hi kukusuz yaps haritas
olmas gerektii eyin yapsna benzer olmayan bir harita olacaktr. )
O zaman denebilir ki fizik evrende yer alan olaylarn bir tr haritasn
gelitirmi tir, yle bir yolda ki, rnein eer B olay harita zerinde A
ve C olaylar arasnda yatyor olarak grlrse, B 'nin A 'dan sonra ve
C 'den nce yer aldn n edimsel olarak gzlemtendiini bulmamz
gerekir. Newton mekaniinde ilgili harita uzay ve zaman n tam bir ili
kisizliini imliyordu, yle ki eer gzlemciler verili bir A olaynn bir
baka B olayndan nce olduunu bulmusa, tm gzlemcilerin eelim
sel olarak olaylarn ayn dzeni ile karlaaca imleniyordu. Bununla
birlikte, Einstein 'n kuram temelinde fizikiler imdi daha incelikti bir
harita gelitirmilerdir ki, bunda uzay ve zaman Minkowski izgesi nde
belirlenen yolda znl olarak ilikilidir. Bu harita zerinde, eer iki
olay birbirinin saltk ' baka bir yer'inde ise, deiik hzlarda devinen
gzlemcilerin olaylara deiik bir zaman sras ykleyebilecei , kimilc
rinin A 'nn B 'den nce ve bakalannn ise B 'nin A 'dan nce olduunu
syleyebilecei imlenir. Bununla birlikte, eer olaylar birbirlerinin k
konilerinin iinde ise, harita tm gzlemcilerin hangisinin daha iince
ve hangisinin daha sonra olduu konusunda anlaacaklan imler (yle
ki nedensel olarak bantl olaylar dizisinde hibir ikircim olamaz) .
Aktr ki giderek Yeryznn corafyas durumunda bile, bir harita
geni bir gemi deneyimler dizisinden soyutlanm belli geometrik

1 60

zel Grelilik Kuram

ilkeler ile uyum iinde rgtlenmi, dzenlenmi ve yaplandnlm ok

biiyk bir sayda gzlem zerine dayal gelimi bir yeniden-kurulumun
karakterini tar. ok sk olmak zere , haritada daha te gzlemler
temelinde d zeitilen yanllklar vardr; ve zaman zaman haritann yap
snda deneyimin daha bytk alanlara geniletilmesinden doan temel
deiimler olmutur (rnein yass Yeryz tasarm kresel bir Yeryz
tasarm ilc deitirildiinde olduu gibi ) . Dahas, hi kimse haritann
tam olmasn Leklemez. Tersine, harita ancak genel bir klavuzdur, yle
ki verili bir lkenin edimsel olarak nasl olduunu grmek iin oraya
gitmeniz gerekir.
Benzer bir yolda, fizikinin uzay ve zaman kavramlan geni bir gemi
deneyimler eriminden soyutlanm uygun geometrik, dinamik ve yapsal
ilkeler ile uyum iinde bir yeniden-kurma ilemi zerine dayanr. Bu
ilkeler de daha te gzlemler temelinde dzeltilmesi gereken yanl
lklar kapsar, ve deneyim yeni alanlara geniledike bunlar temel yap
sal deiimlere urayabilir. Ve benzer olarak harita hibir zaman tam
deildir. Aslnda, yaln zca gemi ve gitmi olan zerine dayanr. Ama
tm bunlar iyi bir kavramsal haritan n yaps ierisine ycrletirilince,
geleecktc beklenecek olan eyler konusunda genel bir klavuz olarak
hizmet edebilir. Bununla birlikte, gelecein gerekte neye benzeyecci
ni grmek iin hi kukusuz gelecein edimsel olarak yer ald zamana
dek beklemek gerekir. Ve zaman zaman haritamz zerinde olan eylere
hibir biimde karlk dmeyen srprizler olacaktr.
Bir harita ve haritas olduu blge arasndaki ayrm ylesine kendili
inden-aktr ki hemen hemen hi kimse haritay temsil etmesi gereken
ey ilc kartrmaz ( tpk hemen hemen hi kimsenin bir yemek tablo
sunu onu besieyecek olan olgusal bir yemek ile kartrmamas gibi ) .
Ama uzay ve zaman dncelerimiz ( ister sradan deneyimde isterse
fiziksel aratrmada kazanlm olsunlar) edimsel olarak yer alan eyler
ile greli olarak kolayca kartnlyor grnr. Bylece, Newton saltk
uzay ve zaman dncesini nerdii zaman , fizikiler bunun yalnzca
bir tr kavramsal harita olduunu ve olgusal fiziksel srelerin yaps
asndan blmsel olarak geerli ve blmsel olarak yanl olan bir yap
tayabileccini sylemediler. Tersine, var olann saltk uzay ve zaman
olduunu duyumsadlar. imdi bu kavramn yalnzca snrl bir geerlik
derecesi olduu grldne gre, eilim byk bir olaslkla var ola
nn Minkowski izgesinde gsterildii gibi greli uzay-zaman olduunu
duyumsamaktr.
Eer hem Newton hem de Einstein uzay-zamanlarnn kavramsal
haritalar olduunu ve her birinin kendi alannda edimsel olarak gz
lencbilecek olb.sal olay ve sre kmelerinin yapsna benzer bir yap
tadn sylersek, bu nokta zerine doan karkln ok bytk bir
blmnden kanlabilir. O zaman fizik yeni alanlara girerken daha
da baka kavramsal haritalarn gerekli olabilecei dncesi iin bilin
cimizde bir yer braklm olur.

Minkowski izgesinin imiemi

1 61

Bu trden herhangi bir harita evren olmayan eydir. E deyile, harita

bir dnce, bir tablo, bir betimleme ya da bir tasarm iken, evren bu
eylerden herhangi biri deildir. Ama tm dnce durumunda olduu
gibi , yeterli dnceler var olann yapsna benzer bir yapy imler. Ve
bir dncenin yeterlii iin snama edimsel deneyimde ortaya serilen
yapnn dncelerimiz tarafndan im! en en yapya benzer olup olmad
n grmektir. Eer benzer deilse, o zaman edimsel olarak gzlenen
olgularda ortaya serilen yapya benzer olan bir baka yapy imleyen
yeni kavrarnlara gereksiniriz.
Tm haritalarda (kavramsal ya da baka trl) , kullanc iin harita
zerindeki hangi noktann o n u n konumunu ve hangi izginin o n u n
bakt yn temsil ettiini grerek yerini ve ynn bulma gereksinimi
doar. Bunu yaparken, kii gerekte her gzlem noktasnn ve ynnn
evren zerine benzersiz bir perspektif verdiini anlar. Ama uygun bir
yap tayan iyi bir haritann yardmyla, kii bir perspektiften grleni
bir bakasndan grlen ile ilikilendirebilir, bu yolda perspektif al tnda
deiimsiz olan soyutlayabilir ve aratrma altndaki blgenin edimsel
doasnn srekli gelien bir bilgi ve anlayna ulaabilir. Bylece, de
iik bak alarnda duran iki gzlenci grdklerini iletirken, hangi
grn "doru" ve hangi grn "yanl" olduu konusunda birbirine
sanlar sunarak tartmalar gerekmez. Tersine, hari taianna danrlar,
ve niin ayn blgeye bakan herkesin ayr bir perspektifinin olduu
ve dolaysyla tekinin gr ile belli bir yolda ilikili olan kendi g
rn elde ettii konusunda ortak bir anlamaya ulanaya alrlar.
(Hi kukusuz, eer usauygun abalardan sonra bunu yapamazlarsa,
deiik yaplar olan haritalara gereksinimleri olduundan kukulan
maya balarlar. )
Newton mekaniinde gzlemcinin konum ve perspektifinin nemi
yeterince vurgulannad . Hi kukusuz, fizikiler her bir gzlemcinin
edimsel olarak bir perspektifi olduunu byk olaslkla her zaman
anlamlardr. Bununla birlikte, byle bir perspektifin temel fizik ya
salarnda hibir rol oynamamas gerektiini duyunsam olabilirler.
Tersine, fiziksel srecin "saltk" bir uzay ve zamanda yer ald n ve
bunun ise llme ve gzlemlenme yolundan ba msz olduunu var
saym olmaldrlar, yle ki gzlencinin (ya da aletlerinin) perspektifi
bu yasalarda hibir biimde grnmez. te yandan, Einstein 'n bak
asnda, aktr ki bir Minkowski izgesinin herhangi bir tikel rnei
belli bir yolda devinen ve belli bir yne ynelen bir dizgede gzlenecek
olana karlk den bir haritadr. yleyse, bu harita daha imdiden ona
znl olarak bir gzlencinin perspektifini tar. Dahas, grdmz
gibi, verili bir hz olan bir gzlemcinin bile her kpda evrende dei
ik bir perspektifi vardr, nk yalnzca kendi saltk gemiine ilikin
bilgisi vardr ve bu gemi byle bir gzlencinin varoluunun her bir
kpsnda deiik bir uzay-zaman blgesine karlk der. Bylece, ister
deiik gzlemciler tarafndan grlen eyi isterse ayn gzlemci tara-

1 62

zel Grelilik Kurami

fndan deiik zamanlarda grlen eyi irdeleyelim, srekli olarak tm

bu gzlemlerin sonularn onlar doru bir yaps olan bir uzay-zaman
haritas ile ban u iinde ilikilendirmek ve bu yolda deimez olana ve
dolaysyla her bir gzlemcinin zel perspektifi zerine baml olma
yana ilikin srekli byyen bir bilgi ve anlay gelitirmek zorunludur.
Her bir gzlemcinin zel roln daha nceki kuraniarda yaplandan
ayr olan bir yolda vurgulayan greliliin bylelikle fizii yalnzca byle
bir gzlemcinin uygun bulduu ya da dnmeyi setii ey ile ilikili
klan bir tr "znelcilie" dmedii grlr. Tersine, vurgusu imdiye
dek hemen hemen gzard edilen bir olgu zerine, her bir gzlemcinin
kendi bak asn belli bir yolda benzersiz klan znl bir perspektifi
olduu olgusu zerinedir. Ama bu benzersiz perspektifin kabul edilmesi,
bir bakma, edimsel olarak deiimsiz olan ve gzlemcinin perspek
tifine baml olmayan bulup karma konusunda daha gereki bir
yaklam iin zemini temizlerneye hizmet eder. *

EK

Fizik

ve

Alg1

A-1 . GR
Bu kitap boyunca Einstein'n grelilik kuramnda uzay, zaman, ktle vb.
kavramlarnn bundan byle kendilerinde srekli tzler ya da kendilik
ler olarak varolan saltklar temsil ediyor olarak alnmadn grdk.
Tersine, fiziin btn evrende gzlemlenecek olan srekli deiken
devimierde olduu gibi, byle gzlemlerde kabul edilebilen bak ala
rnn, gnderme atlarnn, ayr perspektiflerio vb. deiimlerinde de
greli olarak deiimsiz olann kefi ile ilgileniyor olarak anlalr. Hi ku
kusuz, Newton ve Calileo' nun yasalar daha nce bu tr relativistik kav
ramlardan bir blmn kendi ilerine almlard (rnein gnderme
atsnn koordinatlar zeinin, yneliminin ve hznn grelilii gibi) .
Ama o yasalarda temel uzay, zaman, ktle vb. kavramlar henz saltklar
olarak ele alnyordu. Einstein 'n katks bu relativistik kavramlar zel
kuramda yalnzca mekaniin deil ama aynca elektrodiamiin ve op
tiin yasalarn ve genel kuramda yerekiminin yasalarn da kapsamak
zere geniletmek idi. Bunu yapmakla szn ettiimiz devrimci adm,
e.d. uzay, zaman, ktle vb. zelliklerini saltklar olarak grmeye son
verme ve bunun yerine onlar gzlemlenen nesne ve olay kmelerinin
gnderme atlar ile ilikilerinin deiimsiz zellikleri olarak ele alma
admn atmaya gtrld. Ayr gnderme atlarnda belirli nesne ve
olaylar ile ilikilendirilecek uzay koordinatlar, zaman, ktle, eneji, vb.
ayr olacaktr. Gene de evrenin herhangi bir gnderme atsnda gz
lemlenen birok yann bir baka gnderme atsnda gzlemlenenler
ile ilikilendiren eitli dnm kmeleri vardr (rnein evrimler,
uzaysal yerdeiimleri, Lorentz dnmleri) . Ve bu dniimlerde,
1 63

1 64

zel Grelilik Kuram

belli fonksiyonlar (rnein zaman aral ve dinginlik ktlesi gibi) sz

konusu kmenin ierisinde tm gnderme atlar iin ayn olan de
iimsiz zellikleri temsil eder. Hi kukusuz byle deiimsizlik genel
olarak ancak belli bir alanda geerli olacaktr, yle ki aratrma altndaki
alan geniletilirse, eski iliskileri yaklaklklar ve snrlayc durumlar
olarak kapsayan yeni deiimsiz ilikilere ulamay bekleyebiliriz. Do
ann yasall bylece tam olarak deiimsiz olan bulma olanana
karlk dyor olarak grnr. Ama her bir deiimsizlik tr yalnzca
uygun bir alan ile greli olduu iin, bilimin her zaman her biri yeni
bir fenomenler alannn anialmasna katkda bulunan yeni deiimsiz
iliki trlerinin kefine ynelecei beklenebilir.
lk bakta yukarda betimlenen bak as "sa-duyu"nun bak as
na (ve ayrca eski Newton fiziinin bak asna) ok ayr grnebilir.
nk evreni belli kalc yasalara doym veren az ok kalc nesnelerden
oluuyor olarak grme alkanlnda deil miyizdir? Baka bir deyile,
gndelik yaamda hibir zaman "dciimsiz ilikiler"den sz ctmcyiz,
ama dahaok masalara, iskemlelere , aalara, yaplara, insanlara vb.
gndermede bulunuruz ki, bunlardan her biri az ok bilin5iz olarak
bakalarna eklendiinde bildiimiz biimiyle evreni oluturan belli
bir t r nesne ya da kendilik olarak tasar mlanr. Bu nesneleri ya da
kendilikleri greli deiimsizler olarak grmeyiz, ki bu sonuncular zellik
leri ve altnda durduklar yasalar ile birlikte btnsel deiim ve devi m
akndan soyutlanmtr. O zaman dolaysz deneyimde (ve ayrca klaik
relativistik-olmayan fiziin alannda) gzlemlendii gibi evreni kavrama
yolumuz ve onun grelilik kuramnda kavranma yolu arasnda arpc
bir ayrm var grnr.
Bu Ek blmnde sradan deneyimin kavramlar ve grelilik kura
mnn kavramlar arasndaki ayrmn balca bu deneyimi ilgilendiren
belli alksal dnceler nedeniyle doduunu, ve imdi dnyay edimsel
alglay kipimizin (onu grme, onu iitme, ona dokunma vb. kipimizin)
karakterde ve genel yapda relativistik fizik tarafndan nerilen kipe n
relativistik fizik tarafndan nerilen kipe olduundan ok daha yakn
olduunu dndren yeni ama olduka iyi dorulanm ok sayda
bilimsel kantn bulunduunu gstereceiz. Bu kantn nda yle
grnr ki bize relativistik-olmayan kavramlarn relativistik kavramlar
dan daha doal grnmelerinin balca nedeni sradan deneyim alann
anlaymzlll snrl ve yetersiz olmasdr, bu alan alksal ayrrusama
kipimizin herhangi bir znl kanlmazl deil.

A-2. BEBEKLERDE VE KK OCUKLARDA ORTAK

KAVRAMLARIMIZIN GELM

Blm 1 'in sonundaki neriyi destekleyen kant birok deiik alandan

gelir. Bebeklerde ve kk ocuklarda anian geliimi zerine Piaget

EK: Fizik ve Afg1

1 65

tarafndan yaplan hayranlk verici incelemeler ile balayacaz. Yeni

doan bebekten lO ya ya da daha byk olanlara dek tm yalardaki
ocuklar zerine uzun ve dikkatli gzlemler temelinde, Piaget uzay ve
zamana, kalc nesnelere, saknlan btnsel nicelik ile kalc tze vb.
ilikin alldk dncelerimizin geliimini edimsel olarak grmeyi, ve
bu yolla byle kavramlarn doal ve kanlmaz grnme noktasna dek
byme srelerini izlemeyi baard.
ok kk bebek sanki yetikinin bir evrene ilikin kavramn, az ok
kalc nesneler kapsayan ve kendisinden ayr olan bir evrenin kavram
n tayormu gibi davranmaz. Tersine, Piaget bebein hemen hemen
aynmlamam bir btnl deneyimleyere k baladn dndren
iyi kantlar sunar. Baka bir deyile, bebek henz kendi iinde doa
n ve kendi dnda doan ayrdetmeyi renmemitir, ne de "d" ya
da "i" dnyalarn eitli yanlar arasnda ayrm yapmay bilir. Bunun
yerine, deneyimlenen yalnzca bir dnyadr ki duyumlarn, alglarn ,
duygularn vb. srekli bir ak durumu iindedir ve iinde kalc olarak
tannabilecek hibirey yoktur. Bununla birlikte, bebek besin , devim
ler vb. ile bantl belli doutan tepkeler ile donatldr. Bu tepkcler
evrenin deiik yanlarn seici olarak uyumlu klmak zere geliebilir;
ve bu yolda evre belli "tannabilir" zellikleri stlenme dzeyine dek
etkili olarak ayrmiamaya balar. Ama bu evrede tanma byk lde
ilevseldir (rnein kimi nesneler "yemek iin," kimileri "imek iin,"
kimileri "ekmek iin"dir, vb. ) , ve yetikinin herhangi bir nesneyi ekil,
biim, yap ya da alglanan baka nitelikler yoluyla tanma yeteneinin
ya hibir geliimi yoktur ya da bu ok azdr.
lki n bu tepkeler ve ilevler byk lde alk vb. gibi duyumlar ta
rafndan belirtilen birincil gereksinimierin doyumunda yerine getirilir.
Bununla birlikte, sonraki evrede "dngscl tepke/circular rffox " deni
len ey geliir ki, anian geliiminde belirleyici nendedir. Byle bir
tepkede dar giden ( rnein elin devimine gtren) bir drt vardr
ve bunu balca gereksinimin doyumu deil ama dahaok ieri giren
belli bir duyusal drt (rnein gzde, kulakta vb. ) izler. Bunun gerek
algnn bir balangc olduu sylenebilir. nk yalnzca bedensel bir
gereksinimin dolaysz doyumu olmayan birey ile ilikiye gi rmenin en
temel yolu onu yle bir srece katmaktr ki , bunda eyleme doru belli
bir drtye belli bir duyum elik eder.
Dngsel tepke ilkesi tm daha ileri geliimlerde etkinliini srdrr.
Bylece, belli bir evrede, bebek Piaget'nin anlatmyla "ilgin grn
tler retebilmek iin" byle tepkeleri etkinletirmekten haz duymaya
balar. rnein belli bir ipi ekmenin nnde ilgin bir devim du
y.mt! nu reteceini bulur ( rnein, eer ip renkli bir nesneye bal
ise ) . Ip ve devim arasndaki nedensel banty anlad, ya da giderek
' 'J . Piaget, The Origin of Intelligence in the Child. Routledge and Kegan Paul, Londra,
( 1 95: ) . ]. Piaget ve B. lnhelder, The Child 's Canception oJ Space, Routledge and Kegan
Paul, Londra, ( 1 956) .

