Eğitim Teknolojileri Okumaları 2015

Editrler:
Editrler:
Buket Akkoyunlu
Aytekin man
Hatice Ferhan Odaba
www.tojet.net
Eitim Teknolojileri
Okumalar 2015
Eitim Teknolojileri
Okumalar 2015
Eitim Teknolojileri
Okumalar 2015
Buket Akkoyunlu
Aytekin man
Hatice Ferhan Odaba
Eitim Teknolojileri
Okumalar 2015
Editrler:
Buket Akkoyunlu
Aytekin man
Hatice Ferhan Odaba
Editrler: Prof. Dr. Buket Akkoyunlu

Prof. Dr. Aytekin man
Prof. Dr. Hatice Ferhan Odaba
ETM TEKNOLOJLER OKUMALARI, 2015
ISBN 978-605-318-126-2
Kitap ieriinin tm sorumluluu yazarlarna aittir.
Copyright. TOJET - The Turkish Online Journal of
Educational Technology
Bu kitabn .pdf formatna http://www.tojet.net/
adresinden ulalabilir. Para ile satlamaz.
1. Bask: Nisan 2015, Ankara
Yayn-Proje Ynetmeni: Ayegl EROLU

Dizgi-Grafik Tasarm: Selda TUN
Kapak Tasarm: Ylmaz YCEL
Bask: Ayrnt Basm Yayn ve Matbaaclk Ltd. ti
vedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A
Yenimahalle/ANKARA
(0312 394 55 90)
Yaync Sertifika No: 14749

Matbaa Sertifika No: 13987
letiim
Prof. Dr. Buket AKKOYUNLU
buketakkoyunlu@gmail.com
Prof. Dr. Aytekin MAN
aytekinisman@gmail.com
Prof. Dr. H. Ferhan ODABAI
ferhanodabasi@gmail.com
N SZ
Deerli okuyucular,
Eitim teknolojisi alanndaki gen meslektalarmz gncel eitim teknolojileri konusunda bilgilendirmek iin farkl niversitelerdeki akademisyenler bir
araya gelerek bir el kitab hazrlamak amacyla yola ktk. Sonuta ortaya Eitim
Teknolojileri Okumalar balkl bu eser konuldu. Bu eser ayn zamanda lkemizde ilk eitim teknolojisi konferanslarndan ve dergilerinden olan IETC - TOJET
ibirliinin bir rn olarak sizlere ulaacaktr.
eitli niversitelerden deerli akademisyenlerin katlmyla 27 blmden
oluan okumalar, zellikle Trkiyeden rnekleri ve Trkiyeye uygun uyarlanabilir
eitim teknolojisi uygulamalarn kapsamaktadr.
Bu almann ortaya kmasnda emei geen yazarlarmza, tm almalarn kaynakasn kontrol ederek APA 6 formatna eviren Dr. Gkhan Dahana,
indeks oluturan Ar. Gr. Pnar Nuholu Kibar ile Ar. Gr. Nihal Menzi etine
teekkr bir bor biliriz.
Kitabmzn siz deerli okuyucular iin yol gsterici ve zenginletirici bir
kaynak olmas dileiyle sayglarmz sunarz.
Editrler
Prof. Dr. Buket Akkoyunlu
Prof. Dr. Aytekin man
Prof. Dr. Hatice Ferhan Odaba
BLMLER VE YAZARLARI
1. BLM: ETM TEKNOLOJS VE RETM TASARIMI
Prof. Dr. Aytekin MAN (Sakarya niversitesi)
2. BLM: BLG VE LETM TEKNOLOJLERNN OKULLARDA YAYILIMI
Prof. Dr. Yasemin Koak USLUEL (Hacettepe niversitesi)
Prof. Dr. Petek AKAR (Hacettepe niversitesi)
3. BLM: TRKYEDE YAAMBOYU RENME VE YANSIMALARI
Ara. Gr. Halil brahim HASESK (Anadolu niversitesi)
Prof. Dr. Hatice Ferhan ODABAI (Anadolu niversitesi)
Do. Dr. Abdullah Kuzu (Anadolu niversitesi)
4. BLM: OKURYAZARLIKLARIN YKSEKRETME YANSIMALARI
Do. Dr. Adile Akm KURT (Anadolu niversitesi)
Ara. Gr. Derya ORHAN (Anadolu niversitesi)
5. BLM: GELENEKSEL RETMDEN HARMANLANMI RENME
TEMELL RETME
Dr. Alev ATE OBANOLU (Ege niversitesi)
Prof. Dr. Eralp ALTUN (Ege niversitesi)
6. BLM: WEB 2.0 ARALARI VE ETSEL UYGULAMALAR
Yrd. Do. Dr. Alpaslan DURMU (Mevlana niversitesi)
7. BLM: ETMDE SANAL VE ARTIRILMI GEREKLK UYGULAMALARI
ada ERBA (Sleyman Demirel niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Veysel DEMRER (Sleyman Demirel niversitesi)
8. BLM: ARTIRILMI GEREKLK
Do. Dr. Hasan KARAL (Karadeniz Teknik niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Mustafa Serkan ABDSSELAM (Giresun niversitesi)
9. BLM: YEN (?) BR RENME KURAMI OLARAK BALANTICILIK
Yrd. Do. Dr. Yasemin DEMRASLAN EVK (Hacettepe niversitesi)
10. BLM: ETKLEM KAVRAMI VE RENME ORTAMLARINA YANSIMALARI
Yrd. Do. Dr. zcan zgr DURSUN (Anadolu niversitesi)
Ara. Gr. Nihal DULKADR (Anadolu niversitesi)
Ara. Gr. Can MEE (Anadolu niversitesi)
11. BLM: EVRM RENME ORTAMLARI VE KATILIM
Yrd. Do. Dr. Ferhat Kadir PALA (Aksaray niversitesi)
Prof. Dr. Mukaddes ERDEM (Hacettepe niversitesi)
12. BLM: RETMEN ETMNDE YZ YZE LETMDEN SOSYAL ALARA:
EVRM UYGULAMA TOPLULUKLARI
Ara. Gr. Nihal MENZ ETN (Hacettepe niversitesi)
Prof. Dr. Buket AKKOYUNLU (Hacettepe niversitesi)
13. BLM: GYLEBLR TEKNOLOJLER VE ETMDE KULLANIMI
Dr. Elif Bura KUZU (Anadolu niversitesi)
Ara. Gr. Kadir DEMR (Anadolu niversitesi)
vi
Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015
14. BLM: ETMDE BLG GRSELLETRME: KAVRAM HARTALARINDAN

NFOGRAFKLERE
Ara. Gr. Pnar NUHOLU KBAR (Hacettepe niversitesi)
15. BLM: ETM VE RETMDE DJTAL DEERLEME
Ara. Gr. Canan OLAK (Anadolu niversitesi)
Do. Dr. Abdullah KUZU (Anadolu niversitesi)
16. BLM: ETMDE TEKNOLOJK SRDRLEBLRLK
Dr. Gkhan DAHAN (Hacettepe niversitesi)
17. BLM: ELEKTRONK KTAP
Yrd. Do. Dr. Sakine NGZ (Karadeniz Teknik niversitesi)
18. BLM: PLANLAMADAN DEERLENDRMEYE TEKNOPEDAGOJK
MESLEK GELM
Ara. Gr. Beril CEYLAN (Anadolu niversitesi)
Do. Dr. Il KABAKI YURDAKUL (Anadolu niversitesi)
19. BLM: BLM ET VE TRKYEDEK DURUMU
Ara. Gr. enay OZAN (Anadolu niversitesi)
Prof. Dr. H. Ferhan ODABAI (Anadolu niversitesi)
20. BLM: ETM ORTAMLARINDA YEN BR YAKLAIM: OYUNLATIRMA
Semra F ERMT (Atatrk niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Trkan KARAKU (Atatrk niversitesi)
21. BLM: YARATICI PROBLEM ZME METODU LE RENME NESNES
TASARIMI VE GELTRLMES
Do. Dr. G. Alev ZKK (Hacettepe niversitesi)
22. BLM: E-DEERLENDRME VE E-DNT
Dr. Fatma BAYRAK (Hacettepe niversitesi)
Do. Dr. Halil YURDUGL (Hacettepe niversitesi)
23. BLM: WEB TABANLI UZAKTAN ETM PROGRAMLARININ
YKSEKRETM KURUMLARINDA AILMASI SREC
Ara. Gr. Dr. Hatice Gke BLG (Yldrm Beyazt niversitesi)
Do. Dr. Hakan TZN (Hacettepe niversitesi)
24. BLM: MENTRLKTEN E-MENTRLE
Yrd. Do. Dr. Selay ARKN KOCADERE (Hacettepe niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Gonca KIZILKAYA CUMAOLU (Yeditepe niversitesi)
25. BLM: UZAKTAN ETMN YAYILMASI: KUZEY KIBRIS RNE
Prof. Dr. Aytekin MAN (Sakarya niversitesi)
26. BLM: EVRM- RENMEYE YEN BR BAKI AISI: KTLESEL AIK
EVRM DERSLER
Zehra SAYIN (Milli Eitim Bakanl)
Prof. Dr. Sleyman Sadi SEFEROLU (Hacettepe niversitesi)
27. BLM: MOBL CHAZLAR VE ETMDE DJTAL DNM
r. Gr. Dilek DOAN (Ankara niversitesi)
Prof. Dr. Sleyman Sadi SEFEROLU (Hacettepe niversitesi)
NDEKLER
n Sz ..................................................................................................................................iii
Blmler ve Yazarlar .......................................................................................................... v
1. BLM
ETM TEKNOLOJS VE RETM TASARIMI
zet .......................................................................................................................................1
Hazrlk Sorular ..................................................................................................................1
Giri .......................................................................................................................................2
Tasarm Nedir?.....................................................................................................................3
retim Tasarm Nedir? ...................................................................................................7
retim Tasarmnda nemli Noktalar.....................................................................8
retim Tasarmnda Sistem Yaklam ...................................................................10
Genel Tasarm Modeli ................................................................................................11
Yapsalc Yaklam ve Tasarm .........................................................................................16
Yapsalc Yaklamda Teknoloji Kullanm ..............................................................19
Sonu ...................................................................................................................................22
Yanstma Sorular ..............................................................................................................22
Kaynaklar............................................................................................................................23
2. BLM
BLG VE LETM TEKNOLOJLERNN OKULLARDA YAYILIMI
zet .....................................................................................................................................25
Hazrlk Sorular ................................................................................................................26
Yeniliin Yaylm Kuram ................................................................................................26
Yeniliin Alglanan zellikleri ..................................................................................26
Yaplan Aratrmalara Gre retmenler ve BTin Okullarda Yaylm ............31
Okul .....................................................................................................................................35
Taraflar ................................................................................................................................36
Kaynaklar............................................................................................................................37
viii
3. BLM
TRKYEDE YAAMBOYU RENME VE YANSIMALARI
zet .....................................................................................................................................41
Hazrlk Sorular ................................................................................................................42
Giri .....................................................................................................................................42
Yaamboyu renmenin Dnyadaki Geliimi..............................................................43
Trkiyede Yaamboyu renmenin Tarihesi ve Geliimi ...................................45
Trkiyede Yaamboyu renme Aratrmalarnda Eilimler ..............................50
Sonu ...................................................................................................................................56
Yanstma Sorular ..............................................................................................................59
Kaynaklar............................................................................................................................60
4. BLM
OKURYAZARLIKLARIN YKSEKRETME YANSIMALARI
zet .....................................................................................................................................65
Hazrlk Sorular ................................................................................................................66
Giri .....................................................................................................................................66
21. yy. Becerileri.................................................................................................................67
Okuryazarlk ......................................................................................................................69
Bilgi Okuryazarl ......................................................................................................70
Bilimsel Okuryazarlk .................................................................................................71
Teknoloji Okuryazarl..............................................................................................73
Dijital Okuryazarlk ....................................................................................................74
Eletirel Okuryazarlk .................................................................................................75
Okuryazarln Yksekretime Yansmalar ..........................................................78
Uygulama rnei ........................................................................................................81
Yanstma Sorular .............................................................................................................82
Kaynaklar............................................................................................................................83
indekiler
ix
5. BLM
GELENEKSEL RETMDEN HARMANLANMI RENME
TEMELL RETME
zet .....................................................................................................................................89
Hazrlk Sorular ...............................................................................................................90
Harmanlanm renme (H-renme) Nedir? ..........................................................90
Harmanlanm renme Modelleri .........................................................................92
H-renmenin eitli Deikenler zerindeki Etkileri ve Etkililii ..................96
H-renmenin Baarsn Etkileyen Etmenler .......................................................97
H-renme ve Bilisel Esneklik ................................................................................98
Sonu .................................................................................................................................101
Yanstma Sorular ............................................................................................................102
Kaynaklar..........................................................................................................................103
6. BLM
WEB 2.0 ARALARI VE ETSEL UYGULAMALAR
zet ...................................................................................................................................109
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................110
Giri ...................................................................................................................................110
Web 2.0 Nedir?.................................................................................................................112
Sosyal Medya ve Sosyal A Nedir?..........................................................................113
Sosyal Medyann Getirdii Yaygn Uygulamalar ve renmede Kullanm .....114
Sosyal Medya ve Sosyal Alarn renme le likisi...........................................119
Web 2.0 ve retim Amal Kullanlabilecek Uygulamalar ................................120
Yanstma Sorular ............................................................................................................126
Kaynaklar..........................................................................................................................127
7. BLM
ETMDE SANAL VE ARTIRILMI GEREKLK UYGULAMALARI
zet ...................................................................................................................................131
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................132
Giri ...................................................................................................................................132
Sanal Gereklik ................................................................................................................134
Sanal Gerekliin Eitimde Kullanm ...................................................................135
Artrlm Gereklik ........................................................................................................138
Artrlm Gerekliin Eitimde Kullanm ...........................................................139
Sonu ve neriler ...........................................................................................................141
Yanstma Sorular ...........................................................................................................142
Kaynaklar..........................................................................................................................143
8. BLM
ARTIRILMI GEREKLK
zet ...................................................................................................................................149
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................150
Giri ...................................................................................................................................151
Artrlm Gereklik Nedir? ...........................................................................................153
Artrlm Gerekliin Tarihesi ............................................................................155
Artrlm Gereklik Standartlar ...........................................................................157
Artrlm Gereklik Uygulamalarnda zlenecek Admlar .................................158
Artrlm Gereklik Senaryo Tasarm ..................................................................159
Artrlm Gerekliin Ortam Baars ...................................................................160
Artrlm Gereklik Ortamnn renciler zerine Etkileri ............................161
Artrlm Gerekliin Bileenleri .................................................................................162
Artrlm Gereklik Grntleme Ortamlar ......................................................165
Sonu .................................................................................................................................167
Yanstma Sorular ............................................................................................................170
indekiler
xi
Kaynaklar..........................................................................................................................171
9. BLM
YEN (?) BR RENME KURAMI OLARAK BALANTICILIK
zet ...................................................................................................................................177
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................178
Giri ...................................................................................................................................178
Balantclk Nedir? .........................................................................................................179
Balantclkla lgili Eletiriler .................................................................................182
Balantcln Uygulanmas ....................................................................................185
Sonu .................................................................................................................................187
Yanstma Sorular ............................................................................................................190
Kaynaklar..........................................................................................................................191
10. BLM
ETKLEM KAVRAMI VE RENME ORTAMLARINA YANSIMALARI
zet ...................................................................................................................................195
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................196
Giri ...................................................................................................................................196
nsan-Bilgisayar Etkileiminin Yaps ...........................................................................198
renme Ortamlarna Ynelik Etkileim Trleri .......................................................199
renen renen Etkileimi ...............................................................................200
renen retmen Etkileimi .............................................................................200
renen erik Etkileimi .....................................................................................201
Etkileim Odakl Teknolojileri.......................................................................................203
Dokunsal Aygtlar .....................................................................................................204
Giyilebilir Teknolojiler .............................................................................................205
Artrlm Gereklik ..................................................................................................206
Kinect Aygtlar ...........................................................................................................207
Gz Takibi (Eye Tracking) .......................................................................................207
Sonu ................................................................................................................................208
Yanstma Sorular ............................................................................................................209
xii
Kaynaklar..........................................................................................................................210
11. BLM
EVRM RENME ORTAMLARI VE KATILIM
zet ...................................................................................................................................213
Hazrlk Sorular .............................................................................................................214
Giri ...................................................................................................................................214
evrimii renme ........................................................................................................215
evrimii renme Ortamlar................................................................................215
evrimii Tartma Ortamlar.................................................................................221
evrimii Katlm ............................................................................................................223
evrimii Katlm Etkileyen Etmenler ..................................................................227
Yanstma Sorular ............................................................................................................230
Kaynaklar..........................................................................................................................231
12. BLM
EVRM RENME ORTAMLARI VE KATILIM
zet ...................................................................................................................................233
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................234
Giri ...................................................................................................................................234
Sosyal A ncelemeleri ....................................................................................................235
evrimii Uygulama Topluluklar ................................................................................238
Uygulama Topluluklarnn zellikleri ...................................................................241
Eitim Alannda Uygulama Topluluklar...............................................................242
Yanstma Sorular ............................................................................................................245
Kaynaklar..........................................................................................................................246
13. BLM
GYLEBLR TEKNOLOJLER VE ETMDE KULLANIMI
zet ...................................................................................................................................251
Hazrlk Sorular .............................................................................................................252
Giri ..................................................................................................................................252
Giyilebilir Teknoloji ve Giyilebilir Cihazlar .................................................................253
indekiler
xiii
Akll Saatler...............................................................................................................255
Gzlkler ....................................................................................................................257
Dier Giyilebilir Cihazlar ...............................................................................................260
Giyilebilir Cihazlarn Eitimde Kullanlmas .......................................................261
Yanstma Sorular ...........................................................................................................265
Kaynaklar..........................................................................................................................266
14. BLM
ETMDE BLG GRSELLETRME:
KAVRAM HARTALARINDAN NFOGRAFKLERE
zet ...................................................................................................................................271
Hazrlk Sorular .............................................................................................................272
Giri ...................................................................................................................................272
Enformasyon Grselletirme ve Bilgi Grselletirme ................................................273
Neden Bilgi Grselletirme? ....................................................................................274
Bilgi Grselletirme Yntemleri ..............................................................................276
Bilgi Grselletirme Modeli .....................................................................................278
Bilgi Grselletirme Stratejisi Olarak nfografikler .............................................279
retim Tasarm Dersi rnei ....................................................................................283
Dersin Uygulama Sreci...........................................................................................284
Yanstma Sorular ............................................................................................................286
Kaynaklar..........................................................................................................................287
15. BLM
ETM VE RETMDE DJTAL DEERLEME
zet ...................................................................................................................................291
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................292
Giri ...................................................................................................................................292
Dijital Deerleme Nedir? ................................................................................................294
Dijital Deerleme Sreci ..........................................................................................295
Dijital Deerleme le lgili Alanyazndaki Aratrmalar ......................................298
Dijital Deerleme Aralar ve rnekler .................................................................301
Sonu ve neriler ............................................................................................................305
xiv
Yanstma Sorular ............................................................................................................306

Kaynaklar..........................................................................................................................307
16. BLM
ETMDE TEKNOLOJK SRDRLEBLRLK
zet ...................................................................................................................................311
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................312
Giri ...................................................................................................................................312
Srdrlebilirlik ..............................................................................................................314
Kuramsal ereve ............................................................................................................315
Bilgi Sistemleri Beklenti Onaylama/Onaylamama Modeli ..................................315
Bilisel Model .............................................................................................................317
Teknoloji Sreklilik Kuram .....................................................................................317
Bilgi Sistemleri Baar Modeli
(DeLone ve McLean, 1992, 2003; Petter, DeLone ve McLean, 2013) .................318
Sonu .................................................................................................................................325
Yanstma Sorular ............................................................................................................326
Kaynaklar..........................................................................................................................327
17. BLM
ELEKTRONK KTAP
zet ...................................................................................................................................335
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................336
Giri ...................................................................................................................................336
Elektronik Kitap Olgusu .................................................................................................337
E-Kitap Nedir? ...........................................................................................................337
E-Kitap Teknolojisinin Geliim Sreci ...................................................................340
E-Kitaplarn Snflara Girmesi .................................................................................342
retimsel Amal E-Kitaplarn Tasarm .............................................................346
Sonu .................................................................................................................................348
Yanstma Sorular ...........................................................................................................348
Kaynaklar..........................................................................................................................349
indekiler
xv
18. BLM
PLANLAMADAN DEERLENDRMEYE TEKNOPEDAGOJK
MESLEK GELM
zet ...................................................................................................................................355
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................356
Giri ...................................................................................................................................356
retmenlikte Teknopedagojik Eitim ........................................................................358
retmenlerin Mesleki Geliimi iin Teknopedagojik Eitim ...........................360
retmenlerin Teknoloji Kullanm Aamalar .....................................................361
retmenlerin Teknoloji Kullanmna Ynelik Mesleki Geliim
Basamaklar ................................................................................................................362
Teknopedagojik Mesleki Geliim ............................................................................364
Yanstma Sorular ............................................................................................................370
Kaynaklar..........................................................................................................................371
19. BLM
BLM ET VE TRKYEDEK DURUMU
zet ...................................................................................................................................377
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................378
Giri ...................................................................................................................................378
Biliim Etii Nedir? .........................................................................................................379
Gizlilik (Privacy) .......................................................................................................380
Doruluk (Accuracy)................................................................................................380
Fikri Mlkiyet (Property).........................................................................................381
Eriebilirlik (Accessiblity) ........................................................................................381
Biliim Meslei Etik lkeleri ...........................................................................................381
Biliim Etii Eitimi ........................................................................................................383
Akademik almalardaki Eilimler.............................................................................386
lkretim Programlarnda ve Eitim Fakltelerinde
Biliim Etii Eitiminin Durumu ...........................................................................390
Yanstma Sorular ............................................................................................................391
xvi
Kaynaklar..........................................................................................................................392
20. BLM
ETM ORTAMLARINDA YEN BR YAKLAIM: OYUNLATIRMA
zet ...................................................................................................................................395
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................396
Giri ...................................................................................................................................396
Oyunlatrma Nedir? ......................................................................................................398
Oyunlatrma Unsurlar ...........................................................................................401
Oyunlatrma Tasarm.............................................................................................404
Oyunlatrma Uygulamalar ....................................................................................406
Oyunlatrma ve renci zellikleri .....................................................................410
Sonu .................................................................................................................................411
Yanstma Sorular ............................................................................................................413
Kaynaklar..........................................................................................................................414
21. BLM
YARATICI PROBLEM ZME METODU LE RENME NESNES
TASARIMI VE GELTRLMES
zet ...................................................................................................................................421
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................422
Giri ...................................................................................................................................422
renme Nesnesi ............................................................................................................424
renme Nesnelerinin zellikleri ..........................................................................426
renme Nesnesi erik Modelleri .........................................................................427
Yaratc Problem zme-YP .................................................................................429
renme Nesnesi Tasarm ve Gelitirme Sreci ...................................................430
Problemi Tanmlama ................................................................................................431
Sonu .................................................................................................................................443
Yanstma Sorular ............................................................................................................444
Kaynaklar..........................................................................................................................445
indekiler xvii
22. BLM
E-DEERLENDRME VE E-DNT
zet ...................................................................................................................................449
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................450
Giri ...................................................................................................................................450
retimsel Deerlendirme ............................................................................................451
E-Deerlendirme .............................................................................................................452
Web Tabanl (evrimii) Biimlendirmeye Dnk Deerlendirme ........................455
z Deerlendirme .....................................................................................................456
E-Dnt ......................................................................................................................457
Web Tabanl z Deerlendirme Sistemi ................................................................463
Yanstma Sorular ............................................................................................................464
Kaynaklar..........................................................................................................................465
23. BLM
WEB TABANLI UZAKTAN ETM PROGRAMLARININ
YKSEKRETM KURUMLARINDA AILMASI SREC
zet ...................................................................................................................................469
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................470
Giri ...................................................................................................................................470
Web Tabanl Uzaktan Eitim .........................................................................................472
Web Tabanl Uzaktan Eitimde Program Tasarm ..............................................473
Web Tabanl Uzaktan Eitimde Kalite....................................................................475
Bulgular ve Tartma .......................................................................................................477
Sonu .................................................................................................................................483
neriler.............................................................................................................................487
Yanstma Sorular ............................................................................................................488
Kaynaklar..........................................................................................................................489
xviii Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015
24. BLM
MENTRLKTEN E-MENTRLE
zet ...................................................................................................................................493
Hazrlk Sorular .............................................................................................................494
Giri ...................................................................................................................................494
Mentrlk .........................................................................................................................494
Mentrln Temelleri.............................................................................................495
Mentrn Rol ..........................................................................................................496
Mentinin Rol............................................................................................................499
Mentrlk Modelleri.................................................................................................499
Mentrlk Srecinin Etkileri ...................................................................................500
Akran Mentrl ....................................................................................................501
E-Mentrlk...............................................................................................................501
zetle Mentrlkten E-Mentrle .......................................................................504
Yanstma Sorular ...........................................................................................................510
Kaynaklar .........................................................................................................................511
25. BLM
UZAKTAN ETMN YAYILMASI: KUZEY KIBRIS RNE
zet ...................................................................................................................................515
Teknoloji Ve Uzaktan Eitim .........................................................................................515
Uzaktan Eitimin zellikleri ........................................................................................516
Kuzey Kbrsta Uzaktan Eitim ....................................................................................517
Yksekretimde Uzaktan Eitimin Kbrs Trklerinde Yaylmas ...................517
Uzaktan Eitimde Yenilik ........................................................................................518
Uzaktan Eitimin Yaylmasnda letiim Kanallarnn Kullanm .....................519
Uzaktan Eitimin Yaylmasnda Zaman ................................................................520
Uzaktan Eitimin Yaylmasnda Sosyal Sistem ....................................................520
Uzaktan Eitim Sisteminin Snrllklar ...............................................................521
Sonu .................................................................................................................................522
indekiler
xix
Kaynaklar..........................................................................................................................523
26. BLM
EVRM- RENMEYE YEN BR BAKI AISI:
KTLESEL AIK EVRM DERSLER
zet ...................................................................................................................................525
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................526
Giri ...................................................................................................................................526
KADlerin Tarihsel Geliim Sreci .......................................................................527
KADler ve retim Tasarm Yaklamlar ........................................................529
Alanyazn ve KADlerle lgili Eletiriler ..............................................................531
Sonu .................................................................................................................................533
Yanstma Sorular ............................................................................................................534
Kaynaklar..........................................................................................................................535
27. BLM
MOBL CHAZLAR VE ETMDE DJTAL DNM
zet ...................................................................................................................................539
Hazrlk Sorular ..............................................................................................................540
Giri ...................................................................................................................................540
Mobil Teknolojilerinin Geliim Sreci ve Mobil renmeyle lgili
Farkl Tanmlamalar ........................................................................................................542
Neden Mobil Cihazlar? .............................................................................................544
Mobil renme Tasarm Modeli ...................................................................................546
Mobil renme ile ilgili Efsaneler ve Yanl Anlalmalar ..................................549
Mobil renmenin Gelecei: Potansiyeller ve Riskler.........................................551
Alanyaznda Mobil renme ........................................................................................553
Sonu .................................................................................................................................556
Yanstma Sorular ............................................................................................................557
Kaynaklar..........................................................................................................................558
1. BLM
ETM TEKNOLOJS VE
RETM TASARIMI
Sakarya niversitesi
ZET
Eitim, sadece belirli davranlarn kazandrld bir yap deil, ayn zamanda retim yaantlarnn snflandrld, organize edildii ve aralarnda bulunan
somut ilikilerin belirlenerek belli bir plan dhilinde uyguland bir sistemler btndr. Eitim sistemi iinde retmenler srekli olarak eitim-retim faaliyetlerini eitli retim yntemlerini kullanarak snf iinde ve dnda uygulamaktadr. Bu uygulamalardan etkili ve kaliteli rnler elde edebilmek iin tasarmn belli
kuramsal temellere dayandrlmas gerekmektedir. Tasarmda sk kullanlan bir
yaklam sistem kuramdr. Sistem kuramnn bileenleri olan girdi, sre, rn ve
dnt tasarm srecinin de temel faaliyetlerini oluturmaktadr. retim tasarm
srecinde retim ortamnn nitelikleri iyi analiz edilerek analiz sonucuna uygun
tasarm modeli seilerek uygulanmaldr. Etkili renmelerin ortaya kmas uygun tasarm modelinin seilmesine, yaplandrmac anlayn benimsenmesine ve
teknolojinin etkin kullanmna baldr.
Anahtar Kelimeler: retim tasarm, sistem yaklam, tasarm modelleri
HAZIRLIK SORULARI
1.
Tasarm srecinde kullanlan sistem yaklamnn ne gibi ilevleri vardr?
2.
retim tasarmnda dikkat edilmesi gereken hususlar nelerdir?
3.
Yapsalc bir retmenin tasarm srecinde ne gibi rolleri vardr?
GR
Yeni bir araba aldnz ve ailenizi ziyaret etmek iin yola ktnz. Kendi yaadnz yerleim yerinden ailenizin yaad kente ulamak iin otobandan ve evre yolundan gideceksiniz. Otobanlarda asfaltlanm ift geli-gidili ve temiz yollar
bulunur ve her trl hava artnda rahat bir biimde araba kullanlr. Hlbuki evre yollarnn hepsi asfaltl ve ift ynl deildir. Aldnz bu arabayla otobandan
gitmekle evre yolundan gitmek arasnda byk farklar olduunu doal olarak
hissedeceksiniz. Eer arabay otobanda kullanrsanz, hem kendiniz hem de arabanz ypranmaz. Bunun yannda, ailenizin yaad kente gvenli ve daha az masraf
yaparak ulaabilirsiniz; fakat arabanz evre yolunda kullanrsanz siz ve arabanz
ypranrsnz. Ailenizin yaad kente gvensiz, daha ge bir zamanda ve daha ok
masraf yaparak ularsnz.
Otobanlarn ve evre yollarn gvenli ve rahat olmas iin yaplan faaliyetlerde yol mhendisleri nemli bir rol oynamaktadr. Yol mhendisinin temel amac,
belirli bir plan erevesinde uygun ve gvenli yollar ina etmektir. Burada yaplan
faaliyet ile retim ortamlarnn tasarmnda yaplan faaliyetler belli bir noktada
kesimektedir. Bu nokta, yol mhendisinin yolda akcl ve gvenli gidii; retim ortamlarnn tasarmcsnn da akc ve hatalardan arnm renme ortamlarn tasarlamaya almasdr. Asfalt olmayan bir yolda araba kullanmak ne kadar
zor ise tasarm yaplmam retim ortamlarnda renme-retme faaliyetlerini
organize etmek de o kadar zordur.
Yol mhendisinin organize ettii faaliyetler ile eitim sisteminde uygulanan
retim ortamlarnn tasarm iin yaplan faaliyetler birbirine ok benzemektedir. Yol mhendisinin, yeni otobanlar ina etmek ve var olanlar dzeltmek iin
belli bir takm malzemelere ihtiyac vardr. Eitim ve retimde yeni renme ortamlar ve daha nce hazrlanm hatal ortamlar dzenlemek iin de bir takm
bilgilere, yntemlere, ara-gerelere ve girdilere ihtiya vardr. Yol mhendisinin
ve eitim tasarmcsnn ana amac, kaliteyi ve standartlar gelitiren yeni ve hatasz rnler ortaya karmaktr.
Yol mhendislerinin uygulad faaliyetler genel olarak iki blme ayrlmaktadr:
a.
Yol inaat balamadan nce, plan, proje, ve gerekli olan girdiler belirlenir,
b.
Yaplan proje almalar ve belirlenen girdiler erevesinde yol inaat

yaplr.
Ei m Teknolojisi Ve re m Tasarm
Yol yapmnda gz nne alnmas gereken hususlardan biri, daha nceden

hazrlanan projeye uygun malzemenin kullanlmasdr. Eer planda ya da yapmda
kullanlan malzemelerde bilerek veya bilmeyerek hata yaplrsa yolda retim hatalar meydana gelir. Bunun neticesinde, emek, zaman ve para boa harcanm olur.
Btn bu olumsuzluklara ramen, gerekli parasal kaynak bulunursa bu hatal yol
ksa bir zaman iinde tamir edilebilir.
Bu durum, eitim-retim faaliyetlerinde farkllk gstermektedir. Eitimretim ortamlarnda yaplan en ufak bir hatann dzeltilmesi yllar almaktadr.
Bunun iin, eitim sisteminde yaplan her renme-retme faaliyeti, byk bir
titizlikle hazrlanmaldr.
Eitim, sadece belirli davranlarn kazandrld bir yap deil, ayn zamanda retim yaantlarnn snflandrld, organize edildii ve aralarnda bulunan
somut ilikilerin belirlenerek belli bir plan dhilinde uyguland bir sistemler btndr. Eitim-retim uygulamalarnda kullanlan kaynaklar yetersiz durumdadr. Bu kaynaklarn lke menfaati iin boa harcanmamas gerekir. Btn eitim
kaynaklarnn kullanm bir plan dhilinde yaplmaldr; fakat eitim kaynaklar
belli bir plan erevesinde kullanlmaya allrken, renme-retme ortamlar
skc duruma gelebilmektedir. Bunun aksine, retim ortamlarnn etkili olarak
tasarlanmas, eitim-retim faaliyetlerini daha canl, dinamik, etkili, kaliteli, gdleyici ve kalc hale getirir.
Bu aamada, tasarm faaliyetleri iin iine girmektedir. Bir retmen aday
olarak retim tasarmnn ne olduunu ve niin gerekli olduunu hi dndnz m? Tasarmn temel amac, btn eitim-retim faaliyetlerini etkili ve hatasz olarak organize etmektir. Tasarlanm retim faaliyetlerinde, rencilerin
renmelerinde artlar meydana gelir.
Eitim sistemi iinde retmenler srekli olarak eitim-retim faaliyetlerini
eitli retim yntemlerini kullanarak snf iinde ve dnda uygulamaktadr. Bu
uygulamalardan etkili ve kaliteli rnler elde edebilmek iin tasarm yntemlerinin kullanlmas gerekir. Bu nedenle tasarmn, retim tasarmnn, kuramsal
boyutlarn ne olduu ve etkili olarak nasl uygulanlabilecei aklanacaktr.
TASARIM NEDR?
Tasarm, belli bir konuda yaplmas gereken faaliyetleri belli bir plan erevesinde uygulamaktr. Dier bir ifade ile tasarm, yeni bir ortam iin bilgilerin planlanmas, organize edilmesi ve etkili olarak uygulanmas faaliyetleridir. Tasarmn
genel amac, var olan sistemi ya da yapy, gnn ya da evrenin artlarna gre
deitirmektir. Ksaca, bu ama var olan bilgilerin sentezlenmesi ve faaliyetlerin

organize edilmesi olarak alglanabilir. Tasarm faaliyetleri ile eitim-retim ortamlarnda (retmen, renci, kullanlan yntem, teknoloji vb.) deiimler meydana gelmektedir. Bu deiimler oluturulurken dikkat edilmesi gereken nokta,
bir btn iinde etkili olarak alan unsurlarn deitirilmeden uygulanmasdr.
Tasarm faaliyetlerinde sistem yaklam sk olarak kullanlmaktadr; nk
tasarm faaliyetleri ile sistem yaklam birbirine destek salamaktadr. Tasarm
faaliyeti iinde kullanlan sistem kuramnn temel amalar aadaki gibidir:
1.
Eitimde uygulanan renme-retme faaliyetlerini daha nceden belirlenen hedef ve davranlara uygun olarak organize etmek,
2.
Uygulama sonucunda elde edilen rnlerin genel bir deerlendirmesini

yapmak,
3.
Deerlendirme faaliyetlerinde meydana gelen hatalar belirleyip ortadan

kaldrmak iin tekrar retim faaliyetleri sisteminin iine koymak.
Sistem kuram, yap olarak tasarm ileviyle benzerlik gstermektedir. Bu

yzden tasarm faaliyetleri ve sistem kuram birbirleri arasnda ilikilendirilebilir. Bu ilikilendirme aadaki ekilde gsterilmitir. Bilindii gibi sistem kuram
drt ana unsurdan olumaktadr. Bu ana unsurlar, tasarmn temel faaliyetleri ile
rtmektedir.
ekil 1. Sistem yaklam
Sistem kuramnn ilk aamas olan girdi basamann tasarm faaliyetlerinde;

ihtiyalar, uygun olan retim yntemleri, uygun olan eitim teknolojileri, renci zellikleri, retmen zellikleri, genel hedefler ve evre artlarnn zellikleri
belirlenir. Dier bir ifade ile giri ksmnda tasarmclar ihtiya olan bilgileri toplar
ve yaplacak olan tasarmn ana unsurlarn ortaya karmaya alrlar. Eer genel
olarak doru ve tutarl hedefler ve zellikler belirlenmezse yaplan tasarm etkili
olmaz.
Sistem kuramnn sre basamanda tasarmclar, retim ortam, renciler
ve retmen hakknda topladklar bilgileri sentezlemeye alrlar. Bu sentezleme
faaliyetleri sonucunda, ortaya kan bilgiler nda tasarmn ana hatlar belirlenir. Belirlenen ana hatlar nda tasarm faaliyetleri planlanr ve belirli bir ama
iin organize edilmeye balanr. Daha sonra, tasarlanan faaliyetler retmenler
ve eitimciler tarafndan uygulamaya konulur. Dier bir ifade ile tasarmn sre
boyutu faaliyete geirilir. Bu sre boyutunda, tasarlanan modellerin n deneme
almalar yaplr. n deneme faaliyetlerinden elde edilen sonulara gre tasarm
faaliyetleri tekrar gzden geirilerek uygulamaya konulur.
Sistem kuramnn deerlendirme basamanda, tasarm modelinin uygulanmas sonucu ortaya kan rn deerlendirilir. Bu deerlendirme faaliyetinde, ortaya kan eksik faaliyetler tekrar gzden geirilip gerekli olan deiiklikler yaplr. Deerlendirme faaliyetleri giri basamanda belirlenen hedef ve davranlara
gre yaplr. Deerlendirme basamanda eitim-retim ortamnn genel zelliine gre iki faaliyet yaplr:
1.
Eer tasarm faaliyetlerinde herhangi bir eksiklik grlmez ise yeni bir
tasarm faaliyetine balanr.
2.
Eer tasarm faaliyetlerinde herhangi bir eksiklik ya da genel hedefler ile

uyumayan durumlar grlrse dnt basamana gidilir.
Sistem kuramnn son basama olan dnt basamanda; ortaya kan sorunun niteliine gre iki tr faaliyet yaplr. Bunlar:
1.
Eer sorun girdi basamanda ise tekrar baa dnlerek ihtiyalar, renci zellikleri, retmen zellikleri, hedefler ve evre artlar gzden
geirilir. Daha sonra sre basamana gidilir.
2.
Eer sorun sre basamanda ise sre faaliyetleri tekrar gzden geirilip gerekli olan uygulamalar yaplr. Daha sonra, rn basamana
geilir.
Bu iki faaliyet, tasarm faaliyetlerinde sorunlar tamamen ortadan kalkncaya

kadar devam eder.
Yaplan aratrmalar neticesinde, tasarm aklamaya alan eitli raporlar

ortaya kmtr. Bunlardan birincisi, Rowlandn (1994) yapt aratrmadr. Bu
aratrmacya gre, tasarm; belli bir amac baarl olarak gerekletirmek iin organize edilmi faaliyetlerden elde edilen rnler, yani bir eit planlamadr. Dier
bir deyile, tasarm; faaliyetleri planlama, organize etme ve uygulamalarn bir ortamda bulunduu sistemler btndr. Bu paralarn bir btn olarak planlanmas ve uygulanmas gerekir. Aksi takdirde eitim-retim ortamlarnda belirlenen hedeflere ulalamaz. Tasarm faaliyetleri organize edilirken, yardm amac
gden belli bal eitim-retim faaliyetleri bulunmaktadr (Rowland, 1994). Bu
faaliyetler aadaki gibidir:
1.
Tasarmn hedefi,
2.
Dier faaliyetlerle ve bilim alanlar ile ilikisi,
3.
Tasarm faaliyetlerine etki eden faktrler,
4.
Tasarm faaliyetinin temeli.
Rowlanda gre tasarm srecinde yukarda belirtilen drt ana unsur gz

nnde bulundurulmaldr. Belirlenen ana unsurlar sayesinde, tasarm daha etkili
ve kaliteli olarak hazrlama, uygulama ve rn alma almalar yaplabilir.
Birinci aamada; tasarmn hedefi ak ve net olarak belirlenir. Hedefin belirlenmesi, tasarmcnn tasarm ihtiyalara gre etkili olarak planlamasna ve organize etmesine yardm eder. kinci aamada ise; tasarmc belli bir amac gerekletirmek iin yaplan tasarm faaliyetlerini ilgili bilim alanlar ile rnein psikoloji
ya da ynetim bilimi gibi alanlarla ilikilendirmeye alr. nc aamada ise;
tasarmc, tasarma etki edebilecekleri olan faktrleri belirler ve olumsuz ynde
etki edebilecek olanlar ortadan kaldrr. Bunun yannda, olumlu ynde etki edebilecek olan faaliyetleri ise etkili olarak planlar.
Tasarma etki edebilecek faktrler unlardr:
a. Tasarmcnn zellikleri,
b. Sosyal ilikiler.
Birincisi; tasarmcnn yetenekleri, tasarm faaliyetlerini byk lde etkilemektedir; nk btn tasarm faaliyetlerini planlayan, organize eden ve uygulayan tasarmcdr. Bu yzden, tasarmclarn bu konularda etkili olarak yetimeleri
gerekmektedir. Sonu olarak, tasarmn baarl olmas byk lde tasarmcnn
sahip olduu yetenekleri etkili olarak kullanabilmesine baldr.
kincisi; tasarm faaliyetlerinde birden fazla uzman bulunmaktadr. Tasarm
faaliyetinde yer alan yeler birbirleri ile sosyal iliki iinde bulunmaldr. Dier
bir ifade ile tasarm faaliyetini planlayan yeler birbirleri ile srekli grmeli ve
fikir alverii iinde bulunmaldrlar. Son olarak, btn tasarm grubunun yeleri
genel amac belirler ve bunu baarl olarak gerekletirecek olan uygun faaliyetleri
organize ederler.
Sonu olarak, etkili tasarm faaliyetleri sonucunda etkili renmeler oluturulmaya allr. Tasarm faaliyetlerinde etkili renmeleri oluturabilmek iin
yukarda belirtilen iki unsurun kubak (ortaklaa) olarak kullanlmas gerekmektedir. Burada retim tasarm faaliyetleri etkili olarak kullanlmaktadr.
RETM TASARIMI NEDR?

Tasarm, eitim iinde renme-retme ortamlarnn planlanmas, organize
edilmesi ve uygulanmas faaliyetlerinde etkili olarak kullanlmaktadr. Bu faaliyetlerin ad eitim iinde retim tasarm (instructional design) olarak bilinmektedir. retim tasarmnda nemli olan drt soru bulunmaktadr. Bu sorular
Kemp, Morrison ve Ross (1994) aadaki gibi belirtmitir:
1.
Kimin iin program gelitirilecek?
2.
Neler retilecek?
3.
renmeyi en iyi biimde gerekletirmede ne gibi kaynaklar ve prosedr kullanlacak?
4.
Gerekli olan renmelerin oluup olumad nasl kontrol edilecek?
Birinci olarak; tasarlanacak olan programn kimin iin yaplaca tespit edilmelidir. Dier bir ifade ile, rencilerin genel zelliklerinin ve hazr bulunuluk
dzeylerinin, n aratrma ile ortaya karlmas gerekir. Ayrca, rencilerin o
dersteki ihtiyalar genel olarak belirlenmelidir. Belirlenecek hedef ve davranlar
rencilerin zellikleri ve gereksinimleri ile uyumaldr.
kinci olarak; eitim-retim srecinde hangi bilgilerin retilmesi gerektiinin belirlenmesi gerekir. Dier bir ifade ile, hedef ve davranlar ak ve net olarak ortaya karlmaldr. Eer hedef ve davranlar ak ve net olarak belirlenirse
renme ortamlarnda yaplan faaliyetler daha etkili olur. Bu aamada, daha ok
rencilere kazandrlacak olan bilgilerin (davranlarn) belirlenmesi faaliyetleri
bulunmaktadr.
nc olarak; hedef ve davranlar belirlendikten sonra bunlarn gerekletirilmesi iin yaplmas gerekenlerin belirlenmesidir. Bu aamada, eitim-retim
srecinin nasl gerekletirilecei aklanr. Burada, hedef ve davranlar rencilere kazandrrken kullanlacak olan uygun renme-retme yntemlerinin ve
ara-gerelerin (eitim teknolojisi) seim faaliyetleri bulunmaktadr.
Son olarak ise; kazanlmas gereken hedef ve davranlarn kazanlma dzeyi

belirlenir. Dier bir ifade ile, eitimde lme ve deerlendirmenin yapld aamadr. Burada, renci rendii bilgiler ynnden deerlendirilir. retim tasarmcsnn dikkat etmesi gereken nokta, uygulanacak olan eitimde lme ve
deerlendirme faaliyetlerinin geerli ve gvenilir olmasdr.
retim tasarmnn renme faaliyetlerine getirdii katklar bulunmaktadr.
Bu katklar aadaki gibidir:
1.
Bireysel ve grup renmelerine katk salar.
2.
Sistemli olarak tasarlandnda rencilerin geliimine katk salar,
3.
renme-retme srelerinin etkili planlanmasn salar.
retim tasarm yaplrken dikkat edilmesi gereken nemli noktalar bulunmaktadr. Bu nemli noktalar, tasarmclar tarafndan dikkatli bir biimde uygulanmaldr.
retim Tasarmnda nemli Noktalar

retim tasarm, renmeyi salamak iin retim materyallerinin ve retim sisteminin ynlendirilmesi olarak tanmlanabilir (Rowland, 1994). Eitimde
rnler ok ge alnd iin, en ufak bir hata byk maddi ve manevi kayplara
neden olmaktadr. Buna paralel olarak, eitimde yaplan bir hatann dzeltilmesi
iin yllar gerekmektedir. Bunun iin eitimcilerin, eitim-retim faaliyetlerinde
ok dikkatli ve titiz davranmalar gerekmektedir. Dier bir ifade ile, eitim-retim ortamlarnn etkili olarak tasarlanmas, planlanmas, organize edilmesi ve
uygulanmas gerekmektedir.
Kemp, Morrison ve Ross (1994) tasarm yaplrken dikkat edilmesi gereken
noktalar aklamtr. Bunlardan birincisi, hedefler, retimde var olan sorunlar
ortadan kaldrabilecek ekilde belirlenmelidir. Belirlenen hedefler, eitimde var
olan sorunlara zm getirici nitelikte olmaldr.
kinci nemli nokta ise, rencilerin genel zelliklerinin belirlenmesidir. retim faaliyetlerini kazanacak olan rencilerin ya ve renme dzeyi belirlenmelidir. Bunlarn yannda rencilerin, konu ile ilgili gereksinimlerinin net olarak
ortaya karlmas gerekir. Bu zellikler belirlenmeden tasarm faaliyetlerine balanmamaldr.
nc nemli nokta, retim ortamnda retilecek olan konular ve niteler alt balklar ile belirlenmelidir. Belirlenen konular ile renci ihtiyalar rtmelidir. Eer rencinin bir niteyi renmesine ihtiyac yok ise, o konu retim
tasarmna konulmamaldr.
Drdnc nemli nokta, retim ortamnda kazandrlacak olan hedef ve

davranlarn ak ve net olarak belirlemesidir. Belirlenecek olan hedef ve davranlar, herkes tarafndan ayn ekilde anlalmaldr. Hedef ve davranlarn belirlenmesi, retim faaliyetlerinin basamak basamak retilmesini salar.
Beinci nemli nokta ise, retim ortamlarnda retilecek konularn devamllnn salanmasdr. retim tasarmcsnn, konularn devamlln salamas gerekmektedir. Konularn devamll salanmaz ise, konular etkili olarak
retilemez.
Altnc nemli nokta, hedef ve davranlara uygun retim stratejilerinin
belirlenmesidir. retim stratejilerinin getirdii katk, belirlenen hedef ve davranlarn rencilere en uygun yntem ile kazandrlmasdr. Dersi retecek olan
retmenin bu yntemleri etkili olarak kullanabilmesi gerekmektedir.
Yedinci nemli nokta, retim faaliyetlerinin renciye ulamasn salayan
datm sistemlerinin belirlenmesidir. Bilginin sunu biimi ve rencilere retilmesi asndan, retim ortam nem tamaktadr. Uygun olan bir sunu sistemi belirlenmez ise konular etkili olarak retilemez.
Sekizinci nemli nokta, retim ortamlarnn tasarmnda deerlendirme
ilkelerinin ortaya karlmasdr. Deerlendirme ilkeleri, rencilerin kazanm
olduklar hedef ve davranlarn gereine uygun olarak belirlenmesidir.
En sonuncusu ise, retim ortamlar iin nemli olan bilgi kaynaklarnn belirlenmesidir. retmenlerin ve rencilerin bilgi kaynaklarna rahatlkla ulaabilmeleri gerekmektedir. Eer renciler ve retmenler gerekli olan bilgi kaynaklarna ulaamazlar ise, renme-retme faaliyetleri gerekleemez.
retim tasarm, eitimin ve yetitirme faaliyetlerinin (training) kalitesini
ykseltmek iin renme aralarnn ve zihinsel faaliyetlerin kullanm ve organize
edilmesi ile ilgilenmektedir (Johnson ve Foa, 1989). Dier bir ifade ile, eitim-retim ortamlarnda yaplacak olan her faaliyetin belli bir plana gre uygulanmasdr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, retim tasarmnn organizasyonunu
yapacak olan retim tasarmclarnn etkili olarak renmenin ve retmenin
nasl olabilecei konusunda yaratc olmalardr. Aksi takdirde, hazrlanacak olan
retim tasarmlar hi bir ie yaramayabilir. Yaratclk yeteneklerinin younlamas gereken noktalar bulunmaktadr. Bu noktalar aadaki gibidir:
1.
Salkl renmelerin olumas iin retim ortamlarnn tasarm: renciler, bu ortamlarda daha nceden belirlenen hedef ve davranlar
kazanmaya alrlar. Eer salkl ortamlar olumaz ise renmelerde
artlar gzlenemez.
10
2.
Yeterli miktarda ara-gere salanmas: Eitim-retim ortamlarnda

etkili gdlenmeler ve dolayl olarak renmeler oluturabilmek ya da
nceden belirlenen hedef ve davranlar gerekletirmek iin ara-gerelerin; rnein; yaz tahtas, ses-kasetleri, bilgisayar, televizyon, uydu,
internet vb. salanmas gerekir.
retim tasarmnda yaratclk faaliyetlerinin gerekleebilmesi iin sistem

yaklam mutlaka kullanlmaldr.
retim Tasarmnda Sistem Yaklam

retim tasarmnda sistem yaklam (systematic approach to instructioanal design) bulunmaktadr. Sistem yaklamnn ana noktalarn ABDde bulunan
California State niversitesinde yaplan almalar (1989) aadaki gibi ortaya
karmtr:
1.
Sistem yaklam,
2.
rencilerin ihtiyalarnn deerlendirilmesi,
3.
Hedef ve davranlarn belirlenmesi,
4.
rnlerin deerlendirilmesi,
5.
renmeyi salayan aktivitelerin tasarm,
6.
Kaynan belirlenmesi.
Bunlardan birincisi olan sistem yaklam, retim programlarnn tasarm,

uygulanmas, deerlendirilmesi ve yapsallatrlmasnda planl ve etkili bir yntem kullanmaktadr. Bu planl yntem iinde; genel olarak eitim psikolojisi, retim teknolojisi ve sistem mhendislii kullanlmaktadr. Kullanlacak olan planl
yntemde, yaplan her aktivite basamak basamak uygulanr ve sistemli bir yap
iinde gelitirilmeye allr.
kinci faaliyet ise, retim faaliyeti iinde bulunacak renci ihtiyalarnn
deerlendirilmesidir. Burada, rencinin hazr bulunuluk dzeyleri, eitli lme
aralar ile ortaya karlmaya allr. rencilerin ihtiyalar belirlendikten sonra hedef ve davranlar belirlenir. Eer, renci ihtiyalar gz nnde bulundurulmadan hedef ve davranlar yazlrsa renme ortamlarnda etkili renmeler
oluamaz. Yksek dzeyde, kaliteli ve etkili renmeler oluturabilmek iin hedef
ve davranlarn renci ihtiyalar ile rtmesi gerekmektedir.
nc faaliyet, hedef ve davranlar belirlendikten sonra renme-retme
faaliyetlerinin uygulamasna geilir. Bundan sonra yaplmas gereken; belirlenen
rnleri ortaya karmak iin gerekli olan renme-retme aktivitelerin tasar-
11
mn yapmaktr. renme-retme faaliyetleri daha nceden belirlenen hedefler

gz nnde bulundurularak tasarlanr. Bunun sonucunda, oluabilecek rnlerin
genel deerlendirilmesi yaplr.
Drdnc faaliyet ise rn deerlendirilmesidir. Daha nceden belirlenen
hedef ve davranlara gre rn deerlendirilmesi yaplr.
Beinci faaliyet, btn bunlar yapldktan sonra hedefleri, sreci, rnleri ve
tasarm faaliyetlerini yrtecek olan kaynan ortaya karlmasdr.
Altnc faaliyet ise bilgi kaynaklarnn belirlenmesidir. retim ortamlarnda
baarl rnler elde etmek iin btn bu faaliyetler etkili bir biimde tasarlanmaldr.
Genel Tasarm Modeli

retim tasarmnn ana amac, renme-retme kalitesinin arttrmaktr.
Buradan yola karak, Rosenberg (1982) temel alnan retim tasarm modelini
gelitirmitir. Bu temel model aadaki gibidir.
ekil 2. Genel tasarm modeli

Analiz basamanda, genel olarak hedef-davranlar, rencinin zellikleri,
evre artlar ve var olan frsatlar belirlenir. Belirleme almalarndan sonra deerlendirme faaliyetleri yaplr. Bunun yannda, retim iin var olan kaynaklarda
ortaya karlmaya allr.
Tasarm basamanda ise, eitim-retim ortamnda hedef ve davranlar
gerekletirecek olan faaliyetler planlanr ve organize edilir. Bu basamakta, btn
retim ortamnn zellikleri hedef ve evre artlarna gre deerlendirilir. Daha
sonra, bu zelliklere uygun olan renme-retme faaliyetleri belirlenir.
12
Gelitirme basamanda ise, eitim-retim iin tasarlanan faaliyetler uygun

hale gelinceye kadar gelitirme almalar yaplr. Gelitirme faaliyetlerinde daha
nceden belirlenen hedef ve davranlara uygun rnler ortaya karlmaya alr.
Uygulama basamanda, uygun artlar ve evre belirlendikten sonra, tasarmn uygulama almalar yaplr. renme-retme faaliyetleri, hedef ve davranlara uygun olarak renme ortamlarnda uygulanmaya balanr. retim uygulamalarnn dikkatli ve hatasz bir biimde yaplmas gerekmektedir. Uygulamada
yaplacak bir hata bundan sonraki basamakta yaplacak faaliyetleri etkileyebilir.
Deerlendirme basamanda ise, yaplan btn retim tasarm faaliyetleri,
belirlenen hedef ve davranlar gerekletirme bakmndan yorumlanr. Aksaklklar var ise ortaya karlarak ilgili basamaa gnderilir. Bu gnderme faaliyeti,
elde edilen rnlerde hibir hata meydana gelmeyinceye kadar devam eder. Bu
basamakta, temel olarak raporlama ve retim hatalarn dzeltme almalar yaplr.
Btn bu retim tasarm faaliyetleri, belli baz bilimsel kuramlara dayanmaktadr.
Kuramsal Temeller
retim tasarmlar organize edilirken baz bilim dallarndaki deneyimler
kullanlmaktadr. Dier bir ifade ile mevcut olan bilgilerden yola karak retim tasarm iin sentezleme faaliyetleri yaplmaktadr. Bu sentezleme faaliyetlerinde, retim tasarm iin gerekli olan bilgilerin kullanlmasna zen gsterilir.
Buradan yola klarak, retim tasarm kuram gelitirilmeye allr. retim
tasarm kuram, dier kuramlar gibi sentezleme yapmak iin bilgi toplar ve toplanan bilgiler ile sentezleme faaliyetlerini gerekletirir (Martin ve Driscoll, 1984).
retim tasarm kuram, daha ok renmenin olutuu retim ortamlarnn
dzenlenmesi konusunda younlamaktadr. Bu kuram; davran kuram, bilisel
bilgi sreci kuram, bilisel aratrma kuram ve bireysel kuramdan etkilenmektedir (Martin ve Driscoll, 1984). Davran kuram, daha ok okullarda nelerin
retilmesi gerektii zerinde younlamaktadr. Bilisel bilgi sreci kuram, daha
nceden tasarlanm retim durumlarnn uygulanmas zerinde durmaktadr.
Bilisel aratrma kuram ise, dnme sreci ve aratrma yetenekleri zerinde
durmaktadr. retim tasarm kuram da, belirtilen btn bu konularn sentezlenmesi ile ilgilenmektedir.
Gelitirilen retim tasarm kuramlarnda nemli olan faktrler bulunmaktadr. Bu faktrleri Richey (1990) aadaki gibi ortaya koymutur:
1.
renci,
2.
Konu,
3.
Ortam ya da evre,
4.
Bilgilerin sunulmas.
13
retim tasarm yaplrken, rencinin hazr bulunuluk dzeyi ortaya karlmaya allr. Bu faaliyetler ile, rencinin var olan ihtiyac belirlenmi olur.
Eer rencinin belirlenen konu ile ilgili deneyimleri var ise o deneyimler hakknda tekrar retme faaliyetleri yaplmaz. Bunun yannda, rencilere konular
ile ilgili yeni deneyimler kazandrlr. Bunun sonucunda, renci konu hakknda
daha fazla deneyim kazanm olur.
Btn bu retim tasarm faaliyetleri yaplrken, evre artlar belirlenir.
rencilerin, bu evre artlarnda yaamlarn srdrebilmeleri salanr. Bunu
salamak iin renme-retme faaliyetleri evre artlarna gre tasarlanr. Daha
sonra, retim ortam belirlenip seilen hedef ve davranlarn rencilere nasl
retilecei konusunda planlama faaliyetleri yaplr. Dier bir ifade ile, belirlenen
hedef ve davranlara uygun olan renme-retme yntemleri ve eitim teknolojilerinin seimi gerekletirilir. Btn bu faaliyetlerde, retim tasarm kuram
temelleri dikkate alnmaldr.
Wilson (1993)a gre, retim tasarm kuramnda bulunmas gereken zellikler aadaki gibidir:
1.
lgili bilimler ve renmenin bilimsel bilgisi,
2.
retme faaliyetlerine dayal olan etkili tasarm bilgisinin belirlenmesi,
3.
Tasarm ile ilgili zel durum bilgileri.
Birinci olarak, retim tasarm iinde mutlaka retimin nasl yaplaca

ak olarak belirtilmelidir; nk hedef ve davranlar renme-retme yntemleri ile gerekletirilir. Eer, hedeflere uygun olan bir retim yntemi seilirse
planlanan retim tasarm modeli baarl olarak uygulanabilir. Baarl uygulamalarda, retim tasarmna etki eden dier bilimler; rnein, ynetim, mhendislik ve psikoloji ile ilgili olan bilgiler etkili ve amacna uygun olarak kullanlr.
kinci olarak, retim tasarm iinde, retim faaliyetlerinin planlanmas ve
uygulanmas ilerinin organize edilmesi gerekmektedir. Eer bu faaliyetler, etkili
olarak organize edilmez ise elde edilecek rnler verimli olmaz.
Son olarak, tasarm ile ilgili olan zel bilgiler ak ve net olarak belirlenmelidir. zel bilgiler, daha ok, belirlenen hedef ve davranlarn rencilere nasl
kazandrlabilecei konularnda younlamaktadr.
14
retim tasarm kuramlar konusunda pek ok alma yaplmtr. Bu almalardan bir tanesini de Johnson ve Foa yapmtr. Johnson ve Foa (1989) tasarm
kuramnn temellerini etkileyen bilim dallarn aadaki gibi aklamtr:
1.
Sosyal bilimler: Davran bilimleri, geliim psikolojisi, sosyal psikoloji

ve bilisel psikoloji.
2.
Bilgi Bilimi: letiim, medya, bilgi ynetimi ve bilgisayar bilimi.
3.
Ynetim bilimi ve mhendislii: Sistem analizi, organizeli gelime, uygulamal aratrma ve proje ynetimi.
retim kuramnn temellerinde belirtilen ana bilim dal birbirleri ile iliki iindedir. retim tasarmcs, eitim-retim ortamlarn planlar ve organize ederken ayn anda sosyal bilimlerden, bilgi biliminden ve ynetim biliminden
yararlanmaktadr. rnein, retim tasarmcs sosyal bilimlerden insan davranlarnn nasl olutuu ve davran oluumlarnn beyinde nasl sakland, bilgi
biliminden, yeni gelien teknolojilerin hedeflere uygun olarak seimi ve kullanm,
ynetim biliminden ise bu davran oluumlarnn ve iletiim teknolojilerinin organize edilmesi konusunda yararlanmaktadr.
Buradan ak olarak anlalan, retim tasarm kuramnn ok kompleks bir
yapya sahip olduudur. Bunlarn yannda, bir de retim tasarm kuramna etki
eden eitsel faktrler bulunmaktadr. Bu faktrler, tasarm iine daha ok eitim
asndan bakmaktadr.
retim tasarm kuram faaliyetlerine etki eden eitsel faktrler drt ana
nokta zerinde toplanmaktadr. Bu faktrler aadaki gibi aklanmaktadr.
Birinci faktr, renme-retme kuramlarnn tasarm kuramnda kullanlmasdr. renme kuramlar genel olarak davran, bilisel ve yapsalc kuram
olarak sralanr. renme kuramlarnn tasarm kuram zerindeki etkileri daha
ok insanlarn kalc renmeleri nasl oluturduklar zerinedir. Her bir kuram,
renme srecini farkl alardan aklamtr. rnein, davran kuram, renmenin koullanma yolu ile olutuunu, yapsalclar ise deneyim yolu ile olutuunu
aklamlardr. Buradaki ana nokta, renmelerin zihinde olutuudur. retim
tasarmcsnn yapmas gereken i, btn bu renme kuramlarnn temel prensiplerini sentezleyerek tasarm kuramna yerletirmesidir; nk her insann renme
yetenekleri birbirlerinden farkldr. retim tasarm kuramna etki eden dier bir
faktr de retim kuramlardr (davran, bilisel, anlaml, bulu yolu ile, amasal
vb). retim kuramlar daha ok, retimin etkili olarak nasl yaplabilecei konularnda younlamaktadr. rnein, retmenin, bir konu ilerken dikkat etmesi ya
da kullanmas gereken yntemleri belirlemesi gerekmektedir. retim yntemleri
belirlenirken mutlaka hedef ve davranlar gz nnde bulundurulmaldr.
15
ekil 3. retim tasarm ve dier alanlarla ilikisi

Ayrca, retim tasarmcs elinden geldii kadar ile btn retim kuramlarn tasarm kuramna uygun olarak yorumlamaldr.
kinci ana faktr, eitimde program gelitirme yaklamlardr. Eitimde
program gelitirme yaklamlar tasarm kuramnn temellerine etki etmektedir.
Bu etkiler, iki ana nokta zerinde toplanmaktadr: Bunlardan birincisi, yllk, nite
ve gnlk ders planlarnn nasl hazrlanmas gerektii konusudur. Tasarmclar
bu planlar sk sk kullanmaktadrlar. kincisi ise, konulara uygun olan hedef ve
davranlarn nasl snflandrlabilecei konusudur. Hedef ve davranlarn snflandrlmas ile kazandrlacak olan bilgiler, aamal olarak rencilere retilebilmektedir. Tasarmc, program gelitirme yaklamlarn tasarm kuramnda nasl
kullanabilecei konusuna younlamaldr.
nc ana faktr ise, eitim teknolojilerinin donanm boyutudur (bilgisayar, internet, televizyon, kara tahta, kum tahtas vb). retim tasarmcs, tasarm
kuramnda, hedeflere uygun olan donanmlar seerken, dikkat edilmesi gereken
temel faktrlerin de belirlenmesini salar. rnein, retim tasarmcs televizyonun nasl kullanlabilecei konusunda yntem gelitirir. Bu yntem, bir snf
ile ift ynl etkileimli telekonferans yapmak veya televizyon kanallarndan bir
tanesine balanarak ilgili olan program seyretmek olabilir. Bu faaliyetlerin tasarm
kuramnn temellerine gre organize edilmesi gerekir.
Drdnc ana faktr ise, eitim teknolojisinin ynetim ve planlamasdr. retim tasarm yaplrken eitim teknolojilerinin nasl ynetilecei ve planlanaca
ak ve net olarak yaplmaldr. Eer eitim teknolojileri etkili ynetilirse kt olan
kaynaklar daha etkin kullanlm olur.
16
Belirtilen faktrlerin etki ettii eitli retim tasarm modelleri bulunmaktadr. Bu modellerin ana amac, belirlenen hedef ve davranlar etkili ve ksa yoldan gerekletirmektir.
YAPISALCI YAKLAIM VE TASARIM

Yapsalc kuram, teknolojik an gerektirdii ihtiyalara cevap vermesi iin
var olan geleneksel kuramlara (davransal ve bilisel) alternatif bir yntem olarak gelitirilmitir. Bu kuram daha ok rencinin gerek yaamda kazand deneyimler ile ilgilenmektedir. nsanlar gerek yaant deneyimleri ile karlat
zaman bilgiyi kendi hafzalarnda yapsallatrrlar. Yapsalclar, bir bilginin renilebilmesi iin gerek yaant iinde bizzat yaanmas gerektiini ve herhangi bir
bilgiyi anlamak iin, bilginin deneyim ile temellendirilmesi gerektiini vurgulamlardr (man, 1999). Yapsalclar, kendi ilerinde iki gruba ayrlmaktadrlar.
Bunlardan birincisi realist yapsalclardr. Realist yapsalclar, rencilerin fiziksel
ve sembolik evre ile iliki kurarken, kendi hafzalarnda, bilgileri tekrardan organize ederek renmeyi gerekletirdiini savunurlar (man, 1999). Buna gre,
rencilerin d evre ile direkt olarak bir balants yoktur, onlar gelen mesajlar
yorumlayarak bilgiyi yapsallatrrlar. kincisi ise radikal yapsalclardr. Radikal
yapsalclarn kendilerine ait disiplinleri vardr ve bu onlara gre renci, bilgileri
gerek dnya iinde yaad kendi deneyimleri ile yapsallatrr. Bunu yaparken
var olan problemlere zm yollar gelitirmeye alr (man, 1999). Her iki yaklamda da ortak olan, bilgilerin hafza iinde yapsallatrlmasdr. Yapsalc yaklamn kabul ettii varsaymlar aadaki gibi sralanmaktadr.
1.
Bilgi deneyimden yapsallar. Dier bir ifade ile renme, rencinin

bilgileri renmek iin kendi kendine isel bir sre yaamasyla olumaktadr.
2.
renme, insanlarn dnyay bireysel olarak yorumlamasdr. Yani bireyler bilgiyi kendileri renir ve yorumlarlar.
3.
renme bir aktivitedir. Bireylerin bilgiyi renmeleri iin faal bir yaant iinde bulunmalar gerekmektedir.
4.
renme gerek yaamda meydana gelir. rencilere mutlaka gerek

dnya olaylar yanstlmal ve zenginletirilmi ortamlarda, bu deneyimler yapsallatrlmaldr (man 1999).
17
Yapsalc yaklam, renme retme faaliyetleri ile ilgilendii kadar, rencilerin yeteneklerini gelitirme ile de ilgilenmektedir. Bunun iin retim, evredeki gelimeler ve konu ierikleri ile etkili olarak donatlmaldr. Donatma faaliyetlerini gerekletirebilmek iin retimde yaplan her faaliyet kkl olarak
yaplandrlmal, test edilmeli ve gzden geirilmelidir (man,1999). Bunlarn
sonucunda bilgi, renciler tarafndan yapsallatrlr.
Eitim retim tasarm yaplrken yapsalc yaklam gz nnde bulundurulmaldr. Eitim retim srecinde rencilerin bilgilendirilmesi iin seilen
konular, gnlk yaantlar ile ilgili olmaldr. retmen, renciler ile iyi bir iletiim salamal, rencilerin karlatklar herhangi bir sorun karsnda duyarsz
kalmamal ve rencilerin sorunlar hakknda, onlara yol gsterip zm nerileri
sunabilmelidir. Tm bu temel zellikler, eitim-retim ortamlarnn tasarlanmasnda ok rahat bir biimde uygulanabilir. Bunun sonucunda rencilerde gdlenme ve renme faaliyetleri artar.
Tasarm faaliyetleri organize edilirken retmenin ald roller deimektedir. Yapsalc retmenin rollerini man (1999) yle sralamtr.
1.
Yapsalc retmen, renci farkllklarn dikkate alr ve kabul eder. Yani

renciyi renme retme ortamlarnda bamsz ve bilinli roller almas iin ynlendirir.
2.
Yapsalc retmen gerek bilgileri ve gncel kaynaklar kullanr. Dier

bir ifade ile ada gelimeleri takip eder ve snf ortamna getirir.
3.
Yapsalc retmen, tanmlama, analiz, tahmin ve dnme terimlerini

kullanr. Bunun ana amac renmeleri hafzalarda etkili olarak yapsallatrmaktr.
4.
Yapsalc retmen, rencilerin dersleri ynlendirmelerini, yeni yntemler uygulamalarn ve alternatif konular nermelerini kabul eder.
Bunun faydas rencinin kendi renme ihtiyalarn etkin olarak karlamasdr.
5.
Yapsalc retmen, kendi bilgilerini paylamadan nce rencilerin konular anlay biimlerini ortaya karmaya alr. Baka bir deyile, rencinin yeni bilgileri hafzasnda nasl yaplandrdn belirler.
6.
Yapsalc retmen, rencilerin dier retmenleri ve arkadalar ile

diyaloa girmelerini destekler. Kurulacak olan iletiim kanal ile bilgiler
etkili olarak yaylr ve yapsallar.
7.
Yapsalc retmen, rencilerin birbirlerinden farkl dncelerinin olduunu kabul eder.
18
8.
Yapsalc retmen, rencilerin kendi aralarnda akll ve ak ulu sorular sormasn destekler. Bu sayede, renci merkezli bir renme ile
retme faaliyetleri gereklemi olur. retmen, rencilerin bilimsel
bilgileri kendi hafzalarnda yapsallatrp organize edebilmeleri iin,
snfta otorite figr olmamal, derste rencilerin aktif rol almalarn
salamal ve rencileri birbirini dnmeye sevk edici sorular sormaya
yneltmelidir.
9.
Yapsalc retmen, rencinin kendi kendine sorumluluk duygusunu

gelitirmesini destekler. rencilerin, isel olan bu davranlar kendilerinin gelitirmelerine yardmc olur.
10. Yapsalc retmen, rencilerin tartma gruplar oluturmalarna ve

hipotez gelitirmelerini salayacak deneyimler kazanmalarn destekler.
renciler, kendi ihtiyac olan bilgileri renmek iin gruplar oluturur
ve sorunlar ile ilgili zm yntemleri gelitirmeye balarlar.
11. Yapsalc retmen, rencilere sorular sorduktan sonra cevap verebilmeleri iin bir bekleme zaman verir. Bekleme zaman, rencilerin dnebilmelerini ve yeni yntemler gelitirebilmelerini salar.
12. Yapsalc retmen, rencilerin kendilerini gelitirmelerini ve konular
arasnda iliki gelitirmelerini salar ve onlara bunun iin uygun olan
zaman verir.
13. Yapsalc retmen, rencilerin ilgilerini gelitirmede onlara yardmc
olur. Her bir rencinin ilgi alanlar farkl olabilir. Bu ilgi alanlar gelitirilmeli ve renciye ilgi alannn nemi kavratlmaldr.
Yapsalc retmenin yannda yapsalc rencilerin de roleri bulunmaktadr.
Bunlar man ve dierleri (2002) aadaki gibi aklamtr.
1.
Kubak renen: renciler kubak renme ile aratrdklar bilgileri retmene ihtiya duymadan grup iinde tartrlar ve grup iinde
bulunan bireyler aratrma sonularndan elde ettikleri bilgileri tartarak doru bilgiye kendileri ulamaya alrlar. Burada retmen grup
iindeki tartmalara dorudan etki etmemeli, yalnzca tartmalara yn
vermeli, doru karmlar desteklemeli ve yanl karmlar sorular sorarak doru karmlara dntrmelidir.
2.
Kendi renmesinden Sorumlu Olan: Birey, yapsalc retimde kendi

renmelerinden sorumludur. Bireyler neyi renip neyi renmeyeceklerine kendileri karar vermeli ve renmek istedikleri konular zerinde grup almas veya bireysel almalar yaparak retimi gerekletirmelidirler.
19
3.
Aratrmac: renci, karlat sorunlar karsnda zm retirken

hazr bilgilerden deil, aratrmalar sonucunda elde ettii bilgilerden
faydalanmaldr. Bunun retmen asndan anlam ise, kitaplardan veya
eitli kaynaklardan elde ettii bilgileri snfa getirip sunmas deil, snf
ortamnda bireylere problemler sunup bu problemi zmelerini istemesi, problem zm aamasnda da onlara kaynaklardan nasl yaralanmalar gerektii konusunda rehberlik etmesidir.
4.
Problem zc: renciler renecekleri bilgileri retmen ve kaynak

kitaplardan hazr olarak almamaldrlar. Yapsalc retmenler rencilerine bilgi renebilecekleri problemler sunar, rencilerinin aratrma
yapmalarn ve bilgilerini yapsallatrmalarn salarlar.
5.
Teknolojiyi Kullanan: rencilerin bilgiyi renecekleri yer, snf ortam, kitaplar veya okul olmamaldr. renciler teknolojik gelimelerden
yararlanarak birinci elden bilgilere ulamal, snf ortamna bu bilgileri
tamal ve arkadalar ile paylaarak onlarn da bu bilgileri renmelerini salamaldrlar.
6.
Yaam Boyu renen: Yapsalc snflarda renim alan bireyler, bilgiye

nasl, nereden ulaabileceklerini renecekleri iin renmeleri sadece
okula bal olarak kalmayacaktr. retim sreci bittikten sonra herhangi
bir bilgi renmeleri gerektii zaman bilgiyi arayp renebileceklerdir.
retim tasarmclar, yukarda belirtilen yapsalc retmen ve renci rollerini tasarm faaliyetlerinde mutlaka uygulamaldrlar.
Yapsalc Yaklamda Teknoloji Kullanm

Yapsalc yaklamda esas olan, rencilerin kendi bilgilerini yapsallatrmalardr. Yapsalc yaklam, renciyi merkeze alan ve renme aktivitelerinde rencinin aktif rol ald bir renme srecini destekleyen yaklamdr. retmen
bu sre iinde sadece rehber grevini stlenmektedir. Yapsalc yaklamda renci merkeze alnd ve renme srelerinde renci aktif olarak rol ald iin
renci yeni renme rnlerini ortaya karrken ve iletiim kurarken, renme
retme sreci ierisinde teknolojiden faydalanr. renme sreleri ierisinde,
rencilerin anlamalarn kolaylatrmak iin teknoloji kullanlabilecei gibi, renme rn meydana getirilirken ve bu rnn kalc hale getirilebilmesi iin de
teknoloji kullanlabilir. renme ortamlarnda teknolojinin kullanm ile rencilere daha zengin renme ortamlar sunulmakta, rencilerin ilgileri uyandrlmakta, motivasyonlar artrlmakta ve konuya ilikin eski bilgiler hatrlatlmakta-
20
dr. rencilere sunulan karmak bilgiler teknoloji yardmyla sadeletirilmekte,

rencilerin yaparak ve yaayarak renmelerine imkn salanmaktadr. rnein
hayati tehlikesi olan deneyler, simlasyonlar yardmyla bilgisayar ortamnda hazrlanarak rencilerin deney dzeneklerini grmeleri, deneyi kendilerinin yapmalar ve sonular gzleyerek renmeleri salanabilmektedir.
Yukarda bahsedilen teknoloji kullanm, teknolojinin donanm boyutunda
ele alnmaktadr. Oysa teknolojinin, donanm boyutunun yannda kuramsal boyutu da bulunmakta ve eitim ortamlarnda, kuramsal boyut, en az donanm boyutu
kadar nemli yer tutmaktadr.
eitli retim tasarm modelleri bulunmaktadr. Bu modellerden biride man modelidir.
man Modeli: Bu model temel olarak be ana basamaktan olumaktadr. Bu
modelin kuramsal temeli sistem kuramna dayanmaktadr. Modelde, sistem kuramnn temel yap talar olan girdi, sre, rn ve dnt faaliyetleri etkili olarak
kullanlmaktadr.
Modelin ilk basamanda, girdi faaliyetleri bulunmaktadr. Bu faaliyetlerin
ilk aamas, rencilerin ihtiyalarnn belirlenmesidir. Daha sonra, ihtiyalara
uygun olan ierikler belirlenir. Dier bir ifade ile, retilecek olan konu ve niteler belirlenir. Belirlenen ierie rencilere kazandracak olan hedef ve davranlar
yazlr. Daha sonra, belirlenen hedef ve davranlar retecek olan retim yntemleri belirlenir. Bunun yannda, retim yntemleri uygulanrken kullanlacak
olan uygun retim teknolojileri (internet, bilgisayar, televizyon, telekonferans,
vb.) seilir.
kinci basamak ise sretir. Sre faaliyetleri genel olarak aamaya ayrlmaktadr. Birinci aama, tasarmn geerliini ve gvenirliini salamak iin
n deneme yaplr. n deneme sonucuna gre, iyiletirme faaliyetleri tasarlanr.
yiletirme faaliyetlerinde, n deneme sonucu ortaya kan eksiklikler ve hatalar
belirlenip dzeltme almalar organize edilir. En sonunda, hatalardan arnm
retim uygulamalar yaplr. retim uygulamalar, belirlenen hedef ve davranlara uygun olarak gerekletirilmelidir.
nc basamak rndr. Yaplan her renme-retme faaliyeti neticesinde rencilerde davran deiiklikleri meydana gelir. Bu davran deiikliklerinin derecesini ortaya karmak iin eitimde lme ve deerlendirme faaliyetleri gerekletirilir. Bunun sonucunda, rencilerin renme dzeyleri belirlenir.
Buna ek olarak, renciler tarafndan kazanlmayan davranlar da ortaya karlr.
Bu davranlarn zellikleri ve kazanlmama nedenleri tek tek belirlenir.
21
Drdnc basamak ise dnt faaliyetleridir. Bu basamakta, belirlenen hatann ya da hedef ve davranlarn zelliklerine gre ilgili olan basamaa geri dnlr. Daha sonra, bu basamakta gerekli olan dzeltmeler yaplr ve renme-retme faaliyetleri tekrar balar. Dnt faaliyetleri btn eksiklikler ve hatalar ortadan
kalkncaya kadar devam eder. Eer, deerlendirme faaliyetleri neticesinde hibir
hata bulunmaz ise daha sonraki basamaa gidilir.
ekil 4. man modeli
22
Bu modelin son basama da renmedir. Yaplan dnt faaliyetiyle btn

hatalar ortadan kaldrldnda rencilerde tam renme salanm olur. Dier
bir ifade ile renciler belirlenen btn hedef ve davranlar kazanm demektir.
Sonu olarak, burada belirtilen btn tasarm modelleri gerekli olan ortamlarda etkili kullanlmaldr. Bu modeller kullanlrken, retim ortamnn zellikleri iyi bir biimde analiz edilmelidir. Analiz sonularna gre en uygun tasarm
modellerinden biri seilmelidir. Eer, niteliklere uygun bir model seilmezse, retim faaliyetlerinden etkili sonular elde edilemez.
SONU
Bu blmn temel hedefi, ada retim tasarm bilgilerinin retmen adaylarna kazandrlmasdr. Bunun asl nedeni, renme-retme faaliyetlerini gerekletirecek olanlarn sadece retmenlerin olmasdr. retmen adaylar, etkili
renmeler oluturabilir ise renme-retme faaliyetlerinden daha ok renme
rn elde edilebilir. retmen adaylarnn, etkili rnler elde edebilmeleri iin
retim tasarm konularnda gerekli olan bilgileri ve deneyimleri kazanmalar gerekir. Bunun iin, bu blmde, retmen adaylarna tasarm, retim tasarm, etkili olan kuramlar, ve farkl tasarm modelleri hakknda genel bir bilgi verilmitir.
retmen adaynn yapmas gereken faaliyet, evrenin, renme ortamlarnn, retim yntemlerinin, rencinin ve eitim teknolojilerinin durumlarn
gz nnde bulundurarak uygun olan modelin seimini yapmaktr. Belirtilen on
tasarm modellinin birletii nemli noktalar bulunmaktadr. Bunlar; giri, sre, deerlendirme ve dnttr.
u asla unutulmamaldr ki; eitim fakltelerinin, ada ve bilimsel bir eitim sistemi kurabilmesi iin, retmen adaylarn, gncel ve doruluu kantlanm bilgiler ile donatmas gerekir.
YANSITMA SORULARI
1.
Size gre yaplandrmac anlayla oluturulmu bir renme ortamnn

temel zellii nedir?
2.
retim tasarm modellerinden man modelini temel alarak bir dersi

planladnz dnn. Tasarladnz dersin sre ve renme basamaklarnda ne gibi ilemler yer alr?
3.
Size gre farkl retim tasarm modellerinin ortak ynleri nelerdir?

Tartnz.
23
Kaynaklar
California State University. (1989). Strategies for instructional development. A resource and planing quide. Kellog Foundation, Battle Creek Mich. ED348910.
Dick, W. & Carey, L. (1996). The systematic design of instruction. Harper Collins College Publishers. USA.
man, A.(1999). Eitim teknolojisinin kuramsal boyutu: Yapsalc yaklamn (Constructivisim) eitim retim ortamlarna etkisi. retmen Eitiminde ada Yaklamlar Sempozyumu. Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi, zmir.
man, A., Baytekin, ., Balkan, F., Horzum, M. B., & Kyc, M. (2002). Fen Bilgisi eitimi ve
yapsalc yaklam. The Turkish Online Journal of Educational Technology, 1(1), 41-47.
Johnson, K. A., & Foa, L. J. (1989). Instructional design. Collier Macmillan Publishers, London
UK.
Kemp, J. E., Morrison G. R., & Ross S. M. (1994). Designing effective instruction. Merrill, an
imprint of Macmillan College Publishing Company, NewYork USA.
Martin, B. L., & Driscoll, M. P. (August, 1984). Instructional theories: Maximizing their
strengths for application. Performance and Instruction Journal.
Richey, R. (1990). The theoretical and conceptual bases of instructional design. Kogan Page, London.
Rosenberg, M. J. (September, 1982). The ABCs of ISD. Training and Development Journal. USA.
Rowland, G. (1994). Designing and instructional design. Educational Technology Research and
Development, 41(1), 79-91.
Wilson, B. G. (1993). Constructivism and instructional design. Conference Proceding Book.
New Orleans, Lousiana: ED362213.
24

1964 ylnda Bandrmann Bereketli Kynde dnyaya geldi. lkokul, ortaokul ve lise tahsilini Manisann Ahmetli Lisesinde tamamlad. Lisans eitimini
Hacettepe niversitesi, Eitim Bilimleri Blm Eitimde lme ve Deerlendirme Ana Bilim Dalnda tamamlad. Milli Eitim Bakanlnn 1416 sayl bursu
kazanarak Amerika Birleik Devletlerine 1991 ylnda gitti. Yksek Lisans eitimini 1994 ylnda New York niversitesi Eitim letiimi ve Teknolojisi blmnde tamamlad. 1997 ylnda doktorasn Ohio niversitesi Eitim Teknolojileri
blmnde tamamlad. 1997 ylnda Trkiye ye dnerek Sakarya niversitesinde almaya balad. man, 2000 ylnda Bilgisayar ve retim Teknolojileri bilimdalnda Doentlik derecesini ve 2005 ylnda Prof. Dr. nvann ald. man,
uluslararas alan indeklerinde yer alan TOJET dergisinin editr olarak grev yapmaktadr. man, halen Sakarya niversitesi letiim Fakltesi letiim Tasarm ve
Medya blmnde grev yapmaktadr.
2. BLM
BLG VE LETM TEKNOLOJLERNN
OKULLARDA YAYILIMI
Prof. Dr. Yasemin Koak USLUEL
Hacettepe niversitesi
Prof. Dr. Petek AKAR
ZET
Bilgi ve iletiim teknolojilerinin okullarda yaylm ve kullanlmas birok alt
boyutu olan karmak bir sretir. Bu srete yeni olarak nitelendirilen teknolojinin greli olarak yararl, bireylerin ihtiyalarna uygun, kullanm kolay, test
edilebilir ve gzlemlenebilir olmas, yeniliin yayld kiiler arasnda iletiimin
kurulmas srecin elerinden bazlardr. Yaplan aratrmalar, BTin okullarda
yaylmnda rol oynayan kiilerin bu teknolojileri kiisel ve ynetsel ilerde kullandklarn ancak bir renme-retme arac olarak benimsenmesi ve kullanlmas
iin zamana ve sistemin genelinde yaplacak deiimlere ihtiya duyulduunu gstermektedir. Dier yandan okul bnyesinde bulunan kiilerin alglar, inanlar,
teknolojiye gvenleri, merak, ilgi, endie ve memnuniyetleri de BT kullanmnda
etkili olan bireysel kaynakl unsurlar olabilir. Elbette birey kaynakl unsurlarn, bu
kiilerin bal olduklar sosyal sistem ierisinde ele alnmas ve deerlendirilmesi gerekmektedir. Sonu olarak, yeniliin yaylm kuram dayand temel geler
asndan okullarda bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaylm konusunda yararl
bir perspektif sunmaktadr.
Anahtar Kelimeler: yenilik, yaylm, yeniliin yaylm kuram, BT, retmen, okullar
26
HAZIRLIK SORULARI
1.
Bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaylmda rol oynayan eler nelerdir?
2.
BTin okullarda yaylm konusunda retmenlerin mesleki anlamda

yenilik alglar nasldr? Bu algnn BTin okullarda yaylm sreci zerindeki etkisi nasl olmutur?
3.
Eitsel balamda yeniliin yaylm konusunda birey (retmen) ve sistem (okul) etkileiminin etkisi ne olabilir?
YENLN YAYILIMI KURAMI

Bilgi ve letiim Teknolojilerinin (BT) okullarda renme-retme amacyla
kullanlmasyla ilgili srelerden birisi de yaylm srecidir. Yaylm, yeni ile ilgili olarak toplumsal sistemin yeleri arasnda zaman iinde belli kanallar araclyla iletiimde bulunma sreci olarak tanmlanmtr (Rogers, 2003, s.5). Bu tanma
gre yaylm kuramnn 4 temel gesi bulunmaktadr. Bunlar
1.
Yenilik
2.
letiim kanal
3.
Zaman
4.
Sosyal sistem
1.
Yenilik (innovation): Yenilik, birey ya da benimseyici birimler tarafndan yeni olarak alglanan bir fikir, uygulama ya da nesnedir (Rogers
2003, s.12). Dolaysyla yenilik bir nesne olabilecei gibi bir sre de olabilir.
Baz yenilikler 5-6 ylda yaylrken bazlar daha uzun sreleri gerektirmektedir. Yaylma srelerindeki bu farkllklar aklayabilmek iin Rogers (2003), bireylerin yenilie ilikin alglarna yeniliin zellikleri asndan baklmas gerektiini
belirtmitir.
Yeniliin Alglanan zellikleri

a.
Greli Yarar: Bir sosyal sistemin yeleri tarafndan alglanan bir yeniliin
greli yarar ne kadar fazla alglanrsa yaylma o kadar hzl olur. Buna
gre bireylerce ekonomiklik, prestij, kolaylk, rahatlk...vb. getirisi olan
yeniliklerin benimsenme olasl daha yksektir.
b.
Uygunluk: Bir sosyal sistemin yeleri tarafndan alglanan bir yeniliin

uygunluu onun yaylma hzyla doru orantldr. Buna gre yeniliin
Bilgi ve le im Teknolojilerinin Okullarda Yaylm
27
potansiyel kabul edicilerin gereksinimleri, gemi yaantlar, var olan

deerleriyle uyumlu olmas yaylmay artrmaktadr
c.
Karmaklk: Bir sosyal sistemin yeleri tarafndan alglanan bir yeniliin karmakl onun yaylma hzyla negatif olarak ilikilidir. Yeniliin
kullanmnn zor olarak (karmak) alglanmas yeninin yaylmn yavalatabilir.
d.
Denenebilirlik: Bir sosyal sistemin yeleri tarafndan alglanan bir yeniliin denenebilirlii onun yaylma hzyla pozitif olarak ilikilidir. Yeniliin test edilebilir olmas yaylmnda olumlu etkiye sahiptir.
e.
Gzlemlenebilirlik: Bir sosyal sistemin yeleri tarafndan alglanan bir

yeniliin gzlemlenebilirlii onun yaylma hzyla pozitif olarak ilikilidir. Yeninin gzlemlenebilirlii ne kadar yksekse o kadar kolaylkla
benimsenmektedir.
2.
letiim Kanallar: Yaylma, iletilerin yeni bir fikir hakknda olduu zel
bir iletiim biimidir. Bir yenilikle ile ilgili olarak bilgisi ve deneyimi olan
birey ya da dier benimseyici birimler ile bilgisi olmayan (Birey-birim)
birimler birbirine iletiim kanallar araclyla balanarak yeniliin yaylmn salarlar. Yenilie karar verme srecinde; kitle iletiim kanallar
bilgi aamasnda; kiiler aras iletiim kanallar ikna aamasnda greli
olarak daha ilevseldir. Bu genelleme kitle iletiimin ok yaygn olduu ABDde yaplan aratrmalarn sonucuna dayanmaktadr. Gelimekte
olan lkelerde ise meta-aratrma sonular zellikle bilgi aamasnda
kozmopolit-kiiler aras kanallarn daha nemli olduunu ortaya koymaktadr. Yenilie karar verme srecinde, kozmopolit kanallar greli
olarak bilgi aamasnda daha nemliyken kiiler aras kanallar greli
olarak ikna aamasnda daha nem kazanmaktadr. Kiiler aras iletiim
kanallar yerel ya da kozmopolit olabilirken, kitle iletiim kanallar neredeyse btnyle kozmopolittir.
3.
Zaman: Zaman yaylma srecine,
a.
a.
Yenilie karar verme sreci,
b.
Benimseyen snflamalar,
c.
Benimseme hz olmak zere noktada katlr.
Yenilie karar verme sreci: Yenilie karar verme sreci bir bireyin ya da
bir karar mekanizmasnn bir yeniliin ilk bilgisinden, bu yenilie ynelik bir tutum gelitirmesine, bu yenilii benimseme ya da ret etmesine
28
ynelik bir karar vermesine, yeni/lemeyi uygulamaya geirmesine ve bu

karar onaylamaya gei sreci olmak zere be aamadan olumaktadr.
Bu aamalar aadaki gibi adlandrlmtr (Rogers, 2003).
ekil 1. Yenilie karar verme sreci

Bilgi: Yenilikten haberdar olma aamasdr. Bu aamada Rogersa gre,
bir yenilikten erken haberdar olanlar, ge haberdar olanlara gre; daha
iyi eitim almlardr, sosyoekonomik statleri daha yksektir, kitle iletiim kanallarna daha aktrlar, kiiler aras iletiime daha aktr, deiim ajanlaryla daha fazla iliki iindedir, daha sosyaldir ve daha kozmopolittirler.
kna: Yeniye ilikin olumlu ya da olumsuz tutum gelitirilmesi aamasdr. Bilgi aamas bilisel ise ikna aamas duygusaldr. Bireyin davrannn belirlenmesinde seici alg nemlidir. Yeniliin greli yarar, uygunluk ve karmaklk dzeyi ikna olma aamasnda zellikle nem kazanr.
Karar: Yeniliin kabul ya da reddedildiini gsteren etkinliklerle urama aamasdr. Benimseme, bir yeniliin tam olarak kullanmna karar
verme, ret etme ise bir yenilii benimsememeye karar vermedir. ou
birey kendi durumuna uygunluunu grmek zere deneme yapmakszn
bir yenilii benimsememe eilimindedir. ki tr ret etme vardr. Aktif ret
etme, benimseme anlay gelitirip (deneme yaplmas durumunda bile)
sonradan benimsememeye karar verme. Pasif ret etme, yeniliin kullanmyla gerekten ilgilenmemeyi ierir.
29
Uygulama: Yeniliin kullanlmas, yenilemenin gerekletirilmesi aamasdr. Yenilie karar verme srecinde uygulama aamasna gelene kadarki sre zihinseldir. Ancak uygulama aamas grnr davrantaki
deiimi, yeni bir fikrin gerekten uygulanmasn ierir. Yenilemenin
beklenen sonularna ilikin belirsizlik belirli dereceye kadar bu aamada da vardr. Aktif enformasyon-aratrma genellikle bu aamada gerekleir.
Onay: Sre ierisinde kullanlan yeninin kullanlmaya devam edilmesi
ya da reddedilmesi aamasdr. Onaylama aamasnda deiim ajan zel
bir rol oynayabilir. Bu aamada deiim ajanlar fazladan, yenilii benimsemi bireylere destekleyici iletiler vermenin sorumluluunu alrlar.
Ajanlar genellikle, benimseme bir kez gerekletiinde onun sreceini
var sayar. Ancak srdrmemeye ilikin bir gvence yoktur. Bir yenilii
srdrmeme, yeniliin uygulama aamasnda btnyle kurumsallamadnn gstergesi olarak kabul edilebilir. Rogers (2003) bunun, yeniliin alglanan zelliklerinden birinin, rnein greli yararnn dk
olmasndan, yeniliin bireyin inanlarna ve gemi deneyimlerine az
uygun olmasndan kaynaklanabileceini belirtmitir.
b.
Benimseyen snflamas: Yenilikiliin gstergesi, birey ya da birimlerin

yenilii sistemdeki dier birey/birimlerden greli olarak daha nce benimsemesidir. Buna gre Rogers benimseyenlerin beli bir snflamasn
yapm, bireylerin normal dalm gsterdii sayltsndan hareketle, snflamalar ve bu snflamada yer alacak bireylerin yzdesini aadaki
gibi belirlemitir.
Geride
Kalanlar
ncler
Yenilikiler
Erken ounluk
34 %
2,5 % 13,5 %
x - 2sd
x - sd
Ge
ounluk
34 %
x
16 %
x + sd
ekil 2. Benimseyenlerin snflandrlmas
Yenilikiler % 2,5
ncler % 13,5
30
Erken ounluk % 34
Ge ounluk % 34
Geride kalanlar %16
Rogersn bu konu ile ilgili genellemelerinden bazlar aada maddeler halinde verilmitir.
c.
Ge benimseyenlerin erken benimseyenlere gre yenilikleri srdrmeme eilimi daha fazladr.
Ge benimseyenlere gre erken benimseyenler iin kitle iletiim kanallar kiileraras kanallardan greli olarak daha nemlidir.
Ge benimseyenlere gre erken benimseyenler iin kozmopolit kanallar lokal kanallardan greli olarak daha nemlidir.
Erken benimseyenler ge benimseyenlere gre daha ksa srede yenilie karar verirler
Erken benimseyenler ge benimseyenler gre yaa farkllk gstermez.
Erken benimseyenler ge benimseyenlere gre daha yksek formal

eitim derecesine sahiptir.
Erken benimseyenler ge benimseyenlere gre daha yksek sosyal

statye sahiptir.
Erken benimseyenler ge benimseyenlere gre deiiklie daha

olumlu tutum gelitirir.
Erken benimseyenler ge benimseyenlere gre deiim ajanyla

daha fazla iliki halindedir.
Erken benimseyenler ge benimseyenlere gre daha aktif olarak yenilikler hakknda enformasyon aratrr.
Benimseme hz: Benimseme hz, birey ve birimlerden ok yeninin sistemdeki kullanmnn llmesidir. Sosyal sistemin yeleri arasnda yeninin greli olarak benimsenme hzdr. Birka kii yenilii kullanmaya
balaynca zaman temelli bir ylmal frekansn plan ortaya kar. Dalm S eklindeki eri olarak sonulanr. nce ok az kii belli bir zaman
srecinde (Bu yl ya da ay olabilir) yenilii kullanr. Bunlar yenilikilerdir. Sonra yaylma erisi trmanmaya balar, bu trmanma erisinde bireyler oaldka oalr, geriye yeniyi kullanmayan ok ok az kii kalr.
Benimseme sresi ksaldka S erisi dikleir, benimseme sresi arttka
S erisi yataylar. Ayn yeni, farkl sosyal sistemlerde farkl benimsenme
oran gstermektedir.
31
Yeninin Alglanan zellikleri

1. Greli Yarar
2. Uygunluk
3. Karmaklk
4. Denenebilirlik
5. Gzlemlenebilirlik
YENLN
BENMSENME
HIZI
Yeniye Karar Tipleri

1. Bireysel
2. Katlmal
letiim Kanallar (rn., kiileraras

veya kitle iletiimi)
Sosyal Sistemin Yaps (rn., modern

veya geleneksel normlar, iletiim vb.)
Deiim Ajanlarnn Destekleri
ekil 3. Yeniliin benimsenme hz

4.
Sosyal Sistem: Ortak amaca ulalabilmesi iin ortak sorun zmleriyle

uraan birbirleriyle balantl birimler btndr. Birey, grup, rgtler,
vs. sosyal sistemin yeleri olabilir. Sosyal sistem yeniliin yaylmn hzlandrabilir de yavalatabilir de. Sosyal sistemin yaps, sistemde var olan
normlar, liderlik ve deiim ajanl ve nasl karar verildii-otokratik,
demokratik, bireysel vb.- yaylmn hznda etkili olmaktadr.
Yaplan Aratrmalara Gre retmenler ve BTin Okullarda Yaylm

retmenlerin BTin yaylm srecindeki rollerini belirlemek amacyla,
Rogersn Yeniliin Yaylm Kuram temel alnm ve teknolojinin okul iindeki
yaylm sreci, retmenlerin eitimde BTin zelliklerine ilikin alglar ile yeniye karar srecinde bulunduklar aamalar 3 farkl okulda iki yl arayla incelenmitir (Akar ve Usluel, 2002a; 2002b; 2003; Usluel ve Akar 2003). Aratrmalarda maksimum eitlilik rnekleme yntemine uygun olarak seilen ilkretim
okulundaki retmenlerle grmeler yaplm, grme yoluyla toplanan, verilerin zmlenmesinde ierik analizi ynteminden yararlanlmtr.
32
Aratrma bulgularndan karlan sonular yle zetlenmitir:

BTin retmenler Tarafndan Alglanan zellikleri
Yaplan aratrmalarn sonucunda BTin okullardaki yaylmnn ynetsel,

retimsel ve kiisel olarak ayrld dikkati ekmitir. rnein; BTin nite planlarnn hazrlanmas, renci notlarn girilmesi, sorularn yazlmas, e-posta ile
haberleme, hobileriyle ilgili internette tarama yapabilme gibi ynetsel ve kiisel
ilerde retmenlerce yararl bulunduu dikkati ekmitir. te yandan BTin bir
renme-retme arac olarak benimsenmesi iin ok ynl ve uzun soluklu politikalara gereksinim olduu anlalmaktadr. nk retmenlerin zamandan tasarruf, ilerin daha kolay ve dzenli yaplmas gibi somut yararlar nedeniyle BT
kullanmay ynetsel ve kiisel ilerde yararl bulduklar; ancak retim amal kullanmla ilgili olarak BTin kendilerine getirdii herhangi bir yarar grmedikleri tam tersine bunu bir yk gibi algladklar grlmtr. Yeninin greli yarar
zellii ile hemen badatrlabilecek olan dier zellii ise gzlemlenebilirlik
zelliidir. Burada gzlemlenen durum sadece BTin bir teknolojik ara olarak
varlnn fark edilmesi deil yararlarnn da gzlemlenmesi olduuna gre, retmenlerin ynetsel ve kiisel ilerinde BTi kullandklarnda BTin kendilerine salad yarar dier retmenler tarafndan kiiler aras iletiim alaryla ksa
vadede ve ok rahat gzlemlenebilirken; retim amal kullanmn sonularnn
gzlemlenebilirlii u anki okul sistemi iinde zor ve uzun vadeli olmaktadr. nk retim kapal bir ortamda gereklemekte ve sonularnn alnmas da uzun
srmektedir. Bu duruma bir de retmenlerce belirtilen, say ve nitelik olarak
BTnin yetersizlii, retmenlerin bilgi-beceri eksiklii, renci saysnn fazlal
gibi nedenler eklenince BTin retim amal olarak kullanmnn yaylmasnn
olduka yava olaca kestiriminde bulunulabilir.
Yeniliin uygunluk zellii ile ilgili olarak retmenlerin BTin retimde
kullanmn uygun bulmadklar, bununla ilgili olarak belirtilen gerekelerin de
aslnda BTe eriilebilirlik iinde ele alnabilecei dnlmektedir. BTin ynetsel ve kiisel ilerde kullanm uygun bulunurken retimde kullanmnn uygun
bulunmaynn temelinde BTin ynetsel ve kiisel ilere oranla retimle ilgili
ilerde daha fazla deiimi beraberinde getirmesi olabilir. Bu deiim retmenlerin rollerindeki deiimden, retim biimindeki ve retimin amacn alglay
biimindeki deimeye dein geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Ayrca, retmenler derslere BT girmesi durumunda daha nceki retim biimlerinden tamamyla farkl bir uygulama getirecei dncesiyle ilerinin kolaylaacan deil
tersine yk getireceini dnyor olabilirler. Nitekim sistem kendisi de iinde
barndrd donanm, yazlm, servis, mekn ve ynetsel destein eksiklii ve yetersizlii gibi eitli sorunlarla onlarn bu kayglarn beslemektedir.
33
retmenlerin BTe ilikin Karar Srecinde Bulunduklar Aamalar
BTin kullanmyla ilgili karar srecindeki aamalara bakldnda, karar

sreci aamalarnda ister kiisel, ister ynetsel isterse retimsel olsun BTden
ve BTin kullanm ekillerinden haberdar olmalar nedeniyle retmenlerin tmnn bilgi aamasn getii ileri srlebilir. Aslnda Rogers bilgi aamasnda 3
tr bilgiden bahsetmektedir. Bunlar yeni ile ilgili farkndalk bilgisi, yeninin nasl
alt bilgisi ve yeniyle ilgili alma ilkelerinin bilgisi aamalardr. Dolaysyla
retmenlerin tmnn bilgi aamasn getii belirtilirken buradaki bilgi aamasndan farkndalk bilgisi kastedilmektedir. nk tm retmenler BTin ve
BTin ilevlerinin farknda olduklarn belirtmitir.
Bunun dndaki aamalar asndan karar srecine bakldnda retmenlerin ounun BTin kiisel ve ynetimle ilgili ilerde uygulama aamasna geldii sylenebilir. te yandan retimle ilgili ilerde, retmenlerin ikna olduklar
dorultusunda herhangi bir gstergeye rastlanlmamaktadr. Bu durumda retmenlerin BTi retim arac olarak kullanmadklar yani uygulama aamasna
gelmedikleri ortaya kmaktadr.
Sonu olarak BTin retmenlerin yaantsna girdii, okuldaki ynetsel ilerde kullanld ancak retim amal ilerde kullanlmaya balanmasnn sistemin genelinde bir deiim olmadan uzun bir sre alaca ve yava olaca dnlmektedir. Bu amala deiimin zaman iinde nasl farkllat ve bu farkllamaya
neden olan faktrleri incelemek iin 2 yl sonra ayn okullarda retmenlerin eitimde BTin zelliklerine ilikin alglar ve BT kullanmyla ilgili karar srecinde
(bilgi-ikna-karar-uygulama-onay) bulunduklar aamalar incelenmitir.
ki yl sonraki almada daha nceki almann sonularndan yola karak,
BTin benimsenme hz, BTin ynetsel ve retimsel amal kullanm olmak
zere iki boyutta ele alnmtr. Bir okulda her iki amal BT kullanmnda art olurken; dierinde ynetsel amal kullanmda bir gerileme olduu, retimsel amal kullanmdan sz edildii ancak uygulamaya dnk hi bir gstergeye
rastlanmad, bir dierinde ise iki yllk srete neredeyse hibir deiim olmad grlmektedir. Bu farklla etki eden drt ge dikkati ekmektedir: 1. Greli
yarar, 2. Gzlemlenebilirlik, 3.BT kullanmn zendiren ve 4. engelleyen faktrler. BTin retim amal kullanm iin greli yarar A okulunda artarken dier
okullarda bu anlamda bir deiim gzlemlenmemitir. Bu durumun A okulundaki
benimsenme orannn art ile ilintili olduu dnlmektedir. Nitekim bu alanda yaplm almalar da bu sonucu destekler niteliktedir (Surry, 1994; Jurison,
1993). BTin alglanan zellikleriyle ilgili olarak bulgulardan karlan dier bir
sonu da gzlemlenebilirlik zellii ile ilgilidir. Gzlemlenebilirlik zellii evre-
34
de ve okulda olmak zere iki boyutta ele alnmtr. evre faktr her okulda
da benzer bir rnt gstermektedir. Ancak, okul faktr farkllama iin nemli
bir gsterge olarak deerlendirilmektedir. Okul iinde retmenlerin BT kullanmn gzlemlerinin benimsenme orann etkiledii ileri srlebilir. Buradan, BT
kullanmnn evrede yaygnlat ancak, bu kullanmn retmenliin gerektirdii bir beceri olmasnn henz benimsenmedii ortaya kmaktadr. Bunun yan
sra, okulda BT kullanmn zendiren ve engelleyen unsurlarn benimsenme hznda rol oynadklar grlmtr. Okul Ada zendirici unsurlarda bir sreklilik
ve eitlenme olduu buna paralel olarak uygulamalarda engelleyici olabilecek
gelerin de okul ynetimi tarafndan giderilmeye alld, okul ynetiminde
grlen bu kararlln BT kullanmnn okul kltrne girmesi ile sonuland
sylenilebilir. retmenlerin karar srecinde bulunduklar aamalarla ilgili olarak
aadaki sonulara ulalmtr. 1) ki yl iinde retmenlerin BT kullanmaya
karar srecinde bulunduklar aamalarda genel olarak olumlu ynde bir deiim
grlmtr. 2) Bu deiimde retmenlerin altklar okulun da etkisi vardr. 3)
retmenler, ynetsel ilerde uygulama ve onay aamasndadrlar. 4) retimle
ilgili ilerde retmenlerin ou bilgi aamasndan ikna aamasna gemitir. 5)
retmenlerin ok az BTin retimsel amal kullanmnda uygulama aamasndadr. BTin kullanmyla ilgili karar srecindeki aamalara bakldnda retmenlerin ounun BTin ynetimle ilgili ilerde uygulama aamasna geldii
sylenebilir. te yandan retimle ilgili ilerde, retmenlerin bilgi aamasndan
ikna aamasna getikleri, hatta A okulunda saylar az olsa da baz retmenlerin
uygulama aamasna geldii grlmtr.
Uygulama aamasndaki retmenlerin en fazla kelime ilemci, nternet ve
e-postay rahat ve ileri dzeyde kulland belirlenmitir. retmenlerin BTde en
sk kullandklar ilerin de nite, ders plan ve alma yapraklarnn hazrlanmas,
resmi yazmalar, renci not ve karnelerinin hazrlanmas ile ilgili ynetsel iler
olduu grlmtr. BTin retmenlerin yaantsna girdii, okuldaki ynetsel
ilerde kullanld ancak retim amal ilerde kullanlmamasna ilikin sonu
lliteratrde de desteklenmektedir. retmenlerin retimsel amalar iin BT kullanmlarn inceleyen almalar, retimsel amalar iin BT kullanmnn azlna dikkat ekmektedir (Proulx ve Campbell, 1997; Szabo ve Suen, 1998; Akar ve
Usluel, 2001, 2002, 2003; Bennett ve Bennett, 2003). Sonu olarak retmenlerin
BT kullanm konusuyla ilgili olarak karar srecinde bulunduklar aamalar, iki
sene iinde okullara gre farkllk gstermektedir. Bu durumda daha nce de sylendii gibi, BTin sadece rn olarak okula girmesinin bir anlam ifade etmedii
ileri srlebilir. Bu nedenle byk lekli zmler yerine, okul baznda kk lekli zmler zerinde younlamann lke apnda teknoloji yaylmnda daha
gereki bir yaklam olabilecei dnlmektedir.
35
Aratrmalar, retmenlerin alglar, inanlar, teknolojiye gvenleri, merak,

ilgi, endie ve memnuniyetlerinin BT kullanmnda anahtar unsurlar olduunu;
ayrca kaynaklarn bulunmas, fiziksel teknik ve retimsel koullarn rgtlenmesi konularnda okul ynetiminin nemli olduunu ortaya koymutur (Mumcu
2004; Jebeile ve Reeve 2003; Butler ve Sellbom 2002; Braak 2001; Bussey, Dormody, ve VanLeeuwen 2000; Beggs 2000).
Okullarda teknoloji yaylm hz ve alanlarndaki farklln nedenleri analiz
edildiinde retmenin yenileme srecindeki nemi ortaya ksa da; retmen
davranlarnda etkili olan emalarn, ajanlarn, yap talarnn, retmenlerin altklar okullarn rgt emalar ile bireysel emalarnn ve tm bunlarn birbirleriyle etkileimlerinin bu farkllamada etken olduu sonucuna ulalmtr. Buna
gre aratrma sonularnn okul ve taraflar olmak zere iki ana balk altnda
verilmesinin uygun olaca dnlmtr.
OKUL
Okullar karlatrldnda okullarn gerek rgtsel yaplarnn gerekse eitimle ilgili genel amalar dndaki amalarnn farkl olduu grlmtr. nk
A okulu zel bir okuldur ve yasalarda belirlenen eitim amalarnn dnda kar
elde etme amac da bulunmaktadr; oysa B okulunun kar elde etme amac bulunmamaktadr ve srekli mterisi vardr.
B okulu ar bir merkeziyeti yapnn alt birimi olarak ilevini srdrrken,
okul Ann daha okul temelli ynetilmesi dikkati eken zelliktir. B okulunda merkeziyeti ynetimin ou dezavantajlar (rnein krtasiyecilik), A okulunda da
okul temelli ynetimin ou avantaj (rnein; abuk karar verip uygulayabilme)
gzlemlenebilmektedir. Bu ynetim yaps H..E.lerde de kendini gstermektedir.
A okulunda okulun kendisi yeterli olanak ve insan gcne sahip olduu iin gereksinim duyduu alanlarda kendisi Hizmet ii eitim etkinlikleri dzenlerken,
B okulundaki retmenler M.E.B. tarafndan retmenler iin dzenlenen H..E
etkinliklerine katlmaktadrlar. Bunun dnda A okulunun devam niteliinde kabul edilebilecek ortaretim okulu varken B okulunun ortaretim dzeyi bulunmamaktadr.
Personel seme ve atama konusunda da okullara gre farkllklar bulunmaktadr. A okulunda vakf ve okul ynetimi personel almna karar verirken; B
okulunda retmenler merkezden il Milli Eitimle mdrlne, l MEMden
okullara atanmaktadr. Buna paralel olarak da A okulunda retmenler szlemeli
alrken B okulunda byle bir durum sz konusu deildir.
36
Ynetsel ve rgtsel yaplarnn farkll dnda okullarn finans ve fiziksel

koullarnn farkll da yeninin yaylmnda nemli bir unsur olarak grlmektedir. nk bilindii gibi ynetim, madde ve insan kaynaklarnn rgt amalarnn gerekletirilmesi iin btnletirilmesi ve iletilmesi srecidir. Bu noktada
okullardaki, renci, retmen ve BT olanaklarndaki farkllk nemli grlmektedir.
TARAFLAR
Ynetici: A okulunda okul mdrnn vakf tarafndan seilmesi sz konusu
iken, B okulunda iktidardaki siyasetilerin de etkisinin youn olarak hissedildii
bir atama sreci bulunmaktadr. Yneticinin atanma biiminin okul ynetimini
dorudan etkiledii sayltsndan hareketle;
A okulunda okul mdrnn grevde kalabilmesinde okulun verimlilii
nemli bir unsurken;
B okulunda okul mdrnn grevde kalabilmesinde siyasetilerle ilikisi
belirleyici olabilmektedir.
retmen: A okulundaki retmen szlemeli alt iin, okulun velilerle
iletiim konusunda ve retim kalitesi konusundaki beklentilerini karlamak zorunda. B okulunda okul ynetiminin retmenle ilgili yetkileri snrl.
renci: A okulunda renci snavla seiliyor, B okulunda ise rencinin
okula kayt olabilmesi iin, okulun bulunduu mahallede oturmas yeterli.
Veli: A okulunda veli memnuniyeti rencinin okula devam etmesi iin birinci planda nemli grlmekte ve veli-retmen iletiimi sk ve youn. B okulunda ise okulun varln srdrmesinde veli memnuniyeti A okulundaki kadar
belirleyici deil. retmen veli iletiimi ise belli dnemlerde rencinin snavlardaki baars ile ilgili olmakta.
Sonu olarak, yeniliin yaylm kuram dayand temel geler asndan
okullarda bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaylm konusunda yararl bir perspektif sunmaktadr. Yeniliin alglanan baz zelliklerinin yordama glerinin dier
baz zelliklere gre farkl olduu; bu farkllklarn yeniliin kendisinden kaynaklanabilecei gibi sosyal sistemin zelliklerinden de kaynaklanabilecei dnlmektedir.
37
Kaynaklar
Akar, P., & Koak-Usluel, Y. (2005). Diffusion of computers in schools. Encyclopedia of Distance
Learning Vol 4.(editors: Howard, C et. al) Idea-Group Reference: USA. p: 568-572.
Akar, P., & Usluel, Y. (2003). Bilgisayarlarn benimsenme hzna ilikin boylamsal bir alma: okulun karlatrlmas. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 24, 15-25.
Akar, P., Koak-Usluel, Y. (2002). retmenler ve bilgisayar kullanmaya ilikin karar srecinde bulunduklar aamalar. Qafqaz Universitesi, 9, 197-202.
Akar, P., & Koak-Usluel, Y. (2002). Teknolojinin yaylm srecinde retmenlerin bilgisayarn
zelliklerine ilikin alglar. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 22, 14-20
Beggs, S. (2000). Influences and barriers to the adoption of instructional technology. Retrieved
April 25, 2003, from http://www.mtsu.edu/~itconf/proceed00/beggs/beggs.htm
Bennett, J., & Bennett, L. (2003). A review of factors that influence the diffusion of innovation
when structuring a faculty training program. Internet and Higher Education, 6(1), 53-63.
Bussey, J. M., Dormody, T. J., & VanLeeuwen, D.(2000). Some factors predicting the adoption of
technology education in New Mexico public schools. Journal of Technology Education. Retrieved February 12, 2003, from http://scholar.lib.vt.edu/ejournals/JTE/v12n1/bussey.html
Butler, D. L., & Sellbom, M. (2002). Barriers to adopting technology for teaching and learning.
Educause Quarterly, 2, 22-28.
Jebeile, S., & Reeve, R. (2003). The diffusion of elearning innovations in an Australian secondary
college: Strategies and tactics for educational leaders. The Innovation Journal, 8(4).
Jurison, J. (1993). Adoption of OIS by four groups of office workers: An analysis from the perspective of innovation diffusion theory in: SIGCPR 93. Proceedings of the 1993 conference on Computer personnel research,178-187 <http://cqan.cqu.edu.au/Reading/Adoption/
analysis/> [Haziran- 2002].
Mumcu, K. F. (2004). Mesleki ve teknik okullarda Biliim Teknolojilerinin yaylmnda alglanan
zelliklere ve engellere ilikin retmen grleri. Yaymlanmam Yksek Lisans tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara.
Proulx, M., & Campbell, B. (1997, March). The professional practices of faculty and the diffusion of computer technologies in university teaching. Electronic Journal of Sociology.
Rogers, M. E. (2003). Diffusion of innovation (5th ed.). New York: The Free Press.
Surry, D. W., & Gustafson K.L (1994). The role of perception in the adoption of computer based
learning. Education Resources Information Center (ERIC), ED 374 788.
Van Braak, J. (2001). Factors influencing the use of computer mediated communication by teachers in secondary schools. Computers & Education, 36(1), 41-57.
38
Prof. Dr. Yasemin KOAK USLUEL

Hacettepe niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Eitimi Blmnde grev yapmaktadr. Doktora derecesini Hacettepe niversitesi, Eitim Bilimleri Blm, Eitim Ynetimi, Teftii, Planlamas ve Ekonomisi
Anabilim dalndan; Lisans derecesini, Ankara niversitesi Psikoloji Blmnden almtr. lgi alanlar, eitsel balamda yeniliklerin yaylm, benimsenmesi
ve kabul, renme-retme sreciyle teknolojinin btnletirilmesi, rencilerin yeni teknolojileri kullanmlar, sosyal alarn eitsel balamda kullanm konularndadr. Eitimde yeniliklerin yaylm, benimsenmesi ve renme-retme
srecine bilgi ve iletiim teknolojilerinin btnletirilmesi konularnda ders vermektedir.
Prof. Dr. Petek AKAR

lk ve ortaretimini TED Ankara Kolejinde tamamladktan sonra Orta
Dou Teknik niversitesi Eitim Blm Matematik-Fizik alanndan mezun
oldu. 1979 ylnda ayn blmde asistan olarak greve balad. Hacettepe niversitesi Eitimde lme ve Deerlendirme Bilim Dalnda bilim uzmanl ve
doktora eitimi yapt. 1983-1985 yllar arasnda renci Seme ve Yerletirme
Merkezinde test uzman olarak alt. 1985 ylnda ODT Eitim Blmne
yardmc doent olarak geri dnd. Eitim Bilimleri Blm-lme ve Deerlendirme Anabilim Dalnda ve daha sonra Fen Bilimleri Eitimi Blm-Matematik Eitiminde doent oldu. 1989-1990 yllarnda IBM Bilgisayar Destekli
Eitim Merkezinde aratrma koordinatr olarak eitim yazlmlarnn gelitirilmesi konusunda alt. Sonraki ylda Milli Eitim Bakanlgnda imdiki ad ETEK olan Bilgisayar Eitimi ve Hizmetleri Genel Mdrlnn ve
Eitimde Bilgi Teknolojileri Daire Bakanlnn kurulma almalarna katld.
Bilgisayar formatr retmenlii programlarnn gelitirilmesine ve ODT de
bilgisayar retmenlii anabilim dalnn kurulmasna nclk etti. 1995 ylnda
ODT de profesr oldu. 1999 ylnda Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmne geti ve uzun yllar blm bakan olarak
alt. 2004-2010 tarihleri SYM de yrtme kurulu yesi olarak grev yapt.
2009-2010 yllarnda TED niversitesi kurulu almalarna katld. 2010-2011
akademik dnemde zmir Ekonomi niversitesi Sosyoloji blm bakanln
yrttkten sonra 2011 Eyll ay itibariyle Eitim Fakltesi Dekan olarak TED
niversitesine katld.
39
Prof. Dr. Petek Akar, Milli Eitim Bakanl, Yksekretim Kurulu, Avrupa
Birlii, UNICEF ve Dnya Bankasnda eitli projelerde danmanlk yapt; TBTAK ve AB Leonardo da Vinci projelerini yrtt. Yurt ii ve dnda eitli
sempozyum ve kongrelerin bilim kurulu ya da dzenleme kurullarnda grev almakta, alanndaki dergilerde hakemlik ve editrlk yapmaktadr. Yaynlar, renme ve lme nesneleri, e-renme, yaylm ve yenileme, bilisel reler ve
ontolojiler zerine younlamaktadr. Son yllarda eitim sistemlerinde karmak
ve sosyal network analizleri zerine almaktadr. Yurt d ve yurt iinde yaymlanm ok sayda makalesi ve bildirisi bulunmaktadr. Evli ve iki ocuk annesidir.
3. BLM
TRKYEDE YAAMBOYU RENME
VE YANSIMALARI*
Ara. Gr. Halil brahim HASESK

Anadolu niversitesi
Prof. Dr. Hatice Ferhan ODABAI
Anadolu niversitesi
Do. Dr. Abdullah Kuzu
Anadolu niversitesi
ZET
Gnmzde renmenin okul hayat ile snrlanamayaca ve bireylerin yaamlarnn her aamasnda devam etmesi gerektii dncesi nem kazanmtr.
Yediden yetmie tm bireyleri hedefleyen yaamboyu renme anlay, her ne
kadar istihdam frsatlar oluturma amacyla ortaya atlm olsa da zaman iinde
kapsamn geniletmi ve bireylerin retken olabilmeleri, kendilerini ok boyutlu
olarak gelitirebilmeleri ve hayatlarna deer katabilmelerine ynelik bir yaklam
haline gelmitir. lkemizde yaamboyu renme kapsamna dhil olan faaliyetler Cumhuriyet ncesi dneme kadar uzanmakta olup, cumhuriyetin kurulmas
sonrasnda da hz kazanarak devam etmitir. Gnmz Trkiyesinde yaamboyu
renme, resmi olarak devlet tarafndan desteklenen ve pek ok kurumun ibirlii
iinde faaliyet gsterdii bir anlay haline gelmitir. lkemizde yaamboyu renme konusunda yrtlen faaliyetlerin hz kazanmas, bilim insanlarn konu ile
ilgili aratrmalar yapmaya sevk etmitir. Yaamboyu renme konusunda yrt*
Bu alma ilk yazarn doktora tezinden derlenerek hazrlanmtr.
42
len bilimsel faaliyetler, lkemizdeki yaamboyu renme frsatlarnn niteliklerinin arttrlmas, yaplan uygulamalarn etkililik dzeylerinin belirlenmesi ve konu
ile ilgili yeni giriimlerin gerekletirilebilmesine destek olmaktadr. Bu nitede
yaamboyu renme kavramnn resmi anlamda dnyada ortaya k ve bu kapsamda Trkiyede gerekletirilen faaliyetler ele alnmaktadr. Ayrca, Trkiyenin
yaamboyu renme servenine ilikin btncl bir bak as sunulabilmesi iin
lkemizde yaamboyu renme konusunda yrtlen bilimsel aratrmalarn eilimleri de ortaya konulmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler: yaamboyu renme, hayat boyu renme, yaamboyu
renme faaliyetleri
HAZIRLIK SORULARI
1.
Yaamboyu renme kavram dnyada nasl ortaya kmtr?
2.
Yaamboyu renme kapsamnda Trkiyede hangi faaliyetler yaplmtr?
3.
Yaamboyu renme konusunda Trkiyede yaplan aratrmalarn eilimi nasldr?
GR
Hatrlar msnz?... hepimiz ocukluumuzda gzlerimizdeki kefetme lts ve minik yreklerimizdeki cesaret ile merakl bir kaif, bilinmeyenin peinde
koan bir bilim adam, yaratclkta snr tanmayan bir ressam, doay anlamaya
alan bir biyolog gibiydik. Taze zihinlere etki eden senin snrn budur, bunu
yapmamalsn gibi dayatmalarn ve yasaklarn ne olduunu bilmeyen, her eyin
nedenini, nasln, niinini renmek isteyen, korkusuzca sorgulayan ve deneyimleyerek kefetmeye alan, zgr ruhlarn kanat rplaryd minik bedenleri
harekete geiren g. Bilme istei, anlama istei, renme istei... kimsenin zorlamas olmadan kendiliinden peinden koulan tutkulard bizler iin. Bir kuun
uuu, yamurun yamas, bulutlarn havada szlmesi, gz alc renkleriyle gk
kuann belirmesi yetikinler iin sradan olan tm bu olaylar, bizler iin kefedilmeyi bekleyen birer mucize gibiydi Belki de o dnemde ocuk gzyle bir
yandan bu inanlmaz olaylara arrken, dier yandan da yetikinlerin neden ayn
heyecan gstermedikleri zihinlerimizde bir soru iareti olarak yer tutuyordu. Bu
sorunun cevabn ise bize zaman gsterdi. Yava yava ocukluumuzu elimizden
alan zaman, onun yerine bize yetikinliimizi verdi. Bu srete pek ok deiim
Trkiyede Yaamboyu renme ve Yansmalar
43
bizleri karlad. Bir ocuk iin srekli olarak yeni ve inanlmaz eyleri kefetme
anlamna gelen renme tutkusu; hayatn ykledii sorumluluklar, maddi-manevi
skntlar, bezginlikler ve zamann acmaszl iinde kaybolan biz yetikinler iin
farkl anlamlar ifade etmeye balad. nsan zihninin doutan gelen fizyolojisine
ve ihtiyalarna ters olarak, yetikinlerin dnyasnda renme kimileri iin gereksiz ve skc bir ura, kimleri iin bir lks olarak kalrken; ansl olarak niteleyebileceimiz bir grup iin ise hala yeni bir eyler kefedip, gelime arzusu olarak
kendine yer buldu. Peki ya hepimiz hayatmzn her dneminde renme a
ocuklar gibi kalabilseydik nasl olurdu acaba? Ya da iimizde doutan gelen renme tutkusunu yaamn her dneminde canl tutarak neleri deitirebilirdik
hayatlarmzda?
Yeni bir gne gzlerimizi atmz andan itibaren ev ilerini yaparken, televizyon seyrederken ya da sokakta yrrken ksacas aktif ya da pasif olarak katldmz tm faaliyetlerimiz sresince, be duyumuz ile algladmz tm nesnelerden, durumlardan ve olaylardan istemli ya da istemsiz olarak birok bilgi
renmekteyiz. Her rendiimiz bilgi ise, yeni renmelerimize kaynak oluturarak, onlar desteklemektedir. Yeni doan bir bireyin ilk renme deneyimleri
aile ve yakn evre iinde gereklese de ilerleyen dnemlerde renmenin tesadflere braklmamas ve bireylerin renmelerinin sistemli olarak desteklenmesi
fikri, eitim kurumlarnn ortaya kmasn salamtr. Eitim hizmetlerinin sunulduu okullarda belli ya aralndaki rencilere alannda uzman retmenler
tarafndan farkl disiplinlerde hayata hazrlayc eitimler sunulmaya balanmtr. Bylece farkl sosyo-kltrel zelliklere sahip ailelerden gelen bireylerin, ayn
nitelikte eitim almasna olanak sunulmu ve bir nevi frsat eitlii salanmtr.
Eitim kurumlarnda edindikleri bilgi ve beceriler sayesinde topluma faydal ve
retken hale gelen bireyler, mevcut zihinsel birikimleri ile hayatlarn idame ettirebilecek dzeye sahip oluyorlard. Fakat, ilerleyen zaman iinde toplumsal yapnn karmaklamasna, teknolojinin gelimesine ve bilgi retim hznn artmasna
paralel olarak, eitim kurumlarnda sunulan bilginin, bireylerin hayatlar boyunca
ihtiyalarn karlamayaca gerei gndeme gelmeye balamtr.
YAAMBOYU RENMENN DNYADAK GELM

renmenin, bireylerin yaamlarnn her annda gerekleebildii eskilerden beri bilinen bir gerek olmasna karn, okul snrlarnn tesinde, bireylerin hayatlar boyunca devam etmesi gereklilii resmi olarak ilk kez 1972 ylnda
UNESCO tarafndan hazrlanan raporda dile getirilmitir (Faure ve ark., 1972).
Sz konusu raporda yaamboyu renmenin, eitim dzeyi ve ya ne olursa
44
olsun, yediden yetmie herkesin hayatlar boyunca ihtiya hissettii dorultuda renmesini ve kendini gelitirmesini temel alan bir yaklam olduu ifade
edilmitir (UNESCO, 2013). Yaamboyu renme hakknda uluslararas alanda
yaplan bu ilk resmi belirtim tm dnyann dikkatini ekmi, konu ile ilgili yaplacak olan faaliyetlere ve aratrmalara zemin hazrlamtr. Ertesi yl OECD
tarafndan hazrlanan raporda, yaamboyu renmenin mesleki anlamda bireylerin niteliklerini arttracan ve lkelerin ekonomilerine olumlu yansmalar olacan vurgulamtr (EURYDICE, 2000). Bu gelimelerden etkilenen ve gelecei
konusunda salam temeller oluturmak isteyen Avrupa Birlii bnyesinde, 1993
ylnda toplanan Avrupa Komisyonu, Yeil Blten isimli raporu hazrlamtr. Sz
konusu raporda, frsat eitlii temelinde, birlik yesi lkelerdeki vatandalara ynelik olarak, mesleki ve kiisel geliim alannda yaplandrlm eitim olanaklarnn oluturulmas, bylelikle mevcut i gc niteliinin arttrlp, bireylere yeni i
imknlar salanmas iin yaamboyu renmenin nemli olduu ifade edilmitir
(European Commission, 1993). Dnya apnda yaamboyu renmenin tannrln arttrmay hedefleyen bu toplantlar, byk bir seferberliin ilk ayak seslerini
oluturmaktayd. Uluslararas alanda gn getike daha fazla gndem oluturmaya balayan yaamboyu renme konusunda, bir yandan bilgilendirici toplantlar
dzenlenirken, dier yanda da konu ile ilgili eyleme geilmesi iin neler yaplabilecei zerinde zihin gc harcanmaya baland. Bu dorultuda 1995 ylnda
Avrupa Komisyonu yaynlad Beyaz Blten isimli raporda, gnmzde ihtiya
duyulan bireylerin zellikleri aklanarak, Avrupa Birlii vatandalarnn yaamboyu renen bireyler olmalar iin bir eylem plan ortaya konulmutur (European Commission, 1995). Yaamboyu renme konusunda yaplan faaliyetlerde sadece meslek sahibi bireyler deil, ayn zamanda isiz bireyler de hedeflenmitir. Bu
durum 1996 ylnda UNESCO tarafndan hazrlanan raporda, lkelerin mevcut
insan gc kaynaklarnn daha verimli kullanlabilmesi amacyla isiz bireylerin
meslek sahibi olmalar iin giriimler yaplmasnn bir zorunluluk olduu ifade
edilmitir (UNESCO, 1996). Ayrca, ayn dnemde yaamboyu renmenin ok
bileenli bir yap olduunu ortaya koyan Avrupa Birlii Komisyonu, bu srece ve
srecin bileenleri olan eitim ve i dnyasnn etkileimine dikkat ekerek, konu
ile ilgili anlaynn yaygnlatrlmas amacyla 1996 yln yaamboyu renme
yl ilan etmitir (European Union, 1996). Yaamboyu renme anlaynn dnya
zerinde sadece bir blge ya da birka lke ile snrl kalmamas ve tm dnyaya
yaylmas dncelerinin arlk kazanmasnn sonucu olarak OECD, 1999 ylnda
hazrlad raporda yaamboyu renme anlaynn kresel apta hkim klnmas iin maddi kaynaklarn seferber edilmesinin ve bu dorultuda toplum dinamiklerini oluturan tm kurumlarn e gdml olarak almalarnn zorunlu
45
olduunu ifade etmitir (OECD, 1999). Yaplan uluslararas giriimler sayesinde,

yaamboyu renmenin tm dnyada bilinirliinin arttrlmas salanarak, eyleme gemek iin gerekli kaynaklar ie koulup, hazrlanan eylem planlar dorultusunda uygulamalar gerekletirilmeye balanmtr.
Trkiyede Yaamboyu renmenin Tarihesi ve Geliimi

lkemiz asndan bakldnda, yaamboyu renme balamnda deerlendirilebilecek faaliyetler Cumhuriyetin kurulmasndan nce balam olup,
yeni Trk devletinin resmiyet kazanmasyla birlikte byk bir hz kazanmtr.
Osmanl mparatorluunda vatandalarn meslek sahibi olmalar ve kendilerini
mesleki anlamda gelitirebilmeleri iin faaliyet gsteren ahilik ve lonca yaplanmalar, nemli grlen bir dayanma ve eitim mekanizmasyd (Kln, 2012).
Sz konusu yaplanma sayesinde bireyler, mesleklerinde usta olan kiilerin rehberliinde hem mesleki bilgi ve becerilerini ilerletebilmekte hem de meslek ahlakn kazanmaktaydlar (Bayram, 2012). Bu organizasyona paralel olarak, Osmanl
Devletinde askeriye de bireylerin eitilmesinde aktif roller stlenmitir. Osmanl
ordusunda askerlik grevini yerine getirmekte olan bireyler, kendi hayatlarn kazanmalar iin meslek edindirme eitimlerden yararlanabilmekte ve ileriki hayatlarnda, edindikleri meslekleri icra edebilmekteydi (Cihan, 2010). Mesleki eitim
haricinde halkn ihtiya duyduu bilgiye ulamasn kolaylatran ve renme
ihtiyalarna gidermelerini destekleyen kraathaneler, bireylere kitaplar, dergiler,
gazeteler gibi materyallere ulamalarn salayan kurumlard (Milli Eitim Bakanl, 2013). Kraathaneler sayesinde hem okur-yazarlk dzeyinin ykseltilmesi,
hem de halkn eitli konularda bilgi sahibi olmasn desteklenmekteydi. Ayrca,
dnemin niversiteleri olan medreseler, eitli bilim alanlarnda almalar yrtmekte ve halk bilgilendirmeye ynelik faaliyetler organize etmekteydi.
1923 ylnda Cumhuriyetin ilan edilmesiyle birlikte, kalknma hedefleri dorultusunda, pek ok alanda olduu gibi eitim alannda da reformlar yaplm ve
eitim hizmetinin devlet tarafndan halka sunulmas gereklilii, karlan yasalar
ile kesinletirilmitir. 1928 ylnda halkn daha kolay ve hzl bir biimde okuryazar olabilmesi iin yeni Trk alfabesine geilmi ve kabul edilen yeni alfabe ile
geni kitleleri okuryazar klmak amacyla yurt genelinde Millet Mektepleri kurulmutur (Akyz, 2012). Bylece yediden yetmie tm vatandalarn okuma yazma
renmesi hedeflenmitir. Dier yandan, bu srete bireylerin kendilerini kltrel olarak da gelitirmeleri gereklilii de unutulmam ve 1932 ylndan faaliyete
geen Halk Evleri ile yetikinlere sanat, spor, tarih, edebiyat gibi farkl alanlarda
renme frsatlar sunulmutur (Arkan, 1999). Bu dnemde, eitim alannda ya-
46
plan giriimler sadece kentle snrl kalmam, krsalda yaayan insanlarn da eitilmesi amacyla giriimler yaplmtr. Bu dorultuda 1938 ylnda, krsal kesimde yaayan bireylerin daha retken olabilmeleri iin gezici ky kurslar organize
edilmi ve ky ortamnda yaayan insanlarn ihtiyalarna uygun olarak demircilik, el sanatlar, ocuk bakm, marangozluk, tarm, ocuk bakm gibi farkl konu
alanlarnda eitilmesine balanmtr (Gven, 2014). Krsal kesimde daha sistemli
ve nitelikli eitim hizmetleri sunulmas aray ilerleyen yllarda da devam etmi
ve 1940 ylnda ky enstitleri kurulmaya balanmtr. Ky enstitleri sayesinde
krsalda yaayan vatandalarn sosyal, kltrel, mesleki, bayndrlk, sanat, salk
ve spor gibi pek ok alanda eitim ihtiyalar giderilmesi hedeflenmi, yaam kaliteleri ykseltilmeye allm ve lkenin topyekn kalknmas desteklenmitir
(Boybeyi ve Sallan Gl, 2008; Kapluhan, 2012).
Fotoraf 1: Ky Enstits rencileri

(Doan, 2014).
lerleyen zaman iinde halk eitimi konusu daha da nem kazanmtr. 1957
ylnda dzenlenmi olan 6. Milli Eitim urasnda halka ynelik sunulan eitim
hizmetlerinin, lkenin refah dzeyini arttrma yolunda nemli bir kilometre ta
olduu vurgulanm, sz konusu eitim olanaklarnn herkese hitap edecek ekilde eitlendirilmesi ve yaygnlatrlmas gereklilii ifade edilmitir (Milli Eitim
Bakanl, 1957). Bu urada alnan kararlar dorultusunda, halka ynelik sunulan eitimlerin daha sistemli klnmas iin, 1960 ylnda Halk Eitimi Genel Mdrl kurulmutur (Sapanca Halk Eitim Merkezi, 2010). Halk Eitim Genel
Mdrl sayesinde halk eitimi faaliyetleri, ortak bir merkezden daha etkili ve
verimli bir biimde yrtlmeye balanmtr. Halk eitimini yaygnlatrmak ve
sistemli bir biimde ilerlik kazandrmaya ynelik faaliyetler, ciddi bir finansman
ihtiyacn da gndeme getirmitir. Sz konusu finansman ihtiyac, 1963-1968 dnemini kapsayan birinci be yllk kalknma plannda da kendisine yer bulmu ve
bu planda ekonomik kalknma iin halkn eitilmesinin bir zorunluluk olduu
47
ifade edilip, gerekli imknlarn salanmas iin bteden pay ayrlmas nemle
vurgulanmtr (Kalknma Bakanl, 1963). Halk eitiminin gittike artan bir
ekilde nem kazanmas, yksekretim kurumlarnn da bu seferberlie ortak
olmasn salamtr. Bu dorultuda 1965 ylnda, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi bnyesinde rencilere, halk eitimi ve yetikin eitimine ynelik dersler
sunulmaya balanm (Bilir, 2009) ve zaman iinde bu giriim dier niversitelere
de rnek olmutur. 1968 ylnda toplanan ve halkn eitilmesi konusunda yaplan
faaliyetlerin deerlendirildii Devrimci Eitim urasnda, eitim hizmetlerine
ulamada frsat eitlii salanmas, toplumundaki farkl kesimlerin kltrel olarak
birbiriyle kaynamas, tarm ve sanayi bata olmak zere her alanda verimliliin
artrlmas iin yaplan halk eitimi faaliyetlerinin etkili ve nemli olduu vurgulanmtr (Trkiye retmenler Sendikas, 1969). Halk eitimi konusunda yrtlen faaliyetlerin faydalarnn hissedilir bir biimde anlalmas, konu ile ilgili
yaplan plan ve bte almalarnn daha da detaylanmasn salamtr. 19681972 dnemine ynelik olarak hazrlanan ikinci be yllk kalknma plannda, halk
eitiminde kadnlarn eitimine de en ez erkekler kadar nem verilmesi dncesi
gndeme gelmi, kadn eitimine ynelik giriimler yaplmas ve bu dorultuda
kaynak ayrlmas kararlatrlmtr (Kalknma Bakanl, 1968). Gerekletirilen
halk eitim faaliyetlerinin kapsamnn genilemesi ve niteliinin ykselmesi ile
birlikte, toplumu oluturan dier kurumlarn da yrtlen bu hizmetlere katk
salamas ve kurumlar aras koordinasyon oluturulmas gereklilii anlalmtr.
Bu gereklilik 1973-1977 yllar arasn kapsayan nc be yllk kalknma planna da yansmtr. Sz konusu planda, rgn ve yaygn eitim kurumlar arasnda
ibirliinin salanmas ve eitim alannda gelitirilecek stratejilerin bu dorultuda
oluturulup, uygulamaya geirilmesi nemli grlmtr (Kalknma Bakanl,
1973). nc be yllk kalknma plannda alnan kararlarn bir yansmas olarak,
1973 ylnda Milli Eitim Temel Kanununda yaplan dzenleme ile eitim sistemi,
rgn ve yayn eitim olarak iki blme ayrlmtr (Milli Eitim Bakanl, 2000).
Yaplan bu yasal dzenleme ile yaygn eitimin konumu daha da glendirilmi;
halk eitimi faaliyetlerinin hem mesleki hem de kltrel anlamda bireylerin kendilerini yenilemeleri ve hayatn her alannda gerekleen deiime ayak uydurabilmeleri konusunda destekleyici bir g olduu onaylanmtr.
Uzaktan eitimin olanaklarnn gelimesi, halk eitimi alannda gerekletirilen faaliyetlere farkl boyutlar kazandrmaya balamtr. Bu dorultuda lkemizde 1975 ylnda Milli Eitim Bakanl ats altnda Mektupla Yksek retim
Merkezi kurulmu ve yksekretim dzeyinde eitim almak isteyen, fakat eitli
nedenlerden dolay bunu gerekletirememi bireylere ynelik olarak, uzaktan eitim yoluyla lisans eitimi alma frsat oluturulmutur (man, 2011). Daha sonra
48
Yaygn Yksek retim Kurumu (YAYKUR) ismini alan bu birim sayesinde, lkemizde eitimde frsat eitlii anlay daha da pekitirilmi ve eitim olanaklarnn
mevcut tas ykseltilerek, yetimi insan gc potansiyelinin arttrlmas hedeflenmitir. Yaplan tm bu faaliyetler kapsamnda yaygn eitim ile geni kitlelere ulalmaya allrken, ayn zamanda yaygn eitim hizmetlerinin niteliinin
arttrlmas zerine dnceler hkim olmaya balamt. Bu dnceler etkilerini
1979-1989 yllarn kapsayan drdnc ve beinci be yllk kalknma planlarnda
gstermitir. Sz konusu planlarda rgn ve yaygn eitim hizmetlerinin birbiriyle
uyumlu olmas gerektii vurgulanp, her iki eitim hizmetinin denkliklerinin salanmas gndeme getirilmitir (Kalknma Bakanl, 1979, 1985). Bylece yaygn
eitimin rgn eitim ile ayn kategoride deerlendirilmesi ve e dzeyde nemli
grlmesi hedeflenmitir.
Dnyada lkeler arasnda ekonomik rekabet dzeyinin artmasna paralel
olarak, lkemizde de nitelikli i gc salanmasna ynelik gerekli giriimler yaplmaya balanmtr. Bu dorultuda 1981 ylnda gerekletirilen 10. Milli Eitim
urasnda yaygn eitim srelerinin rgn eitim srecine paralel ve ayn zamanda btnleyici nitelikte olmas ve bu dorultuda gelitirilmesi gereklilii ifade
edilmitir (Milli Eitim Bakanl, 1981). Ayrca 1982 ylnda Yaygn Yksek retim Kurumunda (YAYKUR) yapsal bir deiiklie gidilmi ve sz konusu kurum
Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi ismi ile bir niversite ats altnda
faaliyet gstermeye balamtr (Akyz, 2012). Bylelikle uzaktan yksekretim
hizmetlerinin daha bilimsel ve nitelikli hale getirilmesi hedeflenmitir. Dier yandan sanayi retiminin desteklenmesi, ihtiya duyulan nitelikli personellerin yetitirilmesi ve bireylerin meslek sahibi olabilmeleri iin faaliyet gsteren raklk ve
Yaygn Eitim Genel Mdrl, 1983 ylnda yaplan dzenlemeler ile daha aktif
ve gl hale getirilmitir (ltanr ve ltanr, 2005). 1987 ylnda raklk ve halk
eitim merkezlerinin mevcut imknlarnn gelitirilmesi iin giriimde bulunulmu ve Dnya Bankas destei ile yrtlen yaygn ve mesleki eitim projesi hayata geirilmitir (Akyol, 1999). Bu sayede yaygn eitim kurumlarnn alt yaplar
glendirilerek, daha ilevsel hale getirilmitir. Sz konusu giriimler sadece sanayi
sektr ile snrl kalmam, tarm sektrne ynelik olarak da eitsel anlamda destekleyici giriimler yaplmtr. Televizyon programlar araclyla tarm ve hayvanclk alannda reticilerin bilinlendirilmesi, yeni retim tekniklerinin tantlp,
daha verimli retim salanmas iin Tarm Ky leri Bakanl, Maliye Bakanl,
TRT ve Anadolu niversitesi ortak giriimiyle, Yaygn ifti Eitim Projesi (YAYEP) hayata geirilmitir (Tarm Bakanl, 2014). Dier yandan krsal alanda yaayan bireyler iin 1990 ylnda balatlan Yre Eitimi Projesi sayesinde, Gney
Dou Anadolu blgesindeki halkn mesleki anlamda daha nitelikli klnmalar, aile
ve evre konularnda daha duyarl olmalar hedeflenmitir (Bilir, 2009).
49
Teknolojinin gelimesi ve gnlk hayatta varln daha fazla gstermesine

paralel olarak, eitimde teknolojinin kullanlmas dnceleri gndeme gelmeye
balamtr. Bu dorultuda 1990-2000 yllar arasnda dnemde gerekletirilen
Milli Eitim uralarnda teknolojideki gelimeler dorultusunda halk eitiminde
gerekli dzenlemelerin yaplarak, sistemin daha etkili klnmas gereklilii ifade
edilmitir (Milli Eitim Bakanl, 1990, 1996). Dier yandan, ayn dnemi kapsamna alan altnc ve yedinci kalknma planlarnda, teknoloji ve bilimdeki gelimelere paralel olarak bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaygn eitim hizmetlerine
entegre edilip, eitim hizmetlerinin daha nitelikli klnmas gereklilii vurgulanmtr (Kalknma Bakanl, 1990, 1996). Alnan bu kararlar ile yaygn eitim hizmetlerinin, bilgi ve iletiim teknolojilerinin salad frsatlar ile daha zengin ve
etkili hale getirilmesi hedeflenmitir.
2000li yllara gelindiinde lkemizde, yaamboyu renme vurgusu daha
ok n plana kmaya balamtr. 2001-2013 yllar aras dnemi ieren sekizinci ve dokuzuncu kalknma planlarnda, nitelikli bir toplum oluturmada ve lke
olarak yarnlara hazr olabilmede, yaamboyu renme kltrnn toplum tarafndan zmsenmesinin bir zorunluluk olduu gndeme getirilmitir (Kalknma
Bakanl, 2001, 2007). Sz konusu kalknma planlarnda, yksekrenim srelerine dhil olamam bireylerin, meslek sahibi, retken ve topluma faydal bireyler
olmalar konusunda tm kurum ve kurulularn koordineli olarak faaliyet gstermeleri gerektii ifade edilmitir. Yaplan planlarda alnan kararlar sayesinde, yetikinlere ynelik teknoloji destekli uzaktan eitim frsatlarnn arttrlmas ve bilgi
a insannda olmas gereken zelliklerin topluma kazandrlmas hedeflenmitir.
Bu dorultuda eyleme geilmi ve eitli faaliyetler gerekletirilmeye balanmtr. 2011 ylnda yaamboyu renme faaliyetlerinin daha verimli olarak organize
edilebilmesi iin yaplan dzenlemeler sonucunda, Milli Eitim Bakanl Bnyesinde faaliyet gsteren Yaygn ve raklk Eitimi Genel Mdrl, Hayat Boyu
renme Genel Mdrl ismini alm, grev ve yetki alan geniletilerek, daha
ilevsel hale getirilmitir (Hayat Boyu renme Genel Mdrl, 2014a). Gerekletirilen dzenlemeler ile yeni yapsna kavuan Hayat Boyu renme Mdrl, ak retim kapsamnda sunulan ilk ve orta dereceli eitim hizmetleri
haricinde, yetikinler iin mesleki, teknik, sosyal ve kltrel pek ok alanda eitim
olanaklar oluturmakta ve bu dorultuda eitli kurumlarla ortaklaa almalar
yrtp, yaamboyu renme kltrnn benimsetilmesi iin ura vermektedir. Bu uralar kapsamnda Hayat Boyu renme Mdrl tarafndan, 20142018 dnemine ynelik olarak hazrlanan yaamboyu renme strateji plannda,
toplumda yaamboyu renme farkndalnn arttrlmas, yaamboyu renme
konusunda yeni olanaklarn sunulmas ve bu olanaklarn herkes tarafndan ula-
50
labilirliinin kolaylatrlmas, yaamboyu renme konusunda rehberlik ve danmanlk faaliyetlerinin gelitirilmesi, yrtlen eitim faaliyetlerinin izleme ve
deerlendirilmesine ynelik almalar yaplmas planlanmtr (Hayat Boyu renme Genel Mdrl, 2014b).
Gnmzde yaamboyu renme konusunda lkemizde yrtlen hizmetler bata bakanlklar olmak zere, tm yerel ynetimler, niversiteler, sivil toplum
rgtleri, devlet ve zel sektr kurumlar, vakflar, sendikalar, dernekler, basn ve
yayn kurulular ve medya kurumlar tarafndan yaplan faaliyetler ile yrtlmektedir. zellikle bilim alannda nc kurumlar olan niversiteler, bilim retme ve yayma misyonlar dorultusunda, toplumsal farkndaln oluturulmas ve
yaamboyu renme anlaynn yaygnlatrlmasnda nemli bir konumda yer
almaktadrlar. niversiteler sahip olduklar srekli eitim merkezleri ve yrttkleri uzaktan eitim programlar vastasyla, toplumdaki bireylere kendini gelitirme ve yaamboyu renme frsat sunmaktadr.
Trkiyede Yaamboyu renme Aratrmalarnda Eilimler

Trkiyede yaamboyu renme konusunda gerekletirilen faaliyetlere ilikin btncl bir bak asna sahip olmak iin, yaplan uygulamalarn haricinde,
konu ile ilgili olan bilimsel aratrmalarn eilimlerinin de incelenmesi gereklidir.
Yaamboyu renme konusunun hem dnyada hem de lkemizde nem kazanmas, aratrmaclar bu dorultuda almalar yapmaya sevk etmitir. Trkiyede
yaamboyu renme konusunun daha iyi anlalabilmesi, bu anlayla yola karak konu ile ilgili yaplacak uygulamalara k tutulmas, yaamboyu renme
konusunda yaplan mevcut faaliyetlerin deerlendirmesi ve yaamboyu renen
bir toplum oluturulmas yolunda mesafe kat edilmesi iin bilimsel aratrmalar
yrtlmektedir. Yaamboyu renme konusunda yaplm olan aratrmalarn
genel eilimlerinin incelenmesi, konu ile ilgili olarak bilimsel anlamda bulunulan
noktann anlalmas, yeni aratrmalar yapacak bilim insanlarna yn gstermesi
ve fikir vermesi asndan nem tamaktadr. Tm bu nedenlerden dolay, bu blmnde Trkiyede yaplm yaamboyu renme konulu bilimsel aratrmalara
ilikin istatistiksel bilgiler sunulmutur.
Trkiyede yaplan yaamboyu renme aratrmalarnn eilimini belirlemek
iin, yerli alan yaznda yaamboyu renme veya hayat boyu renme bal altnda gerekletirilen tezler, makaleler ve bildirilere ulalmaya allmtr. Yaplan tarama sonucunda, yaamboyu renme konusunda 2006-2014 yllar arasnda hazrlanm toplam 115 tane bilimsel aratrmaya ulalabilmitir. Ulalan
aratrmalar yayn tr, yayn yl, aratrma deseni, veri toplama teknii ve rnek-
51
leme dhil edilen birimlere gre incelenmitir. Yaplan incelemelere ilikin yzde
ve frekans deerleri hesaplanarak, grafiksel gsterimle ve tablolar ile sunularak
raporlatrlmtr.
2006-2014 yllar arasnda Trkiyede gerekletirilen yaamboyu renme
aratrmalarnn yayn trlerine ilikin dalm grafii aada sunulmutur.
Grafik 1: 2006-2014 yllar arasnda Trkiyede yaamboyu renme konusunda
gerekletirilen aratrmalarnn yayn trlerine gre dalm
Grafik 1de, 2006-2014 yllar arasnda yaamboyu renme konusunda farkl

trlerde bilimsel aratrmalar yrtld anlalmaktadr. Sz konusu zaman aralnda lkemizde yaamboyu renme konusunda yaplm aratrmalardan ulalan 115 tane almann, %42lik pay ile en byk blmn (48 alma) bilimsel makaleler oluturmaktadr. Bilimsel makalelerden sonra en byk pay %35lik
oran ile (40 alma) bildirilere aittir. Sz konusu aratrmalarn arasnda en az paya
sahip olan almalarn ise tezler olduu grlmektedir. Yaamboyu renme konusunda yrtlen yksek lisans tezlerinin, toplam yaplan alma says iindeki
oran %18de (21 alma) kalrken, doktora tezlerinin bu orann %5 (6 alma)
olduu grlmektedir. Tez almalar, makale ve bildiri almalarna nazaran
uzman bir jri ekibi gzetiminde yrtlen ve nispeten daha detayl olan, deerli
aratrmalardr. Yaplan inceleme sonucunda lkemizde, yaamboyu renme konusunda yrtlm olan tez almalarnn, dier aratrma trlerine kyasla daha
az rastlanr nitelikte olmas dikkat ekicidir. Tez almalar kendi iinde incelendiinde ise sekiz yllk bir zaman dilimi zarfnda, yaamboyu renme konusunda
lkemizde sadece 6 tane doktora tezinin hazrland anlalmaktadr.
52
Yaamboyu renme gibi geni bir konunun farkl boyutlar ile daha detayl bir ekilde anlalabilmesi ve lke olarak yaamboyu renme alannda yetkin
bir konuma gelinebilmesi iin, konu ile ilgili kapsaml aratrmalarn yrtlmesi
gereklidir. Bu dorultuda niversitelerde konunun payda olan tm fakltelerde
yksek lisans ve doktora dzeyinde tez almalar gerekletirilmesinin, yaamboyu renmede yeni ufuklar aaca dnlmektedir.
Yaamboyu renme konusunda Trkiyede yrtlen bilimsel almalarn
saylarnn yllara gre deiimi aadaki grafikte sunulmaktadr.
gerekletirilen aratrmalarnn yllara gre dalm
Grafik 2ye gre yaamboyu renme alannda yrtlen bilimsel aratrmalarn saylar 2006-2010 yllar arasnda dzenli bir art gstermektedir. 20112013 yllar arasnda ise sz konusu ykseli eilimine ters olarak, yaplan alma
saysnda azalma olduu anlalmaktadr. 2014 ylna gelindiinde ise, konu ile
ilgili gerekletirilen alma saysnn en yksek dzeye ulat ifade edilebilir.
Sz konusu grafikte yllara gre yaplan yaamboyu renme konulu aratrmalarn saylarnn genel olarak ykseli eilimi iinde olduu sylenebilir. Buradan,
lkemizde yaamboyu renmenin nem kazanmasna paralel olarak, konu ile
ilgili gerekletirilen bilimsel aratrma saysnn da artt anlalmaktadr. Dier
yandan toplumda hemen her yatan bireyi ilgilendiren yaamboyu renme konusunun tm ynleri ile ortaya konulabilmesi iin daha ok aratrma yaplmasna ihtiya vardr.
Yaamboyu renme konusunda Trkiyede yrtlen bilimsel almalarn
saylarnn temel alnan aratrma paradigmasna gre dalm aadaki grafikte
sunulmaktadr.
53

gerekletirilen aratrmalarn temel ald paradigmalara gre dalm
Grafik 3te yaamboyu renme konusunda %42lik oran ile arlkl olarak
(48 alma) kuramsal almalar gerekletirildii anlalmaktadr. Bu almalarda, yaamboyu renme kavramnn nemi, geliimi, yaamboyu renme
konusunda dnya ve Trkiyede gerekletirilen uygulamalarn ve politikalarn
karlatrlmas, yaamboyu renmede eitli faktrlerin rolleri gibi konular
ele alnmakta ve yaplabilecek yeni aratrmalara ilikin yol gsterilmektedir. Kuramsal almalardan sonra konu ile ilgili en byk paya sahip aratrmalarn
%32lik oran ile (37 alma) nicel almalar olduu anlalmaktadr. Yaamboyu
renme konusunda gerekletirilen nicel aratrmalarn, farkl katlmc gruplarnn yaamboyu renme konusundaki eilimlerini, alglarn, becerilerini, yeterliliklerini belirlemeye ynelik aratrmalar olduu anlalmaktadr. Ayrca bu
kapsamda yer alan aratrmalar arasnda, yaamboyu renme konusunda lek
gelitirme almalar yapld, renci ve akademisyen deiim programlarna
ynelik incelemeler gerekletirildii de grlmektedir. Konu ile ilgili yrtlm
olan nitel aratrmalar ise, ulalan aratrma says iinde %22lik oran ile (25 alma) kendine yer bulmaktadr. Yaamboyu renme konusunda gerekletirilen
nitel aratrmalarn, Trkiyenin yaamboyu renme politikalar, mesleki geliim,
renci ve akademisyen deiim programlar, yaamboyu renme konusunda
gerekletirilen uygulamalarn incelenmesi ve bireylerin yaamboyu renme
yeterliliklerinin belirlenmesi gibi alanlar kapsad grlmektedir. Konu ile ilgili
yrtlen aratrmalarda %4lk oran ile (5 alma) en az paya sahip almalarn karma desen temelinde gerekletirilen almalar olduu belirlenmitir. Sz
konusu karma desen aratrmalarnn, bireylerin yaamboyu renmeye alglarn
54
ve grlerini belirleyeme ynelik gerekletirildii anlalmaktadr. Yaamboyu

renme konusunda lkemizde yaplan almalarn arlkl olarak mevcut durumlarn belirlenmesine ynelik olduu gzlenmitir. Konu ile ilgili yrtlecek
ileriki almalarda kapsaml veri elde edebilmek iin karma desenli aratrmalar
gerekletirilmesi, dier yandan eylem aratrmalar ile mevcut durumun iyiletirilmesine ynelik incelemeler yaplmas, tasarm tabanl aratrmalar ile konu
ile ilgili yeni uygulamalar tasarlanp etkililiklerinin incelenmesi dnlebilir.
Ayrca, yaamboyu renme konusunda nicel anlamda deneysel aratrmalarn
yrtlmesi, konu ile ilgili farkl bak alarnn gelitirilmesine destek sunabilir.
Yaamboyu renme konusunda Trkiyede yrtlen bilimsel almalarda,
temel alnan aratrma paradigmalarna gre kullanlan veri toplama tekniklerinin
yzde ve frekans deerleri Tablo 1de sunulmutur.
Tablo 1: 2006-2014 yllar arasnda Trkiyede yaamboyu renme konusunda
gerekletirilen aratrmalarda kullanlan veri toplama tekniklerinin dalm
Veri Toplama Teknikleri
Anket
6,0
Anket ve grme
3,0
Dokman incelemesi
14
20,9
Grme
6,0
Grme ve dokman incelemesi
1,5
lek
25
37,3
Anket
11
16,4
Anket ve lek
1,5
Anket
1,5
Anket ve Grme
1,5
lek ve Anket
3,0
lek ve Grme
1,5
Toplam
67
100
Nitel aratrmalar
Nicel aratrmalar
Karma desen aratrmalar
55
Tablo 1de yaamboyu renme konusunda yrtlen nitel aratrmalarda,

%20,9 oran ile arlkl olarak dokman incelemesi teknii ile veri topland anlalmaktadr. Nicel paradigma dorultusunda gerekletirilen aratrmalarda
arlkl olarak lekler ile veri topland grlmektedir. Karma desen aratrmalarnda ise hem nicel hem de nitel anlamda farkl veri toplama tekniklerinin
birbirlerine yakn oranlarda kullanldklar ifade edilebilir.
Yaamboyu renme konusunda Trkiyede yrtlen bilimsel almalarda,
zerinde allan rneklem gruplarna ilikin yzde ve frekans deerleri aadaki
tabloda sunulmutur.
Tablo 2: 2006-2014 yllar arasnda Trkiyede yaamboyu renme konusunda
gerekletirilen aratrmalarda yer alan rneklem gruplar
rneklem Grubu
Avrupa birlii projesinde alan uzmanlar
1,5
Deiim programlarnn katlmclar
3,0
Ders kitaplar
1,5
Halk eitim merkezleri
10,6
Hemireler
1,5
lkokul rencileri
1,5
Kobi alanlar
1,5
Ktphane yneticileri
3,0
Lisans rencileri
14
21,2
Mesleki geliim materyalleri
1,5
Mimarlar
1,5
Okul mfredat program
3,0
Otel iletmecileri
1,5
retim elemanlar
6,1
retmenler
12
18,2
n lisans rencileri
3,0
PISA snav sonular
1,5
Sanal ders platformlar
1,5
Sosyal paylam a kullanclar
1,5
Srekli eitim merkezleri
1,5
Yaamboyu renme politika dokmanlar
13,6
Toplam
66
100
56
Tablo 2de yaamboyu renme konusunda gerekletirilen aratrmalarn

rneklemlerinde, %21,2lik oran ile arlkl olarak yer alan grubun lisans rencileri olduu grlmektedir. Yaplan almalarda rneklem grubu olarak lisans
rencilerini srasyla %18,2lik oran ile retmenler, %13,6lk oran ile yaamboyu renme politikalarna ilikin dokmanlar ve %10,6 ile halk eitim merkezleri
takip etmektedir. Yaamboyu renme dncesinin toplumda yer alan her kesimi
kapsayan bir yapya sahip olmasna ramen, konu ile ilgili yaplan almalarn
arlkl olarak belli gruplar zerinde gerekletirildii anlalmaktadr. Yaamboyu renme konusunda yrtlen aratrmalarn rneklem gruplar arasndaki bu
dengesizlik, lkemizde yaamboyu renme faaliyetlerinin etkililiinin deerlendirilmesinde, konu ile ilgili yeni uygulamalarn hayata geirilmesinde ve yaamboyu renme anlaynn toplum olarak bir kltr haline getirilmesinde bak
amz snrlayan bir eksiklik olarak gze arpmaktadr. Bu eksikliin telafi edilmesi iin konu ile ilgili olarak toplumu oluturan farkl gruplar zerinde kapsaml
bilimsel aratrmalar yaplmas nemli ve gerekli grlmektedir.
SONU
Gnmz bilgi anda insanlarn, hemen her alanda gerekleen deiime
uyum salamalar ve evresine faydal, retken bireyler olabilmeleri iin yaamboyu renen olmalar bir zorunluluk haline gelmitir. lkelerin uluslararas alanda
var olabilmeleri sahip olduklar nitelikli insan gc ile mmkn olmaktadr. Bu
srete vatandalarna ihtiyalar dorultusunda nitelikli renme frsatlar sunabilen lkeler, medeniyet yarnda bayraklarn en nde tayacaklardr.
Yaamboyu renme kavramnn resmi anlamda gndeme getirilmesi her
ne kadar retimde devamll ve verimlilii salama dncesi dorultusunda
mesleki geliim vurgusu ile olsa da gnmzde bu anlayn snrlar genilemi
ve bireylerin btncl geliimini destekleyen bir yap haline gelmitir. Bylelikle
yaamboyu renme, ok ynl bir varlk olan ve hayatnn farkl dnemlerinde
farkl ihtiyalar n plana kan insanolunun doasn tamamlayan bir ilevsellik kazanmtr. Bu dnce dorultusunda yaamboyu renme konusunda hem
dnyada hem de lkemizde ciddi kaynaklar ayrlmakta ve her yatan insana ynelik olarak eitim frsatlar oluturulmaktadr. Bu frsatlarn farknda olan, ihtiyac
dorultusunda bunlardan yararlanabilen ve renmeyi bir yaam biimi haline
getiren, yani baka bir ifade ile aktif yaamboyu renen bir toplum oluturulmas,
lke olarak ncelikli amalarmz arasnda olmaldr.
57
Yaamboyu renme kltrne sahip bir toplum oluturulmas, sadece gerekli alt yap ve maddi olanaklarn tedarik edilmesi ve ie koulmas ile salanamaz. Yaamboyu renme konusunda yaplan faaliyetlerin daha etkili olmas ve
yaamboyu renmenin toplumda bir kltr olarak zmsenmesi iin, srecin yaps ve bu srete etkili olan tm faktrlerin gz nne alnarak planlama yaplmas gereklidir. Yaplan aratrmalar yaamboyu renme srecinde pek ok faktrn
etkili olduunu ortaya koymaktadr. Buna gre bireylerin yetitii evre ve ailenin
nitelii, toplum kltr, maddi olanaklar, teknoloji, gemi eitim hayatnn nitelii, bireysel zellikler gibi pek ok faktr, bireylerin yaamboyu renen olmalarn destekleyebilmekte ya da engelleyebilmektedir (Diker Cokun, 2009; Gn,
Odaba ve Kuzu, 2012; ahin, Akbali ve Yanpar Yelken, 2010). rnein, yaamboyu renme amacyla devasa bteler harcanmas, en iyi alt yap olanaklarnn
hazrlanmas, en ileri teknolojilerin kullanlmas, renmeye deer vermeyen veya
zihinlerinde renmeyi sadece ocukluk dnemindeki okula gidip-gelme eylemi
olarak snrlam bir toplumda, istenen sonular veremeyecektir. Hayatn idame
ettirmede zorluklar ve maddi skntlar yaayan dar gelirli bir birey, ncelikli bir
ama olarak sanat ya da spor gibi bir alanla uramay dnemeyecektir. Eitime deer vermeyen bir ailede yetien birey, bu durumdan olumsuz etkilenecek ve
eitim hayat konusundaki mcadeleyi belki hakkyla gerekletiremeyecek belki
de erkenden pes edip eitimini yarda brakacaktr. Elbette ki iinde bulunduu
tm olumsuz artlara karn byk bir irade gsterip, kendini yetitirme yolunda
aba sarf eden ve bu rneklere istisna tekil edecek bireyler de mevcut olabilmektedir. Fakat bu durum, belirtilen faktrlerin yaamboyu renmede etkisinin gz
ard edilmesi anlamna gelmemektedir. Tm bu nedenlerden dolay yrtlecek
faaliyetlerde, srece etkisi olan tm faktrlerin uygun biimde kontrol altnda tutulmas, ihtiyalar dorultusunda bu faktrlere ilikin dzeylerin iyiletirilmesi ve
birbirleriyle etkileimli olarak deerlendirilmesi, toplumda yaamboyu renme
kltrnn oluturulmasn destekleyecektir.
Yaamboyu renme alannda eyleme gemede dikkat edilmesi gereken dier
bir husus ise yaamboyu renme konusunun disiplinler aras bir bak as ile ele
alnmas gerekliliidir. Srece etki eden faktrlerden de anlald zere, yaamboyu renme, eitim bilimi, sosyoloji, psikoloji, biyoloji, ekonomi, sanat, spor
gibi pek ok disiplinin etkili olduu, disiplinler aras bir yaklamdr. Bu nedenle
tasarlanacak olan uygulamalarda, yaamboyu renmenin doasna uygun olarak,
farkl konu alan uzmanlarnn egdm halinde faaliyet gstermesi, birlikte karar
almas ve alnan kararlarn uygulamaya geirilmesi, srecin etkililiini arttracaktr. Yaamboyu renme konusunda yaplacak bilimsel aratrmalarda, toplumun
farkl blgelerinde, farkl kltrel zelliklerde, farkl eitim seviyelerinde, farkl
58
sosyo-ekonomik dzeylerdeki bireyler ile allmas, mevcut duruma ilikin daha

kapsaml verilere ulalmasn salayacaktr. Ayrca konu ile ilgili yrtlecek almalarn farkl alan uzmanlarnn destei ile desenlenmesi ve disiplinler aras bir
yaklam ile gerekletirilmesi, konunun btncl bir bak as ile deerlendirilmesine imkn sunacaktr. Dier yandan daha zele inilerek, srete etkili olan
faktrlerin detayl bir ekilde incelenmesi, sz konusu faktrlerin birbirleriyle etkileimlerinin ortaya konulmas ve bu faktrlerin iyiletirilmesine ynelik aratrmalar yaplmas, yaamboyu renme anlaynn glendirilmesine katkda
bulunacaktr.
Yaamboyu renme konusunda toplum bilincinin arttrlmas iin medya
kurumlar ile bilgilendirici ve zendirici yaynlar sunularak, konu ile ilgili farkndaln arttrlp, toplumsal bilin oluturulmas gereklidir. Dier yandan yaamboyu renen topum olma yolunda, renme sevgisinin ncelikle ailede, sonrasnda okulda alanmas ve bu sevginin bireylerin hayatlarnn her dneminde
canl tutulmas iin, toplumu oluturan tm kurumlarn koordineli olarak faaliyet
gstermesi bir zorunluluktur.
Uygulama rnei
Yaamboyu renme kapsamnda Anadolu niversitesinin organize ettii
e-sertifika programlar muhasebe,pazarlama,giriimcilik,finans, sekreterlik,eitim ve ynetim alanlarnda 26 programdan oluup, en az lise ve dengi okullardan mezun olmu her yatan bireye kendini gelitirme frsat sunmaktadr. Sz
konusu programlar Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi bnyesinde yer
alan E-Sertifika Programlar Koordinatrl tarafndan belirlenmi bir akademik takvim dhilinde yrtlmektedir. E-sertifika programlarnda, kendi iini
kurmak ya da mesleinde uzmanlamak isteyen bireylere, setii alan kapsamnda
uzaktan eitim yoluyla tane ders sunulmakta ve sre sonunda yaplan deerlendirme ile baarl olan katlmclar sertifika alma hakkn kazanmaktadr (Anadolu niversitesi, 2015).
Anadolu niversitesi e-Sertifika programlar kapsaml bir ekip almas
dhilinde gerekletirilmektedir. Bu programlara ait e-renme malzemeleri ve
internet hizmetleri Akretim Fakltesi renme Teknolojileri Ar-Ge Birimi tarafndan, ders kitaplar Akretim Fakltesi Kitap Birimi tarafndan, programlarn kayt ve snav ilemleri Anadolu niversitesi Bilgisayar Aratrma ve Uygulama Merkezi tarafndan ve snav ilemleri Akretim Fakltesi Test Aratrma
Birimi tarafndan hazrlanmaktadr. Sz konusu programlara kayt yaptrmak isteyen bireyler, akademik takvim dhilinde aklanan zamanda, internet zerinden
bavuru formunu doldurup, istenen belgeleri hazrladktan sonra, posta yoluyla
59
Anadolu niversitesi Akretim Fakltesine iletmektedirler. Yaplan inceleme

sonucunda programa girmeye hak kazanan adaylar eitim srecine balamaktadr. Programa dhil olan katlmclara, internet zerinden oluturulmu ders
portal ve basl materyaller zerinden eitsel ierikler sunulmaktadr. Hazrlanan
ders portalna kullanc isimleri ve ifreleri ile giri yapan renciler, sz konusu
ortam zerinde uzaktan retim yntemine gre hazrlanm ders kitaplar ve internet ortamnda verilen e-altrma, e-kitap, e-televizyon, e-danmanlk, e-sesli
kitap ve e-snav hizmetlerinden yararlanarak, setikleri alanda kendilerini gelitirebilmektedirler (Anadolu niversitesi, 2015). Eitim srelerinde katlmclar,
sanal ortam zerinden sunulan ders kitaplarnda ve e-televizyon hizmetinden
yararlanarak ilgili niteye ilikin ierik zerinde almaktadrlar. Bu n hazrlklardan sonra, niteye ait e-dersi tamamlayan renciler, ders sonrasnda yer
alan e-altrma etkinlikleri ile rendikleri bilgileri pekitirmektedir. Bu srete
renciler, anlamadklar konular olmas durumunda,e-danmanlkhizmeti zerinden akademik danmanna soru sormak suretiyle ilgili konu hakknda bilgi
edinebilmektedir. renme uygulamalarn tamamlayan renciler, sistemde yer
alan e-snav uygulamalar ile deneme snavlar gerekletirebilmekte ve yetersiz
olduklar nitelere geri dnerek, eksik bilgilerini telafi edebilmektedirler.
E-sertifika sisteminde yer alan programlara devam zorunluluu olmamakla
birlikte, programa dhil olan katlmclar her hafta her dersten ilgili niteyi alarak, 12 haftadan oluan retim dnemini tamamlamakla ykmldrler. Sre sonunda Trkiyenin 81 ilinde ve Almanyann Kln ehrinde evrimii olarak
gerekletirilen snavlar sonucunda, 100 tam puan zerinden en az 50 puan alan
katlmclar, ilgili programa ait sertifikay almaya hak kazanmaktadrlar (Anadolu
niversitesi, 2015). Bir sertifika programnda baarsz olan rencilerden ise ilgili dersleri tekrar almalar istenerek, baarl olma frsat sunulmaktadr.
YANSITMA SORULARI
1.
Yaamboyu renme Trkiye iin neden nemlidir?
2.
Yaamboyu renme konusunda Trkiyede baka hangi uygulamalar

yaplabilir?
3.
Yaamboyu renme konusunda baka hangi aratrmalar yaplabilir?
60
Kaynaklar
Akyol, A. (1999). Yaygn mesleki eitim projesi hakknda proje kapsamndaki halk eitimi merkezi ynetici ve retmenlerinin grleri. Yaynlanmam yksek lisans tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
Akyz, Y. (2012). Trk eitim tarihi M.. 1000 - M.S. 2012 (22. Bask). Ankara: Pegem Akademi.
Anadolu niversitesi (2015). E-sertifika programlar. 30.01.2015 tarihinde http://esertifika.
anadolu.edu.tr/Default.htm adresinden ulalmtr.
Arkan, Z. (1999). Halkevlerinin kuruluu ve tarihsel ilevi. Ankara niversitesi Trk nklp
Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, 6, 262-281.
Bayram, S. (2012). Osmanl Devletinde ekonomik hayatn yerel unsurlar: Ahilik tekilat ve
esnaf loncalar. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 21, 81-115.
Bilir, M. (2009). Yetikin eitiminin tarihsel geliimi. A. Yldz ve M. Uysal (Eds.), Yetikin eitimi (s. 25-83). stanbul: Kalkedon Yaynlar.
Boybeyi, S. ve Sallan Gl, S. (2008). Cumhuriyet aydnlanmasnn ksa tarihi: Ky enstitlerini
evreleyen tarihsel ve toplumsal koullar ve bugne karsamalar. Toplum ve Demokrasi,
2(3), 67-92.
Cihan, A. (2010). Osmanlda eitim. stanbul: 3F Yaynlar.
Diker Cokun, Y. (2009). niversite rencilerinin yaamboyu renme eilimlerinin baz deikenler asndan incelenmesi. Yaynlanmam doktora tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
Doan, S. (2014). Bir Trkiye efsanesi: Ky enstitleri. 28.01.2015 tarihinde http://www.acikbilim.com/2014/04/incelemeler/bir-turkiye-efsanesi-koy-enstituleri.html adresinden ulalmtr.
European Commission (1993). Green paper on the European dimension of education. Brussels:
European Commission.
European Commission (1995). White paper on education and training teaching and learning
towards the learning society. Brussels: European Commission.
European Union (1996). European year of life long learning. 25.11.2013 tarihinde http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/lifelong_learning/c11024_en.htm
adresinden ulalmtr.
EURYDICE (2000). Lifelong learning: The contribution of education systems in the member
states of the European Union. Brussel: Eurydice.
Faure, E., Herrera, F., Kaddoura, A. R., Lopes, H., Petrovsky, A. V., Rahnema, M. ve Ward, F.
C. (1972). Learning to be: The world of education today and tomorrow. Paris: UNESCO.
61
Gn, S., Odaba, H. F. ve Kuzu, A. (2012). Yaamboyu renmeyi etkileyen faktrler. Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2), 309-325.
Gven, . (2014). Trk eitim tarihi. Ankara: Pegem Akademi.
Hayat Boyu renme Genel Mdrl (2014a). Tarihe. 17.03.2014 tarihinde http://www.aol.
meb.gov.tr/sayfa_goster.asp?ID=50 adresinden ulalmtr.
Hayat Boyu renme Genel Mdrl (2014b). Trkiye hayat boyu renme strateji belgesi (2014-2018). 25.01.2015 tarihinde http://hbogm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2014_07/18111929_hbo_strateji_belgesi_2014_2018.pdf adresinden ulalmtr.
man, A. (2011). Uzaktan eitim. Ankara: Pegem Akademi.
Kalknma Bakanl (1963). Kalknma plan (birinci be yllk) 1963-1967. Ankara: Devlet Planlama Tekilat Yaynlar.
Kalknma Bakanl (1968). kinci be yllk kalknma plan 1968-1972. Ankara: Devlet Planlama Tekilat Yaynlar.
Kalknma Bakanl (1973). nc be yllk kalknma plan 1973-1977. Ankara: Devlet Planlama Tekilat Yaynlar.
Kalknma Bakanl (1979). Drdnc be yllk kalknma plan 1979-1983. Ankara: Devlet
Planlama Tekilat Yaynlar.
Kalknma Bakanl (1985). Drdnc be yllk kalknma plan 1985-1989. Ankara: Devlet
Kalknma Bakanl (1990). Altnc be yllk kalknma plan 1990-1994. Ankara: Devlet Planlama Tekilat Yaynlar.
Kalknma Bakanl (1996). Yedinci be yllk kalknma plan (1996-2000). Ankara: Devlet
Kalknma Bakanl (2001). Uzun vadeli strateji ve sekizinci be yllk kalknma plan 20012005. Ankara: Devlet Planlama Tekilat Yaynlar.
Kalknma Bakanl (2007). Dokuzuncu be yllk kalknma plan (2007-2013). Ankara: Devlet
Kapluhan, E. (2012). Atatrk dnemi eitim seferberlii ve ky enstitleri. Marmara Corafya
Dergisi, 26, 172-194.
Kln, M. (2012). Trkiyede mesleki teknik eitimi ekillendiren eitim kurumlarndan ahilik,
gedik, lonca, enderun mektebinin tarihi geliimleri. e-Journal of New World Sciences Academy, 7(4), 63-73.
Milli Eitim Bakanl (1957). VI. Milli eitim uras raporu. Ankara: Milli Eitim Bakanl.
Milli Eitim Bakanl (1981). X. Milli eitim uras raporu. Ankara: Milli Eitim Bakanl.
62
Milli Eitim Bakanl (1990). XIII. Milli eitim uras raporu. Ankara: Milli Eitim Bakanl.
Milli Eitim Bakanl (1996). XV. Milli eitim uras raporu. Ankara: Milli Eitim Bakanl.
Milli Eitim Bakanl (2000). Milli Eitim Temel Kanunu. 15.03.2014 tarihinde http://mevzuat.
meb.gov.tr/html/88.html adresinden ulalmtr.
Milli Eitim Bakanl (2013). Halk eitimi nedir? 15.03.2014 tarihinde http://mebk12.meb.gov.
tr/meb_iys_dosyalar/10/16/130106/icerikler/halk-egitimi-nedir_290525.html adresinden
ulalmtr.
OECD (1999). Education policy analysis 1999. Paris: OECD Publishing.
Sapanca Halk Eitim Merkezi (2010). Trkiyede halk eitimin rgtsel yaps. 15.03.2014 tarihinde http://sapancahem.meb.gov.tr/orgutselyapisi.htm adresinden ulalmtr.
ahin, M., Akbali, S. ve Yanpar Yelken, T. (2010). Key competences for lifelong learning: The
case of prospective teachers. Educational Research and Review, 5(10), 545-556.
Tarm Bakanl (2014). YAYEP. 15.03.2014 tarihinde http://www.tarim.gov.tr/EYYDB/Sayfalar/IcMenuDetay.aspx?rid=20 adresinden ulalmtr.
Trkiye retmenler Sendikas (1969). Devrimci eitim uras: 4-8 Eyll. Ankara: Tyko Matbaas.
UNESCO (1996). Learning: The treasure within. France: UNESCO Publishing.
UNESCO (2013). Lifelong learning. 20.11.2013 tarihinde http://uil.unesco.org/home/programme-areas/lifelong-learning-policies-and-strategies/news-target/lifelong-learning/9bf0
43146eaa0985e05daa9e12135f5b/ adresinden ulalmtr.
ltanr, E. ve ltanr, G. (2005). Estonya, ngiltere ve Trkiyede yetikinler eitiminde profesyonel standartlar. Mersin niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 1(1), 1-13.
63
Ara. Gr. Halil brahim HASESK

1984 ylnda stanbulda doan yazar, ilk ve orta renimini Silivride tamamlamtr. 2007 ylnda Yldz Teknik niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve
retim Teknolojileri Eitimi Blmnde lisans derecesi aldktan sonra, 2008
ylnda Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Bilgisayar ve retim
Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalnda doktora renimine balamtr. Halen
Anadolu niversitesi Eitim Fakltesinde Aratrma Grevlisi olarak almakta
olan yazar, doktora eitimine devam etmektedir. Ulusal ve uluslararas dergilerde baslm makaleleri ve bilimsel toplantlarda sunulmu bildirileri bulunan Ar.
Gr. Halil brahim Haseskinin, ilgi alanlar arasnda yaamboyu renme, sosyal
paylam alar ve mobil teknolojiler yer almaktadr.

