Mahmud KagIarinin

gokdiyi ve <Divanii liiEal-itiiirbo

elave etdiyi diinya xeritesinin rr'.rh

elifbasr ile veril5n variantr.

',?

'Bu {.rit.do

Balasagun geheri

norkoz olaraq qebul edilmigdir.

Denizler ya;r1, gayiar mavi,
daglar qlnnlzl, $ohorl$ san, s.hralar

san-qrrmln ronglo gdstodlmi$dir.

*it:,:4'#:i"'-i.?il3:: i

I:x^;l_t?-i<riij;ir:

,t';

.J:lt

lkytt" ' /"j^"- 9;""""i Va'g"t-l-u"l

9,-A,4 a7a,l,y"'%.""V.1U^,",-, s -.' @"*"r/-"/t,

q"/"'1,11"l
a%,i cl/"b"Lg,

.t&"Lf-

','

@"',y*'-,-" dp.rr"L, a7a"f qil**'%

&"il a.//,*n,y/"t ut E/1- Qi-,y",.". "- a/A.,ai
%'a-.t{lb* V,".1 aYilky^,' q,^r'Xgah* gf..*.y.br a{1a.L o)Q, @.,..d,
6ea'kf-- &r,4a @"*'0";." o&k.ahkz @**ry/""t
&a.,1

Tiirkologiyanrn va Tiirkliiyiin qah asari

(DivANU rUG.tr-ir-rURK>
ATAHOrniNQin
sponsorlufu ila naqr edilmigdir'
Sonsuz taqakkiirlar!

,.-,t+.rltSl

j&

,J.c Ol+r.l+Jll

(iJirdd I

JJSIJq

caJi"itS J3ns-c

stil OIS*s

dl...jill

o$l+

.t.UJ

$- . -sJ.,
'rr
'

\t

o1/*o

: clll 4-+j

-*'als J":ij
Jsr.te j;.|_l

OLY

dbr$ ;Lt3t
Y. r? --6q

AzaRBAYcAN

uirli

B.rurgR exeopuivasl

polrl,oR iNsriruru

MAHMUDKA$GARI

(DIVANU
LUGAT-iT-TURK)
DORDciTPDo
I cirn
Terciimo eden ve
ne$ro hanrlayan:

Ramiz OSKOR

Bakr - "Ozan" '2006

Azerbaycan Milli Elmlar Akademiyasr

Folklor institutu Elmi guras,n,n
qararr ile negr olunur
Elmi redaktor:

Azerbaycan Milli Elmler

Akademiyasrnrn mtixbir rizvr-i,
Ttirk Dil Qurumunun fexri
tizvti, amekdar elm xadimi,
filologiya elmleri doktoru,
professor Tofiq HACtyEV

Reygi:

Azerbay can Milli Elm ler

Akademiyasrnrn mtixbir rizvti,
filologiya elmleri doktoru,
professor Nizami COFOROV

Meslehetgiler:

professor

tiseyn istrlnyt tOV

professor Memmedeli OlpeAO

professor Ozizxan TAN R IVE RDi

Mahmud Kagg?!. <Divanrr rrigat-it-trirk>. Dord cirdda. r cird,

Bakl, "Ozan", 2006, 5 1 2 seh.
.Dahi ttirk dilgisi ve ensiklopedisti Mahmud Kaggarinin <Divanri liQat-it-ttirk>
eseri dtinya dilgilik elminin en qedim va an mohtegem"ntlmunelorindan
biridir. Trjrk
drinyasrnrn va trirkologiya elminin en parlaq, an -ahamiyyefli
eseri olan <Divanti
Iti$at-it{rirk> yalnrz ttirk dili ve edebiyyatrnin deyil, etice oa
};rk tarixinin, ttirk
medeniyyatinin, trirk maneviyyatrnrn ve psixologiyasrnrn teoqiqi
tigtin misilsiz
manbe, bitmez{tikanmaz qaynaqdrr. Bu gah aser n-aqtr otaraq
mii il uunoan awalki
ttirk dtinyastnln ensiklopediyasr, ttirkhiytin aynast, Mahmud xbiOari
ise trirkgriliyrin

banisi sayrlrr.
.. Kitab dilgiler, adebiyyatgrlar, tarixgirer, etnoqraflar ve digar elm saharerinin
mtitexessisleri, habele ali makteblarin filblogiya fakiiltalarinin taiebeleri
ve ganl trirk
kegmigi ile maraqlananlar tigrin nezerde tutulur.
Kitabla ba$h arzu ve iradlannrzr bu rinvana gondera birersiniz:
ra

mizasker@ma

il.

yahoo. com

ISBN 9952-426-00-x

g4qo5
On - 047-06

-2006
@ Ramiz Osker,

terciime, 2006

SUNU$
Aziz

AzerbaYcan'

lt Kardeqlerim !

Uzun bekleyig ve hasretten sonra Ttirklii[iin ve Ttirkoloji'nin qaheseri Divanii Lugat-it-Tiirk'e kavuqtunuz . Azetbaycan'rn Fahri Vatandaqt
olarak bu muhteqem eserin bastlmastnda ve bdylece Sizlere ulaqmasrnda
benim de katkrlanm oldu[u iEin Eok bahtiyanm'

Delerli dostum, kardeqim Dr. Ramiz Asker uzunca yrllar

gahqarak

bu eseri gevirmiqtir. Buytik bir hizmet yapmrqtrr. Kendisini kutluyorum'

Divani.i LugarirTiirk yaklaqrk bin sene bundan dnceki Tiirklii[iin

ansiklopedisi, aynastdrr. Unlti bilgin Kaqgarh Mahmut bu kitabrnda o ddne-

min Tiirkgesini, Ttirk Kiilttirtini.i, Edebiyatrnt, Tarihini, Colrafyasrnr, Etnografisini, sosyal iligkilerini, dini inanElannl, [nvan ve makamlaftnt, atas6zleri ve deyimlerini, efsane ve mitlerini, giir ve afrtlarrnt, giyim ve kugamrnr,
yemek ve silahlannr, bitey ve dire$ini... aynntrh biEimde iglemigtir' En
6nemlsi, Kaqgarh Mahmut TtirkEenin

ilk gramerini

yazmrq, dtnya dilcilik

ilmi tarihinde ilk kez karqrlaqtrrmah [mukayeseli] y6ntemin temelini atmtq

ve bunu Avrupa Aydrnlanma [Maarifcilik] gafrnrn iinlii dilcilerinden asrkelilarca 6nce baqarmrgtr . Yazar, kitabrnda aqalr yukarr dokuz bin Tiirkqe
menin anlamrnr agrklamrq, onlarr

fiil, isim, stfat, zamir

[evezlik] olarak

srruflandrrmrqtrr.

igte bunlardan dolayr Divani.i Lugat-it-Ti.irk evrensel Tiirk Kiilttirti-

niin ana kaynafr, en temel eserlerinden biri olarak Eeqitli iilkelerde basrlmr$tr. Tiirkiye TiirkEe'sinin yanr srra Ozbek, Uygur, Kazak Ttirkqe'lerine,
Almanca'ya, ingilizce'ye, Farsqa' ya, hatta Qince'ye Eevrilmigtir'

Mahmud Kasftari

Sevgili okurlar!
Kaqgarh Mahmut bu eserle gelecek kugaklara da gerekli mesajlar
gcindermi g, Tiirkge' yi, Ttirk

Kiilttirii' nii sevmeyi, geligtirmeyi ve yiiceltmeyi

<iftitlemiqtir. Bu husus gok rinemlidir.

Bu ballamda terciimenin iinlii Devlet ve Siyaset adamr, TUrk Dili-

nin ve Medeniyetinin havarisi, gafdag Azerbaycan Devleti'nin

mimarr,

rahmetli Cumhurbaqkanr, milli lider, dostum ve kardeqim Haydar Aliyev'in

unutulmaz ve parlak hatrrasrna ithaf ediliqi pek yerinde bir harekettir ve beni
fevkalade memnun etmiqtir. Sayrn Cumhurbaqkanr ilham Aliyev'in de aynr
gizgide ytiriiyece[ine inanryorum. Kaggarh Mahmut, daha bin sene 6nce

Ttrklerde varislik ve devamhh$r gu atasdztinde ifade etmigtir: "Ata oplu

atag

to!ar." Dinlerken her zaman zevk duydufum krvrak ve giizel Azeice-

de bunun kargrhlr gdyledir:

"O[ul

ataslna geker,

ot;kdkii iistiinde biter."

Bu vesileyle, Dr. Ramiz Asker'e takdir ve tegekktrlerimi iletiyorum.

Aynca, eserin bilimsel editcirii, tinlti bilim adamr, Azerbaycan Milli Bilimler
Akademisi Muhabir Uyesi, Ttirk Dil Kurumu $eref Uyesi Prof. Dr. Tofik
Haciyev'i, reyci, AzerbaycanMilli Bilirnler Akademisi Muhabir Uyesi Prof.

Dr. Nizami Caferov'u, eserin basrmr igin Bilim Konseyi karannr grkarmrg,

Tiirk Dtinyasrnda kendi alanmda biricik kurum olan Folklor Enstitiisti

ve

Enstitii'niin Baqkanr Prof. Dr. Hiiseyin ismailov'u ve sevgili Azerbaycan'lr

kardeglerimi igtenlikle kutluyorum.

Saygrlanmla

11 D,

*t

Siileyman DEMiREL

T.C.9. Cumhurbagkam

Ankara, Ocak 2006

REDAKTORDAN
Mahmud Kag$arinin <Divani,i liigat-it-ttirk> kitabr hem hecm, hem
mezmun, hem ds yazima tarixi etibarilo tiirkologiyanln on boyiik, an
qiymotli, en qedim essridir. Tiirk dtinyastrun bu mohteqem abidesinin,
gec da olsa, Azarbaycan dilina terctimasi vo ne$ri, filologiyamrnn elmi
dovriyyesine daxil edilmesi, tedqiqatgrlara, genig ziyah vo oxucu kiitlasi
ne gatdrnlmasr <ilkamizin elmi-madoni heyatrnda miihiim hadisedir'

Bu nadir liifot-ensiklopediya sayasindo qodim yazir abidolerimizin

gox
daha diizgiin oxunmasl ve anlaqrlmasr, milli medeniyyotimizin bir
miihtim cehatlerinin daha yaxqr tiyrenilmesi ve qavrantlmast miimkiin
olacaqdrr. <Divanii liiEat-it-ttirk> min

il bundan ewelki dilimizin, tarix

elmive madeniyyetimizin en deyerli, en baqhca menbeyi ve maxezi kimi

tamamilo yeni iifiiqlor ve istiqamatlar agmapa, daha geni$, daha
mizde

ehatoli va daha derin aragdtrmalar apatma[a komek edecekdir.

Hesab edirem ki, Azerbaycarun elmi-medani heyatr hlologiya elmlori

qiymetli
namizodi Ramiz Oskerin terci.imosinde ona teqdim olunan bu
hadiyyeni iirekle ve sevincle qarqrlayacaqdrr'

Elimiza ve elmimize xeyirli-ugurlu

olsun!

Prof. Dr. Tofiq IIACIYEV.

MAHMUD KA$cAni ve oNUN

<pivRNu rucar-ir-ruRK> eseni

(AZoRBAvcANCA NegniNo ON sOz)

cinig
ortaq ttirk odabiyyatr qedim d<ivrda orxon-yenisey abidslorinin,
orta dovrde isa dcird fundamental, m<ihtegem klassik esarin iizarindo
yiiksolir. Bunlar tiirk ve diinya adebiyyatrnln an nadir incilarinden biri
sayrlan <Dado Qorqud> dastanlan, begar tarixinin ve medeniyyetinin
hocm etibarile on briyiik esori olan

<<Manas>>

dastanr, boyiik

tiirk miita-

fakkiri, gairi ve dcivlat xadimi yusif Xas Hacib Balasa$unlunun <eutad!u Bilip poemasr vo ilk ti.irk ensiklopedisti, dahi dilgi, hloloq, etnoqraf,
medeniyyetgiinas Mahmud Kaggarinrn <Divanii liigat-it-ttirk> asaridir.

umumttirk adebiyyatrnrn tomal siitunlarr olan bu dord gah oserdon

tigii tiirk dillerinin ayrFayn qruplarrna, mesalen, <Dedo eorqud> oguz
qrupuna,

<<Manas>>

qlpgaq qrupuna, <eutadgu

Bilip karluq qrupuna

mexsus ve mensubdur. <Divanti ltigat-it-tiirk> ise universal bir eser kimi

biiti.in grup, dil vo lehcelerin fcivqiinde dayanan, onlarrn arasrnda heg

bir ferq qoymadan istisnasrz olaraq hamrsrnr ahate edon ve ciziinde
cemlegdiren son derece zanginxezinedir.

Divanii Wat-it-tilrk

<Divanii li.igat-it-tiirk>tin en mi.ihtim ozelliyi onun sada bir liilat

deyil, izahh ltiget, daha dofrusu, ilk tiirk ensiklopediyasr olmastdtr.

Osarde min il bundan evvelki tiirkliiytin biittin xiisusiyyetlari - baqda
dili vo adebiyyatr olmaqla tiirktin tarixi, colrafiyast, medeniyyeti, iqtisadiyyatr, menavi-milli deyerlsri, psixologiyast, diinyagortiqii, heyat jarzi, adatva enenelori, aile, qohumluq, qonguluq va iimuman sosial mtinasibatlori, geyimi, silahlarr, matbexi, oyunlan, oylancasi.-. bir sozla, har
geyi ideal qekilda oz oksini tapmrgdrr. Mtikemmol melumat vo bilikler

toplusu yaratmaq sahosinda Mahmud Ka;fari Qerbi Avropantn maarifgi-ensiklopedistlarini 7 esr qabaqlamrgdrr.

<Divan>rn digsr an miihiim cizalliyi diinya dilgiliyi tarixinde miiqayisali metodun osaslil qoymasl, ttirk dillorinin mi,iqayiseli qrammatikasrnr yaratmasr ve zengin

tiirk dilini koklii

erob

dili ila

qargrlaqdrr-

maq suretils bu iki dilin miiqayisesini aparmasrdrr. Dillarin miiqayisesi

boyiik xelefi, <Mtihakimet til-lii[eteyn>

eserinde ttirk dilinin fars dili ilo miiqayisasini veren dahi miitafakkir ve
sahesinde Mahmud Kagpari oz

gair Oligir Nevaini 4 esr, F.Bopp, Y.Qrimm, V.Humboldt, R.Rask kimi

maghur dilgileri isa teqriban 8 esr qabaqlamrqdrr.

Bu sser areblere ttirk dilini oyretmek, xilafatde vo bi.ittin di.inyada

tiirklerin getdikco artan siyasi, herbi iistiinliiyiinti hem da medeniyyat
sahasindo taclandrrmaq meqsedile yazlmrqdrr. Qtinki <Divan>> yanl-

il evvel oz passionarhfrnrn zirvasine gatan tiirkler Metenin ve Atillamn davamgtst, tarixin eqsiz qehremanr Alparslanrn bagmazdan bir nega

grlrgr

altrndaMalazgird meydan miiharibasinde qoca ve qart Bizansr tar-

mar edarek Anadolunu feth etmeye baqlamrqdrlar. Ti.irk ftituhatrmn bununla kifayetlonmeyecayi giin kimi aydrn idi. Mahmud Kaqfari <Divan>da galocekde baq verecak ganh savaglan ve tiirk cahan hakimiyyati
mafkuresinin miitleq gergaklegaceyini miijdoleyirdi. O yazrrdt: <<Tannnrn

l0

Mahmud Kag{ari

inayeti ila gtinag

tiirk

btirclerinde doldu ve goylarin biitiin dairoleri

onlann miilkleri iizerinde dondti. Tanrr onlara tiirk adrnr verdi va onlarr

yer iiziina hakim qrldr. Dovri.imi.iziin xaqanlannr onlardan

grxardr,

dtinya millatlerinin idare cilovunu onlann olino tapgrrdr, onlan hamrdan

tisti.in eladi, onlan haqq iizra qiivvetlendirdi. Tiikrlorle olbir olanlan vo

tarafdarlarrm aziz tutdu, tiirklerin sayesinda btitiin arzularrna gatdrdr,

pislerin, qaragiiruhun gorinden qorudu. Ttirklerin oxlanndan qoruna

bilmak iigiin onlann yolunu tutmaq her bir agrlh adama layiq

ve

miinasibdir. Dardini soylemek ve tiirklerin kcinliini.i feth etmok iigiin onlarrn dilinde danrgmaqdan bagqa yol yoxdur>.

Mahmud Kaqlari torpaqlarr tzerinde giinsq batmayan tiirk imperiyasrrun ehtigam va ezemetini vurlulayaruq bunu son beger peylamberi

hezreti Mehemmedin (s.e.s.) hedisleri ile tasdiq edirdi: <And igerek de-

yirem ki, men bunu.Buxararun motebor imamlarrnrn birinden ve niga-

purlu bagqa bir imamdan $axson eqitmigem. Onlar ikisi do senod-sii'

butla bildirirdi ki, peygemberimiz qiyametin elametlarini, axrr zamanryr
flrtne-fesadlannr ve oguz tiirklorinin ortaya grxacagrnr soylediyi vaxt

<Tiirk dilini oyrenin, giinki onlar iigiin uzun stirecek hcikmranhq vardrr> deye buyurmuqdur. Vebah soyleyanlerin boynuna, bu hodis dolru
ise,

tiirk dilini

zaman

ciyrenmek gox vacib iqdir, eger bu sriz

dolru deyilse, o

tiirk dilini ciyrenmeyi alrl emr edir>.

Mahmud Kag$ari giiurlu bir milletgi kimi daima tiirkltyti ile oyiinmi.ig,

iltixar duymugdur. O, <Divanti ltifat-it-tiirk>de peyfembere istina-

den bagqa bir hedisden do bohs edorek yazmrgdrr: <Hemin hedis beledir:

<Ulu Tanrr "monim bir ordum vardrr, ona "tiirk" adl vermiqem, onu
$arqdo yerlagdirmigom. Bir millete acrlrm tutsa, tiirkleri onun ur"fin,
mtisollet ederem" deyir. Bu, ti.irklerin biiti.in insanlara nozerorl ilsttin-

liiyiidiir. Qiinki adr onlara Tanrr ozii vermigdir, onlarr yer iiziintin

en

yiiksek yerinda, havast an tomiz olkalerde yerleqdirmiq va onlara "oz ordum,' demigdir. Bununla berabar, ti.irklerde gozellik, zoriflik, incelik,
odeb, hormet, boyiiklere ehtiram, soztinde

lik ve merdlik kimi har biri

biitovliik, tavazcikarhq, igid-

saysv-hesabsz tarife layiq olan ardemleri

zikr etmeye ehtiyac Yoxdun>.

Oz kitabrnda bu sozlari yazan, tiirkliiyii har fiirsetde vesf ve terannflm eden, onu gfiylara qaldrran, oz aserini erab ve islam diinyasmtn
markazi Bapdadda

tiirk

qrhncrnrn kolgesine srprnmrq amirelmominin

xalifaya taqdim edan mtiellif, heq bir gtibhe yox ki, tarixin axr$rnl deyigdiren, bir elindo qtfunc, bir elinde Quran olmaqla yer tiziinde yeni ve

adaletli nizam quran, emin-amanhq yaradan, siilhii ve asayiqi berqerar

edan ytiksek xarakterli nocib ve qehreman ttirk millotinin qeyri-adi,
segkin va miimtaz bir ovladr olmah idi'

(DIVANDIN YAZILDIGI DOVR VO MUHIT

840-cr ildo

ilk tiirk-islam dovleti olan Qaraxanilar imperiyasr (840-

l2l2) yaranmrgdrr. Maqhur rus tarixgisi V'V.Qriqoryev hakim siilalenin

adrndan qrxrg ederek bu impefiyaya Qaraxaniler dovleti adtnt vermigdirl. Bu doqiq ve sorrast termin daha sonra diinya tarixqiinashlrnda
mohkomlenmiEdir. v.v.Qriqoryevden sonra meqhur garqgiinas v.v.BarAvstriya tiirkoloqu Otto Pritsakrn Qaraxaniler dovleti haqqrnda moqalelari3 $erqi ve Qerbi Tiirkiistanda 372 il boyunca

tholdun iki

oseri2,

I B.B.fpnroplee. Kapaxa'HAbr n ManepanHarpe ro

Tapr.rxu-Myne*xutu6auru, CII6.,

1874, 18 c.

yene
B.B.Bapronr4. TyprecraH B 3rroxy MoHroJrbcKoro HaIIrecrBLI{. CII6., 1898' 201 c.;
s.
390
1975,
Ankara,
(irta
Dersler.
Hakkrnda
Asya Ttirk Tarihi
onun:
I O. pritsak. Die Karachaniden. Der islam, Bd. 31, Ne l, 1953, p. 17-68; yene onun:
2

yene
Karahanltlar 840-1212. islam Ansiklopedisi, c. VI' istanbul' 1952, s' 251-273;
26,p.270-302'
onun:von den Karluk zu den Karachaniden.zDMG,l95l, Bd.

mcivcud olmuq Qaraxaniler ddvlotinin tarixini iqrqlandrran

ilkin tutarfi

menbalar sayrhr. Bunlardan bagqa, ohmad Zoki volidi Tolanrn bir ders
vosaitia, orta osrler dovrtne aid bir

sra seyahetnamolerin bezi fosilleri

Qaraxaniler dcivletinin tarixinden behs edir.

Getdikce qtiwotlanen ve bciyiiyen Qaraxanilor dovlatinin arazisi X
esrin ilk illerinda garqdo Kagmire, qerbdo xarezme, qimalda Balxag go-

Itins vo Aral donizino, cenubda ise Morve qeder uzann ve toxminan

milyon kvadrat kilometrlik araziniohate edirdi5.

Qaraxaniler d<ivletinin etnik tarkibi mtixtelif idi. ohalinin boyiik

eksoriyyetini tiirk boylanndan olan gigillar, yapmalar, tuxsilar, arpular,
karluqlar, tiirkegler, uylurlar tegkil edirdilar. Tebeeler arasrnda oguz va
qlpgaq boylan, habelo xeyli sogd, toxar ve tacik vardr.
Qaraxaniler stilalasinin hansr boya mensub oldulu barede miibahiseler hela de oz hellini tapmamrgdrr. v.v.Qriqoryevin hkrinco, xaqanlar

karluk boyuna6, o.Pritsakrn qenaetine gora ise gigil va yagma boyuna

mansub idilerT. N.A.Aristovs, A.Dilagars ve s.Q.Klyagtornrr0 bu moselede v.v.Qriqoryevle hamraydirlar.

uyfurlarrn tarixi iizre tarunmrq miitaxassis D.isiyev ise bele hesab edir ki, xanodan mehzyagma boyundan
grxmrgdrrl t. M.F.Kopri.iltil2, habela opluzlar, onlann boy tegkilatlan ve
dastanlan haqqrnda bir srra deyorli esorler yazml$ meghur tarixgi Faruq
Stimar de Qaraxanilar xanedarurun yapma boyundan oldugu fikrindoa
5

a.z.Y.Togan. Karahanhlar 840-1212. istanbul, 1967 yrh Ders Notlan,

Turgun Almas. Uyfurlar. Tom l, Almuta, 1992, s.4.

B.B.lplrropsee. hemin osar, s. 5.
z O.Pritsak, hamin
eser, s. 22.
8 H.A.Apzcros. 3aMerrn o6 gr'n.recxoM
cocraBe rropKcKHX

145 s.

cBereHnr o6 ux qucneuHocrr{. Xl,reas crap]rHa,

rrJreMeH

u napoAsocrefi

rol IVI, errn. III-IV, CII6, 1996, c.3I3.

e^A.Dilagar. Kutadgu Bilig incelemesi.

TDK. Ankara. 1995, s. 21.
'" C.f.KrquropHufi. 3noxa Maxuyra Karurapcroro. CT, Jrlb l, 1972, c.20.

It D.isiev. Uylur tarixi. Almuta,1995,s. 135.

12 M.F.Ktipr0lt.
Karahanhlar veya Hakaniye Devleti. Tiirkiye Tarihi. istanbul, 1923,

c. I, s.

107.

dirr3. V.V.Barthold isa bu maselonin aynca tedqiqata ehtiyacr oldugunu

qeyd ederok bildirmigdir ki, hakim siilale boytik ehtimala goro karluq
boyundan6rrra. Qrrgrz alimi O.Qarayev ise Qaraxanileri gigil boyundan
saymtqdtrls.

idi- Tam 30 il daQaraxaniler stilalasinin banisi Kol Bilga Qara xan

vam edsn hokmranhlr dovriinde (850-880) o, gi.iclti, morkezleqmig dov-

let qurmug, uylur, gigil, yapma, tuxsl, ar[u va karluqlan vahid dovlet
ideyasr otrafinda birlegdirmeya mi.iveffoq olmuqdur'

earaxanilar dovlatinin ilkin ddvrlerindo ohalinin boyiik

hissesi

budda dinino, bir qismi ise qamanizmo, manixeizmo va xristianh[a, hetta

zerdtiqtiliye etiqad edirdi. Ktil Bilga Qara xarun nevesi, Bazir xantn o!-

lu Satuk Tiginin 920-ci ilde taxta gtxmastndan sonra islam dinine kegmek mesalesi gi.indeliye goldi, 932-ci ilde ise Satuk xan $exsen islamr
qebul edorek Obdiilkorim Satuk Bu[ra xan admr aldr ve beleliklo, islam

dini Qaraxanilar dovletinin resmi dini oldu16'

Ma$hur uygur tarixgisi Tur[un Almasrn fikrince, Qaraxanilerin islam dinine kegmasinin 4 asas sabobi vardt:
1. Diger dinlor, xtisusilo do buddizm

tiirk boylarrmn cahangirlik vo

fiituhat ruhuna buxov vurur, onlan tarki-dtiny ah$a, zahidliye sesleyirdi;

2. Dini etiqadlarrn goxlugu dovlati idaro etmeyi getinloqdirir, dini
inamdan dopan ziddiyyatlor iso ayn-ayrr konfessiyalar arastnda teassiibkeqliyi, netice etibarile separatgrhlr korgkleyir, dovletin siyasi var!-

lrna

ve erazi

biitovltyi.ino ciddi tohliike yaradrrdr;

rr Faruq Siimar. Ofuzlar. Bakr, 1992, s. 75.

r+ B.B.Eapronr.q. AsenaAuarr neruuft no IIcropHI'I rypellKl{x HapoAoB' Coquuenm,

r'

V,

M., Hayxa, 1968, c.'70-73.

15

O.Kapaes. Hcropua Kapaxauu.{croro KaraHara. <Dpyn:e, 1983, c' 86.

Nuraniye Hidayet. Karahanhlar Devrinde Uygur Halk Edebiyatr' Do[u Tiirkistanrn

Sesi - $arki Tiirkistan Avazt, l99l , l'(! 4 s. 2'7 .
ro

Mahmud

3. Qaraxaniler dcivlotinin serhedlarine qader golib grxmrg erebler is-

lam dinini yaymaq tigiin diplomatik todbirlerle, teblilat vo tegviqatla

yana$r silahh qiiweden de genig istilado edir, qeyri-islam, kafir olkaleri-

ni tutmaq vo orada islamr berqerar etmak iigtin her geye el atrrdrlar.

Halbuki islamtn kontillii gekilde qobul edilmesi drivlati oreb ordulalnrn
is-tilasrndan xilas ede bilerdi;
4.

asrde artrq bir dtinya dinino gevrilen, Asiyada, Afrikada, hetta

Avropada genig yayrlan islam ve onun qanunlan son deroce cazib idi,
tistelik, bu dinin en baghca ideyasr olan tokallahhq qedim ttirk tenqrizmi
ile seslegir, tiirklarin ftituhat ruhuna uygun gelirditz.
Bagqa bir fikre gdre, satuk Bugra xan islamr qebul etmokle Sama-

nilerin ve Abbasilarin himayasini ve ro$betini qazarLmaqisteyirdi

Tarixi menqibelar iso Satuk Bugra xanln islam dinini

a.

ciz <ilkosindon

qagaraq Qaraxanilere srfrnmaq mecburiyyotinde qalan Samaniler xano-

daruna mensub gahzado obu Nesrin tesiri altrnda qebul etdiyini yaar-

lar. Maselen, R.R.Arat qeyd edir ki, orta esrlar tarixgisi camal Kargi
1282-ci ilde Kaggarda yazmrg oldugu <Mtilheqat tis-sarah> adh eserinde

bu barede molumat vermigdirtr.

Meghur tarixgi osman Turanrn yazdrprna gciro, Satuk Bulra xanln

islama kegmesi maselasi o dcivrde Ttirkiistanda zovqle oxunan dini-ef-

sanevi manqibode da oz eksini tapmrgdrr. Hemin menqibade deyilir ki,

Mehammed rosulullah meraca grxdrlr gece peygemberler arasmda tam-

madr[r bir gaxsi g<irmiig ve cebrailden onun kim oldulunu sorugmugdur. cabrail <Bu qexs peygember deyil, 333 il sonra Ttirkiistanda islam

dinini yayacaq Satuk Bugra xarun ruhudur> deye cavab vermigdir.

Peygember sonsuz sevinc iginde yere enmiq ve Bugra xana dua etmaya
r7

Turgun Almas. UySurlar. Tom2. Almuta, 1993, s. l5-t6.

Almasbeq. Ollame edip ve islam akidiliri. Arzu, Ne 10, Alrnuta,
Ie R.R.Arat. Kutadgu
Bilig, I. Metin. Ankara,l9j9. Girig, s. IX.
r8

1995, s.26.

15

Divanii Wat-it-ttirk

baqlamrgdrr. Bunun sebabini oyronen sehabeleri da Bu[ra xant gormek

istemiglor. Pey[ombar onlann bu arzusunu qebul etmig ve ele bu dam

baglarrnda tiirk papagt, ellarinde silahlar olan 40 ath peyda olaraq sa-

lam vermigdir. Bunlar Bu$a xarun ve onun silahdaqlarrnrn ruhu imig'

Bugra xana hidayet yolunu gostaracok Samani gahzadasi Obu Nesr
40 athnrn arasrnda

da20

imii.

Manqibsda daha sonra deyilir ki, gahzade obu Nosr bir'giin roya$nda peylambari gcirmiig ve peypembar ona <Qalx va Tiirktistarun yo-

lunu tut! Orada Tekin Satuk Bugra miisalman olmaq iigiin seni gozlayir!> demigdir. Obu Nssr 300 nsferlik bir karvanla yola diigmiig va bir
miiddet sonra Ondicanda Satuk Bulra ile gdriigmiigdiir. O zaman Satuk
Bulranrn 12 yagr varml$. Satuk Bugra anadan olarkon bezi mociizeler
baq vermig, yer terpenmi$, qrq fosli olmasrna baxmayaraq hor terefda 9i-

gekler agmrgdrr.

Satuk Bufra aile tizvlerinin etirazlanna baxmayaraq islam dinini

qobul etmig, xan olunca bu dinin yayrlmasr iigiin miibarize apatmrg, 96 il
omtir stirmiig, Amu-Derya etrafinda, cenubda Qr9-Kezake, qimalda ise
Qaraqoruma qeder her yanda kafirleri mtiselman etmiqdirzt'
Obdtilkorim Satuk Bugra xan 955-ci ilde vefat etmiq ve Ka;lann
qimahndakr Atrq (Atug) gaherinde defn edilmigdilzz. Tedqiqatgt Nurani-

ye Hidayet xamn defn yerini bir qeder de daqiqlaqdirerok yazmrgdrr:

Dolu Ttirktistanrn Atug geherinin Maqat kendindodio23.

1047-ci ilde Qaraxaniler ddvleti taxt-tac ulrunda gedon daxili 9e-

<<Mozan

kigmeler ve qon$u Qaznoviler dovleti ile aparrlan alrr miiharibelor i.izi.in20

Osman Turan.

Tiirk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. istanbul, 8. baskr, cilt I'

1995, s. 158-159.
2l Osman

Turan, hemin eser, s. 158-159.

R.R.Arat. Kutadgu Bilig,I. Metin' Ankara, 1979' Girig'
2: Nuraniye Hidayet, homin asar, s' 27.
22

s.

X.

den xeyli zeiflayerek $arqi vo Qerbi xaqanhq olmaqla tizro iki yere b6-

liindti. R.R.Aratrn fikrinca, faktiki boliinmeya baxmayaraq ehtimal ki,

Stileyman Arslan xarun oltimiine qader (1056) eerbi earaxaniler Kaggar xaqanrnr dcivletin baqgrsr kimi tanrmaqda davam etmigler2a.

Qerbi Qaraxaniler dovlotine olkenin Mavera tin-nehr bolgesi, Ferqano vadisinin bir qismi, zerafqan gayr idizerindaki Buxara vo Semerqond, Srr-Deryamn orta axannda yerlogen Ferab (digor adr: Otrar), he-

min gayrn yuxan axanndakr ondican gaherleri, oq vo onun gerqindeki

Ozkond (Ozgend) daxil idi. Paytaxt ewelca Ozkend, sonra semsrqand
olmug, xaqan bu gohsrlerdo, ikinci xaqan ise Buxarada oturmugdur.

$erqi Qaraxaniler dovlotina $ag, yaxud Qag (sonrakr adr: Daqkend),

onun gerqinda Talas, gimahnda isficab (Qimkend), Yeddisu bolgesi,
Forqane vadisinin boyiik qismi, Qarag<ile tdktilen Kaglar Eayr .drzerin-

deki Ordu-Kend, yaxud Kag$ar, onun cenubunda Yarkand, issrkKulun qerbinden axan Qu gaylrun iizerinda yerlsgen Kuz-ordu, yaxud
Balasafun, onun yaxrnhlrndakr Qara-ordu, Balxag goliina tokiilan ili
gayrrun sahilindaki Almahq, cenub-gerqde cunqariya bozqnlan, Ala-

gdl, irtrg gayr, Teklo-Mekan sahrasr, serhede yaxln Xoten geheri, Hindiquq vo Qaraqorum dallan arasrndakr Gilgit goheri daxil idi. Okenin
merkozi Kaggar, ikinci morkezi gah Balasalun, gah da Talas idi.
<Qutadfu Bilip ve <<Divan>> yazian d<ivrda paytaxt Kaglar idlzs.

esas

$erqi Qaraxaniler d<ivlati uzun miiddet qongu Qeznavilerle siyasi ve

horbi gekigmelar igindo olmug, qanh mi.iharibaler aparmrg, silh baflamrg, siilalelar arasrnda qohumluq alaqeleri yarat-mrgdrr. Bu dcivlotin en

parlaq dovrleri Stileyman Arslan xanrn (1032-56) ve onun o$lu Hesan

ibn Si.ileyman xanrn (1058-1103) hokmranhqlan dovriindo olmuqdur.

2a
25

R.R.Arat, hemin eser, s. XY.

A.Dilagar. Kutadgu Bilig incelemesi. TDK, Ankara,

1995, s.

lj.

Yusif Balasalunlu <Qutadfu Bilip poemaslru mehz Bugra Qara xan

Obu Oli Hosan ibn Siileyman dovrtnde yazmrq vo ona hediyya etmigdir'
qaynaqlar olduqca azdr,
$erqi Qaraxaniler dovleti haqqrnda tarixi
verilen malumatlar ise bu dovlotin oz hayatrndan daha gox islam diinmeyasr ile olan miinasibetlerine aiddir. Manbelarda rast golinan kasad

lumatlar isa gox zamandolaqrq va yanhqdrr'

<Qutadfu Bilip poemasrrun ithaf edildiyi Kaggar hokmdan Bufra
ilda qarakitaylar $arqi
Qara xanln vefattndan 110 il sonra' yeni I2I2-ci
qoymuqlar'
Qaraxanilar dovletinin varltptna son
<Divan>xn yazildrpr dovriin medani mi.ihitina gelince, bu barede de
kifayat qadar melumat yoxdur. Dogrudur, islamdan onceki dovrde, xiisusile Goyttirkla

zamanrtda saysrz-hesabsz dag kitabalar meydana glxbuddist ve manixeist uylurlar xeyli dini edobiyyat ya-

mrg, daha sonra

<Altun
ratmrq, bir gox dini kitab ve dualan uygur diline terciime etmi;,
yaruk> kimi bir srra orijinal va parlaq aserler yazmtglar. Lakin islamdan
sonfa bunlar bidot niimunesi hahna gelmig ve xor goriilmiigdiir.
X esrden baqlayaraq olkede islam dininden naqet edan tamamile

yeni diiqtince ve inam sistemi, yeni heyat terzi, yeni zovq va yeni ideologiya hakim olmugdur. Tebii ki, yeni din vo yeni ideologiya ozirne uyfun
galon, yeni telablari odeyen edebiyyatr da yaratmah idi'

<Qutadgu Bilig> ve <Divanii liifat-it-tiirk> yazimazdan ewelki

dovrlerde olkede hanst eserler yaranmrqdrr?

Orta Asiya tarixine dair qaynaqlan boyiik bir diqqat ve ciddiyyetle

nezerdan kegiran V.V.Barthold Qaraxaniler dovriinde yazrlmrq iig mi'i-

hiim aserin adrnr gakrniqdir. Bunlardan birincisi Tiirkiistan ve Xatay

tarixine aid bir xronikadrr. Mecdaddin Mehammad ibn Adnan terefinden qelsma altnmrg ve Qaraxanilerden ibrahim ibn Nesre (vefatr: 1068-ci
il) ithaf olunmug bu esar dovriimiize qeder gelib gatmamtqdtr' Oserin

l8

Mahmud Kasrtari

Tiirkiistana aid hissesini Ovfi (vefal':^ 1233) iqtibas edarak oz kitabrna

salmrgdrr. Burada Qaraxaniler siilalasinin banisi Qara xan haqqrnda ofsanavi manqiba da verilmigdir. Oserin Xatay tarixinden behs edan qismi
iso

tarixgi $iikrtillah Zekinin <Behcet iit-tevarix>>inde qorunmugdur.

Bu qebilden olan ikinci osar Mehammad ibn Oli el-Katib el-Samer-

qandinin <<Apraz iis-siyase fi elm ir-riyase> adh kitabrdrr. Qerbi Qaraxa-

ni hokmdarr Mesud ibn Oliya (1095-97) ithaf edilmiq bu eserdo miixtolif

hokmdarlann, o ciimledan Sultan Sancerin ve Sultan Mssudun torctirneyi-hallan verilmigdir.
Obul Ftituh Obdtilqaffar Hiiseyn el-Olmai al-Kaggari isa $erqi Qaraxani dovlotinin paytaxtrnda yagaml$ va oziintin Kaqlar tarixi haqqmda esarini burada tamamlaml$ yegano alimdir. Miiollifin atasr o$lunun
vafatrndan sonra (1093) rilmtigdtir. Ol-Kagfarinin bu eseri tarixgi Camal

Karqinin risalesinde, <<Mticem ilg-$tiyuu adh ikinci eseri ise Samaninin

risalesinde zikr edilmigdilzo.
Bunlardan bagqa, Mahmud Kaglarinin itmig <Kitabti cevahir in-nehvi

fi ltigat-it-tiirki> adh eserini de bu siyahrya elave etmak miimkiindi.ir.

Qaraxanllsrin en mtihtim elm va medeniyyet merkozleri Semarqend,
Buxara, Ferab, $ag, Balasafun va Kaggar idi.

Oski adr Marakanda olan Semerqendde irandilli sogdlar ehalinin

ekseriyyetini tagkil edirdiler. $eherde xeyli ttirk de yagayrrdr" Samerqand

xilafet qogunlannrn alina kegen (705-ci il) ilk Orta Asiya gaharlarinden

idi. Burada goxlu mekteb va medrese, elm-tehsil ve gefa ocagr fealiyyet

gosterirdi. Mesalen, Qerbi Qaraxanilarin hokmdan Tabgag Bu$ra xan

ibrahim 1066-cr ilds burada o dovr tigiin miikammel sayrlan bir xastaxana agmrg27, onun xarclarini odamak tigtin bir hamam, iki dtikan. mtix-

26

R.R.Arat. Kutadgu Bilig, L Metin. Ankara, 1979. Girip,

27

O.Kapaen. Llcropua KapaxanuAcxoro KaraHara. <DpyH:e, 1983, c.45

s.

XIX.

Divanii Wat-it-tilrk

t9

telif tikililer ve bir karvansara aytrmrqdtr. Bununla yana$f ibrahim xan

xarc-lerini
Samerqandde boyiik bir medrese qurdurmus ve onun biitiin

ozii odamiqdir. Maraqhdrr ki, burada miiellimlere ytiksek maa$'

pulu inflyatelabalara isa ayda 30 dirham taqatid verilmigdir. Ham de bu
olsiyaya qar$r qonrmaq flgtn 47 dirhemin 1 misqal saf qrzrl deyerinde

du[u nazarda tutulmu$ur:s. Bu faktlar onu gostarir ki, hemin tahsil

ocalr sakuqlu sultanlanmn maghur veziri Nizami.ilmiilktin 1067-cr ilda
qurdu$r finlfi Nizamiyya madrasasindan de ovval movcud imi$.
Buxara isa qadimden beri buddist gehari kimi tanrnrrdr. Hetta 9eharin adr da sanskrit dilinda <<Vihara>>, yeni monasttr demekdir' Buxara
710-cu ilda erebiar tarefinden iqgal edilmiqdir. Qaraxani dovletinin terkibina daxil olduqdan sonra geher siiretle ti.irkleqmaye baqlamrgdrr'

Dillorinde 9 sesi olmadrfrQag miiasir Dagkendin en qedim adrdrr.

na gora areblar onu $ag qeklinde yazmrqlar. $agkend sonralar Daqkende
qaynaqlan Qo-Qi, Qo-$i,
;evrilmiqdir. Maraqhdrr ki, geherin adrnr Qin
yaxud sadoce $i qeklinde transkripsiya etmigler ki, bu da gince daq demekciir. Dagkend ulrunda hamiqe qiddetli miibarize getmig, qehar defalarlo tiirklorin, monqollailn ve ereblerin eline kegmi$, Qaraxanilar
dovri.inde miihiim ticaret, elm ve medaniyyet merkazina gevrilmigdir'

Kaq[ann tarixi adr ordu-Kanddir. Bu ad onun paytaxt olmastna

ginca
igaradir. Qedim Qin menbalerinde geherin adr So-lek ve ya So-rak,
transkripsiyasr Su-lek, ginca bugiinkii adt Su-fu, transkripsiyasr ise Ku-

ya Ka-gadrr. Miiasir Kagfiar Atadagdan axan Qrztlsu gaytnrn qolu

olan Ttimenin saf sahilinde yerleqir. Oski Kag[ar ise bir qedar uzaqdakr
tape i.izerinds sahnmrg, qala divarlan ile ehate edilmigdir' Onun xafa-

$a ve

bahqlarr hele da qalrr. Mi.ihiim karvan yollarrnrn qovqalrnda yerleqen

Re$at Geng. Kaggarh Mahmud'a Gore

1997. s. 138-141.

2s

XI Yiizyrlda Tiirk Diinyasr' TKAE, Ankara,

Mahmud KaS{ari

bu gaharin tarixi b. e. e. 76-cr ilden baqlanrr. Burada manixeizm, nostu-

rilik ve buddizm uzun miiddet bir aradamcivcud olmugdur.

Kaggar 640-cr ilde ginlilerin alino kegmig, 30

il sonra karluqlar onu

azad etmigler. 692-ci ilds ginliler qeheri ikinci defe iggal etseler do, 750-ci

ilde karluqlar Kaqgarr yeniden geri almrglar. Karluqlar 840-cr iledak uy-

gurlarrn tabeliyinde qalaraq Ottikendon idara olunmuglar. Hamin il

qrrgrzlarrn

uylur dovlatini

si.iquta ugratmalarr ile Kagfarda Qaraxaniler

siilalesi hakimiyyeti ela almrg, ewolce paytaxtr BalasaSun, 893-cii ildan

ise Kaqlar olan tarixdeki

ilk tiirk-islam dovlotini qurmuglar. Paytaxt

Balasa[undan Kaqgara O[ulgak xailn dovriinde kogtiriilmiigdiir.

Kaggar Orta Asiyanln ve [mumen Asiyanrn an

iri

medaniyyot mer-

kezlarinden biri idi. Burada goxlu mekteb va modresenin mcivcud oldu-

!u

haqda bilgiler var. Kaglardakr tehsil mtiossiselari arasrnda Yusif

Qadir xanrn (1024-32) inga etdirdiyi <Medreseyi-saciyo> xtsusile meghur olmuqdur.

o dovrtin

universiteti sayrla bilecak bu elm-tehsil oca[rn-

da goxlu telebanin tehsil aldrEr, hemin galrn biittin elmlerinin tedris

edildiyi, bu medresonin de <Nizamiyye>dan qedim oldugu bilinir2e.

MAHMUD KA$GARININ HOYATI

Dahi dilgi, filoloq ve ensiklopedist, tiirk ruhunun terciimanr, tiirk
soysevarliyinin ve tiirkgiiliiytin bayraqdarr Mahmud Kaqgarinin heyatr
ve yaradrcrhlr bareda melumat, teassiif

ki, azdr, yox derecesindadir.

Mahmud Kaqgarinin dovrti haqqrnda bir srra sanbalh meqaleler

miiellifi, tarunmrg rus tiirkoloqu akademik A.N.Kononov bu mosala ilo
bagh oziintin teecci.ib ve iiztintosiinii bu qakilda dile getirmigdrr: <Qutad-

gu Bilig>in mtiellifi, eloce de onun miiasiri ve hamyerlisi, boytik {iloloq

2e

Nuraniye Hidayet, hamin aser, s. 28.

Mahrnud KaElari haqqrnda melumatlaftmtz, teessilf ki, bizi incidecek

deracede kasaddrr. Bu iki gcirkamli madeniyyat xadimi haqqrnda ne miiasirlerinin, ne da ki sonrakr bioqraf va biblioqraflann melumat vermomesi Kaglariyanin va Orta Asiyarun madaniyyat tarixinde rzah olunmaz

miiammadtn$.
Maqhur garq'unas P.K.Juze da hala 1927-ci ilda yazmrgdrr: <Hetta
Somani Obu Seid kimi bir bioqraf (vefatr: 1113-cii il) oztintin (Kitab tilansab>>

asarinda heg kima melum olmayan yazrEiarrn o ctimladan Kag-

Sariyadan olan

XI esr yazrgrlannln

adlartrun sadalanmasrna

iki

sahifa

(410-472), Orta Asiyarun daha aztanrnan diger yazrqtlarrna iso yiizlerla

sehifa hesr etdiyi halda, <Divan> ve onun miiellifi haqqrnda ikice kelme
l.
sciz demek ehtiyacrnr duymamrgdtr>3

Halbuki Mahmud Kag[ari ciz soy qecaresine gora bilavasite Qaraxanilor siilalasine, Yusif Balasalunlu isa dovletdo tutdu[u yiiksak vezifeye gore bilvasita Qaraxanilar sarayma daxil idilar. Akademik Ziya
Btinyadov moghur salnamegi Sadraddin Oli el-Hiiseynin bir kitabrnrn
rusca terciimesina yazdtpr qeydlerde bu mesalaye toxunaraq bildirmiq-

dir: <Bu zaman $erqi Qaraxaniler dovletinin hokmdarr Tabgag Bu[ra

Qara Hesen Obu Oli al-Hasen ibn Siileyman idi. Balasalunlu Yusif Hacib el-Xass <Qutad$u Bilig>i ona hesr etmigdir. Hemin xan <Divanii lii-

fat-it-tiirk>iin mtiellifi meghur Mahmud el-Kaqlarinin emisi idi>32.

Mahmud Kagpari tarixda ilk tiirk-islam dovleti olan Qaraxaniler
xanodaruna mensubdur. Onun babasr Bugraxan Mehemmed Yagan Te-

kin, atast ise gahzade Htiseyn Omir Tekindir. Yagan Tekin Qerbi Qarar0 A.H.KosoHoe. floern{a lO.Euacaryucxoro <<EnaroAarHoe 3HaHue)>. IOcyO Sanacaryucrufi. BraroAarHoe 3HaHIre. M., Hayxa, 1983, c.498.
:rn.K.Xyse. Thesaurus Linguarum Turcocum. ll:s. Bocro.Iuoro Sarynr'tera A:ep6afiA)KaHcKoro rocynl{Bepcnrera. BocroroBeAeHl{e, 1927, t. 2, c' 28.
,tCaApaA,q"" AIH an-Xycefi u u. Ax6ap yA-,n oynar yc-Cen4xyx uirila (3y 6 rcr ar-Tanapux).
Ilepeeoa u u3,taHlte 3.M.Eyunarosa. M., IJayra, 1980, c. 204.

22

Mahmud KaS{ari

xanilorin hcjkmdan ikon 1055-ci ilda onunla $erqi Qaraxanilerin xaqanr

Stileyman Arslan xan araslnda miiharibe baglamrg, neticede Arslan xan
esir diigmiig ve oldiiri.ihntig, Yagan Takin $erqi Qaraxaniler taxtrnr ole
keEirmiqdir. 18 ayhq xaqanhq ddvri.inden sonra hakimiyyati koniillti

olaraq boyiik o$u Hi.iseyn Omir Tekina vermek iigiin marasim teqkil
etmig va ziyafet vermigdir. Bu ziyafet zamant Mehommad Bugraxanrn

kigik arvadr (xanrgr) taxta oz oglu ibrahimi oturtmaq tigtin gahzadelerin

bir qismini zeherlemigdir. Mahmud Kaglarinin atasr Hi.iseyn Omir Tekin de zeherlenerek olenlar arasrnda idi. 1057-ci ilde bag veren bu saray
gevriliginden sonra ibrahim xaqan olmug, Mahmud Kaqgari ise toqibden yaxa qurtarmaq iigiin Qerbi Qaraxani dovlatinin torpaqlanna
kegmig, hadiselerin sonrakr gedigini izlemaye baglamrgdrr. Lakin yeni
xaqanln xefiyyeleri onu her yerdo axtarmala baglayrnca, Mahmud Kagpari tez-lez yerini deyigmak mecburiyyetinda qalmrg, beloce uzun mi.iddat gizli heyat terzi kegirmig, tanrnmamaq ve ele kegmernek tigiin oztinii

alim ve soyyah kimi teqdim etmeli olmugdur33.

Avstriya gerqgiinasr Otto Pritsak da <Mahmud Kaqgari kimdir?>

adh meqalesinde bu baredo geniq molumat vermigdirl+.

Mahmud Kaqgari oz acdadlan haqqrnda <Divan>>da bele yazr:

zim atalanmrz olan beylere

<<Xemir>>

<<bi-

deyirler, giinki opuzlar <Omir>

deye bilmediklari iigiin elifi x-ye gevirib soyleyirler. Atamrz t0rk ellerini

Samanolullarrndan (-samanilerden-R.O.) alan beydir, adrna Xemir Te-

kin deyilir>. <Tekin> soziine gelince, herfi monasr

<<qul>

olan bu soz xa-

qantn ovladlanna va xanedanrn kigi cinsinden olan btitiin iizvlarine verilan i.invandrr. Bilinmeyen bir sebebdon dolayr Mahmud KaEgari oziiniin
Turlun Almas. Kedimki uygur edebiyiti. Kegker, 1988. s. 333-335.
Otto Pritsak. Mahmut Kaqgari kimdir? Tiirkiyyat Mecmuasr, cilt IX, 1951-53. istanbul, 1953, s.243-246; alava olaraq: Mehmet Fuat Kopriilti. Ttirk Dili ve Edebiyatr
33

:+

Hakkrnda Aragtrrmalar, istanbul, 1934,s. 33-44.

xaqan neslindan oldugu barada eserde bir-iki kigik eyham drqrnda (mese-

lan, atalarlrun emir olmasr, samanilari devirmasi, <(yoxsa ki, man ... on-

lartn ... soyca an necabatlisi> va sair) heq bir alava melumat vermemiqdir. Ehtimal ki, bu, gaxsi ve siyasi mtlahizalarle ba[h olmuqdur.
Mahmud KaqBarinin ayalat gahari Barsganda, yoxsa imperiyanrn
paytaxh Kaglarda dogulmasr haqqrnda da bir-birina zidd fikirler vardrr. Akademik A.N-Kononov bu barade yazmrgdrr: <Mahmud Kagfarinin atasr barsganhdtr, o, Kaglara kogmiig, Kaglari nisbesini alan Mahmud ehtimal ki, burada dogulmuqdur>35.

Mahmud Kagpari haqiqeten do Barsgandan behs edorken ( Bu $3har Mahmudun atastntn gahoridio deya yazmrgdrr. Ancaq bu ciimleden
na qesd edilir? Barsganda dogulmaq, yoxsa bir emir (vali) kimi Barslant

idara etmek? Qaraxani gahzadesi Hiiseyn Tekinin barslanh olmast bu

menada qertidir. Oslindo, o, biitiin olkenin sahibidir. Bu si'ilalenin baqgtlrgr altinda

tiirkler

992-ci ilde Buxarant Samanilardon almtg, 999-cu ilde

biittin Maverva i.in-nahri zebt edarek Samani dovlatina son vermiqler.

etmigdir. Mah$tibhasiz ki, Hiiseyn Tokin da bu savaglarda foal igtirak
mud Kag[arinin bir ohli-qelem olaraq Kaglari nisbesini qebul etmesi ise
heg de onun miitlaq Kaggarda dolulmasr demek deyil, burada boyiimek, yaqamaq va oxumaq da bunun iigiin kifayetdir, bir xanedan iizvii
kimi agasr oldu[u imperiyanrn paytaxttrun adtnt daqrmaq onun haqqt-

drr. Hetta kigik bir geher vo ya kendden, sade ailalerden gtxmtq senetkarlar da gox vaxt iri ve meghur geherlarin adrnr nisbe olaraq almrqlar.
Son dovrlerda Urumgide gap olunan elmi negrlarde36 <Divan> mtial-

lifinin Kaqfardan 45 kilometr cenub-qarbde yerleqen Opal qesebesine

35

ro

A.H.Kononon. Maxr,,ryA Karurapcxufr u ero <.{unany nyrar rzr-rropr>.CT,l972,Nsl, c.3.

ibrahim Mtiti, Mirsultan Osman. <Ka$!arh Mahmudun yurdu, heyatr, mozarlD.

<Tarrm> jurnalt, 1984. s.3 -10.

21

Mahmud KaS{ari

bagh Azrx kendinde, yaxud opal kendinin Azrx mehellesinda

anadan
oldugu bildirilir. Bu cografi adlar <Divanii liigat-it-tiirk>de
<Abul> va
<Adhrg> geklinde kegir. pamir daflarrnrn ateyindo, gox
menzeroli bir
movqede yerlegen sefah opal vaxtila
earaxanilerin xarici elgilarin qar_
qrlanrb yola sahndrpr yay iqametgahlanndan biri
olmug, burada <Xan
bagr> vo <Sultan bagr> adh yerrerde

iri saraylar vo kogklar tikilmiqdir:2.

Bir Qaraxani qahzad,esinin burada dolulmasrndan daha tabii bir gey

ola
bilmezdi. Hemin menteqanin cografi koordinatlan beledir: 75"30,37,,
qerq meridianr ile 39"18'50" qimal paralelinin
kesigme noqtesi.

Mahmud Kaggarinin tovalliid tarixi haqqrnda da ferqli fikirler

mov_
cuddur. Son illerde aparran tedqiqatlar naticesindo onun lO0g_ci
ildo
anadan oldulu, 1095-ci (bezi reqemlere gcire l l05-ci) ilde
opald a vefat
etdiyi ve orada Qaraxanilere moxsus aile mezarhgrnda defn
edildiyi or_

taya grxmrgdrr. Burada xalqrn mehobbetle <Hezreti Movlana

$amsod_
din ollame> adlandrrdrsr Mahmud Kaggarinin tiirbesi Sobiik rakin,

Alp Tekin, Krhg Bulraxan ve diger earaxani uluranrun, o ciimladon

anasr Bibi Rebiyye Hinikenin (xatunun) qabri ile yanagr
lerleqil:a.
Mahmud Kagfari ciz dovriina gcire gox miikommel tehsil almrqdrr.

Hemin dcivrde Kaqgarda goxlu mektab ve medresenin movcud

ordugu
haqda yuxa'da melumat vermigdik. Mahmud Kaqgarinin
paytaxtdakr
<Medreseyi-saciye>de tehsil almrg olduguna heg

bir giibhe yoxdur.

onun Semarqendde, Nigapurda ve Buxarada da oxudu$u ehtimal

edilir.
Qiinki <Divan>da Buxara ve Semerqend haqqrnda melumatlara rast gelirik. Demeli, Mahmud Kaggari bu yerlerde olmugdur. o, buralara yerli

tiirk lehcelerinin xiisusiyyetrerini oyrenmek tigiin gelmiE ola bilordi.

37

Abdulhekim Baki iltebir. Kaggarh Mahmut, Divanii Liigat-it-Tiirk

ve Dogu Tiir_
<<Dil

f.is11n_.

38

La_

Dergisi>>, Ternmuzo i915,

,uy,

33,

Abdulhekim Baki iltebir, hemin ,r".. i. 33.'

s.32.

D iv anii

liirt a t - i t a iir k

kin o dovrde Nigapurda tiirk yaqamamasl bele bir netica gtxarmala

verir ki, <<Divan> miiellifi bu yerlere tehsil almaq tigiin gelmiqdir.

esas

Mahmud Kaglari oz dovriiniin biitiin elmlerini miikemmal gekilde

oyronmig, o vaxt madrasolerda tadris olunan riyaziyyat, hesab, hendese,
astronomiya, dil, edabiyyat, tarix, co[rafiya, felsefa, hi.iquq, tebabet, ilahiyyat, pedaqogika, psixologiya, herb soneti, mantiq, siyaset, etika ve
sair elm sahalerinde darin bilikler qazanmtqdrr. Bundan baqqa, o, etnoqrafiya ile de yaxmdan maraqlanmtg, idman ve eylence oyunlan, kulinariya va musiqi, geyim vo bezek'egyalan, ticaret, ovquluq, bahqgrhq ve
atgrltq, sanetkarhq, ekingilik ve heyvandarhq kimi saholore da vaqif olmug, erob, fars, boyiik ehtimala g<iro, hem de so[d dillerini derindan oyrenmig, bu dillerde yazrlmrg bedii, elmi edebiyyatt, Forabi, ibn Sina, Bi-

runi kimi diihalarrn, oreb dilinde yunan, hind ve Qin miielliflerinin eserlerini oxumugdur.
10-15

il biitiin tiirk ellarini qeher-gehar, kend-kand,

oymaq-oymaq,

oba-oba gezanMahmud Kaq[ari 30-dan yuxarl tiirk lahcosini, o ciimlsden o[uz, qlpgaq, karluq, bulfar, ar$u, kenEak, u[rak, yabaku' yomek,
beganek, ttltk, kay, gigil, tuxsr, gumul, basmil, koge, suvar' barslan, u9,

xaqaniyye, tatar, ttirkman, garuk, bagfrrt, uygur lehcalerini, tiirk olmayrb tiirkce bilen-danrqan tiibi.itlarin, xotenlilerin ve digar xalqlarrn dilla-

rini bi.itiin inceliklerina qador oyrenmigdir. <Divan>da tiirk boylanndan

yalnrzqrr[rzlarrn dilina dair misallar yoxdur. Halbuki Mahmud Kaqlari
onlann dilini aragdrrdrltnt xiisusi qeyd etmigdir. Oser orebce yazrldrgr
iigi.in

kiilli miqdarda

erabce, ara-slra farsca ve gince misallar verilmigdir.

Bir scizla, <Divan>da 40-a yaxrn dil ve lehca illi.istrasiya olunmuqdur.

Mahmud Kaglari bu lehceleri ne ii90n oyrendiyini bele izah etmig-

dir: <Men tiirklerin, tiirkmenlerin, o[uzlarrn, gigillerin, yafmalarln' qlrprzlarn geharlerini ve meskanlerini uzun iller baqdan-baqa dolaqdrm,

Mahmud

sdzlarini topladrm, mi.ixtalif sozrerin xi.isusiyyatrarini

ciyrendim, yadda_
hakk
eladim. Man bu iglari dil bilmediyim iigtin deyil,
ilma
aksino, bu
dillarin an kigik forqlerini gostermek iigiin eladim. yoxsa
ki, mon dil sa_
hesinde onlann an bola$otlisi, an aydrn danrganr,
agrlca an incssi, soyca
an nacabatlisi, savagda an mahir nizegisiyam. Man
onlara o qeder diq_
qet yetirdim ki, tiirk, tiirkmon, osuz, gigil, yagm

a, qrprz boyra'nrn dil-

leri biitiinltikle menda cam ordu. Man onlan on yax$r gakildo

srraladrm,
an gozal bigimda tertib elodim>.
Mahmud Kaqgari <bu kitabr hikmat, se'c, atalar scizii, qeir,
rezec.
nesr kimi edebi pargalarla stisleyarak> tertib etmig, ti.irk
edebiyyatr ve
gifahi xalq yaradrcrhlr tigiin misilsiz ohemiyyet
daqryan 3l g sav, yeni ata_
lar sozii ve mosol, deyim, kalam ve aforizm (onlardan 26-sr
<Di-van>da
iki, 6-sr iig defe takrar edilir), taqriben 240 band ve beyt qeir
ver_migdir.

Nosillordan nasillera kegen bu hikmetli atalar sozleri va

mesellor tiirklerin dtinyagcirtigi.ini.i, mili axlaqi-monovi dayerlerini, gi.indalik

he_yat ha_
diselerino mtinasibotini, bir srizla, uzun osrlerin miigahido
va tacri.i-besi
neticesinde yaranan xalq falsefasini oks etdirir, insanlara,
xtisusan do
genclere ibretamiz oytid va nosihetler agrlayrr.

<Divan>dakr geir niimunaleri iso ttirk badii tofekktirtiniin

btitiin incaliyini ve zerifliyini ortaya qoyur. Burada boytik ttirk
xaqanr

Alp or

Tonqanrn (ofrasiyabrn) oltimiino hosr olunmug iirek pargalayan

mersi_
ye, tarken xatuna xitabon yaalmrg duygu ytiklii
bendler, aqiqane-lirik
pargalar, ov vo sava$ sehnalerini, tabiot lovhalerini
eks etdiron esasen
7_g

hecah lakonik geirlar iiz miikemmalliyi ve ifado vasitalorinin

zenginliyi
ila insanr heyran edir. <Divan>dakr adabi metnler Agaverdi

Xolil

tore_

findan xi.isusi rnonoqrafiyada etraflr qakilde tadqiq

edilmiqdirr.
're

Agaverdi Xalil. Mahmud Kagqarlurn <Ttirk dillerinin

divanr kitabr>nda edebi matn-

Ier. Bakr. Sada,2001. 182

s.

Oserde onlarca siyasi, iqtisadi, herbi

terrrin, ad, iinvan, meiget

a9-

yalarrndan- otriyyat ve ipak novlarinden tutmu$ palto, plag, elcek, hetta

iiti.i barede en miixtalif melumatlara. yizlarco heyvan ve bitki, silah ve

qalfr aletinin adrna rast galirik. KitaMa 200-dan artrq darman novti, 30dan gox xastalik adr. taqriban 40 yemak resepti oz eksini tapmrgdrr'

Btitiin bunlar tirrk madeniyyat tarixi

ve etnoqrafiyasr baxtmtndan

boytik

dayer daqryan bilgilardir.

<<Divan>da verilmig di.inya xaritosi de boytik ehemiyyata malikdir.

Bu. ilk tiirk xeritasi ve orta osrlorin en daqiq xaritalerinden biridir' Balasagun geharini merkez olaraq qabul edan, diametri 17,75 sm olan bu xaritade miqyas tetbiq edilmemiq, paralel ve meridianlar gosterilmemig-dir'
Lakin buna baxmayaraqonun xeta payr gox azdt. Meselan' Kag-garla

Yarkandin arast 8 mm olaraq verilmigdir. Bu iso gergak masafeye (195

km) nisbatclo 1:25.000.000-luq bir miqyasa uypun golir. Burada cehetlar

ve co$rafi yonler,

tiirk ellarinin va olkelerin colrah

ardrcrlhfr, hstta

ekvator ve gimal qtitbii, daglar ve gaylar, sehralar va denizlor tes-vir

edilmiqdir. Xeritada adr <arzi-A zer abadqan> kimi gakilen Azerbayca-ntn
cografi movqeyi ve qongulan da oz eksini tapmrqdrr. Bu xarite min il
bundan evvolki dovr iigiin ideal sayrla bilsr.
<Divanti liifat-it-tiirk> Mahmud Kaqgarinin ikinci ese idir. o ozii
bu barede molumat vererek yazmrqdrr: <Sifetlerin teklik' cemlik, goxaltma vo azaltma darecelari kimi i'rab, yani soz sonunda herf deyigmeleri
ila elaqodar olan meselalarden bohs etmedim. Qi'inki bunlar tigi.in ayrtca
bir kitab yazaraq adrnr da <Kitabii cavahir in-nehvi fi ltifat-it-ttirki>
[<Ttirk dillerinin nehvina aid govherler>] qoydum. Ulu Tannntn komayi
ile nehve dair bi.iti.in qaydalar orada gosterilmigdir>. Bugiinodek taprlmayan hemin osarinin adrndakr <cevahir> sozii <covherlor>>, <govherler>

demek olsa da, qrammatik manaya baxaraq kitabrn adrnr miiasir dilimiza <Tiirk dillerinin sintaksisinin esaslarr>> kimi gevirmak mtimkiindtir.

Uyfur tedqiqatgrlannln yazdrqlarna gore, Mahmud Kagfari omri.iniin sonuna yaxln vatenino qayrtmrg, Opalda medrose agaraq (<Modreseyi-Mahmudiyya>) bir miiddet burada ders demig, daha sonra haq-

qrn rehmatina qovugmuqdur. Onun qabri tizerindo mohtaqom bir ttirba

tikilmig, mozarr ise asrlarden bari qedirbilen xalqrn ziyarat yerino gevrilmigdir. <Divan>rn 900 illik yubileyi miinasibatila tiirba temir edilmiE,
etrafi abadlagdrrilmrq, boy0k park sahnmrg, miixtelif apaclar ekilmiqdir.

(DivAND No ZAMAN Vo HARADA YAZILMI$DIR?

<<Divan>>rn

ne zaman yaalmasr barade yekdil hkir yoxdur. Bunun

baqhca sabebi eserda bu barodo kifayot qoder sehih melumat verilmeme-

sidir. Mahmud Kaglari cizti kitabr ne zaman yazmav haqda miixtelif

reqomlar gostormiqdir. Meselon, o,

tiirk teqvimindon

behs ederken yaz-

mrgdrr: <biz bu kitabr yazanda dord yiiz altmrg altrncr (466) ilin meher-

rem ayr idiaO, ilan ili girmiqdi. Bir il kegib 467-ci

il olanda at ili

giracak-

dir. Hesab sene gosterdiyim izra olacaqdrr>. Mtiollif timsah ili haqqrnda
melumat vererken <bu kitabr yazdrprmrz zaman [dord ytiz] altmrq
doqquzuncu il

nok

ilidip

deye bildirmigdir. Teossi.if ki, aserin yazima-

st ile bagh gosterilen tarixlor heyvan adr (ilan, at, nek) dagryan illare
a0

Buradan etibaran abzastn sonuna qader olan qismin tarciimesini bagqa bir negrden
iigtn) veririk: <...ilan ili davam edirdi. Bu il bitib de 470-ci il [elyazmanrn
bu qisminde sonradan elave edilmig bir qeyd vardrr: <dtizaltme: 461-ci il>; bundan
dolayr kitabrn bitirilme tarixinde bir qeyri-miieyyenlik hasil olur. istar keteba sahifesinde, isterse de bu madde iginda 466-cr rl deyilmig, ancaq bir nege yerde 469-cu rl
yazrlmrqdrrl olunca at ili baglayacaqdrr> (Kaggarh Mahmut. Divanii Lugat-it-Ttrk.
Qeviri. uyarlama, Diizenleme. Haznlayanlar: segkin Erdi, Serap Tugba yurtsever,
Istanbul, 2005. s. 173).
da (mtiqayise

Warftailrk
uygun gelmir, giinki alyazmadakr tarixlor iizorinda qlrmlzl miirekkebla

Divanij

diizeliglor apanlmrqdrr.

<Divan>rn alyazma ntsxosinin sonundakt kotebeye gore, Mahmud

Kaqpari kitabrnr hicri teqvimi ila 481-cii ilin comadiyil-owel ayrnrn ilk
giini.inde ([{irrasinda) yazmapa ba;lamr;. d6rd dafe yazdrqdan va teshih

etdikden sonra

ffi,

ilin camadiyil-axrr ayrnrn l2-da bitirmigdir. Bu da

mfrvafiq olaraq miladi taqvimle l072-ci ilin 25 yanvar, garganbe giiniina

ilin l0 fevral. bazar ertesi gtiniina uygun galir.

<<Divan>>tn yanlma tarixi barade baqqa reqamler iroli siiri.ilsa de, el-

rra 1074-ctl

mi adabiyyatda25 yanvar rc72-10 fevral

l}l4-ci illar esas kimi qabul

edilmigdir. Oserin redakte olunmast haqqrnda da bir-birinden forqlenen

reqamlar (1076-78, hatta 1083-cii il) gosterilir.

oserin xalife el-Miiqtadiya ermepan edilmesi haqqrndakr qeyd de ba-

zi dolagrqhq yaradrr. Qiinki el-Mtiqtodi 1075-ci ilin aprelinde, <Divan>

faktiki olaraq yazlrtb baga gatdrrrldrqdan 14 ay sonra taxta grxmrqdrr.
Ehtimal ki, bu qeyd kitabtn redaktosi bitdikden sonra alave edilmigdir.
Bes eser harada yazrlmrqdrr? Bu suala da birmenalt cavab vermak

qetindir. <Divanii ltigat-it-tiirk> kimi fundamental ve

kab aseri

iki il on beq gtin

iri hecmli miirak-

arzinda stfirdan yaztb bitirmak, dord dofe

iiziinii k<igiirmak ve teshih etmsk yalntz o halda miimkiin ola bilerdi ki,
faktiki material ayrl-ayrl bolmelor iizro awolcedan qaralama geklinda
qisman hazrclanmrq olsun. Ehtimal ki, miiallif hale Tiirkiistanda iken
miiayyen hanrhqigleri gormiiq, Ba$dadda osari stiratlo yazrb bitirmigdir.
Oserin Qaraxaniler imperiyasr serhedlari daxilinde yazimadr[rnr be-

la bir mantiqi tezis tesdiq edir ki, bu halda Mahmud Ka;fari oz dahi
mi.iasiri Yusif Balasagunlunun 1070-ci ilde tamamlamrg oldugu <Qutad-

!u

Bilig> oserindon hokman xeberdar olmah ve ondan dabezi ni.imune-

lor vermali idi. Bu onu gosterir ki, 1070-ci ilde Mahmud Kag$ari artrq

Mahmud KaS{ari

imperiyanrn serhadlerinden kenarda ve ya onun gox ucqar bir gugesin-

de (Baldad istiqamatinde) olmuqdur. O ddvriin neqliyyat vasitelerinin

harakat siiretini nezare alsaq, xilafetin paytaxtrna gatmaq tigiin bir nega
ay vaxt laztm oldulunu gorerik. Bundan baqqa, eser Bagdadda yazrlsay-

dt, erab biblioqrafik risalelerinde qeyde altnmah idi. Ustalik, <Divanii

liigat-it-tiirkii>iin oziindan anlagrldrgrna gdre, Mahmud Kaglari bir

miiddat erob dilgiliyinin on mi.ihiim osarlerini, meselen, maghur leksikoqraf, Besre qrammatika mektebinin tantnmtg niimayendosi, eruz nezariyyesinin yaradtctlanndan biri olan Xelil ibn Ohmad el-Farahidi elBosrinin (718-792) moghur <Kitab i.il-eyn> asarini nazerden kegirmigdir.
Oreb dilinin

ilk

izahh liigat olan bu kitab ayn harfi ila baglandrlr iigiin

bele adlanrr. Mahmud Kag$ari heg giibhesiz diger mi.ihiim aserleri, o

ciimloden ishaq ibn ibrahim el-Ferabinin (vefatr: 961-ci
edeb

il) <Divan iil-

fi beyani liigat iil-erob> kitabrnr da gozdan kegirmiq, bir mi.iddet

<iz

asarindo tatbiq edeceyi, izlayeceyi metodu got0r-qoy etmiqdir.

Bir

nega kalme de <Divan>rn

katibi baredo demek yerino diigerdi.

Melum oldu[u kimi, Mahmud Kaqlarinin oz alile yazdrpr dord ntisxedan heg biri biza galib gatmamtgdtr. <<Divan>tn elm alemine melum olan
yegane ntisxosi aslon Cenubi Azarbaycanln Sava geherinden olan, sonra
$ama yerlagan Mahammad ibn Obu Bekr ibn Obu-l-Feth as-Savi, siimme

ed-Dimegqi (yani Demeqqde yagayan) torefinden Mahmud Kagfarinin

oz avtoqrafindan tam 200 il sonra kogilrtilen niisxedir. Bu giin biz bu

qiymetli osarlo tanrg olmaprmrza gore mehz ona borcluyuq.
OSORI ZIKR EDON MENBOLOR

<Divanti ltigat-it-tiirk> haqqrnda bezi menbalorde melumat verilmigdir. Mosalan, Ttirkiyenin Anteb qeharinden olan Bedreddin Mahmud

3l

Div anii lilg at - it - tiir k

bin Musa el-Eyni (Eyntabi) cjztiniin 30 cildlik meqhur <iqd iil-cilman fi

tarixi ehh rz-zaman> adh kitabrnrn cografiyadan va nisbalerden behs
edan qisminda va diger

iki aserinde (onun eserlerinin i.imumi hacmi yiiz

cilddan goxdur) Mahmud Kagfariden va <Divanii lflgat-it-tiirk>den soz

aEml;, ondan bezi bilgilori, o ciimledon oluz boylart, ttirk lehceleri ve

uygur olifbasr haqqrnda melumatlan xiilasa geklinda iqtibas etmigdir+t.

Ol-Eyninin asarlorinde verihnig bir srra soz ve terminlerin imlasr ve oguz
boylarrnrn darngalarr alimizdaki <Divan>dan xeyli ferqlenir. Bu da bela
diigiinmaye osas verir ki, onun serencamlnda <Divani.i liifat-it-tiirk>tin
elm alamina malum olrnayan baqqa bir redaksiyasl ve ya niisxesi varml$.

ol-Eyninin qardagr $ahabeddin ohmed de <Tarixi ol-Bedr fi ovsaf

ehli al-asr> adh aserinda tiirk etnoqrafiyaslna dair mi.ifessel molumatla
yana$r <Divan>dan

tiirk boylarr ve nisbaleri barede bilgileri da oz kita-

brna daxil etmigdir+2.

Boytik tiirk alimi Katib Qalebi oziiniin <Kaqf iiz-ziinun> eserinda

M.Kagfarinin adrnr gekmig, <Divanii ltgat-it-tiirk>den qrsa da olsa bohs
etmig, onun orabca yazrldrgrnr,

tiirk

elifbasrnrn 18 horf iizorindo bina

edildiyini, kitabrn xelifeyo ithaf vo teqdim olundupunu bildirmiqdira3.

. ordinarius professor ohmed Zeki velidi Tolanrn yazdrprna gote,

Misirda mamliik-tiirk hakimiyyati dovri.inde maqhur Xanegahi-Baybarsiyys geyxlerinden olan Alim bin Mehemmad el-Kagfari adh bir goxs
hicri 764-cri ildo yazdtpr <Tac iis-seadat ve iinvan tis-siadet> adh kitabrnda

tiirk sultanlannt ve iimumon tiirkleri medh ederkon <Divan>tn

girigindski bezi ifade ve ibarolerden istifade etmigdiraa.

4l Reqat Geng, hemin esar,

s. 16.

Besim Atalay. Onsoz. Divanii Lugat-it-Tiirk Terciirnesi. 1939, I cild, s. XXI.

+r
$erafeddin Yaltkaya. Kegfii'z - Ztinun. Istanbul, 1941, c.l, s. 808.
+q Z.Y.Togan. Mahmud Ka;gari'ye Ait Notlar. Atstz Mecmua. 1932, sayr 17, s.133a2

134.

,,

Mahmud

@Eari

(DiVANDIN TAPILMASI
<Divanii ltigat-it-tiirk> elm alomine l9l4-ciu ilde melum olmugdur.
Moqhur kitabsevor, bukinist mai4azalanrun daimi mtigterisi Oli Omiri
Ofendi bir defe istanbulun <Sahhaflar garqrsr>nda yeni bir kitabrn sora-

lrm almrg, lakin onun gox baha, 30 qrzrl liroye satrldrfrnr, kitabrn awalce
maarif nazirine teqdim olundulunu ve nazirliyin elmi gurasrnda ona on
qrzrl teklif edildiyini eqidende kitabr derhal almaq istamigdir. Terslikden

Oli Omiri Ofandinin iisttinda yalnrz on qrzrl varmlg. Tesadi.ifen oradan

kegen bir tanrgrndan borc gottirorok kitabr 33 qrzil lireya satrn almrgdrr.

Tezliklo kitabrn qohrati her yana yayrlmrg, Ziya Gdyalp onunla maraqlanmrgdrr. Lakin kitabrn itib-batacafr qorxusu ila Oli Omiri Ofondi
buna heg ciir raahq vermemigdir. Axrrda baq nazir Telet Paganrn, Ziya
Goyalprn ve edliyye naziri ibrahim Ofendinin xahigi ila kitabrn tarciima

ve nagrini Kilisli Rifete (Ohmed Rifet bin Obdiilkerim) (1873-1953)

etibar etmigdir. Tiirkiyado Mtiellim Rifet, Kilisli Rifet, soyadr haqqrnda
qanundan sonra isa Rifot Bilge adr ile de tanrnan alim ereb vo fars dil-

lerindon bir srra abidelari va liigetleri tiirkceye gevirmigdir. Bunlardan

<Ol-qavanin iil-kiilliyye li-zebt

til-liifat

it-ti.irkiyye>> asari gox maghurdur.

Kilisli Rifet 239x165 mm olgiisiinds

319 vareq i.izerinde yazrlmrg 638

sehifaden (175x115 mm cilgtilii sehifelardo maksimum 17 setir var) ibarot

bir cildlik alyazmam (elmi adebiyyatda buna yazma niisxe deyilir) 3 cild
halrnda nagr etmigdir. Dord tacriibeli mtirottibin aylar boyu geca-gtindtiz galrgmast naticosinde 436 sahifo olan I cild va 294 sahifa olan
1915-ci ildo,333 sohife olan

III

II cild

cild ise l9l7-ci ilde her biri 300 ntisxe

tirajla igrq i.izii gormtigdiir. Bu negr elmi edebiyyatda basma ntisxe va ya

Kilisli neqri adlanrr. Beleliklo, oli omiri ofondinin sayesinde tiirkliiyiin

gah eseri olan <Divao itib-batmaqdan qurtulmuqdur'
Kitab grxdrqdan sonra Telet Paga oli omiri ofendiye gox yiiksek
ona <<zati-alimaaglr vezifa toklif etmig, lakin o, taz1 olmamrgdrr. onda
qabul buyunize kigik bir miikafat olaraq 300 lire gonderdim, ltitfen,
olan
run> deyo mektub yazmtqdrr. Lakin gordiiyti igin viiqarr ile tox

melrur oslmanh memuru pulu qaytararaqonu yoxsul ailelere <Divanii

kimi paylamagr xahig etmigdir'
imperiya1857-ci ilde Diyabekirde anadan olan, uzun illar osmanh
kimi gahqan
srrun mtixtalif vilayatlorinde defterdar ve miilkiyye miifettigi

liigat-it-tiirk>

sedaqesi

ve omrii boyu evlenmayan

oli omiri ofendi maddi sxtnttlar bahasrna

15

hamrstnt
mine yaxrn nadir kitab ve slyazmasr toplamtg, axtrda onlarrn
liifatFatihdaki (istanbul) Millot kitabxanasrna bafrglamrgdr' <Divanii
katait-ti,irk>iin yegano alyazma niisxesi hazfida hemin kitabxanantn

loqunda Ar. 4189 nomra altrnda qeyde altnaraq saxlantr.

Franszlar kitablarr iigiin ona 30 min ingilis funt sterlinqi odemeyi,
ved etmigadrna Parisda kitabxana agmafr vo her ciir garait yaratmafr
maaqla
ler, lakin Oli Omiri Ofendi <<men bu kitablal dovletin verdiyi
bu
yrfdrm, oldiiytim zamanonlann milletime qalmastnt isteyirem> deye

taklifa qatiyyetle redd cavabr vermiqdir'

23 yanvar 1924-ciilde istanbulda vefat eden votonporvor ve kitabsever

oli omiri ofondinin oliimiina qair Yehya Kamal hiiziinlii bir

hesr etmiqdir. Homin geirin ilk ve son beytlari beladir:

<Mohtac isen fiiyuzuna eslaf pendinin,

Diz gok oniinde gimdi Omiri Ofendinin"

'

Ya fexri-kainat, sen iYfa et ocrini

Divani-kibriyada bu $erq enciimendinin>'

geir

34

Mahmud KaS{ari

(DiVAN)IN ToRcuuereni
Kilisli negrindan sonra <Divanii liigat-it-tiirk>tin yeni noqrina va tarci.imesina ehtiyac duyuldugu

iigiin 1920-ci illorde bu igle bezi adamlar

meggul olmug, lakin bir netice hasil olmamrgdrr.

Breslau Universitetinin sami dillori professoru, oreb, ibrani, kopt,

sanskrit, akkad ve tiirk dillari iizre gcirkemli miitaxassis, 600-den artrq

elmi eser miiellifi Karl Brokkelmann (1868-1956) 1928-ci ildo <Divanii

liigat-it-tiirk>deki sozleri elifba srrasrnda diizmtiq ve bir cild hahnda

Macartstan Elmler Akademiyaslnln maddi destayi ile nagr etdirmigdir+s.
Bundan bagqa, o,

<<Divan>>

haqqrnda ona yaxln meqala yazml$, asordak

atalar sozlerini ayrrca kitab hahnda gapdan buraxmrgdrr.

Oten asrin 30-cu illerinde Tiirkiyede <Divanti li.ifat-it-tiirk>tn ter"

ciimosi mesalesi gox aktuallagmrgdrr. 1932-ci ilde keqirilen

I Tiirk Dili

Qurultayrnda bu barada xiisusi qorar qebul edilmig, mtitexassislordan

ibaret komissiya qurulmug ve terctime igi Kilisli Rifote tapgrrrlmrgdrr.

Miixtelif sebebler iiztinden bu tagebbiis baq tutmaytnca, Konyah Atif vo

TBMM-do Van vilayetini temsil eden millet vekili Tevfiq bey bu igle
meggul olmuglar. Onlarrn terciimodo buraxdrqlarr goxlu sehv va yanhq-

hqlar oserin negrine imkan vermarniqdir. Nehayet, bu a$rr ig maqhur ictimai-siyasi xadim, alim ve qerqgtinas,

Tiirk Dil Qurumunun banilerin-

dan biri olan professor Besim Atalaya (1882-1965) hsvale edilmigdir.

Bosim Atalay 1939-cu ilde <Divan>>rn

ilda

II cildini

(366 sehife),1941-ci ilda

I cildini

III cildini

(530 sehife), 1940-cr

(452 sehife),1942-ciilde

faksimilesini (320 sehife), 1943-ci ilde ise indeks cildini (886 sahifa)
+s

Mitteltiirkischer Wcirtshatz nach Mahmud al-Kaschgaris Divan Lugat at-Tiirk. Bibiliotheca Orien talis Hungarica, Budapest- Le ipzig. I 928, Y l+252 p.

Tiirk Dil Qurumunun xetti ile negr etdirmigdira6. Onu da demek laamdtr ki, bu, diinyada <Divan>tn en mtikemmel terci'imesi hesab olunur. Heg da

ebes

deyil ki, psarin baqqa dillare torciimesi zamail Bosim

Atalayrn terctimasi
1957-ci

ilde

asas baza ve

etalon rolunu oynayr.

tantnmtg dil ve madeniyyet tarixqisi Dohri Dilgin tere-

finden <Divan>tn ereb alifbasr ile indeks cildi neqr olunmuqdur. Bundan
bagqa, 1990-cr ilde Ttirkiye Respublikasrnrn Medaniyyat Nazirliyi <Di'anii liigat-it-ttirbi.in faksimilesini takrar gap etmigdiraT-

30-cu illerda SSRI Elmlor Akademiyasrnrn Azarbaycan filiah <Diva-

nii liifat-it-tiirk>tin terctimesini meghur dilgi Xalid Seid Xocayeve tapgrrmrgdrr. 1935-37 -ciillerda heyata kegirilon hemin tarctimenin elyazma-

hazrda AMEA Nesimi adtna Dilgilik institutundadrr. Aradan keqen

dovr orzindo elyazmanrn bazi sahifaleri saralaraq oxunmaz hala diigsa

sr

de, tsrciima iimumen keyfiyyetli ve seviyyelidir. Lakin terctimenin dili

miiasir dilimizin leksikasr ilo tam sesleqmir, bezi soz ve terminler arttq
arxaiklegmig,

o dovrde dabda olan yeni t0rkco kelmelar ise bu

gtin

iqlenmir, iistalik, 30-cu illerde latrn esaslt Azetbaycan qrafikasrnda istifade olunanbezi herfler bugiinkti elifbamrza uymur.
Bosim Atalayrn yazdrptna gora, Xalid Said Xocayevin osas noqsant
sozleri klassik xaqaniyye tiirkcosi ile deyil, miiasir Tiirktistan qivalerine

uygun gekilde vermesidiras. Zannimce, bu tarciimeni ehya etmek eseri srfirdan terci.ime etmakden daha qetin va aprrdrr. <<Divan>>tn terciimesi ile
meqgul olduguna gore bolgevik repressiyasrna tug gelmiq ve bunu heyatr
ile odomig Xalid Said Xocayevin ruhu qargrsrnda say$

ib

bag eyirik.

Divani.i Liigat-it-Tiirk Terci.imesi (Qeviren: Besim Atalay). I cild, Ankara, 1939; Il

cild, 1940; nl;ild, l94l; IV cild (indeks),1943.
a7 Divanii Lugat-it-Tiirk. (Trpkrbasrm). Kiiltiir Bakanh$r Yaytnlan, Ankara. 1990.
as Basim Atalay. onsriz. Divanii Lugat-it-Tiirk Terciirnesi.1939, t cild, s. xxxI.
a6

Mahmud KaSEari

<Divani.i liigat-it-tiirk>iin ozbok dilina tarci.imesini tanrnmrg alim ve

mi.itercim Salih Miitollibov heyata kegirmiqdir. Ozbekistan SSR Elmler
Akademiyasrnrn A.S.Puqkin adrna

Dil ve Odebiyyat institutu ve Obu

Reyhan Biruni adrna $orqgiinashq institutunun birgo tagkil etdikleri re-

daksiya heyetinin qoran ile kitabrn

I cildi

1960-cr ildo (500 sehife),

II

cildi 1961-ci ilde (428 sohife), III cildi (466 sohife) 1963-cii ilde, indeks
cildi iso 1967-ci ilde (Salih Miitellibov bu cildi Qeni Obdiirrehmanovla
birlikde hazrrlamrgdrr) 3 min niisxo tirajla <<Devonu lu[otit turk - Turkiy
suzlar devoni> adr ila buranlmrgdrcae.l96T-ci ilda Salih Miitellibova srrf

bu terctimeye, onunla ba$h aragdrrmalara, gerhlore ve qeydlere gore filologiya elmlari doktoru elmi darscesi verilmigdir.

<Divanii ltigat-it-ttirk>tin uyiur diline tsrciimesi ise tam bir elmi-

filoloji ve insani facia ilo miigayiet olunmugdur. Holo <iten esrin 30-cu
illerinde maghur uygur qairi Kutlu! gevki (1876-1937) Tiirkiyo-MisirHindistan sayahotinden d<inerken <Divan>rn Kilisli negrini ozii ils $erqi
Tiirktistana gstire bilmigdi. O ve maarifgi-9air Mohemmed Oli <Divan>tn uyfur diline torciimesino girigmig, lakin bu igi baqa gatdrra bilmeden ginli colladlar torofinden qetla yetirilmiglsr.

I944-cn ilda bdyiik m0barize ve qurbanlar neticosinde qurulan $erqi

Tiirktistan Respublikaslnln liderleri <<Divan>rn uygur diline torctimasi
barede tolimat vermigler ve meghur alim ismayrl Damollam bu igi gergeklegdirmeye baglamrgdrr.

I cildin tamamlandrlr

dovrda Rusiya ila Qi-

nin birge intriqalarr neticasinde respublika siiquta uframrg, ismayrl Damollamrn vefatr ile terciime igi yanmgrq qalmrgdrr. Lakin biitiin bunlar
<Divan>la ba[h felaketlerin yalnrz baglangrcr idi.
ae

Ma4ruya l(ourrapr.rfi. lenony Jryrorur rypK

Typxufi cy3nap AeBoHx. Tap4lrrvron na

Harupra rafrdpnonvr.r C.M.Myrannlr6oe. I rou, Toruxenr, 1960, 500 6er;

6er; III rorra, 1963, 466 6er1. IV rou (uHaexc), 1967, 543 bet.

II rorrr 1961,42,

31

Divanii lii{at-itailrk

1949-cuilde $erqi Tiirkiistan qrzrl Qin ordulan teref,tnden iqlal edildikden sonfa Kaggarrn oyuncaq rejiminin baggrsr Seyfulla Seyfullayevin
tegabbiisi.i vo maddi yardrmt

ils tantnmrq gair ve tarixqi Ohmed Ziyai

1952-54-cnillerde <Divanti liigat-it-ttirk>ti tam terci.ime ederok Urumqi

edobi abidalor muzeyino tehvil vermigdir. 1957-ci ilde Sintszyan-Uygur

Muxtar Rayonu madoniyyet nazitliyi hemin alyazmam Pekinde neqr etmeyi qorara almtq, hatta bunun iigtin lazrmi vesaiti de ayrmrqdrr. Lakin
elyazma neinki gap edilmamig, eksine, <yerli milletgiliye qarqr kampaniya> gargivesinde miisadira edilarek yandtrrlmrg, Ohmed Ziyai ise bu
terciimaya gora 20 il a[rr habs cezasrna mehkum olunmugdur.

<Divanii ltigat-it-tiirk>tin tigiincii torciimesi 1960-63-cti illerda Qin

Elmler Akademiyasrmn Sintszyan (-uygurca: $incanq - R.O') hliahnrn
direktor mtiavini Uyfur Sayrami torefindon heyata kegirilmiqdir. Lakin
bu terciimanin elyazmast <la eyni aqibete ugramrg, I966-cr ilde baqlayan
menhus <medoni inqilab> zamant yandrrrlmrqdrr.

Maonun oliimtinden sonra Qinda <Divan>a maraq artmlg, uygur

xalqmrn va ziyainlann tezyiqi neticesindo Pekin dordiincii terciimeyo
icaza vermigdir. Sintszyan-Uygur ictimai Elmlor Akademiyastrun toqeb-

btisii ile <Divanti liiEat-it-ttirb ibrahim Miitinin mesul redaktorlulu

altrnda Obdiissalam Abbas, Obdiirrohim Otkiir, Obdiirrahim Hebibulla,
obdiirreqid Kerim sabit, obdiilhamid Yusih, Halim Salih, Hacr Nur
Hacr, Osman Mohemmed Niyaz, Emin Tursun, Sabit Ruzi, Mehemmad
Emin vo Mirsultan Osmanovdan ibaret 12 noferlik komissiya tarefindan
yazma niisxenin faksimilesi,

Kilisli Rifet' Besim Atalay ve Salih Mii-

tellibov negrlari osas gotiir0lerek terciime olunmuq va 1981-84-ci.i illerde

Urumgide 3 cild hahnda l0 min niisxe tirajla naqr edilmiqdilso. Bundan
Mehmut KeEkari. Tiirki trllar divanr - Divanii ltigat-it-tiirk. Uriimgi, $incanq Xelik
negriyyiti, I tom, l98l; II tom, 1982; III tom, 1984 (cildlar erab elifbasr ila gap oluns0

,oug,-buq sozler va misallar hem ereb, hem de lattn alifbast ila verilmiqdir).

38

Mahmud KaS{ari

bagqa, Sintszyan-Uygur Muxtar Rayonunda <Divan>>la bagh uygur va

Qin alirnlari terafinden saysrz-hesabsz rneqale ve elmi esar yazrlmrgdrr.

<Divani.i liigat-it-tiirk>i.in ingilis diline

ilk torciimesi Sir Gerard Klausonun adr ile baghdrr. o,l9l2-ci ilde negr etdirdiyi < An Etymological
Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish>5r ((XIII esra qedarki
ttirkcanin etimoloji lii[ati>) eserinde <<Divan>dan da ntimunoler vermig-

dir. Lakin miitexessislarin fikrince, burada da yanhqhqlardan qagmaq

mtimktin olmamrqdrr.
Tanrnmrg AB$ ttirkoloqu Robert Dankoffun terciimesi
giinashqda yeni bir merhelanin osaslru

iso divanqoymugdur. Mtixtelif vaxtlarda

Kolumbiya, Harvard, Arizona universitetlerinda tiirk dili va adsbiyyatr

fenlori iizra ders deyen alim 1979-cu ilden Qikaqo universitetinde ti.irk
va islam tadqiqatlan

iJrzre

professor vazifasini tutur. onun qeleminden

ttirk edebiyyatlrun ayn-ayn ni.imayendelerina hesr olunrru$ on monoqrafiya, 60-dan artrq elmi meqale ve ray grxmrqdrr. Alim ttirkltiytin iki
gox miihiim eserini, yeni Yusif Balasagunlunun <Qutadgu Bilig> poemasrnr (1982) ve Mahmud Kaggarinrn <Divanii liigat-it-ttirk)) esorini

ingilis diline tam qakilde tarctimo ederak ginasi Takinin vo Gdniil Alpay

Tokinin redaktasi altrnda 1982-85-ci illarda iig bito hahnda negr

etdirmigdirs2. o, son tarctimeni hemkarr ceyms Kelli (James Kelly) ile
birlikda heyata kegirmiqdir.

<Divanii ltigat-it-tii

rk>>

l99l -98-ci illarde osker Eqeubay

terofi ndan

tig cild hahnda qazax dilino terctime edilmigsr va yiiksak poliqrafik

sa-

5r G.Clauson.

An Etymological Dictionary ol Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford.1972.

! Mahmud al-Kashgari. compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk),
Edited and Translation with introduction and indices by Robert Dankoff in collaboration with James Kelly. cambridge, part l, 1982 (pp. XI+416); parr tI. l9g4 (pp.
III+381); part III. 1985 (pp. 337+mis166sh.;.
ssMaxruyr l{aur4apz. Typir ce:airi (luyauu
nyrar-}rr-rypix). Aluaru KaJracbr. XAHT
6acnacsr, I rou, I 997, 592 6er: II rov, lggj, 528 6er: III rorv, I 998, 600 6er.

39

Divanii Wat-it-tiirk

viyyeda 3.000 tirajla negr olunmugdur. Qazaxtstan Respublikasrnrn pre-

zidenti Nursuitan Nazarbayev na$ra onsoz yaz'mt;, bu qabilden olan

aserlerin elmi araqdtrmalarda, milli madeniyyet ve giiurun inkigafinda
oynadrlr miistssna rolu vurfulamrgdrr. Taessiif ki, tarciimenin transkripsiyasrnda qangrq gakilde tetbiq edilen kiril ve latrn elifbalarr, habele
bazi spesifik harflar bu nagrden istifadeni gatinleqdirir. Ona gore de biz
qazaxca torciimeyadan iqtibaslar vermek imkanrndan mehrumuq.

2}02-ci ilde <Divan> Pekinde Sintszyan-Uygur Muxtar Rayonu

ictimai Elmlar Akademiyast tarefinden Qin dilinde Alimcan Sabitin masul redaktorlulu altrnda 3 cild hahnda 3.000 ni.isxa tirajla neqr olunmuqdur5a. I cildi Xe Juy, Din i, Syao Cuni va Lyu Qzintszya,Il cildi
Syao Cuni va Lyu Qzintszya,Ill.cilidi iss Syao Cuni gevirmiqdir. Mirsul-

tan Osmanov

cildda, Tahircan Mehommad ise

II

ve

III cildlarde

ereb

ve latrn qrafikasr ila verilen metna nezarct etmiglar. Odalet namine de-

mek laztmdrr ki, bu, poliqrafiya baxrmtndan <<Divan>tn naqrleri arasrnda an nefis nagrdir.

I cildin evvelindoki on bir sehifelik miiqeddimsde

esar, onun miiellifi, Qinde bag tutmayan noqrleri ve baqqa dillere ter-

ciimolari haqqrnda geniq bilgi vermigler.

2004-cii ildo <Divanii ltifat-it-tiirk> Hiiseyn Dtizgtiniin (Hiiseyn

Mehommedzada Sadiq) tarciimasi ile fars dilinde de nefis gekilde gapdan
grxmrgdrr55.

I-II-III

drpr 2 sehifalik

cildleri tek bir cildda toplayan miitarcim osere yaz-

tiirkca va 67 sehifelik farsca onsozde kitabrn gox miifes-

sel va parlaq tahlilini vermigdir. O burada osarin yazima yeri ve vaxtt,

tedqiqi tarixi, Miiellim Rifet, Konyah Atif, Karl Brokkelmann, Besim

Atalay, Dohri Dilgin, Salih Miitallibov, Robert Dankolf ve Ceyms Kelli
Tu Tsziie Yuy Datsrdyan, .sjll otiJ 6ti:.r Pekin. Milletler neqriyyatr, 2002,I cild, 554
s.; II cild. 378 s.; lll cild, 442 s. Qin heroqlifleriniyazmaqmiimkiin olmadrgr iiqi.in biz
bu naqri qertiolaraq DLT-Qin adlandrracagrq.
ss2964 ;i,i,l Jil t"-E , ut;ill otiJ glj;.t
5a

Mahmud KaS{ari

40

ne$rlerinden, uylurca vo qazaxca terciimelerdon genig behs etmigdir.

Hi,iseyn Di.izgi.in onsozde Ural-Altay dillerinin tesnifatr,

ttirk dillerinin

tarixi, qedim uylur yazrsr, habele <Divan>dakr geir pargalan, atalar

srizleri, dastan vo revayotler (Alp Or Tonqa, $u va s.), tarixi hadiseler vo
gaxsler bareda soz agmtg, osorin imlastnt ve qurulugunu tehlil etmigdir.

Htiseyn Diizgiin de eynen uylurlar kimi maddoleri (baq sozlori) ve

misallarr paralel qekilde hem lailn, hem de areb alifbasr ile gdstermig,
daha sonra ise <Divan> haqqtnda miixtolif dillorde gxmr$ 126 biblio-

qrafik negri ahate edon 5 sohifelik (s.68-72) edebiyyat siyahrsr vermigdir.

2005-ci ilde istanbulda <Divanii ltipat-it-tiirk>i.in yeni bir terciimosi
igrq

iizii gormiigdiir56. Segkin Ordi ve Sarap Tu$ba Yurtsevar terefinden

hazrlanan bu tarctima tamamile orijinal ve yenidir. iki hisssden ibarot

olan kitabda owolce bag scizler latrn elifbasr ile terciimasiz, ntimunesiz
ard-arda sralanmrgdrr

(s.

lI-126). Meselen, hemzo kitabrnda iki-yeddi

herfli bag scizler b<ilme ve bablar izre arxa-arxaya diizillmtig, qram-

matik izahatlar oldulu kimi verilmigdir. Kitabrn ikinci hissasinde ise

(s.127-720) hemin sozlar torcilmolari, misallary atalar sozil, geirleri ve
qaydalara dair izahatlarr ile birlikde latrn elifbasmrn ardrcrlhgrna gore

adi liifet kimi tertib edilmigdir. Bu negrin meqsedi <Divaru>r gafdaq

ti.irkcoda daha genig oxucu ki.itlasine teqdim etmek oldugundan orada

tiirkce s<izlorin areb elifbasr ile yazrhgr da verilmamigdir.

Bir

scizle,

<Divanti ltilat-it-tiirk>iin bu gox rahat vo sade nagri hem

liifet, ham da indeks kimi qebul edile bilar. Onun en esas ozelliyi

son

terciime olmasr etibarile diger negrlerde goza garpan sehvleri teshih etmesi va <<Divan>a yeni ve cosaratli bir baxrgr eks etdirmesidir.

s6

Kaggarh Mahmut. Divanii Lugati't-Tiirk. Qeviri. Uyarlama, Diizenleme. Hanrlayanlar: Segkin Erdi, Serap Tulba Yurtsever. istanbul, 2005, Kabalcr Yayrnevi, 725 s.

D iv anij

liift a t -i t - tf;r k

Bir

nega kolmo de

bu setirlerin miiallifinin terciimeya neca baqladrpr

barado yazmaqyerine dtiqerdi. Men bu igle 1986-cr ildon meggulam. o

vaxt <DivaD)rn I cildini (Basim Atalay nogrinden) terctime etmigdim'

Lakin sovet dovriinde nagr iqinin gatinliyi, plana saltnmast ve illerle siirmesi doyerli oxuculara yaxgl malum oldusuna gore, bu togebbiis yanmgrq qaldr. Daha sonra

btittn ziya\lai ve jurnalistlar kimi man do ol-

komizdo geden ictimai-siyasi proseslara qoguldu[umdan bu igle me;lul

olmala vaxt tapmadrm. Ustelik, Qaraba! olaylan, bir-birini teqib edon

dovlet gevriligi cehdlari, hiperinflyasiya ve kaprz qrthpr, maddi vasaitin

yoxlu[u iiziindan <Divan>tn terciimesi vo neqri maselosi arzu olataq
qaldr ve mecburon arxa plana keqdi.

Daha sonra men meqhur ofuzqtinas ve qorqudgtnas Faruq Siimarin

<O[uzlar> (Bakr, Genclik, 1992,432 sahife) kitabrnrn, boyiik gair, mtite-

fekkir va siyasi xadim Yusif Balasalunlunun <Qutadfu Bilig> (Bakr,

Y azrgr, lgg4,

492 sehifa,

K.Veliyevle birlikde) poemaslnln, tantnmtq alim

Baheddin ogalin <Ttirk mifologiyasu (Bakr, soda, 2004,I cild, 626 sehi-

fe) eserinin ve diger esorlorin terctimesi vo 9ap1 ile megful oldu[umdan

<Divanii lti[at-it-tiirk>e lazrmi diqqat yetiro bilmedim. Paralel olaraq

Yusif Balasa$unlunun <Qutad[u Bilig> poemasr ile baph xtisusi tedqiqat igi aparma[rm (<Qutadfu Bilig>, Bakt, Elm, 2003, 320 sehife) mena
homin dovriin dilini daha yaxgt menimsemek imkant verdi' Bu arada
<Divan>tn I cildinin elyazmasmr yeniden gozdankegirdim, teshih etdim,
diger cildler tizarinda igi davam etdirerek terctmeni tamamladtm ve
Salih Miitellibovun ozbekce naqri ile, Urumqido heyala keqirilmig uygurca, pekinde buraxrlmrg gince negrleri ilo ve Hiiseyn Di.izgtiniin farsca terciimesi

ile tutugdurdum.

Terc0me ve ne$r prosesinde ortaya glxan esas getinlik sozlerin ve

niimunolarin erob elifbasr ile orijinal tiirkca yaztltqtnt vermekle baSh idi'

.44

Mahrwd KaS{ari

Yazrlrg zamant sahv buraxlnamaq iigiln bunu bagqa dillerdoki negrlerdan skanner yolu ile gottrmek gox uzun vo yorucu ig oldugundan eserin

har hansr bir dildeki elektron variantr lanm idi. Robert Dankoff ile yaztgmalanmrz zamanr malum oldu

ki, o da vaxtile bu problemle qargr-

lagmtg, axtrda <Divanii ltigat-it-ttirk>tin metnindeki sozlerin orijinafunr

arab elifbasr ils vermemigdir. ingilisce nagrini elde etdikden sonra ame-

rikan aliminin bagqa bir yol izlediyini g<irdtik. Mtiqayisa iigiin bir niimuna gostarek. Bizda ve diger neqrlerda <O I ii t> maddosi bu qokildadir:

cJl o I t t: bir-birini oldiirme. oldiirene, qatile (.,+df dlutgi)) deyilir.

Hamin maddani Robert Dankoff agagrdakr kimi vermigdir:

'ULUT' 6liit "Killing" (qital). Hence "a killer" (qatil) is called:

'ULUTJY' oliitii.
Biz do amerikan alimi kimi horeket edorak motni ancaq latrn elifbasr
ila vermek istedik, lakin bu zaman liigetin elmi deyarinin agagr diigscayi,

orijinal metn olmadan sozlorin oxunuqu ve

yazrhgr ila

balh giibhalar ya-

ranacapt andigesi ile bu fikirden tamamilo vaz kegdik. Bi.ittin misallarr

olmasa da, yalnrz baq sozlari (maddeleri) erob olifbasr ile vermek barade

teklif grxrg yolu kimi goriinso de, flreyimizce olmadr. eiinki bu zaman
motngtinaslan taxminen min il ewelki tiirkco ya^ vo imla qaydalannr
oyrenmek ve aragdrrmaq imkanrndan mehrum etmig olardrq.

Yeri gelmiqken onu da deyak ki, <Divan>rn gince tarctimesinde eynan tiirkce, ozbekce, uyfurca vo farsca tarciimelorde oldugu kimi scizlerin erob qrafikasr ile orijinal yazrhqr, latrn alifbasr ila trankripsiyasr verilmigdir. Miiqayise tigiin bir niimune gdsterek. Meselen, uA t p a l a d r>
maddasi ingilisce naEri istisna olmaqla biittin negrlarde taxminen bu ge-

kildadir:
crrYL.J

A r p a I a d r. arpaverdi,

((diYt+.rl

clj

cjf

ol atrn arpaladr = o, atr-

na arpa verdi>, (dt-eYL.i -tYl+-,,l arpalar-arpalarnak).

43

Divanii lil{at-it-tilrk

Qin dilindo ise hemin maddo aqafrdakr kimidir:

crrpolodi:
tEfJ ZALt 4,f< -f li *

osVUjf

.--vuii or:f ii ol qtil orpolodi 1g

orpcl<rr-orpolornol<) o
<.!uvqli-jvujf

olursa-olsun,
Qinco tarctimoni alda etdikden sonra nayin bahastna
tiirkce sozleri srab qrahkasr ila yazmai5a qerar verdik. Qtinki texminen

on dord esr bu alifbadan istifada etmig bir toplum olaraq bu igde acizlik
gostermek biza allLr. gelirdi. Bunu oz qiiwemizla gormak macburiyyatinde idik

- ya misallarr elle yazmah, ya da kompiiterla yrgmah idik. Uzun

mi.iddet bu igi yerine yetirecak adam tapmaq miimkiin olmadr. Nahayat,

Bakr Dovlet Universitetinin hlologiya faki.iltasinin magistraturastnda

tehsil alan tebrizli talebem Neda Nocafi Amandi bu a[tr' gatin ve gerefli
missiyanr oz tizerina gotiirdti vo <Divan>dakr ereb elifbasr ila olan biitiin

mstni, soz va herfleri (herekelari de qoymaq qertila) kompiiterde yrfdr'

(DIvAN>IN QURULU$u
aserdir. BuQuruluquna gore <Divanii liigat-it-tiirk> gox miirekkab
rada 9 mindan artrq soz verilmigdir. Madde iginde ve matnlerda rast-

lanan bag soz vo soz birleqmesinin miqdarr her neqrde ferqdilir' Meselen'
bu roqem Karl Brokkelmann neqrinde 1.993, Basim Atalay nagrinda
8.783, Salih Miitellibov neqrinde ise9.222 tagkil edir' Bu onunla baghdrr

ki, Mahmud Kaggari goxmanah sozlori vo omonimleri bir madde

al-

trnda verdiyi halda, ayrl-ayrl naqirlar onlart parqalayaraq iki, bezen iig,
hetta dord-beg madde halna salmrqlar. Oyanilik iigtin bir misal gos-

tarak (sohbet burada terciime ferqinden deyil, srrf texniki ferqdan gedir). Mesolan, Basim Atalay <B a s d r> maddesini bu gokilde vermigdir:
dJgJ B a s d r: (d4 ,t-;
basdt>, (d.r.+

4l

anr burt basdr = onu kabus, qarabasma

bog el basdr=bey vilayeti basdt, sanki tistiine gok-

44

Mahmud KaS{ari

diivl, ((d&+

t*,F

begni yagr basdr = yagl beyi basdr, bayo basqrn ela-

di>. Bagqasr da beledir. <cEr.+ tiJ.,,1 ar krzrp basdr=adam qnt basdr, qamarladt, tistiine gullandt>, <,rr+ dS:,S drt rt keyikni basdr = it geyiki st-

piirladi ve ytxdt>>, (dl-.{

-}+

basar

basmak).

Salih Miitallibov isa hemin maddeni parEalayaraq agagrdakr

beq

ayrr madde hahna salmrgdrr:

.sr.+ g a s d r: <.gl+

ej C

anr burt basdr = onu (ktreyini yere

qoyub yatmaq naticesinda) qara basdr>.

cs4 B a s d r: <,.rr+ cjrl .{

beg el basdr = emir xalqa

d+ B a s d t: <or+ ,*,F

ziilm eledi>.

bagni yalr basdr = dii$men gece beye

basqrn etdi>. Bagqasr da beledir.

crr^r B a s d

r: <.sl+ E-l.J .tl er krzr$

basdr = adam qzr basdr, iisttino

grxdr>.

ar-+ B a s d r: <,sr+ dsrs

di

rt keyikni basdr = it geyiki basdr, basrb

aldt, yxdt>), (dLl-.; --lL+ basar-basmak).

Yeri gelmigken qeyd edek ki, biz de bir madde igindo verilen, imla
ve teleffi.izca eyni olan, lakin tamam lerqli mena ve anlayrglar ifade eden
scizlari ayrrdrq ve yeni madda hahnda verdik. Bu gokilda li.ifetin daha

aydrn, daha anlagrqh, istifade tigiin daha rahat ve funksional olaca$rnr

r,azera aldrq.

