Tarih incelemeleri Dergisi Cilt/Volume:XVII Say/Number: Temumuez/ July 2002, 39-59 MONTANIZM: ERKEN KiLiSE’DE CATISAN GELENEKLER* ‘Turhan Kagar** Ozet Miladi ikinci yilzyiln ikinei yarisinda Phrygia bélgesinde ortaya gikan ve ayn astr igerisinde Kilise érgltinden dislanan ‘Montanizm’, uzun siire radikal bir akun olarak varligint devam ettirmig ve altinct yiizytida imparator Iustinianos’un (527-565) heretiklere karsi giristigi amansiz soykirim neticesinde biiyiik oranda tarihten silinmistir, bu devirden sonra Montanistlere iligkin kayttlar -benim bildigim Kedartyla- sona eriyor. Bu makalenin amact, Montanizm’in gecirdidi biitiin tarihsel siireci tartigmaktan ziyade, bu hareketin gelistigi ortam anlamak ve Kilise teskilaundan nigin diglandigi sorusunu tarugmaktr. Her ne kadar, Montanizm’in Kilise’nin yasallagmasimdan sonraki durumuna bazan atifta bulunulacaksa da, ilgimizin esas merkezini miladi ikinci yiizyilda Kilise tegkilatimn eilimleri olusturacaktur. Bats literatiniinde bile uzunca stire monograf diizeyinde ele alinmayan Montanizm, Tirkge literatiirde hig yer almamaktadir.' Ancak batr [ingilizce] literativiinde Montanizm fizerine son zamanlarda yayimlanmis iki degerli kaynak kiilliyatmn (kitabeler ve yazih literatiix)* ve bu akimla ilgili, kyonoloji, cofrafya ve kéken tartigmalarma iliskin makale diizeyinde énemli galigmalarm varhigana da dikkat cekmeliyim. t Anahtar Kelimeler: Montanizm, Erken Kilise, Huristiyanlik, Peygambert gelenek, Phrygia. Abstract Montanizin: The Conflicting Traditions in the Early Church ‘The Montanist ‘new prophecy’ emerged among the carly Christians in the lower Phrygia in the latter part of the second century and excommunicated at the same period. The nature of *Bu makalenin olugumunda Prof. Stephen Mitchell’in dolaylt ama tegekiirle 6denmeyecek kadar gok emegi var. Burada ayrea makalenin ilk taslagim okuyan Istanbul Universitesinden Prof. Dr. O§uz Tekin’e tegekktirlerimi sunuyorum. **Balikesir Oniversitesi Fen Edebiyat Fakiiltesi, Tarih Boltmo, Ogretim Uyesi. ' ingilizce literatiirde benim izleyebildigim kadarryla Montanizm'le ilgili iki énemli monograf (I. Soyres, Montanism and the Primitive Church, 1878; Christine Trevett, Montanisin Gender, Authority and the New Prophecy, Cambridge 1996) atasinda bir asirdan fazla bir zaman var. Huristiyanlik tarihinin genelde ibmal edilmig bir alan oldugu Turkiye igin Montanizm ile ilgili herhangi bir galigma olmamast anlasilabilir bir durumdur * RE, Heine, The Montanist Oracles and Testimonia, Macon 1989; W. Tabbernee, Montanist Inscriptions and Testimonia. Mercer University Press, Macon 1997.‘Turhan Kagar Montanizm is a matter of long lasting discussion, as it can be seen in the bibliography, What I want to discuss here is that why Montanizm was immediately and repeatedly excommunicated, My discussion starts with a brief historical definition of Montanizm focusing on the original geography, founders, and on its diffusion in the Roman world. The core of this article is to search for the reason why Montanist prophecy was expelled from the Church. I will attempt to answer this question by analyzing the alleged differences between Montanists and the main body of the Church. The different approaches I could locate is as follows; strong ascetic practices of the Montanists such as fasting, martyrdom and the seeking an alternative church organization. The first conclusion I have arrived at here is that the so-called differences may not have been the real reason behind the expulsion of the Montanists, but the tendencies in the church of late second century on the problem of the authority. The Church had been tying to organize itself around the bishop at that time and the prophecy was something the emerging episcopal church leadership did not like. Therefore, as the final conclusion I have explained the excommunication of the Montanists as the conflict between episcopal and prophetic forms of authority. Key Words: Montanizm, Early Church, Prophetic tradition, Phrygia, Christianity. I. Montanizm Nedir? Montanizm? miladi ikinci yézy:lm ikinci yarisinda Anadolu’da Phrygia bilgesinde, eskigagda Philedelphia olarak bilinen (modern Manisa-Alasehir) cografyada, ortaya gikmis; Katolik kiliseden farkli olarak piskoposlarin (episkopoi) otoritesine degil de peygamberi (=prophetes) sdylemlere sahip kayamet ideolojisi (eschatology) gelistiren estik (=ekstasis) bir Hiristiyan arikatidir.’ lik kilise tarihgisi Eusebius’a gére Montanus, 6nce Ardabau diye adlandirilan bir yerde ortaya gikafak peygamberligini ilan etmig fakat izleyicileri daha sonra Pepuza’yi kendilerine merkez edinmistir.® Alagehir’in karsal kesiminde oldugu zannedilen her iki yer de kesin olarak tesbit edilebilmis defildir, Fskicny kaynaklarmda tarikaun doguguna iliskin iki fark tarih verilmektedir. Eusebius konuyla ilgili olarak M.S. 172 veya 173 yillarim baslangig verirken‘ geg dérdiincit yiizyilda yazan Salamis piskoposu Epiphanius Hiristiyan sapkm mezhepleri konu alan Montanizm adi bu akima dérdineil yllzyilda yakigurilan bir ibaredir (Kudiis piskoposu Kyrillos (350-386) Catechetical Lectures 16.8'de bu ibareyi ilk defa kullanu. Erken dénem yazarlar (Eusebius'un anonim yazan ve Apollinus, HE. V.16.4 ve V.19.2.) ve Montanistler kendilerini ‘yeni peygamberlik’ (new prophecy) olarak adlandimaktaydi. Epiphanius Kataphyrgians (=Agaga Phrygialilar) olarak adlandin. Panarion 48.1.3. Montanizmnin tarumlanmasina iligkin Turkge terminoloji sorunu var. Grekge ekstasis (ing Eestasy ve ecstatic) Tirkgeye ancak, ,vecdi’ veya ,esrik’ olarak gevrilebilir. Buradan sonra kullanilacak bu iki Kelime aym anlam ifade edecek ve sadece degigmeli olarak _ kullanlacaktur 5 Busebius HE.V.16, Pepuza'nin yerine iliskin cesitli teklifler igin bkz. W.M. Calder, “The New Jerusalem of the Montanists”, Byzantion 6, 1931: 421-425. ® Busebius HE.V.16.7 “Gratus’un Asia prokonsulligii esnasinda] 40 4Montanizn eseri Panarion’da 156 veya 157 tarihini verir.” Bu iki farklt kronoloji tarihgilerce devrin din-devlet iliskileri de g6z dniine alimarak tarusilms olmasina ragmen Montanist kronoloji problemi daha kesin olarak géziilememistir fakat iki farkh kronoloji tartismasi ig fark egilim dogurmustur. Bazt bilim adamlar ilk tarih olan 157’yi Montanist akimmn dogusu olarak alirken* bazilarr 172/3 tarihini esas almislardir Bir baska egilim ise her iki tarih arasinda bir uzlagi arayisina girigerek, 157 tarihini Montanizm’in dogusu olarak ele alirken 170'leri ise kilise teskilaundan dislanma taribi olarak diistinmiislerdir.'° Montanizm Phrygia’da ortaya gikmis obmasina ragmen cografi olarak dogdugu bélge ile simirh kalmadi. Anadolu’da Phrygia’nin komgu eyaletlerinden Lydia, Galatia™’ ve Kappadokia’dan baslayarak Trakya,"? Kilikya ve Antakya'* bolgelerinde etkin olmaya basladi. Kisa zaman igerisinde Italya ve oradan da Kuzey Afrika’ ya kadar ulasti, Bu cografi dagilim hem erken Kilise metinlerinde hem de bazilarmin kékeni tartigmali olmakla beraber epigrafik kalinularla teyit edilebilmektedir.'