1 66

zel Grelilik Kurami

imgcleminde devimin duyumunu nceden grd ve sonra belli bir

ilem yoluyla onu gerekletirmeye alt sanlmamaldr. Tersine,
byle bir ilemi yerine getirerek tannabilir olan ho bir duymu elde
ettiini kejeder. Baka bir deyile, gemi bir olayn yinelemi olduunun
anlalmas nce gelir; bu olay bellekte anrusama yetenei arcak ok
sonra grlr. Bylece, bu evrede, yalnzca belli bir ilemin haz verici
belli bir tarmabilir deneyime gtreceini bilir.
Bireyi daha nce deneyimlenen baka bireye benzer olarak tan
ma yetenei hi kukusuz bebein erken deneyimlerinde akkan s
rete greli olarak srekli birey grmeye balamak iin zorunh bir
n-gerektir. Bu alg bebein geliiminde ok byk olaslkla birincil
elerden biridir. Bu yetenek iin bir baka nemli n-gerek verili bir
nesne ile ilikilendirilen birok deiik tepke trnn egdmdr.
Bylece, balangta bebek grd nesnenin iittii nesne ile ayn nes
ne olduunu ya ok az anlyor ya da hi anlamyor grnr. Tersine,
dinleme, gzler ile bakma vb. gibi olduka ayr tepkeler bulunuyor g
rnr. Bununla birlikte, daha sonra bu tepkeler egdml klnmaya
balar, yle ki sonunda iittii eyi grdn, grd eyi yakalarln
vb. anlamay baarabilir. Bu anian bymesinde nemli bir admdr,
nk en sonunda geliecek olan kavram, tekil bir nesne kavram onda
daha imdiden rtk olarak bulunur-bir kavram ki, nesne ile tm
deiik trlerdeki deneyimimizden sorumlu olan odur.
Bununla birlikte , bebek henz kalc bir nesne kavramndan ya da
byle nesneler arasndaki kalc nedensel ilikiler kavramndan uzak
t r. Tersine, bu evredeki davran kendisine tandk birey sunulduu
zaman imdi el, gz, kulak vb. egdmnii ieren bulank olarak tan
nabilir duym ve karlklar soyutlarln dndiirr. Bylece burada
deiimsizin kavramnn bir tr tohumu vardr; nk deneyimin b
tnsel aknda imdi eklin zelliklerinin belli deiimsiz bileimlerini
tanyahilir. Bu bileimterin kendileri btnlkler olarak deneyimlenir, yle ki
nesne alldk balamnn dnda tannmaz.
Daha sonra, bebek devinen bir nesneyi gzleri ile izlemeye balar,
nk devinmesine karn biiminin vb. deiimsizliini tanyabilir.
Bylece, belli nesnelerin alldk balamlarndan ayr olarak, onlarn
varoluunun srekliliini alglamak iin gerekli tepkeleri oluturmaya
balar. Bununla birlikte, henz herhangi srekli birey iin kavram
yoktur. Dahaok, sanki bir nesnenin onu ilk grd yerde varolua gel
diine ve onu son grd yerde varolutan yittiine inanyormu gibi
davranr. Bylece, eer bir nesne onun nnden geer ve daha sonra
gr alanndan yiterse, onu arad yn onu son grd yn deil ama
tersine onu ilk grd yrdr. Sanki bu yn byle nesnelerin doal
kayna olarak giilyormu gibidir. Bylece, eer bir nesne bir enge
lin arkasna giderse, onu orada aramay dnyor grnmez. Bunun
yaplabileceinin anlalmas ancak daha sonra, ancak ocuk Piaget'nin
"ilem kmeleri" dedii ey ilc uramaya baladktan sonra gelir. Bun-

EK: Fizik ve Algt

1 67

larn en temel olanlar "ikili kme" dir. Daha ak olarak, bireyi e\irip
evirme, onu bir engelin arkasna saklama ve yeniden ortaya karma,
bireyi ileri-geri sallama gibi ilemler vardr ki, bunlar ortak olarak bir
ilemin olduu ve bunun sonucunun bir ikinci ilem tarafndan "geri
alnabilecei ," yle ki birbirini izleyen iki ilemin ilerin balangtaki
durumuna gtrd olgusunu tarlar. Ancak bu olana anladktan
sonradr ki bebek bir nesneyi gzden yi ttii engelin arkasnda aramaya
balar. Ama bu davran onu grmedii zaman bile varolan kalc bir
nesnenin dncesini henz tamadn imler. Tersine, byk olas
lkla elini engelin arkasna koyma ve nesneyi ortaya karma "ilemi"
yoluyla nesnenin yitiini "geri alabileceini" duyumsar.
Bu bantda anmsamalyz ki bebek henz kendisi ve dnya arasn
da, ya da ondaki eitli nesneler arasnda hibir ak ve kalc snr gr
mez. Bununla birlikte, daha sonra bu snr kavramak iin gerekli tepke
ve ilemleri oluturur. Bylece nedensellik kavramn ve neden ve etki
ayrmn gelitirmeye balar. lkin nedensellii sanki bir tr by olarak
gryormu izlenimini verir. Bir i pe ya da yaknndaki baka nesnelere
uygulanan devimin baka bir yerde karlk den devimler reteceini
kefedebilir. Bir ban t iin gereksinimi hemen anlamaz, ama sk sk
sanki sonulann onun kendisinin devimlerini bir tr byl karlk gibi
dondan doruya izlemeleri gerektiini bekliyormu gibi davranr. Bu
eer ocuun henz ieride olan darda olandan aka ayrdedeme
dii gz nne alnrsa hi kukusuz gerekten de beklenmedik birey
deildir. Bylece, birok durumda devimler gerekte grlr bir ara
ba nt olmakszn alglanabilen isel etkiler retecektir. Bu nedenle,
ocuk deneyiminin tm yanlarn "ierisi" ve "dars" arasnda hibir
ak ayrm olmakszn tek bir btnlk olarak grd srece, dene
yiminde byle ' biiysel' nedensellik beklentisini yadsyacak hibirey
yoktur. Ama daha sonra nedensel ilikilerde i bantlar iin gerek
sinimi grmeye balar, ve daha da sonra baka insanlar , hayvanlar ,
ve giderek nesneleri deneyiminin alannda yer almakta olan eylerin
nedenleri olarak tanyabilir.
Bu arada, uzay ve zaman kavramlar olumaktadr. Bylece ocuk
nesneleri ele alrken ve bedenini devindirirken, deien grsel dene
yimlerini dokunma alglar ve bedensel devimler ile ebriidmlii klnay
renir. Bu evrede, devim kmeleri iin kavram "ikili kme" den daha
genel kmelere geniler. Bylece , bir A yerinden bir baka B yerine
birok deiik yol ierisinden gidebileceini, ve tm bu yollarn onu
ayn yere gtrdn renir (ya da almak olarak eer A 'dan B 'ye
tek bir yoldan gidiyorsa, bunu "geri alabileceini" ve byk bir sayda
almak yoldan A 'ya geri dnebileceini ) . Bu bize kendiliinden-ak
grnebilir, ama bir sreler ak ierisinde yaayan bir bebek iin
byk olaslkla bu devimierin tmnde de geni bir yollar trll
iinden her zaman kendilerine geri dnPbilecei belli eylerin olduunu
bulmak dev bir keiftir. Tersinir devimler ya da ilemler kmesi kavram

1 68

6zel Grelilik Kuram

bylece ona bir temel salar ki daha sonra bunun zerine uygun i
lemler (rnein evrimler, yerdeiimleri vb. ) araclyla kendilerine
geri dnlebilecek srekli yerleri kavramn ve her zaman tandk ve an
lalabilir bireye geri getirilcbilecek srekli nesneler kavramn kurabilir.
Bu arada ocuk yalnzca bireyi ancak onu grdkten sonra tandk
olarak kabul etmeyi deil, ama aamal olarak gemiin imgelerini anm
samay ve bunu olaylarn gemiteki s rasna belli bir yaklaklk iinde
yapmay renmektedir. Bylece gerek bellek balar, ve onunla birlikte
gemi zamann ve imdiki zamann (ve sonra ocuk bekledii eylerin
arsal imgelerini oluturmaya baladnda gelecek zamann) ayrmnn
kavram iin temel doar.
ocuk bulunmayan bir nesnenin bir imgesini giderek onu edimsel
olarak alglamad zaman bile var olarak ol uturabildiinde gerek
ten de belirleyici bir adm atlm olur. Bunu yapamadan hemen nce,
bu sorunu sanki bulunmayan nesneyi kendisinin (ya da bakalarnn)
belli ilemlerin yardmyla retebilecq,ri, ya da yaratabilecei birey olarak
gryormu gibi ele alyor grnr. Ama imdi evrenin her biri kendi
yerinde olmak zere hem alglanan hem de alglanmayan eyleri kaps
yor olarak arsal bir imgesini oluturmaya baslar. Bu nesneler, yerleri ile
birlikte, imdi kalc birer varlk olarak ve onun daha imdiden bildii
devim ve ilem kmelerine tam olarak karlk den bir ilikiler k
mesi iinde dnlr (rnein iinde her noktann baka her nokta
ile birok yoldan bantl olduu bir uzay tablosu onun bir noktadan
bir bakasna birok yoldan gidebilnesine izin veren ilemler kmesi
ile deneyiminin deiimsiz zelliini asl na uygun olarak temsil eder) .
Bu evrede yle grnr ki ocuk kendisi ve evrenin geri kalan ara
sndaki ayrm aka grmeye balar. imdiye dek byle bir ayrm
yapamyordu, nk yal nzca btnsel alglar nn n nde edi msel
olarak bulunan alan deneyimlerneyi baarabiliyordu. Bununla birlik
te, evrenin arsal bir imgesini yaratma, e.d. onu imgeleme yetenei ile
birlikte , imdi srekli olan bir yerl e r kmesini tasarlar, ve bu yerler
eitli srekli nesneler tarafndan doldurulmutur. Ama bu nesnelerden
biri kendisidir. Evren zerine yeni ansal "haritasnda" kendisi ve baka
nesneler arasnda kalc bir ayrm srdrebilir. Bu harita zerindeki
herey iki kategoriye ayrlr-"derisinin iinde" olanlar, ve olmayanlar.
eitli duygular, hazlar, aclar, istekleri vb. "derisinin iinde" olan ile
birletirmeyi renir ve bylece evrenin geri kalanndan ayr olan ve
gene de yerini bu evrende bulan bir "kendi" kavramn oluturur. Ben
zer olarak, baka insanlarn derilerinin ilerine olduu gibi hayvaniara
da "kendiler" ykler. Her bir "kendi" hem evrende nedensel eylemle
ri balatyor olarak hem de onun dnda doan nedensel eylemlerin
etkileri altna dyor olarak dnlr. Sonunda dirimsiz nesnelere
daha dk ve daha mekan ik bir "kendi-lik" tr yklemeyi renir ki,
duygular, amabr ve istekler tamasa da nedensel eylemleri balatmak
iin ve onun dnda doan nedenlerin etkileri altna dmek iin belli

EK: Fizik ve Algt

1 69

bir yetenek ile donatl dr. Bu yolda uzayda (ve zamanda) birbirleri ze
rinde nedensel olarak etkide bulunabilen ayr ve srekli kendiliklerden
oluan evrenin genel bir tablosu biimlenir.
Nesnel bir dnya kavram ve evrendeki nesnelerden birine karlk
den bir zne kavram, grdmz gibi, bylece ayn admda birlikte
oluur. Ve bu aktr ki zorunludur, nk evrenin bir tr kavramsal
"harita" olarak hizmet eden ansal imgesi bu "harita" zerindeki nesne
lerden birinin gzlemcinin yerini temsil etmek zere seilmesini ge
rektirir, yle ki her bir kpda onun evrendeki zel perspektifi dikkate
alnabilsin . Baka bir deyile, tpk Minkowski izgesinin biimindeki
relativistik "harita"nn ( Blm 29 ' un sonunda tartld gibi ) onda
gzlemcinin yer, zaman, ynelim ve hz gibi etmenleri temsil edecek
birey kapsamasnn gereknesi gibi, her bir kii tarafndan yaratlan
ansal haritada da o kiinin evre ile ilikisinin karlk den bir tasarm
kapsan maldr.
Hi kukusuz ocuun evrenin ansal bir imgesini ya da haritasn yap
tn bilmesi gerekli deildir. Tersine, Piagct'nin ok iyi ortaya koyduu
gibi , kk ocuklar sk sk dncede ingelenen ya da amnsanan
ilc duyular yoluyla edimsel olarak alglanan arasnda ayrm yapnay
g bulurlar (rnein baka insanlarn zerine dnmekte olduklar
nesneleri grebildiini sanabilirlcr) . Bylece ocuk bu ansal harlay ol
gusalla edeer alacaktr. Ve bu alkanlk her yeni deneyim tarafindan
yei nletirilir, nk bir kez harita oluturulur oluturmaz tm dolaysz
alglara girerek on lan ekillendirir ve bylece deneyimin btnnn iine
ileyip ondan ayrlamaz olur. Gerekten de, iyi bilindii gibi , bireyi na
sl grdmz ona ilikin olarak bildiklerimiz zerine dayanr. (Orne
in, ar bir durum biri ak ve teki daha az ak iki yoruma konu olan
ikircimli bir tablonun durumudur. Kii ona bir kez ikinci yorum sylenir
sylcnmez, birok durumda bundan byle tabioyu balangtaki yolda
gremez. ) Bylece, yllarn geii ilc dnyay belli bir dnceler yaps
yoluyla grmeyi reniriz, yle ki daha dnmek iin zamanmz bile
olmadan her yeni deneyim e dolayszca o yapya gre tepki gsteri riz. Bu
yolda evreni tasariama ve alglamann belli yollarnn baka trl olama
yacama inanmaya balarz, geri gerekte bunlar bizim tarafmzdan
ocukluumuzda kefedilmi ve kurulmu ve o gnden bu yana ancak
belli deneyim alanlarnda uygun olacak alkanlklara dnm olsa da.
Piaget'nin almasna bu tr bir zetle tam hakkn vermek ok g
tr. Bebeklik dnemini ilgilendiren ama burada deinilmeyen pek ok
noktay ele almasnn yansra, Piaget ocuk konumay rendikten ve
az ok yetiki nler tarafndan bilindii biimiyle dnmeye baladk
tan sonra yer alan anlak gelinesini tartmaya geer. Burada, ocuun
yeni bir problemler kmesini zmesi gerekir. nk evrenin szn
ettiimiz ansal "harita" zerinde temsil edilen dolaysz algsal yapsn
dnce ve dilin yapsna evirmesi gerekmektedir. Bu srece kanl
maz olarak byk bir kanklk dzeyi elik eder ve ocuun dnceleri

1 70

zel Grelilik Kurami

ve szckleri sk sk alglamas gereken ile eliir. Gene de, adm adm,

ocuk hangi ekillerin kapal olduunu, hangi erilerin dz olduji;unu,
hangi eylerin bakalarnn iinde ya da dnda olduunu vb. bilmeyi
renir. Bunlar "yersel ya da topolojik" denilen ilikilerdir. Sonra pers
pektif olgularn kefeder (ki izdm geometrisinin arkasnda yatarlar)
ve nesnelerin byklk ve ekillerini nasl tanyacan renir, bylece
z Euklides geometrisinde toparlanan ilikiler kmesi ile tanr. Bu
srete ayrca evrenin yaps zerine dnmeyi ve baka insanlar ile
iletiim kurmay istedii zaman, ve benzer olarak dncelerini klgsal
bir soruna uygulamay istedii zaman, mantksal dnce iin gereksini
mi de renir. ( Piaget mantn balangta ocuklarn dnmesinde
yalnzca ok kk bir rol oynadn aka gsterir. ) Bylece srekli
bir geliim srecinde ocuk evren zerine bilgisini ve anlayn olu
turur, ve bunu dolayszca alglad biimiyle evrenin eitli yanlarnn
yapsna benzer bir yapy imleyen ilikili ansal imge, dnce, szel
betimleme vb. kmelerinin yardm ile yapar.
Burada ksaca ocuun nesnelerin saysnn ve onlardaki toplam z
dek niceliinin deimezlii kavramnn geliimini tartmak ama lar
m z asndan uygun olacaktr, nk bu kavramlar aktr ki fizikte te
mel bir rol oynamtr. Piaget'nin tandad gibi, konumaya yaknlarda
balam bir ocuk ilkin bir nesneler kmesindeki nesnelerin devinme
ve yeniden-dzenlenme yollarndan bamsz olarak deimez bir say
larnn olduu kavramn tamaz. Tersine, her bir kpda verili bir top
larnn bir bakasndan daha ok mu, daha az m, yoksa onunla eit mi
grnd konusunda genel bir algsal hesaplama yapar, ve balangta
eit olan iki toplann uzayda belli bir yeniden-dzenlemeden getik
ten sonra eitsiz olduklarn sylemede duraksama gsternez (stelik
nesnelerin saysnn edimsel olarak deimez kalm olmasna karn) .
Eer ocuun henz nesneler devinirken ve birbirleri ile ve gzlemci
ile ilikilerini deitirirken saylarnn deimeden sakland dnce
sini tamad olgusu gz nnde tutuhrsa, yukarda betimlenen so
nularn artc olmad grlecektir. Gerekten de, bu kavram ancak
bir dizi evrede geliir. lk olarak, ocuk kout sralarda olduu gibi yaln
iliki iinde duran nesneler arasnda bir bire-bir karlk dme ilikisini
kurmay renir. Bu karlk dme ilikisi gzden yi ter yi tmez (rnein
nesneler yeniden dzenlendii ve bundan byle sralarda d urmadklar
zaman ) ayn sayda olmay srdrdklerini dnemez. Daha sonra,
onlar yeniden karlk-dme durumuna getirmeyi renince, "tersinir
kme" dncesine benzer bir dnce oluturur, e.d. belli nesneler
kmesinin uygun ilemler yoluyla balangtaki bire-bir karlk dme
durumuna getirile bilecei dncesini retir. Bundan nesnelerin tm
zamanlarda deimez bir saysnn olduunu anlatan yeni bir kavram
ya da "ansal harita" oluturur ki, bu geriye karlk-dme durumuna
getirilebilecek trde kmeler ile ilemlerinin yapsn aslna uygun bir
yolda temsil eder. Sonra, aamal olarak, karlk dme ilikisini sala-

EK: Fizik ve Algt

1 71

yan ilemleri unutur ve nesnelerin saysn verili bir toplam k m eye ait
deimez bir zellik olarak dn r, stelik bunlar deviniyor ve yeniden
dzenleniyor olduunda bile.
Saylar bir kmenin zniii ve kalc bir zellii olarak dnme
yordam ylesine alksal olur ki , "Say nedir?" problemi ok tartma
gerektirmeyecek denli ak olarak grlr. Gene de, modern matema
tikiler bu soruyu incelemeye baladklar zaman, yapmalar gereken
ey sonuta zerinde her bir ocuun balangta kendi say kavramn
gelitirdii ilemsel temeli ortaya sermek oldu ( bylece iki kmenin
kardinal saylarnn eitliini bir kmenin saylar arasndaki bire-bir
karlk dmenin terimlerinde tanmlamaya ulatlar) . Bylece gr
rz ki ou kez en derin problemler apak grnenin incelemesinde
bulunur, nk "apak olan" sk sk yalnzca alksal olmu ve temeli
bilinten dm olan belli bir deneyim alannn deiimsiz zelliklerini
zetleyen bir kavramdr. Bylece akta olan anlamak iin sk sk daha
geni bir bak asna gemek ve bylece ilerinde belli zelliklerin de
iimsiz olarak bulunduu temel ilem, devim ve deiimleri aydnla
karmak zorunludur.
zdein ya da tzn niceliinin saknm asndan ok benzer bir
problem doar. Bylece, verili bir sv nicelii eitli ekillerdeki birok
kaba datldnda, kk ocuk yeni dalmn dolaysz alglarnda
rettii izlenimlere gre toplam su niceliinin artm ya da azalm
olduunu sylemede duraksamaz. Daha sonra, suyu ilk kaba geri ge
tirme olanan grd ve orada suyun balangtaki ilc ayn hacm
tadn anlad zaman , deimez bir sv nicelii dncesine gt
rlr. ocuun anlaynn geliiminde bu admn zorunluu aktr.
nk verili bir tzn niceliinin saklandn varsaymak iin a priori
hibir neden yoktur. Bu dnce ancak belli deneyim trlerini anlama
gereksiniminin bir sonucu olarak ortaya kar. Daha sonra, kii byle bir
dncenin gelimesinin gerekmi olduunu unutur. Dnce alksal
olur, ve en sonunda evrenin toplam niceliklerinde saltk olarak kal c
olan belli temel tzlerden yaplm olduunu varsaymak kanlmaz
grnr. O zaman , sradan deneyim dzleminde bu saltk kalcl bu
lamadmzda, onu atomik dzlemde ya da baka bir yerde kontlarz.
Saylar durumunda olduu gibi, burada da ak olan anlama aba
snda kimi ok derin sorunlar doar. Hibirey tzn kalc bir nicelii
kavramndan daha ak grnmez. Gene de, bu dnceyi daha derin
olarak anlamak iin, byle bir kavramn uygulamasn gerektirmeyen
daha geni bir balama gemeli}iz. O zaman kk ocuk rnein svy
ilk kaba geri dkme gibi belli ilemler altnda bir tr greli deiimsizlik
kefettii zaman byle kavramlarn doduunu grrz. Bylece do
laysz algnn anlalmasnda, kiinin zsel olarak grelilik kuramnda
yaplan yapmas gerektiini, saltk olarak kalc ve deimez birey kav
ramndan vazgemesi, belli ilikilerin ya da zelliklerin deimezliini
gzlemde, lmde vb. kapsanan ilemlerin geni alannda grmesi

1 72

zel Grelilik Kuram

gerektiini buluruz-ama bir yle alan ki orada koullar, balam ve

perspektif deiime urar.
O zaman, Piaget'nin almasn toparlarsak, bebein bir ak durumu
iindeki bir duyum, alg, duygu vb. btnl ile baladn, ve bunda
srekli karakteristikleri olan tannabilir bir yapnn ya hi olmadn
ya da ok kk bir lde bulunduunu anmsyoruz. Sonra anian
gelimesi bir ilemler, devimler vb. dizisi iinde doar ki, bunlar yoluyla
ocuk dnya zerine bireyler renir. zel olarak, rendikleri her
zaman bu ilem ve devimierde deiimsiz ilikiler grme yetenei ze
rine dayanr, rnein grd ve iittii vb. arasnda bir tr deiimsiz
karlk-dme ilikisi, neden ve etki arasnda deiimsiz bir iliki, gzleri
ile izlemektc olduu bir nesnenin deiimsiz bir biimi, belli deiimleri
uygun ilemler araclyla "geri almann" deiimsiz bir olana, vb. vb.
Her bir deiimsizlik trnn algs daha sonra karlk den bir ansal
imgenin geliimi (ve daha sonra rgtl dncelerin ve dilin bir ya
ps) tarafndan izlenir ki, bu imge deiimsizlik ilikilerini temsil eden
bir tr "harita" olarak ilev grr, u anlamda ki, ilemlerde ortaya seri
len zelliklere benzer deiimsiz zellikleri imler (rnein bir olanakl
yollar sonsuzluu ile ban tilanan kalc konumlar ile bir uzayn an sal
imgesi ayn yere birok deiik yol araclyla ulaabilmenin edimsel
deneyimine karlk der) . ok gemeden dolaysz alg bu "haritalar" n
yapsn stlenir, ve bundan sonra kii artk haritann yalnzca deiimsiz
olarak bulunmu olan temsil ettiinin bilincinde deildir. Tersine, harita
alglanan ile yle bir yolda iie gemeye balar ki, deneyim btnnn
kanlmaz ve zorunlu bir zellii olarak grnr, ve ylesine aktr ki
temel zelliklerini sorgulamak ok gtr.
Piaget'nin almas alg srecini anlayabilmek iin alksal duru
noktasnn tesine gitmenin zorunlu olduunu belirtir. Alksal duru
noktasnda kii az ok ansal "haritalarmzn" genel yapsal zelliklerini
dnyann tasarianabilecek tm durumlarda baka trl olamayacak
zellikleri ile kartrr. Tersine, kii alg srecimizin daha geni btn
ln bir tr ak olarak grmeye gtrlr ki , bunda greli olarak
deiimsiz belli zellikler ortaya kmtr ki, bunlar byle "haritalar"
tarafndan temsil edileceklcrdir, yle bir anlamda ki, bu haritalar by
le zelliklerin yapsn aslna bal olarak betimleyeceklerdir. Ama bu
kitapta grdmz gibi, fizikte rclativistik-olmayan bir bak asndan
relativistik bir bak asna gemede benzer bir adm ierilir. nk
bunu yapmakla uzay, zaman , ktle vb. kavramlarmz evrenin sal tk
olarak kalc ve zorunlu zelliklerini temsil ediyor olarak grmeye son
verir ve bunun yerine onlar belli aratrma alanlarnda edimsel olarak
varolan deiimsiz ilikileri anlatyor olarak grrz.