1957 ylnda Kayseride dodu. lk ve orta renimini TED Kayseri Maarif
Kolejinde bitirdikten sonra Yksekretimini Hacettepe niversitesi, ngiliz Dil
Bilimi blmnde 1980 ylnda tamamlad. TED Kayseri Maarif Kolejinde ngilizce retmenlii, Kayseri Erciyes niversitesinde ve Anadolu niversitesinde ngilizce okutmanl grevinde bulundu. H. Ferhan ODABAI 1989 ylnda ngiliz
Dili Eitiminde yksek lisans ve 1994 ylnda Eitim Teknolojisinde doktora eitimini tamamlad. Doktora tezini Bilgisayar Destekli Yabanc Dil Eitimi zerine
yapan H. Ferhan ODABAI 1994 ylnda Avrupa Akademik Yazlm dln Steve Neufeld ile birlikte hazrladklar Hypervocab almasyla almtr. Hizmet ii
Yabanc Dil Eitim Merkezi ve Eitim Bilimleri Enstits Mdrl grevlerini
yrten. Odaba halen Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde Blm Bakan olarak grev yapmaktadr.
Uluslararas ve ulusal dergilerde baslm makaleleri, bilimsel toplantlarda sunulmu bildirileri, yaynlanm kitap ve kitap blmleri bulunmaktadr. Uluslararas
ve ulusal dzeydeki birok projede yrtc, aratrmac ve danman olarak grev alan H. Ferhan ODABAI nn ilgi alanlar, Teknoloji ve sosyal dnmler,
nternet, ocuk ve aile, yksekretim eitimcilerinin mesleki geliimleridir. H.
Ferhan ODABAI evli ve iki ocuk annesidir.
64
Do. Dr. Abdullah KUZU

1963 ylnda Afyonkarahisar ili Emirda ilesinde dodu. lk ve orta renimini Eskiehirde tamamlad. 1985 ylnda Seluk niversitesi Eitim Fakltesi
Almanca retmenlii blmnden mezun oldu. 1988 ylnda Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Alman Dili Eitimi blmnde yksek lisansn
tamamlad. 2002 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi programna balad doktora renimini 2005 ylnda Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstitsnde tamamlad.
Halen Anadolu niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Eitimi blmnde retim yesi olarak grev yapmakta olan Do.Dr. Abdullah
Kuzu, 2011-2014 yllar arasnda Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blm bakanl grevini yrtmtr. 2005-2006 retim ylnda Anadolu niversitesi Eitim Fakltesi Dekan Yardmcl, 2010-2013 yllar arasnda Eitim
Bilimleri Enstits mdr yardmcl grevlerinde de bulunan Do.Dr. Abdullah Kuzunun, Uluslararas ve ulusal dergilerde baslm makaleleri, bilimsel toplantlarda sunulmu bildirileri, yaynlanm kitaplar ve kitap blmleri ile kitap
blm evirileri bulunmaktadr. Ulusal ve uluslararas dzeydeki birok projede
yrtc ve aratrmac olarak grev alan Do.Dr. Abdullah Kuzu; zel eitimde
teknoloji kullanm, eitimde teknoloji entegrasyonu, evrimii renme ortamlarnn tasarm ve gelitirilmesi, oklu ortam renme, mobil renme, biliim
etii, nitel aratrma, nitel veri analizi ve eylem aratrmas konularnda dersler
vermekte ve aratrmalar gerekletirmektedir. Bilgisayar Alar ve letiim ile Bilgi ve letiim Teknolojileri alanlarnda kitap editrlkleri bulunmaktadr. Trkish
Online Journal of Qualitative Inquiry adl uluslararas hakemli derginin kurucusu
ve ba editrdr. Bilgisayar ve retim Teknolojileri ve retmen yetitirme konularnda uluslararas sempozyumlar dzenlemi ve dzenlemektedir. ok sayda
uluslararas sempozyum, kongre ve bilimsel etkinliklerde bilim ve danma kurulu
yelii ile uluslararas hakemli dergilerde hakemlik, editrlk ve bilim kurulu yelikleri bulunmaktadr.
4. BLM
OKURYAZARLIKLARIN
YKSEKRETME YANSIMALARI
Do. Dr. Adile Akm KURT
Anadolu niversitesi
Ara. Gr. Derya ORHAN
Anadolu niversitesi
ZET
inde bulunduumuz yzylda bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelime ve
ilerlemeler, eitim, i, yaam ve etkileim biimlerimizi deitirmekte, toplumun
ihtiyalarn karlayabilmek iin ekonomi, eitim, sosyal, bilimsel vb. alanlarda youn bir deiim ve dnm yaanmaktadr. Bu deiim ve dnm, srdrlebilir gelimeye katkda bulunmak iin toplumdaki bireylerin etkili iletiim kurma ve
bilgi balamnda daha donanml olmalar iin eitilmelerini zorunlu klmaktadr.
Bu balamda alanyaznda 21. yzyl becerileri olarak adlandrlan beceriler ortaya
konulmutur. 21. yy. becerileri; yeni ve farkl bak alar kazanma, yeni fikirler gelitirme ve uygulama, eletirel dnme ve problem zme, etkili zmler bulabilme, ibirliine dayal almalar yapabilme, bilgiyi aratrma, dzenleme, deerlendirmek iin dijital teknolojileri ve iletiim aralarn kullanma, farkl okuryazarlk
becerilerine sahip olma gibi unsurlardan olumaktadr. zellikle bilgi ve iletiim
teknolojilerindeki geliimle birlikte deien okuryazarlk trleri 21. yy. becerileri
arasnda nemli bir yere sahiptir. Okuryazarlk toplum tarafndan anlam verilen
iletiimsel simgelerin etkili bir biimde kullanlabilmesi yetenei olarak tanmlanmakla birlikte toplumun beklenti ve deerleri dorultusunda an gerektirdii bir
beceri olarak kavramsallamaktadr. Bu balamda bu nitede bilgi okuryazarl,
dijital okuryazarlk gibi farkl okuryazarlk trleri ele alnmakta ve bu okuryazarlklarn FATH projesi, dijital blnme, kitlesel ak ders malzemeleri, sosyal medya
kullanm gibi balamlarda yksekretime etkileri tartlmaktadr.
66
Anahtar Kelimeler: okuryazarlk, yksekretim, 21.yy. becerileri, bilgi ve

iletiim teknolojileri
HAZIRLIK SORULARI
1.
Sizce iinde bulunduumuz yzylda ihtiya duyulan beceriler nelerdir?
2.
Okuryazarlk gemiten gnmze nasl deiim gstermitir?
3.
Bilgi okuryazarln dier okuryazarlklarla ilikisi ne olabilir?
4.
Okuryazarlklarn yksekretime yansmalar neler olabilir?
GR
Bilgi ve iletiim teknolojileri renmemizi, iimizi ve sosyal ilikilerin doasn deitirmekte ve dntrmektedir. Bu deiim ve dnme bal olarak
gnmzde baarnn temelinde, iletiim, paylama, karmak problemlerin zmnde bilgiyi kullanma, deien koullara uyum salama, yeni bilgilerin oluturulmasnda teknolojinin gcnden yararlanma yer almaktadr. Bu nedenle gemiin beklentileri olan temel bilgi ve yeterliklerin yerine rencilerin yeni bilgi
ve becerilerle donatlmalar gerekmektedir. rencilerin yaamlarnda baarl
olabilmelerini salayacak yaratc dnme, problem zme, ibirlii ve yenilikilik gibi bilgi ve becerilerle donatlmalar bir baka deyile yeni yzyln beklentilerini karlayabilmek iin okullarda dnmn gereklemesi kanlmazdr. Bu
balamda alanyaznda farkl alan uzmanlar ve kurumlar 21. yy. becerileri olarak
adlandrlan becerileri ortaya koymulardr.
Okuryazarlklarn Yksekre me Yansmalar
67
21. YY. BECERLER

Eitsel Test Servisi (ETS, 2007) 21. yy. becerilerini, bilgiyi alma ve toplama,
bilgiyi ynetme ve dzenleme, bilginin kalitesini, uygunluunu ve yararn deerlendirme, mevcut kaynaklar kullanarak doru bilgiyi retme yetenei olarak tanmlamaktadr. Merkez Kuzey Blgesel Eitim Laboratuvar (The North Central
Regional Education Laboratory [NCREL]) 21. yy. becerilerini daha geni bir bak asyla yaratc dnme, etkili iletiim, yksek verimlilik ve dijital a okuryazarl araclyla 21. yy. renmesini gerekletirme olarak tanmlamaktadr
(Cheryl, 2002). 21. yy. Becerileri in Ortaklk (Partnership for 21st Century Skills,
2006) ise 21. yy. renmesi iin; ekirdek konular vurgulama, renme becerilerini vurgulama, renme becerilerini gelitirme amacyla 21. yy. aralarn kullanma, 21. yy. balam iinde retme-renme, 21. yy. ieriini renme-retme ve
21. yy. becerilerini lme iin 21. yy. deerlendirmelerini kullanma olmak zere
sralanan alt temel geyi vurgulamtr (Pacific Policy Research Center, 2010).
Wagner (2008) 21. yy. becerilerini yedi balk altnda toplamtr. Bu beceriler iin hayatta kalma (survival skills) ifadesini kullanarak bu becerilerin nemi
vurgulam ve bu becerilerin 21. yzylda yaamsal nem tadn ifade etmitir. Bu beceriler eletirel dnme ve problem zme, sistemler ve bireyler aras
ibirlii ve liderlik, kvrak zeka ve uyum salama, giriimcilik ve inisiyatif alma,
etkili szl ve yazl iletiim, bilgiye eriebilme ve analiz edebilme ile merak ve hayal gc olarak sralanmtr. Yedi beceri gz nne alndnda bireylerin sadece
renmelerinin deil gnlk yaamlarnn da 21. yy. becerilerine paralel biimde
ekillendii sylenebilir. Bu durum beraberinde de bu kitlenin eitiminde bir dnm getirmitir.
21. yzylda bilgi ve iletiim teknolojilerindeki (BIT) gelime ve ilerlemeler,
eitim, i, yaam ve etkileim biimlerimizi deitirmekte, toplumun ihtiyalarn
karlayabilmek iin ekonomi, eitim, sosyal, bilim vb. alanlarda youn bir dnm yaanmaktadr. Bu deiim, srdrlebilir gelimeye katkda bulunmak
iin toplumdaki gen bireylerin etkili iletiim kurma ve bilgi balamnda daha
donanml olmalar iin eitilmelerini zorunlu klmaktadr (Salas-Pilco, 2013).
Bir baka deyile bireylerin, henz karlamad sorunlarn da stesinden gelmelerini salayacak, bilinli ve kresel vatandalar olmalar iin yetitirilmeleri
gerekmektedir (Castells, 2010). Bilginin hzla oald, birka yl iinde herhangi
bir ieriin gncelliini yitirdii gz nne alnrsa 21. yy. ihtiyalarn karlamak
iin gen bireylerin yaam boyu renenler olmalar salanmaldr (Pedro, 2006).
Bu balamda bireylerin eletirel dnme becerilerine sahip, yaratc ve ibirliine
dayal alan bilgi inaclar olmalar iin abalanmas gerekmektedir. Ayn za-
68
manda bu bireylerin gerekli bilgiyi bulma ve seme farkl medya trlerini kullanarak retme ve paylama gibi becerileri iin BIT yeterliklerinin gelitirilmesine bir
baka deyile bu bireylerin oklu okuryazar olmalar iin allmas gerekmektedir (Borsheim, Merritt ve Reed, 2008; Cope ve Kalantzis, 2000; Salas-Pilco, 2013).
Bunu salamak iin bireylerde yaam boyu renme bilincini oluturma, bu bilinci gelitirme, daha etkin renme iin bireylerin yeni beceriler kazanmalarn
salama olarak tanmlanan okuryazarlklarn gelitirmek gerekmektedir (Organisation for Economic Cooperation and Development [OECD], 1995). Alanyaznda
21. yy. becerilerine ilikin ortaya konan erevelerde okuryazarlklar zellikle dijital okuryazarlklar nemli bir beceriyi temsil etmektedir (Tablo 1).
Tablo 1: Genel kategorileri gre ereveler aras karlatrma (Salas-Pilco, 2013)
NETSS/ISTE
1998-2007
Avrupa Topluluu
2006
P21, 2007 ve
Trilling and Fadel,
2009
OECD lkeleri
2009
ATCS 2010
Hewlett Packard
2010
21.yy. Yeterlilikleri
Singapur, 2010
Matematik ve Fen
NCREL ve Metiri
Group 2003
Giriimcilik
Yaam ve Kariyer
reticilik
renmeyi renme
ve Bilitesi
zerklik ve Liderlik
Sosyo-kltrel duyarllk ve Farkndalk
Eletirel dnme ve
Karar verme
Yaratclk ve
Yenilikilik
Vatandalk
ve Sosyal Sorumluluk
Dijital Okuryazarlklar
DeSeCo/OECD
1997-2003
letiim ve birlii
ereve
Bilgi ve Aratrma
Becerileri
Genel Kategoriler
69
Tablodan da grld gibi 21. yy. becerileri iin oluturulan ereveler ierisinde iletiim ve ibirlii, vatandalk ve sosyal sorumluluk ile bilgi ve aratrma becerilerinin ardndan nemli becerilerden biri olarak dijital okuryazarlk karmza
kmaktadr. BT becerileri ve dijital okuryazarlklar dier becerilerle birlemesine
ramen tm becerilerin ierisinde bandan beri var olmu ve nemini kaybetmemitir. Bir baka deyile 21. yy. dnyasnn gnlk etkinliklerinde yer alan temel bir
zellik haline gelmitir (Salas-Pilco, 2013). Ancak dijital okuryazarln ne olduuna gemeden nce okuryazarln ne olduunu anlamamz gereklidir.
OKURYAZARLIK
Okuryazarlk bir dilin yaznlarn okuyabilme, okunan geleri alglama ve kavrama yetisine sahip olunmasdr (Vikipedi, 2015). Okuryazarlk farkl alanlardaki
basl ve yazl materyalleri kullanarak tanmlama, anlama, yorumlama, yaratma,
iletiim ve hesaplama becerisidir. Bir baka deyile kiinin toplum iinde hedeflerine ulamas, bilgisini ve potansiyelini gelitirebilmesi iin basl materyalleri
kullanma ve anlama becerisidir (Gerek ve Kurt, 2010). Okuryazarlk, yaz sembollerini seslendirme ve anlamlandrma ile balayan, bu becerinin etkili bir ekilde
kullanlmas ile nesneleri, olgu ve olaylar daha ayrntl anlama ve anladklarna
kendi zn katarak kendini ifade etme durumudur (Ac, 2009). Baka bir tanma gre de okuryazarlk toplum tarafndan anlam verilen iletiimsel simgelerin etkili bir biimde kullanlabilmesi yeteneidir (Kellner, 2002). Okuryazarlk,
kullanld yere gre deimekle birlikte, daha ok kiinin kendi duygu, dnce
ve isteklerini konuarak ve yazarak tam ve doru bir ekilde ifade etmesi, bakalarnn sylediklerini ve yazdklarn dinleyerek ve okuyarak doru bir ekilde
anlamas ve btn bunlar yaparken kendi bilgi ve becerilerini sosyal ve kltrel alanda kullanmas anlamnda kullanlmaktadr (Ac, 2009). 1900l yllarn
banda basit okuma, yazma ve hesaplama becerilerine sahip bireyler okuryazar
olarak adlandrlrken, gnmzde yaamn karmaasyla ba edebilmek iin bu
becerilerin zerine farkl okuryazarlk becerileri eklemek gerekmektedir (NCREL,
2003). Nitekim toplumun beklentileri ve deerleri her ada farkl bir zellik gstermekte; an zelliklerine gre toplumsal kabul ve anlamlar deimektedir. Dolaysyla okuryazarlk toplumsal balamda an gerektirdii bir beceri olarak kavramlamaktadr (Kurudayolu ve Tzel, 2010). Alanyaznda 21. yy. becerileri iin
oluturulan farkl ereve ve modeller ierisinde sklkla karlalan okuryazarlklar ierisinde yer alan ve Trkiye Yksekretim Yeterlilikler erevesi (TYy.)
bilgi, beceri ve yetkinlikler dzeyleri ile ilikili olduu dnlen bilgi okuryazarl, bilimsel okuryazarlk, teknoloji okuryazarl, dijital okuryazarlk ve eletirel
okuryazarlk bu blmde ele alnan okuryazarlk balklarn oluturmutur.
70
Bilgi Okuryazarl
zellikle bilgisayar ve internet teknolojilerinin geliip yaygnlamasnn ardndan depolanan veri miktar byk bir art gstermitir. Bilgisayarlar ile her gn
yaklak 300 exabyte (300 milyar gigabyte) yeni veri girii yaplmaktadr (Berman,
2013). Bu noktada, oluan bu verinin nasl bilgiye dntrlecei ve bu bilginin
nasl ilevsel hale getirilecei sorusu akla gelmektedir. Bu durum bilgi okuryazarlnn nemini vurgulamaktadr. Bilgi okuryazarl, gerek yaamla ilgili problemleri
zebilme iin bilgiye ulaabilme, farkl trdeki kaynaklardan bilgiye ulaabilme,
bilgilenmenin srekliliini salayabilme, bilginin ne zaman ve nasl elde edileceine
ilikin stratejiler belirleyebilme (Taylor, 1979) olarak tanmlanmaktadr. Burnheine
(1992) gre kiinin bilgi okuryazar olabilmesi iin, bilgi gereksinimini fark etmesi,
bilginin yerini belirleyebilmesi, bilgiyi deerlendirebilmesi ve gereksinim duyduu
bilgiyi etkili biimde kullanabilmesi gerekmektedir. Kurbanolu ve Akkoyunluya
(2001) gre, bilgi okuryazarl st dzey dnme becerisi gerektiren, bir yaam
boyu renme becerisidir. Bilgi okuryazarl srecinde bir bireyin getii sre
niversite ve Aratrma Ktphaneleri Birlii (The Association of College and Research Libraries [ACRL]) tarafndan ekil 1de gsterildii gibi ifade edilmitir.
ekil 1: Bilgi Okuryazarl Sreci (Welsh ve Wright, 2010)

ekil 1de belirtildii gibi bilgi okuryazar olma srecinde balantllk (connectedness) ve anlama dzeyi arttka veri yaplandrlarak bir st dzey yapya
ulalr. Kii veriler arasndaki ilikileri anlayarak enformasyona, enformasyonlar
arasndaki rntleri anlayarak bilgiye, bilgilere ilikin ilkeleri anlayarak bilgelie
ulamaktadr. Bu kapsamda bilgi okuryazarlnn temelde veriden yola klarak
ilikilerin, rntlerin ve ilkelerin anlamlandrlmas ile bilgelie ulalmas sreci
olduu sylenebilir.
71
Bilgi okuryazar bir bireyden beklenen yeterlikler aadaki gibi sralanabilir

(Cuffe, 2002):
Bilgi ihtiyacnn farkndadr.
htiya duyulan bilginin boyutunu tanmlayabilir.
htiya duyulan bilgiye etkili ve verimli biimde ular.
Bilgiyi ve bilgi kaynaklarn eletirel biimde deerlendirir.
Kendi bilgi daarcna bilgiyi seerek alr.
Amaca ulamak iin bilgiyi etkin biimde kullanr.
Bilgi kullanmndaki ekonomik, sosyal ve yasal konular bilir.
Bilgiye eriim ve kullanmda etik davranr.
Toplanan bilgiyi snflandrr, saklar ve kendi amac dorultusunda ynlendirir.
Yaam boyu renme iin ihtiya duyulan bilgi okuryazarlnn farkndadr.
Bilgi okuryazar olan birey, bilgiye ne zaman, nerede ve nasl gereksinim

olduunu bilir. Bilginin doru karar verme iin gerekli olduunu kabul ederek,
sorunlara zm iin gerekli olan bilgiyi sorularla ereveleyerek tanmlayabilir.
Bilgilerin sorun ile ne kadar ilgili olduunu, doruluunu ve niteliini belirleyerek, bilgileri rgtler bir baka deyile amaca uygun olarak kullanlabilmesi iin
saklanmas ya da aktarlmasn gerekletirir. Bu balamda bilgili insana deil, bilgiyi gncelletirebilen, arad bilgiye ulaarak, bilgiyi seen ve rgtleyerek kullanabilen bireylere gereksinim duyulduu sylenebilir (Bilge, 2011). Bu dorultuda
bilgi okuryazarlnda doru bilgiye ulaabilmek, bilimsel bilgiyi kullanabilmek
iin bilimsel okuryazar becerilerine ihtiya olduu sylenebilir.
Bilimsel Okuryazarlk
Bilimsel okuryazarlk ou zaman genel kltr olarak kullanlan kavramn
bilimle ilgili olan ksm olarak aklanmaktadr (idemolu, 2012). Bybee (1997)
ye gre bilimsel okuryazarlk, bilimsel bilgiyi kullanabilmeyi, problemleri tanmlayp kanta dayal sonular kararak dnyay anlamay ve faaliyetlerinin neden
olduu deiimler konusunda karar verebilmeyi gerektirir. Bunlara ek olarak,
alanyaznda bilimsel okuryazarln;
bilimsel terminoloji ve kavramlar
bilimsel sorgulama ve uygulama
72
bilim, teknoloji ve toplum arasndaki etkileim
konularn kapsad noktasnda yaygn bir gr birlii vardr (Jarman ve McClune, 2007).
Turgut (2005) bilimsel okuryazarl toplum yaants dhilinde, ahsiyet gelitirme srecini tetikleyen en nemli unsurlardan biri olarak, bilimin ierik ve
doasn, bilimsellii ve bilim-teknoloji-toplum ilikisini kavrayabilmekten yorumlayabilmeye kadar uzanan kesiti kapsayan bir kavram eklinde ele almaktadr. Laugkcha (1999) gre bilimsel okuryazarlk ilgi gruplar, kavramsal tanmlar,
kavramlarn doas, amalar ve lme yntemleri gibi faktrlerle ve kiinin bu faktrlerde ne derece yetkin olduu ile yakndan ilikilidir. rnein lme yntemlerinde yetkin olan bir aratrmacnn bilimsel okuryazarlk dzeyi ile almasnn
amalar, kullanaca kavramlara ve kuramlara hakimiyeti ile yakndan ilikilidir.
Bilimsel o kuryazar birey (Kurt, 2010; The American Association for the Advancement of Science [AAAS], 1989);
okuduu bir bilimsel aratrmay anlayabilir, sonularnn geerliini

tartabilir,
bilimsel bilgiyi oluturan yntemlerin ve kaynan kalitesini deerlendirebilir,
dijital a toplumuna katlm iin gerekli olan bilimsel kavram ve srelerin bilgisine sahiptir,
doal olgular tanmlama, aklama ve tahmin etme yeteneine sahiptir,
ulusal ve yerel kararlarn altnda yatan bilimsel eleri tanmlayabilir,
deneyimlerindeki meraktan ortaya kan sorulara cevap verebilir,
bilimin, matematiin, teknolojinin kuvvetler ve snrlamalarla birbirine

bal olduunu bilir,
insan giriimlerinden haberdardr,
anahtar kavramlar ve bilimin ilkelerini anlar,
doal dnyaya ainadr ve onun birliini ve eitliliini tanr ve
bireysel, sosyal amalar iin bilimsel bilgiyi ve yntemi kullanr.
Bilimsel okuryazar bireyin yeterlikleri gz nne alndnda bilimsel okuryazar bir bireyin bilgiyi iyi yaplandrabilmesi gereklilii karmnda bulunulabilir. Bilimsel bilgiyi yaplandrabilmenin yan sra bir ok yeterlie sahip olmas
gereken bilimsel okuryazar bireyin bilim iin olduka nemli bir girdi ayn zamanda bilimsel sreler sonucunda oluturulmas hedeflenen nemli bir kt
73
olan bilgiye hakim olmas olduka nemlidir. Bu noktada bilimsel okuryazar bir
bireyin bilgi okuryazar olmas gerektii sylenebilir. Ayn zamanda bilimsel okuryazar bir bireyin teknoloji okuryazar olmas gerektii sylenebilir nk bilimsel
srelerle bilgiye ulamada teknolojinin yadsnamaz bir rol bulunmaktadr.
Teknoloji Okuryazarl
Teknoloji bireylerin yaam biimleri ve toplumsal gelimeleri etkilemektedir. Bireylerin gnlk yaamlar ile toplumsal deiim ve dnmler teknoloji
ile ekillenmektedir. Bu durum teknoloji okuryazarln dourmutur. Teknoloji
okuryazarl bireylerin teknoloji ile kendileri ve toplum arasndaki ilikinin anlalmasnda gerekli olan entelektel sre, yeterlilik ve dzenin tm (Odaba,
2000) olarak tanmlanmaktadr. Uluslararas Teknoloji Eitimi Derneine (International Technology Education Association, [ITEA], 2000) gre teknoloji okuryazarl teknolojiyi kullanma, ynetme, deerlendirme ve anlama becerisidir. Bu
tanmlar nda teknoloji okuryazarlnn teknolojik boyutunun yan sra eletirel boyutunun olduunu da sylemek olanakldr.
Teknoloji okuryazarlna sahip bir bireyin,
teknolojinin ne olduunu, nasl ortaya karldn, toplumu nasl ekillendirdiini ve toplum tarafndan nasl ekillendirildiini bilme,
teknolojinin ara-gere, bilgi, kltrel gereksinim ve ekonomik-politik

kararlarla yakndan iliki olduunun farknda olma,
teknolojinin toplumu etkilediinin ve toplum tarafndan etkilendiinin

bilincinde olma,
teknolojik konulardaki farkl yarg, yorum ve grlerin birbiriyle atabileceini kabullenmi olma,
akll seimler yapabilmeyi olas klacak verilere karar verme yeteneine

sahip olma,
toplumsal konularda sorumluluk alma bilin ve yeteneine sahip olma,
teknoloji kullanm srasnda rahat ve tarafsz olma
davranlarn sergilemesi beklenmektedir (ITEA, 2000; Odaba, 2000). Teknoloji okuryazarl, bilgi teknolojilerindeki yenilikleri kavrama, gelimelere uyum
salama, yeni teknolojileri deerlendirme ve kullanma becerilerini kapsamaktadr
(Kzl, 2007). Teknoloji okuryazar bireyin teknolojinin toplumsal, ekonomikpolitik etkilerini irdeleyebilmesi ve ayn zamanda teknolojinin tarihsel sreteki
geliimine ve yerine hakim olmas beklenmektedir. Eshet-Alkalai (2004) gelien
teknolojilerin dijital okuryazarlk kavramn dourduunu ifade etmektedir.
74
Dijital Okuryazarlk
Dijital okuryazarlk; dijital teknolojileri kullanarak bilgiye erime, bilgiyi dzenleme, analiz etme, yorumlama, deerlendirme, iletme ve bilgiyi retme sreci;
farkl kaynaklardan farkl formatlarda gelen bilgileri anlayabilme ve kullanabilme;
dijital ortamlarda verimli bir biimde alabilmek iin gerekli olan karmak, bilisel, duyusal ve psikomotor beceriler (Akkoyunlu ve Ylmaz Soylu, 2010; Eshet, 2002; Glister, 1997; Hobbs, 1996) olarak tanmlanmaktadr. Benzer biimde
Hague ve Payton (2010) dijital okuryazarl, dijital teknolojilerin kullanld her
alanda eletirel, yaratc, farkl ve gvenli eylemleri gerekletirmeye olanak salayan bilgi ve beceriler olarak tanmlamaktadr. Ayrca dijital okuryazarlk dijital
kaynak ve ierikleri tanmlama, yeni veri oluturmak iin var olan verilere ulama,
ynetme, birletirme, deerlendirme ve analiz/sentez yapma ile bakalaryla iletiim kurmak iin yeni medya yollarn kullanmay iermektedir (Martin, 2008).
Dijital okuryazarlk oklu okuryazarlk becerilerini gerektirmektedir (Shariman,
Razak ve Noor, 2012). Bu tanmlar erevesinde alanyaznda ekil 2de grlen
dijital okuryazarlk bileenleri nerilmitir.
ekil 2: Dijital okuryazarlk bileenleri (Hague ve Payton, 2010)
75
ekil 2de grlen tm bileenler gz nnde alndnda Hague ve Paytonun

(2010) dijital okuryazarlk kavramn anlamaya alrken dijital aralardan ya da
teknolojiden balamak yerine kltrel ve sosyal konulardan, eletirel dnme
becerilerinden ve renenlerin yaratcln zorlayacak konulardan balamann
daha nemli olduu dncesi zerine vurgu yaptklar grlmektedir. Bu durum
dijital okuryazar bireyin hangi zelliklere sahip olmas gerektii sorusunu akla getirmektedir. Dijital okuryazar bireylerin;
dijital aralar dier bireylerden daha etkin biimde kullanabilen
dijital aralarla iletiim kurabilen
dijital aralar gnlk yaamda etkin biimde kullanabilen, bir baka deyile dijital katlmc olan
dijital aralar ile bilgiye ulaabilen ve bu bilgiyi paylaabilen
dijital ortamlarda ibirlii yapabilen
farkl formatlardaki bilgileri analiz edebilen ve btnletirebilen
eletirel dnebilen
dijital ortamlarn kltrel ve sosyal etkilerini fark edebilen
dijital aralar kullanarak yaratc rnler oluturabilen
bireyler olduu sylenebilir (Akkoyunlu ve Ylmaz Soylu, 2010, Eshet, 2002;

Glister, 1997; Hague ve Payton, 2010; Hobbs, 1996). Dijital okuryazar birey ihtiyac olan bilgiye ulamak iin en etkili ve yararl yolu bilir, dijital teknolojileri amaca
uygun biimde seer, nerede ve ne zaman kullanacan bilir. Dijital okuryazarlk
dijital teknolojilerin stnlk ve snrllklarna eletirel bak asyla bakabilmeyle de yakndan ilikilidir (McLoughin, 2011).
Eletirel Okuryazarlk
Eletirel okuryazarlk kavram eletirel dnme becerileriyle birlikte oluturulmu bir okuryazarlktr. Alanyaznda eletirel dnme, eletirel okuma ve
eletirel yazma becerileriyle zdeletirilerek ele alnmtr (Balk, 2012; Belet,
2011; Epaan, 2012; Karabay, 2013; Kurt ve Krm, 2010; Krm, 2002; zensoy, 2011). Eletirel dnme, amaca ynelmi, akla dayal, amal ve anlaml bir
dnmedir, karar verme, olaslklar hesaplama, karsamalar formle etme ve
sorun zmeyi ieren kapsaml bir sretir (Halpern, 2001). Ferrette (1997, Akt.
Tmkaya ve Aybek, 2008) gre eletirel dnen bir birey aadaki zelliklere
sahiptir:
76
Srekli sorular sorar,
fadeleri srekli deerlendirir,
Merakldr,
Sorunlara ynelik yeni zmler bulmaya alr,
Dnceleri analiz ederken eitli ltler kullanr,
eitli gr ve sayltlar inceler ve onlar olgularla karlatrr,
Bakalarn dikkatlice dinler ve geribildirim verir,
Eletirel dnmenin yaam boyu sren bir sre olduunu bilir,
Tm verileri toplayp inceledikten sonra yarglara ular,
Grlerini desteklemek iin srekli kant arar,
lgisiz ve doru olmayan bilgileri kabul etmez.
Eletirel okuma ve yazma becerileri iyi okuma alkanlklar ve eletirel bir bak asyla metinler oluturma ii olarak tanmlanabilir (McDonald, 2006; McLaughlin ve DeVoogd, 2004). Eletirel okuryazarlk kavram genellikle okuma ve
yazma becerilerine dayandrldndan temelde hibir metnin tarafsz olmadna,
bireyin okuduu bilgiyi yaplandrrken bu durumu gz nnde bulundurularak
analiz edip yaratc bir sentez yapmas gerektii grne dayanr (Hoody, 2008).
Eletirel okuryazarlk, okuryazarlk kavramn sosyo-kltrel, politik ve ekonomik balamda deerlendiren ve okuryazarl sosyal uygulama olarak gren bir
yaklamdr (Dal, 2012). Basmakalp fikirleri bozan, ok ynl biimde grleri
sorgulayan, sosyopolitik konulara odaklanan, toplumsal adaletin salanmasnda
aktif rol alan bireyler eletirel okuryazar bireyler olarak tanmlanmtr (Lewison,
Flint ve Van Sluys, 2002). Buna ek olarak eletirel okuryazar bir bireyden okuduu grleri lp tartarak destekleyici veya kart gr gelitirici bir sonuca
ulamas beklenmektedir (Kurt, 2010). Toplumsal ilerleme ve gelime iin dier
okuryazarlk trlerin de olduu gibi eletirel dnebilen bir baka deyile eletirel
okuryazar bireylere gn getike ihtiya artmaktadr. Gnmzde yksekretim
kurumlar meslek edindiren kurumlar olmaktan ok bireyleri hayata hazrlayan
kurumlar olma misyonunu stlenmitir dolaysyla yksekretim rencilerinin
eletirel bir bak asyla yetimesi beklenmektedir.
Sz edilen okuryazarlklar ve bu okuryazarlk becerilerine sahip olan bireylerin sahip olmas beklenen zellikler gz nne alndnda ekil 3te grlen
diyagrama ulalabilir.
77
ekil 3: ncelenen Okuryazarlk Trlerinin Birbiriyle likisi

ekil 3te sunulan diyagramdan anlalaca zere bilgi okuryazarl sz
edilen dier okuryazarlklarn temelini oluturmaktadr. amzn koullar gerei bilgi okuryazar olan bireylerin bilimsel okuryazar, teknoloji okuryazar, dijital
okuryazar ve eletirel okuryazar olmas beklenmektedir. Bilimsel bilginin nemli
zelliklerinden biri de iletilebilir olmasdr. Bilimsel bilginin teknolojik ya da dijital aralarla iletiliyor olmas da bilimsel okuryazarln, teknoloji okuryazarl ve dijital okuryazarln gereklerini karlyor olmas gerektii dorultusunda
bir karmda bulunulmasna yol amaktadr. Buna ek olarak dijital teknolojilerin
alanyaznda bahsedilen teknoloji kavramndan daha geni kapsam olduu grlmektedir. Bu nedenle dijital okuryazarlk kavramnn teknoloji okuryazarl
kavramndan daha kapsaml bir biimde ele alnmas bir baka deyile teknoloji
okuryazar bireylerin ayn zamanda dijital okuryazar bireyler olmas gerektii ancak dijital okuryazar bireylerin teknoloji okuryazarlndan daha fazla beceriye
sahip olmas gerektii sylenebilir. Her bir okuryazarlk trnde bireylerin gstermesi beklenen yeterlikler incelendiinde, her birinde eletirel bir bak asnn
gelitirilmesine ihtiya duyulduu grlmtr. Bu durum eletirel okuryazarl
sz edilen okuryazarlk trlerini kapsayan bir kavram haline getirmitir. Bu balamda her bir bilgi okuryazar, bilimsel okuryazar, teknoloji okuryazar ve dijital
okuryazar bireyin ayn zamanda eletirel okuryazar birey olmas gerektii dnlebilir. Birbiriyle ilikili olan hatta baz durumlarda i ie geen ve her yeni tek-
78
nolojiyle birlikte geliip gncellenen okuryazarlklarn 21. yy. becerileri ierisinde

nemli bir yere sahip olmas gereinden ve ulusal eitim sisteminin allagelmi
bir uygulama alan olmayp srekli yeniliklerle, yaratclkla gelitirilmesi gereken
iddial ve heyecanl bir uygulama alan olduundan yola karak bu alanlarn birbirlerine etkisinin ele alnmas gerekmektedir (nal, 2010).
Okuryazarlklarn Yksekretime Yansmalar
Deien yaam koullar eitimde dnm, eitimde gerekleen dnm
ise retim yeterliklerinde deiimi beraberinde getirmitir. Bu deiim ile birlikte
yksekretim iin yeni yeterlik alanlarnn tanmlanmasna ihtiya duyulmutur.
Bu balamda 2006 ylnda almalara balanan Trkiye Yksekretim Yeterlilikler erevesi (TYy.) bilgi, beceri ve yetkinlikler dzeyleri altnda toplanmtr
(TYy., 2010). Bu dzeylerin altnda eitli yeterlik alanlar tanmlanmtr. Sz
edilen bu alanlar ekil 4te sunulmutur.
ekil 4: TYy. Yeterlik Dzeyleri

Bologna srecinde ortaya kan bu ereve ile yksekretimde iyiletirmeye
dair eitli admlar atlmtr. Eitim programlarnn yenilenmesi ve Trkiye yksekretim sisteminin Avrupa standartlarna tanarak eitimde kalite iyiletirmesi bunlardan biridir (Yksekretim Kurulu, 2010). Srete gelitirilen TYy.
yeterlikleri yksekretimde yaanan bu dnme k tutmaktadr. Eitim kurumlarnn en nemli sorumluluklarndan birisi rencilerin aratrma becerilerini gelitirmektir. Bu temel sorumluluk, gelien teknoloji ve yaygn bilgisayar
kullanmnn yol at bilgi patlamas ile daha da nemli hale gelmitir. htiya
duyulan bilginin ne zaman, nerede bulanaca; bulunduktan sonra nasl tanmlanaca, eriimi, deerlendirilmesi ve etkin olarak kullanlabilmesi hakknda
eletirel dnme yeteneklerinin rencilere kazandrlmas gerekmektedir (Kzl,
2007). Bu balamda ekil 4teki bilgi, beceri ve yetkinlik dzeyleri gz nne aln-
79
dnda, yksekretim rencilerinin bilgi okuryazar, bilim okuryazar ve eletirel okuryazar bireylerin gstermesi beklenen yeterliklere sahip bireyler olarak
yetitirilmeleri gerektii sylenebilir.
Frsatlar Artrma ve Teknolojiyi yiletirme Hareketi (FATH) adyla balayan ve Trkiyede ilk, orta, lise ve dengi okullarda e-dnm salama ve lkemizin bilgi toplumu olma yolunda gelimesini salama amacyla dersliklere bilgi
teknolojileri aralar saland, ulusal eitimde bir teknoloji entegrasyonu projesidir (Fatih Projesi, 2012). Bu proje kapsamnda okullara datlan teknolojilerin
ders ii srelerde aktif olarak kullanlmasnn ardndan zellikle retmen yetitiren eitim fakltelerinde etkileimli tahta kullanm yaygnlamtr. Ayrca bu
projenin ardndan yksekretimde de teknoloji entegrasyonu ivme kazanmtr.
Yksekretim kurumlarnda kullanlan bu teknolojilerin her biri kendine zg
teknik nitelikler tamaktadr. Bu durum renciler, retim elemanlar ve yneticiler iin teknoloji okuryazarlnn nemini artrmtr. Teknoloji okuryazar
bireyin sahip olmas gereken zellikler bu teknolojilerin etkin ve verimli kullanmnda olduka nemlidir. zellikle retim elemanlarnn teknoloji okuryazar
olmalar gerek rencilere sunduklar eitim retim teknolojilerinde teknoloji
kullanmnda model olmalar gerekse sz edilen teknoloji entegrasyonunun baarya ulamasnda olduka nemlidir. Odabana (2000) gre teknolojinin maliyetini, stnlk ve snrllklarn eletirel bir bak asyla deerlendirebilecek
bireyler yetitirilmesi ile bu bireylere teknolojik gelimeler konusunda evrelerini
etkileme ve kendi geleceklerini ekillendirme konusunda olanaklar sunulmu olacaktr. Birey yetitirme noktasnda teknolojiyi etkin ve verimli kullanan retim
elemanlarnn rol nem tamaktadr.
Gerekli yatrmlar yapmakta ge kalan lkelerle, gelimi lkeler arasnda
dijital yaam asndan kapatlmayacak bir ak meydana gelmitir. Dijital blnme (ya da dijital uurum) olarak isimlendirilen bu fark, BTe eriimdeki
eitsizlii ya da eriimi ifade etmektedir (Ukan, 2008). Ukan (2008) gerek ulusal
dzeyde gerekse uluslararas dzeyde dijital uurum sorununun en kalc ekilde
zmnn, katlmc toplumsal ve ekonomik politikalarla, bilgi ve iletiim teknolojilerinin, kamusal yarar gzetecek srdrlebilir bir kalknma program erevesinde topluma entegre edilmesi ile gerekleeceini belirtmektedir. Bu sorunun
zmnde sadece hala gelimekte olan lkelerin deil, ayn zamanda gelimi
lkelerin ve uluslararas kurumlarn rol bulunmaktadr. Dijital uurumun ayn
toplumun farkl eitim kurumlar arasnda da grld sylenebilir. Kimi eitim
kurumlarnn iyi bir teknolojik alt yaps varken, kimisinin en basit teknolojilere
bile sahip olamad ve eriemedii grlmektedir. Teknolojiye eriimin saland eitim kurumlarnda bu teknolojilerinin kullanmnda da eitli sorunlarla
80
karlalmas kanlmazdr (Aksoy, 2003; Demirci, Ta ve zel, 2007; Legris, Ingham ve Collerette, 2003; Yavuz ve Cokun, 2008). Dijital uurumun yksekretim kurumlarnda etkin biimde giderilebilmesi iin, bir baka deyile teknoloji
entegrasyonunun tam anlamyla gerekletirilebilmesi iin dijital okuryazar retim elemanlar ve yneticilere sahip olmak ve bylelikle dijital okuryazar bireyler
yetitirmek nemlidir.
nternet teknolojileri beraberinde e ile nitelendirilen kavramlar getirmitir. E-ticaret, e-devlet, e-vatanda, e-renci, e-okul bunlardan sadece bir kadr.
Bu kavramlarn belki en kkls e-renme kavramdr. E-renme kavram BIT
yardm ve internet/intranet gibi yerel ve geni alan alar araclyla zaman ve
mekandan bamsz bir biimde bilgiye eriimi ve oklu ortam uygulamalar ile
etkileim salanarak, retim etkinliklerinin elektronik renme ortamlarnda
yrtlmesi (Glbahar, 2012) olarak tanmlanmaktadr. Gncel alanyaznda Kitlesel Ak evrimii Kaynaklar (Massive Open Online Courses [MOOCs]) son
gnlerde yaygn olarak aratrlan e-renme kaynaklarndan olmas ile birlikte olduka sk kullanlan bir kavram haline gelmitir. cretsiz, deerlendirmeye
tabi tutulmayan, iyi organize edilmi ve geni kitlelere ulaan kaynaklara MOOC
ad verilmektedir (Pappano, 2012). Sz edilen zellikleri nedeniyle MOOClarn
uzaktan eitimin hatta yksekretimin yerini alabilecei (Yuan, Powell ve Cetis,
2013) alanyaznda tartlan konular arasndadr. MOOClarn renme etkinliklerine dahil edilmesiyle retmenin sunucu rolnden karak, bilgiyi reten ve
dijital aralarla yaylmasn salayan rehber rolne gemesi (Masters, 2011) kanlmazdr. Bu derece nemli ve yaygn hale gelen bir yapya uyum salamak iin
MOOC oluturacak retim elemanlarnn dijital okuryazarlk becerilerine sahip
olmas gerekmektedir. Bununla birlikte renenlerin de dijital ortamlarda aktif
olarak bulunmalar, karlatklar sorunlar zmeleri, kendilerine dijital ortamlarda sunulan bu bilgiyi yine dijital aralar kullanarak yaplandrmalar hazrlanan
bu kaynaklar verimli biimde kullanmalar noktasnda nemlidir. Sz edilen bu
yap bilgi okuryazarl ve dijital okuryazarlk erevesinde incelenebilir. Teknik
altyap ve teknik destein nem kazand bu sistemde, sistemi yrten yneticilerin ayn oranda dijital okuryazar olmalar gerekmektedir. Teknik olarak karlalan sorunlarn zlmesi ya da karlalabilecek sorunlara kar olas tedbirlerin
alnmas MOOClarn devamllnn salanmasnda nemlidir (Masters, 2011).
Yksekretimde teknoloji kullanmnn yan sra sosyal medya kullanm olduka yaygnlam ve bu konuda ok sayda alma yaplmtr (Ekici ve Kyc,
2012; Glbahar, Kaleliolu ve Madran, 2010; zmen, Akzm, Snkr ve Baysal,
2011; Tonta, 2009). Sosyal alarn eitimde kullanmnn eitimi sosyal yaamn
bir paras haline getirme, renci ve retmen etkileimini olumlu ynde artr-
81
ma gibi stnlklerinin yan sra retmenin zel yaamn paylamak durumunda kalmas, dikkat datc unsurlarn fazla olmas gibi snrllklarnn da olduu
alanyaznda bilinmektedir (Amichai-Hamburger ve Vinitzky, 2010; Correa, Hinsley ve De Zuniga, 2010; Glbahar, Kaleliolu ve Madran, 2010; Hung ve Yuen,
2010). Sosyal medya okuryazarl, medya mesajlarnn daha iyi anlalmas, analiz edilmesi, belirli alardan deerlendirebilmesi, daha bilinli olarak tketebilmesi srecidir. Bunlara ek olarak geleneksel medyada sadece okur olarak yer alan
kiilerin, ierik retimi konusunda bilgi sahibi olmalarn da hedefler (Madran,
2014). Sosyal medya okuryazar bireylerin internet teknolojilerini etkili ekilde
kullanabilen, internet zerinden bilgiye ve bilgi topluluklarna kolaylkla ulaabilen, bulunduu sanal ortamlarda kendisiyle birlikte bulunan farkl kltrlerden,
corafyalardan bireylerle iletiime geme yeteneine sahip, eletirel dnebilen,
yeniliki kiiler olmas beklenmektedir (Kurt, Dnmez, Ersoy, Dindar, Msrl ve
Akay, 2013). Bu balamda yksekretim paydalarnn dijital teknolojileri verimli biimde kullanabilen, sosyal medyada yer alan bilgi ya da kiilere eletirel
yaklaabilen, sosyal medya aralarn kullanarak bilgiye ulaabilen bireyler olmalar gerektii sylenebilir. Bu durum yksekretimde bilgi okuryazarl, teknoloji okuryazarl, dijital okuryazarlk ve eletirel okuryazarln nemini ortaya
koymaktadr.
Uygulama rnei
retmen adaylarna bilgi okuryazarl becerilerini kazandrma
almasnda hedef kitleye ve gereksinimlerine ynelik bir retim
program hazrlanmtr. Bu program ierisinde bilgi gereksinimini belirleme, bilgi eriim aralar, ktphane dzeni, bilgi kaynaklar ve trleri, bilgi kaynaklarm kullanma ve deerlendirme,
bilgisayarla bilgi arama, bilginin rgtlenmesi, internet aralar
ve kaynaklar, bilginin sunumu/iletimi, dev verme ,dev deerlendirme ltleri gibi konular yer almaktadr. retmen adaylarnn, renimleri srasnda drt saatlik (iki saat kuramsal, iki saat
uygulamal) bilgisayar dersi alm olmalar program ierisinde teknoloji bilgisayar kullanmna ynelik temel konulara yer verilmesi
gereini ortadan kaldrmtr. retim program hazrlarken alanyazndan ve aratrmaclarn bu alanda daha nce yaptklar almalardan yararlanlm, programn hedefleri ve ierii buna gre
belirlenmi ve gerekli materyaller hazrlanmtr.
82
renciler iin hazrlanan eitim program 2001-2002 retim yl

bahar dneminde haftada bir saat olmak zere toplam 12 hafta srmtr. Aratrmaclar eitim srecine birlikte katlmtr. nce ders
anlatlm, daha sonra anlatlan konularla ilgili hazrlanan etkinliklerle rencilere uygulama olana verilmitir. Uygulama sonular
ve varsa karlalan glkler izleyen derste tartlarak rencilere
dnt verilmitir. Aratrmaclar, retmen adaylarm programa
kar ilgileri, sorduklar sorular ve uygulama srasnda karlatklar glkler asndan da gzlemlemilerdir.
retmen adaylarna bilgi okuryazarl becerileri kazandrmak
amacyla hazrlanan programn etkililiinin, retmen adaylarnn
bilgisayar zyeterlik alglarnn, bilgisayar zyeterlik alglar ile bilgi
okuryazarl becerileri ilikisinin ve retmen adaylarnn kendilerini bilgi okuryazarl becerileri asndan nerede grdklerinin
aratrld bu uygulamada aadaki sonular elde edilmitir.
retmen adaylarna bilgi okuryazarl becerileri kazandrmak amacyla hazrlanan program etkili bulunmutur.
retmen adaylarnn bilgisayar zyeterlik algs ile bilgi okuryazarl

baar dzeyleri arasnda orta dzeyde bir iliki bulunmutur.
retmen adaylarnn kendilerini bilgi okuryazarl becerileri asndan ok yeterli grmedikleri ve daha fazla bilgiye gereksinim duyduklar belirlenmitir.
Kaynak: Kurbanolu, S. ve Akkoyunlu, B. (2002). retmen adaylarna uygulanan bilgi okuryazarl programnn etkililigi ve bilgi okuryazarl becerileri ile bilgisayar zyeterlik algs arasndaki iliki. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 22, 98-105.
YANSITMA SORULARI
1.
Dijital okuryazarlkla ilgili olabilecek dier okuryazarlklar nelerdir?
2.
Bu nitede ele alnmayan dier okuryazarlklarn yksekretime yansmalar nelerdir?
3.
Yksekretim rencilerine dijital okuryazarlk becerisi kazandrmaya

ynelik bir programda ne tr konulara yer verirsiniz?
83
Kaynaklar
Akkoyunlu, B. ve Soylu, Y. (2010). retmenlerin saysal yetkinlikleri zerine bir alma. Trk
Ktphanecilii, 24(4), 748-768.
Aksoy, H. H. (2003). Teknoloji kullanm ve etkilerine ilikin bir zmleme. Eitim Bilim Toplum, 1(4), 4-23.
American Association for the Advancement of Science (1997). Resources for science literacy:
Professional development. New York: Oxford University Press.
Amichai-Hamburger, Y., & Vinitzky, G. (2010). Social network use and personality. Computers
in Human Behavior, 26(6), 1289-1295. doi: 10.1016/j.chb.2010.03.018
Ac, M. (2009). Kiisel ve sosyal bir deer olarak okuryazarlk. Deerler Eitimi Dergisi, 7(17),
9-26.
Balk, G. (2012). Taking a critical step on the way to critical reading: Investigation into critical
reading discourse of freshman fle students in an advanced reading and writing course. Yaynlanmam yksek lisans tezi, Orta Dou Teknik niversitesi, Ankara.
Belet, . D. (2011). Eletirel okuma becerisinin gelitirilmesinde hikaye anlatma ynteminin
kullanm: retim deneyi uygulamas. Bilig Dergisi, 59, 67-96.
Berman, J. J. (2013). Principles of big data: Preparing, sharing, and analyzing complex information. Massachusetts: Elseiver.
Bilge, . (2011). 21.yzylda Trkiyede renen profili. http://www.ogrenenlider.com/journal/
article_show.aspx?article_id=45 current_page=3 adresinden 26 Ocak 2015 tarihinde edinilmitir.
Borsheim, C., Merritt, K., & Reed, D. (2008). Beyond technology for technologys sake: Advancing multiliteracies in the twenty-first century. The Clearing House, 82(2), 8790. doi:
10.3200/TCHS.82.2.87-90
Burnhein, R. (1992). Information literacy-A core competency. Australian Academic and Research Libraries, 23(4), 188-196.
Bybee, R. W. (1997). Achieving scientific literacy: From purposes to practices. NH: Heinemann.
Castells, M. (2010). The rise of the network society: The information age: Economy,society, and
culture (2nd ed.). Oxford, UK: Wiley-Blackwell.
Cheryl, L. (2002). enGauge 21st century skills: Literacy in the digital age. 27 Ocak 2015 tarihinde
http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED463753.pdf adresinden edinilmitir.
Cope, B., & Kalantzis, M. (2000). Multiliteracies: Literacy learning and the design of social futures.
New York: Routledge.
Correa, T., Hinsley, A. W., & De Zuniga, H. G. (2010). Who interacts on the Web?: The intersection of users personality and social media use. Computers in Human Behavior, 26(2),
247-253. doi: 10.1016/j.chb.2009.09.003
Cuffe, N. (2002). Law students experiences of information and information technology: implications for legal information literacy curriculum development. International Education
Research Conference. Australian Association for Research in Education. Brisbane.
84
idemolu, C. (2012). Bilimsel okuryazarlk. 26 Ocak 2015 tarihinde acikarsiv.atilim.edu.tr/

browse/659/63.pdf adresinden edinilmitir.
Dal, S. (2012). lkretim Trke dersinde eletirel okuryazarlk uygulamalar: Bir eylem aratrmas. Yaynlanmam doktora tezi, Anadolu niversitesi, Eskiehir.
Demirci, A., Ta, H. . ve zel, A. (2007). Trkiyede ortaretim corafya derslerinde teknoloji
kullanm. Marmara Corafya Dergisi, 15, 38-54.
Educational Testing Service. (2007). Digital transformation: A framework for ICT literacy. Princeton, NJ: ETS.
Ekici, M. ve Kyc, M. (2012). Sosyal alarn eitim balamnda kullanm. Uak niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2), 156-167.
Ellison, N. B., Steinfield, C. ve Lampe, C. (2007). The benefits of Facebook friends: Social capital and college students use of online social network sites. Journal of ComputerMediated
Communication, 12(4), 1143-1168.
Epaan, C. (2012). Ortaokul rencilerinin eletirel okuma becerileri ile okumaya ilikin tutumlar arasndaki iliki. Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4-II), 1711-1726.
Eshet-Alkalai, Y. (2004). Digital literacy: A conceptual framework for survival skills in the digital era. Journal of Educational Multimedia and Hypermedia, 13(1), 93-106.
Eshet, Y. (2002). Digital literacy: A new terminology framework and its application to the design of meaningful technology-based learning environments. World Conference on Educational Multimedia, Hypermedia and Telecommunications (EDMEDIA), 493-498. Chesapeake,
VA: AACE.
Fatih Projesi. (2012). Fatih Projesi hakknda. http://fatihprojesi.meb.gov.tr/tr/icerikincele.
php?id=6 27 Ocak 2015 tarihinde adresinden edinilmitir.
Gerek, S. ve Kurt, A. A. (2010). Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmlerinde ekonomi okuryazarlna ilikin gstergeler. Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1),
87-97.
Gilster, P. (1997). Digital literacy. New York: Wiley.
Glbahar, Y., Kaleliolu, F. ve Madran, O. (2010). Sosyal alarn eitim amal kullanm. XV.
Trkiyede nternet Konferans, T, stanbul.
Glbahar, Y. (2012). e-renme (2. Bask). Ankara: Pegem Akademi.
Hague, C. ve Payton, S. (2010). Digital literacy across the curriculum. Futurelab.
Halpern, D. F. (2001). Assessing the effectiveness of critical thinking instruction. The Journal of
General Education, 50(4), 270-286.
Hobbs, R. (1996). Expanding the concept of literacy. R. Kubey (Ed.). Media literacy in the information age iinde (ss. 163-186). New York: Transaction Press.
Hoody, M. L. (2008). Critical literacy in primary education: Policy, praxis and the postmodern.
Yaynlanmam doktora tezi, University Of Minnesota, ABD.
85
Hung, H. T., & Yuen, S. C. Y. (2010). Educational use of social networking technology in higher
education. Teaching in Higher Education, 15(6), 703-714. doi: 10.1080/13562517.2010.507307
International Technology Education Association (ITEA). (2000). Standards for technological literacy: Content for the study of technology. Reston, VA: Author.
Jarman, R. ve McClune, B. (2007). Developing scientific literacy: Using news media in the classroom. McGraw-Hill International.
Karabay, A. (2013). Eletirel okuma z yeterlik alg leinin gelitirilmesi. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(13), 1107-1122.
Kellner, D. (2002). Technological revolution, multiple literacies, and the re-visioning of education.
23 Mays 2009, http://www.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/essays/technologicaltransformation.pdf
Kzl, M. (2007). Yksekrenimde bilgi okuryazarl. Yaynlanmam yksek lisans tezi, Seluk
niversitesi, Konya.
Kurbanolu, S. ve Akkoyunlu, B. (2002). retmen adaylarna uygulanan bilgi okuryazarl
programnn etkililii ve bilgi okuryazarl becerileri ile bilgisayar z-yeterlik algs arasndaki iliki. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 22, 98-105.
Kurt, A. A. ve Krm, D. (2010). Medya okuryazarl ve eletirel dnme arasndaki iliki:
Kavramsal bir bak. Mehmet Akif Ersoy niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2,
20-34.
Kurt, A.A., Dnmez, F.., Ersoy, M., Dindar, M., Msrl, . ve Akay, T. (2013). Teknoloji nda okuryazarlklar. Eitim Teknolojileri Aratrmalar Dergisi (ETAD), 4(2).
Kurudayolu, M. ve Tzel, S. (2010). 21. yzyl okuryazarlk trleri, deien metin algs ve
Trke eitimi. Trklk Bilimi Aratrmalar, 28, 283-298.
Krm, D. (2002). retmen adaylarnn eletirel dnme gc. Yaymlanmam yksek lisans
tezi, Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Eskiehir.
Laugksch, R. C. (2000). Scientific literacy: A conceptual overview. Science Education, 84(1), 7194. doi: 10.1002/(SICI)1098-237X(200001)84:1<71::AID-SCE6>3.0.CO;2-C
Legris, P., Ingham, J., & Collerette, P. (2003). Why do people use information technology? A
critical review of the technology acceptance model. Information & Management, 40(3), 191204. doi: 10.1016/S0378-7206(01)00143-4
Lewison, M., Flint, A. S., & Van Sluys, K. (2002). Taking on critical literacy: The journey of
newcomers and novices. Language Arts, 382-392.
Madran, O. (2014). Sosyal a/Sosyal medya. http://uzem.kutuphaneturkiye.org.tr/pluginfile.
php/887/mod_resource/content/0/Sosyal%20Medya%20-%20Sosyal%20A%C4%9F.pdf
adresinden 30 Ocak 2015 tarihinde edinilmitir.
Martin, A. (2008). Digital literacy and the digital society. In C. Lankshear and M. Knobel (Eds.),
Digital literacies: Concepts, policies and practices (pp. 151-177). New York: Peter Lang Publishing.
86
Masters, K. (2011). A brief guide to understanding MOOCs. The Internet Journal of Medical
Education, 1(2).
McDonald, J. L. (2006). Beyond the critical period: Processing-based explanations for poor
grammaticality judgment performance by late second language learners. Journal of Memory
and Language, 55(3), 381-401.
McLoughlin, C. (2011). What ICT-related skills and capabilities should be considered central to
the definition of digital literacy? In T. Bastiaens and M. Ebner (Eds.), Proceedings of World
Conference on Educational Multimedia, Hypermedia and Telecommunications 2011 (pp.
471-475). Chesapeake, VA: AACE.
McLaughlin, M., & DeVoogd, G. (2004). Critical literacy as comprehension: Expanding reader
response. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 48(1), 52-62.
North Central Regional Educational Laboratory-NCREL (2003). enGauge 21st Century Skills:
Literacy in the Digital Age. http://www.grrec.ky.gov/SLC_grant/engauge21st_Century_
Skills.pdf adresinden 17 Nisan 2009 tarihinde edinilmitir.
Odaba, H. F. (2000). Toplumsal etkiler ve teknoloji okuryazarl. Biliim Teknolojileri Inda
Eitim (BTIE) Konferans Bildiriler Kitab iinde (ss.1-5). Ankara: Meteksan.
Organisation for Economic Cooperation and Development-OECD (1995). Literacy, economy
and society: Results of the first international literacy survey. Paris: OECD
nal, . (2010). Tarihsel deiim srecinde yaam boyu renme ve okuryazarlk: Trkiye deneyimi. Bilgi Dnyas, 11(1), 101-121.
zensoy, A. U. (2011). Eletirel okumaya gre dzenlenmi sosyal bilgiler dersinin eletirel dnme becerisine etkisi. Mersin niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi,7(2), 13-25.
zmen, F., Akzm, C., Snkr, M. ve Baysal, N. (2011, May). Sosyal a sitelerinin eitsel ortamlardaki ilevsellii. 6th International Advanced Technologies Symposium (IATS11) iinde (ss. 16-18).
Pacific Policy Research Center. (2010). 21st century skills for students and teachers. Honolulu:
Kamehameha Schools, Research & Evaluation Division.
Pappano, L. (2012). The year of the MOOC. The New York Times, 2(12).
Partnership for 21st Century Skills. (2006). A state leaders action guide to 21st century skills: A
new vision for education. Tucson, AZ: Partnership for 21st Century Skills.
Pedr, F. (2006). The new millennium learners: Challenging our views on ICT and learning.
OECD-CERI. http://www.oecd.org/edu/ceri/38358359.pdf adresinden 20 Aralk 2014 tarihinde edinilmitir.
Salas Pilco, SZ. (2013). Evolution of the framework for 21st century competencies. Knowledge
Management & E-Learning: An International Journal, 5(1), 10-24.
Shariman, T.P.N.T., Razak, N.A., & Noor, N.F.M. (2012). Digital literacy competence for academic needs: An analysis of Malaysian students in three universities. Procedia Social and
Behavioral Sciences, 69, 1489-1496. doi: 10.1016/j.sbspro.2012.12.090
87
Taylor, R. S. (1979). Reminiscing about the Future: Professional education and the information
environment. Library Journal, 104(16), 1871-75.
Tonta, Y. (2009). Dijital yerliler, sosyal alar ve ktphanelerin gelecei. Trk Ktphanecilii,
23(4), 742-768.
Tmkaya, S. ve Aybek, B. (2008). niversite rencilerinin eletirel dnme eilimlerinin
sosyo demografik zellikler asndan incelenmesi. ukurova niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, 17(2).
Trkiye Yksekretim Yeterlilikler erevesi (TYY), (2010). Trkiye yksekretim yeterlilikler erevesi zet rapor https://egitimdeyapilanma.istanbul.edu.tr/inc/yok.pdf adresinden
23 Ocak 2015 tarihinde edinilmitir.
Ukan, . (2008). Dijital blnme ve bilgi uurumu. Ulusal e-devlet Konferans, 4-5.
Wagner, T. (2008). The global achievement gap: Why even our best schools dont teach the new
survival skills our children need-and what we can do about it. Basic Books.
Welsh, T., & Wright, M. (2010). Information literacy in the digital age: An evidence-based approach. Elsevier.
Vikipedia. (2015). Okuryazarlk. http://tr.wikipedia.org/wiki/Okuryazarl%C4%B1k adresinden
Yavuz, S. ve Cokun, A. E. (2008). Snf retmenlii rencilerinin eitimde teknoloji kullanmna ilikin tutum ve dnceleri. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 34,
276-286.
Yuan, L., Powell, S., & CETIS, J. (2013). MOOCs and open education: Implications for higher
education. Cetis White Paper.
Yksekretim Kurulu. (2010). Yksekretimde yeniden yaplanma: 66 soruda Bologna sreci uygulamalar. http://www.yok.gov.tr/documents/10279/30217/yuksekogretimde_yeniden_yapilanma_66_soruda_bologna_2010.pdf/f3ec7784-e89d-4ee0-ad39-9f74532cd1dc
adresinden 23 Ocak 2015 tarihinde edinilmitir.
88
Do. Dr. Adile Akm KURT

Do. Dr. Adile Akm Kurt ilk ve ortarenimini Burdurda bitirdikten sonra
1999 ylnda Anadolu niversitesi Fen Fakltesi statistik blmn tamamlad. 2001 ylnda Anadolu niversitesi Fen Bilimleri Enstits statistik Ana Bilim dalnda yksek lisans, 2005 ylnda ise Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri
Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Ana Bilim dalnda doktora
eitimini tamamlad. Halen Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve
retim Teknolojileri Eitimi blmnde retim yesi olarak grev yapmakta
olan Dr. Kurtun uluslararas ve ulusal dergilerde baslm makaleleri, bilimsel toplantlarda sunulmu bildirileri, yaynlanm kitap blmleri bulunmaktadr. Ulusal dzeydeki projelerde yrtc ve aratrmac olarak grev alan Dr. Kurtun ilgi
alanlar okuryazarlk, zel eitimde teknoloji kullanm, teknoloji entegrasyonu ve
eitim istatistiidir.
Ara. Gr. Derya ORHAN

Derya Orhan, 1986 ylnda Elazda domutur. lk ve orta retimini burada tamamlamtr. 2010 ylnda Frat niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde lisans eitimini tamamlamtr. Ayn yl retim yesi Yetitirme Program (YP) kapsamnda Adyaman
niversitesinde aratrma grevlisi olarak almaya balam ve 2011 ylnda
lisans sonras doktora eitimi almak zere Anadolu niversitesinde grevlendirilmitir. Halen Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesinde aratrma grevlisi
olarak grev yapmakta ve Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim
Dalnda doktora eitimine devam etmektedir. Ulusal ve uluslararas dergilerde
yaynlanm makaleleri bulunan Derya ORHAN, uluslararas birok konferans,
seminer gibi toplantlarda almalarn sunmutur. Anadolu niversitesi Bilimsel
Aratrmalar Birimi tarafndan desteklenen tamamlanm iki bilimsel aratrma
projesinde aratrmac olarak grev yapmtr. Ayn birimce desteklenen bir bilimsel aratrma projesinde de halen grev yapmaktadr. Sosyal alar, teknoloji entegrasyonu, renme kuramlar, dijital vatandalk, zel eitimde teknoloji kullanm,
bilimsel aratrma paradigmalar ilgi alanlar arasnda yer almaktadr.
5. BLM
GELENEKSEL RETMDEN
HARMANLANMI RENME
TEMELL RETME
Dr. Alev ATE OBANOLU
Ege niversitesi
Prof. Dr. Eralp ALTUN
Ege niversitesi
ZET
Yksekretimde 2000li yllardan bu yana giderek ykselen ynelimlerden
harmanlanm renme (h-renme), geleneksel renme yaklamlarna salad stnlklerle gelecein baskn retim modeli olarak grlmektedir. Bu blmde h-renmenin nasl tanmland, h-renmeye neden gereksinim duyulduu, h-renme modelleri, yksekretimde h-renmenin eitli deikenler
zerindeki etkileri, h-renme zerine renci grleri, h-renmede baar etmenleri ve h-renme ile bilisel esneklik konular bilimsel aratrmalarn sonular nda ele alnmaktadr.
Karma renme ya da hibrit renme olarak da adlandrlan h-renme,
zellikle Driscollun (2012) tanmnda olduu gibi, geleneksel yz yze retim ile
evrimii renmenin birlikte kullanlmas olarak ska tanmlanr. H-renme
ortamlar, dersin hedefleri dorultusunda yz yze ve evrimii renme ortamlarnn stn ynlerinin birlikte ie koulduu renme ortam olarak nitelenebilir (Ate-obanolu, 2013).
Alanyaznda, h-renmenin eitli deikenler zerindeki etkilerine ilikin
farkl bulgulara rastlanmakla birlikte, sonularn genel olarak h-renme lehine
olduu grlmektedir. H-renmenin, farkl dzeylerde farkl uygulama model-
90
leri ve eitli evrimii renme platformlar bulunmaktadr. rencilere yer ve

zamandan bamsz renme olanaklar sunan evrimii renmeyi, snfta yz
yze yaplan geleneksel retimle birletirerek etkili renme-retmeyi amalayan h-renme temelli programlar araclyla, rencilerin bilisel esnekliklerini
gelitirmenin de daha olanakl olduu dnlmektedir. H-renmeye duyulan
gereksinim zmlenerek, bu blmde de belirtilen h-renme modelleri ve uygulamalar nerilmektedir. Bu uygulama srecinde, retimin nitelii ve kurumsal olanaklar nem tamaktadr. Teknolojik gelimeleri, yalnzca yeni ve farkl olduu iin deil, renme-retme srelerini daha verimli hale getirecek, retim
yntemlerimizi zenginletirecek potansiyelini bilerek uygulamak nerilmektedir.
Medya ve metot retim tasarmnn ayrlmaz paralar olduundan (Kozma,
1991), tasarmlarmzda yalnzca teknoloji ynelimli olmak yerine, gereksinimleri
ve retim hedeflerini temel almak daha yerinde olacaktr.
Anahtar Kelimeler: harmanlanm renme, hibrit renme, karma renme, h-renme ve bilisel esneklik
HAZIRLIK SORULARI
1.
H-renme temelli retimin, geleneksel yz yze retimden stn

zellikleri nelerdir?
2.
H-renme uygulama modelleri hangileridir?
3.
retim ortamlarnda en yaygn kullanlan harmanlama modelini aklaynz.
HARMANLANMI RENME (H-RENME) NEDR?

evrimii renmenin gelecei olarak nitelenen h-renmenin nasl doduuna ilikin Picciano (2014), 2002 yl Kasm aynda Orlanda, Floridada dzenlenen Sloan-C Conference on Online Learning etkinliine dikkat ekmektedir.
Bu konferansa katlan ve evrimii renme derslerinde deneyimli yaklak 30
kiilik akademisyen grubunun gr al verileri sonucunda, evrimii renme ve yz yze renmeden farkl olan yeni bir renme-retme yaklamna
odaklanlmtr. Yz yze retim yzyllardan bu yana srmekteyken, tmyle
evrimii retim ise nternet teknolojilerindeki gelime ve yaygnlamann da etkisiyle 1990larda belirmitir. Bu yaklamlar birlikte kullanma konusunda ise tek
bir kalbn ya da modelin olamayaca grnde uzlalarak harmanlanm renme-retme, modeller ve uygulamalar konularnda ilk aratrmalar ve yaynlar
yaplmaya balanmtr.
Geleneksel re mden Harmanlanm renme Temelli re me
91
Harmanlanm renme (h-renme) (ngilizce karlklaryla blended learning/ hybrid learning/ mixed-mode learning) Trkede, karma renme ya da hibrit
renme eklinde de adlandrlmaktadr. H-renmenin tarihsel geliim asndan
yeni bir kavram olmadn belirten TMIE (2013); 1840 ylnda Avrupada, 1883
ylnda New Yorkta ve 1910da da Pennsylvaniada yaplan mektupla eitim uygulamalarnn uzaktan eitimin, dolaysyla h-renmenin de tarihi temelleri asndan
nemli olduunu belirtmektedir. Friesen (2012), h-renmenin 1999-2006 yllar
arasnda temellenme ve ayrma evresini; 2007-2012 yllar arasnda ise kavramsal
salamlama ve aa kavuma evresini tamamladn belirtmektedir. lk evre olan
1990larn sonunda h-renme, nternet ve World Wide Webin (WWW) kefedilmesiyle eitli anlamlarda kullanlmaya balamtr. Kavram olarak ilk kez 1999da
Atlantadaki bir bilgisayar sertifikasyon ve yazlm eitimi program olan EPIC Learning tarafndan kullanlmtr. Akademik almalar kapsamnda ise harmanlanm renme kavramn ilk kez Driscollun (2002) kulland dnlmektedir.
Harmanlama szc Bersine (2004) gre, geleneksel yz yze retimin
dier elektronik kaynaklarla btnletirilmesiyle oluan yeni bir yaklamdan gelmektedir. Harmanlanm renme alanyaznda eitli ekillerde tanmlanmaktadr. rnein; akademik almalarda h-renmeyi ilk kez kullananlardan Driscoll (2002), drt farkl ekilde tanmlamaktadr. Birincisine gre, h-renme web
destekli renme teknolojilerinin (sanal snflar, bireysel hzda renme, ibirlikli
renme, okluortam kullanm) eitim amalar dorultusunda birletirilmesi ya
da harmanlanmasdr. kincisine gre h-renme, eitli pedagojik yaklamlarn
(yaplandrmaclk, davranlk, bilisel) retim teknolojisiyle uygun renme
rnleri elde etmek iin birletirilmesidir. nc tanma gre, h-renme, her
trdeki retim teknolojilerinin (video, CD-ROM, web destekli retim, film)
retici eliinde yz yze retim ile birletirilmesidir. Drdnc tanma gre
ise, renme ve i ortamnda uyumlu bir etkileim salamak iin belirli mesleki
amalarla retim teknolojilerinin birletirilmesi ya da harmanlanmasdr. Azemi, Chinn ve Litzinger (2011) ise h-renmeyi, ezamanl ve ezamansz renme
teknolojilerinin bir arada kullanlmas olarak nitelemitir. Masona (2005) gre
h-renme, belirli renme rnlerine ulamak iin renme medya ve metotlarnn kaynatrld renme etkileimleri tasarlanrken kullanlabilecek bir yaklam olarak ele alnabilir. Alanyaznda h-renme, zellikle Driscollun (2012)
yapt nc tanmda olduu gibi, geleneksel yz yze retim ile evrimii
renmenin birlikte kullanlmas olarak ska tanmlanr (Dziuban vd., 2006;
Graham, 2006; Yen ve Lee, 2011). Bu tanmlardan yola karak Ate-obanolu (2013) ise h-renme ortamlarn, dersin hedefleri dorultusunda yz yze ve
evrimii renme ortamlarnn stn ynlerinin birlikte ie koulduu renme
ortam olarak nitelemitir.
92
ekil 1: Yaygn tanmyla h-renmenin, geleneksel yz yze renme ve

evrimii renme ile ilikisi
H-renmenin hangi soruna zm salad, neden h-renmeye gereksinim duyulduu zerinde durmak gerekir. Yapt analizde Shea (2007), bu soruya
verilen yaygn yantlardan birisinin eriim olduunu belirtir. Bir kurum, rencilerle snfta yz yze grme srelerini, evrimii ortamla yer deitirirse, bunun
kuruma ve renciye yararndan sz edilebilir. rencilerin belirli bir yerde belirli bir sre bulunma zorunluluklarnn kalkmas, rencilerin gerekli grdkleri baka eylerle uramalarna (bir ite alma, ocuk bytme vd. etkinliklere)
olanak verir. Kurumsal olarak, h-renme uygulanan kurumlarn snflarnda renciler daha ksa sre bulunduundan, daha farkl rencilere de fiziksel ortam
olana salanm olur. H-renme, renme deneyiminin nitelii korunduu ya
da gelitirildii srece, yksekretime eriimi artrmada bir zmdr. Nitelikli
h-renme ortamlarna ynelik modeller gelitirmede, etkileim gelecekteki en
nemli kavramlarndan biri olarak karmza kmaktadr.
Harmanlanm renme Modelleri

Dnya apnda farkl sektrlerde eitli h-renme uygulamalar yrtlmektedir. Uygulamalardaki eitlilie karn, benzer stratejilerden de sz edilebilir. Graham (2006), h-renmenin drt farkl dzeyde gerekletiini belirtmektedir. Bu dzeyler, aadaki emada zetlenmektedir.
93
ekil 2: H-renme uygulamalarnn farkl dzeylerdeki uygulama modelleri

(Graham, 2006)
ekil 2ye gre, en yaygn yaplan h-renme uygulamas ders baznda yaplmaktadr. Dier yandan, lisans dzeyinde program baznda h-renme rnekleri
ska grlmektedir. Alanyaznda h-renmeyi ve uygulama modellerini inceleyen ok sayda alma bulunmaktadr. Bir sonraki alt balkta bu almalara
rnekler verilerek, h-renmenin eitli deikenler zerindeki etkilerinden sz
edilmektedir.
Btnsel adan h-renme alanyaznna ynelik yaplan meta-analiz almalarnn sonular, h-renmeyle ilgilenen aratrmaclar iin yol gsterici olabilir. rnein; Halverson, Graham, Spring, Drysdale ve Henrie (2014),
h-renme alanyaznnda en ok atf alan 10 makaleyi izelge 1deki gibi belirlemilerdir. Buna gre, Garrison ve Kanukann (2004) h-renmenin dntrc gc konusundaki makalesi, alandaki en etkili makalelerin bandadr. Bu
makalelerinde aratrmaclar, h-renmenin niversiteler iin vazgeilmezliine
deinmiler, niversiteleri renme merkezli olarak yksekrenim deneyimini kolaylatran kurumlar olarak yeniden tanmlamlardr. H-renmenin, hem
evrimii hem de yz yze renme ortamlarndan farkl olarak renme-retme dinamiklerini yeniden dzenleyen ve yeniden kavramsallatran potansiyelini vurgulamlardr.
94
izelge 1: En ok atf alan h-renme makaleleri (Halverson vd., 2014)
Sra
Yazar(lar)
Yl
Garrison ve
Kanuka
2004 Blended learning: Uncovering its

transformative potential in higher
education
Bal
Toplam
Yllk
atf
ortalama
says atf says
544
68,0
346
57,7
2003 Blended learning environments:

Definitions and directions.
323
35,9
2003 Building effective blended learning

programs
294
32,7
Ruiz, Mintzer 2006 The impact of e-learning in medical

ve Leipzig
education
Osguthorpe
ve Graham
Singh
Rovai ve
Jordan
2004 Blended learning and sense of community: A comparative analysis with

traditional and fully online graduate
courses
244
30,5
Oliver ve
Trigwell
2005 Can blended learning be redeemed?
234
32,7
Brown ve
Leidholm
2002 Can web courses replace the classroom in principles of microeconomics?
174
17,4
Bourne,
Harris ve
Mayadas
2005 Online engineering education:

Learning anywhereanytime
146
20,9
Kim ve Bonk 2006 The future of online teaching and learning in higher education: The survey
says
137
23,2
Alonso,
Lpez,
Manrique ve
Vines
2005 An instructional model for webbased

elearning education with a blended
learning process approach
137
19,6
Rivera, McA- 2002 A comparison of student outcomes

lister ve Rice
ve satisfaction between traditional ve
web based course offerings
137
13,7
131
26,2
10
Picciano ve
Seaman
2007 K-12 online learning: A survey of U.S.

school district administrators
95
Geleneksel retim uygulamalarnn e zamansz teknolojiler araclyla

zenginletirildii h-renme uygulamalar, hedef kitlenin uygun ierikle uygun
zamanda etkileimde bulunmasna, dier bir deyile, kendi renme hzlarna uygun ilerlemelerine olanak verir. Kendi hznda ilerleyen renciler iin bir baka
olumlu zellik; teknolojinin sunduu olanaklardr. Abdulrasool, Mishra, Khalaf ve
Alseddiqi (2011), h-renme ortamnda rencilerin st dzey renme hedeflerine de ulamalarn kolaylatracak nitelikte grafik, ses, metin, animasyon gibi
oklu ortam aralarnn bulunduuna deinerek, bu aralarla kendi hzlarna uygun
olarak etkileebilecekleri evrimii ve yz yze renme ortamlarndan yararlandklarn belirtmilerdir. Ate-obanolu (2013) almasnda, evrimii renme
etkinliklerine ilikin paydalarn grlerini ekil 2deki gibi gstermitir. Buna
gre h-renme temelli program, rencileri zellikle aratrma-incelemeye, akranlaryla ve uzmanlarla etkileim kurarak dncelerini paylamaya, farkl bak
alar edinerek gr gelitirmeye, dersin verimini artrarak gncel rneklerle renilenleri transfer etmeye yneltmitir.
ekil 3: evrimii etkinliklere ilikin payda grlerinin rnts

(Ate-obanolu, 2013)
Geleneksel retim ve h-renme konusunda Means, Toyama, Murphy, Bakia ve Jones (2009) h-renme zerine yaplan 99 alma zerinde yaptklar
meta-analizde, h-renmenin renme rnlerine etki asndan geleneksel yz
yze retimden daha baarl olduunu belirlemilerdir (etki bykl s +0.20,
p<0.001). Bu olumlu zelliklerin yan sra h-renmenin snrl ynleri de bulunmaktadr. Poona (2013) gre, renciler asndan gereki olmayan beklentiler;
niversiteler iin zaman ve destek hizmetleri; hem renci hem de niversite asndan da teknolojik sorunlar yaanabilmektedir.
96
H-renmenin eitli Deikenler zerindeki Etkileri ve Etkililii

Yksekretimde h-renmenin eitli deikenler zerindeki etkileri ve retimde etkililiine ynelik alan yaznda ok sayda olumlu sonu rapor edilmitir
(Ate-obanolu, 2013; Borup vd., 2011; Chen vd., 2010; El-Deghaidy ve Nouby,
2008; Geer ve Da, 2012; Kiriiolu, 2009; Means vd., 2009; Osguthorpe ve Graham, 2003; Tsai vd., 2011; nsal, 2007; Woltering vd., 2009; Ylmaz, 2009). Bu
olumlu etkilere rnek olarak h-renmenin:
rencilerin rendikleri kuramsal bilgileri uygulamalarn ve yaant

haline getirmelerini salamas (Ate-obanolu, 2013; Osguthorpe ve
Graham, 2003);
rencilere neyi, ne zaman, nasl alacaklar konusunda esneklik salayarak renmelerinden sorumlu olmalarn salamas (Graham, 2006);
rencilerin alglanan bilisel esneklik ve alglanan z dzenleyici renme becerileri zerinde olumlu etkisi olduu (Ate-obanolu, 2013);
derse hazrlkl gelmeyi ve konu tekrar yapmay salamas, aratrma ve

z deerlendirme olana vermesi (Kiriiolu, 2009);
rencileri dnmeye, sorgulamaya, aratrmaya dncelerini paylamaya, tartmaya ve dierlerinin grlerini deerlendirmeye yneltmesi (Ate-obanolu, 2013) sralanabilir.
H-renmenin akademik baarya ve derse ynelik tutuma etkisini konu alan

farkl aratrma sonular da dikkat ekmektedir. Buna gre, ok sayda almada
h-renmenin akademik baary artrd (Ate-obanolu, 2013; El-Deghaidy ve
Nouby, 2008; Means vd., 2009; Ylmaz, 2009); bazlarnda derse ynelik tutumlar
olumlu etkiledii (El-Deghaidy ve Nouby, 2008); bazlarnda ise akademik baarya
ve tutumlara anlaml etkisi olmad (Delialiolu ve Yldrm, 2007) saptanmtr.
rencilerin h-renmeye ynelik olumlu alg ve grleri olduu da aratrma sonularnda grlmektedir (Ate-obanolu, 2013; Ate vd., 2008; Baran vd., 2010; Ersoy, 2003; Geer ve Da, 2012; Tsai vd., 2011, Uur, 2007; Ylmaz, 2009; Ylmaz ve Orhan, 2010). Ayrca, rencilerin sosyal varlk alglarnn
h-renmeden duyduklar memnuniyeti etkiledii (So ve Brush, 2008) de belirlenmitir. te yandan, Ate vd.nin (2008) almasnda, renciler, nternet eriimi ve yeterince bilgisayar kullanma becerilerine sahip olunmamasnn h-renme
uygulamalarn olumsuz etkileyebileceine deinmilerdir. H-renme uygulamalar planlanrken, hedef kitlenin bilgisayar ve nternet kullanm becerileri ve
eriim durumlar yksekretim kurumunun olanaklar ile birlikte dikkate alnarak bu kayglar giderilebilir.
97
H-renmenin Baarsn Etkileyen Etmenler

Stacey ve Gerbic (2008: 965), baarl h-renmeyi, retmenlerin makul i
ykyle rencilere olumlu renme deneyimleri sunabildikleri ve onlarn renme hedeflerine ulamalarn salayabildikleri uygulama eklinde betimlemilerdir.
Cheung ve Hew (2012), baarl harmanlanm derslerin otomatik olarak gereklemeyeceini, yalnzca teknoloji kullanmndan fazlasnn gerektiini vurgulamlardr. Bunun yan sra, baarl bir h-renme deneyimi, teknolojik aralardan
en iyi nasl yararlanlabilecei, renciler aras etkileimin nasl salanabilecei,
rencilerin tartmalara katlma konusunda nasl gdlenebilecei ve hangi
ieriklerin yz yze, hangilerinin nternet zerinden en iyi ekilde verilebilecei
konularnda, pedagoji ve retim tasarm zerine dikkatli dnmeyi gerektirmektedir (Dziuban vd., 2006). Ate-obanolu (2013) almasnda, h-renme
deneyimi yaayan renci, retim yesi ve uzman grlerine dayal olarak
h-renmenin baarsnda etkili olas etmenleri ekil 4teki gibi belirtmektedir:
ekil 4: H-renme uygulamasn baarya ulatran etmenler ve bu etmenlerin

ilikilerini gsteren rnt (Ate-obanolu, 2013)
ekil 4e gre, program gelitirme ilkelerine uygun program tasarm, renci merkezli yntemlerin tercihi, deerlendirme ltlerinde netlik, etkin eitim
liderlii, uzman ekip, snf ii ve d olumlu etkileim, dzenli ve bireysel dnt
ve dzeltme rencilerin ilgi ve gdsn olumlu etkileyerek katlmda sreklilii
salamakta bu da h-renmeyi baarya ulatrabilmektedir. Bu konudaki dier
bir almada Kocaman-Karolu, Kiraz ve zden (2014), harmanlanm (karma)
derslerin tasarmnda, Chickering ve Ehrmannn nerdii yksekretimde iyi uygulama iin yedi ilkeyi uygulamlardr. Bu yedi ilke;
renci-retim elemanlar aras iletiim,
ibirlii,
98
zamanlama,
eitlilik ve renme yollar,
anlk geribildirim,
aktif renme
beklenti eklinde betimlenmektedir.
Bu almann nitel ve nicel sonular, rencilerin iyi uygulama ilkelerinden

faydalanlarak tasarlanan karma derse ynelik alglarnn byk lde olumlu olduunu gstermitir. ekil 3te belirtilen etmenlerle byk lde rten bu yedi
ilkeden, harmanlanm ders tasarmnda yararlanlmas nerilmektedir.
21. yzylda bilgi temelli bir toplumun yesi olarak, bireylerin baz nitelikler
tamalar gereklidir. Bireyin ok ynl ve eletirel dnerek, iinde bulunduu
koula uyum salayarak, sorunlar karsnda alternatif zmler gelitirebilmeleri bu niteliklerdendir. Bireyin beklenmedik bir olay karsnda davran seenekleri retebilme zellii ise bireyin bilisel esnekliini gstermektedir (uhadarolu, 2011). okluortam ve nternet olanaklarndan yararlanarak tasarlanan
h-renme ortamlar sayesinde, renciler farkl olaylar, kiiler ve durumlar ile
yer ve zamandan bamsz olarak etkileim kurabilmektedir. Bu sayede renciler, zellikle sorun merkezli tasarlanan h-renme ortamlarnda sre ierisinde
bilisel esnekliklerinin gelitiini belirtmektedir (Ate-obanolu, 2013). Bilisel
esnekliin nemi ve h-renme ortamlarnda bilisel esnekliin nasl gelitirilebilecei konularn ele almak, bu adan yararl grlmektedir.
H-renme ve Bilisel Esneklik
Bilisel esneklik, koullarn gerektirdii biimde dnceleri ve eylemleri ynetebilme yetisi olarak ele alnmaktadr (Burgess, 2011). Ek olarak, Burgess (2011),
bilisel esneklii gelimi bireylerin hem kendilerini hem de bakalarn dndklerini, sorunlar birok yntemle zebildiklerini, yeni eyler denediklerini ve
dier grleri de kabul ettiklerini dile getirmitir. Bu aklamalar dorultusunda
eitimde bilisel esnekliin rencilerde gelitirilmesi gereken bir zellik olduu
grlmektedir. Bu amala, renme-retme srelerinin rencilerin bilisel esnekliklerini artrmaya dnk olarak tasarlanmas nem tamaktadr.
Bilisel esneklii yaratcln bilisel z olarak nitelendiren Ritter vd. (2012),
yaratcln, beklenmedik ve olaan d olaylarla karlamayla ilikili olduunun
gemi aratrmalarda belirlendiini, ancak bu duruma yol aan bilisel srelerin yeterince incelenmediini belirtmilerdir. Yaptklar ilk deneyde, katlmclar
sanal gereklik ortamnda karmak, olaan d ve beklenmedik olaylarla; ikinci
99
deneyde ise ema ihlalleriyle karlamlardr. Sonulara gre, aktif ve dolaysz

bir biimde deiik bir deneyim yaayan bireylerin, aktif ya da dolayl biimde
normal deneyimler yaayanlara gre bilisel esnekliklerinin daha fazla gelitiini gstermitir. Buna gre, olaand ve beklenmedik olaylar bireylerin normal
yaamlarnda farkllk yaratmakta ve var olan bilisel emalarn deitirmektedir. Bu sayede, bireylerin bilisel esneklik zellii gsteren bir dnme biimi
gelitirebilecekleri vurgulanmaktadr. Bilisel esneklikle ilgili dier aratrmalarn
sonularna gre, bilisel esneklik ile iletiim becerilerinden kendine gvenme ve
tepkisellik (Martin ve Anderson,1998); akranlaryla ibirlii ve ibirlikli dil becerisi (Ciairano vd., 2006); sosyal yetkinlik beklentisi (Bilgin, 2009); problem zme
becerisi (Bilgin, 2009; Orendain ve Wood, 2012; Ycel, 2011); ekilsel yaratclk
(uhadarolu, 2011); olaand ve beklenmedik olaylar (Ritter vd., 2012); ok sayda bilgi ve eylem kaynaklar arasnda hzla geii ve dzenlemeyi vurgulayan
oyun koullar (Glass, Maddox ve Love, 2013) arasnda olumlu bir iliki olduu
belirlenmitir. Dier yandan, bilisel esnekliin cinsiyete, snf dzeylerine ve baarya gre farkllama durumuna ilikin alan yaznda farkl sonulara rastlanmtr. rnein; bilisel esnekliin snf dzeylerinden lise dzeyinde etkilendii (Diril, 2011), lisans dzeyinde ise etkilenmedii (Ycel, 2011) belirtilmitir. Ayrca,
bilisel esnekliin cinsiyete gre anlaml farkllk gstermedii (Diril, 2011; Ycel,
2011) ynndeki sonulara karn, erkek renciler lehine farkllat (Sapmaz ve
Doan; 2013) da rapor edilmitir. Bununla birlikte, bilisel esnekliin renci baarsnn anlaml yordaycs olduunu belirten sonularn yan sra (Ycel, 2011),
baarnn anlaml yordaycs olmadn belirten sonular (Alper ve Deryakulu,
2008) da bulunmaktadr. Bilisel esneklikle ilgili alan yazn incelendiinde zellikle Trkiyede yrtlen eitim aratrmalarnda henz yeterince ele alnmad
grlmektedir. Bu durum, bilisel esneklik deikeninin daha fazla incelenmesi
gereini dndrmektedir.
rencilerin bilisel srelerde esnek olmalarn salayacak bilisel yaplara
ulamalar dier bir deyile bilisel adan esnek olmalar iin, esnek bir renme
ortam gerektiini belirten Kl (2007), bu ortamn bilginin farkl yollardan farkl
amalarla gsterilmesine ve renilmesine izin vermesi gerektiini vurgulamaktadr. Esnek bir renme ortam olarak hipermetinler, rencilerin yer ve zamandan
bamsz olarak, kendi hzlarnda ve dorusal olmayan bir biimde renebilmelerine olanak sunmaktadr (Altun, 2000). Bu balamda, Bilisel Esneklik Kuramnn (Cognitive Flexibility Theory) zellikleri ele alnabilir. ekil 5te grld gibi
bilisel esneklii ele alan Spiro, Feltovich, Jacobson ve Coulson (1992), pek ok
retim sisteminin baarszlnn ortak bir temeli olduunu; bu renme eksikliklerinin temelinde ise, konu alan ve buna ilikin edim beklentilerinin geree
100 Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015
aykr olarak basitletirilmi olmasnn ve retimin iyi yaplandrlm biimde

tasarlanmasnn olduunu belirtmilerdir. Buna ynelik olarak, Spiro vd. (1992)
gerek yaamn karmakln ve pek ok bilgi alannn iyi yaplandrlmam doasn ne karan yaplandrmac bir anlay sunmulardr. yi yaplandrlmam
problemler, gnlk yaamda srekli karlatmz karmak ve zor durumlardan
ortaya karlan, zm hemen tahmin edilemeyen problemlerdir (Yceli-Alper, 2003). Ayrca, bu bilisel renme kuramn, sistematik olarak, bir retim
kuramna Random Access Instruction- uygulamlardr. Bu da Bilisel Esneklik
Hipermetinleri denilen, dorusal olmayan bilgisayarl renme ortamlarnn tasarlanmasna yn vermitir.
ekil 5: Bilisel Esneklik Kuramnda geen kavramlarn anlamlar (Spiro vd. 1992)
Spiro vd. (1992), konular arasndaki ilikiler dnlerek, zor konu alanlarnn baaryla renilmesini salayacak hipermetin retim sistemlerinin gelimesine ynelik bir dizi neriler gelitirmilerdir. Bu sistematik, kurama dayal yaklam sayesinde teknolojinin gcne dayanan ve sezgilerle ynlendirilen hipermetin
retim sistemlerinden kanlabilir. Bilisel esneklik kuramnn temellerini daha
iyi anlamak zere, ekil 6daki Chikatla ve Reese, (2009) tarafndan bilisel esneklik kuramyla ilikilendirilen kavramlar incelenebilir. Bilisel esneklik kuramn da gz nne alarak yapt almada Ate-obanolu (2013), h-renme
uygulamasna katlan BTE rencilerinin derste rendiklerini, hem nternet
hem de yz yze retim ortamna transfer etmelerini salamaya dnk etkinlikler dzenlemitir. Kullanlan elektronik tartma platformunda, gerek yaamdan
ve rnek olaylardan da yararlanarak haftalk tartma sorular ieren etkinlikler
tasarlanm ve uygulanmtr. almann sonular, sorun merkezli program tasarm anlayyla biimlendirilen h-renme temelli program uygulamalarnn,
rencilerin algladklar bilisel esnekliklerini programn ncesinden sonrasna
anlaml dorusal bir eilimle artrdn gstermitir.
Geleneksel re mden Harmanlanm renme Temelli re me 101
ekil 6: Bilisel esneklik kuramyla ilikili kavramlar (Chikatla ve Reese, 2009)
SONU
Alanyaznda eitli tanmlar bulunmakla birlikte, karma renme ya da hibrit renme olarak da adlandrlan harmanlanm renme; rencilere yer ve
zamandan bamsz renme olanaklar sunan evrimii renmeyi, snfta yz
yze yaplan geleneksel retimle birletirerek etkili renme-retmeyi amalamaktadr. H-renmenin ne kan olumlu ynleri arasnda; retmen ve akran
etkileimlerini artrmas, artan eriim olanaklaryla rencilere okluortamda
kendi renme hzlarna uygun ve esnek bir retim modeli sunmas belirtilebilir.
Dier yandan, h-renme modelleri arasnda en yaygn uygulanan ders baznda
h-renmedir. Lisans dzeyinde ise program baznda h-renme rnekleri ska
grlmektedir. H-renme temelli programlar araclyla, rencilerin ok ynl
dnme becerilerini ve bilisel esneklik dzeylerini gelitirmek de olanakldr. Bu
balamda, retim teknolojileri aratrmaclarnn, zellikle h-renme ve dier
teknoloji temelli yaklamlar ile bilisel esneklik zerine almalar, alanyazna
zgn katklar getirebilecektir. Unutulmamaldr ki teknolojik gelimeler, yalnzca
yeni ve farkl olduu iin deil, renme-retme srelerini daha verimli hale getirme, retim yntemlerimizi zenginletirme olanaklar bilinerek uygulanmaldr.
YANSITMA SORULARI
1.
H-renme uygulamalarnn baars hangi etmenlere baldr? Sizce bu

etmenlerden en kritik olan hangisi olabilir? Nedenlerini belirtiniz.
2.
Sizce, rencilerin bilisel esnekliklerini gelitirmeyi amalayan bir retmen, retim tasarm srecinde h-renmeden nasl yararlanabilir?
3.
Sizce, h-renmenin hangi retim kademelerinde uygulanmasna daha

fazla gereksinim duyulmaktadr? Nedenlerini belirtiniz.
Kaynaklar
Abdulrasool, S.M., Mishra, R., Khalaf, H. ve Alseddiqi, M. (2011). Blended learning tools for
teaching and training in higher order of thinking skills (hots) within mechanical engineering education. http://eprints.hud.ac.uk/9779/ adresinden 03.12.2013 tarihinde elde edildi.
Alper, A. ve Deryakulu, D. (2008). Web ortaml probleme dayal renmede bilisel esneklik
dzeyinin renci baars ve tutumlar zerindeki etkisi. Eitim ve Bilim, 33, 148, 49-63.
Altun, A. (2000). Patterns in cognitive process and strategies in hypertext reading: A case study
of two experienced computer users. Journal of Educational Multimedia and Hypermedia,
9(1), 35-55.
Ate, A., Tural, Y. ve Gneyce, Z. (2008). Using blended learning model in teacher education: A
case study. 2. Uluslararas Bilgisayar ve retim Teknolojileri Sempozyumu Bildiriler Kitab,
(s. 1118-1130). Ankara: Pegema Yaynclk.
Ate-obanolu, A. (2013). Harmanlanm renmenin rencilerin eriilerine, algladklar
bilisel esneklik dzeylerine ve z dzenleyici renme becerilerine etkisi. (Yaymlanmam
doktora tezi). zmir: Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits.
Azemi, A., Chinn, G. ve Litzinger, T. (2011, Ekim). Work in progress - enhancement of distance
learning through hybrid e-learning approach. 41st ASEE/IEEE Frontiers in education conference. Rapid City, SD. http://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?tp=& arnumber=6142998
adresinden 26.12.2013 tarihinde elde edildi.
Baran, B., Kl, E. rez-Bakar, A. ve altay, K. (2010). Turkish university students technology use profiles and their thoughts about distance education. The Turkish Online Journal of
Educational Technology (TOJET), 9 (1), 235-242.
Bersin, J. (2004). Best practices, proven methodologies, and lessons learned. inde D. V. Eastmond, (Ed.). The blended learning book. USA: Ireta Ekstrom.
Bilgin, M. (2009). Bilisel esneklii yordayan baz deikenler. ukurova niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 3 (36), 142-157.
Borup, J., Graham, C.R. ve Velasquez, A. (2011). The use of asynchronous video communication
to improve instructor immediacy and social presence in a blended learning environment.
inde A. Kitchenham, (Ed.), Blended learning across disciplines: Models for implementation
(s. 38-57). USA: IGI Global.
Brown, B. W., & Liedholm, C. E. (2002). Can web courses replace the classroom in principles of
microeconomics? The American Economic Review, 92, 444-448.
Burgess, C. (2011). Cognitive flexibility: Why connecting executive functions skill development
to social skills training is so important in early development. http://www.maineautismconference.org/documents/SMACRm106Session2CathyBurgess.pdf adresinden 06.11.2013
tarihinde elde edildi.
Chen, P.S.D., Lambert, A.D. ve Guidry, K.R. (2010). Engaging online learners: The impact of
Web-based learning technology on college student engagement. Computers & Education,
54 (2010), 12221232.
Cheung, W.S. ve Hew, K.F. (2012). Our journey from face-to-face to blended learning approach:
Important lessons learned. Proceedings of the 6th International Conference On Elearning:
ICEL 2011, 27-31.

Chikatla, S. ve Reese, R. (2009). Cognitive Flexibility Theory. http://usaoll.org/mobile/theory_
workbook/cognitive_flexibility_theory.htm#diagram3 adresinden 03.01.2013 tarihinde
elde edildi.
Ciairano, S., Bonino, S. ve Miceli, R. (2006). Cognitive flexibility and social competence from
childhood to early adolescence. Cognition, Brain, Behavior, 10 (2006), 343-366.
uhadarolu, A. (2011). Bilisel esnekliin yordayclar. (Yaymlanmam doktora tezi). Ankara niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Ankara.
Delialiolu, O. ve Yldrm, Z. (2007). Students Perceptions on Effective Dimensions of Interactive Learning in a Blended Learning Environment. Educational Technology & Society,
10 (2), 133-146.
Diril, A. (2011). Lise rencilerinin bilisel esneklik dzeylerinin sosyo-demografik deikenler ve
fke dzeyi ile fke ifade tarzlar arasndaki iliki asndan incelenmesi. (Yaymlanmam
yksek lisans tezi). ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Adana.
Driscoll, M. (2002). Blended learning: Lets get beyond the hype. E-learning Magazine. http://www07.ibm.com/services/pdf/blended_learning.pdf adresinden 11.05.2012 tarihinde elde edildi.
Dziuban, C., Hartman, J., Juge, F., Moskal, P. ve Sorg, S. (2006). Blended learning enters the
mainstream. inde C. J. Bonk ve C. R.Graham (Eds.), The handbook of blended learning (s.
195-208). Pfeiffer: San Francisco.
El-Deghaidy, H. ve Nouby, A. (2008). Effectiveness of a blended e-learning cooperative approach in an Egyptian teacher education programme. Computers & Education, 51, 988-1006.
Ersoy, H. (2003). Blending online instruction with traditional instruction in the programming
language course: A case study. (Yaymlanmam yksek lisans tezi). ODT, Sosyal Bilimler
Enstits: Ankara.
Friesen, N. (2012). Report: Defining Blended Learning. http://learningspaces.org/papers/Defining_Blended_Learning_NF.pdf adresinden 21.10.2013 tarihinde elde edildi.
Garrison, D. R., & Kanuka, H. (2004). Blended learning: Uncovering its transformative potential in higher education. The Internet and Higher Education, 7(2), 95-105.
Geer, A. ve Da, F. (2012). Bir harmanlanm renme tecrbesi. Kuram ve Uygulamada Eitim Bilimleri, 12 (1), 425 442.
Glass, B.D., Maddox, W.T., Love, B.C. (2013). Real-time strategy game training: Emergence of
a cognitive flexibility trait. PLoS ONE, 8(8): e70350. doi:10.1371/journal.pon e.0070350.
Graham, C.R. (2006). Blended learning systems: Definition, current trends and future directions. inde C.J. Bonk ve C.R.
Graham (Eds.), Handbook of blended learning: Global perspectives, local designs (s. 3-21). San
Francisco, CA: Pfeiffer Publishing.
Halverson, L. R., Graham, C. R., Spring, K. J., Drysdale, J. S., & Henrie, C. R. (2014). A thematic
analysis of the most highly cited scholarship in the first decade of blended learning research. Internet and Higher Education, 20, 2034. doi:10.1016/j.iheduc.2013.09.004
Kl, F. (2007). Mikro dzeyde ierik dzenleme stratejilerinin kavramlarn, genellemelerin renilmesine ve bilisel esneklie etkisi. (Yaymlanmam doktora tezi). ukurova niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Adana.
Kim, K.-J., & Bonk, C. J. (2006). The future of online teaching and learning in higher education:
The survey says. Educause Quarterly, 29(4), 22-30.

Kiriiolu, S. (2009). Fen laboratuar derslerinde harmanlanm renme etkinliinin eitli boyutlarda incelenmesi. (Yaymlanmam yksek lisans tezi). Celal Bayar niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Manisa.
Kocaman-Karolu, A., Kiraz, E. ve zden, M.Y. (2014). Yksekretimde Karma bir Dersin
Tasarmnda yi Uygulama lkeleri. Eitim ve Bilim, 39 (173), 249-264.
Kozma, R. (1991). Learning with media. Review of Educational Research, 61 (2), 179-212.
Martin, M.M. ve Anderson, C.M. (1998). The cognitive flexibility scale: Three validity studies.
Communication Reports, 11( 1), 1-9. DOI: dx.doi.org/10.1080/08934219809367680
Mason, R. (2005). Blended learning. Education, Communication & Information, 5 (3), 217-220.
Means, B., Toyama, Y., Murphy, R., Bakia, M. ve Jones, K. (2009). Evaluation of Evidence-Based Practices in Online Learning: A meta-analysis and review of online learning studies. U.S. Washington
D.C.: Department of Education, Office of Planning, Evaluation, and Policy Development.
Oliver, M., & Trigwell, K. (2005). Can blended learning be redeemed? E-learning, 2, 17-26.
Orendain, A. O. ve Wood, S. (2012). An account of cognitive flexibility and inflexibility for
a complex dynamic task. http://act-r.psy.cmu.edu/papers/1035/paper0009.pdf adresinden
20.12.2013 tarihinde elde edildi.
Osguthorpe, R.T. ve Graham, C.R. (2003). Blended learning environments: Definitions and directions. The Quarterly Review of Distance Education,4 (3), 227 233.
Picciano, A.G. (2014). Inroduction to Blended Learning: Research Perspectives, Volume
2. Blended Learning: Research Perspectives Volume 2. Anthony G. Picciano,Charles D.
Dziuban,Charles R. Graham (Eds). Routledge, Taylor & Francis: New York, USA, 1-10.
Picciano, A. G., & Seaman, J. (2007). K-12 online learning: A survey of U.S. school district administrators. http://sloanconsortium.org/sites/default/files/pages/K-12_Online_Learning.
pdf adresinden 12.03.2015 tarihinde elde edildi.
Pon, J. (2013). Blended learning: An institutional approach for enhancing students learning
experiences. MERLOT Journal of Online Learning and Teaching, 9 (2), 271 289.
Ritter, S.M., Damian, R.I., Simonton, D.K., Baaren, R.B., Strick, M., Derks, J. & Dijksterhuis,
A. (2012). Diversifying experiences enhance cognitive exibility. Journal of Experimental
Social Psychology 48 (2012), 961964.
Rivera, J. C., McAlister, M. K., & Rice, M. L. (2002). A comparison of student outcomes & satisfaction between traditional & web based course offerings. Online Journal of Distance Learning Administration, 5(3). http://www.westga.edu/~distance/ojdla/fall53/rivera53.html
adresinden 12.03.2015 tarihinde elde edildi.
Rovai, A. P., & Jordan, H. M. (2004). Blended learning and sense of community: A comparative
analysis with traditional and fully online graduate courses. The International Review of Research in Open and Distance Learning, 5(2), 1-13.
Ruiz, J. G., Mintzer, M. J., & Leipzig, R. M. (2006). The impact of E-learning in medical education.
Academic Medicine: Journal of the Association of American Medical Colleges, 81(3), 207-12.
Sapmaz, F. ve Doan, T. (2013). Bilisel esnekliin deerlendirilmesi: Bilisel esneklik envanteri
Trke versiyonunun geerlik ve gvenirlik almalar. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri
Fakltesi Dergisi, 46 (1), 143-161.

Shea, P. (2007). Towards a condeptual framework for learning in blended environments.
Blended Learning: Research Perspectives Volume 2. Anthony G. Picciano,Charles D.
Dziuban,Charles R. Graham (Eds). Routledge, Taylor & Francis: New York, USA,19-35.
Singh, H. (2003). Building effective blended learning programs. Educational Technology, 43(6), 51-54.
So, H.J. ve Brush, T.A. (2008). Student perceptions of collaborative learning, social presence and
satisfaction in a blended learning environment: Relationships and critical factors. Computers & Education, 51 (1), 318 336.
Spiro, R.J., Feltovich, P.J., Jacobson, M.J. ve Coulson, R.L. (1992). Cognitive flexibility, constructivism, and hypertext: Random access instruction for advanced knowledge acquisition
in ill-structured domains. inde T.M. Duffy ve Jonassen, D.H. (Eds.), Constructivism and
the technology of instruction: A conversation (s. 57 76). New Jersey: Lawrence Erlbaum
Associates.
Stacey, E. ve Gerbic, P. (2008). Success factors for blended learning. http://www.ascilite.org.au/
conferences/melbourne08/procs/stacey.pdf adresinden 05.10.2013 tarihinde elde edildi.
TMIE (TopMastersInEducation) (2013). The context & history of blended learning. http://
www.teachthought.com/learning/the-context-and-history-of-blended-learning/ adresinden 23.10.2013 tarihinde elde edildi.
Tsai, C.W., Shen, P.D. ve Tsai, M.C. (2011). Developing an appropriate design of blended learning with web-enabled self-regulated learning to enhance students learning and thoughts
regarding online learning. Behaviour & Information Technology, 30 (2), 261271.
Uur, B. (2007). rencilerin karma renme yntemine ve yntemin uygulanmasna ynelik grlerinin baar, cinsiyet ve renme stilleri asndan incelenmesi. (Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi). Hacettepe niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Ankara.
nsal, H. (2007). Harmanlanm renme etkinliinin oklu dzeyde deerlendirilmesi. (Yaymlanmam doktora tezi). Gazi niversitesi, Ankara.
Woltering, V., Herrler, A., Spitzer, K. ve Spreckelsen, C. (2009). Blended learning positively affects
students satisfaction and the role of the tutor in the problem-based learning process: results
of a mixed-method evaluation. Advances in Health Science Education, 14 (2009), 725738.
Yen, J.C. ve Lee, C.Y. (2011). Exploring problem solving patterns and their impact on learning
achievement in a blended learning environment. Computers & Education, 56 (1), 138 145.
Ylmaz, B.M. (2009). Karma renme ortamndaki niversite rencilerinin renme yaklamlarna gre ders baarlarnn, derse devamlarnn, web materyalini kullanma davranlarnn
ve ortama ynelik memnuniyetlerinin deerlendirilmesi. (Yaymlanmam doktora tezi). Yldz Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
Ylmaz, B.M. ve Orhan, F. (2010). Preservice English teachers in blended learning environment
in respect to their learning approaches. TOJET: The Turkish Online Journal of Educational
Technology, 9 (1), 157 164.
Ycel, . (2011). The effects of problem based learning on cognitive flexibility, self regulation skills
and students achievements. (Unpublished master thesis). Baheehir University, The Graduate School of Natural and Applied Sciences Information Technologies, stanbul.
Yceli-Alper, A. (2003). Web ortaml probleme dayal renmede bilisel esneklik dzeyinin renci baars ve tutumlar zerindeki etkisi. (Yaymlanmam doktora tezi). Ankara niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Ankara.
Dr. Alev ATE OBANOLU

Alev ATE OBANOLU, lisans derecesini Dokuz Eyll niversitesi, Buca
Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnden 2003
ylnda almtr. yl bir lisede bilgisayar retmenlii yapmtr. Yksek lisansn, 2005 ylnda, Dokuz Eyll niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde, Bilgisayar destekli ngilizce
retiminin ortaretim hazrlk rencilerinin ngilizceye ve bilgisayara ynelik tutumlar zerindeki etkililii konulu teziyle tamamlamtr. Doktorasn ise
2013 ylnda, Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eitim Programlar ve
retim Anabilim Dalnda, Harmanlanm renmenin rencilerin eriilerine,
algladklar bilisel esneklik dzeylerine ve z dzenleyici renme becerilerine
etkisi teziyle tamamlamtr. 2006 ylndan bu yana Ege niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde retim Grevlisidir. Aratrma ilgi alanlarn; harmanlanm (karma) renme, okluortam ve
retim tasarm, materyal gelitirme vd. konular kapsamaktadr.
Prof. Dr. Eralp ALTUN

Eralp ALTUN, lisans derecesini nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
Kimya Bilim Lisans programndan almtr. Yksek lisansn ngilterede Exeter niversitesi Eitim Fakltesinde Bilgisayar Destekli Fen Eitimi alannda,
doktorasn ayn niversitede Fen Eitiminde Etkileimli Sistemler alannda tamamlamtr. 1998 ylnda Dokuz Eyll niversitesi Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve
retim Teknolojileri Eitimi blmnde retim eleman olarak balad akademik almalarna 2006 ylndan bu yana Ege niversitesi Eitim Fakltesinde
ayn adl blmde devam etmektedir. Aratrma ilgi alanlarn; biliim teknolojileri retmeni eitimi, bilgisayar/internet/web destekli renme ortamlarnn
tasarm, gelitirilmesi, deerlendirilmesi, etkileimli retim materyali tasarm,
uzaktan eitim, biliim etii vd. konular kapsamaktadr.
6. BLM
WEB 2.0 ARALARI VE ETSEL
UYGULAMALAR
Yrd. Do. Dr. Alpaslan DURMU

Mevlana niversitesi
ZET
Bilgi ve iletiim teknolojilerinin hzl bir ekilde ilerledii gnmzde, Tim
OReillyin 2004 ylnda MediaLive International tarafndan organize edilen konferansta Web 2.0 kavramn ortaya koymas ile birlikte internet ve uygulamalar
farkl bir boyut kazanmtr. Bu uygulamalarda ortak olan nokta, etkileim ve ibirlii dayal olarak ieriin oluturulmasdr. Web 2.0 uygulamalar arasnda; Vikiler, Bloglar, Sosyal alar (Facebook, Twitter), Sosyal imleme uygulamalar, ierik topluluklar olarak adlandrlan video paylam (Youtube) ve resim paylam
(Flicker) siteleri, sanal oyun dnyalar ve sanal dnyalar saylabilir. renme ve
retme sreleri zerinde, Web 2.0 teknolojilerinin ve bu teknolojilerle beraber
yaygnlaan eitli ortam, uygulama ve aralarn etkileri zerine farkl almalar
yaplmtr. Bu almalarda, Web 2.0 ortamlarnn renme iin zengin bir renme evresi sunduu ayrca retmen-renci arasndaki etkileimi artrd ve
renciler arasnda ki ibirliine katkda bulunduu vurgulanmaktadr (Selwyn,
2007; Kwon ve Wen, 2010; Ajan ve Hartshorne, 2008). Bunun yannda Web 2.0
teknolojileri, derslerde kullanabilecek aralar eitimcilerin kullanmna sunmutur. Bylece eitimciler daha az teknik bilgi ile daha etkili renme materyalleri
gelitirme imknna sahip olmulardr. Web 2.0 teknolojileri ile kullanlabilme
imkanna kavuulan aralar olduka eitlidir. Bu aralar arasnda, bir dersin ynetilmesi iin kullanlabilecek olan edmodo ve beyazpano gibi renme ynetimleri, spciynodes gibi kavram haritas uygulamalar, prezi gibi yeni nesil sunum
uygulamalar, rencilerle paylamda bulunmak iin kullanlabilecek bloglar ya

da rencilerin bir konuya ilikin grlerini almak iin yararlanlan gmail drive
altnda bulunan formlar saylabilir.
Anahtar Kelimeler: Web 2.0, Sosyal medya uygulamalar, retimsel Web
2.0 aralar
HAZIRLIK SORULARI
1.
Web 2.0 teknolojilerinin bireylerin gnlk yaantlar zerindeki etkilerini tartnz?
2.
Sosyal medyann ya da sosyal alarn retmenler tarafndan eitsel

amal kullanmnn eitim srelerine getirecei olumlu ya da olumsuz
etkileri tartnz?
3.
Web 2.0 teknolojileri ile beraber gnlk hayatmzda yer bulan farkl
Web 2.0 teknolojilerin retim-okul srecine nasl entegre edilebileceine dair rnekler vererek, idare, retmen ve renci asndan etkilerini
tartnz?
4.
Farkl ders ieriklerinde kullanlabilecek, Web 2.0 uygulamalarna rnekler vererek, bu uygulamalarn kullanmn aklaynz?
GR
Bilgi ve iletiim teknolojilerinin hzla ilerledii gnmzde, yaadmz a bilgi ve iletiim a, bu ada yaamn
srdren gelimi toplumlar ise
bilgi toplumu olarak adlandrlmaktadr. Bu yzyln bilgi ve
iletiim a olarak adlandrlmasnda belki de en byk rol
internet ve gnlk hayatmza
sunduu teknolojilere aittir.
60l yllarda ARPANETle balayan internet maceras 2004 ylnda Tim OReillyin MediaLive
Web 2.0 Aralar ve E tsel Uygulamalar 111
International tarafndan organize edilen bir konferansta Web 2.0 kavramn ortaya
koymas ile farkl bir boyut kazanmtr (OReilly, 2005; zmen, Akzm, Snkr
ve Baysal, 2011). Ayn yl sosyal a uygulamalar arasnda yer alan Facebookun
kullanlmaya balanmasyla birlikte, internet gnlk yaantmzda daha fazla yer
almaya balam, sosyal medya ve sosyal medyann en gze arpan uygulamalarndan biri olan sosyal alar kullanmak, gnlk rutin alkanlklarmzdan biri haline gelmitir. Bu durum sosyal a sitelerini en popler web siteleri haline getirmitir (ComScore, 2013). Ayn zamanda Facebook ve Twitter benzeri sosyal a
siteleri, Youtube ve Dailymotion gibi ierik topluluklar nsanlarn iletiim biimlerini yeniden tanmlamtr. Bu uygulamalar kendilerini srekli deien bireysel
zelliklere, yeni teknoloji tasarmlarna ve kiisel sosyalleme ihtiyalarna gre
uyarlayabilen dinamik yaplar haline gelmitir (Lampe, Ellison ve Steinfeld, 2008).
Gn getike Web 2.0 teknolojilerinin yani sosyal medya uygulamalarnn
kullanm hzla yaygnlam, kendisine farkl alanlarda kullanm imkan bulmutur. Alglanan greceli fayda bu uygulamalara rabeti artrmtr. rnein, 2009
ylnn ubat aynda elde edilen verilere gre evrimii sosyal a uygulamas olan
Facebookun kaytl aktif kullanc says 175 milyonu gemitir. Ayn zamanda
2013 ylnn mart aynda yalnzca Trkiyede aktif Facebook kullanc says 32
milyondan fazladr (Wikipedia, 2013). Facebook sosyal a uygulamasn telefonlarndan kullananlarn says ise 2013 ylnn kasm aynda 13 milyona yaklamtr
(Socialbakers, 2013). Bunun yannda her dakika video paylam platformu olan
Youtubea 10 saatlik video yklenmektedir. Resim ve fotoraf depolama ve paylam sitesi olan Flicker zerinden 3 milyardan daha fazla fotorafa eriilebilmektedir. Bu durum dnyann en nl mzesi olan Louvre mzesinin 300.000 nesnelik
koleksiyonu ile karlatrldnda, mzenin sahip olduu koleksiyon olduka kk kalmaktadr (Kaplan ve Haenlein, 2010).
Bu denli youn ilgi gren Web 2.0 teknolojileri renme srelerini ve uygulamalar da etkilemitir. Gnlk hayatmzda olduka yaygn bir ekilde kullanlan
Web 2.0 teknolojilerinin eitim srelerinde de farkl amalarla tercih edildikleri
gze arpmaktadr. Web 2.0 aralarnn tercih edilme nedenlerinin banda, web
1.0 aralarndan farkl olarak kullanclarn sunulan bilgileri okumaktan ziyade bu
bilgilerin oluturulmasna katkda bulunabilmeleridir. Yani kullanclara bilgilerin oluturulmasnda ibirlii imkn sunmasdr (OReilly, 2007; Elmas ve Geban,
2012). Bu imknlar sayesinde kullanclar bilgi ve fikir alverii yapmakta, ibirliine dayal olarak ierii oluturmaktadrlar (McLoughlin ve Lee, 2007).
Web 2.0 NEDR?
Web 2.0 ve gnlk hayatmza getirdii uygulamalar Oku/Yaz Web olarak ta

tanmlanabilmektedir. Web 2.0 kavram ilk kuak web aralarndan farkl zelliklere sahip World Wide Web (WWW)in ikinci kuan tanmlamak iin kullanlmaktadr (Ajjan ve Hartshorne, 2008). Web 2.0 kavram ilk kez 2004 ylnda Tim OReilly tarafndan kullanlmtr (OReilly, 2005; Aslan, 2007; Kaplan ve
Haenlein, 2010; Atc ve Yldrm, 2010). Web 2.0 kavram yazlm gelitiriciler ve
son kullanclar iin webi kullanabilecekleri yeni bir yol tanmlamtr. Yani, istenildiinde ierik ve uygulamalar yalnzca programc yada tasarmclar tarafndan
oluturulup yaynlanmayacak, aksine tm kullanclarn katklar ve ibirliiyle
biimlendirilebilecektir. Artk Web 2.0 teknolojileri kullanclarna, etkileimli uygulamalar yardmyla, kendi veri ve bilgileri zerinde kontrol sahibi olma imkn
salamaktadr (Maloney, 2007; Kaplan ve Haenlein, 2010). Kiisel web sayfalar
yada ieriin yaynlanmas fikri web 1.0 ana ait olan uygulamalar arasnda kalm, Web 2.0 ile beraber bu uygulamalarn yerini bloglar, wikiler ve ibirliine
dayal uygulamalar almtr (Kaplan ve Haenlein, 2010).
Ksaca OReillynin tanmlam olduu Web 2.0 kavram; katlml bir ortam
ve yap oluturmaya imkn salayan bir dizi yeni uygulama ve hizmetlerin toplamdr. Web2.0 emsiye bir kavramdr ve iinde birok uygulamay gerekletirmeyi salayan aralar bulundurmaktadr. nk Web 2.0 fikrini oluturan fikirler tek
bir arala hayata geirilemeyecek kadar fazladr. Bu aralar sosyal aralar olarak
da ele alnmaktadr (Horzum, 2010). Web 2.0 katlmc teknolojilerine, wikiler,
bloglar, anlk mesajlama yazlmlar, sosyal iaretleme yazlmlar ve sosyal a siteleri rnek olarak verilebilir. Bu yeni teknolojiler ieriin kullanclar arasnda
paylalmasn ve ieriin gemiten daha kolay bir ekilde kullanlmasn, datlmasn ve oluturulmasn salamaktadr (Selwyn, 2007). Web 2.0 teknolojileri
ile beraber gnlk hayatmzda yer tutan en nemli uygulamalardan biri de sosyal
alar olarak karmza kmaktadr. Gnlk yaammzda sosyal medya ile sosyal
alar ou zaman birbirinin yerine kullanlmaktadr. Kavramlarn doru anlalabilmesi iin belki de bu kavramn aklanmas, farklarnn ve benzerliklerinin
vurgulanmas yararl olacaktr.
Sosyal Medya ve Sosyal A Nedir?

Alan yaznda sosyal medya kavramnn altnda neyin bulunduu ve sosyal
medyann, Web 2.0n kullanc tarafndan oluturulan ierikten nasl farkllatna ilikin bir belirsizlik bulunmaktadr. Bu noktada sosyal medyann nasl doduunun ve neyi ierdiinin incelenmesi yararl olacaktr. Ayn zamanda sosyal
medyann ve sosyal alarn tarihsel geliimine ksaca baklmas, bu kavramlarn
anlalmas bakmndan nemlidir.
1979 ylnda Duke niversitesinden Tom Truscott ve Jim Ellis, Usenet olarak
adlandrlan, dnyann herhangi bir yerinden balanlabilen tartma sistemini
kullanma sunmulardr. Bu uygulama Sosyal Medyann ilk uygulamas olarak kabul edilebilir. Bu sistem internet kullanclarna genel mesajlar gnderilebilmesine
imkn salamtr. Fakat bizim anladmz anlamyla Sosyal Medya ann balamas bu uygulamadan yaklak olarak 20 yl kadar sonraya dayanmaktadr. Bruce
ve Susan Abelson Open Diary platformunu kurmalaryla beraber ilk sosyal a
sitesi ortaya kmtr. Open Diary Sosyal a sitesi, evrimii gnlk yazarlarn
bir topluluk ierisinde bir araya getirmitir. Weblog kavram da ilk kez bu uygulamayla beraber kullanlmaya balanmtr (Kaplan ve Haenlein, 2010). Yksek
hzl internet eriim imkanlarnn artmasyla beraber webloglar poplerliklerini sosyal a sitelerine brakmlardr. Bunlara rnek olarak 2003 ylnda kurulan
Myspace ve 2004 ylnda kurulan Facebook verilebilir. Sosyal a kavram ise daha
sonra dnm geirerek yerini sosyal medya ya brakmtr. Sosyal medya kavram gnmzde terim olarak daha youn olarak kullanlmaktadr. Sosyal medya
kavram ierisinde sosyal alarda ieren bir emsiye kavram olarak dnlebilir.
Sosyal medya kavram ierine son eklenen yap ise Sanal Dnyalar olarak adlandrlan bilgisayar tabanl simle edilmi ortamlarda yerleik olarak bulunan
boyutlu avatarlardr. Belki de en iyi bilinen sanal dnya ise Linden Labn Second
Life uygulamasdr (Kaplan ve Haenlein, 2010). Her ne kadar bahsedilen uygulamalar Sosyal Medyann ne olduu hakknda fikir versede, daha resmi ve biimsel
bir tanmlama, sklkla birbirleriyle ilikili olarak kullanlan Web 2.0 ve Kullanc tarafndan oluturulan ierik (User Generated Content) kavramlarndan elde
edilmitir (Kaplan ve Haenlein, 2010). Sosyal medya olarak adlandrlan kavram,
bloglar, tartma panolarn, mobloglar (zellikle PDA ve Cep telefonlar tarafndan kulanm iin tasarlanm ses, resim film ve fotoraf ieren siteler.) ve sosyal
a sitelerini kapsamaktadr (Mangold ve Faulds, 2009).
Sosyal Medyann Getirdii Yaygn Uygulamalar ve renmede Kullanm

Web 2.0 aralarnn renme kullanlmasnn yararlar farkl almalarda
vurgulanmtr. Elmas ve Geban (2012), Byrne (2009)n yapm olduu snflandrmaya dayal olarak Web 2.0 teknolojilerinin renme ortamlarnda kullanlmasnn retmen, renci ve snf ortam asndan katklarn aadaki ekilde
sralamtr.
A. retmen iin Web 2.0 Ara ve uygulamalarn kullanmann yararlar
1.
Web 2.0 aralarnn kullanlmas, farkl aktivite, programlar ve rnler

sayesinde snfna canllk ve hareket katar.
2.
retmenlere farkl deerlendirme imknlar sunar.
3.
Derslerde daha gncel ve ilevsel ierikleri kullanr. Gncel sorun ve

problemler zerinden rnekler verebilir.
4.
retmen ortaya konan bir rnn izini internet zerinden rahatlkla

srebilirler.
B. renci iin Web 2.0 ara ve uygulamalarn kullanmann yararlar

1.
Devaml farkl Web 2.0 aralarn kullanan renci daha aktif ve zinde
kalr. rencilerin teknoloji okuryazarl becerilerini artrr, onlara aktif ve katlmc bireyler imkn sunar (Punie ve Cabrera, 2006).
2.
Web 2.0 aralar ile rn odakl alt iin gsterdii aba ve gayretin
karln somut olarak grr (OReilly, 2007).
3.
rencilere alma saatleri ve ortamlarna ilikin esneklik salar (Prashnig, 2006).
4.
Gncel ve ilevsel bilgilere ulaabilir (OReilly, 2007).
5.
renciler web balantlar sayesinde daha derinlemesine aratrma yapabilirler (OReilly, 2007).
6.
rencilerin genellikle bu farkl web aralar ile gelitirdikleri rnler ile

snfa gelmeleri aktivitelere katlmak iin motivasyonlarn artrr (Conole ve Alevizou, 2010; Lu, Lai ve Law, 2010).
7.
renciler hazrladklar rnle ilgili eletiriler alabilirler ve bu eletirilere gre rahatlkla ortaya koyduklar rn gelitirebilirler. Bu ekilde
renciler zerlerinde altklar akademik konularla daha ok i ie
olur ve kendi renmeleri zerinde kontrolleri artar (Bonk, 2009; Conole ve Alevizou, 2010; Franklin ve van Harmelen, 2007).
8.
rencilerin, genellikle Web 2.0 aralarn kullanrken gruplar halinde

almas tevik edilir bu da sosyallemelerini ve birbirlerinin tecrbe ve
bilgilerinden olabildiince faydalanmalarn salar (Conole ve Alevizou,
2010; Franklin ve van Harmelen, 2007; Lu, Lai ve Law, 2010; OReilly,
2007).
9.
rencilere ders kitaplarnn tesine geme, ierik oluturma ve ierii

maniple etme hakk tanr; bu da rencilerin zgvenlerinin gelimesini salar (Conole ve Alevizou, 2010).
C. Snf ortam asndan Web 2.0 aralarnn yararlar

1.
Daha aktif ve katlmc bir snf ortam salar.
2.
Snf ortamnda rencilerin birbirine kar tutum ve davranlarn

olumlu ynde etkileyecei dnlmektedir.
3.
renme ve retme uygulamalarnda kullanlmasnn olduka yararl

olduu grlen Web 2.0 ya da sosyal medya uygulamalar alt farkl balk altnda toplanmaktadr. Bu uygulamalarn tamam ibirlii desteklemesi ve kullanclarn ieriin oluturulmasna katk salayabilmeleridir.
Bu uygulamalar, birliine Dayal Projeler, Bloglar, erik Topluluklar,
Sosyal A Siteleri, Sanal Oyun Dnyalar ve Sanal sosyal dnyalar olarak
sralanmaktadr. Bu balamda aada bu uygulamalar aklanacaktr.
birliine Dayal Projeler

Web 2.0 teknolojilerinin internet uygulamalarna getirdikleri en nemli katklarn banda ibirlii ve sosyal etkileim saylabilmektedir. Bu sayede bireyler
farkl ortamlardan ibirliine dayal projeler gerekletirebilme imknna kavumulardr. Elbettte ibirliine dayal projelerin banda Vikiler gelmektedir.
Vikiler
birliine dayal projeler ya da Wikiler katlm ve pek ok son kullanc

tarafndan gelitirilmi ieriin (KG: Kullanc Tarafndan Gelitirilmi erik /
UGC User Generated Content) ayn anda oluturulmasna imkn salar. Bu durum kullanc tarafndan ieriin oluturulmasnn en demokratik uygulamasdr.
birliine dayal olarak gerekletirilen, kullancya metin tabanl ierii silmeye,
eklemeye ve deitirmeye izin veren wiki projeleri arasnda Wikipedia ve internet balantlarn ya da medya ieriklerini grup tabanl toplama ve puanlama iin
kullanlan yazlmlar arasnda sosyal imleme (SocialBookmarking) uygulamalar
farkllamaktadr. Ksaca Wikiler, yelik gerektirmeden ziyaretilere baz ierikleri
ekleme, dzeltme, silme ve deiti-meye izin veren bir eit Web sitesidir. Ayrca
sayfalar arasnda kpr kurmaya da imkn tanmaktadr. Mevcut veriler ve bunlarn deitirilmesi ile ilgili tartmalar yaplabilmekte bu tartmalar ve deiikliklerin kayd tutulabilmektedir. Bu ilem ve etkileim kolayl vikiyi youn yazarlk
ibirlii iin etkili bir ara haline getirmitir (Karaman, Yldrm ve Kaban, 2008).
Wikipedia u anda 230 farkl dilde kullanlabilmektedir.
Delicious
Ayn zamanda Delicious web imlerinin depolanabilmesine ve paylalabilmesine imkn salamaktadr. birliine dayal projelerin altnda temel fikir, daha iyi
bir rn elde edebilmek iin i glerinin birletirilmesidir. Kullanclarn ilgilendikleri Web sitelerini etiket (tag) olarak bilinen anahtar kelimelerle ilikilendirmelerini salayan bir Web uygulamasdr. Bu servisler kullanclarn kendi kaynak listelerini saklayp bu listelere herhangi bir yerden ulaabilmelerine imkn salarlar.
En bilinen sosyal imleme servisleri del.icio.us (www.delicious.com), CiteULike
(www.ci-teulike.org), connotea (www.connotea.org) olarak sralanabilir (Karaman, Yldrm ve Kaban, 2008).
Bloglar
Sosyal a sistemlerinden biri dieri a gnlkleri (blog)dir. A gnlkleri,
dzenli olarak gncellenebilen ve kronolojik olarak, son girilen maddeden ilk girilene doru sralanan bir internet sitesi olup, dzenli aralklarla yaz, fotoraf, haber ve benzeri bilgilerin siteye eklenmesiyle gerekletirilir (Ajjan ve Hartshorne,
2008). Blog yazar kolay bir ekilde blog servisi zerinde blog aabilir, bir balk
ve ierik metni yazarak yeni bir konu oluturabilir ve oluturduklarn btn internet kullanclaryla paylaabilir. Blog oluturmak iin kullanlabilen farkl web
sayfalar bulunmaktadr (Karaman, Yldrm ve Kaban, 2008). Bu web sayfalar
ierisinde blogcu ve blogger saylabilir. Yine bu servislerin yannda sosyal alar
ile daha entegre olarak alabilen blogservisleride bulunmaktadr. Tumblr bu servislerden birisidir. Tumblr, sosyal a ve blog sitesidir. David Karp tarafndan ubat 2007de kurulmutur. Kuruluun ardndan iki hafta iinde 75.000 kullancya
ulaan sitenin yalnzca ABDde toplam 13.4 milyon kullancs vardr. Tumblrn
benzer trdeki dier sitelerinden fark, popler sosyal paylam siteleriyle tam bir
uyum iinde alyor olmasdr.
erik Topluluklar
Youtube 2005 ubat aynda yayna giren servis, dnyada ciddi bir yank uyandrmtr. Video paylam ve izlenmesi hizmeti veren site bir RIA (Rich Internet
Applications Zengin nternet Uygulamalar) rnei olan Adobe Flash tekno-
lojisini kullanmaktadr (Aslan, 2007). Flicker 2004 ten beri yaynda olan flickr,
bir fotoraf paylam servisidir. Bazen dakikada 2000, ayda 2.8 milyon fotoraf
yklenen site Web 2.0 n en nemli rnekleri arasndadr (Aslan, 2007). Dosya,
Resim, Video Paylam YouTube, Flickr, Slideshare,video.google, rapidshare vb.
bir ok web sayfas, kiilerin resim, video, dosya, slayt ve birok medya unsurunu
birbirleriyle paylamalarna imkan salamaktadr (Atc ve Yldrm, 2010).
Sosyal A Siteleri
Sosyal etkileimi, ibirliini ve paylam n planda tutan Web 2.0 teknolojilerinin geliimiyle birlikte gnmzde daha farkl internet ortamlar kullanlmaya
balanmtr. lgili ortamlardan biri de, Web 2.0 teknolojisinin nemli bileenlerinden ve en popler paylam ortamlarndan biri olarak kabul edilen sosyal a siteleridir (Karal, Koko, 2010). Sosyal a, ortak bir ama dorultusunda insanlarn
dncelerini paylamalarn ve birbirleriyle etkileime girmelerini kolaylatran
internet zerinden bir topluluklar ifade etmektedir (Preeti, 2009). Sosyal a siteleri ise, bireylere kendilerini ifade etmelerine, arkadalar ile iletiim kurmalarna
ya da dier sosyal a kullanclar ile yeni ilikiler oluturmalarna imkn salamaktadr. Sosyal alar farkl ekillerde snflandrlabilmektedirler. rnein sosyal
a siteleri profesyonel i ile ilikili ierie sahip olabilirler. Bunlara rnek olarak
LinkedIn.com verilebilir. Duygusal ilikileri temel alan bir yapya sahip olabilirler.
Bu tr sosyal alara rnek olarak siberalem.com sitesi verilebilir. Ya da mzik veya
politika gibi ortak ilgi alanlarn paylaan kiilerin birbirleriyle iletiim kurmasn
salayan bir yapya sahip olabilir. Bunlara rnek olarak myspace.com verilebilir.
Bunun yannda sosyal alar Facebook gibi bu zelliklerin birounu iinde barndrabilir. Sosyal alar kullananlar bu siteleri zaten tandklar insanlarla iletiimlerinin salanmas ya da yeni insanlarla tanmak iin kullanabilmektedirler. Facebook ve benzeri sosyal alar, kullanclarnn oluturduklar evrimii profilleri
ile webte bulunmalarn salar. Ayn zamanda arkadalarn bir araya toplamalarna yardmc olur. Bunun yannda sosyal ada bulunan arkadalarnn her birinin
sayfalarna yorum yapabilir ya da onlarn profillerini grntleyebilirler. Bunun
yannda ortak ilgi alanlarna bal olarak oluturulan sanal gruplara ye olabilirler
(Ellison, Steinfeld ve Lampe, 2007).
Sosyal paylam a tanmna uygun tipteki ilk site rnekleri Classmates.
com (1995) ve SixDegrees.com (1997) siteleridir. zellikle SixDegrees.com
kullanclarna profil yaratma ve arkadalarn listeleme olana sunmutur. 19972009 yllar arasnda eitli gruplarn kiisel ve profesyonel profillerini paylatklar siteler ortaya kmtr. 2009 ylnda sosyal a siteleri dnya internet nfusunun
% 70ine erimitir. Dnya nfusunun byk bir ksmnn kulland sosyal alar
, bireyler ve gruplar arasndaki karlkl etkileimi kolaylatran ve glendiren,

sosyal dnt iin eitli seenekler sunan yazlmlar olarak tanmlamtr(Boyd,
2003). Sosyal alar, bireylere tercihlerine bal olarak herkese ak profil oluturma, daha nceden tand kiilerle iletiim kurma veya yeni kiilerle tanma
ve ayarlamalara bal olarak sosyal a kullanan kiilerin sistemdeki dierleri ile
olan balantlarn izleme ans veren web tabanl uygulamadr. (Boyd ve Ellison,
2007).MySpace, Facebook, Hi5 ve Cyworld gibi pek ok sosyal a sitesi kullanclarna gruplara katlma ya da grup oluturma imkan salamakta bylece bireylerin ayn ilgi alanlarna sahip dier insanlar ile etkileim salamasna imkan
salamaktadr (zmen, Akzm, Snkr ve Baysal, 2011).
Sanal Oyun Dnyalar
Sanal dnyalar, gerek dnyann sanal olarak oluturulmu halidir. Kullanclar bu ortamlarda kiiselletirilmi avatarlar ile bulunurlar ve gerek dnyada
olduu gibi dier kullanclarla etkileime geebilirler. Bu ynyle sanal dnyalar,
yksek dzeyde sosyal buradalk ve tm uygulamalarla ilgili olarak medya zenginlii saladndan sosyal medyann en nemli elerinden biridir. Sanal dnyalar ikiye ayrlmaktadr. Bunlar, Sanal Sosyal Dnyalar ve Sanal Oyun Dnyalar
olarak sralanabilir. Sanal oyun dnyalar, kullanclarnn Byk Boyutlu ok
Oyunculu evrimii Rol Yapma Oyununun (MMORPG: Massively Multiplayer
Online Role-Playing Game ) kat bir ekilde belirlenmi kurallarna gre davranmalarn zorunlu klar. Web 2.0 teknolojilerinin ne kanlarndan biri olan sanal
oyun dnyalar son yllarda oyun konsollarnn yaygnlamas ile poplerlik kazanmtr.
Sanal Sosyal Dnyalar
Sanal dnyalar ierinde yer alan ikinci grup ise sanal dnyalardr. Sanal dnyalar kullanclarnn istedikleri ekilde davranmalarna, grnmlerini istedikleri ekilde belirlemelerine ve gerek dnyadakine benzer ekilde sanal dnyada
yaam srmelerine imkn salamaktadr. Sanal dnyalarda da sanal oyun dnyadakine benzer ekilde kullanclar istedikleri zelliklere sahip bir avatar ile var
olmakta, ortam ve dier kullanclar ile avatarlar yardmyla iletiim kurmaktadrlar. Sanal sosyal dnyalarda ortam ve dier kullanclar ile etkileimi snrlayacak yer ekimi gibi temel kurallar hari kesin kurallar yoktur. Second-Life (http://
secondlife.com/), Active Worlds (http://www.activeworlds.com/) ve There (http://
www.there.com/) gibi ortamlar Sanal Sosyal Dnya uygulamalar arasnda ne kanlardandr. Sanal sosyal dnyalarn en bata gelen zellii; 3-Boyutlu ortamlar iermesi, nternet zerinden eriilebilmeleri, ve ok fazla sayda kullancnn
sosyal etkileimine avatarlar yardm ile izin vermeleridir (Tzn, 2009). Sanal
Sosyal Dnyalar arasnda Linden aratrma irketi tarafndan gelitirilen Second
Life olarak gze arpmaktadr. Second Life ve dier sanal sosyal alarda kullanclar gerek yaamdaki hemen her eyi oluturulan dnya ierisinde gerekletirebilmektedirler. rnein kullanclar avatarlar vastasyla dier kullanclar ile
konuabilir, yry yapabilir ya da yemek yiyebilir. Second Life ayn zamanda
kullanclarnn ierik oluturabilmelerini de salamaktadr. Yani kullanclar mobilya, kyafet yada daha farkl ierikler tasarlayp oluturabilir ve bunlar dier kullanclara Second Life para birimi olan Linden Dolar karlnda satabilirler.
Web 2.0 teknolojilerin gnlk hayatmza en byk katklarndan biride sosyal medya yada sosyal a olarak adlandrlan aralardr. Gnmzde sosyal a siteleri en popler web sitelerinin banda gelmektedir (ComScore,2013).
Birok klasik web uygulamalar ieriin iletilmesi zerine odaklanmken a gnl (blog), wiki, sosyal alar gibi Web 2.0 aralar katk ve etkileim
araclyla daha ok sosyal balanabilirliin zerine younlamtr. Bu aralar sosyal ve aktif renme srecini ileterek ibirliini ve bilginin paylamn
gerektirmektedir(zmen, Akzm, Snkr ve Baysal, 2011).
Sosyal Medya ve Sosyal Alarn renme le likisi

Gnmzde e-renmenin, web teknolojilerinde meydana gelen deiimlere
paralel olarak hem anlay hem de uygulama asndan farkllat grlmektedir.
E-renme 1.0, web araclyla retimin gerekletirilmesine iaret etmektedir.
60+ dakikalk evrimii kurs deneyimleri ile karakterize edilebilir. Burada kurslar
renme ynetim sistemleri araclyla ynetilmektedir. E-renme 1.3, ieriin
konu alan uzmanlar tarafndan gelitirilen hzl e-renme aralar ya da renme ierik ynetim sistemleri tarafndan salanan ablonlar araclyla oluturulmasdr. E-renme 2.0 ise beraberinde kolay ierik oluturma, web aktarm ve
tmleik ibirliini getirmitir. Paylama ve renme, e-renme 2.0nin doal bir
grnmdr (Atc ve Yldrm, 2010).
Karaman, Yldrm ve Kaban (2008) tarafndan yaplan almada Web 2.0
uygulamalarnn eitimde kullanmyla ilgili aratrma sonular analiz edilmitir. Yaplan meta analiz almasnn sonularna gre; yaplan almalarda Web
2.0uygulamalarnn en ok renmenin daha etkili olmas ve grup almas yapma becerisinin kazandrlmas konusunda katksnn olduu grlmtr. Ayrca
yaplan almalarda eitimde Web 2.0 kullanmnn st dzey dnme becerilerini gelitirdii, bilgi okur yazarl deneyimi kazandrd ve problem zme
becerisini arttrdna ilikin bulgular elde edilmitir. Literatrde Web 2.0 uygula-
malarnn eitim ortamlarna katklar aadaki ekilde sralanmtr (Karaman,

Yldrm ve Kaban, 2008; Atc ve Yldrm, 2010).
Etkili renme artrlmas
st dzey dnme becerilerinin kazandrlmas
Bilgi okur-yazarl becerilerinin kazandrlmas
Yaplandrmac problem zme becerilerinin kazandrlmas
renciye uygunluk (ilgi ekme)
Bireysel geliim
Sorumluluk alma
Sosyal alarn eitime ilikin bu denli olumlu ve nemli katklarna ramen

bu alanda yaplm almalarn azl ve lkemizde bu konuda eitimin her kademesini kapsayan almalarn yaplmam olmas dikkat ekicidir. Sosyal alarn eitim ortamlarndaki ilevselliine ilikin aratrma sonular, sosyal alarn
retmen, ynetici ve dier okul mensuplar tarafndan etkin bir ekilde kullanldn gstermektedir. Bulunduu evreden etkilenen ve ayn oranda evresini etkileyen ve ekillendiren okullarda sosyal alarla salanan etkileim, okul mensuplarn dolaysyla toplumu daha aktif bir katlmcla sevk ettii vurgulanmaktadr
(zmen, Akzm, Snkr ve Baysal, 2011).
Web 2.0 ve retim Amal Kullanlabilecek Uygulamalar

Web 2.0 uygulamalarnda ki art, beraberinde retimsel Web 2.0 aralarnn saylarnda ve eitliliklerinde ki art da beraberinde getirmitir. Aada
farkl renme alanlarnda kullanlabilecek retimsel Web 2.0 aralarna rnekler sunulmutur.
Dokman paylam siteleri (GoogleDocs vb.)
Google dokmanlar, pek ok farkl Google uygulamas gibi Google Apps
Google uygulamalar grubu altnda toplanmaktadr. Bu aralardan pek ou gnmzn eitimcileri tarafndan renme srelerinde kullanlabilecek olduka yararl aralardr. Bu aralar arasnda; E-posta, Google Dokmanlar, Google
Takvim, Blogger (Google Blog Hizmeti), Picasa (resim paylam yazlm), Google
Drive (evrimii depolama yazlm), Google Groups ve Hangout (anlk mesajlama yazlm) saylabilir.
Google Docs altnda ise Dokman, Sunu, E-tablo, Form ve izim isimli alt
yazlmlar bulunmaktadr. Bu yazlmlar ile herhangi bir Office paketinde bulunan
uygulamalarla gerekletirilebilecek tm ilemler yaplabilmektedir. Ayrca Form
isimli yazlmla, eitli lek veya anketler oluturularak kullanclardan saysal
ortamda veri toplanabilmektedir.
renme Ynetim Sistemleri (Beyaz pano, Edmodo)
renme ynetim sistemleri, eitim amal hazrlanm, ders ierik ve materyallerinin retmen ve renciler arasnda paylalmas, devlerin verilmesi
ve toplanmas, snf ii tartmalarn dijital ortama tanmas, online snavlarn
yaplmas gibi konularda elektronik ortamda iletiime olanak salayan yazlmlar
olarak tanmlanabilmektedir.
Beyazpano
Beyazpano cretsiz bir renme ynetim sistemi platformdur. Trke dnda, Almanca, Arapa, ngilizce, Franszca, talyanca, Romence ve Lehe olarak
hizmet vermektedir.
Beyazpano platformunda, tartma gruplar, dev paylamlar, online snav,

not verme, anket, dosya paylam (2 gb.a kadar), takvim ve etkinlikler oluturulabilmektedir. Bu sayede renciler ve retmenler arasnda etkileim artrlabilmektedir.
edmodo
Sosyal alarn zellikle eitimde kullanm srasnda ne kan ne nemli husus,

gvenli ortam sunmasdr. Bununla birlikte gizlilik ve ahlaki olmas en nemli gerekliliklerdendir. Eitim-retim kategorisinde bu ihtiyalar karlayan ve u anda
dnyada 6 milyon 700 bin renci ve retmen tarafndan kullanlan EDMODO
adl eitsel sosyal a platformu, bizlere bu konuda byk avantajlar sunmaktadr.
Eitimsel bir sosyal a uygulamas
olan EDMODO, sosyal medyann gcn eitim ve retim ortamnda kullanmamza imkn salar. retmen ve
renciler iin; eitsel ibirlii, renciye geribildirim, bireyselletirilmi
retim ve daha birok konuda gvenli bir ortam oluturur. renmeyi her
zaman ve meknda tevik eder, rencilerle her konuda fikir alverii, eitli
tartmalar yapma, rencinin geliimini takip etme, zgvenini gelitirme gibi konularda da nemli destek salar.
Bunlara ek olarak dnya apnda retmenlerle balant kurma zellii ile de retmenlerin mesleki geliimlerine katklar salar. Yazlmn mobil uygulamas ile de
her meknda ve zamanda bilgi paylam imknn bizlere sunar. EDMODO platformu tamamen eitimcilere ve rencilere zel tasarlanmtr. Uygulamada ise,
hem tasarmn hem de kullanmnn facebook platformuna benzemesi avantaj salamaktadr. retmen rencilerine zel olarak; link paylam, interaktif quizler,
anketler, video, resim, pdf, office dosyalar paylam yapabilmektedir. retmen,
EDMODO zerinde yelik ilemlerinin ardndan hesabn ilk atnda, sistem
otomatik bir kod retir. Bu kod, o retmenin snfna dhil olacak renciler iindir. Bir renci sisteme kaydolmak iin bu koda mutlaka ihtiya duyar, aksi halde
sisteme giri yapamaz. retmen kaydolan her rencisini kendi panelinde grebilmektedir. Kaydolan rencileri snf dzeyi veya istedii her ekilde kategorize
edebilir. retmen ders ile ilgili materyalleri, sistemin library ksmna ykleyebilir, bunlar istedii zaman rencileriyle paylaabilir. Library ksmna yklemeden
de anlk olarak dosya uzants fark etmeksizin her trl materyali paylaabilir. Sistemin bu anlamda herhangi bir snrll bulunmamaktadr.
Prezi Online sunum Uygulamas

Prezi, (http://www.prezi.com) online yada offline olarak hizmet veren alternatif bir sunum programdr. Prezi ile grsellik asndan st seviyede, ilgiyle takip
edilen slaytlar oluturulabilmektedir.
cretsiz olan srmlerinde evrimii olmadan sunumlar dzenleme

imknmz bulunmamaktadr. Hazrlanan sunumlar evrimii olarak saklanabilmektedir. Sunular zerinde davet ettiiniz kiiler ile birlikte ibirlii yaplabilmektedir. Ayrca, tm sunumlar bilgisayara indirilebilmektedir. Zoom fonksiyonu ile
daha nce grlmemi bir sunum deneyimini izleyicilerinize yaatabilir ve her
an online olarak tekrar dzenleme ansna sahip olabilirsiniz. Ayn zamanda edu
uzantl mail adresine sahip olan kullanclar iin Prezi U (edu.prezi.com) adl web
sitesinden, Prezinin Edu versiyonuna ulamak mmkndr. Prezi Edu, dier hesaplardan ayr olarak Enjoy paketindeki zelliklere sahiptir.
Powtoon Online Sunum Uygulamas
Powtoon yeni nesil evrimii olarak kullanlabilen bir sunum aracdr. Powtoon rahatlkla kullanc dostu ara yze sahip Pawtoon sayesinde siz de eitim
ortamlarnzda animasyon, ses dosyalar ve grseller ieren sunumlar hazrlayabilmektedir.
Upgrade seenei ile cretli yelik satn alnabildii Pawtoona belirli zelliklerin snrlandrld paketten cretsiz ye olaak yararlanlabilmektedir. Sunum hazrlamak iin Create a new Pawtoon butonuna tklamak gerekmektedir.
Sunumlarn hazrlanmasnda belirli ablonlardan yararlanlabildii gibi bo bir
sunum sayfasn kullanarak sfrdan sunum hazrlanabilmektedir. Hazrlanan sunumlar video formatnda kaydedilebilmekte, youtube ve benzeri video paylam
sitelerine gnderilebilmektedir.
Hikaye tahtas oluturma yazlmlar http://www.storyboardthat.com/
Storyboard Creator kullanm olduka kolay, gl bir hikye tahtas hazrlama yazlmdr. Bu yazlm kullanlarak hazrlanacak hikye tahtasna nesnelerin
eklenmesi srkle brak ile yapld iin olduka kolaydr.
Hazrlanan hikye tahtas tamamyla zelletirilebilir zelliktedir. Kullanlan

sahnelere ve nesnelere konuma balonlar eklenebilir yada nesnelerin tamam istenildii ekilde renklendirilebilir. Storyboard Creator ktphanesinde 325 karakter, 225 sahne ve 45000den fazla resmi iermektedir. Hikaye tahtalar herhangi bir
olayn ak emasn ya da srecini rencilere aktarrken olduka kullanl olan
aralardr. Bu yazlm ise hikye tahtalarnn oluturulmasnda olduka basit ve
etkili bir ara olarak kullanclara cretsiz olarak hizmet vermektedir.
Etkileimli video hazrlama yazlmlar https://popcorn.webmaker.org/
Mozillann bir uygulamas olan Popcorn Maker (https://popcorn.webmaker.
org), etkileimli videolarn kullanclar tarafndan oluturulabilmesi iin sunulan
bir aratr. Bu araca https://webmaker.org/ linki altnda bulunan aralar mensnden ulalabilmektedir. Popcorn Maker ile etkileimli Videolar kolaylkla oluturulabilmektedir. Webe kk bir kutu halinde geldiini ve dier tm ieriklerle
balantsn kopardn dnyor. Aslnda on yl boyunca web zerindeki videolarda deien tek ey kutunun boyutu ve resmin kalitesi oldu.
Mozillann genel mdr Ryan Merkley son on yl boyunca web zerindeki

videolarda deien tek ey kutunun boyutu ve resmin kalitesi olduunu belirtmi
ve bir Mozilla projesi olan Popcornun bu tekdzelii deitirdiini vurgulamtr.
Popcorn Maker ile web zerinde bulunan herhangi bir ierik ile videolar birletirilebilmektedir.
Algoritma oluturma yazlmlar http://scratch.mit.edu/
Microsoft Photosynth, rencilerin kiisel hikyelerini anlatmak, olaylar, etkinlikleri ve belirli yerleri kefetmek iin etkileimli 3D teknolojisini kullanarak
snfta yaratc renmeyi tevik eden bir modelleme programdr. Bu program ile
tm kullanclar ektikleri fotoraflardan panoramik ve 3D grntler oluturabilmektedir. Ayrca, 360 derece dndrlebilen ve yaknlatrma kontrol salayan aralar sunmaktadr. Bylece retmenler rencileri iin hem elenceli hem
de retici snf etkinlikleri tasarlayabilmekte, onlarn kullanmlar ile yaratclklarnn gelimesi iin frsatlar sunulabilmekte ve ilgin ayrntlarn vurgulanabilecei grseller oluturulabilmektedir.
Microsoft Mathematics 4.0
Microsoft Mathematics (http://www.microsoft.com/tr-tr/download/details.
aspx?id=15702), retmenlere ve rencilere matematik ve bilim almalarnda
yardmc olmak iin 2B ve 3B izim yapan bir grafik hesap makinesi, adm adm
denklem zmleri ve kullanl aralar salar. Microsoft Mathematics, ayn elde
tanan bir hesap makinesi gibi alacak ekilde tasarlanm tam zellikli bir grafik hesap makinesi ierir. Ek matematik aralar genleri ilemenize, bir birim
sisteminden dierine dntrmeler yapmanza ve denklem sistemlerini zmenize yardmc olur. Ayrca, rencilerin okul devlerini hzla ve kolayca yapmalarna yardmc olacak farkl matematik aralarn da ierir. Microsoft Mathematics
ile renciler adm adm denklem zmlerini rendikleri gibi, temel cebire giri, cebir, trigonometri, fizik, kimya ve yksek matematik kavramlarn da daha iyi
kavrayabilirler.
Kodu
Kodu (http://research.microsoft.com/en-us/projects/kodu), zellikle bilgisayar oyunlar gelitirmek iin kullanlan bir grsel programlama dilidir. Deikenler, dallanma (kontrol) yaplar, dngler, say ve metin dizi ilemleri, alt yordamlar ve ok biimlilik gibi ou programlama ilemini ve yapsn kullanmay
salamaktadr. Basitlii, programlama grevlerinin tamamna yaknn bir benzetim ortamnda gerekletirmeyi salayan aralarla salanmtr. Programlar ve 3
boyutlu ortamdaki kullanc davranlar, koullar ve eylemlere dayal olarak kural
tabanl yksek seviyeli bir dil yapsyla oluturulmaktadr.
Museum Box
Museum Box (http://museumbox.e2bn.org/), rencilerin herhangi bir konu,
kavram ya da olay hakknda oluturduklar ya da topladklar bilgileri grsel olarak organize edip sunmaya yarayan bir ortam sunmaktadr. Bu web sitesi, daha
ok tarih ve sosyal bilgiler konularnn retilmesinde ve renilmesinde kullanlabilecei gibi farkl konularn proje sunumlar iinde kullanlabilir. rnein,
biyoloji dersinde hcreler konusu ya da corafya dersinde corafi blgeler konusu
anlatrken sunum arac olarak da kullanlabilir.
YANSITMA SORULARI
1.
Farkl Web 2.0 aralarnn gnmzde renme ortamlarna getirmi

olduklar katklar tartnz?
2.
Web 2.0 teknolojileri ile snf ortamlarnda kullanm imkan bulan ibirliine dayal renme ve retim aralarnn, snf atmosferine katklar
sizce nelerdir?
3.
Yaplandrmac paradigma asndan Web 2.0 aralar renme ortamlarna hangi katkla salamtr.
Kaynaklar
Ajjan, H., & Hartshorne, R. (2008). Investigating faculty decisions to adopt Web 2.0 technologies: Theory & empirical tests. The Internet & Higher Education 11(2), 7180. doi:10.1016/j.
iheduc.2008.05.002
Aslan, B. (2007). Web 2.0 teknikleri ve uygulamalar. XII. Trkiyede Internet Konferans Bildirileri, 351-357.
Atc, B., & Yldrm, S. (2010). Web 2.0 uygulamalarnn e-renmeye etkisi. XII. Akademik
Biliim Konferans Bildirileri, 287-292.
ComScore (2013) Media Metrix Ranks Top 50 U.S. Desktop Web Properties for November
2013 http://www.comscore.com/Insights/Press_Releases/2013/12/comScore_Media_Metrix_
Ranks_Top_50_US_Desktop_Web_Properties_for_November_2013 adresinden 22.02.20013
tarihinde eriilmitir.
Dikme, G. (2013). niversite rencilerinin iletiimde ve gnlk hayatta sosyal medya kullanm alkanlklar: Kadir Has niversitesi rnei. Yaymlanm yksek lisans tezi, Kadir Has
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul.
Foulger, T. S., Ewbank, S. D., Kay, S., Popp, S. O., & Carter, H. L. (2009). Moral spaces in MySpace: Preservice teachers perspectives about ethical issues in social networking. Journal of
Research on Technology in Education, 42(1), 128.
Kaplan, A. M., & Haenlein, M. (2010). Users of the world, unite! The challenges and opportunities of social media. Business Horizons, 53(1), 59-68. doi: 10.1016/j.bushor.2009.09.003
Karaman, S., Yldrm, S., & Kaban, A. (2008). renme 2.0 yaygnlayor: Web 2.0 uygulamalarnn eitimde kullanmna ilikin aratrmalar ve sonular. XIII. Trkiyede nternet
Konferans Bildirileri, 35-40.
Kwon, O., & Wen Y. (2010). An empirical study of the factors affecting social network service
use. Computers in Human Behavior, 26(2), 254-263. doi: 10.1016/j.chb.2009.04.011
Lampe, C., Ellison, N., & Steinfield, C. (2008). Changes in use and perception of Facebook. In
Proceedings of the 2008 Conference on Computer-Supported Cooperative Work (CSCW
2008)
OReilly, T. (2005). What is Web 2.0? Design Patterns and business models for the next generation of software. http://www.oreillynet.com/pub/a/oreilly/tim/news/2005/09/30/what-isweb-20.html adresinden 29.04.20013 tarihinde eriilmitir.
zmen, F., Akzm, C., Snkr, M., & Baysal, N. (2011). Sosyal a sitelerinin eitsel ortamlardaki ilevsellii. In 6th International Advanced Technologies Symposium (IATS11) (pp.
16-18).

Preston, L. (2008). A Space of Our Own: MySpace and Feminist Activism in the Classroom.
Radical Teacher, 81, 14-19. doi: 10.1353/rdt.2008.0000
Roscorla, T. (2010). 5 Reasons Why Educators Should Network. 10.06.2014 tarinde http://www.
centerdigitaled.com/workforce/5-Reasons-Why-Educators-Should-Network.html adresinden eriildi.
Selwyn, N. (2007). Web 2.0 applications as alternative environments for informal learning-a critical review. In Paper for CERI-KERIS International Expert Meeting on ICT and Educational
Performance (pp. 16-17).
Tnmaz, H. (2013). Sosyal a web siteleri ve sosyal alarn eitimde kullanm. K. altay ve Y.
Gkta, (Eds.). retim Teknolojilerinin Temelleri: Teoriler, Aratrmalar, Eilimler. (ss. 615630). Ankara: Pegem Akademi Yaynclk.
Wikipedia (2013). Facebook. http://tr.wikipedia.org/wiki/Facebook adresinden 29.05.2007 tarihinde eriilmitir.
Yrd. Do. Dr. Alpaslan DURMU

Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektronik ve Bilgisayar Eitimi
Blmn 2000 ylnda tamamlamtr Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Elektronik ve Bilgisayar Eitimi Anabilim Dalnda yksek lisansn 2003 ylnda,
Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Eitim Bilimleri Anabilim Dal Eitim Teknolojisi Bilim Dalnda doktorasn 2012 ylnda, Sanal Bilim Ve Teknoloji
Mzesinde Eitsel Arayz Ajan Kullanmnn rencilerin lgi Ve Baarlarna
Etkisi isimli doktora tezini sunarak tamamlam, Dr. unvann almtr. 2004
2006 arasnda Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesinde, 2006 2012 arasnda Ahi Evran niversitesi Eitim fakltesinde almtr. Halen Mevlana niversitesi Eitim Fakltesi BTE Blmnde almaktadr. alma alanlar arasnda
Web destekli renme, Uzaktan eitim, retimsel mesaj tasarm, Eitsel arayz
ajanlar ve tasarm, Sanal bilim ve teknoloji mzeleri, oklu ortam tasarm ve
retimi, Eitsel grafik, animasyon ve simlasyon tasarm, artrlm gereklik ve
Web 2.0 aralarnn retim amacyla kullanlmas bulunmaktadr.
7. BLM
ETMDE SANAL VE ARTIRILMI
GEREKLK UYGULAMALARI
ada ERBA
Sleyman Demirel niversitesi
Yrd. Do. Dr. Veysel DEMRER
Sleyman Demirel niversitesi
ZET
19. yzyla kadar rgn eitimde dersler genellikle okuma-yazma eitimi eklinde gerekletirilmekteydi. Bunun yannda baz aratrmaclar eitimde renciyi ynlendirecek baz arayzlerin etkilerini aratrmaya balamlard. 20. yzylda ise renme zerinde dnceler deiirken, birok teknoloji ve bilgi kayna
snflara girmi ancak bunlar davran eitim yaklam altnda beklenen etkiyi
verememitir. 20. yzyln son dnemlerinde ise teknolojinin etkili ve verimli bir
renme salayabilmesi iin yaplandrmac renme balamnda ele alnmas gerektii dncesi yaygnlam ve bu durum eitimde teknoloji kullanmna farkl
bir bak as kazandrmtr. zellikle bilgisayar ve mobil teknolojiler ile birlikte
grafik arayz sistemleri ve Web 2.0 teknolojisinin geliimi eitimde etkileimli dijital ortamlarn oluturulmasna imkan vermitir.
Eitim alannda da kullanm imkn bulan sanal gereklik ortamlar bilgisayarlar tarafndan oluturulan boyutlu sanal alanlarda gerek yaam deneyimlerinin saland ortamlardr. Bunun yannda bir sanal gereklik alan olan
artrlm gereklik teknolojisi ile hem bilgisayar tarafndan oluturulan sanal
nesnelerin hem de gerek dnya nesnelerinin etkileim halinde kullanlabildii
ortamlar oluturulmaya balanmtr. Hem sanal gereklik hem de artrlm gereklik ortamlar rencilerin kontroll ortamlarda renme etkinliklerini gerekletirerek sanal renme deneyimi kazanmalarn salamaktadr.
Teknolojinin geliimine paralel olarak eitimin yrtlmesinde de deiimler yaand ve buna bal olarak bireysel renme fikrinin nem kazand ortadadr. Gelien teknolojilerin katks ile eitim ve retim, retmen merkezli
olmaktan karak fiziksel ortamlardan bamsz yrtlebilir hale gelmektedir.
zellikle son yllarda sanal ve arttrlm gereklik uygulamalarnn eitime etkisi
eitimcilerin ve aratrmaclarn dikkatini ekmektedir. Bu balamda, bu blmde
sanal ve arttrlm gereklik uygulamalarnn tantm ve eitimde kullanlmas
zerinde durulmutur.
Anahtar Kelimeler: sanal gereklik, artrlm gereklik, eitim uygulamalar
HAZIRLIK SORULARI
1.
Sanal ve artrlm gereklik nedir?
2.
Sanal gereklik ortamlarnn temel zellikleri nelerdir?
3.
Sanal ve artrlm gereklik ortamlarnn farklar nelerdir? Karlatrnz.
4.
Eitimde sanal gereklik uygulamalarnn faydalar neler olabilir?
5.
Eitimde artrlm gereklik uygulamalarnn faydalar neler olabilir?
GR
19. yzyla kadar rgn eitimde dersler genellikle okuma-yazma eitimi
eklinde gerekletirilmekteydi. Bunun yannda baz aratrmaclar eitimde
ynlendirici ara yzlerin etkisini aratrmaya balamlard. Genellikle uygulamal renme olarak bilinen bu almalarn ilk isimlerinden birisi Johann Heinrich Pestalozzidir. Pestalozzi rencilerin renme srecinde fiziksel aktiviteler
yaparak ve duyularn daha aktif kullanarak renmelerini nermitir (PrezLpez ve Contero, 2013). Buna ramen 20. yzyl aratrmac ve eitimcilerinin
bu tarz nerileri dikkate almayarak davran yaklamn etkisinde kald grlmektedir.
Gnmzde meydana gelen en nemli dnm, sosyal ve ekonomik yapnn kresel bilgi toplumuna doru elektronik bilgi tabanl yapya dnmdr.
Bu dnmle beraber ele alnmas gereken en nemli sorun eitim ve retim
olarak grlmektedir (Cellary, 2002). zellikle bilgi edinme srecinde pasif alc
durumundan, aktif katlmc duruma gei iin retim yntemlerinde nemli
deiimler gerekmektedir (Walczak, Wojciechowski ve Cellary, 2006). Bu ihtiyalara yant olarak, 1990l yllardan itibaren yaplandrmac renme teorisine dayal retime ilgi artmtr (Jonassen,1999; Marshall,1996; Wilson,1996).
Ei mde Sanal ve Ar rlm Gereklik Uygulamalar 133
Yaplandrmac renme, renenin bilgiyi pasif olarak edinmesi deil, bilgiyi

aktif olarak oluturduu bir sre olarak anlalmaktadr (Duffy ve Cunningham, 1996).
Yaplandrmac yaklama en uygun pedagojik etkinlikler deney, tartma,
proje gerekletirme gibi faaliyetlerdir. Tm bu faaliyetlerde aktif katlmn olmas, keferedek kendi karm ve sonularna ulamas rencileri tevik etmektedir.
Bir snfta yaplandrmac yaklamla retim yapabilmek iin dinamik bir renme ortam hazrlamak ve mmkn olduunca renme ortamnda fikirlerin test
edilip, deneyimlenmesi gerekmektedir (Roussou, 2004). Bu nedenle gnmzde
yeni retim programlarnn bireylerin daha bilgili ve retken olmalarn salamak iin esnek, ilgi ekici, yeniliki ve yaratc olmalar gerekmektedir. zellikle
biliim teknolojilerinin okullarda yeni retim programlarn desteklemek amacyla kullanlmas ve bu programlarla btnleebilmesi okul iinde ve dnda
gerekleen renmelerin dnmnde nemli hale gelmitir. Jonassen, Carr ve
Hsiu-Ping (1998) teknolojinin etkili ve verimli bir renme salayabilmesi iin yaplandrmac renme balamnda ele alnmas gerektiini ifade etmektedir. Gelien teknolojik imknlar ile beraber teknoloji destekli eitim kuramlar, yaplandrmac yaklamn renme ortamlarnda daha etkili kullanlmasn salamaktadr
(Karagiorgi ve Symeou, 2005). Bu anlamda yaplandrmac renme yaklamnn
uyguland retim ortamlarnda gerek rencilerin, gerekse retmenlerin en
nemli yardmcs ve destekleyicisi teknolojidir (uhadar, 2008).
1990larn banda Clark ve Kozma arasnda balayan tartma ile genel olarak medyann m yoksa yntemin mi renci baarsn etkiledii tartlmaya balanm ve hala tartlmaya devam etmektedir. Clark (1994), basite herhangi bir
ortamn renmeye olan etkisinin bu ortamda kullanlan retim yntemiyle ilgili
olduunu savunmaktadr. Kozma (1991, 1994) ise medya ve yntem arasnda sk
bir iliki olduunu seilen medyann kullanlacak yntemin etkililiinde nemli
olduunu sylemektedir. Tm bu tartmalara ramen her gn yeni bir teknoloji
ortaya kmakta ve hzla renme ve retme srecine etkisi aratrmaclar tarafndan incelenmektedir.
Teknolojinin geliimine paralel olarak eitimin yrtlmesinde de deiimler yaanmakta ve buna bal olarak bireysel renme fikri nem kazanmaktadr.
Gelien teknolojilerin katks ile eitim ve retim, retmen merkezli olmaktan
karak fiziksel ortamlardan bamsz yrtlebilir hale gelmektedir (Tuncer ve
Tapnar, 2008). zellikle son yllarda sanal ve arttrlm gereklik uygulamalarnn eitime etkisi eitimcilerin ve aratrmaclarn dikkatini ekmektedir. Bu
balamda, bu blmde sanal ve arttrlm gereklik uygulamalarnn tantm ve
eitimde kullanlmas zerinde durulmutur.
SANAL GEREKLK
1950 ylnda ngilterede yaynlanan bir hikye kitabnda, varlkl bir ailenin
ocuklar iin Afrika ktasn kokusu, grnts, sesi ve hatta dokunma hissi ile
boyutlu olarak sunan bir makine alarak ocuklarnn odasna kurduklar anlatlmaktadr. ocuklarnn zaman ierisinde bu makineye kar duyduklar ballk
hissinin zararl olmasndan endie eden aile makineyi kaldrma kararn ocuklarna akladktan ksa sre sonra ortadan kaybolur. Hikyenin sonunda Afrikann
sanal aslanlar iki insan bedenini paralamakta ve bu srada sanal dnyalarndan
ayrlamayan ocuklar mutlu bir ekilde yaamaya devam etmektedir. nl ngiliz
yazar Ray Bradburye ait olan The Veldt kitabnda geen bu hikye sanal bir dnya kavramnn yaatld ilk hikye olarak bilinmektedir. Bu hikyesi nedeniyle
Bradburye sanal gereklik kavramnn yaratcs unvan verilmitir (Oppenheim,
1993).
Sanal gerekliin bir teknoloji olarak douu ve geliimi Morton Heiling tarafndan izleyicinin dikkatini ekmek iin 1960l yllarda tasarlanan Sensorama
cihazna kadar dayanmaktadr (Heiling, 1962). 1980li yllara gelindiinde sanal
gereklik teknolojisi dikkat ekici bir ykseli gstererek elence sektr dnda
mesleki eitim ve retim alanlarnda kullanlmaya balanmtr.
Sanal ortam olarak ta nitelendirilebilen sanal gereklik (virtual reality),
herhangi bir yerde olmay hissettiren ve bunun iin duyu organlarmza eitli
yapay bilgiler salayan bilgisayar rn boyutlu bir ortamdr (What is Virtual
Reality?, n.d.). Sanal gereklik ortamlar, gerek dnyann bilgisayar ortamnda
boyutlu olarak yeniden oluturulduu ve kullanclarn zel giri aralar kullanarak duygusal olarak gereklik hissine kapld ve aktif olarak kontrol edebildii
yapay ortamlardr (ava, Huyugzel ava ve Takn Can, 2004; Kayaba, 2005).
Sanal gereklik, gerek dnyalarn bilgisayar ortamnda taklit edildii boyutlu gerek ya da hayal rn modellerden oluan insan ve bilgisayar etkileimine dayal ortamlardr. Kullanclar avatar denilen sanal temsilcileri kullanarak hareket edebilir, e zamanl olarak dier kullanclarla etkileime geebilirler
(Dede, Ketelhut ve Ruess, 2002; Dickey, 2005; Kapp ve Driscoll, 2010; Messinger
ve di., 2009). ok kullancl sanal ortamlarn 70lerdeki metin tabanl sistemlerden beri var olduu bilinmektedir (Livingstone, Kemp ve Edgar, 2008). Bilgisayar
ve a teknolojilerindeki gelimelerle birlikte ok kullancl sanal ortamlar hzl
bir ekilde metin tabanl yaplardan grafik tabanl yaplara dnm, zamanla
yksek znrlkl grafikler ve boyutlu sanal ortamlar olarak devam etmitir
(Jennings ve Collins, 2007; Smart, Cascio ve Paffendorf, 2007).
Sanal ortamlar, potansiyel olarak gerek ortamlardan daha zgr imknlar

sunmaktadr. Kullanclar sanal ortamlarda zgrce dolaabilmekte, evreyi gzlemleyebilmekte ve evreleri ile etkileime geebilmektedir. Sanal ortamlar kullanclarn deneylerini gerekletirmek iin kullanacaklar sanal laboratuvarlar
olarak da kullanlabilirler (Dalgarno, Bishop, Adlong ve Bedgood, 2009; Jeong,
Park, Kim, Oh ve Yoo, 2011). Bu ortamlar gerek dnyada olan zelliklerle beraber
gerek dnyada olmayan zellikleri de sunabilmektedir. rnein, baz 3D sanal
ortamlar karakterlere nlanma gibi frsatlar sunabilirken, baz sanal ortamlar ise
kullanclarn karakterler arasnda gei yapmasna ya da insans olmayan karakterleri kullanmasna imkn tanmaktadr. Ayrca bireyler gerek hayatta olduu
gibi aktivitelere katlrken bu aktiviteler srasnda fiziksel engellerle karlamazlar
(Fetscherin ve Lattemann, 2008). Sanal gereklik teknolojisinin olumlu ynlerinden birisi gerek dnyada var olan tehlikelerle kar karya kalmadan gerek durum ve yaantlar aynen yanstan yapay bir ortamda bulunarak almalar gvenli bir ekilde yapma olana vermesidir (Aktam ve Arc, 2013).
Gnmzde Second Life uygulamas bata olmak zere Opensim ve Active
Worlds yaygn olarak kullanlan sanal gereklik ortamlardr. Bu ortamlar ierisinde Second Life yaygn kullanm ans bulan ve eitimde kullanm zerine almalar yrtlen boyutlu sanal bir ortamdr. Second Lifeda kullanclar kendi
avatarlarn tasarlayabilir kendi zelliklerini belirleyebilir, binalar ina edip aralar
oluturarak yaayabilir ya da alarak dier kullanclarla sosyal etkileime girebilirler. Ayrca kullanclar sfrdan bir ada gelitirebilmektedirler (Wheeler, 2009).
Dier bir deyile Second Life ortam tamamen kullanclar tarafndan oluturulmaktadr (Guadagno, Muscanell, Okdie, Burk ve Ward, 2011).
Sanal Gerekliin Eitimde Kullanm

boyutlu sanal dnyalara eitim kurumlarnn ilgisinin artmas zerine bu
ortamlarn renme srecine etkileri zerine aratrmalar artmtr (Li, DSouza
ve Du, 2011). Bu ortamlarn eitsel anlamdaki avantajlar, deneyime dayal eitim,
ierie dayal renme, zengin ve verimli i birliine dayal renme ve motivasyon art olarak sralanabilir. Bu ortamlarn kullanm iki boyutlu alternatiflerine gre daha basittir (Dalgarno ve Lee, 2010). Bu zellikleri ile boyutlu sanal
dnyalarn eitim iin kullanlabilecei dnlmektedir (Dalgarno ve Lee, 2010;
Dickey, 2005). Son yllarda sanal dnya teknolojisinin renme ve bilgi paylam
konusundaki etkilerini inceleyen almalar art gstermitir (Halvorson, Ewing
ve Windisch, 2011).
Bilgisayarlar ve yazlmlar yardm ile sanal gerekliin oluturulmas sayesinde bilimsel bilginin retimi yapay olarak oluturulan ortamlarda da salanabilmektedir. Atom ve molekl sistemleri, galaksiler, doa olaylar sanal gereklik
kullanlarak kolay ve etkili bir ekilde anlatlabilmektedir (Manseur, 2005). Eitim
amal boyutlu sanal dnyalar bilgilere daha kolay ulamay salamakta ve bilginin renme srecinde aktif kullanmn salayarak kullanclarnn motivasyonunu artrmaktadr (Holmberg, 1997; Mishra, 2009). Bu ortamlar ayn zamanda
kullanclarn yaam boyu renmelerini salayarak ve ibirliine dayal alma
becerilerini gelitirerek sosyal varlklarn ve beceri geliimlerini desteklemektedir
(Harris ve Rea, 2009; Heid ve Kretschmer, 2009; zdin, 2010).
Sanal renme ortamlar kullancya gerek dnyada ulalamayacak ya da
yaplamayacak konularda deneyim kazanma frsat verirken, soyut kavramlarn
daha iyi somutlatrlmasn salamaktadr (Bakas ve Mikropuolus, 2003). Sanal
gereklik teknolojisi, eitimde rencileri yapay olarak oluturulmu sanal ortamlarla etkileime sokarak, renmeleri en st dzeye karabilmektedir. renciler
sanal olarak oluturulmu ortamlarda yaparak ve yaayarak renebilmektedir
(ava ve di., 2004).
ava ve arkadalar (2004) eitimde kullanlan sanal gereklik ortamlarnn
zelliklerini gruplandrm ve tanmlamtr. Bu gruplandrma ve tanmlamaya
gre sanal gereklik ortamlarnn sahip olmalar gereken zellikler u ekilde ifade
edilebilir;
Etkileim; renci sanal gereklik ortamnda nesnelerle etkileim ierisinde olmal, nesnelere mdahale ederek onlar inceleyebilmelidir.
rencinin dikkatini toplayabilme; Yaplan almalar genellikle sanal

gereklik ortamlarnda rencilerin dikkatinin konuya tamamen odaklandn gstermektedir.
yksel Esneklik; Sanal gereklik ortamnda konular yksel bir zellik

tamaldr.
Deneyimsellik; renciler sanal gereklik ortamlar araclyla gerekletirdikleri etkinliklerde deneyim kazanabilmelidirler.
Duyulara nem vermelidir; Sanal gereklik sistemleri kullancs olan

rencilerin mmkn olduunca ok duyusuna hitap ederek kalcl
salamaldr.
zellikle web teknolojilerinin gelimesi ile birlikte kullanm ve zerinde yaplan almalar artan sanal gereklik ortamlar ile ilgili yaplan aratrmalar kendi
ierisinde rn gelitirme ve uygulamaya dayal olanlar, var olan rnleri uygu-
layanlar, durum almalar ve literatr taramas yapanlar olarak gruplandrlabilir. Bir rn gelitirme ve uygulanmasna rnek olarak; Kaufmann, Schmalstieg
ve Wagnerin (2000) geometrik ekillerin retiminde boyutlu sanal gereklik
yazlmlarn kulland almas, Gazit, Yair ve Chenin (2005) gne sisteminin
retiminde sanal gne sistemi modeli almas, Sun, Lin ve Wangn (2010) gne, ay ve yldzlar gibi astronomi kavramlarnn sanal gereklik uygulamalar ile
anlatm almas rnek verilebilir.
Bir dier alma alan ise var olan sanal ortam yazlmlar kullanarak yaplan
almalardr. Bu kapsamda en ok kullanlan sanal ortam yazlm ise Second Life
sosyal yaam dnyas ortamdr. Bunun yannda Quest Atlantis yazlm da oyun
tabanl sanal ortam yazlmlarna rnek olarak verilebilir. Yaplan almalara rnek olarak Bulu ve lerin (2011) yapm olduklar Second Life ODT Kamps almas, Wang, Calandra, Hibbard ve McDowell Lefaivern (2012) Second
Lifen deneysel renme etkinliklerine etkisini inceledikleri almas (ekil 1)
verilebilir.
ekil 1: Wang ve arkadalarnn Second Life almas (Wang ve di., 2012)

Sanal gereklik uygulamalar zerine yaplan almalardan bir dieri ise bu
uygulamalarn kiiler zerindeki etkilerinin incelendii durum almalardr.
Botterbusch ve Talabn (2009) gerekletirdii Second Life uygulamasnda etik
konusunu almas bu duruma verilebilecek bir rnektir. Sanal gereklik ara-
trmalar ile ilgili son olarak alanda yaplm almalar derleyen ya da alandaki belli balklar betimleyen almalar ele alabiliriz. Temelde uygulamaya dayal olmayan bu tarz almalara lkemizde de rastlanmaktadr. Bu almalara
Kurbaolunun (1996) Sanal gereklik: Gerek mi, deil mi? almas, ava ve
arkadalarnn (2004) Eitimde sanal gereklik almas, Kayabann (2005)
Sanal gereklik ve eitim amal kullanlmas almas ve Tznn (2006) eitsel andan Quest Atlantis oyununu inceledii almalar rnek olarak verilebilir.
ARTIRILMI GEREKLK
Artrlm gereklik alannda yaplan almalarn saysnn son yllarda artmasna ramen bu alanda henz netlemi tanm ve terimlerden sz etmek mmkn deildir. Literatr incelediimizde, Milgram ve Kishinonun (1994) yapt
artrlm gereklik tanm, gerek dnya nesneleri yerine dijital ortam rnlerinin kullanld gereklik ortamdr en genel tanm olarak karmza kmaktadr.
Azumaya (1997) gre artrlm gereklik sanal gerekliin bir trevidir. Bu tanma gre artrlm gereklik gerekliin batan oluturulduu deil, var olan gerekliin desteklendii sanal ortamlardr. Artrlm gereklik ortamlarnda sanal
ve gerek nesneler kullanclara uyum ierisinde sunulmaktadr. Bir baka deyile
artrlm gereklik gerek dnyann etkilenmesine sebep olacak bir uygulama olmadan, kullanclarn gerek dnya ile etkileim halinde olduu, gerek dnyadaki
sanal nesnelerle etkileime girdii bir sanal gereklik uygulamasdr (Zhu, Owen
Li ve Lee, 2004). Artrlm gereklik ortamlar gerek dnyann sanal dnya ile
gerek zamanl olarak bir araya geldii ve ayn duyusal alanda kullancya ulat
ortamlardr (zarslan, 2011). Sanal ve gerek dnya arasndaki etkileimli ortam artrlm gereklik oluturur bunun salanmas iin artrlm ve geniletilmi
gereklik kullanlr (Bronack, 2011; Klopfer ve Squire, 2008).
Literatrdeki tanmlar incelendiinde arttrlm gereklik, sanal nesneler
kullanlarak zenginletirilmi gerek dnyalar olarak tanmlanabilir. Buna gre
artrlm gereklik ortamlar, gerek dnya ortam zerine deneyimsel amalarla
yerletirilmi sanal nesnelerle oluturulan gerek ve sanal nesnelerin btnnden
oluan ortamlardr. Gnmzde arttrlm gereklik teknolojilerinin yaygn kullanm olarak giyilebilir teknolojiler ne kmaktadr. Bu anlamda birok firmann
gzlkler, balk ya da kask, saat, t-shirt, ayakkab hatta tak eklinde retilmi
giyilebilir teknolojileri gelitirdii ve bazlarn insanlarn hizmetine sunduu grlmektedir.
Artrlm Gerekliin Eitimde Kullanm

Gerek bir renme deneyimi her zaman gereklidir. Daha fazla duyunun dahil edildii renmeler daha gl olmaktadr. Bu balamda artrlm gereklik
teknolojisi eitim iin gelimekte olan yeni bir teknoloji olarak karmza kmaktadr (Lai ve Hsu, 2011; Luckin ve Fraser, 2011). Artrlm gereklik teknolojisi sanal gereklik teknolojisinin yeterli olmad ve de gerek dnya ortamnda
gerekletirilmesi bata maliyet ve gvenlik gibi sebeplerle mmkn olmayan durumlarn deneyimlenmesi iin imkan tanyan bir teknoloji olarak grlmektedir.
Artrlm gerekliin renme ve retim iin sunduu yeni olanaklar eitimciler tarafndan zaman ierisinde kabul edilmitir. Sanal nesneler ve gerek ortamlarn birliktelii rencilerin karmak meknsal ilikiler ve soyut kavramlar
anlamalarna yardmc olmaktadr (Arvanitis ve di., 2007). Artrlm gereklik
rencilerin yaadklar gerek dnya ile renme ortamlarn birletirerek sorunsuz bir ekilde renilen bilgi ve becerinin uygulanmasna izin vermektedir.
rencilerin gurup ierisinde kolayca kendi bilgi ve tecrbelerini paylaabiliyor
olmasndan dolay artrlm gereklik ortamlarnda bilginin aktarmn hedefleyen yz yze etkileim imkan bulunmaktadr (Lave ve Wenger, 1991).
Artrlm gereklik ve geleneksel snf uygulamalar arasnda yaplan karlatrmal almalar artrlm gereklik teknolojisinin rencilerin renmelerini artrdn ortaya koymutur (Freitas ve Campos, 2008; Kerawalla, Luckin,
Seljeflot ve Woolard, 2006). Baz yazarlar, eitim materyali ile dorudan etkileim
salamas nedeniyle artrlm gerekliin vcut hareketleri ve duyular da ierikle
iselletirerek kinestetik renmeyi gerekletirdiini iddia etmektedir (Seo, Kim
ve Kim, 2006). Kinestetik renme dier renme trlerine gre daha uzun zamanda gereklemesine ramen daha kalc ve uzun sreli renmeyi salamaktadr. Sonu olarak artrlm gerekliin eitim ortamlarnda kullanmnn fiziksel
etkileime dayal renmeyi destekleyecei dnlmektedir.
Artrlm gereklik konusunda yaplan almalar sanal gereklikteki tamamyla zgn olarak gelitirilen ortam ve rnlerin incelenmesi eklinde gerekleememektedir. nk artrlm gereklik iin kullanlacak alt yaplar gerekletirilmesi istenen gereklik ortamna zel olarak dzenlenmekte ve kullanlan gerek
ortam ile etkileerek var olmaktadr. Bu dzenlemenin yazlm boyutunun hazr
ya da proje kapsamnda gelitirilmi olmas gerekliin hazr alnmasna sebep
olmadndan tm artrlm gereklik uygulamalar aslnda zgn birer almadr. Artrlm gerekliin eitimde kullanm konusunda yaplan aratrmalara;
Prez-Lpez ve Conteronun (2013) ilkokul dzeyinde sindirim ve dolam sistemlerinin anlatmnda arttrlm gereklik kullanm almas (ekil 2), Squire
ve Jann (2007) arttrlm gereklik oyunlar ile bilimsel tartma yetilerinin arttrlmas almas, Dunleavy, Dede ve Mitchellin (2009) arttrlm gereklik uygulamalarnn uygulama zorluklar almas, Leenin (2012) artrlm gerekliin
eitim amal kullanlmas konulu literatr taramas ve Cuendet, Bonnard, DoLenh ve Dillenbourgun (2013) arttrlm gereklik uyumlu ortamlarn tasarlama
kurallarnn ortaya kartlmas almas rnek olarak verilebilir.
ekil 2: Prez-Lpez ve Conteronun artrlm gereklik almas

(Prez-Lpez ve Contero, 2013)
Son yllarda zellikle arttrlm gereklik teknolojileri olarak giyilebilir teknolojiler nem kazanmaya balamtr. Birok firmann gzlkler, balk ya da
kask, saat, t-shirt, ayakkab hatta tak eklinde retilmi giyilebilir teknolojileri
gelitirdii ve bazlarn insanlarn hizmetine sunduu grlmektedir. Bu anlamda
son dnemde yksek bir poplerlie ulaan Google Glass, arama motoru olarak
tandmz Google firmas tarafndan 2012 ylnda tantlan giyilebilir bir artrlm gereklik teknolojisidir. Google Glass bir gzlk erevesini andran yapsyla,
kullanm srasnda gzlk kullanyor hissi uyandrabilecek bir rn olarak karmza kmaktadr (ekil 3).
ekil 3: Google Glass (https://www.google.com/glass/start/how-it-looks/)
Google firmas, Google Glassn eitim ortamlarnda kullanmnn test edilmesi iin alma yapmak isteyen bilim insanlarn destekleyerek bu rn kendilerine ulatrmaktadr. Bunun yannda Google firmas Twitter zerinden dzenledii yarmalar ile alma yapmak isteyen kiilere dncelerinin destek bulmas
ltyle Google Glass destei salamaktadr. Googleun Twitter uygulamasnn
kazananlar arasnda Andrew Vanden Heuvell isimli Amerikal lise retmeni de
bulunmaktadr. Heuvell, Google Glassa sahip olmas durumunda yapacan syledii hayalini, Googlen destei ile gerekletirmi ve Cenevre, svirede bulunan
Avrupa Nkleer Aratrmalar Merkezine (CERN) bir gezi dzenlemitir. CERNde
gerekletirdii gezi srasnda Google Glass kullanan Heuvell bu sayede ABDnin
Michigan eyaletinde bulunan rencileri ile Google Hangout balants kurarak
tm geziyi kendi gznden canl olarak rencilerine aktarma frsat yakalamtr
(Google Glass Used, 2013). Google firmasnn Google Glassn kullanm konusunda dzenledii yarmann tek kazanan olmad gibi Google Glass kullanm
zerine tek bir alann uzmanlar da almamaktadr. zellikle salk sektrnde
alan bilim insanlar Google Glass hem eitim amal hem de ok katlmcl
grup almalarnda kullanmak zere almalar yrtmektedirler.
SONU VE NERLER
Gelien alt yap imknlar ile daha yaygn kullanm imkn bulan teknolojiler hayatmz zelliklede geleceimizi ekillendirmektedir. Son yllarda sanal ve
artrlm gereklik teknolojileri eitim ortamlarnda kullanlmas iin almalar
yaplan popler teknolojiler haline gelmitir. zellikle yaplandrmac yaklamn
kuramsal temelinden aldklar g ile eitim ortamlarna giren bu teknolojilerin
saladklar imknlar ile daha uzun sre eitim ortamlarnda kullanlaca dnlmektedir. Second Life ve Opensim gibi yksek kullanc saysna ulaan sistemler vadettikleri kullanc imknlar ile gelecein uzaktan eitim sistemlerinde
nemli bir yer edinebilirler. Artrlm gereklik teknolojisi geliimini srdren
bir teknoloji olarak deneyimsel renmenin gelecei iin nemli vaatlerde bulunmaktadr. zellikle kullanclarn gerek dnya ortamnda ama tehlikeye maruz
kalmadan alabilmelerini salamas artrlm gereklik teknolojilerini deneyimsel renme srecinde dier teknolojilerin bir adm nne geirecektir. Eitim ortamlarnda sanal ve artrlm gereklik teknolojilerinin kullanm zerine yaplan
almalarn yaygnlamas gelecein eitim sisteminin ekillenmesini salayaca dnlmektedir. Sanal ve artrlm gereklik ortamlarnda baarl sonular
veren uygulamalar zaman ierisinde yaygnlaarak eitim sisteminin bir paras
haline gelebilirler.
lkemizde de sanal ve artrlm gereklik teknolojilerinin eitimde kullanm konusunda daha kapsaml almalara ihtiya olduu grlmektedir. Bu teknolojilerin mevcut haliyle eitim sistemimiz ierisinde zellikle orta retim ve
yksekretimde kullanlabilecei dnlmektedir. zellikle lkemizdeki eitim
teknolojisi uzmanlar ve retim tasarmclar sanal ve artrlm gereklik teknolojilerinin eitimde etkili ve verimli kullanlmas iin almalar yrtlebilirler.
Ayrca lkemizde okullarda teknoloji entegrasyonuna ynelik uygulanan FATH
projesi kapsamnda da bu teknolojilerden faydalanlarak deneyime dayal renme, rol almaya dayal renme etkinliklerinde temel ya da destekleyici ortam olarak kullanlabilecei dnlmektedir. Sanal ve artrlm gereklik teknolojileri
ortaretim kurumlarndakine benzer amalarla yksekretim kurumlarnda da
kullanlabilecei gibi zellikle uygulamaya dayal derslerde deneyim kazanlmas,
sanal alan gezilerinin yaplmas, arazi almalar iin modellemelerin hazrlanmas ya da farkl niversitelerdeki retim yeleriyle e zamanl olarak ders ilenmesi gibi amalarla da kullanlabilir.
YANSITMA SORULARI
1.
Sanal gereklik teknolojilerini farkl alanlarn/konularn retiminde

nasl kullanabiliriz?
2.
Artrlm gereklik teknolojilerini farkl alanlarn/konularn retiminde nasl kullanabilirsiniz?
3.
Bu teknolojilerin yakn gelecekte eitim ortamlarnda ortaya karaca

deiiklikler neler olabilir?
4.
Giyilebilir teknolojilerin eitim/retime ynelik sunaca frsatlar neler

olabilir?
Kaynaklar
Aktam, H., & Arc, V. A. (2013). Sanal gereklik programlarnn astronomi konularnn retiminde kullanlmasnn akademik baar ve kalclna etkisi. Mersin niversitesi Eitim
Fakltesi Dergisi, 9(2), 58-70.
Arvanitis, T. N., Petrou, A., Knight, J. F., Savas, S., Sotiriou, S., Gargalakos, M., & Gialouri, E.
(2007). Human factors and qualitative pedagogical evaluation of a mobile augmented reality system for science education used by learners with physical disabilities. Personal and
Ubiquitous Computing, 13(3), 243250. doi: 10.1007/s00779-007-0187-7.
Azuma, R. (1997). A survey of augmented reality. Presence-Teleoperators and Virtual Environments, 6(4), 355-385.
Bakas, C., & Mikropoulos, T. A. (2003). Design of virtual environments for the comprehension
of planetary phenomena based on students ideas. International Journal of Science Education, 25, 949-467.
Botterbusch, H. R., & Talab, R. S. (2012). Ethical issues in Second Life. TechTrends, 53(1), 9-13.
Bronack, S. C. (2011). The role of immersive media in online education. Journal of Continuing
Higher Education, 59(2), 113117. doi: 10.1080/07377363.2011.583186.
Bulu, S. T., & ler, V. (2011). Second Life ODT Kamps.Akademik Biliim Kongresinde sunulan bildiri. nn niversitesi, Malatya.
Cellary, W. (2002). Social changes. In W. Cellary (Ed.), Poland and the global information society: Logging on (2933). Warsaw: UNDP. 20.01.2014 tarihinde http://hdr.undp.org/en/
content/poland-and-global-information-society-logging adresinden ulalmtr.
Clark, R. E. (1994). Media will never influence learning. Educational Technology Research and
Development, 42(2), 2129. doi: 10.1007/BF02299088
Cuendet, S., Bonnard, Q., Do-Lenh, S., & Dillenbourg, P. (2013). Designing augmented reality
for the classroom.Computers & Education, 68(October 2013), 557-569. doi: 10.1016/j.compedu.2013.02.015
ava, B., Huyugzel ava, P., & Takn Can, B. (2004). Eitimde sanal gereklik. The Turkish
Online Journal of Education Technology, 3(4), 110-116.
uhadar, C. (2008). Oluturmacla dayal retimde etkileimin blog aracl ile gelitirilmesi.
Yaynlanmam doktora tezi, Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Eskiehir.
Dalgarno, B., Bishop, A. G., Adlong, W., & Bedgood, D. R. (2009). Effectiveness of a virtual
laboratory as a preparatory resource for distance education chemistry students. Computers
& Education, 53(3), 853865. doi: 10.1016/j.compedu.2009.05.005
Dalgarno, B., & Lee, M. J. W. (2010). What are the learning affordances of 3-D virtual environments? British Journal of Educational Technology, 41(1), 1032. doi: 10.1111/j.14678535.2009.01038.x

Dede, C., Ketelhut, D., & Ruess, K. (2002). Motivation, usability, and learning outcomes in a
prototype museum-based multi-user virtual environment. ICLS, Scattle, Washington.
20.01.2014 tarihinde http://muve.gse.harvard.edu/rivercityproject/documents/AELppr.pdf
adresinden ulalmtr.
Dickey, M. D. (2005). Three-dimensional virtual worlds and distance learning: Two case studies
of ActiveWorlds as a medium for distance education. British Journal of Educational Technology, 36(3), 439-451. doi: 10.1111/j.1467-8535.2005.00477.x
Duffy, T. M., & Cunningham, D. J. (1996). Constructivism: Implications for the design and
delivery of instruction. In D. H. Jonassen (Ed.), Handbook of research for educational communications and technology (pp. 170-198). New York, NY: Macmillan.
Dunleavy, M., Dede, C., & Mitchell, R. (2009). Affordances and limitations of immersive participatory augmented reality simulations for teaching and learning. Journal of Science Education and Technology,18(1), 7-22. doi: 10.1007/s10956-008-9119-1
Fetscherin, M., & Lattemann, C. (2008). User acceptance of virtual worlds. Journal of Electronic
Commerce Research, 9(3), 231-242.
Freitas, R., & Campos, P. (2008, September). SMART: a SysteM of Augmented Reality for Teaching 2 nd grade students. InProceedings of the 22nd British HCI Group Annual Conference on People and Computers: Culture, Creativity, Interaction-Volume 2(pp. 27-30). British
Computer Society.
Gazit, E., Yair, Y. & Chen, D. (2005). Emerging conceptual understanding of complex astronomical phenomena by using a virtual solar system. Journal of Science Education and Technology, 14(5/6), doi: 10.1007/s10956-005-0221-3
Google Glass Used in Teaching to Revolutionize Education. (n.d.). 24 Aralk 2013 tarihinde,
http://www.elf5.org/google-glass-used-in-teaching-to-revolutionize-education/ adresinden eriilmitir.
Guadagno, R. E., Muscanell, N. L., Okdie, B. M., Burk, N. M., & Ward, T. B. (2011). Even in
virtual environments women shop and men build: A social role perspective on Second
Life.Computers in Human Behavior,27(1), 304-308. doi: 10.1016/j.chb.2010.08.008
Halvorson, W., Ewing, M., & Windisch, L. (2011). Using Second Life to teach about marketing in
second life. Journal of Marketing Education, 33(2), 217228. doi: 10.1177/0273475311410854
Harris, A. L., & Rea, A. (2009). Web 2.0 and virtual world technologies: A growing impact on IS
education. Journal of Information System Education, 20(2), 137-144.
Heid, S., & Kretschmer, T. (2009). LLL3Ds contribution to teaching and learning with 3-D
MUVEs in higher education. British Journal of Educational Technology, 40(3), 568-571. doi:
10.1111/j.1467-8535.2009.00946.x
Heiling, M. (1962). Sensorama simulator. 14.01.2014 tarihinde http://www.mortonheilig.com/
adresinden ulalmtr.

