Ibrahim Hakki Konyalı

SELUK NVERSTES
TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

YAYINLARI: 7
EHRLERN SEVDALISI
BRAHM HAKKI KONYALI
ARMAANI
Konya 2015
S TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS, 2015 Konya
Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstitsnn 17.09.2015 tarih ve 2015/6-1 sayl karar ile bastrlmtr.
Editr
Prof. Dr. Hasan BAHAR
Editr Yardmclar
Yrd. Do. Dr. Hakan KUYUMCU
Yrd. Do. Dr. aatay BENHR
Dr. Hatice Gl KKBEZC
Ar. Gr. Fatih Numan KKBALLI
Ar. Gr. Tuba AKTA ZKAN
Ar. Gr. Murat TURGUT
nceleyenler
Prof. Dr. lim GR
Prof. Dr. Ylmaz KO
Prof. Dr. zdemir KOAK
Sekreterya
Mustafa LK
ISBN
978-975-448-209-6
Bask
Seluk niversitesi Matbaas
Tel: 0 332 241 18 47
Ekim 2015
Kitapta yer alan yazlarn dil ve bilim sorumluluu yazara aittir.
EHRLERN SEVDALISI
BRAHM HAKKI KONYALI
ARMAANI
EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI
SUNU
niversitemiz, bnyesinde bulundurduu akademik birimlerde deneyimli eitici

kadrosu ile eitimli, retken ve geliimi isteyen bireyler yetitirmek maksadyla lke
kalknmasnda zerine den grevi baaryla srdrmektedir. Bu amaca hizmet
etmek zere Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits de Atatrkn hedef
gsterdii izgide Trk tarihi, dili, edebiyat, sanat ve kltr zerine yaynlar
yapmaktadr. Enstitmzn bu alandaki mstakil kitap yaynlar yannda, Gz ve
Bahar saylar olmak zere ylda iki defa kard uluslararas Trkiyat Aratrmalar
Dergisiyle (Journal of Studies in Turkology) lkemizde sosyal bilimler alannda
niversitemizin yz aklar arasna girmesi bizi mutlu etmektedir.
Trkiyat Aratrmalar Enstits ayrca gelenek hline getirmeye alt, Trk
tarihi, dili, edebiyat ve kltrne hizmet etmi yerli ve yabanc nemli bilim
adamlar adna armaan kitaplar yaynlayarak sosyal bilimler alanndaki gemi
birikimleri ve tecrbeleri genlerin nne koyup gelecein ilim adamlarna yol
gstermekle de nemli bir i yapmaktadr.
Bu vesileyle, ehirlerin Sevdals brahim Hakk KONYALI Armaan kitabna
yazlaryla katkda bulunan bilim insanlarmza ve eserin hazrlanp baslmas
aamasna kadar olan srete emei geen herkese teekkrlerimi sunuyorum
Prof. Dr. Hakk GKBEL
Seluk niversitesi Rektr
vi
N SZ
Atatrkn direktifiyle kurulan Trk Tarih Kurumu, Trk Dil Kurumuna benzer
olarak; Trkiyat Enstitleri de Trk tarihi, dili, edebiyat ve kltr zerinde
aratrmalar, yaynlar yapmak zere niversiteler bnyesinde kurulmu kurumlardr.
Seluk niversitesi bnyesinde kurulan Trkiyat Aratrmalar Enstits de
kurulduu 24 Ocak 1991 tarihinden itibaren bu amalar dorultusunda panel, bilgi
leni, seminer, konferans vb. etkinlikler dzenlemitir. Dergimiz ylda iki defa gz
ve bahar saylar olmak zere dzenli olarak bugne kadar yaynlanm, 32. saydan
itibaren
MLA
(Modern
Language
Association)
International
Bibliography,
Newyork/ABD, Tbitak/Ulakbim SBVT tarafndan dizinlenmeye balanm ve

uluslararas hale gelmitir. Dergimiz, gerekli artlar yerine getirdiinden ISIWos/A&HCI (Arts & Humanities Citation Index)-(Thomson Reuters)e dizinlenmesi
iin mracaat edilmitir. Yazmalar sonulandnda Tbitak tarafndan kabul edilen
sosyal bilgiler alannda B grubu kategorisine dhil edilebilecektir. Ayrca dergimiz
ASSOS INDEX, EBSCO tarafndan da taranmaktadr.
Enstitmz, Trkiyat dergisini sosyal bilimler alannda niversitemizin yz ak
hline getirmeye alrken, Trk tarihi, dili, edebiyat ve kltrne hizmet etmi yerli
ve yabanc nemli bilim adamlar adna armaan kitaplar karmay geleneksel hle
getirmitir. Bylece bu ahsiyetlerin hayat, eserleri, metodu, Trk tarihine, diline,
edebiyatna, kltrne salad katklar ortaya konularak, bundan sonra yaplmas
gereken almalarn neler olduu zellikle genlere daha isabetli bir ekilde
gsterilmi olacaktr. Bunun iin ilk olarak 1999 ylnda Prof. Dr. Erol GNGRn
Ansna Armaan kitab karlm idi. 2003 ylnda dergimizin XIII. says Prof. Dr.
Ahmet Bican ERCLASUNa armaan says olarak yaynlanmtr. 2011 ylnda ise
Byk Selukludan Trkiye Seluklu Devletine Prof. Dr. Mehmet Altay KYMENe
Armaan kitab yaynlanm, bu gelenein bir devam olarak da niversitemiz de
sosyal bilimler alannda birok bilim adam yetimesinde emei olan Prof. Dr. Nejat
GYN Hocamz ansna Tarihilie Adanm Bir mr: Prof. Dr. Nejat
GYNe Armaan adyla bir kitap yaynlam bulunuyoruz. Bu gelenee binaen
Trk tarihi, kltrne hizmet etmi, zellikle kentlerimiz zerine almalaryla
bilinen tarihi . Hakk Konyal adna bir armaan kitab karmann mutluluunu
vii

yaamaktayz.
ehirlerin Sevdals BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI kitabnn
yaynlanmasnda yardmlarn grdmz Enstitmz Mdr Yardmclar Yrd.
Do. Dr. Hakan KUYUMCU, Yrd. Do. Dr. aatay BENHRe; Dergimizin editr
yardmclar Dr. Hatice Gl KKBEZC, Ar. Gr. Fatih Numan KKBALLI,
Ar. Gr. Murat TURGUTa; kitabmzn tashih aamasnda yardmn grdmz,
enstitmz Ar. Gr. Tuba AKTA ZKANa, Enstit sekreterimiz Cengiz ATE,
Personelimiz Mustafa LK ve zkan YORGANCILARa teekkrlerimi bildiririm.
Prof. Dr. Hasan BAHAR
S Trkiyat Aratrmalar Enstits Mdr
viii
NDEKLER
Sunu.
n Sz...
Ahmet Ali BAYHAN Eserlere Adanm Bir Hayat: brahim Hakk
M. Zahir ERTEKN Konyal Hayat ve Eserleri
Erdem YCEL brahim Hakk Konyal (Atis)...
v
vii
1
99
Mustafa ZDAMAR ehirlerin Tarihini Yazan Adam...
117
Nurullah TABAKI brahim Hakk Konyal le Bir Rportaj
125
Yaar SEMZ brahim Hakk Konyal (1896 - 1984)..
133
Doan YRK brahim Hakk Konyalnn zinde
161
Zekai ERDAL brahim Hakk Konyalnn Abideleri ve

Kitabeleri ile Aksaray Tarihi simli Eserine
Eletirel Bir Bak..
167
Hseyin MUMAL brahim Hakk Konyal'nn Beyehir ile lgili

Merve SNMEZ almalar
201
Mustafa YILMAZ brahim Hakk Konyal ve Arkeoloji..
213
Mustafa ARSLAN brahim Hakk Konyalnn Akehir ve

Beyehir evresinde Tespit Ettii Eskia
Malzemeleri ve Bunlarn Gnmzdeki
Durumlar.. 217
Murat TURGUT brahim Hakk Konyalnn almalarnda
Geen Eskia Tanrlar
255
Hasan BAHAR Eskiada Konya...
271
ix
Bayram REKL Konya Tarihi..
299
Koray ZCAN Anadolu Seluklu Kenti

Meknsal Bildirge"..
307
Aye ZDEMR Anadoluda Seluklu Dnemi Trk Bahe

Kltr..........................................................
319
Ensar KSE elde Bir Ulu nar:

eyh Ali Semerkand ve Nesli 335
Hava SELUK eriyye Sicillerinin ehir Tarihi Asndan
nemi (Kayseri rnei)
361
brahim SOLAK 51 Numaral Konya eriye Sicili (H. 11401141/ M. 1727-1729).
381
Metin AKS . Hakk Konyal Armaanna Katk: Kilis

Sancanda Canbolat Oullar Ailesinin
391
Ynetimi.
Alpay BZBRLK H. 1056/57 Tarihli Marmara Kazs Avrz
Defteri
405
etin AYKURT III. Selimin Fikr Yaps
439
Selim Hilmi ZKAN XIX. Yzyln Sonlarnda Aliyeli

Memurlarn Sosyo-Ekonomik Durumlar.
449
zgr YILMAZ Tanzimat Dnemi ehir Tarihi almalar

zerine Bir Deneme..
471
Necat ETN skdar Bulgurlu Mahallesinde 1906 Tarihli

Son Osmanl Nfus Tahriri (Saym)...
505
Ali Rza GNLL Osmanldan Cumhuriyete Alanyann dari

Yaps (1831-2014)
515
Necmi UYANIK Mehmet Akifte adalama Anlay ve Bu

Eksende Baz Meselelere Bak.. 535
Mithat DREK Meram Balarnn Ardndaki Sr: Su Kltr
D. Ali ARSLAN Halk, ktidar ve ktidar Sekinleri:
Glten ARSLAN Mersin Aratrmas
xi
561
573
xii
ESERLERE ADANMI BR HAYAT: BRAHM HAKKI

KONYALI HAYATI VE ESERLER*
Ahmet AliBAYHAN**
M. Zahir ERTEKN***
zet
brahim Hakk Konyal, hayat ve eserleri hakknda derli toplu bilginin ok az olduu
nemli ilim ahsiyetlerinden biridir. Cumhuriyetin kltr, tarih ve sanat hayatn inceleyen
herkesin yolunu mutlaka drmesi gereken nemli bir duraktr Konyal. zelde stanbul ve
Konya, genelde memleketin neredeyse btn hakknda kalem oynatm, karalam, yaynlam
byk aratrmac olarak Konyal, ne yazk ki bu ynyle yeterince incelenmemi ve hak ettii
yere bir trl oturtulmamtr. Tarih, sanat tarihi, arivcilik ve epigrafi bata olmak zere
sosyal bilimlerin pek ok alannda verdii eserlerle uzman kimliini ispatlam nadir
ahsiyetlerdendir. Eskia Anadolu tarihinden Osmanl tarihine, sanattan estetie, mimariden
hata, ebrudan mzecilie, kltan topa, haritadan ariv vesikalarna, kitabelerden el
sanatlarna; Osmanl Sanatndan Seluklu Sanatna, meskkttan arivcilie, edebiyattan
gnn sosyal ve siyasal meselelerine kadar geni bir yelpazede ba dndren bir yeknu tekil
edecek byklkte bir klliyat bulunmaktadr. Cumhuriyetin kuruluundan nce balad
yayn ve gazetecilik hayatna mrnn sonuna kadar devam eden Konyal, pek ok eserini de
yaynlamadan bu dnyadan gmtr. Ancak ne yazk ki bu gne kadar eserlerinin tasnifi,
says ve tantm konusunda bir netlik ortaya konmamtr. Bu almamzn birinci
blmnde Konyalnn hayat ele alnmtr. kinci blmde ise eserlerine yer verilmitir.
Kategorilere ayrlarak incelenen eserleri sayesinde de onun yayn hayat net bir ekilde ortaya
konmutur.
Anahtar Kelimeler
brahim Hakk Konyal, Konya, stanbul, Sanat Tarihi, Edebiyat, Tarih, Gazetecilik,
Dergi, Ariv, Epigrafi, Cami, Medrese, Osmanl Mimarisi, Anadolu Seluklu Devleti,
Mzecilik, Sikke.
Bu makale brahim Hakk Konyal ve Eserlerinde Sanat Tarihi balkl doktora tezinin ilgili blmnden
derlenerek ve yeniden gzden geirilerek hazrlanmtr.
** Prof. Dr., Ordu niversitesi. Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi.
*** Dr. Bingl nv. lahiyat Fakltesi, Trk-slam Sanatlar Anabilim Dal. zahirertekin@hotmail.com
*
A LIFE DEDICATED TO CREATION: IBRAHIM HAKKI

KONYALIHIS LIFE AND OEUVRES
Abstract
brahim Hakk Konyal is an important scientific personality whose life and work are little
known and few literature exist about him. He is an important attraction, which should be
visited by all who wants to research the cultural and artistic life and history of the Turkish
Republic. Konyal, who cooked and published several books especially on Istanbul, Konya and
the rest of the country, unfortunately didnt get the attention he deserved and his writings
were almost never researched. He is an exceptional personality who has demonstrated himself
with his work on history, art history, record keeping and epigraphs among many other
subjects. His oeuvres include books from Prehistoric Anatolian history to Ottoman history,
arts to aesthetic, architecture to calligraphy, marbling to museology, swords to cannons,
mapping to archived documents, tablets to handicrafts, literature to social and political issues
of his day, his volumes reaching to an enormous number. Konyal who started publishing and
journalism before the republic was founded, continued his professional life until his death. He
died before even publishing all his work. Thus, there is no clear classification, information
about the number of and publicity on his work unfortunately until now. First section of this
study is dedicated to Konyals life. The second part examines his work. This study aims to
describe and document his life in publishing by examining his work in separate categories.
Keywords
Ibrahim Hakki Konyali, Konya, Istanbul, Art History, Literature, History, Journalism,
Journal, Archives, Epigraphy, Mosque, Madrasa, Ottoman Architecture, Anatolian Seljuk
Sultanate, Museology, Coins
1. HAYATI
1.1. Doumu ve Kiilii
brahim Hakk Konyalnn doum yl konusunda uzun sre net bir tarih
ortaya karlamamtr. Bu nedenle farkl kaynaklarda farkl rivayetler
mevcuttur. Kendisi de hal tercmelerinde Miladi, Rumi ve Hicri aylarn
karklndan ikyet ederek doum tarihinin ok net olmadn yazmaktadr.
Ancak onun vefat ettii tarihten iki gn sonra yani 22.08.1984 tarihinde kendi
adyla stanbul skdarda kurulan ktphanede bulunan ve Ethem Ruhi
Balkana ait olan brahim Hakk Konyal ve Eserleri adl kitabn son sayfasnda,
Mustafa zdamar imzal el yazsnda Konyalnn doum ve lm tarihi yle
izah edilmitir:
Doum tarihinin miladiye evrilmi eklini bizzat kendisi (brahim Hakk
Konyal) 1896 olarak deitirmitir. Bu duruma gre hocann doum ve lm
tarihleri yle yazlmaldr: 1896-1984.
Konyal, 1312 Rumi ve 1896 Miladi ylnda Konyada Aknclar-Mihmandar
Mahallesinde dnyaya gelmitir1. Hal tercmesinde bu konuda u bilgileri
vermektedir: Konyada Seluk saraynn Aknc kapsnn yol ar 20 metre
kadar dousundaki tarihi evimizde dodum. Babam Mustafa Efendi, Takva
Hocadan icazet alm bir ilim adamdr. Dedem Hac Mustafa Aadr. Ninem
Fatma Hanmn ocuklar ld iin babama dedemin adn vermiler. Byk
dedem Hac Mehmet, onun babas yine Mustafadr. Soyadmz Nalbantzadedir2.
Dedelerim Seluklu Aknclarnn Baytar nalbantlar idiler3.
Konyal, gelecekte tarih ve sanata olan yatknlnn ve enginliinin ilk
gstergesi olan ve ocukluunu da geirdii ev ve mahalleyi ise yle tasvir
etmektedir:
Mustafa zdamar, a.g.e., 1997, s. 8; Erdem Ycel, Tarihi ve Yazar brahim Hakk Konyal ile Bir
Konuma,Hayat Tarih Mecmuas, S. 1, stanbul, 1976, s.25; Necmeddin ahiner, Yeni Asya Gazetesi,
Ankara, 27 ubat 1976, s. 5.
2Nalbant szc bugnk manada atlarn nallarn yapan anlamnda kullanlmamtr. Bu szck
Seluklular ve Osmanllar zamannda veteriner anlamnda kullanlmaktayd.
3 brahim Hakk Konyal Arivi, brahim Hakk Konyalnn Hal Tercemesi, Belge No: 5397, s. 2.
1
Sarayn aknc kaps kkn solunda idi. Harap halini bilirim. Evimiz bu
kapnn karsnda ehitler emesini4 iine alan gen ekilli parseldedir5.
Annesi Hatice Hanm da mehur Atazade brahim Aann kzdr 6. brahim
Hakk Konyal, ailesinin baba tarafndan Anadolu Seluklularna ulatndan,
nalbant sznn ise gnmzn veteriner hekimine e olduundan sz
etmektedir. I. Sultan Aleddin Keykubad zamannda ordu atlarn tedavi eden
dedelerine ait aletleri kklnde evlerinde grdn de ifade etmektedir7.
Islah- Medaris-i slamiye mektebinin sekin ve parlak rencilerindendi.
ok iyi Arapa bilgisine sahipti. Bu zellii sonraki yllarda onu amzn eski
kitabeleri en iyi okuyan nadir uzmanlarndan biri yapacaktr. Rdiyede
okumaya devam ederken Hasankaleli byk lim ve mutasavvf Erzurumlu
brahim Hakknn Marifetname adl eserini okudu. ok beendii bu eserden
dolay yazarnn ismi olan Hakk y kendisi iin de kullanmaya balad 8. Bylece
resmiyetteki brahim Atis, artk brahim Hakk Konyal oldu.
Konyal, hal tercemesinde mahallesi ve ocukluk anlaryla ilgili unlar
kaydeder: Bizim mahallenin ad Aknc Mahallesi idi. Sonra Mihmandar
Mahallesi adn ald. Mahallemizde Seluklu eserleri i ie girmi, yan yana
sralanm gibiydi. Karatayinin kardei, Kemaleddin Turumtan ve Seyfeddin
Karasungurun medrese ve trbeleri, Aknc ve Knac mescitleri, Mevlanann
gherta medresesi, Kad zzettin medrese ve mescit ve trbesi, Hatuniye (Ktk
Minare) manzumesi, Ruzbe Mescidi burada idiler. Baba tarafndan ilk dedem
buradakilerin komular idiler. Gherta tarafndan yaptrlan medresesi kz
retmen okulunun karsnda idi. Mevlana, yetitirmesi Simyay mridi emsi
Tebriziye bu medresede nikhlam ve burada oturmalarn salamtr. Mevlana
ve mridi namazlarn imamln yaptm Aknc mescidinde klarlard. Ben o
vakit bilmeyerek dedemin ve mridinin mescidinde imamlk yapmak erefine
erdim. Mescidin sandaki onlarn suyunu itii emenin suyunu itim. Bu
mescidin yannda Konyada valilik yapan Osmanl ehzadelerinin klk saraylar
Ad geen bu eme bugn mevcut deildir.

brahim Hakk Konyal Ktphanesi Arivi, brahim Hakk Konyalnn Hal Tercemesi, Belge No:
5397, s. 3.
6Ycel, a.g.m., s. 25; brahim Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi, C.1, stanbul
1974, s. 320.
7Ycel, a.g.m., s. 25.
8Ycel, a.g.m., s. 25.
4
5
vard. Evimizin
selamlardk9.
balkonundan
ve
penceresinden
Karatayinin
eviyle
Konyal, kiilik olarak merakl, sorgulayan ve incelemeyi seven bir yapya

sahiptir. Makalelerinin satr aralarnda, onu tanyan ahslarn anlattklarnda ve
kendi yazd hal tercmelerinde bunu grmek mmkndr. Ayrca baarlaryla
tannan gen bir renci olan Konyal, i hayatnn her safhasnda ve alt her
yerde tarihi aratrmalar yapar, ilmi incelemelerde bulunur ve bunlar kayt altna
alrd. Bu konu ile ilgili hal tercmesinde unlar kaytldr:
Btn hizmetlerim srasnda tarihi ve ilmi incelemeler yaptm. Tetkiklerimi
defterlerime yazdm. Ktphane ve arivimi esiz ve kymetli eserlerle
zenginletirdim10. Bahsettii defterlerin birou halen kendi adyla kurulan
ktphanede muhafaza edilmektedir.
Avukat ve gazeteci Ethem Ruhi Balkan, brahim Hakk Konyal hayattayken,
yani daha o, hararetli bir ekilde tarih ve sanat almalar ile yaz ve gazetecilik
yapt zamanlarda (1941 ylnda) kk bir kitapk eklinde yaynlad
hayatnda unlar aktarmaktadr:
brahim Hakk Konyal, her mektepten birincilikle kmtr. Onun nezaheti
ve ateli zeks daha mektep sralarnda muhitine ve memleketine birok eyler
vaat ediyordu. O, talebe iken mektep idarelerinin kendinden sonraki snflara
hocalk yapard. Daha talebe iken Konyallar bu deerli ocuklarn hitabet
krslerinde dinlemekten byk bir zevk duyarlard 11.
Konyalnn eski medrese eitim sistemini benimsemeyen, kr taassuba kar
ve taassupla mcadele eden bir yaps vardr. Genelde neriyat ve ilim ile urar
siyasetle hi megul olmazd.
Adeta bir z donanmla dnyaya gelen Konyal, hayatnn eitli yllarnda
meraklaryla kendini ortaya koymutur. Btn okul aamalarn derece ile
bitirmi olmas bunun ispat hkmndedir. Dil renmek iin abas, kitabe
okuma merak, arivleri tetkik yetenei ve sabr onu ayran nemli
zelliklerindendir. ok ynl ve ok alkan, ayn zamanda duyarl ve detayc,
mcadeleci, azimli, zorluklara dayankl, kaderci bir kiilie sahiptir.
9HKA,
brahim Hakk Konyalnn Hal Tercemesi, Belge No: 3049, s. 1.

HKA, brahim Hakk Konyalnn Hal Tercemesi, Belge No: 3049, s. 3.
11 Balkan, a.g.e., s. 6.
10
Onun iyi bir meskkt uzman olduunu sylemek gerekmektedir. Birok

kez dile getirdii ve Batl bir yazara ait olan Bana bir avu eski para veriniz size
tarihi yetitireyim. sznn hakikat olduunu ve tarih ilminin olmazsa
olmazlarndan birinin meskkt ilmi olduunu dile getirmektedir. Konyal, 4 yl
boyunca dnemin Maarif Umumi Mfettilerinden ve hem dou hem de bat
leminin meskkt ilminin byk limlerinden Ahmet Tevhit Beyden meskkt
dersi almtr. Hatta Ahmet Tevhit Bey bazen Konyalnn kendisini getiini
sevinerek anlatrd12.
brahim Hakk Konyalnn, aratrmaya ok fazla merak vard.
Kklnden beri gazeteci ve yazar olmay dlemektedir. 19 yanda iken
Konyada kard Hakyolu dergisi bunun delilidir. Bu dergi 4 say kar ve
Konyal, yazarlk ve gazetecilik iin stanbula gelir. te onun asl almalar,
aratrmalar burada balar. Onu tarihi ve sanat tarihisi yapacak kiilii burada
ekillenecek. Onu bir stanbullu, bir skdarl yapacak olan da bu devirdir.
Zaten hayatnn sonuna kadar da stanbuldan ayrlmayacaktr.
Bir mimari eseri anlatrken sinirlerine hkim olamadan kfr ettii olur.
Yazlarnda bunu fark etmek mmkndr. Saha aratrmalarnda karlat
tahribat manzaralar onun hassasiyetini arttrr ve onu gergin bir hale sokard.
nk o, bu memleketin en ufak sanat eserinin bile ciddi bir ekilde korunmas
gerektiine inanrd. Zaten hayatta iken yapt almalara baktmzda onun bu
duyarll bizzat yaad grlmektedir. Ar duyarllndan tr nasihat,
telkin ve tekliflerde bulunur. Hznlenir ve yer yer yap iin yas tutar13. Bu tr
ifadeler anlatmn iine serpitirilir. Anlatm ynteminde bu vardr. Aklna o anda
ne gelirse onu oraya yazar. Belki daha sonra dzeltmeyi de dnmezdi.
Eserlerinin oaltlmasn ve kendisinden izinsiz olarak baslmasn katiyen
istemezdi. Kaybettii notlarn ve kitaplarnn takibini yapard. En kk not ve
karalamay dahi atmam ve bunlarn tamamn arivine kaldrmtr. Arivcilik
ruhu olaanst gelikindir.
Konyal, ok farkl alanlarda yaz ve kitaplar neretmitir. Biyografi trnden
kitaplar olduu gibi sadece tarih, sadece Sanat Tarihi veya tarih ve Sanat Tarihi
birlikte yaymlad ve yaymlayamad kitaplar da vardr. Ayrca Arapa ve
Farsadan evirilerini kapsayan kitaplar bulunmaktadr. Ksaca kltr, sanat ve
edebiyat kapsamna girebilecek btn sosyal bilimlerde sz sahibidir.
12
13
Balkan, a.g.e., s. 11.

brahim Hakk Konyal, stanbul Abideleri, stanbul, 1947, s.72.
brahim Hakk Konyal ile beraber ktphanede yaklak 4 sene alan yazar
Mustafa zdamar, onunla alakal unlar aktarr 14:
Bizim buuk-drt senemiz geti. Ben 1981de ktphaneye geldim rahmetli
brahim Hakk Konyal 1984 Austosunda hakka yrd. 3-3,5-4 yl gibi bir
birlikteliimiz oldu. Bu srede hocayla bir sr hatra yaadk. Tersinden dznden bu
nehrin hem baharn hem gzn grmz. ok ho anlarmz da oldu, bazen bo,
grltl anlarmz da oldu. yle ki zaman zaman ben hocann makbul Mustafas
oldum, bazen de maktul oldum. Hsl her eye ramen her anmz tatlyd 15.
Konyalnn, hem ya hem de yaratl hem de keskin mizac itibariyle
huysuzlua varan ar bir hassasiyeti vard. Bu durum kendisiyle beraber
alanlar iin zor bir durumdu ama ona da yakan bir durumdu. Hoca, nerdeyse
bir asrlk mrnde srekli alan bir insan, aktivitesini srekli koruyan bir
insand. Her konuda titiz olan Konyal, salnda Karacaahmette yaptrd
kabri konusunda da titizlik gsterir ve zaman zaman ktphane alanlarn
yanna alarak mezarnn stn ve evresini temizletirdi. Ben pis mezarda
yatmam efem! der, lm ve te dnya ile ilgili yorumsuz teslimiyetini dile
getirirdi:
Efendim, rahmetli anneciim derdi ki: gn yatak, drdnc gn toprak!. Ben de
bunu istiyorum Cenab- Haktan. El ayak muhta kalmadan; ona buna yk olmadan,
gn yatak, drdnc gn toprakta olmak istiyorum! Ben hayrm hasenatm yaptm.
Fatihadan baka bir ey beklemiyorum. lmekten korkmuyorum. Kabre girip de topraa
14TRTde
yaynlanmak zere Bey Yapm, 2012 yl ierisinde brahim Hakk Konyal Belgeseli
hazrlamak iin bir alma gerekletirdi. Bu almada brahim Hakk Konyaly tanyan ilim
adamlar, ktphaneci ve aile dostlarndan oluan bir grup insanla rportajlar gerekletirdi. Bey
Yapmn stendii bu projeyi Baak zylmazn Yapm Yayn Koordinatrlnde Hakan Pelit
gerekletirdi. Yaklak 8 saatten oluan syleiler daha sonra 28 dakikaya indirgenen bir
belgesele dntrld. Belgesel Eserlere Adanm Bir Hayat olarak 2013te TRTnin uygun
grecei bir tarihte yaynlanmak zere yayna hazrland. Bu programda u kiiler ile rportaj
yaplmtr. Erdem Ycel (Aratrmac-Yazar), smail Hakk Avc (Emekli retmen-Tarihi),
Saadettin Parlak (Vakflar stanbul 2.Blge ube Mdr), Fevzi Karabrk (Ktphaneci), Belks
brahimhakkolu (Aile Dostu-Eski Edebiyat Vakf Bakan), Mehmet Nuri Yardm, Mustafa
zdamar (brahim Hakk Konyal Ktphanesinin ilk mdr ve Konyalnn mesai arkada).
Biz bu cdlerde yer alan ve yaklak 8 saat sren sylei konumalarn deifre ettik ve tezimiz iin
istifade ettik. stifade ettiimiz konularn ou onun hayatyla alakal olduu iin daha ok bu
blme aldk.
15 zdamar, 16.08.2012 tarihli TRT iin hazrlanan brahim Hakk Konyal Belgeseli Konumasndan.
uzannca, sanki bir asrlk yorgunluktan kurtulup dinlenecekmiim gibime geliyor.

Cenab- Hakkn rahmetine ve Hazreti Peygamberin efaatine gveniyorum derdi16.
Mutlakiyet, Merutiyet ve Cumhuriyet tarihleri boyunca padiah, son
halife ve yedi cumhurbakan devirlerinin her trl politik, ekonomik ve sosyal
alkantlarn iine alan ve kendi tabiriyle hkmetler yapan, hkmetler ykan
romanlk bir hayat hikyesi vardr17.
Kendi alannda en iyi biri olduu halde kendisine bilim adam ya da lim
sfatn yaktrmazd. O, Ben ilim adam deilim, ilim hadimiyim, ilim klarna
hizmet eden bir insanm. derdi. Hocann byle mtevaz bir taraf vard18.
eyhl muharririn19 Burhan Felek20 lmt. Konyal:
Burhan Felekten sonra yaayan en yal muharrir benim. E eyh de yal demektir
zaten eyhul Muharririnlik payesini almak iin Gazeteciler Cemiyetini bekleyecek
deilim! dedi ve yle imza atmaya balad. Hatta buna bazen profesrlk ekledii de
olurdu21. Bize dedi ki, u u u lgatleri getirin. Osmanlca szlkleri istiyordu.
Bilmedii bir eye bakmak iin deil, bize gstermeye alyor. ocuklar bana bu
lgatlerde eyh kelimesini bulun. Biz de szlklerde bu kelimeyi bulduk. Bize ne
anlama geliyormu, diye sordu. Biz de, yal insan, olgun insan anlamna geliyor, diye
cevap verdik. Peki, eyhl Muharririn Burhan Felek ld. Ondan sonra en yal eyhl
Muharririn benim. Onlarn bize eyhl Muharririnlik sfat vermesini beklemeyelim. Biz
imdiden itibaren imzamz eyhl Muharririn brahim Hakk Konyal olarak atalm,
Mustafa zdamar ile 16.08.2012 tarihinde yaplan grmeden.; Mustafa zdamar, a.g.e., s.14;
Mustafa zdamar, ehirlerin Tarihini Yazan Adam, Trkiye Gazetesi, stanbul 22 Austos 1991,
s.7.
17 zdamar, a.g.e., s.14; zdamar, a.g.m., s.7.
18 Mustafa zdamar ile 16.08.2012 tarihinde yaplan grmeden.
19 Usta gazeteci veya en yal ve en tecrbeli gazeteci anlamnda bir unvandr.
20 Burhan Felek: brahim Hakk Konyaldan nceki eyhul Muharririn.1889 ylnda stanbul'da
dodu. Hukuk Fakltesi'ni bitirdi. Evkaf naat Baktiplii ve Ticaret Bakanl Mavirlii
yapt. 1907'de Anadolu Futbol Kulbn kurdu. 1918 ylnda Tasvir-i Efkr gazetesinde spor ve
foto muhabiri olarak almaya balad. 1922'de Ali Sami Yen ve Yusuf Ziya ni ile birlikte
TC'nin kuruluunu gerekletirdi. Atletizm Federasyonu Bakanl'na seildi ve 1936'ya kadar
bu grevi srdrd. 1924 ve 1928 Olimpiyat Oyunlar'na ynetici olarak katld. Balkan ve
Akdeniz Oyunlar kurucularndandr. 1924 ylnda kurulan TMOK'nin kurucular arasnda yer
ald. 1938-1952 yllar arasnda TMOK Genel Sekreterlii, 1960-1964 ve 1965-1982 aras 21 yl
sreyle TMOK Bakanl grevlerini stlendi. TOC Olimpik Liyakat Diplomas ile dllendirildi.
1982'de vefat etti.
21 zdamar, a.g.e., s. 17-18.
16
dedi. Hakikaten o tarihten sonra hocann belediyelere veya baka kurumlara yazd
mektuplarda ok ilgin ifadeler vard.
Son zamanlarnda u ifadeyi ska yazard: 92 yandaym, rahmet-i rahman
denizinin kenarndaym, kandilde ya bitmek zere. diye bitirirdi. Her mektubundan
sonra ona sorardk, hocam bugn hangi sfatnz kullanalm, diye sorardk.
Bazen brahim Hakk Konyal mellif, muharrir diye imza atard. Bazen Seluk
niversitesinin hocaya vermi olduu fahri doktora unvann kullanrd. Bazen
eyhl Muharririn Dr. brahim Hakk Konyal olarak imza atard 22.
Uzun ve salkl bir mr sren Konyal, son yllarnda gzleri grmez hale
gelince:
Siz bo durmazsnz, beraber olmadmz zamanlarda neler yapyorsunuz hocam?
diye sorduum zaman:
Aman efendim aman!.. Neler yapmyorum ki Eskiden yazdklarm bu perdeli
gzlerle byte yardmyla yle bir gzden geiriyorum da Neler neler yazmm!...
Onlar nasl yazdma hayret ediyorum! Kitaplar hakkyla tekrar tetkik ve tashih etmem
gerekiyordu, yapamadm. Vakit bulamadm, ona zlyorum derdi23.
smail Hakk Avc, Yeni Asya gazetesinde alt zamanlarda sk sk
Konyalnn evine gittiini ve ona gazete gtrdn ifade ederek unlar
aktarmaktadr: Zili aldmda kapy atm zaman eski bir Osmanl beyefendilii
ierisinde bizi mtevaz bir ekilde ieri alr. Topkap Sarayna, Sultan Ahmet ve
Ayasofya Camiine nazr salonda otururuz. Eine efikacm! diye seslenir, kahvemizi
syler, biz bu arada sohbetlerimizi ederdik. Mevcut yazlarn alr, verilmesi gereken
cretini takdim ederdik. Baz mevzularda benim merak ettiim sorular sorardk ve byk
bir ciddiyetle ve derin bilgisiyle anlatmaya balard24.
Son derece ikramperver ve misafirperver bir insand. Evine gittiimiz zaman o yal
halleriyle Ei efika Hanm, brahim Hakk Konyalya almalarnda ok byk destek
vermi bir hanmefendiydi. Bunlar, biliyorsunuz, gizli kahramanlar yani elerinin
almalarn gn yzne karan hanmlar. nk efika Hanm Osmanlcay iyi bilirdi.
Belgeleri okumada, tasnifte brahim Hakk Konyalya ok byk yardmlar olurdu. Evine
gittiimiz zaman gnlk hadiselerden de konuurdu tabii ki, ama ok sayglydk. Onlarn
Mustafa zdamar ile 16.08.2012 tarihinde yaplan grmeden.

Mustafa zdamar ile 16.04.2012 tarihinde yaplan grmeden; zdamar, a.g.e., s. 16-17.
24 smail Hakk Avc ile 16.04.2012 tarihinde yaplan rportajdan.
22
23
ilham ettii de buydu kardaki insana. Yani onlarn karsnda saygsz olamazdk.
nk kendileri ylesine hrmetli, o kadar saygl insanlard ki kardakini de derleyip
toparlanmaya davet eden bir saygyd bu. Gittiimizde hem gnlk hadiselerden,
siyasetten mesela ahvalin olumlu olumsuz taraflarndan konuulduu gibi sz dnp
dolap mutlaka tarihe gelirdi. nk o bir tarihiydi. kisi de sessiz insanlard. Telal
deillerdi. Onun tpk bir alamet-i farikas olan mehur bastonu ve beresi vard. O zaten
bizlere geliinde de yani sokaa her knda bastonunu eline alrd. O kolunda efika
Hanm ile beraber yrrkenki halleri bugn gibi gzlerimin nndedir.
O ikilinin sakin ve dingil yrylerini unutamyorum. Hasl gzel insanlard.
Allah gani gani rahmet etsin. Hayrla yd edilecek insanlardr. Rabbim meknlarn
cennet etsin. Bir fani iin herhalde bundan daha gzel bir ey olamaz25.
Son yllarnda gzleri grmez derecede iyiden iyiye arlat ve ancak
bytele okuyabildii halde, hrs- pir (yallk hrs) tabir edilen taknla
varan bir cokunlukla almalarn srdren ve kendisini ziyarete gelen ilim
klarna: lmeye frsat bulamyorum! diye balayarak kendine has jest ve
mimiklerle, ayakta ise elinden hi drmedii bastonunu yere vurarak, eer
oturuyorsa masa ya da koltuk kenarlarn yumruklayarak: Yoruldum efendim,
ok yoruldum ammaaaa lme bile vakitim yok! gibi cmlelerle devam eden
sohbetlerinde Konyalnn bu drt elif miktar uzayan ammaaaa.. lar pek
mehurdu.
Bazen ilim yankesicileri olarak niteledii sahte tarih yazarlar sz konusu
olunca, bu tatl taknl daha da artar ve sz yumann ucunu lm le
ilmekleyerek: Tarih yamaclar benim lmemi bekliyorlar!. Yamalarna ya
srmek ve sahtekarlklarn srdrmek iin benim lmemi bekliyorlar ammaaaa...
lmeyeceim efendim, inallah daha lmeyeceim Ben ldm zaman,
greceksiniz, bu ilim yankesicileri, bu tarih yamaclar benim cenazeme,
cenazeme bile gelmeyeceklerdir. Hepsi de benim lmemi bekliyorlar, ziraaaaa
ben lnce, kpeksiz kyde deneksiz dolaacaklar der ve hemen ardndan,
hafif tonda kahkaha kopararak: Kpek de biz oluyoruz galiba efem!.. derdi. hoh
hoh layarak26.
Konyalnn iire ve edebiyata kar fazla merak yoktu. Tarihilii daha ar
basyordu. Ancak iyi iiri sever ve bu konuda hep unu sylerdi: iir yazmak
25
26
Belks brahim hakkolu ile 22.04.2012 tarihinde yaplan grmeden.

zdamar, a.g.e., s. 10.
10
iin hep ocuk kalmak lazmdr. Yahya Kemal Beyatl mr boyunca hep ocuk
kalabildii iin iyi iirler yazmtr27 derdi.
Hayatnn byk bir blm stanbulda gemesine ramen Konyallk
duygusunu hep gl tutmay baarmtr. Zaten Konyal soyadyla mehur
olmu ve tm eserlerinde de bunu kullanmaktan mutluluk duymutur. Mustafa
zdamar onu katksz bir Konyal olarak tarif eder ve yle der:
Rahmetli Hoca, stanbulun toprandan ve ikliminden sz ederken: Bu
iklime kan ekseniz can biter! p dikseniz nar olur!.. derdi 28.
Konyalnn phesiz en nemli zelliklerinden biri iyi bir kitabe okuyucusu
olmasdr. Kitabe okumaya adeta bir mr harcamtr. Bu konuda bir gazetede
kan rportajnda unlar kaydetmektedir:
Ben grmeden yazmam, yazacam konuyu mutlaka grmem lazm.
Allahn ltfu ile elli senedir Anadoluda okumadm kitabe kalmad. 50-60
senedir dnyada kitabe okumayan kalmad, yalnz biz kaldk. Son zamanlarda
gzlerim rahatszland. Allah nur-u basar elimden almasn yeter. Bizdeki ilim
adamlarn arive davet ettim, kitabe okuyabilmeleri iin. Onlar imtihana davet
ediyorum. Bu davete hibiri gelemedi. Bunu ben Yeni Asyada yazdm. Henz
hi kimse cesaret edip de bu imtihana gelmedi 29.
Ayn rportajnda mezar talarn okuma konusunda da unlar
aktarmaktadr: Konyann eski bir gazetesi olan Babalkta Kristof Kolombun
haritas yenieriler mzesindeymi, diye kk kk bir haber okumutum. Bu
haber zerine Askeri Mzede gnlerce altm, aradm, taradm fakat
bulamadm. Daha sonra Topkap Saraynda da aratrma yaptm. te Piri Reisin
haritasn burada buldum. Nedimin mezarna gelince, 42 sene evveldi. Mezar
talarn okuyordum. Yzlerce ta elimden geti, bu ile urarken yklm bir
ta buldum. Bunu kaldrp okuyunca, bu tan Lale Devrinin mehur airi
Nedime ait olduunu hayret ve sevinle grdm30.
Konyalnn kitabe okuma serveni ve sevdas elbette bunlarla snrl deildir.
Baslm tm kitaplarnda yzlerce kitabe metninin okunmu hali bulunmaktadr.
zdamar, a.g.e. ,s. 12.

zdamar, a.g.e., s. 18.
29 ahiner, a.g.m., s. 5.
27
28
11
Kitabe okuma konusunda kendisine ok gvenen ve birok yapnn kitabesini ilk

defa okuyan kii olarak Konyalnn kendisini yer yer bu yeteneiyle vd ve
bazen de meydan okuduu grlmektedir. Bu konuyu geni bir biimde
rnekleriyle aklayan yazlar da yaymlamtr31.
Yazar, inili Kkn kitabesiyle ilgili anlattklar konuyu biraz daha
aklamaktadr. Bu eserin Fatih devrinin btn zelliklerini zerinde barndrarak
gnmze gelebilen en kymetli eser olduunu yazmaktadr. Asar- Atika
Mzesinin karsndadr. Konyal, bu yapnn kitabesi ile ilgili unlar
aktarmaktadr:
Kapsnn stnde ve yanlarnda dolaan kitabeyi okuyalm. Hakikatte iki
satr halinde iken ve daha fazla satr halinde grlen bu sarmak ve girift
satrlar nnde ben tam buuk sene altm ve tam 467 yln okuyamad bu
yazy okudum. imdi drt buuk asrn dmlerini stnde tayan bir srr
zm olmann zevki iindeyim. Alt satrn nnde 4,5 asrn limleri, tarihileri
durdular, arkn yksek bilginleri, garbn derin msteraklar (msterikleri)
inili Kkn eiini andrdlar. Kafalarnn btn n, gzlerinin btn
nurunu bu kitabe nnde tkettiler fakat bu tlsm zemediler. Fatihin kitabesi
konuturulmad. buuk senelik sabr andran ve yoran alma ile elde
ettiim bu muvaffakiyetli neticeden sonra u kanaate vardm ki; bu Farsa
mozaik kitabeyi bir hazrlayan lim, bir istif eden hattat, bir de kasrn banisi
kinci Sultan Mehmet doru okumulard. Hattat tezyin zaruretine inzimam eden
yersizlik endiesi ile bu gzel tarih kitabesinin kelimelerini yle birbirine
kartrm ve yle istif etmitir ki, kendinden sonra onu bir daha kimse
okuyamamtr. Btn tarih kitaplarn kartrdm. Fatih ve Beyazt devri
airlerinin ve ediplerinin bize kadar gelebilen manzum ve mensur btn
eserlerini okudum. Bu kitabeye rastlayamadm, rastlayamazdm nk bu
kitabe ini zerine getikten sonra bir daha kimse tarafndan okunamamtr ki,
bir tarihi veyahut lim onu nakletsin32.
Konyal bu kitabenin Veliyettin Efendizade Bursal Ahmet Paann
kaleminden ktn dnmektedir.
Kitabeye gre inili Kk 1472 ylnda yaplmtr. Bu kitabe ayn zamanda
kkn tam bir ifadesi ve tasviridir.
Bkz. brahim Hakk Konyal, Ktphanelerimizden alnan Kitaplar, Yeni Asya, 29-30 Haziran/ 12-3-4-5-6 Temmuz 1976, s. 4.
32 Konyal, stanbul Abideleri, s. 29-30.
31
12
Mustafa zdamar onun kitabe ilmindeki uzmanln yle izah etmektedir:

Kendisi kitabe deifre etmede, vakfiyeleri okumada, eski yazlar okumada
uzman bir insand. Zaten yazd kitaplar da Sanat Tarihi ile ilgili eylerdi, ehir
tarihleri ile ilgili eylerdi. nsan ok yoran almalardr 33. brahim Hakk
Konyalnn arivinde yer alan fotoraflar arasnda onun sahada mimari eserleri
incelerken ekilmi birok resmi bulunmaktadr (Resim 17-19-21-22). Bunlardan
bir ksm merdivene dayayarak veya uzanarak veya eilerek okuduu yap
kitabeleri veya mezar ta kitabelerinden olumaktadr. Bu ii o kadar ok yapm
ki, gittii yerlere birok defa eini de gtrm ve zaten tahsili olan Refika Hanm
bile kitabe okuma yeteneini elde etmitir (Resim 38-40-48). Onun yaymlanm
kitaplarna baktmzda, inceledii eserlerin varsa, mutlaka kitabesini
zmlediini ve Latinceye evirerek yaymladn grmekteyiz.
1.2. Eitim Hayat
brahim Hakk Konyal, ilk tahsilini Konyada Ykk Mahalle mektebinde
tamamlad. Ortaokul eitimine tekabl eden rtiye eitimini yine Konyada
Fyuzat- Hamidiyye mektebinde yapt. Bundan sonra da yksek tahsil
diyebileceimiz ve lise ve niversiteye denk den asl eitimini de, medreselerin
slah iin Konyada Sami Bekir bakanlnda alan Islah- Medaris-i slamiye
mektebinde 12 yllk ciddi bir eitimin sonunda tamamlamtr. Bu okulda iyi
derecede Arapa ve Farsa da rendi. Bu okul, nev-i ahsna mnhasr bir
yapya sahip olup din ilimlerinin yan sra fen ilimlerinin de retildii bir
kurumdu. Birinci Dnya Savann balad yllarda, devam etmekte olduu
Konyadaki Islah- Medaris-i slamiye niversitesi kapannca, zmirdeki
Amerikan imendifer Mektebine kaydn yaptrd34(Resim 3).
Konyal, kendi el yazmasnda bu tahsil hayat ile ilgili unlar aktarr: lk
tahsilimi kn Ykk Mahalle mektebinde yazn hergele bandaki camiin son
cemaat yerindeki mektepte bitirdim. Hocalar ayn idi. Rtiye tahsilime
Konyada Sebi Han Mahallesinde Emir Nurettin Trbesi kmaz iindeki bir
evde Sar Ali Efendinin at Fuyuzat- Hamidiye mektebinde baladm.
Sonra mektep Akif Paa mektebine tand iin burada 1910 ylnda
tamamladm. dadiye devam ettim. Konyal, hal tercmesinde ad geen okulun
kuruluu ve program hakknda unlar anlatmaktadr: Vakf ile medresenin
slam medeniyetinin oluunda aslan pay vardr35.
zdamar, a.g.e., s. 9.; Balkan, a.g.e., s.3.
35 brahim Hakk Konyal, Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Anlatyor, Yeni Nesil, 19 Ocak
1981, s. 4.
33
34
13
Dejenereleen bu iki messese Mslmanlar zelil ve hakir etmitir. Konyal

ilim adamlar, hayrseverleri eski medresenin dman (Islah- Medaris-i
slamiye) adl bir slam darlfnunu kurdular. Bu medresede slamn istedii
apta madde ilimleri ile mana ilimleri kucaklatrlarak okutulurdu. Programnda
Japonyada slami neir de vard36. brahim Hakk Konyal, 17 Austos 1331/1913
ylnda Islah- Medaris-i slamiye mektebinden diplomasn alarak mezun
olmutur. Konyal, 1332/1914 ylnda Konya Sanayi Mektebinde ksa bir mddet
hocalk yapmtr.
Konyal 1333/1915 ylnda zmirde alan ve bir ihtisas ve meslek okulu olan
imendifer Mektebinden yksek derece ile mezun olmutur. Almanlarn
idaresindeki Anadolu-Badat demiryollarnn Geyve ve Bozyk istasyonunda
staj grd.37 Kendisi ile yaplan bir rportajda Konyal, Islah- Medaris-i
slamiye medresesinden bahis alnca o gn yayorcasna heyecanlandn
ifade ederek unlar kaydeder: slamn dman olduu taassup bu
niversitenin kapsndan ieri girmemitir. Bu medrese maddi ve manevi ilimleri
toplayan ve o vakte kadar geni snrlar olan Osmanl mparatorluunda bir ei
daha olmayan retim messesi idi. renim sresi on iki yld. Buradan kanlar
maddi ve manevi ilimlerle kendilerini cihazlandryorlar, dou ve uzak dou
lkelerinden birinin dilini reniyorlard. Onlara dou ve uzak dou lkelerinde
slamiyeti yaatma grevi verilmesi dnlm, planlanmt 38 (Resim 5-8-9).
1.3. Hocalar
Konya hukuk mektebi mdr Refik, eyhlislam Mustafa Sabri, Konya
Mebusu Elmall Tefsirinin sahibi Kk Hamdi (Elmall Hamdi Yazr), Ayan
azasndan eyhzade Zeynel Abidin39, kardeleri Rfat ve Ziya, Ahmet Tevhit40,
Hac veyszade Mustafa, Konya Mfts mer Ltfi ve Fahrettin efendiler 41.
Konyal, Franszca hocasnn ise bir Ermeni olduunu sylemekte ancak ismini
zikretmemektedir.
1.4. Ailesi
brahim Hakk Konyalnn evlilii ve ev hayat hakknda ok fazla bilgi
bulunmamaktadr. Mevcut bilgiler de henz herhangi bir yerde yaymlanmam
38 Ycel, a.g.m., s. 25.
39 Konyal, hocas Zeynelabidin hakknda bir yazsnda detayl bilgi vermektedir. Bkz. Konyal,
brahim Aann Bulduu Lahit, Yeni Asya, 1 Austos 1972, s. 4.
40 Konyal, Eski Paralar, Yeni Asya, 23 Austos 1977, s. 4.
41 Konyal, Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Anlatyor, Yeni Nesil, 8 Austos 1981, s. 4.
36
37
14
bilgilerdir. brahim Hakk Konyal ile ilgili Konyada dzenlenen bir konferansta
onun torunu Didem Ati zhekim, dedesinin ailevi hayat ve evlilikleri ile ilgili
unlar sylemektedir:
Dedemle ilgili aile anlarm ancak babaannemle tanmalarna kadar geri
gidebiliyor. Dedem 17 yanda iken, stanbuldan Konyaya ziyarete gelen
Medihay 13 yanda ilk kez grr. Bir sene birbirlerine iirler, mektuplar
yazarlar. Babaannem 14, dedemse 18 yanda bir renciyken de evlenirler. lk
ocuklar Yldz ksa bir sre sonra dnyaya gelir. Yedi sene sonra ise oullar
yani babam Ayhan Babamn liseyi bitirdii sene ailelerine ikinci halam
Mukadder katlm. Hatrlyorum da, kkken adn syleyemediim iin
Muku hala derdim. Bu sre iinde Konyadan stanbula tanmlar.
Babaannem baheyi ve iekleri ok sevdii iin dedem ona baheli bir ev tutmu.
Yldz halam Ankarada Nigthingale Hemirelik Okulunda okuduundan,
dedem de evden uzakta olduundan, babam evin reisi gibiymi. O da stanbul
Teknik niversitesindeki eitimine balam. Babaannem ve babamn en byk
zevkleri evlerinin arka bahesinde iek yetitirmek ve sabah kahvelerini ana
oul bu bahede beraber imekmi. Yine byle bir sabah keyfi srasnda,
babaannem fenalam ve doktor gelene kadar o ok sevdii bahesinde daha 38
yanda iken, beyin kanamasndan lm. Ne yazk ki; dedem o srada aratrma
gezilerinden birinde imi. O dnemin ulam koullar nedeniyle yetiememi
karsnn cenazesine zhekim, ayn konferansta Konyalnn ikinci evlilii
hakknda da bilgiler vermektedir:
Aradan ok ksa bir sre gemesine ramen, annesinin basks ile dedem
ikinci evliliini yapm. kinci ei, en by 22, en k 3 yanda olan
ocuu istememi evinde42. Bylece kardein babalaryla ilikileri kopmu.
Yldz halam evlenmi ve kk halam yanna alm. Bir sre sonra da halam
sayesinde annemle babam tanmlar. Babam 31, annem de 26 yanda iken
evlenmiler. Bir sene sonra da ben domuum. Dedem skdar Tarihinin 2.
Cildini yazarken geirdii trafik kazasna kadar, aile birbiriyle hi grmemi.
Arabann arpma ve frlatma iddeti ile dedemin kala, omuz, kol; ksaca
neredeyse krlmadk kemii kalmam. Babam ve halalarm hemen hastaneye
42Burada
Konyalnn eski einden 3 ocuktan bahsedilmektedir. Ancak 1974 tarihli bir gazetede
Konyal Melih veya Melik (nk yaznn bir yerinde Melih dier sayfasnda da Melik olarak
gemektedir.) adnda bir ocuundan da bahsetmektedir. Hatta bu ocuunun ei ile beraber
Konyada Sadrettin Konevi kabristanna defnedildiini yazmaktadr. Bu bilgiye gre eski einden
2si kz 2si erkek olmak zere 4 ocuunun olmas icab etmektedir. Bkz. Konyal, 20. Asr inde
Konyada ve Karamanda Yktrlan, Yok Edilen Tarihi Abidelerimiz ve Eski Eserler, Yeni Asya,
18 Ocak 1974. s. 4.
15
komular. Onlarn anlattna gre, bir sene hastanede yatm. Vcudunda

hareketsizlikten yaralar almasn diye dar yatak ve yastklar dikilmi. O
zamanlar babam da beni hastaneye gtrm. te ben dedemle ilk defa o zaman
tanmm ve sarglar iindeki dedeme hemen bir isim bulmuum: Uf dede.
brahim Hakk Konyalnn birinci hanmndan olan tek olu Ayhan, ayn
zamanda Didem Ati zhekimin de babasdr. zhekim, gen yata yitirdii
babasnn lm hakknda ise unlar anlatr:
Aradan kopuk bir iki sene daha gemi ve babam 35 yandayken
hastalanm ve halamn alt Amerikan Hastanesine yatrlm. Dedem de
hemen hastaneye gelmi. Olu ile kendi duygularn, karakterini ortaya koyan bir
konuma yapm: Bak olum, bir yavrun var, ikincisi de geliyor. Gl
olmalsn. Ben bir sene yattm, ne aclar ektim ama kalktm. Sen de kalkacaksn.
Ardndan yine bir aratrma gezisi Ama srekli hastaneye telefon ap,
babamn durumunu sorarm. Hastaneye telefon at bir gn, kulaklar ar
iitmeye baladndan, ne yazk ki telefondakinin hemire deil de annem
olduunu duyamam ve alayarak sormu: Hemire hanm, oluma kanser
diyorlar, doru mu? Birka gn sonra da bir baba iin en byk olabilecek acy
yaam dedem. Yl: 1971. 35 yandaki olu kansere yenik dm. Gidememi
cenazesine ve Mehter Takmn gndermi43.
Torunu Didem Ati zhekim, dedesiyle grme ann ve sonraki yllara ait
anlarn yle anlatr: Yllar sonra Salacak Karlk Apartmanndaki evine
gittiimde bilinli olarak ilk defa dedemi grdm. Yal ve gler yzl bir adam.
Beni ve erkek kardeimi grd ilk andan ld ana kadar hibir zaman bize
isimlerimizle hitap etmedi. Ben Mediha idim, kardeim ise Ayhan Bizi hep
babaannem ve babamn isimleriyle ard. Onlara ok benzediimizi sylerdi.
Sanrm bu benzerliklerimiz ona hep ac verdi. Bizi deniz manzaral alma
odasna ald. Eski kitaplarn gzel kokusunun sindii bir oda. Deniz tarafndaki
pencerenin n hari, odann her taraf yerden tavana kadar kitaplarla dolu idi.
Kardeimle dedemin gsterdii koltua oturduk. imdi dnyorum da; ne
kadar ok incelemiim dedemi. Beyaz arkaya taral salar, hafif pembemsi bir ten,
43Didem
Atis zhekim, Dedem brahim Hakk Konyal, Yaymlanmam Panel Metninden, Konya 1
Nisan 1999. Konya Bykehir Belediyesi Koyunolu Mzesinde dzenlenen ve Prof. Dr. Yusuf
Kkda, Yard. Do. Dr. Didem Ati zhekim, Yard. Do. Dr. Caner Arabac, Aratrmac-Yazar
M. Ali Uz ile brahim Hakk Konyal Ktphanesi Mdr Mustafa zdamarn konumac
olduu bir paneldir. Bu panelin konuma metinleri yaymlanmamtr. Ancak biz yazarlara ulap
metinlerini temin etmeye altk.
16
tertemiz kokan bir tra losyonu. Fakat en nemlisi gzlerdi. Hafif nemlenmiti
gzleri, belki yallktan, belki de bizden. stnde takm elbise vard. Bunu ok
garipsemitim. Evinde oturan bir insan niye kravat ve takm elbise ile oturuyordu
ki? Daha sonra onu tandka anladm. Bu durum onun prensibi idi. Her sabah
kalktnda nce tran olur sonra takm elbisesini giyer, ardndan kahvalt
masasna otururdu.
Her gidiimizde bize nerede ve kanc snfta okuduumuzu sorard.
Ziyarete gittiim baka bir gn bana yine sordu: Mediha kanc snftasn? Ne
dersler gryorsun? Pencerenin nndeki berjer koltukta oturuyordu. Ben de
koltuun kenarna oturmutum. Ortaokul 3. snftaym, dede. Trke, ngilizce,
matematik, fen gibi dersler var.
Dedem ksa bir sre dnd: Bak Mediha. Osmanlca ren. Seni
ktphanemin mdiresi yapaym.
Bana bu dnce ok garip gelmiti. Kendi kendime dndm
hatrlyorum. ngilizce, Franszca, Almanca gibi diller varken, niye Osmanlca
reneyim ki
Yllar dedemin ileri grlln bana kantlad. Marmara niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesinin Geleneksel Trk El Sanatlar Blmn
kazandmda, girdiim ilk ders neydi biliyor musunuz? Eski Trke. Bunu
dedeme syleyebilmeyi hep ok istedim. Ama biraz ge kalmtm. Daha dorusu
zamanlama hatas vard; 10 gn nce lmt. Biraz daha yaayp, Eski Trke
rendiimi, fakltemde bir retim yesi olduumu ve onun gibi lkeme
yararl bir insan olmaya altm grmesini ok isterdim44(Resim 2-11-12-13).
Konyalnn neneleri ve dedeleri hakknda pek bir malumat yoktur. Ancak bir
yazsnda babaannesinden bahsederken 1915 ylnda Konyada vefat ettiini ve
isminin de Fatma olduunu nakletmektedir45.
1.5. Memuriyet Hayat
18 Mays 1916 ylnda Kafkas Demiryollar iletme memurluuna atanmtr.
Topal smail Hakk Paa, Aydn, kasaba demiryollar umumi mdr Miralay Ali
Hikmet ve Nafia Nazareti mstear Muhtar beylerden mteekkil bir heyetle
beraber Genceye kadar bir tetkik seyahati yapan heyete imendiferci mtehasss
44
45
zhekim, a.g.p., s.2.