Bizim nogrde bag madde saylsl 9.300 civarrndadrr.. Bunla-

nn 4 mine qaderi (40 faizi) fe'I, qalanlarr isim, sifet, zarf va evozlikdir.
Osar klassik ereb qrammatikasl va

liiletgilik onenaleri

esasrnda qele-

me ahnmrgdrr. sozler ereb olifbasrndakr herflarin slraslna uylun olaraq

dtiziilmtigdiir. Mahmud Kaqgari ozii bu barado bela yazmrgdrr: <Men bu

kitabr ... heca horfleri slraslna giire tertib etdim. Araqdrran onu asan
tapsrn, arayan srrasrnda arasln deya, her kelmeni yerli-yerine qoydum,

derinliklarini tize grxardrm, qatrhqlannr yumgaltdrm, qaranhq cehatlarini

Divanti lilEat-it+iirk

iqrqlandrrdrrn. illor boyu bir gox qatinliklero sine gerdim, nehayot, eseri
bagdan-sonadak sekkiz esas kitabda topladrm>.

M.Kaglari birinci kitabr <hamzali sozler kitabu> adlandrrmrqdrr.

<<Divan>>rn

ikinci kitabr <salim kitabr>drr, buraya terkibindo arebce

<harfi-illet> deyilen elif, vav, ye harflerinden biri ve tekrarlanan herfi olmayan sozler daxildir.

<Miizaef kitabr> adlanan iigtincti kitabdakr sozlerde eyni cinsli iki

horf yan-yana galir, bu zaman ilk herf stikunlu, ikinci herf herekali olur.
Ossrdoki dordiincii kitab <misal kitabr>drr. Soziin torkibinde herfiilletden, yeni elif, vav, ye harflorinden biri olsa, ona <misal>> deyilir.
Beginci ve altrnq kitablara mtivafiq gekilda tig herfli vo dord harfli
sozler (orebce <<zavatiis-salase> ve <<zevat til-srbaa>) daxil edilmiqdir

Mahmud Kaglari yeddinci kitaba <ftinneli sozler kitabu, yani terkibindo genizdan (burundan) gelen herfler olan scizler kitabr adtm vermig, stikunlu

iki horfin birlagdiyi

scizleri (<cam beyn os-sakineyu) isa

son kitabda toplamrgdrr. Yeri galmiqken onu da demok lanmdll ki, her

bir kitabda iki (stinai), iig (siilasi), dord (riibai), beq (xiimasi) ve altt
harfli (stidasi) sozlar bablarr, elece ds salim, miizaof ve giinneli qismlori,
habele soziin qurulugundan astlt olaraq miixtolif bablar vardr. Kitablarrn bozilari isimler ve fe'llsr olmaqla iki kitaba, sonra bolme ve bablara ayrrlmtg, miivafiq qrammatik izahatlarla techiz edilmiq, bu zaman
erebca terminlar igledilmiqdir.

Mahmud Kaqgari <Divanti liigat-it-ttirk>a ttirk dillorinde istifadedan grxmrg arxaik scizleri, habele xalq arastnda feal qokildo igledilan, la-

kin bagqa dillarden kegen altnma kalmeleri daxil etmamigdir. O, prisip

etibarila ahnma sozlero qar$l glxmrg, dilin saflrlr ve temizliyi uprunda
mi.ibarizo aparml$,

ttirk sozlerini unudaraq lars sozleri igleden opuzlart

keskin tenqid etmigdir. Mahmud Kaq[ari esil ttirkcenin goherlarde deyil,

46

Mahmud KaS{ari

baqqa xalqlarla gedig-geligi, i.insiyyeti az olan kogari ehali arasrnda qo-

rundulunu vurgulamrgdrr.

o,

<Divan>dakr bir srra scjzlerin qargrsrnda

<qeyri-asliyye>, yeni <bu soz asl ti.irkca deyildir> qeydini de vermigdir.

NO$RDO TOTBIQ EDiLON OLIFBA

Azarbay can elifbasrnrn movcud imkanlarr <Divani.i

liigat-it-tiirb)ii

transkripsiya etmek iigi.in yetarli hesab edile biler. Burada bizim

esas

getinliyimizka,ke, ge ve ge herflerinin (seslarinin) iqlenme meqamlarrnr

daqiqlegdirmok idi. Bunsuz eserin terctimesi, sozlerin transkripsiyasr da-

qiq olmazdr. Hetta an miikammal nagr sayrlan Besim Atalay nogrinde da

sozlarin transkripsiyasl zamam bezi ge-lar ge ile, ge-lar
ise ng ile verilmigdir

! ila, salrr nun

ki, bu da gagdag ti.irkcode ge herfinin oxunmamasr

ila baghdrr ve macburiyyatdon dogmuqdur.

ikinci

esas

gotinlik

c!

ka vs dl ke-ni brzimolifbada eyni herfle vermek

idi. Lakin tiirk dillsrine xas olan sinharmonizm k.ilo yazian sozlarin toleffiiziinda

cj ka

ile

d ke-ni bir-birinden

Ugiincii gatinlik

.il

ayrrd etmeya imkan verir.

ke harfinin eyni zamanda ham ke (akin), hom da

ge (agin=eyin, eyin-bag) saslerini ifada etmasi

idi. Bunlan yerine 96ro deqiq vermeye gahgdrq. Ustelik, dl herfi O n ile birlikde .tti sagrr nunu (nq)
bildirir. Bu sesi beynalxalq fonetikada qobul edilmig qayda iizra bir igara
ila (q) vermek daha dogru olardr, lakin bunun <Divan>dan iqtibas iqini
getinlegdireceyi ve alave problemlar yaradacapr ehtimah bizi bu fikirden
dagrndrrdr. Son dorece geniq ehate dairesi olan <Divan))ln dilgilar xari-

cinde diger sahelerin mi.itaxassisleri terefindan de tedqiqata colb olunacaSrnr nazere alaraq sa[rr nunu nq ila vermeyi uygun gordtik.

<Divan>da ancaq sozi.in ortasrnda ve sonunda gelan .lt, saErr nun o

dovri.in dilinda normal bir horf vo sos kimi grxrg edir. Daha sonra bezi

iv

anii l{i{ at - i t - t iir k

tiirk dillerinde

41

srradan qfian bu ses hanrda adobi dilimizda olmasa da,

dialektlorimizda, canh danrgrq dilinde iglodilir. Mosale ondadrr ki, biz-

deki nq konsonantr ile n sesinin mtivaziliyi o qeder de ciddi mena farqi

yaratmtr. Masalon, ananl (ana olan qadrnr) ve ananqt (senin ananr), kitabrnr (onun kitabrnr) ve kitabrnqr (senin kitabrnr) sozlerinda obyekt deyiqmez olaraq qalrr. <Divan>da isa saltr nunlu sdzla n sesi olan soz ta-

mamila ayn-ayn sozlerdir va ferqli obyekt ve manalarr ifado edir. Mosolon, man va manq (dan, buSd a), kan va kanq (ata), on (10) va onq (asan)

sozlerindo bunu ayani qekilde gormek miimkiindi.ir. Dilgiliyimizda sagrr

nun masalesi biittin aspektleri ilo, yani problemin qoyulugu, mahiyyati

ve tedqiqi professor Elbrus Azizov terefinden xiilase edilmigdirsz.

Basim Atalayrn arebca

i herfini dh kimi vermesi bizi qane etmirdi,

onu vurlulu vo ya noqteli zet kimi vermeyin daha dogru olacalr fikrindo

idik. Lakin sonradan <Divan>tn tiirkce va azarbaycanca neqrleri araslnda ciddi aynhq yaranacapr endigesi ila bu fikirden de vaz kegmeli olduq.

Onu da qeyd etmek lazrmdtr ki, i dh sesi taxminan bizim y sesina yaxln-

drr, bunu geir pargalannda biri I dh, digeri a

y lla yazlan hemqafiyo

sdzlarde de gormak mtimktindiir.

Xaqaniyya dilinda v ila f arasrnda telaffi.iz edilen tig noqteli ci f iigtin

latrn olifbasrnrn w herfini qebul etdik.

iki maxrec arasrnda teleffiiz edilan

harfini j ilo verdik.

Oreb qrafiasr ila yazilan ntimunelardeki + b-leri kigik istisnalar drqrnda bir qayda olaraq p

ila, 6 c-leri g ile verdik, bu elifba ile yanlan

sozlarda harokeler osason tam gekilda qoyuldu, yalntz

cs

i/r ilo biton soz-

larda elave diakritik igarsye ve siikun igaresine ltizum goriilmedi. Oreb

harfleri asanhq namine latrn alifbastndakt adlan ile yan-yana gosterildi.

s7

E.Ozizov. hernin aser. s. 107-l 13.

Mahmud Kastari

Diger herf ve seslerda ele bir ciddi problem yoxdur.

<Divan>da qrammatik qaydalar izah edilarken <Qayda> sdzii yanlmamlgsa, hemin sozii diiz motorize iginde biz verdik.

Diz

mdterize igin-

daki biitiin sciz vo izahatlar, o ciimleden ereb horflerinden sonra galon ve

onlann imlasrnr gosteren qeydlor bize aiddir.

Metnaltr qismlerda gerhlerin imkan daxilinda az olmasrna, eserin

elave bilgilarle yiiklsnmemesine diqqat etdik. Xtisusen de <bu sciz filan

dialektde, filan givode, filan klassik gairimizin dilinde iglenmigdir> kimi

gerhlerden va misallardan qagmaga gahgdrq, <Divan>rn elmi dovriyyeye

daxil edilmssinden sonra onun mi.ixtelif sahalerin miitexessisleri tarelrndon geniq gokilde aragdrrmalara celb olunacafrnt nezere aldrq.

Burada bir geyi do bildirmak lazrmdrr ki, biz Besim Atalayrn mont
altrndakr hagiyeda verdiyi qeydlarin bdyiik eksoriyyetini torci.ime etdik.

Lakin bezi scizlarin Anadoluda, yaxud bagqa tiirk dillerinde hale de

ig-

lendiyi barade melumatr, bu ve ya digar scizi.in yazma ve basma ni.isxelorde ferqli imlada yazlJdr$q oserin iiztinii k<igiiren katib terehndan va ya
bagqa

bir

gexs terehndan diizeliglar

apanldr[r, teshih edildiyi haqqrnda

qeydleri, elece de arabce metndeki sohv vo dolagrqhqlarla balh miilahizelorin hamrsrnr vermedik, alimin elmi besiretine, derin biliyine giivsnerek onun dogru hesab etdiyi variantlan verdik. Bu hem de onunla balh

idi ki, onsuz da kigik qriftlerle yrgrlan qeydlerde

erabce sciz, ibara va

ctimlelardski yanhqhqlarr gostermek Azerbaycan dilgiliyi baxrmmdan

li.izumsuz bir igdir. Bu zaman herekelerin bulanrq goriindiiytino, aydrn
gekilde segilmadiyina tecri.ibi qekilde gahid olduq.

Onu da qeyd edim ki, biz terciimo prosesindo ingilisce vo qazaxca

negrleri istisna olmaqla <<Divan>rn ttirk, ozbak, uyfur, fars ve Qin diline

terctimalerine diqqet yetirdik, mi.ibahisali meqamlarr mi.iqayise ve tutug-

durma yolu ile aydrnla$.drrmapa gahgdrq, matnaltr hagiyedo goxlu iqti-

D iv anii

49

lil{ at -it -tiirk

bas verdik. Bu zaman Besim Atalay neqrini ixtisarla

DLT (Divanii Lii-

gat-it-Tiirk), ttirkce Segkin ordi va Serap Tufba Yurtsever neqrini qrsa

gekilde DLT-2005 (bu kitab 2005-ci ilde neqr olunub), ozbekco Salih
Miitellibov negrini TSD (Turkiy suzlar devoni), uygur negrini TTD

(Ttirki trllar divanr), abbreviaturast ile verdik, farsca Hiiseyn Diizgiin

nagrini

cJ

.r

(yani

.sjll

oLil gl3s.r), gince naqri ise DLT-Qin adr altrnda

zikr etdik. Her defe qeydden ve ya iqtibasdan sonra miivafiq neqrin

cildini vo sehifesini de gosterdik. Zannimizce, bu, mi'ieyyon rnesalolarde
(sozlerin ferqli oxunu$u ve terctimesi) tedqiqatgrlara komek ede biler'

Oxucular hagiyelere baxarken Segkin Ordi ila Serap Tupba Yurtseverin torciimasine daha gox miiraciet etdiyimizin ferqine varacaqlar.

boyiik
Bagqa negrlarin maziyyetlarine esla kolge salmadan demsliyik ki,
hazfflananbu terciime <Divanii liifat-it-tiirk>tin sonuncu neqri
titizlikla

iki soolmasr etibarile divanqi.inasfuqda son nailiyyet sayrla biler' Kitaba

hifelik onsoz yazafl Prof.Dr. Aykut Kazanagtl diger neqrlerin ozelliklarini qrsaca xarakterrze etmiq, Seqkin Ordi ile Sorap Tugba Yurtseverin
bu esarle bagh biittin edabiyyatr diqqetla gozdan kegirdiklerini, fedakarhqla galigaraq ortaya mtikemmel terciime qoyduqlarrnt vurlulamrgdrr.
Son olaraq bu alrr ve getin iSda mendon oz deyerli meslahatlerini

boyiik
esirgemeyan, mani daim ruhlandtran, eziz miiellimim ve dostum,
alim va qeyretli vatondag, negrin elmi redaktoru, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasrnrn miixbir iizvti, Tiirk Dil Qurumunun foxri iizvii,
emakdar elm xadimi, Bakr Dovlet Universiteti tiirkologiya kafedraslnln
miidiri, Azerb4ycanda trirkologiyanrn ve tiirkqiiliiyiin bayraqdarr, filo-

logiya elmlori doktoru, professor'Iofiq Hactyeve sonsuz minnetdarhq

duyfularrmi'izhar etmeyi oziima borc bilirem' Tsrciimenin
ve
,qi.ikran
biitiin qiisurlbrr mene, ufurlair ise ona aiddir'

Mahmud KaS{ari

Olyazmaya miisbet roy veran gorkemli alim, AMEA-nrn miixbir

i.izvi.i, Azarbaycanda

Atatiirk Merkezinin miidiri, filologiya elmleri dok-

toru, professor Nizami Ceferova, meslehetgiler

- professor Htiseyn

ismayrlova, prolessor Ozizxan Tannverdiyo vo professor Mammodoli

Qrpgaga da darin say$rlarrmr bildiriram.
<<Divan>rn terci.ime ve ne$r olunmasr teqebbi.isi.inii ortaya atan, bu
meqsedle xiisusi <Mahmud Kaggari> fondu yaradan va komissiya tegkil
edon AzerbaycanYazrg/rar Birliyine, fondun rahberi hormetli Anar mii-

ellima, fondun icragr direktoru Elxan Zal Qaraxanhya, AYB-nin katibi

Arif Omrahogluna vo komissiya iizvlerine teqekktirti borc biliram.

Kitabrn terctimesini destekloyen va tagviq edon, negri trarode Elmi
$uranrn qerannl grxaran Azarbaycan Milli Elmlor Akademiyaslnln
Folklor institutuna, institutun direktoru filologiya elmleri doktoru Hiiseyn ismayrlova ve emakdaqlanna semimi minnotdarhfrmr bildirirem.

Bakr Dovlet Universitetinin ttirkologiya kafedrasrnda barabar gahqdrgrm eziz hemkarlanma da aynca tegekktir edirarn. Hormetli ustadrm

Tofiq mi.iallim baqda olmaqla onlann mene gostardiklori boyiik diqqet

ve qaygrnr, ve'diklsri deyerli meslehet va tdvsiyelori, terctimonin gediqini
nece govqle, hetta heyecanla

izlediklerini heg vaxt unutmayacafam.

Metnin ereb qrafikasr ila olan qismini kompi.iterde yrfan, bu gergin

va iiziicti igin gergeklagmesinde miihiim rol oynayan eziz telebem Neda

Necafi Amandiya, areb-fars proqramlarr ve griftlsri meselasinde meno

komek eden dostum Cabbar Mommadova iirekden tegekktir edirem.
Torci.ime i.izerinda gahgarken mona har ciir garait yaradan, monevi
destek olan, metnin yrgrlmasr vo korrekturarun oxunmasl iginde menim
qeder yaxrndan igtirak edan az.iz heyat yoldagrm Solmaz xanrma, elece
do meni daim destakleyen aile iizvlorime va dostlanma burada oz derin
ehtiramrmr gatdrrmaq isteyirem.

Bu, <Divanii liifat-it-ttirk>tin Azarbaycan dilinde neqr olunan ilk

tarciimosidir. Umumi hecmi 2.234 sehifo olan Basim Atalay neqri esastn-

da ilk defe heyata kegirilen 2.080 sehifelik bu alrr ve irihecmli

i9,

giibhasiz ki, noqsan ve yanhghqlardan da xali deyildir. Tercilme haqqrnda ozrey ve tenqidi qeydlerini bize bildiracek qexslare bori baqdan taqek-

kiir edirom.
van>>la

Yegana tesellim bu neqrin milli filologiya elmimizde <Di-

balh boglufu miiveqqeti olaraq doldurmasr, galacakda daha mii-

kommel torciime ve nagrlerin meydana gtxmaslna zemin yaratmastdtr.

Aqillerden biri demigdir ki, insan heyatrnda tek birce defo liigete
baxsa, hemin ltifot ona verilen pulu grxarmrq sayrlrr. Men iirakden inant-

ram ki, sevimli oxuculanmrz tiirkli.iyiin bu gah eserina her giin dafelerla
baxacaq, ondan gox $ey oyrenecek, gox feyz ve zovq alacaq, deyerli
alimlarimiz ise bu zengin qaynaq sayssinda tiirk dili ve edebiyyatt, tiirk
tarixi va medaniyyeti, ttirk menaviyyatr ve etnoqrafiyast, bir sozle, ganh

tiirk

kegmigi ile bagh yeni-yeni tadqiqat iglori apafacaq, bir-birindon

gozel esarlar yarcdacaqlar.

zaman Mahmud Kaqgarinin boyiikliiyii,

ttrkltik, tiirkgiiliik ve tiirkologiya

qargrstnda misilsiz xidmetleri daha

yax$l derk edilecek, bizim naqizemeyimiz da boqa getmemiq olacaq.

Burada bir mesoleye de toxunmaq isterdim. Oserin negri ila elaqedar

bir gox tanrdrlrm vo tarumadrfrm i9 adamlanna, yerli ve xarici fgmalara
miiraciat etdim. Sovet dovrtinde orta mekteblerde tedris olunmadrlr

tigtin bizim biznesmenlar <Divan>rn ahemiyyetini yaxqr derk ede bilmirdiler, iistelik, na$r tigiin laztm olan moblafin miqdan onlan tirkiidiirdti'
Di1zdiir, bezi haram pul sahibleri qazanc meqsedile ticari tekliflar irali
stirtir, girkin niyyetli bezi <elm>> adamlan terciimeni yalnrz oz rmzalarr
ilo gap etdirmayi, mene ise <yaxgr honorar>> vermeyi ved edirdiler' Xarici

firmalara gelince, onlann <Divan> kimi milli bir eserin neqrinde maraqlarr yox idi. Xiilase, uzun mi.iddat kitabrn gapr i.igiin lazrm olan vesaiti

Mahmud KaS{ari

52

tapa bilmedim. Nahayot, son gara olaraq qardaq Ttirkiyanin 9-cu Prezidenti, Azarbaycantn faxri vatendagt, Tiirk Diinyastnln A$saqqah, tiirk

dilinin ve madoniyyetinin qoruyucusu ve hamisi, ararmzda uzun illordan

beri koni.il ba$lan olan canab Stileyman Demiralo miiraciet etdim. Ankaraya gonderdiyim faksrn yeddinci giini.i o mona faxsen telefon aEaraq

<Divanii li.igat-it-tiirk>iin neqri ile bagh meni i.irakdan destekladyini bil-

dirdi. Bir mi.iddet sonra mani Ankaraya davet edarek terciimo ila tanrq
oldu, bezi deyerli meslohotler verdi, oztiniin yazd43r <Sunuq>u (mtiqaddimani) teqdim etdi. Bu necib heroketino gdre bu Boytik insana elmi ic-

timaiyyetimiz, oxuculartmtz va oz adrmdan derin vo sonsuz toqakkiir-

lerimi bildirirem.. Tiirk Di,inyasrntn qelbinde <iziine taxt qurmug, qarefli

adrnr tarixin sahifelorina qrzrl horflarla hakk etdirmig cenab Stileyman

Demirel hem do <Divan>tn nogri ila bagh bu xeyirxah addtmrna gdre

Azarbaycan xalqt terofinden daim minnetdarhqla anrlacaqdtr! (Mon bu
sotrleri srrf qedirgiinashq va tarixi heqiqat namine yazdrm).

Ustad Hiiseyn Diizgiin her bir igin, o ciimladon de xattin, yani yaztnrn yanhgl ardan xali olmadtftnt nszerde tutaraq <Divan>>tn farsca tarciimasine yazdrgr onsozti bela bir lalsefi beytle bitirmigdir:
Oz galet

birun nebaged hig xatt,

Xetti-teqdir est birun az Palat.

Biz de bu hikmetli fikri tirakdan paylagaraq onsoziimiizti homin
beytin ana dilimizo terciimesi ile bitiririk:

Deyildir qeletden uzaqheg bir xett,

Ahn yazrsrdtr, yox onda qelet.
Tanrr Ttirkii qorusun!
Ramiz OSKAR.
il, Bah.
iyul2005-ci
22

Divanil

Wo!-it-t:nk

53

DiVANU
LUGAT.iT-TURK

I CILD
(metn)

54

Mahmud KaS[ari

BISMILLAH in-nesMAN

in-neHiu

Har ciir fezilet ve gozel emeller sahibi Tanrrya hemd olsun! Xalqrn
an belafetlisi susqun, en saflamr xeste oldufu bir zamanda Tann dogru

ve yanhgr agrq-aydrn qekilde beyan eden Qur'anrru Cebrayrl vasitssile

Mohemmeda gondardi. Belolikle, hidayet yolunu gcisterdi, saned ve baladgi verdi. Mehommede va onun yolunda xidmot g<isteren biittin civlad-

lanna selat ve salam olsun!

Hemdii salatdan sonra bu kemine Mehammed o$lu Hiiseyn, Htiseyn

oglu Mahmudun scizlerini dinleyin: Tannrun inayeti ilo giineg tiirk

biirclarinde do[du va gdylerin biitiin daireleri onlann miilklari iizerinde
dondii. Tann onlara tiirk adrnr verdi vo onlan yer tizi.ine hakim qrldr.
Dovriimi.iztin xaqanlannr onlardan grxardr, diinya milletlerinin idara ci-

lovunu onlann eline tapqrrdr, onlan hamrdan iisti.in eledi, onlan haqq
iizre qiivvetlendirdi. Ttikrlerlo elbir olanlan ve terefdarlarrnt eziz tutdu,

tiirklerin sayesinda biitiin arzulanna gatdrrdr, pislerin, qaragtiruhun

$a-

rinden qorudu. Tiirklerin oxlanndan qoruna bilmok i.igiin onlann yolunu tutmaq har bir agrlh adama layiq ve mi.inasibdir. Derdini soylomak ve

ttiklerin konliinti feth etmok iigi.in onlarrn dilinde damgmaqdan bagqa yol
yoxdur. Oger kimse oz qovmtinden ayriaraq ttirklars srfrnsa, o biitiin
qorxu ve belalardan xilas olar, o adamla birlikda bagqalan da srfrna bilar.

And igerak deyirern ki, men bunu Buxararun moteber imamlanntn

birinden ve niEapurlu bagqa bir imamdan $exsan eqitmigem. Onlar ikisi
da saned-siibutla biidirirdi ki, peygamberimiz qiyametin elametlerini,
axff zamantn fitne-fasadlarrnt ve ofuz tiirklerinin ortaya grxacagrnr goylediyi vaxt <Tiirk dilini oyrenin, gtnki onlar iigiin uzun stirocek hokmranhq vardtr> deYo buYurmuqdur.

vebah soyleyenlerin boynuna, bu hadis dogru isa, ti.irk dilini oyrenmek gox vacib igdir, eger bu soz dogru deyilse, o zaman tiirk dilini
oyronrnayi agrl amr edir.

Man tiirklarin, tiirkmenlerin, oluzlann, gigillerin, yafmalartn, qtrprzlarn gaharlerini va moskonlorini uzun iller baqdan-baqa dolaqdrm,
sozlerini topladrm, mtixtelif sozlorin xiisusiyyatlorini oyrendim, yaddagrma hakk eledim. Men bu iqleri dil bilmediyim i'igiin deyil' eksina, bu

dillorin en kigik ferqlarini gostermok iigtin eladim. Yoxsa ki, men dil sahasinde onlann en belagetlisi, on aydrn darugant, aplca en incesi, soyca
on nocabetlisi, savagda on mahir nizeqisiyem. Mon onlara o qeder diqqat yetirdim ki, tiirk, ttirkmett, olnz,gigil, yalma, qtrptz boylarrnrn dil-

leri btitiinliikle menda cam oldu. Man onlan en yax9l gekilde straladtm,
an gozel bigimde tertib elodim.

Meno ebedi gan-gcihret, bitmez-tiikenmez sovab olsun deya Tannya

srgrnaraq bu kitabrmr yazdrm vo ona '<ill cjlil ol-*.r <Divanti liifat-it-

tiirk> [<Ttirk dillarinin qamusu>] adrnr verdim'

Kitabr miiqaddes peygembar meqamtnda oturan, Haqrmilor soyundan, Abbasiler siilalasinden olan baqqrmz, ulumuz ve apamrz, Alemlerin

Rebbinin vekili, mominlerin emiri xelifa Obiilqasim Abdullah ibn Miihammed el-Miiqteda Biomrullah mertabasine ermefan etdim' Allah ona
uzun omr, ebedi izzet, bextii saadatli hayat eta qrlstn. Seltenatinin temellerine heg bir zaval toxunmastn, eski dovrlarin ehtigamr onun sara-

56

Mahmud Kasftari

yrndan eskik olmastn. Rehberlik dorecesi ele nemetlerla yiikselsin ki,

Adam ogullarr onun comardliyi ile hayat tapsrnlar. Rehberliyi ugur ulduzunun yoldagr olan xog iqballa, oxu hedofinden

qagm

ayan ezmle. qanh

zafere qovugan dostla, zalil ve qahr olan dtiqmanle taclansrn. Sayesi,

qi.idreti, camah, keremi,

q;anr

mi.iselmanlann trzarindan ebediyyote qeder

askik olmasrn!
*d<*

Men bu kitabr hikmgt, sa'c, atalar sozii, geir,

rezec, nesr

kimi edebi

pargalarla siisleyarek heca herfleri srrasrna gore tertib etdim. Aragdrran

onu asan tapsrn, arayan srrasrnda arasrn deya, her kolmani yerli-yerins
qoydum, darinliklarini iiza grxardrm, qatrhqlarrnr yumgaltdrm, qaranhq
cehatlerini igrqlandrrdrm. iller boyu bir gox getinliklere sino gerdim, nehayet, eseri bagdan-sonadek sekkiz kitabda topladrm.

Birincisi

hemzali sozler kitabr58. Allahrn kitabr ile gereflenmek

iigiin men kitabrma hemza ile bagladrm.

ikincisi
j'-

..

Uqi.incilstr

salim kitabr5e.

mtizaef kitabl60.

Dordiinctis[ - misal kitabr6r.

Beqincisi - iig herfli scizler kitabr62.
Altrncrsr

- dord harfli sdzler

kitabro:.

58 Sciziin bagrnda elif, vav, ye

herfleri gelen scizler. Ogar bir srizde hemza varsa, ona
<mehmuz> (hemzeli) deyilir.
5e Sciziin terkibinde ereb
dilinda <harfi-illet> adlanan elif, vav, ye herflerinden biri va
eyni cinsden yan-yana iki herf olmasa, ona <salim> deyilir.
60 Bir scizde eyni cinsden iki
harf yan-yana galse ve birinci herf sakin (stikunlu), ikinci
harf harakeli olsa, ona <miizaef> deyilir.
6r Sciziin ilk herfi herfi-illetden (yeni
elif, vav. ye) herflarinden biri olsa, ona <misal>

deyilir.
0:

iki harfden ibaret scizlere <siinai>, iig herfli olanlara <siilasi>, dord herfli olanlara
<riibai>, beq herfli olanlara <xiimasi>, altr herflilare <siidasi> deyilir.
63 Bizim garhlerimizde vo ya
Mahmud Kagfarinin qrammatik izahatlannda iki, tig,
dcjrd herlli sozler deyilerkan sdziin terkibindeki areb herfleri nezsrda tutulur.

- gtinneli sozlar kitabr0+.

Sekkizinci - herakesiz iki horfin birleqdiyi sozlar kitabr'
Har kitabr isimlar ve fe'llar olmaq iizre iki yere ayrrdrm. isimlari

Yeddincisi

fe'llerden ewel yazdlm, arxaslndan fe'llari diizdtim. Her birini oz strasrna gora tesnif etdim. Ovvele galmosi vacib olant ono, ikinci darecade
gelmasi lazrmolant sona qoydum. Hamt tarohndan asan baqa dtiqiilmasi

iigtin kitabda ve bablarda ereb dilindeki istilahlarr iglatdim.

Tiirk ve ereb dillarinin atbaqr barabar yiiriidtiklari bilinsin deye Xe-

lilin <Kitab til-eyn>de6s eladiyi kimi, man do iglek sozlerla arxaik kalmalori bu kitabda birlikda vermek niyyetinde idim. Olbatta, bu daha
mtikemmol ig olardr. Lakin manim tutdu[um yol daha dogrudur, gtinki
bu halda sozlari tapmaq daha asandrr vo hor kss bu i.isula osttinltik ve-

rir. Buna gore de sozii

qrsa etmok meqsedila iqladilmayen kelmeleri

kita-

ba daxil etmadim.

Xelilin tutdufu.yolun tiirk dili iigiin doxi maqbul oldulunu

gcistara

bilmak meqsadila agagrda igladilan va igledilmeyen misallarr yazdtm:

istifado olunan
Irmak
Arrk

Akur

Axtr

istifada olunan

Kar

Kar

istilado olunan

Kara

Kara

istifade olunan

Raka

Raka

buraxtlan

Rak

(Eiddat bildiran adat)

istifada olunan

Azuk

Lzrk

istifada olunan

Akuz

Akuz

buraxilan

Terkibinda ganizdan gelan bir herl olan scize <gtinneli> deyilir. Bo$azda taleffiiz
edilen harflera <hiirufi-hiilq> (bogaz herflari) deyilir.
6a

65 Basra qrammatika mektabinin tanrnml$ niimayendasi, aruz nezariyyasinin

yaradrcrlarrndan biri olan Xalil ibn Ohmed al-Farahidi al-Besrinin (718-792) maghur
(Kitab i.il-ayn> asari nezarde tutulur.

ss

Mahmud Ka{Eari

Kuzt

Kuzu

istifade olunan

Krz

Krz

istifade olunan

Zrkr

Zrkr

buraxrlan

Ztk

Zrk

buraxrlan

iglak ve arxaik sozler bunlarla mahdudlagmrr. Ug herfli, dord herf-

li va baqqa sozlerde de bele niimuneler az deyll. Biz burada <Addrm yerigi gosterir> meselinda oldu[u kimi, yalnrzbezi misallar verdik.

Men i;i ytingtillaqdirmak ve kitabr qrsaltmaq flgiin bu yolu segdim.

Mandon evvel heg kimin tatbiq etmediyi bir diiztiltig ve heg kimin diigtinmamiq oldufu bir tertibatla igi agrqladrm. Bu iqde man aserin qiyma-

tini yiikseltmak ve ondan istifada edonlare asanhq yaratmaq namino bir

srra qaydalar, hetta yeni olqiiler do tetbiq etdim. Qabaqda gedonlera gat-

masr iigi.in bu kitab vasitosile ehtiyacr olana at gondardim, onlara yetmesi tigi.in yol agdrm, daha yuxan gxmaq isteyanlera nerdivan qoydum.

Sonra men tiirklarin har boyuna moxsus koklarin ve onlardan yaranan

sozlarin xiisusiyyetlorini ve har ada iglenmasini izah edib gdstarmek tigtin
elahidde bir yol tutdum.

Kitabda tiirklorin diinya goriiqlerini ve bilgilorini gostermek tigiin

onlann geirlerindan, qaylrh ve sevincli giinlerinda yiiksek diiqiinceler

ifada edon hikmetli sozlerinden misallar da verdim. Bunlar nosillerden
nesillaro kegerek gelmigdir. Biitiin bunlarla yanagr, kitabda bir gox mii-

hiim

sozler de topladlm ve naticode bu kitab saflrqda son hadde, gozel-

likde son mertebaye gatdr.

Koniil verdiyim bu iqde ulu Tanrrdan yardrm diladim.

Her ciir gtc ve qtivve ancaq ona giivenmokdedir. O, biza yara$an
ne gcizel inamdrr!

TURK YAZISI
Biitiin tiirk dillerinde iglanen horflarin sayr 18-dir. Onlan bu gekilde
qruplagdrrmaq miimktindtir66

I r&
tJlrrl

J+ tt) 6^,, ._iJ "SJil

Tiirk yaz$t aynhqda bu harflerleyazir:

c*

\*

--l

"-'L

5 -? cse j
v,---..-\p

19

-4

-a,

*PJ

Oreb dilinde bu herflorin qargrhgr

.{

t i -.5j
-v -3

e<,Jo
...

& cl e

-+

l-dir. Yazrda yeri

olmayan, anaaq teleffi.izda gerakli olan vo kokdon sayrlmayan yeddi

harf daha vardr. Tiirk dillari bunlarstz kegino bilmez. Bunlar sart te-

j
laffiiz edilan + p, e g, moxreci iz ile si I arasmda olan j, erebcede
dexi olan ui f, noqtefi g g, c! ka ile .s ke arastndakr yum$aq ge ve O n
harfina banzeyon

nQ

herflaridir.

Ttirk olmayanlar bu harflari soylamekde gatinlik gekirler. Kokden

olmayan bu yeddi herf kokdan olan herfler bigiminde yaztfu, yalntz
onlara noqtelar olave edilorek bir-birindan ferqlendirilir. Heq bir ttirk
boyunun dilinda & herfi yoxdur. Elaco da rtbak harflerindan olan

! ,!

&,G

u, bopaz harflarindon olan o , g herflari de yoxdur. Dtizdi.ir, bay-

Olifbanr asan yadda saxlamaq ve harflarin diiziiliig slraslnl ezbar bilmek iigiin
kegmiqda herfler ioz Eeklinda qruplagdrrrlrrdt. Buna lattnca vox memoriae (ses-herf
yaddalr) deyilir. Burada da hemin qeyle qarqrlaqrrrq. Oxuke-leffe-semac-nezeq-bezriuttiyya sozieri erebce bela manalandrrrlrr: qardagrn-bilkdiiyiinlirkin-toxum-yalrqhr o herfleri gostamovsiim. Yuxarrdakl alifbada bezi gatrgmazhqlar var. Meselan, vo
herflarden da istifado
bu
rilmamigdir. Halbuki <Divan>dakr bir gox sozlarin yazrhqrnda

66

edilmiqdir.

Mahmud KaS{ari

qu$a (i.ihi> deyilir, lakin bunun dogru variantr qrpgaqca oldupu kimi

<iigi>dir. <Qaxmaq>) monaslna galon <gaha> sozii iso kongek dilindedir.

Bu dil saf deyil, goz alrrsrna

<<ovah>

deyirlar ki, bu da yuxandakr kimi

saf deyildir.

Bundan baqqa, pauza vermok iigtin scizlerin sonuna

h harh elave

olunur, nece ki, gahini ga$rrmaq tig0n <tah-tah>, dayganr galrrmaq tigiin
<kurnh-kurnh>>67 deyirler. Ancaq

bir gey anlatrnaq i,igtn soylanen soz-

lerdo o h yoxdur. Xoten dilindo bu herf var, giinki bu dilde hind dille-

rinin tesiri hiss edilir. Bu herf kengek dilinde de var ve bu dil de temiz

ttirk dili deyildir. Ogar & t herfi yazmaqlazrmdrrsa, o, ttirk i dh-si $aklinde yazrlmah va iistiine nciqte qoyulmahdrr. Beloce,

cr sad herfi do tl

kimi yazilv va iistiine ndqta alava edilir. o e 6 herfleri de ttirkco noqteli 6 x kimi yazirc ve tizerlerino bir iqara qoylmaqla ferqlendirilir.
s

Qiinki bu horflar yalnrz ereb dilinde movcuddur. Bunlar tiirk dilinde

yazimaq istendikds, yene kohne qeliblerinde yazftb noqte ve alamstla
ayrrd edilir.

Tiirk herflari toplu olaraq bu gokildo yazila

bilor6s:

+ffi='
Ttirk yaaslrun imlasrnda belo bir qayda var: taleffiizde yeri olmamaqla beraber har fethe bir elif l, har zemme bir vav J , her kesra bir ye

o ile gosterilir. Bunun arob dilindo <irnoyi izafat hahndakr lJ . al sozlei5.-'..1a L.-"J .sl+l c+ilr,-siil liA deyiliroo.
rinda
-eortiniil;

Bu giin Azarbaycanur bazi bolgalarindo dayqaya <ktirilk> deyilir.

Bu hsrflarin vox memorae gakli beledir: avaha-vesake-yekede-manaza--begera-gatala. Bu sozlar siinidir. onlarr manalandlrmaq mtimkiin deyil.
6e Buradakr sozlerin birinde eb sciziina elif, digerinda vav. iigiinciisiinde ise ye artrnlmrgdrr.
67

68

Bunlan yazarken hereka tigiin bir herfi artrq elemelisan. Kaggardhn

Yuxan Qinedek otrafdakr btitiin tiirk olkelerinda xaqanlartn, sultanlarrn yarhqlart, mektublan binadan bori buyazrtlayazirc.

Tiirk

sozlarinda imale7o, igbaTl,

iig heraka ile

i9marn72, qalitnhq,

reqiqlik, !{inne, xaygum73, iki sakinin [siikunlunun]yanagr golmesi,i ka

ilo6g-nin birleqmesi, +pharfinin tmila, O n herfinin cJ I iladbyigmosi

kimi hallar movcuddur. Bunlar yeri geldikca izahedilocekdir.

FE',LLORDON YARANAN

isiUlen

HAQQINDA

isimlar iki novdiir: eslen isim olan isimler, dtizaltme yolu ile elde
edilon isimler.

Fe'llerden dtizelan isimlar on iki horfden birinin vasitasila yararur.

Osil isimler eslinda isim olaraq yaranmlg

<<qrltnc>>,

<ox> kimi soz-

lardir. Bunlar bagqa sozlerden yaranmamrqlar. Ancaq diizeltmo (igtiqaq)

yolu ila yarananlar bagqa sozlorden toremigler. Bu qebilden olan isimlerin eleleri vardr ki, eqidilmekde va igledilmekdedir, bazilori ise dil qaydalarrna uygun olsalar da, iqledilmir. Men igladilenleri yazdtm, iqladilmayonleri ise buraxdrm. Elo bir yol seqdim ki, buraxdrgrm sozler mi.iqayise yolu ila berpa edile bilar.

Fe'llarden diizelen isimlar on iki herldan birinin vasitasile meydana

gelir. Bu herfler | ,& ,e ,& , L, d , '.s (qahn kaO, c! ka ile (.s ke arastnda
soylanen ge (yumqaq kaO, d,?,o,J [vav, n, m, 1] herfleridir'

imala - herfi uzatmaq demakdir.

isba - harfi qaltn, sert ahengla soylarnakdir.
72 i$mam - harfi yumgaq, inca ahengla soylernakdir
7r Xayqum - burun. damaq sesi demekdir.
70

7r

Mahmud Kag{ari

62

olif
<tsl+ bilga> sdziinde oldugu kimi; <cs+. bildil) soziinden yaranmtgdrr, <agrlh>, <hakim> menasrndadr.
<tsf tige> s6zii de beladir, gox agrlh kimseye
s-i5UE

deyilir. Bu kelme

ceril

odi nenqni> sdzi.inden almmrgdrr; <diiqiindi.ikden sonra nesneyi

anladr> demakdir.

<l!l uva> scizii de beledir, bir yemak nciviidi.ir, ona goker ufalarur.
<crStuvdr>> soziinden diizelmigdir ve

Olif bezon sciziin terkibinde

bir qeyi ufalamaq menaslndadrr.

m ila birlikda gelir. <Kekil> monasrnr

veron (r 'u'( kesma> soztinda oldulu lqirnl.

(d!.3

kesdi>>

mrgdrr, gozi.i qapatmamaq iigiin sagrn kasildiyi yere da

(Gl"b-uf cirme sag> sozii de bu qeildandir,

<d.r-,rJf

soziinden ahn-

<<kasme>>

deyilir.

cirdi=hordii> soziinden

diizelmiqdir.

(3T

Godak mizraq menaslnl veron <'""ri kaguD kelmosindoki a

t kimi.

Bu soz <o+'! kagtr> kolmesindan dtizalmedir.

Geyim demek olan <sk kedhtiD sciziindeki .r

t ds belodir. Bu soz

<<crS kedhti> sciziindan ahnmrqdrr, <geydi> demekdir.

CQIC
Qorek monaslna gelon

<63

komeg> soziindeki

6 g kimi.

Ki.ile va ya kiile benzar qeylere bir nosne basdrrrldrgrnda igledilan

ur*

komdi> fe'lindondir, <gdmdii> demekdir.

rcji*
migdir.

sewing> kelmesi de beledir, (crriir- sewindi> s<iziinden diizel-

,i$
Bilici adam haqqrnda deyilen <si! biliq> soztindeki r-F q kimi. Bu
stiz <csrl+

bildi) fe'linden yaranmtgdtr.

Ufragmaq vo savagmaq demak olan

lerindaki ci

<,-F]31 urut>r,

H,t'iii lekug> soz-

herfi de beledir. n,s.-,l3lurdD>, n ,c+ii tokrdu sozlarinden

ahnmtgdrr.

ec
e

iigiin iig hal var.

a) Fe'llera bitigarek onlan isme gevirir: temiz bir nasneya < !J a1!>

deyilir ki, (ltu13 srj-,rl arrndl nenq) soziindan diizelmigdir. Quru bir
nasnsye <gfkurug> deyilir, u.r+i kurrdr> soztindan diizelmigdir.
b) Osil isimlerin sonuna olave edilerok yer, mekan ismi diizeldir:
(ei*- yayla!> s6zii kimi. Bu, yaz demak olan <a! yay> soztinden altnmrgdrrTa. Qrqlanacaq yere isa

qrq sciztiniin sonuna

analoji gekildo

X4

krglag> deyilir. Bu,

! ! herfi arttrmaqla diizelmi; olmahdrr. Bu sozlore

! [ herfi vermigdir.
c) a g herfi fe'llera birlagir, lakin ozi.inden sonra bir I u/ti de gelir.

makan manaslnl onlann sonuna elave olunan

Btitiin ttrk dillorinde qayda beledir. Fe'l bu yolla isim olur vo oztiyle bir
ig

goriilen alet monastnt verir.

(d+#

brgfu> kimi. <csr+# brqdr> fe'lindon dtizelmiqdir'

Ozi.iyla bir geye vurulan nesne iigiin <l5-iUgt-j urEu nenq)) deyilir ki,

(d

rj

urdu> soziindon diizsltmedir.

Miiasir tiirk dillarinin bazisinda yaza <<bahar (ilkbahar)>, yaya ise <yaa dey-ilir.
Ustalik, <yaylaq>, <qrqlaq> kimi sozlardaki makan menasl 3 $ herfinden deyil, <gY la!> gekilgisindan yaranmtgdtr. Diizdiir, onlartn <yayla>' <qtqla> (miiasir monasl:
7a

kazarma) scizlerinden yaranmlg ola bileceyi ehtimah da var'

Mahmud Kagrtari

Yumgaq

kaf

.s g herfi bezen

f g harfinin yerini tutur.

(dJ:tiJL,3 kesgi.i nonq)) s<iziinde olduAu kimi. Bunun monasl <kosilecak nesne> demekdir, <kasdi> soztinden ahnmrgdrr.

Bir qeyi sovurmala yarayan alet menasrnda iglanen ((J3,*'31 ewtisgti

=sovurucu, sovuran)) sozii ds beledir. Bu, <t.ru3l ewiisdi> soztinden diizalmig olub <sovurdu> demekdir.

Bundan baqqa, ! g ozi.inde imala va reqiqlik olmayan, tox, qahn

sdylenen fe'llora artrnlrr. Yumqaq kaf .s iso bunun torsinedir. Tiirkcede

srizlerin sonuna elave olunan .s ke ve

sozlarinin owalindoki

![

herflari arabca

t m herfi kimidir. r[+

Ct+i"

va Cii-i:

vo d3'-t sozleri (oraq))

vO

<alek> menasrndadrr. Mincel sozti <ot bigmek)) monaslndakr necale so-

zine, munxul scizfi ise <alemok> menaslru veren naxala fe'lina

m artr-

rmaqla meydana galmigdir. Bir geyi siipiirmak ilgtin istifade olunan alot,

yeni <stipiirga> menaslna gelan r-i.*! sp2ii de beladir. Yoni

nesofe

[stiptirmak] fe'lino p m artrrmaqla dtizelmiqdir.

Oguzlar t g ut .s ke yerine srize elif (rijl ale), vav (s u/ii) yerine iso
eyni menada cv s gekilgisi arttnrlar. Miqara
nenqD vo odun do[rayan baltaya

11

.S-iU

cr*l+t GQ yrgaE brgasr

J.$i u,,,t*S.sUif otunq kesasi baldu>

deYirlelzs.

Zaman vo makan bildiran isimler, mosdar hemige bu qaydalar

esa-

srnda diizaldilir. Xaqaniyye tiirklori ile digar tiirklor, oguz tirkmanlori

ila bagqalan arasrndakr bu ferqler deyigmayen bir olgtidtj'r. Az sonra bir

gox yerda bu mesaladen bahs edilacokdir

Olbetts, egar ulu Tann istesa...

75

Mahmud Kaggari oguzlann <bug!u> yerirre <brgasr> dediklerina i$ara edir. Burada
g+vav, yeni -!u avazine elif+si=as/asi gakilqisinin peyda oldugunu gdstarir.

ci Ka

Daraq menasl veren

(dtij

tariak> soztindeki cr ka herfi kimi'

<csllj eu. sag taradt> soztinden dtzolmedir.

urrrf of ot ordt> scizi.indon amala gelan <c3ti.,,f orgak> soztindoki
ka da bu

c!

ctrdiir. <Or$ak> oraq demekdir.

.s Ke (kar kafl
Har hansr bir geyin kesilmig hissasine ((!s-!U.StJ kasek nonq)) deyilir

ki. bu 64

H6,r-.,5

kesdi> soziinden dtizehniqdir.

<Biiriik> menasrnda iglenan ((.t

<.rr$l

il

egiik> s6zii de bu qabildandir,

agiidi> soztindon amale galmigdir, <6rtdii>, <btirtidti> demekdir.

dl Ge (yumqaq kaf)

<,srU tirildi> soztindan di.izalen <.sj tirig> kelmasi kimi.

u,s.l! oldb soztindan emale galen ,.1.5Jrl oli.ig> soziindeki .s ge kimi.

dL
(Jrj

d$+# brggrl yer> soziindeki cJkimi. Menast <<yanlml$, yanq yer))

demakdir, bir qey kasildiyi zaman soylenon

(dju ctJ+# brgrldr nenq))

soziindon diizalmigdir.

<Ala-bula a$ya)) menasrna golen (r,Fi targrl> sozti de bu qebildandir, <.eJr-i tanldr> sozi.indan diizalmadir. Bir geyin baqqa bir gey igerisinde da$rhnasrna. agla qaranrn bir-birina qarl$mastna deyilir.

Mahrrud Kag{ari

66

eM
<Dogok, yay$r, sergi> demek olan <p* yadhrm> s<izi.indeki
<Dogodi, yaydr> monasrnda igledilen

qi*

m kimi.

yadhtr> soziindon diizelmiq-

dir.

Bir dilim qovun menaslna gelen (<O.FL3 ri JJi bir brgrm kalun>
ifadesindeki (Ji brgrm> s<iztinde iglenen p m kimi. <Kesdi>> demek olan
((dr+l brgdr> soztindon emele gelmigdir.
ON
<Sel> menasrnda iglenen <OiJ

akro soziindeki

O n kimi. Bu soz <

&

cr$l suw akdu> ifadesinden diizelmigdir.

di+ yrlrn toprak> soziindeki

<cf-- yrErn> kelmssinin O n herfi kimi. (d+ ijtitoptuk yrldu soztinden
<Torpaq yr$rnr> demek olan <qilJS

emele gelmigdir.

sU/U
Bu horfin qogulmasr ile yaranan sozler ayrrhqda nadir hallarda igle-

nir. <Qan alan aloD (negter) monasmdakr < -F-* sorpu> soztindeki .l
vav herh kimi. Bir leyvamn stid ve ya qan emdiyi zaman soylanen

or'r{i sordu> sozi,inden diizelmigdir.

Dayamlan [durulan] yer menasrnda iglenen ((-,#

.&-i

turgu yer> sozii

ds beledir.

Bunlar ele qaydalardr ki, goy qiitb ulduzu etraltnda nece firlarursa,

tiirk dili de bu qaydalar etrafinda

beg ve daha

ela firlantr. Bu qaydalar iig, dord,

artrq herfli fe'llere de aiddir. Biz burada miixteser gokilde

soyladik, daha sonra, ulu ve uca Tann istese, irelide daha genig gekildo
izah edilacekdir.

IMWat-it-tiirk

67

sozloRiN QURULU$U HAQQTNDA

Quruluguna gore scizler

iki herfli (<cil at>, <-i er>) vo ya iig herfli

olur: < 6jl azuk=azuqe) ve <<tfiyazuk=gtinah) kimi.

56z dcird horfli de ola biler. ('J"{ yalmur> ve

(.,;b| ga[mur=gal_

!am> scizlori kimi.

Sdz beq herfli de ola bilor: <.gui-! kurugsak=made, qursaq) ve
kaftanrn iki eteyindon biri menastnda iglenen

<<

c!Gr3 kudhurpak> kimi.

Soz altr herfli de ola biler: atrn ddgaltr qayl$l monavna gelon ((,.s]!L3

k6mtildiiriik> va qu$qun, quyruqaltr demak olan < oi.F kudhurfun>

scizleri kimi.

Ve nehayet, sciz yeddi herfli de ola biler. Lakin yeddi herfli isim az-

dr.

Meselen, yeddi herfli

((ri+-6t

zarfungmud> sozi,i bir nov etirli da!

reyham demekdir.

Ti,irk dilinde yeddi herfi kegen soz yoxdur.

isiurenDo sosARTrMr (ziyADo) HAeeINDA

isimlera artrdan harflar ya

(r. mad=uzatmo), yaxud da < r.d lin=

yumgaltma, inceltmo> horfleridiri6.

76

<Horfi-med> tiqdiir: elif, vav, ye herfleridir. Bu horfler oziinden avval galen harfleri
tzatma$a xidmat edir. <Horfi-lin> da tigdiir. Burada alif harfi siikunlu oldufu tigiin
ancaq gakmaya xidmat edir. Vav va ye harfleri sakin olsa, harfi-lin olur. Herh-line
(yum$aq) adr da verile bilor. <<Harfi-mad> isa uzatma herfi demekdir. Bunlar orebce
s6zler iigiin igladilen qaydalardu, tiirk dili iigiin meqbul deyildir. Tiirkcoya ancaq
mecburi tetbiq edile bilar. Oslinde, Kaglari <<korr!>, <<an!r> sozlerini linli gosterse de,
bu, dogru deyildir, giinki buradakr u ve r herflari uzatmaqdan baqqa bir vezifo dagrmrr.
Burada ehtimal ki, herfilinden gox <orta maddi-lin> nazerde tutulur.

Mahmud KaS{ari

Uzatma harfi <guval>> manasrndakr

<iij

tafar> ve od qalamaqda

[bir geyi ahqdrrmaq iigiin] istifada edilen qey [gah-grrpr] menasrna

(JLL gawar> soziindeki FLill elifdir.
Yumqaltma harfi qorunan yer menasr veran

galen

<g-i kon[> va <ta-

miz> menasrna gelen <g;1 arr[>, haztr manastndakr < d,Jii anuk>>,
hid> demak olan

<<ga-

( ciJff tanuk> sozlarindaki J, ts [vav va ye] harfleridir.

isimlere artrrrlan horflarden biri de i hemzadir. Aygrr demok olan

<-plladhgrr>>, sebzonin bir noviintin adr olan 11,3i"ir rggun> sozlerindaki

hemzaler kirrri.

isimlare artrnlan harflarden biri da cl n harfidur. Marsin alaontn

meyvesi menaslnl veren

(Oti'j

bazpan>>

vs sel sulanntn yardrgr yer de-

mek olan (OlJgi kazpan>> sozlerindaki O n kirni.

isimlera artrnlan digar bir herf iso g vav herfidir.

<ipak> menasrnda
sozlarindeki

isimlara

ui-i

vav kimi.

cs

turku>> vo

<<zavzek>>

menasrnda

<-i-i

kur$u>

herfi da artrnlrr. Mesalen, tepelik, daghq menaslna gclsn

(sJ.i3 kotki>, <qag-qabaq, turgumu$ tiD manaslnl veron ( CJi burkr>

sozlarindaki

r-"

kimi.

Bu sozlerden

cJtrl fo'al,cJhi fu'al,dl,,.i

fi'al,cJ# fe'ul,r,!'3 fe'il tipinda

olanlarda oxunuqda yumqaltma [incaltme] horfini atmaq da mtimki.indiir.

<irmaq ve daranin arxasl>) manaslnl veron

(e!.i

yugug)) sozi.inii [vavsrz]

n6d, gaklinda y azmaq mtimkiindtir.

Qoruq soztinii da yanda eynon hern [rr r ila]
ham do [a

r-srz](tJ

<g] kong> geklindo,

korg> geklinde yazrnaq olar.

Soztin qrsasl uzunundan yaxqrdrr. Tanrt izin verse, qalan mosalaler

bu kitabda davam etdirilacakdir.

FE'LLoRIN QunuI,u$u

vo

SoSARTIMI HAQQINDA

Fe'llar iki, iig, dor<l, beq, altr harfli ola biler. Fe'llarin sonuna arttlS ke d l,
rrlan herflarin sayt ondur: uill(a/e), d, t, J r, gr S, d $, .3 ka,

n, y la, o

y. Bu harflar

soze yeni mena vermak

tigiin artrrtltrTT.

dlrolif
<Hosed etdi> manasrna galen <,rrlj$ tapzedi> soziindaki

'ill elif kimi.

Bu kelme ($oran yeu demak olan <jftepiz> soziindan diizalmigdir-

<ud galdr>> manasrnda iglenan <.srli$ kupzadr> soziindaki 'ill alif de

'rcledir. Bu kelma u-S kubuz> sozi'indondir'
CrT

Fe'li tesirli etmek iigiin sozo arttnltr. Arpa, bu[da kimi geyleri tamizlamek menaslna gelan <"1J ii tang arrttr> ciimlesindaki <l"J anttt>>
soziinde iElansn o t kimi' <Paltar qurutdu> demek olan

ruttr> ciimlasindoki <L,rj)) soziinde iglonen

rrlmazdan avval bu sozlar <o.!-lIandt>>,

dr

<cr}

oi

ton ku-

t de beladir' ci t herfi artr-

u,-ttikundt> gaklinde idi'

R
Qox zaman bir fe'li tesirli etmek iigiin

I r herfi r: t harfi ile birlaqir'

<Getdi> demek olan <rs.lt bardr> sozii <sr-i-c barturdr> geklinde

tesirli olur. <orEkoldi> sozi.indan i53 (6.tJil3 kaltiirdi> qaklinda tesirli fe'l
dirzalir.

y la-nr da saysaq. lb'llerin sonuna arlrrrlan lrarllerin sayr

llir t'rlur.

oll

deyil' taktiki olaraq

ot.t

U"S

Fe'llere artriaraq arzu, istek manasl yaradv: ((di,al

sedi=su igmok istedi>,

(d&l;

"ilq

.ii

suw ig-

yeysedi=yemek yemek istodi>.

Bu herf erab dilinin tefa'iil babrnda oldulu kimi bezan neyi isa oslinde olmadrgr halda olmug kimi gcistarmok meqsedile fe'llera artrnlr.

(.rrij4.I

c$r-l; c.r;$ df ol mondin yarmak ahmsrndr=o ozi,inii monden pul

altrmrg kimi gdsterdi> ctimlasindo oldulu kimi. <ia,y..tt l5n df ol manqa

ktiliimsindi=o <iztinii mone guya giiler, giiliirmiig kimi gcisterdi> ctimlesi de bu qebildendir.

cF$
oreb dilindo mtifa'ela babrnda oldulu kimi, bir. igin iki nefar terefinden gortildtiyiinti bildirmok iigiin scize artrnhr.'
<.'.JJf urdr> sciziindan <<.rr.i]l uruqdr>>, n,r{.i turdr> sciziinden ,r,s$i}
turugdr=qalxrgdr, bagqasr ile birlikdo ay apa qalxdu kimi.

<Kasalmak>, <<iytinmok>> vo

iki adam arasrndakr

behslagme mena-

lan da beledir. Yeri geldikca onlardan behs edilocekdir.

c! Ka
Meglub olmanr, ezilmani, xorlanmam bildirmek iigiin fe'le artrnlr
ve meful menasl bildirir.
11qe.$;,1.i

er agrkdr = adam acdr>r,

nr.i$ ri-I! yrlkr yutukdr = ilxr qu-

raqhqdan lap arrqladr, bir dori-bir stimtik qaldr> ctmlalerinde oldulu

kimi.
Bu tipli sozlarde Eoxzamanjka herfi'rrs horfi ile birlegir: ( .r$/4JlJ
er arsrkdr=adam aldadrldr>, (.rri,,iJ er soysukdr=adam soyula deydi>
ciimlalarinde oldufu kimi.

.s Ke
Uzun teloffiiz edilen ince sesli sozlerde ve l5 ke herh igledilen
s<izlerdo bezon cJ ka

qris+,,ifl

gi;l

yerina..s ke gelir.

ftagp1n ar yetsikdi=qagan adama

adamayetiqildb, (s3tr*liJ

r;f

oztinii yetirdi, qagan

ve ozii

ol er bilsikti=o adamm gizlatdiyi

bilindi, fag oldu, tize grxarrldr>.

'ey

dL
Mechul fe'llaro artrtltr' nC .lrt'i er ok atto> ciimlosindan diizelon
(d$jl63l ok atrldr>> ciimlosinde oldulu kimi'
n.s+d ji bo, tokrdr> ciimlssinin fe'li <a$,S j.ri Uoz tokrldr = bez
toxundu> geklinda mechul nove gevrilir.

ON
Bagqa birinin komeyi olmadan failin her hanst bir i$e girigdiyini
bildirmek tigiin fe'llere artrilrr. (dril ii.t'|-! cJf ol yarmakrn ahndt>> ciimlasinde oldulu kimi,

<<o,

pulunu ozti aldu demokdir.<cr$S iPJfi

i;ri'dl

ol mendin tawann kolundr> ciimlosinde de veziyyet eynidir, <<o menden

oz malmr almaq iigiin iistaledi, istedi>, (o menden oz malmr takbagrna
almaq istedi).

Lalle

isimlere elavo edilarek onlardan fe'l diizeldir: <6$Li36 ''S+ bog kuqladr> ctimlesindoki kimi; <bey quq ovlado> demekdir. <cfi ku;> sozii

isimdir, gexslere gore tesrif edile bilmaz,lJlaartrrrldrqdan sonra fe'lolur,

bagqa fe'ller kimi btitiin qexslerde tosrif olunur'
Bu gox miihiim qaydadrr, bunu yadda saxla!

Mahmud
(cr'DtaJEt'l ris {-tl be-e kendcre
krgladr> ciirnrasi da bu

qebildandir. <Bay

qaharde qrEladr> dernakdir. <r&* krg> sozi.iniin

sonuna y la artrnlmaqla
isimdon fe'1 diizeldilmiqdir.

III

s i harfi .Jl ila birlikde iglanir. Bir igin gori.ilmak istendiyi an hamin
igden vaz kegmek manasrnr vermak iigiin igladilir. <qsJi

,;brrcjf ol turgal
kaldr> ci.imlesindo oldusu kimi. Monasl ((o az qaldr ki dayansrru>
de_
mekdir. <.s$,Jtoj cJf ol bargah kaldr> ctimlesindeki <<bargah>
scizii do

bu qebildendir,

<<o

az qaldr ki varsrn> demakdir.

Bu qaydanr yadrnda mcjhkam saxla!

sozl.eRiN DUZULUS qevoAsr HAQQTNDA

ovvalca iki harflilsrden baqladrq, sonra tig, dcird, beq, altr
harfli
lerden behs edoceyik.

sciz_

Ovvelce ortast stikunlu stizlari verdik. Sonra miixtolif

herakelarle herekelenmig scizleri slraya drizdtik.

Daha sonra evveline ihamza va buna banzar diger

harfler artrnrmrg
scizler izah olunacaq. ondan sonra ewaline,
ortasrna ve sonuna
ziyad,a

horf artrnlan scizlori izah edeceyik.

Sozlorin tertibatrnr bu qayda iizre gcistaracayik. Har
kitabda ve har
babda isimlerin tertibi zatnanr bu qaydaya riayat
edirmigdir.

HoRFLoRiN Duzuru$ QAYDASI HAQQINDA

Kegrnig adiblerin enenesine va areb ltigetlerinin tortib qaydalarrna

miivafiq olaraq avvalca sonu ? p ila biten isimlari yazacaq, sonra biitiin
herflarini tamamlayrncaya qadar bu igi davam etdirecayik. Bununla
birlikdo, sozlerin avvali va sonu nezare ahnacaqdrr. Hamzaye yaxtn olan
heca

harfi digarlarindan ovvela yazdrq ve osarimizda <vavi-atife> [va ba[layrcrsrl iqletmadik, giinki bu, ti.irk dilina xas deyildir. Bunu anla!

BOHS OLLTNMAYAN SiFATLOR HAQQINDA

Sifetler mtixtolif maqsadlar iigi.in her ciir sozdan miixtelif yollarla

omele galir.

Birincisi: bir iqi ara-srra hayata keqiran faili bildirir. <J u'l-1i bardr
ar> ciimlasindan fail diizaldilenda <-i

ciimlasindan

c+.

r*

bardagr ef)), ((-,/

,.s'tK

kaldi er>

fail di.izeldilenda <J d. J3 keldagi er> deyilir ki,

miivafiq olaraq <gedici, gedan

adam>>,

manast

<galici, galan adam> dernekdir.

Bu novler eslindo sifat olaraq bilinmir.

ikincisi: fe'lin, horeketin daim takrarlanmastnt vo davam etmasini

bildiren fail<lir. <,.16-l lait ,lf *j cjf ol er ol awge bara$an> kimi; manasr <o
adam eve gox, daim gedendir> demakdir. (Lrltl3 Lsi#

,Jf .,.,.ir- .Ji

ol kigi ol

adam bize gox, daim -ealandir>

demekdir. Bu nov sozlar da aslinda sifat olaraq qebul edilmir.
bizga kelagan> ciimlesi da beledir,

<<o

Uqiinctisii: bir iqi hsyata kegirmoyi diiqiinen, bunun gerqekleqrnasini

qox istayan bir faili bildirir. (dl*"c;r+ t.(it ,lf -,rl cJ{ ol er ol awga banfsak>
ctirnlasinda oldugu kimi: manasl ((o adam o eve getmek isteyir, homige

bu arzudadrr> demakdir.

lq

Mahmud Kaii*ari

(dt-4F ui#

df

c# dl ol kigi ol bizge kaligsak>

ctimlasi de bu qebil-

dendir. <O adam bizo galmeyi diigtintir , bize gelmeyi arzulayr>> demek-

dir. Bu, sifet olaraq bilinmir.

Dcirdiinciisti: her hansr bir igi gormek iigtin haqqr oldugu xabor verilan faildir. < .r.r-i .il"-i

Ki .Jl ol ewge barguluk ordil> ctimlesindo

!u kimi. Monasr <o adam

evo varmaqda, getmekda haqh

oldu-

idb demekdir.

Bu, sifet kimi tamn:.r. Opuzlar hansr sozdo iglenmesindon asrh olmaya-

raq

rJ

I herfini

c.r"

s harfino gevirirler.

(drJ ..sJiJs Ej# c$+ rJf ol yigit

bizga kelgtiltik erdil> ctimlosi da bu qebildendir,

haqh

idil

<<o

igid bize golmekde

demokdir.

Begincisi: bir igi gcirmok ijrzre olan, hamin anda goren faili gosterir.
<Ci"

,*i

tsi,t

men ewge barr[h mon)) ctimlosinde oldu$u kimi, <men

eve getmek iizroyem> demekdir. <cr rJsds

tsit* iF men sizga koligli maD)

ciimlesi de bu qobildandir, ((men sizo gelmek iizreyam> demekdir. Bu da

sifet olaraq tarunmamrydr.

Bu sifetlerin hamrsr fe'lden dtizalmigdir. Yuxanda behs edilan menalan vermok iigiin biit0n fe'llerden sifet dtizeltmoyin yolu budur.

Bu sifetlerin olametlerindan behs etmedik. Bu qaydamn hor yerde

tetbiq edila bileceyini, bu s<izlerin xalq terofinden nece ifade olundufunu

bildirmak iigtin qaydalardan behs ederkan irolide bu haqda melumat verilacekdir.

Sifotlsrin taklik, comlik, goxaltma va azaltma derocoleri kimi i'rab,

yeni soz sonunda herf dayigmeleri ila elaqodar olan meselelerden behs
etmadim. Qiinki bunlar i.igtin ayrrca bir kitab yazaraq adrm da

.sjtt gtil

s,s

l+l,lJ+

11

fts

Kitabii cevahir in-nehvi fi liigat-it-ti.irki=Ttirk dil-

lerinin nshvine aid gcivherlou qoydum.

Ulu Tanrrnrn komayi ile nehve dair biittin qaydalar orada gosterilmiqdir.

BOHS OLUNMAYAN MOSDORLER HAQQINDA

Mesderler iki n<ivdiir.

Birincisi: ozltiyiinde, bilavasite masdar olanlardrr. Mesderlerin bu

novii kegmig ve galacekzamanfe'llarinden bahs edilarken izah olunacaq.
ikincisi: aslinda mesder olmayan, lakin izafat yolu ile mosder olanlardrr. Bu nov masdorlerde hal menast da vardtr. Bunlan ayrrca vennadim, lakin lanmiyerlerda gosterdim.

(JJ} bann> gekillerindon sonra gelan ( iiu}.- bar(6LrfS

mak>> s<izii ila <drfS koldi>r ve <;#K kelip scizlarinden sonra gelen

(d{i

bardr> vo

kelmek> sozti esil mesdordir.

Izafet yolu ile mesder olan sozlero misal: (qJ-n'S l5'in

maninq barrfrm bolsa, manqa tugsrb vo <<Ei3l
bolsa, okta> ciimlelarindeki <t-rl barr!> vs

4,#

11etJS

t'4 el q

..s.'ls keyik kaligi

kelig>. Birinci ciimlenin

menasr <gedan vaxttmda (gedigim zamanr) mone qoqub, ikincisinin manasr <geyik gelen vaxt (geyikin geligi zamant) ox ab> demekdir'

(llcs.

.l*

ss5

jtl tazkeligi borkqige> deye soylenon atalar sozii de bu

qebildendir, <<kegelin, daztn geleceyi yer borkgiidiir, papaqgr dtikanrdrr>

demekdir.

g ut ya LS ka olave
barrg bardr> deyilir ki, <<gox gedig getdi>

Mosderlerin bu ncivti qaln kdklti sozlore

LJ
monasrna gelir. <<cr.rtl L'tl It

edilmokle diizalir. <atit

dandir,
ve

<<o,

cJf

ol kuhn uru!

urdr>> ci.imlesi de

bu qobil-

qulunu gox doydii> demakdir. Bu ctimlalerdeki <!-r+ barr!>

(e]f uru!> scizleri mesdarin diizoltme noviindendir.

c3

ka pkilqisi yalnrz izafat edatr ilo birlikde iglanir. .5 ke qekilgisi de

beladir. Bunlar

kimi tekbagrna iglenmezlor.

76

Mahmud Kaslari

ri; "$l anrnq yorukr nr1r1q=gediqi

ka harfi ! g harlindan gevrilmigdir.
((.s5

Yumgaq, yani terkibinda

.s

necadir> ciimlosindaki cj

ke olan srizlerda diizeltma masdar mahz

,s ke harfi artrrmaqla yaranrr.

(s:r.,.(3LC

anr scigtik sogti = onu mohkem soydil>) v3 (( ..rI oF.Jl

uS ol kuhn tepik tepdi = o, qulunu mdhkam tepikladi, tepdi> ctimlelerindeki (,-t3; sogi.ik> va <.tI topik> sozlari .s ke vasitasile yaranan
mosderdir.

Mesdarin bu ncivii takid maqsadilo iglonir. Eynen <va kelleme Allahti Musa tokelliimon> ayasinda oldulu kimi.
Bu qaydalara sozi.i miixtaser bitirmek, onlann hamrsrna dtizgiin ria-

yet etmak iigiin mtiraciet etdim. Haqqrnda danrgdrgrm her qayda, qur-

dufum har biincivra btitiin tiirk dilleri iigtin asasdrr. Bunlar ulu Tannnrn izni ile oyrenilacakdir.
BOHS EDiLON VO EDILMOYON $EYLOR HAQQTNDA

<Divan>da adr gekilan daglar, gciller, darelsr, sular, goller miiselman tiirklerin ellarinde yerlegen toponimlerdir. Bunlann moghur olanlarrnr yazdrm, tanrnmayanlannrn bir goxunu isa buraxdrm.

Miisalman olmayan tiirklarin bazi qeherlerinin adlannr yazdrm, bezilarini ise yazmadrm, giinki tanrnmayan qeylerden behs etmeyin heg bir
laydasr yoxdur.

Tiirk dilina sonradan daxil olan sozlor da <Divan>>a sahnmadr.

Kigi ve qadrn adlan da esera daxil edihnedi. Yalnrz genig yayrlan.
har kas terafindsn bilir-ran va gox iglek adlar, dogru bilinmasi tigiin, buraya daxil edildi.

77

D iv anii liis at' i t - t ilr k

TURK ULUSI.INTIN BOYLARI HAQQINDA

Ttirklar oslinda iyirmi boydur. onlann hamtst eleyhisselam Nuh
aleypeygamberin oflu Yafese, Yafasin oglu Tiirka qadar wzanff. Bunlar
hisselam ibrahirn peygambarin

ollu

ishaqr, ishaqrn oglu iysunu, iysu-

nun o$u Rumu xattrladrr. Ttirk boylarrnrn har birinin saysz-hesabsz

ve
oymaqlan vardrr ki, sayrnr yalnrz Allah bilir. Men bunlardan osas
kesin
ana boylan saydrm, oymaqlardan isa bahs etmodim. Ancaq har
vurulan dambilmesi i.igiin vacib olan o$uz qollarrndan va heyvanlanna
olkesinin yaxrnhgrndan $erqa
falardan bahs etdim. Bundan bagqa, Rum
do[ru tortib etmokle gerqdaki miiselman olan va olmayan o[uz boylanntn yerlerini de bildirdim.
krfqak
Rum [Bizans] olkasine on yaxrn olan boy begenekdir. Sonra
kay, yabaku, tatar' krrktz [qrr!rz]
lqrpgaq], o$uz,yemak, baqgrrt, basmtl'
ssrhegalir. Qrr[rzlar Qin olkasino yaxtndrrlar. Bu boylar Rum olkesinin
yafma,
dinden $erqe dogru bu ardrcrlhqla. maskunlagmrglar: gigil, toxsl,
ise Tawufrak, garuk, gomul, uygur, tanqut, xrtay' Xrtay-Qindir' Sonra
gimal arastnda yerlegirlar'
lag gelir. ora-Magindir. Bu boylar cenubla

onlann hamrsrrun yerlerini bu daire iginde

gostardimT8.

@<daira>adlandlrdrglxeritamahzboylarrrrhansrcografiardtcrlne tigiinsa xarita

t,qiu nrrrt.rntaiiro' barada malumatclan sonra verihnalidir. Lakin
arasrna
sehifalarini'
Ur,rn-,o niisxanin (Kilisli negrinin) II cildi'in 28 va 29-cu
yoxdur'
HatUuti heniin sahifelerda yazrlanlartn xeritaya heq bir dexli
vrp,iJ,rrr*,tarr.
gtxm'B; j,
ortaya
spekulyasiyalartn
stra
bir
xarite ila balh miixtalif fikirlerin, hatta
bagqa bir gaxs tarefindan
asrna sabeb olmugdur. Ilazi aliurlarin fikrince, xaritc sonradan

i"r.ilaivi iiqtin hamin v"tr v.rr.$irilmigdir.

Kaqgari oziicliir.

lJizce, xeritenin asil miialiifl elo Mahnud

ffi
.lp-..r*$

.;idu,

ryf
..:{*r
';;

tsB :R
os
io
i.ro
:...''
i'o
i{t,

--:*rtr

;l:.iU

10

JL

1-AJ)
jt\

-.4)l

;4

-,P\

Mahmud Kaglarinin gekdiyi ve <<Divanii riifat-it-ttirk>re

slave etdil dtinya
xaritesi. Bu xeritede Balasasun gaheri merkaz
olaraq qebur edilnrigdir.
Danizler yayl rengle gdsterilmigdir.
Qaylar mavi rengle gdsterilmigdir.

Dallar qumra rengle gdsterihnigdir.

$aharler san rangls, sehralar san-qumrz rengla gcisteritnigdir.

D iv anii

79

lii{at'i t - tiir k

IL
ll

s,,, , ii

,,

'.,,r

,x

'13

'5

l0

tlt

26,"

r:"ii5
*1",1',*
""

i
"';

1t

2\

,\0
t.

15

rt6
{nI

t,

i hq ,rl

!1

lr8

c'

rP

83 ci
,

,, q8

il:

:l

1011
tlr.i'
h'r

"i.tr,
{ililr,

',

,9r

I ttt.

{o}

rOZ
105

r. ,. i,!.
l.,l

10t
r'rn.irtr,,,r

,.t

to5

,n ,r"s/r

Mahmud Kaqfarinin gakdiyi va (Divanii liifat-it-tiirk>a elave etdiyi

diinya xoritasinin latrn elilbasr ila verilen variantr. Bu xaritada Balasafun
qaheri markaz olaraq qebul edilmiqdir.

Mahmud Ku;,{ari

tt0

Xaritodaki co$rafi mekanlarr, geher, mantaqo, olko va boy adlanru, elecs de

digar igaralari ndmralayarek cedval hahna saldrq, tanrnmalan iiqiin bazi gahor vo dlka-

larin mtiasir adlannr da gosterdik (R.O.).

I

Qaparka: Yaponiya

37

Kagan

73

Qand

Cafu: Yava

38

Xocand

74

Mankrglak

Olavilar gehari

39

Samarqend

75

Rus

Qox tiirk ya;ayan bdlgo

40

Balasa!un

76

Sakaliba: slavyanlar

Begbahk

4l

Bars!an

77

Vronk: Firang

Qanbahk

42

Kiimi Talas

78

lmomg

Katun sini

43

iki okfrz

79

Bagensk

Uyfur

44

Yafing

80

Xezerlerin Darbendi

Kogo

45

Nezil

8t

Abisgffn: Xazer denizi

l0

Olkasi

Siilmi

46

Trraz: Talas

82

Tabaristan

Dagh-qumlu, susuz yer

4'1

lspicab: Qimkend

83

Xaraztn

Magin: Tavlag

48

$ag: Dagkand

84

Deylam

Kugan

49

O[uzlann 6lkasi

85

Sehra

Yacuc-macuc dlkesi

50

Qaraguq dalr

86

Sehra

Saddi-Ziilqarneyn

5l

Qlpgaqlann maskani

87

Ceyhun: Amu-Derya

Sshra

52

Macar va ofuz bdlgasi

88

Sistan

Adsmin ayaq izi

53

Tatar bozqrn

89

Kirman

Sarandib: Seylon

54

lla gayr

90

Fars

l5

Sarandib dalr

55

Ba$g1rt bozqrn

9t

Xorasan

20

Hind dlkasi

56

Basmrl bozqtn

92

Azarabadqan

2l

Seyhun: Srr-Dorya

57

Bulpar

93

Barbar dlkasi

22

Sind 6lkasi

58

Yemak bozqrrr

94

Zat 6lkxi : Qad

23

Qazna

59

Otiikan

95

Haboq dlkosi: Efiopiya

24

Kegmir

60

Ortiq gayr: Irtrq

96

Xuzistan

25

$an9u

61

Kaylann maskani

97

Yemen

26

Kuca

62

Qomullann meskoni

98

Iraqeyn: arab va acom lraqr

27

Barman

63

Yamar gayr

99

Ktird 6lkasi

28

U9

64

Qadrnlar geheri

100

$am: Dsmegq

29

Kognqkar bagr

65

Sahra

l0l

Zanci olkasi: Zamibar

30

Cilrcan

66

Nasnaslar yagayan yer

I02

Hicaz

3l

Xotan

67

Vahgi heyvanlar bdlgasi

103

Misir

32

Yarkond

68

Yaqayrgsrz soyuq

104

Iskondariyyo

33

Kaq!ar

69

Suvar

105

Ktrvan dlkasi va bagqalarr

34

Ozgand

'10

Qrpgaqlarrn maskanlori

106

Yaqayrq olmayan isti iqlim

35

Sovnak

'71

Otil gayr: Volqa

107

Magrib torpaqlan vo Ondolis

36

Farqana

72

Qrpgaqlann bir qolu

Hazrrladr: Ramiz Osker

iqlim

: Azdrbay can

aa

al

DIVANU LUGAT-IT-TUNK
TIPKIBASIMI
..FAKSiMILE''

1941

ANKARA
At-.ii.1):r:\ Kift'\l-

tJ

\r,\1i,

1,.

<Divanii ltifat-it-tiirk>>.Yannaniisxanin faksimilesi (1941-ci il nelri).

8l

Mahmud KaS{ari

<Divanii liigat-it-tiirk>>.Yanna niisxenin faksirnilesi (1990-cr il negri).

;g6s,-t4rYt;u;,:*!:*u;vbiZ&i

'*;;aU;W[w;tt*-il$w;;'$rfi
3p4y4e*av&bf lg*,Yrr;aouirAr
lv;$Y,it6;;,;zutt;;;,';Vlijjb':"uut-tt4

)t;;,"7ti*r;.i;yU,;gpt-agAVb,J&t

,!uiy,,J:*trt,;,,iVlffi

"tg;i;t]1
J*"8;.rir"r.rw;-Y1e,lt;o|V1(rujF.llr;i
t$w ;rflA'rr"' 6-,a;l
is;Jfybj'Rrtl
J{retgUiltroar-\s:)i,s;I-tYf.':|i
crc, ;Si W

'.'_-.l./^

l^) !'J'r t,rv.i' J *'

tryU
@
i'
t' qvWY tk$ i'4
+r';'
t
' :-'/.*YI:PY
. ,l ,,ll-,11.',-; rjjfgUf
-.' ;71 . t'rr{{,1'll
;;teg,9'
;Sr
:iW' :u*
*
-* ;;jUU/
ti;t

r<

J,"rwr *u ;g+ ab^plwb

r

**

g<*USti|PYY'ite)'tbL;lrP'Lv;
#ff i ib,'rv-$t::u ; 5ttt;5)

^;E

<<Divanii liigat-it-tiirk

>>.

Y amtaniisxenin faksimilesi. 99-cu sehifa.

\(;

!.Y

l.f

\l

-rl
I

(,

\l

Y, Y

(L
./,

ct-61-# tv.;Jt

,t.

r-f

---o{<l*

&'i a/';

*j'e.L

-_>r*frx6ti :6.14 ztq Jr\-./

-.J, ;s:
a

t11

{6^i

sy.'

6r d l

*E( )/-t
r-,

t Or:tt ,t&t

t.flt-r ,-l?,

t.
g)tt.U,

#t
r,7L L-L

<<Divanii

j;1"', ;;,

r.tJl

lrrr
-

ii>tlt;l'

lulat-it-tiirk>. I cild. Basma niisxa - Kilisli negri.

< rr I>.

- ;-:fy.i$i

- ii;r

ji ' -; jo: . . rll du' Lw:5 3T i{ti

'rt! ;Y;i'k
. ?.-*., .:Y:u:
'.tli
. cr j5; -rl :].'
-;

-f

i-t ai; ;i iu:.; f

,

!1ilr
)\ J;t.

J;

la -a.

' tSi\ Jrt '

'i;'i+

'r,(i
. .'JX',

+;

:=i*

li -'fr'f\
! iE . +iir -dl e .+tr ;';i';i
ir &i
.LUi'irj'

. ... .

- -];:f;y
,4-

i;'{

'

Ji ir;ai -'ri:\
. \rt, 9:5- .Jrtli
- .l-.=r . .3.It u; Jl
-, ;fr;
. .;i;\+jj
Ji,- 5.sji *ji - ;i o(.1

?^.iv rF'

.?.t

r I

;s1' t, i"i ., jii,'.\Lti.:i,'- - *.i

.t
.'tij &' . ji1lt

t.

- t-tJ

.-.1 -l

{^,

e,i tZ '!t;; !t; - ili

,

at-

..

"i

'

;ii' iiu,i

lu:;l;J;

<Divanii lulat-it-tiirk>. I cild. Basma ntisxe. 99-cu sahifo.

-;l

Mahmud KaS{ari

86

fittltiot,hec& $frrlnr,rrltr Elungarlc* t

tlrnr,l' uR I{ t's#Hlt }t
lrlca

lf

.r$sf tr [|,-f,I.dt'rRlt,FfYtrx l,st'Ir if.TI'fili

*'llt[rnff
1111tr

c. BIrOC$BLllAIf!{.
mffr;t?xt!{0.rG$ltfi ttF^R utglr.nlsr$sf, rst'rsxfii out lsl#*'
$c.frf, .rrrf, $rnHatu8ftNn{asr'l -9f4sowr$trt*r'c'{6ft Il.tlt$fJl^sfillfl

xrt

tn:btn:$?

tslfiilhl

ot?0 tllrrtl6rt"l
I
rt{t.

rtrrfi corr;rnzlnroslrr

<Divanii lugat-it-tiirk>iin K.Brokkelmann terefindan haarlanmrg indeksi (1928).

,j

vaii

!it tltrt' n'

a).1

tr-

i'.

ri,i!

i,r

t{'Jp,LiMU YAYINL.L,L,

il!

(Divanii iiila! ri-tnrk, I ciii. B!3im Atdeyl| rijrk diLin: !.,rcir]l:si

88

Mahmud Kaq{ari

o zt

+tJl
.2- oz

-Crl

t /-

-*-):l

at

Se yer.
udhmak: Uyan, gtrak,

gaklrt.

artuk: Art:.k, ziyade.

ortak! Ortak. $u savda da gelmigti:. 3 tr 5t',
;U$:6-r..,,i ortar erden artuk fl1nas g
ortak, ortagrndan artlk Erlma2rr . Bu gav,
insaflr o].raasr emrolunan kLose i9ln
sdyJ.enLr.

.--':i

,-Jt-y

qjmuk: Ak gap. KeI.

olan kimselerln d,azhsr bu_

na t,enzetl.lerek " 5U33i ajrmk tazn denir ki rrbag:' gapla sxvanmls keJ'r denek_
tir, Bu kelirue, Lki grkak arasrndakl j
!.Ie sdyJ.enir.
rsnk: Qocuklan perilere ve gdz d,okunmaglna
kargr afsunlamak tgin il-ig yaprldrpr
zaman s6ylenir; Cocugun ytztine t{itsil
verllerek " 3;5fJ tsr1k Lsrlkrf denlr
ki rtey peri rsrr:-Imrg olasrnr.r' d,emok-

tLr.

' T' \

osmk: Osuruk.
")i,r-'t usrrk: Uyukhyan

-,-3 ii

agd,r:k:

agduk ktgi = blr yer.e

"u;421'ii
srfrnan, kin oldug,r bell.i blrnryaar ad.ann

R]na

--i/i
-4i1,

ad.arn.

agr'k: Pr:.r

rf

e )- oz

& tl

ad,gulcn da1'i

prrtr, agrlrk

.',

6enir.

.---t,tii

l";fukL$

qg:'r agruk ka3nrda ka1dr = a$arJ.akr Filr

pr.rtl nerrile ka].dr. ?'r.
r_rqi;rk:

f_trlt,

Bi:i-

Tiirk diline torciime. I cild. 99-cu

keF.ne--hem 6-,6ytCylgtb,

sehifo.

bel

D irenli

Eat'it^ti.itk

(Divanii lnEat'i1'riirk) I cild. Salih Miillllibovun dzb.k dilina t.rciid.si

Mahmud Kasdari

90

url Kers,,, Ba l{yctrtu B,acartrt;;j &i -;tti

aHap yryl{ tyrri-yH}t Hq Kerl{lr Ba 4]vcr'rut TyrAI{.
2r,
rJ.rl 6ryK-Aa3uon; aHAaBara lxuraur reuup [ac6o6l
6fan6, yHI{ r(H3AnpaAf,raP sa KHftuuHHHr qoK {aMAa

-#i f r g rc e

o/t,

ryKnapxnn Socrnpn6 cnleu4aaft4naap.

co6o.ns, onuaxor na 6oru4a :laftnouaapnnttr

6axraapxxu

s->,>l t q y K -

Ba

TepHcHAaH t1unrrnraH

nfcrutt.

,K,-,i ysiK-I{IIIK Ba tuaBKHt{Hr {y3Faruulu'

tuy sapqaAa dau
oc-t
u!

KenI{IIrH; 6-v cYs

u t
t./e/
b;,
-:dJ
I to t 7 e . t/-

)tff\+i,

>-Laa
\:-,
t .t t

L;:

Ke.trras:

q.

'a( jr<:i

lJt-

>(,ah.xoura

.Kri

ri

its,.;

ieir u5ul t1yuirri,

Ca4Tnu u5nd Jyuirri,
K0rrlfu aHaP 5ulrri,
iyayu u5utH capFap)'p.

Cennrasnra 6ynran ruaB( Ba uy4a66ar MeHrr

:larxoHra conAu. (airrynap Menra rynnanAn. KyurnHM yHra MofiHn 6!.nranx y.ryH lo3HM caprafiuo4aa.

-{-tl 5pyx-uaQtoan, ypnK, onxypn

yuyuHft

c ra

c-, t

HoMH;

MeBaJIaplIHI{Hr

yaap 6npop cn$ar 6nnaH 6np-6xp.rra-

pHAaH Qapr{ (r{JraAunap.

.srt
*Kry rylyr 5pi'r-rua$rorn.
oraa
.5.1 ) ,l- capir 5p!'K- j'pHrc.
-v;ii; I{apa 5pi'r-orlypn.

o p -vt(-ypHnras )iap. xapcara 6ptr Aefi.lnrap; 5Jl

uP-t* caq lpnaran co.r.
oztl 6 p y r
6np epaa 6up 4anua BaXr typu6 {onnru;
*)Jl

.si

ti

. t
o- ll
c ,
!-'rt
;yS
;:tt
.'-rli
)
o,

Ozbak diline terciiryno. I cild. 99-cu sehifa.

c)/ oH Kl'H 6p!'K 6orAi-ac-

A',*ieft

Jtrrttt;&,
F&*
./t*r.Pd dJai

!l'4*^,3

<Dr'vanii liipat-it-ttirk>. I cild. Uy[ur dilina tarciim-"

.),

a,

..1

:di

/.914 o!
I

eJ -J J.J.

.^J

,\ i,3 -

ota

yuuuxur

.l

-t

r bir bir ga topi k

.i,

.iL.l;il

o , r,g
.

s:*h)

.5..ji

yrru*d'i

?jj a(
',x,*"l;Ji^i4
.(yuuuxmap

ji rLr-iiy-i;J- :.r-:-.r.:;,.. yakixdi

e :?i
.s*.:.i;
'
A;'; '; - ol afar yakiol yakixdt
f^4
ta

O'

stLlt d.ljl .6:ra, .r.^*^il. gaeJaa K^:,_o\rt..

l-t.,r;r)t^.* ,:,+t A;'; aniV kalmaki yaklxdt
,gJiiu-

ts,u*:

;-u^1"-tJ dl;*ro;

)-:

.i\.rj

Lira.o

"i .rlii;jtt .iJ.J,J:,J_:-i ;i- i*f

a(-:J;.- ;t' 6a-9o; E,;-cli -6)--G &;ocli
;t;
jUl"
- aniV arni yakixruas .-"r; -l cd-dt
- &.,,
.;ra-fa, ,K ,-t - :,: G -ySiJ 5) .; f ,t; ,;
-ao-ar_
yakixur - rtS34-ss*"'-) JI;IJJ ;,,.ril;:* h
-.r.r.r-allgu .s'^l+.\,^t

<<

.(yakixmak

-uiuz lukuxdi 6tz'ii ;ii

.r:*,i.;j+ yukuxdi

.rj.il

;f f ;r-u!,!a*' ;.-rj4+. tu i *z.ct-: ,yr:

u-uf/, o3')-'- 11 tia: .;/$:?. -t' $LJo:a.r
99
Uylur dilino tarciime. 99-cu sahifa.

Divanii lil{at-it-tilrk

93

U)
C3

n
r)
trt
U'

O
TI
(3
m
=
z,
'jr;:l

.r,ii;:r:,r'"'

:
.*..MAH.i{finat*cASIAni

t.-"
-l

z.

g)
G)

U)

z,
c3

r{m
F

c{:p
m
a

bv $in.rsi l-cktn

<Divanii liigat-it-tiirk>.
torciimesi.

I cild.

' tloniii {lfav I'ekrn

Robert Dankoff vo Ceyms Kellinin ingilis diline

94

Mahmud Kas4ari

99

'ULtn" 6lili "Killing /qitil)."

'ULUT'AR' olut

Hencc

"r

killcr lgnrilJ"s

ir "A men who it mrturc,

is

callcd: 'ULUIJy iiltiti.

in his prime (kahl,

firr1."

olut

u. s2l52l

3E

l
were

iil{ir

'ATAJ: 'UfUVL atei oTrll A boy who acts likc en old man (mut6ayyixl,
"fethct of thc PcoPlc"'

'TJ itil "Thc holc uscd es e target in the children's

es though hc

geme of 'walnuts' lmiz<lit

Idcfincl)."

atai

itic

eti{ ,,Kcttlc /gidr)." proverb: 'St1 '4vq.rvn: TgvBUM: 'ALTUVN:

-.,Thc eMrJ eii{
MAN
'^yyvR:
eANDA'r MAN e3ir eyiir tfrpiim alttn,qamir aysr mln qenar riin
kcttlc p
cleims its bottom is gold, the ledle seys, 'Whcre em I?' " 0 This is coined ebout somconc who
'tSry

bregs

in the prescnce of one who knows

him.

'K4J: likiE A little girl who acts sagcly, es though shc were "gilter of rhc pcoplc ,,a:r
al-qawm)." Shc is given this neme as a sign of affcction. 0
'AMAJ' .rne[ "Tzrgct (hadaf)."

amaC

'AMAJ rmrl "Plow lfaddin [definedl)."

'ULJ olil A

"Mydeerson

'ANAJ rna! A little girl who :cts

(umm al-qawm)," She

particlc ofeffcctionetc address for sons.::'UlJMolitim

(bwuyya)." Qerluq dielcct.

is given this

n.me

lkii

r!

segcly, rs though shc

e sign of

:ffcction'

olid
D

wre "nothcr of thc pcoplc an.f

'ANUJ rniiE "Ceteract on th. c,!e (?fra al:ayn)."

eniiC

'AnR: .?it Anything "hc*y (raqit)." A pcrson who is "honorcd (auhtnaml" by t

is."ll.d, 'invn'LIY|: KISY ryirtiT tiSi' ;; TANKRYMA}qY'AP!YR-LA'DIY tiqri mi* eriaiai 'c"a f,i""ri (alrona) mc'" whcn e portion of thc night
(hudn'l mii al-hyl1 hts pesscd, onc seyr: 'AFIYR-'ApA'Q'AM'RUL'DY rlir rdiq uaruldi
ncaning , "Th. hi""y foo', i, .titt"l thc intcnrlon is, iH. h- rceched rhc wry-rretion' though his
.lourncy *er rlow', 0

people

88

atrr

or an emir

1- QANDA'rltcrcd to QAY:DA'by
2. MS. hrdgunr,

latcr hend (brown iak)'

ingilis dilina tarciirna. I cild. 99-cu sahifa.

iP)

D i t' anti

lii\u t -it -tiir k

<Divanii liifat-it-tiirk> I cild. osker Eqeubayrn qazzx diline torciimsst.

,ll.

lluutt;trptt Xinnir rir;tOr,r

99

's:i
"t' *1.

"o;

iri,

Su

.'

yryk* bor-

rcyrr

Cy orr Kytr ypyr 6oir4r,r

- Kocuu otj Kytr rypl,ltl K:.lJI/ll,l, ,ll,llt.l K()3t:ilJltvt:ti{bt, yprtc CiljlNtaAr,l.> Dip
6crc, lxu crr 6ip xcl)Ac I'yl)bul Ka;tcil 4a oclr corAi
d.r,r:

KOJr/_lar'raAbr,

'!rl

il{n(

l)ll( : ruipir<, ipircn.

(cL,tr

f7! Irik norl: Ipirc rror(- llJipix

. a t,
<,,4;

il

Stl

EI{II(

Hapcc,>;

Srl, lrik oturt: Ipix ot'yl{

lUipirc orbrri.'>

H)ll(: (cprrLirr..,) o"!L fy' frlt norl:lillircrrot([,pr.rlirr tri)pce, Hretii xorrc col.au yKcitc cltr.r.rirr l.ro1tccJlcp.)) KaTKarrilarr xsiaill cltr.r'rirr rropcclcpgir,l

6aprurrt -* V

i)

Erik norr: Epirc uop

I lol)co>> gcr t tti.tlu:la4r,r.

't;t.

II{YK

,q, IK. J: ajr, t.J

jo<: Kyrrae ipyx

bcgdc

rcr,rjr,rr<

I{oK-

I(yr utc xapbrK

t(yncJe iryk jor<,

r.roK, 6crAe Kbrr.rbtK

xoK, 6cr.rc Kuu.ir,lK

6cxlepai o: co:Acpiuc,u

(>rr,r1lr,rr<)

(aiirry) xoK.) Dy.rr maKa.n

Kai'i'r'r rayl a raiipal r a i.i'r'r,llrr,ar

EI{YK

Epilrin

IPYK: xapr,rK.'ftn,r uerr cotarr yKcilc Fropcencp4cri xapr,rr<., xLrpr,rK. MaKalAa 6lr.nati aiirrlllunLL,r:.,,.f

"fj

r.

H'YI(:'rcpir.r.ncy.
o

.rr

<y .l)Sll

Ter.i cryklccli: 1-cpi

cltyr.rrcli-Tcpi

u.rrcAi.'>

s,

El{lK

EI)lK: xot)ra.
6

a-

J,

",iJ'n
Kt,t>>,

/{irl)
"s,,)

lrlt
Krr:rirK'r'i;rirri

l(

tcli

I Erik jtr

<<cil

N,r),r

iT

C,'il*

<l,r : Eyti rc

1t:

ubtl

Kbr

)l(opra xllrr-

lillir a'r'- )l(opi.el a.D>. Ol.rr3-

r,r 6ir,rciitii.

lil'l I(: (icrcp).

<,s11y [1y.r1,,1;,1p

/rcr-cl

cr,r.ll.ti cit-rn,tc.l.t.,rl)l,rt

Qazax dilina terciime. I cild. 99-cu sahifa.

6iriirarrr,n. A.

E.

Divanil lii\at-it-tilrk

<Divanii liigat-it-tiirk> I eild. xe Juy, Din I, syao cuni ve l-yu Qzintszyanrn Qin
dilina tsrciimasi.

98

Mahmud
'

i:ij

"

rno

:i
.

:a {'

O/

r^i LIS l-l

.-

l',tl

*( lfr

.f;-, 'F d . r{

;f,r

,i1'

Kat*ari

umg l1:l-\r;

1.

r;l

tt

rit i!, rl: -,[ :,i-.f1: tf] s'; ,

liut lio'lir 'F_+iiB1 ,

jfi 4\ !:j '7;

't;
" Aft-5 t-f-h\lf.)t, TI-'r l/i S. i{ +i-'l 6i+-qii

rt i{ {-i,fl d'lj'

koiso

lioli yorliq boluyr 1'unqiq

lioldijr olrul( bolnti\ frriq trttnro

umo
uuro

tt66116AHf-l .tsr,
!,x.1+rit-tF"|Rft ti:

'i" rt\

til lr'J f:\ *-

/\

F4

t(

Bl'

t#ffi

,*

,p'a

"

4{

JrL

:+

Ll] Ifl-fk. fr?

f/(

,:iii.ij:l'*.

iliro

ini

*t ;i:
"
'li

'*'; i(, *1. + ,lj+ 4. it',i f

i:t Fl [{],

"
99

Qin dilina tarctime. I cild. 99-cu sohifa.

Divani)

-it-tiirk

<Divanii liigat-it-tiirk>. Fliiseyn Diizgiintin fars diiina terciimasi.

to,

Mok*d

1\

Ko;Eori

J;lt -u;le-r

j1 ;'t-l ;i
lOt

++

.t't-s-,J.-+,"--a

,d):+*.o

: uq

Ll,/uq munda{

.ti

9lS

;i

L.

aS

uJl

,r .s;L,

I 6.rsr:

gr*r-'-l

f.1)

qil

't- ;t-k,-;i u*st,"--r ,;151 r ii

"g
.c-! ;y5l F.6 Fjl"1 : u;n ug kaldiigiim bu

vi ,+ l,

.;'L.i .-s&j pV (7n *

.c-l 6Yl ty )ye

',_;i'r-ii
: ug ug

u,E

.J;t 'r^.;)i Ot)f

, tL .rrl;i:* ;91: 9 c,l! , t'-tg ii

----i ;-*- L--i,95 ...,1r9,L; tl r. 9 a-l ;.
L_ o1;; + t t .tV utsr :ctz miiryi)z uSt
(dli9b)ie
;lr. ,l , ;ll$; "p .p.: .gl ';;:l Jll:'r;-\

J9:

o-1, oi t..1 ,JLS

L-o-"
9
nt+ d_la,i." Oi

..r,-ll

..s2 I hfL Ellq-- dorg) .il9 :9r : iS cf!

Ton iE boldt , ,si u"! i:- +f l, Lorty-:

.,:;l

:y'i:9.>

4$'

a,.t,

.OK41p : oq $l

*;r- : oq i3i
;fGi.,
;;'
.5i;J
''
'a;li' ;; " rf
E a$ oq yilan bX Ui.'oq iji

ir-:yew

I lr )f

a;

oqt

.r;(il 6L;l .se.)

,L;
p!-i; 6V 6 S*:oq i3i
Ljj-j cJLar
bo24d
hc*-; I
,
,sly 8 .5lacr! 9 sllsl

".;

'Jl'J+';.:

.r:;J

ig qur

i t/ .>*,--r

,-;a
cF- : u;a ig sAz ;*

,t9tt

r)- Vi A.y jl ,.r* 8.r,-l.r-- : rq ,!l

*' ii!.ti.+i c,r!. F jl ,si sts jl ,sb arr
.r.F (;r o,e) ytl2 el : u:-- 0m tq tuttt
ol anda{

urqit't-:lJi .ll c.rL- ,, , ol Ji

.c;f c9K:,_l 9l :r.*t aldt

Fars diline terciimo. 99-cu sshife.

Fa

;rerr ig
;

21 .ay_j

!l

+)S

"+.** 3;V -;eS rig at iiiil

, aran jli: ri ,rU , it-; a---"- .rr : er 1i
4;a;L; ,"r-ct! 6.t ly_) .*4 oroti y ,irb
.,5+ +

.c-l

lar / lar ,Y /y' a,>

:6tli 1l li.ta> L*- .s,,l*F 4t djl,(r : ir jl
.ri ILF tf ,-r,t ar ir boldi
,z t)zlii! mun br-| '.<if .-,r7 : Oz';i
,

"

'v*X cF:f l,ji

.F,,-.-D
d'--l
dLr i**;.c1an^$, us l;ri
,tL-ti ;r,lJ.c-*l ,gi1-Lt ,-S; ;tr*
n--"r ;l

l;

rJ g ri

9l :

u*-

aS G--xrg pr-o ,;lf.r-;.1r

ol us boldt
.:b rao.;

.ga-J

.-as

.:9^i o:b
:

c_l or.j a,L;

;l ;

.r:S

i,ul

6Ul.ru

:us i"yi

Lb txs retk
,tL-

OU) f

!i

t"._lrof

.,,1r.Jr

,: .,1 jL.i! ,: rJL c,lrl : oq 6i

tl>
,rs.r 4\ 'rr* barfiil oq

,tf^ ! ,r .o^ ;bl .'oq i3i

t "r:*-? ;it:l: u:.tbaya oq katdim ;,'--tk
:rp emdi oq aydtm ipi gf ,gui.pr.i ;,-l
.dof OYlar*.l

Uia.JU

: ug

.ijL

rc--:i,1)

.*-91

'UC ti
.o$

Kaldi rnaya tat

Aydtm emdi yat
QuSqa bolup at
Sani tiler us bori

.t"1p:r q

,9t i7*-i

Ll"l; a;t
,t;;r"i)fr -h

ttse--sl .pKl

;E'*

,-ly;-. 6;3l:p;i6
,9i ,1lS.t;y,6a.'L

.$li )lb;l o* tuS f

D iv ani)

lti{ at - i t - tiir k

<Divanii liigat-it-ttirk>. Segkin Ordi ve Sarap Tulba Yurtseverin tiirk diline tarciimasi.

t02

Mahmud KaSrtari
DIVANU LUGATIT-TURK

yahglandr, yanqlandr, yrraqlandr, yulaqlandr, yureklendi, yanmlandr,

yrgrmlandr (yigimlendi), yglimlendi
ALNYAZACLILAR

yalgandurdr, yrldrzlandr, yudruqlandr, yarmaqlandr, yurngaqlandr,

yumgaqlandr, yawganlandr, yrlgunlandr
MTSAL KITABI'NTN SONU

Allah'a Hann.dolsun
Rahman

(jg

cre

Ro'him OIan Allo,h'm Adr.yla

ZEVATU'S-SELASE
Yazaca Sahip S<izcrikler)
KITABI
ikiyazagh Adlar Bcili.irnii

tih,goh, kch, mah

BA$rLLml

yah

Gundelik konugmada bu sozcuklerden lin yazaqlart duger - tah tahi qoh 7oh',
hehheh; mah; yah. Bu nedenle onlan eksikli sozcukler bolumunde andrk, zira
yazt da mevcut olmasrna ragmen, konuqmada ltnyazacr namevcut.tur.
Bu kullanrmlardaki he, Je-bi-huddhumuqtedih ("... onlarrn yoluna uy..." [K. e :so ])
ve lem yetesennah ("... bozulmamr5. ..." [K. 2:259D ifadelerinde oldugu gibi duru5
he'sidir lhe isfirahal
Kdk-yazaq olarak he oz Turkqe'de gorulmez, bir ifade drgrnda: e, thladt: adam
hrgkrrdr - ancak bu gOgtsten qrkan bir sesin yansrmasrdrr [bkz. rql; aynca he
"baykug" anlamrnda kullanrlan rihi s6zcu$onde de vardrr
- ama bunu da gerqek
Turkler hefle :dgi biqiminde soyler. Hoten ve Kenqk konugmasrnda he'ye rastlanrr, zira onlar Tirrk deSildir, Tiirk ulkesinde yerlegimcidir.
fa'1, fu'1, fi'l FasL;
de$igik iinliilenmeleri iEinde
crtadaki yazacr iinlii-almayan sdzciikler

but, btit, rit, eit, srlt, 9r1t, tue, kig, kc, bod,
to{, bor, bir, t5r, tdr, qor, sor, qor, qur, boz, buz, bqz, toz, t6z, triz, tuz,
trip, t6p, e6p, qop, krip, kep,

I
Tiirk diline

son terctime. 99-cu sehifa.

TURK

nirroni HAQQINDA

On tomiz ve dogru dil yalnrz bir dil bilan, farslarla qan$mayan ve

acnabi olkalars gedib-gelmayon adamlarrn dilidir. in al bilan gsherlilerla oturub-duran adamlann dili noqsanhdrr.

iki dil bilenlar sofdak,

ken-

gak, argu boylanclrr. Xarice gedib-gelen ve ecnebilarle qarrganlar isa xoti.ibiit ve tanqutlarrn bir qismidir. Bunlar tiirk elina sonradan gal-

ten,

migler. Man bunlardan her birinin dilinden behs edeceyam.

CabarkahlannTe olkoleri uzaq oldugu ve Qinle Cabarka araslna

boyiik denizlar girdiyindan dilleri bizim iigiin qaranhqdrr.
da, onlann gaherlilari ttirk
Qin va Magin xalqlarrrun ayrr dillori olsa
dilini yax$r bilirlar. Mektublarrnr bizo ti.irk yazrst lla yantlaryaxrnhgrndakr daglar va doniz girdiyi
Araya boytik soddsO ve

Qin
tigi.in yacuc vo mocuc xalqtnrn dili de bilinmir'
Ttibiitsr va Xotenin ayrr dilleri va yazlan vardtr. Onlarrn ikisi

tiirk dilinde

yax$r danrqa

de

bilmirlar.

uypurlarrn dili saf ti.irkcedir, lakin oz aralannda danrgdrqlanzaman

igletdikleri bir lahcalari do var. Kitabrn evvelindo bildirdiyim kimi, onlar

24 herfden ibaret olan tiirk yaastndan istifade edirlar- Kitablannt ve

mektublarrnr bu herflarla yazfflar. Bundan baqqa, uy[urlarrn va ginlilerin ayrr bir yazilan da var. Kitablannt, senadlerini bu herflerle yamlar. Bu yai'lnt mtisalman olmayan uygurlarla ginlilerden bagqa heg kim
oxuya bilmaz.
Buraya qedar haqqrnda behs etdiklorim qeherde yaqayan xalqlardrr.

rqCabarka/Qaparka Yaponiyademakdir'
80 Boyiik qin sedai nezarda tutulur, xaritade <seddi-Zirlqarneyn) adlantr'
8r

Ti'rbiit

Tibet demekdir.

Kogori xalqlardan olan gomul boyunun dili ayrrdrr, lakin ttirk dilini
yaxgr bilirler. Kay, yabaku, tatat, basmrl boylan da beladir. Har boyun

oziine moxsus ayrr lehcesi olsa da, tiirkce gozal danrgrrlar.

Qrrgrz, qlpgaq, opuz, toxsl, yafma, gigil, ugrak, garuk boylarrnrn

dilleri ancaq tiirkcedir.
Yemak ve baqgrrtlarrn dillari bunlara yaxrndrr.

Rum diyarrndakr begeneklere qoder suvar ve bullar dilleri bir gox

s6zlerin sonu kesilib qrsaldrlmrg ttirk dilidir. Dillerin an qrsasr oguzlarrn,
en

diizgiinti ise toxsr ve yagmalann dilidir.

Uygur geharlarina qader Ortig, Ila, yamar, Otil Eaylan boyunca

ya$ayan xalqrn dili dtizgiin tiirk dilidir. Bunlann igindo en agrq ve qirini
Xaqaniyye olkesi xalqrnrn dilidir. Balasagunlular so[dca vo ti.irkce danrgrrlar.

Traz\2 ve Beyza geharlerinin xalqr da belsdir. ispicabdans3 tutmug

Balasaluna qader btittin argu geherlerinda ya;ayan xalqrn dili qarmaqangrqdrr. Kaggann kengek dilinde danrgan kendleri da vardrr.
$eherin
igindeki xalq xaqaniyya ti.irkcesi ila danrqrr. Rum olkosindan tutmuq
Maginedak tiirk ellerinin hamrsrnrn boyu (uzunlugu) beg min, eni iig min
forsex84, tamamr sekkiz min fersexdirs5.

Yaxqr bilinmesi tigiin bunlarrn hamrslru yer kiirasi gaklinda olan

dairede g6sterdim86.

82
83

8a

Traz - Talas geherinin eski adrdrr.

Ispicab

- (digar imlasr: isficab/Asprcab/Spenceb) bugiinkii eimkandin adrdrr.

<Eni iig min fersexdir> ifadasi yazma niisxeda var, lakin.basma niisxoda yoxdur.

Burada verdik.
Bir lersex texminan on iki min addrm va ya beE kilometrdir.
e Mahmud Kaqgari burada yeniden ciziiniin tertib etdiyi diinya xaritasina
igare edir.
Bu igare xaritanin mtiellifi barada biitiin spekulyasiyalari ron qoyur. Buradan bela bir
deqiq mantiqi netica hasil olur ki, xeritonin miiallifi bagqa adam deyil, mehz Mahrnud
85

Kaqfari oziidiir.

DiL vo LoHCoLoRiN FeQRLoRi HAQQINDA

Osil dilda farqler az olur. Ferqler osasen bir qrup herfin yerine baqqa

herflerin iglenmesi, yaxud tamamila attlmast neticesinde ortaya gutr.

Bu, aqa[rdakr kimi bag verir:
Mesolen, ofuzlar va qrpgaql ar 6 y ile baqlayan bi.ittin isim ve fe'lle-

rin ilk harfini elifle, yaxud 6 g ila avez edirlar. Digor tiirkler yolguya
<yelkin>, ofuz vo qrpgaqlar ise <elkin>> deyirlar. onlar ihq suya <yrhg
suw), bunlar <rlt[ suw> deyirler. Eynile onlar di.irre, mirvariya <yingti>,
bunlar <cingti> deyirler. Tiirklar devonin genesinin altrndakr uzun ttike
<<yu[du>, oguzlar ve qrpgaqlar <gugdu> deyirler.

Bundan bagqa, argular sozi.in ortastnda vo ya sonundakt cl y herfini

n herfi ile evaz edirler. Tiirkler qoyuna ,,koyt, arlular <<kon>> deyirler.
Ti.irkler yoxsula (gl!ay)), arlular <gr[an> deyirler. Tiirklar hanst tey mac.l

nasrnda <kayu nenq)), argular <<kanu> deyirler.

Soziin evvelindaki e m herfini suvarlar, opuzlar, qrpgaqlar .+ b herfi

ila avaz edirlor. Tiirklor ((men bardum>, suvarlar, qrpgaqlar vo oguzlar

iso <bon bardum> deyirlar. Tiirklar gorbaya (mtin)), bunlar <biin> deyirlar.

Oluzlar ve onlara yaxln olanlar.sozdeki

o t horfini I d ile ovoz

edirler. Tiirklar devaye ((taway)), bunlar <devey> deyirler' Eynile delik

menaslna gelon soz tiirklarle <oD>, bunlarda <od> olur.
Ti.irklorin dilinde iglenen .r d herfi oguzlarda d,t olur. Tiirkler xoncero <btigde>, oluzlar <btikte> deyirlar. Bunun kimi, ti.irklar iydoya
<yigda>, oguzlar <yikte> deyirlar. Haqqrnda bahs etmodiyim xeyli soz
var ki, bu qayda onlara da garnildir.