EK: Fizik ve Algt

1 73

A-3. ALGIDA DEGMSZN ROL

Piaget'nin nceki kesimde tartlan almas anlama yetisinin geliimi
nin verili bir ilemler, deiimler, devimler vb. alannda neyin deiimsiz
olduunu anlama ve bu ilikileri edimsel olarak karlalanlara benzer
yaplar imleyen uygun ansal imgeler, dnceler, szel anlatmlar, ma
tematiksel simgeler vb. araclyla kavrama yetenei zerine dayanyor
grnr. imdi alg srecinin dorudan incelemesinden gelen belli
kantlardan sz edeceiz. Bunlar bu bak asnn imiemierini gl
olarak dorular ve uygulanabilirlik alanlarn dikkate deer lde ge
ni) etir.
Algnn bir tr edilgin sre olduu konusunda ortak bir gr vardr
ki, buna gre onda yaptmz ey yalnzca duyu izlenimlerinin bize
gelmesine izin vermektir. Bunlar daha sonra btnsel yaplar olarak
toparlanr, bellekte kaydedilir, vb. Bununla birlikte, edimsel olarak yeni
incelemeler algnn, tersine, etkin bir sre olduunu aa karr ki,
btm da kii birok ey yapmaldr ve bunlarn gidiinde kendisi alglad
eye belli bir genel yap vermeye yardm eder. Hi kukusuz, bu yap
nesnel olarak dorudur, u anlamda ki sradan deneyimde karlalan
trde eylerin yapsna benzerdir. Gene de grdklerimizin byk bir
blmnn kendi bedenlerimizin ve sinir dizgelerimizin ilev grmesi
yoluyla belirlenen bir biimde dzenlenmesi ve rgtlenmesi olgusu
nun yeni deneyim alanlarnn incelemesi iin uzak erimli imiemleri
vardr-bunlar ister dolaysz algnn kendisinin alannda, isterse bilimele
olsunlar ( bilim ki, genellikle yeni alanlara ulaabilmek iin aletlerden
yardm gren algya bamldr) .
Gzlemcinin etkin rol en ak olarak dokunma alglar irdelenerek
griilebilir. Bylece, eer biri grnmeyen bir nesnenin eklini yalnzca
ona dokunarak bulmaya alrsa, nesneyi ellemesi, onu dndrmesi , ona
eitli yollarda demesi vb. gerekir. (Bu problem Gibson ve yardmclar
tarafndan ayrntl olarak irdelenmitir. 1 2)
Byle ilemlerde parmaklar, bilekler, eklemler vb. zerindek i birrysel
duyumlam seyrek olarak dikkat edilir. Tersine, kii nesnenin her naslsa
tm duyumlardaki ok karmak bir deiimden doan genel yaps n
dorudan alglar. Yapnn bu algs iki sinirsel enerji akm zerine ba
mldr-yalnzca duyumlarn yukarda deinilen ie doru akmna
deil, ama ayrca bir de elin devimlerini belirleyen da doru akma.
nk bu yapnn bilgisi da ve ie akmlar arasndaki ilikide rtktr
( rnein belli dnme, bastrma vb. devimlerine verilen karlk ta) .
O zaman aktr ki, dokunma duyusu aka ve znl olarak algla
yan zne tarafndan yerine getirilen bir tr etkin ilemler kmesinin
sonucudur. Gene de, elin devimine gtren da dnk drtler ve
duyumlar akm ya gzden kaar ya da ancak ok uzaktan ayrmsanr.
12Bkz. J. G. Gibsun, Psychological Review, 69, 477 ( 1 962) .

1 74

zel Grelilik Kuram

En gl olarak alglanan ey gerekte nesnenin kendisinin yapsdr.

Aka grnr ki kendilerine elik eden duyusal karlklar ile birlikte,
dikkate deer lde karmak ve deiken devimler akmndan beyin
ellenen nesnenin greli olarak deiimsiz bir yapsn soyutlayabilir. Bu de
iimsiz yap akur ki bireysel ilem ve duyumlarda deildir ama ancak
belli bir zaman dnemi boyunca onlarn btnlnden soyutlanabilir.
lki n kii grmede durumun temelden ayr olduunu, ve evrenin tab
losunun yalnzca edilgin olarak "ie alndn" dnebilir. Ama daha
dikkatli incelemeler grme edinnin alglayan znenin benzer bir etkin
roln ierdiini, ve kiinin grd eylerin yapsnn belli devimler
ve bu devimiere gzn verdii karlklar olan deien duyumlar arasn
daki benzer deiimsiz ilikilerden soyutlandn gsterir.
Grme iin zorunlu olan en esel devimlerden biri gzyuvarnn
srekli olarak kk ve ok hzl titreimiere uradn ve bu titreim
Ierin imgeyi kabaca gzn retinas zerindeki bitiik hcreler arasndaki
uzakla eit bir uzaklk kadar kaydrdn kefeden Ditchburn13 tarafn
dan gsterilmitir. Ek olarak, gzyuvarnn imgeyi az ok balangtaki
zeine geri getiren bir "fiske" tarafndan izlenen daha yava bir dzenli
srklenii vardr. Bir kiinin bu devimin etkilerini gidermek zere d
zenlenen aynalar yoluyla btn grme alanna bakmas deneyleri ilkin
arpk bir gr edimine ve ok gemeden gren kiinin dnyan n
duru bir imgesinin retinas zerinde odaklanmasna karn hibirey
gremernesi anlamnda grmenin tam bir bozulmasna gtrd.
Ditchburn bu fenomeni u olguya bavurarak aklamtr. Sinir hc
releri zerinde deimez bir uyan belli bir sre etkili olduu zaman ,
hcreler uyarlanr; e.d. verdikleri karlklarn gc azalma, en sonunda
alglanabilir olan n eiinin altna dme eilimine girer. Retinann
btn zerindeki k yeinlii kallnn gzyuvarnn devimlerini
gideren aynalar yoluyla deimez tutulduu koullar altnda, byle bir
uyarianma srecinin yer almas beklenir. Ditchburn 'un deneylerinde
gzlendii gibi, bu yolda grme alannda olan n arptlmas ve en
sonunda snp gitmesi aklanabilir. Bununla birlikte, normal grme
edinnde uyarianma ancak blmsel olacaktr, nk gzyuvarnn
titreimleri ve baka devimieri her zaman retina zerindeki n ka
lbnda karlk den deiimleri retiyor olacaktr. Verili bir retnal
hcreye bal sinirlerin karlklan sz konusu noktadaki k yeinli
i zerine olmaktan ok bu k yeinliinin konum ile deime yolu
zerine dayanacaktr. Bu demektir ki optik sinirin uyarlmas retina
zerindeki k kalbna deil ama dahaok deikiye uram bir kalba
karlk der ki, bunda ztlklar artar ve nesnelerin k yeinliinin
konuma bal olarak keskin bir deiim gsterdii snrlarnda gl
bir izienim retilir. Bu yolda nesnelerin anahatlar ve biimleri zerin
de onlarn ayr ve seik olarak alglanmasna gtrmeye yardm eden
1'R.W.Ditchburn, &search, 9, 466 ( 1 95 1 ) , Dptica Acta, I, 171

ve

2, 1 28 ( 1 955) .

EK: Fizik ve Alg1

1 75

bir vurgu elde edilir, bir alg ki eer gz k yeinliinin deiimlerine

olmaktan ok k yeinliinin kendisine duyarl olsayd bylesine duru
ve belirgin olmazd.
Platt1 izgilerin dzln byk bir sanlk ile ayrdetme yetenei
mizin szn ettiimiz srklenme ve "fske" devimlerine, ya da onlara
benzer devimiere bal olduu gibi ilgin bir neride bulunmutur.
imdi, Hubel ve WieseJI5 optik sinirden retina ganglion hcreleri yo
luyla beyne giden bantlar izleyerek retina zerinde ksa dorusal
ubuk dilimlerini andran belli trlerde blgelerin korteksin karlk
den hcrelerine haritaianm olduunu gstermitir. Bu haritalama
grme alannn hangi dilimlerinin izgiler olduu konusunda greli
olarak kaba ayrmlar yapma yeteneimizi aklayabilir (ve bu ayrdet
me ubuklarn genellikle retina hcreleri arasndaki uzakln birok
kat olan bir dzendeki geniliine karlk den bir sanlk ile yerine
getirilir) . te yandan, Platt'n belirttii gibi, eksiksiz dorusallkta krl
malar gzlenebilir ki, retnal imge zerinde bunlar hcreler arasndaki
uzakln yaklak olarak otuzda birine karlk der. Platt' ilgilendiren
problem bu dikkate deer sanln nasl olanakl klndn aklama
problemidir.
Platt'n nerisi gzyuvarnn devimlerinin evrimler olduunun dik
kate alnmas zerine dayanr. Retinann fovea blgesine ( e.d. ekil,
byklk vb. zerine san bir ayrdetmenin yaplacak olduu her za
man ie karan kk zeksel gr blgesi ) kout bir dzlemdeki
bir ckscnde gzyuvar kk bir evrim yaptnda, etki bu blgedeki
imgeye karlk den dorusal bir devim vermektir. Genel bir beti iin,
byle bir devim uyarnn kallnda belli bir deiiklik retecektir ki, hi
kukusuz alglanabilir olacaktr. Ama kendisi imgesinin yer deitirme
ynne kout olan dz bir izgi dilimi gibi zel bir durum iin, izgi
kendi iine kayacaktr. Buna gre , imge bu devim altnda deiimsiz
olacaktr. Platt o zaman beynin byle deiimsizlie duyarl olma gibi
bir yannn olduunu konutlar ve bununla onun dzlk zelliini ta
nmasna izin verir. 6
Aktr ki srete ayrdetine sanlnn retinann hcreleri arasnda
ki uzaklk tarafndan snrlanmas gerekmez. nk eer bir izgi dz
deilse sinirlerin uyanlma kallnda bir deiiklik retccektir. Eksiksiz
dorusalln bulunmay bir retinal hcrenin byklnden daha
kk bir blgede olsa bile bu deiiklik saptanabilir, yeter ki byle

'j. R. Platt, Principks of Self Organising Systems, yay. haz. Zopf ve von Fuerster, Per
gamon, 1 96 1 ; Information Theory in Biology, yay. haz. Yockey, Quastler ve Platzman,
Pergamon, 1 958; ve Scientific American, 202, 1 2 l , June 1 960.
"D.H.Hubel, Scientific American, 209, 54, November I 963.
16Doru izgilerin uyarianmann bir sonucu olarak grme alanndan btnyle
yitmemesi olgusu birok olanakl dzenek yoluyla aklanabi lir, rnein gzlenen
yeinlikleri zayflamaya balaynca gzyuvarnn bir "fske" ald ve bunun izgiyi
foveal blgenin yeni bir blgesine tad varsaylarak.

1 76

zel Grelilik Kuram

hcreler zerinde yer almakta olan k yeinliinin kahbndaki kk

deiimlere kar yeterli duyarlk olsun. 7
Bununla birlikte, genellikle ayn tr verileri elde etmek iin birbirini
pekitiren ya da birbirine yardm eden birok almak dzenein olmas
algnn karakteristiidir. Bylece, Hubel ve Wiesel tarafndan ortaya ko
yulduu gibi, retina zerindeki ubuk-benzeri blgelerin beynin korteks
hcrelerinin ierisine haritalanmas bize dz izgilerin kaba bir algsn
verebilir ki, daha ince ayrmlar yaplacak olduu zaman , Platt'n nerdi
i sre yoluyla tamamlanabilir. Dahas, Piaget'nin Kesim-2A'da tart
lan almasnn bir irdelemesinden karak denebilir ki, ocukluktan
balamak zere tek tek herkes hangi izgilerin dz izgiler olduunu
bilmenin belli yollarn oluturur ve bunu uzun bir zaman dnemi bo
yunca deneyim yoluyla kazanlm bir tr zgara-izgileri bellei yoluyla
yapar. Ek olarak, Held, Gibson ve bakalannn almalarnda daha ba
ka dzenekler kapsanr ve bunlar birazdan tartacaz.
Gz zerine almada vurgulamay istediimiz zsel nokta gzn
retinas zerindeki imgedeki devimler ya da deiimler olmakszn hi
bireyin alglanmad, ve bu deiikliklerin karakteristiklerinin edim
sel olarak grlen yapy belirlemede byk bir rol oynaddr. Byle
deiikliklerin yalnzca evrede doal olarak yer alan deiimierin bir
sonucu olmamas , ama (dokunma algs durumunda olduu gibi ) ay
rca gzlemcinin kendisinin duyu rgenlerindeki devimler tarafndan
da etkin olarak retilebilmesi nemlidir. Bu deiikliklerin kendileri
dikkate deer bir dzeyde alglanmaz. Alglanan greli olarak dei
imsiz bireydir, rnein bir nesnenin anahatlar ve biimi, izgilerin
dzl, eylerin byklk ve ekilleri vb. Gene de deiimsizlik imge
etkin olarak deitirilmedike alglanamaz.
Held ve yardmclan ve Gibson tarafndan yaplan deneyler8 bedenin
devimlerinin, zellikle byle devimler ve sonu olarak dnyann optik
imgesinde grlen deiimler arasndaki egdmn de optik algda
zsel bir rol oynadn aa karmtr. rnein insanlara arptc
gzlkler (ki dz izgilerin eri grlmesine neden olurlar) taktnld
ve nceden bilmedikleri bir yolda modellenmi bir odaya girmelerine
izin verildii zaman , sonunda gzlklere bal bu arptmann etki
lerini "dzel tmeyi" renirler, ve gzlerinin retinalar zerindeki dz bir
izgi imgesinde edimsel olarak bulun mas zorunlu olan erilii grmeye son
verirler. Daha sonra, gzlkleri karnca, hi olmazsa bir sre iin , dz
izgileri eri olarak grmeyi srdrrler. ( Byle bir deneyin daha ar
bir durumu bir kimsenin dnyay imgeyi tersine eviren gzlklerden
17Gzyuvarnn foveann dzlemine dik bir eksen evresinde dnleri biimde
crilii (e.d. kk bir yay blgesinde hibir erilik deiiminin olmamas ) tanmada
karlk den bir yolda san bir srece izin verecektir.
1"Bu deneyierin bir tartmas iin bkz. R. Held ve S.J. Freedman , Science, 142, 455
( 1 963) ; Psychology, A Study ofScience, S. Koch (yay. haz. ) , McGraw-Hill, New York, 1 959,
s. 456; R. Held ve J. Rekosh, Science, 1 4 1 , 722 ( 1 963) .

EK: Fizik ve Alg

1 77

grmesini salamaktr. Bir sre sonra doru yan yukanda grr, ama
gzl karnca bir sre iin yine yukany aada grmeyi srdrr. )
B u deneyierin ilgin yan b i r d z izgiye karlk den eyi "yeni
den renme"nin ok gl olarak bedeni etkin olarak devi ndirme
yetenei zerine dayanmasdr. Bylece evrede zgrce yryebilen
insanlar grlerini gzlklerine olduka hzl ayarlayabilirken, ede
er devi mieri edilgin olarak iskemicierde yerine getirenler ya hibir
zaman bunu yapmay renemez ya da byle renmede ok daha az
etkili olur. Bylece aktr ki zsel olan ey yalnzca gzdeki imgenin
devimden kaynaklanan uygun deiikliklerinin olmas deil, ama ayrca
bu deiikliklerden bir blmnn alglayan zne tarafndan etkin ola
rak retilmesidir. Baka bir deyile, dokunma algs durumunda olduu
gibi, kiinin edimsel olarak grd her naslsa grlen eydeki bir
deiiklikler kmesinden deiimsiz olann soyutlanmas yoluyla be
lirlenir, ve bu deiiklik en azndan blmsel olarak gzlem srecinin
kendisinin zsel bir yan olarak retilmitir.
Yukardaki deneyde usauygun bir yolda varsaylabilir ki devimler ile
erken ocuklukta balayan deneyimler yoluyla (Piaget'nin almasnda
tartld gibi) , herkesin daha imdiden bedensel devimlerinin ierisi
ne kurulu bir tr Euklides yaps vardr. Gzler kapal olmak zere bir
odann kenarna yrmeye alma yoluyla dorulayabildiimiz dzeye
dek, sinir dizgemizde yolumuzun doruluuna, dnme miktarna vb.
ilikin bir bilgiyi bedenimizdeki tm deien devim ve duyumlardan
soytlamamz olanakl klan bir tr yetenek ya da beceri var grnr.
Normal grte ( arp tc gzlkler olmaksz n) kii byle mekanik
olarak duyumsanan bir dz izgi boyunca yrrken gzlerin retinas
zerindeki imge (hi olmazsa yaklak olarak) bir izdrnsel diinrne
urar ki , bunda betilerin grnrdeki ekilleri deiir, ama dz izgiler
dz izgilere dntrlr. yleyse kii dz bir izgi zerinde yrrken,
devim yn nn deii msizlii zerine mekanik olarak tretilen bilgi
ona kar lk den ve grme alanndaki izgilerin izdmsel dn
mnden soyulanan optik bilgi tarafndan imlenen ey ile anlama
iinde olacaktr. Bununla birlikte, kii arptc gzlkler taknca, meka
nik olarak dz bir izgide yrme olarak duyumsanan ey optik olarak
eri bir izgide )iirme olarak duyumsanacaktr. Bylece grlen ey ve
dokunma, devim, kinestetik duyumlar vb. yoluyla alglanan ey arasnda
bir eliki vardr. O zaman yle grnr ki, bilin dzleminin altnda,
beyin ve sinir dizgesi edimsel olarak dz bir izgiyi ne)in oluturduuna
ilikin eitli nsavlan snayarak bu elikiyi zmeye almaktadr. '''
Grlen ve mekanik olarak duyumsanan arasndaki elikiyi kaldran
bir nsav bulunduu zaman , bu nsav bir bakma algladmz yapda
dorudan doruya cisimselletirilir. yleyse, arptc mercekler takan
19 rnein Platt beynin gzyuvarnn retinaya koul ve dik bir eksen evresindeki
evrimlerinin yeni bir bileimini bulabileceini ileri srmtr. Bunlar mekanik olarak
duyumsanan doru izgiler ilto tutarl olarak egdml klnabilir.