Konyal, Ayazma Camiinin Svas Yumurta ve Balla Yapld, Yeni Asya, 5 Mart 1971, s. 4.
17
(uzman tirenci)
bulunmutur.
sfatyla
katlm
ve
Kafkasyada
tarihi
incelemelerde
1917 ylnda stanbul polis mdriyeti drdnc ube memurluuna atanm

ve bu grevinden 1921 ylnda ayrlmtr.
lk Trk imendifercilerinden biri olan Konyal, 1916 ylnda Batumda
istasyon mdrl yapmtr. Bunu Konya Sanayi Mektebinde Trke
retmenlii, 1918 ylnda ksa bir mddet stanbul Mehat Dairesinde ders
vekleti huleflnda tetkik ve aratrmacl izledi ve ardndan Babakanlk
Arivinde uzman olarak alt.
ki defa eyhulislamlk Ders Vekleti Halifeliinde, Medreseler
Mfettiliinde ve stiklal Sava srasnda Anadolu-Badat Demiryollarnn
Konya Badat Otelinde kurulan Tefti Dairesinde uzman olarak alt.
Konyal devlet dairelerinde ayrca Askeri Mze ve Vakflar Genel
Mdrlnde de uzman olarak grev yapmtr.
1.6. skdardaki Evi
Tarihi ve retmen smail Hakk Avc, Konyalnn skdardaki evi
hakknda unlar aktarr: Faklteye girdiim sene Yeni Asya gazetesinde
almaya baladm. brahim Hakk Konyal gazeteye de yazyordu. skdarHaremde Selimiyede otururdu. Yal olduu iin yazlarn getiremiyordu. Biz
gider alrdk. ou zaman ben giderdim. Hem yazy almaya hem de czi cretini
vermeye Haremdeki evine ok gitmiimdir. Harem skele Caddesi 90 Numara
Karlk Apartman Daire 8de otururdu46(Resim 69-70).
Belks brahimhakkolu, Konyalnn skdardaki evinin Trk Edebiyat
Vakfna vakfedilmesi ile ilgili u bilgileri aktarmaktadr: Konyal, ilim ve sanat
insanlar iin bir alma yeri olsun diye skdardaki evini Trk Edebiyat Vakfna
balad. Vakfn ismi altnda kendi isminin de yaamasn arzu ediyordu. Maalesef onun
vefatndan sonra Trk Edebiyat Vakf imknszlklar yznden bu eve ciddi olarak sahip
kamad. Tabi bir kiinin kararyla da bu iler yrmezdi. Vakfn mtevelli heyeti, yani
ynetim boyutu var. Bu ev uzun sre kiraya da verilmedi. Bo kald iin de ok
yprand. Bir iki kere Vakf olarak hlihazrdaki skdar Belediyesine bavurmamza
ramen ancak henz bir cevap alm deiliz. Biz bu bavurumuzda bu evin bir kltr evi
46
smail Hakk Avc ile (TRT iin)16.04.2012 tarihinde yaplan rportajdan.
18
olmasn diledik. Rahmetlinin vasiyetini yerine getiremediimiz iin de ben ahsen vicdan
azab ekiyorum47.
1.7. skdardaki Ktphanesi
1979 ylndan beri, skdar Selimiye Camii Hnkr Kasrnda, Vakflar
Genel Mdrlne bal olarak hizmet veren ve brahim Hakk Konyalnn
adn tayan bir ktphanedir(Resim 4).
Ktphane, brahim Hakk Konyalnn vakfettii kitap ve ariv malzemeleri
ile kurulduu iin brahim Hakk Konyal Vakf Ktphane ve Arivi adn
almtr. ki salon, iki oda ve bir depodan oluan ktphane toplam 210 m 2
kullanm alanna sahiptir. Ayn anda 80 kiiye hizmet verebilme kapasitesi
bulunan ktphane,
Drt blmden olumaktadr (Resim 26-27).
Yazmalar Blm: 705 adet yazma eser bulunmaktadr.
Osmanl Dnemi Kitaplar Blm: Arapa, Farsa ve Osmanlca kitaplardan
oluan 2842 eser bulunmaktadr (Resim 28-29).
Cumhuriyet Dnemi Kitaplar Blm: Cumhuriyet dnemi kitaplar bu
blmde bulunmaktadr. Toplam 5018 adet matbu eserden olumaktadr.
Ariv Blm: brahim Hakk Konyalnn eitli konulardaki notlarndan,
gazete kprlerinden ve fotoraflardan oluan ariv blmnde 5410 adet
dokman vardr48. Bu belgelerin pek ou Konyalnn notlarndan ve
yazlarndan olumaktadr (Resim 30-31).
1.8. III. Selim Camii Hnkr Kasr
Mahfil, byk camilerde hkmdar veya mezzinler iin ayrlm, ta ya da
tahta parmaklkla evrili ykseke blm anlamna gelmektedir. Hnkr Mahfili
ise, byk camilerde padiahn halktan ayr olarak namaz klmas iin yaplm,
zel kaps ve merdiveni olan, parmaklkl ve maksure eklindeki ykseke yer
manasndadr49.
brahim Hakk Konyal Ktphanesi olarak kullanlan Selimiye Camii
Hnkr Kasr, camiyle birlikte III. Selim tarafndan yaptrlmtr. Ana giri
kapsnn alnlnda: Rabbi enzilni mnzelen mbaraken ve ente hayrul mnzilin
(Muminun-29) ayeti yer almaktadr. u anda kapal tutulan ve kbleye bakan
Belks brahimhakkolu ile (TRT iin) 22.04.2012 tarihinde yaplan rportajdan.

http://www.vgm.gov.tr/icerikdetay.aspx?Id=4, (09.03.2013).
49 Doan Hasol, Ansiklopedik Mimarlk Szl, Yap- Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul, 1988, s. 209.
47
48
19
kapnn zerinde ise: Selamn aleykm ketebe rabbukum ala nefsihirrahme

(Enam-54) ayeti yer almaktadr.
Yirmi iki basamakl merdivenden yukar kldnda aratrma salonuna
girilir. Buras hnkr kasrnn sofasdr. Burada u anda ariv kitaplarnn
bulunduu blmn kapsnn zerinde: Elhamdulillahi hamden kesiren tayyiben
mbareken fih hadisi erifi bulunmaktadr. Hnkr mahfiline alan kapnn
stnde de: Elhamdullahi ve selamn ala ibadillahillezinestafa (Neml-59) ayeti
bulunmaktadr. Ayn kapnn mahfele bakan i yznde ise: Selamn kavlen min
rabbirrahim (Yasin-58) ayeti yer almaktadr.
Konyal ktphane ariviyle ilgili u bilgileri vermektedir: On be yamdan
beri yetmi drt yl iinde toplandm yazma ve basma kitaplarn ou ilim
gnei grmemi, esiz ve nadir vesikalarmn, yurdun yarsndan fazla
topraklarnda bulunan slami ve gayri slami tarihi eserler hakknda
incelemelerimi iine alan defterlerimi Vakflar Umum Mdrlne yedi sene
evvel hibe ettim. skdarda Selimiye Camiinin bitiiindeki Sultan III. Selimin
muhteem kasr ktphane ve arivime tahsis edildi. Ad brahim Hakk Konyal
Ktphanesi ve Arividir. Kitaplarmn, ariv vesikalarnn, resim ve
fotoraflarn says yirmi bini akndr. Hibir halife, sultan, padiah ve
Mslman zengini bu kadar sayda kitap ve belge vakfetmemitir 50.
1.9. Ald dller Ve Unvanlar
Ald dller ve unvanlar hakknda kendi hal tercemesinde unlar
kaydetmektedir.
1. Gazetecilik eref kartm vardr. En yal gazeteciyim. Eskiden bir meslein
en yalsna (eyh) derlerdi buna gre ben eyh-l Muharririm (Resim 6-7).
2. Konya niversitesi Edebiyat Fakltesi, doktorluk ve profesrlk paye ve
unvan verdi (Resim 16-33).
Kaynaklarda Konyalnn profesrlk unvann aldna rastlamyoruz.
Doktora nvan hakknda bir kuku yoktur. nk hem belgesi bulunmaktadr
hem de bu belgeyi ald zamanki trenin resimleri mevcuttur. Ancak profesrlk
iin byle bir kaynak mevcut deildir. Yalnz bir dergide yapt syleide bizzat
kendisi bu unvan aldn dile getirmektedir51.
50Konyal,
51
Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Anlatyor, Yeni Nesil Gazetesi, 17 Ocak 1981, s. 4.
Konyal, "Tarih yamacl ile asrlk mcadele", Kpr Dergisi, S. 17, Kasm 1982, s. 57.
20
3. Alt il ve ilenin fahri hemerisiyim.

4. Ktphane ve arivimi vakfederken, Devlet Bakan Enver Akova bana ilt
verdi.
5. Akehir Belediyesi, Nasrettin Hoca ilti verdi (Resim 27).
6. Kltr ve Turizm Bakanl Armaan
7. Konya Turizm Dernei ilti.
8. 1982 Konyada yaplan Mevlana bilimsel toplants ilti.
9. Konya Gazetecilik Cemiyetinin onur belgesi.
1.10. Arivi
brahim Hakk Konyalnn uzun yllar ve byk emeklerle oluturduu
byk bir arivi bulunmaktadr. Bu ariv kendi adyla kurulan skdardaki
ktphanesindedir. Konyal, kendi abas ile konu btnlne de riayet ederek
toplam 5410 sar zarf iine yerletirdii binlerce ariv belgesi hazrlamtr. Her
zarfn stne de kendi mhrn ve imzasn basmtr. Bunlar hibe olarak
Vakflar Blge Mdrl bnyesinde alan .H. Konyal Ktphanesine
balannca, her zarf Vakflar Genel Mdrlnn kaesiyle kayt altna
alnmtr. Tezimizin zellikle Dergi Makalelerinde Sanat Tarihi ve Gazete
Ke Yazlarnda Sanat Tarihi blmleri bu arivde bulunan bilgi, belge ve
dokmanlar sayesinde oluturulmutur. yle ki Konyal, kibrit kutusuna bile
yazd bir notu atmam ve ilgili zarfn iinde saklamtr. Kald ki bu zarflarn
iinde pek ok vesika, berat, hccet, harita, resim, gazete ve dergi kuprleri gibi
pek ok ariv dokman bulunmaktadr.
1.11. Eserlerinde Kulland Mstear simler
lk yazs Konyada erafettin Camiinin karsnda muallimhanenin
sandaki matbaada baslan Merik-i rfan gazetesinde yaymlanmtr. Bu yaz 17
yanda iken yaymlanmtr. Bu yaz mehur Arap hatibi Kus bin Saideni Ukaz
Panayrnda krmz deve zerinde jri huzurunda yapt konumann Trke
evirisiydi. Bu ilk yazsnn bal yledir:
Kbe-i Muazzamada Son Asl Olanlardan Kus bn-i Sibin Tercmesi.
Yine renci iken baz makaleleri Msrn Arapa yayn gazetelerinde yer bulacak
kadar kuvvetli idi.
Mtarekeden sonra Batumdan Konyaya dnen brahim Hakk Konyal,
kendisini tamamen ilim ve aratrmaya verir. Ayrca Hak Yolu isimli ilk dergisini
de bu dnemde karr. Ethem Ruh Balkan bu dergi iin O vakit stanbulda bile
benzerine rastlanmayan bu ar bal ve ciddi mecmua bugn bile istifade
21
edilebilen kymetli bir mecelledir. eklinde vgler yadrmaktadr. ntibah'ta

bayazarlk yapt gibi Mtareke yllarnda Tercmn- Hakikatte daha ok
tarih konular ele alan makaleler yazd52.
brahim Hakk Konyal, el yazsyla yazd hal tercmesinde bu hususu
yle izah eder: 1919 ylnda Konyada Hak Yolu adl bir mecmua kardm. Yine
Konyada kan ntibah gazetesinde bamuharrirlik yaptm. Babalk, Konya ve
Yeni Meram gazetelerine yazlar yazdm. Konya mecmuasnda birok tarihi
yazlarm kt. Konyada din ve mezhep avcl perdesi arkasnda Ermenilere
memleketi paralayacak szde milliyet ak alamak iin Amerikallarn ve
Franszlarn mektepleri ve Franszlarn ayrca kiliseleri de vard. Amerikallarn
son mmessili Dr. Dat idi. Onun messeselerini Konyadan atma mcadelemi
Babalk gazetesinde yapm ve muvaffak da olmutum.
stanbul'a geldii yllarda Zekeriya Sertel, Halil Ltfi Drdnc, Selim Ragp
Eme ve Ali Ekrem Uaklgil'in kard Son Posta'da alt. Gazetenin
kapatlmas zerine Tan gazetesinde yazmaya balad53.
lk eseri 1936 ylnda 40 yanda iken yazm ve yaynlamtr. Ancak ilk
yazs ok daha eskilere dayanmaktadr. yi bir ariv ve alma, aratrma
disipline sahip olan Konyal, eserlerini uzun alma ve tetkiklerden sonra
baskya vermektedir. Kendi tabiriyle en kymetli eseri olan Aksaray Tarihini 28
senede yazmtr ve en hacimli eseridir54.
brahim Hakk Konyal imzasn tayan kitaplar dnda on sekiz ayr isimle
eitli dergi ve gazetelerde yazlar yazd. Konyal, brahim Hakk Konyal
isminin dnda aadaki isimleri de yazlarnda ve makalelerinde kullanmtr.
Bu isimleri en ok ve tamamn kendisinin karp ynetimini yapt Tarih
Hazinesi dergisinde kullanmtr. Kulland mstear isimler unlardr.
Amber Reisolu, Ayhan Atis55, Ayhan Nalbantolu, A. Nalbantolu, H.
Nalbantolu, Nalbantzade brahim Hakk, brahim Atis56, Dervi Karamanolu,
Hakk Arayan, brahim Cimcoz, brahim Hakk, . Atis, mer Ataolu, Mediha
Atis57, Vakanvis, M. Atis, Yeni Evliya elebi58 ve efika zdl59.
Konyal, Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Anlatyor, Yeni Nesil, 8 Austos 1981, s. 4.
Erdem Ycel, a.g.m., s.196.
55 Ayhan, olunun ismidir.
56 brahim Atis, Konyalnn orijinal ad ve soyaddr.
57 Mediha ilk einin ismidir. kinci einin ismi ise efikadr.
52
53
22
1.12.Vasiyeti
Konyal, tm kitaplarn ve dier vesikalarn balayarak kendi adna bir
ktphane atrmtr. Halen skdar III. Selim Camiinin hnkr mahfilinde
bulunan bu ktphane, nadir urayan aratrmaclara hizmet etmektedir. Ancak
Konyal, vakfettii kitaplar ve arivi ile ilgili bildiri mahiyetinde yle bir vasiyet
yaymlamtr:
On be yamdan beri yetmi drt yl iinde topladm yazma ve basma
kitaplarn ou ilim gnei grmemi, esiz ve nadir vesikalarm yurdun
yarsndan fazla topraklarnda bulunan slami ve gayri slami tarihi eserler
hakkndaki incelemelerimi iine alan defterimi Vakflar Umum Mdrlne
yedi sene evvel hibe ettim. skdarda Selimiye Camiinin muhteem kasr,
ktphane ve arivime tahsis edildi. Ad: brahim Hakk Konyal Ktphane ve
Arividir. Kitaplarmn, ariv vesikalarmn, resim ve fotoraflarn says yirmi
bini akndr. Hibir halife, sultan, padiah ve Mslman zengini bu kadar sayda
kitap ve belge vakfetmemitir. Vakflar daresi artlarn yerine getirmemitir.
Hibeden dnlebilir. Bu hususta teebbse gemi bulunuyorum. Muvaffak
olursam, bunlar Konya Seluk niversitesine vakfedeceim. Ktphane
arivimde bulunan yazma ve basma kitaplarmn ve ariv vesikalarmn basma ve
yayma haklarn yalnz Konyann Seluk niversitesine veriyorum. Refikam ve
varisim efika Konyalnn msaadesi alnarak istedikleri gibi tasarruf
edebileceklerdir60.
1.13.Vefat
brahim Hakk Konyal,20 Austos 1984 tarihinde Konya Akehir'de vefat
etti, cenazesi stanbul'a getirilerek 21 Austos'ta Karacaahmet Mezarl'na
defnedildi61(Resim 72).
Konyalnn bu ismini sadece bir makalesinden yola karak tespit ettik. O da 1590 numaral ariv
belgesinde stanbulu anlatan ke yazlarn birinde gemektedir. Konyal bu yazsnda yaklak
20 yl nce bu isimle Son Posta gazetesinde stanbulu anlatan yazlar yazdn belirtir. Bu da
yaklak 1937 ylna tekabl etmektedir. Bkz. Konyal, Tarih Boyunca stanbulu mar Dvas,
Hareketleri Her Gn, 15 ubat 1957, s.2. 1590.
59 brahim Hakk Konyalnn bu ismine sadece bir ke yazsnda rastlamaktayz. Bkz. Konyal,
Byk Mimar Sinan ve skdardaki ah Eserleri, Hergn, 17 Mart 1956. S. 6. soyad hakknda
bir malumatmz yoktur ancak efika onun ikinci einin ismidir. zdl ise einin kzlk
soyaddr.
60 Konyal, Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Anlatyor, Yeni Nesil, 17 Ocak 1981, s.4; HKA,
61 Erdem Ycel, a.g.m., s. 196; zdamar, a.g.e., s. 15.
58
23
1984 ylnn Austos ay idi. Akehir belediyesinden bir davet almt.

Davetin sebebi Akehir Tarihi kitabnn yeniden baslmasyd. Onu grp
karara balayacaklard. Konyal 19 Austos 1984 gn stanbuldan hareket etti
20sinde Akehire ulat.
Konyalnn temennilerine uygun den ilgin lmn ei efika Konyal,
ktphane personeline yle anlatmtr.
Buradan (stanbuldan) gittik. nceden bizim iin ayrlan otel odamza
indik. stirahatmz yaptk. Ertesi gn sabah kalktk. brahim Bey tran oldu,
temizliini yapt, stn ban giydi kuand. Kahvaltmz yaptk. Az sonra,
belediye bakan bizi aldrmak iin makam arabasn gndermi, araba geldi. Ben
biraz keyifsizdim. brahim Beye: Sen git, ben biraz istirahat edeyim dedim. O
gitti Aslanlar gibiydi Hasta filan deildi.
Olayn bundan sonrasn o dnemin Akehir belediye bakan anlatyor:
Biz hocay makam arabamzla otelden aldk. Ben belediye bakanlnda
hocay bekliyorum. Hoca geldi, gayet iyiydi, keyifliydi. Bize iltifatlar etti Ben
elini ptm Onu ieriye davet ettim, bakanlk koltuuna oturttum. Hoca byle
bir yasland, yorgunluk ifadesi olsa gerek, hafif bir ooohh ekti ve rengi
uuverdi.62 Ben bayld sandm. Grevli arkadalar ardm. Geldiler baktlar:
lm efendim, dediler, sizlere mr nann inanmadm. Yz sarard, biz
bayld filan sandk. Sonra ksa bir sre geti hoca hakka yrm 63.
2.
KTAPLARI
Konyal, yayn hayatna dair baz bilgiler ve gazetelerde yaymlad baz
nemli konular hakknda unlar kaydeder: stanbulda Tercman- Hakikat ve
leri gibi gazetelerde, Sleyman Nazif gibi byk statlarla altm. Refet Paa,
stanbula geldiinde Tercman- Hakikat gazetesinin hazrlatt altnl klc, en
gen muharrir sfatyla, kendisine sundum. Bu kl, imdi einin elindedir.
Trkiyenin en ok satlan ve ilk defa Trkiyeye gazete makinesi getiren Son
Posta gazetesinin kuruluundan itibaren muhbirliini, tarihi ve fkra yazarln
yaptm. Sonra, Tan ve Vatan gazetelerinde altm. stanbulda ve zmirde kan
btn byk gazete ve mecmualarda tarihi yazlar yazdm. imdi yaz yazdm
Hocann o ohlar mehurdur o burada (stanbul) ya da geldikten sonra srtn sandalyeye yasland
zaman derinden bir oohh ekerdi. O son oh u orada ekmi. (Mustafa zdamar ile 16.08.2012
tarihinde yaplan grmeden.)
63 Mustafa zdamar ile 16.08.2012 tarihinde yaplan grmeden.
62
24
gazete ve mecmualarn adlarn hatrlamyorum. Yazlarmda, ktphane, mze

ve arivlerimizde henz ilim gnei grmemi eserleri konu yaptm. Atatrk ile
Mareal Fevzi akmak, iki byk okuyucularmd 64.
Mustafa zdamar onun eserleri ile alakal bizzat kendisinden dinlediklerini
yle aktarr: imdi kendisi kisve- taba brnm 30 adet kitabn sahibidir. brahim
Hakk Konyalnn baslm 30 adet kitab var ama baslmayanlarla birlikte onun her biri
ayr bir risale, ayr bir kitapk zelliindeki makalelerini de dikkate alrsak, onun tabiri
ile, 100 kitap yazdm, derdi.
Hocann btn makaleleri dikkate alnd zaman o not ald defterleri vardr. Ariv
tarafmzda hoca efendi sar (t)efterlerim sar (t)efterlerim der dururdu. Defterlerim deil
(t)efterlerim derdi. Ben onlar karda, yamurda, kta, baharda, urada, burada yamur
altnda not ald gnler olur, hocann byle gittii bir yerde tarihi eserin kitabesini not
alyor. O anda yamur yam, zerinde iselemi, onlarn dahi izleri var. Bazlarnda, o
sar defterlerinde, ehirlerin tarihi ile ilgili kitabeler ve notlar var. Hocann onlarn
hepsini hesap ettiin zaman evet, hocann arivde o sar mehur defterleri ve gazetede
kan makaleleri dikkate alnd zaman hakikaten kabark bir kitap kar. Hoca iin
kisve- taba brnm 30 adet kitab var dedim. Bazlarna az gelebilir hi az deildir,
hepsi de ok hacimli kitaplardr65.
2.1. Baslm Kitaplar
brahim Hakk Konyalnn hayatta iken toplam 29 adet kitab
yaymlanmtr. 2 tanesi de vefatndan sonra baslmtr. Toplam 31 adet kitabn
Baslm Kitaplar bal altnda tantmay uygun bulduk. Bu eserleri bu
blmde kategorilere ayrmadk. Ancak basm ylna gre ilk baslanda son
baslana gre bir kronolojiyi takip ederek tanttk. Elbette bu eserler konu
itibariyle eitlilik arz etmektedir. Edebiyattan sanata, filolojiden meskkta,
Satan Tarihinden tarihe ve arivcilie kadar uzanan pek ok alan bu kitaplarn
konusunu tekil etmektedir.
2.1.1. Topkap Saraynda Deri zerine Yaplm Eski Haritalar
1936ylnda stanbul lk Basmevinde Zaman Kitaphanesi tarafndan
bastrlmtr. El yazyla bu kitaphanenin sahibi tarafndan . H. Konyalya
hediye edilen nsha olmas hasebiyle bir takdim notu yer almaktadr. Kitabn
iinde 10 tarihi harita, 182 renkli bayrak, bir fetva sureti, nebaht Kalesinin plan,
Trk Ongun resimleri ve birok tarihi vesika yer almaktadr. Kitap, tashih iin
64
65

25
gzden geirilmi ve yazar bu tashih srasndan sayfalarn kenarlarna notlar

almtr. Ekler hari 266 sayfadan mteekkildir. Kitap, nszden sonra Piri Reis
haritalar hakknda verilen bilgiler ile balamaktadr. Kitabn sonunda
bibliyografya, fihrist, rica, dzletme cetveli, harita resimleri ve mellifin kacak
kitaplaryla ilgili tantm sayfas yer almaktadr. Ayrca kitaba ek olarak kue
kda baslm A3 ebadnda renkli Piri Reis haritas yer bulunmaktadr.
Kitabn giriinde kendi el yazsyla (rika) u satrlar mevcuttur: Bu kitap,
mellif brahim Hakk Konyal tarafndan yaplmtr. Kitap baslrken tashihi
bizzat yapamamtr. Bu yzden birok tertip hatalar olmutur. Latin harflerinin
imla kaidelerinin kurulmam olmasnn da hatalarn olumasnda messir
olduu muhakkaktr. Kitap az zamanda kaplrcasna satlmtr. Eer Allah
ikinci tabn yapmak imknn verirse btn hatalar ve kusurlar giderilecektir.
2.1.2. Tarihi Afrodit
Esatirin bu gzel ilahesi hakknda ark Garp kaynaklarna, ktphane ve
mzelere dayanlarak hazrlanan tarihi tetkikleri yan balyla takdim edilen bir
kitaptr. Kitabn iinde 10 tablo ve 30 tarihi resim mevcuttur. Kitap 1940 ylnda
stanbul Numune Matbaasnda baslm ve 80 sayfadan olumaktadr.
Kitabn son sayfasnda: Bu konuda Konyal Ktphanesi ariv blm 4271
numaral zarflara da baklabilir. denmektedir. Mustafa zdamar imzasn
tayan bu not 2005 tarihlidir. Bahsi geen zarfta konuya ilikin tarihli Yeni Asya
gazetesindeki Tarihi Sohbetler kesinde brahim Hakk Konyal, Afrodite dair
birbirinden farkl balklar ve ieriklerde 5 ke yazs yaymlamtr 66.
2.1.3. Harun Reid
Harun Reid devrinde yaanan baz tarihi olaylar anlatan bu eser, Tarihi
aheserler Serisi bal altnda 1941 ylnda stanbul Numune Matbaasnda
baslmtr ve 32 sayfadan mteekkildir. Eser, sanatkr Mnif Fehimin renkli
tablolaryla sslenmitir.
2.1.4. stanbul Saraylar
nsz, iindekiler ve ekler hari 300 sayfadan oluan eser sadece bir defa
baslmtr. Dier kitaplarnda olduu gibi bu kitapta da birok dzeltme, ilave ve
muhtelif notlar yer almaktadr. Notlar Osmanlca yazyla alnmtr. En son
sayfadaki zr yazsnda Konyal unlar kaydeder: Umumi harp en kuvvetli
darbelerinden birisini de neir hayatna vurmutur. Kitabmzn banda da
66
Bkz. Konyal, Afrodit, Yeni Asya, 21-22-23-24- 25 Nisan 1975. s. 4.
26
sylediimiz gibi hibir yerden yardm grmeyerek nerine altmz stanbul

Abideleri birinci cildini ktszlk yznden burada kesmeye mecbur oluyoruz.
kinci cildin klieleri de tamamen yaptrlm bulunduu iin kt buhran
geer gemez ikinci ve mtebaki ciltleri de neredeceiz. Btn titizliimize
ramen kitabmzda birok tertip hatalar olmutur. Dzeltme cetvelini endeksi
ile beraber ikinci ciltte vereceimiz iin okuyucularmzdan zr dileriz.
2.1.5. stanbul Abideleri
Kitap 1943 ylnda stanbulda Yedign Neriyat tarafndan baslmtr. Bu
bask kitabn hem ilk hem de son basksdr.
Konyalnn bu kitapta bir nsz bulunmamaktadr. Sadece yaynevinin
Balarken balkl bir takdim yazs yer almaktadr. Burada stanbulun en az 26
asrlk bir tarihinin olduu vurgulanmaktadr. stanbul ile ilgili u anekdot
bilgiler yer almaktadr: Bir efsaneye gre Jpiter Sarayburnunda dolaan
Vizasn kulana eilerek, ehri buraya kur demi ve Vizas, ilahn bu sz
zerine, kendi ismine izafeten sonradan Bizans denen ehri burada kurmutur.
Tarihi Pelin, milattan 9 asr evvel Halile Marmarann kucaklat kede
Ligos ehrinin bulunduunu sylemektedir. Yer alt aratrmalar ilerledike, yeni
tarihi vesikalar ele getike stanbulun mazisi biraz daha aydnlanyor, bu ehre
ait bilgilerimizi biraz daha geriye gtrebiliyoruz.
brahim Hakk Konyal tarafndan hazrlanan bu eserde stanbulun belli bal
ve gerek sanat gerek tarihi bakmndan en deerli abideleri toplanlmak
istenmitir. Konyalnn yaymlanm tm kitaplarn bir btnn paralar olarak
okumak lazmdr. nk her birinin dieriyle alakas vardr. Bir kitap bir baka
kitabn yazlmasna vesile olmu veya biri dierinin devam veya bir parasdr.
Bu adan her kitabn konusu farkl olsa da birbiriyle ilintili olduu konular da
vardr. Bu da almamz btncl bir bakla ele almamz zorunlu klmaktadr.
2.1.6.
Ankara Abidelerinden Karacabey Mamuresi (Vakfiyesi, Tarihi ve

Dier Eserleri
stanbul Numune Matbaasnda zzet Karacabey tarafndan 1943 ylnda
baslmtr. Kitabn nsz, sonsz ve iindekiler blm bulunmamaktadr.
Konyal, hemen hemen bu kitaba herhangi bir mdahalede bulunamamtr. En
azndan elimizdeki nsha bu ekildedir. Sadece giri sayfasnda bir blm zenle
yrtlm, el yazsyla isim, tarih ve imza yer almtr. Kitap 176 sayfadan
olumaktadr. Kitabn sonuna uzunca bir ecere eklenmitir. Bu ecere Karacabey
27
ailesine aittir. brahim Hakk Konyal Ktphanesinin Cumhuriyet Dnemi

Eserleri arasnda 1495 numarada kaytldr.
2.1.7. Nasrettin Hocann ehri Akehir (Tarihi-Turistik Klavuz)
Kitabn srtnda ismi u ekilde yazlmtr: Nasrettin Hocann ehri Akehir.
Kitap,
Ankara Caddesi Air Efendi Sokak No: 7de bulunan Vatan
Mcellithanesinde ciltlettirilmitir. 1945 tarihli bu bask kitabn ilk basks olup
stanbul Numune Matbaasnda bastrlmt. Konyal, kitabn Akehirin Tarihi,
Turistik Klavuzu olarak girite resmetmitir ve yle bir not dmtr. inde
imdiye kadar hibir yerde neredilmeyen 250 kadar tarihi resim ve ariv vesikas
vardr. Kitabn iindekiler ksm fihrist adyla sona yerletirilmitir. Yine
kitabn sonunda dzeltme cetveli ve Akehir ilesinin bucak ve kylerini gsterir
bir harita ve belediye snrlarn gsterir ikinci bir harita yer almaktadr. Kitap 856
sayfadan olumaktadr. Kitabn muhtelif yerlerinde yazara ait el yazmas
dzeltmeler dikkat ekmektedir. Girite konuyla alakal baz gazete kprleri yer
almaktadr. Bunlar, ikinci bask iin eklenecekler ve dzeltilecekler olmaldr.
nszden nce yazar kendi el yazsyla (Arap harfleriyle) 1945 tarihli bir not
dmtr. Bu notun latinize edilmi hali yledir: Btn kitaplarm gibi bunu
da birok zahmetler iinde yazdm ve bastrdm. Btn kitaplarm gibi bu
kitabm da daha iyi yazlr ve daha iyi baslrd. Fakat zamann zulm ve
kadirbilmezlii ancak bu kadar basma imkn verdi. Kitabm istediim gibi deil,
tabilerin istedii gibi yazld ve basld. Bu kitap yazlr ve baslrken kinci
Dnya Harbi btn iddetiyle devam ediyordu. Memlekette kt buhran vard.
lim ve kitap neri tabi ... 67 hurdebin ve cahil bir tekilatn inhisarnda
idi. Hakiki ilim adamlar perde arkasnda mahrumiyet iinde yayorlard. Benim
pek kymetli ve cefakr refikam Mediha Konyal! te byle bir devirde baslan
eser-i naiz kitabm sana ve kzm Yldz ile olum Ayhana ithaf ediyorum. Eer
sizi mesut edemediysem kabahat benim deil ilme, ihtisasa kymet vermeyen
zamanndr. Allah bu zalim ve kahir idareyi kahretsin. 2 Mays 1945
2.1.8. Alanya (Alaiyye)
1946 ylnda stanbul Ayaydn Basmevinde yaymlanmtr. kapakta
inde imdiye kadar hibir yerde yaymlanmayan birok tarihi vesika ve
fotoraf vardr. eklinde bir not yer almaktadr. Kitab yayna hazrlayan M. Ali
Kemaloludur. Kitap 542 sayfadan olumaktadr. Gemiten gnmze kltr,
67
Bu ksm okunamad.
28
sanat ve tarih asndan incelenen ehrin tarihi ve turistik bir rehberi eklinde
hazrlanan kitabn sonunda Alanyaya ait bir de harita yer almaktadr.
brahim Hakk Konyal kitabn nsznde Alanyay yle tarif etmektedir:
Alanya yalnz Trklerin deil, btn dnyann en byk hkmdar Konya
Seluklu sultanlarndan Birinci Aladdin Keykubat tarafndan kurulmu ve
adlandrlmtr. ehri bir tesadf var etmi deildir. Anadolu denilen byk
yarmaday milli yapmak ve Trk hkimiyetini buralarda ebedi klmak iin
bilinerek ve zenilerek kurulmutur. Dn Konya, bugn Ankara Anadolunun
ba olmutur. Fakat Alanya bu byk gvdenin daima cieridir.
2.1.9. Eski ve slami Paralar
Kitabn orijinal ad Kitabn-Nukud el-Kadime vel-slamiyye dir. Yazar
Takiyuddin Ahmet el-Makrizidir. brahim Hakk Konyal kitab Arapadan
Trkeye evirmi ve stanbulda Gavsi Ozansoy Basmevinde 1946 ylnda
neretmitir. 96 sayfadan oluan kitap eski slami paralarn tarihini, rneklerle ve
dnemlerine gre izah etmitir. Konyal kitabn nsznde eski paralarn tarihin
en kuvvetli temel talar ve ana materyalleri olduunu yazmaktadr. Yaplarn ve
kitabelerin zamanla harap olabileceini ancak binlerce eski parann tarihi
aydnlatmada ok nemli rol oynadn ve paralarn bozulmadan kalabildiini
bunun tarih ilmi iin byk bir kaynak olduunu ifade eder. Uzun bir nszden
sonra Konyal, kitabn yazar Makrizinin ksa hayatn naklettikten sonra kitabn
asl konularna geer. Kitap brahim Hakk Konyal Ktphanesinde 542
numarada kaytldr.
2.1.10. Mimar Koca Sinan (Vakfiyesi, Hayr Eserleri, Hayat)
Kitap, 1948 ylnda stanbulda baslmtr. Kitab nereden Nihat
Topubadr. indekiler, dzeltme cetveli sayfalar ve mellifin kacak
kitaplarnn tantm sayfas hari kitap 162 sayfadr. Dier kitaplarda olduu gibi
bu kitabn da birok sayfasna notlar dlmtr. kinci bask hayali, yazar iin
her zaman umut olmusa da buna muvaffak olamamtr. Bunun en byk
sebebinin de lkenin kt sknts ekmesi olduunu yazar nszlerde sk sk
ifade etmektedir.
Konyalnn bu eserinin i sayfasnda kitabn ad Mimar Koca Sinan olarak
yazlm ve ismin altnda da Vakfiyeleri, hayr eserleri, hayat, padiaha vekleti,
azatlk kd, alm-satm hccetleri yazldr. Bu da Mimar Sinan hakknda
detayl bir alma olduunun gstergesidir.
29
Kitabn nsznden nce bir takdim yazs yer almaktadr. Bu takdim

yazsnn bal Bu kitabn menfaatini ili Camiine brakyoruz eklindedir.
Burada Mimar Sinan hakknda sitayikr ifadeler yer almaktadr. nszn
stnde yazarn kendi el yazsyla bir not yer almaktadr. Ktphanenin
Cumhuriyet Dnemi Eserleri arasnda 1496numarada kaytldr.
2.1.11. Mimar Sinann Eserleri, (stanbulda Yapt Camiler)
brahim Hakk Konyal Ktphanesinin Cumhuriyet Devri Eserleri 1497
numarada kaytl olan bu kitabn yayn yl ve yayn yeri belli deildir.
Zindankapdaki Ahi elebi ve Topkapda Ahmet Paa Camileri anlatlmaktadr.
Bu iki yap hakknda geni bilgi bulunmakta ve muhtemelen bask hatasndan
olacak ki, 16 sayfadan oluan kitap 6 defa baslarak kitap haline getirilmitir.
2.1.12. Tevarih-i Salatin-i Osmaniye (Osmanl Sultanlar Tarihi)

Karamanl Nianc Mehmet Paa, Osmanl Dnemi tarihi yazclnda
nemli bir isimdir. Fatih Sultan Mehmet dneminde gstermi olduu baar
zerine nianc olarak grev almtr68. Bu nedenle iirlerinde Nianc mahlasn
kullanmtr. Nianc Mehmet Paann Tevrhs-Seltnil-Osmniye (Osmanl
Sultanlar Tarihi ) isimli eseri Osmanl Devletinin kuruluundan 1480 ylna
kadar gelen olaylar anlatmaktadr. Btnyle Osmanl tarihini ele almas
bakmndan nemlidir. Arapa olarak yazlm bu eser risale adn tayan iki
blmden olumaktadr.
Birinci risle, (Risle fi Tevrhis-Seltnil-Osmniyye), Osmanl Devletinin
kuruluundan Fatih Sultan Mehmedin tahta kna (1451) kadar geen olaylar;
ikinci risale, (Risle fi Trh-i Sultan Muhammed bn-i Sultan Murd Han min li Osmn), Fatih Sultan Mehmet dnemindeki olaylar anlatmaktadr. Fatihe
sunulan bu kymetli tarih kaynandan Edirneli Ruh elebi, Kemal Paazade (.
1534) ve Mneccimba (. 1702) yararlanmtr 69.
Karamanl Nianc Mehmet Paa: Karaman'da 13 Eyll 1458'de domutur. Okumak iin stanbul'a
gidip Veli Mahmut Paa tarafndan ina edilmi medresede eitim grd. Daha sonra medresede
bir mderris olarak alt. lmiye snfnn yksek ksmnda olduu iin Fatih Sultan Mehmet'e
danmanlk yapt. ok gemeden Nianc grevine atand. Karamanl Mehmet Paa'nn 3 ksr
yl sren sadrazaml dneminde Osmanl Devleti'nin i idaresinin reformlar ile urat
bilinmektedir. Yenieriler tarafndan 4 Mays 1481de ldrld. Geni bilgi iin bkz.Yusuf
Kkda, Karaman Mehmed Paa, DA, C 24, stanbul 2001, s. 450.
69 Cihan imen, Anonim Tevrh-i l-i Osmn, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Marmara
niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Enstits, Tarih Anabilim Dal Yenia Tarihi Bilim Dal, s.
18, stanbul 2006, s.28.
68
30
Bu eserin bir dier nemli zellii de mstakil olarak Osmanl tarihine ele
alan ilk tarih kitab olmasdr70.
brahim Hakk Konyal, bu eseri Trkeye evirmi ve 1949 ylnda
stanbulda Trkiye Yaynevine bastrmtr. Konyal evirisinin nsznde
kitabn ierii hakknda detayl bilgi vermektedir. Kitap 400 sayfadan
olumaktadr ve ikinci basks yaplmamtr.
Nianc Mehmet Paann Osmanl Sultanlar Tarihinin birinci cildinin
tercmesidir.
2.1.13. Fatihin Mimarlarndan Azadl Snan (Sinn- Atik ) Vakfiyeleri,
Eserleri, Hayat, Mezar
1953ylnda stanbul Halk Basmevi tarafndan baslmtr. Kitabn isimlik
sayfasnda Konyal kendi el yazsyla bu kitab sevgili ve aziz eim efika Hanim
efendiye diyerek eine hediye ve ithaf ettiini yazmaktadr. Kitabn nsz
bulunmamaktadr ve Mimar Azadl Sinann Vakfiyeleri balyla kitaba giri
yapmtr. Ekler, indeks, iindekiler, dzeltmeler hari 110 sayfadan
mteekkildir. En son sayfada 21.11.1982 tarihli ktphane mdr Mustafa
zdamar hoca imzal: 63, 64 ve 65. sayfalarda anlatlan durumann kadsnn
isminin, Nasreddin Hocann torunlarndan olan ve stanbulun ilk kads Hzr
bey elebi olduunu brahim Hakk Konyal hocamz bize zel bir sohbetinde
anlatmtr. Tarihe ve tetkikatlara tevdi olunur eklinde bir not yer almaktadr.
2.1.14. St ve Erturul Gazi Trbesi ve htifali
Kitap 1959 ylnda stanbul Sinan Matbaasnda baslmtr. 63 sayfadan
oluan kitaba Erturul Gazinin hayat ile Stn tarihesi verilerek giri
yaplmtr. Stteki mimari eserler ve bir anma program hakkndaki
notlardan ibarettir.
2.1.15. Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi
Kitap Erzurum Tarihini Aratrma ve Tantma Dernei tarafndan 1960
ylnda stanbul Ercan Matbaasnda baslmtr. Dernein bakan Dr. Zeki Baar
kitab tantm yazsnn bir yerinde Konyal ve kitap hakknda unlar kaydeder:
65 yln yorgunluunu, bo gemeyen gnlerin salad olgunlukla
yourup yok etmesini bilen brahim Hakk Konyalnn ykselen tansiyonuna
ramen kendisini, aa yukar 2000 rakml bir ehrin irfan tarihini aydnlatacak
70
Ramazan een, Mslmanlarda Tarih Corafya Yazcl, Israr Yaynlar, stanbul 1998, s. 486.
31
problemlerin halline vermi olmasn, bunu yaparken de bazen Mecidiye,

Aziziye, Sivili, Uzunahmet ve Hykler tabyalarnda olduu gibi, ok daha
ykseklere kmasn, bazen Tortumkalede olduu gibi, ahikalarla boy len
kalelere trmanm olmasn sadece tetkik severlikle, tarih severlikle ve nihayet
vatanseverlikle izah edebiliyoruz. Eser, hi phesiz ki, ilgisi ve bilgisiyle mevzuu
ele alan imza sahibinindir. Bizler sadece vcuda gelmesine zemin hazrlamakla,
ok sevdiimiz memleketimizin sanat, kltr ve mabet tarihine bu ekilde hizmet
saadetine ermi olmakla seviniyoruz. Erzurum tarihini aratrma ve tantma
dernei olarak amalarmzn gerekleme yoluna girmi olmasnn ve imanla ele
alnan bir iin byle ksa zamanda hayrl bir neticeye varm olmasn grmenin
huzurunu duyuyoruz
Erzurumun tarihini ve mimarisini konu alan bu kitap 594 sayfadan
olumaktadr.
2.1.16. Mesnevi
35 x 26 cm ebatlarnda, 384 sayfadan oluan kitap Mevlana Celaleddin-i
Rumnin Mesnevi adl eserinin Trkeye evrilmi halidir. Ktphanenin
Cumhuriyet Dnemi Eserleri arasnda 1171 numarada kaytldr. sayfada
bugnk dilimize nazmen evirisini yapann M. Faruk Grtunca olduu
yazldr. Yine bu sayfada Seilen en gzel eviri ve aklamalar bugnk
Trkeye uygulayan lk Yaynevi Edebi Kurulunun Yneticisi brahim Hakk
Konyal denilmektedir. Yine bu sayfada Mesneviyi en gzel ekilde Trkeye
evirenlerin alfabetik sraya gre isim listeleri verilmitir. Kitap 1963 ylnda
stanbul lk Matbaasnda baslmtr.
Birinci cilt olarak baslan bu kitabn dier ciltlerinin de kaca dile
getirilmitir. Ancak dier ciltler yaymlanmamtr. Bu ilk ciltte Mevlana
Celaleddin Rumnin Mesnevi kitabnn ilk 213 beyitinin orijinali, evirisi ve erhi
yer almaktadr.
2.1.17. Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi
brahim Hakk Konyalnn bu eseri dierlerine nazaran daha ansl saylr.
nk bugne kadar farkl yaynevleri tarafndan sefer baslmtr. Birinci
basks Konyal hayattayken 1964 ylnda Konya Yeni Kitap Basmevi tarafndan
yaplmtr. Bu ilk baskda kitabn sayfa says 1213tr. kinci bask 1997 ylnda
Konyada Enes Kitap Basm tarafndan baslm ve 840 sayfadan ibarettir. nc
basks Konya Bykehir Belediyesi tarafndan 2007 ylnda, 119. Bykehir
Belediyesi Kltr Yayn olarak baslm ve 765 sayfadr.
32
1213 sayfal ilk basksnn tantm iin Konyal unlar yazmaktadr:

Konya slami ve gayri slami devirlerin bir tarih ummandr. Gelip geen
Trk milletlerinin en medenisi olan, Seukilerin bakenti Konya, 1213 sahifelik
bu kitapta btn abideleri ve kitabeleri ile dile getirilmitir. Kitabn mhim
ksmlar ngilizce ve Almancaya evrilmitir. Dnyann deerli tarih ve arkeoloji
kitaplarna kaynak olmutur. Kitapta btn abidelerin fotoraflar da vardr 71.
Kitabn nsz ve sonsz bir arada yazlmtr. Kitabn serveni hakknda bu
balang yazsnda Konyal kitap hakknda unlar ifade eder:
Bu kitap Konya Belediyesinin isteine uyularak 1944 ylnda hazrlanm ve
baslmak zere Belediye Bakanlna verilmitir. Belediye kdn hazrlam,
bir ksm klielerini de yaptrmtr. Nihayet 1963 ylnda baslmasna balanlm
ve 1964 de basks tamamlanmtr.
eyrek asra yakn bir zaman iinde ktphanelerimizde, mze ve
arivlerimizde yeni vesikalar bulunmu, muhtelif dillerdeki tek ve nadir nsha
yazmalardan bazlar baslm, bazlar da dilimize evrilmitir. ikari gibi baz
tarihlerin sakatl ortaya kmtr. Kitap hazrlanrken Konya sokaklar numaral
idi, sonra adlandrlmtr. Baz abideler sonradan yklm veya yktrlm,
bazlar da tamir ettirilmitir. Btn bunlar dikkate alnarak kitabn yeniden
yazlmas gerekmektedir. Buna da imkn yoktu. Baz notlarla yetindim, baz
kk gzlemler yaplabildi.
Kitabn ilk basksndan bir yl sonra kitab tantan bir yaz yaymlanmtr.
Yazda unlar dile getirilmektedir. Konyallarn, geni ilim aleminin senelerden
beri bekledii, Belediyemizin titiz bir itina ile bastrd Tarihi stad brahim
Hakk Konyalnn Konya Tarihi kmtr. Kitap tam yarm asrlk bir mesai
harcanarak tamamlanmtr
Kitapta Konyann slami ve gayri slami btn devirleri imdiye kadar ilim
gnei grmeyen, bilinmeyen vesikalar, kimse tarafndan okunmayan,
okunamayan kitabeler, mze ve ariv vesikalar, vakfiyeler, tedavl kaytlar
birer birer grlerek, okunarak hazrlanmtr. yle denebilir ki Allah korusunKonya yer yuvarlann stnden kalksa, yok olsa bu 79 formalk 1750 sayfalk
resimli byk eserle yepyeni bir Konya kurulabilir.
Evet renkleriyle, abideleriyle, havasyla, btn muhteem tarihiyle bir Konya
yaplabilir. Herkes mahallesindeki mescitten, trbeden, emeden ve nihayet
71
Konyal, Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi, s. 695.
33
ehirdeki dier irili ufakl abidelerden balayarak bu kitapta her istediini, her
aklndan geeni bulabilir. imdiye kadar Konya hakknda yazlan kitaplarn ve
makalelerin korkun yanllar da bu kitapta dzeltilmitir Kitap hibir kitaba
nasip olmayan bir ekilde yamalanrcasna satlyor Kitap her Konyalnn
evinde mukaddes bir eser gibi bulunduraca bir tarih aheseridir. Bunu candan
tavsiye etmeyi bir hemerili borcu biliriz72.
2.1.18. Trk Askeri Mzesi (Btn Tarihi le)
1964 ylnda stanbul lk Matbaasnda baslan kitap A5 formatnda 56
sayfadan olumaktadr. Askeri Mzenin tarihi ve geirdii aamalar
anlatmaktadr. indekiler, nsz, kaynaka ve sonu blm bulunmamaktadr.
2.1.19. Atatrk
brahim Hakk Konyal bu kitabn Atatrkn ahsi yetenekleri ve
icraatlarna ayrmtr. Atatrk Beeriyetin emsalini grmedii bir askeri
deha olarak tantmaktadr. sayfada bu szn delillendirmek iin de unu
sylemektedir; nk o dehasn yalnz vatann kurtarmak ve milletini
ykseltmekte kulland. Cihangirlik davasna kalkmad ve arkasnda payidar bir
lke brakt. Kitap stanbulda 1964 ylnda lk Matbaasnda baslmtr ve 16
sayfadan olumaktadr. brahim Hakk Konyal Ktphanesinin Cumhuriyet
Dnemi Eserler Blmnde 698 numarada kaytldr. Kitapta ayrca Atatrkn
ld gn Konyal tarafndan yazlan ve 13 Kasm 1938 tarihli Tan gazetesinde
yaymlanan Atatrk balkl yaz da bulunmaktadr.
2.1.20. Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi, Ermenek ve Mut
Abideleri
stanbul Baha Matbaasnda 1967 ylnda baslmtr. Kitabn basm
masraflarn Karaman Belediyesi stlenmitir. Kitap 800 sayfadan olumaktadr.
Kitabn 655 sayfas Karaman tarihi ve tarihi eserlerinden olumaktadr. Abideleri
ve tarihi ile Ermenek, 655 ten 730a kadar olan blm tekil etmektedir. 733ten
800e kadar olan sayfalar ise Mut abideleri ve kitabelerinden olumaktadr. Bu
ekilde bir kitapta ayr ehir incelenmi ve aslnda ayr kitab tek kitapta ve
tek ciltte toplam bulunmaktadr.
2.1.21. Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi
1968 ylnda stanbulda Fatih Matbaasnda baslmtr. Kitap 736 sayfadan
olumaktadr. Dnemin Kilis Belediye Bakan Celal Var kitabn giriinde: Kilis
72
Dervi Karamanolu, Konya Tarihi, Yeni Konya Gazetesi, 29 Eyll 1965, s. 6-7.
34
tarihi niin ve nasl yazlmtr bal altnda kitabn yazlma serveni hakknda
unlar ifade etmektedir:
... Kilis Belediye Meclisinin 1/1966 tarih ve 2 sayl karar ile yazdrlmas bir
vazife haline gelen Kilis Tarihinin ehil ve tecrbeli bir kimseye yazdrlmas
bakanln daha nceden vazedilmi bir prensibi olarak tatbik sahasna
konulmutur. Bu maksatla tarihle ilgili profesrlere, tannm idareci ve tarih
otoritelerine anket eklinde iki yzn stnde mektup yazlm ve gelen cevaplar
bizim dndmz prensibi teyit etmitir. Sayn Babakanlk Ariv Genel
Mdr Mithat Sertolu bu ile ileriden beri megul, Farsa ve Arapay ok iyi
bilen 40n zerinde tarih konusunda eser veren kymetli brahim Hakk Konyal
(Atis) y bize tavsiye etmi ve bu tavsiyeye uyularak Kilis Tarihinin yazdrlmas
stada verilmitir. Sayn Mithat Sertolunun Kilis iin yapt hizmetten dolay
kendisine, belediyeyi temsil eden bir insan olarak teekkr bor bilirim. Kitabn
bir yl iinde hazrlandn da yine bu yaznn devamndan renmekteyiz.
Kitapta ayrca Konyalnn da kitab tantan bir giri yazs bulunmaktadr.
2.1.22. Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Erelisi Tarihi
brahim Hakk Konyal Ktphanesinin 1490 numarasnda bulunan kitap 25
x 18 cm. llerinde ve 960 sayfadan olumaktadr. 1970 ylnda stanbulNuruosmaniyede bulunan Fatih Matbaasnda baslmtr. Kitabn son sayfasnda
sonszn sonsz balkl zr notunda Konyal unlar yazmaktadr:
Bu kitabn tertibi bittikten sonra Ramazann 25. gn (6 Aralk 1969) byk
bir trafik kazas geirdim. Bir et-kemik klesi haline geldim. Sosyal Sigortalar
stanbul Hastanesinde 36 gndr yatyorum. Kolum, havsalam krk
durumdadr. Btn titizliimize ramen baz tertip hatalar olabilir. Bunlarn bir
cetvelini ve kitabmn tarihi kaynaklarda Konya Erelisi tercmelerini yapacak
idim. Geirdiim felaket buna mani olmutur. Muhterem okuyucularmn
zrm kabul etmelerini can gnlden dilerim. Edebiyat yazar Ahmet
Kabakl bu kitap iin unlar anlatr:
imdi nmde cilt cilt eserlerine ilave yeni bir kitab var Konyalnn. Konya
Ereilisi Tarihi. Fatih Matbaasnda baslm bu eser, byk hacimde ve bin
sayfadr. Mellif, bunu 29 ylda hazrladn sylemektedir. Yalnz Erelinin
deil, hemen btn Anadolunun Prehistorik, Yunan, Roma, Bizans, Beylikler,
Seluk, Osmanl devirlerini iine almakta, Ereli etrafnda Trk tarihinin bir geit
resmini vermektedir. ehirleri iin imdi birok yllklar kyor. Birok amatrler,
bulunduklar blgelerin tarihlerini kaleme almak istiyorlar. te btn bunlar,
Konyal Hocann Ereli Tarihinde kulland metodu rnek tutmaldr. Milli
35
Eitim, iler Bakanl, mzeler, niversiteler ve baka teekkller, bu deerli

eseri okuyuculara ulatrmann yollarn bulmaldrlar73.
2.1.23. Abideleri ve Kitabeleriyle ereflikohisar Tarihi
Abideleri ve Kitabeleriyle ereflikohisar Tarihi, 1971 ylnda stanbul Fatih
Matbaasnda baslmtr. Kitabn nszn de yazan dnemin ereflikohisar
Belediye Bakan Mehmet Akta, kitabn brahim Hakk Konyalya yazdrlmas
ile ilgili unlar aktarmaktadr: ereflikohisar Belediye Meclisinin 3 ubat 1969
tarih ve I sayl karar ile yazdrlmas bir vazife haline gelen ereflikohisar
tarihinin ehil ve tecrbeli bir kimseye yazdrlmas bakanln daha nceden vaz
edilmi bir prensibi olarak tatbik sahasna konulmutur. Bu maksatla tarihle ilgili
kiiler ve tannm idarecilerle yapm olduumuz temaslar bizim
dndmz prensibi teyit etmitir. Sayn Babakanlk Ariv Genel Mdr
Mithat Sertolu bu ile ileriden beri megul, Farsa ve Arapay ok iyi bilen,
krkn stnde tarih konusunda eser vermi, kymetli brahim Hakk Konyaly
bize tavsiye etmi, bu tavsiyeye uyularak ereflikohisar tarihinin yazdrlmas
stada verilmitir.
Mehmet Akta yazsnn sonunda da bir yl iinde byk gayret ve almalar
sonucunda hazrlandn ifade etmektedir. 696 sayfadan olumaktadr.
2.1.24. Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi -IAbideleri ve Kitabeleri le Aksaray Tarihi, 1974 ylnda stanbulda
baslmtr. Konyal, eserin nsznde belirttii zere 28 yllk bir aratrma
sonucunda Aksarayla ilgili bu kitab meydana getirmitir. Dnemin Aksaray
belediye bakan, yazar, Aksarayn tarihi, kitabeleri ve tarihi eserlerini kapsayan
bir eser meydana getirmesi iin davet etmitir. Bunun zerine Konyal, Aksaraya
bal tm kyleri, kasabalar, mezralar, harabe yerleri, terk edilmi kyleri, eski,
yeni tm tarihi eserlerini ayrm yapmakszn incelemitir. Bu balamda dnemin
belediye bakan Mehmet Dalkl ve sonrasnda bakan seilen Taki Tatlpnar
yazara gerekli aratrmalarn yaplmasnda maddi ve manevi desteklerini
esirgememilerdir.
Konyal, Aksaray ve Ortakye bal kasaba ve kyleri gezerken, 8 yl
milletvekillii yapm Aksarayl Ouz Demir Tzn kendisine bizatihi elik
etmitir. Yazar bu aratrmalar yaparken ciddi bir trafik kazas geirmi ve bir
73
Ahmet Kabakl, Konya Erelisi, Tercman Gazetesi, 6 Mart 1970, stanbul. s. 4.
36
hastala maruz kalm ve bu nedenle de eserindeki eksiklik ve kusurlarn

kendisine ait olduunu da belirtmitir.
Konyalnn Abideleri ve Kitabeleri ile ereflikohisar Tarihi isimli eserinin
sonlarnda bu kitap ile ilgili yle bir tantm yazs yaymlanmtr:
Aksaray, tarihi ve tarihi abideleri bakmndan Kapadokyann en zengin bir
blgesidir. Burada gelip geen birok kavimlerin, milletlerin, devletlerin i ie
girmi, st ste ylm ok zengin eserleri vardr. Aksaray ve blgesi bakir
konularla doludur.
brahim Hakk Konyal, tam 28 yl alarak bu byk kitabn hazrlamtr.
Aksarayn snrlar iindeki btn kyleri, tarih kalnts yeralt ve yerst eski
eserleri teker teker, adm adm incelemi, arivlerde ve mzelerdeki henz ilim
gnei grmemi belgeleri bulmu, bunlar bu kitapla geni bir muhite
sunulmaya hazrlamtr. Bu kitap yalnz Aksarayllar, Aksaray, Trkiyeyi
deil, btn ilim lemini ilgilendirecek, imdiye kadar bilinmeyen vesikalarla
dolu olarak dolgun ve olgun bir byk cilt halinde hemen u gnlerde matbaaya
verilecektir. Bu kitabn hazrlanmasnda byk, kk btn Aksarayllarn
byk yardmlar grlmtr. Bu muazzam cildi ok lde fotoraflar ve
resimler beslemektedir74.
2.1.25. Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi -IISerinin bu ikinci kitab birincisinin devam olarak hem de sayfa numaralar
da devam ettirilerek srdrlmtr. Bu kitap da 1974 ylnda bastrlmtr.
2.1.26. Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Ortaky Tarihi -IIISerinin nc kitabdr. Ortaky merkezli bir almadr. Bir nceki kitabn
direkt devam olduu iin nsz veya takdim yazs bulunmamaktadr. Genel
olarak Ortakydeki dini ve sivil mimari eserler zerinde durulmaktadr. Kitabn
sonunda uzun bir indeks blm ve dzeltme cetveli bulunmaktadr. Kitap 1975
ylnda bastrlmtr.
2.1.27. Abideleri ve Kitabeleri ile skdar Tarihi I-II
ki cilt halinden yaymlanan bu kitabn ilk cildi, brahim Hakk Konyal
Ktphanesinin Cumhuriyet Dnemi Eserleri arasnda 1493 numarada kaytldr.
stanbul Trkiye Yeilay Cemiyeti tarafndan Ahmet Sait Matbaasnda 1976
ylnda bastrlmtr. Kitap 459 sayfadan olumaktadr.
74
Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Aksaray Tarihi, Fatih Yaynevi Matbaas, C. 1, stanbul 1974, s. 689.
37
2.1.28. Abideleri ve Kitabeleri ile skdar Tarihi I-II