Mahmud Kastari

r06

Ti.irkler terefinden

.i f ila .r

b arasrnda telaffiiz edilan {.i w herfi

oguzlar ve onlara yaxrn olanlar tarafinden J vav harfi ile evez olunur.

Ttirklarin <ow> dediyi geya opuzlar <ev> deyirlor. Tiirkler ova

((aw>,

opuzlar ise <<au> deyirlar.

Men saf dildan behs ediram, herfleri kimlarin neca gevirdiyini gosterdirn. Sen de buna uygun gekilda gevirersan.
Yagma, toxsr, qlpgaq, yabaku, tatar, kay, gomul va o$uzlar

fini

hamige

d y-ya gevirirlor va heg vaxt

izhar-

dh kimi telefftiz etmirler.

Qayrn agacrna bagqalarr .*16 <kadhrnq>, bunlar isa (..tife kayrnq>

deyirlar. Tiirklerin qohum ve qayln menasrnda igletdikleri O-.tg <kadhrn>
sdztinti bunlar OS <kayrn> kimi soyloyirler.

Eynilo bunun kimi, gigiller ve bagqa tiirkler tarafindan 3 dh pklinde

telefftiz olunan horfi Rum vo rus olkelerina qeder rrzanan bulgar, suvar,
yemak, qrpgaq boylarrnrn hamrsr
ayapa <ciiladhak>,

bunlar

<<

6il

z kimi telalfiiz edirler. Diger ti.irkler

azak>>

Qigil tiirkleri ((qann doydu>

deyirler.

menasrnda <kann todhtr>, yuxanda

adrnr gakdiyimiz boylar iso <kann tozdt>> deyirler.

Diger isim va fe'llar iigiin da bu qaydanr tatbiq eda bilersan!

Sozi.in qrsasr, gigil dilindeki

Qine qeder uzanan

i dh herfi qarbde Rum diyanna, gerqde

biltiin ya$ma, toxsr, oluz boylarr ila argularrnbazi-

larinin dilinde o y olur. Rum olkesine dogru vzanan qrpgaqlar ve onlara

uyanlar terafinden 3 dh horfi

z kirni deyilir. Btitiin bunlar haqqrnda

yeri geldikca melumat verilecakdir.

Xotenlilar ve kengaklar sozi.in avvelindeki aliflari h ile evoz edirlor.

Ti.irk dilinde olmayan bu harfi dillerino qatdrqlarrna gdra biz onlan tiirk
hesab

etrnirik. Maselen, onlar ataya <hata>, anaya

<<hana>

deyirlar.

I r harfi bazen cJ l-e gevrilir. Bu haqda yeri gelande danrgrlacaq.

Bezan da izherfi cx s-ye, cyshorfi j z-yegevrilirki,bunlarhaqqrnda da az sonra melumat verilacakdir.

Zaman ve makan bildiran isimlarin sonundakt

E-lor oguzlar te-

refindon elifa gevrilir. Ttirklar gedilacak yero <<bara!u yer>, oguzlar isa
<<barast yer> deyirler. Durulacaq yera tiirklar <turgu o[ur>>, oguzlar ise

(turasl o!ur> deyirlar.

ci ka herfi kar .s

kaFs ke harfi de ci ka-Ya gevrilir ki, yeri

geldikco bundan da bahs edilacekdir. Herf dayigmeleri ile balh deyecakke-ya,

larimiz bunlar idi.

Bir qrup herflarin attlmastna [sosdiigtimii] galince: isimlarde va fe'llerde hareketin davam etdiyine dair balga varsa, s<iziin ortasrndakr g
herfini oguzlar da, qrpgaqlar da attrlar. isimlera dair misal: tiirkler ala
qar$aya <gum!uk>, digerleri <Eumuk> deyirler. Tiirklar bolaza <<tam-

gak>, digarlari <tamak>> deyirlor. Fe'llere ni.imuno: ttirklar <o adam evine gedendir>> menastnda

<cJf OE-,;;l

ttul d{ ol ewga barafan ol>, oguzlar ise

< cjf ctl-.,1baran ol> deyirler. Tiirklorin (df

crti'Jf,#

ol=o adam qulunu doyandiu) dediklerine bunlar

-rl cjf

ol er kuhnr urafan

< Ol-rf uran>

Yrgcam|q namina, eynen bunun kimi, isim ve fe'llerda

deyirler.

! g herfinin

yerinda iqlenan .s ke herfini da atrrlar.

Biittin tiirk dillori bahs etdiyim bu qaydalar qerqivesinda faaliyyat

gosterir. Diger meselelar haqqrnda yeri geldikce molumat verilecekdir.
Sonrakr bolmelerdo fathali, zammali, kesrali sozleri
sozii qrsaltmaq meqsedila bir yerda yazdtm.

Giic va qtidrat ancaq ulu va uca Tanndandrr!

i;i

asanlaqdtrmaq va

Mahmud KaS{ari

108

Nb,,
BISMILLAH IR-ROHMAN

IR.ROHIM

eweriNDo HoMZo oLAN isiuren rirasr

D iv anii

liil a t - i t - t iir k

109

iri uenFLiLoR BOLMosi

,.;i p psz' tekid ve mtibaliga odatr. Bir gey heddan artrq gozallikdo vesf

edildiyi zaman soylenir. (

L5.iu J31l ..ii ep

edhgii nanq = ep

eyi, gergokden yaxgr gep. Oguzlar bamboyaz menasmda

(ap ag> deyirler.
,'+1A p: <deyil, yox> evazina iglenir. <,Jsl -J-ll

+i ap bu, ap ol = bu deyil,

o deyil; ne bu, ne o)).

.rf U p: rengde tekid edatrdrr. <.sJ,ri+itip tirtinq = ap

aE>>.

Qigilcedir.

vl +f O p - o p: egqoyin ayapt siirtiqdtikda deyilir. Bu, ereblerin

< Irl

lo'oo> sozii kimidir, <qalx> demakdir.

.r,f

p: xrman doymek i,igtin qogulan okiizlarin ortastnda olan oktiz.

Ar[ucadrr.
drlA t: (qahn elifle) at.

<c.Fj.,rl

I ej

kug kanatrn, er attn = qu$ qanadr

ilo, ar atr ile> moselinde de igledilmigdir,

d.,I

t: (ince elifla) et. (-EJ d,I et yer = yum$aq yer, yumgaq torpaq>.

of O t: bitki, ot. <csrif olot ondi = ot bitdi>.

,rf O t: heyan yemlorinin timumi adr.

<cJS,

*,rf

Wt atka ot bergil

ata

of ver>.
of O t: derman. (d+l c,,lot igtim = derman igdim>. Bu sabebden hekime

(,rlu{

sz

otagr>>

deyilir.

qinlilar bu sozii latrn qrafikasrnda haqhg olaraq <ap//ap> kimi transkripsiya etmiglar

(DLT-(in, I cild,

s.38).

ll0

Mahmud KaSSari

ef O t: agr. <cs.r-*r ollUUI 4 beg afiqar ot berdi

bey ona agr verdi,

onu zeherledi>.
c',!I t: it, kopak.

el A q: gafrng, gagrrma edatr olan (<ey, ay, hey> yerindo iglenir. < gl
,S'sjl ag, bari.i kel = ey, bori gal>.
ef U q: tig. ikiden sonra gelan say. (c!tc-ll ef iig yarmak = iig pul>.
ef U q: (qahn elifle) meghur bir qehar adtEs.

ef U q: tiirklerin qelem diizeltdiklori bir agacdrr, dallarda bitir, ondan

makik, esa kimi ogyalar da diizeldilir.
e!

q: har nesnanin igi.

".j

el ig kur = ig qurqafit, tumanbagr>.

<ji

6!

ig soz = tirekdaki gizli qey, sirr>>.

6! i 9: ig. uelC! iq et = ciyere bitigik olan ince ot>.

-.rl

O r: er, kiqi. Bu soz qaydadan xaric aaklinde <oti oron)) kimi cemlanir. Bu, qaydayaziddir, qaydaya gore cem gekilgisi mehz
-,1Y

_,r!

r8e:

[-lari-ler]-dir.

utanma bildiran bir sozdiir. <.sqJ

_.rler

ir buldr = kigi utandr>.

.'

;ll6 z: ya!. <Oi.sJjfOzttigeo mtin = yagh gorba>.

r,rf U s: xeyirle gari bir-birindan segme. Bu soz ofuzcadtr. <.s$,]f df ol
us boldr=onun agh bagrna geldi, xeyirle geri ayrrd etdi>.

o"lO

s: yrrtrcr

heyvanlann payl, onlara verilon et pargast.

r.rf U s: kerkas quiu. Bu bendde da iqledilmigdir:

oE

t5i

6.1-fS

88<Mecme iil-biildan>da yazrldr$ura gora, Uq Ondicanla Semerqand arastnda Ceyhu-

nun sahilinde ya$ayan karluqlarrn qeheridir. Salih Miitellibov <<Og> qeklinda oxumugdur (TSD, I tom. bet 71).
8e Basim Atalay <.lDr soziin eslinda <in deyil, <tr> oldugunu qeyd etmig, hemin sciziin
bu giin Anadoluda yaylrn halda iglandiyinigostarmildir (DLT. I, s. 36).
e0 Hiiseyn Diizgiin bu sozii <6zliig> kimitrankripsiya etmigdir'(rrJr s.99). Yanhgdrr.
Qinliler isa hamin scizii <iizliig> gaklinda vermiqlar (DLT-Qin, I cild, s.40). Stdii seperatorla gakdikde irz (yagh qism) ve lira(t) bir-birindan aynltr. Bu iiz ya! menastnda
iglenmiq ola bilarmi? <Uzlii gorba>da ya! iize grxdrgr iigiin bela adlanmrq ola bilermi?

r:Lr6J-J

p;r.l

,!,

li^,.i,i

cJ
,s

li

jt u"l )Y,i*

<Kaldi manqa tat,

Aydrm: amdi yat,
Kuqka bolup et,
Seniel tiler us, bori>.

Galdi mane tat,

Dedim: indi yat.
Quga olub at,
Seni dilar us, borti>.

(Yanrma bir uygur kafiri tat goldi. Onu oldiiriib dedim ki, burda yat,
qurda-quga Yem ol).

u# e-ri .jf uq mundag krl = i;ta, bele et>.

u{U g: indi demakdir. <sl f:tr,.if uq keldtigiim bu = indico gelmigem>.

cl*f

q: iqts (adat) demekdir.

Lil

- u g: ciktizii suvarmaq iigiin grxartlan sas.

"FlU
cFf U q: a!ac, budaq, buynuz kimi nesnelerin kokti.

<if;i'il piinqii'

ugr=buynuz kokii>.
,r,f U $:qu$ ve atlann quyruq qismina de <cFf u9> deyilir'
,.r"!

g:

his, grraq tiistiisii, buxarrdakr vo divardakt qurum.

u.s4 ,J\ Ai

ton ig boldr = paltar girklendi, paltar hise batdr, hislendi>.

df ok:
cif O

t:

ox.

evin gatrsrna qoyulan mil, ox, dirak. (,3l Lilew okt = ev oxu, ev

mili>.

cilO

t<:

er Hiiseyn

("D! df ok yrlan = oznti adamrn i.istiine ox kimi atan ilan>.

Diizgiin bu sozii <sani> kimi transkripsiya etmigdir

1c'..1 ": s" 99).

tt2

Mahmud Kasfiari

df O

t: boliiqdiirmak

tigiin pay vo torpaq hisseleri iizerine atrlan ox; ox

vasitesila atrlan

piilk.

O k: fe,llerda tekid edatr. (cil d";l1 barfrl op = gedorsen ha!>.

cif

df O k: hal menasrna yaxrn bir adat. (r#13 crf E baya oke2 keldim = bayaq geldim),

(till

4il 6.r'd omdi ok aydrm

= elo indice

de-

dim>.
c!!

I k: soyuq su igdikdon
uc# Al

ut!

sonra gorak yedikda sinadan grxan hrgqrrrq.

am rk tuttr = onu hrgqrrrq tutdu>.

r,Jf

O t: o. <.r+1t:til.Ji ol andag aydr = o bele dedi>.

.Jf

O t: o, ol, qol manaslna gelir. <-i

.Jf

O l: isim ve fe'llare artrrrlan takid odatt.

df

ol er = o ki$i>.

&f .51 df ol meninq

oglum ol = o heqiqeten manim oglumdur>. ( df uil"j t*itdf
,,.J1

ol ewgo barmrq ol = o heqiqetan eve varmrgdrr>.

elO m: derman. Buna grire, derman diizeldene <r;rlamgi> deyilir.
elO m: qadrnrn digilik aleti. O[uzlarda ve qrpgaqlarda.

g 6o:. galvar.
p! i m: komandirin
pf

asgerlare dediyi bolga, parol. Bu, silah, qug adr ve ya

bir soz ola bilsr. Rastlaqan iki bdliik bir-birini tanrmaq ve

garpr;mamaq iigiin paroldan istifade edir. Gece
qargrlagdrqda

iki

adam

biri digarinden parolu soru$ur. Cavab

di.iz-

gtin olsa, onun diigmen olmadrfr anlagrlrr. Oks taqdirda,

onu vururlar. Bu meselde de iqlanir: noUf -i
se, er olmas
.,1

l*!

e!

im bil-

= balga bilen er olmez>.

U n: ses. J vav ile Oll gaklinda da

yazilrcsa.

v:

1161 S baya ok> ifadasi birleqerak Anadoluda ve Azerbaycanda <bayaq> gaklina diigmiiqdir.
er
Qinlilar br.r scizii <Om> geklinda transkripsiya etmigler (DLT-Qin, I cild, s.43). Yan-

hgdrr, diger negrlerda <iim>dtir, dogrusu da budur.

Besim Atalayrn qeydina gore, <Of iin> soziintin I vavla ve J vavslz yazrhgrnr Mahmud Kaqgari areb elifbasrnrn imla qaydalanna uyfun olaraq vermiqdir (DLT, I. s. 38).

ea

Divanii

il3

Wat-it'tiirk

BU BABIN MUZAOF OLANLARI95

o r r a: sidik. Eqgek ctitleqdirmak istondiyi

31

zaman bu soz iki-iig defe

soylenir,egqekciitlegir.Busozerebceyouygungelir.Qiinki kiginin qadrnla ciitleqmesine n'-''l erre> deyilir'

3 U t r a: kigilerde olan qasrq yarrqhpr, qrrja' Ofuzca

'il t , a: utanma (qeddeli va geddesiz da ola biler)'
BU BABIN DORD HORFLI SOZIERISE
ii A: qa$qrnhfr bildirir. <.rS ll
J3l

atrlmrqdrr.

filankas>
U v a: gapnanadama cavab iigiin igledilir. Bir adamt nh.y,
deyo gagrrdrqda, ooun (uvaD deya gaprrana hay vermesi

kimi,
r3sf

.j
.rl

dl ol meni a krldr = o meni gaqdrrdr>>'

U d h u: yuxu. <p+3f udhrdrm=uyudum>. Olifle 3 dh arastndakt t

vavherltbirzemmevebirkesrearasmdaoldu[uiigiin

'

tgf

st

<<ne

buYurursan?> demekdir'

O k a: zamin olmaq, kefil durmaq. (dll

tlsfC

ir

man anr oka al-

drm = mon ona zamin oldum>'

A v: (qahn olifle) emr veranin emrini saya salmamafr bildiren edat'
va azuqesinin qeydiyyat
col ay bitigi = asgorlarin adlanrun
A y: (

(#

defteri>.

irl A y: turuncu rengde bir qumaq, parqa'

gore, buradakt scizler
Besim Atalayrn qeydi: <Kaqparinin tartibatrndan anlaqrldrlrna
oger onlann tgllndeyildir'
rrra sozleri iki herfli
iki horfli olmahdrr, unluq
"r.rJurra,
(DLT,I, s' 39)' .
olmaz>
miizaof
bab
bu
dakr herakeler dolru qoyulmamrgsa, o zaman
Bosim Atalav da
devil.
ibaret
herfdan
dord
rort"r
e6 Burada yanhghq
vav ve ye herflarinin galbunu nazardo tutaraq rriliv. q"vainda sozlarin sonunda elif,
diyini yazmrqdrr (DLT, I, s. 39).

e5

;. i;;d;il"n

tt4

6l

Mahmud KaS{ari

1^yet' <<av> scizii kimi emri tarumamagr bildiran bir odatdrr.

BU BABIN CIN.TNELILERi
.JGIA n qe8. yanaq.

(..tjld-!

.silA n q: yalrndan

krzrl anq = qlrmla yanaq).

derman di.izeldilen bir qug adt. Onun yagr ovucun

igina stirtiilende arxasrna da kegirmiq.

Ls-il

A n q: (yox, deyil> demekdir. Ofuzcadrr. Bir geyi etmek tigiin emr

alan adam (!J-jl!5.i1anq-anq) desa, <<yox-yox)) demakdir.

.fif O n q: <c.r-lr 6$.if gsi" cjl ol manden

<inqdin bardt=o mondon once

getdi>.

.ijf O n q: rong, bir geyin rengi. n,rj d ..til ,!i-Lr yagrl onqliig ton =
yagrl rengli don, paltar>.
.SUf

O n q: <cfol .Sijf one l$=asan iq>. <qruuf onqay)) soziiniin ixtisarrdrr.

.rjf O n q: <.t{ JUf ong elig -

saS al>. Qigilce.

iki herfliler bitdi.

Qinliler bu sozii <ep kimi transkripsiya etmiqler (DLT-Qin, I cild, s.45).

Segkin Ordi ile Sarap Tu[ba Yurtsever bu sdzii haqh olaraq <enq> kimi (DLT-2005,
s.258) oxumuglar. Qinlilar da <anq> kimi vermigler (DLT-Qin, I cild, s.45). Hamin soz
hazrrda dilimizde <eng> qaklinde movcuddur, yeni <snq> soziiniin terkibindaki sa[rr

rz

e8

nun iki miisteqil

sese

n va g-ya gevrilmigdir.

Ue

rtenrrilen

sOLMesi

HoR NOv HoRoKo ile oRrnsr suruxt

&| &3, ,Jn3 FO'L, FU'L, FE'L BABIee
.+$

A I p: igid, alp, bahadtr. Hemin soz bu atalar s<iziinde de iglenmigdir: <l+$i d+ll l+* cl alp yaprda, algak gofrda - alp adam
diiqman qargrstnda, apciyer adam ise doyiigda belli olar>.
Bu bendde do iglenmiqdir:
Jr"r$f

tsjSi

3a$ &dl

.+-I{
i,+-Jt

.t4$ cF-J .s'lif

4$;,.5..;r16.r-cl

<Alp Or Tonqa oldimii?

Iszlo0 ajun kaldrmu?

Odtrtet <igin aldrmu?

Omdi ytirek Yrrtrlur>.

Alp Or Tonqa oldtimti?

lBul pis dtinYa qaldrmr?
Falek ociinii aldrmr?

9eyigosterir:l)oliflabaqlanansciz1ari,2)busozlarin
ortastndakt herflerin siikunlu olmastnt.
ii B"ri. Atalayrn fikrinca, bu sciz <iJ*Jl tstz>, yant terbiyasiz monastnda deyil, mehz
(lrslz) (edebsiz, utanmaz) manastndadrr. Alime g6ra, <trstz> soziindeki r arimig ve soz
<<rsra gakline diiEmiiqdiir (DLT, I, s- 42)'

116

Mahmud Kaslari

indi iirok yrrtrlar.

(Xaqan Alp Or Tonqa [Ofrasiyab] oldiimii? Zahm diinyanrn caru ondan qurtuldumu? Felek ondan qisasrnr aldrmr? Feleyin bu
hereketino qargr qezebdon iirek indi pargalanacaq).

c,-i A r t: <6:,. cr-,/ art sag=arxa sag, gardan sagl).

Qiinki <e-j art> boyun demekdir.
c,r-j

A r t: dag beli, tepe.

(1.1C cUI

d.il

EJ3LJ ormagtika eqik art bolur =

tenbele astana da! beli olar> deyiminde de iglanmiqdir.

c,j U r t: iynanin sap kegan

degiyi, iyne ulduzu.

&.j O r t: yanan nesno, yanlrn.

c*,lA s t: kiiga. Qigilce.

.tjlA n d: and. <And ig> evezine <c!IIandrk)rol deyilir.
.1.'tA r k: necis.

Ota r k: <stj jn3 tamtir arkr = damir pasD.

Al U r k: <4ff uruk> s<iztiniin ixtisarrdrr. Oreb dilindaki

< 4i1i un*lo,

va <6-6 unk> s<izleri kimi.

&! I r k: falgrhq,

kahinlik; adamrn qelbindekileri bilmak, fikrinden

kegenleri oxumaq; telepatiya.

..s-i O
.s-,,f

r k: soltenet ve

s<izi.i

kegerlililtoz.

r k: heyvarun genosi altrndan kegirilerok ba$lanan cilov; atrn

ayapna baglanan cidar.

dJ i r k: dordyagar qoyun.
.sI i I k: ilk, har geyin oweli. <t!c; il*.sJ ilk son barfrl = ewolce

son

get))'

r0r Besim Atalayrn qeydine gcire, <c!Il andrk>

sozii <andrmak> mosdsrinin emr gaklidir
(DLT, I, s.42).
102 (Ork)
sriziiniin aski siyasi seltanat siirmek, hokmranhq etmek manasr arxaiklegmig
ve hemin soz miiasir dilimizdaki menaslnl saxlamrqdrr.

BU BABIN MONQUSI03 OLANLARI

v3 +3

O p - o pr04. bif adam oziinti gox 6ytib dediyini isbat ede bilmirse, o adam

iigtin deyilir.

rJ O t: od, ateg. Bu meselde do iglanir: (o"U$

jjei t'4f d'tl ot tese, a[z

koymos=od demekla aprz yanmaz>>- Bv, dediyi sozii dananlar iigtin iqlodilir.
.e3f

O 1'tos ( J vav horfi inca teloffiizla) divarda, taxtada olan dolik.

631

O t: od kisasi, actltq, (S vav herfi yuxandakrndan daha ince telaffiiz edilir).

AilO

9: qisas,

intiqam, kin. Bu geirde do iqlenmigdiir:

ls+ .,4
d#

# .ss e3t

#llj J drfj-!

$& 3l .s-f C3 irr

,Ll
vt, "J3 )b dirill

$
H
B

iI

<Og, kek kamu[ kigininq

r,

Yalnquk iize ahm bil,

r
H.

Edhgtiltikiig ulanqa
h

Oliginq bile talim krb.

&,

Bil ki, qisas bagqasrndan altnacaq bir borc kimidir,

Gtici.in yetan qodar qonaga, qaribo yaxqrhq ela.

r03 Oreb dilinda bir fe'lin iig herfi da samitlerdan ibaratdirsa (maselen, dxl = cj-r dexele,
daxil olmaq kimi) ona sehih va ya salim fe'l deyilir. Fe'lin herflerindan biri alif, vav ve
ya ye-dirsa, ona monqus fe'l deyilir.
is Segkin Ordi ile Serap Tugba Yurtsever bu scizii <<ob-ob> kimi (DLT-2005, s.351)

oxumuglar.
r05

Segkin Ordi ila Serap

muglar.

Tulba Yurtsevar bu sozii <tiD kimi (DLT-2005, s.642) oxu-

ll8

Mahmud KaS{ari

(Qisas, kin-kiiduret alacapn borc kimi bir geydir, ondan gekin, vaz
keg, qeriblera, qonala giictin yetan qeder hormat ela).

U g: bir geyin ucu.

6-d

(c+! cS butak

ugr=budaq ucu>).

6-llU g: <r.1.,!63tug el = uc el, ucdakr, sarhaddeki el>.

glt U g: bir geyin tiikenmesi. Optzca. <-J+ 631 ul+gl boyda ne ug barr06
= boyda, xalqda goxlugu sababilo ti.ikonme yoxdur>.

r3 O d: (g vav herfi inca teleffiizlo) zaman, zemanq dovr. Bu atalar

sciziinde de iglenmiqdir:

crt+-s:r-5.,193 lit
u'.t"Er3sn

di!

disu!

<Od keger, kigi tuymas,

Yalnquk ogh monqgti kalmas>.

Zaman keger, insan bilmez,

Adem ollu ebedi qalmaz.

r:l U d: gigil dilindo <st!r>. Tiirklerin meghur on iki ilinden birine de

uuJ*ritud yrh = inek ili> deyilir.

-utO t'

<cll..r,ll

..,! O r: (
-lrl

or at = ti.iktini.in rongi qrrm:zrile sarl araslnda olan at>.

vav ince toloffiizle) kaftanrn qoltuq altr.

1t0z' deqik agmaq

iigiin iqlonan alet, bur$u.

yJE r: yer. (Ju yen de deyilir.

jst

6
ist 6

z: (ince telefftizle) <<uI csJ:lt ozltig ag = ya[h yemek>ros.

z: kar.

<45;ll

oz kiqi = kar adam>.

106 Bosim Atalayrn verdiyi melumata gore, bu soz basma niisxede <<JlJ var>>, yazma niisxade <.,rt+ bar> qaklindedir. Umuman, bu ctimlenin erebcasinde dolagrqhq var (DLT, I,

s.44).
r07

Segkin Ordi ile Serap

Tulba Yurtsevar bu sozii ham <ir> (DLT-2005, s.260), ham da

<en kimi (DLT-2005, s.290) oxumuglar.

r08 Bu madde yazma ntsxede olsa da, basma niisxade yoxdur. Basim Atalay elava etmigdir. Qinlilar bu ve bundan sonrakr baq maddeni <IJz>, misallarr ise <iizliig a$) va
<tiz kiqi> qeklinda oxumuglar (DLT-Qin, I cild, s.50).

-ftaiirk

Divad)

.:.lttOt oz, 6zii,

nefs. Hemin soz bu geirda de iqlenmigdir:

ts,.rjjirtj3, (! '< JJl

"r:;-ile-let-tf
eJ J;cI OS.l+-:$
6i3ii.s+iii Og-..4
r

<Korkliig tonug oztinqga,

Tath[

aqrg adhrnka.

Tutfrl konuk afrrhg,

Yadhsun gawlnq budhunka>.
Yaxgr paltan oziina al,

Dadh agr baqqastna ver.

Qonalr

azizla,

alrrla ki,

Yaysrn iiniinii ela.

(Yaxgrpaltarroziingey,dadlyemoyibaqqalarrnayedirt'qona[ayax$l
hormet ela ki, adrm-sarum el-obaya yaysrn)'

jlt

z:iki da! arastndakt atazi,dere. <.ri!leti tag ozi= da9vadisi>'

adam). (.bl ,#:st (.rj--!.Ji bu bizO z: <<u,3s jsl

jJ

'zkigiroe=dogma
ninq oz kigi = bu bizim qohumdur' yaxln adamdr>'
Ozim
O z: 1irak vo qann bolgasindeki biitiin orqanlar. <a'r'-1ll e-rsl

it

afrrdr = qarrum a!rrdr>'

:!r O z: apaan ozoyi. <<rsjsl ChyrEaq

ozi> de deyilir' Xurma alactntn

stilap baqrnda peyda olan, xurma gobeyi deyilen ve dadr

da banzeYen Ptisa.

itU

z:

qr'it iJl

uz kigi = eli qrzrl olan, bacartqh adam>l10'

ginliler diiz oxuavvelda isa <oz kigi=kar adam> manasrndadtr. Demali,

olmahdrr'
rnultur' <oz kigi=dogma adam>>, <iiz kigi=kar adam>
tt"
ilO Salih Miitollibov bu maddeni <oz kiqi> gaklinde vermig, <qolu ige qovu$an ttli
ror

iLi -u66e

(TSD, I tom, bet 81)' Sehyatanl, rjz hiinarina tr"n"Jin"l mahir kigi>> kimi gevirmigdir
manastnda hanrda da
(uzman=mahir,
miitaxessis>
vdir. <uz> s6zii qaldag tiirkiada
iqlanir.

tzo
isl6

Mahmud

z: nc$;3toz konukrrrl

- gsdsnin igindo qrmrldayan

nesno, ruh>r.

Bu bendde de iqledilmigdir:

,#tp}s,er;
,3;it ter-jt

.---4)G C-jJt
.1-9-.1i 3-rf

g;!3f

,e,

h$
^l

<Bardr k<izrim yarukr,

Aldr oztim konukr.

Kanda ering kamkr,
Omdi udhrnr

12

udhfiurur>.

Getdi gozi.imiin nuru,

Aldr canrmrn ruhun,

Hardadrr o dilayina varan,

indi yuxudan oyadrr?

(G<iziimiin nuru, sevgilim getdi, ruhumu d,a i;rzi ile apardr. Gorason, o
arzusuna gatan yar hardadrr? Onun yoxlugu menim yu_
xumu erga gakib yatmapa qoymur).

oll I q: i$. n-ltr !tj,i'J.l U no r$rng bar = ne igin var>.

<rJ E q: eg, yoldag; or. Genc qadrnlardan egi, ari olana

( d:tj.il eglig>

[eqli=erli] deyilir. Bu geirde de igledilmiqdir:

e3l3+s 0#i{l

d.iil

rijr+l L+ iF+1
,i.ri-+t i,iJt eJ,tJl
0-i,s

js-C.;-',t

<Anrnq rgrn kegiirdtim,

rrr Seqkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsever
bu scizii bela gevirmigler: <bedenin hsyatr temin eden tinsiirii * oztin qonafr. Bu, <ruh> demakdin (DLT-2005, s.3g3).
tt2 !35i1v1 Atalay bu-sciziin ereb herflari
ile imlasrnda bazi dolagrqhqlar oldugunu,
dogru variantrrun <rr3sf udhrn> olacalrnr gristermigdir (DLT, I, s.46). - -

D iv anii

t2t

lilg at - i t - tiir k
Egin yema kagurdum.

Oltim otrn igtirdiim,

igti, bolup ytizi ttiriit trn.
Onun iqini bitirdim,
Egini de qagrrdrm.

Ottim a$rstnr igirdim,

Uziinii btriigdtriib igdi.

(Oldtirorek onun igini bitirdim, yanrndakr yoldaqrru da qagrtdrm.
Oltim zeharini igirtdim, iiziinii biirtigdiirerek igdi. Bu da
<ol0m gerbetini daddrrdrm> demekdir).

islU !: gadrrrn iist terafindoki kiinclerdan hor biri.

Of O k: mirasda diigen pay. ( ,rsS.rrf

Jdi JIJ.X anqar

bir ok togdi = ona

mirasdan bir PaY diigdiD.

.ssf O k:

a[rl,

zaka, anlayrq. Agrlh, darrakeli adamlara <tssf oke> deyi-

lir.
.s-d O k: dord yagmr doldurmug ata <<cl ..s3{ok at>

deyilir'

.s.d O k: orta yaga gatrb boyiimtig heyvan.

.S+t

g: iy.

ip sanmaq tigiin iglanen alet. Hamin monada ( .r# yig> de

deYilir.

.s+l

g: xostelik.

dJf

U l: divar temeli. Bu menada<<r]sl ltr tam ulu deyilir'

cjsf

O t: nem, ya$. q.S.!tj cj.d cil nenq = ya$ o$ya)). Buradan ahnaraq < d3l

oi

6l tou deyilir ki,

<yaq paltar> demekdir' Bunu oPuz-

lar bilmezler.
nr Besim Atalay bu soziin da imlasrnda qangrqhq oldulunu yazmrg, orab harflori ila
(Oj t+r+n) kimi yazrlan sciziin <<tiiril> olacaftnr bildirmigdir (DLT, l, s.47). Segkin
Ordi ilo Serap Tulba Yurtsever bu sozii <turr> (DLT-2005, s.267), Salih Miitellibov
<terin> (TSD, I to-, bet 82), qinliler ise <tiiriin> kimi oxumullar (DLT-Qin, I cild,
s.54).

122
&J E

Malhrrud Ka$gari

l: vilayet, el. <C!

bag eli = boyin

hakim oldugu vilayet>.

E l: agrqhq, bogluq. (+J

# kapup eli sahe, meydanga>.

r,1."!

qapr oniindoki agrq,

bog

fl

&JE l: at bildiron bir isimdir. Qi.inki at tiirktin qanadrdrr. Atlara baxan

seyize[=mehtaro1n'Ac!!elba9r>deyirlerki,<vilayetinba-

edilir
&"! E l: iki bey arasrnda barrgrq. n.s4,!"! Y-x.sis+l iki beg birle el boldr
=iki bey bir-birila barrgdr>.
qr, bagglsr>

demekdir. Bu scizla atabaxanadam qasd

(,,i4 di"l el kigi = yaramaz, deyorsiz adam>.

4!E l: (ci-ll cl+-! el kug = qartalabanzer alacah bir qug>.
r!"!

E l:

pit U m: qann gigliyi, meda pozuqlugu. <.rrl-r p3t J er um boldr = goxlu

et yemekden adamrn medesi pozuludu, tiroyi bulandr>.
OJI

O n: sayda on.

0-el

U n: ses (ti uzun

ve ya qrsa

telaffilz edlle bilor).

o3l U n: un.
cl*!

E n: (JJJ c;! en yer = guxur yer).

(&

cr.!

E n: yan tarafde olan geniglik.

<tJ.lll jd

cr.!en-yok = enig-yoxug>.
-d

bu bciz eni nege = bu

bezin eni ne qoderdir>.

cr.l

n: aslanln, tiilkiintn yuvasl, btitiin yrrtrcr heyvanlann hini, yu-

yiu de deyilir.
cr"! i n: qoyun qrgr. <ix yin> de deyilir.
vasr.

<<OJ-r

BU BABIN DORD HORFLILSPiII+

dJl O y: yerdaki oyug, guxur.
,s!t O y: (drl .sJt oy at = yapn

at>>.

Ortasr si.ikunlu olan qismler bitdi.

rra

Tartibat yanhghlr var. Qtinki bu srizler erab elifbasr ile iig harfden ibaratdir.

d
,i

ORTASI HOROKOLiLOR BOLMOSI

HER NOV HOROKO iTE ONTASI HOROKOLI

Fo'iL, Fo'uL, Fo'oL

cJl.J

,Y ,b .jt' BABI

O g ii trrs' oc, xtnc, qisas, intiqam. Bu soziin esli

<6-91

og>diir'

A d h u t: ovuc. sr.*iU ,r3l .JL'ri bir adhut nenq = bir ovuc nesnoD.
e_lt A r u t: <d,'l d,llarut of = kegen ildan artrq qalan e111116.
cil U g u t: igki gokilan bir xomir novi.iniin adrdrrrrT. Resepti: miixtelif

c,,3t

otlar bir yerda isladrlrr, arpa unu ila qarrgdrrrlrb yofrulur,

amele gelen xemir findrq boyda kasilerak topa halda saxlanrr vo qurudulur. ortaya gxan maya arpa ilo birlikde

ayrrcaxaglananbugdanrniizerine[birbatmanbuldaya
ezilmiq bir findrq denesi nisbotinda ufalanaraqlr18 sepilir.
Bundan sonra bu bulda tomiz bir geye biikiilorek yetigme-

si[yeniaclmasl,qlcqlrmasl]iigiiniiggtinbiryerdesax-

lantr.Ugiinciigiinkiipotoktiliir,dahayaxgryetigmesi
tigiin on giin da kiipda saxlantb mayalandrrrlrr.

rrs

on giin

qinlilar bu sozit birinci deyil, <adhut)) va (arut)) sozlerinden sonra iigilncii yerde

vermiqler (DLT-Qin, I cild, s.57).

n6 Segkin'Ordi iie Sr*p f"gUa Yurtsever-bu sozii <<orut>> kimi (DLT-2005' s'362)
oxumu$ va <bir illik qurumuq ot> kimi menalandtrmtglar'
istehsahnr r7 Seqkin Ordi ile Serap iugia yurtsevar bu ciimlani bela gevirmiqlar: <pive
618)'
s'
(DLT-2005'
da istifada olunan bir maya>
ira 14613;i73 igindaki Uu qirm Segkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsevarin terciimesindan
ahnmqdtr (DLT-2005, s. 618).

tza

Mah*ud K^gori

sonra onun iistiine su elavo edilir, stiztili.ir ve igki alde

olunur. <Bufda igkisi>tle bax budur.
c',irt

e w e t: <boli>, <oldu> menasrnda bir sozdiir. Bunun tig ci.ir telafftizii var. Ya$ma, toxsl, qlpgaq boylan <4,ilewat>>, opuzlar
<&lomet/.d evat>, diger ttirkler <e4 yemet> deyirler.

dif U w u t: utanma, sxilma.

&f U w u t: yemeye ve ya beyin yanlna gafrrma, devot etme.

c$I O g i t: gdzdeymeden qorumaq iigtin ugaqlarrn tizi.ine stirtiilen bir
derman. Bu darman zeferana bezi geyler qangdrnlaraq ha-

zrlantr.
o3f O g

ti t: <iyiid. Bu beytde do iglenmigdir:

)+:

r.J ,$f iFcri. c,3f .J$Jl

Y3t r5jr6l-11 ..11..g.tJ gJltr,rJ;
(Algll ogiit mendin, o[ul, ardam tile,
Boyda ulu$ bilge bolup bilginq tile>.

Ey ogul, manden ciytid al, fazilat dila,

Boyda bciyiik alim olub biliyini payla.

(Ey ogul, mendon 6ytid al, edab ve ardam ciyron ki, ulusun boyiiyii
olasan, xalq arasrnda hikmetin, biliyin yayrla).

c$fU

i ttzo' bugda vo taxrl iiyiitmek.

,.+jsf U g i t g i: un iiyiiden adam.

c'lIo

g a t: xidmat i.igtin gerdek gecesi gelinla birlikdo gonderilan qadrn.

iki

yalan. Optzca.

<jr-

ikit soz = yalan scia.

cJf o t ii t: bir-birini cildiirmo. oldtirsne, qatile (.,+lf oltitgi) deyilir.
.:.S!

rre Segkin

1t2r.

cS!

Ordi ile Serap Tufba Yurtsever <bufda igkisi> yerina <bugda gerabu> yazmrglar (DLT-2005, s. 618)
r20 SeQkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsever
bu sozii <ogiD, bundan sonrakr scjzii ise
<ogitgi> kimi (DLT-2005, s.370) oxumuqlar.
tzr
Qinliler bu sozii yanhghqla <igit> kimi oxumuqlar (DLT-ein, I cild, s.58).

6ilA

eldloliit

or = giicstiz, yaqh, qoca adam>122.

t a 9: oziinii xalqrn boytiyti kimi aparan uqaga (.J-&l

cJ{O I ti t:

gl

ataq

o[ul>

deyilir.
6.:-tO

coyiiz-coyidrzt23 oyrndrqlarr gokak-

t a g: uqaqlann

C/"lA I t gl24' qazan, tava. Bu atalar soziinda do iglenir:

ojJ i.j

r;lcjl

i,.l+,t

J.i.l C+

nA$rg ayur: ttibiim altun,

Kamrg ayur: men kayda men).

Qazan deyer: dibim alttn,
Qomge deyer: men hardaYam?

(Bu soz onu taruyanlann yanrnda oziinii oyon adam haqda soylenir).

Cll O k e g: oziinii hamrya bacr kimi sevdiren, uqaqhqdan dorrako ve

ziroklik gcisteren qrz. Bu soz qrz uqagrna bir sevgi izhatr
olaraq deyilir.

C{ A m a g: meqsed, hedef, nigangah.

C.lA m a 9: ciit [ekin] oktizti, ekingilik alatlari.

df U I r g: oglan ugaqlanna beslenan

bir soz. <<c+Jluhgrm =

sevgini bildirmek tigiin soylenen

oElum>>.

Karluq dilinda.

cJ A n a g: hamrnln anaslymrg kimi $ztinti sevdiren, ugaqlqdan boyiik

bir derraka gcisteren qrz uqafir. Bu s6z qrz u;a$rna bir sevgi
izhan olaraq deYilil

zs.

Miiasir dilimizda bu manada (oliik, riliivap sozii var. Ancaq Segkin Ordi ile Serap
Tulba Yurtsevar bu sozii <olut> kimi oxumuq, <olut en birleqmasini <yetkin, olfunluq dovrtinii ya$ayan adam> kimi (DLT-2005, s.267) qevirmigler. Salih Miitallibovun
teriiimesi isa Leledir: <giicii va qiiwasi geden gox yagh adam> (TSD' I tom, bet 86).
r22

123

Kandlorde <beqdag>, <<qalemdag>, (qercme-qaya> adt verilen oyun'

tz+

qinliler bu sozii

<aqig>

kimi oxumuqlar (DLT-Qin, I cild, s.59)'

jiit6" nenanin, babanrn, ananln, atanrn adr qoyulmug uqalr onlartn safhfrnda, hatta sonralar da 6zadr ila deyil, (neneg), <babag>, (anai)), (atal) kimi galrrmaq adeti
ns

var.

t26

Mahmud Kas{ari

dlg n ii g: goze enan perde, katarakt.

fl

A p r r: aziz, mohtorem, <rc# &.t-et a$rrh! kigi = xalq ve ya bay terefinden aftrlanan, yani eziz tutulan adam>. <
6.tY;r;el tenqri meni

ut 6iSiS

a[rrladt=tanrt moni eziz tutdu>. Geco-

nin durgunlugu kegendo <tsJ-,"l

dlilllagrr

adhak emriil-

di=aErr ayaq gekildi> deyildir ki, <aSrr yerigli adam varacalr yera gatdt> demakdir.
11c1

A p r r: apg, (L(;U

*l

agg nenq = qiymetdo alrr olan nssne, de-

yerli gey>.
Jpf U g a r:

<al.rfugar at = alrunda agr olan at, qagqa at>. Bu soz hom

teleffiiz, hom do menaca erebceya uyfundur. Yalruz erebcada

ilk herfi fetholi, ttirkcade zemmelidir.

-if O I u r: vaxt. (d+rS lL;lU ns olurda keldinq = ne zaman geldin>.

-if O $ u r: dovlat. <cs$i.-.! il-J .Sj" lri;-.;cf 4 beg olrrnda meninq rgrm
etildi = beyin dovleti sayesinda igim dtzeldi>.

-if

u r: bir iEde imkan ve ftirset. n .r4

boldr = bu ig ulurlu oldu>.

-ifO !

u r: qarqrfuq, avez, badel. Oguzca.

d]f "ltrl

( #JI -ifti:l

bu rg ofurlu!

atka olur aldrm

= ata evoz aldrm>>, (artn yerine bir at aldrm).

-Ff O

u r: xeyir, berekat. Opuzca. Yolguya .,orri,,l.Jif d$ yol o[ur

bolsun> deyilir ki, <yol u[urlu olsun> demekdir. Bu,
y

J$

alnrz yolEuluq zamant i glanir.

e g i r: qann agrrsrnr sapaltmaq iigiin igladilen bir kok. Bu soz

agagrdakr ibarede de kegir: 1<o*t $ -,il tJ.ilegir bolsa, er olmes=eger adamtn yanrnda bu derman olsa, olmea. Qiin-

ki qarrn alnsrna tutulan adam onu

yese,

qurtular. Bu ifa-

de qara gtine ovvelcodan hazrrlagmagrn gerakli oldugunu

bildirmek tigiin sdylsnir.

127

Divanii

-Sl

U g ii r: darr. Bu soz ofuzlardan

bagqa

btitiin tiirk boylan

tare-

findan iglodilir. Oguzlar bu sozii bilmirler'

<.ril ib

iigiirti = kiinciit> ' Optzca'

U g ti r:

Jsl

o g ti r: qoyun, geyik, bagrrtlaq

yag

qu$u, cariya, dove kimi geylerin

toplu halda bulunmasr, bu kimi geylerin siiriisii'

ylO

m i rt26. qrrov, sis. Ofuzca.

:ij O U u z: berk yet. nrJ,ssf oy obuz = bastq, dtdrzyer>>t21'

-ii'lO t i z: iki dera arasindakr sedd.
-ifU g u z: ucuz, ( .s.iui;f uguz nenq = ucuz $ey)).
.iJ u

u z:

<6l)-AlC 'si

beg ant uguzladr = bey onu xorladt>'

masalde de iglenmigdir: < ts.+l iJ J*ti

-iif U A h u z: qotur. Homin soz bu
ttlkii oz hini-p11.-i3lr*,-j tilkii oz inqa iirso, udhuz bolur =

ne,yuvaslnahtirse,qoturolan'Bumeselozelini'boyunu, gaherini inkar va tanqid eden, xor baxan adamlar haqqrnda deYililtzs.

;il

E d h i z: yiiksok, hiindiir ysr ve baqqa yiiksak qeylar'

jil E d h i z: <iu;jt edhtztap=

kegid vermeyen yiiksok daE>.

?f e ! u c: afrz stidti, inek ve ya qoyun do[duqdan sonra ondan saj j arasrnda soylonir, j zile de
lrlan ilk siid. Bu soz izilo
Yaz:I'lrapzt'
-pl R pr z: qayn, su tulufunun, sehangin, kiipiin va quyunun
soz bu mesalde de iglen.,,f1 e g r z: insanrn vo heyvanrn apzr. Hamin
migdir: (J33t'',f ;-1i u'* ;*l a1tz yesa, kciz uyadhur = a9tzye-

se,gozutanar>.Birininhediyyeveyapulunuyeyibigini
gormoyan ve utanan adam haqqrnda deyilir'
Biitiin nagrlerda <-rrl emin geklinde olan bu sozii Segkin ordi va Sarap Tulba
Yurtsever <imirl kimi oxumuqlar (DLT-2005, s' 289)'
t27 Bir-iki sahifo evval Mahmud Kaqlari (oy))un bagqa manastnr verirdi: oyuq, 9uxur.
126

,rt *jituattur>> scizii ga[daq tiirkceda hamin manacla, ancaq (uyuz> qaklindedir'

Mahmud
-Ff

g u z: bir

tiirk boyudur. oguzlar tiirkmandirlar. Bunlar iyirmi iki

boydur. Hor boyun ayrr bir belgesi vo heyvanlanna vuru_

lan damgasr vardrr. Bir-birlerini bu belgelerle taruyrrlar.

Birincisi vo baggrlar,

(g krnrklardrr. Dovrtimiiziin

xaqanlarr bu boy-

dandrr. Heyvanlarma vurduqlan damla budur:

ikincisi gS kayrllardrr. Damlalarr buOu., I V

Ugiinctisti +l.t+ bayundurlardrr. Dampalan budur:

Dordtinciisii 6! rwalardrr. Bunlara

dur

t4

l'

Ei

yrwa da deyilir. Damfalan bu-

Beqincisi ..;iI* szlgurlardrr. Damlalan budur:

Altrncrsr -I&il ef$arlardrr. Damlalan budur:

Lf
1

-3y
budur: 2

Yeddincisi rrJ5i bogtililerdir. Dam[alarr budur:

j4

Sakkizinci

Doqquzuncu
Onuncusu

ijt

On birincisi

biigati zlerdir.Damfalan

c,[ bayatlardrr. Damfalurr 6.16rrr. I l't

yazpnlardr. Damlalarr budur:

*.1 eymtirlerdir.

/2
3_
-I

Damgalan budur'

On ikincisi.J.ll|Jkarab<iltiklerdir. Damlalan budur:

On iiqtinciisii

n a\

.*liW alkabciliiklerdir. Damgalarr budur: F

I
On begincisi -ftf tiregirlordir. Damgalan budur: J=
On d<irdiinctisii ,r$! igdirlerdir. Damgala

On altrncrsr

r3-E--.-d

,,

budur:

tutrrkalardrr. Dam$alarr budurr

VA

On yeddincisi C|4 Y3 ulayundluglardrr. Damfalan budur:

)--

On sekkizincisi -SS tiigerlerdir. Damgalan U,rOun

lY

On doqquzuncusu is-i;,; fsFnaklsrdir. Damfalar, 6r,6,,1'

lyirmincisi -r$6 guvaldarlardrr. Damfalarr budur:

5o

/A\

iyirmi birincisi (',jr+ gapnilardir. Dam$alart budur: /-,

iyirmi ikincisi 6$-* qaruklullardrr- Bunlann sayr saz, dam$alan

isa

namelumdur.

Kagfari Mahmud deyir ki, bu oymaqlarrn hamtstntn hamt terafindan

bilinmasi gerakli oldufu tigiin yazdrm. Bu damlalar onlarrn heyvanlanrun, atlanrun, miniklerinin elamatidir. Heyvanlar qarrgdrgr zaman hor boltik ozheyvantnt bu damga-

'

lar vasitesila tantYr-

Bu saydrlrm boylar kokdiir. Bu kokdon bir slra oymaqlar grxmrqdrr.

onlarr soylemadim, sozii qrsa kesdim. Bu boylartn adlart

onlan qurmu$ olan atalanmn adlarrndan

ahnmrgdrr.

orablerde de beledir: beni-Siileym, beni Haface deyilir ki,

Si.ileym ofullarr, Hefaco

olullan demekdir'

3f O k ii zt2s.Ceyhun, Farat kimi gaylara verilen timumi addrr. Bu soz

tek halda soylandiyi zaman opuzlar terafinden Benagitt:0
ayr nazerda tutulur. Qi.inki geherlari o gayrn sahilindadir.
Kogarilar de bu gayln kenanna enirler. Tiirk olkesinde bir

gox gaylar <iktiz adr ilo anrhr. Bir gahere de bu ad verilarek

rze

ginlilar (DLT-Qin, I cild, s.64),

Seqkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsever bu sozii

<ogiia kimi oxumuglar (DLT-2005, s.372). Qerb cografiyagiinaslfrnda Ceyhunun,

qeyveni Amu-Daryanrn adr qadim dovrde <Okus> kimi igladilmigdir. Basim Atalayrn
<gay>
de<<dere>>,
geklinda
diigmiigdiir,
<oz>
Anadoluda
iina gora, u-isi ,;kiir> soiii
dagkimi
<<izan
I
ozen>
gaylnln
adtnda
<Qzrliizen))
Azorbaycanda
mekdlr. Canubi
laqmrgdrr (DLT. I, s. 59).
rrri gsgkin'grdi ila Sarap Tugba Yurtsevar <Benakit> imlasr ila verdikleri bu sozii bele
izah etmiglar: <Srr-Darya gayr ila Ahengeran Qaytnln kasigdiyi bolganin va bu bcilgade
yerlegan qeherin adtdtr> (DLT-2005, s.372).

Mahmud

<i3gl

,*l iki oktia deyilmigdir.

Bu $eher Y! Ila ila C4

Yalrng gaylan arastnda yerleqir.

:3f O

t ti z: okiiz. Bu atalar s<iziinda de iglanmigdir: < s"t*'rt{ cflJ3f

.s# t4 ,A okuz adhakr bolfrnqa, buzapu baqr bolsa, yeg
=okiiz

ayapr olmaqdansa, buzov bagr olmaq yaxqrdru. Bu

soz <bagh-bagtna, sarbast olmaq baqqa adama tabe olmaq-

dan xogdur> demok yerine igladilir.

+etA w u s: mum, gam. Bulgarca.

sxJJ U I a s: <jlS c.r"JSl ulas koz = mesti-xumar, siizgiin

gdzr>.

Hemin

soz bu benddo do igledilmigdir:

jf

,vYrt.1;. Ju$
jFrd.^ts jbrs,j" tj

jr'.Isj J,3
Jl+i.b q -.u$
r..r:.$1

<Bulnar mini ulas kciz,

Kara manqiz, krzrlyiaz.
Andrn tamar tiikel ttiz,
Bulnap yana ol kagar>.
Osir eder meni xumar goz,
Qara boniz,qrz:/'uz.
Ondan damar btitiin gozollikler,
Osir edib yene de qagar.

(Xumar goz, esmor beniz, ponbe tiz meni dustaq eder. O gohradan bi.i-

tiin gozellikler damar, tokiilar. Moni dustaq etdikdan sonra yene de qagrb geder).

O p ti $: opt$, iki adam arastnda.

"4f
o4lA t r g: atrg, attgma.
o-J

n t r g: kigi adlarrndandtr.

DiYanT

"rif
r,rtif

l3l

liidat-itaiirk

U t u g: kigi adlarrndandrr.
Ot

ii

g:

(dl

elif ince telefftizle) oyunda otmek, udmaq. Bu oyun

bele oynanrr: ugaqlar dairavi otururlar. Onlardan biri ya-

ntndakr ugagr itoleyir vo (oi,lf ..fil ottig-ritiiq> deyir. Yeni

ona sen de oz yanrndakrnr itela demok isteyirl3t.

ufl i t i q: iki nsfer arasrnda bir-birini itelemek.

.rbf O g e g: yan$. 116r6'J Y-x.5j1,lrr ol meninq birle <igegdi = o menimlo cicegdi, bir qeyde yangdr>.

ciil A d a g: arxadag, dost.

cil i O i g: qedeh, piyale. Yafma, tuxsr, yemek, o$uz ve ar[ularrn dillerinda tas, tava, loyon, qazan, tava kimi her geye idig de-

yilir.

cii A r r 9: eriq. (iEJ cFi arr$-arka!

"F.rf

= erig-arfac>.

u r u $: vurug, savag.

o&14 p r q: agrg, yiiksolig.

osloEu$:

qohum.

.*f U w u $: ufalanmrg nosne. ((dt-ril ,.i3f uwu$ atmek = ufalanm$

go-

rok>.

.*f

U k u g: dorrako, zeka, a!rl. <r,is

,Ji3f

O k ti qt:2. gox. (!sr:tj of3lrittb nenq = goxlu nosne>. n u4 i,-l .S-,,^)S

si gl3{ .S..r: tirig esen bolsa, tanq okiig koriir = diri [ya-

&bjf

ukuglug kigi=zekah adam>.

gayan] adam sallam olsa, gox geyler gciran deyiminde de

igledilmigdir, (insanrn baqr salamat olsa, gox ecaib-qeraib

hadiselor goror).
r-1r Burada yazma niisxadaki arabca bir
ciimlanin basma niisxeda gxmadrgmr yazan
Basim Atalay hamin ctimlenin tarci,imesini metnaltr hagiyada vermiqdir: <Sen yanrndakmt itala, o da 6z yarundakmr itelasin, halqanrn sonuna qoder belaca davam etsin>

(DLT,I, s.6l).
trz

qinlilar bunu <iikiigl kimi oxumutlar (DLT-Qin, I cild, s.67).

r-Flsrl

o k ii $: <.,il; d$-ll

okiig yrlkr = qelp, grxdaq heyvan, hann at>.

cFl-IA I r g: su apztve suyun hovuzdan ve ya novdan

,rJt

tokiildiiyii aprzlar.

I u g: Kaggarda bir kond adr.

dolayr sorpuya gekme. < c.F.* oS ah$-

LiI A I r q: borclunu borcundan

berig = bir haqqr almaq, bir haqqr vermak>>.

.-df U I

ii

g:

pay, hisso (ci I herfi eslinde

..s

ke-drr)'

.slrf U I i.i k: aslinde (pay))rn qargrhfrdrr. Orabcede da diqiliyi bildiran

.s ke herfi r-ri g herfina gevrilir. Meselon,cFi'-.s btiF dut3 '
trr*'sciziinder33 oldufu kimi. Bu,

t'+]J t'up

demekdir'

,y,li U I u g: kand. Qigilca. Balasagun va onun yaxrnhlrndakr Argu 9ehorlerinin ahalisi qehero <ulug> deyir. Balasa$un gaharine
(,-FJ$ i-13

.-ilf U I

ii

Kuz

uluq> da deYilir.

d g harfi c5 ke herfinden gevrilmigdir. Orob dilinda da beledir. Quranda s4l

g: budun (xaltf. arastnda pay ayrrmaq.

ssjrS yerina bu ctir oxunu$ var:L.-r* oi3rt J .J6.J iIt+ t3

c+lAgrg:xanrnbaxgigi'<d+i&JunoL'xanmanqaaqrfverdi=xan
mena bsxqig verdi>.

Cd A g r p: naz-nemat iginde heyat siirmek' <c'1gn'-t ,rlrjijJ oziinqni

agrgh! tut = oziinti naz-nemet igindo tut, korluq gekma>'
t

[:

act, act olan bir nesna.

C+lA

gila

y'.
o h r !: ayr. Hamin kelmaye bu atalar soziinda de rastlanrr: <
-Hti dJJ

t+l

g-rl

t*!

Jl

tJ

awgr nege al bilso, adhrg anqa yol

bilir = ovQu nego al bilsa, ayt onca yol bilir>, (ovqu na qe-

Salih Miitellibov bu s<izlarin Macnuna aid oldu$unu gostarmigdir (TSD, I tom, bet
93). Qinlilerde (DLT-Qin, I cild, s.68) ve Seqkin Ordi ila Sarap Tufba Yurtsevarda bu
haqda qeyd var (DLT-)005, s.636), ancaq bu qeyd <tiltig> maddasindadir. Diger negrlerde bu iraqda heq bir qeyd yoxdur. Macnunun scizlerinin torciimasi beladir: <Sanin
gozlorin onun gcizlari, senin gerdarun onun gerdanr kimidin.
r33

der ov hiylesi, fend bilirse, ayl da o qeder xilas yolu bilir).

BusozikihiylagaradamtnqargrlagmaslZamandeyilir.
g-J A d h r $: ayrq, ssrxogluqdan aylan adam. <gil 's-r"l osriik adhr!t:+
=serxoq aylq) demekdir'

eilA

d h r !: bizim elda bir kendr35.

e]l U d h u

[:

oyamq, huqyar, ayrq. <-J tll udhug er = oyaruq' huqyar

adam>>.

<J dsl ,b$c

til udhug konqtilliig ar = hossas to-

biotli, qanacaqh adam>.

Ar r !: gadrr ortiiyti. Barsfianca.

nosne).
erl Ar r g: <.S-ili /J an$nenq = tomiz
g_i U r u !: dena. Toxuma da <uru[> deyilir. (#l

i1J

xum

ekdi>>-

eJf urug ekti = to-

Buna benzadilorok qohumlara da

<t-i

e':,l

uruf-turrP> deYilir.

iJ A zr P'. azr, heYvantn azr digi.

er"l

e*,,f

Osu

sr

p; qazanc, fayda.

!: bir nesnanin

bagqa nosneya deyiqidir/ilmssi. < i-$:'c;;lui+tJi

bu rq osufr munda! = bu i$in deyigmasi beledir>'

iEIA I r g: har qeyin pisi. oluzca ve qrpqaqca'

df U f u [: har qeyin bdyiiyti. Bu beytda do igledilmigdir:

os rsst ctu u4 S3t

gY3l

r:.r:

OF

#f

ii{..s+,j$

d+tli

(<Ulu[lukuS bolsa san edhgii krhn,

Bolfrl kigig baglar kattn

yaxqr ulan>'

Boyiikliiye gatdrprn zaman xoqxasiyyet ol,

Bayler yanrnda yaxgrhga layiq adam ol'
Ordi ila
Salih Miitallibov bu ifadeni <mest va hugyar> (TSD. I tom, bet 94)' Seqkin
gevirmiqler.
sarap Tulba Yurtsever <sarxogluqdan aytlmtg> kimi (DLT-2005., s.132)
i:s yyiahm"u6 Kaqlarinin bu kendda ve ya bu mohollode anadan oldu$u gilman edilir.
r34

Mahmud

(Riitbe ve ululula gatanda xogxasiyyet ol, beyler yanrnda daim

qalan iigiin xeyir veren ol).
gJ

baq-

I I r $: ihq. n.i&C!rhE suw = i1q su. Osli <61 yrlg>drr.

O..t

A g u k: her agrq

gey. Buna gora de agrq qaprya

(S

pup deyilir. <r.Al ciiJ agut rg = agrq-agkar

ciiJ aEuk ka-

ig>.

d+fogak:ocaq.
ctrtA g r k: briyiik qardag. Xaqaniyya ttirkleri bciyiik

qardagr <drJ agr-

krm> deye gafrrrrlar. cJ ka harfi ancaq sciyloyen gaxse (nef-

si-mi.itakollim) izafet olundulu zaman galir. Diger $exslerde isa ( 4nJ agrkrnq> deyilmo2t30.

ciSadhak: ayaq.
ci3l A d h u ft; 11e5.r1i c!31 adhuk nonq = namelum

nesne). Osli <.g3it

agdubdur, ((pozuq, bagqa ctir, qeyri-mi,ieyyen> demekdir.

Bu

s<iz

of& r.5.ijl a1lq menqzi a[dr = onun rengi

ifadesinden ahnmrgdrr. Asanhq namine ! ! herfi

no$I

deyiqdil

atrlmrgdrrl3T.

cilf U d h r k: n.i dif udhrk 31= ]&trnrg (yatan) adam>>.

cAI

t a h u k: qutlu

va miibarek olan her gey.Buraxilan her heyvana bu

ad verilir. Ona ytik vurulmur, siidii saSrlmlr, yunu qrrxrlmrr. Sahibinin ohd elodiyi qurban i.igiin saxlanrr.
ci3tt O h u k : n|u.iilrdhuk taE- kegid vermeyen, uzanrbgeden dag>.

OtA r r k: gay. Bu maselde de iglonmiqdir:

<

;jt

tr drt

t,.,ij.5$f rr qjrel

-ru3 aErlda oglak to$sa, ankda otr <inar = agrlda

ollaq do-

136 Bu oxunug
sehvdir. S<iziin kcikti <egi=briyiik qardag> bize hela Orxon-Yenisey abidelerindan melumdur. Ovvalce egi soziine kigiltma-ezizleme gekilgisi olan Ska, daha
sonra ise I gexsin mansubiyyat gakilgisi -im artrilrr va sciz <<egi+k+im> gekline diigiir.
Birbaga mtiracietda <egikim> deyilir, diger gexslerda cFka gekilgisi tatbiq edilmadan
<sanin egin>, <onun egisi>, <egimiz>>, <<eginiz>>, <egilari> deyilir.
rr7 Bosim Atalayrn fikrinca,
bu sciziin asli <,3'rl aduk> olmahdrr (DLT, I, s. 65).

qaygl
fulsa, gay qrragrnda otu bitar>. Bu soz <ruzi iigiin
gekme> Yerine iqlenir.

dj

A r u k: <-j c!-j aruk or = aflg adam, yorfun adam>. Her yorluna

bela deyilir.

ti]i rfilA r u k - t u r u k: Farqana ile Kagfar

&l A r t k: anq, zeif, crhz. Ohuzve

arasrnda yoxuq adr.

qrpgaq dillerinde'

&lU r u k: ip, urgan, gatt.

cijlA z u k: (dlfdjl azuk ok=haradan ve kimin atdrgr bilinmeyen ou'
cijl A z u k:

(,Jjl.jjl

azuk munk

qaqan, azan, yoldan gxanD'

drilA zak: oguz boylerindon birinin adr'

t4 itt di !r-i.j diipr
cijlA z u k: azuqa. Bu masolde da iglonmigdir: < ,G
-* l-r.ll sartrunq azukt arr! bolsa, yol iizro yer = sattctnrn
mah toze olsa, ela yoldaca yeyer). Bu soz dogrugul ve motebar oldugunu iddia edon, lakin soztinii isbat eda bilmoYen adam haqqrnda deYilir.

A{ U z ak:

nzaq. Bir ig uzandrqda

( oi+l jiil uzak r9> deyilir. Bir yere

geden adam gecikdikda <a1.,

Of e:ni

yalavag uzak bar-

dr[=s1gi yaman uzaq getdi]> deyilir'

geylarde irali gelan
Or{O z u k: ncrl djf ozuk at = stirok ve siireye banzer
va baqqa atlan kegen aD.

djlA

ga

&lA

.i.il U

k: aqaft, da[ dibi. OPtzca.

u k: insarun topuq siimiiyii, topuq aqt[t'

qa

k:

lsiu clif upk nonq = kigik qep. Buna istinadan kigik

(o)'if c!!f uqak oplan> deyilir'

.i.il U $ a k: 11.d3t ci^if uqak otunq = odun qtnnttlan>>. Bu soz tek
uqaqlara

halda deyil, ancaq cam halda iglenir'

136

csil

Aquk:demir

baghq, debilqe. Burada elif a y herfini evoz etmig-

dir.l38

.i"f o I u k: gakme, ayaqqabr.

dt t * r k: qrrlarda, daqh yerlarde ya$ayan geyik, ahu, antilop.
.9fi A t u k: <-,r1 dl aluk or = kegal, daz adam>>t3s.OEuzca.
.Elf

O I u k: holuq. Agac kotiiyiinden novalga kimi oyularaq iqinde

heyvan suvarrlan, glra, ayran soyudulan yalaq.

Olf

U I u k: u.ri df uluk ton = kcihnolmig, yrpranmrg paltar>. Kohnelmig har geye <uluk> deyilir.

ollO t u k: kigik qayrq. Bu sciziin esli awslki [oluk sozii] kimidir.

.df U I u k: atrn giyni. Bu mosalda de iglonmigdir: <-,r$ t3 dJ"f ,sA,41
uluk yagrrr ogulka kahr = giyin yagrrr civlada qalar>. Bura sinirlarin birleqdiyi yer oldugu iigiin gec salalrr.

dla

t r k: qug dimdiyi. Opuzca.

Ca

n u k: <.$U

anuk nanq = hazr olannesne)). Bu masolda do ig-

lenmigdir: <crl^it-,

sanmas

t3_d

td !;t d

anuk utru tutsa yokka

= hazr olan gey qabapa qoyulsa, yox sayilmaz>,

(yemekdan na hazrdrrsa qonalrn <iniino, stilreye qoyulsa,

yemak verilmemiq sayrlmaz). Bu soz ev sahibinin giicii yeten geyi hanrlaya bilmesi iigiin deyilir.
.srJ

e b o k: ugaq dilinda

gcireyin 3d1la0.

.lilOtok:etek.
..sitO t

i.i

k: ayaqqabr.

.5iiO t ii k: hekaya. istonilen

geyin sultana xeber verilmasi tigiin de bu

soz iglenir. Osli <bir geyi hekaye etmok>don ahnmrgdrr.

r18

Bele grxrr ki, <<&1 aguk>un esli <,3,3,; yaguk>dur.

Besim Atalayrn metnaltl qeydina gcira, <aluk ar> soztrniin diger manasr <qaba va
xrrgrn adam>drr (DLT, I, s. 67).
r{ Miasir dilimizde <eppek>dir. Qinlilar <apek> oxumuqlar (DLT-ein, I cild, s.73).
l'le

r37

Divanil lillat-itailrk

.*:f O t i.i g: qusma. <<.t#.SJf.rUUIanqar otiig tuttr = onu qusma tutdu>.*f U t ti g: titti. Mala bigimindo bir damir pargastdrr ki, tikig yerlarini
hamarlamaq i.igiin qrzd:lr:Jrar aq paltarrn iisttine basrhr'

.li.t i g ii k: samur kimi

.$3f U d h i k:

heyvanlann darisinden tikilon kiirk.

e$q ve sevginin co$masr.

Bu bondda da iqlanmiqdir:

,#*,.t+3Jl

;;u6clt
si.lJlsjl ritiiJs

ici-.rl

ri$

<UOtrit mini komrttt,

Sakrng manqa yumtttt,

Konqliim anqar amitti,

Yi,iziim maninq sarlarur>.
Sevgi meni coqdurdu,

Srxrntt bagrma vurdu,

Konltim ona axdt,

Uziim menim saraltr.
(Sevgilime beslediyim egq moni heyacanlandtrdt, telaqa saldt, konli.im
ona meyl etdi, ona gora de rengim saralrr).

.Sj O r O k: qaftah,

'

.sj
.sj

qaysl, arik kimi meyvolare verilon iimumi ad. Bir-

birinden sifetle aYrrlrr.

Or

ii k: (.sj.slj ti.iliig eriik = gaftah>.

tlt- sarrg ertik = qaysl' zerdah>>.

.SJ O r ii k: (.Sj lj kara eriik = qard arik, albuxara>.
O

r ii k: <.sJ

.s]f O r ti k: hori.ilmiig olan her nosne. (Cf

.sj oriik sag = horiilmtig

sa9).

u.t$..sJf o$ oit-r- sii on

's-i O r ii k: bir yerde bir miiddet qalmaq.
kiin oriik boldr=qo$un on gtin bir yerde qaldr>. Bir bay vo

Mahmud Kag{ari

138

ya oymaq bir yerda bir miiddot dayanrb qalsa, yene bele

deyilir.

.sj i r i k: <.tiu.sJ irik nenq = aglnmlg, gtiriik ve ya kohno olan har

nasno)).

.sj

O r i k: <

(.rjjf .S;!irik otunq = gtiriimiig odun>.

c5-iLi r-5-1l

nesne)).

erik nenq =

Donduqdan

ya|

ve ya yapa banzor eriyen

her

sonra eriyon har geye da <erik nanq))

deyilir.

de
iqlenmiqdir <Li & l4 & dJ lr.i3 ktinde iriik yok, bagde

d-i i r ti k: divar

va divara benzer qeylerdeki gat, yarrq. Bu meselde

kryrk yok=giinegda gat olmaz, bey do soziinden d<inmea.

Bu sciz beylerin verilan scizden donmemesi iig0n deyilir.

,.lJ O r

i.i

k: dari aqrlanan bir nesne. <.sl*sJ csj tarti eriikladi = deri

agrladr>.

.sJ O r i kl41' (dl#.s-,rl arik yrlkr=yorga heyvan>. Yorla ata da ((dJ d-rl
erik at> deyilir. Opuzlar bu sozii bilmozler.
.s-.rl

O r i kl42'

11-i r-s-i

erik er = i$inde usta, qogaq adam>. Bu atalar so-

ziinde do iglsnmigdir:

e*gqcr*!..sJ
&$tls-it+ J3aJ
<Orik irini yaShf,
Ormagii baqr kanh[>.

Qoga[rn doda$ ya{5h,

Tonbalin bagr qanh.

t+t$sgftip Ordi ila Serap

Tulba Yurtsevar bu sozii <erig> kimi oxumug, misallarr isa

<erig yrlkr=oynaq, xog tasir bagrglayan heyvan>>, <erig at=yaraqrqh aD kimi (DLT2005, s. 361) terciime etmiqler.
r42 Seqkin Ordi ila Serap Tulba Yurtsevar bu scizii r<irig> kimi (DLT-2005, s.290), ginlilar ise <erik> kimi (DLT-Qin, I cild, s.76) oxumuqlar.

t39

Divanii lii{at-ilaiirk

(Qogaq, iglek adamrn dodagr yaph olur, Eiinki igleyir, gozelyemekler,

yagh et yeyir, dodafr yallarur, tanbal ise ig gdrmeya arinir,
bagrna-baqrna doytib qanadrrlar). Bu mosel tenbellikden al

gakmak, gahgmagr teqviq etmak tigiin deyilir.

.SJ

i r i k. (dUU.SJ irik nenq = qah, mcihkem,

sert olan har nesno)).

Kegelin va qoturun bagrna da <irik> deyilir.

,-sjlO z i k: derido uzunlamaslna olan azik, cvLq.

.s3f

O z1f-k qadrnlara verilan bir leqeb. Qzrl kimi tanlz ruhlu qadma

(.si oJill altun oztik> deyilir. Bodani inci kimi temiz olan
qadrna

n.sigJJ ortini

salsz mirvariye n.#J

oziik> deyilir, gtnki iri doneli, em-

erdini>>

deyilir. Bu sozdo d', t herfi

't

d herfine gevrilmigdir. Bu leqob gigil qadrnlarr iigtin soyle-

nir. Kelmenin asli <<nefs, ruh> bildiren <<oz>> soziindendir.

.s ke horfi o geyin oziinii, eynisini bildirmek iigiin elave
edilmiqdir. (erK.sf c;J 3 ol erni ok keldiir> ifadesi

<<o

ada-

mrn oztinii getir> demokdir. Qahn vo tox soylenon sozlardo ve c! ka vo

g artrnlan sozlerde

<<ok>

yerino <ok> iq-

ledilir.
.s3l O z

ii k: oyularaq hovuz di.izeldilen her ye1lal. Bonzer

qoluna da <.i3-.s.j oztit suw> deyilir.

.rjf

ek

Oz

gekilda gaym

belin ig qisminde olan damarlaa.

r43 Segkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsevor bu sozii <bataqhq ve ya sele meruz qalmrg
bolge> kimi (DLT-2005, s. 385) menalagdrrmrglar.
ra Basim Atalay bu maddeni yanl6 va yanmgrq gevirmigdir. Oslinde ise bela olmahdr:
<<O z a k: onur$a iliyi. Bu, Mohommad peylamberin bir defe andt$t, onurlanrn iginda
uzanan ana damardr: (ma zalet ukle Xeyber tuadduni fi heze aven qetaet abheri =
Xeyborda yediyim yemayin sebeb oldufu afnnt her il gakiram, bu, onuria iliyimin
kesildiyi zamandrr>. [<Onur!a iliyinin kasilmesil> erabca bir deyimdir ve <qiddetli afn
gekmek> menasrna galir. Bu hedis Buxariden almmrydr: <...Ayga dedi: <peypambar
hezretlari axrrda onun oliimiine sebeb olan xostolikden gikayet ederak bele deyerdi:
<Ey Ayga, Xeyberde yediyim yemeyin sebeb oldulu a$nnt hela da gekirem. O zaman

verdikleri zeharle sanki onurla iliyimin kesildiyini hiss etmigdimnl (DLT-2005, s.384).

Mahmud Kasdari

140

,.s3f

U j i.i k: heca. nu$s:jf

.rl

bitik tijukledi = horflari va kitabr hoccelodi>. Heca horflorinden hsr birina dijiib deyilir. 11 .sifujr;
.Jf

bu na iijiik ol> sdzi.i <bu herf nedir, bu hanst herfdir>

menaslnl verir. Bu soz

j ile yaziw.

i s i k: <-,r*.r+! isik yer = uzarub gedan gol>.

c!"! i s i g: <.S-Jl,i.!.!isig nenq=i511 gey)), ( Ct-f .rr"!
.sg f, g ii k: fistden geyilan, biirtiniilan har gey.
.s+"1

.cl

isig ktin = isti giin>.

n g ii k: xanlardan, beylerdan biri oldtiyii zaman qebri iistiina serilmek iizra gcinderilen ipak pargadrr. Bu quma$ sonra
parga-parga edilib yoxsullara paylanrr.

.sif U g i k: meyvalari yandrraraq

boyiimoyo qoymayan soyuq, sert

gaxta.

.tI

O I i g: el. (.r.$

.rjil

onq olig = saE eb. Oluzlar

<.tI i.t.,

sag olig>

deyirler. Biitiin tiirkler sol ola <.rJ cJ.*,sol elig> deyirler.

dJ

O I ti g: olti.

.rb

U I ii k: hassa,p&y, qismet (.-iltelif ince taleffiizle).

.sJJ

i I i k: ilik.

OSuzca. Diger tiirklor

.ilt olif herfi

cs

<.r! yilib> deyirler.

Oguzcadakr

y harfini avez edir.

..rrtO m i k: omcok, meme. Kigi memesine do bela deyilir.

.rrr O m i k: na-f .rri omik ktin

- ihq giin>. Soyuduqdan sonra qrzan

ve herareti artmayan geyo da (d.triamik> deyilir.

il k: aslan balasr. Qaplan, qurd, it balasrna da <enilk> deyilir.

,-sitO n i.i k: <fit.sl-5 kiritlig oniigi = kilidin diglori>.
.s:-ltO n

dilA b u l: bizim elda [KaqEarda] bir kand

adrr45.

Bu s6z basma niisxada alif+b+l &J saklinda herekasiz, yazma niisxede iso ri+l Obul
paklindadir. Basim Atalay va Karl Brokkelman onu <Abub> kimi oxumuglar (DLT. I,
s. 73). Salih Mttellibov (TSD, I tom. bet 102), Hiiseyn Diizgiin (s J: s. ll3) va Segkin Ordi ila Serap Tugba Yurtsevor da (DLT-2005, s. 129) <Abul> qeklinda oxumuqlar. Uylurlar ve ginliler isa Opal qeklinde oxuyur (DLT-Qin, I cild, s.78) ve bu
145

Divanii

Jil

Oti

qrpgaq ellerinde axan bir gayrn adrdrr' Bullar danizina

tokiili.ir, bir qolu rus diyanna gedir' Bu bendde de igledil-

1146'

miqdir:

ji-;tilcri*,dJ

ii-;6e.*g
rsr-3q

fi$..!+[

rrlui34..dJ}
<Otil suwr aka turur,
Kaya tiibi kaka turur
Balrk telimlaT, baka turur,

Koltinq takr kiiqeriir>.

idil suyu axa durur, axlr'
Qaya dibin doYe durur, doYiir,
Bahq goxdur, baxa durur, bailr,
Golmegolar dexi daqrr.

lidil

gayr durmadan axrr, qayalarrn dibini doyecleyir, suyun daEmast

iiziindan dolan golmegada goxlu bahq vq qurbaga qaynagrr).

.Jpl

A g r l: agrl, qoyun kiizti. Oguzca qoyun qrprna da <agrl> deyirlar'

Buikimenabir.birinayaxlEo*dufutigilndeledeyilir.
" samai>>
Neca ki, orab dilinda yagrqa da, buluda du ""'
deyilir.

son illarda apanlan

kendi Mahmud Kagsarinin doluldupu yer hesab edirlar. urumgide
oldulu miiayyan
t"J-qlquttur naticosin-de Uatrm-ud Ka;larinin bu mentaqada anadan
edilmigdir. Bu bareda biz onsozda malumat vermigik'
Li gu,'rurturrn nUoyti[ ru; qryt" adlandrrdrqlarr Volqa gayrnrn tiirkce baqqa bir adrd-tr'
ra7 Bu sdz yazma niisxada'harakasiz, basma niisxede <tilim>, yeni dilim gaklindadir'

BesimAtlaluy-,nuyugoraonu<tolim>kimioxumugdur(DLT,I,s.73)'Hiiseyn va
270)
buigiin (c, J-. s. t t 5;, $e'kin Ordi ila Sarap Tugba Yurtsever (DLT-2005' s'
ise <tiMiitellibov
Salih
qeklinde
oxumuglar.
<telim>
J.zql
firri". (DLT-ein, I JiA
iimn kirni oxumnEdur (TSD, tom I, betl03)'

Mahmud

&f o g u l: o!ul. Dogma-yad,

her bir ugaga <ogul> deyilir. <-rsu &f

-l+

bu ogul ne ter=bu ogul ne deyir>. Bu sciz qaydaya zidd

olaraq (DEf ollau qaklinde camlonir. Halbuki <.ly .Jif
ogullar> geklinda comlonmeli idi. Eynen kiqiler soztintin
<o-i aren> geklinde cemlenmesi kimi. <oglan> vo (eren))
scizlari tak hal menasrnda da iglenir.

#f O t i l: gox. Qrpgaqca. (.,,i4 d{fokil kigi = gox adam>.

&1

m u l: terpenmeyan, qrmrldanm ayan, siikunotde oran her gey. Bu

i.izden sakit, yum$aq xasiyyetri adama <&1 amul>> deyilir.

Bu benddo de igladilmiqdir:

.!-if

&

.sl r.f-i.t;

ert

t li

t.Sl,.S-i.,,-.r-,11

drsi-el Cfo a;urt Gl

J"Ll+

t*_,,1

.S4J$

<Kanga bardrnq, ay o[ul,

Ordinq munda ing amul,

Attrn amdi

son tonqi.il,

Krldrnq erse krlmafu>.

Hara getdin, ay oSul,
Burda rahat, dinc idin.

Atdan indi gel sen dcin,

Qrldrgrnr onsuz da qrldrn.

(vaxtile atrnr amanet qoyub gedan adama atr geri vermemek iigiin onu
dile tutmaq isteyir: hara getmiqdin, ay ogul? Menim ya_
rumda keyfin kcik, damagrn gag

idi. Gel indi atr isto_

mekden vazkeE, onsuz da eladiyini eloyibsen).

dl O p i.i m: igim,
eJ

A t l fir:

<<-,11

d-1

<..1s.

pf -lg bir optim mi.in = bir qurtum gorba>.

atrm er = sorras

attcr, nigang, snayper)).

p-lf

o1,'
O r u m: xorum, (dlf pi *+ bir orum ot=bir gange ot, bir xorum

$l

ij

zii m: tiziim.

bir agrm yer=bir srgrayrgda iistiine gurlacaq yer>'

axacaq miqdl A k I m: axtm, (.i3- t'J * bir akrm suw = bir axrmda

rPl A g r m:

<*

f;'I.r;+

darda su>.

# o k i m: <<_r* # *

bir ekim yer = bir ekigda ekilecek olgiide yer>.

pul>.t m yerino
ril O k ii m: <4iu.,1r dl * bir oktim yarmak = bir yrErn
O n ilo da soYlenir.

(u)l-'i
dl A I r m: alacaq, borc. Bu masalde de igledilmigdir:

,r+'JJl

borCii+r. c,+^r,-r# ahmgr arslan,berimgi srglan=altct aslan,

cu olan ise sigandrr>, (alacagt olan [borc sahibi] hi.icumda

aslankimidir,borcluisaqorxubqagansigankimidir).

rllO I ii m: oliim.
cjl A t a n: axtalanmrg dava. Bu meselde do igledilmiqdir: n .rl d-s dl
koriintir = axta
_pr 3j 6-.1 u4 atan yiiki ag bolsa, aqka az
deveninyiikiitamamyemekolsabele,acadamayenado
az goruneD).

+rf

u g u n: sobeb bildiron bir edatdrr' nr$ oil ..5-i' seninq uqun kal-

dim = sanin tigiin galdim>'

olar igin etiqcn-li 9 rrl; ara,ig manasrnda bir odatdrr. <-! 6.ui&,!C*!-il|
dilerl4s = onlar oz atalarrnda barrqdrlao'
da <O'i udun>
O'j U d u n: Xoten geherinin adr. Xotenda yaqayanlara
deYirlar'

Oi A d h r n: <bagqa)) monasrnda iglsnen bir adatdrr. Qigilcodir.

oJ o r o n: (j$ oj aren tiiz = Tarazi biirci.ini.in adrdrr>. Bu, Aytn

se-

madakrugraqlarrndan[biirclerindan]birininadrdrr.
ehtimahnm
N3si6 Atalay <<,t d.r,iiq.l)) soziiniin <aytrgtrlar/eytiqtiler> kimi oxunma
oldulunu bildirmiqdir (DLT, l, s' 76).
ra8

V4

Mahmud Kall1qri

u.rlO r e n: arlor, kiqiler. Qaydadan xaric comdir.

u.'l

a r a n: (r-ill elif qafun tolefftizle) at tovlesi,

,tf

O r e n: her qeyin pisi; xaraba. ofuzca. Bu sozi.in fars dilinden ahn-

axur.

mrq oldugu fikrindeyem. Qiinki farsca xarab olan qeya

<Oly"r viran> deyirler. Opuzlar farslarla gox qan;mrg ol-

duqlan tigtin bir gox tiirkce sdzleri unutmuglar, avezinde

farsca sdzlor igledirler. Bu da hamin qebildandir.

}slErinlirin:dodaq.
oif u zun:uzun.
Ojl A

j u n: kainat, dtinya, alsm. nujl .* bu ajun = bu dtinyu. <03 cjf ol

ajun=o dtinya, axireD. Qigilcedir. Bu scizdoki j

herflr

iki

mexrec arasrndadrr.

il-,l O s e n: sag, saflam, ason. nii-iy

il-l

sciz <salamat>> menasrnda

do de iglenmiqdir:

asenmii sen = safsanmr>. Bu

da iqlenir. Homin soz bu mosel-

(dJJ.ri.t tritesende ewek yok = saglq-

da tolosmek yoxdur>. Bu soz iglerde telesmomoyi tovsiye

ilgtn sciylonir.
c.lylOs i n: asinti, nssim, meh, meltam.

idfU$un:giyininsonu.
Crol

a ! a n: ganzek, <<J &1 a$an er = burnunda

danrqan adam, trntrn,

ganzek>. Bu soz hom telafftizca,ham do menaca arabceya

uygundur.

iPf U

a n: har geya gtcti gatan, qadir, qtidretli. (crJsiff Cpf ulan tenq-

ri

- qiidretli,

qadir

tann>>.

cite * i n: dene, denr4e.

rae Basim Atalayrn yazdr$na gore,
bu giin Anadoluda <bu baqaqlar gox avin (siinbiil)
verdi> ve <bu soziin evini-avcari yoxdur>, yeni bu, menasrz, esasr olmayan s<izdiir kimi
deyimler vardrr (DLT', I, s.77).

145

Divanii Wat-it-tilrk
OsJ

e k r n: sel. Gozlanilmeden,

aniden gelon sele <C.Fl i'lji munduz

aktn> deyilir. Geco birden-bire qafil sel kimi gelon qo$una

(crJ3 s+jgj akrngr koldil> deyirlar.
cFJ

O g i n: ayin, eYin-ba;, ki.irak.

iFJ O

k i n: qum, ekin. Oguzca.

cfl O g i n: eni qang yanm, uzunu dcird arqrn olan bez. Bununla suvar
oymafr alver edir.

iff

O k ti n: pul, giil ve buna benzet geylerin yr[rnr. Bir tarofe yrfrlmrq

torpapa

iijAltn:

(d+i

crsl

oktin toprak> deyilir'

altn.

itj A I r n: insarun [a!n boyu]

qargrsrna gelen yer, cebha; dagrn yumru

va yiiksek torefi.
dlf U I u n: uclulu olmayan ox, kor ox, temronsiz ox.

BU BABIN MUZAOFLORI
+J U b u prso' hop-hop qu$u. ((..*+liibgtib de deyilir,,*31O k e k: (JS*t!.t-slekek iglar = elden-ela diigmiig qadtn, fahiga>.

.rsfu k a k: tabut, senduqo;

,.-r3l

dJ

Uk

sandrq.

k: btirc; geharin qala divarlarrndakr biircler.

I o l: boli. Xaqaniyye lehcesinde. Bu sozle xanlara ve beylera cavab

verilir.
BU BABIN MISAL OLANLARI

crllA t: ad, isim.

rso qinfiler bu s<izti <opiip>" <tibgiik> soziinii
(DLT-Cin, I cild, s.84).

isa <opkiik>

kimi oxumuq va yazmtqlar

lQaydal:
Bu menada bir stra fe'llara

n harh alave olunur. Bunun sebabi failin

haqiqatde etmadiyi bir iqi etmig kimi goriinmtiE olmastnt

bildirmek iigiindiir. Yaxud da bir igin bagqasrmn komeyi
olmadan mtistaqil gakilde goriildtiyiinii bildirmaye xidmet
edir.

!U,Jf ol naru attndr = o, bir tarefe attldt, yuvarlandr>. Baqqa adamrn qiiwasi ila bir tarefe attlan $ey i.igiin

crsll A t r n d r:

<cr.rj3j

da belo deyilir, (-l-*:-t - ifl-ci]J a{1nur-atrnmak)'

.r$1

L t r n d r: <.rr!l .91 cjl ol ok atrndr = o ozi.inii ox atmtg kimi

terdi>. (.l+:J -

,srjif U

.31''ei31

atlnur-atrnmak)'

t a n d t: utandt, urSf

O-ri' df

ol mandin utandr = o menden

utandt>>, (JJxf - clLi3f utanur-utanmak)'

d$l O t ti n d i: <.s$f

.s,3f

gos-

ti:ti

df ol xanka

Ofuzca'

otiik otiindi = o, xana

dardini izah etdi>. Bagqasr da beladir. Osli (,J$sl otkiin.sl-'ill

di>dir, <eqitdiyi kimi neql etdi>> demakdir, (Jdl ot{ini.ir-ottinmak).
cr$r-I

A g r n d 1' q6.lrir-l AJI 4 beg srin agtndt=bay ssgerlerine doyum-

luq, qanimat verdi, kerem qrldu>' Baqqasr da beledir'

cssblA g r n d 1; <<dlb.l clj -j er atrn agrndt = adam attna yem verdi>'
d$r-l A g r n d 11 ((cr.q'l r.l*J.j ar koyrn aqrndr = adam qoyununu aqml$

kimi goriindib. Beqikdeki uqaq, yataqdakr xaste orttisi.ini.i

agdrgr zamarda bele deyilir, (A-l -.it +t aqrnur-a'rnmak).
,ls3f U d h u n d r: ayrldl,
1.jif

-6uif

Hqer,3{J ar

udhundt = adam yuxudan aytldt>,

udhunur-udhunmak).

Mahmud

d$3f

Od h un dr: <sJ3f c,rf e1 odhundr = odsondii), (d$3f)+ yulaod_

hundr = glraq sondi.i>. Bagqasr da beladir.

,ss3lg d h u n 6 t;

dii),

HasSf

,+.s;f

anlnq kutr odhundr = onun boxti son-

1.i3f -6uc3f odhunur-odhunmak). Bu geirde de iglen-

migdilzzs'
a-$!f gj3l ,eul

,c.jlf

..e.rKl

cJLi$&J

,.,81

O"+I

dJlerjt

<Omdi udhun udhundr,

Kidin talim okiindi.

El bolgah igendi,
Andag erig kim utar>.

indi yuxusundan ayrldr,

Sonra gox pe$man oldu,

Siilhden geri gskildi,

Bela eri kim udar?

(indi dtigmen yuxusundan oyandr, silh zamanrndakr fealiyyetsizliyina

pegman oldu, siilhden gekindi, bele bir adamr monden
bagqa kim maglub eda biler).
a.t

-,rl

A r r n d t: artndl, yuyundu,

116ri;l-ll er

alndr = adam temizlandi,

yuyundu>.
,rlj-,,I

A r t n d l: <4;.tJ-,/-11 ar anndr = adam xtisusi derman

tiiklerdan azad oldu>),

,.rJ-rf

(J;[-

sayasinde

dt j_,,1annur-annmak).

r u n d r: u,s.j-,,f ojst df o1 cjzin urundr = o, bir ige pegman oldufu

tigi.in oz-oztine doytindii>. osrinde doytinmeyarak ciziinii

:25 Bu qeir eslinde bundan

evvalki maddadan, yani <uri3f udhundu=oyandr> scjziinden

sonra galmelidir' Besim Atalay kinli biz clo ona toxunmadrq, yani yerini deyiq4irmadik.

247

Divanii Wat-it-tiirk

doytiniirmtiq kirni gosteron adam haqqrnda da belo soylenir.

usJ U r u n d r: u,s.i]f O$Lrter suwluk urundt=adam galma sandt>.

.rs]l U r u n d r: <,sJ]f .s+j citj u1alut biiriingtik urundr - qadrn
btirtincek biirtindti, bag cirttistinii ortiindti, cirtdti>,

(j]{

dL^jj urunur-urunmak).
.r$-rf U r u n d r:

<ari]{ i(..'j ar ...i urundu = adamtn

geyi durduu,

(rlri

_dr_jJf urunur_urunmak).
d$.,,1

O r i n d i: arindi, <rrrl-i 6,-r,JJ ar rgka orindi = adam ige arindi>,

(iJ-.sujJ
O.r+"1A s t n d 1; alcrri-,l

eriniir-arinmek).
d,,1

at asrndt = at qurtulmaq iigi1n ballandrfr ipi

dartdr, dartrndr>.
rfr*"!

sr

n d l m: <pfil."l-luljl cr men anqar tstndtm = men ona isindim,

onu sevdim>.

i s i n d i' <s.ri*! tiildlol otka rsrndt = o, odda isindi, qrzrgdr>.

ar.r"l i s i n d i: <crlir,tl ll a-rS cjf ol ktinda tsrndt = o, giineqda qtztndt>>,

rsr+"!

(.dd -dtij.,l
cl&il i

ga

lslnur-tslnm

ak)zze

n d i: inandr, gtivendi, (d.ri.i! l.(ji dl ol manqa igendi = o mene inandt, bir igde mene gtivendb,

1tst -r-sW;t igentir-i'en-

mak).

,r$gtAgund

r: kegdi, otdi.i, <.s.ri.i!

kegdi>,

.rSlA

(jbt

Oii

df

olmondin agundr = omeni

-.it,.J$ a;unur-agunmak).

w r n d r: ahEdr, ovundu,

uoS lrn.Jf ol manqa awmdt = o mone

ahgdr>, 1$f -6u$f awlnur-awrnmak).

asif U w u n d r: <.sJif dUil l5.ijf df ol ozinqa atmak uwundt=o oziino

go

226

rek ufa

ad r>>,

-2${-6t^,tl uwunur uwunma

k ).

Besim Atalayrn qeydine gore. bu soz basma niisxada (c3tri+l tstnmak>, yazma

niisxeda

ip asslr!"|

isinmck> qeklindadir (DLT, I,s. 202).

248
,J"iai

Mahmud Kar?ari

w u n d r: <or,!f drll .Jf ol eligin uwundr=o. ozilno qarqr olan pis-

lik, acr bir xeber, yaxucl agrr trztinden ollerini ovugdurdu>.

u$f O k r n d r: oxundu, ustiil .5ibitik okrndr = kitab oxundu>.

,r$f o k r n d l: guya oxudu, <a$f .5l,J{

o1

bitik okrndr = o oxumadrlr

halda oziinii kitab oxuyurmug kimi gosterdi>,

($L

.gt.4i

okrnur-oku'mak). Bu sozde o n harfi d I herfinin verina

kegmiqdir.

a.tsl o k i n d i: <o$1 g-i

uxlt

r,Jf

ol ozinqe tang ekindi = o oziine

toxum ekdi>, (-Slekintir -.s1"$1 akinmek).

as3f O k ii n d i: pegman oldu, <ur*tf rs4jtJ cjl

o1

yazukrnqa <ikiindi = o,

giinahrna gore peqman oldu>. Her pegmangrhq iigtin bela

deyilir, (.gf - .stdf okiintir-oktinmak).

as3f

o g il n d i: oyi.indii, ur*f oiJ

oyiindii>, 1-$f -'stJi
da de iglenmigdir:

ol ozin oglindi = o ozi.inti oydii,

ogtiniit-ogiinmek). Aqagrdakr moselcJ{

<juJ li.f

s+JsJ3l ogiingliqi iiminde ar-

tatur = oztinii oyan tumanrnr girklendirar>, (yani srnanan

zamafl heg ne bacarmayan ve evvaller ciziinli ciyen adam

utanar ve tumanrna batrrar). Bu soz oztinii oymeyi tar_

gitmek iigtin sriylenir.
arisl i g e n d i: <,J.3! eI at igendi = at harrnlagdr>), (}! -dujsr igeniiriganmak).

i g e n d i: <,srs! ci.x! krsrak igendi=qrsraq bogaz oldu>.

,sr''JI A I r n d r: <as,JI i,r.ll df ol ahmrn ahndr = o, baqqasrnrn komeyi ol,ss3J

madan tek baqrna alacafrnr

aldr>>,

(Jrjl -dl^ijl afunur-a1n-

mak).

otilf u I a n d 1' ((J-iu a.rilf ulandl nenq = bir nasne digerine gatdr, birlegdirildi, calandr>, 1-,f*f -6U{ ulanur-ulanmak).

Divani)

u.iliU

I u n d 1; (J.iu or,1f ulundl nanq = bir nasne ipin alac govdesrna

dolandrfr kimi dolandr, ilan kimi qrvrrldr>'

ariiU

Iund

r: n,e.ill.)e yol ulundr

yol qtvnldt>' 1-ilt-6tJl ulunur-

ulunmak).
p-r,Jf

U I r n d t m: usandrm,

<p4:! E&.lJi

ir men bu rqta uhndrm = mon

bu igdan usandrm, bezdim>, (jlL.!Lo$ ultrur - uhnmak)'

,sl!! i I a n d i: <cr$l.ruti

,.$

ol anqar ilendi = o, etimadr dofrultmadrgr

iigiin onu qrnadt>. Molamote do nC4 ileng> deyilir,

(jtJ!-

.S1.4 ilantr-ilanmak).
sril-!

I I r n d r: iligdi, (d$J

ti:+: ot+ tikon tonka tltndt = tikan dona

iliqdi>, (dl*jl-! -iI tltnur-rhnmak)227. Hamin soz bu bandda

de iqlenmigdir:
6ril-! t5.ii3.lr:

.s$f-t-F

dlgl

6.r-il

tS.j.i"l!

;u:g.Jf

coljl

<TaPdu manqa iltndr,

Omgekkerii ultndt,
Krlmrgrnqa ilandi,

Tutgun boluP ol katar>228.

Tapdu mano iligdi,
Ozab gekdi, usandt,

Eladiyino Peqman oldu,

Osir olub stxtnttYa diigdii.

Bu soz yazma ntsxede .s ke ile (Lst ii! ilinmek> qeklindadir (DLT, I, s. 205),
Besim Atalay geirda bezi dolagrqhq olduEunu gdstormiq va diizaltmigdir (bax:
I, s. 205). Biz ditzelmiq variantr aldrq.

227
22s

DLT'

Mahmud

(Tapdu adh dtigmon mene esir dtigdii, osirliyine gore gox ezab gekdi,
canrndan bezdi, elodiklarina pe$man oldu, oz-ciztinii qrnadr, derdi artdr).

,rr4!

i I i n d i: asir oldu,

<oril-! 6u*r rt er yalrka

ilindi = adam dtigmene

asir oldu>.

i I i n d i: <,s$-r ti6j ,.(5 keyik tuzakka ilindi=geyik taleye diigdib.

fS"f Umu nd um: <pLi.f gi Lsjsi3irmentenqridanumundum = mon
cs$J-!

tanndan umdum, umundum, inayet grizladim>, 1,,/lL6r-..ilf

umunur-umunmak).

,crslA n u n drhaztrlandr, <6S16c,eldcjf ol yagrka anundr = o, diigmane qargr [onu def etmek iigiin] hazrrlagdr, dtigmanle savaqa hazrclaqdr>. Bagqasr da beladir,

(-sl _.gt i3t anunur_

anunmak).
e.S!

I n a n d t m: inandrm, ( d$lJts.jl ir" man anqar rnandrm = mon ona

inandtm, giivandim>>, (-iu! -dtlxl lnanur -rnanmak). u
C{!

4Inang

beg

- inarulan bay, giivanilen bey> ifadosi de bu

i
I

*
*

scizdon ahnmrgdrr.

BU BABIN MUZAOF OLANLARI

,ltl n

b r t t r: gizletdi,

urll ori" ojf cjf of cjzin mendin abrttr = o dziini.i

monden gizledi>. orttilen ve ya gizledilan her gey iiqiin bele

.*t A t attr:

deyilir, (3,t
<ufil

csti

-.}+t

abrtur-abrtmak).

tay atatil = day at oldu, atlagdr>.

Orabcadeki

<!.,,t+ll +,Ji fti111yyet il-cariyetu>>, yani cariye oldu, cari_

yeler srasrna girdi soztinda oldugu kimi. Bu atalar sciztin-

. de da iglenmigdir: n-,'ld $

t-,3J1

,bif.J$

crl

t-,:il csi tay at-

atsa, at trnur, ogul eredhso, ata tlnur = dayga yetigse, at

;,

Divanii lil{at-ilaiirk

25t

dincaler, ogul yetigsa, ata dincaler>, (dayga at olan zaman

at minilmekden qurtulub dinceler, oful boyiiytib ata olanda, atahq vazifesini yerina yetirmaya baqlayar, o zaman da
ata dinceler>. Hemin sciz bu beytde do iqlanmigdir:
ulKJ
LSl3

Kli"*-f*, &tlS

Llirr cE'.*l

Utt#-S

<Tegtir maninq sawlmnl bilgoliga ay,

Trnur kah atatsa krsrak

sani22e

tay>.

Manim sciztimii bilgalere gatdrr, de:

Qrsra[rn dayr at olsa, qtsraq dinceler.

at

t o t t i' u,lI I

cJ{

ol anr otetti = o onu srxrntrya saldr>, (-iut

Al A g r t t r: acrtdr, (sL-l lSJ,- cjf ol sirko &Qlttr = o, sirke turgutdu,

acrtdr>.

,!J A g r t t r: <r5l,-l Ols-i} .$1 .Jf ol arunq konqlin aglttl = o onun

konltini.i qtrdt, konliine daydi, qalbini qtrdt>, (A-l- dt4lr-l
agrtur-agrtmak).

,iif U d h r t t r: uyutdu, u;i{ ,tj.r)f ol mani udhrttr = o meni uyutdu,

y

at:zdlr dr, yuxuya verdi>.

;if Ud hr ttr: <(Jjif .r-'*J(,Jf ol yogurtudhrttr = o, qatrq galdr>.

jif U d h r t t r: <(;ilts-J df ol udhrtma udhrttr = o, pendirdiizaltdi>.
;ii U d h r t t r: <jif .rlr,Jl ol ot udhrttr = o, odu sondiirdii, ram etdi>,
1-iif -.5t^'if udhrtur-udhrtmak)'

Basim Atalayrn fikrince, menaya gcira <s+" seni> deyil, (tris slpr)) olmahdr. <i+srp> ikiyaqar daydrr (DLT, I, s. 207). Salih Miitellibov bu qeyde qarqr etirazrnr bele
ifade etmiqdir: <Bizca, esli [-yani <sani> qekli] dofrudur. Bunun iki sebabi var. Ovvala,
<srp> ela ozti ikiyaEar day demakdir, o sozden sonra (tay)) scizii artlqdrr. ikincisi,
iimumi fikir II gaxse iinvanlandrgrna gora <seni> olmahdrr> (TSD, I tom, bet 214).
22e

Mahmud Kasrtari

252

,-)-f A, r r t t r: arrtladr,

drl Ci

cJf

(-iJ

Bagqasr da belodir,

,-]tl A r o t t i: <LlbI

cig

Al

ol tang anttl = o, bugdanr arrtladr>.

-ciu,3Jl

arttur-antmak).

ol kuzr aretti = o, quzunu axtaladr>.

GJ A r a t t i: <siJ CDcl oglan eretti = u$aq kiqilegdb. U$aq siinnet

edildiyi zaman da bela deyilir. Soziin esli <13,j aredhti>drr, idqam olunmugdur. Orabce <zikr> soziindan <miizakkir> dtizolon kimi,

(t ii-.st^ iJ aradhiir - oradhmok).

giJ A r ii t t i: oritdi, (dJI ttJ cJf ol yag artitti = o, ya1 eritdi>, (jJl

,.sl*iJ ertitii r-ori.itmak).

J:t

A, z r

tt

azdrdt, gagdrrdr,

(,5jl

ona yolunu gagdrrdr>,

,-):t O z

i t t i: <j;t ij$! Olil

rJ{

d$JtJ5 dl ol anqar yol aattt = o

(j;t -.gw;t azrtur-azrtmak).

ol oglan kulakrn azitti = o, ugalrn

qulagrnr deldirdi>. Uzunlamasrna crnlan har geye bele de-

yilir, (-iil-dt'riil ezitiir-azitmak)

n,jjf CF cjf ol yrqrg uzati = o, ipi uzatdr>>.

r: <<1,1iif eAt .tt ol rgrg uzatb = o, iqi gecikdirdir>, (-itjf

,-J:l U z a t t r; uztadr,

i:fU zatt
,j:f

6wt;{ uzatur -uzatmak).

U zitt i: <j;f C,9t3.Jil rJf ol anrnq kulakrn tizitti = o [gox danrqmaqdanl onun qulafrnr kar eledi>.

G:l U z i t t i:

<jj

,-'3

u*

sirke kiipni iizitti = sirka [tiindltikdan]

kiipiinti gatlatdr>. Bagqasr da beledir: (-i:f -.sua;l iizittiriiztitmek).

cfo|A s i t t i: <<ufol

":l]f
beladir, (j+t

c*lV

sr

.lt ol uruknr esitti = o, ipi uzatdr>. Bagqasr da

-.st-"1"1 asiti.ir-esitmek).

t t r: susatdr, n,;.-l cP of &l;U tuzlu$ at mani usrttr = duzlu et

mani susatdr>, (-i+f -dt-ll"f usrtur - usrtmak).

L*l i s i t t i: isitdi, <dyl Cty cjf ol mi.in isitti = o, qorba isitdiD. Damir
ve ona benzer geyler qrzdrrrlanda da belo deyilir.

t t i: <r!"1-i er isitti = adam qzdtrdt, isitma xesteliyina tutuldu. Fe'l bu son ctimlado tesirli' bundan owelki ciim1:"'!isitiir-istmek).
lade ise tasirsizdir, (J3r! -'lt

,fil dqa t t r: yedirtdi,

<cJlI ,-frlKn,Jf ol manqa a9 aqattr = o meno

yemak yedirtdi>. Bu sozi.i tiirkler en 9ox xanlartn, beylarin

ziyafetihaqqrnda deyirlar. O[uzlar isa har yemok iigiin bela soylayirler. Oluzlarrn dediyi qaydaya uygundur,

(ifil

.3W.fil agatur-agatmak).

,*t ng u t t r: <rl;1 OE; Kn.Jf ol manqa yofurkan aquttr = o manim

iistiime yorlan 6trdi,irdii, yorgan ortmeyi emr etdi>. Baqqa adamrn tistiina bir qey ortmak barado de bela deyilir
(aqutur-aqutmak). Bu bandde de igladilmigdir:
1,4 *.13!
|
i-j;l d-"r,i-t
,-,,.

,-!ar fr

ctl

,sri+,sjf t+-i Od
<Idhu bertip boquttum,
Tawar yolu! taguttum,
Oren essin aguttum,

Yiikin barga ozi goldu.

Serbestlik verib bogladrm,

Mal, fidya iigi.in drqladrm,

Oren ayrbtnr ortdtirdiim,

Biittin ytiktinii

<izil sandr.

(Bir osir haqqrnda danrgaraq deyir: oztinii qurtarmaq iigiin fidya mah
tapstn deye onu sorbest buraxdtm, dtgan gonderdim, fidye

getirmasini va eranlerin ayrbrnr ortrnesini amr etdim. Heg

kim ona komok etmodiyi tigiin yi.ikiini.i oz ali ile sarrdr).

Mahmud

,t-:l ti q ti t t i: tigiitdti, nrftf u cl.+ cjt ol meni rumhgka iigtitti = o

moni soyuqda tigiitdib.

cft|]U I ii t t i: <rr13l.q;
s

,-t';lU

ge

oyutdu >,

ol siigik iiqtitri = o, igkini soyuga qoydu,

;1llf _.sr.:lll ii$titiir_ tigii tmek).
cJ{

t t i: ufaladr, dofradr,

" Fl.str:I

ol etmek tiqatti = o, gdrek ufaladr>. Bagqasr da beladir. pargalanan vo ufalanan

her qey tigiin bele deyilir, (_itf

df

-*r-ilf

c*I n q i t t i: aratdr, egdirdi, altrnr-tisttins

ii$ettir_ii$etmek)::0.

gevirdi,

< d3iJ uj .sjl cjf ol

arunq evin egitti=o onun evini egdirdi, axtartdr>. Har han-

bir

egildiyi zaman da bele deyilir, 1-iil -.sr"iltegittiregitmek). Bu atalar sriziinde da iqlenmiqdir:

sr

gey

-Hli.b$3 t ,,til d)3

JJ-ll ' <:if t*'i-s-li-s
<Kulak egitse, konqiil bilir,
Kciz k<irse, tidhik kelir>.

Qulaq sciz eqitsa, koniil biler,

Gtiz sevgilisini gcirsa, qcivqe geler2rt.

&1

A, S r

t t r < ufrl6aEsil

cJ{

ol anr tagka agrttr = o onu daga

gr_

xartdr>.

&t n ! r t t r: <uji1 c4.s.f::t tanqri bulrt asrttr=tann bulud gosterdi>,

G+t - dl.gl agrtur-agrtmak).

,*t nkr ttt:

axrtdr, <lJf]lggl dJSitanqri akrnakrttr = tanrrsel axrt-

dt>>,

r30

,<

,F) d.ycJf ol suw akrttr = o, su axrtdr>.

Bunun mesdari basma niisxada <iigatmak>, yazma niisxeda ise <ugatmak>drr.

Besim

Atalay ikinci variantrn dofru oldugunu, fe'lin eslinda <ugatdr-ugatur-uqatmak> oldu_

gunu yazmrgdrr (DLT, I, s.2l l).
2'rr Bu atalar sciztiniin
bu maddeya dexli yoxdur, giinki burada <egitmek> barade
danrgrlrr. Ehtimal ki, atalar soziinden
uyr,"u bir <igitmak=egitmak, dinlemak.
"uu"i
qulaq asmaq> maddasi varrnl;.

D iv anii

lii! ar

it - tiir k

&l A k r t t r: gonderdi,

n ,rilj.+tEt

bag akrngr akrttr

= bay axlncl

[qoqun] gonderdi>, (-sl -.it,i31 akrtur-akrtmak).

"i3f

un

O k r t t t: oxutdu, u,#f .s+

df

ol manqa bitik okrttt=o mena ki-

tab oxutdu>. Baqqasr da beledir,

(if

-ciwlf okrtur-okrt-

rnak).
r94l O

k i t t i: akdirdi,

".#l Lj

cJf

"'#l Li

cJf

ol tan! akitti = o, toxum ekdirdb.

Okdirilan her qey iigiin bele deyilir, (31 -st gt ekitiir-ekitmek).

,;$f U g i t t i: iiytitdii,

ol tarrg i.igitti = o, bufda iiyttdtb.

(-gf -,.sLgf ilgitiir-tigitmek).

i: tarbiye etcli, yetigdirdi, <r3t
cli ol anr ikitti = o onu

Baqqasr da beledir,

.rlt i

t itt

"jl

terbiye etdi, yetiqdirdi>. Soztin esli

horfi
rFst U I a t t

t horfina kegmigdir, (J$!- lst

uzatdr,u C3t +;

clL.jlf

<l$! ikidhtildir, i dh

cJl

rs-

ikitiir-ikitmak).

ol yip ulattr = o, ip uzatdr>, (-$l

ulatur-ulatmak).

qurd kimi ulatdr>, (3.-d -citof uhtur-uhtmak).

,;3lt U I r t t r: ram etdi, u d-rt

o#.$

rJi

ol anrnq boynrn ulrttr = o ona

boyun eydirdb. Bagqasr da beledir,

(3f - Ot+f ulrtur -uht-

mak).

cJf O I i t t i: n (.,,..Jf og
Bagqasr

i
"31

ol ton cilitti = o, paltannr islatdr, nem eladi>.

da beladir, 1-!;f -.sutf olitiir-olitmek).
cJf

I e t t i: gatdrrdr, yetirdi, u (,3! uGl oJelS

cjf

ol kagun ewge ilatti = o,

eve qovun apardr>. Bagqasr da beledir,

(-il

-*uoiJ! iletiir-

ilatmek).

,Ff U I a tt i: payladr, <.pf 6t .;r"6.ru+df olgrlayka yarmak tilotti = o,

kasrblara pul boltiqdi.irdti, payladr>, (-3l{ - .st":li iilattirtiletmek).