* Roma’ da bir Montanist entellektiielin tokal kilise mensuplari ile diyalogu ve cagdas kaynaklarin 7 Epiphanius, Panarion, 48.1.2 “Antoninus Pius'un (138-161 arasinda Roma impuratoru) ondokuzuneu yilinda”, * Mesela bkz, G.S.P. Freeman-Grenville, “The Date of the Outbreak of Montanism” Journal of Ecclesiastical History 3, 1954: 7-15, her iki tarihi de tarusit fakat Epiphanius’un verdigi laribi daha kabul edilebilir bulur. H. Lietzmann, A History of the Earty Church (Ing. gev. B.L. Woolf), 462. ° Batti bilim gevrelerinde bu ikinei egilim son zamanlarda daha fazla agirhk kazanmigtir. Bkz. T.D. Barnes “The Chronology of Montanism” Journal of Theological Studies N.S. 21, 1970: 403-408; W.H.C, Frend, “A Note on the Chronolohy of the Martyrdom of Polyearp and the Onthreak of Montanism” , 499-506. SL. Greenslade, Schism in Early Church SCM Press: New York & Londra 1953 s.108.; R. M, Grant, Augustus (0 Constantine: The Thrust of the Christian Movement into the Roman World, New York 1970, 9. béliim (s.131-144) Montanist kriz tizerinedir. Grant iki tarily arusinda bir uzlugma ararken bunun gerekcesini Montanizmin Hiristiyanlik ile Grek-Roma diinyast arasinda bir wzlasma ihtimaline bir tepki olarak yorumlar (s.133). " Eusebius HE. V.16.4. '° Eusebius HE. V.19.3. "3 Busebius HE. V.19.1-4, Antakya piskoposu Serapion'un konuya iliskin bir mektubunu yayinlat. 'S Phrygia bélgesinde ortaya gikan erken Hiristiyanlara ail epigrafik materyallerin Montanistlere: ait olup olmadigi tarusmast kékeni XIX. ytizyihn sonlarma dayanan bir kenudur. W. Tabbernce’nin kaleme aldigt Montanist epigrafya igin en yeni ve kapsamlt eser, sadece yazarin bulgularim degil kendisinden énce yapilintg bitin galismalari da kapsamaktadir. Bkz. W. Tabbernee, Montanist Inscriptions and Testimonia, Mercer University Press, Macon 1997, Montanistlerin Aftika’da varhklari uzunca sire devam etmigtit ki burada Montanist akumin Tertulianusguluga dénilstligi bilinmektedir. Meseld bkz. D. Powell,. “Tertullianists and Cataphrygians”, Vigiliae Christianae 29, 1975: 33-54. 41Turban Kagar tarikata iliskin atiflar_ bilinmektedir.'° Montanizm Kuzey Afrika’da Latin Hiristiyanhginm.. erken.tigtincii.-yiizytldaki_ en. iinli_.temsilcisiTertullianus'un taraftarligim kazanmayt basarmisur, Roma’ ya ulagmasi muhtemelen kentteki Anadolu kékenli etkin bit Hiristiyan grubun varligi sayesinde gergeklesmistir. Hakikaten Anadolu ile Roma arasmdaki baglantilar Roma kilisesini sadece Montanizm’den dolay: degil Paskalya tartismalari dolayistyla da mesgul edecektir.’* Aslen Smyrna (izmir) kékenli bir ailenin dyesi olan Galya’daki Lyons piskoposu (veya oradaki Hiristiyanlarm temsilcisi) Irenaeus'un Roma ile olan baglanuilatidan Montanizm’in Galya’da dahi kendisine taraftar bulabildigi diistintilmektedir. Sonug olarak Montanizm’in daha dogusuyla birlikte erken Hhristiyanhgm hemen hemen bitin cofrafyasmda izlerini bulabilmekteyiz. Bu hizlt yaythst ya erken kilisedeki hizh ig iletisimle™” veya ba devirde Kilise igerisinde giigli bir ‘dini yenilenme’ talebinin varhgi ya da her iki olguyu birlestirmek suretiyle agtklayabiliriz. ‘Montanist’akima ismini veren Montanus'un, Hiristiyan olmadan Once yerel Phrygia kokenli Kybele kiiltiiniin rahibi oldugu’® iddiasmdan hareketle tarikatn aslinda Hiristiyan rengine biirinmiis pagan bir akim oldugu gectigimiz yizyuhn baslarinda savunulmustu.'? Bu sav her seyden 6nce Montanizmin uzun direnisini agiklayamiyor, ¢iinkti ikinci yiizyil sonlarmda dogan Montanizm altnci yiizyil ortalarinda ancak devietin sert askeri operasyonlari neticesinde yokedilebiliyor. Montanizm’in kokenine iliskin bir baska goriig ise bu tarikatm Yahudi kaynaklt oldugudur.”” Bu gériig de pek gok bakimdan yetersiz kalmaktadir. Her seyden evvel caiidaslari hig bir zaman béyle bir iliskiden bahsetmiyor.”" Dahast Montanist reaksiyon 3 Bu konuda blz, Hippolytus The Refutation of All Heresies, VW.12; X.21 vd. '6 Eusebius HE, V.23-25; ayrica bkz. H. Chadwick, The Early Church Penguin 1990, 84-5; W.HLC. Frend, The Rise of Christianity Fortress: Philedelphia 1984, 341-43. "’ Gee Antikgad gezginleri ve devrin seyabat aktiviteleri igin-bkz. R. Wallace & W. Williams, Tarsuslu Paulus'in Og Ditnyast, (Tirkge gev. Z. Ziihre Ukgelen) (Homerkitabevi: Istanbul 1999). Bu kitap Aziz Pavlos’un seyahetlerini konu almakla birlikte 6zellikle 15-31 aras1 eskigag seyahat sartlarint bilgilendirici bir tarzda analiz. ctmektedir. '§ Busebius HE. V.16.7. Bu kilt vecdi davranislan (ekstasis) éne gikaran bir yaptya sabiptir. Bkz, W. Schepelern, Der Montanismus und die Phrygischen Kulte 1929, Montanizm’de pagan etkilerin bulunabilecegini fakat hareketin esasen Huristiyan kaynaklardan beslendigini ve Hiristiyanhk iginde’bir hareket olarak niteler. Bu gortisiin terside savunulmaktadir. Mesela bkz, G. Freeman “Montanizm and the Pagan Cults of Phrygia” Dominicen Studies 3, 1950: 297-319 ve C. Trevett, Montanisme iliskin monografisinde konuya iligkin bastlmamns bir doktora tezini (=B. Goree The Cultural Bases of Montanizm, Baylor University 1980), zikreder. » 1M. Ford, “Was Montanizm a Jewish Christian Heresy” Journal of Ecclesiastical History 17, 1966: 145-158. Yabudilikten dénme bir piskopos olan Hiristiyan hetetik aveist Epiphanius byle bir ibtimali gdzden Kagumazch, giinkit Epiphanius Montanistlerin teoloji olarak Katoliklerden fark bir inanca sahip olmadiklarm vurgulamaktadir. Epiphanius Panarion, 49.1. 42Montanign devrin yaygm Hhristiyan ilabiyauna karst gikmyor, daha ziyade Kilisenin bir kurum olarak teskilatlamis bigimine tepki gésteriyor. Hakikaten Hiristiyanhk igerisinde Yahudi kaynakh bir ilahiyat akimi var, ama bu akim daha ziyade (Hz.) {sa’mn tannilasurilmasin: reddediyor ve cografi olarak da bu akim Anadolu kékenli olmayip Suriye-Filistin kékenlidir.* Yine bir baska olgu da eskigagda Yahudiler Anadolu’da asradan ziyade kentlerde daha etkin bir konuma sahiptir.” Halbuki Montanizmin ilk dogusu kent kokenli olmaktan ziyade kirsal kékenden geliyor. Burada sadece daha Montanist merkezlerin yerinin bile tespit edilememig olmast bile bu iddianm temelsizligi icin delil olarak gésterilebilir. Montanizmin kékenine iliskin en (utarlt aciklama Phrygia Hiristiyan gelenegidir. Bu bilge Hiristiyan peygamberlerin ve onde gelen kadin liderlerin aktif galisma alamdir. Hierapolis (mod. Pamukkale) hauralart toplumsal tasavvurda dnemli yer tutan havari Philippos’un dort bakire kizimin mezarinm bulundugu yerdir™ ve keza ikinci yiizyil ortalarmda yasayan Ammia ve Quadratos gibi yerel peygamberlerin yurdudur.*> Bunlarin disinda Montanistler Kendilerine herhangi bir pagan metni veya salt Yahudi metinlerini degil de Yuhanna Jncilini ve Esintemeter’i referans almslardir.* Dolayistyla Montanist akimim kékeni sorunu Hiristiyan bir gelenegin dismda yorumlanamaz. Stiphesiz igige yasayan toplumiarda biribirlerinden édiing alan bazi geleneklerin meveudiyeti tesbit edilebilir, yani pagan ve yabudi orijinden gelen belli basli bazi clementler Montanizm’de de bulunabilir; fakat bunlar, Montanizmin esas renginden ziyade (ali rengini olusturur. Montanist séylemin protestocu karekterinden yola gikarak, bu akimin dénemin sosyo-ekonomik bunalimlarinin bir tiriinti oldugunu savunabilir miyiz? Montanistler kayametin kopmak izere oldugunu savunuyorlardi; dolayistyla halk ‘yeni Kudiis’ olarak ilan ettikleri Pepuza'ya davet ettiler.”” Hakikaten devrin hem askeri hem de ekonomik sartlar béyle bir iddiay: kuvvellendirebilir, Geg ikinci yiizyil Roma imparatorlugu’nun yénetiminde Marcus Aurelius (161-180) devridir. Roma ordulart I Erken kilisede Yahudi-Hiristiyanlig: sorununa iliskin daht genis bir tarugma igin bkz. Georg Strecker “On the Problem of Jewish Christianity” (ing. cev. Gerhard Krodel), W. Bauer, Orthodoxy and Heresy in Earliest Christianity, (iginde) Sigler Press Mifflintown (USA) 1996, 241-285 ® Bskigag Anadolusunda yahudilerin topografyasi igin bkz. S. Mitchell, Anatolia, Land, Men and Gods in Asia Minor Oxford 1993, cilt 2, 31-37 bius HE. 1.31.3; 39. 