Holmberg, B. (1997). Distance education theory again. Open Learning: The Journal of Open,
Distance and e-Learning, 12(1), 31-39.
Jennings, N. & Collins, C. (2007). Virtual or virtually U: Educational institutions in Second Life.
International Journal of Social Sciences, 2(3), 180186.
Jeong, J.-S., Park, C., Kim, M., Oh,W.-K., & Yoo, K.-H. (2011). Development of a 3D virtual
laboratory with motion sensor for physics education. In T.-H. Kim (Ed.), Proceedings of
ubiquitous computing and multimedia applications: Second international conference (UCMA
2011), part I (253262). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag.
Jonassen, D. H. (1999). Designing constructivist learning environments. In C. M. Reigeluth
(Ed.), Instructional design theories and models: Their current state of the art (215239). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Jonassen, D., Carr, C., & Hsiu-Ping, Y. (1998). Computers as mind tools for engaging learners in
critical thinking. TechTrends, 43(2), 24-32. doi: 10.1007/BF02818172
Kapp, K. M., & Driscoll, T. (2010). Learning in 3D: Adding a new dimension to enterprise learning and collaboration. San Francisco, CA: Pfeiffer.
Karagiorgi, Y., & Symeou, L. (2005). Translating constructivism into instructional design: Potential and limitations. Educational Technology & Society, 8(1), 17-27.
Kaufmann, H., Schmalstieg, D., & Wagner, M. (2000). Construct3D: A virtual reality application for mathematics and geometry education.Education and Information Technologies,5(4),
263-276.
Kayaba, Y. (2005). Sanal gereklik ve eitim amal kullanlmas. The Turkish Online Journal of
Educational Technology, 4(3), 151-158.
Kerawalla, L., Luckin, R., Seljeflot, S., & Woolard, A. (2006). Making it real: exploring the
potential of augmented reality for teaching primary school science. Virtual Reality, 10(3-4),
163-174. Doi: 10.1007/s10055-006-0036-4
Klopfer, E., & Squire, K. (2008). Environmental detectives: The development of an augmented
reality platform for environmental simulations. Educational Technology Research and Development, 56(2), 203228. doi: 10.1007/s11423-007-9037-6.
Kozma, R. B. (1991). Learning with media. Review of Educational Research, 61(2), 179211. doi:
10.3102/00346543061002179
Kozma, R. B. (1994). Will media influence learning? Reframing the debate. Educational Technology Research and Development, 42(2), 719. doi: 10.1007/BF02299087
Kurbanolu, S. S. (1996). Sanal gereklik: Gerek mi, deil mi? Trk Ktphanecilii, 10(1),
21-31.
Lai, Y.-S., & Hsu, J.-M. (2011). Development trend analysis of augmented reality system in educational applications. 2011 International Conference on Electrical and Control Engineering,
6527-6531. doi:10.1109/ICECENG.2011.6056941

Lave, J., & Wenger, E. (1991). Situated learning: Legitimate peripheral participation. NY: Cambridge University Press.
Lee, K. (2012). Augmented reality in education and training. TechTrends. March/April 2012.
Li, J., DSouza, D., & Du, Y. (2011). Exploring the contribution of virtual worlds to organizational learning. Human Resource Development Review, 10(3), 264-285. doi:
10.1177/1534484311406421
Livingstone, D., Kemp, J., & Edgar, E. (2008). From multi-user virtual environment to 3D virtual learning environment. ALT-J, Research in Learning Technology, 16(3), 139150. doi:
10.1080/09687760802526707
Luckin, R., & Fraser, D. S. (2011). Limitless or pointless? An evaluation of augmented reality
technology in the school and home. International Journal of Technology Enhanced Learning,
3(5). doi: 10.1504/IJTEL.2011.0421025
Manseur, R. (2005, October). Virtual reality in science and engineering education. InFrontiers
in Education, 2005. FIE05. Proceedings 35th Annual Conference(pp. F2E-8). IEEE.
Marshall, H. H. (1996). Implications of differentiating and understanding constructivist approaches. Educational Psychologist, 31(3/4), 235240. doi: 10.1080/00461520.1996.9653270
Messinger, P. R., Stroulia, E., Lyons, K., Bone, M., Niu, R. H., Smirnov, K., & Perelgut, S. (2009).
Virtual worlds - past, present, and future: New directions in social computing. Decision
Support Systems, 47(3), 204-228. doi: 10.1016/j.dss.2009.02.014
Milgram, P., & Kishino, F. (1994). A taxonomy of mixed reality visual displays. IEICE TRANSACTIONS on Information and Systems,77(12), 1321-1329.
Mishra, S. (2009). Virtual worlds. In S. Mishra (Ed.), E-Learning (pp. 110-113). New Delhi:
Indira Gandhi National Open University. 20 Ocak 2014 tarihinde adresinden http://webserver.ignou.ac.in/institute/STRIDE_Hb8_webCD/STRIDE_Hb8_Full.pdf edinilmitir.
Oppenheim, C. (1993). Virtual reality and the virtual library.Information services and use,13(3),
215-27.
zarslan, Y. (2011). renen ierik etkileiminin geniletilmi gereklik ile zenginletirilmesi.
5. International Computer & Instructional Technologies Symposium (ICITS 2011), Frat niversitesi, Elaz.
zdin, F. (2010). boyutlu ok kullancl sanal ortamlarn oryantasyon amal kullanlmas.
Yaymlanmam yksek lisans tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara.
Perez-Lpez, D. P., & Contero, P. (2013). Delivering educational multimedia contents thtough
an augmented reality application: A case study on its impact on knowledge acquisition and
retention. The Turkish Online Journal of Educational Technology, 12(4), 19-28.
Roussou, M. (2004). Learning by doing and learning through play: an exploration of interactivity in virtual environments for children. ACM Computers in Entertainment, 2(1), 123.

Saettler, P. (1968). A history of nstructional technology. New York: McGraw-Hill.
Salomon, G., & Perkins, D. N. (1989). Rocky roads to transfer: Rethinking mechanisms of a
neglected phenomenon. Educational Psychologist, 24(2), 113142.
Seo, J., Kim, N., & Kim, G. J. (2006). Designing interactions for augmented reality based educational contents. Technologies for E-Learning and Digital Entertainment, 3942, 1188-1197.
doi: 10.1007/11736639_149.
Smart, J., Cascio, J., & Paffendorf, J. (2007). Metaverse roadmap: pathways to the 3D web.Metaverse: a cross-industry public foresight project.
Squire, K. D., & Jan, M. (2007). Mad city mystery: Developing scientific argumentation skills
with a place-based augmented reality game on handheld computers. Journal of Science Education and Technology, 16(1), doi: 10.1007/s10956-006-9037-z
Sun, K. T., Lin, C. L., & Wang, S. M. (2010). A 3-D virtual reality model of the Sun and the Moon
for e-learning at elementary schools. International Journal of Science and Mathematics Education, 8(4), 689-710.
Tuncer, M., & Tapnar, M. (2008). Sanal ortamda eitim ve retimin gelecei ve olas sorunlar.
Sosyal Bilimler Dergisi,10(1), 125-144.
Tzn, H., (2006). Eitsel bilgisayar oyunlar ve bir rnek: Quest Atlantis. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 30, 220-229
Walczak, K., Wojciechowski, R., & Cellary, W. (2006, November). Dynamic interactive VR network services for education. InProceedings of the ACM symposium on Virtual reality software and technology(pp. 277-286). ACM.
Wang, C. X., Calandra, B., Hibbard, S. T., & McDowell Lefaiver, M. L. (2012). Learning effects of
an experimental EFL program in Second Life. Educational Technology Research & Development, 60(5), 943961. doi: 10.1007/s11423-012-9259-0
What is Virtual Reality? (n.d.) 20.01.2014 tarihinde http://www.hitl.washington.edu/projects/
learning_center/pf/whatisvr.htm adresinden ulalmtr.
Wheeler, M. (2009). Developing the media zoo in Second Life. British Journal of Educational
Technology, 40(3), 427443. doi: 10.1111/j.1467-8535.2009.00942.x.
Wilson, B. G. (1996). Constructivist learning environments: Case studies in instructional design.
Educational Technology Publications, Englewood.
Zhu, W., Owen, C., Li, H., & Lee, J.-H. (2004). Personalized in-store e-commerce with PromoPad: An augmented reality shopping assistant. Electronic Journal for E-commerce Tools and
Applications, 1(3), 1-19.
ada ERBA
lk ve orta renimi Malatyada tamamlamtr. Lisans renimi 2013
ylnda anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi alannda tamamlamtr. Ayn yl yksek lisans renimine Sleyman
Demirel niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi alannda balamtr. Sanal ve Artrlm Gereklik Teknolojileri ve
Medya Okuryazarl zerine alan ada Erba, Milli Eitim Bakanlnn
yurtd lisansst eitim bursunu kazanmtr. Doktora eitimini MEB bursu ile
yurtdnda alacaktr.
Yrd. Do. Dr. Veysel DEMRER

2007 ylnda Seluk niversitesi, Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim
Teknolojileri Eitimi blmnden mezun oldu. Eitim Bilimleri, Eitim Program
ve retimi alannda 2009 ylnda Seluk niversitesinde yksek lisansn, 2013
ylnda ise Necmettin Erbakan niversitesinde doktorasn tamamlad. Halen
Sleyman Demirel niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde retim yesi olarak grev yapmaktadr. Ayrca Eitim
Bilimleri Enstits Mdr Yardmcln ve SDU International Journal of Educational Studies dergisinin editrln yrtmektedir. Eitim bilimleri ve
eitim teknolojisi ile ilgili dersler vermekte, retmen eitimi, eitime teknoloji
entegrasyonu, teknoloji destekli yaplandrmac ve ibirliki renme ortamlar,
oklu ortam tasarm, harmanlanm (karma) renme, dijital ykleme, sanal
ve artrlm gereklik, teknoloji kullanmnn sosyal ve psikolojik boyutlar gibi
eitli konularda almalarna devam etmektedir.
8. BLM
ARTIRILMI GEREKLK
Do. Dr. Hasan KARAL

Karadeniz Teknik niversitesi
Yrd. Do. Dr. Mustafa Serkan ABDSSELAM
Giresun niversitesi
ZET
Teknolojinin hzl gelimesi rencilerin alkanlklarn her geen gn deitirmekte ve ilgi alanlarn farkllatrmaktadr. Teknolojideki bu deiimler ve
renci ilgi alanlarndaki farkllamalar eitim ortamlarnn gnn artlarna gre
ekillenmesini zorunlu klmaktadr. zellikle son yllarda ivme kazanan artrlm
gereklik, eitim alannda eiticilerin ve rencilerin ilgisini ekmektedir. Artrlm gereklik ortam; kullanclarn etrafn saran gerek dnyay dijital bilgilerle daha anlalr klarak sahip olunan teknolojik aygtlarla bu bilgilerin etkileim
iinde olmasn salamaktadr (Bathani, 2012). Alanyazda yer alan birok almada artrlm gereklik ortamlar altnc duyu olarak isimlendirilmitir (May
vd., 2003; Nagal vd., 2005; Guo vd., 2006; Rao, 2010).
Artrlm gereklik uygulamalar rencilerin hayal etmekte dahi zorlandklar konularn somutlatrlabilmesine imkn tanmaktadr (Quarles vd., 2008).
Artrlm gereklik uygulamalar, renme srecini kolaylatrc ve renci motivasyonunu artrc ortamlardr (Wang ve Dunston, 2007). Artrlm gereklik
almalarnn eitim alanndaki uygulamalar incelendiinde; genel olarak teknolojinin gnlk hayatla ilikilendirildii etkinlikler ne kmaktadr (Quarles vd.,
2008). Artrlm gereklik ortamlarnn rencilerin ilgilerini ekmesi ve ren-
me srecini dikkatle izlemelerine olanak vermesi renme ortam dnda da bu

teknolojilerden yararlanmalarna olanak tanmaktadr. Bu teknolojiler rencilere, okul dnda da gnlk hayatta merak duyduklar konular bizzat inceleyebilecekleri frsatlar sunmaktadr (Lin vd., 2011). Artrlm gereklik ortamlarnn
baarsna etki eden kriterlerden biri gelitirici tarafndan tasarlanan dijital nesnelerin geree ne derece yakn olduudur. Dijital nesnelerin gerekmi gibi grnmesinde tasarm baars, kalibrasyon ve aydnlatma ilemleri etkilidir. Uygulama
baars ise sanal olarak gsterilen nesnelerin uygulama srasnda hangi ama ile
var olduu, niin kullanld ve var olan deiikliklerin ne anlama geldiinin anlalmasyla ilikilidir. Bylece artrlm gereklik ortam baars istendik ekilde
gerekleir (Winkler vd., 2002; Wagner ve Barakonyi, 2003; Johnson vd, 2009).
Artrlm gereklik uygulamalar 20.y.yda balam ancak artrlm gereklik alanndaki asl uygulamalar 21.y.yda genilemi ve eitli alanlarda kendini
gstermitir. zellikle son yllarda hzl bir ivme yakalayan artrlm gerekliin
bu yz ylda kullanm alanlarnn daha da genileyecei ngrlmektedir.
Artrlm gereklik uygulamalar daha ziyade mevcut teknolojilerin kullanld tasarm srelerinin sonucunda gerekletirildiklerinden zaman zaman baz
teknik aksaklklar zellikle de donanmsal sorunlar yaanabilmektedir. Bu olumsuz durumlarn nne geilmesi alandaki teknolojik gelimelerle salanabilir.
Artrlm gereklik ortamlarnn tasarm ve kullanm karmak grlmektedir.
Ancak gelien teknolojilerle ortaya konan ve gelitirilmeye devam eden giyilebilir
bilgisayarlar, mobil cihazlar ve gelitirilecek karmak olmayan artrlm gereklik
yazlmlar ile kullanmnn kolaylaaca dnlmektedir.
Artrlm gereklik ortamlarnn tasarm ve kullanmndaki zorluklar mobil
uygulamalar, donanm ve yazlm alanndaki gelimeler ve gnmz web tarayclarnda alabilen zel eklentilerin gelitirilmesiyle azalaca ve bu ortamlarn
yaygnlaaca n grlmektedir.
Anahtar Kelimeler: artrlm gereklik, artrlm sanallk, karma gereklik,
eitim
HAZIRLIK SORULARI
1.
Artrlm gereklik nedir?
2.
Artrlm gereklik ortamnn eitime salad katklar nelerdir?
3.
Artrlm Gereklik hangi bileenlerden oluur?
4.
Artrlm Gereklik grntleme ortamlar nelerdir?
Ar rlm Gereklik 151
GR
Son yzylda bilgisayarlarda retilen verilerin gerek ortamlarda etkin ve
istendik ekilde kullanlabilmeleri iin artrlm gereklik gibi yeni teknolojiler
gelitirilmeye allmaktadr (Vallino, 1998). Encyclopaedia Britannicaya gre
artrlm gereklik; bilgisayar tarafndan oluturulan sanal veri ya da grsellerle,
gerek ortam grntlerini aktrarak bireyde oluan anlam artrmak amacyla yaplan bilgi ileme srecidir. Bylece alglanan gereklik deitirilmi, bir anlamda zenginletirilmi olmaktadr. Artrlm gereklik uygulama ortamlarnn
kullanmna ynelik yaplan aratrmalar daha ziyade bu ortamlarn kullanclara
salad avantajlar zerinde younlamaktadr.
Artrlm gereklik uygulama ortamlarnn mekn ve zamandan bamsz
olarak gerek dnyay temel almas gncel uygulamalarda daha ok eitlilik ve
kullanm genilii salamaktadr (Wang ve Dunston, 2007). Bu durum artrlm
gerekliin birok alanda olduu gibi eitim alannda da ilgi grmesini salamaktadr (Abdsselam ve Karal, 2012). Bu ortamlarn, gerek ve sanal kusursuz etkiletirmesi yani dijital nesneleri ara yzlerle oluturup kullanrken kontrol edebilmesi, sanal ve gerek ortamlarn birletirilebilmesine olanak vermesinden dolay
eitim uygulamalarnda yer almas nemli tercih nedenidir (Billinghurst, 2002).
Artrlm gereklik ortamnda grselletirilen nesnelerin iki ya da boyutlu
olmas rencilerin dikkatini daha kolay ekmekte, ilgiyi artrmakta ve normal
bir masast renme etkinliine gre daha baarl sonular elde edilmektedir
(Winn, Windschitl, Fruland ve Lee, 2002). Yaplan etkinliklerin boyutlu olmas
rencilere konum, a, dndrme ve evirme gibi faaliyetlerde kolaylk salamas
asndan renmede bir anahtar grevi stlenmektedir ve bu durum somutlatrmada etkili bir rol oynamaktadr (Shelton ve Hedley, 2002; 2004).
Artrlm gereklik ortamlarnn gereki bir benzetim ve deney ortam sunmas, uygulamalarda rencilerin katlmlarn artrmas ve deneyleri kolaylatrmas bu ortamlarn retim alanndaki kullanmn yaygnlatrmaktadr. Artrlm gereklik ortam uygulamalar doru bilgi ve karmlarn elde edilebilmesi
iin renmeye getirdii yeniliklerle bu bilgilerin ve karmlarn daha iyi anlalmasn, irdelenmesini ve farkna varlmasn salamaktadr. Artrlm gereklik
ortamlar rencilerin renme aktivitelerini gerekletirebilecekleri ve kefedebilecekleri olanaklar ieren bir anlayla tasarlandnda daha baarl sonular
ortaya kmaktadr. rencilere bilimsel dnme, hipotez retme ve bunlar test
etme imknlar sunabilen bu ortamlar, rencilerin renmede aktif rol almalarna yardmc olmaktadr (Winn vd., 2002).
ekil 1deki dzenekte manyetik alan artrlm gereklik yardmyla grselletiren bir uygulama verilmitir. Dzenein birinci basamanda kamera yardmyla ortamn grnts taranmaktadr. Tarama esnasnda artrlm gereklik
uygulamasnda tanmlanan iaretleyiciye (artrlm gereklik ortamnn balatlmas iin belirlenen grsel) rastlandnda dzenein ikinci basama olan o
anki kamera konumu hesaplanmas ve saptanmas gerekletirilir. Bylelikle sanal
nesnenin ne zaman ve hangi koordinatlara gre oluturulaca bu iaretleyici ile
belirlenmi olur. Dzenein nc basamanda tanmlanan iaretleyiciyle ilikili sanal nesne oluturulur. Son olarak kameradan alnan gerek grnt ile oluturulan sanal nesne tek bir resim karesinde aktrlarak kullancnn ekrannda
gsterilir. Bu ekilde gerek ortam ile sanal ortam tek bir ortam gibi ilenerek artrlm gereklik ortamlar gelitirilmi olur.
ekil 1: Artrlm Gereklik Ortamnn Oluturulma Dzenei

ekilde verilen uygulamada manyetik alann iddetinin grselletirilerek rencilere aktarlmasn salayan MagAR olarak isimlendirilen cihaz gelitirilmitir.
MagAR rencilere herhangi bir alanda manyetik alann olup olmadn, oluan
manyetik alann iddetini ve ynn grselletirerek sunan bir cihazdr. Alanyaznda rencilerin anlamakta zorlandklar bir konu olarak belirtilen manyetizma
konusunun MagAR kullanlarak yaplan uygulamalarda daha iyi anlald tespit edilmitir (Abdsselam, 2014). Artrlm gereklik uygulamalar bata eitim
olmak zere farkl alanlarda kendine yer bulmutur (Kaufmann ve Schmalstieg,
2003, Quarles vd., 2008, Abdsselam ve Karal, 2012). Sanal ortamda kazanlm
Ar rlm Gereklik 153
bilgileri gerek ortama aktarmas, soyut bilgilerin somutlatrlmasnda kpr

oluturmas, psikomotor becerileri gelitirmesi, rencilerin ilgilerini ekmesi,
deney deneyimlerini artrmas, bilimsel dnme becerilerinin gelitirilmesine
katk salamas, anlaml renmeyi desteklemesi, uzaysal sezgileri kazandrmas
artrlm gereklik ortamnn yararlarna rnek verilebilir.
ARTIRILMI GEREKLK NEDR?

Aratrmaclar gnden gne farkllaan teknolojilerle kullanclara fakl renme ortamlar sunmaktadr. Bu ortamlardan biri de sanal dier bir ifade ile
dijital bir bilgiyi gerek ortama (dnyaya) tamay salayan artrlm gereklik
ortamlardr. Artrlm gereklikte sanal ve gerek ortamlarn farkl adlandrlmalar baz kavram karmaklna neden olmutur. Milgram 1994 ylnda yapm olduu almasnda bu kavramlar ve ilgili ilikilendirmeyi incelemitir. Milgrama
gre sanal ve gerek ortamlar arasndaki herhangi bir birleim noktasnn karma
gereklik ortam olduu sylenebilir. Artrlm gereklik ve artrlm sanallk
karma gerekliin alt kategorileridir (Milgram ve Colquhoun, 1999). Seilen birleim noktas gerek ortama yakn olmas durumunda artrlm gereklik ortam
olarak, sanal ortama yakn olmas durumunda ise artrlm sanallk ortam olarak
adlandrlmaktadr. Uygulama alanlarnda sanal ortamdaki bir dijital nesne gerek
ortama aktarlarak artrlm gereklik olarak nitelendirilen ortam oluturulurken,
dnyamzdaki gerek nesne sanal ortama aktarlarak artrlm sanallk olarak nitelendirilen ortam oluturulmaktadr (Azuma vd., 2001). ekil 2de, gerek ortam,
sanal ortam, karma gereklik, artrlm gereklik ve artrlm sanallk ilikisi gsterilmektedir (akt: Ylmaz, 2008).
ekil 2: Artrlm Gereklik ve Artrlm Sanallk Arasndaki liki

(akt: Ylmaz, 2008).
Literatrde artrlm gereklik, Artrlm Gereklik (Ylmaz, 2008; Krolu, 2012), Eklenmi Gereklik (Ozer vd., 2012), Zenginletirilmi Gereklik
(Bostanc, 2011) ya da Geniletilmi Gereklik (Orhan ve Karaman, 2011) olarak adlandrlabilmektedir. Alanyazn incelendiinde bu kavramlar arasnda en
ok tercih edilenin Artrlm Gereklik olduu grlmektedir (Krolu, 2012;
Ercan, 2010; avdarolu, 2013; Abdsselam ve Karal, 2012). Artrlm gereklik
(Augmented Reality) evreyle yeni bir yolla etkilemeye olanak veren bir ortamdr. Artrmak (Augment) aslnda insann herhangi bir duyu organnn elde ettii verilerin dijital verilerle anlamnn artrlmasn ifade etmektedir (Grubert ve
Grasset, 2013). Artrlm gereklik, bilgisayar tarafndan oluturulan kodlanm
verilerle, grntlenen grselleri birletirerek bireyde oluan anlam artrmak
amacyla yaplan bilgi ileme srecidir (Britannica, 2013). Graham ve arkadalar
artrlm gereklii (Akt: Krolu, 2012) Gerek dnyaya ait bir evre veya unsurun, canl, dorudan veya dolayl biimde grlmesi, ardndan bu unsurlarn bilgi
ilem ortamnda retilen ses, video, grafik, GPS konum bilgisi gibi algsal girdiler
eklenerek gelitirilmesi ve zenginletirilmesidir. Bylece alglanan gereklik deitirilmi, bir anlamda zenginletirilmi olur. eklinde aktarmaktadr.
Artrlm gereklik ve artrlm sanallk birlikte incelendiinde her iki ortamn kullanm aamalarnda uygulayclara avantajlar salad grlmektedir.
Buna karn sanal dnyada oluturulan ortamn sadece sanal ortam temel almas,
artrlm gereklik uygulama ortamnn ise mekn ve zamandan bamsz olarak
gerek dnyay temel almas dolay gncel uygulamalarda daha ok eitlilik ve
kullanm genilii salamaktadr (Wang ve Dunston, 2007). Artrlm gereklik
ile artrlm sanallk ortamlar karlatrldnda, kullanc artrlm gereklik
uygulamalarn gerek dnyada kullandndan gerek uygulama ilemlerini gerekse retmenin ynlendirici aklamalarn zorlanmadan ve dikkati dalmadan
anlayabilmektedir. Artrlm sanallk teknolojisinin aktif bir ekilde kullanlmas iin zel ara-gerelere ihtiya duyulmaktadr. Bu ara-gerelerin de uygulama
alanlarnda kullanlmas ciddi ekonomik yk getirdiinden bu durum teknolojinin uygulanabilirliini gletirmektedir. Ayrca oluturulan sanal senaryoda
gerek ortamn hibir ekilde kullanlmamas artrlm sanallk teknolojisinin
eletirildii noktalardan birisidir (Milgram ve Colquhoun, 1999).
Artrlm gereklik birok alanda olduu gibi eitim alannda da ilgi grmektedir. zellikle bu ortam gerek ve sanal kusursuz etkiletirmesi yani dijital
nesneleri ara yzlerle oluturup kontrol edebilmesi, sanal ve gerek ortamlar arasndaki ileme srecini sorunsuz gerekletirmesinden dolay eitimde tercihini
artrmaktadr (Billinghurst, 2002). Ayrca artrlm gereklik ortam rencilerin
konuya ilgilerini artrarak normal bir masast renme etkinliine gre daha
baarl olmakta, ayn zamanda grselletirilen nesnelerin de boyutlu olmas
rencilerin dikkatlerini daha kolay ekebilmektedir (Winn vd., 2002). Bu amala
artrlm gereklik ortam renciye renme aktivitelerini gerekletirebilecekleri ve kefedebilecekleri olanaklar ieren bir anlayla tasarlanmaldr. Artrlm
gereklik ortamnda yaplan etkinliklerin boyutlu olmas rencilere konum,
a, dndrme ve evirme gibi faaliyetlerde kolaylk salamas bakmndan -
Ar rlm Gereklik 155
renmede bir anahtar grevi stlenmektedir (Shelton ve Hedley, 2002). Bu teknolojilerin rencilerin ilgilerini ekmesinin yan sra, onlar motive ettii ve her
durumda teknolojinin kullanlmasna eitli kolaylklar salad grlmektedir
(Heinich vd., 1993).
Artrlm gereklik uygulamalar rencilerin hayal etmekte dahi zorlandklar konularn somutlatrlabilmesine imkn verebilmektedir. Artrlm gereklik
almalarnn eitim alanndaki uygulamalar incelendiinde; genel olarak teknolojinin gnlk hayatla ilikilendirildii etkinlikler ne kmaktadr. Bu uygulamalarn renmeyi olumlu etkiledii de grlmektedir. Artrlm gereklik ortamlarnn rencilerin ilgisini ekmesi ve renme srecini dikkatle izlemelerine
olanak vermesi, renme ortam dnda da okul ortamna bal kalmadan gnlk
hayatta merak duyduklar konular bizzat inceleyebilmelerine olanak tanmaktadr.
Artrlm gereklik ortamlar; renme ortamlarnda; giderlerin azaltlmas,
eitim almalarnn ynlendirilmesi, planlamalarn izlenmesi ve uygulanmasndaki kolaylklarn salanmas, ibirliki ortamlarn oluturulabilmesi, iyi bir
yaplandrmayla renmenin kolaylatrlmas, allmn dnda yeni renme
ortamnn sunulmas, sosyallemenin gelitirilmesi, aratrmaya dayal ortamn
desteklenmesi vb. birok yarar salamaktadr. Ayrca rencilerin dikkatlerini artrdndan retmenin iini kolaylatrmakta ve karmak kavramlarn retilmesine yardmc olmaktadr.
Artrlm Gerekliin Tarihesi

lk artrlm gereklik uygulamalar 1960 ylnn sonlarna doru; Sensorama olarak adlandrlan geni grl, boyutlu, animasyonlu, renkli, sesli, titreim zellii olan ve birok aroma kokularn ihtiva eden ve kullancy dier teknolojik aralara gre daha ok etkileyen bir cihaz gelitirilmitir (Letchford, 2009).
Bilgisayar grafikleri alannda baarl aratrmalar bulunan Sutherlan, Sproull ile
birlikte 1968de The Sword of Damocles (Demoklasin Klc) olarak adlandrdklar bir sistem gelitirmilerdir. Aratrmaclar bu alma ile baa taklan ekran
(Head Mounted Display [HMD]) teknolojisinin temelini atmlardr (Sutherlan,
1968). Caudell, Boeing irketinde aratrmac olarak alrken 1992de ilk defa
artrlm gereklik terimini kullanmtr. Gelitirdii artrlm gereklik sistemi
HMD donanmlaryla hava aralarndaki elektrik balantlarnn birletirilmesi
konusunda teknik elemanlara klavuz roln stlenmitir (Caudell ve Mizell,
1992). Azuma 1997de artrlm gereklik zerine kapsaml bir alma yaynlamtr. Teknolojilerin hzl gelimesinden dolay 2001 ylnda yine bu alanda yapt aratrmalarnn sonucunda artrlm gereklik ortamlarnn gerek ve sanal
ortam birletirdiini, ezamanl olarak altn ve boyutlu tasarlanan uygulamalar olarak nitelendirilebileceklerini belirtmi ve bu teknolojinin salk, retim, aratrma ve elence ortamlarnda kullanldn ifade etmitir.
1999 ylnda Total Immersion artrlm gereklik kullanmn basitletirmek
adna iaretleyicileri ilk olarak gelitiricilere sunmu ve bu uygulamalarn DFusion
olarak adlandrmtr. 2000 ylnda ARQuake olarak isimlendirilen ilk kiisel artrlm gereklik oyunu Thomas ve arkadalar tarafndan gelitirilmitir. 2000li
yllarn balarnda Katonun gelitirdii
ARToolKit adl kod ktphanesi ile sanal
grafiklerin gerek ortama transferi kolaylatrlmtr. Bu sistemde web kameralarna gsterilen iaretleyiciler alglanarak bulunduklar konuma gre grselletirilmeye
allan sanal grafikler bilgisayar ekrannda oluturulmutur. Bu yolla artrlm
gereklik ortamlarnn maliyetleri ve programlama ilem basamaklar azaltlmtr.
Bu balamda artrlm gereklik 2000li
yllardan sonra daha yaygn ve eriilebilir
olmutur. 2001de Kooper ve MacIntyre
ISMAR konferansnda Real-World Wide
Web (RWWW) taraycsn oluturarak ilk
artrlm gereklik taraycs fikrini hayata
geirmitir. 2008de Wikitude taraycs ve
2009da Layar taraycs farkl irketler tarafndan gelitirilmitir. 2004 ylnda mobil
telefonlarda alan boyutlu artrlm
gereklik uygulamas Mhring tarafndan
gerekletirilerek iaretleyicilerle canl video gsterimleri sunulmutur.
ekil 3: Artrlm Gerekliin Tarihesi
Artrlm gereklik ortamlar 2000li

yllarn balarnda yaygnlam ve rgn
eitim kurumlarndaki ilk uygulama alan
MagicBook projesi olmutur. Bu proje -
Ar rlm Gereklik 157
rencinin kullanmna sunulan kitap, bina ve yap resimlerine sahiptir. Sistemde

ilgili sayfadaki iaretleyici alglandnda, rencide bulunan ara ile bakldnda bu iaret zerinde tasarmcnn tasarlam olduu boyutlu sanal nesneler
grlmektedir. Bylelikle renciler gnlk hayatta duyu organlar ile alglayamadklar durumlar modellenmi ekilleriyle gerek ortamda grme frsatna
eriebilmekte ve kitaplara bir farkllk kazandrlarak rencinin daha ok ilgisi
ekilmeye allmaktadr (Billinghurst vd., 2001). Ayrca 2004 ylnda artrlm
gereklik ile hazrlanan Bamzooki adl ocuk yarma program BBC kanalnda
yaynlanmtr.
lkemizde 2005li yllardan itibaren mhendislik, mimarlk ve iletiim bilimlerinde artrlm gereklie ilgi duyulmu ve 2012 ylndan sonra eitim ve retim alannda; manyetik alan incelemek iin hazrlanan MagAR cihaz ve yazlm
(Abdsselam ve Karal, 2012), temel geometrik optik deneyleri iin hazrlanan OptikAR yazlm (zarslan, 2013) ve geometrik cisimler iin hazrlanan ARGE3D
yazlm (bili, 2013) gelitirilmitir. Sz konusu bu tarihsel gelimeler ekil 3te
grselletirilmitir.
Artrlm Gereklik Standartlar

Artrlm gereklik kullanlarak gelitirilecek uygulamalarda ihtiya duyulan
donanm ve yazlm bileenleri artrlm gereklik standartlar gz nnde bulundurularak seilmelidir. Bu standartlarn ne kan zellikleri ergonomi ve salk
gibi unsurlardr. almalarda (Ritsos vd., 2011) belirlenen bu standartlar aslnda
ISO 9241-210 standartlar referans alnarak oluturulmutur (Travis, 2011). lgili
standartlarn baz maddeleri aada verilmitir.
a)
Gelitiricinin hedeflenen amalara daha kolay eriimini salamak iin,

tasarmn uygulanaca ortam ve etkinlikler kullanclar iin ak ve net
bir ekilde belirtilmelidir.
b)
Kullanclar arayz tasarm ve gelitirme srecine katlabilmelidir. Bu

balamda gelitirilen ortamn kullanclar olan rencilerin tasarm ve
uygulama srecinde katkda bulunmalar uygulamaya ideal ortam nitelii kazandracak ve ortamn kullanmnda doabilecek sorunlar en aza
indirgenecektir.
c)
Arayz tasarmnda yaplan deerlendirmeler kullanc merkezli olarak

yrtlmelidir. rencinin bizzat kendisinin uygulayc olmas bireysel
almalar ve akademik geliimi destekleyecektir.
d)
Kullanm asndan uygulamalar tekrarlanabilir olmaldr. Bu durum

ayn zamanda uygulamalara ekonomiklik salayarak kullancnn tercih
nedenlerini artracaktr.
e)
Tasarm, kullanclarn uygulama srecindeki tm tercihlerini kapsamaldr. Bylece renci ok geni bir perspektiften aratrma yaparak
bireysel deneyimlerini zenginletirme frsat yakalayacaktr.
f)
Tasarm ekibi disiplinler aras bilgi birikimi asndan gerekli donanma

sahip olmaldr. Gelitirilen ortam teknolojik olarak rencilerin ilgi ve
meraklarn uyandrmann yan sra renme ihtiyalarna cevap verebilecek akademik zenginlii de yapsnda barndrmaldr.
g)
Ortam gelitirilen uygulamann gerekliini ve inandrcln artrmak

iin dijital nesnenin seilebildii, ynlendirilebildii, ortamda gezinilebildii, kontrol edilebildii ve veri giriinin salanabildii imknlar kullancya sunulmaldr. Bu durum rencinin kendini daha zgr hissetmesine ve merakn gidermesine yardmc olacaktr.
Artrlm Gereklik Uygulamalarnda zlenecek Admlar

Artrlm gereklik ortam uygulamalar doru bilgi ve karmlarn elde edilmesinde renme evresine yenilikler getirerek bu bilgilerin ve karmlarn daha
iyi anlalmasn, irdelenmesini ve farkna varlmasn salamaktadr. Artrlm
gereklik ortamlarnn birer oyun olduu ve eitim retimin dnda kald iddia edilse de geleneksel ortamlarda renciler ksa srede odaklanma kabiliyetlerini kaybederken, artrlm gereklik ortamlarnda bu sre uzayabilmektedir.
Eitimde rencinin retilecek konuya odaklanma sresinin artrlmas baary da beraberinde getirmektedir (Wagner ve Barakonyi, 2003; Winkler, Herczeg
ve Kritzenberger, 2002). Bu baarya ulamak iin artrlm gereklik ortamnn
oluturulmasnda gerekletirilmesi gereken admlar aadaki ekilde zetlenebilir (Zhou vd., 2008);
a)
Gerek ortama aktarlabilen bir dijital nesnenin (resim, ses, video ya da

boyutlu model vb.) oluturulmasnda gerekli olan donanm ve yazlmlara ihtiya vardr. Tercih edilen ortamda modellenecek nesnelerin
boyutlu olmasyla gereklik duygusu pekitirilecektir.
b)
Kullanc konumunun kontrol edilebilecei izleme ynteminin belirlenmesi gereklidir. zleme yntemi ile oluturulan dijital nesne ile kullancnn konumu ilikilendirilerek koordinat konumuna gre grseller
gncellenecektir. Bu durumda kullanc grselletirilen dijital nesne ile
Ar rlm Gereklik 159
srekli bir etkileim halinde olacak ve koordinatlara gre oluabilecek

deiiklikleri izleyerek durumlar aras fark ve benzerlikleri inceleyebilecektir. Aksi durumda kullancyla etkileimi olmayan bir grselin sradanlamas kanlmazdr.
c)
Dijital nesne kullanlan iaretleyici konumu referans alnarak oluturulmaldr. Bylelikle kullancnn ortamdaki iaretleyici zerinde yapt
herhangi bir deiiklik dijital nesnenin grnts, konumu, bykl
vb. gibi durumlar annda deitirecektir. Bu deiim gelitirici tarafndan hazrlanan ortamn inandrcln artrarak dijital nesnenin gerek
bir nesne gibi ortamda yer almasn salayacaktr.
d)
Dijital nesne donanm aygtlar yardmyla kullancya gerek ortamda

grselletirilmelidir. Gnmzde bu donanmlara ekran, gzlk, projeksiyon vb. aygtlar rnek verilebilir. Gnden gne gelien teknolojilerle
birlikte bu donanmlar eitlenecektir. Ancak gelitiriciler tanabilirlik
ve maliyet asndan kk ekranlar tercih etmektedirler.
e)
Artrlm gereklik ortamlar giri ve k aygtlarn desteklemektedir.

Gelitirici en az bir giri ve bir k aygt ile ortam ekillendirmelidir.
Ancak kullancya sunulan ortamda mutlaka grselletirilen dijital nesnelerin kontrolleri kullancya verilmelidir.
f)
Etkileimli bir kullanm alan oluturmaya zen gsterilmelidir. Artrlm gereklik ortamlarnda ounlukla kullanc uygulamalarda aktif rol
alacandan deneyimlerinin ve fiziksel becerilerinin geliimine olumlu
ynde katk salanacaktr.
eklinde aktarlabilir.
Artrlm Gereklik Senaryo Tasarm

Alanyazn incelemelerinde (Wagner ve Barakonyi, 2003; Squire ve Klopfer
2007; Van Krevelen ve Poelman, 2010; Owen vd, 2011) artrlm gereklik ortamlarnda retilmek istenilen konularn seiminde ve senaryo tasarmnda dikkat
edilmesi gereken hususlar aadaki ekilde zetlenebilir:
a)
Artrlm gereklik ile tasarlanmak istenilen uygulamann gerek ortamlarda yaplamad ya da renme srecinde bu tasarnn bir ihtiya
olduu durumlarda artrlm gereklik ortamlarnn kullanlmas.
b)
Artrlm gereklikte ilenen durumlarn gerek ortamda duyu organlaryla alglanamamas, bu durumlarn sadece teknoloji ile llebiliyor
olmas.
c)
Artrlm gereklik ile gelitirilen renme materyalinin geleneksel materyale gre daha az zamanda ayn bilginin retilmesini salamas.
d)
Alan uzmanlaryla grlerek senaryoda kullanlan ieriklerin kavram

yanlgsna yol amamas.
e)
Artrlm gereklik ortamnn her ortama ve duruma gre uyarlanabiliyor olmasdr.
Ancak senaryonun yan sra tasarmn rencileri gereki durumlarla karlatrmas, evrelerindeki dnyay grmelerini, anlamalarn ve anlamlandrmalarn salayarak. Bu durum amalanan ierikle renmenin ilikilendirmesini
salamalarna yardmc olmas asndan nemlidir (Klopfer ve Sheldon, 2010).
Artrlm gerekliin eitim alanndaki uygulamalar genellikle ok miktarda soyut kavram ierdiinden uygulamalar daha ziyade genelde fen bilimleri
alannda younlamaktadr. Bu alandaki baz aratrmalar ve bu aratrmalardan
neriler aada zetlenmitir.
Geometri ve Cebir alannda: birliki renme benimsenerek aktarlan

senaryo oyunla yrtlmelidir. birliki ortamlarla gerekletirilen ortamlardan biri Construct3Ddir
Kimya alannda: Oyun tabanl renme benimsenerek aktarlacak senaryo oyunla yrtlmelidir. Elendirerek yaplan uygulamalarn daha
etkili olduu grlmektedir. rnek SMALLab.
Biyoloji alannda: Aratrmaya dayal renme benimsenerek uygulamalarn bireyin kendi zerinde ya da inceleyecek olduu nesnenin gerek modeli zerinde yaplmas ortamn baarsn artrmaktadr. rnek
Spatial Augmented Reality (SAR).
Fizik alannda: Problem tabanl renme benimsenerek, rencilerin

bizzat kendilerinin uygulamalar gerekletirmesi hatta fiziksel hareketi
en st dzeyde tutarak katlmn maksimum seviyeye karmas uygulama baarsn artrmaktadr. rnek MagAR.
Artrlm Gerekliin Ortam Baars

Gelitirilen bir uygulamann baars; hazrlanan ieriin ve kullanlan teknolojinin yan sra uygulama srecinin salkl ve istendik bir ekilde yrtlmesine
de baldr.Artrlm gereklik ortam sreci rencilerin aktif katlmna, merak
ettikleri konularda yaratclklarn gelitirmelerine, teorik bilgileri pratie dntrebilmelerine ve yeni fikirler retebilmelerine katk salamaktadr. Bu amala
Ar rlm Gereklik 161
snf uygulamalarnda artrlm gereklik ortamnn baarl olmas iin yaplmas

gerekenler aadaki gibi sralanabilir (Kerawalla vd., 2006; Glenberg vd., 2009;
Rosli vd., 2010);
a)
Artrlm gereklik ierikleri esnek olmaldr ve retmen renci ihtiyalarna gre deitirilebilmelidir. lenen grselleri deitirme, ekleme, silme veya hzn deitirme olanaklarna sahip olmaldr.
b)
Artrlm gereklik ile gelitirilen renme materyali geleneksel materyale gre daha az zamanda ayn bilginin retilmesini salamaldr.
c)
Artrlm gereklik ortamnda kullanlan nesneler ve senaryolar iyi bir

yaplandrma ile rencilerin kullanmna sunulmal, bu uygulamalardan yksek verimlilik elde edilmelidir.
d)
Gelitirilen Artrlm gereklik uygulamalar gerek dnya durumlar

dikkate alnarak tasarlanmaldr. Ayn zamanda uygulamalar renciyi
merkeze alan bir yap iinde oluturulmaldr. rencinin katlm en st
dzeyde olmaldr.
Artrlm Gereklik Ortamnn renciler zerine Etkileri

Artrlm gereklik 2000 ylndan sonra dnyada ilgi grm ve birok alanda kullanlmtr. Artrlm gereklikle ilgili uluslararas dzeyde sempozyumlar
dzenlenmektedir. Artrlm gereklik teknolojisi gnden gne kullanm alan
genileyerek birok aratrmaya konu olmaktadr. zellikle artrlm gerekliin
eitim alannda kullanm incelendiinde aratrmalarn;
a)
rencilerin ilgilerini (Hughes vd., 2004) ve motivasyonlarn artrmas

(Wang ve Dunston, 2007),
b)
rencilerin deneyimlerini artrmas (Adcock vd., 2004; Kim ve Dey,

2010),
c)
Alternatif renme ortam sunmas (Lin vd., 2011; Abdsselam, 2014),
d)
Sanal ortamda kazanlm bilgi ve becerilerin gerek ortama aktarlmasnda rol almas (Quarles vd., 2008),
e)
Somuttan soyut bilgilere kprnn oluturulmas (Quarles vd., 2008),
f)
Uzaysal sezgileri kazandrmas (Kaufmann ve Schmalstieg, 2003; Chang

vd., 2003; Martin, 2010)
gibi nedenlerden dolay tercih edildii grlmektedir.
renciler yaadklar dnyada byk bir bilgi a ile evrilmilerdir. rencilerin bu bilgileri yaplandrmalarna nceki deneyimleri, alan bilgileri, bilisel
ve gdsel bireysel farkllklar etki etmektedir (Alexander vd, 1998). Bu balamda gerek ortam ile sanal ortamn birletirilme baars veya sanal ifadelerin
anlamlatrlma derecesi bu iki ortamn bir btn haline getirilmesinde nemlidir.
Bu durum bilginin yaplandrlmasn kolaylatrmaktadr (Zagoranski ve Divijak,
2003). Artrlm gereklik ortamlar;
a)
Dier teknolojilere gre yeni olmas nedeniyle rencilerin dikkat ve ilgilerini daha kolay ekmektedir (Gagne vd, 1992),
b)
Yaplandrmac renme ortamlar iin elverilidir (Dede ve Bowen,

1997). rencilerin bilgiyi kefetmelerine olanak tanmaktadr (Chen,
2006).
c)
Bu ortamlara dhil edilen sensrlerle rencilerin psikomotor becerilerini gelitirmelerine ve renmede duyu organlarn daha da aktifletirmelerine katk salamaktadr (Hanson ve Shelton, 2008).
d)
Gerek ortama sanal nesneleri aktardndan ekonomik adan klfetli

deildir (Woods vd, 2004).
e)
Uygulamaya katlan bireylerin bizzat uygulayc olmasna imkan verdiinden bireylerin deneyim sahibi olarak kiisel deneyimlerinin artmasna yardmc olmaktadr (Matsumoto, 2009; Mller vd., 2007; Mller ve
Ferreira, 2004).
f)
Bu ortamda yaplan deneylerin e zamanl ve etkileimli olmas, rencilerin meydana gelen farkllklar zerinde daha ok dnp, kritik incelemeler yapmalarna imkn tanmaktadr (Shelton ve Hedley, 2002),
eitime salad katklar arasnda sralanabilir.
ARTIRILMI GEREKLN BLEENLER

Artrlm gereklik ortamnn bileenleri ekil 4de gsterilmitir. ekilde bu
bileenler uygulama arayz, uygulama sistemi, programlama ktphanesi, izleme yntemleri, grntleme donanmlar, uygulama evreni, uygulama ortamlar,
eklinde verilmitir.
Ar rlm Gereklik 163
ekil 4: Artrlm Gereklik Ortam Bileenleri

(*Gelitirilmi, Geliimi devam edilen dijital nesneler)
Uygulama Evreni
Bu blm temel snftan olumaktadr. Bireylerin; ba alanlarnda kullandklar baa taklan aygtlar ve gzlkler, el alannda mobil cihazlar (telefon, tablet
vb.) ve saatler, evre alannda ise dorudan evreyle ve dolayl olarak bireyle ilikili
aygtlar, monitrler ve projeksiyonlar gibi cihazlar bu snflara girmektedir. Fakat
maliyet ve kullanlabilirlik asndan artrlm gereklik ortamlarnda uygulama
evreninde ounlukla el alan tercih edilmektedir.
Uygulama Ortam
Bu blm temel snftan olumaktadr. Tasarlanan senaryoya uygun bir uygulama ortam seilmelidir. Fakat bu ortam belirlenirken izleme yntemleri de
tasarlanan ortama gre seilmelidir. Eer snf ii seilmi ise iaretleyiciler (logo,
resim, boyutlu model gibi), snf d seilmi ise kablosuz iletiim ya da GPS
(RFID, WLAN gibi) tr izleme yntemleri olarak kullanlmaktadr. Eer hem snf ii hem de snf d ortamlar kullanlacaksa her iki trdeki izleme yntemlerin
kullanlabildii karma ortamlarda uygulamalar gerekletirilebilir.

Gelitirme Ortam
Gelitiricilerin programlama becerilerine gre kullanacaklar yazlm ve arayzler farkllk gstermektedir. Gelitiricinin herhangi bir programlama okuryazarl yoksa ortamn belirlenmesinde artrlm gereklik tarayclarndan biri tercih
edilebilir. Bu tarayclarndan bazlar; Layar, BlippAR, Augment ve Junaiodr.
Programlama becerisi orta dzeyde olan bir gelitirici ise Eclipse gibi yazlm gelitirme ortamlarna entegre edilebilecek yazlm gelitirme kitlerini (SDK) ykleyerek oluturulan ortamdan yararlanabilir. Bu srete gelitirdikleri uygulamalarda akll cep telefonu yerine gzlk gibi donanmlar kullanabilmek iin SDK
yerine GDK kitine ihtiya duyabilirler. Programlama becerisi st dzeyde olan
gelitiriciler ise dorudan kod bloklar ve ktphaneler ile artrlm gereklik ara
yzlerini gelitirilebilirler.
Geri Bildirim
Gelitiriciler insann sahip olduu tm duyu organlarn taklit eden bir teknolojiyi oluturmak istemektedirler. Bu istein en somut ekli sensorama cihazdr
(Letchford, 2009). Fakat gnmz uygulamalarnda uygulanabilirlik asndan
youn olarak grme duyusuna hitap eden resim, metin, boyutlu model ya da
video gibi dijital nesnelerin kullancya gsterimleri zerine younlalmaktadr.
Ancak dier duyu organlarna hitap eden titreim, ses, koku ve tat gibi geri bildirimler zerinde ayrca allmaktadr.
zleme Yntemleri
Bu blmde artrlm gereklik ortamlarnda kullanlan izleme yntemleri aktarlmaktadr. ki farkl izleme yntemi ile gerek ortam analiz edilmektedir.
Bunlar; konum tabanl ve grnt tabanl yntemlerdir. Konum tabanl artrlm
gereklik ortamlarnda sunulan dijital nesneler, kullancnn uygulama alannda
gezinimi dorultusunda GPS, RFID ya da sensrlerden gelen veriler referans alnarak gncellenmektedir. Grnt tabanlda yntemde ise, artrlm gereklik
ortamnda tanmlanan fotoraf, resim, etiket, logo veya karekod gibi iaretleyiciler
kullanlmaktadr. Referans nokta belirlenerek, iaretleyicinin ilikili olduu dijital
nesnenin belirlenen referans noktalarna gre gerek ortamda grnts ve konumu gncellenmektedir (Dunleavy vd., 2009). Fakat artrlm geeklik alannda
sunulan yazlmlar ve bu yazlmlarla gelitirilen uygulamalar incelendiinde en
ok grnt tabanl almalara rastlanmaktadr (Abdsselam, 2014).
Konum Tabanl: Kullancnn elinde olan ve balantlar aracllyla referans noktasna konum bilgisini ileten cihazlardr. En eski iaretleyici belirleme
seeneklerinden olan bu teknoloji ile hazrlanan cihazlardan gnmzde en ok
Ar rlm Gereklik 165
Haptik cihaz kullanlmaktadr. Ayrca bireyin giyebilecei farkl donanmlarla

(X-sense, MVN, MotionStar, Haydra, Razer ve PrioVR gibi)konum bilgisi iletilebilmektedir. Bu donanmlar farkl teknolojilerden yararlanlarak oluturulmutur.
rnein ultrasonik ses dalgalar, GPS konum bilgisi, WLAN, RFID ve manyetik
alan sensrleri gibi.
Grnt Tabanl: ou cihazda kamera bulunmas bu seenein gelitiricilerce tercih edilmesine neden olmaktadr. aretleyicinin (marker) mobil cihazlarla uyumlu almas ve birok ak kaynak kodlu uygulamalarnn bulunmas
kullanmn yaygnlatrmtr. Bu alanda birok iaretleyici ktphaneleri bulunmakta ve bunlara ArToolKitPlus, CyberCode, ARTag ve ReacTIVision rnek olarak verilebilir. Fakat bu yapnn kullanmnda iaretleyicinin kameraya uzakl,
kamerann znrl, ortamn aydnlatlmas sistemin almas ve performans asndan nemlidir.Bu ortamlarda yksek znrlkl kzltesi kameralarn kullanm tavsiye edilmektedir. Son yaplan almalarda artrlm gereklik
ortamlarnn daha hzl ve sorunsuz almas adna iaretleyici olmadan optik
tarama metotlar gelitirilmitir. Sz konusu bu yeni metotla uygulama alannn
alglanmas son derece nemlidir. Meknn boyutsal algs gnmzde 3DV ve
RGB-D teknolojisi kullanlarak retilen kameralardan(KINECT gibi) yararlanlarak oluturulmaktadr.
Artrlm Gereklik Grntleme Ortamlar

Gnmzde televizyon, oyun konsollar ve akll telefonlarn artrlm gereklik uygulamalaryla zenginletirilerek kullanld grlmektedir. Artrlm
gereklik ortamlarnn oluturulmasnda kullanlan donanmlarn; HMD (Sutherland, 1968; Janin vd., 1993), biyonik lensler ve retina ekranlardr (Wesiwood
vd., 1998), gzlkler (Aimone vd, 2003), grsel ekranlar (Wagner ve Schmalstieg,
2006; Rohs, 2007).
Artrlm gereklik uygulamalar birden farkl yntemle ortama katlmaktadr. Temelde bu ortamlarda optik ve video aygtlar kullanlmaktadr. Donanmlar
1961 ylnda Sutherland tarafndan ilk rnei gelitirilen HMD ile balam ve gnmze kadar deiik trlerdeki teknolojiler retilmitir (Azuma, 1997). Kim ve
Deye (2010) gre HMD gibi grntleme aygtlar baarl bir artrlm gereklik
uygulama rneidir ve artrlm gereklik uygulamalar iin nemlidir. Artrlm
gereklik uygulama ortamlar farkl ekilde oluturulabilmektedir. Artrlm
gereklik ortamnn gerekletirilebilecei sistemlerden birincisi ekil 5te gsterildii gibidir. Bu ortam sanal ortamlar iin gelitirilen bir grntleme sisteminin
ileyiini gstermektedir. Bunun yan sra bu aygtla renci cihazda oluturulan

dijital nesneler ile gerek dnya grntsnn tek bir noktada aktrlarak bir
btn haline getirildiini grmektedir. Bu sistemin dezavantaj, dijital nesnelerin
oluturulmas ve ilenmesi durumunda ilem yknn ok olmas ve donanmsal kaynaklarn tkenmesidir. Buna bal olarak da e zamanl gsterim ileminin
salkl bir ekilde yrtlmesi glemektedir. Bu sorunun giderilmeye alld
durumlarda ise maliyet ykselmektedir (Azuma, 1997). Gnmzde bu ortamlara
GoogleGlass, Recon, Meta ve Laster gzlkleri rnek olarak verilebilir. ekil 5teki
grselde insan gz, optik tabanl artrlm gereklik ekran ile dnyada var olan
gerek nesnenin dorudan tek bir karede st ste belli bir referans noktasna gre
aktrlmasyla oluturulmu grnty grmektedir.
ekil 5: Optik Tabanl Artrlm Gereklik(OT-AG)Uygulama Ortam.

ekil6da ise artrlm gereklik ortam iin gelitirilmi ikinci ortam temsil
edilmektedir. Bu ortam birinci ortamn eksikliklerini gidermek iin gelitirilen alternatif bir ortamdr. Ortamn avantaj gerek ve sanal ortamlarn baarl bir ekilde birletirilmesidir. kinci snf ortamnn temel prensibi, ilk aama olan gerek
ortamn grntsnn sisteme aktarlmas ile balar. Ardndan sisteme daha nce
belirlenen koordinatlara gre sanal nesnelerin yerletirilmesiyle devam eder. ki
ortamn birletirilmi grntsnn renciye monitr araclyla gsterilmesiyle sona erer. Ancak bu sistemin dezavantaj, uygulamaya tabi tutulan ve elverili
olan gerek ortamlarn gelitiriciler tarafndan kullanm alannn snrlandrlmasdr (Azuma, 1997). Bu ortama Oculus, Vuzyx, Oled ve Moverio cihazlar rnek
olarak verilebilir. ekil 6dakigrselde insan gz, video tabanl artrlm gereklik
ekran ile dnyada var olan gerek nesnenin bir kamera araclyla tek bir karede
st ste belli bir referans noktasna gre aktrlmasyla oluturulmu grnty
grmektedir.
Ar rlm Gereklik 167
ekil 6: Video tabanl Artrlm Gereklik (VT-AG) Uygulama Ortam.

Sz konusu ikinci ortamn maliyet, aratrmalarda kullanlacak artrlm
gereklik senaryolarna uygunluklar ve uygulanabilirlikleri asndan zorluklarn
yaanmas nc ortamn gelitirilmesine neden olmutur. nc ortam, alma prensibi olarak ikinci ortamla paralellik gstermekte fakat uygulanma dzeyi
daha basit, maliyeti daha dk ve dier teknolojilerle uyarlanabilen bir ortam
eklindedir. Monitr tabanl artrlm gereklik (MT-AG) olarak adlandrlan bu
ortamda baa taklan aygtlardan daha ok mobil cihazlar rnein, akll cep telefonlar ve tabletler araclyla kullanc artrlm gereklik uygulamalarn gerekletirmektedir.
Fakat bu alandaki gelimeler srekli olarak gncellenmektedir. Tasarmda var
olan monitr yerini projeksiyona brakm ve artrlm gereklik uygulamalar
iin zel masalar (MRIT) gelitirilmitir (Su vd, 2009). Kullanlan donanmlarn
kullancya gre konumlar deitirilerek AugmenTable almasnda olduu gibi
uygulama ortamnn gereklii artrlmaktadr (Van Waardhuizen, 2010). Ayrca
Metaio irketi tarafndan gelitirilmeye allan ilk mobil artrlm gereklik donanm olan AREngine gelitirilmitir. Hatta yazlm sektrnde Metaio artrlm
gereklik ortamlarnn daha basit olarak tasarlanmas adna AREL (Augmetned
Reality Experience Language) JavaScript tabanl XML ve HTML5 ieriini kullanan bir dil gelitirmitir. Buna benzer web tabanl almalar desteklemek adna
Georgia Institute of Technology tarafndan KHARMA (KML/HTML Augmented
Reality Mobile Architecture) platformu gelitirilmektedir.
SONU
Bu blmde artrlm gerekliin alanyazdaki yeri, alternatif tanmlar, tarihesi, standartlar, bu ortamlarn uygulamasnda izlenecek admlar, temel alnacak uygulamada senaryo tasarmnda dikkat edilecek hususlar, bu ortamlarn
snflarda kullanmnda baarsnn nelere bal olduu, eitime salad katklar,
hangi amalarla kullanld ifade edilmitir.
Artrlm gerekliin uygulamada birok bileenden olutuu grlmtr.

Bu blmde bu bileenler uygulama evrenleri, uygulama ortamlar, gelitirme ortamlar, izleme yntemleri ve geri bildirimler asndan incelenmi ve snflandrlmtr.
Artrlm gereklik uygulamalar optik tabanl artrlm gereklik uygulama
ortam, video tabanl artrlm gereklik uygulama ortam ve monitr tabanl artrlm gereklik uygulama ortam karlatrlarak incelemeler yaplmtr ve elde
edilen benzer ve farkl ynler aktarlmtr.
Artrlm gereklik dier biliim teknolojilerden farkl olarak eitsel uygulamalarda kullanmnn zellikle uzaysal sezgileri kazandrma, bireyin srete aktif
rol almas ve somuttan soyut bilgilere kprnn oluturabilmesi asndan nem
arz etmektedir.
Teknolojinin donanmsal olarak hzla gelimesi artrlm gereklikte kullanlabilecek iplerin (yonga) geliimine imkn tanmaktadr. Bu ortamlarda grselletirilen dijital nesnelerin inandrcl artarak gnmzde geliimine devam eden
tat ve koku organlarna hitap edecek bileenler gelitirilebilecektir. Bunun yan
sra giyilebilir teknolojilerin geliimi ile artrlm gereklik teknolojisinin gnlk
aktivitelerde daha da rol oynayaca dnlmektedir. Bylelikle bu teknolojinin
kullanm hem snf iinde hem de dnda kolaylaacaktr. Yazlm asndan ise
gnmz web tarayclarnn bu teknolojiyi fark etmesiyle sunduklar web taraycsnn bu ortam destekler bir aamaya getirilmesi beklenmektedir. Gnden gne
geliimi devam eden masast, mobil ve web yazlmlarnn geliimi ile artrlm
gerekliin kullanm yaygnlaacak ve tketicilere yeni uygulamalar sunulacaktr.
zellikle yapay zeka uygulamalarnn, bulut ve artrlm gereklik gibi teknolojilerinin ilerlemesiyle Web 4.0 olarak adlandrlan jenerasyonun geliimi hzlanacaktr. Bu balamda artrlm gerekliin aratrmaclarn ilgi duyduu bir alan
haline gelmesi ve bu alanda yaplan almalarn artmas nemlidir.
Uygulama rnei (Junaio Taraycs)
Bu blmde sz konusu artrlm gereklik tarayclarndan gelitiriciler tataraycs ile uygulama rnei gelitirilecektir.
rafndan oka kullanlan
Bu tarayc ile gelitiriciler; 3B modeller, resimler, ses dosyalar, videolar, Web 2.0
servislerinden YouTube, Facebook ve Twitter, butonlar ve 3600lik sanal ortamlar
ekleyebilirler.
Ar rlm Gereklik 169
Bu servisi kullanabilmek iin http://dev.junaio.com adresinden gelitirici hesab oluturulmaldr. Hesab oluturma aamasnda kullancnn email, ifre, irket, ad ve soyad, adres, ehir ve lke bilgileri istenmektedir. Gerekli bilgiler doldurulduktan sonra gelitirici hesab tamamlanacaktr. Junaio taraycsna uygun
uygulamalar gelitirmek iin
masast bilgisayarna uygun
nc parti program olan
Metaio Creator + Metaio Cloud kurulumu istenecektir. Fakat
program ykleme srasnda iletim sistemine uygun olann indirilmesi gerekmektedir. rnek
uygulamada sisteme iaretleyici
olarak bir logo eklenerek kimya
dersinde kullanlmak iin tasarlanan boyutlu molekl yaps
ile ilikilendirilecektir.
Bilgisayara Metaio Creator program yklendikten sonra alttaki ekil ekranda grnecektir. Bu ekrann st blme men ubuu, sol blme nesne perspektif kontrol aralar, sa blme ortama eklenmek istenilen sanal ya da dijital
nesne kaynak seenekleri, alt blme ise iaretleyici ilem alan yerletirilmitir.
aretleyici ilem alanndan seeneine tklanarak sisteme bir iaretleyici

tanmlanabilir. Sistem kullancya logo, resim, 3B nesne, yz tarama ve konum
tarama gibi farkl seenekler sunmaktadr. Bu rnekte ise bir logo iaretleyici ola-
rak tanmlama ilemi gerekletirilmitir. seenei sisteme tanmlanan logoyu

temsil etmektedir. kaynak blmnden model seenei tercih edilmitir.
seenei ile dijital nesne sisteme eklenecektir. lgili rnekte dijital nesne boyutlu bir modeldir ve ounlukla boyutlu modeller .fbx, .dae, .md2 uzantl
dosyalar eklindedir.
Bylelikle sistemde iaretleyici ile dijital nesne ilikilendirilmitir. Bu ilikilendirmeyi canlandrmak iin Mobil cihazda
uygulamas altrlacaktr.
Mobil cihazdaki kamera iaretleyiciyi taradnda sistem tanmlanm boyutlu
model olarak ekillendirilecektir.
YANSITMA SORULARI
1.
Sizce artrlm gereklik ortamlar hangi derslerde kullanlabilir? Aklaynz.
2.
Artrlm gereklik ortamlarn snf ii ya da snf d etkinliklerde kullanm asndan karlatrnz?
3.
Derslerinizde sanal gereklik uygulamalarn m yoksa artrlm gereklik uygulamalarn m tercih edersiniz? Niin?
Ar rlm Gereklik 171
Kaynaklar
Abdsselam M. S., & Karal, H. (2012), Fizik retiminde artrlm gereklik ortamlarnn renci akademik baars zerine etkisi: 11. snf manyetizma konusu rnei. Eitim ve retim Aratrmalar Dergisi, 1(4), 170-181.
Abdsselam, M. S. (2014). Artrlm gereklik ortam kullanlarak fizik dersi manyetizma konusunda retim materyalinin gelitirilmesi ve deerlendirilmesi. Yaynlanmam doktora tezi,
Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon.
Adcock M., Hutchins M., & Gunn C. (2004) Haptic Collaboration with Augmented Reality,
SIGGRAPH04.
Aimone C., Fung J., & Mann S. (2003) An eyetap video-based featureless projective motion
estimation assisted by gyroscopic tracking for wearable computer mediated reality. Personal
and Ubiquitous Computing, 7(5), 236-248.
Alexander, P. A., Graham, S., & Harris, K. R. (1998). A perspective on strategy research: Progress and prospects. Educational Psychology Review, 10(2), 129154. doi:
10.1023/A:1022185502996
Azuma R., Baillot Y., Behringer R., Feiner S., Julier S., & MacIntyre B. (2001) Recent Advances
in Augmented Reality. IEEE Computer Graphics and Applications, 21(6), 34 47.
Azuma, R. A. (1997). Survey of Augmented Reality. Teleoperators and Virtual Environments,
6(4), 355385.
Bathani R. K. (2012). Sixth sense technology or WUW (Wear Ur World). International Journal
of Computer Applications, 75(8), 39-44.
Billinghurst, M. (2002) Augmented Reality in Education. New Horizons for Learning, http://
www.newhorizons.org/ strategies/technology/billinghurst.htm, 20 Mays 2008.
Billinghurst, M., Kato, H., & Poupyrev, I. (2001). The MagicBook: A transitional AR interface.
Computer & Graphics, 25(5), 745753.
Bostanc, E. (2011). Kltrel miras iin zenginletirilmi gereklik uygulamalar. Pamukkale
University Journal of Engineering Sciences, 17(3), 133-142.
Britannica, (2013). Augmented reality. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1196641/
augmented-reality, 20 Ocak 2013 tarihnde eriildi.
Caudell, T. P., & Mizell, D. W. (1992) Augmented reality: An application of heads-up display
technology to manual manufacturing processes. Hawaii International Conference on System
Sciences, Vol. 2 (pp. 659 669), Kauai HI.
Chang R., Chen S., Lin H., & Yu H. (2010). DUIRA: An interactive learning platform for mixed reality. Multimedia and Expo (ICME) IEEE International Conference (pp. 1152-1153),
Suntec City.
Chen, Y. C. (2006) A study of comparing the use of augmented reality and physical models in
chemistry education. International Conference on Virtual Reality Continuum and its Applications (pp.369-372), Hong Kong.

avdarolu, G. . (2013). Smart facial feature regions and facial feature points. Sigma, 31, 246261.
Dede, C., Salzman, M., Loftin, R. B., Ash, K. (1997). Using virtual reality technology to convey
abstract scientific concepts. Learning the Sciences of the 21st Century: Research, Design,
and Implementing Advanced Technology Learning Environments, Hillsdale, NJ: Lawrence
Erlbaum.
Dunleavy, M., Dede, C., & Mitchell, R. (2009). Affordances and limitations of mmersive participatory augmented reality simulations for teaching and learning. Journal of Science Education and Technology, 18(1), 722.
Ercan, M. (2010). A 3d topological tracking system for augmented reality. Yaynlanmam yksek
lisans tezi, Ortadou Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara.
Gagne, R. M., Briggs, L. J., Wager, W. W. (1992). Principles of instructional design. Harcourt
Brace Jovanovich College Publishers.
Glenberg, M., Kelliher, A., & Martines, C. (2009). Teaching and learning in the mixed-reality
science classroom. Journal of Science Education and Technology, 18(6), 501-517.
Grubert, J., & Grasset, R. (2013). Augmented reality for Android application development. Packt
Publishing, Birmingham, UK.
Guo, B., Satake, S., & Imai, M. (2006), Sixth-sense: Context reasoning for potential objects detection in smart sensor rich environment. Intelligent Agent Technology (pp.191-194), Hong
Kong.
Hanson, K., Shelton, B. E. (2008). Design and development of virtual reality: Analysis of challenges faced by educators. Educational Technology & Society, 11(1), 118 131.
Heinich R., Molenda M., & Russell J. (1993). Instructional media and the new technologies of
instruction. Macmillan Coll Div Publishing Company, New York, USA.
Hughes, C. E., Smith, E., Stapleton, C. B., & Hughes, D. E. (2004). Augmenting museum experiences with mixed reality. In Proceedings of KSCE 2004 (pp. 22-24).
bili, E. (2013). Geometri dersi iin artrlm gereklik materyallerinin gelitirilmesi, uygulanmas
ve etkisinin deerlendirilmesi. Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara.
Janin, A. L., Mizell, D. W., & Caudell, T. P. (1993). Calibration of head-mounted displays for
augmented reality applications. In Virtual Reality Annual International Symposium (pp.
246-255).
JohnsonGlenberg, M. C., Birchfield, D., & Usyal, S. (2009). SMALLab: Virtual geology studies
using embodied learning with motion, sound, and graphics. Educational Media International, 46(4), 267-280. doi: 10.1080/09523980903387555
Kaufmann, H.,& Schmalstieg, D. (2003). Mathematics and geometry education with collaborative augmented reality. Computers & Graphics, 27(3), 339-345. doi: 10.1145/1242073.1242086
Ar rlm Gereklik 173

Kerawalla, L., Luckin, R., Seljeflot, S., & Woolard, A. (2006). Making it real: Exploring the Potential of Augmented Reality for Teaching Primary School Science. Virtual Reality, 10(3-4),
163-174. doi: 10.1007/s10055-006-0036-4
Kim, S.,& Dey, A. K. (2010). AR interfacing with prototype 3D applications based on user-centered interactivity. Computer-Aided Design, 42(5), 373-386. doi: 10.1016/j.cad.2008.10.009
Klopfer, E.,& Sheldon, J. (2010). Augmenting Your Own Reality: Student Authoring of Science
Based Augmented Reality Games. New Directions for Youth Development, 128, 85-94. doi:
10.1002/yd.378
Kooper, R., & MacIntyre, B. (2001). The real-world wide web browser: An interface for a continuously available, general purpose, spatialized information space. In International Symposium on Mixed Reality, Yokohama, Japan.
Krolu, O. (2012). En yaygn iletiim ortamnda artrlm gereklik uygulamalar, XVII.
Trkiyede nternet Konferans.
Letchford, M. (2009). The use of virtual store simulations in marketing research and beyond.
http://www.insightsinretail.com/virtual-stores/the-use-of-virtual-store-simulationsinmarketing- research-and-beyond/, 21 Ocak 2013.
Lin, H. C. K., Hsieh, M. C., Wang, C. H., Sie, Z. Y., & Chang, S. H. (2011). Establishment and
usability evaluation of an interactive AR learning system on conservation of fish. Turkish
Online Journal of Educational Technology-TOJET, 10(4), 181-187.
Martin, S., Diaz, G., Sancristobal, E., Gil, R., Castro, M., & Peire, J. (2011). New technology
trends in education: Seven years of forecasts and convergence. Computers & Education,
57(3), 1893-1906. doi: 10.1016/j.compedu.2011.04.003
Martn-Gutirrez, J., Lus Saorn, J., Contero, M., Alcaiz, M., Prez-Lpez, D. C., & Ortega, M.
(2010). Design and validation of an augmented book for spatial abilities development in
engineering students. Computers & Graphics, 34(1), 77-91. doi: 10.1016/j.cag.2009.11.003
Matsumoto, Y., Sakamoto, K., Nomura, S., Hirotomi, T., Shiwaku, K., & Hirakawa, M. (2009).
Activity replay system of life review therapy using mixed reality technology. In Proceedings of
the International MultiConference of Engineers and Computer Scientists (Vol. 1).
May, A. J., Ross, T., Bayer, S. H., & Tarkiainen, M. J. (2003). Pedestrian navigation aids: Information requirements and design mplications. Personal and Ubiquitous Computing, 7(6),
331-338. doi: 10.1007/s00779-003-0248-5
Milgram, P., & Colquhoun, H. (1999). A taxonomy of real and virtual world display ntegration.
Mixed reality: Merging real and virtual worlds, 5-30.
Mller, D., & Ferreira, J. M. (2003). MARVEL: A mixed reality learning environment for vocational training in mechatronics. In Proceedings of the Technology Enhanced Learning International Conference,(TEL03), Milan, Italy.
Mller, D., Bruns, F. W., Erbe, H. H., Robben, B., & Yoo, Y. H. (2007). Mixed reality learning spaces for collaborative experimentation: a challenge for engineering education and training.
International Journal of Online Engineering (iJOE), 3(4).

Nagel, S. K., Carl, C., Kringe, T., Mrtin, R., & Knig, P. (2005). Beyond sensory substitution
learning the sixth sense. Journal of Neural Engineering, 2(4), 13.
Orhan, S., & Karaman, M. K. (2011). Eitimde gereklie yeni bir bak: Harmanlanm ve geniletilmi gereklik. XVI. Trkiyede nternet Konferans, Ege niversitesi.
Owen M., Owen S., Barajas M., & Trifonova A. (2011). Pedagogic Issues and questions from the
science center to go. Augmented Reality, Project Implementation, EDEN-2011 Open Classroom Conference (pp.13-21). Athens, Greece.
zarslan, Y. (2013). Geniletilmi gereklik ile zenginletirilmi renme materyallerinin renen
baars ve memnuniyeti zerinde etkisi. Yaynlanmam Doktora Tezi, Anadolu niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir.
Ozer, N., Erdem, A. T., Ercan, A. O., & Erdem, C. E. (2012, April). Inertial sensor fusion for 3D
camera tracking. In Signal Processing and Communications Applications Conference (SIU),
2012 20th (pp. 1-4). IEEE.
Quarles, J., Lampotang, S., Fischler, I., Fishwick, P., & Lok, B. (2008, March). A mixed reality
approach for merging abstract and concrete knowledge. In Virtual Reality Conference, (pp.
27-34). IEEE.
Rao, S. S. (2010, December). Sixth sense technology. In Communication and Computational
Intelligence (INCOCCI), 2010 International Conference on (pp. 336-339). IEEE.
Ritsos, P. D., Ritsos, D. P., & Gougoulis, A. S. (2011). Standards for augmented reality: A user
experience perspective. In International AR Standards Meeting-February, 17, 1-9.
Rohs, M. (2007). Marker-based embodied interaction for handheld augmented reality games.
Journal of Virtual Reality and Broadcasting, 4(5), 1-12.
Rosli H.W., Baharom F., Harun H., Daud A.Y., Mohd H., & Darus N.M. (2010). Using augmented reality for supporting learning human anatomy in science subject for malaysian primary
school. Conference on Knowledge Integration in ICT (pp. 44-51), Putrajaya.
Shelton, B. E., & Hedley, N. R. (2002). Using augmented reality for teaching earth-sun relationships to undergraduate geography students. In Augmented Reality Toolkit, The First IEEE
International Workshop (pp. 8-pp). IEEE.
Shelton, B. E., & Hedley, N. R. (2004). Exploring a cognitive basis for learning spatial relationships with augmented reality. Technology, Instruction, Cognition and Learning, 1(4), 323.
Squire, K., & Klopfer, E. (2007). Augmented reality simulations on handheld computers. The
Journal of the Learning Sciences, 16(3), 371-413.
Su, M., Chen, G., Tsai, Y., Yao, R., Chou, C., Jinawi, Y. B., Huang, D., Hsieh, Y., & Lin, S. (2009).
Design of an interactive table for mixed reality learning environments. Lecture Notes in
Computer Science, 5670, 489-494.
Sutherland, I. E. (1968, December). A Head-MOUNTED three dimensional display. In Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I (pp. 757-764). ACM.
Ar rlm Gereklik 175

Travis, D. (2011). ISO 13407 is dead. Long live ISO 9241-210!. http://www.userfocus.co.uk/
articles/iso-13407-is-dead.html,25 ubat 2012.
Vallino, J. R. (1998). Interactive augmented reality. Doctoral dissertation, University of Rochester.
Van Krevelen, D. W. F., & Poelman, R. (2010). A survey of augmented reality technologies, applications and limitations. International Journal of Virtual Reality, 9(2), 1-20.
Van Waardhuizen, M. (2010). The AugmenTable: Markerless hand manipulation of virtual objects
in a tabletop augmented reality environment. Master dissertation, Lowa State University.
Wagner, D., & Barakonyi, I. (2003, October). Augmented reality kanji learning. In Proceedings
of the 2nd IEEE/ACM International Symposium on Mixed and Augmented Reality (p. 335).
IEEE Computer Society.
Wagner, D., & Schmalstieg, D. (2006, March). Handheld Augmented Reality Displays. In Virtual
Reality Conference, 2006 (pp. 321-321). IEEE.
Wang, X., & Dunston, P. S. (2007). Design, strategies, and ssues towards an augmented realitybased construction training platform, 12, 363-380.
Wesiwood, J. D., Hoffman, H. M., Stredney, D., & Weghorst, S. J. (1998). The virtual retinal
display: A new technology for virtual reality and augmented vision in medicine. Medicine
Meets Virtual Reality: Art, Science, Technology: Healthcare Evolution, 50, 252.
Winkler, T., Herczeg, M., & Kritzenberger, H. (2002). Mixed reality environments as collaborative and constructive learning spaces for elementary school children. In World Conference on
Educational Multimedia, Hypermedia and Telecommunications, 1, 1034-1039.
Winn, W., Windschitl, M., Fruland, R., & Lee, Y. (2002). When does immersion in a virtual environment help students construct understanding. In Proceedings of the International Conference of the Learning Sciences, ICLS (pp. 497-503).
Woods, E., Billinghurst, M., Looser, J., Aldridge, G., Brown, D., Garrie, B., & Nelles, C. (2004,
June). Augmenting the science centre and museum experience. In Proceedings of the 2nd
international conference on Computer graphics and interactive techniques in Australasia
and South East Asia (pp. 230-236). ACM.
Ylmaz, Z. (2008). boyutlu etkileimli sanal ortam oluturma. Yaynlanmam yksek lisans
tezi, Sakarya niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Sakarya.
Zagoranski, S., & Divjak, S. (2003). Use of augmented reality in education. IEEE, 2, 339-342.
Zhou, F., Duh, H. B. L., & Billinghurst, M. (2008, September). Trends in augmented reality tracking, interaction and display: A review of ten years of ISMAR. In Proceedings of the 7th IEEE/
ACM International Symposium on Mixed and Augmented Reality (pp. 193-202). IEEE
Computer Society.
Do. Dr. Hasan KARAL

03.02.1969 tarihinde Trabzonun Akaabat ilesinde dodu. lkokul, ortaokul
ve liseyi Trabzonda okudu. 1986 ylnda girdii niversiteye Giri Snavnda
Karadeniz Teknik niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Elektrik-Elektronik Mhendislii Blmn kazand. 1990 ylnda Elektronik Mhendisi
unvanyla mezun oldu. 1990 ylnda Karadeniz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Elektronik Mhendislii Anabilim Dalnda Yksek lisansa balad
ve 1993 ylnda Trke Sz Analiz-Sentezi konulu yksek lisans tezini tamamlayarak mezun oldu. 1993 ylnda Karadeniz Teknik niversitesi Fen Bilimleri
Enstits Elektronik Mhendislii Anabilim Dalnda doktora eitimine balad
ve 2000 ylnda Kestirim renmeli Bulank Denetimli Otonom Tatlar in
Doku Benzersizlii Kullanlarak Stabilize Yol Belirleme konulu doktora tezini
tamamlad. Yazar 1991-1993 yllar arasnda Karadeniz Teknik niversitesi Trabzon Meslek Yksekokulunda Aratrma Grevlisi, 1993-2000 yllar arasnda
retim Grevlisi ve 2000-2004 yllar arasnda Dr. retim Grevlisi olarak
grev yapt. 2004 ylnda Karadeniz Teknik niversitesi Fatih Eitim Fakltesi
Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde yardmc doent olarak
greve balayan yazar, 2011 yl ocak aynda doent oldu. Halen ayn blmde
retim yesi olarak grev yapmakta olup, 2004 ylndan beri Blm Bakanl
grevini srdrmektedir. Karadeniz Teknik niversitesi Uzaktan Eitim Uygulama ve Aratrma Merkezinin kuruluunda grev alan yazar 2009 ylndan beri
Uzaktan Eitim Uygulama ve Aratrma Merkez Mdrl grevini srdrmektedir. Yabanc dili ngilizcedir. Uzaktan eitim, Zeki retim Sistemleri, Artrlm
Gereklik ve zel Eitimde Teknoloji Kullanm konularnda almaktadr. Yazar,
TBTAK ve BAP destekli projeler yrtmekte olup evli ve ocuk babasdr.
9. BLM
YEN (?) BR RENME KURAMI
OLARAK BALANTICILIK
Yrd. Do. Dr. Yasemin DEMRASLAN EVK

ZET
Bu kuramsal yazda, George Siemens tarafndan 2004 ylnda yeni bir renme kuram olarak tantlan balantcln ilke ve zellikleri aklanm, bu konuda
George Siemens ve Stephen Downesn grleri ayrnt olarak betimlenmitir. Ardndan balantcla yaplan eletiriler farkl balklar altnda toplanarak sunulmutur. Balantcln uygulanmasna dnk rnek veya nerilere yer verildikten
sonra balantcln gerekten [yeni] bir renme kuram olup olmad tartlmtr. Tartmann sonucuna gre, balantcln bilgi ve renme konusunda
ilgin fikirler ortaya koyduu, Kitlesel Ak evrimii Dersler gibi teknolojik yeniliklerin gelimesine nclk ettii ancak renmeyi aklama veya tanmlamada
varolan renme kuramlarndan ve zellikle sosyal yaplandrmaclktan farkl bir
bak as sunmad sylenebilir. Trke alanyaznda balantclkla ilgili yeterli
almann olmamas nedeniyle bu yaznn konuya ilgi duyan aratrmaclara faydal olaca dnlmektedir.
Anahtar Kelimeler: renme kuram, balantclk, bal bilgi,kitlesel ak
evrimii dersler
HAZIRLIK SORULARI
1.
George Siemensin balantcl dier renme kuramlarna alternatif

bir kuram olarak sunma gerekeleri nelerdir? Aklayn.
2.
Balantcla gre bilgi ve renme nasl tanmlanmaktadr? Balantcln ilkeleri nelerdir?
3.
Balantcla yaplan eletiriler temel olarak hangi konu balklar altnda sralanabilir? Her bir eletiri konusu ile ilgili olarak neler ifade edildiini ksaca aklayn.
4.
Balantcln gerek yaamda uygulanmasna dnk ne tr aratrma

nerileri sunulmaktadr?
GR
Bir renme kuram, renmenin nasl gerekletiini aklayan kuramdr
(Smith, 1999). renme kuram, hem gzlemlenen davranlar yorumlamada
kavramsal bir ereve salar hem de renmenin glendirilmesi, daha etkili hale
getirilmesi iin kullanlacak retim yaklamlar konusunda rehberlik eder (Hill,
2002). Teknolojinin renmeyi bu derece etkiledii gnmz dijital dnyasnda
geleneksel renme kuramlarnn (davranlk, biliselcilik ve yaplandrmaclk) renmeyi aklamada yetersiz kaldn dnen George Siemens ilk defa
2004 ylnda balantcl dijital an renme kuram olarak tantmtr. Siemens (2004, 2006a) yeni bir kurama duyulan gereksinimi ortaya koyarken hem
teknolojinin yaamn birok alanndaki dntrc rolne vurgu yapm hem de
dier renme kuramlarnn bu dnm srecini yanstmada yetersiz kaldn
ileri srmtr.
Teknolojinin eitimdeki dntrc rol ile ilgili olarak Siemens (2004),renme konusunda baz nemli eilimlerden bahsetmitir. Bu eilimler u ekilde
ifade edilmitir, renenlerin yaamlar boyunca farkl i alanlarna ynelmeleri, informal eitimin nemli bir renme deneyimi haline gelmesi, renmenin
renme topluluklar, kiisel alar ve i-tabanl etkinliklerin tamamlanmas gibi
farkl yollarla gereklemesi, renmenin yaam boyu devam eden bir sre olmas, renme ve i etkinliklerinin ayr olmamas, kullandmz aralarn (teknolojinin) dnme biimimizi ekillendirmesi veya deitirmesi, bilgi ynetimine artan ilgiyle birlikte birey ve rgtler arasndaki ilikileri aklayan kuramlara
ihtiya duyulmas, daha nce renme kuramlarnn ilgilendii birok bilisel
srecin teknoloji tarafndan desteklenmesi veya yrtlmesi, nasl ve ne bilgileri
(know-how ve know-what)ile birlikte nerede bilgisinin (know-where; ihtiya du-
Yeni (?) Bir renme Kuram Olarak Balan clk 179
yulan bilginin nereden elde edileceini bilme) de nemli hale gelmesi (parag.4).
Benzer biimde, Downes (2005a) zellikle Web 2.0 ile birlikte bireylerin nternet
ortamndaki davranlarnda nemli deiimlerin gerekletiini ifade etmitir.
Downesa (2005a) gre;
Web bilginin iletildii ve tketildii bir aratan, bilginin retildii, paylald, yeniden birletirildii, farkl bir ama iin yeniden tasarland ve aktarld bir platforma dnt. Ve insanlarn Webde yapt
yalnzca kitap okumak, radyo dinlemek veya TV izlemek deil, karlkl konumak; sadece kelimeleri deil resimleri, videolar, okluortam
veya ulaabilecekleri her eyi ieren bir kelime hazinesi kullanarak. Ve
bu bir aa benzemitir ve a gibi davranmaktadr (parag.21).
Siemens (2006a), toplumun, yaamn ve renmenin asal doasn dikkate
almayan bir kurama bal kalmann dnyamzn temel bir biimde deitii ile
ilgili nemli noktay gzden karmak olduunu ifade etmitir. Ayrca, Siemens
(2004), kuramlarn deien koullara uygun olarak dzeltilip gelitirilebileceini
fakat bazen koullarn ok radikal bir biimde deiebileceini ve daha fazla modifikasyonun mmkn olmayacan, bu durumda da tamamen yeni bir yaklamn
gerekeceini savunmutur. Siemense (2004, 2006a) gre, yeni teknolojiler ve bilim
renme sreleri asndan bu radikal deiimi yaratmtr ve eski kuramlar bu
deiimi aklamakta yetersiz kalmaktadr. Bu noktada balantcln, teknolojiyle birlikte deien renme, bilgi yaps ve karmakl aklayacak yeni renme
kuram olduunu syleyen Siemens (2006a), kuramn renenlerin dijital ada
gelimeleri iin gerekli renme beceri ve grevleriyle ilgili nemli anlaylar sunduunu belirtmitir.
BALANTICILIK NEDR?
Balantclk, bilginin anlam ve renme ile ilgili ilgin bak alar ortaya
koymaktadr. Balantcla gre bilgi sadece bireyin zihninde deil datlm bir
biimde bir a zerinde de olabilir (Siemens, 2004, 2006a). Downesn (2005b) datlm veya balayc bilgi olarak tanmlad bu bilgi, balantcln epistemolojik temelini oluturmaktadr. Downesa (2005b) gre balayc bilgi, a zerindeki
etkileimlerle kurulan balantnn bilgisidir ve yeni bilginin olumas farkl bak
alar ile etkileime girmeyi gerektirir.
Balantcla gre renmeyi Siemens ve Tittenberger (2009)u ekilde tanmlamlardr; bilgi ve bili, insan ve teknoloji alar boyunca datlmtr ve
renme bu alara balanma, alar bytme ve alarda gezinme srecidir (s.11).
renme, ematik bilgi yaplar oluturmak yerine karmak alar tarafndan e-
killendirilen rntlerin fark edilmesi ilemidir. Siemens (2006a), bu tr renmenin iki seviyede gerekletiini ifade etmitir;
1.
sel olarak sinirsel alar biiminde (bilginin tek bir alanda toplanmayp
beynin farkl yerlerine dalmas)
2.
Dsal olarak aktif bir ekilde oluturduumuz alar biiminde (alarn

evremizdeki dnyay tanma, renme ve ona ayak uydurma yeteneimizi yanstmas) (parag.24)
Balantcln ilkeleri Siemens (2004) tarafndan u ekilde sralamtr:

1.
renme ve bilgi farkl grlere dayanr.
2.
renme, zellemi balant noktalar(node) ya da bilgi kaynaklar arasnda balant kurma srecidir.
3.
renme, insan d ara/aygtlarda gerekleebilir.
4.
Daha fazla bilme kapasitesi, u an bilinenden daha nemlidir.
5.
renmenin sreklilii iin balantlarn korunmas ya da zenginletirilmesi gereklidir.
6.
Alanlar, fikirler ve kavramlar arasndaki balantlar grebilme temel bir

beceridir.
7.
Gncellik (doru ve gncel bilgi) balantcla dayal tm renme etkinliklerinin amacdr.
8.
Karar vermenin kendisi bir renme srecidir. Neyi reneceini seme

ve gelen bilginin anlam deien gereklik erevesinde deerlendirilir.
imdi doru bir cevap varken, bu cevap karar etkileyen bilgi iklimindeki deiimler nedeniyle yarn yanl olabilir (parag.26).
Yukardaki ilkeler dikkate alndnda, balantclkta a zerinde kurulan

balantlarn say ve yapsnn renmede belirleyici bir rol oynad sylenebilir.
Birey, dier kiiler ve renme kaynaklaryla balantlar kurarak kendi Kiisel
renme A n oluturur ve bu a ne derece gelimi ve olgunlamsa renmenin kalitesi de o kadar artar (Stranack, 2012). Kiisel an geniletilmesiyle renme, bilgi ve anlayn artrlmas balantcln temelini oluturmaktadr. Artk sadece kiisel deneyimlerimizle renemeyeceimizi, bilginin bu derece hzl
gelimesinin tm bilgiye isel olarak sahip olmamz mmkn klmadn ifade
eden Siemens (2004) balant oluturmakla yeterliklerimizi kazanrz (parag.16)
demitir. Siemens (2004, 2006a), dier renme kuramlarnn renmeyi bireyin
iinde gerekleen bir sre olarak tanmladklarn, sosyal srelerin nemini
vurgulayan sosyal yaplandrmaclkta bile renme srecinde bireyin ncelikli
hale getirildiini ifade etmi, bu kuramlarn bireyin dnda ve kurumlarda gerekleen renmeleri aklayamadn belirtmitir. Oysa kurumlarn etkililii
iin bilgi akn yaratma, koruma ve uygulamann nemli olduunu vurgulayan
Siemens (2004,2006a) balantcln birok irketin bilgi ynetimi etkinliklerinde
karlat zorluklarla da ilgilendiini dile getirmitir. Bununla birlikte Siemens
(2006a), varolan renme kuramlarnn iselletirme kavram zerinde durduunu, iselletirmeyi temel renme ilevi olarak tanmlarken dallatrmaya yeterince nem vermediklerini sylemitir. Oysa sosyal varlklar olan bizlerin farkl
ara ve semboller araclyla dncelerimizi ifade etme ihtiyac duyduumuzu
ve anlam oluturma, bilgi kazanma ve paylama srelerinin dsallatrmay gerektirdiini ifade etmitir. Siemens (2006a), dsallatrma yoluyla bilginin a zerindeki farkl kaynaklara (dier renenler ve teknoloji) datlacan ve bunun
bilginin hzla deitii, karmaklat gnmzde ar bilgi yklenmesi veya bilisel yk gibi sorunlarla mcadelede etkili bir yol olacan savunmutur.
Balantclkta renmenin nemli bir amac, gncel ve doru bilgiyi etme
etmektir (Siemens, 2004). Kiisel renme andaki bilgi, kurum ve rgtleri besler, onlar tarafndan beslenir ve daha sonra bireyin renmesini salamaya devam
eder. Bu bilgi geliimi dngs (bireyden aa ve adan kuruma) renenlerin kurduklar balantlar araclyla gncel kalmalarna yardmc olur (Siemens, 2004).
Siemens ve Tittenbergere (2009) gre teknoloji bu srete sadece bilgiyi iletmede
kullanlan bir ara deil, bilginin ve renmenin olutuu bir ortam veya ekoloji
haline gelmitir. Bu ortamda oluturulan balantlarn, balantlar boyunca akan
bilgiden daha deerli olduunu syleyen Siemens (2004, 2006a), renme kuramlarnn renilecek eyin deerinden ok renme sreci ile ilgilendiklerini, oysa
bilginin bu kadar hzl artt ve deitii bir ortamda hangi bilginin renilmeye
deer olduuna karar verebilmenin daha nemli bir beceri olduunu (bir st beceri olarak tanmlyor) vurgulamtr. Benzer biimde, renme srecinin kendisinden nce, rntleri ve balantlar fark edip sentezlemeyi deerli bir beceri
(Siemens, 2004, parag.13) olarak nitelendirmitir.
Her ne kadar balangta balantcl dier renme kuramlarna alternatif
bir kuram olarak ortaya koysa da Siemensin daha sonradan bu konuda daha lml
bir yaklam sergiledii grlmektedir:
Genel olarak dier renme kuramlarna kar olma gibi bir tavrm
yok (ama bazen sadece bir referans noktas elde etmek iin bu gerekiyor). Ben daha ok renenlerin gnmzde gncel kalmalar iin
gerekli etkili renme temsillerinin tartlmas ile ilgileniyorum. Balantcl yaymak, etkili, uygun ve srdrlebilir renme konusunu
tartmaya gre ikincil bir sorundur (Siemens, 2006b, parag.3).
Benzer biimde 2008 ylndaki yazsnda yaplandrmaclk, sosyal yaplandrmaclk ve balantclk kuramlarnn gnmzn nemli renme anlaylarn oluturduunu ifade eden Siemensin (2008a) balantcl dierlerine alternatif bir kuram olarak sunmaktan vazgetii dikkati ekmektedir.
Balantclkla lgili Eletiriler

Birok aratrmac, balantcln gerekten [yeni] bir renme kuram olup
olmadn sorgulam, ortaya koyduu grleri eletirmi ve uygulanabilirliini
tartmtr.
Birinci tartma konusu balantcln bir renme kuram olup olmaddr.
Bu konuda Branon (2005), bir renme kuramnn renmenin nasl kolaylatrlacan deil nasl gerekletiini tanmladn bu nedenle balantcln renme kuramndan ziyade enformasyon ya da bilgi ynetimi kuram olabileceini
sylemitir. Ayrca, balantcln ne tr stbilisel beceriler retmemiz gerektii ile ilgili farkl fikirler sunduunu ancak kavramsal tanmlamalar konusunda
dzenlemelere ihtiyac olduunu ileri srmtr. rnein, Siemensin (2004) renmeyi harekete geirilebilir bilgi-actionable knowledge olarak tanmlamasnn yanl olduunu u ekilde ifade etmitir; renme bir isim deil, yklemdir. renme, harekete geirilebilen bilgi deildir, renme harekete geirilebilen
bilginin edinilmesi srecidir (Branon, 2005, parag.1). Benzer biimde Verhagen
(2006),teknoloji ile birlikte gelen deiimlere ayak uydurulsa da renmenin bireylerde hala ayn ekilde gerekletiini, balantcln etkisinin ancak retim
program dzeyinde grlebileceini nk renmeyi aklamak yerine gnmz dnyasnda renenlerin ne tr bilgi ve becerilere sahip olmalar gerektii
konusunda grler sunduunu ifade etmitir. Bell (2009, 2011) ise, gnmzdeki
teknolojik gelimelerinin eitim, ticaret ve topluma yansmalarnn varolan renme kuramlaryla aklanamayacan, bunun yerine asal renme kuramlarnn
kuramsal ereve olarak benimsenebileceini ancak balantcln u ana kadar
ortaya koyduu bilgi birikimiyle bu ereveyi salayabilecek bir kuram deil sadece bir fenomen/olgu olarak nitelendirilebileceini ifade etmitir. Kerr (2006) daha
ileri giderek balantcl poplist bir sylem olarak deerlendirmi, balantcln yeni bir renme kuram olarak ortaya atlmasna kar km ve zellikle
varolan renme kuramlarn geersiz sayd iin eletirmitir. Kerre (2006) gre
iyi bir renme kuram; 1) bir kurama/retim programnn uygulanna/renme reformuna katk salar, 2) renmenin nasl gerekletii konusunda nemli
ve yeni bir bak as sunar, 3) dier alternatiflerini (dier renme kuramlarn) doru bir biimde temsil eder (parag.5). Belirttii bu maddeler kapsamnda
Kerre (2006) gre balantclk, renmenin nasl gerekletiini aklama, buna

farkl bir anlay getirme ve varolan renme kuramlarnn ortaya koyduu anlaylar doru bir ekilde betimleme konularnda baarszdr. Kerr (2006) ile ayn
grleri paylaan Clara ve Barbera (2013) da, balantcln bir renme kuram
olmadn nk ne Web 2.0 ne de baka bir ortamda, (s.130) renmenin nasl gerekletiini aklayamadn ifade etmilerdir. Ayrca, renmeyi balant
kurmak olarak tanmlayan balantclkta, balantnn niteliinin yeterince dikkate alnmadn oysa balant kurulan kii ya da kiilerin kimler olduunun da
nemli olduunu vurgulamlar, Kop ve Hillin (2008) de ifade ettii gibi etkileimin var-yok eklinde ikili bir yapdan ziyade dinamik bir sre olduunu ve bu
srecin renmeyi etkilediini dile getirmilerdir.
Balantclkla ilgili ikinci eletiri konusu, balantcln ortaya koyduu renme, insan d ara/aygtlarda gerekleebilir ilkesi ile ilgilidir. Branon (2005),
bu ilkeyi u ekilde eletirmitir:
renmeyi bir sre olarak tanmladmda, renmenin hibir teknolojide depolandn dnmyorum. Bu, yakn gelecekte teknolojide renmenin gerekleebilecei gerek yapay zekay elde ettiimizde
mmkn olabilir. Kimileri u an baz veritabanlarnn bilgiyi toplayp
depolayarak renebildiini syleyebilir. Baz ok karmak veri madencilii uygulamalar veri iindeki rntleri de ortaya koyabiliyor
fakat bu makineler renmiyor nk rntlere anlam yklemiyorlar (parag.5).
Verhagen (2006), bilginin insan dndaki ara-gerelerde bulunup bulunamayacan sorgularken, Bell (2009, 2011) bu ilkenin yeterince kuramsallatrlmadn belirtmitir. Bu noktada Bell (2009, 2011) zellikle Aktr-A Kuramnn nemine deinerek balantcln, bir adaki insan ve insan d nesnelerin
rollerini birlikte ele alan Aktr-A Kuramnn ortaya koyduu zengin aratrma
bulgularndan yararlanmas gerektiini vurgulamtr. stelik, Siemense (2004)
benzer biimde beynin alma mantn a metaforuyla betimleyen Bell (2009)
bu metaforun nral alarn oluturulmasnda etkili olduunu kabul ederken, insan-teknoloji-topluluktan oluan bir an insan beyninin alma mantyla nasl
aklanabileceini sorgulam ve bir an renmesi ne demek? gibi belirsiz bir
soruyla ilgilenmek yerine Aktr-A Kuramnn yapt gibi bir an nasl oluup
bozulduunu, belli bir zamanda bir an ne durumda, hangi yapda olduunu incelemenin daha faydal olacan ifade etmitir. Bu ekilde Clara ve Barbera (2013)
ile Kop ve Hillin (2008), balantcln etkileimin dinamikliini dikkate almadna dair eletirilerinin de cevap bulabilecei sylenebilir.
Balantclkla ilgili nc tartma konusu, balantcln gerekten yeni

bir renme kuram olup olmad hakkndadr. Verhagen (2006), balantclk
tarafndan ortaya konulan ilkelerin dier renme kuramlarnca nceden belirtildiini, bu nedenle balantcln yeni bir renme kuram olarak deerlendirilemeyeceini ileri srmtr. Benzer biimde Kerr (2006) ve Calvani (2008)
balantclkta ifade edilen hibir grn yeni olmadn ifade ederek dier renme kuramlarna alternatif olmas fikrini eletirmilerdir. Kerr (2006), varolan
renme kuramlar renmeyi yeterince akladndan yeni bir kurama gerek
olmadn belirtmitir. Ayn ekilde Kop ve Hill (2008), balantcln yaplandrmac anlaylarla (Vygotskynin sosyal yaplandrmacl, Papertn yaplandrmac kuram, Wengerin uygulama topluluklar gibi) benzerliini ortaya koymu,
yeni ve ayr bir renme kuram olarak deerlendirilemeyeceini fakat kontroln
retenden renene kayd yeni pedagojilerin olumas ve gelimesinde nemli
bir rol oynamaya devam edeceini (s.11) ifade etmitir. Mattar (2010) ise farkl
olarak balantcl yaplandrmac felsefe altnda deerlendirmitir. Makalenin
banda durumlu bili/renme, bal retim veya renme, otantik renme,
etkinlik kuram ve deneyime dayal renme gibi kuramlarla birlikte balantcl
da yaplandrmac felsefe emsiyesi altnda inceleyen Mattar (2010), makalenin
sonunda balantcl yaplandrmacln gncellenmi srm olarak nitelendirmi ve dijital a iin genel eitim felsefesi biiminde tanmlamtr. Strong ve
Hutchins (2009) da, gnmz dijital dnyas iin balantcln uygun bir kuram
olabileceini dnen aratrmaclar arasndadr. Ancak, balantcln sosyal yaplandrmac kuramlarn bir uzants m yoksa ayr ve yeni bir kuram m olduunun veya kuram yerine pedagoji ve retim programlarn anlamada yeni bir ereve olarak m deerlendirilebileceinin henz net olmadn ifade etmilerdir.
Balantclkla ilgili bir baka tartma konusu, balantcln uygulanabilirliine dnktr. Calvani (2008) balantcln ortaya koyduu ilkeleri gerek
yaama transfer etmenin zor olduunu nk balantclkta zellikle teknolojinin bu kadar n planda tutulmasnn baz varsaymlarn halihazrda kabul edildii
eklinde bir anlay beraberinde getirdiini ve bunun yanl olduunu vurgulamtr. rnein teknolojiye eriimin her yerde ayn dzeyde olmamas gibi nemli
bir nokta gz ard edilmitir. Ayn ekilde Guder (2010) konuyla ilgili grlerini
u ekilde ifade etmitir;
ok farkl trde renen olduunu unutmamak gerekir. renenlerin hepsi arkadalaryla ya da dierleriyle iletiim kurmak iin sosyal
alar kullanmyor. lkenin baz blgelerinde krsal kesimlere nternet
eriiminin olmamas sosyal alarda gncel balantlar kurmay zorlatryor. Balantcln ilemesi iin fikir ve grlerin srekli akt
bir aa balanmak gerekiyor (s.41).
Bu dorultuda, balantcln baarl bir biimde uygulanmas iin teknolojik altyap ve eriim sorunlarnn olmamas gerektii ifade edilebilir. Oysa birok az gelimi ya da gelimekte olan lkede bunlarn hala ciddi sorunlar olduu
dikkate alndnda Starkeynin (2010) syledii gibi balantcln dijital olarak
gelimi toplumlara (s.234) uygun bir kuram olduu ileri srlebilir.
Calvaniye (2008) gre balantcln gerek yaama transferini zorlatracak
bir dier faktr, teknolojiyle bu derece i ie olan yeni neslin nternette yer alan
dank, karmak bilginin renilmesi iin gerekli bilgi okuryazarl, stbilisel
ve zdzenleme becerilerine zaten sahip olduu varsaymdr. Oysa renciler bu
beceriler ynnden farkllamaktadr. Benzer biimde dier aratrmaclar, balantcln z-ynelimli rencilerin aktif katlmn varsaydn oysa her renenin yeterli z-ynelim becerilerine sahip olamayacan ifade etmilerdir (Kop,
2011; Kop ve Hill, 2008).
Kop ve Hill (2008), balantclkla ilgili grlerin felsefik dzeyde kaldn
ve bu konuda uygulamaya dnk aratrmalarn yetersiz olduunu belirtmitir.
Farkl uygulama stratejilerinin gelitirilip gerek durumlardaki etkilerinin incelenmesi gerektii birok aratrmac tarafndan nerilmitir (Bell, 2011; Mattar,
2010; Strong ve Hutchins, 2009; Tinmaz, 2012). rnein Kop (2011), nternet
ortamnda bireylerin her zaman etkili renmediklerini, zellikle bu kadar ok
bilgi kaynann olduu bir ortamda renenlerin eletirel dnmelerini glendirmek iin bilgi okuryazarl becerilerini gelitirmeye dnk admlarn atlmas gerektiini belirtmitir. Bununla birlikte, balantclkta buradaln (sosyal,
bilisel ve retmen buradal) nemli olduunu bu nedenle yeler arasndaki
topluluk hissini artrmaya ve glendirmeye, renenlerin aktif katlmn salamaya ve z-ynelim ya da z-dzenleme becerilerini gelitirmeye ynelik neler
yaplabileceinin nemli bir alma alan olacan ifade etmitir.
Balantcln Uygulanmas
Her ne kadar Stephen Downes ve George Siemens, balantcl sadece evrimii ortamlar iin geerli bir kuram olarak sunmasa da kiiler-aralar arasndaki
asal yapnn ya da balantlarn net bir biimde grlebildii evrimii ortamlarn, balantcln gelimesini salayan nemli bir uygulama alan olduu ifade
edilmektedir (Boitshwarelo, 2011; Kop ve Hill, 2008).
Siemens ve Downes, balantclkla ilgili fikirleri tantmak ve uygulamasn gerekletirmek amacyla 2008 ylnda Manitoba niversitesinde Balantclk ve Bal Bilgi (CCK08) adnda ve bilinen ilk Kitlesel Ak evrimii DersiKAD (Massive Online Open Course-MOOC) yrtmlerdir. On iki hafta
sren bu KADye uluslararas dzeyde katlm olmu, sadece 24 Manitoba

niversitesinden olmak zere 2200 renci katlmtr. Esnek bir yapda oluturulan bu derste renciler farkl teknolojik ara (ounlukla Web 2.0 aralar) ve
kaynaklar kullanarak kendi kiisel renme alarn oluturmular ve dier alarla balant kurmulardr. Derste eitlilie vurgu yapldn nk farkl bak
alarnn etkileime girmesiyle yeni bilginin oluacan belirten Downes (2008),
katlmclara neyi/neleri okuyacaklar konusunda seim yapma ans verilmesinin
zgn fikirler oluturmalarna yardmc olduunu ifade etmitir. Ayrca Downes
(2008), katlmclarn kendi srelerini baarl bir ekilde ynettiklerini u ekilde
ifade etmitir;
Tasarm asndan en ilgin olan ey, dersin ak yapsnn rencilerin
kendi katlmlarn ynetmelerine izin vermi olmasdr. Plan ve tartmalarn en bandan beri rencilerin kendi ders oturum ve olanaklarn
kendilerinin ayarladklar veya ayarlayabildikleri ok netti (parag.12).
George Siemens, Stephen Downes ve Dave Cormier benzer yapda KADleri
2011 ylna kadar yrtmler ve bu derslere 10.000 den fazla katlm olmutur
(http://change.mooc.ca/index.html). KADlerin giderek popler hale gelmesiyle birlikte Siemens (2012) kendi oluturduklar KADler (balantc KADcMOOC) ile Coursera gibi platformlarca sunulan KADler (xMOOC) arasndaki
farkllklar ortaya koyma gerei duymutur. Genellikle byk kamps niversitelerince gelitirilen xMOOClarn geleneksel niversite eitiminin bir uzants olduunu ve pedagojilerinin davran psikolojiye dayandn ifade eden Siemens
(2012), cMOOClarn eitsel amal Web 2.0 kullanmn kefetmeye dnk bir
pedagojiyle gelitirildiini belirtmitir.
Siemens ve Downesn KADleri dnda balantcln yaama geirilmesine dnk uygulamalarn olmad fakat farkl balam ve evrimii ortamlarda
balantclk ilkelerinin uygulanabilecei eklinde neriler sunulduu grlmektedir. rnein, Dunaway (2011), bilgi okuryazarlndaki gelimelerle balantcln ilkeleri arasnda paralellik olduunu sylemi ve bilgi okuryazarl eitimcilerinin retimsel etkinliklerini ynlendirmede balantcln faydal bir bak
as sunabileceini ifade etmitir. Wei ve Jianping (2011), bir sanal renme topluluunun oluturulmasnda balantcln ilkelerinin etkili bir biimde uygulanabileceini savunmulardr. Tu, Sujo-Montes, Yen, Chan ve Blocher (2012), Web
2.0 aralarnn eitsel amal kullanmnda balantcln kuramsal bir ereve
salayabileceini belirtmilerdir. Tinmaz (2012) ise balantcln ortaya koyduu nermelerin snanmas iin milyarlarca kiinin birbiriyle balant kurduu ve
olduka popler bir sosyal a olan Facebookun nemli bir uygulama alan olabileceini ifade etmitir.
Farkl olarak Boitshwarelo (2011), balantcla dayal ortamlarn incelenmesi iin btnletirilmi bir ereve nermitir. Balantcla dayal renme
ortamlarnn karmak ve dinamik ortamlar olmas nedeniyle bu tr ortamlardaki
renmenin doasn anlamak iin farkl kuramsal yaklamlardan birlikte yararlanlmas gerektiini ifade eden Boitshwarelo (2011), kuramsal ereve olarak uygulama topluluklarn, metodoloji olarak tasarm-tabanl aratrmay ve analitik
ara olarak Etkinlik Kuramn nermitir. Boitshwarelo (2011), ortak bir ama iin
bir araya gelen, ortak anlam oluturmak iin birlikte alan ve paylaan topluluklar olarak tanmlanan uygulama topluluklarnn (Wenger, 1998) balantclkla
benzerliine dikkati ekmi ve uygulama topluluklarn balantcln kendini
gsterecei (balantclk ilkelerinin uygulanabilecei) bir alan olarak nitelendirmitir. Benzer biimde, uygulama topluluklar ile yakndan ilikili olan ve renmede sosyal balam ve biliin ayr tutulamayacan, renmenin kiiler aras etkileimlerden, bu etkileim srasnda kullanlan aralardan ve yaplan etkinliklerden
etkilendiini ileri sren durumlu bili (Lave ve Wenger, 1991) ile bilginin bir grup
kii ve onlarn kullandklar ara arasnda datldn ve bu paylalan bilginin
iletiim yoluyla bir i ya da problemin etkili zm iin kullanldn ifade eden
datlm biliin (Hutchins, 1996) balantcla dayal topluluklarn yap, ilev ve
geliimini anlamada etkili bir kuramsal ereve sunacaklarn belirtmitir. Gerek
yaama dayal eitsel bir problemin zmnde kurama dayal tasarm almalarnn dngsel ve yinelemeli bir biimde uygulanp test edilmesini ve bu ekilde
srekli dzenlenip gelitirilmesini ngren tasarm-tabanl aratrma yntemi,
Boitshwarelonn (2011) ifade ettii gibi otantik renme ekolojilerinin geliimini
incelemede etkili bir yntem olabilir. Ayrca Boitshwarelo (2011), dinamik ve karmak bir renme ekolojisi olan uygulama topluluklarnn (balantcln) birey,
arabulucu aralar ve sosyo-kltrel ortam birlikte ele alan Etkinlik Kuram ile
analiz edilebileceini savunmutur. Nitekim, Etkinlik Kuram birok aratrmada
BT destekli renme ortamlarnn incelenmesinde faydal bir ereve olarak kullanlmtr (Demiraslan ve Kocak-Usluel, 2008; Jonassen ve Rohrer-Murphy, 1999;
Yamagata-Lynch, 2003).
SONU
Bu alma, Siemensin 2004 ylnda dier renme kuramlarna alternatif
olarak ortaya koyduu balantcln [yeni] bir renme kuram olup olmad
konusunda fikir oluturmay amalamtr. Bunun iin balantcln zellikleri
incelenmi, kurama kar yaplan eletirilere yer verilmi ve uygulama rnek ya da
nerileri sunulmutur.
renmeyi, a zerinde farkl kii ve bilgi kaynaklaryla balant kurma yoluyla kiisel renme an oluturma olarak tanmlayan aratrmaclarn, balantnn
niteliini ve deiim/geliim srecini yeterince dikkate almadklar grlmektedir
(Clara ve Barbera, 2013; Kop ve Hill, 2008). Ayrca renenlerin balantcla dayal ortamlarda baarl olmalar iin gerekli z-ynelim ve zdzenleme becerilerine sahip olduklarnn varsayld dikkati ekmektedir (Kop, 2011; Kop ve Hill,
2008). Oysa her bilgi ayn deerde midir? kiisel renme ann geniletilmesi
ile bu adaki balantlarn kalitesi arasnda nasl bir iliki vardr? kiisel renme
an geniletme durumunda oluabilecek bilisel yk renci renmelerini nasl
etkileyecektir? her renci farkl bilgi kaynaklar arasnda balant kurma, anlaml
bilgi rntleri oluturma ve bunlar arasndaki deiimleri yakalayp gerekli dzenlemeleri yapma becerilerine sahip midir? zdzenleme, zynelim becerileri
dk olan renciler balantcln ngrd esnek renme ortamlarnda baarl olabilecek midir? gibi sorularn tartlmas nemli grnmektedir.
Siemens (2004, 2006a), temel renme kuramnn (davranlk, biliselcilik ve yaplandrmaclk), renmenin teknoloji tarafndan etkilenmedii bir
dnemde gelitirildiini ifade etmi, bu nedenle teknolojiden bu derece etkilenen
gnmz bireylerindeki renmeyi aklamada yetersiz kaldklarn savunmutur.
Siemensin bu gr birka adan eletirilebilir. Birincisi, her ne kadar dijital
ada zellikle Web 2.0 aralaryla birlikte bireylerin nternetteki davranlarnn
nemli lde deitii yadsnamaz bir gerek olsa da teknoloji-renme ilikisinin incelenmesi yeni bir konu deildir, dier renme kuramlarnn da ilgi alanna
girmitir. kincisi, balantclkta teknolojinin yaamn bu kadar iinde olmasnn
insan davranlarn, renmesini dier renme kuramlarnn aklayamayaca
biimde etkiledii sylenmesine ramen bu etkilerin neler olduu veya nasl olduu konularnda somut veriler, aratrma bulgular bulunmamaktadr. Gerekten
de teknolojinin hayatmzda bu kadar yer etmesi, baz ileri bizim yerimize yapmas bilisel srelerimizi etkileyebilir. rnein basit matematiksel ilemleri yapmak iin artk biroumuz hesap makinelerini kullanyoruz, hatrlatc aralarla
birok eyi aklmzda tutmamza gerek kalmyor. Bu basit ileri teknoloji bizim yerimize yaparken biz de daha st dzey ilerle uraabiliyoruz. te yandan bu basit
becerilerle ilgili yeterliliklerimizde de gerileme olabiliyor. Ayn ekilde klavyede
yaz yazmann ocuklarn yaz yazma becerilerine olumsuz etkisi olduu ynnde grler varken, klavye yazm ile daha hzl, anlalr bir ekilde yazmak, zamandan kazanmak mmkn olabiliyor. Teknolojinin bilisel sreleri zerindeki
etkilerini inceleyen aratrmalar vardr ve yaplmaya devam edilmektedir. Somut
bulgular olmadan teknolojinin ve yeni gelimelerin bilisel sreler zerinde etkileri olduunu sylemek ve bunu sylerken varolan aratrmalar dikkate almamak
varsaymlar zerinde konumaktan teye gitmez. Balantclkta bunu gryoruz.
Balantclkla ilgili en ok eletirilen nokta belki de renmenin insan dndaki aralarda da olduu ilkesidir (Bell, 2009; 2011; Branon, 2005; Verhagen,
2006). leri teknolojilerin gnmzdeki zelliklerine gre bunu sylemek pek
mmkn olmamakla birlikte yapay zeka aratrmalarndaki gelimelere bal
olarak bir gn gerekten bilgiye anlam ykleyebilen, renebilen teknolojiler de
olabilir. Ayrca, Bellin (2009, 2011) de nerdii gibi Aktr-A Kuram ve Etkinlik Kuramnn ortaya koyduu zengin aratrma bulgularndan yararlanlarak bu
ilkenin daha iyi kuramsallatrlmas salanabilir.
Bir dier sorun, balantcln yeni olarak ortaya att birok grn varolan kuramlarca daha nceden belirtilmi olmasdr. rnein, balantclkta sklkla vurgulanan ve bilginin kendisinden ziyade uygun ve gerekli bilgiye ulama
ve onu nasl kullanacan bilme becerilerinin daha nemli olduu argman yeni
deildir; hem biliselcilik hem de yaplandrmaclkta (st dzey) becerileri gelitirmeye vurgu yaplmaktadr. zellikle balantcln yaplandrmac yaklamlarla benzerlii birok aratrmac tarafndan dile getirilmitir (Calvani, 2008; Kerr,
2006; Kop ve Hill, 2008; Mattar, 2010; Strong ve Hutchins, 2008; Verhagen, 2006).
Bu noktada balantcln ortaya koyduu yeni grler nelerdir ve yaplandrmaclktan nasl ayrlmaktadr? Bu ayrm sadece teknoloji boyutunda ise onuna ilgili
olarak da Vygotskynin (1978) aralarn renme srecindeki arabulucu rol ile
ilgili sylediklerine bakmak gerekir. Vygotskynin dncelerinin gelitirilmesiyle
ortaya kan Etkinlik Kuramnda da bireylerin hedeflerine ulamada kullandklar
aralarn rolleri, renme srecine etkileri net olarak aklanmaktadr (Engestrm, 1987; Nardi, 1996). Nitekim, Clara ve Barbera (2013), Web 2.0 veya MOOC
ortamndaki renmeyi aklamada Vygotskynin kltrel psikolojinin (Etkinlik
Kuram) balantcla gre daha uygun bir kuramsal ereve olduunu belirtmitir. Aratrmaclar, Etkinlik Kuramndaki aralarn arabuluculuu ve iselletirme-dsallatrma sreleri sonucunda sistemdeki renen ve topluluun edindii
farkl grlerin etkileime girmesi gibi ilkelerin Web 2.0 daki renmeleri betimlemede faydal bir anlay saladn savunmulardr.
Balantcla dayal somut uygulamalarn yetersiz olduu, varolan almalarn balantclk ilkelerinin uygulanmasna dnk ve ok da net olamayan
nerilerden teye gitmedii grlmektedir. Bu nedenle balantcla dayal farkl
uygulama stratejilerinin gelitirilip bu stratejilerin renenlerin bilisel ve duyusal renmelerine etkilerinin incelenmesi nemli grnmektedir. zellikle, bu
tr stratejiler ile dier renme kuramlarna dayal olarak gelitirilmi stratejilerin
farkl renme ktlar asndan karlatrlmas balantcln bir kuram olarak
yeterliliini ortaya koymada faydal olacaktr. rnein, Siemensin (2012) ayrmn yapt KADlerin (cMOOC ve xMOOC) renme ve motivasyon zerindeki
etkileri karlatrlabilir. Balantcla dayal KADlerdeki (CMOOC) renme sre ve ktlar Boitshwarelonn (2011) nerdii btnletirilmi ereveye
gre incelenebilir. Ayrca Kopun (2011) nerdii gibi rencilerin balantcla
dayal ortamlarda etkili renebilmeleri iin gerekli bilgi okuryazarl, zynelim ve zdzenleme becerilerini gelitirmeye ynelik almalar yaplabilir. Buna
paralel olarak, balantc renme ortamlarnn tasarm ve uygulanmas srelerinde retmen ve retim tasarmcs rollerinin tanmlanmasna ihtiya vardr.
Konuyla ilgili olarak Siemens (2008b) asal renmede eitimcilerin ve retim
tasarmclarnn deien rolleri ile ilgili nerilerde bulunmutur. Eitici rolleri ile
ilgili uzman sanat (John Seely Brown, 2006), a yneticisi (Clarence Fisher, n.d.)
vekapc concierge (Curtis Bonk, 2007) gibi gncel rolleri tanttktan sonra kendisi de sergi mdr- curator roln nermitir. Siemensin (2008b) modelinde
dier modellere benzer biimde eitmen alannda uzmandr, renenleri alandaki
nemli kaynaklara ynlendirir fakat renenlerin bilgiyi kefetmesi ve yaplandrmas iin frsatlar salar. Siemens (2008b) ayn ekilde retim tasarmclarnn,
eiticilerin eiticisi rolnde olup eiticileri eitleri ve saylar giderek artan teknolojik aralara ve ak kaynaklara ynlendirerek bunlar konusunda destek sunmalar gerektiini ifade etmitir. Siemensin (2008b) kavramsal dzeyde tartt bu
rollerin gerek ortamlarda uygulanmas ve sonularnn deerlendirilmesi nemli
grnmektedir. Son olarak, teknolojiye eriim konusundaki eitsizlikler, dijital
gmen ve dijital yerliler arasndaki bilgi-beceri ve tutum farkllklar da balantclk asndan incelenmesi gereken nemli noktalar olarak grlebilir.
YANSITMA SORULARI
1.
Balantclk ile dier renme kuramlar (davranlk, biliselcilik ve

yaplandrmaclk) a.) renme nasl gerekleir? b.) Hangi faktrler renmeyi etkiler? c.) Hafzann rol nedir? d.) Transfer nasl gerekleir?
ve e.) Ne tr renmeler bu kuram tarafndan en iyi aklanr? sorularna
gre karlatrldnda balantcln yeni bir renme kuram olduu
sylenebilir mi?
2.
Balantcla yaplan eletiriler ve kuramn savunucularnn syledikleri dikkate alndnda balantcln gl ve zayf ynleri nasl deerlendirilebilir?
3.
Balantcln ilkelerine gre gelitirilecek bir sosyal a ortamnn (rn.

Facebook) tasarm nasl olmaldr? Balantcla dayal bir sosyal a ortamnda renme sreci nasl incelenebilir?
Kaynaklar
Bell, F. (2011). Connectivism: Its place in theory-informed research and innovation in technology-enabled learning. International Review of Research in Open and Distance Learning,
12(3), 98-118.
Bell, F. (2009). Connectivism: A network theory for teaching and learning in a connected world.
Educational Developments, The Magazine of the Staff and Educational Development Association, 10(3). http://usir.salford.ac.uk/2569/
Boitshwarelo, B. (2011). Proposing an integrated research framework for connectivism: Utilising theoretical synergies. International Review of Research in Open and Distance Learning,
12(3), 161-179.
Bonk, C. (2007). USA today leads to tomorrow: Teachers as online concierges and can Facebook Pioneer save face? Eriim Tarihi 5 Haziran Mays 2014, http://travelinedman.blogspot.
com/2007/10/usatodayleadstotomorrowteachersas.html
Branon, R. (2005). Connectivism interesting, not sure its a learning theory. Eriim Tarihi 1
Haziran 2014, http://www.rovybranon.com/?p=138
Calvani, A. (2008). Connectivism: New paradigm or fascinating pot-pourri? Journal of
e-Learning and Knowledge Society, 4(1), 247-252.
Clara, M., & Barbera, E. (2013). Learning online: Massive open online courses (MOOCs), connectivism, and cultural psychology. Distance Education, 34(1), 129-136, doi:
10.1080/01587919.2013.770428
Demiraslan, Y., & Koak-Usluel, Y. (2008). ICT integration processes in Turkish schools: Using
activity theory to study issues and contradictions. Australasian Journal of Educational Technology, 24(4), 458-474.
Downes, S. (2008).Places to go: Connectivism & connective knowledge. Eriim Tarihi 20 Mays
2014, http://www.innovateonline.info/index.php?view=article&id=668
Downes, S. (2005a). E-learning 2.0. Eriim Tarihi 20 Mays 2014, http://elearnmag.acm.org/
featured.cfm?aid=1104968
Downes, S. (2005b). An introduction to connective knowledge. Eriim Tarihi 20 Mays 2014,
http://www.downes.ca/post/33034
Dunaway, M. K. (2011). Connectivism: Learning theory and pedagogical practice for networked information landscapes. Reference Services Review, 39(4), 675-685.
Engestrm, Y. (1987). Learning by expanding: An activity-theoretical approach to developmental
research. Helsinki: Orienta-Konsultit Oy.
Fisher, C. (n.d.). Teacher as network administrator. Eriim Tarihi 5 Haziran Mays 2014, http://
www.evenfromhere.org/2007/05/21/teacher-as-network-administrator/

Guder, C. (2010). Patrons and pedagogy: A look at the theory of connectivism. Public Services
Quarterly, 6(1), 3642. doi: 10.1080/15228950903523728
Hill, W. F. (2002). Learning: A survey of psychological interpretation (7. Bask). Boston, MA:
Allyn and Bacon.
Hutchins, E. (1996). Cognition in the wild. Boston: MIT Press.
Jonassen, D., & Rohrer-Murphy, L. (1999). Activity theory as a framework for designing
constructivist learning environments. Educational Technology Research and Development
(ETR&D), 47(1), 61-79.
Kerr, B. (2007). A challenge to connectivism. Eriim Tarihi 1 Haziran 2014, http://billkerr2.
blogspot.com.tr/2006/12/challenge-to-connectivism.html
Kop, R. (2011). The challenges to connectivist learning on open online networks: Learning experiences during a massive open online course. International Review of Research in Open
and Distance Learning, 12(3), 19-38.
Kop, R., & Hill, A. (2008). Connectivism: Learning theory of the future or vestige of the past?
International Review of Research in Open and Distance Learning, 9(3), 1-13.
Lave, J., & Wenger, E. (1991). Situated cognition: Legitimate peripheral participation. Cambridge:
Cambridge University Press.
Mattar, J. A. (2010). Constructivism and connectivism in education technology: Active, situated, authentic, experiential, and anchored Learning. Eriim Tarihi 1 Haziran 2014, http://
www.joaomattar.com/Constructivism%20and%20Connectivism%20in%20Education%20
Technology.pdf
Nardi, B. A. (1996). Activity theory and human-computer interaction. In B. A. Nardi (Ed.),
Context and consciousness: Activity theory and human-computer interaction (pp. 7-16).
Cambridge, MA: MIT Press.
Seely Brown, J. (2006). Learning in the digital age (21st century). Eriim Tarihi 5 Haziran Mays
2014, http://cmap.upb.edu.co/rid=1GQBQP34P-4ZJZS6-7HP/21945604-Learning-in-theDigital-Age-by-John-Seely-Brown-Aspen-Institute.pdf
Siemens, G. (2012). MOOCs are really a platform. Eriim Tarihi 2 Haziran 2014, http://www.
elearnspace.org/blog/2012/07/25/moocs-are-really-a-platform/
Siemens, G. (2008a). New spaces and structures of learning: the systemic impact of connective
knowledge, connectivism, and networked learning. Eriim Tarihi 23 Mays 2014, http://
elearnspace.org/Articles/systemic_impact.htm
Siemens, G. (2008b). Learning and knowing in networks: Changing roles for educators and
designers. Eriim Tarihi 5 Haziran 2014, http://itforum.coe.uga.edu/Paper105/Siemens.pdf

Siemens, G. (2006a). Connectivism: Learning theory or pastime of the self-amused? Eriim
Tarihi 20 Mays 2014, http://www.elearnspace.org/Articles/connectivism_self-amused.htm
Siemens, G. (2006b). Connectivism vs. constructivism. Eriim Tarihi 20 Mays 2014, http://
www.connectivism.ca/?p=71
Siemens, G. (2004). Connectivism: A learning theory for the digital age. Eriim Tarihi 20 Mays
2014, http://www.elearnspace.org/Articles/connectivism.htm
Siemens, G. & Tittenberger, P. (2009). Handbook of emerging technologies for learning. Eriim
Tarihi 27 Mays 2014, http://elearnspace.org/Articles/HETL.pdf
Smith, M. K. (1999). Learning theory. The encyclopedia of informal education. Eriim Tarihi 20
Mays 2014, http://infed.org/mobi/learning-theory-models-product-and-process/
Starkey, L. (2010). Teachers pedagogical reasoning and action in the digital age. Teachers and
Teaching: Theory and Practice, 16(2), 233244. doi: 10.1080/13540600903478433
Stranack, K. (2012). Critical review of connectivism: A learning theory for the digital age. Eriim Tarihi 3 Haziran 2014, http://stranack.ca/2012/08/16/critical-review-of-connectivisma-learning-theory-for-the-digital-age/
Strong, K. E., & Hutchins, H. M. (2009). Connectivism: a theory for learning in a world of growing complexity. Impact: Journal of Applied Research in Workplace E-learning, 1(1), 5367.
Tinmaz, H. (2012). Social networking websites as an innovative framework for connectivism.
Contemporary Educational Technology, 3(3), 234-245.
Tu, C.-H., Sujo-Montes, L. E., Yen, C.-J., Chan, J.-Y., & Blocher, J. M. (2012). The integration of
personal learning environments & open network learning environments. TechTrends, 56(3),
13-19. doi: 10.1007/s11528-012-0571-7
Verhagen, P. (2006). Connectivism: A new learning theory? Eriim Tarihi: 17 Kasm, 2013,
http://www.surfspace.nl/nl/Redactieomgeving/Publicaties/Documents/Connectivism %20
a%20new%20theory.pdf
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Wei, X., & Jianping, Z. (2011,16-18 Eyll). Functional design of the virtual learning community
based on the connectivism learning theory. Electrical and Control Engineering (ICECE),
2011 International Conference on, Yichang.
Wenger, E. (1998). Communities of practice: Learning, meaning and identity. New York: Cambridge University Press.
Yamagata-Lynch, L. C. (2002). Using activity theory as an analytic lens for examining technology professional development in schools. Mind, Culture, and Activity, 10(2), 100-119. doi:
10.1207/S1532-7884MCA1002_2
Yrd. Do. Dr. Yasemin DEMRASLAN EVK

Lisans renimini Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde 2002 ylnda tamamlamtr. Ardndan yksek lisans
eitimini yine ayn blmde 2005 ylnda tamamlamtr. Yksek retim Kurumu tarafndan salanan yurtd doktora burs programn kazanarak 2006 ylnda
Amerika Birleik Devletlerinde doktora almalarna balamtr. Yksek derece
(Research Excellence Award) ile tamamlad doktora derecesini 2011 ylnda
Amerika Birleik Devletlerinin Iowa State niversitesinde retim Teknolojileri (Instructional Technology) ve nsan-Bilgisayar Etkileimi blmlerinden
almtr. Halen Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi
Blmnde Yardmc Doent olarak grev yapmaktadr. alma alanlar arasnda
karar verme, argmantasyon, problem zme, akl yrtme gibi bilisel becerilerin gelitirilmesine ynelik teknoloji destekli renme ortamlarnn tasarlanmas,
bilisel yk, evrimii retim yntemlerinin tasarm ve uygulanmas, evrimii
akran deerlendirme ve insan-bilgisayar etkileimi yer almaktadr.
10. BLM
ETKLEM KAVRAMI VE RENME
ORTAMLARINA YANSIMALARI
Yrd. Do. Dr. zcan zgr DURSUN

Anadolu niversitesi
Ara. Gr. Nihal DULKADR
Anadolu niversitesi
Ara. Gr. Can MEE
Anadolu niversitesi
ZET
letiim kelimesinden treyen etkileim kavram, birbirini karlkl olarak etkileme durumunu nitelemektedir. Bilgi ve letiim Teknolojilerinin (BT) kullanm yaygnlatka etkileim kavramnn alglan ve yorumlan biimi de zamanla
deimitir. Bireyin yz yze ortamlarda gerekletirecei her trl iletiim etkinliinde etkileim kavramndan sz edilebilecei gibi, BT kullanm deneyimleri
de etkileim kapsamnda ele alnmaktadr. zellikle BT araclyla srdrlen
eitsel etkinlikler temelinde dnldnde, renenin dier renenlerle ve
retmenle etkileim iinde olmasnn kendi renmesini olumlu ynde etkiledii
vurgulanmaktadr. Etkileim temelli almalar renme srecinde birok farkl bileenin etkileimsel adan ie koulabilecek zelliklerine odaklanmaktadr.
Alanyaznda renme temelli birok etkileim yaklam sunulmakla beraber bu
yaklamlarda renen, retmen, ierik, bilgi, arayz gibi kavramlar etkileim
balamnda ele alnmaktadr. Etkileim kavram her ne kadar eitsel temele odaklanm gibi grnse de, bireyin eitsel etkinlikler dnda BT araclyla gerekletirecei birok etkinlik yine etkileim kapsamnda tartlmaktadr. zellikle
gncel teknolojilerin bireye salayaca gereki deneyimlerde etkileim kavramnn nemli bir rol bulunmaktadr. Bu adan bakldnda bireyde gereklik
hissinin oluturulmas ya da var olan hissin artrlmas noktalarnda teknolojiyle
birey arasndaki etkileimin miktar olduka nemlidir.
Anahtar Kelimeler: etkileim, renme ortam, e-renme, teknoloji
HAZIRLIK SORULARI
1.
Etkileim kavram sizin iin ne ifade ediyor?
2.
renme ortamnda sizce ka tr etkileimden sz edilebilir?
3.
Etkileim salayan gncel teknolojilerin neler olduunu biliyor musunuz?
GR
Etkileim kavramnn, temelde iletiim kelimesinden tredii sylenebilir.
letiimdeki ileti alveriinde bulunan kaynak ve alcnn birbirini karlkl olarak
etkilemeye dnm biimi etkileim olarak karmza kmaktadr (TDK, 2015).
Etkileim kelimesinin kkeninde bireyler aras bir etkileme ve etkilenme durumu
bulunmasna karn, Bilgi ve letiim Teknolojilerinin (BT) gndelik yaam pratiinde yerini almas etkileim kelimesine farkl bir boyut kazandrmtr. zellikle
bilgisayar teknolojilerindeki geliim, bu srete olduka nemli bir role sahiptir.
Bilgisayar teknolojileri gnmze gelene dek olduka hzl bir geliim gstermi
ve gnmzde etkileimli teknolojilerin odana konumlanmtr. Etkileim kelimesinin bilgisayar teknolojilerine paralel olarak gelien boyutu entegre devre
sistemlerinin bilgisayarlar zerinde kullanlmaya balanmasyla hz kazanm ve
gnmzde Web teknolojileri paralelinde bambaka bir boyuta tanmtr. Web
teknolojilerinin geliim sreci incelendiinde ise, Web ortamnda balangta tek
ynl bir iletiim yaps temel alnmken gnmzde Web ortamnn etkileimsel yn ile n planda olduu sylenebilir. Bu srece k tutmas amacyla Web
teknolojilerinde yaanan dnm etkileim kavram balamnda amlamakta
yarar grlmektedir.
Etkileimin snrl olduu, tek ynl bir iletiime dayanan ve Web 1.0 olarak
adlandrlan dnem, Web ieriklerinin uzman tasarmclar tarafndan oluturulduu, kullanclarn da bu ieriklerin pasif alclar olduu dnemi betimlemektedir. Web 1.0 dneminde kullanclarn sadece alc konumda kalmalar ve srece
ieriksel bir katkda bulunamamalar nedeniyle etkileimsel bir yapdan sz etmek
Etk le m Kavram ve renme Ortamlarna Yansmalar 197
gtr. Dolaysyla iletiim srecinin kayna (Web tasarmc) kullanc beklentilerini gzetmeksizin diledii trde ileti oluturabilir ve alcyla paylaabilir. Bu
noktada ortaya kan sorun, kullanclarn maruz kaldklar ierikle herhangi bir
ekilde etkileime girememeleri temelinde yaanmaktadr.
ekil 1: Duraan Web (Web 1.0)

Etkileimli Web ieriklerinin ve uygulamalarn gelitirilebildii Web 2.0 ise,
Web teknolojilerinde yaanan hzl gelimelerin tetiklemesinin bir sonucu olarak
ortaya kmtr. Redecker, Ala-Mutka, Bacigalupo, Ferrari ve Punie (2009), Web
2.0 kullanclar arasnda etkileim, ibirlii ve paylama olanak salayan saysal
uygulamalarn gelitirildii dnem olarak tanmlanmaktadr. Bu dnemde Web
ieriklerini retme ve ynetme ilevi, uzmanlarn tekelinden karak kullanc tabanna yaylmtr. Bu sayede kullanclarn ierikleri sadece okuduklar deil ayn
zamanda ierik oluturabilme ilevini de yerine getirebildikleri, katlm ve etkileime dnk, gelitirilebilir ve hzl gncellenebilir platformlarn geliimine zemin
oluturulmutur (Ganley ve Lampe, 2009). Bu dnm, grsel arayzler araclyla kolay ierik retmeye, retilen ierikleri paylaarak kullanclar arasnda etkileim oluturmaya dayal bir mekanizmann dorudan sonucudur. Bu dnemde
etkileimsel bir yap karmza kmaktadr. zellikle sosyal alar temelindeki etkileimsel ortam, sunduu bileenlerle kullanclarn birbirleriyle daha fazla iletiime
girmelerini olanakl klmaktadr. Sosyal alarn, grup etkileimini salayan ve bu
etkileimi destekleyen bir yaps bulunmaktadr (Shirky, 2003). Dolaysyla kullanclarn her trl grsel iitsel ierikleri retip paylam ortamlar ve sosyal alar
araclyla birbirleriyle paylaabilmeleri bu srecin geliimine nemli katklar salamaktadr. Bu katk sonucu Web teknolojileri byk bir ivme kazanm ve mevcut
ierik miktar ksa zamanda katlanarak artmtr. Bu durum kukusuz kullanc saysnn artyla doru orantldr. Balangta pasif olan alclarn azl dnldnde, artk srekli etkileim halinde olan aktif kullanclarn Web ortamn ieriksel bakmdan zenginletirdii sylenebilir. rnek vermek gerekirse, gnmzde
yaygn olarak kullanlan sosyal a sitelerindeki her bir profil sayfas aslnda kiisel
bir Web sayfas gibi ilev grmektedir. Kullanclarn retim ve paylam olanaklarnn artmas, ierii zenginletirdii kadar ierik miktarn da artrd iin bir kullancnn milyarlarca veri ierisinden kendi gereksinimleri dorultusunda belirli bir
bilgiye ulama olasln da olumsuz ynde etkilemitir. Dolaysyla gnmzde
tartlan anlamsal web kavram bu temel gereksinim zerine ekillenmitir.
ekil 2: Etkileimli Web (Web2.0)

Web teknolojilerinde yaanan gelimeler sonucunda ortaya kan snrsz bilgi miktarnn anlamlandrld dnem ise Web 3.0 dnemi, baka bir ifadeyle anlamsal Web (Semantic Web) dnemidir. Temelde anlamsal Web teknolojilerinin,
ierikleri akll etiketleme sistemleriyle anlaml hale getirerek kullancya zg
ierik yapsnn oluturulabilmesini ve kullancnn diledii ierie ok daha hzl
bir ekilde ulaabilmesini olanakl klan bir yap sunmaktadr. Anderson (2006)
anlamsal Webin temel k noktalarn, kullanclarn da bilgi retim ve paylam
sistemine katlmalar sonucunda ortaya kan kontrol edilemez nitelikteki enformasyona, kullanclar aras etkileime ve bilgisayarlarn da bu etkileim srecine
katlmalarna olanak salayan teknik yapya balamaktadr. Gnmzde etkileim
kavramnn ekillenmesi balamnda anlamsal web teknolojilerinin de katklarndan sz edilebilir. zellikle etkileim trleri aklanrken bu balam zerinde yeniden durulacaktr.
NSAN-BLGSAYAR ETKLEMNN YAPISI

nsan-bilgisayar etkileimi kavram, Web teknolojileri temelinde desteklenen
ve artrlan etkileimsel balamn farkl bir boyutu olarak karmza kmaktadr.
Bu kavram, zellikle bilgisayar uygulamalarnn metin tabanl bir yapdan grsel
bir yapya dnmesi sonucu bilgisayar ile kullancnn etkileimine odaklanan
bir yapy zetlemektedir. altay (2011), insan-bilgisayar etkileimini, etkileimli teknolojilerin tasarm, gelitirilmesi, deerlendirilmesi ve uygulanmas ile
ilgilenen disiplinler aras bir alma alan olarak tanmlamaktadr. Temel olarak
insan-bilgisayar etkileimi ile kullanclarn bilgisayar araclyla baka kullanclarla iletiime girerek etkileim salamalar deil, bilgisayar uygulamalaryla birebir etkileimde bulunmalar kast edilmektedir.
nsan-bilgisayar etkileimi, bilgisayarn insan tarafndan kullanlan arayznn salad ilevsel olanaklar ve bu olanaklar kullanma ve kontrol etme noktasnda kullanc ile bilgisayar uygulamas arasndaki etkileimi betimlemektedir.
Biraz daha amak gerekirse, kullancnn bilgisayar uygulamalarn amalar dorultusunda kullanabilmesi ve bilgisayarn da kullancya bu kullanm olanan so-
runsuz bir biimde sunmas bu kavramn temelini oluturmaktadr. Alanyaznda

bu balamda zellikle kullanlabilirlik (Usability) kavramyla ska karlalmaktadr. Kullanlabilirlik kavram, insan-bilgisayar etkileiminin en nemli boyutlarndan birini oluturmaktadr (altay, 2011). Kullanlabilirlik, temelde ergonomi kavram ve arayz tasarm ile aklanmaktadr. Bilgisayar teknolojilerinde
ise her trl donanm tasarm (el ve parmak yapsna uygun fare tasarm, bilek
ekline uygun klavye tasarm, geni gr as sunan ekran tasarm vb.) ergonomi kapsamnda ele alnrken; bilgisayar uygulamalarnn kullanc beklentilerini
en st dzeyde karlamas ise kullanlabilir arayz tasarmlaryla aklanmaktadr. Bu kavramlarn temel amac ise kullanm kalitesini artrarak (Bevan, 1995),
kullancnn teknoloji kullanm deneyiminden en st dzeyde fayda salamasn
olanakl klmaktr.
Kullanclarn bilgisayar uygulamalarn kullanm konusunda alacaklar haz
ve memnuniyet hissi, kullanlan uygulamann etkileimsel zellikleriyle yakndan
ilikilidir. Kullanc, bilgisayar ortamnda kendine gre kiiselletirebildii, renme yapsna uygun bir forma dntrebildii ve renme durumlarn kolaylkla
analiz edebildii uygulamalarla daha fazla etkileime girebilmektedir. zellikle bu
noktada kullanc kontrolnn st seviyede olduu ve kullancnn her trl kiiselletirmesine olanak tanyan uygulamalar fark yaratmaktadr.
Eitsel temelde dnldnde, internetin yaygnlamasyla eitim etkinliklerinin de sanal bir boyut kazand sylenebilir. E-renme kavram bu noktada internetin eitsel etkinliklerdeki konumunu aklayan bir kavramdr. nternet
ortamnda eitsel etkinliklere katlan kullanc iin etkileim kavramnn temel
dinamikleri benzer olmasna karn sanal ortamdan kaynaklanan baz olumsuz
durumlarn giderilebilmesi boyutunda etkileim kavramna nemli grevler dmektedir. Bu noktada alanyaznda renme ortamlarnda etkileim trlerine ilikin ok sayda alma yaplm bu almalarda renme ortamnn temel dinamikleri arasndaki iletiim ve etkileim zelliklerine odaklanlmtr. Bu kapsamda
renme ortamlarndaki etkileim trlerine deinmekte yarar grlmektedir.
RENME ORTAMLARINA YNELK ETKLEM TRLER

letiimin eitimdeki nemini vurgulayan Anderson ve Garrison (1998),
eitim iletiiminin sadece dorulayc deil, ayn zamanda aklayc olmas gerektiini de belirtmektedir. renme ve retme srelerinde etkileim, iletiim
srecinin temel gerekliliklerinden biridir. Etkileimsel Uzaklk Kuram ile bilinen
Moore (1993), renme srecinde bireylerin fiziksel uzaklkla ilgili olmayan farkl
bir uzaklk duygusuna kapldklarn belirtmektedir. Bu uzaklk duygusunun giderilmesinde etkileimin rol byktr. Eitsel etkinliklere odaklanan alanyaznda
etkileim kavram farkl boyutlarla incelenmektedir. Moore (1989), renmeyi temele alan etkileimi; renen-renen, renen-retmen, renen-ierik etkileimi olmak zere boyutta snflandrmaktadr.
ekil 3: Etkileim trleri (Moore, 1989)
renen renen Etkileimi

renen - renen etkileimi yz yze eitimde olduu gibi uzaktan eitimde de renen asndan nem tamaktadr. renenler, forumlar ya da sohbet
ortamlar gibi eitli platformlarda topluluklar oluturabilmekte ve birbirleri ile e
zamanl (senkron) ya da e zamansz (asenkron) olarak iletiim kurabilmektedirler. Geleneksel snf ortamlarnda yz yze iletiim kuran renenler, e-renme
ortamlarnda etkileime olanak salayan teknolojiler sayesinde birbirlerini grmeden de iletiim kurabilmektedir. Bu tr etkileimler renenlerin ibirliki renme ortamlarna katlmasn salamakta ve renmenin etkililiini artrmaktadr. Anderson ve Garrison (1998), renenlerin sosyalleebilmeleri ve entelektel
birikimlerini paylaabilmelerinde pay olan renme topluluklarnn, etkileim
srelerine de nemli katklar olduunu belirtmektedir.
renen retmen Etkileimi

renenretmen etkileimi, retimin merkezinde bulunmas gereken etkileim olarak nitelenebilir. letiim srecinin kalitesi, renme srecinde etkin
bir role sahiptir. letiim sreci temelinde dnldnde, retmenin zaman
zaman alc, zaman zaman da kaynak olduu renen retmen etkileiminde
geribildirimin ve karlkl diyalogun nemi byktr. Bu etkileim tr e-posta
yoluyla e zamansz; anlk mesajlama, telefon, video konferans gibi yollarla da e
zamanl olarak gerekleebilmektedir. Bu etkileimin kalitesi, retim tasarmna

ve retim programnda yer alan etkinliklere baldr (Anderson, 2003b). retmen, ieriin tasarmnda etkin bir rol stlendii iin renen ierik etkileimi
srecinde de dolayl bir role sahiptir.
renen erik Etkileimi

renen, renme ieriiyle ba baa kald durumlarda bilisel sreleri
ynetme konusunda zgrdr. Etkileim kurulan ierik; radyo, televizyon, internet kaynaklar biiminde (evrimii kurslar, sosyal alar vb.) olabilir. retimin
tasarm ve deerlendirilmesi srelerinin kiiselletirilmesinde etkili olan renen
portfolyolar da bu etkileim trnde incelenmektedir (Anderson, 2003a). Gncel
teknolojiler ile birlikte renen iin kiiselletirilmi ieriin sunulmas etkileimi
artrmakta ve etkili renme frsatlar yaratmaktadr.
Mooreun (1989) tanmlad etkileim boyutlar zamanla gncellenmitir.
Baz kaynaklarda navigasyonu ve geri bildirimi kapsayan arayz gelerinin de renen - ierik etkileimi ierisinde snflandrld grlrken; Hillman, Willis ve
Gunawardena (1994), bu etkileim trn renen - arayz etkileimi eklinde
yeni bir etkileim tr olduunu ifade etmitir. Kullancnn ierie ulama srecinde arayzde bulunan buton ve ynlendirme aralarn kullanma grevleri
gerekletirerek arayz ile etkileime girmesi gerekmektedir. Bunun yannda kullanclarn anketlere katlmas ya da aratrmalara ynelik oy vermesi gibi etkinlikler de renen - arayz etkileimi kapsamnda ele alnabilir. renen kontrolne
olanak salayan arayz tasarmlarnn yaplmas, kullanclarn etkileim hissini
artrarak renmelerine katk salayacaktr.
ekil 4: Etkileim trleri (Hillman, Willis ve Gunawardena, 1994)
Anderson ve Garrison (1998), etkileim kavramn, Mooreun (1989) tanmlad ana boyuta ek olarak retmen - retmen, retmen - ierik, ierik ierik etkileimlerini de ekleyerek toplam alt boyutta ele almlardr. retmen
- retmen etkileimi, retmenlerin evrimii platformlarda derslerin yrtlmesine ynelik bilgi alveriinde bulunmalarn destekleyen bir yap sunmaktadr. Dolaysyla retmenin renenle kuraca etkileim miktar kadar dier meslektalaryla da etkileim iinde olmas olduka nemlidir. Bu etkileim, akademik
dnyada i birliine dayal almalarda byk nem tamaktadr (Anderson,
2003a). retmen, ieriin hazrlanmasnda etkin bir rol stlendii iin, retmen - ierik etkileimini dorudan, renen - ierik etkileimini dolayl olarak
etkilemektedir (Anderson, 2003b). retimde kullanlacak aralarn ve ieriin
retmen tarafndan benimsenmesi, renen motivasyonuna ve renmeye retmen - ierik etkileimi balamnda katk salayacaktr. erik - ierik etkileimi,
gncel teknolojilerle birlikte kendini yenilemektedir. Anlamsal Web sayesinde ierik kendini gncel tutabilmekte; dzenleme, depolama ve programlama ilevleri
bamsz yaplarak etkileime olanak salanmaktadr (Anderson, 2003a). eriin
birbiri ile etkileimi, renenlere ve retmenlere kiiselletirilebilir Web ortamlarnda daha etkili renme olana sunmaktadr.
ekil 5: Etkileim trleri (Anderson ve Garrison, 1998)

Sabry ve Baldwin (2003) etkileimi, ekil 6da grld gibi; renen - bilgi
etkileimi, renen - retmen etkileimi ve renen - renen etkileimi olarak
boyutta incelemektedir. Mooreun (1989) renen - ierik etkileiminde ierik
yerine bilgi tanmlamasn kullanan Sabry ve Baldwin (2003), renenin renme
srecinde ders ii ya da ders d materyallerin tamam ile etkileim kurduunu ve
oklu ortam kullanmnn bu balamda nemli olduunu belirtmektedir.
ekil 6: Etkileim trleri (Sabry ve Baldwin, 2003)

retmen, ierik ve renen balamnda dorudan kurulan etkileim trleri yannda dolayl etkileimden de sz edilebilir. Dolayl etkileim, renenin
dier renenler ya da renenler ve retmen arasnda gerekleen etkileime
aktif olarak katlmas olarak tanmlamaktadr (Sutton, 2000). Dolayl etkileim,
renenin dier katlmclar (retmenler, renenler) arasndaki etkileimi takip
edebildii evrim ii renme ortamlarnda gereklemektedir.
retimde etkileim kavram, alanda yaplan almalarla birlikte gncellenmeye devam etmektedir. Etkileimin nem kazanmasnda ve eitlenmesinde gnmz teknolojilerinin etkisi gz ard edilmemelidir. nceleri bireyler gibi canl
yaplar arasndaki diyalog n planda iken; insan - bilgisayar etkileimini destekleyen cihazlar sayesinde bireyler, makineler gibi dijital yaplarla iletiim kurabilir
duruma gelmitir. Dokunsal aygtlar, giyilebilir teknolojiler, artrlm gereklik,
kinect aygtlar, gz takibi gibi etkileim odakl bilgi teknolojileri sayesinde renenlerin retimin merkezinde ve daha etkin olduu renme ortamlar bu balamda nem kazanmaktadr.
ETKLEM ODAKLI TEKNOLOJLER

Yeni teknolojiler, sanal ortama klavye ya da fare ile veri giriini bir st dzeye tayarak farkl aralarn kullanmn olanakl klmtr. Gerek dnya ile sanal
dnya arasndaki iletiime bir boyut kazandran bu yeni teknolojiler, kullanclara
farkl deneyimler yaatmaktadr. Ayrca, bu yeni teknolojiler renenin fiziksel
olarak daha fazla etkin olmasn salamaktadr. Bu etkinlik, bireyin zihinsel ynden de etkinliini desteklemektedir.
Sanal dnyaya renenin mesajnn aktarlmasnda giri aygtlar asndan

farkllklar bulunmaktadr (altay, 2011). Bu giri aygtlar kablolar ve dmelerden dokunmatik ekran, giyilebilir teknolojiler gibi gncel teknolojilere doru
bir geliim geirmitir. Gnmzde sanal ortama veri aktarmak iin dmelerden
oluan klavye yerine el ve kol hareketi, gz hareketi, parmak izi gibi yeni yntemler etkileimi artrma amacyla daha fazla kullanlmaktadr. Bu teknolojiler, sanal
ortama veri aktarmann yan sra, kullanclara kt aygtlaryla sunulan geribildirimler araclyla sanal ortam daha gereki hissetmelerini de salamaktadr. Bu
sayede renenin ilgisi, motivasyonu ve katlm desteklenmektedir. renenlerin
BT araclyla etkileime girdikleri gncel teknolojiler, dokunsal teknolojiler, giyilebilir teknolojiler, artrlm gereklik, kinect aygtlar ve gz takibi olmak zere
be balk altnda ele alnmtr.
Dokunsal Aygtlar
Dokunmak, en nemli szsz iletiim gelerinden biridir. Bu szsz iletiim
gesi dijital ortama dahil edilerek baz aygtlar sayesinde kullanc ile dijital etkileim salanabilmektedir. Bu etkileim, girdi aygtlarnn dme (buton), ynetme
kolu (joystick), dokunmatik ekran gibi zellikleri sayesinde salanmaktadr. Bu
balamda dokunsal aygtlar, sanal nesnelere dokunmay, onlar tutmay ve hissetmeyi salayan arayzler olarak ifade edilebilir (Dominjon, Lecuyer, Burkhardt,
Andrade-Barroso ve Richir, 2005). Fakat sanal nesnelerin btn zellikleriyle tam
olarak hissedilmesi olanakl deildir. Ancak grsel ve kl uyar, ses, titreim gibi
yntemlerle kullancya sanal dnyadan gelen geribildirimler sayesinde bu nesnelerin gereklik hissinin arttrlmas salanmaktadr. Bu sayede kullancya geree
yakn bir ortamn sunulmasnn yan sra, renenin gerek ortam st dzeyde
deneyimlemesine olanak salanmaktadr.
Fotoraf 1: Uu eitim simlatrleri (Link, 2014)
Bu aralar maliyet, gvenlik ve etkililik boyutlarnda gerek ortamla karlatrldnda birok avantaj da beraberinde getirmektedir. Maliyet ve gvenlik
asndan ok pahal olabilecek uu eitimi (Fotoraf 1), benzetim ortamlar araclyla kullanclarn gereklii deneyimlemesine olanak salanmaktadr. Ayrca
dokunsal aygtlar laparoskopik ve endoskopik ameliyatlarnn yaplmasna ynelik
salk alannda da yaygn olarak kullanlmaktadr (Okamura, Richard ve Cutkosky,
2002). Ayrca bu teknolojiler eitim-retim srecinde renenin hareketlerini alglayan aygtlarla motor becerilerin deerlendirilmesinde de kullanlmaktadr.
Giyilebilir Teknolojiler
Giyilebilir teknolojiler, vcudun bir blmne monte edilebilen, zaman ve
mekandan bamsz bir ekilde renenin bilgiyle etkileimini salayan aralar
olarak tanmlanabilir. Bu adan giyilebilir bir teknoloji olarak saatler rnek olarak
gsterilebilir. Kola taklan bir saat sayesinde zamandan ve mekandan bamsz bir
ekilde zaman kavramna ilikin bilgi edinilmektedir (Dunne, 2004). Ancak giyilebilir teknolojiler kapsamnda durum biraz daha farkl bir boyuta tanarak giyilen
teknolojinin beceri dzeyi artrlmtr. Bir bakma geleneksel kol saatleri akll
kol saatlerine dnmtr. Bu durum kol saatleriyle snrl kalmayp; kol band,
gzlk, ayakkab gibi vcudun farkl blmlerine giyilebilecek ve o blgeyi ilgilendiren verileri alma ve iletme grevini stlenen teknolojiler olarak geliimini srdrmektedir. Bu gncel teknolojiler araclyla etkileim, kullanc davranlarn
temel alan bir boyuta tanmtr. Bu adan telefon grmesi, dokunmatik ekran,
sesli kontrol, kullanc hareketleri, nabz/kalp at, atlan adm says, GPS konum
bilgisi gibi uygulamalarla kullanc hakknda daha fazla bilgi toplanabilmektedir.
Eitsel balamda dnldnde, bu teknolojiler araclyla renenin fiziksel
durumu incelenerek psikolojik durumu hakknda daha fazla bilgi sahibi olunabilmektedir.
Fotoraf 2: Giyilebilir teknolojilerde bildirim grntleri

(Medgadget, 2013; Samsung, 2015)
Artrlm Gereklik
renenin temel algsn ve gerek dnya ile etkileimini ve geliimini ifade
eden artrlm gereklik kavram son gnlerde daha da nemli bir hale gelmitir.
Bu adan artrlm gereklik, renenin gerek ortamdaki algsnn zerine sanal
bir durumun eklenerek ayn kadrajda sunulmas olarak ifade edilebilir. Bu adan
Azuma (1997), artrlm gerekliin temel zellii bulunduunu belirtmitir:
a) Sanalln ve gerekliin birletirilmesi
b) Gerek zamanl etkileim
c) 3 boyutlu katlm
Artrlm gereklik, gerek durumun zerine sanal bir nesnenin eklenerek
ayn zaman diliminde boyutlu olarak sunulmas olarak ifade edilebilir. Bir baka ifade ile grme, iitme, dokunma gibi duyu organlarna hitap eden artrlm
gereklik ile gerek dnyaya eklenen sanal nesne gerekmi gibi hissedilebilir. Bu
sayede renenin geree yakn deneyim edinmesi bir bakma renme ieriiyle daha fazla etkileime girmesi ve bu etkileimi srdrmesi desteklenmektedir.
Artrlm gereklikte etkileim esi olarak genellikle barkod sistemi kullanlmaktadr. Bu barkod sistemi ile etkileim balatlr ve kt olarak renene hem
sanal hem de gerek grntnn birletirildii hibrit bir grnt sunulur. Ancak
renenin giyilebilir teknoloji olan akll gzlkleri kullanarak da bilgiyle etkileim kurmas salanabilir. Bu akll gzlkler sayesinde, renenin gerek dnyada
grd nesnelerin zerine sanal bir grntnn eklenmesiyle ve grntlerin
kt olarak sunulmasyla renene bilgi verilir.
Fotoraf 3. Artrlm gereklik barkodu ve akll gzlk

(Imperial College, 2012; Silicon Angle, 2014).
Kinect Aygtlar
Kinect aygtlar bir kamera araclyla d dnyadaki hareketlerin alglanmas
ve bilgisayar sistemine iletilmesi amacyla kullanlrlar. Baka bir ifade ile Kinect
aygtlar, kullanc ve arayz arasndaki etkileimin; el, kol, vcut, yz ve ba hareketleriyle salanmasna olanak tanr (Hsu, 2011; Patsadu, Nukoolkit ve Watanapa,
2012). Kinect teknolojisi ile renenin herhangi bir aygta dokunmadan da ierikle etkileimde bulunmas olanakldr. Bu durumda kullancya geribildirim olarak
grnt ya da sesli bildirim sunularak etkileimi desteklenir.
Fotoraf 4: Kinect destekli renme ortamlar

(BKW Elementary, 2012; SynergyNet, 2012)
Gz Takibi (Eye Tracking)

Gz takibi kullanclarn grsel dikkatini anlamak iin kullanlan bir yntem
olarak ifade edilebilir (Schall ve Bergstrom, 2014). Yani bu teknoloji, renenin
gz bebeinin hareketlerini bilgisayar sistemine girdi olarak aktaran ve yorumlayan etkileimli bir teknolojidir. Gz takibinde etkileim, kullancnn gz bebeinin hareketleri ile salanmaktadr. renenin herhangi bir zamanda odakland
konum ve sre, gz bebeinin milisaniyeler derecesinde llmesiyle elde edilen
verilerin kapsamnda ele alnr ve yorumlanr. Ancak bu sistem erevesinde renene herhangi bir geribildirim verilmez, sadece renenin gz bebeinin hareketi dorultusunda ierie ilikin fikir elde edilir. renenin belli bir noktaya
bakmas, kendisinin dikkatini bakt yere verdii anlamna gelmeyebilir. nk
renenin dikkati baka bir noktada olabilir, dolaysyla bu gibi durumlarda gz
takip sistemleri beyin okuyan cihazlar olmad iin kullansz olabilir (Schall ve
Bergstrom, 2014).
SONU
Bu nite kapsamnda etkileim kavram renme temelinde tartlmtr. Fakat etkileim kavramnn sadece renme ekseninde yer alan bir kavram olduu
sylenemez. Bireyin gndelik etkinliklerinin tmnde etkileimsel gelerin varlndan sz edilebilir. zellikle insan - bilgisayar etkileimi paralelinde dnldnde bilgisayarlatrlm her teknolojiyle bireyin etkileim ierisine girerek
ilgili teknolojilerden ald kullanm doyumunu ve memnuniyet hissini artrmas olanakldr. Bu kapsamda kullanm ve beraberinde kullanlabilirlik kavramlar
ne kmaktadr. Yakn gemite kullanlabilirlik iin daha ok ergonomi kelimesi
uygun grlrken kullanlabilirliin kapsam ve ierik bakmndan olduka geni
bir yelpazede deerlendirilmesi gerektii anlalmtr. Bireyin teknolojiyle her tr
ilikisi bu temele dayandrlabilir. Dolaysyla etkileim kavramnn insann evresiyle her tr deneyiminde ortaya kaca sylenebilir.
renme, doas gerei bir iletiim srecidir. Etkileim kavram da iletiimsel bir eylemin etkisine odaklandna gre renme retme sreleri etkileim
kavramyla olduka yakn ilikidedir. Bu nedenle alanyaznda renme kavramna
odaklanan etkileim trlerine ska rastlanmaktadr. Bu nitede Mooreun (1989)
betimledii temel etkileim yapsnn dier aratrmaclar tarafndan (Anderson
ve Garrison, 1998; Hillman, Willis ve Gunawardena, 1994; Sabry ve Baldwin,
2003) geniletilmi ve gncellenmi yaplar ele alnm ve tartlmtr. Her ne kadar etkileim kavram bu kapsamda tartlsa da bireyin teknolojiyle yaknlamas
gelecekte farkl etkileim yaplarn da ortaya karabilir. Gnmzde uygulama
rneklerine rastladmz dokunsal ve giyilebilir teknolojiler, artrlm gereklik,
kinect aygtlar ve gz takibi teknolojileri bireyin teknolojik ortamla girdii etkileimin youn olarak yaand bir yap sunmaktadr. Dolaysyla gelecekte renenin ok boyutlu ortamlarda her bir bileeniyle farkl dzeylerde etkileebilecei,
bu etkileimin miktarn kendisinin belirleyebilecei yaplarla karlamak olas
grnmektedir.
Uygulama rnei
Etkileimli teknolojilerin gelimesiyle birlikte arttrlm gerekliin eitimde kullanlmasna ynelik almalarda art grlmektedir. Artrlm gereklik
uygulamalar daha ok kimya ve tp gibi uygulamal bilimlerde kullanlmakta ve
gerek ortamda deneyimlenme ans bulunmayan etkileimleri, teknolojiyle deneyimleme frsat yaratmaktadr. Kamarainen vd. (2013), EcoMOBILE adn verdikleri almada altnc snf renenlerden oluan olan be snfla bir aratrma
yapmlardr. renenler, su lmleri yaptklar bir cihaz ve artrlm gereklik

uygulamasn kullanmlardr. alma kapsamnda renenler yerel gletlerle
ilgili iki alan gezisine katlmtr. lk alan gezisi pilot uygulama olarak yaplm;
bu alan gezisinde renenlerin ortam tanmalar ve suyun kimyasal lmlerini yaptklar aralar deneyimlemeleri amalanmtr. kinci alan gezisi srasnda renenler, artrlm gereklik uygulamas olan FreshAIRi mobil telefonlar
araclyla kullanmlardr. Uygulama sayesinde renenler, artrlm gereklik
uygulamas ile gletin etrafn inceleme frsat bulmular, kullandklar cihazlarla
su lm yapmlardr. renenlerin takmlar halinde alt alan gezisinde,
mobil uygulama ile bulunabilecek ipular, evreye datlm ve bu ipular sayesinde bir sonraki greve gei planlanmtr. Grevlerden birinde, renenlerin
etkileimli olarak inceledikleri bir organizmay izmeleri istenmitir. Uygulama toplamda buuk saat srmtr. buuk saat kapsamnda renenlere
FreshAIRin kullanmnn anlatlm; artrlm gereklik deneyimini yaamalar
salanm; retmen tarafndan deerlendirme yaplm ve renenlerin toplad numuneler incelenmitir. renenlerin, doal ortamlarnda etkileimli olarak
(artrlm gereklik uygulamas araclyla) ya da birebir (analiz etmek amacyla
topladklar su numuneleri araclyla) gerek yaam deneyimlerini yaamalarnn amaland uygulama sonucunda deerlendirme yaplmtr. Aratrma
sonucunda renenlerin gerek yaam deneyimlerini desteklemek amacyla artrlm gereklik kullanmnn etkili ve renen merkezli renme salayabilecei
belirtilmektedir.
YANSITMA SORULARI
1.
Gndelik yaantnzda kullandnz teknolojilerle daha fazla etkileime

girebilmek iin siz olsaydnz hangi etkileimsel geleri planlardnz?
2.
Siz bir retmen gzyle dersinizi planlarken renenlerinizin en st

seviyede etkileim duygusu yaamalarn salamak iin neler yaparsnz?
3.
Kullandmz teknolojilerin etkileimsel zellikleri yakn gelecekte daha

da fazla gelitiinde, kullanclarn teknoloji bamll sorunu yaama
olaslklar sizce ne ynde ekillenir?
Kaynaklar
Anderson, T. (2003a). Getting the mix right again: An updated and theoretical rationale for
interaction. The International Review of Research in Open and Distance Learning, 4(2).
Anderson, T. (2003b). Modes of interaction in distance education: Recent developments and
research questions. M. G. Moore & W. G. Anderson (Ed.), Handbook of distance education,
129-144. NJ.: Lawrence Erlbaum.
Anderson T., & Garrison, D. R. (1998). Learning in a networked world: New roles and responsibilties. C. Gibson (Ed)., Distance learners in higher education: Institutional responses for
quality outcomes, 97-112. Madison, Wi.: Atwood.
Anderson, T. (2006). Interaction in learning and teaching on the educational semantic web.
C. Juwah (Ed)., Interaction in online education: implications for theory & practice, 141-155.
New York: Routledge Publishing.
Azuma, R. T. (1997). A survey of augmented reality. Presence, 6(4), 355-385.
Bevan, N. (1995). Measuring usability as quality of use. Software Quality Journal, 4, 115-150.
BKW Elementary. (2012). The new education movement. 27 Ocak 2015 tarihinde http://
bkwschools.org/elementary/morenews/201213/1024dergositsxbox.cfm adresinden eriildi.
altay, K. (2011). nsan bilgisayar etkileimi ve kullanlabilirlik mhendislii: Teoriden pratie.
ODT Gelitirme Vakf Yaynclk.
Dominjon, L., Lecuyer, A., Burkhardt, J. M., Andrade-Barroso, G., & Richir, S. (2005). The
Bubble technique: interacting with large virtual environments using haptic devices with
limited workspace. In Eurohaptics Conference, 2005 and Symposium on Haptic Interfaces for
Virtual Environment and Teleoperator Systems, 2005. World Haptics 2005. First Joint (639640). IEEE.
Dunne, L. E. (2004). The design of wearable technology: addressing the human-device interface
through functional apparel design. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Cornell University,
ABD.
Ganley, D., & Lampe, C. (2009). The ties that bind: Social network principles in online communities Decision Support Systems, 47(3), 266-274. doi: 10.1016/j.dss.2009.02.013
Hillman, D. C., Willis, D. J., & Gunawardena, C. N. (1994). Learner-interface interaction in distance education: An extension of contemporary models and strategies for
practitioners. The American Journal of Distance Education (AJDE), 8(2), 30-42. doi:
10.1080/08923649409526853
Hsu, H. M. J. (2011). The potential of kinect in education.International Journal of Information
and Education Technology,1(5), 365-370.
Imperial College (2012). Hamlyn Centre Student Creates Augmented Reality Medical Visualisation App. 30 Ocak 2015 tarihinde http://www3.imperial.ac.uk/newsandeventspggrp/
imperialcollege/centres/roboticsurgery/newssummary/news_11-9-2012-11-54-9 adresinden eriildi.

