Mühendi̇sli̇k Ve Mi̇marli̇k Öyküleri̇ III.

Mhendislik
Mimarlk
ykleri-III
ISBN: 978-9944-89-575-0
Tasarm
Dijle Gksoy Konuk
Bask: Kozan Ofset, (312) 384 20 03
Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
Selanik Cad. No:19/1
Yeniehir 06650 ANKARA
Tel: 0312 418 12 75
Faks: 0312 417 48 24
Web: www.tmmob.org.tr
E-Posta: tmmob@tmmob.org.tr
1. Bask, Mays 2008
NDEKLER
Sunu
nsz
Bir Demiryolu Neferi Behi ERKN

Nadir AVAROLU
11
Cumhuriyet Dnemi Endstri Miras

Havaclk Sanayi Yaplar
Bilge MAMOLU
25
Ulusal Havaclk Tarihimizin Ta Kendisi

Vecihi HRKU
Nadir AVAROLU
37
Tekstil Mhendisliinin niversitesi

Bursa Merinos Dokuma Fabrikas
Nadir AVAROLU
51
Cumhuriyet Dneminde na Edilen lk Gemiler ve

Ata NUTKU
Murat KORALTRK
61
Bir Cumhuriyet Dnemi Yapt ller Bankas

Dr. Perihan KPER
73
lk Robot
Hakan ALTINAY
93
Haritac Ekrem ULSOY

Erol KKTRK
107
ORKY
Ahmet DEMRTA
135
Trk Mhendisliinin Tarihesi
149
Paydossuz Bacalar, Paydossuz Yaamlar ve

Mhendisler Mimarlar
Mahmut KPER
175
Naci YNGL
Mhendislik Mimarlk ykleri-III
SUNU
lkini 2004 ylnda yaymladmz Mhendislik ve Mimarlk ykleri
yalnz mhendis ve mimarlardan deil, bu lkenin gemiine sahip kan
ve geleceine duyarl, yrei bartan, zgrlkten ve emekten yana arpan herkes tarafndan ilgiyle karlannca, beraberinde 2006da ikincisini
ve imdi de ncsn getirdi.
lk iki kitapta bilimin toplumla bulumasnn yksn okurken, ayn
zamanda kalknma tarihimizden kesitlere de tanklk ettiniz. Mhendislik
Mimarlk ykleri IIIte de Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren ilk atlyelerden, fabrikalardan, ilk yollardan, kanallardan, barajlardan bugne geliin
yks anlatlyor.
Kapitalist kresellemeye eklemlenmeyle birlikte gelinen noktada,
yaklak yz yllk bir emein birikimi olan, bir lkenin tarihini oluturan
fabrikalarn, tesislerin tasfiye edilmesi, zarar ettirilerek yok pahasna zel
sermayeye peke ekilmesi, bu ykleri okuduktan sonra insann cann
daha ok actyor. te belki de bu adan bu ykler ok daha anlaml ve
umuyoruz ki kendi yarattmz deerlerimize daha ok sahip kmamz
salamak asndan bizi motive edici olur.
Kitaptaki yklerden birinde, Bursa Merinos Fabrikasnn, zelletirme
politikalaryla nce makinalarnn hurdaya kartlmas, sonra arsasnn
belediyeye verilmesi ve ayn anda yedi deposunda birden kan yangnla
kl haline dnmesi anlatlyor. 70 yllk bir fabrikann, Ortadounun ve
Balkanlarn en byk dokuma fabrikasnn nasl yok edildiinin hikyesi
ve benzerleri bize, bu lkenin emeinin, deerlerinin nasl harcandn
gsteriyor.
Dnyada yaanan gelimelere paralel olarak, lkemizde de neoliberal politikalar en etkin ekilde uygulanr hale geliyor ve lkemiz IMF, Dnya Bankas
gibi uluslararas kurulularn ve yabanc sermayenin istekleri dorultusunda
bir yaplanma srecinden geiyor. Sanayi kurulularmzn zelletirilmesi
de bu srecin bir aya. zelletirmeler basite bir mlkiyet devri deildir.
zelletirmeler yoksulluun, isizliin, savalarn hkm srd bugnk
dnya dzeninin derinlemesinden ve devamndan yana bir hamledir. Bu
nedenle zelletirmelere kar durmak da temelde bu dnyaya kar olmak
ve baka bir dnya ve Trkiye istemektir.
lk iki kitapta olduu gibi bu kitaptaki hikyelerin de, zelletirmelere ve

kapitalist kresellemenin neoliberal politikalarna neden kar durmamz
gerektii konusunda bize yol gsterici olacana inanyorum.
Bizim mesleimiz, bilim ve teknolojiyi toplumla buluturan, insan odakl
bir meslek. Sorumluluklar ok olan ama bir o kadar da onurlu bir meslek.
Biz mesleimizi seviyoruz, mesleimizi yceltenleri seviyoruz. Topluma
yararl hizmetler sunarak aramzdan ayrlanlar saygyla anyoruz.
TMMOByi ve Odalarmz, toplumdan soyutlanm sekin mhendis,
mimar ve ehir planclarnn rgt deil, aksine toplumun iinde yer
alan, onun bir paras olarak toplumla etkileim iinde bulunan bir okul
olarak gryoruz. Bu balamda, bir dnce sistematii olan mhendislik
ve mimarl, Mhendislik Mimarlk ykleri-III ile birlikte toplumla buluturmaya devam ediyoruz.
reterek byyen ve paylaarak gelien bir Trkiyeyi yaratmak, yeni baar
yklerini gelecek kuaklara aktarmak bizlerin grevi. Ynetim Kurulumuz
adna; umudun yeermesine katkda bulunan, kararllk ve devamlln nemini gsteren bu ykleri hazrlayan yelerimize ve derleme iini zveriyle
yrten Mahmut Kipere, Nadir Avara, Orhan rcye teekkr ediyorum.
Kitabn hazrlanmasna emek veren yayn grevlimiz Dijle Gksoy Konuka
teekkr ediyorum.
Umarz, meslektalarmz yeni bir baucu kitabna daha sahip olmaktan
mutluluk duyarlar, almalarnda yeni ufuklar alr. Dileriz, her alma
dneminde bir yenisi hazrlanarak kullanma sunulur da, mhendislik
mimarlk yklerinin yenilerini okuma frsat buluruz.
Mehmet SOANCI
TMMOB Ynetim Kurulu Bakan
Nisan 2007
NSZ
Bu kitap, TMMOBnin kuruluunun 50. yl olan 2004de balanan Mhendislik Mimarlk ykleri serisinin nc yayn. kitapta yer alan yaklak krk yknn her biri renkli Cumhuriyet tablosunu oluturan mozaikler
oldular. Bu ykler ya bir sanayi sektrnn, ya bir iletmenin, ya da bir
insann hikayesini anlatyor. Ama hepsinin ortak noktas, merkezlerinde
mhendisliin, mimarln olmas. Bu yklerin bir ounda son dnemlere
gelindike ykleri yaratan kurulularn yok edilmesi ile tablonun soluklamaya baladn gryoruz.
lk iki kitapta da belirtildii gibi, bu seri ile amalananlar yle zetlenebilir; lkemizdeki nemli sanayi uygulamalarn bilmeyenlere anlatmak,
unutanlara hatrlatmak, bu uygulamalarn grnmez kahramanlar olan
mhendis ve mimarlarn yaamsal nemlerini vurgulamak, anabildiimiz
kadaryla meslekdalarmza vefa borcumuzu bir nebze olsun demek ve
son olarak da ne zorluklarla kurulmu, gerek ekonomik gerekse de sosyal
geliime byk katklarda bulunmu lke tesislerinin ne kadar pervaszca
satldn ya da yok edildiini gstermek.
Son zamanlarda lkemizdeki uygulamalar amalananlarn ne kadar doru,
bu serinin ne kadar yerinde bir i olduunu gsterdi.
Artk takip bile edilemeyen bir hzla kurulularmz tarihden siliniyor ve
bunlarla vnlyor.
Aslnda yok edilen sadece, milli servet, retim ve buna bal istihdam
gibi deerler deil, bunlarla birlikte yok edilmek istenen lkenin gemii,
istenirse neler yapabileceini gsteren gc, kuvveti, inanc, lkenin nasl ve
hangi kurucu iradelerle meydana getirildiini gelecek nesillere anlatmamz
salayacak en deerli miraslar. Yok edilen, alan makinalar, fabrikalar, binalar deil sadece; kendi imkan ve deerleriyle yapabilmenin, kurabilmenin,
varolabilmenin; ksaca bir ulusun bamszlk ruhunun yaptalar.
Yok edilenler, bir zamanlar kendi rettiiyle geinmeye alan lkemizin,
bunu tekrar yapabileceinin kantlar, iyilik ve gzelliklerin simgeleri.
Serinin ilk kitabnn ilk yksnde yer alan bir syleide, mhendislik eitimini Osmanl dneminde alm bir bymz, o dnemde eer dakikada
400 devir yapacak bir makina icat edilirse, umann mmkn olacann
retildiini, mhendislik bilgisinin bu dzeyde olduunu belirtir. kinci ve

bu son kitapdaki uak yklerinden reniyoruz ki, uak fabrikalar Cumhuriyetin hem de ilk hayata geirdii projelerden biridir. Uak retimine
kalkmak kolay bir i deildir. Uak retimi iin gerekli teknolojileri, altyapy
ve insan kaynaklarn oluturmu lkeler, srdrlebilir bir kalknma ve refah
iin daha umutlu olmay da hakederler. nk son rn uaksa, bylesi
bir retimin gerisinde tasarm, malzeme, hassas mekanik, elektronik, motor, mikroelektromekanik sistemler vb. onlarca teknolojide ya da bunlarn
tedariinde en ileri dzeye erimi bir ulusal sanayi vardr. Ksacas, ulusal
uak sanayine sahip olmak, pek ok teknolojide de en ileri olmak demek,
gelimi lkeler arasnda itibarl bir yere sahip olmak demektir. Daha da
nemlisi tm dnyaya kendine has ulusal bamsz politikalar olduunu
ve bunlar da uygulayabilecek gc olduunu ilan etmenin en prestijli ve
anlaml yntemlerinden biridir. Aynen, Trkiye Cumhuriyetinin hem de
yeni kurulduu zamanlarda yapt gibi. Ne yazik ki, kendi tasarmmz olan
uaklar retttiimiz tesisler uzunca bir sre nce kapatld.
Gene bu kitaptaki ilk robotun yks, tm imkanszlklara ve olmayan
altyapya ramen robot yapabilecek formasyonda mhendislerin bu lkede
yetitiini gsteriyor ve zellikle son yarm yzylda gelimiliin nemli
unsurlarndan olan ancak lkemizde gzard edilmi aratrma ve teknoloji gelitirme kapsamnda gerekli politikalar olsa neler yaplabileceinin
ipularn veriyor.
yklerin herbirinden karmamz gereken pek ok ders var. Kukusuz
bunlara gelecekte ok ihtiyacmz olacak. Memleketimiz kolay kurulmad.
te bu yklerle kuruluumuzu, neler yapldn, sonra bunlarn nasl ykldn ya da yaplmas gerekip yaplmayanlar gen nesillere anlatyor,
unutanlara yeniden hatrlatyoruz.
Bu kitaplarda anlatlan sanayi ve retim ykleri ayn zamanda onu yaratan
mhendis ve mimarlarn da hikayeleridir. lke kalknmas onlarn inanlar,
sevinleri, hznleri ile gerek olmutur. Cumhuriyet, zellikle balang
dnemlerinde azimli bir kurulu sreci yaadysa, bunda en nemli etken
mhendis ve mimarlarn inanlardr. Onlar, topyekun kalknma ve muassr
medeniyetlere ulama iin giriilen uralarn hem komutanlar, hem de
neferleridir.
Mhendislik-mimarlk yklerinden rendik ki zverili byk mcadelelerle ve memleket sevgisiyle yoktan varlar yaratlm, lke batan baa
deimitir.

Cumhuriyetin kalknma topyasn gerekletiren, lkemizin ilk fabrikalarn, yollarn, ehirlerini kuran, ileten, hayatlarn sanayiye, fabrikalara,
madenlere, ziraate, imarlamaya veren mhendis-mimarlar arasndan
pek ok efsanelemi isim kt. Onlar grevden alndktan sonra bile
kurumlaryla ilgilendiler, hep fikirlerine bavuruldu. lkemizin yeni mhendis-mimarlarnn yetimesinde byk katklar oldu. Koca koca sanayilerle, tesislerle zdeletirilen, saygyla hatralarda, kalplerde zel bir yere
konan stadlarmzdan bazlarn bu kitaplarda anma, yaptklarn herkesle
paylama ans bulduk.
yklerden gryoruz ki; lkenin altn dnemlerinde mhendis-mimarlar
da altn dnemlerini yaamlar. Memleket kaderiyle, mhendis-mimarlarn
kaderi bir olmu, nk onlar memleketi biimlendiren, ekillendirenler
olarak vatanlaryla kader birlii yapmlar.
Mhendis ve mimarlar, yaptklar ve yarattklaryla kendi insanlarndan,
corafyasndan ve kltrnden balayarak, tm insanla ve evrene kar
sorumluysa eer, kalknma topyasnda lkemizin teknik elemanlarn ok
ayr bir yere koymak gerekir. nk onlar memleketin en cra kelerinde,
elerini, ocuklarn da bu zor koullara srkleyerek, onlara mahcubiyetlerini vatan sevgisi ve grev bilinciyle kalplerine gmerek gece gndz
demeden lkenin dnm iin altlar. Buna rnek pek ok yk bu
kitaplarda yer ald.
Serinin ilk kitabnda da belirtildii gibi, yklerde belki dorudan teknik
elemanlar gremiyoruz, ama onlar tm olaylarn merkezinde. te bu nedenle, bu ykleri sadece teknik ierikleri ile deil ayn zamanda toplumsal,
tarihsel, ekonomik ve sosyopolitik sonularyla da deerlendirmek gerekir.
nk, mhendisliin-mimarln merkezinde olduu olaylarda hereyiyle
deitirilen ve dntrlen bir evre, toplum hatta dnya grlr.
Son dnemlerde lkemiz teknik elemanlarna oka hayal krkl dyor.
Hereyin hatta deerlerin piyasada satla karld bu dnemlerde,
bizler de kendimizi biraz piyasalam hissediyor, bundan byk znt
ve krgnlk duyuyoruz.
Bu ykler ve onlar yaratanlar, kendimizi tkenmi, yenilmi hissettiimizde tazelenmemizi, yeniden mcadele gc kazanmamz salayacak.

ayet bu lkenin toplumsal refah temelli bir kalknma hikayesi gene
olacaksa, kukusuz bu hikayeyi gene mhendis ve mimarlar yazacaktr. O
gnlere zlemimizle, serinin bu nc kitabnda ykleri derleyen ya da
bizimle paylaan tm meslekdalarmza teekkrlerimizi sunarz.
Mhendislik Mimarlk ykleri-3 kitabnn almalarn da Orhan rc
ve Nadir Avarolu ile birlikte yrttk. Dizgi ve Bask almalarnda zverili
almalarndan dolay Dijle Gksoy Konuka da teekkr borcumuz var.
lkemizin daha nice bu kitaplarda yaynlanmaya deer mhendislik,
mimarlk, planclk yks olduunu biliyoruz. Bunlarn bulunup, derlenmesi iin en verimli ortamlar kukusuz Odalarmz. Odalarmzn da, bu
almaya katk vermeye balamalaryla serinin devamna olan inancmz
daha da pekiecek.
ykleri beeneceiniz umuduyla......
Mahmut Kiper
Mhendislik-Mimarlk ykleri-III Kitab
Koordinatr
10
Bir Demiryolu Neferi

Behi ERKN
Nadir AVAROLU
Maden Mhendisi
Not: Bu yaz arlkl olarak, Arzu Erdoan tarafndan kaleme alnan ve 10 Austos
2006 tarihli Tempo Dergisinde yaynlanan aratrmadan ve Mays 2002 tarih ve 84
sayl Eskiehir Ticaret Odas yayn ETO dergisinde yaynlanan eitli makalelelerden
yararlanlarak hazrlanmtr.
Bir Demiryolu Neferi

Behi ERKN
Herhalde pek az saydaki bulu, insanolunun kaderini demiryollar kadar
etkilemi olmaldr. Gerekten de demiryollar, toplumlarn ekonomik,
politik, sosyal ve dnsel yaplarn kkl deiimlere uratmtr. 19.
yzyln ekonomik tarihi byk lde ngiliz endstri devrimi, siyaset ve
ideolojisi ile, Fransz devrimi tarafndan belirlenmitir.
Bu srecin nemli dinamiklerinden biri, demiryollar sayesinde ulam
olanaklarnda grlen ok byk gelimelerdir. Demiryollar bir yandan
krsal alanlar meta retimi srecine sokarken, dier yandan endstrinin
gereksindii i gc, hammadde ve pazar sorunlarnn zmne de
byk katk salamtr. Buharl makinelerle retilen sanayi rnleri, yine
buhar gcyle alan lokomotiflerle uzak pazarlara sratle gnderilmekte,
hammaddeler de endstri merkezlerine ulatrlmaktayd.
Cumhuriyetin ilk yllarnda Ulusal Bamszlk Savandan yeni km bir
ulus silkinip kendisini bulma abasndadr. Bu abada nemli kavramlardan
biri de tm yurdun batan baa demir alarla rlmesidir. Bu aba
Cumhuriyetin 10. yl marnda ifadesini bulur. lke demir alarla batan
baa rlmtr ve bu abann en nemli mimarlarndan biri de Behi
Bey (Erkin) dir. O, Eskiehirden Ankaraya trenle gidenlerin, Ankaraya
yaklarken grdkleri o irin, kk istasyona, Behi Bey stasyonuna
adn veren kiidir.
Behi Erkin 1876 ylnda stanbulda domutur. Babas Cemil Beydir. O
zaman ki adyla Behi Bey, asker ve devlet geleneinin iinden gelmektedir.
Byk babas Mir (Mareal) mer Fevzi Paa, nce paala, sonra valilie
ardndan da ileri Bakanlna ykselmitir. Son olarak da Osmanl Ordu
Komutanl grevini yrtmtr. Behi Bey de dedesi gibi askerlii meslek
olarak semitir. Harp Okuluna giden Behi Bey, 1898 ylnda piyade temen
olarak mezun olur ve kurmay snfna ayrlr. 1899da kurmay stemen ve
1901 ylnda kurmay yzba olmutur. Ancak Behi Erkinin kiilii pek ok
subaydan farkldr. Karsndaki kiinin makam ve rtbesi ne olursa olsun,
fikirlerini hi ekinmeden syleyebilmektedir.
Pek ok grevden sonra yolu Selanike dm ve burada yllarca srecek
bir dostluun temelleri atlmtr. 1907 ylnda amdan, Selanike tayin olan
Mustafa Kemal ile tanm ve onun komutanln yapmtr. lerleyen
13

yllarda aralarndaki dostluk o kadar glenmitir ki, bu durumu tarihi
Cemal Kutay; Mustafa Kemalin fikir dant tek adam diyerek anlatmaktadr. (Bu dostluklar, daha sonra ev arkadalna da dnr. 31 Mart
Vakasnda stanbula gelen ve isyan bastran ekipteki komutanlar Mustafa
Kemal ve Behi Erkin, Beyolunda Lebon Pastanesinin kar sokanda ev
kiralayp, bir sre birlikte otururlar.) Mustafa Kemal, Derneye tayin edilince
birliktelikleri sekteye urasa da mektuplamalar srmtr.
Behi Bey 1912 ile 1918 arasnda demiryolu komiseri olduu iin Osmanlnn mttefiki Almanlardan kez madalya almtr. lki Demir Ha madalyasnn ikinci rtbesi; ikincisi Bavyera madalyas, ncs ise birinci rtbeden
yine Demir Ha madalyasdr. Bu madalyann Hitler ve Himmler gibi st
dzey askerlerde olduu dnlrse, nemi daha rahat kavranabilir.
Behi Bey, Mustafa Kemalin yannda,
Kurmay Albay Behi (Erkin) Bey
Bu arada Sevr Anlamasnn verdii cesaretle itilaf devletleri Anadoluyu

igale balamt. Mustafa Kemal ve arkadalar Anadoluya geip vatan
savunmas iin yeni bir oluum yarattklar srada, Behi Bey de bu ekibe
katlmak iin gayret sarf etmi, ancak geirdii ar hastalk bu duruma
imkn vermemitir. Bu zor durum dahi Behi Beyi yldrmam, Mustafa
Kemalin gnderdii temiz subaylar listesi ile gerekli mhimmatn Anadoluya karlmasn organize etmi, daha sonra kendisi de Ankaraya gidip
silah arkadalarna katlmtr.
Selanikte bulunduu srada demiryollar komiserlii yapt iin, Mustafa
Kemal kendisinden yine ayn grevi yrtmesini rica eder. Behi Bey Ancak
14

bir artla kabul ederim, bir kii bile iime karrsa istifa ederim der. Mustafa
Kemalin yant ise ok aktr; Ben garanti ediyorum, hi kimse iinize
karmayacak...
Dmana vurulacak son darbe iin Byk Taarruzun balanmas karar
alnmtr. Doal olarak da cepheye ok hzl bir ekilde asker yetitirilmesi
gerekmektedir. O zaman lokomotifler kmrle almaktadr. Ankarann
gnderdii kmr parasna bir vali Benim zaten alacam vard deyip el
koymu, Fransz bandral bir gemiyle Zonguldaktan gelen kmr, ngilizler
tarafndan yakalanm ve stanbulda halka satlmtr. talyan bandral bir
baka gemi ise Yunanlar tarafndan yakalanp kmrler Pire Limannda bedava datlmtr. Btn umutlarn tkenmeye balad srada 17 Austos
1922de Mustafa Kemal soluu Konyada Behi Beyin yannda almtr. Tam
o srada bir haber umutlarn yeniden yeermesini salamtr. Habere gre
Adanal tccar Ahmet Rasim Beyin elinde kmr vardr. Vardr da, askerde
para yoktur. Behi Bey Adanaya doru yola kar, tccar grp Verecek
para yok. Ancak bu kmre ihtiyacmz var. Senet olarak imzam versem?
deyince Ahmet Rasim ikiletmeden teklifi kabul etmitir.
15 Haziran 1922 tarihinde Azarky dekovil hattnn al treni. Soldan saa;

Demiryollar Genel Mdr Kur. Albay Behi (Erkin) Bey,Albay Asm (Gndz) Bey,
Kzm (zalp) Paa, smet (nn) Paa ve Fahrettin (Altay) Paa.
Bu arada Yunanllar tm demiryollarn tahrip etmitir. Behi Bey bu durumu daha nceden n grerek oktan hazrlk yapm, onarm iin gereken
malzemeyi stanbuldan gelen trenlere ykletmitir. Bu durumu bir tek
15

Mustafa Kemal bilmektedir. Bu stratejik manevra sayesinde Yunanllarn
aydan nce yaplamayacan dndkleri kpr birka gnde tamir
edilmi ve Byk Taarruz balatlabilmitir.
Ordu zmire doru ilerlerken, ikmal trenlerinin gecikmesi, kesin zaferi
etkileyebilirdi. Genelkurmaydan Genel Mdr Behi (Erkin) Beye gnderilen telgrafta, hattn mmkn olan sratle onarlmasnn ordunun baarsn
abuklatraca bildirilmitir. Genel Mdr Behi Bey, herkesi seferber etmi, hattn Afyondan Eskiehir ynne doru uzanan Gazlgl ve Hamam
blmndeki traversler, sklerek zmir ynne nakledilmitir. Dmann
tahrip ettii raylar da kesilerek, eklemeli olarak kullanl hale getirilmitir.
evredeki kyllerin de yardmyla, yerden onarma balanm, onarm
almalar gece gndz 20 saat srm ve alanlar 4 saatlik bir uyku ile
yetinmeye almlardr. Genelkurmaydan her gn son durum sorulduu
srada Behi Bey, hattn en ge 9 gn iinde alacana sz vermi ve bu
szn de zamana kar yararak tutmutur.
Hattn almasyla birlikte, kimilerinin gvdesinde kurun izleri bulunan
lokomotiflerin ektii trenler, ordunun ardndan zmire doru akmaya balamtr. Behi Bey, sonralar bu onarmn tad nemi yle anlatacaktr:
Tahrip edilmi raylar kesmek ve tekrar takmak suretiyle obanlar-Afyon
Karahisar arasndaki 20 kilometrelik yol 9 gnde tamir edilmiti ki, vesaiti
mkemmel memleketlerde bile, bundan fazlasnn yaplmas mmkn deildir. Bu sayede, Harekt Harbiyenin 10uncu gn, katarlar obanlardan
itibaren 120 kilometre ileride, slamky (Banaz) civarna kadar ileyerek
ordunun erzak ve cephanesini yetitirmitir. 7 Eyll 1922 sabah, lokomotifi
bayraklarla ssl ilk tren, ddn ttrerek Afyona girmi, uzun uzun
alan ddkler demiryolcularn zaferini herkese duyurmutur.
Anadolu topraklarndaki ilk demiryolu giriiminin 150 yl oktan devirdii
gnmzde hl ayrntl bir demiryollar tarihi yazlmad gibi, Ulusal Bamszlk Savana katlan tevazulu demiryolcular da bilinmemektedir. Bu
demiryolcular arasnda, silaha sarlp dmana kar koyanlar olduu gibi,
kurun yamuru altnda, hatt kesen dman svarilerinin ya da Ankara
Hkmeti kart isyanclarn zerine, lokomotifini srenler de bulunmaktadr. Yine bu isimsiz kahramanlar arasnda, dman uaklarnn bombardmanndan trenini kurtarmak iin hayatn ortaya koyanlar da olmutur.
Dmann tahrip ettii ve 20 gnde onarlamaz denilen demiryolunu,
lk Genel Mdr Behi Bey ve kyllerle birlikte 9 gnde onarp hizmete
16

sokarak, zmire ilerleyen ordunun cephane ve malzeme ihtiyacn karlayan da yine onlardr.
Bu yllarda, Yunanllar geri ekilirken tahrip ettikleri ve orduya ok gerekli
olan Polatl-Eskiehir demiryolu hattnn en ksa zamanda onarlmas emrini
Demiryollar Genel Mdr Albay Behi Erkine veren Mustafa Kemal, devamla Nereden ii bulacaksn ? O evrede btn erkekler silh altnda
deyince Genel Mdrden Kadnlarmz sa olsun paam yantn alr. Bu
hattn en ksa zamanda kadnlar tarafndan onarld resmi kaytlarda grlmektedir.
Eskiehir Cer Atlyeleri temel atma treni. Soldan ikinci kii,

Devlet Demiryollar Genel Mdr Behi Erkin.
Herkesin hatrlad gibi lkemizde yaanan hzlandrlm tren kazas/

cinayeti sonrasnda stanbul-Ankara demiryolu uzun sre ulama alamamt. Bu kazada demiryolunun en ok 500 metrelik bir blm hasar
grmt. Dnyann hangi lkesinde byle bir komedi-rezalet yaanabilir
bilemiyorum. Ancak bu konuyu aratrrken rastladm; mit Saraslann
Demir Alardan rmcek Alarna (Otopsi Yaynlar) adl eserinin 114.
sayfasnda anlatlan aadaki olay, lkemizdeki demiryollarn anlatmas
asndan olduka ilgin.
17

ubat 1921. Savatayz. Elimizde yaklak 500 kilometrelik bir demiryolu
hatt var. Hibir yerde kmr olmad iin klstr lokomotifler odunla
alyor, en fazla 40 kilometre hz yapabiliyor.
Mustafa Kemal Paa, demiryollarmzn ilk kurucusu ve sonraki yllarda
Genel Mdr olan Behi (Erkin) Beye acele bir telgraf ekiyor, cepheye
asker tayan trenin en son hzla gitmesini istiyor.
Behi Bey bu istei yerine getirmiyor. Verdii yant yle: Hat (demiryolu)
daha hzl gitmeye uygun deildir. Katar gidebildiinden daha hzl
yrtld takdirde raydan kabilir.
1921 ylnda Mustafa Kemal Paaya demiryolcular bu yant
verebilmektedir. O gnlerin sava koullarnda bile, bilime, teknie ve
insan hayatna nem veren, sorumluluk bilinci tayan onurlu demiryolcular
bulunmaktadr.
Mustafa Kemal, Sakarya Savandan alt ay nce karayollarnn tespitini
yaptrm, yollarn iyiletirilmesi ve Anadoluyu liman ehirlerine balamak
iin almalar balatmtr. lk yol slah almalar ile kpr, tamir ve
yapmna Ulusal Bamszlk Sava iinde balanmtr. 1926 ylna dek,
byk aba harcanarak 27.850 km. yol onarlm, toprak tesviyesi ve stabilize
serimi yaplmtr.
Cumhuriyetin ilanndan 1932ye dek, 1.701 kilometre yeni karayolu
yaplm, 3.804 kilometre yol esasl biimde elden geirilmitir. 43
byk olmak zere birok kpr, ok sayda sulama kanal, su bendi,
rmak ve ay yata iyiletirmesi, bataklk kurutma uygulamalar yaplmtr.
Bu iler iin, devlet btesinin ortalama 200 milyon lira olduu 19261931 arasnda, 50 milyon liralk harcama yaplmtr. Bayndrlk Bakanl,
Bteden Savunmadan sonra en byk pay almaktadr.
Demiryollarnn lke ii dalm, yapanlarn gereksinimine yant verecek
biimde ve smrgeci anlaya uygun olarak dzenlenmiti. Trkiyenin
i ulamna yant verecek durumda deildi ve dengesiz bir dalm
vard. Almanlarn yapt Badat Demiryolu, Haydarpaadan Gaziantepe
ulayor, snr takip ederek, Nusaybinden Badata geliyordu. Parasn
Osmanllarn demesine karn, Almanlarn Ortadouya ulamas iin
yaplmt. zmir-Aydn, zmir-Turgutlu-Afyon ve zmir-Manisa-Bandrma
hatlarn yapan ngilizler; dalm ve dsatm merkezi olarak kullandklar ve
ticaretini tmyle ellerinde bulundurduklar zmiri, evresindeki bereketli
18

topraklara ve maden blgelerine balamlard. Anadolunun iine giren tek
demiryolu, Ankaraya kadar geliyordu. lkenin dousuyla bats, kuzeyiyle
gneyi, birbirlerine bal deildi.
Osmanldan devralnan 4.083 kmlik demiryolunun bakma gereksinimi
vard. Demiryolu kprlerinin ou, Ulusal Bamszlk Sava srasnda
ahapla onarlmt. Demiryolu iletmecilii tmyle yabanclarn elindeydi.
Bu alanda, yetimi yerli teknik kadro yoktu. Ulusal Bamszlk Savandan
sonra lkeyi terk eden teknik kadronun yerine, ok ksa zamanda yerli
teknisyenler ve iletme uzmanlar yetitirildi. Demiryolu iletmeciliinin
kurulmas ve ulusallatrlmasnda elde ettii baarlarla Behi Erkin simge
bir isim oldu.
Sava sona erip de, gen Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Mustafa
Kemal pek ok yenilie imza atar. Bunlarn iinde soyad kanunu da var.
Kendisine Meclis tarafndan Atatrk soyad verilmesinin ardndan, Mustafa
Kemalde yakn evresindeki 37 kiiye yazl olarak soyad verir. Listenin
dokuzuncu srasndaki isim ise Behi Bey'dir. Behi Erkin gen Trkiye
Cumhuriyetinde ilk Demiryollar Genel Mdr olarak grevlendirilir.
Sonrasnda stanbul milletvekili olup Bayndrlk Bakan olarak kabinede
yerini alr. Bakanl srasnda yapt en nemli ilerden biri de o zamanki
ad Mhendis Mekteb-i Alisi, bugn ki stanbul Teknik niversitesinin
zerklemesi kararn vermesidir. Bilim her trl etkiden uzak olmaldr
diyen Behi Erkin, Teknik niversitenin derslerini Trkeletirilir. Takla
arazisini de okula balar. Ayrca Milli stihbarat Tekilatnn kurulmas
fikrini Mustafa Kemale vererek, MTin kurulu kararnamesinin altna da
imza atar.
Bakanl srasnda pek ok nemli adm atan Erkin, fikir ayrl nedeni ile
bakanlktan istifa ederek, Atatrke bykeli olarak grev almak istediini
sylemi ve Budapeteye atanmtr. 11 yl orada hizmet ettikten sonra,
smet nnnn ricasyla Paris Bykelisi olarak grevlendirilmitir.
19
Demiryollarmzn babas Behi Erkin yurtdna bykeli olarak giderken gnll

olarak Sirkeci Garna uurlamaya gelen demiryollar mektebi rencileri ve demiryolu
personeli.
Erkinin Pariste greve balad tarih, kurtard insanlarn kaderini belirleyecektir. Greve balad tarih 31 Austos 1939dur. Ertesi gn, 1 Eyllde
Hitlerin Almanyas Polonyaya girerek II. Paylam Savan balatr. Haziran 1940ta Alman ordular artk Paristedir, igalle birlikte ibirliki Fransa
hkmet ile Almanya, zellikle Yahudilere kar farkl bir tutum izlemeye
balarlar. O srada, yllar nce Trkiyeden Fransaya gelmi, ama vatandalk
haklarn kaybetmi veya hala Trk vatanda olan pek ok Yahudi vardr.
Behi Erkin Bizim lkemizde din, dil, rk ayrm yoktur. O vatandalarn
hepsi Trktr. Trk vatandalarna dokunamazsnz diyerek Yahudilere
ynelik uygulamalara kar kmtr. Almanlar ve Franszlarla yazmalar
srerken, Paris Bykeliliine bal konsolosluklardan haber gelir. Birok
Yahudi bavuruyor, ancak ounun belgesi yok. Ne yapalm. Behi Erkinin
verdii emir u ekildedir; Alt kelime ezberlesinler kafidir. Ben Trkm.
Akrabalarm Trk topranda yayor. Bunu ezberleyen herkese vatandalk
vesikas ve formu verin. Bu arada Almanlar Pariste yaayan Yahudilerin
evlerine sar yldz yaptrmaya balamtr. Behi Erkin, ekibine ve ona
bal konsolosluklara emir verir. Derhal Trk Yahudilerin kaplarna Trk
Vatandatr diye bir kat yaptrn. Bunun zerine btn Trk Yahudilerinin kaplarna ay-yldzl vatandalk ilmuhaberi yaptrlr. Bylece Behi
Erkinin nc sava balam olur. Ancak bu kez sava siyasi manevralarla srmektedir. Parisin dmesinden ksa sre sonra Fransz Hkmeti
Vichyye tanr.
20

Almanlarn basksyla yeni bir kanun kartan Fransa, en sonunda Yahudilerin iyerlerine el konulmas kararn verir. Uygulama balaynca Behi
Erkin hemen Fransa Hkmeti ile balantya geer ve Trk Yahudilerinin el
koyamazsnz der. Fransa Hkmeti ise Bu iyerleri Fransa snrlar iindedir, bu duruma karamazsnz deyince, Behi Erkin kapitlasyonlara snr.
Kapitlasyonlar karlkl feshedilmedii iin hala yrrlktedir. Yrrlkte
olan bu kapitlasyonlara gre; Fransa snrlar iindeki hibir Trk vatandann mallarna el koyulamaz ve milliletirilemez. Bu anlama bizim iin de
geerlidir. Dolaysyla Fransada yaayan Trk vatandalarnn mallarna el
konulmamas gerektii Fransa Hkmetine hatrlatlr. Fransz Hkmeti
de yedii bu siyasi gol karsnda sesini karamaz.
Fransa Hkmetinin iyerleri konusundaki kararszl, Behi Erkinin
aklna baka bir fikir getirir. Bykelilik personeline ve bal konsolosluklara emir verir. On yldan daha fazla Fransada, son be yldr ayn adreste
yaayan evli, ocuk sahibi, dzenli olarak konsoloslua gelip kaydn tazeleyen vatandalarmzn toplantya arlmasn ister. Toplantda Trkiye
Cumhuriyeti vatandalarna Beni hepiniz tanyorsunuz, sizden bir ricam
var. Elinizi vicdannza koyacaksnz. Kabul etmeyebilirsiniz de. nk bu
syleyeceim ok byk bir mesuliyettir. Fransa Hkmeti, vatandamz
olan ama bizim dinimizden olmayan vatandalarmza kar bir kampanya
balatt. Ben bu insanlarn cann kurtarmak iin elimden gelen her eyi
yapyorum. Ama mallaryla ilgili de sizden yardm istiyorum. Btn mallarn
sizin zerinize geirecekler. Sava bir gn bitecek, siz de o mallar gerek
sahiplerine teslim edeceksiniz. Toplantda bulunan insanlardan bir ksm
bu grevi kabul eder. Kabul edenler hemen uygulamay hayata geirir ve
Yahudilerin mallar gvence altna alnr.
Tm direnie ramen Fransa ve Almanyann talepleri gn getikce artar.
Hatta abalara ramen baz Trk vatanda olan Yahudiler de toplama kamplarna gtrlr. Diplomatik abalarla bu Yahudiler toplama kamplarndan
kartlr. Artk baka bir ey yapmak gerekmemektedir ve Behi Erkin yeni
bir fikirle Fransa Hkmetinin kapsn alar. Fransada kalmak istemeyen
Trk vatandalarn bir trenle Trkiyeye gndermek istiyorum. Fransa Hkmetinden gelen yant ise nettir. Bu imkansz. mkansz laf Behi Erkine
sylenebilecek en son cmle olduu iin karl nota olarak verilir. Nota
karsnda aresiz kalan Franszlar Biz izin versek bile tren Alman topraklarndan geecek. Almanlar ikna etmeniz gerekiyor. Diyerek iin iinden
syrlmaya alr. Behi Erkin bu kez Vichydeki SS subaylarnn en yksek
21

rtbeli askerine gider ve fikrini aklar. Alman subayndan asla izin vermeyecekleri yantn alnca Biz Birinci Dnya Savanda sizinle mttefiktik.
Siz sava kaybettiniz. Ama kaderin cilvesine baknz ki, biz kendi topraklarmzda verdiimiz sava kazandk. Savan kazanan olduumuz halde,
siz kaybettiiniz iin kaybedenler masasna oturduk. u anda, karnzda
hem gemi savataki mttefikiniz, hem de Alman Hkmetinin birinci
dereceden Demir Ha madalyasyla onurlandrd kii olarak bulunuyorum.
Bu emri vereceksiniz ve vatandalarmz Trkiyeye gnderilecekler. SS
generali Tek bir artla izin veririm. Belli bir zamana kadar gitmeleri gerekir. der. Sonuta 1940 ile 1943 arasnda, iinde toplam 9.800 kii olan
drt tren, Yahudileri yaama tar. zerine filmler yaplan Oscar Schindlerin
1.100 kiiyi kurtard dnlrse, herhalde Behi Erkinin neler baard
daha iyi anlalabilir.
Trkiye Cumhuriyetinin Paris Bykelisi Behi Erkin.
Nazi igali altndaki Fransada tm Yahudiler toplama kampna alnd

gnlerde (hibir lke bykelisinin yapamad ekilde) Fransadaki Trk
Yahudilerine bu ilemi kimsenin uygulayamayacan dile getirip, 20.000in
zerindeki Trkiye Cumhuriyeti vatanda Yahudiye pasaport verilerek hayatlar kurtarlmtr. Ayrca pek ok Yahudi, Bu ev/iyeri bir Trkiye Cumhuriyeti vatandana aittir. eklinde belge hazrlatarak toplama kamplarna
gitmekten kurtulmu, gnderilenler ise bir sre sonra tek tek bu kamplardan
22

geri alnmtr. 1936 ylnn Fransa Babakan bile toplama kampna alnan
olu iin Behi Erkine bavurmak zorunda kalmtr.
Albay rtbesiyle emekli olan Behi Erkin mr boyunca gnlk not tutmutur. Behi Erkin bu notlar lmnden yl nce, 1958de Trk Tarih
Kurumuna vermi ve bir tek koul ne srmtr. Bu anlar lmnden bir
yl sonra yaynlanacaktr. Ayrca anlarn yaynlanma masraf iin ayn kuruma
o gnn parasyla 10 bin lira ba da yapmtr.
Ancak uzun yllar gemesine ramen bu hatralar bir trl baslmamtr.
Torunu tarafndan peine dlen bu hatralar Trk Tarih Kurumunun fare
pislii ile dolu, toz toprak ierisinde kalm, uvallara konulmu, rutubetli
arivlerinde uzun sre aranm ancak bulunamamtr. Sonunda emekli
olmu baz uzmanlar devreye girmi ve anlar Trk Tarih Kurumu yaynevinin bodrum katnda, bir demir dolabn arkasnda bulunmu ve yine torunu
tarafndan bir kitap almas ile yaynlanmtr.
Behi Erkin; anakkale Savann ve Ulusal Bamszlk Savann lojistiini
baaryla gerekletiren, demiryollarn hi bir Trk iletemez diyen yabanclara ve Ulusal Bamszlk Savandan sonra demiryollarn yabanc iletmelere geri vermek isteyenlere karn milliletirilmelerini salayan, stanbul
Teknik niversitesini (T) zerkletirerek ve derslerini Trkeletirerek
bir ilke imza atan, ayrca Trkiyede ilk kamu mzesini ve ilk demiryollar
okulunu kuran, Milli stihbarat Tekilatnn da fikir babasdr.
Behi Erkin, ikinci, nc ve yedinci dnemlerde milletvekillii yapm,
nc ve drdnc hkmetlerde smet nnnn babakanlnda Nafia
(Bayndrlk) Bakanl yapmtr. Budapete ve Paris bykelilii grevlerinde de bulunan Behi Erkinin sahip olduu madalyalar:
- stiklal Madalyas: 24.05.1926
- 3. derece Demir Ha madalyas: Alman mareal Von der Goltz tarafndan
13.08.1915te verildi.
- 3. derece Bavyera Liyakat Askeri Nian: 23.11.1916
- 2. derece Kll Kordon Deprus: 16.10.1917
- 2. derece Demir Ha madalyas: 1.12.1917
- 1. derece Demir Ha madalyas: Alman mareal Liman von Sanders
tarafndan 11 Nisan 1918de verildi.
- 1. derece Legion DHonneur
23

Eskiehirde bir mezar vardr. Bu yalnz bir mezardr. Erturulgazi Mahallesinin yan bandaki Enveriye stasyonunun arkasnda kavak ve am aalar
arasnda yer alr. Civarda alanlara sorarsanz ok farkl ykler anlatrlar
bu mezar iin. Kimi sevdii kza kavuamad iin kendini trenin altna atan
bir ktan sz eder. Kimi de o geni araziyi Demiryollarna balayan bir
hayrseverden sz eder.
Bu yalnz mezar,
Trkiye Cumhuriyeti
Demiryollarnn ilk
Genel Mdr ve Ulusal Bamszlk Sava
kahramanlarndan Behi Erkinin mezardr.
stei zerine iki demiryolu hatt arasna
gmlmtr. Mezarnn mermeri dm,
biraz bakmsz da kalm olsa, her an yan bandan geen trenleri dinleyerek son uykusunda
mutludur Behi Erkin.
24
Cumhuriyet Dnemi Endstri Miras

Havaclk Sanayi Yaplar
Bilge MAMOLU
ODT, Mimarlk Tarihi Anabilim Dal

CUMHURYET DNEM ENDSTR MRASI
HAVACILIK SANAY YAPILARI
Cumhuriyet devriminin getirdii modernleme program, ok ynl ve
farkl bileenleri olan btncl bir modernleme/batllama srecini ngrecek ekilde tanmlanm ve ifade edilmitir. Politik ve ynetsel olduu
kadar toplumsal, kltrel ve gndelik hayata dair almlar da olan bu sre,
bu lkede yapl evrenin oluumunun, mimarlk dnce ve pratiinin ve
kentsel geliimin geen yzyldaki tarihinin her kesine izlerini brakmtr.
Modern dnem mimarlk tarihimiz zerine almalar da byk oranda bu
izleri takip ederek, yapl evrenin sosyal yaam, kltrel-politik alan ve
dolaysyla gndelik hayat cumhuriyetin ama ve idealleri erevesinde
yeni batan retmesi ile ilikilendirilen rnekler zerinde odaklanmaktadr. Mimarln her eyden nce ve byk oranda kltrel bir retim alan
olduu dnldnde bylesi bir younlama garipsenemez. Bununla
birlikte, bu lkenin ve insanlarnn geen yzyl yaadklarna ve bu srecin
rettii yapl evreye dair kavraymz geniletmek adna, modernleme
srecinin endstriyel ve teknolojik almlar da ieren farkl bileenlerini,
ayr ayr odaa almak gerekli bir aba olacaktr.
Mimarlk tarihi almasna konu edinilmi nesneler zerinden dnldnde son dnemde bylesi bir genilemenin yaanmakta olduu ne
srlebilir. Yakn zamanda Cumhuriyetin ilk on yllarna ait byk lekli
endstri yatrmlar, zellikle ierdikleri ii konut kompleksleri ile allmaya
balanmtr. Bu almalar, Cumhuriyetin muasr medeniyetler seviyesi
hedefinin sadece kltrel-politik alanla snrl olmayp ekonomik ve endstriyel almlar da olduunu hatrlatyorlar. 1923 zmir ktisat Kongresinde
ilk ifadelerini bulan ulusal egemenliin ekonomik egemenlik ile salamlatrlmas dncesi, Osmanl mparatorluunun son dneminde iinde
bulunduu yar-smrge durumu deneyimlemi Cumhuriyetin kurucu
zneleri iin bamszlama srecinin yaamsal paralarndan birini ifade
eder. Bu anlamda Cumhuriyetin ilk on yllar boyunca Anadolunun eitli
blgelerinde kurulmu olan byk lekli sanayi giriimleri, sadece batllama srecinin yan rnleri olarak deil, modernleme programnn merkezi
bileenleri olarak deerlendirilmelidir. Bu giriimlerin fiziksel rnleri olan
yap gruplarnn ve bunlarn kentsel etkilerinin mimarlk tarihi almalarna
dahil edilmesi, ayn zamanda cumhuriyet dnemi zerinden yapl evrenin
tarihinin yannda, ekonomi tarihi, sanayi ve teknoloji tarihi, emek tarihi
27

gibi baka alanlarda da bilginin artmas ve bu alanlar arasnda etkileim ve
ortakln derinlemesi ansn douracaktr.
Havaclk sanayi ve tarihi bu anlamda nemli alt balklardandr. Daha
Osmanl mparatorluunun son yllarnda, havacln zellikle askeri alanda
hzla artan etkisi Osmanl subaylar tarafndan bizzat cephede gzlenmi
ve bir hava gc oluturmak iin almalara balanmtr. Cumhuriyetin
ilk yllaryla birlikte ise askeri ve sivil alanda etkili bir havaclk iin daha
kapsaml giriimlerde bulunulur. Bu dorultuda ilk olarak 1925 ylnda, Trk
Tayyare Cemiyeti kurulur (1935de Trk Hava Kurumu (THK) adn alacaktr).
Kurumun amalar Trkiyede havacln askeri, iktisadi ve sosyal nemini
tantmak, havacla gerekli olan personel ve malzemeyi salamak ve Trk
genliine havacl sevdirmek1 olarak belirlenir. Kurum kuruluundan
itibaren ordu iin uak alm yapm, mali yardm salam, uu eitimi
almak zere yurtdna renci gndermi, Trkkuu Havaclk Okulu ve
Uak Makinist Okulu gibi okullarn almasn salar.
Yine Cumhuriyetin ilk
yllarnda THKnun kurulmasyla e zamanl olarak
Trkiyede uak retimi
gerekletirebilmek iin
de giriimlere balanr.
Balkan, I. Dnya Sava
ve Kurtulu Sava boyunca edinilen havaclk
deneyimi, uak ve yedek
para salanmasnda
da baml olmann
ciddi sorunlar yarattn
gstermitir. Pratik ve teknik aksaklklarn dnda retici lkelerin uak
ve malzeme teslimini siyasi bask arac olarak kullanmas da bu anlamda
yaanm sorunlardan olmutur2. Bu deneyim zerine, milli bir uak sanayinin kurulmas, mali zorluklara ramen Cumhuriyet ynetiminin nemle
zerinde durduu konulardan olur. Bu dorultuda ncl olarak I. Dnya
Savann ardndan imzalanan Versailles Bar Antlamas uyarnca kendi lkesinde uak retemeyen ve baka lkelerde kurduu fabrikalarla retimini
srdrmek isteyen ve Rusya ve Polonyada benzer yatrmlar gerekletiren3
28

Almanyann ortaklndan yararlanlmas dnlr. 1925 ylnda, Alman
Junkers Flugzeugwerke AG irketi ile Trk Tayyare Cemiyeti ortaklnda,
milyon lira sermaye ile merkezi Ankara olmak zere Tayyare Otomobil ve
Motor Trk Anonim irketi (TOMTA) kurulur. TOMTA kurulu szlemesi
gerei Trk Hava Kuvvetlerinin ihtiyac olan her trl ua ve motoru retecek ve bunlarn revizyonunu yapacaktr. Bu amala Kayseride bir uak ve
motor fabrikas, Eskiehirde bir onarm ve bakm tesisi kurulmasna karar
verilir. Bunun dnda irket Trkiyede havayolu tamacl ve iletmesi
ve petrol aramalar yapabilecektir4.
1925 ylnn sonunda Kayserideki
fabrikann kurulmas
iin gereken her
trl malzeme Almanyadan getirilir.
Fabrika Ekim 1926da
50 Trk, 120 Alman
alanyla retime
geer. Fabrikann ilk
etapta, yine Junkers irketine lisansl uaklardan Junkers A20lerden
250 adet retmesi planlanr. Fakat daha hi uak retilemeden taraflar
arasnda eitli konular zerinden derinleen anlamazlk sonucu 1928
ylnda TOMTAn kapatlmasna karar verilir. Milli Savunma Bakanlna
devredilen tesisler 1932 ylnda Kayseri Tayyare Fabrikas ad ile tekrar
faaliyete geer ve yabanc patentli uak retiminde kullanlr. 1950 ylndan bugne kadar ise bu tesisler Hava kmal ve Bakm Merkezi olarak
kullanlmaya devam etmektedir5.
Kayseri ve Eskiehirdeki uak fabrikalarnn ardndan 1930lu yllarda
zel sektrn de uak retimi alanna girdii grlr. Bu yndeki giriim,
demiryolu ihaleleri alarak demiryolu inaatnda baar gstermesi ile
tannm ve bunun zerine Demira soyadn alm olan mteahhit Nuri
Demiradan gelir6. Demira stanbul, Beiktata bugn Deniz Mzesi
olarak kullanlan binay 1937 ylnda uak fabrikas olarak yaptrr ve Yeilkyde bugn Atatrk Hava Liman olarak kullanlan alanda bir uu
sahas, Nuri Demira Gk Uu Okulu, uak tamir atlyesi, hangarlar,
ve deniz uaklar iin sahilde bir kzaktan oluan Yeilky tesislerini
29

1941 ylnda gerekletirir. Okul 1943 ylna kadar 290 pilot yetitirir,
Beiktataki atlyelerde uak mhendisi Selahattin Reit Alan ynetiminde ND-36 ve ND-38 gibi eitim ve turizme ynelik uaklar gelitirilir
ve retilir. Fakat ksa sre sonra THKnun verdii siparileri iptal etmesi
gibi olaylarn dourduu zorluklarla 1943 ylnda tesisler kapatlr.
kinci Dnya Sava yllarna gelindiinde daha geni lekli ve z kaynaklara dayal bir uak sanayinin kurumsallatrlmas ihtiyac kendisini
daha gl olarak hissettirmeye balar. 1941 ylnda, devrin Babakan
kr Saraolu, Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel ve THK Bakan
kr Koak tarafndan, ulusal havacln kendi kendine yeterli ve tam
bamsz bir endstri kolu olarak hayata geirebilmesi iin birbiriyle
ilikili nemli karar alnr. Buna gre Ankarada bir uak ve motor
fabrikas kurulmas, uak mhendislii eitimi veren bir teknik niversite
kurulmas, ve bu iki kurulua hizmet verecek bir aratrma-gelitirme
enstitsnn temelini oluturacak bir aerodinamik aratrmalar merkezi
kurulmas kararlatrlr7.
Bu yllara kadar ortaya konan giriimler bu anlamda THKna belli oranda bir altyap salamtr, bununla birlikte sava koullarnda Trkiyeye
snm olan yabanc teknik uzmanlar bu anlamda itici bir g salamtr. Savan balamasyla Trkiyeye snan Alman ve Polonyal uak
mhendisi ve teknisyenlerinin de giriimiyle THK, Etimesgutta daha
nce kurulmu olan atlyelerin geniletilmesiyle Uak Fabrikas projesini
1942 ylnda gerekletirir. Bu yl 5.840 m2lik bir alanda kurulan fabrika
artan faaliyetle birlikte geniler ve 1945 ylnda 13.790 m2lik bir tesis
haline gelir. Sekiz milyon liralk bir yatrm olan Etimesgut Uak Fabrikasnda 1200 ii ve Trklerin yannda bata mdr Wedrychowski olmak
zere 35 kadar Polonyal mhendis ve teknisyen grev alr. 1945 ylnda
uak fabrikasna paralel olarak uak motor fabrikas projelendirilir ve
1948 ylnda Atatrk Orman iftlii arazisinde 60.000 m2lik bir alanda
kurulur. Fabrika iin 4.5 milyon lira, makine tehizat ile birlikte toplam
9 milyon lira harcanr. Lisansr firma ngiliz De Havillanddr, makineler
ngiltere, Amerika ve svireden temin edilir. Bir sre yabanc lisansl
uak motoru imalat ve onarm yapan fabrika kapasitesinin ok altnda
altrlm, pek ok yan retimde (musluk, piston, kuyu tulumbas vb.)
bulunmutur.
30