1 78

6zel Grelilik Kuram

bir kii sonunda optik olarak eri bir izgiyi mekanik olarak dz bir iz
giyi duyurnsad koullar altnda alglamaya son verir, ama tersine ayn
dz izgiyi grmeye ve duyumsamaya balar ( Piagct'nin nceki kesimde
tartlan almasnda ocuun grd, iittii, yakalad vb. arasnda
deiimsiz bir karlk-dmeyi alglamay renmesi gibi . )
Ditchburn , Hubel v e Wiesel ' i n , v e Platt'n almalarnn tartma
snda daha nce optik sinirin gzn retinasnn zerindeki imgenin
yal n bir "clem"ini iletmcdiini, ama dahaok ztlklar arttrarak ve
izgilerin ve byle baka bctilerin bulunu ya da bulunmayma duyarl
olarak belli yapsal zellikleri vurgulama eiliminde olduunu grdk.
Bununla birlikte, Hcld ve Gibson ' n almalarndan aka grld
gibi edimsel olarak algladmz tablo verili bir hpda gzn retinas
zerinde bile olmayan, ama belli bir zaman dnemi boyunca gzlenen
ilikilerin yardmyla saptanan yapsal zellikler kapsar.
Alglanan tablo yleyse yalnzca kpsal duyu izlcnimlcrimizin bir
imgesi ya da yansmas deil, ama tersine bir tr "i grn"tc ayrm
sadmz srekli-deien (-boyutlu) bir kuruluma gtren karmak
bir srecin sonucudur. Bu kurulum alglayan znenin kendisi tarafn
dan etkin olarak retilen bir devimler kmesi ve duyusal "girdiler"inin
btnlnde ortaya kan deiimler arasndaki i likide deiimsiz
olann soyutlamas zerine dayanr. Byle bir kurulum sonuta kiinin
sz konusu evre ile genel deneyiminin gzlenen deiimsiz zellikleri
ile badaahilir bir tr "nsav" olarak ilev grr. ( rnein, dz bir
izginin algs bu izgi ile ilikilerde dcneyimlencn optik, mekanik ve
baka deiimlerde deiimsiz olan zerine bir nsava karlk der
bu deiimler kiinin izgi ilc algsal karlamalarnda yaplm olan
devimierin bir sonucu olmak zere . )
Yalnzca kurulum sreci yukarda betinlendii gibi dcvim v e duyu
alglar arasndaki deiimsiz ilikilerin soyutlamas zerine dayanmakla
kalmaz, ama alglayan zne tarafndan bilinen herey zerine de dayanr.
rnein, eer bir kimse bir harfe duru ve seik bir gr iin biraz fazla
byik bir uzaklktan bakarsa, biimi ok bulank olan ve kolay seileme
yen birey grecektir. Ama eer harfin ne olduu kendisine sylenirse,
imgesi birdenbire greli olarak byk bir durulukta grnecektir. Ya
da, almak olarak, olduka karmak motifli bir hal zerine kk bir
metal para drdnde genellikle onun gzden yittiini bulacaktr.
Sonra, eer yansyan n bir parltsn yakalarsa, yitirdiini bildii para
birden algsnda kendini gsterecektir. mges tm zaman boyunca reti
nas zerinde olmu olmaldr, ama yansyan panlt zerinde hibirey
olmayan bir halnn algs ile eliineeye ve ayrca bildii yitik paray
dndrnceyc dek para algnn "i grn"ne girmemitir.
0
Gibson2 algnn yukarda betimlencn genel zelliklerini daha te
ortaya koyan byk bir sayda deneyi be tim! cr. Derinlik algsnda, ya da

2"J. G. Gibson ve E. J Gibson,joumal oJExperimental Psychology, 54, 1 29 ( 1 957) .

EK: Fizik ve Algt

1 79

dnyann -boyutlu karakterinde iki gz ile gr ilgili etmenlerden

yalnzca biridir. Bir baka nemli etmen tam olarak eylerin biz devinir
ken deimekte olan optik grndr. Bylece yrrken yaklamakta
olduumuz bir nesnenin i mgesi byr. Nesne ne denli yaknlarsa,
grnrdeki bykl o denli hzl deiir. Bu yolda (ve ayrca r
nein glgelerin yeri, uzak nesnelerin greli olarak puslu grnmesi
vb. gibi baka birok yolda) , beyin gr izgisi boyunca uzanan bo
yutta nesnelerin uzaklklarn ilgilendiren bilgiyi soyutlayabilir. Byle
bilgi temeli zerinde, srekli olarak daha nce betimlenen yolda, e.d.
deiimsiz olana ilikin eitli "nsavlar" getirerek, alglanann alann
"kurmaktadr." rnein eer biri bireyin uzakln yanl yarglarsa,
bykln de yanl yarglayacaktr. Biri yrrken nesnenin grnr
deki bykln uzakl zerine yargmz tarafndan imlenen yolda
deitirmediini duyumsayabilir. Birdenbire, alg alannda nesneyi gr
menin yeni bilgi ile tutarl olan ayr bir yolu grnecektir.
O zaman alg alannda edimsel olarak grnen eyin, hi olmazsa kii
greli olarak durgun bireyi grmekte iken, byklk, ekil ve uzaysal
ilikilerinde deiimsiz olarak grlen eylerin bir yap, dzen ve rgt
lenii olduunu grrz. " grn"teki bu kurulum yle bir doa
dadr ki, deiimsiz olduu saylts yalnzca imdiki optik grnn
deil ama grnnde gemi devimierin bir sonucu olarak deneyim
lenen bakalamlan da aklar, tpk onun hakknda bildiimiz ya da
bildiimizi dndmz hereyi olduu gibi. Her bir kpda byle bir
kurulumun geici bir karakteri vardr, u anlamda ki, eer imiedii ey
daha sonraki deneyimlerde sonutaki devimlere, yoklamalara, snama
lara vb. elik eden elikilere gtrrse deiimlere urayabilir. Burada,
alglayan znenin etkin devimlerinin zsel bir roln grrz, nk
bunlar yoluyladr ki algnn "i grn"nde yrrlkteki "nsavlar"
her zaman snanmakta, dzeltilmekte, deitirilmektedir vb.
Bu noktaya dek yalnzca alglayan bir znenin greli olarak statik bir
evrede devinmektc olduu durumu irdeledik. Eer evresinde de de
vimler yer alyorsa, o zaman gzlenen deiimierin hangilerinin gzlem
cinin devimlerine bal olduunu ve hangilerinin evrede olanlarn de
vimlerine bal olduunu bilme gibi ek bir problem doar. Bu problem
sonuta daha yksek dzenden bir deiimsiz tipini, e.d. greli olarak
deiimsiz bir devim durumunu soyutlama yetenei tarafndan ele alnr.
Genel olarak konuursak, bir kimse evresinde devinirken beyni bu
devimierin bir sonucu olarak nemli lde deimeyen zellikleri ay
rmsamaya (byk lde bilinsiz olarak) balar. Bunlar uzak ve greli
olarak duraan bir arkatasar olarak ele alnr ki, baka devimler onlara
kar alglanabilir. Hi kukusuz, bir kii yrrken , ban evirirken vb.
daha yakn nesneler grnrdeki byklklerini, ekillerini vb. dizgesel
bir yolda dikkate deer lde deitirir. yle grnr ki, beyin yakn
evredeki byle grnrde devim ve deiimlere kar--zellikle bunlar
alglayan znenin kendisi tarafndan retilen devimler ilc egdml

1 80

zel Grelilik Kuram1

klnd zaman-duyarl olma yeteneini gelitirmitir. Bu alglanan

eyin alannda kendiliinden doan devimierin dlanmasna izin verir,
yle ki "i grn"n kurulumu onda alglayan znenin kendisinin de
viniyor olarak grnd genel olarak statik bir dnyaya karlk der.
Bu nedenle, bir kii bir odada dolarken oday deviniyor, evresinde d
nyor ve eklini deitiriyor vb. olarak duyumsamaz. Dahaok, alglam
olduklarndaki tm deiiklikleri aklayacak bir yolda oday duraan
ve kendini deviniyor olarak alglar. Ama eer rnein i kulaktaki ince
den).ie dzenei bir zarara uramsa, bundan byle mekanik alglarn
optik alglar ile egdml klamaz. O zaman ba dnmesi duyabilir,
ve dnyann onun evresinde dndn duyumsayabilir. Bu iki alg
kipi arasndaki ayrm onu deneyimlemi olan herkes iin ok arpcdr.
Alglayan znenin deviminin ortadan kaldrlmas temelinde, beyin o
zaman sonraki soyutlama dzlemine geebilir ve burada duraan ola
rak alglanan bir arkatasara kar grme alannn belli bir blmnn
devimini duyumsar. En yaln durum verili bir nesne yalnzca uzayda bir
yer deiimine ve belki de ayrca bir evrime urad zaman doar. Bu
durumda kii nesneyi edimsel olarak deimez bir byklk ve ekil
tayor olarak alglayabilir ve bunu nesnenin retinas zerindeki imge
sinin tm zaman boyunca deimekte olmas olgusuna karn yapabilir.
Bu alg byle bir nesneyi sz konusu nesnenin her biri hafife ayr
bir konumda olan "dingin" resimlerinin bir dizisi olarak olmaktan ok
belli bir devirn durumuna iye olarak grme yetenei ile ayrlnamacasna
baldr. Sanki beyin devinen bir nesnenin deimez bir ekil tayor
olarak grlebilmesini salayan e-devimli bir gnderme ats olutu
rabiliyormu gibidir. Bu yolda, beyin kurulum srecinde belli bir devim
durumunu soyutlama yeteneini kapsyor grnr ki, verili bir ekilde
olan bir nesne saylts altnda, bu yetenek belli bir zaman dnemi bo
yunca nesnenin grnnde alglanan deiimler ile badaabilirdir.
Hi kukusuz o zaman bu yolda aklanamayacak daha te deiim
trleri olacaktr (rnein bir nesne edimsel olarak byyebilir, biimini
deitirebilir vb. ) . Bunlarn sz konusu nesnedeki daha ince i deiim
Ierin terimlerinde alglanmas gerekecektir.
Devimin nasl algland sorunu tam olarak zlm olmaktan uzak
tr. Gene de daha imdiden aktr ki byle bir alg yalnzca verili bir k
pdaki "duyu izlenimleri" zerine dayandrlamaz. Tersine, algladmz
"i grn" belli yapsal zelliklere anlatm verir ki, bunlar yalnzca do
laysz duyumlardan soyutlamalar zerine deil ama daha erken alglarn
az ok geni bir kmesi zerine bir dizi soyutlama zerine de dayanr.
Gerekten de, byle bir soyutlamalar dizisi olmakszn bir dnyay iyi
tanml bir dzen, rgtleni, yap vb. tayor olarak gremezdik. Gide
rek statik bir evre bile etkili olarak "i grn"te geici ve hipotetik
bir yap olarak sunulur ki, deiimsiz olarak varsayldnda, alglayan
znenin kendisinin rettii devimierde bu evre ile yaad deien
deneyimler ile badaahilir olacaktr. Ve kendisi deimekte olan bir

EK: Fizik ve Alg1

1 81

evre "i grn"te paralannn deiimsiz devim dummlannn terim

lerinde anlatlan bir yap olarak sunulur ki, alglayan znenin devimieri
tarafndan aklanmayan daha nceki deien deneyimleri aklar.
Gzlemciye ya da evrenin eitli paralanna devimierin yklenmesin
de de bir ikircim doabilir. Bylece, eer bir kii devinmeyen bir trende
oturuyor ve devi nen bir baka treni pencereden gzlyorsa, kendini
deviniyor olarak algladn bulabilir, ve giderek fiziksel ( kinestetik)
devim duyumlan bile yaayabilir. Ama trenin beklenen sarslma ve tit
reimlerini duyumsayamad zaman , daha dikkatle bakmaya balar, ve
ok gemeden evrede teki trenin devindiini ve kendisinin dingin
liktc olduunu dndren daha te ipular grebilir. Birden dnyay
alglama kipi deiir. Bu olgu dnya zerine alglanmzn nasl belli bir
durum ile bant iinde deneyimiediimiz herey ile badaahilir olan
bir nsav iin aratrma zerine dayal "i grn"teki bir kurulum ol
duunun arpc bir tantdr. Bylece salt gzlerimizin nnde olan al
glamayz. Onu ilerin hangi deiimsiz durumunun (ki df>iimsiz devim
durumlarn ierebilir) ona gtren dolaysz deneyimi ve daha nceki
deneyimlerin geni bir erimini aklayaca konusundaki soyutlamalar
yoluyla rgtlenmi ve yaplandrlm olarak alglarz.
Yukarda betimlenen trde sonular Gibson ' 21 algy neyin olutur
duu konusunda yeni bir kavram ncrmeye gtrd. Gibson algnn
yalnzca gzlemci tarafndan salanan ilkeler yoluyla rg tlenmi ve
yaplatrlm duyu izienimlerini edilgin olarak toplamaktan olutuu
dncesinin bir yana atlmas iin gereksinimi vurgular. Gerekten
de, yaltlm duyu izlenimleri edimsel alg srecinde herhangi bir
nemli rol oynamayan ar lde yksek bir soyutlama d ziemi ola
rak grnr. Bunun yerine, dorudan doruya evremizin kendisinin
yapsna duyarlyzdr. Buna gre, son zmlemede gzlemci alglar
nn yapsn salamaktan ok onu soyut/ar. Ya da Gibson 'n kendisinin
bu noktay belirttii gibi, evremizin yaps alglad mz eyi (ayrm
samamzda bulunan "i grn " teki kurulumu) douran uyandr.
rnein, optik alg asndan Gibson her bir uzay blgesi iinden tm
ynlerde bir k nlan sonsuz! uunun getiini belirtir. Bu k nlan
rtk olarak evrenin yapsna ilikin olarak grme yoluyla elde edebildi
imiz tm verileri kapsar.22 Ama belli bir konumda duraanlam bir
gz bu verileri soyutlayamaz. Birok yolda devinmeli, ve bu devimierin
en azndan bir paras gzlemcinin kendisi tarafndan retilmelidir,
nk ( ilkin Held ve yardmclar tarafndan ortaya koyulduu gibi)
yapsal veriler balca bu devimiere neden olan darya ynelik sinirsel
uyarlar ve onlardan doan ieriye ynelik sinirsel uyarlar arasndaki
deiimsiz ilikilerden soyutlanr.
Gibson algda zamann rol asndan bir dizi ilgili soru getirir. r2 .G.Gibson, Arnerican Psychologist, 15, 694 ( 1 960) .
22Ayn ilke benzer radyo dalgalar kmesi yoluyla btn evrenin yaps ile (bir ba
kma) deme duruda olan radyo teleskop iin de geerlidir.

1 82

6zel G6relilik Kurami

nein tipik bir soru udur: 'Tikel bir uyar ne zaman bir sona gelir?"
Bu soruna bakmann eski yolu "aldatc imdi/specious present " denilen
eye bavurmaktr. E deyile, "aldatc bir yolda" tek bir kp olarak
yaanan ve saniyenin onda biri dzeninde olan bir zaman aralnn
olduu dnlr ve bu insanlarn ondan daha ksa zamanlarda yer
alan deiimleri aka ayrdedemiyor grndkleri anlamnda alnr.
Bu dnceden tm alglarmzn i lkede zamanda benzersiz olarak d
zenlendii sonucunun kt ve bunun saniyenin yaklak onda biri
kadar bir doruluk ierisinde olduu kabul edilir. Buna karn , Gibson
alg srecinin zsel zelliklerini bu yolda byle bir zaman dzenine
bavurarak anlamaya almann bir karklk kayna olduunu d
ndren sorular getirir.
Gibson'n alglarn yukarda betimlenen yaln zaman dzenini niin
sorgularln anlamak iin, herhangi bir yolda belirgin olarak kpsal
duyumlar alglamadmz anmsayalm. Dahaok, bunlardan soyutla
nan genel bir yapy, aka belli bir zaman dnemi boyunca kurulmu
bir yapy alglarz. Daha nce rnein optik alg ile bant iinde belli
bir zaman boyunca elde edilen ipularnn verili bir kpda biraraya
gelebileceini ve alglanan eyin yeni bir yapsn ortaya karabilece
ini grdk. Bu yeni yapnn alnan en son ipucu zerine dayandn
sylemek aka anlamsz olacaktr. Tersine, yap ipularnn btn bir
kmesi zerine dayanr. Bu demektir ki, alglarmza verili bir uyar
ayrdedilebilecek en kk zaman aralna kstl deildir. Tersine, de
nebilir ki ok kimi uyarlar daha uzun aralklar boyunca yer alr.
Mzikte uyarlarn zellii ok daha ak olarak grlr. Bir melodiyi
dinlediimiz srada, her bir yeni nota gelirken daha nce iitilen nota
lar anlkta yinelerneyi srdrr. Bu srete bir mzik paras belli bir
kpda birdenbire anlalabilir (e.d. btnsel yap alglanabilir) . Ama
aktr ki alnan en son nota byle bir anlayn biricik temeli deildir.
Tersine, anlkta notalarn btn yaps yanklanr. Bu notalarn zaman
dzenlerine kstl olmayan ok yanl ilikileri vardr. Bu ilikileri anla
mak mzii anlamaya zseldir. Mziin zsel ieriini mziin zaman
dzeninin terimlerinde grme abas o zaman probleme karklk ya
ratma eiliminde olan ar dar bir bak yoluna gtrebilir.
Benzer bir yolda dizemin nasl algland problemi irdelenebilir.
Herhangi bir kpda iitilecek tek bir vuru vardr. Ama tek bir vuru
bir dizem deildir. Aktr ki dizem algsn oluturan ey tm de belli
bir iliki iinde olmak zere btn vurular kmesinin anlkta yank
lanmasdr. Bir dizem oluturan uyar o zaman yalnzca tek bir zaman
kps ile ilgili olamaz. Bylece algnn zsel zelliklerinin her zaman
bir zaman dzeni iinde alglanan eylerin dizilmesi yoluyla anlalna
yacan grmek nemli grnr.
Gerekten de, birok durumda alglanan eyin verili bir zellii iin
benzersiz bir zaman kps saptamak olanakl deildir. Bir mzik par
asn dinlerken kii birok saniye zerine kurulu olan bir dizemi, ay-

EK: Fizik ve Alg1

1 83

nnsanmas bir dakikay ya da daha ounu gerektirebilen bir temay

dinliyor olabilir, ve bir kronometreye bakyor ve kol un belki de belli bir
saniye kesrini belirten devimlerini gryor olabilir. Biri "imdi" derken,
bununla ne demek ister? Saatin zerindeki kolun belli bir konumu
nun algsna, dizemin belli bir parasnn algsna, temann belli bir
parasnn algsna m, yoksa belki de baka bireye mi gndermede
bulunmaktadr?
O zaman yle grnr ki, kiinin alglarnn btnln tek bir
benzersiz zaman dzeninde dzenleme abas karkla ve samala
gtryor olmaldr. Belli alglar byle dzenlenebilir ( rnein saatin
gstergesi zerindeki kolu grmeye benzer olanlar) . Ama alg sre
cini daha geni bir balamda anlamak iin, alglanan yaplarn byle
bir zaman dzeni ile alldk tasarmlarmzn bizi dnmeye gt
rebilecei denli kat bir yolda ilikili olmadn grmeliyiz. Ornein
bugnn alglarnn dnn olaylar ile ok gl bir iliki iinde olma
mas anlamnda gevek bir zaman dzeni vardr (geri o alglar henz
bizde "yanklanyor" ve imdiki alglar ekillcndirmeye yardm ediyor
olsa da) . Gene de her bir algnn birbiri ile daha nce, daha sonra ya
da ezamanl ("aldatc imdi" dnemi ierisinde) olarak benzersiz bir
yolda sral olduu biimindeki kat anlay bir tr karkla gtryor
grnr ve bu durum onun byk olaslkla edimsel alg olgular ile
ok az ilgisinin olduunu belirtir.
Belki de olaylarn zaman dzenini bir srecin anlalnasna temel
olarak grme giriiminin algya uyguland zaman yol at karkla
benzer bir tip karklkta sonlandn gsteren yaln fiziksel bir prob
lem rneini irdelemek retici olabilir. Tartmamz uruna varsaya
lm ki Mars'ta varlklar olsun ve Yeryznden gelen radyo sinyallerini
incelemekle ilgileniyor olsunlar. Televizyon sinyallerini gzlernlemeye
baladklar zaman eer bu sinyalierin zsel ilkesinin onlarn zaman
dzenini belirleyen bir tr ilikiler forml ya da kmesi olduunu
varsayacak olurlarsa onlardan ok fazla anlam karamayacaklardr.
Sinyaller gerekte ancak btn resimlerin bir dizisinde kken aldklar
ve bunlarn daha sonra dizgesel olarak vurularn bir zaman dizisine
evrildi i saptand zaman doru olarak anlalabilir. Vurular n edim
sel dzenini yneten ilkeler yleyse radyo sinyallerinde alnan zaman
dzeninin uzaysal yapsndan ok ayr bir uzaysal yapnn terimlerinde
kavranacaktr. Ya da, baka bir yolda anlatrsak, sinyaZterin dzeni zsel
olarak zaman dzeni ile ilikili deildir. Benzer bir yolda, alg srecimizin
yaps da zsel olarak hipotetik bir kplar dizisi ile ilikili olmayabilir,
ama "aldatc imdi"nin dneminin ok tesine uzanan uygun zaman
aralklar boyunca alnan eyin ( televizyon sinyal gibi ) btnletiril
mesini ilgilendiren ok ayr trden ilkeler zerine dayanyor olabilir.
Eer verili bir alg byle genilemi zaman dnemleri boyunca gelen
eyleri btnletiriyorsa, bu bellein algladmz eyin genel yaps
n belirleyen ana etmen olduu anlamna m gelir? ( Bellek rnein