9. r Incillere gore gok daha yiksek bir fsa anlayigi sunar ve eskica Huvistiyan ywzarlarin da belirttigi gibi gok daha ruhani (=spirititel) karekterdedir ve | Montanistlerin esrimeye (veya vecde) dayalt dindarhgina uygun digmekted * Montanist Pepuza'ya iligkin gincel bir taruisma igin bkz. J.C. Poirier, “Montanist Pepuza- Jerusalem and the Dwelling Place of Wisdom” Journal of Early Christian Studies 7.4, 1999: 491-507. 43,‘Turhan Kagar franlilara sadece cok Koti bir sekilde yenilmekle kalmamislar; yenilgiyle birlikte -eskicaflarnr en-belalr bulasicr-hastaligr-olan-vebayt- da beraberlerinde-getirmislerdi..M. Sedatius Severianus ve L. Attidius Cornellianus adh Romalt komutanlar [ran ordularma yenilmisler,* Tiber nehri tasmus,”? Marmara bilgesindeki Kyzikos’da biiytik bir deprem olmus ve Galatia bilgesinde aclik ba géstermistir.”” Gergekten de kriz, dénemlerinde toplumun kurtarict aradigi bilinen bir seydir. Ancak Hititlerden bu yana Anadolu halkmin giindeminden bu tir krizlerin hig diigmemesi de bir baska hakikat olarak karsimiza gikmaktadir. Dolaytstyla Montanizm’in dogusunda esas sebebi bu tir krizlere baglamak yeteri kadar agiklayict olamaz, clinkii bu durumda her krizde ya bir kurtarici ya da yeni bir dini hamle aramamuz gerekmektedir. Montaniamin hikayesini bilyiik bir ihtimalle hig bir zaman kendi taraflarmdan dBrenemeyecegiz, ciinkii onlardan bize ulasan hethangi bir literatiir mevcut deBil. Montanistlerden bahseden Eusebius, Epiphanius ve Jerome gibi ‘Kilise Babalary’nm yaklagimmin hig bir surette sempatik olmadigimt belirtmeliyiz. Dabast, Kudiis piskoposu Kyrillos (315-386) Montanistleri torensel gocuk kurbant ile suglamaktadtr. 3! Montanizm’in kazandigi en tinli mihtedi (convert) olan Tertullianus’un, tarikatn tarihi hakkmda herbangi bir sey yazmamasi ilgingtir. Montanistlerden bize ulasan yirmiye yakin kehanet (6raculunVaraclum) var ve bunlar sayesinde sdylemleri hakkinda az gok fikir sahibi olabiliyoruz.? Bunun yaninda bulunan pek gok epigrafik dokiiman hem Montanist kurumlar hakkinda bilgi veriyor hem de literatiirden gelen bilgileri desteklemektedir. ilk Montanisuer kimlerdi? Adim tarikata veren Montanus ve onun iki kadin izleyicisi, Priskilla, Maximilla Montanizmin triosunu teskil eder. Epipbanius’a gore iigiinci bir Montanist kadm figir olarak teshis edilen Quintilla, Priskilla ile aym kiyiydi.” Priskilla’nm eviiligini terkedip tarikata. dahil oldugu yine Busebius’un anonim yazarlarmca ifade edilir.* Bunun ne yazikki dogrulugunu test etme imkanindan mahrumuz. Ancak su kadarim belirumekte yarar var; Montanistlerin ‘bakirelige’ cok énem atfettikleri bilinmektedir; dolayisiyla Priskilla’nin hem evliligi MLD. Parker, A History of the Roman World, 18. ® 4. Birley, Marcus Aurelius 1966, 202. » Parker, age.s.18. 3 Cyril of Jerusalem, Catechetical Lectures 16.8. (R. Heine, The Montanist Oracles and Testimonia s. 11-12'den alind.) 2 Bu konuda bir de terminolji sorunu var. Grek kaynaklarinda gegen oraculumt terimi tirkgeye kehanet olarak gevrilebiliyor, fakat Montanistler aynt zamanda peygamberi (prophetic) bir gelenege de dayamyorlar. Burada Huistiyanlgin peygamber kavraminn Islamin anladigt peygamberden biraz farkl oldugunu belirtmeliyiz. Islam’da (Hz.) Isa peygamber olarak nilelinitken Hristiyanlik Isa’ya teslisin bir ayagt olarak Tanrt olarak (Ogul) iannryorlar. Peygamber Hitistiyanlarda bavarilerden sonra bir konuma sahiptir ® Epiphanius, Panarion 49.1. * Busebius HE. V.19.3, ayrica bkz. V.16.9. x 44Montanign brrakmasindan hem de bakireligini iddia etmesinden, Eusebius’un anonim yazarlarimm bir karalama yapmus olmalan da géz ardi edilmeyecek bir ihtimaldir. Eusebius’un anonim yazarlara dayanarak verdigi bilgilerden yola gikarak Alkibiades, Themiso, Miltiades, Alexandros ve Theodotus isimli ikinci kusak Montanist liderleri tesbit edebilmekteyiz.°* Montanus’ un sonradan Hiristiyanligi kabul ettigini daha énce Kybele kdiltintin rabibi oldugunu daha once belirtmistik. Sayet bu dogruysa, kadinlarin On * safta yeralmalart belki bu kiiltiin geleneklerinin Hiristiyan gevrelere transfer edilmis olmast muhtemeldir. Montanus’a ablaksizisk, hadunlik suglamalar getirilir ve éliimiiniin intiharla gergeklestigi ifade edilir.°* Kadi liderlerden Maximilla Priskilla’dan sonra Glmiis olmali; giinki ona atfedilen bir kehanette Maximilla ‘kendisinden sonra peygamber gelmeyecegini ve kiyametin kopacagim’ sdyler.*” TI. Montanizm Ki ‘Teskilatmdan Nigin Distandi? Salamis piskoposu Epiphanius Montanist teolojinin Kilisenin gene! ilahiyatiyla geligmedigini belirtir ve Montanistlerin (Epiphanius ‘Phrygialilar’ olarak anar) Eski ve Yeni Ahidi kabul ettiklerini, dliimden sonra yeniden dirilmeye ve Hiristiyanligun klasik doktrini olan teslisi (Baba-Ogul-Kutsal Ruh) benimsediklerini yazar.** Epiphanius gibi bir heretik aveisinin ilahiyat olarak Montanistleri genel kiliseden aywmadigina gore en azmdan gunu sdylemck miimkiindtir; ‘Montanistler, inang olarak heretik degildiler’, Ugiincii yiizyil baslarinda, Romal papaz Hippolytus, kentteki bazi Montanistlerin izmirli Noetus’un tcolojisi ile benzerlikler tagidigimi yazar.°” Noetus ikinci yiizyin sonunda monarkhianist (Tek Tanrict) g6rtislerinden dolay: izmir'de kiliseden aforoz edilmistir“° Keza ddrdiincii yiizyil sonlarinda yazan Jerome de Montanistlerin Sabellius’un ilahiyatm izlemekle suglar.“' Hem Noetus hem de Sabellius Kilise literatiiriinde ‘modalist_ monarkhianist’ olarak kategorize edilir. ~~ Modalist monarkhianist teolojiye gére dogan, gile geken ye carmiba gerilerek dlen Baba Tanredic; yani bunlaa yore Buba ve Ogul ayus kiunlige sahiptirler Baba da Ogu!’ dur Oul da Baba. Sabellius dérdincti yiizyilda Hiristiyan din adamlarinm biribirlerini suglarken kullandtklar1 bir giinah kegisiydi, mesela 343’deki Serdika konsili surasinda hem dogulu hem de batult piskoposlar biribirlerini karsilikhi olarak Sabeliuscu olmakla % Busebius HE.V.3.4; 16.3; 18.5, 9 *° Y. yilzyil kilise tarihcisi Socrates’in anlattgina gére eskiga’ piskoposlart aforoz ettikleri kigiler hakkinda ablaki zaafiyet suclamast getirirlerdi, onun igin Montanus’a yéneltilen ablaksizlik suglamasini bu noktadan degerlendirebiliriz. Socrates HE. L.24.1-2. ™ Bpiphanius Panarion 48.2.4. * Montanus'a atfedilen vecd hali ifadelerin (kehanet veya oraculwn) birinde Montanus teslisi dile getivir (Ben, Baba-Ogul-Kutsal Rubum (=Paraklate)}, Didymus On the Trinity IL41.1. ® Hippolytus, The Refutation of All Heresies VL. 12. © Hippolytus, The Refutation of All Heresies, 1X.2 “! Jerome, Epistle 41 (Letter to Marcella). * Monarkhianist teoloji igin bkz. J.N.D. Kelly, Early Christian Doctrines s. 119-123. 45‘Turhan Kagar sugluyorlard:. Jerome, Montanistleri Sabelliuscular olarak suglarken Montanist tarikata efilim gisteren.bitini.ikna etmeye gahgiyordu, onun igin bu niteleme karalama mahiyetinde ele. alinmalidir.