Kitap 1977 ylnda yine Trkiye Yeilay Cemiyeti tarafndan yaymlanmtr.
Kitap 548 sayfadan olumaktadr.
2.1.29. Ankara Camileri
Bu kitap Konyal kayp kitabndan biri olan Ankara Abidelerinin bir
parasdr. Kltr Matbaaclk tarafndan 1978 ylnda Ankarada baslmtr.
Kitap 119 sayfadan olumaktadr. Mellif, Konyal, 1941 ylnda Abideleri ve
Kitabeleriyle Ankara Tarihi adl eserini tamamlayarak Mzeler ve Antikiteler
Mdr Yardmcs Nurettin Cana, istemesi zerine, teslim etmi. Ancak bu tek
nsha ilgili ahs tarafndan kaybedilmi veya alnm. Sadece Ankara Cami ve
Mescidlerini Vakflar Genel Mdrlne baslmas iin vermi. Ancak bu
kitap baslrken baz kitabeler yanl yazlm ve Konyal tarafndan tashih
edilmesi iin fotokopileri verilmi. Bazlarn dzeltmi, baz dzeltmeleri ise
kitabn ilgili yerlerinden Osmanl Trkesi ile notlar derek yapmtr. Metnin
sonunda ise Osmanl Trkesi ile ben bu kitab 1941 tarihinde yazmtm
eklinde kayt derek imzalamtr75.
2.1.30. Abideleri ve Kitabeleri ile Beyehir Tarihi
Beyehir Tarihi, Konyalnn hayattayken bastramad kitaplarndan biridir.
Ancak Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi tarafndan 1991 ylnda
Erzurumda Prof. Dr. Ahmet Savrann editrlnde yaymlanmtr. Dier ehir
tarihlerini anlatan kitaplar gibi bunda da nce ehrin tarihi anlatlm sonraki
blmlerde ehrin, ilelerinin ve kylerinin mimari yaplar hakknda bilgiler
verilmitir.
1967 ylnda baslmak zere Konyal tarafnda Beyehir Belediyesine
gnderilen ancak 1991 ylna kadar kaderine terk edilen bu kitabn basmnda en
ok emei geen Prof. Dr. Ahmet Savran kitapla alakal yazd giri yazsnda
unlar yazmaktadr:
Merhum bilim adam brahim Hakk Konyalnn deerli almalar
arasnda yer alan ve Trk tarihinde nemli bir boluu dolduracak olan ve
okuyucularn hizmetine sunulan Abideleri ve Kitabeleri ile Beyehir Tarihi
yorucu ve ilmi bir almann mahsuldr. Mellif, eitli kaynak, kitabe ve ariv
belgelerinin nda Beyehiri tarihin derinliklerinden ele alp gnmze kadar
getirmitir. Bugn Beyehir ve evresinde zamana kar adeta direnen uzak ve
75
brahim Hakk Konyal, Ankara Camileri, Kltr Matbaaclk, Ankara 1978, Kapak Sayfas.
38
yakn gemiimizin ac ve tatl hatralarn bnyesinde tayan pek ok eser

bulunmaktadr. brahim Hakknn bu almas sayesinde yok olmaya yz
tutmu birok kitabe, cami, mescit ve trbeler ebediletirildii gibi arivde
bulunan Beyehirle ilgili belgeler de okuyucularn hizmetine sunulmutur.
Bu deerli limin Beyehir Tarihi ilk bakta biraz karmak gibi grnse de
kusursuz bir ziyafet sofras gibidir. steyen istedii ekilde kendisini iinde
bulabilir. nk Beyehir ile ilgili hemen hemen her trl malzeme ortaya
konulmutur. Bu bakmdan eser, okuyucularn Beyehir konusunda
aydnlataca gibi derlenen malzemeler de bundan sonra gelen aratrmaclarn
emrine amade klnm durumdadr.
Savran, kitabn yayma hazrlanmasna vesile olan olay da yle izah
etmektedir: 1990 yl Temmuz ay balarnda Beyehirde bulunduum srada
bilimsel aratrmay seven Beyehir Lisesi Edebiyat retmeni deerli dostum
Mehmet Ko bu eserin varln, brahim Hakknn 1967 ylnda baslmas iin
onu Belediyeye teslim ettiini, fakat bugne kadar bastrlmadn ifade etti.
Bunun zerine Lise Mdr Yusuf Eroban da olmak zere birlikte Belediye
Bakan Sayn Adil Bayndrla bu durumu grtk. Belediye hizmetlerinde
olduu kadar Beyehirin kltr hazinesinin de korunmasn ve aratrlmasn
kendisine iar edinen bakan, eserin neredilmesi iin btn imknlarn
kullanarak gerekli destei salayacaklarn can gnlden vaat etmesi zerine
mensubu bulunduum Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Ofset
tesislerinde bu eseri bastrabileceimizi ifade ettim. Muhtevasndan anlalaca
zere eserde Arapa, Farsa ve Osmanlca belgelerin oka yer almas sebebiyle
baslmas zel bir ihtisas gerektirmekteydi. Bu bakmdan memleketim Beyehir
iin bu vazifeyi bir hizmet borcu addederek zerime aldm.
Abideleri ve Kitabeleri ile Beyehir Tarihi kitab ek blmndeki resimlerle
beraber 445 sayfadan ibarettir ve bu ilk basksndan baka baslmamtr.
Konyalnn Abideleri ve Kitabeleri ile ereflikohisar Tarihi isimli eserinin
sonlarnda bu kitap ile ilgili yle bir tantm yazs yaymlanmtr:
Beyehirin ok engin bir tarihi vardr. Mellif bu kitabnda Erefoullarnn
bakenti Beyehiri ve tarihin en mehur ehri Gururumu ve ilk defa yerini
bulma ve geni muhite tantma zevkini tatt Byk Seluk Hkmdar I.
Aleddin Keykubadn sarayn, dnyann en gzel gl olan Beyehir Gln,
Kz Kulesini, dnyada nesilleri kalmayan deniz kularn, resimleriyle ve ariv
vesikalar ile tantacaktr. Kitab Beyehir Belediyesi ve Turizm Dernei
39
bastryor76. Oysa yukarda da belirtildii zere kitap, Konyal hayatta iken

baslmamtr.
2.1.31. Abideleri ve Kitabeleri ile Manavgat Tarihi
brahim Hakk Konyal tarafndan 1972 ylnda yazm tamamlanan bu kitap,
daktilo halinde kalm ve yazar, hayattayken basma imkn bulamamtr. Kendi
ktphanesinde Cumhuriyet dnemi eserleri 1516 numarada kaytl olan bu eser
A4 ebadnda 158 sayfadan ibarettir. Kitap 2010 tarihinde Ali Yldz tarafndan
yeniden gzden geirilmi ve kendi ilaveleriyle 436 sayfa halinde Manavgat
Ticaret ve Sanayi Odas tarafndan yaymlamtr. Kitabn kapanda Yazanlar: .
Hakk Konyal 1972 ve Ali Yldz 2010 yazldr. Yldz kitabn takdim yazsnda
unlar yazmaktadr:
. Hakk Konyalnn 1972 ylnda yazd Abideleri ve Kitabeleri ile
Manavgat Tarihi isimli eseri vesilesiyle kentteki bu gelimeleri de insanlk
alemine tantmak imkann bulduk. Elinizdeki bu eserin mellifi 1972 ylnda 40
civarndaki kyde ve beldede ok deerli incelemeler yaparak gerek merkezi
ynetim gerekse yerel ynetimde yaplabilecek iler ve atlacak admlar ortaya
koyarken genelde yol, su, okul, sorunlar n planda idi. Geleneksel retim tarz
devam ettii iin i konusundaki talepler snrl idi. Bu gn ise aktif ve gen nfus
1972deki sorunlarn ok tesinde talepleri ortaya koymaktadr 77.
2.2. Baslmam Kitaplar
Konyalnn hayatta iken yaymlama imkn bulamad ancak baslmas iin
hazr saylabilen toplam 23 adet kitab bulunmaktadr. Bu kitaplarn tamam
skdardaki HKKde muhafaza edilmektedir. Birbirinden farkl alanlarda
yazlan bu kitaplarn ou aratrma arlkl kitaplardr. Pek ou da eviri
eserleridir. Konyal evirileri Arapadan yapmtr.
2.2.1. Mimar Sinann Vakfiyesi
Yeni Nesil gazetesinde 1981 ylnda yaymlanan bir yaz dizisinden
olumaktadr. 71 ke yazsndan oluan yazlarn tamam Mimar Sinan
hakkndadr. Bir kitap olarak yazlan bu ke yazlar kitap baslmaynca
gazetede yaymlanmtr. Bu almada Mimar Sinan ile ilgili pek ok konu,
alma ve deerlendirmeler bulunmaktadr. 18 x 22 cm ebadnda karton kapan
iine alnan yazlar daha sonra kitap olarak baslmamtr. brahim Hakk Konyal
76
77
Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile ereflikohisar Tarihi, s. 689.

brahim Hakk Konyal, Ali Yldz, Abideleri ve Kitabeleri ile Manavgat Tarihi, Manavgat Ticaret ve
Sanayi Odas, Antalya 2010, s.3.
40
Ktphanesinin
bulunmaktadr.
Cumhuriyet
Devri
Eserleri
1498
numarada
kaytl
2.2.2. Trk adrlar

Trk adrlar isminde brahim Hakk Konyalnn mstakil bir kitab
yoktur. Ancak Konyalnn adr konusunda 1981 ylnda Yeni Nesil gazetesinde
neretmi olduu 24 ayr ke yazsn belirli bir tarih sralamasna gre bir araya
getirdikten sonra 30 x 16 cm ebadnda karton kapak iine ald ve belki de frsat
bulduunda yaymlamay dnd bir almasndan ibarettir. . Hakk
Konyal Ktphanesinin Cumhuriyet Dnemi Eserler Blmnde 1510
numarada kaytldr.
2.2.3. Tarih Sohbetleri
brahim Hakk Konyalnn Trk adrlar almas gibi Tarih Sohbetleri
isminde de yaymlanm bir kitab yoktur. Tarih Sohbetleri Konyalnn uzun
yllar Yeni Nesil gazetesinde yaz yazd kesinin genel addr. Bu kede
Konyal, uzun sre boyunca tarih, Sanat Tarihi, arkeoloji, sosyoloji, edebiyat ve
daha birok kltrel konuda yazlar yazmtr.
Konyal, bu almasnda 1981 ylnda Yeni Nesil gazetesinde neretmi
olduu 24 ayr ke yazsn belirli bir tarih sralamasna gre bir araya getirmi
ve daha sonra 30 x 16 cm ebadnda karton kapak iine alm ve belki de frsat
bulduunda yaymlamay dnmtr. Bu konulardan bazlar unlardr:
Mehter, Davulun Tarihesi, Futbolun Ortaya k, Ta ve Taht, Piri Reis
Haritalar v.s. . Hakk Konyal Ktphanesinin Cumhuriyet Dnemi Eserler
Blmnde 1511 numarada kaytldr.
2.2.4. Klcn ve Baka Kabzal Kesici Silahlarn Tarihi
HKKnin Cumhuriyet Dnemi Eserlerinin 1512 ve 1513 numaralarda Klcn
ve Baka Kesicilerin Tarihi isminde iki nsha bulunmaktadr. Her iki nsha da
ayndr. Ancak 1513 numarada kaytl olan daha dzgn ve tashih grm
nshadr. Anlald kadaryla 1512 numaradaki nsha kitabn ilk nshas yani
msveddeden kurtulmu ilk halidir. Biz de kitabn tantmn 1513 numaral daha
dzgn olan nsha zerinden yapmaya alacaz.
Bu kitap Konyalnn yaymlanmam nadir eserlerindendir. Kitap A4
abadnda227sayfa ve 90 balktan olumaktadr. Kitap genel olarak klcn
tarihesinden balayp, Trklerin tarih sahnesinde klc ilk kullanmna ve kl
eitleri, sslemeleri ve boylarna kadar birok tarihi bilgi ve belge iermektedir.
41
2.2.5. Trk Tophaneleri

Ktphanenin Cumhuriyet Dnemi Eserlerinin 2560 numarasnda
bulunmaktadr. Bu kitap Konyalnn yaymlanmam nadir eserlerindendir.
Kitap A4 abadnda iki kapak arasna alnm daktilo yazs halinde 67 sayfadan
olumaktadr.
2.2.6. Akakoca
Yeni Nesil gazetesinde yaymlanan ve 35 blmden oluan bir yaz dizisidir.
Kitap, Akakoca ile ilgili tarihi bilgilerden olumaktadr. brahim Hakk Konyal
Akakoca isminde yazm olduu bu kitab nsz ve sonszyle birlikte
gazete kelerinde yaymlamtr. Daha sonra bu almasn 22 x 18 cm ebadnda
mukavva bir ciltle kitap formatna dntrmtr.
Kitap, brahim Hakk Konyal Ktphanesinin Cumhuriyet Dnemi Eserler
Blmnde 44 numarada kaytldr. Ancak bu alma bir kitap olarak
baslmamtr.
lk yaz 22 Haziran 1981 tarihinde yaymlanmtr. Son yaznn tarihi ise 26
Temmuz 1981dir. Kitabn nsznde Konyal unlar kaydetmektedir: Orhan
Gazi zamannda skdar Doanclardan Kuzguncuka ekilen mevhum bir
hattn ancak bat taraf Bizansllarn elindeydi. Orhan Gazi, kaynbabas Bizans
mparatorunu ziyarete geldii zaman otan Doanclara kurmutu. Donanmas
da Kzkulesi nlerindeydi. Yalnz karsn babasna gndermi, kendisi
yanndakilerle beraber Doanclarda kalmt. Bunlarn arasnda Akakoca da
vard. Orhan Gazi zamannda Anadolunun yalnz Bat kysnda Bizans
hkimiyeti kalmt. zmitten skdara kadar Bizans ehir, kasaba ve kyleri
Trk aknclarnn eline geiyordu. Bunlarn arasnda ad imdi bir ilimiz de
yaayan (Kocaeli) Akakoca da vard. Akakoca byk bir Trk kahramanyd.
Bu yazlarmzda btn Ynleriyle Akakocay inceleyeceim.
Yaz dizisi boyunca Akakocann hayat, kiilii, komutanl, baarlar ve
fethettii yerler hakknda geni bilgilere yer verilmektedir. Osmanl Devletinin
kurulu dnemindeki bu nemli komutann devlete olan katklar
anlatlmaktadr.
2.2.7. Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Anlatyor
Bu alma iki kapak arasna alnm gazete yazlarndan olumaktadr.
Ktphanede 810 numaral kitabn giriinde kendi el yazsyla brahim Hakk
42
Konyal Hal Tercemesi ibaresi yer almaktadr. Arka sayfada daktilo yazsyla u
not yer almaktadr:
brahim Hakk Konyalnn hal tercemesi, Konya Seluk niversitesi
Edebiyat Fakltesi brahim Hakk Konyalya 8 Haziran 1981 tarihinde fahri
doktorluk unvann verirken kendisinin konumas bu notun altnda bu
kitapn iinde yer alan yazlarn 1981 ylnn Austos aynn muhtelif
gnlerinde Yeni Nesil gazetesinde yaymlandna dair bir not daha yer
almaktadr. Gazetede kenin ismi Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal
Anlatyor eklindedir. Toplam 14 ke yazsndan ibarettir. Eser daha ok
Konyalnn hayatna dair bilgilerden olumaktadr.
2.2.8. stanbul Ktphanelerindeki Tarihi Kitaplar Katalogu
A3 ebadnda, daktilo ile yazlm ve 90 sayfadan oluan bu alma stanbul
Ktphanelerinde bulunan tarih konulu tm kitaplarn katalogu halinde
hazrlanmtr. Ktphanenin Cumhuriyet Dnemi Eserleri arasnda 1229
numarada kaytldr. 3158 adet kitabn yeri, yazar, dili, ktphanesi,
ktphanedeki numaras, sayfa says, yazma veya basma olup olmad, basm
tarihi ve kitap ile ilgili dnceler yer almaktadr. brahim Hakk Konyal bu
almann giriinde 1 Ocak 1959 tarihinde Askeri Mze Mtehasss ve Muharrir
imzasyla yle bir not dmtr:
Bir harp tarihi yazmak maksadyla stanbul Ktphane, Mze ve
Arivlerinde bulunan yazma ve basma tarih kitaplarn toplamtm. Bunlar
alfabetik sraya da konmutu. Daktilo edilirken baz hatalar ilenmitir. Bunlar
tashih edilirse bu sahada alanlara faideli bir klavuz olabilir. Bunlar tashih
edildikten sonra tab da edilebilir. Bunu gelecek meslektalarmdan niyaz
ediyorum. Bu klavuzu Askeri Mze Ktphanesine hediye ediyorum.
2.2.9. Hicri Seneleri Miladiye Tahvil Cetveli
16 sayfadan oluan ve el yazma olan bu eserin ilk sayfasnda mellifin ad
olarak Ahmet Ziya ve Mstensih de . Hakk Konyal olarak gemektedir. Basks
yaplmam olan kitap Hicri seneleri Miladiye evirme yntemlerini eski yazyla
izah etmekte ve rneklerle bu konuyu aklamaktadr.
2.2.10 . Srasyla slami Paralarn Basld Yerler (Meskukat- brahim)
3 defter halinde Osmanlca el yazsyla hazrlanan bu eser baslmam ve
Latinize edilmemitir. HKKinde 667, 668 ve 669 numarada kaytldrlar.
43
2.2.11. skdar Okullar

Kitap, skdar Okullar hakknda Konyalnn bir almasdr. 1971 ve 1972
yllarnda hazrlanan bu alma skdar Mektepleri Tarihi olarak da
isimlendirilmitir. Konyal bu almay daktilo yazsyla hazrlam ve kitap
olarak basmamtr. Giri blmnde skdar lkokullar bal altnda
inceledii okullarn isim listesini yazmtr. Konyal bu almasnda toplam 46
okul incelemitir. Konyal skdar Kaymakaml araclyla okul mdrlerine
okul bilgilerini isteyen yazlarn gnderilmesini salamtr. Gelen cevaplar
derleyip toparlayan Konyal bu bilgiler nda okullarn profilini karmtr.
Okullarn resimleri, tariheleri, alanlar ve mevcut durumlar hakknda
bilgilere yer vermitir. Ayrca okullarda okuyan renci saysn, kz-erkek
dalmna uygun olarak tablolatrlmtr. Bu almada ayrca okullarn planlar
da bulunmaktadr.
2.2.12. Karaman Vilayeti l Livasnn Ermenek, Takar, Grnar, Mut
Vakflar
25 x 32 cm ebadnda 1982 ylnda hazrlanan daktilo yazsyla A4 sayfasyla
65 sayfadan oluan ve hi yaymlanmam bir eseridir. 5355 numaral ariv
belgesidir.
2.2.13. zbekiyye Kz
Yazar Abdurrrahman olan bu roman Konyal Trkeye evirmi ancak Latin
alfabesine evirmedii gibi yaymlama imkn da bulmamtr. El yazmalar
blmnde 530 numarada el yazmas olarak kaytl bulunmaktadr. 47 sayfadan
olumaktadr.
2.2.14. Kitab-l arat Fi Maarifet-iz Ziyarat Hakknda Tetkikler
brahim Hakk Konyal Ktphanesinin yazmalar blmnde 663 numarada
kaytldr. Konyal tetkiklerini Osmanlca Trkesiyle yazm ve bunlar daha
sonra basma imkn bulamamtr. Konyal bir ke yazsnda bu kitap iin
unlar anlatmaktadr:
Anadolu Seluklularnn ilk kurulu zamanlar Hicri 560/1165 yllarnda o
gn iin bilinen dnyann mehur ziyaret yerlerini gezen bir Mslman alim
gezgin Romadan sonra stanbula gelmitir. Bu kitapta ok ksa fakat zl olarak
tarihin karanlklarna k tutacak bilgiler bulunmaktadr. Fatihi, Ayasofyas
hakknda da geni bilgi bulunmaktadr. stanbuldaki daha birok tarihi eseri
tantan bu eser, dnya ktphanelerinde az bulunan bir kitaptr ki, Trkiyede iki
ktphanede (Bursadaki Orhan Gazi ve Afyondaki Gedik Ahmet Paa
44
Kitaplklarnda) bir de benim zel ktphanemde birer yazma nshalar vard.

Ben btn yazma nshalar tek tek karlatrarak mkemmel bir nsha
hazrladm ve dilimize evirdim78.
Konyal baka bir ke yaz-dizisinde bahsi geen kitap ile ilgili unlar
kaydetmektedir: Ashab- Kefhten bahseden en eski kaynak Herevinin Kitab-l
arat Fi Maarifet-iz Ziyarat adl Arapa kitabdr. Ebubekir olu Ali adn
tayan bu kymetli Konya Seluklularnn ilk kurulu yllarnda II. Klarslan
zamannda o gnk dnyann nemli ziyaret yerlerini gezmi, sonra bu kitab
hazrlamtr. Herevi, seyahatini yaparken Bizans tahtnda Emanoel Komnen
(1143-1180) ve Konya Seluklular tahtnda II. Klaslan (1156-1192) oturuyordu.
Herevinin kitabn yazd tarih kesin olarak bilinmiyor amma ld yl
biliniyor. 1214 ylnda Halepte lm ve ehrin dnda salnda yaptrd
trbesine gmlmtr. Herevi; devrinde bilinen dnyann hretli ehirlerinde
ziyaret yerlerini gezmi ve bu ziyaret yerlerini incelemitir. Romaya gitmi, sonra
stanbula gelmi, o vakit Ebu Eyyb el- Ensari Hazretlerinin trbesi var idi. Onu
ziyaret etmi ve sonra Anadoluya gemi. zniki grm, O znike geldii
zaman burada znik Ruhani meclisi toplanm bulunuyordu. Ald karar
yazm, sonra Seluk Bizans snr zerinde bulunan Rumlarn scak su anlamna
gelen Sirma ve ayn manaya gelen avgerm, Sultann adlarn tayan
Eskiehire uram, sonra bir tepe zerinde bulunan Ebu Muhammet Battal Gazi
Trbesini, Amuriyedeki Halife El- Mutesimin ehit arkadalarnn kabirlerini
ziyaret etmi, sonra da Anadolunun belli bal merkezlerini ve yerlerini
grmtr. Gezdii yerler arasnda Konya, Ankara, Ashab- Kefhin maaralarn
bulunduu Elbistana, yanndaki Obruk, Elbistan, Malatya, El-Cezire (Cizre),
Erzen-i rum (Erzurum), Ruha (Urfa), Meyafarikin, Amid (Diyarbakr) ve
Nusaybin vardr79
2.2.15. Mneat- brahim Hakk Konyal
Muhyeddin-i Arabnin eceretul Kevn adl eserinin Trkeye evirisidir.
178 sayfadan oluan kitap Osmanlca ve el yazmas olarak hazrlanm ancak
Latin alfabesine evrilmedii gibi yayma da girmemitir. Kitabn sonunda
Konyal, Fatihin En Byk Emaneti: Ayasofya, Yeni stanbul, 21-22-23 Aralk 1966, s. 5; Konyal,
Sebillerimiz, Yeni Asya, 16-17 Ekim, 1977, s. 4. Konyal, Tarih Denizi Aksaray lim Gnei
Grmemi Vesikalar, Yeni Asya, 29-30-31 Temmuz- 1971, s. 4.
79 Konyal, Tarih Denizi Aksaray lim Gnei Grmemi Vesikalar, Yeni Asya, 29-30-31 Temmuz-1-23 Austos 1971, s. 4.
78
45
Konyalya ait baz zel notlar yer ald iin Mneat- brahim Hakk Konyal
ismini almtr80.
2.2.16. Naima Tarihi
Kitabn orijinal ad, Ravzat-l Hseyn Fi Hlasat-i Ahbar-il Hafikayndir.
Tek cilt halinde yaymlanan kitabn giri sayfasnda Babalide Sabah gazetesinin
ilavesidir. Kesip saklaynz ibaresi yer almaktadr. Kitabn nsz, sonsz,
iindekiler, takdim yazs ve kaynaka blm bulunmamaktadr. Aslnda
Naimaya ait olan ve Konyalnn sadeletirdii eser toplam 212 sayfadan
olumakta ve ktphanenin 3041 numarasnda muhafaza edilmektedir.
2.2.17. Fzlnin Hadikadssueda Adl Eserinin evirisi
1960 ylnda seri halinde Hergn gazetesinde 128 blm halinde eviri
eklinde yaymlanan fakat kitap eklinden baslmayan bir eserdir. HKK ariv
blmnde 1589 numaral belgenin iindedir.
2.2.18. Kitb Kef'l-Hmm ve'l-Krab f erhi leti't-Tarab Hakknda
Tetkikler
70 sayfadan oluan kitap Konyalnn evirisidir. Bu eviri el yazsyla
yazlmtr. XIV. yzylda Msr Trk Sultanlnda te'lif edilmi anonim bir
msik eseridir. El yazmas olan bu eserin temel konusu alglardr. Kitap
baslmam ve daktiloya da geirilmemitir. Ancak karton bir kapak haline
getirilerek muhafaza edilmitir.
2.2.19. Kitab-l Elfaz-il Farisiyyet-il Muarraba Tercmesi
1908 ylnda rdnde Arapa olarak baslmtr. Yazar El-Seyyad Adi
Sihardr. Szck ve stlah anlamlar hakkndadr. Arapadan Farsa ya geen
szckleri irdelemektedir. 70 sayfadan oluan eserin evirisi 80 sayfadan
olumaktadr. HKK El Yazma Eserler Blm 661 numarada kaytldr.
2.2.20. Kzl Sultan Dedikleri
HKKnin ariv blmnde 1238 ve 1336 numaral belgenin iinde bulunan
Byk Dou gazetesinde 16 Mays- 19 Eyll 1952 tarihinde yaymlanan 122
makaleden ibarettir81. 1238 numaral belgede Abdlhamit Hakknda Tarihi
Makaleler bal bulunmaktadr. Makaleler Necip Fazl Ksakrekin
idaresindeki Byk Dou gazetesinde yaymlanmtr. Konyalnn byle bir
Mneat: Kaleme alnan eyler, nesir yazlar, mektuplar. Bkz. Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke
Ansiklopedik Lugat, Aydn Kitapevi, Ankara 1988, s.872.
81 Suat Ak, Necip Fazl Bibliyografyas, Byk Dou Yaynlar, stanbul 2013, s. 386.
80
46
kitab bulunmamaktadr. Daha sonra aratrmac yazar Tahsin Yldrm

tarafndan bu makaleler derlenerek Kzl Sultan Dedikleri isimli bir kitap haline
getirdi. Kitap, Selis Yaynlarna 2007 ylnda baslmak zere gnderilmesine dizgi
ve tasarmnn yaplmasna ramen baslmad. Mustafa zdamar ile yaptmz
grmede kitap ile ilgili u bilgileri Konyaldan aldn dile getirmitir:
Merhum Necip Fazl Ksakrek, bana u bizim Abdlhamit ile ilgili bir alma yap. Ben
de bunu bir vazife olarak anlayp almaya koyuldum. Bulduklarm da ara ara
nerediyordum. Ancak sonra baktm ki bu konu usuz bucaksz bir konudur. Bunun
altndan kamayacam anlaynca vazgetim82.
2.2.21. Ankara Abideleri
Konyalnn kayp eserinden biridir. Konyal bu kitabn kaybolma
servenini yle anlatmaktadr. Antikiteler ve Eski Eserler Mdr Hamid
Zbeyr Koayn Yardmcs Nureddin Can benim baslmak zere olan (Ankara
Abideleri) adl kitabm istemiti. Daktilo edilmi, tek nsha olan bu byk
yazma eserim Ankarann Tarihi Abidelerini, eski eserlerini iine alyordu.
Gnderdim. Kendisine birok mektuplar yazdm, cevap vermedi. Kitabm iade
etmedi. Ben Rahmet-i Rahmana kavutuktan sonra neredilirse benim olduu
bilinsin diye bu satrlara yazdm83.
2.2.22. Mimar Sinann stanbulda Yapt Eserler
Konyalnn kayp eserinden biri hatta en kapsaml ve en nemli olandr.
Konyal bu nemli kitab iin u detaylar aktarmaktadr: Bu kitabm krk sene
evvel byk masraf ve emekle hazrlamtm. Btn eserleri muhtelif poz ve
fotoraflarn ektirmitim. kinci Cihan Harbi srasnda Ankaraya gtrdm.
Maarif Vekleti basacakt. Rahmetli Yahya Kemal mebustu. Kitab ve albmleri
B. M. M. ne gtrd. Mebuslara takdim etti. Alklar, tebrikler ve tevikler
toplamt. Bayram dolaysyla stanbula gelecektim. Falih Rfknn Ulus
Matbaasndaki dairesine koymutum. On gn sonra dnnce, kitabm,
albmlerim yok oldu. Yahya Kemal bu davrana ok kzm ve zlmt. Falih
Rfkdan brahim Hakk Konyalnn Mimar Sinann stanbulda yapt eserler
hakkndaki kitab ile albmleri yazhanemden alnmtr, aranyor eklinde
eliyle yazd bir kt aldm saklyorum. Kitap ve albmleri hala yoktur, kitab
ve albmleri yeniden hazrladm. 1980 yl araba ile drt ay Sinann btn
82
83

Konyal, Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Anlatyor, Yeni Nesil, 17 Austos 1981, s. 4.; HKA,
47
eserlerini, muhtelif poz resimlerini yeniden ektirdim. Dokuz yz fotorafla

kitabm baslmaya yeniden hazrlanmtr84.
Babakan Sleyman Demirel, Kltr Bakan Tevfik Koraltan, Mstear Dr.
Prof. Emin Bilgi evime geldiler. Tek nsha olan kitabm postaya
veremeyeceimi syledim. Bakan ve mstear resmi arabalarna alp gtrdler.
Baslacakt. nklp oldu, kitabmn akbetini renememenin strab
iindeyim85.
Ayn eserinin kaybolmas ile ilgili baka bir yerde unlar aktarmaktadr:
Ben krk senemi harcayarak onun yapt btn eserleri buldum,
inceledim. Bu eserlerinin kitabelerini aldm ve ariv vesikalarn tespit ettim.
Kendisinin hayr eserlerini de ayrca yazdm. Ortaya 800 sahifelik bir kitap kt.
Yapt eserlerin muhtelif poz resimlerini kardm. 1948 ylnda kitabm ve iki
cilt halindeki albmleri Ankaraya gtrdm. Milli Eitim Bakanl basacakt.
Byk airimiz Yahya Kemal Bey mebustu. Kitabmn albmlerini Byk Millet
Meclisine gtrd. Mebuslara takdim etti. Takdirler tebrikler tevikler topladm.
Bayram mnasebetiyle stanbula gelecektim. Bunlar Falih Rfk Atay Beyin Ulus
Matbaasndaki odasna koymutum. On gn sonra dndmde kitabmn ve
albmlerimin yok olduunu grdm. alnmt. Bulunmad. Hala da
bulunamad. Bin mklatla kitab yeniden hazrladm. 1980 ylnda iki aym
vererek otomobille Sinann yapt eserlerin tekrar fotoraflarn ektirdim. Bu
kitabmla zamann babakan Sleyman Demirel ilgilendi. Kltr Bakan Tevkif
Koraltan, mstear Prof. Emin Bilgi ve bakanln tantma ve yayn mdr
Melih Haser evimde beni ziyaret ettiler. Baslmak zere kitabm istediler. Beni
ikinci ve nc defa da ziyaret ettiler. Birincisi alnd iin bunu postaya
veremeyeceimi syledim. Bakanln resmi arabasna alarak gtrdler.
Baslacakt. 12 Eyll oldu. lgili daireye mracaat ettim. Kitabmn akbetini
sordum. Elimde baka nshas da yoktur.
89 yandaym. Rahmet-i Rahman ufkundaym. Kandilin ya bitmek
zeredir. Kitabmda slami harflerle yazlm kitabeler, Arapa ve Farsa metinler
vardr. Kitabm baslrken tashihini kendim yapmak, yarm asrlk bir didinmenin
boa gitmemesini, yamalanmamasn isterim. Sinann vakfiyesini, kendi hayr
eserlerini durumlarn aile eceresini ariv vesikalarn bu kitabmda geni muhite
84
85
Konyal, Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Anlatyor, Yeni Nesil, 17 Ocak 1981, s. 4.; HKA,
Konyal, Mimar Sinann Bir ok Eseri Yerlere Serilmek zeredir, Yeni Asya, 13 Nisan 1971, s.4;
Konyal, Mimar Sinan Vakfiyesi Yeni Nesil, 13 Nisan 1981, s. 6.
48
sunuyorum. 1948 ylnda o zaman gelirini ili Camiinin tamirine sarf edilmek
zere Mimar Koca Sinan adyla yazdm kitabmn nszn de buraya
koyuyorum. nk durumda hibir deiiklik yoktur86.
2.2.23. Topun Tarihi
Konyalnn kayp eserinden biridir. Konyal bu eserin kaybolma serveni
ile ilgili unlar anlatmaktadr: Askeri Mze Mdrl, Eski Eserler Uzman
idim. Yurdumuzdaki ve dnya mzelerindeki Trk toplarn inceleyerek
hazrladm, byk fotoraf albm yaptm bu eserimle beni sk sk davet ve
misafir eden eski Cumhurbakan Cemal Grsel ok ilgilenmiti. Fotoraflarn
arkalarna eliyle yazlm notlar vard. Bu kitap baslrsa ilim lemi yerinden
oynayacak. Bana mhim bir para da dedi. Fakat imdi kitap ve albmler yok,
bulunmuyor, yok oldular87.
Kitap hakknda daha detayl bir bilgi de
bulunmamaktadr.
brahim Hakk Konyal Ktphanesinin Ariv blmnde 5406 numaral
belgedir. Topun resimlerinden oluan bir defter bulunmaktadr. Ancak Konyal
resimlerin altna tantc bilgiler yazmamtr. Belge 1516 numaral ariv belgesiyle
beraber incelenmesi istenmitir. 1516 numaral ariv belgesinde top ve eski
silahlar albm hakknda 2 adet vesika bulunmaktadr.
2.3. Sadece simleri Olan (Basks veya Msveddesi Olmayan) Kitaplar
Konyalnn gezip grd yerlerde toplad bilgi ve belgeler nda
yazmay dnd pek ok kitap bulunmaktadr. Ancak bunlar bir araya
getirip yazmaya mr vefa etmemitir. Buna ramen Konyal, bata Tarih
Hazinesi isimli dergide olmak zere, basl pek ok eserinde yaymlamay
dnd bu eserlerin tantmlarn ve reklamlarn yapmtr. Yaptmz
aratrmalar neticesinde bu eserlerin baslmad kesindir. Bunun yan sra bu
eserler daktilo haline de getirilmedii iin baz eserleri gibi gazete kelerinde ve
dergi makalelerinde de yaymlanmamtr.
Hayatnn neredeyse tamamn kitap yazmaya adayan Konyalnn ok geni
bir arive sahip olmas ve bu arivdeki bilgi ve belgelerden hareketle daha pek
ok kitap yazmay dnmesi phesiz ki ok normaldir. Ancak her zaman
insann iinden geen bu tr iddial ve iyi niyetli almalar gerek hayattaki
86
Konyal, Mimar Sinann Vakfiyesi, Yeni Nesil, 13 Nisan 1980, s. 4.
87
Konyal, Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Anlatyor, Yeni Nesil, 17 Austos 1981, s. 4.; HKA,
49
realitelerle rtmemekte, imkn ve frsatlar bunlar gerekletirmeye

yetmemektedir. Konyalnn phesiz dile getirmeyip yazmay ve yaymlamay
dnd daha pek ok eser bulunmaktadr.
Birok eserin arka sayfalarnda reklamn yapt ve yaknda kacan haber
verdii ancak hi yaymlanmayan kitaplar vardr. Konyalnn kitaplarn
Baslm Kitaplar, Baslmam Kitaplar, eviri Kitaplar ve Kayp Kitaplar
eklinde kategorize ederken bu kitaplar herhangi bir kategoriye dhil etmedik.
nk bu kitaplarn cismi olmad gibi ortada bunlarn varln gsteren delil
ve ipucu da bulunmamaktadr. El yazma karalamalar dahi olmadndan sadece
kendi ifadeleri dorultusunda bu eserleri tantmakla yetindik.
2.3.1. Abideleri ve Kitabeleri ile Gaziantep Tarihi
Mellif Kilis tarihini yazarken yurdun tarih bakmndan ok zengin olan bu
kesini de esasl bir ekilde incelemitir. Bu kitapta Gaziantepin btn ileleri,
bucaklar ve kyleri dile getirilecektir. Kitapta pek ok kymetli ve esiz resimler
ve belgeler bulunacaktr88.
2.3.2. Kanuni Sultan Sleymann Anas Hafsa Sultann Vakfiyeleri
Kitapta imdiye kadar hibir yerde yaymlanmayan esiz vakfiyeler yer
almaktadr89.
2.3.3. andarl Hayrettin Paann Vakfiyeleri
Hayrettin Paann ve oullarnn, bu aile mensuplarn orijinal vakfiyeleri ile
znikteki ve baka yerlerdeki btn abidelerini resimleriyle beraber iine alan bu
kitap yaknda baslacaktr90.
2.3.4. Abideleri ve Kitabeleri ile Krehir Tarihi
Krehirde mellifin yapt tm almalar bu kitapta dile getirilmitir 91.
2.3.5. Abideleri ve Kitabeleri ile Bor Tarihi
Mellif Borda uzun incelemeler yapmtr. Harun Reidin ve Memunun
fethettii tarihi Tuvana ehrinin yanna kurulan bu ehrin btn tarihi bu kitapta
dile getirilmitir92.
Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Erelisi Tarihi, Fatih Matbaas, stanbul 1970 s. 955.
Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Erelisi Tarihi, s. 955.
90 Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Erelisi Tarihi, s. 955.
88
89
50
2.3.6. Abideleri ve Kitabeleri ile Bursa Tarihi

Mellifin 26 seneden beri hazrlamaya alt bu kitap, ok byk ve ana bir
eserdir. Kitapta Bursann btn ilelerinin, bucaklarnn ve kylerinin abideleri,
vakfiyeleri, ariv vesikalar, cami, mescit ve trbelerdeki kymetli Kuranlar,
seccadeler ve amdanlar fotoraflar ile beraber yer almtr 93.
2.3.7. Yeni eri Aalar
Askeri mzeyi yalnz bana kuran brahim Hakk Konyal 94, Yenieri
aalarnn yeni vesikalaradayanan geni bir tarihini yazmtr. Bu kitap
tarihilerin birok hatalarn dzeltmitir95.
2.3.8. Ankara emeleri
Anakara emeleri ve Sular hakknda mstakil bir eser hazrladk. Yaknda
baslacaktr96.
2.3.9. Kitbl Camii Beynel- lmi vel- Amel
8 asr evvel Diyarbekirde Artukoullarnn Saraylarn makineletiren,
makine adam yapan, bir dmesine baslnca azndan scak veya baka bir
dmeye basnca souk su aktan bir Tavus kuu vard. Cizreli Ebul zzin esiz
resimli ve planl bu Arapa kitab Diyarbakrllarn istei zerine dilimize
evrilmitir. Resimleri ve metinleri ile beraber baslacaktr 97.
2.3.10. adrn Tarihi
Tarih, adr Trklerin icad ettiini haber veriyor. Eski Trklerce adr
mukaddes idi. Ona taparlard. Bu kitapta binlerce yl boyu Trk adrlarnn
tarihi dile getirilmitir. Trklerin saray gibi byk adrlar vard. 20 er metre
uzunluunda 12,18 diree dayanan eski adrlar ve Askeri Mzede rtlen
aheser adrlar bu kitapta resimleriyle beraber gsterilmitir98.
Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi, s. 739. Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Erelisi
Tarihi, s. 956.
94 Bu ifade mellife aittir. Ancak yaptmz aratrma, Konyalnn Askeri Mzeyi tek bana
kurmad ynndedir. Konyal bu mzede alm ancak Askeri Mzeyi tek bana kuran
ifadesi mbalaa olarak deerlendirilmelidir.
96 Konyal, Karacabey Mamuresi, s. 61; Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Erelisi Tarihi, s. 956.
93
51
2.3.11. Askeri Mzede Yal Boya Tablolar

Askeri Mzenin yal boya tablolarn tasnif eden, bunlarn hakikileri ile
kopyalarn ayran mellif buradaki aheserlerin bir kitabn hazrlamtr 99.
2.3.12. Askeri Mzede aheserler
Askeri Mzeyi yeni batan 15 senede kuran ve tasnif eden mellif, mzedeki
aheser yadigrlarn bir kitabn yazmtr. Renkli resimlerle sslenecek bu kitap
iin ok byk emek harcamtr100.
2.3.13. Okun Tarihi
Trk, okun mucididir. Bu kitapta okun eski kaynaklara gre ok geni bir
tarihi verilmitir. Trklerin 50 senede hazrladklar oklar bir cam mavzer
kurunu gibi, kaln ktkleri bir sabun kalb gibi deliyordu. Mzelerimizdeki
eski oklar ok meydanndaki nian talar ve imdiye kadar ilim leminin
tanmad ariv belgeleri bu kitapta yer almtr101.
2.3.14. Yaz Sanatlar Mzesi
Mellif tarafndan uraya buraya atlan ve ou rm olan yazma
Kuranlar, levhalar, hilyeler, icazetnameler Senelerce allarak hazrlanan bu
kitapta, ilim leminin imdiye kadar tanmad birok vesikalar ve resimler
verilecektir. Bu mze stanbulda Vatan Caddesinde Kanuninin babas adna
yaptrd medresede almtr102.
2.3.15. Topun Tarihi
Trkler dnyann en mkemmel ve en byk toplarn dkmlerdir. Fatih
yeni toplar ve sava aletleri icat etmitir. inde binlerce tarihi top resmi ve
vesikalar bulunan bu kitap, bir topu komutan olan merhum Cumhurbakan
Grsel ve Genelkurmayn mtehassslar tarafndan takdirle karlanmtr.
Yaknda baslacaktr103.
2.3.16. Piri Reis
Konyal bu kitab neredeceini bir kitabnda dile getirmekle beraber byle
bir almay vcuda getirdiine dair herhangi bir bulgu bulunmamaktadr 104.