Mahmud KaS(ari

256

,fl

Am i t t i: < .i.l

tE tam amitti = dam yrxrlmaq iizre ayildi>. Bagqasr

da beladir.

dl

O m i t t i:

<.i.15t f*i3 konqli.im anqar emitti = konltim

ona meyl

etdi, axdt>).('st&l -d'1 emitiir-emitmek). Bu geirda de iglenmigdir:

#A;'*ipi
;34 di-L _,vt.,l
,-34 F g1*
j**--ri _as;

tI
I
I

<Kulan tiikel kumuttr,

Arkar, sukak yumuttt,

iI

Yayla! taba amitti,

T izgiftztz

t*

turup segrigiir>.

Biittin qulanlar cogdu,

Geyik, srfrr toplagdr,
Yaylaya do$ru axtgdt,
Srralanrb seyrigirler.
(Baharr madh edarok deyii: yaz galdi, qulan, geyik, srlrr hamrsr bir yera

toplaqdr, bunlar yaylaya dogru axlglr, slra-slra olub

se-

vincdan atrhb-diiqiirlor).

A Ln u t t r: ((tsI $Li,,r;cJf ol yalrka tolum anuttr = o, yalrya qar;r

silah hazrrladr>. Hazu:lanan her gey i.igi.in bela deyilir, (lS1
-.5t

dlanutur-anutmak). Bu masalde da iglenmigdir:

rEol3t,.dlrl3

-'dCudl#
Basim Atalay Karl Brokkelmana asaslanaraq bunun <r-lsi tizgik>> deyil, eslinde
yani <saf. slra, cerge)) oldugunu yazmtgdrr (DLT, I, s.214). Qinlilar (DLTI
cild,
s.232)
va Hiiseyn Diizgtin onu <tizik> (e'J .t s. 169), Segkin Ordi ile Sarap
Qin.
Tugba Yurtsevar ise (DLT-2005. s. 257) <tizgin> qaklinde oxumuqlar.
2-1r

<.sj tizik>,

Divanii liitat-it4ilrk

257

<Tolum anutsa, kulun bulur,

Tolum unutsa, bulun bulur>.

(Silah hanrlayan qulun, dayga tapar, silahr unudan asir olar). Bu soz
her geyo haar olmalr emr edir.

.+f U n a t t I razt saldr, ",-Fl e.Jl

pt-.,t

opLtJ

ir men unamas ardim, ol

meni unattr = men bu iga razr deyildim, o mani razt saldt>,

-6usf unatur-unatmak).

1;3uf

.+l U n r t t r: <r$f &iJ-.Jf ol sozin unrttr = o, soziinii unutdu>.

Bagqasr

da beladir, (-sf - .gt +f unttur-urutmak).

cftln

n o t t i: alamat vurdu, <,F-t

cr--ls

cjlol koyrn enetti = o, qoyunun

qula$rna elamet, dampa vurdurdu>, (-16!-

csu33!

snsliil -

enetmek).

BU BABIN MONQUS OLANLARI

A y r t t r: soyledi, sorugdu,

"A.:.fu

unr,Jl ol manqa soz aytttt=o

menden soz soruqdu>. Ofuzlar <Sljs-.,1ui'i1

ip

men anqar

soz ayttttm> deyirler, ((men ona soz soyledim> demekdir.

Bu, qaydaya ziddir,

,Al U y a t t t: utandt,

(rbl

<,;!.1 o+i" rjl

-.iL+t ayrtur-ayrtmak).

ol mendin uyattr = o manden utan-

dr>. Soztin asli <l3t-,,f uyadhtr> gaklindedir. Burada harf

gevrilmesi [reqressiv assimilyasiya] bag vermig, neticede
s

<iz

bu gokla diiqmiigdtir, f .it+f -.gt-lqt uyatur-uyatmak).

BU BABIN DORD HORFLISI

r.sr,.J

A b r t t r:

gizledi, <,r+J

O!?i<l

dt ol anr kigidin abtttt=o onu

hamrdan saxladt, gizletdb. Baqqasrndan gizledilen her gey

tigtin bele deyilir, (-*.t

- c$.ll abrtur-abrtmak).

Mahmud

258

Ka$ari

BU BABIN GCNTNEIILORi
,rii3Uf O

nq u k tr: (crsiif ajuJ orytizi onquktr = adamrniizti,

rengi

soldu>.
ct33ul

O n q u k t r: <,ji3ul

&r.r+ bargrn

onquktt> deyilir ki, <ipak qu-

ma$ln rengi soldu)) menaslna gelir. Solan har qey tigiin bele

deyilir, (Ji3ul

6u3::l onqukar-onqukmak).

dl3iiO n q u I t r: <.":,BUl 6,, sii131 onqultt= xeste yaxqrlagdr>.

sils.jlO n q u I t r: <.1l3ul otul rq onqultu> deyilir ki, <qanqrq i9 diizaldi>
demokdir, (rCful

U9 horfliler bolmesi bitdi.

- 6t t3ul onqulur-onqulmak).

DORD HORFLILOR BOLMOSI

oRTASI VO SONU SUTUUTU OLAN HOR
gABr
NOv HoRoKosi ile .erthi p3'Lgrpi
ya
.rrti U, p e r d i: <csfii -j er iirpardi = adam qezebdon vo sava$

iigiin i'irPerdi>.
.s.r.ll..rl

rperdi:

H,e'r-,'.-,j

3i6i

taka[u1irperdi = toyuq' xoruzqa-

nadlannr qabartdr>'

tiiklori
p e r d i: <.Ert-i {ri3..ril ailnq yini tirperdi = onun
iirpardil>, (-l'r-lf -'-st.or.-i tirperiir - iirpermek)'
optiirdi = o onu op.rr-!J O p t ii r d i: opdiirdii, n.r{.&J I df ol am
diirdiD, (dJ-..st-..fi;l opttiriir - optiirmek)'

.r.r+.j

U,

.r.-ir A t t u r d r: atdrrdr,

nosl

6f

tJl

ol ok atturdr = o' ox atttrdr' ox at-

masrnlamretdi>.BirgeyatdrrrldrlrZamafidabelodeyilir,
t.ptt -Oujt atturur - atturmak)'
'jr:*usrbrz[u ottiirdi = ttitak
.rrjf O t t ti r d i: otdiirdii, galdrrdr, urrjf
ottiirdti,galdr>'Qalrnanharbiralathaqqrndabeladeyilir,
(.rjL *$-jl ottiiriir - ottiirmek)'
ol meninq r$rm
E t t ii r d i / i y t ti r d i: etdirdi, <,s$J f'*Jl..sl df

,rrll

orlt

ettiirdi=omanimigimindiizelmasiniemretdi>>.
gSkmeni temir etE t t ii r d i: <.sril .J.il dl ol atiik etti.irdi = o,
ettiirBaqqasr da beladir Qlf$ -du-ful ettiiriir -

dirdil'

mak i iYttiriir - iYtiirmek)'

'

Mahmud

arAlA

t u r d r: agdrr6,, ucerAl g+ df ol kapug agturdr = o, qaplnrn

agrlmasrnr emr etdi>. Agdrrrlan her gey iigi.in bele deyilir,

(.#+t -cit .i.J agturur - agturmak).

d'A! i g t ii r d i: igirdi, <csrA.! .ii

ug,

cjf

ol manqa suw igtiirdi = o

mono su igirdi>. Bagqasr da beladir, 1.sbr,l1t-rA igttiriir-

igtiirmek). Bu manada <<ce$ igi.irdb de deyilir.

-* '''J*ls.-*Li!suw

( .iju

igiirmoske si.it ber> sciztindo de iqlanir,

<su igirmeyena siid ver) demekdir. <Sane pislik edone yaxgrhq et> yerindedir.

lQaydal:
Belo fe'llarde bir xusiisiyyet var: onlar

iki fail ile tesirli olurlar. Birincisi

igi gormoyi emr edir, o biri igi goriir. Bu ciir fe'llerde qay-

da beledir ki, iki harfli olur, ozilne iki harf de artmlrr. Bele
geyler gilahi yadda qalmaz deye burada qeyd etdim.

cgrFlAx

tardr:

((cr.tJ61

&itr-jortagr! axtardr = adam dagrnyerini

deyigdirdi, dagr gevirdi, yuvarladr>.

cr'j-rlA x t a r d r: qq.e.r-.{il e+h# ttipi yrgacrE axtardr = tufan

apacr

devirdi>. Bir geyi deviron har nasne iigiin bela deyilir. Bu

scizda

x herfi

harfinden gevrilmigdir. Orebcoki xsttar

feddar, ximar tin-nas ve fimaru-hum scizlori kimi.

ardr: 11,9.r1ii1 *cjf ol yeraxtardl=o, yergumladr, siirdi.i>,
ve

a.:6lAxt

(.1jit -dl-Jiil axtarur - axtarmak).

,s.t-i-rlA r t u r d t: << a:j1|* ljgl cir-; Oif on yarmak iiza bir arturdr =
on pula bir pul da artrrdr>.

r t u r d r' <<.sriJ

(s-iJ -.!uji

-i er arturdt=adam

aqrn getdi, hoddini

aqdt>>,

arturur-arturmak). Hamin soz bu bendde de

iqlanmiqdir:

rj-ij$

6irs

ljj..rt-t cs+#
J.Jlf ''rt il'ri'
-rE of cq u-6+

<Kaldii beri arturu,

Berdi elin arturu,

Munda kahp olturu,

Biigri bolup, tin biiteP.
Geldi bari cogaraq,
Verdi elini (vilayetini),
Burda qahb yaqaYtr,
Oyri olub, sesi biter.
(Osir diigmiig bir beyden danrqaraq deyir: iistiimiizo boyiik bir ordu ile
geldi, savaqda mollub olub elini bizo verdi, esir dtigdii, ya-

rumzda qaldr, beli biikiildti,

,stlJ

Ort

ii r d i: <drjj

Crg-

jq.s;t

sesi da grxmrr)'

anrnq yazuktn

erttrdi = onun gii-

nahtnt bagrgladu>.

6$J

Ort

ii r d i' <a.rjJ O4l .sJ arunq rgrn ortiirdi = onun igini qabul
etdi, kegirdi>. Bir geyi bir yerdan digar yera kegiren adam
iigtin de bels deyilir , (j-ii

ot1jil O z t ii r d i'

<cs.r-F3l gF)t!

,.bl

cjf

-duJiJ artiiriir - artiirmek).

ol og! kulakrn eztiirdi = o, uqalt-

nrn qulagrnr deldirdi>. Dari iizarinda uzunlamastna olan

her yarrq vo czlq tigtn de bu soz iqledilir,
eztiiri.ir - ezttirmek).

(J:1

-..st-o-ii

Mahmud KaSEari

262

crrjjf lJ z tii r d i: iizdi.irdii, (crrJ,ljf .+; dl ol yrp tiztiirdi = o, ip tizdiirdiD. Bagqasr da beledir, (-#if - .sl-Jijf iizttiriir-iiztiirmok).

,etj*,lA s t u r d t: edam etdirdi,

((cr'tJLl

-j

df

ol er asturdt = o, adam

asdtrdt, edam etdirdb.

,gtj-'lA s t u r d r: <cr.!LI

c,l

cJ{

ol at asturdt = o' ot asdrdt, gengeldan

at asrlmaslnl omr etdi>. Asdrrrlan $er $ey haqqrnda belo

.rrj-lO

,rrj-l

deyilir, 6i*'1-duj*l asturur - asturmak).

s t ii 1d i; q,e.t;LI &f urut ostiirdi = [o,] urpant uzatdt>'

Ost

ii r d i: <cgULl ,pr,tt ol kawrk ostiirdi = o, kopek eletdirdi,

unu kopekden ayrrmalr emr etdi>. Her sovrulan ve alenan
gey

iigiin bele deyilir,

,.erj-f Usterdi:

116.r;l,rf

lj.t

(-rj-l -'-sui*lestiiriir

- estiirmek)'

dl olmanqaiistardi = omonetistiin

olmaq iigiin Yarrq etdi>.

.er;F*f U s t a r d i: <,e.r.p*l

dFi.l"l

ui.!9 dl ol krlmrg rgrn [sterdi=o, elediyi

(J-l

-!sl-.Ji-l tisteriir -iistermek). Her hansr bir

masaledo tarumama ve inkar da belodir. Hemin soz bu
iqi dandr,

atalar sciztindo de iglanmiqdir: <t--;i*'f

Y-l,jff

,-i]f y-x o;i

ttiziin birle urug, utun birle iistermo = xo$xasiyyot adamla

lap vurug, ancaq algaq adamla heg yangma da, giinki qabarar, pislik eder>.
,e1i&I E

jr- 3I

un.J{ ol manqa edhgii soz

eqtiirdi=o mene yaxqr sciz eqitdirdi>. Sciztin esli t b herfinin
qaddesi i13 (cr!3;lesitttrdil)dir, (i,6 -,.s1-&legtiiriir - eq-

t ii r d i: egitdirdi, <a.rtlil

tiirmak).

,e41JE g t ii r d i: egdirdi, (cr.tJ3.il f

dt

ol kum eqttirdi = o, qum egdir-

di>. Dagarctga un qoymagr emr etmek da beledir,

.suj.il

egttiri.ir -egttirmek).

6iel

drJi.ir

temren
u r t ii r d i: deldirdi, <cr.r-tri .51 6l ol ok iiqtiirdi = o, oxa

daliyidelmoyiemretdi,doldirdil.Darolanhardelikiiqiin

beladeyilir,(Jif-.st.Fitiqtiiriir-iigtiirmek).

.rl$l A k t u r d r: axttdtrdt,

((c'rJ$l ..fu* d{ ol suw akturdr = o' su axlt-

dtrdt,suyunaxtdilmastruomretdi>'('ljblakturur-clljjbl
akturmak). Hamin soz bu beytda de iglenmiqdir:
dD(+

ri'sj,llil

dd.-$i

J,l.i,t

<Akturur koziim Yolak,

Tiigleniir ordek, Yufab'
Goziimdan bir gaY axtr,
Orda qaz, ordak toPlaqtr'

ordek ve geqitli su
(Deyir ki, goziimden yaq gay kimi axtr' bu gayda
quqlan toPlaqrr)'
,.s.t-ilf

l5n tjl ol manqa anlnq

U k t u r d r: baqa saldt, <q'{ill oiJ*..gl

sozinukturdr=omenoonunsoziinlianlatdr>.Bagqasrda
beladir, (*131 -Ot"3l ukturur - ukturmak)'
o' toxum akdirdil'
.rr31 O k t ii r d i: <urF ej,i ol tarrf ektiirdi =
Baqqasrdabeladir,(-l}1-..st.}tokti.iriir_ektiirmek).
gogon egttirdi = o, govkan
.srsl o g t ii r d i: eydirdi, <rr.r1!1 011;,Jf ol
eydirdi>>. Oydirilan har qey

tigiin belo deyilir'

('l}l

-.st"3t

agti.irtir - egttirmak)'

or3| o g t ii r d i: teriflatdi,

<..r.r$

di.irdi,i, terifl atdi>, (.,jsl

u.r.,;bf

d|

ol mani ogtiirdi =o meni 6y-

-.st-F

ogtiiriir-o gttirmek).

yarmak okO t t ii r d i: yrfdrrdr, (drlkf duJ' -,;,rjl df ol anqar

($l ttirdi = o ona pul yrldrrdr>. Baqqasr da beladir,
.str..rBf

oktiiriir - oktiirmak)'

264

Mahmud Ka[gari

rr-iJlA I t u r d u m: aldrdrm, (rlJill cir--; Osl ir men andan yarmak alturdum=mon ondan pul aldrrdrm>, (cr-ijl -du3 altururman - alturmak).

.rrjf U l t u r d r: <.sr}l of t;r..t eil

.Jf

ol

agrg igre et ulturdr

= o,

qazanda et arpitdi>.

.s{,fif

u I t u r d r: paltar ve paltar kimi qeylar arpindiyi va yrprandrlr

zaman da belo deyilir,

,s{,ilf O I t u r d r: oturdu, (cr.!3lf

Bagqasr da beladir,

167 1113f

(-rif
.,rl cjf

(r3f

-Ot--iJf ulturur-ulturmak).

ol er olturdr = o adam oturdu>.

-.5t.-ritf olturur - olturmak). Bu

t-,Srrr d t3t o{ btittin timltg

kanga kolsa,

olturun ifadesinde de iglanmiqdir, <paltan mohkem olan

hara istese otura bilan demekdir. Bu sciz tomiz adamrn
heg

u.3J

bir vochle lakolenmeyeceyini bildirmek iigiin igledilir.

il t iird i'<csril Srrstrj'odf ol manqa keyik iltiirdi = o menim

iigiin geyiki toleye iliqdirdb. Har hansr bir geyi iliqdirmek,
as

a.r+$f

drmaq da beledir,

(l3t

O I d ti r d i: oldiirdii, (cr.r-r!f

runu oldiirdiD.

-.-sL-$t iltiirtir-ilttirmek).

,t oil

df

ol oErrnr cildiirdi=o, og-

Bagqasr da belodir,

(i3tf - duJlf dldtiriir-

oldtirmek).
cs.t-rJ!

I I d u r d r: endirdi, <cg.l'lr! O-reE C

cjl

ol anr tagdrn ildurdr = o

onu da$dan endirdi>. Baqqasr da beledir,

(-iil

-dt-cJJ! il-

durur-rldurmak). Bu sdz O n ile <csfI! indirdi> qeklinde de

stiylenir.
,e.gSlt O n d

ii r d i: (

d.t-r,liit oit,erSUi tenqri ot ondiirdi

= tanrr bitki

bitirdi>.

,e.gtltO ndii rd i: ((d.tJtil lti't;cJf olanr

owge dndiirdi = o onueve

yonaltdi>. Uy[urcadrr, bunu oplzlar bilmezlor, (.i,rjjt gsL.lt3l ondtiriir - cindiirmek).

Divanil Wat-it-tiirk

6rjril A t g a r d r: ata mindirdi, (crrJiSl ,tL ,)l ol meni atgardr=o meni

ata mindirdil. Bagqasr da belodir, (.t)i:l - dL"Jnil atlarur atgarmak).

arFf O t !

a r d r:

<<

belodir,

.r.jltUd
.s.fif

h gu

ur-isf crl df ol at otlardr = o, at otardr>. Bagqasr da

(.pf -Ot--pf otEarur-otgarmak).

rd r: oyatdr, H,e.r;iif ,"r,)l olmeni

yuxudan oyatdt>,

(i-i

u.r.-ilf

O1S

Odh

a r d r:

i'l

udh[urdr = omani

-c-lu-;lf udhlurur - udh[urmak).

C rjf ol anr kidin odh$ardr = o onu

xeyli diigiindtkdon sonra, bir az kegdikden sonra anladt>>,

(JJelL

ct*.i

duf

ilodhgarur - odhgarmak).

A rEa rd t: yordu, <cr.t,rF.i clj

du, (le-J -ciL*-j

cjf

ol atrn argardl = o, attnt yor-

argarur

- arparmak). Hemin soz bu

geir pargasrnda da iglenmigdir:

-#$

5rr

;J
'*:rl u;

r}+f

r1$3
ot,,..t

js*"t,r-r"

oss
q&f

<Konqliim anqar kaynayu,

igtin anqar oynayu,
Keldi manqa boynayu,
Oynap meni arfarur>.

Konliim ona qaynaylr,

igdan ona oynaylr,

Geldi mone teref qurularaq,

Oynayrb meni yordu.

(Evin iginde sevgilimla oynaqdrgrrntzzaman konliim coqdu, qaynadt, o

bazenerak mona sarr geldi, meni yorana qadar oynadr).

Yordugun har heyvan iigiin da bu stiz iglenir.

diJ.lA

rd r: and igdirdi, <,.t'r-iill

n Ea

igdirdb. Bu soziin asli

df

<cr.t-Fsjl

ol anr an[ardt = o ona and

andlardr>dtr, siiret tigtin

.t

d herfi dtiqmiigdtr. Tannrun fezaltum tafekkahun ayesindaki fezaltum oslinda fazeliltum olmaltdtr, qrsaLq iigiin d I
horfi dtigmiigdi.ir, (.,,.r"Jjl - dt^iJlanparur - anfarmak)'

crtil't O I w i r d i: cumdu,

<,.sUlJl

KjjJJr.SJ

.Jf

ol arunq yi'izinqa elwirdi

atrldt>,
=o geki$meni andran bir sozla onun iiziine, iistiine
1J-*l1 -st -litlelwiror - 3lvviry13ftzr:).

.sr-/3lO t g ti r d i: kegirdi, <.r.rtsf

af tjl

otriim kann otgiirdi = otiir-

meli olan qey [miihsil] qarrnr aqdr>'

csi u3l df ol ewge bitik otgUrdi =
,e.ryuf O t g ii r d i: gondardi, <<.s.rtsl
o, eve mektub yolladr>. Bir qeyi bir geyden o tiza kegiran

iigiin da bele deyilir, 1-pkl.su,fuf otgiirtir-otgiirmak).

r d i: igeri ald1, (ce.Ut+! ul'it gt df ol atrn ewge iggerdi = o,

gaxs
.e.r..13-r.li q

g,

attnt eve gekdil>.

.e.r-,f-r.ti q g

(j6+!-du5+l

iggeriir - iggarmak)'

r r d i:9u!ull3d1, ((6.U5.-r.!ll5;C cjf ol am begge iggardi = o

onu beye gululladr, suglannr sciyledil>. Bagqasr da beladir.

6l1sl E d h g a r d i: <a{.631''3i*''5+5

df

ol kigik soztig edhgerdi = o,

kigik, bayapr sozii xoq gcirdii, onu

segdil>'

(''Sjl,Jf
,e1Sl E d h g e r d i: bu fe'l okseren inkar variantrnda iqlenir.
dtJsll ujy o1 arunq scizin edhgarmedi = o onun soziinii
saymadt, tarumadt, dinlemedi>.

arjll

E d h g a r d i:

<,rriil,tsJlj$

pis geyi diizoltdi>, (.r3ll

cjf

ol yawuz nonqni edhgerdi = o

-'st-iil

edhgeriir - edhgermek)'

.s.rj.j O r g ti r d i: eritdi, <.rsiS-j tt+ cJf ol yag ergtirdi = o, ya!

(.,,3..,1 -iuJSi ergiiriir - argiirmek).

eritdi>>,

Atalayrn qeydina gore, <.5r-1iJl =alwirmak> fe'li tashih edilerek 116r-,Sl-elwirmak>

qaklina ,al,nmi9d,r ti Uu Aa onu <alwrrmak> kimi oxumaga imkan verir (DLT, 1,226)'

cr.l..;sj O

r g ii r d i: yetiqdi, gatdt,

<<cs'ri..rl

tLil

dl

ol aqka ergiirdi = o'

Ys-

maya tam vaxttnda, yemek qurtarmadan yetigdi>>' Har

hanstbirqeyevaxttndayetigmakmenastndabusozs6ylanir, (.r3J -!sl-'Jii ergiiriir - ergiirmek)'
(d.tJ5r'l
.er,,f*,I O s k i r d i: kohneldi,

Oi ton eskirdi = paltar kohnaldi,

eskioldu.K6hnelonharqeyhaqqrndabus<izsoylanir,

.er_,f.&f

UI

(-lt-,L.suJ'r-,1 askirtir - eskirmek)'

g ti r d i: a16ljJl KS Cl df ol rtr! keyikge flggiirdi=o, itini
geyikeqrsqrdr>>.Biradambagqasmtniizerinesalrgdrrrldr[t
zamanbu soz soYlenir'

.er,$.il U

g ii r d i: ..,,.r-.fii| db yrlan iiggiirdi=ilan fit galdr>. insamn

vekerkesqu$ununfitgalmasrnadabeladeyilir.Bumaoliir= karseldo da iglanmigdir, n-,,Jft-,5.if ..v'f uf iiggiirsa,

bir adamrn iiziine qarqr fit galsa' bu' ugursuzluq
ii'sayrlar, hamin adam <iler>>, ($;l -.suJi'il tiggiiriir -

kes qu$u

giirmek).
,e.13*if

U I k ii r d i: xattrladt, 11,e'r.f il 'sfr uik3f Ol ol unutmuq soztig

iigkiirdi=ounutdugusoztixattrladt>>.Birgeyixattrlama
ii'moqamrnda bu sciz soylenir, (-,,,L!L '-St{|'il iigkiiriir kiirmek).

lQaydal:
faila keqmek
Bu bolmaden tesirli fe'li tasirsiz etmak istedikdo, yaxud iki

arzuolunduqda,fe,lebirc.therfiarttnlrvekegmigzamal
d,
gekilgisinin .r d horfi bu c, t ile qeddelenir, o zaman iki t
olur. Birincisi .r d-dan gevrilen, ikincisi isa sozii tesirsiz eden

Mahmud Kaskari
d.,

t-dir. Moselen: (qr.Uifuif

demakdir.

(dlt*ii

j:j* soz tir;ki.irdi=scizti xatrrladr>

tigki.irttil isa <xa trrlatdu> demokdir.

in fal ilo tasirsiz olan fe'lo misal olaraq

",-]iJ ii-l

,.tjl arunq atrn ar-

futtr> ctimlesini gcistarmek olar. Bunun menasl <<onun atrnr yordurdu> demekdir. Bunun bagqa bir ncivli de vardrr:
< rs

ti.i i

arfurturdr;v ys 116 r,li.lful iigkiirttirdi> kimi. Feqet

bu, dogru deyildir, dogrusu ilk geklidir.

;'i+:,l O t p a g t i: tirpegdi, ((',iirJf o-i aren orpegti = igidler bdliik-b6Itik olub hirslanerok bir-birinin i.iziine qabardrlar>. Ba$q

asr d a beledir, (.rif";l-.sUi..,1f <irpe gtir- <irpegmek). Hemi n

soz bu geir pargasrnda da iglanmiqdir:

j-+.rtiJ

ci2l

t-,:;;"1Or5 C*!t

t-::tS

.+i1,Jt*

_,1u1c.,jt U\

s,.,s3

<Oren arr! orpegiir,

Ogin, kekin irteqtir,

Sakal tutup tartrgur,

Koksi ara ot ttitan.

Orler yaman qabanrlar,
Oc, xrnc almaq iigtin didigirler,

Saqqallarrndan tutub dartrgrrlar,

Hor kosin sinesinde alov yarur.

(Adamlar qazable bir-birinin iistiina cumur, heyfini, xrnclnl almaq

tigiin didigir, si.iptirlegirler, bir-birinin saqqahndan yaprgrb
dartrrlar, sanki her birinin koksiinde bir tonqal yanrr).

Divanii Wat-it-tiirk

ALfi3Jl

i r t o g t i I ! n (.il$.&3j.sii-i

-r)l olar bu soziig irtegtiler =

onlar bu sozti irdeledilor, ig i.iziinii, aslini aragdtrdtlar>,

(1llJ*
cr.r^i3.j

uslJi-,lt irtagtiir - irteqtmek).

A r t a q t r: port oldu, <a;.r*ii-,f iF!

dt !

yalnquk igin artagtr = in-

sanlar bir-birlerini goriib pert oldular>. Bir-birini dilxor

edan har qey iigiin bu sciz s<iylanir,

(jaiJ

-.3t*ii-,f artagur

artagmak).
.e,r'r'l-ll

O r t ti g d i: ortdtilar, <cgr.*j

F-l

-ll

-.rYf

olar bu rgrg <irttigdi =

onlar bu igi ortdiilsr>. Bir igi <irton ve ya bagqastna k<imak

eden adam bareda de bela deyilir, 1*il^3i

c&j

-.stJ;f

<irtilgtir

orttigmak).

O r t e g d i: yandrrdrlar, q6.di1f g;;Sil

.st'itt

-'++

03.rr budun bir

ikindininq owlerin orteqdi=xalq bir-birinin evlerini yandrrdr>. Behslegmek ve yardtmlagmaq da beladir,

(riiii

Lsl-t^iij ortagiir - orteqmak).

,F-t

Ort

i g t i: <."3.,i3.,f

61

6S-.,j Y-;r; .5,i. df ol meninq birle arslandan

ertigti = o menimla aslarun yarundan kegmokde yarrgdr>.

Her qorxulu geyin yarundan kegmok iigtin bela deyilir,

6.fijA

(-p$J -!sl*&:J ertigtir - artigmek).

r t r q d r: <,rr4-ll s*j Kn cjf ol manqa argrartrgdr = o meno
xurcunu heyvantn tisttine atmaqda komak etdi>,

GfrJ-

.3ta'i3j arttgur - artrqmak). Her hanst bir geyi qaldrrmaq vo

ytiklamakde yan$maq da beledir.

s-i$i O k t a g t r: oxlagdr, <<ufrAfY; .sjl rjf ol anrnq birle oktagtt = o

onunla ox atrgdt>. Merc ile ox atmapa da bela deyilir,
-6t*r'tif oktagur - oktagmak).

1.p1"61

(( cer*irjf

ol anrnq birla iindegdi =o onunla

gafrrgdr, i.inlagdi>, (.r*sl dl'..irjf iindeqtir - iindegmek).

crririf U n d e g d i:

Y-.;a..sUJ

df

Mahmud KaS{ari

,-r-al O p r a g t r: yrprandt, n,FA.,,y Oi tonlar opraqtr =paltarlar yrprandt>. Bagqasr da beladir,

(jdrJ -c!t*i*l

opra$ur-opra;-

mak). Hamin soz bu atalat soztinde de iglenmigdir:

,i.t-,,3f .S+!.rC uitr-,j

j9-i-J .t+! i+- uit*is

<Kenqegli g

bilig iidhreqtir,

Kenqegsiz bilig oPraqur>.

Meslehetli bilik gozolleger,

Moslehatsiz bilik Ylpranar.

.s..iJil O p r u g d

r23a;

<<ati*f

OJn

tJJi

rJl

ol manqa mtin opruqdr = o me-

negorbaigmekdeyardrmetdi>.Baqqasrda,behslaqmekde

(jriJ

-dt^'iJiioprutur - opruqmak)'
,snJij]lO t ti g d i: gonderdi, <a.uijf csi s,rg -,'.-rYl olar bir birgo bitik otriigdi = onlar bir-birlarine mektub gondordilao, ('rt';f beledir,

.st

sriS

-iJif otrtigiir-otriiqmek). Bu soziin esli < c, r.f'Jti{ otgtiriig-

dildir.Harhanstbirqeydebahsveyardrmdabelodir.
U t r u g d r: qargr grxdr, ...rtiif J,(jl,Jf ol anqar utruqdr = o ona
qarqr gxdt),,(rfi3 -d|'-i3 utruqur - utruqmak)' ( lri'dl

,rti!

ol manqa utruqdr = o mene qarqr grxdt, menimle

qar$r-qarqlYa geldi>.

auijl U t r u $ d r: < .r.uljf !r,'( t$l

cjf

ol manqa kesmo utruqdt = o

- mone sag kesmakde yardrm etdi>>. Artrgr qaygl ilo kesilen

hor gey haqqrnda bele deyilir, ('u';l -cil*i3 utrugur-utru$mak).

(DLT' l, s'
Atalayrn fikrince, bu fe'lin do$ru variantr <sr'il'J opriigmak>dir
ila
232). Hiiseyn Dilzgiin bu misah <ol manqa mtin oprugdrD (- J:_ s. 188), Seqkin Ordi

234 Besim

Sarap

Tulba Yurtievsr

ise (DLT-2005, s.376) <opriigdi> geklinda oxumuglar'

.r.r.i.l+f U g r u g d r: .<,sr.i*l

uii tJn

dl

ol manqa kuq uqruqdr = o mono

quguqurmaqdakomeketdi>'Behsdebeledir'(!rj^iFJ-

6$il

.it--i.5f ugru$ur - ugrugmak).

..5J tjf ol arunq opkasin
O q , ii I d i' <,s.d5f l.; .Sn il-U+f
meninqbirle<igriiqdi=oonunhirsinimanimlobirlikdeyadeyilir,
.trqdrrdr>. Ategin alovunu scindiirmek iigfln da bele
(-l+l-*J

-.stJ>J

ogrtigiir - ogrtigmak)'

a$*! i g r fi q d i: <,rr"i-t-.! dui' ttn d ol manqa suw igriigdi = o mena

(ia-t+t su igmekde yardrm etdi>>. Bahslaqme de, beladir,

.sll,iil

igrtqiir - igriigmek).
iki dostbir-biasr.i;ilAd h rr q d 1. (6r.i-r!ls5+l Jylolar iki adhrrqdr =

rindonaynldt>,(.lr-.il-c!t-iJadhrrqur-adhrrgmak).Hemin soz bu qeirdo da iqlenmigdir:

,e.rt";i

rS;i

irl.d

a!;.JlO-dd
4l-l il q*,Ji3l
)3'-.tJil t+i tr*l
<Ttimen gagok tizildi,

Biikiindan ol Yazrldr,
Ottiq yatrP tizeldi,
Yerde koPa adhrl$ur)).

Min-min 9i9ek diiziildii'

Qongasindan agildr,

Qox yataraq stxtldt,

Yerden qoparaq ayrl$lr.

(Yazdanbehs edorak deyir: min bir 9i9ek qongasindon gxaraq agrldt,

yer altrnda gox yatmaqdan sxrlan bitkiler hlizlenerek ayafa qalxrr va bir-birinden aynhr)'

272

Mahmud Kashari

.rtiJ.l O O tr r I g d i.(d.l-i,Jif Jlj Kndf ol manqatavar odhrilgdi = o

mano mal segmakde komok etdi>, ljea]if-..st^a]if odhrti-

gtir-odhriigmak). Behse girmek ve yan$maq da beledir.

I s r r g t r: < i3iuat Y+.fjlcF! iki adh[rr birle rsnqtr = iki aygrr

bir-birini digledi, qapdr>, 6fiyl -c!L*i+*! rsn;ur-rsn$-

'Fyt

rnak). Diglomekda yan$maq ve kdmaklegmek de belodir.

afiy! A s ru g d r: asqrrrgdr, ,sfij,llt|c,Fl ikki erasrugdr = iki adam

asqrrmaqda yan gdt >, Gfi -fu" dL*i#I as ru$ ur-as ru gmak).
<<

o,'r.J)'*l

O s r u g d r: <crr,ij*f s3! JYf olar ikki osrugdr=ikisi osrugmaqda

yangdr>,

c$;if

(lJ,i-*f -dL-i#f osru$ur - osrugmak).

r a g d r: u$ragdr, <,sr&;cf .r4,;tiki yagr ograqdr=iki

bir-birile ugragdr>. Bagqasr da beledir, 6fiil

-cit**f

yagr
og-

ra$ur - ogragmak).
-ry

#..,elA

g r r g tr I a r: szlagdrlar,

<_rY#flti^!ljr;_;Yf

olar bu rqka

agrrqtrlar = onlar bu igde birlikde srzlandrlar,,y, 1si;i'l dl','.i."1el

F*t

Ogru

a[rrgur _ agrrgmak).

t r: <'#'il.SJKL un

,Jf

ol manqa siinqiik oprugtr = o,

stimiiyii yarrb ayrrmaqda mane komek etdi>. Yang da belodir, (1ts-,rel -6t^^ry1 ogrugur - o[ruimak).

,;a-fiO w r i g t i: <,;*J {i1#y+.Slanrnq birle tolim ewrigti = o onunla

gox u$ragdl, gox elleqdi>.

,#jt

wri 9 t i: uc*j-itg cil"*.5j1 anrnq kagmrg atrgewrigti=onun

qagan atrnr geri qaytarmaqda komek etdi>.

}!AO

t i: u,-*-p:JlJitS.i.iJf ol manqatavarawriqti23s =o mone davar gevirmekde yardrm etdi>, (.,,$-iJ -,-st-".i..;iJ owri-

wri

gtr-awriqmek). Bu, bir qeyin altrnr tisti.ine gevirmekdir.

2r5 Besim

Atalay bu ifadani yanhq gevirmiqdir. Masderden sonra verilan ciimlede bir

geyin alttnr iistiine gevirmekdan bahs edilir. Buradakr <tavar=davan deyil, emtaa, o$ya

D iv anil lii4 at -it - tiir

213

,sfi'Jlf O k r a g t r: kiqnadi, ((dr.ijf e"!.t{yund kamug okragtr=biiti.in

atlar yemi gdriinca kignodilan),(r-dJif -dlJ3f okraqurokragmak). Hamin

s<iz

bu geirde da iglenmigdir:

6ri'Ji,!i. l&i;
d.li-i3.+-r-ri

6.ri*i-S

6t1,,!'p-'rl

;fi-Al.#jjj
<Yagrn atrp yagnadr,

Tuman turup tugnadt,

Adhgrr,

ft1s14ft236

kignedi,

Ogiir ahp okragur>.

$imgek, ildrnm gaxdt,

Duman durub qarqrladr,

Aygrr, qlsraq kignadi,

Hoyiir ahb kigneqir.

(Bahardan behs ederek deyir: bulud toplagdr, goy gurladr, qimgakler
gaxdtrdt, aylrrlar va qrsraqlar bahann geldiyini goriib

se-

vinclo kignadiler, har ayprr oz qrsrafr ile hoyiir aldr).

.*StO

g r i g t i: <.ri&51 ris

t*tl

cjf

ol bogge kend egriqti = o, qeheri al-

maqda boya yardrm etdi>.

.*St Ogri g ti: (,F;Sl ,-,'.J-nc+U $

krzanasr birleyrpegrigti = qtz

ip ayirmakde anast ila yangdr>. Yardrm etdiyi zaman da

bela deyilir, (lFlSt -,.s1*iJSI egriqiir * egrigmek).

#Sf

U g r i g t i: <ul;5l.s.i#

-6"1 df

ol anqar begik iigrigti=o ona be-

gik yrrlalamaqda komek etdi>, (jr.iJsf

-.s#

iigrigiir

iigriqmak).
menasrndadrr. Seqkin Ordi va Sarap Tugba Yurtsevar hamin ifadani
kinii (DLT-2005. s.274) vermiqlar.

q:evinnekde mena komak etdi>

(o, e;yanl tarsina

Mahmud KaSSari

274

gjJ-rl O m r i I t i: <d3,\Al tt;r; fJI etim barqa ernriqti=btitiin

qaqrndr>, (.pl>.I-.st ;rnl omri$iir - amriqmek).

bedenim

csrdiJiA r w a g d r:,,o.r*i,irl C4-lY ltlkamlar kamug arwaqdr = qamlar,

gamanlar bir gox anlagrlmayan ofsunlu sozler soyledileo.

Cin vurmaya qargl oxunan ofsunlar da beladir, (.Jii.j

6Ui;i
sL,3i1l

arwa$ur - arwagmak).

A r k a g t r: arxaslna aldt, << d3,t'!\l.f-J*lSJ .Jlol anrnq birlo yiik

arkagtt=o onunla birlikde ytikii arxastnda daqrdr>. Bu,
yi,ik daqrmaqda dosta yardrm etmesidir, (ri,ni -6lJ6.i 31kagur - arkagmak).

,tt'tilA

I k r g t r: yox etdi, <,riiiJt

* c! rrs+ boy ikki bile alkrqtr=iki

bir-birini yox etdi>. Her hansr bir

n$maq da beladir,

geyi yox etmek

(jeru-6u;ltalkrqur

boy

tigiin ya-

- alkrgmak).

d&i3llA I k a g d r: (crr*i,!ll gif$Y.,;..5,il,Jf ol meninq birle alkrg alkaqdr =

o menimle birlikdo alqrq alqrqladr>. Terifdo vo ahqqda yan$maq da beledir,

(j'.illl

-.3u.:.itl alkaqur

alkagmak). He-

min soz bu bondda do iglenmigdir:

jisr Ut _rY C{

vfii cS*rd
,i:,ot;3

J# Jti

.,;ut6f -.+.F31

<Alplar arr! alkrqur,

Ki.ig bir krhp arkagur,

Bir-bir iiza alkagur,

Odhgermedhip ok

atar>>.

Alplar bir-birini yox edirler,

Gticlorini birlegdirib bir-birine arxa olurlar,
zrqintler ereb ve latrn qrafikastnda bunu

<ktstr>>

kimi vermiqlar (DLT-Qin

,I

cild,256).

Bir-birlerini oyiir, ruhlandtnrlar,

Diigiinmaden ox atrlar.
(Savagdan bohs ederak deyir:

iki

terefden idrz-uze gelen alplar aman-

srzhqla savagrrlar, giiclarini birloqdirib bir-birlorine arxa

olurlar, bir-birlerini oytir, ruhlandrrrrlar, oltimdon

i.i$j i

esla

qorxmurlar, dtigiinmedan, tereddtid etmeden ox atrrlar).

r k i q t i: segdi, <<ri&S--,i JlJl l5.i. .lf ol manqa tavar irkigti = o
meno mal segmakde yardrm etdi>. Bagqasr da beladir, yarrq

d3'55-Ii

iigiin da bela deyilir, (ils.

-,r!

-{sl-r*isJ irkigiir-irkigmok).

O I g e g t i: eledi, (cri.ru OJI

Jtll cjf ol anqar un elgeqti = o, un

elemakde ona komek etdb. Yarrq da beledir, (-pictt -

'-st^i3ll elgagtir - algegmek).

u3,iitA O m g e g t i: yoruldu, zehmat gekdi,

fui.idjl ae

tt,.,1fol

Ji

bu rqda

boy emgogti = xalq bir-biri iiztinden bu iqdo yoruldu>,

(yfU

-du,i,t-rl amgegiir - emgagmak).

,s!.!f U p I e g d i: talan etdi,

116.uil.J

cr,ii6.rr$!

Olrg+

budun ikindi ta-

wann iiplogdi = xalq bir-birinin mahm taladt>, (ri&i

.s'l.itJl iiplegiir - iiplegmek).

d.l^ilif O

t I a g d i: <lsuu 6$$f otlegdi nenq =

eqya dalik-deqik oldu>,

(JJ,jtli -dt4^t11i <itlegiir-otlogmek). Bu, yagma, talan zamantnda olur.

dr^f,$ O

t I o g d i:

savaqdr, <4;.r*i,lil .ly CI alplar otleqdi

= alplar sava;-

dtlar, ufragdrlarD, (JJ.i&l -.su'i$l otloqtir - otleqmek).

crr.i,l3l

ittigdi:iteledi,(r.t.ju6r.113l itligdinenq=nesnelaritelaqdi,itelendi>>,

qe.r^ilrJ

(ti*ltt

-.sh-r'$ itligiir - itligmok).

g I r g d r: agrldl, x.e.r^i\l .;Di$

liaprrllar aghgdt=qaptlar

Qapal iqler agrlan'zamanyene bele deyilir,

aghgur - aghgmak).

agrldr>.

1i'trJ -.3t'.i!rl

Mahmud Kag{ari

276

dr*i,lil E d h I e q d r: azizladi,(d$,131

cfiq

:r+-rYf

lsgdi=onlar bir-birini agrrladrlar>,

olar bir ikindini edh-

(-iailt

-.sr ^,^ilil edhleqiir

-edhlegmek).
cr.r^3,13f

U A n I e g d iz:2. ((crri,lil s*..Jii,3! rwrk bir-birge tidhlagdi =

ge-

yikler bir-birinin ardtnca ytiriidiiler>), (..rs"ili{ iidhlegi.ir

.sLt&l3l iidhlogmak).

.sr.,jtj O r I e q d i: kigilepdi, <ar31-j

c,F!

er olmaqda yarrgdrlar>,
cl.r^il-rf

O r I a g d r: balrrgdr, <cr.uiff

-rYlolar ikki erleqdi=onlar ikisi

(-sil-j -.sLdl-j arlaqiir

- arlaqrnak).

!.i Or-* budun kamug orlagdr = bti-

ttin xalq bagrrrb galrrdr, gurultu

saldt>>,

(ldl-lL.it-'&J-,,f or-

lagur-orlagmak). Bu soziin esli beledir: <qi'&LJl orrlagdr>.

.r"iljfUzltigdi:

iiziiltiqdi.i,<,.s:usriljftzliigdinenq=ogeytiziildii,
qopdu.

,r,rtjf IJ zl ti q d i: <<.sr.iljf

begi kigizu iizliigdi = erlo arvad

'#,*

aynldrlar, bogandrlar>.

.r-ljf tJ zl ii q d i.<.s.iljl

6.rsJ"._.;"&JrlJ

ahmh! berimligdin iizltigdi =

borc sahibi ila borclu odaqdiler>,

(jrll:f-.suljiizliigiir -

iizliigrnak).

crr.&il i

gIa$

d i: <6r.i&il

l;.s,ji

df

ol maninq birla iglagdi = o manimlo

igde yarrqdt>. Yardtm da beledir,

(-t@L

sst-{^ilil igleqiir

iglagmek).

'r3,,StlI

I a q t r: aglagdr,

(,j*iJi! iD[if sglan rglagtr = ugaqlar

aglagdr>.

Bu soz cs y herfi ile <yrglaptr> gaklinde ds iglenir, (;iili1 .5r-o.tEt rglagur _ rglagmak).

(DLT, I, s. 239). Hiiseyn

s. 189), Segkin Ordi ila Ssrap Tu$ba Yurtsever isa
(DLT-2005. s. 614) <udhlaqdr> gaklinde oxumuglar.
23tt Bu sozii Hiseyn Diizgtin (s J r s.179). qinlilar (DLT-Qin, I cild, s.260) ve Seqkin
Ordi ila Sarap Tulba Yurtsever (DLT-2005, s.643) <r*:i| ki;i> gaklinda. Salih Mttallibov isa <r".s kisi> seklinda (TSD, I tom, bet 242) oxumuqlar.
23i Basim Atalayrn fikrince, 6u, (dr*i,lif udhlaqdr> olmahdrr

Di.izgiin bu sozii <iidhlegdi> (c,

J.

217

Divanii Wat-it-tiirk

,Uitit A w I a g d r: toplaqdr, uo*lil

yrirldr>, 1',!tit-

,.r;tit

.sutit

c,,/a

awlaqur - awlaEmak).

O w I e g d i: evi qumara qoydu, u .,'l.i,f crr&lil Y;a

- xalq toplandt,

kiqi awlagdr

cjl

ol bag birle

ewleqdi oynap=o, evini ortaya qoyaraq beyle oyun oynadr>. Bu bir qaydadtr ki, qumarda ortaya qoyulan geyin adr

soylenir, sonra ona -legdi suffiksi arttnltr. Bu gakilde qu-

rulan fe'lin manastnda qumar

gtir
d.l"ils{ O

olur,

(JJFiSl

-6r-'lit

ewle-

- awlegmek)23e.

t t ii g d i: (ce.disf t;f ;'s ..suU -r+ bir nanq bir iiza okltigdi = bir
gey

bir geyin i.izarino yrfrldr>, (qumun bir yere, geyirtganin

qamr$ iizerino, xalqrn bir yera toplaqmasr

kimi bir

bir

qey

(rilsf -'sulsf okltigiir - oklflqmak).

geyin i.izarine yrgrldr),

d!.illl A k I r g d r: axrgdr, <cr$91

O3-ei

0!l5.!

Lc5.i

13gp3 yanqaktrn bu-

dun akhgdr = har tarafden xalq axtgdr>. Suyun her deredan galib an$maslna da belo deyilir, (-r.ri$t -.3t-.*.^l1l akhgur

akhgmak).

65.ilSl O g I a g d i: <-rY cr.r,i,lsl

drl

eoi -.rjf olar kamug adhak egleqdilar =

onlar hamtst bu igde hamray oldular>. Bu bir geyin iizerinde xalqrn yekdil olmast manastndadrr. Bir geyi ayaqla
tapdamaq iginda bir-birina komek etmek de beledir' (jJJsl
-.st-.i,lSl aglagtir - eglegmek).

di:Jsl

iglegdi:

xestelendi,

(dii.lsli-J,irl; yrlkr arrgigleqdi = ilxr

mohkam xastalendi>>, (-siilst-xL''i't<! iglo$iir - iglagmek).

,,1Y

6.uiLol

Om leg d i

lar:

darmanlandtlar,

<-,1Y

6'r.'lLl lYUl+ balglar

emleEdilar=yaraltlar dermanlandr>, (-,l!-,r@1

-'-sL^

ilr1

em-

leqiirler - omleqmek).
lre Bund,rn evvalki sdz sahven <ewlagdi>, bu sciz isa <awlagdt>> geklinde verilmigdir. Ba-

sirn Atalaytn haqh qeydini lezare alaraq (DLT. l, s.241) biz dogm variantt verdik.

Mahmud Kasgari

278

(3'.i1"1 r'er-,j gsiY;.$1 cJl

]gi].f U m I e g ti: galvarrnl qumara qoydu,

ol

anlnq birlo gogon urdr iimlegii = o onunla galvannr ortaya

qoyaraq govkan oynadu>, (.ts&t"f -Lsrr/i'1rf i,imleqiir

- tim-

legmek).
cr.l,i,Ll

m I e g d i: himlogdi, <(cr.t*iLl CtrI

imlegdi

= o onunla

!.rij

.Jf

ol anrnq bilo aligin

elle iqarelegdi, him-cimlaqdb, (r-:il"!-

lsL.iLl imlogiir - imlegmek).

d$kl U t s u k t r: uduldu, <";3*:f dt '14df ol yarmakutsuktr = o oyunda pul uduldu>. Bagqasr da beladir, (-,rdkl -6ur1,:l utsukar-utsukmak). Aqalrdakr atalar sozi,inda de iglenmigdir:
((slnamasa arstkar, sakrnmasa utsukar = insan slnamasa -

aldanar, gekinmese-udular>>, (adam

bir

qeyi slnamasa,

onu aldadarlar, bir igin baglangrcrnda dtigiinmese, gekinmese, uduzar demekdir).

diun;rlA r s r k t r: aldandr, <,rir.".j

di"Jl

or arsrktr=adam aldandr>,

(-ji-J-

dLi-'Jl arsrkar - arsrkmak).

U r s u k t r: yenildi, (r.liilJf ,,rl or ursuktr = adam doytiqde yenildb>,

dfi-J{

(.rtil-;L

6L.ilj ursukar - ursukmak).

A I s r k t r: afundt, ((#l fu&

df ol tawann alsrktr =onun mafi

ahndr, soyuldu>,(.,1tt*J1-.3ui'-{ alsrkar-alsrkmak).

F.il A n d r k t r: and igdi, <g#-sil -i ar andrktr = adam and igdi>. Bu

soz aqagrdakr qeirde de igledilmigdir:

t4j3j.$l

1,4,,.ir;,rt

Kljr*,.$

cF-sl

-ir"

dI

Knj! tilid4('4..s+
tsnjls.sjt

Oif_! E.,,;l_;1

<Koygagup yatsa arunq yiizinqe,

Alsrkar okin anrnq sozinqe,

Minq kiqi Yolulr boluP cizinqo,

Bergeler odhin anrnq kozinqe>.

Kim onun qoynunda yatsa, baxsa iiztina,

A[hnr itirar, qulaq

assa sciziine,

Min adam qurban olar onun oziine,

Verarlar canlannt onun gciziina.

(Bir adam onunla qol-boyun olub yatsa, iiziinii gcirse, onun sozlerindan, mahnrlanndan afhnr itirar, minlarle kigi oziinii
ona qurban verer, onun gcizi'ine, gozalliyina, hiisntina ca-

edar, (i!II-qrbijlandtkar - andrkmak)'

sis+t i n g i k t i: bayrldr, qegg etdi, <ri5;;t -,rl er ingikti = i.istiina soyuq
su tokiilmekdan adamrn hissiyatr keylaqdi, biiztildii, titrenrnr feda

di,

bayrldr>>, (,,rll+'!

dsl-'lo s t i k t i: <.;su-{

-''st''qi! inqiker - ingikmek)'

6 cF.lJi dl ol bu rqka ostikti = o bu i$i ozladi,

bu ige heves gcisterdi>,

Bu sdziin asli

(iS!l

-!slrsj-{ ostiker-ostikmek).

<.;r:jloztiktbdir.

o*.1 i r p e I d i: bigildi, kosildi, <csrb! (t4 yr[aq irpeldi =aaac [taxta

hahndal bigildb, (-A-j -'sl-!.-j irpeliir-irpelmek)'
cs4_r!

i r p e I d i: bu atalar soziinde

srgj A r t

de iglanmigdir:

<o!l

se$r.-,! ,5UUl

onqagi irpaldi ry =i$ dtizaldilmok istandi, ancaq pozuldu>'

r I d r' <<csJ3-J ljf dJ er atize artrldr = adam atm iizerina

agrrrldr>. Bu, insarun badeninin yaflsl bu terofde, yanst diger terefde olmast voziYYetidir.
crr$.J

A r t r I d r' <.rrS-J ljl db"&I -rti5 tagar eqyek iiza artrldr = daEarctq
eqgoyin beline ftaraz qekildol yiiklendb>. Baqqasr da bela-

dir,
.s.il1j O r t

(.r}b--J -dl-J3..j

arttlur - artrlmak)'

ii I d i: orttildti, nc$..,f

ljlJ

ui+lrq er iize orttildi = i$ adamtn

iiziine ortiildii, qaPah qaldr>'

.rsJf O r t ti I d i: <.sslf .sJs kdk orttildi = g6y buludlandr>, (r$-lf xtJ,,/ orrtiltir-cirttihnek). Bu bir qeyin bagqa bir geyin altrnda

.srEi O r t

ortiilii

qalmasr veziyyetidir.

I d i: yandrnldr,

<cs.rlilf

Utit ortoldi = agachq yandrrrl-

dr>. Bagqasr da beledir, (,lrli-lf -xt-oS-,ll ortoliir -cirtelmok).

.srE-r!

i r t e I d i: arandr, ((6iu csJs.r! irteldi

nldr>>, (-uE-j -'sL^ruJ

nenq = o $ey arandr, aragdr-

irtaltir - irtelmek). Bu geirde de iglen-

migdir:

6rij

gi.!Csl.:3

,s;'jlog,i+

c,i*d3J

r-s3t

{Ji.+s

,e$,,/

-iE-i ces iF.t'

<Kcinqltim igiin ortodi,
Yetmiq

ya$rg24o

kartadr,

Kegmiq iidhtik irtedi,

Tiin-kiin kegiip irtaliin.

Konliimiin igi yandr,
Qaysaqlanml$ yara crrmaqlandr,
Kegmiq oyyaml axtardr,

Gece-gtindiz axtanr.

(Bir oliiniin tisttinde agr deyir: bala ategi ila yandrm, k6z baglamr$ yaramln bagr agrldr, kegen giinleri axtardrm, felsk onu yaxaladr, durmadan qovur, arayrb-aragdrnr).

<!4 yagrS> scizii yanhqdrr. O, <g.i,; baqr!> olmahdrr, giinki <bag>rn aski
tiirkcedeki bir menast da <yara>drr. Burada da hemin mana taleb edilir. Bu barada
Basim Atalayrn (DLT, r, s. 245), qinlilarin (DLT-Qin, I cild, s.266) ve salih Miitallibovun xtisusi qeydlari var (TSD, I tom, bet 247). Htiseyn Diizgiin onu <yetmiq ya$lg))
(sJr s. l8l).segkinordiileserapTulbaYurtsevarisa(DLT-2005,s.292)<<biitmiq
bagrf> gaklinda oxumuqlar. Onlar I misradakr <igiin> sozi.inii <igin>, lll misradakr
2a0Buradakt

(tidhiik)ii

isa <odhiig> oxumuglar.

DivanilWarifiilrk

uJrj

O p r ii I d i: igildi, (d$Jif Og" miin opriildi = gorba igildi>' Baqqa

herekot de bele olur, (-J*r-.-sl'^lliopriili'ir - opriilmek)'

dJLf U s t a I d i: artdr, goxaldt, (d$l*f ,ljp'

suw tisteldi=su artdt, 9o-

xaldr>. Daha da artsa, yene bu sozle soylenir,

(-fi*f-'sL'r*f

i.istoliir - tistahnek).
6.tI3-l

is tel

i:

istendi,

(djllqeJLl istaldinenq = o gey istendi>'

1.ir,*t-.sunu istaltir - istelmak).

caJi.,.il E g t i I d i: <arlL&l iJ-, Jr bu soz e$tildi = bu

s<iz

eqidildil'

Baqqast

da belodir, (ii-tJ -'-sL'r:J'leqtiltrr - eEtilmek)'

yere vuruldu' sarcaJtslA p t r I d r: sarsrldl, ((crJPl -i ar agtrldt = adam
srldr>. Sozi.in esli <.s$J31 agtarrldr>>drr, (;l,ol -6u.$il agtrlur

- aftrlmak).
,-EJtsl

O w d i I d i: <.JJu

csJ-rsl

ewdildi nenq = o $ey ale kegirildi' top-

landt>>, (-Jrqf- .sl-..lrll

,rd-s!

awdiliir - ewdilmek)'

i k d i I d i: beslandi, <s$5! .Jcl oEul ikdildi = uqaq terbiye edildi,

beslandi>. Bagqasr da beledir,

(i$!

-*-st'chsl

ikdiltir-ikdil-

mak).

'P.b-srbrzfu otriildi = tiitek otttiriiloJ>f O t r ii I d i: gahndr, n,rJjf

dii, galndr>. Bagqasr da beledir, (,tJll -l-sUJJ:| otriiltir - otriilmek).
Baqqast
,-eJji U t r u I d r: kasildi, n.srljf eu saq utruldr = saq kesildi>.
da beledir, t-/;l-.it-Uf utrulur - utrulmak)'

d$il

d-*yol adhnldr = iki yol aynldr>' iki

dost bir-birindan ayrrldrgr zaman da belo deyilir, diglerin
bir-birindan ayrtlmasr da beledir' (i'!1 - clt^ljl adhnlur -

A d h r r I d r: ayrrldt,

<,JJ-J]I

adhnlmak).
ca.rl-liiU a n r

ii I d i: segildi, (Ls.jU cr$iftidhriildi nenq = nesna segildi>'

Mahmud KaS{ari
caJJif

An

t I d i: adamlann bir qisminin bir terafe gekilmesi do beladir. <,sJ]if ;t;t .5J anrnq arani iidhriildi = onun adamr

Iarr aynldr>,
.r.tl-r*!

Isrrldr:

(-i]iL.st Liitidhrtiliir - iidhrtilmek).

diglandi,<cs.tl-r-! r-tt.ril atmakrsrrldr-gorekdiqlendi>.

Bagqasr da beledir,

(;l-r*! -ci' t-r*! rsrtlur-rsnlmak).

u.l#l A g r u I d r: agrrrldl, ((19.lJ}1 ciJ

.ss*

ytik arttrn agruldr=yiik tepe-

dsn agrrrldr>. Bagqasr da beledir,

(-l*l

-cil.oJ.r&l

agrulur

agrulmak).

,sttj;l O E r a I d r: u[ranrldr, <.r$ff

ugranrldr, gedildi>,

(ilf

ts-,'*,Jf

ol yerge olraldr = o, yero

-dl."Iff ogralur - opralmak).

,rS.,'"f O g r u I d r: n.s.l.,,of ISJ3JL stinqiik ogruldr=siimiik ayrrldl va yanldr>>,

(-j-'"L,it l-cf ofrulur-olrulmak). Bu geirde de iqlan-

miqdir:

]Fl-4 d[c*
-rC-i,"i-l,su+
-13l*f caj

IS'JUJI

j#A*6c3f
<Balgrk bahk yofrulur,
Qrgay yawuzyr[rrlur,

Ornqaklari ofrulur,
Odhgug bila ewriqiio.
Palgrq, gamur

yofrulur,

Yoxsul, miskin biiztigi.ir,

Barmaqlarr ayrrhr,
Od ila qzrrurlar.

(Yazla qr$ln qar$llaqmasrnr tasvir edarak deyir: palgrq, gamur ayaq altda yogrulur, yoxsul, miskin adamlar soyulun giddetinden

DivaniiWat-ilailrk
biiziiqiirlor, barmaqlan bir yere yrgrlmtr, ollerini bir oda
tutub ovugdururlar).
cr$-91

O w r i.i I d i: gevrildi, dondti,

...rJ3 -i er awriildi = adam

yonol-

diyi yerdan gevrildi, dondib. Hareket istiqametindon donen adam iigiin de belo deyilir, t-ti -.sUF owriiliir-owrtilmek).
.s$-61

Og

r i I d i: eyrildi, (d$-Fl riskend agrildi = gaharmiihasire

edildi>, (iJSl-..st^l-Sl agril0r - egrilmok).

.srj.!l O g r i I d i: <u$.Jsl

HJ

yrp egrildi = ip eyrildi>'

,rJjl U g r i I d i: yrrgalandr,

<a.rlFf d'&# be$ik tigrildi = besik yrrga-

landt>, (-lSf -.sLoUf iigriltir - iigrilmek)'

.E.lyl O m r ii I d i: siistlegdi,
qaynar

<<.e-r$.l

qazarL si.istlegdil>,

Cit

-ru:6

kaynar aqrg amrtildi =

(soyuq su t6kerken qaynar qaza-

nrn durdu$u kimi).

.s.bl

Omriil

d i: (d$->ol

'#J

arttntemrtildi = adamtncantgxdt'

nefosi dayandr>. coglunluqdan sonra siistlegen her $ey

iigtin bele deyilir, (-l+.t -.St t-r.l amriiliir

.sJFJ

IrI

emrtilmek24l).

a I d r: yrrgalandt, <a.rE-j Cl4 yrEaq rrgaldr = aEac ytrgalandr>. Yrrgalanan hor gey iigiin bele deyilir, (-l6i -tguli"/

rrlalur - rrfalmak).

A r w a I d r: <.ss$-j d9-,,1 arkr$2a2 arwaldt = afsun oxundu>, (-SJ

arwalur dl-$J arwalmak)'
aJill A I k a I d r: alqrglandt, <<dtJi!l o$ll l5{ begge alkrq alkaldr = bey

,sr$-,,I

dyiildii, alqrqlandu,

(;Sl1

.5usJ1

alkalur-alkalmak)'

(DLT, I'
Besim Atalayrn fikrinca, bu fe'lin mosderi (dtrlJ^l amrulmak> olmahdtr
Tu[ba
r
ile
Sarap
ordi
(c,
183)'
Seqkin
J
s'
<emriildi"
249). Hiiseyn titizgtin onu
gaklinda
oxumuglar'
<amruldt>
(DLT-2005,
s.l4l)
Yuitsevar iie
242 Burada <,.ri--j arkrl-karvan> stizii yerine diigmitr, <arwt9=afsun> olmaltdr' Hiiseyn
Diizgiin onu <arkrq> (o J., ,. lg3), Segkin ordi ile Sarap Tugba Yurtsever (DLT-2005,
s. tS7; (arwrg)), ginlilar ise <arwaq> qeklinde oxumuqlar (DLT-Qin, I cild, s.271).
24r

Mahmud Kaq{ari

a$,,r!

rki

ld

i: qoxaldr,

<Le$J#g* sri tolimirkildi = goxesgertop-

landl>. Qoxalan vo irkilan her qey iigtin bele deyilir, (}-,rJ c!L^ls-,rl

irkiltir-irkilmek). Bir bagqasr toplansa dexi bele de-

yilir. Bu fe'l yerina gore tesirli, yerina

.sJ3rf

U r k ii I d i: tirktildti, u sJlJi

gcire tesirsiz olur.

C e+j iirkting bolup iirkiildi=

iirkiintti, qangrqhq oldu, iirkiildfu

,(JJ3JL

.tt-ttll iirktiliir

i.irkiilmek).

crJlllo

I g o I d i: elandi,
beledir,

<ae.rllJ1 ..ut

(jsJ -dL^tlJ

un elgoldi = un alendi>. Bagqasr da

elgoli.ir-algelmek).

csrii-jArttndr:yiikladi,<c1tri:-Ji),^-j-,rlerargrsrnartrndr=adamheybesi'i heyvanrn ardrna, beline yiikladi>, (-SJ-4iL.i:-.J

artr_

nur - artrnmak).

u$.Jf

o r t i.i n d i: rirttindil,

<<s$-lf

ois; cirJf uralut yizin orttindi =

qadrn iiziinii 6rtdi.i>. Ortse, yene bela deyilir,

(jJL

Jr^'fJi

<irtiini.ir - ortiinmak).

.t$-rf O r t e n d i: yandl,

<<l*!U s.rI..rl cirtendi nanq

_.SLj3Jl ortantir_
cssji-.rf

ci

= nesne yandr>,

(1!3-,f

rtenmak ).

O r t a n d i: giineq batdrqdan sonra buludlar qrzardr$r zaman

<a.i3-.,1 c$ buht ortendi> deyilir. Ttirklar bunu ugur sayrrlar. Bu atalar soziinda de iglenmigdir: < .rJlt t*!i-,;f

dr,$

ti

q$ t.ri: JJti 'r 4or!!3 a_,,f tiinla buht

cirtensa, ervliik urr keldiirrniqqa bolur, tanqda bulrt orton-

-u! 'r 4 -,f ,ri;

tri,r

...:r_rf

se, ewga yagr kirmiqge

bolur = ax$am bulud qtzarsa, qadrn

ollan dogmug kimi olur, dan iizi.i bulud qlzarsa,

eve

diigmen girmiqe banzayir>. Ttirklor stibh Eagr buludun qr_

zarmaslnl ugur saymrrlar.

Divanfi
aij_rsl O

w d i n d i: yrfdr, topladr, (cr$+l oili'J

uiiJl

df

ol ozinqa

yernig

ew6indi = o oziine meyve yr!dr>. Bagqasr da beladir,

,J$jf U t

tj+t^

-.sl-iril ewdintir - owdinmak).

r u n d r: <,sJil Ug. dl ol manqa utrundt = o mono qar$l
glxmaq istodi>.

,e$jf U t r u n d r: <crri3 6+qcl#yel yrgagkautrundt = yel agaca yonaldi>,

(i;l-.iu;l

.s$#! I s r r n d r: <crsi-r-! -j

utrunur - utrunmak)'

ar tsnndt = adam bir geyo qazablenib esib-

cogdu, Eakildi, biiziildii>. Bu soz kalam ve kaleme banzar

qeylarin i.istiina tam bigmeden soyuq su tokdiikde onun

daha biqmeyorak giy qalmast, sinirsak olmast hahnda soy-

lenir. Xogmacaz adamrn hirslanmosi da elodir, (i-wl

c!u-,+! lsrlnur - rsnnmak)'

r r n d r: afndt, (carjfl $-! bahp afnndr = yatahadam agrtdt, a[n duydu>, (-if l-dt"jf I alnnur -afrrnrnak)'
a.i:Sf O g r e n d i: oyrandi, (d$JSl.fJl -,,1 er bilig ogrendi = adam bilik

.sifl

6yrandi> (-f.;Si -*u.;-ff ogrentir-ogrenmak). < sri..Ff

d:f

.rl

aruzlukograndi=adamsenetoyrendi>.Bubeytdodeiglenmigdir:

3-i3 t

t,.

-,;Ul.J l3j6-rsLit

C,xitsf}1 rrJl

u3t g;P p1,,I

<Ordem tila, ograniiben24l bolma ki.iwez,

Ordamsizin ogiinsa anqmagiidhe anqar>.
Ordem dilo, oYraniben olma lovfa.
Ordomsiz oyiinse, imtahanda ga$ar).
rai Bu sdz

iki xatt yuxanda

areb alilbasr ila <o-..,61 ogrenin> gaklindedir. Besim Atalay

t)iizgiin

(i

(DLI. l,

s.252). Hiiseyn
(DLT-2005,
s.370) bu
J ., s. 184) va segkin ordi ila Sarap Tugba Yurtsever

bunun dogru variantrnrn <ograniiben> olacagtnr yazmtgdrr

sdzii <ogreniben> gaklinde oxumuq;lat'.

(ordem vo bilik tigtin gahg, dyrenmekden gekinme, heg vaxt lovgalanma, erdemsiz adam 6ziini.i oyar-<iyer, imtahan vaxtr
grb

6$Jsl

ga_

riisvay.olar).

o g r i n d i: eledi, <.s$Jsl .n obt.liurafut yrp egrindr=qadrn ozil

iigtin ip eyirdi>.oztinti ip eyirirmiq kimi gosterdi manasrnda da bele

deyilir,

(jjL.st

,e.ti."il O x s r n d r: pegman oldu,

^._r.lagriniir-agrinmok).

<dri*if Ui4f ui.lg rjf ol krlmrg iginqe

oxstndt=o tutdugu ige pegman oldu,

(-rjsif

-6r-'r..r; o*rt-

nur - oxslnmak).

d$-'J O r s i n d i: erlagdi, ((cr&j &l oEul orsindi = u$aq boyiiyiib kigilegdi>,

(jrJ

-LtLrj-ulersiniir - ersinmek).

drir,,!l O w s i n d i: ev saydr,

,,ori,il ,tsl!

cjl

ol bu owni ewsindi=o bu

evi oz evi saydr, oraya yerlegdi>,

(j.it-

.sr-i,it ewsin1ir -

awsinmak).
ctrii-r.l

q g r n d t: qagrrtdr, (<(J'riis.l Ol5J

sLii

=o, qugu elinden qagrrtdr>. Bu

cjf

ol ku$nr eligden

sciz

.r.ri+! yakadakr yalgagah aligdeki

( c,prtjl dtiE!

rggrndr

"p.q

rg[rnun mosalinde de ig-

lonmigdir, <yaxadakr, yaxaya toki.ilan yemok yalarurken

eldaki da alden glxar> monaslna gelir. (yaxaslna tokiilan
yemoyi yalamaqla ellegen kes olindeki grimga-ganalr da

itirar). Bu

sciz

bir

geye ehtiyac duyan adamrn ewalco alin-

dekini qorumast tigiin soylenir.

qe'tiir.l

I q g r n d r: sendeledi, Hqe-tiia.l

-.rlar rgErndr=adam

bir yerda dura

bilmeyerek sendirladi ve buna gore utandr>, (.1#-.! -cit

!t!

rggnur

- rggrnmak).
.sJi-,r! I r g a n d r: yrrlalandr, <6rial @Qyrlag rrgandr =
landr>>,

(-r-&J

-,gl-d3.,/

rr[anur - rrlanmak).

apacyrcpa-

ca$i.il A I E r n d r: agrndr, <<cr.rii.il rjEta$ a$frndr

dag aqtndt>. Har qey

agrndr[r zaman bela deyilir, ( j}]*il-,5tr:Li1 a9!rnur-a9!rnmak).

bir $ey biis.r$11 A I k r n d r: tiikendi, bitdi, (d-Li,rsr1l alkrndr nenq =

btitiin bitdi, tiikondil>-

d$ll A I k r n 61' 11,e-rr!l -j ar alkrndr = adam dldib, 15:itt-.3trrlJl

alfu-

nur - alkrnmak).
,s.i35f O

t gtin d i: yamstladt, <(d$3ijlKtdl ol manqaotgtindi = o moni yamsrladr, teqlid etdi>. Bahsleqme da beladir. Hamin soz
t'":ttt ti;t3 ti..p karsa
bu maselda de iglenmigdir: <..r-1.+

"t:l
kazf4aotgiinso,buttstnur=qargaqa^yamstlasa,budusr-

nar))'(qarpaugugdaveyaqiivvadoqazrteqlidetso,ayalt

qtrtlar).Busozadamaozheddiniagmamasriigiinsoylonir.
d$s.J

i r k i n d i: yrldr,

<urSJ

!5.S

L$il

clf

ol ozinqe nenq irkindi = o

oziine bezi geyler yrfdr, mal yr[dr>. Bagqasr da beledir,

(-isJ-.st-:s1! irkiniir - irkinmek).
gr$5*.,1

qopardt, (cr$5*'l sf crl at of iskendi = at otu

qrrpdt, yava$-yavaq qopardu' Tiik ve ya qrsa boylu ot qo-

i s k a n d i: qrrpdt,

paran adama da bele deyilir, 1$-,p,.su.r*,! iskaniir

- is-

kenmek).
cr$S.$ O

6.ris.-cl

I g e n d i: eledi, (qrri($ ggt 'i;t-,,lura[ut un elgandi=qadrn ozii

tigiin un elodi>>, (-fiilt -..suirJl algentir-algenmak)'

Omgond

i: yoruldu,

<<4;'t15-d

tl4l-ri

dJ

ol bu rqta telim em-

gendi = o bu igde gox Yoruldu>.

cr$SJ O m g e n d

i: buradan ahnaraq (( d$i.ol li,uly OLi'xan karqrka

emgendi>deyilirki,<<xanSarayaendi>demekdir.Buda

<xanbuyol.dayorulduveendi>manastndadrr.Busoz

bayler ve boyiikler iigiin gox ince soz olaraq soylenir,

1.$,*t-.st :Sul emgeniir-em_qenmok). Oguzlar bu sozii bil_
mirler.

.s4f u p I e n d i: talan edildi, ns"jl+f ,s.,,rft..juj anlnq tawarr tiplendi

=
onun mah yagmalandr, talan edildir,

(AL.sr-!f

iiplen1ir

-tiplenrnek).

s'$3lA t I a n dr: atlandl,

<<a;rril

-jer atlandr = adam atlandr,ata

mindi>.
a.t',ljl

A t I a n d r: <csrilSl l.iiE cjl ol tagka atlandr = o, dala grxdr>.

opuzca. Har hansr bir qeya glxmaq, atlamaq da beledir,
(j$ -ddll atlanrr - atlanmak).

csrfl3lo t I a n d i: kokeldi, <a;Jt3lrjef oEul etlendi = u$aq kokoldi>. Anq

iken ete-qana dolan her qeye bela deyilir, (j$ -r-sL,r:ljr etla-

ntir - etlanmek).
.s.r$!

i t I i n d i: itelandi, <.sJdJ ciE tas itlindi -

da$ italendi>. Baqqasr

da beledir, (,,rexi!--sr*,'tr itliniir - itrinmek). u|uq imekremaye bagladrgr zaman da bele deyilir. <earqrmdan gekil!>
manasrnda <aEJ o,rie

d-ii

'n3ni1q
sciz qazabli vaxtda iqlsdilir.

ytizdin itlin!> deyilir. Bu

cr$lrl A g I r n d r: agrldr, (crJj+l g* kapug aghndr = qapl agrldr>. Baqqasr da beladir. Bagqa bir soyleyigo gcira <a.rr+r agrldr> da
deyilir,
.s.X+f

1sl$t-6t :blaglnur - aglnmak).

i: iiglagdi, nc5..iLi.ss]+f tiglandi nanq = bir gey tig oldu>.

Iki qaz tig olanda (<rr$+f j6 C iki kaz tiglendi> deyilir,

gIend

(AL.-5r ^nlf iiglentir _ tiglamnek).

cr$lrl i g l en d i: iglandi, ((srril'r lJ tangiglandi = taxrl den bagladr,
iglendi>. Yemoli maddalerin ortasr, <izeyi yeyilecak hara

D iv anii

lii$ at - it - tiir k

geldiyi zaman da belo deyilir,

(4.!

-.sL:1t! igleni.ir-iglen-

mek).

cr$lilUgl

nd r: (..(jUaSl+f uglandr nenq = bir qeyinucu

du, (AJ -6t-lrJ uglanur - uglanmak).

d$lil E d h I e n d i: istifada edildi, (d.ju

s.r.rlil edhlendi nenq

peyda ol-

= o gey bir

nesne tigtin istifada edildi, semarosiz qalmadr> (deridan

kiirk, kegadan ayaqqabr tikilmasi kimi), (-$3tlani.ir

r-{t-cr131

edh-

edhlanmek).

d$lif U dhl on d i: hoytiregaldi,

istedi>, (-r,tlf -.st

(d&T3f

uit; yrlkrtidhlandi = ilxr aygrr

lif iidhlaniir

- tidhlonmek).

a.ri3j O r I e n d i: are getdi, <.s$LI oilJf u12$ut arlendi = qadrn ere getdi, er sahibi oldu>,

sJljO rl

1AI

-*t.ol-,rt erleniir-erlenmek).

on d i: goriindti, <sr,ll-.rlc4 buhtorlendi = bulud goriindii>

1j.,i-.st^,1-;f orlentir-orlenmok). On gozeli u.r...,31 ordi> deya soylemekdir. Bu geirde de iglenmigdir:

hil +p.sl
','
,.,t rrf ,",j, r clI
,..' .l lt1 ljSlu:,

i*-Fl fL

,''tr

<Ay kopup ewlani.ip,

Ak bultt cirleniip
Bir-bir tiza okltinilp,
Sagli.ip suwl enqreqi.ir>.

Ay grxrb halalenir,

A!

bulud gorflntir,

Bir-bir/inin

izl

erinl e

Sagrb suyun, aplayrc.

yrfrlrr,

Mahmud Kasfiari

(Ay dofub, hala ba$ayrb, buludlar yiikselir, bir-birinin iizerino ytftlrr,

gurultu ile yer i.iziine su bogaldrr). Ay halalenende ti.irkler
yagrg yagacaq deye bunu

u$urlu hesab edirlor.

,s$isf U z I ii n d i: iiziildii, <,s$irf &f urk iizliindi = ip tiziildii, qop-

(-iljslxtJ.lri

du>. Bagqasr da belodir,

.sr,ljf U

zl a n d i: qabardr, <.s$ljf C41 altq tizlendi = qazantn qapagr

qabardr>,

(i:f-

crJl*l O s I i n d i: taxrldr,

OwIend

ooffu O

.surJf iizlentir - iizlanmok).

<l5-!U caJl*I

aslindi nenq = bir qey bir geya ta-

1Jf-t-*t :utesliniir - oslinmek)za+.

xrldr>,

atst

tizltintir-iizltinmak).

i: halelondi, <a;rjl3l l ay owlandi = ay halelondi>.

wl en d i: ev sahibi

,*l\df

oldu, <dr,liI

ol bu owni swlendi = o

bu evi oztine ev elodi>, (-ilit -.-sr.lOtawloniir

.s.ilsf O k I e n d i: dincaldl,

(dr$i.,j

ewlanrnek).

4i]l aruk or oklandi =yorgun adam

dinceldi>, 1-,!sf -.suas{ oklaniir - riklenmak).

.s$tsf

O k I o n d i: baga dtigdti, anladr. Bir adam bir geyi evvolce

diiqmayib sonra anlasa,

nrSl

baga

oklandi> deyilir. Soztin asli

<a.]lsjr ciklondbdir [vavla].

.sr,ls!

g I e n d i: xestelendi,

<cs.r.,15!

citJf u1a[ut iglondi = qadrnr alrr

tutdu>. Bir adamrn bir az xostolanmasi de beladir.

s.t.il.l O m I o n d

i:

eledi>,

((

d$.1

(At-'st

-.rl

or omlandi = adam ciziino dava-derman

:t t emlentir - emlonmek).

BU BABIN MUZAOF OLANLARI

,A-tlO

rpattr:

tirpetdi, <s5.Jf

bi!J

arbaqtn orpattl = adam saglnr

tirpetdi>, (-6.i-cAt 6.tf orpatur-orpatmak).

244

Basim Atalayrn qeydine gore, bu sozyazma ntisxede ((ir$Ll =asltndr> imlasrndadtr

(DLT, I, s. 259).

291

Divanii Wat-it-tilrk

,AJI

rp

t t i: kesdirdi,
kesdirdi>,

uF)l

Artatt

<L!tr)l Ctu cjlol yrgag

irpetti = o,

apac bigdirdi,

(jiJl-dLnJ irpottir - irpatmek)'

t: pozdu,

<f-J

dl

ol artattt = o o geyi pozdu),(3-i-

clt i3.,,1artatur - artatmak).

c\j ir

t e t t i: axtardy <<s!Fj"J
tardr>>,

df ol anr

irtatti = o onu aratdt, ax-

(-&.j -.sl-i3j irtatiir - irtatmek).

,Ftt 6 r t a t t i: yandrrdr, <L,5Jl 4,Jl of biik ortatti = o, agachpr

yan-

drrdr>. Bagqasr da beladir, (J'liJl-.-sl-i3i ortattir -ortatmak).

it*,lis

t e t t i m: istatdim, gagrrtdtrdtm,

(t'*! ,j

o'men anl istattim =

man onu istatdim, axtarrhb taptlmasr i.igiin dahnca adam

gondardim)), ( ji-!-!sl-{ii-'l istatiir - istatmek).

JGf O k

"3lf

tat

t r: ox atdrrdr, u.#l C 4beg anr oktattt

atdrrdr>>, (j6l-.iu31i oktatur - oktatmak).

O I x u t t r: oturtdu. (.,33'tf
du>>,

bey ona ox

&,)l ol meni olxuttt = o meni oturt-

(dwiJf -.iilf okutur - olxutmak)' Osli g

olfuttr> gaklindadir. Qiinki fe'l

srra

ila <.lul

x ile tesirli olmaz, ara-

i I ile tesirli olar. <Oyatdr> demek olan <ar-iif udh-

gurdr> ve <doyurdu> demek olan <a'r-i3 todhgurdr> soz-

g herfi ila tesirli edilmiqdir.

O p r a t t r: yrpratdr, kohneltdi, <si;f itS.Jf ol tontn oprattr = o,
leri de belsdir. Burada fe'l

,j*l

paltarrnr yrpratdr>. Baqqasr da belodir,

(jrf- dl-jlf opra-

tur - opratmak).

;J3f U d h r a r t i: artrrdr, goxaltdr,

(,itli glti6

o, mahnr goxaltdt, arttrdt>>,

(jlif-

ol tawarr! iidhratti =
dt-iJif tidhratiir - [dhcJf

retmak).

.]ftA. Irr

tt

r:

agntdr,

u;tll

iJiol ant a[nttt = o onu a[ntdr, incit-

di>, (-i-'el -ciL.3fl afntur - agrrtrrak).

292

.]}l

Mahmud KaS{ari

O p r a tt r: gonderdr, <<u;il B4t

cJf

ol mani rgka olrattr = o

6iL dwff ofratur-ofratmak).

meni ige gonderdi>,

"5JSf

(F

O g r e t t i: oyratdi, <<;rsl.s.li t5.ii tji ol manqa bilig ogrotti = o

mene bilik oyratdi>. Bagqasr da belodir, (ld-sf

-'st-!(t

og-

retiir - ogratmek).

d;f

U g r i t t i: yiiyrtitdti, (;Jsf d."J'fts.jl

ona begik, ytiyriik yiiyriitdiD,

cJf

ol anqar begik tigritti = o

(JiL

.srr: sf tigritiir

- iig-

ritmek).

Gyl

Omri

t t i: qrdrqandtrdt,

"']A

f+J,.st dL "16 kaqrnmak meninq

yinim emritti=qagrnmak menim bedonimi qrdrqlandrrdr>.

Bele ki, adamrn qoltuq altr ve ya boynu qagtnsa, bundan

biitiin badeni qrdrqlanrr ve adam gtilmeye baglayrr,

(j-rl-

.sl-il emritiir - emritmak).

;:aA t s e tti: ate tamahlandrrdr, <<.r5*,:1 g*,)l olmeniatsetti = o moni
eta tamahlandtrdr>>,

s5'"rlAx
;l'.''i'l A

tr:

axsatdr,

<ri"*iIl

(J3L{

-6t.c;il

axsatur - axsatmak).

sa

gs

(i."iI -.sl-t"il etsetiir - atsetmek).

cJf

ol am axsattr = o onuaxsatdr>>,

a t t r: aqa, yemoye tamahlandrdr,

<<

;f,',^r'l cff cjf of anl a$-

sattr = o onu aga, yemeya tamahlandrrdr, (rl''^r'|-

6tCi;,"-,,1

agsatur - agsatmak).

}I'.AI O w s a t t i: ev tigiin dalxdrrdr, evi istatdi,

<;fil *

?bf oglum

meni awsetti = oglum meni ev i.igiin danxdrrdr, evi istetdi>,

r5iilO

liit-*r-:;it

awsettir - awsatmek).

x g a t t r: oxgatdr, benzatdi,

(s5iif titilcji

dl

gatdr=o meni atama oxgatdr, banzetdi>,

gatur - oxgatmak).

ol meni atama ox-

liJAi

-.31^r:i'rl s1-

Divani)

ri1j,!f U w $ a t t r: ufalatdr,

<rfiil

.st^:l df ol atmek uwqattr = o, gorek

ufalatdr>. Bagqasr da beledir, (J3:t'iL 6r-i':'!l uwqatur-uwgatmak). Dogrusu budur, (qrfi{u$attr> da deyilir.

,j.il

OIget t

i245'

mdhkem acdrrdr, az qalaactndan oldtirdti, o C,Jf

crii,ll ol anr olgatti = o onu o qader acdrrdr ki, gozii qaral<fi,

cFJI

gozii dondii>, 1-,;fuJt-.st iltt cilgetiir - olgatmak).

r p a t t r: yrrfalatdr, yrrgatdr, silkaletdi, <<fi:f ee.Jf ol yr[ag

rrgattr=o, apac yrcfalatdr, silkeletdi>, (

.Fi - 4fi1t

vpa-

tur - rrlatmak). Bu bendda de iqlenmigdir:

3il-,lt .si

q*

ri-*1

c*eq

;-i]lt

..s$ iDti

FJSI e,,,9

rJi;

<Yigitlorig igletii,
Yrgag, yemig trfatu,

Kulan, keyik awlatu,

Badhrom krltp awnaltm>.

igidleri iqladek,
Agac, meyvo silkedek,

Qulan, geyik ovladaq,

Bayram edib ovunaq.

(Bir gazintiden bahs ederek deyir: genclerden agac silkelemekde, meyva

yrgmaqda, geyik-qulan ovunda istifada edek, gi.inlerce

se-

vinc iqinde bayram edek).

2as \,a7rrrv ve basma niisxelerde ((crGll=61$etti> sriziiniin ilk harhnin harakesi yoxdur.
Besim Atalay onu oxurnaqdan imtina etmiqdir. HiiLseyn Diizgiin hemin sozti <elqattil>

(rcJ:

s. 188), SeqkinOrdiilesarapTulbaYurtsevarisa (DLT-2005.s.374)<olgetti>

qaklilde oxumuglar. Bu, dogru oxunuEdur, giinki hemin soztin kokii <olmek> sciziindandir.

294

,Fl

"3j

Mahmud KaS{ari

U I g a t t r: boyiidii, (r.liilf 6ilif 6g131 ulfattr = u$aq boyiidti>,

(jilf-Ot-cilf ulgatur-ulgatmak). Osli <ulgadhtr>drr.
U r k ii t t i: iirkiitdii, <sgJf o'g dl ol koy iirktitti = o, qoyun tirkiitdtb). Baqqasr da beladir, (-r-6r{ -.su3j tirktitiir - i.irktitmak).

cr3rl O m g a tti: eziyyat verdi, yordu, (cllsil cjf ol emgetti = o yordu,

eziyy at verd i>>, ( Ji5."1 - dL.i3il em gati.ir- emgatmek).

s3ill O I g e t t i: elet(dir)di,
alat(dir)dil>,

(cr51ll

C:st

(,21Ht -!st-4i3ll

,ll

cJi

ol anr un elgatti=o ona un

elgattir - elgatmak).

;J*f U p I e t t i: talatdrrdr, yagma etdirdi, ufil Olrii l ,Jf on arunq

tawartn tipletti = o onun mahnr yagma etdirdi>, (Af.st ilrl1ipletiir - tipletmak).

,jlil

O t I e t t i: ato gevirdi, u,-.jlrr| a'stcI ol koy atletti = o, qoyunu kesib

et hahna saldr>,

(i$

- {-sLqil3letlettir-etletmak).

;lsf O k I ti t t i: goxaltdr, <uilsi rluu

tjf ol nanqni

6kliitti = o, malnr

goxaltdr>, 1-!1sl-.suctsf okltittir - riklttmek).

crnitEdh

letti:

oi:$

oltavannedhletti = o,
mahnr yaxgrlagdrrdr, keyfiyyetini artrrdr>, 1i3l -isl-lli|
yaxgrlagdrrdr, <cF31

rjf

edhlattir - edhletmek).

;if

U d h I a t t r: gonderdi, saldr, (cilif Kn oFf

.Jl

ol oihn manqa udh-

lattr = o, ollunu menim dahma saldr, dahmca gonderdi>,

(jif -<t;lil udhlatur - udhlatmak).

,,'11.,'it i gletti: iglatdi, (cr:Lil ull -Sjl df olanqari$
iqletdi, ig gordi.irdi.i>,

;r31"'^t

t-

.sL^r1 &!

igletti = oonaig

iglettir - iqletneft

;z+0.

;!,tl Ag I a t t r: tamir etdirdi, (s5l.i1 citrl .Jf ol ayak aglattr = o, eabr temir etdirdi>, (:fut- 6l"'t&l aglatur - aglatmak).
ra6

Bu gtin <iq> kimi istifada edilan soz kegmigde esasen <rg> geklinda telefftz olunurmuq. Bu maddadan <iq> varianturur da paralel olaraq iqlendiyini goriiriik.

,jltl

<rilil s+t4

I a t t r: qovdu, uzaqlagdrrdr,

dl

ol kigini aglattr = o

hamrnr qovdu, istediyini edo bilmek iigiin hamlil yanlndan uzaqlaqdtrdt>,

,;Fl o g i r t t t: arttrdt,

l-,it.ol]i, f aglatur-a$latmak)'

<<;391oJ9 diol tavann ofhttr = o' maltnt ar-

trrdr, goxaltdt>,

,lgf A w I a t t r: </lh,$.1
ovlatdrrdr>r,

(-ir

(jFL

tJ-i.. rjf

(jEl

6uatiloghtur - olhtmak)'

ol manqa twtk awlattr = o mene geyik

.it^:sl awlatur - awlatmak)'

ol anqar yer iklatti =o ona yer

tapdatdr>. Bagqa sozde de beladir, (;ls1 -'-sLrilsl ikletiir -

;]5! i k I e t t i: tapdatdr,

<r3s!i,.,..t9t

cJl

ikletmok).

#f i g I a t t i: xastelendirdi, n,jlslC;:.l*

buyer aru iglatti = buyer

onu xestalendirdi>, (-ilst -"st-:st iglatiir- igletmek)'

FUf

FL!

e m I e t t i m: dava-derman eletdim,

i -l

dormanlatdtm,

(Fljl C i'"

mananlamlettim=mononudermanlatdtm,onadavadorman eletdim, (At -*t-:t't emletiir - emletmek)'

attim: him-cimetdirdim, (FL! C c' menam imlettim =
mon ona alle ve ya goz-qaqla him-cim elotdim,
!5I-.3Ll

(':rAt-

imletiirman - imlotmek).

,,,i]i{ E d h n o t t i: deyigdi,

(sljll i

or edhnetti = adam dayigdi, bir hal-

danbagqahaladiigdii>.Birhaldanbaqqahaladiigennesna iigi.in bela deyilir, (-Fit- ..sl-iill edhnetiir-edhnotmak).

FJ o r n a t t t m: yerina qoydum,

<p1:11..suu

men o qeyi yerine qoydum>,

o' men nonq ornatttm =

(ir"AL cfidj

ornaturman -

ornatmak).
LrL'*l

O s n e t t i: asdirdi, rr,-H Cvl

o#

tanqri esin asnetti=tann yel

asdirdi>.

;13,-lO s netti:

<;fi-'lC.st+ yekanr

esnetti = qeytan onu esnatdi>>,

lrii-,t -.SU(U asnatiir - esnetmek).

Mahmud KaS{ari

Fif

U s n a t trm: zennetdim, benzetdim, (Fl*.,f Jtil iJ" men anqar

usnatttm = mon ona oxqatdrm>, (-ft-f -

6fr-':1...f

usnatur

usnatmak).

gfrt d' g n a t t r: agnatd4 <<"fr!t3t=;$,1t

cjf ol atrn toprakka alnattr =

o, atrnl torpaqda alnatdr>.

cfrt

A,g n a t t r: buruqdurdu, <drcl O$.s-ij dul df ol yagak arunq

trln

afnattr=o ceviz onun dilini burugdurdu, onu kikildotdi>,

6r-.i1i1 agnatur - agnatmak).

OfuL

,j:ll U I n a t t r: sahmanlatdr, n,jilf .9f cjf ol okrn ulnattr = o adam

oxunu sahmana saldrrdr, oxun alacrnr diizaltdirdi>, (_illf -t

dr

Lai

"iirlulnatur - ulnatmak).

MONQUSUN BA$QA BiR NOVU

,s:-isl O t ti r d i: xatrrlatdr, (6rJ,1Jf
mene sciz xatrrlatdr>.

!- un cjf ol manq a sozottirdi = o

Bagqasr da beledir, (_jgf - .suJiJf

<ittirtir - otiirmok).
dr-&J E t t i.i r d i:

biikdiirdii, <.sr-iJ

'ili

JKil cjl ol anqar belilk etttirdi =

o ona fitil biikdi.irdii>. Btikiilen her geye bele deyilir,

(li!

-.sl-i.l etttirtir _ etttirmek).

s.;tt A g u r d r: acdrrdl, (<crr;tt crjl df ol anr agurdr = o onu acdrrdr>>,

(.r*lt-

.gt..=pll

agurur - agurmak).

.r"4f O y u $ d r: oydular, nt'rr4f OJit! (J5! rYf olar ikki kagun oyugdr =
o iki adam qovun oymaqda yarrgdrlar>. Komeklegmek de
beledir,

.s"4f O y u q d

r:

fj4L.it

.4loyr$r"rr - oyugmak).

u,et4f OJ qE

ol anqar kapka un oyugch =o

ona qaba [guvala, dai4arupa] un basmaqda komok etdi>.
J5-j1 .Jf

Bagqasr da belodir, (-r$f oyuqur

dt..Jif oyugmak)"

Div anil lii{at-it-

tiirk

,idf U y ii k t i: gomiildii, (s!r;f lr"e il3l

.-iij anrnq adhakr kumda

iiyiikti = onun ayaprquma gomiildib. Baqqasr da beladir.

,F.f U y ii k t i: incidi, (c/{{ ,3 lil .5:jl anrnq adhakr iiyiikti = onun
ayapt daga dayerek incidi, yaralandr>>, (-ruif-lst"df tiytiktit
- iiytikmak).
,.sJ;l

A y r I d r: deyildi, soylendi, <aJr-l jt-,-l,(jl anqar

soz

deyildi),

(jrl-ds.l

s<iz

ayrldr = ona

ayrlur - ayrlmak).

u$f o y u I d t: oyuldu, na4l-r+ yer oyuldr = yer oyuldu, guxurlagdu>,

na4f ;s totti oyuldr = yagr$ tiziindan dam oyuldu, (-re!{
dt'$f oyulur - oYulmak).
.s.{tO y u I d 1; 11c5.ju
orllf

Uy

,rsl,,i

oyuldt nanq=bir qey srxrqdrrtldt>, (unun da-

larcrga sxtqdtnlmasr kimi), 1-df -Ot'!f oyulur - oyulmak).

aId t: utandt, gakindi, u a"!jl O-ri, cJf olmendinuyaldr = o
mendon bir igda utandr ve o i9 gormakdan gekindi>, (-Sf -

dulf uyalur - uYalmak).

rr$.! I y r n d r: giicendi, (ceri',.! -i ar tyrndr=adam giicandi, ayaq yolunda
ciziine giic verdi>, (-i.!-cit^i."!ryrnur - ryrnmak).

BU BABIN DORD HORFLiLORI

.s.-bJ

A y t u r d r: dedirtdi, soyletdi,

116r-;fuJ

jJ* t.ti'dl ol manqa soz ay-

turdr=o mene soz soyletdi>, (.t31 -

ciLil

ayturur

- aytur-

mak).

,r.if

O y t u r d r: oydurdu, (d.Ui;i OCl3 U5"

cjl

ol manqa kagun oytur-

dt = o meno qovun oydurdu>. Baqqasr da belodir' (-,r}f -

ciuif

oyturur - oYturmak).

,s..i{ O y t u r d r: basdrrdr, <,rrif oJ

<L>. Baqqasr da

beledir,

df

ol un oyturdl=o,

ur1 basdrr-

(;3i -cil-'if oyturur-oyturmak).

298

Mahmud KaS{ari

Uygu rd u: oyatdr, ((crrj,i;f

,e.r-p+f

'*dl

olmaniuygurdu= omenixe-

bardar etdi>. Bu siiziin dh ile soylanan <udhurdr> variantr

da var, (-,'+t:L4it"+t:f uyEurur - uygurmak).

afit!

C _ryf olar ikki ayngtr = onlar

aynldrlar>, (jeatl -c!tJy,l ayn$ur - ay-

A y r r g d r: aynldrlar, <.r&il,l
ikisi bir-birindon
rrgmak).

ctslll A y t r I d r: soruguldu,

<cs$i,-,l

jy

soz aytrldr

= soz soruguldu>>,

(-l$- dl-l$ aytrlur - aytrlmak).

6lj!-.1

A y t r n d r: <csr*I
gottirdtD,

crJr,,,l

Eymend

i:

ir

(-ill

soz aytrndr = sciz sorugma[r

lzizarine

-.it.ti.-"t aytrnur - aytrnmak).

eymandi, qokindi, qorxdu, (19ri.jl U.i+l

JH O,r.L

df ol

mondin bu rqta eymandi = o menden bu iqde eymandi, gakindi>, 1j-"t -xW."t eymaniir - eymenmak).
crsly"!

E r i I d i: yarrldr,

<urli! ttr tam erildi = divar yanldr, bagr zada-

landi>. Bagqasr da beladir, (-fu! -.st

uJ-,{"!

l;!

eriliir-erilmek).

E r i I d i: bu sozdan ahnaraq ayln sonuna do[ru ay nazilmoya

tutdugu zaman

<a.tl-p"!

iz

alay erildi> deyilir.

6.il+f O s i I d i: askildi, azaldr,l1u(il.i cr$4rl esildi nenq = nesna askildi,

azaldr>>,1-!y;t
.rJfuJ

g w i I d i:

tez,

-.st 1r*l esiltir - esilmak).

tacili olaraq, (cr.rlll! 6Jrl rfka ewildi = iga tez baqla-

ruldr>>, 1-!L"r -.sr-Ii',!

ewili.ir - ewilmak).

BU BABIN MUZAOF OLANI

,Al

O y n a tt r: oynatdr,

<r,3i,rf

11 df ol anr oynattr = o onu oynatdr>,

tjl{-.Eu.qf oynatur - oynatmak).

D iv anil ltiga

t-

it

ttirk

BUNUN BA$QA sin

drl+l

Now

A y a d t: qorudu, n,rs.l d-l 3 ol tontn ayadr = o, donunu,

paltarrnr qorudu>. Bagqasr da beledir.

.s$l A y a d r: loqab verdi, <,rrLj gt.l -,15*il Oli xan anqar ayag ayadr =
xan ona ayama,laqab verdi>>, (Jt'.I-diLL.l ayar - ayamak)'

oono HoRFLiLoRiN uQ nenrl,iI,oRi

c.rrL.-r!

i r p e d i: bigdi, uzununa

kesdi,

116J'r.-,/

Aq

di

ol yrgag irpedi = o,

agac bigdb.

i r p a d i: korladr, <drtil! E*t .lt ol rgrg irpedi = o, iqi di.izeltmak

u.$,._r!

isterken, ko rladt>,
6.rt3-,j

(.lt'.

-..st'I".

J irpar-irpamek).

d r t a d t: xarab oldu, <.S.iLi qrrE-,,l a1{2dl nonq = nesna xarab oldu>, (-lliJ - duEi artar - artamak).

dru

O r t e d i: yaxdt, (criiil5-i3l df ol otunq drtedi=o, odun yaxdt>.

Bagqasr da beladir,(lu-1f -''sL"u-ll ortar - ortemek)'

crrti.,r!

i r t o d i: istadi, <rr.rEj

&&"t

-i er rqr! irtadi = adam i$i istedi, igin

dahnca dtigdti>, (-rE.J -.-sl'tiJ irter - irtemak)'

qrrLi#J

i s t e d i: bu da <r.r.rE-j irtedi> kimidir, (.jj'*!temek). Bu geir pargasrnda da iglenmiqdir:

d-i

-i331 q,14

g{ fJi+
#..,! S{Jir"*

e.S-P

-1q;6t6

,; -e.

<Yr$ap udhu artadtm,

Bagnm bagrn kartadtm,

dl-cE-l ister

is-

Kagmrq kutug irtedim,

Yafmur

kiini247 kan sagar>>.

Dahnca agladrm, hahm pozuldu,

Bagnmrn bagrnr degdim,

Qagmrg seadati geri istedim,

Goziim yagrg kimi qan sagar.

(Sevgilimin arxasrndan hahm pozulana qader aglayrb-srzladrm, balrrm
bagrn teyladim, eldan gxan ssadatin dahnca di.igdtim, go-

ztimden yagrq kimi qan tokiiltir).

.erl.rif

n d a d i: hayladr, tinladi, gafrrdr, <<dit$i

,f

dl ol meni

iindedi =

o moni gagrrdr, hayladr>, (j.rif -.stotsliinder -iindemek).

,J+il O w d i d i: topladr, yrgdr, <a+.r!l J+l.Jf ol yingii awdidi = o, inci

yrgdr, topladr>. Baqqa bir qey vo meyve toplamaq da bele-

dir, (;.ril-,-st+ri1 ewdir - ewdimek).

6rlrJl

d I d a d r: aldatdr, (6.tlJl det;

df

ol yagrnr aldadr = o, d{igmeni

aldatdr>, (.rlJI-.gt t.rllaldar - aldamak).

a+.rlf U I d r d r: <,r+Jf .ilf ol 31 uldrdr = at nalsn, yalnayaqqaldr>. Bag-

-dt+Jf uldrr - uldrmak).

yrprandr, ((cribf Oj ton opradr = paltar yrprandr>.

qasr da belodir, (-llJf

6.rl;i Q p r a d r:

Bagqasr da beladir,

6rljl

(J*f

U a n r a d i: artdr, goxaldr,
goxaldr>,

(_,rl_,ril

-6t-ol*f oprar-opramak).

11l5-iU

-.sl-t_231

6.rtjl iidhrodi nenq = qey artdr,

tidhrer - iidhremek).

drJfl A g r u d t: agrrlagdr, <(LfiU cstJ'1cl agrudr nonq = nesne aprrlagdr>.

Bosim Atalayrn fikrince, nr# kliniu sciziintn avazina (s$ kibi)), yeni <kimi> scizii
olmalrdrr (DLT, I, s. 272). Htiseyn Dtizgiin ereb alifbasr ile <kan>, farsca <xun>. latrn
alifbasr ila <yagmur kiini kun sagar> yazmrgdrr (6 J . s. l9l-192), Segkin Ordi ile Serap
Tugba Yurtsever ise (DLT-2005. s.370) <kiini> deyil, <kepi>> yazmrplar.
247

30t

Divanil liltat-it-tiirk

,er31i1A g r u d r: 11,er391

.SJS!

iglig alrudr = xastanin veziyyati pisleg-

(-u*l-cit -uclalrur - afrumak).

a+:r,|A E r r d r: afrrdl, (d!.-Pl ,A &) anlnq bagr agrrdr = onun ba$t
di>,

agndr>. insantn bir yerinin ve ya yaraslnln a$nmast da be-

ledir, (-,r;fl -ciL^ril afrrr-agrrmak)- Bu meselde da iglanmigdir: <crt+*I ,A ai C+t*"'-r"t ,A 6;+ bir toyrn baqr

= [miisalman olmayan]
bir din boytiyiintin bagr a[nsa, biitiin din bciyiiklerinin bay aprrmaz>. Bu soz dostlarr bir geyi istedikleri, qabul etdikleri, yediklari halda birinin bunu istememsi zamafut
a$nsa, kamug toyrn baqr a[rrmu5

soylenir.

drlJif O E r a d t: ufradt, (d.tl;cf JfiI

bag anqar ogradr=bay onun

yanlna getdi, onu yoluxdu>. Her ulrama iigiin bele deyi-

lir,

(:l.fl- dulJilograr-ogramak). Bu geirde de iglanir:

cr^p{"$ t-, 't

Cjt"+d*
lYL"fl$

.e-A

d$:i.,',35 e+i
<Kolsa kah ograyrn2a8
Bergil takt azukluk,

Karlrq krlrr umalar

Yungrg kortip konukluk>.
Qonaq sene ufrasa,

Vergil ona azuqluq,

Qargrg edsr qonaqlar,

Kasad olsa qonaqhq.

:+t

(O,,ji ograytn> sozii yanhqdtr, bir qeder irelidaki bir

geirde keqen <ogreben> va bu

kitabda rastlanan <yiiksaben> modeli iizre <ograban> olmaltdtr.

Mahmud Kas&ari
(Oger sene qonaq galse, ona yaxgl yemoklor ver, giinki yemek kasad olsa, qonaqlar ev sahibine qarfrq ederler).

g k r a d r: kignedi, ((cr.!tJif d,lat okradr = at kignedi, yem zamanl

frnxrrdr>>, (.jyL cit"lJgf okrar - okramak).
qe+if U g r i d i: yrrgaladt, (d+if .rri c,ir-i uralut begik tigridi =
,eltyf

qadrn begik yrrgaladr>.

a.r.-,Ff

U g r i d i: birine qar$r qurdugu hiyleni yaltaqhq arasrnda gizletmek isteyan adam tigtin de bele deyilir' <cr+isi
anr i.igridi

= o onu

uqaq kimi yellsndirdi>, (-rlSL

cJf

ol

,.SLo1.,,Sf

tigrir - iigrimak).
,eg.;d O m r

i d i: qagrdl, ((d+JAl e*J.sl df ol maninq yinim emridi = o

manim bedanimi qaqrdr>, (+,-r.l-*t lr"lemrir - smrimek).

.srlJil O w z e d, i;

((ditjl jg ,ljycjf ol sozni anqar ewzedi = o onu bu

scizle yamanladr,
f-rt

"if O p s e d i m:

qovdu>,1-Jjll-*urJt

<p-.rt-91,-rS C;^mon

ewzer - ewzemak).

anl opsadim = men onu opmek

istadim>, (crlt-.+L dut +f opsormen - opsamek).

19.ttil O t

sa

d i: tireyi et istadi, qlqei{:l

_,rler etsedi

= adamrn tirayi ot is-

tadi>, (.I*iL.SLU1 etsar - etsamek).

qeJtil A t s a d r: atmaq istedi,
istodi>,
,5.rUf O

(-1t*31

atsar

11.9.1tri1

cil df ol ok atsadr

- dt l*il

t s o d i: <itmak istedi,

= o, ox atmaq

atsamak).

q1.e.rl*il

cfsl di ol ottin otsadi = o, delikden o yana kegmak istedi>, (.tt-,if -.st"t*if otser - otsornek). Her hansr bir geyin otasine kegmek de beledir.

6JL*1

i t s o d i: italarnak istedi, (<drlJl giE

6.Jf

ol

taErg itsedi

itelemak istedi>. Bagqasr da beladir, ("J*:!

itsernek).

= o, dagr

-dul.,il

itsar

crir.+l A g s a d r: agmaq istadi, (ca'tl'rrJ g+.J ar kapu$ agsadr = adam

qaplnlagmaqistedi>>.Birqeyiagmaqistomekdobeledir,

-dl-'t"+l aqsamak).
o, su i9,9.rl,r;! i g s e d i: igmek istadi, ((dJt'{r.l.iJ'"dl ol suw igsadi =
mek istedi>. Baqqasr da beladir, (-j"+!-'su'"+! igser - i9(,rt^J

agsar

semak).
agJt

ril A x s a d t: axsadt, <<dlt*"il

C'l

at axsadt = at axsadt, topalladr>,

(-!"riLq!ur.,.il axsar - axsamak). Baqqasr da beladir'

tJ.il dS df ol ku|n manqa
,s.rt-,3! I d h s a d r: gondermak istedi, 11.e'rt''!!
rdhsadr = o, qulunu meno gondormek istedi>, (Jt-'i!-dt"'l-'i!
rdhsar - rdhsamak).
Lerl-,Jl

U r s a d r: vurmaq istedi, (d.tt-,Jl

"jl

df ol ant ursadt

= o onu

vurmaq istedi>, (-lt*-i -dtrt-Jf ursar - ursamak)'

ol yrgr! uz,err*;f {J z s a d t: iizmek, qoparmaq istadi, nqert-'jl a'irj .Ji
sadt=o, ipi iizmek, qoparmaq istedi>, (lt-'jf - cit^l*'jf uzsar
-uzsamak)2aeqr.tt -,'*i1

gsa

d r: agmaq istedi, (sr'!ttr4'il

oj jl ol art aqsadr = o' yoxugu

aqmaqistodi>.Yemekarzuedildiyizamandabufe,liglanir,

qr.rlril A

Esa

(-,1t

-^il-dtit i.il

a$sar - agsamak).

d r: grxmaq, qalxmaq istedi, (qrilJ1 t&U

sadr

cJf

ol hgka

= o, da[a qalxmaq istodi>, (.tL,nl dLtl-,il

apsar

ag-

- ap-

samak).

drtjjl o w s o d i: evini ozlodi, Hse.rl*61-j ar owsadi = adam evi tigi.in darxdt>>, (Jl,.ol-.Sl-l*,91 owsor - awsemok).

:le Bosim Atalayrn qeydina gora, bunun dogru varianll Hqe.rtujf --luif - 'St-t-31 iizsaditizsar-uzsamek>iohnihdrr. Y=azma ntisxada de beledir (DLT, I, s.277). Hiiseyn Dilzgitn
<uzsadr> (s J r s. 193), Segkin Ordi ile Serap Tugba Yurtsevar isa (DLT-2005' s.643)
<

iizsedi> geklinde oxumuglar.

drLil E w s e d i: talesdi,

(d.r-,il-,rl er ewsedi = adam telosdi>, (_pirr -

dUt*il ewsar - ewsemak).

,e.rt*6f

U k s a d r: anlamaq istedi, q6.lL*ii

.],i -i

er sdziig uksadr =

adam sozti anlamaq istedi>, (-,rL*6L duL*lf uksar-uksamak).

p'tul O g s e d i m: eymek istedim, (tJt*sl ,A *men butak

men budaq eymak istedim>, (cr.tt.st

egsodim =

dl-{L..<l egsarmen

egsemek). Bagqasr da beledir.

,ert*sf O

gt adi:

oymekistedi,

HLrtL,.<f

,*,)l

ol meni ogsedi = o msni

oymek istedi>, (-tt-.sL.st-t *sf og.rr - ogsemek).

,e.rj*,,Sl

O k s i.i cl i: askil di, azaldr, (d.jU

6ti*St eksiidi nonq = nesne es-

kildb (.i.*s1-.st-i;l eksiir - aksiimak).

ort

'<f

Ot

se

d i: yrgmaq istedi,

116.r1*tf

dl-i

df ol toprak oksedi

= o,

torpaq ygmaq istedi>. Taxrl ve ya bagqa qeyi yrgmaq da

beladir, (./*sl-.st-t'.sf okser - oksamek).