Kamarainen, A. M., Metcalf, S., Grotzer, T., Browne, A., Mazzuca, D., Tutwiler, M. S., & Dede, C.
(2013). EcoMOBILE: Integrating augmented reality and probeware with environmental education field trips. Computers & Education, 68, 545-556. doi: 10.1016/j.compedu.2013.02.018
Link. (2015). Civil aviation gallery. 27 Ocak 2015 tarihinde https://www.link.com/media/galleries/Pages/civil-aviation.aspx adresinden eriildi.
Medgadget. (2013). MYO armband uses electromyography to control external devices (w/video). 27 Ocak 2015 tarihinde https://www.medgadget.com/2013/02/myo-armband-useselectromyography-to-control-external-devices-wvideo.html adresinden eriildi.
Moore, M. (1989). Three types of interaction. American Journal of Distance Education, 3(2), 17.
doi: 10.1080/08923648909526659
Moore, M. (1993). Theory of transactional distance. D. Keegan, (Ed.), Theoretical principles of
distance education, (2035). London: Routledge.
Okamura, A. M., Richard, C., & Cutkosky, M. (2002). Feeling is believing: Using a forcefeedback joystick to teach dynamic systems. Journal of Engineering Education, 91(3), 345-349.
doi: 10.1002/j.2168-9830.2002.tb00713.x
Patsadu, O., Nukoolkit, C., & Watanapa, B. (2012). Human gesture recognition using Kinect
camera. In Computer Science and Software Engineering (JCSSE), 2012 International Joint
Conference, (28-32). IEEE.
Redecker, C., Ala-Mutka, K., Bacigalupo, M., Ferrari, A., & Punie, Y. (2009). Review of Learning
2.0 Practices: Study on the Impact of Web 2.0 Innovations on Education and Training in Europe, European Commission JRC Institute for Prospective Technological Studies Scientific and
Technical Reports, 29 Ocak 2015 tarihinde ftp://ftp.jrc.es/pub/EURdoc/EURdoc/JRC55629.
pdf adresinden eriildi.
Sabry, K., & Baldwin, L. (2003). Web-based learning interaction and learning styles. British
Journal of Educational Technology, 34(4), 443-454. doi: 10.1111/1467-8535.00341
Samsung. (2015). Samsung Gear S. 27 Ocak 2015 tarihinde http://www.samsung.com/tr/promotions/galaxynote4/feature/gears/ adresinden eriildi.
Schall, A., & Bergstrom, J. R. (2014). Introduction to eye tracking. Schall, A. (Ed.). Eye tracking
in user experience design (3-26). Elsevier.
Shirky, C. (2003). A group is its own worst enemy: Social structure in social software. Paper presented at the OReilly Emerging Technology Conference, Santa Clara, CA.
Silicon Angle. (2014). 30 Ocak 2015 tarihinde http://siliconangle.com/blog/2014/05/13/
wearable-tech-moves-in-on-education-the-office/ adresinden eriildi.
Sutton, L. A. (2000). Vicarious interaction: A Learning theory for computer-mediated communications. Paper presented at the Annual Meeting of the American Educational Research
Association (New Orleans, LA, April 24-28, 2000).
SynergyNet. (2012). 27 Ocak 2015 tarihinde http://tel.dur.ac.uk/synergynet/wp-content/uploads/2012/07/DSC_0018.jpg adresinden eriildi.
TDK. (2015). Etkileim. 29 Ocak 2015 tarihinde http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_
gts&kelime=ETKLEM adresinden eriildi.
Yrd. Do. Dr. zcan zgr DURSUN

1976 ylnda Gaziantepte dodu. lk ve orta renimini tamamladktan sonra
Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi Eitim letiimi ve Planlamas
Blmnden 2000 ylnda lisans, Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalndan 2004 ylnda
Yksek Lisans, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letiim Tasarm
ve Ynetimi Anabilim Dalndan 2011 ylnda Doktora derecesi ald. Yazar halen
Anadolu niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi
Blmnde retim yesi olarak grev yapmaktadr. E-renme, sanal topluluklar, etkileimli teknolojiler, grsel tasarm ve oklu ortam balca ilgi alanlar arasndadr.
Ara. Gr. Nihal DULKADR

1986 ylnda Krkkalede dodu. 2008 ylnda Anadolu niversitesi Bilgisayar
ve retim Teknolojileri Eitimi Blmn bitirdi. Ayn yl aratrma grevlisi olarak Mehmet Akif Ersoy niversitesinde greve balad. 2013 ylndan bu
yana Anadolu niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim
Dalnda doktora eitimine devam etmektedir. Uzaktan eitim, yaam boyu renme, etkileimli teknolojiler ilgi alanlar arasndadr.
Ara. Gr. Can MEE

1985 ylnda Elbistanda dodu. lk ve ortarenimini Nurhakta tamamladktan sonra 2008 ylnda ukurova niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Eitimi Blmn bitirdi. Ayn yl biliim teknolojileri retmeni olarak Tuzla lkretim Okulunda greve balad. 2012 ylnda yksek lisans eitimini ukurova
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim dalnda tamamlad. 2013 ylnda aratrma grevlisi olarak retim
Eleman Yetitirme Program (YP) kapsamnda Bozok niversitesinde greve
balad. Ayn yl Anadolu niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalnda doktora eitimine balad. Halen doktora eitimine devam
eden yazar, oklu ortam, ilgi, oyunlatrma konularnda almalar yapmaktadr.
11. BLM
EVRM RENME ORTAMLARI VE
KATILIM
Yrd. Do. Dr. Ferhat Kadir PALA

Aksaray niversitesi
Prof. Dr. Mukaddes ERDEM
ZET
Gnmzn teknoloji tabanl toplumlar ve deien birey zellikleri eitim
retimde de yapsal dnmleri zorunlu klmaktadr. Bugn geldiimiz noktada biliyoruz ki renme bir bilgi alma deil anlam oluturma srecidir. Bilisel ve
sosyal olarak bireyin kendi anlamn, gerekliini oluturmas olarak da tanmlayabileceimiz renme iin evrimii renme ortamlar kritik deer tamaktadr. Dolaysyla renen merkezli evrimii renme ortamlarnn nasl tasarlanarak daha etkili ve daha verimli renmeler gereklemesine olanak salayaca
nem kazanmaktadr. Bu yzden evrimii renme ortamlarnn zelliklerinin
renenler iin en uygun ekilde ie koulmas gerekmektedir. renme ynetim
sistemlerinin salamas gereken genel zellikler; Yap, Gvenlik, Kayt, Ulam, Etkileim, Deerlendirme, zleme, Raporlama, Kayt tutma, Kolay tekrar kullanm,
Kiiselletirme, Entegrasyon ve Ynetim eklinde sralanabilir. Bu zelliklere gre
hazrlanan renme ortamlarnda etkili renmelerin gereklemesi iin renenlerin aktif katlm da gerekmektedir. evrimii katlm etkileim ortamnda
bulunmak, baka bir ifadeyle buradalk olarak tanmlanabilir. Bu anlamda katlmn gerekletii ortam katlmn niteliini de etkileyecektir. Katlm etkileyen
etmenleri sadece ortamla snrlamak kukusuz olanakl deildir. Bunun yannda;
dierleriyle etkileim ve katlmn dzeyi, zaman faktr, dersin yaps, retici-
nin dntleri ve nceki bilgiler, dersin gerektirdii etkileim tipi ve rencilerin

sosyal etkileimi, mfredat, teknoloji, ierik, renen rolleri, retim grevleri,
ihtiyalar, tutumlar vb. birok etmenden bahsedilebilir. Ancak bu blmde arlkl olarak ortam zerinde durulmu; evrimii renme, evrimii renmenin
gerekletii ortamlar ve bunlarn zellikleri, tartma ortamlarnn eitsel nem
ve zellikleri, renmenin gereklemesi iin gerekli olan etkileim ve katlm kavramlar tartlmtr.
Anahtar Kelimeler: evrimii renme, katlm, evrimii renme ortamlar, evrimii tartma, etkileim
HAZIRLIK SORULARI
1.
evrimii renme ve tartma nedir?
2.
evrimii renme ortamlarnn zellikleri nelerdir?
3.
evrimii tartma ortamlarnn zellikleri nelerdir?
4.
evrimii katlm nasl tanmlanabilir?
5.
evrimii katlm etkileyen faktrler nelerdir?
GR
Yukarda da belirttiimiz gibi gnmzn teknoloji tabanl toplumlar ve deien birey zellikleri eitim retimde yapsal dnmleri zorunlu klmaktadr.
Geldiimiz noktada eitim retimin evrimii ortamlarda uzaktan yrtlmesi
bu dnmn en belirgin boyutunu oluturmaktadr. Bireyin, belli retimsel
ilkeler gzetilerek tasarmlanan ve web zerinden sunulan ierikle etkileerek renmesi esasna dayanan bu sistem evrimii renme olarak adlandrlmaktadr.
evrimii renme bireyin varolan bilgiyi alma, ihtiyacna uygun olarak dzenleyip yaplandrma, yeni bilgiler retme, bu bilgiyi kullanarak problem zme;
zetle kendi renmesini ynetme g ve motivasyonuna byk lde bal bir
sistemdir. Dolaysyla evrimii ortamlar, bireylerin birbirleriyle ve evreleriyle
kurduklar srekli etkileim iinde oluturduklar ortak kavramlar da kullanarak
kendi znel anlamlarn oluturmalar olarak tanmladmz renme anlay
iin olduka zengin bir potansiyel gtr.
O halde bireyi eitsel, sosyal ve ynetsel olarak destekleyen (Berge, 1995)
evrimii ortamlar ve bunlarn zellikleri, genellikle evrimii renme ortamlarnda var olan tartma ortamlarnn eitsel nem ve zellikleri, bu ortamlarda
gerekleen etkileim ve katlmn dinamikleri zerinde durmak gnmz eitim
sistemleri iin bir zorunluluktur. Bu blm bu zorunluluun bir gereidir.
evrimii renme Ortamlar ve Ka lm 215
EVRM RENME
evrimii renme alanyaznda teknolojik kullanm alanna gre farkl kavramlar ile aklanmaktadr. Internet tabanl eitim, web tabanl eitim, e-renme
veya evrimii renme bu kavramlardan bazlardr. Bunlar farkl gibi grnse
de temelde ayn tanmlamann farkl adlanlandrlmasdr. rnein; Anadolu niversitesinin Internet Destekli Eitim Sistemi evrimii renmeyi yle tanmlamaktadr.
nternet/ntranet (yerel a) ya da bir bilgisayar a zerinden, bireyin kendi kendine renmesi ile gerekleen, bilgiye ulamada zaman,
mekan snr tanmayan, e-zamanl ya da e-zamansz olarak dier
renenler ve retenler ile iletiim kurulan, bilgisayar teknolojisinin
salad grsel ve iitsel tepkiler ile etkileim kurulabilen, sosyo-ekonomik stat engellerini ortadan kaldran, bireylere yaam boyu eitimin
stnlnden yararlanma olana salayan bir renme ortamdr.
Bir baka tanmda ise evrimii renme, renme materyallerine erimek
iin interneti kullanma; ierik, retmen ve renciler ile etkileme; renme srecinde destek alma, bilgiyi elde etmek iin kiisel anlamn yaplandrma ve renme deneyimini arttrma olarak belirtilmitir (Ally, 2004). Tanmlarda grld zere evrimii renme; internet veya bir bilgisayar an iletiim arac olarak
kullanan, bilginin yaplandrlmas bir baka deyile renme srecinde zaman,
mekan veya sosyoekomik stat vb. kstlamalardan etkilenmeyen, retmen, renci ve material etkileimlerinde grsel ve iitsel teknolojileri kullanan ve rencilerin kendi hzlarnda renmelerine olanak tanyan bir uzaktan eitim ortamdr. evrimii renme uzaktan eitimin bir formudur ve bu formda rencilerin
kendi kendilerine renmelerine katks daha fazladr (Kanninen, 2009). Kendi
kendine renmede rencinin bilgiyi yaplandrmas kendi sorumluluundadr.
Zamann nasl kullanacan, renme hzn kendisi belirlemekte ve eer lme
iin bir koul belirlenmise bu koulu yerine getirerek bir sonraki konuya geme
karar kendisi vermektedir. retmen ise rencilere sadece bilgi aktararan deil rehber rolndedir (Mazzolini ve Maddison, 2003). Dolaysyla sre renen
merkezli bir yapya sahiptir ve bu sre a zerinde yer alan evrimii renme
ortamlar kullanlarak hayata geirilir.
evrimii renme Ortamlar

evrimii renme ortamlarn ksaca tanmlayacak olursak evrimii renmenin gerekletirilmesine olanak veren internet veya intranet tabanl ortamlardr diyebiliriz. Anderson (2004), evrimii renme ortamlarnn zelliklerini
drt ana balkta ifade etmitir. Bu zelliklerden ilki ve en gl olan renme ve
retme iin zamandan ve mekandan bamsz bir ortam olmasdr. Bu balamda

bu zellik zamann ve eitimsel etkileimin yerini yani mekan deitirme kapasitesine sahiptir. renenler istedikleri zaman diliminde ve istedikleri mekanda
bu ortamlardan faydalanabilmektedirler. kinci zellik, retimsel ieriin birok
formatta (video, metin, okluortam) sunulmasdr. nc zellik ise internetin
olas tm konularda ok byk ierik kaynaklarna ulaabilme kapasitesidir ki
retmenler ve rencilerin kendi oluturduklar ieriklerde buna dahildir. Bu
kaynaklara daha nce sadece ktphanelerden ulalabiliyorken imdi her ev ve
iyerinden ulamak mmkn hale gelmitir. Sonuncu zellik ise insan ve makine
aras etkileimi yaz, ses ve video gibi birok farkl formatta ezamanl ve ezamansz olarak destekleme kapasitedir. Bylece iletiim zengini renme balamlar
oluturulabilmektedir (Anderson, 2004).
evrimii renme ortamlarnn ezamanl ve ezamansz iletiimin yan
sra ierik ynetimi, ynetimsel konular, deerlendirme, renen-retici-ierik
arasndaki etkileim vb. boyutlarda eitimsel dzenlemeler iermesi gerekmektedir (Hrastinski, 2007). Davis (2004) renme ktlarn belirlemenin etkili bir
renme ortam oluturmak asndan nemine vurgu yapm ve eer renme
materyalleri ve renme ktlar aka ve kapsaml olarak tanmlanmsa iyi bir
renme sistemi ina etmenin daha kolay olacan sylemitir.
Jonassen, Davidson, Collins, Campbell ve Haag (1995) ise renme ortamlarnn balam baml, yaplandrmac, ibirlii ve diyaloa dayal olarak tasarlanmas gerektiini belirtmektedir. Yaplandrmac renme anlayna gre eitimsel
ortamlar rencilere altklar konu hakknda kendi grlerini aka belirtmek, yanstma yapmak, kendisiyle ve dierleriyle etkileerek anlam oluturmak ve
renilen bilgiyi gerek yaam durumlarna aktarmak iin etkinlikler ve frsatlar
salamaldr. Bylece renenler bilgiyi kendilerince anlamlandrabileceklerdir. O
halde rencilerin kendi dncelerini, yaantlarn ve alglarn, akranlaryla ve
uzmanlarla tartabilecekleri renme ortamlarnn tasarlanmas ok nemli olup
(Pena-Shaff ve Nicholls, 2004) renenler ve reticiler arasndaki diyaloglarla
sosyal olarak olgularn anlamlandrlmas mmkndr (Jonassen ve ark., 1995).
Dolaysyla renen merkezli evrimii renme ortamlarnn nasl tasarlanarak
daha etkili ve verimli renmeler gereklemesine olanak salayaca nem kazanmaktadr.
evrimii renme ortamlarnda renenler,
Yeni bilgiyi aktif olarak yaplandrmaya tevik edilmelidir. Bu amala,

renenlerin hazrlanmas, etkinliklerin ve etkileimlerin planlanmas
ve ieriin sunumu konusunda dzenlemeler yaplmaldr.
n renmelerini kullanabilecekleri frsatlar bulmal, motivasyonlar

artrlmaldr.
renme hedeflerini oluturma konusunda desteklenmelidir. Bylece

renmenin sonularn daha iyi deerlendirebilirler.
Dersin ktlar ve kiisel ihtiyalarna uygun eitli renme etkinliklerine ulaabilmelidirler.
st-dzey bilgi ileme becerilerini kullanabilecekleri problem durumlaryla karlatrlmaldrlar.
Sunulan ok eitli etkinlikler yoluyla ihtiya ve beklentilerini karlamaldrlar.
Balam iinde sunulan gereki problemler zerinde almaldr. Bylece renmelerini transfer etmeleri kolaylaacaktr.
evrimii renme ortamlarnda renen iin snf almalarn iyeri veya

evde yapabilme, internet eriimi olan herhangi bir yerde ve herhangi bir saatte alabilme, kendi bilgi ve ilgi seviyelerine gre renme materyallerini seebilme vb
birok avantaj vardr. Ancak, bu avantajlarn yannda kiisel, sosyal veya teknolojik baz skntlar da oluturabilir. rnein, dk gdlenmeye sahip renenler
arkadalarnn gerisinde kalabilir veya reticinin her zaman ortamda olmamas
gdlenmeyi drebilir. Yava internet hz veya bilgisayar ders kaynaklarna eriimde sorun karabilir.
evrimii renme ortamlar eitli ltlere gre snflandrlmaktadr. rnein; renme ve renen merkezli bir yapda oluturulan evrimii renme
ortamlar kuramsal altyaplarna gre farkllk gsterdii gibi kullanm amalar,
kodlama ekilleri ve fiyatlandrmalar gibi farkl ekillerde de snflandrlmaktadrlar. Berking ve Gallagher (2013) yaynladklar raporda evrimii renme
ortamlarn drt balk altnda snflandrmlardr. Bunlar; renme Ynetim
Sistemleri (LMS), renme erik Ynetim Sistemleri (LCMS), Ders Ynetim Sistemleri (CrMS) ve Sanal renme Ortamlar (VLE)dr.
renme ynetim sistemleri, bir veya daha fazla dersin bir veya birden fazla
renen iin ynetilmesini salayan yazlm paketleri olup renenlerin kendilerini tanmlayabildikleri, ders alabildikleri ve kendilerini deerlendirebildikleri
sistemlerdir (Berking ve Gallagher, 2013). YSler renme ile ilgili tm ilemleri
bir sistem iinde toplayan, eriimin yetkilendirmeye bal olduu, tm ilemlerin
kayt edildii, retici-ynetimli snflar ierebilen, e zamansz iletiimi destekleyen, katlmclar aras ve ierikle etkileimi salayan, derslerle ilgili deerlendirme
yaplabilen, renenlerin takip edilip raporlanabildii, kiiselletirmeye olanak

tanyan sistemler olarak tanmlanabilir. Ellis (2009) temel zellikleri ynetmek,
izlemek ve raporlamak olan YSlerin ders ama ve deerlendirme yapma gibi
zelliklerde ierebileceini belirtmektedir. Moodle, Design2Learn gibi platformlar YSler iin rnek olarak verilebilir.
renme erik Ynetim Sistemleri ise YSlerin birok zelliini ierirler.
Temel farkllklar retimsel ieriin oluturulmas, yeniden kullanlmas, ynetilmesi ve sunulmas noktalarndadr. Baka bir deyile YSler renme nesnelerinin oluturulmasna odaklanrken YSler renme srecinin bir btn olarak
ele alnp ynetilmesine odaklanrlar. Docebo ve Atutor YSlere rnek olarak
verilebilir (Berking ve Gallagher, 2013).
Ders Ynetim Sistemleri (DYS), genellikle yksekrenimde kullanlrlar. Bazen Eitim retim Ynetim Sistemleri olarak da adlandrlrlar. Odaklandklar
temel nokta retici ynetimli snf eitimleridir. DYSler reticinin ihtiyalarna
gre ierik hazrlama, dersleri ynetme ve renenler ile iletiim kurmada kullanlrlar. Temel zellikleri unlardr; reticiler snflaryla ilgili materyalleri ve bilgileri web zerinden gnderebilirler, snfla ilgili kaynaklar dzenleyebilirler, grup
projeleri iin snf gruplara ayrabilirler, renenlerin almalarn deerlendirebilirler ve notlandrabilirler. Ayrca, renenler iin almalarnn ve kiisel bilgilerinin yer alaca bir alan ayrlabilir, reticiler altrmalar, kaynaklar, testler vb.
destekleyici materyalleri ekleyebilirler, kullanclar tartma, sohbet vb. aralar ile
ibirlii yapabilirler. .LRN, Sakai ve Blackboard sistemleri DYSlere rnek olarak
verilebilir (Berking ve Gallagher, 2013).
Sanal renme Ortamlar (SO) genelde sanal i toplantlar ve grmeleri
iin tasarlanmtr. Bu ortamlarn baat noktas ders deil bir olay veya olgudur.
Deerlendirmeler belirli bir nite veya dersin paras deil ayr ayr etkinlikler
olarak ele alnrlar. Video konferans ile yayn yapma zellikleri vardr. Acrobat
Connect ve WebEx yazlm SOlara rnek olarak verilebilir (Berking ve Gallagher, 2013).
Bu blmde evrimii renme ortam olarak dier renme ortamlarnn
temelini oluturan renme ynetim sistemleri alnm ve zellikler bu erevede
incelenmitir. Davise (2004) gre iyi bir evrimii renme sisteminin yaps ekil
1de gsterildii gibi olmaldr.
ekil 1: evrimii renme sisteminin yaps

ekil 1de grld zere evrimii renme sisteminin merkezinde renme ynetim sistemi (YS) vardr. YS dorudan veya dolayl olarak tm sistem
ile balantldr. YS, servisler, ktphane, ders gelitirme takm ve gvenli sunucuyla ift ynl iliki iindeyken kullanc portal ve kalite deerlendirme sreciyle
tek ynl bir iliki iindedir. Merkezde yer alan YSnin tasarm ve kullanm sistemin dier paralarnn kullanlabiliriini de etkilemektedir. renenler, kullanc portal ad verilen bir arayz ile YS ve servislere ulaabilmektedir. renme
ynetim sistemlerinin salamas gereken genel zellikler Berking ve Gallaghern
(2013) raporundan faydanlarak izelge 1de sunulmutur.
izelge 1: renme ynetim sistemlerinin salamas gereken genel zellikler

zellik
Aklama
Yap
Btn renmeyle ilgili ilevleri bir sistem iinde merkeziletirme ve organize etme ve bu ilevlere arayz ile eriebilme
Gvenlik
Derslere, kullanc bilgilerine ve ynetimsel alanlara yetkilendirilmemi

girileri engelleme
Kayt
renenler veya danmanlar tarafndan derslere atama yapabilme
Ulam
Talep edilen renme ierii ve deneyimlerini renenlere ulatrma
Etkileim
Yneticiler, reticiler ve dier renenlerle iletiim ve ierikle etkileebilme
Deerlendirme renenleri deerlendirebilme ve deerlendirme verilerini ynetebilme

zleme
renenlerin renme srelerini, ders kullanmlarn, hedeflene amalara ulamadaki ilerlemelerini izleyebilme
Raporlama
renenler ve derslerle ilgili raporlama
Kayt tutma
renenlerin demografik bilgilerini ve renmeyle ilgili srelerinin

verilerini saklama ve koruma
Kolay tekrar
kullanm
Dersleri birletirebilme ve belirli ksmlar dier derslere aktarabilmeyi

kolaylatrma
Kiiselletirme renenler ve yneticiler tarafndan istee gre sistemin arayz ve ilevleri gibi zelliklerini dzenleyebilme
Entegrasyon
Sistemin verilerini dier sistemlere aktarabilme
Ynetim
Yukarda bahsedilen tm ilevleri ynetebilme
evrimii renmenin yapsndan ok zellikleri zerinde duran ve yaplandrmac kuramnn varsaymlarn temel alan Ally (2004) bir evrimii renme
ortamnn zelliklerini aadaki gibi ifade etmitir.
1.
renme aktif olmaldr. Bunun iin st dzey dnmeyi salayacak

etkinlikler planlanmaldr.
2.
renenler, retici tarafndan verilen bilgiyi almak yerine kendi bilgilerini yaplandrmaldrlar. Bylece bilgiler kavramsallatrlabilir ve
kiiselletirilebilir.
3.
birlikli renme cesaretlendirilmelidir. Gruplandrma yaplrken deneyim seviyesi ve renme stili gibi bireysel zelliklere baklmaldr.
4.
renme materyallerinde kontrol renene verilmelidir.
5.
renene yeterli zaman ve frsat verilmelidir.
6.
renme renenler iin anlaml bir ekilde oluturulmal ve bu sre

ilgili materyallerle desteklenmelidir.
7.
renme, st dzey renme ve sosyal buradal tevik etmek ve kiisel

anlam gelitirmeye yardmc olmak iin etkileimli olmaldr.
Ancak, bu zellikler her evrimii renme ortam tarafndan karlanamamaktadr. rnein, var olan baz evrimii renme ortamlarnn en temel snrll zel renme-retme ihtiyalarna cevap verememeleridir. Baz ortamlar
hem ezamanl hem de ezamansz iletiime destek vermemekte, baz ortamlar ise
farkl formatlarda (ses, video) ierik eklenmesine ve bu formatlar kullanarak etkileim gerekletirilmesine veya kiiselletirmeye olanak vermemektedir. Ayrca
baz ortamlar Web 2.0 teknolojilerini ve oklu ortam etkileimleri iin AJAX gibi
dilleri yeterince kullanamamaktadrlar. Bu snrllklar nedeniyle baz aratrmaclar belirli amalara zel evrimii renme ortamlarda gelitirebilmektedirler.
Pala (2014) doktora tezi kapsamnda belirli snrlklar kaldrmak ve renenlerin
daha etlili renmeler salamas iin oklu ortam tabanl tartmalarla desteklenmi bir evrimii renme ortam gelitirmi ve etkilliini snamtr. Benzer ekilde Janssen, Erkens, Kanselaar ve Jaspers (2007) birok paradan (sohbet,
ortak yazc (Co-writer), kaynaklar, planlayc, vb.) oluan bir sistemi, Moore ve
Marra (2005) ise almalarnda iki farkl (rehberli, kurall) katlm protokol kullanan bir tartma ortamn kullanmlardr.
evrimii Tartma Ortamlar

evrimii tartma ortamlar, alan yaznda tartma gruplar (Anderson,
2004a), mesaj panosu, tartma panosu (Pena-Shaff ve Nicholls, 2004), forum veya
evrimii forum (Shaw, 2012) gibi farkl isimlerle adlandrlmaktadr. evrimii
tartam ortamlar katlmclarn mesaj brakabildii, verilen cevaplar grd
veya gnderilen mesajlar okuduu ortamlardr. Katlmclar bilgilerini, kaynaklarn veya dncelerini bu ortamlarda paylaabilmekte ve tartabilmektedir. Bu
ortamlarda iletiim ezamanl ve ezamansz olarak gerekletirilebilmektedir (Kl, 2010). Ezamanl iletiimin iine annda haberlemeyi salayan sohbet, grntl iletiim veya zaman belirlenmi tartma ortamlar gibi kullanclarn karlkl olarak ve ayn zamanda, paylamda bulunduu ortamlar girer. Ezamanl
iletiim aralarnn renmede kullanlmasnn renenlerin dndklerini
annda yanstabilmesi, verilecek bilginin zaman kayb olmadan ve unutulmadan
aktarlmas, mekn bamszl gibi baz avantajlar vardr (Hrastinski, 2007).
Ancak, bu avantaj zaman zaman konunun derinlemesine incelenmesini engelle-
yebilmektedir. nk ezamanl iletiimler genelde ksa srelidir. Yeterli dnme

zaman olmadndan iletiimde yer alan dnceler daha yzeysel kalabilmektedir. Ezamansz iletiimde ise renenler istedikleri zaman ve istedikleri kadar
iletiim kurabilmekte, bylece dnme zamanlarn artrarak yanstma yapmak
ve karmak konular tartmak (Hrastinski, 2007) iin yeterli zaman bulabilmektedirler.
Ezamansz iletiimde bireyler istedii zaman ve yerde renme gerekletirerek kendi hzlarnda dierleriyle iletiim kurabilmektedirler. Ezamansz tartma ortamlarnda renenler kendi anlamlarn yaplandrr, etkinlikleri aklar,
farkl bak alar gelitirir, var olan farkl grleri kyaslar ve bu grler zerine
dnerek yanstc ve eletirel dnme yetilerini gelitirirler (Jorgensen, 2003).
rencilerin daha fazla zamana sahip olmas dierlerinin yorumlarn anlama ve
kendi yorumunu yazmada bir avantaj oluturabilmektedir (McNamara ve Brown,
2008). renenler dier renenler ve reticinin yanstmalarn ve alan yazn
analizlerini inceleyebilmekte, bir yorumda bulunmadan nce aratrma yapma
frsat yakalayabilmektedirler (Hrastinski, 2007). Ayn zamanda ezamansz tartmalar renenlere daha fazla kontrol ve esneklik salayabilirler.
Alan yaznda, retimsel evrimii tartma ortamlarnn salad yararlar
belirten birok aratrmaya rastlamak mmkndr (Hrastinski, 2007; Jorgensen,
2003; Kl, 2010). Metin tabanl ezamansz evrimii forumlar doas gerei yanstma yapmay, analiz etmeyi ve st dzey dnmeyi tevik edebilirken evrimii tartma forumlar sosyal yaplandrmacln ilkeleriyle tutarl olarak birok
pedagojik avantaj sunmaktadr. Bununla birlikte yukardaki blmde belirtildii
gibi bu ortamlarn etkili olabilmesi tasarm ve kullanlabilirlik gibi konulara baldr. Ayrca, derinlemesine renmeyi tevik etmek iin tartmalar otantik olmal,
ak ulu sorular veya problemlere odaklanmaldr (Richards, 2009).
Ancak, hem renenler hem de reticiler iin sz edilen bu avantajlarn
oluabilmesi iin, tartma ortamlarnn her yerden, her zaman ulalabilir olmas
ve btn diyaloglarn saklanabilmesi gibi belirli zelliklere sahip olmas gerekir.
te yandan Cheong ve Cheung (2008); bu zelliklere gre oluturulan ve hem
isel hem de sosyal diyaloglar ile bilginin yaplandrlmas, farkl bak alarnn
gelitirilmesi, eletirel ve yanstc dnme becerilerinin gelitirilmesi ve daha etkili renmelerin amaland tartma ortamlarnn en byk probleminin insan
faktr olduunu belirtmektedir. nk hazrlanan bu renme ortamlarnda
etkili renmelerin gereklemesi iin renenlerin aktif katlm gerekmektedir
(Weaver, 2005).
EVRM KATILIM
Garrison, Anderson ve Archer (2000) renme ve retme hakknda dnmenin zihinsel emas iin renmenin iletiimi adn verdikleri kavramsal bir
model gelitirmilerdir. Bu modele gre anlaml ve derin renme iin 3 nemli
bileen vardr. Bunlar; sosyal buradalk, bilisel buradalk ve retimsel buradalktr.
Sosyal buradalk, renenin kendini toplum iinde sosyal ve etkili bir ekilde projelendirebilmesidir. Gven, rahatlama gibi destekleyici evresel oluumlarla
ilgilidir. Anlamazlklar, gr birlii, farkllklarn kefedilmesi gibi olgular bu
kapsamda ele alnabilir. evrimii derslerde renenler sosyal etkileimden yararlanrlar. Aratrmaclar rencilerin alglanan renen-renen etkileimlerinde
ve rencilerin dier evrimii derslerdeki doyumlar (baarlar) arasnda pozitif
korelasyon bulmulardr. Ayrca alglanan renen-renen etkileimi ve alglanan renme arasnda da pozitif korelasyon vardr. Dolaysyla sosyal buradal
ina etmek ve renen-renen etkileimini tevik etmek iin evrimii ortamlarda renme deneyimini gelitirmek bir yol olabilir.
Tartma ortamlarnda rencilerin bilgilerini ortak bir ekilde yaplandrmalar ve st dzey dnme becerilerini gelitirebilmesi bilisel buradalk ile
olur. Epistemolojik, kltrel ve sosyal aklamalar ve eletirel dnme yeteneklerinin gelimesi bu kavram iinde yer alr.
Sosyal renme Kuramna gre renme renciler arasndaki sosyal etkileime gre oluur. Yaknsak Geliim alan rencilerin bamsz ekilde performanslarn sergiledikleri yetenekleri ve retmen tarafndan rehberlik gerektiren
yetenekleri arasndaki alan olarak tanmlanr. Vygotsky renmenin burada olutuunu syler. Dolaysyla tartma ortamlar eski ve yeni becerilerin oluturulabilecei bir frsattr. Bu noktada, Bloomun ortaya koyduu bilisel ilemin alt
aamasndan n (bilgi, kavrama ve uygulama) kendi kendine yapabilmesi
mmkndr ancak dier n (analiz, sentez ve deerlendirme) oluturmak
daha zordur. Bunlar tartmalar ile salanabilir. Tartma ortamlar akran diyalou
ve renen-ierik etkileiminin artmasyla bilii destekleyicidir.
retim Buradal ise rolle tanmlanabilir; bunlar, tasarm ve organizasyon, dersi kolaylatrma ve dorudan retimdir. reticinin ilk rol, renme
deneyiminin tasarlanmas ve organize edilmesidir. kinci rol renci-renci grubu, renci-retmen arasndaki ve iindeki etkinliklerin tasarlanmas ve gelitirilmesini ierir. nc ise retici konu alan uzmanln eklediinde renme
deneyimlerinin hafifletilmesidir (Anderson, 2004).
Tartmalarda bulunan retmenler zerine yaplan almalarda; alglanan

renme ve alglanan retmen-renci etkileimi arasnda, retmenlerin gnderi says ve rencilerin gnderi says arasnda ve rencilerin retmenle etkileim dzeyi alglar ve derse kars genel doyumlar arasnda pozitif korelasyonlar
bulunmutur (Bliss ve Lawrence, 2009).
renmenin iletiimi modelinden de anlalaca gibi evrimii katlm ok
genel bir yaklamla etkileim ortamnda bulunmak, baka bir ifadeyle buradalk
olarak tanmlanabilir. Bu anlamda katlmn gerekletii ortam katlmn niteliini de etkileyecektir. rnein, yz-yze ortamlardaki katlm; ayn mekn ve
zamanda etkileimde bulunma, iletiimi jest, mimik ve vcut diliyle destekleme,
ses tonlamalar ile istenilen yerde vurgu yapma, duygusal ifadelere yer verme gibi
zellikler tarken; evrimii ortamlardaki katlm bu zellikleri ieremez. Yaplan
almalar yz-yze ortamlarda katlmn, kukusuz yukarda belirtilen zelliklerin de etkisiyle, konu ve fikirleri sentezleme ve birletirme iin daha fazla zaman
harcama, problem zme, eletirel ve aktif dnme becerilerini gelitirme (tevik
etme) gibi yararlar saladn gstermektedir (Brown ve Palincsardan akt: Hrastinski, 2009).
Uzaktan eitimde yz-yze renmelerdeki katlmn yerini evrimii renme ortamlarndaki katlm almaktadr. Katlm hem kiisel hem de sosyal dzeyin
her ikisinde beraber meydana gelmektedir (Hrastinski, 2007). evrimii tartmalar en suskun rencileri bile katlm gsterme konusunda tevik etmekte (Citera,
1998), renmeye olumlu etki yapmakta, doyum samakta ve kalcl artrmakta
(Alavi ve Dufner, 2005) ve renci-merkezli renmeyi desteklemektedir (Davies
ve Graff, 2005).
evrimii renme ortamlarna katlmda etkileimin nemli bir rol vardr. Anderson (2004b), eitimsel sre ve balam iin nemli bir bileen olarak
belirttii etkileimin alan yaznda ak bir tanmn bulmann glnden sz
etmi ve Wagnerin (1994) etkileim tanmn temel almtr. Bu tanma gre etkileim en az iki nesne veya eylemi gerektiren karlkl durumlardr. Etkileim bu
nesnelerin ve olaylarn birbirlerini karlkl olarak etkilemesiyle meydana gelir.
Etkileim katlm ve iletiimin eitli biimlerine izin verir ve anlaml renmelere yardmc olur.
Etkileimi ilk tartanlardan biri olan Moorea (1989) gre uzaktan eitimde
farkl etkileim vardr. Bunlar; renen-renen, renen-retici ve renenierik etkileimleridir. Berge (1995) ise bu etkileim biimlerini kiiler aras etkileim ve ierikle etkileim olarak ikiye ayrmtr. Hillman, Willis ve Gunawardena
(1994) ise bu etkileimlere ek olarak renen-arayz etkileimini tanmlamtr.
Ancak etkileimlerin snflandrlmasnda baz skntlarn olduu belirtilmektedir

(Anderson, 2004b). rnein; evrimii renme ortamlarnda birden fazla retici ayn anda yer alabilmektedir. Bu durumda retici-retici etkileiminden
bahsedilebilir. Ayn zamanda reticilerin de ierikle etkileimi sz konudur. Bu
etkileim biimlerine ek olarak gelien teknolojiyle beraber ieriklerin de dier
ieriklerle etkileime girmesi gndeme gelmitir.
evrimii katlm tanmlarken etkileimden bamsz hareket etmek olduka zordur. evrimii renen katlmnn ne olduunun yaplandrlmas iin
Hrastinski (2009), Wengerin (1998) katlma ilikin, dierleriyle bir etkinlik
iinde, bir teebbste, paylamda bulunma veya bir srecin paras olma veya sahip olma tanmndan yola km ve evrimii katlm; yapma, konuma, dnme, hissetme ve ait olmay ieren karmak bir sre olarak tanmlamtr. Baka
bir deyile evrimii renen katlm ortamda yer alma ve dierleriyle ilikileri
srdrme olarak tanmlanan bir renme srecidir (Hrastinski, 2006, 2008). Bu
sre, evrimii ve evrimd meydana gelen; yapma (doing), iletiim kurma,
dnme, hissetme ve aidiyet (belonging) kavramlarn kapsayan karmak bir
sretir.
Bu sreci renen zellikleri perspektifinden ele alan almalarn ounlukla, renenlerin evrimii tartmalarda gsterdikleri katlm performanslarndan
yola karak bir snflama ve iliki arama srecine girmek biiminde gerekletirildii sylenebilir. rnein; Bento, Brownstein, Kemery ve Zacura (2005) gre bu
srete iki farkl etkileim meydana gelmektedir. lki, renenin dncelerini yazabilmesi iin ders materyallerini ve gnderilen mesajlar okumas ve kendi yanstmalarn yapabilmesidir. Bu etkileim, renen-ierik etkileimi (Moore, 1989)
veya ierikle etkileimdir (Berge, 1995). kinci etkileim ise renenlerin kendi
aralarnda veya renenler ile retici arasnda gereklemektedir. Bu etkileim
ise renen-renen etkileimi veya renen-retici etkileimi (Moore, 1989)
veya kiiler aras etkileimdir (Berge, 1995). erikle ve kiiler aras etkileime gre
Bento ve Schuster (2003) ve Bento ve ark. (2005) katlm tiplerini 4 ana balkta snflandrmtr. Bunlar; isteksiz katlmclar, rtk katlmclar, sosyal katlmclar
ve aktif katlmclardr.
Knowlton (2005) ise ezamansz tartmalarda ve tartmalar zerinden gerekleen renmelerdeki katlm iin yaplandrmac bir gr ile be basamakl
bir taksonomi oluturmutur. Taksonominin her bir basama iin yaplandrmaclnn temel ilkesi olan i) ortamn eitimsel kullanlabilirlii, ii) ibirlii ve
iii) bilgi yaplanmas ilkelerine deinmitir. Bu be basamak srasyla pasif katlm,
geliimsel katlm, retimsel katlm, diyalojik katlm ve st bilisel katlmdr.
evrimii tartma ortamlarna katlm zerine yaplan aratrmalarda

aratrmaclar genelde Moodle, Blackboard (Jeong, 2006), WebCT (Nagel, Blignaut ve Cronj, 2009) gibi hazr renme ve tartma ortamlarn kullanmay
tercih ederken baz aratrmaclar kendi ortamlarn gelitirmeyi tercih etmilerdir. Ancak var olan tartma ortamlarnda renenlerin yazarak yorum yapma
ve okuyarak yorumlar takip etme seeneklerinden baka seim anslar bulunmamaktadr.
Var olan evrimii tartma ortamlar ounlukla katlmclarn, yalnzca
yazarak ve okuyarak katlm gstermelerine olanak vermekte (Hrastinski, 2008);
dinleyerek renme ve kendilerini konuarak ifade etme gibi renme tercihleri olan bireylerin gereksinimlerini karlayamamaktadr (Garrison, Anderson ve
Archer, 2001; Jorgensen, 2003; Vrasidas ve McIsaac, 1999). Bu durumun hem bireylerin bu ortamlara katlm orannda hem de yeterli, etkili ve verimli renmeler
gerekletirmelerinde sorunlara yol at dnlmektedir.
renenler iin daha etkili renme ortamlar salayan evrimii katlmn
belirlenmesinde etkileimi temel alan birok farkl gsterge kullanlmtr. rnein, renenlerin gnderdii mesaj says (Bhlke, 2003; Heo, Lim ve Kim, 2010;
Morris, Finnegan ve Wu, 2005; Yukselturk, 2010), renme ortamna erime says
(Davies ve Graff, 2005; Ellis, 2003; Kuboni ve Martin, 2004), nitelikli mesajlarn
says (Davidson-Shivers, Muilenburg ve Tanner, 2001; Lee, 2006), mesaj yazma ve
mesaj okuma says (Lipponen, Rahikainen, Lallimo ve Hakkarainen, 2003; Masters ve Oberprieler, 2004), konunun o anki alglanan nemine gre yazlan mesaj
says (Mazzolini ve Maddison, 2003), ortamda kalma sresi (Hrastinski, 2006),
mesaj uzunluu (Masters ve Oberprieler, 2004; Woods ve Keeler, 2001), tartmann uzunluu, renen alglar (Bullen, 1998; Olofsson, 2007; Salam ve ardak,
2008; Su, Bonk, Magjuka, Liu ve Lee, 2005) ve girilen diyalog says (Vonderwell
ve Zachariah, 2005) bu gstergeler arasndadr.
Grld gibi evrimii katlm iin etkileim nemli olup birok aratrmac etkileim temelli aratrma yapmtr. Ancak, evrimii tartmalara katlm
zerinde duran baz almalar, etkileimlerin miktarnn deil kalitesinin daha
nemli olduu konusuna vurgu yapmaktadrlar (Davies ve Graff, 2005; Dennen,
2008; Heo ve ark., 2010; Hrastinski, 2009). evrimii katlmn kalitesi etkileim
biimine gre deitiinden etkileim says yerine etkileimin kalitesi ve dinamikleri renme ve baary daha fazla etkilemektedir (Davies ve Graff, 2005).
Aadaki balkta evrimii katlm etkileyen etmenler detayl olarak incelenmitir.
evrimii Katlm Etkileyen Etmenler

Yaplan aratrmalar evrimii katlm etkileyen etmenlerin banda renenin, reticinin, renme ortamnn ve fiziksel ortamn zelliklerinin geldiini
gstermektedir. Bu almalarn bazlar aada verilmitir.
New York Devlet niversitesinde 1406 evrimii renen tarafndan yantlanan ankete gre renmenin etkilii; i) retmenlerle etkileime, ii) katlm dzeyine, iii) snf arkadalaryla etkileime baldr. Burada renmenin etkililii, renciler tarafndan alglanan renme olarak llmtr (Fredericksen, Pickett,
Shea, Pelz, ve Swan, 2000).
Pala ve Erdem (2011) 46 katlmcyla renci ynetimli tartmalara katlm
ynetme sorumluluu ve renme stilleri asndan incelemilerdir. almada
evrimii katlm, gnderilen mesaj says, mesaj uzunluu (kelime says), ortama
giri says, ortamda kal sresi alarndan ve nicel veriler kullanlarak belirlenmitir. Yz yze ve evrimii boyutlar olan bir derste ve karma renme biiminde tasarlanan alma sonucunda renmeyi ynetme sorumluluunun evrimii
tartmalara katlmda nemli bir deiken olduu ve ynetme sorumluluunun
katlm artrd ortaya konulmutur.
New Jersey Teknoloji Enstitsnce 26 evrimii dersi ve 5 yl kapsayan 3
farkl aratrmada ise ibirlikli renme gerekletiren bireylerin geleneksel ortamlarda renim grenlere gre daha fazla renme ktsna ulatklar bulunmutur. Ancak, sadece baz mesajlar gnderme ve cevaplama yapldnda, sonular geleneksel snflara gre daha zayf olmutur (Hiltz, Coppola, Rotter, Turoff ve
Benbunan-Fichden akt: Hrastinski, 2009).
Morris, Finnegan and Wu (2005) 354 evrimii renen ile Georgia niversitesinde yapt almada, renme kts olarak dnem sonu notlar llm ve
katlmn etkisi detayl incelenmitir. Drt frekans deikeni (yazlan mesaj says
vb.) ve drt zaman deikeni (ierii incelerken harcanan zaman vb.) ders notunun %31ini aklamtr. ncelenen mesaj says, incelenen sayfa says ve tartmay inceleme zaman istatistiksel olarak anlaml ve ders notunun iyi yordayclardr. Bu alma, sadece gnderilen mesaj saysnn katlm lmek iin yeterli
olmadnn altn izmektedir. Sonuta, evrimii katlm en azndan alglanan
renme, ders notu, testler ve grevlerin ve performansn kalitesi bakmndan
daha iyi renme ktlar almay salamaktadr.
Heo, Lim ve Kim (2010) proje tabanl renme zerine hem makro (katlm
frekans) hem de mikro (ierik analizi) dzeyde evrimii etkileim rntlerini
ve kalitesini aratrmay amaladklar almalarnda yksek etkileimin iletiimi, karlkl destei ve takm yeleri arasndaki yaknl etkiledii bulmulardr.
Yksek proje performans elde eden takmlar karlatrldnda ise etkileimin
ounlukla takm yeleri arasndaki bilgi paylam ve ksa sreli tartmalar sonucu yeni grlerin kabul edilmesiyle olutuu belirtilmitir.
Alan yazndan da anlalaca gibi bireyin evrimii tartmalara yksek
oranda katlm gstermesi etkili renme gerekletirmesini salamaktadr. Bu
noktada evrimii katlmn artrlmas iin katlm etkileyen etmenleri bilmek
daha nitelikli evrimii renme ortamlar tasarlamak iin nemlidir. Gerbice
(2006) gre katlmn artrlmas iin;
i.
evrimii tartmalarn deerlendirmeye katlmas,
ii.
evrimii tartmalarn yz-yze eitimi destekleyici olmas,
iii. etkinlikler gerekten sylemsel (discursive) olmal ki sadece okuma yerine yazmay da tevik edilebilsin,
iv. rencileri, diyalog ve etkileimlerden renmeye hazrlamas,
v.
retmenin roln (dnt ve dorudan etkileim) iyi yapmas gerekmektedir.
Vrasidas ve McIsaacn (1999) evrimii bir dersteki etkileimin doasn hem

retmen hem de renci perspektifine gre inceledikleri almalarnda etkileimi etkileyen 4 faktr ortaya kmtr. Bunlar, dersin yaps, snfn eleman says,
dnt ve bilgisayar destekli iletiim iin nceki bilgilerdir. almada yap, dersin
tm tasarm olarak tanmlanmtr ve ders ile ilgili etkinlikler, notlandrlma ve
grevler hep bu kavram iinde yer almaktadr. Snfn eleman says katlm etkileyen bir dier etmendir ve snfn eleman saysnn dk olmas etkileimi drmektedir. Bu gre retmen de katlmaktadr. Dnt ise bir dier etmendir.
retmenin dntlerindeki eksiklik katlm da drmektedir. nceki deneyimi
fazla olanlar ortama daha rahat katlm salamaktadrlar. Ayrca, deneyimi orta
ve zeri olanlar daha fazla duygu sembol kullanmaktadr nk yazl metinde
davranlarn byle ifade etmeleri daha kolaydr.
renenlerin evrimii tartmalara katlmn tevik eden faktrleri sosyal
buradal da kapsayacak ekilde inceleyen Weaver (2005), dersin gerektirdii
etkileim tipinin ve rencilerin sosyal ve ibirlikli etkileiminin, baar ve do-
yumlar kadar katlm da etkilediini bulmutur. renen katlmnn derse ilgi,

dierlerinden renmeye ak olma, deerlendirmeye katlmas, dierlerinden
tavsiye ve yantlar alma, yardm etme veya alma, akademik ilerleme, konular
derinden aratrma, reticinin zetlemesi ve dier rencilerden yaltlm olmadan etkilendiini belirmektedir. Bunun yannda yetersiz eriimin, teknoloji
ve forum arayznn, zaman basksnn, alakasz tartma konularnn, uzun
ve anlamsz mesajlarn, ok fazla mesaj olmasnn, dierlerinin katlm gstermemesinin, okbilmi katlmclarn, kiiselletirilen tartmalarn ve gven
eksikliinin de renenleri olumsuz etkilediini alan yaznda ifade edilmitir
(Gerbic, 2006).
Vonderwell ve Zachariah (2005) yaptklar aratrmada katmn ve katlm
rntlerinin teknoloji ve arayz zellikleri, ierik alan deneyimi, renen rolleri
ve retim grevleri ve bilgi yklemesi gibi faktrlerden etkilendiini belirtmilerdir.
Hew, Cheung ve Ng (2009) ise katlm snrlandran etmenleri aada zetlemitir.
evrimii tartmalara ihtiya duymama
retici ve dier katlmclarn davranlar (akran ve reticinin yantlama eksiklileri, ahkm kesen dier katlmclar vb.)
Kiilik zellikleri (dk ilgi, da dnklk, anlaabilirlik, aklk vb.)
Tartmay srdrebilmenin zorluu
Tartmaya ne katacan bilmeme
Yzeysel dnme ve dk-seviye bilgi yaplanmas
Teknik sorunlar (kullanlabilirlik vb.)
Gerbic (2006) ise almasnda alan yazndaki aratrmalar inceleyerek evrimii katlma etki eden faktrleri grupta toplamtr. Bunlar; evrimii renme ortam faktrleri, mfredat faktrleri ve renci faktrleridir.
Alan yaznda belirtilen evrimii katlm etkileyen faktrler aada izelgede zetlenmitir.
izelge 2: evrimii katlm etkileyen faktrler ile ilgili almalar

Faktr
Kaynak
Dierleriyle etkileimin ve katlmn dzeyi (Fredericksen et al., 2000)

renmeyi ynetme sorumluluu
(Pala ve Erdem, 2011)
birlikli renme etkileimleri
(Hiltz, Coppola, Rotter, Turoff ve

Benbunan-Fichden akt: Hrastinski, 2009)
Gnderilen mesaj says, incelenen sayfa

says ve tartmay inceleme zaman
(Morris et al., 2005)
Etkileim miktarnn ykseklii
(Heo et al., 2010)
Dersin yaps, snfn eleman says, reticinin dntleri ve nceki bilgiler
(Vrasidas ve McIsaac, 1999)
Dersin gerektirdii etkileim tipi ve ren- (Weaver, 2005)

cilerin sosyal ve ibirlikli etkileimi
renme ortam, mfredat ve renci
faktrleri
(Gerbic, 2006)
Teknoloji ve arayz zellikleri, ierik alan (Vonderwell ve Zachariah, 2005)

deneyimi, renen rolleri, retim grevleri ve bilgi yklemesi
Konu alan, ihtiya, dierlerinin tutumlar, (Hew et al., 2009)
kullanlabilirlik ve bireysel zellikler
YANSITMA SORULARI
1.
evrimii renme ortamlarnn gl yanlar nelerdir?
2.
evrimii renme ortamlarna ilikin temel glkler nelerdir?
3.
evrimii renme ortamlarnda etkileim nasl artrlr?
4.
evrimii tartmalara katlmn temel dinamikleri nelerdir?
5.
evrimii tartmalara katlm nasl artrlabilir?
Kaynaklar
Ally, M. (2004). Foundations of educational theory for online learning. In T. Anderson & F.
Elloumi (Eds.), Theory and practice of online learning (pp. 3-31). Athabasca, Canada: Athabasca University.
Anderson, T. (2004). Teaching in an Online Learning Context. In T. Anderson & F. Elloumi
(Eds.), Theory and practice of online learning (pp. 271-294). Athabasca, Canada: Athabasca
University.
Berking, P., & Gallagher, S. (2013, Mays 2013). Choosing a learning management system. Retrieved Austos 2013, from http://www.adlnet.gov/wp-content/uploads/2013/05/Choosing_an_LMS.pdf
Fredericksen, E., Pickett, A., Shea, P., Pelz, W., & Swan, K. (2000). Student satisfaction and perceived learning with on-line courses: Principles and examples from the SUNY learning
network. Journal of Asynchronous Learning Networks, 4(2), 7-41.
Gerbic, P. (2006). To post or not to post: Undergraduate student perceptions about participating
in online discussions. Paper presented at the ASCILITE - Whos learning? Whose technology?, Sydney.
Heo, H., Lim, K. Y., & Kim, Y. (2010). Exploratory study on the patterns of online interaction
and knowledge co-construction in project-based learning. Computers & Education, 55(3),
1383-1392. doi: 10.1016/j.compedu.2010.06.012
Hew, K. F., Cheung, W. S., & Ng, C. S. L. (2009). Student contribution in asynchronous online
discussion: a review of the research and empirical exploration. Instructional Science, 38(6),
571-606. doi: 10.1007/s11251-008-9087-0
Hrastinski, S. (2009). A theory of online learning as online participation. Computers & Education, 52(1), 78-82. doi: 10.1016/j.compedu.2008.06.009
Mazzolini, M., & Maddison, S. (2003). Sage, guide or ghost? The effect of instructor intervention
on student participation in online discussion forums. Computers & Education, 40(3), 237253. doi: 10.1016/S0360-1315(02)00129-X
Morris, L. V., Finnegan, C., & Wu, S.-S. (2005). Tracking student behavior, persistence, and
achievement in online courses. The Internet and Higher Education, 8(3), 221-231. doi:
10.1016/j.iheduc.2005.06.009
Pala, F. K., & Erdem, M. (2011). Investigation of participation in student-led online discussion
with respect to management responsibility and learning styles. Hacettepe niversitesi Eitim
Fakltesi Dergisi, 41, 360-371.
Vonderwell, S., & Zachariah, S. (2005). Factors that influence participation in online learning. Journal of Research on Technology in Education, 38(2), 213-230. doi:
10.1080/15391523.2005.10782457
Yrd. Do. Dr. Ferhat Kadir PALA

Eyll 1978de zmirde doan Ferhat Kadir Pala liseyi zmir narl ATL
ve EML Bilgisayar Donanm Blmnde okumutur. Lisans eitimini 2000
ylnda Orta Dou Teknik niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar retmenlii
Blmnde, Yksek Lisans eitimini 2006 ylnda Gazi niversitesi, Teknik
Eitim Fakltesi, Elektronik ve Bilgisayar retmenlii Blmnde ve Doktora
eitimini ise 2014 ylnda Hacettepe niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar
ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde tamamlamtr. Lisans ve Yksek Lisans eitimi sresince eitli zel firmalarn web tasarm blmlerinde
yneticilik yapmtr. 2002-2005 yllar arasnda T.C. Babakanlk Vakflar Genel
Mdrlnde zmleyici olarak grev almtr. 2005-2008 yllar arasnda ise
M.E.B.na bal olarak zmir Gzelbahe ATL ve EMLnde Bilgisayar Blm efi
ve Teknik retmen olarak almtr. Akademik almalarna Aksaray niversitesi adna YP program kapsamnda Hacettepe niversitesinde aratrma
grevlisi olarak devam etmitir. 2012-2013 yllar arasnda Florida Devlet niversitesi, Eitimsel Psikoloji ve renme Sistemleri Blmnde ziyareti aratrmac
olarak bulunmu ve eitli projelerde grev almtr. 2014 ylndan itibaren Aksaray niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Blmnde
Blm Bakanl grevini Yardmc Doent Doktor olarak srdrmektedir.
Balca ilgi alanlar evrimii renme, evrimii renme ortamlar, evrimii
katlm, etkileim, kullanlabilirlik ve eitimde haptik teknolojilerin kullanmdr.
Prof. Dr. Mukaddes ERDEM

Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Eitimi Blmnde retim yesidir. Lisans, Yksek Lisans ve Doktora derecelerini Eitim Programlar ve retim Alanndan alan ve 1988 ylndan bu yana
Hacettepe niversitesinde grev yapmakta olan Prof. Dr. Mukaddes Erdem, 1998
ylnda Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmne gei yapmtr. Halen bu blmde retimsel ve bilimsel almalarn srdrmektedir.
Prof. Dr. Mukaddes Erdem; retimsel almalar kapsamnda lisans ve
lisansst dzeylerde ders vermekte, tez ynetmektedir. Bilimsel almalar
kapsamnda ise aratrmalar yapmakta, bilimsel toplantlara katlmakta, seminer ve altaylar gerekletirmektedir. Prof. Dr. Mukaddes Erdem; renme
Kuramlar ve retim Tasarm, renme Kuramlar ve Yeni Teknolojiler,
renme Materyali Gelitirme, zel retim Yntemleri, evrim i renme
Ortamlarnn Nitelikleri ve Gelitirilmesi, Sanal Ortamda renen Davranlar
ve nedenleri, evrim i renme Ortamlarna Katlm Dinamikleri, renen
Ynetimli, evrim i renme Ortamlar, Biliim anda retmen Olmak,
Biliim anda Eitim Sistemlerinin Almas Gereken Pozisyon gibi konularla ilgilenmekte ve bu konularda bilimsel almalar yapmaktadr.
12. BLM
RETMEN ETMNDE YZ YZE
LETMDEN SOSYAL ALARA:
Ara. Gr. Nihal MENZ ETN
ZET
Gnmzde bilgiye eriim yollar eitlenmi ve sosyal etkileimler nemli
bir bilgi edinme yntemi haline gelmitir. Yaam boyu renmenin nem kazanmasyla bireyler mesleki yaamlarnda her an yeni ve pratik bilgiye ihtiya duymaktadrlar. Bilginin kiiler aras iletiim ve etkileimle edinildii en yaygn ortam
olan evrimii sosyal alar ile her alanda ortak hedefleri paylaan bireyler bir araya
gelerek kolayca topluluk oluturabilmektedir. evrimii uygulama topluluklar dier mesleki alanlarn yan sra eitim alannda retmen, ynetici, akademisyen
ve aday retmenleri bir araya getirerek bilgi, deneyim ve kaynaklarn paylatklar, problemler zerine tartarak zm nerilerinde bulunduklar ortamlardr.
Uygulama topluluklar ayn zamanda bilgi ve deneyimlerin uzmandan acemiye
aktarld bilisel raklk modelinin de uygulad alanlardr. Topluluk bnyesinde retilen ve paylalan bilgi miktar, bireysel ve topluluk baznda renme ktlarn ve topluluun baarsn etkilemektedir. Bu ktlarn anlalmas, uygulama
topluluunun sosyal a yapsnn incelenmesi ile mmkn olmaktadr. Sosyal a
zmlemeleri evrimii uygulama topluluklarnda yeler aras etkileim rntlerini ve genel anlamda an yapsal zelliklerini ortaya koyarak topluluun performans hakknda aratrmaclara nemli bilgiler salamaktadr.
Anahtar Kelimeler: evrimii uygulama topluluklar, retmen eitimi, sosyal alar
HAZIRLIK SORULARI
1.
evrimii uygulama topluluklarnn altnda yatan kuram ve modeller

nelerdir?
2.
evrimii uygulama topluluklarnn baarsn belirleyen deikenler

nelerdir?
3.
Sosyal a zmlemeleri ile sanal topluluklar hakknda ne gibi veriler

elde edebiliriz?
4.
Eitim alannda uygulama topluluklarnn bireylere salad faydalar

nelerdir? renen ve reten asndan tartnz.
GR
Web teknolojilerindeki gelimeler insanlarn iletiim ve bilgiye eriim yollarn da deitirmi, bylece geleneksel renme anlay yerini etkileimli ve
ibirliine dayal sosyal a renmelerine brakmtr (Gunawardena, Hermans,
Sanchez, Richmond, Bohley ve Tuttle, 2009). Web 2.0 teknolojileri eitim alannda
renenlere ibirliine ve bilgi paylamna dayal topluluklar oluturma ve eitli
sosyal medya aralarn kullanarak rendiklerini dierlerine sunma olanaklar
vermekte ve renene kendi renmesini kontrol etme frsat sunmaktadr (Richardson, 2008). Web 2.0 teknolojilerini kullanan sosyal alarn geni kitlelerce
kullanlyor olmas yz yze iletiim gruplarn evrimii ortama tayarak sanal
topluluklarn olumasn salamtr. evrimii uygulama topluluklar bireylerin
internet ortamnda bir araya gelerek belli bir alandaki pratiklerini paylatklar,
daha iyisini yapmak iin etkileime girdikleri sosyal alardr (Wenger, 1998)
evrimii topluluklarda ortak alma veya ilgi alanna sahip bireyler bir araya
gelerek problem zmeye ve kaynak alveriine dayal bir bilgi paylama ve yaplandrma sreci geirirler. Hung ve Cheng (2013), sanal topluluklarn bireylerin
bireysel evrimii etkinliklerini kmeleyerek grup etkinliklerine dntrdn, bylece bilginin karlkl etkileimler ve tartmalarla oluturulduu ve paylaldn belirtmektedirler.
Kendini tantma, yeni sosyal balantlar kurma ve mevcut balantlarn koruma gibi fonksiyonlar olan sosyal alarda ortak ilgi alanlar ve alma hedefleri olan bireyler bir araya gelmektedir (Ellison, Steinfield ve Lamp, 2007). Sosyal
medyada kurulan evrimii ilikiler, evrimd sosyal ilikilerin kurulmas ve
srdrlmesini salamakta, bylece geni sosyal alar ortaya kmaktadr (Boyd
retmen Ei minde Yz Yze le imden Sosyal Alara: evrimii Uygulama Topluluklar 235
ve Ellison, 2007). Sosyal alarda gerekleen etkileim srecinin ve sosyal a yapsnn renme ktlarna etkilerini aratran almalarda sosyal a zmlemelerinin kullanld grlmektedir. Sosyal a zerindeki her bir dmn (node)
dierlerine gre bir konumu ve uzakl, ayn zamanda iliki rnts bulunmaktadr. Sosyal a zmlemeleri ile ortaya konulan bu rntler sosyal ada gerekleen bireyler aras bilgi ak ve bireylerin a ierisindeki konumu ve davranlar
hakknda ipular vermektedir.
Vygotskynin sosyokltrel renme kuram renmede sosyal etkileimlerin, tarihsel-kltrel faktrlerin nemine vurgu yapmaktadr. Buna gre renme,
toplumda bireyler aras etkileimler ve bilgi paylam yoluyla gerekleen sosyal
ve ortaklaa bir srecin rndr (Vygotsky, 1978; Akt. Ma ve Yuen, 2011). Uygulama topluluklar ve durumlu renmeye dayanan almalar bilginin oluturulmasnda sosyal etkileimlerin rolne vurgu yapmaktadr. Bu etkileimler bilginin iki kii arasnda alnp verilmesi deil, ortaklaa problem zme ve bilgiyi
yaplandrma abalarna karlk gelmektedir (Brown ve Duguid, 1991; Lave ve
Wenger, 1991; Orr, 1996; Tyre ve von Hippel, 1997; Wenger, 1998; Akt. Cross ve
Borgatti, 2004). evrimii uygulama topluluklarnda gerekleen sosyal etkileim
srecinde bireylerin davranlarnn ve srecin renme ktlarnn aratrld
almalarda sosyal a yapsnn incelendii grlmektedir.
SOSYAL A NCELEMELER
Uzaktan renme, kurumsal renme ve bilgi ynetimi aratrmalarnda a
yapsnn ve bireylerin adaki pozisyonlarnn renme ktlarna etkilerini incelemede sosyal a analizlerinden yararlanlmaktadr (Cho, Gay, Davidson ve Ingraffea, 2007).
Sosyal alar bilgi paylam kanal ve sosyal destek kayna olmas bakmndan sosyal renme ortam olarak kullanlmakta, renenler arasnda paylam
ve ibirliini destekleyen sosyal balantlarn kurulmasna olanak tanmaktadr
(Cadima, Ojeda ve Monguet, 2012; Cho vd., 2007). Sosyal an yaps ve zellikleri
ifade edilen etkileim srecini ekillendirmektedir ve bu srecin anlalabilmesi
iin an makro ve mikro dzeyde incelenmesi gerekmektedir (Acun, 2011).
Sosyal a analizi, adaki etkileim srecini grselletiren ve an yapsna ilikin saysal deerler reten makro dzeyde bir analiz yntemidir. Bir sosyal ada
yer alan bireylerin sosyal medya aralarn kullanarak yaptklar takip, yorum,
beeni ve paylam verilerini kullanarak adaki etkileim ve iletiim rntlerini
ortaya koyar (Lieberman, 2014). Burt (2009), sosyal a analizi ile u sonulara
ulaldn ifade etmitir (Akt. Cadima, Ojeda ve Monguet, 2012):
1.
Bireyler ortak ilgi ve amalarna ynelik olarak grup oluturma ve kmelenme eilimindedirler.
2.
Grup ii etkileim, gruplar aras etkileimden daha sk ve youndur.

Ayn grubun yeleri farkl gruplara gre ayn ya da benzer fikirlere ve
beklentilere sahip olma eilimindedirler.
Sosyal ada yer alan kiiler aras balantlarn snflandrlmas, zayf ve gl

balantlarn oluturduu an kavramsal hale getirilmesi ve grselletirilmesi eitli sosyal a analizi yazlmlar ile yaplmaktadr (Jiang ve Carroll, 2009). Sosyal
a analizi bir sosyal ada dmleri oluturan a yeleri arasnda oluan sosyal
balantlarn toplamndan yola karak adaki iliki ve etkileim rntleri ile bilgi ve kaynak ak hakknda bilgi edinmeyi salar (Jiang ve Carroll, 2009; Lieberman, 2014). Bu rntler adaki bireylerin merkez ya da kenar (core/periphery)
ye olmalar ve adaki tutum ve davranlarn aklamada aratrmacya ipular
verir. rnein kenar yelerin (peripheral members) e-posta gnderme sklklar
ve toplulua katlma oranlar merkez yelere gre ne dzeydedir? Ya da younluk
ve merkezilik lmleri ile bireylerin renme deneyimleri arasnda ne gibi ilikiler vardr? gibi sorularn cevaplanmasnda ve youn iliki bekleri ierisinde benzer rol ve davranlarn aranmasnda sosyal a analizi nemli bilgiler vermektedir
(Garton, Haythornthwaite ve Wellman, 1997).
Haythornthwaite (2005) sosyal adaki balant niteliklerinin adaki bireyler
aras kaynak ak, bilgi alverii, iletiim skl, samimiyet ve arkadalk sresi
gibi zellikler bakmndan yelerin sosyal medya kullanm ve adaki davranlar hakknda bilgi verdiini ifade etmitir. Ban gc, evrimii uygulama topluluklarnda yeler arasnda gven inas, karlkllk ve destein gstergesi olmas
bakmndan bilgi paylamn etkileyen nemli bir faktrdr. Ban gc ayn zamanda belirli bir grevin yerine getirilmesinde grup yeleri arasnda gvenilir ve
nitelikli bilgi aknn da gstergesi olmaktadr (Tseng ve Kuo, 2014).
Granovetter (1973) gl balarn a younluu, karlkllk ve arkadalk
asndan zayf balardan ayrldn ifade etmitir. Farkl gruplar ve topluluklar
arasnda oluan balarn zayf olmas yeni bilgi kaynaklarna eriimi ve kaynak
eitliliini gsterir. Buna karlk gl balantlarn olduu bir ada ibirlii, kiiler aras gven ve bilgi ak en yksek dzeydedir (Granovetter 1982; Levin ve
Cross 2004; Akt. Acun, 2011).
Bir adaki mevcut iliki ya da balantlarn olas tm iliki ya da balantlara
oran olan a younluu, sosyal a analizinde sk kullanlan bir lmdr. A younluu ile byk bir adaki grup veya topluluk oluumlar gzlenebilir. yeler
arasnda direk iletiim balantlarnn olmas, ilikilerin sk ve karlkl olmas ve
bu balantlarn beklenmesi sosyal ada grup ya da topluluun oluumuna iaret

eder (Garton, Haythornwaite ve William, 1997; Zhang ve Storck, 2001). Younluun az olduu sosyal alarda bireyler farkl topluluklardan yelerle iletiim kurma
yoluyla yeni zayf balantlar oluturma eilimindedirler (Garton, Haythornwaite
ve William, 1997; Granovetter, 1973). Bu da zayf balantlarn yeni bilgi kaynaklarna eriimi ve genileyen bir a gsteren bir gcnn olduunu ifade etmektedir
(Granovetter, 1973).
Sosyal a analizi bir bireyin sosyal adaki iletiim rntlerine bakarak onun
grubun ya da topluluun bir yesi olup olmad ve yeliinin nitelii hakknda
bilgi verir. evrimii topluluklarda bireyler merkez (core) ya da kenar (peripheral)
ye olarak yer alrlar ve topluluktaki rol ve davranlar deiiklik gsterir (Zhang
ve Storck, 2001). evrimii topluluklarda eriimin ak olmas ile aa ok sayda
katlm olmaktadr. Toplulua ye olduu anda evre ye olan bir kii buradaki
etkileim srecine aktif katlm gstererek zamanla topluluk kimliini kazanmaktadr. Bu srete kii toplulukta kenardan emberin merkezine doru ilerlemekte
ve merkez ye konumuna gelmektedir (Zhang ve Strorck, 2001).
Dier bir sosyal a lm de merkeziliktir. Merkezilik ls (centrality)
karlkl balantlarla ilikilidir; adaki tek bir yenin balant saysn ve dier
yelere yaknlk derecesini gsteren bu metrik yelerin sosyal etkinlik dzeyi (etkileim ve bilgi paylam) hakknda da bilgi verir (Cadima, Ojeda ve Monguet,
2012). Sosyal ada yer alan her dm (node) bir yeyi gsterir ve her yeye ait
bir merkezilik ls vardr. Merkezilik ls bireyin dier yelerle ne derece
balanm olduunun gstergesidir. Merkeziliin derece, yakndalk ve arasndalk merkezilii lmleri vardr (Cadima, Ojeda ve Monguet, 2012; Cho, vd.,
2007; Hawe ve Ghali, 2008). Derece merkezilii yenin dier yelerle olan toplam
balant saysn verir. Bireyin direk balantlarnn (contact) toplam saysn gsteren derece merkezilii topluluktaki paylam srecine katlm skl ve etkileim
dzeyini gsterir. Yakndalk merkezilii (closeness centrality) bir yenin adaki
dier tm yelere olan uzakln verir, bu da yenin adaki ya da topluluktaki pozisyonunu gsterir. Yakndalk, yenin bilgi ve kaynak paylamnda stratejik bir
konumda olduunun, gven oluturan yakn ilikiler kurduunun gstergesidir.
Bir yenin adaki dier iki ye arasndaki en ksa mesafede yer aldn gsteren
arasndalk merkezilii ise yenin bilgi ve kaynak aknda arac olduunu, iletiimi kontrol ettiini ifade etmektdir.
Aratrmalar bireylerin evrimii a ya da topluluktaki pozisyonlarnn renme ktlarn etkilediini gstermektedir. Cho vd.. (2007), sosyal ilikiler ve
bilgi kaynaklarna eriimde stratejik konumda olmann renme performans
zerinde olumlu etkisinin olduunu, adaki yapsal pozisyonunun baz bireyleri
nemli bilgiye ve kiilere eriimde avantajl hale getirdiini ifade etmitir. Cadima,
Ojeda ve Monguet (2012) yapt almada evrimii renme topluluunda renenler aras uzakln az olmas (yakndalk merkezilii) ve balantlarn sayca
fazla olmasnn (derece merkezilii) akademik baar zerinde olumlu etkisinin
olduunu ifade etmitir.

nternetin getirdii ibirliine dayal alma olanaklar kiiler aras corafi uzaklklar ortadan kaldrarak bilgiye ve dier bireylere eriimi kolaylatrm,
bylece yz yze iletiim kuran eitli sosyal gruplar evrimii topluluklara dnmtr (Zhang ve Storck, 2001). Mobil aralarn da yaygn kullanmyla birlikte insanlar artk mesleki ve ilgi alanlarna gre eitli sanal topluluklara ye olarak
buradaki bilgi paylam srecinin bir paras haline gelmektedirler.
evrimii uygulama topluluklar uygulamaya dayanan bilginin yaplandrld ibirliinin gerekletii sanal topluluklardr (Wenger, 2006). Ortaklaa renmenin gerekletii bu topluluklarda bireyler arasnda problemin zmne
ynelik ortak bir aba vardr. yeler yalnzca ortak ilgileri olan bireyler deil ayn
zamanda kaynaklar, deneyimleri ve bilgileri paylaan ortak hedefleri olan bireylerdir, bu nedenle srekli bir etkileim sz konusudur (Wenger, 2011).
Uygulama topluluu kavramn ilk ortaya atan Lave ve Wenger (2007), renmenin uygulamayla i ie yerleik bir etkinlik olduunu ve sosyal ilikilere katlm
yoluyla gerekletiini ifade etmitir. Yerleik olduu kltr ve balamdan ayr olmayan renme, renilenlerin iselletirildii bilisel yaklamn aksine renilenlerin uygulanmas ve bir toplulukta paylalmas ile gerekleir (Brown, Collins
ve Duguid, 1989; Lave ve Wenger, 2007). Sosyal ilikilere katlm, renilenleri ait
olduu balamda uygulama, deneyimlerini aktarma ve dierlerinin deneyimlerinden yararlanma uygulama topluluklarnn temel bileenleridir (Lave ve Wenger,
2007). Bu bileenlerin bir araya gelmesi ile toplulukta paylalan ortak bir anlam
oluur. Paylalan anlam, topluluk yeleri arasnda ballk ve dayanmann ortaya kmasn salarken ayn zamanda gruptaki her bir bili ve eylem bu anlamn
etrafnda ekillenir (Lave ve Wenger, 2007).
Sosyal renme kuram, sosyal katlm bir renme sreci olarak grmekte ve bu srecin ait olarak (community) yaparak (practice), deneyim kazanarak
(meaning) ve kimlik kazanarak (identity) renme alt bileenlerinden olutuunu
ileri srmektedir (Wenger, 2006). Bireysel ya da ortaklaa gelien deneyimler, topluluk bnyesinde paylalarak anlam kazanr. Topluluk yelerinin zerinde uzlat bu anlam 2 temel bileenin etkileimi ile gerekleir: katlm ve somutlatrma
(Wenger, 2006). Katlm dier yelerle iletiim kurma ve etkileim srecine katlmay, somutlatrma ise deneyimleri paylalabilir formlara (yansmalar, belgeler,
ara-gere, rnler vs.) dntrmeyi ifade eder (Zhang ve Storck, 2001). Wenger
(1998; Akt. Hildreth ve Kimble, 2002) bu iki bileenin etkileimini u ekilde gstermitir:
ekil 1: Katlm ve somutlatrma ikilemi

(Wenger, 1998; Akt. Hildreth ve Kimble, 2002).
ekilde gsterildii gibi katlm, bir yelie sahip olma ve topluluk ierisinde karlkl etkileimlere girerek topluluun eylemlerine katlma, gruptaki ortak
yaanty paylama gibi bileenlerden meydana gelmektedir. Somutlatrma boyutunda ise topluluk ierisindeki eylem ve paylamlarn, bak alarnn ve yansmalarn somut formlar dntrlmesine ait unsurlar yer almaktadr. Bu iki bileenin etkileimi ile yeler ortak bir deneyimi anlamlandrrlar. Topluluun yeler
arasndaki paylamlarn birikiminden oluan ortak bir gemii ve kaynak repertuar vardr. Bu birikim yeler arasnda karlkllk ve toplulua kar sorumluluk duygularn gelitirir. Topluluun geliimine katk salayan her trl paylam
ve giriim bu sorumluluun getirdii grev ball ile gerekleir. Tm bu sre
topluluun sahip olduu ilgi alanna ynelik bir kimlik oluturmasn salar. Her
ye topluluun bir paras olmasndan dolay kendi kiisel birikimini ve kimliini kazanm olur. Kimlik kazanma, renilenlerin bireyi nasl deitirdii ve topluluk bnyesinde kendi kiisel gemiini oluturmasn salayan renmenin bir
paras olarak grlmektedir (Wenger, 2006).
Lave ve Wenger, durumlu renme kuramn ortaya koyarken eitli bilisel

raklk rneklerini incelemiler ve bu rneklerde renmenin nasl meydana geldiini, acemiden uzmana giden sreci incelemilerdir. Birey bir toplulua evresel
olarak katlmakta ve renme srecine dhil olmaktadr. renme srecinde en
nemli unsur etkileimdir. Uygulama srecinde birey daha deneyimli olanlarla etkileime girdike bilgi ve deneyimi artar. Zamanla bilgi ve deneyim kazanan birey
toplulukta emberin merkezine doru ilerlemekte, yani uzmanlamaktadr. Bu nedenle renme yalnzca bilginin kazanlmas deil, sosyal bir katlm sreci olarak
grlmektedir. Lave ve Wenger (2007), bu srece meru evresel katlm diyerek
kavramsal hale getirmitir. renmenin gerekletii durum ya da balam sosyal
katlm srecini ekillendiren temel unsurdur (Brown, Collins ve Duguid, 1989;
Kl, 2004; Smith, 2003; Lave ve Wenger, 2007).
Gerek hayatn renme ortamna yanstld durumlu renmede renme
srecinde u bileenler bulunmaldr (Collins, 1988; Kl, 2004; Dennen, 2008);
Balam; bilgi ve becerilerin gerek yaam durumlarna transfer edilebilmesi iin otantik durumlarla ilikilendirilmesi gerekmektedir. Bu otantik durumlar
gerek dnya ile ilikili ykler, renme ortamndaki gerek problemler ya da
rnek olay ve senaryolar olabilir.
yansmalar; bireyin rendiklerini aa vurmasn salayan yansmalar

(reflections) bilginin paylalmasna ve anlam kazanmasna olanak verir.
bilisel raklk; bir grev ya da sreci tamamlamada uzman ve acemilerin

sosyal olarak etkileime girdii ve otantik renme deneyimleri ile belli
becerilerin gelitirildii renme srecidir. Dennen (2008), renme srecini renen iin gzlenebilir ve uygulanabilir hale getirmek amacyla
bilisel raklk srecinde u yntemlerin takip edildiini belirtmitir:
Zihinsel sreleri aklama ve neden yaptn anlatma (modelleme),

Uygulama srecinde renene gereken yerlerde yardm etme ve destek verme
(koluk),
renenin kendi performans hakknda kiisel karmlarda bulunmas ve bu
karmlar szel olarak ifade etmesi (yansmalar); reneni yapt zerinde dnmeye ve yaptn aklamaya ynlendirme,
Topluluk oluturma; Vygotskynin sosyokltrel renme kuramna gre renme karlkl diyaloglarla bilginin anlamlandrlmas ve sosyal ve kltrel bir
balam ierisinde aktarlmas ile gereklemektedir. renmenin gereklemesi
iin gerekli olan diyaloglar ve sosyal-kltrel balam, uygulama topluluklarnn
yapsnda mevcuttur (Kopcha ve Alger, 2014).
evrimii topluluklar yeler arasnda iletiimi salamann tesinde bnyesinde sosyal normlarn gelitirildii ve yelerinin yeni bir topluluk kimliine
brnd ortamlardr. Sosyal ilikiler yoluyla topluluk yeleri arasnda gven,
paylalan deerler ve ortak kimlik algs ortaya kar. yeler arasndaki gl ilikiler her yenin gruba kar sorumluluk duygusunu dourmakta, bu da toplulukta
ortak bir biliin rn olarak oluturulan ve paylalan bilgi potansiyelini arttrmaktadr (Tseng ve Kuo, 2010). evrimii uygulama topluluklarnda gerekleen
paylam srecini etkileyen bu deikenler sosyal sermaye kuramnda ele alnmaktadr. Birey ya da sosyal grubun sahip olduu ilikilerden kaynaklanan gml ve
kullanlabilir kaynaklarn gerek ve potansiyel toplam (Nahapiet ve Ghoshal,
1998) eklinde tanmlanan sosyal sermaye, topluluk yeleri arasnda koordinasyon ve ibirliini destekleyen bir olgudur. Bilgi ve kaynak paylam srecinin ele
alnd uygulama topluluklarnda sosyal sermayenin 3 boyutu bulunmaktadr:
yapsal, ilikisel ve bilisel (Chiu, Hsu ve Wang, 2006; Nahapiet ve Ghoshal, 1998).
Yapsal boyutta sosyal etkileim balar, ilikisel boyutta gven, karlkllk, topluluk kimlii algs ve sosyal sadakat; bilisel boyutta ise paylalan dil ve paylalan
gr eleri yer almaktadr. Chiu, Hsu ve Wang (2006), Bu 3 boyuttan oluan
sosyal sermayenin sanal topluluklarda paylalan bilginin niteliini ve niceliini
etkilediini ileri srmektedir.
Uygulama Topluluklarnn zellikleri

nternet zerinde ortak bir ama altnda insanlar bir araya getiren ok sayda grup ve oluum bulunmaktadr. Uygulama topluluklar karakteristik zellik
bakmndan dier grup ve oluumlardan ayrlmaktadr (Ranieri, Manca ve Fini,
2012; Wenger, 2006):
lgi alan: Uygulama topluluunun arkada grubunun tesinde ortak ilgi alanna dayanan bir kimlii vardr. Topluluk yeleri de bu ilgi alannn gerektirdii
becerilere sahiptir. Topluluk yelerini dier insanlardan ayran zellii yeliin
gerektirdii becerilere ve topluluk kimliine sahip olmalardr. lgi alan, yeleri
bir arada toplayan unsurdur.
Topluluk: Topluluk yeleri ilgi alanna dayanan etkinlik ve tartmalara katlr, problemlerin zmnde birbirlerine yardmc olurlar. Toplulukta yelerin
birbirinden renmesini salayan bilgi paylama sreci gerekleir. Etkileim ve
ortaklaa renme uygulama topluluunu web ortamndaki dier grup ve oluumlardan ayrr.
Uygulama: Uygulama topluluunun yeleri yalnzca ortak ilgi alann paylaan bireyler deil, ayn zamanda belli bir uzmanlk alannn uygulayclardr.
Paylam ortamlarnda uygulayclarn deneyimleri, rnek olaylar, ara-gere kullanmlar ve problem zme yollarndan oluan bir kaynak repertuar bulunur.
Oluturulan bu birikim devaml etkileimi gerektiren ve zaman alan bir sretir.
Wenger (1998), uygulama topluluunun bilginin oluturulmas ve toplulukta
yaylm srecinde u fonksiyonlar yerine getirdiini ifade etmitir:
Uygulama topluluu, bilginin iletildii ve anlam kazand yerlerdir, topluluk yeleri bu bilginin amaca uygun olarak nasl sunulacan bilirler. Bu durum
uygulama topluluunu ilgi alanna ilikin pratikler, ipular, anahtar bilgiler ve
problemlere ynelik zmlere ulamada temel kaynak haline getirir.
Uygulama topluluklarnn bilgiyi aktarmada veritabanlar ya da kitaplar gibi
formal kaynaklarn aksine canl ve dinamik bir fonksiyonu vardr. Formal renme kaynaklarnda olmayan rtk (tacit) iletiim ve bilgi aktarm topluluktaki iletiimi canl tutan ve bilginin anlamlandrlmasn kolaylatran zelliidir (ztok,
2013).
Topluluk yeleri srekli yeni fikirler ve problemler zerine tartarak alandaki gelimeler karsnda topluluun gncel kalmasn salamaktadrlar. Bu topluluktaki bireylere alandaki yeni gelimeleri takip etme sorumluluunu yklerken
ayn zamanda topluluu ileriye dnk, dinamik bir yap haline getirir.
Kimlik, uygulama topluluunda yeleri ve paylamlar etrafnda toplayan temel unsurdur. Kimlik bilgi yn arasnda bireylerin nereye odaklanacan, hangi
bilgileri seip hangilerini eleyeceini bilmesini salayan bir yol gstericidir. Bireyi
topluluun bir yesi haline getiren bu kimlik duygusuna sahip olmasdr.
Eitim Alannda Uygulama Topluluklar

Bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimelere paralel olarak eitim sistemindeki gncellemeler retmenlerin de kendilerini gelitirmelerini, bilgi ve becerilerini gncellemelerini zorunlu hale getirmitir. Lieberman ve Mace (2010),
retmenlerin mesleki becerilerinde kendilerini gelitirmeleri ve yeni pratikleri
renmelerinde kolektif almann nemine vurgu yapmtr. Uygulama topluluklar, retmenlere yaam boyu renme frsatlar sunan, profesyonel geliimlerine
katk salayan ve mesleki yaantlar boyunca devam eden bir gelime ve paylama
ortam sunmaktadr (Baran ve altay, 2006; Chalmers ve Kehown, 2006; Schlager
ve Fusco, 2003). Bir retmen olarak profesyonel yeterliin kazanlmas aday retmenlikte renilen mesleki ve alan bilgileri ve bu bilgiler zerine yansmalarn deneyimli retmenlerle paylalmasndan yeterli bir retmen olmaya kadar giden
sosyal bir sretir (Sutherland, Howard ve Markauskaite, 2010). Teknoloji kullan-
m bu sosyal renme srecini desteklemekte, sosyal alar daha fazla uzmana ulama olana vermekte ve benzer deneyimleri olan bireyleri bir araya getirmektedir
(Lieberman ve Mace, 2010). retmenler a gnlklerini kullanarak deneyimleri
ve uygulamalar zerine yansmalarn paylamakta, rencilerine sosyal medya
aralarn kullanarak ders ierikleri gnderebilmekte ve mesleki geliimlerine katk
salayan her trl paylam ve tartma ortamna girebilmektedirler.
Sosyal a siteleri ile retmen ve retmen adaylarnn deneyimleri ve etkinlikleri zerine yansmalarn paylatklar, ibirlii ierisinde bilgi ve pratiklerini
gelitirdikleri uygulama topluluklar (communities of practice) oluturulabilmektedir (Ranieri, Manca ve Fini, 2012; Reich, Levinson ve Johnston, 2011). Sosyal
a siteleri eitim alanndaki uygulama topluluklar tarafndan teknoloji-zengini
renme ortamlar oluturmak amacyla da kullanlmaktadr (Ranieri, Manca ve
Fini, 2012). evrimii uygulama topluluklarna retmenlerin yan sra retmen
adaylar da katlmakta ve uzmanlk alanlarna gre deneyimli retmenlerin bilgi ve paylamlarndan yararlanmaktadrlar. Okul deneyimi srecinde karlalan problemlerin zmnden ders materyali edinmeye ve hatta gnlk yaam
problemleri ve paylamlarna kadar geni bir yelpazede bilgi ve kaynak paylam
evrimii topluluklarda gereklemektedir. retmen eitiminde bir informal renme ortam olarak evrimii uygulama topluluklarnda gerekleen iletiim ve
ibirlii sreci, retmen adaylarnn mesleki becerileri kazanmasna katk salamann tesinde kendini ifade etme ve yanstc dnme becerilerini de gelitirmektedir (Kostas, Sofos ve Tsolakidis, 2013; Reich, Levinson ve Johnston, 2011).
evrimii topluluklarda gerekleen etkileim srecinde uzmandan acemiye
doru bir bilgi ak gereklemektedir. Bylece aday retmenler zamanla mesleki bilgi ve becerileri kazanarak deneyimli hale gelmektedirler.
Uygulama rnekleri
Kopcha ve Alger (2014) retmen eitiminde teknoloji destekli bilisel raklk modeli (eSupervision) kullanarak modele katlan ve katlmayan rencilerin
iletiim yntemleri ve skl ile performanslar arasndaki fark incelemilerdir.
almada kullanlan model, ierik, retimi planlama, snf ynetimi, renen
katlmn salama, reneni deerlendirme ve yansmalar paylama modllerinden olumaktadr. eSupervision retmen adaylarn uygulama srecinde ierik
bilgisi paylam ve topluluk oluturma boyutunda destekleyen bir bilisel raklk
modelidir. retmen adaylarnn retmenlik deneyimi kazanma srecinde renen, retim eleman ve uygulama retmeni arasndaki diyalogun geniletilmesi
ve bilginin sosyal-kltrel bir balam ierisinde uygulamaya dntrlmesini

amalayan teknoloji destekli bilisel raklk modeli retmen adaylarnn retmenlik deneyimi srecinde kazand bilgi ve becerilerini olumlu ynde desteklemektedir. alma sonucunda teknoloji destekli bilisel rakl modeline katlan
retmen adaylarnn retimi planlama becerisi bakmndan eSupervision programna katlmayanlara gre yksek performans sergiledikleri ortaya kmtr.
Aratrmaclar retmen adaylarnn eSupervisionun renenlere salad uygulama topluluu bnyesinde uzman retmenlerden geribildirim alma ve uzman
deneyimlerinden yararlanma frsatnn renme ktlarn olumlu ynde etkilediini belirtmektedirler.
Alan yaznda sosyal sermaye kuramnn bileenleri olan yeler arasndaki
gven, karlkllk ve sosyal sadakatin uygulama topluluunda yelerin renme ktlarn ve retilen bilgi miktarn arttrd ifade edilmektedir. evrimii
uygulama topluluunda yeler arasnda gl balantlarn olmas topluluk bnyesinde alana zg nitelikli bilgi ak olduunu, ayn zamanda yeler arasnda
gvene dayal karlkl bilgi paylam, duygusal destek ve sosyal sadakatin olduunu gstermektedir (Tseng ve Kuo, 2014). Bu konuda yaplan bir almada
Tseng ve Kuo (2014), bir evrimii uygulama topluluunda retmenlerin bilgi
paylamn etkileyen faktrleri sosyal sermaye kuram ve sosyal bilisel kuram
balamnda incelemilerdir. Aratrmada ele alnan uygulama topluluu, retmenlerin evrimii sisteme kayt olduklar ve onay aldktan sonra tartma, mesaj
gnderme, retimsel materyal indirme ve ykleme ilemlerini gerekletirdikleri web tabanl ortamdr. Bu evrimii topluluk, retmenler arasnda ibirliini
salamann yannda retmenlerin yaam boyu renme ihtiyalarna da cevap
vermektedir. retmenlerin topluluk ierisinde bilgi paylamlarnda etkili olan
sosyal sermaye (ban gc ve sosyal sadakat) ve sosyal bilisel faktrler (z yeterlik ve sonu beklentisi) ile bu 2 faktrn birbirlerini nasl etkiledii ve birlikte bilgi
paylamn nasl etkilediklerine baklmtr. fade edilen deikenler arasndaki
ilikilerin incelenmesinde bilgi paylama z yeterlii, sosyal sadakat, sonu beklentisi ve bilgi paylam davranlar eitli leklerle nicel olarak belirlenirken,
ayrca aratrma sorularna yn vermek amacyla retmenlerle okul yaantlar ve
toplulua katlmlar hakknda yar yaplandrlm grmeler yaplmtr. Ban
gc ise topluluktaki yelerle bilgi alp verme durumu ve arkadalk ilikilerinin
sorulmas ile belirlenmitir. Yakn ilikiler (gl balar) sosyal sadakati; sosyal
sadakat ise bilgi paylama davranlarn olumlu ynde etkilemektedir. Sonu beklentisi ve z yeterlik inanlar da retmenlerin bilgi paylamna katlmalarnda
etkili olmutur.
Aratrmalarda uygulama topluluklarnn eitim alannda bireyleri bir araya

getirerek bilgi ve deneyimlerini paylatklar, kaynak ve materyal alverii yaptklar ortamlar olduu; bylece uygulayclar arasnda ibirlii ve ortaklaa renmeyi salayarak mesleki yaamlarnda retmenlerin performanslarn gelitirmelerine katk salad ifade edilmektedir. Belirtilen katklarn gereklemesi,
toplulukta yeler aras etkileime ve topluluk bnyesinde retilen ve paylalan
bilgi miktarna baldr. Ayn zamanda bir sosyal renme ortam olan evrimii
topluluklarn a yapsnn ve adaki ilikilerin incelenmesi de topluluun yapsal
zellikleri hakknda bilgi vermektedir. evrimii uygulama topluluklar, bireyleri
bir araya getirme ve ibirliini salamann yannda retmenlere ihtiya duyduklar yaam boyu renme ve retimsel becerilerinde kendini gelitirme frsatlarn sunmaktadr. Ders planlarna ulama, kaynak alverii, okul yaamnda ortaya
kan problemlere zm arama konularnda evrimii uygulama topluluklar
esiz bir bilgi kaynadr. Dier yandan geleneksel usta-rak ilikisinin bilisel
rakla dnt bu topluluklarda uzmandan acemiye gerekleen bilgi ak
sayesinde meslee yeni balayan deneyimsiz retmen ya da aday retmenler,
ders kitaplarnda bulamayacaklar pratik bilgileri tecrbeli retmenlerden edinebilmektedirler. Durumlu renme modeli, uygulama topluluklarnn zelliklerini
belirlemede uygun kuramsal ereve salamaktadr. Uygulama topluluklarnda
gerekleen bilgi paylamlar ve bilgi arama davranlarnn sosyal sermaye kuram, sosyal bilisel kuram gibi sosyal ilikileri inceleyen kuramlar erevesinde ele
alnmas ve incelenmesi gerekmektedir.
YANSITMA SORULARI
1.
Sizce aday retmenlerin mesleki yaama hazrlanmasnda evrimii uygulama topluluklarnn katks ne dzeydedir?
2.
retmenlerin okul ortamnn dnda sanal topluluklarda gerekletirdikleri paylamlar renene ne gibi faydalar salamaktadr?
3.
Siz bir evrimii uygulama topluluu oluturacak olsanz hangi bileenlere yer verirsiniz, tartnz.
Kaynaklar
Acun, R. (2011). Her dem yeniden domak: Online sosyal alar ve kimlik. Milli Folklor, 23(89),
66-77.
Boyd, D. M., & Ellison, N. B. (2007). Social network sites: Denition, history and scholarship. Journal of Computer-Mediated Communication, 13(1), 210-230. doi: 10.1111/j.10836101.2007.00393.x
Cadima, R., Ojeda, J., & Monguet, J. M. (2012). Social networks and performance in distributed
learning communities. Educational Technology & Society, 15(4), 296304.
Chalmers, L., & Keown, K. (2006). Communities of practice and professional development.
International Journal of Lifelong Education, 25(2), 139-156.
Chiu, C. M., Hsu, M. H., & Wang, E. T. (2006). Understanding knowledge sharing in virtual
communities: An integration of social capital and social cognitive theories. Decision Support Systems, 42(3), 1872-1888. doi: 10.1016/j.dss.2006.04.001
Cho, H., Gay, G., Davidson, B., & Ingraffea, A. (2007). Social networks, communication styles,
and learning performance in a CSCL community. Computers & Education,49(2), 309-329.
doi: 10.1016/j.compedu.2005.07.003
Cross, R., & Borgatti, S. P. (2004). The ties that share: Relational characteristics that facilitate
information seeking. In M. Huysman & V. Wulf (eds.), Social capital and information technology, (pp. 137-161). Cambridge, MA: The MIT Press.
Dennen, V. P., (2008). Cognitive apprenticeship in educational practice: Research on scaffolding, modeling, mentoring and coaching as instructional strategies. In Handbook of research on educational communications and technology.
Ellison, N. B., Steinfield, C., & Lamp, C. (2007). The benefits of Facebook Friends: Social capital and college students use of online social network sites. Journal of Computer-Mediated
Communication, 12(4), 11431168. doi: 10.1111/j.1083-6101.2007.00367.x
Garton, L., Haythornthwaite, C., & Wellman, B. (1997). Studying online social networks.
Journal of ComputerMediated Communication, 3(1), 1-32. doi: 10.1111/j.1083-6101.1997.
tb00062.x
Gunawardena, C. N., Hermans, M. B., Sanchez, D., Richmond, C., Bohley, M., & Tuttle, R. (2009).
A theoretical framework for building online communities of practice with social networking tools. Educational Media International, 46(1), 3-16. doi: 10.1080/09523980802588626
Granovetter, M. S. (1973). The strength of weak ties. American Journal of Sociology, 78(6), 13601380.
Haythornthwaite, C. (2005). Social networks and Internet connectivity effects. Information,
Community & Society, 8(2), 125-147. doi: 10.1080/13691180500146185
Hawe, P., & Ghali, L. (2008). Use of social network analysis to map the social relationships of
staff and teachers at school. Health Education Research, 23(1), 62-69.
Hildreth, P. J., & Kimble, C. (2002). The duality of knowledge. Information Research, 8(1), paper
no. 142. [Available at http://InformationR.net/ir/8-1/paper142.html]
Hung, S-W., & Cheng, M-J. (2013). Are you ready for knowledge sharing? An empirical study
of virtual communities. Computers & Education, 62(March 2013), 8-17. doi: 10.1016/j.compedu.2012.09.017
Jiang, H., & Carroll, J. M. (2009, June). Social capital, social network and identity bonds: A reconceptualization. In Proceedings of the fourth international conference on Communities and
technologies (pp. 51-60). ACM.
Kl, E. (2004). Durumlu renme kuramnn eitimdeki yeri ve nemi. Gazi Eitim Fakltesi
Dergisi, 24(3), 307-320.
Kostas, A., Sofos, A., & Tsolakidis, C. (2014). Facilitating student teachers during practicum:
A case study using a Web 2.0 online community. International conference on information
communication technologies in education. (3-5 July) Kos, Greece.
Lave, J., & Wenger, E. (2007). Situated learning: Legitimate peripheral participation. New York,
Cambridge University Press.
Lieberman, A., & Pointer-Mace, D. (2010). Making practice public: Teacher learning in the 21st
century. Journal of Teacher Education, 61(1-2), 77-78. doi: 10.1177/0022487109347319
Lieberman, M. (2014). Visualizing big data: Social network analysis. Dijital Research Conference, San Antonio, Texas, 11-12 March 2014.
Ma, W. W., & Yuen, A. H. (2011). Understanding online knowledge sharing: An interpersonal
relationship perspective. Computers & Education, 56(1), 210-219. doi: 10.1016/j.compedu.2010.08.004
Nahapiet, J. & Ghoshal, S. (1998). Social capital, intellectual capital and the organizational advantage. Academy of Management Review, 23(2), 242-266.
ztok, M., (2013). Tacit knowledge in online learning: Community, identity, and social capital.
Technology, Pedagogy and Education, 22(1), 21-36. doi: 10.1080/1475939X.2012.720414
Ranieri, M., Manca, S., & Fini, A. (2012). Why (and how) do teachers engage in social networks?
An exploratory study of professional use of Facebook and its implications for lifelong learning. British Journal of Educational Technology, 43(5), 754-769. doi: 10.1111/j.14678535.2012.01356.x
Reich, J., Levinson, M., & Johnston, W. (2011). Using online social networks to foster preservice
teachers membership in a networked community of praxis. Contemporary Issues in Technology and Teacher Education, 11(4), 382-397.

Richardson, T. (2008). How Web 2.0 has changed the face of education?. 01.07.2014 tarihinde
http://www.ncc.co.uk/article/?articleid=13295 adresinden alnmtr.
Schlager, M. S., & Fusco, J. (2003). Teacher professional development, technology, and communities of practice: Are we putting the cart before the horse?. The Information Society, 19(3),
203-220.
Sutherland, L., Howard, S., & Markauskaite, L. (2010). Professional identity creation: examining
the development of beginning preservice teachers understanding of their work as teachers.
Teaching and Teacher Education, 26(3), 455-465. doi: 10.1016/j.tate.2009.06.006
Tseng, F. C., & Kuo, F. Y. (2010). The way we share and learn: an exploratory study of the selfregulatory mechanisms in the professional online learning community. Computers in Human Behavior, 26(5), 10431053. doi: 10.1016/j.chb.2010.03.005
Tseng, F-C, & Kuo, F-Y. (2014). A study of social participation and knowledge sharing in the
teachers online professional community of practice. Computers & Education, 72, 3747.
doi: 10.1016/j.compedu.2013.10.005
Wenger, E. (2006). Communities of Practice: Learning, Meaning and Identity. New York, Cambridge University Press.
Wenger, E. (2011). Communities of practice: A brief introduction. URL: https://scholarsbank.
uoregon.edu/xmlui/handle/1794/11736 adresinden 02.07.2014tarihinde alnmtr.
Wenger, E. (1998). Communities of practice: Learning as a social system. Systems Thinker, 9(5),
1-10.
Zhang, W., & Storck, J. (2001). Peripheral members in online communities. AMCIS (February,
2001), Boston, MA.
Ara. Gr. Nihal Menzi ETN

Lisans eitimini 2008 ylnda ukurova niversitesi Bilgisayar ve retim
Teknolojileri Eitimi blmnde tamamlad. 2012 ylnda ukurova niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim
Dalndan yksek lisans derecesi ald. Yksek lisans tezini retim tasarm ve internet temelli retim konularnda hazrlad. 2009-2011 yllar arasnda Hakkri
niversitesi Eitim Fakltesinde, 2011-2013 yllar arasnda Nide niversitesi
Eitim Fakltesinde Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde aratrma grevlisi olarak alt. 2013 ylndan bu yana Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalnda aratrma grevlisi olarak
35. madde kapsamnda grev yapmakta ve doktora eitimine devam etmektedir.
birliine dayal bilgi arama davranlar ve uygulama topluluklar konularnda
almaktadr.

Hacettepe niversitesi Sosyoloji blmnden lisans, Eitim Programlar ve
retimi programndan Yksek Lisans, Leicester niversitesinden (ngiltere)
Eitim teknolojileri programndan doktora derecelerini almtr. Halen Hacettepe
niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde retim yesi olarak almaktadr. 2006-2012 yllar arasnda Hacettepe
niversitesi Eitim Fakltesi dekanl, 2009-2011 yllar arasnda niversiteler
Aras Kurul-Doentlik Snav Komisyonu yelii, 2009-2013 yllar arasnda Yksek retim Kurulu-retmen Yetitirme Milli Komitesi yelii yapan Prof. Dr.
Akkoyunlu, halen Oxford Europe Business Assemblyde Danma Kurulu yesidir. Prof. Dr. Buket Akkoyunlu e-renme, retim tasarm konularnda lisans ve
lisansst dersler vermekte, tezler ynetmektedir.
Prof. Dr. Buket Akkoyunlunun retim tasarm, oklu ortam renme, sosyal alarn eitimde kullanlmas, bilgi okuryazarl konularnda kitaplar, makaleleri ve aratrmalar bulunmaktadr. Prof. Akkoyunlu, ulusal ve uluslar aras (Avrupa Birlii projeler-FP7) projelerde ve retmen eitimlerinde grev almaktadr.
13. BLM
GYLEBLR TEKNOLOJLER VE
ETMDE KULLANIMI
Dr. Elif Bura KUZU

Anadolu niversitesi
Ara. Gr. Kadir DEMR
Anadolu niversitesi
ZET
Bilgi ve iletiim teknolojilerinde yaanan gelimeler sayesinde giyilebilir cihazlar alannda nemli ilerlemeler yaanmaktadr. Ancak, gemiten gelen hesap
makineli saat ile gnmzdeki akll saat altnda yatan temel anlay hala ayn
ekilde sregelmektedir. Kullanclar, gnlk yaamdaki sorumluluklarn yerine
getirirken kendilerine kolay tanabilir, hafif ve oklu grev yapabilen zellikte
aralara gereksinim duymaktadrlar. Bu aralarn ise kendilerine ek bir yk yaratmayacak biimde tasarlanmalar da kullanclarn bu cihazlar benimsemelerine
ve gelecekte kullanlmalarna olumlu ynde etki etmektedir.
Giyilebilir teknoloji kavram, kullanclarn bedenlerine giyebilecekleri ya da
zerlerinde tayabilecekleri akll saatler, akll gzlkler, spor bantlar ve giyilebilir kiisel bilgisayarlar gibi aksesuarlarn; ayakkab, ceket ve gmlek gibi kyafetlerin biimini alan giyilebilir cihazlar tanmlamak iin kullanlmaktadr. Etkili giyilebilir cihazlar kullanclar tarafndan rahat bir ekilde kullanlmakta ve gnlk
aktivitelerini kolayca yerine getirmelerini salamaktadr. Giyilebilir teknolojiler,
kullanc hareketlerini lme, kayt altna alma ve analiz etme gibi ilemlerden geirerek yorumlanabilir veri haline getirmektedir. Eriim kolayl, maliyet dkl ve kullanm alkanl gibi deikenler gz nne alndnda, yaygn olarak
kullanlan giyilebilir cihazlarn akll saatler ve gzlkler olduu sylenebilir. Akl-
l saatler, alanyaznda kiisel bilgi ve dijital kimlii ierisinde barndran ve dijital

dnyaya eriimi salayan kk cihazlar olarak tanmlanrken akll gzlkler ise,
kullanclarn grntleri gzlk cam zerinde grmelerini salayan giyilebilir
akll cihazlar olarak tanmlanmaktadr. Akll saatler ve akll gzlkler ile birlikte
bantlar, yzkler, kasklar, tirtler, kolyeler gibi bir ok giyilebilir cihaz tr bulunmaktadr.
Giyilebilir cihazlarn ne kan zelliklerinden birisi de optik, k, hz, sarsnt, manyetik, sarsnt, basn, g, scaklk, kimyasal, gaz, elektrik, ses, nem,
titreim, konum ve daha birok sensre sahip olmalardr. Bu sensrler araclyla elde edilen verileri balanabilirlik zellikleri sayesinde paylaabilmektedirler.
Kayt altna alnan bu nemli veriler nda var olan durumlar izlenebilmekte,
kayt altna alnabilmekte ve gelitirilebilmektedir. Bu zellikler gz nnde bulundurulduunda giyilebilir teknolojilerin eitim uygulamalarna deer kataca
ortadadr.
Anahtar Kelimeler: giyilebilir teknoloji, giyilebilir cihazlar, eitimde teknoloji entegrasyonu
HAZIRLIK SORULARI
1.
Gnlk yaamnzda kullandnz herhangi bir giyilebilir cihaz bulunmakta mdr? Varsa, hangi amala kullanyorsunuz?
2.
Sizce, giyilebilir teknolojilerin hangi retim teknolojilerine alternatif

olarak kullanlabilir?
3.
Giyilebilir teknolojilerin gnmzde kullanm alanlar nelerdir?
GR
Gemiten gnmze bireyler, gnlk yaam sorumluluklarn yerine getirmede kendilerine daha az aba sarf ettirecek, zamandan tasarruf yapmalarn
salayacak, kolay tanabilecek ve her an eriime ak olacak yenilikler gelitirme
zerine younlamaktadrlar. Bu sayede daha az zihinsel ve bedensel yorgunluk
yaayarak en yksek performansla sz edilen sorumluluklarn stesinden gelmeyi ama edinmektedirler. Bilimin birikimlilik zellii sayesinde, gn getike hayatmzda yer alan bu yenilikler kendini daha da gelitirmekte ve klmektedir.
Bir yenilik, kendisinden sonra gelecek olan yenilie kuram ve uygulama asndan
yol gstermektedir. Bu geliim dngsnn uzun yllarca sregelmesiyle, gnmzde gnlk hayatmzn vazgeilmez paralar haline gelen mobil teknolojiler
kavram ortaya kmtr.
G y leb l r Teknoloj ler ve E mde Kullanm 253
Mobil teknolojiler, bireylerin bilgiye eriim yollarn kkl bir ekilde deitirmitir. Bilgiye eriimde zamandan ve mekandan bamszlk salayarak kullanclarn, ulamaya altklar herhangi bir ierie her an ve her yerde ulaabilmelerini salamtr (Demir, 2014). Kablosuz nternete eriim ve mobil servis
salayclarn olanaklarnn artmasyla birlikte bireylerin akll telefon, tabletler
gibi mobil cihazlara sahip olma istekleri yaygnlamtr. Bu yaygnlamann en
nemli sebepleri arasnda mobil teknolojilerin en temel iki zellii olan kolay
tanabilirlik ve bilgiye kablosuz olarak annda balant olana gsterilmektedir
(Georgiev, Georgieva ve Smrikarov, 2004). Kolay tanabilirlik zelliinin olumlu ynlerinin yannda baz snrllklar da bulunmaktadr. Bireyler mobil teknolojileri srekli olarak yannda tamak zorunda olmaktan, yaadklar kaybetme
korkusundan ve buna benzer birok sorundan muzdarip olmaktadrlar. Bu snrllklara zm olarak, mobil teknolojilerin altnda yer alan giyilebilir teknolojiler
karmza kmaktadr. Saatler gibi gnlk hayatmzn alldk bir paras haline
gelmi cihazlarn bilgisayar zellikleri kazandrlarak akll saatler haline getirilmesiyle giderek yaygnlamaktadr. Saatler, gzlkler, bantlar, tekstil rnleri ve
birok rn bilgisayar zellikleri kazandrlmadan nce kullanclar tarafndan
sklkla kullanlan rnler olarak gnlk hayatta yer almaktaydlar. Bu rnlerin
akll hale dntrlmesi ile birlikte rnlerin ilevleri, tek ynl olmann tesine gemitir. Bu srete rnlerin zellikleri, bilimkurgu filmlerindeki rneklerine benzer ekilde gelime gstermi ve gn getike de iyilemeye devam etmitir.
GYLEBLR TEKNOLOJ VE GYLEBLR CHAZLAR

Gerek mobil teknolojiler gerekse kablosuz teknolojilerde yaanan gelimeler,
kullanc gereksinimlerine yant verebilecek farkl tasarm yaklamlarnn ortaya
kmasna yol amtr. Bu tasarm yaklamlar arasnda giyilebilir teknolojiler
alan, son yllarda gze arpan ve artan bir ivme ile gelien bir alan olarak karmza kmaktadr. Giyilebilir teknoloji kavram, kullanclarn bedenlerine giyebilecekleri yada zerlerinde tayabilecekleri akll saatler, akll gzlkler, spor bantlar ve giyilebilir kiisel bilgisayarlar gibi aksesuarlarn; ayakkab, ceket ve gmlek
gibi kyafetlerin biimini alan giyilebilir cihazlar tanmlamak iin kullanlmaktadr (Conheady, 2014; Johnson vd., 2013). Giyilebilir teknolojiler, hafif, giyinerek
tanmas kolay, bklebilme zellii tayan ve kullanclarn fiziksel hareketlerini
takip edebilecek eitli sensrlere sahip akll cihazlardr. Giyilebilir cihazlarn gelimi sensr zelliklerine sahip olmas salk asndan da nemli gelimelere yol
amaktadr. nsan vcuduna ait nabz, kan ekeri, kan basnc, harcanan kalori
gibi nemli salk verileri dzenli olarak kayt altna alnabilmekte ve hastalk tehisi amacyla kullanlabilmektedir. Bu cihazlar, kullanclar gnlk rutinlerini ve
eylemlerini srdrrken, cihazda bulunan ilgili uygulamalar araclyla srekli

olarak takip edilebilir ve balantl olmalarn salamaktadr. Kullanclar tarafndan daha hzl ve kolay eriilebildikleri iin kullanclara zamandan ve enerjiden
tasarruf salamaktadr (Liu, 2014).Giyilebilir teknolojiler, kullanc hareketlerini
lme, kayt altna alma ve analiz etme gibi ilemlerden geirerek yorumlanabilir
veri haline getirmektedir. Giyilebilir teknolojilerin kullanclara sunduklar deneyimler ierisinde e-posta, anlk mesajlama, mzik, video, takvim, mobil deme,
salk ve konum uygulamalar bulunmaktadr. Bunlara ek olarak gelitiriciler tarafndan giyilebilir teknolojilerin yazlm gelitirme kitleri kullanlarak, donanm limitlerinin elverdii lde zgn uygulamalar gelitirilebilmektedir. Gnmzde
bilginin kolayca aktarmn destekleyen herhangi bir cihaz veya uygulama piyasa
koullarnda rekabet edebilmektedir. Giyilebilir cihazlarn temel zellii de her
yerde her zaman retilebilen verilerin gvenli ve gvenilir bir ekilde transferini
salamaktr (Seppl ve Broens, 2013).Bununla birlikte giyilebilir cihazlar, kullanclara kayt altna alnm olan bilgilerini annda nc parti Web 2.0 sitelerinde veya e-posta olarak dier kullanclarla paylaabilme olana sunarak bilginin
paylam asndan byk neme sahiptir (Conheady, 2014).
Giyilebilir teknolojiler, kullanc ve bilgisayar etkileimini kkl olarak deitirmektedir. Bu cihazlar, balam duyarllklar sayesinde kullanclarn kolayca veri
retebilmelerini salamaktadr (Amore, 2002). rnein; akll bilekliini kullanan
bir sporcu antrenman verilerini elde edebilmektedir. Mesafe, hz, nabz gibi sporcular iin nemli olan bu verileri analiz ederek bir sonraki antrenman programn
ekillendirebilmektedir. Ayrca Giyilebilir cihazlar sayesinde kullanclar, eitli
bilgi ve eriim olanaklarna her an eriebilmektedir (Caon, Tagliabue, Angelini,
Perego, Mugellini ve Andreoni, 2014).
Giyilebilir giysi, kyafet, aksesuar dendiinde akla gelen ilk gelerden birisi de tasarmdr. Giyilebilir teknolojilerden beklenen dier btn teknolojilerden
beklendii gibi iyi donanm ve tasarm zelliklerine sahip olmasdr. Giyilebilir
teknolojilerin bu noktada karlat zorluk ise hem donanm ve tasarm zellikleri asndan yeterli dzeyde hem de k olmaldr. (Saffer, 2010). Bu bak
asyla, kullanclar tarafndan benimsenme potansiyeli yksek olan ve kullanm
asndan yksek oranlar vereceine inanlan baz giyilebilir cihazlar zerine, dier cihazlardan fazla eilinmitir. Bunlar akll saatler ve akll gzlklerdir. Estetik
gereksinimlere yant verme ve kullanm amalar skalasnn genilii asndan en
uygun cihazlar olarak grlen bu rnler, giyilebilir cihazlar arasndan hzla yaylan iki rn olarak karmza kmaktadr.
Akll Saatler
Kol saatleri, bireyler tarafndan gnlk hayatta sklkla kullanlan analog ve
dijital zelliklere sahip ok ilevli cihazlardr (Johnson, 2014). Teknolojinin gelimesi ve bilgisayarlarn klmesi ile birlikte kol saatleri bilgisayar zellikleri ile
donatlarak akll saatler olarak karmza kmaktadr. Seppl ve Broens (2013)
akll saatleri, kiisel bilgi ve dijital kimlii ierisinde barndran ve dijital dnyaya
eriimi salayan kk cihazlar olarak tanmlamaktadr. Bieber, Kirst ve Urban
(2012) akll saatleri; bilgisayar gcne ve btnleik sensrlere sahip, dier cihazlara ve nternete balanma zellii olan akll cihazlar olarak tanmlamaktadr.
Kaynak: http://www.forbes.com/sites/rakeshsharma/2013/09/27/a-single-infographic-that-explainsthe-smartwatch-wars-in-detail/
Akll telefonlar ve tablet bilgisayarlar, tama klf ve antalaryla birlikte

yanmzda bulundurmak, srekli olarak bu cihazlarn nerede olduunu dnmenin kullanclar iin olumsuz bir durum oluturduu ortadadr. Kullanclar, akll
saatler araclyla erimek istedikleri bilgileri her zaman bileklerinde tamaktadrlar (Johnson, 2014). Forlett (2014)e gre akll saatler, akll telefonlara Bluetooth teknolojisi ile balanan ve ibirlii ierisinde alan tipik kol saatleridir. Akll
telefonlar ile kyaslandnda akll saatlerin srekli olarak bilekte takl olmas
etkileimin daha kolay ve ok olmasn salamaktadr (Giang, Hoekstra-Atwood
ve Donmez, 2014). Akll saatler kullanclarn cep telefonlarna ve tablet bilgisayarlarna bakarak elde edecekleri bilgilere bileklerinden erimelerini salamaktadr. Kullanclar birok uygulamaya akll telefonlarna dokunmadan akll saatleri
zerinden eriebilmektedir (Dunlop, Komninos ve Durga, 2014). Akll saatler
akll telefonlara ek cihazlar olarak grlmektedir ve akll telefonlar ile senkronize olarak sosyal medya gncellemelerini takip etme, saat ekran yz deitirme
ve metin mesajlar okuma gibi birok ilevi yerine getirmektedir (Johnson, 2014;
Messier, 2014). Akll saatler, kullanc hareketleri bilgilerini depolayarak akll
telefona aktarabilmektedir (Kim, Jeon, Lee, Jeong ve Jeong; 2014). Birok akll
saatin en byk snrllklarndan biri akll telefon ve tablet bilgisayar cihazlar
araclyla ynetilmeye gereksinim duymalardr. Bununla birlikte Samsung firmas tarafndan retilen Samsung Gear S akll saat modeli gibi tek bana alabilen, dahili sim kart zellii ile telefon aramalarna izin veren ve internet ana
balanabilen akll saatler de mevcuttur. Seppl ve Broens (2013) akll saatleri
akll telefonlarn kltlm biimi olarak grmektedir.
eitli akll saat trleri bulunmaktadr. Seppl ve Broens (2013), farkl akll
saat trlerini ayrt edecek drt temel kriteri listelemilerdir.
Balant hz ve gvenlik,
Kullanc kimlii gvenlii,
Balant dayankll,
Dijital altyap arayz.
Bu akll saat trlerinde alan uygulamalarn en verimli ekilde alabilmesi iin akll saat donanm zellikleri snrllklarnn bilinmesi gerekmektedir. Bu
snrllklar; grnt boyutu, merkezi ilemci birimi, bellek ve batarya mrdr
Jackson (2014). Snrl donanm zelliklerine ramen kullanclarn akll saatlerde
grmek istedikleri performans, akll telefonlarda grdkleri ile benzerlik gstermektedir (Johnson, 2014).
Kaynak: http://www.codinghitchhiker.com/content/images/2014/10/What-can-you-d-with-moto360.jpg
Akll saatler birok trde iletiim mesaj alabilmekte ve kullancya sunabilmektedir. Bununla birlikte cevap verme konusunda snrllklar mevcuttur. Akll
saatlerin sahip olduklar ekran boyutlarnn kk olmas mesajlara ve e-postalara
dorudan yant verebilme olanan snrlandrmaktadr. Alanyaznda akll saat
klavye trlerinin kullanlabilirlii ile ilgili almalar bulunmaktadr (Komninos
ve Dunlop, 2014). Akll saatler, akll telefonlar ile elenik bir biimde almaktadr. Uygulamalar, ncelikle akll telefonlara yklenmektedir. Akll telefonlar
ile balant teknolojileri araclyla haberleip akll saat zerine aktarlmaktadr
(Johnson, 2014).
Akll saatler daha nce deinildii gibi donanm olarak yeterli olmasnn
yan sra ayn zamanda kullanm kolay ve k olmak zorundadr. Birok nl saat
firmas tarafndan dnyaca nl tasarmclara son derece k konsept saatler tasarlatlmaktadr. Bu noktada biz kullanm kolay akll saatler nasl olmal sorusuna
cevap arayacaz. Pradhan ve Sujatmiko (2014) akll saatler ile kullanc arasndaki etkileimin doal, basit ve kullanm kolay olarak tasarlanmas gerektiini belirtmilerdir. Bu bak as erevesinde oluturduklar tasarm ilkeleri unlardr:
Ekranda yer alan men saylarnn azaltlmas,
Giri yntemi olarak dokunmatik ekran kullanmnn azaltlmas ve dier giri yntemlerine izin verilmesi,
Men seimlerinin mmkn olduu kadar dokunmatik ekrandan farkl

yntemlerle yaplmas (sesli komut, buton vb.),
Gz etkileimi beklentisini azaltma ve dier geri bildirim etkileimlerine

yer verme (rn: ses),
gdsel ve doal olma. (Etkileimin doal olmas ve saatten baka ek

aksesuarlara gereksinim duyulmamas)
Akll saatte bir uygulamay altrmak iin gereken toplam ilem says,
akll telefona kyasla ok daha az olmal.
Grsek ekicilik. Kullanc arayznn kullanm kolay ve grsel olarak

ekici olmas.
Gzlkler
Bilgisayar, iletiim ve sensr teknolojilerinin giyilebilir teknolojileri potansiyel olarak herkesin kullanabilecei ekilde retecek hale gelmesiyle akll gzlkler
hayatmza girmektedir (Greenemeier, 2013). Bu balk altnda akll gzlklere ait
zellikler, tasarm ilkeleri ve kullanm alanlar zerinde durulacaktr. Akll gz-
lklere ait zelliklere gemeden nce literatrde birbiriyle i ie olan kavramlar

netletirmekte fayda vardr. Bu cihazlar ve snflandrmalar aada listelenmektedir. Bu cihazlar da nternet ve dier birok teknoloji gibi askeri kullanm amal
retilmi, sonradan dier alanlarda da kullanlmaya balanmtr.
1.
Ba st Gsterge (Head-Up Display): Ba st gsterge, kiinin kafasn herhangi bir yne evirmeden, alldk eklinde duran doal haliyle
dururken, gznn nnden ilenmi verileri okumasna yaramaktadr.
Bu tr cihazlar sanal gereklik ortamlar oluturma amacyla otomobil i
mekan aksesuar olarak da kullanlmaktadr.
2.
Kaska Monte Gsterge (Helmet-Mounted Display): Ba st gstergelerin temel zelliklerine sahip olmakla birlikte zellikle sava uaklarnda
kullanlmaktadr. Optik, elektromanyetik ve sonik sensrleri sayesinde
pilotlar tarafndan kullanlmaktadr.
3.
Baa Taklan Gsterge (Head-Mounted Display): Baa taklan ve LCD,

LED ve OLED gibi eitli ekran teknolojilerini kullanarak grntleri
kullanclara sunan cihaz trdr. Baz rnlerde yar transparan cam
kullanlmakta ve gerek hayatla kombine edilerek kullanlabilmektedir.
4.
Baa Taklan Optik Gsterge (Optical Head-Mounted Display): Kullanclarn grntleri gzlk cam zerinde grmelerini salayan giyilebilir akll gzlk teknolojisidir.
Gnlk hayatmzda saatler kadar yaygn kullanlan ve giyilebilir teknolojilerde yaanan gelimelerden etkilenen aksesuarlardan birisi de gzlklerdir. eitli gz sal sorunlar yaarken, gneten korunmak ve gzlerimizi korumak
iin gzlkler kullanlmaktadr. Bu gzlkler kimi zaman daha iyi grmeyi, kimi
zaman kaynak makinesinden gzleri korumay salamaktadr. Akll gzlkler
olarak bahsedeceimiz bu cihazlar literatrde Baa Taklan Optik Gsterge (Optical Head Mounted Display) olarak adlandrlmaktadr. En bilinen akll gzlk
rnlerinden birisi olan ve bu cihazlarn poplerlik kazanmasnda nemli pay
sahibi olan rn Google firmas tarafndan retilen Google Glass ad verilen
akll gzlklerdir. Bu cihaz gelitirme aamasnda olduu iin az sayda sat gerekletirilmitir (Vallurupalli, Paydak, Agarwal, Agrawal ve Assad-Kottner, 2013).
Google firmas Google Glass rnn retmeyi durdurmu ve yeni bir akll gzlk srm zerinde altn belirtmitir (BBC, 2015). Bu arada Sony, Toshiba,
IBM ve Microsoft gibi birok teknoloji firmas da akll gzlk retmi ve bu konuda almalarna devam etmektedir. Uzman topluluu tarafndan zerinde yllardr almalar yaplan ve kitabmzda Akll Gzlkler olarak adlandracamz
bu rnler, insanlar tarafndan ilgiyle takip edilmekte ve poplerlik kazanmakta-
dr. Akll gzlkler araclyla video kayt yaplabilmekte, sesli komutla internet
aramalar gerekletirilebilmekte, gerek zamanl sosyal medya paylamlarnda
bulunulabilmektedir. Ayrca navigasyon olarak kullanlabilmekte, fotoraf ekimi
yapabilmekte ve hava durumu renilebilmektedir.
Kaynak: http://www.toptal.com/uploads/blog/image/586/toptal-blog-image-1410451673767.jpg
Gnmzdeki akll gzlklerin birou geleneksel gzlklerle ayn formda

olmakla birlikte zerindeki aparatlar araclyla ayrt edilebilmektedir. Spitzer,
Rensing, McClelland ve Aquilino (1997) akll gzlklerin sahip olmas gereken
iki temel zellii ifade etmilerdir.
Klasik gzlklere benzemeli ve ayn ilevi grmeli,
Gzl kullanan kiinin gzlerini dier insanlarn grmesine izin vermeli.
Bu zellikler gz nnde bulundurulduunda giyilebilir teknolojilerin doal

olarak hayatmzda yer almas gerektii ortadadr. Doallktan kast bu teknolojileri kullanan kiilerin ve bu kiilerle temasta bulunan insanlarn bu teknolojilerden rahatszlk duymamalarn salamaktr. Bu yzden bu cihazlardan ayn anda
hem geleneksel ilevlerini yerine getirmeleri hem de yeni teknolojiyi ierilerinde
barndrmalar beklenmektedir. Akll gzlkler dijital grntleri grsel alanla
birletirerek kullanclarn ortamlarnn gerekliini artrmalarn salamaktadr.
Kullanclara sanal ortam gsterirken ayn zamanda gzlkle doal olarak grebilmelerine izin vermektedir (Egenhofer, 1999).
Akll gzlklerin yaygnlamasyla en ok endie edilen noktalardan birisi,
bu cihazlar kullanlrken yaanabilecek etik sorunlar olmaktadr. Kullanclar bu
cihazlar kullanrken yaanabilecek birok etik sorun ortaya kmaktadr. Yaanan ve yaanmas muhtemel sorunlarn nlenmesine ynelik bilimsel aratrmalar
gerekletirilmektedir (Yus, Pappach, Das, Mena, Joshi ve Finin, 2014). Sinema, tiyatro, mze gibi fotoraf ekmenin yasak olduu yerlerde telif haklar ihlallerinde
bulunulmaktadr. zellikle korsan yaynlara kar byk bir mcadele ierisinde
olan sinema endstrisi bu konudan en ok etkilenen sektrlerden birisidir. Bu-
nunla birlikte akll gzlklerin ve dier giyilebilir akll cihazlarn okullarda snav
gvenliini tehlikeye atacak zellikleri mevcuttur. Giyilebilir cihazlar ile ilgili yaanabilecek etik sorunlarn zmne ynelik ereve oluturma almalar devam etmektedir (Kelly, Marshall, Badland, Kerr, Oliver, Doherty ve Foster, 2013).
DER GYLEBLR CHAZLAR

Akll saatler ve akll gzlkler n plana km olsa da yzlerce eit giyilebilir
cihaz tr bulunmaktadr. Nesnelerin nterneti kavramnn hayatmza girmesiyle
birlikte ok eitli akll cihazlar retilmektedir. Akll termostat cihazlar sayesinde
evlerdeki kalorifer ss ayarlanabilmekte,
http://www.intomobile.com/wp-content/
akll prizler araclyla enerji harcamas
uploads/2013/12/smart-ring.jpg
izlenebilmekte ve tasarruf edilebilmektedir. Park yerlerinde kullanlan sensrler ile ehirdeki bo park alanlar renilebilmektedir. Bu cihazlarn eitliliini salayan en nemli etkenlerden birisi de
sensr teknolojisinde yaanan gelimelerdir. Optik, k, hz, sarsnt, manyetik,
sarsnt, basn, g, scaklk, kimyasal, gaz, elektrik, ses, nem, titreim, konum
ve daha birok sensr giyilebilir cihazlarnda hayatmzn her alanna girmesini
salamaktadr. Giyilebilir cihazlarn bu sensrler araclyla elde ettii verileri
transfer etme yetenei sayesinde bu verileri bilgisayarlara aktarp anlaml sonular
retilebilmektedir. Bu noktada bu cihazlarn sahip olduu balanabilirlik zellii
n plana kmaktadr. Bluetooth, RFID, NFC, WiFi ve daha birok balant teknolojisini kullanabilen giyilebilir cihazlar da mevcuttur.
Kaynak: http://appadvice.com/appnn/2014/07/the-appadvice-week-in-review-swiss-made-iwatchand-more
Mikroip teknolojisinde yaanan gelimeler gz nnde bulundurulduunda

akla gelebilecek hemen hemen her rn giyilebilir cihazlara dntrlebilmektedir. Ayakkab ierisinde yer alan taban sayesinde adm says ve yry mesafesi
kayt altna alnabilmekte, yzkler sayesinde mesaj bildirimi alnabilmektedir.
Kullanc verilerini kaydeden, uzaktan takip edilmesine imkan salayan, kontrol,
gvenlik ve salk amacyla kullanlan bantlar bulunmaktadr. Daclk, bisiklet
srme, paratlk gibi aktiviteleri kayt altna almaya ve paylamaya yarayan
apka ve kasketler bulunmaktadr. zellikle doa sporlarn yapan insanlar tarafndan tercih edilen giyilebilir kameralar yaygnlamaktadr. Sanal gereklik ve
artrlm gereklik sunan ve video oyun sektrne byk etki yapan baa taklan
gstergelere zellikle yeni nesil internet kullanclar tarafndan tercih edilmektedir. Evcil hayvanlarn aktivitelerini ve konumlarn izlemeye yarayan kolyeler
bulunmaktadr. Ayrca bu insanlarn acil durumlarda yardm istemelerine olanak
salayan akll kolyeler de mevcuttur. Koucular ve bisikletiler iin grnrlklerini salayan ve arttran LED klara sahip giyilebilir ceketler bulunmaktadr. Srta giyilebilen bantlar sayesinde duru bozukluklar takip edilebilmekte ve dzeltilmesi iin neriler verilebilmektedir. Birok ihtiyaca cevap verilebilecek giyilebilir
cihazlar bulunmaktadr. Her gn bu cihazlara yenileri eklenmektedir.
Giyilebilir Cihazlarn Eitimde Kullanlmas

Son yllarda yaanan bilgi ve iletiim teknolojilerindeki arpc gelimelerin
eitim ortamlarna etkisi kanlmazdr. zellikle nternetin yaygnlamas ile
birlikte rencilerin renme srelerinde kkl deiiklikler yaanmtr. renciler, retmenin sunduu eitim ieriinin yeterliliine ve gncelliine koulsuz
gvenen renme srecinde pasif bireyler olma konumundan; bilgilerin doruluunu ve gncelliini aratran, yaamboyu renmeyi amalayan renme srecini yaplandran aktif bireyler konumuna gemilerdir. Artk renciler kiisel
bilgisayarlarn ve sahip olduklar nternet balantlarn sadece elence amac ile
deil, ayn zamanda renme amac ile de kullanmaya balamlardr. nternet ve
renme kavramlarnn birbirleri zerindeki inanlmaz etkilerini gzlemleyen
aratrmaclar, bu ikili hakknda daha fazla almalar yapmaya balamladr. Son
yllarda evrimii renme, mobil renme, artrlm gereklik, oyunlatrma, giyilebilir teknolojiler gibi eitimde teknoloji entegrasyonu ile ilgili allan birok
aratrma alan nternet ve renme kavramlarn temel almtr. Sz edilen bu
aratrma alanlar arasnda, giyilebilir cihazlarn eitimde kullanm grece daha
yeni bir konu alandr. lgili alanyazn incelendiinde bu konu alan hakknda ok
az almann yer ald ve giyilebilir cihazlarn eitim amal kullanm hakknda
yeterli kaynan bulunmad grlecektir.
Giyilebilir teknolojilerin kullanc istatistiklerine bakldnda, bu cihazlarn zellikle 18-24 ya aralndaki gen yetikinler arasnda hzla yaygnlat
grlmektedir (Bieber, Fernholz ve Gaerber, 2013). Alanyaznda, bu ya aralndaki bireyler 21. yzyl renenleri, yeni binyln renenleri gibi isimlerle
adlandrlmaktadr. Bu nesil renenler, 1980 sonrasnda doan, yeni teknolojiler
ile byyen, yeni teknolojiler ile srekli etkileim iinde olan ve bu teknolojileri
hayatlarnn bir paras haline getiren bireylerden olumaktadr (Prensky, 2001a;
Prensky, 2001b; ahin, 2009; Vie, 2008). oklu grev becerilerini yeni teknolojilerle birletiren bu bireyler, her yerde ve her zaman internete bal olmak istemektedirler. Bireyler aras iletiime ve sosyallemeye byk nem veren; ayn
zamanda gnlk yaam ierisinde bilginin ok ynl akn kontrol edip gncel
kalma ihtiyac duyan bu nesil renenler, srekli olarak evrimii kimliklerinin
sahip olduu sosyal alara balantl olma gereksinimi duymaktadrlar (Kuzu,
2014; Pedr, 2007).
Yeni binyln renen zelliklerine bakldnda, bu bireylerin genellikle yeni
teknolojileri benimseme srelerinde yenilikiler, ncler ve erken ounluk rollerinde bulunduklar grlmektedir (Kumar ve Lim, 2008; Noble, Haytko ve Philips, 2009). Bir baka deyile, bu rollerdeki bireyler, yeni bir teknolojinin benimsenmesinde ve kullanlmasnda toplum ierisindeki dier bireylerden daha hzl
davranmaktadrlar (Kuzu, 2014). Bu bak asyla, yeni binyln renenleri ile
ayn dili konuabilmek ve renme gereksinimlerine yant verebilmek iin, zellikle yksek renim kademesinde, giyilebilir teknolojilerin renme-retme
amal kullanlmas zerine odaklanlmas nem kazanmaktadr.
Yabanc alanyaznda giyilebilir teknolojiler ile eitim alann btnletiren
birok alma bulunmasna ramen lkemiz alanyazn bu konuda kstl kalmtr. Giyilebilir teknolojilerin renme-retme srelerinde kullanlmas konusundaki potansiyeli aktr. New Media Consortium (Yeni Medya Konsorsiyum)
ile EDUCASE renme Giriiminin, 2013 ylnda hazrladklar bir raporda yksekrenimde gelien son eilimleri incelemilerdir (NMC, 2013). Bu raporda
ykselen eilimler ierisinde yer alan giyilebilir teknolojiler iin aratrmaclar,
giyilebilir teknolojilerin yksekrenimdeki kullanclar tarafndan benimsenmesi iin drt-be yllk bir srenin gemesi gerektiini ifade etmilerdir. Bu benimsenme srecinin ksaltlmas iin giyilebilir teknolojiler alan ile ilgili uygulamal
etkinlikler planlayarak kullanclarn renme deneyimlerini gzlemlemek nem
kazanmaktadr.
Yksekrenimde giyilebilir teknolojilerin kullanlmas ile ilgili hem yerli

hem de yabanc alanyaznda, kuramsal ve uygulamal az sayda alma yer almaktadr. Yaplan almalarn sonular ve raporlanan retmen deneyimleri
incelendiinde, giyilebilir teknolojilerin eitim-retimde kullanm alanlarna
ilikin genel bir ereve belirlenebilir. Bu ereve kapsamnda renme ortamlarnda giyilebilir cihazlarn sklkla akll telefonlar, tablet bilgisayarlar ve kiisel
bilgisayarlara alternatif olarak kullanld sylenebilir. Giyilebilir cihazlar dier
mobil cihazlardan ayran zelliklerin dorudan kullanld almalar daha ok
salk ve spor alanlarnda yapld grlmektedir. Her iki alann da ortak noktas
bireylerin bu alanlardaki sorumluluklarn yerine getirirken elleri ile farkl ilemleri yrtmeleri ya da ellerini kullanamayacak durumda olmalardr. Alanyaznda
karlalan ve yava yava yaygnlaan bir dier alan zel eitim alandr. zel
eitim alannda, zel eitime gereksinim duyulan boyutun giyilebilir cihazlar araclyla kolayca ve hzl bir ekilde desteklenmesi salanmaktadr. rnein, iitme
engelli bir bireyin dardan ald sesleri tanyan ve bu sesleri yazya dntrebilen bir uygulamann zerinde alt bir akll gzlk sayesinde, iitsel veriler
grsel verilere dntrlerek gzlk ekrannda bireye sunulabilir. Bu zel alanlar
haricinde, eitime ilikin birok farkl alanda, eitim kademelerinde veya renme srecinin farkl aamalarnda giyilebilir cihazlar kullanlabilir. Bu potansiyel
kullanm alanlarn ngrmek gerekirse, unlar sylenebilir:
Ders ieriine ilikin ders ncesinde, esnasnda veya sonrasnda rencilere ek materyaller sunulabilir. Bu materyaller ile grsel/iitsel olarak
zenginletirilmi renme ortamlar sunarak rencilerin ders ieriine
ilikin nbilgiler yaplandrmalar, ders ieriinin anlalmasn artrmalar ve renmelerini pekitirmeleri salanabilir. Son yllarda alanyaznda renme yaklamlar arasndan ters yz renme yaklam sklkla
ifade edilmektedir. Giyilebilir cihazlar, bu renme yaklamnda retmenlere, rencilerine derse ilikin bilgileri sunarken anndalk, ekicilik ve ilikili kavramlara balantllk sunma konusunda nemli potansiyele sahiptir.
Giyilebilir cihazlar araclyla, renci performanslarn deerlendirme

etkinlikleri planlanabilir ve yrtlebilir. rnein; ders esnasnda retmen, rencilerine sunaca bir deerlendirme sorusuna ilikin yantlar
rencilerin akll saatlerine gnderebilir ve annda yant alabilir. Bu durum kendini ifade etmekte zorluk eken rencilerin derse etkin bir ekilde katlmn desteklemekle birlikte renme ortamnda yer alan her
bir bireyin grn alma ve renme srecini bu grler paralelinde
tasarlama konusunda retmene byk katklar salayabilir. Ayn za-
manda yine benzer bir uygulama ile retmen, dersin ilenii konusunda
farkl senaryolarn renciler tarafndan aktif bir ekilde seilmesini salayabilir. Bylece, renenler kendi renme srelerini gereksinimleri,
ilgileri ve istekleri dorultusunda yaplandrabilirler.
Giyilebilir cihazlar, durumlu renmeye katkda bulunur. Bireylere katlm esnasnda annda renme salar. rnein; bir doa gezisinde rencilerden akll gzlklerini kullanarak bulduklar bitkileri incelenmesi ve
inceledikleri bu bitkiler hakknda paylamda bulunmalar istenmektedir. renciler akll gzlkleri araclyla bu bitkileri incelerken, grsel
arama sayesinde bu bitkilerin temel zelliklerini nternet zerinden bulabilmektedir. Bulduklar bu zellikleri ve seslerini kaydederek yaptklar
yorumlar ders bloglarna kaydedip arkadalaryla paylaabilmektedirler.
Bir dier rnek de birden ok rencinin ayn anda planlanan alan gezisine gtrlemeyecei durumlarda giyilebilir cihazlardan yararlanlmasdr. rnein; Bat Michigan/ABDde grev yapan bir fizik retmeni, svirede bulunan CERN Laboratuarlarna giderek byk hidron
arptrcsn ziyaret etmitir. Fizik retmeni, bu gezi esnasnda akll
gzl araclyla rencileri ile evrimii ezamanl video konferans
yapm ve alan gezisi sresince grdklerini rencilerine aklayarak
rencilerin fiziksel olarak ok uzak bir mesafede olmalarna karn kendilerini sanal bir alan gezisinde hissetmelerini salamtr.
Uygulama rnei
Giyilebilir cihazlarn bant, yzk, ayakkab, kolye, apka gibi farkl aksesuarlar; gmlek, eofman, mont gibi farkl giysi trleri bulunmaktadr. Eriim kolayl, maliyet dkl ve kullanm alkanl gibi deikenler gz nne alndnda, giyilebilir cihazlar arasnda en yaygn olarak kullanlan cihazlarn akll
saatler ve gzlkler olmas doal bir sonutur.
Margaret Powers, Philadelphiada yer alan bir zel okulda teknoloji koordinatr olarak almaktadr. Snfnda akll gzlkleri eitim amal olarak kullanm ve uygulama srecindeki deneyimlerini paylamak zere bir blog sayfas
oluturmutur. Margaretn tasarlad uygulamada, gerek kendisi gerekse snfndaki tm renciler akll gzlk kullanmtr. Bireysel olarak Margaret, zellikle
ders srecini kayt altna alma ve rencilerine zenginletirilmi ders materyalleri
sunma amalaryla akll gzln kullanrken; rencilerinden kendilerine verilen bir proje devini tamamlama srelerinde, sreci kayt altna almak amacyla
kullanmalarn istemitir.
Uygulama sonunda Margaret, retmen ve renen asndan baz sonulara ulamtr. retmen asndan; giyilebilir cihazlar araclyla ders srecini
kayt altna almann, retmenlerin mesleki geliimlerine yararl olacan deneyimlemitir. Ayn zamanda bu frsatn retmenlere, renci kaytlarn izleyerek
renenlerin bak asyla ders srecine bakabilme olana saladn belirtmitir. renciler asndan; giyilebilir cihazlar yardmyla ders srecinin kayt altna
alnmas, rencilere derse katlamadklar zamanlarda dersin tekrarna ulaabilme asndan yarar salamtr. Bunun yannda kendi renme srelerini gzlemleme olana kazanmlardr.
YANSITMA SORULARI
1.
Giyilebilir teknolojilerin eitimde kullanmna ilikin olas eletiriler nelerdir?
2.
Sizce, giyilebilir teknolojilerin renme-retme srelerinde potansiyel

kullanm alanlar nelerdir?
3.
Giyilebilir teknolojilerin yakn, orta ve uzak dnem gelimelerine ilikin

dnceleriniz nelerdir?
Kaynaklar
Amore, D. (2002). Internet future strategies: How pervasive computing services will change the
world. Info, 4(5), 64-64.
BBC (2015). Google Glass sales halted but firm says kit is not dead. http://www.bbc.com/news/
technology-30831128 adresinden alnmtr.
Bieber, G., Kirste, T., & Urban, B. (2012). Ambient interaction by smart watches. 5th International Conference on Pervasive Technologies Related to Assistive Environments bildiri kitab
iinde (s. 39). Crete: Greece.
Bieber, G., Fernholz, N., & Gaerber, M. (2013). Smart watches for home interaction services.
HCI International 2013-Posters Extended Abstractsiinde (ss. 293-297). Heidelberg, Berlin:
Springer.
Caon, M., Tagliabue, M., Angelini, L., Perego, P., Mugellini, E., & Andreoni, G. (2014). Wearable technologies for automotive user interfaces: Danger or opportunity? 6th International
Conference on Automotive User Interfaces and Interactive Vehicular Applications iinde (ss.
1-5). Seattle, WA, USA.
Conheady, S. (2014). Social engineering in IT security: Tools, tactics, and techniques. London,
UK: McGraw-Hill Osborne Media
Demir, K. (2014). Grafik ve animasyon dersindeki mobil renme uygulamalarnn rencilerin
akademik baarlarna ve mobil renmeye ynelik tutumlarna etkisi. Yaynlanmam yksek lisans tezi, Dokuz Eyll niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, zmir.
Dunlop, M. D., Komninos, A., & Durga, N. (2014). Towards high quality text entry on smartwatches. CHI14 Extended Abstracts on Human Factors in Computing Systems iinde (ss.
2365-2370). Toronto, Canada.
Egenhofer, M. (1999). Spatial information appliances: A next generation of geographic information systems. 1st Brazilian workshop on geoinformatics iinde (ss. bilinmiyor). Campinas,
Brazil. http://www.geoinfo.info/geoinfo1999/papers/Max.pdf adresinden alnmtr.
Follett, J. (2014). Fashion with function: Designing for wearables. Designing for emerging technologies.
http://www.safaribooksonline.com/library/view/designing-for-emerging/9781449370626/
ch01.html adresinden alnmtr.
Giang, W. C., Hoekstra-Atwood, L., & Donmez, B. (2014). Driver engagement in notifications
a comparison of visual-manual interaction between smartwatches and smartphones. Proceedings of the Human Factors and Ergonomics Society Annual Meeting,58(1), 2161-2165.
Greenemeier, L. (2013). The future of smart glasses.Scientific American, 309(1), 21.
Jackson, W. (2014). Developing for android wearable devices. Android Apps for Absolute Beginners (3rd edition) iinde(ss. 551-590). Apress.

Johnson, K. M. (2014). An investigation into the smart watch interface and the user driven
data requirements for its applications. http://www.cs.ru.ac.za/research/g10j6110/Final%20
Proposal%20-%20K.%20M.%20Johnson.pdf adresinden alnmtr.
Johnson, K. M. (2014). Literature review: An investigation into the usefulness of the smart
watch Interface for university students and the types of data they would require. http://
www.cs.ru.ac.za/research/g10j6110/Kyle%20M.%20Johnson%20-%20Literature%20Review.pdf adresinden alnmtr.
Johnson, L., Adams Becker, S., Cummins, M., Estrada, V., Freeman, A., & Ludgate, H. (2013).
NMC Horizon Report: 2013 Higher Education Edition. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/pdf/2013-horizon-report-HE.pdf adresinden alnmtr.
Kelly, P., Marshall, S. J., Badland, H., Kerr, J., Oliver, M., Doherty, A. R., & Foster, C. (2013). An
ethical framework for automated, wearable cameras in health behavior research.American
journal of preventive medicine,44(3), 314-319.
Kim, K. H., Jeon, M. Y., Lee, J. Y., Jeong, J. H., & Jeong, G. M. (2014). A study on the app development using sensor signals from smartphone and smart watch. Advanced Science and
Technology Letters, 62, 66-69. doi: 10.14257/astl.2014.62.17
Komninos, A., & Dunlop, M. (2014). Text input on a smart watch. Pervasive Computing,
IEEE,13(4), 50-58.
Kumar, A., & Lim, H. (2008). Age differences in mobile service perceptions: Comparison of
Generation Y and baby boomers. Journal of Services Marketing, 22(7), 568-577.
Kuzu, E. B. (2014). Biliim teknolojileri retmen adaylar arasnda evrimii sosyal alarn retim amal kullanm. Yaynlanmam doktora tezi, Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri
Enstits, Eskiehir.
Liu, Y. (2014). Tangram race mathematical game: Combining wearable technology and traditional
games for enhancing mathematics learning, Yaynlanmam doktora tezi, Eitim Bilimleri
Enstits, Worcester Polytechnic Institue, Worcester, MA, USA.
Llorente, R., & Morant, M. (2014). Wearable computers and big data: Interaction paradigms for
knowledge building in higher education. Innovation and Teaching Technologies, 127.
Messier, R. (2014).Collaboration with cloud computing: Security, social media, and unified communications. Waltham, MA: Elsevier.
Noble, S. M., Haytko, D. L., & Philips, J. (2009). What drives college-age Generation Y consumers? Journal of Business Research, 62(6), 617-628.
Pascoe, J. (2006). The smartwatch. Conference on Mobile and Ubiquitous Systems (CSMU) iinde
(ss. 203-206). Guimaraes, Portekiz.
Pedr, F. (2006). The New Millennium Learners: Challenging our views on ICT and learning.
22.11.2013 tarihinde http://www.oecd.org/edu/ceri/38358359.pdf adresinden alnmtr.

Pradhan, D., & Sujatmiko, N. (2014). Can smartwatch help users save time by making processes
efficient and easier? http://www.uio.no/studier/emner/matnat/ifi/INF5261/h14/projects/
wearables%3A-smart-watch/smartwatch_final_report.pdf adresinden alnmtr.
Prensky, M. (2001a). Digital natives, digital immigrants, On the Horizon, 9(5), 1-6.
Prensky, M. (2001b). Digital natives, digital immigrants, part II: Do they really think differently? On the Horizon, 9(6), 1-6.
Saffer, D. (2010). Designing for interaction: creating innovative applications and devices. Berkeley,
CA: New Riders.
Seppl, T., & Broens, R. (2013). How new smartwatches could revolutionize the artefact surroundings of people (The Research Institute of the Finnish Economy No. 5). http://www.etla.
fi/wp-content/uploads/ETLA-Muistio-Brief-5.pdf adresinden alnmtr.
Spitzer, M. B., Rensing, N. M., McClelland, R., & Aquilino, P. (1997). Eyeglass-based systems
for wearable computing. 16th International Symposium on Wearable Computers iinde (ss.
48-48). Boston, MA, USA.
ahin, M. C. (2010). Eitim Fakltesi rencilerinin Yeni Binyln rencileri (OECD- New Millennium Learners) ltlerine gre deerlendirilmesi. Yaynlanmam doktora tezi, Anadolu
niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Eskiehir.
Raghunath, M. T., & Narayanaswami, C. (2002). User interfaces for applications on a wrist
watch. Personal and Ubiquitous Computing, 6(1), 17-30.
Vallurupalli, S., Paydak, H., Agarwal, S. K., Agrawal, M., & Assad-Kottner, C. (2013). Wearable technology to improve education and patient outcomes in a cardiology fellowship
program-a feasibility study. Health and Technology, 3(4), 267-270.
Vie, S. (2008). Digital divide 2.0: Generation M and online social networking sites in the composition classroom. Computers and Composition, 25(1), 9-23.
Yus, R., Pappachan, P., Das, P. K., Mena, E., Joshi, A., & Finin, T. (2014). Demo: FaceBlock:
privacy-aware pictures for google glass. 12th annual international conference on Mobile
systems, applications, and services bildiri kitab iinde (ss. 366-366). Low Wood Bay, Lake
District: UK.
Dr. Elif Bura KUZU

1986 ylnda Karsta doan yazar ilk ve orta renimini Eskiehirde tamamlamtr. 2004 ylnda Eskiehir Anadolu Lisesinden mezun olan yazar, ayn yl
lisans eitimini yapmak zere Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar
ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde renimine balamtr. Yazar, 2007
ylnda lisans eitimini tamamladktan hemen sonra ayn yl Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde
aratrma grevlisi olarak greve balamtr. 2007 ylnda Anadolu niversitesi,
Eitim Bilimleri Enstits, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim
Dalnda btnleik doktora programna kaydolan Dr. Elif Bura KUZU, 2014
ylnda doktora renimini tamamlamtr. Yazar, doktora almasnda biliim
teknolojileri retmen adaylarnn evrimii sosyal alarn retim amal kullanmn bir yenilik olarak kabul etme srelerinin deerlendirilmesi zerine almtr. Uluslararas ve ulusal dergilerde makaleleri, bilimsel toplantlarda sunulan
bildirileri, ulusal alanda yaynlanm kitaplarda kitap blmleri bulunan Dr. Elif
Bura KUZU, ulusal ve uluslararas bir ok projede bursiyer, aratrmac ve katlmc olarak yer almtr. Yazarn alma alanlar evrimii sosyal alar, yeniliklerin benimsenmesi ve kullanm sreleri, biliim etii, nternet teknolojileri,
giyilebilir teknolojiler, nitel ve karma yntem yaklamlar konular zerine younlamaktadr.
Ara. Gr. Kadir DEMR

1988 ylnda Alanyada doan Kadir DEMR ilk ve ortarenimini Alanyada
tamamlamtr. 2006 ylnda Alanya Anadolu Teknik Lisesi Bilgisayar Yazlm
Blmnden mezun olan yazar, lisans eitimini yapmak zere 2007 ylnda Dokuz Eyll niversitesi, Buca Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Eitimi blmnde renimine balamtr. Yazar lisans eitimine 2009 ylndan
itibaren Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde devam etmitir. Yazar, 2012 ylnda lisans eitimini tamamladktan hemen sonra ayn yl Dokuz Eyll niversitesi, Buca Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde aratrma grevlisi
olarak greve balamtr. 2012 ylnda Dokuz Eyll niversitesi, Eitim Bilimleri
Enstits, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalnda yksek
lisans programna kaydolan Kadir DEMR, 2014 ylnda yksek lisans renimini
tamamlamtr. Yazar, yksek lisans almasnda mobil renme uygulamalarnn
rencilerin akademik baarlarna ve mobil renmeye ynelik tutumlarna etkisi zerine almtr. 2014 ylndan itibaren doktora eitimini tamamlamak amacyla Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Eitimi blmnde aratrma grevlisi olarak grev yapmaktadr. Anadolu niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi
Anabilim Dalnda doktora eitimine devam etmektedir. Yazarn alma alanlar
mobil renme, internet teknolojileri, animasyon, oyun ve giyilebilir teknolojiler
zerine younlamaktadr.
14. BLM
ETMDE BLG GRSELLETRME:
KAVRAM HARTALARINDAN
NFOGRAFKLERE
Ara. Gr. Pnar NUHOLU KBAR

ZET
Grselletirme, renme-retme srelerinde renenlerin karmak bilgiyle baa kabilmeleri iin ska bavurulan etkili bir yntemdir. Bilgi grselletirme ise renenin renme srecinde bilgiyi yaplandrma, rgtleme, dzenleme, deerlendirme, amlama ve iletiim kurma amacyla bilgisini grnr ve
kullanlabilir hale getirmesini ve anlam oluturmasn salayan bir stratejidir. Bilgi
grselletirmeyle renen, bilgisini daha eriilebilir, gelitirilebilir, zerinde tartlabilir ve ynetilebilir hale getirebilmektedir. renenler, teknolojik aralar kullanabilen, bilgiyi anlayan ve hatrlayan bireyin tesinde arad bilgiye eriebilen,
bilgiyi yaplandran, kullanabilen, tasarlayabilen ve yayabilen birey olmak durumundadrlar. Eriilebilen bilgideki art ve uyarc younluu karsnda renen,
teknolojiyi iyi kullanmann tesinde dil, sembol ve metni etkili kullanabilmeli,
iletiim becerileri gl, iyi dzeyde bilgi, grsel, iitsel ve bilgisayar okuryazar
olmaldr. Bilgi grselletirme, tanmlanan sz konusu niteliklerin salanabilmesi
iin renenin kullanabilecei etkili bir yntem olarak grlmektedir. renmeretme bilimlerinin odaklanmas gereken nokta ise renin renme srecinde
bilgisini grselletirmesine olanak salayacak bilgi grselletirme stratejilerinin ve
aralarnn gelitirilmesidir. Grselletirme amacyla, grafik dzenleyiciler, taslak

izimleri, piktogramlar, kavram haritalar, ak diagramlar, simlasyonlar vb. birok yntem kullanlmakta, kavram haritalar bilgi grselletirme konusunda n
plana kmaktadr. Kavram haritalar, bilginin szel gsterimleri ve kavramlar arasndaki ilikiler zerinde durmaktadr. Dijital aralarla birlikte bireyi evreleyen
grsel mesajlarn art grsel bilgiyi okuma ve oluturma gereksinimini beraberinde getirmektedir. Bireylerin grsel bilgi ileme gereksinimi, son dnemlerde
dijital kavram haritalar gelitirme aralarnda, olabildiince farkl grsel gsterim
biiminin renen tarafndan kavram haritasna eklenebilecei arayzlerle kendini gstermektedir. Grsel youn ve grsel-szel dengesinin n plana kt bilgi
grselletirme stratejileri gelitirme abas dorultusunda, bu almada infografiklerin nasl ele alnabilecei tartlmakta, bilgi grselletirme konusu irdelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: infografik, bilgi grselletirme
HAZIRLIK SORULARI
1.
Bilgi grselletirme nedir?
2.
Bilgi grselletirme yntemleri nelerdir?
3.
Eitsel balamda bilgi grselletirmenin nemini tartnz.
4.
nfografik nedir?
5.
renme srecinde infografikler bilgi grselletirme amacyla nasl ele

alnabilir?
GR
renenler, renme srecinde en ok kavramsal bilgiyi renme, ok ynl dsal bilgiyi anlamlandrma, bilgiyi transfer etme, z dzenlemeye ynelik
sorunlarla karlamaktadrlar (Chen ve McGrath, 2004). Eitim teknolojisi ise
belirlenen sorunlar erevesinde uygun teknolojik srelerin ve kaynaklarn tasarlanarak, kullanlarak ve ynetilerek renmenin salanmas ve performansn gelitirilmesini (AECT, 2008) amalamaktadr. renme ortamlarnda kimi
teknik, yntem ve teknolojiler kullanlarak enformasyonun ve bilginin grselletirilmesi, temelde renmenin salanmas ve renen performansnn belirlenebilmesi kaygsn tamaktadr. renenlerin en ok karlat bu sorunlarn zmne ynelik olarak bilgi grselletirme, sunulan etkili yollardan biridir. Bilginin
grselletirilerek grnr hale getirilmesi, bilginin daha eriilebilir, tartlabilir,
ounluk tarafndan ynetilebilecek biime girmesi anlamna gelmektedir (Eppler
Ei mde Bilgi Grselle rme: Kavram Haritalarndan nfografiklere 273
ve Burkhard, 2004). renen, dncesini grnr hale getirerek, o dnce ya

da bilgiyi enformasyona dntrmekte, oluturduu anlam zerine dnebilme, dnme srecini yeniden ayrntl dzenleyebilme olanan yakalamaktadr
(Chen ve McGrath, 2004).
Grselletirme, bireylerin bilgi ve enformasyon ynnden zengin durumlarla baa kabilmeleri iin renme srecinde ska kullanlan etkili bir stratejidir
(Keller ve Tergan, 2005). sel (zihinsel imgeleme vb.) ve dsal temsillerden (gerek nesne, basl resim ve grafik, video, film ve animasyon vb.) oluan grselletirmenin gc grsel ve szel alan bellekte tutulandan ok daha fazla karmak
kavramsal yapnn dsal grsellere dntrlerek temsil edilmesine ve gsterilmesine olanak salamasndan ileri gelmektedir (Ware, 2005). Kt-kalem kullanlarak bir grntnn yaplandrlmas olabilecei gibi, kavramlarn, haritalarn,
dncelerin ve bilginin aratrlmasn, betimlenmesini ya da sunulmasn kapsayan yaplandrma sreci de olabilmektedir (Foster, 2008).
Grselletirme, bilisel bilim, bilgisayar bilimleri, grsel iletiim, grafik tasarm, bilgi tasarm, bilgi ynetimi alanlarnda, bilgi grselletirme ve enformasyon grselletirme olarak farkl kavramlarla ele alnmaktadr. Bilgi grselletirme,
zellikle renme ve retme bilimleri alannda olmak zere sosyal bilimlerde;
enformasyon grselletirme ise ncelikli olarak bilgisayar bilimleri alannda allmaktadr (Keller ve Tergan, 2005). alma alannn veri, enformasyon ve bilgi
kavramlarna nasl yaklat ve grselletirmeye hangi ilevi ykledii aratrmalarn ama ve sonularn etkilemektedir. Bu noktada bilgi grselletirmenin
renme-retme bilimleri asndan nasl ele alnaca, veri, enformasyon ve bilginin, enformasyon ve bilgi grselletirmenin nasl tanmland ile ilgili aratrmalara ereve oluturmas asndan nemlidir.
ENFORMASYON GRSELLETRME VE BLG GRSELLETRME

Enformasyon, bir ama dorultusunda ilikisel balantlarla anlamlandrlm veri olup, veriye ayn anlam ykleyen bireyler iin ayndr. Bilgi ise bilisel
olarak ilenmi ve bireyin bilisel bilgi yapsyla btnlemi enformasyondur.
Enformasyon grselletirmede ama byk miktarlarda soyut veriden yeni bak alarna ulamak ya da depolanan veriyi eriilebilir hale getirmektir. Byk
miktarda enformasyon ieren yaplarn grselletirilmesi enformasyon bileenleri
arasndaki ilikilerin anlalmas ve gerekli enformasyonun karmak yap iinde
grsel olarak aranmasna ve bulunmasna yardmc olmaktadr (Keller ve Tergan,
2005). Bilgi grselletirmede ise bilginin grnr ve kullanlabilir hale getirilerek,
enformasyonun anlamlandrlmas amalanmaktadr.
Enformasyon grselletirme, byk miktardaki verinin aklanmasn salarken; bilgi grselletirme renme srecinde gerekleen bilginin rgtlenmesi,
dzenlenmesi, deerlendirilmesi, llmesi, amlanmas, yaplandrlmas, bilginin transferi ve iletiimin gereklemesini salamaktadr. Enformasyon grselletirme olgu ve saysal veri zerine younlarken; bilgi grselletirme ise renenin
renme durumlarndaki her trl enformasyon ve bilgisi zerine odaklanmaktadr. Enformasyon grselletirme, enformasyon bilimi, veri madencilii, veri analizi alanlarna, enformasyon oluturma, insan bilgisayar etkileimi, arayz tasarm
sorunlarna yeni bak as salamay amalarken; bilgi grselletirme ise renme-retme balamnda bilgi amlama, transferi, yaratma, kullanma, kalitesi ve
bilisel yk problemlerine zm bulmay amalamaktadr.
Enformasyon grselletirme almalar sonucunda elde edilen rnler, renme-retme srecinde grsel materyal olarak kullanlabilecei gibi, enformasyon grselletirme aralar renme srecinin deerlendirilebilmesi ve srecin
raporlanabilmesi iin eitsel balamda kullanlabilir. Enformasyon grselletirmenin bu yndeki kullanm renme-retme srecini destekleyecek nitelikte
bilgisayar bilimlerinin ie koulmasyla salanabilir. Eitsel ortamlar iin renme-retme bilimlerinin odaklanmas gereken nokta renin renme srecinin
her aamasnda bilgisini grselletirmesine olanak salayacak bilgi grselletirme stratejilerinin gelitirilmesi olmaktadr. Bilgi grselletirme stratejilerinin ya
da bilgi grselletirme modellerinin gelitirilebilmesi iin 21. yzyl reneninin
zelliklerinin ve ileriye dnk gereksinimlerinin gz nnde bulundurulmas
gerekmektedir. 21. yzyl bireyinin sahip olmas gereken nitelikler, kresel ekonominin ve bilgi toplumunun sosyal ve mesleki gereksinimleri ve teknolojik ilerlemelerle bilgi alannn genilemesi, bilgi grselletirmenin eitsel balamda ele
alnmasna iaret eden nemli gerekeler sunmaktadr.
Neden Bilgi Grselletirme?