* Sonug olarak, Epiphanius’a inanarak, Montanistlerin ilahiyat olarak esas Kiliseden farkh diigiinmediklerini bir kez daha vurgulamahyiz. O halde sormamuz gereken soru, Montanistlerin hedeflenen Hiristiyan toplum yapsima ve Kilise teskilatina nasil bir tehdit olusturdular ki kiliseden auldilar? Bu sorunun cevabi kugkusuz sadece Eusebius’ un anonim yazarlarma dayanilarak ve Montanist kehanetler (oraculum) incelenerek verilemez, daha genig bir perspektiften Montanistlerin temel karekteri ve kilisede o devirde baskmn olan e@ilimleri dikkate almarak bir cevap aranmahuhr. Hasunlarmin iddiasina gore; Montanist toplumsal éjretisi sehadeti tegvik eder,** temizligin Slgiisti olarak evli olmamay: koyar,“* bakireligi tesvik ederek kadma kendi organizasyonlarmda cok 6zel bir konum yerirler.” Bir baska ayrim; Montanisuler, Kilisenin kendi cemaatinin giinahlarmi affetmesini onaylamaz.** Eusebius Montanistlerin kendi kilise teskilatlarint kurarak para topladiklarmt ve kendi personellerine maas édediklerini yazar. Montanistler kiliseden ayrismadan énce mi byle bir tesebbiise kalkistilar yoksa kiliseden auldiktan sonra m1 kendi teskilatlarim kurdular bilmiyoruz. Montanist tarikatin kurulu Kilise ile yollarmmn ayriimasinda esas fakt6r oldugu iddia edilen bu hususlari simdi daba ayrinui olarak ele alacaguz. IL1.Montanist Zahidlik: Orug ve Schadet Montanistler izledikleri ok Kau disiplinli hayat tarzyla esas Kilisenin hedefledigi Hiristiyan toplumsal diizenin disina gikayorlardi, Bu katt hayat tarzi hem, etik mikemmeliyetciligi amaghyordu hem de béyle bir tarz Montanistlerin temel karekteri olan gaipten haber vermenin (oraculum) zorunlu bir sonucuydu. Montanistler, swradan Hnristiyanlarm izledigi orucu daba siddetli uyguluyorlardi, zira ® Serdika konsilinden sonra iki kargit grubun birbiri aleyhine yazdigi mektuplarda bu suglamalra yer verilir mektubun metni icin bkz. Hilary of Poitiers Against Valens and Ursacius 1.2.2. (=L.R. Wickham, Hilary of Poitiers. Conflict of Conscience and Law in the Fourth-century Church, Liverpool 1997, 8.21) * Jerome, Epistle 41 (Letter to Marcella) Tertullianus Concerning Flight 9.4. “6 Origen, On the Epistle to Titus. “’ Tabbernee, Montanist kadin piskoposa ait bir epigrafik dékiiman yayimlar; bkz. W. Tabbernee “Remnants of the New Prophecy: Literary and Epigraphical Sources of the Montanist Movement” Studia Patristica XXI, B.A. Livingstone (ed.) Leuven 1989: 200; Erken Kilisede kadinin konumu igin ayrica bkz, F. C. Klawiter, “The Role of Martyrdom and Persecution in Developing the Priestly Authority of Women in Early Christianity; A Case Study of Montanism”, Church History 49, 1980: 251-61. * Tertullianus, On Modesty 21.7. * Busebius HE.V.18.2. 46Montanign bu suretle onlar ego’nun ahlaken miikemmellesmesini ve Kontroliini amaghyorlardi, zira onlara gére ‘nibai son’ yaklasmaktaydi ve kurtulus igin hazirlanmak ancak kat bir ablaki disiplinle mimkiindi, Orucun Montanistler igin ikinci boyutu ise gaipten haber vermenin arag olmastydi. Hem pagan kiiltiirde hem de Hiristiyan geleneginde kehanette bulunmanm ortak noktast, sikt bir orug rejimiydi, ginkii ego’nun kontrolinden kurtulan beden bu suretle tanrtya daha yakin olabiliyordu.” Kilisenin bunu reddetmesinin nedeni Montanistlerin kilisenin koydugu kurallardan daha siki ve zorlayict kurallar koymasiydi.*' Bu diinyevilesen kilise ile sikt bir sekilde dte dinya korkusunu sicak tuimak isteyen peygamberi otoritenin gauismasmdan baska bir sey degildi. Siiphesiz diinyevilesen kilise Huistiyanliktaki peygamberi gelenekten biitiintiyle bagimsiz gelismekteydi. Hem eskigag kaynaklarmda hem de modern literatiirde Montanistler ve esas kilise olarak nitelenen katolik-orthodoks grup™ arasinda sehadet hususunda farkli bir tavrin varhgina dikkat cekilir.’ Bu farklilik genel itibariyle Montanistlerin sehidigi dinsel fanatizmin sonucu olarak yiiceluikleri ve pagan toplum igerisinde provokatif davrandiklart seklinde 6zetlenir ye orthodoks kaynaklar onlarm sehitliginin sehitlik intihar oldugu ciinkii tedbirsiz. ve bilingsiz hareket ettiklerini yazarlar.%' Fakat bu tek taraflt bir yargilamadir, Zira bu iddiayt destekleyecek baska bir delil meveut defi Montanist kehfnetler sehfdeti Gvmekle birlikte, hig bir surette radikal bir fanatikligi tavsiye ctmiyor.** Ote yandan Prokopius'un, Montanistlerin toplu intihar cttiklerine iligkin verdigi bilgiyi de yiizeysel olarak ele alamay1z, Prokopius, lustinianos ile ilgili dedikodularin: topladigi eserinde, Montanist kiyrmdan bahsediyor ki, muhtemelen amact Montanistlerin sonu ile ilgili bilgi vermekten cok imparatoru kétiilemek, onun ne kadar acimastz oldugunu vurgulamaktt. Dolayistyla burada yaptlabilecek tek sey sehadete karsi Kilise’nin ve Montanistlerin tavemt karsilasurmak olabilir Katolik kilisenin yeh@dete Kars: tatumu ikinei ve tigiincii yiizyillarda meydana gelen iki kilise liderinin tavriyla agiklanabilir. Lkinci yézyil ortalarmda lemir piskoposu Polykarp yakalanacagim duyunca gizlice kenti terkeder, fakat riiyasinda % R. Lane Fox Pagans and Christians Penguin Books, Har mmondsworth 1986, 386. 51 4V_ J, Burghardt, “Primitive Montanizm: Why Condemned?” D. Hadidian (ed.) From Faith to Faith 1979: 339-356; bkz. Gzellikle 349. 52 Erken dénem kilisesinde bugtin oldugu gibi katolik orthodoks ayrum yoktu, O zamanlarda katolik-orthodoks tabiri sonralart esas kilise halini alacak olan ana akumin genel adidir, Zaten terim olarak katolik evrensel, orthodoks ise dogru yol anlamina gelmektedir. 3) Busebius HE. V.18.5; W. Tabbernee “Early Montanizm and Voluntary Martydom’” Colloquium 17, 1985: 33-44, Montanistlerin iddia edildigi gibi fanatik bir schadet Szendirici olmadiklari sonucuna vartt 4 Mesela Hierapolis piskoposu Apollinus’un bu konudaki yazi ve iddialarim Eusebius uzun uzadiya alintilar, Eusebius HE.V.18. 55 Daunton-Fear, “The Eestasies of Montanus", 648 vd.; Tabbernee “Early Montanizm and Voluntary Martrydom” ,33 vd. 41Turhan Kagar yastiginin yandigim gériir, bunu Tanri’dan bir isaret olarak kabul ederek yetkililere teslim_olur_ve_yakilarak_dldirtiltir*. Bu_hadise_ile_ ilgili Izmir _kilisesinin_yazdigi mektup ortohodoks Hiristiyanlarimn provakatif ileriye qikaslari ya da gdniillii sehadeti onaylamadigini belirtir. Uciincii yiizyil ortalarmda, Kartaca piskoposu Kyprianus' un durumu da Polykarp hadisesine benzerlikler gésterir. Hiristiyanlara zuliim esnasinda Kyprinaus énce saklanmayt tercih eder; fakat ikinci bir hadisede kagis olmadiginmt g6riince o da teslim olur ve idam edilir.’ Haristiyan sehAdet anlayisina Incil’de de bir referans bulunuyor. Matta 10:23 “bir kentte size zulmettikleri zaman Otekine kaginz” der. Buna gore géniillii sehddet bir anlamda zalimin zulmiine sug ortakligs olarak yorumlamr, Montanistlerin sehddet kargismdaki tutumlarma gelince; kehdnetlerden birisi ‘yatakta, gocuk dogururken veya acilar iginde Simeyi degil de sehAdeti arzulamayr’ tavsiye eder. Yine baska bir kebanette ayn: sekilde ‘sehAdeti arzulamayt’ dver.** Fakat bunlarm hig birisi sehAdet ideolojisi gelistirmiyor veya mutlak olarak sehddeti ‘emretmiyor’, sadece daha onurlu bir éliim tarzi oldugunu belirtiyor. Obiir taraftan Montanist akimin gelistigi dénem devletge Hiristiyanlara organize olarak zulmedildigi bir zaman degil.