Etimesgut uak fabrikas giriiminin nemli zelliklerinden
bir tanesi, yurtdndan patentli
uaklarn retim ve revizyonunun yannda tamam yerli tasarm uaklar gelitirmek zere
bir ett brosunu ieriyor olmasdr. 6 yksek mhendis, 4
mhendis ve 11 teknik ressam
olmak zere 21 kiilik bir ekipten oluan bu birim, 1952 ylna
kadar 16 tip uak tasarm gerekletirmi, bunlardan 12si sonulandrlm
ve bu srete 126 adet Trk tasarm uak retilmitir. Bu projeler arasnda
deneysel delta kanat planr gibi nc teknolojilere sahip olan THK 13, Pariste
havaclk fuarnda sergilenmi ve ilgi grm, ambulans/turizm ua olarak
tasarlanm olan THK 5/5A Danimarkaya ihra edilmitir.
Ankara rzgar tneli (ART) de bu dorultuda, uak tasarm ve gelitirme
srecinde gerekli aratrma-gelitirme altyapsn ve uu ncesi lmleri
salama ileviyle ihtiya duyulmu nemli bir bileen olarak gerekletirilmitir. Rzgar tnelleri, havada hareket eden ya da bir hava akmnn etkisinde
kalan her trl ara ve yapnn zerine etki eden aerodinamik kuvvet ve momentlerin bulunmas, akm eklinin ve yapsnn belirlenmesinde kullanlan
aralardr. Gerek uu ncesinde lekli modeller yoluyla gzlem ve test
imkan salayan tesisler olarak rzgar tnelleri, 20. yy bandan itibaren havacln geliiminde nemli rol sahibi olmulardr. Etimesgut Uak Fabrikas
ile e zamanl olarak rzgar tnelinin kurulmas karar, lkedeki havaclk
sanayi adna hedeflenenlerin, havacla dair teknolojinin lke snrlar iinde
retilmesini de ierdiinin nemli bir iaretidir.
Bir rzgar tneli
ina etmeye dair ilk
adm 1941 ylnda
svire ile yaplan
grmelerle atlm
fakat bu sonusuz
kalmtr. Bunun
zerine 1944 ylnda
ngiliz Holst irketiyle
31

anlalr ve ARTin yapm 1947 ylnda Milli Eitim Bakanl (MEB) ynetiminde MEB ve THK yelerinden oluan bir komisyon tarafndan balatlr.
Yer olarak uak fabrikas arazisi deil, yapnn eitime ynelik ilevi ne
karlarak kurulmas dnlen niversite kamps seilir (bugnk Gazi
niversitesi blgesi). 1949 ylnda The British Thomson-Houston irketi
alanlar ve Trk renci ve retmenleri tarafndan tnelin montajna
balanr ve 1950 ylnda iler duruma getirilir. ART iin MEB ve THKnun bu
yla kadar toplam iki buuk milyon lira harcamtr. na edildii dnem iin
ARTnin bykl ve teknolojisi itibaryla Balkanlar dahil yakn corafyada
bir benzerinin olmad ve Avrupann nde gelen rzgar tnellerinden
olduu anlalmaktadr8.
ART, aratrma-gelitirme ilevi ve teknoloji retmeye ynelik vurgusuyla
Trkiyede yapl evrenin tarihi asndan olduka kendine has ve allmam bir tipolojiye iaret etmekte, bu anlamda ilk ve uzun sre iin tek rnek
olarak nem kazanmaktadr. Yapnn hacminin olduka byk bir ksmn,
planda da grlebildii gibi, kapal devre olarak alan tnelin kendisi
kapsamaktadr. Bu anlamda yapnn pek ok endstri binas gibi sadece baz
makineleri ieren bir kabuk ya da kaporta olmaktan te, kendisinin bilgi
retmek zere tasarlanm bir makine olduu gzlemi anlaml olacaktr.
Tnel dnda yapnn geri kalan ksm, gerekli gzlemlerin yaplabilmesi
iin kullanlan kontrol odas, hava akmn reten pervanenin gerekli motor
donanmn ieren blmler ve idari ve bakma ynelik personelin kullanm
iin baz odalardan olumaktadr. Tnelin dairesel kesitleri, dnemin lke
artlar iin olduka zorlayc bir betonarme uygulamasnn gerekletirildiini ortaya koymaktadr.
retken fakat olduka ksa bir dnemin ardndan 1950li yllarla birlikte
havaclk sanayi kurulularnn bir bir kapatlmas ile ART de amasz kalmtr. Bu on yl iinde deien dnya konjonktr, souk sava dneminde
Trkiyenin stlendii yeni uluslararas rol, Marshall plan gibi gelimelerle
endstriyel atlmdan vazgeilmesi ve youn olarak tarmsal retime ynelinmesi gibi etkilerle Trkiye Cumhuriyeti uak retmekten vazgemi ve
ihtiyacn ekonomik yardm erevesinde A.B.D.den alnan uak ve motorlarla salama yoluna gitmitir. Amerikan Lockheed irketinden alnan jet
uaklarnn silahl kuvvetler envanterine girdii yllarda aslnda THK-16 kodlu
ve Mehmetik isminde eitime ynelik bir jet tasarmnn THK tarafndan
gelitirilmekte olduu bilinmektedir9.
32

Bu gelimelerin zerine 1952 ylnda uak
fabrikas, 1954 ylnda
da uak motoru fabrikas Makine ve Kimya
Endstrisi Kurumuna
(MKEK) devredilir.
MKEK bir sre eski
tasarmlar gelitirerek uak retimine
devam eder. Motor fabrikas 1955te traktr imalatna geerek bugnk
Trk Traktr Fabrikas haline getirilir. Uak fabrikasnda ise 1959da retim
durdurulur, 1963den sonra traktr retimine balanr. 1968 ylnda fabrika
MKEK Tekstil Makineleri Fabrikasna dntrlr, daha sonra ise kapatlr. Gnmzde ksmen Trkkuu Genel Mdrl tarafndan Etimesgut
Eitim Merkezi olarak, ksmen de Gmrk Muhafaza Mdrl tarafndan
kullanlmaktadr.
ART ise, 1955 ylnda Milli Savunma Bakanlna (MSB) devredilir. MSB
tarafndan tnelin altrlmas iin bir ok giriimde bulunulur. Bu kapsamda
alma gruplar kurulur, konferanslar dzenlenir, bir ok mhendis eitimlere gnderilir, Theodore von Karman gibi dnyaca nl bilim adamlarndan
danmalk hizmeti alnr. Bu yollarla elde edilen raporlar rzgar tnelinin
kapasite ve olanaklarn vse de, giriimlerden bir sonu alnamaz ve Rzgar
Tneli 1990l yllara kadar ancak depo olarak kullanlabilir.
1993 ylnda Trkiye Bilimsel ve Teknik
Aratrma Kurumuna
(TBTAK) bal Savunma Sanayii Aratrma
ve Gelitirme Enstits
(SAGE) ile mlkiyet sahibi MSB arasnda bir protokol imzalanp tesisin
iletimi TBTAK-SAGEye
verilir. Ayn yl TBTAKSAGE tarafndan ARTyi
yeniden altrmak iin
33

bir proje balatr. Proje kapsamnda yaplan bakm ve modernizasyon almalar 1998 yl ortasnda bitirildiinde, inasndan yaklak 50 sene sonra
lkemiz, deneysel aerodinamik alannda hizmet verebilecek bir altyapya
kavumutur.
Rzgar Tnelinin ve bu almada isimleri gemi Kayseri, Eskiehir, stanbul ve Ankaradaki fabrika ve atlye binalarnn tadklar anlam, havaclk sanayi ve tarihi balamnn tesindedir. Bu yaplar, hammadde, insan
kaynaklar ve bilgi ve teknoloji anlamnda z kaynaklara dayal endstriyel
retime dair giriimin kaltlar olarak bu corafya iin olduka sra d bir
dnemin tanklardrlar. Gelecekte de bu kimlikleriyle toplumsal bellekte hak
ettikleri yerin salanmas ve bu amala fiziksel olarak korunarak gelecek
kuaklara aktarlmalar nemlidir.
Dipnot
1
Tayhani, . Atatrkn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayi, Trk Hava Kurumu,
Ankara, 2001, s. 189.
2
Deniz T, Trk Uak retimi, (Kendi Basm), 2004, s. 9.
3
Tayhani, s. 217.
4
Deniz, s. 9.
5
Deniz, ss. 9-21.
6
Deniz, ss .29-34, Tayhani s. 229-232.
7
Ziylan, A. Rzgar Tneli, Savunma Sanayii, Atatrklk Aselsan, Say: 48, Kasm
1998. http://www.aselsan.com.tr/DERGI/kasim98/ruz_fr.htm
8
zcan, Nevzat. Ankara Rzgar Tnelinin Kuruluu ve Gemii Hakknda,
yaynlanmam rapor, 1986.
9
Deniz, s. 48.
34

Kaynaka
Albayrak, B. Aydncak, . Dizemen, . E. Grses, Y. Haser, A. B. Tayyareden Uaka:
Bir Montaj yks, Mhendis ve Makina, Aralk, 2000.
Baals, D. D. ve Corliss, W. R. Wind Tunnels of NASA, Scientific and Technical Information Branch, Natonal Aeronautcs and Space Administration, Washington, D.C.
1981.
Deniz T, Trk Uak retimi, (Kendi Basm), 2004.
ncez, S. Trkiyenin lk Uak Fabrikasn Kuran Adam Nuri Demira, Aksiyon,
15-21 Haziran 1996.
Tayhani, . Atatrkn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayi, Trk Hava Kurumu
Yaynlar, Ankara, 2001.
zcan, N. Ankara Rzgar Tnelinin Kuruluu ve Gemii Hakknda, yaynlanmam
rapor, 1986.
Ziylan, A. Rzgar Tneli, Savunma Sanayii, Atatrklk Aselsan, Say: 48, Kasm
1998.
http://www.savebritainsheritage.org/farnborough/farnborough2.htm (01. 04.
2005).
Resim Kaynaka
Etimesgut Uak Fabrikas:
01-06:
Bilge mamolu, 2005.
07-09: Deniz T, Trk Uak retimi, (Kendi Basm), 2004, s. 35-36.

10-13: Havaclk ve Spor, (1941-1948), THK yayn.
Uak Motor Fabrikas:
16: Deniz T, Trk Uak retimi, (Kendi Basm), 2004, s. 52.
17: Havaclk ve Spor, (1941-1948), THK yayn.
18: 80 Kare Ankara, VEKAM, Ankara, 2004.
Ankara Rzgar Tneli:
19-27: Bilge mamolu, 2004.
22: TBTAK-SAGE Arivi.
35
Ulusal Havaclk Tarihimizin Ta Kendisi

Vecihi HRKU
(Tayyare Makina Mhendisi)
Nadir AVAROLU
Maden Mhendisi
Not: Biyografi olarak hazrlanan bu metin Vecihi Hrkuun, Bir Tayyarecinin Anlar
adl an kitabndan ve Vecihi Hrkuun kz Gnl arman Hrku tarafndan hazrlanan metinlerden alnmtr.
ULUSAL HAVACILIK TARHMZN TA KENDS

Vecihi HRKU
(Tayyare Makina Mhendisi)
Anadoludaki havaclk tarihi ile ilgili bir makale okurken dikkatimi ekmiti,
hani u Adile Nait, Mnir zkul, Mjde Ar, Ayen Gruda ve ener enin
barollerini oynad insann iini stan scack bir yerli film vardr. Glen
Gzler. O filmde ener enin canlandrd unutulmaz bir Vecihi karakteri
vardr. Srekli ve her frsatta sevdii kz babasndan isteyen, ama lgn
hareketleri nedeniyle babasnn kz vermemekte srar ettii, kzn evini
uakla ziyaret eden ve sonunda uakla birlikte evlerini balarna ykan bir
karakter; Vecihi. Filmin senaryosuna zt olduunu dndm bu karakter tesadfen uak kullanyor ve bu karakterin ad tesadfen Vecihi olarak
belirleniyor olamaz diye dnyorum. Havaclk tarihimizin en nemli
isimlerinden ve lkemizdeki ilk uak mhendislerinden biri olan Vecihi
Hrku, bu filmin ynetmeni Ertem Eilmez tarafndan en gzel biimiyle
anlm olsa gerek.
Vecihi Hrku, stanbul, Arnavutky Akntburnundaki yalda Rumlarn
ha suya attklar gn olan 6 Ocak 1896 (1311) tarihinde domutur. Babas
stanbullu bir aileden Gmrk Mfettii Faham Bey, annesi Vidinde domu, yanda stanbula gelmi Zeliha Niyir Hanmdr. yanda iken
babas lm, geni bir ailenin iinde akrabalar ile birlikte bymtr.
lkokulu Bebekte okumu, skdarda Fyuzati Osmaniye Rtiyesinde
ve skdar Paakaps dadisinde devam etmi, sanata olan ilgisinden
Tophane Sanat Okuluna gemi ve bu mektebi bitirmitir.
1912de Balkan Harbine enitesi Kurmay Albay Kemal Beyin yanna gnll olarak katld ve Edirneye giren kuvvetler iinde yer ald. Balkan Harbi
sonunda stanbul Ordu Kumandanl tarafndan Beykoz Serviburundaki
esir kampna kumandan oldu. Tayyareci olmak istiyordu. Ya kk olduundan makinist mektebine aldlar. Makinist olarak Birinci Dnya Savana
girerek Badat cephesine uak makinisti olarak gnderildi. Orada bir uak
kazasnda yaralanarak stanbula dnd. Yeilkydeki Tayyare Mektebine
girerek tayyareci oldu.
1917 sonbaharnda Kafkas cephesine, 7. Tayyare Blne atand. Orada
bir uak drerek Kafkas Cephesinde uak dren ilk Trk tayyarecisi oldu.
Bir hava savanda yaralanarak dnce, Ruslara esir oldu. Esir olarak Hazar
39

Denizindeki Nargin adasna gnderildi, anlarndan anladmz kadar ile;
Papillon (Kelebek) romannda Henry Charrierenin Fransz Guyanasnn
eytan Adasndan kasna ok benzer bir biimde yzerek kam ve Erzuruma kadar yaya gelmitir.
Nargi Adas Esir kamp. Oturanlar soldan saa Vecihi Hrku,

Rus Blk Komutan ve Rait Bahattin Bey)
stanbula geldiinde savan sonlardr. Bakent stanbul Hava Mdafaa

Blne tayin oldu. stanbul igal edilince esaretten dnen askerlerin arasna gizlice kararak, Haremden kalkan bir gemiyle Mudanyaya, Bursaya
ve Eskiehire giderek Kurtulu Savana katlmtr. Kurtulu Savann ilk
ve son uuunu yapan, zmir hava alann igal eden tayyareci olmu,
defa takdirname alarak krmz eritli stiklal Madalyas kazanmtr. Kurtulu Sava iinde Akehirde Jandarma Komutan Ratip Beyin kz Hadiye
Hanmla evlendi.
Sava sonras zmirde Seydikyde alan tayyare okulunda yeni tayyarecileri eitmeye balam, tam o srada 1923 yl balarnda zmit mntkas
tayyare blne atanmtr. ay sonra zmirde Binba Fazln eitim
uuu srasnda dp lmesiyle yeniden zmire arlmtr, kara ve deniz
okulunda retmenliinden baka fen ileri ile de uramtr. O sralar,
savata ekilen yokluklarn giderilmesi amacyla havacl ulusallatrma
dnceleri balamt. Edirneye yanllkla inen bir yolcu tayyaresini almakla
grevlendirilmitir. Hizmeti karl bu uaa adnn verilmesi, 1919dan
beri uak projeleri yapan Hrkuta uak ina etmek dncesini yeniden
canlandrmtr. Ganimet olarak Yunanllardan ellerine geen pek ok motordan yararlanarak projesini hazrlayp ilk ua Vecihi K VIy imal etmitir.
40

Ua iin uu msaadesi istemi, uabilirlik sertifikas iin bir teknik heyet
oluturulmu, ancak teknik heyetin ierisinde tayyareyi uuracak ve kontrol
edecek personel bulunmadndan gecikmitir. Sonunda teknik heyetten
birinin Vecihi, biz sana bu lisans veremeyiz, uana gveniyorsan atla,
u, bizi de kurtar sz zerine Hrku, 28 Ocak 1925de yapt ua
Vecihi K IV ile ilk uuunu yapar.
zin almadan utuu iin cezalandrlnca, istifa ederek Hava Kuvvetlerinden ayrlp Ankaraya gider ve kurulmakta olan Trk Tayyare Cemiyetine
(TTC) katlr. TTC Fen ubesini organize etmekle grevlendirilir.
Atatrkn stikbal gklerdedir ynermesiyle havac bir kuak yetitirmek
iin kurulan Trk Tayyare Cemiyeti, halkn balar ile yaayan bir kurulu
olacaktr. Bunun iin bir okul amak, ulusal bir hava sanayi kurmak amacndadr. Hrku, yapt uan geri alp, TTCnin ba toplama faaliyetlerinde kullanarak halka havaclk sevgisini alamak istiyordu ama, uan
geri almay baaramad. Ba toplamak iin bir madalya tz hazrland.
Baa gre bronz, gm, altn ve elmasl madalya verilecek, 10.000 TL.
balayann ad da alnacak uaa ad olarak verilecekti (bu yaklam daha
sonra aktaracam Tayyare Piyangosunun da ilk oluumunu da hazrlamtr).
TTCne ilk yardm Ceyhan ilesinden gelmi, 10.000 TL telgrafla balanm,
alnan ilk uaa da Ceyhan ad verilmitir. Hrkuun uakla yurtii ba
gezileri de bu uakla balamtr.
Bu arada Avrupa havaclnn tetkiki iin bir heyetle Hrku, ikinci kez
Avrupaya gider. Almanyada Junkers ve Rohrbach fabrikalarn ziyaret ederler. Bu fabrikalar Trkiyede anonim irket halinde tayyare fabrikas kurmak
dncesindedirler. Fransada da Breguet, Potez, Henriot gibi birok fabrikalar ziyaret etmiler, Hrku da bu fabrikalarn uaklaryla deneme uular
yapmtr. Potez 25 tipindeki rekor tayyaresiyle akrobasi uuundan sonra
fabrika tarafndan Atlantik uuu yapmas iin teklif yaplm, fakat Fransz
Aero kulbnn basks ile teklif gerekletirilememitir.
Trkiyeye dnte 19 Ekim 1925de Tayyare Cemiyeti idare kurulu istifa
etmi, cemiyetin tasar ve projeleri suya dm, elindeki tayyare, vasta ve
elemanlar hava kuvvetlerine verilerek havaclkla ilgisi kesilmitir. Hrkuun
da tekrar hava kuvvetlerinde grev almas istenince istifa etmitir. Milli
Savunma Bakanl Kayseride Tayyare ve Motor Anonim irketi (TOMTA)
adnda bir fabrika kurmak iin anlar. Hrku TOMTAn teklifini kabul
ederek Almanyaya gider. Hrku Almanyada Ju A-20 tayyarelerinde baz
41

noksanlklar bulur, onlarn dzeltilmesi ile Ju A-35 lerin yapmn da stlenir.
18 Temmuz 1926da telgrafla memlekete arlr, Ju A-35in satn alnmas
iin tecrbe uuu istenir. Junkers bu uuun zellikle Hrku tarafndan
yaplmasn, uan zamann en modern ve yksek ate kudretinde iki kiilik
av tayyaresi, savata her tarafa ate saabilme gc olduunun kantlanmas
iin Franszlarn gzde ua Newport De Largela savan ister. 1 Austos
1926 da temsili sava yaplr. Ju A-35 ile Hrku kazanr.
Hrku yurda dndkten sonra, TOMTA emrinde biri 14 kiilik 3 motorlu
Ju-23, dieri alt kiilik tek motorlu Ju F-13 yolcu tayyareleriyle Ankara-Kayseri
arasnda ulam uular yapar. Tarih 1927dir. Hrkuun bu uularnn,
yurdumuzda ilk hava yollar uular olduu dnlebilir .
Hrku, TOMTAa, Ju A-35in kanatlarna benzin depolar ilavesi ile havada kalma sresini uzatarak Ankara-Tahran uuunu direkt yaparak, ran
devletine ua gstermek ve hkmetimizin istemiyle, ihtiya fazlasnn
yabanc devletlere de satlabilmesi dncesini gndeme tamtr. Bu
yaplrsa hem devlete, hem de TOMTAa byk faydas salayacaktr. O
srada henz TOMTA fabrikas kurulmam ve Ju A-35 tayyaresi de TOMTAa
devredilmemi olduundan bu uuu reddedilmitir. Ulusal havaclmz
iin gzel bir balang olan TOMTA, ne yazk ki 1928 ylna kadar almalarna devam edebilecektir.
Bir yllk aradan sonra Hrku, Trk Hava Kurumundaki eski grev yeri
olan Teknik ubeye dner. 1930 yl sanayi kongresi Ankarada toplanm,
Halkevinde de yerli mallar sergisi almtr. Hrku burada yerli mal
uaklarnn resim ve maketleri ile Vecihi K-XI uak modelinin minyatrn
sergiler ve byk ilgi grr. Kurumda bo durmaz, yeni model ve tiplerini
tasarlamaya devam eder.
1930 yl yllk iznini 2 ay cretsiz olarak uzatp Kadkyde bir keresteci
dkkann kiralayarak, 3 ay iinde ilk yerli sivil uan, aslnda ikinci ua
Vecihi K-XIV uan ina etmitir. lk uuunu 16 Eyll 1930da Kadky
Fikirtepede byk bir kalabalk ve basn topluluu karsnda yapar. Uak iki
kiilik, tek motorlu spor ve eitim uadr. Ua ile birlikte uarak Ankaraya
dnm, Ankara zerinde bir gsteri yapm, Babakan smet nn ve
baz komutanlar tarafndan ua incelenerek tebrik edilmitir. Uabilirlik
sertifikas verilmesi iin ktisat Bakanlna mracaat ederek msaade ister.
14 Ekim 1930da, Tayyarenin teknik vasflarn tespit edecek kimse bulunmadndan gereken vesika verilmemitir cevabn alr.
42
Vecihi Bey ve Vecihi K-VI
Vecihi Hrkuun rettii uaklardan biri
Bakanlk nezdinde yaplan giriimler sonucu uaa istenen belgenin

alnmas amacyla ekoslovakyaya gnderilmesi karar alnr. Hrku, 6
Aralk 1930da Praga geldiinde henz tayyare gelmemitir. Tayyareye ait
btn resmi evrak nce ek diline evrilmi, uak gelince de tekrar monte
edilerek uan malzemeleri ve her trl teknik kontrol yapldktan sonra
uuu istenmitir. Her trl uu ekilleri ile uuun kontrol tamamlanm,
Hrku 23 Nisan 1931de ekoslovakyal yetkililer tarafndan civardaki bir
gazinoda dzenlenen bir trenle, ba kesinde Yaasn Trk Tayyarecilii yazl bir pankartla onurlandrlarak uu msaadesini almtr. 25 Nisan
1931de ekoslovakyadan uarak Trkiyeye gelmek iin yola kp, 5 Mays
1931de Trkiyeye gelmitir.
43

Hrku uann atl kalmamas iin Posta daresi ile eitli grmelerde
bulunur. lk kurulmak istenen posta hatt Ankara-Erzurum ile Ankara-stanbul
arasnda dnlr. Bu arada Trk Hava Kurumu yeni bir turne planlar. Ankaradan balayan uu Aksaray, Konya, Manavgat, Antalya, Fethiye, Mula,
Aydn, Denizli, Uak, Eskiehir, Adapazar, zmit ve Yeilkyde tamamlanr.
Uu byk bir baaryla tamamlanmtr. Kurum ubeleri balarla zenginlemitir, ama 3 Kasm 1931 tarihli telgrafta yardmcs, makinisti Hamitin
iine son verilir. Hrkua denen uu tazminat kesilerek Vecihi XIV ua,
uutan kaldrlr. Bundan sonraki uularn Milli Mdafaa Vekaleti tarafndan verilecek uakla gerekletirilecei bildirilir. Bu durum Hrkuun
Kurumdan tekrar ayrlmasna neden olur. Gezileri srasnda genlikte oluturduu uma sevgisi ile bir havaclk okulu amay dnr.
21 Nisan 1932de, ilk yerli Sivil Tayyare Mektebini kurar. kisi bayan olmak
zere 12 renci kaydolur. 27 Eyll 1932de eitim ve retime balanr.
Okulun amac genleri havacla altrmak, tayyareci kuaklar yetitirerek
hava ordusunun yedek gc olmaktr. Okulun motorlu ve motorsuz iki
ubesi olacak, eitim teorik ve uygulamal olarak yaplacaktr. Bu ama iin
Hrkuun byk bir atlyesi vardr. Kalamta bir hangar ve uu alan olarak
kullandklar kk bir sahas, bir de Fikirtepesinde uu alanlar mevcuttur.
lk 12 renci Sait, Tevfik, Muammer, Abdurrahman, Salih, Osman, Rza,
Hikmet, Hseyin, Kenan, Bedriye ve Eribe idi. rencilerin eitim srasnda
hibir kazas olmamtr. Zor koullarda eitim yaparken baz kurumlarn,
rnein Tekel daresinin ve Bankasnn reklamlarn yapmtr.
Nuri Demira, bir tayyare yapm iin 5000 TL vermi, bylece 1933de ad
Nuri Bey olan Vecihi K-XVI kabin ua yaplmtr. Ayn yl tek sathl Vecihi
KXV uan da ina etmiler ve 30 Austos 1933de iki Vecihi XIV, iki tane
Vecihi XV ve Nuri Bey Vecihi-XVI uaklar ile rencileri stanbul gklerinde
gsteri uuu yapmlardr. Okulda, bir de Vecihi SK adl uak motoru ile
alan deniz botu yaplmtr.
44
Vecihi Hrku ve Vecihi K-XIV
K-XIV model uak
rencilerinden Sait Bayav, Tevfik Artan, Muammer niz, Osman Kandemir, ilk kadn tayyarecimiz Bedriye Gkmen ve kz (Hrkuun yeeni) Eribe
yalnz umay baarmlardr. Vecihi Sivil Tayyare okulu parasal sorunlardan
ve yetitirdii rencilerin diplomalarna denklik verdirememi olmasndan
kapanmtr.
1935 yl balarnda Trk Hava Kurumu Bakan Fuat Bulca, arl olarak
Rusyaya gider. Orada sivil havacln durumunu grr ve dnnde Atatrke anlatr. Atatrk, gezdii her yerde kendisini havadan saygyla izleyen,
gazetelerdeki yazlardan izledii Hrku hakknda da Fuat Beyden bilgi ister.
45

Ald cevaplar karsnda; Trk Kuu nam ile yeni bir alma yolu almas
ve bu konuda Vecihi Hrkudan faydalanlmas talimatn verir.
Hrku Ankaraya arlr. O da uana atlayarak Ankaraya gelir. Hrku
bu durumdan ok sevinlidir. Trk Kuunda yaplmas dnlenler, onun
gerekletirmek istedii eylerdir. Ba retmen olarak amatr genleri
altrmak, Etimesgut hangarlarn yapmak, yaz kamp iin uu sahas
nnnn bulunmas ve okulunda yetitirdii rencilerinden Sait Bayav,
Tevfik Artan ve Muammer nizin Rusyaya eitime gnderilmesi onun
mutluluu olur.
Vecihi Hrkuun yeeni Eribe Hrku da ilk kadn havaclarmzdandr.
Ankarallar onu Kk Eribe diye tanr ve ok severler. Kk Eribe ne
yazk ki 29 Ekim 1936daki Cumhuriyet Bayram trenlerinde paratle
atlarken geirdii kazada lecek ve tarihteki yerini ilk kadn ehit havacmz olarak alacaktr. Bu durum Vecihi Hrkuu ok zmtr. Trk Hava
Kurumu, 1937 sonbaharnda mhendislik eitimi iin Hrkuu Almanyaya
gnderir. Vecihi Hrku, Weimar Mhendislik Mektebine ihtisas snfndan
balatlm, iki yl sonra da mezun olmutur. 27 ubat 1939da Tayyare Makine Mhendislii diplomasn almtr. Trkiyeye dndnde Bayndrlk
Bakanlna bavurarak, Tayyare Mhendislii Ruhsatnamesini almak istemi, ancak yetkililer, iki ylda mhendis olunmaz eklinde bir gereke
ile kabul etmemilerdir. Mhendisliini Dantay karar ile kabul ettirir. Trk
Hava Kurumunda da ynetim deimi, grevleri bakalarna verilmitir. O
gnk koullarda teknik imkann olmad Vana tayin edilir. Bunun zerine
istifa ederek kurumdan ayrlr.
lk kadn hava ehidimiz Eribe Hanm
46

Havaclktan uzun bir ayrlktan sonra 1947de Kanatllar Birliini kurar ve
bu kurulu genlerin byk ilgi gsterdii bir kurulu olur. 1948de Trk
Hava Kurumundan Magister tipi bir renim ua temin edilir. Kanatllar
adl bir dergi kartlr. Byk ounluu niversite rencileri olan Kanatllar
Birlii fazla yaayamaz.
1951de be arkadayla birlikte havadan zrai ilalama yapmak zere
Trk Kanad ad ile bir irket kurmu, Sait Bayav ve Muammer nizle ngiltereye giderek Auster tipi uak almlardr. Trkiyeye dndkten sonra
ortaklar arasnda kan anlamazlk zerine Hrku, haklarndan vazgeerek
irketten ayrlr.
1952de Paro mamasnn reklamn yapmak iin tekrar ngiltereye giderek
Proctor V tipi drt kiilik hafif turist tipi tayyare alr. Bu tayyare ile deiik
messeselerin reklamn yapar. Paro bebek mamas, Puro sabunu gibi gda
ve malzemeleri ufak kat paratlerle uaktan datarak, kanatlarna takt
patiskalar zerine bankalarn isimlerini yazarak reklamclk yapar.
lk ulusal lotarya ekilii, ad Milli Piyango oluncaya kadar Tayyare Piyangosu olarak anlrd. nk 1926 ylnda Donanma Cemiyetinin uhdesinde
olan piyango dzenleme yetkisi Trk Tayyare Cemiyetine verilmiti, zel
kanunla, ismi sonradan Trk Hava Kurumu olarak deise de halk syleminde Tayyare Piyangosu ad yakn zamanlara kadar kullanlmtr. Bursadaki
Tayyare Sinemas da adn buradan alr, stanbuldaki Tayyare Apartmanlar
gibi. O yllar yaayan bir ok insann anlarnda tayyare ile piyango bileti
arasndaki ba tam bilinmediinden gkyznden nadiren geen uaklara
doru Tayyareci bilet at diye barmak ve gkten bilet deceini sanmak
bir ocukluk nostaljisidir. Bu mucize Vecihi Hrku ile gereklemitir. Bursa
stanbul arasnda bez kanatl 7 kiilik uaklar ile yolcu tamacl yapm
ve seferleri yasaklannca stanbuldan gnlk gazete tamacl yannda
reklm faaliyetlerine de balamtr. stanbul ve Bursa zerinde uarak renk
renk, kk reklm bildirileri atar ve ocuklarca kaplrd.
6 Austos 1954de krknc hizmet yln kutlamak iin Yeilky Hava
Liman salonlarnda Trk Havaclar Bayram adyla bir jbile yapld. 29
Kasm 1954de Hrku Hava Yollarn kurdu. Trk Hava Yollarnn seferden
kaldrd uaklardan 8 tayyareyi Ziraat Bankasndan kredi ile almt. Bir
takm glklerle uraarak hava yollarnn sefer yapmad yerlere seferler
koyarak, izin vermediklerinde gazete tayarak almak istedi, ama sabotajlar, uaklarnn paralanmas ve sonunda uutan men edilmesi sonucu
47

uamad. Buna ramen uslanmad. Elinde kalan son uan da Maden Tetkik
Arama Enstitsnn emrinde kullanarak Gney Dou Anadoluda toryum,
uranyum ve fosfat arayarak zor doa koullarnda alt.
Tm bu kt gidiin stne, Hrku Havayollarnn pilotlarndan Fevzi
Gkdeniz 1955 ylnda bir reklam iine kacak, Bursa stadnn tribnlerinde
kz arkadan grnce ua ile akrobatik uulara balayacaktr. Bir sr
riskli hareketin ardndan kanad tellere takar. (Glen Gzler filmindeki
pilotun yaptklarna ok benziyor deil mi) Vecihi Bey uan gittiine mi
yansn hastane masraflarna m? Fevzi Gkdeniz iyileir ve maan desin
diye irketi sktrmaya balar. Firmann deme yapacak durumda olmadn grnce bir intikam plan yapar. Vecihi beyden alaca olan bir baka
pilotla (bir zamanlar bombardman ua kullanan Sadk Sagunla) Hrku
uaklarndan birini Bulgaristana karrlar. Dnyada ilk uak karma hadisesini Albay Mihailov gerekletirir, dnya sivil havaclk kaytlarna gre
bu durum ikincisidir.
Hayatnn sonlarnda ok sknt ekmi, borlandrlm, uamayacak duruma drlen uaklarnn sigorta giderleri ve bunlarn faizleri borcuna
eklenmi, vatana hizmetten kendisine balanan ok yetersiz maana bile
haciz konmutur.
Ankarada anlarn yazarken, bir kaza sonucu beyin kanamasndan komaya girer. Gzleri ve kalbi gklerde olan Vecihi Hrku, sanki bir ironi gibi,
insanolunun Aya ayak basmak zere utuu gn olan 16 Temmuz 1969
tarihinde Glhane Askeri Tp Akademisi Hastanesinde hayata gzlerini
yumar.
Tayyare Makine Mhendisi Vecihi Hrku
48

52 yl sren havaclk macerasn 102 farkl uakla srdren ve 76 yana
kadar toplam 30.000 saat uu yapan Vecihi Hrkuu, yeni nesilden pek az
kii tanm, ismini iitmitir. Oysa Vecihi Hrku, Cumhuriyet Tarihimizin
en nemli pilotlarndandr. Anadolu insannn neler baarabileceinin bir
rnei olan Vehici Hrku, gerek yaam, gerekse yaamnda karlat
engeller karnnda ki azmiyle hepimize rnek olas bir insandr...
Tayyareci Vecihi Hrku, Birinci Dnya Savanda, Ulusal Kurtulu Savanda, lk yerli uan yapmnda, Trk Tayyare Cemiyetinde, Vecihi-Faham
Tayyare Fabrikasnda, Vecihi Sivil Tayyare Mektebinde, Hrku Havayollarnda, Kanatllar Cemiyetinde, Maden Tetkik Arama Enstitsnde, Vecihi
Hrku askeri, sivil, ticari, sportif havaclk da, Ulusal Uak retiminde....
Vecihi Hrku; Ulusal Havaclk Tarihimizin Ta Kendisidir.
49
Tekstil Mhendisliinin niversitesi

Bursa Merinos Dokuma Fabrikas
Nadir AVAROLU
Maden Mhendisi
TEKSTL MHENDSLNN NVERSTES

BURSA MERNOS DOKUMA FABRKASI
70 yllk Merinos Fabrikas, Balkanlarn ve Ortadounun en byk fabrikasyd. zelletirelim derken makineleri YKnun karar ile yzde 20si
pein, kalan 3 milyon 825 bin YTL vadelere yaylarak hurdacya satld, arsas
belediyeye verildi. Yedi deposu ayn anda yand...
Atatrk`n hasta yatandan kalkarak, 2 ubat 1938de aln bizzat
yapt Bursadaki tarihi Merinos Kuma Fabrikasnda, 31 Temmuz 2006
Pazartesi gn yangn kt. Tarihi 7 ayr depoda ezamanl olarak balayan
yangn, binalar kl etti. Merinos yand
zelletirme ilemleri 2006 ylnda tamamlanmas ngrlen Smer
Holding, 2004 ylnda retimi durdurulan Bursa Merinos Fabrikasna ait
Merinos ve Bursa Merinos+Trk Mal markalarn sata karld. Smer
Holding, Bursa Merinos Fabrikasnn faaliyetinin durdurulmasndan sonra, ynl kuma markas olarak bilinen Merinos markasnn kiralanmas
iin ihale ald. Merinos Hal firmas, sadece hal rnlerinde kullanmak
zere, Merinos markasn 425 milyar liraya kiralad. Geen yl kapatlan
Bursa Merinos Fabrikasnn yerinin, vergi borlar sorununun zmnden
sonra, Bursa Bykehir Belediyesine devredilmesi gndeme getirildi. Ve
Bursa Merinos fabrikalarnn yn depolarna ayn anda balayan yangnla
Merinos yand...
Balkanlarn en byk makine parkna sahip, Merinos Dokuma Fabrikas
son yllarda personel saysnn yetersiz olmas sebebiyle yzde 40-45 kapasite ile faaliyet gsteriyordu. Bursa Merinos Dokuma Fabrikas iin Tekstil
niversitesi nitelemesi yaplyordu. Bu tesislerin depolarnda e zamanl
balayan bir yangn, binalar kl etti
Kurulduu yllarda Ortadou ve Balkanlarn en byk, Avrupann ise
5inci byk dokuma fabrikas olan Merinosun bulunduu alann, ehresini
deitirecek Bursann uzun yllar dokuma kelimesi ile birlikte anlmasn
salayacak bir fabrika idi. Bir zamanlar, grkemli Cumhuriyet balolarna ev
sahiplii yapan Bursa Merinos Dokuma Fabrikasnda bulunan yedi adet yn
deposunda e zamanl kan yangn ile bir tarih kl oldu
Merinos yand. Bir tarih kl oldu.
53
Arkeolojik kazlarda bulunan kitabe ve heykelciklerden, pamuk ve ketenin ilk yetitii blgelerden olan Anadoluda bu bitkilerin giyecek ve ss
bitkisi olarak tarih ncesi devirlerden beri tarifinin yapld anlalmaktadr.
Kazlar 5-7 bin yl ncesi Hitit ve Smerlerin dokuma sanatn mkemmelletirdiklerini belgelemektedir. Seluklularn Asyadan tadklar dokuma
rg sanat ve becerisini Anadoluda bulduklar zengin dokuma geleneiyle
harmanlamalar ile de devam eder. Bu dnemde, yerel gereksinim ve blgesel ticaret ile yetinen mensucat zanaat, Osmanlnn ykseliine paralel
olarak geliir. En byk pazar da Anadoludan geen ticaret kervanlar
oluturur. Duraklama devrinde ise dokumaclkta devlet destei azalm ve
hammadde bulamayan, yabanc mallarla rekabet edemeyen dokumaclk,
sarsnt geirmitir. Daha sonralar kapitlasyonlar sonucu d rekabete
yenik den dokumaclk, 18. yzyl sanayi devrimiyle tmyle ker.
1923te 82.000 i ve 800 adet tezgah vard. Cumhuriyet ynetimine 5i
yabanc ve aznlklarn ynetiminde 8 adet pamuk iplii dokuma fabrikas
devrolunmutur. Ordu mensuplarnn fes gereksinimlerini karlamak zere
1839 ylnda Feshane-i Amire imalathanesinin kurulmasyla balanan tekstil
fabrikalarna, Cumhuriyet Dneminde 24-30 arasnda, dokuma sanayi alannda da 12 yerli irket katlr.
Dnyada ilk demokratik kalknma planlar 1931 ylnda Trkiyede uygulamaya konulmutur. Bu planlar gen Trkiye Cumhuriyetinin sanayilemeyi
yakalamak adna balatt nemli bir ekonomik devrim hareketidir. Bu
kalknma planlar eldeki kt kaynaklarla halkn ihtiyalarnn en iyi biimde
karlanmasna ynelik olarak hazrlanmtr.
54
1938 ylnda Bursa
Kuruluunun ilk yllarnda Bursa Merinos Fabrikas
Kalknma Planlarndaki temel ama, hammaddesi Trkiyede olmasna karn dardan ithal edilmek zorunda kalnan rnlerin lkemizde retilmesini
salamaktr. Bu amala tekstil, iplik ve dokuma fabrikalar kurulmu, devletin
desteiyle zel sektr olarak baz iftilerin de katlmasyla Alpullu ve Eskiehir gibi baz eker fabrikalarnn kurulmas gerekletirilmitir. 1925 ylnda
devlet sermayesiyle Sanayi ve Maadin Bankas kurulmu, bankann amac
fabrika kurup ynetmek olarak belirlenmitir. Bu bankann desteiyle KayseriBnyan plik Fabrikas, Isparta plik Fabrikas, Ktahya ini leri ve bunlar gibi
bir ok zel kurulu devletin de ortak olmasyla faaliyete gemitir.
55

1932den balayarak devletilik devreye girer. lk nce Devlet Sanayi
Ofisi kurulur. Nihayet 1933te Smerbank kurulur. Adn Atatrkn verdii
kuruluda, 20 milyon sermayeye sahip Smerbank, Sanayi ve Maadin Bankasndan devralarak ie balad 4 fabrikasn retim atlyesi olmaktan
kurtarm, teknolojik aamalarn gerei olan yatrmlar yaparak, Trkiye
sanayinin lokomotif sektrlerinden biri haline gelmitir.
28 Kasm 1935 tarihinde smet nnnn temelini att Bursa Merinos
Kuma fabrikalarnn aln 1-2 ubat 1938`de (lmnden ksa sre nce)
bu fabrikalarn isim babas Atatrk, yapmtr. Ksa srede Orta Avrupann
en byk tesislerinden biri haline gelen Merinos Kuma Fabrikasnda dokunan Merinos kumalar ngiliz kumalaryla rekabet eder hale gelmitir.
Fabrikann tam kapasite ile alt yllarda 6 bin kii almakta, dolayl
olarak 30 bin Bursal iin istihdam olana yaratlmaktadr.
Merinos Fabrikas temeli bir Smerbank yatrm olarak atlmt. 2 ubat
1938 ylnda Mustafa Kemal Atatrk 13. ve son kez geldii Bursada fabrikay
hizmete aarken, eref defterine unlar yazmt: Smerbank Merinos
Fabrikas, pek kymetli bir eser olarak milli sevinci artracaktr. Bu eser yurdun, hususiyle Bursa blgesinin endstri inkiafna ve byk milli ihtiyacn
giderilmesine yardm edecektir.
Atatrk Merinosun aln yapmadan hemen nce fabrika ile ilgili bilgi alyor.
56
Fabrika binalar, hizmet binalar ve sosyal tesisi, Mudanya Caddesinin

kuzeyinde modernist bir mimari ile ina edilmi, o dnemde ev/i uzaklnn ulam asndan nemli olmas nedeniyle lojmanlar hemen karda,
caddenin gneyinde 2 katl baheli, ikiz ev olarak ekirdek aile iin batl
mimari tarznda ina edilmiler. Sosyal tesisinde Cumhuriyet balolar ve dnler yaplan, tm yaplar ve varl ile kentin ekonomik, sosyal ve kltrel
alanlarnda da etkin olan Merinosun, Bursa tekstil sektrnn modernleme
aamasna geiinde ve tekstil kenti olmasndaki pay da tartlmazdr.
ubat 1953 fabrikann alnn 15. yl kutlamalar
57

Merinos Kuma Fabrikas, Trk ekonomisi iin, Bursa iin ok ok nemli
bir fabrikadr. Bursa ve hatta yurdumuzda tekstil sektrnn belli bir yere gelmesi bu fabrikadaki eitli aratrmalar, almalar ve tecrbeler sonucunda
gelitirilmitir. Merinos fabrikasnn kuruluuyla Karacabey ve Bandrma`da
Merinos cinsi koyun yetitirilmeye balanlm, hatta bu fabrikada dokuma
yapabilmek iin beslenilen merinos koyunlarna izme dikilmitir.
Ky Enstits mezunu olan brahim Trkn anlatt yk yledir;
Bursa Merinos Fabrikas kurulunca, yeterli yn olmadn gren o zamanki
yneticiler 300 kadar merinos koyunu ithal edilmesine karar verir. Halkal
Ziraat Okuluna getirilen koyunlarn bana bir oban verilir. obann yaylma
kard koyunlarn toynaklar yaralanr; yryemez hale gelir.
Deiik yorumlar yaplr.
Sonunda karar verilir ki,
koyunlarn yaylma kt
otlaklarn topraklar yaralanmaya sebep olmaktadr.
are olarak Rami izme Fabrikasnda koyunlara izme
diktirilir. izme giydirilen
koyunlar bileklerinden krlmaya balar, koyun says
hzla azalr. ok sayda koUludan eteklerinde merinos koyunlar
yun telef edildikten sonra
anlalr ki, merinos koyunu yaylma kmaz, sabit beslenir.
Merinos fabrikas dokuma tezgahlar
58
Merinos ilk yllarnda lkenin kamgarn yn iplii

ihtiyacn karlamak iin
16.140 ilik kapasite ile faaliyet gstermi, bu rakam
1941 ylnda 17.000 ilik
kapasiteye karlmtr.
1944te 37 dokuma tezgah ile kuma imalatna
balanlmtr.