6rlrll A I s a d r: almaq istedi, (cartJl ol rjf ol at alsadr = o, at almaq istedi>. Bagqasr da beledir, (.rtJl-,!t t*ltalsar - alsamak).
.e.rtJf O I s e d i: cilmak istadi, 11sJJf

istadi>,

(lt*lL L{ulJf

-i cjf ol er olsedi = o adam olmek

olsor - olsemak).

trrL'! I I s a d t: enmak istedi, (ctlLs{ OpU j er taldrn rlsadr = adam

daldan enmek istodi>. Bagqasr da beledir,

(lt{- clulJlrl-

sar - rlsamak).

6ll*l o m s a d i: ammok istedi, ((6.iL.."l il1" ulc$ ksng anasrn emsadi =

ugaq anaslnr emmek istedi>, (J-,,"t- {-st-ct.^l omser

- omsa-

rnak).

6rL*il

c/S-i er kottidin insedi =

adam damdan aqa$r dtigmek istedil>. Bagqasr da belodir,

n s e d i:

agagr dtigmek istedi, ((d.tl*;!

(j*'il-+sut*il inser-insamak).

r.l

herfi

harfinden gevrilmiqdir.

Qayda:

rr sin va .ill elif herflerinin

iki, iig herfli isimlorde oldulu kimi, iki, iig

herfli fe'llerde de igtirak etdiyini bilmalisen. Bu gakilgiler

igin hole baga gatmadtprnt, foqat baga gatdrrrlmaq isten-

diyini ve failin o i9i bitirmek arzusunda oldulunu bildirir.

iki ve ya iig harfden ibaret olan isimlerle bu tipli fe'llarden ziyade olanlara, yeni dord ve beg herfli olanlara t'"
[-sa/so] adatt elave edilmek qaydasr var' ancaq bu, az igle-

nir. iki harfli isimlere elaveye misal: llierLr.eil J or etsedi =

adam et yemek istodi>. <Ot> s<izti iki herflidir, l'* [-se] artrrmaqla <<istemek>, <<arzulamaq> monasl yaradrlmrqdtr' <

6rt*il J er ewsadb sozti de beledir, <<adam evi iigtin danxdr>> demekdir. <.il ow>> iki harflidit, t* ['se] elave edilerok

<dilamek>>, <<arzu etmek> menasl meydana gatirilmig-

dir.

ug herfli

isimlorda

t- [-sa/se] olavosino cirnek: turg, yaxud acr qeye

<<agt[n, girin geye isa

<tatr!> deyilir. Adamrn cant turq

qey

istediyi zaman(C'JJ+lJl er aqr[sadt>, girin $ey istediyi zapan 116Jl,rif-i ar tatrlsadu> deyilir ki, miivafiq olaraq
<<adamrn cam

turgu istedi> ve <adamln canl girni istodi>

demekdir.

Terkibi iig herfden artrq olan isimlarde elaveye misallar: x6rt*ijlt3.,f

31

kafunsadr>, <6 J.^.s;i.i]r;1 er ginigtiiriiksedir>. Bunlar <adamrn i,iroyi qown istadi>> ve <<adamtn iireyi ginigttiriik iste-

dil

demekdir. <Qinigttiriik> Turfanda (Qinde) yetigan fin-

drq boyda bir meYvedir.

306

Mahmud

Ka*ari

Qayda timumidir, bizbazilerini sciyledik, qalanr buradan anlagrhr.

iki herfli fe'lloro ornek: (drt-il

&ts" J ar

kurn opsedi>, 11s.rt*,,i1

r+

rjf ol ya

atsadr>. Bunlar <<adam qt nr opmak istedi> ve (o, ox-yay

atmaq istedi> demakdir. Kdkleri <opdi>, <attr>drr.
Ug herfli fe'llero ornek:

(drt-,S

d;l

ar yiik kotiirsadi>,

ol kuq ugursadr>. Manasr

<<adam

<qerl*;l

,rie.Jf

ytik g<itiirmek istedi>,

(o, qug ugunnaq istedi> demekdir.

Ug herlden arttq olan s<izlore cirnek: (cr.il#i5iJg ts+.rrf cJl ol tenqrige
kirtginsedi = o, tanflnrn birliyini agrqca s<iylemek istedi>.

r horfi ile biten sozlsrde gox vaxt deyigir. Bela ki, sonunda -.r r olan scizler tox ve qahn saitle bitorse, onda 1,"

Bu qayda sonu

i ! herh gelir. Fe'lin mosdari

mek-lo biter ve ya inca ahengli olarsa, <<so>dan ewel bir i
[sa] gekilgisinden ewol bir

g harfi gsler. <6.r1,.c-,; Ulil

r,Jf

ol ewge ban[sadr> vo < ui* 4r

dt-,s3 men soni koriigsedim>. Bunlann menasl (o, eva

varmaq istadi> ve (men seni gormek istedim> demekdir.

<69.rG; ba1fsadr> yerine

<<crtt,Ul barsadr>>, (.9Jl,.63

kdriigsadi> yerine (crrL--rS korsodi> de demek mtimktin-

dtir. Faqet man iglsnen geklini gcisterdim, bunlann kokii

(d.r.i bardr> vo nr's{t kordbdi.ir.

dt * OII df
qe.ilr.ill ol andrn yarmak ahssadr=o ondan pul almaq istedi> Arzu etmek menasml veren bu a*/U. [-sa/se] gekilgisi

Sdztin sonunda

cJ

I harfi varsa, bu, qaydaya uyfundur.

tiirklarin <bir qey saydr> demok olan <,'is-iU crJ*,

sadt

nenqni> soztinden ahnmrgdrr. Sanki isteyen adam o geyi oz

arzulan arasrnda sayaraq onu dilemig, istemigdir. Mesalen,

1cg.rL,ilj ar suwsadr> ifadesi <adam susadr> demek olub

(su o adamm dilekleri srrasmda sayrlmrqdrr> demekdir.

Divanil lilkat-it4ilrk

t-, [sa/se] odatrndakr

,-ill elif a i-ye gevrilse [yeni -sa yerins

-si olsa],

mona deyigir ve o ciziinda nisbot olunan nesnonin haltnt,

tebietini afu, bulundufu haldan baqqa hala kegdiyini

gosterir. Moselen, (d+*iL.ri siigik suwstdt>> ve < p3f
ct+$i'-l iiziim agrpsrdr> kimi. Bu, <$erab sulandt>

vo

<tiziim turqudu> demekdir.

Mayelarde ve bir haldan bagqa hala kegsn geylarda, axtcr maddalerdo

bu qayda her zaman beloco sciylenir. Bu mena birinin bir

geyi qrrdrft zaman deyilen

(t#iJu cs+- stdr nanqni> soztin-

dan ahnmrgdrr. Nece ki, su qarabtn dadtnt, turguluq ilzti-

miin dadrnl pozur. Baqqa qaydalar buradan fehm oluna

bilor. Men soyladiyim qayda biitiin tiirk dilerinde eynidir,
hamr bu fikirda hemreydir.

prtAf Oxg

adrm:

oxgadrm, azizledim,<p.rt"iif

C,t

menaru oxqadtm

=mon onu oxgadtm, ozizledim, onunla oynadtm>. Bu bir

qadtnrn tiz ugafrnr azizlemesi kimidir. Bu mesolde de i9-

lonir'(Jl'i'il gl5r'.,t+r c$i." sakak btgar, sakal okqar =

gene

kesor, saqqal oxgan), (gizlice gonani kesor, ancaq saqqah

oxgayar). Bu sciz hiyleni yaltaqhq pardesi altrnda gizledan

adamlar barode deyilir.
.e.rt

iif

O x $ a d r: llqe.rLiif 1541lJijU.g bir nenq birge oxqadr = bir

bir

LeiL&i,f

Ox

qa

$ey

qeya oxgadt, bonzadi>.

d r: 116.rl,iif

d,I

at ox$adt = at yatdr> demekdir. Bu

soz

ancaq ata aiddir, baqqasrnda iglenmaz. Yamek, yabaku ve

kogeri xalqlarrn bazilorinin dilincedir, (.rt
-oxgamak).

iiL.$-t'iil

ox$at

Mahmud Katftari

ierLill O t g e

di:

azqala <ildti, (19il*iJl

r-s.-l -,f

or aglp olgedi = adam acdr,

gozleri qaraldl, acmdan bayrldr>, (.lL.ilt-- !sl-t

ill olgor - 6l-

gemek).

arti'.i I r

a d r: yrrfaladr, <crJ6-,il

ol yrlag rrladr = o, meyvoni

salmaq iigiin alacr yrrfaladr, silkoledi>. Bagqasr da bela-

Ae

.Jf

diiJ

dir, (.rtiJ - dt4LiJl rpar - rrlamak).

A r w a d r: (.9rt!iJ
kam arwaq arwadr = e&ffi, gaman,
"FiJ eE
kahin elsun sfsunladr>, (i!.i- dulii arwar - arwamak).

,e.rl3-j

d r k a d r: yoxladr,

<6J!-rl ilsj

4l

rI ol anrnq ewin arkadr =

onun evini yoxladr, sezdiyi qeyi aradu>. Opuzca.

,est3-jA

rk

a61.(<cr.tl3J.r.rtil3C dl ol anr karladr-arkadr = o onu

qarfadr, lonotledi, pisliklerini saydr-tokdtb. Bu ifada qoga,

ctit olaraq soylanir, tek sciylenmil. ((drt!-rl arkadr> scizti

<alkrg> sdztindendir, <<alkadr> <xeyir vo yaxgrhq> demak
olsa da, <kar[adr> scizti ila qoga iglendikde ger menasr bil-

dirir. Buradakr

I r herfi d l-don gevrilmigdir. Bu qayda

erebcedo de var. Meselan, ulu

Tannnn <<Uyi" lrt+l #i13

kennehum bunyanun mersusun) ayosindeki (morsusun)

scizfi <melsusun)

kimi oxunur, (-ltlJ-4|t t!-j arkar

- arka-

mak).
qr.tlsra!

k e d i: diddi, ((crrLfs'! lrjJ; df ol yunq iskodi = o, yun diddb,

(.,ilS*{-csLK*{isker - iskemek). Bagqasr da beledir.

6J5.JIO I g o d i: eledi, Hqri5Jl Oit df of un olgodi = o, un eladi>. Bagqasr

da beladir, (J5-ll-.st-tS,tt olger - algemak).

qe.ilSjl O

mged

i:

gekdi>,

eziyyet gekdi, (crJt.(,.l

(tK.l- dl-.tsjlomgor

.j

er emgedi = adam eziyyat

- amgamok).

.r+f U p I e d i: taladr, <o$!f oJ& 4l df ol anrnq tawarrn iipledi = o

onun malmr taladr>, (J*L.st *f tiplar - tiplemak).

Divanil. hilfrat -it -tiirk

dr>EI

309

O t I e d i: at elodi, (crr$I e{r,

r,Jf

ol koyrf etlodi = o, qoyunu et

eledi>, ()l3l otler

-!su$l etlemak).
dr)tif O t I a d t: otladt, (.rr}if elat otladt = at otladr>. Baqqa bir heyvan iigiin da bele deyilir, (.ilsfotlar
qrrDBI

Atlandt:

atlandt,

116.1113l

-dWif

otla-mak).

,rl ,iolatatlandr = o,atamindi>,

(-iut-.ir.ct atlar-atlamak). Bu $eir parqasrnda da iglenmigdir:

Jri$l&-!,rl"
jtfilox,+1-i
rJl-E jd"Jld
jp_p{_r3f

+lii

<Yrlkr yaztn atlanur,

Otlap arun etleniir,
Boglar somi.iz atlanur,
Sawniip tigiir tsngur>.

ilxr yazda atlagu, at olur,

Otlayaraq etlanir,
Beylor kok atlara minirlor,

Atlar sevinorak bir-birini diqleyirler.

(Bahardan behs edorak deyir: ilxr yazda atlagr, ata dontir, otlayaraq
ete-qana dolur, beyler kok atlara minirler, qrsraqlarla ay-

lrrlar sevincla hoyiirlaqir, bir-birini diglayirler).

df ol ant rtladt = o ona it abrrr
s$E! I t I a d r: it abtn verdi, (dr$!

"jl

verdi, soydii, pisledil>, (JE!-Ctt Dlltrtlar - rtlamak).

cr$t+l

9 I e d i: igledi, astar tikdi, <6$+l

paltan astarladu>, (jx+l

6rYll E d h I s d i: <if.U 6rY3l

sJf

-..s14f,'4.

dj.tt
I

ol tonu! igledi = o,

iglor - iglemek)'

ol edhledi nonqin = o, nesneni iqladi vo

mohsul hahna saldt>, (Jyll-lst-cyll edhler-edhlemak).

o z I e d i: kiilde bigirdi, (6rYjf

crrYjf

ol unug ozledi = o, unu

ki.ilde bigirdi, xemiri ktillome, kozlome etdi>, (.ryjL.sL.yjf
dsr

.Jt

Szler - ozlemek).

U s I a d r: anladr, (si5.jU

qrr).-,f

6e.t*-,f cjf

ol

usladr nenqni = o, nesneni

anladr, baga diigdii, xeyiri gerdan ayrrd etdi>. Opuzca,

(-l)-L
qe.tt*ilA

6t^x-,f uslar - uslamak).

I a d r: tomir stdi,

(crl$l

cjt+l

,Jlol ayak agladr = o, qa.1' temir

etdi>. Bagqasr da beladir, (JU1-dLdl"i,1 aglar

a;l)L&!

aglamak).

I e d i: iqledi, <qrr)t*i! .,rler i$ledi = adam iqledil. Baqqasr da be-

ladir, (_r)t&!-dtiil,il iglsr - iglemek).

.s$n! I g I a d r: alladr, (cr$til 6Xif 691a11 rfladr=ugaq a[ladr>, <6.r)ti;

(Jili!-dt )li! rflar-rglamak).

(.e$til.if .S;beg aw awladr - bey ov ovladr>.

yrgladr> da deyilir,
oO,jil R w I a d r: ovladr,

t.rUit A w I a d r: toplandr, yr$rldr,

116r)t31

s"f,sJuljl anqar kiqi awladr =

adamlar onun etrafina toplandr>, (JtiLOtotil awlar-awlamak).

ce+lsf

O k I i d i: artdr, goxaldr, <(d.iU,r+$f Otctai nenq = nesno goxaldr,

artdr>>, (t5f -.st-tsf <;klir - oklimak).

cs{lsl

i k I o d i: tapdadr, q6e.tLSl .J-.*r cjf ol yerig ikledi = o, yeri tapdadu>. Bagqasr da

.s$ts!

g I e d i: xsstelendi,
qasr da beledir,

rsLl

beladir, (Jilst-.sl."d.st ikler - iklomek).

<a.t!5!-,11

er igledi = adam xestelondi>. Ba$-

(,Ds!-.st.Xst igler - iglemok).

ml ed i m: dermanladrm, (a.Dl,.l C itmon

anl emledim = men

onu dermanladrm, dava-dorman etdim>, (iF-,;DllI -dr4ijl

omlermen - emlemek>.
e.$"t

m I a d i m: him-cim etdim, (t-DUlJtJJl

ir

men anqar imledim =

mon ona him-cim etdim>, (iJ"Jil.l- dLCd4t imlermen _ imlomak). Bu moselda de iglenmigdir: <grt"il.t CFJ t 4

O,J'!l crl

3ll

Divanil liitat-ilailrk

ay tolun bolsa, aligin imlames = bodir ay olle g<isterilmaz>.

Bu soz moghur olan har qey barede deyilir.

,e.ruiI

d h n a d r: deyigdi, pozuldu, ((cru3l JJr yer adhnadr=yer doyigdi,

pozuldu>, ($.rL.it u.i adhnar-adhnamak).

puJ O r n a d r m: yer eladim, yer tutdum, <p$.ij

lr.r.,,..ll

o"

men bu

yerde ornadtm=man bu yerda yerlegdim, moqam tutdum>>,

11l5.!U,5.rU-,i

cstu-i O

e6adt nenq=nesne yerini tapdt, yerlaqdi>>.

r n a d r: batdr, yerine getdi, (rrrui ars ttin ornadt = giineg

batdr>, (Ju.i -qiL"u-rf ornar - ornamak).

.e.ru;l {J z n a d i: iize durdu, ((crlUjf 6Ul c}if ogul ataka iiznedi = oEul
atanrn tiziino durdu, soziine baxmadr>>, (.rUiL lSLoUif iizner
tiznemok).
,e.r{i*l O s n o d

i: (crJ.i..d ir*I esin osnedi = meh esdi>.

6$i.rl O s n e d i: esnedi, <ctrtj*l -j er esnadi =er osnadi>,

(-,1l'i-l-.Stot'i-,1

esnor - asnamak).

qrrti-,i U s n o d i: benzedi, <a;$i-,i E d.iLi.,H

r.{ij.l* bir nenq bir nenqga

iisnadi = bir nesno bir nasnayo banzedi>, (-lti-L lSUU-f iisnor - tisnamek).
se.tUil1A E n a d r:

afnadr, <crltjil c,l at aEnadt=at aEnadt>.

,e.rtiil A E n a d r: birinin dili kekame oldupu, topuq galdrlr zaman

,e.lUi,I

er apnadr> deyilir,

($il-6t"Uil

aEnar

<<

- agnamak).

Bu soziin esli fiinnalidir.

BU BABIN CUNNETi OTENTENI

,s!5i]f U r n q e r d i: afardt, <<c5-!U,rrF]f iirnqerdi nenq = nesno

a! ardr >, ( lig]L.st--d-i iirnq eriir - i.irnqorme k ) .

312

Mahmud Ka$gari

.e,lyi..i-l

A s n q a r d r: soyudu,
du>, (.,t|;Fii-L

116r.,[i.el

J er asnqardr = or igden soyu-

dtrJJi.ir.'l asnqarar - asnqarmak).

cr&iJiulO n q r e g d i: bezdirdi, can srxdr, (crr.iJtil

=ugaq can slxdt, bezdirdi>,

g$if

eglun enqregdi

(Jl.iJri -"st*iJrJ

onqre$er

, enqregmek). Bagqasr da beledir.

crrfJ$! Inqrand r: inledi, (cr$J(jl OUJ! rnqanrnqrandr = mayainlodbr, ( jriJsil-dL4fJiil mqranur - rnqranmak).
cr$s.if

Ottqlend

i: (crr.il(jf

e3f

tiztimcinqlendi = tiziim qtzardr,rong-

landi>. insan xestelikdan qurtarrb rangi oziine gelenda de

deyilir, lr$suL.st-ls,;f onqloniir-onqlonmak).

,e.r.;fi.J O n q t ii r d i: mat qoydu, qorxutdu, (cefgillJ arni enqttirdi
=adamt iginde mat qoydu, qorxutdu, (.,rjijL dt.Jiilt
belo

anqttirtir - enqttirmek).
,er.,!sUl

U n q t ti r d i: daldirtdi,

((19.tJ35-if

eEf$l

ttirdi = o ona afac deldirdil),

clf

(jjrjL

ol anqar yrlag iinq,-sr.Jtrif tinqtiirtir _

iinqttirmok).

dtnweriNiN

BA$eA sin NOvU

qrr)S.ilA n q I a d r: anladr, <6$,l3jl ,.33* df ol sciziig anqladr = o, scizii

anladt>. Opuzca. Bagqasr da beledir, (JDt$l
lar-anqlamak).

D<ird herfliler bcilmesi bitdi.

cruSsUI anq-

313

Divanil Wat-ilaiirk

BE$ HORFLILOR goLIvIeSi

,*3 ol meni uwutlardt = o

meni utandrrdu>, (jFiL.t itf uwut[arur -uwutfarmak).
cgr3 ! i s i r g o n d i: bigmece oldu, <1rrdS-u*!,A q anlnq baqr isir-

,elidlU

u tPar d r: utandtldl, (<6.Uidl

gendi = onun bagr uzun mtiddat saglil qtrxdrrmadr$ iigtin

qrzl$ma iizi.indon bigmace oldu, sivilce gxdu>,

(.Bv!-

lst.lfsJ-l isirgontir - isirgenmek).

dris-,*l O si

rgond

i: esirgedi,qrntpalandt, <<'rrisf lJ'jJ$c1f ol ta-

wannqa esirgendi=o, maltnt esirgodi, maltna qrnrpalandu>, (dlLris-,p'L

i!3vl

esirgentir - esirgenmek)'

,-r$Sf U w u t I a n d r: utandr, <<cr$61 -j or uwutlandt = adam utandu.

o$uzlar bir nege harfi birden ataraq <<utandu deyirlor,
(J:f,iLdL^S',tf uwutlanur - uwutlanmak).
d.Sl3Sl

O g e t I e n d i: xidmatqi sahibi oldu, < crr'trislJJe krz ogetlendi =

qrz xidmatgi sahibi oldu>, (gelin ozii ile birlikdo er evina
gcinderilen cariye sahibi

oldu), (j$sl- .sL.ifi$ agetleniir

egatlenmek).

d$+il

I i q I a n d izso' qazansahibi

6ldu, ((cr'tib\ il -j or e$iglendi =

adam qazalsahibi oldu>, 1.$ral '.su!+il eqigleniir -

a$ig-

lenmek).

250

Bu soza <DivanDds ((d$+il agrgland/agiglendi> gaklinda iki variantda rastlarur.

Ancaq <ag> kokiindan olan (aglg) ismi va <<aqrglandu feli daha maqbuldur.

drl*f

En

i.igl ond i: pardelandi, <a;rXjl aj.ts.s+larunqkcizi

londi = onun g<iziine parda endi>,

1$:t-.sr-$it

entig-

entigle-

ntir - entiglsnmok).

,rrit*l A

Er

r I a n d r: afrrlattdr,

azizlendi, <.rril_,,il .rl or agrrlandr =

adam azizlandi>>. (Burada o n herfi d l-in yerini tutur).

.lril*I A E r r I a n d r:<cJl-,ril

uJI Ji cI ol bu atnr alrrlandr = o bu atr

bahah hesab etdil>. Bir nesneni yiikde alrr gcirmok de be-

ladir,

(,i*l

-.gtrrl,,,pl afrrlanur- agrrlanmak).

,g.:Ilf O E u r I a n d r: vaxtr gatdr, qc5-iU .s.iflf olurlandr

nonq = bir

geyin vaxtr yaxrnlagdr, gatdr>.

as$f oEurl andr: <ur.Tlf & yololurrandr -yorugurru oldu>.

as$f o g u r I a n d r: <cl.rirlf ol a1 olurlandr = ba$rglanan atrn pulu
verildi>. o puzca. ( ,.rj f -dr-.irj f ofurranur- ogurranmak).
utdjf Ogii rlon d i: hciytirlendi, <cr$Jsf 4 yuno cigiirlondi = at siiri.isti aygrra sahib

oldu, (iJsL .sr-13 ogtirleniir-dgiirlen-

mek). Siirti hahndakr bagqa heyvanlar iigiin de bele deyilir.

atilj't

.srI;f

o tiz I e n d i: <ilgtildti, aynldr, <a$j't #

yer atizlendi = yer

cilgiildti, ekilmek iigi.in pargalara ayrrldr, briltindtb, (-fijr,.sL-Ul etizleniir _ atizlenmek)zs r.

zl a nd r: <,r.$l-if .;suu ,l+ cjf ol bu nonqni uguzlandr=o bu

geyi ucuz saydr>>, (-iti|-Ot,:t;if uguzlanur-uguzlanmak).
srili-i E d h i z I e n d i: yiiksek saydr, <<(J;ritjil (,ji,E,Jf ol talnr edU

gu

hizlondi=o, da[r yi.iksak saydr>>,

(iu:t-

dl4,'xjjr edhizlentir

- edhizlonmek).

cs$is i

izl a n d i: terbiyasizregdi, yaramazoldu,

lan isizlendi = ugaq yaramaz oldu>,

niir - isizlanmek).

<cr.rxjl.!

ptilr

(}j-,t-.sr^,ri+!

69-

isizle-

.erslf

OEu

zl and r: oluzlaqdr,
oldu, oluzla gdt>,

ti$

<iktiz sahibi oldu>,

d-Iil..tifO gug

landt:

<.r.$$f -j er oguzlandt = adam oguz

LOu,,r$ | o guzlanur-ofuzlanmak).

(!3k1.!3|

ciktizloniir-o ktizlenmek).

aile, qohum-qardaqsahibi oldu, ((cajl^iif

31

= adam ev-aila, qohum-qardag sahibi oldu>,

1-!idiL.1 .tt l ogu$lanur - oguglanmak).

oguqlandr

.rr:!i]l U r u ! I a n d r: dan tutdu, u.s.fli.i iltattgurullandr = ekin

den tutdu>>, (.jG-,J-6tx;]f uruBlanur-uru[lanmak). ( iF

,s.!i]l kepez urullandr = pambtq qoza tutdu>. Her meyve iiqtin bele deYilir.

crts+l O g a k I a n d r: ocaqlandt, <<ctLiliif ..il sw ogaklandr = evin ocalr

oldu>,
crr$3l

1;lriL.5t-u6l ogaklanur-ogaklanmak).

Adhaklandr:

ayapt oldu, <,.,titid$1331 adhaklandr nanq =

nasnenin ay a|t oldu>,

j0r3- .il-x63 adhaklanur-adhaklan-

mak). Bu atalar soziinde de iglenmildir:

ahm keg kalsa adhaklanur
l: arx oldu,

<o.r.,11;l

e# df

= borc geciksa, ayaqlanat>>,

(borc sahibi borcunu istemek tigiin oz

u$6JArrkland

<-$131 |/J's

ayaf4r

ile gedar)-

LiUr- suwarrklandr = su axdl,

arx oldu>. Suyun yerdo irmaqlar kimi yarlan ve xendekler

amele getirmasi ds belodir,

(illJ-

.!t^'xl;l anklanur- ank-

lanmak).
.s.r331

Azuk

I a n d t: azuqe sahibi oldu, <,s'ril!3lJ er azuklandt=adam

azuqe sahibi oldu>,

cr$15.i1

ta k len

Bu sdz yazma niisxeda

jg:t-Ot-tgjt azuklanur- azuklanmak).

d i: etaklendi,

eteklendi>,

2sr

<(crril55l

(iiKil-.suilril

OJi toneteklondi = paltar

oteklsniir-eteklonmak).

<c!6jj-atrzlanmak>

qoklinda diizaldilmigdir (DLT, I,292)

316
ctJilt3l

Arnmra XagW

e t ii k I e n d i: ayaqqabr sahibi oldu, ((6rits.3l -j er ettiklendi =

adam ayaqqabr sahibi oldu>, 1_js"t- rstltsSl ati.ikleniir
ettiklenmek).

.s.risJ O r

6.lil5.*,,1

ii k I o n d i: erik getirdi, (cerltJ (l+ yrgag ortiklondi =

erik getirdb, (jlstLsst4ilsJ oriiklaniir - ortiklonmok).

isi glandi:

istisaydr, (cr.$l5.-!

Egt

ltd;f

J..JI

apac

dl olarbu

o$urda barmakka isiglendi = o adam sofera getmok iigiin

bu vaxfi isti saydr>, 1!r,4-.sutsr.-t isiglentir-isiglenmek).

grnill o n iik I o n d i: enikledi,

kiigiikledi>,

js.,L

<<6rilkil er!

rtoniiklendi = itenikledi,

.sr-g.,l1 eniiklentir-entiklonmak).

.r$.fl A t a n I a n d 1; 11qe.r.srlJ ar atanlandr = adam digi deva sahibi

oldu>,

(j5t- 6rrllt atanlanur - atanlanmak).

,r$.jf U z ii m I o n d i: tiztimlendi,
ma gardaq,

<6$.n3f

6* badhrg tiziimlondi = astalvar iiziimlondi>, (AjL,.st-.il";f iiztimlentir -

liztimlanmek).

QAYDADANKONAR MUZAOFLOR

,srsJu p I el d i: <,rr!.J uJS3Jor tawan tipleldi = adammmah talan

(rA!,.susJ tipleltir-tiplelmek).
.s$iil O t I o I d i: et edildi, (tr$El,r+ koy etleldi = qoyun et edildil.
edildi>,

Bagqasr da beledir,

dJlll E d hl

(.igl-

du$:l etlali,ir-etlalmok).

eldi: islahedildi, keyfiyyeti qaldrnldr, (!s.jti a.rlt3l edhloldi nonq=nesne islah edildbr, (1e!il

- dr.ltlt

edhleltir_+dh-

lelmek). Bir nesnenin aragdrnlmasr da beledir.

crdl.ilA

I a I d r: temir edildi, (cr$l^ilc!t+layak aglaldr = qab temir edildi>,

(J$.il -6uJLil

aglalur - aglalmak).

dl!'|i!'i 9 I e I d i: iglondi, <d'Jl'i! ofor iq igleldi = i$ i$lendil, (jL!-(.sl-s^i!

iglaliir - iglalmek).

,.niil R w I a I d r:

<.r.t$'sl d,:tS

keyik awlaldr

geyik ovlandt>>, (-ldL

r.it.sil awlalur-awlalmak). Bu beytde da iglonmigdir:

u.jjrl.5J

rjbl"}l6t

Kjjd..rX rirs AI
<Awlalur 6ztim arunq tuzrnqa,
Omleliir k<iziim arunq toanqo>.
Ovlanrr kcinliim onun gozelliyi ila,
Dermanlantr goztim onun ayaprmn tozu ile.g$s!

g I o I d i: xestalendi,

<<

cr.r$s!

.t+l

r.ilj ufi

=har dtirlii xostelikle xostelendil>,

togme tiirltig ig igloldi

(.$s!- dt'lsl igleliir -

ig-

lelmak).

d$tlOml al di:

iglig emleldi = xestador-

dermanlandt, H6'rll.rl ct$!

(At-.st-s.t emleliir - emlelmek).

.r$.! im I al di: him-cimlendi, (dJl"! s4 kiqiimleldi = adamqa$manlandr,

gozlo him-cimlandil>, 1A!-..st-X'1

imlaliir-imlolmek)

MONQUSLARDAN BE$ HORFLILOR

a$j

A r p a I a n d r: arpalandt,

rildi,

<<olS.-,rl crl

at arpalandr = ata arpa ve-

arpalandr>>. Bu sciz bagqa heyvanlar tigtin da iglanir,

(.$qtt- cit 4J arpalanur - arpalanmak).

u.!.r.j O r d u I a n d r: geherelodi, ((dr.il3'r-rl '5*-.r*'fi

ordulandr

beg

biryerig

boy bir yeri ozii iigiin qaher eledi>,

cit-lsrj ordulanur - ordulanmak)'

(AIJL

318

dl'lJ,if U t ru I a n d r:iz-izegeldi,

<<,.rr!3jf JSUI,Jf ol anqar utrulandr

=o onunla idrz-iirze geldi>,
d' tlJ.f utrulanur_ utrulan_

(jjL

mak).

u$-rlArk alandr:

arxalandr,<crr$J

,-f

nlolmeni arkalandr =o

meni ciztine arxa bildi, mane arxalandr>.

Lrd6-rlArk aland r: <cssiEJ .FE

daga verdiD,

(.jGj-

ol talnr arkalandr = o, arxaslnl

6tn$-,f arkalanur - arkalanmak).
,Jf

.s$"3 Ui ti m I o n d i: tutlandr, tut verdi, ((cr&} 6r+ yrgag iijtimlendi

=a$ac tutlandr, tut gatirdi), (A3f - !sr.!^3f tijtimleniir_
tijtimlenmek).

BU BABrN BA$QA

gin NOVU

.srll3l O t I a n d r: odlandr, <,e.rXi} l at otlandr = at odlandr (gaparkan, hikkesinden)>.

ur'liJt

o t I a n d r: <a*liit

-,/

er otlandr = adam qazobinden odlandr,

oda ddndti>, f-i&ir-6Lontt otlanur - otlanmak).

urdill A

zl

a n d r: az saydr,

(dlljil Cr-; *,df ol bu yarmak tp azlandr

=o bu pulu az saydu. Bagqasr da beledir, 1lf3rt_6ugrr

azlanlur - azlanmak).

r.r$i! IJ zlan

d r: ustalagdr,

,,,.r.,,l-;uf

-j

er uzlandr = adam ustalagdr>,

(_ul.;3t- c!r"!jst uzlanur _ uzlanmak).

cr$.'?+l

i g l e n d i: igledi, (6$.41J

ar iglendi = adam <iziinti igleyi''rg

kimi gcisterdil.

cr$Lll i q I a n d i: hislondi, (ce$,i+l'-!l ew iglendi = ev hislandi>. paitar

vo buna benzer geyler hisden qararsa, yene bu soz igreriilir"
1_,$4r

drrlJ,J iglentir _ iglenmek).

Divanii

3t9

Wat-iHiirk

crr,liill

A w I a n d r: ovlandr,,,oSlitt lJ.jiil J er ozinqo awlandr = adam

6zii flgiin ov eledi, ovlandt>, 1.!SrL6r'$rl awlanur

awlan-

mak).

.r.!sgl O

t o n d i: dincaldi, <.s.Xsil

.i &l

aruk er ciklondi = yorlun

adam dinceldil>. U$aq boytiyenda de bele deyilir, (-iilslt .sl4ilsJl okleni.ir - <iklenmek).

BU BABIN DORD HORFLiLORI

aOU3l

Ad hutl adr:

ovucladr,

<6.rX:31

duJ".df olyarmak adhutladr

=o, pul ovucladt>. Suyu ovuclayanda da bele deyilir,

(JN3- dwiS adhutlar - adhutlamak).
IJ znt I a d i: xesis saydr, <,.s$tjJf C.Jt ol anr iiztitledi = o onu

.s$r:31

xasis saydt),

cr$i3f O g

(rE3L.st $3f iiziitlar - iiziitlomek)'

ii t I a d i: tcivsiye verdi,
o$una <iyiid verdb,

cr.DLisl

(tg$ti3f OFf ,Jl ol

olhn cigiitlodi=o,

(.,rr$3L .st..il:3l <igtitler-ogiitlemok).

O g o t I e cl i: cariye, xidmetgi verdi, <qerii3l

OiI,Jl ol kztn

eget-

ledi = o, qtzrna cariye verdi, qrzr ile or evino caiye gonderdiD, (iy:3l-.3wE3l egetler - egetlemek).

.s$llO t ti t I e d i: az qala oldiirdti, <a;r)Elf -j

ar oltitledi = adam d6-

yiigdti, arada az qaldr ciliim diiga>, (JElf- .sWUlt <iliitler

oliitlemak).

6$;;1

O m a g I e d i2s2' ni;an aldr, <sr)+rl gH

rl er kuquf omeglsdi =

adam qugu nigan aldt>, (Ji+il-dtril+rl emeglar-emeqlemak).

Bu soziin esli <ar]+il amagladr> olmaltdr, giinki <6+l amaq) - nigan, hedef, maqsed
(s ,J t s.212) ve Segkin Ordi ila Serap Tulba Yurtsevar
(DLT-2005, s. I 4 I ) <amagladr> qeklinde oxumuqlar.

252

demakdir. Hiiseyn Diizgtin

Mahmud Kag{ari

crr)b$ E n ii g I a d i; x6.rX$1, .],$ uAtr{ otagr k<iztig entigladi = hekim

goza enen perdeyo dorman qoydu>, (-DlJl-

dll)*lentiglar

-eniiglomek).
6rY-r3l O

d h e r I a d i: yoherladi,
ysherledi>>, (-rY-131-.st

.rrY_lfl A

r I a d r:

cl

<crrY-2il

-21

e1

at edharlodi=adam at

"Yl3l edherler-edherlemek).

ezizladi,<.r$fl,*

rs-6J! tenqri meni alrrladr =

tann mana korom qrldr>. Baqqasrna iltifat eden hsr adam

tigtin bele deyilir, (.ry.rrl-,it-y

6.rY;if O Eu

rl adr: vaxtrndagordii,

tl

a$u.lar -

<,r.y-ilO,i{l

alrrlamak).
err$ln olurladr =

adam igini vaxttnda gcirdti>zsr, (,rYJrf-qiuflf ofurlaro!urlamaq)

6.rY;if O Eu

rl a d r: buradan afunaraq <.srYlf

-rLi6.jer tawar o$urla-

du deyilir ki, <adam mal o$urladr> demekdir, gtinki ogru

vaxtr ve ftirseti fcivta vermoz. Bu sozde bagqa bir mona da
vardrr ki, o da budur:

,rrsil

opru> sozii <o!ru>> manasrnda

bir isimdir. <O[urladr> fe'li bu isimden yaranmrgdr, qlsa

olsun deya sonundakr u i atrlmrgdrr. Bu mena menim gox
xo$uma gelir, ikisi de gozeldir254. Bu qeirdo de iglsnmigdir:

19$JJ'if O-iit *

rssY.;if t

r*e;

crsY:r--il slf-s

Cll

o"* rsldil

dl

d,,e

<Begim cizin ofurladr,

Yarag bilip ogurladr,

S.Ordi ile S.T.Yurtsevar ham <O[urladur, hem de <U[urladu kimi verdiklari bu
maddani bir az ferqli gakilde manalandrrmrglar: <adam igini erteledi, taxira saldr, darhal
icra etmeyib gcizladi ve sonra tam zamanrnda gergaklegdirdi> (DLT-2005, s.617).
254 Bu ciimleni ise bele vermiglar: <Man
ikinci agrqlamanr torcih edirem, amma ikisi da
gozaldiu (DLT-2005, s. 617).
253

321

Divanii Wat-it-tiirk

Ulug tenqri afrrladr,

Anrnq kut krw tiiri togdl)
Bayim ozi,inii gizledi,

Bunu silah bilib gozledi,

Ulu tanrr ezizledi,

Onun qutu, dovloti do[duzss.
(Dtiqmene qar$r pusquya yatmrg tanqut bayindan bahs edorek deyir:

boyim <iztinii qogundan gizlatdi, bu gizlenmani yaraq,

ftrset bilib gozledi, ulu tann ona iltifat etdi, buna gore de
dovleti vo baxti yiikseldil.

Attz

crrYij

I a d r: <dlt-!-I

O-r'"-,rl

er yerin atrzladr = adam ekin iigtn

torpalr hisselere b6ldii, arx agdt, sedd gekdil,

dt YJJ atnlar - atrzlamak).
rerYlpl U g u zl a d r: tehqir etdi, <cr.rYi{C

.{

onu tahqir etdi, xorladu>, (-l)-+L

(-rY-!J

beg anr uguzladr

dt-Yif

uguzlar

- bay

- :uguzla'

mak).

U d h t zl ad r: qotur dermanr vurdu,

qe.rY.ff

(d.tYJ3f

.rjl clf ol am ud-

huzladr = o ona qotur dermant vurdu>, (.1)-if

cluYl3lud-

huzlar - udhuzlamak).
a;rY-,pl

Er

zl a d r: <.r$Jjil tltl ll ol anknr a$rzladt= o, arxa a$rz

agdr>.

6e.rY.,r'l

Aptzl ad r: <.r.rY.piC.iot

kuhn a$tzladt= o, qulun a9nndan

vurdu>>, (.ry.rr I -dl-.y iF I a$rzlar

rs5

- aipzlamak) .

Segkin Ordi ile Sarap Tufba Yurtsevar bu gerin son misrasrndakr <tiiri> stiziinii <to-

zr> gaklinda oxumug, bendin oziinti da bir qedar ferqli qekilde torciime etmiglor. Hamin

terciimani miiqayise iigiin agalrda veririk:

<Bayim diigman asgerinden sassizca qagdt,
Pusquya yatrb dofru zamanr gozladi,
Canabi-Haqq onu zofarla garaflendirdi,
Onun qutu va sarvati beleca yiiksalir> (DLT-2005, s.617).

Mahmud

322

,erY;Ff O g u z I a d

moni

Kagari

o}uzsaydr, ((d.rY;lf ,rh Jl ol meni oguzladr = o

oluz

saydr, oStza nisbet qrldr>, (-ry-Fl

-dtrllf

opuzlar - oguzlamak).
,erl,

.'91

O k r t s a d r: oxutmaq istodi,

11.e.rl*i3l

r.5} dl ol bitik okrtsadr=o

moktub oxutmaq istodi>,(-1Li!f-6t-t*:!f okrtsar-okrtsamak).

,err...r<lU g i t s e d i: iiyiitmek istedi,

11.e.rl*.4sf

Lf

,St

ol tarrg iigitsedi = o,

bufda tiyiitmek istodi>, (JL"nsL.st L*,3sJ iigitser-iigitsemok).

6J-,JSI O g

i r s e d i: (19J-..,JSJ -j er ogirsadi = ar egir [iirek afrrsr

dar-

manrl qabul etmek istedi>.

cs.tl,"jjOgi rs edi:

<cslL-JSJ

-.-,.'lait-j ura$utyrp agirsedl = qadrnip

oyirmek istodi>.

csru"j_lOgi rs ed i'<a.tt-,jl riSs5l begkend egirsedi - baygeheri

miihasire etmek istadi>, (J*.fJ

lsul-'JsJ egirser

egirse-

mek).

6.tLrir-lAqrEsadr:konliiturguistedi,((d.!L.,is,-1.,r1 aragrlsadt=ada-

mrn iireyi turqu istedi>, (JlJsldul,-i.r-l aglgsar-agrgsamak).

,ertJf U I u I s a d r: bdytiyiinii istedi, <(crruiJf t51 -j e1 atta ulugsadr =

ar atrn irisini istadi>. Har qeyin boyiiyiinii istomek de bela-

dir,
.ri."SJ O r ii k

(_2UJf

se

-dutJf

ulupsar - ulugsamak).

d i: erik istedi,

11se.rt."5]1

-j ar eriiksedi = adamrn tireyi

orik istedi>. Bagqasr da belodir, (.lt-,s.,ll- isl'.t""sJ eriikser eriiksomek).

,e.rt,,rl{ O I

ti g s e d i: olmek istedi, 11,e.rt;Jf -j er riliigsedi = adam olmek istedi>,

(-1t-,5.1f

-,-sul,"sll oliigsar-oltigsamak).

d$.fif O t ti g l e d i: gox saydt, <qe$*'i3l &iiJ

er tavaln okiiqledi =

adammalmtgoxsaydt,goxhesabetdi>,(it..i3f-''st4jlt'31
ok0qlar - okiiglemak).

ce$tiJArr gladr:

axtaladr, <qr$tirj

a-!.Jl olkuzrarrgladr = o, qogu

axtaladt>. Bagqasr da beladir.

qrrXi,-,,IA

rr pl a dr: (dr]iJt8.+dlolyarmakr! anfladl=o, pulun

en

yax$lslrusegdi>l'Birgeyinigindenonyax$lslrusegmekdo
belodir,

oeri.jU

ru!l

($ii -dW;i an[lar - arrglamak)'

a d r: gekirdeyini grxartd1, (<ctri.i]f jt=scjf ol kepezurup-

ladr=o, pambrgrn gekirdayini grxartdr>. Har hanst meyvenin tumunu guartmaq da belodir, (jXi3f - 6We]f uruplar

-urullamak).

.r$ijl Azr!

I a d r: azr digi ile digladi, <,eC*i;l

azrpladr = donuz

ail aziadr,

g -#

tonquz atr[

azr digi ile yaraladr>'

rixijlAzrpladrm:<pd'iJlr/-#irmentonquzntanpladtm=men
donuzun azrsfira vurdum>. iki yandan azr diglori olan her
yrtrcr heyvan iigiin bela deyilir,

(}i;t -6uli;1

azrplar -

azrglamak).

a.Xilt U

lu!l

ad

r: uluetdi, <,e.Jtlf

'*rsjj,tenqri

tann moni ucaltdt>, ((d1jilf

,f

4beg

maniulugladr =

meni ulupladr = beY

meni ulu saydu. Bu mesaldo de iqlenmigdir: <

t- )tiJ s.ulf

*r!] c,i ululnr uluflasa, kut bulur = kim oz ulusunu ulu

6t'oulfuluglar -ulu[lamak)'
.gl)iil A d h a k I a d r: ayafrna vurdu, <oOtlil c,,'1 df ol anr adhakladt =
o onun ayaprna vurdu>, 19t33-6t ot3itt adhaklar - adhaksaysa, qut tapao, (JElf

lamak).

324
a$331

Mahmud KaSEa!!

A d h u k I a d r: qarib saydr, < arli3l

onu tarumadrgr iigiin qerib

ol anr adhukladr = o
(rDbI -.il-.)Eil adhuklar
df

saydr>>,

- adhuklamak).

.r$!]l A r u k I a d r: dinceldi,

- bey dinceldi>,

<<.r$i]l .si beg arukladr

(J)tl]l-dtdtiJ aruklar - aruklamak). Bu, xaqaniyye dilinda

<yatmaq>drr. Osil menast <yorgunlu$unu almaq>drr.
.eOtiht A $ u k I a d r: aqrlma vurdu, <.eCl,i;l

onun aqr[rna, agrq siimiiyiine

lar

df

ol anr agukladr = o

vurdu, (-]i;1 6t-Uiilt

aguk-

aquklamak).

6.t)li..il A $ a k I a d r: agalrladr, tehqir etdi,

<slti.,il

df

ol anr agakladr

=o onu agairladr>. Bu sriz bu atalar soztinde da iglenmig-

dir: <_rtb 'r.! ur}dil sjrdl ya$rnr agaklasa, baqka gkar =

dligmen agalr g<iriinse, baga grxaD), (eger diigmeni kigik,

zoif saysan, sonda o sanin bagrna gxar, yeni senin bagrn

geder, yaxgr fikirleg, diigmeni aga[r, heqir gorme), (JDl5iI-

dti)ti.il agaklar _ agaklamak).

ca.ttdif

Uf akl adr:

qovdu, hegasaydr, <qr$t5if

*jy.S.,ildl

olme-

ninq sciztimni uqakladt = o menim sciziimti hege saydr>,

(Ji;if

-.5t">tilf ugaklar - ugaklamak).

dr).i'l A n u k I a d r hanrladr, (s,iSU cr$ill

df

ol anukladr nenqni

_.o,

nasnoni hazrladv, (l>ttiit-6t >ult anuklar- anuklamak).

,er).rL.t

i g ti k I e d i: astar saldr, 116c[t1.1 dJ,l ol tonug igiikledi = o,

paltara astar saldr, samur, porsuq ve sair ktirkii ile igini

qaplatdu, (-ilri1 -ct"rtsit igiiklor - igiiklemek).

aOts]lOriikl od i: agrladr, <a$si ai;,)l ol teri srtikledi = o, dori a$rladr>,

(Js]l - gsussj artiklor - ertiklomek).

,s$tsif 6zek I o d i: gah damannr kosdi, <s$sjfe."gutol koyug rjzekledi = o, qoyunun gah damannr kesdi>. Bu sriz gah dama-

D iv anii

lii{ a t - i t - t iir k

325

ra vurmaq monasrnda da iglenir, (J)si{

lsuxsif ozekler -

ozeklemek).
qeltt*,,|

i s i g I o d i: istida yola grxdt, (d$S-,lJ

btirktido yola grxdr>,

cr$5.L1

ar isigledi=adam istide,

(i*t! - .ltuiys*,t isigler -isiglamak).

U s ii g I a d i: hiyle ile agdr, (cri)s-:"f

islj. JS cjf ol

kiritlig iisiigledi

=o, kilidi hiyle ilo agdrD, (.;tJC"f -.:ll,ilsj,,f iisiigler

iisiigle-

mek).

crrts,

O s i r g e d i: esirgedi,

(duu 6isyl

df

ol esirgadi nanqni=o bir

nesnanin itmosina actdt, teassiif etdi>, (Js-rrl -csl-ds-;.,! 35i1gar - asirgemok).

ogs*tt U q i k I o d i: iiqtimiigken yaxaladt, (dris"&f

.,5+5

df ol keyikni

iiqiklodi = o, geyiki telede tigiimigksn yaxaladr>, (Jis+&f lsLdis.if iigikler - iigiklemek).

crr).l3l O k e k I a cl i: soydii,

(<tr$t5.31

'&ttl

J or uraEutnr akekledi

adam arvadrnt soydti, tahqir etdi>, (Ji-(3l- dti)'5.3lekokler

- akeklamek).

celt(3f U

t e k I o d i: biirc tikdi, (d$.t-3f EE .Jf ol tamr! tikekledi = o,

qala tisttine btirc tikdirdil>. Her hanst bir gey tigtin sandrq
diizeltmak da belodir, (Jil-<f -Lsuls.3f tikeklor-iikaklamak).

6.0t5-l1 O

I i k I e d i: ale saldr, istehza sfdi,

(dr)sJ c/

df

ol anr elikledi =

o onu ele saldr>,(JDlJ.I-..sulJ'I elikler-aliklamek). Bu banddo de iglenmiqdir:

ctdS"f,f cyS- c3.f

d4

.e$_s.f

ofut

6.r!-t-[

0-3) Ul

crJii cj.i,i

C$ ir-li

<Tanqut susin iigikledi,

Kiqi rgrn elikledi,

Mahmud Kag[ari

326

Orin, atrn belikledi,

Bulun bohp baqr tr[dr256>.
Tanqut qo$ununu iigiimiigken vurdu,
O kigilerin iqini ale saldr,
Osgerlerini, atlannt hodiyyo etdi,
Osir olub, boyun oydi.
(Qino yaxln bir vilayet olan tanqut elinin esgorlarina gaxtah bir geceda
basqrn etdi, buna g<ire da qelebo qazana bilmedi, tanqut-

lar dtigmenin iistiine giildtiler, adamlannt osir, atlartnt qenimot, aldtlar, diigmon esir oldu vo boyun eydi)257.
qerlsrl

Omikl edi: memasinavurdu,

amikledi

(cr$Sal

"::it.jJ

= adam arvadrmn memesine

eruraEutnt

vurdD>,

(Jjsrl

du}J*l amikler - amiklemak).

cr$s-! O n I k I e d i: enikledi, balaladr, <6r)53

c,!

ledi, kligtikledil. Aslan balalayanda

eni,ikledi> deyilir, (Jfs-tl

rt entikledi = it enikH.e.r>LfJl

oil*,J arslan

* .sl-.Ss,ll eniikler - entklomek).

a;rli-JO s anladi: salamverdi, hal-ehval tutdu,ko$i.ltj.ildl ol

manqa asanledi = o meni salamladt>), (J)5"1- !su)li't osonler - osenlemak).

BU BABrN BA$QA

6.rY33l

sin NoVU

U d h u I a d r: uydu,

<6.rY331

cll

ol anr udhuladr = o ona uy-

du>, (-rY3!f -qit.Y33l udhular-udhulamak).

(<urt'>>) har iki niisxede horakasizdir. Basim Atalay <trgdr> geklinda
oxunu$u miinasib bilmigdir (DLT, I, s. 308). Segkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsevar de
<trpdr> oxumuglar (DLT-2005, s.255), ancaq <alikladi> sciziinii <aliikladi> qaklinde
vermigler. Hiiseyn Dtizgiin ise <olikladi> ve <tt!dt> kimi oxumugdur (cr rJ: s.205).
2s7 Filoloji tarciimani Seqkin Ordi va Serap Tulba Yurtsevarin terciimasinden (DLT2005, s.25 5) istifada ederek gerqeklatdirdik.
2s6

Bu soz

327

Divanii Wat-ilaiirk

cs$Jlj A r a I a d

r:

araladr, banqdtrdt, <a;.tll-j lJl

4"3!

d{ ol ikki kigi

otra araladr=o iki neferi araladr, barrgdrrdr>>.

iki adam

vo

ya nesne arasrndan kegmak de beledir, <barr$> iigiin bezen

<a$LJ anladr> da deyilir, lakin bu, xalq apztdu, avvelki

d

aha dtizgiindti r,

( -rYl

lL6LI

,sl*.rf U r r I a d r: qrgqrrdr, sasini qaldrrdr,

ar alar - aralamak)'
<.rrf,.^.rl

-j ar urrladt = adam

($.^j -dL.).J unlar - u.lamak).

.s.).J U r r I a d r: <iyiindii va bunda a! eladi, <cr.r).J J er unladt=
adam oziinti oydti ve bunda a! elodi>, ()';L dwdj urrlar
qrgqrrdr, sesini qaldrrdr>,

- unlamak). Bu qeir pargasrnda da iglenmigdir:

<lOjf
,sr)r"Jl 'r't

d$*Jr.S*

c!-r;

ctllJ','&'t

Eil

d.6l9$

-1.

sl,rlf

<Ozin ogntp unladt,

Yrrak yerig karrladr,

Atr[

kemgip urrladr,

Ufut boluP tiiPii a!do>.

Oziinii o ki var oYdii,
rJzaqyeri argrnladt,
Atrnr gaprb haYqrrdr,
Utanaraq tepani aqdr.

(Ustiine gelen bir igidden behs ederok deyir: o oztinii yamanca oydii,
uzaqyeri argrnlayaraq geldi, hayqrrarao atla hiicuma kegdi, maglub olub utandt, tepani a$araq qagdr)'
d;rYjJi O r ti I e d

i:

ayaqda soydu, <qrrYSJl

Sir,Jl ol konug ori.ilodi=o,

qoyunu ayaqdasoydu>, (,rY3i - dlt YiJf oriiler - ortilamek).

crryJilA

u I a d r: a$rladr,<6.rY gl

&l

dr>. Baqqasr da beledir,

cerYdl

A w a I a d r: toplandr,

ol a$rn afuladr=o, aglnl apila-

df

(tY*l -dL.yJil

<crrYtil

,-#

agular-agulamak).

t;;!3.$1 anrnq tegra kigi

awaladr=xalq onun otrafinda dcivrelame toplandr, onu

halqaya aldr>. Bu s6z ancaq qangrqhq olan zaman s6y_
lenir, bagq ahallard,actsrSl awdt> deyilir, (,srlll
-Jyth -duytil
awdr-awalar-awalamak).
6$LA"

IAk rl adr: comard

saydr, <6e$tJ.l ,*dtol moni akrladr = o meni

comerd saydu,
6.rYL$ O

keladi:

(lt$t -

6te>!gt

akrlar-akrlamak).

abla dedi, <cg$JrslcJ.Jlol anr okalodi = o ona b<iytik

bacr, abla dedi>, (tYtsl-rsuylSl okelar-akelamek).

6'rYLSf

ogrl

edi: ogededi, <orYEllcJf ol anr ogelodi = o ona cigede-

di, oge adr verdi>. Oge - boyun boytiyi.idiir,

(.,ryLrf

-duyrsf

6golar-cigelomek).
u$Jl'',:l

Anal adr: anadedi, ana saydr, <qe$uldf

df

ol anr analadr = o

ona ana dedi, <izi.ina ana eledi>, (_lYt,1- duYLl analar-analamak).

BU BABIN Crrr.nveri
.er;sul

oreNl

A tt q d r d r: hiyle etdi,

q,eq.rtuil

si5+( cri,lJ awgr keyikni anqdrdr

=ovgu geyika hiyle etdi, onu yaxalamaq iigtin gizlenerek

gcizladi>>, ((cr!r5-ilcJ cJf ol am anqdrdl=o onu tutmaq tigi.in
hiyle etdb, (-l.tl-il - dL+sJ anqdrr-anqdrmak).
BUNLTN BA$QA
qrldrtil.jl

nin NOVU

A n q r I a d t: anqtrdt,
qtrdt>>, (Jil+ril

H6.Dl1t$l

-dt.

.s$l e$yek anqrladr

15UI anqrlar-anqrlamak).

= eggek an-

BUNUN DIGOR giN NOVU

o.r:ts.sUf

O n q r k I a n d r: parik qoydu,

( drils5if crblJl u1a[ut

onqrk-

landt = qadrn baqrna parik, kegi qrhndan dtizelme siini saq

qoydu>,

1is5:l - .gwrsf onqrklanur-onqrklanmak)'

BU BABIN BE$ HORFLI SoZLORI

,s$lJel A g r r k a n d r: afrrdan gikayat etdi, <r.Er$fl
adam afrrdan qikayat etdi>,

trT*t-

-.:l

er agrrkandr =

dL.tflagrrkanur-ag-

rrkanmak).

BU BABIN

iTi SUTUNLUSU

fiy>$l A n d p a r d r m: <p-.!iiI

C ir

mon anr andfardtm=ona and

igdirdim>,(iFf rtl-dt"i'r$ andEarurmen- andlarmak)'

BU BABIN ALTI HOFLILORi
6.r.il3ij A r m u t I a n d r: armudlandr,
a$ac armudlandr>,

116.riliA-,i GQ yrEaq

armutlandt =

(inJ - 6t-C$.c.j armutlanur - armut-

lanmak).
(,$l'!.

J A r t u g I a n d r: ardrclandl, (C,$sJ iU taf artuglandt = dagrn ardrct goxaldt, ardtclandt, 1J$'j-.9rnd. -j artuglanurartuglanmak).

.g$t Jl Orkiiglendi: dalgalandr,

3.

su dal gal andr

>,

<<6si!'3.

tf liul-suworkiiglandi =

J\3-,1i-'sL^jL3. Jl orkiiglaniir-

rktiglenmek)'

crt:ritJf O

rg ii glo nd i: hortik sahibi 6ldu, ((crJI?3Jl

lendi = qrz h6riik sahibi oldu>, (jh3Jf

krz cirgiig.5t :trtlf orgtig-

loniir - cirgiiglenmok).

o'rtttuf O rk ii gl an di: ayaqdi.izaldildi, ((dJl*Jf c4t a$rq<irktiglendi

=qazana sacayagr diizoldildb, ( j\3tL.st-..il*3;f orktigleniir
-<irkiiglenmek).

cr'LiJ A d h ! r r I a n d r: aygrrlaqdr, <arilplt atitay

adhgrrlandr =

day aygrr oldu, aygrrlagdr>>. Qrsraq ozilne aypv tapan zaman da bela deyilir, (-S.rrlt - dllrlf3l adhlrrlanur * adh-

grlanmak).

kl and r: ugaq sahibi oldu, <a;.$$;31_j

cr$i;jf Ud hma

landr = adam ugaq sahibi oldu>,

3ludhmak-

(ji;3f -.9r.!6;lludhmak-

Ianur - udhmaklanmak).
os33rl A r t u k I a n d r: ifrata vardr, q

bir az ifrata

vardr>>,

(.!i$_i

er artuklandr = adam

6.rxi,1-.1./

6t-!i$.,11

artuklanur-artuklan-

mak).

6.tis;jl I j m a k I a n d r: kegalliyi artdr, <r.r,ft-.jluA;u tazbayrjmaklandr=dazrn bagrmn kegalliyi artdr>.

crr$;jil I j m a k I a n d r: <dr!6;j!-l;;yer rjmaklandr = yerde zay goxal_

dl, artdr, goranlaqdr>. Bagqasr da beledir, (;iJiij!-6usij
rj

aklanur- rj ma

k I a nmak).

.s$l3fl A E r u k I a n d r: alrr saydr, <.s$$fl EAt -ri rjf ol bu rqr$ agruklandr = o bu igi a[rr saydr>. Bir yiik0 alrr saymaq da beledir,

.s$3ff Ogra kl

(-i$*

-dl-il3-;c I afruklanur- alruklanmak ).

a n d r: ograklagdr, <cr.ri$jif

o$rak oldu, ograklagdr)),

(-i$fL

-i

arograklandr = adam

dl.i.!S.';Ff

raklanmak). Ofraklar bir ti.irk boyudur.

ograklanur-o$-

cr$13.^31

tme

klondi:

oldu, goreyi

(drilS-dl .jaretmeklondi = ergoreksahibi

artdr>>,

JifuLdtJltuil

etmekloniir-etmeklan-

mek). isimden dtizeldilen bele feller goxdur. Bunun erab

dilinda de banzori goxdur. Moselen, erablerda ,, Artt i#l
albona-r-rticulu) deyilir ki,
dr> demekdir,

<r'"'l

esha>

<<siid

sahibi oldu, siidti goxal-

deyilir ki, <mektub ballamaq

veyazmaqiigiin lenti, garidi, kaSn artdu> demokdir'

qr$5-.s,.liq*ak I a n d i: quzu kiirkii geydi, (drilt-rr.!-j erigmeklendi

= adam quzu kiirki.i geydi>, buna sahib oldu[u zaman da

bele deyilir,

;It;+!

rslrjls...s. I igmeklentir-igmeklenmek).

6.rnGJ O r s e k I e n d i: qrzrb ar istedi, (

= azltnqadrn

cril't;i

J$''il i$lar erseklendi

qrzrb ersedi, ar istadi>,

(js;J - dl-{'ils;J

ersekleniir-arsaklenmak)'

cr$s3fOtmekla nd i: srrlasahibi eldu, ((cerI5'isl c,rit-,i ura[ut okmeklendi - qadrn srrga sahibi oldu>, (i'Gsl-'st-g3l otmaklani.ir- okmeklenmek).

csSJSl

Ogriml e ndi: dolandr, girdablandt, <<4;r!.l51 '4l-

suw ag-

rimlendi = su gollerde axaraq dondii, dolandt, girdablan-

-!sLr!.Jsl egrimleni.ir-egrimlanmek).
g t o n I a n d r: alt paltarr geydi, (d$i3ri! -j or r$tonlandt =
adam alt paltarr geydb.Osll 11.e.r$L.l igtonlandr>dtr, bu-

du,

.e.U3:l,.it

(;iJ.-61

radagghorfimexrocyaxrnlrlrtiziindanr}qherfinegevrilmigdir, 1iJfip6Lxjl'&1 rqtonlanur-rqtonlanmak)'

BU BABIN MUZAOFLORI

.s$$6JArkukl

a nd11 ((crrJi6J

dikbaq oldu>,

-j

erarkuklandt = adam tanbellaqdi,

(jliii - 6utii.j arkuklanur-arkuklanmak).

omgekl end i: aziyyotli saydr, 11qerr(i^creAr -ricJt ol bu r$rg

dJ153'cl

emgeklendi =o bu igi aziyyetli hesab etdi, saydry,

1.llsLt _
dt4,.ls3.l emgaklonilr_emgeklanmek).

crJls'iil E $ g a k I e n d i: eqgek sahibi 6ldu, 11d$ss*ir

= adam

egqak

sahibi ordu.

.i or e$geklondi

iki lehcenin (tiirk vo oguz)

bi-

rinde, 1-fis3;t-.sL4jls,3*il eggeklentir-eggaklenmak).

,e.tX5-3-j O

r k e k I e n d i: dalfalandr,

<a;.rilf.3.,f

.ij*

suw erkeklendi = su

dalgalandr>.

ctrjll3J

Or

k e k I e n 6 i;

11,e.ril*3-,/

c/#

r5j1 arunq

yini erkeklendi = onun

ttikii iirperdil.

d$s:tJ o r k o k I e n d i: biri erkeklik (kigilik)

gcistersa, yene bele

deyilir, (J3*3JI -esr-r.ilr3-i erkekloni.ir - arkeklenmok).

BU BABIN OONOTUTENI
ar'rYl-r.-,!Arpal ad

arpaverdi, (ceryL.Jcljdf ol a].,narpaladr=o, atrna arpa verdi>>, (-lYtJ-crt ylr.lf arpalar-arpalamak).

r'e.rl3i-lf O

qelYE-j E

r t u I a d r: nalYj.j OiL,,j ar ya$ln ortuladr = adam ya' yaga,

orta yaga gatdu>, (.rl-dtf - dt yJSJf ortular-ortulamak).

r t e I e d i: erte, erken baqladr, (d.tyEJ

r.i.i+l

J er rgka ertoladi =

adam ige erken bagladr, iqe baglamaq tigtin erkenden qalxdr>, (.rYEJ

-duyuJ ertolar_ertalomak).
cr$tl-t*l O s r i I e d i: naxrgladr, <6$liy"l c/j$ df ol kidhizni esriledi o,
=
kegeye naxr$ vurdu, tisttinti qaplan derisi kimi rengla boza di>>, ( Jl""-*l _dt ilr"J,.J es ril er_ as ri lemek
).

.E$-L*f

o E r r I a d r: ofurladr, <,r{t-Jii dJu cjf ol nenq ogrrladr = o bir

og'ladr>. Xalq bu scizdeki r r herf,rni siikunlu s<iyleyir,
lakin bu, diiz deyil, (J)L,,JLdt )L,,Jf oErrlar -ogllamak).
qey

333

Divanii Wat-it-tiirk
6.rY3is!

i t< t ti I e d i: ot verdi, <,rryts! uS dt ol koy iktiiladi = o, Qoyuna ot verdi>. Bagqa heyvanlara ot vermok da beladir,
(.rYss! -Jl-.yJis!

ikttilor-ikttilomak).

6.rY3i-,j A r E u 1a d r: ikisinin arastndan kegdi, <a;rY.f'-i

bl c,'t'trs! df ol

ikki kigi ara arpuladl=o, iki adamrn araslnl yardt,

kegdi>,

-ciuy:*i arfular-arfulamak).
crlyiJ O p k o I o d i: ciyerine vurdu, <6$si Jf-jl.Jl ol anqar opkelodi =
(-ry-lo.ll

o onun ciyerino vurdu>>, (Jt3U

- ..sl4jl+f tipkoler-opkale-

mek).

d$?6+{O p k i I a d i: ofkelondi, hirslendi,

(dr)t$f

0$l dl ol andrn op-

kiladi = o ona qazablendi>,()t$j-.s1,)l'i5+f opkiler-opkilemok).

Qaydalar slrasl gelinca soylenecokdir.

Tanrrya giikr olsun,hemza kitabr bitdi.

Mahmud KaS{ari

334

sisNdirt,AH in-neuMAN
setiNnzss

258

Salim

in-nesiu

isiNdten Kitegt

axrrmda alif, vav, ye ve hamze herfi olmayan sozlardir.

33s

D iv anii liigat - i t - t iir k

iri

senFLiLoR BOLMosi
(+ lrn r-il .* bu a$ manqa tap = bu yemok

cn

T a p: kifayotdir, basdir.

q! tap boldr = besdir, yetan>'

1. o p: [yemek novti. Resepti:] bulda suda qaynadtltr, arpa xemiri
ilayogrularaqbirkegeyasarlnlr'istibiryereqoyulur,yemene besdir>, u.sq

tigdikdon sonra YeYilir.

+i.i+

Q a p - g a p: qamql vurularken grxan sesi ve dodaqlann $apprltrsrnr bildirir. (d+ *+.i+.si df ol ariik gap-gap Yedi =
o, eriYi $appur-$upPur Yedi>.

+ A o p: garabrn gokiintiisii, her geyin xrltr. Bu sozdan altnaraq

dayorsiz adamlara ( Jil+il.i+ + gop-gep kigilen deyilir.
++

e r p: har inco ve yumfaq

budaq.

u# top,

sozii

<#

toprk> sozii-

niin ixtisan oldugu kimi' bu soz de ((dti' glblk> soziiniin

qrsaldrlmasrdrr.

<c1fur.r+;+ bir gop yegil = bir parga

Q 6 p: tutmac [yemek] parqasl'
tutmac ye>. Kesilmig tutmac ve erigta pargalan da bele
adlandrrrhr.

*.

j +l z a p - z a p: tez-tez,stiretli
,y

!r-

Se

*^4

S r p:

ytiri.imekden grxan sssi bildirir,

jt ijzap-zap bargrl = tez-tez qag,lez

p: gelinin cehizi.

iki yagma girmiq

daY.

get>>'

( tJ

336

Mahmud Ka{Eari

cd $ a p2se' talesmeyi bildiran edat. orebin <!i helle> scizii kimi. < cd
rx pp kel = tez

i r

gal>>.

+ &f olul kop bedhiidi =

o p: mtibaliga va gidder edatr. <,rrj+

u$aq gox boyi.idtb,

q1r.5.!Ll

3i1

kop edhgi.i nenq = gox

yaxgl nosno).

K d p: <&1J qS kcip nenq = srx, dolfun, gur olan nasno)), (Ci* +

tS

kcip sag = gur sag>. Bu atalar soziinde de iglenmiqdir: < :S

J;IS

jr-,

ts

s.il,

.sr.+<

.rt$

.,ii ts3i*, krip

s<igtitge kug konar,

kcirkliig kigiga soz kelir=qax soytide qu$ qonar, gozel qrza

sciz geler>.

Bunun bagqa bir variantr da var: ,, .1lu:ir3t 6t+

J"ISjF rqvis d.tsr5 ,-,;gtj yrfag ugunqa yel tegir, korkliig ki_

kelir>. yoni <a!ac ucuna yel deyer, gozal qrza soz

geler>. Bu o demokdir ki, gozel cjziinii qorumahdrr.
gige sciz

c+Pat:torta,pu9a,cibra;birnosneningokiinttisii.
c'l P a t: <rI c+pat kel>, eynon
c+ P a t:

a$r bir

(s !"i

gey diigan zaman

qep

guan

kel = tez

ses

tigiin

ger>>

sozii kimidir.

uars c+ pat tiigdi>

deyilir.

c+ B i t: bit. Buradan ahnaraq taxia

di.igen

kigik hogerata da

tang biti> deyilir.

6+

d'l

j
",A t

Q a t-q a t: bir geyin diigdiiyti zaman grxardrlr sesi ifade etmek

tigtin iglodilir: <crUf c.+ &+ gat-gaturdu-gat-gat vurdu>.

&l

e
cri

Q i t: qamrgdan ve ya tikandan diizeldilen geper, ev.

$ a t: ciirat, cesaret, <-J+.,5i U .Sjl anrnq ne $atl var = onun ne cosaroti, ctireti var>>. Bu soz danma, inkar yolu ilo soylenir.

K a t: qat, (.ts

oi

ton katr = paltann qatr>. Bu sozden ahnaraq da!

qatlanna ve qrvnml artna <<c!l+r! kadrak> deyilir.

25e seQkin ordi

ile serap Tugba Yurtsever bu sozii <gap> gaklinde oxumuqlar (DLT2005, s.520).

337

Divani)
c..E

..si bog kat< a t: yarunda, nezdinde menasmdadrr' Oluzca' <l$3

trnda=beyin Yanrnda, beYe gore>'

,:6 K u t: qut, ddvlet. Bu sozdan ahnaraq <g$

kutlup deyilir' Bu qeir-

de de iglonmigdir:

fl! l-..;r gg 'i

J"UIJJ ji'^t3"oi!l.is
Klt-Ji

<Kut kuwr! berse idhim kuhnqa,

Kiinde

rgr

yiiksaben Yokar, aPan>.

Tannm quluna qutluq, ululuq verse'

Onun igi giindon-giine yi'iksoler.
cl3

t:

arxa, anus.

cn M a t: ele, o qeder, otrt

is

anda! mat = o, eledir>'

C." Sag:sag.
(cr$ Gi" 6$
& S .., 9: bir geyin yan kegmesini, sapmasmr bildirir.

tcrtrg

sug krldr = qiltnc sapdt, saptndt, kesmedi>'

Cl. S u g: <,s$ &

kindilt.

or sug krldr = adam i$i boynuna almaqdan

d K u g: nege, sayl soru$an bir edat' (d{.l;l dt''i Ca kag yarmak

9a-

berdi?

=nege (ne qeder) Pul verdi?>'

e f o g: qog. Optzca. Osli <.llsi'i+l kognqandrr'

d K u g: defe, kare' <p9't rs 6l kag kata aydrm = neqe dafa dedim>'
d f O 9: kcig. qrh3 r'* sti kogti = qo$un kogdii>'

df

O g:

saat, an; miiayyen miiddot.

(4tg

C3

bir kog ktidhgil = bir

saat, bir qader dur, bir az daYan>>'

e.

C^

H o g - h e g: at bag ahb getmek istediyi

zamala onu yava$ttmaq

iigiinsoylonensoz.Busozorobdilinedauylundur.Bu
kelme qaydadan xaricdir, giinki terkibindo o h vardr, halbuki

ttrk

dilinde o h Yoxdur.

338

Mahmud

s K e d: bu soz .t d ila yazidrpr kimi, !

Kagari

dh ilo de yazir. Bir geydan

behs ederken miibali$e ve qiddet arzu olunduqda bu soz

iglenir. (drl

kodh at = ne yax$l

at>>, <<c.*.!L!

kedh nonq =

ne yax$l 9ey).

Ji B i r : sayda bir.

;+ bir yarmak = bir pul>. Bu soz manqus

qismine daxil edilerek [uzun o i ile] -r.., bir gaklinde de ya<.5Ln-,Lr

zla biler. Bunun

banzerleri goxdur, lakin

ttirk

dilinde

dogru olan teleffi.izda qrsa ve maxrocde sart olandrr.

j t

r : ( .l$ j j
Bu,

<.E{

tl

er tor boldr = adam utandr, tarlodi, xecil

oldu.

rr boldr>> yerindedir.

Q e r: bedonin agrrhgrnr bildiran bir sozdiir.

<.r.ri* -i er gerlandi

adamrn bedani afrrlagdr>. Xaqaniyye dilinda.

* Q e r: vaxt. <rJs l.t.sl-*.s bu gerlikde kel = bu vaxt gel>. Ofuzca.

e Q a r: iz-ize, qar$I. xlr dll--j;, Ji cpl ,-Jjl anrnq ewi bu gerlikdo = onun
evi bu qargrda, bu terefdedio. Savagda iizbetiz duran seflara, srralara <gerig> deyilir.

Qr

r : paltann crnlmasrndan, paltar crrmaqdan guan sesi bildirir.

,,,j.;..1+,t'*.sl arunq torun grr yrrttr = onun paltarrnr crrt
deyo crrdr>.

Q ti r: monfeet.

<.sry;

rS.iU 6.ri1 df

ol andrn nenq giirledi = o ondan

monfeet alda etdi>.

i.;

t r - g ti r: sagrlarken stidi.in qabda grxartdrfr sosi bildirir. Her

hansr maye de sas grxardrgr zaman belo deyilir.

.r+ Q

i r: yag. n&"* E;!1

i.;

cillF-lll bu etto gir yok = bu etde ya! yoxdun.

q a r - g u r: heftbicar, wff-zlrr? ne geldi. <d+; df ol gar-gur

ag1gtu

gir yok

yedi = o, eline kegeni yedi>.

qazanda yag yoxdur)),

(<

Ji

.l,,, S I r: clrclralni.rnln gxardlF sesi bildirir.,j\y srr etti = crclrama

kimi

sos

ses de
-1;r

qxardr>. Qalem vo qelome benzar geyler grxartdrgr

beledir.

S r r: Qin kasalannt cilalayan ve onlartn tistiine naxl$ gekmek iigiin

istifade olunan xiisusi gir, qire, siiltigen, mina' (dt'"l el

srrhg ayak = naxl$h kasa>.

-riJa $ a r - $ a r: grdrr[r yalrq ya[mastndan grxan ses. Har hanst mayenin sos glxarmasl zamanl da bele deyilir. Bu sozdeki ri I
sesi

.F*

g-dan gevrilmigdir.

a r - k u r: qur-qur. <OJ

qur etdi>. Bu

s<iz

j-Fkar-kur etti karrn = qarrn qur-

hem teleffiizde, ham da menada erob

dilindeki kimidir.

i f

.t r: mertobe, meqam. ndl

lj

iSrL

6sfi1q kurrm ulup = menim

moqamrm Ytiksekdin.

-! r u r: qurqaq, kamer.
.iellg k u r: ig qurqafr, tumanba[r.
.119 1111 y a g r: gizli dtigmen.
y t< r r: qrr rangi. (drlJi kr at = qtr rengli

at>>.

* f r r: su bandi, band.
.tl f r r: basrq dag, yastr dag.
-i r ii r: <-,rl j ttit ar = igid, sarsilmaz, cesur' qogu adam>' Bu atalat
s<izi.indo da iglenmigdir: <-d+ itig t-,!,S d kim ktir bolsa,
kowez bolur = kim kiir olsa, melrur olar>. Bu geir parqastnda da iglenmigdir:

d4&,*tt
,rS).,,.-S'$ \t.
crSlJJ.fJ d't J3
JJ,i,5 Jl

dil

ISJS

340

Mahmud Ka$gari
<Ortiq suwr yemogi,

Srtlap tutar bilogi,

Ktirmet anmq yiirogi,
Kelgelimet irkigiin.
irtrg gayr yemayi,
Qrrmalanmrg bileyi,
Qox cesurdur tireyi,
Gelmek iigiin toplagrr.

(Yomekler qrpgaqlarrn

bir qoludur. gair deyir ki, irtrq

gayrrun yo-

mokleri qollarr grmah, tirakleri cesaratle dolu halda bizim

tisttimiizo hiicum etmok iigiin toplagrrlar).

.r

B i z:biz, d'nJ$s

bizkeldimiz = biz geldib.

:l f u z: diz, dtz olan her gey. n* i ttiz yer=dtizyer>>.

-i Q " z: yaldrzh, qrrmrz rengli bir Qin pargasl, quma$I.
+i f u z: </ujtkuz ta! = gi.ineg gcirmeyen daEr, (oraya ancaqgiinortadan sonra giin diigiir, da! gtinegin solunda qaln, soyuq

olur). Bu mosoldo de iglonir;( t+3:o*t.J."$.ji

ve qar gox

t.j

cAi..sl tl+ kuzda kar eksi.imas, koyda ya! eksiimes = guzeyden qar, qoyundan

+f

r z: bahah.

11c5jLi

ya! eskik olmaz>.

krz nenq = bahaft nesno).

(dlji

,rl s* bu at

krz aldrm = bu ah baha aldrm>.

-i f
+f

z: cariya,(

iF$i

krz krrkrn = cariyoloo>.

r z: qrz, ovlad. <e+.srf. moninq ktztm = menim qzlm)), <6Jl

kzr=ev

qtzt>>,16F ts--ra

ov

yingka 111y=yata|a ahnacaq yetig-

kin cariya>. <Yingko>r adr cariye olmayan qrzlara, habels

sailn ahnan qrzlara da verile bilar. Osli heddi-btiluga gatmrg,

lakin are getmemiq, bakire qrz demekdir. O birilor bu-

na bonzedilmek iigiin deyilmigdir.

-it-tiirk

Divanii

dsi9 K r z k u q: adamrn i.istiine diigocekmig kimi algaqdan uqan qu$'

K r z k i q i: xasis adam' Ar[uca. Bu meselda de kegir: < .#]

'-j43

,yr.$ #-U*

,.funzkigi

sawr yorrfh bolmas=xosis adamrn

adr-sanr yayrlmaz>>. Bu soz toriflenmesi ve adr yaxgrhga

grxmasl iigiin adamrn sexavetli olmast barade deyilir'

.f K a zi gez,terof. <aJSr.if ok kai = ox geA,oxun arxa teraflt>'

:3 f e z: stid ve un kimi qeylarin qazan dibino yaprqrb qalan pargalarr
ki,

qazrlaraq, qa$lnaraq atrhr.

n.r5 Cil

a9r9 kezi=qazan

dibb.

5 K e z: Qinipaklarindat bit qumuq ntivii.

3 f ti z: payvfasli, sonbahar.

Ji K i z: mi.igk qutusu, taxt, ki.irsii, sandtq, heyba kimi geyler' ( dhJF

*u-f kizdaki kiz ytpaf = sandtqdakr miigk qoxar, etir sagan.Busozqadrnlarnaptz1ranntnrayihesinimiigkobenzetmek flgtin deYilir.

-'. M iz:biz. p mherfi sbhorfindangevrilmigdir. + bharfi<biz>

oldulu zamar: galir. Meselen, <-rJ-r+ .tt biz
bardtmz> deyilir ki, <biz getdib> menasrndadrr' < 'lr$

s<izii owelde

keldi+mia

iso <geldik> demokdir. Bu qayda

fe'llerde.eynidir.

o"i

<

jil

btitiin isim ve

atrmrar s<izii do beledir'

P i s: pis. Dalarctq, tuluq kimi geylorin dibine yrprlan gokiintii, xrlt;

bitum. Qetran kimi bir geYdir'

edatrdrr. Opuzca. Oluzlar yuvarlaq bir nesne

baredo miibali[e etmek istadikda (uJti.i oi tes tagirma>
deyirler ki, bu da <desdeyirmi, yupyumru) menaslil verir.

,-fi T e s: mtibalile

Bu, qaYdaYa uYlun deYil. Qiinki:

[Qayda]:

Renglarde va bir qeyin vasfinde miibali[e, giddetlandirme derecosi yaratmaq iiqiin biiti.in tiirk dillerinda sifetin ilk horfi ahnrr ve
ona $ p herfi artmhr. Bu ig opuzcada

m horfinin vasite-

sile hoyata kegirilir. T{ind gciy rongda olan nesneye ttirk-

ler

<,

.i. rS kdp k6k), oluzlar ise <..$ d kom k<ib de-

yirler ki, her ikisi <gomgciy> menasrndadrr.

Ttirklor sdziin ilk horfi olan .5 ke harfini

+ p ilo birlogdirerok <cs kop>

demigler. Bu, mtibalige edatrdrr, sonra ise rongin adrnr alava ederek (..sJs qS kcip

k<ib deyirler. Oguzlar + p harfini

m herhne gevirorok (.sJS

kom

kob

demigler, <tiind

gop demekdir.
San nesneye (e# sarr!>r, tiind san nasneye iso

yilir.

<i-r

san!> scizi.intin

r-x s

<i-r $!'

sap sarr!> de-

herfi + p ilo birleqdirilmiq,

belelikle, mtibalilo yaradrlmrg, sonra reng bildiren

sciz

olave edilmigdir. Eloce de, bog yer, agrqhq i.igiin < aiyan>>

deyilir. Burada giddet deracesi yaratmaq iigtin

yazt>>

tr
..16

<r.s_,r;

uJ yap

deyilir. Btitiin mtibaligeler belodir, lakin + p horfini

s-yo gevirmek

timumi qayda deyildir.

a s: her nesnanin pisi, bayagrsr. Oguzca.

(rJ5l3 cr.,c,,l

-s bu at tas te-

gtil = bu at pis deyib.

t

c,-

L-

c'- T u s - t u s: kege va ya paltar kimi yumgaq nosneya vurulan zaman grxan sesi bildirir. <d!f G ri tus-tus urdu = trp-trp
vurdu>.

Divanij

u.s( g 5; har hansr nesnenin bir parqasl. (dLlil cr6 *+ bir kes etmak =
bir parga gorek>.

cr6

Ko

s: kasak, qurudulmuq gil pargasr' Abdestden sonra bununla

tamizlenilir.

C}{Kis:qadrn.((,*,.5Ls.xanlnqkisi=onunarvadt>.Bozileribunuiza-

,43 ol kisi aldr = o, arvad aldr>.

t4 g o 9: bog, sorbest, azad' u4 o4 bo; yrlkr = bailbo; buranlmtg
fatla igledirlar:

<<ur$

heYvan siiri.isii>-

u4 g o

E:

bu sozdan alnaraq

<<c$.9l.*it cJf ol

igler bo'> deyilir

ki,

<o

qadrnboqdur>,(o,qadmtboqadr,buraxdt,unutdudemakdir).-r4

g o g: <.1$ u{ S

cJf

ol kul bog krldr=o, qulunu, kolasini azad etdi>.

u4 g o g: yetkin yagdakr subay adama da <o4 bog> deyilir. Hemin sdz

bu maselde de iglenmigdir: <eu$,ei1 s.sl..:u o4 uo' nenqge
idhi bolmas=bo$ buraxrlan malm yiyesi olmaz>. Bu soz oz
maltnt qorumasl vacib olan adam iigiin deyilir'
crei

f t

E: dayanacaq,

yolguluq zamanr durulacaq yer ve zaman' Bu

sozdon alnaraq
zaman>>

ub

(.,$l o$ ttig odil deyilir ki, <durulacaq

demakdir.

Q e q: firuza. Bu geir pargastnda da iglenmiqdir:

ob,,4;;
,Jil4j]f ,e-riL
ori ty a4;

ls;i

liJl

C1.s

<<Yarattt Yaqrl geg,

Sawurdu i.irtinq ka;,

Tizildi karakug,
Tiin-kiin tize Yi.irkeniir>.

Yaratdr yagrl

geg,

Sopdi ag qa$,

Diiziildii qaraqu$,
Gece-gtindiiz tizorine <irtiiltir.
(Semadan bahs edarek deyir: ulu tann yagrlhqda fruze kimi olan goyii

yaratdr, goye

a!

kimi dag-qaq sepdi, griyde

Qaraqug [Yupiter] ulduzu kimi ulduzlar d:drzdrd,, gece ilo
yegim dagr

giindiiz bir-birinin iizerine ortiiliir).

,il,i*

Qi

I - 9 i g: qadrn u;a!r siyitmek

istodikde bele deyir. Minici

de qagrgdan sonra atr siyitmek istedikde bele deyir.

c,{/-" S r g: gig. Tutmac adh yemayi diizmek tigiin igladilen nasneye da

'

(oiy

srg>

deyilir.

.ri r u g: biitiin quglarrn iimumi adrdrr. Bunlardan bir qismi aynhr.

,yt f u g: n"F!..*i.i iirtinq kuq = ag gahin, lagrn>.
,rA r u g: <ofi l.l3 kara ku$ - dovgancil, berkuD.
.* f u g: <..rSc# tewi kug = devaqugu>
,rg f u g: <"i6 & yun ku$ - tovuz qugu>.
,/ f u q: <cFi 4l rl kul = albaba, [qartahn bir novti]>.
,rg r u g: <,.rs lJ Karaku$ = Mii$teri ulduzu>260. Bu ulduz dosarken
uod rji

f
,yg f
ryg

t-! Karakuq toldr> deyirler. O, siibh gafr dogur.

u g: <"i3 l-! karaku$ = deve ayaqlannrn ucu). Opuzca.

u g: <"FiJ krz kug> ttiklerinin rengi buqelamuna benzeyon, aqrlanda rengdon renge galan bir qugun adrdrr.

rr!

I $: qr$. Bu meselda de iglenmiqdir: <of

grn

,F r*

krg konukr

ot = gr-

qonalr oddur, ategdin.

Klrakug Yupiterin ttirkco adtdr. Bu ulduzun tiirkca diger adr Onqaydrr. Tefsilat
iigtin bax: Ramiz Osker. Qutadgu Bilig. Bakr, Elm, 2003, s.88-89.
260

d3 T o f: al, hiyla. Bu atalar soztinde

-,+ti dJJ

t#l

do iglenmiqdir: <

gil

awgr nege tef bilse, adhr! anga yol

nege al bilirsa, ayr da o qader

yol

''i3

tiJrl*l

bilir = ovgu

bilio'

.rl, Q r f: xurma vs tiz0m kimi geylarin ganaxda vo ya qazanda qaynamasrndan grxan sasi bildirir.

,rl

K r w: bext, dcivlat, iqbal.

,j f o k: <r,15,-f tot kigi = tox adam>.

d T. o k: tiirkler kimi tapesinda sagr olmayan adama nJ ,-f tok er>>
deyilir.

r o k: buynuzsuz heyvana <(ji!J dF tot< yrlku> deyilir.

d f o k: odl ,t &3tok-tok etti = dagrn daga vurulmasrndan g'*an ses

..d

kimi
..S

ses

verdi>.

f o k: <.14 ddV*.# J

er kissi birle tok-tok boldr = arle arvad

arasma dava-dalaq diigdiD.

,hQ a k: bir geyin <izi,inii, eynisini bildiren kelmedir'

n.Ji$

dl

tjf ci+

gak ol atnr tutprl = laP o atrn <iziinii tut>, <diJ sj+;l

gak amagm urfrl

.l+ .i+ Q a k - g u k: odun,

- lap [ta] nigangaht

ceviz,

cii

vun>'

siimiik kimi geylorin qrrlmast zamanr

<tjl ti+ tl+ gak-guk ettil> deyilir'

ci+ e a k: bu da ses bildiran bir s<izdtir, ((d$il Ot+,ls-,,| C .Jf ol ant
grxan sesi bildirir va

urdu, gak etmodi=o onu doydii, doytilen gak etmedi, yoni

heg

,5i

6i

,i. r*

Z ak

ctnqrrnt da gxarmadu.

- z ak

Sak

qoglarr kellolegmaye tehrik eden sozdiir.

- s a k: qarovulun, keqikqinin qalant, att qoruya bilmesi

iigiin oyaq qalmasrnr bildiren sozdiir.

<<4i*

6*

sak-sak! =

aylq-saylq olun!> demokdir. Qoqaq ve huqyar adama <*9

-rlsak en deyilir.

Mahmud KaS{ari

c!* S u k:

<-.rl

,-*i*4 ci*

suk yalnqus er = kdmok eden bir kimsosi ve

dostu olmayan yalqrzadam>.

4
4
4

g
n
g

dl

k: < &u

k: srx a[achq yer.

i.i

k: kiinc, bucaq. Arguca.

bek nenq = berk, mohkem nosne)).

!55 T o k: tek, ele-bele, sadoce, heg no istamoden. (rS.55 tek keldim =

bir arzum yoxdur,

sadeco

- g ti k: malm en deyarsizi, zir-zibili manastnda.

.+'riQ o k - 9 <i k: davoni xxlatmaq iigiin iglenir.
..t+.5+ Q i k - 9 i k: ollalr galrrmaq iigiin iglenir, siirmek iigtin

de bele

bir

gey istemeyorek galdim, heg

goldim>.
..(.3

k: <-i .sG tak tur =

.$.s+

sus!>>

. Optzca.

Qok

deyilir.

.5+ Q i k: cik. Agrq oyununda a$rq yaru iiste dtigiib guxur iizii yuxarrda
olduqda u,s{.i.s+ gik turdr> deyilir.
.s'r D ti k: <g.yl.si diik urdr = yumrupu ile yavagca vurudu>>.
.Si D ti k: <cJ-!.S3 dtit minq = minler arasl>, (c!l-Jf .sl.:.n.S'.r diik minq
yarmaq=bu qader min pul>.

*st D i k: <ur-i.sf dik turdr = dik durdu>

,.sr" S i k: kiginin tenastil alati. Mahmud deyir ki,. tannrun kitabrna
hrirmat ve ehtiram elameti olaraq savadsz ti.irk kigileri va
qadrnlan yanrnda Quran oxuyan adam 'Ci+ io- ts I c,.ir-l
U-,b-, )t3,.s+"4 t J t+l-6-,.bt3 A-i_16 otil allt a;ii ti lii6.,"

lr+

crt ayeleri oxuyanda sasini qrsmahdrr. Qiinki onlar bu

ayelarin monasrru bilmadiklori tigiin [oradakr bazi siizleri]

oz dillorindoki menada qobul edir, giiliir ve giinaha batrr-

lar. Elece da

piit

U!

lr^ O! ayesi oxunanda sasin qtstlmast

lazrmdrr, giinki tiirk dilindo

c9i

sdzii qadrnrn tenasiil ale-

347

Divanil Wat-it-tilrk

tidir. Eyni qayda iizra savadsn of4uzlann yantnda

l#;J.tt lf.J d

itilt 'g;liIll

?1n,

ayesi oxunarkan sual edatr

olan pl sozii yavag sesla oxunmahdtr. Qtinki onlann dilinde bu soz qadtnrn ayrb yerinin adrdrr. Sciziin menastnt bilan adamlar iigiin neca oxunmaslnln bir farqi yoxdur.

.s.L g ii k: bir susdurma adatrdrr.

<Sus!>>

manastnda tiirklar

nj &

gtik tur!> deyirler.

.-r-i fU

k:

<arj.s-.i

ol miik turdt = o, riiku eder kimi belini biikarak

durdu> demakdir.

.tj g ii I ?: <c,1,.t1 uiit at = ayaqlannda aghq olan, sekil aD.

.1] n t I : <,J; *f uEar biil = qagqa at>.

4 g ti l: uzun iller

qalmrq va dadr qagmrg tanla

"ej

rt biil tarrg> de-

yilir. Taxrl yafrgdan, nemden xarab olmuqsa, yene bele de-

yilir. Vaxt otdiikco turguyan, qlcqran her geye <,! biil>

deyilir. Bu, telaffi.izcaYo menaca erebcoye yaxrndr. Qiinki
bu sdztin erebcesi

cji T r l:

s<iz. 116.1-l!j

<il

bul>, tiirkcasi iso <,!

biibdiir.

d Jsil df ol anqar trl tegtirdi = o ona dil toxun-

durdu, dilla, sozle incitdi, dil uzatdr>.

cji T r l: dil. Bu meseldo de iqlanmigdir: <r.llc4 t.Jlordem bagr trl=dil erdemin, feziletin bagrdro. Bu, erebco

cr

t4',.*l Y OlJ,rrfil .,/l

Ji-' y 3 Si,'i+e Ygb scizti kimidir. Bununla

gozal soz qesd

edilir.
cjl T r l: dil, liifet.

"c#

9l

oluz ttlt>,

(C 9U yabaku trh> kimi. Bu soz

mana yoni.indan erebcaye uyfundur. Oreb dilinda <r.lL'J

lisan> kalmesi sciz va lligat menastna gelir. Bunun iiqtin

-1i;Y3

tef L+a Yrr

,-n

+.-*f

Y 'gL.-J.j:31 deyilerek <lisan>

kelmesi ile soz nezarde tutulmugdur.

Mahmud Kasfiari

348

T r l:

dtigmonden alman esir, dil.

.

etdiyini oyrenmek tigiin dil tutdum>.

q i l: bere, qanglr. Dciymek

Je,y

(# d trl tuttrm = dii$menin na

$eI-

I ii l: <.sJrj

neticesinde deri iizerinde hasil olaniz.

,fr,fi

gel-qiil eliglig = gel-giil elli, sli iqe yat-

mayaD).
r$

u l: qul, kola. Bu maselde de iqlenmigdir:

<c.,r+

slcA,S tut

yaSr, rt

bori = qul yaprdrr, it canavar>, (qul alasmm mahm ele kegiren kimi yeyir, ftirset gozleyir, dtiqmen kimi davramr,

it

da oldupu ev tigiin bir canavardr, na tapsa, gekinmeden

yeyir). Bu soz qulun apaya mehabboti olmadrfrnr g<istormak iigtin deyilir.

,S K r l: insarun ve ya heyvarun qrh, tiikii.

"Fi

rs

r rt

k u q: drdeye benzer bir qugdur,yazdagelir. Beylar onu bir

-birlarina hediyya edirler. Bu quqa

(&$ ,i trt kudhruk

=qrl quyruq> da deyilir.

S f ii l: kiil. Bu mesalde de iglonmigdir: <..r* t*,-i jS t i I

:3.

kiil

tirktinge, kciz iirse yeg = kiilii iiflemakdsnse, kozii iiflemek

yaxgrdn>. Bu sciz kigik iqdensa, bciyiik iqe giriqmesi meslahet olan adamlar haqda deyilir.

t'

e m: cefte.

(1L16+ kapug temletti = qapr ceftelatdi>.

t
fl T u m: bu soz oslindo soyuq demskdir. Lakin 11!Lr3 tumluE>

kelmesi

hom <soyuq nesne>, hem de (soyuq) menalanhda iglsnir.

il

i.i

m: at renglerinden saya (diiz, tam, ttim) rang. q,rl

at=dtim qara

at>>,

((c,l

g3

l.;E

t' ttim kara

t' tti* toru$ at=diim doru, ta-

mamile doru at26l).

Koroglunun atlannrn biri qrr, digari doru rengli oldulu tigiin onlara sadece olaraq
at (eynen Bozat, A! at kimi)deyilmeli ikan bunlara barmaqdan sorulan manalar yiiklanmigdir. Qiinki rong manaslnda qr ve doru s<izleri odebi dili mizde
yoxdur. Diirat <doru at> soziiniin tehrifi, bir vurlu ila soylanan variantrdrr..Bu, adi
26r

Qr at ve Doru

349

Divanii lilfaFit-tilrk
p+ Q

i m: bir qeyin giy vo ya ya$ olmasrru vurlulamaq iigiin iglenir. < 6

,:.,l d# gim yik r1=gim giy at>, ( o.tir.Jl f+ gim O1 1ot1=9im
ya1 paltar>>262.

i m: ayrrq otu. Yerdan yarrkdklii

gekilde bigilib yr$rhr, quru-

dulduqdan sonra od qalamaq iigiin grrpr yerino iqlenir'

(d+r

gim brgtr = aynq otu bigdi, yr!du>.

f*, S ii m: qiddat adatr. ((s(nj lr+ llr stim siigiik nonq = gox dadh,
dapdadh qeP. OPuzca-

u m: qum. Qigilce. Bunu oluzlar bilmszler.

d K e m: xestolik.

s6rle3,:,,1 at kemlondi = at xestelandil>.

t' K o m: gcim. Goy rengda giddot yaratmaq iigiin bu sozden istifade

edilarak

(.s$ F kom kok = gomgoy> deyilir.

# K i m: kim. Sual odatrdr.

Opuzca-

Orobce bunun qarqrhpr <men>dir'

mon heza> deyilir ki, <bu

<li|

ir

kimdio demakdir. Bu soz tek ve

cem tigtin iglodilir. Oluzlar n#r'r-l+ boy kim> deyirler ki,

<hanst tayfa, boy> demakdir. Boy cem menasrna gelen bir

isimdir.

cl B

o[uzlar (dJL r,t bon bardtm> deyirlor ki, <<men vardtm,

mon getdim> demekdir. Diger tiirkler (dJi O' men bar-

a n: mon.

drm> deyirler.

dr

ii n: geco. <e$$stiinla kaldim = gece iken geldim>.

ci T r n: ruh, nefes. (qrdt"6

(# 41 arunq trnr kasildi = onun nefasi ke-

sildi, ruhu grxdr>.

bir rengdir, ona diirr, mirvari ve s. kimi baqqa manalar vermek ellamagilikdan' !91tu
elmi av-aragrhqdan bagqa bir gey deyildir. Qrr at ise qrr rangli atdr, bu da tiirkca adi bir
at rangidir. Qn ata da uydurma rengler yaragdrrmaq cahdlari bir zamanlar gox dobda
olmuqdur. <Divanii liigat-it-tiirk>la bu mosolelsr nahayot aydrnhla qovu$acaq.
262 Bu s<iz dilimizde <cimcimo=ya[r9da gox islanmaq> geklinde iglenir. Buradan gtiriindiiyii kimi, asli g ila <gimgimo> olmahdr. Zatan <gimmek> sozii de bu kokdondir.

350

Mahmud

Kagari

ii T i n: (crsj c.f tin - tizgin = yiiyen ve cilov>.

iF Q r n: dogru, gin, sahih. <-rYjy" in grn sozler = o, dolru deyir>,
11r.5-i-.1r.1

ir*

S o n: sen.

i* grn aydrnq = dij1z dedin>.

Tiirkler bu

scizle u$aq, n<ikar

kirni <izlerindon ya$ca

va

mdvqece kigik olanlara mtiraciet edirlor. Mclhterem, men-

sia deyirler. Oguzlar is igi tersino

gevirarak bdytik tigtin <ir- sen>, kigik iigtin <jr siz> deyirler. Cemdo de bele deyilir, qayda da beledir, giinki <jr
sia cemi olan bir isimdir.
sobli kimsolera

ile <iy

iF

kimi geylerin qrnr. tu+ C$ krhg krm> deyilir.

K e n: $orq olklerindo her gehara verilen addrr. Bu soz < ri3 kend>
kalmesinin qrsaldrlmrgrdtr.

if

K ti n: g0n, giineq. nod cf ktin togdr = giin do!du>. Bu maselda da

CF

r n: brgaq ve qrhnc

iglsnmiqdir:

<J.ii3

nege baxanrn

CF

i,i n: giin.

".ri [r.i3 ktinge baksa, koz kamar=gti-

gozii qamagaD.

<,bi cf -* bu ktin bargrl=bu giin get>. Giina bela de-

yilmesinin sabebi igrgrn gtineqden yayrlmasrdrr.

lhcf Kiin yrpar: mtigkgobeyi.

cr" M e n : men. Ttirklerin dilinda.

cr M ti n:

gorba. Mahmud Kaglari deyir ki, men yaSma olkesindo

egitdim, <<gorba getir> demek ovozine

<lE cr miin kaldiir>

deyirlar va origte gorbasr gotirirler. Bu sozdan onu anla-

yrrlar. Bu isimleri tiirk yaasrnda yum$aq herfla (herfi-lin

O',l ,-i-,rr) yazmaq

da mi.imkiindiir. Lakin s<iztin dilla s<iy,

lenigi y azdrptm kimidir.

Salimden iki herfliler brilmasi bitdi.

351

Divanii Wat-it-tiirk

uq uenl,il,oR BoLMOSi
HOR NOV HOROKODO ORTASI SUKUNLU

Fo'LiN, FU'LIN, Fi'tiN

c,-l+

E,F.d'i

nAgI

B a r t: qerab ve ona banzer maye nesnelorin cilgtisii.

e-rr B a

r t: su igilen parq. Opuzca.

r t: <<gS c,*

bart-burt tuttr = qefil onu her yandan tutdu>.

c,,* g u r t: kabus, qarabasma. Buna gora de (c'Ji (# koti burt> de-

c,-lt B a

c,,.1+

yilir.

sr

B e r t: aganrn her il oz kolesinden aldrgr vergi. Bu s<izii a i ile

sdr;s; birD gaklin de yazmaqdaha yaxqrdrr.

c,j T r r t: <c,ij ,j ej d-j 41 anlnq tontn ttrt-ttrt ylrttl = onun

paltarrm ctrt-ctrt ytrtdt, crlq-clrlq eladi>.

c,,j

<i

r t: dord. (dl-'l1

c,,-i

tort yarmak = dord pul>. Dord olan her

qey beladir. Bunu

vavla 6-,r$ $eklinde yazmaq daha ya-

xgtdrr.

c,i cre Q a r t1u r t: her geyin ufagr, qtrtnttst, tdkiintiisti.

dr; Q a r t: parga, hisse, qedor. <.rL y!ill '-'J+ r4i l$1 {-sUji bizinq anda
bir gart algumuz bar = bizim onda bir azalaca$rmtzvao>.

c,-* Q i r t: <;i9-

e..r+

ttiptirdii>.

girt sudhtr = di;larinin arastndan girt deye

Mahmud Kasrtari

."r;

S a r t: tacir. (-1gr t4

Art

Clt

oi

sart azukr arrp bolsa, yolda

yer = tacirin mah temiz olsa, ele yoldaca yeyer)). (Bu meselin menasr bir-iki defe verilmigdir).

sj- aj-

Sa

r t - s u r t: <csS c,+* c,+*,/

l3l .S.jl

anlnq adhakr sart-surt

kildr=onun aya$r fart-furt eledi>, bu, ayalrn ayaqqabr

iginde grxardrlr ses kimidir

'''y
c,*

St

r t: qil, yolun qrl.

Sr

r t: bayr, yoxu$ kimi yerler ve kigik deraler (oguzca).

.:,j f ar t

yara. Buradan almaraq bedxasiyyet adamlara <-i'"ua kart

er> deyilir.

.r-i
,r-!

f
f

c,r.!

c,y K a r t-k u r t: <,j c,j c,+.f.I

u r t: soxulcan fasilasinden siiriingenlar. Diger ttirklarin dilinde.

u r t: ofuzlar <bciri>ye, yeni carLavara<'"ri kurt> deyirlor.
elig kart-kurt etdi = barmaqlar

grqqrldadu.

f
c,,j f
.r-ll
elS

r t: <1.",>i krrt of

l r t:

c,.,;S

qrsa otD,

(Gi,."Ui krrt

sag

(s,iil'"ui krrt kigi = xasis ve bedxasiyyat

= qlsa sag>.

adam>>.

c,j ,rj .,tuJ cJ at arpanr ktirt-kiirt yedi =

xrt-xrt yedil. Xiyar va xiyara benzar geylori sos

K ti r t-k ii r t: <cs+
at arpanr

gxararaq yeyen adam iigi.in de belo deyilir.

d',Js

K ii r t: qayrn alacr. Bundan yay, qamqr, doyonek kimi geylar diizaldilir.

g.rg

g.rg K a r g-k u r g: <cr.r*

ele.i ii'-i.i

er turmuznr karg-kurg ye-

di = adam xiyan xart-xurt yedil.

Aj K u r g: <j.i eJi kurq tamtir = polad>r.

g.!

u r g: metin ve igid adamlara ndtl

elkurg

va kiilgo geylera do bele deyilir.

e+. Murg: qarabibor.

eren> deyilir. igi dolu

$3 K a n d: $ohor. Bu sozdan ahnaraq Kaqgara ($s

3!-rl

Ordu Kend>

deyilir, ((xarun oturdulu gehan demokdir. Qtinki xo; iqlimina gora Ofrasiyab burada yaqayrrdr. Bura Aqagr Qindir'
Bu geirda de iglenmigdir:

jSJ C jsu-rs

;.I|

r;1.;ss

fr8t1
.!++o"

i;f

tjf cA-i

<Kelnqiz leyti aktrmrz,

Kandlar iize gtkttmz,
Furxan ewin ytkttmz,
Burxan iizo stgttmz>.
Seller kimi biz axdtq,

$ohorlorin fiste grxdrq,

Bi.itxanant biz yrxdrq,

Biitlerin iisttino pisledik.

(Uygurlara qargl axtnlardan behs edorak deyir: onlartn iisttine sel kimi
axdtq, gaherlarini tutduq, biitxana ve ibadet yerlerini yrxdrq, biitlerinin iisttne oturduq). Mtiselmanlann adoti be-

ladir ki, bir kafir olkesini tutanda onlan xorlamaq iigiin

biitlarinin iisttina otururlar.
ris

a n d: oluzlara va opuzlara uyanlara 96ro, <<kend>>, ttirklerin bo-

yiik bir qismino gora ise

<geher> demekdir. Buradan altna-

raq Farqane qesebesine (rrs

iil

Ozkend> adr verilmigdir,

<oz gehorimiz>>, <oziimtiztin geheri> demekdir. Yene eyni

qakilda bagqa

bir

gehere <1ris ir*.' Samizkend>

deyilir ki,

boytik oldufuna gora bele adlandrrrlmrgdrr' Farsca ona

(!t r&

Semerqend> deyilir.

Mahmud KaS{ari

u"-ll p a r s: yrrtrcr bir heyvan, qaplan, polong.

(J"* p a r s: ti.irklerin on iki ilinden biri. Bunun bele bir tarixgesi var.

Ttirklar on iki heyvanrn adrnr ahb on iki ile ad olaraq qoymuqlar. Ugaqlarrn yaqlannt, sava$ tarixlorini ve daha bag-

qa qeyleri bu illerin donmesi ile hesablayrrlar. Bunun tarixgesi beledir:

Tiirk xaqanlartndan biri

<iziinden nege

il awsl baq veren bir savaqr

oyrenmek istemig, o sava$ln tarixinde yanrlmrgdrr. Belo ol-

duqda xaqan bu ig i.igtin ulusu ila bir kansq [miigavire]

toplamrg ve qurultayda <biz bu tarixda nece yanildtqsa,
bizden sonra gelenlar do ele yanrlacaqlar. Ela ise biz indi

goytn on iki bi.ircii ve on iki ay miqdannca hor ile birar ad

qoyaq, hesabtmzt bu illorin kegmesi ile anlayaq. Bu, aramrzda unudulmaz bir xatire olaraq qalsrn> dedi. Ulus xa-

qarun bu tokliini qebul etdi.

Bundan sonra xaqan ova gxdt ve vahgi heyvanlan Ihsuya dolru qov-

maft amr etdi. Bu, boyiik bir gaydrr. Xalq bu heyvanlarr

srxtgdtraraq. gaya torof stirdti vo ovlamala baqladr. Hey-

vanlardan bazilori suya atrldtlar ve on ikisi gayr keqdi'

Suyu kegen her heyvarun adt bir ila verildi. Bu heyvanlardan birincisi 11!l$ir srgfan=sigan> imig. Suyu hamrdan

ewel kegen bu heyvan oldulu i.igiin illerin birincisi bu

adla adlanml$ vo ona <gA ou+u. srggan yrh> deyilmigdir.
Suyu ondan sonra kegan heyvanlann adlarr srra ile aqa[tdakr illare verilmiqdir:

,*.3 ua yrh: sr[rr [inak] ili.

A,yit

Pars yrh: qaplan ili.

"l;6U"lir:

Tawrqlan yr!: dovgan ili.

355

Divanil lilfat-it-tilrk

.su Nok yrh: timsah

ili'

,* Dq Yrlan yrh: ilan ili.

r*$ Yund yrh: at ili.
,A alKoy

yrh: qoyun ili.

o+; Bigin yrh: meymun ili.

Cltit Taka[u yrh: toyuq ili.

,l c,tIt yrh: it ili.
,+"JS Tonquz yrh: donuz ili.
Say.,f.-ii donuz iline gatanda donerak yena sigan ilinden baqlamr263.

Kagfari Mahmud deyir: biz bu kitabr yazanda dord yiiz altmrg alttnct
(466) ilin mehorram aytidi26+, ilan ili girmigdi. Bir il kegib
467-ci

il

olanda at

ili

girocekdir. Hesab sane gostordiyim

fizra olacaqdrr.

Tiirklar bu illerin har birinda bir hikmet oldu[unu sanaraq onlarla fala
baxtrlar. Soz gelimi, inama goro, ud ili girande savaqlann
sayt arttr, okiizlar bir-biri ila savaqrr, buynuzlaqrrlar. To-

yuq ilindo erzaq bol olsa da, insanlar arastnda qarrqtqhq

artr, giinki toyugun yemi dandir, deni tapmaq tigiin o,

gor-gopii, zibili, qnnillart bir-birina qanqdrnr. Timsah ili
girende gox yagrq yapn, bolluq olur, giinki timsah suda ya-

gaylr. Donuz

ili giranda qar ve soyuq gox olur,

qarrqrqhq

dtiqtir. Beloliklo, ttirkler her il bir ;ey olacagtna inarurlar.

ttirklerde rosmi dovlat teqvimi dz baglan[rcrnr Mahmud Kag[arinin bu satirleri yazmasrndan taxminan 5 asr evvel, miladi tarixla 586-cr ilden g<itiiriir. Bax: Ramiz
Osker. Taqvimdan teqvime, iqlimdan iqlime. Bakt, igrq, 1987,s.17-19.
2fl Buradan etibaren abzasrn sonuna qader Segkin Ordi vs Serap Tu[ba Yurtsevarin
tarciimesini miiqayisa iigiin veririk: <ilan ili davam edirdi. Bu il bitib da 470-ci il
[elyazmanrn bu qisminde sonradan elava edilmig bir not vardtr: <diizaltma: 467-ci ll>;
tutraun dolayr kitabrn bitirilma tari-xinde bir qeyri-miieyyanlik hasil olur. ister kataba
sahifasinde, istersa de bu madde iginde 466-cr il deyilmig, ancaq bir neqa yerda 469-cu il

263 Oski

ya-zrlmrqdrrl olunca yund ili baglayacaqdu> (DLT-2005, s.173).

Mahmud

Kagari

Ttirklsrda haftanin yeddi giini.iniin adr yoxdur, gi.inki hofte anlayrgr islamiyyatden sonra meydana grxmrgdr.