* Ikinci ve erken tigiincti ytizyillarda devletin Huristiyanlara miidahelesi sadece lokal olaylar olarak kaliyor, yani kebaneti duyan Montanistler toplu halde devict tarafindan idam edilmek igin straya gecmiyorlar! Dolayisiyla spesifik bir Montanist schAdet ideolojisinden siz etmek zor.” ‘I.2. Giinahlarin Aff ve Montanist Kilise Teskilaty Kilise ile Montanistler arasmdaki en énemli ayrimlardan birisi de gimahlarm aff sorununa yaklasimdaki karsithkti. Montanist kehanetlerden birisi gok sarih olarak kilisenin giinahlart affetme yetkisinin kullanimuna karst gikiyordu."' Bu da stratejik ve teolojik olmak iizere iki boyuUlu bir sorundur. ikinci yiizytl sontarmda kilise de hemen her giinahin piskopos tarafindan affedilebilecegine dair bir edilim dogmaya baslamistir, Roma piskoposu Callistus'un (217-222) zina, kan dikme ve putperestlik ginahlarmm bile Kilise tarafindan affedilebilecegini ifade etmesine Tertullianus, alayct bir sekilde piskoposu pagan bag rahiplik anlamma gelen pontifex maximus diye ° The Martyrdom of Polycarp 5. (Bu ddkiiman {zmir kilisesinin Polykarp'in dldiriilmesinden sonra Philomelium kilisesine yazchgs mektuptur). *" H. Musirillo, The Acts Of The Christian Martyrs, Oxford 1972; P. Hincliff, Cyprian of Carthage and the Unity of the Christian Church, Southampton 1974. 5 Tertullianus, Concerning Flight (=De Fuga in Persecutione) 9.4. ® Huristiyanlara karst ilk organize devlet zulméi 249-51 yillarinda imparator Decius zamaninda baslar. © Bu konuda daha detaylt bir tartigma igin bkz. Tabbernee “Early Montanizm and Voluntary Martyrdom”. © Tertullianus On Modesty 21.7. 48Montanizn anar.® Aslinda Tertullianus prensip olarak Kilisenin bazi giinahlari affedebilecegini yazar fakat baza giinahlar vardir ki bunlar Kilisenin otoritesi disindadir ve sadece tanri arafindan affedilebilir, Bu smurlamanin nedeni toplumda gtinaha karsi bir gevseklik dogabilecegi endisesidir. Halbuki giinahlari affedebilme otoritesi kiliseye ve dolayistyla piskoposa toplum katinda cok énemli bir prestij kazandiriyordu. Dolaytstyla buradaki sorun, kilisenin gittikge artan oranda diinyevilesmesine Montanistlerin verdikleri cok net bir ‘éze déntis’ tepkisidir. Zira kilise gittikce kurumlasmakta ve kurumlasuikca da diinyevilesmektedir ve bu diinyevilesme iki fark gelenek arasinda cemaat igi iktidar gausmalarina doniismektedir. Bu durum, peygamberi (=prophetic) gelenegin piskoposun yiikselen iktidarm: smuirlama tesebbiisii ya da piskoposa dayali otoritenin peygambert gelenekle biitiin baglanm koparma girisimi olarak formiile edilebilir. Hakikaten piskoposlarin, otoriteleri_ alunda tuttuklart sinodlar®™ —_ vasitasiyla, Montanistleri aforoz etmeye hevesli olduklari Eusebius’un ifadesiyle tekrar tekrar toplanarak tavir belirlemelerinden anlasilabiliyor. Sonug olarak, ‘giinablarin affedilmesine’ gésterilen Montanist tepki peygamberi gelenekle gittikge diinyevilesen piskoposluk kurumu arasindaki derin gausma olarak da yorumlanabilir. Montanist kilisenin, esas kiliseden diglandiktan sonra mt organize oldugu ya da farkh bir organizasyonlart bulunmasinm Kiliseden diglanmayt kolaylasurdigin1 tam anlamiyla tespit edemiyoruz. Montanist organizasyonun kiblesi, Roma, iskenderiye, Antakya ve Kartaca gibi devrin dnde gelen piskoposluk merkezleri degil, Pepuza’ya déniikti ki, bu durum Priskilla’ya atfedilen bir kehdnette de agik bir sekilde ilan edilmektedir. Montanistlerin Pepuza’y: kendilerine merkez edinmelerini bélgesel yurtseverlikle de agiklayabiliriz, Montanist kilise teskilau hakkinda gagdas kaynaklarda dogrudan bir bilgi bulunmamaktadir. Sadece dérdiincti_ytizyilim sonlarmda Jerome, Montanist kilise teskilaunin orthodokslardan fark oldugunu yazyor.® Jerome gére Montanistler, Pepuza’daki liderleri ‘patriarkh’ olarak ilk siraya, daha sonra bélgesel sorumlu olana ‘koinonoi’ ikinci siraya ve son olarak da yerel liderleri ‘piskopos’ olarak iigiincii siraya yerlestirirler.©* Burada en ilging olan husus, ® Tertullianus On Modesty 1. Callistus'un kigiligi ve piskoposlugu igin ayrica bkz. Hippolytus, Refutation of All Heresies 1X.12.20-26. (=ANF V, 128-131), © Toplanmak, biraraya gelmek gibi anlamlara sahip olan Grekge sinod terimi (Latince concilivm=konsil) piskoposlarin kilise sorunlarim gériigmek igin yaptiklart toplantinin teknik adidir, bu toplantilarda sadece piskoposlar belirleyici oy hakkina sahiptir ® Bpiphanius Panarion, 49.1 “Parlak siisli clbiscler giyinmig bir kadm bigiminde, Isa bana geldi ve [bana] keramet gOsterdi ve [bana] dedi ki bu yer [Pepuza] kutsal bir mekandir ve Kudlis cennetten buraya inecektit” Keza Eusebius HE. V.18.2 Pepuza ve Tymion gibi _kentlerin Montanistler tarafindan Kudiis olarak algilandiklarin yazar © Jerome Epistle 41.3. (Letter to Marcella) Montanist kilise hiyerarsisinin epigrafik dékUmanlan igin bkz. W. Tabbernee, “Montanist Regional Bishops: New Evidence fiom Ancient Inscriptions” Journal of Early Christian Swudies, vol. Ys, 249-271; ve yine aym yazarin “Remnants of the New Prophecy: Literary and 49Turhan Kagar esas kilisede merkez olan piskoposu Montanistlerin en son straya koymalaridir ki, ‘buliiW Kenidilerini ‘aforoz eden” piskoposlar meclisine bir tepkiolarak-yorumlayabiliriz, Zira erken kilisede piskoposlar mutlak otoriteye sahip yéneticilerdi ve konsillerde sadece onlar oy hakkma sahipti, Eusebius, Anadolu’daki kilise mensuplarmin yani piskoposlarin defalarca toplanarak Montanistler’i aforoz ettiklerini yazar.®” Montanistler’in piskoposu kendi kilise organizasyonlarmda hiyerarside alt swraya Koymalani, piskopos otoritesini hafife almayt ve kamu nezdinde gecersizlestirmeyi amaclayan bilingli bir davranis olsa gerektir, Busebius'un Montanist kilise teskilatna iligkin verdigi bir baska bilgi de Montanistlerin para topladiklani ve kendi kiliselerinin personeline maag ddedigidir.® Bu iki ynden degerlendirilmesi gereken bir husustur. Birincisi, 0 zamanki kilise kaynaklari bagislara dayanmaktaydi ve bu bafislarin Kilisece kullanmim, piskopos belirliyordu. Erken kilise kaynaklarmnda peygamberlik iddiasinda bulunanlarin sabihligi igin kriter, bu kigilerin para veya mal milk talep etmemeleriydi.” Para talep eden peygamberi dogrudan _sahtecilikle etiketlendiriliyordu. Apollonius'un Montanistleri salt parayla cemaat olusturduklan. iddiasinda bulunmast orthodoks gevrelerin karalama kampanyasinim bir parcast olarak degerlendirilebilir. Sayet Montanistlerin tek varhk nedeni kurduklari_parasal orgiitienme olsaydi, dort yiizyila yakm varliklarm: devam ettirmeleri mimkin olamazdi. Bir de Montanistlerin sadece Phrygia’da degil, biitiin Hiristiyan diinyada yayildiklart gozéniine almirsa; bu iddianm bir inandincihigi olmadigi gériilir. tkincisi, bu iddiayt yiizeysel olarak sdyle ele alabiliriz. Montanistlerin para toplayarak kendi kiliselerine kaynak yaratmalari tarikatn daha ilk yillarmda bile ne kadar buzla teskilatlandigint ve kendi imkanlaryyla ayakta: durabilecek kadar biiylidiigtinii ifade edebilir. 