Dokuma yatrmna harp dneminde balanm, 1945 ylnda iletmeye
almtr. Orta Avrupann en byk tesislerinden biri byklne ulaan fabrika, ek iplik retim tesisleriyle 3 milyon metre kuma dokur hale
getirilmitir. Merinos kumalar d piyasada ngiliz kumalaryla rekabet
edebilir bir nitelik kazanmtr.
Bu yllarda fabrikada alan ve yurtdna eitime gnderilen mhendis,
teknisyen ve ustalar, Trkiyede dokuma sanayinin gelimesinin mimarlar
olmulardr. 1953te 38.100 i, 1973 ylnda 33.040 i, 1998`de 20.160 i
ve yllk 1.700 tonluk kapasite ile retimi srdrmtr.
1970li yllara kadar gelierek ve byyerek gelen, imal ettii stn nitelikli
kupon kumalarla kendinden sz ettiren, verimli bir ekilde alan, 261.806
m yzlml alan zerine kurulu fabrika, cumhuriyetin ilk nesillerinin
ynl kuma gereksinimini karlam ve kapatlana kadar da Trk Silahl
Kuvvetlerinin kyafetlerinin retimini yapmtr. Bu dnemden sonra zelletirme kapsamna alnd/alnacak, satld/satlacak sylentileriyle, dokuma
tezgahlarnn yenilenmemesi, alanlarn eitiminin gncelletirilmemesiyle gelimesi nlenerek, zarar eden bir iletme durumuna getirilmitir
letme 23 Eyll 2004 tarihinde zelletirme Yksek Kurulu tarafndan
kapatld. 1938 ylnda Bursada yaklak 450 bin kii yayordu, neredeyse
ehir d saylabilecek bir alanda kurulan fabrika ve ek binalarnn, nfus
art nedeniyle kent iinde kalmas ve zerinde bulunduu arazinin kymetinin arsa olarak ar deerlenmesiyle bir ok kii, kurum ve kuruluun
sahip olmay istemesine ramen, iletmeye ait arsa, arazi ve zerindeki gayri
menkuller 25 Ekim 2004 tarihinde, fabrika 66 yanda iken Bursa Bykehir
Belediyesine cretsiz devredildi.
Proje kapsamnda olmayan, ilevi belirlenmeyen lojman alannn gelecei,
alanda yaplamann arttrlaca kukusunu tayanlar asndan dndrc, belediyelerin imdiye dek tarihi alanlarda yapt baarsz uygulamalar,
kt iilik, plansz almalar gz nne alnnca da akas rktcdr.
Bursallar Balkanlarn ve Ortadounun en byk fabrikas diyerek Merinos`la vnrd. Geliniz grnz ki, bu fabrikann teknolojisini yenilenmesi ihmal edilmi, fabrika lme terk edilmitir. Can ekiirken Cihet-i
Askeriyeye kuma dokudu. Ama ordu da kuman zel sektrden almaya
balaynca, Atatrkn Merinos fabrikasnn idam ipi ekilmi oldu.
Bursann gbeinde bulunan, Merinos Kuma Fabrikasnn 325 dnm
59

arsasna gz dikenlerin istekleri dorultusunda fabrikann makine ve tehizat hurdacya satld. Fabrikann arsas Bursa Belediyesine bila bedel
devredildi. Bursa Belediyesi, Merinosun 325 dnm arazisini ne yapar?
Yaptklarmz, yapacaklarmzn teminatdr! derler ya. Bursann gbeindeki Kltr Park ne durumda? Parkn iindeki ikili gazinolardan, dn ve
ay salonlarndan, lokallerden, binalardan, yeil alan kalmam. Belediyenin
yandalarna yeni ay baheleri, gazinolar, lokaller yaptrabilmesi iin yeni
arsalara ihtiyac var.
Ykarz, yakarz Merinos fabrikasn, dikeriz yerine yeni beton binalar.
Bunun adna da zelletirme deriz. Bu yaplanlar halka anlatmaya alanlar
da zelletirme dman, eski kafallar diye azarlarz. Olur. Biter.
Bursada Atatrkten kala kala elikpalas Oteli kald. Otelin giri kapsnn
yannda Atatrkn vasiyetinin fotokopisi asl. Atatrk kendine ait tapuyu
belediyeye balam. Bu oteli yaatn, diyor. imdi zelletirme ad altnda
bu otelin de birilerine peke ekilme hazrl var. Birinci ihale iptal edildi,
ikincisi yolda. Yaknda o i de tamamlanr. Bylece Bursadan da Atatrkn
izi kaznm olur.
Atatrk miras Bursa Merinos Fabrikas (2005)
60
Cumhuriyet Dneminde
na Edilen lk Gemiler
ve
Ata NUTKU
Yrd. Do. Dr. Murat KORALTRK
CUMHURYET DNEMNDE NA EDLEN LK GEMLER ve

ATA NUTKU
Bir lke denizlerden ne kadar yararlanyorsa o lde bir denizci lke
olarak nitelendirilebilir. Bu adan bakldnda yan denizlerle evrili
olan Trkiye iin, bir denizci lke denemez. Denizci olmann aksine Trkiye denize srtn dnm bir lkedir. Bunu Trkiyenin ulamdan turizme
denizlerden ne kadar az yararland gstermektedir.
Denizcilik, geni kapsam olan bir alandr. Denizcilik dendii zaman ilk
akla gelen deniz tamacl olabilir. Ancak tamaclk yan sra deniz ile
ilgili baka ura alanlar da vardr. Bunlardan biri gemi ina sanayidir. Gemi
ina sanayi de bir deneyim ve birikim alandr. Trkiye ngiltere, skandinavya
ve Japonya gibi denizci lkelerle karlatrldnda bu deneyim ve birikim
asndan olduka gerilerdedir.
Osmanl Devleti zamannda gemi ina sanayinin ynn donanma, yani
askeri amalar belirlemekteydi. Gemi ina alannda teknolojik deiimin
neden olduu dnme kadar, Osmanl Devleti bu konuda kendi kendine
yeterliliini korudu. zellikle 19. yzylda daha somutlaan teknolojik dnm, Osmanl gemi ina sanayinde da bamll beraberinde getirdi.
Donanma ithal edildi, yabanc uzmanlara ihtiya duyuldu. Osmanl gemi
tezghlarnda ina edilen ilk buharl gemiler, 1830dan sonra Osmanl Devleti ile Amerika Birleik Devletleri ilikilerinin gelimeye balad dnemde
1837 ylnda denize indirildi.
Osmanl gemi ina sanayinde, donanmann ncelii ve ncl sz
konusu oldu. Donanma yan sra, yani sivil denizcilik alannda da gemi ina
sanayi konusunda bir takm giriimler gndeme geldi. Bunlarn banda
irket-i Hayriyenin Haskydeki bakm ve onarm tersanesi ve stinye Tersanesi bulunuyordu. Bu birka giriim dnda Osmanl Devletinin gemi ina
sanayi alannda byk lde darya baml olduu sylenebilir.
Cumhuriyet dneminde kendi kendine yeter bir lke yaratma amac,
sanayilemeyi bir zorunluluk haline getirdi. 1930larn zgn koullarnda
devlet eli ve nclnde sanayileme balad. Bu srete lkenin ihtiya
duyduu temel mallarn, lke kaynaklar ile ve lke iinde retimi stratejisine dayanan planlar erevesinde bir sanayileme hareketi gndeme geldi.
Gemi ina sanayi bu hareketin snrlar iine alnmamsa da Trkiye, ilk
63

gemilerini 1930larda ina etti. Bu gemiler 1935de denize indirilen Glck
tankeri ve irket-i Hayriyenin 1937de denize indirilen Kocata ve 1938de
denize indirilen Saryer adl yolcu vapurlaryd.
irket-i Hayriyenin Gemi na Deneyimi
1851de Cevdet ve Fuat Paalarn giriimleri ile kurulan irket-i Hayriye,
1945te hkmet tarafndan satn alnncaya kadar stanbul ve Boazii
arasnda vapurlar ile yolcu tamacl yapt. irket-i Hayriye, Osmanl
Devletinde kurulmu ilk anonim irketti. Kuruluunda iki temel ama gdld. Biri stanbul ile Boazii iskeleleri arasnda daha nce kayklar ile
gerekletirilen ulam kayklara gre daha konforlu ve gvenli olan buharl
gemilerle salamakt. Dieri ise ilk amac gerekletirmek iin kurulacak
anonim irketin Osmanl ekonomisinde irketleme srecini balatacak bir
rnek oluturmas dncesiydi.
irket-i Hayriye yaklak bir asr sren mr boyunca Boazii ile stanbul
arasnda dzenli ulam imkn salad. Bu imkn, bundan nce daha ziyade
sayfiye olarak nitelendirilen Boaziinde daimi ikametin ve imarn yaygnlamasna neden oldu. Boaziinin stanbul ile btnlemesi srecine irket-i
Hayriye hz verdi ve bu srece yeni bir boyut kazandrd.
Osmanl Devletinde kurulan ilk anonim irket olan irket-i Hayriye,
ayn zamanda kurulan ilk kent ii ulatrma iletmesiydi. Bu ilkler yan sra
irket-i Hayriye denizcilie ve gemicilie zg baz ilklere de imza atm
bir kurulutur. Bunlardan biri ilk araba vapurlarn ina ettirmi ve iletmi
olmasdr. kisi de ngilterede ina edilen gemilerden 26 numaral Suhulet
1870te hizmete girdi, 1961de skld. 1871de hizmete giren 27 numaral
Sahilbent ise 1967de skld. Bu gemilerin tasarmlar, irket-i Hayriyenin
Hasky Tersanesi mhendislerine aitti. irket-i Hayriyeye ait arabal vapurlar ilk ilemee balad zaman, ilerinin ellerinden alnacan dnen
mavnaclar tepki gstermi ve hatta gemileri taa tutmulard.
irket-i Hayriyenin Hasky Tersanesinin temelleri 1861de atld. Gemi
inasndan ok bakm-onarm amal bir tesis olan Hasky Tersanesi, balangta birka binadan ibaret bir atlye idi. Bu tesise 1884te 45 metre
uzunluunda bir kzak ilave edildi. Buharla alan bir de rgat monte edildi.
1910 ylnda ise yeni bir kzak daha ilave edildi. Bu arada rgat buhar yerine
elektrikle alr hale getirildi. Tersane bnyesinde torna tezghlar, ina
atlyesi ve marangozhane oluturuldu.
64

irket-i Hayriye, faaliyet sresi boyunca 3 araba vapuru, 74 yolcu vapuru,
3 kmr vapuru ve 1 gezinti teknesi olmak zere toplam 81 paray bulan
bir vapur filosuna sahip oldu. irketin 77 paradan oluan araba ve yolcu
vapurlarnn 66s ngiliz, 6s Fransz, 2si Alman, 1i Hollanda tezghlarnda
ina edildi. 2 vapur ise Hasky Tersanesinde yapld.
irket-i Hayriyenin yurt dnda ina edilen gemilerinin bazlar ise Hasky
Tersanesinde monte edildi. 1872de ngilterede ina edilen ve paralar
halinde Trkiyeye getirilen 28 numaral Meymenet, 29 numaral Nzhet, 30
numaral Refet, 31 numaral Amed irket-i Hayriyenin Hasky Tersanesinde
monte edildiler. Bu birbirinin ei olan 4 vapur 1905te hizmet d kald.
35 numaral gzar ve 36 numaral Mirgn vapurlar da 1881de Haskyde
monte edildiler. 35 numaral vapur 1905te arpma sonucu Halite batt.
Daha sonra kartlan bu vapur, 1914te rmorkre dntrld ve hizmet
d kald 1930a kadar alt. 36 numaral vapur ise 1910da hizmet d
kald.
Hasky Tersanesi Birinci Dnya Sava srasnda gerek yara alan irket-i
Hayriye vapurlarnn onarm ve gerek kmr tamak iin baz vapurlarn
dzenlenmesi iin youn alt. anakkaledeki grevini 10 Austos 1914te
tamamlayarak stanbula geri dnen 26 numaral Suhulet araba vapuru, 22
Eyll 1914te Yeilkyden ald kprc bln arlklar ile birlikte
tarken Bykekmece kylarnda sis yznden karaya oturdu. Hasky
Tersanesinde onarldktan sonra tekrar hizmete girdi. Mart 1915te Sirkeci
Haydarpaa-Bakrky arasnda askeri tama amacyla kullanlan irket-i
Hayriye vapurlarndan 33 numaral Nusret ve 34 numaral Gayret vapurlar
Hasky Tersanesinde yaplan dzenlemeler ile kmr tamaya uygun hale
getirildiler. 41 numaral Metanet vapuru da Hasky Tersanesinde kmr
tama gemisine dntrldkten sonra 22 Ocak 1916da sefere kondu.
Ayn yl 39 numaral Neveser vapuru Hasky Tersanesinde kmr gemisi
haline getirildi. 42 numaral Resanet vapuru 7 ubat 1917de kmr getirmek zere stanbul Boazndan Karadenize kt. Dikilikaya zerinden 5
mil getikten sonra dman denizaltsnn saldrsna urad. Mrettebat
tarafndan yaralar kapatlarak yoluna devam etti. Erelide hafif bir onarm
grdkten sonra stanbula geri dnd. Hasky Tersanesinde onarld. Mart
1917de Karasu aklarnda dman denizaltsnn saldrsna urad.
65

Kocata ve Saryer Vapurlar
irket-i Hayriyenin eitli
alanlardaki ilkleri arasnda,
Cumhuriyet dneminde Trkiyede ilk yolcu gemilerini ina
ettirmi olmas da bulunmaktadr. irket-i Hayriyenin Hasky
Tersanesinde ina edilmi ve
birbirinin ei olan gemilerden
Kocata 1937de, Saryer ise
1938de denize indirildi. Her iki
gemi de 1938de hizmete girdi.
Kocata Vapuru
O srada tersanenin banda bir
Alman H. Dilg ve yardmcs Almanyada eitim grm olan mhendis
Rza Bey vard. Yerli igc ile ina edilen gemiler 33 metre boyunda, 6,6
metre enindeydi. Hidiv Abbas Hilmi Paann Nimetullah adndaki yatndan
sklen buhar makinelerinin takld gemiler, 10 mil hz yapabiliyorlard.
157 grostonluk gemiler, 373 yolcu tama kapasitesine sahiptiler.
Gemilerin ina srecinden
zellikle stanbul halk yakndan haberdar edilmeye
allr. Bu amala irket-i
Hayriye idaresi, yayn organ
olan Boazii Mecmuasnda
gemilerin inasn izlemek
isteyen halk, kaldracaklar
vasta ile tersaneye tayabileceklerini Bu yeni vapurlarn
Saryer Vapuru
fabrikamzda ve kzak stnde sureti imalini grmek ve Trk iilerinin nasl bir maharet ve dikkatle
vazifelerini ifa ettiini temaa ile vicdani bir fahr zevk duymak isteyen
muhterem vatandalarmzn, ne vakit arzu ederlerse irket-i Hayriyece
tahsis klnacak vasta ile fabrikay ziyaret etmeleri mmkn olduu ilan
olunur. szleri ile duyuruldu.
Denizcilik ile ilgili kiilerce bu gemilerin inas nemli bir baar olarak
nitelendirildi. Bu balamda dnemin denizcilik zerine yazan isimlerinden
66

Abidin Daver, irket-i Hayriyenin Hasky fabrikasndan karken byk bir
inirah ve iftihar duyduumu sylemek isterim. Gzel bir gemi inaat tezgah
vcuda getirdii iin irket-i Hayriyeyi tebrik ederim. dedi.
Yllarca Boaziinde binlerce yolcu tam olan bu iki kk gemiden
Saryer 1983te, Kocata ise 1984te sessiz sedasz hizmetten ekildiler. Her
iki geminin inasnda da irket-i Hayriyenin Hasky Tersanesinde bakm
onarm amal almalarla edinilmi birikim ve deneyimin etkisi olduu
dnlebilir.
Glck Tersanesinde na Edilen lk Gemi
Lozan Antlamas ile Boazlarn askerden arndrlmas ve zel bir komisyon tarafndan ynetiminin sz konusu olmas zerine Trkiye bu koullar
altnda donanmasna stanbul ve Boazlara yakn yeni bir s arayna girdi.
Bu balamda en uygun yerin zmit Krfezi olduuna karar verildi. Ayn yl
Marmara ss Bahri ve Kocaeli Mstahkem Mevki Kumandanl kuruldu.
Bu ilk giriim yan sra Glck Trk denizcilik tarihi asndan gndeme
getiren bir baka gelime TBMMde 30 Aralk 1924de kabul edilen bir yasa
ile Bahriye Vekaletinin kurulmas oldu. Milli Mdafaa Vekaletinden (Milli
Savunma Bakanl) bamsz; eitim, tatbikat ve denetleme gibi alanlarda
ise Erkan-i Harbiye-i Umumiye Reisliine (Genelkurmay Baskanl) balanan
Bahriye Vekaletinin kurulu amac ve grevi, lkenin snrl mali imkanlar
dahilinde donanmay yeniden kurmakt. Bu amala yurt dndan gemi satn
alnmasndan ok, mevcut gemilerin onarlarak donanmaya kazandrlmas
dnld. Bu amaca bal olarak Trk donanmasnn ate gcnn nemli
bir parasn oluturan, ancak bakm ve onarm bekleyen Yavuz kruvazrnn onarm gndeme geldi. Bir Fransz irketi ile anlama yapld. Ancak
stanbulda Yavuzun havuzlanmasna yetecek byklkte bir havuzun
olmamas nedeniyle, bir Alman irketinin Glckte uygun bir yzer havuz
yapmasna karar verildi. Bu balamda Glckte onarm atlyeleri, barnma
barakalar, mayn, akmlatr ve torpido fabrikalar kurularak Glckteki
gemi ina sanayinin temeli atlm oldu.
Glck Tankeri ve Ata Nutku
Yavuz kruvazrnn bakm ve onarm iin kurulan Glck Tersanesinde
bir sre sonra bakm ve onarmn tesinde, gemi ina etme becerisini de
gstermek ynnde admlar atld. Bunun ilk rn Glck tankerinin inasdr. 26 Temmuz 1934te kzaa konan Glck tankerinin su sathnda boyu
67

58.60 metre, genilii 9,40 metre, derinlii 3,70 metreydi. Arl 1250 ton
olan tankerin ektii su 3.10 metreydi. Tama kapasitesi 750 ton olan tankerin 700 beygir gcnde makineleri vard ve tek pervaneliydi. Hz asgari
11.5 mil olan geminin 29 mrettebat bulunuyordu. Cumhuriyet tarihinde
Trkiye gemi tezghlarnda ina edilen ilk gemi olan Glck tankeri 16 ay
gibi o dnem iin ksa saylabilecek bir srede denize indirilecek duruma
geldi. Bu ilk giriim, ilgilileri heyecanlandrd ve Glck tankerinin ardndan
tersanede bir su gemisi ve baka kk gemilerin inas tasarland.
Donanma iin ina edilen Glck
tankerinin nce 30 Ekim 1935te denize
indirilmesi planland. Ancak hava muhalefeti, trenin yaplmasn engelledi. Geminin kzakta kalmasnn teknik olarak
sakncal olduu dnldnden 1
Kasm 1935 Cuma gn, sre elvermedii iin geni katlmn salanamad
bir trenle Glck tankeri denize indirildi. Geminin denize indirilmesi srasnda teknenin kzakta hareket etmemesi
zerine 50 kadar iinin abas ile gemi
kzakta harekete geti ve denize indi.
1983de hizmet d kalan
Glck tankerinden ok
daha modern gemiler bugn
Trkiye tersanelerinde ina
edilmekte hatta bunlar yurt
dna da satlmaktadr. Ancak Glck tankerinin inas
Trkiye iin o dnem itibariyle
nemli bir baaryd. Glck
tankerinin inas bir zihniyete
kar zaferi temsil ediyordu.
Bu zihniyet ksaca Trkiyede
gemi yaplamaz sz ile ifade edilmekteydi. Glck tankerinin inas bu
anlay ykt. Bunun arkasndaki nc kii yaam boyunca Trkiyede gemi
ina sanayini ve bilimini kurmak iin alm olan Ata Nutkuydu.
68

Ord. Prof. Ata Nutku,
modern klavuzluk tekilatnn kurucusu olan babas
Sleyman Nutkunun ss-
Bahri Komadoru bulunduu
srada, 27 Ekim 1904 tarihinde imdi Yunanistan snrlar
iinde bulunan Prevezede
dodu. lk ve orta renimini
Haydarpaa Terakki Mektebi
ve Kadky Sultanisinde tamamlad. 1917 ylnda girdii
Heybeliadadaki Bahriye Mektebi Makina snfn pekiyi derece ile bitirdi.
Bahriye Mektebinde zel olarak alan naat- Bahriye ubesine 1921
ylnda kaydolarak, Gemi naat Yksek Mhendisi unvann ald. Yurtii
ve yurtdnda eitli tersanelerde alan Nutku, Glck ve Takzak tersanelerinin modernletirilmesinde nemli grevler ald.
Austos 1938de ngiltereye sipari edilen gemilerle ilgili komisyona seildi ve 31 Mart 1938de Institution of Naval ArchitectsINA (ngiliz Gemi
Mhendisleri Cemiyeti) yeliine kabul edildi. 1941 ve 1942 yllarnda
ngilterede ina edilmekte olan Sultanhisar ve Murat Reis snf gemilerin
fen komisyonu yelii yapt. Sava nedeni ile gemilerin teslim edilmemesi
zerine, Trkiyeye dnd.
1943de Deniz Makine Yarbay rtbesinde iken istifa ederek Tye girerek;
yrtt eitim, retim faaliyetlerini akademisyen olarak srdrmeye
balad. 1948de profesr unvan ald. 1953 ylnda T Gemi Enstitsn ve
gemi model deney havuzu ile hidrodinamik laboratuarn kurdu. 19521957
yllar arasnda zamann Denizcilik Bankasnda ynetim kurulu yesi olarak
da grev yapt. Bu dnemde tersanelerin gelitirilmesi ve modernizasyonu
iin alt.
Daha sonra Kaliforniya Berkeley niversitesinde misafir profesr olarak
grev ald. Society of Naval Architects & Marine EngineersSNAME (Amerikan
Gemi Mhendisleri Cemiyeti) yeliine seildi. ABD, ngiltere, Almanya,
talya, Danimarka ve spanyada eitli tersanelerde incelemeler yapt;
kongrelere katld.
Trkiyeye dnnden itibaren FAO ile ilikiler kurarak, balk teknelerinin
69

model deneyleri, taka ve ektirmelerin gelitirilmesi ve pervanelerinin slah
zerinde aratrmalar yrtt; elik kosterler iin projeler gelitirdi. 1964 ve
1965 yllarnda, Napoli ve Cenova niversitelerinde, ders, seminer ve aratrmalara katld; Hollandada Deft niversitesinde incelemelerde bulundu.
1970-1971de Maryland niversitesinde alt; 1972de yeniden Trkiyeye dnd. 1974 yl TBTAK Mhendislik Hizmet dln ald. 30 Ocak
1994 tarihinde aramzdan ayrld.
Denizci bir aileye mensup olan Ata Nutku, Trkiyede modern klavuzluk
tekilatnn kurucusu olan Sleyman Nutkinin oludur. 1904te doan
Ata Nutku, Almanyada gemi mhendislii eitimi ald. Glck tankerinin
planlarn izdii srada donanmada yzba rtbesi ile grev yapmaktayd.
Glck ve Takzak askeri tersanelerinin modernletirilmesi iin alan Ata
Nutku, 1948de Deniz Kuvvetlerinden yarbay rtbesiyle emekli oldu. Yksek
Mhendis Okulunda gemi inaiye dersleri veren Ata Nutku, 1953te Gemi
Enstitsn kurdu. Ordinarys profesr olarak uzun yllar ders veren Ata
Nutku, meslek yaamnda bir yzer havuz, iki mayn dkme gemisi,
ehir hatt vapuru, drt araba vapuru, ve Deniz Nakliyata ait Abidin Daver
ileplerini ina etti. 100 metre uzunluunda gemi model deney havuzunu
ve laboratuarn gerekletirdi. Trkiye gemi ina sanayinin nc ismi Ata
Nutku 1994te vefat etti.
Ata Nutku, teknik yetersizliklerin tesinde bir zihniyete ve atalete kar
mcadele verdi. Glck tankerinin inas srasnda karlat engeller
bunu aka ortaya koymaktadr. Olu Prof. Dr. Yavuz Nutku, Amiral Afif
Bykturulun henz yaymlanmam olan anlarndan konuyla ilgili olarak
unlar nakleder: Glck tersanesinde yaplan ilk gemi olan Glck ya
gemisi denizi indirildi. Bu gemiyi naiye Yzbas Ataullah Nutku planlamt. na karar almak iin bir hayli urat. nk Glck erkan ya da
mdrleri bu geminin yaplmasn istemiyorlard. nk onlarda bu inaatn
sorumluluunu alacak cesaret yoktu... Ata tarafndan Avrupai bir alma
sistemi kurulmutu. Ata ii olarak her bavuran alyordu ama ilmi esaslara
gre kabiliyeti olmayanlar da hemen iten karyordu. Fabrika mdrleri
ise Glck ya gemisinin btesi zerinden baka iler yapmak istiyorlard..
Zaten bu yol onlarn hep kullana geldii bir sistemdi. Buna Ata raz deildi
ve fabrika mdrlerine baka i iin metelik bile koklatmyordu. Karlnda fabrika mdrlerinde Ataya kar mthi bir reaksiyon balamt. Ak
ak bu gemi yaplmayacak ve Nihayet bunu hurdaclara satacaz gibi
70

irkin szler syleniyordu. Bu reaksiyon o kadar iddetli idi ki gemi denize
indirilirken hibir tren yaplmamt. Gemi, bizler ve Atann arkadalar
huzuruyla sessiz sedasz denize indirilmiti. Ortada fabrika mdrlerinden
kimse yoktu. Bizler Atay tebrik ettik.
Ata Nutkunun Glck tankerinin inas srasnda mcadele ettii zihniyet,
geminin hemen denize indirilmesinin ardndan da kendisine kar dostane
olmayan tavrn gsterdi. Bu olay olu Prof. Nutku Babam Glcn inaat
srasnda ok iyi alan iilere bir akam kfte kartlmas iin mutfaa
emir vermi. Sonuta byle bir yetkisi olmad iin Divan- Harbe verilmi.
Neyse ki kfte davasndan beraat etmi! Bu olay ailemizde bir efsane
olmutu diye anlatr.
Gerek Amiral Afif Bykturulun anlarnda dile getirdikleri, gerek olu
Prof. Nutkunun anlattklar, Ata Nutkunun Cumhuriyet dneminde ina
edilen ilk gemi olan Glck tankerinin yapm srasnda teknik yetersizlikler
dnda aslnda bir zihniyete kar mcadele verdiini gstermektedir.
Gerek Kocata ve Saryer vapurlarnn, gerek Glck tankerinin ina ykleri, Trkiyede ok gen olan modern gemi ina sanayinin balangcna
dair nemli bilgiler iermektedir. Bu gemilerin hepsi ithal ikamesi amac
ile yerli tezghlarda retilmitir. irket-i Hayriye bir zel iletmedir. Kocata
ve Saryer vapurlarnn inas gndeme geldii srada daha nce yapld
gibi yurt dndan gemi satn alabilecek mali olanaklardan yoksundur. Dolaysyla yurtiinde daha ucuza mal edilebilecei dnlerek bu iki gemi
ina edilir. irket-i Hayriye dnemin halkla ilikileri belki de en iyi yrten
nadir kurumlarndan birisidir. Gemileri daha ucuza temin etmek yan sra,
bu gemileri kendi tersanesinde yani yurt iinde ina etmeyi de bir tantm
unsuru olarak deerlendirir. Glck tankerinin inasnda da kendi kendine
yeten bir lke yaratma lksnn egemen olduu bir dnemde, Trkiyede
gemi de ina edilebileceini gstermek arzusu ve Ata Nutkunun bu yndeki
kiisel gayretlerinin ok belirleyici olduu gze arpmaktadr.
71
Bir Cumhuriyet Dnemi Yapt

ller Bankas
Dr. Perihan KPER
ehir Plancs

BR CUMHURYET DNEM YAPITI- LLER BANKASI
Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllar, Kurtulu
Savandan henz km olan bir lkedeki
yokluk ve yoksunluk ortamna ramen, ulusal
kalknma ve toplumsal
gnenci yaratma yolunda pek ok hamlenin
yapld bir dnem
olmutur. ncelikle
Osmanllarn son dTarihi yaps yanbanda dneminin
neminde yabanclarn
modern! ller Bankas binas
imtiyazna verilen temel
altyap hizmetlerinin ou devletletirilmi ve Cumhuriyetle birlikte temel
altyap sorunlar ulusal kaynaklarla almaya allmtr. Belediyeler Bankas
(-sonraki ismi ile ller Bankas) da bu kurulu dneminin rn olup lkemiz
gereksinim ve koullarna gre kurulmu bir Yerel Ynetimler Bankasdr.
Banka bir yandan yerel ynetimlerimize parasal ynden destek salarken
dier yandan da bu destei yatrmlara dntrmtr. Dnyada tam da
rnei bulunmayan zgn bir kurumdur. Ksaca, K. Atatrkn direktifleri
ile 1933 ylnda ilk temelleri atlan ller Bankas Cumhuriyetin rnek yaptlarndan birisi olarak eyrek asrdr yerel kamu hizmetlerinin sunumunda
nc bir rol stlenmitir. Ayrca, binlerce mhendis, mimar ve kent plancsn
da uygulama iinde yetitiren bir eitim kurumu olmutur.
lke kalknmas ve toplumsal gnenci artrmada nemli rolleri olan bu
tr kurumlarn, ilev alanlarnn gelitirilerek korunmas beklenir. Oysa son
dnemlerde uygulanan kreselleme koutlu yeni-sa politikalarla lke iin
yararl kurumlarn ileri birer birer boaltlp zelletirme uygulamalar ile
yok edilmektedir. Bu balamda ller Bankasnn gelecei de belirsiz hale
gelmitir. zellikle son on-onbe yldr Dnya Bankas ve IMF dayatmal yapsal uyum programlar erevesinde bu kurumun da kamusal hizmet alanlar
daraltlmaya allm, bir kamu kurumu olma niteliinden uzaklatrlarak
bir zel irket haline dntrlmesi iin abalar hzlandrlmtr.
Bu nedenle, mhendislik, mimarlk ve kent planlama konularnda pek ok
75

nc grevler stlenen bu kurumun kurulu, gelime ve son dnemlerdeki
yeniden yaplandrma yksn ad geen kurumda yaklak eyrek asr hizmet vermi bir kurum alann tankl ile TMMOB Mhendislik ve Mimarlk
ykleri serisinde aktarma sorumluluunu bir grev olarak gryorum.
Kurulu yks
ller Bankasnn temeli, Atatrk Dneminde balatlan kalknma hamleleri
erevesinde kurulan Belediyeler Bankas ile atlmtr. Kurtulu Sava sonras lke genelinde ehir, kasaba ve kyler bakmsz ve harap durumda idi.
Gen Cumhuriyet ynetiminin en nemli hedeflerinden birisi bu yerlemelerin hzla imar edilerek gelitirilmesi olmutur. Ancak, yerlemelerde temel
alt ve st yap eksiklikleri yaanrken, zeksel (merkezi) ve yerel ynetimlerin teknik g ve parasal kaynak yetersizlii de zm bekleyen nemli
bir sorundu. O gnn koullarnda, belediyeler tek bana bu sorunlarn
stesinden gelip uygar yerlemeler yaratamazd. Bu balamda, ncelikle
yerel ynetimler temel yasas olarak Belediyeler Kanunu hazrland.
3 Nisan 1930 tarihli 1580 sayl Belediyeler Kanunu Belediyelere nemli
grevler yklerken Bankann kuruluuna ynelik ilk da yakmtr. Belediyeler Kanununun 131 ve 132. maddelerinde, belediyelere ynelik bir
banka kurulmas ve kurulacak bu bankann sermayesi iin gerekli hazrlklarn yaplmasndan sz edilmitir. Bu yasadan yaklak yl kadar sonra
da, K. Atatrkn direktifleri ile belediyelerimizin imarn ksa bir srede
gerekletirmek ve parasal kaynaklardan yoksun olan belediyelere finansman salayabilmek amacyla 11 Haziran 1933 tarih ve 2301 sayl Kanun
ile Belediyeler Bankas kurulmutur. Bankann sermayesi 15 milyon TL.
olarak ngrlmtr. ller Bankasnda yneticilik de yapm olan emekli
valilerimizden Ziya oker Mahalli dareler ve ller Bankas isimli kitabnda, 1933 ylnda toplam 170 Milyon TL olan Devlet btesinin %8i kadar
olan bu 15 milyon TL.lk sermayenin olduka nemli bir miktar olduu
vurgulanmaktadr.
24 Haziran 1933 gn ve 2435 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Belediyeler Bankas Kanunun kabul srasnda grevde olan Cumhurbakan ve
Bakanlar Kurulu yeleri listesi aada verilmektedir:
76

RESCUMHUR
GAZ M.KEMAL
Bavekil
SMET
Adliye Vekili
.SARAOLU
Dhiliye Vekili
.KAYA
Milli Mdafaa Vekili

SEKA
MaliyeVekili
M. ABDLHALIK
Maliye Vekleti V. Maarif Vekili

.KAYA
Dr. RET GALP
Nafa Vekili
HLM
Shhat ve timai Muavenet Vekili

Dr. REFK
ktisat Vekleti V.
MUHLS
Gmrk ve nhisarlar Vekili

AL RANAZ
Ziraat Vekili
MUHLS
Yasada Bankann kurulu amacnn;
Belediyelere, ehirlerin tanzim ve tesisi ilerinde yapacaklar esasl amme
hizmetleri iin muhta olacaklar paray ikraz etmek; ksa ve uzun vadeli
avans ve cari hesaplar amak veya bunlara tavassut ve kefalet etmek ve
nizamnamei esasile msaade edilecek banka ilerini yapmak
olduu belirtilmektedir. Kurum znde bir finans bankas olarak ngrlmtr ve Belediyelere, yapacaklar temel kamu hizmetleri iin gereksinim
duyacaklar ksa ve uzun erimli (vadeli) kredi vermekle grevlendirilmitir.
Belediyeler Bankas kurulduktan yaklak iki yl sonra, 7 Haziran 1935
tarihinde 1580 sayl Belediye Kanununa ek olarak 2763 sayl Kanun karlmtr. Bu kanun ile Belediye Kanunu tatbik edilen ve (ncelikle) nfusu
onbinden yukar olan yerlerin harita ve mstakbel imar planlarn ve ime
sular ile spor alanlar ve lam ilerini yapmak zere ileri Bakanl grevlendirilmi ve ileri Bakanl yetkilileri ve Belediyeler Bankas Genel
Mdrnden oluan bir Belediyeler mar Heyeti kurulmutur. Sayn oker
kitabnda, 19351944 yllar arasnda bu heyetin danman ve kontrollnde; 9 belediyenin imar plan, 47 belediyenin harita ileri ile 21 kentin ime
suyu tesisinin Bankaca yaptrldn ve yine, 41 belediyenin imar plan,
77

16 belediyenin harita ii ile 13 belediyenin ime suyu proje almalarna
balandn belirtmektedir.
Belediyeler Bankas olarak hizmet sunulan 19331944 yllar arasndaki
dnem, yurt genelinde pek ok acil hizmet ann bulunduu, buna karn
akal kaynak ve teknik personel ynnden Devletin en gsz olduu,
II. Dnya Savann getirdii sorunlarn da youn yaand bir dnemdir.
Dneminin tm bu olumsuz koullara ramen Kurum, nemli ilere imza
atmtr. Bu dnemde temel altyap hizmet alan olarak elektrik ve imesuyu yatrmlarna ncelik verilerek toplam 20.031.000 TL. belediyelere
aktarlmtr.
Kurumun kentlerin
geliimindeki nemi, Ernest Reuter gibi yabanc
uzmanlarca da vurgulanmaktadr. E. Reuter, faist
Hitler rejiminden kaarak
Trkiyeye snm, uzun
yllar Siyasal Bilgiler Fakltesinde ehircilik Dersleri vermi ve daha sonra
lkesine dnerek Berlin
Belediye Bakanl da
Mimar Seyfi Arkann yapt eski Banka binas
yapm bilim insandr.
Kendisinin, 1942 ylnda Belediyeler Bankasnn yapt almalara ilikin
bir rapordan Ziya oker kitabnda baz alntlara yer vermitir:
Belediyeler Bankasnn yaps ve kuruluu memleketin artlarna ve
hususi durumuna tamamen uygundur. Belediyeler Bankas mevcut
olmasayd geen dokuz yl iinde ehirlerin bunca nemli baarlar
mmkn olmazd ve ilerde pek byk zorluklarla karlaaca muhakkakt. Banka, bugnk artlar altnda ok lzumlu bir messesedir
ve belediyelerin inkiaf iin imdiye kadar yaplm olan hamlelerin
banda gelmektedir.
ller Bankas Dnemi

Dneminin g koullarna ramen Belediyeler Bankasnn baarl
olduu gz nne alnarak kapsamnn geniletilmesi, bnyesine belediyelerin yan sra ky ve il zel idarelerinin de katlmas yararl g-
78

rmtr. Bu erevede, dnemin Babakan kr Saraolu imzas
ile 29 Temmuz 1944 tarihinde TBMMne Mahalli dareler mar Bankas
Kanun Tasars sunulmutur. Tasarnn gerekesinde ama u ekilde
aklanmaktadr:
ehir ve kasabalarmzn muasr teknie uygun ekilde kurulmasn,
belde tesislerinin muayyen bir plan ve program dahilinde ksa zamanda
vcuda getirilmesini temin maksad ile 1933 ylnda tekil edilen Belediyeler Bankasnn iktisadi krizlerin ve ikinci Cihan Harbinin doduu,
byk mkller, gayri msait ve ar artlar iinde geen faaliyet
devresinde elde edilen mspet neticeler bu tekilin tevsii ve faaliyet
sahasnn vilayet hususi idareleri ve ky idarelerine temili zaruretini
ortaya atm bulunmaktadr
Kurumun ismi, TBMM Bte Komisyonunun nerisi ile ller Bankas olarak kabul edilmi ve Belediyeler Bankas yerine, 13 Haziran 1945 tarih ve
4759 sayl Kanun ile 100.000.000 TL. sermayeli ller Bankas kurulmutur.
4759 sayl Kanunun 1. maddesinde ller Bankasnn kurulu amacnn;
l zel dareleriyle Belediye ve Ky darelerinin ve bu idarelerin kuracaklar birliklerle ad geen idarelere bal, tzel kiilii haiz olan
veya olmayan ve katma bteli idare ve kurumlarn imar ileriyle ilgili
konularla uramak
olduu belirtilmektedir. Bu kez Bankaya salt mali araclk grevi deil

bunun yan sra imar ileri bir baka anlatmla teknik yatrmclk ilevi
de yklenmitir. Hem bir yerel ynetim bankas ve hem de yatrmc bir
kurulu olarak ngrlmtr.
ller Bankas Anayasann 123. maddesinde belirtilen yerinden ynetim
esaslarna dayanlarak kanunla kurulan bir KAMU tzel kiisidir. Banka,
zeksel ynetimle yerel ynetimler arasnda bir konumda kurgulanmtr.
Kendine zg hukuki, mali ve ynetsel statye sahip hizmet ynnden
yerinden ynetim esaslarna gre dzenlenmi bir kurumdur. ller Bankasnn ortaklar Belediyeler, il zel ynetimleri ve kylerdir. Bteden,
eitli kurululardan ve Bankann zkaynaklarndan salanan gelirler
Banka kanal ile yerel ynetim yatrmlarna dntrlmtr. Grev
alan arlkla yerel ynetimlerin altyap ve baz styap ilerini yrtmek
olmutur. Bu erevede yurt apnda yaygnlatrd hizmetlerini blge
mdrlkleri kanal ile yerine getirmitir.
79

Kendisi de bir ller Bankas alan olan, Y.ehir Plancs Erkan akr
Yapsal Uyum Srecinde ller Bankas isimli tez almasnda kurumun
grev alanlarn be ana grupta toplamaktadr:
1. Yerel ynetimlere kentsel planlama ve altyap yatrmlar iin kredi
salamak,
2. Yerel ynetimlerin kentsel planlama ve altyap yatrmlarn stlenerek
onlar adna yapmak ya da yaptrmak,
3. Yerel Ynetimlere yerel kamu hizmetleri iin gerekli ara ve malzemeyi salamak,
4. Yerel ynetimlerin tanr ve tanmazlarn sigorta ettirmek,
5. Tznde belirtilen Bankaclk ilerini yrtmek.
1945 ylnda ller Bankas kurulduu zaman Belediyeler Bankasndan
devrolan toplam 80 personelin %60 idari personel, %25i teknik eleman (5 inaat mhendisi, 4 elektrik mhendisi, 3 harita mhendisi, 4
mimar ve 4 tekniker) ve %15i de yardmc hizmetler personeli olduu
sylenmektedir. Bir baka anlatmla yurt genelinde belediyelerin alt ve
st yap sorunlarn zm iin yola kt anda, programndaki ilerin
projelerinin hazrlanp bunlarn gerekletirilmesini salamak zere
yalnzca 16 mhendis ve mimar bulunmaktadr.
1960 yllara gelindiinde Bankann hizmet kapasitesi artm, teknik hizmetlerde alan mhendis, mimar, ehir plancs says 272yi bulmutur.
Artan i hacmine kout olarak bu say son dnemlere kadar srekli art
gstermitir. Mhendis, mimar ve planc says 1975 ylnda 923, 1985
ylnda 1041 kiiye kmtr. 2007 ylnda ise toplam teknik personel adedinin 1405 kii olduu belirtilmektedir. Bu 1405 kiinin yarsndan ou
tara rgtlerinde- blge mdrlklerinde grev yapmaktadr.
ller Bankas hizmet zincirine ncelikle belediyelerin harita, imar plan,
ime suyu ve elektrik ilerini ele alarak balamtr. Bankann kurulmasndan sonraki ilk on ylda 189 yerlemenin halihazr haritalar alnarak
imar planlar hazrlanmtr. 1990l yllara gelindiinde ise bu say 3300
adedi gemitir.
80

1950li yllarn imar plan almalarndan
rnekler
Gynk 1950
Yresel mimariye sayg ile gelecein kent meydannn oluturulmasna ynelik

abann bir gstergesi olarak Gm Kasabas mar Plan (1954) almas iin
hazrlanan Mstakbel Cumhuriyet Meydan nerisi.
81

19331980 arasnda ller Bankas yatrm rakamlarnda birinci ncelik
enerji sektr olmutur. Uygarlk yolunu aydnlatmak, ada kasaba
ve ehirler yaratmak zere, yerlemeleri ivedilikle a kavuturmak
hedeflenmitir. Banka yatrm toplamnn yars enerji sektrne yaplm
olup bu durum 80lere kadar srmtr. 1983 ylnda elektrik ebeke ileri
belediyelerden alnarak Trkiye Elektrik Kurumuna (TEK) devredilmitir. lgintir ki bu dnem aslnda imar plan onama yetkilerinin yerel ynetimlere
devredilmesi srecinde olduu gibi pek ok alanda yerelleme politikalar izlendii bir dnemdir. Bankann Enerji Dairesi Bakanl 1986 ylnda tmyle
kaldrlmtr. Enerji sektrnde tek elden daha verimli ve etkin bir ynetim
salama sav ile yaplan bu yetki devri belki de TEKin zelletirilme srecinin
de balang halkas oldu. 1980 sonras izlenen zelletirme politikalarnn
ilk adm elektrik ebeke projeleri ve yatrmlar ile tahsilat ilerinin yerel
ynetimlerden alnarak TEKna devredilmesi olmutur. 1990 sonrasnda da
TEKin bilinen zelletirme srecine tank olundu. Bu yaklam daha sonra
teki kamusal yerel altyap alanlarnda da uygulanacaktr.
ller Bankasnn tm yatrmlar iinde ikinci ncelikli alan ime suyu
sektrdr. lk yirmi ylda tamamlanan ime suyu tesisi says 450den
fazladr. Yurdumuzda ilk imesuyu tesisleri dier pek ok mhendislik
ilerinde olduu gibi, d lkelerden getirilen malzemeler ile yabanclarca
yaplmtr. Mal satabilmek adna genellikle boru imalat yapan firmalar iin
ykleniciliini de stlenmitir. ller Bankas kuruluu sonras nce imesuyu
projeleri hazrlanm ve daha sonra yerli hammadde retimi iin araylar
balamtr. lkede yerel olanaklarla imesuyu tesisine ynelik malzeme
salama sorunun zm iin 1946 ylnda Karabk Demir ve elik letmelerine bal ilk font boru fabrikas kurulmutur. Bu fabrika 1954 ylna kadar
da lkenin tek boru fabrikas olarak hizmet etmi, ancak snrl kapasitesi
nedeniyle da bamllk yine de srmtr. 1957 ylnda da Smerbank
zmitte Alman Mannesman firmas ile ortak bir boru fabrikas kurmutur.
mesuyu yatrmlar iin gerekli borular arlkla bu fabrikalardan salanmtr. 1960lardan sonra ise bunlar zel boru fabrikalar izlemitir. ller Bankas
kendi alma alannda kulland hammaddeleri reten baz irketlerin ya
kurucusu olmu (SMEL gibi) ya da bu alanda retim yapan baz irketlere
(NBA vb.) ortak olmutur.
Bankann hizmet yelpazesinde, baz yerel kamu hizmet yaplarnn projelendirilip bunlarn gerekletirilmesi de bulunmaktadr. Belediye hizmet
binas, itfaiye, pazaryeri, hal, hamam, turistik tesis, mezbaha vb. hizmet
82

yaplarnn ina edilip toplum kullanmna almasnda da yardmc olmutur.
zellikle yeni kurulan belediyelerin, ilk etapta halihazr haritalar alndktan
sonra, imar planlar hazrlanm, daha sonra bu plana gre de gerekli temel
altyap ve st yap almalar yrtlmtr. ller Bankas 1970lerden sonra
ise kanalizasyon ve artma ilerini de kapsayacak biimde geniletmitir.
Yeni kurulan kk belediyelerin ilk hizmet yaplar, ilk salkl hayvan
kesim evleri (mezbahalar), souk hava depolar, ilk temiz ortak tuvalet
ve banyolarnn (hamamlar) yapmnda Banka kendilerine yol gstermitir.
Bu belediyelerin kendi zkaynaklarn yaratmalarna destek olmak zere de
hal, belediye oteli vb. gelir getirici yaplar da yaplmtr. 1980ler sonras
Yap leri Dairesinin etkinlik alan giderek daraltlmtr. Banka tarafndan
bugne kadar gerekletirilen yatrmlarn sektrel dalmlar aadaki
tabloda verilmektedir:
LLER BANKASINCA GEREKLETRLEN YATIRIMLARIN SEKTREL DAILIMI (%)
Kaynak:Erkan AKIR, Yapsal Uyum Srecinde ller Bankas, TODA Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, Ankara, 2003, s.79.
Kurumca 2006 yl rakamlar ile toplam 17.492 adet i tamamlanm

olup, ime suyu, kanalizasyon ve dier yap ileri kapsamnda 6.115 tesis
gerekletirilmi ve yerel ynetimlerin hizmetine sunulmutur. Bankann
83

teknik hizmet sunduu alanlar; harita, imar plan, jeolojik ve jeo-teknik
ett, ime suyu, kanalizasyon, artma, kat atk, deniz dearj, jeotermal
enerji uygulamalar, belediye hizmet binalar, souk hava deposu, terminal,
hal binas gibi st yaplar ile peyzaj projeleri ve uygulamalar vb. geni bir
yelpazede deimektedir.
te yandan, Banka yalnzca kentlerin deil kylerin kalknmas iinde
destek veren bir kurum olmutur. Yasas gereince yllk karnn %50sini
kylere karlksz yardm olarak datmas gerekmektedir.
zetle, ller Bankas yerel ynetimlerin btn yatrmlar iin verdii teknik
ve finans destei ile eyrek asrdr kentlerin ada dzeyde gelimesinde
tartmasz nc grevi stlenmi bir kurumdur. Ernest Reuter bu kurumu
u szlerle anlatmaktadr:
ller Bankas srf bir finansman messesi olmayp ayn zamanda Trk
mahalli darelerinin gelimesi iin bir idari makam, teknik bir mercii,
umumi bir planlatrma yeridir. Byle bir teekkl olmadan en az nmzdeki 30 yl iinde Mahalli darelerin gerek bir gelime gstermesi
mmkn olamaz.
Almanyann henz are bulamad, gsz belediyelerin imar grevlerini

yerine getirmelerinde Trkiyenin gelitirdii ller Bankas modelinin ne denli
etkin ve yararl olduu baka Alman yetkililerce de kabul edilmitir. 1964
ylnda Federal Almanya Mesken, ehircilik ve Blge Planlama Bakanlnca
grevlendirilen Prof. Dr. Ing. E.H. Bernhard Wedler, Prof. Ludvig Wamsganz
ve Dr. Johannes Rambergden oluan kurulun ller Bankas iin sylediklerini
Ziya okerin kitabndan aktaralm:
Almanyada yasalarla belediyelere braklm olan imar grevlerini birok
belediye kendi gleri ile baaramazken ve bu kt durumun dzeltilmesi
iin henz etkili bir are bulunamamken, Trkiye bu problemi maksada
uygun ve pratikte tecrbeden gemi bir usulle zmtr ller Bankasnn kuruluuna hakim olan dnce kukusuz ok dorudur. Verilen
bu grevin ller Bankasnca baarl olarak yrtld grlmektedir.
Bankaclk teknii blmleri ile imar teknii blmlerinin bir bankada
birlikte etkili olmalar zellikle stnde durulmaya deer te bu ynden
ller Bankas zellikle dikkate deer bir kurulutur.
ller Bankas son dnemlere kadar mhendis, mimar ve planclara, kamu

yararna toplum iin birlikte/ortaklaa bireyler retebilme ortam salamtr.
almalar kamu yarar ilkesi temel alnarak bir takm ruhu ile yrtlmtr.
84

Kurumda alan teknik elemanlar ounlukla yln te birini ya da yarsn
lkenin farkl blgelerinde arazi almasnda geirir. Bu uzun i gezileri
srasnda farkl uzmanlk alanlarndan gelen mhendis, mimar ve planclar
birbirlerinin dillerinden daha iyi anlamay renirken, yerel yneticilere
de yerel kamu hizmetlerinin kent halkna haka sunulmasnda eitici bir
rol stlenir. Bir yerlemenin gelecekteki gelime alanlarn da kapsayacak
halihazr harita snrlann saptanmasna ynelik harita tahdit komisyonlar
takm almasnn en gzel rneklerindendir. 1970li yllarn sonundaki bir
meslek anm burada sizlerle paylamak isterim.
Bir ile belediyesine harita tahdit grevi ile giden ekipte harita mhendisi,
jeoloji mhendisinin yan sra ehir plancs olarak da ben grevlendirilmitim. Grevimiz belediyenin gelecekteki gelimelerini de hesaba
katarak halihazr harita alanlarn belirlemek idi. Dnemin yerel yneticisi
hemerilerine hizmette tarafsz olmas gerektiini unutup, kendi siyasi
tercihini grevine de yanstarak farkl grten insanlarn arlkl olduu baz mahallelerin harita snrlar dna kartlmasn istedi. Halihazr
haritas bulunmayan bir blgeye imar plan yaplamayaca ve de daha
sonra hibir kentsel alt ve st yap getirilemeyeceinin bilincinde olan
komisyonumuz bu istee kar durarak, bakan uzun sre ikna etmeye alt. kna edemeyince de, komisyon tutanandaki kararlarmza
kendisinin muhalefet erhi koyarak itiraz etme yolunun ak olduu
bildirildi. Sonuta, toplumun belirli bir kesimine hizmet gtrmemeyi
hedefleyen bu tutumun yazl tutanaklara geirilmesini Bakan da gze
alamad iin almamz komisyonun belirledii ekilde tamamland.
Burada mesleinin gerektirdii yaklamla bakann grlerine kar
kan gen bir ehir plancsnn en byk desteinin ekip arkadalar
mhendisler olduunun altn izmek isterim.
ller Bankas arivi.
85
Uzungl (Trabzon) geleneksel konut

rlve almas
niversite sonras ller Bankas uygulama iinde bir baka eitim kurumu
olarak ilev grmtr. Mhendis, mimar ve ehir plancs kimlikleri ile teknik
elemanlar, kamu yararndan yana ve toplumsal karlar n planda tutan bir
duru sergilemitir. Yalnzca belediye yetkilileri ve yerel ynetim alanlarna
deil yre halkna da mhendislik, mimarlk ve planclk mesleklerinin lke
iin ne anlama geldiini gstermitir.
Bankadan grevle gnderilen ehir plancs, mhendis ve mimar hanm ya
da beylerin o yre iin yaptklar almalar her zaman byk bir saygnlkla
karlanmtr. Anadolu ilk bayan kamu grevlileri olarak eitim ve salk
emekileri ile tanmt. Bu nedenle bayan mhendis mimarlar, ilk yllarda
Bankadan grevle kk belediyelere gidince kendilerine retmen ya da
ebe olarak m yreye geldikleri sorulurdu. Beldeler giderek mhendis ve
mimarlk meslekleri ile de tant. Ancak bu kez de, Ankaraya uzakl ve
iklim koullarna bakmakszn bu grevlerin bayanlar tarafndan da yerine
getiriliyor oluu yadrganm olsa gerek, bayan grevliler bir dnem mhendis bey olarak arlrd.
Kurum olarak da genelde en iyi zmlerin aray iinde olunmutur.
rnein, 1950lerden sonra hzl kentleme sorunlar ile ba etmeye alan
byk kentlerin yerleme sorunlar, Atatrk dneminde bakent Ankara iin
alm olan kent plan yarmasnn izinden gidilerek, alan kent btn
yarmalar ile zlmeye allmtr.
86
ller Bankas arivi.
Yerel ynetimlere ynelik kartlan kurumsal yaynlarndan olan ller

Bankas Dergisinin Temmuz 1997 saysnda;
Planl kentlemenin gl destei,
Salkl kentlemenin anahtar
ller Bankas
slogan ile kurumun yerel ynetimlerimize teknik ve mali kaynak salayan,

kentlerimizin geliimine k tutan dnyadaki tek banka olduu vurgulanarak
yapt hizmetler dizelere yle dklm:
Bir kk kasaba iken

nce Haritas yapld
mar Plan izildi ardndan.
htiyalar oalmt,
Teknik hz verildi sondajlara.
me suyu getirildi kaynandan
Kanalizasyon ebekesi yapld
Yaplar ykseldi ada
Modern bir kent yaratlmt
Tm abalarn arkasnda
Gl, yatrmc, bir kurulu vard!
...
87

(Ancak, Bankann yeniden yaplandrlmasna ynelik almalar da yine
bu dnemlerde gndeme getirilmitir.)
Banka; gr ne olursa olsun tm belediyelerin bavurduu, kendilerine yol gsterilen destek olunan bir kurumdu. Teknik hizmet gtrlrken
siyasi tercihler deil toplumsal gereksinimler belirleyici olurdu. Mhendis,
mimar ve ehir planclar bilirlerdi ki yapacaklar hizmet belediye yetkilileri
iin deil, yerel halka hizmettir. Anadolunun farkl yrelerinden Ankaradaki
ilerini takip iin gelen belediye yetkilileri soluk almak iin Bankaya urar
ve burada kendilerini evlerinde hissettiklerini sylerlerdi. Gelince de ilgili
tm teknik servisleri dolap sorularna yant ve sorunlarna zm bularak
memleketlerine geri dnerlerdi. Uzun yllar bu scak iliki srmken, peki
ne oldu da Banka ile belediyeler arasndaki uzaklk son dnemlerde giderek
artt, ou byk pek ok belediye biz artk Banka ile almak istemiyoruz
demeye balad. Bunun nedenleri zerinde nemle durulmaldr.
Tm kamu kurum ve kurulularnn deien koullara gre sre iinde deimesi kanlmazdr. Ancak bu deiim, kamusal kimlik korunarak toplum
yararndan yana bir yaklamla, kurumun kendisini gelitirip glendirmesi
ynnde olmaldr. Daha da nemlisi, yeniden yaplandrma almas kamu
ynetiminin btnl iinde lke gerekleri ile uyumlu ve i dinamiklerce
ortaya kan bir gereklilik olarak ele alnmaldr. Kukusuz, ller Bankas da
bnyesinde yapsal, ynetimsel ve ilevsel pek ok sorunu barndrmaktadr
ve bu nedenle baz dzenlemelere gidilmesi gerekmektedir. Ancak, bu dzenlemelerin neden, kimlerle, kimler adna, nasl ve ne biimde yaplaca
nemle sorgulanmaldr.
1980 sonras dnem
1980ler sonras tm dnyada yaygnlaan kreselleme dalgas ile baat
klnan yeni-sa politikalar Trkiyede de etkili olmutur. Uluslararas sermayenin nndeki tm engeller kaldrlrken, retim yapan pek ok yatrmc
kamu kuruluu zelletirme konusu olmutur. Uzun yllar elbiselerimizi
reten Smerbank, ya da lkemizi a kavuturarak aydnlanmamz salayan TEK ya da topluma salkl koullarda et rnleri sunan EBK rneklerinde olduu gibi yararlar yadsnamayacak pekok kurum birer birer elden
kartlmaktadr.
Bu srecin ba aktrleri arasnda yer alan Dnya Bankas ve IMF ile imzalanan yapsal uyum anlamalar ile uluslararas sermayeye kapal olan kamusal
88

alanlar da uluslararas zel sermayeye almaya balamtr. Yerel kamu
hizmetleri de bu balamda deerlendirmektedir. ngrlen yaplanmada;
kamu kayna yerine yerli, zellikle de yabanc zel sermayeye dayanmak,
yerel altyap sektrn bir kamu hizmeti olmaktan kartarak yerli/yabanc
irketlere brakmak, bedelini de zellikle kar ierecek ekilde fiyatlandrarak
halktan almak esastr. Bilindii gibi, altyap sektr de ayrca uluslararas
sermaye iin olduka karl bir alan olarak grlmektedir.
Bu srete zeksel ve yerel ynetimlerimiz ile birlikte ller Bankasnn
da ilevlerinin daraltlmas gndeme gelmitir. Haziran 1986da TC Hkmeti ve Dnya Bankas tarafndan finanse edilerek Inbucon Management
Consultantsa hazrlattrlan almada, yine Dnya Bankasnca hazrlanan
Yerel Ynetimlere Mali Araclk in Seenekler (1992), Trkiye Belediyeler
Reform Projesi:Trkiye Dnm Noktasndaki Yerel Ynetim Sektr (2001),
Trkiye Yerel Ynetim Sektr ncelemesi (2002) vb. raporlarda aka ller
Bankasnn misyonunu deitirme hedeflerini grmek mmkndr. Yapsal
uyum programlar erevesinde ller Bankasnn yeniden yaplandrlmas,
Yerel Ynetimler Reformunun bir paras olarak ele alnmaktadr.
stenen, Bankann yatrmc kimlii ile teknik hizmetler alanndan ekilerek arlkla bankaclk ilerini yerine getirmesidir. Bir baka deyile ller
Bankasnn yatrmc kamu kurumu kimlii tasfiye edilerek belediyeler ile
uluslararas para piyasalarn buluturacak bir arac finans kurumuna dntrmek hedeflenmektedir ki, bu da ller Bankasnn bir anonim irket
olarak yaplmas abalar ile rtmektedir. Banka yetkilerince de Bankann
yeniden yaplandrlaca ve kurumun LBANK A.. isimli bir Anonim irket
haline dntrlmesi almalarnn son aamaya getirildii sklkla yinelemektedir.
te yandan; yerel ynetimler yapsnn yarsndan ok fazlasn yeterli
teknik gc ve parasal kayna bulunmayan kk belediyelerin oluturduu lkemizde Bankann hizmet alanlarnn daraltlmas yaklamn
anlamak mmkn deildir. Banka, 1980ler sonrasnda enerji sektrnden
ekilmi, giderek styap ve yapm ilerini azaltmtr. Projelendirdii tesislerin inaatnda kullanaca malzeme retimi alanndan vazgemi, yapt
ileri emanet usul yerine arlkla ihale usul ile yrtmeyi yelemitir.
Tm bunlar zelletirme srecindeki kamusal hizmet alanlarn adm adm
daraltan uygulamalardr.
89