Bireyleri evreleyen bilgi alannn genilemesi ve bilgi iletiim aralarna
eriimin kolaylamas, bireylerin maruz kald uyarcnn artmasna neden olmaktadr. Teknolojik aralarn daha ulalabilir olmas aranlan bilgiye daha hzl
ve kolay eriime olanak salamaktadr ancak; aralarn etkili bir biimde kullanlabilmesi aralara eriimden ve arac kullanmaya ynelik teknik becerilere sahip olmaktan daha fazlasn gerektirmektedir. Eriilebilen bilgideki art ve uyarc younluu karsnda teknolojik aralar kullanabilen yeni nesil renenler,
monitrler zerinde kelebek gibi hareket ederek bilgi paralar arasnda dzensiz,
bilginin deeri ile ilgili olarak bilinsiz bir biimde gezinim davran gstermek-
tedirler (Kirschner ve Merrienboer, 2013). Dijital yerliler olarak da isimlendirilen

yeni nesil renenler teknolojik aralar kullanabilmektedirler; ancak bu durum
onlarn eriebildikleri ortamlardan iyi dzeyde faydalanabildikleri anlamna gelmemektedir.
Kresel ekonominin ve bilgi toplumunun sosyal ve mesleki gereksinimlerinin salanabilmesi, bilgi ile etkili etkileime girmek amacyla bilgisayarlar gibi fiziksel aralarn iyi kullanlmasndan daha da nemlisi, bilgi ve enformasyon gibi
sosyo-kltrel aralarn iyi dzeyde kullanlmas ile mmkn olmaktadr (DeSeCo, 2005). Sz konusu aralarn etkileimli bir biimde kullanm, dil, sembol ve
metnin, bilgi ve enformasyonun, teknolojinin etkili kullanmn gerektirmektedir. Dil, sembol ve metnin etkili kullanm iletiim becerileri ve okuryazarlk
kavramlar ile teknolojinin etkili kullanm ise teknolojik aralarn kullanm ile
ilgilidir. Bilgi ve enformasyonun etkili kullanm ise bireylerin bilmediklerini tanmalar ve belirleyebilmeleri; gerekli bilgi kaynan tanmlamalar ve kaynaa
ulamalar; ulatklar kaynan ve bilginin deerini ve uygunluunu deerlendirmeleri; bilgi ve enformasyonu organize etmelerini kapsamaktadr.
renenler, teknolojik aralar kullanabilen, bilgiyi anlayan ve hatrlayan
bireyin tesinde arad bilgiye eriebilen, bilgiyi yaplandran, kullanabilen, tasarlayabilen ve yayabilen birey olmak durumundadrlar. renenin bu eylemleri
gerekletirebilmesi bask okuryazarl, grsel okuryazarlk, iitsel okuryazarlk,
medya okuryazarl, bilgisayar okuryazarl, kltrel okuryazarlk, sosyal okuryazarlk, evreyle ilgili okuryazarlk gibi birok okuryazarla sahip olmasn gerektirmektedir (Kellner, 1998). Temel bilgiye sahip olmann yansra bireylerin
kritik dnme, problem zme, iletiim, ibirlii gibi st dzey becerilere sahip
olmalar beklenmektedir (P21, 2009). 21. Yzyl becerilerinin neler olduundan
daha da nemlisi tanmlanan becerilerin renenlere nasl kazandrlaca sorusudur. Teknolojik aralarla srekli etkileim iinde olan renenin bilgi youn
ortamlardaki karmaklkla baa kabilmesi, kritik dnme, problem zme
becerilerini harekete geirebilmesi, iletiim ve ibirlii kurabilmesi iin etkili yntemler kullanabiliyor olmas gerekmektedir.
Bireyleri evreleyen grsel mesajlarn art, grsel bilgiyi ileme ihtiyacn
beraberinde getirmi, grsel okuryazarlk ve uzamsal becerilerin gelitirilmesine
ynelik hareketin ortaya kmasna neden olmutur (Mohler, 2000). Grsel okuryazarlk gereksinimi renenin grsel biimde renme, retmenin ise grsel biimde retmeyi renme (Stokes, 2002) kaygsn dourmutur. Grsel mesajlar
doru biimde yorumlama ve grsel mesajlar oluturabilme becerisi olarak tanmlanan grsel okuryazarlk becerisinin gelitirilmesi iin iki yol nerilmektedir: 1)
renenlere grselleri okuma ya da kod ama esnasnda analiz etme teknikleriyle
yorumlama ve uyarandan anlam yaratmalarna yardmc olmak, 2) renenlere

grselleri iletiim arac olarak, anlam oluturmalarna ya da kodlamalarna yardm
etmek (Heinich, Molenda, Russell ve Smaldino, 1999). nerilen bu iki yol birbirinin tamamlaycs olup renme srecinde renenin iinde bulunduu bilgi
yaplandrma ya da anlam oluturma srecini grsel okuryazarlk bak asndan
tanmlamaktadr. Grsel okuryazarlk tanm ya da bu becerinin gelitirilmesi iin
sunulan neriler irdelendiinde anlam kavramnn n plana kt grlmektedir. Grsel okuryazarlk becerisiyle bireyler grsel bir uyarandan anlam karmakta ya da grselleri ara olarak kullanarak anlam oluturmaktadrlar. Bu nedenle
kullanlmas tercih edilen bilgi grselletirme strateji ya da yntemlerinin bireyin
anlamlandrma srecini harekete geirebilecek nitelikte olmas gerekmektedir.
Bilgi Grselletirme Yntemleri

renme - retme srecinde grselletirme amacyla birok yntem (grafik
dzenleyiciler, taslak izimleri, piktogramlar, kavram haritalar, ak diagramlar, simlasyonlar vb.) kullanlmaktadr. Grselletirme yntemlerinin derlendii
en kapsaml alma Grselletirme Yntemleri Periyodik Tablosu olup (Lengler
ve Eppler, 2007), yz farkl grselletirme yntemini veri grselletirme, enformasyon grselletirme, kavram grselletirme, strateji grselletirme, metafor
grselletirme, bileik grselletirme olmak zere alt boyutta snflandrmakta, disiplinlerst bir bak as sunmaktadr. Veri grselletirme, Nicel verinin
pasta, alan ya da izgi grafikleri gibi yntemlerle veriye ynelik genel bir izlenim
oluturulmas iin yaplan; enformasyon grselletirme ise anlamsal alar, ak diagramlar gibi yntemlerle verinin grselletirildii ve grselin kullanc tarafndan dzenlenebildii, deitirilebildii etkileimli grselletirme trdr. Kavram
grselletirme, genellikle nitel kavramlarn, dncelerin planlarn ya da analizlerin ayrntlandrlmas amacyla kullanlan kavram haritalar, zihinsel haritalar
gibi grselletirme yntemlerini kapsamaktadr. Metafor grselletirme, karmak
durumlarn metro haritas gibi etkili ve basit metaforlarla grafiksel olarak iletilmesini amalamaktadr. zellikle organizasyonel durumlarda analiz, gelitirme, formle etme, iletiim, uygulama srelerinin gerekletirilmesi amacyla kullanlan
strateji grselletirme, S-erisi, salma diagram gibi grselletirme yntemlerini
kapsamaktadr. Bileik grselletirme ise sz geen grselletirme yntemlerinin
amaca gre bir arada kullanlabilecei grselletirme biimidir. Bu grselletirme
boyutlarndan karikatr, zengin resim, bilgi haritalar ve renme haritalar yntemlerinin olduu bileik grselletirme dier yntemleri bir arada kullanabilme
bak asyla renme-retme srecinde anlam oluturmaya ynelik daha kapsaml ve zengin bir yap sunmas nedeniyle dikkat ekicidir.
Bir bilgi alanna ynelik bireyin yaplandrd anlam grsel olarak sunmas iin kavram haritalar, etkili bir yol olarak nerilmektedir (Canas ve dierleri,
2005). Kavram haritalar, bilginin organize edilmesi ve gsterilmesini amalayan
grafiksel aralardan biri olup anlaml renmeyi temel almaktadr (Novak and
Canas, 2006). Anlaml renme sreci, yeni anlam edinimi ile ilgili olup, srecin
tamamlanmasyla renenin yansmalarnda yeni anlamlarn ortaya k olarak aklanmaktadr (Ausubel, 1968). Bilgi, anlamann amac olup (Biggs, 2003);
anlama, bilginin ezberden hatrlanmasndan daha st dzey bir formdur (White
ve Gunston, 1999). renen, anlaml renme ya da kavramsal anlamlandrma
ile sonulanan renme srecinde derin, bilisel ve z dzenleyici stratejiler kullanmay tercih etmektedir (Chin ve Brown, 2000). Bilgi grselletirme, anlaml
renme srecinin gerekleebilmesi iin ara olurken, tasarlanan grsel bilgi anlaml renme srecinin rn ve amac olmaktadr. Anlam oluturabilme abasyla bilgi grselletirme yapan renen, renme srecinde st dzey dnme
becerilerini, grsel okuryazarlk becerisini, zdzenleme ve derin bilisel dnme stratejilerini harekete geirmek durumunda kalmaktadr.
Bilisel aralar kullanan bireyler dierlerine gre daha etkili dnebilmekte,
grsel arayze sahip bilgisayar temelli aralar ise dier aralara gre daha gl ve
esnek bilisel sistem sunmaktadrlar (Ware, 2005). Kavram haritalar kavramlarn
szel ifadeleri ve bunlar arasndaki ilikilerin yine szel ve basit ifadelerle gsterilmesi prensibine dayanmaktadr. Kavram haritas oluturmaya ynelik gelitirilmekte olan dijital kavram haritas aralar arayz daha fazla grsel e kullanlabilecek, enformasyon ve kaynak balantsnn yaplabilecei arayzler salamay
amalamaktadr. Bu aralara rnek olarak CmapTools nceki kavram haritas gelitirme aralarndan farkl olarak bilgi ve enformasyonun bir araya getirebilinecek
arayz sunmaktadr (Canas ve dierleri, 2005). renen, CmapToolsu kullanarak
farkl kavram haritalar oluturabilmekte ve bu kavram haritalar arasnda iliki
kurabilmekte, webdeki farkl kaynaklarla balant kurabilmektedir. evrimii bir
ara olan Webster ise CmapToolsla benzer bir kaygyla bilgi ve enformasyonu btnletirmeyi amalamaktadr (Alpert, 2005). Webster oluturulan kavram haritalaryla her tr dijital medyann birletirilebilecei bir yap sunmaktadr.
Kavram haritalar aratrmalarnn son geldii noktaya bakldnda olabildiince farkl grselletirme yntemlerinin kullanlabilecei bir arayz sunma
aray iinde olunduu grlmektedir. Bileik grselletirme boyutuyla ifade
edilen farkl yntemleri bir araya getiren grselletirme yntemi dijital kavram
haritalar gelitirme aralaryla gerekletirilmeye allmaktadr. Sz konusu bu
aba, renene bilgisini kapsaml, grselletirme yntemlerince zengin olanaklar
salayacak bilgi grselletirmeye ynelik ara, ortam ya da yntemler sunulmas,
bu yntem ve aralarn kullanmna ve uygulanmasna ynelik modellerin ortaya
konulmas ve snanmas gerekliliine iaret etmektedir.
Bilgi grselletirmeye ynelik en kapsaml model Eppler ve Burkhard (2004)

tarafndan, organizasyonlarda bilgi grselletirme amacyla etkileim ve iletiim
temelinde mimarlk alan zerinden ortaya konulmaktadr. Bilginin bireyler aras
transferine odaklanyor olmas nedeniyle eitimde bilgi grselletirme asndan
gelitirilmesi gereken bir yap sunsa da model, izdii ereve asndan renme
srecinin nemli bileenlerinden iletiim asndan btncl bir model sunmaktadr.
Bilgi Grselletirme Modeli

Bilgi Grselletirme Modeline gre bilgi grselletirme, en az iki birey arasnda bilginin transferi ve tasarlanmas srecinin gelitirilmesi amalamaktadr
(Eppler ve Burkhard, 2004). renme srecinde bilgi grselletirme kavram irdelendiinde, bu tanm en az iki birey vurgusu yapmas nedeniyle bilgi grselletirme eylemini iletiim srecine snrlandrmakla birlikte renme srecinin iletiim
boyutu asndan anlaml sonular da sunmaktadr.
Model, iletiim temelinde ilev, bilgi tr, alc ve grselletirme tr olmak
zere drt boyutlu bir ereve izmektedir. Modele gre bilgi grselletirme iletiim taraflar arasnda koordinasyon, dikkat ekme, hatrlama, motivasyon, ayrntlandrma, yeni fikirler oluturma ilevlerinin gerekletirilmesini salamaktadr.
Bireyler arasnda transfer edilecek grsel bilgiyi ne, nasl, neden, nerede, kim sorular temel alnarak snflandrlmaktadr. Grsel bilginin hedef kitlesinin birey,
grup, organizasyon, kii a olabilecei alclarn bilisel zelliklerinin bilinmesinin transfer sreci iin nemli olduu belirtilmektedir. Grselletirmenin eskiz/
taslak izim, diagram/izenek, resim, harita, nesne, etkileimli grselletirmeler ve
hikyeler olmak zere yedi biimde olabilecei ileri srlmektedir.
Bilgi grselletirme modeli uygulama ilkeleri dikkate alndnda, etkili grseller tasarlayabilmek iin; tasarmcnn grselletirecei enformasyonun geerli,
gvenilir ve kapsaml olduuna karar vermi olmas, alcnn zelliklerini biliyor
olmas, yanl anlalmalarn nne geilebilmesi iin yazyla desteklenmesi, bilginin znn verilmesi, genel bir yap ve ayrnt sunmas, mantksal ve grsel adan
tutarl olunmas, dekorasyondan kanlmas, alcnn dikkatini datc tasarmdan uzak durulmas, alcnn tanyabilecei gsterimlerin kullanlmas, alcnn
imgesel grselletirme ile motivasyonunun salanmas nerilmektedir.
Bilgi grselletirme modeli ileriye dnk bilgi grselletirme srecinin modellenmesine ynelik ereve ve tasarm aamasna ynelik uygulama ilkeleri sunmaktadr ancak renme retme sreci iin gelitirilecek grselletirme modeli ya da stratejilerinin zellikle renme srecini ve renen gereksinimlerini
irdeleyerek ortaya konulmas gerekmektedir. renme retme srecinde bilgi

grselletirmenin gereklilii, var olan grselletirme yntemleri ve aralar, iinde
bulunulan sosyal ve teknolojik balam ve 21. yzyl bireylerinin gereksinimleri
dorultusunda kapsaml grselletirme stratejilerinin zerinde allmasn gerektirdiini gstermektedir. Bilgi grselletirme, stratejinin gelitirilmesinden uygulanmas aamasna kadar doas gerei disiplinler aras allmas gereken bir
konudur. renenin bilgi grselletirme sreci, grselletirme yapaca konuyla
ilgili bilgiye ulamas, ulat szel ya da grsel bilgiyi rgtlemesi, dzenlemesi,
deerlendirmesi, amlamas, yaplandrmas, tasarlamas, farkl balamlara transfer etmesi, dier renenlerle iletiim amal kullanmas aamalarndan olumaktadr. Bilgi grselletirme sreci ancak renme retme bilimleri, renme
psikolojisi, dil bilim, grsel sanatlar, iletiim bilimleri prensipleri dikkate alnarak
tasarlanabilir.
Eitsel balamda bilgi grselletirme zerine ortaya konulacak kapsaml bir
modelin ncesinde hangi grselletirme biimlerinin strateji olarak kullanlabileceinin aratrlmas gerekmektedir. Bu alma kapsamnda infografik prensibi bilgi grselletirme stratejisi olarak ele alnmakta, infografik tasarm prensibi
aklanmakta, renme-retme srecinde nasl kullanlabilecei tartlmaktadr.
Bilgi Grselletirme Stratejisi Olarak nfografikler

nfografik, verinin ya da bilginin grsel gsterimleri olup karmak bilginin
hzl ve ak bir biimde sunumunu amalamakta, amacna gre veri grselletirme, bilgi tasarm ya da bilgi mimarisi olarak isimlendirilebilmektedir (Smiciklas, 2012). Kresel ekonominin grsel analizini yanstan karmaklkta ya da
trafik iareti basitliinde tasarlanabilen infografikler, bilgi ve iletiim amacyla
kullanlmaktadrlar (Lankow, Ritchie ve Crooks, 2012). Grafik tasarm alan kapsamnda bilgilendirme tasarm arac olarak infografikler, bilgi grafikleri olarak
da adlandrlmaktadrlar (Dur, 2011). Tasarlanma amacna ve ieriine gre veri,
enformasyon veya bilgi grselletirme olarak uygulanmaktadrlar. Grafik tasarm
bak asyla bilgilendirme tasarm hedef kitle alclarnn bilgi gereksinimlerini
karlamak amacyla, mesajn analizini, planlamasn, sunuunu ve anlalmasn
kapsamaktadr (Petterson, 2002). Bu bak asyla infografik tasarm sreci, tasarmcdan mteriye doru gereklemekte, yksek kalitede enformasyon ieren
rn ortaya karma asl ama olmaktadr. Sz konusu eitim olduunda iletiimin amac ve taraflar farkllamaktadr. renme srecinde bilginin yaplandrlmas sz konusu olduunda infografiklerin amac hedef kitleye mesaj iletme
odakl olmaktan te renme srecinde uygulanan bilisel bir strateji olmaktadr.
letiim srecinin amacna ulaabilmesi iin istekli katlmclarla, ak ve anlalr biimde bilgi ak salanarak gerekletirilmesi, bireylerde iz brakacak bilgi aa karmay amalamas gerekmektedir. Etkili mesaj iletebilme kaygsyla
infografikler tasarmcdan mretiye doru gerekleen bir kanalda rn pazarlama ve reklam alanlarnda youn bir biimde kullanlmaktadr. nfografikleri dier
grselletirme trlerinden ayran en nemli zellik, aktarlmak istenen konuyla
ilgili youn ve yer yer karmaklaan bilgileri ve sreleri yaln bir tipografi ve
sayfa dzeniyle anlamay ve renmeyi salamasdr. Bir ierik balamnda hazrlanm tasarm unsurlarndan oluan (harita, ema, tablo vb.), grafik elerinden
yararlanan (renk, tipografi, leke dengesi vb) (Lankow, Ritchie ve Crooks, 2012)
infografikler, salad kapsaml tasarm unsurlar, grafik eleri ve tasarm ilkeleriyle renme iin nemli bir ara olduu dnlmektedir.
Dijital ortamda, zellikle sosyal alarda son dnemlerde infografiklerin hatta
eitsel infografiklerin ska paylald, kullanld; buna karn, eitime ynelik
alanyazn incelendiinde infografik tasarm ya da kullanmna dnk aratrmalarn olmad grlmektedir. nfografiklerin renme alannda bulunuyor olmas
eitsel balamda kullanmna ynelik aratrmalarn yaplmasn gerektirmektedir. nfografiklerin kullanmndan te renenlerin grsel okuryazarlk, iletiim
ve st dzey dnme becerileri kazanmalarna ynelik, dil anlatm ve grsel tasarm becerilerini harekete geirebilecekleri, renen tasarm zerinde duracak
etkili bir strateji olaca dnlmektedir. renenin infografik tasarlayarak karmak bilgiyi ya da sreci grselletirmesi, bilgiyi amlamas, rgtlemesi, dzenlemesini salayabilir, zihinsel imgesindeki ve derledii bilgiyi birletirebilmesine
ve iletebilmesine yardmc olabilir.
Grselletirmelerle ulalmak istenen en temel ama grafiksel bir paradan
(harita, ema vs.) te verilmek istenen en nemli dncenin aklda kalmasn, hatrlanabilir olmasn salamaktr. nfografikler aktarlmak istenen arpc dncenin ksa anlatmla desteklenmesini ve izleyenin imgesine yakn grsel tasarm
yaklamyla aklanmasn salamay amalamaktadr. Grselletirme trleri ve
hatrlama dzeyi ilikisini inceleyen almada piktogramlar ieren, renkli, dk
veri-mrekkep oranna ve yksek grsel younluuna sahip grselletirmelerin
daha hatrlanabilir olduu ve infografiklerin en yksek hatrlama dzeyine sahip grselletirme tr olduu grlmtr (ekil 1) (Borkin ve dierleri, 2013).
Aratrmada katlmclar, sunulan grsellerden anlam oluturmakla snrl tutulmulardr. Eitsel balamda yaplacak aratrmalar grsellerin okunmas ve anlam
oluturmann tesinde bilgi grselletirme arac olarak infografiklerin renenler
tarafndan tasarland durumlarda renenler aras iletiimi nasl etkiledii, renenin hatrlama, anlama, transfer dzeyi ve tasarlad grseller arasnda nasl
bir iliki olduu sorularna cevap aramaldr.
ekil 1: Sol stten sa alta doru hatrlanabilirlik azalmaktadr

(Borkin ve dierleri, 2013).
Szel ya da grsel olsun etkili bir iletiim ynteminin en nemli zellii
ilgi ekici, anlalr ve hatrlanr nitelikte olmasdr (Lankow, Ritchie ve Crooks, 2012). Bu zellik temelinde dnldnde iletiim sreci istekli katlmclarla, ak ve anlalr biimde bilgi ak salanarak gerekletirilmeli, bireylerde iz brakacak bilgi aa karmay amalamaldr. Kullanm alanlarna gre
tasarmlarnda ilgi ekicilik, anlalrlk ya da hatrlanma elerine verilen nem
sras deiebilmektedir. Pazarlama amacyla tasarlanan infografiklerde ilgi ekme
kaygs n plana karken, bilimsel amala tasarlanan infografiklerde anlalabilirlik kaygs ar basmaktadr. Eitsel infografikler sz konusu olduunda ise ilgi
ekicilik, anlalrlk, hatrlanma eleri arasnda nasl bir denge olmas gerektii
akla gelmektedir ki bu dengenin, eitsel infografiin tasarm ve kullanm amac
dorultusunda ekillendii sylenebilir. Dikkat ekme amacyla renme srecinin banda retmen tarafndan tasarlanm, renene sunulan bir infografiin
ilgi ekme dzeyi dier anlalrlk ve hatrlanrlk bileenine gre ar basabilir
ya da ierie ynelik renme srecinin zetlenmesini amalayan bir infografikte
ar basan bileen hatrlanabilirlik olabilir. Ancak; renme srecinde kullanlan
infografiklerin ilgi ekici, anlalr ve hatrlanr olmas olmas gerekmektedir.
nfografikler, farkl grselletirme yntemlerinin birletirilebilecei, kullanlabilecei bir yap sunmaktadr. Bileik grselletirme yntemleri altnda verilen
zengin resim, bilgi haritalar ve renme haritalar yntemlerine benzer zellikler
gstermektedir. Dijital kavram haritalarna ynelik almalarda da olabildiince
farkl medyann ya da medyann baka bir deyile grselletirme ynteminin eklenebilmesi olanann renene verilme abas, farkl yntemlerin bir araya getirilebildii bileik grselletirme ve infografik tasarm ile benzemektedir. Bileik
grselletirme, dijital kavram haritalar ve infografik yntemleri incelendiinde

grsel ve szel gsterim biimlerinin bir arada kullanlmasnn vurguland baka
bir deyile temelde Mayerin ortaya koyduu (2001) oklu ortam renme ilkeleriyle birok noktada kesitiini syleyebiliriz. nfografiklerde asl ama grsel metafor, sembol ve ikonografi ve dekoratif ereve kullanlarak anlama ve hatrlamann gerekletirilmesiyken, oklu ortam renmesinde en temel ilke renenlerin
kelimelerin ve resimlerin bir arada kullanld durumlarda daha etkili renme
sreci geirdikleridir. nfografik tasarmnda grsellik, ieriin daha etkili bir ekilde kavranmasn salamas ve anlamay kolaylatrmas asndan nemli olup,
en gl grselletirmelerin anlatmla desteklenenler olduu vurgulanmaktadr.
oklu ortam uzaklk yaknlk ve geici yaknlk temel tasarm ilkeleri, birbiri ile
ilgili grsel ve szel ifadelerin birlikte kullanlmas gerektiini aklamakta, infografiklerde vurgulanan grsellerin anlatmla desteklenmesi ilkesi ile kesimektedir.
nfografik tasarm zerine aratrma ve aklayc olmak zere iki yaklam
bulunmaktadr (Lankow, Ritchie ve Crooks, 2012). Aratrma yaklamnda salt
bilginin iletilmesi amacyla, en ak ve z bir biimde, minimalist bir tasarm sz
konusudur. Akademik aratrmalarda, profesyonel i ortamnda, enformasyon
grselletirme amacyla yaplmaktadr. Aklayc yaklamda ise illstratif, grsel tasarm odakl, ieriin aktarlmasndan nce izleyenin dikkatini ekmeyi
amalayan bir anlay sz konusudur. Daha ok reklam, sat pazarlama alanlarnda tercih edilmektedir. renme retme sreci iin bir tasarm yaklam bulunmamakla birlikte, aratrma ve aklayc tasarm yaklamlarnn arasnda bir
noktada da olabilecei gibi amaca gre kendi iinde farkl tasarm yaklamlar
gelitirilmesi gerektii sylenebilir.
Tasarm biimleri
ekil
kil 22: T
bi i l i
(Lankow, Ritchie ve Crooks, 2012)
nfografikler, renenin bilgiyi yaplandrn

ma srecinde; retici-m
rrenen, renen-renen,
renen grubu-renen
ggrubu arasndaki bilgi akttarm srecinde; renenin ve renen grubunun

n
deerlendirilmesi sred
ccinde bir ara olarak ele
aalnabilir. Bu noktada rrenme srecindeki amacn ne olduu infografik
prensibinin nasl kullanlacanda belirleyici olmaktadr. Amaca gre en temel

ayrm infografiklerin retici ya da renen tarafndan m tasarlanaca sorusu
olabilir. Hazr bir infografiin retme srecinde retici tarafndan dikkat ekme, anlatm ya da zetleme amacyla kullanlmas da olabilecei gibi reticinin
tercihi infografiin renen tarafndan tasarlamasndan yana da olabilir. Her iki
yolda kullanlabilecei gibi renenin infografikleri kullanarak bilgi grselletirme yapmas daha etkili renmelere iaret etmektedir. renenin tasarlad
grselletirmeler yaplandrmac bilisel srelerinin ve grsel-uzamsal stratejilerinin gelimesine yardm etmekte (Holley ve Dansereau, 1984) renenlerin
bilgilerini organize etmelerine yardmc olmakta, raksak dnmelerini harekete geirmekte ve st dzey dnme becerilerini uyarmaktadr (Gil-Garcia ve
Villegas, 2003).
nfografikler, bilginin deiken ya da sabit, etkileimin aktif ya da pasif
olma durumuna gre dinamik, yar dinamik ve statik olarak tasarlanabilmektedir
(Lankow, Ritchie ve Crooks, 2012). nfografik tasarm biimi bilginin deiken
ve etkileimin aktif olduu durumda dinamik, bilginin sabit ve etkileimin pasif olduu durumlarda statik olmaktadr (ekil 2). Statik infografikler dinamik
infografiklere gre yaplabilirlik, paylalabilirlik ve gncellenebilirlik asndan
daha avantajl olduu iin daha ok tasarlanmaktadr. Dier yandan dinamik infografikler tasarm zor olmakla birlikte tasarm ilkeleri dorultusunda gelitirilmi etkileimli infografikler etkili ve verimli grselletirme rnleri olmaktadr.
Bilgi grselletirme arac olarak infografiklerin nasl kullanlabileceine ynelik uygulamalar yaplmas, renme srecine etkisinin incelenmesi, renen
geri bildirimiyle kullanm biiminin dzenlenmesi ve kapsaml modele varan almalarn yaplmas gerekmektedir. Bu amala aratrmaclar tarafndan gerekletirilen uygulama rneine (Kibar ve Akkoyunlu, 2014) yer verilmitir.
RETM TASARIMI DERS RNE

retim tasarm dersi kapsamnda gerekletirilen uygulamada kuramsal
ders ierii ile balantl olarak renenlerin retim tasarm pratii kazanmalar
amacyla birikimli devam eden ve retim tasarm modelleri konulu infografik
tasarm ile sonlandrlan bir sre izlenmitir. Her hafta retim tasarm pratii
kazanmalar adna kuramsal okumalarn yannda uygulama devleri evrimii ortam zerinden renenlere yneltilmitir.
Dersin Uygulama Sreci

Uygulama sreci renenlere evrimii ortam zerinden gnderilen Nasl
bir retim tasarm? balkl infografikle (ekil 3) Eitsel zmler reten bir
ekipte alan retim tasarmcs olarak... ynergesi ile ikinci hafta balatlmtr.
rencilere yol haritas olmas adna verilen infografik kendi iinde iki dng barndrmaktadr. Makro dzeydeki dngde retim tasarmcsnn ekip iindeki
konumuna dair rencileri bilgilendirme amac tarken, mikro dzeydeki dng
retim tasarmcs olarak ekipteki bulunu amalarna iaret etmekte ve grevlerine ynelik ereve sunmaktadr. rencilere bu materyalin kat bir yapdan te
bir ereve sunduu, sunulan bu grselin onlarn okumalar ya da grdkleri gereksinimler dorultusunda geniletebilecekleri, gelitirebilecekleri vurgulanmtr.
Sz konusu infografikte genelden zele bir tasarm yaplmtr. Konu alan uzmannn ya da kaynan merkezde olduu dngsel gsterim nem srasna gre retim tasarmcs, grsel tasarmc ve dil uzmannn srece dhil olmas ile iten da
dtan ie geili olarak devam etmektedir. retim tasarmcsnn alan uzmanl
kapsamndaki ikinci dng retim tasarmcsndan istenen eitsel tasarm nasl
olmaldr? ve Size iletilen ierik istenen eitsel tasarm biimine uygun mu? sorular ile balamaktadr. Nasl bir retim tasarm sorusuna cevap bulma yolunda rencilere soru iareti sembolnde anahtar kelimeler sunulmutur. Anahtar kelimeler
bireysel, evrimii, uygulama, grup almas, tartma, anlatm, soru cevap, hareketli, web, yz yze, grsel, kitap, dijital, szel, bask olmak zere kelime bulutu biiminde rencilerin verilen sorulara cevap ararken hatrlatc olmas amacyla verilmitir.
retim tasarm dngs konu alan uzmanndan elde edilen ieriin okunmas ve incelenmesiyle balamaktadr. Mikro dngde verilenler iin de makro dngde olduu sral bir yapdan te dngsel i ie gemi bir yapnn srete gelitii
rencilere yz yze derslerde aklanmtr. Konu alan uzmannn olmad durum
gz nnde bulundurularak ieriin kaynaklardan elde edilmesi, derlenmesi ve ardndan inceleme srecine geilmesi de sz konusudur. Dngde konu alan uzman
ile srekli iletiimi vurgulamak amacyla konu alan uzmanyla ibirlii ya da sz konusu kaynaktan ulalan bilgi ise baka kaynaklardan da tarama boyutlar dngye
eklenmitir. eriin oluturulmasndan sonra metnin anlaml paralara blnmesi,
metindeki anahtar kelime ya da kavramlarn belirlenmesi aamalar nerilmitir. Bu
retim tasarmcsnn ierie hkim olmas asndan da en nemli aamalardan
biridir. Amaca gre metindeki sistematiin sorgulanmas ve anlaml paralar arasndaki sistematiin dzenlenmesi, ilikilerin belirlenmesi ve bu alma srasnda
ierikte grlen eksikliklerin eklenmesi, ya da fazla grlen blmlerin karlmas
aamalar metinsel boyutta ilerleme kaydedildii anlamna gelmektedir. Metne balk verilmesi, metindeki nemli noktalarn vurgulanmas vb. gibi anlamsal boyuttaki
dzenlemelerden sonraki aama grsel dzenlemeler olmaktadr.
ekil 3: retim Tasarm Sreci

retim tasarm uygulamasnn ilk aamasnda ise metinsel dzenleme zerinde durulmu, renenlerin ynlendirilen rnek ierik zerinde ekilde verilen
ve yukarda aklanan aamalar izleyerek, sorgulayarak metni zmlemeleri istenmitir. zleyen aamalara temel oluturan bu aamann nemi vurgulanm,
yine ayn infografik zerinde retim tasarm ekibinde yer alan dier uzmanlar
(konu alan uzman, grsel tasarm uzman, dil uzman) da yerletirilerek retim
tasarm sreci rencilere yanstlmtr. nfografik renenlerin sreci sorgulayarak deneyimlemesi amacyla esnetilebilir biimde, sorular ve anahtar kelimeler
kullanlarak tasarlanmtr. Bir sonraki hafta Dzenlediimiz bu metinleri nasl
evrimii kullanlabilecek bir derse dntrrz? sorusuna cevap bulacaz ynergesiyle, istenilen program (Powerpoint, Flash gibi) kullanarak ve bo beyaz arka
plan zerinde metinleri farkl ekranlarda anlaml paralara blmeleri, yerletirmeleri ve grsellerle desteklemeleri istenmitir. Metin ekil altrmasnn yaptrld
bu hafta daha fazla rnek grmeleri iin Pinterest sosyal anda education anahtar
kelimesi ile arama yapmalar ve bulduklar infografikleri eletirmeleri istenmitir.
rencilerin infografik tasarmlarna ve metin zmlemelerine yardmc olabilmesi amacyla kavram retimi ve kavram haritalar konularn zerinde
durulmu ve renenlerin verilen bir metin zerinde alarak kavram haritas
karmalar istenmitir. retim tasarmcsnn tasarmda gz nnde bulundurmas gereken srelerden bellein ileyii, bilginin aln, ilenmesi ve anlamn
oluturulmas sreleri ele alnmtr. retim tasarm modelleri irdelenmi, renenlere ynlendirilen retim tasarm modelleri zerinde metinsel dzenleme
aamasndan balayarak bireysel olarak almalar istenmitir.
ekil 4: renen tasarm infografik rnekleri
YANSITMA SORULARI
1.
nfografikler bilgi grselletirme arac olarak renme retme srecinde nasl kullanlabilir?
2.
nfografiklerin renme srecinde bilgi grselletirme arac olarak kullanlabilmesi iin renenlerin hangi beceri ve bilgiye gereksinimleri vardr?
3.
Eitsel infografiklerin zellikleri ve tasarm ilkeleri nelerdir?
Kaynaklar
AECT Definition and Terminology Committee. (2008). Definition. In A. Januszewski & M. Molenda (Eds.), Educational technology: A definition with commentary. New York: Lawrence
Erlbaum.
Alpert, S. R. (2005). Comprehensive mapping of knowledge and nformation resources: The
case of webster. In S. O. Tergan & T. Keller (Eds.), Knowledge and Information Visualization
Searching for Synergies (220-238). Germany, Verlag Berlin Heidelberg: Springer.
Ausubel, D. P. (1968). Educational psychology: A cognitive view. New York: Holt, Rinehart and
Winston.
Biggs, J. (2003). Teaching for quality learning at university. The Society for Researh into Higher
Education and Open University Press.
Borkin M. A., Vo, A. A., Bylinskii, Z., Isola, P., Sunkavalli, S., Oliva, A., & Pster, H. (2013)
What makes a visualization memorable? IEEE Transactions On Visualization And Computer
Graphics, (19)12.
Canas, A. J., Carff, R., Hill G., Carvalho M., Arguedas M., Eskridge, T. C., Lott J., & Carvajal R.
(2005). Concept maps: Integrating knowledge and information visualization. In S. O. Tergan & T. Keller (Eds.), Knowledge and Information Visualization Searching for Synergies (pp.
205-219). Germany, Verlag Berlin Heidelberg: Springer.
Chen, P., & McGrath, D. (2004). Visualize, visualize, visualize: Designing projects for higher
order thinking. Learning & Leading with Technology, 32(4), 54-57.
Chin, C., & Brown, D. E. (2000). Learning in science: A comparison of deep and surface approaches. Journal of Research in Science Teaching, 37(2), 109-138.
DeSeCo (2005). Definition and selection of key competencies - Executive summary. Retrieved
from http://www.deseco.admin.ch/bfs/deseco/en/index/02.html.
Dur, B. . U. (2011). Bilgilendirme tasarmnda ilkeler, eler ve uygulama sorunlar bilgilendirme tasarm uygulamas. Yaymlanmam doktora tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara.
Eppler, M. J., & Burkhard, R. A. (2004). Knowledge visualization: Towards a new discipline and its
fields of application. Retrieved from https://www.researchgate.net/publication/33682085_
Knowledge_ visualization_towards_a_new_discipline_and _its_fields_of_application.
Foster, C. (2008). Learning for understanding: Engaging and interactive knowledge visualization. Retrieved from Durham University, Technology Enhanced Learning Research Group
https://www.dur.ac.uk/resources/tel/TR-TEL-08-01.pdf
Gil-Garcia, A., & Villegas, J. (2003). Engaging minds, enhancing comprehension and constructing
knowledge through visual representations. Paper Presented at Conference on Word Association for Case Method Research and Application, Bordeaux, France, June 29-July 2.

Heinich, R., Molenda, M., Russell, J. D., & Smaldino, S. E. (1999). Instructional media and technologies for learning (6th ed.). Upper Saddle River, NJ: Prentice-Hall.
Keller, T., & Tergan, S. O. (2005). Visualizing knowledge and information: An introduction.
In S. O. Tergan & T. Keller (Eds.), Knowledge and Information Visualization Searching for
Synergies (1-23). Germany, Verlag Berlin Heidelberg: Springer.
Kellner, D. (1998). Multiple literacies and critical pedagogy in a multicultural society. Educational Theory, 48(1), 103-122.
Kirschner, P. A., & Merrienboer, J.J.G. (2013). Do learners really know best? Urban legends in
education. Educational Psychologist, 48(3), 169 183.
Lankow, J., Ritchie, J., & Crooks, R. (2012). Infographics the power of visual storytelling. USA:
John Wiley & Sons, Inc.
Lengler R., & Eppler, M. (2007). Towards a periodic table of visualization methods for management. IASTED Proceedings of the Conference on Graphics and Visualization in Engineering (GVE 2007), Clearwater, Florida, USA.
Mayer, R. E. (2001). Multi-media learning. (1st Ed.). Cambridge University Press.
Mohler, J. L. (2000). Desktop virtual reality for the enhancement of visualization skills. Journal
of Educational Multimedia and Hypermedia, 9(2), 151-165.
Novak, J. D., & Canas, A. J. (2006). The theory underlying concept maps and how to construct and
use them. Technical Report IHMC CmapTools.
Nuholu Kibar, P., & Akkoyunlu, B. (2014). A new approach to equip students with visual literacy
skills: use of nfographics in education. ECIL 2014, European Conference on Information
Literacy, Dubrovnik, Croatia, October 20-23.
Petterson, R. (2002). Information design: An introduction. John Benjamins Publishing Co.
P21 Partnership for 21st Century Skills. (2009). Definition. P21 Framework Definitions. Retrieved from http://www.p21.org/storage/documents/P21_Framework_Definitions.pdf,
21.05.2014.
Smiciklas, M. (2012). The power of infographics. Using pictures to communicate and connect with
your audiences. USA: Pearson Education Inc.
Stokes, S. (2002). Visual literacy in teaching and learning: A literature perspective. Electronic
Journal for the Integration of Technology in Education, 1(1), 10-19.
Ware, C. (2005). Visual Queries: The foundation of visual thinking. In S. O. Tergan & T. Keller
(Eds.), Knowledge and Information Visualization Searching for Synergies (27-35). Germany,
Verlag Berlin Heidelberg: Springer.
White, R., & Gunstone, R. (1992). Probing Understanding. The Falmer Press.
Ara. Gr. Pnar NUHOLU KBAR

Lisans eitimini Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Bilgisayar
ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde 2008 ylnda tamamlad. Hacettepe
niversitesi Fen Bilimleri Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Anabilim
Dalnda niversite rencilerinin Grsel Bilisel Stilleri balkl teziyle 2012
ylnda bilim uzman derecesini ald. Halen Hacettepe niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalnda
doktora almalarn yrtmektedir. Lisans eitimi sresince 2005-2009 yllar
arasnda renci asistan olarak alt Ankara niversitesi Uzaktan Eitim
Merkezinde, 2009-2011 yllar arasnda retim tasarm zerine uzman olarak
grev yapt. 2011 ylndan bu yana Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde aratrma grevlisi olarak
grev yapmaktadr. Nuholu Kibar, e-renme, oklu ortam tasarm, renmeretme srecinde bilgi grselletirme konularnda aratrmalarna devam etmektedir. Doktora tezi kapsamnda renme stratejisi olarak infografiklerin eitsel
balamda kullanm zerine almalarn yrtmektedir.

Prof. Dr. Buket Akkoyunlunun retim tasarm, oklu ortam renme,
sosyal alarn eitimde kullanlmas, bilgi okuryazarl konularnda kitaplar,
makaleleri ve aratrmalar bulunmaktadr. Prof. Akkoyunlu, ulusal ve uluslar
aras (Avrupa Birlii projeler-FP7) projelerde ve retmen eitimlerinde grev
almaktadr
15. BLM
ETM VE RETMDE
DJTAL DEERLEME
Ara. Gr. Canan OLAK

Anadolu niversitesi
Anadolu niversitesi
ZET
ekil 1: Dijital deerleme (Gaasterland, 2011)

Dijital deerleme, web ortamnda var olan eitli formlardaki bilgilerin, belirli amalar dorultusunda seilmesi, organize edilmesi, depolanmas, tekrar kullanma uygun ekilde korunmas ve dzenlenmesi ilemidir. Bu blmde dijital
deerleme dngsn aklamak ve bu dng srecinde dikkat edilmesi gereken
eylemler ve yeterliliklerin neler olduunu ortaya koymak amalanmtr. Eitim ve

retim uygulamalarnda kullanlabilecek dijital deerleme aralarndan Storify,
Pearltrees, Scoop.it, Dipity ve List.ly aralar tantlarak, kullanmlar rneklerle
sunulmutur. Dijital deerlemenin eitim retim srecinde kullanlabilecek yeni
bir strateji olduu belirtilmi, web ortamnda var olan dank bilginin, belirlenen
amaca gre nasl deer kazand aklanmtr. Ayrca retmen ve renenlerin
dijital deerleme srecini eitsel uygulamalarda kullanmalar konusunda neriler
sunulmutur.
Anahtar Kelimeler: dijital deerleme, dijital deerleme dngs, Web 2.0
aralar
HAZIRLIK SORULARI
1.
Dijital halde bulunan bilgilerin eskimesini veya yok olmasn engellemek

iin neler yaplabilir?
2.
Deerleme kavramnn dijital adaki anlam hakknda neler dnyorsunuz?
3.
Dijital deerleme srecinde ie koulacak beceriler nelerdir?
4.
Dijital deerleme aralarnn ortak zellikleri nelerdir?
5.
Eitim ve retim uygulamalarnda dijital deerleme aralarnn kullanm nasl gerekletirilebilir?
GR
Eitim retim uygulamalarnda eitli teknolojiler ie koulmaktadr. Her
bir teknolojik yeniliin renme srecinde etkili ve verimli bir ekilde aktif kullanm ve bu sreci desteklemesi beklenmektedir. Birok aratrmada eitim retim srecini etkileyen deikenlerin incelenmesinde, kullanlan teknolojilerin
etkisine odaklanlmaktadr. Lowerison, Sclater, Schmid ve Abrami (2006), eitimde teknoloji kullanmnn deerinin anlalmas gerektiini belirtmilerdir.
Bu deere ulamak iin de, kullanlan teknolojilere renmedeki deiimin oda
olarak bakmaktan ziyade, ilgili teknolojinin renmeyi salama ve ekillendirmede, sz konusu balamda nasl kullanlacana odaklanmak gerekmektedir (Price
ve Kirkwood, 2014). retmenlerin rencileri desteklemek, ynlendirmek ve
renenlerin derse aktif katlmlarn salamak iin eitli teknolojileri retme
sreciyle btnletirmeleri gerekmektedir. Her retim etkinliinde sunulmas
gereken bir ierik ya da mesaj bulunmaktadr. Bu mesajn renenlere iletiminde
Ei m ve re mde Dijital Deerleme 293
retmenlerin ie kotuklar unsurlar uzmanlk bilgileri, bu bilgileri en iyi hangi

yolla retebileceini ekillendiren pedagojik bilgileri ve kullandklar aralardr.
Ancak retmenlerin yeni teknolojiler ile uygun pedagoji kullanmn gerekletirmelerinden nce, sz konusu yeni teknolojilerin nasl kullanldklarnn renilmesi gerekmektedir (Richardson, 2010). Pelgrum (2010), retmenlerin sahip
olduklar pedagojik becerilerin tmn teknoloji ile birlikte gstermelerinin beklendii ifade etmilerdir.
Gnmz renenleri teknolojiyi yaamn bir paras olarak grmektedirler
(Oblinger, 2003). Onlar saran akll telefonlar, eitli web uygulamalar ve Web
2.0 aralar gibi teknolojik eitlilik, retim hayatlarnda da bu aralarn kullanmn beraberinde getirmektedir. rnein, National Schools Board Association
(2007), Web 2.0 aralarndan sosyal alar ile ilgili yaplan aratrmalarda en yaygn
konunun eitim uygulamalar olacan belirtmitir. nk 9 ile 17 yalar arasndaki bireylerin birounun, sosyal paylam sitelerinde kendilerine ait sayfalar
oluturduklarn, blog yazdklarn, mesajlama zelliklerini kullandklarna ulamlardr. Ayrca bu iletiim andan bireyler aras en yaygn konuulan konunun
kullanclarn devleri ile ilgili olduu belirtilmitir. Ayn zamanda Berger ve Trexler (2010), sosyal a servislerinin eitim uygulamalarnda yaygn kullanlmas nedenleri olarak; benzer ilgilere sahip birey ya da gruplarla gerek arkadalk ilikisi
oluturma, teknoloji kullanm ve iletiim becerilerini gelitirme, yaratcl arttrma, yeni ya da farkl bak alar sunma, evrimii topluluklara katlm hzlandrma ve eitimcilere rencilerin her gn kullandklar bir ortamda ulam imkn
verme etmenlerinin olduunu belirtmilerdir. Solomon ve Schrum (2010) ise blog,
facebook, wiki gibi pek ok web temelli aralarn rencilere zellikle, iletiim,
ibirlii ve yaratclk becerilerini rettiini; retmenlerin ise bu aralarn saladklar kiileraras balant halinde olma, renme topluluklarna katlma, yaknlk oluturma gibi zellikleri avantaja dntrebileceklerini vurgulamlardr.
Artk renenlerin renme srelerinde sadece retmenler ya da anne
babalar gibi bavurduklar bilgi kaynaklarndan farkl olarak, internet ve internetten bilgi edinmeyi ve dzenlemeyi salayan eitli teknolojiler ya da aralar
bulunmaktadr. Ayrca bu renenler, her geen gn giderek artan bir bilgi yn
ile karlamaktadrlar. Dolays ile iinde bulunduklar ortamdan dolay renenler, renme srelerinde yeni tutum ve davranlar gelitirmektedirler (Antonio,
Tuffley ve Martin, 2013). Bununla birlikte renen ya da retim srecine rehberlik edenlerden, bilgi arama kaynaklarn bilme, karlatklar bilginin doruluunu sorgulama, bilgi olutururken ibirlii ierisinde alma, yaratc olma,
oluturulan bilgiyi paylamada kullanlacak teknolojileri seme ve bu teknolojiyi
etkili bir ekilde kullanabilme gibi zelliklere sahip olmalar beklenmektedir. Bu
nedenle eitim-retim srecinde sorumluluu olan birey veya kurumlarn, renenlerin bir bilgiyi nasl anladklarn, nasl bildiklerini, nasl edinip oluturduklarn dikkate almalar gerekmektedir (Oblinger, 2003).
eitli web aralar ve uygulamalar ile internet ortamndan edinilen bilgilerde dikkat edilmesi gereken bir dier husus ise, bu ortamlar araclyla ulalan
bilginin hedefe uygun ve gvenilebilir olmasdr. nternet ortamnda herhangi bir
konu hakknda yaplan bir aratrma sonucunda binlerce sayfa bilgi ile karlalmaktadr. nk dijital dnyada tm web kullanclar ierik oluturabilmektedir.
Ulalan bu bilgilerin hangilerinin gncel, amaca hizmet eden, gvenilir bilgi olduunu bulmak ise git gide zorlamaktadr. Bu dorultuda, tm karlalan ierikler arasndan gerekli bilgi edinilirken renenlerin kefetme, sorgulama ve analiz etmede yeni yaklamlar kullanmalar olduka nemlidir ve bu yaklamlardan
biri de dijital deerlemedir (Cohen ve Mihailidis, 2012).
DJTAL DEERLEME NEDR?
ekil 2: Dijital deerleme (Curata, 2015)

Deerleme kavram 1994 ylnda ktphaneler komisyonunun dijital arivleme hakknda, elektronik formdaki dijital kaytlarn gelecekte de kullanclar tarafndan ulalmas iin saklanmas hakknda alnan karar sonucunda ortaya kmtr
(Waters ve Garrett, 1996). zellikle Web 2.0 aralarnn artmas ve kullanclarn
web ieriklerini oluturabilmeleri nedeniyle 2003 ylndan itibaren dijital deerleme
kavram, sadece muhafaza etme veya saklama anlamn aarak daha karmak bir
hal almtr (Tibbo, 2012). Dijital deerleme, belirli bir konuyla ilgili bilgilerin toplanmas, organize edilmesi, gsterilmesi ve paylalmasdr. Birletirme, listeleme,
filtreleme, paralara ayrma, kronolojik olarak sralama, iaretleme gibi eitli trleri
bulunmaktadr. Salt olarak web ortamnda var olan bilginin filtrelenip biriktirilmesi
deil, ilgili alandaki ieriin hedef kitleye gre nemli olanlarnn seilmesi, analiz
edilmesi ve o balamda bilgiye deer katlmasdr (What Is Digital Curation, 2012).
Ray (2009) da dijital deerlemeyi, uzun sre boyunca dijital varlklarn kullanm
iin git gide bu varlklara deer katma sreci olarak tanmlamtr. Dijital deerleme,
analiz etme, sentezleme ve ncelik belirleme gibi st bilisel srelerin ie koulmasn gerektiren bir sreci ifade etmektedir (Cohen ve Mihailidis, 2012; Antonio,
Tuffley ve Martin, 2013; Antonio ve Tuffley, 2014).
Dijital deerlemede verinin veya bilginin srdrlebilirlii nemlidir (Day,
2008). Dijital deerlemenin nemi zellikle internetten doru, gvenilir ve kapsaml bir bilgi edinme srasnda anlalmaktadr. Bilginin hzla artmas bu sreci
lksten ziyade ihtiyaca dntrmtr. Dijital deerlemeyle; ulalmak istenen
bilgiler ile ilgisi olmayan bilgilerin ak azalmakta, hitap edilmesi dnlen kiilerin ilgileri hedeflenen alanda tutulmakta, var olan bilgiyi glendirilerek bilgi
eskimesi azaltlmakta ve bu bilgiye srekli eriimin salanmas amalanmaktadr.
Ayrca dijital biimde bulunan verinin deerleme sreciyle aktif olarak ynetimi,
bilginin deerinin korunmasn salamakta ve eskime riskini azaltmaktadr (What
Is Digital Curation, 2012).
Dijital Deerleme Sreci

Dijital deerleme belirli bir dngden oluan sreci kapsamaktadr. Bu srete ise ie koulmas gereken baz yeterlikler ve dikkat edilmesi gereken eylemler
mevcuttur. Higgins (2008) almasnda, dijital deerleme srecinin merkezinde
verinin olduunu, bu veri kullanlarak gerekletirilen ilemlerin ise bir dng
oluturduunu belirtmitir. Bu dng ise veri, dng eylemleri, sral eylemler ve
rastlantsal eylemlerden olumaktadr.
Veri
Veri, dijital biimde herhangi bir bilgi olabilecek birimler olarak nitelenmekte
ve dijital deerleme srecinin merkezinde yer almaktadr. Dijital nesneler ise metin dosyalar, imajlar ya da ses dosyalarn ve meta bilgileri iermektedir. Ayrca
birok veri trn bulunduran web siteleri ise karmak dijital nesneleri oluturmaktadr. Veri taban ise bilgisayar sistemlerinde yaplandrlm kayt koleksiyonlarn belirtmektedir.
Dng Eylemleri
Dng eylemleri, dijital deerleme iin dikkat edilmesi gereken aamalar
temsil etmektedir. Bu eylemler; bilginin tanmlanmas ve sunumu, planlama ve
saklama, topluluun grmesi ve katlm, deerleme ve korumadan olumaktadr.
Bilginin tanmlanmas ve sunumu aamas; bulunan materyallerin elenmesi, an-
lalmas, ulalmas hedeflenen meta bilgi iin toplanmas ve deerlendirilmesini

kapsamaktadr. Planlama ve saklama aamasnda ise deerleme dngs boyunca
elde edilen veya oluturulan dijital materyallerin saklanmas plannn oluturulmas nemlidir. Topluluun katlm aamas ise oluturulan ieriin paylam,
yaylmas gibi uygun olan topluluk aktivitelerini srdrme ve kullanlan aralar ve
yazlmlarla ilgili topluluun bu srece katlmn arttrmay ierir. Bir dier aama
olan deerleme ve koruma ise, deerleme ileminde ortaya karlan yapnn desteklenmesi ve uzun sre muhafaza edilmesini salayan tm etkinliklerin farknda
olunmas planlanmas ve ynetilmesini kapsamaktadr.
ekil 3: Dijital deerleme dngs (Higgins, 2008)

Sral Eylemler
Sral eylemler, dijital deerleme sreci boyunca birbirini izleyen eylemleri
ifade etmektedir. Kavramsallatrma, oluturma ve alma, deerlendirme ve seme, elde etme, koruma, depolama, ulam, kullanm ve tekrar kullanm ve transfer
eylemleri de dijital deerleme srecinde sral eylemleri oluturmaktadr. Dijital

dng srecini aklayan baz kaynaklarda ise yalnz bu aamadaki eylemlerin ele
alnd da grlmtr (What Is Digital Curation, 2012).
Dijital deerleme srecinde kavramsallatrma eylemi ile verinin oluturulmas iin veri formlarnn tasarlanmas ve planlanmas belirtilmektedir. Oluturma ve alma eyleminde verileri deerleyenlerin, dokman biriktirme, elde etme
kurallarna gre veri sahiplerinden ve arivlerden gerekli grld takdirde anlama yaplarak meta bilgiyi oluturacak materyallerin veya verilerin alnmasn
ierir. Ayn zamanda meta bilgiyi oluturacak verilerin ynetimi, tanmlanmas,
yapsal ve teknik zelliklerinin incelenmesini gerektirir. Deerlendirme ve seme
eyleminde ise, belirlenen rehber, kurallar ya da yasal gerekliliklere bal kalarak,
elde edilen verinin deerlendirilmesi ve dijital deerleme iin seilmesini kapsamaktadr. Elde etme eyleminde, yine daha nceden belirlenen rehbere, kurallar ya
da yasal gerekliliklere bal kalarak verinin depoya, veri merkezine ya da sorumlu
kuruma transfer edilmesi amalanmaktadr. Koruma ve saklama eyleminde, verinin uzun sre saklanmas amalanr. Veriyi saklamak iin temizleme, geerliliini salama, meta bilginin korunumu, verinin sunumunu deerlendirme ve kabul
edilebilir veri yaplar ya da dosya formatlarn salama gibi gvenilir ve kullanl
eylemler gerekletirilmelidir. Depolama eyleminde ilgili standartlara uygun olarak gvenilir ortamlarda verilerin tutulmas salanr. Eriim, kullanm ve tekrar
kullanm aamasnda ise deerlemelerin kullanclar tarafndan tekrar tekrar eriilebilir olmasn salamak amalanmaktadr. Genellikle tm internet kullanclarna ak olan bu deerlemeleri, belirli kullanclarn eriimi iin kontrol altna alp,
sadece ilgili kullanclarn grntleyebilmesi ya da dzeltilebilmesi salanabilmektedir. Transfer eylemiyle de orijinal verinin farkl formatlara evrilmesi ya da
alt blmlere ayrlp sralanmas gerekletirilmelidir.
Rastlantsal Eylemler
Dijital deerleme srecinde baz durumlarda verinin baka bir arive, depoya
ya da veri merkezine tanmas ya da verinin yok edilmesi halinde gerekletirilecek eylemler sz konusudur. Bu eylemler dzenleme, yeniden deerlendirme ve
veri dosyalarn tamadr. Dzenlemede; belirlenen rehber, kurallar ya da yasal
gerekliliklere gre uzun bir sre iin verilerin tekrar dzeltilmesi amalanr. Silinen veriler yerine oluturulan deerlemenin eksik yann yenilemek bu duruma rnek verilebilir. Yeniden deerlendirme eylemi ise, gelecek kullanmlar iin
verilerin geerliliklerini deerlendirme ve tekrar seim iin veriye geri dnmeyi
gerektirir. Dosyalarn tanmas eyleminde verinin farkl bir formata evrilmesi
amalanr. Yazlmsal ya da donanmsal eskimeyi azaltp, depolama ortamna gre
veri korunumunu salamak temel esastr.
Dijital Deerleme le lgili Alanyazndaki Aratrmalar

Dijital deerlemeyi ve dijital deerleme srecini ele alan almalarda veri deerlemenin sadece ktphane, ariv, mze ve dier kltrel kurumlarda gerekletirmekle snrl olmad belirtilmitir. Bu srete devlet kurumlar, niversiteler,
bilimsel giriimleri bulunan bireylerin, ksacas bilgi ile uraan herkesin verilerin
niteliini arttrmalar ve verinin deerini eskime, kaybolma gibi eitli tehditlere kar korumalar gerekmektedir. Dolays ile dijital deerleme srecinde genel
olarak; hizmet edilen topluluun hangi verilere gereksinim duyduklarnn belirlenmesi, bu verinin ynetimi, sunumu, depolanmas, gvenliinin salanmas ve
uzun sre arivlenebilmesi iin standartlarn oluturulmas, verinin retilmesi,
arivlenerek srekliliinin salanmas ve kullanm srasnda teknolojinin kolaylatrc olarak kullanlmas gibi bilgi ve becerilere sahip olunmas gerekmektedir
(Hedstrom, 2012). Dijital deerleme srecinin ele alnd bir baka aratrmada
ise elektronik ieriklerin deerlenmesinde teknik bilgi ve becerilerin de ie koulduu fakat bu teknik elerin eitli yollar izlenerek ilerleyen srecin en son
ve tamamlanmas beklenen en kolay admn oluturduu vurgulanmtr. Ayrca
dijital deerleme srecinde dikkat edilmesi gereken hususlar konusunda sorumluluk ve verilerin uygunluunun deerlendirilmesi, deerlemenin nasl yaplabileceini bilme, ilgilenilen alann frsatlarn, zorluklarn ve karakteristik zelliklerini bilme, kullanc ya da deerleyenlerin sahip olmas gereken teknik bilgiler ve
bilginin farkl formatlara dntrlp uzun sre korunmas olarak belirtilmitir.
Teknoloji kullanmn ieren teknik bilginin dijital deerleme sreci iin bir adm
olduu fakat baarl bir deerleme iin teknolojik aralarn bu sre iinde etkili
ve verimli bir ekilde kullanlmas nerilmitir (Tibbo, 2012). Fotopoulou ve Couldry (2014) ise veri deerlemede nem verilmesi gereken adma dikkat ekmitir. Bunlar; veri deerlemenin teknolojik adan nasl yapldnn ve nasl sunulduunun bilinmesi, entelektel olarak materyallerin nasl bir araya getirildii
ve bu toplanan materyaller ya da oluturulan ortam zerinde ortak geliimin nasl salandnn bilinmesidir. Bunun yannda dijital deerlemede var olan dijital
haldeki bilginin tekrar anlatlmas demek deil, daha geni anlam kazanarak, bu
bilgiyi deerleyenler ve hedef kitle ile birlikte bilgiye nasl katkda bulunduklarn
kapsadn vurgulamlardr.
Eitim ve retim uygulamalarnda dijital deerleme almalar incelendiinde yabanc dil retimi, dijital okur-yazarlk ve renci motivasyonu konularnda snrl sayda almaya rastlanlmtr. Hubbard (2013) almasnda,
yabanc dil retiminde dinleme dersleri iin dijital deerleme srecini ie komutur. renenlerin yabanc dil renme hususunda kendi almalarnda rastgele videolar setikleri dolays ile konuma aksan, hz ya da kullanlan kelimeler
bakmndan st dzey materyaller ile karlatklar belirlenmitir. Bu karmaaya

zm nerisi olarak TED veri tabannda bulunan gerekli dokmanlar indirilmitir. Hedef kitlenin dzeyine uygun materyaller taranm ve transkriptler analiz edilmitir. Materyallerdeki terim ve deyimler incelenmi, konuma aksan ve
hz belirlendikten sonra bu materyaller gruplandrlmtr. renenler ise oluturduklar kelime sayfalarna yorumlar yapm, evrimii szlkler, eviriciler ve
not alma uygulamalar gibi eitli teknolojik desteklerden yararlanmlardr. Var
olan materyallerin amal seimi, deerlendirilip, rencilerin ilgili materyallerle aktif bir ekilde renme srecine katlm dijital olarak bu materyallerin deerlenmesini salamtr. alma sonucunda ise dijital deerlemenin yabanc dil
renmeyi gelitirmek iin yeni bir geliim olabileceine ulalm, bu tr uygulamalarn snf, program ya da kurumsal dzeyde yaplmasnda fayda olabilecei
belirtilmitir. Antonio, Martin ve Stagg (2012), renenlerin renme deneyimlerine balanmay kolaylatrma ve dijital bilgi okuryazarl becerilerini beslemek
iin dijital deerleme platformlarndan Scoop.it aracn kullanmlardr. renme
srecinde, rencilere verilen deerlendirme grevlerinde motive olduklar ve bu
stratejinin renme deneyimlerine ballklarnda etkili olduu grlmtr. Fakat dijital okuryazarlk becerilerini beslemek iin dijital deerleme stratejisinin
daha az potansiyele sahip olduu belirlenmitir. Bu durumun sebebinin ise dijital
okuryazarlk becerilerinin lm srasndaki snrlklardan kaynaklanabileceini, dijital okuryazarlk becerilerinin gzlem, anket ve odak grup grmeleri dndaki veri toplama aralar ile de llp deerlendirilmesi olarak belirtilmitir.
almada vurgulanan dier husus ise yksekretim rencilerinin bulduklar
evrimii bilgilerin gvenirliini ve geerliliklerini deerlendirebilme becerisine
sahip olmalar gerektiidir. Dolays ile dijital deerleme, web temelli kaynaklar
bulma, analiz edebilme ve kritik deerlendirmeyi salamada deerleyenler ve renenler iin nemli bir strateji olduu sonucuna ulalmtr.
Dijital deerleme konusunda yaplan almalar arasnda kullanlabilecek
Scoop.it (http://www.scoop.it/), Pearltrees (http://www.pearltrees.com/), Storify
(https://storify.com/), Vikipedi (https://www.wikipedia.org/) gibi eitli Web 2.0
aralarnn deerlendirilmesi de dikkate alnmtr. Verhaart (2012) virtualMe ve
wiki teknolojilerini, dijital deerleme dngsnde yer alan seme, deerlendirme, oluturma, saklama gibi gerekli olan beceriler balamnda deerlendirmitir.
Wiki Web 2.0 aracnn belirlenen dijital deerleme dngs becerilerindeki kriterlerin birounu karladn, dijital olarak yeni bir ihtiya haline gelen dijital
deerleme srecinde bu teknolojinin kullanlabileceini ifade etmitir. Sparavigna
(2013), geleneksel olarak deerleyenleri, mzelerde ya da galerilerde alan, ser-
gilenebilecek belli bir konuya ait materyallerin seimi ve gsterime sunulmasn salayan uzmanlar ve deerleme ilemini yn halindeki materyalin organize
edilmesi olarak tanmlanabileceini belirtmitir. Gnmzde ise yeni deerleme
trlerinin ortaya ktn, bunlardan birinin ise dijital veri ve nesneler ile uraan
dijital deerleme olduunu ifade etmitir. Bu almada ise dijital kaynaklarn organize edilmesinde Pearltrees arac deerlendirilmitir. Sosyal servis olarak kullanlan bu ara ile webde amaca hizmet eden elerin inciler olarak adlandrlp,
oluturulacak aalarn bu incilerle yaplandrlabilecei belirtilmitir. Kltrel
mirasn aktarm ve tarih ile ilgili konularn retilmesinde bu aracn etkili ve verimli bir ekilde kullanlabileceini ngren aratrmac, kurduu ekip ile birlikte
kltrel projeler yrtmlerdir. retim amac ile bu aracn kullanlabileceini,
retmen asndan yaklaldnda ise dersi organize etme ve derste kullanlan
geleneksel slaytlardan daha yararl olabileceini belirtmitir. Ayrca fizik gibi fen
bilimleri dersinde de dijital deerlemenin salanabilecei kullanl bir ara olabilecei nerilmitir. Flintoff, Mellow ve Clark (2014) ise almasnda, Scoop.it
dijital deerleme aracn deerlendirmitir. retim srecinde kullanlabilecek bu
aracn, renenlerin kendilerinin bilgiyi deerlendirebilmesini gelitirebilecei,
kendi almalar ile kaynak oluturabilmelerine imkn verebilecei, akranlar ile
ibirlii yapp, oluturduklar kaynaklar paylaabilmelerini salayaca belirtilmitir. retim elemanlarnn ise deerlendirme stratejilerinin bir blm olarak
bu deerlemeleri kullanabilecekleri de vurgulanmtr. Dijital deerlemeye hizmet
eden bu aracn kullanm ile renenlerin ilgilendikleri konular hakknda geni
apta bilgi edinebilecekleri, ilgili konular etrafnda bilgilerin damtlmas, seilmesi ve o alana odaklanmalarnn salanabilecei belirtilmitir. zellikle eitim
retim uygulamalarnn denetimini kolaylatrmak, bu uygulamalar zenginletirmek ve gelitirilmesini salamak iin dijital deerleme uygulamalarnn yaplmas gerektii nerilmitir.
Dijital deerleme ile ilgili alanyazndaki aratrmalar zetlendiinde, bu
tr aratrmalarn genellikle ktphane ve mzeler hakknda yaplan almalar
ile balad grlmektedir. Web ortamnda bilginin hzla artmas, yaylmas ve
kullancnn ierik oluturmas nedeniyle haber datm alannda da dijital deerleme sreci kullanlmtr. Eitsel alandaki almalar ise balang dzeyinde
olup, dijital deerleme iin eitli Web 2.0 aralarnn (Pearltrees, Storify, Scoop.it)
deerlendirilmesi yaplmtr. Ayrca dijital deerlendirme sreci hakknda eitli
almalar bulunmaktadr. Web kaynaklarnda da dijital deerleme dngs ve
aralar konusunda genel bilgilere rastlanlmaktadr.
Dijital Deerleme Aralar ve rnekler

Dijital deerleme srecinde kullanlabilecek pek ok Web 2.0 arac bulunmaktadr. Bu aralarn bazlar sadece resim, metin ya da videolar, bazlar ise karmak veri yaplarn bir arada deerlemeye izin verebilmektedir. Dijital deerleme
iin sklkla kullanlan Storify, Scoop.it, Curata, Kurator, Pearltrees, Pinterest, List.
ly, Diigo, Dropbox gibi aralar rnek verilebilir.
Dijital deerleme nedir? konusunda da bahsedildii zere dijital deerleme trleri Web 2.0 dijital deerleme aralarnn gerekletirdikleri ilevlere gre
snflandrlabilirler. nk baz aralar sadece iaretleme, listeleme, kronolojik
olarak sralama, blmlere ayrma ya da depolama ilevlerinden bir tanesini gerekletirirken, bazlar da bu ilevlerden birkan birletirerek deerleme ileminin gerekletirilmesini salamaktadr. Dolaysyla dijital deerleme aralarn da
deerleme trlerine gre snflandrmak ve rneklendirmek mmkndr. Bu blmde eitim retim uygulamalarnda kullanlabilecek Storify, Listl.ly, Pearltrees
ve Dipity aralar ve bu aralar araclyla oluturulan rneklere yer verilmitir.
ekil 4. Storify ortamnda oluturulan dijital deerleme rnei

ekil 4te Web 2.0 aralar ve retmen konusu hakknda web ortamndan
seilen hareketli resim, video ve akademik bir makalenin birletirildii bir dijital
deerleme grlmektedir. Storify, sosyal alarla balants olan, webde bulunan ya
da sosyal alarda paylalan herhangi bir ieriin srkle-brak mant ile oluturulan, sayfaya kolayca eklenebilmesine izin veren evrimii gazete benzeri bir
yayn oluturma ve yayma aracdr. Bloglar ile karlatrldnda kullanclarn

oluturduklar dijital deerlemelerde, veri kmeciklerinin sralamasnn deitirilmesine ve daha dinamik bir yapnn olumasna imkn tanmaktadr. Bunun
yannda sosyal alarla uyumlu alabilmesi de oluturulan dijital deerlemenin
Twitter, Facebook gibi kullanc says olduka fazla olan platformlarda datmna
ve yaylmasna izin vermektedir. Ayrca web ortamnda olmayan, deerleyenlerin kendi bilgilerinin paylalmas ve yaylmasnda da aktif olarak kullanlabilecek
bir aratr. Baka kullanclar ile gerek zamanl ibirliine ak, oluturulan dijital
deerlemelere yorum yapabilecekleri bir ortam sunmaktadr. lgilenilen konuda
herhangi bir dijital deerlemenin yaplp yaplmadnn aratrlmasna izin vermekte ve oluturulan dijital deerlemeyi tm web kullanclarna ak ya da belirli
kullanclarn kullanmna ak olarak ayarlamaya imkn tanmaktadr. Ek olarak,
Google analitiklerini kullanan bu ara ile dijital deerlemelerinizin ka kii tarafndan grntlendiine ulalabilmektedir (Storify Enterprise, 2014).
Eitsel uygulamalarda kullanlabilecek Storify arac ile retmenler, rencilerin sklkla kullandklar Web 2.0 aralar ile retilmesi hedeflenen konu ile
ilgili dijital deerlemelerini sunabilir. Ayrca rencilerinden bu deerlemelere
katkda bulunmalarn ya da kiisel olarak verilebilecek dijital deerleme devleri ile bilginin deer kazanmasn salayabilirler. Storifyn sunduu zellikler ile
dijital deerleme srecindeki eylemleri dikkate alarak, verilerin elenmesi, birletirilmesi veya ayrlmas, deerlendirilip, korunmas hususunda yeni beceriler kazanabilirler. Bu sre sayesinde hangi bilginin gvenilir ve geerli olduuna karar
verme gibi st dzey becerilerinin gelitirilmesi salanabilir. Buna ek olarak dijital
deerleme srecine aktif katlarak, dijital okuryazarlk dzeylerinin arttrlmas
hedeflenebilir.
Web ortamna kritik elemelerden geirerek belirli bir temadaki elde edilen
bilgilerin listesi http://list.ly/ arac kullanlarak kolaylkla oluturulabilir. ekil 5te
eitim-retim ve teknoloji ile ilgili bulunan akademik almalarn list.ly arac kullanlarak oluturulan listesi grlmektedir. Bu rnek zerinden aklamak
gerekirse, oluturduunuz listeyi gren katlmclarn ka kii olduu grlebilir,
bakalar ile bu deerlemeleri paylamalarna izin verilebilir. Ayrca makaleler
hakkndaki sorular ve yorumlar ile katlmclarn dijital deerleme srecine olan
katklar grlebilir. Eitmen ya da retmenlerin bir konu hakknda belirledikleri nemli kaynaklarn listesi kolaylkla paylalabilir, ayn konu anlatlrken gncellenerek tekrar kullanlabilir.
ekil 5: List.ly arac kullanlarak oluturulan dijital deerleme rnei

Pearltrees arac ile web sayfas, metin, resim ya da oluturulan deerlemeler birletirilerek yeni bir dijital deerleme oluturulabilir. Ayrca aranlan konu
hakknda hangi deerlemelerin olduu ise bir aa yaps ile sunulabilir. Dijital
deerleme gibi aradnz herhangi bir tema hakknda oluturulmu olan deerlemeler bulunabilir, bakalar ile paylalabilir. ekil 6da Pearltrees arac ile oluturulan dijital deerleme aralar konusundaki deerleme rnei sunulmutur.
Birok kullanc tarafndan seilen ve beenilen dijital deerleme aralar, bu aralarn kullanm hakkndaki bilgileri ve ipularn, hangi konularda kullanldn
gsteren rnekleri, btncl ve eitli bak alar tarafndan deerlendirilmi
halde elde edilebilir.
ekil 6: Pearltrees arac kullanlarak oluturulan dijital deerleme rnei

(Pearltrees, 2015)
Bir konu hakknda eitli bilgilerin bulunmas, seilmesi, deerlendirilip bir

araya getirilmesi, bilgi younluu ve eitliliinin olduka fazla olduu web ortamnda, konu ile ilgilenen uzmanlar ya da yeni renen bireyler Pearltrees gibi
dijital deerleme aralarndan olduka fazla yararlanabilirler.
Dipity arac ise hali hazrda devam eden olaylarn kronolojik olarak sralanp,
zengin ierik ile birlikte sunulabilecei bir aratr. ekil 7de gemiten gnmze
Japonyada yaanan depremler hakknda Dipity arac ile oluturulan deerleme rnei grlmektedir. Burada kronolojik olarak deerlenen depremlerin iddetleri,
merkez sleri gibi detayl bilgileri yer almaktadr.
ekil 7: Dipity dijital deerleme arac kullanlarak oluturulan deerleme rnei

(Dipity, 2015)
Tarih gibi sosyal bilgiler derslerinde ie koulabilecek bu tr aralar retmenlerin tarihsel sralama gerektiren ierikleri oluturmalarn kolaylatrabilir.
Bunun yannda eitli aratrmalar ya da devler iin dzenli olarak gnlk tutulmasnda bu tr aralar kullanlabilir.
Scoop.it arac ise yine metin, ses, resim, web sitesi gibi eitli veri formlarn
bir araya getirebilmeye salayan platformlardan bir tanesidir ve kullanc says
olduka fazladr. ekil 8de eitimde drama konusu ile ilgili oluturulmu olan bir
deerleme rnei sunulmaktadr.
ekil 8: Scoop.it dijital deerleme arac kullanlarak oluturulan deerleme rnei

(Scoop.it, 2015)
Storify arac gibi eitli veri trlerinin birletirilebildii bir ara olan Scoop.
it de, bireylerin veya kurumlarn ilgilendikleri konular hakknda bir btn haline
getirdikleri bilgileri etkili ve verimli ekilde sunmalarn saladklar bir aracdr.
Semantik teknoloji yardmyla kullanclara ilgilendikleri ierikleri bir araya getirmelerinde kolaylk salamaktadr. Eitim retim uygulamalar asndan deerlendirildiinde, Facebook, Twitter gibi sosyal alar ile karlatrldnda ilgilenilmeyen bilgi akn nlemektedir. zellikle yksek renim gren bireylere
verilebilecek performans grevlerinde, Scoop.it gibi ortamlar kullanarak, aratrma yapacaklar konuyu ayrntl bir ekilde ele alp oluturmalar, grup arkadalar
ile paylamalar istenebilir.
Dijital deerleme aralar araclyla, bilgi ile uraan birey ya da kurumlarn uzmanlklarn gsterme ve gelitirmelerine ve konu alanlar ile ilgili olan
topluluklar oluturmalarna imkn tannmaktadr. Web ortamnda sunulan birok hizmette olduu gibi, bu ortamlarn birounda sahip olduklar zelliklerinin
tmn kullanabilmek iin belirli bir cret denmektedir. Genel olarak her dijital
deerleme aracnda kullanclara, belirli zellikleri ieren cretsiz kullanm hakk
ya da belirli sreliine deneme olarak kullanm sresi verilmektedir.
SONU VE NERLER
Eitsel uygulamalarda kullanlan ierik, renenlerin retim srecine aktif
katlm, eitmenlerin kullandklar retim yaklamlar ve mesleki geliimleri, renme ktlarn etkileyen etmenler arasndadr. Dijital deerlemeyle, bilgi ile uraan retmen, renen ya da eitli kurumlarn, retim srecinde kullandklar
ieriklerinin daha nitelikli hale gelmesi ve uzun sre deerini korumas salanabilir.
zellikle eitsel adan bakldnda dijital deerleme sreci retmen ve rencilere eitli olanaklar salayabilir ve birok becerinin gelitirilmesine katkda bulunabilir. retmenlerin uzman olduklar alanlarda oluturabilecekleri dijital deerlemeler ile retim srecinde kullanabilecekleri ieriklerin eitli bilgi formlar (metin,
ses, video, resim) ile zenginlemesi ve bu bilgi formlarn tek at altnda sunmalar
kolaylaabilir. retmenlerin ya da eitmenlerin dijital deerleme srecinde kullanabilecekleri Web 2.0 aralarnn kullanm hakknda bilgi sahibi olabilecek ve belirledikleri amalara gre hangi platformun kullanlabileceinin deerlendirmesini
yapabileceklerdir. Ayn zamanda sahip olduklar pedagojik bilgiler nda eitli
web teknolojilerini kullanp, retim srecinin etkili ve verimli bir ekilde salanmasna klavuzluk edebileceklerdir. Dijital deerlendirme srecinde gerekletirecekleri eylemler ile mesleki geliimlerine de katkda bulunabileceklerdir.
renenler asndan dijital deerleme ele alndnda zellikle iki nemli hususa dikkat ekilebilir. lk olarak eitli bilgileri web ortamnda arayan ve hangi bilginin kendisi iin nemli olduu kararn vermekte zorluk eken renenlerin, uzman denetiminden gemi, kendi dzeylerine ve retim amalarna gre organize
edilmi dijital deerlemeleri kullanabilmelerine frsat sunmasdr. Dier nemli
husus ise tm dijital deerleme srecinde aktif olarak katlabilecek renenlerin,
karlatklar bilgiyi sorgulama, eleme, hedefi ve ilgisi dorultusunda analiz ve deerlendirmeye tabi tutup anlaml bir btn oluturmalarn salamasdr.
eitli eitim retim etkinliklerinde kullanlabilecek dijital deerleme ile birbirinden bamsz halde web havuzunu dolduran bilgiler kmelenebilecektir. Bilgi
ararken kaybolan renenlere klavuzluk edecek, belirli konu hakkndaki uzman
szgecinden gemi bilgileri sunacak dijital deerleme uygulamalarnn eitim aratrmalarna da yansmas beklenmektedir. zellikle eitim ve retim uygulamalar
bakmndan bilginin aktarmnda klavuzluk eden retmenlerin dijital deerleme
kavram, sreci ve bu srete ie koulmas gereken becerilerin neler olduunu bilmesinde ve kullanabilmesinde yarar vardr. reticilik becerileri ile ekillendirebilecekleri bu sre, renenleri ile birlikte rn oluturmalarn ve onlarn deien
renme ihtiyalarna cevap vermelerini kolaylatraca dnlmektedir.
YANSITMA SORULARI
1.
Dijital deerleme aralarn nasl snflandrrsnz?
2.
Eitim ve retim uygulamalarnda kullanlabilecek dijital deerleme

aralarna rnekler vererek, nasl kullanlacan belirtiniz.
3.
Eitim retim uygulamalarnda dijital deerlemenin nemini tartnz.
4.
Eitim retim uygulamalarnda dijital deerleme kullanldnda dikkate alnmas gereken hususlar belirtiniz.
Kaynaklar
Antonio, A., & Tuffley, D. (2014). Creating educational networking opportunities with Scoop.it.
Journal of Creative Communications, 9(2), 185-197. doi: 10.1177/0973258614528614
Antonio, A., Martin, N., & Stagg, A. (2012). Engaging higher education students via digital curation. In Proceedings of the 29th Annual Conference of the Australasian Society for Computers in Learning in Tertiary Education (ASCILITE 2012) (pp. 1-5).
Antonio, A., Tuffley, D., & Martin, N. (2013, December). Creating engagement and cultivating
information literacy skills via Scoop.it. In Proceedings of the 30th Australasian Society for
Computers in Learning in Tertiary Education Conference (ASCILITE 2013) (pp. 52-62).
Macquarie University.
Berger, P., & Trexler, S. (2010). Choosing Web 2.0 tools for learning and teaching in a digital world.
Libraries Unlimited, Inc.
Creating & connecting (2007). Research and guidelines on online social and educational networking. National School Boards Association. http://www.nsba.org/sites/default/files/
reports/CREATING-CONNECTING-Research-and-Guidelines-on-Online-Social-andEducational-Networking.pdf
Cohen, J., & Mihailidis, P. (2012). Storify and news curation: Teaching and learning about digital
storytelling. In Second Annual Social Media Technology Conference & Workshop (Vol. 1,
pp. 27-31).
Curata. (2015). 27 Ocak 2015 tarihinde http://www.curata.com/images/curateflow.png adresinden edinilmitir.
Day, M. (2008). Report from the DigCCurr 2007 International Symposium on Digital Curation,
Chapel Hill, NC, April 18-20, 2007. International Journal of Digital Curation, 2(1), 102-111.
Dipity, (2015). Japan earthquake. 27 Ocak 2015 tarihinde http://www.dipity.com/timeline/Japan-Earthquake/ adresinden edinilmitir.
Flintoff, K., Mellow, P., & Clark, K. P. (2014). Digital curation: Opportunities for learning, teaching, research and professional development. http://coursesmgmt.curtin.edu.au/events/
conferences/tlf/tlf2014/refereed/flintoff.pdf adresinden 16.11.2014 tarihinde eriilmitir.
Fotopoulou, A., & Couldry, N. (2014). Telling the story of the stories: online content curation
and digital engagement. Information, Communication & Society, (ahead-of-print), 1-15.
Hedstrom, M. (2012). Digital Data CurationWorkforce demand and educational needs for
digital data curators. http://93.63.166.138:8080/dspace/bitstream/2012/98/3/HedstromMargaret-CH2012-Digital%20Data%20Curation_CC.pdf adresinden 16.11.2014 tarihinde
edinilmitir.
Higgins, S. (2008). The DCC curation lifecycle model. International Journal of Digital Curation,
3(1), 134-140.
Hubbard, P. (2013). Making a case for learner training in technology enhanced language learning environments. CALICO Journal, 30(2), 163-178.

Gaasterland, M. (2011). What is content curation? And how its useful to you and your network.
27 Ocak 2015 tarihinde http://www.michielgaasterland.com/content-marketing/what-iscontent-curation-and-how-it%E2%80%99s-useful-to-you-and-your-network/ adresinden
edinilmitir.
Lowerison, G., Sclater, J., Schmid, R. F., & Abrami, P. (2006). Student perceived effectiveness of
computer technology use in higher education. Computers & Education, 47(4), 465-489. doi:
10.1016/j.compedu.2004.10.014
National School Boards Association, (2007). Creating & connecting: Research and guidelines on
online social and educational networking. 15 Ocak 2015 tarihinde http://www.nsba.org/site/
view.asp?CID=63&DID=41340 adresinden edinilmitir.
Pearltrees, (2015). Digital curation tools. 27 Ocak 2015 tarihinde http://www.pearltrees.
com/#search=digital%20curation%20tools adresinden edinilmitir.
Pelgrum, W. (2010). Indicators on ICT in primary and secondary education: results of an EU
study. Assessing the effects of ICT in education, 165.
Price, L., & Kirkwood, A. (2014). Using technology for teaching and learning in higher education: a critical review of the role of evidence in informing practice. Higher Education Research
& Development, 33(3), 549-564.
Ray, J. (2009). Sharks, digital curation, and the education of information professionals. Museum
Management and Curatorship, 24(4), 357-368.
Richardson, W. W. H. (2010). Blogs, wikis, podcasts, and other powerful web tools for classrooms.
Corwin Press.
Scoop.it, (2015). Eitimde drama. 27 Ocak 2015 tarihinde http://www.scoop.it/t/egitimde-drama adresinden edinilmitir.
Solomon, G., & Schrum, L. (2010). Web 2.0 how-to for educators. International Society for Technology in Education.
Storify Enterprise. In Storify Web site. 2014. 22.12.2014 tarihinde http://web.livefyre.com/storify-enterprise/ adresinden eriilmitir.
Sparavigna, A. C. (2013). Pearltrees as a tool for referencing and teaching.arXiv preprint arXiv:1311.5084. http://arxiv.org/abs/1311.5084 adresinden 12.11.2014 tarihinde edinilmitir.
Tibbo, H. R. (2012). Placing the horse before the cart: Conceptual and technical dimensions of
digital curation. Historical Social Research/Historische Sozialforschung, 187-200.
Oblinger, D. (2003). Boomers gen-xers millennials. EDUCAUSE review, 500(4), 37-47.
Waters, D., & Garrett, J. (1996). Preserving digital information. Report of the Task Force on Archiving of Digital Information. The Commission on Preservation and Access, 1400 16th St.,
NW, Suite 740, Washington, DC 20036-2217.
What is digital curation? In Digital Curation Centre Web site. 2012. 15 Ocak 2015 tarihinde
http://www.dcc.ac.uk/digital-curation/what-digitalcuration adresinden edinilmitir.
Ar. Gr. Canan OLAK

1987 ylnda Trabzonda dodu. lk ve ortarenimini Trabzonda tamamladktan sonra 2010 ylnda Dokuz Eyll niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri retmenlii Blmn bitirdi. 2011 ylnda Giresun niversitesinde retim Eleman Yetitirme Program kapsamnda aratrma grevlisi olarak greve
balad. Yksek lisans eitimini 2013 ylnda Karadeniz Teknik niversitesi Eitim
Bilimleri Enstits, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim dalnda
tamamlad. 2013 ylnda Anadolu niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Eitiminde doktora eitimine balad. Lisansst eitimini ald kurumlarda ayn
zamanda aratrma grevlisi olarak grev yapt. Halen doktora eitimine devam
etmekte olan yazar, eitimde bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanm, sanal renme ortamlar konularnda almalar yapmaktadr.

1963 ylnda Afyonkarahisar ili Emirda ilesinde dodu. lk ve orta renimini Eskiehirde tamamlad. 1985 ylnda Seluk niversitesi Eitim Fakltesi
Almanca retmenlii blmnden mezun oldu. 1988 ylnda Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Alman Dili Eitimi blmnde yksek lisansn
tamamlad. 2002 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi programna balad doktora renimini 2005 ylnda Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstitsnde tamamlad.
Halen Anadolu niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Eitimi blmnde retim yesi olarak grev yapmakta olan Do.Dr. Abdullah
Kuzu, 2011-2014 yllar arasnda Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blm bakanl grevini yrtmtr. 2005-2006 retim ylnda Anadolu niversitesi Eitim Fakltesi Dekan Yardmcl, 2010-2013 yllar arasnda Eitim
Bilimleri Enstits mdr yardmcl grevlerinde de bulunan Do.Dr. Abdullah Kuzunun, Uluslararas ve ulusal dergilerde baslm makaleleri, bilimsel toplantlarda sunulmu bildirileri, yaynlanm kitaplar ve kitap blmleri ile kitap
blm evirileri bulunmaktadr. Ulusal ve uluslararas dzeydeki birok projede
yrtc ve aratrmac olarak grev alan Do.Dr. Abdullah Kuzu; zel eitimde
teknoloji kullanm, eitimde teknoloji entegrasyonu, evrimii renme ortamlarnn tasarm ve gelitirilmesi, oklu ortam renme, mobil renme, biliim
etii, nitel aratrma, nitel veri analizi ve eylem aratrmas konularnda dersler
vermekte ve aratrmalar gerekletirmektedir. Bilgisayar Alar ve letiim ile Bilgi ve letiim Teknolojileri alanlarnda kitap editrlkleri bulunmaktadr. Trkish
Online Journal of Qualitative Inquiry adl uluslararas hakemli derginin kurucusu
ve ba editrdr. Bilgisayar ve retim Teknolojileri ve retmen yetitirme konularnda uluslararas sempozyumlar dzenlemi ve dzenlemektedir. ok sayda
uluslararas sempozyum, kongre ve bilimsel etkinliklerde bilim ve danma kurulu
yelii ile uluslararas hakemli dergilerde hakemlik, editrlk ve bilim kurulu yelikleri bulunmaktadr.
16. BLM
ETMDE TEKNOLOJK
SRDRLEBLRLK*
Dr. Gkhan DAHAN

ZET
Teknolojinin eitimde kullanmnn yadsnamaz bir noktaya ulat gz nne alndnda, eitim teknolojisinde her geen gn yeni konu alanlarnn ve aratrma problemlerinin ortaya kmasnn da kanlmaz bir gerek olduu sylenebilir. Gnmz aratrmaclar teknoloji kullanmnn renme retme sreleri
zerindeki dourgularn dikkatle incelemekte, gerek renmelerin etkililiine
gerekse de teknoloji kullanm srecinin verimliliine ynelik karmlarda bulunmaktadrlar. Ancak hangi boyutuyla ele alnrsa alnsn, sz konusu katklarn
salanabilmesinin birincil ve vazgeilemez ncl teknolojinin srekli ve kaliteli
kullanmdr. Bir sre kullanlan ve daha sonra bireyler tarafndan kullanmndan
vazgeilen bir teknolojinin beklenen katky salayamayaca aktr. Bu nedenle
herhangi bir teknolojinin renme retme srecinde etkili kullanm salanmal,
bir anlamyla sz konusu teknolojinin kullanm bireyler tarafndan srdrlebilmelidir. Bu blmde eitimde teknolojik srdrlebilirlik olgusu incelenmi, srdrlebilirliin felsefi ele aln biimleri zerinde durulmutur. Eitsel balamda
teknolojik srdrlebilirliin aklanmasna dnk var olan kuram ve modeller
tantlm, sz konusu kuram ve modellerden yararlanlarak yaplan aratrmalara
*
Bu kitap blm, 1. yazarn 2. yazar danmanlnda tamamlad doktora tezi kapsamnda

gerekletirilen alan yazn taramasndan derlenmitir.
uygulama rnekleri bal altnda yer verilmitir. Srdrlebilirliin benimseme

ve kabul modelleriyle ilikisi karlatrmal bir bak asyla incelenmitir. Dolaysyla bu blmn amacnn eitsel balamda gerekletirilen almalarda ele
alnan srdrlebilirlik olgusunu incelemek, teknolojinin srdrlebilir kullanmna ilikin farkndalk yaratmak ve alanda yaplan almalar toparlayc bir bak asyla inceleyerek gelinen noktay belirlemek olduu sylenebilir.
Anahtar Kelimeler: srdrlebilirlik, srdrlebilir kullanm, eitimde teknoloji kullanm
HAZIRLIK SORULARI
1.
Srdrlebilirlik nedir?
2.
Eitsel anlamda ele alnabilecek srdrlebilirlik olgusu nedir?
3.
Sreklilik srdrlebilirlik ilikisi nedir?
4.
Bir teknolojinin kullanmnda salanabilecek srdrlebilirlik, benimseme, kabul ve kullanm srelerinin bir uzants mdr?
5.
Kabul srdrmeme anomalisi nedir?
GR
Teknolojinin renme retme srelerinde her geen gn daha youn kullanlmas, aratrmaclarn bu alanda yrttkleri almalarda farkl perspektiflere odaklanmalarn da beraberinde getirmektedir. Baz aratrmalarn belirlenen
teknolojiler zerinden yrtld ve bu aratrmalarda sz konusu teknolojilerin renme retme sreleri ile nasl btnletirilebileceinin ve bu srete
rol oynayan etkenler, engeller ve karlkl etkilerinin irdelendii (Glbahar, 2007;
Kopcha, 2012; Liu, 2011), baz aratrmalarda ise kullanclarn merkeze alnd
ve bu aratrmalarn, sz konusu teknolojilerin kullanclar tarafndan benimsenmesi, kabul edilmesi veya kullanlmas srecine temellendirildii gze arpmaktadr (Davis, 1989; Venkatesh, Morris, Davis ve Davis, 2003). Davis (1989), Venkatesh, Morris, Davis ve Davis (2003) gibi benimseme ve kabul zerine alan baz
aratrmaclar teknolojik yeniliklerin kabul, benimsenmesi ve kullanm zerine
uzun yllardr eitli aratrmalar yrtmler ve eitli modeller ve kuramlar gelitirmilerdir. Sz konusu kuramlar ya da modeller kullanlarak ulusal alanyaznda gerek retmenlerle (Akar ve Usluel, 2002, 2003; Usluel ve Akar, 2003),
gerekse de akademisyenlerle (Zayim, Yldrm ve Saka, 2006) yaplan almalara
rastlamak mmkndr. Teknolojik yeniliklerin benimsenmesi, kabul veya kulla-
Ei mde Teknolojik Srdrlebilirlik 313
nm ile ilgili olarak yaplan bu aratrmalar, bir yenilik olarak teknolojiyle ilk karlalan sreten balamakta ve sz konusu teknolojinin kullanlmaya baland,
kabul edildii veya benimsendii srece kadar olan zaman araln incelemekte
ve aklamaya almaktadrlar. Ancak bu literatrde karlalan kuram ve modellerin hi birisi eitli renme ortamlarnn ya da teknolojilerin kullanmndaki
srdrlebilirlii aklayamamaktadr. Uluslararas alanyaznda yaplan baz almalarda (Doherty, 2011; Handal, Cavanagh, Wood ve Petocz, 2011; KukulskaHulme, 2012; Kurt, 2012; Lee, Yoon ve Lee, 2009; Vanderlinde ve van Braak, 2011;
Wang ve Wang, 2009), rencilerin ya da retmenlerin bu ortamlar benimsemeleri ve kabulleri incelenmi, ancak kullanmn srekliliine ilikin yorum getirilememi ve zamann boylamsal etkisine ilikin karmlarda bulunulamamtr.
Hatta bu kuramlarn temel aldklar deikenler, srdrlebilirlik balamnda son
dnemde ortaya kan kuramlarda ele alnan deikenlere gre farkllklar sergilemektedir. Her ne kadar baz aratrmalarda srdrlebilirlik olgusu benimseme
srecinin bir uzants olarak aklanmaya allsa da (Jasperson, Carter ve Zmud,
2005; Karahanna, Straub ve Chervany, 1999; Venkatesh ve Davis, 2000); bu dnce biimi yakn dnem kuramlarnda eletirilmekte (Bhattacherjee, 2001), srdrlebilirlik ve uzun sreli kullanmn daha farkl yaplarla aklanmas gerektii
ileri srlmektedir. Bhattacherjee (2001) bir bilgi sisteminin olas baarsnn ve
uzun sreli kullanmnn bir seferlik kullanmla deil, ancak sreklilik gsteren bir
kullanmla salanabileceini ifade etmektedir. Davis, Bagozzi ve Warshaw (1989)
ile Karahanna, Straub ve Chervany (1999), srekli bir kullanmn kabul ile birlikte deitiini ileri srseler de, bazen kabul edilen teknolojilerin kullanmndan
bir sre sonra vazgeilebilmektedir. Bu noktada yaylm ve kabul kuramlarnn
aklayamadklar bir boyut bulunmakta ve bu sorunsaln irdelenmesi ve etraflca
ele alnmas gerekmektedir. Bhattacherjee (2001) ve Lee (2010), kabul edilen bir
teknolojinin kullanmnda her zaman kesin bir srdrlebilirliin salanamayabilecei grnden hareketle, bu durumu kabul-srdrmeme anomalisi eklinde
adlandrmakta ve irdelenmesi gereken bir fenomen olarak ele almaktadrlar.
Son dnemde yaplan baz aratrmalarda, alan yaznda var olan bu boluun
doldurulmasna ynelik olarak eitli renme ortamlarnn ya da teknolojilerin
ksa sreli kullanmndan ziyade, kullanm davrannn sreklilii zerine odaklanlmas gerektiinin ifade edildii dikkati ekmektedir (Bhattacherjee, 2001;
Bhattacherjee, Perols ve Sanford, 2008; Ifinedo, 2006; Jasperson, Carter ve Zmud,
2005; Terzis, Moridis ve Economides, 2013; Thong, Hong ve Tam, 2006). Alanyaznda yaplan almalarda ksa sreli kullanm, kabul, benimseme gibi kavramlar etrafnda dnen aratrmalarla uzun sreli ve iselletirilmi bir kullanmn
aklanamayaca grlm (Jasperson, Carter ve Zmud, 2005; Shih, 2008), bu
balamda srdrlebilir kullanmn salanmasna dnk aratrmalar arlk kazanmaya balamtr. Bu anlamda teknolojik yeniliklerin ya da renme ortamlarnn srdrlebilir kullanmnn aklanabilmesine ynelik olarak farkl ve geniletilmi kuramlar gelitirilmekte, bylelikle kullanm davrannn gereklemesi
ile srecin takibi braklmamakta, sz konusu teknolojinin uzun sreli kullanm
ve srdrlebilirlii aklanabilmektedir. Ksacas renme retme srelerinde
srdrlebilir bir teknoloji kullanmnn oluturulmas, benimseme, kabul veya
kullanmdan farkl olarak aratrmalarda etraflca ele alnmas gereken bir olgudur. Ayrca Seddon (1997) ve Lee (2010) de, sreklilik gsteren bir kullanmn baary beraberinde getireceini ileri srmektedirler. Bu anlamda yeni teknolojiler
ile desteklenen ve zenginletirilen renme ortamlarnda beklenen baarnn elde
edilebilmesi, sz konusu teknolojilerin kullanmndaki kesintisizlie ve bir anlamda kullanm davrannn srdrlebilirliine baldr.
SRDRLEBLRLK
Srdrlebilirlik terimi pek ok aratrma alannda farkl anlamlara karlk
gelmekte ve sz konusu aratrma alanna zel olarak bir takm farkl argmanlar barndrmaktadr. Becker (2012) felsefi adan srdrlebilirlik kavramnn
modern tanmlarnn ve iaret ettii esas ilikilerin temel zellikle ele alnabileceini ifade etmektedir. Bunlardan ilki sreklilik, dieri ynelim ve sonuncusu
ise temel ilikilerdir. Eitsel balamda teknolojik yenilikler ya da renme ortamlar kapsamnda ele alnabilecek srdrlebilirlik kavram, sz konusu felsefi ele
aln biimlerinden sreklilie karlk gelmektedir. Bu ele aln biimi, kendi
ierisinde iki farkl bak asyla yorumlanabilmektedir. Bunlardan ilki, bir sistemin, varln ya da srecin kendisini devam ettirebilme becerisi, dieri ise, bir
bireyin herhangi bir sistem, varlk ya da sreci kesintisiz ynetebilme ve devam
ettirebilme yeteneidir. lk yorumlan biiminin tabiat ve evreye dayal biyolojik
aratrmalarda, ikincisinin ise insana dayal sosyolojik aratrmalarda ska kullanld sylenebilir. Bu yorumlan biimlerinde grld zere, ana mantk
benzer olsa da, srdrlebilirlik kavram sreklilik anlamnda ele alnrken etken
ya da edilgen anlamlara gelebilmektedir.
Srdrlebilirlik kavramnn kresel politikalarda da ska kullanld grlmekte, ancak aratrma alanna gre (ekolojik, sosyolojik, ekonomik, organizasyonel vb.) farkl balamlarda ele alnabilmektedir. rnein i hayat ya da eitim gibi
farkl toplumsal alanlarda, yenilenebilir enerji, biyolojik populasyonlar ve evresel
sorunlarla mcadele gibi kresel problemlerde, kltrel eitlik ve kaynaklarn adaletli kullanm gibi ekonomik alanlarda kullanmna ska rastlanmaktadr. Bir-
lemi Milletlerin 1992 ylnda Rio de Janerioda ve 2002 ylnda Johannesburgda

dile getirdii deklarasyonlarda ve konferans raporlarnda youn bir ekilde srdrlebilirlik vurgusu yaplmaktadr (UN, 1992, 2002).
En genel tanmyla srdrlebilirlik, belirli bir durumda devam edebilme, var
olan durumu koruyabilme ve devamll salayabilme becerisidir (Simpson ve
Weiner, 1989; akt. Becker, 2012). Bu anlamyla srdrlebilirliin, zaman ierisinde bir eyin varlndaki sreklilii ifade ettii sylenebilir. Dier bir tanmda ise
srdrlebilirlik, herhangi bir zellik, uygulama, sre veya kurumun var olandan
daha ok ya da en azndan var olan durumu koruyabilen ekilde kesintisiz olarak
devam edebilme kapasitesi eklinde tanmlanmaktadr (Holland, 2005). Alanyaznda, devamllk ve sreklilik eilimi, zamansal devamllk, bir eyin devaml veya
srekli olma becerisi ya da kapasitesi gibi tanmlarla da karlalmaktadr (Sutton,
2004). Hangi tr tanm temel alnrsa alnsn, srdrlebilirlik kavramnn iki ana
boyutuna ynelik vurguya mutlaka dikkat ekilmektedir. Bunlardan biri kesintisizlik, dieri ise zamandr. Eitsel balamda teknolojik yenilikler ya da renme
ortamlar kapsamnda ele alnan srdrlebilirlik kavram, Becker (2012) tarafndan ileri srlen farkl felsefi ele aln biiminden sreklilie karlk gelirken,
yorumlan biimi asndan ise bireyin herhangi bir sistem, varlk ya da sreci
kesintisiz ynetebilme ve devam ettirebilme yeteneine karlk gelmektedir.
KURAMSAL EREVE
Teknolojik yeniliklerinin srdrlebilir kullanmna ynelik olarak ortaya
kan kuram ve modellerin balcalar, Bilgi Sistemleri Beklenti Onaylama Modeli (Bhattacherjee, 2001), Bilisel Model (Oliver, 1980) ve Teknoloji Sreklilik
Kuramdr (Liao, Palvia ve Chen, 2009). Ayrca alan yaznda, DeLone ve McLean
tarafndan 1992 ylnda gelitirilen, 2003 ve 2013 yllarnda yeni gncellemeleri oluturulan Bilgi Sistemleri Baar Modelinden de ska yararlanld dikkati
ekmektedir. Sz konusu model, doyum ve kullanm dorudan yordayan deikenleri ele almas bakmndan nemli grlmekte ve srdrlebilirlik alanndaki
almalara kuramsal temel destei vermektedir.
Bilgi Sistemleri Beklenti Onaylama/Onaylamama Modeli

Bu model Bhattacherjee tarafndan 2001 ylnda, bireylerin bilgi teknolojilerini kullanmaya devam etme (srekli kullanm) niyetlerini etkileyen deikenleri ortaya karabilmek amacyla gelitirilmitir. Bilgi Sistemleri Sreklilik Modeli
olarak da isimlendirilen bu modelin kkeni, daha eski yllarda yaplan pazarlama
alanndaki kuramsal aratrmalara dayanmaktadr. Bireylerin bir rn tekrar
satn almalar zerinde etkisi olan deikenlerin belirlendii baz almalardan

esinlenilerek (rnein Olivern (1980) Bilisel Modeli gibi), bilgi sistemlerine ynelik olarak 2001 ylnda bu model ortaya konmutur. Kullanm ve uzun sreli
kullanm arasndaki fark ortaya koymas bakmndan nemli bir modeldir. Modelin aklamaya alt hedef deikenin niyet gibi isel bir deiken oluu, daha
yeni dnemlerde yaplan baz almalarda (Limayem ve Cheung, 2008, 2011)
eletirilmekte ve kullanmn srekliliinin dorudan llmesi ve modellere katlmas yoluna gidilmesi nerilmektedir. Modele katk salayan baz deikenlerin
operasyonel tanmlar Bhattacherjee (2001) tarafndan u ekilde yaplmaktadr:
Bilgi sistemleri (Information System) kullanm niyeti: Kullanclarn sz konusu bilgi sistemini kullanmaya ynelik niyetleridir. Modelde aklanmaya allan hedef deikendir.
Alglanan Kullanllk: Kullanclarn sz konusu bilgi sistemini kullanarak
elde edecekleri kazanca ilikin alglardr.
Doyum: Kullanclarn bilgi sistemini nceki kullanmlarna ilikin duygulardr.
Onaylama: Kullanclarn bilgi sistemine ynelik beklentileri ile sistemin gerek performans arasndaki uyuma ynelik alglardr.
Bhattacherjeenin (2001) Bilgi Sistemleri Beklenti Onaylama Modelinin merkez deikeni doyumdur. Bu deiken modelde olduka nemli yer tutmaktadr.
Modele gre beklentiler doyumun nemli birer belirleyicisidir. Beklentilerin zaman ierisinde deitii ya da deiebilecei gz nne alndnda, kullanclarn
deneyimlerine bal beklentilerinin doyumun anlaml ve gl bir yordaycs olduu ileri srlmektedir. Bhattacherjeenin (2001) Bilgi Sistemleri Beklenti Onaylama Modeli ekil 1.1de grlmektedir.
ekil 1: Bilgi Sistemleri Beklenti Onaylama Modeli (Bhattacherjee, 2001)
Bilisel Model
Oliver tarafndan 1980 ylnda gelitirilen Bilisel Model, bu alanda yaplan
kuram ve modellerin ilki olarak gsterilebilir. Beklenti Onaylama Modeli gelitirilmeden nce ortaya kan bu ilk model, kullanclarn onaylama davranlarnn
doyumu etkilediini ve doyumun da uzun sreli kullanm niyetini akladn belirtmektedir. Bu modelde tutum deikeni kullanlan teknolojiye ilikin genel bir
deerlendirmeyi, doyum deikeni ise performansa dayal hissi karlamaktadr.
Bu balamda kullanm ve uzun sreli kullanm etkileyen iki ayr temel deikenin
modelde yer almas, modeli ayrca nemli klmaktadr. ekil 1.2de Bilisel Model
grlmektedir.
ekil 2: Bilisel Model (Oliver, 1980)
Teknoloji Sreklilik Kuram

Teknolojik yeniliklerin uzun sreli kullanmna ynelik olarak Liao, Palvia
ve Chenin (2009) gelitirdikleri Teknoloji Sreklilik Kuram, Teknoloji Kabul
Modelinin (TAM), Beklenti-Onaylama Modelinin (ECM) ve Bilisel Modelin
(COG) birletirilmesiyle oluturulmu karma bir kuramdr. 2009 ylnda gelitirilen bu kuram, aklama gc asndan dier modeli de test etmi, bu
modellerin genel aklama yzdesine nemli oranda katk salayan 6 deikenini tek bir kuramda bir araya getirmitir. Teknoloji Sreklilik Kuramnda temel
alnan yaplar unlardr; Onaylama, doyum, alglanan kullanllk, alglanan
kullanm kolayl, tutum ve bilgi sistemleri kullanm niyeti. Bu kuram, ilgili
alanyaznda karlalan kuram ve modellerin en yenisidir. Tutum gibi nsel bir
deikeni ve doyum gibi sonsal bir deikeni ayn modelde bir araya getirmesi
ve aralarnda yordayc bir ilikinin varln ispatlam olmas, modeli dier kuram ve modellerden farkl klmaktadr. ekil 1.3de Teknoloji Sreklilik Kuram
grlmektedir.
ekil 3: Teknoloji Sreklilik Kuram (Liao, Palvia ve Chen, 2009)
Bilgi Sistemleri Baar Modeli

(DeLone ve McLean, 1992, 2003; Petter, DeLone ve McLean, 2013)
Alanyaznda bilgi sistemlerinin baarsn belirleyen ve bu baar zerinde
etkisi olan yaplar ortaya koyan pek ok model bulunmaktadr. Bunlardan en sk
kullanlan DeLone ve McLean tarafndan 1992 ylnda gelitirilen Bilgi Sistemleri
Baar Modelidir. Bu modelde, bilgi sistemlerinin farkl durumlardaki baarsn
len eitli deikenler ve aralarndaki olas ilikiler incelenmektedir. 1992 ylnda ortaya konan bu ilk modelde, sistem kalitesi ve bilgi kalitesi deikenlerinin
kullanm ve doyum deikenleri zerinde etkisinin olduu belirtilmi, kullanm ve
doyumun da karlkl birbirini etkiledii sonucuna ulalmtr. Sz konusu model 11 yl aradan sonra 2003 ylnda tekrar gzden geirilmi (DeLone ve McLean, 2003) ve hizmet kalitesi deikeni de modele eklenmitir. Doyum ve kullanm
deikenlerinin yan sra, kullanma ilikin niyet deikeni de gz nne alnm
ve model daha dinamik bir hale getirilmitir. 2013 ylnda bir on yllk gncelleme
daha yaplm (Petter, DeLone ve McLean, 2013) ve srete etkili olan pek ok
farkl deiken kategoriler altnda modele katlmtr. Grev karakteristikleri, proje ve organizasyonel karakteristikler, kullanc ve sosyal karakteristikler modelin
bamsz deikenlerini olutururken, teknolojk karakteristikler ise baml deikeni oluturmaktadr. Sistem kalitesi, bilgi kalitesi, doyum ve kullanm gibi deikenler, modelin ilk halinin zerinden yaklak 22 yl gemi olmasna ramen hala
nemli aklama yzdelerine ulamaktadr. Bu nedenle sz konusu deikenler,
modelin nihai eklinde nemli merkez deikenler arasndadr. Modelin u andaki
son ekli yaymlanmadan 1 yl nce, ayn yazarlar tarafndan Bilgi Sistemlerinin
Baarsnn Gemii, Bugn ve Yarn balkl bir aratrma yaymlanmtr (Pet-
ter, DeLone ve McLean, 2012). Aratrmaclar modellerini srekli gelitirmelerinin ve yeni deikenler eklemelerinin en nemli sebebini bilgi sistemlerinin doasnda grlen deiikliklere balamlardr. Bilgi ann getirdii bu deiiklikler
sz konusu bilgi sistemlerine yansmakta, bu durum da baar ile ifade edilen
olgunun zamanla farkllamas kanlmaz klmaktadr. Aratrmaclar bu almalarnda, gelecek iin 4 farkl bak asna dikkat ekmilerdir. Bunlar; bilgi
sistemleri kavramlarnda bilginin neminin farkna varlmas, bilgi sistemleri
baarsnn llmesi iin uyarlanabilir aratrma srelerinin ve modellerinin gelitirilmesi, bilgi sistemleri baarsnn llmesi iin pratik yaklamlarn yaygnlatrlmas ve lmlerin gelitirme ve kullanm srecinin sonunda yaplmasdr.
Bilgi Sistemleri Baar Modeli her ne kadar organizasyonel balamda gelitirilmi ve eitli i ve ekonomi evrelerinde etkililii snanm olsa da, eitsel balamda kullanlan pek ok renme ynetim sisteminin baarsnn, kullanmnn ve
srekliliinin llmesinde de yararlanlmtr. Alanyaznda, eitsel balamda bu
modele dayandrlan ya da bu modelin farkl kuram ya da modellerle btnletirildii pek ok farkl almaya rastlanmaktadr (Alsabawy, Cater-Steel ve Soar, 2013;
Balaban, Mu ve Divjak, 2013; Bhuasiri, Xaymoungkhoun, Zo, Rho ve Ciganek, 2012;
Chen, 2010; Li, Duan, Fu ve Alford, 2011; Lin ve Wang, 2012; Wang ve Chiu, 2011).
Uygulama rnekleri
Bilgi sistemlerinin sreklilii zerine yaplan aratrmalarn birbirinden farkl, ancak zaman zaman rtebilen grupta snflandrlabilecei ifade edilmektedir (Larsen, Sreb ve Sreb, 2009; Sreb, Halvari, Gulli ve Kristiansen, 2009).
Bunlardan ilki bilgi sistemlerinin srekliliini kestirebilmede benimsemenin bamsz bir deiken olarak ele alnd ve kullanld aratrmalardr (rnein
Chiu, Hsu, Sun, Lin ve Sun, 2005; Limayem ve Cheung, 2008; Lin, Wu ve Tsai,
2005; Roca, Chiu ve Martnez, 2006). kincisi Bilgi Sistemleri Sreklilik Modeline
ait deikenlerin ayrtrld ve zaman ierisindeki kullanm daha iyi aklayabilecek artrmalardr (rnein Cheung ve Limayem, 2005; Chiu, Sun, Sun ve Ju,
2007; Kim ve Malhotra, 2005). ncs ise Bilgi Sistemleri Sreklilik Modelinin
farkl kuramsal bak alaryla btnletirilerek zenginletirildii ve bylece daha
yksek aklama yzdelerine ulaabilen aratrmalardr (rnein Chiu, Chiu ve
Chang, 2007; Hsu ve Chiu, 2004; Hsu, Chiu ve Ju, 2004; Liao, Chen ve Yen, 2007;
Liu, Liao ve Pratt, 2009; Roca ve Gagn, 2008). Hangi tr snflama yaplrsa yaplsn, aratrmalarda kuramsal bir zenginlik dikkati ekmekte, farkl bamsz
deikenler modellere katlmakta ve baml deikenlerde olabildiince yksek
aklama yzdelerine ulalmaktadr. Bu blmde, eitsel balamda ele alnan srdrlebilirlik almalarndan bazlarnn zetine yer verilmitir.
Alan yaznda srdrlebilirlik aratrmalarnda yararlanlan kuram ve modellerin yan sra, eitli dnemlerde yaplan baz aratrmalarda farkl yaplarn da
bilgi sistemlerinin srdrlebilirlii zerinde bir etkisinin olup olmad incelenmektedir. rnein Limayem, Hirt ve Cheung (2007), gnll internet kullanclar
balamnda yapm olduklar aratrmalarnda alkanlk deikenini de aratrma
modeline katmlardr. Aratrmaclar alkanl, belli bilgi sistemlerinin kullanmnn renmeden kaynakl otomatikleme eiliminin bir ls eklinde
tanmlamlardr (Limayem, Hirt ve Cheung, 2007, s. 709). nternet kullanmn
srdrme zerinde yalnzca niyetin deil, ayn zamanda alkanln da etkili olabilecei ngrsyle, niyetin srdrlebilir kullanm zerindeki etkisinde, alkanln moderatr bir deiken olabilecei ngrlmtr. Modelin snanmas
neticesinde bu hipotez dorulanm, ayn zamanda doyumun, gemi davran
sklnn ve kullanm kapsamllnn, alkanlk deikeninin biimlenmesinde
nemli bir etkisinin olduu ve alkanlk zerinden srdrlebilirlie dolayl bir
katksnn olduu sonucuna ulalmtr.
2005 ylnda yrtlen bir dier almada e-renmeye ynelik srdrlebilir kullanm kararna etkisi olabilecei ngrlen deikenler ele alnmtr
(Chiu, Hsu, Sun, Lin ve Sun, 2005). Aratrmaclar, Oliver tarafndan 1980 ylnda
gelitirilen Beklenti Onaylama Modelini ayrtrmlar ve alglanan performans
deikenini kullanlabilirlik, kalite ve deer eklinde alt faktre blmlerdir.
Tayvanda 183 e-renme kullancs ile yrtlen aratrmada, srdrlebilir kullanma ilikin niyetin, doyum deikeni tarafndan byk oranda aklanabilecei
bulunmutur. Ayn zamanda alglanan kullanlabilirlik, alglanan kalite ve alglanan deer deikenlerinin de doyumun nemli birer aklaycs olduu ortaya
konulmutur.
Lee (2010) ise, e-renmeye ilikin srdrlebilir kullanm niyetini, doyum,
konsantrasyon, tutum, znel norm, alglanan kullanllk gibi deikenlerle aklamaya almtr. Aratrma srdrlebilir eitim iin tasarlanan web tabanl
renme programna katlan 363 renci ile yrtlmtr. Drt farkl kuram ve
modelin bir bilekesi olarak ileri srlen aratrma modelinin snanmas neticesinde, doyum deikeninin en gl aklayc deiken olduu ortaya kmtr.
Alglanan kullanllk, tutum, znel norm ve konsantrasyon gibi deikenlerin ise
zayf birer yordayc olduklar bulunmutur.
Yeh ve Tao tarafndan 2012 ylnda yaplan bir dier almada, rencilerin
kiisel yantlama sistemlerine (personel response system PRS) ynelik sreklilik
niyetlerine etki eden faktrler belirlenmeye allmtr. Beklenti Onaylama Modeli, Bilgi Sistemleri Baar Modeli, Motivasyon Kuram ve Vekalet Kuramnn bir
bilekesi eklinde kurgulanan aratrma modelinde 15 adet hipotez test edilmitir.
Beklenti Onaylama Modelinin alglanan performans deikeni, bu almada eitsel balamda ele alnrken renme performansna dntrlmtr. Tayvandaki Kaohsiung Devlet niversitesi Bilgi Ynetimi blmnde FingerClick ad verilen kiisel yantlama sistemi ile yrtlen almada aratrma verileri, her biri
altmar renciyi kontrol edebilen iki ynetim panelinin bulunduu 120 kiilik
bir salonda toplanmtr. Aratrma bulgular, Motivasyon Kuramndan gelen 6
tane deikenden yalnzca isel ama yneliminin kullanm sreklilii niyeti zerinde etkisinin olduunu gstermitir. Onaylama deikeninde grlen varyansn
% 23, doyum deikeninde grlen varyansn % 48i ve srekli kullanm niyeti
deikeninde grlen varyansn % 50si aratrmann bamsz deikenlerince
aklanabilmitir.
Limayem ve Cheung (2008) internet tabanl renme teknolojilerinin srdrlebilir kullanmna ynelik olarak yaptklar almalarnda, Bhattacherjeenin
(2001) Bilgi Sistemleri Sreklilik Modeline alkanlk deikenini de katmlar ve
geniletilmi olan bu kuram 303 niversite rencisi ile snamlardr. Aratrma
sonucunda, alkanlklarn, alglanan kullanlln, kullanm niyetinin ve nceki
davranlarn internet tabanl renme teknolojilerinin srdrlebilir kullanmna etki edebilecek deikenler olduu ortaya kmtr ve srdrlebilir kullanm
varyans % 23 orannda aklanabilmitir.
Sanal topluluklarn srdrlebilirlii zerine yaplan dier bir almada (Jin,
Cheung, Lee ve Chen, 2007), Bilgi Sistemleri Sreklilik Modeli ve Bilginin Yaylm Modeli temel alnarak bir aratrma modeli kurulmu ve indeki bir devlet
niversitesinde renim gren 240 renci zerinde snanmtr. Aratrma bulgular, doyum ve bilginin kullanll deikenlerinin srdrlebilirlik zerinde
etkisi olan iki temel deiken olduunu ortaya koymutur. Doyum deikeninin
bilginin kullanll ve kaynan gvenirlii deikenlerince aklanabildii grlrken, bilginin kullanll deikeninin ise bilginin kalitesi ve kaynan gvenirlii deikenlerince akland sonucuna ulalmtr.
Facebooka ynelik katlmn sosyal ve davransal bir bak asyla ele alnd almada (Al-Debei, Al-Lozi ve Papazafeiropoulou, 2013), katlm davrannn
sreklilii zerinde katlm niyetinin sreklilii deikeninin dorudan, tutum ve
znel normlar deikenlerinin dolayl ve alglanan davransal kontrol deikeninin ise hem dorudan, hem de katlm niyetinin sreklilii zerinden dolayl bir
etkisinin olduu grlmtr. Twittera ynelik sreklilik niyetinin kestirilmeye
alld bir dier almada ise (Liu, Cheung ve Lee, 2010), yeni teknoloji memnuniyeti ve ierik memnuniyetinin doyum zerinde, duyumun da sreklilik niyeti
zerindeki etkileri anlaml bulunmutur.
Jin, Lee ve Cheungun 2010 ylnda yapm olduklar almada, evrimii

topluluklarda srekliliin kestirilmeye alld bir model oluturulmu ve modelin ampirik snamas yaplmtr. Aratrmann amac, rencilerin evrimii bir
toplulukta katlm gsterme ynnde sergiledikleri sreklilik niyetinin, Geniletilmi Bilgi Sistemleri Sreklilik Modeli temelinde kestirilebilmesi ve bu srete
etkisi olabilecek olas yaplarn ortaya karlabilmesi eklinde ifade edilmitir.
Aratrmada Bhattacherjee tarafndan 2001 ylnda gelitirilen Bilgi Sistemleri
Sreklilik Modeli, faydac (utilitarian) ve zevke dayal (hedonic) deikenlerle
zenginletirilmitir. inde 240 lisans ve lisansst rencisi ile yrtlen aratrmann sonular, aratrmann yrtld evrimii topluluun kullanclarnn
katlm niyetlerinin sreklilii zerinde doyum ve duygusal ballk deikenlerinin etkili olduunu ortaya koymutur. Ayrca doyum deikeninin, zevk deerinin pozitif onaylanmamas (positive disconfirmation of entertainment value) ve
amasal deerin pozitif onaylanmamas (positive disconfirmation of purposive
value) deikenleri tarafndan aklanabildii, duygusal ballk deikeninin ise,
yalnzca amasal deerin pozitif onaylanmamas deikeni tarafndan belli oranda
aklanabilecei sonucuna ulalmtr. Ayrca doyumun duygusal ballk zerindeki etkisinin anlaml olduu grlm, sreklilik niyetinde grlen varyansn ise
% 38i aklanabilmitir.
Malezyada 2010 ylnda yaplan farkl bir almada, DeLone ve McLean tarafndan 2003 ylnda gelitirilen Bilgi Sistemleri Baar Modeli kuramsal temel
olarak ele alnm ve e-renme sistemlerinin kullanmna ilikin sreklilik niyeti
bu model zerinden yordanmaya allmtr (Ramayah, Ahmad ve Lo, 2010).
Modelde yer alan 3 hipotez, sistem kalitesinin, bilgi kalitesinin ve hizmet kalitesinin, e-renme sistemlerinin kullanmna ynelik davransal niyet zerinde pozitif ynde ve anlaml bir etkisinin olduu eklinde ifade edilmitir. Malezyadaki
devlet niversitelerinde renim gren 1616 lisans ve yksek lisans rencisinden
toplanan veriler, oklu regresyon analizi ile zmlenmitir. Aratrma bulgular,
her bamsz deikenin de davransal niyet zerindeki etkisinin pozitif ynde
ve anlaml olduunu ortaya koymutur. Davransal niyet deikeninde grlen
varyansn yaklak % 59u bamsz deikenlerce aklanabilmitir. Elde edilen
bu bulgular, Bilgi Sistemleri Baar Modeli temelinde yaplan dier aratrmalarn
bulgularn destekledii gibi, orijinal modeli de bir kez daha dorulamtr. Aratrmada elde edilen sonulardan hareketle, Bilgi Sistemleri Baar Modelinin yksek retim iin yordayc gc yksek ve anlaml bir model olduu ve e-renme
ortamlarnn tasarm srelerinde rol alan paydalara k tutabilecei ileri srlmtr.
2012 ylnda yaplan dier bir aratrmada sanal renme sistemlerinin sreklilii aratrlm, bu ortamlarn sreklilik niyeti zerinde etkisi olan deikenler ve olas etkileri belirlenmitir (Lin, 2012). Ayrca sz konusu niyetin ve modele
katlan dier deikenlerin renme zerindeki alglanan etkililii de snanmtr.
Aratrmaya Bhattacherjee (2001) tarafndan gelitirilen Bilgi Sistemleri Sreklilik
Modelinin yansra, Grev Teknoloji Uyumu (Goodhue ve Thompson, 1995) ve
Teknoloji Kabul Modeli (Davis, 1989) de kuramsal temel olarak dhil edilmi ve
karma bir aratrma modeli oluturulmutur. 165 niversite rencisi ile yrtlen aratrmada, Tayvandaki bir niversitede renim amal kullanlan sanal bir
renme platformundan yararlanlmtr. Aratrma sonucunda doyum ve alglanan uyum deikenlerinin, sanal renme sistemlerine ilikin sreklilik niyeti
zerinde anlaml birer yordayc olduklar sonucuna ulalmtr. Sanal renme
sistemlerine ilikin sreklilik niyeti deikeni, renme zerindeki pozitif etkiler
deikeninde grlen varyansn % 43n tek bana aklayabilmitir. Aratrma
modelinde renme zerindeki pozitif etkiler deikeni yerine, renme zerindeki alglanan etkiler deikeni modele katldnda, alglanan uyum ve doyum
deikenlerinin sreklilik niyeti zerindeki etkisinin yine anlaml olduu grlmtr. Fakat sreklilik niyetinin, renme zerindeki alglanan etkiler deikenine herhangi bir etkisinin olmad, bununla birlikte alglanan uyum ve doyum
deikenlerinin renme zerindeki alglanan etkiler deikenini dorudan yordad bulgusuna ulalmtr. Aratrma hem sreklilii, hem de renme zerindeki pozitif ve alglanan etkileri ele almas bakmndan nemli grlmektedir.
Chang tarafndan 2013 ylnda yaplan bir aratrmada, rencilerin akademik ktphanelerdeki e-renme sistemlerine ynelik sreklilik niyetlerini etkileyen faktrlerler aratrlmtr. Yalar 18 ve 25 arasnda deien 302 adet lisans ve lisansst rencisi ile yrtlen bu almada, web kalitesi, doyum ve
alglanan deer deikenleri temel alnmtr. Aratrmada kuramsal temel olarak
Bhattacherjee (2001) tarafndan gelitirilen Bilgi Sistemleri Sreklilik Modelinin
yansra, DeLone ve McLean (2003) tarafndan gelitirilen Bilgi Sistemleri Baar
Modelinden de yararlanlmtr. Web kalitesi deikeni, sistem kalitesi, bilgi kalitesi ve hizmet kalitesi eklinde farkl alt deikenle irdelenmitir. Aratrma
sonucunda web kalitesi deikeninin alt deikenleri, alglanan deer deikeninde grlen varyansn % 63n aklayabilmilerdir. Yine ayn ekilde web kalitesi
deikeninin alt deikenleri ve alglanan deer deikeni, doyum deikeninde
grlen varyansn % 78ini aklamlardr. Alglanan deer ve doyum deikenleri ise e-renme sisteminin kullanmna ynelik sreklilik niyetinde grlen
varyansn % 83n aklayabilmilerdir. Olduka yksek bir yzdeyle aklanan
sreklilik niyeti deikeni zerinde, doyum ve alglanan deer deikenlerinin an-
laml ve pozitif etkilerinin olduu belirlenmitir. Alglanan deer deikeninin,

sreklilik niyeti deikeni zerinde hem dorudan, hem de doyum zerinden dolayl bir etkisinin olduu grlmtr.
2009 ylnda yaplan farkl bir aratrmada, Bhattacherjee (2001) tarafndan
gelitirilen Bilgi Sistemleri Sreklilik Modeli ile Goodhue ve Thompson (1995)
tarafndan gelitirilen Grev Teknoloji Uyumu Modeli birletirilmi ve karma bir
aratrma modeli oluturulmutur (Larsen, Sreb ve Sreb, 2009). Aratrmada
Grev Teknoloji Uyumu Modelinin alglanan grev teknoloji uyumu ve yararlanm deikenleri seilmi ve Bilgi Sistemleri Sreklilik Modeli ile btnletirilmitir. Aratrma bulgular neticesinde yararlanm deikeninin doyum deikenini
anlaml bir ekilde yordamad grlm, bununla birlikte sreklilik niyeti deikenini aklamada katk salad sonucuna ulalmtr. Alglanan grev teknoloji
uyumunun, yararlanm ve alglanan kullanllk zerindeki etkileri anlaml bulunmutur. Yararlanm deikeninde grlen varyansn % 37sinin, alglanan kullanllk ve doyum deikenlerinde grlen varyanslarn % 58inin ve sreklilik
niyeti deikeninde grlen varyansn % 68inin aklanabilmesi, kurulan varsaymsal modelin gl bir ekilde dorulanabildiini ortaya karmtr. Aratrma
neticesinde, Grev Teknoloji Uyumu Modelinden kaynakl olarak, geniletilen
Bilgi Sistemleri Sreklilik Modelinin yksek bir aklama yzdesine sahip ve gl bir model olduu ileri srlmtr. Ayn zamanda serbest kullanma ak olan
e-renme platformlarnda grev ile teknolojinin karlkl uyumunun srdrlebilirlik zerinde etkisinin olabilecei kantlanmtr.
evrimii renme ortamlarnn srdrlebilir kullanm zerine yrtlen
bir tez almasnda, sreklilik niyeti deikeni Teknoloji Sreklilik Kuramndan,
Bilgi Sistemleri Baar Modelinden, Bilisel Modelden, Bilgi Sistemleri Beklenti
Onaylama Modelinden ve srdrlebilirlik alanyaznndan yararlanlarak kestirilmeye allmtr (Dahan, 2014). 10 farkl yap arasndaki olas ilikilerin ele
alnd aratrmada, evrimii renme ortamnn kullanmndaki onaylamann,
bilgi kalitesi, sistem kalitesi ve hizmet kalitesi deikenlerince aklanabildii grlmtr. Doyum deikeninde grlen varyansn % 63 bilgi kalitesi, sistem
kalitesi, hizmet kalitesi, onaylama, faydac deer, da dnk beklentiler ve alglanan deer tarafndan aklanmtr. Aratrma modelinin hedef deikeni durumundaki sreklilik niyetinde grlen varyansn ise % 58i aklanabilmitir.
Ayrca evrimii renme ortamlarnn srdrlebilir kullanmnn, bilgi kalitesi,
alglanan kullanlabilirlik, onaylama, doyum ve sreklilik niyeti deikenlerince
anlaml bir ekilde snflanabildii sonucuna ulalmtr. Bu bulgu, srdrlebilirlik alanyaznnda karlalan yaplarn, gerek anlamda bir sreklilie dnp
dnmediini kestirebilmesi bakmndan nemli grlmtr.
Aratrmalarda grlecei zere, farkl teknolojiler ya da renme ortamlar

iin farkl kuramlarla yrtlm aratrmalarda ele alnan srdrlebilirlik deikenleri deimekte ve bu deiim de, srdrlebilir kullanma ynelik olarak
farkl sonular dourabilmektedir. Bununla birlikte kesin olarak sylenebilecek
bir karm ise, srdrlebilirliin benimseme ya da kabul srelerinden farkl
deikenlerle incelenmesi gerektii ve her teknolojinin kendine zg, aklama
gc yksek deikenlerle ele alnabileceidir. Baz almalarda sreklilik niyeti
deikeninin (Barnes, 2011; Chang, 2013; Harden, Ryan ve Prybutok, 2012; Jin,
Lee ve Cheung, 2010; Kang ve Lee, 2010; Lin, 2011; Lin, Wu ve Tsai, 2005; Venkatesh, Thong, Chan, Hu ve Brown, 2011), baz almalarda gerek kullanm srekliliinin (Zhou, 2011), bazlarnda ise her ikisinin de (Bhattacherjee, Perols ve
Sanford, 2008; Limayem ve Cheung, 2008, 2011; Limayem, Hirt ve Cheung, 2007)
ele alnd grlmektedir. Bununla birlikte, srdrlebilirlik kavramnn da son
dnem almalarnda kullanlmaya baland ifade edilebilir (Butler, 2001; Cheung ve Lee, 2009; Hasim ve Salman, 2010; Ramayah, Ahmad ve Lo, 2010; Salman,
Abdullah, Hasim ve Pawanteh, 2010).
SONU
Teknolojinin renme retme srelerindeki kullanm zerine gn getike deien ve gelien aratrma alanlar ve yeni aratrma sorular, zaman zaman
baz paradigmalar da eskitebilmektedir. Bir dnem teknolojinin yaylm, kabul
ve benimsenmesi zerine srdrlen almalarn zamansal bir sreklilii aklayamyor oluu, srdrlebilirlik aratrmalarna bir boyutuyla katk salamaktadr. Kukusuz bir takm teknolojilerin kabulnn ya da benimsenmesinin eitim
alan yaznna getirdii farkl katklar bulunmaktadr ancak, sreklilii gelmeyen
bir teknoloji kullanm noktasnda sz konusu kuram ya da modellerin aklayamad bit boyut da bulunmaktadr. Bu noktadan hareketle ileri srlen kabul
srdrmeme anomalisi konuya farkl bir bak as getirmekte ve yeni aratrmalar iin k noktas oluturmaktadr. Teknoloji kullanmnda salanabilecek
olas bir srdrlebilirlik, beklenen tm katklarn elde edilebilmesi noktasnda
belki de ilk ncldr. Kullanmndan bir sre sonra vazgeilecek bir teknoloji
zerine teknolojinin zelliine ya da bireyin davransal zelliklerine gore aratrmalar yapmak ve tartmalarda bulunmak anlamsz olacaktr. Zira kullanlmayan bir teknoloji zerine sz konusu tartmalarn bir geerliinin olamayaca
ileri srlebilir.
Eitim teknolojisi alanna farkl bir katk salayan srdrlebilirlik aratrmalar belli bir olgunlua ulama evresindedir ve her geen gn farkl aratrmalar ilgili alan yazna kazandrlmaktadr. Aratrmalarda gze arpan kuramsal
zenginlik ve deiken eitliliinin gelierek srmesi beklenmektedir. ok farkl
kuram ya da modelin srete etkili olabilecei gz nne alnarak, bundan sonraki aratrmalarn eitlenerek devam etmesi ve her teknolojinin srdrlebilirliine farkl yap ya da yaplarn etkili olabileceinin gz nne alnmas gerekmektedir.
YANSITMA SORULARI
1.
Eitsel balamda ele alnan srdrlebilirlik aratrmalarnn eitim teknolojisi alanna getirebilecei ne tr katklar olabilir?
2.
Bugne kadar eitimde teknolojik srdrlebilirlik alannda yaplan

aratrmalar btncl bir bak asyla incelenirse, hangi ynde bir ilerleyiin olabilecei sylenebilir?
3.
Boylamsal veri toplama srelerinin srdrlebilirlik aratrmalarna

hangi alardan katk getirmesi beklenebilir?
Kaynaklar
Al-Debei, M. M., Al-Lozi, E., & Papazafeiropoulou, A. (2013). Why people keep coming back to
Facebook: Explaining and predicting continuance participation from an extended theory
of planned behaviour perspective. Decision Support Systems, 55(1), 4354. doi: 10.1016/j.
dss.2012.12.032
Alsabawy, A. Y., Cater-Steel, A., & Soar, J. (2013). IT infrastructure services as a requirement
for e-learning system success. Computers & Education, 69(November 2013), 431451. doi:
10.1016/j.compedu.2013.07.035
Akar, P., & Usluel, Y. K. (2002). Teknolojinin yaylm srecinde retmenler ve bilgisayarn
zelliklerine ilikin alglar. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 22, 14-20.
Akar, P., & Usluel, Y. K. (2003). Bilgisayarlarn benimsenme hzna ilikin boylamsal bir alma: okulun karlatrlmas. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 24, 15-25.
Balaban, I., Mu, E., & Divjak, B. (2013). Development of an electronic Portfolio system success
model: An information systems approach. Computers & Education, 60(1), 396411. doi:
10.1016/j.compedu.2012.06.013
Barnes, S. J. (2011). Understanding use continuance in virtual worlds: Empirical test of a research model. Information & Management, 48(8), 313319. doi:10.1016/j.im.2011.08.004
Becker, C. U. (2012). Sustainability ethics and sustainability research. Springer. doi: 10.1007/97894-007-2285-9
Bhattacherjee, A. (2001). Understanding information systems continuance: An expectationconfirmation model. MIS Quarterly, 25(3), 351-370. doi: 10.2307/3250921
Bhattacherjee, A., Perols, J., & Sanford, C. (2008). Information technology continuance: A theoretical extension and empirical test. Journal of Computer Information Systems, 49(1), 17-26.
Bhuasiri, W., Xaymoungkhoun, O., Zo, H., Rho, J. J., & Ciganek, A. P. (2012). Critical success
factors for e-learning in developing countries: A comparative analysis between ICT experts
and faculty. Computers & Education, 58(2), 843855. doi: 10.1016/j.compedu.2011.10.010
Butler, B. S. (2001). Membership size, communication activity, and sustainability: A resourcebased model of online social structures. Information Systems Research, 12(4), 346-362. doi:
10.1287/isre.12.4.346.9703
Chang, C.-C. (2013). Exploring the determinants of e-learning systems continuance intention in
academic libraries. Library Management, 34(1/2), 40-55. doi: 10.1108/01435121311298261
Chen, H.-J. (2010). Linking employees e-learning system use to their overall job outcomes: An
empirical study based on the IS success model. Computers & Education, 55(4), 16281639.
doi: 10.1016/j.compedu.2010.07.005
Cheung, C. M. K., & Lee, M. K. O. (2009). Understanding the sustainability of a virtual community: Model development and empirical test. Journal of Information Science, 35(3), 279298.
doi: 10.1177/0165551508099088

Cheung, C. M. K., & Limayem, M. (2005). The role of habit in information systems continuance:
Examining the evolving relationship between intention and usage. In Proceedings of the international conference on information systems. Las Vegas, USA: Association for Information
Systems.
Chiu, C. M., Chiu, C. S., & Chang, H. C. (2007). Examining the integrated influence of fairness
and quality on learners satisfaction and web-based learning continuance intention. Information Systems Journal, 17(3), 271287. doi: 10.1111/j.1365-2575.2007.00238.x
Chiu, C.-M., Hsu, M.-H., Sun, S.-Y., Lin, T.-C., & Sun, P.-C. (2005). Usability, quality, value and
e-learning continuance decisions. Computers & Education, 45(4), 399416. doi: 10.1016/j.
compedu.2004.06.001
Chiu, C.-M., Sun, S.-Y., Sun, P.-C., & Ju, T. L. (2007). An empirical analysis of the antecedents of
web-based learning continuance. Computers & Education, 49(4), 12241245. doi: 10.1016/j.
compedu.2006.01.010
Dahan, G. (2014). evrimii ortamda srdrlebilirlikte srekli kullanm niyetinin bir modelle
snanmas (Yaymlanmam doktora tezi), Hacettepe niversitesi, Ankara.
Davis, F. D. (1989). Perceived usefulness, perceived ease of use, and user acceptance of information technology. MIS Quarterly, 13(3), 319340. doi: 10.2307/249008
Davis, F. D., Bagozzi, R. P., & Warshaw, P. R. (1989). User acceptance of computer technology: A
comparison of two theoretical models. Management Science, 35(8), 982-1003. doi: 10.1287/
mnsc.35.8.982
DeLone, W. H., & McLean, E. R. (1992). Information systems success: The quest for the dependent variable. Information Systems Research, 3(1), 60-95. doi: 10.1287/isre.3.1.60
DeLone, W. H., & McLean, E. R. (2003). The DeLone and McLean Model of information systems
success: A ten-year update. Journal of Management Information Systems, 19(4), 9-30.
Doherty, I. (2011). Evaluating the impact of educational technology professional development
upon adoption of Web 2.0 tools in teaching. Australasian Journal of Educational Technology,
27(3), 381-396.
Goodhue, D., & Thompson, R. L. (1995). Task-technology fit and individual performance. MIS
Quarterly, 19(2), 213236. doi: 10.2307/249689
Glbahar, Y. (2007). Technology planning: A roadmap to successful technology integration in
schools. Computers & Education, 49(4), 943-956. doi: 10.1016/j.compedu.2005.12.002
Handal, B., Cavanagh, M., Wood, L., & Petocz, P. (2011). Factors leading to the adoption of a
learning technology: The case of graphics calculators. Australasian Journal of Educational
Technology, 27(2), 343-360.
Harden, G., Ryan, S. D., & Prybutok, V. R. (2012). Social networking site continuance: The
paradox of negative consequences and positive growth. Informing Science: the International
Journal of an Emerging Transdiscipline, 15, 207-227.

Hasim, M. S., & Salman, A. (2010). Factors affecting sustainability of Internet usage among
youth. The Electronic Library, 28(2), 300-313. doi: 10.1108/02640471011033657
Holland, A. (2005). Sustainability. Edward Craig (Ed.), The shorter Routledge Encyclopedia of
Philosophy (p. 1008). London/New York: Routledge.
Hsu, M. H., & Chiu, C. M. (2004). Predicting electronic service continuance with a decomposed
theory of planned behaviour. Behaviour & Information Technology, 23(5), 359373. doi:
10.1080/01449290410001669969
Hsu, M. H., Chiu, C. M., & Ju, T. L. (2004). Determinants of continued use of the WWW:
An integration of two theoretical models. Industrial Management & Data Systems, 104(9),
766775. doi: 10.1108/02635570410567757
Ifinedo, P. (2006). Acceptance and continuance intention of web-based learning technologies
(WLT) use among university students in a Baltic country. The Electronic Journal of Information Systems in Developing Countries, 23(6), 1-20.
Jasperson, J. S., Carter, P. E., & Zmud, R. W. (2005). A comprehensive conceptualization of
post-adoptive behaviours associated with IT enabled work systems. MIS Quarterly, 29(3),
525557.
Jin, X.-L., Cheung, C. M. K., Lee, M. K. O., & Chen, H.-P. (2007). Understanding the sustainability of virtual communities in China. European Conference on Information Systems (ECIS)
2007 Proceedings, 310-321. http://aisel.aisnet.org/ecis2007/7
Jin, X.-L., Lee, M. K. O., & Cheung, C. M. K. (2010). Predicting continuance in online communities: Model development and empirical test. Behaviour & Information Technology, 29(4),
383-394. doi: 10.1080/01449290903398190
Kang, Y. S., & Lee, H. (2010). Understanding the role of an IT artifact in online service continuance: An extended perspective of user satisfaction. Computers in Human Behavior, 26(3),
353364. doi: 10.1016/j.chb.2009.11.006
Karahanna, E., Straub, D. W., & Chervany, N. L. (1999). Information technology adoption across time: A cross-sectional comparison of pre-adoption and post-adoption beliefs. MIS
Quarterly, 23(2), 183-213. doi: 10.2307/249751
Kim, S. S., & Malhotra, N. K. (2005). A longitudinal model of continued IS use: An integrated view of four mechanisms underlying postadoption phenomena. Management Science,
51(5), 741755. doi: 10.1287/mnsc.1040.0326
Kopcha, T. J. (2012). Teachers perceptions of the barriers to technology integration and practices with technology under situated professional development. Computers & Education,
59(4), 1109-1121. doi: 10.1016/j.compedu.2012.05.014
Kukulska-Hulme, A. (2012). How should the higher education workforce adapt to advancements in technology for teaching and learning?. The Internet and Higher Education, 15(4),
247-254. doi: 10.1016/j.iheduc.2011.12.002
Kurt, S. (2012). How do teachers prioritize the adoption of technology in the classroom?. Teachers and Teaching, 18(2), 217-231. doi: 10.1080/13540602.2012.632271

Larsen, T. J., Sreb, A. M., & Sreb, . (2009). The role of task-technology fit as users motivation to continue information system use. Computers in Human Behavior, 25(3), 778784.
doi: 10.1016/j.chb.2009.02.006
Lee, B.-C., Yoon, J.-O., & Lee, I. (2009). Learners acceptance of e-learning in South Korea:
Theories and results. Computers & Education, 53(4), 1320-1329. doi: 10.1016/j.compedu.2009.06.014
Lee, M.-C. (2010). Explaining and predicting users continuance intention toward e-learning:
An extension of the expectationconfirmation model. Computers & Education, 54(2), 506
516. doi: 10.1016/j.compedu.2009.09.002
Li, Y., Duan, Y., Fu, Z., & Alford, P. (2011). An empirical study on behavioural intention to
reuse e-learning systems in rural China. British Journal of Educational Technology, 43(6),
933948. doi: 10.1111/j.1467-8535.2011.01261.x
Liao, C., Chen, J. L., & Yen, D. C. (2007). Theory of planning behavior (TPB) and customer
satisfaction in the continued use of e-services: An integrated model. Computers in Human
Behavior, 23(6), 28042822. doi: 10.1016/j.chb.2006.05.006
Liao, C., Palvia, P., & Chen, J.-L. (2009). Information technology adoption behavior life cycle:
Toward a Technology Continuance Theory (TCT). International Journal of Information Management, 29(4), 309320. doi: 10.1016/j.ijinfomgt.2009.03.004
Limayem, M., & Cheung, C. M. K. (2008). Understanding information systems continuance:
The case of Internet-based learning technologies. Information & Management, 45(4), 227
232. doi: 10.1016/j.im.2008.02.005
Limayem, M., & Cheung, C. M. K. (2011). Predicting the continued use of Internet-based learning technologies: The role of habit. Behaviour & Information Technology, 30(1), 91-99. doi:
10.1080/0144929X.2010.490956
Limayem, M., Hirt, S. G., & Cheung, C. M. K. (2007). How habit limits the predictive power of
intention: The case of information systems continuance. MIS Quarterly, 31(4), 705737.
Lin, C. S., Wu, S., & Tsai, R. J. (2005). Integrating perceived playfulness into expectationconfirmation model for web portal context. Information & Management, 42(5), 683693. doi:
10.1016/j.im.2004.04.003
Lin, K.-M. (2011). e-Learning continuance intention: Moderating effects of user e-learning experience. Computers & Education, 56(2), 515526. doi: 10.1016/j.compedu.2010.09.017
Lin, W.-S. (2012). Perceived fit and satisfaction on web learning performance: IS continuance
intention and task-technology fit perspectives. International Journal of Human-Computer
Studies, 70(7), 498507. doi: 10.1016/j.ijhcs.2012.01.006
Lin, W.-S., & Wang, C.-H. (2012). Antecedences to continued intentions of adopting e-learning
system in blended learning instruction: A contingency framework based on models of information system success and task-technology fit. Computers & Education, 58(1), 8899.
doi: 10.1016/j.compedu.2011.07.008

Liu, I. L. B., Cheung, C. M. K., & Lee, M. K. O. (2010). Understanding Twitter usage: What drive
people continue to tweet. Pacific Asia Conference on Information Systems (PACIS), Taipei,
Taiwan, 928-939.
Liu, S.-H., Liao, H.-L., & Pratt, J. A. (2009). Impact of media richness and flow on e-learning
technology acceptance. Computers & Education, 52(3), 599607. doi: 10.1016/j.compedu.2008.11.002
Liu, S.-H. (2011). Factors related to pedagogical beliefs of teachers and technology integration.
Computers & Education, 56(4), 10121022. doi: 10.1016/j.compedu.2010.12.001
Oliver, R. L. (1980). A cognitive model for the antecedents and consequences of satisfaction.
Journal of Marketing Research, 17(4), 460469.
Petter, S., DeLone, W. H., & McLean, E. R. (2012). The past, present, and future of IS Success
[Special issue]. Journal of the Association for Information Systems, 13(5), 341-362.
Petter, S., DeLone, W. H., & McLean, E. R. (2013). Information systems success: The quest for
the independent variables. Journal of Management Information Systems, 29(4), 761. doi:
10.2753/MIS0742-1222290401
Ramayah, T., Ahmad, N. H., & Lo, M.-C. (2010). The role of quality factors in intention to continue using an e-learning system in Malaysia. Procedia Social and Behavioral Sciences, 2(2),
54225426. doi: 10.1016/j.sbspro.2010.03.885
Roca, J. C., Chiu, C. M., & Martnez, F. J. (2006). Understanding e-learning continuance intention: An extension of the Technology Acceptance Model. International Journal of Human
Computer Studies, 64(8), 683696. doi: 10.1016/j.ijhcs.2006.01.003
Roca, J. C., & Gagn, M. (2008). Understanding e-learning continuance intention in the workplace: A self-determination theory perspective. Computers in Human Behavior, 24(4),
15851604. doi: 10.1016/j.chb.2007.06.001
Salman, A., Abdullah, M. Y. H., Hasim, M. S., & Pawanteh, L. (2010). Sustainability of internet
usage: A study among Malay Youth in Kota Bharu Kelantan. Journal Komunikasi, Malaysian
Journal of Communication. 26(1); 62-72.
Seddon, P. B. (1997). A respecification and extension of the DeLone and McLean model of IS
success. Information Systems Research, 8(3), 240-253. doi: 10.1287/isre.8.3.240
Shih, H.-P. (2008). Continued use of a Chinese online portal: An empirical study. Behaviour &
Information Technology, 27(3), 201209. doi: 10.1080/01449290600802403
Sreb, ., Halvari, H., Gulli, V. F., & Kristiansen, R. (2009). The role of self-determination theory in explaining teachers motivation to continue to use e-learning technology. Computers
& Education, 53(4), 11771187. doi: 10.1016/j.compedu.2009.06.001
Sutton, P. (2004). What is sustainability?. Eingana (Journal of the Victorian Association for Environmental Education), 27(1), 4-9.
Terzis, V., Moridis, C. N., & Economides, A. A. (2013). Continuance acceptance of computer based assessment through the integration of users expectations and perceptions. Computers
& Education, 62(March 2003), 5061. doi: 10.1016/j.compedu.2012.10.018

Thong, J. Y. L., Hong, S.-J., & Tam, K. Y. (2006). The effects of post-adoption beliefs on the expectation-confirmation model for information technology continuance. International Journal of Human-Computer Studies, 64(9), 799-810. doi: 10.1016/j.ijhcs.2006.05.001
United Nations (UN). (1992). Rio declaration on environment and development. New York: United Nations.
United Nations (UN). (2002). Johannesburg declaration on sustainable development. United
Nations Report of the world summit on sustainable development (pp. 15). New York: United
Nations.
Usluel, Y. K., & Akar, P. (2003). retmenlerin bilgisayar kullanmyla ilgili karar sreci aamalar: ki yldaki deiim. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 24, 119-128.
Vanderlinde, R., & van Braak, J. (2011). A new ICT curriculum for primary education in flanders: Defining and predicting teachers perceptions of innovation attributes. Educational
Technology & Society, 14(2), 124-135.
Venkatesh, V., & Davis, F. D. (2000). A theoretical extension of the technology acceptance model: Four longitudinal field studies. Management Science, 46(2), 186204. doi: 10.1287/
mnsc.46.2.186.11926
Venkatesh, V., Morris, M. G., Davis, F. D., & Davis, G. B. (2003). User acceptance of information
technology: Toward a unified view. MIS Quarterly, 27(3), 425-478.
Venkatesh, V., Thong, J. Y. L., Chan, F. K. Y., Hu, P. J.-H., & Brown, S. A. (2011). Extending
the two-stage information systems continuance model: Incorporating UTAUT predictors
and the role of context. Information Systems Journal, 21(6), 527555. doi: 10.1111/j.13652575.2011.00373.x
Wang, H. C., & Chiu, Y. F. (2011). Assessing e-learning 2.0 system success. Computers & Education, 57(2), 17901800. doi: 10.1016/j.compedu.2011.03.009
Wang, W.-T., & Wang, C.-C. (2009). An empirical study of instructor adoption of web-based learning systems. Computers & Education, 53(3), 761-774. doi:10.1016/j.compedu.2009.02.021
Yeh, C. R., & Tao, Y.-H. (2012). College students intention to continue using a personal response system: Deriving a model from four theoretical perspectives. Australasian Journal of
Zayim, N., Yldrm, S., & Saka, O. (2006). Technology adoption of medical faculty in teaching:
Differentiating factors in adopter categories. Educational Technology & Society, 9(2), 213222.
Zhou, T. (2011). Understanding mobile Internet continuance usage from the perspectives of UTAUT and flow. Information Development, 27(3), 207218. doi: 10.1177/0266666911414596
Dr. Gkhan DAHAN

10 Aralk 1985 tarihinde Milasta domutur. lkokulu Gllkte, ortarenimini ise Milasta tamamlamtr. 2003 ylnda bitirdii Milas Anadolu Lisesinden
sonra, 2007 ylnda Gazi niversitesi, Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi, Bilgisayar Eitimi Blmnden mezun olmutur. Yksek Lisans eitimini ise 2010
ylnda Hacettepe niversitesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalnda tamamlamtr. Ayn anabilim dalnda 2014 ylnda evrimii ortamda srdrlebilirlikte srekli kullanm niyetinin bir modelle snanmas balkl teziyle doktora derecesi alan yazar, 2007-2010 yllar arasnda zel bir retim
kurumunda bilgi-ilem koordinatrl, bilgisayar retmenlii ve okul yneticilii grevlerinde bulunmutur. 2010 ylndan bu yana Hacettepe niversitesi,
Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde grev
yapmaktadr. Temel ilgi alanlar, evrimii renme, web tabanl renme ortamlar, srdrlebilirlik ve retmen eitimidir.

Prof. Dr. Buket Akkoyunlunun retim tasarm, oklu ortam renme, sosyal alarn eitimde kullanlmas, bilgi okuryazarl konularnda kitaplar, makaleleri ve aratrmalar bulunmaktadr. Prof. Akkoyunlu, ulusal ve uluslar aras
(Avrupa Birlii projeler-FP7) projelerde ve retmen eitimlerinde grev almaktadr
17. BLM
ELEKTRONK KTAP
Yrd. Do. Dr. Sakine NGZ

Karadeniz Teknik niversitesi
ZET
ok yeni bir kavram olmamasna karn elektronik kitaplarn hayatmza
girii ve farkl sektrler iin anlam kazanmas internetin ortaya kyla birlikte ivme kazanmtr. lk e-kitap rnekleri, dz metinlerin saysal ortama aktarlmas eklindeyken, gnmz e-kitaplar her trden gncel bilgi ve iletiim
teknolojisinin entegrasyonunun saland etkileimli ve kiiselletirilebilir
oklu ortamlara dnmtr. erik, yazlm ve donanm bileenlerinden oluan e-kitaplarn renme ve retme srelerinde kullanmna ilikin yaplan
almalarn says gn getike artmaktadr. Bu balamda, e-kitabn ne olduu,
olumlu ve olumsuz ynleri, tasarmnda nelere dikkat edilmesi gerektii, snf
ortamnda kullanm, renciler zerine etkileri gibi birok konu akademik almalarn problem cmlelerinde yerini almaktadr. Bu durumun ortaya kmasnn temelinde, doduklar andan itibaren teknolojiyle i ie olan, bu teknolojileri
kullanarak byyen ve ekrandan okuma alkanlna sahip gnmz rencileri iin e-kitaplarn uygun renme materyalleri olarak grlmesi vardr. Sradan metinlerin saysal ortama aktarmndan ibaret olan e-kitaplarn renciler
tarafndan tercih edilmedii ynndeki aratrma sonularnn dikkate alnmas
nemlidir. E-kitaplar metin tabanl olmaktan te oklu ortam renmeyi destekleyecek grsel, iitsel ve etkileimli eler ierdii oranda istendik renme
ktlarna ulamak mmkndr.
Anahtar Kelimeler: elektronik kitap, e-kitap, e-ders kitab, z-kitap, oklu
ortam
HAZIRLIK SORULARI
1.
E-kitaplarn geliim srecinde internetin etkisi nedir?
2.
E-kitaplar gnmz rencileri iin uygun renme materyalleri midir?
3.
E-kitaplar snflara girmeli midir? Neden?
4.
E-kitab dier oklu ortam materyallerinden ayran zellikler nelerdir?
GR
Eitim bilimleri uzmanlarnca dnyann en yararl ocuk kitab olarak kabul
edilen ocuk Kalbi adl eser hemen her yataki okuyucu tarafndan bilinir. Edmondo De Amicistarafndan 1886 ylnda tamamlanm ve dnyann tm dillerine evrilmi olan bu kitapta yazar ilkokul andaki bir ocuun okul ve sosyal
hayatn, ocuun kendi azndan anlatr. Enrico adndaki bu talyan ocuk aslnda yazarn kendi olunun gnlklerinden esinlenerek oluturduu bir karakterdir. Bu kitabn elinizde olduunu hayal edin ve kitap nedir? sorusunun cevabn
vermeyi deneyin. Birbirine virgllerle bal cmlelerden oluan bir tanm yapma
yoluna gitmi olabilir misiniz? Tanmnzda yer alan ifadelerden bazlar unlar
olabilir mi? Kda baslmtr, kapa vardr, sayfalar vardr, sayfalar numaraldr, farkl ebatlarda olabilir, sayfalarnda yazlar / resimler vardr, kokusu vardr
imdi gzlerinizi kapattnz, bilgisayar, tablet veya herhangi bir mobil cihazdan ocuk Kalbi kitabnn sayfa sayfa size okunduunu hayal edin. Duyduunuz
ey nedir? Gzlerinizi atnzda ekranda ocuk Kalbi kitabnn kapa, ierie
giden balant veya buton, tpk basl kitaplar gibi evrilebilir sayfalar, hatta sayfa evirme sesi, eitsel arayz ajanlarna okutabildiiniz metinler, yazarn adna
tkladnzda onunla ilgili bilgi sayfasna gidilen bir oklu ortamla karlatnz.
Grdnz ve duyduunuz ey nedir? Zihninizde aradmz cevaplar, gemiten gnmze eitimin merkezinde yer alan kitapn bir dnm iinde olduu,
yeniden tanmlanmas gerektii, baka bir kavramn alt veya st bileeni olarak
aklanabilecei ynnde ifadelerden oluabilir.
1990l yllarda internetin ortaya k ve sonrasnda bilgi ve iletiim teknolojilerindeki hzl geliimin bir sonucu olarak bugn ksaca e-kitap olarak adlandrlan elektronik kitaplardan sz edilmektedir. E-kitap kavramnn ne olduu ve
ilk rnekleri ile ilgili alan yaznda farkl bilgilere rastlanmaktadr. Birok kaynakta
e-kitap teknolojisinin balang noktas olarak Gutenberg Projesi gsterilmektedir. 1971 ylnda Illinois niversitesinden Michael Hart tarafndan temelleri atlan
Elektronik Kitap 337
bu projenin amac, 10.000 kitaplk bir elektronik halk ktphanesi oluturmaktr.

zellikle dnya klasiklerini iine alan ok sayda kitabn saysallatrlarak web
ortamna tanmas ile geni kitlelere ulamak hedeflenmitir. lk zamanlardaki
saysallatrma, gnmz etkileimli oklu ortamlarnn ok uzanda, dz metinlerden olumu sayfalar iermekteydi. 70li yllardan gnmze srekli gncellenerek tanan Gutenberg Projesi, en az 50 farkl dilde ve 45.000in zerinde
cretsiz indirilebilir kitap hizmeti sunmaktadr.
Tm dnyada olduu gibi Trkiyede de elektronik ortamdaki ilk yaynlar,
gazete ve dergilerin internet versiyonlar eklinde ortaya kmtr. lk elektronik
dergi 19 Temmuz 1995 tarihinde, ilk elektronik gazete 19 Mays 1996da yaynlamtr. lk Trke e-kitap, 1997 ylnda yaynlanan bir iir kitabdr. Elektronik ortamda cretsiz e-kitap yaynlayan ilk yaynevi ise 2000 ylnda kurulmutur (Erol,
2009). 2001 ylnda bir yaynevi tarafndan e-kitap yarmas dzenlenmitir. nternette Trke arama yapldnda cretli ve cretsiz e-kitap eriiminin saland ve ounlukla amatrce hazrlanm sitelere ulamak mmkndr. Trkiyenin
nde gelen baz niversiteleri, kataloglarnda e-kitaplara eriim sunmaktadr. Milli Eitim Bakanlnn e-kitaplarn yaygnlatrlmasna ynelik almalar bulunmaktadr. te yandan Trkiye Yaynclar Birlii, grevi elektronik yaynclk
alanndaki gelimeleri takip ederek yelerine duyurmak olan bir dijital yayn komisyonu oluturmutur. Sz edilen bu gelimelere ramen, ABD ve Avrupa lkelerine kyasla Trkiyede elektronik yaynclk ve bunun bir alt dal olarak e-kitap
kullanmnn istenen dzeyde olmad sylenebilir.
ELEKTRONK KTAP OLGUSU

Bir e-kitap .asp tabanl dinamik web sayfalarndan; .avi uzantl bir video
veya .mp3 uzantl bir ses dosyasndan, .pps uzantl PowerPoint sayfalarndan;
.txt uzantl dz metinlerden veya .swf uzantl bir Flash nesnesinden meydana
gelmi olabilir. Yalnzca grsel, yalnzca iitsel veya hem grsel hem iitsel kanallar
kullanlarak gelitirilebilecek olan e-kitaplar iin onlarca farkl dosya uzantsndan
sz edilebilir. Bu noktada, e-kitap nedir ve ne deildir? sorular zerinde dnmek gerekir.
E-Kitap Nedir?
E- kitap yeni bir kavram olmamasna karn, tanm konusunda fikir ayrlklar bulunmaktadr. Farkl aratrmaclar tarafndan yaplan e-kitap tanmlarndan
bazlar aada verilmektedir:
ok miktardaki okunabilir metinsel bilgiyi ieren, okuyucunun/kullancnn iinde dolaabilecei nitelikte dzenlenmi, tanabilir donanm ve yazlm zelliklerine sahip sistem (Borchers, 1999).
Bilgisayarda okunmak zere bilgisayarla oluturulmu etkileimli belgeler (Landoni, Wilson ve Gibb, 2001)
Basl bir kitabn saysallatrlmasyla elde edilen veya dorudan elektronik ortamda retilen ierik (Armstrong, Edwards ve Lonsdale, 2002).
Kiisel bilgisayar veya bu i iin tasarlanm avu ii cihazdan okunabilen basl kitabn elektronik versiyonu (Chen, 2003).
Bir kiisel bilgisayar veya bir e-kitap okuyucu kullanarak okunabilen basl bir kitabn elektronik srm (Siegenthaler, Wurtz ve Groner, 2010).
Baz tanmlarda ierik esi ne karlrken baz tanmlarda donanma vurgu yaplmaktadr. E-kitap tanmndaki bu belirsizliin sebebi bilgi ve iletiim teknolojileri alanndaki hzl geliime bal olarak e-kitap teknolojisinin srekli bir
deiim iinde oluudur (Ghaebi ve Fahimifar, 2010). Evrensel standartlarn getirilememi olmas da baz kavram karmaalar oluturmaktadr (Tedd, 2005). Rao
(2004), alan yazndaki e-kitap tanmlarnda kullanlan ifadeleri drt balk altnda
gruplandrmaktadr. Bunlar: (1) erik veya balk (2) Kitabn ieriini oluturan veri dosyas formatlar (3) Okuma cihaz veya kiisel bir bilgisayar zerinden
e-kitap dosyalarnn grntlenmesini ve navigasyon kontrollerini salayan, aklama zellikleri ve dier grntleme fonksiyonlarn ieren okuyucu yazlmlar
(4) Cep bilgisayar, kiisel bilgisayar veya tanabilir okuma aygtlar gibi e-kitap
donanm veya okuyuculardr. Son yllarda ilgili alan yaznda kabul gren ekliyle
e-kitap, ekil 1de verilen bileenli yapya sahiptir.
ekil 1: E-kitap teknolojisinin bileenleri
erik bileeni, e-kitabn ierdii bilgilerin (metin, grafik, resim ve dier) saysal ortamda altrlabilir dosyalar haline dntrlmesini ifade eder. Yazlm
bileeni, e-kitap ieriinin, e-kitab okumak iin seilen donanmda gsterimini
salayan, dolam, arama, not alma gibi fonksiyonlar kullanlr hale getiren programlardr. Bunlara rnek olarak Adobe Acrobat ebook Reader, Microsof Reader,
Palm Reader ve Flash Paper verilebilir. Bu programlar yardmyla PDF, HTM,
HTML, DOC, DOCX, EPUB, TXT, RTF, AZW, AZW3, IBA gibi farkl e-kitap formatlar donanm zerinde alr hale gelir. E-kitap okumak amacyla kullanlan
donanm iletim sistemine ihtiya duyduuna gre, iletim sistemleri de yazlm
bileeni kapsamnda yer alr. E-kitap teknolojisinin donanm bileeni; masast,
dizst ve tablet bilgisayarlar, iphone gibi mobil cihazlar ve e-kitap okuyucular
bata olmak zere e-kitaplar depolanmakta ve ekran sayesinde okumakta kullanlabilecek her trl cihaz kapsamaktadr. Donanm sektrnn geliimine
bal olarak gemite ve gnmzde e-kitap okumak iin kullanlan cihazlar tr
ve zellik ynleriyle farkllklar gstermektedir. Kukusuz gelecekte de deiimler
yaanacaktr.
Ortaya kt ilk gnden bu yana, e-kitaplarn basl kitaplarn yerini alp alamayaca tartlmakta, kimileri kda baslm bir kitaba dokunmann ve onunla
yakn dostluk kurmann yerini hibir eyin tutmayacan savunurken kimileri de
e-kitaplarn gz ard edilemeyecek pek ok olumlu zelliinden sz etmektedir.
Alan yazndaki ilgili almalar (Fidler, 1998; Ardito, 2000; Wilson, Landoni ve
Gibb, 2002; Anuradha ve Usha 2006; Mahajan ve Chakravarty, 2007; Walton, 2007;
Jung ve Lim, 2009; Foote ve Rupp-Serrano, 2010; Duncan, 2011; Connell, Byliss
ve Farmer, 2012; Hua, Cheng ve Wang, 2011; Robinson ve Stubberud 2012) incelendiinde, e-kitaplarn ne kan olumlu ve olumsuz zellikleri aada verildii
ekliyle zetlenebilir:
Olumlu zellikler:
1.
Depolama, saklama ve tanmas kolaydr,
2.
Yayn sreci ksa ve bask maliyeti dktr,
3.
evre dostudur,
4.
erdii grsel ve iitsel eler sayesinde ilgi ekicidir,
5.
Metin ii arama zellii vardr,
6.
Datm ve paylam kolaydr,
7.
Kiisel kullanma uygun seenekler sunar,
8.
ok sayda cretsiz e-kitap vardr,
9.
Gncellenmesi kolaydr.
Olumsuz zellikler:
1.
Yayn, tantm ve pazarlanmas srasnda yazara ok i yk der,
2.
nternet ortamnda eitli gvenlik sorunlar yaanabilir,
3.
Uzun sreli okuma yapldnda ba ars ve gz yorgunluuna sebep

olur,
4.
Telif haklaryla ilgili sorunlar tam olarak zlmemitir,
5.
Okunmas iin yazlm ve donanma ihtiya vardr,
6.
Farkl formatlarda e-kitaplarn oluu nitelik sorununu ortaya karr.
Metinlerin veya kitaplarn basl ve elektronik hali arasnda okuyucu tercihinin aratrld ok sayda alma yaplmtr. Bunlardan nemli bir blm, okuyucularn basl metinleri tercih ettiini ortaya koymaktadr (Ray ve
Day, 1998; Thurstun, 2000; Guthrie, 2002; Hartley, 2002; Armatas, Holt ve Rice,
2003; McKnight ve Dearnley, 2003; Buzzetto-More, Sweat-Guy ve Elobaid, 2007;
Levine-Clark, 2007; Brunson, 2008; Camacho ve Spackman, 2011). Bu tr almalarn okluuna dikkat eken Abdullah ve Gibb (2008), ortaya kan durumun
aslnda kttan okuma alkanlndan kaynaklandn, e-kitaplarn arama yapma trnde kolaylatrc seenekler sunduu takdirde cazip hale geldiini ifade
etmektedir. Coyle (2008) e-kitap sektryle uraanlarn odanda okumay kolaylatrmak amacyla gncel teknolojileri e-kitaplarla btnletirmek deil, basl
kitaplar e-kitaba dntrmek olduunu ve bu durumun bir sonucu olarak okuyucunun basl kitap okumay tercih ettiini ifade etmektedir. Etkileim ve kiisel
kullanma uygunluk da e-kitaplarn tercih edilirliini etkileyen faktrlerdir (Rogers, 2001; Soules, 2008; Armstrong ve Lonsdale; 2010). Metin arlkl e-kitaplara
ilgi duyulmamakta, arama seeneklerinin sunulduu, kiiselletirilebilir arayze
sahip ve etkileimli eler ieren e-kitaplar tercih edilmektedir. Woody, Daniel
ve Baker (2010), e-kitap tasarmclarna farkl zelliklerdeki okuyucularn e-kitap
okuma deneyimlerini incelemelerini ve tasarmlarn bu dorultuda yapmalarn
nermektedir.
E-Kitap Teknolojisinin Geliim Sreci

Fransz editr Marie Lebertin 2003 ylnda yaynlad, orijinal ad Le Livre
010101 olan, Kitap 010101 (The 010101 Book) ile ayn yazarn 2007 ylnda LesMutationsduLivre orijinal adyla piyasaya kard, Kitabn Mutasyonu (Mutations of theBook) adl eserler, basl kitaplarn saysal ortama tanmas sreci konusunda bizlere nemli bilgiler salamaktadr. E-kitap kronolojisi incelendiinde,
1990 ncesi gerekleen nemli olay saysnn 1990-2000 yllar arasnda hzla art
gsterdii, 2000 yl sonrasnda ise sayfalar dolusu yeni gelimeden sz edildii grlmektedir. Ortaya kan gelimeleri belli bir kritere gre snflandrarak sunmak,
e-kitap teknolojisinin geliimini daha iyi anlayabilmek adna faydal olacaktr. Bu
balamda, alan yazn (Libert, 2009; Manley ve Holley, 2012; URL1, 2014; URL2,
2014) tarandnda, e-kitap teknolojisinin geliim srecini ekil 2deki gibi dnem halinde snflandrmak mmkndr.
1990
2000
ekil 2: E-kitap teknolojisinin geliim sreci

1990 yl ncesini kapsayan ilk dnem, e-kitaplarn kavramsallat ve ilk
e-kitap rneklerinin retildii dnem olarak deerlendirilebilir. E-kitabn bir
terim olarak kullanlmasnn gemii, 1960lara kadar dayanmaktadr (Henke,
2001). 1990-2000 yllar arasndaki ikinci dnemde, e-kitap teknolojisine ait donanm ve yazlm almalar hz kazanm, grafiksel arayzlere geilmi ve e-kitap
farkndal artmtr. 2000 ylndan gnmze uzanan son dnemde ise e-kitap
kullanmnn hzla artt ve etkileimli elerle zenginletirilmi tasarm zerinde
durulduu grlmektedir. Gerek kitap zelliklerinin e-kitap teknoloji ile btnletirilmesi, bu dnemin ne kan bir dier yndr. 2000 ylndan gnmze gelinceye kadar geen sre, e-kitabn dnya genelinde hzla yaygnlamas, e-kitaba
eriimin daha da kolaylamas, ilgili donanm ve yazlm eitliliinin artmas ve
maliyetin dmesi sonularn da beraberinde getirmitir.
Hayatn her annda i ie olunan e-yayncl ve bunun bir bileeni olarak
e-kitaplar, etkileim unsurundan ayr dnmek pek mmkn grnmemektedir. Bunun bir sonucu olarak gnmz e-kitap donanm ve yazlm irketleri
st dzey etkileim yarnn iine girmitir. TED (Technology, Entertainment
and Design) konumalarnda Mike Matas tarafndan 2011 ylnda tantlan Our
Coice adl e-kitap (URL3, 2014), e-kitap teknolojisinde etkileimin ne anlama
geldii ynnde akllarda kalan iyi bir rnektir. Mmkn olduunca ok sayda
basl kitabn saysal ortama aktarlmasnn hedeflendii yllar olduka geride kalmtr. Gnmzde sadece okunan deil, okuyucuyu anlayan e-kitaplarn tasarm iin aba harcanmaktadr.
E-Kitaplarn Snflara Girmesi

Gelitirilme amac ve kullanm alanlarna gre e-kitaplar kendi iinde gruplandrlmaktadr. retim programlar kapsamnda okullarda okutulan mevcut
ders kitaplarnn saysal hale getirilmesi ile ortaya kan e-kitaplar, elektronik ders
kitab (e-ders kitab) olarak adlandrlmaktadr. Elektronik olma durumu, ieriin saysal ortama aktarlm olmas ve saysallatrlm bu ierie ulamak iin
elektronik bir donanm ile onu ilevsel hale getirecek yazlma ihtiya duyulmas
eklinde zetlenebilir. Bir derse ait olma, herhangi bir ders iin zel gelitirilmi
olma, retim programna uygunluk ve retim tasarm ilkelerini dikkate alma
anlamna gelmektedir. Var olan bilgiler zerinde notlar alma, iaretlemeler yapma, izim yapma gibi ilemler bir yandan etkileimli olmaya katk salarken, bir
yandan basl kitap zelliklerinin saysal ortama tanarak e-kitabn kabul edilirlii
zerinde olumlu etkiler oluturmaktadr. Kitap kapa, iindekiler ve dizin blmlerine sahip olma, yine kitap olmann bir gereidir. Sayfalarn gerek kitaplarda
olduu gibi evrilebilmesi, kt bask hissi veren e-mrekkep (e-ink) teknolojisi,
okuyucu cihazn katlanmas veya rulo yaplmas ynndeki donanmsal almalar, tercihini basl kitap okumaktan yana kullanan okuyucularn e-kitaplara daha
abuk uyum salamalar amacyla yaplan almalardr.
Allison (2003), eitsel amal e-kitaplar basit, bileik ve ileri dzey olarak
balk altnda gruplandrmaktadr. Yalnzca metin (.pdf, web oklu metni)
ieren e-kitaplar basit; metin, grsel ve oklu balantlar ieren e-kitaplar bileik;
etkileimli, grafiksel ve kendi iinde arama yapmaya imkan veren e-kitaplar ise
ileri dzey olarak adlandrlmaktadr.
Bilimsel almalar incelendiinde; eitsel amal e-kitap kullanmnda
materyalin niteliini (oklu ortam zellikleri, etkileimli eler, kiiselletirme
aralar, ilevsellik, zel bir amaca ynelik tasarlanm olma ) ne karan ifadelerin e-kitap veya kitap iin n ek eklinde kullanld grlr. Materyal bir
derse ait kitabn saysal hali olduunda ve bu durum vurgulanmak istendiinde
ise e-ders kitab kavram tek bana veya uygun bir n ekle birlikte kullanlmaktadr. Tm bu adlandrmalar analiz edildiinde, ekil 3te grlen durum ortaya
kmaktadr.
ekil 3: retimsel e-kitaplarn adlandrlmas

Son zamanlarda lkemizde ska kullanlan zenginletirilmi kitap (z-kitap)
adlandrmas grsel ve iitsel oklu ortam eleri ile ieriin zenginletirildii
e-kitaplar ifade etmektedir. Bu balamda z-kitap terimini retim amal gelitirilmi e-kitaplarn tamam iin kullanmak uygun olmayacaktr. rnein web
zerinden hizmet veren online bir ktphanedeki metin tabanl ders kitaplar
veya grme engelli bireyler iin ieriklerin seslendirilmesi eklinde oluturulmu
kitaplarn her ikisini de z-kitap olarak adlandrmak uygun olmayacaktr. Z-kitap,
eitsel amal e-kitaplarn tamamn kapsayan genel bir kavram deil, bunlarn bir
tr olarak dnlmeli ve kullanmnda buna dikkat edilmelidir.
Eitimde e-kitap kullanlmas gerektii nerisini ne karan ok sayda aratrma vardr. Bunlardan bazlar genel ifadelerle, bazlar ise balklar altnda gruplandrarak gerekelerini ortaya koymaktadr. Sz konusu almalar (Messing,
1995; Chen, 1998; Brusilovsky, Chavan ve Farzan, 2004; Anuradha ve Usha, 2006;
Cavanaugh, 2006; Enbong vd., 2012) temel alnarak, e-kitaplar snflara girmeli
mi? sorusuna verilecek evet cevab alt balk altnda aklanabilir.
1.
Kitaba benzeme: E-kitaplar, kitap kapa, sayfa evirme, metinlerin altn izme ve kitap zerinde not alma aralar gibi basl kitap zelliklerine sahiptir. Bu durum, basl kitap okuma alkanlndan dolay e-kitap
okumaya kar diren gsteren renciler zerinde olumlu etkiler oluturmaktadr.
2.
E-kitap teknolojisine ait zellikler: E-kitaplar basl kitapta olmayan birok zellie sahiptir. Metin ii arama, metinlerin seslendirilmesi, ekran
parlaklnn ayarlanmas, metin boyutunun deitirilebilmesi, grsel ve
iitsel oklu ortam elerinin kullanm; bunlardan bazlardr.
3.
Kullanllk: E-kitaplar saysal, szel, uygulamal veya teorik ierie

sahip olmasndan bamsz biimde her ders iin kullanlabilmektedir.
Okul ncesinden lisansstne kadar her kademedeki renciler iin uygundur. zel eitime gereksinim duyan renciler iin zelletirilebilir
niteliktedir. Snf ii ve snf dnda farkl retim yntem ve teknikleri
ile birlikte ve retim tasarmnn her hangi bir aamasnda kullanlabilmektedir.
4.
Eriim kolayl: Gnmzde e-kitap edinme, saklama ve paylama son

derece kolaydr. Bu srete farkl cihazlardan faydalanmak mmkndr.
Cihazlar arasnda veri aktarmnn zor olmamas ve saysal ktphanelerdeki art, e-kitaplara eriimi ok daha kolay bir hale getirmitir.
5.
Esneklik: E-kitaplar, her trden bilgi ve iletiim teknolojisinin iine entegre edilebilecei retim materyalleridir. eriinin kolay gncellenebiliyor olmas, tasarmcnn / retmenin i ykn azaltmakta, renci
iin gncel bilgiye eriim anlamna gelmektedir.
6.
Gnmz eitim anlayna uygunluk: E-kitaplar kiisel tercihleri dikkate alan dinamik bir yapda tasarlanabilir. Bu durum, farkl renme
seviye, tercih ve stillerine sahip renciler iin uygun renme ortamlarnn oluturulmas anlamna gelmektedir. Ekrandan okumay seven,
ayn anda birden ok i yapmay tercih eden, ok abuk sklan ve aratrmaya hevesli yeni nesil renciler iin e-kitaplar son derece kullanl birer oklu ortam renme rn olabilir. oklu ortam tasarm ilkelerine
ve saygn kurulular tarafndan belirlenen standartlara bal kalnarak
gelitirilmesi, e-kitabn bir renme materyali olarak verimliliini artracaktr.
Liang ve Huang (2014), e-kitap kullanmnn giderek yaygnlatn ve eitim alanndaki uygulamalarnn da hzla arttn ifade etmektedir. Bu durum eitim bilimleri alannda yaplan aratrmalara da yansmakta, e-kitaplarn renciler zerine etkilerinin incelendii almalar alan yazndaki yerini almaktadr.
Walton (2007), e-kitaplarla ilgili yaplan almalar (1) 1990larn sonu-2000lerin
ba, (2) 2000lerin ortas ve (3) Son yllarda yaplanlar eklinde balk altnda gruplandrmtr. E-kitap kullanmnn yaygnlamad yllara denk gelen ilk
gruptaki almalar, e-kitaplarn pedagojik yn ve teknolojik konular zerine younlamtr. Bu dnem aratrmalarnn sonular, e-kitaplarn ok fazla kabul
grmedii ve bunun en byk gerekesinin teknolojik sorunlar olduu ynnde-
dir. kinci gruptaki almalarda, e-kitaplarn en ok hangi amalarla kullanld

inceleme altna alnmtr. Elde edilen sonular, e-kitaplarn en ok bir kavram
veya metni aramak ve bulunanlar kopyalamak iin kullandklarn ortaya karmaktadr. nc grup ise e-kitaplarla ilgili ok sayda aratrmann yapld
dnem olarak gsterilmektedir. Bilgisayar ve internet teknolojinin gemie kyasla daha fazla gelimi ve yaygnlam olduu yllara denk gelen bu aratrmalar,
e-kitaplar gerek teknik gerekse pedagojik anlamda inceleme altna alan yzlerce
almay kapsamaktadr.
rencilerin e-kitaplar tercih sebeplerinin aratrld alma sonularna
gre uygun fiyat ve tanabilirlik, etkileimli eler iermesi, metin ii arama kolayl, not ekleme ve eklenen notlar dier okuyucularla paylama gibi zellikler
ne kmaktadr (Shepperd, Grace ve Koch, 2008; Strother vd., 2009; Brown, 2011;
Duncan, 2011; Robinson ve Stubberud, 2012). renciler tarafndan e-kitaplarn
olumsuz yn olarak en ok dile getirilen zellikler ise gz yorgunluuna sebep
olmas, e-kitap okuyucu cihazlarn yksek maliyeti ve baz durumlarda kullanlan
metin ii kaydrma ubuklardr (Foasberg, 2011; Rose, 2011; Robinson ve Stubberud, 2012).
E-kitaplarn ders ii ve ders d zamanlarda kullanm birok ynyle basl
kitaplardan farkllk gstermektedir. Her eyden nce e-kitaplarn kullanm iin
bir donanma ihtiya vardr. Bu durum bir snrllk gibi grnse de, gnmzde
teknolojiye eriimin gemie kyasla ok daha kolay oluu, okullardaki teknoloji
imknlarnn her geen gn iyiletirilmesi ve farkl cihazlardan e-kitaplara eriilebiliyor olmas, bu snrlln neredeyse ortadan kalkmas anlamna gelmektedir.
Saysal metinlerden st dzey etkileimli oklu ortamlara kadar genileyen yelpazede bir eitlilie sahip olan e-kitaplarn nerede, ne zaman ve nasl kullanlacan bilen retmenlere ihtiya vardr. rencilerin ya, seviyesi, kazandrlmak
istenen davranlarn nitelii, ieriin uygunluu, zaman, maliyet, renme ortamnn durumu gibi birok konuyu gz nnde bulundurarak e-kitaplarn srece
en verimli ekilde dahil edilmesi ynnde yeterli bilgi ve deneyime sahip retmenler bulunmaldr. E-kitaplarn kullanm kolay teknolojiler olduu gz nne
alndnda, retmenlerin bu teknolojiyi kullanmay renmek iin yorucu bir
aba harcamasna gerek yoktur. Yapmalar gereken, st dzey beceriler kazandrmak adna bu teknolojiden en verimli ekilde yararlanmann yollarn aramaktr.
Lee, Messom ve Yauya (2013) gre, e-ders kitaplar yakn gelecekte en ok tercih
edilen renme / retme arac olacaktr.
retimsel Amal E-Kitaplarn Tasarm

Gnmz ocuklar, teknolojiyle donatlm bir dnyann iine domakta ve
bunlar bizzat kullanarak bymektedir. Teknolojiyi sonradan renmeyen bu ocuklar iin ekrandan okuma son derece sradan bir alkanlktr. Prensky (2001)
tarafndan dijital yerli olarak adlandrlan bu ocuklarn teknolojiye olan ilgilerini
ve ekrandan okumaya kar yatknlklarn nitelikli renme ktlarna dntrmek adna e-kitaplar son derece uygun materyaller olarak ortaya kmaktadr. Ancak bu materyaller, basl kitap ieriklerinin saysallatrlarak, renciye metnin
ortam deitirmesinden te bir farkllk sunmad zaman beklentileri karlamayacaktr. E-kitaplara ynelik renci beklenti ve tercihleri metin tabanl saysal
ieriklerden ok daha tededir (Bierman, Ortega ve Rupp-Serrano, 2010; Razek
ve Modyan, 2013). E-kitaplar oklu ortam renmeyi destekleyecek grsel, iitsel
ve etkileimli eler ierdii oranda cazip hale gelmektedir. 5. Snf rencilerinin
e-kitap alglarnn aratrld bir almada (ngz ve Mollamehmetolu, 2014),
e-kitabn insan davranlarna gre tepki veren akll sistemler eklinde algladna iaret eden bulgular yer almaktadr. Derste renci yerine not tutmak, snav
zaman yaklatnda haber vermek, konumak, renciyi yanllar karsnda
uyarmak, hatal girileri otomatik dzeltmek, sahibinin sesi tarafndan ynetilmek ifadeleri, rencilerin e-kitab yalnzca okunacak saysal metinler olarak
grmediini ortaya koymaktadr. Bu durumda, iyi birer teknoloji kullancs ve
ekran okuyucusu olan bu renciler iin tasarlanacak e-kitaplar, onlarn nitelikleri
ve tercihlerinden bamsz dnlmemelidir (Huang vd., 2012).
E-kitaplar, tpk dier oklu ortam renme rnleri gibi, iinde yaanlan
an sahip olduu her trl gncel bilgi ve iletiim teknolojisini bnyesinde barndracak potansiyele sahiptir. Gnmz rencilerinin renme stilleri, beklentileri ve tercihleri dikkate alndnda, e-kitaplarn balantl metinlerden ve
birka grsel eden olumasnn yeterli olmayaca dnlmektedir. yi birer
teknoloji kullancs olan bu rencilerin kullanmna sunulacak e-kitaplarn st
dzey etkileime sahip olmas nemlidir. Zeki retim sistemleri, haptic ve sanal gereklik gibi uygulamalarn dahil edilmesi, ayrntl arama yapma, not tutma,
gerek kitap grnmne yaklatrma gibi nitelikler gemiin e-kitaplarn gnmz e-kitaplarna tamaktadr. Bu noktada, renme ve retme srelerinde
kullanlacak e-kitaplar nasl tasarlanmaldr? sorusu akla gelmektedir. PDF formatndaki basit bir e-kitabn eitsel ynnn zayf, iine ok sayda etkileimli e
doldurulmu HTML 5 veya ePub formatndaki bir e-kitabn eitsel olarak mkemmele yakn olduunu sylemek mmkn mdr? Yalnzca retim tasarm
ve oklu ortam tasarm ilkelerinin kullanm nitelikli bir e-kitap tasarlamak iin
yeterli midir? Yurt d kkenli standartlar bizim rencilerimiz iin uygun olur
mu? sorular, bilimsel anlamda cevap bulmaldr.
Gnmz e-kitaplarnn st dzey etkileim salayan oklu ortamlar olma

zellii gz nne alndnda, eitsel amal e-kitaplarn tasarmn bir oklu
ortam projesi olarak dnmek yerinde olacaktr. Ancak e-kitaba zg zellikler
bunu sradan bir oklu ortamdan ayrmaktadr ki bu zelliklerin Analiz ve Tasarm aamalarnda dikkate alnmas gerekmektedir. retimsel oklu ortamlarn
gelitirilmesi srecinde, bu iki aama son derece nemlidir. Neyin, nasl ve ne zaman yaplmas gerektii sorular bu aamalarda yrtlen bir dizi almayla ortaya koyulmakta, ortam tasarm yapan kii veya kiiler bu sorularn cevabn bulmakla uramamaktadr. E-kitap tasarmnda da durum bundan farkl deildir.
E- ders kitaplarnn sahip olmas gereken nitelikleri belirlemeye ynelik
nemli almalardan biri EBONI (Electronic Books ON-screen Interface ) tarafndan yaplmtr. Austos 2000de balayan ve 20 ay sren proje, Strathclyde
niversitesi (University of Strathclyde) tarafndan yrtlmtr. Projenin amac
renme ve retme amal kullanlan web materyalleri iin farkl tasarm yaklamlarn deerlendirmek ve kullanclarn ihtiya duyduklar bilgiyi almak konusunda en hzl ve baarl stilleri / teknikleri belirlemektir. Hiper metinler, tablo ierikleri, dolam ikonlar, arama motorlar, indeksler, grafikler ve HTMLye
zg ereve, tablo, renklendirilmi metin ve liste gibi zellikler inceleme altna
alnmtr. rencilere sunularak kullanmlar incelenen materyallerden birisi de
e-ders kitaplar olmutur. Sre tamamlandnda, e-ders kitaplarnn tasarmna
ynelik 54 sayfalk rehber bir materyal yaynlanmtr. Rehber, e-ders kitaplarnn
sahip olmas gereken 22 temel nitelik ve bu niteliklerin salanmas ynnde alt
gstergeleri iermektedir (URL4, 2013).
erii oluturulan ve tasarm ilkeleri belirlenen bir e-kitab gelitirmek iin
hangi yazlmlardan faydalanmak gerekir? Bu sorunun cevab, gelitirici ekibin yetenek ve tercihleri ile dorudan ilikilidir. E-kitabnz tamamyla kendi kodlarnzla retebileceiniz gibi, piyasada var olan paket programlardan da faydalanmanz
mmkndr: Bir masast yaynclk yazlm olan Adobe InDesign; kk lekli
yaynclar iin bror ve bltenler gibi yksek kaliteli yaynlar oluturmak amacyla kullanlan Adobe PageMaker; iPad Multi-Touch ders kitaplar ve dier trlerde
kitaplar oluturulmasn salayan iBooks Author; tablet ve akll telefonlar da dahil
farkl cihazlarda kullanlabilecek etkileimli ierikler retilebilen Aquafadas dijital
yaynclk uygulamas; Microsoft Windows kelime ilemcisi programnda tasarlanan belgeleri e-kitaba dntren Atlantis Word Processor bunlara rnek olarak
verilebilir. E-kitabn etkileim dzeyi, hangi cihaz(lar) iin retildii, dosya uzant
format tercihi, gncelleme kolayl sunma durumu, dier yazlmlarla uyumluluu ve maliyet gibi konularda bu programlarn sunduu hizmetler analiz edilerek,
ihtiyalar st dzeyde karlama durumuna gre seim yaplmaldr.
SONU
Basl kitaplar gnmz eitiminin merkezinde olmaya devam etmektedir.
Ancak birer uzman teknoloji kullancs olan yeni nesil rencilerin ekrandan
okuma eilimleri ve kattan ok daha tede kullanm kolaylklar sunmas ynyle e-kitaplara doru bir dnmn olduu ortadadr. E-kitaplar, her trden
bilgi ve iletiim teknolojisinin entegre edilebilecei materyallerdir. Bir zamanlarn metin tabanl e-kitaplarnn yerini animasyon ve simlasyon ieren, kiisel
kullanma uygun e-kitaplarn ald grlmektedir. Gerekte yaplmas gereken,
hangi teknolojinin hangi e-kitap iinde ve ne ekilde kullanlacana karar vermektir: Sesli komutlarla alan hesap makinesinin entegre edildii Matematik
kitab; farkl mzik aletleri seilerek zerine gelinen notalarn alnd Mzik kitab; sanal laboratuvarda yaplan deney sonularn retmenin e-kitabna mesaj
olarak gnderen Kimya kitab; savalarn hologram grntye dnt Tarih
kitab; farkl lkelerden rencilerle grntl konuma etkinlikleri ieren Yabanc Dil kitab; haptic kullanlarak deneylerin yaplmasna imkan veren, arttrlm
gereklii destekleyen Fizik kitab; okuyucunun tepkilerine gre kendisini gncelleyerek ieriini deitiren hikaye kitaplar Verilen rnekler incelendiinde,
e-kitaplarn gnmzde var olan teknolojilerin entegre edildii ve elbette gelecein yeni teknolojilerinin de entegre edilebilecei sistemler olduu anlalmaktadr.
retim tasarmnn herhangi bir aamasnda kullanlabilecek e-kitaplarn tasarm, uygulanmas ve elde edilen sonularn farkl ynleri ile incelenmesi konularnda bilimsel aratrmalarn yaplmas son derece nemlidir. nk yalnzca yeni
bir teknoloji olduu iin renme-retme srecine dahil edilmesi, e-kitaplarn
eitsel gcnn bilinli kullanlmamas sonucunu beraberinde getirecektir.
YANSITMA SORULARI
1.
E-ders kitaplarnn tasarmnda nelere dikkat edilmelidir?
2.
retim tasarm srecinde e-kitaplar hangi amalarla kullanlabilir?
3.
Snf ii ve snf dnda e-kitap kullanmnn renciler zerine etkileri

nelerdir?
4.
E-kitap teknolojisinin geleceine ynelik ngrleriniz nelerdir?
Kaynaklar
Abdullah, N., & Gibb, F. (2008). Students attitudes towards e-books in a Scottish higher education institute: Part 2 (Analysis of e-book usage). Library Review, 57(9), 676 689. doi:
10.1108/00242530810911798
Allison, K. J. (2003). Rhetoric and hypermedia in electronic textbooks. Doktora Tezi, Texas
Womans University, Denton, Texas.
Anuradha, K. T., & Usha, H. S. (2006). Use of e-books in an academic and research environment (A case study from the Indian Institute of Science). Program: Electronic Library and
nformation Systems, 40(1), 48-62. doi: 10.1108/00330330610646807
Ardito, S. (2000). Electronic books: To E or not to E; that is the question. Searcher, 8(4), 1-12.
Armatas, C., Holt, D., & Rice, M. (2003). Impacts of online-supported resource-based learning environment: Does one size fit all?. Distance Education, 24(2), 141-158. doi:
10.1080/0158791032000127446
Armstrong, C., Edwards, L., & Lonsdale, R. (2002). Virtually there? E-books in UK academic libraries. Program: Electronic Library and Information Systems, 36(4), 216 227. doi:
10.1108/00330330210447181
Armstrong, C., & Lonsdale, R. (2010). E-book use by academic staff and students in UK universities: Focus group report. http://observatory.jiscebooks.org/reports/e-book-use-by-academic-staff-and-students-in-uk-universities-focus-groups-report/ Eriim tarihi: 23 Eyll
2010.
Bierman, J., Ortega, L., & Rupp-Serrano, K. (2010). E-book usage in pure and applied sciences.
Science & Technology Libraries, 29(1-2), 69-91. doi:10.1080/01942620903579393
Borchers, J. O. (1999). Electronic books: Definition, genres, interaction design patterns. https://
hci.rwth-aachen.de/materials/publications/borchers1999c.pdf, Eyll 2010.
Brown, R. (2011). student acceptance and use of e-reader technology and e-books as an alternative textbooks. Procedings of the Academy of Educational Leadership, 16(2), 5-9.
Brunson, K. W. (2008). Electronic textbooks: An emprical study of adoption potential. The Liberty Business Review, 6(1), 44-55.
Brusilovsky, P., Chavan, G., & Farzan, R. (2004). Social adaptive navigation support for open
corpus electronic textbooks. Adaptive Hypermedia and Adaptive Web-Based Systems Lecture Notes in Computer Science, 3137, 24-33. doi: 10.1007/978-3-540-27780-4_6
Buzzetto-More, N., Sweat-Guy, R., & Elobaid, M. (2007). Reading in a digital age: E-Bboks are
students ready for this learning object?. Interdisciplinary Journal of Knowledge and Learning
Objects, 3.
Camacho, L., & Spackman, A. (2011): Transitioning to e-books: Usage and attitudes
among business faculty. Journal of Business & Finance Librarianship, 16(1), 33 - 45. doi:
10.1080/08963568.2011.530856

Cavanaugh, T. W. (2006). The digital reader using e-books in K-12 education. ISTE Publication,
Eugene.
Chen, L. (1998). Design and development of a prototype electronic textbook for teacher education.
Doktora Tezi, University of Houston.
Chen, Y.-N. (2003). Application and development of electronic books in an e-Gutenberg age.
Online Information Review, 27(1), 8-16. doi: 10.1108/14684520310462527
Connell, C., Bayliss, L., & Farmer, W. (2012). Effects of ebook readers and tablet computers on
reading comprehension. International Journal of Instructional Media, 39(2), 131-140.
Coyle, K. (2008). E-reading. The Journal of Academic Librarianship, 34(2), 160-162. doi:
10.1016/j.acalib.2008.01.001
Duncan, R. (2011). Ebooks and beyond: Update on a survey of library users. Australasian Public
Libraries & Information Systems, 24(4), 182-193.
Enbong, A. M., Noor, A. M., Hashim, H. M., Ali, R. M., & Shaari, Z. H. (2012). E-books as
textbooks in the classroom. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 47, 1802 1809. doi:
10.1016/j.sbspro.2012.06.903
Erol, A. (2009). Dnyada ve Trkiyede elektronik yaynclk. Yaymlanmam yksek lisans tezi,
Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Isparta.
Fidler, R. (1998). Electronic books: A good idea waiting for the right technology. Future of Print
Media Journal, 1-6.
Foasberg, N. M. (2011). Adoption of e-books readers among college students: A survey. Information Technology and Libraries, 30(3), 108-128. doi: 10.6017/ital.v30i3.1769
Foote, J. B., & Rupp-Serrano, K. (2010). Exploring e-book usage among faculty and graduate
students in the geosciences: Results of a small survey and focus group approach. Science &
Technology Libraries, 29(3), 216234. doi: 10.1080/0194262X.2010.497716
Ghaebi, A., & Fahimifar, S. (2010). E-book acquisition features: Attitude of Iranian information
professionals. The Electronic Library, 29(6), 777 791. doi: 10.1108/02640471111188006
Guthrie, R. G. (2002). The e-book: Ahead of its time or a burst bubble? LOGOS: The Journal of
a World Book Community, 13(1), 9-17.
Hartley, J. (2002). Is judging text on screen different from judging text in print? A naturalistic
e-mail experiment. Innovations in Education and Teaching International, 39(1), 21-25.
Henke, H. (2001). Electronic books and e-publishing. Springer Verlag, London.
Hua, G., Cheng, T. C. E., & Wang, S. (2011). Electronic books: To E or not to E? A strategic
analysis of distribution channel choices of publishers. International Journal of Production
Economics, 129(2), 338346. doi: 10.1016/j.ijpe.2010.11.011

Huang, Y. M., Liang, T. H., Su, Y. N., & Chen, N. S. (2012). Empowering personalized learning
with an nteractive e-book learning system for elementary school students. Educational
Technology Research and Development, 60(4), 703-722. doi: 10.1007/s11423-012-9237-6
Jung, S-M., & Lim, K-B. (2009). Leading future education: Development of digital textbooks
in Korea. 12th UNESCO-APEID International Conference Quality Innovations for Teaching
and Learning, Bangkok, Thailand.
Landoni, M., Wilson, R., & Gibb, F. (2001). Looking for guidelines for the production of electronic
textbooks. Online Information Review, 25(3), 181 195. doi: 10.1108/14684520110395227
Lebert, M. (2009). A short history of ebooks. http://www.gutenberg.org/files/29801/29801-pdf.
pdf, 7 Kasm 2014.
Lee, H. J., Messom, C., & Yau, K-L. A. (2013). Can electronic textbooks be part of K-12 education?: Challenges, technological solutions and open issues. The Turkish Online Journal of
Levine-Clark, M. (2007). Electronic books and the humanities: A survey at the University of
Denver. Collection Building, 26(1), 7-14.
Liang, T.-H., & Huang, Y.-M. (2014). An investigation of reading rate patterns and retrieval
outcomes of elementary school students with e-books. Educational Technology & Society,
17(1), 218230.
Mahajan, P., & Chakravarty, R. (2007). E-books as a tool for scholarly communication: Emerging trends and Technologies. 5th International CALIBER, February, Chandigarh, Bildiriler
Kitab: 554-569.
Manley, L., & Holley, R. P. (2012). History of the Ebook: The changing face of boks. Technical
Services Quarterly, 29(4), 292-311.
McKnight, C., & Dearnley, J. (2003). Electronic book use in a public library. Journal of Librarianship and Information Science, 35(4), 235-242.
Messing, J. (1995). Measuring student use of electronic boks. 11th Annual Conference of the
Australian Society for Computers in Learning Tertiary Education, 417-424.
ngz, S., & Mollamehmetolu, M. Z. (2014). 5. snf rencilerinin elektronik kitap algs.
Journal of Instructional Technologies & Teacher Education, 2(3), 30-43.
Prensky, M. (2001). Digital natives, digital immigrants part 2: Do they really think differently?
On the Horizon, 9(6), 1-6.
Rao, S.S. (2004). E-book technologies in education and Indias readiness. Program: Electronic
Library and Information Systems, 38(4), 257-267.
Ray, K., & Day, J. (1998). Student attitudes towards electronic nformation resources. Information Research, 4(2).