113. Kadin ve Evli je Kars Montanist Tutum Bedenin temizlenmesinde ikinci énemli adm cinsél. arzularm kontrol altmda tutuimastydi, Montanist kehanetlerden birisi saf ve temiz. olmanin én sartim bir ese sahip olmamakta gértir ve keza bir bagka kehanet gocuk dogururken degil, schit olarak @Imeyi Gver. Busebius’un anonim yazarlarmdan birisi Montanus’u evlilikleri son erdirmekle suclar ve Priskilla’nn evli bit kadmken evini terkederek Montanistlere kauldigini yazar.”” Bu iki veri Montanistlerin evlilik karsisinda negatif bir tuwma sahip olduklari noktasmda ne kadar inandirici olabilir? Bir baska Gnemli nokta, ise kilisenin evlilik ve bakirelik —problemine yaklasmidir. Montanistlerle Katolikler Epigraphical Sources of the Montanist Movement”, B.A. Livingstone (ed.) Studia Patristica XXI (iginde), 193-201 1989. Tabbernee Montanistlerle ilgili bitin epigrafik yaztlt kaynaklant oldukga hacimli bir mongrafide yeniden biraraya getirdi, bkz. Tabbernee 1997. Eusebius HE. V.16.10. © Buscbius HE. V.18.2. © Didache 11 ” Busebius HE. V.18.2. aUMontenizn arasidan ne kadar derin bir ugurum vardt ki, bu neticede ayrilik nedeni olabilecekti? Erken kilisede dogrudan evlilik aleyhine bir tavir olmamakla birlikte bakireligin Svildgi, gdniilld bakireligin (hem erkek hem kadinlar igin) Hz. Isa’yla kargtlagtirildigi ve dahasi, bakirelerin evlilerden daha yiksck bir mertebeye sahip olduguna iligkin literatiirden pek gok veri bulmak miimktindiir.” Montanist tarikaun kadin konusundaki yukarida ézetlenen tavri, Katolik orthodoks gevrenin kadin konusuna yaklasimindan sadece bir noktada radikal bigimde farklilasmaktadir, 0 da piskoposluk makamunin kadinlara agik olmast, Montanistlerin kadinlara piskoposlugu emanet edebiliyor oimalart genellikle iki nokta etrafinda agiklanmaktadir; rakiplerine gére bu durum paganist etkiler iken, Montanistlere gore ise kadinim dini gelenekte Havva’nin temsilcisi olmasidir.”? Ancak su kadarim da belirumeliyiz ki, Montanist (eskilatta piskoposun hangi islevleri yerine getirdigini tam olarak bilemiyoruz; yani katolik kilisedeki sadece erkeklere agik olan ve diinyevi- uhrevi otorite olan piskoposla, Montanist piskopos aym: fonksiyonlara nu sahip belli degil Montanizinin ilk kusagindaki srio’nun ikisinin kadin olmasi ve daha sonra da kadinlar hep énemli bit konum kazanmalart ve hatta kadin piskoposlarin varligi gibi olgular, bize bu tarikaun aslinda Katolik-orthodoks kilisenin patriarkhal yapisina agikga ters diisttigiini ve belki de swf bu ytizden sapkin (heretic) olarak ctikellendirildigini diigtindiirir, Montanistlerin kilisenin patriarkhal yapisina muhalif gériiniisii kuskusuz onlarin yapisal olarak biitiiniyle matriarkhal bir kilise oldugu anlamina gelmez. Hakikaten Katolik kilisenin kadina karg1 tutumu, ashnda Esk diinyasinda Kadina bigilen roldin similar zorlamayacak derecededir. Bu diinyada kadinm toplumsal ve entellektiiel konumu ya evinin ya da manastirin duvarlariyla smurhdir. Zira Eskigag diinyasinda ismi bilinen pekcok entellektiel kadin bulunmasmna ™ Mesela Pseudo-Clementine mektuplar Tio Epistles Concerning Virginity 2.4.2; (ANF cilt Vill, Edinburgh 1994); imik konsilinin 3. Kanonu; Athanasius Defence Before Constantius 33 (NPNF cilt IV, 252). Bu konu modern literatirde de gok ilgi geken sahalardan birisidir, bu konuda bkz. P. MeKechnie. ‘Women’s Religion’ and Second Century Christianity’ Journal of Ecclesiastical History 47 (1996), 409-431; Klawiter. F.C. 1980. “The Role of Martyrdom and Persecution in Devoloping the Priestly Authority of Women in Early Christianity: A Case Study of Montanism”. Church History 49: 1-61: C. Trevett, ‘Ignatius and the Monstrous Regiment of Women’ Studia Patristiea XT E.A. Livingstone (ed.) (Leuven 1989), 202-21 Bu konuda gok genis bir literatiir olmakla birlikte gu eserler zikre deger. J. Laporte, The Role of Women in Early Cristianity (New York 1982 Clark, Women in the Early Church (Wilmingion 1983); S. Heine, Women and Early Christianity: A Reappraisal, (Minneapolis, 1988). ® Surasint da unutmamak gerekir ki, Montanistlerin kadinlara piskoposluk makamint teslim ediyor olmalart da dérdiined yiizyila ail bir olgudur bius'un genis olarak alint yapugt anonim yazar ve Apollinus bu konuda herhangi bir sey IV. Yiizytidan Epiphanius bu konuda bir bilgi veriyor bkz. Panarion, 49.2.2. belirtmiyor sadeceTurhan Kagar ramen (mesela en tinlilerinden biri iskenderiye’li matematikgi kadin filozof Hypatia) bunlarm hig birinder bize yazalr herhangi bir sey kalmamug olmasr diigtindiiriicidiir.”* Til. Montanizm’in Kilise’den Atilmasi ve Sonrast Kadinlarin Montanist kilise teskilatmda aktif rol almast yukarida da ifade edildigi gibi erkek egemen bir diinyada bu tarikatm heretiklikle damgalanmast igin yeter bir gerekce oldugu gdriisii feminist ideolojinin nemli bir dayanagidir.”* Gergekten Erken Kilise tarihinde Montanisiler, bu konuda tek drnektir ve bir bagka olguyla kargilastirilamiyor, Ne var ki, konu- Katolik kilise igin cinsiyetle simirlandirilamayacak kadar ciddi ve esas sorun Hiristiyan cemaatin benimseyecegi otoritede digtimleniyor. Hiristiyanligin ilk ve ikinci ytizyilinda peygamberler, cemaat igerisinde 6nemli bir etkinlige sahip ve kilise, Montanistlerden hemen énce kargilagugi gnostisizm tartismalarmda, mutlak anlamda otoriteryen bir yaprya sahip olmadign igin ciddi problemlerle karsilaslyor. Dolayisiyla kilise ark piskoposun ctrafnda érgiitlenmeye baslyor. Hakikaten kilisede piskoposun monarsik otoritesinin olusmaya baslamasi ile Montanist tarikatin dogusu cakismaktadir. Yani peygamberlerin otoritesi ile piskoposlarinki gausma halindedir. Kilise belki de surf bu yiizden Montanistleri climine etme gayretindedir. Erken dénem Kilisesinde peygamberler, belli bir otoriteye tabi olmadan cemaat igerisinde etkin olabiliyorlardi, Bu etkinlik kuskusuz. piskoposun ‘mutlak egemenligini’ sarsmaktaydi, Piskoposlar kendi otoritelerini saglama almak igin Montanizm tirii hareketlere tahammiil edemeyecekti. Hakikaten Eusebius’ un ifade ettigi Anadolulu piskoposlarin defalarca toplanarak konuyu gériismeleri ve her defasimda Montanistleri dislamalar baska tiirli agiklanamaz. Bu olguyu destekleyecek dikkat ceken bir baska konu ise, Montanistlerin mahkum edildigi biitiin toplanularm basmda piskoposlarin geldigidir. Ashnda piskoposlar kontrol edemedikleri her tir olusumu aforoz etmede her zaman ortak hareket etmislerdir. Ikinci yiizyilda peygamberler piskoposlarm bagimi agritirken benzer bir durum daha sonraki yiizyillarda ortaya gikacakur. Dirdiincii ve besinci ytizyillarda piskoposlar kendi kontrolleri disinda geligen Hiristiyan manastir hareketine de benzer bir tepkiyi ortaya koyarlar.”> Sonug olarak, Montanist tarikatm mabkum olmasinin gerisindeki esas neden, bu tarikatin din digi tutumlara sahip olmast degildir. Daha ziyade piskoposun ™ Halbuki kadinlar eskigag diinyasinda en azmdan sekreter olarak entellektiiel dretime dogrudan kata yopmakytaydilar, Bkz, Haines-Hitzen, Kim “Girls Trained in Beautiful Writing’: Female Scribes in Roman Antiquity and Barly Christianity", Journal of Early Christian Studies cilt 6, (1998) s. 629-46. * ©. Christ, ‘Heretics and Outsiders: the Struggle over Female Power in Western Religion’ Soundings LXI (1978), 260-80. 7 Iskenderiye'de piskopos Theophilus kendisine mutlak olarak itaat etmeyen kesisleri bir baska esis grubuna kirdirn, Socrates, HE, VL7. Sozomenus HE. VIIL.12. =Montanien hakimiyct alanina miidahele etmesi ve esas kilise (arafindan kontrol edilememesidir.”