104 Konyal, Topkap Saraynda Deri zerinde Yaplm Haritalar, s. 5,4.
99
100
52
2.3.17. Surname-i Dervi

Surname-i Dervi adl yazma eser de ilim ve tarih lemine ve geni bir
muhite ilk defa yine brahim Hakk Konyal tarafndan tantlmtr105. inde 427
adet minyatr bulunan 432 yapraklk bu yazma eser zerinde senelerce megul
olduunu ve bu eser hakknda mstakil bir kitap hazrladn ve mmkn olursa
neredeceini yazmaktadr106. Ancak ne arivinde ne de yaptmz
aratrmalarda byle bir almann ne basksna ne de msveddelerine
rastlanlmamtr.
2.3.18. Cem Sultan ve El Yazs Mektuplar
Konyal, Sultan Cem ve El yazs Mektuplar isminde bir kitap hazrladn
ve baslmak zere Maarif Vekleti tarafndan satn alndn dile getirir107. Ancak
gnmzde bu isim altnda Konyalnn baslm veya el yazma nshas
bulunmamaktadr.
2.3.19. Kara Mustafa Paa Vakfiyesi
Konyal, Fatih Sultan Mehmetin vezirlerinden ve II. Beyaztn damad Kara
Mustafa Paa (. 1483)ya ait 882/1472 tarihli vakfiyesi hakknda bir kitap
hazrladn sylemitir108.
2.3.20. Aksarayl Pir Mehmet Paa Vakfiyeleri
Aksarayl Pir Mehmet Paann Vakfiyeleri, Eserleri ve Hayat hakknda bir
kitabnn yaknda kacan dile getirmektedir109.
2.3.21. Esiz ve Orijinal Trk Vakfiyeleri
Mellifin yazmay dndn syledii ancak yazmad kitaplarndan
birisi de Esiz ve Orijinal Trk Vakfiyeleridir110.
3.
DERGLER
3.1. Hak Yolu

brahim Hakk Konyal Ktphanesinin yazmalar blmnde 2363
numarada bulunmaktadr. mtiyaz sahibi ve yayn ynetmenliini Konyalnn
yapt bu dergi ayn zamanda Konyalnn karm olduu ilk dergidir.
Konyal, stanbul Saraylar, s. 25.
Konyal, stanbul Saraylar, s. 25.
107 Konyal, stanbul Saraylar, s. 85.
108 Konyal, Karacabey Mamuresi, s.111.
109 Konyal, Karacabey Mamuresi, s.111.
110 Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi, s.740.
105
106
53
Elimizdeki kaynaklardan yola karak derginin 4 saydan ibaret olduunu

bilmekteyiz. lk saynn tantm yazsnn zerinde derginin fonksiyonu ve k
ekli olarak u ibareye yer verilmitir: imdilik on gnde bir kar, itimai, fenni,
Edeb- slam mecmuasdr. 1. says 19 Temmuz 1919 ylnda, 2. say 30 Temmuz
1919 ylnda, 3. say 1 Austos 1919 ve 4. say 25 Austos tarihinde
yaymlanmtr.
3.2. rnek
1 Mart 1947de yaymlanmaya balanm ve iki say kmtr. Yayn
ynetmeni ve sahibi brahim Hakk Konyaldr111. Tarih, sanat fikir, kltr, iktisat
dergisi olarak slogann gelitirmi ve dergide Sanat Tarihine dair herhangi bir
almaya rastlanmamtr112.
Konyal bir kitabnn takdim saysnda rnek dergisi ile ilgili u bilgileri
vermektedir: Birinci saysn 1 Mart 1947de kardmz rnek Mecmuas;
zmit Kt Fabrikas istediimiz kd vaktinde vermedii iin nlenilmesi
elimizde olmayan bir fetret devresi geirmitir. Mecmuamz bundan sonra her
ayda bir takdim ettiimiz ekilde kacaktr113. Ayn kitabn son sayfasnn
altnda da yine bu derginin tantm yaplmtr. Burada derginin aylk olduu
ve sahibinin ve fiilen idare edenin brahim Hakk Konyal olduu, basld yerin
de Osmanbey Matbaas olduu ifade edilmektedir114.
3.3. Tarih Dnyas
Konyal, uzun yllar Trkn tarihine ayna olacak bir mecmua karmay
dndn, nihayet Tarih Dnyas adl bir mecmua kurduunu, nne
kan bir ortan yaptklarn idealine uygun bulmad iin bu mecmuay altnc
sayda brakarak Tarih Hazinesi adl yeni bir tarih dergisi kardn
anlatmaktadr115.
Ancak derginin ilk saysnn ynetim kadrosunda brahim Hakk Konyalnn
ismi yer almamaktadr. lk sayda derginin sahibi olarak sadece Niyazi Ahmet
Banolunun ad gemektedir. kinci saydan itibaren derginin sahipleri brahim
Hakk Konyal ve Niyazi Ahmet Banolu olarak gemektedir.
Konyal, Asrlk Tarihi brahim Hakk Konyal Konyal Anlatyor, Yeni Nesil, 8 Austos 1981, s.
4.
112 HKA, brahim Hakk Konyalnn Hal Tercemesi, Belge No: 1529, s. 1.
113 Konyal, Mimar Koca Sinan, Brhaneddin Matbaas, stanbul 1948, s. 3.
114 Konyal, Mimar Koca Sinan, stanbul 1948, s.161.
115 Konyal, Bu Mecmuay Niin karyoruz, Tarih Hazinesi, S.1, stanbul 1951, s. 2.
111
54
lk says 15 Nisan 1950 ylnda kan derginin sahibi ve fiilen idare eden
Niyazi Ahmet Banoludur. Toplam 38 saydan oluan dergi 116 periyodik olarak
15 gnde bir kmtr. lk alt saysnda brahim Hakk Konyalnn yazlar gze
arparken sonraki saylarda Konyalnn yazlar bulunmamaktadr. Zaten
kendisinin ifadesiyle bu dergiden ayrldktan sonra Tarih Hazinesi isimli dergiyi
karmtr. Dergide, Fatih zel says ile beraber toplam yedi say boyunca
brahim Hakk Konyalnn aktif olarak alt grlmektedir.
3.4. Tarih Hazinesi
lk says 15 Kasm 1950 ylnda kan dergi Tarih ve lim Mecmuas
sloganyla yaymlanmtr. Birinci saynn knye blmnde Her ayn 15 ve
30uncu gnlerinde kar. ibaresi bulunmaktadr. Yine knyede sahibi ve yaz
ileri, fiilen idare eden kii olarak (brahim Atis) brahim Hakk Konyal ad
gemektedir. karan: lk Kitap Yurdu. dare ve havale yeri: Ankara CaddesiNo. 72 stanbul. Dergi toplam 17 say km ve 24 X 18 m llerinde, iki cilt
olarak ktphanede muhafaza edilmektedir. brahim Hakk Konyal
Ktphanesinin ariv blmnde 2058 ve 2059 numaralarnda muhafaza
edilmektedir.
SONU
Bugne kadar brahim Hakk Konyal ile ilgili iki mtevaz almann
dnda yaymlanm mstakil bir alma bulunmamaktadr. Bu iki alma da
onun btn eserlerini inceleyen eserler olmaktan te, bir tantm bror
olmaktan teye geememektedir. Bunlardan birincisi Mustafa zdamara 117,
dieri ise, Ethem Ruh Balkana118 aittir. Ethem Ruh Balkana ait olan ve 1941 gibi
ok erken bir tarihte yaymlanan bu kk kitapk, brahim Hakk Konyalnn
akademik birikimini ortaya koymaktan ok uzaktr. Zira kitap yaymlandnda
Konyal henz 41 yandadr ve daha nnde uzun bir alma ve aratrma
dnemi bulunmaktadr. Bir de Konyal, kitap yaymlamaya 40 yandan sonra
balayacaktr. Bu adan bu eser o dnem iin iyi ancak Konyaly tantmas
ynyle olduka yetersizdir. Bu dnemde Konyalnn henz birka kitab ile
birka yz ke yazs bulunmaktadr. Oysa onun daha yazlacak binlerce ke
yazs, yzlerce dergi makalesi ve onlarca kitab vardr.
116http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye'de_yay%C4%B1mlanm%C4%B1%C5%9F_tarih_dergile
ri, (24.06.2013)
Mustafa zdamar, brahim Hakk Konyal ve Konyal Ktphanesi Yazmalar Katalogu, Krkkandil
Yaynlar, stanbul 1997.
118 Ethem Ruhi Balkan, brahim Hakk Konyal ve Eserleri, Kltr Matbaas, stanbul 1941.
117
55
Konyal eserlerinde yzlerce kitabe, ahide ve sikkeden bahsetmitir. Ancak

bu almada sadece Konyalnn grd ve Arapa/Osmanl Trkesi olarak
dkmn verdii kitabe, ahide ve sikkeler belirtilmitir.
Trkiyede alannda uzman olan nadir kiilerden birisi olan yazar; yine
eserlerinde binleri bulan berat, ferman, ilam, hccet, vakfiye ve defter gibi ariv
vesikalarndan faydalanmtr.
Konyal, eserlerinde yzlerce tarihi eserden bahsetmitir. Onlarn bir ksmn
yerinde grme ans bulmuken bir ksm da mevcut olmayp sadece ariv
vesikalarna dayanarak zikretmitir.
almamzda ok detaya inmeden zellikle Konyalnn hayat ve eserleri
zerindeki elikilerin giderilmesi ve sis perdesinin kalkmas iin net bilgiler
vermeye altk. Onun tarihi, sanat tarihi, mzeci, arivci, meskkt v.b.
kimlikleri zerinde detayl bir ekilde durmadk. Zaten bu konular ayr ayr
incelenmesi gereken konulardr. Tarihilii ve tarih alannda ortaya koyduklar
ve sanat tarihi dnyasna kazandrdklar incelenmeye deer baat
konulardandr.
Eserleri halen birinci kaynak olarak bavurulan eserler arasnda
bulunmaktadr. Burada ne kan nemli bir husus da Konyalnn halen
baslmam eserlerinin olmasdr. Bu durum en hafif tabiriyle ona kar bir
hrmetsizliktir. Acil olan yaplmas gereken i bu eserlerin bir an nce
baslmasdr. Bir enstit veya bir niversite bu konuyu pekl stlenebilmelidir.
Bir dier nemli husus, Konyal hayattayken hibir eserinin ikinci basksn
yapamamtr. kinci basky yapmak onun en byk hayallerindendi. Bunun iin
ktphanesinde bulunan kitaplarn tamamn tashih ederek sayfa kenarlarna
notlar almtr. Byk bir sabrla binlerce sayfay tek tek okuyup dzeltmelerini
ve eklemelerini yapmtr. Ancak bunlar tashih ederek tekrar baslmas nasip
olmamtr. Yaplmas gereken acil ilerden biri de bu eserlerin ikinci basklarn
kendi ktphanesindeki nshalardaki dzeltmelerini de dikkate alarakbasmlarn gerekletirmek olmaldr.
Bir makalenin snrlarn zorlad iin Konyalnn sadece kard dergiler
hakknda ok ksa bilgiler verdik. Oysa 27 gazetede binlerce ke yazs ile 21
dergide yzlerce makalenin de yazardr. Gazete yazlar ve dergi makaleleri de
kitaplarnda olduu gibi yine kltr, sanat, tarih konularn ilemektedir. Onu bir
56
btn olarak anlamak iin gazete ve dergi yaynlar da mutlaka gz nnde

bulundurulmal. Bu sayede Konyalnn yayn ve hayat kronolojisi karlabilir.
57
KAYNAKLAR
Bilgili, ., Konya Islah- Medaris-i slamiye Medresesi Mfredat, Tefekkr Dergisi, S.
57, Konya 2013, 39-44.
Develiolu, F., Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitapevi, Ankara 1988.
Eren, B., slam Mimarisinde Demokrasi Var, Zaman Gazetesi Turkuaz Eki Syleileri,
stanbul 04.09.2006.
HK Ktphanesi Arivi, brahim Hakk Konyalnn Hal Tercemeleri, Belge No:
3049, 3634, 3885, 4726, 4820, 5360, 5397. stanbul.
Konyal, . H., ve Yldz, A., Abideleri ve Kitabeleri ile Manavgat Tarihi, Manavgat Ticaret
ve Sanayi Odas, Antalya 2010.
Konyal, . H., Abideleri ve Kitabeleri ile ereflikohisar Tarihi, stanbul 1971.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile skdar Tarihi, C. I, stanbul 1976.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile skdar Tarihi, C. II, stanbul 1977.
-----------, Ankara Abidelerinden: Karacabey Mamuresi Vakfiyesi, Tarihi ve Dier Eserleri,
Burhaneddin Matbaas, stanbul 1943.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri le Konya Tarihi, Burak Matbaas, Ankara 1997.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi, Ermenek ve Mut Abideleri, Baha
Matbaas, stanbul 1967.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Erelisi Tarihi, Fatih Matbaas, stanbul 1970.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi, Fatih Matbaas, stanbul 1968.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi, C. I, Fatih Yaynevi Matbaas,
stanbul 1974.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi, C. I, Fatih Yaynevi Matbaas,
stanbul 1974.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi (ve Ortaky Tarihi), C. III, Fatih
Yaynevi Matbaas, stanbul 1975.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile Beyehir Tarihi, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Ofset Tesisleri, (Yayna Hazrlayan: Ahmet Savran) Erzurum 1991.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, Ercan Matbaas, stanbul 1960.
-----------, stanbul Abideleri, Yedign Neriyat, stanbul 1943.
-----------, stanbul Saraylar, Burhaneddin Matbaas, stanbul 1942.
-----------, Fatihin Mimarlarndan AzadlSnan (Sinn- Atik) Vakfiyeleri, Eserleri, Hayat,
Mezar, Halk Basmevi, stanbul 1953.
-----------, Nasrettin Hocann ehri Akehir (Tarihi-Turistik Klavuz), Nmune Matbaas,
stanbul 1945.
-----------, Mimar Koca Sinan (Vakfiyesi, Hayr Eserleri, Hayat), Burhaneddin Matbaas,
stanbul 1948.
-----------, Mimar Sinann Eserleri, (stanbulda Yapt Camiler), lk Basmevi,
stanbul 1950.
-----------,Topkap Saraynda Deri zerine Yaplm Eski Haritalar, lk Basmevi,
stanbul 1936.
-----------, Tarihi Afrodit, Numune Matbaas, stanbul 1940.
-----------, Alanya (Alaiyye), Ayaydn Basmevi, stanbul 1946.
-----------, Ankara Camileri, Kltr Matbaaclk, stanbul 1978.
58

-----------, Trk Askeri Mzesi (Btn Tarihi le), lk Matbaas, stanbul 1964.
-----------, Harun Reit, Numune Matbaas, stanbul 1941.
-----------, St ve Erturul Gazi Trbesi ve htifali, Sinan Matbaas, stanbul 1959.
-----------, Mimar Sinan Vakfiyesi, (Yaymlanmam Kitap), HKK Cumhuriyet Devri
Eserleri, nr. 1498.
-----------, Trk adrlar, (Yaymlanmam Kitap), HKK Cumhuriyet Devri Eserleri, nr.
1510.
-----------, Tarih Sohbetleri, (Yaymlanmam Kitap), HKK Cumhuriyet Devri Eserleri,
nr. 1511.
-----------, Klcn ve Baka Kabzal Kesici Silahlarn Tarihi, (Yaymlanmam Kitap), HKK
Cumhuriyet Devri Eserleri, nr. 1512.
-----------, Trk Tophaneleri, (Yaymlanmam Kitap), HKK Cumhuriyet Devri Eserleri,
nr. 2560.
-----------, Karaman Vilayeti l Livasnn Ermenek, Takar, Grnar, Mut Vakflar,
(Yaymlanmam Kitap), HKK Ariv Belgeleri, nr. 5355.
-----------, Abideleri ve Kitabeleri ile Manavgat Tarihi, (Yaymlanmam Kitap), HKK
Cumhuriyet Devri Eserleri, nr. 1516.
zdamar, M., ehirlerin Tarihini Yazan Adam, Trkiye Gazetesi, stanbul 22
Austos 1991, 7.
-----------, brahim Hakk Konyal ve Konyal Ktphanesi Yazmalar Katalogu, Krkkandil
Yaynlar, stanbul 1997.
Ruhi, B. E., brahim Hakk Konyal ve Eserleri, Kltr Matbaas, stanbul 1941.
ahiner, N., brahim Hakk Konyal, Yeni Asya Gazetesi, (27 ubat 1976), 5.
Takydd-din Ahmed el- Makrizi, Eski ve slami Paralar, (ev.: brahim Hakk
Konyal), Gavsi Ozansoy Basmevi, stanbul 1946.
Uz, M. A., , Baha Veled'den Gnmze Konya Alimleri ve Velileri,C.1, Sema Yaynlarl,
Konya 2004.
Uz, M. A., Konya Kltrne Hizmet Edenler, Konya Bykehir Belediyesi Yaynlar,
Konya 2003.
Ycel, E., Mze,TDV slam Ansiklopedisi, SAM, stanbul 2006, 241-242.
-----------, brahim Hakk Konyal, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.5. stanbul
1994.
-----------, brahim Konyal ile Bir Konuma, Ankara, Hayat Tarih Mecmuas, S. 1,
stanbul 1976.
-----------, Bir brahim Konyal Vard, Ortadou Gazetesi, stanbul 31 Ekim 1991, 7.
59
Ekler
Resim 1. brahim Hakk Konyal (HKK Arivinden)
Resim 2. .H. Konyal ei ve ocuklaryla (HKK Arivinden)
60
Resim 3. . H. Konyalnn Konyadaki Islah- Medarise niversitesinden 1331/1913

Tarihinde Ald Tasdikname (HKK Arivinden)
61
Resim 4. . H. Konyalnn Konya Sanayi Mektebinde Muallimlik Yaptna Dair

Vesika (1332/1914) (HKK Arivinden)
62
Resim 5. . Hakk Konyalnn zmir imendifer Mektebinden Ald 1333/1915 tarihli

ahadetname (Diploma) (HKK Arivinden)
63
Resim 6. . . H. Konyalnn Basn Kartlarndan (Yedign Dergisinde altna Dair

Basn Kart). (HKK Arivinden)
Resim 7. . . H. Konyalnn Basn Kartlarndan (Tan Gazetesinde altna Dair

Basn Kart). (HKK Arivinden)
64
Resim 8. . H. Konyal Konyal zmir imendifer Mektebinde renci Arkadalaryla

(HKK Arivinden)
Resim 9. . H. Konyal zmir imendifer Mektebinde renci Arkadalaryla (HKK

Arivinden)
65
Resim 10. . H. Konyal zmir imendifer Mektebinde renci Arkadalaryla

(HKK Arivinden)
Resim 11. . H. Konyal annesi Hatice Hanm le (HKK Arivinden)
66
Resim 12. . H. Konyal ve Torunu (Didem ZHEKM (ATS)in Arivinden)
Resim 13. . H. Konyal Ailesi le (Didem ZHEKM (ATS)in Arivinden)
67
Resim 14. .H. Konyal kinci Ei efika Konyal le Birlikte (HKK Arivinden)
Resim 15. .H. Konyal Dervi Kyafetiyle (HKK Arivinden)
68
Resim 16. . H.Konyalnn Seluk niversitesinden Ald Fahri Doktora Diplomas

(HKK Arivinden)
69
Resim 17. .H. Konyal Erzurumda ifte Karde Mezar Tan Tetkik Ederken (HKK
Arivinden)
Resim 18. .H. Konyal Erzurum Hasankale Kale Burcunda (HKK Arivinden)
70
Resim 19. .H. Konyal Erzurumda Kars Kapsnda Bir Mezar Tan nceliyor (HKK
Arivinden)
Resim 20. .H. Konyal Erzurumdaki Tarihi Toplar Tetkik Eden Heyetin Banda
(HKK Arivinden)
71
Resim 21. .H. Konyal Erzurum Ahi Fahreddin Mezar Tan Tedkik Ederken (HKK
Arivinden)
Resim 22. .H. Konyal Erzurum Hasankale Camii Kitabesini Tetkik Ederken (HKK
Arivinden)
72
Resim 23. .H. Konyal Darphanede Gm Paralarn Saymn Kontrol Ederken

(HKK Arivinden)
Resim 24. .H. Konyal ve Ei efika Hanm Devlet Bakan Enver Akova le (HKK
Arivinden)
73
Resim 25. .H. Konyal Devlet Bakan Enver Akova Konyalnn Elini perken (HKK
Arivinden)
Resim 26. .H. Konyal Devlet Bakan Akova Ktphanesinin Aln Yaparken
(HKK Arivinden)
74
Resim 27. .H. Konyal Devlet Bakan Enver Akova Konyalya ilt Verirken (HKK
Arivinden)
Resim 28. .H. Konyal ve Vakflar Bamdr Rdvan Nizamolu Ktphaneye

Girerlerken (HKK Arivinden)
75
Resim 29. .H. Konyal Konyal Trende Konuma Yaparken (HKK Arivinden)
Resim 30. .H. Konyal Konyal Trende Misafirlere Eski Eserleri Tantrken (HKK
Arivinden)
76
Resim 31. .H. Konyal, Konyal Ktphanenin Alna Gelen Halk ve Davetliler
(HKK Arivinden)
Resim 32. Dnemin Kltr Mstear Prof. Dr. Emin Bilgi Konyaly Takdim
Ederken (HKK Arivinden)
77
Resim 33. .H. Konyal Konya Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Dekanl
Tarafndan Fahri Doktora Unvan Verilirken (HKK Arivinden)
Resim 34. .H. Konyal Askeri Mze nnde (HKK Arivinden)
78
Resim 35. .H. Konyal Konya Erelide Sidemara Lahdini Evinin Bahesinde Buday
Kuyusu Kazarken Bulan brahim Gndodu le (HKK Arivinden)
Resim 36. .H. Konyal Minyatrl Bir Yazma Eseri ncelerken (HKK Arivinden)
79
Resim 37. .H. Konyal ve Nide Eski Milletvekillerinden Ouz Demir Tzn Ile
Aksaray Ali Baba Trbesi nnde (HKK Arivinden)
Resim 38. .H. Konyal, Aksarayn nemli Tarihilerinden Mehmet Hamzakad ve

Ailesi le (HKK Arivinden)
80
Resim 39. .H. Konyal Bir Toplantda Konuma Yaparken (HKK Arivinden)
Resim 40. .H. Konyal Nevehir Yuva Kyndeki Trbenin nnde (HKK
Arivinden)
81
Resim 41. .H. Konyal stanbul Zirai Mcadele Kurumu Lokalinde Dzenlenen
Aksarayllar Toplantsnda Sadan: Prof. Dr. Faruk Zeki Perek, . Hakk Konyal,
Aksaray Belediye Bakan Taki Tatlpnar ve Ferhat Vural (HKK Arivinden)
Resim 42. .H. Konyal Bir Yazma Eseri ncelerken (HKK Arivinden)
82
Resim 43. .H. Konyal . Hakk Konyal Dnemin Milli Saraylar Mdrl
Personelinden Zeki Akmanalp ile 878/1474 tarihli Siyadetname (HKK
Arivinden)
Resim 44. .H. Konyal Hattat Hamidullahn Mezarn ncelerken (12 Temmuz
1975 Yeni Asya Gazetesi Arivinden foto: Selahattin Tercan)
83
Resim 45. .H. Konyal ve Ouz Demir Tzn Aksaray Hasan Dede Zaviyesi
Mihrabn ncelerken (HKK Arivinden)
Resim 46. .H. Konyal, Yavuz Sultan Selimin Tarihi Kaftann Bulup Tehir Ederken
(HKK Arivinden)
84
Resim 47. .H. Konyalnn stanbul skdardaki Ktphanesinin Giri Kaps

(HKK Arivinden)
85
Resim 48. .H. Konyal, Konya Karaarslanda Gherta Trbesi ei Mediha Hanm ve
Kz Yldz le (HKK Arivinden)
Resim 49. .H. Konyal ereflikohisarda Hac Enbiya Trbesi (HKK Arivinden)
86
Resim 50. .H. Konyal Eypte inli emenin nnde (HKK Arivinden)
Resim 51. .H. Konyal Nasreddin Hoca Mezar Banda Konuma Sylerken (HKK
Arivinden)
87
Resim 52. .H. Konyal Nasreddin Hoca Mezarlnda (HKK Arivinden)
Resim 53. .H. Konyal Turing Otomobil Kurumu Ktphanesinde Kulp Bakan,
skdar Kaymakam ile Birlikte (HKK Arivinden)
88
Resim 54. .H. Konyal . Konyal Kurduu Baveklet Arivinde Mesai Arkadalar
le Beraber (HKK Arivinden)
Resim 55. .H. Konyal Yakalatt Bulgarlara Satlan Vesikalarla Kurduu Baveklet
Arivi (HKK Arivinden)
89
Resim 56. .H. Konyal ve Akehir Belediye Bakan Mustafa arlak (Konyal Akehir
Ylan Yusuf Kprsn Beline Balanan Bir Halat le Aaya Sarkarak
Kprnn Kitabesini Tetkik Ederken) (HKK Arivinden)
Resim 57. .H. Konyal . Hakk Konyal Konya Takkeli Da Kavele Kalesinde Ailesi
le (HKK Arivinden)
90
Resim 58. .H. Konyal Unkapannda Yol Alrken Bir Ksm Yklan Eski Baba
Trbesi nnde (HKK Arivinden)
Resim 59. .H. Konyal Tarihi Bir Mezar Tan ncelerken (HKK Arivinden)
91
Resim 60. .H. Konyal Krehirde Ak Paa Trbesini ncelerken (HKK Arivinden)
Resim 61. .H. Konyal ve Ei stanbul- skdar eyh Mustafa Efendi Trbesinde
(HKK Arivinden)
92
Resim 62. .H. Konyal Selimiye Klasna Ait Kitabe ve Turas Olan Kitabeyi Denize
Atlrken nceliyor (HKK Arivinden)
Resim 63. .H. Konyal Aksaray Smr Yaylas Hasan Dede Camii nnde (HKK
Arivinden)
93
Resim 64. .H. Konyal Aksaray Smr Yaylas Hasan Dede Cami Mihrabn
ncelerken (HKK Arivinden)
Resim 65. . Hakk Konyal ve Aksaray Kaymakam Yusuf etin (1971) (HKK
Arivinden)
94
Resim 66. .H. Konyal Ereli-vriz Kalesi Yolunda (HKK Arivinden)
Resim 67. .H. Konyal Ereli Ziya Efendi Mezar Banda (HKK Arivinden)
95
Resim 68. .H. Konyal, Konya Cedid Abdurrahim Efendi Mezar Tan Tetkik
Ederken (HKK Arivinden)
Resim 69. .H. Konyalnn Trk Edebiyat Vakfna Balad Evinin Ekspertiz
Raporu. (Trk Edebiyat Vakf Arivinden)
96
Resim 70. .H. Konyalnn Trk Edebiyat Vakfna Balad Evinin Bulunduu
Binann DGrn. (Trk Edebiyat Vakf Arivinden)
Resim 71. .H. Konyalnn El Yazs Ve mzas (Abideleri ve Kitabeleri ile Konya
Erelisi Kitabndan)
97
Resim 72. . H. Konyalnn Karacaahmetteki Mezar
98
BRAHM HAKKI KONYALI (ATS)

Erdem YCEL *
Tarihin bilinmeyen ynlerine k tutan, gemi yllarn nl aratrmacs ve

gazetecisi brahim Hakk Konyalnn ismini kk yalarmda duymu, ksa bir
sre sonra da yazlarn okuma olanan bulmutum. Bunun nedeni; evremi
gzlemlemeye baladm yllarda tarihe ve gazetecilie merak sarmamdan
kaynaklanyordu. Ortaokul yllarmda, tarihi konularla ok daha fazla ilgilenmi,
o yllarda yaynlanan tarih dergilerini okumaya balamtm. Byle olunca da
brahim Hakk Konyalnn yazlarna ilgi duymutum.
II. Dnya Savann sona erdii 1950li yllarda, tarihe merak saranlar
toplumda oalm, bunun kanlmaz sonucu olarak tarih dergileri birbiri ardna
yaynlanmaya balamt. Bunlarn banda, sonraki yllarda birlikte alma
olana bulduum Niyazi Ahmet Banolunun Tarih Dnyas, Yeni Tarih
Dnyas, Tarih-Corafya Dnyas. Onlardan biraz daha nce Tarihten Sesler,
Servet skitin Resimli Tarih Mecmuas, tarih ierikli Aylk Ansiklopedi vard. O
dergilerin ounda yazan brahim Hakk Konyal, Niyazi Ahmet Banolunun
Tarih Dnyasnda aratrmalarn srdryordu. Nedendir bilinmez; her ikisi
amaza dm, brahim Konyal Tarih Dnyasndan ayrlarak kendi bana
Tarih Hazinesi dergisini karmaya balamt. Banolu ve Konyal yakn
dostlarm olmasna ramen bu ayrln nedenini onlara soramadm, kendileri de
bu konuda bir ey sylememilerdi.
Toplumda tarih merakn uyandran bu dergilerden bazlar maddi
imknszlklardan tr yaynlarna son vermek zorunda kalmlard. Onlar
izleyen yllarda Hayat Tarih Dergisi, Hayat Tarih ve Edebiyat Mecmuas, Toplum
ve Tarih, Toplumsal Tarih, Cemal Kutayn Tarih Konuuyor isimli dergisinin
*Ayasofya
Mzesi Eski Mdr, Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm Emekli
retim Grevlisi
99
yan sra tarih ierikli sohbet kitaplar, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Belgelerle
Trk Tarihi gibi dergiler bir sre daha yaynlarn srdrmlerdir.
Tarihe merak sardm rencilik yllarmda brahim Hakk Konyaly
yakndan tanyacam, Hayat Tarih Mecmuasnda kendisiyle rportaj
yapacam1, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisinde Konyal brahim
Hakk maddesini2 yazacam, sonra da Edebiyat Vakfnda ve Arkeperada
onunla ilgili syleilerde bulunacam, TRT Belgesel kanalnda da kendisini
anlatacam sylemi olsalard, gler geerdim. Oysa yazg insann yaamnda
dnemeyecei veya ummad olaylar karsna karyor. imdi onun
hakknda bunlar yazyorum. Gemie bakyorum da brahim Hakk Konyaly
yakndan tanyan, birlikte alan, hayatta kalm birka kiiden biri olmuum.
brahim Hakk Konyal ile stanbul Vakflar Bamdrlnn
Sarahanebanda, Amcazade Hseyin Paa Klliyesinde kurmaya alt ve
benimde grevli olduum Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesinde3
karlamtm. Bir gn alma odama biraz kilolu, babacan tavrl, sevecen
grnml bir kii gelmiti. Grr grmez kendisini resimlerinden tanmtm;
ben daha bir ey sylemeden kendisini tantmt: Ben brahim Hakk
Konyal Konyal kendisini tantrken gzmn nnden II. Dnya Sava
yllarnda babamn o zamanlar yaynlanan Ulus, Tan gazetelerini evimize
getiriini ve szn ettiim tarih dergilerinden bazlar adeta bir film eridi gibi
geip gidiyordu
brahim Hakk Konyalnn Yaam yks.
Uzun sohbetlerimiz srasnda bana anlattna gre; 1896 ylnda Konyada
Aleddin Kknn Aknclar Kapsna 50 metre uzaklktaki bir evde dnyaya
gelmitir. Bu yzden de baz yazlar dnda gerek soyad olan Atisin yerine
Konyaly kullanmtr.
Nalbandzde Mustafa Efendi ile Atzade brahim Aann kz Hatice
Hanmn oludur. Babas Nalbantzde Mustafa Efendi Konyann Takva Hoca
1
Erdem Ycel, Tarihi ve Yazar brahim Hakk Konyal Hayat Tarih Mecmuas, stanbul1976, S.1
(133), s.24-29.
Erdem Ycel,Konyal brahim Hakk mad, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul
2002, C.26, s.196.
Erdem Ycel, Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesi Vakflar Blteni, stanbul 1970, I, s.57-62; aym
Trk naat ve sanat Eserleri Mzesi Arkitekt, stanbul 1967, S.327, s.117;aym, Trk naat ve
Sanat Eserleri Mzesi mad, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakf-Kltr
Bakanl, stanbul 1994, C.7, s.313-314.
100
Medresesinde ilim yaparak icazetname almtr. Konyalnn deyiiyle evresinde

faziletli, alak gnll bir kii olarak tannmtr. Yine Konyal ile yaptm
syleilerden birisinde ailesinin baba tarafndan Anadolu Seluklularna kadar
indiini anlatmt. Nalbant szc ise atlarn nallanmasyla ilgili olmayp
veteriner hekimlii ile e anlaml olduunu sylemiti. Seluklu hkmdar I.
Aleddin Keykubat zamannda (?-1237) ordu atlarn tedavi eden dedelerine ait
alet ve edevat kkken evlerinde grdn de szlerine eklemiti. Sonraki
yllarda ocukluk yllarna ait pek ok any da dostluumuzun ilerledii, onun
keyifli olduu gnlerde uzun uzun anlatmt. Bunlardan birine gre;
Seluklu veziri Ghertan Sultnl ulemas Mehmed Baheddin evlad
iin yaptrd medrese ile Mevlnnn be vakit namaz kld mescidin
evimizden uzakl 50-60 metreymi. Ayn zamanda Byk Seluklu Veziri
Kartyinin evi de bizimkinden ok uzak deildi. Ben ocukluumda
Mevlnnn namaz kld camide namaz kldm. Onun su itii emeden de
itim
brahim Hakk Konyalnn ocukluk ve Genlik yllar:
brahim Hakk Konyal ilkrenimini Ykk Mahalle, Rtiye-i Frzat-
Hamidiye okulunda yapmtr. Bundan sonra Bekir Sami Paa Medresesinin
yerine yaplan, ktphanesi, laboratuarlar, konferans salonlaryla batnn en
mkemmel ilim kurulularn aratmayan bir retim messesesi olan slah-
Medrisil-slamiye isimli okulda renimini srdrmtr. Bu medresede
yaad anlarn yine sohbetleri srasnda yle anlatmtr:
slmn dman olduu taassup bu niversitenin kapsndan ieriye
girmemiti. Bu medrese maddi ve manevi ilimleri toplayan ve o vakte kadar
geni snrlar olan Osmanl mparatorluunda bir ei daha olmayan bir retim
messeseydi. renim sresi on iki yld. Buradan kanlar maddi ve manevi
ilimlerle kendilerini cihazlandryorlard. Onlara Dou ve Uzak Dou lkelerinde
slamiyeti yaatma grevi verilmesi dnlmt
brahim Hakk Konyal slh- Medris-i slmiyenin sekin rencilerinden
biri olmutur. Burada ok iyi Arapa renmi, bu yzden de sonraki yllarda
Seluklu ve Osmanl kitabelerini en iyi okuyan tarihilerden biri olmutur.
Gnmzde Anadolu Seluklu ve Osmanl eserleri zerinde aratrma ve yayn
yapan sanat tarihi ve mimarlarmzn ou onun okuduu kitabelerden
yararlanm ve kaynak olarak yine onu gstermilerdir. Rtiyede okurken
101
Hasankaleli lim ve mutasavvf brahim Hakknn Mrifetnmesini okumutur.

lgisini eken ve ayn zamanda hayran kald bu eserden tr yazarn ismi olan
Hakky kendisine isim olarak semitir. Asl ismi brahim olup soyad kanundan
sonra da Atisi almtr. Buradan da anlalaca gibi gerek kimlii brahim
Atistir.
I. Dnya Sava srasnda Trkiyede nem kazanan demiryolunun girmesi
ve ona personel yetitiren bir okulun almas zorunlu olmutur. brahim Hakk
da bu okula devam etmi ve renimini tamamladktan sonra ilk Osmanl
demiryolcularndan olmutur. Sava devam ederken Batuma istasyon mdr
olarak atanm, Batum terk edilinceye kadar o grevi srdrmtr. Bir sre
sonra demiryolculuu brakarak Konya Sanayi Mektebinde Osmanlca dersleri
vermeye
balamtr.
Ardndan
stanbul
Meihat
Dairesinde
ders
4
veklethulefal yapmtr.
brahim Hakk Konyalnn Gazetecilii:
brahim Hakk Konyal on yedi yanda Konyann Merik-i rfan
gazetesinde Kbe-i Muazzamada son asl olanlardan Kus bn-i Sibin
tercmesi isimli ilk yazsn yaynlamtr. Onun pei sra Konyann nl
gazetelerinden Babalkda yazmaya balam ve bu arada Hak Yolu isimli bir
dergi karmtr. Konyada yazlaryla nlenince ntibahda bayazarlk yapm,
mtareke yllarnda Tercman- Hakikatde tarihi konular ilemeyi
srdrmtr. Yazlarndan bazlar Ermenice yayn yapan Jamanak gazetesinde
izniyle tercme edilerek yaynlanmtr.
Gazeteci olarak kendisini daha da gelitirmek isteyince, basnn merkezi olan
stanbula gelmitir. stanbula geldiinde Konyann dnda ismi duyulmam
gen bir gazeteciydi. O yllarda Zekeriya Sertel, Halil Ltf Drdnc, Selim
Ragp Eme ve Ekrem Uaklgil karacaklar yeni bir gazetenin hazrlklarn
yapyorlard. Bunun iinde eski Tasvir-i Efkr gazetesinin yerini kiralayarak
almaya balamlard. brahim Hakk Konyalya, Bizler biner lira sermaye
koyduk. Sende ayn miktarda para koy ve bizim ortaklmza katl. demilerdi.
Ancak Konyal maddi imknszlndan tr bu teklife olumlu yant verememi,
gazetede yalnzca yaz yazmakla yetinmitir. Bylece yayna balayan Son Posta
devrin siyasi ve gergin ortam ierisinde Serbest Frka taraftar olarak yaynn
srdrmtr.
eyhlislam dairesinde hoca yardmcl anlamnda bir szcktr.
102
brahim Hakk Konyal, Son Postadaki almalarn bir gn bana yle

anlatmt:
nceleri oturacak yerimiz dahi yoktu. Yaz yazarken delik bir iskemleyi sra
ile aramzda paylayorduk. O zamana kadar yaplmayan bir ii yapmaya
alyorduk. slam lkeleri gazetelerinden yararlanarak onlarla ilgili haberleri
gazeteye koymaya balamtk. Bir de baktk ki; yaptmz bu i ok tuttu ve
gazetenin satn beklenmedik ekilde arttrd. Ne var ki, Serbest Frkann
kapanmas, Zekeriya Sertelin Amerikada yaynlanan ve Hz. Muhammed
hakkndaki bir karikatr aynen kullanmas toplumda gazeteye kar byk bir
tepki oluturdu. Serbest Frkann kapanmasndan sonra Ragp Srr Eme
bamakalesinde Biz yanlmz artk onlar tutmuyor, desteklemiyoruz diye
yazmasna ramen gazetenin satnn dmesi nlenememiti. Bunun sonucu
olarakda Son Posta kapanmak zorunda kalmt.
Bu olaydan sonra . Hakk Konyal bir sre yazlarn imzasz veya takma
isimlerle srdrmek zorunda kalmtr. 16 Temmuz 1936da kurulan, fikir
gelimesinde byk pay olan Tan Gazetesine yaplan baskn 5 sonucu tahrip
edilerek kapanmak zorunda kalmasndan sonra Vatan, Yeni Sabah, Ak Sz,
Hergn, Bugn, Yeni stanbul, stiklal ve 1970lerden sonra Yeni Asya
gazetesinde tarih arlkl konular yazmtr. Onlarn yan sra Foto Magazin, 7
Gn, rnekve Tarih Konuuyor gibi dergilerde de yazlarn srdrmtr.
Yukarda da deindiim gibi 1950li yllarda Niyazi Ahmet Banolu ile birlikte
Tarih Dnyasn yaynlam, ancak aralarnda kan anlamazlk nedeniyle bir
sre sonra oradan ayrlarak kendi bana Tarih Hazinesini yaynlamaya
balamtr. Baz yazlarn gerek ismiyle, brahim Atis olarak yazmasna ramen
Tan Gazetesinin Trkiye politikasnda nemli bir yeri olmutur. Balangta Halil Ltf Drdnc
ve Mahmut Soydan tarafndan Bankasnn maddi destei ile kurulmu, sonrada Halil Ltf
Drdnc, Zekeriya Sertel ve Ahmet Emin Yalman tarafndan satn alnmtr. Birbirinden farkl
grlere sahip yazarlarn ke yazlarnn ardndan 1938 ylndan sonra gazetede sol grn
arlk kazand grlmtr. O zamanlarn tek parti rejimini eletiren yazlar yaynlayan gazete
II. Dnya Sava ierisinde faist rejimlere kar cephe almtr. 4 Aralk 1945de stanbulda bir
gsteri dzenlenmi, Beyazt Meydannda toplananlar Caaloluna doru yrye gemiler,
ABC ile Berrak Kitabevleri, LaTurquie, Grler Dergisi, Yeni Dnya Gazetesi ile Tan Gazetesi
yamalanarak tahrip edilmitir. O yllarda Tan Gazetesinde bulunan dnemin en byk rotatifi
paralanm, dizgi makineleri kullanlamaz hle getirilmitir. Bu olay zerine Serteller bir sre
tutuklanm ve dnemin skynetimi olayla ilgili bir bildiri yaynlamtr:
Dn niversite rencilerinin bir ksm, iki basmeviyle birka kitabevine tecavz etmiler ve bu
hareketlerine mani olmak isteyen hkmet ve inzibat kuvvetlerini dinlemeyerek tasarladklar
suu ilemilerdir. Bunlar hakknda hadiseye derhl tatbikata balanmtr. Bu ok messif
hadiseye katiyen msamaha edilmeyecektir. Bkz; Tan Baskn, Cumhuriyet Dnemi Trkiye
Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul 1983, C.1, s.218-219.
5
103
okuyucular onu brahim Hakk Konyal olarak benimsemiti. Bu arada Vakflar

Dergisi, Vakflar Blteni ve Trk Yurdu dergilerinde de vakf ve tarih arlkl
yazlar bulunmaktadr.
Afrodit Davas
Yunan Mitolojisinin ak ve gzellik tanras Aphrodite, pek ok aratrma,
yklere konu olmu, onuruna antik alarda mabetleri ve heykelleri yaplmtr.
Mitolojiye gre Zeus ile Okeanusdan doan Dionenin kz olmasna ramen
dnyaya geliiyle ilgili birbirinden farkl mitoslar vardr6
Piyer Luis isimli bir Fransz yazarnn para ve n kazanmak (!) amacyla
yazd sylenen Afrodit isimli roman 1940 ylnda Nasuhi Baydar evirisiyle
Shulet Ktphanesi sahibi Semih Ltf tarafndan yaynlanmt 7. O gnlerde
ayp ve gnah saylan cinselliin ortaya konulmas toplumda ve yargda tepkiyle
karlanmt. Piyer Luisin kitab Fransada tepkilere neden olunca Fransa
yasalarndan kurtulabilmek iin kitabna baz mitolojik isimleri de katarak
mstehcenlikten kurtulmaya alt sylenmitir. Buna ramen Fransz
hkmeti Afrodit kitabn mahkemeye vermiti. Trkiyedeki baz evreler o
gnlerde bu konuyu gndeme tamlard; Daha ok ak sak bir heyeti
itimaiye olan Fransann takbih ettii ve mahkemeye verdii bir kitab eseri sanat
diye nezih Trk ailesinin harimine sokmaya yeltenmek bilmem doru mudur? 8
Trkiyede Esatir Tarihinde Afroditi yaynlayanlar kanuni takipten
kurtulmak iin; bu tercmeyi nce Ulus gazetesinde tefrika ederek romann bir
sanat aheseri olduunu ileri srmlerdi. Buna ramen stanbul Cumhuriyet
Mddeiumumlii (Savcl) 1940 ylnda halkn ar ve hay duygularn rencide
edebilecek mahiyette grd Afrodit tercmesini mstehcen sayarak
Sultanahmet Birinci Sulh Ceza Mahkemesinde dava amtr. Konu yargya
intikal edince brahim Konyalnn bilirkii olarak grne bavurulmutur. Bu
konuda Konyal;
Kitab okudum, kanaatimi mahkemeye bildirdim. ki gn sonra iportaya
decei iin be on kuru gibi az bir para ile herkesin kolayca tedarik edebilecei
Bk. Azra Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1993; AgzzaRosa, Antik Yunanda
Mitoloji, Arkeoloji ve Sanat yaynlar, stanbul 2001; Erdem Ycel,Mitoloji Tanrlar, Aklar ve
Gizemleri, Puslu Yaynclk, stanbul 2013).
7 brahim Hakk Konyal, Afrodit, stanbul 1940.
8 brahim Hakk Konyal, a.g.e, s.51.
6
104
bu tercmenin nezih Trk heyeti itimaiyesine sokulamayaca neticesine

varyordum. diye bilirkii raporunu yazmtr9.
O gnlerin basnnda Afrodit tartmas balam, bazlar mstehcen, bazlar
da deil demilerdi. Basnda balayan bu kavga zerine brahim Hakk Konyal
da kendisini sulayanlara yant olarak Afrodit kitabn yaynlam, ou kiinin
bilmedii Esatir Tarihinde Aphrodite (Afrodit), Afrodit ve olbo (!), Afroditin
Trkl, Zeytinyanda eritilen insanlar, Kaldelerde Afrodit, skandinavlarn
Afroditi, Piyer Loisinin Afroditi, Yunan Esatirinde Afrodit, Afrodit-Adonis
Ak, Afroditin Karakteri ve Timsalleri, Afroditin ocuklar, Erosun ak,
Hermafrodit kimdir ve Netice ve Baz Mtalealar gibi blmlere yer vererek
mitoloji tanrlarndan bazlar ile onlarn cinselliinden, balarndan getii farz
edilen olaylardan sz etmitir.
.Hakk Konyalnn bu kitab, Burhan Toprakn Sanat aheserleri (1940-1941)
isimli eserinden sonra Trkiyede yaynlanm mitoloji kitaplarnn eksikleri
olmasna ramen balangc olduunu syleyebiliriz.
brahim Hakk Konyal da verdii bilirkii raporu dorultusunda kendisini
sulayanlar ar bir dille eletirmitir:
ark ve garbn ana kaynaklarna, mze ve ktphanelere dayanarak
hazrladm esatir tarihinin Afroditini okuyucularma verdim, sekiz, on
senedenberi mzelerimizde ve ktphanelerimizde bulunan Yunan, Roma ve
Arap esatirine ait eserleri tetkik ettiim ve muazzam bir esere gebe olabilecek
notlar topladm iin; iinden Afroditi ayrarak muhtasar bir hlde de olsa
derhl vermekte mklat ekmedim. Bu ilaheyi neretmek niyetinde
bulunduum Esatir kamusunda daha mufassal yazacam.Son zamanlarda
mnakaas yaplan Piyer Luisin mahut Afroditi mnasebeti ile uyanan alka ve
tecesss karlamak iin bu hulsay neretmek mecburiyetini duydum.10
Bunun ardndan da stiklal gazetesinde konuya yeniden eilmitir:
Bu kitapta Afrodit, Diyonizos (Dionysos olmal) Satir, PanNimf (Nymfe)
gibi strevi (efsanevi) baz ahsiyetler ve bilhassa Yunan Mitolojisinde hsn
ak ilahesi saylan Vens; muhayyele yardmyla romanlatrlmtr. Eserin, tarih
9
brahim Hakk Konyal, a.g,e, s.51.

brahim Hakk Konyal, a. g.e, s.51.
10
105
ve ilim cephesinden ziyade ehevi ve behimi hislere hitap eden taraflarn galip
buldum. Bol hayal kitab talimi ve tarihi mahiyetinden ok uzaklara gtrmtr.
Geri bu tarihte fuhu mukaddes sayan ve Diyonizos ayinlerinde erkeklik
alametinin timsali saylan Fallus fidann omuzlarnda tayan, Apollon ve Zeus
gibi ilahlara gen erkekleri sevdiren baz rivayetler vard. Fakat tarihi esatir
bunlar ksaca kaydetmi, cinsi mnasebetlerin hurda teferruatna hibir vakit
girmemitir. Mellif ehevi hislere serbeste hitap edebilmek iin kitabna esatir
adlar bililtizam kartrm gibidir.11
Devrin
tannm
yazarlarndan
bazlar
Aphrodite
konusundaki
grlerinden tr Konyaldan yana olanlara kar kanlarda olmutur.
Nitekim Selami zzet Sedes:
Afrodit adl eserin Mddeiumumlike toplatlmas matbuatmzda ani bir
grlt uyandrd. Aphrodun ancak adn bilen arkadalar tercmesi olan
Aproditin tek yaprana gz gezdirmeden Adliyenin yanl hareket ettiini
haykrdlar ve mellifin ansiklopedilere bavurup mdafaaya kalktlar.
Pierre Louysn en byk meziyeti A. Gide ile P. Valerynin dostu olmasdr.
Mddeiumumliin toplatt Afrodit dnyaya bir hret kazandrrken cihan
edebiyat tarihine girmee namzet bir kymeti katletmi eserdir.12
Afrodit davas ilgin bir dava olup, 1940l yllarda cinsellik anlaynn ne
boyutlarda olduunu gstermektedir. Devrin yazarlarndan Asaf Muammer
Konyaly savunmutur:
Mahkeme gibi adil ve hak otanda gazete stunu gibi irfan ve zarafet
dehlizlerinden mddeialeyhlerle taraftarlarnn muhterem arkadamz brahim
Hakk Konyalya kabaca seslendiklerini iittik. Hlbuki brahim Hakk Konyal
kariler nezdinde mehul bir ahsiyet deildir. Hakikati olduu gibi tebarz
ettirmek lazm ise diyeceiz ki, bu arkadan kariler nezdinde bulduu itibar ve
hrmet pek az muharrire nasip olmutur. Onun okuyucular arasndaki hviyeti
udur:
brahim Hakk Konyal, Afrodit. Ben bu roman niin mstehcen buldum stiklal Gazetesi
10.1.1940)
12 brahim Hakk Konyal, a.g, e, s. 67-69.
11
106
Milliyetine sevgi, ananelerine hrmetle bal, ahlak, mazisi temiz; emelleri

nezih, dini btn.13
Cinsellii ieren kitaplarn ayp ve gnah saylmas, bu trdeki aratrmalarn
ve yaynlarn yaplmasn uzun sre engellemitir. Buna ramen cinsellik gizli
kapakl da olsa, ayp diye nitelendirilse de yine srp gitmitir. Oysa o gnleri
yaayanlar 1970li yllardan sonraki sinema filmlerini, cinsel ierikli kitap ve
dergileri, internetteki porno sitelerini grm olsalard acaba ne dnrlerdi?
Bilemeyiz!..
brahim Hakk Konyalnn Piri Reis Haritasn Bulmas:
brahim Hakk Konyal tarihiliinin yan sra iyi bir aratrmac, ariv
uzman olduundan Piri Reisin haritasn bulmutur. Denizcilik tarihi ynnden
son derece nemli olan bu haritay nasl bulduunu bir gn bana yle anlatmt:
Konya Babalk Gazetesinde yenierilerle ilgili bir yaz yazarken, baz
kaynaklarda rastladm Piri Reisin haritas sz dikkatimi ekmiti. O zamana
kadar nerede olduu bilinmeyen bu haritay bulmay kafama koymutum. Bunun
iin nce stanbuldaki Asker Mzenin arivini taramaya baladm. ki yz elli
bin belge arasndan ceylan derisi zerine yaplm haritay buldum. Ariv
aratrmam srasnda Kristof Kolombun gemisini Amerikaya Piri Reisin amcas
Kemal Reisin gtrdn rendim. Belgelerde Bu haritay amcam tarafndan
esir edilen kiflerden ald konusunda Piri Reisin bir notuna rastladm.
brahim Hakk Konyalnn baz aratrmalarnda biraz hayali olduu dikkate
alnacak olursa bu sznn doruluk derecesi tartlr.
Piri Reisin 513 ylnda izdii ilk dnya haritasndan gnmze yalnzca
Gneybat Avrupa, Kuzeybat Afrika, Orta ve Gney Amerikann kylarn
gsteren bir paras gnmze gelebilmitir. Renkli olan haritann bir blm
resimli olup her blmnde bamsz metinlere yer verilmitir. Batl
aratrmaclara gre bu harita Kristof Kolombun 1498de izdii harita ile
Portekizli ve Mslman corafyaclarn haritalarndan yararlanlarak izilmitir.
Bu harita Piri Reis Haritas ismiyle 1935de Trke, Almanca, ngilizce ve
Franszca aklamal olarak, daha sonra da 1966, 1981de tpkbasm olarak
yeniden yaynlanmtr. Piri Reisin 1528de Geliboluda izdii ikinci dnya
haritasndan da gnmze 68x69 cm. llerinde ikinci bir haritasndan bir
13
Asaf Muammer, Mesleki Terbiye stiklal Gazetesi (24.1.1940)
107
paras gelebilmitir. Bu harita Atlas Okyanusun kuzeyi ile Kuzey ve Orta

Amerikann o yllarda kefedilmi kylar ile Grnlandtan Florida kylarna
kadar uzanan blm izilmitir14.
Piri Reis Haritas 9 Kasm 1929da Topkap Saraynn mzeye
dntrlmesi srasnda yaplan ariv almalar srasnda rastlant sonucu
bulunmutur. Alman bilim adam Adolf Deismann (1866-1937), dnemin Milli
Mzeler Mdr Halil Ethem Eldemin kendisine verdii ariv malzemesini
tasnif ederken rastlant sonucu rulo olarak harita ortaya kmtr. Adolf Desman
Osmanl denizcilii konusunda uzman olan Alman Prof. Paul Kahleye haritay
inceletmi ve bu rulonun Piri Reisin haritas olduu anlalmtr. Bunun zerine
Prof. Kahle 1931 ylnda dzenlenen 18. Dou Bilimler Kongresine bu haritay
tebli olarak sunmutur. Bu arada harita zerindeki metinleri ve notlar Hasan
Fehmi Bey tarafndan okunmutur. Trk Tarih Kurumu Bakan Yusuf Akura
tarafndan 1937 ylnda Piri Reis Haritas ismiyle yaynlanmtr. Bunun zerine
tarihe yakn ilgisi olan Atatrk haritay Ankaraya getirterek incelemi ve devlet
matbaasnda oaltlmasn salamtr. Bunun ardndan haritann kayp olan
paralar aranm ve Topkap Saray Mzesi Mdr Tahsin z de15 Piri Reise
ait olduu sanlan bir baka haritay daha ortaya koymutur.
brahim Hakk Konyal Piri Reis Haritasnn kendisi tarafndan
bulunduunu ileri srmtr. Turhan Tan, Konyalnn Topkap Saraynda deri
zerine yaplm eski haritalar kitabndan sz ederken bu konuya deinmitir;
brahim Hakknn bu ok nemli
hadiseler hakknda ok hassas olan
alakaland kitapta izah edilmitir.
kaleminden dinlemeleri daha deerli
edeceim.16
haritay nasl kefettii; ilmi ve hari

hkmetimizin o keifle ne suretle
Okuyucularn vkay bizzat kifin
olur. Bu sebeple eseri tahlille iktifa
Byk olaslkla brahim Hakk Konyalnn bulduu haritada onun

kopyalarndan biri olmaldr.
Bkz. Yavuz Senemolu, Kitab- Bahriye; Piri Reis mad. AnaBritannica, stanbul 1989, C.17,
s.627;Prof.Afet nan, Pir Reisin Hayat ve Eserleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1983.
15 Erdem Ycel, Anlaryla Tahsin z, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2009.
16 brahim Hakk Konyal, a.g.e, s.57-58.
14
108
brahim Hakk Konyalnn Kaybolan Eserleri.