Razek, M. A., & Modyan, A. E. (2013). Towards an adaptive ebook. 3rd International Conference
For e-learning & Distance Education.
Robinson, S., & Stubberud, H. A. (2012). Student preferences for educational materials: Old
meets new. Academy of Educational Leadership Journal, 16, 99-109.
Rogers, M. (2001). Survey reveals college students growing preference for e-texts. Library Journal, 126(2), 31.
Rose, E. (2011). The phenomenology of on-screen reading: University students lived experience of digitised text. British Journal of Educational Technology, 42(3), 515526. doi:
10.1111/j.1467-8535.2009.01043.x
Shepperd, J. A., Grace, J. L., & Koch, E. J. (2008). Evaluating the electronic textbook: Is it time to
dispense with the paper text?. Teaching of Psychology, 35(1), 25.
Siegenthaler, E., Wurtz, P., & Groner, R. (2010). Improving the usability of e-book readers. Journal of Usability Studies, 6(1), 25-38.
Soules, A. (2008). New types of e-books, e-book issues, and implications for the future. The
Acquisitions Librarian, 19(3), 367-388.
Strother, E. A., Brunet, D. P., Bates, M. L., & Gallo, J. R. (2009). Dental students attitudes toeards
digital textbooks. Journal of Dental Education, 73(12), 1361-1365.
Tedd, L. A. (2005). E-books in academic libraries: An international overview. New Review of
Academic Librarianship, 11(1), 57-75.
Thurstun, J. (2000). Screenreading: Challenges of the new literacies. Technology, Education and
Society, 1, 39-55.
URL1- Ebook timeline. http://www.theguardian.com/books/2002/jan/03/ebooks.technology,
14 Ekim 2014.
URL2- History of the ebook. http://www.timetoast.com/timelines/6941, 10 Ekim 2014.
URL3- Mike Matas. http://www.ted.com/talks/mike_matas?language=tr, 23 Ekim 2014.
URL4- EBONI. http://ebooks.strath.ac.uk, 23 Temmuz 2013.
Walton, E. W. (2007). Faculty and student perceptions of using e-books in a small academic institution. ACRL Thirteenth National Conference, March, Baltimore, Bildiriler Kitab: 92-99.
Wilson, R. Landoni M., & Gibb, F. (2002). Guidelines for designing electronic textbooks. The Sixth
European Conference on Research and Advanced Technology for Digital Libraries, Rome,
47-60.
Woody, W. D., Daniel, D. B., & Baker, C. A. (2010). E-books or textbooks: Students prefer textbooks. Computers & Education, 55(3), 945-948. doi: 10.1016/j.comped
Yrd. Do. Dr. Sakine NGZ

09.11.1979 tarihinde Trabzonun Beikdz ilesinde dodu. 2002 ylnda Karadeniz Teknik niversitesi (KT) Fatih Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim
Teknolojileri Eitimi (BTE) Blmnden mezun oldu. Ayn yl KT Fen Bilimleri Enstits BTE Anabilim Dalnda yksek lisans eitimine balad ve blme
aratrma grevlisi olarak atand. KT Bilimsel Aratrma Projeleri Birimi tarafndan desteklenen, web tabanl eitim ortam tasarm konulu yksek lisans tez
almasn 2005 ylnda tamamlad. Ayn yl doktora eitimine balad ve elektronik ders kitab gelitirilmesi ve deerlendirilmesi konulu teziyle 2011 ylnda
KT Eitim Bilimleri Enstitsnden doktor unvan ald. 2011 ylnda KT Fatih
Eitim Fakltesi BTE Blmne yardmc doent olarak atand. 2014 ylndan
bu yana blm bakan yardmcl grevini srdrmektedir. Yabanc dili ngilizcedir. Uzaktan eitim, oklu ortam renme ve elektronik kitaplarn retimsel
amal kullanm konularnda yurt ii ve yurt d yaynlar olan yazar, evli ve iki
ocuk annesidir.
18. BLM
PLANLAMADAN DEERLENDRMEYE
TEKNOPEDAGOJK MESLEK GELM
Ara. Gr. Beril CEYLAN

Anadolu niversitesi
Do. Dr. Il KABAKI YURDAKUL
Anadolu niversitesi
ZET
Teknoloji entegrasyonu, renme retme ortamna Bilgi ve letiim Teknolojileri (BT) ile buna uygun pedagojik yntemlerin birlikte kullanlmas ile gerekletirilmektedir. retmenler, an gereksinimleri ve deien eitim yapsnn bir sonucu olarak BT aralarn derslerinde kullanmay istemektedir. Fakat
bu noktada sorunlarla karlald alanyaznda belirtilmektedir. Bu sorunlarn
banda retmenlerin teknoloji yeterlii ve kullanm becerisi gelmektedir. retmenlerin BT aralarn kullanabilmeleri iin bu aralar kullanm bilgisine ve
becerisine sahip olmalar gerekmektedir. Bu becerileri gelitirmek iin de eitli
entegrasyon modelleri nerilmitir.
Teknoloji entegrasyon modellerinden retmenin geliimini destekleyen ve
pedagoji ile teknolojinin birleimi salayan model, Teknolojik Pedagojik erik
Bilgisi (TPB) modelidir. Bu modelde retmenin renme retme srelerinde
sahip olduu ierik bilgisini uygun pedagoji ve teknoloji kullanarak aktarmas sz
konusudur. TPB modelini temel alan bir dier model ise Teknopedagojik Eitimdir (TPACK-Deep). Bu modelde TPB kavram etrafnda tasarm, uygulama, etik
ve uzmanlama bileenleri yer almaktadr. Teknoloji, pedagoji ve ierik bilgileri
ile bunlarn kesiiminde yer alan dier bilgilerin kullanm becerisini ve yeterliini
gelitirmeyi amalayan bir yapdr. retmenlerin teknolojiyi renme ve retme ortamlarna entegre etmesinde kullanlan bu model, teknopedagojik yeterliin
kazandrlmas iin nemlidir.
Teknopedagojik yeterliin kazandrlmasnda ncelikle retmenlerin teknoloji kullanm aamalarnn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Teknoloji kullanm aamasnda tutunma, kavrama, etkileme ve yenileme aamalarnda
olabilecek retmenlerin teknoloji kullanmlarn gelitirmek iin mesleki geliim
etkinliklerine gereksinim duyarlar. Bu aamada retmenlerin teknoloji kullanmna ynelik mesleki geliim basamaklarnn da gz nnde bulundurulmas
gerekmektedir. Oluturma, uygulama, yayma ve dntrme olarak ifade edilen
bu basamaklar ile teknoloji kullanm aamalar birbiri ile paralellik gstermektedir. Teknopedagojik eitimi merkeze alarak bu iki alana ynelik etkinliklerin
oluturulmas ve dzenlenmesi teknopedagojik mesleki geliim etkinlikleri olarak
belirtilebilir.
Bu almada, teknopedagojik eitim modelini kullanarak oluturulan mesleki geliim etkinliklerinin planlanmas, uygulanmas ve deerlendirilmesi sunulmutur. Buna bal olarak retmenlikte teknopedagojik eitim, retmenlikte
mesleki geliim iin teknopedagojik eitim, retmenlikte teknoloji kullanm
aamalar, retmenlikte teknoloji kullanm aamalarna ynelik mesleki geliim
basamaklar ile bir uygulama rnei konularna deinilecektir.
Anahtar Kelimeler: teknolojik pedagojik ierik bilgisi, teknopedagojik eitim, mesleki geliim
HAZIRLIK SORULARI
1.
retmenlerin teknoloji entegrasyonu gerekletirirken karlat sorunlar nelerdir?
2.
retmenlere teknoloji entegrasyonu yeterlii kazandrmada hangi yeterlikler gz nnde bulundurulmaldr?
3.
retmenlere teknoloji entegrasyonu yeterlii kazandrmak iin gerekletirilecek mesleki geliim etkinliklerinde teknolojik pedagojik ierik
bilgi nasl kullanlabilir?
GR
Teknolojinin eitim ortamlarna girmesiyle birlikte, eitimsel ve retimsel
amalarda deimitir. Bunu yannda retmenlerin sahip olmas gereken nitelikler de farkllamtr. Snf lideri olan retmen; rehber, ynlendirici veya mentor konumuna gemitir. Hatta retmenler temel uygulayc rolndedir. Grev
tanm deien retmen, bilgi, bilgisayar, internet, teknoloji, medya ve grsel
Planlamadan Deerlendirmeye Teknopedagojik Mesleki Geliim 357
okuryazarlk gibi alanlarda kendisini gelitirmeyi istemektedir. Mesleinde baarl olmak isteyen retmen, kendisini gelitirebilecei mesleki geliim etkinliklerine katlmaya almaktadr. Erdemir, Bakrc ve Eyduran (2009) almalarnda, mesleki kariyerde baarl olabilmek iin teknolojinin eitimdeki rolnn
kabul edilmesi ve bu teknolojileri kullanma becerisinin gelitirilmesi gerektiini ifade etmilerdir. Milli Eitim uralarndan 12.sinde (Milli Eitim Bakanl,
1988) teknolojinin eitimde kullanlmasnn gereklilii aklanmtr. retim
programlarnn yenilenmesi, ara- gerelerin dzenlenmesi ve eitim teknolojileri alannda retmenlerin ve retim elemanlarnn yetitirilmesi konularna
deinilmitir. Bu kararlarn bir sonucu olarak, teknoloji entegrasyonun nemi
ortaya kmaktadr. Aka grlmektedir ki Bilgi ve letiim Teknolojilerinin
(BT) renme retme srecindeki entegrasyonunda, BTin gerek destekleyici
veya yardmc aralar olarak kullanlmas gerekse an ihtiyalarna uygun olarak beklentileri salama da ama olarak kullanlmas sz konusudur (Angeli ve
Valanides, 2009). retmenlerin BT aralarn kullanabilmeleri iin bu aralar
tanmalar, bunlar kullanacak beceriye sahip olmalar, konularna uygun aralar belirleyebilmeleri, bu aralar temin edebilmeleri nemlidir (ahin-zmirli
ve Kabak Yurdakul, 2014). Bu sayede kendilerini yenileyebilir, bilgilerini gncelleyebilirler. BTteki gelimeleri takip etmek, retim ortamlarn dzenlemek
ve pedagojik bilgilerini gelitirmek retmenlerin mesleki geliimleri ve kiisel
geliimlerini desteklemektedir. Fakat retmenler ne kadar bunun bilincinde de
olsa BTi kullanrken veya bunlar derslerine entegre ederken eitli zorluklarla
karlaabilmektedirler.
Alanyaznda bu engeller eitli alardan incelenmitir. Teknoloji entegrasyonu gerekletirilirken retmenlerin karlatklar engeller; snrl donanm
(akr ve Yldrm, 2009), beceri (Bingimlas, 2009), yeterlik eksiklii (Lim 2007;
Yaln, Karadeniz ve ahin,2007), teknik destek bulamama (Somyrek, Atasoy ve
zdemir, 2009), zaman, BT kullanm hakkndaki bilgi eksiklii (Hew ve Brush,
2007; Yldrm, 2007) olarak ifade edilmektedir (Jenson, Lewis ve Smith, 2002).
Bunun yannda kiisel zellikler (Akbal, 2010; Garanger, Morbey, Lotherington,
Owston ve Wideman, 2002), eitim-retim srecine ait beklentiler (Lowther,
Strahl, Inan ve Ross, 2008) retmenin tutumu (Brush, Glazewski, Rutowski,
Berg, Stromfors, Van-Nest ve dierleri, 2003; Ertmer, 1999; 2005), teknolojik pedagojik bilgi eksiklii (Ertmer, 2005; Jimoyiannis, 2010), teknopedagojik destek
eksiklii (Pamuk, akr, Ergn, Ylmaz ve Ayas, 2013), eitsel kaynaklara eriim
(Hutchinson, 2007), kaynaklarn gncel olmamas gibi zellikler retmenlerin
BT kullanmlarn etkilemektedir.
Teknoloji entegrasyonun temel engellerden biri, retmenlerin teknoloji entegrasyonuna ilikin bilgi ve becerilerindeki eksikliklerdir. retmenlerin teknoloji okuryazarl ve teknolojik ortamlar kullanmalarndaki beceri eksiklikleri; bu
ara, kaynak veya ortamlara kar tutumlarn da etkilemektedir. Kayglanan veya
istekli olan retmenler bu sre ierisinde gerekli formasyonu alarak bu becerilerini gelitirebilirler. Fishman, Marx, Blumenfeld Krajcik ve Soloway (2004) retmen yetitirme programlarnda sadece teknolojik bilgiyi sunan bir yapdan ziyade
retmenlerin teknolojiyi ieriklerine nasl entegre edeceklerini anlatan stratejiler
olmas gerektiini ifade etmilerdir.
retmenlik meslei genel yeterlikleri incelendiinde, retmenlerin kiisel
geliimlerini salamalar, z deerlendirme yapmalar, ders ynetimi ve deerlendirme srelerinde teknoloji ie komalar gerektii ifade edilmektedir. Gvenilir
ve gncel kaynaklara ulamada BTden yararlanma, teknoloji kullanmnda model
olma ve rehberlik edebilme, teknolojinin kullanld ortamlara uygun stratejileri
seme, gelitirme ve uygulayabilme, deerlendirme sonularn BT aralarn kullanarak paylaabilme retmenlerin bu yeterlikleri ierinde yer almaktadr (MEB,
2006). Mesleki geliim ile kendini gerekletiren retmen, okulunun geliiminde
ve eitsel deiimde etkilidir (Odaba ve Kabak, 2007). Bu gelimelere paralel
olarak retmenler, teknoloji entegrasyona ynelik uygulamal mesleki geliime
gereksinim duymaktadrlar.
RETMENLKTE TEKNOPEDAGOJK ETM

Eitimde teknoloji entegrasyonu sreci incelendiinde, teknoloji odakl modellerden pedagoji odakl modellere doru geildii grlmektedir. Teknoloji
odakl modellerde, teknolojilerin kullanmma ilikin bilgi ve beceri kazandrlmaktadr. Pedagoji odakl modellerde ise teknolojinin renme ve retme sreci ierisinde etkili kullanm bilgi ve becerisinin kazandrlmas sz konusudur
(Kabak Yurdakul ve Odaba, 2013). retmenlik mesleinin genellikle ilk yllarnda olan retmenler, ounlukla teknolojinin pedagojik kullanm konusunda
bilgi eksiklii ekmektedirler ve renme retme etkinliklerini ortaya koyarken
teknoloji entegrasyonu konusunda yapsal problemler ile karlamaktadrlar
(Mustafa ve Trudel, 2014). Mishra ve Koehler (2006) retmenlerin snflarnda
teknolojiyi nasl etkili bir biimde entegre edeceklerini bilmeleri gerektiini belirtmilerdir.
retmenlerin, renme ve retme sreci ierisinde BT teknolojilerini

kullanmasna ynelik eitli modeller oluturulmutur. Apple Gelecein Snflar Modeli (Apple Classroom of Tomorrow- ACOT) 1985 ylnda bir proje olarak balamtr. Bu proje ierisinde giri, kabul etme, uyarlama, benimseme ve
yenilik retme aamalarn ieren bir yap olarak ortaya konulmutur. Modelde
retmenler teknoloji deneyimlerini arttrarak, retim etkinliklerini disiplinler
aras bir ekilde dzenleme becerisini kazanmaktadrlar (Fisher, Dwyer ve Yocam,
1996). Bu model teknoloji entegrasyonu srecinde teknolojik alt yap ve sistemlerin ortamlara eklenmesini amalayan teknoloji odakl modellerden biridir. Teknoloji entegrasyonu Planlama Modeli (Robyler, 2006), Sistematik BT Modeli (Wang
ve Woo, 2007) ve Sosyal Model (Wang 2008) teknoloji odakl modeller olarak belirtilebilir (Kurt, 2013).
Bir dier model olan Teknolojik Pedagojik erik Bilgisi (TPB) modeli, BT
entegrasyonu srecinde retmen yeterliklerine odaklanan yaps ile dier modellerden ayrlmaktadr (Kabak Yurdakul, Odaba, Kilicer, Coklar, Birinci ve Kurt,
2012). TPB modeli Pedagojik erik Bilgisi (PB) modeline teknoloji boyutunun
eklenmesi ile oluturulmutur. Teknoloji (TB), pedagoji (PB) ve ierik bilgisi (B)
ana boyutlar ile bu boyutlarn birbirleri ile kesiiminden ortaya kan Teknolojik
erik Bilgisi (TB), Teknolojik Pedagoji Bilgisi (TPB) ve PBin ortasnda bu bilgi alan olan TPB yer almaktadr (Koehler ve Mishra, 2005, 2008, 2009; Koeler,
Mishra ve Yahya, 2007; Koehler, Mishra, Yahya ve Yadav, 2004; Mishra ve Koehler,
2006). TPB modeli, retmen adaylarnn ve retmenlerin teknoloji entegrasyonu srecine katlmalarn salar. retmenlerin snf dinamiine uygun olarak
retilecek konuyu teknoloji ile sunmalarn ifade eder (Niess, 2008). TPB, eiticilerin yeterlik ve becerilerini gelitirmelerinin yannda bilgi dzeylerini arttrmay da amalamaktadr (Koehler ve Mishra 2008; Koehler, Mishra ve Yahya, 2007;
Mishra ve Koehler 2006). Bu model, Gelimi Pierson Modeli (Woodbridge, 2004)
gibi teknoloji entegrasyonu srecinde BT aralaryla pedagojinin bir btn olmasn ifade eden pedagoji odakl modellerden biridir (Kurt, 2013).
retim etkinlikleri ile teknolojinin btnletirilmesine dayanan pedagoji
odakl modellerde, retmenlerin yeri nemlidir. Teknolojinin retim amal kullanlmasnda birincil rol oynayan retmenler, bu konudaki yeterliklerini
gelitirmenin yollarn aramaktadrlar. Teknolojinin etkili entegrasyonu iin retmenlere bunu salayacak etkinlikler, yntemler, durumlar veya frsatlar sunulmaldr. TPB modeli temel alnarak dzenlenen mesleki geliim etkinlikleri retmenlerin entegrasyon becerilerinin gelimesine katk getirtebilecek pedagojik
odakl bir yaklam salayabilir.
retmenlerin Mesleki Geliimi iin Teknopedagojik Eitim

ISTEnin (International Society for Technology in Education- Uluslararas Eitimde Teknoloji Topluluu), ortaya koyduu NETS (National Educational Technology Standart- Ulusal Eitim Teknolojileri Standartlar) retmenler, renciler,
yneticiler, teknoloji kolar ve bilgisayar bilimi eitimcilerini kapsayan, eitim ve
teknoloji konularndaki yeterlikleri ifade etmektedir. Bunlardan NETS- T, retmenlerin yeterliklerine ilikin standartlar aklamaktadr. retmenin gncel teknolojileri kullanmas, bunlar renme retme srelerine entegre etmesi, gncel
teknolojilere gre pedagoji bilgisini yenilemesi, kendisini gelitirmesi ve meslektalaryla ibirlii iinde olmas iin gereken yeterlikler belirtilmitir (ISTE, 2008). Bir
baka ifade ile mesleki geliim asndan bakldnda NETS- T yeterliklerine gre
retmenler kendilerini srekli yenilemeli, dijital ara ve kaynaklar kullanarak lider
olmal, yaratc teknoloji uygulamalar gerekletirmelidirler (Orhan, Kurt, Ozan,
Vural ve Trkan; 2014). retmenler teknolojik aralar retim ortamlar ierisine
entegre ederek yeterliklerini gelitirebilirler. Ayrca sahip olduklar teknoloji bilgisini
yenileyebilir, kullanm becerilerini de ilerletebilirler. retmenlerin yeterlik kazanmalar eitim alanndaki deiikliklerin bir sonucu olarak ortaya kan yeni durumlara uyum salamas ile mmkn olur. BT alanndaki bilgi ve becerilerin, ierik ve
pedagoji bilgisi ile birlikte retmenlik meslek bilgisine entegre edilmesi bu durumun bir sonucudur. Bu noktada teknopedagojik eitim kavram karlalmaktadr
(Kabak Yurdakul ve Odaba, 2013).
Teknopedagojik eitim (TPACK-Deep), etkili teknoloji entegrasyonu ile renme ve retme srelerinin planlanmas, yrtlmesi ve deerlendirilmesinin
TPBe dayal olarak dzenlenmesidir. Tasarm, uygulama, etik ve uzmanlama olmak zere drt boyutu bulunmaktadr. ekil 1de bu yap grlmektedir (Kabak
Yurdakul ve dierleri, 2012).
ekil
Teknopedagojik
kil 1:
1 T
k p d jik eitim
iti iierisinde
ii d
yer alan boyutlar
ekil 1de yer alan boyutlardan

Tasarm boyutu; ieriin pedagoji bilgisi yardmyla ve uygun teknolojiler
ile zenginletirilerek planlanmasn
ifade etmektedir. Uygulama boyutu
ise; retim srecinin yrtlmesi,
srecin deerlendirilmesinde teknolojiyi kullanm olarak aklanmaktadr. Bir dier ama olan Etik boyut;
biliim etii erevesinde, retmenlik meslek etiine ynelik yeterlikleri
kapsamaktadr. Uzmanlama boyutu; karlalan problemlere ynelik neriler

retilmesi, TPB konusunda uzmanlaarak liderlik yaplmasn belirtmektedir
(Kabak Yurdakul ve dierleri, 2012).
Teknopedagojik eitim yeterlik alanlar ise retim srecini tasarlama, retim srecini yrtme, yeniliklere ak olma, etik konulara uyma, problem zme
ve alanda uzmanlama olarak ifade edilmektedir (Kabak, Yurdakul ve dierleri,
2012; Kabak Yurdakul, Odaba, Kler, oklar, Birinci ve Kurt, 2014). Bu yeterlik alanlar ve bunlarn altnda yer alan performans gstergeleri teknopedagojik
eitim asndan retmenlerin ve retim programnn deerlendirilmesinde
kullanlabilir. Ayrca TPB modelinin entegre edilerek, uygulamaya dnk bir yap
oluturulmasnda retmenlere yol gsterici olabilir. Bylece retmenlerin teknoloji kullanm becerileri ve entegrasyon becerileri geliebilir. Kabak Yurdakul,
Odaba, ahin ve oklar (2013) retmen adaylarnn teknopedagojik eitim becerilerini gelitirme amacyla bir dnem boyunca uygulanabilecek bir eitim plan
gelitirmilerdir. BT aralarnn uygulamal olarak kullanlmas ile renenlerin
teknoloji becerisi, ierik bilgisi ve pedagoji bilgisindeki geliimleri gzlemilerdir. BT aralarnn kullanlmas retmenlerin teknoloji kullanm durumu olarak
hangi aamada olduundan etkilenmektedir. Bu noktada retmenlerin teknoloji
kullanm aamalarnn belirlenmesi nemlidir.
retmenlerin Teknoloji Kullanm Aamalar

Teknoloji kullanm yeterlii, TPB etkileyen ve TPB yaps ierisinde yer alan
bir deikendir. Bu deiken ayn zamanda retmenlere teknoloji entegrasyonu
yeterlii kazandrlmasnda etkili olmaktadr. Apple Gelecein Snflar (Apple
Classroom of Tomorrow - ACOT) Projesi ierisinde retmenlerin teknoloji kullanmnn aamada ifade edilebilecei belirtilmitir. Bu aamalar tutunma, kavrama ve etkileme olarak adlandrlmtr. Mandinach ve Cline (1992) bu aamalara
yenileme aamasn eklenerek drt aamal bir yap oluturmulardr. ekil 2de bu
aamalar grlmektedir (Kabak, 2010; Kabak Yurdakul, 2013; Mandinach ve
Cline, 1992).
ekil 2: retmenlerin teknoloji kullanm aamalar
ekil 2de grld zere tutunma aamasndan yenileme aamasna doru

ilerleyen bir yap sz konusudur. Teknoloji kullanm aamalarndan ilki tutunma
amasdr (Survival Stage). Bu aamada, retmenlerin teknolojiyi bireysel ve
eitsel alanlarda kullanrken problem yaamalar sz konusudur. Hatta retmen
bu aamada uyum sorunlar da yaamaktadr. Teknoloji kullanmna kar diren,
olumsuz dnce ve kt inanlar, teknoloji kullanmnn zaman kayb yaatabilecei dncesi ile olas bir sorun durumunda snf iinde retmenin saygnln, statsn kaybedebilecei korkusu retmenden kaynaklanan problemler
arasnda yer alabilir. retmenin kayglarn azaltmak ve olumlu tutum gelitirmelerini salamak bu aama iin nemlidir (Kabak, 2010; Kabak Yurdakul,
2013; Mandinach ve Cline, 1992).
Bir sonraki aama kavrama aamasdr (Mastery stage). retmenler teknolojiyi kullanrken karlat problemleri zebilmektedir. Bunun iin stratejiler gelitirirler ve yeni duruma uyum salarlar. Ayrca gerek yazlm gerekse donanma ilikin problemlerde daha toleransl olduklar iin olumlu tutum gelitirirler.
Bylece yeni teknolojileri snfta kullanmaya ynelirler (Kabak, 2010; Kabak
Yurdakul, 2013; Mandinach ve Cline, 1992).
Etkileme aamasnda (Impact stage) retmenler renme- retme etkinliklerindeki teknoloji kullanmn deneyimlerini meslektalar ile paylarlar. retim srecini yeni etkinlikler ile zenginletirirler. Teknolojiyi kullanrken daha
az sorun yaadklar iin bu sorunlar kendileri zerler. Teknoloji kullanmnda
kendilerine gvenirler ve nc olurlar (Kabak, 2010; Kabak Yurdakul, 2013;
Mandinach ve Cline, 1992).
Son aama ise yenileme aamasdr (Innovation stage). Uzmanlamaya doru ilerleyen retmenler ileri dzeyde teknoloji kullanm becerisine sahip olurlar.
Teknoloji, pedagoji ve ierii btnletirmeyi amalar. Bu sebeple kendilerini yenilerler, etkinliklerini zenginletirirler ve hatta retim ortam eitli dzenlemeler yaparlar (Kabak, 2010; Kabak Yurdakul, 2013; Mandinach ve Cline, 1992).
Teknoloji kullanm aamalar belirlendikten sonra retmenleri mesleki geliim olarak bu aamalarn neresinde yer aldnn saptanmas nemlidir. Bu sebeple bir dier nemli boyut olan teknoloji kullanmma ynelik mesleki geliim
basamaklarn incelemek yerinde olacaktr.
retmenlerin Teknoloji Kullanmna Ynelik Mesleki Geliim

Basamaklar
BT aralarnn eitim sistemine entegrasyonu ve okullarn bireysel BT kullanmnn gelitirilmesi, retmenlere mesleki eitim etkinlerinin dzenlemesini de beraberinde getirir. retmenlerin teknoloji kullanmna ynelik mesleki
geliimi desteklemek iin drt basama bulunan bir yapdan sz edilmektedir.

Bu basamaklar oluturma, uygulama, yayma ve dntrme olarak belirtilebilir
(Kabak Yurdakul, 2013; United Nations Educational Scientific and Cultural Organization, 2002). ekil 3de bu basamaklar ifade eden yap bulunmaktadr.
ekil 3: retmenlerin Teknoloji kullanmna ynelik mesleki geliim basamaklar

ekil 3de grld zere basamaklar hiyerarik bir yap ile sunulmaktadr. Bunlardan ilki oluturma basamadr (Emerging approach). Bu basamakda
retmenlere BT okuryazarl kazandrmaya allr. Bireysel ilgi nemlidir.
BTin bireysel yeterlik alannda kullanmna odaklanr. retmenler, BTe olumlu tutum ve gven duygusu gelitirler. retmenlerin gnlk yaam ierisinde
kullandklar yazlmlarla etkinlikler gerekletirmeleri bu aamada yer almaktadr. (Kabak Yurdakul, 2013; UNESCO, 2002).
Uygulama basama (Applying approach) ikinci aamadr. retmenler
mesleki geliim etkinliklerinde BT aralar kullanmay tercih ederler. Bunun yannda renme ve retme ortamlarn da BT aralar ile zenginletirirler (Kabak Yurdakul, 2013). Bu basamakda soyut nesneler zerinde uygulama yaplmas, yani soyut durumun teknoloji ile somutlatrlmas sz konusudur. Ayrca
yapay yada yaltlm balamlarn kullanm bu basaman ierisinde yer almaktadr (UNESCO, 2002).
Yayma basamanda (Infusing approach), retmenler sahip olduklar bilgi
ve beceriyi ierik bilgisi yeterlii, pedagojik bilgi yeterlii ile bireysel yeterlikler
alanlarna aktarrlar. Teknolojik bilgileri ileri dzeyde olduu iin bu becerilerini
pedagojik yeterlikleri ile desteklemek isterler (Kabak Yurdakul, 2013). retmenler konuya zel mesleki becerilerini BT ile entegre ederek geliimleri desteklemek isterler. Problem zme becerilerini arttrrlar. renme ve retme ortamlarn problemlerin zld, BT entegrasyonun desteklendii bir evre olarak
dzenlerler (UNESCO, 2002).
Dntrme basama (Transforming approach) retmenlerin uzmanlat ve yeni bak as gelitirdii basamakdr. renmenin ynetimi ve renme
zerine odaklanlr (Kabak Yurdakul, 2013). Bireysel denetimin yapld, ya-
ratc ve yeniliki renme birliktelikleri oluturulur. Hatta retmenler ibirlikli

renenler olarak meslektalaryla BT entegrasyonu gerekletirdikleri renme
evreleri olutururlar. Kiisel grleri ve planlar ile okullarnn geliimini de desteklerler (UNESCO, 2002).
Teknoloji kullanm aamalar ile teknoloji kullanmna ynelik mesleki geliim basamaklar birbiri ile paralellik gsterilmektedir. Bu deikenler TPB yeterliklerini dorudan etkilediinden dolay retmenlere teknoloji entegrasyonu
kazandrlacak etkinliklerde temel alnabilir.
Teknopedagojik Mesleki Geliim

Alanyaznda TPBe ynelik retmenlerin mesleki geliimleri iin programlar planlama ve gelitirmenin yaral olaca ifade edilmektedir (Jimoyiannis, 2010;
Kabak Yurdakul, 2011; Srisawasdi, 2014; Wu, 2013). Harris ve Hofer (2009)
TPB tabanl renme etkinlikleri trleri almasn gerekletirmilerdir. retmenlerin mesleki geliim deneyimlerini desteklemek iin, renme etkinliklerini,
retmenlerin setikleri eitimsel teknolojiler zerinden oluturmulardr. retimsel planlama stratejileri ile renciyi merkeze alan renme gereksinimlerini
birletirmeye odaklanmlardr. erik tabanl renme etkinliklerini eitimsel
teknolojiler ile desteklemeyi nermilerdir. Mesleki geliimin amacnda teknoloji
entegrasyonu yer alrsa, burada etkinlik tabanl basaman etkili olduunu ifade
etmilerdir. Eer retimsel bir ama sz konusu olursa bu durumda etkinliklerin
bunu temsil edemeyeceini belirtmilerdir (Harris ve Hofer, 2011).
Doering, Scharber, Miller ve Veletsionos (2009) retmenler ve renciler
iin mesleki geliim altay dzenleyerek rettikleri evrimii renme ortam
(GeoThentic) tantmlardr. Bu altay olutururken TPB ilikili mesleki geliim etkinlikleri dzenlemilerdir. Program ierisinde esnek ve kullanc kontroll
bir yap, gerek deneyimler ve aratrma tabanl projeler, retimsel yntemler,
aralar ve kaynaklar yer almaktadr. Bu program ile retmenler teknoloji bilgilerini gelitirmilerdir. Teknolojileri kullanarak zm retme ve problem zme
becerileri gelitirmek iin uygun pedagojiyi bulmaya almlardr.
Newman, Coyle ve Mckenna (2013) ngilizce retiminde, retim programnn ieriine teknolojiyi entegre etmek ve retmenlerin yeteneklerini arttrmak iin bir yap nermilerdir. Bir yaz okulu srecinde 30 retmene bu program uygulamlardr. Uygulamadan sonra retmenlerin snflarnda teknoloji
entegrasyonu gerekletirdiini ifade etmilerdir. Sonu olarak retmenlerin
teknolojiye ulamada ve bunu kullanmada destee ihtiyalar olduu belirtmilerdir. retmenlerin etkili bir ekilde bu teknolojileri derslerine entegre etmek
iin bir teknoloji entegrasyonu uzman ya da mentre ihtiya duyduunu belirtmilerdir. Ayrca retmenlerin kayg, korku, teknoloji bilgisi , teknolojik pedagoji bilgisi gibi engellerini ibirlikli ve uygulamal etkinlikler ile aabileceklerini
ifade etmilerdir.
Figg ve Jaipal (2013) tarafndan TPB tabanl mesleki renme tasarm modeli oluturulmutur. Bu model; ara kullanm iin ama ve balam ayarlamaya
ynelik teknoloji ile gelitirilmi etkinlik trlerini modelleme (bir ara ile renme), modellenmi bir derse pedagojik diyaloun eklenmesi, etkinlie zel- teknik
becerilerin ara tantmlar yoluyla gelitirilmesi, kendi retimleri balamna etkinlik uyumlu tasarmlarna TPBi uygulama basamaklarndan olumaktadr. Bu
aamalar uygulanrken ya da deneyim kazanlrken, teknoloji ile retim bilgisinin desteklenmesi gerektiini grmlerdir. Bylece retmenleri kendi retme
durumlarna bu bilgiyi transfer edebileceklerini ifade etmilerdir.
TPB programlarnn baarl olabilmesinde ibirlii, rehberlik ve destek,
retim programnn dzenlenmesi, yanstmalar, uygulamalar ve zaman gibi faktrler etkili olduu belirtilebilir. Buna ek olarak mesleki geliim programlarnda
teknoloji, pedagoji ve ierik bilgisi tek bir bilgi alan olarak bir araya getirilmeli
ve etkili bir retim rehberlii salanmaldr (Doering, Veletsianos ve Scharber,
2009). retmenler, kendi alanlarna zg mesleki geliim programlar ile; teknoloji tabanl olsun ya da olmasn ierii retmek iin retimsel materyalleri
ve etkinlikleri birletirebilirler (Brantley-Dias ve Ertmer, 2013). Deneyimli retmenler iin TPB ilikili mesleki geliim, hem otonom hem de ibirlikli retimsel
karar vermeyi desteklemelidir. Yeni retimsel metotlar, aralar ve kaynaklar birlikte desteklenmelidir (Harris, 2008).
Alanyazndaki rneklerde grld zere Teknopedagojik eitim ve mesleki geliim etkinlikleri birletirilirken baz zelliklere dikkat edilmesi gerekmektedir. retmenlerin BTi kullanm dzeylerinin belirlenmesi, retmenlerin teknolojiye ynelik isteklerinin belirlenmesi, retmen eitiminin sreklilik iermesi
hatta evrim ii ortamlarla desteklenmesi ve retme ihtiyalarn dikkate alarak
teknolojiyi temel alan yaplar oluturulmas baarl bir eitim program oluturulmasna yardmc olacaktr (Allan, Erickson, Brookhouse ve Jhonson, 2010; Archambault, Wetzel, Foulger ve Kim Williams, 2010; Doering, Veletsianos ve Scharber, 2009; Figg ve Jaipal, 2013; Harris ve Hofer, 2011; Harris, Mishra ve Koehler,
2009; Niess, van Zee ve Gillow-Wiles, 2010).
Teknopedagojik mesleki geliim program farkl teknoloji kullanm aamasnda ve mesleki geliim basamanda bulunan retmenler iin bu aamalara
uygun olarak dzenlenmelidir. ekil 4de bu yapnn oluturma basamaklar grlmektedir.
ekil 4: Teknopedagojik mesleki geliimi dzenleme aamalar

ekil 4de planlama, uygulama ve deerlendirme olan basamakl bir yap
belirtilmektedir. Planlama aamas, mesleki geliim etkinliklerinin dzenlenmesini iermektedir. Uygulama aamas ise, nerilen etkinliklerin uygulamasnn
yaplmas ve yeniden dzenlemeyi ifade etmektedir. Deerlendirme aamas, bu
etkinliklerde lme deerlendirmenin nasl yaplacan belirtmektedir. Srasyla
bu aamalar ayrntl olarak ilenecektir.
Teknopedagojik Mesleki Geliimin Planlanmas
Teknopedagojik mesleki geliimi dzenlemenin ilk aamas, bu yapnn planlamasdr. erie ynelik olarak problem durumunun belirlenmesi, durum analizinin yaplmas, retim iin kullanlacak yntem, teknik ve stratejilerin yannda
ara-gerelerin belirlenmesi, kaynaklarn seimi ve dzenlenmesini ieren sretir.
Bu aamada baz sorulara cevaplar aranmaktadr. Bunlar:
retmenler teknolojiyi kullanma asndan hangi aamadadr?

-
Tutunma, kavrama, etkileme ve yenileme
Daha nce bir teknoloji entegrasyonu eitimi alm m?
retmenler renme retme sreci ierisinde teknolojiyi nasl kullanyor?
Bu arada sorulan retmenler teknoloji kullanma asndan hangi aamadadr? sorusu planlama iin nemlidir. ekil 5de retmenlerin teknoloji kullanm
aamalar, teknoloji kullanmna ynelik mesleki geliim basamaklar yannda
dzenlenebilecek eitimler, kullanlacak uygulama yntemleri ile deerlendirme
aralarna ilikin rnekler grlmektedir. Teknoloji kullanm aamasna uygun
mesleki geliim basama belirlendikten sonra yeterlikleri gelitirilecek teknopedagojik mesleki geliim rnei belirtilmitir.
ekil 5: Teknopedagojik mesleki geliim yaps ve rnekleri

ekil 5de grld zere drt aama (tutunma, kavrama, etkileme ve yenileme) drt basamak (oluturma, uygulama, yayma ve dntrme) ile eletirilmitir. Bu eletirmeye uygun rnekler belirtilen zeller dikkate alnarak oluturulmaldr.
Tutunma aamasnda olup oluturma basamana uygun bir mesleki
eitim etkinlii dzenlenirse; bu aamadaki retmenler teknoloji konusunda
kendilerine gvenmekte zorlanmaktadrlar. Basit ve karmak olmayan yaplar
renmek isterler. erini kolaylatracak teknolojilere kar ilgilidirler. retmenlere rencilere verdii devleri toplamas iin bir depolama alann kullanm
retilebilir.
Kavrama aamasnda olup uygulama basamana uygun bir mesleki eitim etkinlii dzenlenirse; bu aamadaki retmenler iin sunum programnda
karlat sorunlara zm bulmak zor olmayacaktr. nk retmen programa hakimdir ve program ierisinde kendisine lazm olan zellikleri yardm almadan bulabilmektedir. Bu amada retmen, ieriine uygun pedagojik yntemi
belirleyip bunu teknoloji ile birletirmeyi istemektedir. Snf ortam ierisinde
renenlerini gruplara ayrp bir konuyu aratrmalarn ve aratrdklar konuya
ilikin bir rapor hazrlamalarn isteyebilir.
Etkileme aamasnda olup yayma basamana uygun bir mesleki eitim
etkinlii dzenlenirse; bu aamadaki retmenler teknoloji konusunda evrelerine yardmc olacaklardr. Onlar teknolojik aralar kullanmaya tevik edecekler-
dir. Bu aamadaki retmenlere rehberlik edebilecekleri veya ibirlikli almalar

yapabilecekleri planlar sunulabilir. retmen arkadalarna web zerinden destek
verebilecekleri bir online mentrlk planlamas gelitirilebilir.
Yenileme aamasnda olup dntrme basamana uygun bir mesleki
eitim etkinlii dzenlenirse; retmenler renme ortam kendi isteine uygun
olarak dzenleyebilir. Sahip olduu pedagojik bilgi ile ierik bilgisini teknolojik
aralar ile birletirerek renenlerin ilgisini eken ve baar dzeyini arttran etkinlikler dzenlerler. Bu aamadaki retmenler bir sosyal a ortamn kullanarak
rencileri ile snf d etkinlikler gerekletirebilir.
Teknopedagojik Eitime Dayal Mesleki Geliimin Uygulanmas
Planlama aamasndan sonra hazrlanan mesleki geliim programnn uygulamas yaplr. Bu uygulama ile programa ilikin eksiklikler ve baarlar grlr.
Planlamas yaplan program, retim srecinin yrtlmesi, eitim ortamnn
dzenlenmesi, teknik alt yapnn hazrlanmas veya kontrol edilmesi, etik deerlere dikkat edilmesi, problem zme becerilerinin ie koulmasnn yannda alanda
uzmanlamaya doru ilerleyen bir sreci kapsamaktadr. ekil 5de teknoloji kullanm aamasna uygun mesleki geliim basama belirlendikten sonra yeterlikleri
gelitirilecek teknopedagojik mesleki geliim plann uygulamasn yaplrken kullanlabilecek basamaklar grlmektedir.
Tutunma aamasnda olup oluturma basamana uygun bir mesleki eitim etkinliinin uygulanmasnda; retmenlerin dk dzeyde olan teknik
becerilerini gelitirici almalara yer verilir. retmenlerle birebir ilgilenilir ve
uygulama yapabilecekleri ortamlar dzenlenir. retmenlerin ihtiya duyduklar
anda destek almalar salanr.
Kavrama aamasnda olup uygulama basamana uygun bir mesleki eitim
etkinliinin uygulanmasnda; retmenler ileri dzey teknik becerilere sahip olduu iin karlatklar sorunlar zerler. retmenlere proje devleri verilerek
bir grevi tamamlamalar istenir.
etkinliinin uygulanmasnda; retmenlerin ibirlikli etkinlikler ierisinde meslektalarna yardm edecekleri, rol model olabilecekleri hatta mentrlk yapabilecei etkinlikler dzenlenir.
eitim etkinliinin uygulanmasnda; retmenler sahip olduklar bu beceriyi
artk baka alanlara da aktarrlar. Buna uygun olarak kendisine gsterilmeyen bir
evreyi zmleyebilirler. Buna uygun olarak retmenler ile farkl sosyal ortamlarn eitim amal kullanmn ieren etkinlikler dzenlenir.
Teknopedagojik Eitime Dayal Mesleki Geliimin Deerlendirilmesi

Deerlendirme aamasnda retmenlerin snf ortamnda gzlenmesi,
dereceli puanlama aralar (rubrik) ile deerlendirme, grme gerekletirilebilir. retmenler ile eylem aratrmalar, durum almalar yaplabilir. ekil
5de teknoloji kullanm aamasna uygun mesleki geliim basama belirlendikten
sonra yeterlikleri gelitirilecek teknopedagojik mesleki geliim plannda deerlendirme yaplrken kullanlabilecek basamaklar grlmektedir.
Tutunma aamasnda olup oluturma basamana uygun bir mesleki eitim etkinliinde deerlendirme retmenler iin dzenlenen programda deerlendirme aralar olarak rubrikler kullanlabilir. retmenler teknolojik seviye
olarak giri ya da orta becerilere sahiptirler. Bu sebeple eksikliklerini belirlemek
ve daha ileri seviye tamak iin bu aralardan yararlanlabilir.
Kavrama aamasnda olup uygulama basamana uygun bir mesleki eitim etkinliinde deerlendirme iin gzlemlerden yararlanlabilir. Teknoloji
kullanmnda kendine gvenen retmenin soyut kavramlar somutlatrma iin
neler yapt gzlenir. retmenin teknoloji odakl problemlerde, problem zme
becerilerini kullanarak zme nasl ulat gzlenebilir.
etkinliinde deerlendirme iin retmen, retmenler odasnda gzlemlenebilir. Hatta toplant, altay, seminer, zmre toplantlar gibi etkinlikler ierisinde
de gzlemlenebilir. retmenler ve meslektalar ile grmeler gerekletirilerek
sahip olduu bilgiyi paylam durumu belirlenebilir.
eitim etkinliinde deerlendirmede ise retmenler iin daha kapsaml bir
alma olan eylem aratrmas yntemi ile bir deerlendirme gerekletirilebilir. Burada ama, retmenin kendi snf ierisinde, kendi geliimini planlayarak
ilerledii mesafeyi grmektir.
Uygulama rnei
Farkl kullanm aamasnda olan retmenlere farkl etkinlikler uygulanmaldr. Ayrca retmenin yer ald aama onun mesleki geliim basama olarak
bulunduu yeri de etkilemektedir. Bir baka ifade ile teknoloji kullanm amas ile
mesleki geliim basama birbiri ile paralellik gstermektedir. Bu ksmda teknoloji kullanm olarak tutunma aamasnda olan retmenler iin mesleki geliim
etkinliklerinde oluturma basaman ieren bir yap sunulacaktr. Bu retmenlere ynelik Teknopedagojik eitime dayal bir mesleki geliim etkinliinin planlanmas, uygulanmas ve deerlendirilmesine ilikin yap nerisi ifade edilecektir.
Bu rnek yap ksa sreli bir etkinliin planlanmas, uygulanmas ve deerlendirilmesini iermektedir. Baka bir yap nerisinde daha farkl bir planlama
sunularak, uzun sreli deerlendirmeleri ieren almalar ortaya konabilir.
YANSITMA SORULARI
1.
retmenlerin teknoloji kullanm aamalar ile teknoloji kullanmna

ynelik mesleki geliim basamaklar arasndaki benzerlikleri rneklerle
aklaynz.
2.
Alanyaznda gerekletirilen teknopedagojik mesleki geliim almalar

hangi ortak noktalarda birlemektedir?
3.
retmenlere teknopedagojik mesleki geliim uygulamas oluturmak

iin teknoloji kullanm aamalar ile teknoloji kullanmna ynelik mesleki geliim basamaklar nasl kullanlabilir?
Kaynaklar
Akbal, S. (2010). retmen yeterlilikleri hakknda ilkretim denetilerin grleri. Eurasian
Journal of Educational Research, 39, 13-36.
Allan, W. C., Erickson, J. L., Brookhouse, P., & Johnson, J. L. (2010). Teacher professional development through a collaborative curriculum projectan example of TPACK in Maine.TechTrends,54(6), 36-43. doi: 10.1007/s11528-010-0452-x
Angeli, C., & Valanides, N. (2009). Epistemological and methodological issues for the conceptualization, development, andassessment of ICT-TPACK: advances in technological pedagogical content knowledge (TPACK). Computers & Education, 52(1), 154-168. doi: 10.1016/j.
compedu.2008.07.006
Archambault, L., Wetzel, K., Foulger, T. S., & Kim Williams, M. (2010). Professional development 2.0: Transforming teacher education pedagogy with 21st century tools.Journal of Digital Learning in Teacher Education,27(1), 4-11.
Bingimlas, K. (2009). Barriers to the successful integration of ICT in teaching and learning
environments: A review of the literature. Eurasia Journal of Mathematics, Science and Technology Education, 5(3), 235-245.
Brantley-Dias, L., & Ertmer, P. A. (2013). Goldilocks and TPACK: Is the Construct JusRight?.
Journal of Research on Technology in Education,46(2), 103-128.
Brush, T., Glazewski, K., Rutowski, K., Berg, K., Stromfors, C., Van-Nest, M.,..., Sutton, J. (2003).
Integrating technology in a field-based teacher training program: The PT3@ASU Project.
Educational Technology Research and Development, 51(1), 57-72. doi: 10.1007/BF02504518
akr, R., & Yildirim, S. (2009). What do computer teachers think about the factors affecting
technology integration in schools.lkretim Online,8(3), 952-964.
Doering, A., Veletsianos, G., & Scharber, C. (2009). Using the technological, pedagogical and
content knowledge framework in professional development. Annual meeting of the American Educational Research Association (AERA), San Diego, CA.
Doering, A., Veletsianos, G., Scharber, C., & Miller, C. (2009). Using the technological, pedagogical, and content knowledge framework to design online learning environments and
professional development.Journal of Educational Computing Research, 41(3), 319-346.
Erdemir, N., Bakrc, H., & Eyduran, E. (2009). retmen adaylarnn eitimde teknolojiyi kullanabilme zgvenlerinin tespiti. Trk Fen Eitim Dergisi, 6(3), 99-108.
Ertmer, P. A. (2005). Teacher pedagogical beliefs: The final frontier in our quest for technology
integration? Educational Technology Research and Development, 53(4), 2539. doi: 10.1007/
BF02504683
Ertmer, P., Addison, P., Lane, M., Ross, E. ve Woods, D. (1999) Examining teachers beliefs about
the role of technology in the elementary classroom. Journal of Research on Computing in
Education, 32(1),54-72.
Figg, C., & Jaipal, K. (2013). Using TPACK-in-Practice workshops to enable teacher candidates
to create professional development workshops that develop tech-enhanced teaching. In R.
McBride & M. Searson (Eds.), Proceedings of Society for Information Technology ve Teacher
Education international conference 2013. Chesapeake, VA: AACE 5040-5047.
Fisher, C., Dwyer, D. C., & Yocam, K. (1996).Education and technology: Reflections on computing in classrooms. San Francisco: Jossey-Bass Publishers/Apple Press.

Fishman, B., Marx, R. W., Blumenfeld, P., Krajcik, J., & Soloway, E. (2004). Creating a framework for research on systemic technology innovations.The Journal of the Learning Sciences,13(1), 43-76.
Granger, C. A., Morbey M. L., Lotherington H., Owston R. D., & Wideman H. H. (2002). Factors contributing to teachers successful implementation of IT. Journal of Computer Assisted
Learning, 18(4), 480-488. doi: 10.1046/j.0266-4909.2002.00259.doc.x
Harris, J. B. (2008). TPACK in inservice education: Assisting experienced teachers planned improvisations. AACTE Committee on Innovation and Technology, (Ed.), Handbook of technological pedagogical content knowledge for educators iinde (s. 251271). New York: Routledge.
Harris, J. B., & Hofer, M. J. (2011). Technological pedagogical content knowledge (TPACK) in
action: A descriptive study of secondary teachers curriculum-based, technology-related
instructional planning.Journal of Research on Technology in Education,43(3), 211-229.
Harris, J., & Hofer, M. (2009). Instructional planning activity types as vehicles for curriculum
based TPACK development. C. D. Maddux, (Ed.), Research highlights in technology and
teacher education iinde (s. 99-108). Chesapeake, VA: AACE.
Harris, J., Mishra, P., & Koehler, M. (2009). Teachers technological pedagogical content knowledge and learning activity types: Curriculum-based technology integration reframed.Journal of Research on Technology in Education,41(4), 393-416.
Hew, K. F., & Brush, T. (2007). Integrating technology into K-12 teaching and learning: Current
knowledge gaps and recommendations for future research. Educational Technology Research and Development, 55(3), 223-252. doi: 10.1007/s11423-006-9022-5
Hutchinson, A. (2007). Literature review exploring the integration of interactive whiteboards in
K-12 education. http://simpsomark.pbworks.com/f/cbewhiteboardreview.pdf adresinden
ISTE (2008). ISTE standards: Teachers. http://www.iste.org/docs/pdfs/20-14_ISTE_
Standards-T_PDF.pdf adresinden 30.01.2015 tarihinde edinilmitir.
Jimoyiannis, A. (2010). Designing and implementing an integrated technological pedagogical
science knowledge framework for science teachers professional development. Computers &
Education, 55(3), 12591269. doi: 10.1016/j.compedu.2010.05.022
Kabak Yurdakul, I., Odabasi, F., Sahin, Y. L., & Coklar, A. N. (2013). A TPACK course for
developing pre-service teachers technology integration competencies: from design and
application to evaluation. S. Keengwe (Ed.), Research Perspectives and Best Practices in Educational Technology Integration iinde (s.242-269). Hershey, CA: IGI Global.
Kabak Yurdakul, I., Odabasi, H. F., Kilicer, K., Coklar, A. N., Birinci, G., & Kurt, A. A. (2012).
The development, validity and reliability of TPACK-deep: A technological pedagogical
content knowledge scale, Computers & Education, 58(3), 964-977. doi: 10.1016/j.compedu.2011.10.012
Kabak, I. (2010). Mesleki geliimde dnmler. H. F. Odaba, (Ed.), Bilgi ve iletiim teknolojileri nda dnmler iinde (s. 141-160). Ankara: Nobel Yayn Datm.
Kabak Yurdakul, I. (2011). Examining technopedagogical knowledge competencies of preservice teachers based on ICT usage.Hacettepe University Journal of Education,40, 397-408.
Kabak Yurdakul, I. (2012). retmenlikte mesleki geliim ve teknoloji kullanm. I. Kabak
Yurdakul, (Ed.), retmenlikte mesleki geliim iinde (s. 181-210). Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.

Kabak Yurdakul, I. & Odaba, H. F. (2013). Teknopedagojik eitim modeli. I. Kabak Yurdakul, (Ed.), Teknopedagojik eitime dayal retim teknolojileri ve materyal tasarm iinde (s.
39-70). Ankara: An Yaynclk.
Kabak Yurdakul, I., Odaba, H. F., Kler, K., oklar, A. N., Birinci, G., & Kurt, A. A. (2014).
Constructing Technopedagogical Education based on Teacher Competencies in terms of
National Standards.Elementary Education Online,13(4), 1185-1202.
Koehler, M. J., & Mishra, P. (2005). What happens when teachers design educational technology? The development of technological pedagogical content knowledge. Journal of Educational Computing Research, 32(2), 131-152.
Koehler, M. J., & Mishra, P. (2008). Introducing technological pedagogical knowledge. Group for the American Association of Colleges for Teacher Education (AACTE), (Ed.), The
Handbook of technological pedagogical content knowledge for educators iinde (s. 3-29). UK:
Routledge/Taylor & Francis.
Koehler, M. J., & Mishra, P. (2009). What is technological pedagogical content knowledge? Contemporary Issues in Technology and Teacher Education, 9(1), 6070.
Koehler, M. J., Mishra, P., & Yahya, K. (2007). Tracing the development of teacher knowledge in
a design seminar: Integrating content, pedagogy and technology. Computers & Education,
49(3), 740-762. doi: 10.1016/j.compedu.2005.11.012
Koehler, M. J., Mishra, R., Yahya, K., & Yadav, A. (2004). Successful teaching with technology:
the complex interplay of content, pedagogy, and technology. Annual meeting of the Sociey
for information technology and teacher education, Atlanta, GA. Charlottesville, VA: Association for the Advancement of Computing in Education.
Kurt, A. A. (2013). Eitimde teknoloji entegrasyonuna kavramsal ve kuramsal bak. I. Kabak
Yurdakul (Ed.). Teknopedagojik eitime dayal retim teknolojileri ve materyal tasarm (s.
1-38). Ankara: An Yaynclk.
Lim, C. P. (2007). Effective integration of ICT in Singapore schools: Pedagogical and policy
implications. Education Technology Research and Development, 55(1), 83-116. doi: 10.1007/
s11423-006-9025-2
Lowther, D. L., Inan, F. A., Strahl, J. D., & Ross, S. M. (2008). Does technology integration
work when key barriers are removed? Educational Media International, 45(3), 195 213.
Mandinach, E. B., & Cline, H. F. (1992). The impact of technological curriculum innovation on
teaching and learning activities. Annual Conference of American Educational Research Association (AERA), San Francisco, CA.
MEB, retmen Yetitirme ve Eitimi Genel Mdrl (2006). retmenlik meslei genel yeterlikleri. Ankara: Milli Eitim Basmevi.
Milli Eitim Bakanl-MEB (1988). 12. Milli Eitim uras Kararlar. Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar.
Mishra, P., & Koehler, M. J. (2006). Technological pedagogical content knowledge: A framework
for teacher knowledge. Teachers College Record, 108(6), 10171054.
Mustafa, M. I., & Trudel, L. (2014). The impact of pre-service teachersmetacognition on their
planning choice of technology-mediated inquiry lesson plans, C. P. Constantinou, N. Papadouris & A. Hadjigeorgiou (Eds.), E-Book Proceedings of ESERA 2013 Conference: Science
Education Research for Evidence-based Teaching and Coherence in Learning iinde Part 13 (l.
Avraamidou & M. Michelini ), (s. 2348-2358) Nicosia, Cyprus: European Science Education Research Association.

Newman, D. L., Coyle, V. C., & McKenna, L. A. (2013). Changing the face of ELA classrooms: A
case study of TPACK.S. Keengwe (Ed.), Research Perspectives and Best Practices in Educational Technology Integration iinde (s.270-287). Hershey, CA: IGI Global.
Niess, M. L. (2008). Guiding pre-service teachers in developing tpck. In AACTE Committee On
Innovation and Technology, (Eds.), Handbook of Technological Pedagogical Content Knowledge (TPCK) for Educators iinde, 223-249, UK: Routledge/Taylor & Francis.
Niess, M. L., van Zee, E. H., & Gillow-Wiles, H. (2010). Knowledge growth in teaching mathematics/science with spreadsheets: Moving PCK to TPACK through online professional
development.Journal of Digital Learning in Teacher Education,27(2), 42-52.
Odaba, H. F., & Kabak, I. (2007). retmenlerin mesleki geliimlerinde bilgi ve iletiim teknolojileri.Uluslararas retmen Yetitirme Politikalar ve Sorunlar Sempozyumu, Bak, Azerbaycan.
Orhan, D., Kurt, A. A., Ozan, ., Som Vural, S., & Trkan, F. (2014). Ulusal eitim teknolojileri
standartlarna genel bir bak. Karaelmas Journal of Educational Science, 2(1), 65-79.
Pamuk, S., akr, R., Ylmaz, H. B., Ergun, M., & Ayas, C. (2013). retmen ve renci bak
asyla tablet PC ve etkileimli tahta kullanm: FATH projesi deerlendirmesi.Kuram ve
Uygulamada Eitim Bilimleri, 13(3), 1799-1822.
Roblyer, M. D. (2006). Integrating educational technology into teaching. Upper Saddle River, N.J.:
Merrill Prentice Hall.
Somyrek, S., Atasoy, B., & zdemir, S. (2009). Boards IQ: What makes a board smart? Computers & Education, 53(2), 368-374. doi: 10.1016/j.compedu.2009.02.012
Srisawasdi, N. (2014). Developing technological pedagogical content knowledge in using computerized science laboratory environment: An arrangement for science teacher education
program. Research and Practice in Technology Enhanced Learning, 9(1), 123-143.
ahin- zmirli, ., & Kabak Yurdakul, I. (2014). retmen adaylarnn bilgi ve iletiim teknolojileri entegrasyonu uygulamalarnn dntrc renme kuram asndan incelenmesi.
Kuram ve Uygulamada Eitim Bilimleri, 14(6), 2273-2303. doi: 10.12738/estp.2014.6.2076
United Nations Educational Scientific and Cultural Organization-UNESCO, (2002).Information and communication technology in education: A curriculum for schools and programme of
teacher development. Paris: Division of Higher Education, UNESCO.
Wang, Q. (2008). A generic model for guiding the integration of ICT into teaching and learning.
Innovations in Education and Teaching International, 45(4), 411-419.
Wang, Q., & Woo, H. L. (2007). Systematic planning for ICT integration in topic learning. Educational Technology and Society, 10(1), 148-156.
Woodbridge, J. (2004). Technology integration as a transforming teaching strategy. http://www.
techlearning.com/article/2022 adresinden 15 ubat 2010 tarihinde edinilmitir.
Wu, Y. T. (2013). Research trends in technological pedagogical content knowledge (TPACK)
research: A review of empirical studies published in selected journals from 2002 to
2011. British Journal of Educational Technology, 44(3), E73-E76. doi: 10.1111/j.14678535.2012.01349.x
Yaln, H. ., Karadeniz, ., & ahin, S. (2007). Barriers to information and communication technologies integration into elementary schools in Turkey. Journal of Applied Sciences, 7(24),
4036-4039.
Yildirim, S. (2007). Current utilization of ICT in Turkish basic education schools: A review of
teachers ICT use and barriers to integration. International Journal of Instructional Media,
34(2), 171-186.
Ara. Gr. Beril CEYLAN

Yazar, lk ve orta retimini Karamanda tamamlamtr. Lisans retimini
Ege niversitesi, Bilgisayar ve retim Teknoloji Eitimi (BTE) blmnde
2005 ylnda tamamlayarak ayn yl ierisinde BTE yksek lisans eitimine
balamtr. 2008 ylnda yksek lisans eitimini tamlamtr. 2005 ylndan itibaren aratrma grevlisi olarak almaktadr. 2005- 2010 yllar arasnda Ege niversitesinde grev yapmtr. 2010 ylnda doktora eitimini tamamlamak amacyla
Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmne 35. Madde ile aratrma grevlisi olarak gelmitir. Halen
doktora eitimi iin burada bulunmaktadr.
Do. Dr. Il KABAKI YURDAKUL

1977 ylnda Kayseride dodu. lk ve orta retimini Kayseride tamamladktan
sonra 1998 ylnda Osmangazi niversitesi, Fen Fakltesi, Matematik Blmn
bitirdi. Yksek lisans eitimini 2001 ylnda Anadolu niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Saysal Yntemler ana bilim dalnda, doktora eitimini ise 2005
ylnda Anadolu niversitesi, Eitim Bilimler Enstits, Bilgisayar ve retim
Teknolojileri ana bilim dalnda tamamlamtr. 2013 ylnda Bilgisayar ve retim
Teknolojileri Eitimi anabilim dalnda Doentlik unvann alan yazar, Anadolu
niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde retim yesi olarak grev yapmaktadr. Yazar, lisans ve lisansst dzeyinde eitli dersler yrtmektedir. Ayrca, yksek lisans ve doktora dzeyinde tez
danmanlklar yapmaktadr. Uluslararas ve ulusal dergilerde makaleleri, bilimsel
toplantlarda sunulan bildirileri, ulusal alanda yaynlanm kitaplar, alanndaki
uluslararas ve ulusal kitaplarda blmleri bulunan Do. Dr. Il Kabak Yurdakul,
uluslararas ve ulusal dzeydeki eitli projelerde yrtc ve aratrmac olarak
grev yapmaktadr. Yazarn alma alanlar, eitimde teknoloji entegrasyonu,
mesleki geliim, retim tasarm, internet ve ocuk, nitel veri analizi konular
zerinde odaklanmaktadr.
19. BLM
BLM ET VE
TRKYEDEK DURUMU
Ara. Gr. enay OZAN

Anadolu niversitesi
Prof. Dr. H. Ferhan ODABAI
Anadolu niversitesi
ZET
Gelien teknolojinin etkin bir ekilde eitim alannda kullanlmas, yntemlerin ve tekniklerin deimesine neden olmutur. Kuruluundan bu yana Eitim
Teknolojisi alannda lider bir organizasyon olan Association for Educational
Communications and Technology (AECT), Eitim Teknolojisi tanmn gelien
teknoloji, kuram ve eitim teknologlarnn ilevlerine gre yllar ierisinde yenilemitir. AECTnin 2004te yapt tanma gre retim teknolojisi, uygun teknolojik sre ve kaynaklarn oluturulmas, kullanlmas ve ynetilmesi ile renmeye yardmc olmaya ve performans artrmaya ynelik alma ve etik uygulama
alandr. AECTnin nceki tanmlar incelendiinde etik boyutunun olmad
grlmektedir. Bu balamda teknolojilerinin yaratt deiimlerin olumlu ynde
olmas iin etik deerlerin bilinmesi ve benimsenmesi gerekmektedir.
Biliim etii, srekli gelien bilgisayar teknolojileri ile ilikili olarak gerekler, kavramsallatrmalar, politikalar ve deerler arasndaki ilikileri iine alan dinamik ve karmak bir alma alan olarak tanmlanmtr. Biliim ann etik
sorunlar gizlilik (Privacy), doruluk (Accuracy), fikri mlkiyet (Property), ve
eriebilirlik (Accesibility) olarak 4 boyut altnda toplanmtr. eitli kurulular
biliim meslei ahlak ilkeleri yaynlayarak bu sorunlara zm nerileri getirmeye
almlardr. Ancak bu alanda zm nerileri getirmek yetersiz kalmaktadr.
Gnmzde aktif birer kullanc olan bireylere biliim etii eitimi verilmeli ve
etik deerlerin benimsetilmesi gerekmektedir.
Bu nite kapsamnda Trkiyede biliim etii konusunda yaplan akademik

almalar, biliim etii eitimine ilikin yaplan proje ve almalar, ilkretim
programlar ve eitim fakltelerindeki durum incelenmitir. Trkiyede biliim
etii eitimi vermek amacyla yaplan almalar incelendiinde btn boyutlaryla biliim etiini kapsayan eitimlerin az olduu grlmektedir. Biliim etii
konusundaki akademik almalar incelendiinde de benzer durumla karlalmtr. Akademik almalarn ounun bireylerin biliim etiine ilikin tutum ve
grlerini belirleme dzeyinde kald grlmtr. Bu dorultuda biliim etii
eitimlerine ilikin almalara ihtiya olduu sylenebilir. lkretim programlar incelendiinde ise, biliim etiinin kendine yeteri kadar yer bulmad ve bu
konudaki eitimin retmenin inisiyatifinde olduu grlmektedir. Ancak gelecein retmenlerinin bu eitimi verebilecek beceriyi kazanmadan eitim fakltelerinden mezun olmalar da, biliim alannda alan eitim fakltesi retim
elemanlarnn sorunudur.
Anahtar Kelimeler: etik, biliim etii
HAZIRLIK SORULARI
1.
Sizce biliim ann ne kan etik sorunlar nelerdir?
2.
Biliim etii eitimi sizce gerekli midir?
3.
Trkiyedeki biliim etii eitimi sizce nasl olmaldr?
GR
Katlanarak meydana gelen teknolojik gelimeler her alanda kendine geni bir
kullanm alan bulmu, hatta yeni alanlarn olumasna sebep olmutur. Teknolojinin etkin bir ekilde eitim alannda kullanlmas da yntemleri ve teknikleri
deitirmitir. rnek olarak gelien Web 2.0 aralar sayesinde ters-yz renme
(Flipped Learning) yaklamnn konuulmaya ve kullanlmaya balanmas verilebilir. Bu yaklamla renciler Web 2.0 aralar ile evde konuyu renmekte,
snf ortamnda ise uygulama ve altrma yapmaya daha fazla zaman bulmaktadrlar (Sams ve Bergmann, 2012). Baka bir rnek ise sanal dnyalar ile uzaktan
eitim ortamlarnn farkl bir boyut kazanm olmasdr. Ayn zamanda Web 2.0
aralar eitimdeki retmen-renci etkileimini olumlu ynde farkllatrm
ve teknolojiler vazgeilmez bir konum almtr (Kler, 2014). Kuruluundan bu
yana Eitim Teknolojisi alannda lider bir organizasyon olan Association for Educational Communications and Technology (AECT), Eitim Teknolojisi alann
gelien teknoloji, kuram ve eitim teknologlarnn ilevlerine gre yllar ierisinde
Biliim E i ve Trkiyedeki Durumu 379
yenilemitir. AECTnin 2004te yapt tanma gre retim teknolojisi, uygun

teknolojik sre ve kaynaklarn oluturulmas, kullanlmas ve ynetilmesi ile renmeye yardmc olmaya ve performans artrmaya ynelik alma ve etik uygulama alandr. AECTnin nceki tanmlar incelendiinde etik boyutunun olmad grlmektedir. Bu teknolojilerin iyi veya kt amalarla kullanlabilir olmas
ve gelien her teknoloji ile birlikte hukuki boluklarn olumas bu teknolojilerin
etik erevede kullanlmas zorunluluunu dourmaktadr (Kler, 2014). Felsefenin bir disiplini olan ve ahlaki eylemin bilimi olarak tanmlanan etik, bir eylemin
ahlaki adan iyi olarak nitelendirilmesiyle ilgilidir (Dedeolu, 2006). Etiin,
davranlar ynlendiren davran standartlarn veya sosyal normlar belirledii
grlmektedir (Resnik, 2004). Bu balamda teknolojilerin yaratt deiimlerin
olumlu ynde olmas iin etik deerlerin benimsenmesi gerekmektedir. ncelikle
retim teknolojisi tanmn ekillendiren teknolojinin etik erevede kullanm
zerinde durmakta fayda vardr.
BLM ET NEDR?
Teknolojinin etik d kullanmn ilk olarak tartan sibernetik biliminin
kurucusu Norbert Wienerdr. Norbert Wienern 1950 ylnda gelitirdii sistemin iyi ve kt amal kullanmnda byk bir potansiyelinin olduunu farkna
varm ve The Human Use Of Human Beings adl kitabnda teknoloji kullanmnn etik boyutunu tartmtr. Wienern grne gre bilgisayar teknolojilerinin toplumla btnlemesi toplumun yeniden yaplanmasn gerektirecektir
(Wiener, 1989). Ancak bu gr akademik evreler tarafndan 1960lara kadar
benimsenmemitir. 1960larn ortasnda ise bu konuyu tekrar gndeme getiren
kii bilgisayar bilimcisi olan Donn Parker olmutur. Donn Parker insanlarn bilgisayar merkezlerine girdiklerinde etik anlaylarn kapnn dnda braktklarn
ifade etmitir. Bu dnceden hareketle bilgisayar sularn ve bilgisayarn etik d
kullanld rnekleri incelemi ve biliim alanndaki ilk etik kurallar 1968 ylnda
yaynlamtr (Bynum, 2001). 1970 yllarnn ortalarnda ise bir niversitede tp
etii zerine dersler veren Walter Maner ilk olarak bilgisayar etii kavram kullanmaya balanm ve bilgisayar etiini tp etii gibi uygulamal bir etik alan olarak
tanmlamtr. Bu dorultuda niversitede bilgisayar etii ad altnda dersler am
ve akademik evrelerde de eitli toplantlara katlarak bu alana dikkat ekmitir (Bynum, 2001). 1985 ylnda ise James Moorun bilgisayar etii nedir? adl
makalesi Metaphilosophy dergisi tarafndan yaplan makale yarmasnda birinci
seilerek yaynlanmtr. Moor (1985) tarafndan bilgisayar etii, srekli gelien
bilgisayar teknolojileri ile ilikili olarak gerekler, kavramsallatrmalar, politikalar
ve deerler arasndaki ilikileri iine alan dinamik ve karmak bir alma alan
olarak tanmlanmtr. Moorun hemen arkasndan ise Mason (1986) tarafndan

biliim ann etik sorunlar gizlilik (Privacy), doruluk (Accuracy), fikri mlkiyet (Property), ve eriebilirlik (Accesbility) olarak 4 boyut altnda toplanmtr.
Bu boyutlar alanyaznda ngilizce isimlerinin ba harflerinin ksaltmas olan PAPA
olarak kullanlmaktadr. Bu boyutlar aada aklanmaya allmtr.
Gizlilik (Privacy)
Gelien teknolojilerle bireylere ilerini yaparken hz ve kolaylk salamakta ve
her geen gn elektronik ortamda yaplan iler artmaktadr. Gnmzde bankaclk ilemleri, haberleme, alveri, salk ilemleri, resmi kurumlara bavurular
ve kiiye ait bir ok zel i elektronik ortamda yaplmaktadr. Ancak teknoloji hz
ve kolaylk getirmesinin yannda bireylerin kiisel bilgilerini kayt altnda tutarak
bu bilgilere ulam da kolaylamtr. Sosyal alarn geliimi ile birlikte bireyler
bu ortamlarda zel hayatlarna ilikin bilgiyi tedbirsizce paylamakta ve ulama
ak hale getirmektedirler. Web 3.0 teknolojisi ile bireyin internette hangi sayfalar ziyaret ettii, hangi rnleri takip ettii gibi birok davran izlenebilmek ve
kayt altna alnabilmektedir. Kiilerin dijital bilgilerin toplanmas ve kullanlmas
en nemli etik sorunlardan biri haline gelmitir. zinsiz bir ekilde bireylerin fotoraflar, grntleri, ses kaytlar, cep telefonu numaras, kredi kart numaras
ele geirilmekte ve kt amalar dorultusunda kullanlabilmektedir. zel hayatn
gizlilii ihlal edilmekte ve bireylere zarar verilebilmektedir. Bu durumda bireylerin kendisine ya da kendi grubuna ait bilgiyi hangi koullar altnda, hangi gvence ile ne lde paylamaldrlar? sorularnn cevaplandrlmas ve bireylerin
bilinlendirilmesi gerekmektedir. Kiisel mahremiyetin korunmas sadece bireyin
bu konularda bilinli olmas ile mmkndr.
Doruluk (Accuracy)
nternet teknolojisi bireylere istedikleri her trl bilgiye ulaabilme imkan
salad gibi istenilen bilgiyi oluturma imkan da salamaktadr. Kat be kat hzl
bir ekilde bilginin olumasn salayan bu durum beraberinde doruluk boyutunda sorunlar da getirmektedir. Doru olmayan bilgiler ve zarar verebilecek ierikler
oluturabilmektedir. Ayn zamanda bireyler ulatklar bilginin doruluunu snamadan paylamakta ve yanl bilginin hzl bir ekilde yaylmasna sebep olabilmektedir. Bireyler kendilerine sunulan bilgiye gre karar verirler ve kii, kurum ya da
olaylara ilikin yorumlarda bulunurlar. Dayanlan bilginin yanl olmas ise telafisi
mmkn olmayan sonulara sebep olabilir. Bu durumda bilginin doruluundan
ve gvenirliinden kim sorumludur? hatal bilgilerden kim sorumlu tutulmaldr?
sorularnn cevaplanmas ve etik davranlarn belirlenmesi gerekmektedir.
Fikri Mlkiyet (Property)

Teknolojiler, bakasna ait olan bir kaynan, bilginin ya da fikir rnn ok
kolay ve gereinden ayrt edilemeyecek bir ekilde oaltlmas salamaktadr.
Bireyler bu rnlere yasal bir ekilde erimek yerine oluturulan kopyalara internet zerinden kolay bir ekilde ulaabilmektedir. rnek olarak lisansl bir yazlmn cretini demek yerine ifresi krarak kullanmaktadrlar. nternet zerinden
mzik, film ve baka bir rn indirirken etik olmayan davranlarda bulunmaktadrlar. renciler dev hazrlarken kullandklar birok bilginin kaynan gstermezler ve kendi fikirleri gibi devlerine kullanmaktadrlar. Bu durumda fikri
mlkiyet boyutunda etik d davranlarn tanmlanmas ve bilginin sahibi kim?,
fiyatlandrma ve datm nasl olmaldr?, kaynaklara nasl eriilmelidir? bilgiyi
elde etmek iin gereken cret nedir? sorularna aklk getirilmesi gerekmektedir.
Eriebilirlik (Accessiblity)
Teknolojik kaynaklara eriim hakkn temel insani haklardan birisidir. Teknolojilere eriim konusunda birey ve toplumlar arasnda farklar olumu ve bu farklar saysal uurum olarak ifade edilmitir (Dedeolu, 2006). Saysal Uurum (Digital Divide) farkl sosyoekonomik dzeydeki bireylerin, firmalarn veya lkelerin
bilgi iletiim teknolojilerine eriiminde ve kullanmnda yaad eitsizlik olarak
tanmlanmaktadr (OECD, 2001). Saysal uurumun nedenlerinden biri bireylerin
bu teknolojileri kullanmay bilmemesidir. Bu balamda bireylere bu kaynaklara
ulam konusunda gerekli becerilerin kazandrlmas gerekmekte ve eit ekilde
bu olanaklardan yararlanmas salanmaldr. Eriilebilirlik boyutunda altnda dijital ortamdaki bilgiye eriim olana nasl salanmaldr? kullanlan teknolojiler
hakknda bireylerin ne dzeyde becerilere sahip olmas gerekmektedir? sorular
tartlmas gerekmektedir. Gnmzde bireylerin teknoloji kullanm konusunda
sahip olmas gereken beceriler teknoloji okuryazarl bal altnda cevaplanmaktadr.
BLM MESLE ETK LKELER

Bilgisayar profesyonellerini biliim etiini tam olarak bilmemektedirler ancak bilgisayar ve internet teknolojilerin etik bir ekilde kullanlmas gerektiini
sylemektedirler (Kuzu, 2009). Biliim etii alanndaki gelimeler zerine biliim
teknolojileri alanndaki kurulular tarafndan biliim konusunda ortaya kan etik
sorunlara baz zm nerileri getirilmeye allmtr. ilk olarak 1973 ylnda
ACM (Association for Computing Machinery) tarafndan genel ahlaki zorunluluklar, zel mesleki sorumluluklar ve rgtsel liderlik zorunluluklar balklar
altnda biliim meslei ahlak ilkeleri yaynlanmtr. ACMnin bu ilkeleri yaynlamaktaki amac, mesleki almay gerekletirirken etik karar almay salayacak
bir temel, mesleki etik standartlara uyulmas durumunda da yine gereken kararn
alnmasna esas oluturabilmesidir (Dedeolu, 2006). 1992 ylnda ise Bilgisayar
Etii Enstits (CEI) tarafndan 10 Emir bal altnda etik kurallar yaynlanmtr (Barquin, 1992). Bu etik kurallar aadaki ekildedir.
1.
Bir bilgisayar, dier insanlara zarar vermek iin kullanmayn.
2.
Dier insanlarn bilgisayar almalarna karmayn.
3.
Bakalarnn bilgisayar dosyalarna girmeyin.
4.
Bir bilgisayar almak iin kullanmayn.
5.
Bir bilgisayar yalanc ahitlik yapmak iin kullanmayn.
6.
Bedelini demediiniz bir yazlm kopyalamayn ve kullanmayn.
7.
Yetkiniz olmadan ya da uygun bedelini demeden bakalarnn bilgisayar kaynaklarn kullanmayn.
8.
Dier insanlarn fikir eserlerini sahiplenmeyin.
9.
Yazdnz programn ya da tasarladnz sistemin toplumsal sonularn dnn.
10. Bir bilgisayar her zaman dier insanlar dnerek ve sayg gstererek
kullann.
Uluslararas alanda biliim etiine ilikin kurallar erken yllarda belirlenmesine ramen lkemizde ilk olarak 1997 ylnda TBV (Trkiye Biliim Vakf)
tarafndan belirlenmitir. Bu kurallar Biliim Meslek Ahlak lkeleri ad altnda
temel ilkeler, genel mesleki ykmllkler, meslektalar ve i arkadalaryla ilgili
ykmllkler, yneticilikle ilgili ykmllkler, iveren ve mterilerle ilgili ykmllkler ve bu ilkelerle ilgili sorumluluklar olmak zere dokuz balk olarak
yaynlanmtr (Duymaz, 2012). Bunun yannda TBV internet ortamnda rahatsz
edici davranlar azaltmak adna bireylere ynelik internet iletiim kurallar yaynlamtr. Bu kurallar bakalarna kar sayg, biimsel zen, ierik ile ilgili zen,
teki konular balklar altnda dzenlenmitir. Ayrca TBV ulusal bilgi gvenlii
yasas tasla ve bilgiye eriim yasas tasla hazrlayarak hem kamuoyuna hem de
ilgili kurumlara bilgilendirme yapmtr.
Woodcock (2000) biliim teknolojileri kullanmnda etik ilkeler var olsa bile,
biliim etii eitiminin gereklilii zerinde durmutur. Bunun sebebi olarak, biliim etii eitiminin bireylere etik analiz yapma becerisi kazandrmasn ve biliim
profesyonellerinin sk sk bu etik analiz becerisine ihtiya duymalarn gstermi-
tir. Bu sebeple biliim profesyonellerinin var olan ilkeler yerine analiz becerilerini
renmesi gerekmektedir. Ancak Web 2.0 ve Web 3.0 teknolojilerinin gelimesi
ile birlikte bilgisayar profesyonelleri kadar bireyler de etkin birer kullanc olmulardr. Balangta bilgisayar profesyonellerinin mesleki yaamlarna ilikin etik
konular ele alan biliim etii, internet teknolojisindeki gelimelerle birlikte toplumsal dzeyde tartlmaya balanmtr (Bynum, 2011; Akt:Kler, 2013,)
BLM ET ETM
Eitim kurumlar rencilere giderek artan biliim teknolojileri kullanm ile
u anda karlatklar ve karlaacaklar olaylarn sonularn ve etik ikilemlerin
farknda olmalarn salayacak bilgileri nasl retebilirim sorusuna yant aramaldr (Uysal ve Odaba, 2006). Dedeolu (2009) var olan sorunsal durumlardan
yola klarak siz olsaydnz ne yapardnz?, Sizce ne olmalyd?, Sizce bu doru
mu?, Deilse neden? gibi sorular ve bunlarn tartlmasn ieren yntemlerin
kullanlmasnn doru bir yaklam olduunu sylemektedir. Bu alma iin de
biliim etii eitimi konusunda Trkiyede yaplan alma ve projeler incelenmi
ve aada zetlenmeye allmtr.
Kert, Uz ve Gec (2014), TBTAK tarafndan desteklenen BLEP Projesi ad
altnda bilgisayar etii eitimi ve etik karar verme srelerine ynelik elektronik
performans destek sistemi (EPDS) gelitirmilerdir. Bu projede lisans rencilerinin etik karar verme sreleri ve biliim etii eitiminde EPDSlerin etkililii deerlendirilmitir. Bu projenin 5 farkl aamas bulunmaktadr. lk aamada 12 farkl uzman gr alnarak 15 adet biliim etiine ilikin senaryo oluturulmutur.
kinci aamada karar verme modeli seilmi ve karar verme sreci tasarlanmtr.
nc aamada ise kullanlacak olan elektronik performans sistemi oluturulmutur. 4. Aamada ise durum tabanl biliim etii eitim srecinde gelitirilen
EPDS kullanlmtr. Beinci aamada ise sistemin etkililii deerlendirilmitir.
Elde edilen bulgulara gre EPDS, rencilerin farkl biliim etii senaryolar ile
karlamasn salam ve etik karar verme becerisi kazandrmada etkili olmutur.
Bu balamda EPDSnin biliim etii eitiminde etkili bir ara olduu sylenebilir.
Verd, Regueras, Castro ve Verd (2004) tarafndan yrtlen AB projesi
ODISEAME (Open Distance Inter-university Synergies between Europe, Africa
and Middle East) kapsamnda Odaba ve Kuzu (2005) tarafndan 2 kredilik bilgisayar etii dersi planlanmtr. ODISEAME Projesi niversite eitiminde renme
srelerindeki bilgi ve iletiim teknolojileri uygulamalarna odaklanan, disiplinler
aras, kltrler aras ve ok dilli bir projedir. Hazrlanan ders rencilere e zamanl olmayan evrimii retim yntemiyle web tabanl olarak verilmitir. Dersi
toplam 37 renci almtr. Dersin ierii; etie giri, felsefi inan sistemleri, bilgi
ann 4 etik sorunu (doruluk, fikri mlkiyet, gizlilik, eriim), bilgisayar etiine
ilikin kurallar ve kanunlar, durum almalar zerinden etik karar verme ve deerlendirme srelerinden olumaktadr.
Duymaz (2012), yksek lisans tezi kapsamnda ortaokul rencilerine ynelik biliim etii retim program uygulamas yapmtr. Bu uygulama kapsamnda biliim teknolojisi, etik ve biliim etii kavramlar; mahremiyet; fikri
mlkiyet, telifler, patentler, lisans anlamalar; ifade zgrl; biliim sularn
konularn ieren 5 haftalk bir retim program hazrlanmtr. Bu retim programnda her hafta hazrlanan konuyla ilgili bilgiler anlatma yntemi ile rencilere sunulmu ve ilgili video ve animasyonlar izlettirilmitir. Ayn zamanda rol
oynama, rnek olay incelemesi ve akvaryum teknikleri kullanlmtr. Bu teknikler
kullanlrken BLEP projesi kapsamnda hazrlanan senaryolardan faydalanlmtr. retim srecinin sonunda ise Gerek Yaam Durum Senaryolaryla Biliim
Etii lei kullanlarak veri toplanmtr. Verilerin analizi sonucunda bu retim programnn rencileri biliim etii konusunda bilinlendirdii grlmtr.
Eriti ve Kker (2011), bir ilkretim okulunda neden sonu modeline dayal bir biliim etii retim gerekletirmiler ve bu retimin biliim etii ile ilgili davranlarndaki etkisini incelemilerdir. Aratrma kapsamnda neden-sonu
modelinde rencilerin karlatklar durum karsnda kalplam bilgilerden
yola karak zm retmeleri deil aratrarak, kefederek, hipotezler kurarak
ve elde ettikleri sonular bir bilim adam gibi yorumlayarak sorunun zmne
ulamalar ve bilgileri yaplandrmalar amalanmtr. Bu retim program 8. Snf dzeyine uygulanm ve Biliim teknolojileri dersi etik ve sosyal deerler baar
testi ile veri toplanmtr. Elde edilen bulgulara gre biliim etii retiminde
neden sonu modeline dayal biliim etii eitimi etkili olmutur.
Yukarda zetlenen almalar biliim etiinin btn boyutlarn kapsar niteliktedir. Kullandklar retme yntemi ise senaryo/ rnek olay tabanldr. Bu
durumda, biliim etii eitiminde, rencilerin karlaabilecekleri sorunlarn
nceden yaayabilecekleri renme ortamlarn tasarlayarak etkili olabilecei sonucuna varlabilir. Yukarda almalar dnda biliim etiini tm boyutlar ile
kapsamayan, ancak baz boyutlarndaki sorunlara zm getirebilecek eitim
projeleri yaplmtr. Bu projelerin konular gvenli internet kullanm, bilgisayar
okuryazarl ve bilgi okuryazarlklardr. Gvenli internet kullanm konusunda
yaplan projeler incelendiinde, bireylerde dijital ortamda karlaabilecekleri veri
hrszl gibi durumlar hakknda farkndalk oluturulduu ve kiisel verilerini
koruma konusunda bilinlendirildikleri sylenebilir. Bu durumda bu eitimlerin
biliim etiinin gizlilik boyutu altnda oluabilecek sorunlara zm getirdiini
varsayabiliriz. Bilgisayar okuryazarl konusunda yaplan projeler incelendiinde ise, bireylerin bilgisayar ve internet kullanma becerilerini gelitirdii grlmektedir. Bu durumda bireylerin teknoloji kullanm becerisini gelitirerek eriebilirlik boyutu altnda bahsedilen saysal uurumu zm getirdii sylenebilir.
Bilgi okuryazarl konusunda yaplan projeler incelendiinde ise bilgili eletirel
bir ekilde deerlendirebilme ve bilgi iletiminde etik davranlar sergileme becerilerini kazandklar grlmektedir. Bu durumda bireylerin internet ortamnda
karlatklar bilgilerin doruluunu eletirel bir ekilde deerlendirebilecekleri
sylenebilir. Bu konularda yaplan projeler ise biliim etiini eitimini dorudan
karlamamakta, ancak desteklemektedir. Ulalabilen baz projeler aada zetlenmitir.
TBTAK-BLGEM (Biliim ve Bilgi Gvenlii leri Teknolojiler Aratrma
Merkezi) (2011) tarafndan T.C Kalknma Bakanl tarafndan desteklenen ulusal
bilgi sistemleri gvenlik program kapsamnda, bilgi gvenliine bilinlendirme
eitimi vermek amacyla bir internet sitesi hazrlanmtr. Bu siteye http://www.
bilgimikoruyorum.org.tr adresinden ulalabilmektedir. Web sitesinde yer alan
eitim, 4 blm (bilgi gvenlii; bilgisayar ve eriim gvenlii; tehditler ve koruma yntemleri; internet ve a gvenlii) olarak dzenlenmi 13 konudan olumaktadr. Her konunun banda gnlk hayatta karlaabilecekleri rnekleri ieren animasyonlara yer verilmitir. Giriteki animasyon sonrasnda konu ile ilgili
temel sorulara cevap veren sayfalar bulunmaktadr. En sonunda ise kendini snamas iin bir test verilmitir. Teste yanl cevaplanmas durumunda aklamalar
yer almaktadr. Bu ekilde rencilerin bilgi gvenliine ilikin bilgilendirilmesi
hedeflenmitir.
Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu (BTK) tarafndan Gvenli Web ve
Gvenli ocuk projeleri kapsamnda ocuklar, aileleri ve eitimcileri gvenli
internet kullanm konusunda bilgilendirmek amacyla web sitesi hazrlanmtr.
Gvenli Web projesinin sitesine http://www.guvenliweb.org.tr/ adresinden ulalabilmektedir. Bu sitesinde ailelere ve eitimcilere, internetin getirmi olduu zararlar konusunda farkndalk oluturmak ve interneti etkin ve yararl kullanmak
iin ierik ve neriler sunmaktadr. Gvenli ocuk projesinin sitesine http://www.
guvenlicocuk.org.tr/ adresinden ulalabilmektedir. Bu web sitesinde, ocuklarn
hem elenceli vakit geirmelerine hem de elenirken renmelerine, kiisel becerilerinin gelimesine katk salayacak ve nternet dnyasn daha yakndan tanmalarna imkn verebilecek materyaller sunulmaktadr.
Yukarda anlatlan projelere benzer ekilde, Microsoft ve Habertrkn destekledii Gvenli internet kampanyas, bu konuda bilgilendirmek amal bir sosyal sorumluluk projesidir. Microsoft ve Habertrkn birlikte gerekletirdii bir
dier sosyal sorumluluk projesi ise Bilgi Toplumunda Aile Seminerleri balkl
projedir. Bu seminerler ailelerin bilgisayar okuryazarln artrmak ve gvenli internet kullanm konusunda bilinlendirmek amal yaplmtr (Microsoft Trkiye, 2015).
Hacettepe niversitesinin stanbul l Milli Eitim Mdrlnn destei ile
gerekletirdii projesinde ise bilgi okuryazarlnn nemi hakknda farkndalk
yaratmak ve Trkiyede, zellikle eletirel yeteneklerini ve kiiliklerini gelitirmek
iin etkin renme kabiliyetine ihtiyac olan 12-18, ya grubundaki genlerin ve
retmenlerin bilgi okuryazarlk dzeylerinin arttrlmasn ve bu farkndaln
yaygnlatrlmas hedeflenmitir. Proje iki aamadan olumaktadr. lk aamada
6. snflar iin bir retim program hazrlanm ve pilot uygulamas yaplmtr.
Hazrlanan retim program, bilgi ihtiyacnn formlasyonu, bilgi eriim aralar,
ktphane dzeni, bilgi kaynaklarnn trleri, bilgi kaynaklarn kullanma ve deerlendirme, bilginin sunumu/iletimi (dev/aratrma raporu yazma) konularn
kapsamaktadr. Bu retim programna http://hubo.hacettepe.edu.tr/bilgi_okuryazarligi.html adresinden ulamak mmkndr. Ayrca bu aamada program
uygulayacak retmenler iin retmen el klavuzlar hazrlanmtr. kinci aamada ise program yrtecek retmenlere uygulama ncesi eitimler verilmitir. Eitimlerden sonra bu retmenler 15 haftalk bilgi okuryazarlk programn
uygulamlardr. Elde edilen sonular ise programn baarl olduu ynndedir
(Kurbanolu ve Akkoyunlu, 2001).
Microsoft Trkiyenin Kalknma Bakanl, Birlemi Milletler Kalknma
Program ve Habitat in Genlik Dernei ile i birliinde srdrdmz Bilenler Bilmeyenlere Bilgisayar retiyor ad ile bir sosyal sorumluluk projesi
gerekletirilmitir. Bu projesi ile bilgisayar okuryazarlnn gelitirilmesi hedeflenmitir. Bu projeye halen faaliyet gstermekte ve kayt formuna http://www.
bilenlerbilmeyenlerebilgisayarogretiyor.net/ adresinden ulalabilmektedir.
AKADEMK ALIMALARDAK ELMLER

Trkiyede biliim etii konusunda 2014 ylna kadar yaplan akademik almalar incelendiinde 28 adet almaya ulalmtr. almalar trlerine gre incelendiinde ise, bunlardan bir tanesinin doktora tezi, yedi tanesinin yksek lisans
tezi, dokuz tanesinin bildiri ve 11 tanesinin makale olduu grlmektedir (Ozan
ve Odaba, 2014a). Uluslararas alanda ilk alma 1980li yllarda olmasna ramen lkemizdeki ilk alma 2004 ylnda yaplan bir yksek lisans tezidir. ekil
1de bu almalarn yllara gre dalm grlmektedir.
ekil 1: almalarn Trlerinin Yllara Gre Dalm

almalar konularna gre incelendiinde, konular balk altnda toplamak mmkndr. Etik d davranlar ve biliim etiine ilikin gr, alg ve
tutumlarnn eitli deikenlere gre incelendii almalarn fazla olduu grlmektedir (f = 14). Biliim toplumunda var olan ya da ortaya kabilecek sorunlar
inceleyen almalar daha azdr (f = 9). Biliim etii eitimine ynelik yaplan almalar ise alanda en az allan konudur (f = 5).
almalarn katlmclar gre dalmlar ekil 2de sunulmutur. Bu ekil
incelendiinde en fazla almann retmen adaylar ile yapld grlmektedir. Gelecek nesillerin davranlarnn ekillenmesinde gelecein retmen adaylarnn mesleki yeterliliklerinin yannda biliim etii konusunda da eitilmeleri
nemlidir. Teknolojilerin etik bir ekilde kullanlmas konusunda rencilere rehberlik etmesi gerekmektedir. Ancak retmen adaylar ile yaplan almalar incelendiinde biliim etii konusunda eitmekten daha ziyade bu konuda var olan
tutum ve davranlarnn belirlenmesi boyutunda kald grlmektedir. Dier taraftan gelecek nesillerin ekillenmesinde aileler ve retmenler de etkin rol oynamaktadr. ekil 2ye bakldnda biliim etii konusunda aile ve retmenlerle yaplan iki alma olduu grlmektedir. Bu almalar incelendiinde ise kuramsal
boyutta aile ve retmenlere neriler getirdii, herhangi bir eitimin sz konusu
olmad grlmektedir. Bunlarn yannda ilkretim ve ortaretim rencileri
ile yaplan almalar incelendiinde be almann sadece ikisinin biliim etii
eitimi zerine olduu grlmektedir. Kiilik ve etik deerler bilincinin ocukluk
dneminde olutuu ve Prensky (2001) tarafndan dijital yerli olarak adlandrlan gnmz dnemi ocuklarnn teknoloji ile ok erken yalarda tant gz
nnde bulundurulduu zaman biliim etii eitimi konusunda bu gruplarla yaplan almalarn neminin daha da artt sylenebilir.
ekil 2: almalarn Katlmclara gre Dalm

almalarn bulgular 9 balk altnda toplanm ve bu balklar ve dalmlar ekil 3te gsterilmitir. Biliim etii farkndalna ilikin bulgular incelendiinde, btn bulgularn biliim etiine uygun ve farkndaln yksek olduu
grlmektedir. Biliim etii sorunlar ile karlama durumlara ilikin bulgular
incelendiinde ise gelien teknolojilerle birlikte farkl sorunlarla karlald
grlmektedir. Biliim etiine uygun davranma bal altndaki bulgular incelendiinde ise bireylerin karlatklar sorunlar karsnda biliim etiine uygun
davrandklar, bununla birlikte biliim etiine uygun davran sergilemenin arkada evresi, yakalanmayacana ve zarar vermeyeceine olan inantan etkilendii
grlmektedir. Biliim etii eitimine ilikin bulgular incelendiinde etik eitimin
biliim etiinin iselletirilmesinde ve davrana dklmesinde etkili olduuna,
bir taraftan da etkili olmadna ilikin bulgulara rastlanmaktadr. Bu balamda
biliim etii eitimini etkili klmak iin nasl olmas gerektiine ilikin deneysel
ispatlara ihtiya duyulduu sylenebilir. Benzer bir durum biliim etiine uygun
davranlarn rencilerin sorumluluk dzeylerine gre incelendii iki farkl almann bulgularnda da bulunmaktadr. Bulgularn birinde rencilerin sorumluluk dzeyi art gsterdike etik d davranlarda azalma olduu, ancak dierinde
ise anlaml bir fark oluturmad grlmektedir.
ekil 3: almalarn Bulgularnn Dalmlar

Teknolojiyi etik biimde kullanm durumu ile teknoloji kullanm dzeyinin
karlatrld almalarn bulgular incelendiinde ilgin bir durumla karlalmaktadr. Bu bulgularda teknoloji kullanm dzeyi yksek olan bireylerin teknolojileri etik d kullanmlarnn yksek olduu grlmektedir. nternetin gnlk kullanm sresi ve kullanm dzeyde kullananlarn etik olmayan davranlar
etik bulma dzeylerinin dierlerine gre fazla olduu grlmtr. Ancak bu almalarda sebeplere ilikin bir bulgu yer almamaktadr. Bu durumda sebeplerin
belirlenmesine ilikin almalara ihtiya duyulduu sylenebilir. Teknolojiyi etik
kullanm davranlar ailelerin gelir seviyesine gre incelendii ise almalarda
anlaml bir fark bulunmad belirtilirken, teknolojiyi etik kullanm davranlarnn ailenin eitim seviyesine gre incelendii almalarda ise ocuklarn etik
kullanmlarnn daha yksek olduu bulunmutur.
almalar incelendiinde biliim etii konusunda yaplan akademik almalarn snrl sayda olduu grlmektedir. Yaplan almalarda da incelenen
deikenler tekrarlanmakta ve dolaysyla birbirine benzer bulgular elde edilmektedir. Bu dorultuda biliim etii eitimlerine ilikin almalarda deiiklilie
ihtiya olduu sylenebilir. Kiilik ve etik deerler bilincinin ocukluk dneminde olutuu ve gnmz ocuklarnn erken yata bilgi ve iletiim teknolojilerini
kullanmaya baladklar gz nnde bulundurulduu zaman biliim etii eitimin
erken yata balamas gerektii sylenebilir. Ayn zamanda gelien teknolojilerle
birlikte bireylerin yeni sorunlarla karlat grlmektedir. Bu balamda biliim
etii eitimlerinin Web 2.0 ve Web 3.0 aralarn ve bu aralarn kullanmnda
oluabilecek etik sorunlar kapsamas gerektii sylenebilir.
lkretim Programlarnda ve Eitim Fakltelerinde Biliim Etii Eitiminin Durumu

lkretim programlar incelendiinde biliim etiine ilikin kazanmlarn
sadece biliim teknolojileri ve yazlm dersi kapsamnda yer ald grlmektedir (Ozan ve Odaba, 2014b). Bu ders eitim retim programlarnda 5. ve 6.
snflarda zorunlu iken 7. ve 8. snflarda semelidir. 5. Snf retim programnda biliim etii konular yer almaktadr. Bu konular bilgi ve iletiim teknolojileri
(BT) kullanmnda etik ve sosyal deerler, BTin gizlilik ve gvenlik boyutu, BT
kullanrken nelere dikkat etmeliyiz balklar altnda yer almtr. 6. Snf retim
programnda ise herhangi bir biliim etii konusu yer almamaktadr. Biliim etii eitimi tamamen retmene dayaldr. Bu balamda retmen eitiminde bu
eitime ne kadar yer verildiine bakmak gerekmektedir. niversitelerdeki eitim
fakltelerindeki durum incelendiinde 72 niversiteden sadece 6snda biliim
etiine ynelik ders bulunduu grlmektedir. Bu dersler bilgisayar ve retim
teknolojileri eitimi blmlerindedir. Bu durumda bir ok biliim teknolojileri
retmen aday biliim etii konusunda herhangi bir eitim almadan mezun olmaktadrlar. Milli Eitim Bakanl (MEB) tarafndan yaynlanan retmenlik
Meslei Genel Yeterlilikleri incelendiinde retmenlerin bilgi ve iletiim teknolojileri kullanm ile ilgili yasal ve ahlaki sorumluluklarn bilmesi ve rencilere
kazandrmas, dijital kaynaklar doruluk ve uygunluk asndan deerlendirebilmesi, teknolojinin kullanmnda salk ve gvenlie ynelik nlemler alabilmesi
gerektii yer almaktadr. retmen adaylarnn bu yeterlilikleri mezun olmadan
nce kazanmas gerekmektedir. Bu balamda eitim fakltelerinde biliim etii
eitiminin yetersiz olduu sylenebilir.
Uygulama rnei
Odaba ve Kuzu (2005) tarafndan AB projesi ODISEAME kapsamnda tasarlanan internet zerinden evrimii olarak verilen 2 kredilik bilgisayar etii dersi rnek uygulama olarak sunulmutur. Bu ders rencilere e zamanl olmayan
evrimii retim yntemiyle web tabanl olarak verilmitir. Ders yalnzca bilgisayar etii ile ilgili konular iermektedir. erik; etie giri, felsefi inan sistemleri,
bilgi ann 4 etik sorunu (doruluk, fikri mlkiyet, gizlilik, eriim), bilgisayar
etiine ilikin kurallar ve kanunlar, durum almalar zerinden etik karar verme
ve deerlendirme srelerinden olumaktadr. Kayt olan rencilerin ifreleri sistem tarafndan rencilerin web adreslerine gnderilmitir. Dersin amac, ierii,
renme-retme sreci ve deerlendirme ile ilgili bilgileri web sitesi zerinden
rencilere duyurulmutur. Program 6 hafta srm ve her hafta belirtilen 6 niteden yalnzca biri ilenmitir. renciler her hafta belirtilen kaynaklardan gerekli
okumalar yapmlar ve o konuyla ilgili dev hazrlamlardr. Hazrladklar devleri retim elemanlarna e-posta yoluyla gndermitir. devler retim eleman
tarafndan deerlendirildikten sonra, rencilere e-posta yoluyla hazrladklar
dev hakknda geri bildirim verilmitir.
Derste Kullanlan Materyaller
Zaman
erik
Seilen materyal
1. hafta
Etie giri
Langford, D. Practical Computer Ethics. Mc Grawhill. London, 1995. (1. ve 2. blm)

Moor, James H. What is computer ethics?, Journal
of Metaphilosopy, 16, 4: 266-275, 1985.
2. hafta
Felsefi inan sistemleri
Johnson, D. G. Computer Ethics. Prentice Hall.

1985. (1. Blm)
Bowyer, K.W. Ethics and Computing: Living Responsible in a Computerized World. IEEE Computer
Society Press, California, 1996. (1. Blm)
3. hafta
Bilgi ann 4 etik

sorunu
Langford, D. Practical Computer Ethics. Mc Grawhill. London, 1995. (3. 4. ve 5. blm)

Mason, Richard =. Four Ethical Issues of The Information Age, Miss Qarterly, 10,1: 5-12, 1986.
4. hafta
Bilgisayar etiine ilikin Langford, D. Practical Computer Ethics. Mc Grawkurallar ve kanunlar

hill. London, 1995. (6. 7. ve 10. blm)
5. hafta
Durum almalarnn
deerlendirilmesi
6. hafta
Durum almalarnn
deerlendirilmesi
YANSITMA SORULARI
1.
lkretim dzeyinde fikri mlkiyet boyutunda farkndalk kazandrmak iin bir eitim program tasarlaynz.
2.
Teknolojilerin kullanmnda gelecekte karlaabilecek etik bir soruna

ilikin ikilem ierin bir senaryo yaznz.
3.
Anayasada biliim sularna ilikin kanunlar aratrnz.
Kaynaklar
AECT (Association for Educational Communications and Technology) (2004). The Definition
of Educational Technology. 01 ubat 2015 tarihinde http://ocw.metu.edu.tr/file.php/118/
molenda_definition.pdf adresinden edinilmitir.
Barquin, R. C. (1992). In pursuit of a ten commandments for computer ethics. Computer Ethics
Institute.
Bynum, T.W. (2001). Computer ethics: Its birth and its future. Ethics and Information Technology, 3(2), 109112. doi: 10.1023/A:1011893925319
Dedeolu, G. (2006). Biliim toplumu ve etik sorunlar. stanbul: Alfa Akademi.
Dedeolu, G. (2009). Etik ve Biliim. zmir: Etki Yaynlar.
Duymaz, S. H. (2013). Ortaokul rencilerine ynelik biliim etii retim program uygulamas. Yaynlanmam doktora tezi, Ege niversitesi Fen Bilimleri Enstits, zmir.
Eriti, B., & Kker, G. F. (2011). Neden sonu modeline dayal retimin ilkretim rencilerinin biliim etii ile ilgili davranlarna etkisi. Eitim Bilimleri ve Uygulama, 10(19),
25- 47.
Kert, S. B., Uz, C., & Gec, Z. (2014). Effectiveness of an electronic performance support system
on computer ethics and ethical decision-making education. Educational Technology and
Society, 17(3), 320331.
Kler, K. (2013). Teknopedagojik eitim ve etik. I. Kabak Yurdakul, (Ed.), Teknopedagojik
eitime dayal retim teknolojileri ve materyal tasarm iinde (ss. 95-127). Ankara: An
yaynclk.
Kurbanolu, S., & Akkoyunlu, B. (2001). rencilere bilgi okuryazarl becerilerinin kazandrlmas zerine bir alma. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 21, 81-88.
Kuzu, A. (2009). Problems related to computer ethics: Origins of the problems and suggested
solutions. The Turkish Online Journal of Educational Technology (TOJET), 8(2), 91-110.
Mason, R. O. (1986). Four ethical issues of information age. MIS Quarterly,10(1), 5-11.
Microsoft Trkiye. (2015). Microsoft ve sosyal sorumluluk. 01 ubat 2015 tarihinde http://blog.
microsoft.com.tr/microsoft-ve-sosyal-sorumluluk.html#sthash.VVbVGwPo.dpuf adresinden edinilmitir.
Moor, J. H. (1985). What is computer ethics?. Metaphilosophy, 16(4).
Odaba, F., & Kuzu, A. (2005). Online computer ethics course. ODISEAME EU Project.
Ozan, ., & Odaba, H. F. (2014a). Trkiyede biliim etii almalarnda gzlenen eilimler. 8.
Uluslararas Bilgisayar ve retim Teknolojileri Sempozyumu, Edirne, Trkiye.
Ozan, ., & Odaba, H. F. (2014b). Trkiyede biliim etii eitiminin durumu. 4. Dnya Eitim
Teknolojileri Aratrmalar Konferans, Barcelona, spanya.
OECD (Organisation for Economic Co-Operation and Development) (2001). Understanding
the digital divide. 01 ubat 2015 tarihinde http://www.oecd.org/sti/1888451.pdf adresinden
edinilmitir.

Prensky, M. (2001). Digital natives, digital immigrants part 1. On The Horizon, 9(5), 1-6.
Resnik. D. V. (2004). Bilim etii (V. Mutlu, ev.). stanbul: Ayrnt Yaynlar. (Orijinal alma
basm tarihi 1998).
Sams, A., & Bergmann, J. (2012). Flip your classroom: Reach every student in every class every
day. International Society for Technology in Education (ISTE).
Uysal, ., & Odaba, F. (2006). Bilgisayar etii retimde kullanlan yntemler. 6.Uluslararas
Eitim Teknolojileri Konferans, Yakndou niversitesi, KKTC.
Verd, M. J., Regueras, L. M., de Castro, J. P., & Verd, E. (2004). ODISEAME Project: an Approach to a Web-based Multilingual and Collaborative Learning. L. Cantoni ve C. McLoughlin (Eds.), Proceedings of World Conference on Educational Multimedia, Hypermedia
and Telecommunications 2004 iinde (ss. 4857-4862). Chesapeake, VA: Association for the
Advancement of Computing in Education (AACE). 30 Ocak 2015 tarihinde http://www.
editlib.org/p/11769 adresinden edinilmitir.
Wiener, N. (1989). The human use of human beings: Cybernetics and society (2. Basm). Londra:
Free Association Books. 01 ubat 2015 tarihinde http://asounder.org/resources/weiner_humanuse.pdf adresinden edinilmitir.
WOODCOCK, L. (2000). Legal and ethical issues in multimedia: A technical perspective. 01
ubat 2015 tarihinde http://www.ascilite.org.au/conferences/coffs00/papers/leone_woodcock.pdf adresinden edinilmitir.
Ara. Gr. enay OZAN

1986 ylnda Dzcede dodu. lk ve ortarenimini Dzcede tamamladktan
sonra 2010 ylnda Ege niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi
Blmn bitirdi. 2010 ylnda Trakya niversitesinde aratrma grevlisi olarak
greve balad. 2012 ylnda Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde btnleik doktora eitimine
balad. Ayn zamanda doktora eitimi ald kurumda aratrma grevlisi olarak
grev yapmaktadr. Doktora eitimine devam etmekte olan yazar, eitimde bilgi
ve iletiim teknolojilerinin kullanm ve biliim etii alanlarnda almalar yapmaktadr.

1957 ylnda Kayseride dodu. lk ve orta renimini TED Kayseri Maarif
Kolejinde bitirdikten sonra Yksekretimini Hacettepe niversitesi, ngiliz Dil
Bilimi blmnde 1980 ylnda tamamlad. TED Kayseri Maarif Kolejinde ngilizce retmenlii, Kayseri Erciyes niversitesinde ve Anadolu niversitesinde ngilizce okutmanl grevinde bulundu. H. Ferhan ODABAI 1989 ylnda ngiliz
Dili Eitiminde yksek lisans ve 1994 ylnda Eitim Teknolojisinde doktora eitimini tamamlad. Doktora tezini Bilgisayar Destekli Yabanc Dil Eitimi zerine
yapan H. Ferhan ODABAI 1994 ylnda Avrupa Akademik Yazlm dln Steve Neufeld ile birlikte hazrladklar Hypervocab almasyla almtr. Hizmet ii
Yabanc Dil Eitim Merkezi ve Eitim Bilimleri Enstits Mdrl grevlerini
yrten. Odaba halen Anadolu niversitesi, Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde Blm Bakan olarak grev yapmaktadr.
Uluslararas ve ulusal dergilerde baslm makaleleri, bilimsel toplantlarda sunulmu bildirileri, yaynlanm kitap ve kitap blmleri bulunmaktadr. Uluslararas
ve ulusal dzeydeki birok projede yrtc, aratrmac ve danman olarak grev alan H. Ferhan ODABAI nn ilgi alanlar, Teknoloji ve sosyal dnmler,
nternet, ocuk ve aile, yksekretim eitimcilerinin mesleki geliimleridir. H.
Ferhan ODABAI evli ve iki ocuk annesidir.
20. BLM
ETM ORTAMLARINDA YEN BR
YAKLAIM: OYUNLATIRMA
Semra F ERMT
Atatrk niversitesi
Yrd. Do. Dr. Trkan KARAKU
Atatrk niversitesi
ZET
Oyun insan hayatnda kltrden daha eski olup gnmzde ou bireyin hayatnda yer almaktadr. Dnyadaki en byk elence ve ticari unsurlardan birisi
haline gelen bilgisayar oyunlarnn oyuncular zerinde daha oluturmac, ilgi ve
motivasyon artrc etkisi olduu grlm ve eitim ortamlarnda ska kullanlmtr. te yandan dijital oyunlar eitimde renci asndan olumlu sonular
salasa da kullanmnn yeterince esnek olmay, mfredatlardaki her konunun
oyunlara adapte edilemeyii ve kaliteli eitsel oyunlarn az olmas sorun tekil etmektedir. Ayn zamanda bu oyunlar rencileri daha da bireyselletirerek sosyal
ortamdan uzaklatrabilmektedir. Bunun bir getirisi olarak oyun amac olmayan
ortamlarn oyun amal olarak kullanlmas anlamna gelen oyunlatrma kavram hem oyunlarn salad avantajlar salamas hem de uygulamasnn esnek
olmas sayesinde eitim ortamlar iin iyi bir potansiyele sahiptir. Oyunlatrma;
bireylerden kiiselletirilmi hzl geribildirim almak, oyun teknikleri ile sorumluluklarn artrmak ve ulalmak istenilen amac daha ilgi ekici ve hedeflenen
bir grev haline getirmektir. Ticari amalarla ortaya kan oyunlatrmann birok
kii tarafndan ilgi grmesi ile beraber eitim ortamlarnn oyunlatrlmasyla ilgili almalarda hzla artmaktadr. Yaplan aratrmalarda, eitim alannda insanlarn motivasyon ve ballklarn desteklemek iin oyunlatrmann yksek bir
potansiyele sahip olduu grlmektedir. Bu nedenle bu blmde zellikle eitim

alannda yaplan almalara ve oyunlatrma unsurlarna ynelik bulgulara dayal
bilgiler sunularak, rnek oyunlatrma uygulamalarndaki sonular, oyunlatrmaya dahil olacak renen eitleri ve oyunlatrmada hangi unsurlarn bulunmas
gerektiine dair bir ereve izilecektir. almann eitim ortamlarnda oyunlatrma tasarmlar yapacak eitimcilere bir yol haritas izecei dnlmektedir.
Anahtar Kelimeler: oyun, oyunlatrma, motivasyon, ballk
HAZIRLIK SORULARI
1.
Oyun ve Oyunlatrma nedir?
2.
Oyunlatrmann altnda yatan teoriler ve temel unsurlar nelerdir?
3.
Eitim ortamlarnda oyunlatrma nasl uygulanabilir?
4.
Eitim ortamlarnda oyunlatrmada rnek uygulamalar nelerdir?
5.
Eitimde oyunlatrma uygulamalarnda dikkat edilmesi gereken unsurlar nelerdir?
GR
Toplumlardaki sosyal, ekonomik ve teknolojik deiimler oyunlarn insan
hayatndaki yerini ve nemini deitirmitir. Yllar iinde teknolojinin geliimiyle
oynanan oyunlar nce dijitallemi ve daha sonra bilgisayar, tabletler, cep telefonlar gibi birok ortamda oynanabilir hale gelmitir. Bu oyunlar sadece ocuklarn ve genlerin deil her yatan insann ilgisini ekmekte ve oynanmaktadr
(Yldrm ve Demir, 2014). Yaplan aratrmalar genlerin ounluunun oyun
oynadn ortaya koymutur (Dahl, Eagle ve Fernandez, 2006; Radof, 2011). Ayrca, yaygn olan gr sadece ocuklarn zellikle de erkeklerin oyun oynad
eklindedir. Ancak bulgular farkl bir sonu ortaya karmaktadr. 2011de video
oyunlar oynayanlarn % 58ini erkeklerin, % 42sini ise kadnlarn oluturduu
belirlenmitir. Daha da ilgin olan, genellikle ocuklarn dijital oyunlar oynad
varsaylrken, yaplan almalarda oyuncularn %18inin, 18 yann altndayken
geri kalanlarn ortalama 37 ya civarnda olmasdr (Ferrera, 2012). Bu gelimelere
paralel olarak Dnya genelinde 484 milyon online oyuncu bulunduu bilinmektedir. Popler oyunlardan birisi olan World of Warcraftn 2010 ylnda 11,5 milyon
oyuncusu bulunmaktayd (McGonigal, 2011). Ayrca video oyunlar endstrisinin 2010 ylnda 24 milyon dolar gelir getirdii de bilinmektedir. Bu maliyetler
sonraki yllarda katlanarak artmtr (Ferrera, 2012). Bylece oyunlar dnyann
Ei m Ortamlarnda Yeni Bir Yaklam: Oyunla rma 397
hem en hzl byyen hem de en byk elence unsurlarndan birisi haline gelmitir (Ryan, Rigby ve Przybylski, 2006). Oyunlarla ilgili yaanan hzl ve byk
deiimler oyunlarn sosyal hayatta olduu kadar eitim ortamlarnda da kullanlmasn salamtr. Eitsel bilgisayar oyunlar zerine yaplan almalarda; bilgisayar oyunlarnn oyuncular zerinde daha oluturmac, ilgiyi ve motivasyonu
artrc etkisi olduu grlmtr (Garris, Ahlers ve Driskell, 2002; Kirriemuir
ve McFarlane, 2004; gl, 2006). Csikszentmihalyi ve LeFevre (1989), yaptklar
almada insanlarn tecrbe ve becerilerini kullanabilecekleri ilerle uramaktan memnun olmalarna ramen yine de bo zamanlarnda oyun oynarken, daha
iyi motive olduklarn belirlemilerdir. Bilgisayar oyunlarnn insanlarn stresini
azaltarak, duygularn elenceye dnk olarak artmasn salad da bilinmektedir (Hostetter, 2002). Prensky (2001) de dijital oyunlarn; elence, oyuna katlm
ve motivasyon salama, etkileimli olma, sonu ve geri dnt salama, kazanma
duygusu, rekabet, meydan okuma gibi duygular yaatmas, problem zme becerisini artrmas ve sosyal etkileim salayabilmesi nedeniyle ilgi ekici ve ball
artrc bir etkinlik olduunu belirtmitir.
Prenskye (2002) gre eitimde devrim yaratabilmek iin eitimi skc hale getiren eleri ortadan kaldrmak, renmeyi elenceli ve rencilerin ilgisini ekecek dzeye getirmek, dolaysyla elence ve renme ortamlarnn birbirine entegre
edilmesi gerekmektedir. Bu amala gelitirilen eitsel oyunlarda ise tasarmclarn
eitsel amalar, elence amalarn ve toplumsal sorumluluk amalarn dengede
tutmalar gerektii belirtilmitir (Tzn, 2006). Yaplan almalar gstermektedir
ki eitsel amal gelitirilen oyunlar elence amal gelitirilen oyunlar kadar elence ve motivasyon salayamamaktadr. Nitekim Prensky (2004)nin, ne zaman bir
retim tasarmcs araya girse, elenceyi berbat eder sz bu durumu destekler
niteliktedir. Eitsel oyunlarda daha ok kurala ballk ve eitsel zellikler baskn
olmakta elence ise daha geri plana atlmaktadr. Dolaysyla bu durum rencilerin motivasyonunu azaltmakta ve eitsel bilgisayar oyunlarnn rencilerin ilgilerini ekmede baarsz olmalarna neden olmaktadr.
Kebritchi ve dierlerinin (2009) almasnda ise eitsel bilgisayar oyunlarnn tasarmnda retim programna entegrasyonu, teknik ve lojistik gereksinimler ve retmenlerin eitimi olmak zere sorun belirlenmitir. retim programna entegrasyonla ilgili sorunlar; oyunlarn mfredatla yeterince elememesi
(Ertmer, 2005), rencilerin ne reneceinin aka oyunlarda belirlenememesi
(Kirkely ve Kirkely, 2006), oyunlardaki cinsiyete ve kltrel deerlere ait nyarglar, rencilerin oyun kullanmnda yaad skntlar ve retmenlerin deerlendirme yntemleri eklinde belirtilmektedir. Teknik ve lojistik gereksinimler ile
ilgili sorunlar; oyunlarn mevcut sistemlerle almas, kullanm kolayl, teknik
destek salama, oyun iindeki sreyle ilgili kstlamalar (Klopfer ve Yoon, 2005),
renci says kadar ve uygun bilgisayar bulunmamas eklindedir. retmen eitimine ynelik skntlar ise retmenlerin bilgisayar yazlm ve snf ynetimine
ynelik eitim eksiklii, bilgisayar oyunlarn da bireysel eitim ve metotlar kullanmaya ihtiya duymalar eklinde belirtilmitir. Eitim-retim faaliyetlerinde
oyunlarn kullanlmas ile ilgili bir dier sorun da retmenlerin yaklamdr. retmenlerin ounun, her alan ve renme tr iin ihtiyac karlayacak oyunlarn bulunmasna ynelik beklentileri bulunmaktadr. Ancak birok retmen,
teknik konular, mfredat ihtiyalar (De Grovea, Bourgon Jonb ve Van Looy, 2012)
mali ve sistemle ilgili sorunlar (Van Rosmalen ve Westera, 2012) nedeniyle retim ortamlarnda oyun kullanmak istememektedir. retmenlerin pedagojik ve
teknik yetersizlikleri ile oyunlarn eitim ortamlarnda kullanlmasyla ilgili srecin etkili gemesi beklenmemektedir (Aknc, Srakaya, Yldrm ve Tzn, 2010).
Eitim ortamlarnda oyun kullanm ile karlalan bu sorunlara alternatif olarak
oyunlatrmann, retim programlarn temel alarak planlanabilmesi, bilgisayar
ortamlarndan bamsz olarak gerekletirilebilmesi nedeniyle teknik ve mali sorunlar azaltma imkan salayabildii grlmektedir. Bylece oyunlatrmann,
eitsel bilgisayar oyunlarnda tasarmclarn yaadklar skntlarn ortadan kalkmasn salayaca ve hem tasarmclar hem de retmenler iin bilgisayar oyunlarnda yaanan skntlara bir zm olaca dnlmektedir.
retmenlerin eitim-retim faaliyetleri iinde karlatklar en byk
problemlerden biri de rencilerin yeteri kadar motive edilememesi ve retim
ortamna dahil olamamalardr. rencilerin retim ortamna duyduklar ballk, onlarn renme srecini kolaylatrarak, rencilerin derinlemesine renmesini salamaktadr (Lee ve Hammer, 2011; Kumar ve Khurana, 2012). Ama
ou renme sreci bu zelliklerden yoksun olup renciler iin yeteri kadar
verimli olamamaktadr. Oyunlatrma faaliyetleri, rencilerin renme ortamna katlmlarn ve motivasyonlarn artrmada nemli katklar salayabilmektedir
(Buckleya ve Doyle, 2014). rencilerin renme srecinde yaadklar zorluklar
ve oyunlarn eitime katklar dikkate alndnda okul ve oyunlatrmann birbirinin gl birer tamamlaycs olabilecei dnlmektedir (Ribeiro, Coelho ve
Aguiar, 2011).
OYUNLATIRMA NEDR?
Oyunlatrma, oyun olmayan ierik ve ortamlarda oyun mekanikleri ve dinamiklerinin kullanlmasdr (Deterding, Dixon, Khaled ve Nacke, 2011). Oyunlatrma uygulamalar, amacn oyun olmad ortamlarda gerekletirilir ve oyun-
larn gerek yaam iindeki uygulamalardr (Deterding, 2011). Oyunlatrma ile

ortamn tamamen oyun gibi tasarmn gerekletirmek yerine oyun unsurlarnn
seilen ierikte faydal olacak ekilde kullanlmas salanmaktadr (Deterding vd.
2011). Oyunlatrmann amac; bireylerden kiiselletirilmi hzl geribildirim almak, oyun teknikleri ile onlarn sorumluluklarn artrmak ve ulalmak istenilen
amac daha ilgi ekici, hedeflenen bir grev haline getirmektir (Deterding, Dixon,
Khaled ve Nacke, 2011; Simes, Redondo ve Vilas, 2013). Son yllarda zellikle i
hayatnda, sosyal hayatta, online ortamlarda ve eitimin vazgeilmez bir unsuru
haline gelen oyunla eitim ve oyunlatrma almalar, eitimcilerin de hedeflerine ulamasnda kullandklar en etkili aralardan biri olarak grlmektedir
(Smith, 2011). Okullarn ounda oyun ve oyun benzeri unsurlarn zaten bulunduu bilinmektedir. Bu nedenle oyunlatrma oyun kullanmnn kolay olmad
durumlarda bir zm olarak karmza kmaktadr. Bu sayede renme ortamlar iine ok kullancl oyun ortamlar entegre edilerek rencilerin renme ortamna ballklar artrlmaktadr (Freitas ve Freitas, 2013).
Oyunlatrma kavram gnmzde bilinen anlamda 2008 ylnda ortaya
km ve uygulamalar 2010da gndeme gelmitir (Radoff, 2011; Smith, 2011).
Oyunlatrma rnlerin daha belirgin ortaya karlmasna, pazarlama ve mterilerin ilgisini ekmeye ynelik dnlen yeni bir yol olmutur. Oyunlatrma ile
ilgili son yllardaki almalar oyunlatrmann pazarlamay gelitirmesine, etkilerinin ne ekilde olduuna ynelik yaplmtr. Ancak yaplan almalarla oyunlatrmann potansiyel gc hala ortaya kartlabilmi deildir.
Oyunlatrmann temeli oyunlara ve motivasyon teorisine dayanmaktadr
(Zichermann ve Cunningham, 2011; Kapp, 2012; Kuuitti, 2013; Ziesemer, Mller ve Silveria, 2013). Bu nedenle, oyunlatrmann gcn ortaya karabilmek
iin oyun ve motivasyon unsurlarnn iyi anlalmas gerekmektedir. Oyunlar ve
motivasyonun birbiriyle ilikisi ve ayn ierikte birlikte kullanlmas oyunlatrma
deneyimlerini yaratmaktadr. Oyun aratrmalarnda kullanlan pek ok motivasyon modeli bulunmaktadr. Genellikle oyun almalarnda insanlar nelerin motive edeceine odaklanlm ve Maloneun motivasyon modeli almalarda yaygn
olarak yer almtr (Malone, 1981, Malone ve Lepper, 1987). Malone bilgisayar
oyunlar iin mcadele, merak, kontrol ve hayal gc elerini ieren isel bir motivasyon snflandrmas gelitirmitir (Garris ve Ahlers, 2002, Wolters, 2003). Eitsel bilgisayar oyunlarnn renenlerin aba gstermesini gerektiren etkinlikler
sunmas, oyunda bulunacak elerin renenlerde merak uyandrmas, oyunun
kontrolnn renenin elinde olmas ve oyun iinde bir hayal ya da fantezi ortam
sunulmas gerektii belirtilmitir (Tzn, 2006). Bir dier motivasyon teorisi de
z-belirleme (self-determination theory) teorisidir (Ryan ve Deci, 2000). Bu teori-
ye gre bamszlk, yeterlilik ve iliki kurmak eklinde temel motivasyon unsuru

vardr. Bamszlk, grevi gerekletirirken oyuncunun gnll olmas ya da kendi
iradesiyle karar verebilmesidir. Yeterlilik ise oyuncunun oyunu oynayabilmesi iin
meydan okuyabilecek ve duygularna buna gre ynlendirebilecek motivasyona
sahip olmasdr. Son olarak oyun iinde dier oyuncularla iletiim kurarak sosyallemenin salanmas oyuncu motivasyonunu artran bir etken olarak grlmektedir. Farkl bir motivasyon teorisi de memnuniyet/ zorluk, umut/korku, sosyal kabul/
reddetme boyutlar bulunan Fogg motivasyon modelidir (Fogg, 2009). Bu modelin
temelinde davranln etkileri bulunmaktadr. Bu teoriye gre kiinin hedef
davran iin motive edilmeye ihtiyac vardr. Kiinin grevi gerekletirecek yetenee sahip olmas ve grevi gerekletirmesi iin harekete gemesi gerekir. nemli
olan bu motivasyon, yetenek ve harekete gemenin ayn anda gereklemesidir. Bu
motivasyon unsurlar z-belirleme teorisindeki motivasyon unsurunun yerine
gemektedir. Yaplan almalar, bu motivasyon modellerinin oyun tasarmlarnda
ve oyunlatrmayla hedeflenen amaca ulamada farkl noktalarda yardmc olabileceine iaret etmektedir (Denis ve Jouvelot, 2005; Muntean, 2011).
Oyunlatrmann temelini oluturan oyunlarn da eitli bileenlerden olutuu grlmektedir. Yapsal olarak oyunlar kurallar, ama ve hedefler, ktlar, geribildirim, oyun oynama ekli (atma/rekabet/zorluk/ztlk gibi unsurlar), etkileim ve srkleyici bir ykden oluurlar (Prensky, 2001). Oyunlatrma yaplan
ortamlarda bu unsurlarn yerletirilmesi gerekmektedir. Ferrera (2012) oyunlarn;
ama, evresel kstlamalar ve kurallara ynelik kstlamalar eklinde bileenden olutuunu belirtmitir. Ama; zel koullar yaratarak oyuncunun veya tm
oyuncularn baarmasn salamaktr. evresel kstlamalar, karakterlerin fiziksel
zelliklerine gre neyi yapp neyi yapamayacaklardr. Kurallara ynelik kstlamalar ise oyuncularn amacna ularken yaad snrllklardr. McGonigal (2011)
ise oyunlarn; ama, kurallar, geri bildirim sistemleri ve gnlllk olmak zere
drt zellii olduunu belirtmitir. Burada Ferrerann snflandrmasndan farkl
olarak yer alan gnlllk zellii; oyuncularn oyunun amac, kurallar ve geri
bildirimlerini kabul ederek oyunu isteyerek oynamasn belirtmektedir. Geri bildirim sistemi ise oyuncularn amacna nasl ulaacan anlatan bildirimlerdir.
Oyunlatrmann ierisinde de yer alan oyun mekanikleri ve dinamiklerinin de
tm bu oyun bileenleri ile ilikisi bulunmaktadr.
Dnya genelinde oyunlatrmann eitim ortamlarnda kullanlmasyla ilgili
almalar hzla artmaktadr. Ancak almalarn ne ekilde yapld, hangi unsurlarn oyunlatrmada kullanld ve oyunlatrma uygulamalarnn nasl yaplabilecei konusunda almalar olduka azdr (Landers ve Callan, 2011; Rosmalen ve Westera, 2012; Freitas ve Freitas, 2013; Simes, Redondo ve Vilas, 2013). Bir
eitim ortamnn nasl oyunlatrlaca, hangi oyun unsurlarnn ortama katlaca, oyunlatrma uygulamalarnn ne ekilde yaplaca ve dllendirmelerin nasl
yaplmas gerektii henz netlememitir. Yaplan oyunlatrma almalarnda
olumlu sonular elde edilse de kullanlan teknikler, web ortamlarndaki ara yzler konusunda baz olumsuz sonular alnmtr. Bu nedenle eitim ortamlarnn
oyunlatrlmasyla ilgili yeni almalara ihtiya duyulmaktadr (Freitas ve Freitas, 2013).
Oyunlatrma Unsurlar
Oyun mekanikleri ve dinamikleri oyunlatrmann temel unsurlardr. Oyun
mekanikleri ve dinamikleri her ne kadar ayn terimler gibi alglansalar da aslnda birbirlerinden farkldrlar. Bir etkinlii oyun yapan aktivitelere, davranlara ve
kontrol mekanizmalarna oyun mekanikleri; bu mekaniklerin yaratt motivasyon
ve istek duygularna da oyun dinamii denir. Puan, seviye, sanal dl ya da alanlar
ve skor tahtalar oyun mekaniklerine rnektir. Oyun dinamikleri ise dl, stat, baar, kendini ifade etme, rekabet ve fedakrlk olabilir (Buncball, 2010). ekil 1de
oyun mekaniklerine karlk gelen dinamikler grlmektedir.
ekil 1: Oyun mekanikleri ve dinamikleri (Buncball 2010 dan uyarlanmtr)

ekil 1deki yeil butonlar birebir ve her zaman eleen dinamik ve mekanikleri temsil ederken, mavi butonlar oyuna gre deiebilen ve eleen unsurlar ifade
etmektedir. Oyunlatrma ierisinde kullanlan oyun unsurlar ile ilgili benzer bir
gruplandrmada Werbach ve Hunter (2012, pp.77-82) tarafndan yaplarak bunun

iin bir piramit oluturulmutur. Bu piramitte basamak bulunmaktadr: dinamikler, mekanikler ve bileenler (ekil 2). Bu modelde piramidin en st seviyesi
dinamikler, ikinci seviye mekanikler ve piramidin en altndaki basamak ise bileenlerdir. Oyun mekaniklerinin her biri bir ya da daha ok dinamii birbirine
balar. Her oyun bileeni de bir ya da daha ok mekanik ve dinamii kendisine
balamaktadr. Yani en yksek seviye olan dinamikler mekaniklerin ve bileenlerin belirlenmesini, mekanikler ise sadece bileenlerin belirlenmesini salar. Bu
modele gre bir oyunlatrma tasarmnda en st seviyeden balamak ve nce dinamiklerin neler olacana karar vermek gerekir. Daha sonra ise dinamiklere ve
en sonunda da bileenlere karar verilir.
ekil 2: Oyunlatrmada yaygn olarak kullanlan unsurlar

(Werbach ve Hunter, 2012).
Werbach ve Huntern snflandrmasnda, oyun dinamikleri oyunlarn iindeki en gl ynlerdir. Bu snflamadaki dinamikleri oyundaki snrllklar, duygular, anlatmlar, ilerleme ve ilikiler oluturmaktadr (Radoff, 2011; Zichermanve
Linder, 2010). Mekanikler ise oyun iinde daha zel eylemler gerekletirmek iin
gerekli olan elemanlardr. Oyun mekanikleri; oyuncunun amas gereken zorluk,
ans, ibirlii ve yarma, ibirlii, geribildirim, kaynak salama, dller, oyuncularla alveri (dei toku), sra (baka oyuncuya sra gemesi) ve durumdur.
rnein geri dnt ve dller dinamikler iinde yer alan ilerleme esinin bir
paras olmaktadr. Oyun bileenleri ise oyun iinde bulunan ve kullanlan zel
uygulamalardr. ou bileen bir mekaniin parasdr. rnein madalyalar ve
ierikler de dllerin bir parasdr (Radoff, 2011, Zicherman ve Cunningham,
2011; McGonigal, 2011, Ferrera, 2012). Oyun mekanikleri, dinamikleri ve bileenlerindeki tm unsurlarn oyunlatrmada kullanlmasn beklemek yanltr.
nemli olan oyunlatrmay elenceli ve ie yarar hale getirecek temel unsurlar
kullanmaktr. Bu snflandrma ile yaplan oyunlatrma tasarmlarnda ilk nce
ihtiyaca ynelik oyun dinamikleri seilir ve daha sonra bu dinamiklere uygun
mekanikler ve mekaniklere uygun bileenler seilir. Buna gre oyun dinamikleri
ve mekaniklerine gre planlanan bir dersteki oyunlatrma almasna ait rnek
Tablo 1de verilmitir.
Tablo 1: Oyun mekanikleri ve dinamiklerine gre oyunlatrlan bir retim rnei
Oyun
Dinamii
Oyun
Mekanii
Yaplan almalar
P Grevler iin kupa verilmesi
dl
Puanlama
P rencilere rozetler verilmesi

P rencilere kazandklar kupa saysna gre rozetler verilmesi
Durum
P Her 10 kupada bir seviye atlanmas, yaplmam bir grevin iptal edilmesi
Seviye (level)
P rencilere kupa saylar hakknda bilgi verilmesi
Baarlar
Zaman
snrlklar,
Zorluklar
P rencilerin kupa kazanmak iin verilen grevleri zamannda ve doru ekilde gerekletirmesi
P Hafta iinde saat ve sresi kstl olan etkinlikler
P Snf iinde sre kstll gerektiren sanal uygulamalarn
kullanlmas (rn: Kahoot)
P Derse aktif katlmann puanlandrlmas
Kendini
ifade etme
Sanal Eyalar P Dersle ilgili paylamlarda bulunmann tevik edilmesi

P Seviye atladka sanal madalyon verilmesi
Rekabet
Liderlik
Sralamas
zveri
Sanal
Hediyeler
P Sosyal medya yoluyla kupalarn srekli aklanmas

P Ders iinde gruplarla yaplan rekabete ynelik etkinlikler
P rencilerin birbirlerinden fikir paylamnda bulunmasnn zorunlu olduu dev etkinlikleri
P Arkadalarna yardmc olan rencilere dl verilmesi
Oyunlatrma Tasarm
Oyunlatrma sisteminin adm adm tasarmn planlamak hedefe ulamada
nemli bir noktadr. Oyunlatrma tasarmnda oyuncunun neyi, nasl yapaca
ve sistemin bu yaplana ne cevap vereceini planlamak gerekmektedir. nemli
olan nokta en hzl ekilde geri bildirim verebilmek ve sonraki etkinlie geerken kiilerin nasl motive edileceidir (Werbach ve Hunter, 2012, Kuutti, 2013).
Bu nedenle oyunlatrma tasarm erevesinin her admnda yaplacak uygulamalarn iyi belirlenmesi gerekmektedir. Bu amala Werbach ve Hunter (2012),
oyunlatrma sistemleri iin alt basamaktan oluan D6 tasarm modelini oluturmutur (ekil 3).
ekil 3: Oyunlatrma tasarm erevesi

(Werbach ve Hunter 2012 den uyarlanmtr)
D6 modelinin tm basamaklar oyun ve motivasyon teorileriyle ilikilidir.
Bu model i ortamlarna ynelik hazrlansa da herhangi bir oyunlatrma uygulamasnda temel alnabilecek ekilde ortaya koyulmutur. Modelin ilk basamanda
hangi durum (i ortam) iin oyunlatrma yaplacann belirlenmesi gerekmektedir. lk nce oyunlatrmas yaplacak i, ama ya da ortam kesinletirilmelidir. Yani oyunlatrma yaplmas ile neyin hedeflendii belirlenmelidir. kinci
admda; kiilerden (mterilerden, katlmclardan) ne yaplmas isteniyor ya da
hangi davran gstermeleri bekleniyorsa o belirlenmelidir. Hedeflenen davran
mmkn olduu kadar spesifik olmaldr. Aslnda elence unsurunu yitirmeden
hangi davrann ortaya karlaca nemlidir. nc admda hedeflenen kitlenin (oyuncularn) zelliklerini dikkate almak ve ona gre planlarn yaplmas
gerekmektedir. Hangi oyuncularn sistemi nasl kullanacan bilmek ve onlarn dikkatini ekecek etkinlikler yapmak nemlidir. Drdnc admda, oyun-
latrmadaki etkinlik dnglerini hazrlamak gerekmektedir. ki farkl etkinlik

dngs bulunmaktadr. Bunlar ballk dngs (ekil 4) ve ilerleme dngsdr (ekil 5). Ballk dngs; oyuncunun neler yapaca, yapmas gerekenleri
gerekletirmesi iin nasl motive edilecei ve sistemin bu yaplanlara ne cevap
vereceidir. Oyuncular iyi bir ey yaptnda hzl bir ekilde geri bildirim alacan bilmelidir. Ancak hzl geri dnt alsa bile oyuncular kazandklar dl de
bilmek istemektedir. Bu nedenle ilerleme dngs de buna cevap salamaktadr.
lerleme dngsnde oyunculara ilerledikleri admlara ynelik en st dzeyde
bilgi verilip hangi seviyede olduklar, neler kazandklar bildirilmektedir. Bylece
oyuncularn ilk gn ile 50. gnnn ayn zelliklerde gememesi salanr. Eer
bu salanamazsa oyuncu sklp sisteme yeniden motive olmakta zorlanabilmektedir (Kuutti, 2013).
ekil 4: Ballk Dngs
ekil 5: lerleme Dngs
Tm bu admlar gerekletirirken oyun ve oyunlatrmann temeli olan elence unsurunu unutmamak gerekir. Zaten oyunlatrma ortam kiilerde daha
fazla elence, ballk ve motivasyon salamak iin oluturulmaktadr. Bu yzden
elenceyi oyunlatrma sistemine entegre edebilmek ok nemlidir. Son olarak da
oyun mekanikleri ve dinamikleri ierisinden amaca, hedef davrana, oyuncu tipine, aktivite dngsne ve hedeflenen elenceye uygun aralarn seimi yaplarak
uygulanmaktadr (Werbach ve Hunter, 2012; Kuutti, 2013). Tasarm basamaklarnn tmne bakldnda, her admn nceden iyice planlanmasnn gereklilii ve nemi grlmektedir. nk sre iinde kiilerin (oyuncularn), ortama
ballnn ve motivasyonunun kaybolmamas iin her admn bir nak gibi ince
ince ilenerek, hedefe ulatracak yol haritasnn en bandan planlanmas gerekmektedir.
Oyunlatrma Uygulamalar
Ticari Uygulamalar
Oyunlatrmann oyun olmayan ierikte kullanlmas; bu uygulamann retimden sala finanstan eitime kadar kullanlabilecei anlamna gelmektedir.
Oyunlatrma bir oyunun iinde veya bir ortam oyunlatrmada kullanlmasna
ramen, bir oyun tasarmnn da bir paras olabilmektedir. Teorik olarak her trl
uygulama, grev, sre veya ierik oyunlatrlabilir. Ancak oyunlatrma imdiye
kadar ounlukla i hayat ve pazarlama ile ilgili konularda kullanlmtr (Huotari ve Hamari, 2012). Oyunlatrma dnya genelinde markalarla ilgili tketicileri
bilinlendirme ve etkili bir pazarlama arac olarak, rnle mteri arasnda bir
ba kurulmas amacyla son zamanlarda baarl bir ekilde kullanlmaktadr (Daniels, 2010). Ayn zamanda oyunlatrma, rne ya da ticari ortama kar ball,
yeniden balanmay, motivasyonu, tketici davranlarnn kontroln, alkanlk
oluturmay salamaktadr (Zicherman ve Linder, 2010; Deterding vd. 2011; Zicherman ve Cunningham; 2011; Deloitte, 2012). Bunlar gerekletirirken, problemlerin zm iin pek ok ara vardr ancak nemli olan bunlarn doru kullanlmasdr.
Bilgisayar oyunlar ticari amalar iin uzun zamandr kullanlmaktadr ve
ou irket de oyunlar reklam iin kullanmaktadr (Mau vd. 2008). Bilgisayar
oyunlar reklam amal olarak iki ekilde kullanlmtr: Reklamdaki mesaj oyun
iine yerletirmek ve reklam iin oyun oluturmak (Mau vd. 2008, Dahl, Eagle
ve Fernandez, 2006; Nelson, Keum ve Yaros; 2004, Zicherman ve Linder 2010).
Oyunlarn ticari alanlarda pek ok faydas grlm, oyunlar ile rn destekleyen ya da grnrln artran uygulamalar yaplmtr.
Farmville ve Angry Birds uygulamalar temelinde oyunlatrma olan oyunlardr. Farmvilleyi yaklak 65.000.000 kiinin oynad bilinmektedir. Farmvillede
oyuncular kendilerine verilen tarlalar ekip, rnlerden elde ettikleri gelirler ile
tarlalarn geniletip daha farkl rnler yetitirme imkn bulmaktadr. Oyunda
puanlar, deneyim puanlar ve rozetler kazanlp seviyeler geilmekte ve bir sralamaya ulalmaktadr. Sosyallemeyi de destekleyen bu oyun ksa srede insanlar
sk bir oyuncu haline dntrmtr. Angry Birds oyunu da mobil cihazlar iin
gelitirilmi, Facebook ile de oynanabilen bir oyundur. Oyunda farkl seviyeler
ve bir oyunu baardka alan yeni oyunlar bulunmaktadr. Bu oyun iindeki
bir sonraki tur gizemli tutularak merak uyandrlmaktadr. Oyunlatrma uygulamalar ierisinde de yer alan baar, mcadele etme, seviye, puan, macera gibi
unsurlar bu oyunlarn ierisinde de yer almaktadr. Oyunlatrma tasarmlarn-
da yer alan mekanikler, dinamikler ve bileenleri iinde barndrmas nedeniyle

Angry Birds ve Farmville oyunu oyunlatrmaya temel olan uygulamalardan birisi olmutur. nk bu oyunlardaki hedefler de oyunlatrmadaki hedefler gibi
ulalmaz deildir. Hedeflere ulamak motive edici unsurlarla ve ortama ball
artrarak, yaanan zorluk da yava yava artmaktadr. Ayrca puanlar toplanarak,
seviyeler artmakta ve anlk geri bildirimler alnmaktadr. Bylece oyuncular motive edilerek ve ballklar artrlarak oyunlarn gnll takipileri haline gelmektedir (Yldrm ve Demir, 2014).
Foursquare ise en ok bilinen temelinde oyunlatrma olan uygulamadr. Bu
uygulama tketicilerin servisi sk kullanmasna bal olarak belirli statler kazanmasn ve motive olmalarn salamaktadr. Oyunlatrma yaplan bir dier uygulamada Nike irketinin bireylerin formda kalmasn salamak iin gelitirdii
Nike Yaam Kou uygulamasdr. Uygulamada kullanclarn gnlk yaktklar
kalori miktarlar kollarna taktklar Nike Yaam Kou bilezii ile llmektedir.
Kullanclarn yaktklar kaloriler, toplanan puanlarla internet zerinden Nike Yaam Kou sitesine yklenilerek paylalmakta ve bireylerin motivasyonu srekli
tutulmaya allmaktadr. Bylece irket hem salkl yaam iin bireyleri motive
edip hem de reklamn yapmakta ayrca bilezik sat ile gelir elde etmektedir (Yldrm ve Demir, 2014; Bozkurt ve Gen Kumtepe, 2014).
Snf ii Uygulamalar
Ticari alandan sonra eitim alannda da oyunlatrma rnekleri ortaya kmtr (Freitas, 2006; Habgood, 2007; Klopfer, Osterweil ve Salen, 2009). Son
yllarda yaplan snf ii oyunlatrma uygulamalarna Mathland ve ClassRealm
uygulamalar rnek verilebilir. Mathland zel eitim rencilerine lise seviyesinde matematik renmelerini salayan bir uygulamadr. Bu uygulamann temeli
rol yapma oyununa dayanmaktadr. Bu yntemde rencilere ierik tantlarak
renme gerekleene kadar materyali kullanmalarna izin verilir. MathLandin
temel zellii hem grsel olarak renciyi izlemeyi salamak hem de renci geliimini gzlemlemektir. Bu uygulamann balangcnda her renci bir avatar
oluturarak tahtaya yerletirmektedir. renciler seviye atladnda da avatarn
tahtada yeri deierek seviye ykselmektedir. MathLand basit bir uygulama olmasna ramen rencilerin performanslarnn artmasnda etkili olmu ve uzun
vadede rencilerin derse ballklarn arttrd grlmtr (Ross, 2010). Snf
tabanl bir oyunlatrma uygulamas da ClassRealmdir. rencilerin daha fazla
okumasn tevik etmek amacyla gelitirilen bu uygulama, 6. Snf rencileriyle
gerekletirilmitir. ClassRealm uygulamasnda soru cevaplama, dier renciler
ile yarma, snf malzemelerinin paylalmas ve rencilerin bu uygulamalardan puan kazanarak seviye atlamasn iermektedir. Bu uygulamalar boyunca rencilerden bir karakter oluturmalar istenmitir. rencilerden oluturduklar
karakterlerle ilgili yazlar yazmalar istenmi ve bir sre sonra birok renciye
retmen tarafndan dn yaplarak onlara art puan kazandrlmtr. Bu uygulama oyunlatrmann rencilerin derse ilgilerini ve motivasyonlarn artrmada
etkisinin ok nemli olduunu ortaya karmtr. Ayrca bu uygulama boyunca
rencilerin pasif katlmclar yerine ders iin motive edilmi renenler haline
geldikleri belirlenmitir (Bertoli, 2012). Farkl bir oyunlatrma uygulamas da
niversite seviyesinde gerekletirilmitir. Kumar ve Khurana (2012) yaptklar
almada programlama dilini elenceli bir ekilde retmek iin oyunlatrma
yntemi ile bir uygulama gerekletirmitir. Bunun iin 207 yksek lisans rencisiyle bir oyunlatrma almas yapmlardr. lk nce yaplacak programlama
anlatm hakknda bilgi verilmi, daha sonra oyunlatrma ile programlamann
nasl yaplacana ynelik rnekler verilmitir. Burada kontrol ifadeleri, fonksiyonlar ve program yazmndaki dizili ile ilgili kendilerinin seimler yaparak
doru zmler yapabilecekleri oyunlatrma rnekleri gsterilmitir. Bu alma
sonunda uygulanan ankette renciler, bu yntemden duyduklar memnuniyeti
ve bu yntemin programlama ile ilgili problemlerini zmede faydal olacan
belirtmilerdir.
Dijital Destekli Uygulamalar
Oyunlatrma kavram tam olarak gndeme gelmeden nce de oyunlatrma almalarnn yapld grlmektedir. Rosas vd. (2003) tarafndan yrtlen almada ortaokul rencilerine verilen Gameboy benzeri arala geleneksel
bir yazlm kullanlarak dil ve iletiim becerisi retilmitir. Ancak bu almada
oyunlarn renmeyi saladna ynelik kantlar elde edilememitir. Lee (2007),
2. snf rencilerine bilgisayar tabanl matematik oyunu oynatarak alma katlar ile veri toplamlardr. Bu almada oyun ve renme arasnda olumlu bir
iliki bulunmutur. Oyunlarn rencilerin balln, motivasyonunu ve memnuniyetini artrdna ynelik sonular elde edilmitir. Literatrdeki rneklere
bakldnda 2010dan ncede eitsel ieriin oyunlatrlmasna ve oyunlarn
kullanlmasna ynelik uygulamalarn bulunduu grlmektedir. Ancak bu uygulamalar daha ok oyun destekli retime ynelik olup oyunlatrmaya temel
olabilecek uygulamalar eklinde olmutur. Bunun nedeni olarak da oyunlatrma
kavramnn aratrmaclar tarafndan tam olarak anlalamamas gsterilmektedir
(Karata, 2014).
Son yllarda gerekletirilen oyunlatrma almalarndan birisi Bunchballn

(2010) Schoooools.com adl web tabanl bir platform ile gerekletirdii sosyal
bir oyunlatrma ortamdr. Buncball bu ortam ile 8-10 ya aralnda 3 farkl snfta bir uygulama yapmtr. Yaplan alma sonucunda zellikle arayzle ilgili baz
olumsuz deerlendirmeler yaplm ve 2011in sonunda arayz gelitirilmitir. Yaplan uygulamann rencilerin motivasyonlarn ve derse ballklarn arttrd grlmtr. Arayz gelitirildikten sonra schoooools.com web tabanl sosyal
oyunlatrma platformu ile Simoes, Redondo ve Vilas (2013) yeni bir uygulama
yapmlardr. Yaptklar almada 6-12 ya aras ocuklara ynelik okuma-yazma, izme-boyama, yeni medyalar oluturma gibi faaliyetleri ieren web tabanl
sosyal bir platform salamlardr. Bu sosyal platform ile rencilerin; arkadalar,
aileleri ve retmenleri ile iletiim, ibirlii ve paylam yaparak sosyallemeleri
amalanm ve almann rencilerin motivasyonlarn arttrd belirlenmitir. Farkl bir almada Classroom Live, adl lisans rencilerine ynelik programlama dersiyle ilgili senkron bir internet uygulamasdr. Programlama ile ilgili
oyunlatrma uygulamalar yaplan ve rencilerle iletiim kurulan bu uygulamada renci katlmn artrmak hedeflenmitir. renciler rol yapma oyunu iinde
dlleri kazanarak snf iinde st seviyelere kabilmektedir. Bu sistemi kullanan
rencilerden alnan sonular cesaret verici olmutur (Freitas ve Freitas, 2013).
Uygulamay kullanmaktan zevk alan rencilerin bu sistem ile derse ballklar
(engagement) artmtr. Alnan sonular baarl olup eitim alannda daha farkl
kitleler ve geni rneklemlerle oyunlatrma almalarnn artmasna iaret etmektedir.
Hanus ve Fox (2015), oyunlatrlm bir mfredat hazrlayarak dijital uygulamalara rnek olabilecek bir alma gerekletirmilerdir. Bir gruba oyunlatrlm mfredat dier bir renci grubuna da normal mfredat ile dersi ilemiler
ve iki grubu motivasyon, dikkat, sosyal etkileim ve akademik baar asndan
karlatrmlardr. Planladklar mfredat 16 hafta boyunca uygulamlar ve liderlik panosu, rozet kullanm, sosyal iletiim gibi oyunlatrma unsurlarn kullanmlardr. rnein oyunlatrlm mfredatn uyguland rencilerden ders
ile ilgili bir oyunu oynamalar, video izlemeleri ve bunlar snftaki arkadalaryla
paylamalar istenmitir. Yaplan dijital uygulamalar; snf ii tartmalara katlma,
alma katlarnda dilbilgisini doru kullanma gibi snf ii etkinliklerle desteklenmi ve her baarl alma sonucunda rencilere dijital ortamda rozet verilmitir. Oyunlatrlm mfredattaki rencilerin dnem sonunda normal mfredat uygulanan rencilere gre motivasyon seviyeleri ve akademik baarlar daha
yksek kmtr. Son yllarda yaplan bu almalar ile oyunlatrma mekaniklerinin eitim ortamlarna aktarlmas ile ilgili tavsiyeler de artmtr.
Oyunlatrma ve renci zellikleri

Temeli oyuna dayanan oyunlatrma ortamlarn planlarken oyuncu tiplerini
de dikkate almak gerekir. Oyunlatrma dizaynnda tm oyuncularn ayn eyleri yapmak istemeyeceini ve ayn eylerden holanmayacan bilmek nemli
bir noktadr. Oyuncularn ya, cinsiyeti hatta oyun zevklerini belirleyen oyuncu
tipleri oyun ve oyunlatrma ortamlarnn oluturulmasnda nemli unsurlardr
(Karaku, nal ve altay, 2008; Kuutti, 2013; Koivisto ve Hamari, 2014). nk
oyuncularn oyunu oynama sebepleri ayn deildir. Dier taraftan her oyuncunun oyun oynamaktan ald haz da farkldr. Bu durum her oyuncunun farkl bir
oyuncu tipinde olmasndan ve kiisel zelliklerinden kaynaklanmaktadr.
Oyunlatrma tasarmlarnda da tm oyuncularn ayn zelliklere sahip olmad gz nnde bulundurulmaldr. Teknolojinin kullanm ve bunlarn eitim ortamlarna adaptasyonu almalarnda kullanclarn demografik zellikleri
zerinde durulmas gereken nemli noktalardan birisidir (Venkatesh, Morris ve
Ackerman, 2000). rnein, kiilerin alglar, motivasyonlar ve bilgiyi ileme sreleri hedefe ulamada nemli sonular oluturabilmektedir (Venkatesh, Morris,
Davis, ve Davis, 2003). Dijital oyunlar kullanan kullanclara bakldnda onlarn
bilgisayar okuryazarl ve teknoloji kullanm becerilerinin oyun oynama srelerini etkiledii bilinmektedir (Cassell ve Jenkins, 1998; Lucas ve Sherry, 2004).
Bununla beraber dorudan olmasa bile yan ve cinsiyetin de dijital oyunlarn kullanmn etkiledii bilinmektedir. Bunlara bal olarak kadnlarn erkeklere gre
sosyal adan daha olumlu ilikiler iinde olmas oyunlatrma uygulamalarnda
baarl olmalar konusunda daha fazla potansiyelleri olduunu iaret etmektedir (Venkatesh, Morris ve Ackerman, 2000; Venkatesh, Morris, Davis ve Davis,
2003). nk kadnlarn, organize olmu ieriklerle, oyunlatrlm sosyal a ortamlarndaki ieriklerle sosyal adan daha fazla fayda saladklar ve daha fazla
motive olduklar bilinmektedir (Williams ve Caplan, 2008; Haferkamp, vd. 2012;
Muscanell ve Guadagno, 2012). Oyunlatrlan ortamlara kiilerin ilgisini ekecek
unsurlarn eklenmesi gerekmektedir. nk her oyuncunun ortama balln ve
motivasyonunu artracak unsurlar farkldr. rnein ders dnda yaplan uygulamalarda rencilerin yeterince teknik alt yap ile zaman imkanlar farkllk gstereceinden buna gre hareket edilmelidir.
Yee ve Bartle ok kullancl oyun ortamlarn kullanan oyuncularn, oyuncu tiplerini belirleyen farkl modeller ortaya koymutur. Bartle modelinde drt
oyuncu tipi belirlenmitir (Bartle, 2004). Bunlar baarmak iin oynayan oyuncular, sosyal aktivite olarak oyun oynayanlar, keif yapmak iin oyun oynayanlar ve
ldrmek-savamak iin oyun oynayanlardr. Baarmak iin oyun oynayanlar, hedeflerine ulamak ve en iyisini gerekletirmek isterler. Son hedef olarak kazanma-
y dnmese bile en iyi performans gerekletirmeyi dnrler. Baarmak iin

oynayanlar; dlleri, grevleri tamamlamay, takdir edilmeyi, sosyal iletiimi ve liderlik sralamasn takdir etmektedir. Sosyal oyuncular; dier oyuncularla iletiim
kurup, bu iletiim iinde oyun oynamay severler. Onlar iin oyundaki en nemli
ey dier oyuncularla ibirlii ve grup oyununu yaamaktr. Keif yapanlar, dnya
ile etkileim iindeki oyunculardr. Onlar oyundaki yenilikleri deneyip yenilikleri
bakalaryla paylamay isterler. Savamak iin oynayanlar ise dier oyunculara
kar eylem gerekletiren oyunculardr. Onlar kazanmay sever ve dier oyuncular yok etme pahasna kazanmak ister. Yarmak onlar iin nemlidir ve sosyal evrelerine kazandklarn gstermek isterler. Oyuncu tipini belirleyen farkl
modeller oyunlatrma ortamlarndaki uygulamalarda oyuncularn nasl motive
edilecei ve ortama balln nasl salanacan planlama konusunda kolaylk
salayacaktr. te yandan bu tr baz ayrmlarn ortaya koyulmas iin oyunlatrma ortamlarndaki renci zelliklerine dair yeni almalar yaplmas gerekmektedir. Oyunlatrma ortamndaki rekabet nedeniyle endie ya da dier akranlar
ile sorunlar yaayabilecek bireyler olabilecei, ortamdaki her bireyin baar ya da
baarszlklarn aka gsterildii ilerleme durumlarndan holanmayabilecei,
elence unsurunun fazla olmas nedeniyle rencilerden renmeleri konusunda
gven duymama sorunu yaayanlar olabilecei unutulmamaldr. Bu aamada eitimcinin uygulama yaplacak hedef kitleyi iyi gzlemlemesi, oyunlatrma srasnda hzl ekilde karar vererek uygulamalarda deiiklikler yapmas gerekmektedir.
SONU
nsann doasnda var olan oyun ve oynamak eylemi zaman ierisinde farkl
ekiller almtr. zellikle teknolojide yaanan gelimelere paralel olarak sokak ve
evlerde yz yze oynanan oyunlarn byk bir blm gnmzde yerini dijital
ortamlarda oynanan oyunlara brakm ve insanlarn evrimii ortamlarda hi tanmadklar insanlarla iletiim ve etkileim gerekletirdikleri bir elence faaliyeti
haline gelmitir (Esgin, Aksaya, Kral, Direk ve Kl, 2011). Prensky (2001)nin
dijital vatanda olarak tanmlad gnmz rencilerinin en byk problemi,
ocukluklarndan itibaren dijital dnyadaki renkli ve hzl nesnelere odaklandklar iin defter, kitap gibi aralarn onlarn dikkatini ekmede yetersiz kalmasdr.
Hayat bir anlamda oyun olarak gren rencilerin dikkatlerini ekebilmek iin
derslerin bir oyun olmas gerekmektedir. Ayrca Prensky, rencinin gnll olarak renme aktivitesinde bulunmas iin onlarn motive edilmesi ve renme
aktivitelerine katlmalarnn oyun temelli renme ile salanacan belirtmitir.
Oyun temelli renme rencilerin motivasyonunu artrsa bile bir dersin tmyle
bir oyun olarak planlanmas yani oyunlatrlmas daha motive edici ve ball
artrc olacaktr (Lee ve Hammer, 2011).
Oyunlatrma yalnzca snf ii faaliyetlerde deil rencilerin snf d etkinliklerinde de kullanlabilecek bir model olarak karmza kmaktadr. Oyunlatrmann ncelikle irketlerin farkl yerlerdeki personellerini eitmek ve performanslarn arttrmak, ayrca mterilerin rnleri kullanmas ve rnlere balln
artrmak amal kullanlm olmas bu modelin renci eitiminde hem snf ii
hem de snf dnda kullanlabileceine iaret etmektedir. Aratrmalar incelendiinde eitim ortamlarnda oyunlatrmann ne ekilde kullanlabilecei ile ilgili henz dnya genelinde oluturulmu bir tasarm erevesi bulunmamaktadr.
Eitim ortamlarnda gerekletirilen oyunlatrma uygulamalarnda kullanlan
yntem, teknik ve ilem admlaryla ilgili zellikler netlik kazanmamtr. Genel
olarak oyun mekanii kullanlarak yaplan oyunlatrma uygulamalarnn sanal
ve gerek renme ortamlarnn kombinasyonu eklinde olduu grlmektedir.
Ancak her ne kadar hemen hemen tm oyunlatrma almalarnda puan, seviye,
sanal dller ve skor tahtalar gibi benzer ekilde oyun mekanikleri kullanlsa da
genel olarak takip edilen sistematik bir yaklamn bulunmad aktr. Bu nedenle hangi oyun unsurlarnn eitimdeki oyunlatrma ortamlarnda kullanlmas
gerektiine ynelik belirgin almalara ihtiya vardr. Oyunlatrma kavramnn
ve zelliklerinin daha iyi anlalmas ile her alanda uygulamalarn artaca, daha
yararl almalar yaplaca ve istenilen bu eitim ortamlarna daha kolay ulalaca dnlmektedir.
Oyunlatrma tpk dijital oyunlarn ounluunda olduu gibi ok geni
bir hedef kitle iin uygulanabilir yapdadr. Bu konuda yaplan almalarn da
ilkretimden lisans seviyesine ve i eitimine kadar farkl alanlarda yapld
grlmektedir (Ross, 2010; Bertoli, 2012; Simoes, Redondo ve Vilas, 2013). Dier
taraftan renci karakteristiinin ve ya grubunun oyunlatrma unsurlar zerinde farkl etkilerinin olaca unutulmamaldr. renmede rencinin gnll
olarak renmeye katlmas ve ortama ballnn artmas renmenin gereklemesi iin son derece nemlidir. Ayrca oyunlatrmada hangi unsurlarn gerek notlandrma ya da sadece motivasyon iin kullanlaca da iyi belirlenmelidir.
Aksi takdirde, oluacak rekabet ortamnda rencilerin endie yaamalar kanlmaz olabilir.
Oyunlatrma almalarnn temeline bakldnda verilen puan, rozet ve
seviye gibi dllerin davran bir yaklam yanstt grlmektedir. Dolaysyla bu durumun eitim ortamlarnda dl bamll yapabilecei ynnde
eletiriler bulunmaktadr (Bozkurt ve Gen Kumtepe, 2014). Bu nedenle dlle
motivasyonun yan sra isel motivasyonu artrc unsurlarn neler olabileceine
dair almalarn artmas gerektii dnlmektedir. Sonu olarak oyunlatr-
ma, insan hayatnda nemli bir yere sahip olan oyunu eitim ortamlarna entegre ederek oyun tadnda renme ortamlar oluturma potansiyeline sahiptir.
Ancak uygulamalarn klasik snf ortamndaki tm dinamiklerden etkilenmesi
kanlmazdr. Bu nedenle renci dinamikleri, kullanlacak aralar, oyunlatrma unsurlar, renci deerlendirmesi gibi konularda empirik almalara ihtiya
vardr.
YANSITMA SORULARI
1.
Oyun ve oyunlatrma arasndaki farkllklar nelerdir?
2.
Oyunlatrmadaki mekanik ve dinamik kavramlarnn eitimdeki karlklar neler olabilir?
3.
Oyunlatrmann eitimde kullanmn zorlatrabilecek unsurlar neler

olabilir?
4.
renci zelliklerinin oyunlatrma uygulamalar zerindeki etkileri

neler olabilir?
Kaynaklar
Aknc, A., Srakaya, M., Yldrm, D., & Tzn, H. (2010). Integration of educational computer
games into educational environments. 4th International Computer Education and Instructional Technologies Symposium Proceedings, Konya, Turkey (57-62). http://yunus.hacettepe.
edu.tr/~htuzun/html/academic/2010-ICITS-Akinci.pdf
Bartle, R. (2004). Designing virtual worlds. Indianapolis: New Riders Publishing.
Bertoli, B. (2012). How one teacher turned sixth grade into an MMO. Retrieved from http://www.
kotaku.com.au/2012/03/how-one-teacher-turned-sixth-grade-into-an-mmo/
Bozkurt, A., & Gen Kumtepe, E. (2014). Oyunlatrma, oyun felsefesi ve eitim: Gamification.
16. Akademik Biliim Konferans, 5-7 ubat 2014, Mersin niversitesi, Mersin.
Bunchball (2010). Gamification 101. An introduction to the use of game mechanics to influence behavior. Retrieved December 7, 2014 from http://www.bunchball.com/gamification/
gamification101.pdf
Buckleya, P., & Doyle, E. (2014). Gamification and student motivation. Interactive Learning Enviroments. doi:10.1080/10494820.2014.964263
Cassell, J., & Jenkins, H. (1998). Chess for Girls? Feminism and computer games. In J. Cassell
& H. Jenkins (Eds.), From Barbie to Mortal Kombat: gender and computer games (2-45).
Cambridge, MA: The MIT Press.
Csikszentmihalyi, M., & LeFevre, J. (1989).Optimal experience in work and leisure.Journal of
Personality and Social Psychology, 56(5), 815-822.
Dahl, S., Eagle, L., & Fernandez, C. (2006). Analyzing advergames: Active diversions of actually
deception. 11th International Corporate and Marketing Communications Conference, Ljubljana, Slovenia, 181-189.
Daniels, M. (2010). Businesses need to get in the game. Marketing Week. Retrieved September 7, 2014 from http://www.marketingweek.co.uk/disciplines/market-research/opinion/
businesses-need-to-get-in-the-game/3018554.article
Deloitte (2012). Gamification: Gaming gets serious. Tech Trends 2012, Deloitte Consulting LLP.
Deterding, S., Dixon D., Khaled, R., & Nacke, L. (2011). From game design elements to gamefulness: Defining gamification. Proceedings of the 15th International Academic MindTrek
Conference: Envisioning Future Media Environments, ACM, New York.
Deterding, S., Sicart, M., Nacke, L., OHara, K., & Dixon, D. (2011). Gamification: Using gamedesign elements in non-gaming contexts. Proc. CHIEA 11,ACM Press, 2425-2428.
Denis, G., & Jouvelot, P. (2005). Motivation driven educational game design: Applying best
practices to music education. ACE, Valencia, Spain. 462-465.
Ertmer, P. A. (2005). Teacher pedagogical beliefs: The final frontier in our quest for technology
integration. Educational Technology Research and Development, 53(4), 25-39. doi: 10.1007/
BF02504683
Esgin, E., Aksaya, H., Kral, O., Direk, A., & Kl, M. (2011). Elektronik oyunlara olan ilginin
etkenlerinin tespiti ve piyasadaki eitsel oyunlarn zellikleri ile karlatrlmas. Gaziantep
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(4),1291-1310.

Freitas, S. (2006). Learning in immersive worlds: A review of gamebased learning. London: JISC.
Feritas, A., & Feritas, M. (2013). Classroom live: A software-assisted gamification tool. Computer Science Education, 23(2),186-206. doi: 10.1080/08993408.2013.780449
Ferrera, J. (2012). Playful design: Creating game experiences in everyday interfaces. Rosenfeld
Media.
Fogg, B. J. (2009). A behavior model for persuasive design. Proceedings of the 4th International
Conference on Persuasive Technology. Standford University. April 26-29, Claremont, California, USA.
Garris, R., Ahlers, R., & Driskell. (2002). Games, motivation, and learning: A research and
practice model. Simulation & Gaming, 33(4), 441-467. doi: 10.1177/1046878102238607
Haferkamp, N., Eimler, S. C., Papadakis, A., & Kruck, J. (2012). Men are from Mars, women are
from Venus? Examining gender differences in self-presentation on social networking sites.
Cyberpsychology, Behavior & Social Networking, 15(2), 91-98. doi:10.1089/cyber.2011.0151
Habgood, M. P. J. (2007). The effective integration of digital games and learning content. Doctoral Dissertation. University of Nottingham, United Kingdom.
Hanus, M. D., & Fox, J. (2015). Assessing the effects of gamification in the classroom: A longitudinal study on intrinsic motivation, social comparison, satisfaction, effort, and academic
performance. Computers & Education, 80, 152-161. doi:10.1016/j.compedu.2014.08.019
Hostetter, O. (2002). Video games - The necessity of incorporating video games as part of constructivist learning. Harrisonburg, VA: James Madison University Department of Educational
Technology. Retrieved September 27, 2012 from http://game-research.com/
Huotari K., & Hamari, J. (2012). Defining gamification - A service marketing perspective. Proceedings of the 16th International Academic Mindtrek Conference, Tampere, Finland, October
3-5, 2012.
Kapp, K. M. (2012). Gamification: Learning and instruction. San Francisco: John Wiley & Sons.
Karaku, T., nal, Y., & altay, K. (2008). A descriptive study of Turkish high school students
game-playing characteristics and of their considerations concerning the effects of games.
Computers in Human Behavior, 24(6), 2520-2529. doi: 10.1016/j.chb.2008.03.011
Karata, E. (2014). Eitimde oyunlatrma: Aratrma eilimleri. Ahi Evran niversitesi Krehir
Eitim Fakltesi Dergisi (KEFAD), 15(2), 315-333.
Kebritchi, M., Hirumi, A., Kappers, W., & Henry, R. (2009). Analysis of the supporting web sites
for the use of instructional games in K-12 settings. British Journal of Educational Technology, 40(4), 733754. doi: 10.1111/j.1467-8535.2008.00854.x
Kirkely, S. E., & Kirkely, J. R. (2006). Creating next generation blended learning environments
using mixed reality, video games, and simulations. Tech Trends, 49(3), 42-53. doi: 10.1007/
BF02763646
Kirriemuir, J., & McFarlane, A. (2004). Literature review in games and learning. Bristol: Nesta
Futurelabs.

Klopfer, E., Osterweil, S., & Salen, K. (2009). Moving learning games forward. Massachusetts
Institute of Technology. Retrieved December 27, 2014 from http://bit.ly/ZCL9Pk
Klopfer, E., & Yoon, S. (2005). Developing games and simulations for today and tomorrows tech
savvy youth. TechTrends, 49(3), 33-41. doi: 10.1007/BF02763645
Koivisto, J., & Hamari, J. (2014). Demographic differences in perceived benefits from gamification. Computers in Human Behavior, 35, 179-188. doi: 10.1016/j.chb.2014.03.007
Kumar, B., & Khurana, P. (2012). Gamification in education - learn computer programming
with fun. International Journal of Computers and Distributed Systems,2(1), 46-53.
Kuutti, J. (2013). Designing gamification. Masters Thesis, University Of Oulu, Oulu Business
School.
Landers, R. N., & Callan, R. C. (2011). Casual social games as serious games: The psychology
of the gamification of undergraduate education and employee training. In M. Ma, A. Oikonomou, & L. C. Jain (Eds.),Serious Games and Edutainment Applications (pp. 399-424).
London: Springer.
Lee, J. J., & Hammer, J. (2011). Gamification in education: What, how, why bother? Academic
Exchange Quarterly, 15(2).
Lee, Y. L. (2007). A basic maths game model for learning fractions. The International Journal of
Learning, 14(12), 225-234.
Lucas, K., & Sherry, J. L. (2004). Sex differences in video game play: A communication based
explanation. Communication Research, 31, 499-523.
Mau, G., Silberer, G., & Constien, C. (2008). Communicating brands playfully: Effects of ingame advertising for familiar and unfamiliar brands. International Journal of Advertising
27(5), 827 - 851.
Malone, T. W. (1981). What makes computer games fun? Byte, 6(12), 258-277.
Malone, T. W., & Lepper, M. R. (1987). Making learning fun: A taxonomy of intrinsic motivations for learning. In R. E. Snow & M. J. Farr (Eds.), Aptitude, learning, and instruction:
Conative and affective process analyses (pp. 223-253). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum
McGonigal, J. (2011). Reality is broken: Why games make us better and how they can change the
world. Penguin Books.
Muntean, C. I. (2011). Raising engagement in e-learning through gamification. The 6th International Conference on Virtual Learning. ICVL. University of Bucharest and Babe-Bolyai
University of Cluj-Napoca, 323-329. http://icvl.eu/2011/disc/icvl/documente/pdf/met/
ICVL_ModelsAndMethodologies_paper42.pdf
Muscanell, N. L., & Guadagno, R. E. (2012). Make new friends or keep the old: Gender and
personality differences in social networking use. Computers in Human Behavior, 28(1),
107112. doi: 10.1016/j.chb.2011.08.016
Nelson, M. R., Keum, H., & Yaros. R. A. (2004). Advertainment or adcreep game players attitudes toward advertising and product placements in computer games. Journal of Interactive
Advertising, 5(1), 3-21.