* Onun iin Montanistlerin Kiliseden dislanmast, bu akimin diistince ve uygulamalarinn, Horistiyanik diniyle taban tabana zit olmasindan ziyade gatisan iki farkli gelenegin bir sonucu olarak g6riilmelidir. Bu gaugmada monarsik bir otorite gelenegi kurmaya galisan piskoposlar, otorite tanmaz peygamberlere karst organize olarak miicadele etmislerdir ve sonugta Montanist gelenegi diglayarak bir anlamda basarih olmuslardir. Montanistler sirf piskoposun kontroliinii reddettikleri igin aforoz ile karslasmislardir, kilise piskoposun otoritesini tamyan veya piskoposlar arasindan ikan peygamberlere toleransht olabilmistir.”” Montanizm ikinci yiizythn sonlarmda, kiliseden dislanmig olmasina ramen daha uzunca bir siire varligini koruyacakur. Uciincii yizyilda Montanistler. lg Ege ve Orta Anadolu'da gok etkindiler. Kappadokia’daki Caesarea (mod. Kayseri) piskoposu Firmilianus (limi yakl. 268), Kartaca piskoposu Kyprianus’a (6. 258) yazdigr bir mektupta Synnada (Afyon-Suhut) ve Iconium'da (Konya) Montanistlere karst toplanan kilise sinodlarmdan bahseder ve hatta yere! bir Montanist kadm peygamberin bélgelerinde yaratugt rahatsrziktan yakitr.’* Roma’nin batidaki imparatoru Constantinus ve dogudaki imparatoru Likinius'un 313 yilinda Milano fermant ile Hristiyanligi Roma dinler sistemi icerisine almalari”” Montanist kiyamet ideolojisinin yanlislanmastydi. Tabii burada énemli bir husus da devlet tarafimdan desteklenen kilisenin, heretikleri silmek igin verdigi miicadelede devletin kolluk kuvvetlerini de kullanmalariydi, Devletin giderek Huristiyanlasmastylairlikte Montanistlerin kiyémetin yaklasmakta oldugu s6ylemi de inandiricthgimt kaybeumistir, ancak yine de Montanist akimun varligint muhafaza emis olmast oldukca ilging bir durumdur. Montanistler dérdiinci yizyi! Ankarasi'nda, giigli bir cemaate ve kendi kilisclerine sahipti."? Besinci yiizyilda yasayan kilise tarihgisi Sozomenus, Constantinus devrinde heretiklere karst yaymlanan fermantardan Montanist tarikaun da nasibini aldigint fakat yine de Phrygia bélgesinde kendi zamaninda bile varhiklarmt siirdiirdiiklerini “' Dérdiincii yiizyiln sonlarinda tinli Latin Hiristiyan Jerome’un mektup 78 JL. Ash, “The Decline of Ecstatic Prophecy in the Early Church” Theological Studies 37, 1976 227-252 ézellikle bkz. 230-243; D. E. Aune, Prophecy in Early Christianity and the Ancient Mediterrenean World (1983), 312-316. Ayrica bkz Hans Von Campenhausen, Ecclesiastical Authority and Spritual Power in the Church of the First Three Centuries, 181 vd. 7 Mesela Sardes piskoposu Melito peygamberi e@ilimlere sahip bir figirdii. Eusebius HEN 245, Cyprian Epistle 75’de Firmilianus’un mektubunw tamamini veri, Ayrica bkz. Fi antimontanistischen Synoden des 2/3. Jahrhunderts", Annuarinm historiae conciliorum VI 241-273 ” Milano fermaninin metni igin bkz. Eusebius HE. X.5.2-14. © S. Mitchell, Anatolia. Land, Men, and Gods in Asia Minor, Oxford 1993, cilt 2, 91 vd. *! Sozomenus HE. I1.32.2 ve 32.5. her, “DieTurhan Kagar arkadaslarindan birisinin (Markella) Montanizme davet edildigini 6greniyoruz. Montanist_tarikata_son,darbe_heretiklere karsi cok sert énlemler alan Bizans imparatoru Justinianos'dan. geldi. Tustinianos'un saray tarihigisi (fakat ayn. zamanda imparator aleyhine olaylan da gizliden gizliye not eden) Prokopius'un anlatugma gére Montanisuer, devietin kendilerine karst kurdugu askeri baskilara dayanamaymca kendilerini bir kiliseye kapauirlar ve yakarlar.*? Prokopius’un sagladig_bilgiler, Tustinianus’un Phrygia bélgesinin pagan ve heretik ahalisini dogru yola gevirmek igin génderdigi Ephesuslu Ioannes (Asyali Joannes veya Amida’lt Toannes olarak da bilinir) tarafindan dolaylt olarak dogrulamr, Ioannes kendi yazdig kilise tarihinde seksenbin kisiyi dogru yola gevirdigini yazar. Bu bilgi kuskusuz inang olarak monophysite® olan Joannes'in abartmasidir, ancak bu yiiksek rakamda askeri baskmm izlerini gérmek mimkiin, zaten Joannes kendisi Pepuza’yt yakip yiktizimi yaztyor.** BIBLIYOGRAFYA Antik Kaynaklar®® I. Athanasius Selected Works and Letters, (ing. gev. A. Robertson) NPNF 2. Seri, TV cill, Edinburgh 1991. Il. Cyprian. Letters. The Letters, in Ancient Christian Writers 4 cilt No. 43-7, translated and annotated by G.W. Clarke (1984) New York,. Ayrica bkz. The Letters and Treatises of Cyprian ANF V. cilt, (iginde), Edinburgh 1995. BI. Didache, Early Christian Writings, Ing. gev. M. Staniforth & A. Louth (iginde), Penguin Books, Harmondsworth 1968-1987. IV. Epiphanius, Panarion. The Panarion. Selected Passages, (ing. gev. P. R. Amidon), Oxford University Press 1990. ® Prokopius Anecdota (veya Gizli Tavih) 11.14, 23. © Monophysitlik (tek-tabiat, monos + physus) Hz. Isa’nm sadece bir (ilahi) tabiata sahip olduguau savunan bir gordstiir, dzellikle iskenderiye kilisesi bu girs teolojik olarak formilllendirmistir. Bu konuda genig blgi igin bkz. Frend, The Rise of Monophysite Movement, ® Yoannes, HE. Il.20.32; Stiryani Mikhael’e referans igin bkz. Gero 1977, 520-24; Bowersock, Brown & Grabar. Late Antiquity. a Guide to the Postclassical World (Harvard 1999) iginde _ ‘John of Ephesus’ (526-7) ve ‘Montanists’ (589-90) maddeleri. © Kaynaklary iliskin gu kisalumalar kullanilmist: HE: Historia Ecclesiastica (=Kilise Tarihi); ANF: Ante Nicene Fathers. (Edinburgh’da T&T Clark yaymevi tarafindan yayinlanan lanik Sncesi kilise kaynaklan kolleksiyonu toplam 10 cill); NPNF: Nicene and Post Nicene Fathers (znik itikadi tarafari ve sonrasindaki Ki azarlarinin eserlerini (oplyana bu kolleksiyon da T&T Clark tarafindan iki ayri seri olat 54Montanizm V. Eusebius HE. The lesiastical History, WU cilt, Loeb Classical Library (serisi iginde) c. 1 Kirsopp Lake, London & New York, cilt 2 JE.L. Oulton, London & Cambridge 1926 & 1952, VI. Hilary (Poitiers piskoposu) Against Valens and Ursacius, and Letter to the emperor Constantius, (Ing. ev. L.R. Wickham), Liverpool University Press + ‘Translated Texts for Historians, Liverpool 1997, VIL. Hippolytus, The Refiutation of All Heresies, ANF serisi V. cilt (iginde), Edinburgh 1995 VIIL. Irenaeus, Against Heresies, (Ing. gev. A. Robertson & J. Donaldson) ANF serisi 1 cilt (iginde), Edinburgh 1996. IX. Jerome, Epistle Letter to Marcella (41. Mektup), NPNF VI. cilt (iginde), Edinburgh 1989 X. Origen, De Pricipiis (=Itkeler Uzerine); Africanus to Origen; Origen to Africanus: Origen to Gregory; Origen against Celsus, ANF. IV. cilt (iginde) Edinburgh 1994, XI, Procopius, Anecdota (=Gizli Tarih) (Ing. gev. A.E.R. Boak), Ann Arbor Michigan 1961. Anecdota, ayrica Harvard Universitesi Loeb Classical Library serisinde de yayimlandi ve sik sik yeni baskist yapilir. XII. Sokrates HE. Kirchengeschichte Hrsg. von G, Christen Hansen, mit Beitr’igen von Manja Sirinjan, (in Die Griechischen Christichen Schrifisteller), Akademie Verlag Berlin 1995, XIIL, Sozomenus HE. Kirchengeschichte, Hrsg. John Bidez, a new ed. by Gunther C. Hansen, (in Die Griechischen Christlichen Schrifisteller) Akademie Verlag: Berlin 1960. XIV, Tertullian, The Writings of Tertullian, ing. gev. A. Robertson & J. Donaldson, ANF serisi TIT & IV ciltler (iginde) Edinburgh 1493. XY. The Martyrdom of Polycarp, Apostolic fathers ANF 1. cilt (iginde) Edinburgh 1996 ayrica bkz. Early Christian Writings ing gev. M. Staniforth ve A. Louth Penguin Books Harmondsworth 1968-1987. XVI. Tio Epistles Concerning Virginity, (Pseudo-Clement) ANF VIII. cilt (iginde) Edinburgh 1994. TI. Modern Literatiir ‘Anderson, J.G.C. “Paganism and Christianity in the Upper Tembris Valley’, W.M, Ramsay (ed.) Studies in the History and Art of the Eastern Provinces of the Roman Empire, 1906: 183-227.