Aylarrn adlanna galince, goherlerde ay adlan orebce iglanir. Kogeriler

ve mtiselman olmayan

tiirkler ili dord fesle bolarek ad ve-

rirler. Her iig ayrn bir adr var, ilin kegmesi bununla bilinir. Novruzdan sonra yaza <<ol.p'if sgluL ay>, sonra < glf
qel

ifl.if ulu!

oglak ay> deyirler. Qiinki bu ikinci zaman

pargastnda ollaq boyiiyiir. Bundan sonra

u,rl df ulug ay>

golir, giinki bu dovr yay ortasrdlr, yer iiziinda nemet artrr,

heyvanlar boytiyiir, siid goxalrr. Diger aylar da bu qekilde
davam edir, az iglandiyi iigtin bunlann adrnr tek-tek saymlram.

cr*

B a r s: badande bire, bit kimi hegeratrn diglemesinden, yaxud giban baglamasrndan ireli golan gig, qabartt. u,.s4

anlnq oti bars boldr> deyilir

ki,

,y*.J

"$1

(onun eti qabardr> de:

mokdir.

cy-f

e r s: getin olan har nesne. Her getin ige

o{J+ $

Q a r s-g a r s: (crlJf

,r,l+

<o!l

trj

tors rg> deyilir.

r-"i+ CrJf ol anr gars-gars urdu = o

onu $ap-gap d<iydb. <a.r-i

.-r"-F

uj

ters-tors urdu>> deyilir

ki, <her terefdan, har yanrna, ters-avand vurdu> demekdir.

ty*

t< a r s: dova ve ya qoyun yunundan toxunan paltar.

,-yjo r;"jo

Kars-kars:

ryjl-*J

kars-karsayayaptr =o,
elini bir-birina vuraraq ses grxardr>. Bu, al galmaqdan gr<"r:*lt"l

xan sasi bildirir.

.iti f

ii I f: <rss$ d

eu

tam kiilf yrkrldr = dam gurultu ila bir anda yr-

xrldr>.

dbi B a r k:

(d.c .il

ew-bark>.

<<c!-.1

bark> sozii tek iqlenmir, <.i1 ew>

sozti ile birlaEdirilerek iqlanir.

Divanil Wat-it4iirk

.rr f

35',7

(,3j Jljt J# bir

siingti uzunu qadar>, o,jj Al * yer eni-

u r k: her cismin uzunluluna <turk> deyilir.

si.inqii turkt=bir

turkr = yerin eni-uzunu>).

(fli e u I k: <.s-,,t*l 4$ guk asgi.irtik = ltil-qamber, zil sorxot))'

(9l+dl+ Q a I k-g u I k: ( d$-J+(!li.iI+galk-gulk badar krldr = o onu
qak-guk vurdu, grrpdt, italedi>. Bu, itelamenin grxartdrgr
sasdir.

dJ K t r k: qtrx. Bu masalda da iglenmigdir: <jd--i

.eu+ al+ ilJ5.3 litJ

di

krrk yrlka tegin bay - glgay tiizliniir = qrrx ilo qadar bayla
yoxsul bir olar>, (ya oli.im, ya da zamantn dayigmesi naticasinde qrrx ila varh ile kasrb bir seviyyede olar, diimdiiz

olar).

.S* g s 1k' (!5-i3 d*

bek>dir,

.S* g o r k: bag|q,

bark nonq = mohkom nesno). Bu soz{in asli <

-.l

"i

herfi sonradan artrnlmtgdrr.

papaq. n.-*U$ lSJi j*,,*tl'i ,qrt"$,-SJi

i#iE

tatsrz

ttirk

bolmas, bagsrz bork bolmas = tatstz [acemsiz] tiirk, bagsz

bdrk olmaz>.

.sj t

ii r k: ttirk olkasinda bir

gaher adr.

csj l| e r k: <,JS ' <-i terk kel = tez gal>. Har hanst bir igin tez goriilmesi
emr olundulu zaman

(,3' tJl tork krl> deyilir,

<tez ol> de-

mokdir.
,-s.Ji

T ti r k: aleyhissalam Nuhun o$unun adtdrr. Bu ad Nuh oglu

Tiirkiin ovladlarrna tanrtntn verdiyi addrr. Ulu Tanrrnrn
bir ayasinde JAUI A iiF OL*il\ ;!s u3l ,Ja
<<insan> sozii <adem) menasrnda iglendiyi iigiin burada
yalruz tok bir adamt

c,,r.rJlLllJ'Lal

lJti

bildirir. F.#Jtl

O*"rl sp gt.^*r)l rii11 r3l

ilr3ll!! .1$u 6-"1

iu..-,,

ayasindeki <<insan> sozti goxlugu, yrgrnr bildiren bir isim-

Mahmud KaS{ari

358

dir. Qiinki tokden bir gey glxarmaq olmaz, burada da elodir. <Tiirk> sozi.i Nuhun ollunun adr kimi iqlendikde tek

bir adamr bildirir, ovladlarrnrn adr olanda <begon sozti

kimi goxluq vo com bildirir. Bu
lenir, nece

ki,

sciz tek ve cam yerinde ig-

Rum s<lzti eleyhissalam ishaqrn ollu iysu,

iysunun oglu Rumun adrdrr. Onun civladlarr da bu adla

anrlmrglar. Ttirk sozii do beladir.

Biz <ad olaraq Tiirkiin adrnt ulu Tann <izii vermigdiu dedik. Qiinki
bizo ahli-miibarakden geyx va imam el-Hiiseyn ibn Xelef
el-Kag[ari265 dedi, ona da ibn el-Ferqi adh bir zat ibn Obi-

d-Diinya adr ile tanrnan eq-$eyx Obu Bekr el-Miihd olCarcarainin <el-Miiellef

fi

axir az-Zaman> [<Axrr zamafla

dair>l adh kitabrndan peygembera (s.a.s.) istinadon bir

hedisi revayet etmigdir. Hemin hadis beledir: <Ulu Tann

"menim bir ordum vardrr, ona "tiirk" adt vermigem, onu

$erqda yerlogdirmiqom. Bir millota acrgrm tutsa, ti.irklari

onun iizerine mi.isellet edorem" deyir. Bu, tiirklerin btitiin
insanlara nozeren tisttinliiytidiir. Qiinki adr onlara Tanrr
<izii vermigdir, onlan yer iiztiniin en ytiksok yerinde, havasr en temiz cilkelerde yerlegdirmig va onlara"oz ordum"

demigdir. Bununla beraber, tiirklardo gozellik, zeriflik, incalik, edeb, hcirmat, boytiklere ehtiram, soziinde biitdvliik,
tavaz<ikarhq, igidlik va mordlik kimi her

biri

saysrz-he-

sabsz tarife layiq olan erdemlori zikr etmaye ehtiyac yoxdur. Bu geirde de vurpulanr:

.sjC

L,-6 0+e

,;qlr.sl.i!UUl OS
265Tarixi malumatlara gcire, bu miibarek zat Mahmud Kaglarinin miiellimi olmugdur.

cJlxJ3-i
Jiir.sJ]i

lr-r.

<Kagan korse ant ttirk,

Budun anqa arunq2ffi aydaqrl.

Munqar tagir ulugluk,

Munda naru kesliniin.
Hagan g<irse onu ttirk,

Millat ona soyleYer:

Ona dayer boYiikliik,

Onda bitar ululuq.

ttirkii g6rse, hokman dele deyar: ululuq ve boyiikliik

ancaq tiirka yaraglr va onda son heddine, zirvasine 9a-

(Hagan bir millot

tv)zot '

s-i

1.

r k: tiirk. Bu soz hom tekda, hem da comde iglenir. <Son kimsoD) menastnda <u- # kim sen> deyilir, buna <tiirk mon))
deyo cavab verilir, (men tiirkem> demekdir. <

.+i'S-i

tiirk stisi atlandt ='tiirk ordusu atlandr>'

il r k: <<vaxt>> menaslna golen soz. Biittin meyvelarin yetigdiyi zamarun ortastdtr. 1.e.r3l pJf 't.li tiirk tiziim odi = iiziimiin
ss',:131

.s-i

deYdiYi vaxt>>-

f ii r k: .,r's.,J "itji' t-rt ttirk kuyaq 6di268 = gtinortD)'

.sj f i,i r k: (d$+ .sJ'3 tiirk yigit=genclik ga$rmn ortastnda
,s-i

' <y

"

Se

olan genc>.

r k: saxst ve saxsl qrtnttlart.

Burada qr5.!! snlsqyy sozti yerine diiqmiir, iistelik, misrantn vaznini pozur' bu soz
(ti tJ .)
mana baxrmrndan da artlqdlr. Hiiseyn I5uzgiin II misranr <budun anqa aydagtt)
(?)
ant!
<ay[a
(DLT-2005,
s.606)
isa
s.225), Segkin Ordi ila Sarap Tulbi Yurtsevar
aydagr> qaklinda oxumuglar.
267 Bendin manasrndan gixrg ederek biz onu bir qedar farqli gekilde tarciima elodik.
268 Herfen <orta giinag zamanr> ve ya <gtinegin orta zamanr>>, hatta zenitda oldufuna
gcire <giinagin ollan gagr>, dolaytst ile <giinortu demekdir'
266

Mahmud Kasfrari
.S-;r-l S

ti r k: (lS: jJi , <J* s,el3l ctil anlnq adhakr siirk buz tek = onun
aya$t buz kimi soyuqdur>. Bu soz ancaq bu deyimde i9lenir.

..sJs
'.sJs

K ii r k: kilrk.
K o r k: gozellik. Gozel

va gorkemli olana (.slsJs

Ortasr harekasiz olan iig herfliler qismi bitdi.

korkltig> deyilir.

Divanil liltat-it-tiirk

361

ORTASI HOROKOLI OLAN SOZLOR BOLMOSI

FO'OL, FO'UL, FO'IL
cS K

a I e p:

#,,bqF

BABI

yaylalarda biten, heyvanr tez kcjkelden ot.

cs,i B a s u t: arxa, komekgi, hemdard.

c*.+

g a S u t: komak. <cgU,:.1,,i t5.ji df ol manqa basut berdi = o mene

komek etdi>. ikisi de bir-birine yaxtndtr.

c4 g u I r t: bulud. ncS ljkara bulrt>, (c4 dl ak buht> deyilir.

rt+l d* gl, U
-,rt'J

&l)t; dJf

<Kara bulrtr! yel agar,

Urung bila el agar>
Qara buludu yel agar,
Rtiqvat isa el agar.

(Qara bulud griy tiztinti tutanda onu yel dafrdar, goyiin iiziinii aqar,
riigvet isa hokumet qaprlarrnr agar). Bu soz igini dtizeltmek

iigiin mahnr qrnrpalanmamasl laztm golen adamlara deyilir. Sagrn gurlufu da buluda benzedilerek < F..s:i c4 bu-

lrt tek

saqr>

deyilir ki, <sagr bulud kimi gox> manastnda-

drr. Bu bandda de iqladilmiqdir:

s.Jr3,", ]i..5$l

i;ltu,#-4
;"6f dl

.r--$

Mahmud KaS[ari

ji!s5.-"._r+,r6
<Agdr buht kokrayi.i,

Yagmur, toh sekriyti,

Kahk anr iigriyii,

Kanga barrr belgiistia.

Ytiksaldi bulud ktikreyerek,

Yafrg, dolu seyriyerek,
Hava onu si.irtiyerek,
Hara gedir, balli deyil.

(Bulud ytiksoldi, yagr$, dolu yagrr. Hava buludu siiriikleyib aparff,

hansr torafa gotiirdiiyii melum deyil).

c# f ii b ii t: Tibet. Tiirk diyannda ya$ayan qelebelik bir qovmdtir.

Onlar ya$ayan yerde mtigk geyiki olur. Bu geyiklarin

g<i-

beklerini kosib gotiirtirlar. Bu bir miiqk qutusudur. Gobek

mtiqkii budur.

Tiibiitltilor Sabit adh bir adamrn ovladlarrdrr. Sabit yamenli bir

gaxs-

dir, orada adam oldi.irdtiyii ilgtin qorxusundan bir gamiya

minerek qagrb Qino golmigdir. Ttibtit olkesi onun xoguna

geldiyi tigiin burada yerlagmigdir. Qolugu-gocugu artmr$,

nevolari ttirk torpaqlarrndan min beg yiiz fersax yer almrglar. Qin olkosi Tiibiitiin gerqinde, Kogmir qerbindo, uy-

gur diyarr gimahnda, Hind danizi canubunda yerlegir.

Dillerinda arebce scizler de vardrr, anaya <<t-liime>, ataya
<<LJ

aba> deyirlor.

c$j T e g i t: (C,i$ tegin>

soziintin comidir. Liigavi menasr <kole> de-

makdir, sonra xaqan ogullarrna unqun [tinvan] olmugdur.

Bu, qaydaya zidd bir cemdir.

(d#

Ef ogo tegit> orta halh

adamlann boytiklerine, xaqan uqaqlanrun kigiklerine veri-

lillat-itaiirk

Divanti

len addrr. Bu iki s<iz birloqdirilorek iglanir. <El oga> sozi.i-

niin asli Ztilqerneyn dovriinde siilhdan evvsl tiirk qo$unu

ila onun avanqardt arasmdakt garpl;ma ilo bafhdrr'

d,,+ e o k

t:

<r$ c&i g6liiit kigi = qrsa boylu,

crtdan>>. Qrsa olan

har geya bela deYilir.

c,5+ Q i g i t: pambrq giYidi. Arguca.

l4y

i p ii t: qarabiber va istiot kimi

yemaya vurulan edviyyat. Ka$-

garca.

dL

Sog

u t: turgumug stidden tutulan pendir. Karluqca'

ci-, S o g u t: diiyii, et ve edviyyatla

doldurulmuq balrrsaq yemayi,

bumbar dolmasr.

Sr!rt:

'"ir"

c,iJ,,5

ci g

a[lagma.

ti t: soytid. Bu mesoldo de iglenmigdir:

<rr!$

..(ji3 tSjl.Jr., d'3'L

sogtit siilinqa, kadhrnq kastnqa=soytidda tezelik, qayrnda

sortlik>, (soyiida tozelik, qayrn apaana sertlik yaraqrr)' Bu
soz eslino gakan har gey iigtin soylenir.

c# f

a g u t: sava$ va qovgada igidlerin

bi-biri ile garprqmasr.

Baqqast

da beladir.

c,t f

((oJE gaa r t t: ti.irkmenca <soymek>. Zennimce, bu soz erobco

roD sozi.inden altnmrqdrr-

c,j f

u r u t: qurut; yafr ahnmrq qatrqdan diizaldilmig lor pendiri.

cr$ t< anat'. qanad.

crS

o n a t: bir-birine yanagan, yaxrnlaqan, toplaqan insan ki.itlesi.

n.J{ e6.$.Jf ol meninq konattm ol = o mene yaxrnlagan
adamdtr>.

d+S

K :r p i t: igki igilen yer, mexana, dtikan.

c+s K ti g a t: Xarezmde ya$ayan bir ttirk boyu.

d+s

Kogtit:

at.

Mahmud

d,rs K e d h ti t: geyim, geyacek. Osasan toylarda geyilan paltar. Bayin

ve gelinin ciz qohumlanna hediyyo olaraq geydirdikleri

paltar. (crl.,,, ok kedhtit berdi = ona hormat elarneti olaraq paltar, xalat verdi>.

sJF K

i r i t: kilid, aEar. Bu soz arebcaye yaxrndrr,

gtinki

erebcasi

n+$! iktiO>dir. Olif atrldrqdan sonra ci ka horfi ,.s ke harfina, cJ I horfi

I r herfine, .r d isa d.r t herfine gevrilmigdir.

cJ3

e{

B o k a g: tskinlorin titulu. (CHfi Oil-,J

ii I ii t: xalq arasrnda gtilmeli, giiliinc olan gey.

C* B u k a g: su qabt, saxsrdan qaynlan ganaq. rc+ ei"I aqrg-bukag =
qazan-tava>. Bu iki sdz birlikda soylanir.

e{

Bekaq Arslan Tegin>

deyilir. Bu sciz r-5 yumgae kafla <bogag> gaklindo tolaffi.iz

edilanda kigiltmo bildirir, <boyciyoa) monaslna golir, sevgi
va ezizlema bildirir, giinki <4beg> scizti yumgaq kafladrr.

C!golug:
Ct

kiqiadr.

o k u g: gorek. Bu soz nJ

.f tok or> sciztinden ahnmrgdrr, <<tox

adam> demokdir. Qorok adamr doyurdugu tigiin bele de-

yilmiqdir.

c# T i k ti 9: g<irokgilarin gcirak i.izarine naxr$ vurmaq iigiin iglatdiklari

nesne, qug lelayi.

e.l Q a n a E: qorxaq,

iq gore bilmeyen, pampax.

C.". S a n a q: dafarcrq. Qrrmrz dagarcrga (sanag kesiirgti> deyilir.

C+

K a k a g: kir, pas, bulaqrq. Buradan ahnaraq u,s$ CS Oj ton kakag boldr> deyilir ki, <paltar girklendi> demekdir.

C$fulug:kiqi

adr.

Cl I( ,, I a g: qulac. Bunun esli <6ll

,.li

tot

ag>drr. <c.,+-x C$

bir kulag

bargrn> deyilir ki, <bir qulac ipok parga> demekdir.

liS eS
Clt K I I I g: qlhnc. Bu atalar soziinda de iglenmigdir: <trLnt'
"i!
Bu
soz
qtna
stgmaz>'
qrhnc
qo$a
koq krhg krnka sr$mas =
bir ig i.igtin garplgan, qargllagan, yaxud bir qrzr isteyen iki
adam iigtin soylanir. Bununla xaqaniyya xanlanna ad ve-

rilerak <Krhg xao deyilir ki, diigtindiiyti, qurdu[u iglerde

qrhnc kimi kasib atan xaqan demekdir. Bu bendde de i9lanmigdir:

Jl$tii,#{irJl
"J:F^iil OjJs

J5jl

-,1+:,i411;-1"U

.srit

dr+S

ir.l

6S Cs

<Oran alpt oktqtrlar,

Ktnqr kozin bakrqtilar,

Kamug tolmun toktqtrlar,
Krhg krnka kiigin srgdr>.
Orlar, alplar gagrrrqdrlar,
Qrzmrg gozlo baxtqdrlar,

Her yaraqla toqquqdular,

Qrhnc qrna gticle srgdr'

ki, alp eranler, igidlar bir-birlerini

haylayrb galrrdrlar, qrzmr$ halda qazeble bir-birlerini siiz-

(Savag sahnesini tasvir edorek deyir

di.iler, biittin silahlarla vurugdular, qtltnctn tisttinde quru-

mut qarun goxlugu iiztindan qrhnc qrna giicla girdi)'

e'^ Kamrg: gomqe.

eit K o t i g: cavan ugaga soyan zaman igledilir, <necis kimi qoxan>
demekdir.

G3 K

o ze g: parg, piyalo. Bu soz erabcaye uygu'dur, ancaq

C q-ye gevrihnigdir.

h herfi

366

Mahmud

eK I( 6 d h o g: yuxardakr kimi parg, piyalo demekdir. Arguca.

Eynan

bunun kimi, ereb dilindo de j dh horfi j z harfine gevrilerek *1 zebars sozii +.j zebere gekline diigmtigdiir, <<yazt
yazdu demakdir. Oreblor acr suyaitoi J ljb3

iL"

deyirler.

K o m e g: ki.ilo basdrrrlaraq bigirilan g6rek.

C^s K o m i.i g: define, gomti. n.r4 Ct cjf ol kdmiig buldr=o, define, xeCi6

zina tapdr>.

e.i; M e g i g: <p3f 6;

mogig

iiztim = qaratiziim>.

-,r{ g u t a r: <berdi> adlanan hesirin toxunmasrnda erig kimi istifade

olunan pambrq ip.

;4.,r{ B adar-b adar: <crr#-,,+-*

badar-badarytigirdi = tlpl$-

trprq, apul-apul, tappa-tapla qagrb getdi>.

i*l Sa s a r: dag sanmsagr.

*' B a g r r: qaraciyer. <heg kima boyun eymoyen adama < Utr.s,r,
bediik bagrrh!> deyilir ki, <ciyeri/bagrr bciytib demekdir.

B a g r r: yayrn ortasrna da <<aA!ya bagn>> deyilir.

-,,![

B a k r r: mis. Bu deyimda de iglenmigdir: <6$l Ou

yok altun=var olan

gey

*J+

bar bakrr,

misdir, yox olan gey qrzrldrrr, (el-

do olan gey mis kimi deyersiz sayrlrr, elda olmayan gey isa

qzrl kimi qiymetlidir). Bu

s<iz her hansr

bir

gexsin qo-

humlan yanrnda dayeri bilinmediyi, ancaq yoxlulunda

axtanldrSr zaman soylenir.

-A n a k r r: Qinda istehsal olunan bir parqa. Bununla alver edirrer.

rt*; B a k l r s o k u m: Marrix ulduzunun adrdrr, qrzrh rengins gcire
miso benzedilir.

-rdgogiir:boyrek.
-rd g i.i k ii r: Koge qeheri ile uygur olkesi arasrnda yerlegen da[rn bagrnda bir qaladrr. Bura serhoddir.

Divani)

ii't ap a r: qrpqaq xaru inal Oziin iki o[lundan biri'

# T at t r: (.l;J Statw yer=suyu, agacr olmayan gdlliik yer>'
-lI Titir:digidevo.
-fi-Bf'f a k r r-t a k r r: (A
ay apt

8#

f -FA]j c,lat adhakr takrr-taktr etti = at

ses grxartdr>.

taqqrr-taqqr

T i k i r-t i k i r: <;3! I

Stikir-tikir ettil deyilir. Bu da yuxarl-

dakt monadadrr-

ja f

om

ii r: demir. << ,yt j iSjA'tlt kOt tamilr kerii turmas>

deyimindo iglenmigdir, (goy demir boq durmaa>, (toxun-

dusu yeriyaralayar) demekdir. Bu soztin bagqa bir monast

davardr:qtpn,yabaku,qlpqaqvadigerboylarrnxalqr
and igdiklari va ya morc galdiklori zaman damire ehtiramlannr bildirmek i,igiin qrhnct gxanb yanr iista onlerine
qoyur ys 11i9.Q.,l:i O.*,S.S$

Ji

bu, kok kirsiin, krzrl grk-

sun> deyirler. Bu, <soziinde durmasan, qtltnc sonin qaruna

boyansrn, domir senden intiqamrnr alstn> demekdir. Qtin-

ki onlar demiri miiqoddas saytrlar'

fi t

a m u r: damar. Ogozlar

m herfini fethe ile soylayerok <-x3 ta-

marD deyirler. onlar hemigo qrsahfa riayat edirlor. Qiinki

-p f

fathe herakelerin en qrsasrdtr, hemiga ona dopru gedirlar.

a w a r: can!, caflSrz mal. Oluzlar ve onlara uyanlar ise <-,ri
tavar>r deyirler. Bu bondde de iglanmigdir:
U"tSf

.S.L-S

ri6

j#-6;rcl..s-4
4?F o>Jii3
-is-l
<Tawar kiminq okilse,

Beglik anqar ksrgaYtir,

Mahmud Kag{ari

Tawarsrzn kahp bag

Oransizin amgeyiir>.

Kimin mah goxalsa,

Boylik ona yaragar,
Beyin mah olmasa,
Orenler de uzagar.

(Mah-miilkii gox olan adama beylik yara$rr. Bay malsrz-mi.ilksiiz qalanda orenler de uzaqrr, uzaqlagrr, gtinki onlar beyin mahna tamahl anaraq onun etrafinda toplagrrlar).

e u b u r: kegi qrh. Burad an alnaraq u-r+ *i qiibiir-gebiir> deyilir

ki, abur-cubur. yenimahn pisi vo deyersizi demekdir.

-"+ C u t u r: (g1#A Eutur kiqi = bedxasiyyet adam>.

.tli Qa!rr:qrra(t).

Qa

! r r: gaxrr, gerab. Bu kolme bir-birino zidd iki mana dagryan

scizlardendir.

.ri+ q l ! r 126e' crgrr, daryol.

-F+ Q a

k r r: gdygoz, gaxlr, Eax*gdz. Bu mesalde de iglodilmigdir: < o!

u"145.: ti:! .rA drl ,;55 tijl .sA rt gakrrr atka tegir, at gakrrr

rtka tegmez

gaxffgciz kopek ata deyer, gaxrgoz at heg

ito da daymoz, gtinki qax*goz at yaxgr g6rmez,

ond.an vaz

kegmek lazmdrr>.

5+Ji+

Qigi

r-g i g ir: qrcrr-qrcrr, g<ireyin iginde dag qrnntrlarr

ol-

du$u zaman digin onlan ezs bilmeyerek grxardr$r sas.

-6

suSu

1270'

kertenkalaye banzor bir adadovganr novti. Derisinden

yagghq [plaS] rikilir.

r6e

Bu sdz yazma ve basma niisxeda <'11i qa$rr> geklindadir. Dolrusu <y; grgrr>, yeni
cr$rrdrr.
270 Bu
sdztin mekan bildiran variantr <so$urlug> gaklindadir, demeli, onu <so$un
kimi

da oxumaq

milmkiindiir

Sr

r r: xanlann xalqla berabar kegirdikleri ov. Xanrn adamlart

me$aye va gollare yayrlrr, vahqi heyvanlart qabaqlanna qa-

taraq xarun oldugu yera stiriirler. Xan ise yorulmadan

durdugu yerden ontina glxan heyvanlarr ovlayrr. Buna siirok ovu deYilir.

! r r: <<6h'.ii*
.,,+ f attr: qattr.
Jir"

Sr

suw stftn = caml$>>.

(d-iu l$ kadrr nanq = giic olan nosne, getin ;ep'

qarln
_,,I K a d r r: srldrnm yero <+l.r-.tg kadrr yer> deyilir. Bu, daflarda
ve ql$ln gox olmastndan irali galir'

-t-rg

a d t r:

o416
-r+

Kadtr

ktg: zemherir,qaraqlg.

a d r r: xaqanlarrn sert ve getin olanrna deyilir' Bundan dolayr

xaqaniyye ulusunun xanlanna <<OL.-.,.l3 Kadrr xan> deyirler.

Bu soz erabcaya uygundur, gtinki sert olmaq giicden ve

qiiweden do$ur. Sart olan adam istediyini ede bilecek
qtivveya malikdir.

K r s I r: qlslr, dofmayan qadrn va heyvan.

-ryg

Buradan ahnaraq

(dlJ-9Ji"9 krsrr krsrak> deyilir ki, <dofmayan qlsraq, madYan> demekdir-

K'"

I a r: kartonkela.

.A Fto Paz:boi4az.
iF T ebiz:$oran Yer.
+n

ji

eb

i z: burad an ahnaraq paxrl adama

T o p u z, n4S topuz yilk =

q#I

tebiz kigb deyilir.

i.isti.inde durmaq, tisriina minmak

miimktin olmaYan heYvan Ytikib.

it iz: <.sJujl titiz nanq = dadr helile kimi acr olan bir gey>.
_i3i f ti k ii z: (dijd ttikiiz at = qa$qa at)).

Sa

prz:

saqqrz.

(dljii;

sagrz

toprak = yaprqqan torpaq>'

Mahmud KaS{ari

;g* S a k r z: paltara bulagan meyve suyu va ya xurma bokmezi kimi

qeyler.

j5'*

Sa

ir-

Sem

k i z: sekkiz. Bu sciz <-F, sokkiain qrsaldrlmrq qeklidir.

i z: kok, kokelmig heyvan. Bu sciz arobcoya uygundur. ancaq

ttirklar

n harfini

z herfino gevirmigler. Bu onlarrn dilin-

de adi geydir; (soru) ve <<siz> kimi

(j herfi

hsrfindan gev-

rilmiqdir).

;lf f
-fi

u b u z: qopuz, uda benzor bir gal$r aloti.

rc u t u z: vahqi cikiiz, yak.

;li f

u t u z: quduz,

(drljl kutuz 11 = quduz

it>.

;i! f adhr z:apacqabrgr.

:i3 f udhuz:dulqadrn.
;.i- f tmtz: qtmtz. Qrsraq stidii tuluqda saxlanaraq turgudulur,

sonra

igilir.

x.l{}i Krmrz alm r la: turg alma(dadr

-lt3

-$

K i d h i z:kege.

qtm:u;abenzediyiiigiin).

d g ii z: koks, sine, drig.

f iw iz: xah, kilim kimi qeylar.

-ts f ii w i j: (iki moxrec arasrndakr j j ile) soyiid kimi i9i qiirtiyan,
-ts

oyulan her a$ac.

jrjit

K u w ij t u rm a: dadr qaEan,dadr pozulan turp. Dadr qagan

har gey iigtin bu sciz iglanir.

la

<-r.-F

T
a r u s: evin. damrn gatlsl.

c.l,nf

T a I a s: crdrrda, top oyununda meydanln sonuna gskilen ip.

,-r"S

a I a s: Taraz adr ile tarunan bir gohor. Talas ikidir, birine

Ulu[

Talas deyilir, ikincisi islam serhadindair, Komi Talas adlarur.

o,.li

1' o I a s: <js

ofr

tolas ytiz =qagqabaqh sifaD.

371

Divanii Wat-it-tiirk

ub* B I g r g: boyiik adamlann

ziyafetine, toyuna, devetine geden

adamlara [hediyya olaraq] verilon ipek parga.

.rtj

g u r r g: derido ve paltardakr buruguqluq.

uaii g a

! r g: barmaqlann

ve diger ezalann feqereleri, qaml$ ve ona

benzer qeylerin bupumlan da beledir.

..ra[' g a k r g: baxry, gozla bir-birina baxmaq, baxrgmaq.

oili B i I i q: bilig [tanrg]. Burada sifatdir,

g o I u q: adamrn gordiiyti iqden

"ili g
o I u g: sozle komak.
"rtli

<cr$

masder deyil.

qazancl..

crr,$

ll.io df ol manqa bolug krldr = o

meno sozla kcimok etdi, menavi destek verdi>.

ol$ T a p r g: iki adamrn iglerini bir-birine tapqrrmast, vokil etmesi.

,.ifi

u t u g: tutagma, gekigme. Bu soz dziindon evvolki s6zden

barils daha sertdir.

ojfl rutuq:

ofr r
od f

kiqiadr.

a w u q: hiss, duy[u, qrmrldanma.

o k r g: cang, sava$. Bu qeirda de iglenmigdir:

e$J t-'..!oS

#rrYJigJ{

?irtiistis
-,1U1,1tr

.5.r..t p-l4t

<Tokrg igra ungttm,

Ului birle kangttm,

Tiikiiz atm yangttm,
Aydrm: emdi al, Utar>.
Savag igre vurugdum,

Boyiiklerle qangdtm,
Qa$qa atla yangdrm,

Dedim: indi al, Utar!

sos

eti-

Mahmud Kagdari

372

(Savagda vuruqdum, q6vmiin boytiyti ile iizlagdim, qa$qa atrmla yarrgdrm, ox ataraq <al, ey Utar!> dedim). Utar bir adamtn
adrdrr.

oSf
uiSJ

o k r g: kigi adr.

eg

miibadile, deyigrne. Bu senin bir adama, onun da sene bir

g:

loxma gorok vermesi kimidir.

uir3 T o k i

g:

her geyin sonu, htidudu.

oj,$T o k i g: kigi
ol+r Q e p i
.Jil+

adr.

q: gopi$,

altr ayhq kegi balasr.

e a w u q: savaqda safleri diizan, sava$ olmayanda isa asgarlari

heg

kima ztilm etmaye qoymayan $exs. gavtl$.

oiii q r k r g: menfeat, gxar. (cfut oti+ u&t d{ ol rgta grkrg yok=o igda
bir gtxar, menfeeat yoxdur>.

olbQ

a I r g: badalaq, sarma, giilag.

cF-* S u r u g: bulda bagaqlanndakr donlar barkimazdan awal baqaq

alovda tittiliir, sonra doyiilerek yeyilir; stitiil etmo, i.itme.

rii#

Sr

o'L3i.

s o g ii

o$;

Sog

k r q: iteleme, garpl$ma.

ii

g: soyme, soyiigma.
g:

kababhla yarayarL oplaq, yaxud quzu. Oguzca.

ois* S i k i g: cinsi elaqe.

,.ii f

a p l g: qaprb alma, yagma etma.

I( a p u $: arlu elinde bir yer adr.

ui+3 K a g l $: xalq arastnda gaxnagma, qaga-qag, xaos. Bu mesalda da
iglenmigdir: .<r,.x1.-,rt S t4 .rb3 kagrg bolsa, ktya kormes
r'"rl+

=qaga-qag olsa, heg kim bir-birina baxmaz>.

f
ci3l f

a d h a q: qardag

d$

a d h r g: qaylg, heyvan gontindon qayrrrlmrg qayr$a deyilir.

o*:j

oguq: qucaqlaqma,qucma.
kimi yaxrn olan qohum.

D iv anii

5ti

lil! at - i t - tiir k

LiJ K a r l q: qan;, ("iJ

-,rl*

bir kang = bir qarrg>.

o-i f o g u g: agilanmtg, agtlanmamrg deri.

.,ji r o g u g: su yolu, nov, novalgaolii f o g u q: qr-iii OI"JS tegirman kofuqr=dayirman holugu>, holuq.
.Jili K o E u g: oxlart pardaxlamaq iigtin hug alacrndan [agcaqayn]
dtizeldilan alat.

ui".l f amt$: qaml$.

oirs K e g i g: gayrn,

daranin kegidi. Bu s<iz ((F!

.ii- i.i*

cJl

ol kegig-

ni suw ilatti> maselinde de iglanmigdir, manasl (su o

'.
''

ke-

gidi, o korpiinti apardt> demekdir. Bu soz ottib kegen ve

eldo edilmosi

mtimki.in olamyan ig barede deyilir.

dJS K a r i q: tisti.ina grxmaq mi.imki.in olan dag zirvesi. Opuzca.

ciJs K e r i g: atln yanl, beli. Bu, n+g Sf oA,-ijs kerig yagrr ogulka
kalrr> moselinde de iglonmiqdir, <bel yalrrr ogula qalar>
demakdir, giinki ora oynaq yeridir, yarasl tez safalmu. Bu
sdz att

yafrrdan qorumaq iigiin soylenir-

LiJS K e r i g: savagda davam gatirme.

oiJs K o r ii g: gdzla goriinon, menzar; g<irii;, baxr;.

ci-F K i r i g: bir adamrn daqrnmaz emlakdan olan galiri'

dJS K o r i

q:

qovla, gakigme. (d'!i^iJS

l5'1ti n3l3lq kerigtinq

= niye ga-

kiqdin, doytiqdto.
.-FIs rc o I

g: golig, galma.

otagrna u E

d3 f

<dr

uils kelb-barr$ = gedig-gali9>. Qonaq

g Li-ll.lU uis koli$lig -

banqhg ew> deyilir'

ii m ti q: giimtig. Bu bandde de iglenmigdir:

pi-,fi|r.,,OJ

tlLi

OJ
riJii ol,^3 iJtt

rrJP.ijJ
..,Et#

dg,ry

374

Mahmd

Ka{Eari

<Alp eronni udhurdum,

Boymn anlnq kadhrrdrm,

Altun-kiimtiq yudhurdum,
Siisi kahn, kim citer>.

Alp eranlerini segdiim,

Boyunlannr biikdiirdiim,
Qrzrl-giimiiqlerini aldrm,
Qox esgeri kim kegar?

(Bir doytig sehnasini tesvir ederek deyir: diigmen igidlerini ayrdrm,

boyunlanm eydirdim, taslim olmaga mecbur etdim, xozinelerindeki qrzrh-giimiigii aldrm, qarot etdim, esgarin gox-

lufu iiztinden o yana kege bilmedim).

U3 f
oJ.3

ii m ti g: axga, giinki axgarun torkibinda gtimtig vardr.

ii m ii

g:

qadrn adr.

B a t r P: bataq, bataqhq; gay ve ona benzer geylerin derin olan

yerleri.

e*

B a 9 r !: miiqavila; ehd-peyman.

<r.er9 &++

Y*

.sl df ol meninq

birle bagr! krldr = o menimle ahd-peyman etdi>.

Zt
ej

B a r r g: <cr{l

Ba

rr i/brr r !:

!,;
C/...'.

et 3ol banf bardr = o ela o geden-getdi>.

Basr

qoxmu$ $ey.Buscizqoga olaraq iglenirve

< i;,*,

sasrg-barr!> deyilir, <iifunatli-qoxmug> demekdir.

!: gece basqrm iigiin segilmig

calr yer.

<.r33

trii-,r

"jl

df

ve diigmenin qefil yaxalana-

ol anr basr[rnda tuttr=o onu bas-

qrn yerinde yaxaladr>.

& Pusug:pusu,pusqu.

4 Bo

!:

xanrn elgiye geri qaytmasr tigi.in izin vermosi. Elgiye ve-

rilen baxgig de bele adlamr. Bu, areb dilindeki

Sp

suf-

rato> scizti kimidir, aweller qonaq iigtin hazrrlanan ye-

375

Divanil Wat-it-tiirk

moyo bele deyilirdi, sonra yemoyin altrna qoyulan siifre

monasl kesb etmigdir. Qohumlardan biri uzaq yerden gel-

dtyi zaman qtilen dtizeldilir, biittin qohumlar ve

bagqa

adamlar ga[tnltr, yemekdan sonra bazi hsdiyyeler teqdim

olunaraq dalrhgmalaicaze verilir. Bu gakilde birlikde ye-

yilan yemeya

<<,r,&l

g4 bogug agu> deyilir, <<icaze yemeyi>

demekdir.

e+

F r I r $: biqmiq. (o.l &'! prgr! ag = bigmi$ yemek>. Bigen her nasnaye bela deyilir. Kerpic ve kiremit kimi geylare de n e+

Cr.i Prqr! kerPig> adr verilir.

C4 P r q r g: o'GL&& prtr! siigiik = qaynadrlmrg qerab>.
amn bakrlr kcir = onun baxtqtnr
EI B a k r g: baxma, baxtq.

"j "A.$

gor>. Bu kitabda menim maqsadim bele mesderlorden on

iglek olanlarrm soylomekdir.

g4 g u g u !: n.rr4 64

bugug bugdr = canl gox sxtldr>.

F f a p u [: xidmat, qulluq.
r!# f u p u g: sitayig, ibadet. <dtii 6rti3tenqri tapult=tanrrya sitayig>'
C+ f utug: rehin,girov.
# f .r t u !: ofsun, sehr. rt$.s.jlamnq tutu[r bar = onun sehri var,
11-,lb

sehirli, tilsimlidin.

i$ T r d h r $: bir;eya mane olma, engol yaratma.

Lj T a r r g: ekin. Bu, i.imumi bir addrr.
Lj T a r r !: btittin ttirklordo bufda, yalntz o$uzlarda dan. Bu, sehvdir, oluzlar bugdaya

Lj f
L'j

11.1i.i1aghk>

deyirlar.

!: da$arda durmaq, sr[rnmaq tigiin ydr.

T o r u !: at. <ptll $n3 ;+ eDtil ! bu oflanr! bir torulka aldtm =
uru

bu koleni bir ata satrn aldtm>. Oksaren macazl olaraq deveye ve srgrra da bu ad verilir.

376
Mahmud Ko,gori
aliJ To rrg at: doru rengli at.
Lj f u r r g: <i$ !-i Turrg art tiz>> - Kaggar yaylasrnrn adr.
c3-.rl

qamgrucu.

C+l

eawrS:

Ci-,

S a p r g: gadrrrn ateyi.

CL Satr!:satma,sattg.
t-lo"S r d h r g: kaftanrn kokse qeder olan iki eteyinden biri. <
,.cr-ilf srdhrg yaprp olturdu=kaftamnrn

:+lgir"

iki yanrnr toplayrb

oturdu>. Bu, incelikden, madenilikdan ireli galir.

i.ln" S r d h r !: diq etleri arasrndakr agrqhq. Sirr saxlarnaq tigiin riyiid

verilan gexse (tjijy Ori,..r,." ;U i bu sozni srdhrldrn srzftma>>

deyilir ki, <bu sozti diqlarinin arasrndan srzdrrma>

menasrndadrr.
Sa

i.-r*

r r g: san, san olan her $ey. (e# Hs sap sarr!=sap sa1, t{ind
sarl)).

t*
t.*

Sa

r r !: insandakr sefraya, ode de <il.. sarr!> deyilir.

Sa

r r g: u.i s-

!-r

san! suw = san su)). Bu, qannda yr$rlan

sudur. Sarr rongle baqqa renglerin qarrgrlrna

n!
g-,r* S o r u

!:

<Lj-

sarr

tj-

sa-

- suru!> deyilir.

sorma, sorlu,

itik axtarma. <.sJ$ !!

soru$ krldr = itan

geyi axtardr; yetiklagdi>.

Ch A a I r g: bu da yuxarrdakr kimi itik axtarmaqdrr.

eh e a I r g: baylerin mtihtim bir iqi olduqda gelmek iigiin obalara,
kendlaro gondardiyi xebar.

e+ Kapug:qapr.
grs K a t r g: her qeyin qatr olanr.
e-", K a d h r !: iki, qoqa tiki$.

tii f

u d h u [: quyu. Bu masolde de iqlanmi;dir: < cr,i

cl"145.3

clt,,rl+

r.3.r triSi

kudhulda suw bar, rt burnr togmes = quyuda

su

377

D iv anii lii { a t - i t - t {ir k

var, ancaq itin burnu yetigmir>. Bu soz oz isteyine gatmayan, baqqasrnrn yernayina goz tiken, ancaq onu elo kegira bihneyan adam barada deyilir.

iE K r d h r g: qryr, sahil; deniz, gay, dare kimi yerlorin yant, sahili'

Kanart da beladir. ,rrf

I ,rl

ank krdhrgr = gay sahili>,

(sPf9 $J ayak krdhrgr=qabrn qrralu>, <<upf J+ yar krdhr[r

=yarfantn, ugurumun

E3

uru

kanan>>.

!: (dl g3 kuruf aw = iginda heg kim olmayan ev)). Evde

egya yoxdursa, Yena bele deYilir.

i3 f

uru

!:

(l,Jl

e3

kurug ulma=bo$ sehang>. igi boqaldrlan qaba

da <g3 kurug> deYilir.

ei
ej

K u r u [: quru, ya;; nem olmayan. Ovvelki mana buna uy$undur'

K o r r !: beylerin ve ya baqqalannrn qorugu. Qorunan ve gozetlenan her yere

<!"! korrg> deyilir.

C4 K a s r [: aprnnigi, sag ve sol yanlarr.

lrn-6.5J cjf ol bag krsrgrnda kaldt=o,
e1*! K r s r g: qlsma; hebs. <cr.r$
bayin hebsinda, bir i9 iigiin bayin seroncamlnda qaldr>'

g"i f

u s r g:

gi! f

o q u g: geir, qesida. Bu beytda de iglenmiqdir:

n# &tg ,j| anr kusrfi tuttt = onu qusma tutdu>.

's.|$03!
eae

cts-;

Or;,j:-:

"+ii:.sU3*rJ14t
C+

'-'-i3l
ct+>

<Tarken katun kutrnqa

Tegiir mendin kogu!,

Aylrl: sizinq tapugqt

Otntir yenqi tapug>.
Ulyahezret tarken xatuna

Qatdrr mendan qeir,

De ki: sizin xidmetgi

Yeni emre mtintezir.
C+

a k r g: istsmeden, acr$rna, reSman, hirslonorek. n .ri

e-s9,-*"t mon anmq kakrgrnda

bu

rg

t$i$.$l

iJ"

krldrm=bu i$i onun acl-

gna gordtim>.

i+ ru m u !: qamu, haml, <<r.rL-.i ii,#i.n

kamug kigi ttiz ermes =

her kes bir olmaa.

&$

ru n r !: sevinc. Bu geirde da iglanmiqdir:

.

t'

tt
rr+l}Jc#

.t

iJja,!-trl
4lslrsU;l t-,!1
&6

!5-n dr$

<Tutgr yapar buhtr,

Altun tamar an!,

Aksa anlnq akmr
Kandr meninq kanr!>.

Daim yapar buludu,

Xalis altrn damlayar,
Axsa onun axlnl,
Mon sevincle igorem.
(Terken xatuna hosr edilmiq geirin bagqa

bir bendidir, qair deyir ki,

onun ehsan buludlanndan xalis qrzl- yapar. eger onun axl-

nr biza tsref axsa, onu <iziim tigiin boytik inayot sayar vo

sevincle, qana-qana igerem).

.i4

g, t r k: budaq, her geyin qolu, budafr.

.ii nu t r k: kigik sohang, stirahi. Kaggarca.

379

Divanii Wat-it-ttirk

.d

g u t r k: atrn ayaq derisi soyularaq diizaldilan tuluq. igindo qrmz

vo qlmza banzer geylar saxlarur.

.#

g u t a k2ir' budaq (bir

lehcada). c,

t harfi hem fetholi, ham da

kesrali ola biler. Bu beytdo de iqlenmigdir:

Ot

iit

-,-J

.tt{Cij A al
(Kim ayrp, igtiir kulak,
Ay ewi artug budab.
Kim deyib, kim eqidib
Ay evinin ardrc budapr oldufunu?
(Burada cariyani terifleyorok onun tiziinti aya, aytn evi olan haleya,
boyunu ise ardtc, yani senuber budalrna benzedir).
O+; g

rgu

k: kosik gey, kasilmiq, pargalanmtq har nesnenin yansl.

( d+r

r!t'-r; brguk yarmak = pulun yansD).

0* grdhrk:brS.

Oj

g a r a k: gox tiiklii it. Ttirklerin inamtna gore, kerkes qu$u qocaldrqda iki yumurta qoyur, bunlarrn tistiinda yattr, yumurtalann birinden baraq gxtr. Bu, itlerin en siiretli qagaru ve en yax$l ov

itidir. Digor yumurtadan da bir bala

gxrr. Bu, qu$un axrmq balasr olur.

Ci.x

Y o r rk272'xasiyyet, reftar,

mecaz.

n.rs,.Fi 4

beg yonkr notak

=bayin reftan, xasiyyati necodio.

:rt Qinliler bu s<izii, bundan avvelki tig scizii va bundan sonrakt bir stizii p harfi ila
oxumugdar (DLT-Qin, I cild, s.395-396).
272 Bosim Atalayrn qeydina gora, bu soz yazma ntisxede <cl.i borrk>, basma niisxado
<<dj yonk> gaklindadir. Dolru variantr sonuncudur (DLT, t, s.378). Salih Miitellibov
bu qeydi zikr etmaden onun mazmununu tekrarlaml$, ancaq maddeni <bonk> geklinde
vermigdir (TSD, I tom, bet 359). Hiiseyn Diizgiin <<bonk> (c, cj I s.235), Segkin Ordi ila
Sarap Tu[ba Yurtsever (DLT-2005, s.703) ve ginlilar (DLT-Qin, I cild, s.396) <yonk>>
gaklinda oxumuglar.

Mahmud KaS{ari

i;t, B r r u k: adamlan

derocasina gore xanln hiizuruna alan, yer

gosteren adamrn adr; hacib, teqrifatgr, serelnonmeyster,

qofmeyster. Bu sozi.in asli <buyruk>dan galir, omr menasrndadrr. Qtinki xanln yaruna galenlare amri o verir.

.il d3i

Bozu

k o w: xaraba ev. Yrxrlan, qrnlan, slnan har qey iigiin

belo deyilir.

ci-+ g a g a k: ox ve ya nizenin ucuna kegirilmig demir, ucluq.

.i4

n a g a k: ayaqqabr. Qigilca. Opuzlar ve qrpgaqlar bu soza m slava

ederek <6a'34 baqmak> deyirlar' Bu iisul erob dilinde da
vardtr. Maselan,

il..,r'Jl

ci'JL"3 deyirlar,

sozdan yaranmrgdtr. Ve yaxud .ti-rl

';ix;

6i1,

ai{.

asli ':A'-F -dir, !-,ri

iir*;

deyirlar ki, esli

kalmasindon yaranmrgdrr.

J 61 B u g a k a r: problemli adam. Oguzlarrn va digarlerinin dilinda.

ol ,!i! P r g r k o t: bigmig ot. Ya[ma dilinda <&A,pr$rE>> svezine bela
deyirler.
cSJi

B a I r k: bahq. Bu mesaldo de iglenmigdir'

(cf.ii .si$ lrL ci! bahk

suwda, kozi tagtrn = bahq suda olsa da, gozi drgarrdadrr,

yeni qurudadrn. Bu soz bir geyi bilib, oztinti bilmazliya

vuran adam haqqrnda deyilir.

&

B a I r k: palgrq. Oguzlann bezilarinde ve arSu dilinde. Arlulann

bir qismi ise iig si.ikun ila bu soza <oll+ balk> deyirlar. T0rk
dilindo ancaq iki stikun yan-yana ola bilor. Arfulann dilindo dolagrqhq vardrr.

ctl g a I r k: islamiyyetden

svval, cahiliyyo dovri.indo

tiirk dilinda qe-

her, qala, srgrnacaq demokdir. Uygurca da beledir. Uygurlann en bdytik geherlerinden birine (dli ofu

Beg bahk>

deyilir. Bu onlarrn on iri geheridir, menasr <beg qaher> de-

mekdir' Digar bir gaherlerino ise (c'li

rrrl Yenqi bahk>

de-

yirlor ki, manast <yeni geheo demekdir.

crl

d$ B u I a k a t: boyu qrsa, beli genig at.

u I a k: ti.irklordon bir oymaq. Qrpgaqlar onlan asir etmigdiler,

ele

sonra ulu Tanrt onlan xilas etdi va adlan <.54

u'lt

elke

bulab oldu. Bu kalme n.!$ o ut n,}S > qaklinda da yanla

bilor.

O4 p a m u L22r. pambrq. O[uzca.

f
O+ f

.i^i

o p r k: govkanla vurulan top, topag.

o p r k:

<(!sJr3.l'..r

q9i toprk stinqiik = topuq siimiiyiinden biqirilen

Yemok; xaq>'

d f u t u k: axta, axtalanmlg.
Aj f u r u k: her geYin artrgr.
,ij ;tl A r u k T u r u k: Kagfarla Farqana arastnda bir tepa, srldtrrm
bir yer.

Aj f

uzak: ov iigiin istifade olunan tala, tuzak, duzax. Bu bandde

de

iqlonmigdirl

dlil.JU! 6.tl-sl

otj a*f c-JS

citif O$ ei-lsl
.ilj.rr.l jL.Ll
<iglodi meninq adhak,

Kormadhip o$rr tuzak,

igledim andtn uzak,
Salih Miitallibov bu scizii bize malum olan <paxta> scizii ila yanaqt, (maqhur
<Paxtakor>, yani <pambrqgr> futbol klubunu xatrrlayn), ham de <<mamtk> sozii ila
qarqrlamrgdrr"(TSDi I tom, bet 360). Bela pxrr ki, <pamuk>un aski <bamuk> variantt
do ol*ul, b>m avozlanmesi naticasinda <pamuk> sozii 9a[da9 ozbakcade <mamtk>
qaklinda qorunmugdur. Bu qox maraqh faktdrr. Pambrq stjztinlin diger bir sinonimi ise

17.1

"kapaz>dir.

382

Mahmud

lfutgari

Omlegil emdi tuzak>.

Ayalrm duzoxo, teleya diigdti,

Qtinki gizli toleni gcirmedim.
Bundan vzunzaman xeste oldum,
Sevgilim, indi mone elac et.

A;t

u z a k: adamrn sevgilisi, sevgi ycintinden sciylediyi soz. Bu kolme

,s ile <<upj tuzakr> qeklindo de sdylenir.

,#; f

a g a k: xaya. Ona yaxrn oldulu iigiin kigilik aletina de bu ad

verilir.

.iS

f utuk:

kiqiadr.

aFfanuk:

gahid.

dt+ e ap ak27\ tiirk gollerinde olan xrda bir bahq.

c}F A a p a k:

( c!*i.j

gapak er =soysuz, siidstiz, haramzada>>.

cirr q r b r k: yag olan budaq, gubuq.

t-h+

e o g u k: donuz

gogqasl, her qeyin kigiyi.

.!iA e a r u k: ganq. Bu meselde de iglenmigdir: <q!jl cJtJs , ciJ+ dl ell

yadha! atr garuk, kiigi azuk = piyadanrn atr g&ne, giicti azrqdr>. Bu soz taqetdan di,igmemak, aya[mr agmdrrmamaq iigtin hazrrhqh olmasr gereken adama beyilir.

,iAA a r u k: tiirklerden bir oymaq olub Bargukda

yagayrrlar. Barguk

Ofrasiyabrn qaheridir. O burada Buxtun Nasserin2T5 o$u

Botzeni habs etmiqdi.

274

Bu sdzii Besim Atalay ewalce <qgapak> gaklinde yazmlt (DLT, I, s. 381), sonra indeks cildinda <gabak> deye diizaltmigdir. Salih Miitellibov isa <gabak> geklinda vermigdir (TSD, I tom, bet 361). Biz hamin srizii bu giin de dilimizde ya$ayan (gapaq),
yani <gapak> kimi oxumala tarafdanq. Zatan Hiiseyn Diizgiin (c,.J .r s.236) va Segkin
Ordi ila Sorap Tufba Yurtsevor da (DLT-2005, s.221) onu <<gapak> kimi verirlar.
275 Bu, ehtimal ki, Babil krah Navuxodonosor (e.e.604-652),
Batzen isa <$ahname>dan
biza tanrg olan Bijandir. Sonralar biittin bunlar Firdovsi torafinden rizalleqdirilmig ve
farslagdrrrlmrgdrr. Demali, Ofrasiyab eramzdan ewel 7-ci esrda yagamrgdu. <Divauda
Ofrasiyabla balh verilen bilgilerin bdyilk tarixi ahemiyyati vardrr.

Wat-inilrk

Divanil

.3$'

Aolak: golaq.

.9b A u I r k: goyergin boyda alacahbir

.i4
;}i

su qu$u;

ciilliit.

A o m a k: gomaq, esa, deyenek.

A o m a k: uygurlann miiselman olmayan qisminin miiselmanlara

verdiyi ad. <o-i .!A gomak ori> deyilir ki, <<miisalmanlardan bir adam> demakdir.

c3b Q a n a k: alacdan yonulmug duzqabt, nomakdan.

cib q a n a k: ganax;

d,#;

Sag

u k; (d.iu

kasa. Oluzca.

d.&

saguk nenq=sagllmtg nesne>.

e!:* Sudhuk: tiiptircak.

r u k: gadrr direyi, tir, strtq.

ciJ#

St

d6

Sasr

"i;
.gP

k: saxsr. Sarhed vo serhedin o tiztindaki xalqrn dilindo.

5 u s r k: vedra. Bir qivode. Mon bunu egitdim.

f apak: gozqapa$r.

c# K a b a k: balqabaq, tezeter iken yemekhanrlanan bir terovez.

Op f a p a k: qtnn qrzhirt, bekaret. <rs'l'* # iF krz kapakr stdt = qtzrn qrzh[rnr pozdu>.

dS K

t r k: tutmac yemayino sirke

va

yogurtla birlikde tokiilon nesne,

qattq.

f a t r k: her hanst geye qatrlan, olave olunan nesna.

e+l f u g a k: uil+.i+i -,r+ bir kugak boz= bir qucaq, bir top bez>>.
O$ f a d h r k: alacdan yonulmuq nesno. Arluca.
d-p K a r a k: gciz babeyi. <<clJ lj kara karak = goziin qarasl)), (( .Jj]f
O$

a3i!

tirtinq karak

g<iziin apt>,

<r#.:,il

ot karak = gciztn

gciron y eri, goz bebeyb>.

Ai f

t r u k: qrnq. <,i

,ilkrruk

hak = topal ayaq).

"1

= golae

adam>>,

n.lt

d3l krruk ad-

Mahmud

A;i f azu k: qazrlmrg, qazrlt. "&1 ,ij

Kagari

kazuk artk = qazlmtg arx>.

Qazrlmrq hor gey iigtin bele deyilir.

,# f

a s u k: at darisindon hazrrlanan tuluq. iginde stid, qrmrz kimi

geyler saxlantr.

(}u..9

K a s u k: alac qabrgr. Osli <r-rtl kas>dtr,

c!

ka sonra arttnlmtgdtr.

O/ f
O;g f

o s r k: findrq. Bununla qadrnlara ad verilir.

.i&l I(

a g u k: qa$rq. Bu atalar s<iziindo da iglenmigdir:

a 9 a k: qrndrra otu, kaEz diizaldilan qamrg novil.

ryr.* 6jil .i31.ij

o"l-.iiiti)6

jy LA

<Kuruk kaguk aprzka yaramas,

Kuru!

soz kulakka yakrgmas>.

Quru qa$lq aprza

y ar

amaz,

Quru soz qula$a yaralmaz,

Bu soz birinden asrh igi olarun ona bir fayda vermesi tigiin soylenir.

,i!s

awa

k'

<c,,,rl cJ31

Kawak art = Ozgondla Kaggar arastnda stldt-

nrn bir yerin adr>.

f
o* f
.p f
O*

o w u k: qovuq.
awu

((r.S..:U

k: sidik kisasi,

CF kowuk nenq = qovuq

nesne).

sidiklik.

a w r k: dan ve ona bonzor qeylarin kepayi, qabrgr.

oS ralrk:hava.
.it3

u I a k: qulaq. Bezilari

(dl!i

kulxak>, bezileri iso < 6tit! kulkak>

deyirler. Dogru olan birinci soylenendir.

Ot f u I a k: (,J$ dli kulak ton = qollrar qrsa paltar>.

oF rc r I r k: xalqla keginmek, reftar, xasiyyet, qrhq. Bezan cJ I herfi
kunlu olaraq <ci9 krlb Eeklinda soylenir.

Oj f

sti-

u m u k: bir zamanlar yantnda oldugum beylerden birinin adr.

der K o m u k: at peyini. tes. Bagqa peyino do bu ad verilir.

385

Divanii Wat-it-tiirk

dil K a n a k: siiriigmek. Argular ve bulgarlar cs y horfini

crn horhne

gevirmigler.
"
.iS f o n u k: qonaq, mtisafir. Bu qeirde de iglenmigdir:

& cii ,s'it

_1ti;.ti:6C

&le[

d$

-l+,it+3
<Bardr aren konuk

Bulup kutka sakar,

Kaldr ahg oyuk

Kcirtip awni yrkar>.
Qonaq gortib bunu
Qut sayan eronler getdi,
Oyuq goren kimi

Evini yaxan pisler qaldr.

(Qonaq gorende onu u!ur, xeyir ve bsrakat sayan merd eranler oltib
getdi, golda bir qaraltr gortib ((aman, birden qonaq olar>
deyo gadrrtnl yrxan namerdlor qaldt).

.i$ f o n a k: govdar. Danntn

lanmigdir:

n.r*

qaba

bir ncivti. Bu deyimda de i9-

dlL 'A ,fi konak baqr sedhragi yeg =

dart bagrnrn seyreyi yaxgtdtr>, giinki donlar seyrek olsa,

boytik olur, stx olsa, kigik olur. Bu soz istadiyi geyi az
omok serf etmekle elde etmek arzusunda olanlara soylanir.

..(i

B i t i k: kitab, maktub, yazrh gey.

.q

B i t i k: yazma, yazr. Bu, mosderdir.

(<.J.1

!s.li s5.il LsUl anrnq bitigi

balgi.iltig= 6nun yaa yazmasl, y aztst

bollidin.

B i t i k: efsun, sehr, tilsim, cadu; talisman (o!uzca).

d+J B i g e k: brgaq. Bu savda da iqlonmigdir: < cr,t'jsl t*j r's$..s+ t+':

,v1.4 nege yitik bigek erso, dz sapln yonumas = btqaq ne
qedar

iti olsa da, oz saplru yonmaz). Bu soz oz igini gora

bilmeyen, ancaq baqqasrntn igini gormaye teqebbtis eden

adamlar haqqrnda deYilir'

.s4 B e d ii k: boyiik, her geyin boyiiyii. (#.s'4 bedtik tswi = boyiik

dava>.

..s* n ii r ti k: siifre <irtiistinda, galvar balr kimi

qeylerda olan yuvarhq

ipler.

.s:

g e z ek: bezok, naxl$. Bir lehceda

gs* n e zi g: titreme, lorza. <u!i.Sj

di ol bezig bezdi

= o bir titrama

titretdi>.

.s!

i.i s

ii k: <.sra .5*4 oF .Jf ol kuhn piisiig ptisdi = o, quluna

pusqu pusdu, pusqu qurdu>. Doyendo de bele deyilir'

.*li g o I t

k: bdliik, heyvanlardan bir boliik. n .sJs.sli

bir boliik

koy = bir boliik qoyun' stir[D>, (,r'5..*li -.:;+ bir boliik kigi
bir b<iltik adam>. Bu, cemlik, topluluq bildiren isimlardandir. Xalq vo devo kimi.

.s]i Bilek: bilek.

.*! g e I e k: qonalrn qohumlarrna getirdiyi ermalan. Bir
bagqa yero gonderilen hodiyyeye ds bele

yerdon

deyilir'

.*! g o I i k: qendil fitili.

.*! g e I i k: yara yoxlamaq tigiin iglenen mil, tibbi zond'
.'rii

B i I i g: bilik, elm. (oJsf ..rli bilig ogren = bilik oyren>'

.rli g i I i g: hikmat. <-1Y15-! cpjf uzakr bilgeler = kegmig aqiller, aski

hakimlor>.

.rii

g$i
B i I i g: a[rl, dorrake. Bu deyimde de iglenmiqdir: < i+oglan biligsiz = u$aqda ap:J olmaz>>.

iilif

wat-it-ti)rk

Divanii

.5I

387

B o n e k: deno, hebbe. Ar[uca ve bir qismin dilince.

.sl genak:missikka.
.sI f e p U k: qurgugun

eridilerak yumaq geklinde toki'iliir, onun iis-

tiine kegi qrh ve ya baqqa bir ;ey sarlrur, ugaqlar onu teperek oynaytrlar.

..rj

ep

i k: tapme, tspik. Bu sozde da iglenmigdir: <a{F.si i}F,Jf ol

kuhn topik tepdi = o, qulunu tapikledil>.

..(I

T i t i g: <(FE

titig titti = yara yaman acrqdr>. Bu soz tekid meqamlannda iglenir. Nece ki, < crr-i glf .s,j dl ol orig
urup urdu = o, adamr mcihkem ddydiil.-< cr+s 6;s ,Jf ol
kagr!

rJt+ bag

kagdr>>

ibaresinda da beladir, <o

bir qaqrq qaqdr>

demakdir.
.-s-:3

ii t e k: avtafave ciirdeye benzer geylerin ltilasi.

.s+ T i t i k: palgrq, gamur.

.s-i T i r i !: diri,

.Sj f

her heyvarun dirisi.

e z e k: at peyini. Bu soz 11orlrg jH.*i,l JSil

'grL{ lrJl3r.Si

tezak

karda yatmas, edhgii tsz katmas> meselinde do iglenmigdir, <<tezek qarda yatmaz, yaxqr pise qangmaD) demokdir'

(Yani tazeyin istiliyi qan erider,

'

eleco de

bir-birine bonzo-

madikce, Yaxqr Pise qarrgmaz).

t o z i k: xalq arastnda gaxnaqma.

.S-i3 f o zik ( s,i't.S-i tezik kigi = igden qa7an adam>>.
,.S-! t i z i g: sof, srra. (.slj lS-! ;+ bir tizig tirak = bir cerge direk>,

.s-j3

(-l+jJ

.s;

-r+ bir tizig yingii = bir dtiztim, bir qatar inci>r'

sj f e j i k: tacik, fars. (iki mexroc arastndakt jj ile).

.t.!ll f e S ii k: xaya qrrjasr, degik, yanq. Bu ifadedo de iglenmigdir:
<-1lJs-!

lriL.5Ji3 tdqiik suwda belg|irer = de$ik suda belli

Mahmud Kagari

olar>. Bu sozle bir ig gorarkan dyiinen adama igin yaxgr.

yoxsa pis olmasrnln sonra meydana grxacagr xatrrladrhr.

d-ai T e g i k:

.r-3,1

acgoz, qarnl doydugu halda, gozii doymayan adam.

ii g ii k: iqden-giicdan qalan avaraya (s,if .r.:il ttigi.ik kigi> deyi1ir.

,.S*li

oqek:

doqek.

.5.i,1 T i g e k: gigak, iki yagrnr bitirib tig yagrna giren qoyun.

.*ti f

o I a k: dolak, viiqarh, konlii sakit adam. Bu savda da iglenmigdir: (<..*t d3..s!l el ag ewak, tok t6lak = ac adam iitalek, tox adam dolek olar>. Oguzca.

,.*11

ii I e k: dord ayaqh heyvanlann tiiklarini tokdilklari vaxt. < df

crrK l$$[ s-rs ol koy tiiloginde keldi = o, qoyun qtrxtmtnda
geldil.

.rF Telik:
.r-i'l

delik.

r ii w e k: yag soyiid alacrrun ve ya buna banzer bir apaan qabrgr

boru qeklinda gxanlrr, sergelari vurmaq ilgiin igina yumru
dag qoyularaq attlrr. Qigilce.

..s$ etbek:uqaqgtikii
.Sir q i b a k: <<ogj.s-pgibok karguy = lagtn qu$u.
.sq e a t i.i k: pi9ik.<,-r!, <i< p5pzzo geti.ik=erkek pigib.

!$i

Q e g a k: gigek, a[ac gtilti, ot gigeyi.

43+

Q e k e k: gigak xastaliyi. Qigilce.

Basim Atalayrn fikrincs, yazma va basma niisxolerdo ferqli imla ila yazrlan bu soz
<'s3 kiivtik> kimi oxunrnahdrr (DLT, I, 388). Htiseyn Diizgtin (e,J.r
s.239) ve Seqkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsever (DLT-2005, s.229) bu sozii <kiivtik>
qeklinde oxumuqlar. Besim Atalay haqhdrr, giinki 42 madda sonra <kiiwiik> soztniin
276

<.s.ls kok> deyil,

ozii verilir,

q o r i g: doyiiq safi, doyiiq srasr. Bu maseldo do iqlenmigdir: < #l

ls.lJ KIr ,ls;i alp gerigda, bilge terigde - alp doyiigda,

.s;

bilge meclisda stnanar>>.

.s; q e r i k: har geyin qarqlsl. O$wca' Har qeyin vaxtl, dami'

.si qorok: gorak.
.tJ+.sJ}Q i I i k - q i I i k: o[lalr gagrrmaq iigiin iglanen s<iz.

.5$ q ii n ii k: ginar

agacr.

.s;$q ii g a k: ot, geman. Sofdca.

p
'sri ii I a k: agzr qrnq saxsl, agzr qrnq sehang.
.S+" S i b o k: dayirman dagrnrn mili. Bu, damir bir gubuqdur,

dayir-

man daqr onun fizarinde doniir.

.s++ S i b e k: stibak. igino siyimasi tigtin uqalrn beqiyina qoyulan qaml$.

.5L

Sid

ii k: sidik (hor novii).

.s,r+ S i d h i g: kaftantn iki yanrndan, sap ve sol teraflorinden biri' Bu

soz <i.+" srdhrf> kelmesinden daha gozeldir'

.S*

ii r ti g: stirt, heyvan siiriisti.

<.r9'tj* *

bir siiri.ig koy =

61t

siiri.i qoyun>. Bu maselda do iglonmiqdir:

ts4

'*'s}"s'*.lSf
.rtjl.,.fi 0'-rsJl C" J4

<Ogtir siiriig koy, tewi277, yundr bile

Yumurlayu erkonin, si.itin sagar>.

Bir adamrn qoyun, deve, at si'iriisti olsa,
Erkonden toplayrb siidtini,i sagar.
's].1* S ii z ti k:

(.ii'

miz hsr

<jL stiziik suw = siiztlmi.i$

geYa bela

su)). Stizi.ilmiiq va to-

deYilir.

(teweyD ve sair')
Bu soz <Divant-r liifat-it-ti.irk>da farqli imlalarla (<tawi>, <tewiu,
verilmiqdir.

r77

Mahmud Kasfiari

390

' t3L S i.i z

ii k: yaquta ve buna banzar

geylere do

<.s!

siiziik> deyilir.

,.S.ll;" S e g ti k: <ol .S.lj,.. segtik at = hcirtikdan agrlmr$ aD.

.S&"

Sew

ii k;

(dUU.ti,

531ariik

nenq = sevilen

gey>>.

.tl" S i I i g: <;1e5.1r." silig er = temiz, ince, yaragrqh, girindil adam>.

.ss $ o p i k: gor-gop, meyve yeyildikden sonra atrlan puga. Bu sozdo
,-i'g herfi 6 g herhni evez etmiqdir.

.tiLl g ii t ti k srlrr buynuzundan diieeldilen qalemdan, davat.

.s3:l 5 ii t ii k: (d5" rs.tr giitiik sakal = kosasaqqal>. Bu, qalemdana
benzodilmigdir.

.s5L g ii n ti k: ginar

apacr. Bu sozda

ri I herfi C a-ni avoz etmigdir.

.s$ K e p e k: kapek. Kigik inciye, mirvariya u3+l .sS kepak

yingti>

deyilir.

.*S f epok: bagdaolankepok.

-'L -.rS
K 6 p ii k: suyun kciptiyii.
.s3 r <i p ii k: qaynayan qazantnkcipiiyt.

4#

e9

i k: kegid, korpii. Bu kolamda da iglenmigdir: < .t+3 3l JtiF

,vt-$ i+- kaynar oktiz kegiksiz bolmas = co$qun su kegidsiz olmaz>>. Bu soz hamtrun gagrb qaldrlr igde bir grxrg
yolunun ola bilecayini vurgulamaq iigiin s<iylonir.

!s+ K <i g ii k: bir heyvana minon iki adamdan arxadakt.

Lr+5 K i 9 i k: her qeyin kigiyi.

..sk t< e d h ii k: yapmcr, yafrghq, plaq.

.ss K e d ti k: ttikdan diizeldilmig bir tesok olub dsbilqonin altrna

geyilir, gtinki bu ona benzeyir.

.sK t< ii d ti k: <.sK oU

r$

ktidtik = i$-giic>. Bu soz tek iglenmir, ikisi

birden iglenir.

.sJs

K o r e k: yaraqr. Bu, <yaraglrml) demek olan <'r"si

'

korekmii>

soziins cavab olaraq deyilir vo <beli> menastndadr.

Divanii

'tlt Korii

k;

zargar, yaxud demirgi

koriiyii.

.ll-t5Ktizti k: culfa, toxucu aletlerindandir, bir-birinin iistiina diiyiinlenen bir sra iplardir ki, onunla iist erig alt erigden aynltr.
ipek, quma$ ve ona banzar qeyler toxuyanlara da bele de-

yilir.

*.F f a zik; insant titreden isitme, qrzdrrma' <'35 i>*

sarr! kezik

=sarl qzdtrma>.
.SJS

K e zik:igda novba, slra. (ctrfS !Si:6ri3 c5'j* 5311i1q kezikinq kaldi

.S-F

=senin nbvben, stran gatdt>>'

karok
a z i k: cesaret. (.Sl;5 diS tS'i* ll4l Jl bu rqta sanqa kezik
i$do sene cosaret laamdrp>. Bu da evvelki soz kimi

=bu

.
.s3

slra menastndadr'

ii j i k: pergem, yal,zrd,lf . Arpuca'

(..suil ..t*'3
e s e k: bir hesnenin kasoyi, bciliiyii'

's

L5*,,3

.*k

bir Parga gorak>'

=
K e w e g: burundakr qrgrrdaq, (yum$aq kafla)'

.rii3

f t w ii k: (,-iJ..*ii3 niwtik mu$ = erkek pigib. Qigilce.

bir kesak

etm.ok

K ii I il g: 11c5-!L!.S13 6i1iig nenq = siini nasne>'

.rl3 f o 1ii k: arxa; bu, kdliik bir heyvan demakdir. Yiik yiiklenan har

.513

hansr bir heYvan'

,-s;s K e m e k: zolaqh ve naxrglt bir pargadtr, bundan biiriincek tikilir,

qrPgaqlar Plaq

tikirler'

6i3 K o n o k: ibrik, qumquma

jj ile)'
k: it necisi, (iki maxrec arasrndakr
dlij N e t e k: (<neco, ne ciio demekdir. ( Oi d33 notek sen=necesen))'
getdin>'
g ii k: ne iigiin. <.s+.r;,-s; n39ii1 bardrnq = ne tigiin

.s!

trrt a j a

's+

Yabaku dilinde.

4[

eI

ii k: ne iigiin. Baqqa ttirklorin dilinde'

*i

k: neye gerek. ('

na garek>. Osli

,!i

age

<Ji

tsi"

<.st.f

Jf bu sanqa nerok = bu sanin neyi-

U na

kerek>dir, iki harf atrlmtgdrr.

stinnot edilmig qadrn, xedim edihnig kigi, axtalanmrg at

ve ya bagqa heyvan.

1278;

cjg g a g r l: nsg,lnj[

bagrl koy = ba$rnda

alr olan, qa$qa qoyun>. Bir

lohcede.

e-,rlcI4B ad

,I; f

al a rt: ugile Barslanarasrndasrldrnm biryer, birtepa.

a s a l: govkan oyununda czrlmrg saha. Bu s6z

<<

.r,,Dti

talas> s6-

ztindan gevrilmigdir. Neca ki, arebce <otlaq> menasrnda

hem <elak>>, hom da <leak> deyilir.

.l3s

og

t I: deyil. opuzca. Bu sciz argulann (<df itr da! ob soztinden

ahnmrgdrr. Oguzlar

.r

d herfini t dr, g

herfini iso Ls g et_

mig, eilt elifi isa atmtglar.

cJil.Iri Q r g r I - t r ! r l: <urgdgcF+ t*! cFs df ok kiq igre grgrl-trgrl

krldr = ox sadaxda grgrl-trgrl etdi>.
,15+ Q i g i l: ttirklarden tig boyun adrdrr.

Birisi kogeri olub Kuyasda yagayrr.

ikincisi

rraz

[Talaz] yaxrnhfrnda bir qasebode yagaylr. Bunlara da

yuxa'dakr kimi gigil deyilir. <eigib adrnrn verilmesinin

sebabi budur: Ztilqerneyn argu

diya'na geldiyi zaman

mcihkem yaSrq yagmrg, yollar palgrqdan kegilmez olmug,

yerimek getinlegmiqdir. Bunu goran Zilqarneyn < ,Js q O,.,t
''',,r1 in ge gil

3s1?27e;

demiq ve orada bir qala tikilmesini

]i _Bgiy Atalay nagrinda bir qader qeriba saslanan ve yaxgr anlagrlmayan bu terciime
(DLT, I, s.392) Salih Miitallibov neprinda beladir: <kipilar, qadrniar ur btittin heyvanlann an giicliisii, en mcihkemi, en csldi> (TSD. I tom, bet 37j;. Hiiseyn Diizgiin (ci J.:
s.241) bu sciziln menaslnr eynen Besim Atalay kim vermigdir. Segkin Ordlita Sarap
Tugba Yurtsevar bu sozii <brgal> kimi vermig, eynen Basim Atalay kimi
-rrru^landrrmrqlar (DLT-2005, s. 185).
(Bu ne palErqdrr, bu na gildir?> (farsca).

27e

Divanii Wat-it-tiirk

ernr etmiqdir. Qala tikilmig vo adtnt da <qi-eil> qoymuqlar.

Bundan sonra o qalada ya$ayan tiirklore ((,Jl+ gigilb de-

yilmiqdir. Daha sonra bu ad yayrlmrgdrr. Oguzlar buraya

yaxrn yerde yaqadrqlan iigi.in hamiqa gigillerle vurugmu$lar. Aralarrndakt diigmangilik bu giine qedar davam edir.
Qigil qrhfrna giranlero de bu ad verilir. Oguzlar Ceyhundan Yuxan Qina qadar olan yerdaki btitiin tiirklare <gigil> deyirlor. Bu,

diiz deyil.
Qigillerin iigtinci.i oymagr Kaqsardakr bazi kandlardir. Bu kendlerin
xalqrna da <gigil> deyilir. Bunlar hamtst bir yerden grxaraq yayrlmrqlar.

,t"+ q o m u l: tiirklordon bir oymaq.

.l{',,

ii k e l: xosto. Ofuzca.

d!" Sigil:ziyil.
cJ-F

K r z rl: hor nosnadan qrzrl (qrrmrzr) olan. Bu atalar sciztinda de iglenmigdir:

1|s,13 ,t "'tl

".:$

.j3 cjti.3.t*! jr_.,1

<Krlnu bilsa, krzrl kedhar,
Yaranu bilsa, yagrl kedhar>.
Oziinti sevdirmeyi bacarsa, qlrmlzl geyor,
Yarrnmagr bacarsa, yagrl geyer.

(Qadrn gozal gortinmeyi, oztinti sevdirmeyi bacarsa, qtrmlzt geyinor,

naz etmayi, yannrnapr bacarsa, yaqrl geyer).Bu sdz xoqbaxt

olmaq i.igi.in xogreftar ohnast laztm gelen qadrn barede

deyilir.
r.Jj!-

t z t l: Kaggarda bir vadi adr. Bu geirda de iglanmigdir:

Mahmud Kasfiari

394

if+
'r' i:'tiit*

',' +i3j

rtilrs

cJ+!

'J

rN

<<Kzil-san! arkagrp,

Yipkin yagrl ytizkoqip,

Bir-bir kerii yiirkegip,
Yalnquk anr tanqlaqun.
Qzilr-san giiller arxa-arxaya srralntb,
Yagrl ben<ivga iizo gtxtb,

Bir-birino sanhblar,
insan buna mat qalr.

w a l: nci

,F

kewel at = qagapan at, kiiheylan>.

r+Ji q r g r m: dilim. (oJit3 tl;r rJ bir brgrm kapun = bir dilim qovun)>.
# g o ! r m: bufum. Barmaqlann feqaresi, qamlgln, qrndra otunun
.lr3

bufuniu.

p{ ntit ti m: <.*l #
Baqqa ttirkler

Utittim r1iift=qadrn ayaqqabrs.r>. Oluzca.

<#

mtikim) ve ya <O* miikin> deyirlar. +

b herfi p mherfino,

tffihorfi

isa O nherfina.gevrilmi$dir.

Bu s<iztin tiirkce olmadrlrm saruram28O. Lakin qrpgaqlarrn

vo onlara uyanlann avam camaau.bunu bela telefftiz edir.

e-fTart

m:

takinle13281

y3 Ofrasiyab soyundan olan xatunlara va

bunlann bdyiik-kigik btitiin ugaqlartna verilon addrr. No

Besim Atalay burada motnin orebcesindeki yanhghq va dolaqrqhq haqqrnda uzunuzadr izahat vermigdir (DLT, I, s.359). Bizi maraqlandrrmadrfr iigiin tafsilata vo taforriiata girmirik.
281 Salih Miitellibov burada ncivbeti standart sehva yol vermiq, matnin altrnda deyil, ela
maddanin igindeca mciteriza agaraq takin soztnii bele izah etmiqdir: <qulluqdan padqahlrla yetigan kiqilap (TSD, I tom, bet 37.6). Tekin soziiniin horfi manasrnrn qul demek oldu$unu Mahmud Kaqpari <Divan>da gcistormigdir. Ofrasiyab ovladlarr xaqana
.maktubla vo ya gifahi miiraciet edorkan ona besladiklari alahidde ehtiramr ifade etmek
iigiin cizlari haqqrnda <qul bela etdi, qul ela etdi> deyirmiglar. Bu gahzii delard, elece da
xalq iginden-ve ya krileler arasrndan grxan, dcivlat qargrsrnda miihiim xidmatler goste280

qedor boyiik olursa-olsun, xaqaniyye xanlanmn ovladlanndan bagqasrna bele deyile bilmez. (rj u3JI Altun Ta-

nm) boytik xatunlann [bag harem] laqebidir'

?i

T a r I m: gollara, qumsallara tokiilen gay qollan'

T a r I m: uy[ur serhadinda U3 foga adh yerin yarunda bir yer adr.

<?i s+l Usmt Tanm> da deyilir. Buraya axan bir gayln

adtna da <Tanm> deYilir.

ej T u r u m: durum. Bir adamrn boyu qsdor olan uzunluq'

33- 61t er turumr

suw

< u,"-iJ a:

= bir adam boyu derinlikda su'

Bagqasr da beledir.

rj

T o r u m: kogok. Digisino

rJ T izim:

diiztm. <r+l

ri

";jg#

tigi torum> deyilir'

-.r* bir tizim yinqii = bir di,iziim mirvari>.

S f o k u m: kesilecek heyvan- On gox at i.igiin iglodilir'

# T i k i m: ((.sui # -r*l bir tikim tiirmek = bir dtirmok> (igine
pendir ve ya yaf qoyularaq diiriilen yuxa, lavaq)'

#
#

a I i m: gox.

(dl-JJ

1. o I u m: silah. Bu,

$ telim yarmak = gox pub'

bttiin silahlan

verilen timumi addrr. Bu geirda

da iglenmigdir:

'''

-+14

,"'

''+tri

J14

oS L#
-Jr$6.r$
,".

crl.i# 05 trg CJi

<Telim baglar Yuwaldtmat,

Ya[r andrn yawaldrmat,

Kiigi

anrnq. keweldimet,

ran gaxslsre <Inanq tekin>, <Qavh'takio kimi iinvanlar verilirdi. Ancaq Ofrasiyab
soyundan olmayan gahzadeler drgrnda, esli, monqayi na olursa-olsun, heq kim padqah,
xaqan ola bilmezdi. Qiinki ttirk tciresi buna yol vermirdi.

Mahmud Kaslari

Krhg krnka ktigin srgdr>.

Qoxlu baqlar yuvarlandr,
Yagr ondan yavaglandr,
Onun giicti gox azaldt,
Qrhnc qrna gilcla srgdr.

(Bir

savagr tasvir ederek deyir:

bu savagda gox igidlorin baqr yerde

yuvarlandr. Buna gcire da diigmenin ezmi qrnldr, qrvvosi

azaldr, iistiindo gox qan qurudulu i.igi.in qrhnc qrna gi.icle
srgdr).

T i I i rn: dilim.

(d,,1

# -* bir tilim et = bir dilim eb>. LJzununa ke-

silen va ya yanlan her nesnaya bele deyilir.

ett D i d i m: gardak gecesi gelinin bagrna qoyulan tac.

f# S a r l m: ibrik, ctirdek kimi geylerdan igilecek olan nesnenin si.iztilmesi iigtin qablarn a$zrna gorilan ipak qumag.

pi*

Sagr

rl-,

So

m: 11oi d*,

-19..

bir salrm siit=bir sagrm siid>.

k r m: bir agac pargasl

$am qozasr

kimi kasilarak igi oyulur, tig

tarafden dolinerek oxun iistiine qoyulur.

d*r* B a k l r s o k u m: Marrix ulduzunun adr.

# rcug am: qr-5-iU#*birkugam nenq = birqucaq nosno)).
# f o r u m: qaya. Yrgrlmrg mala da bele deyilir. <.r$ p3 cJf ol korum buldr = o, bir yrgrn mal tapdr>.

rJs K a r e m: daxma. Yer altrnda qazrlmrg olan daxma. Yuxan

ve

Agagr Qin dilinda.

fJS

K a r i m: divara orti.ilon naxrqh

parga ve xah kimi nosno.

<<eiS etr

tam karimi = divara garilan ortii>.

o4 g ti t ii n:

"L# &

i,i+ grn biitiin kigi = do$ru-diiriist, sozi.i bi.itov,

amin adam). (dt"!N o4 btittin yarmak = btittin pul, saflam
pul>.

0!

B u d h u n: budun, ehali, xalq, qara camaat. Qigilce.

o-i gurun:burun.

,ii

g u r u n: (c/j

tll

taf burnu = dagrn ireliye dofru gxrntrsr, bur-

nu>. Her hanst bir geyin <intno de bele deyilir'

O: n u r u n: onca. <u+

u-! B ,r j

C;;

*df

ol mandin burun bardr = o mandan

onca -ealdi>. Bu soz ancaq mana etibarile ersbcoya uylundur.

j
r n: <qoplema>> adlanan zaharli bir ot, (iki maxrec arasrndakr

ila).

O.+ g a s a n: olii defn edildikdan sonra yeyilen yemok. Buradan altnaraq <CAL'Y. Yug basan> deYilir.
Oil

g o E u nzsz' bugum,

qaml$ bugumu, barmaq bu$umu, feqere' Bu

sozda p m herfinin yerine O n kegmigdir. Bu, dila mexsus

bir xiisusiyyotdir. Orebca bu beytda do iglenmiqdir2s3'

rf-Jl3.rl

p3-rl-$ f

i.;JirJlh-JL.JF:

L.

JU

tA

inkar odatt olaraq erebca crl va

OAi

g a k a n: halqa. Qrzrl ve qrzia

toqqa.

t' deyilir.

benzor qeylerdsn qayrrlan halqa,

("fi oiJl altun bakan = qrz:J halqa>.

cS B r k r n: boytir, bog boYtir.

Od g I k i n: qeyri-miiqtodir adam, zeif adam; impotenit'

od g ii k ti n: kor bagrrsaq, appendiks.

od g ii k e n: qarpv, hind qovunu.

r..,!

.rB2

g u I u n: dustaq, esir. Bu qeirda da iqlenmigdir:

Seqkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsevar (DLT-2005, s.192) bu sozii <bogrn> gaklinda

oxumuglar.
2n3

Orabca hemin beytin tarctimasi beladir: <Onlar

ki. boy-boslu, ciisseli idi,

Savaqda

gox crlz. qiissali idii>, yeni onlarrn iqindaki boy-buxunlu. pahlavan kimi ddyiiqqiilar
savagda crhz bir gekilda ireliloyirdiler.

398

Mahmud KaS{ari
,..

j.33f

9-,1tj

ftJi.rnJ

4i

ft-,ll_S

C
s.ri;Knb.j S
'J.

Jt+ s..t+ CrJ$

<Abanq kolsam, udhr barrp,

Tutar ordim siisin tanp,

Bulun krhp, bagr yanp,
Bululzs+ barga manqa yr!dr>.
Ogor isteseydim dahnca varrb,

Tutardrm, qo$ununu dagrdrb,

Oziinii asir edib, baqrnr yarardrm,

Neyi varsa, riniime yrpdr.
(Savagda meglub olan

bir adamdan behs ederak deyir: eger mon

is-

tasaydim onu toqib eder vo tutardrm, qo$ununu tar-mar

edib oztinii esir alar, bagrm yarardrm, ancaq carunl qurtar-

maq tigtin varlru-yoxunu fidye olaraq oniime yrfdr, men

da onu buraxmaqla iisttine minnet qoydum).

# f aban: dovodabam.
c# f ii b ti n: bir parga yemek, bugda samaru. Ug dilinde.
oI T a d h u n: tosun, iki yagrnda olan c<inga. Digisina nr,l3 crry tigi
tadhun> deyilir.

OI T u d h u n: kendin

b<iyiiyii, tanrnmrg afsaqqah, igmeli suyu pay-

layan adam.

2s4

Basim A.talayrn yazdrprna gore, basma niisxeda <6ll bulup gaklinda olan soz yazma
niisxada <6-l yolu!>dur ve dolrusu da budur (DLT, I, s. 39-9). Hiiseyn Diizgiin (a r
s.244) va Segkin Ordi ila Sarap Tulba Yurtsevar (DLT-2005, s.206) tiu sozii <yulu!>
gaklinde oxumuglar. Qinliler hem arab, ham de latrn qrafikasr ile bu sozti <bulun> kimi
vermigler (DLT-Qin, I cild, s.421).

Divanii

-tiirk

# ru t ii n: tiistii. Bu maselde de iglenmigdir: < d$r,o"tJ}

,vt

$it Cq ot tiitiinstiz bolmas,

1131

e3t

yigit yazuksuz bolmas =

od ti.istiisi.i z, igid giinahsrz olmaa.

os rt g ii n: diiyiin, dtiYtim.
i,s ri k a n: tikan.
[Qayda]:

Bu toleffiiz ixtisar Yolu iledir.

Halbuki qaydaya gore

.S ke

harfinin gaddasi ile

<r# tikken>

demok la-

ztmdtr' Bu soz bir qeyi delmok' diirtmek, tikmok menaslnr

<ulJgtikdi) sdziinden ahnmrgdrr. Birinci's ke sdziin

eslindeki .S ke-dir, ikinci ..S ke ise sifet oldulu i.igiin elave

veren

edilmigdir. Bu mtnvalla

<dl

csri6

tawdi etni=etini

9i9e gek-

llgtsii

etni tew-

dil> soziinden sifet diizeltmak istesok,

'i!l

gen> deYerik.
(( c'rn!''J
Sifetlere soziin eslinda olmayan biFSk/g herfi ziyada edersen'

lrl* or gomdi suwda> soziindon sifet diizeltmok istesek,

(J ols'i' rei,14 ru*Lu gomgon eo deyerik ki' <suda gimen'
suya cuman, dalan adam> demekdir. Belolikle' sifotlerde

soziinaslindaolmayanbir..ske/geziyadeqrlmrgolduq.
iizre birS
Oger soztin aslinde .J ke varsa, o zamafi sifat elameti olmaq
ke/ge daha artrrmaqlazrmdrr. .s ke harflerinin bir-birine
yapr$masr tigtin onlarr goddelemek gerekdir' Oger

<

-J

,1fit2l ar uraputm sikti> soziindan sifet diizeltmak

istesak, <-,f gt3.*., sikken er) demaliyik. <osj tikkeu sozi.i
de belodir, qrsahq olsun deye' ..s ke sesinin biri atrlmrqdrr'
6ssn

Mahmud KaS{ari

400

Cf

u I u n: qulaqla agrz arasrndakr yer. Ttirk ve oguz dillerindan birinds.

f
oE f

u I u n: gemin, qantarlanrn iki yantnda olan pargalar.

c# T

a m a n: Kaggarrn ortastndan axan

,.$

u.slC

o I u n:

tolun ay = aynl on ddrdti>.

(tj(4 0r.:

O; to

m o n:

,iJ f

i.i m a n: gox.

bir gay.

temen yinqne = guvaldrz>.

<srYji-

.SJ-i

ttiman ttirltig sozladi = goxlu,

miixtalif, bir yrfrn soz soyledi>.

.s,+# Tiimen min

q: mindofemin,

birmilyon.<c3t"-r;'(,rd

tiimon minq yarmak = bir milyon pul>.

&j f

d s e n285' hola minilmemig dayga.

,is q u p a n: kend boyiiyi.ini.in,

kendxudanrn komakgisi.

,!lQ r k a n: qardag oglu, bacr oglu, xala o$lu, bibi o!lu.

ofi A a k i.i n: adadovganr balasr.

o+

eogen:govkan.

&r* S a b a n286' kotan, ci.it, biittin aletleri ila birlikde ci.itgiiliik dasti.

Oi-

S a b a n:

ciitciiltik. Bu atalar soziinde de iglanmigdir: < uiJ$; ltid*

,-*t $ ..ii.,,| l.r gsJ-,li

u4 sabanda sandtng bolsa, ortkiinde ir-

= ctit zamant hay-kiiy olsa, vel zamanr davadalaq olmaz>>. Bu soz axtrda qovga olmamast iigiin iqini
teg bolmas

awolcadan mohkam tutmast maslehet gdriilan adama deYilir.

Bu sdz yaznta niisxeda ui.i tusunu. basma niisxeda u&J tusan, itnlastndadrr. Karl
Brokkelmann onu (tosun> Eeklinda oxumu$, Basirn Atalay bu oxunugu qabul etmigdir
(DLT, I, s. 402). Salih Mttallibov isa <tosan> kimi oxumuq ve Navaida bu soziin
(tovsan)). yani gux, oynaq at nranasrnda iqlendiyini bildirmiqdir (TSD, I tom, bet 382).
Hiiseyn Dtizgiin (c'J ., s.254) ve Segkin Ordi ila Sarap Tu$ba Yurtsever (DLT-2005,
s.582) bu siizii <tosun>> laklinde oxumuglar.
:sr, girrliler bunu ve bundan sonrakr scizi.i <sapan> gaklinde oxumuglar (DLT-Cin. I
cild" s.424).

2s5

401

Divanii Wat-it-tiirk
Sagu

,tr*

n: karluq boyunun boytiklorine verilen bir iinvandrr. Tiirk

hekimlerine noL ul atasaEuo deyilir.

cii"

Sr

oi

orl

a n:

g.

&.

srfan sag=stgulunmlg sag, qlvnm olmayan sag.

ti k e n: egqak ytikiintin bir terefinda olan sobet, sola kimi geyler.

a g a n: ne vaxt. (L5.iirs
s<iz bozen <<vaxt

ir

ftaga1 kaldinq = hagan geldin>. Bu

0+i

ve zamanda

qerD>

kagan barsa sen> deyilir

menaslna gelir. < l-,tl 0+e

ki,

<getmig olsaydtn, get-

seydio demekdir. Bezen isa bu soz vodelagmek odatr kimi

iglanir, ancaq esas mena ilk menadrr.
O+

adhr

n:

qaym, diingiir, quda, qohumlar. Qrpgaqlar bunu

izlle

soyleyirlar. Bu kalamda da iqlenmigdir:

.iit4p ui#J3 uil!

oir$.i*+:6rl
<Kadag temiq kaymaduk,

Kadhrn temiq kaymrg>.

Qardag demig

Qayrn demig

saya salmamtq, baxmamtg,

baxmtq>.

Bu soz qohumlar arastnda qaylna xtisusi sevgi gosterilmesini vurlulamaq iigi,in s<iylenir.
a.rc

a r l n: qann. (dte31 ,.t.lg karrn atmak =

h.yuui kasidikden sonra

iggembesi nigan alnaraq ox atiltr. Vuran adam etdon bir

parga alaraqaparfi.

ari f

u r u n: qurum. Divara, ocaSa hopmug, yrlrlmrg his.

rukun: qrgrlcrm.
oF f a I r n: qahn, slx, gox. Qox esgore ( J- oF kahn stb deyilir.
oS f ulun: qulun,day.
oC f olan: qayl$,kemor.
./l oS K o I a n e t i: atrnqayr$ kegenyeri.
oie

ao2

Mahmud Kag*ari

df K

t e n: zahmet, sxlntl.
c/{$-6

Oziyyet geken adam barode

<'.lt-3 06

keten kordi, koregii yiidhti=srxrntr gordii, gadtrt

giynina aldo> deYilir.

f ii d e n: toy yemeyi, toy.

CS f ii b e n: devo xamutunun

oG

altrna qoyulan gul, yiik heyvamna la-

zrm olangul vo gula benzer geyler. Oluzca'

O.l f

i.i

r i n: iginde qovun, qarplz, xiyar kimi geylar dagrnan kiife,

salo

ve Ya zenbil.

O-l3

i.i z

ii

n287: serge,

tarla sigam, kdstebek ovlamaqda istifade olu-

nan bir sigan novii.

O3

f t

s a n: r+3 fog" adlanan gaherin baqqa bir adr.

Uy[ur

sarhe-

dindadir.

ols

elin:gelin.

[Qayda]:

Tiirk

yazrsrnda belo isimlere orta horfi fethe ise fethe olan herfden

sonra tiirkce hecasrnda bir olif

dabaru> sozti

artrtlr.

<c#i taban=dove

-'<r't [T-'-B-'-N]288 gaklinde yazia bilet'

oreb herflari ila yazrhgrnda esil sozdo olmayan

111

cill elif

alave olunur. Bunlar fethe herekesini gosterir'

287

Besim Atalayrn yazdrpna gore,

(DLT, I, s.404). Hiii"yn Dti'giin (c'

bu

soz yazma niisxado <<ui kiizan> geklindadir

'' s'245) ve Seqkin rdi ile Serap Tulba Yurt'J

sevar (DLT-2005, s.338) bu sozii <kiizen>> qeklinda oxurnuqlar'

ttt tyg;elifbasim bilmayonlar iigiin kigik bir izahat. Mahmud Kaglarinin uyplr elifBurada
basr ilJ verdivi srlzleri Uiz AU mOiarize iginda latrn harfleri ile transkriba etdik.
t;l ;-'-I.il:^ "Ot =-',^ =taban> soziindaki -'- iqaresi alifi, [T-V-B-Y-N] = "#
=kelin>
=.let"t ttiUtin, s6ziindeki -V- igarasi vavt, [K-'-L-Y-N] = <OF =-'lP ((tapan)
soziindaki Y igaresi ye harfini, yeni cl i-ni bildirir. <<Taban> va <tiibiin> sozlori
ve <tiipiin> qaklinde de oxuna biler.

Divanii Wat-it-tiirk

I vav arttnlr. Bufda belimi manasrndakr nOl ttibtin> srizi! .r,,o [T_V_B_V_NI
kimi yazrlrr. <OF kelin=gelin> scizti ise tiirk horflarilo -'tt9

Yeno eyni gokilde ortast zemmali sozlerde bir

lK-'-L-Y-NI geklinde yazir. Qayda beladir. Man hamrstnr sciylamedim. Bir uzatma herhni ve ya yum$aq hatfi ziyada qrlmaq mtimkiin olsa da, bunun dolru ve diizgi,in
olanr bu kitabda gosterilen varianttdrr. Bele olmastrun sebobi budur:rI3 sozii

&3, ,Ii

5s7ii 4tri,

&i

sozi.i isa dlri

-rn

qrsaldrlmrg geklidir. Sdzi,in uzadilmasr kelmenin mena-slna

zerer vermaz, ancaq qrsahpa riayet etmek

iiEtinl daha do[rudur.

Miicerred sozler brilmasi bitdi.

[tiirk dilleri

Mahmud Kasdari

4M

einiNci Henpi ire iriNci nenpi RnRsINe

UZATMA HORF ARTIRILAN SOZLOR BOLIVIESI
ug NOv HoRoKosi
cb6

ile &6 FA'IL BABI

a E u t: qovud, darrdan dtizeldilan birryemekdir. Resepti: darr

qaynadrlrr, qurudulur, sonra dciytilerek un haltna sahntr.

Yapla va geksrle qarrqdrrrhb halva kimi bigirilir ve yeni

dolmug qadrnlara verilen bir yemek olur.

jl+Qatrr:

gadrr.

i-t+ Q a t t r: nigadrr. Koge

-F-t+ Q

agtr:

dilindo28e.

gadrr. Opuzlar buna <-,ril+gaglr> deyirler.

i-t*,S a t t r: soyiiq, <bic, haramzada>> menastna gelir.

*t-,

! r r: igino gerab qoyulan hevenge benzer qab.

ir+- S ib i z: (s,i5 i*s sibiz kigi=laiibali, dallrn adam>.
.-F]-d T ii d e g: (.rs dij ttideg nonq = bir-birino bonzeyen,
Sa

den olan nesnelar>>. Osli

<i

eyni cins-

ttDden gelir, <ttik) menasln-

dadrr. Heyvan tigiin <.rl-du .3l si bu at na ttiliig = bu at ne

rangdedir> deyilir.

<rir

deq/dag> yaqrdhq ve yaxrnhq bil-

Salih Miitellibov bu sozii iistdeki soz kimi <gadrn geklinde gevirmigdir (TSD, I tom,
bet 385). Burada nigadrnn ne demok oldulu anlaqtlmrr. Oger bu bizim bildiyimiz
na$atlr, yeni ammonium xloriddirsa, hamin dovrdo kcige elinda ve dilinda bu soziin ve
maddanin mcivcud olmast kimyanm inkiqafindan xabar verir. Hiiseyn Diizgiin (s.J ''
s.247) va Segkin Ordi ile Sarap Tulba Yurtsevar (DLT-2005, s.224) bu scizii <nigadr>
28e

qaklinde oxumuglar.

Divanii liltat-itaiirk

diren bir odatdrr. Bir anadan dogulmug iki ugafa

(,is-p

kanndag> deyilir, gtinki <<kann> soziine <da$> sdatr elave

edilando <bir qarrnda baraber bulunmug> demek olur.

Memeya <.9lemik> deyilir. Eyni mamedan emen iki uqaEa

<rils+l

emikdag> deyilir, <<emmada arkadaq> demek-

dir. ikisi eyni yerdon olan adama <cii-;; yerdeq> deyilir,

<homyerli> menastndadrr. Qohum-qardaga

<!iri

kadag>

deyilir, esli <ti ka>>dtr, zerf ve qab manastndadtr. Buna

<oio dag> arttnlaraq <oi$ kadag> sozii yaradrlmrqdtr, monasr <ikisi bir qabda, bir zerfde yatmrqlar> demekdir, bu

ise <ana batni>dir.

11cri-J5i.i3

konqiildeg> sozi.i de beledir,

<k<intil dostu> demokdir, gtinki qelb koniildtir. <r-ir-d ttidoq> sozii da

bunun kimidir, <rengdo eyni, hemreng)) me-

nastndadr.

dS f
,j3s

r d r g: manee, ongal
a

olma.

k ii g: gig yerlere siirti.ilen bir dermandr, asqtrlan otudur.

Cl+ B a I r g: yarah. Bu geirde de iglonmigdir:

e;laitofj
C c'i'-{'3
c#X Jgjl r-l d
C!

i.3i J,

t -d.

t.r

<Urmuq ajun pusufrn,

Krlmrq ant bah[,
Om-sem anqar tilenip,
Sizda bulur yakr!>.

Qurmuq diinya pusqunu,

Etmig onu yarah,
Ona qara axtanb

Mahmud Kag{ari

406

Sizde tapar malhemi.

($air 6z hahndan behs ederek deyir: felek onu pusquya sahb yaraladr,
derman axtardt, yaranl sagaldacaq melhami sizde tapdr).

eltl T a t r [: dad,lezzat. Birlikda soylenmak iizro <g!E iS tatrg-tah!>zeo deYilir'

dr&# B e g i k: uqaq beqiyi, nenni.

.Sr.; D i d o k: gelin gederkon yad adamlata goriinmemok tigi,in ortiilen <irtti.

.Sl# g

e I e k2el'

.ssg

.s-r-i

i.i n e

.rr-i

erme[an, hediyya.

k: hebsxana, zindan. Barslanca.

ii g i k: girin olan her

gey.

ii q i k: qerab. Bu soz bir-birine zidd iki mona bildirir. *l tta

vadisinda ya$ayan yapma, toxst, gigil boylan garaba

mzt

gerab> demak slan

((.+;

cLl krzrl

siigib

<<qrr-

adt verirler.

' <+.+ S e z i k: sezma, sezig.

.-r+C

&i3

ii p i k xirqa. iki qat bez arasrna pambrq qoyaraq tikmak.

K o I i k: 6rtii, parde.

f <ilikkcilge.
,.FE f a ! r l: tiztim asmalan ballanan yaq soyiid budalr. Bu kolamda

,.sl-$

.g.L$ ,3it*, ,g kal sawr kalmas, kaprl bapryazimss=yagh adamtn sozii yerda qalmaz,
da iqlenmigdir: <</-J; cPti

dPlS

talvar balr pozulmaz>>.

Il#

B e r i m: borc, verim. Bu deyimda da iglenmigdir: ( on*.J s+tll

oli+ir r+.Jn ahmgr = &fslan, berimgi

2e0

srglan = altcr aslan,

Bu, uqaqhqdan beri Amasiyada ve A[babada eqitdiyim <dadh-talh> ifadasidir.

Atalay eslinda bu sdziin <belek> oldu[unu ve bu gtin de Anadoluda toy

hadiyyasi va ya yeni dolulan ugapa getirilan hediyya manasrm ifada etdiyini yazmrgdrr
(DLT, I, s. 408). Hiiseyn Diizgtin bu s<izii <belek> (c,.J I s.248), Segkin Ordi ila Serap
Tufba Yurtsever ise <beleg> (DLT-2005, s.l8l) geklinda oxumuqlar.

2er Basim

borclu ise sigandro, (alaca[r olan [borc sahibi] hiicumda

aslan kimi, borclu ise qorxub qaqan sigan kimidir)'
i g i n: meymun. Tiirklarin on iki ilindan biri'

ir*'B

(f-rfS
ir-.3 T e m i n: demin, bundan ewal menastnda bir scizdi.ir.

iri

temin kaldim = domin galdim, ele indece, bayaq geldim>.

Oii+ Q o d h r n: tunc va stiztilmii$ mis. n6il .rf-n godhrn a$lq = lutt
qazan>>.

&i-

I u n: sopan, <<so!an> da deyilir'

.;,)Ui,9i S o pan yrl an: tuluqkimi iribirilan, anakonda.
ci*, s r ! u n: vehgi sr$rr; dag keqisi, teke.
C CiJ* S r !un o t r: kcikiiinsanabonzayenbirbitki, jenqen (?). BunSo

dan ciitleqmek iqtidan olmayanlar istifado edirler. onun

farsca afi 11r.5i..i.!-r!setreng>dir. Bu bitkinin erkeyi de, diqisi do olur, erkoyi kigiye, digisi qadrna verilir'

jtu fu
oSLi

Sr

! u n S a m u r: Bo[ra xarun zeherlendiyi

q a d h a n: gayan,

yerin adr.

eqrab.

iFJ L a g i n: qahin. Yrrtrcr quqlardandrr. igid adama da <ir*+l laqin>

deyilir.

drel'i

Ar3r!

FA'UL BABI
K a t u n: Ofrasiyabrn bi.ittn qz nevelarina verilen ad' Bu meselde de iqlenir: (.*g siL,l Aiti t,4 s.,.il Oli xan 1Sl bolsa, katun rgr kalrr=xarun iqi olanda, xatunun iqi texire saltrun>.
Bu, eroblorin g4 *1Jb.rJll]eJ'b li! ssTiizrz kimidir'

nehrullah basele nehrti isa = Allahin nehri axanda isanrn nahri onun yarunda deyarsizdio demakdir. Bu ifade Saalibi<nahnin <<Simar iil-qiilub> (<Qalblarin meyvesilr) adh kitabrndan almmrydtr. Burad.a

2e2

Orebca bu aforizm

<.-P

4;i4

ill]aJrt+ lliza

cae

rullah> Allahrn nahri, yixud yagmur, yalrg ve ya sel demekdir, <nahrii lsa>

tsa

408

apE

Mahmud KaS{ari

f a I u n: qovun. Bu deyimde de iglanmigdir: < c#jll u4 uJ &pri

JJfi iFJ g3! kalun karma bolsa, idhisi ikki eligin tegir =
qovun yapma edilso, sahibi iki elli tutan. Bu sciz mal sahibinin mahna diigkiinliiytinti gcistermak iigiin soylsnir.

aFv I- a E u n: parg kimi oyulmug bir geydir, bununla ayran, si.id vo

buna benzer geyler igilir.

Baldaddakr kigik bir kanahn adrdrr. Bu melumatr segkin ordi ils Sarap Tubla yurtseverin kitabrndan iqtibas etdik (DLT-2005, 414). Bu dayerli bilgiya gcira onlara toqekktir edirik. Buradan tiirkca atalar sciziiniin (<xanm igi, emri olanda, xatunun i;i
toxire salmtr>>) menast daha da daqiq aydrnlagrr. Yani xanm igi Allahrn nahridirse, xatunun igi olsa-olsa isarun kanah kimi bir qeydir.

Divanil

409

Wat-itliirk

iriNci

HeRFi

ire

UQUNCU HoRFi ARASINA

UZATMA HORF ARTIRILAN SOZLER NOTUESI

.Jbg,(.J-Fg,drs FO',iL, FO',LJL,

FO'AL BABINDAKI SOZLOR

o.i 64 B u k a g A r t: stldrrtm bir yerin adrdrr.

e4

B u k a 9i qazar', qodeh.

( eq 6i1 aqrg-bukag>

da deyilir.

.rlji T atar: ti.irklorin bir boyu.

J.i3 T a E a r: igina bulda va baqqa geylar qoyulan nesne, da[arctq,
kiso, guval , xaral.

.ltb

tawar:

mal,egya.

-.ltli Q a w a r: od yandrrnaq iigi.in iglensn qov. Bitigik olaraq (J6i

J6+'

Eawar - guwar> da deYilir.

Jf*

So

k a r: buynuzsuz her heyvan;

bagr yanaq

kimi ttiks0z olan her

adam. Bu sozden ahnaraq buynuzsuz qoyuna n,r:B .16

sokar

koP deYilir.

",,f-A

X o z a r: ttirk dtinyastnda bir yerin adr.

$i3

ii f a z: oztinii datran, takebbiirlii adam.

il-r M at azi qaranhq gece.

jl-r M a r a z: muzdla iqleyen adam, rencbor. Arpu ve ya[ma dillerinda
<jlv J+r xlyar maraz>> deYilir.

Li;l f

a g u g: dagrna bilon emlak ve buna benzer geylor, manqul mal.

tui f

ga

g: cidar ve ya atrn

iki dn ayalrna vurulan buxov-

4lo

Mahmd Kasgari

ciH B a q a k: xristianlarln orucu.

&tl T a I a k: dalaq, qaraciyer.

d; f

rIa

k: qadtrun ayrb yeri. Qigilce.

6>L 5 u I a k: dalaq. Qrpgaqca. Bu cr s horfi c. t-den gevrilmigdir.

Orebco il+ vo L,-,& 6ey11ir ki, esf l,r+l" vo L"! -dir. Bu
deyigmeyo ornak olaraq nahvgiler agagrdakr beyti goste61131.c,tjlt-1t-fr r-vi.6

t\-p.;yrj'ltt i

4tJl

.sjb, . Buradakr

d,U

scizti crU demokdir.

.s+4 g ii d i k: hoppanma, oynama, atrhb-dtigme.

.sl* g ozak:bezak,zinet..Bu sciz.5* kimi

.slj

Tir

deyazirc.

k: direk; qovaq.

tsti Tilek:dilak.
.Sti 1' t I o k: tiilek. (silj

.l* f I

"$E ttilak yrlkr = qrg tiikiinti tcjken heyvan>.

k a l: hamrsr, tamamile, biitiin. Tam olan bir gey iigtin <$53

tiikeb deyilir. (.li!|.!5i tiikol allrl = tam al, hamrsrm ab.

US I( r w a l: (&i dtii krwal burun = diizgiin burun>. Belo burundan

hammrn xogu gelir. Bu geirde da iglenmigdir:

j$.;*o1,t
dtl,-!l

cr.lSl

19+ii.rilJLn
.JEi,l dj
<Ardr seni kiz,
Bodr arunq tal,

'Yayhr anlnq artugr

Burnr takr krwab.

Yordu seni qz,

Boyu onun sarv kimi,

iki yana ardrc kimi sallarur,

Burnu da dtzdtir.
(Yumgaq tonli cariye seni aldatdr, onun bedani erer kimi eyilir, ardtc

buda[r kimi sallantr, burnu da diizdiir)'

ef;

ox daha tzapa geQ u r a m: ytingiil bir oxun atrhqr. Bu ciir attlan

dir. Atrlma iisulu belodir: adam arxasl i.iste uzanaraq oxu

atrr. Bu gekilde atrlan oxa

di

<<rff

lli

guram oku> deyilir'

K u r a m: <.til+il dj kuram kigiler = sanki xaqarun htizurunda

otururmug kimi srra ile oturan adamlar>. Buradan altnaraq <.rY ,r..,,rtl Cj iX+j4 kiqiler kuram olturdilar> deyilir ki,
<adamlar oz movqeyine gore oturdular>2e3 demekdir'

OS g u I a n: qlpgaq diyarrnda ovlanan boyiik bir vahqi heyvandrr' igi

kiip kimi oyuq, yuxarlya yonalmig buynuzlart var, otaya

qarVayasuyr$rlrr,digisidizgcikiir,erkeyioradansuigir,
erkeYi diz gokiir, digisi su igir.

i,J$ T i g i n: eslinda <kola> demekdir. Buradan altnaraq rengi gi'imii;

kimi saf olan kolelere <ir$j o""t tiimtig tigin>, igid kolaye
(&s.i .JI alp tigin>, u[urlu koloye (O$J g$ tuttug tigin>
deyilir.