Prensky, M. (2004). Future predictions: Trends in virtual education. What does the future hold?
Department of Education Secretarys NCLB eLearning Summit: Increasing options through
e-Learning, July 13, Orlando, FL. Retrieved October 5, 2013 from http://www.nclbtechsummits.org/summit2/presentations/5.3.Prensky.pdf
Prensky, M. (2004). Use their tools, speak their language. Retrieved September 7, 2014, from
http://www.marcprensky.com/writing/PrenskyUse_Their_Tools_Speak_Their_Language.
pdf
Prensky, M. (2001). Digital game-based learning: Fun, play and games. What makes games engaging? NewYork : McGraw-Hill.
Radoff, J. (2011). Game on: Energize your business with social media games. Wiley.
Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic
motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 6878.
Ribeiro, A., Coelho, A., & Aguiar, A. (2011). Boobo world A collaborative video game to introduce programming concepts to childreen. The 4th annual conference in science and art of
video games, Porto, Portugal.
Rosas, R., Nussbaum, M., Cumsille, P., Marianov, V. Correa, M., Flores, P., , & Salinas, M.
(2003). Beyond Nintendo: Design and assessment of educational video games for 1st and 2nd
grade students. Computers & Education, 40(1), 71-94. doi: 10.1016/S0360-1315(02)00099-4
Ryan, R. M., Rigby, C. S., & Przybylski, A. (2006). The motivational pull of video games: A
self determination theory approach. Motivation and Emotion, 30(4), 344-360. doi: 10.1007/
s11031-006-9051-8
Ross, M. (2010). Case study: Math teacher uses gamification to help at-risk students succeed.
Retrieved October 9, 2013 from http://www.teachthought.com/trends/a-case-study-ingamification/
Simes, J., Redondo, R. D., Vilas, A. F. (2013). A social gamication framework for a K-6 learning
platform. Computers in Human Behavior 29(2), 345353. doi: 10.1016/j.chb.2012.06.007
Smith, R. (2011). The future of work is play: Global shifts suggest rise in productivity games.
Proceedings of the 2011 IEEE Games Innovation Conference, 40-43.
Tzn, H. (2006). Eitsel bilgisayar oyunlar ve bir rnek: Quest Atlantis. Hacettepe niversitesi
Eitim Fakltesi Dergisi, 30, 220-229.
gl, M. (2006). The impact of computer games on students motivation. Master Thesis. Department of Computer Education and Instructional Technology, Middle East Technical
University, Ankara.
Van Rosmalen, P., & Westera, W. (2012). Introducing serious games with Wikis: Empowering the teacher with simple technologies. Interactive Learning Environments, 1-14. doi:
10.1080/10494820.2012.707128
Venkatesh, V., Morris, M. G., & Ackerman, P. L. (2000). A longitudinal field investigation of
gender differences individual technology adoption decision making processes. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 83(1), 33-60. doi:10.1006/obhd.2000.2896

Venkatesh, V., Morris, M. G., Davis,G. B., & Davis, F. D. (2003). User acceptance of information
technology: Toward a unified view. MIS Quarterly, 27(3), 425-478.
Werbach, K., & Hunter, D. (2012). For the win: How game thinking can revolutionize your business. Wharton Digital Press.
Williams, D., Yee, N., & Caplan, S.E. (2008). Who plays, how much, and why? Debunking the
stereotypical gamer profile. Journal of ComputerMediated Communication, 13(4), 993
1,018.
Wolters, C. A. (2003). Regulation of motivation: Evaluating an underemphasized aspect of selfregulated learning. Educational Psychologist, 38(4), 189205.
Yldrm, ., & Demir, S. (2014). Oyunlatrma ve eitim. International Journal of Human Sciences, 11(1), 655-670. doi: 10.14687/ijhs.v11i1.2765
Ziesemer, A., Mller, L., & Silveria, M. (2013). Gamification aware: Users perception about
gameelements on non-game context. IHC Proceedings, 276-279.
Zichermann, G., & Cunningham, C. (2011). Gamification by design: Implementing game mechanics in weband mobile apps. Canada: OReilly Media.
Zicherman, G., & Linder, J. (2010). Game-based marketing: Inspire customer loyalty thorugh
rewards, challenges, and contests. John Wiley & Sons, Inc.
Ziesemer, A., Mller, L., & Silveira, M. (2013). Gamification aware: Users perception about
game elements on non-game context. Proceedings of the 12th Brazilian Symposium on Human Factors in Computing Systems, 276-279.
Semra F ERMT
Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri retmenlii programndan 2005 ylnda mezun oldu. 2005 ylndan beri
Trabzondaki eitli ilkretim ve ortaokullarda biliim retmeni olarak grev
yapmaktadr. 2007-2010 yllar arasnda Karadeniz Teknik niversitesi Bilgisayar
ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalnda Yksek Lisansn yapt. Yksek
Lisansn Web Tabanl Uzaktan Eitimde Ders Materyali Tasarm, Uygulamas
ve Materyal Tasarm Kriterlerinin Belirlenmesi adl tez almasyla bitirdi. 2011
ylnda Atatrk niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalnda balad doktoraya halen devam etmektedir. Aratrma ilgi alanlarn
web tabanl renme, mesaj tasarm ve oyun tabanl renme oluturmaktadr.
yi derecede ngilizce bilmektedir.
Yrd. Do. Dr. Trkan KARAKU

Bilgisayar Eitimi Blmn Gazi niversitesi, Bilgisayar Eitimi Blmnde
2003 ylnda tamamladktan sonra, ayn yl Orta Dou Teknik niversitesinde
Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi anabilim dalnda doktora programna balad. 2009 yl boyunca tezi ile ilgili almalar yapmak amacyla Amerika
Birleik Devletlerinde bulunan Iowa State University, Curriculum and Instruction blmnde ziyareti aratrmac olarak yer ald. 2011 yl Temmuz aynda
doktorasn tamamlad. 2012 ylndan bu yana Atatrk niversitesi Bilgisayar ve
retim Teknolojileri Eitimi Blmnde retim yesi olarak yer almaktadr.
Aratrma ilgi alanlarn oyun tabanl renme, bilisel alan aratrmalar, ocuklarn internet gvenlii ve etkinlik teorisi oluturmaktadr.
21. BLM
YARATICI PROBLEM ZME METODU
LE RENME NESNES TASARIMI VE
GELTRLMES
Do. Dr. G. Alev ZKK

ZET
Bu blmn konusu, e-renme ortamlar iin renme nesnelerinin tasarm ve gelitirilmesidir. ncelikle, renme nesnesinin (N) tanm, N modelleri, zellikleri ve yaratc problem zme metodu (YP) zerine younlalrken,
bu blmn ikinci yarsnda, N tasarm ve gelitirme sreci yaratc problem
zme (YP) metodolojisi ile yaplandrlmtr. Nlerinin yaam dngs, tasarm ve gelitirme sreci ile birlikte srdrlmesi, kullanlmas, yaylmas ve bakm gibi srelerin ynetimini ve etkinliklerin organize edilmesini kapsayan ereveyi tanmlar. N tasarm ve gelitirme sreci, grafik, retim tasarm, psikoloji,
yazlm mhendislii, grsel sanatlar ve ierik konu alan gibi disiplinleraras ok
ynl bilgi gerektiren bir dizi karmak sre iermektedir. Nlerinin ieriksel,
pedagojik ve teknolojik boyutlarnn, bu karmak tasarm ve gelitirme srecine entegrasyonu, ON gelitiricileri, eitimciler ve aratrmaclar iin stesinden
gelinmesi zor problemlere yol amaktadr. Bylesine karmak disiplinleraras
tasarm ve gelitirme srecinin planlanmas ve ynetimi birletirici bir sistemli
metodolojiyi zorunlu klmaktadr. Bu alma, bu gereksinime cevap verebilecei
dnlen Lumsdainen (1995) nerdii Yaratc Problem zme-YP (Creative Problem Solving-CPS) metoduna dayandrlmtr. YP Nlerinin tasarm ve
gelitirme srecindeki karmakln stesinden gelebilecek modler bir yapda
zm nermektedir. YP metodunun teknikler, kurallar ve nermeler btn
erevesinde saysal eitsel ierik tasarm ve gelitirme sreci be aamada sunulmutur. YP metodu; (1) problemi tanmlama, (2) yaratc fikir retme, (3) karar
verme, (4) tasarm, (5) gelitirme aamalarndan olumaktadr.
Anahtar Kelimeler: renme nesnesi, yaratc problem zme, e-renme
ortamlar
HAZIRLIK SORULARI
1.
renme nesnesi nedir?
2.
renme nesnelerinin zellikleri nelerdir?
3.
Yaratc problem zme nedir?
4.
renme nesnesinin tasarm ve gelitirme sreleri nelerdir?
5.
Yaratc problem zme ile renme nesnesi tasarm arasnda ne tr bir

iliki vardr?
GR
Gnmzn gelien web teknolojisi, e-renme ortamlar ile birlikte bu
ortamlara ynelik Nlerinin gelitirilmesini de desteklemektedir. Duraan bir
e-renme ortamndan ziyade, daha dinamik oklu ortam uygulamalarn ieren
Nlerini barndran ortamlarn kullanm giderek yaygnlamaktadr. zellikle
saysal ierik, sz konusu bileenler balamnda e-renme ortamlarnda belirleyici bir rol stlenmektedir. Bu nedenle mevcut e-renme ortamlar, farkl formatlarda ve boyutlarda saysal ieriklerin hazrlanmas, depolanmas, sunulmas
ve datlmas gibi Nlerinin ynetimini salayan aralar iermektedirler. Akkoyunlu ve Ylmaz Soylu (2008) e-renme ortamlarnda ierikle etkileimin normal snflara kyasla ok daha uzun bir srece yaylabildiini ifade etmektedirler.
E-renme ortamlarnda ieriin sunumunun Nleri araclyla etkili bir ekilde
gerekletirilebildii gnmzde, Nleri paralara ayrlabilir ve yeniden birletirilebilirler. Son dnemlerde, Nlerinin tek seferlik deil, srdrlebilecek ekilde
kullanlmalarnn salayabilecei nem vurgulanmaktadr. Yeniden kullanlabilir
Nleri, giderek artan yksek kalitede e-renme kayna ihtiyacn karlamak ve
bu kaynaklarn gelitirilmesindeki masraf azaltmak iin gelitirilmektedir.
Nlerinin e-renme ortamlarnda yaygn olarak kullanlmas, Nlerinin
ierik, pedagojik ve teknik zelliklerine uygun tasarlanmas ve gelitirilmesi srelerine olan nemi arttrmtr. Nsinin tasarm ve gelitirme sreci, retim
tasarm, psikoloji, yazlm mhendislii, grsel sanatlar, lme ve konu alan gibi
Yara c Problem zme Metodu ile renme Nesnesi Tasarm ve Geli rilmesi 423
disiplinleraras ok ynl bilgi gerektiren bir dizi karmak sreci kapsamaktadr.

Bylesine karmak disiplinleraras tasarm ve gelitirme srecini planlamak ve
ynetmek iin birletirici bir metodolojiye gereksinim duyulmaktadr. Bu almada, bu gereksinime cevap verebilecek Yaratc Problem zme (YP) metoduna
dayal bir zm nerisi sunulmaktr. Bir dizi yntemleri, kurallar, varsaymlar
ve sreci kapsayan YP metodolojisinin be aamas Nnin tasarm ve gelitirme
srecine gre yaplandrlmtr. YP metodu, Osbornun (1953, 1963) almalarna dayanmaktadr ve Parnes (1967), Isaksen ve Treffinger (1985), Isaksen, Treffinger ve Dorval (1994) gibi pek ok aratrmac onu takip etmitir.
YP, Nnin planlanan renme konusu ve hedef kitlesi iin gereklilii kanlmaz olan tasarm ve gelitirme dngs sreci yaplandrlm planl ve sistematik faaliyetler btndr. YP metodolojisi ile Nnin tasarm ve gelitirilme
srecinin nihai hedefi, ieriin, pedagojik ve teknolojik boyutlar ile paylalabilirlik, tekrar kullanlabilirlik, verimlilik, ilikilendirilebilirlik, uyarlanabilirlik ve
dntrlebilirlik gibi arzu edilen kalite zelliklerine sahip yazlm uygulamas
retmektir. Nlerin kalitesi, Nnin kabul edilebilirliinin nemli bir belirleyicisi iken, Nnin ierik, pedagoji ve teknik boyutlar boyutu, N tasarm ve geliim dngsnn kalitesinin nemli birer belirleyicisidir. N kalitesi ise Nnin
istenilen bir dizi zellie sahip olma derecesidir. Bu almada YP metodunun
salad btncl dnme becerisini kullanarak, eitim ve retimin giderek
vazgeilmez bir paras haline gelen Nlerinin tasarm ve gelitirilmesine ynelik
teorik bir ereve tartlmaktadr.
N tasarm ve gelitirme sreci, balangcndan tamamlanmasna kadar
Nnin tasarlanmas, gelitirilmesi, uygulanmas ve deerlendirilmesi iin gereken YP ynetim faaliyetlerinin organize edildii faaliyetler btndr. YP
metodu, N tasarm ve gelitirme srecini birimlerine ayrp yaplandrmakta ve
N tasarmclarna, yazlm mhendislerine ve proje yneticilerine rehberlik salamaktadr.
N tasarm ve gelitirme sreci be aamadan olumaktadr. Bu aamalar
u ekilde snflandrlabilir; (1) problemi tanmlama, (2) yaratc fikir retme, (3)
karar verme, (4) tasarm, (5) yazlm gelitirme. Her bir aama bir dizi evreyi barndrmaktadr. Bu evrelerin her biri bir sre ve rnden olumaktadr. rnein,
ihtiya analizi evresi, ihtiya analiz raporunu oluturan ihtiya analizi gelitirme
srecinden olumaktadr. Nnin ierik, pedagoji ve teknik boyutlar her bir evredeki srecin belirleyici roln stlenmektedir. erik, pedagoji ve teknik zelliklerin kombinasyonu sre boyunca en iyi dengeyi salayacak olup, sz konusu
kombinasyon Nlerin kalitesine ynelik olarak daha fazla gvenin salanmasyla
sonulanacaktr.
Bu balamda, analitik, eletirel ve yeniliki dnceyi btnletiren YP metodunun, Nleri iin etkili tasarm ve gelitirme yntemlerinden birisi olduu
dnlmektedir. Bu almada, e-renme ortamlarnda retim srecinin temel
bileenlerinden birisi olan Nlerinin YP metodu ile be aamal tasarm ve gelitirme sreci tasarlanmtr. ON tasarm ve gelitirme srecinin detaylandrlmasndan nce Nnin tanmlar, zellikleri ve N ierik modelleri, YP metodu ve
kuramsal temelleri aklanmtr.
RENME NESNES
Bilgi nesnesi, saysal bilgi paras, renme materyali, retim nesnesi, saysal
kaynak, e-renme kayna, renme birimi, ierik birimi, etkileimli nesne gibi
farkl ekillerde adlandrlan renme Nesnesi (N) kavram 1994 ylnda Wayne
Hodgins tarafndan kullanlmtr. Hodginsin Nni (1994) ierik paralarnn,
uygulama paralarnn ve deerlendirme unsurlarnn tekil bir odak temelinde
birletirilmesi (Polsani, 2003) eklinde betimlemesinden gnmze kadar alanyaznda N kavram ok sayda farkl ekillerde tanmlanmtr.
Tablo 1: N tanmlar
Kategoriler
Yazarlar
Tanmlar
Friesen (2001)
Bir N, en temel dzeyde, bir dersten daha kk olan

bir ierik parasdr.
Saysal ve saysal olmayan Downes (2001)

her ey
Saysal olan
her ey
Farkl derslerde yahut farkl durumlarda defalarca

kullanlabilen renim ierik parasdr.
Mortimer (2002)
renme nesnesi, bir kurs yada dersten daha kk

herhangi bir varlktr.
Cisco (2001)
Ortamdan bamsz, modler, yeniden kullanlabilir

bilgi yndr.
Wiley (2000)
renimi desteklemek iin kullanlabilen herhangi bir

saysal kaynaktr.
LAllier (1997)
Herhangi bir hedefi, renme faaliyetini ve deerlendirmeyi bnyesinde barndran en kk bamsz yapsal deneyimdir.
Eitsel amaca
ynelik sayQuinn ve Hobbs
sal ve saysal
(2000)
olmayan her
ey
IEEE (2002)
renme nesnesi herhangi bir eitsel ierik iermelidir.

Teknoloji destekli eitim esnasnda kullanlabilen, yeniden kullanlabilen yahut atfta bulunulabilen saysal
veya saysal olmayan her trl kaynaktr.
Tablo 1 (Devam): N tanmlar

Kategoriler
Yazarlar
Tanmlar
Gibbons vd.
(2002)
Bilgisayar bilimi paradigmalarndan biri olan nesneye

dayal tasarm paradigmasn esas alan bilgisayar tabanl retimde kullanlan yeni bir bileendir.
Kay ve Knaack
Eitsel amaca (2007)
ynelik sadece saysal olan
Sosteric ve Heseherey
meier (2004)
Belirli bir
eitsel hedefe ynelik
saysal olan
herey
rencilerin bilisel srelerini ynlendiren ve gelitiren, belirli kavramlarn renmesine destek olan yeniden kullanlabilir, etkileimli web tabanl aralardr.
Gerek kendi iinde, gerekse ilikilendirildii kaynan
ierisinde kullanlaca uygun ieriklere (resim, film,
vb.) ilikin neriler ieren pedagojik amalara ynelik
olarak tasarlanm dijital bir dosyadr.
Polsani (2003)
ok ynl retim balamnda, yeniden kullanma

uygun hale getirilmi bamsz ve kendi-sreklilii olan
renme ierii birimleridir.
Boyle vd. (2006)
Net bir ekilde belirli bir renme hedefine odaklanm yeniden kullanlabilir renme nesneleri paral bir
yapdadr.
Rehak ve Mason
(2003)
Teknoloji destekli renmede kullanlabilen, tekrar

kullanlabilen veya referans gsterilebilen, saysal herhangi bir varlktr.
Tablo 1de McGrealin (2004) kategorizasyonundan hareketle gelitirilen N

tanmlarna ve bal olduklar kategorilere yer verilmektedir. McGreal (2004)
alanyaznda yer alan N tanmlarn be kategoriye ayrmtr. (1) Saysal ve saysal olmayan her ey Ndir (Downes, 2001; Friesen, 2001; Mortimer, 2002); (2)
Saysal olan her ey Ndir (Wiley, 2000; Cisco, 2001); (3) Eitsel amaca ynelik
saysal ve saysal olmayan her ey Ndir (Quinn ve Hobbs, 2000; LAllier, 1997;
IEEE, 2002); (4) Eitsel amaca ynelik sadece saysal olan her ey Ndir (Gibbons
vd., 2002; Kay ve Knaack, 2007; Sosteric ve Hesemeier, 2004; Polsani, 2003); (5)
Belirli bir eitsel hedefe ynelik sadece saysal olan her ey Ndir (Koper, 2001;
Rehak ve Mason, 2003; Wieseler, 1999; Boyle vd., 2006).
Alanyazndaki tanmlardan yola karak renme nesnesi kavram iin kendi
tanmmz yapacak olursak renme nesnesi en genel anlamyla renme nesneleri, kendine zg zellikleri ve davranlar olan, kendi bana bir btn ve ayn
zamanda btnn paralar olan eriilebilir bilgi rgelerinin oluturduu rntlerdir. eklinde ifade edilebilir.
renme Nesnelerinin zellikleri

Parrish (2006), N tasarm ve gelitirme srecinde Nlerinin zelliklerinin
dikkate alnmasn nermitir. Nlerini saysal bilgi paracklarndan ayran, bu
nesnelerin ierik, pedagojik ve teknolojik boyutlar balamnda sahip olduklar baz
zelliklerdir. Bu nedenle, Nleri her boyutunun kapsad disiplinleraras ok
ynl zelliklere sahiptir. McGreal ve Roberts (2003) tarafndan Tablo 2de verilen
Nlerinin zellikleri, N tasarm ve gelitirme srecinde ierik, pedagojik ve teknolojik boyutlarda dikkate alnmas gereken zellikler olarak karmza kmaktadr.
Tablo 2: renme nesnelerin zellikleri
N zellikleri
Aklamalar
Tekrar kullanlabilirlik (Reusability)
P Farkl sistemlerde yeniden kullanlabilirlik st veri kullanm sayesinde gerekletirilebilir. st veriler, nesnelerin tekrar kullanlabilirliine olanak salamaktadrlar.
P Farkl ieriklere entegre olabilme.
P Kolay eriim.
Paralara ayrtrla- P Tekrar kullanlabilir kk paralara blnebilme ve istendiinde

bilirlik (Granularity)
farkl bir eitsel ama iin yeniden birletirilebilme.
Uyarlanabilirlik
(Adaptable)
P Yeni veya farkl ierie uygun hale getirme.

P Yeni ve farkl dier bileenlerle entegre olabilme; Nsinin format
standardizasyonu sayesinde gerekletirilebilir. Bir renme nesnesi
formatnn balk, aklama metni, metin rnei ve ayrm ve nesneyle ilgili linklerden olumas gerekmektedir.
P Farkl sistemlerde alabilirlik.

Birlikte alabilirlik
P En yaygn e-renme standartlar kullanm.
(Interoperable)
P N gelerinin deerleri ve veri trlerinin haritalanmas.
leklenebilirlik
(Scalable)
P Boyut deiikliine ramen ilevini yerine getirebilme.

P Tekil, birleik, modifiye edilebilir N trlerinin kullanm.
P Bir Nnin bir baka N iinde kullanlabilirlii.
Kiiselletirilebilirlik (Customisable)
P Kullanc ihtiyalar dorultusunda uyarlanabilirlik.

P eriin orijinal sunumu ile ayrlabilmesi ve bir baka balamda kullanlabilmesi.
Uygulanabilirlik
(Applicable)
P Farkl retim ortamlarnda kullanlabilirlik.
renilebilirlik
(Learnable)
P renme srecine yardmc olma ve renmenin gereklemesine

olanak salayabilme.
Etkililik
(Effectiveness)
P Nnin dier retim modellerine kyaslandnda bir konunun renilme verimliliini kayda deer ekilde daha iyi nasl gelitirdiinin derecesidir.
Etkileimlilik
(Interactivity)
P Kullancnn renme esnasnda N ile etkin ekilde etkileime geme derecesidir.
Basitlik (Simplicity) P Nnin zorlanmadan anlalabilme derecesidir.
renme Nesnesi erik Modelleri

YP metodunun tasarm aamasnn dayanan oluturan bir dizi Nsi modeli incelenecektir. Bylece, Nni ve bileenlerini daha doru tanmlayabilmenin
yannda farkl balamlarda farkl amalar iin yeniden kullanmna aklk getirecektir.
N ierik modelleri okluortam uygulamalarnn farkl trlerini ve bileenlerini tanmlar. Ayn zamanda Nlerinin bileenlerini ve yeniden farkl amalara
ynelik olarak dzenlenmesine aklk getirerek, Nlerinin ne olduu ile ilgili
daha ak bir tanm yaplmasna olanak salar. ok sayda N ierik modeli bulunmaktadr. Bu modellerin her birinin N tanmlamalar birbirinden farkldr.
rnein bir SCORM Nsi veya bileeninin, CISCO balam ierisinde ald rol
ve stelendii ama ak deildir. Bu soruna aklk getirebilmek iin alt renme
nesnesi ierik modeli incelenmitir. Bu modeller unlardr; (1) Learnativity ierik
modeli (Wagner, 2002); (2) Microsoft modeli (Elliot, 2003); (3) ADL akademik colab modeli (Brown, 2002); (4) SCORM ierik kmesi modeli (Dodds, 2001); (5)
CISCO RLO/RIO modeli (Barrit v.d., 1999); ve (6) NETg renme nesnesi modeli
(LAllier, 1997).
Learnativity ierik modeli: Learnativity ierik modeli (Wagner, 2002) aadaki taksonomiyi nermektedir:
1.
Ham oklu ortam eleri bu modeldeki en kk seviyedir. Bu eler

en kk temel veri seviyesi olarak kabul edilirler. Tek bir cmle veya
paragraf, illstrasyon, animasyon vb. rnek olarak verilebilir.
2.
Bilgi nesneleri ham oklu ortam elerinin oluturduu kmeleridir. Bu

tr nesneler Horn (1998) tarafndan gelitirilen bilgi bloklar modeline
dayal olabilirler.
3.
Tek bir hedefe dayal olarak, bilgi nesneleri seilir ve nc seviye uygulamaya zg nesnelerin ierisinde birletirilirler. Bu aamada, Nleri
yukarda aklanan renme Nesnesi Modeli standard tanmnn nerdiinden daha snrlandrlm bir durumda bulunurlar.
4.
Drdnc seviye daha byk (terminal) nesnelere karlk gelen kme

gruplardr. Bu seviye daha allm ders konularna ya da nitelere karlk gelir.
5.
Ders konular veya niteler, ders veya tm mfredat gibi daha byk
koleksiyonlar halinde birletirilebilir. Beinci seviye bu koleksiyonlar
ifade eder.
Grld gibi bilgi nesneleri ham oklu ortam elerini ierirler. Nleri
ise bilgi nesnelerini ierir. erik kmeleri Nlerini ve dier ierik kmelerini
iine alr. Microsoft Modeli (Elliot) ve Academic Co-lab Modeli (Brown 2002) bu
ierik modelinin trleridir.
SCORM erik Kmesi Modeli: Paylalabilir ierik referans modeli (The
Sharable Content Object Reference Model-SCORM) ierik kmesinin kapsad
bileenler unlardr (Dodds, 2001): varlklar (assets), paylalabilir ierik nesneleri (Sharable Content Objects - SCO) ve ierik kmeleri. Varlklar, oklu ortam,
metin, resim, ses, web sayfas ve dier okluortam veri trleri gibi web tabanl
istemci zerinde elektronik formatta bulunurlar. Herhangi bir paylalabilir ierik
nesnesi (SCO) bir ya da daha fazla varlk koleksiyonudur. Nlerinin tekrar kullanlabilirliinin etkinliinin arttrlmas, paylalabilir ierik nesnesinin renim
balamndan bamsz olmasna baldr. Herhangi bir paylalabilir ierik nesnesi farkl renme deneyimlerinde ve farkl renme hedeflerinde kullanlabilir.
Paylalabilir ierik nesneleri bir rnt ierisindeki rgedir (en kk motif). Bu
ekilde, ok sayda farkl renme amalarna gre esnek bir ekilde uyum salayabilir. erik kmeleme, herhangi bir nitede renme kaynaklarndan oluan
ierik kmelerinin dersin nitesi ierisine (kurs, nite, konu vs.) entegrasyonunu
salayan ierik mimarisi/haritasdr.
Paylalabilir ierik nesnesi (Sharable Content Object-sco): Paylalabilir
ierik nesnesi, paylalabilir ierik nesnesi referans modeli (Sharable Content Object Reference Model-SCORM) szck daarcna ynelik bir kurstaki en temel
birim, ders ya da modldr. Bu, interaktif bir test, ders notlar, okluortam uygulamalar web sayfalar ya da eitim yazlm olabilmektedir. Baka bir deyile,
paylalabilir ierik nesnesi, baz programlama fonksiyonlarn kullanan ierik ynetim sistemi (YS) ile iletiime geebilen bir oluum olup ayn zamanda N olarak da bilinmektedir. Paylalabilir ierik nesnesinin inasn ve ierik ynetim sisteminde yeniden kullanmn salamak iin paylalabilir ierik nesnesinin, ierik
nesnesi referans modeli standartlarna uygun olmas gerekmektedir. Paylalabilir
ve tekrar kullanlabilir N kullanm sayesinde web tabanl renme ortamlarnda
renme materyallerinin tasarlanmas, yerine ulatrlmas, seilmesi, desteklenmesi ve yaygnlatrlmas ilemleri gerekletirilebilecektir.
CISCO RLO/RIO Modeli: Bir yeniden kullanlabilir Nlerinden (RLO) 72
RIOdan (yeniden kullanlabilir bilgi nesneleri) oluan bir koleksiyondur. Bir RIO
koleksiyonundan eksiksiz bir renme deneyimi veya ders oluturmak iin bir genel ereve, zet ve deerlendirme pakete eklenmitir.
Yeniden kullanlabilir bilgi nesneleri (RIOlar) tek bir Nnin etrafna ina
edilmi bilgi paralardr. Her bir RIO bileenden olumaktadr: ierik eleri,
uygulama eleri ve deerlendirme eleri. Bir uygulama esi, renciye bir rnek
olay almas veya bir uygulama testi gibi, bilgi ve yetisini uygulama olana veren
bir etkinliktir. Deerlendirme esi ise, rencinin belirli RIO iin Nni kavrayp
kavramadn belirlemek iin kullanlan bir soru ya da llebilir etkinliktir.
NETg renme Nesnesi Modeli: NETg, Nni kendi BT dersleri iin ilk defa
kullananlardan biridir. Bu model drt seviyeden oluan bir hiyerariye sahiptir:
Ders dizisi, nite, ders ve konu. Bir ders dizisi bamsz niteler ierir. Bir nite ise
bamsz dersler ve dersler de bamsz konular ierirler. Bir konu, tek bir renme amac olan bamsz bir renme nesnesini temsil eder ve buna karlk gelen
bir etkinlik ve deerlendirmeye sahiptir (LAllier, 1997).
Yaratc Problem zme-YP

Lumsdaine ve Lumsdainee (1995b) gre, Herrmann modeline (1988, 2001)
dayanarak beyin; A etiketli eyrek kre (matematiksel, analitik, eletirel dnme
becerileri), B etiketli eyrek kre (ardk, kontroll, rutin dnme becerileri),
C etiketli eyrek kre (kiiler aras, empatik, sembolik dnme becerileri) ve D
etiketli eyrek kre (imgesel, grsel, kavramsal dnme becerileri) eklinde drt
eyrekten oluan metaforik bir model olarak grselletirilmitir (bkz. ekil 1). Her
bir eyrek krenin temsil ettii metaforik dnme becerileri, bilmenin ve bilgi
ilemenin farkl yollar ile ayrt edilir.
Farkl dnme becerilerini kullanarak beynin btnn harekete geirebilen bir yap olarak Yaratc Problem zme (YP) metodu, rencilerin farkl dnme srelerini gelitirebilir ve takm almas ve iletiim gibi genel becerilerini pekitirebilir. YP, retkenlii, ekip almasnn kalitesini ve tm rencilerin
dnme ve iletiim yetilerini beynin tamamnda glendirmek iin kullanlabilir. Baz aratrmaclar YPnin mhendislik, temel ve uygulamal bilimlerle ilgili derslerde kullanlmasn nermektedirler (Lumsdaine ve Voitle, 1993a; Wood,
2006; Len de la Barra vd., 1997; Lumsdaine ve Lumsdaine, 1995b). Ancak alanyazn incelendiinde, sz edilen alanlarda, rencilerin temel derslerindeki
problemlerini YP ile zmelerini ve YP ile bilginin inasn destekleyen ok
az alma mevcuttur. Mevcut almalarda aratrmaclar, rencilerin problem
zmedeki becerilerini destekleyecek farkl dnme yetileri ve aralarn temel
alan YPyi kullanmalarn tevik etmeye almlardr (Mason, Burton ve Stacey,
1982; Dubinsky, 1991; Shoenfeld,1992; Yudariah ve Tall, 1999; Gray ve Tall, 2001;
Tall, 2004; Roselainy, Sabariah ve Yudariah, 2007).
ekil 1: Herrmann tarafndan metaforik olarak gelitirilen drt eyrek kre

dnme tercihleri beyin modeli
Herrmannn modelini temel alan YP metodu, beynin drt eyrek kresi
ile metaforik olarak gsterilen farkl dnme becerilerinin tamamn bir probleme ynelik olarak altrmay amalamaktadr. Bu kuramsal model Nlerinin
tasarlanmas ve gelitirilmesinde nemli bir rol oynayabilir. Lumsdaine ve Lumsdaine (1995b) kendilerinden nceki aratrmaclarn almalarna dayanarak be
aamal YP model nermilerdir. Bu aamalar unlardr; (1) Problem Tanm,
(2) Yaratc Fikir Oluturma, (3) Karar Verme, (4) Tasarm, (5) Gelitirme. Lumsdaine ve Lumsdaine (1995b), bu aamalarda, beynin Herrmann Modelindeki drt
eyrekli dnme ekli arasndaki ilikilerini gstermektedirler. YP srecinin
analitik, yaratc ve eletirel dnmenin hepsini ierdiine ve YP aamalarnn
bireyin beyninin btnnde ekip almas, dnme ve iletiim yetilerini kuvvetlendirmek zere kullanlabileceine inanmaktadrlar.
Nnin ierik, pedagojik ve teknolojik boyutlarnn disiplinleraras kapsam, Nnin tasarm ve gelitirilmesi srecinde btncl dnmeyi zorunlu klmaktadr. N tasarm ve gelitirme srecinde btncl dnmeyi YP yoluyla
salamak, N tasarm ve gelitirme srecinde YPnin tercih edilmesinin teorik
nedenlerini ortaya koymaktadr.
renme Nesnesi Tasarm ve Gelitirme Sreci

YP metodu, N tasarm ve gelitirme srecini ynlendiren aamalarn biimsel bir dizisidir. Bu blmde, Nnin, Lumsdainenin (1995) nerdii be aamal YP metoduna gre tasarm ve gelitirilmesi aama aama gsterilmitir.
YP metodu; (1) problemi tanmlama, (2) yaratc fikir retme, (3) karar verme,
(4) tasarm, (5) gelitirme aamalar ve her bir aamann ierdii bir dizi evreden
olumaktadr.
N tasarm ve gelitirme sreci, oklar kullanarak Problemi Tanmlama ile
balayan sistematik bir dizi srele ifade edilmektedir (bkz. ekil 2). Sz konusu oklar ardk bir ilerleme gstermesine ramen, sre aknn mutlak suretle
ardk olarak yorumlanmamas gerekmektedir. Oklarn ardk gsterimi, N
tasarm ve gelitirme sreci boyunca i aknn ynn gstermek amacyla tasarlanmtr.
N tasarm ve gelitirme sreci, doas gerei yenilenebilir bir sre olup,
geri dnlere imkn vermektedir. Aamalar arasndaki iliki geliimin yinelemeli
veya tekrarlanabilir mahiyetini yanstmaktadr. rnein, N yazlm gelitirme
aamasnda ortaya kan bir sorun, N yazlm tasarmnda deiiklik yaplmasn
gerekli klabilir. Bylece daha nceki bir srece gidilip i yeniden yaplr. rnlerin kalitesi konusunda yeterli gre sahip olununcaya kadar, srecin her aamasnda geri dnlere ve fikir alverilerine imkn verilmektedir. Oklar ile temsil
edilen N tasarm ve gelitirme sreci, bir rn ortaya koymak amacyla kullanlmaktadr.
ekil 2: Yaratc problem zme metoduna dayal renme nesnesi tasarm ve

gelitirme modeli
Problemi Tanmlama
Yaratc problem zmenin birinci aamas olan problemi tanmlama, N
tasarm ve gelitirme srecinin balang noktasdr. Bu aamada, belirlenen bir
renme alanna ait kesin ve ak olarak belirlenmi spesifik bir problem ortaya
konur. Problemi tanmlama sreci Tablo 3deki admlar izlenerek gerekletirilir.
N tasarm ve gelitirme srecinin her bir aamasnda neler yaplacan gsteren bir ynerge hazrlanmas srecin ileyiinde etkili olacaktr. Sonuca ulamak
iin, srece etki eden faktrlerin tanmlanmas ve problem ile ilgili gerekli bilgilerin toplanmas ve incelenmesine, problemle ilikili unsurlarn ve hedef kitlenin
tanmlanmasna ihtiya duyulmaktadr.
Tablo 3: Problemi tanmlama aamasnn evreleri
Evreler
Aklamalar
Eitsel Problemin Ta- P renmeye ciddi sorunlar tekil eden bir konunun belirlenmesi (rnenmlanmas (Herhangi
in, Lise rencilerinin boyutlu geometriyi renmeleri zerinde grbir ders konusu)
sel ve uzamsal becerilerin eksiklii ciddi sorun tekil etmektedir.)
Hedef kitlenin belirlenmesi
P Eitsel problemin ortaya kt hedef kitle (rnein, ortaokul rencileri) ak ve net bir ekilde tanmlanr.
Eitsel problemin
nemi (Belirlenen ders
konusunun nemi)
P Belirlenen eitsel problemin zlmesinin neden kritik derecede nemli

olduunun aklanmas.
Eitsel problemin
zlmesinde en iyi
tekniin belirlenmesi
P Problemin zmnde hlihazrda kapsam erevesinde en etkili olabilecek olas N modellerinin belirlenmesi. Neden N problemin zm
iin en iyi seenektir? Mevcut retim modellerinin ele alnan problemin
zmnde yetersiz kalmasnn nedenlerinin aklanmas.
Nnin eitim
P Nnin geleneksel modellere kyasla eitim problemini zmeye nasl
problemini zmedeki
daha etkili bir yaklam salayacann aklanmas.
verimlilii
P Problem alannn erevesinin izilmesi ve snrnn tespit edilmesi.
P Problem kapsamna hangi faktrlerin dhil edilecei ve hangi faktrlerin
kapsam d braklacann belirlenmesi.
P Kapsamn problem sahasnn gerekli tm unsurlarn kapsayacak kadar
geni olmas gerekmektedir.
P Belirlenen ereve dhilinde problem kapsamna ynelik bilgi ve verilerin
toplanmas.
Eitim probleminin
/ konusunun tanmlanmas
P Problemin zmyle ilgili olabilecek paydalar ve karar alma mercilerini belirlenmesi.

P Belirlenen payda ve karar alclarn gereksinimlerinin ve hedeflerinin
belirlenmesi.
P Probleminin iyi yaplandrlm bir tanmnn oluturulmas.
P Nnin renme hedeflerinin belirlenmesi.
P Gelitirilecek Nnin kabul edilebilirlii ak ve net bir ekilde ifade edilmesi ve denetlenmesi gereken renme hedefleriyle balantl olarak deerlendirilecektir.
N renme hedeflerinin belirlenmesi
P Nnin kabul edilebilirlii ak ve net bir ekilde ifade edilmesi ve denetlenmesi gereken renme hedefleriyle balantl olarak deerlendirilmesi.
Problemi tanmlama srecinin sonunda, bu aamann rn olarak Eitim

Problemi Tanmlanmas Belgesi oluturulacaktr.
Yaratc Fikir retme
N tasarm ve gelitirme srecinde yaratc fikir oluturma aamas, Tablo
4de spesifik hedefler ve bunlarn ilgili olduu spesifik uygulamalar eklinde srdrlmektedir. Bu aamada, Herrmannn drt eyrek kre dnme tercihleri
beyin modeli temelinde yaratcln harekete geirilmesi, imgesel beceri, dnce
zenginlii, dnce zgnl ve zgrl yoluyla yeni fikirler oluturma becerisi ile ilgilidir.
N yaratc fikir oluturma sreci bir grup ortamnda gerekletirilir. Grup,
gerektii kadar ok sayda N yaratc fikir oluturma toplantlar dzenler. Grup
ierisinde konu uzmanlar, N tasarmclar, renciler ve yazlm mhendisleri
vs. yer alabilir. Grup, beyin frtnas sresince ibirliine aktr.
Grup yelerinin birbirleri arasnda fikir alveriinde bulunmaya kar daha
ak olmalarna olanak salanr. Probleme ynelik farkl bak alar grup yelerinin farkl alardan dnmelerine yardmc olur. N yaratc fikir oluturma
aamas, renme hedeflerinin, hedef kitleyi, N ierik modellerinin, N grsel
taslan ve yazlm dili tercihlerinin vb. tartld admlardan olumaktadr. Bu
admlar gerekletirmek iin, Tablo 4deki spesifik uygulamalardan yararlanlabilir.
Tablo 4: N yaratc fikir retme aamas
N yaratc fikir oluturma toplantlarnn

yaplmas
Yaratcln harekete geirilmesi
Yaratc fikir oluturma ekibinin oluturulmas
Evreler
Aklamalar
P Moderatr, mzakereleri kolaylatrmak ve ekip yelerinin yaratcln tevik etmek zere N fikir oluturma toplantlarna
bakanlk eder.
P Yazman katlmclarn yorumlarn, nerilen N fikirlerini, varlan kararlar, eylem maddelerini kaydeder ve toplant sonras
iin toplant notlarn oluturur.
Grup yelerinin ve grevlerinin belirlenmesi
P retmenler, konunun retimine ynelik gelimilik dzeyine

ilikin uzmanlk salar, renme hedeflerini belirlerler ve ekibin
N renme konusunu anlamasna yardmc olur.
P retim tasarmclar, retim tasarm modelleri dorultusunda
problemin zmne ynelik uygun modelleri tartrlar.
P N gelitiricileri N tasarm, yazlm mhendislii, yazlm
grafikleri ve grselletirme, N gelitirme aralar ve teknikleri
ve mobil cihazlara ynelik N yaylm platformlarna ilikin uzmanlk salamaktadrlar.
P Moderatr, nerilen fikirlerin kabul edilebilir nitelikte bir N
geliimine yol ap aamayaca konusunda ekibe geri bildirimde bulunur.
P Problemin zmne P Yaratclk, N fikir oluumunun belirli bir tr kapsamna indiren uygun N modellegenmesi sayesinde daha kolay harekete geirilebilecektir.
rinin belirlenmesi
P Nnin farkl trlerinin zelliklerinin birletirilmesi, yaratc,
P okluortam uygulakarma zelliklere sahip yeni bir N oluumu sonucunu doumalar ve farkl veri
rabilecektir.
trlerinin birletiril- P Kitap, dergi, film, gazete ve televizyon gibi ortamlarda
mesi
hikyelerin tanmlanmas ilemi yeni bir N fikri bulmaya yP Gerek hayattan fikirler oluturulmas
P Hayal gcnn harekete geirilmesi
nelik yaratcl arttrabilmektedir.

P Gerek yaam durumlar Nnin dayanan oluturabilmektedir.
P Hayal gc yaratc bir akln temeli olarak grlmektedir.
P Tm grup yeleri, problemi tanmlama aamasnn sonu tutanaklarn ve ilgili dier tm bilgileri toplant ncesinde alacaklardr.
P Grup yeleri arasnda P Salanan bilgileri almalar ve eitim problem sahas hakknbilgi alverii
da bilgi edinmeleri iin kaynak taramas yapabilmeleri amacyla
ekip yelerine toplantya hazrlk yapabilmeleri iin yeterli zaP Oluturulan her N
man verilecektir.
fikrinin belgelendirilmesi
P Toplant tutanaklarnn oluturulup
datlmas
P Toplant, problemin zm kapsamnda belirlenen ekip yelerinin rol ve sorumluluklar erevesinde icra edilecektir.
P Toplant esnasnda oluturulan N fikirlerinin tamam uygun
ekilde belgelendirilecektir.
P Yazman toplant notlarn oluturacak ve toplant sonrasnda
bunlar ekip yelerine datacaktr.
Karar Verme
N yaratc fikir oluturma grup toplantlar sonunda, oluturulan N fikirleri analiz edilir, gruplanr ve birbirleriyle karlatrlrlar. Eer yeterli kaliteye
sahip N fikri seilemiyorsa, problemi tanmlama aamasndaki srecin yeniden
gerekletirilmesi gerekmektedir. Bu aama yeterli kaliteye sahip N fikri ortaya kana kadar fikir alverii yaplarak yinelemeli bir ekilde gerekletirilir. Bu
amac gerekletirmek iin, Tablo 5deki spesifik uygulamalardan yararlanlacaktr.
N karar verme aamas, yaratc fikir oluturma aamasnda ortaya kan
yeni fikirlerin elenip, probleme en uygun yeni fikir, ara, model ve retim tasarm modellerinin karara baland admlar kapsar. Bu admlar gerekletirmek
iin, aadaki spesifik uygulamalardan yararlanlabilir. Tablo 5de renme nesnesi yaratc fikirlere karar verme aamalar grlmektedir.
Tablo 5: N karar verme aamas
N yaratc fikir dokmannn oluturulmas
Oluturulan N yaratc
fikirlerinin lenmesi
Evreler
Aklamalar
P Oluturulan N
fikirlerinin gruplandrlmas
P Karlatrmal deerlendirme yaplmas
P En iyi N fikrinin
seilmesi
P Baz N fikirleri birbirleriyle ilgili olabilmektedir,

bunlarn gruplandrlmas zelliklerinin analiz edilmesi ilemini kolaylatrmaktadr.
P Farkl gruplar ierisinde tanmlanan N fikirleri,
karlatrmal olarak deerlendirilebilir.
P En iyi kalite zelliklerine sahip N fikri seilir. Eer
seim yaplmazsa, problem tanmlama aamasna
dnlr.
P N senaryosunun (storyboard) erevesi karara
balanr.
P N modeline karar
verilmesi
P oklu ortam elemanlar Nnin kalitesini kayda

deer bir ekilde etkilemektedir. Nde yer alacak
okluortam elemanlar, rolleri ve birbirleriyle olan
ilikileri karara balanr.
P N senaryosunun
retim tasarm
P N, kullanclarn bir dizi ierik, pedagojik ve tekmodelinin aklannolojik kurallar kapsamnda N ile ne ekilde etmas (senaryo temelli
kileime geecei ile ilgili N standartlarna karar
renme, bilisel yk
verilir.
kuram)
P N modelinin
tanmlanmas
P N kullanmnda karmakln stesinden gelebilmek amacyla N modllere (seviyelere) ayrlr. N

seviyeleri, kullancnn bir sonraki seviyeye gemesi
iin tamamlamas gereken bir alt seviyeden itibaren
artan zorluklarla tanmlanmaktadrlar.
Tasarm
N tasarm aamas, karar verme aamasnda ortaya kan ynergeye dayal
olarak balamaktadr. N tasarm sreci; (a) prototip oluturma, (b) program test
ilemi, (c) deerlendirme ve (d) risk analizi olmak zere drt ana faaliyetten olumaktadr (bkz. Tablo 6).
Tablo 6: N tasarm aamas
Evreler
Aklamalar
P Nnin grafiksel kullanc ara yzn ve rencinin N ile etkileimlerini
gsteren etkileimli yazlm biiminde N tasarm prototipi oluturmak
iin kullanlr.
Prototipi
oluturma
P Grafikerin gelitirdii imgeler kullanlarak, N kullanc ara yz grafiklerini hzl bir ekilde birletirmek iin bir yazlm arac kullanlr.
P Byk ve karmak N tasarmlar iin, prototip oluturma ilemi, tasarmnn erken aamasnda kat zerinde prototip oluturma ilemi ile balayabilecek ve sonrasnda yazlm prototipi oluturma ilemiyle devam edecektir.
Program test
ilemi
P N olas kullanclarnn, fikir veren ve geribildirim salayan tasarm hatalarn kefetme amacna ynelik, geliim aamasnda olan N prototipini
deneyimledikleri faaliyet ile ilgilidir.
Deerlendirme
P Deerlendirme faaliyeti, belgelendirilen faaliyet testi sonularnn analiz

edilmesi ve N tasarm kalitesinin deerlendirilmesi yoluyla gerekletirilmektedir. Deerlendirmede ama, N tasarm kusurlarnn belirlenmesidir.
Risk analizi
P N tasarm srecinin proje ynetiminin, risk tanmlamas, risk analizi,

risk planlamas ve risk izlemeden oluan n-etkin risk ynetimini bnyesinde barndrmaktadr. Bunlar; rn Riski, Kabul Riski, Entegrasyon Riski, Performans Riski, Kullanlabilirlik Riski, Srdrlebilirlik
Riski, Fayda Riski, Kaynak Riski, Maliyet Riski, Zamanlama Riski,
Teknoloji Riski
P Gelitirme aralarnn ve programlama dillerinin belirlenmesi
P N ve N yazlm uygulamasnda ilevsel ve ilevsel olmayan eler tanmlanr. Bu srete, karmak Nnin ilevselliinin daha etkin bir biimde tanmlanabildii kk fonksiyonelliklere ayrma imkn salamaktaTasarm sonu
drlar.
dokmannn
oluturulmas P levsel eler, nesne-odakl bir yazlm tasarm ierisinde N ierik modellerini temel alan nesne kmeleridir.
P levsel olmayan eler, mobil cihazlarda alabilirlik, ekran znrlklerinin desteklenmesi ve internet balants gibi Nlerinin ortam ile birlikte alabilirlii iin geerli olan bir kriteri tanmlamaktadr.
Prototipinin retilecei, prototip oluturma faaliyetinin gerekletirilmesinden sonraki faaliyet olan program test ilemi aamasnda, fikir veren ve geribildirim salayan tasarm hatalarn kefetme amacna ynelik temsili koullar altnda
N olas kullanclar prototipi deneyimlenmektedir. Deerlendirme faaliyeti, N
kalitesinin deerlendirilmesi iin yaplmaktadr. Risk analiz faaliyeti olas risklerin
belirlenmesi ve bu risklerin etkisinin ne ekilde hafifletileceinin tespiti iin gerekletirilmektedir. N tasarm sreci faaliyetleri aada aklanmtr.
Prototip Oluturma: Prototip kt veya yazlm prototipi (ekil.1) olabilir.
Prototip oluturma ilemi, fikir veren ve geribildirim salayan tasarm hatalarn
kefetme amacna ynelik olarak, olas N kullanclarnn temsili koullar altnda
N ilevselliini deneyimlemelerine olanak salamak amacyla N tasarmnn
prototipini gelitirmek maksadyla gerekletirilmektedir.
ekil 3: renme nesnesi
Gelitirme
Gelitirme sreci, karar verilen N ierik modeli ile problemin zmne
en uygun belirlenmi retim tasarm ya da retim kuramna dayal bir yap
oluturulmas yoluyla gerekletirilebilecektir. Gelitirme sreci, N mimari yapsnn tanmlanmasndan N yazlmnn paylalabilir ierik nesne kmeleri ile
ilikilendirilmesi ile ilgilidir. N iki ksmdan olumaktadr: istemci bilgisayarnda (rnein, masast, dizst ve el bilgisayar) alan ksm ve sunucu bilgisayarnda alan ksm. Bu ksmlar, istemci-sunucu yaps katmanlar altnda bir a
zerinden birbirleriyle ibirlii ierisinde almaktadrlar.
N yazlm genellikle (a) nesne-odakl paradigma (NOP), (b) yntemsel paradigma (YP) ya da (c) NOP ve YP birleimi kullanlarak tasarlanmaktadr. N
yazlm, NOP kapsamnda kmelerden oluan nesneler kullanlarak tasarlanmaktadr. Nesneler birbirleriyle mesaj geii yoluyla iletiime gemektedirler. YP kapsamnda ise, N yazlm farkl mantksal noktalarda alt-rutinleri aran ve altrutinlerin de yntemsel bir ekilde baka alt-rutinleri ard ana bir program
kullanlarak tasarlanmaktadr.
N yazlm, tasarmn karmaklna bal olarak bir ya da birden fazla aamada uygulamaya geirilebilir. Senaryolar (storyboard), N tasarmndan gelitirme srecine yansyabilecek karmakl azaltma ve ynetmeye ynelik en iyi
zm olarak grlebilir. Bu sre, birimlere ayrtrma (modlarizasyon) ile daha
etkin ynetilebilir. N modllere (nitelere, konulara, snflara, alt-balklara, hedeflere) ayrlmtr. Ayrtrma ilemi yatay ve dikey olarak gerekletirilmekte olup,
modller karmaklk ierisinde ynetilebilir oluncaya kadar devam etmektedir.
N olas en yksek uyum ve olas en dk elemeye sahip olacak ekilde oluturulur. Uyum, bir modl ierisine dahil edilen unsurlarn birbirleriyle ne
kadar balantl olduklaryla ilgilidir. Eleme, bir modln bir baka modln
mantna dayal olarak oluturulma derecesini lmektedir. N bakm kolaylatrlm olup yeniden kullanlabilirlik, modler yksek uyum ve dk elemeye
sahip olduklarnda gelitirilmektedir.
Tablo 7: N gelitirme aamas
Evreler
Aklamalar
P Programlama ilemi, yksek-dzeyli bir programlama dili (rnein, C, C++, C#,
Objective C, Java) ve web programlama dilleri kullanarak N yazlm tasarm
uygulanabilir bir koda dntrmektedir.
Programlama P Programlama uygulamalarnda (a) anlaml snf, metot ve deiken isimlerinin,

(b) etkili kaynak kod dokmantasyonu ve satr-ii yorumlarn, (c) test ilemi
esnasnda kullanlan ve kaynak kodda saklanan ancak retim yayn iin derlenmemi olan bildirimlerin ve (d) okunabilirlii arttrmaya ynelik etkili kaynak
formatlamasnn kullanlmas gerekmektedir.
Entegrasyon
P Entegrasyon, oklu ekipler tarafndan gelitirilmi, ayr ayr test edilmi, iletilebilir/yrtlebilir N yazlm gelerinin entegre edilmi bir btn halinde birletirilmesi srecidir. Sz konusu bu sre, iletilebilir N yazlm unsurlarn girdi
olarak alp, entegre N yazlm uygulamasn nihai rn olarak ortaya koymaktadr. Entegrasyon srecinin iyi planlanm ve yrtlm olmas gerekmektedir.
P N yazlm uygulamas, (a) ya bir sunucu bilgisayardan ykleme iin ya da kutuluambalajl teslimata uygun olarak kullanma sunulmu; (b) kullanc tarafndan bir
rn olarak alnm ya da (c) bir bilgisayara (masast, mobil cihazlar) kurulmutur.
Yaynlama
P Gelitirme srecinin sonunda N yazlmnn; (1) bir sunucu bilgisayarda ya

da renme materyalleri havuzuna, standartlara uygun olarak yerletirilmi, (b)
kullanc tarafndan eriilebilir ve (c) kullanc tarafndan 7/24 uzaktan kullanlr
durumda olmas beklenmektedir.
N ierik rntleri kullanlarak tasarlanmaktadr. Yazlm tasarm rnts, sklkla karlalan yazlm tasarm problemine kar yeniden kullanlabilir bir
zmdr. Mevcut N ierik modelleri dnda kltrel zellikleri dikkate alan
yaratc modeller, yapsal modeller ve davransal modeller dhil birok tasarm
modeller, gelitirme srecinde uygulanabilir (Gamma ve dierleri, 1995). Tablo
7de N gelitirme aamas grlmektedir.
Uygulama
Son zamanlarda, rgn eitimde grsel dnmenin nemi giderek artmaktadr. Grsel dnmenin geleneksel renme ortamlarnda kuramsal ve
uygulamal disiplinler balamnda kendisine etkili bir yer bulamad aikardr.
Aratrmalar, grsel dnmenin geometri ve matematiksel dnmenin gelimesine katklar olduunu belirtmektedir (Clements ve Battista, 1992). Bu amala,
geleneksel renme ortamlarnda kendine yer bulamayan grsel dnmenin,
e-renme ortamlarnda etkili sonular retebilecei dnlmektedir. Bu balamda, e-renme ortamlarndaki renme materyallerinin baskn grsel nitelii, st dzey dnme becerilerini harekete geirebilmek iin uygun olabilecei
sylenebilir. YP metodunun kuramsal temelini oluturan Herrmann da (1998),
Creative mind ile dnme becerileri arasndaki ilikiye vurgu yapmtr. Bu almada, grsel dnme ile st dnme becerilerini harekete geirebilecek bir
N tasarlanma ve ve gelitirme sreci anlatlmtr.
YP ile gelitirilen Nde ele alnan problem, lise 9. snf dzeyi geometri
dersine yneliktir. 2012 LYS (SYM, 2013) Trkiye geneli baar oran % 6,5tur.
Bu sonu, geometri dersine ynelik olarak bir dizi zm nerisini zorunlu klmaktadr.
Aadaki ekillerde (ekil 4, ekil 5, ekil 6, ekil 7 ve ekil 8) KLD ad
verilen 9. snf geometri dersine ynelik Nsinin N tasarm ve gelitirme sreci
anlatlacaktr. YP metodu ile tasarlanp gelitirilen etkileimli renme materyali ile rencilerin geometri dersinde Uzunluklar verilen doru parasnn hangi durumlarda gen oluturduunu belirler. kazanmna ynelik olarak akademik
renci baarlarnn artrlmas hedeflenmektedir.
ekil 4: N tasarm ve gelitirme srecinin problemi tanmlama aamas
ekil 5: N tasarm ve gelitirme srecinin yaratc fikir retme aamas
ekil 6: N tasarm ve gelitirme srecinin karar verme aamas
ekil 7: N tasarm ve gelitirme srecinin tasarm aamas
ekil 8: N tasarm ve gelitirme srecinin gelitirme aamas

Resim 1de tm gelitirilen KLD uygulamasndan rnekler sunulmaktadr.
5. Kazanm ders anlatm (animasyon)
5. kazanm video anlatm
5. Kazanm deerlendirme sorusu
Aktivite -Tangram
Resim 1. KLD uygulamasnn mobil aralara uyarlanm rnekleri
SONU
E-renme ortamlarna ynelik nitelikli renme materyallerinin oluturulmas, renme materyali gelitiricileri, retmenler, retim tasarmclar ve
yazlm mhendisleri iin sorun olmutur. renme nesnelerinin nesne tabanl
yazlm sistemleriyle gelitirilmesi, doal olarak dier yazlm sreleri ile benzer tasarm ve gelitirme srelerine tbi olmasna yol amaktadr. Nlerin
e-renme ortamlarnda kullanlmas ile rencilere zengin renme olanaklar
salanmaktadr. Nlerinin eitimde etkili olabilmesi, ncelikle bu materyallerin
iyi tasarlanmasna baldr. Kompleks bir N gelitirme ileminde baar, tasarm
ve geliim aamas esnasnda btnletirici bir metodoloji kullanlarak elde edilebilecektir. Nlerinin tasarm ve gelitirme srecinde Nnin tanmlar, zellikleri ve ierik modelleri belirleyicidir. Bu almada, yaratc problem zme (YP)
olarak adlandrlan sistematik metodolojinin renme nesnesi tasarm ve gelitirme srecindeki kullanm izah edilmektedir.
Yaratc problem zme, kompleks renme nesnesi gelitirme projelerinin
ynetimine ynelik bir yol haritas (plan ya da detayl bir plan) salamaktadr.
N tasarm ve gelitirme srecinde, aamalar, evrelere, evreler birimlere ayrp
yaplandrlmtr. Bu sre, ilkeleri, stratejileri, yntemleri ve adm adm takip
edilmesi gereken esaslar ifade etmektedir. N tasarm ve gelitirme sreci boyunca her aama kendi ierisinde kalite gvence stratejisini desteklemektedir. Gelitiricilere adm adm esaslar temin etmekte ve proje yneticilerine uzman kiilerin
istihdam edilecei uzmanlk alanlarn belirleme imkn salamaktadr.
Alanyaznda, alayan modeli (Waterfall), V modeli (V-Shape), helezonik
model (Spiral), evik modeli (Agile development) ve yldz yazlm gelitirme modeli (Star Life-Cycle) gibi yazlm gelitirme modelleri mevcuttur. Aratrmaclar,
yazlm gelitirme modellerini renme materyalleri tasarm ve gelitirme srecine uyarlama almalarn srdrmektedir. Bu aratrma, yaratc problem zme
metodunun, renme materyali gelitirme srecine uyarlanmasnn anlatld bu
alma, bu alandaki gereksinime ynelik yaplan almalara paralel olarak yaplandrlmtr. renme nesnesi tasarm ve gelitirme projesinin boyutuna baklmakszn, yaratc problem zme metodunu srece rehberlik salamak zere yaplandrlmtr. Rehberliinin ne kadarnn kullanlacana karar vermek yaratc
problem zme metodu uygulaycsna baldr.
Yaratc problem zme metodu, renme nesnesi tasarm ve gelitirme
maksadyla yaplandrlm olmasna ramen, web tabanl uygulamalarn dier
trlerinin gelitirilmesine ynelik olarak da uyarlanabilmekte ve etkin bir ekilde
kullanlabilmektedir. Hedeflenen renme nesnelerinin nihai hedefi, mmkn
olan en yksek kaliteye sahip bir renme imkn salanmasdr. Bu sre esnasnda renme nesnesi, sz konusu aamalarn ierisinde btnden bamsz olarak deerlendirilmektedir. N tasarm ve gelitirme srecinde yaratc problem
zme metodolojisinin kullanm, gerek renen odakl renme nesnelerinin
tasarlanmasn, gerekse de e-renme ortamlarndan yararlanacak tm paydalarn Nlerinden elde edebilecei fayday mmkn olan en st seviyeye karabilmeyi salayacaktr. Bu anlamda, yaratc problem zme metodolojisinin renme nesnesi tasarm ve gelitirme srecinde etkili bir dizi yntemler topluluu
olduu ifade edilebilir. N tasarm ve gelitirme srecinde, yaratc problem zme modelinin dier modellere gre en nemli avantajlar; (1) Eitsel problemlere
ynelik olmas, (2) Daha nce denenmemi yeniliki zmleri hedeflemesi (3)
Dorusal dng ierisinde, problemin karmak ve ok boyutlu yapsn kontrol
edebilmedir.
YANSITMA SORULARI
1.
N tasarm ve gelitirme srecinde YP metodolojisinin kullanmnn

e-renme ortamlarnda kullanlacak olan Nlerinin tasarm srecine
ne tr katklar olabilir?
2.
N tasarm ve gelitirme srecinde N ierik modellerinin ne tr katklar vardr? Sz konusu modeller ve niteliklerinin N tasarm ve gelitirme srecine ne gibi yansmalar olabilir?
Kaynaklar
Akkoyunlu, B., & Ylmaz Soylu, M. (2008). A study of students perceptions in a blended learning environment based on different learning styles. Educational Technology & Society,
11(1), 183-193.
Barrit, C., Lewis, D., & Wieseler, W. (1999). CISCO Systems Reusable Information Object Strategy
Version 3.0. http://www.cisco.com
Boyle, T., Cook, J., Windle, R., Wharrad, H., Leeder, D., & Alton, R. (2006). An agile method for
developing learning objects. Ascilite 2006, Sydney, 3-6 December 2006.
Brown J. (2002). Academic ADL Co-lab. http://www.adlnet.org
Cisco. (2001). Elearning glossary.
elearning/pdf/ elearnglossary.pdf
http://www.cisco.com/warp/public/10/wwtraining/
Clements, D. H., & Battista, M. T. (1992). Geometry and spatial resoning. In D. A. Grouws
(Ed.), Handbook of research on mathematics teaching and learning. (p. 420-464). New York:
Macmillian.
Dodds, P. (2001). Advanced distributed learning sharable content object reference model version
1.2. The SCORM content aggregation model. http://www.adlnet.org
Downes, S. (2001). Learning objects: Resources for distance education worldwide. International
Review of Research in Open and Distance Learning, 2(1). http://www.ascilite.org.au
Duval, E. (2002). editor. 1484.12.1 IEEE Standard for learning Object Metadata. June 2002.
Duval, E., & Hodgins, W. (2003). A LOM research agenda. WWW 2003 Conference, 20-24 May,
Budapest, Hongary. http://www2003.org/cdrom/papers/alternate/P659/p659-duval.html.
html
Elliot, S. (n.d.). A content model for reusability. http://www.cm-strategies.com/pdfs/elliott.pdf
Friesen, N. (2001). What are educational objects?. Interactive Learning Environments, 9(3), 219230. doi: 10.1076/ilee.9.3.219.3573
Gibbons, A. S., Nelson, J. & Richards, R. (2000). The nature and origin of instructional objects.
In D. A. Wiley (Ed.), The Instructional Use of Learning Objects: Online Version. Retrieved
MONTH DAY, YEAR, from the World Wide Web: http://reusability.org/read/chapters/gibbons.doc
Herrmann, N. (1988). The creative brain, Brain Books, Lake Lure, North California.
Herrmann, N. (2001). Measurement of brain dominance. www.herrmann.com.au/pdfs/articles/
MeasurementofBrainDominance.pdf
Horn, R. E. (1998). Structured writing as a paradigm. In Alexander Romiszowski & Charles
Dills (Eds.)., Instructional Development: State of the Art. Englewood Cliffs, N.J.
IEEE LSTC. (2002). IEEE 1484.12.1-2002: Standard for Learning Object Metadata.
http://ltsc.ieee.org/wg12/files/LOM_1484_12_1_v1_Final_Draft.pdf
Isaksen, S., & Treffinger, D. J. (1985). Creative problem solving: The basic course. Buffalo, NY:
Bearly Limited.
Isaksen, S. G., Dorval, K. B., & Treffinger, D. J. (1994). Creative approaches to problem solving.
Dubuque, IA: Kendall-Hunt.

Kay, R. H., & Knaack, L. (2007). Evaluating the learning in learning objects. Open Learning,
22(1), 5-28. doi: 10.1080/02680510601100135
LAllier, J. J. (1997). A Frame of Reference: NETgs map to its products, their structures and core
beliefs. http://www.netg.com/research/whitepapers/index.asp
Lumsdaine, M., & Lumsdaine, E. (1995a). Thinking preferences of engineering students: Implications for curriculum restructuring. Journal of Engineering Education, 84(2), 193-204.
Lumsdaine, E., & Lumsdaine, M. (1995b). Creative problem solving: Thinking skills for a changing
world. McGrawHill.
Lumsdaine, E., & Voitle, J. (1993). Introducing creativity and design into traditional engineering
analysis courses. Proceedings, ASEE Annuul Conference, Urbana, Illinois. 843-847.
Lumsdaine, E., Lumsdaine, M., & Shelnutt, J.W (1999). Creative problem solving and engineering
design. McGrawHill.
McGreal, R., & Roberts, T. (2003). A primer on metadata for learning objects. http://cde.athabascau.ca/DET/2003/presentations.doc
McGreal, R. (2004). Online education using learning objects. (p. 1-13). Psychology Press.
Mortimer, L. (2002). Learning objects of desire: Promise and practicality. Learning Circuits.
http://www.learningcircuits.org/2002/apr2002/mortimer.html
Osborn, A. F. (1953). Applied imagination: Principles and procedures of creative thinking. NY:
Charles Scribners Sons.
Osborn, A. F. (1957). Applied imagination: Principles and procedures of creative thinking (Revised edition). NY: Charles Scribners Sons.
Parnes, S. J. (1967). Creative behavior guidebook. New York: Scribners.
Parrish, P. (2006). Learning with objects. In P. Shank & S. Carliner (Eds.), e-Learning Now: Where We Are, Where We Are Going. (p. 215-240). San Francisco, CA: Pfeiffer.
Polsani, P. R. (2003). Use and abuse of reusable learning objects. Journal of Digital Information,
3(4). https://journals.tdl.org/jodi/index.php/jodi/article/view/89/88
Quinn, C., & Hobbs, S. (2000). Learning objects and instructional components. Educational
Technology and Society, 3(2), 13-20.
Rehak, D. R., & Mason, R. D. (2003). Keeping the learning in learning objects. in A. Littlejohn
(Ed.) Reusing online resources: a sustainable approach to elearning. London: Kogan Page.
Schoenfeld, A. H. (1992). Learning to think mathematically: Problem solving, metacognition,
and sense-making in mathematics. In D. Grouws (ed.). Handbook for Research on Mathematics Teaching and Learning. (p. 334-370.) New York: MacMillan.
Sosteric, M., & Hesemeier, S. (2004). A first step toward a theory of learning objects. In R.
McGreal (Ed.), Online education using learning objects. London: Routledge/Falmer.
Wagner, E. D. (2002). Steps to creating a content strategy for your organization. The e-Learning
Developers Journal, October 2002.
Wiley, D. (2000). The instructional use of learning objects. Bloomington, IN: AECT.
http://reusability.org/read/
Do. Dr. Gldem Alev ZKK

Lisans (1994), ykseklisans (1998) ve doktora (2003) eitimini Gazi niversitesinde tamamlamtr. MEBda retmen olarak grevinin yannda, lkretim
Genel Mdrl ve Eitim Teknolojileri Genel Mdrlnde idari grevlerde
bulunmutur. 2004 ylnda Hacettepe niversitesinde greve balamtr. Halen,
Hacettepe niversitesi, Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde retim yesi olarak almalarna devam etmektedir. Aratrma
alanlar; Veri grselletirme ve renme nesneleridir.
22. BLM
E-DEERLENDRME VE E-DNT
Dr. Fatma BAYRAK

Do. Dr. Halil YURDUGL
ZET
Gnmzde renme ve retim amal teknolojilerin kullanmyla birlikte renme ortamlar, renme yaantlar, renme grevleri ve dier renme
iin gerekli olan bileenlerde bir paradigma deiimi yaanmtr ve yaanmaya da
devam etmektedir. Ancak eitim sisteminin ve retim srecinin nemli bir bileeni olan retimsel deerlendirme iin bu yaklamn ayn hzla devam etmedii
gzlenmektedir. E-renmenin en nemli avantaj zaman ve mekan esnekliinde renenlerin nceden yaplandrlm renme etkinliklerine katlarak birer
renme yaants geirmeleri eklinde aklanabilir. Zaman ve mekn esneklii
sayesinde renen, bireysel ihtiyalar dorultusunda kendi renme srecini yaplandrma olanana sahiptir. Buna bal olarak e-renme kapsamnda yaanan
paradigma deiiminin bir yansmas da deerlendirme alannda kendini gstermeye balamtr. Bireysel ihtiyalarn ortaya koyulmas adna zellikle yksekretimde e-deerlendirme almalarnda deer bimeye ynelik deerlendirmelerden daha ok z-deerlendirmeye ynelik deerlendirmelerin n plana kt
grlmektedir.
Bu almada teknoloji destekli deerlendirme yaklamlar ele alnarak detaylandrlmtr. Bununla birlikte e-deerlendirme kavramlar, e-deerlendirme
uygulamalar, e-dnt trleri ve deerlendirme nesnelerine yer verilerek genel bir
e-deerlendirme grnts ortaya konmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler: retimsel deerlendirme, e-deerlendirme, e-dnt,

deerlendirme nesneleri
HAZIRLIK SORULARI
1.
retimsel deerlendirmelerde hangi tr amalar sz konusudur?
2.
retimsel deerlendirmelerde teknolojilerin yararlar nelerdir?
3.
Dnt nedir?
GR
Baar nceden belirlenmi hedeflere ulama durumudur. Buna gre retimin temel amac; reneni bu hedeflere ulatrmaktr. Bilindii gibi; programl
retimlerde renmelerin etkililii, rencilerin renme baarlar ve retim
programnn nitelii ancak deerlendirme almalaryla ortaya konulabilir. Deerlendirme almalaryla ortaya konulan bilgi (dnt) program gelitiriciler, retmenler ve renciler iin kullanma amacna gre farkl anlamlar kazanmaktadr.
Program gelitiriciler aldklar bu dntleri retim programnn hedef ve kazanmlarn; retmenler yaplandrdklar retim tasarm ile tasarma bal olarak
oluturulan renme etkinliklerini; renciler renmelerini gzden geirmek; ayrca kurumlar da rencinin renmesini belgelendirmek iin kullanabilir. Eitim
sistemini devingen (dinamik) bir sisteme dntren unsur da bu dnt sistemidir.
ekil 1: retim Sreci (Bayrak, 2014)
E-Deerlend rme ve E-Dnt 451
retim sreci gz nne alndnda; rencileri kursun/dersin hedeflerine

ulatrmak iin retim tasarmnda tanml renme etkinlikleri dzenlenir ve
renciler bu etkinliklerle girdikleri etkiliemlerle renmelerini yaplandrrlar.
Bununla birlikte her bir renci farkl dzeyde bilgiyi yaplandraca iin retimsel deerlendirmelere bavurulur. Deerlendirmelerden elde edilen dntler
sistemi ve/veya sreci modifiye etmekte kullanlr. ekil 1, bu anlamda dntleri
kimin, hangi amala kullanacana ilikin sreci ematize eder.
Teknolojinin salad avantajlar sayesinde ekil 1de gsterilen retim
srelerinin her aamasnda, zellikle de deerlendirme aamasnda teknoloji
destekli ortamlarn kullanm yaygnlamtr. Bununla beraber gnmzde kat-kalem uygulamalarna dayal deerlendirmeler yerini e-deerlendirmelere
brakmaktadr. E-deerlendirme sistemlerinin kullanm snf ii deerlendirme
uygulamalarndan farkl olduu iin, e-deerlendirmeler ve deerlendirme sonucu oluturulan dnt trleri bu blmde ayrntl olarak incelecektir.
RETMSEL DEERLENDRME
Gnmzde retimsel deerlendirmeler birok snflamaya tabi tutulmaktadr. Bunlardan en yaygn olan ise deerlendirmenin amacna ynelik olarak;
renmelerin belgelendirilmesine dayal deer bimeye ynelik ve retimin biimlendirilmesine ynelik yaplan deerlendirme (zelik, 2011, s. 223; Sadler,
1998; Tekin, 2012) eklindedir. Bu deerlendirme trleri ekil 1de de n plana
karlan dntn iletildii bileene gre (kurum, retmen, renci) biraz daha
ayrntlandrlarak:
a) renmenin deerlendirilmesi (assessment of learning),
b) renme iin deerlendirme (assessmentforlearning)
c) renme olarak deerlendirme (assessment as learning).
eklinde snflandrlmaktadr (Earl ve Katz, 2006).
renmenin deerlendirmesi, deer bimeye dnk deerlendirme (summativeassessment) ile ayn amac gzetir. Bu deerlendirmede sonular ve buna
ilikin dntler bireyin renme dzeyinin belirlenmesini talep eden kuruma yneliktir. Biimlendirmeye dnk deerlendirmenin (formativeassessment)amac
ise daha ncede ifade edildii gibi renme/retim srecinde dzeltilmesi gerekenlerin belirlenmesidir. Ayrntlandrlm olan bu snflamadaise biimlendirmeye dnk deerlendirmenin iki trde olabilecei ifade edilmitir: renme iin
deerlendirme ve renme olarak deerlendirme.
renme iin deerlendirmede deerlendirme sonular retim programn, renme ortamn ve/veya retim srecini iyiletirme amacyla kullanlr ve
retmene iletilir. renme olarak deerlendirme trnde ise rencinin kendi
renme srecine ynelik gl ve zayf ynlerini grmesi amalanmaktadr. Bu
amaca hizmet etmek iin dntler renene iletilir.
E-DEERLENDRME
Teknolojik gelimeler renme srecinin yapsn ve niteliini deitirirken
deerlendirme srecini de etkilemitir. Yakn zamana kadar deerlendirmeler genellikle a) oturum gerektiren uygulamalara (snav) dayal olarak, b) ayn zamanda
kt-kalem ortamnda ve c) renmelerin deerlendirilmesi amacyla yaplmaktayd. Teknolojik gelimeler sayesinde a)oturumlu ya da oturumsuz (zaman snrsz) uygulamalar, b) tklama-srkle brak gibi etkileimler ve c) renmenin
deerlendirilmesi yan sra dier deerlendirme trlerine dayal deerlendirme
etkinlikler artmaya balamtr. Aslnda retim teknolojilerinin modern anlamdaki tarihi de bu zellii ierisinde barndran bir test makinesiyle balamtr
(Holmes ve Gardner, 2006, s. 35).
Deerlendirme srecine teknolojinin dahil olmas 1920lerde Pressey, renenler iin oktan semeli testlere dayanan test makineleri ile balad sylenebilir. Sre iinde bu makineler renenlere dl verecek ekilde dzenlenerek
retim makinesini olarak revize edilmitir. Bu revizyonu ncelikle Presseyin
kendisi gerekletirmi ve adn da retim makinesi (teachingmachine) olarak
deitirmitir. Ancak bu haliyle Presseyin gelitirdii retim makinesi bir renme ortamndan daha ok yine deerlendirme ortamlarnda renenlerin kendi
kendine renmesine dayanyordu. Daha sonra Skinner 1950li yllarda Presseyin
bu makinesini revize ederek bir retim srecinde kullanmaya balamtr. retim teknolojileri bylelikle ekillenerek gnmze kadar gelmi ve zellikle
biliim teknolojileri sayesinde n plana kmaya balamtr. Buradan hareketle
eitimde renme/retim teknolojilerinin modern anlamda tarihinin de Sidney
Presseyin test makinesi ile balam olduu sylenebilir.
Aslnda deerlendirme teknolojileri, nceleri ABDye gelen gmenlerin
sonrasnda ise askere almlarda adaylarn zeklarnn llmesinde kullanlmakta
iken; 1957 ylnda Sovyetler Birliinin uzaya Sputnik adl uyduyu uzaya gndermesi deerlendirme teknolojilerinin kullanmnda bir dnm noktas olmutur.
Bu noktadan itibaren deerlendirme teknolojilerinin eitsel amal kullanm
yaygnlamaya balamtr. Dier taraftan eitimde teknoloji kullanm zellikle
e-renme kapsamnda hzla geliirken maalesef (deer bimeye dnk deerlendirme iin gelitirilmi bireyselletirilmi bilgisayar uygulamalarnn aksine)
biimlendirmeye dnk deerlendirme teknolojileri o hzda gelimemitir (19601990 aras). Gnmzde ise gerek tek bana (stand-alone) deerlendirme sistemi olarak gerekse e-renme ile btnleik olarak e-deerlendirme uygulamalar
artmtr.
Teknoloji destekli deerlendirme ortamlar gnmz teknolojisi sayesinde
ortam eitliliini de salamtr. Buna bal olarak gnmz bilgisayarlarnn bellek kapasitesi, yksek hz ve masraflar azaltmas bilgisayar destekli ortamlarn
tercih edilmesini de artrmaktadr (Hamilton, Klein ve Lorie, 2000, s. 8). Bilgisayarn bu amala kullanld deerlendirmeler bilgisayar destekli deerlendirme (computer asisted assessment) olarak adlandrlmaktadr (Bull ve McKenna,
2004). Gnmzde biimlendirmeye dnk kendini test etme uygulamalarndan
deer bimeye dnk final snavlarna kadar farkl trden bilgisayar destekli deerlendirmeler mevcuttur (Thelwall, 2000, s. 37).
E-deerlendirme kavramn e-test kavramna indirgemek, yani herhangi
bir test uygulamasnn teknoloji destekli ortamlarda yaplmas ile snrlandrmak bu kavram daraltmak anlamnda gelecektir. Oysa ki e-test uygulamalar
e-deerlendirmenin kapsamndaki bir deerlendirme trdr. Genel anlamda
e-deerlendirme, bir deerlendirme grevinin (assessmenttask) teknolojik destekli ortamlarda hazrlanmas, datlmas, uygulanmas ve puanlanmas kapsamnda
ele alnabilir. Buna gre renci yant sistemlerinin (clikers) kullanmndan rencilerin renmelerini Web 2.0 teknolojileriyle (rnein bloglarda) yanstmalarna kadar geni bir yelpazede; ezamanl-ezamansz, ibirlikli-bireysel gibi farkl
uygulamalarla ele alnabilir.
E-deerlendirme genel olarak dijital teknolojiler vezel olarak da web teknolojileriyle ilikilendirilmeye balanmtr.Bu eitlilik beraberinde birok adlandrmay getirmitir: rnein, bilgisayar destekli deerlendirme (computer aided
assessment-CAA), bilgisayara dayal deerlendirme (computer based assessmentCBA), e-deerlendirme, web tabanl deerlendirme (web based assessmentWBA), evrimii-deerlendirme, teknoloji destekli deerlendirme vb. Bu kavramlar bazen birbirleri yerine kullanlrken bazen de yanl kullanmlar olduu
grlmektedir. Kullanlan ara ve ortamlarn deerlendirme srecinin farkl aamalarnda kullanlmasna bal olarak bu kavramlar aras ilikileri Conole ve Warburton (2005) bir ema (ekil 2) zerinde gstermitir.
ekil 2: Bilgisayar destekli deerlendirmenin farkl trleri

(Conole ve Warburton, 2005)
Ksaltmalar: BDD: Bilgisayar destekli deerlendirme,
BTD: Bilgisayar temelli deerlendirme
ekil 2de gsterildii gibi bilgisayar destekli deerlendirmeler gnmzde bir
ereve kavram olarak ele alnmaktadr ve Conole ve Warburton (2005) bilgisayar
temelli deerlendirmeleri de ikiye ayrmaktadr. Bunlardan ilki tek bilgisayarn
yeterli olduu ve tek bana yaplan deerlendirmeler; dier ise bir a araclyla yaplan deerlendirmelerdir. PC teknolojilerinden sonra asal teknolojilerin ve
daha sonrasnda ise web tabanl teknolojilerin hzla gelimesiyle bilgisayar destekli
deerlendirmelerin daha zel formlar kullanlmaya balanmtr.
Bennett (1998) bilgisayar destekli deerlendirmelerin tarihsel geliimini
incelediinde,geliimin kuak olarak ele alnabileceini ifade etmitir. lk kuak testler var olan kat kalem testlerinin tasarmna benzerlik gstermektedir.
Sonraki kuak testler oklu ortam ieren, otomatik madde oluturma ve otomatik
puanlamay iermektedir. Son kuakolan R (reinvention) jenerasyonu testler ise
karmak similasyonlar(oyun vb.) ve zeki sistemleri kullanmaktadr. Benzer ekilde Horton (2006, s) ilk dnemlerde testlerin kat kalem testleri eklinde programlanrken, daha sonrasnda testlerin hazrlanmas iin kullanc dostu cretsiz
yazlmlar gelitirilmi olduunu ifade etmitir (Horton, 2006, s. 284). Bu cretsiz
yazlmlar araclyla oluturulan soru ve testler web tabanl bir sistemde kullanlabilir. Ancak yazlmlarn tasarm (design), uygulama/ulatrma (delivery) ve
analiz (analysis) (Conole ve Warburton, 2005) kapsamnda kendine zg zellik-
leri bulunmaktadr. Shute ve Kim (2012) de bilgisayar destekli ortamlarn, deerlendirmenin doasna gre seenekler sunduunu ifade etmitir. Bu seenekler u
ekilde listelenmitir:
Deerlendirme iin hangi platform en uygundur? (web temelli, bilgisayar temelli, simlasyon ve oyun temellivb.)
Deerlendirmenin dorusal m uyarlanabilir mi olmasna m ihtiya

vardr? (puanlama kurallar, madde seme algoritmalarvb.)
Deerlendirme materyalleri nasl sunulacaktr? (duraan m etkileimli

mi?)
renciler cevaplarn nasl verecektir? (doru cevaba tklama, oklu

medya girdisivb.)
lkemizde de teknoloji destekli deerlendirme uygulamalar son dnemde

yaygnlamaya balamtr. Bu uygulamalardan biri SYM tarafndan dzenlenen
yabanc dil snavdr (YDS). Bu snav ilk kez elektronik ortamda 20 Eyll 2014
tarihinde uygulanmtr. Benzer dnemlerde Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi
Dekanl da ilk elektronik snav uygulamasn gerekletirmitir. Bu snavlarn
daha ok rencilerin renmelerini belgelendirmek amacyla yaplm olduu
dikkati ekmektedir. Oysa kialanyaznda teknoloji destekli deerlendirme ortamlar ile renenin bamszlamas ve kendi renme srecini kendi kontrol
edebilecei ifade edilmektedir (Irons, 2008; Whitelock, 2009). Bu da biimlendirmeye dnk deerlendirmelerle salanabilir. Aratrmaclar da 1990lardan sonra
deerlendirmenin renmenin belgelendirilmesinden ziyade renmeyi desteklemesini zerine odaklanmtr (JISC, 2010, s. 12) ve buna ynelik alma/projeler
(REAP [Re-engineering Assessment Practices] project; VET [Vocational Education and Training]; WATA [Web-basedAssessmentand Test Analysis System]) yaygnlamaya balanmtr
WEB TABANLI (EVRM) BMLENDRMEYE DNK

DEERLENDRME
evrimii biimlendirmeye dnk deerlendirme, renmenin desteklenmesini amalayan bir deerlendirme grevinin a tabanl BT zerinden yrtld deerlendirmeler olarak tanmlanmaktadr (Pachler, Daly, Mor ve Mellar, 2010; Gikandi, Morrow ve Davis, 2011). Bu srete renmen ve renenler
zaman ve/veya mekananlamnda ayr olma imkanna sahiptir. Ayrca renenin
yapt etkileimlerin hepsi kayt altna alnabilmekte ve sonrasnda bu bilgiler renene ynlendirilebilmektedir.
Web tabanl ortamlarda kullanlabilecek 16 adet madde trnden bahsedilmektedir (Wills, Kajaba, Argles, Gilbert ve Millard, 2008). Bunlardan bazlar
u ekilde listelenebilir: Semeli (Choice), Alr menden seme (Inlinechoice),
likilendirme (Associate), Sralama (Order), Eletirme (Match), Metin girii
(Textentry), Nokta seme (Select point), Dosya ykleme (File upload). Ak ulu
sorularn puanlanmasnn otomatik olarak yaplmas zerine almalar yaplsa
da (Hamilton, Klein ve Lorie, 2000); oktan semeli maddeler zellikle yksekretimde renim gren renci saysnn ok olmas ve bilgisayar araclyla hzl
biimde dnt salanabilindiinden dolay n plana kmaktadr (Nicol, 2007).
Son dnemlerde ibirlii ve birlikte rn gelitirme sreleri de n plana km; bu srelerin deerlendirilmesi ise lme ve deerlendirme asndan yeniliki
yntemlerin gelitirilmesi gereklilii de ortaya kmtr (Akar ve Akapnar, 2009).
Elliot (2008) da bu yntemleri deerlendirme 2.0 kapsamnda ele almtr ve Web
2.0 aralarnn (blog, wiki vb.) bu deerlendirme srelerine nemli katklar bulunmaktadr. Bloglar, dijital portfolyo hazrlamak iin kullanlabilirken; wikiler ibirlikli ieriklerin oluturulmas iin kullanlabilmektedir(Kazanc ve Dnmez, 2013).
Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blm (BTE)
derslerinde de viki aralar kullanlmakta ve rencilerin grup olarak ya da snfa
gelitirdikleri projeler viki zerinden oluturulmaktadr. Bu da sadece rnn deil,
srecin de gzlemlenebilirliini salamaktadr (Akar ve Akapnar, 2009).
Elliot (2008) z/akran deerlendirmelerinin deerlendirme 2.0 srelerinin
nemli bir zellii olduunu belirtmitir. Bu teknolojiler sayesinde z ve akran deerlendirmeler rahatlkla yaplabilmekte; bu sayede de renen kendi renmesini
dzenleme becerilerini gelitirebilmektedir (JISC, 2010).
z Deerlendirme
Son dnemlerde hem renme hem de deerlendirme kapsamnda renen
merkezli yaklamlar n plana kmtr. Buna bal olarak deerlendirme srecinde renenlerin etkin katlm nemli olmu ve zellikle renenlerin kendilerini
yargladklar z-deerlendirme etkinlikleri yaygnlamtr. Eitsel balamda zdeerlendirme, rencinin yerine getirdikleri grev ile ilgili karar vermesi olarak
tanmlanabilir (Andrade ve Valtcheva, 2009; Terzis ve Economides, 2011). Buna
bal olarak renenin kendi performansndaki gl ve zayf ynleri tespit ederek, renmesini gelitirebilmesi z deerlendirmenin asl amacdr (McMilllan,
2007, s. 143). Bu anlamda z deerlendirme biimlendirmeye dnk deerlendirme iin anahtar bir role sahip (Andrade ve Valtcheva, 2009; Tan, 2007, s. 123)
olmakla beraber etkili renme iin olmazsa olmaz olarak nitelendirilebilir (Black
ve William, 1998).
Bilgisayarn deerlendirmelerde kullanlmas, byk miktarda soru veri tabanlarnda saklanabilmekte, seme algoritmalar ile etkili biimde performans
gsterilmekte ve maddeler oklu ortam ile desteklenebilmekte olmas bu ortamlarn salad nemli avantajlardandr (Conejo, Guzmn, Milln, Prez-de-la-Cruz
ve Trella, 2004). pular ve taktik sunarak rencinin renmesine rehberlik
etme, puanlamada harcanan zaman azaltma, tanlayc raporlar ve bireyselletirilmi dnt retme de saylabilecek dier avantajlardandr (Irons, 2008, s. 92).
Bu anlamda renen bu tarz sistemlerde istedii kadar kendini test ederek z
deerlendirme ve renme srelerine destek alabilir. Hornby (2005) bilgisayar
destekli otomatik puanlamalar sayesinde renenin z deerlendirme yapabildiini ve bu sayede de kendi renme kontroln alacan ifade etmitir. Angus ve
Watson (2009) tarafndan Avustralyadaki bir niversitede harmanlanm renme ortamlarndaki renciler zerinde yaplan bir almann sonular, evrimii
z-deerlendirme testlerinin rencilere deer bimeye dnkdeerlendirme performanslarn arttrmay salayan dntler saladn gstermitir. Bununla ilgili
olarak Challis (2005) de renenlerin eksik ve gl yanlarn sadece kendisinin
grebildii ortamlardarenenin daha rahat hissettiini ifade etmitir.
Smith (2007) tarafndan yaplan rnek olay almasnda rencilerin, kendilerini deerlendirme ve rendikleri zerine dnme ve rendiklerini gzden
geirme imkan salayan z-deerlendirme testlerinden gelen annda dntten
memnun olduklar ve bunlardan yararlandklar tespit edilmitir. Bulgular ayrca
dnt sklkla gzden geiren rencilerin, gzden geirmeyenlere veya dntlere kstl sayda bavuran rencilere gre deer bimeye dnk deerlendirmede
daha iyi performans sergilediklerini gstermektedir. Buradan da biimlendirmeye dnk deerlendirmenin sorumluluklarn yerine getirmeyen ve ballklarn
srdrmeyen rencilere yarar salamayabilecei anlalmaktadr.Bununla ilgili
olarak dnt trleri ve dntn renenler tarafndan ele alnmasn etkileyen
faktrler incelenmesi nem kazanmaktadr.
E-Dnt
zellikle biimlendirmeye dayal deerlendirmelerin anahtar kavram dntlerdir. E-deerlendirme uygulamalarndan retilen dntler (teknolojinin bir
yarar olarak deerlendirme uygulamasnn hemen bitiminde) yine ayn ortamda renciye ya da dier paydalara ynlendirildiinden dolay bu tr dntler
e-dnt olarak nitelendirilebilir. E-dntn zelliklerini belirtmeden nce dntn zelliklerinin vurgulanmas gerekir. renen baarsnn arttrlmasna ynelik meta analizler ve dier almalar incelendiinde dntn en etkili faktrler-
den biri olduu grlmektedir (Hattie ve Timperley, 2007). Buna bal olarak en
basit anlamda dnt bireyin istenilen durum ile var olan durum arasndaki farka
(gap) ynelik bilgi olarak tanmlanabilir (Mory, 2004). renenlere sunulan dnt zerine yaplm birok alma bulunmaktadr. Bu kapsamda teknoloji destei ile yaplacak deerlendirmeden ok toplanan verilerin nasl kullanlaca ve
renene nasl sunulacann daha nemli olduu da vurgulanmaktadr(Pachler
vd., 2010). Buna bal olarak almalarda dnte ynelik farkl snflandrmalarn
mevcut olduu grlmtr.
Dnt ierdii bilgi trne gre iki tr bilgiyi ierir: dorulama ve ayrntlandrma (Kulhavy ve Stock, 1989). Dorulamada renenin cevabnn doru ya da
yanl olduu ifade edilirken, ayrntlandrma da ise renenin doru cevab vermesi iin renene ipular verilir. Dorulama ak ve kapal olarak 2 farkl trde
olabilir. Ak dorulamada vurgulama veya puanlama (rn. onay iareti) eklinde
uygulamalar olurken, kapal dorulama ise beklenen veya beklenmeyen sonular olduunda ortaya kar (rn. bir simlasyon iinde). Ayrntlandrma ise konu
baln yazma, cevab yazma, belirli hatalar tartma, alan rnekleri salama
ve yol gsterme eklinde olabilir (Shute, 2008). Dntn ierdii bilgi miktarna
bal olarak karmaklat ifade edilebilir. Shute (2008) da bu anlamda dntleri basitten karmaa doru sralamtr (Tablo 1). Bu sralamaya bakldnda
dorulamadan ayrntlandrmaya doru olduu grlmektedir. Ancak bilgi miktarnn ne kadar olmasna ve ne kadar ayrntlandrlmasna ynelik net bir gr
birlii olmad da almada vurgulanmtr.
rencilerin zelliklerinin llmesi tek bana bir anlam ifade etmez. lme sonular ancak bir ltle karlatrld zaman anlaml olabilmektedir. Bu
anlamda, karlatrlabilir ltler e ayrlr. renenin ortaya koyduu performans, a) kriter, b) z ve c) norm ile karlatrlabilir (Hattie ve Gan, 2011, s. 258).
Kriter referansl (criterion-referenced) karlatrmalarda, var olan standartlarla
(rnein kursun hedef-kazanmlar) rencinin var olan durumu karlatrlr
(Brookhart, 2008, s. 22). Bu sayede renenler,deerlendirme sonunda standartlarn neresindeolduunu grebilir (Boud, 2000). z referansl (self-referenced)
karlatrmada renenin daha nceki performanslar temel alnr. Bu anlamda
bu dnt tr renenin kulland yntemler ve srecini tanmlarken renene yarar salar (Brookhart, 2008, s. 23). Bir baka ifadeyle z-referansl deerlendirmeler ayn zamanda bilgi ve becerilerdeki geliim hakknda bilgi ierirler.
Norm referansl (norm-referenced)karlatrmada renenin performans dier
renenlerle karlatrlr (Brookhart, 2008, s. 23). rencinin gruba gre nerede
olduunu grmesinin yarar salayaca ne srlebilir. Bu bilgi tr zellikle renenlerin dsal motivasyon dzeyleri zerinde etkilidir.
Zamanlamaya gre ise dnt, hzl ve ertelenmi olarak snflandrlr (Shute,

2008). Hzl dnt her bir sorudan sonra verilir, ertelenmi dnt ise tm sorular
cevaplandktan sonra verildii ifade edilirken; Dempsey ve Wager (1988; Akt:
Mory, 2004, s. 757) de bilgisayar destekli retimde dntn zamanlamasna ynelik tanm ve kategorileri u ekilde ifade etmitir:
Hzl dnt: retim veya test esnasnda hzl biimde renen veya snav
alan bireye bildirilen dzeltici dnttr.
Hzl dnt trleri:
Madde madde
renen kontrolnde
Mantksal konu bitimlerinde
Modl sonunda
Zaman kontrolnde
Ertelenmi dnt: retim veya test zarfndan sonra programl olarak ertelenmi renen veya snav alan bireye bildirilen dzeltici dnttr.
Ertelenmi dnt trleri:
Madde madde
Mantksal konu bitimlerinde
Oturumun bitiminden sonra en az bir saat iinde
Oturumun bitiminden sonra 1 ile 24 saat iinde
Oturumun bitiminden sonra 1 ile 7 gn iinde
Bir sonraki oturumdan nce
Shute (2008) da dntn zamanlamas ile ilgili olarak, ertelenmi dntn

renenlerin bilisel ve stbilisel sreleri ile uran zendirebileceini ifade
etmitir.
Tablo 1: Dnt trleri (basitten karmaa doru) (Shute, 2008, s. 10)

Dnt Tr
Tanm
Dnt yok
rencinin cevabnn doruluuna ynelik bir iaret yoktur.
Dorulama
Sonu bilgisi (knowledge of results - KS) olarak da isimlendirilmektedir. Bireyin cevap/larnn doruluu ile ilgili bilgi salanr.
Doru cevap
Doru cevap bilgisi (knowledge of correctresponse) olarak da

isimlendirilmektedir.
Tekrar deneme
(repeat-until-correctfeedback), yanl cevap verildiinde birey bilgilendirilir, bireyin soruya bir veya daha fazla cevap verme giriiminde bulunma hakk vardr.
Yanln bayrakla
iaretlenmesi
Yanln yeri (location of mistakes LM) olarak da isimlendirilmektedir, zmdeki yanllklar iaretlenir, doru cevap verilmez.
Ayrntlandrlm
Belirli cevabn neden doru olduunun aklamasn ierir, rencilerin ilgili konuyu tekrar etmesine olanak salar. Doru cevap
bilgisi de sunulabilir.
Altta 6 tr ayrntlandrlm dnt aklanmtr.
zellik izolasyonu
(attributeisolation)
allacak hedef kavram veya becerilerin merkez zelliklerine

ynlendirir.
Konuya bal
(Topic-contingent)
Mevcut durumda allan hedef konu ile ilgili renene bilgi salar.
Cevaba bal
rencinin belirli cevabna odaklanr. Cevabn neden yanl ol(response-contingent) duu ve doru cevabn neden doru olduu aklanabilir. Formal
hata analizini kullanmaz.
Sezindirmek / pula- Doru yne ynlendirir (rn. bir sonra admda yaplacak adm
r / Hatrlatma
veya alan bir rnek veya gsterim). Doru cevabn aka verilmesinden kanlr.
Yanl / Kavram
yanlglar
Hata analizini ve tanmlamay gerektirir. renenin belirli hatalar

veya kavram yanlglar ile ilgili bilgi verir (rn. ne yanl ve neden
yanl)
Bilgi verici eitim
En fazla ayrntlandrlm dnt trdr (Narciss ve Huth, 2004;

Akt: Shute, 2008), dorulama dnt, yanln bayrakla iaretlenmesi, nasl devam edileceine ynelik stratejik ipular salar.
Doru cevap genellikle salanmaz.
Bahsedilen dntler farkl ekilde ve dzende renene iletilebilir. rnein

elektronik ifade bankas oluturularak hazr ifadeler veya sesli dntler verilebilmektedir. Ancak zellikle sesli dntler sunulduunda rencinin dikkatinin da-
lmasndan kaynakl dntn tamamn dinlememe durumunun olmas da sz

konusudur (Heppleston, Holden, rwin, Parkin ve Thorpe, 2011). Ele alnmayan
dnt, amacna hizmet etmeyecektir. Buna bal olarak Nicol ve Macfarlane-Dick
(2006) z dzenlemeye asndan sunulan dsal dntler iin ilk nce 7 temel ilke
ortaya koymu; daha sonrasnda Nicol (2009) bu ilkeler zerine alarak 12 temel
ilke ortaya koymutur:
1.
yi performansn ne olduunun aklama (ama, standart ve kriterler)
2.
lgi ekici renme grevleri zerine zaman ve abay tevik etme
3.
z-dorulama iin renenlere yardm edecek yksek nitelikli dnt

bilgisi sunma
4.
Dnt zerine hareket etme frsatlar salama
5.
Deer bimeye dnk deerlendirmenin renme zerine olumlu etkisinden emin olma
6.
retmen ve akran diyaloguna tevik etme
7.
renmede z deerlendirme ve yanstmann geliimini destekleme
8.
Deerlendirmenin konu, yntem, lt, arlklandrma veya zamanlamas zerine seme frsatlar salama
9.
Deerlendirme politikalar ve uygulamalar zerine karar yaplarna rencileri de dahil etme
10. renme gruplarn ve topluluklarnn geliimini destekleme

11. Pozitif gdlenme ve zsaygya sahip olmay tevik etme
12. retimin gelitirilmesine ynelik geribildirim salama
Deerlendirmenin amacna uygun olan ilkelerin temel alnmasn yeterli olduu JISC 2010 ylnda hazrlatt raporda da belirtilmitir.
E-dntler, bir deerlendirme srecinde ortaya kan bilginin yine elektronik ortamlarda paydalara aktarmn ifade eder. Geleneksel dntlere gre
e-dntlerin daha hzl, daha detayl ve farkl formlarda (metinsel, grsel ve/veya
nmerik) olmas bu tr dntlerin ne kan balca zellikleridir.
Planl ve Etkileimli E-Dntler
Deerlendirme alanyaznnda iki farkl boluk metaforu kullanlr. Bunlardan ilki rencinin var olan renme dzeyi ile dersin hedefleri arasndaki boluk olarak nitelendirilmitir (Black ve Wiliam, 1998). Bu anlamda, planl dntler
rencilere bilgi salayarak renme farkndalklarn artrma amac tar. Kala-
balk fiziksel snflarda bu tr dntleri salamak zor olduundan; gnmzde

e-deerlendirmeler ve e-dntler yardmyla bu glk rahatlkla alabilmektedir. Planl dntlere dayal e-deerlendirmelerin amac, renme dzeyini belirlemekten daha ok, rencilerin kendi deerlendirmelerini kendilerinin yapabilmeleridir. Bu da web tabanl z deerlendirmelerin nemini artrmaktadr.
Dier boluk kavram ise Vygotsky (1978)e aittir ve renenin yardm alarak
yapabildikleri ile yardm almadan yapabildikleri arasndaki boluu ifade eder. Bu
boluk yaknsal geliim blgesi (zone of proximal development) olarak adlandrlr. renenlerin geliimine ynelik olarak yaplan deerlendirmelerde, planl dntlerden daha ziyade yardm niteliindeki dntler ilevsellik kazanr (Shepard,
2005). Bu tr dntler yol gstericiler (scaffolding) olarak adlandrlr ve genellikle deerlendirme sonucunda dntler dorudan yant niteliinde olmayp ipular
niteliinde olup deerlendirici ile deerlendiren arasndaki etkileime dayanr. Bu
nedenle bu tr dntler etkileimli dnt kapsamnda ele alnr. Yardm ya da ipucu niteliindeki dntleri kullanan deerlendirmelere ise dinamik deerlendirme
(dynamic assessment) ad verilir.
Deerlendirme D E-Dntler
E-dntlerin hepsi bir deerlendirme grevine dayal olmas gerekmemektedir. renenlerin renme grevleri ya da renme yaantlarna dayal e-dntler
de sz konusu olabilir. Bilindii gibi renme etkileimler btndr ve bu tr
etkileimler bir renme yaants olutururlar. E-renme srecinde renenler
renme yaantlarnda ierik, akran ve retmenleri ile etkileim halindedir. Bu
etkileim verileri (log kaytlar) analiz edilip renenlerin renmelerini destekleyecek nitelikte bilgiler olarak onlara sunulabilir. renme yaantlarna dayal
e-dntler deerlendirme yaantlarndaki dntlerin amac renenlerin renme yaantlarn yeniden dzenleyebilmeleri iin bilgiler ierir ve bu bilgiler gsterge paneli (dashboard) ya da szel-saysal formlarda olabilir. Bununla beraber
etkileim verileri ile ilgilenen yeni alanlar ortaya kmtr. Eitsel veri madencilii
ve renme analitiini bu alanlara rnek olarak verilebilir.
Gnmzde e-dntlerin zenginlii ve eitlilii artt iin, e-dntleri iki
farkl biimde ele almak olanakldr. Bunlardan ilki deerlendirme yaantsna dayal dntler ve dieri ise renme yaantsna dayal dntlerdir. Her iki dnt
trnn renenlere verildii durumlarda renenlerin bu bilgileri renme yaantsn modifiye edecei dnlebilir.
Deerlendirme Grevleri ve Standardizasyonu

Deerlendirme grevleri (assessment task), deerlendirme srecinde rencinin renme rn olan bilgi ve becerilerini puanlamak zere renciye yneltilmi grevlerdir. Teknoloji destekli ortamlarda bu grevler renciye bilgisayar
ve benzeri teknolojiler ile sunulabilmektedir. Ancak sisteme bal deerlendirme
grevlerinin kullanm snrl olaca iin grevlere ynelik baz standardizasyonlar yaplmaya balanmtr. Bu standardizasyon renme nesnelerinde olduu gibi
deerlendirme grevlerini de birer deerlendirme nesneleri olarak ele alnmasn
salamtr. Bununla birlikte bu deerlendirme nesneleri tekrar kullanlabilir hale
gelmi ve farkl renme ynetim sistemlerine entegre edilebilme zellii kazanmtr. Deerlendirme nesnelerinin stverilerinin (meta-data) yaplar iin farkl
standardizasyonlar nerilmesine karn gnmzde IMS tarafndan gelitirilen
ve QTI olarak adlandrlan (IMS Questionand Test Interoperabilityspecification)
standart ilkeleri kullanlmaktadr. Bu standardizasyon sayesinde deerlendirme
grevleri sistemden bamsz biimde kullanlabilme olanana sahip olmutur.
Gnmzde birok renme ynetim sistemi (Blackboard, Moodle, Sakaivb) QTI
standardizasyonuna dayal deerlendirme nesnelerini desteklemektedir. Bununla
beraber QTInn performans, akran ve z deerlendirme iin yeterli olmadn
ifade edilerek, model nerileri gelitirilmeye devam etmektedir (Joosten-ten Brinke, Van Bruggen, Hermans, Burgers, Giesbers, Koper ve Latour,2007).
Web Tabanl z Deerlendirme Sistemi

renenlerin kendi renmelerini test edebilecekleri web tabanl uygulamalarn yaplmas ve sonularnn incelenmesi gerekmektedir. Bu amala aratrmaclar tarafndan gerekletirilen uygulama rneine (Bayrak, 2014) yer verilmitir.
renme olarak deerlendirme kapsamnda, renenin kendini test edebilecei ve dnt alabilecei web tabanl bir sistem oluturulmutur. Oluturulan bu
sistem eitimde lme ve deerlendirme dersi kapsamnda 4 hafta kullanlmtr.
renciler sisteme aratrmaclar tarafndan kaydedilmitir. Uygulama srecinin
ilk banda sistem retmen adaylarna tantlm ve sistemi ilerleyen srede daha
rahat kullanabilmeleri iin 15 oktan semeli maddeden oluan demo bir test dzenlenmitir. Dier hafta iin 35 adet oktan semeli maddeden oluan 3 test
oluturulmutur. Bu 3 test Doan ve nal (2012) tarafndan gelitirilmi baar testi
temel alnarak hazrlanmtr ve uzman gr alnmtr. Uzmanlara gre sorular
denk sorulardr.
Bir testi almak iin rencilere be gn tannmtr. Test aldktan sonra

Facebookta oluturulan gruba ileti yazlarak duyurulmutur. renciler bu be
gn iinde istedikleri zaman sisteme girerek kendilerine atanan testin sorularna
cevap vermilerdir. Be gnn sonunda test verileri aratrmac tarafndan incelenmitir. Bu verilere bal olarak belirlenen dnt trlerini ieren bireyselletirilmi dnt kartlar aratrmac tarafndan oluturulmutur ve 2 gn sonra e-posta
araclyla bireyselletirilmi dnt kart ilgili renciye gnderilmitir. Gnderilen bu dnt kartlarnda hangi tr bilgilerin olduuaada maddeler halinde
verilmitir:
Her bir soruya verilen cevabn doru veya yanl olduu bilgisi verilmitir.
Her bir sorunun retim program kapsamnda hangi balkta olduu

bilgisi verilmitir. renen bu sayede hangi konuya almas gerektiini
grebilmektedir.
renenin belirlenen retim programna gre konumu bilgisi verilmitir.
renenin dier renenlere gre konumu bilgisi verilmitir (kanc

srada olduu, Sato uyar indeksi).
renenin daha nceki testlerdeki durumu hakknda bilgi verilmitir.
Dnt kart testler iin tanmlanan sre bittikten sonra ertelenmi olarak renenlere sunulmutur.
YANSITMA SORULARI
1.
E-deerlendirme avantajlar nelerdir?
2.
E-deerlendirme ortamlarnda renenin hangi tr dntlere ihtiyacvardr?
3.
E-ortamlarnda dntler ne zaman verilmelidir?
4.
renenlerin ald dntleri kullanabilmesi iin hangi bilgi ve becerilere ihtiyac vardr?
Kaynaklar
Andrade, H., & Valtcheva, A. (2009). Promoting learning and achievement through selfassessment. Theory into Practice, 48(1), 12-19. doi: 10.1080/00405840802577544
Angus, S. D., & Watson, J. (2009). Does regular online testing enhance student learning in the
numerical sciences? Robust evidence from a large data set. British Journal of Educational
Technology, 40(2), 255-272. doi: 10.1111/j.1467-8535.2008.00916.x
Akar, P., & Akapnar, G. (2009). renme ve deerlendirme srelerinde Web 2.0 . CitoEitim:
Kuram ve Uygulama, 4, 21-28.
Bayrak, F. (2014). Web tabanl z-deerlendirme sisteminde alglanan z mdahalenin etkililii.
Yaynlanmam doktora tezi, Hacettepe niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara.
Bennett, R. E. (1998). Reinventing assessment: Speculations on the future of large-scale educational testing. Princeton, NJ: Policy Information Center, Educational Testing Service. Retrieved from https://www.ets.org/Media/Research/pdf/PICREINVENT.pdf
Black, P., & Wiliam, D. (1998). Assessment and classroom learning. Assessment in Education,
5(1), 774. doi: 10.1080/0969595980050102
Brookhart, S. M. (2008). How to give effective feedback to your students. Alexandria, VA: ASCD.
Bull, J., & McKenna, C. (2004). Blueprint for computer-assisted assessment. London, RoutledgeFalmer.
Challis, D. (2005).Committing to quality learning through adaptive online assessment. Assessment & Evaluation in Higher Education, 30(5), 519-527. doi: 10.1080/02602930500187030
Conejo, R., Guzmn, E., Milln, E., Trella, M., Prez-De-La-Cruz, J. L., & Ros, A. (2004). SIETTE: A webbased tool for adaptive testing. International Journal of Artificial Intelligence in
Education, 14(1), 1-33.
Conole, G., & Warburton, B. (2005). A review of computer-assisted assessment. ALT-J, Research
in Learning Technology, 13(1), 17-31.
Doan, N., & nal, H. (2012). Eitim fakltesi rencilerinin renme stilleri ve lme ve deerlendirme dersi baars arasndaki iliki. Eitimde ve Psikolojide lme ve Deerlendirme III.
Ulusal Kongresi. Abant Izzet Baysal niversitesi Eitim Fakltesi Bolu, 19-21 Eyll 2012.
Earl, L. M., & Katz, M. S. (2006). Rethinking classroom assessment with purpose in mind: Assessment for learning, assessment as learning, assessment of learning. Manitoba Education,
Citizenship & Youth.
Elliott, R. (2008). Assessment 2.0. International Journal of Emerging Technologies in Learning
(iJET), 3, 66-70.
Gikandi, J. W., Morrow, D., & Davis, N. E. (2011). Online formative assessment in higher education: A review of the literature. Computers & Education, 57(4), 2333-2351. doi:10.1016/j.
compedu.2011.06.004
Hamilton, L. S., Klein, S. P., & Lorie, W. (2000). Using web-based testing for large-scale assessments. Santa Monica, CA: RAND.

Hattie, J., & Gan, M. (2011). Instruction based on feedback. In R. E. Mayer & P. A. Alexander
(Eds.). Handbook of Research on Learning (pp. 249-271). New York, New York, USA: Routledge.
Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77(1),
81-112. doi: 10.3102/003465430298487
Hepplestone, S., Holden, G., Irwin, B., Parkin, H. J., & Thorpe, L. (2011): Using technology
to encourage student engagement with feedback: A literature review. Research in Learning
Technology, 19(2), 117-127. doi: 10.1080/21567069.2011.586677
Holmes, B., & Gardner, J. (2006). E-learning: Concepts and practice. Sage.
Hornby, W. (2005). Dogs, stars, rolls royces and old double decker buses: Efficiency and effectiveness in assessment. Reflections on assessment, 15-28.
Horton, W. (2006). e-Learning by design. San Francisco: Pfeiffer.
Irons, A. (2008). Enhancing learning through formative assessment and feedback. Routledge, New
York.
JISC. (2010). Effective assessment in a digital age. Bristol: JISC.
Joosten-ten Brinke, D., Van Bruggen, J., Hermans, H., Burgers, J., Giesbers, B., Koper, R., & Latour, I. (2007). Modeling assessment for re-use of traditional and new types of assessment.
Computers in Human Behavior, 23(6), 2721-2741. doi:10.1016/j.chb.2006.08.009
Kazanc, A., & Dnmez, F. . (2013). Okul 2.0 : Eitimde sosyal medya ve mobil uygulamalar.
An yaynclk: Ankara.
Kulhavy, R. W., & Stock, W. A. (1989). Feedback in written instruction: The place of response
certitude. Educational Psychology Review, 1(4), 279308. doi: 10.1007/BF01320096
McMillan, J. H. (Ed.). (2007). Formative classroom assessment: Research, theory and practice.
New York: Teachers College Press.
Mory, E. H. (2004). Feedback research revisited. In D. H. Jonassen (Ed.), Handbook of Research
on Educational Communications and Technology (2nd ed.) (pp. 745-783). Mahwah, NJ, US:
Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
Nicol, D. (2007). E-assessment by design: Using multiple choice tests to good effect. Journal of
Further and Higher Education, 31(1), 53-64. doi: 10.1080/03098770601167922
Nicol, D (2009). Transforming assessment and feedback: Enhancing integration and empowerment in the first year. The Quality Assurance Agency for Higher Education, Mansfield.
Nicol, D. J., & Macfarlane-Dick, D. (2006). Formative assessment and self-regulated learning: A
model and seven principles of good feedback practice. Studies in Higher Education, 31(2),
199-218. doi: 10.1080/03075070600572090
zelik, D. A. (2011). lme ve Deerlendirme (3.Bask). Pegem Akademi, Ankara.

Pachler, N., Daly, C., Mor, Y., & Mellar, H. (2010). Formative e-assessment: Practitioner cases.
Computers & Education, 54(3), 715721. doi: 10.1016/j.compedu.2009.09.032
Sadler, D. R. (1998). Formative assessment: Revisiting the territory. Assessment in Education:
Principles, Policy & Practice, 5(1), 77-84. doi:10.1080/0969595980050104
Smith, G. (2007). How does student performance on formative assessments relate to learning
assessed by exams?. Journal of College Science Teaching, 36(7), 2834.
Shepard, L. A. (2005). Linking formative assessment to scaffolding. Educational Leadership,
63(3), 66-70.
Shute, V. J. (2008). Focus on formative feedback. Review of Educational Research, 78(1), 153
189. doi: 10.3102/0034654307313795
Shute, V. J., & Kim, Y. J. (2012). e-assessment. In N. Balacheff, J. Bourdeau, P. Kirschner, R.
Sutherland, and J. Zeiliger (Eds.), TEL Thesaurus. Stellar Initiative. Retrieved from http://
myweb.fsu.edu/vshute/pdf/eassessment.pdf, 21.05.2013.
Tan, K. (2007). Conceptions of self-assessment: What is needed for long term learning? In D.
Boud & N. Falchikov (Eds.), Rethinking assessment in higher education: Learning for the
longer term (pp. 114-127). London: Routledge.
Tekin, H. (2012). Eitimde lme ve deerlendirme (21. bask) Yarg yaynevi: Ankara.
Terzis, V., & Economides, A. A. (2011). The acceptance and use of computer based assessment.
Computers & Education,56(4), 1032-1044. doi: 10.1016/j.compedu.2010.11.017.
Thelwall, M. (2000). Computer-based assessment: A versatile educational tool. Computers &
Education, 34(1), 37-49. doi: 10.1016/S0360-1315(99)00037-8
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Harvard University Press.
Whitelock, D. (2009). Editorial: eassessment: Developing new dialogues for the digital age. British Journal of Educational Technology, 40(2), 199-202. doi: 10.1111/j.14678535.2008.00932.x
Wills, G., Kajaba, J., Argles, D., Gilbert, L., & Millard, D. (2008). Assessment delivery engine for
QTIv2 tests. In: International CAA Conference, 8-9th July 2008, Loughborough UK.
Dr. Fatma BAYRAK

Lisans eitimini Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde 2007 ylnda tamamlad. 2010 ylnda Hacettepe niversitesi Fen Bilimleri Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Anabilim Dalnda A Gnlk Uygulamasnn Yanstc Dnme Becerisi zerine Etkisi balkl teziyle bilim uzman derecesini ald. 2014 ylnda ise Hacettepe
niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Anabilim Dalnda Web Tabanl z-Deerlendirme Sisteminde Alglanan z
Mdahalenin Etkililii balkl teziyle doktora derecesini ald. 2007-2009 yllar
arasnda Kayseri Bnyan ilesinde bulunan Fatih lkretim okulunda biliim teknolojileri retmeni olarak grev yapt. 2009 ylndan bu yana Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde aratrma grevlisi olarak grev yapmaktadr. Bayrak, e-renme, e-deerlendirme,
e-dnt, z deerlendirme ve yanstc dnme konularnda aratrmalarna devam etmektedir.
Do. Dr. Halil YURDUGL

Lisans ve yksek lisans eitimini Hacettepe niversitesi statistik Blmnde,
doktora eitimini ise Hacettepe niversitesi, Eitim Bilimleri Blm, Eitimde
lme ve Deerlendirme Anabilim Dalnda tamamlamtr. 1998 ylnda aratrma grevlisi olarak Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Blmnde grev yapm ve srasyla retim grevlisi, doent nvanlarn
almtr. Gnmze kadar eitsel aratrma yntemleri, eitsel lme ve deerlendirme alanndaki almalarnn yan sra, e-renme ortamlarnn tasarm,
e-renmede bireysel farkllklar ve psikolojik yaplar, e-renmeye hazrbulunululuk, uzaktan eitim, e-deerlendirme, programlama renimi ve retimi zerine eitli almalar vardr. lgi alanlar; e-renme, e-deerlendirme, e-dnt,
e-ortamlarn deerlendirilmesi, eitsel veri madencilii ve renme analitikleri
eklindedir.
23. BLM
WEB TABANLI UZAKTAN ETM
PROGRAMLARININ YKSEKRETM
KURUMLARINDA AILMASI SREC*
Ara. Gr. Dr. Hatice Gke BLG

Yldrm Beyazt niversitesi
Do. Dr. Hakan TZN
ZET
Bilgi anda bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimelerle beraber bilgiye
erime hz artarken te yandan bilginin gncelliini yitirme hz da artmaktadr.
Bu da gnmzde bireyler iin gncellenen bilgiyi takip etme zorunluluu ile beraber yaam boyu renme ihtiyacn ortaya koymaktadr. Web tabanl uzaktan
eitim ortamlar zellikle alan insanlar iin bu deiimi takip etmek ve kendilerini srekli gelitirmek iin alternatif eitim ortamlarnn banda gelmektedir. Bylece insanlar bir yandan alp gndelik yaantlarna devam ederken
bir yandan da web tabanl uzaktan eitim platformlar zerinden sunulan esnek
eitimlere katlm salayarak yaam boyu renen olabilmektedir. Yksekretim
kurumlar yksek lisans programlar, lisans tamamlama programlar, n lisans
programlar gibi derece programlar ve sertifika programlar ile bu pazarda yer
bulmaktadr. Bu programlarn yz yze eitim programlarna alternatif eitim ortamlar olarak kabul grmesi iin programlar ilk al srecinden itibaren zenle
planlanm bir alma gerektirmektedir. Bu almada var olan yksekretim
programlar rnei zerinden web tabanl uzaktan eitim programlarnn ilk al
*
Bu alma ilk yazarn doktora tezinden derlenerek hazrlanmtr.
sreci incelenmitir. Programlarn al sreci yksekretim kurumu ierisinde

program ama kararnn alnmasndan balayarak YK tarafndan onaylanmasna kadar kurum ierisinde gerekletirilen program hazrlklarn kapsayan ekilde sreteki eksiklikleri tamamlayan neriler ile sunulacaktr.
Anahtar Kelimeler: uzaktan eitim, web tabanl uzaktan eitim, program
al, yksekretim
HAZIRLIK SORULARI
1.
Web tabanl uzaktan eitim program tasarm srecinde dikkat edilmesi

gereken bileenler nelerdir?
2.
Web tabanl uzaktan eitim program tasarm sreci aamalarn listeleyiniz.
3.
YKn yksekretim kurumlarnda bir program al srecindeki

rol/etkinlii nedir?
GR
Yeni yzylda ortaya kan hzl teknolojik deiimler ile bilgi ve iletiim teknolojilerinin hayatmzn her alanndaki kullanmnn yaygnlamas insanlarn
bilgiye ulamas ile renme ve retme gibi alkanlklarnda deiikliklere neden olmutur (Yang, 2013). Bu yzden bilgi ve iletiim teknolojilerindeki bu patlama eitim sektrnde ciddi deiimlere neden olmutur (Selim, 2007; Al-Harbi,
2011; Alias ve di, 2012). Gelien bilgi ve iletiim teknolojileri, iletiim altyaps
ve nternet kullanmndaki art, modern eitim dnyasna alternatif bir eitim
formu oluturmutur (Lee, 2001; Sun ve di., 2001; Balc, 2010). Snrlar ortadan
kaldran uzaktan eitim alanyaznda eitim srelerini deitirebilecek en byk
potansiyele sahip gelimelerden birisi olarak karmza karken (Pardue, 2001)
web tabanl uzaktan eitim uzaktan eitim alannda en baskn teknoloji olarak
vurgulanmaktadr (The Institute for Higher Education Policy, 2000).
Gelien bilgi ve iletiim teknolojileri ile zellikle nternet alanndaki gelimeler uzaktan eitimin poplerliini arttrrken hem kurumlarn rencilere
uzaktan erime isteini hem de rencilerin uzaktan eitim yntemi ile sunulan
eitim ortamlarna katlma isteini arttrmtr (Palloff ve Pratt, 2007). zellikle
gnmz bilgi anda her gn yenilenen ve gncellenen bilgiyi takip etme zorunluluu bireyler iin yaam boyu renme ilkesini benimsemeyi gerekli hale getirirken te yandan yetikinler, yaran i, ev ve okul ncelikleri sebebiyle artan yaam boyu eitim ihtiyalarn karlamak iin eitimden yksek derecede esneklik
Web Tabanl Uzaktan Ei m Programlarnn Yksekre m Kurumlarnda Almas Sreci 471
beklemektedir (Galusha, 1997). Uzaktan eitim yapsnn da, yetikinlere zaman,

mekan ve eitimin hz zerinde kontrol imkan tanmas sebebiyle, uzaktan eitim yetikin renenlere erimek iin ideal bir yntem olarak karmza kmaktadr (Galusha, 1997; Odaba, 2004; Falowo, 2007).Yksekretim kurumlar da
bilgi anda gnmz artan yaam boyu renme ihtiyalarn, gelien nternet
teknolojilerinin ve bireylerin artan nternet eriiminin avantajlar ile beraber kullanarak e zamanl ve e zamansz bileenlere sahip web tabanl sistemler zerinden sunmaya baladklar eitim-retim programlar ile karlamaya balamtr.
Yksekretim kurumlar uzaktan eitimin en youn olarak tercih edildii yerler
arasnda sunulurken uzaktan eitimin balangcnda mektup ve televizyon ile balayan uzaktan renim modellerinin bugn byk bir ounluunun Web zerinden sunulan uzaktan eitim modelleri olduu grlmektedir (Odaba, 2004).
Bylece teknolojinin eitim dnyasna etkileri ve nternetin yaammzdaki youn varlnn sonucu olarak yksekretim kurumlarnda posta yazma yolu ile
balayan uzaktan eitimin artk nternet teknolojilerinin kullanld web tabanl
uzaktan eitim ortamlar zerinden e zamanl ya da e zamansz olmak zere
birok yeni iletiim arac ile birlikte Nipperin (1989) kuak snflandrmasndaki
3. kuakta yer ald sylenebilir.
Bu gelimeler sonucunda yksekretim kurumlarnda saylar her gn artan web tabanl uzaktan eitim programlarnn geleneksel snf ii eitim programlarndaki kaliteyi sunup sunamad (Simonson, 2007) ve rgn eitim programlarndaki renme kazanmlarn salayp salamad (Simonson, 2007)
konusunda endieler de artmakta ve uzaktan eitim hizmetinin etkili bir ekilde gerekletirilmesi konusu eitim dnyasnda zerinde durulmas gereken en
nemli konular arasnda karmza kmaktadr. Uzaktan eitimde birok baarl rnek bulunmasna ramen bunlarn dnda baz kurumlarda sknt ieren
birtakm yaplarn da bulunduu vurgulanarak alanyazndan rnekler ile ifade
edilmitir (Pina, 2008). Bu rnekler, (1) uzaktan eitim ile ilgili kararlarn ounlukla geni kapsaml kurumsal balam ierisinde yeterince dnlp deerlendirilmeden alnmas (Boyd-Barrett, 2000), (2) kurumlarn web tabanl dersler iin
gelen talepleri karlamakta zorluk ekmeleri sonucu ncelikli olarak rencilere
uzaktan eitim hizmetini aarak, sonrasnda planlama ilemlerini gerekletirmesi (Phipps ve Merisotis, 2000), (3) alan uzaktan eitim programlarnn ve benzeri
yeniliklerin kurumlar ierisinde yeterince kurumsallatrlamam olmas (Curry,
1992; Oldford, 2002) ve (4) alan uzaktan eitim programlarnn zel proje statsnden kurtularak, normal ve kurumun paras olan iler arasna dahil edilememesi (Surrey ve Ely, 2002) olarak sunulmutur (Pina, 2008).
zet olarak gelien bilgi ve iletiim teknolojileri ile artan eitim ihtiyac dorultusunda uzaktan eitim zellikle web tabanl platformlar zerinde hzl bir ekilde art gstermektedir. Yksekretim kurumlar da bu platformda ok sayda
uzaktan eitim program ile hizmet vermektedir. Bu programlarn saylarnn her
geen gn artmas ile birlikte bu programlarda kalitenin ve baarnn salanamad tartmas da artmaktadr. Yksekretim kurumlarnda alacak web tabanl
uzaktan eitim programlarnda karlalabilecek olas sorunlarn en aza indirilebilmesi ve kaliteli bir yapnn oluturulabilmesi iin bu kapsamda planl bir alma ile kararlarn alnmas ve hazrlklarn rencilerle eitim retime balanmadan nce tamamlanmas nemlidir. Bu almada kaliteli bir web tabanl uzaktan
eitim program iin zenli bir planlama ve karar srecinin nemi vurgulanarak
var olan web tabanl uzaktan eitim programlarnn al srecindeki sorunlar
zerinden alanyazndan rneklerle ideal durumdaki iyi bir planlama ve hazrlk
srecine ynelik neriler sunulmutur.
WEB TABANLI UZAKTAN ETM

Web tabanl uzaktan renme, nternet servis salayclar zerinden uzaktan sunulan retim olarak tanmlanmtr (Newman, 2003). Web tabanl uzaktan
renme alanyaznda e-renme olarak da ifade edilmektedir. E-renme bilgi ve
iletiim teknolojilerinin gelime sreci ile yeni modern eitimin bir paradigmas
olarak karmza karken telekomnikasyon teknolojilerinin eitim-retim faaliyetleri iin bilginin datlmasnda kullanlmas olarak tanmlanmaktadr (Sun
ve di., 2001). Ayrca, e-renme, zaman kstlamas ve corafi yaknlk gerekliliini ortadan kaldrarak, temel olarak web tabanl sistemler zerinden bilginin
eriilebilir olmas olarak da tanmlanmaktadr (Sun ve di., 2001).
Web tabanl uzaktan eitim, nternet altyaps ile rgn eitimden veya basl
materyallere dayal geleneksel uzaktan eitimden farkl zellikleri ile gndeme gelmektedir. ncelikle, web tabanl uzaktan eitim, renme ve retimin herhangi
bir zamanda ve herhangi bir yerden gereklemesine izin vermektedir. Web tabanl uzaktan eitimde renciler genellikle gnn istedikleri herhangi bir saatinde
gndz ya da gece derslere/etkinliklere katlabilirler. Bu zellik uzaktan eitimin
literatrde 7/24 terimi ile gemesini salarken, e zamansz etkileimli renme
etkinliklerinin kullanm uzaktan eitime bu zellii salamaktadr (The Institute
for Higher Education Policy, 2000). Ayrca web tabanl uzaktan eitim bu zellikleri ile beraber baz aratrmaclar tarafndan geleneksel uzaktan eitime gre
daha avantajl bir eitim hizmeti olarak sunulmaktadr (Wood, 1998; akt. Yazc,
Altas ve Demiray). Web tabanl uzaktan eitim ile geleneksel uzaktan eitimdeki
yz yze iletiimin olmamas ve rencilerin izole bir ortamda kalmas, rencilerin eitmenlerle iletiime geme konusundaki isteksizlikleri, niversiteye ait olmama hissinin varl, niversite atmosferinin eksiklii ve eitmenlerden yetersiz
geribildirim alnmas gibi baz problemlerin azaltlabilindii ileri srlmektedir
(Wood, 1998; akt. Yazc, Altas ve Demiray). Bylece iyi planlanm bir web tabanl
uzaktan eitim program tasarm ile rencilere etkin uzaktan renme ortamlarnn salanabilecei sylenebilir.
Web Tabanl Uzaktan Eitimde Program Tasarm

Yeni bilgi ve iletiim teknolojileri sayesinde eitim ve retim alannda geleneksel retim yntemlerinden, elektronik retim yntemlerine doru bir ynelme olmutur (Yldrm ve Klimsa, 2010) Bu ynelme neticesinde ortaya kan web
tabanl uzaktan eitim geleneksel snf ii eitimden farkl gereklilikleri bulunan
bir sistem olarak karmza kmaktadr. Uzaktan eitimin btn farkllklarnn
yan sra zellikle zaman balamndaki farkll yksekretim camiasnn uzaktan eitime phe ile bakmasna sebep olmaktadr (The Institute for Higher Education Policy, 2000). Uzaktan eitim programlarnda etkililiin ve baarnn salanmas iin uzaktan eitim programlarnn snf-ii geleneksel eitimden farkl
olarak uzaktan eitimin gerekliliklerini karlayacak programlar olmas ve rencilere snf ii eitimde kazanacaklar bilgi ve becerileri uzaktan eitimin sunulduu web tabanl uzaktan eitim ortamlarndan da kazandrabilmesi salanmaldr.
Web tabanl uzaktan eitim programlarnn tasarm sreci ncesinde bir ders ya
da programn ncelikle uzaktan eitim ile verilip verilemeyeceine karar verilmektedir. Bu sre erevesinde Boehler (1999) bir ders ya da programn uzaktan
eitim yolu ile sunulmas iin seim yaplrken, bu dersin ya da programn uzaktan eitim ile sunuma uygun olup olmad, renci ilgisi, retim eleman ilgisi,
teknik destek ihtiyalar ve maliyet gibi konularn gz nne alnmas gerektiini
vurgulamtr (Bilke ve di., 2006).
Balc (2010) e-renme tasarm srecine ynelik planlama srecindeki nemli eleri (1) renci, (2) retmen, (3) finansman, (4) arayz tasarm, (5) destek
hizmetleri, (6) personel, (7) tesis, (8) ynetim, (9) teknik altyap ve (10) pedagojik
yaklam olarak sunmutur. Bu bileenler zerinden elektronik renme ortamlarnda program tasarm alt farkl sre olarak ele alnmtr (Balc, 2010). Bu
sreler: (1) karar verme sreci, (2) programn gelitirilmesi sreci, (3) ynetim,
destek, teknik yapnn hazrlanmas, (4) programn denenmesi, (5) e-renme
programnn uygulanmas ve gncellenmesi ve (6) programn ynetim sreci olarak tanmlanmtr. Karar verme sreci, projenin tanmlanmas, gereksinim ana-
lizi, uygulanacak retim modeline karar verilmesi, ekibin oluturulmas, planlama yaplmas, finansman bulunmas ve projenin balatlmasna karar verilmesi
ilemlerini iermektedir. Programn gelitirilmesi sreci, tasarm, renci grubu
analizi, hedefler ve renme ktlarnn belirlenmesi, etkileimin boyutunun belirlenmesi, programn yapsna karar verilmesi, ilerleme yntemine karar verilmesi, ierik datm yolunun belirlenmesi, deneysel almalarn nasl yaplacana
karar verilmesi, verilecek destek hizmetlerine karar verilmesi, rencinin baar
deerlendirmesi iin kullanlacak sisteme karar verilmesi, renci saysnn belirlenmesi, ieriin gelitirilmesi, nceden hazrlanm renme materyallerinin
kullanlmas, renme materyallerinin retilmesi, ilgili Web sayfalarnn hazrlanmas ve lme deerlendirme ltlerinin belirlenmesi ilemlerini iermektedir.
Uzaktan eitim programlarnn tasarlanmas sreci konusunda yaplan bir tez
almasnda uzaktan eitim programlarnn tasarmlanmas sreci iin 6 aamadan oluan bir kontrol listesi oluturulmutur: (1) programn tasarmna hazrlk,
(2) renci zelliklerini belirleme, (3) ierik oluturma, (4) program tasarlama,
(5) program gelitirme, (6) pilot deneme (Odacolu, 2012).
Khan (2004) klasik bir e-renme srecini P3 e-renme modeli ierisinde
insan-sre-rn btn olarak sunmaktadr. Bu sre 6 aama ile aklanmtr:
(1) planlama, (2) tasarm, (3) gelitirme, (4) deerlendirme, (5) datm, (6) bakm/devam ettirme.
Trkolu (2003) nternet tabanl program gelitirilmesine ynelik modelinde
program gelitirme srelerini (1) proje karar sreci, (2) program gelitirme sreci, (3) deneme sreci ve (4) uygulama sreci olmak zere drt balk altnda aklamtr. Proje karar sreci, projenin douu ve balatlmas, tanmlanmas, proje
ekibinin kurulmas, planlamalarn yaplmas, finansmann bulunmas ile projeye
balama kararnn verilmesini iermektedir. Proje gelitirme sreci, eitim programnn gelitirilmesi, ynetim, destek ve fiziki kaynaklarn hazrlanmas, uzaktan
eitim sisteminin hazrlanmas, eitim medyalarnn hazrlanmas ve hazrlklarn gzden geirilmesi bileenlerini iermektedir. Deneme sreci, bir rneklem
zerinde programn denenmesi, lme ve deerlendirme ile programn nternet
ortamnda verilip verilemeyeceinin belirlenmesi erevesinde aklanmtr. Son
aamada uygulama sreci ise programn onaylanmas ve uzaktan eitim programnn uygulanarak gncellenmesi basamaklarn iermektedir.
Web tabanl uzaktan eitim programlarnn tasarm srecine ynelik almalar incelendiinde tasarm srecinin ortak olarak ncelikle proje karar sreci
ve planlama almalar ile balad, bu aamalarn devamnda program gelitirme srecinin yer ald grlmektedir. Karar srecinde alnan doru kararlar ve
iyi bir planlama sreci sonrasnda alacak programlarn daha baarl bir yola
girecei bilinmektedir. Var olan web tabanl uzaktan eitim programlarnda en
byk eksikliin programlarn yeterli planlama yaplmadan ve gerekli hazrlklar
tamamlanmadan almas olduu grlmektedir. Bu da web tabanl uzaktan eitim programlarndaki baarszlk sebeplerinin banda gelmektedir. Web tabanl
uzaktan eitim programlarnda baar ve kalite ise uzaktan eitim programlarnn
gereksinimlerine ynelik bir tasarm sreci ile salanabilecektir.
Web Tabanl Uzaktan Eitimde Kalite

Uzaktan eitim geleneksel snf ii eitimden farkl ihtiyalar bulunan, farkl stratejiler, farkl pedagojiler gelitirilmesi gereken, eitim-retim srelerine
teknoloji entegrasyonunun etkili bir planlama sonrasnda yaplmas gereken yeni
bir eitim-retim platformu olarak gelimektedir. Alanyaznda uzaktan eitimin
kendine has zelliklerinin bulunduu ve bu nedenle de yz yze eitimin kalitesini deerlendirmek iin kullanlan ltlerin uzaktan eitimin kalitesini deerlendirirken kullanlamayaca vurgulanmtr (Stella ve Gnanam, 2004). Web tabanl uzaktan eitimde kalite konusu geleneksel eitimle kyaslanmakta ve uzaktan
eitim programlar iin mfredat ve ierik gelitirilirken geleneksel retimdeki
renme kazanmlarnn, standartlarn ve kredilerin uzaktan eitimde de salanmas konusuna zen gsterilmesi gerektii ifade edilmektedir (Falowo, 2007).
Bylece uzaktan eitimde kullanlan retimsel yntem ne olursa olsun geleneksel retimdeki renim kazanmlarnn kazandrlmas ve eit seviyede lme ve
deerlendirmenin gerekletirilmesi salandnda uzaktan eitime ynelik olan
itimat artarak kalite sorgulamas decektir (Falowo, 2007).
Rovai ve Downey (2010) evrim ii renmede baar ve baarszlk sebeplerini inceledikleri bir almasnda baarya etkisi olan 7 faktr arasnda ilk srada
planlamay vurgulamtr. Phipps ve Merisotis (2000) yksekretim kurumlarnn genellikle web tabanl dersler/programlar iin gelen talepleri karlamakta
zorluk ekmeleri sonucu ncelikli olarak rencilere uzaktan eitim hizmetini
aarak, sonrasnda planlama ilemlerini gerekletirdiklerini ifade ederken (Pina,
2008) bu durum uzaktan eitim programlarnda karlalan baarszlklarn en
nemli ve temel sebeplerinden birisi olarak karmza kmaktadr. Pina (2008)
ayrca uzaktan eitimin bir inovasyon sreci olarak deerlendirilmesi gerekliliini
ve kurumsal yap ierisinde deerlendirilerek kurumsal yap ierisine adapte edilmesinin nemini vurgulamtr. Bu almada da bu dorultuda kaliteli bir web
tabanl uzaktan eitim program iin ideal bir program al srecine odaklanlarak neriler sunulmaktadr.
Yntem
Bu almada, yksekretim kurumlar rnei zerinden uzaktan eitim birimleri/merkezleri ierisinde yaplandrlm uzaktan eitim programlarnn al
srelerinin derinlemesine incelenmesi amacyla nitel aratrma yntemi kullanlmtr. Aratrmann nitel verileri yksekretim kurumlarnda uzaktan eitim
hizmeti sunan ilgili uzaktan eitim merkezlerinin ynetici dzeyinde temsilcileri
ile yaplan grmelerden, uzaktan eitim hizmeti sunan ilgili merkezler tarafndan aratrmaclar ile paylalan belgelerden ve merkezlerin Web sitelerinden elde
edilen verilerden olumaktadr. Aratrmann birincil veri kayna aratrmaclar
tarafndan merkezlerle yaplan grmelerdir.
Aratrmann alma grubunu, web tabanl uzaktan eitim hizmeti sunan,
farkl corafi blgeler ierisinde farkl il merkezlerinde bulunan ve web tabanl
uzaktan eitim konusunda farkl deneyim srelerine sahip 4 yksekretim kurumu oluturmaktadr. alma grubu oluturulurken amal rnekleme yntemi
kullanlmtr. Seilen yksekretim kurumlarnn ncelikle uzaktan eitim konusundaki deneyimleri gz nne alnmtr. Kurumlarn uzaktan eitim hizmeti
konusundaki deneyimleri iki gsterge ile incelenmitir. Bunlar, yksekretim
kurumunun ka yldr web tabanl uzaktan eitim hizmeti sunduu ve sunulan
web tabanl uzaktan eitim programlarnn saysdr. Bu balamda belirlenen
yksekretim kurumlarnn farkl corafi konumlarda bulunmasna da dikkat
edilerek verinin temsil gcnn arttrlmas hedeflenmitir. alma grubunun
bu ltlere gre oluturulmas aamasnda amaca uygun benzer niteliklere sahip
yksekretim kurumlar arasndan aratrmaclar iin eriilebilirlik imkan en
yksek olan kurumlar seilmitir.
Veri Toplama Sreci
Bu almada, seilen 4 yksekretim kurumuna ait uzaktan eitim hizmeti
sunan merkezlerde grmeler yaplarak aratrmann nitel verileri toplanmtr.
Bunlara ek olarak, merkezlerin yetkilileri tarafndan aratrmaclar ile paylalan
belgeler ve merkezlerin Web siteleri incelenmitir.
Grmeler iin yar yaplandrlm grme sorular alanyazn taramas
sonucunda aratrmaclar tarafndan gelitirilmitir. Grme sorular hazrlandktan sonra alandan 3 uzmana e-posta ile iletilerek grleri alnm ve gerekli
gncellemeler yaplarak grme sorular nihai halini almtr.
Veri toplama srecinde ncelikle iki tane yksekretim kurumunun uzaktan eitim hizmeti sunan merkezleri seilerek, bu merkezlerle grmelere balanmtr. Yksekretim kurumlarnn ilgili uzaktan eitim merkezlerindeki grevli
kiiler ile elverililie ve uygunlua gre bire bir yz yze veya web tabanl video
konferans sistemi zerinden grmeler yaplmtr. Grme yaplan kiilerin
izinleri dahilinde grmelerin ses kaytlar alnarak elde edilen kaytlarn grme transkriptleri oluturulmutur. lk iki merkeze ait grme transkriptlerinin
nitel veri analizi yapldktan sonra bulgularn temsilini kontrol etmek ve temsil
gcn arttrmak amal olarak alma grubuna dahil edilmi olan dier iki yksekretim kurumunun ilgili uzaktan eitim merkezi ile grmeler yaplmtr.
Bu merkezlerle yaplan grmeler de elverililie bal olarak yz yze veya web
tabanl video konferans sistemi zerinden yaplmtr. Grme yaplan kiilerin
izinleri dahilinde grmelerin ses kaytlar alnarak elde edilen kaytlarn grme transkriptleri oluturulmutur.
Verilerin Analizi
Veri toplama srecinin tamamlanmas neticesinde grmelerin transkriptleri, merkezler tarafndan paylalan belgeler ve merkezlerin Web sitelerinden
elde edilen bilgiler ile aratrmann nitel verileri oluturulmutur. Bu almada
aratrmann birincil veri kaynan oluturan grme transkriptlerinin analizi
yaplrken belgeler ve Web sitelerinin incelemesinden elde edilen bilgiler birincil
veri kaynandan ortaya kan sonular dorulamak amal olarak kullanlmtr.
Bu almada kodlama ncesinde grme transkriptleri her iki aratrmac
tarafndan MS Word belgesi zerinde okunurken olas kodlarn alt izilerek bir
n kodlama almas yaplmtr. Aratrmaclarn yaptklar kodlamalar birbirleri ile paylamas ile bu n kodlamalarla grme transkriptleri tekrar okunarak hem verilere daha aina olunmas salanm hem de n kodlamalar arasnda
tutarlln salanp salanmad kontrol edilmitir. Daha sonra grme transkriptleri NVivo 8.0 programna aktarlarak kodlama almas yaplmtr. Kodlama sreci sonunda toplam 37 kod 4 kategori altnda yaplandrlarak program
al sreci var olan durum ve sorunlar erevesinde aklanmtr. Bu kategoriler,
(1) Kurumsal Misyon ve Vizyon, (2) Program Ama ltleri, (3) Bavuru Sreci,
(4) Program Al Hazrlklar olarak bulunmutur.
BULGULAR VE TARTIMA
Grmelerden ortaya kan kodlar neticesinde bir uzaktan eitim program
al sreci, ncelikle yksekretim kurumlarnn uzaktan eitim programlar
ile ne amaladklar ve kurumsal misyon ve vizyonlarnn ierisinde nasl yaplandrdklar, yeni bir program amak iin yksekretim kurumu ierisindeki karar
srecinde ve YK tarafndaki onay srecinde deerlendirilen ltler, yksek-
retim kurumlarnn hem kendi ierisinde st ynetime hem de YKe bavuru

sreleri ve programlarn al onaylar alndktan sonraki hazrlk sreleri balklar altnda ortaya kmtr.
Yksekretim kurumlarnda bir programn uzaktan eitim ile sunulmasna
zellikle ynetimler tarafndan karar verilmesi sonrasnda hzl bir sre ierisinde eitim-retime baland ve ilerleyen dnemlerde deneme yanlma yntemi
ile ortaya kan eksikliklerin giderilmeye alld ve planl bir n alma ile
ihtiya tespitinin yaplmad grlmektedir. Bylece yola klan programlarda
byk bir hevesle balanlan uzaktan eitim uygulamalarnn istenilen sonulara
ulamad ve daha nceden gz nne alnamayan ok sayda problemle karlalarak bu problemlere zamannda doru zmler getirilemedii grlmektedir
(Girginer, 2002). Bu konuda kurumlarn web tabanl uzaktan eitim programlarn
amadan nce stratejik bir planlamaya ihtiyalar olmakla beraber program/ders
tasarm, teknolojilerin seimi, retim ynteminin seimi veya programlarn deerlendirilmesi gibi tm ynetsel kararlardaki politikalarn kurumsal misyon ve
vizyonlar ile ilikilendirerek bir btn eklinde ele alarak yol almalar nemlidir
(Girginer, 2002).
Grmelerde yksekretim kurumlarnn neden uzaktan eitim program
atklarna ve bunlar kurumsal misyon ve vizyonlarnn ierisinde nasl yaplandrdklarna ynelik sorulara alnan cevaplar ile yksekretim kurumlarnn
uzaktan eitim imkan ile eitimlerini daha eriilebilir klmay, uzaktan verilen
derslerle okutman ihtiyalarn azaltarak yeni blmlerin almas ile kurumlarn
geniletmeyi, rencilerin teknolojik imkanlardan faydalanmasn, kurumlarna
itibar katmay ve kuruma parasal bir kaynak salamay hedefledikleri grlmtr. Birok yksekretim kurumu bu amalarla hzla web tabanl uzaktan eitim
programlarna ynelmektedir. Girginer (2002) deien eitim dnyasna uyum
salamak isteyen yksekretim kurumlarnn uzaktan eitime gei srelerini
son derece kritik bir karar olarak ifade ederken uzaktan eitime gei srecinde
bu yeni sistemin zelliklerinin, elerinin ve eleri arasndaki ilikilerin bir btn olarak dnlmesi gerektiini vurgulamaktadr. Yksekretim kurumlar
programlarn web tabanl uzaktan eitim ortamnda sunmaya karar verirken bu
gei srecini, sre bileenlerini ve bu bileenlerin birbirleri ile olan ilikilerini
sistematik bir yaklamla planlamaldr (Girginer, 2002).
Yksekretim kurumlarnda web tabanl uzaktan eitim programlarna ait
bavuru srecinin ilk admn program ama talepleri oluturmaktadr. Uzaktan
eitim program ama taleplerinin yksekretim kurumu ierisinde iki ynl gerekletii bulunmutur. Bunlar uzaktan eitim merkezlerinden akademik birimlere ya da akademik birimlerden uzaktan eitim merkezlerine veya yksekretim
kurumu ynetimine eklinde olmaktadr. Bir grmede yksekretim kurumu

ierisinde bir bavurunun ncelikle rektrlk bnyesinde uzaktan eitim koordinatrlnde deerlendirildii ve burada uygun grlen bavurular iin dosya almalarnn balatlarak rektrlk bnyesindeki senatoya iletildii ve rektrlkten
geen bavuru dosyalarnn YK bavurusunun yapld ifade edilmitir. Bylece
ncelikle yksekretim kurumu ierisinde deerlendirilen program ama talepleri rektrlkte onaylandktan sonra YKe gnderilmektedir. Burada onaylanan
programlarda eitim-retim srecinin balatlmasna ynelik hazrlklar neticesinde programlar aktif hale gelmektedir.
Bir program alma karar ilgili merkezler tarafndan deerlendirilirken ncelikle bu programa talep gsterecek bir renci potansiyelinin var olup olmad ile ilgilenilmektedir. Farkl merkezlerle grmeler ierisinde bir programn
almas dnldnde ncelikle bu programn hedef kitlesinin varlna ve bu
kitlenin hacmine bakld ifade edilmitir. Yksekretim kurumlar tarafndan
alan web tabanl uzaktan eitim programlarnda yeterli hedef kitlenin olmamas durumunda alan programlarn kurumu mali olarak zor duruma sokabilecei
vurgulanmtr. Balc (2010) web tabanl uzaktan eitim programlarnn sunucu,
bilgisayar, video konferans sistemi, ierik gelitirme yazlmlar v.b. yazlm ve donanm temini, basl materyallerin hazrlanmas, ierik gelitirme, eitmen, alan
uzman v.b. personel cretleri, eitim verilecek ise bu eitimlerin masraflar gibi
maliyetleri olduunu ifade etmitir. Bu balang maliyetleri ile yola klan bir
programda yeterli hedef kitlenin olmamas durumunda alan programlar kurumu finansal olarak zarara uratabilecektir.
Var olan web tabanl uzaktan eitim programlarnda dersi yrtecek retim elemannn varlna baklrken var olan retim elemanlarnn web tabanl
uzaktan eitim platformunda ders vermeye ne kadar yetkin olduu konusunda
bir deerlendirmenin yaplmad grlmtr. Bylece alan programlarda retim elemanlarnn hem rgn eitimdeki snf ii eitimden web tabanl uzaktan eitime geite yaadklar uyum sorunu hem de teknik olarak yetersizlikleri
dolaysyla programlarn yrtlmesinde skntlar yaand grlmtr. Yaplan birok almada baarl bir web tabanl uzaktan eitim programnda ya da
e-renme uygulamasnda retim elemanlarnn karakteristik zellikleri baar
faktrleri arasnda yer almaktadr. retim elemanlarnn hazr olma durumunun kurumun uzaktan eitime hazr olmasnda etkili faktrler arasnda yer ald
(Selim, 2007; Darab ve Montazer, 2011), retim elemanlarnn uzaktan eitime
kar tutumlarnn renci memnuniyeti ve e-renmenin baarsna olan etkisi
(Galusha, 1997; Sun ve di., 2001) ve retim elemanlarnn karakteristik zelliklerinin rencilerin uzaktan eitimi kabulnde etkili bir faktr olduu (Selim,
2007) bunlardan baz rnekler olarak karmza kmaktadr.
Programlarn almasnda retim elemanlar ile ilgili deerlendirmeye alnmayan dier bir noktann retim elemanlarnn isteklilik durumu olduu bulunmutur. Falowo (2007) derslerini uzaktan eitim hizmeti olarak sunmak isteyen
retim elemanlarnn derslerini uzaktan eitim yolu ile sunmak zorunda braklan retim elemanlarna gre daha baarl olduklarn ifade etmitir. Var olan
uygulamalarda zellikle retim eleman says az olan akademik birimlerde bir
programn web tabanl uzaktan eitim ortamnda sunulmasna karar verildiinde halihazrda rgn eitimdeki ders yk fazla olmas sebebiyle uzaktan eitim
programlarnda ders istemeyen retim elemanlarna kurum ynetiminin zorla bu
dersleri ykledii grlmtr. Web tabanl uzaktan eitim programlar alrken
yksekretim kurumlarndaki idarecilerin retim elemanlarnn isteklilik durumuna bakmadan at programlarda retim elemannn isteksizlii, uzaktan
eitim ile ders vermek zorunda braklmas ve zerine yklenen ek yk sonucunda
bu retim elemanlar uzaktan eitime gei srecinde daha byk bir adaptasyon
sorunu yaayarak yeniliklere kar daha gl bir diren gstermektedirler.
Uzaktan eitim ile sunulacak bir programda hedef kitle ve akademik kadronun
varl ile beraber programn yrtlmesi esnasnda uzaktan eitim srelerini yrtecek ilgili personelin varl da nemlidir. Bir program alrken kurum ierisinde uzaktan eitim konusunda, web tabanl uzaktan eitime ynelik materyal/ierik
gelitirmede, renme ynetim sistemi veya video konferans sistemi gibi yaplarn
ynetiminde, sunucu v.b. alt yaplarn ynetiminde uzman teknik personelin, i
srelerini takip edecek idari personelin veya sre ierisinde hem rencilere hem
de retim elemanlarna destek verecek ilgili personelin varl da sorgulanmal ve
planlanmaldr. Var olan web tabanl uzaktan eitim programlar alrken dersleri
yrtecek akademik kadronun varlna baklrken ilgili teknik personelin varlnn deerlendirmeye alnmamas sonucunda programlarn yrtlmesinde ierik
gelitirme ve renme ynetim sistemi ile video konferans sistemi ynetimi gibi
konularda uzman personel eksikliinden doan skntlarn yaand grlmtr. Darab ve Montazer (2011) yksekretim kurumlarnda rencilerin, retim
elemanlarnn ve ilgili btn personelin hazr olma durumunun kurumun uzaktan
eitime hazr olma durumunun bir gstergesi olduunu ifade etmektedir.
Web tabanl uzaktan eitim programlarnda karlalan nemli bir sorun
olarak yetimi personel sknts karmza kmaktadr. Kurumlar uzaktan eitim programlarn aarken bu programlarn yrtlmesi srecinde alacak ilgili
alanlarda yetimi personeli bulamamaktadr. Bnyesinde var olan personelle yola
kan kurumlar hem ellerindeki personelin i srelerine hakim olmamas hem de
bir personele ok sayda i yk sorumluluunun atanmas sebebi ile organizasyonda ve ileri yetitirmede skntlar yaamaktadr. Pardue (2001) uzaktan eitim
hizmeti sunan kurumlarn nternet kullanm konusunda gerekli destei salayacak alannda uzman kiilerin istihdam noktasnda doru planlamalar yapmas gerekliliini vurgulamtr. Var olan programlarda da ilgili alanlarda uzman personel
istihdam yapmadan ie giren kurumlarda ciddi skntlar yaand bulunmutur.
Bylece az personelle ok iin yetitirilmeye alld programlarda personelin
youn bir emei ile iler yrtlmekte ve var olan personel zerinde bir emek
istismar olumaktadr. Bu sorunlarn ortadan kalkmas iin kurumlarn personel
istihdam konusunda zen gstermesi ve yeni alacak programlarda veya ilgili
uzaktan eitim birimlerinde ilgili alanlarda uzman personeli tanmlanm bir dzen ierisinde konumlandrdktan sonra programlarn eitim-retime amas
byk bir nem tamaktadr.
Bir programn web tabanl uzaktan eitim ile sunulup sunulmamas hususundaki bir dier deerlendirme konusu program ierisindeki derslerin uygulama younluudur. Uygulama arl olan programlarn uzaktan eitim ile sunulmadan
nce ders ierisindeki laboratuvar almalar veya deneyler gibi uygulama etkinliklerinin uzaktan eitim program ierisinde verilip verilemeyecei, verilebilecek
ise bu uygulamalarn program ierisinde nasl planlanabilecei ve bu dersleri yrtecek retim elemanlarna decek ykler programn alma aamasnda gzden geirilerek planlanmaldr.
Uzaktan eitim programlarnn ilk talepleri deerlendirildikten sonra hem
yksekretim kurumu ierisinde rektrle hem de yksekretim kurumundan YKe yaplacak bavurularda kullanlacak dosya hazrlk sreleri karmza
kmaktadr. Program ama talep dosyas ierisinde rnek ierikler, rnek dersler,
ileyie ynelik bilgilendirmeler, dersleri verecek retim kadrosu, rnek ders tasarmlar, uzaktan eitim ile ilgili retim tasarm ve teknik altyap gibi bilgilerin
yer ald grlmektedir. Nihai hale getirilen dosya ile nce rektrle bavuru yaplp, rektrlkten onay alan dosyalar ile YK bavurusu yaplmaktadr. Program
talepleri esnasnda uzaktan eitim talep dosyalar hazrlanrken ilgili uzaktan eitim birimleri tarafndan akademik birimlere rehberlik yapld ifade edilmitir.
Bir programn almas srecinde yksekretim kurumundaki karar aamasndan sonra onayn alnmas gereken mekanizma olarak karmza YKn
ltleri kmaktadr. Kurumlar tarafndan YKe yaplan program bavurularnda ncelikle Uzaktan retim Sistemi Bilgi Derleme Formu nun doldurularak (YK, 2014), program dosyas ile beraber YKe gnderildii grlmtr.
Gnderilen dosyalarla beraber yksekretim kurumu tarafndan programn en
azndan ilk dneminin derslerine ynelik web tabanl uzaktan eitim platformu
zerinde bir aylk rnek derslerin hazrlanarak sisteme giri kullanc ad ve ifrelerinin YKe gnderilmesi beklenmektedir.
Programla ilgili uzaktan eitimden sorumlu birim, mekan/ortam altyaps,

yazlm ve donanm altyaps, uzaktan eitim ders materyali hazrlama ve retim
sreci, retim sreci, uzaktan eitim renci destek sistemi ve uzaktan eitim
lme deerlendirme sistemi balklar altnda derlenen bilgilerin ve kurum tarafndan iletilen kullanc ad ve ifresinin YKe gnderilmesinden sonra YK
Eitim ve retim Dairesi tarafndan yaplan ilk n inceleme sonucunda bavuru
belgeleri tam ve geerli olan bavurular YK Uzaktan Eitim Komisyonuna aktarlmaktadr. Bu komisyon gnderilen belgeler ile sistem zerinden sunulan rnek dersleri inceleyerek deerlendirmesini yaptktan sonra onaylanan programlar eitim-retime balamaktadr. Bu deerlendirme srecinde gerek grlen
durumlarda ilgili programn bavuru sahipleri Uzaktan Eitim Komisyonuna bir
sunum yaparak hazrlklarn sunmaktadr. Bylece YK ierisinde de hem dosya zerinden deerlendirmeler hem de sunumlar zerinden deerlendirmelerin
farkl komisyonlardan geerek ilerledii grlmtr. YK ierisinde akademik
kadro, ders ierikleri ve teknik altyap iin yaplan deerlendirmeler ve yksekretim kurumlar tarafndan YKteki ilgili komisyonlarda yaplan sunumlar
ve mlakatlar sonrasnda YKten alnan onay ile uzaktan eitim programlar
almaktadr.
Uzaktan retim Sistemi - Bilgi Derleme Formu web tabanl bir uzaktan eitim program ama almalar srecinde yksekretim programlarnda yazlm
ve donanm olmak zere teknik altyap, lme deerlendirme hususlar, kullanlacak materyaller ve bu materyallerin gelitirme sreci, renci destek sistemleri ve retim srecine ynelik etkinlikler hakknda genel hatlar ile bir planlama
yapma konusunda farkndalk yaratsa da eksiklikleri bulunmaktadr. Web tabanl
uzaktan eitim programlarnda en byk problemler arasnda karmza kan az
personelle ok i yaplmasna kar nlem oluturmak iin bu form ierisinde ilgili alanlarda alacak personele ynelik sadece saysal deer istenmesi yerine bu
personelin uzmanlk dzeyinin veya bu alanda almaya uygunluunun sorgulanabilecei ayrntl bilgiler istenmesi faydal olabilir. Ayrca zellikle uygulamas
var olan programlarda bu uygulamalarn nasl tasarlandna ynelik rnek model bilgisi istenebilir. Bylece kurumlarn uzaktan eitim programlar balamadan
nce bu noktalarn zerine dikkat ekmesi ve planlama yapmas salanabilir.
YKe yaplan web tabanl uzaktan eitim program bavurularnn deerlendirilmesinde yksekretim kurumlarnn rgn eitim programlarnda da kullanlan akademik kadronun varl gibi standart program ama ltleri haricinde
web tabanl uzaktan eitim programlarna has hazrlanm bir deerlendirme lt listesinin gelitirilmemi olduu ve program alma kararnn ilgili komisyon
ierisindeki yelerin deerlendirmesi sonucunda verildii grlmtr. YKten

alnan bilgiler nda platform zerinde ilk dnem dersleri iin istenen bir aylk
rnek derslerin istenmesindeki amacn da yksekretim kurumlarndaki ilgili
akademik birimlerin program bavurusu srecinde en azndan daha ciddi bir n
hazrlk yapmaya ynlendirilmek istenmesi olduu grlmtr. Sadece kat stnde anlatm ile alnan bavurularda ise yksekretim kurumlarnn ok daha
zayf bir n alma sergiledikleri belirtilmitir.
Grme yaplan yksekretim kurumlar arasnda uzaktan eitime yeni
balayan bir yksekretim kurumu tarafndan uzaktan eitimde daha deneyimli bir yksekretim kurumundan destek alnd ifade edilmitir. Bir yksekretim kurumu uzaktan eitim hizmeti sunmaya balarken kendisine gre daha
deneyimli, uzaktan eitim programlar ile hizmet sunmakta olan yksekretim
kurumlarnn tecrbelerinden yararlanarak, dier kurumlarn kullandklar yapnn bir benzeri zerinde kendi oluumlarn yaplandrmaktadr.
Program al hazrlklar erevesinde programlarn onaylanmasndan sonra ilk ilemin uzaktan eitim birimi ve akademik birim tarafnda koordinasyonu
salayacak sorumlularn atanmas olduu ifade edilmitir. Grmelerde program
koordinatrlerinin belirlenmesinden sonra programda ders verecek retim elemanlarnn belirlenerek, retim elemanlarna uzaktan eitim konusunda dzenlenen eitimlerle bilgilendirmelerin yapld, srece dair planlamalarn yaplarak
ders ieriklerinin hazrland bulunmutur. Ayrca retim elemanlarna ynelik
bilgilendirme ve eitimler haricinde ieriklerin hazrlanmas erevesinde srecin
planlanmas ve derslerin tasarmna ynelik formatlarn belirlenmesi konusunda
da birden fazla toplantnn yapld grlmtr.
SONU
Web tabanl uzaktan eitim programlarnn baars iin karmza gelen ilk
aama program al srecidir. Program al srecinde iyi bir planlama ve hazrlk almas ile ortaya kacak web tabanl uzaktan eitim programnn daha
emin admlarla yola kmas salanabilecektir. Yksekretim kurumlar rnei
zerinde yaplan bu almada program al sreci ekil 1 ierisinde zetlenen
ekli ile programn kurum ierisinde alma kararnn alnmasndan balayarak
YK tarafndan onaylanp program izninin alnmasna kadar geen sre ile beraber onay alndktan sonra kurum ierisinde programn aktif olarak retime
balamasna kadar geen hazrlk srecini kapsamaktadr.
ekil 1. Program Al Sreci

Yksekretim kurumlarnn ncelikle uzaktan eitime ynelme sebeplerini kurumsal misyon ve vizyonlarnn ierisinde yaplandrmalar nemlidir. Bir
uzaktan eitim program alrken bu program amann ve uzaktan eitim olarak
sunmann kurumun misyon ve vizyonu ile ilikili olarak ortaya konulmas kurumun bu programlar amalar dorultusunda sahiplenerek desteklemesi iin
nemlidir.
Kurumsal misyon ve vizyonlar ierisinde yaplandrlmaya balanan bir programn alma karar alnmasnda dikkat edilmesi gereken nemli ltler vardr.
Bu ltler iin kurumlarn cevaplamalar gereken baz rnek sorular aadaki
gibi zetlenebilir:
P
Programn hedef kitlesi kimlerden olumaktadr?
Programa talep gsterecek hedef kitlenin tahmini bykl ne kadardr?
Bu programa neden ihtiya var?
Bu program uzaktan eitim yntemi ile sunmaya neden ihtiya var?
Bu program yrtebilecek yeterli akademik personel mevcut mudur?
Var olan akademik personelin uzaktan eitim ile ders yrtme konusunda tecrbesi var mdr? Var ise ne kadardr?
Var olan akademik personelin uzaktan eitim ile ders vermek iin gerekli yetkinlikleri yeterli dzeyde midir? (Bilgisayar kullanma becerisi,
sosyal medya, anlk mesajlama, e-posta sistemleri, forum, blog v.b. Web
2.0 aralar kullanma dzeyi gibi)
Uzaktan eitim teknolojileri, retim tasarm, ierik gelitirme gibi i

srelerini ynetecek alan uzman personel mevcut mudur?
Programlarn uzaktan eitim srelerine ait akademik, teknik ve idari i

ykn yrtecek yeterli personel mevcut mudur?
Program kazanmlar web tabanl uzaktan eitim platformlar zerinden

salanabilecek midir?
Uygulama gerektiren dersler var mdr?
Var ise, bu derslerin younluu ne kadardr?
Bu uygulamalar web tabanl uzaktan eitim ortamlar zerinden

salanabilecek midir?
Uygulamalar iin planlanan yntemler akademik personele ek i

yk oluturmakta mdr?
Uygulamalar iin planlanan yntemler uzaktan renen rencilerin katlm iin uygun mudur? Ek bir maliyet gerektirmekte midir?
Yksekretim kurumlar yukardaki ltler dorultusunda yaplan deerlendirmeler neticesinde almasna karar verilmi programlarn bavuru dosyalarn YKe gnderdikten sonra YK tarafndan almas onaylanan programlar
iin kurum tarafnda hazrlk almalar balatlmaktadr. Kurum ierisinde yaplmas gereken hazrlklar kapsamnda yaplacak faaliyetler ve kapsam aada
listelenmitir:
P
retim Elemanlarnn Atanmas
Koordinatrlerin Atanmas
lgili programda ders verecek retim elemanlarnn belirlenerek

gerekli grevlendirmelerin yaplmas
Akademik birim ve ilgili uzaktan eitim merkezi tarafndaki koordinatrlerin atanmas
retim Elemanlar ile Hazrlk Toplants
Uzaktan eitim hakknda genel bilgilendirme
Uzaktan eitim programlarna ynelik i srelerinin tantm (ieriklerin hazrlanmas, video ekimleri, snav organizasyonu ve koordinasyon gibi)
Uzaktan eitim derslerinde eitici olmann gerektirdikleri hakknda

bilgilendirme
rnek ders materyalleri, retim tasarmlar, lme deerlendirme

eitleri ve kullanlacak teknolojiler hakknda n bilgilendirme
retim elemanlarna verilecek eitimler iin takvimin oluturulmas
retim Tasarmnn Kararlatrlmas
Akademik birim taraf ve ilgili uzaktan eitim merkezi uzmanlar

ile beraber programda kullanlacak retim yntemine, lme deerlendirme stratejilerine, kullanlacak materyal eitlerine ve etkinliklere karar verilerek gerekli tasarm ve planlamann yaplmas
Ders ieriklerinin hazrlanma srecine ait planlamann yaplmas
Gerekli Teknik Donanm ve Yazlmlarn Temini
Yaplan retim tasarm ve alnan kararlar dorultusunda gerekli

olan teknik alt yapnn oluturulmas
Teknik alt yapnn kurulmas ile ilgili stratejik kararlarn alnmas

-
Sunucu temini
Sunucu barndrma yntemi (Kurum ierisinde barndrma

veya firmalardan barndrma hizmeti alnmas gibi)
Kullanlacak yazlmlarn seimi (Kurum ierisinde yaplacak

ihtiya analizleri sonrasnda piyasada var olan yazlmlarn incelenerek karara varlmas)
Ak kaynak kodlu veya cretli yazlmlarn kullanm
retim Elemanlar Eitimi
Temel bilgisayar becerileri
Uzaktan eitime gei iin intibak
erik gelitirmeye ynelik eitimler
renme ynetim sistemi, video konferans sistemi gibi aralara ynelik kullanm eitimleri
Destek klavuzlarnn hazrlanarak retim elemanlar ile paylam
Personel Eitimleri
Personelin uzmanlk ve grev alanna ynelik eitimler

-
Yazlm gelitirme
Satn alnan yazlmlarn kullanm
Sunucularn ynetimi
Ders eriklerinin Hazrlanmas
Akademik birim ile ilgili uzaktan eitim merkezi arasndaki koordinasyon ile derslere ait ieriklerin gelitirilmesi (Metin tabanl
ierikler, animasyonlar, grafik tasarm, ses kayd, video ekimi gibi)
NERLER
Yksekretim kurumlarnn uzaktan eitime ynelik artan talepler karsnda hzla uzaktan eitim pazarna yneldikleri ancak bu ynelim esnasnda gerekli
planlamalar tam olarak tamamlamadan ie baladklar ve eitim-retime baladktan sonra sre ierisinde yaplandklar grlmtr.
Programlarn oluturulmasnda programlar yrtecek akademik personelin
varl, akademik personelin isteklilii, uzaktan eitim programlarn yrtebilmek iin gerekli yetkinlikleri ve uzaktan eitime kar tutumlar birlikte deerlendirilmelidir.
Yksekretim kurumlarnda web tabanl uzaktan eitime ynelik i srelerini takip edecek teknik veya idari erevede alacak uzaktan eitim birimi
personelinin varl program ama ltleri arasnda yer almas gereken bir unsurdur. Uzaktan eitim programlarnda az personelle yaplan i srelerinde personel zerine ok ar i ykleri verildii grlmtr. Bu durumun nlenmesi
iin programlara balamadan nce i srelerinin ve bu ileri yrtecek personelin planlanarak programlarn almas nemlidir.
Yksekretim kurumlarnda web tabanl uzaktan eitime ynelik i srelerinin yrtlmesinden sorumlu ilgili uzaktan eitim birimlerinde personel sknts ciddi bir sorun olarak karmza kmaktadr. Youn i sreleri olan uzaktan
eitimin az personelle yrtlmeye allmas sonucunda var olan personelin ok
youn bir emek ve abas ile ilerin ilerledii grlmtr. Bu yaplanma ierisinde hem yetimi personel bulamayan hem de var olan personeli alma artlar
dolaysyla elinde tutamayan kurumlar yar zamanl renci altrarak takviye
oluturmaktadr. Kurumlarn bu i srelerine hakim personel temini yapabilmesi ve personelini maddi manevi tatmin ederek elinde tutabilmesi iin alternatif
yollar gelitirilmeli ve yksekretim kurumlarna personel istihdam konusunda
esneklik salanmaldr.
YANSITMA SORULARI
1.
Baarl bir web tabanl uzaktan eitim program iin planlama aamasnda dikkat edilmesi gereken noktalar nelerdir?
2.
YK tarafndan uzaktan eitim programlar bavurularnda kullanlan

Uzaktan retim Sistemi - Bilgi Derleme Formu nun eksik ve gelitirilmesi gereken ksmlar nelerdir? Tespit ettiiniz eksiklikler dorultusunda rnek bir bilgi derleme formu gelitirirken bu eksiklikleri nasl
giderirsiniz?
3.
Yksekretim kurumlarnda alan web tabanl uzaktan eitim programlarnda baar ve kalite iin nerileriniz nelerdir?
Kaynaklar
Al-Harbi, K. A.-S. (2011). E-Learning in the Saudi tertiary education: Potential and challenges.
Applied Computing and Informatics, 9(1), 31-46. doi: 10.1016/j.aci.2010.03.002
Alias, N., Zakarih, Z., Ismail, N. Z., & Aziz, M. N. A. (2012). E-Learning successful elements for
higher learning institution in Malaysia. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 67, 484489. doi: 10.1016/j.sbspro.2012.11.353
Balc, B. (2010). E-renme program tasarm sreleri. In G. Telli-Yamamoto, U. Demiray, &
M. Kesim (Eds.). Trkiyede e-renme: Gelimeler ve uygulamalar, 83-110. Ankara, Cem
Web Ofset.
Bilke, T., Xia, J., Bailey, B. D., Rodchua, S., & Sinn, J. (2006). Quality model in web-based distance learning: A Case Study. Journal of Industrial Technology, 22(4).
Darab, B., & Montazer, G. A. (2011). An eclectic model for assessing e-learning readiness in
the Iranian universities. Computers & Education, 56(3), 900-910. doi: 10.1016/j.compedu.2010.11.002
Falowo, R. O. (2007). Factors impeding implementation of web-based distance learning. AACE
Journal, 15(3), 315-338.
Galusha, J. M. (1997). Barriers to learning in distance education. Interpersonel Computing and
Technology: An electronic Journal for the 21st Century, 5(3-4), 6-14. [evrim-ii: http://www.
eric.ed.gov/PDFS/ED416377.pdf], Eriim Tarihi: 24.03.2013.
Girginer, N. (2002). Uzaktan eitime gei iin kurumsal yaplanma. Ak ve Uzaktan Eitim
Sempozyumu, Eskiehir. [evrim-ii: http://aof20.anadolu.edu.tr/bildiriler/Nuray_Girginer.doc], Eriim Tarihi: 30.05.2014.
Khan, B. H. (2004). The people-process-product continuum in e-learning: The e-learning P3
model. Educational Technology, 44, 33-40. [evrim-ii: http://asianvu.com/bookstoread/
etp/elearning-p3model.pdf], Eriim Tarihi: 01.06.2014.
Lee, M. G. (2001). Profiling students adaptation styles in web-based learning. Computers &
Education, 36(2), 121-132. doi: 10.1016/S0360-1315(00)00046-4
Newman, A. (2003). Measuring success in web-based distance learning. EDUCASE Center of
Applied Research, 2003(4). [evrim-ii: http://net.educase.edu/ir/library/pdf/ERB0304.
pdf], Eriim Tarihi: 20.04.2012.
Nipper, S. (1989). Third generation distance learning and computer conferencing. In R. Mason
& A. Kaye (Eds.). Mindweave: Communication, computers and distance education, 63-73.
Oxford, UK: Pergamon.
Odaba, H. (2004). nternet-tabanl uzaktan renim modelinin bilgi hizmetlerine ynelik
yksekretim programlarnda kullanm. Ktphaneciliin Destan Uluslararas Sempozyumu, 21-24 Ekim 2004, Ankara, Trkiye.
Odacolu, M. P. (2012). Uzaktan eitim programlarnn tasarmlanma sreci ve UZEM ynetici
grleri. Yaymlanmam yksek lisans tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits, Eskiehir.

Palloff, R. M., & Pratt, K. (2007). Building online learning commuties, effective strategies for the
virtual classroom. (2nd Ed.). San Francisco: Jossey-Bass, A Wiley.
Pardue, S. L. (2001). Education and production. The virtual revolution: Implication for academe. Poultry Science, 80(5), 553-561. [evrim-ii: http://ps.fass.org/content/80/5/553.full.
pdf], Eriim Tarihi: 03.04.2013.
Pina, A. A. (2008). How institutionalized is distance learning? A study of institutional role,
locale and academic level. Online Journal of Distance Learning Administration, 11(1). [evrim-ii: http://www.westga.edu/~distance/ojdla/spring111/pina111.html], Eriim Tarihi:
21.03.2012.
Rovai, A. P., & Downey, J. R. (2010). Why some distance education programs fail while others
succeed in a global environment. The Internet and Higher Education, 13(3), 141-147. doi:
10.1016/j.iheduc.2009.07.001
Selim, H. M. (2007). Critical success factors for e-learning acceptance: Confirmatory factor
models. Computers & Education, 49(2), 396-413. doi: 10.1016/j.compedu.2005.09.004
Simonson, M. (2007). Institutional policy issues for distance education. [evrim-ii: http://www.
schoolofed.nova.edu/~simsmich/best_practices/Policy%20Issues%20in%20Distance%20
Education.pdf], Eriim Tarihi: 28.02.2013.
Stella, A., & Gnanam, A. (2004). Quality assurance in distance education: The challenges to be
addressed. Higher Education, 47(2), 143-160. doi: 10.1023/B:HIGH.0000016420.17251.5c
Sun, P. C., Tsai, R. J., Finger, G., Chen, Y. Y., & Yeh, D. (2008). What drives a successful e-learning?
An emprical investigation of the critical factors influencing learner satisfaction. Computers
& Education, 50(4), 1183-1202. doi: 10.1016/j.compedu.2006.11.007
The Institute for Higher Education Policy (2000). Quality on the line: Benchmarks for success in internet-based distance education, [evrim-ii: http://www.ihep.org/assets/files/
publications/m-r/QualityOnTheLine.pdf], Eriim Tarihi: 10.03.2012.
Trkolu, R. (2003). nternet tabanl uzaktan eitim program gelitirme sreleri. The Turkish
Online Journal of Educational Technology- TOJET, 2(3), 116-126. [evrim-ii: http://www.
tojet.net/articles/v2i3/2314.pdf], Eriim Tarihi: 28.10.2013.
Yang, H. H. (2013). New World, new learning: Trends and issues of e-learning. Procedia Social
and Behavioral Sciences, 77, 429-442. doi: 10.1016/j.sbspro.2013.03.098
Yazc, A., Alta, I., & Demiray, U. (2001). Distance education on the Net: A model for developing countries. Turkish Online Journal of Distance Education-TOJDE, 2(2), 24-35.
Yldrm, D., & Klimsa, P. (2010). Baarl bir e-renme sisteminin kurulmasna ve srekliliin
salanmasna ynelik farkndalk ve tutum lm: Durum incelemesi. In G. Telli-Yamamoto, U. Demiray, & M. Kesim (Eds.). Trkiyede e-renme: Gelimeler ve uygulamalar,
281-292. Ankara, Cem Web Ofset.
YK (2014). Uzaktan retim sistemi bilgi derleme formu. [evrim-ii: http://www.yok.gov.tr/
web/guest/icerik/-/journal_content/56_INSTANCE_rEHF8BIsfYRx/10279/%201606428],
Eriim tarihi: 02.12.2014.
Ara. Gr. Dr. Hatice Gke BLG

Haziran 1984 tarihinde Elazda dnyaya geldi. lk, orta ve lise renimini
Samsunda tamamlad. Lisans eitimi iin Ankaraya geldi. Lisans ve yksek lisans
eitimini Bilkent niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde faklte birincisi olarak tamamlamtr. Doktora almalarn web-tabanl uzaktan eitim programlar alannda yapm ve 2014 yl aralk
aynda Hacettepe niversitesi, Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi doktora programndan mezun olmutur. Yldrm Beyazt niversitesi
Bilgisayar Mhendislii Blmnde aratrma grevlisi kadrosunda yer almaktadr. Bu srete Yksekretim Kurulu Bakanlnda niversite rencilerine
yabanc dil eitimine ynelik web-tabanl uzaktan eitim platformlarnn kullanld bir projede grev yapmtr. Aratrma alanlar arasnda uzaktan eitim,
evrimii renme ortamlar tasarm, web-tabanl uzaktan eitim platformlar,
renme ynetim sistemleri, video konferans sistemleri ve teknoloji entegrasyonu
konular yer almaktadr.
Do. Dr. Hakan TZN

Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri
Eitimi Blmnde retim yesi olarak grev yapmaktadr. Doktora eitimini
2004 ylnda Indiana niversitesinde retim Teknolojileri blmnde tamamlamtr. Aratrma alanlar arasnda zengin renme ortamlar tasarm yeralrken
bu kapsamda renenlerin kltrn ve topluluunu gznne almaktadr. Web
sitesinden yaynlarna ve dier bilgilere ulalabilir: http://yunus.hacettepe.edu.
tr/~htuzun
24. BLM
MENTRLKTEN E-MENTRLE
Yrd. Do. Dr. Selay ARKN KOCADERE

Yrd. Do. Dr. Gonca KIZILKAYA CUMAOLU
Yeditepe niversitesi
ZET
Mentrlk kuramsal olarak, daha az bilgi sahibi olan deneyimsizin, daha bilgili olan deneyimliden destek grmesi olarak tanmlanan rakla dayanmakta;
izleri Odesa destanndaki gvenilir, yardmsever Mentora kadar uzanmaktadr.
letme, psikoloji, salk gibi farkl alanlarda allan mentrln, eitim alannda da farkl uygulamalar bulunmaktadr. Aday retmenlerin mesleki geliimlerini salamak, rencilerin bireysel geliimlerine destek olmak, akademik baary
artrmak, okula ya da niversiteye alma srecini kolaylatrmak bu uygulamalardan bazlardr.
Mentr mentiyi korur, destekler, cesaretlendirir, ona rol model olur, danmanlk yapar ve eitim verir. Bu sre yalnz mentiye deil mentre de katk salar. Her ne kadar temelleri bir deneyimli ile bir deneyimsizin ilikisine dayansa da,
zamanla yaanan dnm hiyerarik yapy krmtr. Bunun rnei olan akran
mentrl zerinde gnmzde sklkla allmaya balanmtr.
Yaanan bir baka dnm ise biliim teknolojilerinin etkisi ile olmutur.
Mentrlk teknolojinin avantajlarndan faydalanarak zaman ve mekan snrlarnn tesine geebilen e-mentrle evrilmitir. E-mentrlk, daha ok kiiye
ulamak, esnek olmak gibi kazanlar salarken, teknoloji sahiplii ve hakimiyeti
zorunluunu beraberinde getirmitir. Bu blmde mentrln temmellerinde
e-mentrlk sreci zerinde durulacaktr.
Blm sonunda, ngiliz Dili Eitimi Blm birinci snf rencisi olan 36
retmen adaynn menti, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blm 3-4.
snf rencisi olan 13 retmen adaynn mentr olarak rol ald e-mentrlk
sreci uygulama rnei olarak aktarlacaktr. Planlama, uygulama ve deerlendirme basamaklar zerine kurulan e-mentrlk srecinde, iletiim iin Facebook ve
Coursesites evrimii ortamlar kullanlmtr. Deerlendirme aamasnda mentr ve mentilerin srece ilikin grleri alnm, blm kapsamnda sz konusu
bulgular tartlmtr.
Anahtar Kelimeler: mentrlk, mentr, menti, e-mentrlk, evrimii-mentrlk
HAZIRLIK SORULARI
1.
Mentrlk nedir?
2.
Mentrlk srecinin menti ve mentre etkisi nedir?
3.
Ne tr mentrlk uygulamalar vardr?
4.
E-mentrlk nedir?
GR
Eitim alannda bilimsel almalar yaplmaya balanmasndan ok daha
nce renme, usta rak ilikisine dayal olarak gereklemekteydi. Deneyimli olann daha az deneyimli olana rnekler gsterdii, gsterip yaptrd, destek
verdii sre olarak tanmlanan raklk (Dennen ve Burner, 2008), temel olarak
deneyimin aktarlmasna dayanmaktadr. Eitimin znde yer alan deneyim aktarm, rakln haricinde alana retmenlik, danmanlk, mentrlk, koluk
gibi birok farkl kavramla yansmtr. Bu blmn konusu olan mentrln,
retmenlik, koluk, danmanlk kavramlarn kapsad (Perchiazzi, 2009, Akt.
Kuzu, Kahraman, Odaba, 2012) ve rakla dayand (Dennen, 2004; Dennen
ve Burner, 2008; Jacobi, 1991) sylenebilir.
MENTRLK
Mentrlk bata iletme, psikoloji, salk ve eitim olmak zere farkl alanlarda allmaktadr. Alanlar arasnda farkl uygulamalara sahip olmasnn yan sra,
eitim alannda da mentrln tek tip bir uygulan biimi yoktur. Alanyaznda
okullardaki ocuklar, genler, niversitedeki renciler, retmenler gibi geni bir
kitleyle srdrlen (Single ve Single, 2005a) farkl uygulamalara (Cornu, 2005;
Mentrlkten E-Mentrle 495
Goff, 2011; Hall ve Jaugietis, 2011; Langelotz, 2013) rastlanmaktadr. retmenlerin staj srecindeki retmen aday olan lisans rencilerine yapt mentrlk,
deneyimli retmenlerin meslee yeni balam aday retmenlere yapt mentrlk, niversiteye alma srecini kolaylatrmak amacyla yaplan mentrlk, lisans ve lisansst seviyedeki akademik danmanlk, derslerdeki baary artrmak
zere yaplan mentrlk gibi farkl uygulamalar rneklerden bazlardr.
Mentrln Temelleri
Mentr kelimesi, koruyan, rehberlik yapan, geliime destek veren baba figrne (Enrich, Hansford, ve Tennent, 2004), hatta Yunan mitolojisinde Truva
Savanda Odesaya yardm eden, bilge, gvenilir Mentor karakterine kadar dayanmaktadr (Roberts, 2000; Crisp ve Cruz, 2009). Mentrlk genel olarak deneyimlinin acemiye, bilgi sahibi olann bilgisize, eskinin yeni gelene destek olmas
olarak tanmlanmtr (Dennen, 2004; Roberts, 2000). Mentrl fenomenolojik
yntem ile detaylca ele alan Roberts (2000) mentrl; daha bilgili ve deneyimli olan kiinin, daha az bilgi sahibi ve deneyimsiz olan kiiyi, kiinin kariyer ve
bireysel geliimini kolaylatrmak amacyla, yansma yapmas ve renmesi iin
desteki bir rolle gzettii, cesaretlendirdii formal bir sre olarak tanmlamtr.
Mentrlk srece verilen isimken, mentrl yapan mentr, alan ise menti
olarak adlandrlmtr. Mentrn grevi menti ile gvene dayal bir iliki kurmak,
topluluun gereksinimlerine ya da srece uyum salayabilmesi iin yeni sistemi
tantmak, bireysel geliimi iin mentiye tavsiye vermek, gerektiinde yardm etmek (Cullingford, 2006), onlarn mesleki geliimlerine destek vermektir (Warren,
2006). Genel bak asna gre mentr uzman olandr, deneyimlidir, gldr,
hatta patrondur (Cullingford, 2006). Ancak zamanla bu tanmda bir kayma olmu,
mentrlk hiyerarik yerine ibirlikli ya da denklik zerine kurulu bir ilikiye dnmtr (Cornu, 2005; Cullingford, 2006; Terrion ve Leonard, 2007).
Mentrln tanm disiplinlere (Crisp ve Cruz, 2009), zamana (Cornu,

2005; Cullingford, 2006; Terrion ve Leonard, 2007) ve aratrmaclara gre (Roberts, 2000) deiim gsterirken, mentrlerin aka belirlenmi rolleri olduunu
da sylemek mmkn deildir. Zira uygulamalarda grlen farkllk da bunun
bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Cullingford (2006) bu bulankl vurgularken, mentrle terapist, koruyucu, desteki, kolaylatrc, arabulucu gibi birok
farkl rol biildiini belirtmitir. Benzer ekilde Roberts (2000) alanyaznda fikir
birliinin olmadn vurgulad mentrln; sosyal, psikolojik ve karmak
bir aktivite olduunu sylemi, ayrca mentrlerin sreci ve rollerini kendilerine
gre zelletirdiklerini dile getirmitir. te yandan alanyaznda mentrle ilikin eitli snflandrmalar da vardr. Ancak bu snflandrmalarn da tek bir odak
noktas olduunu sylemek zordur. Mentrlk etkinliklerinin, ilikileri trlerinin,
rollerinin, bileenlerinin, aktivitelerinin, ilevlerinin temele alnarak yapld snflandrmalar bulunmakta ve farkl odak noktalar olmasna ramen sklkla binien unsurlar dikkati ekmektedir.
Mentrn Rol
Mentrn roln odaa alacak ekilde, alanyaznda yer alan snflandrmalardan bazlar unlardr: Anderson ve Shannon (1988) mentrlerin ilevini retme, destek verme, cesaretlendirme, danmanlk yapma ve arkada olma eklinde
bee ayrmtr. Jacobi (1991), almasnda mentrn ilevlerine ynelik geni bir
alanyazn taramas yaparak aratrmaclarn sklkla, menti ile mentrn ilikisinden yola karak ilev belirledii sonucuna ulamtr. Snrl balamlar yerine
geneli kapsayan tanmlamalara ve kendi grme, gzlem veya lmlerini temel
alan aratrmaclarn en ok atfta bulunduu 15 ilevi ise aadaki gibi sralamtr: (1) Kabul etme, destek olma, cesaretlendirme, (2) Tavsiye verme ve rehberlik yapma, (3) Brokrasiyi atlatma, kaynaklara ulam salama, (4) Zorluklar
/ frsatlar gsterme, (5) Deerleri ve hedefleri netletirme, (6) Koluk yapma, (7)
Bilgi verme, (8) Koruma, (9) Rol model olma, (10) Sosyal stat, (11) Sosyalleme
/ barndrma ve rehberlik etme, (12) Kefil olma, savunma, (13) Bilginin kazanlmasnda uyarc olma, (14) Eitim verme, (15) Grnr klma / aa karma. Jacobi (1991) bu ilevlere gre mentrn roln balkta zetlemitir. Bunlar (1)
duygusal ve psikolojik destek verme, (2) kariyer ve mesleki geliim destei verme,
(3) rol model olmadr.
Roberts (2000) ise yukarda yer verilen mentrlk tanmna yerletirdii grevlerin yan sra, mentrlerin olas rolnden daha bahsetmitir. Bunlar (1)
mentiyi kanatlarnn altna almak, ona kefil olmak, hamilik yapmak, (2) mentinin
rnek alaca, performansn karlatrabilecei, gzlemleyerek renebilecei

ekilde ona rol model olmak, (3) mentinin performansn artrmas iin renmeretme sreciyle destekleyecek ekilde koluk yapmaktr.
Johnson ve Ridley (2004) ise mentrn yapmas gerekenleri u ekilde maddeletirmitir:
Mentilerini dikkatle semek: Bir mentr etkin destei ancak snrl sayda mentiye verebileceini unutmamaldr. Motivasyonunu kaybetmeyecek sayda ve zellikte menti semelidir. Tabii bu durum mentrn
mentileri seebildii bir uygulama modeli iin geerlidir.
Mentilerini tanmak: Bir mentr mentilerini iyi tanmal, onlarn gl

ve zayf yanlarn renmelidir. Menti ile ilikisinde ve ona yapt rehberlikte bunlar dikkate almaldr.
Mkemmeli beklemek: Bir mentr mentilerine yksek hedefler koymal, onlardan mkemmeli beklemelidir. Mentilerin bu hedeflere ulamas iin gerekli destei vermeli, kendilerine gvenmelerini salamaldr.
Mentrler mentilerden bekledii mkemmeli kendi de sergilemelidir.
Onaylamak: Bir menti, mentr tarafndan onaylandn hissetmelidir.