1 84

zel Grelilik Kuramt

yaklak olarak gemite yaanm olan duyum, olay ve nesneleri vb.

anrusama yetisi olarak alnmak zere . ) Gibson alglarmzdaki yapnn
balca bellekten geldii dncesini kabul etmez, geri hi kukusuz
anlarn byle alglar ekillendirmede aka belli bir etkileri olsa da.
Ana srecin birinin alglad eye "uyumlanma/att unement " dedii ey
olduunu ileri srer. Bylece, kii tandk olmayan yeni birey grnce
ilkin bulank olarak yalnzca bir ka genel yapsal zellii alglar. Sonra
bakt ile iliki iinde devinirken ve belki de ayrca onu yoklarkcn ,
yapnn ayrn tlarndan daha ounu soyutlamaya balar, v e alglar
keskinleir. Belki de bu sre bir tr beceriye benzetilebilir-bir beceri
ki o da yalnzca kazan lmasn salayan tm adnlarn bellei zerine
dayanmaz.
Hem alg durumunda hem de bir beceri gelitirme durumunda kii
evresini etkin olarak yle bir yolda karsna almaldr ki , da giden
sinir drtlerini ie gidenler ilc egdml klmaldr. Bir sonu olarak
evresinin yaps bir bakma aamal olarak da giden drtlerine katlr
ve bylece evresine doru trde bir karl nasl vereceini renir.
Bir beceriyi renmeye gelince , bunun nasl olduu aktr. Ama bir
anlamda her tr eyin algs da bir beceridir, nk bir kiinin evreyi
e tkin olarak o evrenin yaps nn ortaya serilmesi iin uygun olan de
vinler ile karlamasn gerektirir. (Bu olgu da eer algnn salt edilgin
bir sorun olduu biimindeki alksal kanmz olmasayd ak olurdu. )
Eer eylerin yapsn kendimizi "uyumlama" yoluyla reniyorsak,
evrenin yaps ayrmsana yeteneimizin ok genel zelliklerinin bir
ok durumda geriye erken ocuklukta renilni olan eylere gidecek
olmas ak grnr. Burada alg srecinin incelemeleri Piaget'nin n
ceki kesimde tartlan almas ile balanabilir. nk orada bebein
nasl snrl bir doutan tepkelcr kmesi ilc baladm grdk. Bunlar
"dngsel tepkeler"e gelitiinde, bebek alg nn en temel zelliini,
c.d. da ve ie giden sinir drtiileri arasndaki bir ilikiye, alglanacak
olan eyin karakteristii olan ilikiye duyarl olma yeteneini kazanm
tr. Bundan sonra byle ilikilerden genel yapsnda deiimsiz olan
soyutlayarak kendini adm adm evresine "uyumlana" yeteneindcdir.
Bunu yapnakla uzay, zaman, nedensellik kavramlarn, evrenin kalc
nesnelere (ki bunlardan biri kendisidir) blnmesi ni, kalc tz kav
ramn, nesnelerin kalc say larn vb. oluturur. Tm bu kavramlar
ayrmsadmz "i grn"te grnen eyin yapsn ckillencli rmeye
yardm etmeleri anlamnda al6r dokusuna rldr. Bylece yeni birey
ile karlat m z zaman kendimizi yeni yap trlerine "uyumlama" ye
teneinde olmamza karn, yle grnr ki yukarda betimlenen trdc
belli genel yapsal zellikler vardr ki, ilkin ocuklukta renilmilerdir
ve algladmz hereyde bulunurlar.
Btnsel alg srecinin toplam ya da genel yaps yalnzca bebeklikten
geliiminin bak asndan grlebilmekle kalmaz, ama ayrca doru
dan doruya yetikinde de aratrlabilir. Byle incelemeler Hebb ve

EK: Fizik ve Algt

1 85

yardmclar3 tarafndan bireylerin alglanacak ok az ey kapsayan ya

da hibirey kapsamayan evrelerde yahulmas yoluyla yaplmtr. Byle
ar yah ulma durumlar insanlarn grecek ya da itecek hibireyin
olmamas ve elierin hibireye dokunmamak zere rtlmesi kouluyla
rahat bir scakhktaki su tankiarna koyuimalarn da kapsyordu. Byle
bir ileme gnll olacak denli dayankl bireyler bir sre sonra alg
alannn deineye baladn buldular. Sannlar ve kendiliinden do
an baska alglar, ayrca zamann ayrmsanmasnda arpklklar gide
rek skiamaya balad. Son unda, yaltlmlktan karldklarnda bu
insanlarn yalnzca duygularnda deil ama alglama yeten eklerinde
de dikkate deer bir dzeyde genel ynelim bozukluuna urarlklar
bulundu. rnein sk sk nesnelerin ekilleri ni aka gremedikle
ri, giderek biimlerini bile deimez olarak gremedikleri anlald.
Gerekte yle birey olmazken renklerin deitiini grdler, vb. vb.
(Zamanla normal alg hi kukusuz yeniden kazanld. )
B u deneyierin sonularn ayr ntda anlamak olduka gt, ama bir
btn olarak imiemleri erken ocukluktan balayarak beyinde yerleen
"uyumlanm alar" zerinde ileyecekleri uygun yapl evre olmad n
da dalna eiliminde idiler. Eer bu uyumlan nalar tipik evrenizi
karlamada gerehinilen belli beceri trlerine benzetirsek, o zaman
belki de kllanlmadklar zaman bozulmalar btnyle beklenme
dik birey deildir. Ama daha da artc olan ey bir yaam boyu nca
kazanlan byle "becerilerin" bozulmasnn ar lde yksek hzdr.
Bunu aklama amacrla beyi n iin zerinde ilemde bulunaca bir
dsal evre olmadnda isel evre zerinde, e.d. sinir dizgesinin ken
disinele kendiliinden retilen drtler zerinde almaya balad
gr nerildi. Ama bu drttiler edimsel olarak bizim iin anlalr
olan iyi tanml birer yap tayor gnmez. Bylece ya varolmayan ya
da edimsel olarak deneyi yapan insanlar iin anlalmaz olan bir yapya
"uyunlannak" iin etkin abada bir yaam sresi boyunca kurulan eski
ayarlar karr ve bozulur.
Yukandaki nsav insanlar uzun bir sre boyunca deien bir rasgele
(yaplandrlmam) benekler kalbn gstere n bir televizyon ekran
na baktrna deneyleri taraf ndan belli bir dzeye dek dorulanmtr.
Algda bir ynelim-bozukluunun gelitii bulundu ki, znelerin yal
tllmasn kapsayan deneylerde grlene benziyordu. Bylece kendini
genel evresinde varolmayan ya da anlalnayan bir yapya ayarlama
abasnda, beynin insanlar n genellikle iinde yaadklar n ormal evre
iin uygun olan eski yapsal "uyumlannas"nn bozulnaya balad ileri
srlebildi .
Bu deneyierin imiemleri olduka rahatsz edici olacak denli uzak
erimlidir. Gene de, btnnde grlebilir ki, daha nce Piage t ' n i n
"'Bkz. R . H e ld v e S. J. Freedn on tarafndan yaplan arat rma, Srienre, 1 42, 455
( 1 963) ; ayrca Symposium on Sensory Dcprivation, TheJournal ofNn-vnus and Mntal
Diseases, No. l , Janary 1 96 1 .

1 86

zel Grelilik Kurami

almasnda ve bu kesimde zetleneo sonularda imlenen eyleri daha

ileri gtrme eilimindedirler. nk tm bunlarda grdk ki algda
bir devim reten bir da giden sinir drts bulunur ve buna karlk
olarak egdml bir ie giden duyumlar kmesi vardr. Bu sinir dr
tlerinde deiimsiz bir ilikiyi soyutlama yetenei 'entellektel alg ' nn
[ intelligent perception] temelinde yatan ey olarak grnr. nk "i
grn"te bulunan yap da giden devimierin ve ie giden duyumlarn
ilikisinde deiimsiz olan aklama gereksinimi tarafndan belirlenir.
Bu yolda, alglayan zne yalnzca her zaman evresini renmekle kal
maz ama ayrca kendini deitirir. Baka bir deyile, evresinin genel ya
psnn belli bir yansmas kiinin sinir dizgesi ierisine yaplanr. Genel
evresi bylece daha imdiden sinir dizgesi ierisinde kurulan eyden
yap asndan ok ayr olmad srece , evrenin yeni zelliklerine
"uyum lan ma" yoluyla ayarlamalar yapabilir. Ama byle alglanabilir bir
yapdan yoksun bir evrede, yle grnr ki ya varolmayan ya da eer
varsa alglayan znenin kavrama yeteneinin tesinde olan zellikler
tayan bir yap iin arayta bu ayarlamann yitmesi ynnde bir eilim
vardr.
Bu sonular bizi geriye ilk kez Kant tarafndan formle edilen eski
soruya, evreni uzayda ve zamanda ve nedensel ilikiler yoluyla vb. d
zenli ve yapl olarak genel ayrrusama kipimizin nesnel olarak evrenin
doasna m znl olduu , yoksa bizim kendi anlklarmz tarafndan
m dayatld sorusuna gtrr. Kant bu genel ilkelerin anla znl
bir tr a priori bilgi oluturduunu ve bunun ne olursa olsun herhangi
bir anlalabilir deneyim iin zorunlu bir nkoul olduunu, ama "ken
dilerinde eyler"in bir zellikleri olmayabileceini nerdi.
yle grnr ki Kan'n nerisi belli bakmlardan doru, ama sorunu
ok fazla dar bir erevede irdelemesinde temel olarak yanlt. Verili
herhangi bir kpda yeni deneyimi beyinde tikel bir yapsal "ayarlama"
ile karladmz ve bunun dnyann anlalabilir yanlarnn algs iin
zorunlu bir koul olduu hi kukusuz dorudur. Bu "uyumlanma" her
bir kpda eylerin uzayda rgtl, nedensel olarak ilikili, yaln olarak
dzenli bir zaman dizisinde deimekte olan vb. az ok deimez bir
kmesini grme yeteneimizden sorumludur. Algdan uzun sreli bir
yaltlma yoluyla ya da grlebilir yaps olmayan bir evrenin algs yo
luyla bu "uyumlanma" bozulunca, o zaman yukarda deinilen deneyler
gerekten de bir evrenin saptanabilir deneyimleome srecine ciddi
bir karma olduunu gsterir.
te yandan, bu problem zerine daha geni bir gr yetikinin ev
renin genel yapsna uyumlanmasnn bebeklik ile balayan bir geliim
de kurulduunu gsterir. Bu geliimin balangcnda o :uk evresinin
yapsn uzun bir srete kefetmelidir. Bu srete onunla deneyler yapar,
zerinde ilemler uygular vb. Bunu yapma yordam belki de temelde
bilimsel aratrmada kullanlandan ayr deildir. evresi ile ilgilenir, onu
yoklar, snar, gzler vb. , ve bir bakma her zaman "i grn"te dene-

EK: Fizik ve Alg

1 87

yimlerini daha iyi aklayan yeni algsal "nsavlar" gelitirir. Byle yapa
rak, kendini evresine "uyumlu klar," yapsn yeterli olarak alglamak
zere doru karlklar gelitirir. Bydke bu btn sre alkanlk
alanna dmeye balar. Ama ne zaman tuhaf ve beklenmedik birey ile
karlasa, erken ocukluunun zellii olan ilgi ekici deney ve gzlem
trnn bir srdrlmesi yoluyla yeni yapsal zellikleri soyutlayabilir.
Hi kukusuz, kii tm deneyimin uzay, zaman, nedensellik, vb. terim
lerinde rgtlenmesi gibi ok genel yapsal zellikleri deitirmeyi g
bulur. Gene de yukarda deinilen deneyler herhangi bir tikel yapy
srdrmek iin hibir znl gereksinim olmadn, ve geerli bir de
ney, yoklama vb. trne gtren uygun ilgi bulunduka beynin byk
olaslkla evrenin kiinin duyular karsnda edimsel olarak bulunabi
len trde yapsal zelliklerinin ok geni bir alann soyutlamaya yete
nekli olduunu dndrr. Herhangi bir verili kpda daha imdiden
bildiimiz yap gemi deneyimler, alkanlklar vb. zerine dayanr; bu
kendi payna bir yandan insanlarn edimsel olarak iinde yaadklar ge
nel evre tarafndan, ve te yandan insanlarn hangi yapsal zelliklere
byk bir dikkat ynelteceklerini belirleyen ilgiler tarafndan belirlenir.
Bylece gerekte yeni deneylere, Kant'n ileri srd gibi, daha im
diden verili olan belli bir trde genel yapsal ilkeler ile yaklarz. Gene
de, burada szleri edilen deneyler Kant'n bu trden herhangi bir tikel
ilkeler kmesini insan anlnn doasnn kendisinden kanlmaz olarak
a priori douyor olarak grmede haksz olduunu dndrr. Tersine,
Gibson tarafndan ileri srlen izgiler boyunca, yle grnr ki bir
kimse evresinin sinir dizgesinin karlk verchilecei ve kendisinin ye
terince ilgi duyduu her yapsal zelliine "uyumlanabilir."
Yukarda betimlenen kavramlarn terimlerinde grebiliriz ki algla
rmzn her bir kiinin tikel arkatasarna ve koullanmas zerine ba
ml ve ayrca btn insanln genel arkatasarna ve koullanmasna
baml znel bir yanlar varken , bir de bu tikel ve snrl arkatasarn
tesine gidebilen bir tr nesnel ierii vardr. nk alglarmzn (bu
arkatasardan sonulanan) genel yaps bir tr nsav olarak grlebilir ki,
onun yardmyla daha sonraki deneyimlere yaklarz ve bunlarda eyler
kendi balarna deil ama ayrca kendi devimlerimiz, eylemlerimiz ve
yoklamalarmz nedeniyle de deimitir, ve bu sonuncular evrelerimiz
ile kendi ilikilerimizi deitirir. Yeni deneyimlerin elikiler olmak
szn eski yapnn srdrlmesine uyduklar dzeye dek, bu nsavlar
etkili olarak dorulanr. Ama eer tetikte ise k, dourduklar elikileri
duyumsayacaz (nceden tartlan saysz rnekte daha imdiden gr
dmz gibi ) . Bu olduu zaman, beyin "i grn"te yeni yaplarn
ortaya kmasnda anlatm bulan daha te nsavlara kendiliinden
gtren yeni ilikilerin kefine duyarldr. Bilmedii uzak bir nesneye
yaklamakta olan, ya da rnein ayn lo aydnlnda bilinmeyen bire
ye yaklamakta olan herkes bunun olduunu grebilir. eitli biimler,
ekiller, nesneler vb. grecektir ki, grnrler ve sonra yiterler, nk

1 88

zel Grelilik Kuramt

devimlerinden , yoklamalarndan vb. sonulanan daha te deneyimler

ile badaahilir deildirler. Bylece srekli bir "yanlma-snama" sreci
vardr ki, bunda yanl olarak bilinen srekli olarak bir yana atlr, ve bu
arada "eletiri" iin srekli olarak yeni yaplar ortaya koyulur. Sonunda
bu yolda bir alg geliir ki daha te devimlere, yoklamalara vb. daya
nr, nk tahminlerinin sonular byle deneylerde edimsel olarak
dorulanr. ( Hi kukusuz, bu bile daha sonra rtlebilecek olmas
anlamnda her zaman geicidir. )
Alglarmzn nesnel ierii o zaman yukarda betimlenen yanllama
ve dorulama srecine znldr. Gerekten de, dnyay grmzn
daha te devim, gzlem, yoklama vb. nin sonucu olarak yanllanabile
cek olmas olgusunun kendisi dnyada algladklarmzdan ve bildik
lerimizden daha ounun olduunu imler. Baka bir deyile, dnyay
edimsel olarak yaratmayz. Gerekte, devimierimize ve duyumlarmza
karlk olarak dnyann yalnzca bir "i grn"n yaratrz. Bununla
birlikte, onda yalnzca gemi deneyimlerin bir zetinden daha ou
nun olduunu tanlayan ey "i grn"n dorulanmas olanadr.
nk bu "i grn" bu gemi deneyimlerin genel yapsnn soyutlan
mas zerine dayanr, ve yap daha sonraki deneyler iin tahmin edici
karsamalar tar. rnein, bir ev gibi bir nesnenin nne yaklarken
(byk lde bilinsiz olarak) nesnenin henz grlebilir olmayan par
alarnn ok byk bir sayda yapsal zelliini tahmin ederiz. Bylece,
evin atsnn paralarnn yansra nnn ve tek bir yannn grlmesi
zerine baka yanlarnn olduunu, bunlarn belli kout izgilerinin, belli
alarnn vb. olduunu karsarz. Daha nceden benzer evlerin evre
sinde dulalm olduundan, bu karsamalar blmsel olarak bellekten
gelebilir. Gene de byk lde daha nceki deneyimlerin kendilerinin
yaln bir annsanndan deil, ama byle deneyimlerin ok geni bir
eriminden soyutlanm olan genel yapsal ilkelerden gelirler (rnein
uzayn boyutluluu, doru izgilerin, kout izgilerin ve dik alarn
varoluu, ki tm de birlikte bir nesnenin grnmeyen yanlar iin
belli bir genel olanaklar alann imler ve bu benzer nesnelerin bizde
olabilecek tikel bellek anlarndan bamszdr) .
zerine biraz dnrsek grrz ki, yukarda betimlenen trde ve
alglarmzn genel yaps zerine dayal olan tahmin edici karsamala
rm doru kt ok byk bir sayda durum vardr. Baka bir deyile,
dolaysz algda grdmz "dnya"nn verili bir kpda genel bir ya
ps vardr ki, sz konusu kpya gtrm olan gzlemlerde uzun bir
snamalar dizisine karn ayakta kalmtr. Ve bir kural olarak yer alan
ey bu yapnn gzlemcinin ve alg alannda olanlarn bilinen devim du
rumlar ile uyum iindeki doal izdmnn pek ok bakmdan daha
sonraki gzlemler ile az ya da ok badamay srdrecek olmasdr.
Bu demektir ki alglarmzn genel yapsnn edimsel olarak evremizde
olan eylerin genel yaps ile belli bir benzerlii vardr. Gene de, alg
alannda "kurulan" eyde srekli deiimleri zorunlu klan ve yalnzca

EK: Fizik ve A/g

1 89

daha nce alglanm olandan doal izdmn sonucu olmayan e

likilerin, beklenmedik olaylarn vb. grn tarafndan kantland
gibi, benzerlik eksiksiz deildir. Bu yolda srekli olarak daha nceki
alglanmzda rtk olarak bile kapsanmayan eyler ile kar karya ka
lrz, ve bylece bize daha nce algladklarmzn tesinde olan bir
olgusalln bulunduu amnsatlr-bir olgusallk ki, her zaman daha
te alglanmzda ortaya serilme srecinde olan yanlar vardr.