Bu soz sonralar xaqaniyyo ailesinin ovladlarrna ad kimi verilmigdir'

Bu sciz yrrtrcr quglardrn birinin adr ils do qoga iglenir:

(O#

aA

Ea$ntigin> kimi, <gahin

tekiu demokdir'

< 65

cusj kiiq tigin = qi.iwetli tekio.

Bu adrn kolalerden Ofrasiyab o[ullanna kegmosine gelince, onlar atalanm gox saylr, boyiik tuturlar. Atalarrna bir sciz demek
ve ya yazmaq istedikleri zaman atalattm boyiik, ozlerini
tdrasina gors, xaqantn gadrmda va ya baqqa makanda beylarin va digar
aranlerin oturma ieri'ciddi gekilda miieyyan idi. Demeli, rasmi d<ivlet protokolu
baylari
m<ivcud idi. <KitabiDade Qoiqu&da da buna qahid oluruq. Uruzun adh-sanh
2e3

Tiirk

basaraq yuxarl baga kegmesi Qazan xanr esebileqdirmigdi'

kigik gostermek iigiin <qul bele etdi, qul ele etdi> deyirlar.
Get-gede bu sdz [tak halda iglandikde] onlarrn adr oldu.

Kcilalerin adrnr bunlardan ayrrmaq iigiin bu sdze bir gey

olave olunur.

f ii z ii n: yum$aq xasiyybtli, holim adam. Bu kolamda da iglanmigdir: (1.'j.i Y.; O$gl .dlf y.; fuj tUzi.in birle uruq,

Ogj

utun birlo tiregma = xogxasiyyet adamla lap vurug, ancaq

algaq adamla heg behslegmo de, giinki xogxasiyyet adam
bela geyleri hezm eder, ancaq bedxasiyyet adam seni azer).

OJri T o g ii n:

daE,

diiyiin, daglama.

Tuman:duman,sis.

Ot.d

OG

Q a r u n: ginar agacr. Yalma lahcosindo.

ilr+

Q i k i n: iiztim ballarrnda biton bagaqh bir ot, heyvanlara verilir.

q i k i n: gtilebatin. (dJ irr+ gikin yrpr=gtilebetin relb>.

iHr+ Q i k i n: ipek qumagr giilebatinle, zerbafta ile tikmek.
CrS+

6.rUfur gikin giknedi=qumagr o qayda ila

CHr+

tikdil.

Oli, Saman:saman.
crYi

u I a n: gol eggeyi, qulan.

OS Kapan:kigiadr.
oEe
Ot.(3

Kutan:kigiadr.
K

<i

ot5-3cll I

2e4

g e n: sa$rn zamantheyvanlann ayaprnavurulan

ilgekli gatr.

k o gen:2ec goyqurqafr, qovsi-qi.izeh.

Bu sdz ((0143 &l

>>)

yazma niisxede tashih edildiyindan daqiq oxunugu giibhelidir.

Karl

Brokkelmann onu <yil kcikeo kimi oxusa da, Besim Atalay bunu inandrncr saymamqdrr (DLT, I, s. 415). Salih Mtitellibov isa <rl kokeu kimi oxumug, <ox-yay> kimi
terci.ime etmig, matn altmda <yagmurlu havada giinagin elahidde vaziyyati neticesinda
peyda olan griy, sarr, qrzrl rengli cizgilerin gortiniiqtil deya izahat vermigdir (TSD, I tom,

bet 393). Hiiseyn Diizgiin bu sozti <tel kogeu kimi oxuyaraq <qovsi-qiizeh, rangin
kaman> kimi manalandrrmq (e.:J, s.251), Segkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsevarlse
<<yel kcigen = goyqurqagr> (DLT-2005, s.681 ve s.318) geklinde oxumuglar.einliler maddani <kogenr> kimi vermig, sonra <yel kcigan> yazmrhlar (DLT-ein, t ciid, s.+:a).

4t3

DivaniiWat-it-tiirk

SON HERFDON SONRA UZONINE

giN

$EY ARTTRTLAN SoZLOR BoLMOSi

ORTASI HOROKOSiZ g!.3,!L3,,I.1 FO'LI, FO'LU, FO'LA BABI

o+jf
t,.Js

u r b t: kdmekgi, Yaver.

K 6 r p a: (c'31

-l,,ug

korpa ot=teze bitmig

ot>>, <<r.i4 L.-t

korpe yemig

=tezo meyve). Osil movsiimii keqdikden sonra qxan nesneya deyilir. Yayda anadan olan uqala da

<&f

L',,3

kotp"

ogul> deyilir. Vaxtr kegdikden sonra do[ulan quzu' kcigek,

dana kimi heyvanlara da <b-3 korpe> deyilir.

c/.i K i r p i: kirpi. Boytiytine (criJF Sf oklug kirpb

deyilir.

t{l+ Q a t p a; kendxudanln gay va ge$me sulanntn yatalrm qazmaha

getmeyanlerden aldrlr vergi. Qigilce'

K e n p e: bir ot adr. Kengek dilinds.

-d-i p a r t u: iiste geyilan xirqo, xalat; fartuk.

t+is

u*

g u r t a: qzrl qtrrntrlan,

qtz:/'

ovuntulan.

js f axtu: eyrilmemiqxamipak.
":*
jd*

5 o k t i: kepek. Barslan dilinde.

S

o k t u: kolbasa. Qaraciyor, et, edviyyat qanqdrrrlaraq balrrsaga

bastlrr, bigirildikden sonra yeyilir.

i$ r r ft u: qaygr, maqqac.
g; I( i r t i,i: and, yemin, qesom.

K i r t ii: gergeklik, heqiqat. Ohtiq adam iiEi.in <cJf tlr* r:..rF cjl ol
kirtil yerdo ob deyilir ki, <<o, gergek lhaqqlyerdedir, onun
haqqrnda yalan soylamek
naraq <.s$-JS

t+JS

cJf

olmaz>>

demokdir. Buradan ah-

ol tonqrige kirtindi> deyilir ki, <tan-

nya inandr, peylembero iman getirdi> demekdir.

t+-! B a r g a:

<<hamrsr))

menaslnda bir sdzdiir.

<_lY cesfs

b*

barga kel-

dilar = hamrsr geldilen. Bu beytde de iglenmigdir:

dl4.sn 6 .,+$
d'j ciJ ! L+-!

<Koldagrka minq yapak,

Barga bile ayrrk tayak>.

Dilengiye min ceviz,

Hamrsr ile aynca bir esa.

(Dilangiye min ceviz vermok monim borcumdur, bunun hamrsr ila bir-

likde ona iistolik bir ds esa vererem ki, o qeder a$rrhlrn

altrnda yrxrlmasrn).

!+j T o r g i: muzdlaigleyen.
s# f ungu: loxma,tika.
q.+ q ci m g a: gomge, kofkir.

Oguzca.

t.

J+i C i n gii: inci, mirvari.qy

horfi 6gherfinedonmtigdtir.

J++ e a n g u: ariqte xomiri agrlan oxlov.'

Ai*

Sing

ii: lavagla kombs arasrnda bir nciv gorak.

J+5i $ a n 9 u: Yuxarr Qin yolu tizorinde bir goherdir. F. U gaklinda de

yaziabiler.

.+;6

amg

l: qamgr.

((,*.ig$

krhg kamgr=iginde qrhnc olan qamgr>.

c+"e K a m g r: aySrrrn, bufrarun, buganrn tenastil aloti. On gox at barasinde iglenerek (s,":;;.3 al atkamgrsr> deyilir.

Divanii

,.l?iS

i: Kaqfarrstanda uy[ur diyanna qeder iglanon hiibubat

owg

[denever cisimler, taxrl] olgiisiidiir. On ritl2e5 hecmindedir.

(1

-r+l f

ritl ise 12 okkadrr).

o m g ii: xezina, dsfine, yatrr. <c+s+3 eE& Tawlag komgiisil>

deyilir ki, <ad qdvmtinden qalma

xezine>>

demskdir'

J+jo M a n g u: sanetkara verilen muzd, emek haqqr. Baqqa muzda deyilmaz

r4

giigdo:xonoer.

.lr! Baldu:balta.
JJ.i T a m d u: gur alovlu ate$, qcila. (dldi tamduk> da deyilir'
.sr$ Q ii k d ;; Hull crsi giikdi oluxsa>> deyilir ki, qulaprn altrnda
<qafa baltast, onso stimtiyiD deyilen yerdir'

h;

Samd

Jrir"

Srnd

a: ayapageyilen sendel. Qigilce.

u: derzi qayglsl, qayql. Opvzca.

J!.e K a m d u: dcird ar$m uzunlulunda, bir arqm eninde bit bez pargasr. Bunun tizerine uygur xanlmn mohtirti bastlr, alverde
pul yerine iglenir. Bu bez kcihnelse, her yeddi ilde bir yamarur, yuylur, yenidan iizorine mohiir vurulur'

'
lr*1

and

a: qanda, harada menastnda bir sozdiir' (<.t+'tJ

lr.,t

kanda

erdinq=haradaidio..onherfi<|+Pkayda>soziindokiir
y herfini evez etmigdir. Osli (h3j! kayuda>drr'

3.* f

a r d u: zemharir [qaraqrq] zamant su i.istiinde iizen findrq boy-

dabtzparyalan. Bu geirde de iglenmiqdir:

LUuf,i,.,3i.i; di.J
rl..jujio. ;*';ei

.s-1*l! s s.:u.3it-$

J-r#./'rYt*tl
2e51

okka

1,283

kq-drr. Bu hesabla I ritl 15,396 kq,

10

ritl

153,96 kq olur'

416

Mahmud KaS{ari

<Kardunr yingii sakrnmanq,

Tuzlunr mangu sezinmanq,

Bulmaduk nenqge sewinmenq,
Bilgeler anl yeror).

Kardunu inci sanmayn,

Hediyyeni muzd sanmayrn,
Taprlmaml$ geye sevinmayin,
Bilgeler bunu beyenmozler.

(Frndrq boyda buz pargalarrnr inci hesab etme, hediyye edilmig yemeyi
el muzdu sanma, tapmadrlrn geya sevinme, gtinki hi.ikoma

bunu beyenmir).

J$3 K

nd

ii:

oz:d,r;

zat; nafs. <csr..I

r"rs.itol kendti aydr = o cizii dedb.

as3 K ti n d i: pis, menfur. Optzca. (df s,j,|.rs3 df ol kiindi kigi ol = o,

algaq adamdrn. Bozan bu kelma s<iziin qalam yada diig_
meyen zaman krimekgi sciz olaraq iglenir.

ts' vt u n d a: burada, burda. <.Jf ts. df ol munda ol = o buradadrr>.

Bu beytde de iglenmiqdir:

r^ tSj,.iJJ $-i Ojy. l.(3J

JL-b. oi -.+-3.ril$31
<lOmgeksizin turgu yok munda tamu,

Edhgtiltigtig kcirmedhip ajun grkar>.

Omoksiz durmaq olmaz burada,

Yaxqrhq gormodan dtinya yrxrlar.

(insanrn burada, bu dtinyada zahmotsiz qalmasr mi.imkiin deyil, insan

bir xeyir gormemig vaxt kegir, oliim oztinii yetirir).

l$

M a n d e: mende, menim yanrmda.

Divanil liidat-itaiirk

417

Jrio M a n d u: bir ttirk sirkesi novti. Resepti: iiziim qiresi bir ktipde
qrcqrrdrlrr, sonra tistiine tamiz gorab toktiliir, bir gece qaldrqdan sonra hazrr olur. Bu, sirkalarin an g<izelidir.

t-*i g o ! r a: erkek

dove. <otil-d Bogra xan>> adr bu sozdendir.

.s-S+ g ii g r i: eyri, eyri - btiyrii.

t o t r ii: her geyin tersine donmiiqti, gevrilmigi.

3-* f u g r u: qrhnc, brgaq, xencer kimi geylarin qabzesinin igine kegis-,fi

rilen ince damir.

fJ5.3

T e g r o: daire, gevre, sfera. <<(fl$ i3i mAnrrg tegresi = quyu

gevrosi, quyu dairesi>.

l-,i+ Q u p r a: kcihna paltar.

d.r+

Qa

pr r

gahin, lagrn. Bu geirde de iglenmigdir:

.!3i^p1l

Jrd

qlt rFJ CI.s-''+

lL!

+l!

rSj,.s.,s-

jh

<Qa[n ahp, arkun mi.iniip, arkar yeter,

Awlar keyik, taygan rdhrp, tilkii tutan.
$ahin ahb, ata minib daf kegisino gatat,
Geyik ovlar, taa sahb ttilkti tutar.

(Bir igid erani oyorekyanr: qoluna qahinini alaraqatrna miner, qovub

dag kegisine gatar, geyik ovlayar, k<ipeklarle

4,r;ia
d.r+

Qa

!rr

tiilkti tutar).

ba g: kigi adr.

Q r ! r r: garx, garxi-felok.

(!#^A.s$

kdk grlrrsr = asiman, goy

sferasu>.

.r.J+ Q t g r r: deyirman, garx, dolab kimi geylerin tekeri, vah ve her

nciv verdene.
dJa^., S a g

r r: deri, hor geyin derisi. Buradan ahnaraq <<s'A!i-'

sapnsr> deyilir

JJJ yer

ki, <yer iizti, yer qabrgr> demokdir. < u'3$

Mahmud KaS[ari

418

je *fu

kigi sagrrsr yiiz=insanrn derisi iiztidtio. Qtinki

iiz istiye-soyu$a dtigdiiyti tigtin daha sert olur.

l-;ry* $ r

I r a: iki da! arastndakt

genig

vadi. Opuzca.

u.** S ii w r i: sivri. Qrhnc, niza, mizraq, gig kimi sqyalardan ucu sivri
olan her hanst nesno.

JJ!*

So

k r u: <ef,f-Slifu tlilowga sokru kirdim = evo icazasiz, gizlince

girdim>.

crJ^.s

t-lis

K ii s r i: qurbaga stimiiklori.

{i w r e: heyvan oltib igindeki nesneler giiriidiikdan, eti siimiiklar

tizarinde quruduqdan sonrakt skeleti.

l-l5-s

K a k r e: devolorin yediyi

acr

,cj.! g a n z r: bag sovulduqdan

bir ot.
sonra asmalann iisttindeki tiztimiin

qahqlarr, nefermoma. Kongak dilinde.

.s.lr* S u n z r: bit cinsinden bir hegaratdrr. Bunun bit oldulu zennindeyom.

13+ Q a w j u: qolu, budagr,

gcivdesi qrrmrzr bir alacdrr, dagda bitir,

meyvesi actdrr, qadrnlann barmalr qrrmrzrhqda buna ben-

zedilir.

,riis K a nzi

o-.i

qtrmrzr, sart, yagtl rengleri olan bir Qin qumagr.

3 u x s l: bir yemek adtdrr. Resepti: bufda bigirilarek igine badam

donaleri attltr, iistiine tolbine [kepek, bal vs siidla bigmig
bulamacl tcikiiltir, turguduqdan sonra bufdasr yeyilir, suyu igilir.

t,:,,

1 o x s l: Kuyasda ya;ayan bir ttirk boyu.

da deyilir.

,# f

w s i: tepsi, sini, mecmeyi, siifre.

((cjJo

s*"i3 toxsr gigil>

4t9

Divanii lilrtat-it4iirk
t,,..3

ii m s o2e6' minbar. Arguca. Osil tiirkce deyil.

rr*ii' X a f s t: miirekkeb qabt, davat,

",,",

ut

penal.

t: yaxln, qongu. (df c,.i'f BJ;J di .r.l*.$ arunq yeri meninq yerge tutgt ol=onun yeri menim yerime yaxtndtr>.
Burada

ci I ilo g g bir-birino

yaxrnlagmrgdrr.

(s#

tutgD)

da deyilir.

cljd f

u t a q t: yuxandakr soz kimi <yaxrn qon;u) ve <her

menastndadrr. <ir.rl-lt s,&ul

Ki" ir

zamar>>

men sanqa tutaqt bartr

mon = man siza hamiga, har zaman gelirem>.

g::,5 q a x $ u: <filiz herg>2e7 adhbir otun suyudur, g<iz a[rrsrna qar9l

istifade olunur. Soz esil tiirkce deyildir.

f ar$l: xaqansarayl.
,r-j f a r $ r: qargr, zidd. <df c"4rj "tJs irt tiin ki,iniinq kargrst ol =
Ll*.Y

geca

giindiizlin qargsr, ziddidir>.

rca r g r: iki boy arastnda anlagmazhq. u.Jf ,r,jt:J:!- 'siI 4.Jf ol

bag amnq birle kargr ol = o boy digerina qarqtdr, onunla

ij

bilmio.
a w $ l: (uitl L,-f,ii kawgr kag = ince, gatma qa$).
anlaga

*il f

Ul B at pa: papaq tikmok tigiin tisttindo

F-f f

kege va yun kesilen

taxta.

n z E u: yoldan kegen qohumlara ve tanrqlara hediyye olaraq

teqdim olunan yemek.

li6

T a m g a: xaqamn vo ya bagqastrun damlast, mohiirii.

ri-ri T a m g a; deniza, gcils, vadiye tokiilen gayrn qolu; delta; korfoz.

u.n T a m g a: gemilerin l<ivbar saldrqlarr limana vo ya kdrpiiye d3

(ti'ri

tampa> deyilir. Bu beytde do iglenmigdir:

gxq eden Besim Atalay bu

(DLT,
I, s. 423).
kelmani asil tiirk sozii saymrqdrr
2e7 Segkin Ordi va Sarap Tulba Yurtsevor bu sozir tiirkca <gimgir galtst>, yeni <giimgad
agacr, giimgad kolu> adlandrrmrglar (DLT-200 5, s.226)
zeo

gagdag tiirkcadeki <tiimsek=yiiksok yer> soziinden

420

Mahmud Ka{jgari

.pf giu

.+.l+ tJ^i:

(,.it

'i"l

.rri ir:. j #l r_f: a J {tl

<Tamla suwr tagra grkrp ta!r! oter,

Artuglarr tegre cintip tizgin yeter).
Damga suyu drqarr grxrb dalr citer,
Dcivresinde slra-slra ardrc biter.

u4 q u f g a: si.iretli getmek istoyan bir pogtalyonun yoldan ahb bagqaslru tapana qeder mindiyi at.

u4 q u f g a: beladgi, baggr. Qrpgaq

iglenmigdir' ,,o.1.$ ir"

vo oguz dillerinde. Bu deyimde de

u4

CDE

oS kahn kolan guflasrz bol-

tnas=qulan stiriisti baggrsrz olmaz>>. Bu s<iz bagqasrna uy-

malrn xeyirli olaca[r bir igde ciztintin de uymasr meslehet

olunan adama deyilir.

lo* S o r S u: qan alan giige, qan alanlarrn aleti, lanset.

liL S al p a: <cll lil.r salla at=gam almayan at, sert at>>.
q3 f a p g a: bdytik qapr, qalaqaprsr.
.e"lE f adh!u:qaylr.
.rc3i r u d g u: apcaqanad, qaramilgok.
ti+ f a r p a; qarpa. Bu atalar s<iziinda de iqlanmiqdir: <
JF d

CY''

yl

s-t's '.tg karga kanstn kim

bilir,

as

o**,9 e,,p

kigi alasrn kim

tapar=qarfanrn qocaslru kim tanrya bilar, insanrn iginde-

kini kim tapa bilar>. Bu beytde de iglenmigdir:

;u** dl gtul t*ti ,.s tiy
Jl^ij

Ksn S.1ts .#q('*t

<Karfa kah bilso, munqln ol buz sukar,

Awgr yaglp ttnak, taba manqge bakar>.

Qarla

bagrna gelani bilsa,

dimdiyile buzu daler,

Ovgu gizlanar, qarlga toledoki yema baxar.

D iv anfi

lfi{ at - it - tilr k

421

(Qarfa bagrna gelecak balalan bilsa, buzu dimdiyi ilo doler, di gel ki,
ovgu toru qurub gizlanen kimi teledoki yemi gciriib teleya

diigiir).

Je-i K

u r g u:

JeJ K

ar

uilj

kurlu ar = esebi ve zevzek adam>.

u: dag tepalerinde minare gekilli tikilidir, diigmen

gelen

zaman hamrmn haar olmasr iigiin iistiinda tonqal qalanrr.

tr^r,l

a g g a: qa$qa,

(aI u ti kagla koy = bagr a!, qalan yerlari qara

qoyun)).

?'i

a g g a: ((3l ri1i kagsa at

.drz:d

ap, gozlerinin gevrasi qara aD.

Bunun diger adr isa <pegeli aD>drr, ri.ibendli at demekdir.

Bagrmn ortasr

f-Sbi6 K

ag!

bo

a! olan daveye de bele deyilir.

! r a: iki yerin sd1ds2e8.

(# K a m g r: eyri-biiyrti ve girkin olan her gey. Buradan altnaraq

n,.sl;r: r.i,i1269r yiizliig = girkin i,izlib deyilir.

f olwa: deli.
6S f a I w a: mo$q oxu. Uzerinde
d,f

ucluq yerina yumru bir taxta pargasl

olan ox.

Ci

g u r k t: (..5.iU c,FJr burkr nonq = qan$lq nesne) (turgsifet adamlann iizti kimi).

6j r a r k a: qoruq. <ti5 talko da deyilir.

-+i-i f u r k u: ipak. Bu deyimde do iglonmiqdir: < .{ r}-i.sili

elii3

r.r"t-- .;id*s.6 Tawgag xannlnq turkusr telim, tenqlemadhip brgmas=tavfag xarurun ipoyi goxdur, ancaq ytiz ol9meso,

bir bigmez>. Bu sdz her igde israfdan qagmafl,

ee-

naetcil olmalr tovsiye maqsedilo soylenir.

Ehtimal ki, burada bir yanhghq var. Qtinki qa$qa qoyun ve qa$qa atdan sonra tam
qagqa deva barade madde galmali ikan colrafi bir ad verilir. Bolke de <t.riti'': Kagga
bolro maddasi iki dafa - biri qaqqa deva, digeri yer adr olaraq verilmali imiq.
2e8

Mahmud KaS$ari

lil3

Talk

a: qoruq. (d

lherfit rherfini

sis f a I k u: eyilmiq-biikiilmiig
talku

6+Q

,Jg f

evezetmigdir).

nosno. Bu sdzdon ahnaraq

G+ sil3

deyilir ki, (biikiilmiiq ip> demekdir.

yr$rg))

a n k a: bir tala novii.

t k r:

"c#,tlfi

katkr kigi

heg kima boyun eymoyon adam,

qatr, sert adam>.

"$
ts*

u t k r: (J si.,t kutkr er = tovazokar, helim adam>.

B e r k e: olru dciyiilen, eggek siiriilen qamgl va ya dayenek.

u* g ii r g e: bira. Bir yerde durmayan zavzek ve grlgrn adama (

ls.JE

u*4 fii1g3 kigb deyilir.

.lS*+ B e

r g ii: borc.

<-.il+

,f3++

d,l

+l

tS.i. ,.S.jlarunq manqa bir at ber-

gtisi bar=onun mono bir at borcu var, o mene bir at borc-

luduo.
JS-[ g e I g ii: belge, nigan, elamet. 11.5-1,, r-,3r!
kelamrnda da iglenmigdir, monasl

c,6

kut belgtisti bilig>

(qut balgesi bilikdir>

[yeni bilik qutun alameti, niqanesidir] demekdir.

til..l B i I g e: hakim, filosof.

K!

B i I g o: bilgin, alim.

Klr B i I g e: afrlh. Bu beytda da iqledilmigdir:

qt ljy+il -rsJI.sJ Klr

t* t&i! di.-Jsf s-!'3J
<Bilge erig edhgti tutup sozin igit,

Ordhomini ogreniben tgka sura>.

Bilge adamr xog tut, soziinti dinle,

Onun erdemini 6yren, iqs tetbiq et.

(Bilikli, a[rlh, erdom sahibi adamrn sozi.inii dinla, ondakr edab ve fezilati oyron, ciyrendiyine emel et).

423

WariFfi)rt
Busozlekigileroadqoyularaq<'rit*IrBilgabag>deyilirki'bilikli'
a[rlh, hakim bey demekdir. Uygur xaruna ((otiu'lr dJS Kdl

Divanil

Bilge xan> laqebi verilir, giinki <kamah gol kimi, gol qeder> demekdir. Burada afrhn goxlu[unu gostermek iigiin

o, gola bonzadilmigdir. A!rl1 adama (lJ-!

,rj

biigii bilge>

da deyilir.

Js-f T e r g ti: siifre i.izerindaki miixtelif yemeklar; sra, dtiztim.

,ji r e r g i: siifre, dastarxan. Bu kelamda da iglenmigdir:

< ls ss-t olr

fl11 tergige tegir = dil sayesinda siifreya gatmaq olar>>,

(xog sozle insan nemete gatar). Bu soz feziletini sozle izhar

.;t'1.i

etmayin faydasr barede soylenir. orob dilinde de buna yaxrn bele bir atalar sozti movcuddur: !t''j ib3';l ;"olt

,ji f

yoni <insan oz dilinin altrnda gizlenir> demekdir'

o z g i: qaga-qag, vahima. <.14 dj tazgi boldr = dti$monin
galmasi i,iziindan xalq arastna vahime diigdiD'

$s

T i I k ti: tiilkti. Kinaye olaraq qrz ugaqlarrna deyilir. Bir qadrn

doldu[u zamanmamagadan u3'*'i s-''l tsS srsrtl tilkiimti
topdl,azuborimtDdeyesorugurlar.Bununla<qrzdoful.
du,yoxsao!an>demekisteyirler.Qrzaaldatdrgrveyaltaqlandrgr tigtin tiilkii, ollana ise igidliyi dolayrsr ile qurd
deyilir.

K! T i I g e: <crl t*ll ji

bir tilge at = bir dilim et>. IJzununa kesilan her

gey iigiin bele deyilir. Uzununa ayrrlmrq olan yera de < ;+

* tilj
t5+i q

o g g a:

bir tilga Yer> deYilir'

culfa daragr'

-rs; e ii r k ii: uqafa <s ]

demektlir.

C-r+ Etirkti barmu>

deyilir ki, <9i9in varmr))

B ti t k ii: necis, eskriment. Bu

s<iz ancaq ugaga <.1",/+.1x4

utittti

barmu=oen varml)) deyildiyi zaman iqlenir.

Jsb Q i I g ii: <ht js5

rt* Sirke: sirka.
r<-rl" S

gilgii at = al

at>>.

i r k e: bagda tcireyon bit yumurtasr.

crrS K e t k i: <crl ,si3 kotki at = beli d,ar, yangaqlarr

genig

f o t k i: torpaq yrfrnr, tepecik.

:sK f e d h g ii: geyilecok her hansr paltar.
"ril3 f ii I g ii: gtiliig, gtilme, yumor.
.f-13 r ii I g ti: iflic. <a.r.l Jfu3 J er kiilgii bardr=adam

iflic oldu>.

a,,.

os.:3

Bezen

<kiilgib yerine (Jfu$ kiiltgib do deyilir.

Ci f e r k i: kerki, dtlger aleti.

uj f o r k a: apacd,anqaynlmrq bogqab. Kongakce.
.r4 g u t I u: devenin burnuna kegirilen buruntax.
Y* B i r I o: birlikde, ile. <cr.r.i Y.'ls ,.r-ir rjf ol meninq birle erdi = o me_
nimle birlikde idil>. Bezan

l r herfi siiret xatirine ixtisar

edilir va <! bile> deyilir.

grl# B i b I i: darifiilfiil, filfiI, istiot.

-# r

u b I u2ee: mezar. Bir adama qarfrg edende

deyilir ki,

(,s f

<<mazara

(d 63$

tubluka tol>

gin demokdir.

o k I r: toxlu, altr ayhq quzu.

,J+ qaflr:qahin.

tr4 Q a pl a: serhedde bir yayda adr.

s$i S u g I u: riilkti iiztimii.
l-+J B I gm a: <'.r-u*t + brgma yorrncSa=bigme yonca>
Segkin Ordi ile Sarap Tugba yurtsevar ni$ tublu, sciziinii <<toplu> kimi (DLT_2005,
s. 578) oxumuglar. <Topluk> sciziiniin (DLT-2005, s. 57g) torpaqdakr, yerdeki gat, yanq manaslnl nezero alsaq, bu gox isabatli oxunul sayrla biler.
2ee

Divanfr

Wat-iniirk

[Qayda]:

Sonu

m ve lalifla bitan [-ma/me] va meful monaslru bildiren sozlor

masdarlikden grxaraq birbaga isim olur. Onun tigiin bun-

lanyanram.

f utma:sandrq.
Uj f u r m a: turp. Yerkokiino
LUi

<t

j !-r

san! turma) deyilir, <sarr

turp> demakdir. Argular yerkoki.ina <csJ#

gizri>>

deyirler.

Bunu farstn <<i5 gezer> soziinden almtglar, bu da <yerko-

kiDdtir. Ancaq .s ge bir qeder yumgaldrlmrqdrr. Oluzlar

buna

<li3 goqiin deyirlar. Onlar da farslardan almtglar.

Oguzlar farslarla oturub-durandan beri bezi ttirkce sdzlari unutmug,

onlann yerine farsca scizleri iglotmeyo baglamrqlar. Masolen, onlar vedraye H.r;llJ 4146r> deyirlar ki, farscasr <{uil
aftabe>dir. Oguzlar boyunbafrna (o+li kilide> deyirler,
bunun erebcesi
11gti-ni

<;$i

kilado>dir. Digar ttirkler ise vedreye

kum[an>, boyunbagrna

<4

bakan> deyirler.

Bilinmelidir ki, o[uzlarrn dili incadir.

Tiirklerin biri osil va kdk, digeri elave olmaq tizre qoga igletdikleri her

bir ismin vo fe'lin opuzlar elava olamnr soyleyirler. Halbuki o biri tiirklor bunu tak soylamazlar. Soz gelimi,
tiirkler bir qeyi bir geye qatdrqlarr zaman u.s+ f kattrkardr> deyirler. Burada k6k (cF kattt>dtr, u.sri kardr>
sozti elavedir. Oguzlar bir geyi bir qeyla qagrrdrcdrqlan zaman <.s{, kardr> deyib asil olanr buraxtrlar.

426

Mahmud Kas*ari

Eyni

qayd

a izre, tiirkler <i.3Xi;5it edhgii-yawlak> deyirlor. <3il

(d*!

gti> yaxgr,

edh-

yawlak> iso pis demakdir. Tiirkler bu iki-

sini birlikde igledirler, tak olaraq <yawlak> soztini.i igletmazlor. Opuzlar ise bunlan tak, yalruz olaraq iglsdirlar.

T izm e: galvann

baEr, torbanrnaprz balr ve buna benzer nos-

naler. Bunlar ba! yeri tikilerek ve ip kegirilerek baflandr[r

tigi.in bele adlanrr.

t^si T

e g m o: her

kigi

bir adam. n,rL$

<iz bolmas,

jji c#,:!

,r.ru$ jst

'#

t.c5,,3

lsgrns

yat-yaguk ttiz bolmas = her adam oziin

kimi olmaz, yad isa qohumla bir

olmaz>>,

(her adam oztn

kimi olmaz ki, ona inanrb sirr agasan, yad adam ise qohumla bir ola bilmez).
t-s-i

ti g m o: diiyme. Kriynak, xirqe, kaftan kimi qeylerin diiymesi.

t.l$ T i k m e: (!S.jU l-o5j tikme nenq = tikilmig

ub q a I m a: kerma, genne. Qoyun

ytlrhb kesilerek

!-"'*

Sa

nesne)).

alrllarrna ve ya deva axurlanna

qrqda yandrnlmaq tigiin

qurudulan tazak.

t m a: gardaq. Bu, bag gozetgisinin gecalar qalmaq iigiin agac

iizerinde diizaltdiyi gardaqdrr.

rr*,.

ii z m

e: <keg> adlanan yapuzquru pendir, ayran stizmesi.

t-.:! t< a t m a: <ti,g t

katma yuga = ufalanmrg gorok>dir, yagda bi-

girilir.

Uy

a r m a: ya$ma, talan. ((d.t!t

JE

4iU n3nq karmaladr = bir

Qeyi

yagma etdi>.

t Jl K l r m a: her hansr yuvarlaq bir

gey.

(cij uJkrrma toprk = yuvar-

laq top>.
I

^vK K e s m e: enli ox temreni.

l,^

"-<

e s m e: pergam,

yal. Bu gerde do iglenmigdir:

ji,-.]}i )-tl
jd-i {-a34 Uri
.''<

j!1"3

Ai

'

i.hi

ert

dgjr

<Ttinle bila basttmrz,

Togme yanqak pustlmz,

Kasmelerin kestimiz,

Mrnqlak orin btgtrmrz>.

Geca ikan basqrn etdik,

Her terofdon pusqu qurduq,

Yallarrnr kesdik,

Mrnqlak adamlannr bigdik.

(Biz onlara geco iken basqrn etdik, her yanda pusqu qurduq, atlann
yallaflnr da kesdik. Mrnqlak adamlartnr oldiirdtik).

(/rl

Mrnqlak bir Yer adrdrr.

g a k n i: bugda, arpa, darr kimi geylerdan dtizeldilon igki, [pive?].

u'i B apna: nerdivan

pillasi.

rjE T a g n a: <l+ tji3 tagna yawa> yapr$qan alactrun pi.isasi olub yo[urtla qarrqdrnhr, tutmaca qatrhr; bir darmandtr; tutmaca rong verir.

t-isi Tekne:tokna.

cr*

tiirk hekimlorinin diizeltdiklori yaxma derman.

ur+ Q i g n e: mala. Ciitctilerin <siirgib dedikleri alet. Yalma dilinda.
Q u r n r:

s.i"A X a s n r: ugaqlarr kokeltmak iigiin bir kasa igina qoyularaq

aprzlanna tokiilon

".t..i

armandrr. Hindi s tandan galir.

o $ n l: qon$u. oguzlar o'n herfini d $-don evvel soyleyorak

(si.j,i kongr> deyirler. ikisi da qaydaya uypundur, gozaldir.

428

Mahmud Kasfrari

HOR HORoKOSI

il,e 0,'.i.o}re.0il'3

FO'LAN, FU'LAN, Fi'LAN BABI

Ci-i

u r b u n: aragdrrma, olgme.

(}i,i

ilej

.ljlanlnq ewin turbunla =

onun evi hardadrrsa, araqdrn.

i,Jii T a r b r n: tiirklorin bir boyudur, ozlorinden bir baqgrnrn buyrulu altrnda yagayrrlar.

itr-i

T a r t r n: bagqa bir yerdan getirilen qida, yeyecak.

O#ti3 T a g tl n: (.grJiOr'i.iiJer tagtrn bardr = adamdrqarr getdi>.

Otlr+ Q i k t o n: yehar ortiiyti.

0tji1 K

af tan:

Of.t-ll B

ar

kaftan.

g a n:

bir yer adr.

Ot+i T a p g a n: tig ayaqh stifre bigiminda bir nesnedir. Ol gatmayan

tiziim salxrmlannr dermek iigtin iistiina gxrlr.

Ot.;

Q u r g a n: Qin yolu iizerinda miiselman sorhed menteqelerindon

biri.

OLi-l B a r x a n: Agagr Qinin adrdrr. O, Kaglar yaxrnhlrnda olan bir

da$rn tepasindeki qaladrr, agafrsrnda qrzrl medenleri var.

Otij

B u r x a n: b0t. Heykala ise <Ol3-r

td

Ot3-F

T a r x a n: islamdan

bir ad, leqobdir, bey demekdir.

cinco verilen

badhoz burxan> deyilir.

Arguca.

Ofrli q r n d a n: atirli bir agac, sendel apau.

Ol$+ Q r n d a n: <&1 ot.ri+ grndan at =

giil rengli at, qonur

at>>.

Ol-i3 T a w r a n: galvar bagr. Ciit qolu [kotan qolu] dtizoltmek tigiin

bir araya getirilarok horiilmiig ipler.

Ol-r+., S e

p r o n: ofiuz qeharlerindan birinin adrdrr. Xalq cr sad herfi

ile

Ol.,xr,a

deyir. Halbuki ti.irk dilinde

cr

sad yoxdur.

D iv anti lii g a t - i t 4iir k

429

Ol-r+- S u y r a n: minaro kirni uzun olan her nesne. O$uzca.

O'""ti T ii g s i n: dcirdkiinc olaraq dtiyiinlenen bir diiyiin. Bu geirde de

iglonmigdir:

dbi ur-i
;c, t'( +!iii
crrL3l

cr.r.Jkt C,Jd

irj

il3*,tu

d..li,J,

<Tegme gegek dkiildi,

Bukuklanrp biikiildi,
Tiigsin ttigiin ttgtildi,

Yarlahmat yorkegiin.
Hor bir gigek yrfrldr,
Tumurcuqlanrb btikiildti,

Dordkiinc diiyiin dtiyiildii,

Yanlaraq bir-birina girir.
(Qigaklar toplandr, sanki tumurcuqlar dordkiinc d0yiinler kimi birbirino sanlmrg, agrlmaq tizre bulunurlar).

or*ti T ti k s i n: xalq iginden grxan, xaqandan tig derece agagr olan

adam.

&i.,ti T o k s u n: doxsan.
on> demakdir.

Osli <oil

iki

sciz

iJii

1eku2 on>>dur, <doqquz defe

birleqdirilmigdir.

0*.j*.

Sa

x s r n: bullarlara yaxrn bir geherdir. Bu, Suvardrr.

oi(.

Sa

k s ii n: saksen. esfi <url

i!.sakiz

on>>dur, <sekkiz defo on>

demekdir, iki soz birlogdirilmiqdir.

o3-,$ K

<i

p s ii n: qilte, minder.

.il,r.rs K i m s o n: papaq ve dingo kimi bag geyimlerini stislamek tigiin

iglenan nazikvo girda qrzrl peraklar.
Ot.iJS

Ki

rg en: qurguguni renglienlik-kirqan, i.istiibec.

Mahmud KaS{ari

430

O#ir3 K o k g i n: goyiimtiil, goyiimsov.

kcikqin nenq =

Hr.S.iU O#i5'3

goyiimsov nosna)).
oEJi B a r p an: morsin a[actntn meyvesi.

ou4 B a $ g a n: gekisi olli ritlden yiiz ritladek300 olan boyiik bahq.

Budunun boyiiyti de buna bonzedilorak

<lu'r; O'{ budun

bagfanr> adlanrr ki, <xalqrn, ulusun baggrsr> demekdir.

O#

T u t g u n: tutulan, yaxalanan, dustaq, esir.

0ui-t1 T a d h E u n: Farat ve ona benzar boyiik gay. Bu sciz irmaqlar

i.igtin ad olan <-ff oki.iz> kolmesinin yerindadir.

oti5 T al

oli+r.

p a 1;

Heri oliS talgan ig=iirokkegma xesteliyi, epilepsiyu.

S r q g a n: sigan. Bu mesalde do iglenmigdir: < gE3" ,;u;0"

-#,;rh

"t-ltf

oldegi srglan mug taqakt kagrr = olscok sigan pi-

gik xayasr qa;ryaD. Bu sciz oreb dilindeki

!r^ll iP

i:-!l

sozii kimidir. Bu soz ocoli nedon olacaqsa, o qeyin etrafinda harlenen adama deyilir.

gtiry"

Srgga

"--t,

otiJ*

ilin
Sa

y r I r: ttirklorin meqhur on iki

illik

dcivresindan bir

adr.

a n: goran yerlerda biten bir ot. Bu otun bitdiyi yere

<+* ..rbx sarfan yeo deyilir. Qamrgr qurudan topoye de

(ol*.s0b isarfan kamrq> deyilir:ot.
Baqgan bahlrnrn gakisini toyin etmeli olsaq, I ritl l2 okka, I okka 1,283 kq-drr. Bu
hesabla I ritl 15,396 kq edir. 50 ritl teqriben 770kq,100 ritl isa taxminen 1.540 kq
demakdir. Belalikle, gekisina gora baqfan bahlr balina deyil, ondan kigik bir bahqdrr.
Ehtimal ki, ya kopak bahlr, ya da delfindir. Segkin Ordi ile Sarap Tulba Yurtsever isa
I ritlin 130 dirhem oldulunu yazm6lar (DLT-2005, s.176). Bir dirhamin 3,12 qram
oldugunu nazara alsaq, bu hesabla bag[an bahlrnrn gekisi 50 ritl xl30 dirhom x3,12
qram=20,280 kq ve ya onun iki misli, yeni 40,5 kq edar. Tobii ki, 40 kqJrq bahq da
xeyli b<iytikdiir. ancaq eski tiirklarin bundan daha iri baltq tarumamasl ve mehz ona
baggan dememasi qiibhalidir. Manca, baqlan ya ktipek bahfr, ya da delfin olmahdrr.
30r Salih Mtitallibov da bu maddeni bela gevirmigdir (TSD, I tom, bet 4l l). Segkin Ordi
ile Serap Tulba Yurtseverin terciimasi ise ferqlidir: <<S a r ! a n: bataqhqda boyiiyan
bir bitki. Bu bitkinin oldugu yere <sargan yen deyilir. <Sarfan kamtg>: iqinda qamrglann qurudugu kolluq> (DLT-2005, s.470).
3m

Divanil

oej

K az g a n: <+l,.lte} kaz|an yer = igerisinde yarpan, bataqhq

gatlar olan yeu. Bu geirdo de iglanmigdir:

vo

Oefusj:.*
Otijl a.* eu-:
oc}<'sYl

>+

Oti-,j,rjt+ O4
<Ku$ yawuzl saprz$an,

Yrlag yawuzr

azPan,

Yer yawuzrkaz$an,
Budun yawuzl barsgan>.
Qu$larn en pisi, en xeyirsizi saxsapan, alaclann en pisi quqburnu, itburnu apau, yerin en pisi qazgan yer, xalqtn ise en pisi

bars[anhlardrr. A[aclann an pisina azpan deyilir, giil kimi

san, a! gigakleri olan agacdr, srrla kimi qrrmrzt meyveleri

olur. Bizim taroflardo ba!-bostan konarlanna akirlar, gtinki bu alac odun olmapa yaramrr, yandrgr zaman partlayrb
otrafa slgrayr, paltan vo evdaki eqyalan yandrr. Yerin en
pisi yarlan ve bataqhft olan yerdir' gtinki bela yerlor gadrr

qurmafa va akin akmeye elverigsizdir. insanlarrn en pisi

iso

bars$anfilardrr. Qiinki onlaln xasiyyeti pisdir, xesisdirler.

da iglenmigdir: < ,$-/ 'su:*

bcirininq ortak, kuz[ununq ylgaq bagrnda

o'-P K u z ! u n: quzlun. Bu mosalda

tgit+

eQ.ti-i-ii

=qurdun ovu ortaqdtr, quzlununku ise apac baqrndadrr>,

(quzfun qurdun ovuna ortaq olur, ancaq oziiniin ovladr[r
ovu agac bagrnda yeyir). Bu, arebin
sozii kimidir.

ai.ii

K u $ g u n: heyvanlarrn yediyi teze

qamr$.

'e;;s

'rit

J 3+ti i,h,-i

Mahmud Kagari

432

oi.ii

KuI

g u n: bagqa

bir talolftizii ise <o.li.if usgun>dur,

<<turq

bir ot

novi.i> menasrna gelir.

Oli.i K u m g a n: ibrik, giiyiim; gtilab giigesi.

Oli.l" M u n $ a n: <r,.is Oliimunlan kigi = geveze, boqbogaz adam>.

cf*

B a r k r n: <r*ts cF* barkrn kigi = heg bir vechle yolundan sapdr-

nlmayan adam>.

Osi-i

O$r T

u r k u n: durfun.
aI

(.i!*

63i-i turkun suw = durEun su>.

k a n: qovud. Bu beytde da iglenmiqdir:

.j.5.*!-y".$i dilf d,3f rl--nf

JtiS

u,..sl Jtll u4,.s.i"rs gtis

<O!lum, ogtit alfrl, bilgisizlig kiter,

Talkan kiminq bolsa, anqar pekmos katan.

Oflum, ciytid al, biliksizliyi def ele,

Kimin qovudu olsa, ona bakmoz qatar.
(Ey o!ul, oyiid al, oztindon avamhfr, sefahati uzaqlagdrr, bil ki, qovudu olan $exs ona bekmaz qatar; agh olan adam ciyiidii qebul eder).

iFf+ Q a I k a n: yaranrn bir yerden baqqa yere kegmesidir. Ayafr

bir adamrn qasrlrnda da gig goriinmesi kimi.
OES

a I k a n: qalxan.

gigen

Ttirk vo oluz dillerinin birindo. Bu geirde de

iqlenmigdir:

#ilsglg,..t-i9

^[iA Jiitil.arill
#-4 q',' !e
o.r{F;

,t4#s

<Krkrrp atr! kemqelim,

Kalkan, stinqi.in gumgahm,
Kaynap, yana yumqahm,

Divanii Wat-it-tilrk

Katlr yalr yuwrlsuru).

Qrqqrraraq at stirek,

Qalxanla, siingi,i ile vurugaq,

Qaynayaraq yumgalaq,
Qatr yalr yumgalsrn.

(Biz atrmrza stivar olub diigmenin iisttine qrgqrrtr-baSrrtr ila huciim

edir, siingii ve qalxanla vuruguruq. Diiqmenle iiz-iize golendo qaynaylnq, sonra barrgmaq isteyirlersa, dururuq,
qatr dtigmen yumgalana qoder gozlayirik).

iF-S T e r k e n: olkode, yaxud elde hakim olan gexse xaqaniyyelilarin

xitabrdlr, (ey, sen, itaet olunan> demekdir. Y'almz xaqanlara ve xaqaniyyelilore deyilir.

iFJ T o r k i n: tez. (Js CFJ terkin kel = tez gel>>. Osli <.sj terk> olub
gabuqluq demekdir.

.f-i f I

r k ti n: oymaqlann, qohumlann toplandr[r yer, ata-ana evi.

<.r$

rsU3j

,gkrztiirkiinige keldi = qrz

Bu qeirde de iglenmiqdir:
fis-

Ji

d---!J

L*fs
-.1i1

,1,'.
es--J3 (,i

-lrl

r.eKi. !i

arnl

$.

<Kalsa abanq terkenim,

Etilgemet tiirkiinim,

Yadhrlma[ay terkinim,
Omdi gerig gerkegi,ir>.
Galse eger torkonim,

Oymalrn hah xog olar.

Evleri da dapimaz,

atasr evine geldb.

MahmtdKag{ari

434

indi qoqun sef tutur.

(Xaqanr yabakularla vuruqmada yardrma ga$traraq deyir: eger xaqarum komeye yetse, oyma[rn hah xog olar, evlori yrxrl-

ma4horb seflori dtiztilmtigdiir, ey xaqan, imdada yet).

CFJ T e r k i n: toplu olan, toplanmrq har $ey. (.ii

cF-

tarkin suw =

yr[rlmrg su), (J., cF--i tarkin sii = yrlrlmlg qoguD).

CF-fi

r k a n: $ag geherinin

adrdrr. Obu Bekr al-Keffal iig-$aqi bu

goherdondir. Osil adr <ris

dE Ta$kand>dir,

daqdan qurul-

mug goher demokdir.

cF,,s

iiL:+

Q e t g e n: gem, yiiyen.

i,l5.+

Q ii m g o n: gemanlik, aYnq otu.

ii 9 k ii n: tikanh goven kolu.

OFf+ Q i w g i n: <r-Fl Ar.ii+ giwgin ag=doyuran, yalh a9>. Heyvanlart

k<ikalden bir ota da <c,f c,Jdl giwgin ot> deyilir.

i,.#*

i t g ii n: oluz geherlorindan biri.

r,f;t

ii

z g ti n: rengi qara,

tikanh bir da! alacrdrr.

ifJF K i r k i n: erkok dovenin qrz[rn thoyiir] zamamdt ( c#-i l-*+

rs.r-S bolra kirkini kirdb deyilir ki, <<davenin qrzrqma, hoyiir zamam goldb demekdir.

05l( K a w g i n: (uif oFk kewgin ag = doyunnayan a9>>. Bu, ((oFii:'

giwgio soziiniin antonimidir. Heyvanlart doyurmayan
qiiwesiz ota da <c,liid3 kowgin ot> deyilir.
OSls

K e I g i n: qabarma.

Orebce

rn medu

scizii ile boyiik gay va do-

nizlerin daqrrmrg kimi qabarmasr ifade olunur- Bu,

benzeyir.

iF-.J

Limgen:sanarik.

i,}d B a k I a n: n.r-r3 crili16uL1un kuzt = toze ve kdk quzw).

dx{ Belgen:

kigiadr.

sele

aiirk

Div anii lii{at-it

435

gp'i q u g I a n: karluq boyunun bciytiklerinin

oJG

adlanndandu.

ti g I i n: qrqovul qugu. (CHJLsiiwliu kimi de telafftiz olunur.

OLdn B a

t m a n: batman. <l olr4 -r+ bir batman et = bir batman et>.

O$+ A u k m r n: qurabiyye

gaklinde bigirilen bir gdrekdir. Kefkirde

su bulunda bigirilir, en rahat hezm olunan gcirekdir.

iru5-* S d k m o n: igidlere verilon bir addrr. <Savagda sofleri yaran,

soken> demekdir. Bu,

ahnmrgdrr,

gui-,

Sr

OuJg

K u r m a \:

Ot

sokdii,

atdr>>

5ek1i nonqnb> soztindan

demekdir.

k m a n: tiziim sxma zamant.

Ol'.i3

<<bir geyi

<(,jtuli.p(.

yay qabr, futly ar. Oluzcavo qrpgaqca

,,or.i ci$ tiq

kurman = ox ve yay qoyulan qab, futlyar>. Osli <beline

qur;aq ba[lu demok olan <Ot"-,ri kurman> sciztindondir.

K e t m e n: kotmen, yeri toxalamaq iigiin iglenen alst.

iJs Ko zm e n: kozds bigirilen gorek, kozleme.

436

Mahmud Kaqfiari

iriNci vo ueCrNCU HoRFLoRi ARASTNA

HORF ARTIRILAN SOZLOR gOTNdESi
HOR NOV HOREKOSI iTE Yb3 FO'ALA BABI

V Nl

ama

14302'

qadaif, gekerbura xemiri kimi ince bir xemirin

adrdrr. Ya$r toyuq, yaxud at qrzardrlarzaman ya! srzmasrn deye ona

sannr.

cr+lj K ar agr: qaprlan gez.endilengi, qarag303.

J+I3 K e I e g ii:

'u t
3lrF

s<iz. Opuzca.

K ti m i g e: alcaqanad.

f ab a r u: <<r.grK 3ltf .sl cjf ol meninq tabaru keldi = o mene

teref galdi>, <,r.ry.iJi "!1 dl ol anmq tabaru bardr = o ona
taref getdi>. <Taba> sozii yan, teref, cahot menastndadrr, -

ru sonra artrnlmrgdr.

!lt-A X u m a r u: miras. nrS lltA

dl cr"s bum atamdan xumaru

buldrm=bunu atamdan miras buldum, mono atamdan mio:r

rasdrr>.

-ut-ol

X u m a r u: yadigar olmaq iizra verilsn mala deyilir. Boyiiklarden biri <ilonda maltndan on gozel hisso xaqan i.igtin ay-

Sdziin awalinde samit bir harf olmahdrr. Qinlilor (DLT-Qin. I cild, s.470) ve
Hiiseyn Diizgiin de bu sozii (yamataD (c, l.J .t s.263) gaklinde, Segkin Ordi ila Serap

302

Tu$ba Yurtsevor isa <<tamata> kimi (DLT-2005, s.526) oxumuglar.

303 Zennimce, <Qaragr> srizii qara rangle balh deyil. Bu soz qaragilarm vatani olan
Hindistan yanmadasr, rizellikle bugiinkii Keragi geheri ile elaqadardrr. Bilgi iigiin.

437

Divanii lil*at-it+firk

nhr. Bu mala da <i.d3 xumarD) deyirler. Bu s6z

<<xatire,

yadigar> manastndadrr. Bu sciz qadrna ve kigiya ad olaraq

da verilir. IJzaqsefera grxan bir adamrn qohumlarrna qoy-

dulu mala da <<xumaru deYilir.

l.i',

am

a: qadtrun bacrsrnrn ori, bacanaq. Qigilca.

!.iX1i $ a I a g u: Qinde istehsal olunan parga novti.

l,iu' 3 $ a m u g a: yeyilan otlann bir n<ivti.
lct,,rl

ar a Su: (sag) deyilen qara boya.

JelJi K

ar apu: kor.

rui f

u r r ! u; 11!t-ili

rr^!

kurrgu nenq = qurumaq tizre olan

nssne>>.

Bir geyin qurudulu vaxta da belo deyilir.

-r"tj f r r a pu: qrrov. Soyuq gecelarde diiqiir.

-r"rjj g t z a pu: buzov. Bu meselde de iglonmiqdir: n iff pr-,! rsr$

dr$ awdoki buzafu <ikiiz bolmas=ev buzovundan

olmaz>>.

<ikiiz

Bu soz qan-qerefde, ordemde, m<ivqede yiiksoldiyi

halda qohumlarrnrn hole uqaq kimi baxdrlr adam haqqrnda sciylenir.

J"Ul g uzagu:

3iJ{

Bo

(d Ttlbuzalu trh = sigan kimi kigik bir heyvan>.

! u: o.r4 .pr4

r:l at bo;u[u boldr = att bo$ buraxmaq

zamanrgeldil>. Baqqasr da belodir.

},t j,l T u $ a ! u: n.r4g!6

crl at tu$agu boldr

= atrn ayapna

cidar

vurmaq zamanrgeldb.

.i4

g u k a ! u: qandal. Olrularrn qollarrna vurulur.

$rrr f

! u: toyuEa ve xoruza verilan addrr. Xotuza lsEtr ..l-s-i

erkek takafiu, toyuga is <i63 4! tigi takapu> deyilerek

aka

bir-birinden aytrd edilir. Bu meselde da iglenir: <

r.'ljrl

.rErii

,3tl5

sSg CJSI 6;lii-yandakr siiwlin edhergeli ewda-

ki takafu rgfrnma=gcilde qrrqovul axtararkon ban evdekr

ozg

Mil*ud Kootori
toyuqdan olma>. Bu

s<iz

meydanda olmayan bir qeyi ele

kegirmek iigiin olindeki xerclayona deyilir.

Fu: f

ts)5

d$f

aka

u: <cr.l',jtii takalu yilr = ttirklerin on iki ilinden

biril.

al a pu: teztosir edan va oldiiren ahr, zoher.

al a Su: daxili baden agnsrna da <ts)E talagu> deyilir.

Jet.d T u m a ! u: timov, nezle, qrip.

r"ul f

ana

!u: negtar, qan almaq iigtin iplanan alet, lanset.

s$r gtittgo:badrmcan.
J$[r Bilagii:biil<iv.

Jslj T i r o g ii: dirak, iistiinde bir gey duran, bir geye dayaq olan her
nesne, stitun ve buna benzer geyler.
JSIJS

r o g ii: ttirkmenlerin dilinda <gadrr> demokdir,

k<igarilere

gcire, <qrghq ev>) menaslna golir. Bu meseldo de iglenmiq-

dir: <c,i$

$ti .rri .*3 kok kctrdi" kerogti yiidhti = sxrntr

gcirdii, gadmm soktib kiireyine aldr>.

S.F

o z a gi,i: maqa. Bu kelamda da iqlenmigdir: <.*ll u4

,.r"t+$ k6zegti uzun bolsa, olig koymes
yanmaz>>.

Oif

Sr.F

= ma$a uzun olsa, el

Bu sciz oSul-uqa[r galryaraq, igloyerek rifaha ga-

tan gexs iigiin deyilir.

u*r3

J$t3 K

o q i g e: zeifkolgo.
eIeg

ii: gcil siganr n<iviinden bir heyvan.

u$ f cilige:qatrkolge.
d4 A u m a I r3oa: qarrgqa. Qigilce.
"!4
sJt:6

um rlr: <.s$(.,sgn-th boldr = biirktidon adamrn gozleri

qaraldr, bagr herlendi>.

K e b e I i: gece iqrq etrafinda ugan pervane.

3G Bu va bundan sonrakr srizii Salih Miitallibov <<gumrh> (TSD,

I tom, bet 419), Segkin
Ordi ila Sarap Tulba Yurtsever <giimeli> kimi (DLT-2005, s.245) oxumuqlar.

HOR NOV HOROKOS| iTE OYbi,

6fui PS'4LAN, FO|LON BABI

ollJ K a r Iza$: gox yaglanmrq adam.

Ot4r+ Q r p

OEi+

rp

k a n3o5' innab.
k a n: bedane gxan qrrmrzrhq. innaba bonzediyi iigtin bu ad
verilmigdir.

K a r a k a n: dafda biton a[aclann bir novti.

Ol+li Q u I I m a n: <ol.l iJ.jli guhman i$ = iginden gxtlmasr miiqkiil

OEI-9

ig>. Bu soz eslinda su yrprlmasrna deyilir' Kengekce'

HoR Nov HoRoKosi il-o rlg.s

a.rilfi T

crJ+*

Pg'gli BABI

at t n d r: <'''!*cs$I tatrndt siit = bol siid'

S

agr nd1;11e5.itjct$*sagtndt nenq = saglan, yayrlannesne)'

aril Trdhr n d 1; (!5J"Li,s$Itrdhrndtnanq=asirgenan,

yasaq nesno)).

.r$.s K e d h i n d i: <&C cs.riS kedhindi ton=gox geyilan paltar>.

alj- S ii r ii n d i: <-j .sst! siiriindi er = her yerden siiriilen, siirgtn
olunan adam>.
cs$Jt K I r I n d r: her hanst bir geyin qrtnttst.

lrjj z e r e n z a: yabam mersin, yaxud <durdabak> deyilen bir ot.

Toxumuna n,f',rl ltii zetenza uruft> deyilir'
a,'i'i. S ti z ti n d i: <.is- atij- siiztindi suw = siiziilmiig su>.
csrij K aztnd r: <6t.;,r,3.r'rij kazrndr toprak = qazrlmtg torpaq>'

dsii g o ! u n d r: heyvanrn sidik axart,insarunkt

deyil.

d.ti.Lr S a I t n 61' H..*il{ ,g$-I- salmdr otunq = selin sahile atdrgr odun>.

6.riI,r $
ros

!s

al t nd 1; qc5-31i6.$L5alpdr

nenq = attlan, guarilan nesno>).

y3 bundan sonrakr soz orijinalda <<gtpkan> kimi verilmigdir. Babrn talabine uy-

masr iigiin <gtptkan> qeklinda

olmaltdr.

440

Mahnwd Kas&ari

ces:!* 5 u I u n d r: kiginin arxaya

dolru saldrgr (ansede saxladrgr)

sag.

Osli <..$u 6.tii,r 5al11dr nanq>dir, <<sahnan, buranlan nasno> demekdir. Bu, fesih olmayan s<izdiir.

d$,.6

Taml

.9.rt3

K o m ii n d i: (d.ju,ed.3 gepiindi nenq = gcimiilmiig,

n d r: <.i3*6.ri1i 1a61ndr suw = sudamlasr>>.

basdr_

nlmrg nesne)).

[Qayda]:

Fe'l ktiklerina O r

cs

herflari [yeni -indi gekilgisil artrrmaqla onlardan

isim diizoldilir. Bu halda srjztin mehasr <bir geyin artr[r>

demak olur, yaxud ismi-maful menasrna gelir. Bu da ereb

dilinin altri babrna uy[undur. Bunun bagqa bir variantr

da vardr. Omr formasr olan kcikiin son herfi ile kegmig
zamal qakilgisi olan r a [-di/ti] araslna bir 0 n herh yerlogdirilir (stiz+n+1i; vo sciz meful monastnda isme gevrilir.

(c/jF s.r:il suwnt stizti=suyu siizdtD ciimlesindeki <siiJ- stizti> fe'linin sonuncu kok herfi olan: z ile
kegmig zaman gekilgisi olan {c, t-di/til arasrna bir O n
Meselan,

herfi elave edilerok

(.i3* rr$j* stiztindi

suw> ifadssi yara-

drlrr ki, <siiztilmtiq su> demekdir. Belelikla, fe'l iizerinde iq

icra edilan isimdsn bagqa bir gey olmur, bunun monasl

<siiziil miig su> demekdir. Diger isimlor de bu qayda ile
yaranlr.

,rLi pUr'1ULi BABI

,"tl-i p ii s t ti I i: <qara gufundur> deyilan bir ot.
U9 herflilor bdlmosi bitdi.

MI

Divanil Wat-it-ttirk

TOONN HORFLiLOR BOLMOSi]

HoR NOv HeRoKosi il,o

f*i.

,,1u'1, ,1ul

FO'LOL, FO'LAL, FO'LUL BABI

''i^4 g u $ E u t: geyird, senatkar qeyirdi.

,"i

j r

a r m u t: dallarrn topeleri, deraleri.

(# .:-j tti

tag-ta.mut

kegtim = daE-tope kegdim>.

alc-: 1e k g ti t: deyigma, qargilrq,

evez; qelp pul verib heqiqi pul al-

maq kimi.

''iru

Rap

a t: biyar. Bayin xalqdan ytik heyvanlannt ahb pulsuz

ytik ytikletmosi, dagttmasr kimi.

&l++

AapEut:

gaput,

qilte.

Kongekce306.

f a r $ u t: zidd. Geca ila giindiiz kimi.

ci;l f rzput ceza, iqkence. Bagqalanna ibret olmast iigi,in suqlu bir

'"'1U

adama xalq qargrsrnda igkonce verilmesi.

d;ta K a w $ u t: iki xanln cilkelqrinin tahliikesizliyi meqsodile goriiqerek bangmalan.

,",1''..a

aw$u

t: kigi adr.

cSl t ii g n ii t: imecilik. Bupda vo buldaya

benzer geyleri tamiz-

lemekde kandlilerin komeklogmesi. Bu, bezan kendlilorin

Bu soz (<c'r,.-u>; <Divanii liigat-it-tiirk>da

Bundan baqqa bir -rak gekilgisi de var.
106

harfi ile baglayan yegana sozdtir.

442

Mahmud Kagkari

bir-birine bir kcile vo ya heyvan gondsrerek xrrman doydiirmak iigiin etdikleri kcimekdir. Kongekce.

Arl+r B r E E u g: qaygl, hor hansr bir geyi kasen nasno.

etJ4 g u d r a g: yabaku boyiiklerinden birinin adr.ilsi oDt-,J CJ,J
Bekeg Arslan Tigin dovrtinde miiselmanlara esir diigmiig-

dtir.

Als*4 Biiskeg:g<irak.
A.$i Y e r k ii g: qrhnc kimi taxtadan qayrrlml$ uzun ve enli bir alac
pargasrdrr, kiirodaki goreyi gevirmok iigiin istifade olu191307.

er.i3

u t m a g: tiirklerin maghur bir yemeyidir. Bu yemek Zidqer

neyndan qalmrgdrr. Bele icad edilmigdir: Zilqerneyn ziJrl-

matden grxdrqdan sonra azuqasi azalmrg, yarundakrlar

ona <gi

d.r-1,

bizni tutmd

&gt>,

yeni bizi ac saxlama, yo-

lumuzu ag, yurdumuza-yuvamna qayrdaq kimi scizler soy-

lamigler. Ziilqorneyn de alimlerle meslahetlagmig ve bu

yemoyi icad etmiqdir. Bu yemak bedeni qiiwetlendirir, iize

qrrmrzrhq verir, gotin hazm olunur. Tutmac yeyildikden

sonra suyundan da igilir. Tiirklar bu yemoklo tarug olanda

ona <gt

:3

tutmag> demigler. Osli <6lt'd tutma ag>drr, iki

.ill elif birdon atilmrgdu,

<6ziini.i ac tutma, bu yemekden

biqir, ye> demekdir.

f u t g u g: qelyanaltr; bir azcayemek.

6/ t u d r r g: zibil, gtibre, peyin. Arfuca.

grid

307 Bu iki maddeda bag sozler yerinde qalmah, onlann menalarr ise garpaz gekilda
deyigmelidir. Besim Atalayrn qeydine gora (DLT, I, s. 452) veziyyet bele olmahdrr:
<GJS-I: yerkiig> sciziiniin qarqtstnda <gtirek>; net5*4 biiskag> soziiniin qargrsrnda ise
<<qrhnc kimi taxtadan qayrrlmrg uzun ve enli bir alac pargasrdrr, kiirodakj goreyi gevirmak iigiin istifade olunur> yazrlmahdrr.

Divanii Wat-it4iirk

er"r f

443

a I g u g: heyvana yiiklanen ytikle ip arasrna qoyulan apacdr.

Bir nega dafo biikiildtikda ipi grxrr, tay siirtigmiir, mtivazinetpozulmur.

gUii

a w E a g: Maginin adrdrr. Bura Qindon d<ird ayhq mesafadedir.

Qin eslinde iig qismdir: birincisi Yuxarr Qindir ki, qerqdodir, buraya <gliis Tawgag> deyirler. ikincisi Orta Qin-

dir, bura <.stli Xrtay> adlanrr. Ugtnciisii Aga[r Qindir,

buraya isa <OLi-ll Barxaru> adr verilir. Barxan Ka;lardadrr. Lakin indi Magin <Taw[ag> adr ile tantnmtqdrr,

<<X1-

tay> olkesine iso Qin deyilmekdedir.

gU&

a w E a g: tiirklerin bir boyudur, bu diyarda yaqayrrlar. Bu sozden ahnaraq onlara (etri3 ,r3 Tat Tawgag> deyilir ki, bu da

uyfur, tat, ginli demakdir. Bu, Taw$aqdrr.

eub

a w g a g: boyiik va eski tikililerin hamtstna birdon <631 6lii6

Tawpag edhb deyilir. Oreblar da eyni qaydada ciz oser-

'

lerine <rb ad qovmiiniin eserleri> deyirler. Xanlar Taw$ag

soztinii <izlarine iinvan qobul ederek n.rti G& Tawlag

xan>> adtnr dagryrrlar. Bu, <olkesi bciytik va qedim olan
xan> demekdir.
eui6 c,i T a t - T a w E a g: buradakr <tat> stizi.inden farslar, <Tawpag>
sciziindan isa tiirkler murad edilir. Menco, an do!rusu ele

bu sciyladiyimdir. islam olkelarinde da belo bilinir, orada

da eledir. Her ikisi de dofirudur.

eUi6

a w g a Q: <<s-d.$ elii6 tawlag yudasr> kiinciit gigeyinin yarpa-

ltna benzer yarpaqlan olan alacdr, derman iigiin istifade

olunur.

S a r k a g: qaramuq otu, kasnt, yabanr hindibaya benzx bir ot-

dur.

Mahmud Kasrtari

ecg}., S

u r k a g: lok alacrrun yaprgqanrdrr, bununla qrhnc,

xencor,

koski kimi qeylsrin qebzaleri berkidilir.

e.-*

r n i g: devo dorisinden diizeldilan su tulufu, apacdanoyulmuq

So

9ab3oa'

eS S a ! d r g: safdrg, dost.
A-e S u g d r g: qrqda dostlar arasrnda ncivbe ilo diizeldilen $i.ilen,
gezme ziyafeti.

A-rii" S a w d r g: qalamgalardon hcirtilorok igina meyve va buna banzer

geyler qoyulan nesnenin adr; sebet, sele.

e3J"

Se

n k e g: findrq boyda alma novti, dadhdrr, ap ve qrrmzr ndvleri var.

Cfg

t k r q: gayanabenzer bir heqeratdrr, insam gahr. Arfuca.

Cti*9 K r s ! a g: qrsqac, kolbetin.

6ti.i K u s ! a 9: kigik, qarabir heyvandrr, adamr digleyir. Oluzca.
Cti"i,e

K u$[

a g: sarga qu$u.

e.Js K o r p i g: kerpic. Bigmigine (e.Js &* prlrE kerpig> deyilir, bigmig

korpicin bagqa bir adr <tu!la>drr.

drl f

i r t ii 9: (dS

6d.,f

tirttig kigi = paxrl

ve xasiyyeti pis adam>.

Ji,j,i B a g t a r: oraq. Arfuca.

-iq g e k t u r: kigi adr. Osli <-r-ri c4 bok tur=berk

-4

g ii k t i r: da$ardakr srldrnm

dayan>dr13oe.

vo ugurumlar.. Bu geirde de iglen-

miqdir:

Salih Miitellibov bu s<izii bela gevirmigdir: <afacdan diizaldilen gslleb (TSD, I

tom, bet 423). Segkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsever ise bu scizii (sarnlg: igine siid
sagrlan dari bir qab> kimi (DLT-2005, s.473) oxumu$ ve menalandrmqlar.
roe Salih Miitollibov bu sozii <Bagtiior gaklinde oxumug, <daim oz yerinde dur, gox
yaga> kimi manalandrmrgdu (TSD, I tom, bet 424). Hiiseyn Diizgiin bu sdzii <bektur>
(a ,J . s.256), Segkin Ordi ile Serap TuSba Yurtsever isa <baktiin {DLT-2005, s.181)
kimi oxumuglar.Qinlilar de <baktiin kimi vermiqler (DLT-Qin, I cild, s.481).
308

p5l

t;f;-ri

e$ +

-1..t-r

et

cii

el^./l+lFic/l
a"8
<AEa

aj"Pt+.Iri

biiktir iiza yordtm,

Barrk yakrp krya kordim,

Am bilip takt bardtm,

Ttikal yapr tori togdr>
Sert yamaclara gxrb Ytiriidi.im,

Bir qaraltr goriib yaxrnlagdrm.

Onu taruytb yantna vardtm,
Yagrlann tozu qopdu.

(Dagrn sert yamaclanna grxrb gezdim, orada bir qaraltr gordi.im, tanrdrqdan sonra iistiino getdim, diiqmenlar meni goriib tez
qagdrlar, onlann tozu goya ytikseldi).
-,r+[

g a I d r r: da[rn burun kimi grxan yeri, <cr-D[ it3

tag baldrrr>

deyilir.

-rr! g a I d r r: dgey, <dbf-r+[ baldrr olul = Qgey o!ub>, <<iSJi baldrr

ktz= ogey qrz>>.
+[ B a I d r r: <g-Fd baldrr tan[ = yazbay ekilon okip. On yaxqr okin
vaxtr ela budur. Her hansr bir iq ilk gagrnda gciriiliirse, ona

<lt!

baldrr> deYilir.

+! g a I d r r: dol zamantdo$ulan ilk quzuya da <,.c-! '11! baldrr kuzt>

deyilir. Bu dord scizi.in hamtstnda sr b sesi qahn telefftiz
olunur.

-rSlS B u I d u r-b u I d u r: (;!

JJ''.J4

i*'f liii! riu ta$ kudhugka

tiigti, buldur-buldur etti = da; quyuya diigdii, buldur-buldur sasi qrxdt>.

J+lr B r I d r r: bildir/brldrr, kegan il, bir ildir3ro.

Ju$ B u I

I a r: hamrrun tanrdrgr

bir ttirk qehori.

$ r i.i I f i r: cirti.i, perde, qadrn <irti,isti, qumagdan ve ipskden tikilir.

.116r$Q a I d I r-9 a I d r r:

<<C.di/iL:.iS.rl

ok kigto galdrr-galdrr

etti = ox sedeqde, oxdanda galdrr-galdrr etdi>. yel

otlann grxardr$r sose de bele deyilir.

esenda

J^ti eaEmur:gallam
-i4 e a m g u r: bu da galfam demakdir, p m ilo g S herfinin

yeri

doyigmigdir.
",F-r- S e r k a r: yol kesan, quldur, harami. Karluqca.

+s r

a n d r r: agilanmaya yarayan dari soyulduqdan sonra etin iizo-

rinde qalan inca zer.

J3*rs

esta

r: saxsr. Ug dilinda.

J#'i6 K a $ m i r: tiirk ellarinde bir qaherin adr. Bu gahori tann peylemberi Stileyman salmrgdrr.

-i.tf. M a n d a r: safinagrq, a$aclara sarma$an bir bitki. eox vaxt

apaclan qurudur. O puzca.

;ij
irl

g u r d u z: bap,bostan. Bu

s6z ttirkca deyil.

B a I d r z: arvadrn kigik bacrsrdrr. orin bacrsrna ise baldrz deyil,

(d-5Jl" sinqil> deyilir.

ii I arm az:xtyar ncivii.

:trri r u t s u z: iqleri ters geden adam. Bu meseldo da iglanmigdir:
.'aE'

n.ru[ F L..J't tii3e r..s kuhu2 kudhuska kirse kum yapar =

ulursuz adam quyuya girse, qurn yafar, quyu qumla do_
lar>>.

3r0

Bu, orabin bu soziine ox$aylr:

'i

s.'*tt tl! J itiel iI',!J rit

salih Miitellibov bu scjzti <buldrn kimi oxumugdur (TSD, I tom, bet 425). Hiiseyn
Diizgtin <<bildr> (c. .J . s.258), Segkin ordi ile Serap Tugba yurtsevar (DLT-20d5,
s. 186) ve ginliler <brlduo (DLT-ein, I cild, s.482) gakiinda bxumuqlar.

i* f
-ig f

tiirk boYu.
a I b u z: loxma. dilim. (di.!u,rrY*$kalbuzladr nanqni = o geyi

r r k r z: qw$rz,bir

txdt, uddu>.

;r,t

u n d u z: su iti, qunduz.

jJ,,t K u n d u z: <.s-rc. jr$ kunduz kayrr = qunduzun xayasmdanhazt'

lanan darman>'

:ri3 f ii n d ti z: gidrndrdrz.
:Sl Vt u n d v z: axmaq, gic. Bu atalar soziindo de iglanmiqdir: < tJ
JSJI

.bJ

t--j

qe;51

H }Ji

ofol

l-'J

i'$ nege munduz erse e$

edhgii, nege agri arse yol edhgti = no qadar axmaq olsa da,
eq-dost yaxgtdr, ne qedar ayri olsa da, yene yol yaxqtdro,
(dost sefeh olsa da, goldo yalntz qalmaqdansa, onunla olmaq yaxgrdrr, gciliin diiziindo hara gedocsyini bilmeyib elebele getmekdonsa, oyri yolla getmek yaxqrdrr)'

:la, Irl u n d u z: <<rl-t) j$ munduz aktn=qefil gelen sel>>'

$" lrt u n d u z: <<&l U",j:li. munduz yolga a1= yotpa yerigdan

baqqa

yeriq bilmeYen at>.

u,,U+r B r q E a s:

xalq arasmda ballanan sazi$. Bu geirde da iglenmigdir:

-,lJ$.S]; o{U+i
.l-rf+.t-l .,S r-jl

JtJ! c"4 g.ujl3

j,4-j,Y,w

<Brggas

bitik krlurlar,

And key yeme beriirler,

Xandrn basut tilerlor,
Basmtl, gomal3l t tirgeqiio.

3rr Bu soz bagqa yerlerda <rJA gomrl> imlasr ilo

verilmigdir'

Sazig

bitiyiyaztlar,

Mohkomce and igirler,

Xandan kdmsk dileyirler,
Basmrllar, gomullar yrgrqrrlar.

(Xaqana qargl gxmamaq, ona bafhhq vo sedaqet haqda mtiqavilo

matni, andlagma yazaraqxalq yabaku horbinde xaqandan
kcimok isteyir.

indi basmrllar ve gomullar sava$ etmek

tigiin toplagrrlar).

cr4B e kmbs: pekmez. O$uzca.

:

rvL.-F

K r r b a s: <.i rvt+J krrbas er = bagrnrn t0kii tokiilan, artrq baqrnda

ttik bitmoyan adam>.

cstu Y u r b a g: <cftl

dLr.-i yurbaq r$ = iginden neco grxrlacalr bilin-

meyon dqla$lq

d*

it).

B a t r u g: <.i3*,i.li batru$ suw = bulamq su>. Suyu azalaraq

xemiri goxalan erigte gorbasr da beledir.

g u I S a g: diigmenin hticumu ile xalq arasma diigen gaxnafma,

"rau4

qangrqhq, vahime, xaos.

cFls-i

irk

e $312' srxrntr va

izdiham tiziinden heraket etmek getinliyi.

citsi T i r k e g: derelerin suyunun

toplandr$r yere

(,dlsj .ii

suw

tirkegi> deyilir.

"4ti

q u I b u g: alo ve paltarabulagan

&i

s a r m a g: bir geyin bir

zamanL
<<.r.1,

G;"ii-

Su

wsu

qeye sarrlmasr, girmesi.

Bir qa'grqhq

xalqrn bir-birine girmesine, dallalanmaslna

"i;J*

g:

meyvo qiresi.

sa11na$

boldr> deyilir.

bugdamn qiiwosi getdikden sonra ahnan son suyu.

Uzorine su qatrlan ayranda beledir.

3r2Segkin

ordi ila serap Tufba Yurtsevar bunu <<tergeg> oxumuglar (DLT-2005, s.554).

Divanii Wat-it-tilrk

ui$3 K a t I r g: qatrlma. Axar sulann bir qovgaqda toplanmasr. Buna

( si.iFl .fuL suw kathgtr>> deyilir.

I(atmrg: kigiadr.
u*--g I{. r r t r g: hem insanrn, ham do bagqa canltrun iizi.iniin rongi.
( s,is el.i1.Jg ..rlsJ3 kdrkliig krrtrghg kigi = iizi.iniin rengi

ulr:3

gozel adam>. Yer qabrgrna <r'i':...!

J#

yer ktrttqt> deyilir.

Her tize va qabrga <krrtrg> dernok ohnaz.

e-A

a r g r q: qargrg, lanat.

(lif

srJ ,#-A.e-,f.n 13nq1i kargrgr anrnq

tize> sozti ((tannnln laneti onun tisttine olsun> demekdir.

Bezon bu soz sifet olaraq igledilir ve <ri,s

cb-A karlrg ki-

gb deyilir ki, <melun, qarlrnmrg adam> demekdir.

"i"S

o I d a g: qoldag. Bu sdz ancaq boytiklerin ncikerleri, xidmetgileri haqqrnda igledililrtr.

drJs K i r d o g: bir heyotde

soninla barabar yatayan qon$u.

et.i

Burba

C*

g r r k r !: atrn ve eggayin genizdan ses grxarmasr, finxrrmasr. Buna

ng#tc'l at brrkrfr> deYilir.
g u r k u g: derinin ve dariya banzx geylerin gakilib biizi.igmosi.

d-i
e)4

BagIa

9314'

!:

i$i uzatma,yanda qoyma.

<r-tuu

del i.izre

g),Js

6uu1ug nenq

(,/! ef4

= buraxilml$ $ey>. Hemin mo-

baqla! yrlkr> bagh-bagrna buraxtlmtq

heyvan demakdir.

e*

Br

! r r !: guval, dafarcrq,

tuluq kimi geylerin apnnacan dolu

olmasrndan sonra onlarda yaranan girinti ve gxrntr.

Salih Miitallibov <ncikarlari, xidmetgilari>> yerina <bolalari>, yeni <balalan, ugaqlan> yazmrgdr (TSD, I tom, bet 429). Bela gxrr ki, o, Basim Atalay negrindaki <u;ak>
soziinii <bala> kimi anlamrg vo standart sehva yol vermigdir. Tiirkce <ugak> sozi azarbaycanca, elaca da ozbekca (u;aq) ve <bola> deyil, mahz <ncikar ve xidmatgi> demakdir.
-1r4 Besim Atalayrn fikrince, bu s<iz <i!-l burbag>, deyil <tL.+ yurbaE> olmahdrr (DLT,
I. s.461).
-rr-1

Mahmud Kas*ari

450

t)+

T a b I a !: bir

$eye

raa olmaq. (J.Jtils+)-6 rsj* hq$l s* bu rgta

soninq tablagrnq barmu = bu i$do sonin ranhptn varml).

e$

T ap zu !: xalqrn bir-birini

srnaga gakdiyi tapmaca.

(rri .*if'

tapzuguk tapuzdum = tapmaca taprzdrrdrm>.

# f u t s u g: vosiyyat. (e'r$ #

rr:t

ir

man anqar tutsu! tutuzdum

=men ona vasiyyat etdim>.

Cj f ar tr !: ytik ipi, sarlr lqsndili3ts.

gj T a r t t [: her hanst bir moselo ile elaqedar xaqarun <iz adamlannt
gafrrmasr. (cr$s q;+ii.Ji c.rsi bagden tartrlgr kaldi = beyden
dovotgi galdil>.

dj f

urku

!:

heya, utanma. n.g4

dj ori df ol menden turkuf boldr

=o mondan heya etdi, utandt>.

it$ f

u p r a !: tufra, tura, xaqanrn mdhtirii, buyrufu. O$uzca. Bunu

ti,irklor bifmozler, men do oslini bilmirem.

tt$ r

u E r a g: qayrdanda geri almmaq tizre savag zamant esgorin

minmesi iigi.in xaqan tareflrnden verilan at3l6.

t.t.g

g,*,'

f o ! s u g: <$ uf

n*f

ol angar trldaSkrlur = o ona

behana tapan>. Farscasr (dite Sshans)di13lu.

r I d a g: behane.

at.g .t5ll

r,Jf

ttin tofsug=gtindo[ar, $erq)).

e4 B atsrg: <,91!,if ttinbatsr! = giinbatar, qerb>>.

gs T a I k r g: daglarrn
3r5

birlegdiyi yer.

Salih Miitellibov bu sozii <yeher qay$rD kimi tarciime etmigdir (TSD,

429).

I tom, bet

Besim Atalayrn qeydina goro, bu sciz (<it.,i3rj yazma niisxade <Lli tulza')) $eklinda verilmigdir (DLT, I, s.462).
''t Salih Miitallibov bu maddani bele terciime etmiqdir: <bdhtan, tohmat>. <ol anqar
trlda! krlur=o ona bohtan atdu. Bu s<iziln farscast <behana>dirD (TSD, I tom, bet
429). Daha sonra <behane> sciziiniin iistiinda igara qoyaraq matn altrnda bu qeydi
vermigdir: <<Metnde beladir, ancaq erebceizaha uylun golmir. Ehtimal ki, katib xatasr
neticesinde <bohtan> yerine <behane> yanlmqdrn (TSD, I tom, bet 429). Onun bu
qeydi barade dtiqiinmaye dsyer.
316

D iv anij liin at - it - tiir

Es

45t

T a I k r g: igleri geri qoymaq.

# f

u m I r !: soyuq olan yer. Bu bendde de iglenib:

dr+i--5&$
.r&.S Ub

..!-E

.sL+t ujl

','-

jfi-rl

t-.re

cr.ifOJ

c,,l

<Tumh! kelip kapsadr,

Kutlu!

yayrE topsedi,

Karlap ajun yapsadr,

Ot, yin iigiip amrigi,ir>.
Soyuq gelib her yam qapladr,

Mtibarek yayr qagrrtdr,

Qar biittin diinyam ortdii,
Beden tiqiiyiib titrayir.

(Yena soyuqlar dtigdii, qar ya[dr, her yan ag orpeya biiriindti, isti yaydan eser-elamet qalmadt, bedenin

biitiin ozalat titreyir).

Buradakr ngt.3 tumh!> sciztintin esli <t' tum>dur. <!Lni .ril"'Sll oliig

yiizi tumlug =olii iizil soyuqdur>. Qiinki dogma adamlar

da oliiden gokinirler.

UJ'J' S r r t r !: danrgamn sciziinden her geyi deyil, bezi niianslarr baqa

diiqmak. ne4,9:^" OijF -s ,.," -ttt bu sozden srrtr[ buldum = mon bu scizden igin mahiyyetini anladtm>.

d+i saqhg er = sagh adam>.

A, S a r s r !: <j!- etsarsr[ soz = keskin scia. Qetiyyetli i9 vo sii-

Et*

5 a g I r g:

<-21

retli hereket iigiin da bele deyilir.

tY;* S r zl

a g: soyuq su igmekden ve yabuz geynemekden diqlerin

iigiiyarak goynamesi.

452

Mahmud Kag{ari

irr"

Srpzr

!: mest vo ayaqqabr kimi geylerdo iki tikig arasrna qo-

yulan tumac.

pz r !: iki geyi birlagdiran ba!, kemand.

S r g z a E4 <<!tiin ril tr$ srgzalr = diglerin arasrndakr agrqhq>.

ijil*

St

et*
elt S a ! I r g: sayrh, saruh olan hor qey. Osli (&JnL,saghg>drr.
tyr* S u w I a !: heyvan suvarrlan yer, yalaq,musluq.
tYi"
ellg

s u w I a !: bir yer adr.

u t I u g: <c5Uu 6lii kutlug nenq = qutlu nasne, mtibarok gey>. Bu,

kigi adr da olur.

!u-S K a r g a g: paltarrn bir qarrg qadar olan hissesi. <# cputy.$1

anlnq kargagr krir = onun paltanmn bir qangrnr gor>.

eui-g K u r g a g: qurgaq qur$anma.

gl.i-g K u r $ a g: e$me. Yundan toxunur, bel qurgagrna banzar bir
olub gadrra sarlnlr,

t)t,i9 K

q,fLij.ilaw

gey

kurgagr> deyilir.

r q I a g: qrqlaq. Bu masalde da iglenmiqdir: <g)".ii

*!

-l.lsj_d oz

ir krgla! = adamrn 6z gozi dagrn giiney yamacrndakr

qrglaq kimidin. Oz igini <izii gciren, bagqasrna hovale etkoz

meyon adam dagrn giiney torofinde qrglaq alan adam ki-

midir, gtinki giineydo ot uzun, qrgda iso qar az olur.

tjdot

ankrgIa

p: opuzdiyarrnda bir yer adr.

e>uii K u g I a g: quglann gox oldulu yer, orda ov edilir.

i6 ty K a r k a $: gol. Bitkisi ve suyu olmayan qrr.

g"tl rcu I s r g: <-,rl &*"sku151ger = xasiyyotcoqula benzeyen adam, qul
xisletli adam>.

tt.j: Nrj da!: bi.ilovdagr,

(ikimoxrocarasrndakr

jj

ito).

ci;+ g a t r a k: ucuna bir ipok pargasl taxrlan mizraqdrr. Savagda igid

oziinti bununla tanrdrr.

Ou* g u g g a k: bucaq, qttr. <sFti* -lll yer buggakr = ekvaton.

D iv anii lii $ at - i t - t iir k

g u g g a k: bucaq. zaviya.
cgu* g u g g a k: kesilmiq rreyvan darisindon garrq tikilen hisse.
.i:,^i g ox s u k: kolalarin boynunakegirilonlale3r8.

clu*

.g-4 g o g s u k: lale. Bir lahcsdo. t. g herfi 6 x herfini ovaz etmigdir.

Orabca-ji xs1s1s ve jS getere sozlorinde oldulu kimi.
d*iira..il Axs a k-bux s a k: topalvagolaq olanlariigiindeyilir. Bu
iki soz birlikda soylanir.

dJd Badruk: kigiadr.

.1..; g a r g u k: Ofrasiyabrn saldrgr bir gehordir. O burada Buxtun
Nassarin oglu Beyzani3le hebs etmigdi.

.lr-i gurgak:

noxud.

.l+-i g u r g a k: ter denalari. Bu sozden

ahnaraq

((cr.r.'13+-.r*

ter bur-

gaklandr> deyilir ki, tar deneleri noxud kimi grxdr demek-

dir.

.sljj g u z I u k: buzluq,

buzxana. igine buz doldurularaq yay iigiin

saxlanan yer.

ciJ4 g a s r u k: basqt,

tezyiq. Bu moselda de iglenmigdir: < ,ttr

iA

at

*s! CJ-i.,s$ y.r basrukt tag, budhun basrukr bog = yerin

basqrsr da!, elin basqrsr beydir>. Qi.inki insanlan bir arada
tutan onlardrr.
rrti Buradakr ((di,4 -laleD bizim bildiyimiz gigak adr deyildir. Kegmigda ondan kinayo
va benzatma yolu ile yaradrlmrg <damir halqa> ve <damir kiinda> demakdir. Besim
Atalay <lala>nin bu menasrnr agmamr$ (DLT, I, s. 465), Salih Miitellibov ise onu
<esirlerin va cinayatkarlann boynuna kegirilen demir zencir> kimi gevirmigdir (TSD, I
tom, bet 432). Hiiseyn Diizgiin (c. J .r s.271) va Segkin Ordi ila Sarap Tulba Yurtsever

(DLT-2005, s. 198) <lale> sozi.iniin manasrnr agmrglar.

rle Bu ad tarixi menbalerde <Betzen>, <Beyzan>, <Bazcan>, <<Bezcan>> geklinde kegir.
<Divan>da da ferqli imlalarla yazrlmrgdrr. Azarbaycanda iqlenan variantr <Bijan>dir.
Mahmud Kaggari bu esirliyin sebebini gcistarmemiqdir. Tarixi malumatlara gora, Bijen
Ofiasiyabrn qrzr ila gizli elaqeda imig, bundan xebar tutan Ofrasiyab onu hebs edibmig.
Hiiseyn Diizgiln (c, J ', s.271) va Seqkin Ordi ile Sarap Tulba Yurtsever (DLT-2005,
s.171) bu sozii <Bijen>> geklinda oxumuglar.(-inlilar madda iginda <Batzan>, qeydde ise
<Batzan> ve <Bizen> kimi vermiqler (DLT-Cin,I cild, s.492).

Mahmud Kaq$ari

454

dl'il B a g n a k: <-tl di.j+ ba$nak

or = bagrnda debilqesi, eyninde zitehi

olmayan esgeD.

6^,tt

B a g m a k: bagmaq. O$uzca.

O.d g o E m a k: kciynek dtiymesi.

,E4 g o E m a k: boyunbagr, sinebend, gerdebend. Bu, qzrl

va giimiig-

den diizeldilir, iizerina qiymatli daqlar vo inciler iglenir ve

gerdek gecesi iigiin siislenan golinin boynuna taxtltr.

O+! galgrk:palgrq3zo.
ciU4 g u I

! a k: dtqmen golende xalq arastna diigen gaxnafma' xaos.

Ou4 g u I I a k: kigi adr. Bu beytde de i$lenmi$dir32r'
_rr4.r,i! 0s
JtjE

diis

4.d

,j ,'*#

outi

d1i-5.1

<Bul[ak okiiq bolsa kagan bilginq yiter,

Yanqgak talim sayrap anrlam[ak katau.
Qaxnagma boyiik olsa, bagtnt itirsrson,

Yangaq gox danrgsa, genosi yorular.

Bu soz az darugmast meslehot olan adam iigiin deyilir.

d*i roprak: torpaq.

arh f a p I u k: Yer gatlan,Yanqlan.
OUd f u t g a k: gecelar dtigmenin qarovullannl

ve avanqardtnt tut-

maq iigiin gxanlan ath boliik.

.S; f artuk:

ya[maelindebir;eher.

cg6j

ar pa k: daraq.

,fl-i

1.

u r I a k: her heyvarun arrlr. insan gancliyinde cisman zoiflesa,

ona da <t}J-i turlak> deYilir.

320

32r

Salih Miitallibovda bu sozden sonra <O[uzcu qeydi var (TSD, I tom, bet 434).
Oslinde bu geir tistdaki maddeye aiddir. Sahvan burada verilmigdir'

Divanil Wat-it-tiirk

ciuj f

a r m a k: yrrttcr heyvanlarrn pencesi. Bir bitkiya do <

,;u-f karlak tarmaku

.3ti-,13

deyilir.

d-f f uzluk: duzluq.

f o!rak: qovaq apaa.

Ot-d

cifJd T r I r a k: <-j c3l-f trErak er=qorxmaz, igid adam>. Bu geirde da

iqlenmigdir:

,3tii4

re-1t

4,tgl

,9;l4t.r-*
dlJ-,til,/y
6tA ir-i,tt1
<Ograk eri trgrak,

Yemi arunq oglak,

Siiti tize safrak,

Yeri takr

aflab.

Olraq eri qogaqdrr,

Yediyi

gey

oflaqdrr,

Stid tistiindo caml var,

Yeri goran torpaqdrr.

(Olraq boyunun igidlorini vesf edorak deyir: onlann adamlan gox

qorxmaz va igiddir, yedikleri o[laqdrr, qLmtz qablanrun
iistiinde hemige cam olur, yerleri ise gorandrr).
cit

.i3

r u ! s a k: dul qadrn. Qoxzaman <ciui3c$ tut tufsak> qeklinde

qoqa iglenir.

cir-lr3

aw

ak: tez, gabuq. Bu scizdan altnaraq ( ,5 ol-ri6 tawrakm

keb deyili r ki,

<<tez

gel, davran gel> demekdir. Bu sciz sifet

kimi iglenir: <r;.'iet c!1./3 talrak

i$9io.

.ilii f okluk:toxluq.

r$91

= qlvraq iggi, gahqqan

Mahmud KaS{ari

f
Oli,3 f
.gS

o k I u k: adamrn bagrnrn sagslz (daz) olmasr.

o k I u k: heyvanrn buynuzsuz olmasr hah.

dJtt3 T a I ! u k: baltanrn saplru berkitmek tigi.in gahnan givi.

-ttLdiiil

T o m $ u k: qug dimdiyi.

dti.3

Tamgak:

damaq.

dti,+ Q a x g a k: da$ tepelerindeki daqhq yer. Bu atalar soztinde

do

iqlenmigdir:
,.r"t-$

,rt

tjf duj,+
$ eif xi &Bl
c,rf

<Qaxgak iiza ot bolmas,

Qakrak bile uwut bolmas>.

Daghq yerde ot olmaz,
Dazda isa haya olmaz.
dt

i+

Q a x g a k: quruduimu$ qaysr va tizi.im kimi meyveler. Karluqca.

ci">.:t+ Q a r -g a r m a k: goluq-gocuq. Bu iki soz qoga iglenir.

dJrf Q a m r a k: goluq-gocuq, ogul-ugaq.

.tA e a I r u k: <+r ciri galruk yer=tapdanaraq

sartlegen, berkiyen

yer>.

.itl$

Q a k m a k: Eaxmaq. Od qalamaq tigi.in poladdan qaynlan nosne. Bu sdz hem isim, hem de mesder ola biler, areblarin di-

linda ,:, i.r s<jziindan olan 3"i, ys

;t lli-l+ soziindan

yaranan

dili

'r4 sozii kimi. Bu sozler ham isim, hem de mesdordir.

C a I p a k: kir, girk. (uf{l d'ili galpak r$ = qarl$rq, cencel ig>>.

;f{

e u m g u k: ayafr, bagr qrzrh rengde, qanadrnda a! ttik olan qarfa. Opuzlar f !-ni ataraq((ai4 gumuk> deyirlar. Terkibinde t g ur c! ka olan dord harfden ibaret sozlerde son de

457

Divanil Wat-it-tilrk

bele edarson, (g g va

19

ka-nrn ahangi qlsa ve agrr olma-

hdrr).

.ir.+ e a m g u k: qiybatgi, xain adama <<-j cdL.i gamguk er> deyilir.

dtl{ B a $ g a k: omba, yanqaq siimiiklerinin iistti.

dlt S a p I r k: sap; qrhnc ve brgaq kimi qeylera sap, destek, qebzo olmaga yarayan nesne. Har hansr bir geyin saplna da <sap-

hb

du*

Sag

deyilir.

! a k: maltnt sagan, israf eden adama <"*5 6u;; saglak

kiqi> deyilir.

dti+c, S r q E a k: tez-tez ayaqyoluna gedan adam. Bu soz qaydadan

xaricdir, giinki qaydaya gora d ka herfinin yerinde O n
olmah idi, zira davamiyyet bildiren sifatlar bu yolla dtizeldilir. Nece ki, gox ireli gedan, baqqa atlart otiib kegan
ata <c,l

,.jLtl

ma

otil! u4l df ol r$ krllan ol> deyilir ki, <o gox

<.Jf

ozlan at)) deyilir, elaco de gox ig goren adaiq go-

ran adamdlr)) monaslna galir.

6tit

Sus

a k: susaq. iginde su ve suya benzer geylar goti.irtilen

nesna. Qrpgaqlann va

dht"

Sog

biitiin kogerilerin dilinde.

d a k: Balasaluna galib yerlegmig bir boydur. Bunlar sold

xalqrndandrrlar.

.ril

Sogd Buxara ile Samerqond arasln-

dadrr. Bunlar ttirk qrhgrnr almrglar, xarakterleri do ti'irkleqmigdir.

Liltfu

Sa

r a k: si.irahi, iginde bir gey igilen qab, kasa. Bu maseldo de

iqlenmigdir: (Jrsi Ll 6li*OiL* sawtn safrakka tegir = sozle
si,irahiya gatmaq mi.imktindiir>, (gozel sozle adam beylorin

igdiyi qabdan su igor). Bu sozla

<<adam

nar> deyilmak istenmigdir.

c3uv

St

rma

k: eggekpalanrndakr tarlik, yaheraltr.

aftrlanar, ezizle-

.it-i*

! n a k: opuz geherlerindan biri.

dli! S a ! I r k: digi qoyun. Bu sciz aslinde <salrlan>
.ge Suwluk: yayhq.
dn..

Sa

menasrndadrr.

k I r k: igde aylq-sayrqhq, goziiagrqhq.

t#* S o k I u k: yeyib-igmoye doymamaq, acgozltik.

cgE$ f apEak: qapaq; sedeqin [oxdanrn] qapapr.
&\$ K a p g ak: su qollarlrun qovugdugu
cll+r6

a d r a k:

yer.

da! yamaclan, yanlan. Buradan ahnaraq (dtJ$ di

kat-kadrak> deyilir ki, <yan-yamac> demokdir.

&$ f

u d r u k: btittin heyvanlann quyrulunu bildiron sriz. eoyun

quyruluna (;]$,.ssi koy kudrukr>, at quyrufuna < d,,I

it&

utkudruku> deyilir. Bu benddo de iglenmigdir:

i.33F

d)'

-;l'.s,f ,Ji3f d.1..16-f

'r..t(3

.lr;+!

iil
L-

14

!r1-ll

<Kudruk katrg ttigdiimiz,

Tenqrig ciktig ogdtimiz,
Kemqip atr! tegdimiz,

Aldap yana

kagtrmtz>>.

Quyru[u mcihkam diiydiik,

Tannnr gox <iydtik,
Atr fizengiledik,
Aldadrb yena qagdrq.

(Bir savagdan behs edir: atlarrn quyrugunu srx bafladrq, tanrryatekbir

getirib onu gox ciydtik, giinki kahrlorle harbe girirdik, at-

lan mahm:zlayrb hticuma kegdik, dahmlzca golsinlar

qosden geri gekildik. hivle qurduq).

deye

Divani)

u d r u k: <1rf3$,,ii t.rq kudrukr = qu$ quyru[u>. Bu atalar

# tokum yiisoziinda de iglanmigdir: <r-o;*!5l+ ls]$

&$ f

"ii

ztipkudruktabigakstma=deriniiiziibbrgalrquyruqda
qlrma). Bu, arebin L'cJ6;il ti t a;r cLAt J^i = qardagm eti
ele qrzartdr ki, biqenda komiir kimi oldu sozti kimidir.

O$ r

u d r u k: [kinaya yolu ile] dal, anus' <r*5 gu':l

,$ri

kudrukr

otgen kiqi = gox Yel buraxan adam>'

dr*,J K a r s a k: derisinden gozol ktirk tiktlen bir heyan'

Oty f a r I u k: kogari tiirklerin bir boyunun adt- Oguzlardan ayrldtrlar, oluzlar kimi ttirkmendirler'

drg

duj
duj
duJg

u r 1u k: igins qrm:zyrfrlan kigik seheng'

K ar nak: opuz geherlerinden biri'

K ar r-ak: <.j cluj karnak or = xagal, yekaqarrn adam>.

K I r n a k: cariye. Yabaku, kay, gomul, basmtl' oprtz, yemok ve

qrPqaq dillerindo.

,flje f

r zl ak:

<.$i #

t<dtl krzlak = qaraqug deyilen bir quqdur,

quYrulu qlrmzl olur; aPacdelen>'

d-'4 K t s r a k: genc qlsraq' Op"nlara gora her hanst bir qrsraq' Bu

y; cit'r4 'L^'!t y* -* ktz
mesoldo de iglenmigdir: <rJ-rl
birlakiiragmo,krsrakbirleyarrqms=qrzlagiileqme'qNraqla yarrgma>>, (qrzla gtileqma' gtinki qrz qtiwetli olur' qts-

raqlayarl$ma'giinkiqlsraq[erkakveyaglr]atdandahagevik, daha qi.ivvetli, daha srgrayrgh oldugu tigtin seni keger).

Bu, xaqaniyya qrzlanndan birinin gardok gecesi sultan
Masudu ayapt ile toxunaraq yrxdrlr iigtin xaqaniyyolilerin
sultan haqqrnda soyledikleri bir sozdiir'
6r-,..,4

K r s m a k: iizenginin iki yanrnda olan bir

qaYrglarrn arastnda olur.

qayrqdrr, i.izengi bu

Mahmud Kashari

.3u",,! K r s m a k: ihnakli ip, kamend.

.il$ f

u q I u k: qugluq vaxtr, seharla gi.inorta arasmdakr vaxt. Oguzca.

dLjg K

rgIr

k: qrq evi. Qrg iigiin haztlanan her geyo bele deyilir.

.5Wi K o E $ a k: <.S-jU crL&3 kogqak nenq = gdvqek, gtiriik gep.

,jl+$ K r f g a k: ttirklerin bir boyu.
cgS K r f g a k: Kaqgar yaxrnhgrnda bir yerin
cgq$

adr.

u I b a k: bir tiirk abidinin, din ulusunun adrdrr. Deyilene gore,

bir giin sert bir qaya

ifrzarine <c!,+S

J a$:l tenqri kuh

Kulbak> yazff, yazr apappaq meydana gulrmlg, o biri gi.in

a!

qaya iisttinde bu yazrnr

yazt, yan qara olaraq gorii-

niirrniig. izleri bu giine qoder qalrr.

.ill f

a I t u k: gol srlrrrnrn buynuzu. Delinerek gorba va ona benzar

qeylar

igilir.

r./.le

roltuk:qoltuq.

.g!i

ciu.3

rI

t r k: bagda olan kepek, qonaq.

a m g a k: evlorin algaq yerlarine <irtiilen qamr$ kimi yiiksek

boylu bir ot, semor otu.

Oti f

u m I a k: qrpgaq diyarrnda yetigen, yarpalr lobya yarpa[rna

banzer sarma;lq kimi bir ot. Bu ot denizdaki gomiye apa-

nlsa, firtrna qopar, dalgalar gamini atrb-tutar, adamlar az

qalabatarlar.

.i+$ 6 a n g l k: digi kopak, qanclq. Bir

qadrna sciyerkan digi kopaye

bonzedilorok <kangrk> deyilir.

y
g$ y
.S+-t

o n g u k: muncuq. Siis tigiin boyuna taxrlan qiymetli daglar.

o n g u k: atrn boynuna taxrlan qiymatli dag, aslan drrnagr, talisman kimi geyler.

,J+i. M a n q u k: heyba, torba kimi at yaherina taxrlan gey.

Olii M u n g a n: <4is Otii

mungan kiqi = bo$bogaz, goyeza adam>.

lii* at -it - tiir k

D iv ani)

.$-i

ti r

ga

461

k: birgek, insanrn kokili, atrn yah.

,-s.tl B i t r i k: qadrnlarrn ayrb yerindeki dilcik; dilqok; vuvla.

'

(:i

B i t r i k: fistrq. Arguca.

dir+

i s t i k: ayrilmek iizre haztrlanmrq, didilmig

pambrq topasr.

Qigilce.

lrisi

P i s t i k:

.s;d

fitil. Arluca.

ii k s o k: qadrnrn koksti ile boynu arasrndakr yer. Buraya

gor-

danhq, boyunbagr taxtltr.

.("d

B i.i k s e k: koksiin yuxan terefi, koksden yuxan olan qism.

.r-1,ri

ii t s ii k: <r.,3.s.s-Lil ttitstrk kigi = kinli adam. qal

d1iqmen>.

"*\rJ T a h g e k: Qin ipayinin bir ncivti.

.s-,.i f o r p i g: torpii, rendo. Buna (Jtuj tdrpigib de deyilir.
.sl.i f e r I i k: teri ammek iigiin yeherin ve ya palanrn alttna qoyulan
kega.

'rJ-i

i.i

r I ti g: har geyin gegidleri, diirti. qcs-iu.sl-i

=nege nov gey>, (er.,.l

diirlti-diirlii

kag

tiirltg

nonq

j9- .sl-i 6s kag ttirliig s6z aydrm =

soz soyledim>.

.suj T ii r m a k: qadrnbudu deyilsn yemek.

.suj T e r n o k: dornak, yrfrncaq. iglari mtizakiro

etmek tigiin xalqtn

toplagdrgr yer.

.sJ;,3

ii 9 I i.i k: <.si! cr1-i 6igliik

Odhi = dincalmek tigiin yolgulaln

geca yanslndan sonrakr diigerge vaxtt>>.

.slsi

eg

r e g: her hansr bir geyin halqasr. (c.fJri i.3! manu[ bgrogi

= quyu apnna qoyulan halqa>.

f ii k I ii g: <.sl-;Scilr-l ttikltig kozltig = kor gozlii>.

.sli: f e w I ii g: aldadrcr, alEr, hiylegar.
.sls-t

dJSl Q e k r e k: <t4 .Sr*1 gokrak kapa = yundan toxunan cibsiz

kaftan>, (koleler geyinir).

Mahmud KaS{ari

462

.tJ;

q o r I i g: (dJ-.;p crj$ kozi gerlig = geco gcirtib giindiiz

gorme-

yan, buludlu havada gori.ib buludsuz havada gdrmeyon

adam>.

is;b Q o I p e k: gozirini, goz iltihabr.

.si+ Q i I d e k: atrn koksiine guan bir gibandtr,
ile

irin

bu gibandan san su

axrc, daplansa, citiib kegir.

.tiJt S ti r t ii k: <;il*i! .riJt siirtiik iglar = <iztinii stirtiigdtren, siirttik

qadrn>. Ozilen, siirttgdliriilon her geye

.sJL

Sedh

<siirttib deyilir.

r e k: (iJi.sJLsedhrok boz= seyrok, srx toxunmamtg

bez.

.sJL
.-t|.

Jt

ed h ra k: <$.sJLsedhrekkapu! = barmaqhqh qapr>.

ii r 9 i.i k: geco toplantrsr, mi.isamire. Oguzlar

11.sjr..x, siirgek>

deyirlor.

,-r;J"

SeIg

ti k: zamanrmzdakr Salgiik sultanlannrn babalarrnrn adr-

drr. Ona ng/l'.s- ..siJ* Selgiik sti bagu> deyilirdi.

.sJt*.

Sig

r i g: dafda atlamaqla kegilen yer.

.s]rl S I g r ii g: qadrnrn cinsiyyct yeri.

'

rlrt K <i p r ii g: korpii.

.s-b3

o t I ii k: soymek iigiin iglenir.

't] t T ii m r ii k: dof, diimriik. Opuzca.

.si$ f <i p E ii k: yeherin dn vo arxa yastrqlan.
.-J-.j f irpik: kirpik.
.*S f e r t ti k: agacda agrlan kertik. ((.s]3 dj

kertiik

kemrik>

deyilir ki, <kosik-kortik> demekdir.

.ss-i

r t i k: gorak ve goreye benzar geylarin sayrnr bilmek tigiin bir

apacdaagrlan kartik vo

cizg1322.

Bizde kegmigde <gorak apacr> adlanan apacrn tistiinde nisya verilan gtireklarin sayrnr gostarmek iigiin agrlan kertiklar ve cizgiler. Hesablagma ayrn sonunda apanhrdr.
322

D iv anij lii&at -it

aiirk

K ti r

,.Sl.iJS

ga

k: dan suda ve ya siidda qaynadrldrqdan sonra lstiine

ya$ tokiilerak yeyilen Yemek.

f
.sl3 f

,-s.t:s

ezI

i k: qadtnlartn iist paltarlanna taxdrqlarr kigik btqaq.

o z I ti k: at quyrulundan toxunan, goz aprl,drpl ve ya qama$drprzaman i.isttine qoYulan

.sJ.l K o s r i.i k: cidar. ott$ 's]J

geY.

kosrtik tuga! = atln qabaq ayaqla-

nna vurulan cidar>.

'

<

ir

11a w r i k: volos apaa.

'

t]it

K ii w r ti g: kos, davul.

.ti< K o w r e k: <.tiU.s-,;K kowrek nanq = getene

vo ona benzor kov-

rok olan her nesne>.

.5:li3 K e w g o k: <.S.jUl5*ik kewqok nenq = yumgaq, govgak, elastik,

uyu$uq nasna)). Uyuguq paltara ve paltara benzet geylere
da bela deyilir.

.s-Aii ktiwqek et = gdvgok, bog at>.

"s.*iii K ii w $ e k: <cJ
.l,ii3 K ii w q e k: (dl,.il ..5.,i.i3 kiiwgsk etmek = yax$t xemirden bigmig
gorek>.

.s.li3

r I w I ti k: palgrqdan diizoldilmiq findrq boyda yumrular. Qurumazdan ewol oz- oziJrne atrhb-diigiir.

,-*K3 11e k I i k: kaklik qu$u.

d;rs

k m a k:

11-j

e5,if-l kekmok ar = i$de bi;mig, berke-boqa diig-

miig, bigkin adam>. Soziin ssli (.(S kek>dir, zahmet, st-

xtntt demekdir. Bu, sifatdir, belo sifetlar qaydadan xaricdir, dolru5u

.sl"eS

11ii'^t-3 kekmeru>dir.

K e m d ti k: <r-536.S'rns kemdiik siinqiik = styrtlmtg, eti yeyilmig, gemirilmig silmiib.

.si3 f ii n g ti k: yaxa, yaxahq. Opuzlar g herfini fatheli soyleyerek

(.5;j3 kiingak> deyirler.

.sttr< K

ango

k: bir tiirk boyu.

;$.i-.5tt:< K an

ge

Senq

r:

Talas yaxrnhgrnda bir gaherin adr.

Bura qrpgaq sarhodidir.