Sonu yerine
ller Bankas; ksaca yerel ynetimler olarak tanmlayabileceimiz 81 adet
il zel ynetimi, 3216 belediye ve bu idarelere bal kurulular ile yerel
ynetim birliklerinin, ortak yerel nitelikteki hizmetleri ve yatrm faaliyetleri ile ilgili konularda grev yapmak, alt ve styap projelerine finansman
salamak, danmanlk hizmeti vermek, her trl gereksinimlerine uygun
proje gelitirmek ve kredi salamak amac ile kurulmu tzel kiilie sahip
bir Cumhuriyet dnemi kurumudur.
ller Bankas kuruluundan bugne kadar ilgili ynetimlerin istemleri halinde; ett, plan ve projelerin hazrlanmas, yatrmlarn gerekletirilmesi,
kontrollk hizmetlerinin yerine getirilmesi ve ihalelerin dzenlenmesi gibi
ok sayda kentsel alt ve styap gereksinimlerinin karlanmas grevlerini
yerel ynetimler adna baaryla yerine getirmitir.
Bu bilgi ve deneyimi, bu birikimi bir kalemde yok sayarak kurumu ilevsiz
hale getirmek lke karlar ile ne denli rtmektedir. Hzl kentleme ve
salksz byme ile birlikte kentsel altyap hizmetlerine duyulan gereksinim de artmaktadr. lke genelinde salkl ve yeterli ime suyu temin
edilebilmesi, atk sularn ve kat atklarn evreye zarar vermeden bertaraf
edilebilmesi, belediyelerin imar ve harita hizmetlerinin karlanabilmesi
iin ller Bankasnn almalarna dn olduu gibi bugn de gereksinim
byktr. Unutulmamaldr ki, halen Belediyelerimizin % 70e yakn kk
belediyelerdir ve yerlemelerinin altyap sorunlarn zebilme kapasiteleri
bulunmamaktadr.
Kukusuz, daha nce de deinildii gibi, ller Bankasnn da yeniden
yaplanmaya gereksinimi vardr. Ancak bu deiim toplum yararndan yana,
ortaklar olan idarelerin ve alanlarnn daha fazla sz sahibi olabilecei
ve onlarn da katklar ile belirlenecek gereksinimler dorultusunda, yerel
ynetimlerle diyalogu arttran, bnyesindeki mhendis, mimar, planclar ve
tm alanlar iin eitim kurumu olma misyonunu yeniden stlenen bir
kamu kuruluu oluturma ynnde olmaldr. Umalm ki Belediyelerimiz ksa
erimde kendilerine yeter hale gelir ve Banka misyonunu tamamlar. Ancak
bugn izlenen politikalarla grnen odur ki, E. Reuterin syledii gibi,
ller Bankasnn daha ok otuz yllar ilevlerini gelitirerek lkeye hizmet
gtrmesi bir gerekliliktir.
90

Kaynaka
AKIR, Erkan, 2003,Yapsal Uyum Srecinde ller Bankas, TODA Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Ankara.
OKER, Ziya, 1986, ller Bankas ve Mahalli dareler, ller Bankas, Ankara.
KPER, Perihan, Akaln MA, Alp H., 1993, 60 Yllk Deneyimi ile mar Planlama
Dairesi almalar, Yaynlanmam rapor, Ankara.
Kuruluundan Bugne ller Bankas 19331993, 60. Yl Kitab
Kamu Hizmetinde Mimarla Tanklk1 ller Bankas, 2006, TMMOB Mimarlar
Odas, Ankara.
2000li Yllara Doru Trkiyede Kent Planlama Uygulama Srecinin Deerlendirilmesi ve Yeni Yaklamlar Semineri, 14-15 Ekim 1993, ller Bankas, Ankara.
91
lk Robot
Hakan ALTINAY
Daha ok hayale ihtiyacmz var,

Bitirme devinden Doan lk Robot ALTINAY 1
ubat 1990 da, T Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesindeki hocam Dr.
Turgut Berat Karyot bana bir soru sordu: Bitirme devi olarak endstriyel
robot yapabilir misin? Ben de her zamanki hayalperestliimle bana bu
devi grev olarak veriyorsanz ben de gerekletirmekten eref duyarm
dedim. Haziran ayna kadar, yani be ay iinde, 3 eksenli bir sanayi robotunu gerekletirmek zere projeye baladmda, hocam bir hatrlatmada
bulundu: Dikkat etmeni isterim ki robotik konusunda hem niversitede
hem de lkemizde gereken dzeyde; alt yap, akademik bilgi, teknolojik
bilgi, komponent ve daha da nemlisi yeterli dzeyde para bulamayabilirsin... Hocam meer bana lde imen yetitirir misin demi...
Aslnda ben daha sanayi robotunun ne olduunu bile bilmiyordum. stelik elimde hocamn verdii bir handbook tan baka da bir ey yoktu.
Ama gene de bu elkitab bana endstriyel robotlarn mekanik, kinematik,
kontrol ve matematik modelleri konusunda nemli ipular verdi. Hatta
yle ki, hedeflediimiz 3 eksenli robot geometrisine 2 eksen ilave edip 5
eksenli robot yapabilme ufkunu bile at.
Projeye robotun tasarm parametrelerini belirlemeye almakla baladm. Amacm ana eksenleri; gvde, arkakol ve nkol olacak ekilde insan
koluna benzer kinematik yapda bir robot tasarlamakt. alrken mekanik
tasarma, insan bileinde olduu gibi dnme ve yalpa eksenlerini de dahil
edebileceimi grdm. Heyecan iinde tasarmn boyutlandrmasn yaparken lkemizde bulunan mevcut komponentlerin yeteneklerini hi hesaba
katmadm meer ac bir ekilde renecekmiim... Memlekette robotun
en nemli paralarndan olan geri beslemeli motor (servo motor) olmadn
nereden bilecektim. stelik olsa da bizim alabilecek paramz yoktu. Ama
biz lde imen yetitirecektik.
thal servo motor yerine kendim bir motor yapabilir miyim diye dndmde; otobslerde kullanlan doru akm havalandrma motorlarna
potansiyometre balayarak geri besleme denetimli bir motor yapabileceimi
grdm. O zaman ben de yapacam robotta yerli motor kullanacaktm.
Bu arada mekanik tasarmm da farkl glerde motor bulabileceimi dnerek boyutlandrmtm.
Yaptm tasarma uygun gte motor aramak zere bulabildiim yegane
95

motor reticisine teknik bror almaya gittiimde, onlarn sadece tek tip
motor rettiklerini ve bu motor ile ilgili olarak da sadece devir hz bilgisine
sahip olduklarn ama dnme momenti ile ilgili hi bir bilgilerinin olmadn
rendim... Demek ki ben hem tek tip motor ile almak hem de motorun
dnme momentini kendim lmek zorundaydm.
lme sorununu amak iin motor miline baladm bir ubuk zerine,
iple pet ie astm. ie iersine belli aralklarla su ilave ederek motorun pet
ieyi kaldramad deeri motorun momenti olarak belirledim. Grdm ki
bu motorun tasarladm robotun gvde ve arka kolunu tasarm deerlerine
gre altrmas mmkn deil. Bende patentlik bir bulula (!) iki motoru
karlkl ama ters ynde balayarak altrabilirsem bu iki ekseni tasarm
kriterlerine uygun olarak hareket ettirebileceimi grdm. Denedim ve
oldu. Bu da benim gibi mezuniyetine drt ay kalm bir renci iin krlma
noktas oldu Tasarmm mevcut artlara gre yeniden dzenleyerek son
haline getirdim. Amam gereken sorun daha vard: Kstl bte ile imalat
yapmak, robotun denetim sistemini ve yazlmn gerekletirmek.
Bte sorununu amaya imkan olmad iin paralarnn nemli bir ksmn kendim retmek zorunda kaldm. Profil kesme makineleri konusunda
alan zelik Ltd. irketinden Hasan ve Kerim zelik beyler bana robot
paralarn retmem iin tezgahlarn kullanma imkan salad. Baz zor
paralarn retimini bizzat yaparken ayn zamanda tezgahlarn nasl kullanlacan, sa iiliini, ksaca imalatn nasl yaplacan rendikten sonra,
zellikle geceleri, para retmek ok zor olmad. Aralksz sren iki aylk
fabrika yaants srecinde sadece mekanik deil robotun kontrol ksmn
da dzenlemek zorundaydm. Bu srete snf arkadam Gkay Kadir Hurmaldan robot yazlm konusunda tam bir destek aldm. Robotun kontrol
bilgisayar olarak da Eliar firmasnn rettii proses kontrol bilgisayarn
kullandk. Robotun hem mekanik hem elektrik montajn yaptktan sonra
testler srasnda bilgimizi ve zgvenimizi artrc ynde olumlu gelimeler
yayorduk. Son haftalarda gnde ancak bir iki saat uyuyabiliyorduk. Bu
yorgunluun sonucunda motor denetim rle kartn istemeden yakmtk.
Bizim iin esas zc olan, yeni bir kart iin hi paramzn olmamas idi...
Robot gelitirme almalarmz dardan da izlenebilir durumda ilerledii
iin Eliar firmas projenin sonulanabilmesi iin bize geii olarak bir rle
kart verdi. Bu da bizim robot yapma serveninde son viraja girdiimizin
habercisi oldu.
96

Haziran ayna geldiimizde artk robotumuz
ile uygulama programlar testleri yapyorduk.
nanarak baladmz bu kk yolculukta lkemiz ve kendimiz adna nemli kazanmlarla
baar salamtk. Bir senaryo ile robotumuz
greve hazrd: T Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi 1990 yl mezuniyet treninde 5 eksenli
mafsall elektrik motoru tahrikli robot ALTINAY
I, ad okunan her bir renciye hocalar
Prof. Dr. Ahmet Nuri Yksel, Prof. Dr.Umur
Daybelge, Prof. Dr. lgen Glat, Prof. Dr.
Ruhi Kaykayolu ve Yrd. Do. Dr. Turgut Berat
Karyot un elinden ald mezuniyet belgesini
kendi eliyle takdim etti.
lerleyen gnlerde artk robot almalarmz basnda lk Trk robotu
ALTINAY- I greve hazr diye manetten Trk kamuoyuna duyurulmaya
balamt.
Maliye Bakan Merhum Adnan Kahveci nin 1991 Banda Meclise
Daveti
Aratrma grevlisi olarak yksek lisans yaptm srada dekanmz Prof.
Dr. Ahmet Nuri Yksel hoca beni arp Ankaraya gitmek iin grevlendirildiimi ve Maliye Bakan Adnan Kahvecinin benimle grmek istediini
syledi. Maliye Bakannn benimle neden grmek isteine anlam verememitim. Gidince rendim: Bakan, kendisinin yksek lisansn robotik zerine yaptn, robotiin lkemizin geleceinde nemli olacana inand
iin bu konuda beni desteklemek istediini syledi. kinci grmemizde
sizinle yakn almay isterim, siz de uygun grrseniz TESTAn bana
geebilirsiniz dedi. Burada hem robotik alannda projelerinizi yaparsnz
hem de benim baz projelerim var onlar birlikte hayata geiririz nerisinde
bulundu. Bu dncelerinden onur duyduumu fakat bu tarz kurumlarda
grev yapamayacam zlerek kendisine ilettim. Daha sonra bir gn beni
arayarak stanbul Kartal Yakackta bir temel atma trenine geleceini ve
orada grebileceimizi syledi. Bende tren alanna gittim Sayn Bakan
konumalarn bitirdikten sonra krsden indi ve halkn arasndan yryerek
yanma geldi: Hakan, arabaya binelim yolda konuuruz.
Sradan bir aratrmac vatanda ile Bakan arasnda bir ulusun gelecei-
97

ne katk salama hedefi ile inanlmaz bir ba kurulmutu. Adnan Bey ok
zeki, mtevaz ve kolay ulalabilir, zel bir insand. Bu grmemiz benim
amdan tarihi bir srecin dnlmez balangc oldu: niversiteniz T
de lkemizin ilk Teknoloji Gelitirme Merkezi T-TEKMER kuruluyor. Sizin
gibi fikri olup paras olmayan aratrmaclar orada desteklenecek. Buraya
bir proje sunmanz istiyorum dedi. Bu grmemiz, ne acdr ki, onunla
son grmemiz oldu ve kendisi elim bir trafik kazasnda hayatn kaybetti.
Vizyon sahibi bir devlet adam olarak kendi lkesinin insannn gerekte
hangi alanda desteklenmesi ve gelimesi gerektiini ok iyi biliyorduNur
iinde yatsn
T-TEKMER in al ve Altnay Robotik limited irketinin
kuruluu
O dnemde Sanayi Bakanl ats altndaki KOSGEB ile T arasnda
yaplan bir protokol ile stanbul Teknik niversitesinin Maslak kampsnde
lkemizin ilk Teknoloji Gelitirme Merkezlerinden T-TEKMER kuruldu.
Kurulu amac, fikri olan fakat sermayesi olmayan aratrmac giriimcilerin,
fikirlerini hayata geirebilmeleri iin gerekli destekleri yaratmak ve sonuta
kullanlabilir bir endstriyel rn domasn salamakt.
Teknoloji Merkezinin mdr Tezer Oktay ile ilk grmemiz ok olumlu
gemiti. Kendisi benim bitirme devimde yaplan ilk robot almasndan
etkilenmi olacak ki, srarl bir ekilde arayp mutlaka projeyi ksa sre iinde
beklediini syledi. Projenin istenilen tm alt detaylarn risk analizlerini de
kapsayacak ekilde hazrladk. Sunduumuz 44.000 dolarlk bte o gne
kadar sunulan en yksek bteli proje olmas sebebiyle KOSGEB bakan
Sadettin Karaerkek onay ile desteklenmeye deer bulundu.
TEKMER de yaplacak aratrmann en nemli fark, destein bir aratrma
irketine malzeme eklinde salanyor olmasndan dolay, irket kurmann
gereklii idi. Bende bu mecburiyet karsnda 1991 ylnda Altnay Robotik ve
Otomasyon Ltd. irketini, daym cal Ayangilin maddi destei ile kurdum.
Dr. Turgut Berat Karyot hocamz da, hem maddi hem manevi, elindeki tm
imkanlaryla bize destek kt. Kendisine hep kran duymuumdur
TEKMERin ilk aratrma irketi Altnay Robotik Ltde 100 metre karelik bir
oda tahsis edildi. Bu oda ayn zamanda nmzdeki ilk bir ylda aralksz
kalacamz mekanmz olacakt. Odann te birini yaam alan, kalan
ksmn ise Ar-Ge ofisi eklinde dzenledik. Gndzleri herkes grevinde
98

olduu iin genelde akam saat 6dan sonra toplanp gece ge saatlere
kadar, ounlukla da sabaha kadar alrdk. zellikle Can Bayar, Bekodan
servis ile gelir sabah 2-3 e kadar alr sonra imkan olursa evine gider, olmaz
ise o da kanepede bir iki saat uyur, sabah kalkp Maslaktan Beylikdzne,
iine giderdi.
Uak ve Uzay Bilimleri fakltesi retim yelerinden Yrd. Do. Dr. Turgut
Berat Karyot, ve Do. Dr. Hamza Diken, snf arkadam Gkay Kadir Hurmal
ve yksek uak mhendisi, bir st snftan arkadamz Can Bayar ve ben,
bu yeni anlay ve altyapyla gerek anlamda endstriyel robot teknolojisini kalc olarak gelitirmek ve sanayinin ihtiyacna ynelik uluslararas
standartlarda bir robot yapmak zere daha kapsaml ve derin akademik
aratrmalara baladk.
Bir yla yaklaan tasarm ve aratrma sresinin sonunda, btn alt gruplarda standart komponentler sipari edilerek retim aamasna gelinmiti.
Robotun mekanik imalat iin Sanayi Bakanlna bal olan Taksan Kayseri
Takm Tezgahlar fabrikas ile n grmeler yaplarak nihai protokol
imzalanmt.
Yaptmz ite; proje ynetimi, temel ve mekanik tasarm ve boyutlandrma Hakan Altnay; boyutlu modelleme, tolerans analizi ve teknik
resim Can Bayar; denetim bilgisayar ve yazlm Gkay Kadir Hurmal; g
elektronii ve elektrik tasarm Yrd. Do Dr. Turgut Berat Karyot; yapsal
analiz ve dinamik modelleme Do. Dr. Hamza Dikenin sorumluluunda
gerekletirilmitir.
HSR 4 Robotunun mekanik retimi iin Taksan Kayseri anlar
Devletin teknoloji gelitirme kapsamnda destekledii byle zel bir
projeye katk salama ve ilk endstriyel robot retiminin manevi paydalarndan olma anlay ile alan Taksan planlama mdr Muharrem bey
projenin Taksanda gerekletirilmesi iin zel gayret sarfetmi, bu vesile
ile Aralk 1992 de balayan ve 6.5 ay srecek olan Kayseri retim gnlerim
balamt.
Taksan iinde retimin doru yaplabilmesi iin proje, irketin mhendislik
hizmetleri mdrlne devredildi. Mhendislik mdr Hayrettin Ouzhan
bu ii bizzat kendi projesiymi gibi benimsedi ve retimin her aamasn
takip ve koordine ederek, sanki projenin alt numaral sorumlusuymu gibi
alarak projenin baar ile gerekletirilmesini salad. Montajn tamam-
99

lanmas ile her yatan alann youn ilgisi ile karlaan robot HSR-4, Taksan alanlar iin iftihar vesilesi oldu. stanbula dndmzde TEKMER
Merkez mdr Tezer Oktayn bakanlndaki bir grup bizi karlad ve
grdkleri mekanik yap karsnda kimse sevincini saklayamad.
30 Austos 1993 de lk Trk Endstriyel Robotu HSR 4 n Baaryla
Gerekletiinin Duyurulmas.
imdi nmzde nemli bir eik daha vard:
Yaptmz robotu, temel tasarm hedeflerine
uygun olarak test edilmi bir ekilde bitirmek ve
30 Austos 1993 Zafer bayramnda ilk 6 eksenli
endstriyel mafsall Trk robotu Altnay HSR 4
kamuoyuna tantmak Her yerde olduu gibi bizim projemize de baaramazlar dncesiyle
yaklaan zgven fakiri baz brokrat ve akademisyenlere 30 Austos Zafer bayramnda bir mesaj vermek istiyorduk. Vermek istediimiz mesaj
yeteneklerimize inandmz ve desteklediimiz
lde her trl teknolojiyi biz de retebiliriz ve
bu yarta biz de varz idi.
50 gn gibi ksa bir sre iinde bu ie dava olarak inanm be kiinin
kenetlenmesiyle her eyi baarabileceimizi gstermeye hazrdk. Robotumuzu teknolojik olarak uluslararas standartlarda baar ile gerekletirmitik. 25 Austosta TEKMER iinde yaptmz ilk gsteride yneticilerimizin
sevinten gzyalarna hakim olamadklarn grmek her eye deerdi.
Ben bu lkede, nmzde duran ve yklmas gereken en nemli duvarn
zgven eksiklii olduuna inanrm.
Altnay Robotik ve Otomasyon A.. nin Kuruluu.
Bu baary tm lkeye duyurmak isteyen Sanayi Bakanl, stanbul Sanayi
Odas ile ortak bir organizasyon dzenledi. 27 Ocak 1994 gn Conrad otelinde yabanc ataeler, yerli ve yabanc basn, grsel medya ve sanayicilerin
davet edildii tantm toplantsnda Sanayi Bakan Tahir Kse, SO bakan
Hsamettin Kavi ve T rektr Reat Baykal, 6 Eksenli lk Trk endstriyel
robotu Altnay HSR 4 birlikte kamuoyuna takdim ettiler.
Biz artk bu nemli admn sonrasnda robot teknolojisinin tabana yaylmas hareketini balatmalydk. yle de yaptk. 1994 ylnda Teknoparkdan
100

ayrlarak Altnay Robotik ve Otomasyon A.yi Can Bayar, Gkay Kadir Hurmal
ve Turgut Berat Karyotun katlm ile kurduk.
Kendimize iki hedef belirlemitik. Bunlardan ilki ulusal hedeflerdi;
21. yzyln gerektirdii teknolojiyi retmek ve tabana yaymak,
Bilgiyi retebilen, ynetebilen insan yetitirmek,
Ulusal ve uluslararas kurumlara katk salamak,
lkeyi bilgi toplumu haline dntrecek stratejilere destek olmak.
kinci hedefimizi ise robot ve robota dayal teknolojileri reterek lkemizin;
retim tarzn, ynetim anlayn deitirmek,
Ekonomik ve sosyal kalknmaya katk salamak,
Verimlilii arttrmak,
alanlarn alma artlarn insancllatrmak,
Kaliteli rn ve hizmet retmek,
Yeni i imknlar yaratmasn salamakt.
1994 ylnda 5 Nisan kararlar ile Trkiyede ciddi bir sermaye kayb oldu
ve yatrmlar doal olarak olumsuz ynde etkilendi. O yl adeta kayp bir yl
oldu ve biz de istediimiz nitelikteki projeleri ne yazk ki bulamadk. 1995
yl bana geldiimizde, nmzdeki 3-4 yl robotik alanndaki aratrmalara
younlaarak geirme karar aldk. Farkl kinematik yaplardaki robotlar gelitirerek retim yapmay, sonrada bu aratrmalar uygulama mhendislii
alanndaki aratrmalara dntrmeyi planladk.
Kalknan ve gelien bir ulusta olmas gereken en nemli yeteneklerden
biri, yapmasn bilme yeteneine sahip insan gcdr. Bu nedenle insan
yetitirmek, bizim iin hala en ncelikli konulardan biridir. Dnerek, hayal ederek bir fikri ortaya koymak ve hayal edilen rnleri retecek gce
ulamak Hedefimizi bu ekilde belirlediimizden, iimizin merkezine
yetitirilecek gen aratrmaclar belirlemekle baladk. nsanmz hem
teknik anlamda hem de dier yeteneklerin gelitirilmesi anlamnda yetitirip saysn artrrsak, robot ve bu disiplindeki teknolojilerin yksek ivme ve
srdrlebilir bir ekilde tabana yaylmas hedefine ulaacamz grdk.
101

Biz bu hedeflere ulamaya alrken aldmz ilk proje Arelikin motor
kalite test hattyd. Bu proje ile Trkiyenin ilk 60 kg kaldrma kapasiteli ar
i robotunu gelitirdik ve ayn zamanda hattn tm uygulama prosesini
gerekletirdik. kinci projemiz; Eczacba Vitra irketi iin, klozet retim
hattnda kullanlacak, rnlerin otomatik olarak bir yerden bir yere aktarlmasn salayan, kalplar aan bir maniplatr gelitirmek oldu.
Bu iki proje, hem endstriyel anlamda hem de ticari marka anlamnda
nemli bir birikim oluturmamz salad. 1996 ylna geldiimizde, robot
teknolojilerini gelitirme yolunda ilerleyen almalarmz, artk byk
oranda robotlar endstriyel alanda uygulamay hedef alan mhendislik
birikimine ynelttik. Biz robotu retebilir hale gelmitik fakat bu robotlarn
endstride kullanlabilmesi iin uygulama mhendislii alanndaki firmalarn
eksikliini grnce, bu ynde de almalara baladk. 19972001 yllar
arasnda, robotlarn endstride nasl uygulanaca ve proseslerin nasl yaplmas gerektii konusunda aratrmalara younlatk. Proses mhendislii
alanndaki yetenei artrabilmek iin de bu dnemde niversitelerin ilgili
blmlerinden renciler iin staj programlar hazrladk. Mezun olduktan
sonrada, bir ksmnn bu alanda irketimizde almaya devam etmelerini
saladk.
2001 ylnda lkemiz tarihimizin en ar finansal krizlerinden birini yaad.
Bu kriz sonrasnda otomotiv endstrisi bir krlma noktasna geldi. Hacim
olarak 15 bin ile 40 bin otomobil kapasitesi ile alan otomotiv fabrikalar,
bu kapasite ile artk Trkiyede retim yapamayacaklarn ve Gmrk Birliinden sonra da ancak daha byk lekli retim yeteneklerine dnerek
deer yaratabileceklerini anladklarnda, kapasite yatrmlarna yneldiler.
Sonrasnda, Avrupada da olduu gibi, bir aratan 100-150 bin adet retebilen kapasitelere ulamaya baladlar.
Kale Grubu ile Ortaklk ve KaleAltnay n Kuruluu
Otomotiv alannda bu gelimelerin yaand bir dnemde, Kale Grubu ile
1999 ylnda balayan ulusal teknoloji retme konusundaki fikir birlii, 2001
ylnn Mart aynda bir ortakla, KaleAltnay Robotik ve Otomasyon A.ye
dnt. Bu dava birlii sonrasnda Gebzedeki fabrikamza tandk.
2001-2006 yllar arasndaki hedefimiz; otomotiv endstrisindeki projeleri
gelitirmek ve otomotiv retim teknolojilerinde yetenek kazanmakt. Bu dnemde otomotiv retim teknolojilerini gelitirmek iin esnek retim/esnek
102

otomasyon alanlarnda youn bir AR-GE srecine girdik. Hem kendi hem
de ulusal insan kaynamz gelitirmek iin mhendislik stajna ayrdmz
kontenjanmz, her iki KaleAltnay alan iin bir stajyer olarak belirledik.
Bu sayede sadece 2005 ylnda, ulusal apta 600e yakn renci staj iin
bavurdu ancak biz 65 rencimize staj imkan tanyabildik.
Geen zaman zarfnda otomotiv endstrisindeki teknolojik yeteneklerimizi
srekli gelitirdik. Her projede, otomobil retim teknolojisinde daha nce
Trkiyede gelitirilmemi alanlarda uygulamalar yapmaya baladk. 2006
ylna geldiimizde, bir aracn geometrik olarak btn retim srelerini,
robotlu bir platformla gerekletirecek bir mhendislik yeteneine ulatk.
Doal olarak insan kaynamz da bu oranda byd. KaleAltnayda bugn
135 alanmz bulunuyor. Bunlarn 56s mhendis, 13 yksek mhendis,
3 doktoral, biri profesr , 3 doktora rencisi konumunda . Teknisyen
ve tekniker olarak da 27 alanmz bulunuyor. Artk robot teknolojisinde
hem robotu retme konusunda, hem uygulama mhendislii alan olan
otomobil endstrisinde ok gl mhendislik birikimine sahibiz. Bugn
farkl disiplinlerde 650.000 saatlik Ar-Ge birikimimiz bulunuyor.
2006 ylnda ulusal vizyonumuzu ve teknolojik yetkinliimizi ortaya koymak, alanmza daha iyi bir alma ortam salamak ve teknolojinin
Trkiyede en iyi ekilde retilebildiini gstermek amacyla Tuzladaki
Robot Teknolojileri Uygulama Merkezini atk. Yeni binamz, 8 bin metrekare kapal alanda mhendislik ve uygulama fabrikasnn bir btn iinde
olduu bir teknoloji merkezi konumundadr. Bunun haricinde Gebzede
3500 metrekare kapal alanda bir retim birimimiz daha bulunuyor.
2006 ylnda, daha yksek katma deerli rnleri ortaya karmak zere 2
yeni blmn almasna karar verdik. Bu blmler Savunma teknolojileri
ile yeniliki teknolojiler aratrma blmlerinden oluuyor.
Zaman iinde KaleAltnay, robot teknolojisi ve sektrn gelitirme ve
retme anlamnda bir okul olma misyonu da stlendi. Bu da hem bizim,
hem de lkemiz iin son derece olumlu bir sonutur. Bu lkenin teknoloji
retebilme alanndaki yeteneini artracak btn projelere, politikalara ve
stratejilere katk salamaya devam ediyoruz. KaleAltnay olarak sadece
robotik alannda deil, dier disiplinlerde de aratrmalarn yaplmasna
destek salamay sosyal sorumluluunun bir gerei olarak gryoruz.
Sadece endstriyel birikimleri gerekletirmek deil, akademik birikimleri
de desteklemek, insan yetitirmek ve bunlarn sonucunda bilimsel bilgiden
103

teknoloji reterek ekonomik faydaya dntrme konusunda KaleAltnayn
nemli bir ulusal sinerji oluturduuna inanyoruz. irket olarak hedefimiz
nmzdeki 10 yl ierisinde 1000 aratrmacnn alt son derece gl
ve bu corafyada domu bir mhendislik irketi olmaktr.
T-TEKMERin 1991 ylnda salad 44.000 dolarlk destek, bugnk
KaleAltnayn varlk sebebidir. Bize salanan o destei deme ykmllmz olmamasna ramen iki sene sonra taksitte kuruma geri dedik.
demekteki amacmz bizden sonra gelenler iin kaynak yaratlmasna
katk salamakt.
imdi biz Can Bayar ile hl beraberiz. O da, ben de akademik almalarmzdan, yksek lisans ve doktoradan bu proje uruna vazgetik. Birlikte
yola ktmz Dr. Gkay Kadir Hurmal, kontrol konusunda ok yetenekli
bir arkadamzd. 1999dan sonra Amerikaya Microsofta gitti ve u anda
st dzey ynetici olarak orada grev yapyor. Prof. Dr. Hamza Diken Trkiyeden ayrlp baka bir lkeye gitti ve almalarna orada devam ediyor.
Yrd. Do. Dr Turgut Berat Karyot Tde akademik grevine ve KaleAltnay
daki manevi desteine devam ediyor.
Soldan Saa : Dr. Turgut Berat Karyot, Yk. Mh. Can Bayar, cal Ayangil,
Dr.Hamza Diken, Hakan Altnay, Dr. Gkay Kadir Hurmal
4 Temmuz 1993 / T-TEKMER
104
KaleAltnay Robot Teknolojileri Uygulama Merkezi

Tuzla / 2008
105
Haritac
Ekrem ULSOY
Erol KKTRK
En yi Hoca, mr Boyu En yi renci Olandr...*

Prof. Dr. h.c. h.c. Ekrem ULSOY ile Yaam ve Trk Haritacl zerine
Syleiler
Gencecik bir renciydi Berlinde. Gen Cumhuriyetin

bir bursiyeri olarak gitmiti. Berlin Teknik Yksek Okulunda okuyor, haritacl reniyordu. Almanyada durum normal deildi. Bir arkada, gerekli olur diyerek, Japon grei renmesini tlemiti. Derslerden sonra,
akamlar, bir spor salonunda Jiu-Jitsu reniyordu.
Bir gn antrenman bitmi, gece 23 dolaylarnda eve
dnyordu. Sokaklarda bir olaanstlk vard. Her
taraf panzer ve asker doluydu. Bunlar Hitlerin SSleri
ve SAlaryd. Hitler, erki ele geirmiti. Evler baslyor,
Yahudiler toplanyordu.
Hzl admlarla eve yneldi. Bir evin nnden geerken,
ieriden sklan kurunlarn parke taslardan karttklar
kvlcmlar grnce komaya balad. Eve girdi, hemen
pijamalarn giydi ve yataa girdi.
Gece yars, 2 sralarnda kap krlrcasna alnd. Kalkt.
Kapy at. SAlar hibir ey sormadan ieri dolutular.
Biri Ellerini kaldr diye baryordu, dieri Giyin diye.
Ayn anda ikisini birden yapamam ki, evladm diyordu
anlatrken... Trk olduunu anlatmaya alyordu. Ama
ok iyi konutuu Almancasndan ve esmerliinden yitiriyordu. Tm abalar yetersiz kalyor, inandrc olamyordu. Srkleyerek dar kardlar. SAlarn kollar arasnda, yalnayak, panzere doru srkleniyordu. Panzere
bir bindirseler her eyin biteceinin farkndayd. Tam
o sra balkondan bir ses ykseldi. Ev sahibiydi baran:
- Onu brakn!.. O, Trk!.. Onu Atatrk gnderdi!
imdi yayorsam, ATARK sayesinde yayorum,
diyordu sylei ncesi
* Trkiyede harita mhendislii retimini Prof. Macit ERBUDAK ve Prof. Dr. h.c.Burhan
TANSU ile birlikte balatan Harita ve Kadastro Mhendisleri Odasnn 1 numaral yesi deerli
retmenimizle 26.04.1989 ve 20.07.1998 gnleri yaplan kaytl grmelerden derlenmitir.
Prof. Dr. h.c. h.c. Ekrem ULSOY, 15.07.2002 gn aramzdan ayrlmtr.
109
- Hocam, Siz sivil haritaclk eitimini balatan 3 hocamzdan birisiniz.

Sizin aktif olarak, aralksz olarak, hi aralk vermeden mesleimize
ve sektrmze hizmet vermenizin 50. yln kutladk. Ben bugnlere
dnmek zere, imdilik, biraz gerilere gitmek istiyorum. Sizin ocukluunuza, 1912 ylna, Halepe... Hangi koullarda dnyaya geldiniz?
ULSOY: Benim babam askerdi. Benim dnyaya geldiim sene Suriye,
Osmanl mparatorluunun bir parasyd. Dolaysyla ben Osmanl mparatorluu devrinde domu bir insanm. Babam Birinci Dnya Sava sralarnda Suriyede, hatta Yemen cephesinde bulunmu bir insan. Bizim evimiz
Halepteymi. Ben orada dnyaya gelmiim. Aslnda nfus kadmda Halep
diye yazar. Ama tam doum yeri hi kimsenin bilmedii bir yerdir. Ben de
yerini bilmiyorum. Ancak Halepe yakn, Muarra diye bir yer. Muarrada
dnyaya gelmi, Halepte nfusa kaydolmuum.
- Halepte ne kadar kalmsnz?

ULSOY: Hi bilmiyorum. Osmanl ordusu ekiliyor. Annemin babas, dedem de Elazda. Babam bizi, cephe boaltlaca iin, dedeme brakyor.
Kendisi tekrar iinin bana gidiyor. Sonradan da stanbula geliyor. Bir sre
sonra bizi dedemden aldryor. stanbula yerleiyoruz. Yani okul andan
nce stanbula gelmi ve yerlemi bulunuyoruz. lk evimiz de Caaloludayd. Yannda imdi Sular daresi var.
- Yani renim dneminiz stanbulda balad?

ULSOY: lkokul dahil, stanbulda balad. in enteresan taraf, bir zel okula girdim. Eski isimlerden bir Agah Srr Levent vard. O, eitimci ve yazard.
Onun kurduu bir okul vard. Oraya giderdim. Bu okulun zellii, leye
kadar Franszca, leden sonra Trke tedrisat yaplrd. Ve ben ilkokulda
Franszca rendim. Oraya devam ederken evimiz yand. Tamamen sokak
ortasnda kaldk. Bor-har yanan evin yerine tek katl binay yaptk. Tabii ki
zel okul paralyd. Babam ise emekli olmutu. Bana nazaran yal bir babayd. 3 kardee, mze birden bakacak durumu yoktu. Beni zel okula
veremedi artk. Ve devletin okuluna girdik. Reit Paa lkokuluna devam
etmeye baladm. Bylece Franszca eitim bitmi oldu. Bundan sonra Vefa
Ortaokuluna, sonradan liseye dnt, gittim. Ortaokulu burada bitirdim.
Tam ben ortaokulda iken Soyad Kanunu kt.
- Ortaokul, lise bitti. O zamanlar, kafanzda olmak istediiniz bir

meslek var myd? Yoksa rastlantlar sonucu mu haritac oldunuz?
110

ULSOY: Vard. Babamn etkisiyle matematie ok merak ettiim iin daha
ortaokulda iken mhendis olmaya karar vermitim. Bir kere harita mhendislii diye bir konunun mevcudiyetinden bahsedilemezdi eskiden. Ben
1930-1931 senesinde liseden mezun oldum. Ne yapacaz, ne edeceiz?
diye dnyorum. Baktk Avrupa imtihan diye gazetelerde hibir ilan yok.
lan aslsa da imtihana gireyim diye dnyorum. Hemen hemen her
sene imtihan alyordu. Fakat o sene, 1931 senesi, Trkiyenin ekonomik
bakmdan gayet zayf bir dnemi. Devlet imtihan aamyor, kimseyi gnderemiyor. Ben kalktm buradaki Mhendis Mektebine girdim, Teknik niversiteye. Ve sonradan imtihan ald. Tek ilan da Harita Genel Mdrlnn
ilan. Avrupaya harita mhendislii tahsili iin 2 kii gnderilecektir. Btn
Trkiyeden 2 kii. Baka bir messesenin at bir imtihan da yok. Neyse
biz ona girdik. Ben stanbuldan girdim. Hseyin Bozkr da Ankaradan. Ve
art da u: Okuduu liselerin namzet gsterecei kiiler katlabilir imtihana.
stanbul Lisesi namzet olarak beni gsterdi. mtihana stanbuldan 30-40
kii katld. Ankarada da Hseyin Bozkr girdi ve kazand. Biz beraberce
Avrupaya gittik.
Tabii bunlar olup biterken ben Teknik niversiteyi kazanmm. Orada
dersler balam. 1 ay gemi. Teknik niversiteye de drdnclkle girmitim. Birinci Mustafa nand. Rahmetli Mustafa nanla ayn anda girdim
niversiteye. Ona Adanal derdik. Ben 1-1,5 ay kadar kaldm. Onunla ayn
ubelerdeydik.
Bir gn Avrupa imtihann kazandnz diye bir cevap gelmi. Babam bir
mektupla geldi. Olum, Mhendis Mektebini kazanmsn dedi. stersen
gidersin dedi. Tabii dedim, Gideceim. Teknik niversiteyi braktk,
Almanyaya gittik. Hseyin Bozkrla trene bindik. Gittik.
- Giderken Almanca bilmiyordunuz deil mi?

ULSOY: Hibir ey. O kadar
bilmiyoruz ki, trenle gidiyoruz.
ay ielim, dedik. Ne para
vereceiz bilmiyoruz. Parann
adn bile bilmiyoruz. Hseyinle beraber bir avu para
tutuyorduk. Adam iinden
alyordu. nsafna kalm.
111
- Hocam, Almanyaya gittiniz. Balangcn bilinen zorluklar...

ULSOY: Hemen mektebe balatmyorlar. Evvela lisan iin 1 sene. Ben 1 sene
kalmadm. 9 ay kaldm. Ylbandan 1 hafta sonra gittik. Mektep balamt. retim senesinin ortas. Beni Rus blgesinde, haritada bile yoktur, Lben diye
kck bir yere gnderdiler. Breslauya yakn bir yer. Orada lisan rendik.
Trkle konumayalm diye de Hseyini baka bir yere gnderdiler. 9 ay
sonra Berline geri dndm. Talebe mfettiimiz de, o zaman, Halk Partisinin
en tannm isimlerinden ve sonra milletvekili olan Cevat Dursunolu.
- Eitiminiz, yabanc dil dnda ne kadar srd?

ULSOY: 4,5 yl srd.
- Mezun olduunuzda sizde nasl bir haritaclk birikimi olutu? nk giderken meslee ilikin bir ey bilmediinizi sylemitiniz. Meer
haritaclk neymi?
ULSOY: Harita Dairesine gideceim diyordum. Benim mecburi hizmetim
vard. renim parasn Harita Dairesi vermiti. Onlarn hesabna mecburi
hizmet yapacaz. Dolaysyla Harita Genel Mdrlne hizmet edeceiz.
Orada alacaz. O nedenle dar kmak, baka bir yere gitmek, serbest
almak... Byle bir kavram yoktu ortada. Harita mhendisleri, dnyann her
yerinde, yolla, projeleme ile ilgili de dersler alrlar. naatla ilgili bilgiler de
edinirler. Bunlar ounluk semelik derslerdir. Ben, yolu filan ne yapaym
dedim. Nasl olsa Harita Genel Mdrlnde alacam. naatla ilgili,
kanalizasyonla ilgili derslerin bana lazm olaca yok. Onlar ataym, bunlarn
yerine tamamen matematiksel konular alaym diye dndm. Nitekim onlar attm. Potansiyel teorisi, diferansiyel geometri gibi tamamen matematik
konularna devam ettim.
- Yani, deyim yerindeyse, Trkiyede pratikte kullanabileceiniz birok konuyu almadnz. Dana ok kuramsal konularda younlatrdnz
kendinizi...
ULSOY: Hayr. Son smestrlerde. Mesleki konular setim de, meslek d
dersleri deitirdim. Yani inaatla ilgili dersleri braktm.
- Trkiyeye dnecektiniz. Oraya kalmak iin gitmediniz. Zaten burs

da almtnz. Ve dndnz. Orada alm olduunuz eitimle Trkiye
koullar ne kadar uyutu? Yani o dnemler Trkiyede haritaclk ne
dzeydeydi?
112

ULSOY: Hibir ey yoktu.
- Hibir ey yok muydu?

ULSOY: Hibir ey yoktu. Harita Genel Mdrlnde de bir tek mhendis
yoktu. Ve Harita Dairesini Albaylar Kurulu ynetiyordu.
- Onlar haritaclktan anlyorlar myd?

ULSOY: Onlarn yetime tarzlarn biliyorsunuz. Harita Ahz ve Tersim Mektebi (Harita Alm ve izim Okulu) diye bir okul vard. Oralarda yetimiler,
bir eyler renmiler. Harita Dairesi eskiden stanbuldaym. stiklal Sava
srasnda Ankaraya nakledilmi. Onlarn kendilerine gre yetime tarzlar var.
Tabiat ile mhendislikle hi alakas yok. Ve dolaysyla mhendislik bilgileri
hi yoktu.
Sonradan mhendisler gelmeye balad. Benden evvel de rahmetli Muhittin
Aran geldi. leli epey oldu. Aslnda benden genti. Fakat ok takdir ettiim,
bilhassa organizasyon ynnden harikulade bir insand. Yani grlmemi
derecede. Onun bir szn hatrlyorum. Benden nce gelmi. Araziye kyor.
Nirengi tesis ediyor. Gzlemler yapyor. Dedi ki bana bir gn: Ben dedi,
Mesela Boluda nirengiye gidiyorum. ki ay sonra da oradaki iim bitecek.
Mesela Adapazarna geeceim. Eer 2 ay sonra Adapazarnda bana bir
keser lazm olacaksa, ben onu 2 ay evvelden dnrm. 2 ay evvelden oraya
telefon aarm, yaz yazarm, Keseri hazrlayn, diye. Ben gittiimde keser
hazr olur. Bylece benim iim aksamazd, derdi. Rahmetli Macit Bey gibi
matematiki deildi. Ama ayan- takdir bir mhendisti. ok randmanl, ok
doru alan, ok iyi alan ve her eyi teferruatyla bilen bir insand. Ne
yazk ki vakitsiz kaybettik. O kadar ayan- takdir bir insand ki, ne zaman idare
deise, O hibir zaman deimemiti. Her gelen Onu yerinde tutmutu. Bu
Onun ne kadar yetenekli olduunu gsterir.
Harita Dairesinin teknik bakmdan yenilenmesini gryoruz. lk zamanlar
byle geti. Daima en esasl, en derinlemesine bilgileri, rahmetli Muhittin
Aran verirdi. Hemen bize sylerdi: Mesela u alanda Amerikallar unu yapyor, svireliler bunu yapyor, Franszlar unu yapyor, burada u kusuru
bulmular, u yaynda u var...
- Yani hocam, zet olarak unu syleyebilir miyiz: Harita Genel Komutanlnda bugnk haritaclk almalarnn ada anlamda temellerini
sizler attnz. Bunu syleyebiliriz deil mi?
113

ULSOY: Evet. nk, dediim gibi, bizden evvel teknik esaslar yoktu. Para
para iler vard. Mesela imdi nerede ihtiya var? Diyelim ki Boluda. Boluya
bir ekip gider. Orada ller yaplr ve harita yaplr. Blgesel olarak. Ertesi
sene, mesela, diyelim Rus hududunda bir tehlike var. Harita yok. Savunma
ya da taarruz, ksaca savamak iin harita yok. Haydi, acele oraya. Yani
daima bir delik kapama prensibine dayal olarak, gnlk artlara, gnlk
ihtiyalara, gnlk tehlikelere kar harita yapacak ekilde bir alma dzeni
vard. Bu, bilimsel bir alma dzeni deildi. Ona gre allyordu.
Biz geldikten sonra, mhendisler Harita Dairesine geldikten sonra, dedik ki Bu byle olmaz. Bir takm esaslar koyacaz. O esaslara gre iler
yryecek. Bunun kararn aldk bir kere. Yani para-para alma yok.
nk bundan sonra yamal boha gibi olur. Birlemez. Nitekim her yerde
dnya zerinde harita yaparken, evvela, balangta bir noktann astronomik
deerleri olmas lazm. Sen para-para i yaparsan, orada bir astronomik
deer alp onu balang noktas olarak alacaksn. Ona gre, ona dayal
olarak harita reteceksin. Erzuruma gidersen baka, gneye gidersen
baka... Biz bir sistem kuralm dedik.
Para-paralln durumuna ait en nemli etken de uydu: O dnemler
talyada Mussolini iktidardayd. Mussolini, talyan nfusu da korkun artyor,
mtemadiyen bir nutuk eker, talyaya smyoruz. Biz Gney Anadoluda
yer istiyoruz der. Bir nutuk eker... Haydi herkes telalanr, gneye arlk
verilirdi. Harita alm bakmndan. Veyahut Maden Tetkik ve Arama Enstits
bilmem nerede aratrma yapacak, petrol arayacak v.b. O blgede harita
yaplrd. Deminki tabiri tekrar kullanrsak, para-para, yalnz o blgeye
mahsus olacak, kk alanlarda yerel almalar. Ve bunlarn birlemesine
imkan yok.
Ayrca sistem olmad iin eitli devirlerde eitli yntemlere gre de
almalar yaplm. Yani bir sistem, bir prensip yok. Biz geldikten sonra bir
sistem koyalm diye dndk.
- Hocam, bu yllar 1938-1939lu yllar deil mi?

ULSOY: Ben 1939un 24 Maysnda Harita Dairesine girdim. 1938de
diploma aldm. Diplomay aldktan sonra, benim tahsil programmda deiik
kurumlarda staj yapmak vard. lk staj Berlinde yaptm. Postdam Jeodezi
Enstitsnde. Sonra Mnih Harita Dairesinde ve Mnih Rasathanesinde
stajlar yaptktan sonra, baharda Harita Dairesine dndm. almalar ondan
114

sonra balad.
- Ne kadar altnz?
ULSOY: Maysn sonu olduuna gre,
Haziran ba diye dnebiliriz. 1 Eyllde
de ben askere gittim. Yani 3 ay kadar
altm. Dolaysyla fazla kalamadm.
Benim askere gittiim 1 Eyll gn Hitler Polonyaya saldrd. Yani kinci Dnya
Sava balad.
Askerde nce kta hizmeti vard. Yedek
Subay Okulu, Harbiye, imdi Harbiyede
bulunan Askeri Mzenin olduu yerdi.
Biz askerlii orada rendik. Ondan
sonra astemen olduk. Sonra 6 aylk kta
hizmeti vard. Bar zamannda bu srenin sonunda terhis olunurdu. Ben topu
olarak yetitim. Davutpaa Klasnda
lme Alay vard. Burada astemenlii
bitirip yldz takar takmaz Harita Genel
Mdrl Ankaraya ard. Ve ben
orada masann bana getim. Ama terhis
olmu olarak deil. Askeri elbiseyle devam ediyorum. Normal zaman olsa
terhis olacam. Fakat harp iindeyiz. Bu nedenle benim ilk askerliim 2,5
yl srd. Ama bunun son 1 senesi Harita Genel Mdrlndeki grevimin
banda geti.
O zaman harp iinde olduumuz iin ktlk var. Ekmek karneyle veriliyor. Yani herkes a. Asker olmann u faydas var: Askere iki misli ekmek
veriyorlard.
Ondan sonra esas teknik almalara baladk. lk 3 ayda ne yapacaktk
ki?
- Peki nasl baladnz? Ne yapmaya baladnz?

ULSOY: Biz Fen ubesine tayin edildik. Ben, Hseyin Bozkr ve Muhittin
Aran orada mhendisiz. Yalnz Muhittin Aran sivillikten vazgeti. steyen
askeri mhendis olabiliyordu. Biz Fen ubesinde toplanr, teknik kararlar
115

almaya alrdk. Yani teknik esaslarn tespiti, mhendislerin iinde bulunduu Fen ubesinin toplantlarnda olmutur.
- Hocam, siz 5 kii almalar balattnz. Deyim yerindeyse, Trkiyede haritacln iskeletini kurmaya baladnz. Yani o ana kadar,
szn ettiiniz gibi, blk-prk yryen almalara bir sistem
getirmeye altnz. Kurmu olduunuz sistem, o dnemler askeri
amalara yneltilmiti...
ULSOY: stersen ksaca bilgi vereyim. O arada Kadri Paa da Albay olarak
Dresdene gitmiti. O da mhendis oldu. Geldi. O da bize katld, Hemen
Umum Mdr Muavini oldu. Daha evvel de Fen ubesi Mdr olmutu.
Nasl bir sistem kuracaz? Nirengi ann bir btn olmas gerekir, dedik.
Ama dnyann hibir yerinde nirengi ann btn lkeyi kaplamasna kadar
beklenmemitir. nk bir taraftan ihtiyalarn karlanmas lazm.
Dedik ki Trkiyeyi kaplayacak bir nirengi a kuracaz. Ama bunun
bir de Trkiyenin her tarafna, acele olarak, bir takm boluklar olmasna
ramen, hzlca drt bir tarafa yaylmas lazm. Kadri Paann bir teklifi
vard. Kadri Paa dedi ki: Bizim ki yatk bir dikdrtgen eklinde, belkemii
eklinde olsun. Bu onun tabiridir. Byle bir nirengi a kuralm. Ortadan
byle gesin. Ondan sonra, gerektiinde yukar-aa kollar karrz. Trkiyeyi kaplarz. O zamana kadar onunla idare ederiz. Sonra btnn birlikte
hesaplarz, dedi. Biz Hayr, dedik, yle olmaz. Bizim komularmz var,
Rusya rnei var. Sper devlet Amerika var. Onlar da bu ihtiyac duymular
ve birden bire kaplayamamlar lkelerini. Onlar halkalar tekil etmiler. Biz
de halkalar tekil edelim. ok uzun tartmalar kt. ok kzd bize Kadri
Paa, kendi dedii olmuyor diye. nk general olmu. Biz ona kar
kyoruz. Byle olmaz, diyoruz.
Neyse bizim tezimiz kabul edildi. Ve o sistemi kurduk. O sisteme gre,
bilindii gibi, halkalar oluturuluyor 27 tane. Onlar nce 4e blnyor. Sonra
ileri dolduruluyor. O sistemi getirdik. Ayrca bir de balang noktasnda
astronomik gzlemler lazm. Balang noktasnn Ankaraya yakn bir yer
olmasn uygun grdk. Meeda olsun, dedik. Ve benim ilk grevim,
Meedana astronomik gzlemlere giden l postasdr.
- Ne kadar srd almalar?