Mimar Sinan Kitab
brahim Hakk Konyal yazm olduu kitaplarnn, yaynlanan veya
yaynlanmayanlarn saysn tam olarak bilmek olduka zordur. Bununla beraber
kendi ismiyle veya imzasz yazm olduklarnn saysnn yze yaklat sanlr.
Bazlar da yaynlanmadan kaybolmutur. Kaybolan kitaplar arasnda Mimar
Sinan ile ilgili olarak yapm olduu bir aratrmadan ve o kitabn bana
gelenlerden sz etmiti. Kendi deyiiyle alnm olan bu kitab iin, Benim
lmm bekliyorlar. demiti. Ancak ortadan yok olan bu kitabnn acsn bir
trl zerinden atamadn da ou kez dile getirmiti.
II. Dnya Sava yllarnda kaynak olmadan kitap yaynlayabilmek son
derece zordu. Fotoraf malzemesi ve kt elde edebilmek bal bana sorundu.
Mimar Sinan ve eserlerini ieren bir kitab o gnn koullarnda hazrlam,
ancak resimlemede glkle karlamt. O gnlerin Mddeiumumsi (Savcs)
Hikmet Onatn yardmyla Yksek Kaldrmdaki bir fotorafdan film
salayabilmiti. Kendi deyiiyle yazd Mimar Sinan Kitab bir kiinin dahi
kolayca kaldramayaca byk ciltten oluuyormu. Yeri gelmiken
sylemekte yarar var; hocann engin bilgisinin yan sra biraz mbalaa yapmay
sevdiini de belirtmek isterim.
Konyal fotoraf iini zmledikten sonra Mimar Sinan Kitabn Trkiye
Byk Millet Meclisi Reis Vekili Refet Canteze gndermi... Ksa bir sre sonra
da kendisini kitabyla ilgili olarak Ankaraya armlar... Meclise gittiinde
kitabnn bir masaya yatrldn ve milletvekillerinin grne sunulduunu
grm ve bundan son derece mutluluk duymutu. Onun eserini inceleyen
milletvekilleri takdirlerini belirtmilerdi. Bunlar grdkten sonra Refet Cantez;
Sen bir hazineymisin diye kendisini takdir eden szler sylemi
Konyal nedendir bilemiyorum, kitab meclisten alarak korunaca emin bir
yer aramaya balam. Sonunda aklna Falih Rfk Atayn Ulustaki brosu
gelmi ve oraya emanet etmi. Aradan on be gn getikten sonra kitab geri
almak iin Falih Rfknn ofisine gittiinde bandan aaya kaynar sular
dklm; kitap meydanda yokmu ve kimse de ne olduunu bilmiyormu.
Sonunda kendisine kitap odadan kayboldu diye bir belge vermiler. O kzgnlkla
Yahya Kemal Beyatlya giderek iini dkm; O da en az benim kadar
zldn sylemiti. Yahya Kemal, Yrtmler sen ldkten sonra
109
yaynlayacaklar. diye barmaya balam Dier taraftan Konyal kitabn

fotoraflarnn bedelini bile daha fotorafya deyememiti
brahim Hakk Konyal ldkten sonra byle bir kitabn yaynlanmadn
sylemekte yarar var sanrm. II. Dnya Savandan sonra Mimar Sinan ieren
pek ok kitap yaynland. O zaman onlar yazanlar thmet altnda m kalmal?
Konyalnn slubunu bilen bilir; yaynlanan Mimar Sinan ile kitaplarn hi
biri onun slubuna benzemiyor. Kald ki, gelien teknolojiyle o gnlerin
fotoraflarn bundan byle kullanlacak kalitede olmad da gerektir.
Mimar Sinan kitabnn ne olduu mehuldr. Kim bilir, birisi kp ie
yaramaz, yer tutuyor, baslamaz diye kitab atm olabilir mi?
Topun Tarihi Kitab
brahim Hakk Konyalnn baslmayan bir kitab da Topun Tarihidir.
Kendisi bu olay yle anlatmt:
Topun Tarihi isimli eserimi devrin Cumhurbakan Cemal Grsele
gtrdm. Beni ve kitabm ilgiyle karlad. Topu subay oluundan tr
kitaba baz mtalalarn da yazd. Onun istei zerine Milli Savunma Bakanl
yirmi bin lira karlnda kitab benden satn ald. Ondan sonra kitaba ne oldu
anlamadm. Bu kitap da baslmad. in ac yn de kitabn bir kopyasnn bende
olmaydr.
stadn kaybolan kitaplarndan bir bakas da stanbul Antlardr. Bu
konuda da bana zaman zaman dert yanmt. stanbul Belediyesine verdii
kitabn ne olduunu bilmiyordu. Ancak lmnden sonra bu kitabn
baslmadn ve stanbul Bykehir Belediyesi ynetimindeki Atatrk
Kitaplnda B-33 numaraya kaytl olduunu rendim.
Bulgaristana Satlan Devlet Arivi
brahim Hakk Konyalnn en byk hizmetlerinden birisi de eski devlet
arivinin bir ksmnn kurtarlmas iin verdii ura olmutur. 1930lu yllarda
eski devlet arivinin kuru on paraya (!) Bulgaristana satldna ve bunun iin
yapt mcadeleyi eski gazete arivlerinde rastlamtm. O zamanlar 180-200
kiloluk balyalar hlinde satlan evrak iin yapt mcadeleyi kendisinden
renmek istemitim. Bu olay o gnleri yaarcasna znt ile 1976 ylnda bana
yle anlatmt:
110
Gnmzden 44 yl nce (1932-1933 olmal) Kadrgada oturuyordum. le

yemeinden sonra gazeteye dnerken imdiki Tapu Kadastro Dairesinin nnde
bir takm arabalara balyalar hlinde evrak yklendiini grdm. Hemen
yanlarna giderekkt balyalarn tartan mmeyyize (memur olacak) ne
yaptklarn sordum.
-Bir ksmn Kumkapda denize dkyoruz. Bir ksmn da Bulgar hkmeti
satn ald. Onlar da Bulgaristana gitmek zere Sirkeciden trene dolduruyoruz.
Duyduum bu szler zerine zamann defterdar efik Beye koarak gittim
ve hiddetle sordum:
-Tarihi evrak nasl satarsnz?
Aldm yant hayret vericiydi;
-Hayr, yalnzca fersude (ypranm eski evrak) evrak satyoruz.
brahim Hakk Konyal ald bu cevaptan sonra anlatmaya devam eder:
Bu evrak Abdurrahman eref Bey 518 araba ile Hazine-i Evrak
naklettirmiti. Bunlar bir sre Ayasofyann st galerisinde tasnif edilmeye
balanmt. Ancak Alman mparatoru Wilhelmin stanbula gelecei ve
Ayasofyay gezecei haberi zerine kreklerle merdiven boluuna atlmt.
Evrak gvercin pislikleri ve yamur sular altnda gnlerce kaldktan sonra bir
Bulgar Albay onlar incelemi ve srarla hkmetine satn aldrm. Bylece
ypranm ve ie yaramaz denilen evrak devlet arivince okkas kuru on
paradan 1931 ylnda satlm.
Grd bu olaylar karsnda aresizlikten kvranan brahim Hakk Konyal,
Defterdarla bir dileke ile bavurarak bunlarn okkasn on kurutan satn
alacan ve mzeye teberru edeceini sylemitir. O srada yazd Son Postann
13 Mays 1931 tarihli saysnda olay ac bir dille eletirmeye balamtr. Olay
basna yansynca Trkiye Byk Millet Meclisinde baz milletvekilleri hkmete
soru nergesi vermiler. Defterdarln eski evrak sat ortaya knca hkmet
duruma el koymu, bu kez Bulgaristana giden evrakn geri alnabilmesi iin
almalar balam... Bunun iinde Bulgar hkmetine bavurularak satn iptali
ve gidenlerin geri gnderilmesi istenmitir. Bu giriimler sonucu yalnzca krpnt
hlindeki baz ktlar geri alnabilmitir. Evrakn byk ounluu
Bulgaristanda kalm ve oradaki Bulgar, Alman, talyan uzmanlar tarafndan
tasnifi yaplarak kataloglar hazrlanm ve cilt hlinde Bulgaristanda
111
yaynlanmtr17. Trkiyede ise Hazine-i evrak satanlar mahkemeye verilmise

de bu ii bilgisizliklerinden yaptklarn sylemiler, o srada kan aftan
yararlanarak ceza almaktan kurtulmulard.
brahim Hakk Konyal bu iin peini brakmam, daha sonraki yllarda
yazd Ak Sz gazetesinde konuyu 1936 ylnda yine gndeme tamtr. Bu
ac olaydan sonra da Babakanla bal Babakanlk Arivi kurulmutur. Bir
sre sonra da Babakanlk Arivinde eserleri tasnif eden ve gnmze eviren
komisyonda grev almtr.
brahim Hakk Konyalnn Asker Mzede Grev Al:
II. Dnya Sava srasnda Babakanlk Arivinde uzman olarak alan
brahim Hakk Konyaldan Askeri Mzedeki eserlerin tasnifine katlmas ve
zerlerindeki yazlar okumas istenmitir. Sava srasnda stanbul mzeleri ile
Asker Mzedeki eserlerin nde gelenleri Nidede koruma altna alnmt. Sava
sona erince dier mzelerdekilerle birlikte Asker Mzedeki eserlerde yeniden
stanbula getirilmiti. Ancak Nidede korunan eski silahlardan bir ksmnn
nemden etkilendiini grmtr. Bunlardan bazlarnn zelliklerini yitirdiini,
bundan byle ie yaramayanlarn ortadan kaldrldn grerek isyan etmitir. O
gnleri yle dile getirmitir:
Daha nceden rmeye balayan kllar, miferleri Marmara Denizinin
ortasna atmlar. Denize dklen malzemeler arasnda Orhan Gazinin miferini
buldum. Kaytlarda Yavuz Sultan Selimin Msr seferi srasnda getirdii
firavunun, Necmeddin Eyyubinin kllarnn da ayn ekilde denize atldklarn
rendim. bununla bitmedi bir sabah baktm ki, orada da evrak balyalamlar.
Nbetilerden bunlarn zmit Kt Fabrikasna gideceini rendim. Hemen
ilgililere kotum. Bu faciay nispeten nledim. zmit Kt Fabrikasna giden
evrakn bir ksmn geri getirebildim.
Bu olay basna yanstnca da kendisinin Asker Mzedeki grevi sona
erdirilmitir.
brahim Hakk Konyalnn stanbul Vakflar Bamdrlndeki grevi:
stanbul Vakflar Bamdrl Amcazade Hseyin Paa Klliyesinde
kurduu Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesinin ardndan yazma eserleri tasnif
17
Erdem Ycel, Tarihi ve Yazar brahim Hakk Konyal Hayat Tarih Mecmuas, stanbul1976, S.1
(133), s.24-29.
112
ederek yeni bir mze kurma almalarna girimiti18. Tekke ve zaviyelerle

trbelerin seddine ve trbedarlklarla bir takm unvanlarn men ve ilgasna dair
677 sayl kanunla derghlar kapatlmt. Bu kanunun ardndan 16 Eyll 1925
gnl bir kararname karlm ve bununla tarih, sanat tarihi ve etnografya
ynnden deerli eyalarn mzelerde toplanaca belirtilmitir. Bu yasa ve
kararname uyarnca dergh ve zaviyelerdeki eserlerin nemlilerinden byk bir
blm mzelere gtrlm, artakalanlarda Vakf Teberrkat ambarlarnda
koruma altna alnmtr. stanbul Vakflar Bamdrlnn teberrkat eserleri
ehzade Klliyesinin imareti ile Vatan Caddesindeki Yavuz Sultan Selim
Medresesinde (Halclar Medresesi) korunmaya allyordu.
Aradan geen uzun yllar sonra Vakflarda yeniden bir mze kurma
dncesi ortaya atlm ve bunun ncln o gnlerde Vakflar Genel
Mdrl mimarlarndan A.Saim lgen ile Ylmaz nge yapmlardr.
stanbul Vakflar Bamdr hsan Erzinin abalaryla burada bulunan
Kuran, hilye, cz, levha bata olmak zere eitli yazma eserlerin bilimsel
kaytlarnn yaplmas ve ardndan da onlarn bir mzede tehirine karar
verilmitir. Ancak Vakflarn elemanlar arasnda bu ii baarabilecek kiilerin
olmayndan tr dardan konunun uzmanlarnca bir komisyon kurulmas
kararlatrlmt. Sanat Tarihileri Tlay Tunel, Trkan Aydndan oluan
komisyonun bana da brahim Hakk Konyal getirilmiti. Eski yaz
uzmanlarndan Kemal Elker de zaman zaman onlarn almalarna yardmc
olmutur. Yaz sanat ynnden nemli olan teberrkat eserleri arasnda sls,
nesih, tlik yazlar, bazlar Osmanl padiahlarna ait olmak zere levhalar,
hilyeler, turalar bulunuyordu. Ayrca eitli mek rnekleri, mtenevvi yazlar
ile ileme yazlarda onlar tamamlyordu19.
brahim Hakk Konyal daha nce Trk naat Mzesini gezerek son derece
olumlu bir yazy kaleme almt20. Onun Vakflarda greve balamasnda bu
yaznn ne derece pay olduunu tam bilemiyorsam dayine de olduunu
sanyorum. Yazma eserlerin tasnifinde byk pay olmutu. Ancak bir gn bir
18
19
20
Erdem Ycel, Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesi Arkitekt, stanbul 1967, S.327, s.117- ; Erdem
Ycel, Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesi, Vakflar Blteni, stanbul 1970, I,s.57-62; Erdem
Ycel, stanbul Vakf MzeleriTrkiyemiz, stanbul 1972, S.8, s.12-21.
Erdem Ycel, Vakf zerine ve Mzelik Eserleri Trk Dnyas Aratrmalar, stanbul 1980, S.6,
s.91-108.
brahim Hakk Konyal, Vakflar daresi yapt gnahlar af ettirecek bir mze kurdu Bugn
Gazetesi (7 Ocak 1967).
113
gazeteciye yzne takt maske ile poz vermi; yllarn tozu toprandan byle
korunuyorum diye deme vermiti. Bu yzden yneticilerle aras alm ve
tasnife ayrlan tahsisat sona erdi denilmi o da ayrlmak zorunda kalmtr. Ksa
bir sre sonra bugn Sultan II. Beyazt Medresesinde olan Trk Yaz Sanatlar
Mzesi ilk defa Vatan Caddesindeki Yavuz Sultan Selim Medresesinde alm,
ne gariptir ki, Konyal bu ala davet edilmemiti. Bunda geimsizliinin veya
evresindekileri bilgi ynnden zayf grmesinin pay olup olmadn
bilemiyorum.
brahim Hakk Konyalnn mezarnn tahribi!
brahim Hakk Konyalnn ortaya koyduu eserler ile tarihe kazandrd
eserler saymakla tkenmez. Bunlardan birisi de Karacaahmet mezarlnda air
Nedimin mezarn bulmasdr. Prof.Fuat Kprlnn air Nedim ile ilgili bir
yazsnda, mezar yerinden sz etmeyii dikkatini ekmiti. Aratrm, gnlerce
Karacaahmet Mezarlnda dolam ve sonunda airin mezarn bulmutur.
Bununla da kalmayarak air Nedimin mezarnn yanndaki bo olan yeri de
kendisi iin satn almtr. Sonrada yakn dostlarna; Bu benim iin
mazhariyettir. Nedimin ayakucunda yatmak benim ksmetim. demitir. Konyal
lmeden nce kendi mezarn yaptrarak zerine kitabesini de koydurmutur.
Ara sra da kendi mezarn ziyaret ediyormu. Bir gn bakm ki, mezar tann
yerinde yeller esiyor. Bunun zerine Yeni Asyadaki ke yazsnda Sonunda
bunu da yaptlar, mezar tam aldlar! bal altnda zntsn dile
getirmiti.
Konyalnn mezar tan kim krp gtrmt? stat biraz geimsiz mizal
olduundan kendisine kar olanlardan veya ekitii kiilerden biri tarafndan
yapld dostlar arasnda sylenmitir.
brahim Hakk Konyal her zaman tek dostunun kitaplar olduunu sylerdi.
On bin ciltlik ktphanesi ve otuz bin eser fotorafnn yan sra vesika
arivinden sz ederdi. Ardndan da eklerdi: Kendimi ve ailemi daima bir kurun
kalemimin asil kazanc ile geindirdim. Gn yzne kardtarihi eserleri ve
toplumu aydnlatan vesikalaryla vnrd. Ayrca stanbulu semt semt, sokak
sokak dolatn abideleri grdn, kitabelerini yazdn, vakfiyelerini
bulduundan her zaman sz ederdi. Bu ekilde toplad notlarnn 500 defteri
114
doldurduunu da anlatrd. Sonra da Allah imkn ve ksmet ederse hepsini

neredeceim derdi.21
brahim Hakk Konyal, Salacaktaki evinden Salacak Araba Vapuru
skelesine giderken kendisine bir araba arpm aylarca yatakta istirahat etmek
zorunda kalarak almalarna ara vermiti. Konya Akehir Kitabn yeniden
yazmas kendisinden istenmi ve bunun iin gittii Akehirde 20 Austos
1984de ardnda birok eser brakarak yaama veda etmiti. Cenazesi stanbula
getirilerek daha nce hazrlatt Karacaahmet Mezarlnda topraa
verilmitir22. Yaam boyunca toplad eserleri, belgelerini skdardaki
Selimiye Ktphanesi vakfetmitir.
Kltr Bakanl kendisine Yksek Hizmet dl (1979), Konya Seluk
niversitesi de fahri doktora unvan vermitir. (1981)
BRAHM HAKKI KONYALININ ESERLER
Topkap Saraynda Deri zerine Yaplm Eski Haritalar, Zaman
Ktphanesi (1936)
stanbul Abideleri, Yedign Yaynlar 1937 (mzasz)
Afrodit, stanbul (1940)
Harun-el Reid (1941)
stanbul Saraylar (1942)
Ankarada Karacabey Mamuresi(1943)
Eski ve slami Paralar (1946)
Alaiyye (Alanya) Tarihi (1946)
Nasreddin Hocann ehri Akehir Tarihi (1946)
Mimar Koca Sinan (1948)
Tevarih-i Seltynil Osmaniye Tercmesi (Osmanl Sultanlar Tarihi) (1949)
Azatl Mimar Sinan, Sinan- Atik (1953)
Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi (1964)
Abideleri ve Kitabeleriyle Karaman Tarihi, Ermenek ve Mut Abideleri (1967)
Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Erelisi Tarihi (1970)
Abideleri ve Kitabeleriyle Kohisar Tarihi (1971)
Abideleri ve Kitabeleriyle Kilis Tarihi (1972)
Abideleri ve Kitabeleriyle Nide Aksaray Tarihi (1973)
Read Ekrem Kou. Atis brahim mad. stanbul Ansiklopedi Ansiklopedisi, stanbul (tarihsiz),
C.3, s.1299-1300.
22 Erdem Ycel Bir brahim Hakk Konyal Vard Ortadou Gazetesi (31 Ekim 1991)
21
115
Abideleri ve Kitabeleriyle Manavgat Tarihi (1973)

Abideleri ve Kitabeleriyle Manavgat Tarihi (1973)
skdar Tarihi I. (1976)
skdar Tarihi II. (1977)
Ankara Camileri (1978)
brahim Hakk Konyal yaynlanm eserleri dnda baz kitaplarnn
olduunu sylemiti. Ancak bunlarn baslp baslmad konusunda btn
aratrmalarma ramen bir bilgi edinemedim. Bunlarn banda Hac Cem, Tarih
Tetkikleri, Trk Bayraklar, Arap ve Fars kaynaklarnda Trk Tarihi, Divani
Lat-it Trke gre Trk Corafya ve Tarihi, Eski Trk paralar. (Makrizinin EnNkrt-l-slmiyen tercmesi), Topkap Saraynda Trk tarihini aydnlatan
hkmdar mektuplar ve vesikalar, Topkap Sarayndaki Mbarek Emanetlerin
sahteleri ve dorular, Karamanl Pir Mehmet Paa geliyordu.
116
EHRLERN TARHN YAZAN ADAM

Mustafa ZDAMAR *
Btn makaleleri su gibi okunma zellii tayan merhum, daima kolay

anlalr berrak bir Trke kullanrd.
Haremin serin yamalarndan scak Marmaraya bakan Selimiye Camii
Hnkar Kasrndaki brahim Hakk Konyal Ktbhanesine giderseniz, orada ilk
greceiniz kaln ciltli eserleri unlar olacaktr: Konya Tarihi, Konya Ereli
Tarihi, Alanya Tarihi, Erzurum Tarihi, Karaman Tarihi, Kilis Tarihi, Klcn ve
Kabzal Silahlarn Tarihi, Nide Aksaray Tarihi, ereflikohisar Tarihi, skdar
Tarihi ve niceleri
Akehir Tarihinin ikinci basksn gerekletirmek zere grmeler
yapmak iin gittii Akehirde, 20 Austos 1984 gn, Belediye Bakannn
makam odasnda hayata gzlerini yuman, tarih yamaclnn amansz takipisi
gazeteci yazar brahim Hakk Konyal 1896da Konyada dnyaya geldi.
lk orta ve yksekrenimini Konyada yapt. Birinci Dnya Savann
balad yllarda, devam etmekte olduu Konyadaki Islah- Medaris-i slamiyye
niversitesi kapannca, zmirdeki Amerikan imendifer Mektebine kaydn
yaptrd. Buradan mezun olduktan sonra Geyve ve Bozyk istasyonlarnda staj
yapt. Batum Ruslardan alndktan sonra, oraya istasyon efi olarak tayin edildi.
Birinci Dnya Savandan sonra memuriyetten ayrld ve gazetecilie balad.
lkin Konyada Hakyolu mecmuasn kard. Bilahare ntibah, Merik-i Hakikat
ve leri gazetelerinde yazmaya balad.
Cumhuriyetin ilanndan sonra da Konyadan ayrld, stanbula yerleti. lk
denemelerinden son yazlarna kadar btn makaleleri su gibi okunur bir
zellik tayan Konyal, konuma dili denilen kolay anlalr, berrak Trkeyi
kullanrd.
Aratrmac-Yazar.
117
TARH YAMACILII
Birbirine ters deiik havzalardan geen rmak gibi akan 92 yllk mrn,
baslm ve baslmam yz civarnda kitap ve binlerce makale ile ssledi.
Son yllarnda gzleri iyiden iyiye bozulduu ve ancak bytele
okuyabildii halde, hrs- pri (yallk hrs) tabir edilen taknla varan bir
cokunlukla almalarn srdrd. Kendisini ziyarete gelen ilim aklar ile
sohbetine lmeye frsat bulamyorum. szleriyle balard. Ve yine kendine has
jest ve mimiklerle ayakta ise, elinden hi drmedii bastonunu yere vurarak,
eer oturuyorsa masa ya da koltuk kenarlarn yumruklayarak Yoruldum
efendim, ok yoruldum ammaaa derdi. Rahmetli hocann bu drt elif mikdar
uzayan ammaaaa lar pek mehurdu.
Hele hele ilim yankesicileri olarak niteledii sahte tarih yazarlar sz konusu
olunca, bu tatl taknlk daha da artar ve sz yumann ucunu lmle
ilmikleyerek:
Tarih yamaclar benim lmemi bekliyorlar. Yamalarna ya srmek ve
sahtekrlklarn srdrmek iin benim lmemi bekliyorlar ammaaaa lmemi
bekliyorlar, ziraaaa Ben lnce, kpeksiz kyde deneksiz dolaacaklar
der, hemen ardndan hafif tonda bir kahkaha kopararak ve hoh hohlayarak
eklerdi: Kpek de biz oluyoruz galiba efem!
ROMANTK BR HAYAT
Nev-i ahsna mnhasr tabirinin sanki kendisi iin sylenilmi hissini
uyandran Konyal, ok renkli, orijinal bir kiilie sahipti.
Mutlakiyet, Merutiyet, Cumhuriyet tarihleri boyunca padiah, son halife
ve yedi cumhurbakan devirlerinin her trl politik, ekonomik ve sosyal
alkantlarn iine alan ve kendi tabiriyle Hkmetler yapan, hkmetler ykan,
romanlk hayatndan ksa kesitler vermeye abaladmz brahim Hakk
Konyaly yakndan tanma frsat bulanlar bilirler ki, o, son devrin byk
tarihilerinden biridir.
Pek ok kiinin zemedii tarihi kitabeleri Arapa, Farsa ve Osmanlcay
ok iyi bilmesi sebebiyle- btn ynleriyle deifre eden usta bir kitabeci ve iyi bir
msekkekt (eski paralar uzman) idi.
118
Trkiyenin bir ok yerinde zellikle de stanbulda ayakta kalan tarihi

dokunun korunmasnda onun byk emei vardr. Pek ok il ve ilemizin
tarihini yazarak, atalarmzn brakt zengin kltr mirasnn gelecek nesillere
ulamas iin payna deni yapmtr.
Haremin serin yamalarndan scak Marmaray seyreden, yreinde
gizledii inklab ateiyle belki farknda olmadan akn yenierinin hanerini
bileyen air, bestekr, sanatkr Padiah nc Selimin i dnyas kadar zarif ve
aydnlk, cvl cvl bir meknda (skdar Selimiye Camii Hnkr Kasrnda)
hizmet veren . H. Konyal Vakf Ktphane ve Arivi, onun, ilkin kendi ahsi
ktphane ve arivini balamak suretiyle kurduu bir ilim ve irfan yuvasdr.
stanbuldaki Asker Mze ve Mehter de onun kurduu messeseler
arasndadr.
Konyalnn iir ve edebiyata kar fazla ilgisi yoktu. Tarihilii ar
basyordu.
Ancak iyi iiri sever ve bu konuda hep unu sylerdi:
iir yazmak iin hep ocuk kalmak lzm. Yahya Kemal Bey (Beyatl) mr
boyunca hep ocuk kalabilmek iin iyi iirler yazmtr.
lkemizin iki yakasn bir araya getirmeyen atalet ve tembellikler karsnda
sk sk u iki msray tekrar ederdi:
B uur olmuuz ol mertebe buhrandan kim,
Yr teklif-i visl eylese zahmet bilriz!
Szn ksas, bir asr eteinden yakalayan mr boyunca, brahim Hakk
Konyal, saysz ibret verici hadiseye ahit oldu.
MSTEAR MZALARI
Medenilemeyi maziyi karalamakta, ecddn bugne emanet ettii kltr
mirasn ortadan kaldrmakta gren zihniyetin akl almaz teebbslerini yakndan
mahede etti. Ama bu teebbsler karsnda seyirci kalmad. Tarihi
kymetlerimizi yamalamak ve tahrip etmek isteyenlerle ylmadan mcadele etti.
Bu mcadele iinde, kendi imzasn tayan kitaplar dnda, Amber Reisolu,
Ayhan Atis, Ayhan Nalbantolu, Nalbantzade brahim Hakk, brahim Atis,
Dervi Karamanolu, Hakk Arayan, brahim Cimcoz, brahim Hakk, . Atis,
mer Ataolu, Mediha Atis ve Vakanvis olmak zere on ayr mstear imza
119
ile muhtelif gazete ve dergilerde yaynlanan ve her biri ayr bir risale mahiyetini
tayan binlerce yaz kaleme ald.
Kendi kard Tarih Hazinesi mecmuas gerekten de bir tarih hazinesidir.
OK DUYARLI BR NSAN
Konyaly yakndan tanyanlar iyi bilirler ki rahmetli Hocann -belki ya
belki yaratltan gelen keskin mizac icab- huysuzlua varan ar hassasl
vard. Dorusu bu durum kendisiyle yakn ilikisi bulunanlar iin epey zor
olurdu ama, ona da yakrd.
Her konuda titiz olan Hoca, salnda iken Karacaahmetde yaptrd kabri
konusunda da titizlik gsterir ve zaman zaman Ktphane mstahdemini yanna
alarak mezarnn stn ve evresini temizletirdi.
Ben pis mezarda yatmam efem. der, lm ve te dnya ile ilgili yorumsuz
teslimiyetini yle dile getirirdi:
Efendim, rahmetli anneciim derdi ki: gn yatak drdnc gn
toprak Ben de bunu istiyorum Cenab- Haktan. El ayak muhtac kalmadan,
ona buna yk olmadan, gn yatak, drdnc gn toprakta olmak istiyorum!
Ben hayrm hasenatm yaptm. Fatihadan baka bir ey beklemiyorum.
lmekten korkmuyorum. Kabre girip de topraa uzannca, sanki bir asrlk
yorgunluktan kurtulup dinlenecekmiim gibime geliyor. Cenab- Hakkn
rahmetine ve Hazreti Paygamberin efaatine gveniyorum.
Son gnlerinde, yazdrd mektuplar hep u cmlelerle biterdi:
Doksan iki yandaym. Rahmet-i Rahman denizinin kenarndaym.
Kandilde ya bitmek zere!
KOLTUA OTURDU VE
Kandildeki ya gerekten de bitmek zereydi ve onu ancak, Ktphane
alanlaryla helalleerek kt son Konya yolculuunda, Akehir Belediye
Bakannn makam odasna kadar gtrebildi. Ve orada bitti.
Konyalnn temennilerine uygun den ilgi ekici lmn ei efika
Konyaldan dinledik:
Buradan (stanbuldan) gittik. nceden bizim iin ayrlan otel odamza
indik. stirahatimizi yaptk. Ertesi sabah kalktk. brahim Bey tran oldu,
120
temizliini yapt, stn ban giydi, kuand. Kahvaltmz yaptk. Az sonra,

Belediye Reisi bizi aldrmak iin makam arabasn gndermi, araba geldi. Ben
biraz keyifsizdim. brahim Beye, Sen git, ben biraz istirahat edeyim dedim.
dedim. O gitti. Arslanlar gibiydi, hasta falan deildi...
Olayn bundan sonrasn, o zamanki Akehir Belediye Bakan anlatyor:
Hoca geldi, gayet keyifliydi, bize iltifatlar etti. Ben elini ptm, o da bizim
yanaklarmzdan pt. Koltua buyur ettim. Oturdu, srtn ardna yaslad.
Yorgunluk ifadesi olsa gerek, hafif bir Aaaah veya oooh ekti ve rengi uuverdi.
Ben, bayld sandm. Grevli arkadalar ardm. Geldiler baktlar, lm
efendim. dediler, Sizlere mr. nann, inanamadm.
KALEME ALDII SON YAZI VE SNAN KTABI
Asrlk mr yazmak, yazmak hep yazmakla geen brahim Hakk
Konyalnn en son kaleme ald yaz ve kitap neydi?
1984 ylnda, Devlet Bakan Kenan Evrenin Suudi Arabistana gittii
gnlerdi. Sleymaniye Ktphanesinden . Hakk Konyalya ok nemli bir
belgenin fotokopisi geldi.
Bu belge Kanuni Sultan Sleymann Zigetvar seferine kmadan nce bizzat
kendi el yazsyla kaleme ald vasiyetnamesiydi.
Kenan Evren Suudi Arabistana gidince brahim Hakk Konyal u yazy
kaleme ald:
() Bu ziyaret bana Kanuni Sultan Sleymann Zigetvar seferinden
evvel yapt vasiyetnamesini hatrlatt.
() Kanuni Sultan Sleyman 972 yl evval aynn dokuzunda Zigetvar
seferine karken, Hazine-i Hmayunu gezmi ve orada bulunan kendi eliyle
yazd iki bazubend ile bir mcevher sand Ciddeye su getirilmek zre
vakfettiini sylyor. Bunlarn deeri ile satlmasn vasiyet ediyor.
() Mimar Sinann Nakka Saiye dikte ettirdii eserleri arasnda Cidde
su yollarna rastlamyoruz amma, Sinann Hicazda yapt baka eserler
vardr.
Sinan, su yolu, eme, adrvan ve sebil gibi eyleri kk eserler sayd
iin bunlar listesine sokmamtr.
Allah bana Ciddeyi inceleme imknn bahetmedi. lm denizinin
kenarndaym. stesem de Ciddeye gidemem. Aratrclara bu deerli ii
121
yapmalarn tavsiye ediyorum. Buraya vasiyetnamenin resmini ve Latin

harflerine evrilmi suretini koyuyorum.
El Yazs ile Dlen Osmanlca Not

brahim Hakk Konyalnn zerinde alt son mevzu, Kanuni Sultan
Sleyman Hann vasiyet idi. Merhum, inceledii vasiyetin altna, kendi el
yazsyla Osmanlca olarak Kanuni Sultan Sleyman Hazretlerinin, Zigetvar
seferine giderken yazp Topkap Saray Hazine-i Humyununa brakt
vasiyetnme. Tarihi, hicr 972 notunu dm.
VASYETNAME METN
Konyalnn szn ettii vasiyetname metni u:
Vasiyetnme-i merhum Sultan Sleyman Han aleyhi-r rahmeh.
Sene 972
Mah-i evvalinn dokuzunda Zigetvar seferine azimet buyurduklarnda,
Hazine-i Mamurede dest-i hattyla koduklar Vasiyetnme-i Humayun sretidir:
122
Benim candan ok sevgl iki gzm nuru Selim Hanum, bu iki bazubendi ve
cevher al sanduu vakf eylemimdr, iki cihan fahri Muhammed Mustafann
ruhuna sana vasyet iderem, bunlar satub Cidde-i Mamureye su getrdesin,
oulluk idp bu vasyeti yerine getresz, cmle Aalar ki Saraydadr ve cmle
Oda Olanlar ahiddir, sen benim yazum bilrsin, bu eshab Fahr-i Alemindir,
benm deildr, greyin nice yerine korsz, dnya kimseye pyidar deildr,
middr ki bahasyla satasz; Hak Tel bu seferi mbarek idb gnl
holuuyla gelmek myesser ide, Habibi hrmetine, aleyhisselm
Yayna hazrlad en son eser Mimar Sinann stanbulda yapt eserler
adn tayordu.
Konyal bu eserin yayn haklarn lmnden bir sene nce -1983lerdeMimar Sinan niversitesine vermiti.
123
124
BRAHM HAKKI KONYALI LE BR RPORTAJ

Nurullah TABAKI*
1982 ylnda, o zaman henz bir lise rencisi olan Nurullah TABAKCI'nn,
okul duvar gazetesi Me'ale iin, stad brahim Hakk Konyal ile yapt ve hi
yaynlanmam olan mlkat sunuyoruz.
ME'ALE: - Efendim, ben okulumuzun Kltr ve Edebiyat Kolu'nu temsilen
geliyorum. ayet msaade buyurursanz, okul gazetemiz iin sizinle bir rportaj
yapmak istiyorum.
.H.KONYALI: - Hay hay efendi olum, ben hazrm, buyurun!
ME'ALE: - nce bize hayatnz anlatr msnz?
. H. KONYALI: - Tabi, anlatmaya alaym. Rumi 1312 senesinde Konya'da
dodum. Bugn bu hesapla 86 yamdaym. Mevlna Celleddin-i Rmi
Hazretleri'nin torunlarndanm. Pederim Konya'nn bilinen limlerinden Mustafa
Efendi, vlidem ise brahim Aa'nn kerimesi Hatice Hanm'dr. lk ve orta
tahsilden sonra, Konya'da madde ve mn ilmini beraberce mkemmelen
retmek gayesiyle kurulan ve eski dejenere medresenin amansz dman olan
"lslh- Medris-i slmiyye" adl slm drlfnnunun ilk talebe ve ilk
hocalarndan oldum. Buras I. Cihan Harbi esnasnda, son eyhlislmlardan
rgpl Hayri Efendi zamannda kapatld.
ME'ALE: - Bu slm niversitesinden biraz daha bahsedebilir misiniz
efendim?
. H. KONYALI: - "lslh- Medris-i slmiyye", o zamann artlarnda
benzersiz denebilecek evsafta talim ve terbiye veren, mkemmel bir ilim
messesesi idi. Bu muazzam projenin gyeleri arasnda Japonya'da slm'
neretmek dahi vard. Hatta bunun iin ben de Japoncaya balamtm.
*
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi, letiim Fakltesi gretim yesi.
125
Burada, bir hatram anlataym: Snf birincisi idim; derslerime pek sk bir
tarzda alyordum. mtihan zamannda stanbul'dan baz mhim zevt, imtihanlara da girmek gayesiyle- okulumuzu ziyaret ettiler. O zamanki Osmanl
Meclis-i Mebusn'nda Konya mebusu olan ve daha sonra yn Meclisi (Senato)
zl da yapan Zeynelbidin Efendi, kardei Ziya Efendi, sonradan eyhlislm
olan Tokat mebusu mehur Mustafa Sabri Efendi, Konya mebusu Elmall Kk
Hamdi Efendi, Ereli mebusu Salim Efendi, Konya Mevlana Dergh'nn elebi'si
ve isimlerini hatrlayamadm bir ok zevtn huzurunda yaplan szl
imtihanda sra bana geldi.
Yalnz burada bir mevzuyu tavzih etmek isterim. Biz Arapa iin, kadm
medrese usuln (Emsile, Bina, Avmil, Maksud, zhar, Izz, vs.) takip etmezdik.
Tatbik ettiimiz Metode Berliten ile, bir sene iinde mkemmelen Arapa
renilirdi. Burada, ismini hala unutmadm deerli Arapa hocamz mer
Ltf Ezher Beyefendi iin Cenab- Hakk'dan rahmet niyaz ederim. Her neyse,
imtihanda biz gencecik talebeler olarak, yal-bal limlere kar rahatlkla
Arapa konuarak cevap vermeye baladk. Hepsi hayretler iinde kaldlar ve
hararetle beni tebrik ettiler. Bu srada, imtihan boyunca hibir ey sylemeden
oturan Mustafa Sabri Efendi birden kalkt, tahtaya bir ibare yazd ve bunu
tercme etmemi istedi. Hatrladm kadaryla yle bir ey idi.

ME'ALE: - Dorusu kark ve zor bir ibare, tercme edebildiniz mi acaba?
. H. KONYALI: - Elhamdlillah tereddtsz, hemen tercme ettim:
Topraklarnda bulunduun kimseleri, orada bulunduun sre boyunca, hep raz
et, gnllerini al, gcendirme. Evinde bulunduun kiilere kar da orada
bulunduun mddete mlayim davran, mdara ve mmaat ile hareket et,
onlar idare et". "Dar" ve "arz" kelimelerinin, biri isim dieri emir manasnda iki
defa gemesinden dolay ilk anda pek ok kiiyi tereddtte brakabilecek zor bir
ibareydi. Bunun zerine Mustafa Sabri Efendi geldi, beni tebrik etti ve alnmdan
pt.
Bu ulem, o gnden sonra bana o kadar alka gsterdiler ki, bir ara ben
Meram Balarnda ders alrken, hep beraber faytonlarla beni grmeye dahi
geldiler. Mustafa Sabri Efendi daha sonra, tahsil ve terbiye ile bu mevzularda
bizim uyguladmz metod hakknda bir de konferans verdi. ehrimizden
ayrlrken Mustafa Sabri Efendi bana "Gelecek sene ben de olumu sizin yannza
gndereceim. Alkadar olmanz rica ederim" dedi. Tevik iin sylyor
126
zannettim. Fakat ertesi sene banda bir de baktm ki Zeynelbidin ve Sabir

Efendilerle birlikte olu brahim'i gndermi. "Senin yanna vereceiz" dediler;
tabi derslerime mani olur diye nce reddettim. Ben o kadar ok alyordum ki,
geceleri ders altm m grlmesin diye odamn umumi avluya alan
penceresini keeyle kapyordum. Fakat ok srar ettiler; bylece daha talebe iken,
ilk defa hocala baladk. imdi dnyann eitli yerlerinde pek ok talebem
vardr. Pek ok profesr, vali, vs. den u anda aklma gelenler Konyal Prof. Faruk
Perek, imdi Medine'de olan Osman Sat Bey ve bakalar...
Maalesef biz resmi bir diploma alamadan okulumuz kapatld. Bir mddet
dedemin yaptrm olduu camide imamlk yaptm. Bu srada 1. Cihan Harbi
balamt. 16 yandan itibaren askere alyorlard. Hocalarmz: "htiyat zabiti
(yedek subay) olmayn, er olun." diyerek tehlikeden kamamz tlyordu.
mtihanna girip kazandm Jandarma Zbit Mektebi'ne gitmemi babam
istemedi, "Jandarma olup da ne olacak; illa gideceksen cepheye git de, ya gazi ol
ya ehid." dedi.
O gnlerde, zmir Amerikan Koleji'nin imendiferci talebe aradn duydum.
Bin civar kiinin katld giri imtihannda birinci oldum ve tahsile baladm.
Orada da ttihat ve Terakki mmessili Cell Paa, akrabasndan Sleyman adnda
bir ocuu yanma verdi. Buray da birincilikle bitirdim. Bir mddet Almanlarn
yannda staj yaptktan sonra imendiferci olarak ie baladm. Savata nce
Gence'ye ve daha sonra Batum zapt edildiinde Grcistan'a en nde
girenlerdendim. Bir mddet de eyhlislmlk Ders Vekaletinde halfelik
(katiplik) yaptm. stikll Sava'nda yine imendiferci olarak Anadolu'ya getim,
Eskiehir'e gittim. Bu sralarda yetimi o kadar az adammz vard ki, AnadoluBadat demiryolunu teftie, bir Ermeni ve bir Rum memurla gitmitim. Daha
sonra imendifercilii braktm ve kendimi tamamen ilmi almalara verdim.
Uzun mddet Vakflarda altm. Bu arada yeniden Askeri Mze'nin, Mehter
Takm'nn ve Vatan Caddesi'ndeki Yaz Sanatlar Mzesi'nin kurulmasn
saladm.
ME'ALE: - Efendim, biraz da gazetecilik ve yazarlk hayatnzdan bahseder
misiniz?
. H. KONYALI: - nce Konya'da Hak Yolu'nu yaynladm. ntibah
gazetesinin bayazarlnda bulundum. stanbul'da ilk defa Son Posta'da olmak
zere Tan, Vatan gibi bir ok mecmua ve gazetelerde altm. "Tarih Mecmuas",
"Dernek" ve "Tarih Hazinesi" mecmualarn yaynladm. Gazeteci eref Kartm
127
vardr. Binlerce yaz ve makalem, yzden fazla kitabm basld. Birka kitabm da
baskya hazr vaziyettedir.
ME'ALE: - Muhterem hocam. Siz bilhassa Vakflara bal ecdad ydigr
cami, medrese, vesair binalar ile bunlarn sanat ve tarih asndan deeri zerine
yazdnz eserlerle mehursunuz. Bu mevzuda da biraz malumat ltfeder
misiniz?
. H. KONYALI: - te bu pek mhim bir husustur evladm. Mslmanlar
azz eden de, hakr ve zell eden de iki messesedir: Vakflar ve medrese.
Medreselerden tarih, corafya ve fen dersleri kaldrlmtr. Biz, ttihat ve Terakki
iktidar zamannda Meihat makamndan, "-Medreselerde Tarih, Corafya
okunabilir mi?" diye istenen fetvaya msbet cevap alnnca, Konya'da, (evvelce
bahsetmi olduum mektebimizde) bu dersleri okumaya balamtk. Mevcut
medreseler ise Tarih, Corafya ve btn Fen derslerini kadrosundan kartm,
sadece Emsile, Bina, Avmil gibi Sarf ve Nahiv kitaplar ile Fkh ve Mantk
okutmakla iktifa ediyordu. Halbuki daha eskiden medreselerde, hem din ve
dind sahalarda ilmi kitaplar okunur, hem de sosyal hayata ve harbe ait spor
nevinden almalarla bilgi edinilirdi. O zamann medreselerinden pek deerli
adamlar yetiirdi. Mesela Fatih'in sadrazamlarndan Konyal ve Mevlna
torunlarndan Nianc Mehmet Paa, Mahmut Paa Medresesi'nden yetimitir.
Dier pek ok devlet adam ve kumandan da yle. Eski medreseler birer ilim
yuvas olmakla beraber, ayn zamanda birer spor kulb idiler. Cuma gnleri,
Konya'da, Aleddin Tepesi'nin, medrese mollalarnn kl-kalkan, cirit, ok, gre
talim alan haline geldiini byklerimizden dinlerdik. Bunun en son devirlerine
bizde yetimi saylrz; orada birka kez spor yaptk, hem de bamzda sarklar
ile...
Evkaf'a gelince; bu mevzu maalesef tarihimizin en byk felaketlerinden
biridir. Asrlarn getirdii muazzam bir ecdat miras, kadirninslkla arur
edilmitir. Fikir edinebilmeniz iin meslek hayatm boyunca karlatm feci
vak'alardan birkan nakledeyim.
Efendim, Ayasofya Camisi'nin Mimar Sinan yaps olan sadaki minaresinin
alt Evkaf tarafndan, hem de resm tapu ile, ekerci Ali adnda bir adama
satlm; o da buray odun deposu olarak kullanyordu. Neriyatm zerine geri
alnd.
Yine baka bir hadise; Kalieci Hasan Aa Camisi Evkaf tarafndan birisine
satlm. Alan adam bir mezzin; ama oray bir ayakkab deposu yapm. zerine
128
koskoca bir de levha asm. "Kurtulu Ayakkabcs" diye upuzun bir levha,
boydan boya... Uzun almalar sonunda buray da kurtardk ve tekrar cami oldu.
skdar'daki emsi Paa Camisi'ni de ben kurtardm ve tamir ettirdim.
Caminin hali harapt, Vakflar tarafndan gzden karlm ve arsa olarak satla
karlmt. Benzeri binlerce cami, mescit ve medresede olduu gibi, alan adam
ykp yerine bir apartman konduracakt. Caminin zaten bir ksm km,
kurunlar, hallar alnmt. Minaresi kpne kadar yklm, medrese ksmnn
da kubbeleri km ve ahr olarak kullanlmt. Harap caminin mihrabna ise
birisi byk abdestini yapm ve st duvardaki nefis ini yazlardan dm
paralar ile (... ayetinin paralar ile) de taharetlenmiti. Bunun zerine
Tan gazetesinde 7 Nisan 1938'de bir yaz nerettim. O srada birinci cumhurreisi
Dolmabahe Saray'nda idi. Okumu; derhal emir verdi; cami ve medrese tamir
edildi, minare de tekrar yapld.
Dier bir misal; Sleymaniye Camisi'nin garb kapsnn karsndaki
medreselerin altnda, cadde zerinde bir dkkan, Evkaf tarafndan bir Hristiyan
vatandaa satlm. Bu adam ise dkkan almakla iktifa etmemi; st kattaki
metruk medrese hcresine de tavandan bir delik am ve buray da dkkanna
dahil etmi. Sonra da buray olduu gibi Patrikhane'ye vakfetmi. Dnn,
Sleymaniye gibi bir slm klliyesinin ortasnda bir Patrikhane vakf... Neyse ki
gazetelerdeki iddetli yazlarm zerine Evkaf tekrar ald.
Aynen byle, Nurosmaniye Ktphanesi'nin altndaki vakf dkkanlar da
Hristiyanlar tarafndan satn alnm idi. Velhasl, bunun gibi pek ok hadise
vardr. Btn bu kymetli, tarih ydigr vakf eserlerimiz, bylece satlm,
yklm veya bu trl zararlara maruz kalmtr. Mes'ullerin tarih uuruna sahip
olmamas ve bgnelii dnda, bunun bir sebebi de vakf eserlerinin muazzam
bir yekun tutan gelirlerine el konulmasdr. Vakfiyesinde mnhasran kendisi iin
kullanlmaya tahsis edilmi, deeri milyarlar deil trilyonlarla llebilen
gelirlere sahip olan bir Sleymaniye Camii, bugn den bir tan tamir
ettirebilmek iin devlete el amaktadr.
ME'ALE: - Gnmz genliinin genellikle habersiz olduu bu konularda
verdiiniz bilgiler iin ok teekkr ederiz. Bir de sizin kitaplarnz vakfettiiniz
bir ktphaneniz var. Bundan da biraz bahseder misiniz?
. H. KONYALI: - Memnuniyetle; Trk-slm kltr ve medeniyetine
hasrettiim mrm boyunca topladm kitaplarm ve arivimi, milletimin
faydalanmas iin vakfettim. Ktphanemde kitap ve ariv vesikas olarak 26.000
129
kadar eser ve belge vardr. Ei bulunmayan vesikalar mevcuttur. Mteaddit el

yazmas eser, 1.500 tane ferman, berat ve vakfiye ile Kilis'ten aldm ceylan derisi
zerine yazlm iki Tevrat nshas bunlar arasnda saylabilir.
Burada iki Kur'an- Kerim vardr ki, bunlar Mimar Sinan'n metruk kalm
baz eserlerini aratrrken bulmutum. Bir gn, Sinan'n yapt Eyp'teki
Sokullu Mehmet Paa trbesine girdim; ierisi perian bir halde idi. Trbeye su
girmi, rahleler, Kur'anlar ve hal paralar sularn zerinde yzm. Daha sonra
su ekilmi ve kurumu; her taraf amur kaplamt. Ortada yerde rahle, hal,
tahta, kuma paralar arasnda, amurla kapl bycek bir nesne grdm. Ne
olduunu merak ettim. "Acaba bu ta mdr, nedir?" diyerek ayamn ucuyla
ittim. Bir de ne greyim; bir Kur'an- Kerim imi. Trbeye dolan sularn zerinde
yzdkten sonra sular ekilince amurlarn altnda kalm. Biraz ilerideki Ferhat
Paa trbesinde de byle eski ve deerli bir Kur'an- Kerim buldum. Yer yer
rm ve kopmutu. Sleymaniye Ktphanesi Mdr Muammer Bey'den,
oradaki kitap tamir atlyesinde bunlarn temizlenip tamir edilmesini rica ettim.
Kendisi, sa olsun, arzumu yerine getirdikten sonra, bunlarn manevi ynlerinin
yannda maddi ynden de byk bir deere sahip olduklarn syledi.
Bu arada, yeri geldi ilave edeyim; Pr Reis'in imdi Topkap Saray'nda olan
ceylan derisi zerine yaplm dnyaca mehur Amerika haritasn da yine byle
plkler arasnda bulmu ve neretmitim.
Velhasl, kabahatimiz byk; "B uur olmuuz ol mertebe buhrandan kim,
Yr teklf-i visl eylese zahmet bilrz" beytinin mefhumunca, elimizin altndaki
byk kymetlere, hep byle bgne davranmz.
Bu dnyaya adm atmak ve btn bu kymetli eserlerden istifade etmek
isteyen arkadalarmz, ktphaneme davet etmek isterim. skdar'da Selimiye
Camisi bitiiindeki Hnkar Kasr'ndadr. Burann gen nesilce sk sk ziyaret
edilmesi, en byk temennimdir.
ME'ALE: - Verdiiniz bu kymetli malumattan dolay, btn arkadalarmz
adna size teekkr ederiz. Son olarak bize neler sylemek istersiniz?
. H. KONYALI: - ocuklar, laiklik Hristiyan engizisyonundan domutur.
Halbuki dinle dnya etle trnak gibidir, ayrlmaz. Burada ne ekilirse orada o
biilir. Biz mslman olursak -tam manasyla tabi- hem kendimizi hem de btn
cihan kurtarrz. Zaten btn dnya, halen bir buhran geiriyor. Eskiden buhran
zamannda Allah-u Tela yeni bir nebi gnderirdi. Ama bundan sonra
peygamber gelmeyecek. Onun iin Kur'an- Kerim, kyamete kadar
130
rehberimizdir. Onun ahkmna uyduka, tam manasyla kurtulua erebilir ve o

eski ihtiaml gnlerimize kavuabiliriz.
Btn dnyann gz bizde, bizim gzmz de sizin gibi mnevver ve gen
nesildedir. Esas temele sadk kalmak artyla, asrn ihtiyalarna cevap verecek
tarzda kendimizi hazrlamalyz. Mehur bir sz vardr:

"Zamann deimesiyle hkmler deiir."
Bu arada unu da unutmayn. Ben baz almalarmla mehur olunca, birinci

cumhurreisi mebusluk ve bakanlk teklif etti. Fakat ben hemen reddettim. nk
biliyordum ki;
" Sultana yaknlk, yakc bir atetir."
Sizin de mill kltr davas iin yapacanz hizmette, her trl menfaat,
makam, servet vs. kaygs ve hrsn bir tarafa brakmanz gerekir. Btn mitler
sizdedir. Bizi yalanc karmayn.
ME'ALE: - Bu faydal mlakatta bize ok yardmc oldunuz. Vakit
ayrdnz iin ok teekkr ederiz.
. H. KONYALI: - Ben de teekkr ederim evladm.
131
132
BRAHM HAKKI KONYALI (1896 - 1984)

Yaar SEMZ*
Giri
Konya'da dodu. Babas Nalbantzde Mustafa Efendi'dir. lkrenimini
Konya'da Rdiyye-i Fyzt- Hamdiyye'de grd. Daha sonra Bekir Sami
Paa Medresesi'nin yerine yaplm olan Islh- Medris-i slmiyye'ye devam
etti. Burada Arapa rendi. I. Dnya Sava yllarnda alan imendifer
Mektebi'ni bitirdi.
lk devlet grevi Batum'da istasyon mdrldr.
Ardndan Konya Sanayi Mektebi'nde Trke retmenlii, stanbul Meihat
Dairesi'nde ders vekleti halifelii, Babakanlk Arivi, Asker Mze ve
Vakflar Genel Mdrl'nde uzmanlk yapt. Vakflar Genel Mdrl'nn
Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesi'nin kuruluunda byk pay oldu.
brahim Hakk Konyal yaz hayatna Konya'da Mark-i rfan gazetesinde
balad. Babalk gazetesinde yazlarn srdrd. Bu arada Hak Yolu isimli
dergiyi yaymlad. Ancak alt say karabildi. ntibah'ta bayazarlk yapt.
Mtareke yllarnda Tercmn- Hakikatte daha ok tarih konular ele alan
makaleler yazd. stanbul'a geldii yllarda Zekeriya Sertel, Halil Ltfi Drdnc,
Selim Ragp Eme ve Ali Ekrem Uaklgil'in kard Son Posta'da alt.
Gazetenin kapatlmas zerine Tan gazetesinde yazmaya balad. Daha sonraki
yllarda Vatan, Yeni Sabah, Hergn, Bugn, Yeni stanbul, stikll ve Yeni
Asya gazetelerinde, Foto Magazin, 7 Gn, rnek, Tarih Dnyas, Tarih
Konuuyor, Vakflar Dergisi, Vakflar Blteni ve Trk Yurdu dergilerinde
eitli yazlar kaleme ald. Niyazi Ahmet Banolu ile birlikte Tarih Dnyas
Dergisi'ni kard. Onunla aralarnn almas zerine Tarih Hazinesi isimli bir
dergi yaymlad. Baz yazlarnda gerek soyad olan Atis'i kulland da
olmutur.
Konyalnn en nemli hizmetlerinden biri, Bulgaristan'a satlan Osmanl
ariv belgeleriyle ilgili ilk haberi Son Posta gazetesinde yazarak (13 Mays 1931)
*
Do. Dr., Seluk niversitesi Sosyal Bilimler MYO. ysemiz@selcuk.edu.tr
133
durumdan kamuoyunu haberdar etmesi ve ardndan bu evrakn bir ksmnn geri

alnmasn salamasdr. Bu konuda Ak Sz gazetesinde 1936 ylnda bir seri
yaz kaleme almtr.
brahim Hakk Konyal, 1979 ylnda Kltr Bakanl tarafndan Yksek
Hizmet dl ile dllendirildi. 1981 ylnda da Seluk niversitesi tarafndan
fahr doktorluk unvan verildi.
20 Austos 1984 tarihinde Konya Akehir'de vefat etti, cenazesi stanbul'a
getirilerek 21 Austos'ta Karacaahmet Mezarl'na defnedildi.
ok sayda yaymlanm eseri bulunan Konyal, zaman zaman da
mahkemelerde bilirkii olarak greve davet edildi. Bilirkiilik yapt davalardan
birisi de Fransz yazar Pierre Louys'in (1870-1925) eski skenderiye'deki saray
gzdelerinin yaamn tasvir eden Afrodit (1896) adl romann Malatya
milletvekili Nasuhi Baydar tarafndan Trkeye evrilmesi ile ilgili idi. Roman
baz kimseler tarafndan mstehcen bulunmu ve konu mahkemeye intikal
etmiti. Mahkeme bilirkii olarak brahim Hakk Konyalnn grlerine
bavurmay uygun grmt. Bu yazmzda Konyalnn 1939-1940 yllarnda
bilirkii sfat ile grev yapt ve zellikle Cumhuriyet gazetesi ile ciddi kalem
kavgas (polemik) yaad tartmalar ele alacaz.
Afrodit Davas
Kitap yarglamalar ve yasaklamalar siyasi ierik, dini propaganda, devlet
bykleri aleyhinde yaplan yaymlar, milletleri rencide edici olmalar ve
mstehcenlik gibi sebeplerden dolay 20. yzyl Trkiyesinde birok kez
gndeme geldi. Matbaann kuruluundan sonraki dnemde Osmanl Devletinde
ilk yasaklanan kitap Enderun-i Fazln Defteri Ak isimli kitabdr1. Daha sonraki
dnemlerde de yasaklamalar devam etti. Muzr dncelerini kitaplar vastas
ile yaymaya alt gerekesi ile Yunan htilal Tarihi ve Yunan htilal Kahraman
Kz adndaki iki kitabn Osmanl topraklarna girii yasakland 2. Yasaklamalar
bununla da kalmad. Yzyln banda nl Trk bilim insan bni Sinann ifa
adl eseri Maarif Nezareti btesinden verilen denekle basldktan ksa bir sre
sonra kitabn zararl olduu iddia edildi. Bask durduruldu. Baslp ciltlenen
nshalar da toplatlarak yaktrld.
1
2
Ali Canip Yntem, Fazl 1759 - 1810, slam Ansiklopedisi C. 4, MEB yay. stanbul 1977i, s. 431.
Taner Aslan, II. Merutiyet Dneminde Matbuat ve Neriyat Yasaklar, Tarihin Peinden, S. 2, Konya
2009, s. 236.
134
Mtareke yllarnda ise Hseyin Rahmi Grpnarn Mrebbiye adl

kitabndan ayn adla Ahmet Fehim tarafndan sinemaya uyarlanan, bir Fransz
mrebbiyenin Osmanl konanda yaad ak hikyesini anlatan film, 1919da
Fransz igal komutan Franchet DEsperey tarafndan, Bir Fransz kz dk
ahlakl gsteriliyor. gerekesiyle yasakland. Daha sonra Madame Bovary da
mahkemelerde boy gsterdi3.
Cumhuriyetin ilk yllarnda Ali Ulvi Bey tarafndan yazlan Doru Yol
adndaki kitap Cumhuriyet aleyhine aka bir tavr sergilememekle beraber
rnek olarak yasaklama kararnn ekinde verilen sayfalarda byk bir beceri ile
dini propaganda yapt ileri srlerek yasakland 4. 1933 ylnda ise bir gazetede
istiklal harbinin nclerinin hedef alan ve milli mcadele tarihi okuyucularn
yanl ynlendirdii iddias ile yaym durdurulan, daha sonra Kzm Karabekir
Paa tarafnda bir yaynevine bastrlan stiklal Harbimiz adndaki eserine ayn
gereke ile matbaa baslarak el kondu ve eser imha edildi5.
Mstehcenlik sebebi ile yasaklanan yaymlara gelince bunlarn ounun
zellikle Paris ve ngiltereden gelen magazin ve salkla ilgili resimli dergilerin
olduu dikkat eker. Bunlarn ierisinde yer alan baz fotoraflarn Trk
toplumunun ahlak anlayna uygun olmad gerekesi ile yasaklanr 6. Ancak
Cumhuriyet dneminde edebi bir romanla ilgili mstehcenlik iddias 1939-1940
yllarnda da Pierre Louysun yazd ve CHP milletvekili Nasuhi Baydarn
Trkeye evirdii Afrodit adl roman ile gndeme geldi.
1. Afrodit Davasnn Ortaya k
1939 yl kinci Dnya Savann kt yldr. Btn Avrupann kan ve
barutla urat bir dnemde Trkiyede bir bakma Avrupadaki sava glgede
brakacak ve gnlerce basn megul edecek ilgin bir tartma yaanr. Afrodit
davas.
Dava Fransz yazar Pierre Louys'in (1870-1925) eski skenderiye'deki saray
gzdelerinin yaamn tasvir eden ve ilk basks 1896da yaplan Afrodit adli
Cavit Yama, Vitrin, Servet-i frun Uyan, c. 87, No. 2277, 11 Nisan 1940.
Mustafa Ylmaz Yasemin Doaner, Cumhuriyet Dneminde Sansr (1923 1973), Siyasal kitabevi,
Ankara 2007, s. 80-81. Bu almada dikkat ekici pek ok rnek vardr.
5 Feridun Kandemir, Karabekirin Kitabi Niin ve Nasl Yakld, Siyasi Dargnlklar, C. 5, Ekicigil
6 Ylmaz-Doaner, s. 148.
3
4
135
romann Trkeye evrilmesi ile ilgilidir7. Eseri Trkeye Malatya milletvekili

Nasuhi Baydar evirdi. Shulet Ktphanesi sahibi Semih Ltfi ve Kenan
Basmevi sahibi Kenan Dinmen tarafndan baslarak piyasaya srld.
Romann konusu ksaca u ekildedir8. Roman Msr Kraliesi Koopatrann
ablas Berenia devrinde (milattan 80 100 yl nce) skenderiyede Krzs isminde
gayet gzel bir kurtizan9 vardr. Krzs bir gn skenderiye mendirei zerinde
heykeltra Demetroyosa tesadf eder. Gen sanatkr Kralienin sevgilisi ve
birok skenderiyeli kadnn da gzdesidir. Fakat Krzs bu karlamada ona
kar pek lakayt grnr. Bu durum Heykeltran dikkatini eker. Heykeltra
Krzsn yanna gelerek onunla tanr. Aralarnda uzun bir konuma olur.
Konumann sonunda Krzs ele geirilmesi ok zor olan eyin kendisine
getirilmesi karlnda Heykeltrala birlikte olabileceini syler. Heykeltra
Demetreyos, Afrodit Mabedi Ba Rahibine ait tara, bir baka kadnda bulunan
aynay ve bizzat mabudenin boynundaki gerdanl alacaktr. Heykeltra
gerdanl mabudenin lmne sebep olarak ( ilaheye hrmetsizlik ederek) alr
ve Krzse getirir. Ancak bu arada Heykeltra Demetreyosun Krzse kar olan
heyecan ve ihtiras da bitmitir. Hlbuki Krzs, istediklerini cinayet ileyerek
temin etmi ve kendisi iin bunca fedakrla katlanm olan Demetreyosa
lgnca balanmtr. Bu kez Demetreyos Krzse tara salarna, gerdanl
boynuna tak ve aynay da eline alarak Afrodizi bayram gn mendirekteki
fenerin tepesinden halka grn. O zaman seninle mstakbel mnasebetimin
mahiyetini tayn ederim der. Bunlar yapan Krzs halk Afrodit zanneder. Kadn
yakalanarak hapse atlr. Orada da zehirlenerek ldrlr. Demitreyos, onun
cesedini rnek alarak bir heykel yapmaya balar. Heykeli yapmak aylar, yllar
srer.
Eserin Trke evirisinin yaymlanmasndan ksa bir sre sonra baz
okuyucular tarafndan mstehcen olduu ve Trkiyedeki ahlaki deerlere
Eserin Trke evirisi iin bak. Pier Luis, Afrodit Eski Adetler, Trke evirisi Nasuhi Baydar,
Semih Ltfi Kitabevi, stanbul 1939. Eserin bizim grdmz Franszcas iin bak. Pierre
Louys, Afrodita - Costumbres Antiguas (Novela), Prometeo , Germania 33, Valencia 1919. 1 29 + 2 + 30 271 + 3 sayfadan ibarettir.
Pier Luis, Afrodit Eski Adetler, Trke evirisi Nasuhi Baydar, Semih Ltfi Kitabevi, stanbul
1939.
En st snftan fahielik yapan kadnlar iin kullanlan bir szck. Gzelliklerinin yan sra zek ve
yetenekleri ile erkekleri batan karan metres. Genellikle bir erkee metreslik ederler ve herkesle
sevimezler.
136
zarar verecei gerekesi ile ikyet edildi10. Polis tahkikatndan sonra konu
stanbul Sultanahmet Birinci Sulh Ceza mahkemesine intikal etti. Mahkeme eserle
ilgili ehir tarihi yazmas ile nlenen brahim Hakki Konyaly bilirkii tayin etti.
Konyal, 25.11.1939 tarihinde raporunu tamamlayarak mahkemeye sundu.
Ardndan da Afrodit adndaki eserle ilgili dava ald.
Davaya stanbul Asliye Yedinci Ceza mahkemesi bakyordu. Mahkeme
05.12.1939 tarihinde iddianameyi tamamlad. 19.12.1939da da ilk duruma
yapld11. Durumann hkimi smail Hakki Gzden, savcs da Hikmet Onatt.
Durumada dava edilenlerden Shulet Ktphanesi sahibi Semih Ltfi Erciya
ve Kenan Basmevi sahibi Kenan Dinmen hazr bulundu. Eseri Trkeye eviren
Nasuh Baydar, Malatya Milletvekili olmas ve teri masuniyeti bulunmas hasebi
ile dosyas ayrld iin durumalara katlmad. Sanklarn avukatln ayn
zamanda Trk edebiyatnn nl romanclarndan biri olan Esat Mahmut
Karakurt slenmiti. Duruma srasnda mahkeme salonu davay izlemek isteyen
bata edebiyat dnyasna mensup kiiler olmak zere ilgililer tarafndan
tamamen doldurulmutu.
Durumada kimlik tespitleri yapldktan sonra hkim, tetkikat zaptn ve
poliste geen muamelelere ait evrak sras ile zapta geirtti. Sonra bilirkii brahim
Hakk Konyal tarafndan hazrlanarak 25.11.1939 tarihinde mahkemeye sunulan
Afrodit adl eserle ilgili rapor okundu. Raporda gemiteki baz uydurmalardan
ilham alnarak Afroditin hayal mahsul olarak romanlatrld, eserde ehvet
ve behim (hayvan) hisleri okayan taraflarn ne kt, yazarn bu yolla
serbeste hareket edebilmek gayesi ile bile bile iin ierisine mitolojiyi
kartrdn belirtiliyordu. Ardndan eserden baz alntlar yaplarak ileri
srlen iddialar glendiriliyor ve eserin para kazanmak maksad ile
yaymland ileri srlyordu12.
Benzer tartmalar 1937de de gndeme gelmiti. Ne gibi yayn ve hareketlerin namus ve haysiyet
kapsamnda deerlendirilecei konusunda bir netlik olmad iin konu Trkiye Byk Millet
Meclisinin gndemine gelmi fakat Meclis 12. 05. 1937 tarih ve 991 sayl karar ile konuyu yetkili
mahkemelerin kararna brakmt. TBMM Zabit Ceridesi, Devre 5, C. 18, tima 2, 58. Birleim,
12. 05, 1937. s. 81.
11 Cumhuriyet, 20 Aralk 1939.
12 Cumhuriyet, 20 Aralk 1939, s. 2. 24 ubat 1940 tarihinde Mekki Said tarafnda kitabin evirmen
Nasuhi Baydar ile yaplan rportajda Baydar, eer eserin mstehcenlii ile ilgili en ufak kuku
duysaydm asla eviri yapmazdm der. Baydar eseri para kazanmak iin evirmediini, eviriye
eserde olmayan herhangi bir ilavede bulunmadn da belirttikten sonra keke mahkemede
aamasna gelinmeden nce eserin asln ve evirisini benden isteselerdi ifadesine yer verir. Mekki
Said, Afrodit Etrafnda Eserin Mtercimi Nasuhi Baydar zahat Veriyor, Cumhuriyet, 24 ubat 1940.
10
137
ddianameni okunmasnn ardndan sz savunmaya verildi. Semih Ltfi

Cihan edebiyatnn gzel Afroditini Trkiye Cumhuriyetinin adliyesinde benim
mdafaa edeceim hi aklma gelmezdi. diye sze balad. Kenan Dinmen ile birlikte
iddialar kabul etmediler. brahim Hakk Konyalnn bilirkiiliine de yabanc
dil bilmedii, edebiyatla hibir alakas olmad, edebiyattan anlamad ve
edebiyatla ilgili tek bir yazsnn bile bulunmadndan edebi bir eseri tahlil
edemeyecei gerekesi ile reddettiler13.
Eserin 1914te Sleyman Tevfik Bey tarafndan da tercme edilerek basld
ve hibir takibata uramad belirttiler. Ardndan dnya edebiyat tarihinde yer
alan bu eserin o tarihe kadar da dnyann eitli dillerine evrilmesine ramen
herhangi bir takibata uramad ifade edildikten sonra konunun daha salkl
deerlendirilebilmesi iin zamann tek niversitesi olan stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesinden bilirkii tayinin daha uygun olaca fikrini ileri srdler.
Mahkeme heyeti talebi uygun buldu14. stanbul niversitesi Rektrlne bir
yaz yazlarak ilgili faklteden eseri deerlendirebilecek hocalarn isimlerinin
istenmesine ve davann da 10 Kanuni san (Ocak) 1940 tarihine ertelenmesine
karar verdi15.
kinci duruma 10 kinci kanun (Ocak) 1940ta saat 16da balad. Bu celsede
Semih Ltfi Erciyain avukat Esat Mahmut Karakurtda hazr bulundu. Hkim
ilk olarak stanbul niversitesi aracl ile Edebiyat Fakltesi Dekanlndan
gnderilen tezkereyi okuttu. Tezkerede Faklte davada bilirkiilik yapabilecek
olan Prof. Mustafa ekip (Tun), Sadrettin Celal (Antel), Ragp, Do. Ali Nihat
(Tarlan) ve Hilmi Ziya (lken)den oluan be kiinin isimleri yazyordu. Ancak
mahkeme yeni bilirkiilerle ilgili karar bilahare vereceini belirterek durumay
balatt.
Savc Hikmet Onat, bir nceki durumada Semih Ltfi Bey tarafndan ileri
srlen Afrodit adndaki kitabin 26 yl nce Sleyman Tevfik Bey tarafndan
tercme edilerek neredildii ve herhangi bir tatbikata uramad ifadeleri ile
sze balad. Trk ceza ve matbuat kanunlarnn yrrle giri tarihlerini
hatrlatarak, Osmanlca olarak baslan ilk evirinin piyasada olmadn, esasen
Nadir Nadi, Perde Aralndan, ada Yaynlar, stanbul 1979, s. 78-79. Nadir Nadi Afrodit
Davas ve Geri Davranlar, Cumhuriyet, 10 Temmuz 1964.
14 Nadi, s. 79.
15 Cumhuriyet, 20 Aralk 1939, s. 2; Mahkemelerde, Vakit, 20 Birinci kanun (Aralk) 1939.
13
138
yasalarn da gemie ynelik uygulama yapmaa msait olmadn aklad.