.sr3 K o n d ti k: kiip kimi torpaqdan di.izaldilen boyi.ik bir

qabdrr,

igine un ve una banzer geyler qoyulur.

6 t n I ti k: giinliik, gtindelik; gtin hesabr ile gciriilen igler.

.sLi3 r ii n I ii k: <d.s$3 ktinltik yem = giindalik azvqa>>. Bu
.s"I3

soz az

iqlonir.

.s-t>. ivt a r d e k: ayr balasr.

(d-ri gil adhrf merdegi>

ayr balasr de-

mekdir. Bazi tiirkler donuz balasrna da bu adr verarek

(dri
.S$o

;3'i3 gonquz mardagi>> deyirler.

M e I d a k. (.SJU.s.rIo meldak nenq = qlng kimi

iis_tiste yrgrlan

nesno)).

&+i

B r g g r l: eldeki-ayaqdakr gatlar. Yer sethindeki gatlara da bela

deyilir.

dl.i Besbel:birtelip.
d++

B a s m r l: bir

tiirk boyu.

&i'i B a $ g I l: <uill di,j+ baqgrl yrlkr=bagr a! ddrd ayaql heyvan>.

.l+ n a t m u l: darifiilftil, istiot.
dU-4

ti g k e l: lavag, yuxa kirni ince Eorek. Xaqaniyye dilinde.

cj-tt+ B u ! r r l: tuluq ve ona banzer qablar dolarken omalo galen biiP

ktintti, girinti-grxrntr, qrng.

d,

B o g r u l: <a:s

d!

bogrul koy=66g azr apqoyun).

d4

g il k t a l: <-rl cli',i biiktel ar = ortaboy, besteboy adam>.

r.14 g i.i k t e l: <crl clitj biiktel n1 = yastr arxah at>>.

dJd B o g r I l: <.il .bd bogrtil at = boyilrleri

ve bagqa heyvanlara da bela deyilir.

ag at>. Alaca qoyuna

Divahii Wat-itaiirk
df

Banda

1323'

465

a$acdan yuvarlaq gekilde gxanlan parga. Ugaqlar

bunu ahb yandrnr, gecolor kciztinii bir-birine vurur, atr-

lar. Buna

(dl*

d,Jl

&-i

tarprl yrlkur deyilir ki, belinda alh-qarah

ot bandal> deyilir, govkan oyununda

oynanlr.

&-i f

a r g r l: <./ll

zolaqlar olan alacah bir heyvan demekdir. Bu sifet atdan

bagqa her heyvana gamildir.

d*3 T o ! r r l: yrrtrcr bir qug. Min qaz oldiiriib birini yeyir. Bu, kigi adr
da olur.

d-d T o I r r l: et va edviyyat doldurulan

baprrsaq; kolbasa. Kengakce.

ds,ri Q a q k e l: gil qab-qacaq, gil qab-qacaq pargalan.

dti-' S e n g i l: insanrn i.iziino grxan ziyil, sivilca.
dl-,-""

Sa

r s a l: deleye, samura ox$ar bir heyvan.

dtry K a r t a l: <c,l dEj kartal ot = pargalanmrg

,JtlJt K a r t a l: <u.ls

&* f

rr

r l: <.i

&i

et>.

kartal koy = aflr-qarah qoyun).

&-tl krrlrl or = sagma qrr diigmtig adam, orta yagh

adam>r.

&:l f
#+i

pn l: <&l dbjl krzgul at = rengi boz ile qrr arasrnda olan aD.
B e g k e m: elamet, belge. Savag zamant igidlerin elamet olaraq
rz

silah ve ya ata taxdrqlan ipak parga vo ya dag stgrrt quy-

rugu>. Oguzlar buna <p+* pergem> deyirler. Bu bondde

de iglenmiqdir:

6tll -r,j

fJ.;;

t^1l11cjl'J'-.lif

E$ljil

o*l

;g.J,rs..-1,,"3

r2-1

Bu sdz

((.Ire))

hor iki niisxado horekasizdir ( bax: DLT, I, s. 482).

<Begkem urup atlaka,

Uylur dakr tatlaka,

O[rr, yawuzfilaka
Kuqlar kibi ugtrmrz>.
Pargem vurub atlara,

Uygurlara, tatlara,

O[ru, yawz itlera,

Quqlar kimi ugduq biz.

(Atlara porgem vuraraq uyfurlarrn va (dexi) tatlann, o[ru, pis itlerin

tisttine quq kimi uqduq).
C.r+ B

eq

k ii m: evin kiirsiisii.

fJ+ B s d h r e m: bayram, xalq genliyi. Bir yer igrq ve gigekle bezendiyi

zaman (.lll rJI bodhrem yeu deyilir ki, <koniil agan yer>
demekdir. Bu sciziin eslinin na oldulunu bilmiram' onu
farslardan da egitdim. Bununla birlikdo, opuzlar bayram

giiniine

<e-r+ boyrem>

niidtir. O$uzlar

deyirler. Bu, sevinc ve aylence gti.

dh herfini

r.r

y harhne gevirmiqler- Belko

de bu kolme ayn bir sozdiir.

d*

B i r t a m:
ele

<,r!i

r3.lr

6'i4,Jf ol yumuqka birtem bardr = o, elgiliye

bir dofelik

r.r+ B a p r a m: (F

e-.r.l

getdb>.

baEram kum = boyiik, qumluq yeo. Kaqpar

ile Yarkond arasmdakr qumsala

<<uA

p-j[ S3g13m kumt>

deyilir.

r".i

g u x s u m: darrdan diizaldilon bir igki, dan pivesi'

e,ol T o m r u m:

(eq l]'i

va tumac

16mrum yrlag = gekmegilorin i.isti'inda gon

kimi geyleri kasdiklari kottib).

7j& T e g r i,i m: eyrilmig ip yuma[r. Arluca.

*: Zii n k ti m: Qin ipeyinin bir novti.

-tiirk

Divanii

tJtir

Sr

eJlt' stdnm rq[! er = iqladiyi igi ozii bitiron, sonuna qeder baqqasrna hevala etmeyen adam>'

d r r m: qayl$.

<1.j !J.&,1

d.# S a r k t m: soyuq giinlarde

qar kimi yagan ;eh'

e;3 f o t r ti m: tistiinde oturulan garpay\ ki.irsii, seki'

e*3

o g r ti m: telaq, vurnuxma. Bu, kendlilerin gehere axl$masr monastndadtr.

p-lS K o d r i m: <d,l p.rs kedrim et = derisi tiztlmiig sD'

tr.dl K

es

t e m: gecaler devetsiz gelen adamlataverilan igki ziyafeti'

HORFi TOKRARLANAN SOZLOR BABI

-fji T artar:

qumruyabenzar birqug.

ni.i

emgi gurgur = deve salrlarkan sti-

i.;q

ur

-!-! f

dtn qabda grxardrpr sesi bildiren kelmo>'

u r k u r: <C-Sj OJ karrn kurkur etti = qarm qurqur etdi>>.

u r:

,rS-1

'-Ftowi

ii k s ii k: odunca[r mohkam da[dafan alact.

S u m I r m: <<*t3 p1"'1, sumlm tat = tiirkco heg bilmeyen fars tatt>.

.s-l"ri.

&

Ti.irkcebilmeyenbaqqaadamlarada<sumlrm>deyilir.

t'j f
.

ii r k ii m: zeferan. Bu s<iz erebcoye uypundur,

orabler Ae <pSi

ktirkiim> deyirler. Bu bendde de iglonmigdir:

v.rb-i,Y

Jlr_1

+.li-i C

*',

+*i-

jl6iSS'

'^

rd-i 5.it *r-E

<Begler attn arguruP,

Kadh[u ant tur[uruP,

Menqzi, yiizi sarfanP,

Kiirkiim an|ar tiirtiiliir>.

Beyler atr yordular,

Qaygr, qemden durdular,

'Az-gozi saraldrlar,
Sanki zafaranhdrr.

(ofrasiyabrn dltimi.ine hesr olunmug meqhur morsiyedon bir banddir.

$air beylorin hiizniinii tesvir ederek deyir: beylar atlannr
yordular, qay$, kedar onlan bihal etdi, hamrsrnrn botibanizi sapsandrr, ele bil ki, iizlarino zefaranstirtmiiglar).

HOR NOV HOROKOSI iLO

&t;Jihr"

Sa

Sr

d,Nr3

FO'ALIL BABI

r a g u g: qadrn yagmafr.

p a k u r: heyvan torbasr. Osli <csJil g* slp akunr>drr, ikiyagar

dayrn yem yediyi yer menasmdadrr.

;btg

u I a buz: qrlavuz, beledgi. (tvavharfi +b-ya gevriknigdir). Bu

deyimda de iglonir: ,,crL$ ji jr>6 jt! oF kahn kaz kulavuzsuz bolmas=qaz stirtisti qrlavuzsuz olmaz>>. Bu scizle
igdo ciztinden daha tecri.ibeli, daha

bilikli

adamrn ardrnca

getmek, ona uymaq tdvsiye olunur.

dtt++ Q r g a I ak: gelllgele barmaq; cimcilek.

.i.t++ Q r g a m u k: gellgela barmafrn yanrndakr barmaq, iiziik barma[r, adsrz barmaq. Az bilinon bir sozdtir.

dlrt Solamuk: solaxay.

.ily f a r a Eu k: Farab geharinin adr. Bu, ofuz qaherlerinden biridir.
clly f a r a mu k: qaramuq. Bulda iginda olan qaramuq densleri.
dt++9

K a m l g a k: <qurbafa
quyruq.

balasr> da deyilen su heyvanr, gomqe-

D iv anii IiiS at -i t - tlir k

.slLil T ii n e r i k: <*;.SJj3 tiinerik yer = qaranhq yeo. Qebro, mozara

ve gora da <ttinorib deyilir. <u{t t*sll3 J er tiinerikke
kirdi = adam qobre girdil.
.s_j.+ Q ti m e r ti k: qr".t|.sJUi giimoriik kigi = gozii hemiqe sulanan
adam, gozizaif goron adam>.

duJi3. X ti q ii n a k: ilxrg. <Krrlankrg> [qaranqu$] da deyilen xalh,

etirli kigik qovun.

.sil+
d-:t*

B e g e n a k.R.um yaxrnh[rnda ya$ayan tiirk boyu.

B e 9 e n e k: bir oluz boyu. Bu

soz..si;

geklindo da

irNci

Vo DORDITNCU HORFI HOREKOLi

oLAN

durS

FO'OL'AL Ve

C-dt'F T a w r I

ri$

! u g: tebarxun,

yazir.

FO',OLLU BABI

qrztlapac.

tl+.1 g o g u r d a: <6-,lqd bolurda

S4g

= qlvrlm sag).

,,ri-rr+Q r x a n s r/g I n a x s /g t x $ a n s t: naxtgh Qin ipeyi.

Je-F T abuzg u: <.lUU3i i8 tabuzgu nanq=tapmacp).

Je-ft Tu

turIu:

<l5*jl;go-ii tuturSunonq = buyurulmaslvotutul-

masl, omal edilmesi haqh olan gey>.

&*

Srbrz

!vdtidiik,

tiitek, ney.

u+-r* Srrrg!a:qtigo.

u+i

Sarrgga:geyirtke.

'tt-lT

Sarrg

! a: buna benzadilarek tsnbel vo uyu$uq adamada < r:t1,"

-j sangga ar> deyilir.

ti-,,+3

f ubur!a:

.i-t-F T ar

tr

bayqug.

k u: <<-*i-,rjtunrku yer = otu bir-birine qarrqmamrg, otu

az olanyer>>.

ti-t3

f atrr g a: <tirge>> adlanan aqrlanmrg a[ deri.

Mahmud KaS{ari

470

citf r

u: <6ji.$,: tawrllug>la eyni menalt sciz.

.$9t A w r I k u: qrmzl meyvosi olan, meyvesinin suyu tutmaca qatlawrIk

lan, goz alrtst dermant diizaldilan va paltar boyanan bir

apac.

6;S

6-Sf

o k u r k a: ibrik ve benzeri qeylorin liileyi.

o k u r k a: Kaglar yaylasrnda bir yerin adr.

J-foSakrrku:gene.

j-#Kastrku:
JSJS T ti

qasrrfa.

I ii r g ii: qolun gaya qangan

apzr, doyirmandan gaya axan

su; bagqasr da belodir.

tsll+

Q o k ti r g e: goyirtke. O$rv;ca. Digar ttirklor gayirtke ugmazdan

awel ona bele deyirlor. Qoluq-gocufun goxlulu, qogunun
qelebaliyi buna bsnzadilerak

<i*

..s'i

sJ3'l gakiirga tek sii>

deyilir ki, <geyirtke qoder qo$un) demekdir.

$-&
S-i3

ii p ti r g ii: siiptirge.
ot

r g ti: gcitiirga, onunla bir gey g<itiirtilen nasne.

3JJ K e s i,i r g ii: dafarcrq.

s# f o s t r g e: k<istabek, gol sigam cinsinden bir heyvan.
u;li n ii n ii q g a: <brlcrqh gugunduo adlanan bir terevez. Kangekce.
lS&s K i m i g k o: Kaggarda emal olunan naxrqlt kege.
t lSS te gi rs1e;11c.(!L!t lfitagirmanenq = gcirek, deyirmandaqr, pul
kimi doyirmi olan hor

gey>.

uJ6*,, S e k i r m e: Xoten yolunda yerlsgen kigik bir geher.

ujl f uturma:

<.s*Ln-r'ikuturmabork = ondovearxadaiki qa-

nadr olan bork>.

u*3 rogilrme:

<451

ulrt

kogiirtilan ocaq)).

kogtirmoogak = biryerdenbagqayere

471

Divanil lillat-it+iirk

u# Koqiir m a: n+f r--lit kciqurme oyun = "on dord" adr verilen

bir oyunD. Yerdo qala kimi dord grzrq gekilir, sonra ona
bu qapton qapl qoyulur, findtq va findr[a benzer geylerle
lar iisttinda oynanr.

iriNci HoRFi suKUNLU, uquNcu

HORFI FOTHOLI OLAN SOZLOR

at>>'
Lj+6 K u I n a g r: <c!l*9 .n:S kuhaqr krsrak=bopaz
adam>'
-tily f ar naE u: < -.,1 sl3y karna[u ar = xa$al

iro,*

aPna[

u: qurumuq balqabaq'

iqladilen alat.
Je-$i K u n d r I u: vel, xrman doymak iigiin
gxaraq giddetli a[rr va ha$++.3 K a m g r ! u: aptzdavo barmaqlarda
rarete sobeb olan dolama' uguq'

f o r p i g ii: a[ac yonan ronde, karki'

3+- f e m r e g ii: suluq, slzanaq'
Jt3; S ii k n o g ii: drrnaqla at arastna gxan sivilce'
liAij Ke r q e gti: <rrl!*"i5 kerqegii at = kiirek stmi'iyiiniin altrnda

-f+-i

Ya[rrr olan at>.

r-4 g u I I

uA

a m a:

Qokr

yafsrzve dadstzbulamac'

ama: <41--.,iigokramaYul = suyu gur olan' figqtranqes-

me))'

491)' Karl
Atalay ni.+,, soziinii anlamadtgtnr qeyd etmil (p!f' I' s'
paltao
menasmda
<ipek
452)
(TSD,
tom,-bet
I
Brokkelmann va Salih Mtitellibov ise

t. grri-

imlasrnda hemin menada vermigdir (c:, 9 i.

Hiiseyn'dil;; dttd;tb>yurtsevar
ise (DLT-2005, s.344) bu sozti
J:slj. s"irin ordi il ir;6 Tulba
migetken va ya gadrr>.kimi

qebul etmigler.

<mrndatu> imlasmda',Cp"lJJ" huTrrlun-rq kolgelik,

son tarctima olmast
manalandrmrglar. Bu t"i"U-" daha aflabaiandrr. Umumiyyetle,
Ordi ile
baxtmtndan Seqkin
etibarila diger neqrlard;;;i;;til.iq sa"hvleri tashih etmasi
ve daha dtizgiindiir'
dollun
daha
Serap Tulba Vurtseverin Lazrrladrqlart tarciima

Mahmud

I ! u n a: yulgun koluna benzer kcivrek, qlrmzl bir a$acdrr,

dovoler yeyir, 11tiU, ryplguna> da deyilir.

AiFU'LULI

BABI

,/tlj g u I d u n r: igine i.iziim va ya kigmig qoyulan gey. Kengakco.

6$L S u n d r r r: deniz. Bu mesolde de iglenmigdir: < r*,,$ el-i.f .sr*f
cr csts+! .i.ls tr 6)\L

egyak ayur: bagrm bolsa, sundrrda

suw iggayman = eqgek deyor ki, birca baqrm salamat olsun,

denizden su igerem>. Bu sciz arzusuna gatmaq iigiin uzun

illor yagamaq istayen adam haqqrnda deyilir.

,r.'-ri" M o n d i r i: beyla gelinin bagrna pul sagmaq tigtin camaatln gece

toplandrgr yerin adr. eigilca.

,& B ii
rt33 K

i: qara gulundur deyilen sebze. ondan yemek bigirilir.

ti z k ii n i: peyinqurdu cinsinden bir bcicok. Geceler ses sas

oI

laraq ugur.

HoR NOV HoROKosi ir,o g$SFU,LUNDI

s

"l:.*
c&-i*

nnsl

ti p r ti n d i: stipriintii, zibil.

Sa

rk

tn

dt:

("ii

cr'*ta K u g ! u n d r:
D6rd harflilar bitdi.

a4j*sarkrndr suw = sudamlasr>.

so$an. eigilca.

Divanii Wat-it-tiirk

473

BE$ HoRFLILOR BOLMOSI

HOR NOV HOROKOSI iLO,,[Tr3 Pg'gLEL BABI

d-it Sukarlag: (.sjd-**

el--Fe K o

sukarlagbork = uzun bork, gigpapaq>.

u r m a g: qovur[a, qovrulmuq bugda.

K a w u r m a g: yuxandakr menada bir

ALJae

eeA

Y uEur

sdz.

u g: erigte ve erigteye banzor geyler agmaq

i.igtin

iglenen oxlov.

165 q r g r I w a r: <r!f1iri;'

grgrlwar okr = kigik

on.

Bu, qrsa bir ox-

dur. Bu beytda de iglenmigdir:

af o+;.:t .s"'J --j 3-"f

.1ti!,rr Ci* &1Ji9 g*l flL-cl
Jtiti+

<Urtu turup yaldr anqar kig okr grfrlwar,

Aydrm: asrg krllu amos, sen takr yalwan.
Qarqrmda durub, yaldr ona sedeqden oxlar,

Dedim: xeyri yoxdur, istar yiurzyalvar.

(Dtgmeni haqqrnda deyir: qargrmda duran diiqmena sedeqdan

yagrg

kimi kigik oxlar yagdrrdrm, yalvanb aman istedi, dedim

ki, xeyri yoxdur, ne qader isteyirsen yalvar).

E-fu

amurtuE: <oU t-r-samurtu!r$ = igindengxrlmayanqan$rq i$).

Mahmud KaS{ari

474

$3 f

u r u t I u g:

<r,istikututluS

kigi = ya[sz, iizsiiz pendir sa-

hibi; qurut sahibi>. Bu eynen oreb dilindoki i}Js+'E lhJ

kirnidir, <siid va xurma sahibb demekdir'

C'}ii

f a ttrl

r g: <+*C.,rItatrrhgyer = torpaEt dtiz, lakinsart olan

yer))'

#-F

Ci4

t t r I r g: <-J C+{katrrlt! er = qatrr sahibi>.

n a s a r I r g: <guCi-lbasarh! ta! = sanmsaqh da!>.

C.lii n

a!rrl

r p: <-JC*baErrhger

hegkimaboyun oymoyan
mefrur adam>. Bu sriz eroblerin]Jl iy lrtsl ie"t lir3 ut
stizti kimidir, <bizim ciyarimiz deveninkinden da bciytikdiir> demekdir.

!r rlr g: <-JCj+qaErrh!ar = gaxrrr olan adam>d-t.,, S o ! u rl r [: <iE&l-&so[urh[ taE- dovqant gox olan dap.
C-*r S r ! r r I r g: <-J C*srfrrh! or = stEr sahibil.
C+t f a w a r I r [: nrl UF tawarh! or=mah olan alam>.

dA

Ca

Crtb

aw a r I t E: <.r*C-rti+gawarh$yer = yovgan kimi qov olmapa

yarayan otlu Yer>.

C-r* g

a k t r I r g: Balasafuna yaxrn

CJii B ak

bir yerin adr,

rl r !: lligJitbakrrhgta[=6iti

gox olandag,

mislida$.

f a m l r I r g: <crl Cll3tamrrhf at = damarh et>>.

d.;]i ru buzl u g: <r,rgd*tuuurlu!kiqi = qopuzlu adam>.
d-ig f u tuzl u!: <.J,i.$krrturlug er = veh$i srlrr sahibi>.
Ci; S a przl r g: <-J C-ri* salrzhg er = saqqzt olan adam>.
S"l,o3

Cts S a pr z I r !: <..r* Afu saprzh[ yer = gamuru yapl$an yer>.

Ui; S akrz I r P: <OJgUl..sakrzhg ton = yapl$qan $ey yapr$ml$
don>.

d;rl

11 a

m r $ I r !: <-.r* ULaI k4rrugh[ yer=qamrgh yer>.

Wat-ilaiirk
et# f apuglug: <.J ElStapuflu[er

475

Divanii

= kegmi$danbari xidmati olan

adam>.

SF rapuElu[: <cil Et+ kapu[lu!ew=qapilteu>'

&SI T a t r p I r g: <..*juCFItatrShi nonq = dadh gep. Osli &lx-u-drr'
cls r u t u ! I u g: <+rSi3 tutuglu! yer = cin garpan yeD'

&Fs T r d h r ! I r !: (6.itj6liltrdhrgh! nanq = yamna yaxrnlagmaq

yasaq olan nesna>>.

&Fs Krd hr

! lr !: (.sJi&Frgkrdhrfh!b6rk

= qryrh bcirk, kanarlt

kiillah, giinegliYi olan bork>.

&$ f udhu!l

u g:

E>e; T a r t !

!: tatla,ekin yeri, ekerge'

gli}
cFj

Ia

n.ilitsi6manullu!aw = quyusu olaneu>.

T u r u g I a !:<-r*

e)"3 turulla! yer=durulacaq'durulast yeo'

T a r r ! I r [:

i$-f

<_r*

tar$hg yer = okin olan yer>. Anbara da

bele deYilir.

*;-

&rg f

gf'!

&fusarrfhf er = sanhq xestsliyi olan adam>.

u r u ! I u !: <lr&13 tcuruflu! ya = qurulu yay)'

s a r r I I r !: ntl

pu

su!lu !: <c,r'J&lii+pusuflu!yafr = pusqu qurmu$ yagl)).

Ka pr gl r!rzs' nile&l#kaprfhpkrz = bakireqlz>>'

El# Katr !l rg: <-J,!ti$14ngh!ar = soysuzadam, siidiinssuqa-

&Ji+l

trlmrg adam>. Aqrna su qattlana da bele deyilir'

sj

B a r a k I r g:

<r.i5s*baraklg

kigi = baraq cinsindan iti olan

adam>.

garr[r olan>'
S..,+ Q aru kl ug: <J Si qutuklu[or = ganqlt adam,
6se Q a r u k I u g: oguzlardan bir oymaftn adt.

32s

Bu soz aslinda <kapa!h!> geklinde olmaltdrr.

K a r a k I r !g: gozlid' grizti olan her

heyvan. u.i-6 ,-ti j#"!Je ka-

raksz tak kortir=gozsiz kimi goriir>. yeni

savaqda ya$rnr

vo onun silahlannr eynine almayan adam menasrndadrr.

Ka su k I ug: <-j e$i",i1635ukluger =

crl]Jtr

qtmtztulu$u olanadam,

tuluq sahibi>.

Crvi K o s r kl

ur4

Ba

ga

r g: <.J&St*616s16fu!ar

= findrgr, qozu olan adam>.

k I r !: <$ghiiba$akhssiinqii = temranli siingti, bagh

nize, ucluqlu mizraq>>. Temrenli oxa da bele deyilir.

C$-i3 T a g a k I r g: <J !Et3 1sp1q|S or = xayal adam>.

kl ug: <41tr.l&ti;il6aquklugayak = qagrqh qedeh>.

e$ii g u k ukl u g: (J ebqbukuklu! ar =bo1azrndaur olan adam>.
ethl

eSft

errl

agu

k u k I u [: <-/ ehi:h15uklug ar = toyulu olan adam>. Oguzca.

5 u k a k I r g: <gE&FiLsukakh! ta! = marah gox olan daE>.
a

cs! B alrklrg:

<3f EF! uatrHrgoktiz= bahgrolangay>. eamurlu

yere da bele deyilir. Arguca.

g;bti 6 u I a k I r S: <.sJU96$ku14khg nenq qulaqh, qulplu nosno)).

=
gb$ f o nu klug: <s.31 Sskenuklugew = qonaq-qarah eu>.

*j f o rumlug:

<.J&Ljtorumlu!er = ikiya$ardeva sahibi olan

adam>.

*i f

ru ml u!: <iu&-,Skorumlu! ta! =.da$1-qayalda!>.

el.]l 16 I u m I u !: <-J &Ll! lplumluS er = silahl adam>. Bu bondde de
o

iglonmigdir

.S.jtJi!,.rS irliuf
_,fi3.sU9;UE

.s.ris

,tl.r*

6!

c el"-ll
srd

r.S-it3

<Onqdin nalok yalwarmadrnq,

Kag kata berdinq tawar,

D iv anii

lii{at -it - tiir k

477

Tolumlu! bolup katrndrnq?

Kanrnq amdi yer suwar).
Onca nadon yalvarmadtn,
Nege yol verdin davar.

Silah taprb sertlegdin?

Qanrnla indi yer suvar.

(Owoller heg yalvarmadan sakitca vergini odeyirdin. indi silahlarubsan

deye dikbaghq edirsen? Ya tez ele vergini <ida,

ya

da qa-

nrnla yeri suvarma[a hazrlaS).

ES T a b a n I r !: <g#&J.i+i1ata6!! tewi=dabanl davo>.

el# r u p u n I u !: <!-i&lii tupunlu! tarrg=falimli, qrlgrqh bu$du.
&14&I'4 B ud u n I ug-b u k u n I ug: <rii5et4&I'4budunlug-bukunlu! kigi = elli-obah adam>.
eJq B a k anl r !: <r-FisEJ4$aftanh!kadhrg = halqah qayrs).

f a r r n I r g: <J Cl,J.s'4bediik karrnhg er = yeke qannh adam>.

Si f urun I u g: <clle,l-l3ku.unlu! aw = hisli, qurumluev>.
eliL S aIr nlr g: <-Jcjji"*sgph[er = sa[tnt, salrlanheyvanr olan
CJ,*

adam>.

C;

5o

glfi"

! u n I u g: <iu$iLs6gunlug

aman

tag=selanh dap>

I r g: <-,il iJi-"samanh! er = samant olan adam>.

f a ! u n I u g: <_J &!13 lagunlug er = qovunu olan adam>.

d$a f u k u n I u !: <crit !1$i kukunlu! e1 = qrgrlcrmh od, alov>.
el$i f u I unl uE: <cg_r4&liliku1un1ug krsrak = qulunu olan qrsraq>.
Clil

[Qayda]:

[yani=hfllug va la!] gakilgisi elave edilse, onlarda iig

keyhyyet emela galir: 1) hemin egyaya mensubiyyot, sahib-

S<izlarin sonuna

Mahmud KaS{ari

478

lik, yiyelik mezmunu yaradrltr; 2) moful menasl emale ge-

tirilir; 3) bu ci.ir sozler yer adr olur. Buradan bezi niianslar

meydana

gxr

ki, onlan izah etmedikco, bilinmir'

Birincisi, yiyelik, mensubiyyot, sahiblik mozmunu. Meselen, < Cl*.s+

.j bediik karrnh$ orD ve <.,r1 eJi,*' samanh! ar> sdzlorini gcitiirek. Bu, <<yeke qann sahibb ve (saman sahibi olan
adam> demekdir. Burada sahiblik var.

ikincisi, moful monasr. Maselon, oJ

ruplu! ya> sozleri

elix sarrfh! er) ve <h cli-ri tu-

<<sanltq xestaliyine

yap bildirir.

<<qurulu, qurulmug

tululmug adam> ve

Burada moful monasl

var.

Ugiinctisii, yer menasr. Masolsn,

sozleri

(ginj talglag> ve <g)'i..;l turuflag>

<<toxum akilecek yer>) ve <durulacaq

yer) menasl-

na galir. Burada isa yer menasl var.

Bu cehot de bilinmelidir ki, beq horfli sozlerin goxu iig herfli sozlerdon
amele gelir. Burada

g ile c! ka arasmdakr mena

vurfulamaq istayirem.

c!

farqini de

ka bagqa manalar iigiindiir,

i I

*-i'

ta-

ise yalmz mekan isimlorinde olur. Meselon:

<.il

rr[h[ ew=buEdalt ev> ve <!F-i tarrfh[ = anbao>, ot+ &]

kuruflu! ya=qurulmug yay) ve neFS kurullu! = sedeq,
oxqabt> demokdir.

Bilinmesi i.igtin meni bir qismini soylamaye vadar edon sabeb budur.
Yazrda srrf isim olmayanlan yazarkrn 6J gekilgisini aytra

bilerik. u3f U c3! bahk h! okiia soziinde oldulu kimi ci!

gl hk ayrr yazia biler' <-i U .iri barakhg an sdzii de beledir. Bu lekil lbitiqik gekli] daha do[rudur, giinki hem olgtido, hem de yanda qtsahq var.

Divanii

dllj

B u r u n d u k: cilov, buruntax.

,";j;

B a s t n g a k:

(J d+jr+ baqrngak er = zeif goriinen

adam, onam

verilmeYan adam>.

,bi*'

! r r g r k: stgrrqtn qu;u.

Sr

c!'r+i K a b 1r g a k: tabut. Bu soz 90x zaman olii tabutu iigtin iqlenir.

.i+F

K u d h u r g u k: qrz uqaqlannrn insan gsklinde diizeldarak oynadrqlarr bobek, kukla.

{.t+J K arr ngak: qarrgqa.

Opuzca.

<'t..ri kannga> dadeyilir.

ci+.l! B a I r r g a k: egqek gulu.i*-$ T o I a r s u k: ayaqdabanr. Bu soz en gox heyvanrn dabanr iigiin

iqlenir.

6-A

aEr rs

<,ri5

&Aba[rrsakkigi = merhametli,

miiqfiq

adam>.

,i**

I r r s u k: ba[rrsaq.
clr.lil B a I r r d a k: qadrn onliiYii.
,F-P K u r u ! s a k: qursaq, mode. Quq qursalrna
Ba

da bele deyilir.

paldl^i-S B u t u r g a k: pttrax. Frstrq goklinde gengalli bir tikandr,

tara ve baqqa qeYlara iligir.

&fiTabuzIuk: taPmaca.
ciu$ f o pul ! ak: yatayaqoyulan bir ot, topalaqotu'
cEu$ f oPul!ak: qulunc.
clG.rtr

rd rrga k: ciit

[qoqa] drrnaqhinak, qoyun, geyikkimihey-

vanlann dtrnaqlan.
c!E-,,S K u d u r g a k: kaftanrn arxa etoklarindan

biri'

Kad h r r pa k: gox iglemek iizi.indeneldeyaranan qabar.

.ih+ g ad r g l r k: <6t+cil++baarghkyrgag=iiziimsalxtmlaflnagar-

citi:-,,fg

daq dtizeltmek tigiin ayrilan

apac>>.

dt+i q a ? e g I i k326' abdalhq, periganhq.

d.r+

Ba

! r r I a k: <bagrrtlak>

deyilen qug.

Ot f aw ar I u k: mal qoyulan yer.

.itgj f u r u k I u k: durgunluq, crhzhq.
,*-fTarr!lrk: anbar.
.i;$+ q o b u I m a k: almanm yansr, bir iizii. c!!l dilinde.

dt.i4

Q u m u q I u k: ayaqyolu, hela.

ruk I u k: garrq tikmek iigtin aynlmrg deri.

.iffi f anukIuk: gahidlik,tanrqhq.
<.i$r*3 f u ! a k I r k: stizgec diizoldilecek agac.
.rl3;

Qa

Ll4j*" S a t r g I r k:

((,.J.jLi

L&li. satlgfik nenq = satle

e$y'.

,*;*, SarrIlrk:sanhq.
&n S t r u k I u k: <et+ ciby srrukluk yrgag = srnq (direk) di.izaltmek
tigtin hazrrlanmrq apac, diroklik a$ac>.

d$t

So

Euk I u k: (d.itjdtri.,
zrlanmrg her

sogukluk nenq=soyuqluq tigiin ha-

nosne>>.

.iF$ 6 a b a k I r k: balqabaq tarlasr.

dLi:tg K a d a g I r k: qardaghq, qohumduq.

dlilS K u r u !

Iu

,*-A K u r u !

I u k: sadaq, oxluq, ox qabr, oxdan, gedelec. Bu sozden

k: quruluq.

altnaraq <1ibJg ur5 ki$ kurugluk> deyilir ki, <<oxdanD menasrndadrr.

326

Bu sdz basma niisxeda arab olifbasr ila <c$r+ g+g+l+k geklindedir. Besim Atalay va
scizii oxumaqdan gekinmig (DLT, I, s. 503), yerinde noqialar
qoymuqlar. salih Miitellibov ise <gegalek> (TSD, I tom, bet 460) kimi oxumugdur ki,
bu da baba uylun deyil. iki q arasmda miitlaq bir samit olmahdrr. Hiiseyn Dtiignn bu
sozii <gtprghk> kimi (g rj r s.286), Segkin Ordi ila Serap TuEba Yurtsever (DLT-2005,
t ??q <ganaghk>, ginlilar isa <gagalak> (?) gaklinda oxumuqlar (DLT-ein, I cild,

Karl Brokkelmann bu

s.527).

481

Divanii Wat-ilaiirk

dli,&3

K agrk

ll

lq;

((jd4ti"Ll

p3q1k[kmiinqi.iz = qagrq di.izeltmek

iiqtin hazrrlanan buynua.

g,

Sa

r a n I r k: xesislik, cimrilik. Bu beytda do iglenmigdir:

,/t

#,.r-rJf 3jt('...;fi

Orl

-rt+,.iI J*t#0ittJJ<Nenqin tutar, bakleyii, ozi yemas,

Saranhkrn yrllayu altun yr!ar>.

Malrnr tutar, gozlayar, oziyemaz,

Xosislikden aglayar, qtz/, ytpar.
(Xesis adam mahnr mohkom tutar, hamrdan gizleder, oziJr yemez, xa-

sisliyi iiztnden hemiqe yoxsulluqdan dad doyer, qrzll' yr-

Otil I( a I

!ar, sonra da hamtstnr qoyub geder).

u n I u k: qovun bostant, qovunluq.

.ili"t I( o n u k I u k:

<r-11

.#li

konukluk ow = qonaq iigtin ayrtlan ev,

ziyafet evi; mehmanxana, otel>.

.i";[ r a lu

zm a k: ,<.i .!'j.5 taluzmak ar = atli-canh adam>.c! ka ile

de iglanir.

ejL

M u g uz!ak: bal ansrna banzer milgak. Arluca.

[Qayda]:
Bu qism beg nov olur.

Birincisi, fe'lden yaranmr$ isim monastnda ola bilar. Mosolen: <boyiik-

Itik> menasl veran (dlilf ulugluk> kimi. Bu soz

<r,''3till

ul$adhtr> soziinden altnmtqdtr, <boytdii> demskdir. Qu-

ruluq demok olan

qr..(!U

ari-i kurrndr

qili}

kurugluk> sozi.i da beledir,

nanq> soz{indan ahnmrgdrr.

482

Mahmud KaS{ari

ikincisi, bagqa bir gey iigiin hazrrlanmrg nesnanin adr ola bilor. Meso-

lan: <6Q

,#v

srrukluk yrgag) va <6Q .!$G t.rkakhk

yrgac> sozlari kimi. Bunlar ((srnq [direk, qiiviil] dtizoltmok

tigiln hazrrlanmrg a!ac> va

<<siizgec

qaylrmaq iigiin ay-

nlmrq a[ac> demakdir.

Ugtinciisii, bir geyin yetigdiyi, bitdiyi yerin adr ola

biler.

Meselen:

(dli+ kabakhk> va <Ci!i! kagunluk>> sozlsri kimi, balqabaq biten, qovun yetigen yer demekdir.

Dordiinciisii, bu anlamlardan heg biri nazarda tutulmayan strf isim ola

biler. Meselon: <cil.l+ bagrrlak>, (d+Ji1" srfrrguk> kimi.
Begincisi, mosder da ola biler. <cil3j turukluk> kimi; <cnzhq, durgunluq> demekdir. Bu soyladiklarim bu qebildsn olan saysrz-

hesabsrz isimler iigiin yol gosterendir, beledgidir. Yaxgr

tedqiq elesen, qaydadan konara grxan heg no tapflmaz.

d.l]JS

Kiritlig:

.s..llj K

ci

kilid, qrfil. <$!dli.

z e t I i g:

<<cJJU.(Ji-

JS

kiritligkapu! = kilidli

k<izetlig nonq

qaprD.

gozetilan, saxlanan

$eyD.

.st+

Q d k ti t I

.r&3i"

Sog

ii k: boyda balacahq.

ti t I ti k: soyiidliik, soyiid bitan yer (sort kafla). <Soyiid

sahibi> demek tigi.in yumgaq kafla <scigtitliig>> demek lazrmdrr.

"J+3

.iJ+3 koziigliik titik = gil qab diizoltmok

iigiin ayrrlmrq palgrqD. (Gil qab sahibi> demok i.igtin <ko-

K o zii

9I

ii

1q327.

Hs(g

zi.iqltig> demek lazrmdtr.

327

Segkin Ordi ila Sarap Tugba Yurtsever bunu <kiizaqlik> kimi oxumuglar (DLT-

2005, s. 338).

D iv anii

lilI at -it - tiir k

..j.ljd T e m ti r I I k: damir aridilen ve siiztilen yer. <.rlj6 temiirliig =

demir sahibi>.

,.slj3 K o m ii r I ii k: kcimiir almaq iigtin

kesilon alac va komtir qo-

yulanyer.S<izyum$aqkafladeyilse,<komtirliig=komiir
sahibi> monasl Yaranar.

.s,r.j

f ebizl i k: hesed, paxrl|q. <-ltiEtt'rS#-iF"$l

arunq tebizligi

kimge talkar = onun paxrlhgr kime zerer verer)'

.tJitl- T i t i

zlik

agzr burugduran sartlik, turqluq.

.$ri4 B ti q i n g e k: iiztim salnmt.

.SjJ65 T

Kenqekce.

egi rme k: devanin beline aqtnlan, iki terefdende iginaminmek i.igiin qoyulan sabet va sebete banzer 9ey' Ofuzlar
funs (.s;Js{ tigiirmek> deyirler32s.

,-r-iFi
!sl.j)rs

gakirt

ii k: fistrq, piiste.

K o p e zli k: pambrqhq; pambrq biten yer. Adam haqqrnda deyilse, <-,il isl.j5 kepezlig en, yeni <pambrq sahibb qeklinde
olar.

izli g: (.tl .sj-i+ bodhizlig ow=bazekli ev>.

.*t-jjs K i d hi zl i k: <.5-je c5l-jrs kidhizlik yiinq = keqe diizeltmak.

.sl.i*

Badh

iigtn hazrrlanan yun). Yumqaq kafla sciylenso, <<kege sahibi> demak olar.

.sIsl

T e k izlig32e: qagqa at. Bu mesalde de iglenmigdir: < F-:*l ot

,yU! al at tektizligi ay bolmas=at qagqasr ay olmaz>>, (atrn
alnrndakr qa$qa ay olmaz, ayrn yerini tutmaz)' Bu soz bo-

ytik bir igi kigik bir iglo evez etmeya cahd edilonde deyilir.

!sl.i.-r28

Sem

i z I i k: semizlik, kokliik.

Bu, text-ravan ve ya kacavadir.

Ordi ile Saiap Tugba Yurtsevar bu sozii <ttigtizliik> kimi oxumuqlar (DLT-

32nSeqkin

2005, s. 583).

484

Mahmud Kalilari

.sJ-ts K o w e zl i k: erkoyiinltk. Bu beytda de iqlanmigdir:

ri.iL 4..$$ ul #^il

uF q.+4!5.l-ii3 C *c,.rji

uJii

<Egtip ata-ananqrnq sawlarrnr kadrrma,

Nenq kut bulup kowezlik krlnrp yana kudurma)).

Ata-ananr ciyiidlorini eqidib radd etme,
Nemet tapsan, arkoytinliik edib qudurma.

(Hamige ata-ana sozii dinle, onlann oytidlarini qulaq ardrna vurma,

egar nemata, var-dcivlata gatsan, arkoyiin olma, haddini
de agma).

.ils++
!5J5-ls

Q ago

kl

Kepakl

i k: gigeklik, gigek biten yer, giilzar, gi.iliistan.

i k: kepaklik, kepakqoyulanyer,<.fggkspoklig =

kapak sahibi>.

.$ri: T ii w e k I i k: serge vurmaq iigiln (iiftirtilerak diyircok atmaq

yolu ile) oyulan agac budagr.

.sJslB i t i k I i k: <.tjU 4q bitiklik nonq =

ya

yazmaq iigtin

hanrlanan nesno)), ((-rl dJs+ bitiklig er = bitik sahibi>.

,-stsk K e d ii k I i.i k: <jS.sls'js kediikl{ik kidhiz = yaprncrhq kege,

yaplncl tikmek i.igiin hazrrlanan kega>, ( Jl .rlsk kedi.ikltig
er = kega sahibi>.

.ils3 K Udh ti kl tig: et

.s'ls3&rj,,.l rglgktidhiikltiger = i$i_giicii

olan adam>. Bu soz tak halda igladilmir.

d-Is.

Ji T i r e k I i k: diroklik agac yetigan

yer, qovaqhq. Yumgaq kafla

ri tiraklig or = direk sahibi> demekdir.

ts.ls3 K e r e k I i g: 1,.s.1s..f tslcjf .rjuJ+bu nanq ol bizga kereklig = fu
1<-11

d.ls.

nasne biza lanmh drr,

dlr,j{

B e g i k I i g:
qadrn>.

lqoit_,;f

geraklidip.

!(Jr.ir

begiklig uragut

= be$ikli, eli ugaq!

Divanil Wat-it-tiirk

.*15:t1

Td

ge

k I ik: (iriJi.-SJ#,ltogeklik bargrn=doqeklik parga>. Soz

yum;aq kafla deyilse'

(J r.il(Il

togeklig er=do$ok sahibi>

monaslna galar.

.$5*t3 K oqi

kli

k: <-1e1c$f*i3 kogiklikyer= kolgalikyeu.

.s{rS T i k i k I i g: (oi.rr55jtikiklig ton = tikilmig paltar)).

.ilr5-1 T 6 k ii k I ti g: <Lj.ilid tokiikltig tan! = tcikiilmiig
Tokiilmiiq bagqa

gey

bugda>.

iigtin de bu soz iglanir.

4!rli B i I e k I i g: (s,j4 L55li .r53

kiigliig-bilaktig kigi = gticlii-

bilekliadam>.

.s5! B i 1i gl i g: (cl.il'rjKlibiligligkiqi=bilikli

.rK!

B o li k I i k:

adam, alim>.

(iF.'J5-!boliklik kapaz=fitil

diizaltmek tigiin ha-

zrrlanan pambrq>.

.rl5,l3 K o I i.i k I ii g: <-J ,.slsl3 kciliikliig er

- yiik daqrmaq ve minmak

iigtin koltiyii, heyvant olan adam>.

.rls.t Ko

ik

li

k: ((J#.$ilSkdliklikyer=kolgalik yer>.

.s+; B t r ti n g i.i k: biirtincak, qadrn bag orti.isi.i, btiriintilocak

nasne.

Ls+li B i I i nga k: (ctq.t+Jibilingak nenq = ofrunun, yaxud

qaslnln elinda olan ogurlanmrg maltn adr; agyayi

bag-

dolil.

H.r-t'i; arlr bilingak bildil deyilir ki, <ogrunun elindeki

ogurluq mah tanrdr> demekdir.
!slj. Ji T e r i n 9 a k: bir pargadan tikilmig qadrn garqafi.

[Qayda]:

Bu qisrn beq ci.ir olur.

Birincisi, bir qeyin yetigdiyi, bitdiyi yerin adr ola bilar. <t-il]3*. sogiit-

liik> kimi, <soyiid biten yer> demekdir. Yaxud bir geyin

Mahmud KaS{ari

486

qerar buldugu, qoyuldulu yerin adrd11. 11u5'J!3 kepeklik>

kimi, <kepok qoyulan yer> demekdir.

ikincisi, adr gekilen nesnenin diizaldilmesi iigtin aynlan geyin adr ola
biler. Masalan, <irl-.rr

"ilt,j,l togaklik bargtn>. Bu, <dogak

diizaltmek tigiin ayrrl an

parEa>>

demekdir. < tii'Je qJf 6t4

.$sJf bu yrfag ol kapu[ka tiroklik> scizti da beledir, yeni

<bu alac o qaplya dirak iigtin hazrrlanmrgdrr>.
J',

..

UQtinci.isii, a$yanln ve insantn yaradrhgrnr, tebietini ifade edan mosder

ola biler. Meselen, ((,-s.!j3 kowazlik>, (<dJ5+

yigitlib kimi,

<erkoyiinliik>, <genclik> demekdir. isim saydrgrm bu iig

menaya golirse, soz bi.iti.in

tiirk dillerinde qahn ve ..S sert

kaf ile [yeni-hk/lib gekilgisi ile] iglenir. Bagqa ciir deyildir.

Dcirdiinci,isti, sciz adr gakilen nesnenin sahibi manastnda ola biler. Mosolen, (Ql ltJf.lJ bilaklig er>>, <<-,tl r.rl5+ bitiglig or> kimi.

Bunlar <qiiwatli bilayi olan adam> vo <kaprz sahibi olan

'cr,y-u E LJ..J stizii kiadam> demakdir. Bu, arablerins3O
midir.
BeEincisi, s<jz maful menasrnda ola bilor. <(dl

ara tiliikliig ol> ve

,-5.15.1f

lJ u'i't.*! bilik kigi

(!sl*i.3.ildil tcigaklig togab sozleri ki-

mi. Bunlar <bilik adamlar arastnda iilegdirilmigdir,

bo-

liigdtiriilmi.iqdtir> vo <dcigenmig doqak, doqeli doqak> demekdir. isim bu son iki menaya gelirso, soz hokmon -ligl-

liig gekilgisi ila iqlanir. Bagqa ctir ola bilmez. Bu isimlerin

(iig harfli isimlarde) hamin menalan ifado etmasi tigtin soz

qahn heca ilo bitirse

,.5

qahn kaf, yeni

-lrk

gakilgisi, ince

racul-tamir ve labin>, yani harfen ((xurmalanmrg va siidlenmig adam>, yani <xurma ve siid sahibi olan adam, xurmasl va stdii
olan adam>. Bu sciz nesne sahibi olmafr bildirir.
130 Orablerin sozii beledir: ni:xyg-r. E

lAt

-lig gekilgisi] elave

[yeni -h!] arttnltr. Bu,

heca ile bitirse .5 yumgaQ kaf [yeni

olunur. Son niimunolarda ise !

deyiqmeyan, sabit qaydadrr ve onun

dulu

tiirk dillorinda pozul-

heg vaxt miigahide edilmemiqdir'

HoRFi HoRoKori, uQCrNcu uenri

SUKUNLU OLAN 6}IT3 Po'oLLAN BABI

iriNci

o+iti B aI rkgrn: bahqcrl, bahqyeyanqu$. Orebleronamalikiil-xarin

deyirlor.

$r$

Qugurdan:ugurum.
Uy-A K u r u g j r n: qurgugun, (iki moxrec

arastndakt

jj

ile). Oguzlar

bu sozden bir srra herfleri atarcq11g,Jd,e kuqun> deyirler.

ir*.j$

B u d u r s I n: bildirgin- Bu beytde do iglonmigdir:

Cr*t{.$ ejl
rr$i.rJ dll
<Oztim meninq budurstn,

Otr amnq gaklanun.

Menim qelbim bildirgin,

Onun odu galxarur.
(Menim ruhum bildirgin kimi onun e$q atagi iizorinde uqub harlenir).
iji,ii6 T aw I g a n: dovqan. <cAOti,i'iitawrglan ytlt = tiirklorin on iki
$

ilindsn birini adr>.

Oli.ii6

Tawu$ Ean: njf

OU..i6tawuqlan okiiz = Uggaherindenaxan

gaytn adt>.

irEif+ Qap r t g a n1 (Otiifilssi,S.Jf c,r! s bu rt ol kigigo gaprtgan = bu

it hemi;a adamtn iistiine cumandtr>>'

ogs

Moh*rd

Ol:1n Q a p

rtpa

Ko''Eori

n: <.,r1Ouit+gaprtgan er=cellad, adam boynu vuran)).

Uy$urca.

OU:i*

ap r tga n; ((OUi+-'&.ed

d,l 3l1 bu at

ol kudhruk saprtgan =

bu at hemige quyruq yelloyir>. itin gorek isteyanda ve ya

sahibini gorende quyruq bulamasrna da bela deyilir.
Olii-rs

Kad

h r tgan:

<-,rl

Olii+kadhrtgan ar=kimseya boyunaymeyen

adam>. inadkar, ters heyvanlara da bele deyilir.

Ouij-i

Tarr tgan: xgL:':,1 tjt#df .jsbuerol

telimtarrgtantgan =

bu adam goxlu toxum akdiren adamdrr>.

otii-g Ku r r tga n: <..lEijeil#.Ji-rl s+ bu er ol tolim iiztim kuntfan

= bu adam goxlu i.iztim qurudan kimsedir>.

OUij T ozr

rIan:

<Otii_idlJ$#cjf ol

Ji

buat ol telim toprakto-

ntpan = bu at torpaqdan goxtozqoparan atdrr>.

tg a n: (OU{'-'rOJcJf ofsi bu ot ol karrn bogutfan=bu, ishal yaradan dermandrn. Qox vaxt bir geyin qatrhlrnr,

O'a]"ii B o g u

sartliyini yumqaldan nasnayo de bele deyilir.

Oli!6

Tagr tga

n: ((Oli*i,i_r&#t$l df Jsi buerolewinqetalimta-

war taqrtlan = bu adam evine mah gox dagrdan adamdrr>.

Baqqa gey dagrtmaqda beledir.
Otriji3

Ta gr tgan: (Oli*i3gil .Jl c,l3 s buot ol aqrgtagrtgan = buod

qazail gox dagrran oddur>.

6tii.tl Ka$r tIan;11 6tiiiicFJ cjf .j _*buerol

etinkaqrtgan = bu

adam bedenini gox qagrtdrran adamdrr>.

OU$

Kakr tga

n:

((otiiSi,Fg*df J _r.. buarolmani

tutgr kakrt-

gan=bu meni gox asabilaqdiran, cantml sxan adamdrr>.

OuiilS

K a I r t g a n: (c,ti:$ #

djt.Jf

bu ar ol atrn telirn kalrtEan =

bu adarn atrnr hemiga gahe qaldrran adamdrr>.

489

Divanij Wat-it-tilrk

Ol;ia K

ma t g a n; ((Oti:.n3i$,JicFs bu ktin ol koz karnatgan = bu

gi.ineg gdzti qamagdrran gtinagdir>.

OU:,.e

K o m r t g a n; (ut*iiulit

"+"&f

ogul mani awge komttgan =

oflum meni ev ilgiin qeribsedir>. Bagqa qeylar iigtin danxmaq da beledir.

Oti:3 t<an a tIa n: <411i:i6O;,Ji

,Js

Uu ot ol burun kanatgan = bu

derman hamiqe burun qanadan darmandtr>.

6ti:.6

6 a n t t g a n: ((6U:$.sJ df dsi

ogdi ol arig kanrtgan = terif o

adamt hemiqa vacde gotirir, cogdurur>.

o6.x

Ba

turga

n:

u..lbii.l-df u.tlia

bu kigi ol soz batur$an=bu

adam daima sirr saxlayan, sozi.i gizleyen adamdtn. Ana-

loji hallarda da bela deyilir.

oBS Taturgan:

nclE.ftc'l"l

..Jf

J,ei buerolagtaturgan=buadam

qona[a ve bagqalartna yemak daddrran adamdrn. Hemin

soz bu geirde de iglenmigdir:

OEFo-jl .e!l
,',l.; ,{--3 v'v
iii .dL'
Oli-i+ A*y ri;d,f
i-iJ

rlf

,#*il

<Ordi aqtn tatur[an,

Yawlak yagrg kagurgan,

Olrak stisin kaytarfan,

Bastu oliim, axtaru>.
Agrnr daddtrandt,
Pis yagr qagrrandt,

Olraq qo$u$unu qaytarandt,

Ottim basdt, apardr.

490

Mahmud Ka{igari

(Bir igid haqqrnda mersiya deyir: gox qonaqperver, sexavatli adam idi,
pis diigmani qagrran, ograq qo$ununu geri qaytaran igid
idi, gox heyif ki, oltirn geldi, onu apardr).

O6jii T o p u r ! a n

ye

r: ayaqbasan zamantoz qopan yumgaq tor-

paq.

0b

fu

ub

z E a n33l' magathq, miisalman olmayanlarrn qebristanhfr. Bu msselda de iglanmigdir: < Otii.u"Lo.[.3] l.r gti;11*
rJ

o't-.$.tr lr subuzEanda ev bolmas, topurganda aw bolmas

=qebristanda ev olmaz, yum$aq torpaqh yerda ov olmaa>.
Ov ancaq suyu, bitkisi gox olan yerda olar.
OlS-l+s

K a b a r E a n: qabartr,

sivilca. Bedanda qa$lnma vo heraret

iiziindan y ar anan qabartr.

Oti-i! K atu

r!

a n: <Oti,-E,Ji3f

.Jf

_j.sbuar ol <iki.ig katurfan=bu,

gox qatrla-qatrla giilen, deyib-gtilen, gox gan adamdrr>.

ob-lle K o pu

rpa

n: < ob.,rlior*&itr.Jl

j .ll bu ar ol tagrgyerdon

kopur$an=bu adam daqr yerden qoparan adamdrr>. Bagqa geyi qoparmaq baredo da bele deyilir.
Oti,-.13

TodhurIa

n: <Ob1ICJ

.j.s

Uuarol agr!todhurgan = bu,

ac adamr doyurandrr>. Bu soziin esli <clbt3 todhlurcjf

fan>drr.

Oti_ll+ S r d h rr pa n: <Oli_,r.i* fJri" df -j _s bu er ol srdhrrm srdhrrgan

=bu adam slynm slylran adamdrr>. Her hansr bir baqqa

geyi sryrrmaq bacarrgrnda

olan adama da bele deyilir.

oti-i$ K a y t a r g 2111; ((gEJS';JiiJdl-fu1

bu alp ol yalrnr kaytarlan

=bu, dii$moni qaytaran, qaglran alpdrr>.

331 Yanhqdrr, dolrusu <suburgan> olmahdrr, qiinki <suburgan>

sozii hamin menada bu
giin de iqlenir.

Divani)

ori-* K a g u r g a n: <oLi'-,rr'l "St tjf -i e bu er ol konuknr

kaqurgan

= bu, qonagrnr qagtran adamdrr>'

OE;i Kagurga

n: <oti'*$

L#dt J sibuarolkigi332kaqurgan

bu,adamtqaglranadamdtr>>,(yanrnabiradamgalenda
esabilegir, cant stxtltr, tokebbtirlanir demakdir)'

0ri_,r$

Kad hr rIan: <obl$osoJl .Jf .i Ji bueroleron

boynrn

kadhrrlan = bU, oren boynu aydiren adamdtr, bagqalarrna

boYun eYdiran adamdr>.

OEjji Tagurgan:

(oEJ,J6C*^il,Jf

olt gl buotol aqrgtaqurfan=bu

od homige qazant daqtran oddur>' Sel hovuzun suyunu

dagrranda da bele deYilir'

OE-fu K a k u r
Ya

a n: xamiri yaplayogrulan bir gorakdir, ki.ireda ve

tendirde bigirilir.

Ori;h Ka wu r g a n: <OG;ill$ldf .s)+3,bu

bilaztik ol bilok kawur-

gan=bu hemiqa bileyi sxan bilarzikdir>'

OliJ"l Tamu

r!

a n:

<Oti'!cJr,Jf

&lJi bu olul olburnr tamurfan

=bu u$aEtn burnu hemige axlr' qanaylr>'

0e*-

I r z P a n: saxsagan'
a-FlS Kud hu r Iu n: qu$qun, yoherinqu$qunu'
Oti.ij Turug pan: <(Oli.ij"#Y* g#,Jl i srbuerolkigi
Sa

birletutgr

turuqfan=bu daima her kase qarql gxan adamdtr>'

6ri.if a.fi,Li*

Sa

r$ga

n-

a I r q ! a n: <df -lY gri''il

olar ikki tawar satrggan-ahqganlar

rl2 Basim Atalayrn yazdrlrna gora, basma niisxedo bu

01333

6li't'i""1tS;1

-'rVl

onlar birlikda

soz (tS s'i'' kigiga> gaklindadir'

guruaa ngr, g"tilgirina itizuri yoxdur. Dogru variant <kigini> olmahdrr (DLT, I' s'
iki maddanin misallari(<bu ar ol yalrnr kaytar$an> va <bu ar ol
518). Bunian
<nr>
"uu"iki
konuknr kagurgan>) buna dalildir. oradakr <yagtnt> va <konuknur sozlarindaki
qakilgisi bizim dediyimizi tesdiq edir.
:r gu m366ade olin bezi sahviar Besim Atalay tarefindan diizeldilmigdir va biz

variantt yazdtq.

dolru

492

Mahmud Kaslart

mal ahb-satandtrlar>. Bagqa bir deyigla ((Oti.iii 6ti.ii*

trggan-tawrqgan)) da deyilir. Bu scizlar q1r5r snffl>) vo

sa-

(dS

tawdr> sozlarinden ahnmrgdrr, <satdr-sovdu)) de-makdir.

O'i'lli

B a k l $ g a n:

<r.Jl

6ti.&irrY;r-*scjf ol

kili birla bakrggan ol = o

her kesa goz ucu ila baxan adamdrr>.

ap;i,l T o ku I ga n: (Otitiiiciyi1dt.j di ol arol yawlak tokuqgan = o,

yaman garplgan, qovgagr, ceng ategini qrzrgdrran adamdrr>.

Oli*ii*

owu $gan:

soxulcaniiztindan olansarrhq xestaliyi, bu. qa-

nnda bir ilandrr.

Oti-J:! B rg

rlga

n: elda, ayaqda, yerqabr$rnda olangatlar.

ou$ Tupul !an: (ou-l+3,.!. kok tupulgan=birqug

adr>. Guya bu-

nun qanadrnda polad var, dalrn burnuna vurunca delib o

biri tarofe kegir. Bunu mene gox yaxgrhgr dayen bir adamdan egitdim.

ouS Tup u I Ia n: qgu$,.;.Jf

,j.lr

buarolgorigtupulgan = bu,

doyiig seflerini yanb kegan adamdrr>. Bu s<iziin asli <

csjj tomtir tupuldr>

-d

soztindan ahnmrgdrr, <<demir dolindi>

demekdir.
OUly

Otil$ K

t r I ! a n - k a r r I g a n: <Otil-F OUt$"#yar*.,s.Jf

_j

j;

bu or ol kigi birle tutgr katrlgan-kanlgan=bu adam her kese

qatrlan-qangan, hamr ila qaynayrb-qan$an adamdr>.

Otilj Ku rul Ia

n: <,.rli'13 6j5;+..Jf

.j 3; bu erol sinqiri kurulgan =

bu hen'riqa sinirlanan, asebilegan adamdrr>.

irtil3! Ku tu I ga n: (OtifieO*Fjdl,.rl sbu erol yagrdrn kutulgan = bu

hamige di.igmanin elinden qurtulan adamdrr>. Bagqa geylerdan qurtulmaq da beladir.

493

Divanij Wat-it-tiirk

OU$

apu I ga n: (OUSI$S,Ji.suulrbu lenq ol kapulda kapulgan

=bu daim qaprda slxl$an geydir>. Baqqasr da beledir.

$ulgan'H gtil*ii};6yillL,)l a;f.'9;bu

Orilrii Ko

kuzt ol sag|kbirla

kogulgan=bu, sagrlan qoyuna qogulan, qatrlan quzudur>.

Bagqasr da beledir.

6rilL

So

!u lga n: ((gtili.,dl..,lrr.df ..iiJi

bu suwol tawraksogulgan

=bu su torpaga tez hopan, emilan, sogulan sudun>. Bulaq

riz suyunu sorsa (sogsa), yena belo deyililll+.
6ti$LOti$'3 t<a k r I g a n-s o k

ul g a n: ((6ti&OU$3f

r,Jl.j

e buar

ol tolim kakrlfan-sokulgan=bu hamtntn xorladrgr, iteleyib-yrxdrgr adamdtn.

O6-fi

u t u r k a n:

diiyt, geltik.

Tag r rkan: n.sljlSOlSJiftagtrkan kozltig = dombagoz>.

ot!-l+* S a k r r k a n: boytk sigan, sigovul3-rs.
ott+ B i t il g e n: <cJf ots&s&.i -sbu ersiiga bitilgen ol = bu,

OEJ/6

adt

daima orduya yazir olan adamdtr>.

OISl-f T e

r i I g e n: <&lsl-f .#

.Jf

Oisi .,,YJi bular budhun ol tutgr

terilgen = bunlar her zaman toplaqan [bir yere] bir boydur>>.

Toplanrb-dagrlmaq adeti olan her ;ey beladir.

oES K o t ti r g e n: <ou$ 4.Jl

li.l+

uu bugra ol ytik kotiirgen =

bu har zaman ytik gotiiran erkok devedir>'

Ou-1!$

e g i.i

r g e n: <OK-# ctr t, cJl ..sl+ gl bu beg ol yazuk kegiirgen =

bu, giinaht daim balrglayan beydir>.

la

<So[maq> scizii bezi dialektlerimizcla. canh danrqrq dilinda bu giin de iqlenir. <inak
muslugu sogdu=inek musluqdakr biitiln suyu (afzrnr sudan ayrrmadan) sogdu. igdi,
igine gekdi>. <Vali hamrnt sogdu = Veli qumarda hamtnt son qapiyina qedar uddu>.
.t-ts Basim Atalayrn verdiyi malumata gdra, bu soz basma niisxede <saktrkan>. yazma
niisxede <srkrrkan>drr. Sonuncu imla dolrudur (DLT, I, s. 521).

Mahmud

494

Ots;S Keg ti rga n; (gtsJi3uil #.JlJ

Kagari

buerol telimrg kegiirgen=

bu homigo gatin, zor iglari bacaran adamdrr>. Bunun kimi,

(oE-ft -oEjlewilrgen-tawi.irgen> de deyilir. Bu bendde de

iqlenmiqdir:

OE;f

gf3t

ua

os..;q3

oi_*

Otsr:S .el]f

-l-lt

JJ'Jf

ji

qe.r-sii

<Yagr otrn ogiirgen,

Toydrn ant kogiirgon,

Iglar tiztip kegtirgan,
Tegdi okr, oldiirii>.

Ya[r odunu sondtiran,

Ordudan onu kogtiran,
igleri i,izan, kegiron,
Doydi oxu, oldiirti.

(Bir bahadrnn <iltimtine afr deyir: oliim savaglartrun odunu sondtiren,

onu ordudan grxaran

idi, a$rr, gatin iglori bacaran idi, ona

feleyin oldtirticii oxu daydi).

OUA Qewtrgen: <OtsA6f $df J

31

buerol talim okgewtirgen

=bu, oxu hemiqs geviren adamdrr>. Bu, oxu drrnaq tiste

gevirmekdir.

OE-rl K o s ii r g a n: kostebeyin bir ncivii.

OJs-fi T ii

q i.i

r k ti n: vales afacr. Bir dilde.

o[s$ K ii w ii r g o n: da! sofanr.

opuzlar buna <c.rts# ktimtirgen>

deyirler.

ou

m ii r g e n: ox temreni, ox uclugu. Opuzca.

OrsJ* T a g ti r g a n; <(OEJii

1131

ei,il

df

.j .11 bu ar ol r9r[ adhakka

to-

gtirgen = bu, igi dizo gotiron, igin axrnna glxan adamdtr>'

orss Kd lergon: <ots$.Jf e.,1.lu buatol kolergen = buhemi$eqarnr kopen ve yrxtltb yere yayrlan atdtr>.

Ots&

omtrgon: <Ots-il.*idtJ

s+buer ol siittig somiirgen =

bu hemiqa stidii siimi.iran adamdrr>. Bagqa geyi siimtirene

da belo deYilir.

OtsJi

r ii I g e n: <(OtsJi*# C,.r:t ur:

df

-j gl bu er ol tegme yerden

tutgr stiriilgen=bu hor yerdan qovulan, siiriilan adamdr>'

OtilJS

Ke r i I g e n: <Ol{li

4l

.suebu

nonq ol karilgan = bu daima

garilen nosnedir>. Derinin gerilmesi, uzanmasl' dag tepesinda buludun yayrlmast da belodir.
OIJUJS

Ka

ri I g e n: <OltLS f

cJl-)t

Jibu er ol telim korilgen = bu dai-

ma garinen, asnoyen adamdro.

OtsJ-i T i r I i g o n: <i.rltl-f Cit-,

ji't,i J .r.. bu er ol edhgii sawrn tirilgen

=bu hemi$e yax;l iinii, adt-sanr, gohrati olan adamdtr>'

Ol-{-i T e ri I ge n: (Ol$-ill+..*r,Jf c*;Usi Uu nanq ol bir-birge terilgsn=bu hemigo bir-birinin tistiine ytgrlan, qalanan nasno-

dio.
glSJ*3

asiI

ge n; ((!l5-l''E,Jf .*s bu yrp ol kosilgon = bu ip daim

kasilan, qopan iPdir>.

gr5.L5. S ag

i I gon: <gl5!t""df Og53Ji buttgiin ol seqilgen = bu

hemiga gozi.ilon, agtlan

c'ul*

T ii g ii I g e 1; sgtsJs.t,Jf
zaman diiyillen

6uli1

dtiyiindiir>.

:**

bu yrp ol tiigiilgan = bu har

iPdin.

Tiigiilgen; (6slit ajSi6"$t.Jf -j-ll buer ol tutgrkaqrkozi ti.igtilgon = bu, hemiga qaqr-gozii gattq, diiytilen, qa9qabaqh adamdtr>.

Mahmud Kasrtari

496

[Qayda]:

Bu qism beg ciir olur. Bu,

!!

qismidir, .5 ge qismi da beladir.

Birincisi, gciriilen iqin daim tekrarlanmaslnl vo oz tabiati tizra sadir olmasrnr gostarir. Maselan:

burnr

tamrr,Ean336

(Oti; c/j

= bu ugaSrn burnu

<r,lL{-! Cgt-,3i1 df .j

.Jl

&f Ji bu ogul ol

homiqe axandtr>> ve

.* bu er ol edhgti sawrn tirilgen = bu

hamige yaxgr tinii, gcihreti olan adamdrr>.

ikincisi, sifatin artibutlaqan qeyden bagqasrna kegmesi va atributlaqan

geyin sifat i.igtin davam etmosidir. Mosolon: n

.ri.Jf i

s+

Otil-i bu ar ol tonrn kurutgan = bu, tez-tez paltannl qurudan kimsedin ve

(OslL

S_r-

,Jl

_j

bu er ol suwug so-

mi.irgen=bu hemige suyu siimi.iron adamdrr>. Bagqa gey

stimtiran iigiin da bele deyilir. Bu qismden olan biitiln

mticarrad isimlar sert kafla, sifotlor ise yumgaq kafla galir.

Ugtinctisii, atributlagan geyin maful menasrna golmesidir.

a1u.tL bu ar

11

6tiJ36.Jf.j

-*

ol kakrlgan-sokulgan = bu hamrnrn xorladrfr,

itelayib-yrxdrgr adamdrr) va

(OLili*

Ls-,r* O.r-r*.Jf

-j gl bu er

ol yerdan-yerga stiriilgen = bu, yerden-yero qovulan, s{iri.ilan adamdro sozlorinda oldugu kimi.

Dordtinciisli, failin istamadiyi, arzu etmadiyi igla vosflanmasidir. <

rl

.#

bu kigi ol sozi.in unutgan = bu, soztinii

unudan adamdrr ve (OlJ'!5'' dl gJii sl bu tiigiin ol seqilgon
Ot+f O3-*, dl

=bu, gdzillen. aqrlan dtiyiindtio sozlarinda oldugu kimi.

3-16

\'nr-u

u.rti,!

ve basma niisxalerda <otc; yumurgan> imlasr ile kegan bu soz aslinda

tanrurfan> olmahdrr. Biz areb hart'lali ile <crli,-ri yurnur!an>. latrn harflari ila

<tamur$an>

gek

linde y azdrq.

497

Divanii Wat-it-tiirk

Beqincisi,

bu menalardan heg birini ifade etmeyen soziin oztintin

miicerred isim olmasrdrr. < oB.ri( kiiwiirgen ttt - f,ag olaru>
s

v3 ((6ti-&i6 tawugfan = dov$an> kimi.

Rum olkesinden Qine qeder biitiin o$uzlar ve kogerilor davamhhq bildiren c3 ka va ! ! herflerini qrsahq iigiin atrrlar.
Taloffiizde sifetlor arastnda kigi va qadrn cinsi yoxdur. Bu ancaq soziin
goliginden anlaqrlrr. Menim bildirdiyim hsr sifet ve goster-

diyim her dlgii, her qayda bu qisme aid deyildir. ister d6rd

herfli, istorse de dord herfdon arttq olan fe'llerdo bu qaydam tetbiq etmak do[ru olmaz Ulu Tanrr izin versa, bu
gey

lap tezlikle izah edilocekdir.

HoR NOV HOROKOSI iLO

iriNCi

HORFI

SUKUNLU OLAN .J[hi FO'LOLOL BABI

Ay$

I a g: at ququ,gayr qu$u.Bu maselde de iglanmiqdir:

('-sW OJfuj t.ll,L.rl r/",! ey-e sundrlag r$l armes ortki.in

Sundr

tapmak = xmnan doymek at qugunun igi deyil>. Bu soz

gticlii adamtn igini gormek istayen zaif, ctbz adam haqqrnda deyilir.

CXi-S K a r

r I a g:

qaranqu;.

f arlt Eag: qaranqu$. Yuxarrdakr sozdengevrilmigdir.

eP+ f ar Palr [: Talas yaxrnhprnda birqala adrdrr. Osilyazrhgr be-

Cll-+

lodir:

glnj

dsiS T a m E a I r k: kigik ibrik.

Bu sdz hor iki niisxodo ((Os$ kewiirgan> geklinda verilsa de, yanhqdrr (DLT, I,
525), dofrusu burada yazian variantrdr.

337

s.

Mahmud Kagdari

498

dFi: T a m g a I r k: bir adamhq

si.ifro. Osli <gl,i"i tamgahp> olub dam-

!a vurulmug demekdir.

Xaqanl ar oz ibriklerini ve siifre-

lerini mohiirlayirlor ki, bagqalan istifade ede bilmosinlar.

Bunlarda bir adama yetacek qader yemek ve igmak olur.
Beleliklo, <tamgahg> sozii hor kigik siifre ve ibrik iigiin
timumi ad olmugdur.

dlLl T a m E a I r k: xaqandan bagqa kimsenin iizarinde

yemek yeme-

mesi iigiin damga vurulmaq iigiin hazrrlanmrg siifre. Mox-

recleri yaxrn oldufu tigtin g

harfi c! ka horfine gevrilerek

deyilse da, sohv saytlmaz.

dlyn

Sa

r m a g u k: bir erigta novti. Bunun xemiri noxud boyda kesilorok bigirilir, xestalere ve zeiflore verilir.

li&y

Sarmusa

e--fu

Samu

k: sanmsaq.

r s a k: sartmsaq. Yuxarrdakr sozden gevrilmigdir-

r.illJi K u r g u I u k: qrsahq.
.i"Yi9 K r zl a mu k: qrzrlca,qtzlcayabenzar
de.i6 K

a$EaIa

sivilceler.

k: cirdekdan kigik bir su Qu$u, qaqqaldaq. Bu beytde

de iqlonmigdir:
-;El .si-11

'f

u-it\

l.r5.i:

Jq 6iL slL.jiS -.-,,5 r itti

<Tanqda bele k<irso meni ordak, atar,
Kalwa kortip kaqpalakr suwka batar>.
O_rdek meni o goldo tamransiz

ox atan gorse,

Qagqaldaq tez suya cumar.

(Ordek meni bu sularda tomrensiz oxla gordiiyti vaxt qagqaldaq tez su-

ya cumar. Guya ki, man ordeyi qoyub onu vuracai4am.

Halbuki heg birini vura bilmerom, gtinki oxum tamransizdir).

Divanil lii{at-il-tiirk

,.slk! B e I g ti I ii g: (LtiUcrJli! belgiiltg nenq = belli olan nesno>>. Bu

atalar soziinde da iqlenmigdir:.sJl{ li iGl .eeti cf,t$ botdaq buzapu cikiiz ara belgiiltig = oki,iz olacaq buzov bel-

lidir, oktiz olacaq dana oktizler arastnda bellidiu. Bu soz

her ci.ir perspektiv ved edon igid, qogaq genc iigiin deyilir.

.s133 K ii z k ti n e k: lagrna banzx bir qug. Hava udmaqla yagayr.

.}iuii K a d h n a !

u n: ndFUli Ofi kadhrn kadhni[un= qayrn, qayna-

talar>. Kiirakenler iigiin soylenir, ard-arda, qoga sciylenir.

Gl.l'.ri

Sa

nd uvag: btilbtil. Haminsozbubenddadeiqledilmigdir:

lr-i*
C)iJ J$ lr-[.

6Y-.i";!

t---]fi
.rr*i*l.,-ii 43J
Gtg'ri

J3f

<Sondan kagar sundilag,

Monde trnar karlrlag,

Tath! otor sanduvag,

Erkok

tigi ugrugur>.

Sondon qagar at qugu338,

Menda dinar qaranqu$,

$irin-qirin <itor biilbiil,

Erkek-diqi ugugar.

(Yaz qrga deyir: at ququ senden qagar, qaranqu$ mende dinceler,

biilbiilse coh-ceh vurar, biitiin quglar yazda ciitlsqerlsr).

-Lr-ri M ii n d a r ii33e' ipokla bezenmig gelin otagr

Beq

338

herfliler bitdi.

Segkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsever sundrlag qu$unun admr <gaqraqqugu kimi

(DLT-2005, s. 467) gevirmigler.

33e Salih Miitellibov (TSD, I tom, bet 481) ve Segkin Ordi
(DLT-2005, s.345) bu scizii <mundaru kimi oxumuglar.

ila

Sarap

Tulba Yurtsever

Mahmud Kasdari

500

ALTI HORFLiLER BOTMESi

HOR NOV HOROKOSI iTE .Jq'3 FO'OLOLOL BABI
.s-)rtJ T

izil

.s]'*13 K

d ii r ti k: bagmaq, mast kimi geylorin ucuna tanlan pullar.

ii I d ii r ii k: at quyrulundan toxunan tor, goz qama;anda, aprtyandaiistiine qoyulur, (.r13 kdzliib da deyilir.

<i z

.
ls.tLl,i+ Q

i ni q tiiliil3a0' bir

a$acrnmeyvesidir, findrla benzayir,

a[t, qrmztst olur, yazda yetigir, yeyilir.

!s]:rt3 K ii m ii I d ti r ii

d;'rfi"

k34r' atrn sinosinden kegirilen qayrg.

ak al duru k: ipekdsn hortilanqaytan;

papaErn bagdadur-

masl, diigmemesi iigiin gene altrndan kegirilerek ba[lanrr.

dJ'rt$ K a I a I d u r u k: kigi adr.

YEDDi HORFLI SOZ

rgr*t Zar E u n g m u d342'etirli bir ot n6vii,
larscasr

(.*i; d{

fesloyen' Bu soziin

belong mtigbdiir343.

Salimden olan isimlar kitabr bitdi.

siniNci cirniN soNU.

B.Atalayrn qeydine gdra, her iki niisxado (Ls'j,il Fnigtiiriik> geklinde gedan bu soz
eslinde <ginigtiiriik> olmahdrr. Qiinki Qinde yetigan bu meyvanin adrndakr <Qiu s<izti
da bunu gcistarir (DLT, I, s.530). Bu sciz Salih Miitollibovda <ginigtiiriik> (TSD, I tom,
bet 482). Hiiseyn Diizgiin (s cJ I s.297) ve S.Ordi ile S.T.Yurtsevar (DLT-2005, s.227)
vo Qin negrinde (DLT-Qin, I cild, s.553) <genigttiriik> gaklindadir.
34r Salih Miitallibov (TSD, I tom, bet 482) ve Segkin Ordi ila Serap Tu[ba Yurtsever
(DLT-2005, s.322) bu sozii <ktimiildiiriik> kimi oxumuqlar.
342Vav herfini da hesaba qatdrqda, faktiki olaraq ((ri+ji;5 stiziinde 8 harf vardrr.
343 Segkin Ordi ile Sarap Tupba Yurtsevar bu sdzii <palang miigk> kimi oxumug vo motarizada <qaplan miigkib kimi monalandrmtglar (DLT-2005, s.720).
340

QEYDLOR ve IZAHLAR

Tiirkvo oluzmaselesi
bozi sozlerin qargtstnda onlann hanst lehca ve
Kaglari
Mahmud
ya lehcelera aid oldrifunu gostermokle yanag 4 bezen de. <iki lehceninitirk u, tiirkmon-birindooleya yazmrgrJrr. Burada <ttirkmeru> s<izii altrnda oplz,<tiirk> sozii altrnda qeyri-oguz lehcelorinila$a dtigmok laedande
zrmdrr.-Mdeilif iimumi dil kontekstindoher hanst bir ferqi izah
qeyrive
yene
o[uz
d, oogrrD vo <<tiirk> sozlerini iglatmigdir ki, bu da
o|uz(opuz olmayan digar ttirkler) menastna golir'

AlpOrTonqa- OfrasiYab

Tarixi gexsiyyet,^tarix boyu gelib-kegmiq en boytik tiirk qehremam ve xaqamdrri'n.l.o. VII asrdJ ya'aryr$ _oldug1sarulr. Assuriya

adlandrmenbeleri onu Maduva, Heredot Madyes, farslar isa ofrasiyab

<Tarixi-miiluki-ecem>
rirlar. Haqqrnda <$ahname>>, <<Rovzet iis-sefa>,
u, Aigrt eserlerde miihiim melumatlar var. inama gcire, o, Turun nesqarlinden olan Begengin (Egong/Hugeng) o[ludur. Bize Alp Aruz adh
qtbir
adh
(Firongiz)
dagrnrn, Barsfan u-r gur-u" ad1-ikioglunun] Kaz
(Buxtunarun adr meilmdur. Firengizi Babil krah Navuxodonosorun
gahr
Keykavusun
,.rrr.rr, b.e.a.604-652) oplu batzena (Bijan) deyil, iran
oti" tigt"tr Siyavuga vJrmiqdir. iran-iuran savaqrnda Turanrn mefluuiwrti"ur ofrasiyabrn oliimii biitiin Turant sonsuz yasa bo[mu$, ttirkler
or
u,, truoirr"i on boyiik folaket ve milli matem kimi qarqrlanmrg, Alp
io"qu"t" xatiresini ve adtnt esrler boyu yaqatmrqlar. <<Divan>daki,onun
bu'
oliimiino hosr olunmuq alrdan bezi bendler verilmigdir' Ehtimal
Af O, Tonqa haqqrnda mOvcud olmug dastarun pargalarrdr.

Ar!'ular

yazrydrpr dovrde esasen Isficabla Balasalun

arasrndaki orazide yaqayrrdrlar. <Ar!u> s<iziiniin menasl <iki dp[ arasl)
iemekdir. A[rr dalrnin-adr da bu sozlo elaqedar ola- bilor' Ka;lari ar!uyazmrqdrr'
larr ikidillilar-qismina aid etmi;, dillerinin qan$rq oldu[unu

Arlular <Divaoi

Balasa['un(lular)

-esasi
VII esrda qoyulmugdur. <QutadEu BiBalasa[un geherinin
lig> poemasrnin miiallifi Yusif Xas Xacib Balasapunlunun vetonidir.

502

Mahmud

Ka$ari

Mahmud Kaggarinin yazdrprna gore, balasafunlular iki dildeti.irk ve sogd dillerinda danrgrrdrlar. Daha sonra so$dlar assimilyasiyaya
uprayaraq tamamile tiirkleqmiglor. Bu geher bir miiddot Qerbi Goyttirk
xaqanhfrnrn, daha sonra ise $erqi Qaraxaniler imperiyasrrun paytaxfi,
miihtim medaniyyet, elm ve ticarat merkezi olmuq, monqol hiicumlarr
noticesindo da[rlmrg, sonra isa yer iiziinden btisbiitiin silinmigdir.
Barslan(hlar)
Bars[an geheri Mahmud Kaggarinin atasrnrn geheridir. Revayeta
gdre, onun esaslnl Alp Or Tonqarun o$u Barslan qoymugdur. <Divan>>da barslanhlara aid sozler kifayet qeder goxdur. Barsganh oldulunu gizledan adama <bugdap sozi.i taleffi.iz etdirilir, <bud[ay> dese,
onun barslanh oldulunu anlagrlrmrg. Barsfanhlar ticarat iglerini yax$l
bacanrdrlar. Miiellif onlann gox xesis olduqlannr vurfulamrgdrr.
Basmrllar
Bu boyun adr <Divan>da <yasmrl/basmrl> geklinde kegir. Dogrusu <basmrl>drr. Qince pa-si-mi adlanmrglar. Qedimde Beg Bahk etrafinda yaqamrglar. Xeritode bulgarlann ve opuzlann qon$usu olduqlan
gcisterilir. Basmrllar doyi,igken boy kimi meghur olmuglar. <Divan>da
basmrl igidlarini terenniim eden xeyli badii parga vardr.

Qigiller
Qigillerlerin adr lohce yaxrnhlr vo qonguluqdan dolayr daim tuxsr ve yalmalarla birge gekilmiqdir. Ofuzlar Ceyhundan Aqalr Qine qeder btitiin tiirklere gigil deyir va onlara derin kin besleyirdilar. Dilleri ve
yagaylg yerleri haqda <<Divan>da goxlu malumat'var. Qigiller esasen
Kuyas, Taraz geharlarinde vo Kaglar otrafindakr kendlerdo yagayrrdrlar.
Qigil, tuxsr ve yalmalar men$acr karluqdurlar. Gerdizinin molumatrna
gore, 9 boy olan karluqlann 3 boyunu mohzgigiller togkil edirdi.

Umumi or""finxTy?,t?rt uou., Bilig> xaqaniyye trirkcosinde

yazrlmrgdrr. Xaqaniyya lehcesi va boyu haqqrnda bir-birine zidd fikirlsr
mcivcuddur. Meselen, M.F.Koprtilti belo hesab edir ki, xaqaniyelilor ayrr bir tiirk boyudur vo <Divan> miiollifin xaqaniyye ti.irkcesi adlandrrdrgr Ka;far lehcesi ile yazrlmrgdrr. Fitret ise V esrde (hicri) tiirk dilinin
iki mtihiim qola, yeni oluz tiirkcesi ve tiirkce (daha dolrusu, xaqaniyye
ttirkcesi) deyilen iki qola aynldr[rnr bildirmiqdir. Bu, Kaqgarinin <o!uzca-ti.irkce>, <<tiirkmence-ttirkce> bdlgtisi.ine uygun gelir. Melumdur ki,
islamr qebul etdikden sonra opuzlara ttirkmen deyilmoye baglanmrgdrr.
Mahmud Kaglari yazmrgdrr: <Uygur gaherlerine qeder Ortiq, Ila,
Yamar, Otil gaylarr boyunca ya$ayan xalqrn dili diizgtin ttirk dilidir.

Bunlann iginde an aqrq ve girini Xaqaniyya olkesixalqrnrn dilidir>' Bela

grxrr ki, xaqarun, rutuyin ve paytaxtrn danrgdrpr dil xaqaniyye lohcosidir.
olSiilalenin gigil, tuxsr ur yu yapmalara (timumen_karluqlara) mensub
masr bareie fikirleri n irr" aliaq, o zamar siilalesini ve Kag[ar ehalisinin UoyUn okseriyyetini bugiinkti Uotgii ile fmumantarluq qrupuna aid
etmeliyik. onda iaqaniyya lahcesi da bu qrupa daxil olmaltdrr. Bu,
pri*ip etibarilo dogiudui, giinki sonralar karluq qrupundan iki boyiik
xalq (^ozbekler ve ulgurlar) meydana gxmtgdtr, <Divan>m dili de diger
ttirklere nazoren bu iki xalqm diline daha yaxrndrr'

Karluqlar
Karluqlar ttirklerin en boyiik qollarndan biridir. onlara bu adr
opuz*uqun^ vermasi barode efsana var. KarluqlTl adr ilk dafe vII
esie aid Uir qin salnamosinde ko-lo-lu qeklinde gakilir. ilk dovletlarini
766-crilda Qu vadisinde qurmuglar. onlar Altay dallaflnrn qerbindaki
vadisi etrafinda yagayrrdrQara irtrg bolgasindo,Tarbapatayda ve Qu
lir. <Hiidud il-alomi burani<ttirk olkelarinin en gozeli> adlandrrmrgdrr. Karluq beyleri gu[lan, kol-arkin, sapun titulunu daqtyr, baqbuglart
Orta Asiyaya soxulan areblerle ve
VuUg" adlanrrdr. Karlirqlar dafalerle
yaxrndan iqtirakr ile Qarailntiierte vuruqmuglur. Ii40-.t ilde onlann da
xanilor dovloti qurulmuqdur.

Tanqutlar
Tanqutlar haqqrnda Orxon-Yenisey abidolerinde de melumat
var: (on yeddi yugttndu tanqutlara qar$l osgor gonderdim, onlan me!lub etdim>. Saiifr-Mtitollibov bu savaqtn 7ll-ci ilde baq verdiyini texmin edir. Tanqutlar da tiibiitlar ve xotanleler kimi ttirk olkesine sonraonlar
dan gelib yerlagmigler; <Qine yaxrn yerda ya$ay1n bir. tiirk boyu.
oz ecdadlarrnrr, ,rrblor oldufunu soylayirleo>. Buradan bele bir netico
grxrr ki, tanqutlar qismen turkleqsaler da, eslinde tibetlilerlo qohumdurlar. <Divaoda tanqutlarla Qin arasmda yerleqen Katun sini (Xatun
mazafr,ginco Ko-tun chen) qeherinin beyi ile tanqutlarrn sava;l haqda
melumai var. 1028-ci ilde bag veron bu savaqt tanqutlar qazanmrqlar.

Tiibiitler (tibetlilor)

Mahmud Kagpari onlarin Sabit adh yamenli bir erebin neslindan

olduqlarrntyazff. duyu bu gaxs bir cinayat iglediyi ii-giin gemi ile qagrb
Tibete galmiq, sonra on.ttt neveleri ti.irklerdan 1.500 fersex yer almrglar'
Dillerinda erebco sozlor var, anaya <<iima>>, ataya <<abo> deyirlar>.

Xoten(liler)
<Divan>a gora, xotenliler da ttrk deyillar. Onlann ayrr dilleri ve
yazian vardrr. loten dili hind dilinin tesiri altrndadrr: <Xotonliler ve

kengekler stiztin awolindeki eliflari h ile evez edirler. Ttirk dilinda olmayan bu herfi dillarine qatdrqlarrna gcirs biz onlarr tiirk hesab etmirik. Moselen, onlar ataya <<hata>, anaya<<hana>> deyirlen. earaxanilor 971-ci ilde Xoteni tutmuglar. M.Kaggari bu fothin tarixindon sriz
agmr, ancaq Xotenin Qenggi adh bay terefinden ahndrfrnr ya^r.

O!'uzlar
Onlar haqda <Divan>da goxlu melumat var. islam dinini qabul
etdikdon sonra ttirkmen adlanmrglar. Selguq Siibagr, Tofrul, ea$n,
Alp Arslan, Melikgah ve Osmanh sultanlarr en gcirkemli oSuz bagbu!larrdu. Genig bilgi tigiin bax: Faruq Siimer. <O!"uzlao>, Balo, 1992.
Tuxsdar
<Divan>da onlann Kuyasda yagadrqlarr, <iilorina de <tuxsr-9igil>
deyildiyi g<isterilir. Buradan bele grxrr ki, tuxsrlar gigillerin bir qolu olmuglar. onlann bir qismi isa ya[malar ve gigillerle birlikde ili gayr sahilinnda yagayrrdr. Dil etibarila gigil, yagma vo tuxsilar arasrnda ferq
yoxdur. Gordizi ve Morvezi onlann iigiinii de karluq boyu saymrgdrr.
Kengekler
Kongekler de so[dlar kimi iransoyludur. Ttirkce ve sopdca darugrrdrlar. Kaglar etrafindakr kondlarde vo Talasa yaxln yerlerde, qlpgaq
serhedinda yagayrrdrlar. v.v.Barthold onlann tiirklarin iginde erdiklerini bildirir. Kengek etnonimi Gance sdzti ile olaqedar ola bilor.

Qomullar
<Divaud.a gomullar (gumullar) haqqrnda bilgi azdrr. Xoritedo
onlarrn yurdu irtrgrn gerqinde, kaylarrn cenubunda olmaq iizre yamar
gayrrun sol sahilinde gcisterilir. M.F.K<ipriilii onlan Qin qaynaqlanndakr gomi (g-ou-mi) boyu ile eynileqdirmiqdir.

Tutmag
Tutmacr ttirklorin en meghur yemeyi kimi tosvir edon Kaglari
onu iskenderin icad etdiyini yazmrgdir. Ehtimal ki, bu bizim..ur-*u,
yediyimiz xengeldir. Ancaq bu tutmac indiki kimi romb vo tigbucaq
geklinde deyil, bfu az uzun (barmaq boyda) kesilirdi. <Bir gop tutmac>
ifadesi bunu gostermig olmahdrr. Tutmacrn qatrq (qurut) ve sirke ile
yeyilmesi, gox kalorili olmasr, gec hazm edilmesi, adamr uzun mtiddat
tox saxlamasl ve yanalrm qzartmasr onun mahz xengel oldulunu
gostarir. Ancaq <Divan>da tutmacm suyunun da igildiyi barode qeyd
var. Bunun izahr bele ola biler: indi ag bigirilarken diiyii siiztildiikden
sonra onun suyu soyuqdeymeye qargr tosirli vasite kimi istifade olunur.
Demek, tutmacrn siiztilon suyu da atilmrr, yemeyin iistiindon igilirdi.

D iv anii

505

liifr at - i t - tiir k

ieixoeriten:
SIJNU$ (Kutlu Hakan Sii{eyman DEMiREL) ....
Redaktordan (Prof.Dr. Tofiq HACIYEV)
Mahmud Kag[ari vo onun <Divant liifat-it-tiirll> oseri.
Azerbaycanca negrine onsdz (ftnmi- OSKOR).

Giri;.

mtihit
Mahmud Kaggarinin heyatr
<<Divan>rn yazrldrlr dovr va

<<Divan> ne zamanva harada yaalmrqdrr

Oseri zikr edon menbaler..

<Divan>tn taptlmast..
<Divaru>rn terciimeleri... ...

............

qurulugu
elifba...

<Divaru>m
Neqrde tetbiq edilan

(DivANU LUGAT-IT-TURIo,. I cild (motn)

ir-rehim
Fe'llerdan yarananisimler haqqrnda..
Sozlerin qurulugu haqqrnda
isimlerda sesartrmt (ziyade) haqqrnda..
Fe'llorin qurulugu ve sesartrmr haqqrnda
Sozlerin diiziiltig qaydasr haqqrnda..
Herflorin diiztiltiq qaydasr haqqrnda.
Bohs olunmayan sifstlor haqqrnda .....
Bohs olunmayan mosderlar haqqrnda .
Behs edilen vo edilmeyen qeylor haqqrnda

Bismillah ir-rehman

Tiirk yazlsr..

.............5
.....--.7

.............. 8
'.......8
.......1 1
..--.20

......-.28
...-..31

..........32
....-.34
...........43

.......46
...- 53

..........54
'.....59
........ 61
.......-67

........67
.....69
....72
....73

........'73
-....-.-.75
...-76

Ttirk ulusunun boylarr haqqrnda

Ttrk dilleri

haqqrnda..

......103

....105
Dil ve lehcalarin fsrqleri haqqrnda..
owol,iNDe HoMZO OLAN isiUren rirAsI...................... I 08

iki herfliler bolmosi.

.............:.....-...'...1l3
Bu babrn mizaafolanlarr....
......-113
Bu babrn dord horfli sozleri....
.....114
Bu babrn ltinnslileri
. . .. . .... I 18
Ug herfliler botnosi
Her n6v horeka ile ortasr siikunlu .hl d.r.J'3 fe'I, fu'I, fe'l'babr.......'.115

s0a

Moh*d

KoSEori

Bu babrn monqus olanlarr....

Bu babrn dord horflileri..........

.........1I7
.......122
Ortasrherekolilerbolmosi....
..........123
Her nov haroke ila ortasr horokeli fe'il, fe'ul, fe'el tJii dt ,Jt' bad.....123
Bu babrn miizaaflori
.....145
Bu babrn misal olanlarr....
.............145
Bu babrn baqqa bir ncivi.i...
............148
Bu babrn menqus olanlarr....
.........149
Bu babrn cs y ile gelen sozleri......
...................149

Bubabrnsonuherfi-illotlebitensozleri..............
Bu babrn dord herflileri..........
Bu babrn giinnelileri
................

Ziyadeherflilerbcihnosi....
Har ctir harekesi ile rIil efel babr..
Bu babrn mtizaefleri
Bu babrn misal olanlarr....
Oliflo baglayrb elifle biten s<i21er.......
Bunun baqqa bir ncivti...
Bu babrn ltinnelileri
Sonunda fi.innoli bir horf olan sozler
Bu babrn misal olanlan....
Bu babrn dord harfli1eri...........

.............150
........151
......156

......159
.................159
......171
.............172
..............174
................175

......n5
..............176
.............177
.......177

Ortasr miixtelif herakolerla herokeli

babr..........
olanlarr
edileni......
monqusu..
giinnolileri

efal, ufal, ifal rJt'lt&if.lr$

Bu babrn misal
Jvav herfi alave
Bu babrn
Bu babrn
rcJtri fo'al ve fe'ul babr..
Bu babrn misal
Bu babrn dord
.Hor nov herekesi ile slu fe'li (fe'la)

di

olanlarr....
herflileri..........
babr.........
,fri13'1i babr..........

..........177
.................180
...........180
......180
......181

.............182
........182
................182
........1gg
Terkibinde e ng herfi olan liinnolilerin &3fu'ul babr.......................188
.....189
Her nov herakesi ile
fe'alu babrnda
"li'3
olan s<izlerin bir bagqa
..................190
pq
Terkibind3 c5.l
horfi olan
.........191
Bu babrn mtizaef
..........191
Bu babrn dord
......192
Bu babrn bagqa bir
............192
Har nov harekesi ile sllri.}l,,.i,!bl

Qayda......

novii.........
giinnelilar
olanlan....
h0rflisi..............
ncivii...

D iv anii

lilE a t - i t - tiir k

...'.192
fo'alu, fu'elu, fi'alu babr..........
........................-193
Terkibinda iki herfi-illat olan sozlor........
........I94
n
arttnlan
sozlar....
Sonuna O
............194
Bu babrn baqqa bir novii...
...194
Her n<iv horekesi ilo cjscLil afa'ul babr..........
4t1ii131's14n

I
I

babr.......

f inli babr..........
Har nov herekesi ile
"rli
Dord herflilsr bolmesi.
Mtizaef olan dL.llafal babr..
Bunun misal babr.........
Ortasr geddolicJF fe'eul babr..........
Ugtincti herh siikunlu )-L3 fa'ella babr..........
ilk herfi zammali so2...........
ilk horfi kasreli so2...........
djt*ilofalil babr..........
dJ'3 fe'luli babr.........

qe.r&3 fe'londi babr..........

Gtinnali orl" .l*i fu'ulin babr..........
Beg herfliler bohnesi
Hor ndv herekasi ile 4iIr3 fe'alel babr..........

....195
......196

....197
..........197
.................I97
...............198
..................199
...........199
.............199
...199
...................200
................201
--.201

.-.....202

.....202
....202
................. ....206
babr.................208
fa'elan
Birinci va ikinci herfi her nov horokali Ourri
................212
Bunun bagqa bir
....212
dhilofol'al
.............-213
iki harfi gcmmeli olanlar
...213
rll1,l.1fu'al'il
....-214
Bu babrn menqus
......--214
Bu babrn menqus olan bagqa bir

Qayda......
Qayda......

n<ivt...
babr........
babr..........
babr........
o1ant.........
novii...
Bu babrn ftinnelisi..
Giinnelilerin cjlri fe'alil babr......
Bu babrn baqqa bir novi.i...
HOMZOLI FE'LLOR KITABI

---.214

.....'.......'...214
............214
........2T5

iki herfliler bolmesi.

...;.............
Onii hemzali, qoga samitli sozler........
Bu babrn manqus olanlart....
Bu babrn dord herflilari..........
Bu babrn giinnelilari
Qayda......
U9 herfliler b6hnosi.

Qayda......

...216
............22I
.........223
.......225
.....225
...225
.. .. -..221

Mahmud KaS[ari

508

Hor nciv hereko ila ortasr horakoli olan J.3 fa'al

[Qayda]....
lQaydal....

......227

....23r

olanlan....
olanlan....
harflisi.............
[iinnelileri
Dord herfliler bdlnesi.
Bu
Bu
Bu
Bu

babr..

babrn mtizaof
babrn menqus
babrn dcird
babrn

Ortasr ve sonu si.ikunlu olan har

nciv harekesi ile arlh3 fe'leldi

babr..........

...245
..........250
.........257
......257
......258

.....259
.........259
...260
...267
.........296
.......297
.........298
................299
...........299
....305
..........311
.........312

tQaydal....
tQaydal....
Manqusun bagqa bir ncivii...
Bu babrn dcird horflileri..........
Bu babrn mtizaef o1ant.........
Bunun bagqa bir novti...
Dord harflilerin iig herfli1ari................
Qayda......
Bu babrn piinneli olanlan....
Giinnelinin bagqa bir novii...
.......313
Begherflilerbdlnesi.
...........316
miizaaflor.
Qaydadankenar
............j............3I7
Monquslardan beg horfliler....
............318
Bu babrn bagqa bir ntivii...
.......319
Bu babrn ddrd herflilari..........
............326
Bu babrn bagqa bir n<ivii...
.........328
Bu babrn liinneli o1ant.........
................328
Bunun bagqa bir novii...
.................329
Bunun digor bir novti...
.......329
Bu babrn beg herfli sozleri......
.....329
Bu babrn iki siikunlusu.....................:........
.....329
Bu babrn altr herfli1eri..............
.,...331
Bu babrn miizaefleri
....332
Bu babrn dcirdliileri.
....334
sALiM isiUren rirAu.
........335
iki herfliler bolmesi ........
tQaydal....
U9 herfliler
Hor nov harakede ortast si.ikunlu

bdlmesi.

fe'lin, fu'lin, fi'lin lri ali,/'3 babr...

Ortasr herekeli olan sdzler bolmesi
Fe'el, fo'ul, fe'il ,Eqjd'6..I3 babr...

.......351
................351
.....361
..................361

""402

[Qayda]....

Birinci herfi ile ikinci herfi arastnauzatma

herf artrnlan sozlsr
h;rekesi ile &ti fa'il
Js"E fu',rt
itinci herfi ile iigiincii herfi arasmatzatma
herf artrnlan s6zler
JC,JF,.j"i fe'il, fo'ul, fa'al babrndakr
son horfden sonra iieerino bir $ey artrnlan sdzlor
fe'f' fe'lu, fe'la babr""""'
orl^t trr.akesiz,rJ', Jts

Uft;

bdlmesi
babr..
babr..........
b6lmesi.

""'404

"""""""""404
"""407

"' 409

sozlor
""""""""409
bolmesi. ..-..413

'u3
[Qayda].... ................

"""""""""'413

""'42s
babr""""'
,41ilr31e'1a1,
fi'lan
.dy'i
fu'lan,
""""428
ifiinrirtesi ilo St'i
itinci ve tigiincii hsrflori araslna
horf artrnlan sdzler bolmssi
Her nciv harekesi ila $r'3 fe'alababr'......."
ffri nou hsrekesi ile c.iltti 6*n31s'.1.n, fa'ilen babr""""'
Har nciv horskesi ile rJl3 fo'eli babr.

lQaydal....

babr..........
inotahsrflilarbohnesil.. ...:'.:.:.....
Fi'ni'i"ri

"""""'436
"""'436

"""""""'439
"""""""'439
""440
"'444

"'Ml

rI., fe'lel, fe'lal, fe'lul babr..................44L

i{ar nov herekesi ile dH rDt,3

Horfi tekrarlanan sdzler babr......'..
Her nov herakesi 113 4rlri fe'alil babr"""""
ikinci ve dordiincii herfi harokeli
;i"; &!i fe'el'el ve J,Ui fa'ellu babr..........

""""""""'467
""468
""469

ikinci,herflr stikunlu, iigi.incii herfi fetheli olan sozler....... .........-....-..47I

"'472
,lu lii'1"11 babr.-.'......
""""""""472
fror n<iv herakesi ila r&i1u'lundi babr"""""
"""" 473
Beg herfliler bdlmesi
"'473
fe'el'al babr"""""
Her n<iv herekasi 112

lQaydal....
ikinci

'Iss

herflr horekali,,

stikunlu olan

0il-h3

[Qayda]....

""48s

iigiincti herh

it'tilutt

babr..........

Her nov herakesi ile ikinci herfi stikunlu

e121 ,jlri fo'lolel babr.........
Altr hsfrliler bdhnosi
Her nov herokasi i1s d&3 fa'olalel babr..""""
Yeddi herfli sdz ..
Q.VAL. ut uahlat Eami- OSKOR)'.

""""""487
""496
........"'497
" ""500

"""""""""'500
"'500

""""""'501

Ramiz OSKOR
1954-cti ilde Amasiya rayonunun earagan_
ta kendinde ziyalr ailesinde do!ulmugdur.
Orta mektabj qlzrl medalla baga vurduqdan
sonra 1978-ci ilda M.V.Lomonosov adrna Mosk_
va Dovlat Universitetinin jurnalistika fakrjltesini
bitirmigdir.

1978-83-cri illarde <<Azerbaycanrn sesi>

radiosunda redaktor iglamigdir.
1983-84-cti illerda yeddi dilde negr olunan
<<Azarbaycan bu gtin> jurnahnrn ba9 redaktoru
olmugdur.
1984-91-ci iilerde kiril, latrn ve ereb elifba_
lan ile gtxan vo Azarbaycanda ilk milli-demokratik metbuat orqanr olan <Odlar yurdu> qeze_
tinin bag redaktoru vezifasinde gahgmrgdtr.
1991-93-cii iilerde <Hiirriyet> qazetinin
(istanbul) ve Uluslararasr Basrn Ajansrnrn (Ankara) Qafqaz ve Orta Asiya olkalari tizre xtjsusi
mrixbiri, 1993-97-ci illarde <yeni Forum> jurnahnrn (Ankara) Azerbaycan
temsilgisi
olmugdur.
1993-94-cti illerde Xarici Turizm $urasrnrn metbuat idaresinin reisi iglemigdir.
1994-96-cr illerde <<XXr osr> qazetinin bag redaktoru ormugdur.
1992-97-ci illarde Azerbaycan Jurnalistlar Birliyinin (AJB) katibiolmugdur.

1997-ci ilden AJB-nin bag katibidir. Jurnalistika sahesinde <<erzrt qelam>,

orxon> ve Kriveytin ;iJ;;
xidmat> mtikafatlarrna layiq gortilm0gdtir. Beynelxalq Metbuat 'inrtitrt*un
(VAana), Beynelxalq Jurnalistler Birlikleri Konfederasiyasr (Moskva)
idare heyatinin, Avrasiya Jurnalistlar Konfederasiyasr (Ankara) idira heyetinin rjzvtidrir.
Defelerle AB$, Almaniya, Rusiya, Ttirkiye, Balkan, eafqaz, OrtL Asiya,
ve ereb
ein
olkelerinde Azerbaycanr temsil etmigdir. Azarbaycanda va xaricde gap
olunmug
min beg ytizden artrq maqalenin mtiellifidir
Filologiya elmleri namizedidir. <Qutad{u Bilig> aseri tlzra mridafie etmigdir.
Azarbavcan Milli Elmlar Akademiyasr Fork6;in;tiitu;;n n.iiuL etmi iggisidir.
Bakt Dovlet Universitetinin filologiya ve jurnalistika faktilteierinde <iirk
medeniyyet tarixi>, <Trirk yazrh abideleri>, <xitioi-oaoa eorqud>, <eutadgu
Bilig>,
<<Divanti lti$at-it-ttirk> fanled tizre ders. deyir. Tarixe, filologiyaya
ua 1rrn""ti"tiU]ia
dair bir srra elmi esarler va kitabrar (<iqlimden iqlime, teqJimo'en taqvime>. Ba-kr,
igrq, 1987-; <Qutadgu Bilig>, Bakr, Elm, ZOO}, gZOseh. ve s.; yazmrgdrr.
. Yusif Balasagunlunun <eutadgu Bilik-Xogbexfliye apa,ran elm>, Faruq srimerin <O$uzlar>, Bahaddin Ogelin <Ttirk mifologiyasrn,- Erik Fixteliusun <Jurnalistikanrn on qrzrlqaydasr> ve diger kitablarrana dilimiza gevirmigdir.
Evlidir, Leyla va Ayla adh iki qrzr, Atilla adh bir oglu vai.
Azarbaycan, rus, tr-irk, alman ve ermeni dillerini bilir.
<<Hesen bey Zerdabi>, <Humay>, Ttirkiyenin <<yeni

Mahmud al-Kashgari. Compendium of the Turkic Dialects

(Diwan iugat at-Turk). in 4 Parts, Part I.
Baku"

<<Ozarr>>,

2006, 512 P -

Edited and Translation with

introduction and indices bY

Dr. RamizASKER
Edited by

Prof.Dr. Tofik HAIIYEV

C.Member of National AcademY
of Sciences of Azerbaijan,
Honorary Member
of Turkish Languages Socief
Reviewed by

Prof.Dr. Nizami JAFAROV

C.Member of National AcademY
of Sciences of Azerbaijan
Advised by
Prof.Dr. HiiseYn isvr.q.fi.ov
Prof.Dr. Mamedali KIPQAK
Prof. Dr. Anz*han TANRIVERDI

Kaurrapcr*rffitu"y

Jryrar rr'TIopK
(Clonapr rlopncKlrx nrunon). B 4-x roMax' rou I.
Fany, <O3aH>, 20061 512 ctP.
Maxnryr

Ilepenel
NOATOTOBUJI K

r
IIEqATII

Pannr ACKEP

Hayrnufi peAaI$oP:
IIAH AreP6afiAxana'

qn.'KoPP.

noqerHrrfi qrreH
Typeqrcoro Jlnnrnuctnqecroro O6uecrnat

3acryr(eHnblfi Aeqrem HaYKIrt

nPoSeccoP ToQnrc

IAIIKIIEB

Peuenresr:
tlr.'KoPP. HAH A:ep6afigxaua,
uPoQeccoP HrsaMu AIKA@APOB
Koncy.nrraHr:
npoQeccoP IYceilH I{CMAI4JIOB
npoQeccoP MaueAanu KbIIITIAK

rpoQeccop Arrrxan TAHPbIBEPAI{

5t2

Mahmud Kagrtari

Mahmud KA9GAR|. uoiveruu luGerJt-ruRr>.

DORD Cil-OOe. I C|LD.
Bakr, <<Ozan>r,2006, 512 seh.

Terciime eden va
nogro hazrrlayan:
Ramiz OSKAR

Elmi redaktor:
AMEA-nrn mrixbir rizvu,
Ttirk Dil Qurumunun fexri tlzvtl,
emekdar elm xadimi,
filologiya elmleri doktoru,
professor Tofiq HACIYEV

Raygi:
AMEA-nrn mtixbir uzvti,
filologiya elmleri doktoru,
professor Nizami CAFOROV

Meslehetgiler:
professor Hriseyn ISMAYI LOV
professor Mammedeli OIPQAO
pofessor Ozizxan TAN R IVE RD i
Nagriyyatrn direktoru: Asif RUSTOMLi
Texniki redaktor ve dizayner: Atilla
Korrektor: Leyla
(

Qapaimzalanmrgdrr: 11 sentyabr 2006-cr il.

Format:70x100, 1/16.
Fiziki gap veraqi: 32.

Sifarig Ne 11. Tiraj: 1000ntisxa.

Qiymatimtiqavile ila.
<Delta qrup> MMC-nin matbeesinda hazrr
diapozitivlerden istifade olunmaqla
ofset tisulu ile gap edilmigdir.
Bakr geh., H.Zardabi krig.,

3f

Ot
3O

t!4

3d,::,k"#,

7o
t,-,to 8O

60

eO OOrO
10,

ri

!!*
11

Or

1.

Or

lst o
ti

,l I

50 (].i,rill,1!ir,

,:;'3'?

tv
:

IO

t..'

Oa

io

Or

''....,.41O

O.

lr.,rtr,^40

41

"oO
48

O
t3

t{
rE

Mahmud Ka9larinin gekdiyi ve <Divanii liigat-it-tiirk)e olave etdiyi diinya xaritesinin lar Jihg ib
Denizler yagri,-qaylar mavi, daglar qrrmttt, geherlar sarr, sehralar sarr-qrrmzl rengle gitstril'dgdir'

rrnla reri

ddt'qt, 6Lt E hov 1['@ ' el* dt dig!'

' $'bd'
rt 6l}tl*i!
i!$.ldi tr6d.Lyd.k cadr.l tslB s'lihq' l'llmthn n@ b'zi 9't*
nnsi. .dltd dr gtu*d& (R'O)'
x.ritad.ki co6rfi Dakrdsn

M'rrEbir

@
-q,nb.Ir

.F

Fori.

-Fq-l.d

-xglin.ua

rdr.zq'
-Qtqbi'ldi

",O TF-

'TF

i
n
-

-v-br-Ei
rarF-*tE3-

ariantr- Bh rEritad. B,l,<agnll Fh.fi

Drtz

olaraq

qfttl dilnitdir'