ULSOY: Bir yaz geirdik orada.
116
- Hocam, eitim olayna, 1949-1950 yllarna gelmek istiyorum. O

zamanlar Burhan Hocamzla, Macit Hocamzla tanyor muydunuz?
Nasl bir araya geldiniz?
ULSOY: Onlar daha sonra Avrupaya gnderildiler. Ben kendileriyle Avrupada tantm. Ben
bitirirken onlar yeni balyorlard.
Macit Bey, galiba 1942de geldi
Trkiyeye. Burhan Bey 1945te
geldi. Her ikisi de kinci Dnya
Savann ktlklerini grdler.
Burhan Bey dorudan yaad.
- Ama Trkiyede farkl kurumlarda altnz. Burhan Bey ve

Macit Bey Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnde altlar...
ULSOY: Yok. Hayr. Hepimizi Harita Genel Mdrl okuttu. Hepimiz
oraya dndk. Celal Bey de dahil. Kadastronun falan gnderdii yoktu.
Avrupaya mhendis falan gndermiyordu o dnemler. Fakat onlar bir
aresini buldular, etki yaptlar, mecburi hizmetlerini devrettirdiler. Ben
de daha almaya devam ediyordum. 1949da Yldzda Blm alnca,
Macit Beyin teebbs zerine benim mecburi hizmetim de Milli Eitim
Bakanlna devredildi.
- Hocam, 1940l yllarda Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnde

mhendis dzeyinde teknik elemana gereksinme yoktu diyorsunuz.
Yani Genel Mdrlkte byle bir gereksinme duyulsa herhalde gnderirlerdi?
ULSOY: Hayr, yoktu. O ihtiyac Macit Beyle Burhan Bey Genel Mdrle girdikten sonra anlattlar rahmetli Mmtaz (Tarhan) Beye. Mmtaz
Bey ondan sonra mhendis yetitirmenin lzumuna inand ve Blmn
kurulmasna n ayak oldu.
- Nasl bir araya geldiniz? Daha sonra sivil haritaclk eitimini balatmak iin bir araya geldiniz...
ULSOY: Yldzn kurulmasna n ayak olan Burhan Beyle, rahmetli Macit
117

Beydir. Onlar Mmtaz Beyi
ikna ettiler. Ve dediler ki, Yldz (stanbul Teknik Okulu)
da kuracaz. Kadastronun
mhendis ihtiyacn karlayacaz. Fakat bunun iin
evvela personel lazm. Biz
iki kii yetmeyiz. Ne olacak?
Ekremi de Harita Genel Mdrlnden isteyeceiz.
Onlar karar verdiler. stendim. Kadri Paa da Umum Mdr olmutu. O da
beni severdi. Fakat mklat karmad. Git dedi. Msaade etti. Ve biz
3 kiiyle bu ie baladk. Yani bulumamzn nedeni, Yldzn kuruluudur.
Yldz kurulmasayd, bir araya geleceimiz yoktu.
- Daha nce aranzda, Trkiyede bu eksiklii saptayp da, haritaclk

eitimi konusunda hi grme olmad. Peki kafanzda nasl bir eitim
modeli vard?
ULSOY: Alman modeli. Kendimiz ona gre yetimitik. Ona gre de bu
ii yrteceiz, dedik.
- Hocam, btn balanglar zor. Siz de bir eitim olayn balatyorsunuz. Neydi sizin iin zor olan? Eitimin temellerini atarken nerelerde
zorlandnz?
ULSOY: Dedik ki, 3 kii bu ie balyoruz. Ama 3 kii bu ii evirmeye
yetmez. lk gnden gen arkadalar kazanmaya altk. Fakat o sralar serbest alanlar, yani darda alanlar ok para kazanyor. eride alanlar
tatmin olmuyorlard, devletin verdii maala. Hatta Hasan Kran mesela,
onu almaya altmzda dedi ki, Hocam, ben hocal seviyorum. Ama
o kadar maa fark var ki. Darda kazanlann yarsn bana devlet verse
hemen gelirim. Ve biz senelerce bunu 3 kii yrtrken ok zldk. Biz
ihtiyarlyoruz. Ve genlerin gelip bizim arkamzdan bu ie devam edecekleri
yok. Bu i batacak, diye endie ediyorduk. Sonra ben bir teebbs yaptm.
Odaya dedim ki, Harita Mhendisleri Odasnn vazifesi meslei tantarak,
meslein devamn salamak olduuna gre, devam da bu messesenin
yaamasna bal olduuna gre, Odann bizim elemanlarmza yardm
etmesi art. Bu kanlmaz. Ben kendim Odaya giderek rica ettim. Dedim
ki, Devletin verdii para az. Devletin verdii para kadar da siz yardm
118

yapacaksnz. Bunu ben saladm. Onun zerine eleman bulduk. Ondan
sonra iimizi genilettik.
Ne gibi mkllerle karlamtk? Personel ihtiyacmz oldu. Sonra alet
ve malzeme ihtiyac olduunu dndk. Fakat Macit Bey, daha kuruluta
alet ve malzemeye ihtiya olduunu dnd iin aratrm. eitli
kurumlarn ne eit alet-edevat var, diye soruturmu. nk Blmn
kurulmas iin daha evvel Mmtaz Beyin ikna edilmesi lazm. Mmtaz Bey
de akll bir adam, tecrbeli bir idareci. Hakl olarak diyebilirdi ki, Elinizde
hi alet yokken, yalnz 3 kiiyle bu i yrmez. Bu nedenle Macit Bey btn
kurumlar didiklemi. Bazlarnda hi kullanmadklar aletler var. Nereden
olduunu bilmiyorum. Bir yerden 60-70 tane planete bulmutu. Hi kullanlmam. Belki bizim el koyduumuzdan 20 sene evvel alnp de ambalaj
bile almam aletler. Bunlar aldk. Blme devirleri yapld. Mmtaz Beye
ve dier yetkililere de, Biz eski de olsa birtakm aletler bulduk. Artk bizim
almamz iin bir engel yok, dedik. Sonra da ilk frsatta onlar skartaya
kardk. Yeni aletler almaya gayret ettik.
Ksacas, bizi, personel ii, alet ii, bir de tabiatyla yayn-kitap ileri dndryordu. Zamanla bunlarn hepsini zmek iin aba gsterdik.
- Hocam, anmsayabiliyor musunuz, mhendis dzeyinde sivil haritaclk eitimi baladnda Trkiyede ka tane harita mhendisi vard?
ULSOY: Bizden nce hi yoktu. Kadri Paa bile bizden sonra.
- O zamanki adyla ubeye giren ilk rencilerin says neydi?
119

ULSOY: Blme mi? 7 kiiydi.
- Hocam, siz 32,5 yl ynetici olarak, retici olarak, daha dorusu

ben retmen olarak demek istiyorum, niversiteye hizmet ettiniz.
Zor gnleriniz oldu kukusuz. Bugn, bu syleiyi yaparken, geriye
baktnzda, zellikle eitim dnemiyle ilgili olarak, yapamadnz,
gerekletiremediiniz, kafanzda dnce olarak olup da gerekletiremediiniz, bugn, keke unlar da yle yapsaydk, unlara da
yle yn verseydik, dediiniz konular var m?
ULSOY: Yok. Bizim elimizde olan imkanlara gre mmkn olan yaptk.
Ama bunun dnda, ilk geldiimiz zamanlarda, hepimizin srarla istedii
ve zerinde durduu bir konu vard. Onu gerekletirmek bizim gcmz
dahilinde deildi. O da u: Biz mz de Berlinde okuduk. Berlin de,
btn Almanyada olduu gibi, yeillik, gzel ormanlar olan bir yer. D
blgelerde, stanbul un Pendiki gibi, Grner Wald diye ormanlk bir alan
vard. Bu ormanlk blgede bizim Harita Blmnn, Berlin Mhendis
Mektebi Harita Blmnn byk bir alan vard. Orada nceden tespit
edilmi nirengi noktalar, nceden yerletirilmi poligon noktalar, nceden
yerletirilmi nivelman noktalar vard. Ve biz, hi unutmuyorum, her perembe, topluca, btn snflar, Grner Walde giderdik. zel otobslerle.
Blmn btn hocalar, btn asistanlar da gelirlerdi. Gruplara ayrlrdk.
Orada ller yapar, sonra bunlar kymetlendirirdik. Hafta sonunda da
raporu Blme verirdik.
- Test ve uygulama alan yle mi?

ULSOY: Test alan ve alma alan. Yani srekli olarak her hafta yaptmz
ller vard. Byle bir alan yaratabilir miyiz? Yani stanbul iinde bizim
de byle bir lme alanmz olabilir mi? diye dndk. Ama yapamadk.
Ayrca ders bakmndan da yapamadmz bir ey var. alma iin bize
birtakm fyler verirlerdi. Perembe gnleri giderken ne yapacamz bilirdik. Verilen vazifenin fynde gsterilen yola gre almalarmz yapardk.
O fyleri yapabilseydik hi olmazsa... O da yok. Bunlar yapamadmz iin
zgnm.
- Hocam siz ok ilgin bir ylda emekliye ayrldnz. Geri emekliye ayrldktan sonra da niversiteyle ilikileriniz kopmad. Ama 1982 ylnda,
Trkiyede tam da YK uygulamalarnn balad bir dnemde emekliye
ayrldnz. Gemiteki deneyimleriniz, izlenimleriniz, Avrupadaki
120
birikimleriniz gz nnde tutulduunda, u an niversitelerin iinde

bulunduu durum iin neler syleyebilirsiniz?
ULSOY: Eskiden Blmler, daha sonraki adyla Faklteler, dorudan
doruya kendi isteklerine gre yollarn, yntemlerini seer, almalarn
dzenleyebilirlerdi. imdi bu olanak YKle ortadan kaldrlmtr. Daha
merkezi bir sistemle, daha byk birimler oluturmak suretiyle bir alma
dzeni seilmitir. Bundan unu sylemek istiyorum: Teknik niversite hari
dier niversitelerde faklte eklinde olan birimlerin birleerek Mhendislik
Fakltesi haline geldiini ve bunun daha kk kadrolar vastasyla idare
edildiini gryoruz. Aradaki fark bu. imdi ben tabii uzaktan gryorum
ii. Belki karar almak bakmndan birimlerin saysn azaltmak ii kolaylatrr.
Ama elde edilen netice acaba daha randmanl olur mu? Onun hakknda
ahsen bir ey syleyemem.
Yetienlerin, bu hususta bilhassa, idarecilerin deil, yetien genlerin
fikirlerine kymet veriyorum. Yani ben, mesela bir aratrma yapmak istesem,
hangi metot daha randmanl diye aratrma yapmak istesem, her eyden
evvel rencilerin, yetienlerin, yeni mezunlarn fikirlerini alp onlara itibar
etmek isterdim.
- Eitimle ilgili bir soru daha yneltmek istiyorum. Sizin ilgin bir eitici yannz vard. Sizin uzmanlk alannz, matematie dayal. Matematik
bilgisi iyi olmayanlar iin zor anlalr, kavranmas zor bir aland. Ama
siz yle bir yetiye sahiptiniz ki, bu zor olanlar kolay biimde aktarabiliyordunuz. Byle bir hocamz, retmenimizdiniz. Kolay aktarabilme
nasl bir yetenektir?
ULSOY: Bende byle bir yetenek olduunu sylyorsunuz. Ama bende
byle bir yetenek varsa, ben bunu ilk hocal Harita Genel Mdrlnde
yapmama borluyum. Benim ilk hocalm, Yldza gelmeden nceki hocalm, oradadr.
Harita Genel Mdrl kendisine katlacak subaylar topularn arasndan
alyordu. Bunlar kendisi yetitiriyordu. O zaman okul yoktu. Biz bu subaylara,
temenlere hocalk yaptk. Fakat ilk baladmz seneler, Genel Mdrlk
yalnz gen elemanlara deil, Harita Dairesinde mevcut Albaylara, Binbalara da ders vermemizi istedi. Onlar da kurslara katldlar. Yani, mbalaasz
sylyorum, babam yandaki insanlara ben hocalk yaptm. Onlardan bir
tanesi dedi ki, Hoca, benim 5 tane ocuum var. Ben eve gidince hepsi
121

benim bama yorlar. Onun iin benim evde ders alacak vaktim
yok. Ne reteceksen, derste ret. Bu bana etki yapm herhalde. Ben,
en basit nasl anlatlabilecekse bir konu, o yolu semeyi kendime vazife
bildim. Ve o ynde, o yolda ders anlatmaya baladm. Soruyordum Anlalyor mu, anlalmyor mu? diye. Anlald sylenince, o yolu setik. Yani
ben derste anlattm zaman, gryorum ki, hakikaten bir ocuk almasa
da anlayabiliyor ve imtihanda da baarl olabiliyor. Bunun iin de seviyeyi
ok drp ok basite inmek lazm.
Yani yal insanlara ders verme zorunluluu, beni ok basit anlatmak
mecburiyetinde brakmtr. Anlalmann sebebi de, kanmca, budur.
- Eitim konusuna birazck ara vermek istiyorum. 1912de doan,

bugn yaamda olan bir kii olarak, Cumhuriyet Dneminin canl bir
tansnz. Trkiyedeki toplumsal yaama, bu tanklk dorultusunda
nasl bakyorsunuz? Trk toplumu nerelerden geldi, ne tr skntlar
geirdi, imdi nerelere yneldi?
ULSOY: Benim tahsil hayatm 70 sene nce balyor. 70 sene ncesinde
Trkiyede eitim nasld? Toplum nasld? Bunlar tetkik etmek problemi
zer. Ben kendim bildiim kadarn syleyeyim.
Benim okula baladm zaman, Trkiyede okuma-yazma oran, kesin
istatistiki bilgi veremem ama, ok dkt. unu sylemek isterim; deil
bir meslek okulunu bitirmi olmak, liseyi bitirenlerin says ok azd. Hatta
ortaokul bitirenlerin says ok azd. Trkiyede eitim gelimemiti. niversiteler malum. Bir tane stanbul niversitesi var. Yani her ey eksikti.
Zamanla, Cumhuriyet Hkmetleri devrinde bu noksanlarn giderilmesine
allmtr.
imdi Trkiyenin hemen her yerine serpilmi liselerimiz, niversitelerimiz var.
Biz hakikaten ok kt bir zamana rastladk. Her eyi kendimiz renmeye gayret ettik. Memlekete dndkten sonra da. Yani bizi rehber olarak
yetimi insanlar karlamad. Biz bakalarna rehber olduk.
- ki dnya sava grdnz...

ULSOY: Birincisini hatrlamyorum. nk 2 yandaydm. Ama Birinci
Dnya Savana ait bir anm var. Sava bitmi, stanbul igal edilmi. Biz de
stanbuldayz. gal kuvvetlerini vzr-vzr dolarken gryoruz. Bir gn
122

kardeimle beraber oynuyoruz. Galiba Fransz subaylaryd. Bir otomobille
gidiyorlar. Biz de ocukluk... Dmanlk diyemeyeceim. Henz okula balamam ocuun dmanl olmaz. Ta aldk yerden. Onlarn otomobillerine
savurduk. Hemen otomobili durdurdular. Birinin elinde krba vard. Bize
vurmak istedi. Ve biz katk.
- kinci Dnya Savann ncesini ve sonrasn ise youn biimde

yaadnz... ncesinde Almanyada, sonrasnda Trkiyedeydiniz.
ULSOY: Almanyada Hitler vard. Ben Hitler Almanyasnda okudum. Diplomamda da onlarn iareti var. O devrin birtakm skntlar vard. Yabanc
dmanl, Yahudi dmanl... Yabanc olarak size hor bakan insanlarn
arasnda yetimi olmann eziklii var...
- Ekrem Ulsoy dnyaya nasl bakar? Dnyaya bak nasldr?

ULSOY: Bunu syleyebilmek iin evvela kendimi tantmam lazm. Ben,
insanlar ayrt etmeden, hepsini sevmeye alan bir insanm. Kimseye d-
123

man deilim. Dmanlarma dahi dman deilim. Onun iin, dnyann da,
ancak, birbirini seven, birbirine dman olmayan toplumlar haline gelmesi
halinde bara, mutlulua ve ekonomik bakmdan zenginlie ulaacana
kaniyim. Dolaysyla abam bu. Kendim kimseyle kavga etmedim. lkokulda
bizi kzdrp birbirimize drmelerinin haricinde. Ona da ben sebep olmu
deildim. Kimseyle kavga etmek de istemem.
Elimden geldiince insanlara yardm etmeyi severim. Hatta o bakmdan,
eer mhendis olmasaydm, doktor olup, insanlara, dertlerinden dolay,
yardm etmek bana mutluluk verirdi.
- Sylei kendiliinden benim de dndm bir noktaya geldi,

Sizin bir insan ilikisi anlaynz var. Sizin sohbetlerinizi biz yaadk.
nsanlar aras ilikilerde scak bir yannz var. Anlamazlklar trpleyici
yaklamnz var. Siz bunu, ahenkli iliki, ahenkli alma olarak
zetliyorsunuz. kafadarlar denemez belki, yap olarak farkl insan, Ekrem, Macit, Burhan bir araya geldi ve uyumu, ahengi saladlar.
Ahenkli olma, insanlar aras ilikilerde uyum nasl salanabilir?
ULSOY: Bunun temelinde hogr yatyor. nk u muhakkak ki, tabiatta
birbirinin tpa-tp ayn, eiti iki insan yok karakter bakmndan. Dolaysyla
bir araya geldiiniz zaman, farkl karakterler arasnda bir srtme, atma
demesem bile srtme olabilir. Eer hogr tarafnz kuvvetliyse o zaman
ahenk doar. Ama takdir edersin ki, ok insanla bir araya gelindii zaman
hepsine tahamml etmek hakikaten ok zor bir ey. Ama ahenge kymet
veriyorsanz bu tahamml gstereceksiniz. yi idarecinin de nemi bu
ahengi yaratmak olduuna gre, onun da ok tahammll olmas lazm.
Yani, insanlarn birbirlerine tahamml etmelerini neriyorum.
Ayrca, kendimden bahsetmek gerekirse, dnyaya bak as bakmndan,
btn insanlarn iyi olmasn istiyorum. yiliin iinde birok faktr var. Ve
bunlarn banda da, kanaatimce, doruluk gelir. Doru olmaya altm.
Elimden geldii kadar. Btn dostlarmn da, btn insanlarn da iyi olmasn
istiyorum. Egoist olmamalarn tavsiye ediyorum. Yalnz kendi karlarn
dnmemelerini istiyorum. imdi, deminki sorunun bir blmne bylece
yaklama imkan buluyoruz.
Zamanmzda bu hogrnn olmamasyla karclk n plana getii
iin, ahengin git-gide bozulmasndan korkuyorum. Yani toplumumuzun
daha mutlu olmas iin ahenk art. Ahengin temelinde de kimsenin egoist
124

olmamas, yalnz kendi karn dnmemesi var. Halbuki bunlar bozmak
o kadar normal hale geldi ki, kimse zerinde durmuyor. Hatta o kadar tehlikeli bin hal ald ki, hibir kar salamad halde, insanlarn szlerinde
durmadklarna ve yalan sylediklerine ahit oldum. Hani kendi karna
olsa, ne yapalm, kar iin yalan sylyor, aldatyor diye dneceim.
Alkanlk haline geldii iin, hibir menfaat salamad halde insanlarn
yalan sylemesi beni zyor. Bunlar ortadan kalksa, herkes herkese saygl olsa ve kimse akgzlk yapmasa, hogrl olsa, dnyada ikinci bir
cennet elde edebiliriz.
- Bu grlerinizin bir uzants olarak, sizin ska kullandnz bir

kavram daha var: nsan mhendislii... Bunu aar msnz?
ULSOY: O, benim deil, rahmetli Macit Beyin szdr. Mhendis birtakm malzeme kullanyor. Bunlar kullanabilmesi iin onlar bilmesi gerekir.
Dolaysyla siz de bir ii baarabilmeniz, bir ekiple ii baarabilmeniz iin
ekibinizi bilmelisiniz, insanlar tanmalsnz. Tabii bu i baarma gittike
genileyebilir. Kk apta i olur, byk apta i olur, idareci olursunuz,
politikac olursunuz, milyonlarla i yapmaya kalkarsnz... Dolaysyla siz
elinizdeki malzemeyi tek tek, veyahut byk kitledeki insanlar tanyabiliyorsanz baarl ve faydal birisi olursunuz. Tabii bunun iin, demin dediim
gibi, iyilii istemeniz ve karcl reddetmeniz art.
zet olarak insan mhendisliinden maksat, beraber olacanz, kullanacanz malzemeyi, burada malzeme insandr, tanmanzdr. Tanmaya,
biz mhendislik diyoruz. Macit Beyin ortaya att bu kavram beendiim
iin zaman zaman kullanyorum.
- Hocam, gelecee nasl bakyorsunuz? Bunu iki yanyla sormak istiyorum: Birincisi lkemiz asndan, ikincisi mesleimizin lke koullarnda geliimi asndan gelecee nasl bakyorsunuz? Yani haritaclk
nereye doru gidiyor?
ULSOY: Haritaclktaki gelime btn teknik alanlardaki gelime gibi
olacaktr kanaatimce. Btn teknik alanlarda, eskiden arlk, insandayd.
Malzeme o insan tarafndan kullanlyordu. imdi her ey teknolojiyle gelitii iin, bu teknolojinin gelimesine paralel olarak i, otomatikleecektir.
Yani insanlar eskisine nazaran, daha abuk netice elde edecekler. Tabiatyla insanlar, bizim mesleimiz asndan sylemek isterim, zamanla iin
iinden syrlmak, en hafif tabiriyle sylyorum, amacyla birtakm hatalar
125

bilerek ya da bilmeyerek yapmaktadrlar. Halbuki makineyi bir defa ayar
ettiiniz zaman, yahut otomatik almay bir defa dzenlediiniz zaman
hata yapmaz. Bylelikle kaba, bilinli hatalar tamamen ortadan kalkacak
ve istikbalde, her alanda olduu gibi, haritaclkta da daha gzel, daha
gveneceimiz eserler ortaya kacaktr.
- Soruyu biraz daha ileri gtrelim izninizle. Sizce 2000 ylnda haritaclk nasl olacak? 21. yzyln haritacln tanmlayabilir misiniz?
ULSOY: Bu sorunun cevab deminkinin iinde var. Her ey otomatikleeceine gre, her ey tekniin gelimesine paralel olarak gideceine gre,
imdiden teknikte ne gibi gelimeler olabilir?, bunu tahmin etmeye dayanyor i. Her ey klasikten, tamamen ayr bir yne doru gidiyor. Mesela,
nirengiyi ele alalm. Eskiden nirengide teker teker noktalarn bulunmas
cihetine gidilmezdi. Btn birden gz nnde tutularak seim yaplr, onun
zerinde allrd. Dolaysyla bir noktaya gittiiniz zaman br noktay grmek lazm ki bir gzlem yaplabilsin. Bugn uzaya kmakla bu art ortadan
kalkmtr. Bana yle geliyor ki, tek tek noktalarn tespiti, dolaysyla birbirini
grme, birbirleriyle iliki kurma problemi kendiliinden bitecektir.
izim alannda gelimeler ok byk. Bu nedenle odada alp kartografa
dayanarak, kendi lmelerimize dayanarak ii tek tek yapmaktan ziyade,
btn noktalarn koordinatlarna gre ve blgenin haritalarn otomatik
olarak elde etme bakmndan daha byk hamleler olacaktr.
- Bu sylediklerinizden baz ip ular yakalanabilir. Gelecein haritaclarna tleriniz...

ULSOY: Bunlar bir buyruk olarak yapmak istemem nk ben demokrat
zihniyetli birisi olduum iin, kimseye buyurmadm. Yetien genlie de, iyi
niyetle bile bir ey buyurmam. Ancak ben kendi mesleki hayatmda nem
verdiim noktalara iaret etmek isterim. Bu manada benim kymet verdiim
eyleri yle sralayabilirim:
1. Mesleinizi renmek ve en iyi ekilde uygulamak iin tam aba
gsteriniz.
2. Yenilikleri izleyiniz ve daima bilginin snrnda olunuz. Bunun hakknda aklama yapmak istiyorum. Bu cmle eski astronomi profesr ve
meteorolojinin bir numaral adam Prof. Fatin GKMENin szdr. Fatin
Hoca, Rasathane Mdryd. Fatin Hocayla beraber almtk, hem
126

Harita Dairesinde hem de Almanyada. Onun szdr. Bilim adam bir
eyler aratrr, bir eyler bulmaya alr. Ama kendisi bir ey bulmasa da
bilimin hududunda olmaldr, demiti. Bu ne demek? Aklamak gerekirse,
hududu bilmek iin hududa gelmi olmak lazm. Dolaysyla en son yeniliklerin hi olmazsa ne olduunu bileceksiniz. Kendiniz bulmasanz bile,
en son yenilikler nedir? Her alanda, buraya kadar bulundu, uygulanyor,
istikbalde unlarn bulunmas arzu ediliyor. Bu laf syleyebiliyorsanz, bilim
adamsnz, derdi.
te buna gre mhendislerin, yetimilerin ve yetieceklerin sadece
okulda rendikleriyle kalmamas lazm. Bizim Avrupallara gre en byk
farkmz, bir defa yetiip diploma aldktan sonra, defterleri, her eyi kapamak. te bu yasak... Hibir eyi kapamayacaksnz. Yenilikleri takip etmeye
devam edeceksiniz.Yani hibir ey yapamyorsanz, hi olmazsa meslein
snrnda olun. Yani nereye kadar gelinmitir, ilerinin problemleri nelerdir?
Ben de bu tavsiyeyi yapyorum.
- Yani rencilik hi bitmeyecek...

ULSOY: Ebedi rencilik... Ksaca bunu syleyelim. Ebedi renci olacaksnz, beikten mezara kadar. Bunun manas, bilgilerinize srekli bir eyler
katmaya gayret edeceksiniz.
nk, En iyi hoca, en iyi renci olandr.
- Dier tleriniz...
ULSOY: 3. Gerek mesleki gerekse sosyal abalarnzda, szlerinize ve
randevularnza sadk kalnz. Bundan maksadm u: ve ticaret hayatnda
bu ok nemli bir rol oynar. Eer siz ben u tarihte iimi bitirebilirim,
deyip, iinizi bitirirseniz krediniz artar.
Ben de harita mhendisleri yetitirmeden evvel 3-5 kuru kazanmak iin
hesap yapmtm. Kime hesap yaptysam, bir tek gn, bir tek saat geciktirmeden ileri teslim etmek imkann buldum. Yine bir grme iin birisiyle
randevulatm zaman, dakikas dakikasna btn randevularma yetimiimdir. Dolaysyla bunu, para kazanmasam bile, hi olmazsa kredimin
ykselmesinde nemli rol olduuna inandm iin, genlere bunun da
nemli bir husus olduuna iaret ediyorum.
4. nsanlara sevgi ve saygyla yaklanz.
5. yi bir vatanda olunuz.
127
- Bu ne demek Hocam? Bununla neyi kastediyorsunuz?

ULSOY: Bundan unu kastediyorum. Toplum halinde yaamasn bilmek.
Bunu bir anmla aklamak isterim. renimini Amerikada yapm, ok
kltrl eski bir arkadamla, zaman zaman nemli bulduumuz konular
tartrdk. Bu konumalardan birinde, kendisine, hukuk tahsilini Trkiyede
bitirmi kzmla, orta renimini Amerikada grdkten sonra yurda dnm
ve Trkiyede niversiteye girme hakkn kazanamam olan yeenimden
bahsettim ve ona, bunun iin ne diyorsun? dedim. Arkadam cevap verme
yerine, Ekrem Bey, Amerikada yetimi olan yeeniniz, sizin kznzdan
daha iyi vatandatr dedi. Onun szleri benim sorumun karl olmamakla
beraber, beni ok dndrd.
imdi bundan maksat u, ayorum. Almanyada, Amerikada, ileri btn
lkelerde, skandinav memleketlerinde, memleketin yasalarn yalnzca gvenlik kuvvetleri deil, vatandalar teker teker korur. Bu ok nemli. Bu mnasebetle, Berlinde bamdan geen u olay anlataym: Harp ierisinde beni
vazifeli olarak tekrar Berline gndermilerdi. Orada baz tellerinin ayarn bir
enstitye braktm, yapacaklard. Ben de gidiyorum. Bir yer tamir ediliyor.
Onun altndan vastayla geilemez diye kapatmlar. Ortada benden baka
kimse yok. Zaten harp dolaysyla sokaklar tenha. ki hanm nden gidiyor,
80 yalarnda. niformal birisi, galiba orman memuru idi, bisikletle oradan
gemeye kalkt. Hemen 2 hanm Dur dediler. Adam durdu. 2 hanm,
sen utanmyor musun, bak bir de devleti temsil ediyorsun. Oraya yazlm,
hkmetin emri. Sen bunu nasl inersin?dediler. Adam derhal hazrol
vaziyetine geti. Affedersiniz bayanlar, haklsnz dedi, ekti gitti.
imdi bizde olsa, bir suun ilenip ilenmedii kimsenin umurunda olmaz. Mesela baka bir rnek vereyim: Umumi bir yere herhangi birisi bir
p atyorsa kimsenin umurunda olmaz. Grr, bir tane de tekme vurur.
Orada devletin, belediyenin yasalarn, ynetmeliklerini vatandalar teker
teker korur. Dolaysyla ynla gvenlik grevlisine, ynla polise, ynla
hakime ihtiya yoktur. Ve bylelikle, hi kimse, da banda bile olsa su
ileyemez.
- Biz neden baaramyoruz bunu?

ULSOY: yi vatanda olmadmz iin. Tabii ki iyi vatandalk, bir toplumun bir gelimilik dzeyidir. Biz henz bu dzeye gelmedik. Biz yalnz
kendi menfaatimizi dnp, bize gelecek zararlar nlemeye alyoruz.
128

Veya benim karm nedir? deyip, karmz iin sava yapyoruz. Halbuki
bazen benim karm, devletin ve toplumun aleyhine olabilir. Oralarda bu
durumlarda ortaya kacak suun karsnda hem gvenlik gleri, hem de
tek tek vatandalar vardr.
- Sizi yakndan tanyanlar sizi ikiye paralamaya alyorlar. Ekrem

Hocann 2 yaps vardr: niversitede hoca, zel yaamnda arkada...
Bu gerekten byle mi? Ya da aslnda bir tek yapnn, yaamn farkl
alanlarndaki koullar nedeniyle gerekleme biimleri mi?
ULSOY: Her ortamn bir gerei vardr. Derste ciddi olmak zorundasnz.
Ama bir sohbet esnasnda aka da yapabilirsiniz. Ama derste ciddi davranyor
diye bir insan aka yapmaz m? aka yaparsa, burada ciddi burada akac,
bu insan ikiyzl demek mi lazm? Bence iin hakkn vermek gerek. Bunun
sras m, deil mi? Yani srasna gre davranmay ben doru buluyorum.
Srekli olarak ask suratl olmak da doru deil, srekli maskara gibi olmann da anlam yok. Dolaysyla bir ortamda, Osmanlca tabiriyle sylemek
gerekirse, zemine ve zamana uygun davran. Zemin ve zaman deitike
eitli ahsiyetler ve karakterler kyor gibi grnr ise de, zemin ve zaman
bir btn olarak dnld taktirde, ki insann ahsnda o tecelli ediyor,
buna iki ayr karakter dememek gerekir.
- Siz zaman zaman meslektalara meslek d eyler okumalarn

tlyorsunuz? Bu gereklilie hangi nedenlerle vardnz?
ULSOY: O esnada unu sylyorum: Bu cmlemi duymamsndr. Diyorum
ki, eer yalnz mhendis olarak kalacak olursanz, rendiiniz eyler size
yetebilir. Fakat hayatn baz garip tesadfleri oluyor. Bazen hi ummadnz
anda, hi ummadnz bir kii, Gel, sana muhtacm diyebilir. Bu durumda siz onu reddedemezseniz, o zaman greceksiniz ki, yalnzca mesleki
bilgi kafi gelmez. Dolaysyla, Bugn amzda herkesin bilmesi gereken
konular ne ise, bunlara gz atnz diyorum. Mesela ekonomi, sosyoloji,
tarih, corafya, azck siyasi tarih... Bunlara gz atnz, bunlara ait eserleri
inceleyiniz, diyorum. Bunlarn yan sra biraz da felsefeyle ilgileniniz ki,
dnyada neler olduunu, pek fazla derine kamadan grebilesiniz. te
bunlar, alacanz o davet esnasnda size lazm olacaktr. Bunlara ilaveten,
ben almadm, ama Siz byle bir davet alrsanz, gzel konumaya da muktedir olmanz lazm diyorum. Buna da kymet verin diyorum.
- Uzun yllar niversitede mhendisleri eittiniz. Sonuta hepimiz
129
sizin renciniziz. Bunlarn bir blm bilimle urayor. Son yllarda

yeni kuaklarda bilimle urama eilimi eskiye gre biraz zayflad
kanmca. Bilimle uramak isteyen yeni kuak meslektalarmza neler
tlersiniz? niversitede almann anlam nedir?
ULSOY: niversitede grev yapmak, gerei aratrmak demektir. Herkes
kendi mesleiyle ilgili gerekleri, yntemleri aratracaktr. Ve mesleini
slah etmeye alacaktr. Onu gelitirecektir.
Meslei yalnzca rutin, bir ii yapp teslim etmekten ibaret sananlar iin
bilim lkstr. Ona mektepte rendii mhendislik bilgileri yeter. Ama mesleine bir katksnn olmasn istiyorsa, bilime katksnn olmasn istiyorsa,
o zaman niversitede alr. Orada alma dzenini, aratrmay renir.
Aratrma bir yntemdir.
- niversitede almann manevi yan ok nemli. niversite retim

yelerinin aldklar cretler, onlarn maddi olarak tatmin olma dzeylerinin ok altnda. Bu nedenle manevi tatmin n plana kyor. Manevi
haz, onlar niversitede tutuyor. Bu haz, nasl bir hazdr Hocam?
ULSOY: Bunu ben yle sylyorum; meslei sevmek. Bir insan sevdii
bir eyi yaparsa, ondan haz duyar. Fakat maalesef, memleketimizdeki talihsiz bir durumdan bahsedeceim bu mnasebetle. nsanlar istedikleri,
sevdikleri meslei uygulayamyorlar. Hatta onu renmek imkanndan bile
mahrumlar. Mesela benim kzm kimyager olmak isterdi. Puan kimyaya
yetmedi, hukuka girdi. Kimya nerede, hukuk nerede? Dolaysyla herkese
istedii meslei renme imkan salansa, o zaman daha iin banda ben
bu meslei seviyorum der, ona gre seve seve ona balanr. Onun iin
ben eskiden genlere unu sylyordum: Mesleinizi seviniz ve onu en iyi
ekilde yapnz... Tavsiyem buydu. imdi bu imkan yok.
- Peki son yllarda sevgi neden yok oldu?

ULSOY: Herkes istedii meslei seemiyor da ondan. Derste sylyorum,
bazlar derler ki, Gauss mrn matematik iin feda etmi. Ben, Yanl
diyorum, feda etmemi o adam. Sen ona tiyatroya, operaya git dediin
zaman, beni rahat brak, ben formllerimle ok mesudum derdi. Meslei
sevmek bu. Meslei bu kadar ok severseniz, orada baarl da olursunuz,
hatta yaratc da olursunuz. niversitedeki haz da buradan geliyor. niversiteye almtr, sevmeye de balamtr umarm. Sevmeye balaynca ileri
zorla yapmak sz konusu olmaz. Kimse rektrn direktifiyle bir ey daha
130

renmiyor. Kendi kendine diyor ki, benim unu da renmem lazm.
Kendi istei bu. Bundan haz duyar o.
- Bugn geriye baktnzda, uzun, 60 yllk meslek ve mhendislik

yaamnza baktnzda, eksik braktm dediiniz, yapamadm diye
dndnz eyler var m? Ya da tersini sorarsam, yaamda amalayp
da eriemediiniz eyler var m? Nelerdir?
ULSOY: Bu mnasebetle u anm hatrlatacam. Bizde eskiden fotogrametri dersini verecek hoca yoktu. Ne Macit Bey ne Burhan Bey bu dersi
veriyordu. Biz svireden bir mtehasss getirdik. Brandenbergerin her iini
ben grdm. Mesela gmre gidiyor, beni beraberine alrd. Polise gidecek, beni de gtrrd. En yakn yardmcs gibiydim. Ayrca tercmanln
yaptm. Bana ok minnettar. Ayrca taktir de edermi. Bu kalkt, Amerikaya
gitti. Oradan bana bir mektup yazd. Ekrem, ben senden Amerikallara bahsettim. Trkiyede harita ile ilgili bir eyler renmek isterseniz, mracaat
edeceiniz adam, Ekremdir, dediini yazyordu. Kendimi methetmiyorum,
bunlar o sylyor. Amerikallar Brandenbergere demiler ki, O adama
syle, Amerikaya gelsin. Ona hocalk verelim. Ama gelir gelmez vazifeye
balayacak. Ben Almanca biliyorum. Byle bir teklif Almanyadan gelse,
gider, ders de verebilirdim. ngilizce bilmediim iin byle bir kaybm oldu.
Gidebilmi olsam, hayatm tamamen deiebilirdi. Tamamen deiecekti.
- Mesleimizle ilgili, fkra nitelikli bir any anlatr msnz?

ULSOY: Kasm Yaardan dinlediim bir fkra var:
Arazide a lyorlar. Mhendislerle veya subaylarla beraber yardmc
personel olarak erler bulunuyor. Bunlarn da eitim dzeyi dk. Byle
bir ekip teodolitle aylarca a lm. Bir gn l yaparken erlerden biri
arkadana demi ki:
- Bu yzba atyor.
Yzbann yapt ller iin atyor deyimini kullanyor.
- Niye? diyor arkada.
- Bu adam aylardr bunun iinde okuyor, diyor aleti gstererek, ve
srdryor
- Bu kadar say bu kck aletin iine sar m?
131
- unu renmek istiyorum: Sizce bizim mesleimizin, haritacln

felsefesi nedir? Haritaclk, felsefi olarak ne demektir? Ve haritacnn
meslek felsefesi ne olmaldr?
ULSOY: Dnyay, lkeyi veyahut kk blgeleri lmek vazifemiz olduuna gre, bunlar en iyi ekilde yapacak bir dzen, bir sistem kurmak
harita mhendisinin amac, felsefesi, dncesi olmaldr. Tabiatyla en iyiyi
elde etmek iin, en bata karclktan vazgemek lazm. stersen biraz basit
bir tabir kullanaym: Sabunlama deyimini szlkten tamamen karmak
lazm. Ama bu mmkn m? Deil mi? Bunu bilmiyorum. Zaten en iyiye
hangi alanda, kimler ulaabiliyor ki? Ama idealist insanlar isek, yani idealist
insanlara hi olmazsa seslenmek istiyorum, hakikaten ne yaplacaksa onun
en iyisini yapmaya gayret gsterelim.
- Haritacln yapsnda, iin her aamasnda kontrol edilmesi, kontroll ve salam i retme sz konusu. En kk deeri bile gz ard
etmeme, deerlendirme yanmz var. Bu deerlendirmelerin sonunda
reteceimiz sonularn mutlaka doru olmas gerekiyor...
ULSOY: Bunun iin de haritac, yapt i kadar kontrol yapar. Ama kontrol
iin harcanan zaman karc iin bir kayptr. Halbuki kazan baa getiinden
o kontrol yapmaz ve olduu gibi brakr. Hata yapmsa, tabiatyla o da
gizli kalr. Avrupadakilerin elde ettii ve broya getirdii lme malzemesi
kontrol edilmitir. Zaten iyi bir haritac, bu cmleyi ben bazen derste de
sylerim, yi bir haritac, ayak bast, alet kurduu noktaya bir daha alet
kurmaz. Eer yapt i doruysa...
Bu nedenle sorunun cevabn u basit, herkesin anlayaca bir cmleyle
ifade edebiliriz: yi sonu almak iin, tekrara gerek kalmayacak bir dzen,
bir alma sistemi kurmak lazm.
Bunun iin de tabiatyla kontrol bata geliyor. Yaptmz ileri mutlaka
kontrol edeceiz. Ve iimiz bitti dediimiz anda, onda hata olmadna
kesin olarak inanacaz.
- Hep mtevaz yaamnzla biliniyorsunuz. Hocalk d gelir kaynaklarna ok fazla ynelmediinizi biliyorum.
ULSOY: Yalnz Yldzda sizler mezun olmadan evvel, ben de aile btesine
destek olsun diye, mteahhitlere hesap yaptm. Bunu bir sre devam ettirdim. Sonra beni yine aradlar. Araylarnn sebebi de, az nce sylediim
132

ilkelerdir. Hi kimseye yalan sylemedim ve randevularma hibir zaman
ge kalmadm. Zamannda ilerimi teslim ettiim iin piyasada da muteber
bir insan oldum. Beni aradlar. Dedim ki, Beni artk brakp, genleri bulun.
Yok, dediler, seni istiyoruz. Neden beni istiyorsunuz? Sen zamannda
teslim ediyorsun, dediler. Bu ileri 5-6 sene yaptm.
- Demek ki, mezuniyetinizden bu yana 55 yl tek gelir kaynayla

yaadnz. Bugnlere geldiniz. 1949dan bu yana olan blm hocalkla
geti.
ULSOY: Miras bakmndan da fakir bir ailenin ocuu olduum iin, bana
bir servet intikal etmedi. ster istemez mtevaz bir hayatm oldu. Mesela
bana diyorlar ki, Neden senin bir otomobilin olmad? Benim alacak imkanm olmad ki!..
- Bunu bir servet bildirim sorusu olarak kabul etmezseniz ve beni

ho grrseniz sormak isterim: Bu 60 yllk mhendislik yaamnzda,
yaamnz srdrme dnda nelerin sahibi oldunuz? nk son yllarda
baz eylerin sahibi olmak yle kolaylat ki...
ULSOY: Bir apartman dairem var. O kadar. Baka bir eyin sahibi olamadk. Bunun dnda 3-5 kuru biriktirdim. Yksek enflasyon ortamnda o
da doru mu yanl m bilmiyorum. nk biriktirdiin eriyip gidiyor. Bu
birikim yapmamn nedeni de hastalk korkusu. Bizim gibi yallarn hasta
olduu zaman byk masraflara katlanmak mecburiyeti sz konusu. Byle
bir durumda kimseye muhta olmamak iin 3-5 kuruu bir kenara ayrmaya
altm. Hastalk olursa ilk masraflar iin kullanlmak zere. Geri devlet bizi
tedavi ediyor, ama hkmet dairelerinde her eyin hemen hallolmadn
biliyoruz. Bir ihtiyacm olursa diye, salk paras olarak 3-5 kuru biriktirdim.
O da nemli bir ey deil.
- Hocam, size bu sylei iin ok teekkr ediyorum.

ULSOY: Estafurullah.
133
ORKY
Ahmet DEMRTA*
* Krsal evre Ve Ormanclk Sorunlar Aratrma Dernei Yn. Kur. Bakan, Orman
Yk. Mhendisi
ORKY; Orman
Deneme
Kylerinin
Kalknmasnda lgin
Bir
Anlatacam bu yk 1970 li yllarda yaanm. O yllar toplumun btn

kesimlerini etkilemi alkantl bir dnem olarak belleklerde kald. Toplumun
btn kesimlerini etkilemi olmasna karn, bunlardan kimileri gnlk basnda yer alamad iin kamuoyunun gndemine oturmad ve sonu olarak
da toplumun belleinde yer edinemedi. Bundan tmyle unutulup gittii
anlalmasn. Konu ile yakndan uraanlar, ormanclar ve orman kylleri
unutmu deiller. Ac, tatl, gergin, srtmeli ama dersler karlabilecek
ynleri olan bu ilgin deneyimin baz ynlerine dikkat ekmek, kimi olay
ve adlarn anmsatmak istedim.
Trkiyede 1970 yl gerginlik iinde yaanmaktadr. niversite rencileri,
i snf, kyller bata olmak zere toplumun eitli kesimleri devinim
iindedir. Yaananlara ynelik olarak devletin szcleri ise aklama stne
aklama yapp tehditler savurur, zm nerilerinde bulunurlar. Onlarn;
Bu anayasa ile devlet ynetilmez, Bu gmlek bize bol geliyor, zgrlkler kstlansn, Sosyal yap ekonomik yapy geti gibi aklamalar gazete
balklarna yansr. zgrlklerin fazla olduu, ii haklarnn ktye kullanld ne srlerek anayasa deiiklikleri gndeme getirilir. te yandan
toplumun eitli kesimlerinde emperyalizme ve smrye kar tepkilere
kout olarak mcadele ve rgtlenmede ykseli yaanr. Ksaca lkenin
kalknmas, bamszln korunmas, eitliin salanmas anlay geni
kitlelerce benimsenmitir. Kiisel karlar deil toplum karlar nceliklidir.
Bu dorultuda ykselen mcadele retmen , mhendis, mimar , hekim
vb. meslek kesimlerini de kapsamaktadr. te anlatacam yk bunlardan
yalnzca bir tanesinde yaanm olan.
Ormanclk alannda yaanan pek ok sorun arasnda saylan ama,
kaak kesim, yangn nedeniyle ortaya kan orman azalmasn nlemek
gerekmektedir. Bu sorunun ekonomik, politik, kltrel, sosyal boyutlar
bulunduu geni evrelerce paylalmaktadr. O dnemde ormanlarn iinde
ve bitiiinde yaayan, toplumun en yoksul kesimini oluturan yaklak 10
(on) milyon dolaynda bir nfus bulunmaktadr. Tarm arazilerinin yetersiz
oluu, hayvancln gelimemi olmas ve eitim sorununun zlmemi,
altyap olanaklarnn gerekletirilememi olmasndan kaynakl olarak bu
kylerin; yaayabilmek iin yaknndaki ormana zarar vermesi kanlmaz
137

grlmektedir. yleyse ncelikle bu olumsuz koullarda yaayan halkn geim kaynaklarna ve eitim olanaklarna kavuturulmas gerekir. Bu karm
hem Orman Bakanlnn eitli birimleri hem de dnemin ormanc teknik
elemanlar tarafndan benimsenir. Orman kylerinin (orman ky: orman
ii veya ormana bitiik kyleri kapsar) kalknmas salanmadan ormanlarn etkili bir biimde korunamayaca gr genel kabul grr. Kabul
grmekle kalnmaz, zm nerileri konusunda herkes bir aray iindedir
ve bu kapsamda tartmalar yaplr. Bir bakma orman kyllerinin sosyo
ekonomik sorunlarnn zm, ormanclk sektrnn ncelikli grevleri
arasnda saylmaktadr. 1969 seimlerinden sonra kurulan hkmette
Orman Bakanl nn yer almas ormanclk kamuoyunda bu sorunlarn zmne ynelik olarak umutlar artrmtr. Daha nce Tarm Bakanl ats
altnda Orman Genel Mdrl tarafndan yrtlen ormanclk almalar,
ilk kez kurulan Orman Bakanl ve genel mdrlkleri ile yrtlecektir.
Bu bakanla bal drt genel mdrlk oluturulmutur.
1970 ylnn alkantl bir yl olduunu sylemitik. ktidar evrelerince;

Anayasann fazla zgrlk tand, bunun da topluma bol geldii sk
sk gndeme getirilmektedir. Hatta dnemin babakan bu anayasa ile
lke ynetilemez diye aklama yapmaktadr. ktidarn sulu ilan ettii
1961 Anayasasdr. zm olarak anayasann deitirilmesi istenmektedir.
Ekonomik ve demokratik haklar kstlamaya ynelik anayasa deiiklikleri
138

ile yasa dzenlemeleri gndeme getirilir. 1961 Anayasasnn 131. Maddesi;
ormanlarn korunmasn, gelitirilmesini ve geniletilmesini, devlet ormanlarnn devlet tarafndan iletilmesini, zaman amyla bile ormanlarn mlk
edinilemeyeceini, orman sularna af karlamayacan, orman snrlarnda
daraltma yaplamayacan sk bir ekilde gvenceye kavuturmutu. Ord.
Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu bir yazsnda orman deyince okumazlar
ki demiti. Okumak yle dursun daha da beteri oldu. Ormanlar sk bir
gvenceye kavuturmu olan 1961 Anayasas nn 131. maddesi 1970 ylnda deitirildi. Yaplan bu deiiklik Anayasann yrrle girdii tarihten
nce bilim ve fen bakmndan orman niteliini tam olarak kaybetmi olan
tarla, ba, meyvelik, zeytinlik gibi eitli tarm alanlarnda veya hayvanclkta
kullanlmasnda yarar bulunan topraklarla; ehir kasaba ve ky yaplarnn
toplu olarak bulunduu yerler dnda orman snrlarnda hibir daraltma
yaplamaz biimindedir. Son yllarda gndemden hi dmeyen, herkesin
2/B olarak bildii sorunun temeli bylece atlr. 2003 ylndan beri stp stp
nmze getirilen 2/B belasnn tohumu 1970 ylnda ekildi. Dnemin aydnlar, yazarlar, basn ve ormanclar , ormancl nemsiz bulduklarndan
mdr nedir bu anayasa deiikliiyle ilgilenmediler. Bilime, hukuka ve ahlaka
aykr olan bilim ve fen bakmndan orman niteliini kaybetme tanm 1982
Anayasasna da tanmtr, Yasalarda yaplan deiikliklerle kapsam daha
da geniletilerek gnmzdeki boyutlara ulamtr. Ormanclk kamuoyuna
gelince; deyim yerindeyse, yeni kurulan Orman Bakanl nn sarholuunu yaad iin gz hibir eyi grmemitir. zlerek belirtmeliyim
ki; anayasada yaplan bu bilinli deiikliin yol aaca olumsuzluklar o
gnlerde iyi kavranamam ve kar klamamtr.
Yeni kurulan Orman Bakanl nda drt genel mdrlk oluturulmutu.
Bunlar; Orman Genel Mdrl (OGM), Aalandrma ve Erozyon Kontrolu
Genel Mdrl (AGM), Orman rnleri Sanayi Genel Mdrl (ORS),
Orman - Halk likileri Genel Mdrl (ORKY) idi. Bu yaznn konusu
ORKY n kuruluu ve 10 yllk bir srete yaanan insan st abalar, ortaya kan birikim ve deneyimleri ksaca anmsamak ve aratrma yapacak
olanlara arda bulunmaktr.
Sz edildii gibi ORKY n kuruluunda grev alan bir avu orman
mhendisi, ziraat mhendisi, ekonomist gibi elemanlar ne yapmalar gerektii konusunda ksa bir bocalama dneminden sonra aray iine girerler.
Nereden balanacak ve ne yaplacaktr? Ormanclk sorunlarnn zme
kavuturulmas iin; geim kaynaklar kt, gelir dzeyleri dk on milyon
139

orman kylsnn kalkndrlmas gerekmektedir. Bu belirlemede tam bir
gr birlii vardr. OGM daha 1940 l yllardan balayarak bu kapsamda
eitli almalar yrtmtr. Orman kyllerine Fenni kovan datlmas,
tarm aralarnn salanmas, dut ve ceviz fidan verilmesi, armut ve antepfst as yaplmas, kl keisinin azaltlarak yerine koyun ve sr aldrlmas
bu almalardan bazlardr. Kalknma olmadan sorunun zlemeyeceine
inanldndan iyi niyetli bir aray balatlr.
Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi retim yesi Turan GNE, ODT
retim yeleri lhan TEKEL, Duran TARAKLI ile grp, Genel mdrlk
teknisyenlerine ynelik 1971 ylnda seminerler vermeleri salanr. Ziraat
Bankas Genel Mdrlnden Celal ER ile grp katks salanr. Sanayi
Bakanlndan Ayhan LNGROLU ile grp, Krsal Alanda Sanayileme konulu seminer vermesi salanr. Ayhan LNGROLU 12 Mart
Muhtras sonrasnda kurulan hkmette bakan olur. Prof.Dr.Taner TMUR
Krsal Kalknma semineri verir. DPT den Murat KARAYALIN kooperatifilik
konusunda destek salar. Bir yandan da kooperatiflere yardm salayan kurulular ziyaret edilerek destek alnmas dorultusunda almalar yrtlr.
ORKY de ube Mdr olan Gngr lek (Orman Mhendisi) baarl bir
organizatrlk yapmaktadr. Kendisi ile birlikte Mustafa TMERDRM (Orman Mhendisi), Glrenk YENCE ( Ekonomist) master yapmaya balarlar ve
Prof.Dr. Cevat GERAY dan dersler alrlar. Mehmet ULU( Ziraat Mhendisi)
ile Fransa da Krsal Kalknma ve Zirai Ekonomi masteri yapp dnen Erol
DURUZ, ( Orman Mhendisi) Yaln ANIL, (orman mhendisi)grmeler
yapp planlama almalarn srdrrler. 67 ilin l Yllklar incelenerek bunlardan yararlanma olanaklar aratrlr.
O dnemde yaanm fazla bir krsal kalknma deneyimi olmadn sylemitik. Bu alanda bir rnek zmirde uygulanmaktadr. Montpellier Okulu
izgisinde bir uygulama olarak Kyileri Bakanl tarafndan uygulamaya
konulan umulli Ky Kalknma Plan yaplmtr. Bu plan incelenerek yararlanma olanaklar aratrlr. O yllarda kooperatifilik ve krsal kalknma
konusunda yeteri kadar kitap ve dergi yoktur, olanlar da edinmek kolay
deildir.. Bu yzden ilgililere ulaarak yz yze grmek veya seminer
vermelerini salamak en etkili renme biimi oluyor. Hazrlk almalar
kapsamnda planlama ve uygulama tartmalar balyor. Uygulama e zamanl olarak btn illerde mi, yoksa pilot iller/ileler seilerek ve ncelik
srasna gre mi yaplsn tartmalardr yaplan. Bir yandan da Bolu gibi baz
illerde envanter almalar ile rnek uygulamalar balatlr. Bu almalarda
140
Trkan Tezcan, (ziraat mhendisi) Yldz Yapc, (Orman Mhendisi) Turgut