Sonra konuyu Afrodit romanna getirerek romann byk lde melankolik ve
ehvet yazlardan olutuunu ifade etti. Fransada byle bir eserin yaymlanm
ve herhangi bir tahkikata uramam olmasnn Fransz yasalarn ilgilendirdii,
Trkiyede ise ecnebi yasalarn deil Trk yasalarnn geerli olduunu
hatrlatt16. Ve mevcut bilirkiinin raporunun da eserim deerlendirilmesi iin
yeterli olduunu, byle bir eserde sanat eseri vasfnn aranamayacan belirtti.
Savcnn iddialarna kar savunmay sanklar adna Avukat Mahmut Esat
Karakurt yapt17. Karakurt, Piyer Luizin Fransz edebiyatnda nemli bir konuma
sahip olduunu ve Fransz okullarnda eserlerinden alntlar yaplarak
rencilere sorular sorulduunu belirtti.
Savcnn eserden alnt yaparak
okuduu ksmn Eski Msr temayllerini anlattn ve dnemi yansttn
syledi. Eer Afroditin edebi bir deeri olmasayd Fransz operasnda coku ile
sahnelenmeyeceini, adalama yolunda emin admlarla ilerlemeye alan
Trkiyede edebi bir eseri mstehcenlik gerekesi ile itham edilmesini de doru
bulmadn ilave etti.
Peyami Safa, Necip Fazl, Vl Nurettin, Refik Halid, Hseyin Cahid ve daha
pek ok edebiyatnn da aralarnda bulunduu aydnlardan hibirisinin roman
mstehcen bulmadn ama nedense tek satr edebi metni kaleme almayan
bilirkiinin eseri mstehcenlikle itham ettiini belirtti.
Eserin yeniden deerlendirilmesini isteyen Karakurt, Edebiyat Fakltesi
tarafnda belirlenen ve konunun uzmanlar olduu bilinen kiiler tarafndan
yaplacak deerlendirmenin uygun olacan syledi18.
Karakurtun savunmasnn ardndan hakim davay 5 ubata erteledi.
5 ubattaki durumaya edebiyatseverler ve rencilerden ilgi ok youn
olduu iin yedinci asliye ceza mahkemesinin salonu dar geldi. Hkim, duruma
birinci ar cezann salonuna naklettirdi. Burada nce Edebiyat Fakltesi retim
yeleri Ruhiyat Ord. Prof. Mustafa ekip Tun, Pedagoji Prof. Sadrettin Celal
Cumhuriyet, 11 kinci kanun (Ocak) 1940 s. 5.

Karakurt halk arasnda byk bir romanc olarak tannyordu. Afrodit davas ile romanclnn
yannda iyi bir avukat olduunu da gsterdi. Yeni Adam, S. 272, 13 Mart 1940, s. 3.
18 Cumhuriyet, 11 kinci kanun (Ocak) 1940 s. 5.
16
17
139
Antel ve Edebi Metinler erhi Do. Ali Nihat Tarlandan oluan bilirkiiler
heyetinin raporu okundu. Raporda zetle yle deniyordu:
Fransz ediplerinden Pierre Luyisn Nasuhi Baydar tarafndan Trkeye evrilen
Afrodit adl eseri ilmi tetkiklere dayandrlarak ok eski bir devri gzel bir slupla
canlandran kymetli bir sanat eseridir. Bu mahiyette bir eserden edebiyat ve hatta tarihle
alakadar olan her ferdin istifade edebilecei phesizdir. Byle nemli edebi bir eser
mstehcen addedilemez deniyordu.19
Raporun okunmasnn ardndan iddia makam olarak Savc Hikmet Onat,
bilirkii heyetinin raporuna kendilerine sorulan,
1 - Esere ilavelerin yaplp yaplmad,
2 - Orijinalinde yer alp yazarn kard blmm olup olmad
3 - Eserin tertip ve tanzimine riayet edilip edilmedii sorularna cevap
verilmedii gerekesi ile itiraz etti. Savc Onat bilirkiilerin ilmi alanlarndaki
liyakatlerine sayg duymakla beraber eserin mstehcen olmad yolundaki
yorumlarna da katlmyordu. Eserin mstehcenliinde srar eden Onat eserin bir
kere daha Maarif Vekleti tarafndan oluturulacak heyet tarafndan
incelenmesini talep etti20.
Savc Onatn ardndan sz alan sanklarn avukat Karakurt, Savcnn
iddialarna kar karak savcnn brahim Hakk Konyal tarafndan hazrlanan
rapor zerinden iddialarn srdrdn belirtti. Esere ilaveler yapld ve baz
ksmlarnn da karld eklindeki iddiann sadece eksik incelemeden
kaynaklandn, Konyalnn Franszca bilmedii iin yle bir kanaate varm
olabileceini syleyerek mahkemeye Nasuhi Baydarn evirisi ile birlikte 11 ayr
basmn da sundu21. Milletvekili sfatn tayan bir kiinin srf para kazanmak
iin byle bir ie kalkmayacan belirtti. Davann sava ortamnda olmasna
ramen Avrupada da dikkatle izlendiini, byle bir davann Trkiyeyi
uluslararas alanda da kk drdn ifade etti ve bir an nce kitabn
aklanmasn istedi.
Aklamalardan sonra hkim smail Hakki Gzden, eserim bir kere de Maarif
Vekletinin grevlendirecei heyet tarafndan incelendikten sonra grlmesi
Vakit, Son Posta, Cumhuriyet, Akam, Tan, 6 ubat 1940.

21 Vakit, Son Posta, Cumhuriyet, Akam, 6 ubat 1940.
19
20
140
iin durumay 17 ubata erteledi22. Ancak 17 ubatta Maarif Vekleti Talim ve

Terbiye Heyetinden herhangi bir cevap gelmedii iin duruma 24 ubat tarihine
ertelendi23. Kararn ertelenmesinden ksa bir sre sonra da Talim ve Terbiye
heyeti de kararn mahkemeye bildirdi24.
Bu arada basnda da konu ile ilgili dikkate deer yazlar yaymlamayarak
Konyalnn bilirkiiliine eletiriler yadrlyordu. Peyami Safa bu davada
basnn nasl elbirlii yaptn zetle u ifadelerle anlatt. Bu dava Nasuhi Baydar,
Hseyin Cahit Yaln, Falih Rfk Atay, Kazn Nam Duru, Prof. Mustafa ekip Tun,
Prof Sadrettin Celal Antel, Prof. Ali Nihat Tarlan. Muharrir Vala Nurettin, Necip Fazl
Ksakrek, Sabiha Zekeriya Sertel, Naci Sadullah ve Peyami Safa hakszdrlar da. Pierre
Louisnin eseri yerine, ayn isimle rlplak tablo ve heykel resimleriyle dolu bir kitab,
hem de adliyenin nndeki kaldrmlarda iportaclara bangr bangr bartarak sattran
Konyal brahim mi hakldr? Basn Afrodit yznden birbirine girdi25.
Yunus Nadi ise stunluk ba makalesinde unlar yazyordu:
Mddeiumum davay lzumundan ok ar benimsemi ve bu fazla gayreti mahkeme
erevesinden taan derecelere gtrmtr. brahim Hakk Konyal zavalls, bedii
heyecan kaynana dayanan sanatn yerinde ve zamannda baz cemiyet kaytlar ile
balanmaktan serazat kalabileceini nereden takdir etsin? lave edelim ki, nihayet koyu
cahillikle karaktersiz taassuba dayanan demagojiye kar gsterilen msamaha inklp
prensiplerimize bile ziyan verebilecek tehlikeler dourmaya kadar gidebilir. diyordu26.
Yazlp izilenler de kamuoyunun dikkatini ektii iin 24 ubattaki
durumay ok sayda vatanda izlemek istedi 27. Durumann balayaca saat
olan 9.30da mahkeme salonu merakllar tarafndan hnca hn doldurulmutu.
Bu artlarda mahkemenin alabilmesi imknszd. Bu durum karsnda
duruma nce daha byk salonu olan 2. Ceza salonuna daha sonra 7 ceza
salonuna nakletti. Fakat bu salonlar da yeterli gelmedi. Kalabalk her iki salonu
da bir anda doldurmutu. Son are olarak celsenin Adliyenin en alt katnda
bulunan 4. Ceza salonunda almasna karar verildi. Salona ilgililer dnda
ancak salona sadece 40 50 kii alnabildi. Dier merakl kalabalk polis ve

Akam, Vakit, Tan, 18 ubat 1940.
24 Vakit, Cumhuriyet, 22 ubat 1940.
25 Cumhuriyet, 19 ubat 1940.
26 - Yunus Nadi, Afrodit iinin mahiyeti Cumhuriyet, 20 ubat 1940.
27 - Vatandalarn ok nemli bir kimsini niversite rencileri oluturuyordu.
22
23
141
jandarmann gayretleri ile glkle mahkeme binasnn dna karldktan sonra

duruma balad.
Riyaset makamnda 7. Asliye Ceza Reisi smail Hakki Bey, ddia makamnda
da bizzat Mddeiumum Hikmet Onat vard. Sanklar da vekilleri ile birlikte
yerlerini aldktan sonra ilk olarak Maarif Vekleti Talim ve Terbiye heyetinin 21
ubat 1940 tarihli raporu okundu. Raporda Nasuhi Baydar tarafndan tercme
edilen eserin edebi kymetinin bulunduu. Tercme srasnda kitabin mana ve
mahiyetinin mtercim tarafndan herhangi bir ekilde deitirilmemi olduu
gibi sanat idealine uygun ve dier tasvirleri bakmndan da yetikin kimselerin ar
ve haysn rencide eder mahiyette telakki edilemeyecei ve bilhassa eserin
matbuat kanununun bu husustaki maddelerine aykr olmad belirtiliyordu 28.
Mahkeme reisi raporun okunmasndan sonra ilk olarak sanklara Talim ve
Terbiye Kurulunun raporu hakkndaki grlerini sordu. Sanklar adna sz alan
Semih Ltfi Bey, raporun savunmalarna tamamen uygun olduunu ve ilave
edecek bir eylerinin bulunmadn syledi. Ardndan Mddeiumum Hikmet
Onat iddianamesini okudu. Onat savunma makamnn btn tezlerine tek tek
cevap verdi. ddianamesinde bazen Afrodit adli romandan blmler okuyarak
bunlar hukuki bakmdan tahlil etti. Roman kahraman Afroditin genel ahlak
anlay itibari ile mezmum (Makbul olmayarak ayplanm. Kt) addedilen katl,
hrsz ve din mukaddesatna tecavz gibi ilere insanlar ynlendirebilecek
karakterde bir olduunu syledi. Eserin mahkemeye tanmas yznden
dnyaya rezil olduk eklindeki savunmaya 15 ubat 1940 tarihli ve 558 numaral
Gringorie Edebiyat mecmuasnda yer alan bir Fransz yazara ait Afrodit
Trkiyede Makbul Kabul Edilmemitir yazsna atfta bulunarak yazarn u
cmlesini nakletti. Biz Batllar her aheser ahlaki olamaz deriz, ama arkllar
bizden daha ciddi ve serttirler.
Hikmet Onat iddianamesini okurken mahkeme koridorlarndan srekli itiraz
sesleri ykseliyordu29. Bunun zerine mahkeme reisi smail Hakk Gzeten
iddianamenin okunmasn durdurarak bu artlarda durumaya devam
edilemeyeceini aklad. Semih Ltfi Bey ve Kenan Dimenin avukatlar Esat
Mahmut Karakurt riyaset makamnn bu talebine iddetle kar kt. Sessizliin
28
29
Cumhuriyet, Son Posta, Akam, Vakit, Tan, 25 ubat 1940.

Asm Us o gn adliye binasnn iinde ve dnda yaananlar hibir ekilde tasvip etmez. Bu tr
davranlarn mahkemelere saygszlk olduunu syler. Asm Us, Cumhuriyet Mahkemelerinin
stiklaline Hrmet, Vakit, 28 ubat 1940.
142
salanmasndan sonra Mddeiumum iddianamesini okumaya devam etti. 1908

ve 1910da Pariste, 1930da da Brkselde toplanan Uluslararas Edebiyat
kongrelerinde cemiyetin ahlaki zerinde etkili olan gayr ahlaki eserlerin dnya
efkr tarafndan da tedbirle karlandn izah etti. Ankarada toplanan Neriyat
Kongresinde de ocuklarn ellerine verilecek eserlerin onlarn ahlakini bozacak
nitelikte olmamas gerektii kararnn alndn belitti. Savunma makamnn
bilim insanlar ve talim terbiye kurulunun eserin mstehcen olmad konusuna
da deinerek neyin ahlak neyin de ahlaki olmad kararn verme yetkisinin
bilim insanlarnda deil mahkemelere ait olduunu syledi.
Onat,
iddianamesinin sonunda matbuat kanunu kmadan nce edebi eserlerin
mstehcenlii ile ilgili Mecliste yaplan tartmalar hatrlatt. 4 saat suren
iddianamesinin sonunda Afrodit adl romann kanun hkmleri karsnda
mstehcen olduu neticesine vard ve zanllarn cezalandrlmalar gerektiini
syledi30.
ddianamenin okunmasnn ardndan mahkeme reisi savunma sanklarn
savunmalarn yapabilmeleri iin ileri 1 Marta erteledi.
Afrodit romann mstehcen olarak nitelemesi basnda derhal karlk buldu.
Hukuku kimlii ile bilinen Denizli milletvekili Necip Ali Kka
Mddeiumumnin iddias karsnda Cumhuriyet gazetesine verdii demete
nsanlar tabiat eyay tetkiklerinde kendi kltrel seviyelerine gre bir mantk
kullanrlar. Hadisat medrese gzl ile tetkik edecek olursak beynelmilel medeniyet
muvacehesinde tuhaf neticelere vasl olmaktan korkarm. Bilmeyenler varsa
renmelidirler ki biz Tekiltesasiyesizle kanuni medenimizle eski ve ihtiyar arktan
ayrlm Avrupa ailesi zmresine katlmzdr. Hakiki sanat eseri ancak iptidai
cemiyetlerde mstehcen saylr. Ben Trk cemiyetini bundan tenzih ederim. dedi31.
Kararn aklanaca 1 Mart tarihinde de mahkeme salonu tamamen
dolmutu. Gnlerden beri btn matbuatn gndemini megul eden davann
sonuna gelinmiti. Salonu dolduranla kararn Bat medeniyetine mi yoksa ark
zihniyetine mi uygun olacan merak ediyordu.
Saat 10da balayan durumada Mahkeme Reisi smail Hakki Gzeten son
savunmalarn yapmak zere sz sank avukatlar Mahmut Esat Karakurta
verdi. Karakurt savunmasnda iddia makamnn ileri srd sulamalara cevap
30
31
Cumhuriyet, Son Posta, Akam, Vakit, Tan, 25 ubat 1940.

Necip Ali Kcka Diyor ki, Cumhuriyet, 29 ubat 1940.
143
verdikten sonra btn memleket mnevverlerinin de kendileri ile ayn kanaatte

olduunu syledi. Bunlarn bazlarnn isimlerini okudu 32. Ardndan sz
brahim Hakk Konyalya getirerek, Konyalnn bilirkiiliinin kabulnn
mmkn olmadn nk bu kiinin her eyden evvel orta tahsilini bile
yapmam olduunu, vaktiyle Konyada yapm olduu ilerle bir sanat eserini
zerinde fikir beyan etmekle bu dava arasnda hibir ilikinin kurulamayacan
beyan etti.
Savc Hikmet Onatn ahslarla uramayalm itirazna kar daha fazla
heyecanlanan ve hiddetlenen Karakurt, Konyal ile ilgili iddialarn igal yllarna
kadar geriye gtrerek Konyalnn o yllarda stanbul Valilii tarafndan
gazetecilikten men edildiini ileri srd33.
ddia ve savunmalarn tamamlanmasndan ksa bir sre sonra Mahkeme
Reisi smail Hakk Gzeten dava ile ilgili karar okudu. Kararda zetle u ifadeler
yer alyordu. Fransz edip Pier Luiz tarafndan kaleme alnan ve Mebus Nasuhi
Baydar tarafndan Trkeye evrilen, Kenan Dimen tarafndan baslan ve Semih
Ltfi Erciye tarafndan datlan Afrodit adndaki roman hakknda Sultan Ahmet
Birinci Sulh Ceza Mahkemesinde bilirkii brahim Hakk Konyal tarafndan
verilen rapor dorultusunda dava ald. Dava srasnda Konyalnn eserin bir
btn olarak incelemek yerine eserden belirli sahifeleri dikkate alarak eserin
mstehcen olduu kararna vard ancak bu ekilde hazrlanan raporun
kanunen kabul edilmesinin uygun olmad belirtildi. Ayrca brahim Hakk
Konyalnn tarihi tetkikler mahsul olduu kayd ile Afrodit tercmesi ile alakas
olmayan hayl ve ak resimler koyarak ve yine Afrodit kitab neri sureti ile
hakiki Afrodit adl eserin isminden istifade etmeye kalkm olmas da
bilirkiilerde olmas lazm gelen artlardan birisi olan tarafszln pheye
drld ifade edildi.
Kararn devamnda romanla ilgili niversite
profesrlerinden oluan yetkili bilirkiiler ile Maarif Vekleti Milli Talim ve
Terbiye heyetinin raporlarndan bahis edildi. Bu heyetlerin raporlarnda romann
edebi kymete haiz bir sanat eseri olduu ve matbuat kanununun 31. Maddesinin
1. Ve 2. Fkralarnda ifade edilen halkn ar ve hay duygularn inceltecek
Bu isimler arasnda Mebus ve Bamuharrir Yunus Nadi ve Falih Rfk Atay, Mebus ve Hukuku
Necip Ali Kka, Mebus ve Muharrir Ali Canip ktem, Muharrir ve Edip Peyami Safa, Nurettin
Artam, niversitenin bilirkii olarak tayn ettii profesrler, Maarif Vekleti Talim Terbiye Heyeti.
Cumhuriyet, Ulus, Tan, Akam, Vakit, 2 Mart 1940.
33 Cumhuriyet, Ulus, Son Posta, Akam, Vakit, Tan, 2 Mart 1940.
32
144
mahiyette mstehcen eser olarak kabul edilemeyecei belirtilmi olduu ifade

edildi.
Sonu olarak daha yetkili uzmanlarn raporlar dorultusunda romann
mstehcen olmad kanaatine varldndan daval Semih Ltfi Erciya ile Kenan
Dinmann beraatna ve davann amme namna takip edilmi olduundan
mahkeme harcnn alnmasna da yer olmadna. Sultanahmet Birinci Sulh Ceza
Mahkemesinin setii bilirkii brahim Hakk Konyalnn raporuna dayanarak
toplattrlan tercme Afrodit nshalarnn sahibine iadesine temyizi kabil olmak
zere karar verildi.
Kararn aklanmasndan sonra Semih Ltfi Kitabn btn gelirlerini
Erzincan zelzele felaketzedelerine braklacan syledi. Salonda yeniden byk
alklar duyuldu34.
Ancak Mddeiumum Hikmet Onat karar temyize gtrd. Kararn temyiz
durumas 2 Nisan 1940ta yapld. Afrodit ile ilgili karar burada da doru
bulundu. Bu kararla Trk matbuat zgrle doru nemli bir kazann elde etti.
Temyiz mahkemesinin Afrodit kararn tasdik etmesi zerine daha nce
Mddeiumum tarafndan toplatlan kitaplarn da sahiplerine iade edilecei ifade
edildi. Bu arada dava devam ederken yaymlanan ikinci Afrodit kitabi iin
balatlan toplatma karar ve dava da durduruldu35.
Afroditten Kaynaklanan Cumhuriyet Gazetesi ile brahim Hakk Konyal
Arasndaki Gerilim
Romanla ilgili dava devam ederken brahim Hakk Konyal, gerek Afroditin
ne olduunu anlatan ve iinde 10 tablo ve 30 resim bulunan bir kitap yaymlad 36.
Fiyat 50 kuru olan kitap ok sayda sat yapt 37. Konyal, byle bir eseri neden
neretme ihtiyac duyduunu yle aklyordu:
Cumhuriyet, Akam. Vakit, 2 Mart 1940. Fakat gerekten de bu eserin satndan elde edilen
gelirlerin Erzincan felaketzedelerine verilip, verilmedii bir trl anlalamad. Dem, Aylk Kltr
Sanat Dergisi, S. 11, Mart 2002, s. 19.
35 Cumhuriyet, 3 Nisan 1940; Safaeddin Karanak, Takdir Hakki Afroditin Dourduu Bir Mesele,
Cumhuriyet, 29 Nisan 1940.
36 brahim Hakki Konyal, Tarihi Afrodit, Numune Matbaas, stanbul 1940.
37 Konyalnn kitabi Afrodit davas iinde yle deerlendirildi: Edebiyatn mazisinde skandallar
byk rol oynamtr. Onlarn akisleri en usta reklamlardan stn neticeler vermitir. 1940 ylnn
nasibi hep bu ynde imi meer. lk olarak Madam Bovary boy gsterdi mahkemelerde. Onu
Afrodit takip etti. Vaktiyle bir kolu kopan zavall kzn stanbulda bana gelenler malum. im
34
145
Son zamanlarda mnakaas yaplan Piyer Luisin mahut Afroditi mnasebetiyle

uyanan alaka ve tecesss karlamak iin bu hlasay neretmek zorunda kaldm.
Shulet Ktphanesi sahibi Semih Ltfi, Fransz muharriri Piyer Lisin yalnz para ve
hret kazanmak iin yazd ve isminden baka tarih ilmi ile hibir alakas olmayan
Afroditini Saylav (milletvekili) Nasuh Baydara tercme ettirmi ve neretmitir. Eserin
nasl ve niin tercme edildiini de tahkik etme imkn buldum. Afroditi bastran Semih
Ltfinin teyzezadesi gen bir kitap geen sene Avrupa seyahatine km. Dnnde
kendisine ok ak sak olan Afroditi tercme ettirirse byk paralar kazanacan
tavsiye etmitir. te Semih Ltfi hsmnn tavsiyesini yerine getirmek ve bol para
kazanmak iin bu kitab bastrmtr.
Mddeiumumlik (Savclk) halkn ar ve hay duygularn rencide edebilecek
mahiyette grd Afroditin tercmesini tetkik iin Sultanahmet Birinci Sulh Ceza
Mahkemesine vermitir. Mahkeme de beni ehlivukuf (bilirkii) samtr. Kitabi okudum.
Kanaatimi mahkemeye bildirdim. ki gn sonra iportaya decei iin be on kuru gibi
az bir para ile satlacan tercmenin nezih Trk heyeti itimaiyesine sokulmayaca
neticesine varyordum. Hibir tesire kaplmayarak kanaatimi serbeste ifade etmi olmam
gazetelerde mnakaaya yol at. Sat yapamayan baz gazeteler kanaatimi ve imzam
istismar ettiler.38. Konyal bu yayn ile bilirkii olduu ve devam eden bir dava
ile ilgili itham edici ifadeler kullanmt. Onun bu davranna tepki gecikmedi.
Kitabn yaymlanmasndan ksa bir sre sonra Cumhuriyet gazetesinde
Konyal ile ilgili baz belgeler yaynlanmaya balad. Bu belgelerde Konyalnn
stanbulun tilaf Devletleri tarafndan igali srasnda mill hareket aleyhinde ve
igalciler lehinde faaliyetlerde bulunduu gerekesi ile zafer ve inklplardan
sonra takibata uradn yazd. Bu ynde baz belgeler de yaymlad. stanbul
Valisinin imzas ile Konyalya gnderilen belgede u ifadeler yer alyordu39.
Sizin Mtareke sralarnda drdnc ube yolcu kaleminde mstahdem
bulunduunuz srada milli hareketi rencide edici ve dman lehine mtezahir (grlen,
asl garibi bu dilberi oluk ocuk eline ehli hibre (bilirkii) teslim etti. Baka bir vatanda 50
kuru bulamayacak olan ocuklara acyarak 25 kuruluk bir nsha bast. (kinci Afrodit evirisi)
Bu suretle niversite ve Talim ve Terbiyenin rportajlardaki endielerinin yersiz olduu ortaya
kt. Sra mahkemelik Afrodite geldi. ki rakip yetmiyormu gibi ehli hibreninki ve popler
tabiinki bir liralk basks kt. Cavit Yama, Vitrin, Servetifnun Uyan, C. 87, S. 2277, 11
Nisan 1940.
38 Konyal, s. 51.
39 Cumhuriyet, 20 ubat 1940.
146
yardm eden) ve msbet efalinizden (ilerinizden) dolay gazetecilik istihdamnzn

kanuna mugayir olduu beyan olunur.
stanbul Valisi Fazl
Gazete stanbul Valisi Fazl Beyin bu yazy yazmasna sebep olan ve
Konyalnn kendi el yazs ile yazld iddia edilen belgelerin fotoraflarn de
yaymlamaya balamt. Yaymlanan belgelerde de zetle u ifadeler yer
alyordu.
16 Mart 1336 (1920) Sal. Bugnk hatrat ve Mehudtm tespit ederken u
cmleyi garra (gsterili gzel cmle) ile balayacam. (hz min fazl rabb). Kuvay
Milliye denilen lm etesi Muhammed mmetinin Anadoluda ktr ktr dorar,
bozkrlarda kyler ve hanmanlar sndrr, Bigalarda yamalar, ktallar (katliam)
yapar. Bayburtta evleri topa tutar. Anadolunun b-kes kylerinde st ste kalan son
talar ykar, yetimlerin son lokmasn da alarken bu zavall milleti ne kadar teessf edilir
ki Dveli Galibe onlar kurtaryor. Azametine kurban olduum Tanrm. Ne harikalar ibda
ve htra eylemez. Gazap suretinde tecelli eden byk ltuflar vardr. Dveli tilafiye ite
bu gn stanbulu igal ettiler. Ettilerse hz min fazl rabb.
Gazetede yaymlanan ikinci belge Osmanl Devletini Birinci Dnya Savana
sokanlarla ilgili idi. 10 23 Temmuz 1336 (1920) tarihini tayan bu belgede de
zetle u ifadelere yer veriliyordu.
Madem ki bu Millet Meclisi vard. Madem ki o da harbe raz oldu. O halde bu millet
de harbe taraftard. Kahrolsun eek millet! Hala o apulcularn peindeler Ah byle
Merutiyet keke olmasayd Merutiyet baisi (iddetli) felaketimiz ve amili inkrazmz
oldu. Kahrolsun alaklar.
Ayn gnk Cumhuriyet gazetesinde gazetenin bayazar Yunus Nadi 40
Konyalya cevap niteliinde Afrodit inin Mahiyeti balkl bir yaz kaleme
almt. Yunus Nadi bu yazsnda mahkemenin safahat hakknda bir
deerlendirme yaptktan sonra konuyu Konyalnn kiiliine,
bilirkiilik
niteliine ve yazd esere getirdi. Konyalnn nerettii Afrodit kitabndan
brahim Paa saray dedikleri han harabesini nasl yktksa Afrodit adl bu tereddi
mikrobunun da ban ezeceiz. satrn naklederek Demek ki brahim Paa Sarayn
yktrmakta elbirlii eden kuvvetler Afrodit davasnda da omuz omuza yryorlar. dedi.
40
Ayn zamanda Mula milletvekili
147
Konyalnn dava srecinde ikinci bir savc (Mddeiumum) gibi davrand

belirtilen yazda bilirkiilerin sadece mahkemelerde bilgisine bavurulan olmas
gerektiini ifade etti. Mahkeme srecindeki davranlarn Mill Mcadele
yllarnda Konya isyanlarndaki deliba ve Zeynelabidin Hocann davranlarna
benzetti. Konyal ile ilgili gazetelerinde yaymlanan belgelere deinerek
mahkemenin savcsn da hedef ald. Mddeiumum Hikmet Onatn brahim
Hakk Konyaly ok beendii ve gvendii bir insan olmasayd yaymlanan
vesikalar dikkate almas gerektiini belirterek iki ismin ibirlii iinde olduklar
ithamnda bulundu41.
Bu yaymla beraber konu bir anda Afrodit davasnn dnda farkl bir boyut
kazand. Gazetede yer alan yazlar hem Mddeiumum hem de brahim Hakk
Konyal iin ok ciddi bir ithamd. Konyal bu ithamlara cevap olarak gazeteye bir
tekzip yazs gnderdi. Tekzip yazsnda u ifadelere yer verilmiti:
Gazeteniz 20 ubat 940 tarihli nshasnda ahsma hakaretlerle ve isnatlara kar
matbuat kanununun 48. Maddesi dayanarak aadaki cevabmn ilk kacak nshada
yaymlanmasn istiyorum. deniyordu42.
Drt maddeden oluan tekzip yazsndaki cevaplar u ekildeydi.
1 Bana isnat edilerek Atatrke ve millete hakaret dolu yazlar hibir
eserimde ve gazete yazlarmda neretmi deilim. Buna imkn da yoktur.
2 On be seneden beri yazdm eserler beynelmilel ilim lemi tarafndan da
kabul grmtr. Bunlardan Topkap Saraynda Deri zerine Yaplm Haritalar
adl eserim bizzat Atatrk tarafndan da takdirle karlanm ve beni huzurlarna
artarak anlmdan pmtr. On be seneden beri nerettiim ilmi eserler
tamam ile Cumhuriyete ait inklplar tahkim eylemitir. Bunlarda ahs ve
ahsiyet yoktur.
3 Matbuat mdriyetinin kanaatine gelince, bunu matbuat mdrnn
bizzat neretmesi lazmdr. Onun dedii tarihten beri Trk matbuatnda rejim
lehinde birok yazlar nerettim. Bu neriyatma da kimse mani olmad.
4 Dn beni en karaktersiz ve cahil diye tantan Cumhuriyet gazetesi bile
ilm inklba milletimin harsna hizmetlerimi takdir ederek Topkap Saraynda
Deri zerine Yaplm Haritalar adl eserimin yaymlanmas mnasebeti ile
yazd uzun bir metinde u cmleler de vard. Hars lemimizde hret
Yunus Nadi, Afrodit inin Mahiyeti brahim Paa Saraynn Yktrmakta birlii Eden Kuvvetleri Afrodit
Davasnda da Omuz Omuza Yryor Gryoruz, Cumhuriyet, 20 ubat 1940. Nadi, F s. 80.
42 Konyalnn Mektubu, Cumhuriyet, 23 ubat 1940.
41
148
kazanlmasnn kalaylamasndan beri deerli eserlerden mahrum kalyorduk. brahim

Hakk Konyal yeni eseri ile hakl olarak beynelmilel bir hret ve eref kazanmtr.
Afrodit davasndaki ilm kanaatlerimin tezahrnden sonra cahil ve mrteci
olduum eklindeki ithamlarn sebeplerinin tahlilini en byk hkimi adalet olan
efkr- umumiyenin takdirine brakyorum. st tarafn Cumhuriyet kanunlar ve
mahkemeleri syleyecektir.
Konyalnn tekzip yazsn yaymlayan gazete ayn gn hem tekzip yazsna
cevap verdi hem de ithamlarn srdrd. Konyalnn bu dncelerinde yalnz
olmadn belgeleri ile ortaya koymaya devam etti. Konyalnn Basn Birliinden
karlacan kamuoyuna duyurdu43.
Bu arada dier baz gazeteler de ie kart. Vakit gazetesi bayazar Asm Us,
Cumhuriyet gazetesinin ba makalesi ve ba sahifedeki haberini esas alarak
mtareke srasnda olumsuz davranlar bilinen daha sonra da gazetecilikte
istihdamnn kanuna aykr olduu bilinen birisinin mahkemeler tarafndan nasl
bilirkii olarak tayn edilmi olduunu eletirdi. Umumi hapishanenin (brahim
Paa Saray) yklmas konusunda ise Hikmet Onat ile Konyalnn ibirlii iinde
olduklar ithamlarna ise katlmad44.
Tan gazetesi ise mahkeme srasnda Mddeiumum Hikmet Onatn davay
izlemek isteyen genlere kar davranlarn herhangi bir isim zikredilmeden
eletirildi45.
Tartmalardan Konya halk ve basn da rahatsz olmutur. Konuya Konya
sz konusu edildii iin katlmak zorunda kaldn ifade ede Ziya alk, Yunus
Nadinin yazsna atfta bulunarak Konya soyadndan dolay bir isyan vakasn yd
etmee lzum yoktur. der. brahim Hakk Konyalnn kendisine yneltilen
eletirilere kendisinin cevap vereceini ifade eden alk, Temennimiz bir tek ismin
anlmas ile 650 bin kiinin sakin bulunduu bir memleket parasnn ydna, orann
tarihindeki fena bir fasln sylenmesine lzum grlmemesidir. Suu ileyenler cezasn
ekmitir. Cezaya uramayanlar ise masum olan ve milli ideale bal olanlardr. nklp
genlii Cumhuriyet ocuklar iin bu tr vakalarn gndemde tutulmas psikolojik
bakmdan olumsuz etki yapmaktadr. dedikten sonra eer Cumhuriyet gazetesinin
Cumhuriyet, 25 ubat 1940.
Asim Us, Bir Ykmann Mesuliyeti, Vakit, 21 ubat 1940.
45 Sabiha Zekeriya, Grler Genliin Hassasiyeti, Tan, 25 ubat 1940.
43
44
149
yaymlad belgelerin doruluu kantlanrsa bizzat kendisinin de Konyal

soyadnn kandrtlmas iin alacan ilave etti 46.
Bu gelimelerin ardndan Afrodit davas ile balayan tartmalar Cumhuriyet
gazetesi ile brahim Hakk Konyal arasnda yeni bir davaya konu oldu 47.
Cumhuriyet Gazetesi ile brahim Hakk Konyal Arasndaki Dava
Konyal Cumhuriyet gazetesinde yaymlanan ve kendisine gre uydurma ve
hakaretlerle dolu olan belgeler ve gnderdii tekzip yazsnn ge yaymland
iin Matbuat kanununun 2748 ve 4849. Maddelerine dayanak gstererek 22 ubat
1940 tarihinde gazetenin sahibi Yunus Nadi ve yaz ileri mdr Hikmet Mnif
Bey aleyhine dava at 50. Davann ilk durumas 6 Mart 1940 tarihinde yapld.
Ziya alk, Afrodit ve Ehli Vukuf, Ekekon, 23 ubat 1940.

Aslnda Afrodit dier birok gazete ve gazetecinin de yarglanmasna sebep oldu. Afrodit yznden
mahkemelere den gazetecilerin davalar uzun mddet devam etti. Cumhuriyet gazetesinden
Peyami Safa, Akam gazetesinden Vala Nurettin, Tan gazetesinden Sabiha Sertel ve Halil Ltfi
Drdnc, Son Telgraf gazetesinden Ethem zzet Benice yine Son Telgraf gazetesinden Necip Fazl
Ksakrek, Yeni Sabah gazetesinden Cemalettin Saraolu haklarnda alan davalar dolaysyla
adliye koridorlarn bir hayli andrdlar. Neticede Yeni Sabah hari, dier gazetelerde alanlar
da Afrodit gibi beraat ettiler. Dava sreci ile ilgili baz rnekler iin bak. Peyami Safa Mdafaasn
Okudu, Akam, 24 Mart 1940. Afrodit Davalar Devam Ediyor, Vakit, 24 Mart 1940. Afrodit
Davalar Mahkemeye verilen Tan gazetesi ile Sabiha Zekeriya ve Halil Ltfi Hakknda beraat
karar verdi, Akam, Cumhuriyet, 27 Mart 1940. Yeni Sabah ile Mesul Mdr Mahkm
Oldular, Vakit, 27 Mart 1940. Afroditten kan Yeni Bir Dava, Akam, 30 Mart 1940. Nadir
Nadi, Afrodit Davas ve Geri Davranlar, Cumhuriyet, 10 11 Temmuz 1964.
48 Matbuat kanununun 27. maddesinde
Her gazete veya mecmuann neriyatndan doan mesuliyet
umum neriyat filen idare eden zat ile bu gazete veya mecmua sahibine aittir. Muharrirler kendi imzalarn
tayan yazlardan umum neriyat idare eden zat ile birlikte mesul olurlar. ifadesi yer almaktadr.
TBMM Zabit Ceridesi, Devre 4, Cilt 3, Fevkalade itima, 35. Toplant, 25. 07. 1931, s. 366.
49 Matbuat kanununun 48. Maddesinde de Gazete veya mecmuann mesulleri matbuann neriyatndan
tevellt edebilecek her trl hukuk ve ceza mesuliyetlere halel gelmemek zere bir memurun vazifesine
mteallik fiillere ait olarak gazete ve mecmualarda yaplan neriyat hakknda bir Devlet memuru veya
salahiyetli makam tarafndan gnderilen cevaplan meccanen neretmee mecburdur. Cevap ve tashihler
gazete veya mecmuann bu cevap ve tashihlerin vusuln mteakip ilk kacak nshasnn ayni stununa
ayni punto harflerle hi bir ilve olunmakszn neredilecektir. denilmektedir. TBMM Zabit Ceridesi,
Devre 4, Cilt 3, Fevkalade itima, 35. Toplant 25. 07. 1931 s. 373.
50 Yunus Nadi Beyin o tarihte Mula milletvekili olduu iin stanbul Mddeiumumsi Hikmet Onat
TBMMye 7 Mart 1940 tarihinde bir yaz yazarak Yunus Nadi Beyin terii (yasama)
dokunulmazlnn
kaldrlmasn
talep
etti.
Dnemin Babakan
Refik
Saydan,
Mddeiumumlikten gelen yazy 12Mart 1940ta meclise gndererek gereinin yaplmasn istedi.
lgili yazya 18 Mays 1940 tarihinde Meclis adalet komisyonundan u cevap yazld: Mula
mebusu Yunus Nadiye isnat olunan su Tekiltesasiye kanununun 12 ve 27. maddelerinde yazl
crmler haricinde olduu hzari encmenin mazbatasndan dahi anlaldndan Dhil nizamnamenin
180. maddesinin ikinci fkras mucibince takip ve muhakemesinin devre sonuna braklmasna karar
46
47
150
Altnc Asliye Ceza Mahkemesindeki ilk durumada Mahkeme istida (dava

etmek) suretinin Cumhuriyet gazetesi yayn mdr Hikmet Mnif Beye henz
tebli edilmedii gerekesi ile tebliin icrasna karar verdi51. Davaya 16 Mart
1940ta devam edildi. Mahkemede Konyal ve avukat Ethem Ruhi ile
Cumhuriyet gazetesi yayn mdr Hikmet Mnif ve avukatlar rfan Emin ile
Suat Ziya hazr bulundular.
Konyalnn mracaat zerine Mddeiumumlik de davaya itirak etmiti. Bu
yzden ilk olarak Mddeiumumlik tarafndan hazrlanan iddianame okundu.
ddianamede 20 ubat 1940 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde yaplan yaymlarla
aka brahim Hakk Konyalnn tehir edildii. Halkn hakaretine kin
beslemesine maruz brakld, gnderdii tekzip yazsnn ertesi gn ve ayn
puntolarla yaymlamad ifade edilerek gazetenin yaz ileri mdrnn
matbuat kanunun 27 ve 48. Maddeleri ve ceza kanununun 480. Maddesine gre
cezalandrlmas isteniyordu52.
Savclk makam iddianamesini bitirdikten sonra sz sras brahim Hakk
Konyal Adna avukat Edhem Ruhi Bey ayaa kalkarak zetle unlar syledi:
Mvekkilinin Afrodit davasndan dolay verdii rapor zerine Cumhuriyet
gazetesi tarafndan garaz ve kinle tehir edilmitir. Yaplan sulamalar doru
deildir. Mvekkilim birok yazlar yazm, yayn hayatnda tannm birisidir.
Oysa imdi aleyhinde yaplan ithamlarla yayn hayatndan adeta kovulmutur.
Hibir gazete yazlarn kabul etmiyor. Dedikten sonra sulularn
cezalandrlmas ve mvekkiline de 10 bin lira tazminat denmesi talebinde
bulundu.
Bu aklamalar karsnda sz alan Cumhuriyet gazetesi yayn mdr
Hikmet Munif adi geen belgelerin tarihe mal olmu belgeler olduunu ve
gazetesinde de belgelerle ilgili herhangi bir yorum yaplmadn, tekzip namenin
ge yaymlanmasnn sebebinin ise art niyetten deil postadaki gecikmeden
kaynaklandn ifade etti. Belgelerin nasl elde edildiini yayn ilkeleri gerei
aklayamayacan fakat belgelerin sahte olduu ynnde bir dava almas
durumunda defter halinde olan belgelerin asllarn mahkemeye ibraz
edebileceklerini syledi. Savclk makamnn yirmi sene evvelki belgeleri imdiye
verilmitir. TBMM Zabit Ceridesi Devre 6, Cilt 11, tima 1, 54. nikat, 22. 06. 1940, s. 1-2, S. Says
155, 156, 157, 158 ve 159.
51 Vakit, Akam, 7 Mart 1940; Akam, 8 Mart 1940.
52 Vakit, 17 Mart 1940.
151
kadar niin yaymlamadnz eklindeki sorusuna da belgeler imdi elimize geti

de ondan cevabini verdi53.
Ardndan Hkim sank konumunda olanlarn yaymladklar belgeleri
mahkemeye ibraz etmeleri iin durumay bir hafta erteledi.
Olduka tartmal geen 26 Mart tarihinde yaplan duruma Hikmet Munif
Beyin avukatlar Cumhuriyet gazetesinde neredilen belgelerin hakaret
niteliinde olmad, sadece tarihi belgelerin yaymland bir kere daha ifade
ettiler. Bu nitelikteki belgelerin yaymlanmasnn da su tekil etmedii,
belgelerin yaymlanmas ile brahim Hakk Konyaly Afrodit davasnda bilirkii
tayin eden mddeiumumlik makamnn hedef alnmad ifade edilerek
mvekkillerinin beraatn talep ettiler.
Hkim taraflar dinledikten sonra davaya konu olan belgelerin incelenmesi
iin durumay 29 Marta erteledi54. O tarihte yaplan durumada da kararn
aklanmas 3 Nisana brakld.
3 Nisanda okunan karar metninde u ifadeler yer ald.
Yaymlanan belgelerde brahim Hakk Konyalnn mensubu bulunduu millete
eek ve Milli mcadele kahraman, devletimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatrke de
Yahudi Mustafa Kemal szleri ile hitapta bulunuu, milli vicdan tarafndan her
zaman iin takbih (irkin) olunacak bir harekettir. Bu byle olunca mtekiye isnat
olunan vesikalarn yaymlanmasndan sonra onun ceza kanunu ile tespit olunduu gibi
halk nazarnda hret vakar ve haysiyetinin dtn kabul etmek lazmdr.
Sank ve avukatlar davacya ait belgeleri mddei aleyhi tahkir etmek gayesi ile deil
tarihe hizmet etmek istedikleri iin yaymladklarn sylediler. Hlbuki tarih bir milletin
mukadderat ve seyri zerinde hibir surette tesir ve nfuzu olmayan ahslara ait haller
ve hareketlerle megul olmaz. Tarih ancak mill hayatn zaruretleri ile gelien hareketleri
kendi sinesinde toplar. brahim Hakk Konyal ise ne mtarekeden evvel ne de
mtarekeden sonra Trk milletinin tarihi ve mukadderat zerinde grev alm ve tesir
yapm bir ahsiyet deildir. denildi. Ardndan da Hikmet Mnif Beyin
mahkemenin mevzusu olan belgeleri yaymlayarak Konyalnn kiilik haklarna
zarar verdiine hkmederek drt ay hapis ve 66 Lira 60 kuru ile
cezalandrlmasna karar verdi55.
Vakit, 17 Mart 1940.
Vakit, Cumhuriyet, Ulus, 27 Mart 1940.
55 Cumhuriyet, 4 Nisan 1940.
53
54
152
Afrodit ile ilgili Temyiz Mahkemesinin karar ve ardndan balayan Konyal

ile Cumhuriyet gazetesi mahkemesi zerine bir daha byle bir tartmann
yaanmamas ve en azndan milletvekillerinin bu tr konularn iinde yer
almamas iin konu TBMMde de tartld. Yasal boluk varsa giderilmek istendi.
Ancak yeni bir yasal dzenlemeye gerek grlmedi. Konu ile ilgili grlerini
aklayan Ankara milletvekili Aka Gndz Kanun diyor ki, ehlihibre midir, nedir
ona veriniz, Afroditi paasndan yakaladk ona verdik, dedi M, yle deildir. Tuttuk
niversiteye verdik, o da yle deildir dedi, mstehcen deildir dedi, yine srar ettiler,
talim ve terbiyeye verdik, Maarif vekletinin Mill Talim ve terbiye adn tayan heyetine
verdik, o da deildir dedi. Yine srar ettiler, mahkeme de deildir dedi. Yine srar olundu.
Binaenaleyh byle bir heyete filn verecek olursak meydana bir ikinci Afrodit kar. ok
rica ederim, bu inklb her eyin pahasna ilerleten bu memlekette ne bu Afroditler ksn,
ne de bu Afroditleri karanlar ksn, mni olalm. Bu kadar basit bir fkra ise, bu
meyyideler esasen kanunda var. Rencide edermi, etmezmi, bu kanuna lzum yoktur,
kanun meyyideler esasen var dedi56.
Aka Gndzn konumasnn ardndan sz alan Adliye Vekili Fethi Okyar
Gndzn ifade ettii Ne Afrodit davasn isterim, ne de Afrodit davasn
karanlar. cevap verdi. Mahkemelerin uygulamalarnn eletirilmesini doru
bulmadn belirtti. Mahkemelerin sadece TBMM tarafndan karlan kanunlar
uyguladklarn belirttikten sonra sz Afrodit davasna getirdi. Afrodit davasn
karanlar kimlerdir ve niin karyorlar? Afrodit davas malmunuzdur. Gazeteler uzun
uzadya mevzu bahis ettiler. Trkiye Byk Millet Meclisinden km olan bir kanun
mucibince mstehcen addolunacak kitaplar takip etmek vazifesi mddeiumumlere
verilmitir. Mddeiumumler bu vazifeyi yaparlarken B. M. Meclisinden km olan
kanunlar tatbik etmekten baka hi bir gaye takip etmiyorlar. Bunlarn muhakemelerinin
doru olup olmadn tetkik etmek dorudan doruya hkimlere aittir. Esasen
mahkemeden gemi ve kaziye-i muhkeme halini alm olan bir meselenin tekrar burada
mnakaa edilmesine ne lzum ve ne de ihtiya vardr. Yalnz unu sylemek isterim ki,
B. M. Meclisinin kanunlar mddeiumumlere byle vazifeler tevdi etmise
mddeiumumler de daima bu vazifeleri kendi kanaati vicdanlar dairesinde ifa etmekte
devam edeceklerdir dedi57.
56
57
TBMM Zabit Ceridesi, Devre 6, Cilt 10, tima 1, 43. nikat, 24. 04. 1940, s. 129.
TBMM Zabit Ceridesi, Devre 6, Cilt 10, tima 1, 43. nikat, 24. 04. 1940, s. 137.
153
Sonu
Bir kitabn, yaynevinin ve evirmenin yarglanmas sorunu kukusuz
dnce, sanat ve bilimsel aratrma zgrl ile yakndan ilgilidir. Osmanl
Devletinin son dneminden itibaren Trkiyede pek ok dnemde deiik
isimler altnda sansr uygulanm baz yasaklamalar yaplmtr. Yasaklama iin
uydurulan gerekeler ise ounlukla devlet byklerine hakaret, lke aleyhinde
yaplan yaynlar, kominizim propagandas, mstehcenlik vb. ekilde olmutur.
Benzer gerekelere dayandrlan yasaklamalar Cumhuriyet dneminde de devam
etmitir.
Bir taraftan adalama, dnce ve ifade hrriyeti, basnn zgrl Bat
medeniyeti ile btnleme gibi ifadeler dilden drlmezken dier taraftan bu
dncelerle hi badamayan ekilde sansr uygulamalarndan da
vazgeilmedi58.
Ayn dnemde dnya klasikleri arasna saylan ve Trkeye evrilen Madam
Bovary, Afrodit gibi romanlar da mahkeme karar ile toplatlarak yargland.
Yarglamalar devam ederken eserlerle ilgili fikir beyan edenlere kar da adeta
sava ald. Konumuzu tekil eden Afrodit romannn yarglanmas zellikle
davann grld gnlerde Erzincan depremi, kinci Dnya Sava gibi
dnemin en nemli olaylarn bile glgede brakt. Yarglama sonucunda Afrodit
mstehcenlikten akland. Toplatlan kitaplar sahiplerine iade edildi ve piyasaya
srld. Fakat Afrodit davas ile ilgili yayn yapan birok gazete ve dergi ile
birlikte buralarda yaz yazan ok sayda yazarn yarglanmas bir sre daha
devam etti. Neticede onlarn nemli bir ksm beraat etti. Az bir ksm de eitli
para cezasna arptrld.
Genel anlamda ise Afrodit davasnn beraatla sonulanmas daha sonraki
dnemlerde evirmenlerin ve yazarlarn eserlerini verirken daha rahat hareket
edebileceklerine imkn tand.
58
Konumuzla alakal olan 1939-1945 tarihleri arasnda toplatlan, kapatlan gazetelerin ve dergilerin
says olduka kabarktr. Baz rnekler iin bak. Cumhuriyet Gazetesi 5 kez (5 ay 9 gn) kapatld.
Tan 7 kez (iki ay 13 gn); Vatan 9 kez (7 ay 24 gn); Tasvir-i Efkr 8 kez (3 ay, daha sonra sresiz
kapatld). Vakit 2 kez (12 gn); Yeni Sabah 3 kez (6 gn); Akbaba 4 kez (47 gn); Son posta 4 kez
(11 gn); Haber 2 kez (10 gn) sreyle kapatldlar. Yurt ve Dnya dergilerinin satlmamas,
niversitelere sokulmamas, rencilere, devlet memurlarna okutulmamas iin yazl ve szl
emirler verildi.
154