A--4. ALGI SRECi VE BLMN EV RENi ARATIRMA SRECi

ARASINDAK BENZERLK

Bu Ek blmnn nceki kesimlerinde bebeklikten balamak zere bir

insanda alg srecinin geliimi zerine incelemeleri ve bir de bu srecin
yetikinlerde nasl yer ald zerine dorudan incelemeleri tarttk. Bu
incelemelerden kan ey u bildirimde toparlanabilir: Alg srecinde
dnya zerine balca bir yanda kendi devimlerimiz, etkinliklerimiz,
yoklamalarmz, vb. ve te yanda duyu rgenlerimiz yoluyla gelen ey
lerde ortaya kan deiimler arasndaki ilikilerde deiimsiz olana
kar duyarl olma yoluyla reniriz. Bu deiimsiz ilikiler o zaman
bir "i grn"te yer alan bir tr "kurulum/construction " olarak ayrru
sama yetimizde dolayszca sunulur, ve bu sonunda sz konusu kpya
dek sren byle deneyimlerde bulunan deiimsiz zellikleri aklayan
bir nsava anlatm verir. Bununla birlikte, bu nsav eer sonraki de
vimlerimizde, yoklamalarmzda vb. "kurulumlarmzn" imiemleri ile
elikilerin bulunduunu grrsek bir bakas ile deitirilecek olmas
anlamnda geicidir.
Bununla birlikte , bu kitap boyunca grdk ki fizikte aratrma al
gnn yukarda betimlenen zelliklerine ok benzer temel zellikler
gstermi, ve fiziin daha modern biimlere doru daha te geliimi
ile (zellikle grelilik kuram ile) , bu benzerlik daha gl olma eili
mine girmitir. Bylece Newton mekaniinin en sonunda doru kan
yanlan geni bir dizgeler, devimler, gnderme atlannn deiimleri vb.
trll iinde belli ilikilerin deiimsizliklerinin (Newton'n devim
yasalar) kefinden oluuyordu. te yandan, kuramn saltklan (rnein
saltk uzay, saltk zaman , deimez ktleleri olan kalc tzler kavram,
vb. ) temsil ediyor grnen zellikleri sonunda devim yasalarnn bilim
sel bilgisini daha geni alanlara yayma abasnda gereksiz olarak, asln
da nemli karklk ve yanlg kaynaklar olarak gsterildi. Einstein'n
nemli admlar bir salta bal byle dnceleri bir yana brakma ve
deiimsiz ilikiler olarak fizik yasalar kavramn daha geni alanlara
yayma ( rnein n hz ile karlatrlabilir hzlan kapsamak zere)
zerine dayanyordu. Bunu yaparken deimez ktleleri olan tzlerin
deimez nicelikleri kavramn da dmeye gtrld. Bunun yerine,
ktle bir dsnin yerekimi zelliklerinin yansra, enerj isi ve ivmeye

1 90

6zel Grelilik Kuram

kar sredurumunun direnci arasndaki bir ilikiyi anlatmak zere salt

greli olarak deiimsiz bir zellik olarak grld. Quantum kuramn
ve "esel" denilen paracklarn dnmleri (Blm 23'te tartld
gibi) zerine incelemeleri de kapsamak zere, modern fizikte daha te
gelimeler deimeyen nitel ve nice! zellikli tzlerden oluan kalc
kendilikler kavramnn btnyle dlmesinin gerekli olabileceini,
ve fzie olanakl olduu lde geni bir devimler, koordinat dnm
leri , perspektif deiimleri vb. trll iinde greli olarak deiimsiz
olann incelemesinden baka hibireyin kalmayacan dndrr.
Dahas (Blm 24'e grdmz gibi) , yle grnr ki bilimin doa
ya ilikin saltk gereklikler toplamakta olduu, ya da giderek birletirici
bir tarzda byle gerekliklere yaklamakta olduu anlay imdiye dek
bilimsel kurarnlarn edimsel geliimini ilgilendiren olgular ile iyi bir
uyum iinde deildir, ve aslnda bilimsel aratrmada nemli bir kar
klk kayna bile olmutur. Dahaok, Profesr Popper'n vurgulad
gibi, edimsel olarak bilim yanllanabilir nsavlarn ortaya koyulmas
yoluyla ilerler ki, bunlar belli bir noktaya dek dorulanr ve ardndan,
bir kural olarak, sonunda yanllanr. Sonra yeni nsavlar ortaya koyulur
ve bunlar dolaysz alglarmzn srekli olarak urad srelere ok
benzer olan bir "yanlma-snama" sreci yoluyla snanr.
Modern bilirnde gelimi olanlarn ve alg srecinin modern incele
melerinde ortaya karlm olanlarn ezamanl bir irdcleniinden kan
ilgin nokta her ikisini de anlamak iin gereken yeni dncelerin ol
duka benzer olduudur. Bu kesimde bu benzerliin ilineksel olmad
ama dahaok arkasnda derin bir neden tad dncesinden yana
kimi uslamlamalar vereceiz. nerdiimiz neden bilimsel aratrmann
temel olarak dnyaya ilikin algmz geniletmenin bir kipi olduu, ba
lca ona ilikin bilgi edinmenin bir kipi olmaddr. Baka bir deyile,
bilim bilgi iin bir aray ierirken, bu bilginin zsel rol genilemi bir
alg srecine bir eklenti [ adjunct] olmaktr. Ve eer bilgi temel olarak
byle bir alg kipi ise, o zaman , gstermeye alacamz gibi, bilimsel
aratrmann belli zsel zelliklerinin dolaysz algnn karlk den
zelliklerine olduka benzer olmalar btnyle usayatkndr. 24
Bilim bu dzeye dek genellikle temelde bilgi iin bir aray olarak g
rld iin, bilgi ve dolaysz alg arasndaki soruya daha derinlemesine
girerek balamak zorunlu olacaktr. imdi, grdmz gibi, dolaysz
algda grnen ey daha imdiden evreyi yoklama ile ilgili olan ve sz
konusu algya dek gtren erken bir etkin srete deiimsiz olduu
bulunan eyin genel yapsnn bir tr soyutlamasna anlatm verir. Bilginin
dolaysz algy ieren geni bir deneyimler eriminde deiimsiz olarak bu
lunan ey zerine dayal bir yksek-dzey sayutlama olduunu n eriyoruz.
24Bilimsel araunna ve alg arasndaki benzerlik daha nce eitli yazarlar arafndan
belirtilmitir. Bkz. N. H. Hanson , Patterns of Discovery, Cambridge University Press,
New York, 1 958, ve T. Ku h n, The Nature of Scientific Revolutions, University of Chicago
Press, Chicago 1 963.

EK: Fizik ve Alg

1 91

Belki de bu kavram aklamann en dorudan yolu ilkin ( Kesim A-2'e

tartld. gibi) Piaget'nin ocuun uzay kavramnn geliimi zerine
gzlemlerine bavurmaktr. lkin ocuk bir kme ilemi kefeder, r
nein bir yerden bir bakasna belli bir yolu izleyerek gidebileceini,
ve daha deiik yollarn geni bir erimi yoluyla deiimsiz olarak ayn
yere geri dnebileceini bulur. Daha sonra ocuk bundan byle dolay
sz alg alannda olmayan nesneleri bile kapsayan bir uzay imgelerneyi
(e.d. ansal bir imge retmeyi ) baarabilir, ve ayrca kendisine karlk
den bir imgesel nesneyi de retebilir. Bu ansal imgenin yaps ocuk
tarafndan devim kmeleri ile daha erken deneyimlerinde deiimsiz
olarak bulunan eye tam olarak karlk der. Bu ansal imge yleyse
bir tr "daha yksek-dzey deiimsizi," e.d. geni bir dolaysz alglar
eriminde deimez olmu olan bireyi soyut/ar.
"Soyutlamak" szcn kullandmz zaman yalnzca bir trneva
rm srecinin, ya da daha nce deneyimi edinilmi olan eylerin bir
tr zetini karma srecinin bulunduunu ileri srmeyi istemiyoruz.
Tersine, her bir soyutlama bir bakma byle daha erken deneyimlerde
deiimsiz olarak bulunmu olan aklamak iin ortaya koyulan bir tr
"nsav" oluturur. Yalnzca daha te snamalara ve yoklamalara dayanan
soyutlamalar elde tutulacaktr. Bununla birlikte, en sonunda bunlar
alksal olur, ve temelde varsaymsal ve geici doalarn ayrmsamaya
son vererek bunun yerine onlar deneyim ve aratrmann olanakl her
alannda varolan hereyin znl ve zorunlu zellikleri olarak grmeye
balarz.
Piage t sonra dilin ve man tksal dnmenin geliimi ile ocuun
daha da yksek-dzey soyutlamalar nasl yaptn betimlemeye geer.
Bu soyutlamalarda dnyann ocuun alglarnda soyut olarak grlen
deiimsiz zelliklerini anlatan szcklerin, dncelerin, kavramlarn
yaplan oluturulur. Akur ki ilkede bu soyutlama srecinin hibir snn
yoktur. Bylece bilim ve matematiin gndelik dilin ve sa-duyunun
sradan soyutlamalarnn terimlerinde yerine getirilen deney ve gz
lemlerde bulunan eylerin szcklerde , izgelerde ve matematiksel
simgelerde formle edilen deiimsiz zelliklerini anlatan daha da
yksek-dzey soyutlamalar oluturduu sylenebilir. Buna gre tm
bilgi bir soyutlamalar yapsdr ki, geerliinin en son snamas gene
de dnya ile dolaysz alg dzleminde ilikiye girme srecinde yatar.
Grlebilir ki bir btn olarak bu soyutlama srecinde belirleyici bir
durum "i grn"te grnen eylerin belli paralarnn dolaysz algy
dorudan temsil etmiyor olarak bir yana braklmasdr. Bunlar imgeledii
miz, tasarladmz, simgeselletirdiimiz, haklarnda dndmz vb.
eylerdir. Bu paralar o zaman dolaysz alg ile bu algnn genel yapsal
zelliklerini temsil eden soyutlamalar olarak iliki iinde grlr, tpk
bir haritann haritas olduu blgeyi temsil etmesi gibi.25Bununla bir"'Aynca bkz. fizikte Minkowski izgesi iin nerilen benzer bir rol irdeleyen B
lm 29.

1 92

zel Grelilik Kuramt

likte, Kesim A-2'de belirtildii gibi, kk bir ocuk imgelenmi olan

ve dolaysz algya verilen karlkta grlen arasnda kolayca bir ayrm
yapmaz. Bu yolda, soyut kavramsal "haritalarmz" olgusalln kendisi
ile kartrma, ve onlarn yalnzca haritalar olduunu gzden karma
alkanl doar. ocuk byynce yzeysel problemlerde bu karklk
tan kannay baarabilir, ama uzay, zaman, nedensellik vb. gibi temel
kavramiara gelince, bunu yapmak ok daha gtr. Bir sonu olarak,
yetikin bir bakma greli olarak soyut kavramsal haritaianna bakmak,
ve onlar daha alt dzeylerde deiimsiz olarak bulunmu olan eylere
yalnzca bir tr yapsal benzerlik gsteren st-dzey soyutlamalar olarak
anlamak yerine, onlar sanki eylerin doasna znl imi gibi grme
alkanln srdrr. ok uzun bir zaman boyunca yerlemi alkan
lklar zerine dayal bu karklk byle temel problemierin tartmasn
bylesine gletiren eydir.
Belki de bu kavramlar aklamann en iyi yolu yaln bir rnei n yar
dmna bavurmaktr. Varsayalm ki dairesel bir diske bakyoruz. imdi
gzlerimize dolaysz grn gzlerin retinas zerindeki izdmne
karlk den bir e lips olacakt r (rnein onu perspektifte izmeye
alan bir sanat tarafndan izilecei gibi) . Gene de biliriz ki gerekte
bir dairedir. Bu bilginin temeli nedir?
Edimsel olarak yer alan ey, daha nce belirttiimiz gibi, gzn, ban,
bedenin vb. her zaman devinmektc olmasdr. Bu devi mierde diskin
grn her zaman deimekte, gerekte belirli bir yolda sz konu
su devimler ile ilikili olan bir dizi izdmsel dnme uramaktadr.
eitli yollarla (ki bunlarn bir blm Kesim A-3' te tartlmaktadr)
beyin tm bu devimde, perspektif deiiminde vb. deiimsiz olan
soyutlamay baarabilir. Dairesel bir nesnenin onun tm deien g
rnlerini aklad dncesinin terimlerinde anlatlan bu soytla
ma "i grn"te algladmz eylerin "kurulum"unun ( construrtion)
temelidir. Bu nesnenin gerekte bir daire olduu "nsav" daha sonra
onunla algsal olarak ilikiye girmenin sonraki yollarnda daha te yok
lanr ve snan r, ve byle yoklama ve snama karsnda ayakta kald
srece kabul edilir.
Ama alglanan nesnenin bir daire olduunun anlalmas ayca dolay
sz alg dzleminin tesine giden bilgiye de bamldr. Bylece kk
ocukluk dneminden balayarak bir kimse nesneye dikey bir ynde
dz olarak bakmay , onun dairesel eklini grmeyi (ayrca elleri onu
kavrad zaman dai resel olduunu duyumsamay ) ingelemey i ren
mitir. Ayrca kendisini bir izge zerinde bir nokta biiminde temsil
ediliyor olarak imgelemeyi , k nlarnn daireden kendi perspektif
noktasna doru yollarn izlemeyi de renmi olabilir, ve bylece dai
resel eklin eliptik bir grngye nasl dntn anlamay baarabi
lir. Eer daha ileri eitim grmse, diskin doru eklini matematiksel
olarak hesaplayarak, onun eitli grme yollarndaki grnglerinin
bir bilgisinden ve tm bu grme yollarnda gzlemcinin disk ile iliki-

EK: Fizik ve Algt

1 93

lerinden (uzaklk vb. ) karak daha da yksek bir soyutlama dzeyine

geebilir. Bu hesaplamay yerine getirirken, beyninin daha alt bir dz
lemde kendiliinden yaptn daha yksek bir soyutlama dzleminde
bilinli olarak yapacak, e.d. tartma alundaki nesne ile deimekte olan
ilikilt:rimizde deiimsiz olan aklayan tek bir yap bulacaktr.
O zaman grrz ki dolaysz algnn soyutlamalan ile bilgimizi olu
turan soyutlamalar arasnda hibir keskin kopu yoktur, stelik bu bil
gimizi bilim ve matematik tarafndan ulalan en yksek dzlemlere
tasak bile. Daha en bandan, dolaysz alglarmz bir "i grn"teki
bir "kurulum"u anlatr ki, evremizde deiimsiz olann nbilinli bir
soyutlamas ya da evremiz ile etkin bir iliki iine girme sreci zerine
dayanr. Her bir yksek soyutlama dzlemi daha aa soyutlama dz
lemlerinde deiimsiz olann benzer bir kefedili srecini yineler ki,
bu deiimsiz ey daha sonra bir resim, bir imge, szcklerin ve forml
leri n bir simgesel yaps biiminde anlatlr. Bu st-dzey soyutlamalar
sonradan daha alt dzeylerde olanlarn, giderek dolaysz alg dzlemine
dek inenterin genel yapsn ekillendirmeye katkda bulunur. Bylece
tm soyutlama dzlemleri arasnda srekli bir iki-yollu etkileim vardr.
rnein gece gkyzne bakma deneyimini irdeleyelim. Eski insan
lar y1ldzlardan hayvanlarn, insanlarn ve tanrlarn ekillerini soyutla
d lar, ve bunun zerine gkyzne onda byle kendilikler grmeksizin
bakarnaz oldular. Modern insan gerekte bu grn arkasnda yatan
eyin llemez bir yldzlar, galaksiler, galaksi galaksileri vb. evreni
olduunu, ve her insann, bu evrende tikel bir yeri olduu iin onun
zerinde belli bir perspektif kazandn ve bunun gece gkyznde g
rnen ey olduunu bilir. Byle bir insan gkyznde hayvanlar, tanrlar
vb. degil ama engin bir evren grr. Ama modern bilimin gr bile
byk olaslkla ancak belli bir alanda dorudur. Bylece gelecein insa
n gece gkyzn grmzn arkasnda olan deiimsiz btnln
ok deiik bir kavramn oluturabilir ki, bunda imdiki kavramlar belki
de bir yalnlaUrrna, yaklaklk, ve snrlayc durum olarak grlecek,
ama edimsel olarak btnyle doru olmaktan ok uzak olacaktr. O
zaman her aamada i nsan gece gkyzn alglayn geniletmekte,
bir soyutlama dzleminden bir bakasna gemekte, ve her bir aamada
bylece deiimsiz olann daha te snamalara, yoklamalara vb. daha
iyi dayanabilen nsavlarna gtrlmektedir diyemez miyiz? Ama eer
durum buysa, o zaman en soyut ve en genel bilimsel aratrnalar kk
ocuun evresi ilc alg ilikisine girmeyi renmesini salayan ayn
srelerin kendilerinin doal uzantlardr.
eitli vesileler ile belirttiimiz gibi (rnein Kesim A-2'de Piaget'nin
almasnn ve Kesim A-3 ' te devimin algsnn tartmasnda) , her alg
ediminde zlmesi gereken temel problemlerden biri gzlemcinin
zel bak asn ve perspektifini dikkate alma problemidir. Bu prob
lenin zm zsel olarak tm de birbiri ile ilgili bir dizi soyutlama
dzleminin kullanlmasna baldr. Bylece bir kimse yalnzca nnde-

1 94

zel Grelilik Kurami

ki diskin dolays z e l i p t k grn gs n alglan akla kal maz. Ayrca diskin

grngsnde kendisi n i n e t k i n olarak yeri n e getirdii belli devi n icr
den kayn aklanan deii m l e ri de alg l ayab i l i r. Bu dei i m l e r d e n beyn i
d i s k i l e i l i k i s i h a k k n d a b i l g i soyu t l ayab i l i r ( rn e i n n e kada r u zak

o l d uu g i bi ) . B u radaki zscl nokta t m ii cie a n l k ta eszan an l ol arak

leyen b i r o k soyu t l a m a d ii z l e n i yoluyl a , i l gi n i n y n e l d i i n esn e n i n

yal zca b i r izdiiii n ii n deil a m a gzl e n c i n i n sz konusu nesne ile

i l ikisi n i de alg l a m a n n olanakl o l masdr. B u n da n edimse l olarak n e
yin yer al ma kta olduu k o n u s u n d a dei i m s i z b i r kanam e l d e e t m e k
ilkede her zama n olanakldr. Bu d a h a yksek bir soyutlama d iiz k i nde
tem s i l e d i l i r, rnei n uzay n diski ve gzle n c i n i n kendisi n i asl i l iki l e ri

i i n d e te m s i l e d i l m e k zere kapsad imgelrr rrek. B i r k i nse n e s n e n i n

gerelilm dai rese l olduu n u syledii zaman , aktr ki nesn e n i n seki i n i n

dolaysz b i r duyu m u n a deil a m a Im u za m l soyu t la m a s rec i n e gii n

dermede b u l u n maktad r ki, b u n u n zsel son u l a r hem n es n eyi h e

de kendisi n i kapsayan bu i m gesel m.ayda t e ms i l e d i l i r.
B i l i n d e ok benzer b i r p robl e m doar. B u rada, gzle n c i n i n e l l e r i ,
b e d e n i v e duyu qc n leri ge n e l o l a rak ger-cktc uygun a l e t l e r a rac l

yla ge n ileti l i r ki b u n l a r brlli yollarda daha d uyarl , d a h a gii l ii , daha

san , ve ayrca evren ile i l iski k u r na n l l l ye n i k i p l e r i n e yc t e e k l i d i r.
Ama gzlen c i n i n evres i n i

ethin olarak yoklamas ve s n a m as olan

i"zsd

n oktada, d u ru m byl e aletlerin yard m n alnayan dolays z algda o l a n a

ok benzcrd i r.
Byle snamalarda h e r zaman bu yoklama ve s n amaya be l l i b i r gi.zle

nebilir kar l k vardr; ve gzl e m l e n e n scyde ilgili bilgivi o l s t ra cv bu

kar l ktaki deisi m te r i n aletlerin d u n n n daki b i l i n e n deisne l e r i l c

i l ikisidir ( tpk d u y u rge n l e ri n i n kendileri d u n n u n da olduu gibi ) .
B u n u n l a b i rl i kt e , dolays z alg d u ru m u n da byle b i r gzl e m i n a l e t i n
gzle m al t n daki a l a n i l c i l i kisi b i l i n i n eeye d e k ok az i" n e i vard r.
Bu i l i kiyi b i r d i z i soyu t l a m a n n yard m yla l i l m c k o l a n a k l d r. Biiy
I e e c h e rh a n g i b i r d e n cycl e yal n zca g z l c n lc n e n s o n b i l i n m e k l e
kalmaz; ale t i n yap s , i l ev g rme k i p i v b . d e b i l i n i r k i , b u n l a r n t m
daha n ceki gz l e m l e r i n v e b i r o k trden eyle m i n yard m yla o rtaya
k a r l m t r. Baka bir deyile, her gzlem s re c i n d e her zaman ii r t li k
o l a rak gz l e m a l e t i n i n k e n d i si n i n d e i i k kavra msal soyu t l a m a d z
l e m l e ri n i n teri mlerinde yeri n e ge tirilen bir gzlcm i b u l r u r. Ama gz
Iemi

anlamali i i n

her zaman p ro b l e m zeri n e b e l l i eliiii n m e k i p l e r i

gere ki r k i , b u n la rd a a l e t ve gzl e m l c n e n ey b i r l i kte tasarla n r, yl e

ki i n c e l e n m e k t e o l a n n d e i i m s i z b i r a l a n n a l e t i l e b e l l i b i r i l i k i

i i n de d u ru y o r o l a rak i e re n " ta m b i r ta b l o " grle bi l i r, v e Im i l iski

b i r bakna alanda olan eyi n aletin belli bir gzlemlenebi l i r kar l n a

nasl "yansd " l d i rl e r.
Blm 2 9 ' cla d a h a n c e ykarda tarts lan probl e m i n zel b i r d u ru
n u n a d i kkati ckm i t i k . Byle c e , gre l i l i k kur a m n d a i l kc<l e uzay-za
man btnnde yer alan tiim o laylar temsil edebilen M i n kowski i zgesi

EK: Fizik

ve

1 95

Alg1

kullan l r. B u nu nl a birli kte, byle bir i zgen in her b i r rn ei sonular

tartma alt nda olan gzlem c i n i n evren izgisine karlk den bir izgi

k a ps a na l d r. Bu ge nellikle izge n i n ekseni taraf n dan temsil edi l i r. O

za m a n , eer b i r baka gzl e m c i n i n s onu la rn tartmay stersek, i z

geye

onun

evren i zgis i n i n b i r temsi l i n i katm a m z gere k i r. Benzer b i r

yo l da , ve rili bir gzl e m i n perspe ktifi n i beli rleyen y e r v e z a m a n t e m s i l

e tmek zere bir nokta sememiz de gerekir. Tm bun lar di kkate alarak,
gzlem aletleri n i n karlndan ( ki h zlar na, ilev g rm e zaman ve yer
lerine vb.

grelidir)

gzlemlenen eyi n deiimsiz zellikleri n i hcsaplaya

b i l i i z , yle bir yolda ki deiik gzlencilerin deiik son u la r aratrma

altndaki sre ilc deien

iliilileri yo hyla aklanr.