Tekin ( orman mhendisi) ok emekleri vardr. 1973 ylnda Cumhuriyetin
50. Yl etkinlikleri kapsamnda Bolunun orman kylerinin durumu ve yaamn konu alan bir belgesel film hazrlanr. Filmi Ltf Akad ynetir, Yldz
Yapc (Orman Mhendisi) da bilgi destei salar.
1975 ylna gelindiinde toplumda siyasal tercihler iyiden iyiye belirginleir. TMMOB Orman Mhendisleri Odas nn ubat aynda yaplan genel
kurulunda ynetimi ilk kez sol grller kazanr. lke sorunlarnda olduu
gibi ormanclk sorunlarna yaklamda; sermaye odakl bak yerine emek
odakl yaklamlar ve zm nerileri daha ok taraftar ekmekte, daha
gereki bulunmaktadr. Toplumun emeki snf ve katmanlarnda youn
bir hareketlilik yaanrken sa- sol ayrm keskinlemekte ve atmalar artmaktadr. Bylesi bir siyasal ortamda ormanclarn arlkl bir ounluu,
meslek sorunlarnn zmnde orman kylerinde yaayan halkn kalknmasn salamay ncelikli bir sorun olarak grmektedir. Bu nedenle yoksunluk
ve yoksulluk iinde yaayan orman kylsnn kalknmas ama edinilmitir. TMMOB Orman mhendisleri Odas ve Trkiye Ormanclar Dernei
gibi meslek rgtlerinin yaynlarnda; orman kylerinin kalkndrlmas ve
orman iilii sorunlar n sralarda yer alr. Sorunlarn zme kavuturulmas, kooperatif ve sendikal rgtlenmenin salanmas tartmalar yaplr.
Sanrm lkemizde bylesi bir yaklam baka bir meslek alannda yaanmamtr.Bunlar baka meslek alanlarn eletirmek amacyla sylemiyorum.
Yalnzca kendi meslek alanmzda yaanan gereklii belirtmek istiyorum.
Yeri gelmiken belirtmekte yarar var. Gnll olarak Orky e gelenler genellikle insan ilikileri iyi olan ve sosyal yn gl olan kiilerdir.
ORKY de grev alanlarn neredeyse gnlllk temelinde yrttkleri
almalarda da bu yaklam izlenmektedir. Orman kylsnn kalknd-
141

rlmas, ormanclk sorunlarnn zm iin zorunludur, bu grev Orman
Bakanlna ve ormanclara dmektedir biiminde zetlenebilecek bir
gr egemen olmutur. Artk havza baznda Orman Kyleri Kalknma
Planlar hazrlanmaktadr. Havza baz olarak nitelense de bu almalar daha
sonra le temeli zerine oturmutur. Sonuta li ..lesi Orman Kyleri
Kalknma Plan olarak hazrlanarak uygulamaya konmutur. Planlara ayrntl
saylabilecek envanter almas ile balanmakta, blgenin koullarna ve
olanaklarna uygun olabilecek ferdi kredi uygulamalar ile kooperatif projeleri nerileri getirilmektedir. Ayrca yol yapm, ime suyu getirilmesi gibi
altyap nerilerini de saymak gerekiyor. 1980 ylna gelindiinde 534 ile
kalknma plan yaplarak uygulamaya sokulabilmitir. Orman- Ky likileri
Genel Mdrl tarada Orky Blge Mdrl, Orky Bamhendislii,
Ett Planlama Heyet Bakanl, Orky Proje Mhendislii biimde rgtlenir. le kalknma planlar, yapsnda orman mhendisi, ziraat mhendisi,
ekonomist bulunan ett planlama heyetleri tarafndan yaplr. ki mhendislik alan yannda ekonomist bulunmad yerlerde sosyolog ve veterinerler
hekim bu heyetlerde grev alr. zetle sylemek gerekirse; Trkiye ye
zg krsal kalknma rnei olarak adlandrabileceimiz bu giriim planlama temelinde yrtlmtr. Ormanclktaki amenajman planna dayal
planl alma anlay, Orky , n almalarna da byle yansm olmaldr.
Ferdi ve kooperatif kredilerine ilikin olarak karlm olan Orman Kylleri
Kalknma Fon Ynetmelii de; OGM de yrrlkte olan Dner Sermaye
Ynetmelii ne benzerlikler gstermektedir.
Hazrlanan planlarda her kyn; nfusu, eitim durumu, tarm arazisi,
orman alan,mera alan, hayvan varl, yol, su. elektrik, okul durumu,derslik
says, geim kaynaklar gibi bir ok bilgileri bulunmaktadr. Kyn toplam
gayri safi geliri ile kii bana gayri safi geliri hesaplanp, O yla ilikin lkede
kii bana den Gayri Safi Milli Hasla ile karlatrlmakta, kyde kii bana
gelir a/fazlas bulunmaktadr. Gelir a varsa bu a gidermek zere
kooperatif projesi veya srclk, koyunculuk, arclk, halclk gibi ferdi kredi
neriler getirilmektedir. Ayrca odun tketimini azaltacak kuzineli soba,
biyogaz tesisi, dam rtl gibi sosyal amal krediler getirilmektedir.
Planda; bir orman ky iin hangi ylda ne trden projelerin nerildii
bilgileri bulunmaktadr. Zaman iinde bu planlarn yenilenmesi veya deitirilmesi olanakl klnmtr. Bu kapsamda belirtmeliyim ki; uygulamaya
konulmu bu planlarla getirilmi nerilerin zerinden 30 yla yakn sre
gemi olmasna karn ancak % 15-20 si uygulanabilmitir. nk bunlar
142

uygulamak zere yeterli bteler oluturulmamtr. Orman kyls olarak
adlandrdmz bu kesimin kalknmas salanamam, yoksulluu giderilememitir. O yllarda on milyon olan orman kyls nfusu gnmzde
7,4 milyona dmtr. Onca emek verilerek hazrlanan plan ve projeler
etkin bir biimde uygulanmad/ uygulanamad iin amaca ulalamamtr, plan sresi dolanlar zamannda yenilenememitir. Hazrlanan 534
le Kalknma plan uygulanmam olsa da ierdii pek ok veri ve nerileri
nedeniyle gnmzde tarihsel bir belge deeri tamaktadr. Tavukuluk,
arclk, dam rtl, kuzineli soba gibi baz uygulamalar baarl olmu
yaygnlk kazanmtr. Bu alanlarda yaanan deneyimler, rnek uygulamalar,
yarm kalm almalar konusunda varsl bir aratrma alan bulunmaktadr
ve aratrmaclar beklemektedir.
1978 ylnda Gngr LEK, Mustafa TMERDRM ve Glrenk YENCE nin
hazrladklar Orman Kyls in Kooperatifilik Bilgileri kitab, Orman- Ky
likileri Genel Mdrl tarafndan baslarak rgte datlr. ktapta;
1163 sayl kooperatfler yasas, orman kyler n kooperatf kuruluu n
rehber, kooperatflerde muhasebe, pazarlama genel blgler, orman ky
kalkndrma kooperatflernde verg mevzuat ve orman iletmecl ve
kooperatif ilikisi konular yer almaktadr. Kitap bu alanda eksiklii giderdii
gibi orman kylerinde kooperatif kurulmas dorultusundaki almalara
byk kolaylk salar. Eskiden kurulmu olmasna karn etkinlik yrtemeyen kooperatiflerin canlandrlmas ve yeni kooperatiflerin kurulmas
almas hz kazanr. Ayn yl iinde TMMOB Orman Mhendisleri Odas
(OMO) tarafndan Kastamonu da Orman Ky Kalkndrma Kooperatiflerinin
Sorunlar ve zm Yollar konusunda panel yaplr. Kastamonu ve Sinop
illerinden gelen Kooperatif yneticileri, yeleri ve ilgililer panelin yapld
kapal spor salonunu doldurur. Cokulu ve verimli bir tartma ortamnda
gerekletirilen etkinlik yararl olur.
Yoksul orman kylsnn kooperatiflerde rgtlenmesini hedefleyen
ve bunu kolaylatrmak amacyla hazrlanan kitap arlkla emek temelli bir
bakla hazrlanmtr. Kooperatiflerde bir yllk gelir gider fark art ise, ana
szlemede yazl fonlar ayrldktan sonra geriye kalan (Risturn) parann yelere nasl datlaca konusu o gne dein belirsizdi. Kitap bu parann ; ye
kooperatif ilikisi yani yenin harcad emek ilikisi balamnda datlmas
ynnde aklk getirerek kolaylk salamtr. te yandan Orman iletmecilii kapsamnda; kooperatiflerin yklenicilik yapmas sosyalist grte
olanlar tarafndan yanl bulunarak tartmalar olur. Bu tartmalara OMO
143

ynetimleri de katlrlar. Gereke olarak Ormanda kesme, kabuk soyma,
srtme ve ykleme iini yapanlar orman iisi niteliinde olduundan ii
kapsamna alnmalar, bylelikle sosyal gvenceye ve sendikal rgtlenme
olanana kavuabilecekleri ne srlmtr. Hasat edilen odun, tomruk
gibi rnlerin depoya getirildikten sonraki aamada kooperatiflerin devreye girmesi nerilir. Kooperatifin; rnn ilenmesi, deerlendirilmesi,
ortaklarnn gereksinmelerinin karlanmas almalarn stlenmesinin
daha doru olaca belirtilir.
Bu farkl yaklamlar tartladursun; ayn dnemin gndeminde yer alan
konulardan bir tanesi de KYKENT dir.1978 ylnda iktidara gelen CHP nin
savunageldii bu uygulamann ierii ve yeri o gnlerde eitli evrelerce
tartlmtr. CHP Genel Bakan ve Babakan Blent ECEVT; Krdan kente
g, gecekondu sorunu, isizlik, kooperatifleme gibi krsal alanda yaanan
sorunlarn zm konusunda Kykenti savunmaktadr. Bunun uygulamaya
konulmas iin de eitli seenekler zerinde deerlendirmeler yaplmaktadr. te bu gnlerde Bolu- Mudurnu ya bal Takesti de kykent kurulaca
duyurulur. Bu almalarn yrtld odak noktalardan birisi de Orky
dr. Takesti Kykent modelinde nce 16 ky kooperatifine adi ortaklk
kurdurulur. Daha sonra 16 ky kooperatifi tasfiye ettirilerek yerine merkez
kooperatifi kurulur. Bu proje kapsamnda Takesti de kereste fabrikas
kurulmas ve teki uygulamalar gndeme gelmitir. Ksaca belirtmek gerekirse; Trkiye de gndeme getirilen kykent uygulamasn projelendirip
uygulamaya koyan Orky olmutur. Bu arada belirtmekte yarar var. kinci
kykent uygulamas olan Ordu- Mesudiye Kykent uygulamas ise bundan
21 yl sonraya rastlamaktadr.
Ayn dnemde zmir Bergama da Orman Ky Kalknma Kooperatifinin(ORKOOP) uygulamaya koyduu projeler gnmzde alr durumdadr. Bunlar;
amavlu Kynde st mandracl, Yukarbeyler Kynde am fst, Trmanlar Ky nde bal ileme projeleridir. Kurulu aamasnda kooperatifler
konusunda almalar yrten ve daha nce bazlarnn adlarn belirttiim
kiiler; proje uygulamalar, finans kaynaklar ve geri dnmler konusunda
da aratrma yapmlar, Kyileri Bakanl nn uygulamalarn incelemilerdir. Uygulamalarn baarsz olduu yerlerde; Projenin gereki olmamas,
Kooperatif-ortak- rn ilikisinin yaratlamam olmas, kredi faizinin yksek
olmas, kredinin yetersiz olmas gibi nedenler belirlenmitir. Bu eksiklikler
nedeniyle ok sayda proje bitirilememi, bitirilenler yrtlememi ve
yaanan darboazlar yznden kooperatifler icralk duruma dmtr. Bu
144

olumsuz durumlara dmemek zere; Orky uygulamalarnda faiz oranlar
ok dk tutulmu, istenen zkaynak oran azaltlm, kredi miktar yeterli
tutulmu, geri demeler uzun dneme yaylmtr. Ayrca kooperatif projeleri
ile ferdi kredi uygulamalar arasnda uygunluk yaratlmak istenmitir. 1978
ylnda Devlet Planlama Tekilat (DPT) nn hazrlad 5 yllk Kalknma Plan
nnda ORKOOP projeleri konusunda baz nlemler getirilmitir. Kooperatiflerde gncel baz kolaylklar salamak zere; muhasebesi konusunda
yaanan zorluklar gidermek iin Kooperatifler Blge Mdrlklerinin eitim
merkezlerine yneticiler gnderilir. Ynetsel adan yaanan skntlar amada katk salayaca dnldnden; orman mhendisi Ahmet Aydn
TODA de Kamu Ynetimi eitimi almaya balamtr.
le Kalknma Planlar ky halknn Gayri Safi Milli Hasla(GSMH) ile karlatrlarak gelir an kapatmak amacyla St srcl, st koyunculuu,
Sr ve koyun besicilii, halclk, fenni arclk, yumurta ve et tavukuluu,
seraclk vb. ferdi kredi uygulamalarn nerisi getirmektedir. Bu projeler
dk kapasiteli olmakla birlikte yre koullarna ve kylnn isteklerine
uygun seildiinde baarl olabilmektedir. Bolu Mudurnu ve Ylca ilelerinde uygulanan tavukuluk ok yaygnlamtr. Trkiye de tavukuluun
yaygnlamasn tetiklemi olabilir. Daha sonraki yllarda yaygnlk kazanan
Mudurnu Tavukuluk un bymesi bu almalar sayesinde olmutur.
Ayn biimde bir ok blgede st verimi yksek kltr rk ineklerin artna
da katk salamtr. Yeri gelmiken yaanan bir elikiye deinmekte yarar
var. Yoksul orman kylsnn geim olanaklarn artrmak, yaam dzeyini
ykseltmek, bylelikle ormanlardan kaak aa kesmesini nlemek zere
hayvanclk ve tavukuluk kredileri verilmesi ngrlmtr. Mudurnu ve
Ylca ilelerine bal kylerde verilen tavukuluk kredileri artmas sonucunda yaplan kmesleri stmak iin odun yaklmasna bal olarak; ormana
bask azalmak yerine artmtr.
Orkyn kurulu sreci kurulu almalar, kuruluta grev alm kiiler
ve yaanan olaylarn tmn aktarmak veya tarih yazmak savnda deilim.
Bu i,benim gibi tarihi olmayan birinin harc deil. Ayn biimde o dnemde grev alanlarn tmnn adlarn saymak, yaplan her almay bir bir
anlatmak da olanakl deil. Adlarn yazamadm meslektalarmn beni
anlayla karlamalarn dilerim. Bu yaz kapsamnda anlatlmam olan baz
yaanm olaylar da, belki bir tarih almasyla gndeme getirilmesi olana yaratlrsa iyi olur. Bu yazy kaleme almamda 1978- 2000 dneminde
Orky de almamn,yaananlara tank olmamn payn yadsyamam. Bu
145

balamda altm dnemde var olan dnce evrenimi ve o dnemde
olup bitenleri aktarmaya almaktaym.
OGM de egemen olan kat brokratik yap balangta herkesin bir aray
iinde bulunmasndan ve eitli mesleklerden kiilerin bir arda almalarndan dolay, Orky de ; daha esnek bir brokratik yapya dnmtr.
Grev alanlarn ounluu kendileri isteyerek geldikleri iin almalarn
veriminin artmasnda etkili olmutur. Bunun da tesinde ortak olan dnce; yoksul orman kylsnn kooperatif veya sendikal erevede rgtlenmesi, kalknmasnn salanmas konusunda bize grev ve sorumluluk
dyor yaklam ounluk tarafndan benimsenmitir. Kat zerinde
olan kooperatiflere ilerlik kazandrlmas veya kooperatifi olmayan kylerde
kooperatif kurulmas iin nclk yaplmtr. Kendisini solcu, demokrat
sayan kiiler kooperatifilii bir eit emek rgt olarak grdklerinden o
dnemde bu abalara her trl katky vermeye altlar. Oysa bu dorudan
doruya bir emek rgtlenmesi deildi. Kapitalist lkelerde ve sosyalist
lkelerde kooperatifler bulunmaktadr. Smrye kar yrtlen siyasal
ve ekonomik mcadelenin bir bileeni olduu lde emek rgt olmas
sz konusudur. Bu da kooperatif yelerinin bilinlenmesi ile salanabilecek
bir durumdur. te yandan kendisini sac sayanlar ise kooperatifilii
bir anlamda komnistlik olarak deerlendirdikleri iin mesafeli bir duru
sergilemilerdir. Zaten ksa bir dnemin dnda ynetim kademelerine
hep sa grl kiiler getirilmitir. uygulayc birimlerin kooperatifilik
konusundaki istekli ve heyecanl almas st ynetimin engelleyici tutumu
yznden baarl olamamtr.
Krsal Kalknma Genel Mdrl adyla bir kurumun gndeme getirildii
gnmzde, gemite yaanm ve gnmzde varln srdren bu rnein baz ynlerini anmsamak yararl olabilir. Orky uygulamalarnda para
kaynann Orman Kylerini Kalkndrma Fonu olmas benimsenmiti. lgili
yasaya dayanarak genel bteden ayrlmas gereken pay Fona aktarlm
olsayd Orkyn btesi ok daha byk olacakt. Ne yazk ki bu pay hi
aktarlmamtr. Avrupa Birlii, Dnya Bankas vb d kaynaklar sz konusu
deildi. Ksaca yabanc kaynaklara deil z kaynaklara bel balayan anlay
benimsenmiti. almalarda; Planlama, buna bal olarak ferdi kredi uygulamalar ile retim yaplmas, Kooperatif rgtlenmesi ve proje uygulamas,
kye hizmet gtren YSE, Karayollar, Tarm Bakanl ve Kyileri Bakanl
nn il- ile kurulular vb. kamu kurulular ile egdm salanmas benimsenerek Fon Ynetmelii ne yanstlmtr. Ferdi kredilerden yararlanabilme
146

koullarndan birisinin de muhta olmak olduunu belirtmek gerekir.
1969 ylnda Orman Bakanl nn kuruluu ile gndeme gelen ve ksaca
serveni anlatlan ORKY 1983 ylna dein almalarn bu ad altnda srdrmtr. 1983 ylnda Genel Mdrlk Daire Bakanl dzeyine getirilmitir. Daha sonra da Tarm Orman ve Kyileri Bakanl Tekilatlanma ve
Destekleme Genel Mdrl bnyesine katlmtr. 1992 ylnda Orman
Bakanl yeniden kurulunca ORKY de yeniden Bakanlk bnyesinde oluturulmutur. Yeni kuruluta ynetim kadrosu, gemite deneyimi olmayan,
iktidara yakn olan ou sa grl kiilerden oluturuldu. Deneyimli kadrolarn ou ilevsiz brakld. O nedenle yeni kurulan ORKY ile eskisi; kadro,
ama, heyecan ve tara kuruluu bakmndan tmyle farkldr. Btesi iyice
kld iin etkisi azalmtr.Gnmzde evre ve Orman Bakanl bnyesinde yer alan ORKY de 1992 ylnda kurulmu olan deyim yerindeyse
ikinci dnem kuruluu niteliindedir. 1969-1983 dnemi ise birinci dnem
olarak anlr. Birinci dnem; araylar, hazrlklar, planlama almalar, ferdi
kredi uygulamalar ve kooperatif projeleri, sosyal amal almalar, eitim
almalar, alt yap almalar ynnden aratrlmas gereken bir dnemdir. le Kalknma Planlar da ; orman ky olarak nitelendirilen yaklak on
milyon nfusun yaad yirmi bin ky yerlemesini kapsamaktadr. Planlarda
bu kylerin ekonomik, sosyal durumlar, orman varlklar, alt yap durumlar,
tarm ve hayvan varlklar vb bilgileri ierdiinden gnmz aratrmalar
asndan bulunmaz hazine deerindedir. 10.3.2008
Ufuk Cokunun objektifinden ORKY
147

Naci YNGL
Not: TRK YKSEK MHENDSLER BRLnin Kuruluunun 30. uncu yldnm nedeniyle hazrlanan brorn iinde yer alan Yksek Mhendis Naci YNGL
tarafndan yazlan Trk Mhendisliinin Tarihesi isimli almay Orijinal diline
dokunmadan,, 1956 ylna kadar neler yapldn grmek asndan yaynlyoruz.

NSZ
Trk Yksek Mhendisleri Birliinin 30 uncu Kurulu Yldnm; dare
Heyetimizin, memleketin kalknma ve imar hareketlerinde mesleimize
ve meslektalarmza den hizmet ve vazifeleri umum kara aklama
imkn ve frsatn bahetmi oldu. Gayemiz, yekdierine eklenen kymetli
ve feragatli almalarn muhassalasn ksa bir hlsa da olsa belirtebilmektir.
Neriyatmzn birinci ksmn tekil eden bu brorde; meslektalarmza,
meslein tarih boyunca gelime seyrine ait malumat toplayp bildirmeyi
birinci hedef olarak aldk.
Memleket hizmetinde ve mesleimizin inkiafnda azim ve sebatla,
gayret ve feragatle alarak 50 senelik erefle ve rnek bir meslek hayat
yaratm aabeylerimizin ksa biyografileri brormzn sahifelerine
mstesna bir kymet ve eref bahedecektir.
Mteakip brorlerimizde ise. Vatan sathnda mhendislik mesleinin her
brannda yaplan hizmetleri, bu ubelerde ihtisas yapm arkadalarmzn
kaleminden aksettirmee alnacaz.
Memleketin iktisad zira ve sna kalknmasnn hemen her safhasnda
anane halindeki manevi balar; tertiplediimiz (Mhendislik Haftas) biraz
daha kuvvetlendirebilirse zerimize aldmz vazifelerden bir ksmn
yapabildiimize kani olacaz.
Bu geni teebbsmzde bizleri tevik eden, destekleyen veya fiilen
yardm eden kymetli arkadalarmzdan u naiz satrlar minnet ve kranlarmzn ufak bir karl olarak kabul etmelerini rica ederiz.
T. Y. M. B. Bakan
Yksek Mhendis,
Hikmet TURAF
1956
151

Trk Mhendisliinin tarihi hakknda bugne kadar derli toplu bir
eser intiar etmemi bulunmaktadr. Baz meslektalarmz tarafndan
bu hususta bir takm hazrlklar yaplm, fakat bu hazrlklar bir eserin
ortaya kmasna imkn vermemitir. Ezcmle bundan ksa bir mddet
evvel Hakkn rahmetine kavumu bulunan deerli arkadamz Yakup
Kalgay, Trk Mhendisliine ait bir ok vesikalar ve resimler toplam
ise de bu malzemeyi bir dereceye kadar tamamlayp neretmee mr
vefa etmemitir. Kalgayn yapmaa muvaffak olamad ii, meslek itibariyle tarihi olan iki zat, Bay Enver Kartekin ile Bay aatay Uluay,
mtereken yapmak zere harekete gemis bulunmaktadrlar. Trk Mhendislii tarihi adn tayacak olan eserlerinin yaknda intiar etmesi
beklendiinden, ileride mesleimizin tarihi ile ilgilenecek olanlar bu
hususta deerli br mehaz elde etmi olacaklardr.
1. Mhendis ve Mhendislik Tabirlerinin zah:
Tarihini tetkik etmek istediimiz Mhendisliin, yani tekniin, ne
demek olduunu ksaca gzden geirmek icap eder. Bugn, insanlar
tabiat kuvvetlerinin tahakkmnden kurtararak, onlar daha mreffeh bir
hayata kavuturmak iin gereken usul ve vastalar gelitirmek sanatn
ifade eden Mhendislik ve onun mteradifi olan teknik kelimelerinin
etimolojisi incelenecek olursa, bu incelemeden Mhendislik mesleinin
en eski ekli hakknda bir fikir elde etmek kabil olur.
Teknik kelimesinin temelini tekil eden ve sanat mnasna gelen Yunanca technek kelimesi yay demek olan toxon kelimesi ile ayn bir
kkten km bulunmaktadr. Bu keyfiyet teknik ad verilen faaliyetin,
ilk zamanlarda yay imal etmek sanatndan ibaret olduuna dellet eder.
lk insanlar ate yakmann, yanan bir atei snmekten alkoymann veyahut o atei sndrmenin usulne vakf olduklar gn tabiatn tahakkmnden kurtulmak iin ilk adm atmlard, ilk let olarak da ellerine
aldklar bir ta veyahut sopa ile i grme kabiliyetlerini arttrmlard.
Fakat bu ilk usul ve letler btn insanlar tarafndan derhal benimsendii cihetle, bu hususta mnferit bir ka ahs iin bir hner gsterme
mevzuu yoktu. Bugn genie yani deha ve ingeniosite yani hner
kelimeleri ile karabeti olan ingenieur yani Mhendis sznn, bir
hner gsterme mefhumu ile irtibatl bulunduu phesizdir. te eski
insanlar arasnda ilk defa hner gsterenler gerek av, gerekse mdafaa
152

vastas olarak okun frlatlmasna mahsus yay ilk defa imal edenler
olmutur. Yay imali mahdut saydaki ahslar tarafndan bilinip tatbik
edilmekte olduundan, bu ahslar bu ii bir meslek haline getirmiler
ve kendileri mhendislik mesleinin ncleri olmulardr. Yine Yunanca
olan ve kefetmek yahut tahmin etmek mnasna gelen tekmairo
sz de bir ta hedef olarak dikmek demektir ki ok atma tekniinin
Mhendislik mesleine mene tekil ettiini ispat eder.
Mhendis kelimesine gelince bu, Arapa rub mcerret yani drt
harfli bir masdar olan hendese kelimesinden ismi faildir; ve hendese
ile megul olan kimse demektir. Arapa da rub mcerret olan kelimelerden ounun yabanc meneli olduu bilinmektedir. Ve nitekim hendese sz de aslen Fars diline mensup bulunan en-daz-kelimesinden
alnmtr. Endazenin eski bir uzunluk ls olduunu herkes bilir.
Fakat bu endaze sz de atmak mnasna gelen endhten mandarnn
emr-i hazin olan endaz kelimesi sonuna bir h-y- -nakliye ilve etmek
suretiyle tekil edilmitir. u halde hendesenin asl olan endaze sz
bidayette ok mnasna gelmi olmaldr.
Trkler okulua ve buna muvazi olarak avc kular yetitirme tekniine
ok eski zamanlardan beri byk nem vermilerdir. Ecdadmzn bilhassa okulua vermi, olduu byk ehemmiyet hakknda, stanbulda
Okmeydannda grlen ve zerlerindeki kitabelerden hangi okular
namna dikildii anlalan mermerden mamul ve ekserisi birer bide
vasfn haiz yzlerce menzil ta ehadet etmektedir. Mhendisliin en
eski ekline bu derece alka gsteren ecdadmz, bu meslein daha
mtekmil ekillerine ok byk bir ehemmiyet atfetmitir. Divan edebiyatnn mehur simalarndan Snblzade Vehbnin <<Nuhbe isimli
manzum didaktik eserinde, olunun benimsemesine taraftar olmad
meslekleri sayarken hendeseye sz getirerek:
tibar eyleme olum hendeseye,

Girme o! daire-i vesveseye.
Demi olmasna ramen Mhendislii meslek olarak seen Trk
ahsiyetlerinin sayca az olmad muhakkaktr. Mesel, stanbulun
Otaklar semti civarnda Abdurrahman eref caddesi zerindeki bir
emenin kitabesini okuyacak olursak bu emeyi tamir ettiren zatn
Mhendis Ali Dede isminde bir zat olduunu grrz:
153
Mhendis Al Dede hajr-end id rh- hakikatte

Huda rahmet kla cann feda kld tarkatte
Harab olmu id yolu serapa emenin cana
Muvaffak bilhayr oldu irap-pdc gurbette
Banisinin vefatndan sonra ina edildii anlalan bu emenin kitabesi herhangi bir tarih rakamn tamad gibi sonuncu msra da ebced
hesabna gre drlm bir tarihi ihtiva etmediinden Mhendis Ali
Dedenin hangi tarihte vefat ettii kestirilememektedir. Bununla beraber,
kitabe metninin slubuna nazaran Mhendis Ali Dedeyi, onsekizinci
yzyln ikinci ve ondokuz uncu yzyln birinci yarsn kavrayan devre
zarfnda yaam olarak kabul etmek yanl olmaz.
2. Trkiyede Mhendislik formasyonu vermi olan messeseler:
Trkiyede Mhendis unvann tam ve hele Mhendislik mesleini
resmen ifa etmi kimselerin hendese veya Mhendislik retimi yapan
bir messeseden yetimi olmas arttr. Bu kabl messeselerin en eskisi
olarak stanbulda Sleymaniye de 1566 senesinde kurulmu bulunan
bir Dar-l-hendese nin pratik mahiyette olmak zere retim yapm
olduunu ve bu messesenin banda Ser-Mimar Byk Hasan isminde
bir zatn bulunduunu, Ordinarys Profesr Hamdi Peynrciolu, stanbul
Teknik niversitesinin 1948/49 ders yl a nutkunda beyan etmitir.
Bu mektepten kanlara Mhendis unvannn verilmi olup olmadn
maalesef bilmiyoruz. Ata tarihinin birinci cildinin 125 inci sahifesinde
de Sleymaniye medreselerinden bahsedilirken, Kanun zamannda
medrese-i tbbiye ve hendesyenin kurulduu ifade edilmektedir. Fakat o devirde bu messeseden yetimi Mimar veya Mhendislerden
bahsedildii hakknda hi bir bilgimiz yoktur.
18 inci yzyln ortalarna doru 1734 senesinde yani Birinci Mahmut
zamannda. skdarda Toptanda, askeri karakter tayan, Kumbarahane ve Mhendishane namiyle bir mektep alm ve zamann
matematikilerinden Mehmet Said Efendi bu mektebe hendese hocas
olarak tayin edilmi ise de, bu mektep bir ka seneden fazla retim
yapamamtr.
O tarihten 39 sene sonra yani 1773te Kapudan- Derya Cezayirli Gazi
Hasan Paann ilham ve Baron de Tottun yardm ile Halite Tersane
154

yaknnda Hendese odas ad altnda bir retim messesesi kurulmu;
ba hocal Cezayirli Seyit Hasan Efendi tarafndan deruhte edilen bu
messese, deniz mhendislii alannda retim yapmaa balamtr.
Bu mektep daha sonralar Hendesehane-i Bahr adn alm ve Birinci
Abdlhamid zamannda Mhendishane-i Berri-i Hmayun ad altnda
yeniden tekilatlandrlmtr.
Kara Harp Mhendislii zerinde devaml surette retim yapmaa
balam olan ilk Trk messesesi 1795 senesinde Mhendishane-i Berri-i
Hmayun ad altnda kurulmutur. Sivil Mhendis yetitiren ilk mektebimiz ise, Hendese-i Mlkiye mektebi ad altnda 1384 ylnda retim yapmaa balamtr k bu messese zamanla nkiaf ederek stanbul Teknik
niversitesi haline inklp etmitir. stanbul Teknik niversitesi, halen
naat, Mimarlk, Makine, Elektrik ve Maden Faklteleri ile Hidrojeoloji,
Sismoloji ve Sivil Havaclk Enstitlerini, ayrca Trk Teknik Haberleme
Merkezini ve Makadaki Teknik Okulunu ihtiva etmektedir.
3. Osmanl Devletinin kuruluundan Kanun Devrine kadar Trkiyede Mhendislik faaliyeti:
imdi Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren yurdumuzdaki Mhendislik faaliyetine biraz yakndan bakalm:
Ecdadmz, bugn zerinde yaadmz topraklara ilk yerletikleri
zaman byk bir imar faaliyetine girimek durumunda bulunuyorlard.
Mnakalenin temini iin yollar ve kprler; ordularn barnmas iin
klalar; Mslman halkn ibadeti iin camiler ve mescitler; ilmn tamimi
iin mektepler ve medreseler; ticar ve iktisad muamelelerin gelimesi
iin hnlar kervansaraylar kltrel ve sosyal hizmetlerin grlmesi iin
hastane, ifahane ve imarethaneler ina etmek mecburiyeti vard. Bu
mecburiyet karsnda Trk camias iindeki btn teknik ve sanat erbab
byk bir gayretle ie koyuldular.
Eski devirlerde teknik ile sanat arasnda kat bir tefrik mevcut olmayp
teknisyen ile sanatkr, devrin tebellr etmi btn teknik ve sanat kaidelerini kamilen bilmee mecburdu. Ezcmle Mimarlar ayn zamanda
Mhendisti.
Nitekim Trk Mimar ve Mhendisleri bir yandan yurt iinde itima,
iktisad, din ve ilm maksatlara matuf eitli binalar kurarlarken bir yandan da hudutlarda kalalar ve palangalar ina ediyorlard.
155

Gerek sivil gerekse asker inaat ilerini plnl bir ekilde yrtmek
iin, btn yurda mil Mimarlk tekilt meydana getirilmiti. Evliya
elebi, gezdii bycek kasabalarn her birinde Mimar aas adn
tayan bir memurun mevcut bulunduunu Seyahatname sinin hemen
her sahifesinde yazmaktadr. Hkmet merkezinde ise bir ba mimarlk
kurulmutu. Ser mimaran- hassa adn tayan bas-mimarlarn vazifeleri, ok eitli idi. Bu meydanda memleketin her tarafnda yaplan byk
inaata nazaret etmek; caddelerin, su yollarnn, sarnlarn, su kemerlerinin, lmlarn plnlarn yapmak ve inaat kontrol etmek; evlerin
ina tarzn gzden geirmek; Osmanl hanedannn ve byk devlet
adamlarnn yaptracaklar binalarn plnlarn tanzim etmek ve inaat
iin gerekli mimar ve ustalar tayin etmek; nemli stratejik merkezlere
giden yol ve kprlerin en salam bir ekilde yaplmasn salamak,
kala inaatna bakmak gibi iler bata gelirdi.
Hassa ser-mimarlarnn en mehuru olan Koca Sinann yaratt byk eserler, Trk imar faaliyetinin en byk bir kesafet arz ettii Yavuz,
Kanun ve ikinci Selim devirlerini kuvvetle karakterize eder.
Sinann bir asrlk mr zarfnda 73 cami, 49 mescit, 2 medrese ve
mektep, 17 imaret, 3 hastane, 7 su kemeri, 7 kpr, 27 saray, 11 kervansaray, 5 anbar, 21 hamam, 18 trbe ina etmi olduu baz kitaplarda
yazldr.
4. Kanun Devrinde Trkiyede Sivil Mhendislik Faaliyeti:
Sinann mhendislik cephesi bakmndan bizi en ok alkadar eden
eserleri, phesiz ki, su kemerleri ile kprleridir. Bilhassa kpr - inaat
Sinann kariyerinde nemli bir yer tutar. Gerekten Sinan Trk mhendislii sahasndaki ilk byk hizmetini Kanuninin Budan seferinde, Prut
nehri zerine br kpr kurmak suretiyle ifa etmitir. Kanun, banda
bulunduu Osmanl ordusu ile Prut nehrini gemek iin bir kpr yaplmasn stiyordu. Sadrazam Ltfi Paa bu i iin Sinan tavsiye etti.
Kanun de kprnn inasn Sinana emretti. Sinan ksa zamanda bir
ahap kpr ina etti. Kanun de bu kprden ordusu ile geti. Kanun
kpry o kadar beenmiti ki, Lutfi Paaya:
Bu cisri biz gittikten sonra kfir harap etmese, bir kule bina olunup
hfz- haraseti iin bir miktar dem konsa!
Diyerek kprnn muhafazasn istedi. Vezir Lutfi Paa Kanun nin
156

bu fikrini Sinana anlatt:
Kule bina olunmak fikri nicedir? Ded. Sinan u cevab verdi:
Mnasip deildir, kfire gayret dp bir ka demle kuleyi alrsa
nam bir kule alm olur, belki kprye iltifat bile caiz deildir. Padiah
devletinde ne mahalde olursa bina mmkndr.
Neticede Rumeli Beylerbeyi Sofu Mehmet Paa da bu fikirde olduunu
syleyince kprnn muhafazas iin kala inasndan vazgeildi.
Mimar Sinann kprleri hakknda ok mhim bir eser neretmi olan
Yksek Mhendis - Mimar Orhan Bozkurt, Sinann imdiye kadar yediden ibaret olarak gsterilen kprlerinin saysn onbire karmtr. Bu
kprlerin isimlerini ve baz hususiyetlerini ksaca arz ediyorum:
1 stanbul - Edirne asfalt zerinde Kkekmece ile Byk-ekmece arasndaki Harami deresi zerinde Kin Kap Aas kprs. Svri
kemer eklindeki esas kemerden ibarettir. Tekmil uzunluu 74 metre
40 santimdir.
2 Yine stanbul - Edirne yolu zerinde ve Silivri kasabasndan itibaren
ksa br mesafede Silivri ay zerinde kin Silivri kprs. 32 adet bask
kemerden mrekkep ve tekmil uzunluu 333 metreyi mtecavizdir.
3 Edirnede Saray ii denilen yerde Tunca nehri zerinde kin Kanun
Sleyman veya Saray kprs. Drt tane sivri kemerden mrekkeptir.
1561 senesinde yaplmtr.
4 stanbul - Edirne asfalt zerinde Lleburgaz kasabas civarnda ve
bu kasabann Edirne tarafndaki nihayet ksmnda kin Sokullu Mehmet
Paa Kprs. 1564 senesinde ina edildii tahmin olunmaktadr. Drt
byk kemerden ibarettir. Tekmil uzunluu 92 metre 40 santimdir.
5 Gebze civarndaki Sultan Sleyman Kprs, Gebzeden zmite
doru uzanan eski kervan yolu gzerghnda Muallimler kynden sonra
rastlanan Dil deresi zerinde kindir. esas kemerden ibarettir.
6 Bugn Yugoslavya arazisi iinde bulunan Hersek eyaletinin merkezi Mostar ehrindeki Mastar kprs. 27 metre 34 santim kadar bir
akl ve 19 metre kadar bir ykseklii haiz bir tek kemerden ibaret
bulunan ve zamanna gre cretkara ne bir eser telakki edilen nemli
bir bidedir. Evliya elebi bu kpr zerinde yle bir hitabe mevcut
olduunu yazmtr:
157
Kudret kemeri
El geti kprden
Biz de geeriz ahm
Bu kitabeden ina tarihinin 974 hicr ylma tekabl eden 1568/67
olduu anlalyor.
7 stanbul civarndaki Byk ekmece Kprs, stanbul -Edirne
yolu zerinde ve Bykekmece ky ile Mimar Sinan ky arasndadr.
Deniz kenarnda ve denizle gl arasndaki boaz zerindedir. Kprnn
btn uzunluu 635 metre 57 santimdir. Bu uzunluk birbirinden mstakil drt kpr ve bulunan birbirinden ayran drt kara parasyla temin
edilmitir, 7 gzl olan birinci kpr 157 metre 23 santim; keza 7 gzl
olan ikinci kpr 135 metre 10 santim; be gzl olan nc kpr
101 metre 25 santim; ve nihayet dokuz gzl olan drdnc kpr 18.3
metre 72 santim uzunluundadr. Mimar Sinan her ayak yerine tahta
kesonlar akp bunlarn balar seviyesinde kurun dkerek meydana
gelen boluklar zerine kpr ayaklarn oturtmutur. Kprnn yaplmasna Kanun devrinde balanm, fakat inaat ikinci Selim zamannda
tamamlanmtr. Kitabesi yledir:
Hazret-i Sultan Sleyman kim ana

Sah- rah ola srat- mstakim
Balad bu CSR olmadan tamam
Kld azm~i suy-i cennat-n-natm
Geldi n zll- Hak Sultan Selim
Etti tekmil oldu bir cisr-i azm
Dedi trihin Hidd ol zaman
Yapt- b zere bu cisri eh Selm
Sonuncu msran ebcede gre hesabndan hicri 975 (mld 1567)
tarihi bulunur.
8 Alpulludaki Sinanl kprs. Bu kprnn Sokulu Mehmet Paa
adna ina edildii tahmin ediliyor. Mimar Sinann en muhteem abide
kprsdr. Kpr bugnk Alpulu Hayrabolu yolu zerinde Ergene
nehrini amak zere ina edilmitir. Be sivri kemerden ibarettir. Ortadaki kemer en by olup akl 20 metre 5 santimdir. Dier kemerler
158

merkezden muhite doru klerek giderler. Kprnn tekmil uzunluu
123 metre 40 santimdir.
9 Bugn Bulgaristan arazisinde bulunan eski ad ile Mustafa Paa
ve yeni ad ile Sivilingrad kasabasnda Meri nehri zerinde kin olup
1573 tarihine doru ina edilmi bulunan Mustafa Paa kprs.
10 Bosnada Viogradda Sokullu Mehmet Paa adna ina edilmi
bulunan Mehmed Paa Kprs.
11 Halkahda Pnarda Odaba Kprs.
Bu 11 kprden bilhassa tanesi yani stanbuldaki Bykekmece,
Alpulludaki Sinanl ve Yugoslavyadaki Maki Mostar kprleri Mimar
Sinann aheserleri arasnda yer almaa lyktr.
Mimar Sinann ksaca bahsettiim kprlerinden daha az mhim olmayan su inaat sahasndaki eserleri de bu byk mhendisi yetitirmi
olan Kanun Sleyman devrinin, Trk siyas tarihi iin olduu kadar Trk
mhendislik tarihi iin de bir ykseli devri olduunu is-bat eder.
Mimar Sinann su inaat sahasndaki en deerli yadigr, phe yok k
stanbulun Kreme suyu tesisleridir. Trklerin Osmanl imparatorluu
zamannda tahakkuk ettirdikleri en byk su yaplan manzumesi olan
bu tesisat Kemerburgaz nahiye merkezinin gney ve kuzeyinden iki kol
halinde hareket edip Ba Havuz adndaki geni bir toplama odasnda
birleen ve Bas Havuzdan Eybe kadar tek kol halinde giden uzun bir
isale hatt ile, byk bir ehir ebekesinden ibarettir. Mimar Sinan Kemerburgaz civarndaki derelerden zgara ad verilen prizlerle toplad
sular kair galeriler iinden aktmak ve bu galerileri Kathane ve Alibey
ky dereleri ile bu derelerin tabilerine ait vadilerde kendi ina ettii
akedk yani su kemerleri zerinden geirmek suretiyle stanbul ehrini
bol suya kavuturmutur. Isale hattnn bugn Byk Bendi ihtiva eden
gney kolu Belgrad ky deresi ve tbilernin suyunu toplamakta, bu kol
Paadere katmasn getiren knk boruyu Belgrad ky deresi zerine
insi edilmi Paadere kemerinin mansap ucundan alp ayn dereyi Kara
kemer zerinden atktan sonra Kovuk Kemere gelmektedir.
Mimar Sinann mhim eserlerinden biri olan Kovuk veya Eri kemer
ismindeki akedk 409 metre uzunluunda ve 34 metre 40 santim yksekliin dedir. Genilii zemin seviyesinde 7 metre ve en stte 3 metre
159

80 santimden ibaret olup bu keyfiyet akedn her iki yznn evli
olmas neticesini dourmaktadr. Buna ilveten akedn gvdesinde
mevcut bulunan st ste sra gzn aklklarnn yukarya doru
kldka azalmas, bu yapy statik bakmndan ok mkemmel bir
duruma getirmektedir.
Kavuk Kemer zerinden Kthane deresinin esas vadisini aan isale
hatt gney kolunun, kuzeyden gelen kolla Ba Havuzda birletiini biraz
evvel zikretmitim. sale hattnn kuzey kolu bugn zerinde Ayvad bendi
bulunan Ayvad deresi ile tbilerinin sularn toplamakta ve bu tbilerin
vadilerini Ayvad, Kurt ve Petnahor akedk-leri zerinden amaktadr.
Petnahor aked yani Uzun Kemer, Kthane deresinin t-bilerinden
Petnahor deresi vadisi zerine kurulmutur; uzunluu 709 metre 95
santim, ykseklii 26 metredir; gvdesinin genilii alt tarafta 4 ve stte
2.5 metredir. Bu akedkte iki sra gz mevcut ohp-alt-sradaki gzlerin
says 48, st srada ise 50 dir.
sale hattnn Ba Havuzdan sonra tek hat halinde ina edilmi bulunan ksm evvel Alibey ky suyunun tbilerinden Malova deresini
Malova kemeri zerinden, ve Cebeci ky deresini Gzelce kemer
zerinden aar. Bu akedklerin her ikisi de Mimar Sinann en mhim
eserlerindendir.
Bilhassa Malova akedknn gerek mimarlk ve gerekse mhendislik
bakmndan tad deer bu eserin baz ecnebi arkeologlar tarafndan Ayasofya mabedi ile kyaslanmasna sebep olmutur. Mimar Sinan
tarafndan ilk defa 20 Eyll 1563 ten evvel yaplp o tarihte gelen fet
eklindeki bir selden yklarak tekrar ina edilen Malova akedknn
gvdesi drder gzl iki tabaka halinde meydana getirilmitir. Bu gzleri
birbirinden ayran orta ayaklarn menba ve mansap yzlerine payandalar tertip edilmitir, st tabakadaki gzlerin orta ayaklan iinden toloz
seklinde bir galeri geirilmi ve bu galeri akedkn her iki yamataki
ulanndan birer merdivenle dere sahilindeki yola irtibat ettirilmitir. Bylelikle akedk ayn zamanda bir piyade geidi vazifesini grmektedir.
Gzelce Kemere gelince altta sekiz ve stte onbir gzden ibaret iki
tabaka halinde ina edilmi olup, 170 metre uzunluunda ve 32 metre
yksekliindedir.
160

Belli bal sna maltndan ksaca bahsettiim Krceme su tesisleri.
Osmanl mparatorluunun ykseli devrinde tahakkuk ettirilmi bir
su teknii aheseridir. Bu tesisatta su rezeni meydana getirmek iin
herhangi bir baraj yaplmas dnlmemitir, lk baraj (buna ilk Trk
baraj da diyebiliriz!) o tarihten elli be sene sonra kinci Osman devrine
rastlayan 1618 ylnda Belgrad koyu deresinin kollarndan olan Kmrc deresi zerinde ina edilen Topuz ve dier smiyle Kmrc Bendi
yahut Karanlk Benddir. Bu bendi yapan zatn Sultan Ahmet Camiini,
Tersane Kasrn ve Tophane emesini yapan Sedefkr Mehmet Aa
olmas kuvvetle muhtemeldir.
Osmanl imparatorluunda, kpr ve su tesisat gibi sivil mhendislik
sahasna giren inaata byk ehemmiyet verildiini ve bu sahada byk
eserler meydana getirildiini grm bulunuyoruz.
5. Kanuni Devrine kadar Trkiyede asker Mhendislik:
Osmanl Trklerinin yalnz sivil mhendislik sahasnda deil, asker
mhendislik sahasnda da ok ileri gittikleri muhakkaktr. Top dkmek
ve kalyon ina etmek hususundaki almalar bu mayanda zikredilebilir.
Yavuz Sultan Selim zamannda Mustafa ve Dursun Ktip isimlerindeki
teknisyenler tarafndan dklm bulunan ve bugn Midilli adasnda
mevcut olduu sylenen toplar, asrnn en gzel rnekleri olarak hret bulmutur. Trk toplar, demir, bakr veya tuntan imal edilirdi. Top
namlularndan maada mermiler ve el bombalan imaltnda da Trk
teknisyenleri byk muvaffakiyet gstermilerdir. Ezcmle demirden
ii bo kreler eklinde yaplan ve ierisine demir ve kurun paralan ile
barut doldurulan kumbara adndaki Trk el bombalan, bir ok meydan
muharebelerinde Osmanl ordusunun dman ordusuna stnln
salamtr.
Yenieri tekiltna dahil lmc oca da askeri mhendisliin istihkm snfna tekabl eder. Kaleleri drmek maksadyla surlarda gedik
amak ve mahsur ehirlere yer altndan girerek baskn yapmak iin
meydana getirilen tnellere lm denirdi. te bu lmlar amak ve
ayrca dman tarafndan alan lmlar krletmek Lmc ad verilen
teknik elemanlarn vazifeleri arasna girmekte idi,
Bir de Cebeci ocann mensuplar vard ki bunlar, ateli silhlar sava
meydanlarna kadar ulatrmak, bunlar harpten sonra cebe-hanelere
161

iade etmek ve bu silhlan tamir ve yenilerini imal etmek gibi ilerde
megul olurlard.
Trkler deniz mnakalt ve deniz savalar iin kuvvetli filolar meydana getirmek zorunda idiler. Bu maksatla ilk tersane kinci Beyazt
zamannda Geliboluda kurulmu ve harp tekneleri inasnda byk
bir faaliyete sahne olmutur. Gelibolu tersanesi sonradan stanbulda
Kasmpaa semtine nakledildi. Bu tersanelerde yelkenli ve krekli olarak
ina edilen gemiler devrinin en mkemmel denizcileri olan Venedik,
Ceneviz, spanyol ve Portekizlerin elindeki donanmalarla boy lp,
Akdeniz hkimiyetinin Trklere gemesini salad. Trk donanmasnn
btn malzemesi ve personeli yurt iinden temin edilir, donanmay
formunda tutmak iin her sene 40 kadrga na olunurdu.
6. nc Ahmet devrinde sivil Mhendislik faaliyeti:
Osmanl mparatorluunun gerek sivil gerekse askeri sahadaki teknik kapasitesi imparatorluun siyas bakmdan kuvvetlenmee devam
ettii mddete artm, fakat siyas sahada zayflama balaynca teknik
faaliyetin azald grlmtr. yle ki Kanun devrinde teknik bakmdan Avrupaya nazaran stn olan memleketimiz, zamanla Avrupaya
nazaran geri bir hal almtr. Bu gerileme devresinde Trkiyede byk
eserlerin yalnz tamiri yaplmakta, yeni inaat ancak kk apta meydana getirilmekte idi. tima sahada da knt balam bulunuyor,
cahil softalarn menfaat kaygs ile hareket ederek msbet icraata mni
olmalar, yurdun kalknmasna set ekiyordu.
Osmanl devletinin mhendislik sahasndaki gerilemesi nc Ahmet devrine kadar devam etti. nc Ahmedin yenilik taraftar olan
sadrazam Nevehirli brahim Paann memlekette yapt islhat, muhtelif sahalarda ve bu arada mhendislik sahasnda bir inklp husule
gelmesini salamtr.
Bu meydanda, brahim Paa memleketimizde ilk defa olmak zere
matbaacln tatbikine himmet etmi ve 1720 de sefaretle Fransaya
giden Yirmi Sekiz Mehmed Efendinin olu Mehmed Said Efendinin
teebbs zerine ilk Trk matbaas brahim Mteferrikann Sultan
Selim deki evinde 1728 senesinde almaa balamtr.
162