EKLER
Ek 1
Ek 2
155

Ek 3
Ek 4
156
Ek 5
157
158

Ek. 6
Ek 7
159
160
BRAHM HAKKI KONYALININ ZNDE

Doan YRK *
Konyal ile tanmam, 1994 ylnda yksek lisans ders dneminin ardndan
danman hocam Yrd. Do. Dr. Alaattin AKZn XVI. Asrn Balarnda Aksaray
Kazas1 adl tezi vermesiyle balad. Tezim esas olarak Babakanlk Osmanl
Arivindeki 1500 tarihli 32 ve 40 numaral tapu tahrir defterlerine dayanmakta
idi. Siyakat yazsn zmeye yeni baladm bir srete Konyalnn 3 ciltlik
Aksaray Tarihi adl kitab2 hzr gibi imdadma yetiti. Tahrir defterlerinde
okuduum yer ve ahs adlarnn yannda baz metinleri de Konyalnn
kitabndan test etme, dorulama imkn buldum.
Konyal tahrir serilerinin nemli bir ksmn okumu, yer ve ahs adlarn
vermi, ayrca mevcut kyleri tek tek gezdiinden bunlarn eski ve yeni isimlerini
de zikretmiti. Ben ise her ne kadar alan aratrmas yapsam da, tek bir tahrir
serisinden hareketle tezimi yazdm iin TT 32 ve TT 40 numaral defterlerdeki
yazm ekli ve biimini esas alp, buna gre hareket etmitim. Sz konusu
defterler zerine alan aratrmaclarn karlatklar en byk skntlarn
banda yer adlarnn okunmas meselesinin geldii herkes tarafndan
bilinmektedir. Bu balamda, Konyalnn iimi olduka kolaylatrdn
belirtmeliyim. Baz kylerin okunuunda TT 40 numaral defterdeki yazl
biimine aynen uyacam diye Konyalya itibar etmedim. Bunlardan en ilginci
Susad Ky ile ilgili olandr: Kyn mevcut ad Susad olmasna ramen, TT 40
numaral deftere Kuyusad eklinde yazlmasndan dolay, kayna ne kararak
yazlp okunduu biimini kabul etmitim. Fakat doktora dneminde farkl tahrir
serilerini de kullanmaya baladmda, bu sefer kyn Kuyusad deil de Susad
eklinde yazldn (Aslnda bu tip yazm deiikliklerinin ktipten ktibe
*Do.
Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi, dyoruk@selcuk.edu.tr.
Doan Yrk, XVI. Asrn Balarnda Aksaray Kazs ve ve Kaznn skn, Seluk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Konya 1996.
2 brahim Hakk Konyal, bideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi, stanbul 1974-1975.
1
161
deitiini bilmeme ramen bunu gz ard etmi olmalym.) grdmde,

metinlerin okunuunda Konyalya olan gvenimin daha da arttn
belirtmeliyim.
Konyal ehirler zerine yapt btn almalarnda tarihi bilgiyi eski
alardan gnmze kadar getirmitir. alt ehre ait yazt, kitap, para,
kitabe, harita, belge ve yap ne varsa onun ilgi alanna girmitir. Kaynaklarla
snrl kalmam, tarih yaplar yerinde grm, kitabelerini okumu, durumlar
hakknda bilgiler vermitir. Kyleri, dnemin artlarna gre eek veya cip ile
adm adm gezmi, tarih bilgi ile corafyay birletirmi, bunun yannda szl
tarih almas da yapmtr. Bu balamda, Aksaray Tarihi kitabn benim tez
almam iin biilmi kaftan olarak deerlendirmitim. Nitekim yle de oldu.
Konyal ile yollarmz doktora tezinde de birleti. Doktora yeterlilik snavn
getikten sonra danman hocam Prof. Dr. Mehmet Ali NAL kurum almasna
ynlendirerek Osmanl Devletinde Serdarlk ve Serdr- Ekremlik adl bir tez
almas vermiti. Ben ise yksek lisans almasnn devamn getirmek iin XVI.
Yzylda Aksaray Sanca adl bir tez almas yapmak istiyordum. Bu dncemi
hocaya sylediimde, hoca da hakl olarak Konyalnn almasnn zerine ne
koyabileceimi sormu ve sesimi kesmitim. Bylelikle ynm Aksaray yerine,
asker tarih alanna kaydrmak durumunda kalmtm.
Tezle ilgili, ncelikle literatr taramas yaparak, bir yl boyunca kroniklerden
bulduum bilgileri filedim. Kroniklerden olduka ilgin bilgiler de kyordu
hani. Ancak, yaz dneminde arive gittiimde, el attm kataloglar derdime are
olmad. Yeterli kaynak/lar bulamadm. Konuyla ilikilendirebildiim defterlerin
banda sefer ruuslar ve ruznameleri gelmekteydi. Bunlar da tez iin olduka
yetersizdi. Arivdeki malzemeleri tanyan ve bilen hocalardan, tezle ilgili hangi
kaynaklara bakmam gerektii konusunda yardm istediimde; yeterli kaynak
bulamayacam, nk serdarlk ve serdr- ekremliin bir messese deil
unvan olduu, dolaysyla bu konunun ancak yksek lisans tezi olabileceini
sylediklerinde, byk bir moral bozukluu yaamtm. Danman hocamla
yaptmz istiareler sonucunda, ilk bata teklif ettiim XVI. Yzylda Aksaray
Sanca adl tez balnda karar kldk ve byk bir heyecanla almaya
baladm. Bu arada bir yl kaybetmi oldum. Ne yazk ki bu dnemde topladm
verilerden hareketle henz bir alma da yapamadm.
162
Aksaray Sanca XVI. yzylda Aksaray ve Kohisar (erefli) kazalarndan

olumakta idi. Bir ara Ereli de bu idari birime dhil olmakla birlikte, daha ok
Konya sancana bal kaldndan tezin kapsam iine almadk. Onu baka bir
almaya - doentlik takdim tezine braktm. Bylelikle Konyalnn Aksaray
Tarihinin yanna erefli Kohisar Tarihi3 adl kitab da katld. Doktora tez
dneminde bu iki eser baucu kaynam oldu. Balangta, yeni bir eyler ortaya
koymak adna, bu kitaplarn varln kendime problem edinirken, daha sonra ne
byk nimet olduunu anlamam uzun srmedi. Tezim onun veri ve bilgileri
sayesinde ok daha salam temellere oturdu.
ehir tarihi alanlar iin tahrir defterleri kadar dnemin Osmanl
mahkemelerinde grlen davalarn tutulduu eriye sicilleri de hayati nemi
haizdir. Btn kadlklarda bu defterler tutulmasna ramen eitli nedenlerden
dolay gnmze ulaabilenlerin says olduka azdr. Bu balamda kad
sicillerinin tamam veya bir ksm gnmze kadar ulaabilmi ehirleri ansl
saymak mmkndr. alma alanm olan Aksaray ve Kohisar ise maalesef
anssz ehirlerin banda gelmekteydi. Kataloglarda bir tek sicilleri bile
grnmyordu. Fakat Konyal Aksaray Tarihinin I. cildinin 1060. sahifesinde zel
arivinde bulunan IV. Murad dnemine ait bir Aksaray eriye sicilinden
bahsetmekteydi. Uzun sre bu sicilin peinde koturdum. Derken, Mustafa
zdamarn, brahim Hakk Konyal ve ktphanesi zerine yazd kitaptan 4
haberdar olduumda, drt gzle aradm sicile ok yaklatm hissetmitim.
Gerekten de sicil ktphane katalounda yer alyordu. Bir kopyasn almak iin
kitaplarn ve btn malzemesini balayarak kurduu skdardaki Selimiye
Camii Hnkr Kasrndaki brahim Hakk Konyal Ktphanesine gittiimde,
buradaki inaat ve tamirat faaliyetlerinden dolay kapal olduu sylenince,
byk bir zntye kapldm. Eli bo bir ekilde dnmek zorunda kaldm. ki yl
aradan sonra tekrar gittiimde tamirat bitmi, ktphane hizmet vermeye
balamt. Ktphaneciden ilgili sicili istedim ve ksa sre sonra ktphane
grevlisi elinde bir kitapla geldi. Teslim aldm kitap benim aradm sicil
deildi. Katalog numaras ayn olmasna ramen sicil yerine baka bir kitap ayn
demirba numarasn tamaktayd. kinci teebbsm de sonusuz kaldktan
sonra sicilin akbeti ve ona ulama noktasndaki mitlerim de tamamen bitmiti.
3
4
brahim Hakk Konyal, bideleri ve Kitbeleri le ereflikohisar Tarihi, stanbul 1971.

Mustafa zdamar, brahim Hakk Konyal ve Konyal Ktphanesi Yazmalar Katalou, stanbul 1997.
163
Aksarayn tek sicilinin ortaya kmas ve merakllaryla buluabilmesi iin

2014 yln beklememiz gerekiyormu. Sicil Konyalnn dedii gibi kendi zel
arivinden deil de Aksaray mebusluu ve belediye bakanl yapm Bayram
Ali GRNn terekesine sahip olan torunu H. mit GRNde kmtr.
Sicilin ortaya kmas ise Mustafa Frat GL ve Orhan ZDLin almalar
sayesinde olmutur. Bayram Ali GRN Aksaray tarihine merak ve aratrmac
kimliiyle ehir tarihine ait bilgi, belge ve kitaplar toplamasnn yannda
Konyalnn eserini hazrlad srete de kendisine rehberlik etmitir. Bylelikle
Konyal, sz konusu sicili de bu dnemde grm ve kullanm olmaldr.
Aksarayn 1625-1633 yllarna dair sosyal, ekonomik ve hukuk tarihi adna
ok nemli bir kayna bulunduu mahzenden gn yzne karan ve gnmz
harflerine evirerek yaynlayan Aksaray sevdals Orhan ZDL, Mustafa Frat
GL ve Eralp Yaar AZAP lsne ne kadar teekkr etsek azdr5. Zira bu tr
aba ve gayretlerin sadece niversitelerdeki akademisyenler tarafndan deil
evk, heyecan, azim ve meraka sahip yerel tarihi ve aratrmaclar tarafndan da
yaplabileceini gstermesi bakmndan nemlidir.
Hlasa, doktora tezimi yazdm srete bu sicilden faydalanamadm. Her
ne kadar XVII yzyla ait bir kaynan dorudan tezle alakal olmad
sylenebilirse de, nceki ve sonraki dnemlere ait belge ve bilgilerden de eitli
yorumlar ve sonular karmann mmkn olduu herkes tarafndan
bilinmektedir. Bulabildiim kaynaklar muvacehesinde almam 2002 ylnda
bitti6 ve 2005 ylnda kitap olarak yaynland 7.
Doktoradan sonra doentlik takdim tezi olarak her ne kadar Akehiri
almak istediysem de bir baka arkadan (Yard.Do.Dr. Volkan ERTRK) ayn
ehri doktora tezi olarak altn ve bir hayli mesafe kat ettiini grnce,
ynm Ereliye evirmek durumunda kaldm. Aksaray ve Kohisarda olduu
gibi Akehir ve Ereli hakkndaki almalarn da en ciddi ve kapsamls yine
Konyalya aitti. Ereli hakkndaki temel bilgilerim Konyalnn eserine
dayanmakta idi. Onun veri, bilgi ve gzlemleri zerine benim bulduklarm ve
Aksarayn Tek eriye Sicili (1625-1633), Haz. Orhan zdil, Mustafa Frat Gl ve Eralp Yaar Azap,
Aksaray Barosu Yay, 2014.
6 Doan Yrk, XVI. Yzylda Aksaray Sanca, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora
Tezi, Konya 2002.
7 Doan Yrk, XVI. Yzylda Aksaray Sanca (1500-1584), Tablet Kitabevi, Konya 2005.
5
164
gzlemlerim oturdu. 2009 ylnda bitirdiim alma Ereli Belediyesi tarafndan

yaynland8.
Konyal bitmek tkenmek bilmeyen enerjisi, evk ve heyecanyla sadece
Aksaray iin deil, Konya merkezli Orta Anadolunun tarihi zerine
yazdklaryla dikkat ekmektedir. Dnemin tarihilik anlay erevesinde
ehirler zerine yazd btn kitaplarnda ayn slup ve yntemi benimsemitir.
lgili ehre ait tarihi bilgi ve kaytlar eski alardan itibaren yaad dneme
kadar getirmitir. Dolaysyla onun almalar tam bir dokman almas olarak
da grlebilir. Kitaplarnn en kymetli yan kar kar gezdii ehir ve kylerde
grd tarihi evre ve yaplara ait verdii bilgilerdir. Ayrca ilgili ehirlerde
yetimi nemli ilim ve sanat adamlar da Konyalnn ilgi alanna girmitir.
Benim, Konyalnn almalar zerine yaptm i ise XVI. yzyl Aksaray
sanca ve Ereli kazasnn sosyal ve ekonomik durumunu ortaya karmak
olmutu.
Konyal ile yollarmz benim Konya zerine hazrladm bir projenin SBAP
(Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl) tarafndan
kabul edilmesiyle bir kez daha akt. Henz bitiremediim projenin ana
kaynaklarndan birini yine Konyalnn kitab oluturmaktayd 9.
Yksek lisans ders dneminin akabinde 1994te baladm tez almasyla
gyabnda ve eserlerinden tandm rahmetli Konyal ile balarm bir ekilde
artarak devam edip gidiyor. Onun yazdklar bugn bizlerin almalarna temel
tekil ettii gibi, hareket noktalarmz da oluturuyor. Geriye doru dnp
baktmda imdiye kadar yaptm yaynlarn nemli bir ksmnn kaynaklar
arasnda Konyalnn ismi bata geliyor. 1984 ylnda fani dnyadan beka
yurduna g eden Konyal brakt en gzel sadaka-i cariyelerle aramzda
yaamaya devam ediyor. Bu vesile ile merhuma Allahtan rahmet diler,
meknnn cennet olmasn Cenb- Mevldan niyaz ederim.
8
9
Doan Yrk, XVI. Yzylda Ereli Kazs, Ereli Belediyesi Yay., Konya 2009.
brahim Hakk Konyal, bideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Enes Kitap Saray, Ankara 1997.
165
166
BRAHM HAKKI KONYALININ ABDELER VE

KTABELER LE AKSARAY TARH SML ESERNE
ELETREL BR BAKI
Zekai ERDAL *
zet
brahim Hakk Konyalnn Abideleri ve Kitabeleri bal ile kaleme ald en kapsaml
eseri hi phesiz (Nide) Aksaray Tarihidir. Bu eserin bu kadar kapsaml olmasnn nedeni
yazarn en son eserlerinden birisi olmasdr. Zira 1974 ylna kadar yazar gerekli olan tm
bilgileri derlemi ve Aksaray Tarihi ierisinde ziyadesiyle kullanmtr.
Konyal zamannda Nideye bal olan gerek Aksaray gerekse Ortakyn tm kylerini
gezmi, kylerdeki tarihi yerler, ren yerleri, mehur semtleri eserinde yazm ve uygun
grdklerini de bizatihi gidip yerinde incelemitir. Gnmze kadar Aksarayla ilgili yaplan
almalarda Konyalnn bu eserini geen bir yayn daha ortaya kmamtr. Bu kitaptan
Konyalnn bir tarihi, bir halk bilimci, sosyolog, arkeolog, sanat tarihi, ariv uzman olduu
anlalmaktadr. Bu kadar geni ve derin bir eserde, hatalarn olmas da gayet tabiidir. Bu
hatalar ya da yanllklar ya yazarn kendisinden ya da basm evinden kaynakldr. Konyalnn
kendisinden kaynakl hata ve yanllklar mukayese edilerek rnekleriyle ortaya konulmutur.
Anahtar Kelimeler
brahim Hakk Konyal, Aksaray, Ortaky, Abideleri ve Kitabeleri ile Aksaray Tarihi.
A CRITICAL VIEW ON IBRAHIM HAKKI KONYALIS

AKSARAY AND ITS MONUMENTS AND
INSCRIPTIONS
Abstract
brahim Hakk Konyals most detailed volume in Monuments and Inscriptions series
is without doubt Aksaray (Nide) history. The depth of this volume is due to the fact that its
one of the authors latest oeuvres. The author collected the information he needed until 1974,
which in turn he availed himself to write the Aksaray History.
In his period, Aksaray was a town in Nide province, and he visited all the villages in
Aksaray and Ortaky, and wrote about historical spots, ruins and famous neighborhoods he
heard in his works, some interesting ones he even visited himself. In studies on Aksaray until
today, no scholar cited any of his works about the city. The book demonstrates Konyal as a
*
Yrd. Do. Dr., Artuklu niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm.
167

historian, a folklore scholar, sociologist, art historian and an archivist. In such an extensive
and profound volume, it is conceivable that there could be some mistakes. Those mistakes are
either authors own, or results of the editing process by the publisher. In this study errors by
the author are compared with other resources and demonstrated with examples.
Keywords
Ibrahim Hakki Konyali, Aksaray, Ortakoy, Aksaray and its Monuments and Inscriptions.
168
Giri
Bu makalede brahim Hakk Konyalnn yazd Abideleri ve Kitabeleri ile
Nide Aksaray Tarihi isimli eseri sanat tarihi noktasndan incelenecektir. Eser
ierisinde yazar tarafndan yaplan hatalar, ya da yanllklar gerek bilgi ve
kaynaklar verilerek gsterilmeye allacaktr. Esrin kritii yaplacaktr.
brahim Hakk Konyal tarafndan yazlan eserlerin en nemlileri Abideleri
ve Kitabeleri le bal altnda Aksaray, Konya, ereflikohisar, Erzurum, Kilis,
skdar, Karaman: Ermenek ve Mut ile Ereli kitaplardr. Bu eserlerin arasnda
da en kapsaml ve geni olan ise Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray
Tarihidir.
Eser, stanbul Fatih Yaynevi Matbaas tarafndan 1974 ylnda
yaynlanmtr. Kitap toplamda 3310 sayfa olup 3 ciltten olumaktadr. Eserin ilk
iki cildi yaynland tarihte Nidenin bir ilesi olan Aksaraya, nc cilt ise
Ortaky ilesine aittir. Ancak Konyal her cildi bir btn olarak ele alm ve
sayfalarn numaralandrlmasn her cilt iin ayr ayr yapmak yerine bir btn
olarak vermitir.
Kitabn ilk cildi u ana balklardan ve sayfa aralklarndan olumaktadr:
Tarihi Kaynaklarda Aksaray (1-118)
Tarih Boyunca Aksaray (119-177)
Romallar Devrinde Aksaray (178- 191)
Bizansllar Zamannda Aksaray (192-410)
Karamanoullar Zamannda Aksaray (411-428)
Eretnaoullar Zamannda Aksaray (429-434)
Kad Burhan-ed-din Zamannda Aksaray (435-450)
Zlkadirliler Zamannda Aksaray (451-454)
Msrllar Zamannda Aksaray (455-462)
Osmanllar Zamannda Aksaray (463-492)
Fatih Zamannda Aksaray Vakflar ve Mlkleri (493-518)
kinci Bayezid Devrinde Aksaray (519-566)
Yavuz Sultan Selim Zamannda Aksaray (567-594)
Kanuni Devrinde Aksaray-Aksaray Mahalleleri-Kyleri-Mezrealar-VakflarNfusu (595-618)
Kanuni Devrinde Aksaray Nfusu-Zeamet ve Tmarlar-Nahiyeleri ve
Vakflar (619-706)
169
Sultan nc Murad Zamannda Aksaray Mahalleleri, Nahiyeleri, Kyleri,

Mezrealar, Nfusu (707-738)
Esb-Kean-Atekenler Kanunnamesi (739-806)
Karaman Vilayet Kanunnamesi (807-980)
Darphane ve Aksarayda Baslan Paralar (981-998)
ifahane-Tmarhane (999-1002)
Ashab- Kehf-Maara Arkadalar ve Mumya (1003-1048)
Aksaray Kaleleri (1049-1068)
Kervansaraylar ve Hanlar (1069-1142)
Cami ve Mescidler (1143-1304)
Medreseler (1305-1364)
Baz Mderrisler (1365-1382)
Zaviyeler ve Hankahlar (1383-1408B)
II. Cildin ana balklar ve sayfa aralklar ise:
Trbeler (1411-1502)
Musalla ve Baz Kabristanlar (1503-1516)
Ahi Mezar Talar (1517-1522)
Kitabeli Erkek Mezar Talar (1523-1558)
Kitabeli Kadn Mezar Talar (1559-1586)
Hamamlar (1587-1594)
emeler Musluklar (1595-1600)
Baz Deirmenleri (1601-1606)
Baz Kprler (1607-1614)
Baz Tarihi Terimler (Istlaklar) (1615-1629)
Noay Tatarlarnn Rusyadan Trkiyeye Gleri (1630-1634)
Aksaray lesinin Jeolojik Yaps (1635-1642)
Gherile Ocaklar (1643-1648)
Aksarayn Nfusu (1649-1658)
Aksarayl Mebuslar-Milletvekilleri (1659-1664)
Aksaray dare Amirleri, Sancak Beyleri, Mutasarrflar, Mtesellimleri ve
Valileri (1665-1666)
Aksaray dare Amirleri, Mutasarrflar, Mtesellimleri ve Muhassllar (16671680)
Aksaray Belediyesi (1681-1728)
Okullar (1729-1746)
Hastaneler ve Dispanserler (1747-1752)
Bankalar-Ticaret ve Ziraat Odalar-Azm-i Milli irketi (1752-1762)
Milli Mcadelede Aksaray (1763-1786)
170
Aksaray Kasaba ve Kyleri (1787-2192)

Baz Archelaisliler ve Baz Byk Aksarayllar, Aksaraya Hizmet EdenlerAksarayla lgili Kiiler-Aksaray Sevenler (2193-2740)
III. Cildin ana balklar ve sayfa aralklar da:
Kapadokia Yeni Bulunan Kaya Eserleri (2746-2746)
Eser ve Deeri (2747-2752)
Kiliseler (2753-2911)
Belisrama Kiliseleri (2912-2917)
Hasan Da Blgesi Hakknda Genel Bilgiler (2918-2928)
Abideleri ve Kitabeleriyle Ortaky Tarihi (2929-2930)
Ortaky (2931-2937)
Belediye Btesi (2938-2939)
Balc Belediye Btrsi (2940)
Ortaky Camileri (2940-2942)
Kyler (2943-3010)
Bir Hasan Dalnn Hasan Da Hakknda Notlar (3011-3038)
Hasan Danda Yollar (3039-3044)
Baz Mahalli Kelimeler (3045-3046)
Baz Mahalli (Yerel) Kelimeler (3047-3060)
Kitabn Metnine Girmeyen Baz Resimler (3061-3077)
ahs Adlar (3078-3103)
ndeks (3104-3291)
Dzeltme Cetveli (3292-3309)
Aksaray Tarihi isimli eser, Konyalnn en kapsaml ve derin kitab olmasna
karn ekil, form, ierik metod, yntem ve konunun ilenii ynnden
kendisinden nce yaynlanan ereflikohisar Tarihi isimli kitabn gelimi bir
tekrardr1.
I.cildin tamam ile II. cildin yars Aksaray merkez iledeki eserleri
kapsarken, II. cildin dier yars merkez ileye bal kyler ve Aksarayl
mehurlar hakkndadr. III. Cild ise Ortaky ile merkezi ve bal kyler ile Ihlara
Vadisindeki kiliseleri anlatan blmler M.-N Thierrynin kaleme ald eserin
Franszcadan tercmesidir2.
1 M. Zahir Ertekin; brahim Hakk Konyal ve Eserlerinde Sanat Tarihi, (Atatrk niv. Sos. Bil. Ens.,
Yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum, 2014, 123.
2 N.-M. Thierry, Nouvelles Eglises Rupestres de Cappadoce, Region du Hasan Da, Paris, 1963.
171
Eserin geneli gz nne alndnda 8 kale, 15 han, 85 cami ve mescid, 3

medrese, 7 Zaviye-hankah/tekke, 32 trbe, 6 mezarlk, 4 hamam, 9 eme, 9
kpr, 10 kamu (resmi) yaps, 5 ev, 23 kilise, 1 ifahane, 1 bezirhane, 347 ahide
ve sanduka, 18 sikke, 98 kitabe, 128 berat/ferman/hccet/vakfiye Konyal
tarafndan bizatihi incelenmi, gerek fotoraflar gerekse ierdikleri bilgiler
kitapta yer almtr. Ayrca eser ierisinde 24 adet plan ve kesit, 49 tane desen ve
motifin izimi ve 7 adet de harita bulunmaktadr.
Bu eseri bu kadar byk klan aslnda dnemin belediye bakanlar olan
Mehmed Dalkl ve Taki Tatlpnarn Konyalya gerekli aratrmalar yapmas
iin maddi ve manevi desteklerini esirgememeleridir. Arkasnda byk bir destek
alan yazar, Aksaraya bal tm kyleri, kasabalar, mezralar, virane yerleri,
renleri, terk edilmi kyleri, eski, yeni tm tarihi eserleri, kaya oyma
medfenleri, trhazlar ayrm yapmakszn incelemitir.
Sonrasnda yazar, gerekli ariv belgelerini bulmak iin ulaabildii tm
ktphaneleri, mzeleri ve arivleri ziyaret etmi ve lzumlu bulduu belgeleri
elde etmitir. Bununla da yetinmeyen yazar yredeki kkl ailelerle temasa
gemi, tarihe ve tarihi eserlere merak olan Milletvekili Ouz Demir Tzn ve
yerel tarihi Mehmed Hamzakaddan tam destek almtr. Kylere yapt
ziyaretlerde her daim yannda Ouz Demir Tzn bulunmutur. Elindeki
imknlar son noktasna kadar deerlendiren Konyal bu byk eseri meydana
getirmitir. Elinde olmayan sebeplerle gidemedii ya da gremedii yerler ve
eserler hakknda da birka satr da olsa bilgi vermi ve neden inceleyemediini de
yazmtr.
Yrenin nemli ailelerinden olan Grn ve Perekzadelerin ellerindeki ariv
belgelerini de kullanmay da ihmal etmemitir.
Eserde Konu Btnlnn Bozulmas
Konyal kitabe ya da bir yazma eserde ismi geen kiiler hakknda detayl
bilgiler vermektedir. O kiinin kitabede geen ismi ile yetinmeyip, ilgili kii
hakknda dier yazl eserlerde geen farkl bilgileri de yazmaktadr. Bu sebeple
de bilgi karmaas olmakta, verilen bilgilerde bir btnlk ve devamllk
grnmemektedir. Bu durum yazarn konu btnln bozduunu
gstermektedir. Aksaraydaki Seluklu hkimiyeti ile ilgili bilgileri anlatrken
172
birden Danimentlilere veya Aksaray anlatlrken bir anda Konya ve Kayseriye

gemekte ve oradaki ilgili bilgileri de vererek konuyu fazlasyla uzatmaktadr3.
Ervah Mezarlndaki Haclar Han hakknda bilgi verirken, konunun akn
bozarak hann yaknndaki trbeler hakknda bilgi vermekte ve bilgi ak ili konu
btnl bozulmaktadr4.
Konyalnn Arivinden Kaynakl Hatalar
Konyalnn kaleme ald Aksaray Tarihi gibi 3 ciltlik bir eserde de bir ok
yerde hatalar grlmektedir. Ancak bu hatalar dizgi yada matbaadan ziyade
Konyalya ait hatalardr. Zira Konyal tarafndan yaplan tasniflerde byk
zarflar ierisinde ilgili konuya ait muhtelif resimler ve dokmanlar konulmu ve
her bir belgenin arkasna da bizzat Konyal tarafndan resimlerin isimleri ya da
neye ait olduklar gerek Osmanl gerekse Latinize Trke olarak yazlmtr. Her
bir yap iin oluturulmu olan zarflarn iindeki resimler incelendiinde o
yapya ait olmayan ancak dier eserlere ait resimler zarflarn iinde kmaktadr.
Bu durum Konyalnn yaplara ait resimleri kartrdn gstermektedir.
Tasnifte balayan hatalar, baslan kitapta da aynen yanstlmtr.
Bu karkla birka rnek vermek mmkndr. 2446 nolu Pir Ali Sultana
ait zarfn iinde Somuncu Baba Zaviyesi ile Arazade Camisine ait birer adet
resim5; Dadasn (Tatlca) Ky Camisine ait bir tane resim Karakuyu Ky
Camisi isimli 2452 numaral zarfta6; Melik Mahmud Gazi Hankahna ait bir adet
resim eyh Hamit Mahallesinde eyh Hamid Veli Camii harabesi i ksm
eklinde 2473 nolu zarfta7; 2479 nolu resun Hana ait zarfta Sultan Hanna ait 3
adet, Helvadere Nora Harabeleri ait 1 adet, ve Alay Hana ait 1 adet resim8; eyh
Hamza Trbesine ait 2483 nolu zarfn iinde Cemaleddin Aksarayi Zaviyesine
ait 1 adet resim9; Kl Arslan Trbesine ait 2489 nolu zarfta Sultan Hanna ait 1
adet, 2493 nolu zarf Ervah kabristanndan bir trbe ve zaviye harabesi eklinde
isimlendirilmi olmasna karn resim Haclar Hanna aittir10.
3 brahim Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi, I, stanbul, 1974, 286-88;
Ertekin, a.g.e., 360.
4 Konyal, a.g.e.,1084; Ertekin, a.g.e., 360.
5 .H.K.K. Dosya No: 2446.
6 .H.K.K. Dosya No: 2452; Konyal, a.g.e., 2004.
8 .H.K.K. Dosya No: 2479; Konyal, a.g.e., 1139, 1141.
173
2496 nolu Darphane isimli zarfn iinde Arazade Camisi ile Haclar Hanna
ait birer resim11; Zinciriye Medresesine ait 2525 nolu zarfn iinde Mamasn Ky
Pir emmas Tekkesinin mihrap resmi grlmektedir12. (Fot.1-2)
2604 nolu Gaybi Dede Trbesi isimli zarfn iinde tanmlanamayan bir yapya
ait resimler Yenipnar Gaybi Trbesi adyla kitapta;
yine Gaybi Dede
Mezarlna ait olduu belirtilen bir ahidenin resmi grlmektedir 13. in garip
taraf Gaybi Dedeye atfedilen resimler kesinlikle Hac Gaybi Trbesine ait
deildir. Ayrca ahide gnmzde Ihlara Kasabasndaki metruk byk camide
yer almaktadr14. 2605 nolu Bacm Sultan isimli dosyadaki resim ise aput Baba
Trbesine aittir15. 2611 nolu Yenipnar Ky ve Camisi isimli zarftaki camiye ait
resim aslnda Mamasn Kyndeki Yeni Caminindir 16. (Fot. 3-4)
2615 nolu Viranehir Harabeleri isimli dosyada anl Kilisenin resmi
grlmektedir17. 2652 nolu Susad Ky isimli dosyadaki Hac Bekta
Zaviyesinin resimlerinin arasnda Aksaray merkezdeki Arazade Camisinin
mihrab karmtr18.
Zinciriye Medresesinin portaline ait adet fotoraf ise Sultan Hannn i
kaps eklinde kitapta yanl yazlmtr19.
Osmanl Devletine ait ariv vesikalarnda Anadolu Seluklu Sultan
Alaeddin Keykubat tarafndan yaptrld belirtilen Ulu Irmak kenarndaki
bendler20; Konyal tarafndan kale kalnts eklinde yanl tanmlanm ve
kitapta Archelais kalntlar biiminde yazlmtr21.

14 Konyal Ihlara Kasabasn tanmlarken ahidenin caminin iinde olduunu yazdktan sonra
dkmn vermektedir. Bkz.: ; Konyal, a.g.e., 1980.
15 .H.K.K. Dosya No: 2605.
19 Konyal, a.g.e., 1118, 1132.
20 12 Muharrem 1191/20 ubat 1777 tarihinde meydana gelen yamur sonucu Ulu Irmak tam ve bu
takn neticesinde setin bir ksm yklmtr. Bkz.: BOA, HAT, 19 / 880.
174
Kitabe Okumalarndan Kaynakl Hatalar

Konyal ariv belgelerini, kitabe ve sikke okuma konusunda iin ehli bir kidir.
Bu durum eserlerinde aka grlmektedir. Yazar birok eserinde yerli ve
yabanc bilim adamlar tarafndan doru ve tam olarak okunamayan kitabelerin
ilk defa kendisi tarafndan doru ve tam olarak okunduunu gururlu bir ekilde
yazmaktadr.
Ayn marur ifadelerle Azkarahann kapal ksm portalindeki kitabe ile
Sultan Hanna ait 667/1268-69 tarihli tamir kitabesini, yapy yerinde inceleyen
yerli ve yabanc bilim adamlar tarafndan doru ve tam olarak okunamadn,
kendisinin bu kitabeyi doru okuduunu yazmaktadr22(Fot. 5.)
Konyal, Azkarahann kapal ksm portalindeki kitabe de kendisine
yakmayan bir tavr sergilemitir. Kitabenin ilk satrn okuyamad gibi
tamamen uydurmutur. kinci satrnn yarsn ise doru okuyabilmitir. Son
satrdaki bir kelimeyi de yanl okumutur. 1920-23 yllarnda yapy inceleyen
Abdullah Sabri Karterin okuduu kitabe, Konyalnn okuduuna gre daha
dorudur23. Anadolu Seluklu Kitabeleri hakknda doktora tezi hazrlayan Recep
Gn ise bu kitabenin ilk iki satrn net olarak okuyamam ve tezinde ilgili
ksmlar eksik brakmtr24.
Konyal ilk satr eklinde okumutur25. Ancak ilk
satr biiminde olmalyd26.
Kitabe ikinci satr ise biiminde okumutur27. Bu satr
ise biiminde okunmaldr28.
Son satrda ise 29 kelimesi kesin olmamakla birlikte eklinde
olma ihtimali daha yksektir30.
22 Konyal, a.g.e. 1078, 1125; Ertekin, a.g.e.,363.

23 Abdullah Sabri Karter, Aksaray Daarc, (Yzm.), 45.
24 Recep Gn, Anadolu Seluklu Mimarisinde Yaz Kullanm, (Ondokuz Mays niv., Sos. Bil. Ens.,
Yaynlanmam Doktora Tezi), Samsun, 1999, 79-80.
25 Konyal, a.g.e, 1076.
26 Zekai Erdal, Aksarayda Trk Devri Mimarisi, (Yznc Yl niv., Sos. Bil. Ens., Yaynlanmam
Doktora Tezi), Van, 2014, 340.
27 Konyal, a.g.e, 1076.
28 Edal, a.g.e., 340.
29 Konyal, a.g.e, 1076.
30 Karter, a.g.e., 45.
175
Hann Avlu Ta kapsndaki kitabenin tarih ksmnda geen 31 ayn

Konyal eklinde yanl okumutur32. (Fot. 5-6-7)
Tarihi Eserler Hakkndaki Hatalar
1-Konyal Ulu Caminin Karamanolu Mehmed Bey tarafndan yaptrldn
olu brahim Bey ile alakasnn bulunmadn iddia etmesi ise yine Konyalnn
yersiz ve inat tutumunun bir rneidir. Konyal Osmanlnn k devrinde bir
karc tarafndan brahim adnn uydurulduunu da mesnetsiz bir ekilde iddia
etmesi de yine onun garip tutumlarndandr33.
Ulu Cami, eriyye sicilinde brahim Beyin bina eyledii cami, brahim Bey
Cami, Karamanolu bina eyledii cami, Ulu Cami 34 eklinde kaytldr.
Babakanlk Osmanl Arivlerinde Karamanolu brahim Bey Vakfna bal
Ulu Cami35, Karamanolu brahim Bey bina eyledii cami-i erif36 isimleriyle
zikredilmitir.
Vakf kaytlarnda da Karamanolu brahim Bey Cami 37, brahim Beyzade
Karaman Cami-i erif38, Karaman Olu brahim Bey bina eyledii cami39,
Karamanolu brahim Bey binas cami40 eklinde anlmaktadr.
Yukarda ki ariv kaytlarnda da aka grld zere Ulu Camiye katks
bulunanlardan birisi de Karamanolu brahim Beydir.
Konyalnn Karamanolu Sultan brahim iin ortaya att bu iddiay yine
Aksarayn ilk valisi Abdullah Sabri Karter yalanlamaktadr. Karter, Beyler (Ulu)
Caminin yklan Mahfil duvarnda olup bilahare cami iine konulan bir
kitabeden bahsetmektedir. Aksaray Mzenin bahesinde sergilenen kitabenin
metni ise:
31 Karter, a.g.e., 45; Erdal, a.g.e., 339.

32 Konyal, a.g.e., 1074.
33 Konyal, a.g.e, 1271, dipnot 1.
34 Aksaray eriyye Sicili, 15a, 17a, 36b, 49b.
35 BOA, HAT, 1492 / 34 1
36 BOA, HAT, 546 / 26971.B
37 V.G.M.A. Defter No: 531, Sayfa: 126, Sayfa: 128.
38 V.G.M.A. Defter No: 533, Sayfa: 137.
39 V.G.M.A. Defter No: 533, Sayfa: 137.
40 V.G.M.A. Defter No: 534, Sayfa: 162, Sayfa: 169; Defter No: 535, Sayfa: 121.
176
-
-
Kitabenin Anlam:
Karaman olu Mehmed olu brahim'in sultanl gnlerinde (yapld)
Allah mlkn ebedi klsn bu kitabe ak bir ekilde camide Karamanolu
Sultan brahimin imzas olduunu gstermektedir41. (Fot. 8.-9.)
Konyal bu kitabenin Ulu Camiye ait olamayacan Karamanolu Cami
Medresesi ne ait olabileceini yazdktan sonra babas Mehmed Beyin yaptrd
cami ile alakasnn olamayacan kati bir dille vurgulamtr. Bununla da
yetinmeyen Konyal kitabenin baka bir yerden ve bir baka yapdan getirilmi
olabilecei ihtimali zerinde de durmaktadr. Bunun haricinde Konyal kitabede
geen brahimin lakab Tacddin olan II. brahim olduunu da iddia
etmektedir42.
2-Konyal, Vakflar Genel Mdrl tarafndan 1970 ylnda Ulu Camideki
tarihi hallar incelemek ve tasnif etmek iin grevlendirilmitir. Bu inceleme
esnasnda cami iinde ve yakn evresinde tespit ettii kitabeleri de hallarla
birlikte Vakflar Dergisinde bir makalede yaynlamtr43. Makalenin ierii ise
1974 ylnda yaymlanan Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi adl
eserinin I. cildinden aynen aktarlmtr44.
Ulu Camideki inceleme esnasnda tespit ettii bir kitabedeki hatal srar
kendisinden sonra gelen ve onu kaynak gsteren tm aratrmaclar yanltmtr.
Zira yazar makalesinde mabedin batsnda enkaz arasnda bulduumuz 0.90 x
0.45 metre ebadndaki bir mermerde de devrinin sls ile satr halinde u
kitabeyi okudum:.. diyerek kitabe hakknda bilgileri vermeye balamtr 45.
Aksaray Tarihi isimli kitabnda ise Ulu camiin vaktiyle yklan kapsnn
zerinde veyahut portalinin bir yerinde bulunuyordu. Kapu tamir edilirken
veyahut daha evvel bulunduu yerden dm ve muhafaza iin caminin iine
alnmtr. Sonra kadirbilmezler tarafndan hoyrata sokaa, abdesthane yolunun
42 Konyal, a.g.e., 1228-29; a.y., Aksaray Ulu Cami, Vakflar Dergisi, X, Ankara, 1973, 273-288.
43 Konyal, a.g.m., 273-288.
44 Konyal, a.g.e., 1221- 1287.
45 Konyal, a.g.m., 273.
177
stne frlatlmtr46 eklindeki ifadeleriyle kitabenin camide nerede

bulunduu konusunda ngrlerde bulunmaktadr.
Kitabe gnmzde Aksaray Mzesinin bahesinde ters bir ekilde muhafaza
edilmektedir. Gerek iklimin gerekse zamann olumsuz etkileri nedeniyle mermer
malzeme zerindeki yazlar silinmeye balamtr.
Kitabenin Metni:
-
-
-

Kitabenin Anlam: Bunun yenilenmesini merhum ve mafur Alaeddin
Bey'in olu yce Sultan, Sultan Mehmed 811 ylnda emretti. Tan solunda,
yukardan aaya doru Mimar Firuz " ad okumaktadr. (Fot. 10.)
Konyal gerek makale de gerekse Aksaray Tarihi adl eserinde bu kitabenin
net bir ekilde Ulu Camiye ait olduunu iddia etmektedir. Bu iddias sonucunda
Ulu Caminin Karamanolu Alaeddin Beyin olu Mehmed Bey tarafndan
811/1408 tarihinde yenilendiini ve mimarnn da Mimar Firuz olduunu
yazmaktadr47.
Konyaldan sonra Ulu Cami ile ilgili aratrma yapanlar ise Konyalnn bu
iddiasn kritize etmeden aynen eserlerine aktarmlar 48
Abdullah Sabri Karter valilik yapt dnemde (1920-23) ehir iinde yapm
olduu aratrma neticesinde Hac Hasanl Mahallesinde Alaybekzade Kara
Mehmed Aann Sokak duvarnda bulunan kitabe vali tarafndan Cami-i
Kebire nakledildi49 eklinde ifade edilerek kitabenin tam dkm de eserde
verilmitir50. (Fot. 11.)
46 Konyal, a.g.e., 1226.

47 Konyal, a.g.m., 273; a.y., a.g.e., 1226.
48 Muhammet Grr, Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminde Aksaray ehri, (Hacettepe niv. Sos. Bil.
Enst., Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1991, 97; Anonim, Aksaray Turizm Envanteri
1995, Konya, 1995, 35; Osman Nuri Dlgerler, Karamanoullar Dnemi Mimarisi, Ankara, 2006, 7879.
49 Abdullah Sabri Karter, Aksaray Daarc, II, (Yzm.), 5.
178
Aratrmaclardan Zeki Oral 1936 ylnda yaynlanan bir makalesinde

kitabenin Karamanolu II. Mehmed Bey tarafndan yaptrlan ancak sonradan
yklan imarete ait olduunu belirttikten sonra kitabesinin Ulu Camide
saklandn da ak bir dille yazmtr51.
Ancak kitabenin zamanla nerden geldii unutulmu ve Konyalnn 1970li
yllarda Ulu Camide yapt inceleme esnasnda yeniden tespit edilerek Ulu
Camiye ait olduu kabul edilmitir.
Konyal kendisinden nce kitabeyi gren Oraln yaynlarn takip etmi
olmaldr52. Ancak Oral ile aralarnn kt olmas Konyalnn bu konuda Zeki
Oral tasdik etmesine engel olmu gibi gzkmektedir. Zira Konyalya gre Zeki
Oral kt kitabe okuyan, Arapa, Farsa ve Osmanl Trkesini doru
okuyamayan birisidir53. Ayrca ona gre Zeki Oral farkl yerlerden toplad
malzemeleri kendisine mal eden bir kiidir54.
Abdullah Sabri Kartere ait defterden sadece ilkini gren ve eserinde
genie yer veren55 Konyal, Ulu Camiye ait kitabenin olduu dier cildi
grememitir.
Sonu itibariyle Oral, Konyaldan nce yreye gelip aratrma yapmtr. Bu
kiinin yaynlarn gren inceleyen ve eserlerinde atflar yapan Konyalnn Ulu
Camiye ait olmad kesin olan bir kitabeyi srarla Ulu Camiye atfetmesi kabul
edilebilir bir durum deildir.
3-Gnmzde Debbalar Camisi olarak adlandrlan yapyla alakal olarak
Konyal eserinde yine elikiye dmtr. Yazar eserinin Debbalar Camisi
bal altnda yapy tanmlarken caminin olduu yerde eskiden bir mezarlk
olduunu ve caminin temeli kazlrken kitabeli bir tan bulunduunu
yazmaktadr56.
51 Zeki Oral, Nide Tarihi, Akpnar Derisi, 12, Nide, 1936, 4.

52 Konyada yaynlanan ve Konyal tarafndan okunamayan ve perian eklinde hor grlerek tarif
edilen Ant Dergisinin 1949 tarih ve 110. Sayda Zeki Oraln makalesine menfi de olsa atf yamas
Konyalnn, Zeki Oraln yaynlarn takip ettiini gstermektedir. Bkz.: Konyal, Abideleri ve
Kitabeleri le Beyehir Tarihi, Erzurum, 1991, 170-71.
53 Ertekin, a.g.e., 414, 1003,
54 Ertekin, a.g.e., 1003,
55 Konyal, a.g.e., 1675-1678.
56 Konyal, a.g.e., 1155.
179
Bu kitabe gnmzde caminin dou cephesinde yer almaktadr. Zikredilen

kitabenin metni ise:
1-Bu cami-i erifin tamirine dal
-
2- Kara eyhzade Hseyin Kemal sene 129257
-
Yukardaki kitabeyi anlattktan sonra orijinal Debbalar Camisinin yine

burada Blcek Kprsnn tam karsnda olduunu ve ykldn; yeni
caminin yerine eski caminin adnn verildiini ve kitabesinin de getirilerek
caminin dou duvarna yerletirildiini yazdktan sonra ikinci kitabenin
dkmn vermektedir. Bu kitabe de mevcut olup caminin dou duvarnda
bulunmaktadr. 1082/1671 tarihli ikinci kitabenin metni ise:
1.
2.
3.
-
Bena ve amere hazel-mescidi-erif vel-mabedil-latif
-
El-Hac Muhammed b. Mahmud el-Hamidi fi gurreti
-
Recebil-ferd li-seneti isneyn ve semanin ve elf58.
Konyal Debbalar Camisinin 1973 ylnda yaplan Blcek Kprsnn

karsnda olduunu yazarak ilk hatasn yapmtr. Zira Debbalar Camisi,
Blcek deil camiyle ayn ad paylaan ve Blcek Kprsnn 100 m.
kuzeyindeki Debbalar Kprsnn tam karsnda yer almaktayd. Yklmadan
nceki resimleri caminin gerek yerindeki mevcudiyetini ispat etmektedir. (Fot.
12.)
Bir dier hatas ise 1082/1671 tarihli ikinci kitabenin ykln camiye ait olduu
iddiasd59. Ancak bu kitabenin yklan camiye ait olmadn Zeki Oral
ispatlamaktadr.
57 Konyal, a.g.e.,1155.
58 Konyal, a.g.e.,1156.
59 Konyal, a.g.e.,1156.
180
Zeki Oral, Pamucak Mahallesindeki Garipler Mezarl denilen yerde cami

temelleri kazlrken yerin 2 m. altndan bir kitabenin bulunduunu belirttikten
sonra kitabenin metnini vermektedir60.
Zeki Oraln da belirttii zere toprak altndan kan kitabe aslnda 1082/1671
tarihli olandr. 1292/1875 tarihli kitabe ise yklan camiye ait olabilir.
Konyalnn ismini vermedii, Zeki Oraln Garipler Mezarl olarak
tanmlad kabristan aslnda 1279/ 1863 tarihinde vuku bulan takn sonucu
ortadan kalkan Blcek Mahallesindeki Hac mer Efendi tarafndan vakfedilen
mezarlk olmaldr61. Toprak altndan karlan kitabe de mezarlktaki olmas
muhtemel mescide aittir.
4-Yazarn bir baka iddias ise Melik Mahmut Gazi Hankahnn, mevcut
olmaddr. Konyalnn Darphane olarak eserinde inceledii yap aslnda
hankahtr62. Darphane olarak zikrettii yapy bir baka yerde eyh Hamid Veli
(Melik Mahmud Gazi) Cami eklinde tanmlamaktadr63. Kitabnda Darphane
resmi olarak bir yerde Haclar Hann gsterirken bir baka yerde ise Arazade
Camisini vermektedir64. Melik Mahmud Gazi Hankahnda Prof. Dr. Bekir Deniz
tarafndan kapsaml bir kaz gerekletirilmitir65. (Fot. 13-14)
Konyalnn Akademik sluba Uymayan Yanlar
1- . Hakk Konyalnn en byk zaaflarndan birisi de eline geen orijinal
belgelere imzasn atmas, krmz renkli kalem ile metin ierisinde grd
nemli ifadelerin altn izmesidir.
Aksarayn ilk valisi Abdullah Sabri Kartere ait defterin ilk cildinin kapak
sayfasna brahim Hakk Konyal tarafndan tetkik edilmi ve fihristi
yaplmtr ifadesini Osmanl Trkesi ile yazktan sonra . H. Konyal
eklinde imzasn atm ve altna defterin ieriini gsteren bir fihrist yapmtr 66.
(Fot. 15-16)
60 Zeki Oral, Aksarayn Tarihi nemi ve Vakflar,Vakflar Dergisi, V, Ankara, 1962, 227.
61 .MVL, 495 / 22425 5, 10b.
62 Konyal, a.g.e., 983-997.
63 Konyal, a.g.e., 1294.
64 Konyal, a.g.e., 983-984.
65 Konyal, a.g.e., 1299.
66 Karter, a.g.e., 1-2.
181
Bir dier rnek ise gnmz itibariyle tespit edilen tek rnek olan Aksaray
eriye Sicilinde de benzer uygulamaya gitmesidir. Defterin ilk sayfasna
Aksarayn 1034, 1036, 1037, 1038, 1039, 1040 tarihli eriye sicil defteri. inde
baz padiah hkmleri de var, brahim Hakk Konyal tarafndan . Edilmi
ve mhim ksmlar (Aksaray adl kitabna alnmtr.
Tedkik edilmitir.
. H. Konyal eklinde not dm ve imzasn atmay da unutmamtr.
(Fot. 17-18)
2-Konyalnn en byk zelliklerinde birisi de yapm olduu incelemeler
esnasnda fotoraf ekilen yapnn yannda ya da nnde durarak o fotoraf
karesinin iinde yer almasdr. rnek olarak Az Kara Han 67, Cnckl Mescid68,
Hasan Dede Zaviyesi69, Ulu Cami70, resun Han71 verilebilir. (Fot.19-20.)
3-Konyalnn bir dier zellii de fotoraf karesinin iine kendisi
giremeyecek durumda ise fotoraf ekilecek nesnenin yanna bastonunu koyarak
varln hissettirmesidir. Aksaray Ulu Camisi nnde bir tabut ierisindeki
Anadolu Seluklu Sultan IV. Kl Arslana ait olduunu iddia ettii bir
mumyann hemen yannda bastonu aka grlmektedir72. (Fot. 21.)
Sonu
brahim Hakk Konyal gerek arivi gerekse yaynlad, kitap, ke yazlar
ve makaleleri ile byk bir derya olduunu ortaya koymutur. Konyaly bu
kadar byk yapan ey ise daha 19 yanda iken Konyada dergi karmaya
balatan merak ve aratrmac duygusudur.
Konyal 6s eviri toplam 20 yaymlanmam, 2si vefatndan sonra, 3 eviri
olmak zere 30 baslm, 3 de kayp olmak zere 53 adet kitabn altna imzasn
atmtr. Bunlarla da yetinmeyen Konyal, 27 farkl gazetede yaynlad ke
yazlarndan 2080 adedi sanat tarihi ile dorudan ya da dolayl bir ekilde
alakaldr. Ayn ekilde yine 21 ayr dergide yaymlanan yzlerce makale
arasndan 234 tanesi sanat tarihinin iine girmektedir73.
67 Konyal, a.g.e., 1072, 1078.