Grlebil i r ki g re

l i l i k kuran evre ne bir kiinin dolaysz a l g da evresi ne yak lam a yol u n a

ok b e n z e r b i r y o l d a yaklar. Bu h e r iki alanda da gzl e nl e n c n h e rey
e i tl i bak no k ta lar n dan , p ers p e ktif1 cnlen , gnderme at l a r nd a n vb.

grld gibi eitli devimierde deii msiz olan n soy u tla m as zeri ne

dayan r. Ve h e r ikisinde de deiimsiz olan ey son u n d a gzl c n l e n n c k

te o l a n n dze n , ekil ve yap s na benzer dze n , ekil ve yaps ile b i r

tr "hari ta" olarak h izmet e d e n d a h a yksek soyu tla m a dzlcn l c ri n i n

teri mlerinde a n l a t l a n eitli nsavlarn yar d m yl a a n l al r.

Byle hari talar kullanma ei l i m i n i n al ksal karakn kazan mas da

b i l i msel ara t rnaya ve dol ay s z algya o r takt r. Bu olduu zama n , b i r

kimse n i n d n m e s i byle bari tahra u ya bi l e n eylere s n rl a n r, iin kii

bun larn her deneyi m ko u l u n d a \'C al a n n da yer alm as olanakl he reyi

kaps a d m diiii n iir. rne i n , dolays z alglar m zda c-hu h m u l u olan

h e reyi n eza m a n l l b i i m i ndeki s a -d u y u kavram N ewto n c u sal t k

z a m a n ka\Ta m n a s oyu tl a n r v e b u n a gre deiik y ol l a rd a ivn c l e c n

ve son ra b u l u a n i k i z l e r i n d e i i k z a m a n m i ktarlar yasa n olabi l e

cekleri an l a l m az gr n r ( b k z . B l m 28) . Ama Ke s i m A-3 ' tc tek
bir b e n zersiz zaman dzeni k av r a m n n d o l ays z a l g n z n a l a n n d a

da kan kl k o l m a ks z n il iyor gr n n e d i i n i grc lii k . B u n u n ok a z

gze arpnas n m bal ca n e d e n i biiyk olas l kl a l e i -c r i ye h e m d e

darya d o ru yaln zca byle b i r hen zersiz v e evrensel zaman dzeni

iinde yer a l a n h e rey zerin e a l ksal alg m za uyan scyk r i c i dd iye

alma al k a n l m z d r.
Geerken bel i rti l c b i l i r ki quantu m k u ra m m d a yukar d a b e t i n l e n e n
bak as d a h a da i l e ri g tr l r. B u n u n n e d e n i te m e l olarak eyl e m

nices i n i n blncmezliidir ki, bi reyi ato m i k d zle m d e ok sai!;n ol a

rak gzl e m l e rken gzl e m l e n e d i zge z e r i n d e z o ru n l u olarak byl e

b i r gz l e m i i n gere k l i olan n i c e l c r i n yol at i n d i rge n e m e z b i r ra

hats z l yer ald n n b u l u n d u u n u i m l e r ( Heisebcrg ' i n n l he

l i r l e n i m s i z l i k i l kesi n i n trc t i l m c si n i n arkas n daki olgu ) . Byk-lek

dzlemde bu nicelerin e tkileri gzard edilebilir. B u n a gre , gzle mci
n e o l ursa olsun herhangi b ireyi alglayabilnek i i n e tki n devi n i e re ve
yoklamalara girimek zorunda olsa da, i l keele (en azndan byk-lek
optik algda) baknakta o lduu eyi n e m l i lde -ahatsz etmekten

1 96

zel Grelilik Kuram

kanabilir. Bununla birlikte, nice sanlk dzleminde durum byle

deildir. Burada, k niceleri kr bir insann bir nesne hakknda ancak
devinerek onu rahatsz ederlerse bilgi verebilen parmakianna benzeti
lebilir. Kr gene de nesnenin belli deiimsiz zelliklerini soyutlayabilir
( rnein byklk ve ekil) , ama bunu yaparken beyni kendilii nden
alg ilemlerinin nesneye ykledii devimi dikkate alr. Benzer olarak,
fziki henz atomlarn , elektronlarn, protonlarn vb. belli deiimsiz
zelliklerini soyutlayabilir (rnein yk, ktle, dn vb. ) ; ama bunu
yaparken benzer bir yolda kendi gzlem srecinde ierilen ilemleri
bilinli olarak dikkate almaldr. ( Bu noktay ayrn tda tartmak hi
kukusuz almamzn alannn tesindedir; ama bu sorular sonraki
yaymlarda ele alnacaktr. )

A-5. BLMSEL ARATlRMADA ALGININ ROL

nceki tartmada evren zerine dolaysz alg kiplerimiz ile modern
bilimsel aratrmada ona yaklama kiplerimiz arasndaki yakn benzer
lii grdk. imdi Kesim A-4'n balarnda nerdiimiz gibi dorudan
doruya bilimsel aratrmann zeksel olarak algsal karakterini irdele
meye geeceiz.
nsann bilimsel aletleri grdmz gibi bedeninin ve duyu rgen
lerinin etkili bir genilemesini olutursa da, alg srecinin ie doru ya
nnn (ki deneyimlenmi olan eyin deiimsiz zellikleri bu srete
"i grn"te sunulur) yerini alabilecek karlatrlabilir dsal yaplar
yoktur. Bylece, nsavlar ve gzlemledii eyler arasndaki elikiler
den saknmak, gzlemledii eylerdeki yeni ilikilere duyarl olmak, ve
bilinen olgular aklayan, bu yeni ilikilere anlatm veren, ve henz
bilinmeyen e ilikin olarak daha te deney ve gzlemlerde smanabilecek
ek imiemleri olan tahminler ya da nsavlar ortaya koymak bilimcinin
kendisine kalr. Bylece her zaman en sonunda yle bir aama vardr
ki orada bilimsel aratrmada zsel olarak algsal bir srece gereksinim
duyulur-bir sre ki bilimcinin kendisinin iinde yer alr.
Bununla birlikte, alg aamasnn nemi genellikle yeterince vurgu
lanmaz, nk bilimciler dikkatlerini ounlukla bir dizi snama kar
snda dayankl km nsavlar o srada kabul edilen bilimsel bilgi
ktlesinin iine katan sonraki evreye yneltirler. Sonuta bylece bi
limcinin zsel e tkinliinin dorulanm bilgi birikimi olduu ve bilimci
nin tm baka etkinliklerinin hedefinin en sonunda bu amaca ynelik
olduu sansna gtrlrler.
Eer byle bilgi bir saltk gereklikler kmesi oluturabilirse, o zaman
onun birikimini bilimin ana amac olarak grmenin bir tr anlam
olacaktr. Bununla birlikte, grdmz gibi, en sonunda yanllanmak
tm kurarnlarn yazgsdr, yle ki tm de belli alanlarda yeterli olan
greli gerekliklerdir. Ancak daha imdiden gzleml e nmi olan alanda

EK: Fizik ve Algt

1 97

ve henz daha te bilinmeyen ve hi olmazsa belli bir dzeye dek ge

lecek deney ve gzlemlerde snrlanabilecek olan alanda geerlidirler.
Ama eer durum buysa, bilgi birikimi bilimsel aratrmann zsel amac
olarak grlemez, nk tm bilginin geedii bilginin kendisinde ol
mayan birey ile grelidir. Bylece, eer yerleik ve iyi snanm bilimsel
bilginin (zorunlu olarak eksik bilinen) geerlik alann tartabilecek
sek, yerleik ve iyi snanm bilimsel bilginin bile kendisi ile srekli ola
rak daha te ilikilendirilmesi gereken eyi dikkate almakszn bilimsel
aratrmann gerekte ne ile ilgilendii grlemeyecektir.
Ayrca dolaysz algda kazandmz bilginin de benzer bir greli ge
erlii vardr. Ama bu alanda bunun nedeni olduka aktr. Gerekten
de, evren ylesine engindir ve ierisinde ylesine ok bilinmeyen vardr
ki, dolaysz algdan rendiklerimizin bir saluk gereklikler kmesi ol
duu ve bunlarn imiemlerinin gelecek deneyimin snrsz alanlarnda
da geerli olmasnn beklenebilecei sans na kkrtlmayz. Tersine,
dolaysz algnn edimsel olarak evrenin belli bir dilimi ile bir tr iliki
iinde kalmann bir arac olduunu anlarz, yle bir yolda ki eer alg
srecini doru olarak iletirsek kpdan kpya o dilimin genel yapsn
ayrmsayabiliriz. Eer grdmzn gerisinde kalmazsak ve belki de
kimi bakmlardan bunun biraz tesine gidebilirsek (rnein bir oto
mobili srerken belli bir dzeye dek baka otomobillerin, insanlarn
devimierini, yoldaki dnleri vb. nceden bilebiliriz) , o ilikide doyum
buluruz. Bylece, dolaysz alg srecinde, kii bir tr bilgi edinir ki,
bunun imiemleri iliki kpsnda ve bu kpnn tesinde tahmin edileme
yecek belli bir dnem iin geerlidir. Bu trden gemi bilginin balca
nemi o zaman imdiki ve gelecekteki alg iin imiemlerinde yatar, saltk
olarak grlen bir gereklikler deposunun birikiminde deil.
Bylece dn olanlara ilikin bilgimiz kendinde ok az nemlidir nk
dn gitmitir ve bundan byle hibir zaman geri dnmeyecektir. Bu
nunla birlikte, bu bilgi imiemlerinin ve ondan yaplan karsamalarn
bugn ya da daha sonraki bir tarihte geerli olabilecei dzeye dek,
nemli olacaktr.
Hi kukusuz aktr ki bilimsel kurarnlarn tahmin edici karsama
lar asndan dolaysz algda doan "nsavlar"n olduundan ok daha
geni bir geerlik alanlar vardr ( ama bu daha geni alanlar ancak ok
yksek soyutlama dzlemlerinde i grme pahasna satn alnr) . Geer
lik alan bylesine geni olunca, sk sk snrlarn tandamak uzun bir
zaman alr. Buna karn, bilimsel aratrnada olan ey, tartna altndaki
problem asndan , dolaysz algda olandan temel olarak ayr deildir.
nk bilirnde de evrenin btnl belirgin olarak herhangi bir bilgi
biiminde kavranamayacak denli byktr, yalnzca ylesine engin ve
lsz olduu iin deil, ama zellikle birok dzlen , alan ve yanda
tkenmez bir yaplar trll kapsad iin . Bu yaplarn trll
onlarn dzen ve modellerini anlatmaya almada kullanabileceimiz
herhangi bir verili kavramsal "a" dan kaar. Buna gre, tpk dolaysz

1 98

zel Grelilik Kurami

alg- alan n da olduu gib i , bilg-imi z evren i l e tah m i n edilemez b i r yolda

kimi daha te alan lara gen ileyen kkensel bir i l iski alan iin yeterl idir.
Saltk olarak geerli bilgi elde etme amac n n byle bir durumda h i b i r
i lgisi olmad i i n , bil i msel aratrman n tem e l olarak insan n evre n i l e
algsal i l ikisi n i gen i l e tm e n i n b i r kipi olarak gr l m esi n i , ve b i l i msel

bilginin bal ca

imieminin (dolaysz algda olduu gibi ) onun bu srece

b i r e k l e n ti ol mas olduu n u iinermeye g-trlrz.

Bili msel arat rman n temel olarak algsal karakteri , daha te bilgi n i n

b i r i k i m i n d e n ayr b i rey olarak, k e n d i n i e n g- l olarak ye n i olg-ular

anlama zaman

g-eldiinde gsterir. H e rkes yaam nda eitli durumlar

da byle b i r s re c i yaam t r. Tan d k o l m ayan bi reyi n akJanel n

varsayalm ( rnein geom e t ri deki b i r teore m in ) . Ki i i l k i n ancak i l i ki
leri h e n z dun olmayan -esi t l i bilgi krn tlar n alnay baarabilir. Ama
b e l l i bir aamada, s k sk bir " k ak" olara k bc ti m le n e n ok h zl
b i r s rete, a kl a n m a k ta olan

[I st'e] , "

anlar.

Bu olduu zaman , " gryorum

dcr ve byle bir srecin t e m e l olarak

a(;zsal karakte rini

belirtir.

( H i kukusuz, optik g-r ile deil ama b i r bakm a "an l n gzleri" ile
giirmekted i r. ) Ama grd n e d i r? Alg lad ye n i b i r btnsel yap d r
k i , daha e s k i b i l g i paralarn n t m de o n u n teri m l e rinde a s l ye rl e

ri n i bul u r, doal olarak i l i k i l e n d i r i l i r, ve bu arada birde n b i re b i rok

vc n i ve kukula n l m aya n i l iski ke n d i n i gsterir. Daha sonra, bu anlay
saklamak, onu baka i n s a n l a ra i l e t m e k , uygu l a mak , ya da geerl i i n i

s n a m a k i i n k i i o n u szcklere, fo r m l l e re , i zgelere vb. cvirebi ' i r.

Ama balan g ta tek i l b i r

edim olarak gr n r ki ,

i i n de daha eski yap

lar bir yana a t l r ve a n l kta ye n i bir yap varl k kaza n r.

Ye n i kmun lar g-el itirme gereks i n i m i doduu zam a n , temel olarak
ye n i adm ge n e l l i kle anian bir edin ya da b i r edimler dizisidir. Byle
bir anlay t a n n c e , b i l i m c i l e r eski ktramlar ye n i alan lara uyguland

zaman ort aya kan bir p ro b l e m l e r kmesi ile yz yze kal r. B u s

re so n u n da yeni prob l e m l e re uygu l a n d zaman eski kmunlardaki

e l i k i l c r i n , ka r k l n ve i k i rc i n l e r i n ayrn sa n n as m a g t r r. O

z a m a n e e r b i l i m c i e s k i kavra m l a r b i r y a n a a tn aya h a z rs a , a n l
ye n i ilikilere duyarl olab i l i r, v e h e m eski h e m de ye n i ol gular bu yen i
i l i k i l e r i n t e r i m l e r i n d e gr l e b i l i r. B u d uyarl k ta n ye n i b i r a n lay ,
e . d . eski o l g u l a r n ye n i b i r y a p n n t e ri m l e r i n d e a n l a t m ge l i i r, ve
b u n u n ise eski bak alar n n i m i e m l e r i n i n tesi n e gi d e n daha te
i m i e m l e r i va rd r.

H i ku kusu z tm byle anlama edimleri n i n dolays zca doru kuram

lara g t rd n sann a n al y z. D u ru m byle ol maktan yle u zaktr

ki, bunlarn b i rounun i rdeleme alt ndaki temel problemle ri zmeye
yeteneksiz olduu b u l u n u r. Bu neden l e biiyle h e r b i r an lay gee rlik
a l a n n n e d i m se l olarak n e old uu g rlme k zere snanmal d r. B u n u

yapmak i i n n a n t ksal olara k anlk ta d o m u olan ye n i d n cel er ya

ps n n i m i e m i e r i n i gel i t i rm ek zoru n l ud u r. Gene d e , bu son aci n l a r
n e d e n l i n e m l i o l u rsa o l su n , t m d e zsel o l a rak an i a n yarat c

EK: Fizik

ve

Algt

1 99

edimine ba m l d r k i , onsuz bilim en sonunda ya gel i meyi durduracak

ya da h i b i r zaman s n rl bir d nceler emberi n i n tesi n e gemeyen
s n rl bir alanda boulacakt r.
nsan a l n n yukarda b c t i m l c n c n yolda ye n i yap l a r gel i t i r m e
o l a n a n a h i b i r s n r yok g i b i gr n r. V e k u r a rn l a r n i l k g e l i t i r i l
dii .am a n erii l e b i l i r o l a n olgularn tes i n e giden ye n i kurarnlar ve
kavra m lar o rtaya koyma yete n e i m i z i n arkas n d a yatyor gr n e n ey

bu olanaktr. A n m s a n m al d r k i b u olanak b i l i msel a ratrmada oldu

u kadar dolays z algda da b u l u n u r, n k o k s k o l m a k z e re " i
grn "te oluturulan ey, daha nce grd m z gi b i , gelecek alglar
i i n birok dor tah m i n-edici karsamaya gt rr. A ktr ki byle b i r
yetenek yal n zca b i ri donla n ncaya dek ort aya rasgele " nsavlar" koyan
b i r t r dzenec bal olamaz. Ters i n e , h e n z b i l i n meyen nedenlerle,
insan a n l i s t e r d o l ays z dzlemde i s te rse a n l a may i l g i l e n d i re n en
yksek dzlemde olsun ge n e l alg srec i n d e yle yap lar yaratab i l i r ki,
bunlarn o n l a r iin ka n t a dayanak ola n a l a n n tes i n e giden alanl arda
don olma kon us u n d a d i kkate deer l de yksek bir anslar vard r.
Bu olanak t e m e l i n d e , "yan l na-s n ana" sreci uygu n s u z olan yaplar
etki l i o la rak a}klayahilir. Ayn zamanda, yle g(: rclcr salamaya yard m
e d e bi l i r

k i , b u n l a r n e l e t i r i s i ye n i a n l a m a ya da a l g l a m a e d i m l e r i n e

g t rr, v e b u n larda ge n e l l i kl e d a h a ge n i b i r geerl i k alanlar olabi lc

c e k ve olgulara eskilerinden daha iyi kar l k debilecek daha da ye n i
yap l a r o rtaya koyul r.

T<parlarsak, J:sd nokta alg yoluyla her zaman evren ilc i l ikiye gi nu:

s rec i n d e o l m a m zd r, yle bir yolda ki ke ndisi i l c il ikide olduumuz

d i l i m i n ge n e l ya p s n ayr m sayab i l i ri z . Bilim o zam a n y e n i alan l a rd a ,
y e n i d z l c n l c rde , deiik a l e t l e r i n } anl m y l a vb. e v r e n i l c ye n i i l iki
t rl e ri kur m a n n bir arac olarak gr l e bi l i r. Ama bu i l ikiler deisi n
s i z o l an n d o l ays z a l g n n "i gr n " mk k i yap n n t c r i n l e r i m l c
s u n u l ma s n salaya n s n c e o k y ksek b i r d z l e m d e kar l k d e n
a n l a m a e el i m i o l m a ks z n o k az a n l a m l o l a c a k t r. B i l i m i n b i r sal t k
gerekliin b i l g i s i n e gt rnemesi n i n bu n dan byle o k kafa kar t r c
ol mas gerekmez. n k b i l i m i n sal ad b i l g i ( t m baka bilgi gi bi )
temelde kpdan k pya b i r evre n i l c i l ikiye girme s rec i m i zde aklan
m olar ya p m m a n l a t m d r-bi r evren k i b t n l ve r i l i h e r h a n g i

b i r d n c e l e r, kavra m l a r, tasar m l a r vb . k m e s i n i n t e ri m l e ri n d e kav

ram a ye t e n e i m i z i n t e s i n d ed i r. B u n a kars n , s i m diye dek i l iki i i ne l e
olms o l d u u m u z sq'll" ri n olduka iyi b i r kavray n dde edebi l i ri z k i ,

bu ka\Tays bu i l i ki zeri n e dayal o l a n n iitesi dc b iiy k y a da kiiiik

belli b i r alanda da genl i d i r. elikiler karssmda uya n k ve yen i i l i kikr
karsnda d uyarl kalarak, bylcce ye n i b i r a n l ay n biiyiimesi n c i z i n

ve re rc k, evre n i l c i l i ki m i zi s rd r e b i l i r i z v e b e l l i yoll arda d a h a sonra

ge lecek olan n c e d e n bilebi l i ri z .
B i l i rnde bu sre o k yksek b i r soyu t l a m a dzle m i n d e , yllan ieren
zaman lei n d e yer a l r. Dolaysz algda daha aa b i r soyutlama diizle-

200

6zel Grelilik Kuram

minde yer alr, ve ok hzldr. Bilirnde sre gl bir biimde ortaklaa

alma zerine dayanr, birok insann katksn ierir, ve dolaysz algda
byk lde bireyseldir. Ama temel olarak her ikisi de tek bir btn
srecin, iinde hibir saltk bilgi ile karlamayacamz bir tr genel
letirilmi algnn snrlayc durumlan olarak grlebilir.