Mentr, gereki hedefler koyamadnda ya da hedeflere doru ilerleyemediinde dahi mentisini onaylayacak bir yan bulmal, yanllarn en
kibar ekilde ona gstermelidir.
Hamilik yapmak: Bir mentr mentisinin hayaline ulamas iin statsn kullanmal, imkanlarndan mentisinin faydalanmasn salamal, onu
kanatlarnn altna almaldr.
yi bir retmen ve ko olmak: Mentrler ak ynergeler, farkl yntemlerle mentilerin renmelerini salamaldr. Mentiler gelitike direk
eitim says azalmal, ynlendirmeler ile sre ilerlemelidir.
Cesaretlendirmek ve desteklemek: Mentrler en gl, yetenekli mentilerin bile cesaretlendirmeye ihtiyac olduu unutmamaldr. Mentilerini
desteklemeli, yeri geldiinde vmelidir.
Zor zamanlarda danmanlk yapmak: Mentrler mentileri yaadklar

zorluklar, endielerini anlatmaya tevik etmelidir. Bu sorunlara zm
bulmak iin mentilerinin yannda olmal; ancak snrlarn bilmeli, gerekli olduu durumlarda profesyonel destee ynlendirebilmelidir.
Gerektiinde korumak: Mentr gerektiinde mentilerini gelen tehlikelerden, tehditlerden, zor durumlardan korumaldr; ancak bunu bilgece
yapmal, korumaya alrken mentinin geliimine engel olmamaldr.
Mcadele edecei grevlerle ilerlemeye kkrtma: Mentrler mentilerinin dzeylerine uygun mcadele unsurlar belirlemeli, grevleri ona
gre vermelidir. Menti baardka onu bir sonraki adma tamal, mentiye mcadele edecei yeni bir grev vermelidir. Bu noktada byk ve
mentinin kapasitesini aabilecek, ayn zamanda mentiyi hi zorlamayacak grevlerden kanmaldr.
Mentinin grnrln artrmak: Mentrler mentilerinin baarlarn

dile getirmeli, bunun duyulmasn salamaldr.
Yaratcl beslemek: Mentrler mentilerini yaratc dnme ve problem zme iin tevik etmelidir. Yeniliki ve yaratc olma bakmndan
onlara model olmaldr.
Ac olsa bile dzeltmek: Menti hata yaptnda ya da yanl yolda ilerlemeye baladnda, mentr mentiyi dzeltme iin uyarmal, onunla yzlemekten kanmamaldr.
Bymeyi ve gelimeyi gzden karmama: Mentr mentisinin kk

baarlarn dahi takip etmeli, katettii yolu dile getirmelidir. Bu menti
iin nemlidir.
Kendini ama: Mentr uygun durumlarda mentiye kendi deneyimlerini

aktarabilir. Bu samimi bir iliki iin nemlidir. Ancak bunu sadece mentinin baarsna katk salayacana inand durumlarda yapmaldr.
Arkadal ve denk bir ilikiyi kabul etme: Mentr zamanla mentileri

ile arasnda gelien arkadalk ilikisini kabul etmeli, menti tercih ettii
takdirde hiyerarik yapnn denklie indirgenmesine izin vermelidir.
Farkl alanlara ynlendirme: Mentrler mentilerinin hayallerini gerekletirmesinde yardmc olurken, hedefe kilitlenip hayatn geri kalann unutmasna izin vermemelidir.
Model olma: Mentr model olmal, mentilerin gzlem yapmasna izin

vermelidir. Belli bir sre sonra ise onlar katlmc olmaya davet etmelidir.
Gvenilir bir duru sergileme: Mentr mentiye verdii szleri tutmal,

sorularna hzl bir ekilde dnt vermeli, tutarl hareket etmeli, ar tepkilerden kanmaldr.
Mentinin Rol
Cullingford (2006) mentorln ok yk getirdiini, iin karmak olmasnn tesinde duygusallk da barndrdn belirtmi, mentrlk srecinin ilemesi
iin mentilerin de belli bir ekilde davranmalar gerektiini vurgulamtr. Bu balamda Cullinfordun (2006) mentinin roln belirlediini sylemek mmkndr.
Buna gre mentiler mentrleriyle iyi iliki kurmal, prosedr takip etmeli, mentrlerini iyi dinlemeli, onlar takdir etmeli, yardm istemek ve verilen tavsiyelere
uymak iin istekli olmal, kendi hatalarn fark edebilmeli ve tavsiyeleri deneyimlerine yanstabilmelidir.
Mentrlk Modelleri
Her ne kadar Roberts (2000) mentrl formal bir sre olarak tanmlasa
da, ONeill, Weiler ve Sha (2005) ile Luna ve Cullen (1995) srecin formal olabilecei gibi informal de olabileceini, Luna ve Cullen (1995) ayn zamanda ksa ya
da uzun dnemli olarak yaplabileceini dile getirmitir. Philip ve Hendry (2000),
formal-informallii ve sreyi kapsayacak ekilde mentrlk modellerini bee ayrmtr. Bunlar:
1.
Klasik: rakla dayanan, bir yetikinin, deneyimlinin bir gence, acemiye yapt mentrlk
2.
Birey-Takm: Bir grubun, bir ya da birka bireye yapt mentrlk
3.
Arkada-Arkada: Bir bireyin arkadana yapt mentrlk
4.
Akran grubu: Arkada grubu arasnda yaplan mentrlk
5.
Uzun sreli: Klasik mentrl temel alan ancak uzun sreli bir iliki
kapsamnda yaplan mentrlktr.
Zeeb (2000) ise Philip ve Hendryden (2000) farkl olarak zaman bileenini
darda brakm, ancak teknolojiyi devreye sokmutur. Zeebe (2000) gre daha
deneyimli olann yapt geleneksel mentrlk; denk iki kiinin birbirine yapt
akran mentrl, akran mentrlne benzeyen ancak daha ok kiiye ynelik
grup ya da takm mentrl, iletiim iin e-posta gibi teknolojilerin kullanld
e-mentrlk olmak zere drt mentrlk kategorisi vardr.
Dawson (2014) modellere ok daha geni bir ereveden bakarak, farkl mentrlk modellerinin belirleyicisi olan, 16 tasarm bileeni tanmlamtr. Her bileenin nasl tasarlandna bal olarak, mentrlk uygulamasnn eitleneceini
belirtmitir. Tasarm bileenleri;
1.
Hedefler: Mentrln yapl amac ya da altnda yatan niyeti
2.
Roller: Mentrlk srecine kimlerin dahil olduu ve onlarn grevleri
3.
Nicelik: Mentrlk srecinde bulunan her bir rolde ka kiinin yer ald
4.
Ban salaml: Mentlk ilikisinin ne derece salam olduu
5.
Greceli kdem: Karlatrmal olarak deneyim, uzmanlk ya da stat

durumu
6.
Zaman: Mentrlk ilikisinin uzunluu, dzenlilii ve skl
7.
Seim: Mentr ve mentilerin nasl seildii
8.
Eletirme: Mentr ve mentilerin nasl eletirildii
9.
Etkinlikler: Mentr ya da mentilerin sre boyunca gerekletirecei etkinlikler
10. Kaynak ve aralar: Mentrlk srecinde menti ya da mentrlerin kullanmna ak kaynak ve aralar
11. Teknolojinin rol: Teknolojinin ilikideki yeri ve nemi
12. Eitim: Katlmclara mentrlk sreciyle ilgili olarak ne derece eitim
verilecei
13. dllendirme: abalar karlnda katlmclara nasl bir dl verilecei
14. Prensip: Teknolojinin nasl kullanlaca ya da gizlilik gibi konular hakknda kurallar ya da ilkeler dizisi
15. Gzetim: Katlmclarn ne ekilde izlenecei, hangi artlarda kimin nasl hareket edecei
16. Sonlandrma: Mentrlk ilikisinin nasl bitirildii
Mentrlk Srecinin Etkileri

Mentrlk sreci hem mentr hem de mentiye fayda salamaktadr (Cullingford, 2006; Enrich, Hansford ve Tennent, 2004; Douglas, Smith ve Smith, 2013).
Enrich ve dierleri (2004) 300den fazla eitim aratrmasn inceledii almasnda bu srecin mentr asndan en ok deinilen olumlu kazanmlarn mesleki
dayanma, ibirlii, sosyal a, fikirlerin paylam, bilgi; yansma; mesleki geliim;
kiisel tatmin, dl, byme olarak belirlemitir. Olumlu menti ktlarn ise destek, empati, tevik, rehberlik, arkadalk; retim stratejilerinde yardm, alan bilgisi, kaynaklar; tartma, fikirlerin paylam, enformasyon, akranlarndan tavsiye
alma; dnt, olumlu destek, yapc eletiri olarak belirlemitir.
Enrich ve dierleri (2004), alanyaznda mentiler asndan en ok yer verilen problemli durumlar ise mentrn zaman darl; uzmanlk alan ya da kiilik uyumazl; mentrn ykc eletirileri, iletiimsizlik, fikirlerin uyumazl,
gvensizlik; bir araya gelmede sknt yaama, mentr gzlemleyecek ortak zaman bulamama olarak belirlemitir. Mentrler tarafndan dile getirilen problemli
durumlarn ise zaman darl; mesleki uzmanlk veya kiilik uyumazl; mentrlkle ilgili yeterli eitim alamama veya kendisinden beklenenlerle programn
amalarn tanmlayamama; fazladan i yk ve sorumluluk olarak belirlemitir.
Akran Mentrl
Mentrlk sreci mentr ve mentinin yan sra zellikle retmene ve kuruma da katk salamaktadr (Leidenfrost, Strassnig, Schabmann, Spiel ve Carbon,
2011; Enrich, Hansford ve Tennent, 2004; Douglas, Smith ve Smith, 2013). Yeni
gelenlerin sisteme olabildiince abuk uyum salamalar, renci baarsnn ve
derse katlmn artmas, retmen, ya da renci fark etmeksizin bireylerin uygun
ekilde ynlendirilmeleri kuruma salanan balca katklardandr. Dier yandan
srecin retmenlere de katk vardr. retmenlerin kalabalk snflarda retim
programn yetitirme, snrl imkanlarla materyal hazrlama, okuldaki idari grevleri yerine getirme eklindeki sorumluluklar nedeniyle bireysel olarak rencilerle ilgilenemedii aikardr. Tam da bu sebeple retmenlerin neden snfn
mentr olarak alglanamayaca anlalmaktadr. Cullingford (2006) bu durumu,
retmenlerin bilgi kayna, ne yaplacan bilen kii olarak dnldnde bir
mentrden farkl grnmeyebileceini ancak mentrlkte snfn deil, bireylerin
n planda olduunu vurgulayarak aklamtr. Bu balamda mentrln retmene katks, genellikle retmenin her renciye yeterli zaman ayramad
kalabalk snflarda yaplan akran mentrl ile salanmaktadr (Dennen, 2004;
Douglas, Smith ve Smith, 2013).
Temel olarak bilisel geliimin sosyal etkileim ile gerekletiini belirten
Vygotskynin sosyal renme teorisi akran mentrlnn kuramsal temelini
oluturmaktadr (Douglas, Smith ve Smith, 2013). Akran mentrlndeki anahtar e etkileimin kolaylamasdr. Akran ile etkileim kolay olduu iin birey
kendini daha gvende hissetmekte, daha rahat soru sorup renebilmekte ve snfta baary yakalama ihtimali ykselmektedir (Douglas, Smith ve Smith, 2013).
E-Mentrlk
Biliim teknolojileri hzla gelimekte ve bununla doru orantl olarak ucuzlamaktadr. Dijital doan olarak adlandrlan yeni nesil, teknoloji ile btnleik
bir ekilde yetimekte; dijital gmenler ise kullanlabilirlii yksek aralarn da
etkisiyle bilgi ana uyum salamaktadr. Biliim teknolojilerindeki hzl deiim,

tm alanlara yansmaktadr. Eitimde biliim teknolojilerinin geldii nokta ile
mentrlkte de bir dnm yaanmaktadr. Nitekim zaman ve mekan snrlarn
ortadan kaldran bir yntem olarak kullanlan e-mentrle ilikin almalar son
yllarda art gstermitir. Benzer ekilde Single ve Single (2005a) da almasnda
teknoloji devriminin mentrl, e-mentrle dntrdnden bahsetmitir.
Single ve Muller (2001) e-mentrl, uzman/deneyimli birey (mentr) ile
daha az beceriye sahip birey (menti) arasnda, mentinin baarmas iin gerekli
bilgi, beceri ve kendine gveninin artrlmasn amalayan, ncelikli olarak elektronik iletiim aralarnn kullanld, doal yollarla oluan ya da bir program erevesinde eletirilerek kurulan iliki olarak tanmlamtr.
E-mentrlk, evrimii mentrlk, sanal mentrlk, telementrlk ile eanlaml olarak kullanlmaktadr. E-posta yoluyla balayan e-mentrlk uygulamalar
evrimii tartmalar, video konferanslar ve Web 2.0 aralar ile devam etmektedir
(Shpigelman, 2014). Alanyaznda zellikle Web 2.0 aralarndan en youn kullanlan sosyal alarn, mentrlk arac olarak kullanld almalara (McCarthy,
2012; Pollara ve Zhu, 2011) rastlanmaktadr. Bunlarn yan sra, Telementoring
Orchestrator gibi e-mentrle zel olarak gelitirilmi aralar bulunmakta,
ayn zamanda, Blackboard, Atutor, Moodle gibi retim ynetim sistemlerinin
e-mentrlk platformu olarak kullanld almalara da rastlanmaktadr (Kuzu,
Kahraman ve Odaba, 2012; Shrestha, May, Edirisingha, Burke ve Linsey, 2009;
ONeill, Weiler ve Sha, 2005).
evrimii aralar menti, mentr ve varsa koordinatr buluturma amacyla kullanlr (ONeill, Weiler ve Sha, 2005). Koordinatre zellikle akran mentrl uygulamalarnda rastlanmaktadr. retimi desteklemek amacyla yaplan uygulamalarda retmenler koordinatr olarak grev almaktadr. Akran
e-mentrlnde evrimii ortamlar genel olarak koordinatrler tarafndan dzenlenmektedir. Bu balamda farkl evrimii alan dzenlenebileceini sylemek mmkndr (Kuzu, Kahraman ve Odaba, 2012):
Ortak alan: Koordinatrler, menti ve mentrlerin bir arada kulland

alan
Mentr alan: Mentrler ve koordinatrlerin bir arada kulland alan
Menti alan: Mentiler ile koordinatrlerin bir arada kulland alan
E-Mentrln Avantajlar
Uzaktan eitimin avantajlar e-mentrlkte de geerlidir. E-mentrlkle zaman ve mekan snrlar ortadan kalkmaktadr. E-mentrln elektronik bileeni
sayesinde mentrlk daha dk bir maliyetle ve daha esnek bir yapda gerekletirilmektedir (Shrestha vd., 2009). Bu sayede daha geni ve farkl insan gruplarna
(Single ve Single, 2005a), daha uzaa (Quintana ve Zambrano, 2014) ve yzyzeye
gre daha sk (ONeill, Weiler ve Sha, 2005) ulalabilmektedir.
Single ve Single (2005a) mentrlk ve e-mentrln ayn amalarla yapldn, iki yolla da benzer faydann salandn, ancak e-mentrlkte doas gerei fazladan iki sonucun daha ortaya ktn dile getirmitir. Bunlar, yz yze
mentrlkte mesafenin az olmas gerekliliinin bir sonucu olan; ayn kurumdan
eletirmenin yerine birbirinden uzakta, tanmayan iki kiiyi eletirme zerine
kuruludur. Bahsedilen iki sonu tarafszlk ve kurumlar aras balantlardr. Single
ve Single (2005a) birbirini tanmayan kiiler eletirildiklerinde, nyargsz, gven
zerine kurulu bir iliki balayacan, taraflarn kurumdaki pozisyonu ile ilgili bir
korku olmakszn iletiim kurabileceini ve bu sayede tarafszln salanacan
belirtmitir. Yine farkl kurumlardan kiilerin eletirilmesi yoluyla, kurumlar aras balantlarn glendirilebileceini, yeni iliki alarnn kurulmas iin bir frsat
salanacan savunmutur. Mentr ve mentinin ayr kurumdan olmas durumunda, farkl bir kurumun hatta corafyann kltrn yanstacan, farkl bir bilgi
ak salayacan vurgulamtr.
Shrestha ve dierleri (2009) e-mentrln mentrlere faydalarn, organizasyon
ve iletiim becerilerinin gelimesi, sosyalleme ve iletiim a kurma asndan imkanlarn artmas, kendi performanslarna ilikin yansma yapabilmesi ve bireysel doyum
yaayabilmesi olarak belirlemitir. Single ve Single (2005a) ile benzer olarak bu katklarn yzyze mentrlk srecindeki ile benzerliini vurgulamtr. E-mentrlkteki
elektronik bileeninin katklarn ise ayrca ele alm, bu katklar zaman, mekan snrnn ortadan kalkmas ile salanan esneklik, Single ve Singlen (2005a) da bildirdii
tarafszlk, onlar etiketlemeksizin belli bir renci grubuna ulaabilme olana, menti
beklenti ve taleplerini daha kolay idare edebilme olarak belirlemitir.
E-Mentrlkte Dikkate Alnmas Gerekenler
Shrestha ve dierleri (2009) baz mentrlerin yzyze iletiimin getirdii
daha yakn, ahsi ilikileri tercih ettiini, evrimii ortamda iletiim kurmann
farkl beceriler gerektirdiini bu sebeple e-mentr seiminde mentrlkten farkl
kriterler kullanlmas gerektiini belirtmitir. Ayn zamanda e-mentrlk yapabilmek iin teknoloji bariyerini ama zorunluuna dikkat ekmitir. Single ve Single
(2005b) e-mentrln yzyze iletiim kurmann zor olduu durumlarda kullanlmasn nermitir.
E-Mentrlk Sreci
Single ve Single (2005b) Yaplandrm E-mentrlk Modeli ad altnda srayla planlama, uygulama ve deerlendirme eklinde basama kapsayan bir
sre tasarlamtr. Bu basamaklar:
1.
Planlama: e alma / toplama, beklentileri ynetme, eletirme,
2.
Uygulama: Eitme, koluk yapma ve iki kiinin tesinde etkileim salamak asndan grup e-mentrl yapma,
3.
Deerlendirme: Amaca ulalp ulalmadn grmek, program bileenlerinin etkisini belirlemek iin deerlendirme yapmadr.
zetle Mentrlkten E-Mentrle

retmenlerin staj srecindeki retmen adaylarna ya da deneyimli retmenlerin acemi retmenlere destek vermesi, eski rencilerin yeni gelenlere uyum srecinde yardm etmesi, hocalarn akademik geliim iin rencilere
danmanlk yapmas, derslerdeki baary artrmak zere rehberlik edilmesi
mentrlk uygulamas rneklerindendir. Kkleri usta rak ilikisine, bilimsel
aratrmalarn ok ncesine dayanan mentrlk; temel olarak daha deneyimlinin
(mentr) daha az deneyimliye (menti) destek olma sreci olarak tanmlanabilir.
Mentrlk tanmnn hiyerarik yapsnn zamanla deiime uradn, akran
mentrlnn de klasik mentrlk kadar uygulamalarda yer aldn sylemek
mmkndr. Akran ya da kdemli fark etmeksizin, mentr srete mentiye rol
model olur, tavsiye verir, onu korur, cesaretlendirir ve eitir. yi uyguland, zellikle mentr menti eletirmeleri doru yapldnda, mentrlk sreci hem
mentr, hem de mentinin bireysel ve mesleki geliimine katk salar. Mentrlk
modelleri bata katlmclarn seilii, nitel ve nicel anlamda eletirilmesi, teknoloji kullanm gibi bileenlere gre farkllk gsterir. Teknoloji bileeni devreye,
zaman ve mekan snrlklarn ortadan kaldrmak amacyla, biliim teknolojilerindeki geliim ve yaylmn etkisiyle girmitir. E-posta ile balayan e-mentrlk
uygulamalar, retim ynetim sistemleri, sosyal alar ya da mentrle zel gelitirilmi yazlmlar araclyla yaplmaktadr. E-mentrlk, mentrlk ile benzer
katklarnn yan sra, bata iletiimde esneklik ve tarafszlk salamas asndan
fark yaratmaktadr. Ancak e- bileeni gerek mentrler gerekse mentilerde teknolojiye sahip olma ve teknolojiyi etkin kullanabilme zorunluunu beraberinde
getirmektedir. te yandan teknoloji geliim hz, teknolojiye sahip olma ve uyum
salama srecinin ksal e-mentrln gittike daha fazla almada tercih edileceinin bir gstergesi olarak kabul edilebilir.
E-Mentrlk Uygulama rnei

E-mentrlk srecinde ileyen ve ilemeyen noktalarn belirlenmesi, mentr
ve mentilerin rol tanmlar ve koordinatrlerin sreci nasl planladklarnn gsterilmesi asndan aratrmaclar tarafndan bir e-mentrlk uygulamas sunulmutur.
Uygulama ngiliz Dili Eitimi (D) Blm 1. snf rencileri ile Bilgisayar
ve retim Teknolojileri Eitimi (BTE) Blm 3. ve 4. snf rencileri arasnda gerekletirilmitir. rencilerin Ankara ve stanbul olmak zere iki farkl
ilde olmalar nedeniyle sre e-mentrln doasna uygun biimde evrimii
ortamlar araclyla gereklemitir.
Uygulamaya gnll olarak 13 BTE blm rencisi mentr, 36 D blm rencisi menti olarak katlmtr. BTE blm rencileri uygulamaya
herhangi bir ders kapsamnda deil, dardan dahil olurken; D blm rencileri uygulamay Bilgisayar II dersleri kapsamnda gerekletirmitir. Bilgisayar
II dersinin amac eitimde biliim teknolojilerinin (BT) kullanm ve bu teknolojilerin ngiliz dili eitimi alanna entegrasyonuna ilikin bilgi ve becerilerin
kazanlmasdr. Mentr rencilerin okumakta olduu BTE blmnn genel
amac ise, mezunlarnn biliim derslerinde retmenlik yapmalarnn yan sra
okullarda etkili BT kullanmn artrmak, uygun teknolojiyi salamak, retmenlerin teknolojiyi kullanmalar ve derslerine teknolojiyi entegre edebilmeleri iin
yardmc olmalardr.
Uygulamada yer alan BTE blm retmen adaylarnn, dier konu alan
retmenlerine teknoloji entegrasyonu asndan mentrlk yaparak, okullardaki
grevlerine ynelik gerek bir yaant geirme frsat yakalayaca, gerek bireysel
gerekse mesleki deneyim kazanaca dnlmtr. D retmen adaylarnn
da benzer olarak i hayatlarnda kurmalar gereken ibirliini, renim hayatlarnda kurmu olacaklar, renme retme srecine teknoloji entegrasyonu konusunda kendilerini gelitirerek, deneyim ve zgven kazanacaklar dnlmtr. Nitekim Kopcha (2010) retmenlerin retim srecine teknolojiyi entegre
edebilmeleri iin mentrln potansiyelinden bahsetmitir. te yandan bu tr
bir uygulamann retmenin i ykn hafifletmesi, rencilere bireysel dnt
verme, onlarla tek tek ilgilenme asndan katk salamas da sz konusudur.
Bu uygulamada mentr ve mentilerin grev tanmlar Single ve Mullerin
(2001) e-mentr tanm temel alnarak belirlenmitir. Eitim teknolojileri konusunda donanml olan BTE blm rencileri, bu anlamda daha az deneyim ve
bilgi sahibi D blm rencilerine, eitimde teknoloji kullanmnn nemini kavramalar, nasl uygulayabileceklerini zmeleri, bireysel ve mesleki geliim
salamalar amacyla, evrimii bir ortam kullanlarak mentrlk yapmlardr.
Bilgisayar II dersini veren retim eleman menti koordinatr, BTE rencilerini gnll olarak bu almaya dahil edip rgtleyen aratrmac ise mentr
koordinatr olarak srete rol almtr. Koordinatrlerin grevi bu uygulamay
ilk defa deneyimleyen mentr ve mentiler arasndaki koordinasyonu salamak,
sre ncesi ortam, gruplandrma ve kapsam hazrlklarn yapmak, srete ise
ortaya kan sorunlara zm nerisi getirmek olmutur.
rnei verilen alt haftalk e-mentrlk sreci, Single ve Singlen (2005b)
e-mentrlk modeline uygun olarak planlama, uygulama ve deerlendirme basamaklarn iermektedir.
Planlama (Uygulama ncesi aama): Planlama basama bir hafta srmtr.
Uygulamada yer alacak gnll menti ve mentrler belirlenmitir. D blm
rencilerinin (mentilerin) uygulamay dersleri kapsamnda, BTE blm rencilerinin (mentrlerin) ise ders dnda gerekletirilmeleri kararlatrlmtr.
Mentiler koordinatrleri ynetiminde erli gruplara (toplam 13 grup) ayrlmlardr. Bu gruplar ayn zamanda dersin, teknoloji destekli ngilizce retimi
projesinde beraber alacak takmlardr. Mentrler menti gruplaryla rastgele bir
ekilde eletirilmitir.
Koordinatrler tarafndan eitli aralar incelenmi, evrimii ortam olarak
tm katlmclarn halihazrda yesi olduu sosyal a, Facebook ve bir retim
ynetim sistemi olan Coursesitesn kullanmna karar verilmitir. Coursesites
forum, kaynak paylam, blog, viki, anket vb. gibi aralarn yan sra sanal snf
hizmetinin cretsiz olarak verildii bir evrimii renme ortam olmas sebebiyle tercih edilmitir. ekil 1de sistem yaps, uygulamada yer alan 13 mentr
menti elemesi yerine, l bir ekilde rneklenerek gsterilmitir. Coursesiteta
ortamlar her bir mentr tarafndan, kendi menti grubuyla iletiim kurmak iin
kurulmutur (ekil 1de bir mentr ile mentiyi barndran koyu kenarlkl kmeler). Facebookta ise iki ayr grup kurulmu, genel iletiim bu gruplar zerinden
salanmtr. Sz konusu iki grup: (1) Mentrler, mentr koordinatr ve menti
koordinatrnn bir arada kulland mentr alan; (2) Mentiler, menti koordinatr ve mentr koordinatrnn bir arada kulland menti alandr.
ekil 1: E-mentrlk srecinde evrimii ortamlarn ileyii

Planlama basamanda beklentileri ynetmek asndan hem mentr hem
mentilere mentrlk sreciyle ilgili eitim verilmitir. Katlmclarn almaya
katlp katlmama konusunda kesin kararlar eitimlerden sonra alnm, srece
sadece gnlllerin devam ettiinden emin olunmutur.
Mentor eitimi: Mentor koordinatr tarafndan iki ayr mentr eitimi

gerekletirilmitir. Bunlardan ilki mentrle ilikin eitimdir. Bu eitimde mentrlerin sorumluluklar tartlm, e-mentrlk kapsamnda
mentrlerin mentilerine salayacaklar olanaklar, nasl yol gsterebilecekleri, hangi etkinlikleri dzenleyebilecekleri konuulmutur. kinci
eitim ise Coursesitesn kullanmna ilikin olmutur. Mentrlere etkileim ortamna dair problemleri nlemek, alma kapsamnda kullanabilecekleri aralar (tartma tahtas, ierik paylam, sanal snf vb.) tantmak amalanmtr. Eitimde ayrca her mentrn kendi menti grubu
iin evrimii ortamn ap hazrlamas da salanmtr.
Menti eitimi: Mentilere kendi koordinatrleri tarafndan ders srecine

ilikin bilgiler verilmitir. E-mentrlk sreci anlatlm, mentrleri ile
kuracaklar iletiim hakknda bilgi verilmitir. Coursesites ve Facebook
gruplarna ye olma hakknda bilgilendirme yaplm ancak kullanmna
ilikin bir eitim verilmemitir. Gerek olduu takdirde byle bir destei
mentrlk sreci kapsamnda mentrlarn vermesi planlanmtr.
Uygulama: Drt hafta sren uygulamada, mentiler bir yandan ders srecine devam ederken, dier yandan mentrleriyle evrimii ortamda
bulumulardr. Bu almada mentr ve menti eitimlerinde de vurgulanan grev tanmlar erevesinde mentrler mentilerine cesaretlendirme, yol gsterme, rnek verme, konu ve balamlar erevesinde uygun
teknolojik ara nerilerinde bulunma gibi etkinler yapmlardr. Ancak
hibir mentr bir mentinin veya menti grubunun projesi kapsamnda
yaplmas gereken bir ii dorudan yapmamtr. Uygulama srecinde
koordinatrler iletiimsizlik yaayan mentr ve mentilerin sorunlarn
zmeye yardmc olmulardr.
Deerlendirme: Son hafta uygulama e-mentrlk srecinin verimi asndan, bir sonraki uygulamalarda dikkat edilmesi gereken noktalar ve
iyiletirici nlemlerin belirlenmesi iin deerlendirilmitir. Deerlendirme haftasnda mentr ve mentilere sre hakknda eitli sorular yneltilmi ve bu sorulara verilen cevaplar belirli temalarda derlenmitir.
Deerlendirme aamasnda aadaki bulgulara ulalmtr:
Beklenti: Mentr ve mentilere sreten beklentilerinin ne olduu ve

bunlarn hangi oranda karland sorulmutur. Mentorlarn bu soruya yantlar retmenlik becerilerini gelitirmek, deneyim kazanmak ve
yardmc olmak zere ana temada toplanmtr. Mentilerin beklentilerini de grup altnda toplamak mmkndr. Bunlardan birincisi
ibirlii beklentisi, ikincisi teknoloji konusunda destek alabilecekleri
alan bilgisine sahip rencilerle etkileim kurmak ve ncs ise gerektiinde yardm alabilecekleri, danabilecekleri birine olan ihtiyacn
karlanmas olmutur.
Katk: Mentr ve mentilere bu srecin kendilerine getirdii katkya ilikin soru yneltilmitir. Mentrler bu srecin kendilerine iletiim becerilerini gelitirmek, rnek olaylar zerinden giderek alana dair bilgilerini
artrmak, bir sreci uzaktan ynetme becerisi ve evrimii renme ortamn verimli kullanma konularnda katk saladn dile getirmilerdir. Mentiler ise e-mentrlk srecinde yeni eitsel amal yazlmlardan
haberdar olduklarn, yapamayacaklarna inandklar teknoloji destekli

retim materyali gelitirme konusunda cesaretlendirildiklerini, teknik
problemlerin zm ve bir ders plannn teknoloji araclyla nasl uygulamaya konulaca konularnda bilgilendiklerini sylemilerdir.
Yaanan sorunlar: Hem mentr hem de mentiler dnt alamamak ya da

ge almak ve Coursesites ortamnn kullanm ile ilgili problem yaadklarna dair skntlarn belirtmilerdir.
neriler: Katldklar almayla ilgili nerileri sorulduunda da mentr ve mentiler birbiri ile rten yantlar vermilerdir. rencilerin en
dikkat ekici nerisi ezamanl etkileimi salamak iin uygun ortam
salanmasdr. Ayrca renme ortamnn daha iyi bildikleri bir aratan
seilmesinin etkileimi arttraca grn paylamlardr. Alternatif
olarak ise byle bir uygulamada kullanlacak ortamla ilgili yeterli eitimi
alabilmeyi nermilerdir.
Uygulama, ders srecinin bitiminde, mentilerin final projelerini sunmalar ile son bulmutur. Uygulamann bittiine ilikin bir duyuru yaplm olsa da,
koordinatrlerin herhangi bir talebi olmadan mentr ve mentiler final sunumlar konusunda tekrar iletiime gemilerdir. Mentrlerin kendilerini mentilerin
final projesinden aldklar puandan sorumlu hissettiklerini gzlenmitir. Final sonularn kendi aralarnda deerlendirerek projelerinin hangi blmnden eksik
puan aldklarn tarttklar mentr-menti arasnda bir z deerlendirme sreci
yaadklar gzlenmitir. Bu blm uygulamann beklenmeyen sonularndan biri
olup belirli bir sre sonra mentrlerin yaptklar ii benimsediklerine ilikin kany ortaya karmtr.
Bunun yan sra beklentilerin, alanyaznda yer verilen mentrln etkileri
(Enrich, Hansford, Tennent, 2004) ile bireysel ve mesleki geliim, duygusal destek bakmndan uyumlu olduu grlmektedir. Bu durum gerek mentr, gerekse
mentilerin mentrle ilikin eitimlerden faydalandklarn, yaplacak mentrlk almasnn amacn kavradklarn gstermektedir. Mentrln katklarna ilikin grler de hem beklentileri, hem de alanyaznla uyumludur. Srete
yaanan sorunlardan biri olan dnt alamama ya da ge dnt alma, Enrich ve
dierlerinin (2004) de dile getirdii zaman darlndan kaynaklanyor olabilir.
Bir dier sknt, seilen evrimii ortamn etkin kullanlamamas olmutur ki bu
sorun e-mentrln en byk dezavantajlarndan biri olarak alanyaznda yer
almaktadr. Bu noktada katlmclarn dile getirdii hakim olunan bir evrimii
aracn seilmesi ve kullanmyla ilgili eitim verilmesi yerinde bir neri olarak
grnmektedir. te yandan bu almada katlmclar, alanyaznda rastlanmam
bir noktaya dikkat ekmi, ezamanl grme yapma isteklerini belirtmilerdir.
YANSITMA SORULARI
1.
E-mentrln avataj ve dezavantajlar nedir?
2.
renme srecinde e-mentrlk nasl uygulanabilir?
3.
Etkili bir mentrlk srecinde mentre den grevler nelerdir?
Kaynaklar
Anderson, E. M., & Shannon, A. L. (1988). Toward a conceptualization of mentoring. Journal of
Teacher Education, 39(1), 38-42. doi: 10.1177/002248718803900109
Cornu, R. (2005). Peer mentoring: Engaging preservice teachers in mentoring one another. Mentoring & Tutoring: Partnership in Learning,13(3), 355-366. doi: 10.1080/13611260500105592
Cullingford, C. (2006).Mentoring in education. Aldershot, England: Ashgate.
Crisp, G., & Cruz, I. (2009). Mentoring college students: A critical review of the literature between 1990 and 2007.Research in Higher Education,50(6), 525-545. doi: 10.1007/s11162009-9130-2
Dawson, P. (2014). Beyond a definition: Toward a framework for designing and specifying mentoring models.Educational Researcher,43(3), 137-145. doi: 10.3102/0013189x14528751
Dennen, V. P. (2004). Cognitive apprenticeship in educational practice: Research on scaffolding,
modeling, mentoring, and coaching as instructional strategies. In D. Jonassen (Ed.),Handbook of Research on Educational Communications and Technology(pp. 813-828). Mahwah,
NJ: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
Dennen, V. P., & Burner, K. J. (2008). The cognitive apprenticeship model in educational practice. In J. M. Spector, M. D. Merrill, J. Van Merrienboer, & M. P. Driscoll (Eds.), Handbook of
educational communications and technology (pp. 425-439). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Douglass, A., Smith, D., & Smith, L. (2013). An exploration of the characteristics of effective
undergraduate peer-mentoring relationships.Mentoring & Tutoring: Partnership in Learning,21(2), 219-234. doi: 10.1080/13611267.2013.813740
Enrich, L. C., Hansford, B., & Tennent, L. (2004). Formal mentoring programs in education and
other professions: A review of the literature.Educational Administration Quarterly,40(4),
518-540. doi: 10.1177/0013161x04267118
Goff, L. (2011). Evaluating the outcomes of a peer-mentoring program for students transitioning to postsecondary education. Canadian Journal for the Scholarship of Teaching and
Learning, 2(2). doi: 10.5206/cjsotl-rcacea.2011.2.2
Hall, R., & Jaugietis, Z. (2010). Developing peer mentoring through evaluation.Innovative Higher Education,36(1), 41-52. doi: 10.1007/s10755-010-9156-6
Jacobi, M. (1991). Mentoring and undergraduate academic success: A literature review.Review
of Educational Research,61(4), 505-532. doi: 10.3102/00346543061004505
Kuzu, A., Kahraman, M., Odaba, H. F. ( 2012). Mentrlkte yeni bir yaklam: E-Mentrlk.
Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(4), 173-184.
Kopcha, T. J. (2010). A systems-based approach to technology integration using mentoring and
communities of practice. Educational Technology Research and Development, 58(2), 175190. doi: 10.1007/s11423-008-9095-4
Langelotz, L. (2013). Teachers peer group mentoring Nine steps to heaven?.Education Inquiry,4(2). doi: 10.3402/edui.v4i2.22079
Leidenfrost, B., Strassnig, B., Schabmann, A., Spiel, C., & Carbon, C. (2011). Peer mentoring
styles and their contribution to academic success among mentees: A person-oriented study
in higher education.Mentoring & Tutoring: Partnership in Learning,19(3), 347-364. doi:
10.1080/13611267.2011.597122

Luna, G., & Cullen, D. L. (1995). Empowering the faculty: Mentoring redirected and renewed.
ASHE-ERIC Higher Education Report No. 3. Washington, D.C.: The George Washington
University, Graduate School of Education and Human Development.
McCarthy, J. (2012). International design collaboration and mentoring for tertiary students
through Facebook. Australasian Journal of Educational Technology, 28(5), 755-775.
ONeill, D., Weiler, M., & Sha, L. (2005). Software support for online mentoring programs: A
researchinspired design.Mentoring & Tutoring: Partnership in Learning,13(1), 109-131.
doi: 10.1080/13611260500040617
Quintana, M. G. B., & Zambrano, E. P. (2014). E-mentoring: The effects on pedagogical training
of rural teachers with complex geographical accesses.Computers in Human Behavior,30,
629-636. doi: 10.1016/j.chb.2013.07.042
Philip, K., & Hendry, L. (2000). Making sense of mentoring or mentoring making sense? Reflections on the mentoring process by adult mentors with young people.Journal of Community &
Applied Social Psychology,10(3), 211-223. doi: 10.1002/1099-1298(200005/06)10:3<211::aidcasp569>3.0.co;2-s
Pollara, P., & Zhu, J. (2011). Social networking and education: Using Facebook as an edusocial
space. In M. Koehler & P. Mishra (Eds.), Proceedings of Society for Information Technology & Teacher Education International Conference 2011(pp. 3330-3338). Chesapeake, VA:
Association for the Advancement of Computing in Education (AACE).
Roberts, A. (2000). Mentoring revisited: A phenomenological reading of the literature. Mentoring & Tutoring: Partnership in Learning,8(2), 145-170. doi: 10.1080/713685524
Shpigelman, C. N. (2014). Electronic mentoring and media. Handbook of youth mentoring. D. L.
DuBois, M. J. Karcher (Eds.), SAGE Publications. CA: USA.
Shrestha, C. H., May, S., Edirisingha, P., Burke, L., & Linsey, T. (2009). From face-to-face to
e-mentoring: Does the e add any value for mentors?.International Journal of Teaching and
Learning in Higher Education, 20(2), 116-124.
Single, P. B., & Muller, C. B. (2001). When email and mentoring unite: The implementation of a
nationwide electronic mentoring program. In J. J. Phillips & L. K. Stromei (Eds.),Creating
mentoring and coaching programs(pp. 107122). Alexandria, VA: ASTD.
Single, P. B., & Single, R. M. (2005a). Mentoring and the technology revolution: How face-toface mentoring sets the stage for e-mentoring. In F. K. Kochan & J. T. Pascarelli (Eds.), Creating successful telementoring programs (pp. 7-27). Greenwich, CT: Information Age Press.
Single, P., & Single, R. (2005b). Ementoring for social equity: Review of research to inform
program development.Mentoring & Tutoring: Partnership in Learning,13(2), 301-320. doi:
10.1080/13611260500107481
Terrion, J. L., & Leonard, D. (2007). A taxonomy of the characteristics of student peer mentors
in higher education: Findings from a literature review.Mentoring & Tutoring: Partnership
in Learning,15(2), 149-164. doi: 10.1080/13611260601086311
Warren, M. (2006). A decade of change: Mentor groups acting as communities of learners.
In C. Cullingford (Ed.),Mentoring in education: An international perspective(pp. 1132).
Hampshire: Ashgate Publishing.
Zeeb, P. (2000). Mentoring distance learners.Distance Education Report,4(7), 67.
Yrd. Do. Dr. Selay ARKN KOCADERE

Lisans derecesini, tezsiz yksek lisans derecesi ile beraber 2004 ylnda Hacettepe niversitesi Matematik Eitimi Blmnden almtr. 2004-2006 yllar
arasnda Mobilsoft Mobil Bilgi ve letiim Teknolojileri ve Sebit Eitim ve Bilgi
Teknolojileri irketlerinde retim teknolou olarak almtr. 2006 ylnda Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde aratrma grevlisi olarak almaya balamtr. Yksek lisans eitimini 2007 ylnda
Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde tamamlamtr. Doktora eitimine ayn blmde devam etmi, 2011 ylnda doktora
derecesini almtr. Halen Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde yardmc doent olarak almalarn srdrmektedir.
alma alanlar arasnda evrimii renme, eitsel bilgisayar oyunlar, oyunlatrma, teknoloji destekli matematik retimi konular yer almaktadr.
Yrd. Do. Dr. Gonca KIZILKAYA CUMAOLU

1978-Antakya doumludur. 1995 ylnda lise renimini Hatay Osman tken
Anadolu lisesinde tamamladktan sonra 1996-1998 yllar arasnda Mimar Sinan
niversitesi Matematik Blmnde renim grmtr. Ardndan 1999-2003 yllar arasnda Hacettepe niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde Lisans renimini tamamlamtr. 2003 ylnda Ankarada Ko lkretim
okulunda bilgisayar retmenlii yapmtr. Daha sonra MEBden ayrlarak Hacettepe
niversitesi Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi blmnde Aratrma Grevlisi olarak almaya balamtr. Bu srada yine ayn anabilimdalnda Yksek Lisans ve Doktora eitimini tamamlamtr. Eitimi sresince 2008 ylnda Almanyada
ERP (Enterprise Resource Planning) alannda nde gelen yazlmlardan SAP/ABAP
(Systems, Applications & Products in Data Processing) konusunda stajer olarak almtr. Doktora derecesini aldktan sonra Yeditepe niversitesi, Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmne Yardmc Doent Doktor olarak atanmtr.
Halen Yeditepe niversitesinde retim yeliine devam etmektedir. Verdii dersler
arasnda Uzaktan Eitim, erik ve renme ynetim Sistemleri, retim Teknolojileri ve Materyal Gelitirme, zel retim Yntemleri ve retmenlik Uygulamas
bulunmaktadr. Yazarn Introduction to Database and SQL Programming alannda
Oracle Instructor sertifikas bulunmakta ve bu konuda eitim vermektedir. Yazarn
doktora sonrasnda dijital okuryazarlk, elektronik kitap, renme ynetim sistemleri, mobil cihazlar ve renme alanlarnda yaynlar bulunmaktadr. Yazar, almalarn dijital yeterlikler, dijital ayakizleri, mobil renme ve sosyal a analizi alannda
srdrmektedir. Yazar ayn zamanda bir kz ocuu annesidir.
25. BLM
UZAKTAN ETMN YAYILMASI:
KUZEY KIBRIS RNE
Sakarya niversitesi
ZET
Bu almann amac, Kuzey Kbrsta uzaktan eitimin nasl yayldn incelemektir. Bu almada, Kuzey Kbrsta yer alan yksekretim kurumlarndaki
uzaktan eitim uygulamalarn incelemek iin Rogersn yaylma kuram (1995)
kullanlmtr. Yaylma kuramnn drt temel esi bulunmaktadr. Bunlar yenilik,
iletiim kanallar, zaman ve sosyal sistem. almann sonular, Rogersn sralad drt faktrn Kuzey Kbrsta uzaktan eitim yeniliini analiz etmede nemli
olduunu gstermektedir.
Anahtar Kelimeler: yaylma kuram, Kuzey Kbrs uzaktan eitim projesi
TEKNOLOJ VE UZAKTAN ETM

Teknoloji, hem retmenler hem de renciler iin bir eitim arac ilevi grmektedir. Buna ramen, eitimde teknolojinin rol ounlukla retmen
tarafndan kontrol edilir ya da ynetilir. retmenler teknoloji ierikli proje ve
devleri renciler iin dzenleyebilir. Bu tr teknoloji temelli devler bamsz
ve ibirliki almalar yanstr. retim tasarm alannda, teknoloji birok retim rolne sahiptir. Ara yaklam (tools approach) rencilerin kelime ileme
veya elektronik tablo program gibi genel amal yazlmlar eitli eitim konularna uygulayabileceini savunur. Bu yaklam zel bir konu iin gelitirilen yazlm
kullanmlar fikri ile ters dmektedir. Dnya apnda eitimciler snflarnda ve
okullarnda teknolojiyi kullanarak bir devrim balatmaktadrlar. En nemli eitim
teknolojilerinden biri uzaktan eitimdir. Uzaktan eitim retim teknolojileri tarafndan salanan ve uzak mesafelerden yrtlen bir eitimi ieren ok boyutlu
bir ilemdir. Programlanm metinleri, TV programlarn, bilgisayar yazlmn ve
web temelli retimin tm derslerini ierir. Uzaktan eitim, eitimi kkten deitirmektedir. Uzaktan eitim geleneksel yz yze eitimi zenginletirmekte ve daha
kiisel, geerli, ulalabilir ve ekonomik klmaktadr. Eitim donanm ve yazlmlarnn Kuzey Kbrsn Trk topraklarndaki yksekretim kurumlar, kiiler ve
aileler iin yeni seenekler sunmas sonucunda, Kuzey Kbrsta eitim alannda
teknolojik gelimeler hzlanmaktadr. Uzaktan eitim Kuzey Kbrsl eitimciler
iin olduka yeni bir uygulamadr.
UZAKTAN ETMN ZELLKLER

Kuzey Kbrsta yer alan yksekretim kurumlar retim alannda telekomnikasyon teknolojilerinin (internet gibi) kullanmn benimsemilerdir ve
eitim sistemi byk oranda bu teknolojilerden yararlanmtr (man, 1997).
nternet, niversitelerdeki bilim adamlarnn bilimsel projelerindeki fikirlerini
ve verilerini paylamalar iin bir arama motoru veya sanal ktphane olmutur.
Bugn, internet Kuzey Kbrsta okullarda ve ou rencinin evinde bulunmaktadr. nternet araclyla renciler ve profesrler e-posta, evrimii tartma
forumlar, duyuru panolar ve web sayfalarn ieren farkl platformlarda grmektedir. nternetteki gelimeler ve kresel a sistemi ile niversiteler retim
sunmada fiziksel mesafe ve zamana aldrmadan dnya anda a kullanmnn
avantajn kullanmaktadr. evrimii retimin etkililii srecin ne kadar etkileimli olduu, renci ihtiyalarn ne lde karlad, katlmclar arasnda
iletiim engellerini nasl kaldrd ile llr. Uzaktan eitimcileri retim sunmak iin internet kullanmaya tevik eden birok sebep vardr. lk olarak, uzaktan
eitimciler sanal snflar aratrma laboratuvarlarna dntrebilir. kinci olarak,
internet a retimde son gelimeleri tevik eder. Her yatan renci, srece etkin bir ekilde dahil olduunda daha iyi renir. ncs, internet etkinlikleri
renci motivasyonunu arttrr. Drdncs, 21. Yzylda uzaktan eitimcilerin
odak noktas ibirlii, proje temelli takm etkinlikleri ve ibirliki renme olacaktr. 21. Yzyln uzaktan eitimcileri renci merkezli ve yksek motivasyonlu
bir eitim ortam oluturacaklardr. Beincisi, dnya klmektedir. nternetin
renciler iin gncel aratrmalar yrtmeleri ve dier lkelerdeki akranlar ile
ibirliini glendirmelerini salayan iletiim ba kurma gc bulunmaktadr.
Onlar gerek dnyay uzaktan eitim snflarna tayarak deneyimlerini ve kltrlerini paylaacaklardr. Son olarak, renciler iin renmeyi renmek fikri
internet ile uyumlu olacaktr. Bu sistemde, retmenler uzaktan eitim rencileri
Uzaktan Ei min Yaylmas: Kuzey Kbrs rnei 517
iin altrcdr. Kbrs Trklerinde en nemli giriimlerden biri uzaktan eitim

dersleri ve uzaktaki rencilere interneti kullanarak eitim imkan tanyan iki yllk programdr. zellikle iki yllk programda okuyan ve dnyann farkl yerlerinde yaayan renciler, internet yoluyla derslere katlarak lisans derecesi alrlar.
Uzaktan eitim dersleri ve programlar kampste vakit kaybetmeden iten sonra
kalan bo zamanlarnda ders almak isteyen insanlar ile gittike popler olmutur (man, 1997).
KUZEY KIBRISTA UZAKTAN ETM

Kuzey Kbrsta uzaktan eitim 1990larda balamtr. Bu yllarda, baz renciler Anadolu niversitesi kapsamnda Trkiyede 1982de kurulan Ak retim
Fakltesinde okumaya baladlar. 1990 yllar srasnda, Kuzey Kbrs yksekretim kurumlar kendi uzaktan eitim sistemlerini kurmaya karar verdi.
Yksekretimde Uzaktan Eitimin Kbrs Trklerinde Yaylmas

Yaylma, yeniliin eitli kanallar aracl ile bir sre boyunca sosyal sistemin
yeleri arasnda iletilmesi srecidir (Rogers, 1995). Bu, mesajlarn yeni fikirler,
teknolojiler ve uygulamalar ile ilgili olduu bir iletiim eklidir (Rogers, 1995).
letiim, katlmclarn bilgi yaratt ve karlkl mzakerelere varmak adna
dierleriyle paylat bir sretir (Rogers, 1995). Bu blmde, Rogersn (1995)
yeniliin yaylma kuramnn drt temel esi Kuzey Kbrsta Kbrs Trklerinin
uzaktan eitimini incelemek iin kullanlmtr. Bu eler her yaylma aratrma
almasnda ve her yaylma programnda belirlenebilir (Rogers, 1995). Bu eler
unlardr:
1. Yenilik, 2. letiim Kanallar, 3. Zaman, 4. Sosyal Sistem
Yenilik kiiler ya da kabul gren dier birimler tarafndan yeni olarak alglanan fikir, uygulama veya nesnedir. lk kullanm veya kefinden beri bir fikir
yeni olsun olmasn, insan davranyla ilgili olduu mddete, az bir nem sergilemitir. Kii iin fikrin yenilik algs kiinin tutumunu belirler. Eer o fikir kiiye
yeni gzkyorsa, o bir yeniliktir (Rogers, 1995). Bir iletiim kanal mesaj kiiden
kiiye ileten bir aratr (Rogers, 1995).
Yaylmada zaman boyutu bulunur;
Kiinin ilk yenilik bilgisinden onun benimsenmesine veya reddedilmesine doru gemesini salayan yenilik karar srecinde,
Kiinin ve dier kabul birimlerinin yenilikiliinde, yeniliin sistemin

dier yeleri ile benimsenmesi-karlatrlmasnda erkencilik/gecikme
Sistemde yeniliin benimsenme orannda, genellikle sistemdeki verilen srede yenilii benimseyen yelerin says olarak llr (Rogers,
1995).
Sosyal sistem, ortak bir amac baarmak iin problem zmek zere toplanan
birbiriyle ilikili birimler btn olarak tanmlanr. Bir sosyal sistemin birimleri
veya yeleri bireyler, gayri resmi gruplar, organizasyonlar ve/veya alt sistemler olabilir (Rogers, 1995).
Uzaktan Eitimde Yenilik

Uzaktan eitim herkese niversite dzeyinde bir eitim ve retmen eitimi
sunar. Kuzey Kbrs gelien bir lke olduu iin yeni binalara yatrm yapmak olduka pahaldr. Dier bir yandan, niversiteye gitmek isteyen olduka fazla bir
renci kitlesi bulunmaktadr. Bu sebeple, yksekretim kurumlar tm rencileri kabul edemez ve barndramaz. Ayrca, Kbrs Trkleri iin lkelerinin dnda
ngilizce eitimi alma frsat olduka snrldr. Kuzey Kbrsta, uzaktan eitim geleneksel ders ortamndan daha uygundur nk bu durum alan ve okula giden
insanlarn ailelerine destek olmalarna ve ilerini srdrmelerine olanak tanr.
almamza katlan 100 renciden % 65i aadaki ifadelere katlmtr.
almak ve okul cretimizi demek zorundayz nk ailelerimizin
maddi skntlar var. Yoksa lisans eitimi alamayz bu yzden hem
alyor hem de bu niversitede okuyoruz.
Geri kalan %35 renci aadaki ifadelere katlmtr:
irketteki pozisyonumuzu srdrmemiz gerekiyor.
Uzaktan Eitim Trk modeli ve sosyal deerleri ile uyumludur (man, 1997).
zel ya da devlet kurumlarnda alan insanlar maalarn ve pozisyonlarn ykseltmek iin niversitelerin uzaktan eitim programlarna kayt olurlar. 21 katlmc irketlerinde daha yksek pozisyon ve maa elde ettiklerini belirtmitir.
Grmelerinde uzaktan eitim program ile olumlu bir tecrbe kazandklarn
ifade etmilerdir. Ayrca, sosyal sistemde uzaktan eitime kar alan kart bir
fikir barnmadn da hissetmilerdir. Bu sebeple, insanlar bu yenilii benimsemilerdir nk uzaktan eitim kiilerin nceki deneyimleri, norm ve deerleri ile
uyumludur (man,1997). Dahas, uzaktan eitim dersi alan baz uzaktan eitim
rencileri teknik a, retim, yelik-etkileim, organizasyon ve ders ynetimi
alarndan gzlemlenmitir. Bu gzlemlerin sonucu internet temelli uzaktan eitimin teknolojik olarak uygulanmasnn zor olmasna ramen, renci asndan
kullanmnn nispeten kolay olduunu gstermektedir. renciler interneti kullanmak iin ok fazla almamlardr. Laboratuvar gzlemleri srasnda, renciler kolayca sistemin nasl ilediini anlamlardr. ou renci geleneksel snf
ortamndaki kadar ok ey rendiklerini ve snfta var olan retmen iletiimi
ve yakn arkadalk haricinde uzaktan eitim dersi almaktan keyif duyduklarn
belirtmitir. renciler, aradaki fark olarak uzaktan eitim derslerinin geleneksel snf ortamndaki kadar etkileim iermediini ifade etmilerdir. Bu yzden,
grmelerin ve gzlemlerin sonular rencilerin %85 inin uzaktan eitim dersini sevdii ynndedir. Eer renciler uzaktan eitim dersini almay severlerse,
buna devam edeceklerdir. Eer sevmezlerse, bu renciler geleneksel snf ortamna geri dnerler (man, 1997). niversiteler uzaktan eitimi rencilere baarl
uygulamalar ile tantmaktadr. Bylece, bu deneyim kazanma (try-ability) faktr
niversite rencilerinin yenilii benimsemesini etkiler nk renciler onun
potansiyelini grrler (man, 1997).
Uzaktan Eitimin Yaylmasnda letiim Kanallarnn Kullanm

Rogersn (1995) belirttii zere, iletiim kanallar Kuzey Kbrs eitim modelinde de olduu gibi uzaktan eitimin yaylmasnda nemli etmenlerdir. letiim
kanallar televizyon, radyo, gazete ve dergi yazlar, ulusal ve uluslararas konferans ve toplantlarda sunulan makaleler ve szl iletiimi iermektedir (man,
1997). niversiteler televizyon ve radyo istasyonlarnda uzaktan eitim hakknda
programlar yaynlamaktadr. Bu programlar uzaktan eitimin avantaj ve dezavantajlarn paylar ve rencilerin uzaktan eitimi benimsemesinde yardmc olur.
Televizyon ve radyo programlarnn tesinde, yazarlar ve eitimciler tarafndan
gazete ve dergilerde baz makaleler yaynlanmaktadr. Bu makaleler eitimsel yenilikleri yayma asndan ok baarldr. Kuzey Kbrsta bu yaklam ikna edicidir
nk ou insan her gn gazete, dergi ve ke yazlar okumaktadr. niversiteler zaman zaman uzaktan eitime ynelik konferanslar dzenlemektedir. Bu konferans katlmclar kendi kurumlarna yeni bilgiler ve arkadalar, komular ve
meslektalar ile iletiim kurmu olarak dner. Bu etkileim a srasnda, eitimsel
yenilik hakknda yeni bilgi bu sosyal sistemlerde yaylm hzlandrarak paylalr
(man, 1997). Kuzey Kbrsta renciler evlerinde ya da kafelerde buluup sohbet
ederler. Bu kiisel sohbetler srasnda, renciler kendi uzaktan eitim deneyimlerini paylarlar. Dolaysyla, insan a iletiim bu yeniliin daha fazla yaylmasnda
etkili bir yoldur (man, 1997).
Uzaktan Eitimin Yaylmasnda Zaman

Uzaktan eitimin benimsenmesinin ardndan, niversite rencileri uzaktan
eitim dersi alp almama konusunda karar verirler. Rogers (1995) karar verme
aamasnda 4 etkenin olduunu syler. Bunlar yledir:
1. Bilgi, 2. kna, 3. Karar, 4. Uygulama
Bu durumda, niversite rencileri nce iletiim kanallarndan uzaktan eitim hakknda bilgi edinirler. Sonra, bilgi edindikten sonra, bu renciler bu bilgiyi uzaktan eitim dersi almaya ynelik karar verme srecinde deerlendirirler.
nc olarak, renciler ileride bu yeniliin uygulamasn greceklerdir. Son
olarak, niversite rencileri uzaktan eitim dersi alp almama konusunda karar
verirler. Uzaktan eitim dersinden memnun olanlar her zaman devam ederler ve
memnun olmayanlar uzaktan eitime devam etmezler. Grmeler srasnda, birka renci unu ifade etmitir:
Uzaktan eitimin eitimimize nasl faydas olacan anlamak iin zamana
ihtiyacmz var. Sonuta uzaktan eitim dersini alp almama konusunda bir karar
veriyoruz. Her zaman uzaktan eitim dersi alma ynnde karar verdik nk eitim yaammzda uzaktan eitimin faydasn grdk. Her zaman uzaktan eitim
dersinden memnun olduk. ok az arkadamz uzaktan eitim dersinden memnun olmad. O yzden uzaktan eitim dersi almamaya karar verdiler.
Uzaktan Eitimin Yaylmasnda Sosyal Sistem

Rogersn kuramnda belirttii gibi, sosyal sistem yeniliin yaylmasnn bir
parasdr (iman, 1997). Kuzey Kbrs ve Trkiyede uzaktan eitime ynelik geni bir pazar vardr. Uzaktan eitim iin reklamclar veya ajanslar Milli Eitim
Bakanl ve niversitelerdir. Yaylma sreci srasnda, bu ajanslar oynadklar rol
sebebiyle sosyal deerlere ve toplum standartlarna saygl olmaldr. Grmeler
srasnda, baz renciler uzaktan eitimin sosyal deerleri ve toplum normlar
asndan uygun olduunu belirtmilerdir. Grmeler esnasnda, baz renciler
unlar ifade etmitir:
Her zaman uzaktan eitimden memnun kaldk ve sosyal deerlerimize ve toplum normlarna sayg gsterdik. Eer sosyal deerlerimize ve
toplum normlarna sayg gstermezsek, uzaktan eitim dersi almaya
devam edemeyiz. Her zaman sosyal deerlerimize ve toplum normlarna dikkat ettik. Bu normlar ve deerler yaammzda nemli bir rol
oynamaktadr.
Ayrca, uzaktan eitim kurumlarnn yneticileri uzaktan eitimde ncelikli

karar mercilerinin profesrler olduunu ifade etmitir. Kanaat liderleri niversiteler, devlet ve Milli Eitim bakanl iin alan profesrleri kapsamaktadr (man, 1997). Eitim sisteminin yeleri olarak, dier yeleri etkileyebilir ve uzaktan
eitime ynelik bilgileri insanlara sunabilirler. niversite profesrleri rencilerini uzaktan eitimi benimsemeleri ynnde ikna edebilir. Fakat grme oturumlarna gre, uzaktan eitim dersi alan renciler daha nceden uzaktan eitim
dersi alan arkadalar tarafndan ikna olmutur. renciler uzaktan eitimi muhtemelen benimseyeceklerdir nk akran uzmanlarn eitim sisteminde sosyal
bir gc vardr (man, 1997). Kuzey Kbrsta, devlet ajanslar uzaktan eitimi
uygulamaya karar verebilir fakat kiiler bunu kullanp kullanmamak konusunda
kiisel karar vermelidir.
Uzaktan Eitim Sisteminin Snrllklar

Katlmclarmza ve bahar dneminde yaplan gzlemlere gre, niversitede eitim kalitesini snrlayan iki etmen bulunmaktadr. Uzaktan eitim kurumda
ilk snrlama retim yntemlerinde bulunmaktadr. retim yntemi rencilere bilgi aktarmada nemli rol oynar. Bir alma snf retiminde, zel retim
tarznda ve hatta zel retmenlerde olduu gibi uzaktan eitim ve onun eitli
tekniklerinde de bireysel renci farkllklar olduunu gstermektedir (Moore,
1989). Uzaktan eitim retmenleri renci zellikleri asndan farkl retim
modelleri uygulamaldr. Bu retmenler uzaktan eitim ile retmenin geleneksel snftakinden farkl olduunu bilmelidir. Grme sonularna gre, profesrler genellikle uzaktan eitim derslerinde geleneksel retim yntemlerini
kullanmaktadr. rencilerin ou uzaktan eitim dersi veren profesrlerin nasl
etkili uzaktan eitim dersi verildiini bilmeleri gerektiini ifade etmektedir. Web
tasarm da ayr bir sorundur. Bu renciler ayrca uzaktan eitim derslerinin
sayfalarnn profesyonel bir ekilde tasarlanmas gerektiini ve web sayfalarnda
farkl eitim yntemlerinin kullanlmas gerektiini ifade etmektedirler nk
uzaktan eitim dersi retimi sadece internet yoluyla yaplmaktadr. Yksekretimde uzaktan eitim bilgisinin yaylmasnn baars retmenin etkililiine, yani
retmenin retme stiline ve konu hakkndaki bilgisine baldr. Uzaktan eitim
kurumu kendi profesrlerini uzaktan eitim pedagojik yeterlilii ile eitmelidir.
Uzaktan eitimin dier bir snrll teknolojik problemler kaynakldr. Uzaktan
eitim rencilerinden birinin ifadeleri yledir:
Bazen internet sorunumuz oluyor. Sanrm niversitemizde internet

balants problemi var. Dersimize alrken, internet balants kampste bile kesiliyor. niversitemiz bu sorunu zmeli. Yoksa renciler
uzaktan eitim derslerini benimseyemeyecek.
Bu yzden, uzaktan eitim kurumu daha fazla renciyi uzaktan eitim kurumuna kazandrmak iin teknik problemlerini zmelidir.
SONU
Yaylma, yeniliin eitli kanallar aracl ile bir sre boyunca sosyal sistemin
yeleri arasnda iletilmesi srecidir. Bu, mesajlarn yeni fikirler ile ilgili olduu bir
iletiim eklidir (Rogers, 1995). letiim, katlmclarn bilgi yaratt ve karlkl mzakerelere varmak adna dierleriyle paylat bir sretir (Rogers, 1995).
Yaylma kuramnn drt temel esi yenilik, iletiim kanallar, zaman ve sosyal
sistemdir. Bu eler her yaylma aratrma almasnda ve her yaylma programnda belirlenebilir (Rogers, 1995). Bu almada, Kuzey Kbrsta yer alan yksekretim kurumlarnda uzaktan eitim uygulamalarn incelemek iin Rogers n
yaylma kuram kullanlmtr. Uzaktan eitim yava fakat etkili bir ekilde Kuzey
Kbrsta son 4-5 yldr kendine yer edinmektedir. niversitelerin gelecekte internet balant problemlerini zmeleri ve uzaktan eitim alannda retmenleri
daha etkili bir ekilde eitmeleri beklenmektedir.
Kaynaklar
Berge, Z. L. (1998). Barriers to online teaching in post-secondary nstitutions: Can policy
changes fix it?. Online Journal of Distance Learning Administration, 1(2).
man, A. (1997). Diffusion of distance education in Turkish higher education. Educational Technology Research and Development, 45(2), 124-128. doi: 10.1007/BF02299529
Moore, M. G. (1989). Effects of distance education learning. Congress of The United States
of Technology Assessment.
Rogers, E. M. (1995). Diffusion of innovations. The Free Press, New York: USA.

1964 ylnda Bandrmann Bereketli Kynde dnyaya geldi. lkokul, ortaokul ve lise tahsilini Manisann Ahmetli Lisesinde tamamlad. Lisans eitimini
Hacettepe niversitesi, Eitim Bilimleri Blm Eitimde lme ve Deerlendirme Ana Bilim Dalnda tamamlad. Milli Eitim Bakanlnn 1416 sayl bursu
kazanarak Amerika Birleik Devletlerine 1991 ylnda gitti. Yksek Lisans eitimini 1994 ylnda New York niversitesi Eitim letiimi ve Teknolojisi blmnde tamamlad. 1997 ylnda doktorasn Ohio niversitesi Eitim Teknolojileri
blmnde tamamlad. 1997 ylnda Trkiye ye dnerek Sakarya niversitesinde
almaya balad. man, 2000 ylnda Bilgisayar ve retim Teknolojileri bilimdalnda Doentlik derecesini ve 2005 ylnda Prof. Dr. nvann ald. man, uluslararas alan indeklerinde yer alan TOJET dergisinin editr olarak grev yapmaktadr. man, halen Sakarya niversitesi letiim Fakltesi letiim Tasarm ve
Medya blmnde grev yapmaktadr.
26. BLM
EVRM- RENMEYE YEN BR
BAKI AISI: KTLESEL AIK
EVRM DERSLER
Zehra SAYIN
Milli Eitim Bakanl
Prof. Dr. Sleyman Sadi SEFEROLU
ZET
Kitlesel ak evrimii ders (KAD, Massive Open Online Courses-MOOCs)
kavram ak evrim-ii ders formatnn belirli bir tr iin 2008 ylnda ortaya
kan bir terimdir. KADler ortaya ilk kt andan itibaren hzla poplerlik kazanm, genilemi ve gelimitir. Bu yaplar bir renme sistemi olarak halihazrda var olan renme ortamlarna meydan okuyarak alana yeni bir soluk getirmilerdir. Baka bir ifadeyle KADlerin, var olan renme sistemlerinin kendilerini
sorgulamalar, yenilemeleri ve gncelleme yapmalar gibi dourgular olmutur/
olmaktadr. Bu blmde ncelikle KADlerin tanmlar yaplmakta ve tarihsel
geliimine deinilmektedir. Daha sonra ise renme retme yntemleri zerine
durulmutur. Son olarak KADlerle ilgili olarak yaplan alanyaznda yaplan eletiriler zerinden deerlendirmeler yaplmtr.
Anahtar Kelimeler: evrim-ii renme, Kitlesel Ak evrimii Dersler,
MOOCs, uzaktan eitim
HAZIRLIK SORULARI
1.
Kitlesel Ak evrimii Ders sistemlerinin temel amac nedir?
2.
KADlerin kurumsal grnrl artrmadaki rol nedir?
3.
KADlerin yeni i alanlarnn almas srecindeki nasl bir rol olabilir?
4.
KADler hem evrim-ii renme hem de geleneksel eitimlerde nitelii ykseltmedeki rol nedir?
5.
KADler gnmz rencileri iin uygun renme materyalleri olarak

deerlendirilebilir mi
GR
Kitlesel Ak evrimii Dersler (KAD - Massive Open Online Courses,
MOOCs) evrim-ii renmenin gncel bir ekli olarak dnlebilir. KAD terimi ilk kez Manitoba niversitesinden George Simens ve Stephen Doownes tarafndan dnya apnda 2200 katlmcnn yararland bir evrim-ii ak ders
ortamn Connectivism and Connective Knowledge (CCK08) olarak tanmlamalaryla kullanlmtr (Marques, 2013). Temel olarak, internet balants olan
her birey bir KAD sistemine giri yapabilir, mevcut derslere eriebilir, dier rencilerle etkileim kurabilir ve dierleri ile ne rendii hakknda paylamlarda
bulunabilir (Kop ve Hill, 2008).
KADler ounlukla niversiteler tarafndan oluturulan uzaktan eitim
ortamlar olarak deerlendirilebilir. niversiteler genellikle Coursera ve Udacity
gibi kurulular ile ibirlii iinde ak derslerini sunmaktadrlar. rnein, hzl bir
ekilde byme gsteren KAD salayclarndan biri olan Coursera, Princeton,
Brown, Columbia, Duke, Stanford ve Ko gibi niversiteler ve Modern Sanatlar
Mzesi, Dnya Bankas gibi dier kurululardan oluan 115 ortaa, 875 derse ve
10 milyondan fazla kullancya sahiptir (Coursera, 2014). Kitlesel ak evrimii
dersleri sunan bir grup sistemle ilgili karlatrmal bilgiler Tablo 1de sunulmaktadr. Bu tabloda listelenen sistemlerin durumlar incelendiinde neredeyse tamamnda cretsiz eriimin sz konusu olduu, bir cret karl sertifika verildii ve
derslerin kredilerinin kurumsal kabul grd anlalmaktadr. Ancak btn bu
olumlu ilevlerine karn bu sistemlerin geleceiyle ilgili kukularn halen devam
ettii de grlmektedir.
KADler genel olarak eitimciler tarafndan nceden kaydedilmi videolar,
snavlar ve/veya evrim ii sunulan final projeleri ve evrim-ii salanan tartma
ortamlar ile geleneksel uzaktan eitim derslerine benzeyen bir yapdadr. Ancak,
evrim-ii renmeye Yeni Bir Bak As: Kitlesel Ak evrimii Dersler 527
geleneksel niversite dersleri ile KADler arasnda temel farkllk bulunmaktadr. Bu farkllklar ok sayda ve farkllkta rencinin kaytl olmas, ders brakma orannn yksek olmas ve greceli olarak eitmen varlnn veya desteinin
eksiklii (Hew ve Cheung, 2014) eklinde zetlenebilir.
Tablo 1: Kitlesel Ak evrimii Ders Sistemlerinin Karlatrlmas
KADleri Sunan
Sistemler
Kr
Amac
cretsiz Eriim
Durumu
Sertifika
creti
Kurumsal
Kredi
eDX
Coursera
Udacity
Udemy
P2PU
: Bu zellik yok.
: Bu zellikle var.
: Bu zellik ksmen mevcut.
Kaynak: Yuan, L., ve Powell, S. (2013). MOOCs and open education: Implications for higher
education. A white paper. CETIS (Centre for Educational Technology, Interoperability and Standards) Institute for Educational Cybernetics, University of Bolton, Bolton, UK.
KADlerin Tarihsel Geliim Sreci

Tarihsel olarak, KADlerin ak retim ve evrim-ii renmenin nceki deneyimlerinin bir evrimi olduu sylenebilir. Kendinden nceki Ak Eitim
Kaynaklar (Open Educational Resource - OER) hareketinin ve uzaktan eitim
teknolojisi ile yaplan nc almalarn bir uzantsdr. Bu balamda KADlere
ilikin nemli saptamadan sz edilebilir. Bunlardan ilki KADlerin kkeninin
MOOCslara dayanmad, yani gerek bir eitsel yenilik olmadklar eklindedir.
kincisi KADlere ilikin yeniliklerin dier pratik renme yntemlerine balanmalarnn gerektiidir. Son saptama ise evrim-ii renme tarihinin KADler
ile mutlu bir sona eriemediidir.
Alanyazn incelemelerinde iki tip KADye rastlanmaktadr. lk dnem
KADlerin merkezi, a-tabanl, eitmen tarafndan salanan ierikten daha ziyade kefetmeye ve iletiime odaklanan dorusal olmayan bir yaplar vardr. Bu
balayc (connectivist) yaplar cMOOC olarak adlandrldlar (Haggard, 2013).
cMOOC (c harfi connectivism yaklamn ifade etmektedir-cKAD), ak
kaynak renme ortamlar zerinde alan ve akademisyenlerin liderliinde niversitelerin akademik bir paras olarak kurulmu yaplardr. Bu tip KADlerin
eitsel modeli akran renmesidir. Bu modelde derslerin tasarm balayc (connectivist) yaklam rnek alnarak yaplmaktadr. Balayc yaklama gre renme, bilgi kaynaklarnn ve adaki insanlarn birbiri ile balant kurmalaryla
gereklemektedir (Siemens, 2005).
Alanyaznda karlalan ikinci tip KAD ise xMOOC olarak adlandrlmaktadr. Canadadaki Abathasca ve Manitoba niversitelerinin almalar bu tip almalarn ncs durumundadr. xMOOC (x harfi exponantial yani kitlesel
katlm ifade etmektedir -xKAD) ise geleneksel evrim-ii renmenin (ders,
anlatm, tartma vb.) bir deiik bir srm olarak nitelendirilebilir. te yandan
KADlerin zel ilemlerin bulunduu zel mlkiyet ieren bir yazlm platformu
olarak da deerlendirilebilir. xMOOC gibi ortamlarn zellii, niversiteler ile ierik gelitiriciler ve teknoloji salayclar arasnda, szlemeye bal ticari bir iliki
zelliinin olmasdr. edX, Coursera ve Udacity bu tip bir ilikiye sahip byk
platform salaycsdr. 2013 ylnda ngilterede kurulan FutureLearn de yine bu
gruptadr (Haggard, 2013). 2011 ylndan nce yani ABDdeki birka niversitenin
Coursera ve Udacitiy gibi yaplar zerinden derslerini kullanclara sunan kadar
xKADlerin pek fazla bilinirlikleri yoktu. lk ortaya kan KADlerin aksine bu
ortamlar oklu-ortam tabanl, ierik temelli ve dorusal olarak tasarlanmlardr.
Bu tr sistemlerde genellikle nce ksa, modler yapdaki video-anlatmlar sunulmakta, daha sonra da rencinin anlama dzeyini lmeye ynelik oktan semeli
testler yer almaktadr (Hew ve Cheung, 2014).
2012 ylndan sonra, birok niversite bnyesinde KAD oluturulmaya balanmtr. Giderek yaygnlk kazanan KADlere yksekretim dzeyinde ok
sayda renci kaydolmutur. Bunun en temel nedenlerinden birisi KADlerin
yksekretim rencilerine, standart mfredat tutarl bir kalitede ve daha az
maliyetle sunmasdr. Bu zelliklerinden dolay KADler yksekretim iin yararl bir destek sistemi olarak grlmektedir (Norton vd, 2013).
Tipik bir KAD dersi 4 ila 10 hafta arasnda tamamlanabilmektedir. Baz
derslerde bitirme devleri de verilebilmektedir. rencilerin bir ksm daha fazla
zaman harcasa da ortalama olarak bir renci derslere devam srecinde haftalk
2 ile 6 saat ayrmaktadr. Ancak bu srete ok sayda renci dersleri brakmaktadr. te yandan kaynaklara dersin kapanmasndan sonra da eriilebilmektedir.
Derslere bavuru srecinde toplam say on binlere ulaabilmektedir. Derslerin
belli bir sre zarfnda tamamlanmasnn gerektii durumlarda ve sre sonunda
bir sertifikann veriliyor olmas durumunda bavurular daha yksek oranlara ulaabilmektedir.
Dnyadaki bu akma Trkiyedeki niversiteler de son yllarda ayak uydurmaya almtr. lkemizde toplam 82 niversitede ak ve uzaktan eitim dersleri verilmektedir. Ancak ounlukla n lisans, lisans, lisansst ve meslek yksekokulu kapsamnda ak ve uzaktan eitim hizmetinin verildii bu niversitelerde
renme Ynetim Sistemleri (LMS) gibi kapal sistemler kullanlmaktadr. Baz
niversiteler ise uzaktan eitim desteini yalnzca kamps iinde rencilerine
salanmaktadr (zbek, 2014). Trkiyede Ak Eitsel Kaynaklara eriim henz
dier lkelerdeki kadar yaygnlamamtr. Birok niversite TBA Ak Ders
Konsorsiyumuna ye olmakla beraber sadece sekiz niversitenin baz derslerinin
herkesin kullanmna ak olduu grlmektedir (TBA, 2011). Bununla beraber,
bu kapsamdaki ak derslerle ilgili olarak KADler gz nnde bulundurularak
yaplan deerlendirmelerin nitelik ve nicelik asndan dk dzeyde kald grlmektedir.
ekil 1. KADlerin Tarihsel Geliimi (Universities UK, 2013)
KADler ve retim Tasarm Yaklamlar

KADlerin kurucularndan olan Siemens (2005) bu ortamlar balaycbalantsallk (connectivist) yaklamnn bir rnei olarak tasarladn belirtmektedir. Balayc yaklam kemeke (kaos) ile kefetme, a ve karmaklk ile
z-rgtleme kuramlarnn bir btnlemesidir. Bu yaklama gre renme bir
sretir ve bu sre ekirdek elamanlarn bulank ortamlar iine kaymas ile olu-
ur. Srecin tamamen bireyin kontrol altnda olmadnn belirtildii bu yaklamda renme harekete geirici bilgi olarak tanmlanmaktadr. Balantl zelletirilmi bilgi setlerine ve renme olana salayan balantlara odaklanlmtr ki
bu mevcut bilgi durumundan daha nemlidir.
Balantsallk, kararlarnn anlalmas ile yrtlr. Bu kararlar ise hzla
deien temellere dayanmaktadr. Yeni bilgiler srekli olarak kazanlmaktadr.
nemli ve nemsiz bilgiler arasnda ayrm yapabilme yetenei hayati nem tamaktadr. Yeni bilgiler, dn verilen kararlara dayal olarak alternatif bir manzara
oluturduklarnda ise tanma yetenei ayrca nem kazanr.
Balayc yaklama gre renme, bilgi kaynaklarnn ve adaki insanlarn
birbiri ile balant kurmalaryla gereklemektedir. Bu yaklam, yeni teknolojilerin zellikleri ile deien renme ihtiyalarn karlamak iin bir dizi ilke ortaya
koymaktadr. Bu ilkeler aada belirtilmitir:
renme ve bilgi farkl grlerin paylalmasyla anlam kazanr.
renme bilgi kaynaklarnn balantlandrlmas srecidir.
renmede mekanik cihaz ve uygulamalarn kullanlmas nemlidir.
Daha fazlasn renme kapasitesi hali hazrda bilinenlerden daha

nemlidir.
Balantlarn srdrlmesi ve gelitirilmesi renmenin srekliliini

kolaylatrmak iin gereklidir.
Farkl alanlar, fikirler ve kavramlar arasndaki ilikileri grebilme yetenei temel bir beceridir.
Balantsalc yaklamn renme etkinliklerinin temel amac doru ve

gncel bilgi salamaktr.
Karar-verebilme becerisinin kendisi bir renme srecidir. Hangi bilgiyi

edineceini/reneceini semek gnmzn deien gereklerinden
birisidir. Bugnn dorusu, yarnn deien koullarnda yanl olabilir.
Balantsallk ayrca birok kurumun bilgi ynetimiyle ilgili olarak karlat zorluklara da zm yollar aramaktadr. Bu yaklama gre bir veri tabannda
bulunan bilginin renme olarak deerlendirilebilmesi iin o bilginin doru insanla doru balam iinde buluturulmas gerekmektedir. Bilgi ekonomisindeki
bilgi akn endstriyel ekonomideki bir petrol boru hattna benzeten Siemens
(2005), kurum iindeki bilgi aknn kurumsal etkinlik iin nemli bir unsur
olduunu ifade etmektedir. Sosyal a analizi ise saysal ada renme modellerini anlamak iin kullanlan dier bir bileendir. Sosyal alarda bilginin akn
ynlendiren balantlar gl olan bireylerdir. Bu bireyler arasndaki ibirliinin
durumu bilginin etkili bir ekilde akn salayacaktr. Son olarak, balantsal
yaklama gre bir ortamn kendisi o ortam iinde bulunan ierikten daha nemlidir. Bu balamda, gelecekte ihtiya duyulacak olan bir bilgiyi renme becerisine sahip olmak halihazrda bilinenden daha nemlidir. renme kuramlarnn
baars ise halihazrda sahip olunan bilgiyi harekete geirmede yatmaktadr. Bu
durumda bilgiye ihtiya duyulduu anda ilgili bilgi kaynaklarna erierek istenen
bilgiye ulamak yaamsal bir beceri olmaktadr. Bilgi srekli gelitii ve deitii
iin de renilmesi gereken bilgi halihazrda bilinenden daha nemli olmaktadr.
Bu nedenle de yaamboyu renme etkinlikleri toplumsal yapnn etkili bir bireyi
olma abalarnda giderek daha ok nem kazanmaktadr.
Alanyazn ve KADlerle lgili Eletiriler

Alan yazn incelendiinde KADlere ilikin iki zt grn bulunduu grlmektedir. Bu grlerden birisi, kitlesel eitim ortamlarnn gelecekte gnmz okullarnn ve niversitelerin grevlerini yerine getirecekleri (Ferenstein,
2013), hatta alk olunan ekliyle okullarn kapanabilecei zerinedir (Smutz,
2013). Dier gr ise hali hazrdaki durumlar ile -eer deiim gstermezler isegeleneksel basl kitaplara gre daha fazla etkileimli ierik sunabilen ve renme
iin sadece bir dier kaynak nitelii tayan ortamlar olarak grlmekten ileriye
gidemeyeceklerine ilikindir (Krause, 2013).
KADler uzaktan eitim iin yeni bir zmdr ve gelecee dair kesin bir
ngrde bulunmak bu yzden zor grnmektedir. Avrupa Komisyonu tarafndan salanan verilere gre hali hazrda dnyada milyonlarca insan onlarca KAD
zerinden eitim almakta ve bu ilgi giderek artmaktadr (Open Education, 2014).
Kitlelerin belirli bir kalitede uzaktan eitim alabilmeleri iin var olan sistemlerdeki
aksaklklarn belirlenmesi ve bu aksaklklarn giderilmesine ynelik almalarn
yaplmas nemli grlmektedir. Bu ama dorultusunda alanyaznda KADlerle
ilgili olarak yaplan eletirilerin incelenmesinin uygun olaca dnlmektedir.
Alanyazn incelendiinde KADlerin eitim zerine etkilerine ilikin ok
kstl sayda aratrmann olduu grlmektedir. zellikle KADlerin tasarm
kaliteleriyle ilgili olarak yaplan ok az sayda sistematik analiz almas bulunmaktadr (Liyanagunawardena vd., 2013). KADler gibi evrim-ii ortamlarda
gerekletirilen eitimlerde nitelik ok nemlidir. nk bu yaplar geleneksel ortamlarda sunulan eitimlerden daha nitelikli olmamalar durumunda kendilerine
gsterilen ilginin dmesi sz konusu olacaktr. Bu balamda nitelikli bir evrimii renme sisteminin gelitirilebilmesi iin, sistemler gelitirilirken renme
srelerinin ve bunlara etki eden dier bileenlerin gz nnde bulundurulmas
gerekmektedir (Tuncer ve Tapnar, 2008).
evrim-ii renme ortamlaryla ilgili alanyazn incelendiinde alan uzmanlarnn KADlerin bir yenilik olarak sunulmas srecinde yaanan eksiklikler ve
eitim-retim zerine olduu dnlen etkilerinin abartlmasyla ilgili olarak
birtakm eletiriler getirdikleri grlmektedir (Hew ve Cheung, 2014; Gaebel,
2013). rnein Haggard (2013) bu ortamlarda retimsel tasarm ve genel olarak renme deneyimi yerine yksek kalitede ierik sunmaya daha fazla nem
verildiine dikkat ekmektedir. Daniel (2012) ise bu durumun sekin eitim kurumlarnn eitim-retimlerinde zayflk olarak alglanabileceini belirtilmitir.
Ancak KADlerin kalite durumlarn ortaya koyacak bir lme aracnn olmay
ve alanyaznda bu amala kullanld belirtilen lme aralarnn tartmal olduu ileri srlmektedir (Haggard, 2013).
2013 ylnda Margaryan ve arkadalar tarafndan KADlerin retimsel tasarm kalitelerini belirlemek zere bir lek gelitirilmitir. Yaplan bu almada
KADler retim tasarm ilkeleri asndan olduka dk dzeyde puanlar almlardr. Margaryan, Bianco ve Littlejohn, 50 adet xKAD ve 26 adet cKAD
olmak zere 78 KADyi iyi bir ekilde ilevselletirilmi retim kalite ilkelerine
gre analiz etmilerdir. Bu kapsamda yaplan analiz iin 24 maddelik bir ders tarama arac gelitirmilerdir. almada geen 10 ilke Dave Merrilin 5 ilk ilkesini ve
5 retimsel tasarm ilkesini iermektedir. almann sonularna gre incelenen
KADler birok retim tasarm ilkesi asndan dk puan almlardr. Bununla beraber, birok KAD ise rgtlenme yaps ve ders materyallerinin sunumu
asndan yksek puan almlardr (Agarwal, 2013).
KADlere kar kanlar bu yaplar, teknolojinin ykc ve zarar verici potansiyelinden dolay eitimi sulandrmakla ve devlet okullarna ait btelerden daha
fazla kesinti yaplma riskini arttrmakla sulamaktadrlar (Hew ve Cheung, 2014).
Bu yaplara eletiri getirenler ayrca KADlerin retimsel tasarm zelliklerinin yan sra pedagojik zeliklerinin de gelitirilmesi gerektiini belirtmektedirler.
Agarwal (2013), ksa video anlatmlar ile aktif renmenin gereklemesini, bireyin kendi hznda renebilmesini, annda geri bildirimin salanmasn, benzetimler ve evrim-ii laboratuvar eitim deneyimlerinin tasarlanm olmasn
ve bire-bir renmenin gereklemesini KADlerle ortama sunulan pedagojik
yenilikler olarak deerlendirmektedir. Bununla beraber KADlerle ilgili olarak,
programlar tamamlama oranlarnn dkl, renci deerlendirmeleriyle
ilgili olarak zellikle ak ulu sorulara verilen yantlarn deerlendirilmesinde
gzlenen sorunlar ve gelimekte olan lkelerdeki internet eriim orann dk olmas gibi birok sorunla kar karya olunduunu da eklemektedir.
Agarwal (2013) bu arada evrim-ii renmelerde hangi tr yaplarn iler

olduuna ilikin olarak yaanm neredeyse 25 yllk bir deneyim ve aratrma alan bulunduunu ancak bu 25 yllk deneyimden elde edilen bilginin, daha ziyade
snf anlatmlarnn video kaytlarna dayanan edX veya Coursera gibi KADlerin
yaptklar tasarmlara yansmadn belirtmektedir. Bu yzden de pedagojik konulara ve retim tasarm ilkelerine daha fazla dikkat edilmesinin yaanan sorunlar azaltacan ileri srmektedir. Agarwal zellikle becerilerin gelitirmesine,
bilginin yaplandrlmasna derin renmeye ve renen desteine daha fazla dikkat edilmesi gerektiini belirtmektedir. te yandan aratrmalarn, salt bilginin
aktarmnn yapld almalar yerine beceri gelitirmeye odaklanan retim tasarmlarna younlalmas gerektiine vurgu yapmaktadr.
Bates (2014) ise evrim-ii retim alannn bilgisayar programclarnn tekeline girmesinden endie ettiini belirterek Ivy League olarak bilinen byk niversitelerde KAD gibi yaplarn eitimciler yerine bilgisayar bilimcileri tarafndan
gelitirilmi olmasn eletirmektedir. Bates bu balamda bilgisayar bilimcilerinin
teknolojik olarak birok eyi sunabilecek teknik bilgiye sahip olduklarn ancak
renme srelerinin nasl daha etkili hale getirilebilecei konusunda donanml
olan psikologlar, retmenler ve dier alan uzmanlaryla ibirlii yapmalar gerektiini belirtmektedir. Bu arada Bates, son 20 yldr evrim-ii renme ortamlarn
grmezden gelen Stanford, MIT ve Harvard gibi niversiteleri de eletirmektedir
Bu niversitelerin yksekretimdeki alglanan stnlklerini korumak amacyla evrim-ii renmeyi yeniden kefetme abas iine girdiklerini belirterek
KADlerin bir bakma aslnda yeni olmayan bir eyin farkl bir grnt ve isimle
piyasaya sunulduunu iddia etmektedir.
SONU
Bu almada uzaktan eitime farkl bir bak as getiren KADlerin mevcut durumu alanyazn incelenerek analiz edilmitir. Analiz sonucunda elde edilen
bilgiler ileride bu konuyla ilgili olarak yaplacak almalara yn vermesi asndan
nemli grlmektedir. nk herhangi bir renme ortam veya kuram iin renmenin etkinliini arttrmak stesinden gelinmesi gereken gerek bir zorluktur.
Bu zorluun alabilmesi iin karlalan sorunlarn ortaya konulmas ve bu sorunlara ynelik olas zm yollarnn belirlenmesi gerekli grlmektedir.
Son yllarn gncel bir konusu olan Kitlesel Ak evrimii Derslerle (KAD)
ilgili bu almada ulalan veriler, milyonlarca kullancya hitap eden KADlerin
bir yandan alana yeni bir bak as getirdiini ancak te yandan da uzaktan eitim alanna gerek bir yenilik getirip getirmediiyle ilgili tartmalarn ortasnda
yer aldn gstermektedir. Bir evrim-ii ortam olarak incelendiinde KDlerin
eitim-retim zerindeki etkilerinin abartld grlmektedir. Bu yaplara ilikin olarak yaplan eletiriler bu ortamlarn retim tasarm asndan kaliteleri-
nin ok dk dzeyde olduunu ve renme deneyimi yerine yksek kalitede

ierik sunmaya daha fazla odaklanldn gstermektedir. retim tasarmyla
ilgili eksiklerin vurguland bu eletirinin temel nedeni olarak bu ortamlarn tasarmlarnn bilgisayar programclar tarafndan yaplmas ve bu srete konuyla
dorudan ilgili olan eitimcilerin, retim tasarmclarnn ve dier uzmanlarn
katklarnn alnmam olmas gsterilebilir.
Tm bu eksiklerine ramen KADler dnya apnda birok yksekretim
kurumunun dikkatini ekmektedir. Ayrca karar vericilerin, kaynaklarn kstl olduu eitim sektrnde kaynak tasarrufu salamak iin bu ortamlarn kullanmn destekledikleri anlalmaktadr. Destekilerinin de belirttii gibi KADler birok bireye daha fazla eriilebilir eitim olanaklar sunmaktadr. Bununla beraber
ayrca, hem kurumlarn hedef kitlelerine eriilebilirliklerini arttrmakta ve hem de
farkl rencilerden oluan byk lekli evrim-ii dersler vererek retim elemanlarna pedagojik deneyimler salamaktadrlar. KADler belirli konulara ilgi
duyan ve konu hakknda bir eyler renmek isteyenler iin nemli bir seenek
olmutur. Ayrca birok KADnin, retimsel tasarm ilkelerine gre zayf olsalar
da teknik olarak iyi-paketlenmi yaplar olduklar sylenebilir.
Bilim ve teknolojilerdeki gelimeler nedeniyle toplumsal yap srekli deimekte ve buna bal olarak ihtiyalarda da deiimler gzlenmektedir. Deiimin
ok hzl yaand ve toplumun bireylerden beklentilerinin farkllat gnmzde yaamboyu renme giderek daha nemli hale gelmi bulunmaktadr. Bu
balamda evrim-ii eitime talepler de giderek artmaktadr. KADler uzaktan
eitim alanndaki herkesi farkl boyutlarda etkileyen bir deiim olmutur. Bu deiimin eitimin etkililiini artrmaya ynelik olarak nasl bir yn izleyeceini ve
nasl gelieceini ise zaman gsterecektir.
YANSITMA SORULARI
1.
Kitlesel Ak evrimii Dersler geleneksel eitim sistemlerinde ne tr

uygulama deiikliklerinin yaplmasn zorunlu klmaktadr?
2.
KADlerin gelitirilmesi ve sunulmas kurumlara ne tr finansal ykler

getirebilir?
3.
KADler gibi bir yapnn geleneksel eitim sistemiyle btnletirilmesi

srecinde geleneksel ve evrim-ii renme modelleri arasnda nasl bir
denge salanabilir?
4.
Etkili bir renme ortam gelitirilmesi srecinde retim tasarmcsnn rol nedir?
5.
Bilgi ve deneyimlerin paylalmasnda KADlerin rol nedir?
6.
Bir evrim-ii renme ortam olarak KADlerin geleceini ilikin ngrleriniz nedir?
Kaynaklar
Agarwal, A. (2013). MOOCs, MIT and magic. MOOC Panel. Online Learning and Distance
Education Resources. [evrim-ii: http://www.tonybates.ca/2013/06/26/moocs-mit-andmagic/, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Bates, T. (2014). Time to retire from online learning? Blog. Online Learning and Distance Education Resources. [evrim-ii: http://www.tonybates.ca/2014/04/15/time-to-retire-fromonline-learning/, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Coursera (2014). Partnerlerimizle tann. Coursera. [evrim-ii: https://www.coursera.org/
about/partners, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Daniel, J. (2012). Making sense of MOOCs: Musings in amaze of myth, paradox and possibility.
Journal of Interactive Media in Education 3(18), doi: 10.5334/2012-18
Ferenstein, G. (2013). Online education is replacing physical colleges at a crazy fast pace. 8th.
Annual Cruchies Awards. [evrim-ii: http://techcrunch.com/2013/02/11/a-huge-monthonline-education-is-replacing-physical-colleges-at-a-crazy-fast-pace/,
Eriim
tarihi:
15.02.2015.]
Gaebel, M. (2013). MOOCs: Massive open online courses. European university association (EUA)
Occasional papers series. [evrim-ii: http://www.eua.be/news/13-02-25/Massive_Open_
Online_Courses_MOOCs_EUA_to_look_at_development_of_MOOCs_and_trends_in_
innovative_learning.aspx, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Haggard, S. (2013). The maturing of the MOOC: Literature rewiew of massive open online courses
and other forms of online distance learning. Department for Business Innovation and Skills.
[evrim-ii:
https://www.gov.uk/government/organisations/department-for-businessinnovation-skills, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Hew, K. F., & Cheung, W. S. (2014). Students and instructors use of massive open online courses (MOOCs): Motivations and challenges. Educational Research Review, 12, 45-58. doi:
10.1016/j.edurev.2014.05.001
Kop, R., & Hill, A. (2008). Connectivism: Learning theory of the future or vestige of the past.
International Review of Research in Open and Distance Learning, 9(3).
Krause, S. D. (2013). MOOC response about Listening to world music. College Composition
and Communication, 64(4), 689695.
Liyanagunawardena, T. R., Adams, A. A., & Williams, S. A. (2013). MOOCs: a systematic study
of the published literature 2008-2012. International Review of Research in Open and Distance Learning, 14(3), 202-227.
Marques, J. A. (2013). Short history of MOOCs and distance learning. MOOC News & Reviews.
[evrim-ii: http://moocnewsandreviews.com/a-short-history-of-moocs-and-distancelearning/, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Norton, A., Sonnemann, J., & McGannon, C. (2013). The online evolution: When technology meets tradition in higher education. Grattan Institute. [evrim-ii: http://grattan.edu.au/wpcontent/uploads/2014/04/186_online_higher_education.pdf, Eriim tarihi: 15.02.2015.]

Open Education (2014). Open education Europa. European Commission. [evrim-ii:
http://www.openeducationeuropa.eu/en/european_scoreboard_moocs, Eriim tarihi:
15.02.2015.]
zbek, E. (2014). Ak ve uzaktan renmenin gnmzdeki durumu. Eitim ve retim Aratrmalar Dergisi, 3(3), 154-165.
Siemens, G. (2005). Connectivism: A learning theory for the digital age. International Journal of
Instructional Technology and Distance Learning, 2(1), 3-10 [evrim-ii: http://www.itdl.org/
Journal/Jan_05/article01.htm, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Smutz, W. (2013). MOOCs are no education panacea, but heres what can make them work. Forbes. [evrim-ii: http://goo.gl/lSPDbe, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
TBA (2011). TBA ak dersler. Trkiye Bilim Akademisi Ulusal Ak Ders Malzemeleri.
[evrim-ii: http://www.acikders.org.tr/, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Tuncer, M., & Tapnar, M. (2008). Sanal ortamda eitim ve retimin gelecei ve olas sorunlar.
Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 125-144.
Universities UK (2013). Massive open online courses: Higher educations digital moment? Universities UK, the Representative Organisation for the UKs Universities, London. [evrim-ii:
http://www.universitiesuk.ac.uk/highereducation/Documents/2013/MassiveOpenOnlineCourses.pdf, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Yuan, L., & Powell, S. (2013). MOOCs and open education: Implications for higher education.
A white paper. CETIS (Centre for Educational Technology, Interoperability and Standards)
Institute for Educational Cybernetics, University of Bolton, Bolton, UK. [evrim-ii: http://
publications.cetis.ac.uk/wp-content/uploads/2013/03/MOOCs-and-Open-Education.pdf,
Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Zehra SAYIN
1982 ylnda Beyehirde Doan Zehra SAYIN, lisan renimini Seluk niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Bilgisayar Sistemleri retmenliinde, lisansst renimini yine ayn niversitenin Fen Bilimleri Enstitsnde Mobil renme
zerine tamamlad. 2005 ylnda MEB Biliim Teknolojileri retmeni olarak
atand. Zorunlu hizmetini tamamladktan sonra 2009 ylnda Yenilik ve Eitim
Teknolojileri Genel Mdrlnde almaya balad. Milli Eitim Bakanl tarafndan yrtlen www.egitim.gov.tr projesinde elektronik ierik gelitirme ve
retim tasarm zerine alt. Ayn proje kapsamnda 300den fazla retmene
dijital ierik hazrlama konusunda eitim verdi. Daha sonra Eitim Biliim A
projesinde portal tasarm, uzaktan eitim ve 21. Yzyl pedagojileri konularnda alt. Avrupa Okul A tarafndan yrtlen Katlmc Snflar iin Yeniliki
Teknolojiler Projesinin (iTEC) Trkiye ayann teknik koordinatrln yapt.
Halen Avrupa Okul A bnyesindeki eTwinning Projesinin Ulusal Destek Servisinde uzaktan eitim, uzaktan eitim ile retmen yeterliliklerinin gelitirilmesi,
Web 2.0 aralar ve yeniliki pedagojiler zerine almakta, ayrca Hacettepe niversitesi BTE blmnde doktora eitimine devam etmektedir.

1958 Ki doumludur. A..T..A. Gazetecilik ve Halkla likiler Yksek Okulu Radyo-TV Blmn 1980 ylnda, Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi,
Eitim Bilimleri Blm, Eitim Ynetimi, Teftii, Plnlamas ve Ekonomisi Anabilim Dalndaki lisans renimini de 1985 ylnda tamamlad. Yksek Lisans derecelerini 1989 ve 1993 yllarnda, doktora derecesini de 1996 ylnda New Yorkta
Columbia niversitesinden ald.
retmenlie Erzurum Yavuz Selim lkretmen Okulunun son mezunlarndan biri olarak 1976 ylnda balad. 1976-1986 yllar arasnda snf retmeni
olarak Bingl ve Ankarada ky okulu, birletirilmi snflar ve yatl ilkretim
okullar gibi deiik ortamlarda alt. Lisansst eitimini tamamlad Columbia niversitesinde bulunduu yllarda niversite personeline ve rencilere giri
dzeyinde bilgisayar, internet ve web tasarm konularnda dersler verdi. Yine ayn
niversite bnyesinde bulunan Eitimi, Okullar ve retimi Yeniden Yaplandrma Merkezinde (National Center for Restructuring Education, Schools, and
TeachingNCREST) Eitimde Teknoloji Kullanm konusunda doktora sonras
almalarda bulundu. Eitimde yeni teknolojiler, web tasarm ve oklu ortamlar
konularnda Columbia niversitesi ve Hunter Collegeda eitli projelerde grev
ald.
1998 ylnda Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Eitim Bilimleri blmnde almaya balad. Halen ayn fakltenin Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde retim yesi olarak almaktadr. Eitimde teknoloji
kullanm, uzaktan eitim, e-renme, m-renme, teknoloji politikalar, retim
materyalleri tasarlama-gelitirme, retmen eitimi, hizmet ncesi ve hizmet-ii
eitim, saysal uurum, sanal zorbalk, nternet tehditleri, nternet bamll, ocuk ve medya ilgi alanlar arasndadr.
27. BLM
MOBL CHAZLAR VE
ETMDE DJTAL DNM
r. Gr. Dilek DOAN

Ankara niversitesi
ZET
Teknolojilerin hzla gelitii ve toplumsal yaamn her alanna girdii gnmzde dijital mobil cihazlarn kullanm da artmaya balamtr. Eitim alannda
teknoloji kullanmnn yaygnlamas, her yerde ve her zaman herhangi bir kstlama olmakszn eitim ieriklerine eriimi kolaylatrmtr. zellikle bilgisayar
oyunlar, eposta, nternet, cep telefonu, anlk mesajlama gibi ortamlar kullanarak byyen bireyler herhangi bir yer ve zamanda nternete balanabildikleri mobil cihazlar ile bilgiye ulaabilmektedirler. Mobil teknolojiler araclyla renme
olarak da adlandrlan mobil renme ile bireyler bir internet a araclyla kiisel bilgisayarlar bata olmak zere, akll telefonlar, tablet, e-okuyucu, PDA gibi
birok farkl trde dijital cihaz ile eitim ortamlarna eriebilmektedirler. Bu dijital
cihazlarn eitim-retim srecinde etkili olarak kullanlmas ile snflardaki geleneksel ders ileme srecinin ve ortamdaki paydalarn rollerinin farkllamas
kanlmaz olmutur. Bu balamda bu blmde ilk olarak mobil renme kavramnn gelien sreteki deiimine deinilmi, mobil cihazlarn neden kullanld ve mobil renme srecini etkileyen deikenler erevesinde yaplabilecek
tasarm, Yer, Teknoloji, Kltr ve Doyum (Location, Technology, Culture, and
Satisfaction, LTCS) modeli erevesinde ele alnm ve tasarmclarn dikkat etmesi gereken noktalar belirtilmitir. Daha sonra mobil renme ile ilgili yanl
anlalmalar zerinde durulmutur. Blmn sonunda ise mobil renme ile ilgili
gncel almalara yer verilerek, deien ve gelien teknolojilerin mobil renme
srecinde ortaya karabilecei potansiyellere ve risklere deinilmitir.
Anahtar Kelimeler: mobil renme, m-renme, mobil cihazlar, LTCS Modeli
HAZIRLIK SORULARI
1.
Mobil renmenin tanmnn deimesine neden olan deikenler nelerdir? Bu deikenler mobil renmenin tanmn nasl etkilemektedir?
2.
Mobil cihazlarn ve bu cihazlarn kullanm alanlarnn yaygnlamasn

tetikleyen balca unsurlarn neler olabileceini tartnz.
3.
Mobil renme srecinde tasarmclarn dikkat etmesi gereken deikenler nelerdir?
4.
Mobil renme ile ilgili olarak yanl bilinenler nelerdir?
5.
Mobil renme ile ilgili aratrma alanlar nelerdir?
GR
Teknolojinin hzla gelitii ve toplumsal yaamn her alanna girdii gnmzde dijital mobil cihazlarn kullanmna ynelik artan bir eilim gzlenmektedir. Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (ITU-International Telecommunications Union, 2009) verilerine gre 1999 yl sonunda dnya genelinde 4,9 milyar
mobil cihaz kullancs olduu tahmin edilmektedir. ITUnun tahminlerinde 2013
ylnn sonunda yaklak olarak 6,8 milyar cep telefonu abonesi olaca, internet
eriimine sahip olmas planlanan abone saysnn ise 2,7 milyar olaca (ITU,
2013) belirtilmektedir. te yandan Canalys (2013) verilerine gre 2012 ylnda
122.0 milyon temel telefon, 770.8 milyon zellikli telefon, 694.8 milyon akll telefon, 114.6 milyon tablet, 215.7 milyon notebook ve 18.3 milyon netbook olmak
zere toplamda 2.012 milyon mobil cihazn; 2016 ylnda ise tahminen 58.0 milyon temel telefonun, 660.9 milyon zellikli telefon, 1,342.5 akll telefon, 383.5
milyon tablet, 169.1 notebook ve 0.3 milyon netbookun dnya anda sevkiyatnn olaca ngrlmektedir. Canalys tarafndan yaplan bu aratrmaya gre tanabilir cihazlara olan talep ve bu cihazlarn kullanm oran nemli derecede (akll
telefon %17.9, tablet %35.6) artmaktadr.
Mob l C hazlar ve E mde D j tal Dnm 541
Uluslararas Veri Kurumunun (International Data Corporation-IDC, 2013)

verileri 2013 ylnda 1,013.2 milyon akll telefon, 227.3 milyon tablet, 180.9 milyon dizst bilgisayar ve 134.4 milyon masast bilgisayar sevkiyatnn gerekletiini gstermektedir. IDCnin 2012 verilerine gre de bir nceki yla gre akll
telefon sevkiyatnda %46.1, tablet sevkiyatnda ise %78.4 orannda art olmutur (IDG, 2013). Bu artlarla birlikte zaman, maliyet, ierik eitlilii, yeniden
kullanlabilirlik, datm ya da eriilebilirlik vb. gibi avantajlar nedeniyle elektronik bilgi kaynaklarnn retimi ve kullanm da gnden gne artmaktadr. IBM
(2011) zellikle var olan bilginin %90nn son iki ylda olutuunu belirtmitir.
Var olan bilginin depolama kapasitesi iin artk Kilobyte (KB), Megabyte (MB),
Gigabyte(GB) yerine Terabyte (TB), Petabyte (PB), Zettabyte (ZB), Exabyte (EB)
terimlerinin kullanlmaya balamas da oluturulan bilgi miktarnn artnn bir
gstergesi olarak deerlendirilebilir. Ericson (2014) raporuna gre nternette gezinme, evrim-ii alveri, sosyal alara balanma, mesajlama, almalarla ilgili
aratrma yapma, mzik dinleme, video izleme, oyun oynama, arama gibi farkl amalarla kullanlan mobil cihazlarn bilgiye eriim, bilgi paylam ve iletiim
amal kullanld ve farkl teknik zelliklere sahip cihazlara kullanm amalarna
gre ynelim olduu sylenebilir (Bkz. ekil 1).
ekil 1. Mobil Cihazlarn Kullanm Tercihleri (Ericson, 2014)

Her alanda olduu gibi mobil cihaz teknolojilerindeki hzl gelimeler eitim alannda da etkisini gstermekte, bu cihazlar zerinden eitim alanlarna eriim ve bilgi ya da kaynak paylam yaygnlamaktadr (Lam, Lam ve McNaught,
2009). Bu gelimeler mobil teknolojiler yardmyla renme olarak da adlandrlan m-renme (m-learning) kavramnn da ortaya kmasn salamtr. Bu
balamda bu blmde,
Mobil teknolojilerinin geliimi srecinde mobil renme tanmlarndaki

deiim,
Mobil cihazlarn tercih edilme nedenleri,
Mobil renme sreleri,
Mobil renme ile ilgili efsaneler ve yanl anlalmalar ve
Mobil renmenin gelecei
ile ilgili gncel tartmalara yer verilmitir. Son blmde ise eitimde gncel
mobil cihazlarn kullanmn ieren almalara yer verilmitir.
MOBL TEKNOLOJLERNN GELM SREC VE

MOBL RENMEYLE LGL FARKLI TANIMLAMALAR
Gnlk yaamda kullanma sunulan gncel teknolojilerde gzlenen gelime
ve deiimler ile renme ortamlarnda kullanlan bu teknolojilerin geliim sreci
mobil renme tanmlarnda farkllamalara yol amtr. Bu balamda alanyazn
incelendiinde mobil renme ile ilgili olarak kullanlan farkl tanmlamalar gze
arpmaktadr:
Quinne (2000) gre mobil renme, palms, Windows CE makineleri ve

hatta dijital cep telefonlar gibi mobil hesaplama aralar araclyla gerekleen e-renmedir.
Colazzo vd. (2003) mobil renmeyi, mobil bilgisayarlar ile e-renmenin

birletirildii bir alan olarak grmektedirler. Mobil ortamlar olarak deerlendirilebilecek olan bu alanda cep telefonlar, kiisel dijital yardmclar (PDA), akll telefonlar, tablet PC gibi tanabilir cihazlar kullanlarak her trl renme-retme etkinlii gerekletirilebilmektedir.
Mobil renme el veya avu ii cihazlar olarak tanmlanan tek veya baskn teknolojiler ile herhangi bir eitimin salanmas olarak tanmlanabilir. Bu tanmda mobil renmenin telefon, akll telefonlar, PDAlar ve
bunlarn evre birimleri, hatta tablet bilgisayarlar ve dizst bilgisayarlar kapsad fakat masast bilgisayarn mobil renmeye dhil edilemeyecei belirtilmektedir (Traxler, 2005).
Mobil renme eitim-retimin PDAlar, akll telefon ve mobil telefonlarla salanmas olarak tanmlanabilir (Keegan, 2005).
Mobil renme, mobil cihazlar kullanlarak yaplan e-renme yaklamdr (Parsons ve Ryu, 2006).
Mobil renme, cebe ya da antaya sabilen, gvenilir bir balantya

sahip olan ve bireysel olarak dzenli tanabilen kompakt dijital tanabilir aygtlar araclyla bireylerin birbiriyle iletiim kurmas, bilginin
oluturulmasna araclk ederek bireylerin daha retken olabilmesine
olanak salayan herhangi bir etkinlik olarak tanmlanmaktadr (Wexler
vd., 2007).
Mobil renme eitim ve retimin PDA, akll telefonlar, tanabilir

medya oynatclar ve mobil telefonlar gibi mobil aralar zerinden karlanmasdr (Glbahar, 2012).
Mobil renme, mobil telefondan bir snavn sonucunu renmek,

dersleri mobil videolardan izlemek, ses ve video dosyalarn kullanarak (iPod) ders vermek veya yaplandrlm dil oyunlarn kullanmak
gibi ok sayda eitsel etkinlii tanmlamakta kullanlabilen bir terimdir
(Banks, 2014).
Mobil renme, bulut biliim kullanlarak eitimde uygulanan bir sistemdir (Dhanalakshmi, Suganya ve Kokilavani, 2014).
Mobil renme, renenlerin eitim ieriine eitli meknlardan, eitli aralar ve kablosuz a balantlaryla eriebilmesidir (Moldovan, Weibelzahl ve Muntean, 2014) (Bkz. ekil 2).
ekil 2. Mobil renmede leyi (Moldovan, Weibelzahl ve Muntean, 2014)
Mobil teknolojilerle ilgili olarak yaplan tanmlara bakldnda bu teknolojilerin geliim srecinin tanmlamalara yansd anlalmaktadr. Baka bir ifadeyle gncel teknolojiler kullanma sokulduka, bu yeni teknolojilerin kullanm
zelliklerinin tanmlarda da farkllklara yol at grlmektedir. Nitekim Traxler
(2005) mobil renmeyle ilgili olarak akll telefonlar, PDAlar ve dizst bilgisayarlar vb. teknolojilerle renmenin gerekletirilmesi veya ulatrlmas eklinde yaplan tanmlamalarn kstlayc olduunu ve tanmlarn teknoloji odakl
ve gncel teknolojilere de bal olduunu belirtmitir. McLean (2003) tarafndan
mobil renme ile ilgili teknik yetersizlikler olmasna ramen tablet bilgisayarlarn, kiisel dijital asistanlarn (PDA) ve cep telefonlar gibi avu ii cihazlarn kiisel bilgisayar ve dizst bilgisayarlarn yerini alaca belirtilmitir. Nitekim iinde
bulunduumuz zaman diliminde mobil cihazlar olarak akll telefonlar, tablet bilgisayarlar ve dokunmatik zellii olan tanabilir bilgisayarlar n plana kmaya
balam, PDAlarn ve ipodlarn kullanm da artk yok denecek kadar azalmtr.
Low ve OConnell (2006) mobil renmenin baz insanlar iin PDAlar ve cep telefonlarn, bazlar iin de ipod, medya oynatclar, hatta dijital kamera ve USBleri
ifade ettiini belirtmektedir. Bu saptamadan mobil renmenin aslnda en gncel
tanabilir aralarla ilikili olduu anlalmaktadr. Bu balamda mobil renme,
farkl meknlarda nternet teknolojileri kullanlarak renenlerin tanabilir dijital teknolojiler yardmyla ieriklere erimesi sayesinde gerekleen renmeler
olarak tanmlanabilir.
Neden Mobil Cihazlar?

Mobil cihazlar yz yze eitimi glendirmek, renme srelerine zenginlik
katmak, ayrca renme-retme srelerinde yaanan kstlamalar ve engelleri
ortadan kaldrmayla ilgili eitli frsatlar sunmaktadr (Kukulska-Hulme ve Trxler,
2005). Mobil cihazlar ile deien yaam koullar; internet balants olduu srece raporlar dosyalayabilme, toplantlara katlabilme, tasarlar dzenleyebilme
yani pratik bir ekilde uzaktan i ile ilgili grevleri tamamlayabilme olana sunulmaktadr (Adgzel, Batur ve Ekili, 2014). te yandan afet, corafi koullar vb.
nedenlerden dolay eitime eriimin zorlat durumlarda uygun fiyatlarla byk
kitlelere kolayca eriilebilmektedir (Dhanalakshmi, Suganya ve Kokilavani, 2014).
Mobil uygulamalar iin cep telefonlar, avu ii bilgisayarlar, hesap makineleri,
tablet bilgisayarlar ve deiik boyut ve yapdaki dizst bilgisayarlara kadar birok
cihaz kullanlabilir (Sanalan, 2011).
Mobil teknolojiler, kullanclar tarafndan bilgiye srekli eriimin salanmas

amacyla kullanlabilecek cazip ve kolay bir yol olarak grlmektedir. Bu nedenle
de bu cihazlarn okuryazarlk becerisi kazandrmak amacyla kullanlabilecekleri
de sylenebilir. eitli alardan salad kolaylklar dnldnde farkl eitim, kltr ve hazr bulunuluk dzeylerindeki renenlere hitap edilebilmesi sayesinde mobil cihazlarn kullanmna retim uygulamalarnda yer verildiinde
renme srecine ilikin tutum ve davranlara olumlu katk salayabilecei sylenebilir (Uysal ve Gazibey, 2010). te yandan mobil aralarn insanlarn gittii her
yere gtrlebilmesi, kiisel olmas, ucuz ve kolay kullanlabilir olmas ve eitim
dnda hayatn birok farkl alannda kullanlabilir olmas da eitimde kullanlabilirliini artrmaktadr (Glbahar, 2012; Mehdipour ve Zerehkafi, 2013). Mobil
cihazlarn eitim amal kullanlmasnda, renme hedeflerini gerekletirmek
zere hazrlanm kullanl renme materyallerinin renci ile paylalmas ve
baz durumlarda bu etkileimin iki ynl olmasn salayan ortamlarnn oluturulmas da nemli bir etkendir (Sanalan, 2011).
Eitimde mobil cihaz kullanmnn avantajlar aadaki ekilde sralanabilir
(Behera, 2013):
Mobil cihazlar ile tanabilirlik artt iin eitim-retim srecinde

ieriklere eriim ve retmenle etkileim herhangi bir meknla snrl
deildir.
nsanlar gezinme ya da seyahat srasnda da alabildikleri iin zamandan tasarruf salanmaktadr.
Bilgilere mobil cihazlar yardmyla eriilebildii iin daha az kt alnmaktadr ve bu ynyle evre dostudur.
Mobil teknolojiler kullanldnda rencilerin akranlar, retmenleri

ve dnya apndaki ilgi gruplar ile etkileimini artrmaktadr.
Gnlk kullanlan ve nispeten ucuz teknolojiler kullanlmaktadr.
Kendisine ait zel bilgisayar ya da ekipman olmayan bireyler sisteme

kendilerine ait mobil cihazlarla ve kendi hzlarnda ve eriebilmektedirler.
Mobil cihazlar sayesinde snfn dnda renme materyallerine ve podcastler gibi ek ieriklere eriim salanabilmektedir.
El cihazlar gnlk hayatn bir paras olduu iin renme i ortamnda

ve yaam standartlarn drmeden gerekleebilmektedir.
renme sorunu olan renciler iin annda geribildirimde bulunulabilmektedir.
renme materyalleri daha fazla kitleye ulaabilmektedir.
Eitim programlar, renme yntemleri ve geribildirim uygulamalarnn gzden geirilmesi gereklilii ortaya kmakta ve bu sayede de gncelleme frsatlar ortaya kmaktadr.
Mobil cihazlar sayesinde farkl corafi koullarda bulunan rencilerin

yerel bilgi kaynaklarna ve aratrma verilerine kolayca eriebilmeleri
salanmaktadr.
MOBL RENME TASARIM MODEL

Mobil renme uygulamalarnn iyi tasarlanm olmas mobil renme srecinin etkililii asndan nemli bir deikendir. Bu dorultuda mobil retim
uygulamalarnn tasarlanmas srecinde gz nnde bulundurulmas gereken
birtakm durumlar bulunmaktadr. rnein renme cihazlarnn kk boyutlarda olmas bilginin kk gruplar halinde sunulmas gerekliliini de beraberinde getirmektedir. Kalc ve etkili renme yaantlar asndan konularn kk
paralar halinde sunumu ve temel alnan renme kuram dorultusunda gerekli
dzenlemelerin yaplmas gibi durumlarn tasarm srecinde gz nnde bulundurulmas nemlidir (Uysal ve Gazibey, 2010).
Wang, Chen, Xiao ve Min (2014) tarafndan Kellern ARCS modeli ve
Shihnin mobil renme modelinin sentezi olarak gelitirilen Yer (Location-L),
Teknoloji (Technology-T), Kltr (Culture-C) ve Memnuniyet (Satisfaction-S)
boyutlarn ieren LTCS modeli mobil renme sistemlerinin tasarm ve ynetimi, yazlmlarn ve teknolojilerin seimi iin mobil renme ortam gelitiren
kiilere rehber olacak niteliktedir (Bkz. ekil 3).
Wang vd. (2014) tarafndan gelitirilen bu modele gre renci memnuniyetinin salanabilmesi iin renme materyallerinin mekn, renme platformlar,
cihaz ve yntemler gibi teknolojiler ve kltr ile birlikte ele alnp tasarm srecinin teknik, pedogojik ve kullanlabilirlik boyutlar gz nnde bulundurularak
gerekletirilmesi gerekmektedir.
ekil 3. LTCS Modeli (Wang vd., 2014)

Herhangi bir konu alanyla ilgili olarak bir programa devam edenler veya
kendilerini kiisel olarak gelitirme abas iinde olan renenler renme materyallerine, nternet balants bulabildikleri snf, kahvehane, havaalan vb.
meknlarda eriebilmektedirler. Mobil renme srecini bu modele gre tasarlayanlar, renenlerin kresel dalmna da dikkat ederek renenlerin bilgiye
kolayca eriip, elde ettikleri bilgiyi kolayca paylaabilmelerini salamaya ynelik
dzenlemeler yapmaldrlar. zellikle dil farkllklar da tasarm srecinde gz
nnde bulundurulmas gereken nemli durumlardan biridir. Tasarmclarn bu

srete mmkn olduunca otantik materyaller hazrlamalar ve renci projelerini gnlk ieriklere uygun hale getirmeleri gerekmektedir. Kullanclar kimi
zaman snf gibi formal ortamlarda bulunabilecei gibi kimi zaman da sokak,
havaalan, otobs gibi grltl olabilecek meknlarda bulunabilirler. Tasarmclarn, renenlerin ieriklere eriebilecekleri bu tr farkl nitelikteki meknlar
ve kullanlacak cihazlarn ekranlarnn parlaklk durumunu da gz nnde bulundurarak materyallerin 5 dakikadan uzun olmamasna dikkat etmeleri gerekir.
Bununla birlikte ieriklerin kolay anlalabilmesini salamak amacyla balklarn
oluturulmas ve ierikte renklendirilmi grsellere yer verilmesi de kullanlabilirlii olumlu ekilde etkileyen durumlardr.
Teknoloji boyutunda sadece kullanlan cihazlar deil kullanlan yntemlerde
nem kazanmaktadr. renenler ieriklere snf ortamnda ulaabilecekleri gibi
snf dnda bir web sitesi zerinden de ulaabilirler. renenler kendi hzlarnda
ve kendi renme dzeylerine uygun materyallere kiisel bilgisayar ya da mobil
cihazlar araclyla eriebilirler. Bu balamda renenlere web siteleri ya da sosyal
alar zerinden geribildirimde bulunulabilir. renenlerin ieriklere anlk olarak
eriebilmeleri ve yorumlarna cevap alabilmeleri Onlar isteklendirecek ve derse
kar olumlu tutum gelitirmelerine katk salayacaktr. Bu nedenle sistemde tasarmdan kaynaklanan problemler ve deien renci ihtiyalarnn belirlenmesi
asndan teknoloji boyutu nem kazanmaktadr. Tasarmclar srekli deien ve
gelien mobil cihazlarda balant hzn, cihazn kapasitesini, eitli mobil cihaz
zelliklerini, etkileimin nasl gerekleeceini (iletim sistemi, ses vb.) gz nnde bulundurarak mobil renme iin uygulamalar gelitirmelidir.
LTCS Modeli kltr boyutu asndan incelendiinde Edmundsonn Kltrel Adaptasyon Sre (Culturel Adaptation Process-CAP) ve Hofstedenin Kltrn Boyutlar modellerinin ele alnd grlmektedir. Edmunsona (2007)
gre kltr, bireylerin toplumun bir yesi olarak edindii bilgi, inan, ahlaki deerler, hukuk, gelenek grenekler ve dier tm yetenek ve alkanlklar ieren
bir btndr. Hofstedene tarafndan tanmlanan kltr boyutlarndan Bireycilik
ve Toplulukuluk (Individualism), G aral (Power Distance) ve Belirsizlikten
Kanma (Uncertainty Avoidence) boyutlarnn bu modelde nem kazand anlalmaktadr.
Bireycilik ve Toplulukuluk: Bu boyutta bir kltr oluturan bireylerin

kendilerini dier kiilerden bamsz olarak grmesi bireycilik, ailelerinin veya topluluun nemli bir paras olarak ifade etmesi ise toplulukuluk olarak adlandrlmaktadr.
G aral: Toplumda zayf olan bireylerin dar g aralnda, gllerin ise geni g aralnda gruplandrld bu boyutta demokratik ve
eitlik bekleyenler ile otoriteyi kabullenen ve sorgulamayan bireyler yer
almaktadr.
Belirsizlikten Kanma: Bu boyut ile kltr oluturan bireylerin belirsizlikler ya da bilinmeyenler karsnda korku ve tedirginlikleri llmektedir.
LTCS Modelinde nemli olan bir dier nokta ise tasarm ilkeleridir. Bu modele gre mobil renme ile ilgili 5 temel tasarm ilkesi bulunmaktadr. Bunlar:
1.
Farkl cihazlar iin tasarm
2.
renen hareketlilii iin tasarm
3.
Etkileimin tasarm
4.
Bilginin oluturulmas ve paylam iin tasarm
5.
Farkl kltrlere sahip renenler iin tasarm
Mobil renme konusunda alan tasarmclarn renenlerin yaadklar

ortamlar ve kltr dnerek bilgiyi deiik mobil cihazlara gre farkl ierik ve
ortamlara uygun anlalabilir ekilde sunmalar beklenmektedir.
renci memnuniyetini etkileyen nemli noktalardan biri de teknolojinin
kolay kullanmdr. Tasarmclarn bu durumu gz nnde bulundurarak grevlerin tamamlanma sresini, performans, esneklii ve kullanclarn tutumlar ile
renen kontrolleri, renme etkinlikleri, motivasyon ve geribildirim gibi pedagojik konular da tasarm srecine dahil etmeleri gerekmektedir. renenler
farkl noktalardan ieriklere erimek isteyebilecei iin materyaller tasarlanrken
rencilerin bulunduu konumlarn zelliklerine uygun olmasna dikkat edilmelidir. rnein; otobste ieriklere eriecek bir bireyi dnerek ksa makaleler ve
grseller, i yerinde olan bir birey iin sunum ya da e-kitap gibi materyaller hazrlanabilir. te yandan mobil ortamlarda renenlerin etkileimi iin ibirlikli
etkinliklerin dzenlenmesi ortam gl klacaktr. Bu arada bilgi ina edilirken
ve/veya paylalrken farkl renme yaklamlar gz nnde bulundurulmaldr.
Mobil renme ile ilgili Efsaneler ve Yanl Anlalmalar

Parsons (2014) mobil renme ile ilgili balca be temel yanl anlalmann
bulunduunu ileri srmektedir. Bu yanl anlalmalar aadaki ekilde zetlenebilir:
1.
Mobil renme her zaman, her yerde (Anytime, anyplace) renmedir: Mobil renme ile ilgili yaplan tanmlara bakldnda belki de
en ok karlalan ifade her zaman her yerdedir. Bu tanmlarla renmenin yaygnln zerinde durulurken, mobil renme kavram ihmal
edilmektedir.
2.
Mobil renme tam zamannda (just in time) renmedir: Tam zamannda kavram ile herhangi bir yerde ihtiya duyulduu anda zaman
kstlamas olmadan bilgiye eriim ifade edilmektedir. Bu ifade de eitim
programndaki herhangi bir kavram ya da geliimsel srelere deinilmemektedir. renmek kavramnn ne iin kullandnn sorgulanmas
gerekmektedir. Bir bireyin okuduu ya da grd her ey renme olarak deerlendirilmemelidir. Eer mobil aralar eitli grev ve sorumluluklarn yerine getirilmesinde kullanlacak bir ara olarak kullanlyorsa
renmeden ziyade performans kavramnn zerinde durulmaldr.
3.
Mobil renme hareket halindeyken renmedir: Mobil renme ile ilgili tanmlamalardaki belirsizliin netlemesi iin tanabilirlik (mobilite) kavramnn da tanmlanmas gereklilii ortaya kmaktadr (Sharples,
Sanchez, Milrad ve Vavoula, 2009). Mobilite kavram bir yerden baka
bir yere olan hareketi ya da bir durumdan baka bir duruma geii ifade
etmektedir. Mobilite sadece bireyin hareketi olmayabilir; ayn zamanda
nfuslarn hareketi ve sosyal hareketlilik de mobilite kavramnn iinde
yer almaktadr. Mobilite hizmetleri ise, iletiim, mal, ekipman, makine,
canl hayvan ya da kiilerin hareketliliini salamaya ynelik her trl
dorudan ya da dolayl hizmetler olarak tanmlanmaktadr (Adgzel,
Batur ve Ekili, 2014).
4.
Mobil renme e-renmenin bir uzantsdr: Mobil renme genellikle var olan bir e-renme sisteminin zellikle retim ynetim sisteminin mobilletirilmesi gibi grlmekte ve e-renmede var olan ieriin
baka bir biime evrildii dnlmektedir. Sanalan (2011) da mobil
renmenin baz aratrmaclar tarafndan e-renmenin bir ekli, bazlar tarafndan da e-renmeden tamamen farkl bir paradigma olarak
alglanan, tanabilir elektronik cihazlarla renme sreci iin kullanlan
durumlar anlattn belirtmektedir. Ancak mobil aralarla yer snrlamas olmakszn e zamanl ve e zamansz iletiim kurulabildii dikkate
alnmamaktadr. Mobil renmedeki ierik boyutu da e-renmedeki
ierik boyutunda farkl niteliklere sahiptir. E-renme srecinde kullanlan ierik annda iletiimin salanmasn kolaylatran dijital cihazlarn doasna aykr olabilmektedir. rnein e-renme ortamlarnda
kullanlan flash animasyonlar ya da videolar, mobil cihazlar tarafndan

desteklenmedii iin mobil renme iin kullanlmamaldr.
5.
Mobil renme uzaktan renmenin bir uzantsdr: Uzaktan renenler, mobil renmeden yararlanabilmektedir. Ancak snf ortamnda karlan frsatlar, mobil uygulamalar araclyla uzaktayken bile renme
sreci desteklenerek mobil renme deerlendirilebilmektedir.
Mobil renmenin Gelecei: Potansiyeller ve Riskler

Son yllarda alanyazndaki baz almalarda mobil cihazlarn kullanmn zorlatran eitli sorunlar ve bu sorunlara ynelik zmler ele alnmaktadr
(McLean, 2003; Sharples, 2006). Bu almalarda gnmz teknolojilerinde yaanan gelimelerle, snrl belleklerin yaratt sorunlarn zld, pil mrlerinin uzad, ekran byklkleri ve klavye boyutlarnn sorun olmaktan kt, 3G
ve kablosuz a teknolojileriyle internete eriim sorununun ortadan kalkt ve bu
sayede bilgiye her yerden kolayca eriimin saland belirtilmektedir. Bu arada
cihaz maliyetlerinin dt, gvenliin nemli bir konu olmaktan kt, eitli
standartlar gelitirilerek farkl iletim sistemlerine uyumluluk saland ve mobil cihazlar iin farkl platformlarda gelitirilen uygulamalarla birlikte cihazlarn
amaca uygun kullanlabilirliinin arttna da dikkat ekilmektedir. te yandan
Attewell (2005) de mobil renmeyle ilgili aadaki saptamalarda bulunmaktadr.
Mobil renme:
bireylere herhangi bir zaman ve yerde kiiselletirilmi renme olana

salamaktadr.
geleneksel renmeleri eitlendirmekte ve elenceli hle getirmektedir.
rencilerin okuma yazma, aritmetik ve dil renme becerilerini desteklemeye yardmc olmaktadr.
ibirlikli ve bireysel renmeyi desteklemektedir.
mobil telefon ve bilgisayar okuryazarl arasnda kpr kurarak BTin

kullanmna yardmc olmaktadr.
renenlerin zsaygsn ve z gvenini artrmaya yardmc olmaktadr.
bir konuya uzun sreli olarak odaklanmada renenlere yardmc olmaktadr.
Ancak deien teknolojiler ve bireylerin farkl alanlarda ortaya kan gereksinimleri mobil renme srecini de etkilemektedir. Gnmzde mobil cihazlarn
snrll olarak grlen ekran boyutlar, pil mr, balant problemleri ve depolama kapasiteleri, cihazlardaki ieriin grntlenmesinde, kaydedilmesinde ve
oynatlmasnda bir takm problemlere neden olmaktadr. Ancak cihazlarda kullanlan iletim sistemleri, teknik zellikler ve nternet balant hzlar gelitirildike
bu problemlerin zamanla ortadan kalkaca sylenebilir. zellikle eitim alannda
deien ters yz snf (Flipped/Inverted Classroom), kitlesel ak evrimii dersler (Massive Open Online Course-MOOC) ve artrlm gereklik (Augmented
Reality) gibi sistem, yntem ve/veya yaklamlar mobil cihazlarda eksiklik olarak
grlen zelliklerin gelitirilmesi asndan zorlayc bir g olarak grlebilir.
Deien eitim-retim srecinde renenlerin sorgulamas, ibirlikli ortamlarda almas, kendi renme sorumluluunu almas, eletirel dnebilme becerilerini kazanmas gerekirken retmenlerin ise, ders srelerini iyi tasarlamas ve
renenleri bilgiye ulama konusunda ynlendirmesi gerekmektedir. Bu nedenle
21. yzyln dinamiklerine uygun teknoloji okuryazar bireylerin yetitirilebilmesi
ve teknoloji ile byyen yeni nesile ayak uydurulabilmesi iin snf iinde uygulama, snf dnda ise ders yntemi olarak da bilinen ters yz snf (Flipped/Inverted Classroom) sistemleri geleneksel yntemlerin yerine eitim-retim srecinde
kullanlmaya balanmtr. Bu yntem ile retmenler, mobil teknolojiler araclyla kolaylkla ieriklere eriebilecekleri sistemler zerinden snf dnda dersi anlatarak reneni snf iinde yaplacak etkinliklere hazrlamaktadrlar. Bu yntemle
birlikte snfta ve snf dnda renenler tarafndan youn bir ekilde kullanlacak
olan mobil teknolojilerin eitimin vazgeilmez bir paras olaca aikrdr.
evrim-ii eitimin gelecei olarak grlen ve Kitlesel Ak evrimii Ders
(KAD) olarak tanmlanan yeni yapnn (Massive Open Online Course-MOOC)
yaygnlamasyla uluslararas apta byk kitlelere evrim-ii ortam araclyla
ulalabilecei dnlmektedir. evrim-ii ortamda sunulan KADler son yllarda hzla yaygnlamaktadr. KADler ile kullanclar video, okuma paralar,
dokmanlar ve problem setleri gibi geleneksel ders materyallerine ek olarak kullanclarn topluluk oluturmasna yardmc olan etkileimli kullanc forumlarn
da iermektedir. Kullanclarn bu sistemlere hzl bir ekilde erimeyi istemesinin
eitimde mobil cihazlarn kullanmn artraca sylenebilir.
Mobil renme ile ilgili almalar genellikle teknik destek ve pedagoji desteine eriimin destekiler araclyla finanse edildii ksa vadeli projelerden olumaktadr. Ancak finansal destek olmakszn bu projelerin uzun mrl olmayaca sylenebilir (Ng ve Nicholas, 2013). Bununla birlikte kendi cihazn getir
(Bring of Your Own Device-BYOD) ve her ocua bir dizst bilgisayar gibi
projeler kapsamnda renenlerin tanabilir mobil cihazlar kullanmlar artmaktadr. Bu cihazlarn eitim programlaryla btnletirilmesi amacyla sunulan retmen eitimleri ve ierik gelitirme almalarnn srdrlmesi bu cihazlarn
kullanmn da zorunlu hale getirmektedir.
te yandan teknoloji kullanmnn giderek artt gnmzde mobil renmelerle birlikte ortaya kabilecek olas olumsuz sonulardan biri saysal uurumun artmas olabilir. Baz aratrmaclar tarafndan 2030larda gnmzdeki rgn eitimin yerini tamamen teknoloji tabanl bir eitimin alabilecei ngrlse
de teknolojinin kullanmn yaygnlatrmak amacyla yaplan yatrmlar ve gerekletirilen projeler yaanan eitli sorunlardan dolay uzun mrl olamamaktadr. rnein retmenlerin teknolojik yeterlilik dzeylerinin dk ve ayrca
e-ieriklerin yetersiz oluu bu konuyla ilgili beklentileri de deitirmektedir. Bununla birlikte mobil teknolojilerin srekli gelimesi ve eski teknolojilerin eitim
programlaryla btnletirilmesi sreci tamamlanmadan yeni teknolojilerin kullanm zorunluluunun ortaya kmas yeni ortama uyumu zorlatrmaktadr. Bu
da eitimde mobil cihazlarn kullanmn olumsuz etkilemektedir.
Zararl yazlmlarn %25inin USB cihazlar zerinden yayldn belirten
USOMa (2014) gre mobil cihazlar iin olas risklerden biri de veri kaybnn, fiziksel kontroln ve a gvenliinin eksikliine neden olabilecek zararl yazlmlarn cihazlara kolayca bulaabilmesidir. Baka bir deyile, bu cihazlarla her trl
ierie eriim kolaylat iin zararl yazlmlarn bu cihazlara bulama olasl
da artacaktr. Bu durum nedeniyle, birtakm riskleri de beraberinde getirecei iin
kullanclarn mobil cihazlara baknn olumsuz olmas sz konusu olabilecektir.
ALANYAZINDA MOBL RENME

Prensky (2001) gnmz rencilerinin dnme ve bilgi srecinin ncekilerden farkl olmasnn nedeninin yaygn olarak kullanlan ortamlar ve bu ortamlardaki byk etkileimlerle ilikili olduunu belirtmektedir. Mobil teknolojilerin
kullanmnn yaygnlamas eitimcilere ve rencilere mobil cihazlar araclyla
ulalabilir anlaml renme frsatlar salamaktadr. Mobil cihazlar ile renmeyi
kavramsallatran ok az alma bulunmaktadr (Ng ve Nicholas, 2013). Alanyazndaki almalarn ounluu mobil renmenin etkilerinin deerlendirilmesi,
renme iin mobil sistem tasarm, mobil renme srelerinde duyusal zelliklerin incelenmesi ve renen zelliklerinin etkisinin deerlendirilmesi gibi konular zerinde younlamaktadr (Wu vd., 2012).
Mobil sistem tasarmnn deerlendirilmesi iin Mangen, Walgermo ve Bronnick (2013) tarafndan yaplan almada teknolojik arayzn okuduunu anlama
zerindeki etkisinin belirlenmesi amalanmtr. Bu balamda iki ilkretim okulunda 10. snfta okuyan toplam 72 rencinin katlmyla yrtlen almada
basl ve elektronik olmak zere sunum ortamnn anlama dzeyine olan etkisi
incelenmitir. Kt ve ekran zerinden okuma yapanlar olmak zere iki gruba
ayrlan rencilerden biri ykleyici dieri bilgilendirici olmak zere kendilerine

sunulan iki farkl metni okumalar istenmitir. almada her iki test grubunda da
metin trnn (ykleyici-bilgilendrici) elde edilen kavrama test puanlar zerinde anlaml bir etkisi bulunmamtr. Bununla birlikte ekran zerinden okuma
yapanlarn kttan okuyanlara gre kavrama puanlarnn anlaml olarak dk
olduu ortaya kmtr. Gertner (2011) tarafndan yaplan almada ise ierii
tabletten okuyan bireyler ile kttan okuyan bireyler arasnda okuduunu anlama puanlarnda fark bulunmam ancak renilen bilginin transfer edilmesinde
tabletten (ipad) okuyan bireyler kttan okuyan bireylere gre daha yksek puan
almlardr. Stepherd ve Reeves (2011) tarafndan yaplan almada tabletlerin
(ipadlerin) tanabilirlii yksek olduu iin bu cihaz kullanan bireylerin ieriklerin bulunduu sisteme erimek iin dizst bilgisayarlar kullananlara gre daha
ok eriim saladklar belirtilmitir.
Mobil renme srecinin incelendii bir almada (Henderson, 2014) lisans
dzeyinde 30 iletme rencisi ders ii ve ders d etkinliklerde tablet bilgisayarlar kullanlmtr. Aratrma srecinde, ders ile ilgili e-kitaplara, ders notlarna ve
devlere eriim, cretsiz bir kelime ilemci programnn kullanlmas, devlerin
elektronik ortamda yklenmesi, evrim-ii snavlara katlma, snf ii tartmalarn ve yoklamann yaplmas, ibirlikli renme, rencilere etkinliklerle ve anketlerle ilgili dntlerin verilmesi gibi almalar gerekletirilmitir. renciler
ders sresince tablet kullanmna kar pozitif tutum sergilemesine ramen, sadece snfn yars cihazlar kullanarak ders ieriklerini daha iyi anladklarn ve bu
cihazlarn snftaki performanslarn artrdn belirtmitir. renciler genellikle nternet taraycsn kullanmak, etkileimli snf etkinlikleri, e-posta kontrol,
e-okuyucu, sunum aralar gibi etkinlikleri kullandklarn belirtmilerdir. Snf
d etkinliklerde ise sosyal alar, evrim-ii dev, aratrma, oyun, gazete okuma,
internette gezinme, snav notlarna alma, video izleme vb. etkinlikleri gerekletirmek iin kullandklarn belirtmilerdir.
Mobil renme ile ilgili almalar daha ok K-12 snflaryla gerekletirilmitir. Chou, Block ve Jesness (2012) K-12 snflarnda tablet bilgisayar kullanmn incelemilerdir. Bu alma kapsamnda retmen ve rencilerin renmesini
kolaylatran ve zorlatran faktrlerin neler olduu ve srecin retmenlerin mesleki geliimlerine ne gibi katklar getirdii aratrlmtr. almada, rencilerin
proje veya grevlere snfa gelmeden ve dolaysyla zaman kaybetmeden balayabildikleri, renenlerin ayrca bilgi okuryazarl ve dijital vatandalk hakknda
daha fazla bilgiye sahip olduklar sonucuna ulalmtr. Bu arada renciler bilgi
ararken ya da uygulamalar kullanrken elenceli olduunu dndkleri ve grevleri dnda olan alanlara kayarak oyalandklarn belirtmilerdir. retmenler
ise renci merkezli ve ibirlikli etkinlikler yapabildiklerini, retecekleri bilgileri

gncelleyebildiklerini fakat kullanlabilecek yeterli sayda uygulamann olmadn belirtmilerdir. retmenler ayrca cihazlarn kullanmn renmek amacyla
daha fazla zamana ve uygulama yapmaya ihtiyalar olduunu ifade etmilerdir.
almada ayrca genel olarak mobil cihazlarda bilgisayarlara gre daha fazla renci merkezli uygulamann bulunduu belirtilmektedir.
Wagoner, Hover ve Ernest (2011) eitim-retim srecinde tablet (ipad) kullanmn inceledikleri bir aratrma projesi gerekletirmilerdir. Bu proje kapsamnda 447 tane tablet (ipad) datlmtr. Gnll 37 retim yesi verilen tabletleri (ipad) eitim programlarnda kullanmlardr. almann ulalan sonular
dijital blnme, srdrlebilir snf, bilgi okuryazarl, medya retimi, snf d
renme ve bireysel retkenlik gibi balklar altna gruplanmtr. Buna gre:
rencilere verilen dijital mobil cihazlara daha nceden sahip olan ve

olmayan renciler arasndaki farklln ortadan kalkt ve datlan
cihazlarla birlikte snftaki saysal uurumun azald
rencilerin bireysel fotoraf dergisi hazrladklar, dersin ieriine uygun ksa film ektikleri, resimlerle fotomontaj yaptklar, snfta resim
ve videolarla sunumlar yaptklar, dijital hikye vb. gibi ierikler gelitirdikleri
rencilerde, takvim kullanma, not alma, e-posta kontrol yapma, renme kaynaklarn ynetme ve eitmen ile dier rencilerle iletiim
kurma yeteneklerinin gelitii
rencilerin bilgiye eriim ve eletirel dnme becerilerini gelitirdikleri
Kt ve geleneksel ders materyallerinin kullanmnn azald
rencilerin daha kolay aratrma yapabilmelerinin saland
tespit edilmitir.
K-12 snflarnda tablet (ipad) kullanmnn aratrld baka bir almada
da (Alberta Education, 2011) rencilerin kendi renmelerini salayacak etkileimli uygulamalara eriebildikleri, rencilerin bireysel devlerine ve genel olarak
deerlendirmelerine annda dnt verilmesinin saland ve bylece deerlendirme ynteminin gelitirildii belirtilmitir. almada ayrca, uygulama srecinde teknik destek, uygulamalarn yetersizlii ve cihazn ynetimi ile ilgili olarak
baz problemlerin yaand da ifade edilmitir. t yandan bu almadakine ben-
zer sorunlarla Pepperdine Universitesi (2012) tarafndan yaplan bir aratrmada

da yaand anlalmaktadr. Pepperdine Universitesinde gerekletirilen iPad
research study balkl almada da teknik destek, eitim programna uyum ve
uyumluluk problemlerinin bulunduu belirtilmitir. zellikle mobil cihazlarda
Java ve Flash videolarn desteklenmeyiinin ierie eriimle ilgili olarak vurgulanan en temel sorun olduu dikkati ekmektedir.
SONU
Gelien yeni teknolojilerle birlikte zenginletirilen retim ortamlarnda
kullanclar iin farkl renme yaantlar sunulabilmektedir. Zenginletirilmi
renme yaantlar da anlaml ve kalc renmelerin gereklemesini kolaylatracaktr. Hi kukusuz yeni teknolojilerle gelien kuaklar iin renme yaantlarnn sadece snf ierisinde gerekleebileceini dnmek byk bir yanlg
olacaktr. zellikle giderek daha ok kii tarafndan ulalabilir hale gelen mobil cihazlar araclyla renciler bilgi kaynaklarna kolayca ulaabilmektedirler.
Teknolojik gelimeler ve renci ihtiyalar renme ortamlarn yava yava ekillendirmekte ve geleneksel yntemlerden farkl yeni uygulamalarn gelitirilmesine temel oluturmaktadr. zellikle tanabilir olmalarndan dolay eitimde
mobil cihazlara yaplan yatrmlar son yllarda giderek artmaktadr. rnein gelimi ve gelimekte olan ok sayda lkede benimsenen ve uygulamaya konulan
Her ocua bir bilgisayar (One Laptop per Child - OLCP) projeleri buna rnek
gsterilebilir. Kr amacnn gdlmedii bu projelerde zellikle saysal uurumun
azaltlmas ve teknolojiye eriimin artrlmas amacyla rencilere milyonlarca
bilgisayar datlmtr (Doan, nar ve Seferolu, 2014).
Uygulamaya konulan her yeni teknoloji ile birlikte eitim programlarnda
gereken deiikliklerin yaplmas, retmen eitimlerinin sunulmas, teknik destein salanmas ve cihazlara uygun ieriklerin gelitirilmesi gibi yeni i ve ilemlerin zaman ald sylenebilir. Kstl btelerle yaplan yatrmlarn yeterli
dzeyde rehberlik hizmetiyle desteklenmemesi, bu cihazlarn az kullanlmasna
neden olacak ve ksa srede rencinin oyun bahesindeki krk oyuncaklarndan biri hline gelmesi sonucunu douracaktr (Hewagamage vd., 2011). Mobil
cihazlarn eitim-retim srelerinde etkili bir ekilde kullanlabilmeleri iin ncelikle bu cihazlara uygun ieriklerin ve uygulamalarn gelitirilmesi gerekir. Bu
srete tasarmclarn, kullanlan cihazlarn teknik zelliklerini, bu cihazlarn kullanlabilecei ortamlarn yapsn, hedef kitlenin bireysel ve kltrel niteliklerini
ve ierik boyutlarn gz nnde bulundurmalar gerekir. te yandan teknolojinin
renme-retme sreleriyle uygun bir ekilde kaynatrlmasnn (btnletirilmesinin) ve ayrca eitim-retim ortamlarndaki btn paydalarn bu konuya
ilikin olumlu tutum taknmalarnn etkili renmelerin gereklemesi srecinde
nemli paynn olduu unutulmamaldr. renme srelerindeki btn paydalarn sorumluluklarnn gereini yerine getirmeleri, kaynaklarn snrl olduu
dnyamzda hem bu kaynaklarn etkili bir ekilde kullanlmas hem de bireylerin
potansiyellerinin en st dzeyde ortaya karlmas asndan nemlidir. Sonu
olarak, teknolojiler renme etkinliklerinde etkili bir ekilde kullanldnda, bu
sreten btn paydalar kazanl kacaktr, tabii ki en ok da geleceimiz olan
yeni kuak renciler.
YANSITMA SORULARI
1.
ncelediiniz herhangi bir konu alanyla ilgili bir kazanm temel alarak
LTCS modeline gre bir mobil renme sreci tasarlaynz.
2.
Mobil renmenin gelecei ile ilgili olarak nmzdeki 20-30 yla ilikin
ngrlerinizi belirtiniz.
3.
Mobil renmeyle ilgili olarak bir alma konusu belirleyerek bu konuyla ilgili aratrma sorular hazrlaynz.
4.
Bilgi ve letiim Teknolojileri dersine ilikin biliim retmenlerinden

biri programlama retimiyle ilgili bir mobil uygulama hazrlamak istiyor. Bu konuda uzman olarak sizden yardm istiyor. Nasl bir mobil
uygulama hazrlayacanz nedenleriyle beraber belirtiniz.
Kaynaklar
Adgzel, O., Batur, Z., & Ekili, N. (2014). Kuaklarn deien yz ve Y kua ile ortaya kan
yeni alma tarz: Mobil yakallar. Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Dergisi, 1(19), 165-182.
Alberta Education (2011). iPads: What are we learning? Summary report of provincial data gathering day. [evrim-ii: http://education.alberta.ca/media/6684652/ipad%20report%20
-%20final%20version%202012-03-20.pdf, Eriim tarihi: 13.02.2015.]
Attewell, J. (2005). From research and development to mobile learning: Tools for education and
training providers and their learners. Paper presented at mLearn 2005, 4th World conference
on mLearning. 25-28 October 2005, Cape Town, South Africa. [evrim-ii: http://www.
mlearn.org/mlearn2005/CD/papers/Attewell.pdf, Eriim tarihi: 13.02.2015.]
Banks, K. (2014). Mobile learning in the last mile. Prospects, 44(1), 5-11. doi: 10.1007/s11125013-9282-x
Behera, S. K. (2013). M-learning: A new learning paradigm. International Journal on New
Trends in Education and Their Implications, 4(2), 24-34.
Canalys (2013). Mobile device market to reach 2.6 billion units by 2016. [evrim-ii: http://
www.canalys.com/static/press_release/2013/canalys-press-release-220213-mobile-devicemarket-reach-26-billion-units-2016_0.pdf, Eriim tarihi: 17 Aralk 2013.]
Chou, C. C., Block, L., & Jesness, R. (2012). A case study of mobile learning pilot project in
K-12 schools, Journal of Educational Technology Development and Exchange, 5(2). 11-26.
[evrim-ii: http://moodle2.units.it/pluginfile.php/4610/mod_lesson/mediafile/14157019
15/25thSelectedPapers.pdf#page=107, Eriim tarihi: 14.02.2015.]
Colazzo, L., Molinari, A., Ronchetti, M., & Trifonova, A. (2003). Towards a multi-vendor mobile
learning management system. Proceedings for the World Conference on E-learning. Phoenix, USA. [evrim-ii: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.103.864
3&rep=rep1&type=pdf, Eriim tarihi: 13.02.2015.]
Dhanalakshmi, S., Suganya,S., & Kokilavani, K. (2014). Mobile learning using cloud computing. International Journal of Computer and Engineering, 2(11), 102-108. [evrim-ii: http://
www.ijcseonline.org/pub_paper/21-IJCSE-00618.pdf, Eriim tarihi: 14.02.2015.]
Doan, D., nar, M., & Seferolu, S. S. (2014). Her ocua bir bilgisayar projeleri zerine karlatrmal bir inceleme. XVI. Akademik Biliim Konferans (AB14), 5-7 ubat 2014, Mersin
niversitesi, Mersin.
Edmundson, A. (2007). The cultural adaptation process (cap) model: Designing e-learning for
another culture. In A. Edmundson (Ed.), Globalized e-learning cultural challenges (pp. 267290). Hershey, PA: Idea Group, Inc. [evrim-ii: https://www.runmyclub.com/The-GEC/
ClientFiles/Documents/PROOF_16_14132009-021403PM.pdf, Eriim tarihi: 15.02.2015.]
Ericson (2014). Ericson mobility report November 2014. [evrim-ii: http://www.ericsson.com/
res/docs/2014/ericsson-mobility-report-november-2014.pdf, Eriim tarihi: 13.02.2015.]

Gertner, R. T. (2011). The effects of multimedia technology on learning. MS, Abilene Christian
University. [evrim-ii: http://www.acu.edu/technology/mobilelearning/documents/research/effects-of-technology-on-learning.pdf, Eriim tarihi: 18.02.2015.]
Glbahar, Y. (2012). E-renme. (2. Bask). Ankara: Pegem Akademi.
Henderson, R. G. (2014). The iPad classroom experience: Implications for teaching and learning. In J. A. Chambers (Ed.), Selected papers from the 25th International Conference on
College Teaching and Learning (pp. 98-111). Jacksonville, FL US: Florida Community College at Jacksonville.
Hewagamage, K. P., Meewellewa, H. M. S. J., Munasinghe, G. K., & Wickramarachi, H. A. (2011).
Role of OLPC to empower ICT adaptation in the primary education. In A. Mndez-Vilas
(Ed.), Education in a technological world: Communicating current and emerging research and
technological efforts (pp. 391-398). Formatex Research Center, Badajoz, Spain.
IBM (2011). IBM big data success stories. [evrim-ii: ftp://ftp.software.ibm.com/software/
data/sw-library/big-data/ibm-big-data-success.pdf, Eriim tarihi: 18.02.2015.]
IDC (2013). Tablet shipments forecast to top total pc shipments in the fourth quarter of 2013
and annually by 2015, according to IDC. [evrim-ii: http://www.idc.com/getdoc.
jsp?containerId=prUS24314413, Eriim tarihi: 22 ubat 2015.]
IDG (2013). Mobility reigns as the smart connected device market rises 29.1% in 2012 driven by
tablet and smartphone growth, according to IDC. [evrim-ii: http://www.idg.com/www/
pr.nsf/ByID/MBEN-955PXU, Eriim tarihi: 22 ubat 2015.]
ITU - International Telecommunication Union (2009). The world in 2009: ICT facts and figures. [evrim-ii: http://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/facts/ICTFactsFigures2009.pdf, Eriim tarihi: 22 ubat 2015.]
ITU - International Telecommunication Union (2013). The world in 2013: ICT facts and figures. [evrim-ii: http://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/facts/ICTFactsFigures2013-e.pdf, Eriim tarihi: 22 ubat 2015.]
Keegan, D. (2005). The incorporation of mobile learning into mainstream education and training.
World m-Learn Congress, South Africa. [evrim-ii: http://www.mlearn.org/mlearn2005/
CD/papers/keegan1.pdf, Eriim tarihi: 13.02.2015.]
Kukulska-Hulme, A., & Traxler, J. (Eds.) (2005). Mobile learning: A handbook for educators and
trainers. London: Routledge.
Lam, P., Lam, S. L., Lam, J., & McNaught, C. (2009). Usability and usefulness of eBooks on
PPCs: How students opinions vary over time. Australasian Journal of Educational Technology, 25(1), 30-44. [evrim-ii: http://www.ascilite.org.au/ajet/ajet25/lam.pdf, Eriim tarihi:
22 ubat 2015.]
Low, L., & OConnell, M. (2006). Learner-centric design of digital mobile learning. Proceedings of the OLT Conference (pp. 71-82). Brisbane: Queensland University of Technology.
[evrim-ii: https://www.academia.edu/941536/Learner-centric_design_of_digital_mobile_learning, Eriim tarihi: 18.02.2015.]

Mangen, A., Walgermo, B. R., & Bronnick, K. (2013). Reading linear texts on paper versus computer screen: Effects on reading comprehension. International Journal of Educational Research, 58, 61-68. doi: 10.1016/j.ijer.2012.12.002
McLean, N. (2003). The m-learning paradigm: An overview. [evrim-ii: http://pttmedia.com/
newmedia_knowhow/KnowHow_Design/Instructional%20Design/iMobile/mlearning.rtf,
Eriim tarihi: 22 ubat 2015.]
Mehdipour, Y., & Zerehkafi, H. (2013). Mobile learning for education: Benefits and challenges.
International Journal of Computational Engineering Research, 3(6), 93-101.
Moldovan, A., Weibelzahl, S., & Muntean, C. A. (2014). Energy-aware mobile learning: Opportunities and challenges. IEEE Communications Surveys & Tutorials, 16(1), 234-265.
[evrim-ii: http://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?arnumber=6578865 , Eriim tarihi: 13.02.2015.]
Ng, W., & Nicholas, H. (2013). A framework for sustainable mobile learning in schools. British
Journal of Educational Technology, 445(5), 695-715. doi: 10.1111/j.1467-8535.2012.01359.x
Parsons, D. (2014). The future of mobile learning and implications for education and training.
In M. Ally & A. Tsinakos (Eds), Increasing access through mobile learning (pp. 217-229).
Commonwealth of Learning and Athabasca University, Vancouver. [evrim-ii: https://
ecampus.ofoifa.be/pluginfile.php/172/mod_resource/content/1/pub_Mobile%20Learning_web.pdf#page=234, Eriim tarihi: 13.02.2015.]
Parsons, D., & Ryu, H. (2006). A framework for assessing the quality of mobile learning. Proceedings of the 11th International Conference for Process Improvement, Research and
Education (INSPIRE), Southampton Solent University, UK, 13 April 2006. [evrim-ii:
http://www.massey.ac.nz/~dpparson/Mobile%20Learning%20Quality.pdf, Eriim tarihi:
13.02.2015.]
Pepperdine University. (2012). iPad research study. Pepperdine University, Malibu, CA. [evrimii: http://community.pepperdine.edu/it/tools/ipad/research/, Eriim tarihi: 18.02.2015.]
Prensky, M. (2001). Digital natives, digital immigrants part 1. On the Horizon, 9(5), 16.
[evrim-ii: http://www.emeraldinsight.com/doi/pdfplus/10.1108/10748120110424816,
Eriim tarihi: 18.02.2015.]
Quinn, C. (2000). mLearning: Mobile, wireless, in-your-pocket learning. LiNE Zine. [evrim-ii:
http://www.linezine.com/2.1/features/cqmmwiyp.htm, Eriim tarihi: 13.02.2015.]
Sanalan, V. A. (2011). M-renme uygulamalarna gei. B. B. Demirci, G. T. Yamamoto ve U.
Demiray (Ed.) iinde, Trkiyede e-renme: Gelimeler ve uygulamalar II (Blm 24, ss.
379-388). Anadolu niversitesi, Eskiehir.
Sharples, M. (Ed.) (2006). Big issues in mobile learning: Report of a workshop by the kaleidoscope
network of excellence mobile learning initiative. Nottingham: Learning Sciences Research
Institute. [evrim-ii: http://matchsz.inf.elte.hu/tt/docs/Sharples-20062.pdf, Eriim tarihi:
15.02.2015.]
Sharples, M., Milrad, M., Arnedillo Sanchez, I., & Vavoula, G. (2009). Mobile learning: Small
devices, big issues. In N. Balacheff, N., S. Ludvigsen, T. de Jong, A. Lazonder, S. Barnes, &
L. Montandon (Eds.), Technology enhanced learning: Principles and products (pp. 233-249).
Springer. doi: 10.1007/978-1-4020-9827-7_14

Shepherd, I. J., & Reeves, B. (2011). iPad or iFad The reality of a paperless classroom. [evrimii: http://www.acu.edu/technology/mobilelearning/documents/research/ipad-or-ifad.pdf,
Eriim tarihi: 18.02.2015.}
Traxler, J. (2005). Defining mobile learning. Proceedings IADIS International Conference Mobile
Learning 2005, Malta, pp 261-266. [evrim-ii: www.researchgate.net/profile/John_Traxler/publication/228637407_Defining_mobile_learning/links/0deec51c8a2b531259000000.
pdf, Eriim tarihi: 13.02.2015.]
USOM (2014). Tanabilir cihaz kullanmna ilikin riskler. Ulusal Siber Olaylara Mdahale
Merkezi (USOM-TRCERT). [evrim-ii: https://www.usom.gov.tr/faydali-dokuman/7.
html, Eriim tarihi: 13.02.2015.]
Uysal, M. P., & Gazibey, Y. (2010). E-renmeden mobil renmeye teknoloji yol haritas. G. T.
Yamamoto, U. Demiray & M. Kesim (Eds.), Trkiyede e-renme: Gelimeler ve uygulamalar
(Blm 5, ss. 111-127). Cem Web Ofset, Ankara.
Wagoner, T., Hoover, S., & Ernst, D. (2011). CEHD iPad initiative: Year one report. [evrim-ii:
http://www.cehd.umn.edu/Mobile/PDF/CEHDiPadReport.pdf, Eriim tarihi: 18.02.2015.]
Wang, M., Chen, Y, Xiao, J., & Min, W. (2014). Mobile learning design: The LTCS model. Intelligent Environments (IE), 2014 International Conference on June 30-July 4 2014. [evrimii: http://ieeexplore.ieee.org/xpl/articleDetails.jsp?arnumber=6910470, Eriim tarihi:
14.02.2015.]
Wexler, S., Schlender, B., Brown, J., Metcalf, D., Quinn, C., Thor, E., Barneveld, A., & Wagner, E.
(2007). Mobile Learning: What it is, why it matters and how to incorporate it into your learning strategy. e-Learning Guild 360 Mobile Learning Research Report. [evrim-ii: http://
www.elearningguild.com/showfile.cfm?id=2467, Eriim tarihi: 13.02.2015.]
Wu, W., Wu, Y. J., Chen, C., Kao, H., Lin, C., & Huang, S. (2012). Review of trends frommobile
learning studies: A meta-analysis. Computers & Education, 59(2), 817827. doi: 10.1016/j.
compedu.2012.03.016
r. Gr. Dilek DOAN

2009 ylnda Bakent niversitesi Eitim Fakltesi, Bilgisayar ve retim
Teknolojileri Eitimi (BTE) blmnden mezun oldu. Yksek Lisans derecesini
Hacettepe niversitesi Fen Bilimleri Enstits BTE Anabilim Dalnda 2012 ylnda tamamlad. Halen Hacettepe niversitesi Eitim Bilimleri Enstits BTE
Anabilim Dalnda doktora rencisi olarak eitimine devam etmektedir. Lisans ve
yksek lisans dnemlerinde zel kurum ve kurulularda uzman retici, web tasarmc ve tekniker olarak altktan sonra 2011 ylnda Atatrk niversitesi Eitim
Bilimleri Enstitsnde aratrma grevlisi olarak atand. Bu grevde iken Atatrk
niversitesi Akretim Fakltesi Sosyal Hizmet Lisans Program ve Kazm Karabekir Eitim Fakltesi BTE blmnde almalarda bulundu. Ekim 2013te
Atatrk niversitesindeki grevlerinden ayrldktan sonra Aralk 2013te Ankara
niversitesi Enformatik Blmnde retim Grevlisi olarak almaya balad.
alma sresince bilgi ve iletiim teknolojileri, web tasarm, programlama, ileri
canlandrma teknikleri, 3B materyal tasarm, eitimde sosyal alarn kullanm
konularnda eitim verdi. boyutlu ok-kullancl sanal ortamlar, eitsel oyun
tasarm, oyunlatrma, evrimii renme ortamlar, uzaktan eitim, mobil renme, biliimsel dnme ilgi alanlar arasndadr.

A..T..A. Gazetecilik ve Halkla likiler Yksek Okulu Radyo-TV Blmn 1980 ylnda, Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Eitim Bilimleri Blm, Eitim Ynetimi, Teftii, Plnlamas ve Ekonomisi Anabilim Dalndaki lisans
renimini de 1985 ylnda tamamlad. Yksek Lisans derecelerini 1989 ve 1993
yllarnda, doktora derecesini de 1996 ylnda New Yorkta Columbia niversitesinden ald.
retmenlie Erzurum Yavuz Selim lkretmen Okulunun son mezunlarndan biri olarak 1976 ylnda balad. 1976-1986 yllar arasnda snf retmeni olarak
Bingl ve Ankarada ky okulu, birletirilmi snflar ve yatl ilkretim okullar gibi
deiik ortamlarda alt. Lisansst eitimini tamamlad Columbia niversitesinde bulunduu yllarda niversite personeline ve rencilere giri dzeyinde bilgisayar, internet ve web tasarm konularnda dersler verdi. Yine ayn niversite bnyesinde bulunan Eitimi, Okullar ve retimi Yeniden Yaplandrma Merkezinde
(National Center for Restructuring Education, Schools, and TeachingNCREST)
Eitimde Teknoloji Kullanm konusunda doktora sonras almalarda bulundu.
Eitimde yeni teknolojiler, web tasarm ve oklu ortamlar konularnda Columbia
niversitesi ve Hunter Collegeda eitli projelerde grev ald.
1998 ylnda Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Eitim Bilimleri blmnde almaya balad. Halen ayn fakltenin Bilgisayar ve retim Teknolojileri Eitimi Blmnde retim yesi olarak almaktadr. Eitimde teknoloji
kullanm, uzaktan eitim, e-renme, m-renme, teknoloji politikalar, retim
materyalleri tasarlama-gelitirme, retmen eitimi, hizmet ncesi ve hizmet-ii
eitim, saysal uurum, sanal zorbalk, nternet tehditleri, nternet bamll, ocuk ve medya ilgi alanlar arasndadr.
DZN
Symbols
21. yy. becerileri 65, 66, 69, 78
A
a gnlkleri 116
a younluu 236
bilgi okuryazarl 65, 69, 70, 77, 80, 81,

82, 85, 185, 186, 190, 249, 289,
299, 333, 386, 392, 554, 555
bilgisayar etii 379, 383, 390
bilgi sistemleri kullanm niyeti 317
bilimsel okuryazarlk 69, 71, 72
anlamsal web 197, 198
biliim etii 64, 107, 269, 309, 360, 377,

378, 382, 383, 384, 386, 387, 388,
389, 390, 392, 394
arayz tasarm 199, 274, 473
bilisel raklk 233, 240, 243, 244
arivleme 294
bilisel esneklik 89, 90, 96, 99, 100, 101,

103, 104, 106, 107
alglanan kullanllk 317, 320, 324
artrlm gereklik 129, 131, 132, 138,

139, 140, 141, 142, 148, 149, 150,
151, 152, 153, 154, 155, 156, 157,
158, 159, 161, 163, 164, 165, 166,
167, 168, 170, 171, 172, 173, 203,
204, 206, 208, 209, 261, 552
artrlm sanallk 150, 153, 154
B
balantclk 177, 182, 183, 184, 186,
187, 189, 190
balantllk 70, 263
bal bilgi 177
benimseme 27, 28, 29, 30, 262, 312,
313, 314, 325, 359
bilgi grselletirme 271, 272, 273, 274,
276, 277, 278, 279, 280, 283,
286, 289
blog 116, 119, 143, 192, 211, 259, 264,

293, 392, 456, 485, 506
C
evrimii katlm 224, 226, 227, 232
evrimii-mentrlk 494
evrim-ii renme 525, 526, 527, 531,
533, 534
evrimii renme ortam 218, 221,
229, 364, 506
evrimii tartma ortamlar 226
evrimii uygulama topluluklar 234,
245
oklu ortam 64, 80, 95, 148, 202, 212,
221, 249, 282, 289, 309, 333, 335,
336, 342, 343, 344, 346, 347, 353,
422, 427, 428, 454, 457
deerlendirme nesneleri 450, 463
giyilebilir cihazlar 251, 252, 254, 260,

261, 263, 264, 265
dijital deerleme 291, 292, 294, 295,

296, 297, 298, 299, 300, 301, 302,
303, 304, 305, 306
giyilebilir teknoloji 206, 252

greli yarar 32, 33
dijital okuryazarlk 65, 69, 73, 74, 75,

77, 80, 81, 82, 299, 302, 513
grsel okuryazarlk 275, 276, 277, 280,

356
e-deerlendirme 449, 450, 453, 468

e-ders kitab 335, 342
harmanlanm renme 89, 90, 91, 101,

104, 105, 457
e-dnt 449, 450, 457, 468
hibrit renme 89, 90, 91, 101
e-kitap 59, 335, 336, 337, 338, 339, 340,

341, 342, 343, 344, 345, 346, 348,
549
h-renme 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96,

97, 98, 100, 101
eletirel okuryazarlk 69, 84
e-mentrlk 493, 494, 499, 502, 503,

504, 505, 506, 507, 508, 510
ierik topluluklar 109, 111
e-renme ortamlar 421, 422

ergonomi 157, 199, 208
etkileim 65, 67, 72, 80, 91, 92, 95, 97,
98, 109, 115, 116, 118, 119, 120,
122, 131, 136, 138, 139, 149, 159,
187, 195, 196, 197, 198, 199, 200,
201, 202, 203, 204, 205, 206, 207,
208, 209, 213, 214, 215, 216, 221,
224, 225, 226, 228, 230, 232, 233,
235, 236, 237, 238, 239, 241, 243,
262, 275, 278, 341, 347, 397, 400,
409, 411, 462, 501, 504, 507, 508,
518, 519, 526, 545
etkinlik kuram 184
iletiim 14, 17, 19, 25, 26, 27, 28, 30, 31,
32, 36, 38, 49, 65, 66, 67, 69, 74,
75, 79, 97, 99, 109, 110, 111, 117,
118, 157, 163, 173, 184, 187, 195,
196, 197, 199, 200, 203, 204, 208,
215, 216, 218, 220, 221, 222, 225,
228, 233, 234, 235, 236, 237, 238,
239, 242, 243, 251, 257, 261, 271,
273, 274, 275, 276, 278, 279, 280,
281, 293, 309, 335, 336, 338, 344,
346, 348, 372, 374, 381, 382, 383,
389, 390, 394, 400, 408, 409, 411,
429, 430, 469, 470, 471, 472, 473,
494, 499, 502, 503, 506, 508, 515,
516, 517, 519, 520, 522, 541, 543,
550, 555, 562
iletiim kanal 17, 517
F
fikri mlkiyet 377, 380, 381, 384, 390,
391
infografik 272, 279, 280, 281, 282, 283,

284, 285, 286
insan-bilgisayar etkileimi 194, 198
Dizin 567
katlm ve somutlatrma 238
renme nesnesi 422, 425, 426, 427,

431, 435, 443, 444
kavram haritalar 272, 276, 277, 282,

286
Kitlesel Ak evrimii Dersler 177,
525, 526, 533, 534
kullanlabilirlik 163, 199, 208, 210, 222,
229, 230, 232, 320, 324, 423, 426,
438, 541, 546
kullanm niyeti 316, 317, 321
L
LTCS Modeli 540, 547, 548
M
menti 494, 495, 496, 497, 498, 500, 502,
503, 504, 505, 506, 507, 508, 509
mentr 494, 495, 497, 498, 500, 501,
502, 503, 504, 505, 506, 507, 508,
509
mentrlk 368, 493, 494, 495, 496, 499,
500, 502, 503, 504, 505, 506, 507,
508, 509, 510
mesleki geliim 53, 56, 356, 357, 359,
360, 362, 363, 364, 365, 366, 367,
368, 369, 370, 372, 375, 496, 500,
505, 509
mobil cihazlar 150, 163, 167, 339, 406,
438, 513, 539, 540, 542, 544, 545,
548, 551, 553, 556
mobil renme 64, 261, 266, 269, 270,
309, 513, 539, 540, 542, 544, 546,
548, 549, 550, 551, 553, 557, 562
renme ynetim sistemi 121, 219,

463, 480
retimsel deerlendirme 449, 450
retim tasarm 1, 7, 11, 12, 13, 16,
17, 20, 22, 97, 102, 107, 249, 283,
284, 285, 286, 289, 333, 342, 346,
375, 421, 422, 435, 437, 450, 481,
485, 486, 533, 537
retim teknolojisi 10, 379
okuryazarlk 65, 66, 69, 71, 72, 73, 74,
75, 76, 77, 80, 81, 82, 83, 84, 85,
86, 88, 275, 276, 277, 280, 299,
302, 357, 386, 513, 545
oyun 99, 109, 118, 137, 158, 165, 261,
270, 395, 396, 397, 398, 399, 400,
401, 402, 403, 404, 405, 406, 408,
410, 411, 412, 413, 414, 419, 454,
455, 541, 554, 556, 562
oyunlatrma 212, 261, 395, 396, 399,
400, 401, 402, 403, 404, 405, 406,
407, 408, 409, 410, 411, 412, 413,
415, 513, 562
z deerlendirme 96, 358, 456, 457,
461, 463, 468, 509
S
sanal dnyalar 109, 118, 136, 378
sanal gereklik 98, 131, 132, 134, 135,
136, 137, 138, 139, 143, 170, 258,
346
sanal renme ortamlar 309
m-renme 538, 540, 541, 563
sensorama 164
MOOCs 80, 86, 87, 191, 192, 525, 526,

527, 535, 536
sistem kuram 4
sosyal a 111, 112, 113, 116, 117, 118,
119, 122, 186, 190, 197, 233, 234,
235, 236, 237, 293, 368, 410, 500,
506, 513

sosyal a analizi 235, 236, 513
sosyal a siteleri 111, 112, 117, 119
viki 456, 506
sosyal imleme 115, 116

sosyal medya 65, 80, 81, 111, 112, 113,
115, 119, 127, 234, 235, 236, 243,
255, 259, 466, 485
sosyal sistem 25, 515, 520
srdrlebilir kullanm 312, 320, 321
srdrlebilirlik 311, 312, 313, 314, 315,
319, 320, 321, 324, 325, 326, 333
sreklilik 34, 313, 314, 315, 320, 321,
322, 323, 324, 325, 365
T
tasarm 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 12, 13, 14,
15, 19, 22, 54, 100, 150, 157, 187,
194, 201, 212, 222, 223, 253, 254,
257, 273, 278, 279, 280, 281, 282,
283, 284, 285, 286, 322, 341, 344,
347, 355, 404, 412, 421, 422, 423,
424, 425, 426, 427, 430, 431, 432,
433, 434, 436, 437, 439, 440, 441,
442, 443, 444, 454, 470, 473, 474,
475, 486, 487, 489, 499, 531, 532,
534, 539, 546, 547, 549
teknoloji entegrasyonu 64, 79, 88, 148,
252, 261, 309, 356, 358, 359, 360,
361, 364, 365, 366, 375, 491, 505
teknoloji okuryazarl 69, 73, 77, 81,
86, 114, 358, 381
teknopedagojik eitim 356, 360, 361
U
uzaktan eitim 47, 49, 50, 58, 107, 141,
215, 378, 468, 469, 470, 471, 472,
473, 474, 475, 476, 477, 478, 479,
480, 481, 482, 483, 484, 485, 486,
487, 488, 490, 491, 515, 516, 517,
518, 519, 520, 521, 522, 525, 526,
527, 529, 531, 533, 534, 537, 538,
562, 563
W
Web 2.0 109, 110, 111, 112, 113, 114,
115, 117, 118, 119, 120, 126, 127,
128, 129, 131, 144, 168, 179, 183,
186, 188, 189, 197, 211, 221, 234,
247, 248, 254, 292, 293, 294, 299,
300, 301, 302, 306, 307, 308, 328,
378, 383, 389, 453, 456, 465, 485,
502, 537
web tabanl uzaktan eitim 469, 470,
471, 472, 473, 475, 476, 478, 479,
480, 481, 482, 483, 485, 488
Y
yaplandrmac renme 131, 132, 133
yapsalc retmen 19
yaratc problem zme 421, 422, 443,
444
yaam boyu renen 469
yaam boyu renme 68, 70, 86, 212,
242, 244, 245, 469, 470, 471
yaylm 25, 26, 31, 35, 39, 313, 327, 434
yaylma kuram 515, 522
yeniliin yaylm kuram 25, 36
yenilik 25, 26, 252, 269, 313, 359, 515,
517, 519, 522, 527, 532, 533

Eğitim Teknolojileri Okumaları 2015

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eğitim Teknolojileri Okumaları 2015

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Editrler:

Editrler: Prof. Dr. Buket Akkoyunlu

1. Bask: Nisan 2015, Ankara

Yayn-Proje Ynetmeni: Ayegl EROLU

Yaync Sertifika No: 14749

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

14. BLM: ETMDE BLG GRSELLETRME: KAVRAM HARTALARINDAN

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Yanstma Sorular ............................................................................................................306

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

xviii Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Tasarm srecinde kullanlan sistem yaklamnn ne gibi ilevleri vardr?

retim tasarmnda dikkat edilmesi gereken hususlar nelerdir?

Yapsalc bir retmenin tasarm srecinde ne gibi rolleri vardr?

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Yaplan proje almalar ve belirlenen girdiler erevesinde yol inaat

Yol yapmnda gz nne alnmas gereken hususlardan biri, daha nceden

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

deitirmektir. Ksaca, bu ama var olan bilgilerin sentezlenmesi ve faaliyetlerin

Uygulama sonucunda elde edilen rnlerin genel bir deerlendirmesini

Deerlendirme faaliyetlerinde meydana gelen hatalar belirleyip ortadan

Sistem kuram, yap olarak tasarm ileviyle benzerlik gstermektedir. Bu

ekil 1. Sistem yaklam

Sistem kuramnn ilk aamas olan girdi basamann tasarm faaliyetlerinde;

Eer tasarm faaliyetlerinde herhangi bir eksiklik ya da genel hedefler ile

Bu iki faaliyet, tasarm faaliyetlerinde sorunlar tamamen ortadan kalkncaya

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Yaplan aratrmalar neticesinde, tasarm aklamaya alan eitli raporlar

Dier faaliyetlerle ve bilim alanlar ile ilikisi,

Tasarm faaliyetlerine etki eden faktrler,

Tasarm faaliyetinin temeli.

Rowlanda gre tasarm srecinde yukarda belirtilen drt ana unsur gz

RETM TASARIMI NEDR?

Kimin iin program gelitirilecek?

renmeyi en iyi biimde gerekletirmede ne gibi kaynaklar ve prosedr kullanlacak?

Gerekli olan renmelerin oluup olumad nasl kontrol edilecek?

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Son olarak ise; kazanlmas gereken hedef ve davranlarn kazanlma dzeyi

Bireysel ve grup renmelerine katk salar.

Sistemli olarak tasarlandnda rencilerin geliimine katk salar,

renme-retme srelerinin etkili planlanmasn salar.

retim Tasarmnda nemli Noktalar

Drdnc nemli nokta, retim ortamnda kazandrlacak olan hedef ve

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Yeterli miktarda ara-gere salanmas: Eitim-retim ortamlarnda

retim tasarmnda yaratclk faaliyetlerinin gerekleebilmesi iin sistem

retim Tasarmnda Sistem Yaklam

rencilerin ihtiyalarnn deerlendirilmesi,

Hedef ve davranlarn belirlenmesi,

renmeyi salayan aktivitelerin tasarm,

Bunlardan birincisi olan sistem yaklam, retim programlarnn tasarm,

mn yapmaktr. renme-retme faaliyetleri daha nceden belirlenen hedefler

Genel Tasarm Modeli

ekil 2. Genel tasarm modeli

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015

Gelitirme basamanda ise, eitim-retim iin tasarlanan faaliyetler uygun

lgili bilimler ve renmenin bilimsel bilgisi,

retme faaliyetlerine dayal olan etkili tasarm bilgisinin belirlenmesi,

Tasarm ile ilgili zel durum bilgileri.

Birinci olarak, retim tasarm iinde mutlaka retimin nasl yaplaca

Eitim Teknolojileri Okumalar, 2015