Keza brahim Paann sadareti esnasnda stanbulda Tekfur Saraynda
bir ini fabrikas kurularak inicilik endstrisi gelitirilmitir.
Yine ayn devrede ilk itfaiye tekilt ihdas edilerek bu tekiltn basna
Fransz mhtedilerinden Gerek Davud Aa getirilmitir.
brahim Paann bayndrlk sahasndaki dier faaliyeti meydannda
stanbul surlarnn 227,748 kuru sarfiyle Yedikuleden Erikapya kadar
tamir olunmas ve Beiktatan Kabataa kadar rhtm ina olunmas
keyfiyeti de zikrolunmak icap eder.
7. nc Ahmet devrinde su mhendislii:
nc Ahmet devri bilhassa su inaat sahasnda nemli bir mevki
igal etmektedir.
Tarihinde yazl ise de, Belgrad ky civarnda yaplan ve daha evvel
kinci Osman tarafndan yaptrlm Topuz bendinin mansap tarafnda
kin olup mezkr bendin suyunu da alan Byk Bent zerindeki tarih
kasidesine nazaran, bu bendin ina tarihi hicr 1135 senesidir (mild
1723). nc Ahmet zamannda yaplan Byk Bent, Krk-eme su
tesislerinin verimini geni lde arttrmtr.
nc Ahmet zamannda skdar halknn ektii su skntsn gidermek zere stanbul ehrinin br yakasnda da byk bir su tesisat
yaplm bulunmaktadr. Bahis konusu tesisat Damat brahim Paa ile
kars Fatma Sultan tarafndan mtereken temin edilen para ile ina
edilmi olup brahim Paa su yollar adn tamaktadr. Merdiven ky
civarnda toplanan brahim Paa suyu, yer yer galeri ve yer yer knk
mecra ile skdar Doanclar semtindeki taksim kubbesine gelir. Ve
oradan kolla ehre tevzi edilir. Bu tesisat zerinde krk kadar eme
mevcut olup skdarn skele Meydanndaki abidvi eme bunlardan
biridir.
nc Ahmet zamannda stanbul haricinde de bycek su tesisleri
yapldna ahit oluyoruz. Ezcmle Damat brahim Paa kendi vatan
olan Nevehirde emeler yaptrm, kendisinin damad bulunan Kaptan
Mustafa Paa da Geliboluda, halkn elan istifade ettii byk br su
tesisat meydana getirmitir.
163

8. nc Ahmet devrinden bugne kadar Trkiyede su
Mhendislii:
nc Ahmetten sonra nc Mustafa ve kinci Mahmut stanbulun Krkceme suyu tesisatna mhim ilveler yapmlardr. Bu
meyanda nc Mustafa Ayvad deresi zerinde hicri 1170 (:= mild
1757) senesinde Ayvad bendini yaptrm, ikinci Mahmut da hicri 1255
(= mild 1839) senesinde Kirazl Bendi yaptrmtr.
Osmanl imparatorluu zamannda yaplan dier br byk su yaplan
manzumesi daha vardr ki, ksaca bahis konusu etmek istediimiz bu
tesisat stanbulun Beyolu mntakas ile Boaziinin Rumeli yakasn
besleyen Taksim suvu tesisatdr. Taksim suyu tesisat Birinci Mahmudun
saltanatnn ilk senelerinde meydana getirilmi, bu maksatla Bykdere
genlerindeki Bahceky civannda kin bir derenin suyu, uzun bir isale
hatt ile Mecidyeky civarna aktlp, oradan itibaren Ortaky, Beyolu, Fndkl ve Kasmpaaya ayn ayn kollarla tevziat yaplmtr. Birinci
Mahmut saltanatnn son yllarnda hicri 1163 (= mild 1750) senesinde
Topuzlu Bendi; nc Selim zamannda bu padiahn annesi Mihriah Valide Sultan hicri 1211 (:= mild 1796) senesinde Valide bendini;
kinci Mahmut ise hicri 1255 (mild 1839) senesinde Bend-i Cedti
ina ettirmek suretiyle Taksim suyu tesisatnn verimini geni lde
arttrmlardr,
Ondokuz uncu asrn sonu ile Yirmin yars ilk yars zarfnda yurdumuzdak ime suyu inaat artm ve gerek stanbulda gerekse dier
ehir, kasaba ve kylerimizde bir ok me suyu tesisleri meydana
getirilmitir.
Nehirlerin slah, arazinin sulanmas ve bataklklarn kurutulmas gibi
dier su konularna gelince, bu konularda yaplan su inaat bundan
75 sene ncesine gelinceye kadar mahall makamlar tarafndan ve
pek kk lde olmak zere yaplm; ancak 1880 senesinde Nafia
Nezareti bnyesinde kurulan bir komisyon, bu inaata ait nisbeten
sistemli almalara n ayak olmutur. Bu arada kodra ve Selanikteki
baz derelerin slah, Medinede Ayn-l-Z beyde su yollarnn ve Irakta
Hindiye eddesinin inaat ve Musul ovasnn sulanmas ileri ile Asi
nehrinin tanzimi etd yaplmtr. Fakat bu ilerin taallk ettii sahalar
Trk unsurunun ekalliyet halinde bulunduu blgelere inhisar etmekte
ve bu blgeler de ok gemeden maalesef hudutlarmz dnda
164

kalm bulunmakta idi. Osmanl mparatorluu zamannda yaplm olup
ana vatan topraklarnda bulunan bir tek mhim sulama tesisat vardr ki
o da Konya Sulamasdr.
1914 ylnda Nafa Nezareti tekilt geniletilerek bu tekilt ierisinde
kumlar umum mdrlkten Umur-i Nafia Mdriyet-i Umumiyesine,
zira ve beled su ileri ile dahil seyri sefain ve elektrifikasyon ileri iin
inaat, iletme ve imtiyaz verme vazifesi verilmitir. Bu umum mdrlk
bir taraftan Eskiehir, Konya, Karasi, Ktahya, Karahisar kasabalarnn
elektrik mtiyazn verirken Seyhan, Sakarya, Susurluk, Gediz, Byk
ve Kk Menderes nehirleri ile Kumkaledeki Kara Menderes aynda
rasatlara ve ovalarnn haritalarn almak hususunda esas tekil edecek
nirengi ebekesini tekil etmee balam, inaat olarak da Adana eddeleri, Nilfer kanal, Kumkale bataklk kanal inaatna girimitir.
Mill Hkmetin kurulmasn mteakip 1925 senesinde Nafia Mdriyet-i Umumiyesine merbut bir Sular Fen Heyeti kurulmu, ve bu Fen
Heveti memleketin su ilerini yrtmee almtr. Fakat bu sahadaki
esasl almalar ancak 1929 ylnda Sular Umum Mdrlnn
kurulmasyla balam; bu Umum Mdrlk ubuk Baraj, Bursa
ovas slhat, Yalova ve Tarsus bataklklarnn kurutulmas mevzularn
ehemmiyetle ele almtr. Sular Umum Mdrl 1937 senesinde Su
ileri Reislii ad altnda daha geni bir tekilta inklp ettikten sonra
Susurluk; Bakray; Gediz; Byk Menderes; Seyhan; Ceyhan; Berdan;
Silifkede Gksu; Malatya ve Erzincan mm takalarnda Frat; Yeilrmak;
Sakarya; Konyada Sille; Nidede Gebere ve nihayet Idr havzalarnda
slhat ilerine giriti. Fakat bu isler btn yurda mil bir btn olarak
ele alnmamt. 1950 senesinde yeni bir takm esasl prensiplere istinat
eden programlar su ilerimizi verimli, maksatl ve yurdun her kesini
iine alan bir hedefe yneltmitir. 1954 yl bandan itibaren yepyeni
bir tekilt halinde almaa balam olan Devlet Su ileri Umum Mdrl ise her gn yeni eserlerini mahede ettiimiz ok sistemli
bir alma le Trkiye sularn Trk milleti iin en hayrl ve istifadeli bir
hale getirmek yolundadr.
9. Trkiyede Demiryol Mhendislii:
Trk Mhendisliinin baka bir blm de Trk Demiryolculuudur.
Trk Mhendislii iin Ondokuzuncu yzyln sonlarna doru yepyeni
165

bir faaliyet sahas almtr. Demiryol inaat ve iletilmesi tekniinden
ibaret bulunan bu sahada, Trk Mhendisleri Avrupal meslektalarndan
geri kalmamak hususundaki azimlerini ksa zamanda ispat etmiler ve
bu azimlerinin mahsul olan byk bir demir yol ebekesini yurdumuza
kazandrmlardr.
Trkiyede meydana getirilen ilk demir yol 130 km. uzunluundaki
zmir- Aydn hattdr. naat, 90 senelik bir imtiyaz esas zerinden,
1866 da ikmal edilmiti. Bunu 225 km. uzunluundaki Rusuk - Varna
ve 64 km. uzunluundaki Kstence - ernavoda hatlar takip etti. Fakat
Hkmet merkezini memleketin dier ksmlarna birletiren byk hatlar daha sonra yaplmtr. Ezcmle ark Demir yollar ad verilen hattn
Sirkeci ile Kuleliburgaz arasndaki 278 km.lik ilk ksm 24 Haziran 1873
tarihinde iletmeye almtr.
1853te toplanm olan Drtler Konferans, Trkiyenin Rumelide timan - Bellova ve skp - Vranja hatlarn ina etmesini kararlatrmt.
Bu hatlar Doye Bank tarafndan temin edilen sermaye ile ina edilmitir.
Bundan sonra 1888 tarihli 99 senelik bir imtiyaz mukavelesine msteniden zmir - Ankara hattnn inas cihetine gidilmi ve bu hat 1892 de
tamamlanmtr. Haydarpaa - zmit hattnn inas ise daha evvel 1888
senesinde tamamlanmt. Bilahare Anadolu Demiryolu irketi ad altnda
tekiltlanan bir Osmanl firmas, Eskiehir - Konya ve Selanik - Manastr
hatlarnn imtiyazn almtr. Mteakiben Selanik - Dedeaa hattnn
inas bir Fransz grubuna braklm ve bu hat 1896 senesine doru
tamamlanmtr. Ayrca Bursa - Mudanya hatt ile zmir - Kasaba hattnn
Alaehire kadar olan birinci ksm, 1874 senesinde emaneten ina edilmitir. Bu hattn Alaehirden Afyon Karahisara kadar olan ikinci ksm
bir Belika firmas tarafndan 99 senelik bir mtiyazla ina edilip 1893
senesinde tamamlanm, ayn hattn ubeleri olan zmir - Bornova ve
Manisa - Soma demiryollar emaneten, Soma - Bandrma demiryolu ise
zmir - Kasaba demiryolu ve Temdidi Osmanl irketi tarafndan imtiyaz
esasna gre ina edilmitir.
1902 de Hkmet Anadolu Demiryolu daresine, Konyadan itibaren
Badat ve Basradan gemek zere Basra Krfezine kadar imtidat
edecek br hattn ina ve iletilmesi imtiyazn vermiti. Bu hat Birinci
Dnya Harbinin sonunda Nusaybine kadar ina edilmi ve ttifak
Devletlerinin malubiyeti zerine Basra Krfezine kadar temdidi
166

mmkn olamamtr.
Bugn hudutlarmz dnda kalm olan hatlardan am - Hama
Demiryolu ve Temdidine gelince bu hattn 99 senelik bir imtiyazla
yaplan am - Mezrip, Beyrut - am ve Riyak - Halep ksmlar srasyla
1894, 1895 ve 1907 senelerinde; Humus - Trablusam ksm ise 1911
senesinde tamamlanmtr.
1885 ylndan 1905 ylna kadar geen mddet zarfnda ina edilen
hatlarn ekserisi ecneb firmalar eliyle ve garanti kilo metrik esas zerinden meydana getirilmiti. 1900 senesinde inas kararlatrlan Hicaz
Demiryollar ise Trk mhendis ve teknisyenlerinin mesaisi neticesinde
ve Trk sermayesi le tahakkuk etmitir. Trklerin kolayca Hacca gidebilmesini salamak zere Sam ile Medine-i Mnevvere arasnda ina edilen,
ayrca Hayfa Cenin- Nablus ve Der - Eski am gibi ube hattn
ihtiva eden bu ebekenin uzunluu 1500 km. dir Bununla beraber 1308
km uzunluundaki ana hat 1908 senesine kadar yani 8 sene gibi
nispetten ksa bir mddet zarfnda ina edilmitir. Bu uzun hattn
inaatnda stanbuldaki Mhendis mektebinden kan gen mhendisler byk bir vukuf ve feragatle almlar, bu maksatla temin edilen
fen ve mendfer birlikleri de takdire ayan bir gayret sarf etmilerdir.
Birinci Dnya Savandan sonra hudutlarmzn dnda kalm olan bu
hat. mill hkmetin teesssnden sonra tahakkuk ettirilen byk demir
yol inaatnn Trk mteahhit ve kontrol mhendisleri iin bir meslek
tatbikat sahas vazifesini grmtr.
Mill Hkmetin teesss ile beraber demir yol inaatna byk bir
h\z verilmi ve Osmanl devletinden ntikal eden demir yol ebekesi
sklatrlmtr. Bu meyanda 1924 ten itibaren bugne kadar memleketimizde ina edilen hatlarn isimlerini zikretmekle iktifa ediyorum:
Samsun - Kaln; Ktahya - Balkesir; Fevzipaa - Diyarbakr; Yolat
- Elz; Ankara - Kayseri; Kayseri - Sivas; Irmak - Filyos -Zonguldak; Boazkpr - Karde gedii; Afyon - Karakuyu; Bozann - sparta; Baladz
- Burdur; Malatya - etinkaya; Sivas - Erzurum; Diyarbakr - Kurtalan;
Zonguldak - Kozlu; zmir - Aydn hattndaki Seluk - amlk variyant;
Kpraz - Mara; Elz - Gen; Erzurum - Hasankale; Hasankale - Horasan; Narl - Gaziantep; Ereli - Armutuk; ukurhisar - ltisak ve nihayet
Gen - Mu hatt.
167

109 kilometre uzunluunda olup 85 milyon liraya mal olmu bulunan
Gen - Mu hatt ile birlikte halen iletilmekte olan demir yollarmzn
uzunluu 7813 km. yi bulmaktadr.
Bu hatlara bir iki sene zarfnda ilve edilecek olan hal-i inada ki hatlarmz da unlardr:
45 milyon liraya mal olacak olan 74 km. uzunluundaki Horasan
-Sarkam; keza 45 milyon liraya mal olacak olan 94 km. uzunluundaki Gaziantep - Karkam; ve yarm milyon liraya mal olacak olan 5 km.
uzunluundaki Halkapnar - ltisak hatlar..
Trk mhendisliinin mill ekonomiyi kalkndrmak ve vatan messir
ekilde mdafaa etmek iin elzem olan demir yol ebekemizi kuvvetlendirmee hizmet etmek hususundaki azminin memlekete yeni yeni
hatlar kazandrmakta devam edeceine phe yoktur.
10. Trkiyede Kpr inaat:
Trkler, Osmanl imparatorluu devrinde mparatorluk sahalarna dahil
bulunan mteaddit akarsular zerindeki mevcut eski kprleri onarmak
ve yenilerini ina etmek suretiyle gerek byk kervan yollarna gerekse
tal yollara geit vermee muvaffak olmulardr. mparatorluk devrinin
mahsul olup, zamanmza kadar intikal eden kprlerden halen mill
hudutlarmz iinde bulunanlarn says ve uzunluklar toplam Devlet
Karayollar Umum Mdrl Kprler Dairesince tanzim edilmi bir
cetvele nazaran srasyla 161 adet ve 14250 metredir. Bu rakamlara
uzunluklar 10 metreden kk kprlerle, yazmn ba tarafnda bahis
konusu ettiim Mimar Sinan tarafndan yaplm kprlerin Trkiye arazisi ierisinde bulunanlar dahildir. Bu 161 kprnn mhimlerinden bir
ka tanesini zikrediyorum:
a) Rumeli yakasnda;
Meri zerinde Edirne - arkikaraaa yoluna geit veren 12 gzl ve
222 m. uzunluundaki Meri kprs;
Tunca zerinde Edirne - Mustafapaa yoluna geit veren 16 gzl ve
195,5 m. uzunluundaki Gazimihal kprs;
Tunca zerinde Edirne - Yanbolu yoluna geit veren 33 gzl ve .589
m. uzunluundaki Yeni maret kprs;
168

Tunca zerinde Edirne - Mahmudiye yoluna geit veren 33 gzl ve
- 425 m. uzunluundaki Sarahane kprs;
Edirne iinde 119 m. uzunluunda Yldrm kprs;
Ergene zerinde Edirne - stanbul yoluna geit veren 6 gzl ve 60
m. uzunluundaki Ergene kprs (1846);
Ergene zerinde stanbul - Uzunkpr yoluna geit veren 173 gzl
ve 1264 m. uzunluundaki Uzunkpr;
Hayrabolu deresi zerinde Alpullu - Hayrabolu yoluna geit veren 5
gzl ve 63 m. uzunluundaki Kanlbent kprs (1878);
Hayrabolu deresi zerinde Tekirda - Hayrabolu yoluna geit veren 7
gzl ve 75 m. uzunluundaki Haclar kprs (1878);
orlu deresi zerinde orlu - Lleburgaz yoluna geit veren 5 gzl
ve 50 m, uzunluundaki orlu kprs;
Beyazky suyu zerinde Saray - Karaburak yoluna geit veren 135 m.
uzunluundaki Dumlu kprs.
b) Anadolu yakasnda:
Kzlrmak zerinde Ankara - Krehir yoluna geit veren 6 gz ve
110 m. uzunluundaki emigir kprs;
Kzlrmak zerinde Kalecik - Konut yoluna geit veren 7 gzl ve 80
m. uzunluundaki Kalecik kprs;
Kzlrmak zerinde Osmanck - Tosya yoluna geit ve 250 m. uzunluundaki Koyunbaba kprs;
Kzlrmak zerinde Kayseri - Yozgat yoluna geit veren 16 gzl ve
160 m. uzunluundaki okgz kprs;
Kzlrmak zerinde Sivas - Kayseri yoluna geit veren 17 gzl ve 222
m. uzunluundaki Kesik kpr;
Kzlrmak zerinde Krehir - Nevehir yoluna geit veren 13 gzl ve
220 m. uzunluundaki (keza) Kesik kpr;
Kzlrmak zerinde Sivas - Malatya yoluna geit veren 18 gzl ve
167.5 m. uzunluundaki Eri kpr;
169

Batman nehri zerinde Diyarbakr - Bitlis yoluna geit veren 40 metrelik
bir gz havi 80 m. uzunluundaki Malabadi kprs;
Dicle nehri zerinde Diyarbakr - Silvan yoluna geit veren 11 gzl
ve 160 m. uzunluundaki Dicle kprs;
Murat nehri zerinde Mu - Erzurum yoluna geit veren 12 gzl ve
180 m. uzunluundaki Murat kprs;
Tohma deresi zerinde Malatya - Sivas yoluna geit veren 22 gzl
ve 208 m. uzunluundaki Krkgz kprs;
Cizre deresi zerinde Cizre - Nusaybin yoluna geit veren 5 gzl ve
127 m. uzunluundaki Cizre kprs;
Rean ay zerinde Siirt - Cizre yoluna geit veren 5 gzl ve 98 m.
uzunluundaki Nasreddin kprs;
Yeihrmak zerinde Samsun - Tokat yoluna geit veren 5 gzl ve
155.5 m. uzunluundaki Hdrlk kprs;
Sakarya zerinde 7mit - Geyve yoluna geit veren 15 gzl ve 147 m.
uzunluundaki Geyve kprs;
Gksu zerinde Mersin - Silifke yoluna geit veren 7 gzl ve 140 m.
uzunluundaki Silifke kprs;
Gkrmak zerinde Kastamonu - Takpr yoluna geit veren 6 gzl
ve 102 m. uzunluundaki Takpr kprs, v.s.
Btn bu kprler tatan ve kemer kpr eklindedirler.
Cumhuriyet devrinde ise bir tek ta kpr yaplmtr ki o da akl 36 metre olan tek gzl ve parabolik bir kemer eklindeki Garzan
kprsdr; iletmeye ald tarih 1923 dr. 1924 ten bu yana bir ok
betonarme ve demir kprler yaplm bulunmaktadr.
A) Demir kprlerimizden bazlar:
Manavgat deresi zerinde, orta gz 60 m. akl haiz Manavgat
kprs (1932);
oruh nehri zerinde, 113 metrelik akl haiz tek kemerden ibaret
Borka kprs (1935);
170

Ceyhan nehri zerinde, orta gz 80 m. akln haiz Ceyhan kprs (1942). v.s.
B) Betonarme kprler, kemer kpr, Gerber sistemi dz kirili kpr,
Baustring ve asma kpr, eklinde yaplmtr.
a) Kemer kpr eklindeki betonarme kprlerimizden bazlar:
Frat zerinde orta gz 109 m. akln haiz smetpasa kprs
(1932);
Murat zerinde 106 metrelik akl haiz tek kemerden ibaret Pertek
kprs (1939);
Munzur Suyu zerinde 72 metrelik akl haiz tek kemerden ibaret
Mameki kprs (1952);
Dicle zerinde 85 metrelik akl haiz tek kemerden ibaret Eil
kprs (1952);
Karasu zerinde 80,5 metrelik akl haiz tek kemerden ibaret Sansa
kprs (1954).
b) Gerber sistemi dz kirili betonarme kprlerimizden bazlar:
Yeilrmak zerinde 12 gzl ve 274 metre uzunluundaki aramba
kprs (1931);
Simav ay zerinde 10 gzl ve 255 metre uzunluundaki Simav
kprs (1955).
c) Baustring sistemindeki betonarme kprlerimize bir misal:
Kzlrmak zerinde 7 gzl ve 252 m. uzunluundaki Bafra kprs
(1937).
d) Baz aklklar kemer, baz aklklar da dz kiri eklinde olan bir
kprmz:
Frat zerinde, be adet kemer ve ondrt adet dz kiriten ibaret 720
metre uzunluundaki Birecik kprs (1956).
e) Asma kpr eklindeki kprlerimiz:
Frat nehri zerinde, Arapkir - Kemaliye yoluna geit verecek olan, 81
171

m. aklndaki Aakindir; 60 m. aklndaki Halmge ve keza 60 m,
aklndaki Basta kprleri iinde bulunduumuz 1955 yl zarfnda
tamamlanacaktr.
1924 ten 1955 senesine kadar yaplan kprlerin says 674 ve
uzunluklar toplam 34427 metredir. Bu kprlerden yalnz 452 adedi
ve uzunluk itibariyle 20.639 metrelik ksm son alt sene zarfnda ina
edilmitir. inde bulunduumuz 1956 yl zarfnda inaat devam eden
kprlerimizin says 215 ve uzunluklar toplam 12,300 metredir. 1955
programna gre inaat ihale edilecek olan kprlerin says 177 ve
uzunluklar toplam ise 7110 metredir.
11. Trkiyede Karayollar inaatnn tekml:
Karayolu olarak Merutiyetin ilnna kadar Osmanl imparatorluu
zamannda fazla bir ey yaplm deildir. Ecdadmz ehir ii yollarnn
hepsini ve ehir d yollarndan bazlarn yass talarla kaplam iseler
de byk kervan yollan umumiyetle kaplamasz braklm, yalnz konak
yerlerinde zamanna gre olduka konforlu kervansaraylar ve nehir
geitlerine ahap, veya kagir kprler yaplmtr, imparatorluun son
zamanlarnda yol inaat iin husus mevzuat yapld ve her mevzuata
tevfikan br tekilt meydana getirildii grlmektedir. Bu almalarn
mahsul olan kk bir yol ebekesi Cumhuriyet Hkmetine intikal
etmi olup, bu kk ebeke Cumhuriyet devrinde tedricen geniletilmi
ve yollarn yapm ve bakm Mill oseler ve l Yollar ad altnda ikili
bir tekilta balanmtr, ikinci Dnya Harbine kadar ina edilen mill
oseleri Ankara ehir ii yollar. Balya - anakkale yolu, Trabzon - Erzurum
- ran transit yolu ve Hopa - Borka osesinden ibarettir.
1948 de Devlet Karayollar Umum Mdrl kurulduktan sonra ise
Trkiyenin yol ebekesi. Devlet, l ve Ky yollar olarak snf halinde
ele alnm bulunmaktadr. 24500 kilometrelik bir ebeke tekil eden
Devlet yollarnn 4350 kilometrelik ksmi modern trafiin gerektirdii
yksek standartlara gre ina edilmektedir. 30 bin kilometre tutan il
yollarnn yapm ve bakm vilyetler tarafndan yrtlmektedir. 150
milyon kilometre tutan ky yollan ise kylnn emei ve Devletin teknik
ve mal yardm ile ina ediliyor.
Devlet yollar olarak 1955 yl sonuna kadar ina edilen asfalt kaplamal
yollarn uzunluu 2556 kilometredir. yi durumdaki stabilize ve makadam
172

yollarn uzunluu ise 16302 kilometreyi bulmaktadr.
12. Trkiyede deniz inaat:
Demir ve kara yollarmzn denizlere doru uzanm birer kolu ve
kanad olan liman, iskele ve barnaklarmz ise son seneler zarfnda Trk
mhendisliinin hummal bir faaliyetine sahne olmu bulunmaktadrlar.
Bu meyanda Karadenizdeki Ereli ve Trabzon limanlar tamamlanm;
Haydarpaa, Alsancak, Samsun, Mersin ve Giresun limanlarnn inaat
devam etmitir. Ayrca says onu gecen iskele ile iki barnak, skenderun
limanna ait temel tesisleri, Tophane ve Sal pazar rhtmlar ile bunlarn
antrepolar ina edilmektedir.
Trk milletinin temin ettii imknlar en iyi ekilde kullanarak yurda
faydal eserler kazandran Trk Yksek Mhendislerinin Vatan urundaki
bu almalar istikbalde de hi aksamadan devam edecektir.
173
Paydossuz Bacalar,
Paydossuz Yaamlar
ve
Mhendisler Mimarlar
Mahmut KPER
Metalurji Mhendisi
Paydossuz Bacalar, Paydossuz Yaamlar

ve Mhendisler, Mimarlar
Sunu
Trkiye Cumhuriyetinin ilk Metalurji Mhendisi olan Selahattin anbaolu, 1995 ylnda 88 yanda aramzdan ayrlmadan ksa bir sre nce,
lkenin durumundan ve gidiinden bunaldn syleyen bir dostuna u
hikayeyi anlatm;
Mimarba Koca Sinan kendi eseri olacak Caminin inaatnn banda
alrken bir ustabas yanna yaklaarak zgn bir tavrla el baladnda
Koca Sinan hayrola nola ustaba diye sorar. O da, Aam bir pirifani duvarc
ustamz hasta deinde kendini bilmez yatyor. Aylardr ne iyileiyor ne
can veriyor, mklmz var deyince, Koca Sinan hayrolsun varalm gidelim
grelim der. Hasta deine yanatnda pirifani ustann bir eyler mrldandn duyar ve iyice sokulduunda pirifaninin devaml olarak kalfa ta
ver, har ver, mala ver; ta ver, har ver, mala ver diye sylendiini duyar.
Anlar ki 90 yandaki usta can ekiirken bile ryasnda duvar rmektedir.
Mimarbann gzlerinden yalar szlr ve eilerek kulana ustam paydos diye fsldar. Pirifani duvarc ustas o an ruhunu teslim eder.
Biz de yukardaki paydos deyinceye kadar almaya devam edeceiz.
lkemizin buna ihtiyac var.
lk Mhendislik-Mimarlk ykleri kitabnda yer alan KARDEMR yksnde
de belirtildii gibi anbaolu lmnden bir yl nce, 1994 ylnda, dnemin hkmeti tarafndan kapatlma karar verilen KARDEMRin nceleme
Komisyonunda yer almtr. 1930larn banda yer seimi kurulunda grev
yapt KARDEMRden 1939 Eyllnde lkemizin ilk sv metali alnrken
hazr bulunan anbaolu, tam 55 yl sonra, KARDEMRi kurtarmak iin
en n safta Komisyonun en alkan yesi olarak mcadele etmektedir.
Komisyon almalarnn sonuna doru inceleme iin KARDEMRe gidilir.
Buraya ov yapmak iin gelen siyasilere, lke sanayisinde derin izler brakm 87 yandaki bu kii, Bu tesis lke iin gereklidir, kapatmak cinayettir!
szleriyle ders verir....
KARDEMR Raporu ucuz siyaset malzemesi yapldnda da engin bir
177

vicdan huzuru iinde, Biz grevimizi yaptk.... der.
Cumhuriyetin ilk kuaklarnda yaygn
olarak gzlenen inan, yksek alma
azmi, kurucu irade, katkda bulunduu
ya da bir sre grev yapt tesisleri ok
uzun yllar sonra bile sahiplenmeye
sadece bir rnektir Selahattin anbaolu. Bu zelliklere sahip insanlarn
grev bilinleriyle memleket tesisleri
birbiri ardna kurulmu, lke gelimi
ve topyekn kalknma hedefinde ileri
bir noktaya gelinmitir.
Paydos nedir bilmeyen insanlarn tm
yokluklara
inat, ylmak bilmeyen ve kenSelahattin anbaolu
dilerini ne karmayan, sessiz ama ok
(1907-1995)
derin abalar ile tm yurtta paydossuz
fabrika bacalar ykselmi ve o fabrikalarla medeniyetin tm nimetlerine kavuan halk daha bir itenlikle Cumhuriyeti benimsemi, onu sahiplenmitir.
Bu paydossuz yaamlar iinde mhendis-mimarlarn ok ayr bir yeri vardr.
Onlar Cumhuriyetin ve kalknmann gizli kahramanlardr.
te, bugne kadar kan Mhendislik-Mimarlk yk kitabnda; paydossuz yaamlara, onlarla hayat bulan paydossuz sanayi tesislerine, bylece
deien gen Cumhuriyete dair bir ok hikaye sunuldu. kitapta yer
alan yaklak krk yknn her biri renkli Cumhuriyet tablosunu oluturan
mozaikler oldu. Bu yklerin bir ounda son dnemlere gelindike tablo
soluklamaya balad.
Cumhuriyet Sanayi tarihine ait bu hikayenin yaptalarn ise, byk oranda, kitapta yer alan deiik yklerden alntlar oluturdu. Yani, bu yk
lkemizin geliim hikayesini ksaca anlatan bir kolaj.
Nereden baladk, neler yaptk, nereye geldik....
Nereden Baladk
Cumhuriyet kurulmadan nce stanbulda durum olduka karkt. retmeden tketmenin dayanlmaz cazibesi ile giderek borlar ykselmi, yabanc
devlet ve irketlere salanan imtiyazlarla idare tamamen onlara gemiti.
178

yle ki, Osmanlda artk o dnemde yeni tip devlet adaml makbuld.
Eskiden nfuzlu paalarn koltuunun altna girerek makam sahibi olunurken, son dnemlerde yabanc devletlerin himayesine girerek koltuk kapma
sreci balamt. ngilizciler, Franszclar, Ruscular, deien g dengeleriyle
ihya olmaktaydlar ama Osmanl giderek batmaktayd.
Anadoluya gelince durum tamamen farklyd.
Kurtulu Sava ncesi, Anadolu halk Balkanlardan Trablusgarbe, Sarkamdan Yemene yedi dvelde ok ok uzun sren savalar sonucu
yorgun, bkkn ve periand.
Uygun Ahmet Aker tarafndan derlenen Seferberlik Hikayeleri ne gre
3 milyon kadar erkek seferberlikler nedeniyle cephelere gnderilmi ve
kylerde hemen hi gen erkek kalmamt. Arpal kynden asker kan
370 kiiden savalar bitince 11 kii geri dnebilmiti. Mutlu kynden Arif
olu Akif Yemende yedi yl savatktan sonra evine dnm, ertesi gn
Kop savunmas iin yeniden askere alnmt.
Neredeyse tm erkeklerini seferberliklerle harplere gnderen kylerde,
geride kalan kadn, ocuk ve yallara ise alk, ktlk, hastalk, ekiyalar ve
igaller nedeniyle korku, g ve perianlk dmtr. Cephelere gnderdiklerinin hasretini bile ekecek frsat yoktur. Akerin derledii yklerden
birinde, Gmhane vnce kynde, kalanlar yaklaan Rus igalinden
kamak iin g ederler. Rus geri ekilince kylerine dndklerinde yiyecek
hibir eyleri yoktur. Zinnet Nine, o gnleri ii yanarak, gzyalar iinde
yllarca gelene geene anlatr;
Amcamn kk olu evin bacasndan tandra bakarak anasna, Ana sen
bu tandrda hi ekmek piirdin mi? diye feryat ederdi. Birka gn sonra
alktan ld. Alktan, koleradan lenleri gmmek iin ne kefen bezi, ne
imam, ne adam ne de kalanlarda takat kalmt......
te Kurtulu Sava bu inan ve azimle yapld.
Fransz gazeteci ve yazar George Gaulis cephe izlenimlerini gazetesine
yle yazyordu:
Ankara ve cephelerdeki yars nizami, gerisi sivil kyafetli genler, ismini
bilmeseler bile stanbul ve Osmanl iin deil, kendilerinin cesetleri zerine
kurulacak yeni bir devletin, Cumhuriyetin uruna ldklerini biliyorlar. Geni
Anadolu yaylalarnn tesinde kimse, yaasn Cumhuriyet! diye barmyor,
179

ama Onu teneffs ediyorlar. Onlar Sakaryada, nnde kuracaklar devlet
iin, gelecekteki Cumhuriyetin saadeti iin canlarn verdiler.
Ve, ilk dnemlerin Cumhuriyet dareleri bunu hi akllarndan karmad.
nk onlar, Anadolu halknn skntlarn onlarla birlikte yaamlard ve o
halkn, medeniyeti, iyi yaam koullarn fazlasyla hakettiklerini biliyorlard.
Kanaatkar halkmz olunu, eini savaa gndermeden, ocuklarnn karnn
doyurabilecek kadar bir refahn peinde olsa da.
Cumhuriyet kuruluken elinde ufak dokuma atelyeleri, eski pik dkmhaneleri, krk dkk askeri fabrikadan bakaca da pek bir ey kalmamt.
Bunlarn dnda var olan savalardan azalm, usanm, yorgun, yoksul, 45
dolar milli gelirli ou kyl 12 milyon kadar Anadolu insan ile Osmanldan
kalan ykl bir bortu.
Osmanldan pek bir mhendislik birikimi de kalmad. lkedeki nemli
iletmeler gibi madenler de genellikle yabanc irketlerce iletilirdi. Zaman
zaman Osmanl dneminde kendi madenini bulmak ve ilemek iin kendi
maden mhendisini yetitirmek konusunda giriimler de olmutur. Bu
konuda en hatr saylr abay ilk kitapta Nadir Avarolu lk Feneri Yakanlar yksnde anlatmaktadr. Aada ok ksaca zetlenen bu ykde,
Osmanldan balayan bir birikimin Cumhuriyete aktarlmasnn da gzel
bir rnei sunulur;
brahim Ethem, Rum kkenli zeki bir ocuktur. Bahriye Nazr Koca Hsrev Paa kendisine kle olarak satlan bu ocuu evlat edinir ve dier baz
ocuklarla okumalar iin 1829da Parise gnderir. 11 yandaki Ethemin
snf arkada daha sonra Nobel dl alacak olan Louis Pasteurdur.
kisi yakn arkada olurlar. Okuduklar dnemin en iyi okullarndan olan
nstitution Barnetin bir gelenei vardr. Okulu birincilikle bitirenlere diplomasn mparator vermektedir. Byk yarta birincilii kl pay brahim
Ethem kazanr ve diplomasn III.Napoleonun elinden alr. Ethem yksek
renimini de Maden Mhendislii dalnda yapar. stn nitelikleriyle pek
ok vekillik grevinin ardndan Mithat Paann yerine Sadrazam (Babakan)
olur. Yabanc uzmanlarn yeterli nbilgi verecek okul olmad iin lkede
Maden Mektebi kurulmasna kar kmalarna ramen Osmanl madenlerini
aramak, bulmak ve iletmek amacyla Maden Mektebi kurulmasn salar.
Nitekim bu birikim, Cumhuriyet dneminin ilk yksekokulu olan, 1924 ylnda
Zonguldak Yksek Maadin (Maden) Mhendis Mektebi kurulmasna yol aar.
Mezunlar arasnda nl air Behet Kemal alarnda bulunduu, 1931de
180

kapatlan bu okulun kurucusu ve Mdr lkemizde bata elektrifikasyon
olmak zere pek ok konuda nemli yaynlar karm nl eitimci ve
mhendis Prof. M Refik Fenmendir.
kinci kitapta yer alan, Nermin Fenmenin dedesi Refik Fenmeni anlatt ykye gre; Osmanlda ilk mhendislik eitimi 1773 ylnda askeri
alanlarda younlamak zere Hendese Mektebi ile balar ve 1776 ylnda
denizcilik alannda Mhendishane-i Bahri-i Hmayun ve 1795de topuluk
alannda Mhendishane-i Berri-i Hmayun olarak ikiye ayrlr. 1908 ylndaki
2. Merutiyetin ilanyla Osmanlda esen demokrasi rzgarlaryla 1909da
Mhendis Mekteb-i Alisinin (Mhendislik Yksekokulu) ilk sivil mhendislik
okulu olarak kurulduu ve Refik Beyin de okulun ilk sivil mdr olduu
grlmektedir.
Ancak, Osmanl dneminde bu tr teknik geliim abalarnn yaygn ve
etkili olduunu sylemek olduka zordur. Anadolu halk mhendis ve mimarlar pek tanmamaktadr. Aadaki u trajikomik ykler bunu kantlar
niteliktedir.
lk Mhendislik Mimarlk ykleri kitabnn ilk yksnde Osmanl dneminde de mhendislik yapm Kemal Saatiolu ile bir sylei yer alr.
Bu syleide Saatiolu Cide yolunu yapma almalarn anlatr;
....elimde istikaf paftas, kesinde pusula, omzumda altimetrik, ayama podometre asl, Dadaydan istikafa baladm. te tam bu gnlerde,
meyhaneciler Cideye sevkediliyorlarm. Ben yaya nde, svari jandarma
arkada, gren kyller jandarmaya;
-Nireye gtryon domuzu? Diyorlar, sonrada bana dnp,
-Nasl, rak satan m?
8 km. sonra bir kye indik. Kyl jandarmaya koup, onu karlayp;
-Hogeldin Baefendi, bana da dnp
-Akamlar hayrl olsun orbac dediler. Jandarma hiddetlendi,
- len bu mhendis, Mslman. Kyl boynunu bkp,
- Ne bilek, ksa don giyiyo da.
Kemal Bey bakm ki nereye gitse meyhaneci sanlacak hemen evden
krmz eritli ceketini istemi.
181

Ancak bundan sonradr ki yolda grenler;
- avuaa kolay gelsin demeye balamlar.
Gene ilk kitaptan Burhan Ouzun anlarndan ve Cumhuriyetin ilk dnemlerinden bir baka yk;
Mahi Suman Orhantepeye su getirmek iin Maltepe civarnda kaptaj
etd yapyormu. Dada dolarken askerler bunu casus diye yakalamlar. Ne gediklisi, ne de nbeti temeni laf dinlemi. Neticede Mahii bir
kurmay binbann huzuruna karmlar. Adam ii anlam ve aadaki
kad yazp kendisine vermi:
Su mhendisine su aramak iin vesika verilmitir.
sim, cisim, mahal, mddet filan yok.
Hayat hep askerle ve askerlikle gemi Anadolu insan cumhuriyetle birlikte, hzla mhendis-mimarlarla ve onlarn yarattklaryla da tanacaktr.
Neler Yaptk: Cumhuriyetin lk Dnemleri ve Topyekun Kalknma
Seferberlii
kinci kitapta yer alan Smerbank yksnde belirtildiine gre; Osmanl
dnemindeki d aklarn lkeyi nereye getirdiini bilen Cumhuriyet ynetimi, yeni iktisat politikalarnda bu konuda ok hassastr. 1931de ktisat
Vekili Mustafa eref Bey yle demektedir;
Eer bir millet retim hususunda geri ise teknik gler hususunda
ilerlememi ise, o memleketin dengesini vcuda getirmeyi uluslararas
piyasann dzenleyiine terk etmek o memleketin yklna gz yummak
olur. Her sene bilano an milletin teden beri toplam ve asrlardan
beri biriktirmi olduu menkul kymetlerle demek mecburiyetine der.
Ak, senelerce devam ettii takdirde memleket dahilinde mcevherat ve
deerli eyalardan, ev arlklarndan balayarak, nihayet o memleketin
imendiferlerinin, bankalarnn, snai ve ticari teebbslerinin, arazinin
ecnebilere gemesine kadar varabilir.
Bu szler gen Cumhuriyetin hedeflerini de ierir. retim hususunda ileri
gidilecek, teknik gler konusunda ilerlenecektir.
Trkiye Cumhuriyeti sanayi hareketine balayacaktr ama bu i iin nemli
bir para gerekmektedir ve savalardan bitkin km Cumhuriyetin paras,
182

gelimi lkelerin de kredi vermeye hi niyetleri yoktur. Bu tesisler iin
gerekli teknik elemanlar da bulunmamaktadr.
Tm bu olumsuzluklara ramen ie hem de en zor sanayilerden biri ile
balanr.Daha 1923 zmir ktisat Kongresinde ifade edilmitir ki, ekonomik
egemenlik salanamazsa savala kazanlm olan ulusal egemenlik srdrlemez. Cumhuriyetle ifadesini bulan her konuda bamszlk iarnn tm
dnyaya anlatlmas iin henz kurulmu Trkiye Cumhuriyeti kendi uak
fabrikalarn kurmaya karar verir.
Uak retimine kalkmak kolay bir i deildir. Uak retimi iin gerekli
teknolojileri, altyapy ve insan kaynaklarn oluturmu lkeler, srdrlebilir
bir kalknma ve refah iin daha umutlu olmay da hakederler. nk son rn
uaksa, bylesi bir retimin gerisinde tasarm, malzeme, hassas mekanik,
elektronik, motor, mikroelektromekanik sistemler vb. onlarca teknolojide
ya da bunlarn tedariinde en ileri dzeye erimi bir ulusal sanayi vardr.
Ksacas, ulusal uak sanayine sahip olmak, pek ok teknolojide de en ileri
olmak demek, gelimi lkeler arasnda itibarl bir yere sahip olmak demektir. Daha da nemlisi tm dnyaya kendine has ulusal bamsz politikalar
olduunu ve bunlar da uygulayabilecek gc olduunu ilan etmenin en
saygn ve anlaml yntemlerinden biridir. Aynen, Trkiye Cumhuriyetinin
hem de yeni kurulduu o zamanlarda yapt gibi.
Pek ok lkede hayranlk uyandran ancak lkemizde pek bilinmeyen ya
da nedense bilinmesi istenmeyen Trkiye Cumhuriyetinin Uak Sanayi
yksn ilk kitapta M.Bahattin Adgzel, bu kitapta da Dr. Bilge mamolunun yklerinden reniyoruz.
Cumhuriyetin kuruluunun hemen ardndan yaplan ilerden biri de Trk
Tayyare Cemiyetini kurmak olmutur. 16 ubat 1925de kurulan bu Cemiyetin (Bu kurum 1935de Trk Hava Kurumu-THK- adn alacaktr) kurulu
tznn ilk maddesinde yer alan Trkiyede havaclk sanayisini kurmak
grevi esas amac da ortaya koymaktadr.
Evet, Cumhuriyetin ilk yllarnda bu kuruluun kurulmasyla e zamanl
olarak Trkiyede uak retimi gerekletirebilmek iin giriimlere de hemen balanr. Balkan, I. Dnya Sava ve Kurtulu Sava boyunca edinilen
havaclk deneyimi, uak ve yedek para salanmasnda da baml olmann ciddi sorunlar yarattn gstermitir. Pratik ve teknik aksaklklarn
dnda retici lkelerin uak ve malzeme teslimini siyasi bask arac olarak
183

kullanmas da bu anlamda yaanm sorunlardandr.
Kukusuz, daha neredeyse toplu ine retemeyen bir lkede en iddial sanayiyi kurmak hi kolay olmayacaktr. Bu ama iin ykl kaynaklar ayrlmal,
gerekli olan pek ok teknoloji edinilmeli, insan kayna yetitirilmelidir.
23 Nisan 1926da Tayyare Makinist Mektebi hizmete alr.
Gerekli teknolojilerin salanmas iin, I. Dnya Savann ardndan imzalanan Versailles Bar Antlamas uyarnca kendi lkesinde uak retemeyen ve
baka lkelerde kurduu fabrikalarla retimini srdrmek isteyen ve Rusya
ve Polonyada benzer yatrmlar gerekletiren Almanyann ortaklyla ie
balanr. Daha sonra Trk zel sektrnn de devreye girmesi ile hem de
kendi tasarmmz olan uaklar yapmaya balarz.
Cumhuriyetin uak retimi ile ilgili her safhasnda ne kan iki isim de
anlmaya deerdir. Bunlardan birincisi, Nurettin Demiradr. O, devletin
uak fabrikalarna paralel ekilde zel teebbs olarak uak fabrikas kurmu,o fabrikada yerli tasarm pekok uak imal etmi, stne stlk bugn
Yeilky Hava limannda Gk Havaclk Okulunu kurarak bu konuda pek
ok pilot ve teknik eleman yetimesine olanak salam bir insandr.
kincisi ise Tayyare Makina Mhendisi Vecihi Hrkutur. Bu kitapta
gene Nadir Avarolunun onun adyla yazd ykye gre 52 yl sren
havaclk macerasn 102 farkl uakla srdren ve 76 yana kadar toplam
30.000 saat uu yapan Vecihi Hrkuu, yeni nesilden pek az kii tanm,
ismini iitmitir. Oysa Vecihi Hrku, Cumhuriyet havaclk tarihinin abide
isimlerinden biridir.
lk Uak Mhendisi Vecihi Hrku ile Yerli malat Bir Uak
Tayyareci Vecihi Hrku, Birinci Dnya Savanda, Ulusal Kurtulu Savanda, lk yerli uan yapmnda, Trk Tayyare Cemiyetinde, Vecihi-Faham
184