‘Tuthan Kagar Ash, J.L. “The Decline of Ecstatic Prophecy in the Early Church”, Theological Studies 37,1976: 227-52 - oe Barnes, T.D. “The Chronology of Montanism” Journal of Theological Studies 21, 1970: 403-8 Barnes, T.D. Tertullian, A Historical and Literary Study, Oxford 1971. Bauer, W. Orthodoxy and Heresy in Earliest Christianity Sigler Press Mifflintown 1996. Birley, A. Marcus Aurelius, Little Brown &Co. Londra 1966. Bowersock, G.W, Brown, P., Graber, Oleg, (editérler), Late Antiquity, A Guide To The Post-Classical World, (The Belknap Press of Harvard University Press: Cambridge Mass. & London 1999) Buckler, W.H. “Lydian Records” Journal of Hellenistic Studies 38, 1917: 88-115 Burghardt, W.J. “Primitive Montanism: Why Condemned?” D. Hadidian (ed.) From Faith to Faith, (essays in hon. D.G. Miller) 1979: 339-56. Calder, W.M “Philadelphia and Montanism” in Bulletin of the John Rylands Library VII/3: . 1923; 309-355. “Some Monuments of the Great Persecution”, Bulletin of the John Rylands Library VII, 1924: 345-64, -. “Leaves from an Anatolian Notebook”, Bulletin of the John Rylands Library XIE: 1929: 254-71, “The New Jerusalem of Montanists”, Byzantion V1, 1931: 421-5 “Early Christian Epitaphs from Phrygia” Anatolian Studies V, 1955: 25-9. Campenhausen, H. Ecclesiastical Authority and Spiritual Power in the Church of the First Three Centuries, (ingilizce ceviri J.A Baker), Hendrickson Publishers Mass. 1997 (=A&C Black; Londral969). Chadvick, H. The Early Church, Penguin Books 1990 (=Pelican: Londra 1967). Daunton-Fear, A, “The Ecstasies of Montanus”, E.A. Livingstone (ed.) Studia Patristica 18, 1982: 648-51 (iginde). Fischer J.A. “Die antimontanistischen Synoden des 2/3. Jahrhunderts”, Annuwarinn historiae conciliorum VI, 1974: 241-273. Ford, J.M. “Was Montanism a Jewish Christian Heresy?” Journal of Ecclesiastical History 17, 1966: 145-58 Fox, R.L. Pagans and Christians, Penguin Books: Harmonsworth 1986. 56Montanizm Freeman G. “Montanizm and the Pagan Cults of Phrygia” Dominicen Studies 3. 1950: 297-319 Freeman-Greville, G.S.P. “The Date of the Outbreak of Montanism”, Journal of Ecclesiastical History V. 1954: 7-15. Frend, W.H.C, “Note on the Chronology of the Martyrdom of Polycarp and the Outbreak of Montanism”, J. Courcelle (ed.), Oikoumene: Studi Paleocristiani 1964: 499-506 (iginde) Martyrdom and Persecution in the Early Church, Blackwell: Londra. 1965. “Montanism, A Movement of Prophecy and Regional Identity in the Early Church” Bulletin of the John Rylands Library LXX | 3: 1988:25-34 -. “Montanism: Research and Problems, in Archaeology and History in the Study of Early Christianity” no.6 (variorum reprints) 1988. Gero, S, “Montanus and Montanism according to a Medieval Syriac Source”, Journal of Theological Studies XXVUI, 1977: 520-24 Gibson, E. “Montanist Epitaphs at Usak", Greek Roman and Byzantine Studies XV1, 1975; 433-42. The Christians for Christians Inscriptions of Phrygia. Augsburg Fortress Publishers: Publishing House of the Evangelical 1978. Grant, RM. Augustus to Constantine. The Thrust of the Christian Movement into the Roman World,. Harper & Row: New York 1970. Londra & New York 1953. Greenslade, S.L. Schism in the Early Church, SCM Pres Gregoire, H. “Bpigraphie chretienne: |. Les inscriptions heretiques d’ Asie Mineu intion 1: 1924, 695-710 ’xpansion of Christianity in the First Three Centuries, (ingilizce gev. J. Moffatt) IL. cilt Edinburgh, 1905. Heine, R.E. The Montanist Oracles and Testimonia. Mercer University Press: Macon 1989, “The Gospel of John and the Montanist Debate at Rome”, B.A. Livingstone (ed.) Studia Patristica XI. 1989: 95-100 (iginde). Jensen, A, “Prisca-Maximilla-Montanus: Who was the Founder of ‘Montanism’?” Studia Patristica XXVI, 1993: 147-150, Johnson, $.E, “Asia Minor and Early Christi Judaism and Other Greco-Roman Cults nity”, J. Neusner Part 11: 77-145 (i ed.) Christianity inde), 1975. oyTuran Kagar Kelly, J.N.D. Early Christian Doctrines A & C Black: Londra. 1985. Klawiter, F.C. “The Role of Martyrdom and Persecution in Devoloping the Priestly Authority of Women in Early Christianity: A Case Study of Montanism”, Church History 49, 1980: 251-61 Knox, R.A., Enthusiasm, A Chapter in the History of Religion, Oxford University Press: Oxford 1950. Lawlor, H.J. “The Heresy of Phrygians”, Journal of Theological Studies 9, 1908: 481- 99 Lewis, ILM. Ecstatic Religion. A Study of Shamanism, Routledge: Londra, 1981. Lietzmann, H. (English 1951=1993) A History Of The Early Church, (2 cilt, ing gev. B.L Woolf) 1951; foreword and bibliography by W.H.C. Frend, (Guildford & London 1993). Macmullen, R. Roman Social Relations. 50 BC to AD 284, Yale University Press: New Haven. 1974, -. Christianicing Roman Empire, Yale University Press New Haven 1984. McKechnie, P. “Women’s Religion and Second Century Christianity” Journal of clesiastical History 47, 1996: 409-431 Mitchell, S.. ee - Anatolia I-11, Oxford University Press 1993, Musurillo, H. The Acts of Pagan and Christian Martyrs, Oxford 1972. 1 HLM.D. A History of the Roman World, Methuen & Co. Londra 1958 ‘he Life of St. Theodotus of Ancyra”, Anatolian Studies 32, 1982: 93- Parl s-of the Roman Empire: A Historical ibylline Oracle, Oxford University Pour, D.S. Prophecy and History: in the Cris Commentary on the Thirteenth Press1990. Powell, D, 1975. “Tertullianists and Cataphrygians”, Vigiliae Christianae 29: 33-54 Ramsay, W.M. Cities and Bishopric of Phrygia I-II. 1895. Rostovizeff, M. The Social and Economic History of Roman Empire, Oxford University Press 1926. Salmon, G. “Montanus” H.Wace & W, Smith (ed.) Dictionary of Christian Biographies 1877 (iginde). Soyres, J. Montanism and the Primitive Church Londra, 1878. 58Montanizm Strobel, A. Das Heilige Land der Montanisten 1980. Tabb W. “Early Montanism and Voluntary Martyrdom”, Colloguiun 17, 1985: 33-44 “Remnants of the New Prophecy: Literary and Epigraphical Sources of the Montanist Movement”, B.A. Livingstone (ed.) Studia Patristica XXI, 1989: 193-201 (iginde) “Montanist Regional Bishops: New Evidence from Ancient Inscriptions” Journal of Early Christian Studies 1, 1993: 249-280 Montanist Inscriptions and Testimonia, Mercer University Press, Macon 1997. Trevett, C. Chri: pocalypse, Ignatius, Montanism: Seeking the Seeds”, Vigiliae ianae 43, 1989: 313-38 -. Montanism, Gender, Authority and the New Prophecy, Cambridge University Press 1996. Vokes, FE. “The Opposition to Montanism from Church and State in the Christian Empire”. F.L, Cross, (ed.) Studia Patristica IV, 1961: 512-17 -. “Montanism and the Ministry”, F.L. Cross (ed.) Studia Patristica IX, 1966: 306-15 (iginde). Wallace R. & Williams, W. farsusle Paulus’ Ug Diinyasi, (Tiirkge ev. Z. Zilhre ilkgelen) (Homerkitabevi: istanbul 1999), Whale. J.S. “Montanus”. Expository Times 45, 1934: 496-500. Williams. C.G. “Ecstaticism in Hebrew Prophecy and Christian Glossolalia’, Siuly of Religions 3, 1974: 320-338 Willian. D-H. “The Origins of the Montanist Movement: A Sociological Analysis” Religion 19, 1989: 331-351 Yrd. Dog. Dr. Turhan Kag