izge

diagram

gerek
de i i m

change, altera-

tian

K1sa Bir Szlk

alm

expansion (mate-

matiksel anlatmda)

instrument
altemative
a n l a k understanding. intelligence
asl zaman proper time
aygt apparatus
alet

almak

argumen
balam cantext
bakk symmetrical
belirlemek determine
belirlenim determination
ben g i l i k etemity
benzersiz unique
beti figure
biimde uniform
bi leen component
bozu lma (= da lma) decay
bulgulatc heuristic
b a m s z d e i ken

cisim

body

C o r i o l i s e t k i s i devinen

cisimlerin evrinen bir

gnde rme at s ndan
grld nde yer alan
gr n rde sapmalar

frame
rotation
evrinmek rotate
at

evrim

variable
modification
deimez constant, fixed
deiimsiz invariant
deiimsizl i k invariance
deimez constant, fixed
deneyim experience
d e v i m e n e rj i s i kinetic
energy
devinirlik momentum
d i key orthogonal
d i n a m i k dynamical (de-

generalisation
true, real, genui

genelierne

ne (nesnenin kavrama
kar lk dmesi; ' real

deiken

m an/ge rek insan' fi

deiki

ziksel insan deil, kav

ramna uygun insan
anlatr )

requirement
stress
g e r i k u vvet back force
(geri-ernk ya da kart
emk; kendisini irkiten
aktma kart doan ernk)
geri n i m strain
g i ri i m interference (ya
pc g i r i i m : construc
vimsel = kinetik)
d i n g i n l i k rest
tive interference)
d i n g i n l i k e n e rj i s i rest g i ri i m l er interlerom
eter
energy
dizem rhythm
gizilg potential
dizge system
gnderme ats referen
d oru true, correct (tasa
ce frame
r m n nesnesine karlk greli relative
grel i l i k relativitiy
dmesi)
dnem period
dn spin
hz velocity
dnm transformatian
s heat
s l thermal
ernk elektromotif kuwet
e n e rj i energy ( " E n e rji- ma radiation
nin bir t r devimin her netkin radioactive
zaman nicelikte d e
imeyen ama dn i kircim ambiguity
t rlebilir bir yan ve i l iki(sel) relation(a
ilevi olduunu ve hibir i m lem implication, significance
zaman ba msz olarak
varolan bir tz ola rak irki l i m inductance
grnmedi ini vurgulu i rkitme induction
ilev function
yoruz" ; s. 1 07)
ebu l u n u l u co-present ileyimsel industrial
edeer equivalent
ivme acceleration
e-gizi lg equipotential izge spectrum
ezaman l l k simultaneity izlek trajectory
etker ktle effective mass
etki leim interaction
ka l p pa ttam
etmen factor
kar l reciprocal (mat. 1
ile blnm say ya da
evre hz phase velocity
evren izgisi world line
nicelik)
gerektirim
gerg i n l i k

201

202

SZL K

kas l m a contraction;

ilgili)

k s a l m a shortening

uygulaymsal technical

kavra m notion, concept

saak fringe

kaynama fussion

sa duyu comman sense

kend i l i k entity

sak n m conservation

u y l a m ( s a l ) conven-

tion(a
s t e n m i prim ed ( ' ) i l e

kes i k l i discrete

salma oscillator

i a retl i ; o u l k o o r d i

k l g sal practical

s a l n m oscillation

nal d i z g e l e r i aras n d a

k r n m diffraction

saltk absolute

ze l l i kle devinen , ivme-

kp moment, instant

saltk doru l u k absolute

lenen, ya da b i r baka

truth ('doru l u k' tasa r -

s n d a n t reti l m i o l a n

kken origin

m n n e s n e s i n e kar l k

dizgeyi ay rdetmek iin

kurgul ( k u ramsal ) specu-

dmesi olduu iin,

kip mode

lative

tasar m n ke n d i s i n i n

kuru l u m construction

kullan l r)

sl exponential

gre/iliinden tr 'sal- st-daire epicyc/e

kuvvet force

t k doruluk' an lat m n

ktle mass

rtme abas g e rek varolu

s i z d i r , n k d e y i m b i r vuru

nice quantum

existence
pulse

oxymoro ndur)

olay event

sapn aberratian

olgu fact

sapta n m fixed

ya n l g error

olgusal factual, real

say lt assumption

yap structure, constructi

yaknsama convergence

olgusa l l k reality

sezgi intuition

on (yap , k u ru l u m : Pia-

oran rate

scakl k temperature

get: "bir k u r u l u mlyap m

s k l k frequency

olmaks z n bir yap yok

e element

soyutlama abtraction

t u r" : : "" il n ' existe pas

nsav hypothesis

soyutlama k abtract (Da-

rtk implicit (krt

bel i rt i kl explicit)

rnt pattern; lattice

teleme translation
zek center
zekka centrifugal
zel special
z n l inherent
rad r a d y a n ( d a i re z e inden i k i yarap a ras n d a k i yay y a r a p a
eit alan a ;
derece)

57,296

r a h ats z l k disturbance
(ted i rg i n l i k :

perturbati

on)
relativistik relativistic (gret i l i k ya da grel i l i k i l e

d e structu re s a n s une

vid B o h m szc ' -

constructio n , "

karsama' ya da 't re!-

turalisme,

Le struc-

1 968)

constructive interlerence
s re process
ya p l a n d rmtk structure
s red u r u m inertia
yarlma fission
s r e k l i sft : con tinuous, yay n m radiation
permanent; a d : conti- ye i n violent
nu um
yen iden-kurma, yen idenkuru l u m reconstruction
tah m i n prediction
yerde i i m displacement
teki l l i k n o ktas singular yeterli adequate
point
yordam procedure
tepke reflex
yk charge
t i kel particu/ar
toplam total
zamanda synchronous
tz substance
z a m a n d i z i n s e l clronotzse l l e t i r m e substanlogical
tialize
zamanlama timing
me' a n l a m nda k u l l a n - yapc g i r i i m :

yor, bkz. s.

1 91 )

bal deil) I 09; ( s f r

d i n g i n l i k k t l e l i pa ra
cka) 94
e n erj i ve dcvi n i r l i k ( dei

e k i rdek yar l mas/fission

imsiz fon ksiyonlar) 1 07
91
e wji \'c ktle d n m
evri m l e r ( rigon o m e r i k
!OH
v e h i perbolik) 1 34
ekerlik i lkesi 1 06
ubuk ksalmas 34
ezam a n l l lme p rob
lemi 40
n
e z a m a n l l k 5 7- 5 9 , 6 1 ,
da ' rc en eksiksiz geometrik
1 4 1l ; ( a n l am ) 6 1 ; ( g<
ekil I R
rcl i l i i ) 6 1 ; ( N e w t o n
deneyim ( Ka n ) 1 86; ( kav
kram da) 1 3 1 ; (son l u
ram ilt il ikisi ) 1 66
k h z ile) 53
devim I O H ; ( alg l a n m as ) ct her 23, 27, 7 1 ; (E. hi po
! HO
tzini kurtarm a ) 28; ( E .
dtvi n i rl i k ll 1
Dizin
i l c g r e l i h z s o ru n u )
d i n g i n l i k t c rjisi 89, 1 0 9 ;
40; ( konutlan as ) 7 1 ;
( r = mr') ll9
A
( s r k l e n mesi ) 21l-30;
akan suda k hznn l dingi n l i k ktlesi !lO; (sfr;
(Yeryz taraf n d a n s
enerji ve dnin irlik) 94
m 75
rkle nmesi) 29
alg ( b i l i msel ara t rmada Dichbun 1 74
ttker ktle 37, 9 1
tker nedenler 1 7
yeri ) 1 90 ; (zaman ) I I H doal yer 1 7
doa yasalar 1 1 6, 1 55
Eklidcs 1 77
An t i k Yunanl lar 1 7
doa (yasall ) 1 64
Eklidcs geomctrisi 1 70
a n t i proton 90
a priori ( Ka n ) l ll7
doruluk. sal t k 1 1 5
vnn izgisi/world line 1 2 1
Arisotelcs 1 7. l ll , 5 -! , 7 1 , dngscl tepkc 1 65
c\nn tpleri l 3 l s
Doppler kaya 76, 1 26,
1 15
E iO
F
asl zaman 1 44
duraan yldzlar (gnder Faraday 23, 98
atom 3 3 , 1 04 , l l l
me ats ) 20
Fit zgera ld ( n) 35
"ayn zaman" kavram 1 32
Fizca demyi 3ti, 39
ayr c a l k l b i r gii n d e r n e
E
a t s 23
Fizau y.- n e m i 1 0 1 : ( k
\'C iii' l c k t ro m a n yc t i k
ayrcalkl kp 1 9
l zn l ) 39
alan vektrleri 22
fi z i ksd clemc ( ede sel
Einsci ( balca katks ) 5
B
lik) 1 39
b i l g i ( b i r alg k i p i ) 1 90 ; elekt riksel kwctlcr 34
fi zik yasas ( k u rald tan
(yksek-dzey b i r soyu t elcktromanye t i k encj i !l l
maz) 73
clckromayctik ktle 37
F = ma 105
lama) 1 90
b i l i m ( d nya ilc algsal ba elck ro m o i f kmYel 37
f i odtkrik etki 1 1 3
elcktro n 33. 36: (dinginlik
n t soru n u ) ll
ewrj isi ) !lO: ( eln'r iin- C
b i l i m s e l a r a t rm a ( a l g )
c ;a) ileo 1 9
ck n dcvi i ) 34
1 90; ( temel karakteri al
clckt ro-pozi t ron ;ilii !lO < ; a) il e o diim ii 20, 1 1 3;
gsa l ) ! !lll
b i l i msel k u ra m l a r ( s n rl e = mr' 7, 1lH, 9 1
( n i i n doru ki l ) li4
e w:j i ( a n l a m ) 1 0 7 : ( ba Galilco hziann toplam va
bilgi ) 1 97
m s z b i r t ii z d q{ i l )
Bol r, Niels 1 10
sas ( k h z ) 64
1 0 7 : ( d c v i m n i c e l i i ) < ; a ) i l c o ve Newton yasala
Bondi, H. ( K kalkls) 1 22
l tl7: (dii iilci ) 107:
r 1 9
b t nsel e n e j i . b i r d i zge( k ii tleyc k a t k s b i i m e gamma nlar 90
n i n (rlciimsiz) 1 0 7
Coriolis kuvveti 20, 1 43

203

DiZiN

204
genel grelilik 59; ( ktle,
yerekimi) o6
genel grelilik kuram 73,
43 , 4 7 ; ( Einstein ' n
g g k b t n y l e doru
deil) 1 1 4
geri kuwet 37
grelilik ilkesi 73; (greli
lik ilkesi, snrl) 20
grelilik ka\Tamlan, Einste
in-ncesi 7
gzlem aletleri (ezamanl
lk ile ilgileri ) 6

Kopernik 8 , 7
Kopernik kuram 8
Kuhn ( n) 90
kurarn (tahmin) 1 1 7
ktle 1 06; (elektromanye
tik man n etkis i ) 9 ;
( e tker K. ) 37, 9 ; ( k
kende elektromanyetik)
38; (zde k nicelii, sre
durum, yerekimi) o5
ktle ve enerj i dnm
08; (dorulamas ) 90
ktle ve enerji kavramlan
o3

ile ilikileri) 55
Orta alar 7, 1 1 5
zekka kuwet 20
zel grelilik 59
zel grelilik kuram (b
tnyle doru olamaz)
l4
zel (kstl) grelilik kura
m 73

P
paradoks (gemi ve gelecek) 40
parack kuram (yan l)
1 14
H
Piaget 64 ; ( soyutlama)
Heisenberg 95; (belirle- L
91
ninsizlik ilkesi) 56
Lenz'in yasas 37
Platt 1 75
h drodinamik ( etker kt- Lodge. Sir Oliver 29s
Lore n tz dnm 44s, Popper 90; ( kuramlarn
le) 37
yanllanmas) 3
hzlarn toplam iin relati 26; (evrik LD) 46
Lorentz ( elektron-kuram) pozitron 90
vistk yasa 69
Ptolemi 3
33; (ether) 7
Hubel 75
Lorentz kaslnas 35, oo Ptolemi kuram s
Lorentz kuram 33, 44
k hz 22
Q
quantum kuram 1 1 3, 1 56,
k hznda devinen eyler M
95
94
Maxwell 22
k hznn lm (akan Maxwe l l ' i n d e n kl e m l e ri quantum mekanii (yakla23, 34, 7 s
suda) 75; dorudan l
k kuram ) 1 1 4
m henz yaplmad) n = n/c' o9
48; ( Fizeau ) 39; ( gz mezonlann bozulmas 76 R
Michclson-Morley deneyi relatYstik ikircim 39
lcmciden bamsz) 48
Rutherford 33
25, 28, 7 , oo
Minkowski izgesi 20, 59
s
ikizler paradoks u 46
saat (ether iinde devim)
insann rolnn indirgen- N
38
mesi ( Kopernik kuram) n e d e n ( fi z i ks e l d e m e )
sa ak kaymas ( Michelson
8
39
Morley deneyi ) 35
ivm e l e n e b i r gzle m c i nedensel bant 42
nedensellik 1 38 ; ( kavra- sal ma 36
43
mn ( bebekte geliimi) 'sal tk doruluk' kavram
1 15
67
K
saltk gelecek 1 4 1
nedensellik sorusu 3R
Kan 86s
Newton (Aristoteles) 2 ; saltk uzay 2
kara-cisim mas I 3
(devin yasas) 9 ; (kav saltk uzay ve zaman dn
kar-parack 90
ramlar, saltk ve greli)
celeri 54
kavram ( aniaa rtk, e.d.
saltk uzay ve zaman kavra
6; (saltk uzay) 21
'doutan ' ) 66
m (ether ile ilgisi?) 72
nokta olay 20
kaynama/jision 9 I
ses dalgalan 23
kendilerinde eyler 86
sfr dinginlik ktleli para
o
K etmeni 1 26
ck ( cejisi ) 94
olumsallklar (grg! bilgi
K kalkls 2 0, 22
.

DiZiN
snrl grelilik ilkesi 20
Skolastikler 7s, 7 1
sonsal nedenler 1 7
soyutlama (David Bohn'un
szciii kullanm) 1 9 1 ;
(Piaget) 1 9 1
sredurum (kutle ) 1 05
suredurumlu koordinatlar
ats 1 9
suredunm yasas (Newton)
9

tumevann 1 9 1

uzay ve zaman 1 32, 1 34

ust-daireler 1 8

W
Wicsel 1 75

205
y

yanl lanma, kura rn l a r n

( Popper) 1 1 3
yasa ( zorunlu ve evrensel
olmal) 73
yedi kristal kure 1 8
yerekimi ktlesi ve sircdu
nm kullesi 05s
z
zaman ( alg ) 1 8 : ( New
ton ) 2 1

idea Yaynevi Kitaplar

MARCUSE

Eros Ve Uygarlk (RUHBiLiM; FELSEFE)

2 Platon (FELSEFE)

COPLESTON

3 Hegel (FELSEFE)

COPLESTON

4 Sokrates (FELSEFE)

COPLESTON

5 Spinoza (FELSEFE)

COPLESTON
HEGEL

6 Tinin Grngbilimi (T-A) (FELSEFE)

7 Aristoteles (FELSEFE)

COPLESTON

8 Descartes (FELSEFE)

COPLESTON
MARCUSE

9 Te k Boyutlu in san (FELSEFE)

1 O Aydnlanma (FELSEFE)

COPLESTON

11 Kan i (FELSEFE)

COPLESTON

12 Alman idealizmi (FELSEFE)

COPLESTON
MARCUSE

13 Us ve Devrim (FELSEFE; TOPLUMBiLiM)

14 Helenislik Felsefe (FELSEFE)

COPLESTON

15 Sartre (FELSEFE)

COPLESTON

16 Mantk Bilimi (FELSEFE)

HEGEL
SAHAKIAN

17 Felsefe Tarihi (FELSEFE)

FANCHER

20 Ruhbilimin ncleri (RUHBiLiM)

KANT

22 Ar Usun Eletirisi (FELSEFE)

BUBNER

23 Modern Alman Felsefesi (FELSEFE)

24 Modern Fransz Felsefesi (FELSEFE)

DESCOMBES

26 Orta alarn Tini (TARiH)

ARTZ

32 Trebilim (T-L) (FELSEFE)

SPiNOZA

34 in s a n Doas zerine Bir inceleme

(T-i) (GRG C L K)

39 zdek ve De v i r n
40 Sylem
41

MAXWELL

(T-i) (DOGABiLiM;FELSEFE)

Kurallar

Meditasyonlar (T-F) (T-L) (FELSEFE)

COPLESTON

43 insan Anla[ma]mak ll (NiHiLiZM;VAROLUULUK)

inceleme

Monadoloji (FELSEFE)

PLATON

46 ?'nci Mektup, Dion (FELSEFE; TARiH)

47 Hegel zerine Yorumlar 1 (YORUM)

PLATON, PLUTARK
KAUFMANN, AVINERI
MARCUSE

48 E s tetik Boyut (FELSEFE)

50 Doa Felsefesi 1 - Mekanik (FELSEFE)
51

Doal Felsefenin Matematiksel il ke ler i (DOGABiLiM)

52

z dek ve Devim (DOGABiLiM)

59 Berkeley

Meditasyonlar (FELSEFE)
Locke (FELSEFE)

EINSTEIN

MAXWELL, EINST., SCHRD., BORN

56 Kapal Dnyadan Sonsuz Evrene (FELSEFE)

58 Hobbes

HEGEL
NEWTON
MAXWELL

53 zel ve Genel Grelilik Kuram (DOGABiLiM)

54 Uzay, Zaman, zdek 1 (DOGAB.)

KAUFMANN

DESC.,SPINOZA,LEIBNIZ

45 Savunma, Fedon (FELSEFE)

55 Kurallar

DESCARTES
COPLESTON

Ni n i liz m ve Materyalizm (FELSEFE)

42 Leibniz (FELSEFE)
44 Sylem

HUME
KAUFMANN

38 insan Anlamak 1 (FELSEFE)

Hum e (FELSEFE)

60 Yararclk ve Pragmatizm (FELSEFE)

DESCARTES
KOYRE
COPLESTON
COPLESTON
COPLESTON

idea Yaynevi Kitaplar

61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71

72
73
74
75

76
77

78
79

Trebilim (FELSEFE)
SPiNOZA
Metapsikoloji (RUHBiLiM)
FREUD
Uygarlk ve Honutsuzluklar Bir Yanlsamann Gelecei (R.)
FREUD
Eeysailik zerine Deneme (RUHBiLiM)
FREUD
Bir Felsefe Tarihi (FELSEFE)
FRANK THILLY
Varlk ve Zaman (T-A) (FELSEFE)
HEIDEGGER
Tze Felsefesi (T-A) (FELSEFE)
HEGEL
Yaamlar- 1 (TARiH)
PLUTARK
Yaamlar - 2 (TARiH)
PLUTARK
Yarg Vetisinin Eletirisi (T-A) (FELSEFE)
KANT
KANT
Klgsal Usun Eletirisi (T-A) (FELSEFE)
Tarih Felsefesi (FELSEFE)
HEGEL
iskender'in Seferleri (TARiH)
ARAiAN
Mantk Bilimi (BYK MANTlK) (FELSEFE)
HE GEL
Toplumsal Szleme ve Sylemler (FELSEFE)
ROUSSEAU
Erken Yunan Felsefesi (FELSEFE)
BURNET
Reformasyon Avrupas 1517-1559 (TARiH)
ELTON
NAGEL
Bilimin Yaps (FELSEFE)
zel Grelilik Kuram (FiZiK)
BOHM

idea Yaynevi
arap iskelesi Sk. 2/1 06-1 07

34425 Karaky -Istanbul

iletisim@ideayayinevi.com 1 www.ideayayinevi.com 1 www.ideasatis.com

idea Yaynevi Kitaplar

CEP DiZiSi
(35 Kitap)
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12)
13)
14)
15)
16)
17)
18)
19)
20)
21)
22)
23)
24 )
25)
26)
27)
28)
29)
30)
31)
32)
33)
34)
35)

Descartes
Plutark
Freud
Hegel
Rousseau
Descartes
Plutark
Freud
Kant
Rousseau
Descartes
Plutark
Freud
Hegel
Rousseau
Plutark
Freud
Hegel
Spinoza
Leibniz
Plutark
Newton
Hegel
Spinoza
Surnet
Plutark
Freud
Hegel
Spinoza
Platon
Hegel
Maxwell
Freudl
Kaufmann
Hegel

Sylem
Theseus

Romulus

Metapsikoloji- 1
Tinin Grngbilimi

(nsz)

Toplumsal Szleme
Kurallar
Likurgus

Numa

Metapsikoloji-

Ar Usun Eletirisi

(Aknsal Estetik)

Eitsizliin Kkeni
Meditasyon/ar
So/on

Poplikola

Metapsikoloji-

Tarih Felsefesi- 1

(Giri)

Bilimler ve Sanatlar

Themistok/es

Ekonomi Politik

Camil/us

Metapsikoloji-

2 (in; Hindistan; Persia)

1 (BLMLER 1, ll)

Tarih FelsefesiTrebi/imMonadoloji
Perik/es

Principia

Fabius Maximus

(SEMELER)
(Yunan-Roma Dnyas)
2 (BLM lll)

Tarih Felsefesi- 3
Trebilim-

Miletus Okulu
Alkibiades

Coriolanus

Uygarlik ve Honutsuzluk/art

(Germanik Dnya)
(BLM IV-V)

Tarih Felsefesi- 4
Trebi/im- 3
Parmenides
Doa Felsefesi 1

Mekanik

zdek ve Devim
Bir Yamlsamamn Gelecei
Goethe
Estetie Giri

Idea Yaynevi
arap iskelesi Sk. 2/106-107

34425 Karaky - istanbul

iletisim@ ideayayinevi.com 1 www.ideayayinevi.com 1 www .ideasatis.com