Tayyare Fabrikasnda, Vecihi Sivil Tayyare Mektebinde, Hrku Havayollarnda, Kanatllar Cemiyetinde, Maden Tetkik Arama Enstitsnde, Vecihi
Hrku askeri, sivil, ticari, sportif havaclk da, Ulusal Uak retiminde....
Yani, Vecihi Hrku; Ulusal Havaclk Tarihimizin Ta Kendisidir.
Bir Kar Daha Demiryolu
Cumhuriyetin ikinci
nemli giriimi ise
demiryollardr. kinci
kitapta yer alan Ekrem
Murat Zamann demiryolu yksnde, cumhuriyetin elinde kalan
ve byk bir blm
yabanc irketlerin ellerinde bulunan demiryollarnn 1927de ulusallatrld belirtilir.
nk, demiryolu en nemli politikalardandr. lk yllarn slogan bir

kar daha demiryolu dur. Daha 1924n Maysnda Mustafa Kemal yle
demektedir;
Memlekette her vasta ile bir kar fazla imendifer vcuda getirmek,
fakat vaziyet ne olursa olsun bir gn geri kalmamak dsturu milletin hakiki
ihtiyacna tamamen uygundur.
Dalar delen demiri serenler, onuncu yl marn aradan onlarca yl gemi olmasna ramen hala ayn heyecanla bize syletirler; ...Demir alarla
rdk Anayurdu drt batan.
Yurdun Demir alarla rlmesi abalarnn en nemli mimarlarndan biri
de Behi Bey (Erkin) dir . Elinizdeki bu kitapta yer alan Nadir Avarolunun
yazd dier bir ykde yle denilmektedir;
Eskiehirden Ankaraya trenle gidenlerin, Ankaraya yaklarken grdkleri o irin, kk istasyona, Behi Bey stasyonuna adn veren kiidir.
Kurtulu savanda dmanlar raylar tahrip ederler. 20 gnden evvel tamir
olmasn mmkn grmedikleri bu raylar iin Behi Bey, hattn en ge 9 gn
iinde alacana sz verir. Ve 9 gn sonra, 7 Eyll 1922 sabah, lokomotifi
bayraklarla ssl, vagonlar kurun delikleriyle dolu ilk tren, ddn t-
185

trerek Afyona girmi, uzun uzun alan ddkler demiryolcularn zaferini
herkese duyurmutur.
Bu yllarda, Yunanllar geri ekilirken tahrip ettikleri ve orduya ok gerekli
olan Polatl-Eskiehir demiryolu hattnn en ksa zamanda onarlmas emrini Demiryollar Genel Mdr Albay Behi Erkine veren Mustafa Kemal,
devamla Nereden ii bulacaksn? O evrede btn erkekler silh altnda
deyince Genel Mdrden Kadnlarmz sa olsun paam yantn alr.
Bu hattn en ksa zamanda kadnlar tarafndan onarld resmi kaytlarda
grlmektedir.
Ve, Nadir Avarolu Behi Erkin yksn yle bitiriyor;
Eskiehirde bir mezar vardr. Bu yalnz bir mezardr. Erturulgazi Mahallesinin yan bandaki Enveriye stasyonunun arkasnda kavak ve am
aalar arasnda yer alr. Civarda alanlara sorarsanz ok farkl ykler
anlatrlar bu mezar iin. Kimi sevdii kza kavuamad iin kendini trenin
altna atan bir ktan sz eder. Kimi de o geni araziyi Demiryollarna
balayan bir hayrseverden sz eder.
Bu yalnz mezar, Trkiye Cumhuriyeti Demiryollarnn ilk Genel Mdr
ve Kurtulu Sava kahramanlarndan Behi Erkinin mezardr. stei zerine
iki demiryolu hatt arasna gmlmtr. Mezarnn mermeri dm, biraz
bakmsz da kalm olsa, her an yan bandan geen trenleri dinleyerek
son uykusunda mutludur Behi Erkin.
lk gnlerde ekonomik hayatn temelini tekil eden ticaret yerine hzl ve
kararl politikalarla sanayilemek gerektii bilinmektedir. Ancak, Osmanlnn
son 60-70 ylnda ekonominin can damarlarn imtiyazlarla ele geirmi,
demiryollar, liman, su, elektrik, havagaz gibi en canalc yerleri ileten
yabanclar bu okkal ileri gene ele geirmek iin her yolu denemektedir.
O gnn IMFsi olan Rist, Mller ve bunlar gibi sihirbaz maliyecilerin biri
geliyor, br gidiyor neriler birbirini tamamlyordu, ite bugnlerle o
gnlerin yabanc danmanlk karakterini birbirine kartrmamza yol aacak
1930larn banda yabanc danmanlardan seme tavsiyeler;
Osmanl borlarn demekte gecikiyorsunuz. Bu nedenle d dnyada
mali gvenceniz bozuktur. Ne edip, yapp uluslararas sermaye evrelerinden kredibiliteyi salamlatrmaktan baka are yoktur. Bunun yolu ise,
baka ilerden ok, d ticarete ncelik vermekten geer. Paranzn dee-
186

rini drn, demiryolu ve dier yatrmlara girmeyin. Bunlar ok yanl ve
maliyetli ilerdir. Yine de bu ilere girecekseniz kredibilitenizi artrn ve d
kredi peinde koun. Ekonomideki devlet kesimini geniletmekten mutlaka
kann....
Gen Cumhuriyet idaresi ise hi yle dnmemektedir. Mustafa eref
Bey bu sylenenlerin gemite kaldn u szlerle ifade eder;
Bu memlekette bir vakitler imendiferler(demiryollar), bankalar, ticaret,
sanayi, milli irketlerin hisse senetleri, hatta en iyi tarlalar ve ehirler dahilindeki en iyi emlak Trklerin deil ecnebilerin elinde idi. Bu memleket
tarihinde milli iktisat namyla hibir kavram kavrayamamtr. Milli iktisattan
bahsetmek bir zamanlar bir kabahat, bir zamanlar da bir bilmeceden bahsetmek gibi bir eydi.
Evet, daha kendi uzmann yetitirememi Cumhuriyetin danmana ihtiyac vardr, ama nasl bir danmana. Bir konu iin Bavekil(Babakan) smet
Paa ABDli bir msteara yle diyor;
Bir uzman aryoruz. Kendisinde aradmz nitelikler unlardr:hem iinin
ehli olacak, hem de kapitalist evrelerin etkilerinden uzak kalabilecek bir
kiilik sahibi olmaldr.Bu son nokta ok nemlidir ve bunda israr ederiz.
ayet memlekette topyekun bir kalknma seferberliine giriilecekse,
bunun ancak kendi uzmanlaryla gerekleebilecei bilinmektedir. Bu
nedenle, lkenin en nemli projelerinden olan sanayileme ve muassr
medeniyete ulama topyasnn baaktrleri olacak kendi mhendis-mimarn yetitirmek iin de bir seferberlik balatlr. Bu amala nce devlet
sonra devletin kurduu Smerbank, Etibank, MTA gibi pek ok kurulutan
burslu olarak yurt dna renciler gnderilir.
Bu konuya Cumhuriyetin nasl baktn ikinci kitaptaki Cumhuriyetin lk
Yllarnda Sanayi Politikalar ve Smerbank yksnde yer alan ve Prof.
lknur Gntrkn Kalpdan alnan bir rnek ne gzel anlatmaktadr;
Yurtdna gnderilen Mahmut SAD anlatyor; Yl 1923. stanbul niversitesinde renci olduum sralar. Okul duvarnda bir ilan gryorum.
Avrupaya talebe yollanacaktr. Allah Allah diyorum, lke ykk dkk, yl
1923. Avrupaya talebe! Lks gibi gelen bir ey, ama bir ansm denemek
istedim. 150 kii ierisinde 11 kii seilmiiz. Benim ismimin yanna ATATRK
Berlin niversitesine gitsin diye yazm. Zaman geldi. Sirkeci garndaym,
187

ama kafam yle kark ki gitsem mi kalsam m, orda beni unutur mu bunlar,
para yollarlar m, gurbet ellerde ne yaparm? Bir an gitmemeye karar verdim,
dndm. O srada bir mvezzi ismimi ard Mahmut SAD, Mahmut SAD,
bir telgrafn var telgraf atm, ATATRKden, aynen unlar yazyordu sizleri
birer kvlcm olarak gnderiyorum alevler olarak geri dnmelisiniz. Var m
byle bir ey? 11 rencinin nerede, ne zaman, ne dnebileceini hesap
edebilen bir lider, dnya lideri olmasn da ne olsun. Yl 1923, biz evimizde
bir ocuumuzun huyunu deitiremiyoruz bir huyunu. Tm lkenin huyu
deiiyor. Bunla uraan bir insan yollad 11 renci nerede, ne zaman,
ne dnebileceini hissedebiliyor. Mahmut Sadi devam ediyor gel de
imdi gitme, gitte orda alma, dnde bu lke iin cann verme.
Bir dier rnek de lkemizin ilk Metalurji Mhendisi Selahattin anbaoludur. anbaolu, o zamanki Askeri Fabrikalar (sonraki ismi MKE) snavn
kazanarak Aralk 1926da Atatrkn Ankara Garndan yolcu ettii dier rencilerle Almanyaya gitmi, nce Makina Mhendislii eitimine balam,
sonradan Metalurji Mhendislii diye de bir blm olduunu grp bu dal
da memlekete gereklidir diyerek bu alanda renim grm.
En zor dnemlerde bile lkenin ihtiya duyduu uzmanlarn yetitirilmesine nasl nem verildiine dair dier bir rnei Do.Sadrettin Alpan ilk
kitapta yer alan bir dnem Genel Direktrln yapt MTAnn yksnde yle anlatyor;
MTA kurulur kurulmaz 1935 ylndan itibaren, gerek o zamanki hkmet
ve gerekse MTAnn ileri grl ve cesur yneticilerinin kararlar neticesinde 2. Cihan harbinden hemen nce ve harp srasnda MTA, ETBANK,
Smerbank ve EE ihtiyac iin her yl 2000-3000 mracaat arasndan 20-30
renci d lkelere gnderilirdi. O zamanlar Trkiyede sadece Yksek
Mhendis mektebi ile stanbul niversitesi vard. Jeoloji eitimi sadece
stanbul niversitesinde mevcuttu. Yksek Maden Mhendislii, petrol
mhendislii, metalurji, jeofizik eitimi yoktu.
1942 ylnda MTA adna yurt dna gitmek iin alan Devlet imtihann
Zeki Doan, Mehmet Yusuf Diziolu, Mnir Tanyelolu, Senih Grel ve ben
kazandk. 1943 ylnda harp ierisinde MTAnn gnderdii son gruplardan
biri olarak ngiltereye gnderildik. Yolculuk aydan fazla srd. Bir mddet Kahirede bekledik, sonra Akdenizden geen ilk konvoylardan biri ile
yolumuza devam ettik. Akdenizde Alman uaklarnn hcumuna uradk
70 kargo gemilik konvoydan ikisi Malta civarnda batt. Cebaltarktan sonra
188

hemen hemen Amerika sahillerine yaklap, rlanda zerinden bir kavis izerek bir aylk deniz seyahatinden sonra Glaskowa geldik. Ayn gece trenle
Londraya gittik. Harbin en iddetli zamannda Londrann V1 ve V2 uak ve
roketlerle bombalanmasn grdk, harbin iinde yaadk.
1944 ylnda Birmingham niversitesinde Maden Mhendislii eitimimize

baladk , 1951 ylnda yurdumuza dndk ve MTAda almaya baladk.
MTAnn ilk kurulu yllarnda stanbul niversitesinden mezun bir ka
jeolog hari tamamen yabanc jeolog ve maden mhendisleri alyordu.
Benim almaya baladm 1951 ylnda da ounlukla Alman, Avusturyal
ve Hollandal jeologlar ve mhendisler ile Fransz, ngiliz ve talyan jeologlar
alyordu. MTAnn ilk Genel Direktrleri Reit Gencer, Ord. Prof. Hamit
Nafiz Pamir ve Hadi Yenerin ileri grle 1935 ylndan itibaren yabanc
lkelere gnderdikleri renciler de 1940larda dnmeye ve MTAda almaya balamlard.
Gerekten de deiik zamanlarda yurtdnda renim gren bu insanlarn
pekou lkelerine dnmler, byk sorumluluklar almlar, hepsinin altndan byk baarlarla kmlar, yeni uzmanlar yetitirmiler ve Trkiyenin
kalknmasnda ok nemli roller stlenmilerdir. Kendileri ne kmadan,
tm imkanszlklara ramen Cumhuriyetin tulalarn sessizce rmler ve
pek ou gene sessizce gp gitmilerdir. Son zamanlarda devlet bursuyla
yurtdnda okuduktan sonra ABDye, Arap lkelerine hizmet edenleri, hele
prensler olarak lkeye getirilip, bana getii bankay soyup geri yurtdna
kaanlar grnce, Cumhuriyet topyasn gerekletiren stadlarmz daha
bir ihtiaml grnyor gzmze.
189

lke gvenliini salamak iin sanayi alanndaki ilk teebbsler askeri
fabrikalarn yeniden inas ile balar.lk kitaptaki demir-elik yksnde
Selahattin anbaolu bu abalar yle anlatyor;
lk teebbs 1924 senesinde imalathanelerin tekrar kurulmas iin karlm bir kanunla balar. 100 milyon liralk tahsisatn 5 sene zarfnda
sarf edilmesi zerine bir kanun karlm ve ona istinaden askeri fabrika
imalathaneleri tekrar yeni batan kurulmaya balanmtr.
lk nce Ankara Fiek Fabrikas ile ie balanmtr. Ve 1929 senesinde
de, Krkkaledeki elik fabrikasnn temeli atlr. Bu fabrika 1932nin banda
bitti.
lkede tesislerin kurulduu yerler genellikle cra Anadolu kasabalardr.
Krkkalenin ve fabrikann o gnlerdeki durumunu da anbaolu yle
anlatr :
1932de Krkkalede askeri fabrika sahas dnda sadece 13 ev vard.
Meyhane, kahvehane ve kasap dkkan ayn yerdi. Yol yoktu. Haftada yalnz
iki tren geerdi. Gazete gelmezdi. Fabrikaya ya trenle, ya da amur tarladan
geerek gidilirdi. i tamamen oralarn kylsyd. ki saatte kynden
eekle veya yaya gelirdi. Fabrikada eeklere ayr yer vard. elik fabrikasnda
500-600 ii alrd. ilere (yani alan kylye) kendi getirdii pekmez
veya ayrana band yufka ekmeinden ibaret yemeinin ve kendi elbisesinin dnda, ilk fabrika yemei ve kyafeti Krkkale elik Fabrikasnda
verilmitir. Bunu yapan da devlet deildi. Kendi aramzda para toplayp
balattk ve usul haline getirdik....
Anadolu insan o dnemde ekmeini de pekmeze banar, ayna da
pekmez katar. nk, ilk yllarda ne eker pancar ne de eker bilinir.
Memleketin kalknma abalarnn balang hamlelerinden biri de eker
fabrikalardr.Trk Tarih Vakfnn kard 75. Ylda arklardan Chiplere
isimli kitapta Aydn Engin tarafndan kaleme alnan Bir eker Hikayesi-Alpullu
eker Fabrikas yksnde halk arasnda lkeye az miktarda Rusyadan gelen kelle ekerinin mayasnn insan kemii olduuna inanld belirtilir.
Ayn ykde, lkemizin ilk eker fabrikasna ev sahiplii yapma onurunu
yaayan Alpulluda, o mehur soua, kan ilemez bala inat Macar
uzmanlarn gzetiminde yaplan eker pancar ekimi, pancar hasat ve
ilk eker retimi anlatlr. Pek ok sanayi yksnde grdmz gibi,
Trakyann bu yresi ve yaam fabrikayla batan sona deimitir. Bu tesisin
190

de Anadolu insann nasl heyecanlandrdn sz edilen ykde yer alan
bir syleiden, eski fabrika alanlarndan Emrullah Beydelinin trakyal
azndan aktaralm;
.... Gazi demi kalknacak memleket. Kuruldu ya fabrika, mektepse
mektep geldi, ziraatsa ziraatn hasn rgendik. Paraysa girdi kylnn cebine. Miskin otururduk kahvede sekiz ay. Olduk burda ii. Deil yle rgat,
renber...Sanayi iisi olduk be yav! A be elektrik grdk biz Alpullunun
eker fabrikasnda. Elektrik ne, ktr. Ik,k. Sen olsan almazmsn k
iin? Bak dinle, ne anlatacam sana. Fabrika yapard daha deneme almas. Akam oldu, grdm elektriki. Hafta sonu gittim kye, dedim babama,
Baba dedim, Grmm cenneti. Koca ova kesmitir a. Sonra bir gn
gtrmm anam. Olmu akam vakti. Anam dnmeydi. Rum kzym.
Sevmi babam, varm ona. Olmu mslman. Grd anam elektrii. ard zavall, istavroz kard. Yani medeniyettir Alpullu Fabrikas. Mekteptir
be mektep...
Alpullunun temeli 26 Kasm 1925de atlr ve ilk Trk ekeri tam bir yl
sonra 26 Kasm 1926da retilir.
lk yl Alpullu eker Fabrikasnn rekoltesi 520 tondur. Daha ikinci ylnda
tadilat ve vardiya dzeni ile retim 960 tona ular.
Kurulu sreci Alpullu ile ezamanl balayan ve devreye alnmas itibariyle Trkiyenin ikinci eker fabrikas olan Uak eker Fabrikas ise, bu ie
cumhuriyetten evvel gnl veren Nuri ekerin olaanst gayretleri ile
kurulmutur.
Bu fabrikann yks, 2. kitapta yer alan ve brahim Gnaydn tarafndan
kaleme alnan bir ykde yle anlatlmaktadr:
....Uakta Molla mer olu Nuri Efendi, 1907 ylndan beri ekerin Hindistanda kamtan, Avrupada pancardan elde edildiini duymu ve bu ile hep
ilgilenmi. Kurtulu sava ardndan, hemehrileriyle Uak Terakki ve Ziraat
A.ni kurmu. Ortaklarda nakit olmad iin buday, arpa, tavuk, koyun
hatta tavuk yumurtas toplanp, deer fiyatlaryla satlarak ortaklk paylarna
ilenmi. Bu nedenle kyller, Nuri eker fabrikay yumurta parasyla kurdu
derlermi. Cumhuriyet hkmetinin salad arazi, nakit vb. teviklerle de
Uak eker Fabrikas hatta temeli Alpulludan da nce atlarak, Alpulludan
yaklak 1 ay sonra retime gemi.....
191

Galiba, bu gecikmede ilk fabrika olma onurunun bir devlet iletmesine
verilmek istenmesi de etkili olmu.
Alpullu ve Uak eker fabrikalar ile eker sanayi gelimeye balam, pancar tarm ve eker iletmeciliinde olduka ilerleme salanmt. Ardndan
lkenin her yerinde yeni fabrikalar kurulur.
Bu fabrikalarla birlikte halk pancar tarmyla ve bunun iin gerekli tarm
aletleri, gbre ve dier malzemelerle tanm, bilgilenmi, kurslarda eitilmi..
O gnlerden kalan bir alkanlkla, Anadolu ifisi hala daha, olunu
evlendirir, kzn gelin ederken yre esnafndan ald eyalar iin verdii
senetlere pancar parasna diye not dermi. Evde kullanlacak ya da snnet dnlerinde helvalara katlacak ekerler, iletmelerce pancar bedeline
mahsuben ayni olarak salanrm.
Anadolu iftisinin mnavebeli yani polikltr tarm,
haere ve yabani otlarla sava
pancar sayesinde rendii, tarmda mekanizasyona bu yolla
getii belirtilmektedir.
eker iletmelerinden sz
edipte, eker Makina Fabrikalarn ksack da olsa anmamak,
onlarn lkenin geliimine yaptklar ok byk hizmetlere
saygszlk olur.
Ayn adl eker fabrikalar sahalarnda kurulan Ankara, Afyon, Eskiehir,

Erzincan ve Turhal Makina Fabrikalar, komple eker fabrikalar yannda, imento fabrikalar, petrol rafineleri iin basnl kaplar, termik ve hidroelektrik
santral niteleri, trbinleri ve daha pek ok lkemiz iin hayati neme sahip
retimi gerekletirmilerdir.
Yakn zaman kadar Trkiyenin en byk makina parklarna sahip bu eker Makina Fabrikalarnda olmaz denilen iler, mhendis ve alanlarn
abalaryla olura dnmtr.
Sanayi hamlesinde en byk atlm, hem de 1929 dnya buhrannn
192

en skntl ve ykc yllar olan 1930larn ilk yarsnda gerekletirilen 1.
sanayi plan ile yaplr. lk nce Devlet Sanayi Ofisi ile Trkiye Sanayi Kredi bankas yerine Smerbank kurulur. Smerbankn temel grevi sanayi
plannn uygulanmas yani sanayi tesislerinin kurulmas ve kurulan dier
devlet kurulularna da rnek olmasdr. Yani Smerbank sanayinin Amiral
gemisidir. 1934de sanayi plan iyice olgunlamtr. 1935 ylnda yeralt
kaynaklarn aratrmak iin Maden Tetkik Arama (MTA), bu kaynaklar ilemek iin ETBANK ve elektrik enerji kaynaklar iin de Elektrik leri Etd
daresi(EE) kurulur.
Sanayilemi lkelerin duruma nasl baktklarn smet Paa yle zetler;
Memleketi sanayiletirmek programnn olabildiince hzla baarlmas,
sanayi memleketlerinin, bu hususta geri kalm memleketlerin bu yoldaki
hareketlerini iyi bir gzle grmemeleri bakmndan, bilhassa nemli bir
mesele halini almtr.
Sanayi plann ve btesini Mustafa eref Beyi deviren evrelerinin desteiyle onun yerine gelen ktisat Vekili Celal Bayar yle aklamaktadr;
Devlet memleketin birinci derecede nemli snai mevzularn gerekletirmek grevini zerine ald. Devletin bu mdahalesinin nasl gerekleecei,
ksmen zel teebbslerle ibirlii yapmak, fakat mhim bir ksm itibariyle
de kendi vastalaryla memleketi cihazlandrmak karar olmutur. Devletin bugn uygulanmas ile urat be senelik sanayi program byle dodu.
Sanayi programnn genel izgileri;
1-
Mensucat sanayi: pamuklu, ynl, kendir
2-
Maden sanayi: Demir, semikok, kmr ve trevleri, bakr kkrt
3-
Selloz sanayi: Kat, karbon, selloz, suni ipek
4-
Seramik sanayi: ie, cam , porselen
5-
Kimya sanayi: Zaya, klor, sudkostik, sperfosfat.
Program baarmak iin sarf edilecek para 45 milyon liraya yakndr. Bunun
memleket iinde harcanacak olan 25 milyon lira tutmaktadr. Programa
dahil fabrikalarn bir ylda karacaklar mallarn yaklak deeri 35 milyon
liradr.
Bir lkenin yneticilerinin hedeflerini halkna anlatabilmelerinin, yapacak-
193

larn benimsetebilmelerinin en iyi yollarndan biri de bunlar anlalabilecek, kolay sloganlar haline getirip halkyla paylamalardr. Bugn de pek
ok gelimi lke tarafndan uygulanan bu hedeflerin paylam yntemi,
Cumhuriyetin ilk dnemlerinde de baaryla uygulanmtr. Bir kar daha
demiryolu bunlardan biridir. Bu nedenle zerinden ka on yl gemi
olmasna ramen onuncu yl marn kkten bye hepimiz, aynen o
gnlerin heyecan ve inancyla syleriz.
te ilk yllarn dier bir slogan da beyazlar- karalardr. Bu slogan,
gen Cumhuriyetin yokluunu ektii beyaz (un, eker, pamuklu dokuma) ve kara ( kmr, demir, petrol)ile halkn buluturma konusundaki
inanc ortaya koymaktadr.
1. sanayi Plan ile bu konuda nemli gelimeler salanr.
1934 sanayide ilk byk hamlenin yapld yldr. Austosta zmit Kat
Fabrikas ile Paabahe Camn temelleri ayn gnde atlr. Ekimde Keiborlu
Kkrt ile Isparta Glyann temelleri atlrken, Turhal eker Fabrikas alr.
Kasmda Konya Ereli Dokumann temelleri atlr, Bakrky Bez Fabrikas
alr. Mehur Kayseri Dokuma Fabrikasnn temelleri atlrken Bavekil
smet nn bu fabrikalar iin kurtulu hareketinin en inandrc delili
demektedir.
Trkiyenin uygulad devletilik sistemi, 19. asrdan beri sosyalizm
kuramclarnn ileri srd fikirlerden alnarak tercme edilmi sistem
deildir. Bu, Trkiyenin ihtiyalarndan domu, Trkiyeye has bir sistemdir.Devletiliin bizde anlam udur;bireylerin zel giriimlerini esas tutmak,
fakat byk bir milletin ve geni bir memleketin btn ihtiyalarn ve birok
eyin yaplmadn gznnde tutarak, memleket ekonomisini devletin
eline almas. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Trkiye vatannda asrlardan beri
kendi teebbsleriyle yaplmam olan eyleri bir an evvel yapmak istedi.
Ve grld gibi, ksa bir zamanda yapmay baard. Bizim takip ettiimiz
bu yol liberalizmden de baka bir sistemdir
Yukardaki szler Mustafa Kemalindir. Onun azndan syleyen de 1935
austosunda zmir Panayr (Fuar)nn alnda Celal Bayardr.
Bu dnemlerde kurulan tesislerin en nemlilerinden biri, kendi fabrikalar
ve retimleri dnda, gelecek yllarda pek ok eker fabrikalar, imento
fabrikalar, ay fabrikalar, dier demir-elik fabrikalar, kprler, kuleler
vb.onlarca fabrika ve tesis kurduu iin Fabrikalar Kuran Fabrika nvan
194

alan Karabk Demir-elik letmeleridir(KARDEMR).
Kardemir Hafriyatnda Grev Yapan

Merkep Katarlar (28 ubat 1938
ve eliktir diyordu.
3 Nisan 1937de Karabk

Demir elik Fabrikalarnn
temeli atlrken Falih Rfk
Atay toplarn ve uaklarn
bizzat kendisi yapmayan
milletlerle, bir i harpte
bile nasl top gibi oynandn grmekteyiz. Bir
memleketin kendi retim
kabiliyetlerine dayanan bir
milli endstrisi olduu gibi
bir de istiklal (bamszlk)
endstrisi vardr. Bu istiklal
endstrisinin temeli demir
O temel atma treninde Bavekil smet nn endstri devrimini yakalamak konusundaki kararll u szlerle mjdelemektedir;
.......Arkadalar, endstri hayatna hevesle girdikten sonra asl endstrinin
ana ksmna, ar endstriye bugn balam bulunuyoruz.
Ve Milli ef kurulacak tesisi gururla yle tariflemektedir;
.... Karabk Demir ve elik Fabrikalar ad dikkatinizi celp etmitir. Demirelik fabrikalar yedi tane byk fabrikadan mrekkeptir. Bunlardan her biri
her memlekette bal bana birer kymet saylabilir. Yksek frnlar, elik
frnlar, kok frn, haddehane, 20.000 kW kudretinde bir elektrik santral,
byk bir atlye ve tali maddeler fabrikas, bugn meydana getirilmesi kararlatrlm olan bunlardr. Bu messeselere dayanarak yeniden kurulacak
fabrikalar ayrca bir mevzu olacaktr.
Kurulacak fabrikalar fennin en son terakkilerini ve en son icatlarn ihtiva
edecek olan en kuvvetli messeselerdir. Bu fabrikada gnde bine yakn
amele alacaktr. Amelenin nisbeten azl, kurulacak olan bu fabrikann
ne kadar modern ve mekanize olduunu gstermeye kfidir. Bu messeselere 22 milyon liradan fazla para sarf edeceiz. (lave tesislerle bu miktar
50 milyon TLnin zerinde gereklemitir.)Fabrikalarn her gn kullanaca
madenleri 236 vagon tayacaktr. Bu her gn on trenin buraya gelmesi
195

demektir.
9 Eyll 1939da iletmeye alnan Fatma adndaki 1. Yksek Frn, karnndaki
cevheri takmrnn atei ve karbonu ile yourdu; uzun doum sanclar
ekti. Cumhuriyetin ilk sv demiri 10 Eyll 1939da Fatmann karnndan
akkor halinde gn na kt.
Evet, KARDEMR o gnlerde en ileri teknolojileri ieren devasa boyutlu
bir ar sanayi tesisiydi ve Trkiye elikle en nemli snavn baaryla vermiti.
kinci kitaptaki Smerbank yksnde belirtildii gibi, KARDEMR yannda,
SEKA, ERDEMR, eker irketi gibi lke sanayinin lokomotifleri dorudan veya
dolayl olarak Smerbanktan dodu. Bunlarn yannda bir dneminde 40
tekstil fabrikas ile Trkiyenin en byk tekstil grubunu oluturan Smerbank, ismiyle, yarattklaryla sadece lkemiz uygarlk ve sanayi tarihinde
silinmez bir ekilde yerini almakla kalmam, hatta yurtdnda da derslere
konu olmutur.
Smerbank, bnyesindeki KARDEMR, Kat-Selloz, imento gibi iletmeleri, zaman iinde oluturulan Trkiye Demir elik letmeleri, SEKA,
TOSAN gibi yaplara devretti ama kuma, dokuma vb. iletmeleri ile ok
uzun yllar halk ucuza ve kaliteli ekilde giydirdi. 1930larda Yerli Mallar
Pazar, daha sonra Smerbank adn alan maazalarnda her gelir grubuna
vadeli kumalar temin etti, Trk ailelerinin giydii elbiseden, pencerelerine
rtt perde, yere serdikleri hallarna kadar hem retti, hem de maazalarnda satt.
Halkla o kadar iie, smscak, vazgeilmez ilikiler kurdu, yaamlarn
kolaylatrd, ailelerin ocuklarn sevindirmelerini salad zetle yaamn
bir paras oldu ki yklere, iirlere konu edildi. O, hala ortaya ve st
kuaklarn anlarnda keyifli ve gzel bir yer tutar. nk, ayet anne ve
babalar ocuklarna bayramlarda, okullar alrken mahup olmam, onlar
sevindirmilerse, bunda Smerbank maazalarnn byk katks vardr.
Daha nceleri, Amerikadan gelen bu nedenle hala amerikan bezi olarak
anlan kaba bir bezi bulabilen ansl insanlar bunu kefenden perdeye tm
ihtiyalar iin kullanrlard. Halkmz, mutlulukla, dnyasnn her kesine
soktuu renk renk desen desen kumalarla, eit eit kyafetlerle ksaca
hayatn keyifleriyle Smerbank sayesinde tant.
196
hap Hulusinin Smerbank Afileri
Smerbank iletmelerinin gittii heryerde yeni bir yaam filizleniyordu.

iler orann halkndan seilir, yetitirilir gerekirse okutulur ve sadece kendisi iin deil zel sektr de dahil tm Trkiye iin kalifiye igc salanrd.
Bugn iadamlarnn pekou dolayl ya da dorudan ite bu iletmelerden
yetimitir.
Trkiyede iletmelerde almaya balayan kyllerden ii snf oluumunda Smerbankn ok nc ve nemli rol vardr.
Tezgahlarnda sadece kumalar dokunmad, lkemizin salam ilmikleri
de atld. Kurduklar, yaptklaryla Smerbank; Trkiyeyi Dokuyan Tezgah
nvann, onu tarihden silmek iin rpnanlara inat sonsuzlua kadar gururla tayacaktr.
eker Fabrikalar, Smerbank letmeleri, KARDEMR; zetle kurulan tm
Cumhuriyet iletmeleri gittikleri ok az nfuslu il ve ileleri, evre il ve ileleri
de etkileyecek ekilde deitirdiler. Birbiri ardna kurulan iletmeler, sadece
fabrikadan ibaret deildi. Yerli halkn Kumpanya ya da Kombina dedikleri
bu iletmeler, kurulduklar geni bir blgeye yeni bir dnya getiriyordu.
Her iletme retim fonksiyonlarnn yannda sosyal devletin temsilcileri
oldular. Blge halk sinema, yzme havuzu, spor salonlar gibi muhtemelen
197

daha nce hi grmedikleri keyiflerle bu fabrikalarla tant. Cumhuriyet ve
onunla gelen medeniyeti yre halk itenlikle dnyalarna soktular, dnyann
ne olduunu bylece anladlar.
Birok yerde bir fabrikadan koca bir ehir domutur. Alpullu, Karabk,
Nazilli, Eskiehir, Kayseri, Tokat ve daha nice kk Anadolu yerleimleri
ite bu tesislerle koca koca kentlere dnmtr. Bu devlet iletmeleri,
yrede okullar kurmu ya da kurulmasna destek olmu, halkn ihtiyac
olan gazya, eker, ya gibi zorunlu ihtiya maddelerini de uygun fiyatlarla temin etmi, halk ilk tiyatro ya da konserle bu iletmeler sayesinde
tanmtr. Blgelerin tarm yaps bile deitirilmi, ilkel ziraat aralaryla
yaplan retim getirtilen, tohum ekme, traktr vb. cihazlarla ve verilen
eitimlerle modernletirilmitir. Hatta, birok yerde fabrika enerji sisteminden halka elektrik verilmeye balanmtr. lk ktphaneler, hastaneler
bu iletmelerin destei ve nderliinde kurulmutur. Dzgn yollara gene
bu iletmelerin katks ile kavuulmu, Smerspor, ekerspor, Demir-elik
kulpleri kurulmutur. Yaplan park ve bahelerle blgeler bambaka bir
grntye kavumular, Smer, eker mahalleleri, lokalleri, misafirhaneleri
aileleri biraraya getirmi, dn trenlerinin yapld mekanlar olmu ve
bambaka bir sosyal yaam balamtr. Baz fabrikalarn soutma havuzlar
yazn halka alarak yzme havuzu olarak kullanlmtr. Fabrikalarda gzel
krelerde ii ocuklarna baklm, letme duvarlarna ok gzel modern
sanat eserleri taklmtr. letme lojmanlar bilinli mimari yaplar eklinde
alanlara sunulmutur.
Bu fabrikalar, Cumhuriyetin eitim seferberliine de nemli katklarda
bulunmulardr. Ancak eitimli insan gcyle daha ileri abalara giriilebileceini bilen idarecilerin yzn kara karmamtr sosyal devletin
letmeleri.
nceki sayfalarda szn ettiimiz Alpullu eker fabrikasnn ilk Ustabalarndan Emrullah Beydelinin u szleri baka sze gerek brakmyor;
Bir Alpullu, bir de Kepirtepe Trakyann dr. Kepirtepe Ky Enstitsnde bebeler rendi, Alpulluda babalar.....
lk sanayi plannda ngrlen ie ve cam sanayi kurma grevi ise Bankasna verilir. retime 1 Temmuz 1935de balanr. Souk sava dnemlerine
gelindiinde iecamn o gnn ileri teknolojilerini edinmek iin karlat
zorluklar ikinci kitapta Dr. Baha Kuban yle anlatmaktadr;
198

Fourcault teknolojisinin, Trkiyeye pencere cam ya da dzcam retimini getirmek isteyen iecam ve dnyann dier cam reticileri arasnda
uluslararas bir teknoloji savann konusu olarak ilgin bir hikayesi vardr.
Trkiyede endstrileme tarihinin rnek olaylarndan biri saylabilecek
giriim, cam sanayiinde uluslararas rekabetinde yansmas olmutur.
iecam uzun zaman Batnn byk dzcam reticileri (Belikada
Glaverbel, ngilterede Pilkington,
Fransada St. Gobain ve Almanyada DETAG) ile lisans anlamas
yapmak iin grmeler yrtse de
bunlar hsranla sonulanm Bat
lkeleri bu teknolojiyi Trkiyeye
vermemilerdir. Burada yeni bir
rakip yaratmama isteinin yansra
Abidin Dinonun Cam ileri
olduka hzl byyen bir i pazara
sahip olan Trkiyeye ihracatn dnld anlalyor.
Gen Cumhuriyetin KTlerle balayan sanayileme atlm srasnda Sovyetler Birliinden nemli destekler saland biliniyor. te o dnemde
Rijov adnda bir Rus mhendisi Malatya, Kayseri, Nazilli bez fabrikalarnn
kuruluunda nemli katklar salyor. Bu baarl mhendis lkesine dnnce Hafif Sanayi Bakan oluyor. Tam 14 yl Sovyetlerde bakanlk yapyor.
Trkiyenin NATO yeliinden sonra komuluk ilikilerini gelitirmek iin
Trkiyeyi iyi tanyan Rijov Ankaraya Bykeli olarak gnderiliyor. Bavekil
Adnan Menderesi ziyaret eden Rijov, Batl dostlarnzn kurmak istemedikleri tm fabrikalar kurmaya hazrz mesajn iletiyor. Konu Bakanlar Kurulunda tartlyor. Herhangi bir kamu kuruluuna Amerikallarn korkusuna
Sovyetler Birlii ile i yaptrmaktan ekiniliyor zel sektr ise zaten ekingen
davranyor. Bunun zerine hem kamu hem zel nitelikte olan Bankas
ve iecama siz bireyler yapn deniyor.
Souk savan en nemli yllarnda 6 aylna Sovyetler Birliine gidecek
ekibin seimini MT denetliyor.
Bu macerann ilgin ynlerinden biri iecama o gn olumsuz yant
veren irketlerin gnmzdeki konumlardr. Glaverbel Japon Asahi Glass
tarafndan, Pilkington Japon NSG tarafndan satn alnarak tarihe kartlar,
DETAG 1980li yllar da gremedi.
199

Oysa iecam bugn dnyann en byk cam reticisinden biridir ve
gelecein cam savalarna konu olacak fotokromik termokromik, elektrokromik ve hatta gazokromik camlar ile gne n elektrik enerjisine
dntren fotovoltaik paneller gibi konularda Ar-Geye ayrd yksek
kaynak ve aratrma altyaps ile mcadeleye hazrdr.
Trkiye sanayileme yannda planl ehirlemeye hatta ky ve kasabalarn
da bir planlama anlay ile geliimine byk nem vermitir. Bu amala
oluturulan ller Bankas tm dnyada da takdir edilen Cumhuriyete zg
bir kurumdur. Bu kitapta Dr. Perihan Kiperin yazd ykde ller Bankas
u ekilde tanmlanmaktadr;
K. Atatrkn direktifleri ile 1933 ylnda ilk temelleri atlan ller Bankas
Cumhuriyetin rnek yaptlarndan birisi olup eyrek asrdr yerel kamu
hizmetlerinin sunumunda nc bir rol stlenmitir. Binlerce mhendis,
mimar ve kent plancsn da uygulama iinde yetitiren bir eitim kurumu
olmutur.
lkemizin ky, kasaba ve kentlerin geliimi ve planlanmasnda en hatr
saylr abalarndan olan Atatrk Orman iftliinin hikayesi ilk kitapta Reat
nal, yaamn vazgeilmezleri toprak ve su ile ilgili unutulmaz kurulu olan
TOPRAKSU yks de Baki Remzi Suimez tarafndan ikinci kitapta anlatlmtr. Suimezin bu iki kutsal seferberlik ile ilgili szlerini hatrlayalm;
Vatan topra kutsaldr, kaderine terkedilemez sz dorultusunda, Modern Tarm ve ada Kente rnek olarak, bizzat Gazinin kendi elleriyle,
traktr zerinde, Atatrk Orman iftlii (AO) kurulur, ilk yllarda. Burada
bitki bitmez denilen orak topraklar slah edilerek bozkr yeile boyanr.
Arazileri suya boan sorun kaynaklar, kt kaynaklarla 28 Mays 1930da
inaatna balanan ubuk Baraj ile dizginlenir. Bir yandan kurak Bakentin
ime ve kullanma suyu salanr, dier yandan sulama gndeme gelir kra
tarlalarda. AO; bir yandan modern tarma ve ada kente nclk ederken, toprak ve su kaynaklarnn birlikte planlanmasna da nclk eder,
anlalmasa da. TOPRAKSU ise krsal kalknmann unutulmaz kuruluudur.
Onu kapatanlara inat, dalarda, talarda, ovalarda, krlarda abide olur,
yaar, unutulmaz.
Nereye Geldik
Yaamlar boyunca paydos dememi, ilkleri yaratm, kurduu ya da grev
yapt iletmelerle btnlemi pek ok mhendis-mimar aramzda deil,
200

ne yazk ki, onlarn hayat verdii iletmelerin pek ou da artk aramzda
deil.
Bir meydan okumayla, tam bamsz bir ulus yaratma sevdasyla yaratlan
model ve abalar 1940larn sonlarna doru ve ABD yardmyla balayan bir
srele tersine dnmeye balar.
Kukusuz, daha sonralar da pek ok baar yks yaratld. Bunlardan
belki de en heyecan duyulmas gereken Devrim otomobili idi. Ama, tahmin edebileceimiz nedenlerle sadece lkemiz mhendislik tarihinin deil,
dnya mhendislik tarihinin de gururlarndan olmas gereken bu proje en
ok da onu yapanlar iin byk bir krgnla dnt.
lk kitapta yer alan Devrimin yksne ksaca bir gz atalm;
Aydn Engin, lk Trk otomobilinin, tmyle yerli mal otomobilin yksne yle balar; Drt buuk ay bile srmeyen ksa bir gebelik dneminin
ardndan 29 Ekim 1961 gn doan ve... ayn gn len Devrim otomobilinin
yksdr bu..... Ve tm yky yle zetler;
Devrim in ans yoktu.
Dnemin Ulatrma Bakan
Orhan Mersinliye grcye
ktnda emme manifoldu
kapaknn kapatlmas
unutulmam olsayd; Ankara da Cemal (Grsel) Paa
ya sunulmaya gtrlrken
deposuna benzin doldurulsayd; TBMM nne giderken Yolda Shelle urar
Devrim Otomobilinin Yapld Cer Atlyesi Hangar benzin alrz denip benzin
istasyonuna giri, ok kalabalk ara konvoyu ve aceleci polis eskortlar tarafndan engellenmeseydi;
Devrim i yapan mhendisler, Ankara programn bilseler ve Nasl olsa
yalnzca gsterilecek diyerek henz denenmemi siyah Devrim i Ankara
ya gtrmeselerdi; Cemal Paann can o anda sar Devrim yerine siyah
Devrim e binmek istemeseydi.. Btn bunlar olsayd belki de bugnlerde
lkemizin yollar Devrimlerle dolup taacakt. Ama Devrimin ans yoktu,
Devrim in 1961 Trkiyesinde bir ans olabilir miydi? Galiba hayr
201

Devrim otomobilini gerek yapan 23 mhendisin hakkn ise u szlerle
verir;
1961 Trkiyesinde 23 inanl
adamn yksn anlatmak istiyoruz. Bir yerli otomobil yapnz emrini, emrin tesinde
bir meydan okuma, lkenin bir
g gsterisi olarak kavrayan
23 yksek mhendisin, 23 Demiryolcu nun- 3 adet Devrim
otomobili Eskiehir Lokomotif
Fabrikas atelyesinde 129 gnde yapld-yksn... Almanyada, svirede, Amerika da
Devrim Otomobili
eitim grm ve iyi deil,
ok iyi yetimi; keyi kolayca dnebilecekken, Trkiyenin sanayileme
savamna omuz vermeyi yelemi 23 mhendisin 129 gnn anlatmak
istiyoruz. nsanlarn repo kuyruklarnda bekletii, banka faizlerinden
sz edip dviz kurlar stne sohbet ettii bugnn Trkiyesinde bylesi
yklere ekmek kadar, su kadar gereksinim olduu kansndayz. Devrim
otomobilini 23 inanl adam yapt. Devrim dnyay deitirmek, onu daha
hakl, daha yaanas, daha zgr klmaksa eer, devrim inanl adamlarn ii;
inancn yitirenlerin deil. Devrim otomobili kk bir topyayd. topyas
olmayanlar, topyalarn yitirenler Devrim yapamazlar. Toplu ine bile yaplamayan bir dnemde bir lkede motoru dahil her eyi yerli bir otomobil
yapmak iin gerekli zgven ve inan ile dnyay deitirmek onu daha
yaanas daha zgr klmak smrsz bir Dnyaya ulamak iin gerekli
zgven ve inan arasnda dalar yok.....
ykde de belirtildii gibi, yerli sanayi ile Motor Fiat, piston Ford, ak EAS,
ambalaj Sleymaniye diye dalga geildii bir dnemde Devrim otomobili
Trk mhendisinin bir bakaldrmasyd. Kendisine olanak salandnda,
istenirse neler yapabileceini gsteren tm dnya sanayi tarihine onurla
kaznm Trk Malyd.
Devrim istenmedi. Nitekim, emirle otomobiller merkeze istendi ve preslerde bu tarihi retimler yok edildi. Kalan son Devrim otomobilini, yurtsever
mhendisler arzal diye saklad. Devrim de onu yok etmek isteyenlere inat
202

bugne kadar direndi, Bugn retildii yerde hala alr vaziyette. Onu grenler, iine binenler belki onu retenler kadar deil ama byk bir heyecan
ve mutluluk duyuyorlar. Bu satrlarn yazar da bu ansllardan biri.
Cumhuriyetin yaratt birikimlerle ve ilk blmlerde sz edilen ilk sanayi plan uyarnca 1930larn ortalarnda ok doru bir ngr ile kurulan;
yeralt kaynaklarn aratrmak iin Maden Tetkik Arama (MTA), bu kaynaklar
ilemek iin de ETBANK ikilisinin ileriki dnemlerindeki rnlerinden biri
de Seydiehir Aluminyum tesisleridir. Bu ikilinin uyumuna gzel bir rnek
olan tesisin douunu eski Genel Mdrlerinden Dr. Erdemir Karaka ikinci
kitapta yle anlatr;
.. lkemizdeki pek ok maden iletmesinin ve sanayi tesisinin olduu gibi
ETBANK Seydiehir Alminium Tesislerinin kuruluunda da ilk adm atan ve
nemli rol oynayan kurulu o zamanki adyla Maden Tetkik ve Arama Enstits ( M.T.A. )dr. Yirminci yzyln balarndan itibaren hafiflii, korozyona
kar mukavemeti, ok eitli metallerle yapt deiik alamlarnn ok
eitli retim alannda kullanlabilmesi nedeniyle giderek nem kazanan
alminiumun ham maddesi olan Boksitin aranmas ve rezervlerinin tesbiti
ellili yllardan itibaren M.T.A.nn faaliyet planlamalarnda arlk kazanmaya balad.Toroslarn eitli blgelerinde boksit ve diasporit oluumlarna
rastlanyordu. Ancak ekonomik olarak iletilebilir miktarlarda rezervlerin
tesbit edilmesi iin M.T.A, jeolog ve maden mhendislerinden oluan gl
ekiplerle youn bir arama faaliyeti gerekletirdi. Bu gayretlerin sonucu
olarak, altml yllarn banda Seydiehirin yirmibe kilometre kuzeyinde,
Keili ky eski ad Elmasut - yaknlarnda Morta ve Doankuzu boksit
yataklar tesbit edildi. Alminium hammaddesinin, boksit cevherinin bulunmas M.T.A. iin byk bir baar, lke ekonomisi iin nemli bir olayd. Ve,
ardndan kurulan ETBANKa bal bu tesisin de bulunduu blgeyi nasl
deitirdiini ondan dinleyelim;
Krk yl akn bir sredenberi bu iki szck: Seydiehir ve Alminyum,
biribirini btnledi, biri dierini artrd ve birlikte anld. Orta Anadolunun Toroslara dayand cra kesindeki bu kk, sade, sessiz kasaba,
krk yl nce barndaki boksit cevherini bu lkenin hizmetine sunarak
alminiumun douunu salad. Buna karlk alminium, bu sevimli Toros
kasabasna hayat verdi, ellibini akn nfuslu bir sanayi ehrinin oluumunu
gerekletirdi.
Ancak, giderek artan, bata ABD olmak zere dgdml politikalarla
203

ekillenen kendi birikiminden ve kaynaklarndan ok da dayal gelime
modelleri, sreklilik arzeden bamll da beraberinde getirmitir. Byk
zorluklarla yetitirilen ve yeterli hale gelen lke uzmanlarnn rpnmalar
da pek rabet grmemi, her ey piyasalamaya balamdr.
Hzla artan nfusun ve buna bal gn de etkisiyle, bata kentleme
ve sanayileme olmak zere planlama ya da ynlendirme araylar yerini
dardan ynlendiren lke ve okuluslu irket karlarna gre biimlenen
sistemlere brakmtr.
lk kitapta hzl kentleme sorununa Prof. lhan Tekeli yle deinmektedir;
Hzl kentlemenin etkisi sadece kentlerin etrafnda oluan gecekondu
kuaklar halinde kmamtr. Emrivakiler halinde gelien zmler de
kendilerine yer bulabilmilerdir.
Tekeli, g ile yaanan bakalama iin ise Trkiyede Kentleme szcnn yansra kentlileme diye yeni bir szck gelitiinden bahseder.
Avrupada kentlemenin kentlilemeyi de ierdiini, bu durumun kente
gelenlerin kltrel dnmde zorlanmalar nedeniyle Trkiyeye has
olduunu belirtir.
Kent rant ve yabanc sermayenin kar konulamaz gcne dair dier bir
rnei Perihan Kiper 2. kitapta yle anlatmaktadr:
Hem stanbul Valisi hem de Belediye Bakan olan Fahrettin Kerim Gkay,
Belediyede Planc olan Aron Angeli arar. Konu Beyolundaki bir otel mevzusudur. Otel plana gre 2 numaral parkn iine yaplmak istenmektedir.
Angel kar kar ve biz buray hem de harp zamannda istimlak etmek iin
nekadar uratk ve buraya yeil alan yaptk der. Ancak anlalr ki, Amerikallarla grlm ve Hilton Oteli iin avan proje oktan hazrlanmtr bile.
Aron Angel, ....ahsi menfaatlerin revata olduu bir messesede almaktan utan duyuyorum diye balayan onurlu istifa mektubunu verir.
Kiper yksnde yle yaknr; Grld gibi, kent, kentli ya da kamu
yararna ramen yabanc sermayeye her koulda boyun eme yaklam o
dnemlerde de gndemde imi. Hilton Oteli giriimcileri rnein Londrada,
eski bir dokuyu koruma abas iinde, evresindeki dokuyla uyumlu bir yaplamay gerekletirmek zere mevcut bir blou alp restore ederek otele
dntrrken lkemizde bu politikay izlememitir. stelik de stanbul
204

gibi tarihi ve kltrel miras bakmndan esiz deerdeki bir kentte, sava
dneminin koullar ile glkle oluturulabilmi bir yeil alan yok etme
pahasna koulsuz kendi projesini dayatabilmitir....
Son zamanlarda mevcut plan ya da kararlar yok sayarak gndeme gelen
Galataport, Dubai Towers gibi gelimeler hereye ramen hatta esiz tarihi,
kltrel doal yapy bozma pahasna rant anlaynn ne kadar azgnlatn
gsteriyor.
Tm bu anlatlanlar nda, sanayi tarihi ve bu srecin en nemli bileeni
olan mhendis ve mimarlar asndan Cumhuriyet tarihine bir gz atarsak;
zellikle ilk sanayi plan ardndan topyekun kalknma sloganyla halkn
retime katarak, refah ve medeniyeti lkeye getirmek iin tekilat ve iletme gibi altyaplar kuran Cumhuriyetin; 2. Dnya sava koullarna ramen,
1946-47lere kadar farkl bir dnem yaad grlmektedir.
Bu dnemde, tarmda, sanayide yani retimde geri kalmln ne olduunu bilen Cumhuriyet idareleri halknn ihtiyalar olan her alanda retim
seferberliine girimiler, Trkiyenin o zamanlardaki tm birikimini, emeini ve alnterini ynlendirmeye almlardr. Bu dnemi daha sonraki
srelerden ayran en nemli zelliklerden biri de bamszl zedeleyecek
hibireye taviz verilmemesidir.
Devletiliin ar bast bu srete, stten alta doru karar alma anlaynn getirdii birok soruna ramen, mhendis ve mimarlarn en n saflarda
yer alarak lkenin geliimine ok byk katklarda bulunduu grlmektedir.
Sanayiye dayal ekonominin altyapsn kuran Cumhuriyetin mhendisleri,
pek ou yurtdnda eitilmi, zverili, azimli, kararl ve nder nitelikleri ile
kendilerinden sonrakilerin yetimesinde ve kiiliklerinin biimlenmesinde
de byk katklarda bulunmulardr. nandklar deerler iin stleriyle hatta
devlet yneticileri ile ters dmekten ekinmemilerdir. Bu kitapta, kimi
TMMOB ve bal Odalarda da nemli grevler stlenmi bu stadlarmza
dair epeyce yk bulunmaktadr.
Bunlardan birinde, 1970li yllarda naat Mhendisleri Odas Bakan olan
zzettin Silier anlatlrken yle bir olaya da yer verilmitir:
....bir baktk ki, o zamanlar TBMMnin iki organndan biri olan Meclisden
TMMOBne bal Odalarn kapatlma karar gemi, gece ge saatlerde ve
dank bir ortamda. Umudumuz ikinci organ olan Senatoda bu durumu
engellemekti. Bir heyet kurduk, dnemin Babakanna, kendisi de mhendis
205

olan Sleyman Demirel e gittik, yardm istedik. Bize, tabi yardmc olurum,
ama kardeim sizde hi rahat durmuyorsunuz, onu bunu Odalardan ihra
ediyormusunuz.. dedi. zzettin Silier atld; yok Sayn Babakanm, bir tek
sizi ihra ettik, sizden baka hikimseyi etmedik dedi. Demirel glmseyerek, telefonla bir yerleri arad, konu Senatoda engellendi....
Sonsz
Masallar bir varm bir yokmu diye balar. Cumhuriyetin sanayi yks
de tpk masallar artrr; Bir varm, bir yokmu....
Mhendis ve mimarlarn yeni kurulan Cumhuriyeti ge kalnan endstri
devrimine yetitirmek topyasnn rn olarak yaratt tesislerin pekou
bugn yok.
Gerekten de, lkenin Cumhuriyet tarihi boyunca oluturulan mhendislik
ve mimarlk birikimine hi yakmayan bir bugn yayoruz.
Mhendislik-mimarlk serisiyle yaynlanan kitaptaki yklerden grdk ki; Cumhuriyet zellikle 1. Sanayi Plannda ngrlenlerin baarlmas
ardndan byk bir kou ile Endstri a yazan kapya ulam, hatta o
kapy aralam, tam ieri girerken bir yerlerden dur emri gelmitir. Bu
a yakalayan kounun mhendis ve mimarlar yani ilk birikimlerimizi
yaratanlar son dnemlerini bu dur emrinin aknl, krgnl ve isyan
ile geirmilerdir.
O isyan Selahattin anbaolu yle dile getirir; O gn o koullarda
yaplanlarn bugn yaplmamasnn mazereti olamaz, istenseydi herey
yaplabilirdi. Bu isyan ayn zamanda, Cumhuriyet dnemi mhendislik ve
mimarlk dzeyinin geldii durumun ve ona inanlrsa neler yaplabileceinin
en veciz bakaldrsdr aslnda.
Kimler istemedi sorusuna ise, tm isyann kalbine gmp, yllarn devlet
terbiyesi ile yle cevap verir; ...gelinen durumda hepimiz suluyuz....
O gn bu gndr bizler, tm mhendisler, mimarlar, ehir planclar
yaplanlar karsnda kendimizi yenilmi hissediyor ve yapabileceklerimize
bakp isyan ediyoruz.
zellikle son eyrekte, lkelerin ekonomik modellerinde retim arlkl
srelerin yerine gemeye balayan bilgi arlkl, aratrma ve teknoloji gelitirme odakl gelimelerde de kendimize yer edinebileceimizi, istenseydi
206

neler yapabileceimizi gsteren baz ykler de bu serinin kitaplarnda yer
ald. Yetersiz altyap ve imkanlara ramen hem de en iddial alanlarda; uak,
otomobil, fze ve robot tasarmna ve kurumsal bir yap olarak PTT-ARLA ile
yaratlanlara dair Ar-Ge baar yklerimiz, olanaklar salandnda mhendislik-mimarlk birikimimizle yaplabileceklerin kantlarydlar.
Trkiye Cumhuriyetinin sanayi tarihine dair bir kesit ieren bu ykye,
Selahattin anbaolundan bir anekdot ile balamtk. yknn banda
anbaolu bir dostuna u tavsiyede bulunmutu; Yukardaki paydos diyene
kadar almalyz, nk lkemizin buna ihtiyac var.
Dostlarnn ve meslekdalarnn deyimi ile htiyar eliki iin Temmuz
1995 paydos vaktidir. O zamanlar Hrriyet gazetesinde yazan Mmtaz
Soysal kesinde anbaolunun lmn yle duyurur;
Bir kahraman ld. Dn sessizce gmlen bir kahraman. Kahramanlk
yalnzca sava cephelerinde olmaz. Baka cephelerin de kahramanlar vardr.
Ama genellikle onlara madalya verilmez, adlarna ant dikilmez......
lkemizin sanayi tarihini oluturan anabildiimiz ve anamadmz mhendis, mimar ve planclar yani retimin, gelimenin kahramanlarn sayg
ve minnet duygularyla anyoruz. Bizler yorulduka, bunaldka anlar bizi
tazeleyecek, lkemizin gelimesi yolunda yeniden mcadele gc verecek...
207

Mühendi̇sli̇k Ve Mi̇marli̇k Öyküleri̇ III.

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mühendi̇sli̇k Ve Mi̇marli̇k Öyküleri̇ III.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mhendislik

Bir Demiryolu Neferi Behi ERKN

Cumhuriyet Dnemi Endstri Miras

Ulusal Havaclk Tarihimizin Ta Kendisi

Tekstil Mhendisliinin niversitesi

Cumhuriyet Dneminde na Edilen lk Gemiler ve

Bir Cumhuriyet Dnemi Yapt ller Bankas

Haritac Ekrem ULSOY

Trk Mhendisliinin Tarihesi

Paydossuz Bacalar, Paydossuz Yaamlar ve

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Bir Demiryolu Neferi

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Bir Demiryolu Neferi

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Behi Bey, Mustafa Kemalin yannda,

Kurmay Albay Behi (Erkin) Bey

Bu arada Sevr Anlamasnn verdii cesaretle itilaf devletleri Anadoluyu

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

15 Haziran 1922 tarihinde Azarky dekovil hattnn al treni. Soldan saa;

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Eskiehir Cer Atlyeleri temel atma treni. Soldan ikinci kii,

Herkesin hatrlad gibi lkemizde yaanan hzlandrlm tren kazas/

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Demiryollarmzn babas Behi Erkin yurtdna bykeli olarak giderken gnll

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Trkiye Cumhuriyetinin Paris Bykelisi Behi Erkin.

Nazi igali altndaki Fransada tm Yahudiler toplama kampna alnd

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Cumhuriyet Dnemi Endstri Miras

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Bilge mamolu, 2005.

07-09: Deniz T, Trk Uak retimi, (Kendi Basm), 2004, s. 35-36.

Ulusal Havaclk Tarihimizin Ta Kendisi

(Tayyare Makina Mhendisi)

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

ULUSAL HAVACILIK TARHMZN TA KENDS

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Nargi Adas Esir kamp. Oturanlar soldan saa Vecihi Hrku,

stanbula geldiinde savan sonlardr. Bakent stanbul Hava Mdafaa

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Mhendislik Mimarlk ykleri-III

Vecihi Bey ve Vecihi K-VI

Vecihi Hrkuun rettii uaklardan biri

Bakanlk nezdinde yaplan giriimler sonucu uaa istenen belgenin