69 .H.K.K. Dosya No: 2469; Konyal, a.g.e., 1174, 1177, 1178.
70 Konyal, a.g.e., 1252.
72 Konyal, a.g.e., 1033.
73 Ertekin, a.g.e.,4.
182
Gnmze ulamayan ya da tamir edilerek orijinallii deien birok yap

hakkndaki tek bilgi kayna Konyalnn Aksaray Tarihidir. Bu zamana
Aksarayla alakal yaplm hibir alma Konyalnn eserinin zerine
kamamtr. Bu nedenle de hala ilk gnk gibi nemini koruyan ve bavurulan
ilk ana eser olarak yerini korumaktadr.
Eserde fazlasyla Sanat Tarihi bilgiler olmasna karn tarihi olaylar
ayrntlar ile anlatmas nedeniyle tarih yn baskn bir eser eklini almtr.
Yazar, hakknda herhangi bir malumat bulunan bir yap hakknda detayl bilgiler
verirken, hakknda hi bilgi bulunmayan yaplar birka kelime ile anlatmay
yelemitir74.
Yazar, Aksarayn ileri gelen ailelerinin elinde yer alan orijinal berat, ferman,
menur, hccet gibi vesikalar grm ve onlardan da faydalanmtr.
Bu kaynak eser, Konyalnn inceledii dnemde mevcut olan eserlerden
gnmze ulaamayanlar ile onarm ad altnda orijinalliinden uzaklatrlm,
hatta kendi tabiriyle katledilmi eserler hakknda da faydal bir eser
niteliindedir75.
Konyal, gezmi olduu tm kyler hakknda, nfusu, mezhep ve etnik
yaps, geim ekilleri, corafi zellikleri; varsa tarihi eserlerini, hyklerini,
evresindeki eski yerleim birimlerini, mehur arazilerini de tek tek saymtr.
74 Konyal, Zinciriye Medresesini anlatrken, yap hakkndaki bilgileri ve izimleri Aptullah Kurann
Karamanl Medreseleri isimli makalesinden almtr. Bkz. Aptullah Kuran, Karamanl
Medreseleri, Vakflar Dergisi, S. 8, Ankara, 1969, s. 209-224.
75 Bu duruma en gzel rnek Cnckl Mescittir. Tula ve firuze ini bezemeli bat duvar orijinal olup
Anadolu Seluklu dnemine aittir. inilerin birou dklm olmasna ramen az da olsa
kalntlar gzkmektedir. Genel olarak girift geometrik sslemeler hkimdir. 2007 ylnda
Vakflar Genel Mdrl tarafndan gerekletirilen restorasyon ile yap katledilmitir. Zira
orijinal bezemenin zerine orijinallii ile alakas olmayan, simetri ve hassas geometrik
dzenlemelerden uzak bir kalem ii sslemeye gidilmitir. Hatta sslemelerin rahat izilmesi iin
yaplan karbon desen eskizlerinin izlerini bile silme zahmetinde bulunmamlardr. Geometrik
motiflerin lleri, birbirine eit olmas gereken okgenler olduka basit ve geliigzel acemi bir
ekilde yaplmtr. Merkezlere yerletirilmi ok kollu yldzlarn her biri deformasyona uram
yldzlardan baka her eye benzemektedir. Ayrca bu restorasyon daha bitmeden kalem ii
bezemeler ve svalar dklmeye ve atlamaya balamtr. Asrladr ayakta kalmasn bilen duvar
ve sslemelere karn, daha 1 yln bile doldurmadan dklen sslemelerin ve svalarn bir arada
olmas dikkate ayandr.
183
Toprak Mahsulleri Ofisine ait silolarn inas iin ortadan kaldrlan Sine
ayr Mezarlndaki ahidelerin birounu okumu ve bazlarnn
fotoraflarn da ekerek onlar yok olmaktan kurtarmtr.
Yazarn tespit ettii ve okuduu baz kitabeler, kendisinden sonra yrede
aratrma yapanlar tarafndan kritikleri yaplmadan aynen alnm, nerde
olduklar soruturulmam akbetleri sorgulanmamtr.
ncelendii dnemdeki Aksaray ehir dokusu, eski eserlerin birbirleri ile olan
konumlarn ortaya koymas asndan da nemlidir.
Ervah Mezarlndaki Bacm Sultan ve Anonim Trbe gibi eitli bahanelerle
yktrlan, yok edilen yaplar hakkndaki tek bilgi kayna yine bu ciltlik
eserdir.
Meslek ak ile da tepe demeden ar yaplan her yere gitmi, bkmadan
usanmadan tm zorluklar aarak bu eserleri meydana getirmitir. Biricik olu
Ayhan ve ilk ei Mediha Hanm vefat ettiklerinde Konyal yine bir aratrma
gezisindedir76.
20 Austos 1984 ylnda 88 yanda Akehir Belediyesinin davetlisi olarak
kt bir aratrma gezisinde vefat etmitir. mrn aratrmalara adayan bir
kiinin bu kadar eser vermesi gayet normaldir. Ayrca en byk zelliklerinden
birisi de hi phesiz hurda niyetine satlan Osmanl ariv belgelerini kurtarm
olmasdr.
Eserleri tetkik edildiinde tarihe, arive, dile ve edebiyata ne kadar vakf
olduu anlalmaktadr. Yaam tarz ve aratrmac kiilii ile kendisinden sonra
gelecek kiilere bir rehberdir. Eserlerindeki hatalar ve yanllklar, dier kiilerle
olan tartmalar, zaaflar Konyalnn byklne ve ilimdeki derinliine
kesinlikle bir leke drmez. Tam tersine onu daha da yceltir.
Konyalnn Abideleri ve Kitabeleri le Aksaray Tarihi isimli eseri, yazarn
uzun yllar sren aratrma-inceleme hayatnn adeta en olgun meyvesi
mesabesindedir. Bu eserinde, hibir eserinde olmad kadar nem atfetmi ve
olabildiinde aratrma objektifinin zumunu derinlemesine ayarlamtr. Detaylar
bu eserde pekl n palanda; deil ky adeta hibir mezra mevzu dnda
76 Ertekin, a.g.e.,47.
184
tutulmamtr. Bu zaviyeden bakldnda Konyalnn bu eseri hem hacim, hem

ierik ve hem de olgunluk asndan dierlerinden daha nde olduu kansna
varmamz mmkndr.
Bu eserin bir dier ayrc zellii de, onun dier eserlerinde pek az
bavurduu veya pek detaylandrmad Hristiyan mimarisine geni yer
vermesidir. Eserin nc ve son cildi neredeyse bu konuya ayrlmtr. Zira
Konyaly sanat tarihi almalarnda arlkl olarak Seluklu ve Osmanl
mimarilerine younlatn grmekteyiz.
Bu eseri incelerken karlatmz kimi eksiklik ve yanllklar, eserin
kapsam, yazarn ya, dnemin imknlar v.b. zelikler gz nnde
bulundurulduunda insafla karlanmas gereken ve pekl mmkn olan
eksikliklerdir. Zira Konyalnn eserlerini basmadan nce tashih imkn da pek
bulamad gerei ile daktilonun kullanmndaki snrllklar gz nnde
bulundurmamz gereken nemli hususlardr.
185
KAYNAKLAR
ANONM, Aksaray Turizm Envanteri 1995, Konya, 1995
DLGERLER, Osman Nuri Karamanoullar Dnemi Mimarisi, Ankara, 2006.
ERDAL, Zekai; Aksarayda Trk Devri Mimarisi, (Yznc Yl niv., Sos. Bil. Ens.,
Yaynlanmam Doktora Tezi), Van, 2014.
ERTEKN, M. Zahir; brahim Hakk Konyal ve Eserlerinde Sanat Tarihi, (Atatrk niv.
Sos. Bil. Ens., Yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum, 2014,
GRR, Muhammet; Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminde Aksaray ehri, (Hacettepe
niv. Sos. Bil. Enst., Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1991
GN, Recep; Anadolu Seluklu Mimarisinde Yaz Kullanm, (Ondokuz Mays niv., Sos.
Bil. Ens., Yaynlanmam Doktora Tezi), Samsun, 1999.
KARTER, Abdullah Sabri; Aksaray Daarc, I-II, (Yzm.),
KONYALI, brahim Hakk; Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi, I-, II-III,
stanbul, 1974.
_______, Aksaray Ulu Cami, Vakflar Dergisi, X, Ankara, 1973, 273-288.
_______; Abideleri ve Kitabeleri le Beyehir Tarihi,Erzurum, 1991.
ORAL, Zeki Nide Tarihi, Akpnar Derisi, 12, Nide, 1936
_______, Aksarayn Tarihi nemi ve Vakflar,Vakflar Dergisi, V, Ankara, 1962, 223240.
THERRY, N.-M.; Nouvelles Eglises Rupestres de Cappadoce, Region du Hasan Da, Paris,
1963.
Aksaray eriyye Sicili, (Yzm.) 15a, 17a, 36b, 49b.
BOA, HAT, 1492 / 34 1
BOA, HAT, 19 / 880.
BOA, HAT, 546 / 26971.B
.MVL, 495 / 22425 5, 10b.
.H.K.K. (brahim Hakk Konyal Ktphanesi) Dosya No: 2446
.H.K.K. Dosya No: 2452
V.G.M.A. Defter No: 531.
186

187

EKLER
Fot. 1.: Zinciriye Medresesine Atfedilen Mihrap (Konyaldan)
Fot. 2.: Mamasn Ky Pir emmas Tekkesi Mihrab
188
Fot. 3.: Konyalya Gre Yenipnar Ky Hac Gaybi Trbesi (Konyaldan)
Fot. 4.: Yenipnar Ky Hac Gaybi Trbesi
189
Fot. 5.: Azkara Han, Kapal Ksm Portalindeki Kitabe
Fot. 6.: Azkara Han Kapal Ksm Kitabesinin Konyal Tarafndan Okunan Metni
190
Fot.7: Azkara Han Kapal Ksm Portal Kitabesinin Abdullah Sabri Karter tarafndan
Okunan Metni
191
Fot. 8.: Ulu Caminin Karamanolu brahim Beye Ait Kitabesi
Fot. 9.: Abdullah Sabri Karter Tarafndan Okunan Ulu Caminin Karamanolu
brahim Beye Ait Kitabesi
192
Fot. 10.: Konyalnn Ulu Camiye Ait Dedii 811/1408 Tarihli Kitabe
Fot. 11.: Abdullah Sabri Karter Tarafndan Okunan 811-1408 Tarihli Kitabe
193
Fot. 13. Konyal Tarafndan eyh Hamid Veli Camisi Denilen Hankahn i
Fot. 14. Melik Mahmud Gazi Hankah
194
Fot. 15. Abdullah Sabri Karter, Aksaray Daarc I, s. 1
195
Fot. 16.: A. Sabri Karter, Aksaray Daarc I, s. 2
196
Fot. 17.: Aksaray eriye Sicili, s.1. (O. zdilden)
197
Fot. 18. Aksaray eriye sicili,s.14. (O. zdilden)
198
Fot. 19. Konyal, Aksaray Hasan Dede Zaviyesi'ni ncelerken (Konyaldan)
Fot. 20. resun Han'n nnde Konyal (Konyaldan)
199
Fot. 21. Ulu Cami nndeki Mumya ve Konyal'nn Bastonu (Konyaldan)
200
BRAHM HAKKI KONYALI'NIN BEYEHR LE LGL

ALIMALARI*
Hseyin MUMAL**
Merve SNMEZ***
Giri
1896 ylnda Konya'da doan brahim Hakk Konyal, Trk kltr ve
medeniyet tarihi adna yapt aratrmalar ve ortaya koyduu eserler vesilesiyle
adn tarihe altn harflerle yazdrm nemli bir ahsiyettir1. 92 yllk mrn,
baslm ve baslmam onlarca kitap ve yzlerce makale ile sslemi olan
Konyal, Trkiye'de pek ok ehrimizin tarihini yazarak, atalarmzn bizlere
brakt zengin kltr mirasnn gelecek nesillere aktarlmas iin fazlasyla aba
gstermitir. zellikle onun ehir tarihi aratrmalarna baktnzda, alt
blgelerde ylmadan, adeta adm adm kar kar incelemeler yaptn grr ve
sabrna hayran kalrsnz.
. Hakk Konyal'nn, ehir tarihi hakkndaki eserlerinin neredeyse
tamamnda, Abideleri ve Kitabeleri biiminde devam eden balklar kullandn
grmekteyiz. Bu durumun, aratrma yapt blgelerin zellikle abide ve
kitabeleriyle ilgilenmesi ve eserinde bunlara yer vermesinden kaynakland
sylenebilir. Onun bu konudaki gayreti ve hassasiyeti, "mrmn elli senesini
Trkiye'nin yars kadar topraklardaki slami, gayri slami abideleri, tarih yadigrlar
incelemeye verdim.2 eklindeki ifadesinden de anlalabilir. Bu nedenle
Konyal'nn hazrlad eserlerin alelade yazlmam, uzun emekler sonrasnda
*Sz
konusu alma, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yakna Tarihi Bilim Dalnda,
Do. Dr. Hseyin Mumaln danmanlnda, Yksek Lisans rencisi Merve Snmez tarafndan hazrlanan, brahim Hakk Konyal ve Beyehirle lgili Eserleri isimli seminerin gelitirilmesinden oluturulmutur.
**Do.
Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.
hmusmal@hotmail.com
***Yksek Lisans rencisi. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
1 M. Ali Uz, "Cumhuriyet Dnemi Konya Aydnlar", Yeni pek Yolu Dergisi, S. 11, Konya 2008, s. 99.
2 brahim Hakk Konyal, "Hal Tercmem", Konyal Arivi, No: 3049.
201
ortaya km eserler olduu rahatlkla sylenebilir. yle ki, baz eserleri

incelendiinde, bunlarn 20-30 yllk bir emein rn olduu grlecektir3.
. Hakk Konyal, Anadolu'nun her kesindeki topraklarn altnn-stnn
ok kymetli tarihi eserlerle dolu olduuna inanm ve bunlarn kltr
mirasmza kazandrlabilmesi iin elinden geleni yapmaya gayret gstermitir.
Yapt ehir tarihi aratrmalar birbiriyle i ie ve balantl olmutur. Ayn anda
birok ehrin tarihini yazma iini ariv ve ktphanelerde yapt aratrmalarda
birlikte yrtmtr.
ok sayda esere imza atm olan . Hakk Konyalnn, Beyehirle ilgili
hazrlad eseri de dhil olmak zere, baz eserlerinin basmn grmeye mr
yetmemitir. Beyehir'le ilgili olan eseri, 1967 ylnda tamamlanm, ancak eserin
basm 1991 ylnda gerekletirilebilmitir. Hatta hala baslmay bekleyen
eserlerinin de olduu dnlrse, Beyehirlilerin bu konuda ansl olduu bile
sylenebilir4. Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi isimli eserin tamamland
dnemden, yaymland tarihe kadar 24 yl gibi ok uzun bir sre gemi olsa da
bu kymetli eserin baslarak okuyucularla buluturulmas bir nebzede olsa teselli
vericidir. Beyehir kitabnn nsznde "Bugn Konya'nn bir ilesi olan Beyehir
tarihi ok zengindir. Ben Beyehir'in tarihini Karaaala beraber yazmak istemitim.
Bunlar bir cilde sdrmaya imkn yoktur" 5 eklinde sarf ettii szlerden, baz
aratrmalarn ise planlad halde gerekletiremedii anlalmaktadr.
Yaptmz aratrmalar neticesinde de Karaaala ilgili bir eserine imdilik
ulaamadk.
. Hakk Konyalnn Beyehir'le ilgili en nemli eseri, Abideleri ve Kitabeleriyle
Beyehir Tarihi isimli kitabdr. Fakat Konyal'nn bu kitap dnda Beyehir'le ilgili
baz gazete yazlarnn da olduunu tespit ettik. Gazete yazlarnda kaleme ald
bilgilerin birouna kitabnda ayrntl olarak yer vermitir. Beyehirle ilgili
gazete yazlarnn ilki 1966'da, ikincisi 1972'de dierleri de 1977 ylnn Mart ve
Nisan aylarnda yaymlanmtr. Yazlar Beyehir Gl Adlarnda Bulduumuz
Seluklu Saray, Beyehir Gl Adalarnda Seluk Saraylar ve Kz Kulesi,
Beyehir'de Erefoullar, Beyehir Glnde Seluk Saray gibi benzer konu ve
balklardan olumaktadr. Bu gazete yazlarn da, nemli bulduu konulara
brahim Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi, Erzurum 1991, s. XXIII.
Abideleri ve Kitabeleriyle Seydiehir Tarihi, Akakoca Tarihi, Bursa Tarihi, Kayseri Tarihi, Antalya
Tarihi gibi eserler bunlar arasnda zikredilebilir.
5 Konyal, Beyehir Tarihi, s. XXIII.
3
4
202
belirli aralklarla tekrar tekrar deinmesinin sebebi belki de, kitabnn o yllarda
hala baslmam olmasdr. Zira yllar sren aratrmalar ile kefettii pek ok
hadiseyi ele ald eserinin uzun yllar yaymlanmam ve bilim lemine
kazandrlmam olmas onu, nemli bilgi ve bulgular gazete zerinden
duyurma isteine sevk etmi olmaldr. Ayrca eseri yaymlanmadka emeinin
alnabileceini dnm olmaldr6.
I- . Hakk Konyal'nn Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi simli
Eseri
Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi isimli eser, Takdim, Beyehir zerine
Birka Sz ve nsz ksmlarndan sonra 18 ayr blmden olumakta olup,
toplam da 409 sayfadan ibarettir. Bunlarn dnda, eserin sonunda, Resimler
baln tayan ve sayfa numaras 1den balamak zere, 40 sayfalk bir blm
daha bulunmaktadr. almann Takdim blm, eserin basmn stlenen
Beyehir Belediye Bakan Adil Bayndr tarafndan, Beyehir Tarihi zerine Birka
Sz isimli blm ise eseri yayna hazrlayan Prof. Dr. Ahmet Savran tarafndan
yazlmtr.
. Hakk Konyalnn Beyehir tarihi ile ilgili eserinin ieriine bakldnda,
eserin gnmz yazm usullerinden uzak olarak oluturulduu sylenebilir.
Eser, eitli blmlere ayrlm, fakat balklar kendi ilerinde snflandrlrken
herhangi bir harf-rakam ya da ondalk sistem de kullanlmamtr. Ayrca
blmler tek dze, birbirini takip eder ekilde gelii gzel sralanarak
dzenlenmitir. Eseri nere hazrlayan Ahmet Savrann aklamalarndan,
eserdeki dzenlemenin, kitab basma hazrlayan kiiler tarafndan yapld,
balk ve alt balk gibi hususlarn Konyal' ya ait olmadn anlalmaktadr.
. Hakk Konyal, eserinin nsznde her ne kadar "Beyehir'in drt ba
mamur tarihini yazmak bir brahim Hakk Konyal'nn yapaca i deildir. Bu, tam
kadrolu ihtisas heyetlerinin iidir" diyerek mtevaz bir aklama yapm olsa da,
Eserinde bu konuda tad endieyi teyit edecek bir bilgi bulunmaktadr. "Konya Mzesinde bir ara
memurluk yapan Zeki Oral adl bir kii Konya Belediyesinden elde ettii kitabmla Alanya
(Aliyye) kitabn eline alm, Kubadbd' gsteren satrlarn stne krun kalemle iaretler yaparak onlarn klavuzluu ile Beyehir'e ve Kubadbd'a gitmi, Arslanlk hasletini bir tarafa itmi, tilki izcilii ile iinden gelen kiflik sesine uyarak Konya'da kan okunmayan Ant adl perian bir derginin Kasm 1949 tarihli ve 110 nshasnda Kubadbd bulundu balkl yaz yazmtr. Ulu Tanrya krler olsun ki, burasn bulmak bana nasip oldu demek cesaretini gstermitir". Konyal, burada Kubadabad Saraynn kendisi tarafndan bulunduunu, ancak Zeki Oraln
bu durumu kendisine mal ettiini ifade etmektedir. Konyal, Beyehir Tarihi, s. 170-171.
203
eserini yazarken, pek ok kaynak, onlarca ariv malzemesi ve pek ou ilk defa
ele alnan eitli kitabelerden yararlanmtr. Konyal, incelemeler yapt
blgelerde tespit ettii kitabeleri gnmz Trkesine evirmekle yetinmemi,
ayn zamanda bu kitabeleri yazan veya kazyan kiiler tarafndan yaplan
yazm/gramer hatalarn da zellikle belirterek, doru yazmlarn uygulamal
olarak eserinde gstermitir7.
Yazar, eserin ilk blmnden itibaren Beyehir tarihini, kronolojik bir srayla
ele alarak ilk alardan Osmanl son dnemine kadar anlatmaya almtr.
Konyal, sadece aratrmalarnda elde ettii bilgi ve bulgulara yer vermemi,
eserinde, ayn zamanda kendi gzlemlerini dile getirmi, saha aratrmas
srasnda yapt en ufak bir tespiti dahi yer vermitir. Ancak eserde verilen
bilgilere bakldnda, bu bilgilerin nemli bir ksmnn herhangi bir kaynaa
dayandrlmad grlmektedir. Kaynaa dayandrlan veya referans verilen
bilgilerde ise dipnotlarn kurallara uygun olarak dzenlenmediini syleyebiliriz.
Eserde bulunan dipnot dzensizliinin yannda, kullanlan kaynaklarn bir araya
getirildii bir kaynaka da yoktur. En azndan kitabn sonunda bir kaynaka
olsayd, bu eksiklik belki bir nebze giderilebilirdi. Eserde kullanlan kaynak
eitlerine baktmzda bunlarn genellikle matbu kitap ve ariv belgelerinden
olutuunu grmekteyiz. Bunlarn dnda ayrca yazarn, kaynak kiilere de
bavurduu, aratrma yapt yerlerde grt, yardmn grd, bilgi
ald kiileri de dipnotlarda dile getirdii veya bir vesile kendilerine teekkr
ettii anlalmaktadr. Eserde kullanlan kaynaklarn tamamna yaknnda, basm
yeri ve basm yl gibi bilgiler yoktur. Bazlarnda ise basm yeri ve yl dnda,
yazarn ismini de tesadf edilmemektedir.
Kaynaka dnda eserin en nemli eksiklii ise sonu blmnn
olmamasdr. Onca tezin ileri srld bu esere bir sonu blmnn
konmamas kitab bir bakma eksik brakmtr. Eserin ekler blm de dzenli
ve kullanl deildir. . Hakk Konyal eserinde, toplam 90 adet fotoraf
kullanmtr. Bu fotoraflardan bazlarna satr aralarnda atf yapm ancak
bazlarna metinde hi deinmemitir. Yani atfta bulunulan fotoraflardan
bazlar eserde anlatlanlar karlam olsa bile, bunlarn da ilgili sayfalardan ayr
bir blmde okuyuculara sunulmas kopukluk oluturarak btnl
7
Bu konuda birka rnek verilebilir. Abdileri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi isimli eserinde, Beyehir
illedr Zaviyesi Kitabesi (s.98), Arap Melek Hatunun mezar ta (s. 285), Darendeli Silahtar Ali
Paa'nn mezar ta, (s. 290), Hoyran Ky Cami kitabesi, Kkavar Ky Camii kitabesi, (s.
368), Krtler Kynde bulunan mescid kitabesi, (s.373).
204
bozmutur. Baz fotoraflar ise metinde ele alnan konularla dorudan ilgili
deildir. Eserde ele alnan konular arasnda da yer yer kopukluklar olduu ve
yazarn belli bal baz konularda ve yapt betimlemeler konusunda tekrarlara
dt anlalmaktadr.
II-. Hakk Konyal'nn Beyehirdeki Eserlerle lgili ddia, neri ve
Dilekleri
. Hakk Konyal, neredeyse mr boyunca yapt aratrmalarda kltrel
mirasmz ortaya koyarken, tarihini yazd ehirlerin eserlerinin korunmasn
ylesine gnlden istemi olmal ki, eserlerinde sk sk bu ynde, iddia, neri,
dilek ve temennilerini sunmaktan kanmamtr. Beyehirle ilgili eserinde bu
konuya pek ok rnek gsterilebilir. Bunlardan bir ksm Beyehir merkezde
bulunan Erefolu Sleyman Bey Klliyesinde yer alan bir dizi yap
hakkndadr. ncelikle burada Beyehirde bulunan eserlerin kefi hakkndaki
iddialarna yer verilecek, daha sonra tarihi eserlerimiz hakkndaki baz neri
dilek ve temennilerinden bahsedilecektir.
. Hakk Konyal, Beyehir snrlar ierisinde bulunan Kubadabad Saraynn
yerini ilk defa kendisi tarafndan bulunduunu iddia etmi ve bu konuyu
Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi isimli kitabnda, "622 yln tozu, duman
altnda varl ve yeri unutulan Kubadabad Sarayn, Kubadabad' ve bu sarayn kendi
snrlar iinde bulunan tarihi Gurgurum'u uzun ve yorucu bir alma ve aratrmadan
sonra bulmu ve Konya Belediyesi tarafndan baslmak zere 1944 ylnda yazdm
Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi adl eserimde ilim lemine, geni muhitte
sunmutum. Daha sonra da 1946 ylnda baslan Alanya (Aliyye) kitabmn 74. ve 79.
sayfalarnda bu buluum tekrarlanmt" szleriyle yeniden dile getirmitir8.
Konyal, Kubadabad Saraynn bulunmas ile ilgili iddialarn Mart 1972'de
yaymlanan, "Beyehir Gl Adalarnda Seluk Saraylar ve Kz Kulesi" balkl
gazete yazsyla ve 1 Nisan 1977 ylnda Tarih Sohbetleri isimli mecmuasnda
"Beyehir Glnde Seluklu Saray" balkl yazlaryla bir kez daha
tekrarlamtr. Yine Kubadabad Saray dndaki yaplarla ilgili bir iddias da Eek
Adasnda bulduu Seluklu Kasrdr. Eserinde bu konuyla ilgili, "Hibir yerde
yapan, yaptran, yapld tarihi gsteren bir kitabe yoktu. I. Aladdin devri
emirlerinden birisine ait, ayn zamanda byk sarayn nc karakol kalesi idi. Burada
esasl bir kaz ve inceleme yaplmaldr. Kasr ilk defa ilim lemine tantma hizmeti
Konyal, Beyehir Tarihi, s. 170.
205
yapyoruz" szlerini dile getirmitir. Austos 1966 ylnda yaymlanan Tarih

Konuuyor isimli mecmuada bu iddiasn tekrarlam, Abideleri ve Kitabeleriyle
Beyehir Tarihi isimli eserinde de, sz konusu gazete yazsna atfta bulunmutur 9.
. Hakk Konyalnn bir dier iddias Beyehir Erefolu Cami minberinin
kap kemerinde bulunan sls yazl kitabeyi okumasyla ilgilidir. Bu konuyla
ilgili olarak eserinde, "Doulu ve batl birok tarihi imdiye kadar bu kitabeyi tam ve
doru olarak kopya edip yaynlamamlardr. Biz ilk defa ilim lemine sunuyoruz"
szlerini sarf etmi ve kitabeyi gnmz Trkesine evirmitir. Kitabede, "Taht
gibi yce minberin yaplmasn adaletli Emir Erefolu emretti" manasnn
bulunduunu eserinde dile getirmitir10. Konyal, ayrca Beyehir Kalesi kapsnn
zerinde bulunan 3 kitabeden daha sz etmitir. Bu kitabeleri gnmz
Trkesine evirerek, bunlara eserinde yer vermi ve bu konuda "Bu kitabeler ilk
defa tarafmzdan doru olarak nerediliyor" cmlesiyle, Beyehirdeki pek ok
kitabenin ilk defa dzgn bir ekilde kendi tarafndan okunduunu iddia
etmitir11.
. Hakk Konyal, eserinde bir taraftan Beyehir ve tarihi hakknda detayl
bilgi verirken dier taraftan da zellikle satr aralarna Beyehir ile ilgili anlarn,
dileklerini, uyar ve nerileri de serpitirmitir. Bu ynyle eser, bize gre bir an
kitab olma zelliini de tamaktadr. Bu konuda eserde ok sayda rnek
bulunmaktadr. Bunlardan birisi Beyehir Bademli Kynde bulunan cami
ktphanesindeki el yazma kitaplarla ilgilidir. Konyal, bu kitaplara ulamak iin
kydeki camiye gitmi, fakat bahsi geen kitaplara ulaamamtr. Yaad olay
eserinde u cmlelerle nihayete erdirmitir. "Cami imamn anlattna gre bu
kitaplar, gnahtan kurtulmak iin uvallara doldurularak alt ay evvel camiinin nndeki
kabristana gmlmtr. Vakflar idaresinin ihmali yznden ilene gelen cinayetler
zincirine bir yenisi daha eklenmitir. Kim bilir bunlarn iinde ne hazineler var idi. Bana
gmld yer gsterildi amma vakit ok geti atramadm"12.
. Hakk Konyal, Beyehir Erefolu Sleyman Bey Klliyesinde yer alan
yaplar hakknda eserinin ilgili blmlerinde pek ok temenni ve dileklerde
bulunmutur. Eserinde Beyehir Kalesinin duvarlarnn birok yerinde eski
halini muhafaza ettiini, buralarn temizlenerek ve tamir edilerek tarihi kalenin
11 Konyal, Beyehir Tarihi, s. 202.
9
10
206
ortaya karlmas gerektiini savunmu, hatta Karaman Belediyesinin byle bir

alma yaptn syleyerek, Karaman rnek gstermitir13. Konyalnn bir an
nce tamir edilmesi gerektiini ifade ettii bir dier yap da eriehirde kendi
adn verdii sokakta bulunan Demirli Mescit ve Medresesidir. Konyal bu
konuda eserinde "Bu asil ve tarihi binann restore edilmesi lazmdr" ifadesini
kullanmtr14. Konyalnn bir baka temennisi de Erefolu Cami minberinin
tahrip olmas nedeniyle zerinden den ini paralarnn tamamlanmas
gerektii hakkndadr. Ayrca caminin mezzin mahfilinde birok hal ve kilim
paras olduunu grmtr. Konyal, "Prlanta deerindeki bu tarih yadigrlar
kopmu, erimi, gveler tarafndan didik didik edilmitir. lgili idarelerin bunlar ilmi bir
ekilde incelemesi lazmdr" diyerek kendi imknlaryla orada bulunan seccadelerin
ve hallarn lmlerini yapmtr15. . Hakk Konyal, aratrmalar srasnda
Erefolu Sleyman Bey'in trbesinin Vakflar Umum Mdrl tarafndan
tamir ettirilirken, tamiri yapanlarn dikkatsizlik sonucu kubbe ksmnda bulunan
inilere zarar verdiini fark etmitir. inilerin ziyaretilerin bana dmesinden
korkulduu iin ieriye kimsenin alnmamas onu epey zm ve trbenin
inilerinin esasl bir suretle tamir edildikten sonra burann turistlere almas
gerektiini dile getirmitir16.
. Hakk Konyal, Beyehirdeki yaplarda yapt incelemeler srasnda
eserlerin durumunu grdke, almasnda zntsn esefle dile getirmi ve
yetkilileri srekli greve davet etmitir. Nitekim Erefolu Cami'nin bat
kapsnn tam karsnda bulunan smail Aa (Ta) Medresesi'nin iinde
bulunduu vaziyet onu o kadar zm ki, bu eser iin u szleri sarf etmitir: "...
Durumu yrekler acsdr. Tarih, eski eser ve dede yadigr sever herkesi alatr. slam ve
ilim tarihi bu deerli bergzar kurtarmaldr" 17. Konyal, ayrca eriehir Hamam
(Byk Hamam) iin "Seluklu hamam mimarisinin bize ayakta gelen ok muvaffak
rneklerinden biridir. Tektir" bilgisini vererek, bu yer iin Mzeler Genel
Mdrlnn derhal faaliyete geerek, bu asil tarihi yadigrn kurtarlmas
istemitir. Eer Bu gzel ve muhitinde esiz bina biraz daha ihmal edilirse yerlere
serilecek ve ta oca haline gelecektir18. Yine Beyehir'in harap halde bulunan
bedesteni iin, "Bu bina restore edilirse ehir, ok kymetli tarihi bir bina kazanr. Buras
Konyal, Beyehir Tarihi, s. 200

13
14
207
bir mze veyahut bir kapal ar olarak kullanlabilir." diyerek nemli bir konunun
altn srarla izmitir19.
. Hakk Konyal, eserinde, evre ky ve kasabalarda bulunan tarihi ve doal
yaplar ile ilgili de eitli dilek ve temennilerde bulunmu, bunlarn Beyehirin
tantmna, turizmine hizmet edebilmesi iin yetkililerden yardm talep etmitir.
Eserinde Kubadabad Saray evresinde yaplan kazlar sonucu karlan ssl
iniler, yazl ve eitli resimler hakknda geni bilgi iin uzmanlarn yardmn
istemitir: Uzun ve tam kadrolu bir alma istedii iin saray ve teferruatnn
planlarn ve kan yazl ve eitli resimlerle ssl inileri hakkndaki geni bilgiyi
uzmanlardan bekliyoruz20. Diyerek bu blgede daha profesyonel ve detayl
almalar yaplmasn nermitir. Benzer konularda, baka blge ve eserlerle
ilgili yetkililere arlarda bulunduu grlmektedir. Bunlardan birisi
Beyehir'de Hitit dnemine ait Eflatun Pnar abidesiyle ilgilidir. Konyal, Eflatun
Pnar ile ilgili "Esefle kaydetmek lazmdr ki Anadolu'nun en eski abidelerinden cihan
apnda hret yapan Eflatun Pnar henz yolsuzdur. lgililerin biran evvel burasn iyi
bir yolla trafie amalar lazmdr. Bu yol bilhassa Tantma ve Turizm Bakanln
ilgilendirmektedir" szlerini sarf etmitir21. Yine Beyehir'in Hyk bucana bal
Kk Ky'nn yaknnda bulunan Kk Hamam gibi ifal sular ve kaplcalar
bulunan blgelerle Salk Bakanlnn ilgilenmesi gerektiini ifade etmitir 22.
. Hakk Konyal eserinde avu Kynde bulunan iki hamamdan daha sz
etmitir. Bu hamamlar iin "ki hamam bulunduklar kye ve Beyehir'e byk gelir
salayabilir. Buras yerli yabanc turistlere tantlmaldr. Sular birok hastalklara,
bilhassa cilt hastalklarna ok faydal imi, derin yaralar bile ksa zamanda onulabiliyor.
Fakat ne yazk ki burasn bilen ve bildirmek isteyen yok." demitir23. Konyal ayrca
Grnmez Kynde bulunan Maden Suyu kuyusunun yerini verdikten sonra,
bu su iin "Kyller, hazmszla ve mide rahatszlna pek faydal olduunu
sylyorlar. Yemeklerden sonra iilmesi hazm kolaylatrmtr. Beyehir' e ve kylere
gtrlen bu su Shhat Bakanl tarafndan muayene ettirilmi, ok makbul olduu
hakknda raporlar varm, fakat iletilmesi hakknda herhangi bir teebbse geilmemitir.
letilirse ky ve Beyehir iin iyi bir gelir kayna salanr" demitir24. Yine Sevindik

19
20
208
Kynde bulunan bir lca iin "Allah scak, souk iki suyu birden kaynatyor. Fakat
kymetini bilmiyoruz. Gnl Salk Bakanlnn bu konuyla ilgilenmesini ister."
demitir25. Konyal, eserinde Hulu Ky Mezarlnda bulunan bir koca
ardtan sz etmitir. Trkiye'de bu kadar kaln ve uzun bir ard aac
olmadn syleyerek, kyllerin bu aaca bir takm anlamlar yklediini ve
dilek iin kullandklarn, aacn zerinin ivilerle dolu olduunu anlatm ve bu
tarihi aacn dallarnn kurumaya baladn ve kurtarlmas iin bir eyler
yaplmas gerektiini dile getirmitir26.
. Hakk Konyal, Beyehirde yapt aratrmalar srasnda grd tarihi
kymeti bulunan eserler ile ilgili de eitli uyar ve nerilerde bulunmutur.
rnein Doanbey (Davgana) bucanda bulunan Sokakba Camiinde 1739
tarihli Elzemu'l Feriz adl bir kitap bulduunu belirtmi ve bu kitabn
kaybolmadan derhal bir mzeye ya da ktphaneye alnmasn tavsiye etmitir27.
Yine Elikler Kynde cami bahesinde bulunan iki ta iin "Caminin dou
duvarnn nne boylar 0.68 enleri 0. 48 metre olan iki muhteem ta atlmtr.
stlerinde sekizer keli yldzlar ve naklar bulunan bu talar Avar Ky'ndeki
trbeden arlarak getirilmitir" szlerini aktarm ve "Bunlarn derhal Beyehir'e
getirilerek kurulacak mzeye konmalar lazmdr" diye de eklemitir28. Konyal, dier
taraftan Fasllar Kynde bulunan bir hkmet konandan bahsetmitir. Bu
binann ky kazaln kaybedinceye kadar kullanlm bir konak olduunu dile
getirmitir. Bu binann o gnlerde ev olarak kullanldn belirtmi ve bu iki katl
binann iyi muhafaza edilmesi gerektiini ifade etmitir. Ayrca Beyehir'de de
ieriehirde byle bir hkmet kona bulunduundan bahsederek bunlarn
birbirlerine ok benzediklerini sylemitir29. . Hakk Konyal ayrca Fasllar
Kynde bulunan Hitit Abidesinin tarihini aydnlatma yolunda baz yazarlarn
kitaplarndan rnekler vererek bu abide iin "Bence konu henz bakirdir. Heykeli
yayla ve timsallerini esti hviyetleriyle dillendirmek iin zaman ok erkendir. Otoriter
ilim adamlarnn ciddi tehislerini beklemek ok yerinde olur." demitir30.
. Hakk Konyal, eserinde Beyehir evresinde yaayan ahalinin bilinsizlii
nedeniyle pek ok tarihi yapnn zarar grdn belirterek bu konuda eitli

25
26
209
uyarlarda bulunmutur. rnein Emenler Kynde Sultan IV. Murat'n

hkmdarl srasnda 1622 ylnda Kad adl bir mimarn yapt Emen Cami
iin "Minare muvaffak bir Trk eseridir. Burada son yllarn korkun bir cinayetini
kaydedeceim" diyerek bu camiyle ilgili zc bir olay anlatmtr. "Kyller para
toplamlar bu asil minarenin erefesinden yukarsn ykmlar, stne betondan bir
ikinci erefe daha yapmlar, kirele badana etmilerdir". Ky muhtar bu hazin durum
karsnda, Ne yapalm bize bunun kymetli ve tarihi bir eser olduunu kimse
sylemedi. Vakflar idaresine yaptmz mracaat cevapsz kald iin bu ii iledik
diye aklama yapmtr. Konyal, olay btn vahameti ile anlattktan sonra
eserinde, minareye sonradan eklenen bu ikinci erefenin mutlaka yktrlmasnn
gerektiini belirtmitir31. Konyal eserinde benzer bir konu olarak Karahisar
Kynde bulunan eski ve tarihi bir mescitten sz etmitir. Bu mescit iin "Son
senelerde cami mescit yktrmak bir salgn haline gelmitir. lgililerin msaadelerini
almay kimse dnemiyor. Halk akllarna hemen ykyor. Bunun vebali Mzeler ve
Vakflar Genel Mdrlklerindir. Yurttaki abidelilerin sicilleri yaplmamtr ki, tarihi
kymeti olup olmad bilinsin. Tarihi mescit yklm halk 1956 ylnda bugn ki camiyi
yaptrmtr. Kyn her tarafnda gayri slami devirlere ait yap ve enkaz bulunuyor.
Kyller buralarda yaptklar kazlarda birok eski eser bulmulardr." diyerek
lkemizdeki kymetli eserlere deer verilmemesinden yaknarak ilgililer ve
yetkililer tarafndan gerekenin yaplmasn istemitir32.
. Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi isimli eserinde
Beyehir Gl adalarnda bulunan eserlerle ilgili de uyar, neri ve dileklerde
bulunmutur. Konyal Beyehirde yapt uzun soluklu aratrmalar srasnda
Beyehir Glnde bulunan Eek Adasndaki kalntlardan Kubadbd Sarayyla
yat bir Seluklu Kasr olduuna kanaat getirmitir. Bu kalnt iin "Hibir yerde
yapan, yaptran, yapld tarihi gsteren bir kitabe yoktu. I. Aladdin devri
emirlerinden birisine ait, ayn zamanda byk sarayn nc karakol kalesi idi. burada
esasl bir kaz ve inceleme yaplmaldr" demektedir33. Konyal eserinde ayrca
Mndras Adasnn kalntlar bulunan bir mbed ve kale harabesinden sz
etmitir. Bu kalntlar iin "Mbed'in milattan nce 3. ve 4. asrlara ait olduu tahmin
ediliyor ama tam kadrolu mtehasss bir ilim heyetinin bunlar incelemesi ve nabzlarn
tutmas lazmdr. Bize kalrsa burada Hitit, Roma, Bizans ve Pisidyaya hkim olan eitli

31
32
210
kavimlerin st ste ve yan yana eserleri vardr. Bunlar mtehassslar syleyeceklerdir"

diyerek bu konuda ciddi boyutta ilmi incelemelerin yaplmasn arzu etmitir 34.
Konyal, glde bulunan Kz Kulesi (Ku Kulesi) adas iin de "Ada efsanelerde,
masallarda geen hayalleri hakikat yapmtr. Burada evrilecek bir film btn dnyann
dikkatini stne eker. Turizm ve Tantma Bakanl bu ada ile yakndan ilgilenmelidir.
Fakat evvela ok sk tedbirler alnmaldr. Ada yamalanmamaldr. Kular
rktlmemelidir. Yumurtalarna, yavrularna dokunulmamaldr" diyerek, "Bizim bu
satrlarmz okuduktan sonra akgzlerin aday talan edeceklerinden cidden korkuyoruz"
diye tad endieyi de dile getirmitir35. Konyal btn bunlarn dnda ayrca
glde bulunan neli Ada, Aygr (orta) Adas, Hac Akif Adas gibi blgelerde de
tarihi kalntlarn olduu ve bu yerlerde de gerekli incelemelerin yaplmas
gerektiini ifade etmitir36.
SONU
Osmanl son dneminde dnyaya gelmi ve doksan yllk mrnn ok uzun
bir blmn ehir tarihi aratrmalarna adam olan brahim Hakk Konyalnn
yapt-yazd onlarca eser ve almalarndan kk bir ksm da Beyehir ile
ilgilidir.
. Hakk Konyal, Beyehir ve evresinde yllarca sren aratrmalarn
Abideleri ve Kitbeleriyle Beyehir Tarihi isimli kitapta bir araya getirmitir.
Konyal, bu eserinin dnda Beyehir ile ilgili eitli dergi ve gazetelerde birka
makale daha yaymlamtr. Ancak bu makaleler ve gazete yazlar Abideleri ve
Kitbeleriyle Beyehir Tarihi isimli eserinde yer verdii baz konularn daha zel
olarak dile getirilmesinden ibaret bulunmaktadr. Zira Konyal Beyehir ve
evresinde 1950li yllarda balad aratrmalarn, bir eser halinde 1967 ylnda
Beyehir Belediyesine teslim edilmi olmasna ramen, eseri 24 yl boyunca,
Belediyenin tozlu arivlerinde yaymlanmay beklemitir. Ancak yllar sonra
Beyehir Lisesi Edebiyat retmeni Mehmet Ko tarafndan Beyehir
Belediyesinde bulunduu tespit edilen eserden Atatrk niversitesi Fen
Edebiyat Fakltesi Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm retim yesi Prof. Dr.
Ahmet Savran haberdar edilmitir. Bylece Beyehir Belediye Bakan Adil
Bayndr dneminde eserin basm ve yayn masraflar stlenilmek suretiyle,
Atatrk niversitesi Matbaasnda 1991 Haziran aynda, ancak 24 yl sonra basm
36 Konyal, Beyehir Tarihi, s. 402-403.
34
35
211
gerekletirilebilmitir. Ne yazk ki . Hakk Konyalnn mr eserinin

yaymlandn grmeye yetmemitir. Eserin yaymland 1991 ylndan bugne
kadar, yine bir 24 yl daha gemi bulunuyor. Bugn eseri temin etmek isteyen bir
kii maalesef ancak g bela baz ktphanelerde ulaabilmektedir. Beyehir
tarihi asndan ok nemli olan ve yllarca yaymlanmas beklenen brahim
Hakk Konyalnn bu gzel eserinin yeniden yaymlanarak daha fazla kiiye
ulatrlmasna ciddi fayda bulunmaktadr.
brahim Hakk Konyal'nn mrn yapt aratrmalara ve eserlerine
adamas belki de onun tarihe kar duyduu sevgi ve vatanseverlikle
aklanabilir. Eserlerini tamamlam olduu yllarn artlar gnmz imknlar
ile karlatrlp deerlendirildiinde yapt iin ne derece zor olduu
anlalmaktadr. Bizler de vatanmza ve memleketimize olan minnet borcumuzu,
onlarn brakt eserlere sahip karak, belki bir nebze olsun deyebiliriz.
212
BRAHM HAKKI KONYALI VE ARKEOLOJ

Mustafa YILMAZ *
Yaklak 100 yla yakn bir hayat sren . H. Konyal, tm hayat boyunca
aratrmalar yapm, Konya ve evresi ile ilgili birok kitap yazm, nemli bir
ahsiyet olarak bilinmektedir.
Merhum . H. Konyal'y 85 yalarnda iken tandm. Kendisine Seluk
niversitesi tarafndan 8. 6.1981 tarihinde ''Trk Tarihi zerindeki stn
almalarndan Dolay Fahri Doktora Payesi'' verilmiti. Bu deerli insan Konya
Tarihi, Akehir Tarihi, Ereli Tarihi gibi pek ok eserinin yannda Karaman Tarihi,
Aksaray Tarihi, Alanya Tarihi gibi komu il ve ilelerin de tarihini yazmtr.
Ben burada, merhumun kitaplarnda yer alan arkeolojik yerlerden baz isim,
nvan ve yer isimlerinden sz etmek istiyorum.
. H. Konyal'dan nce Konya ve evresini aratran birok seyyah ve
aratrmac grlmektedir. Bunlarn banda; Hamilton, J.R.S Sterrett, C. Texier,
Ramsay, K. Bittel ve blgenin ilk defa haritasn yapan H. Kiepert, Swoboda ve ekibi
saylabilir. Ancak bu aratrmaclardan bir ksm Konya yresinin madenlerini,
bir ksm da bitkilerini aratrmlardr.
. H. Konyal 1930'lu yllardan sonra kendisini Konya ve evresi
aratrmalarna vermitir. Yine bu tarihlerde kendi ada olan aratrclar da
bulunmaktadr. Baz rnekler vermek gerekirse Dr. Nazmi1, G. Totaysalgr2, S.
er3, E. Yalnkaya4. Bu aratrmaclar kk brorler halinde Konya ve
evresinin eski eserlerini bilim dnyasna tantmlardr. Her eye ramen o
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm retim yesi.
Dr. Nazmi, Trkiye'nin Shh-i timai Corafyas, 1922.
2 G. Totaysalgr, Konya'da Eski zer Aramalarndan, Haim Basmevi, Konya, 1937; G. Totaysalgr,
''Saideli'', Haim Basmevi, 1939; G. Totaysalgr, Karaman Tarihi, Yeni Kitap Basmevi, 1944.
3 er S. S. - Koman M. Konya li Ky ve Yer Adlar zerine Bir Deneme, Konya Halkevi Tarih,
Mze Komitesi Yaynlar, Seri: 1, Say: 3, Konya, 1945.
4 E. Yalnkaya, Corafyada,Tarihte ve Bugnk Konya, Yeni Kitap Basmevi, Konya, 1943.
*
213
gnn artlarnda yaptklar aratrmalar bilim dnyas iin bir yeniliktir. rnek
vermemiz gerekirse G. Totaysalgr 1937'li yllarda Bolat (Gederet) Deresi Kaya
Antn tm dnyaya tantan kiidir. Bu kaya antnn zerinde bir komutann
mezar ve yaban keileri ile av kpeklerinin bulunduu ok grkemli bir av
sahnesi vardr. Ne yazk ki bu antn kopyas da alnamam ve definecilerce
paralanmtr. imdi ise Baba Barajnn sular iinde kalmtr.
. H. Konyal, Konya ve civar ile ilgili kitaplarn 1935'li yllardan sonra
yazmaya balamtr. Bu yllarda henz lkemizde Arkeoloji Blm yoktur. Bu
nedenle Konyal'nn tarih almalar son derece nem arz etmektedir. nk
Konyal uzun hayat boyunca Konya ve ilelerinin tarihini, eski eserlerini,
hanlarn, hamamlarn, kervansaraylarn, camilerini ksaca btn kltr ve sanat
eserlerini tm detaylaryla anlatmtr.
. H. Konyal yazm olduu eserlerinde antik sikkelerden, mezar talarndan,
kii adlarndan ve yer adlarndan bahsederken 1940'l yllarda konuulan
Trkenin ve zellikle de Franszca evirilerin etkisinde kalmtr.
Baz rnekler vermek istiyorum. Antik corafyac Strabon'dan sz ederken
baz yerlerde strabon, eserini de ''Ceographie'' olarak vermektedir 5. Strabon'un
eserinin orjinali '' Geographika''dr. .. 430-355 yllarnda yaam olan ve
''Anabasis'' adl kitabn yazar Xenophon (Ksenophon) un adn iksenefon olarak
vermitir. Ayrca Roma'nn efsanevi kurucularndan Romulus ve Remus ikiz
kardelerin isimlerini de Romolos ve Romos eklinde vermitir 6. Ayn eserinde
Roma mparatorlarndan Antoninus
Pius'un ad Antoninos Piyus olarak
7
verilmitir . Bu arada Roma mparatoru Augustus'u ''Augustos'' olarak, Roma'l
nl komutan Pompeius'u '' Pompeyus'' olarak, Kartaca'nn nl komutan
Hannibal' '' Anibal'' olarak vermitir8.
Antik dnemde Bozkr merkezdeki sauria devletini de Konyal, zaman
zaman ''zori'' , '' zorik'', ''savriya'' gibi adlarla vermitir 9.
. H.Konyal, Konya Tarihi ,1965, s, 7.

. H.Konyal, Konya Tarihi ,1965, s. 198
7 . H.Konyal, Konya Tarihi ,1965, s. 196
8 . H.Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Ereli'si Tarihi, Fatih Matbaas, stanbul, 1970, s. 98,
102, 106.
9 . H.Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Ereli'si Tarihi, Fatih Matbaas, stanbul, 1970, s. 47,
76, 843.
5
6
214
Burada unu belirtmekte yarar vardr. Klasik Latincede ve Yunancada kii

adlar, ehir adlar yazlrken ismin ekimsiz hali ( Nominativus) yani yaln haline
baklr. smin sonunda (os) varsa isim mutlaka Yunanca, ismin sonunda (us)
varsa isim Latince yazlmtr. Ama ikisi de dorudur.
Baz rnekler verelim: Ephesus, Milethus antik kentlerinin yazl Latince'dir.
Ephesos, Milethos yazl da dorudur ve Yunancadr. "Aegyptus "Msr
devletinin Latince yazldr. Aegyptos ise Yunanca yazldr veya ''Rhodus''
Rodos adas Latince yazldr. "Rhodos" Rodos adas Yunanca yazldr. Bu gibi
rnekleri oaltabiliriz. Yukardaki rneklerden de anlalaca gibi Latincede (Y)
harfi () bazen de () gibi okunur. (C) harfi her zaman (K) olarak okunur. (C)
harfi Franszca da (S) okunduu iin de bazen karklklara neden olmaktadr.
rnein Konyal, Cicero (Kikero)'nun adn ieron olarak vermitir 10.
Balarda belirttiimiz gibi bu okunu hatalar Franszcann ve harflerin okunu
etkisiyledir. stelik Konyal, merhum Mehmet nder'in Arapadan, Farsadan
ve Osmanlcadan yapt birok eviride hatalar yaptn vurgulamaktadr 11.
Konyal, Konya'da baslan antik sikkeleri 12, Hatunsaray '' Lystra'' ve
civarndaki eski eserleri13 Konya'daki Arkeoloji mzesinde bulunan klasik
eserleri14 de tantmtr. Ayrca Konya'nn hyklerini, eski kprlerini,
sarnlarn ksaca tm sanat eserlerini eserlerinde tantmtr. Kitaplarndaki
sanat eserlerinin bir ksmnn ilk defa tantmnn yapl, bilim insanlar iin ok
nemlidir. Kubat Abad Sarayn da ilk kefeden Konyal'dr 15.
Konyal'nn da vurgulad gibi daha 50-60 yl nce tahrip olan, bu tarihi
deerlerden bugne kadar pek az gelebilmitir. Konya Kalesi ve surlarndan
bugn sz etmemiz mmkn deildir. Yok olu bu ekilde devam ettii srece
tarihimizi yabanclardan renmek zorunda kalacaz.
Tarihine, kltrne, sanatna sahip kan nesillerin oalmas dileklerimle.
. H.Konyal, Konya Tarihi, s.165

. H.Konyal, Konya Tarihi, s. 299, 300, 301, 305 vd.
12 . H.Konyal, Konya Tarihi, 1964, s. 195 vd.
15 . H.Konyal, Konya Tarihi, 1964, s. 192.
10
11
215
216
BRAHM HAKKI KONYALININ AKEHR VE

BEYEHR EVRESNDE TESPT ETT ESKA
MALZEMELER VE BUNLARIN GNMZDEK
DURUMLARI
Mustafa ARSLAN *
1. GR
brahim Hakk Konyal son dnem yetimi en nemli tarihilerden birisidir.
1896 ylnda Konyada doan Konyalnn baslm 45 adet eseri bulunmasna
ramen bu eserlerinin tam bir takm hibir yerde bulunamamtr
(www.konya.bel.tr). 20 Austos 1984 ylnda, kaleme ald Akehir Tarihi adl
eserini grt Akehir Belediyesinde, bakann makamnda geirdii kalp
krizi sonucu hayata gzlerini yummutur (www.memleket.com.tr). Sadece
Akehir ve Beyehir tarihi zerine kaleme ald kitaplarnda deil dier
almalarnda da batl eserlere olan ainal ve hakimiyeti dikkat ekmektedir.
Bunun en gzel rnei de 1940 ylnda baslm olan Afrodit adl eseridir 1. Bu
kitap da Konyalnn sadece Seluklu ve Osmanl tarihinde uzman olmadn,
ayn zamanda da Eskia tarihine ve hem Bat Mitolojisine hem de Dou
Mitolojisine merakl ve vakf olduunu gstermektedir. Bu bilgi birikimi ve
kaynaklar kullanmadaki yetkinlii Konyalnn yabanc dil bilgisinin ok yksek
olduunu da gstermektedir. Gnmzde bile kendi dilimizde yayn
yaplmam eserleri tetkik etmi ve bunlar almalarnda kullanmtr.
Konyal, tarihini yazd dier yerler gibi Akehir ve Beyehirin de Eskia
tarihine deinmi, alma alannda yapt incelemelerde grd tm
malzemelere deinmitir. Bunun yan sra, grmedii hibir eser veya yer
hakknda deerlendirmede bulunmam, alt dnemin imkanlar ile ok geni
bir alan taramtr. Tarihini yazd yerlerde grd ve kayt altna ald
*
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Beyehir Ali Akkanat Turizm Fakltesi. muarslan@selcuk.edu.tr
ylnda baslm olan Afrodit adl eser yazarn kendi deyimiyle ark ve Garp kaynaklarna,
Ktphane ve Mzelerine dayanlarak hazrlanm Tarihi Tetkiklerden olumaktadr.
11940
217
yzlerce eser gnmzde ayn blgede alma yapan-yapacak aratrmaclar iin

ok gzel bir envanter sunmaktadr. Konyalnn deindii konular Onun sadece
bir dnemin tarihisi olmadn komple bir tarihi olduunu da gstermektedir.
2. KONYALININ AKEHRN ESKA TARH ZERNE
DEERLENDRMELER
Konyal, Akehir hakknda yazd eserinde blgenin Eskiada Phrygiada
yer aldn Nimetullah Trbesinin ilerisinde derenin dik yamalarnda grd
maaralarn yumuak kayalar oyarak kendilerine mesken yapan Phryglerden 2
(Texier 2002: 277) kalm olabileceine deinir. Blgenin Phrygiann bir paras
olduuna burada yer alan Monas kynn adnn Midastan geldiine rnek
vererek devam eder (Konyal 1945: 12). Midas adnn sadece yer ad olarak deil
ayn zamanda Menas eklinde Romallarn Phrygial klelerine verdikleri birer
isim olarak da kullanldn yazar (Konyal 1945: 12). Bu adlarn yaygn olarak
klelere verildiini iki antik eserde grmekteyiz. Atinada M. 422 ylnda ortaya
kan Aristophanesin Wasps adl oyununda Misecleonun Midas ve Frygas adl
kleleri bulunmaktadr (Wasps: 433; Ramsay 1898: 335). Strabon da
Aristophanesin oyunundan yzyllar sonra Attikallarn klelerine kendi
memleketlerinde en geerli adla seslendiklerini yazar. Manes ve Midas
isimlerinin de Phrygial kleler iin kullanldn syler3 (Strabon: VII. 3. 12).
Konyal Akehir Glnn Bizans dnemindeki isminin Quarante Martyres
olduunu Anna Comnenaya atfta bulunarak verir (Konyal 1945: 194). Anna
Comnena Bizans ordusunun Akehir Gln getiinin ertesi gn Akehir Philomeliumu bir saldr ile Trklerden aldn bildirir (Anna Comnena: XV. 4).
Ancak Akehir Glnn 12. yzyldaki ad olan Franszca Quarante Martyres
ya da ngilizce Forty Matrys Krk Aklar deil Krk ehitler (Texier 2002: 382;
Ramsay 1960: 151) olarak tercme edilmeliydi.
Konyal, Akehirin 10 km. gneydousunda yer alan Melas-Melles kynn
adnn Lidya Kral Alyattesin damad Ephesus Tiran Melasdan 4 (Barnett 1948:
20; How-Wells 1912: I.26) geldiini (Konyal 1945: 13) sylemektedir. Meles
2
Texier, Phrygiallardan Eskiehir ve Ktahya taraflarna yerleenlerinin kereste bulamadklar iin

binalarn yapmak iin tebeir tr kayalar oyduklarna ve buralara yerletiklerine
deinmektedir.
Strabon klelerin tabi olduklar milliyete veya blgeye gre adlandrldklarna rnek olarak Lydus,
Syrus adlarn rnek verir. Tibius da Paflagonyal klelere verilen yaygn bir addr.
Barnett, How ve Wells, Alyattesin kzn Ephesus Tiran ile evlendirme abalarn Ephesusu
kazanmak iin atlm politik bir adm olarak nitelemektedirler.
218
kynn adnn Alyattesin damad olan Ephesus Tiran Melasdan gelip

gelmedii kesin olarak sylenemese de Konyalnn bat kaynaklarna ve Eskia
Tarihine olan ilgi ve hkimiyetini gsteren gzel bir rnektir.
Konyal, gnmzde Meydan emesi denilen Ulu Pnarn Midasa nispet
edildiinden bahsetmektedir (Konyal 1945: 178). Konyalnn bahsettii Midasn
Pnar tarihte ilk kez Ksenophonun On Binlerin Dn eserinde gemektedir
(Ksenophon: Anabasis I.13). Ksenophonun bahsettii Midasn Pnarn
Ulupnara yerletiren de Hamiltondr (Hamilton 1842: 202; Ramsay 1887: 492;
Ramsay 1960: 151). Ulupnarn tarihte geen Midasn Kayna olduunu daha
geni kitlelere duyuran ve tantan da yine Konyaldr.
Konyal, Akehirdeki baz ormanlk alanlarn kutsal saylmalarn
Phryglerin inanna dayandn ve bu inann bir ekilde gnmze kadar
geldiini sylemektedir. Ulupnarn batsnda bulunan meeliin mukaddes
olduunu ve kyllerin bu ormana ok dikkat ettiklerini deyim yerindeyse
zerine titrediklerini anlatr. Hatta Hristiyanlarn da bu orman kutsal
saydklarn belirtmitir (Konyal 1945: 558). Konyal Akehir ve evresinde
grd am aalarnn varln Phryg mitolojisine dayandrmaktadr. Buna
gre: Sibel kskand iin Atisi hadm yapt. Buna ramen gen oban saraydaki
dilberlerle fkrdamakta devam etti. Dii Tanr gazaba geldi ve onu ldrd. Tanr onun
ebedi ayrlna dayanamad, ok alad ve nihayet onu bir am dalna kalbetti ve fermani
ilahisi u ekilde oldu: am mukaddestir. Onu kimse kesemez! (Konyal 1945: 558).
Baz aa trleri alar boyunca yaadmz tm corafyalarda kutsal kabul
edilmi ve edilmektedir5 (gel 2003: 88-114), (Ik 2004: 104). Akehirde rastlanan
bu ekilde bir kutsiyetin temeli Trklerin inancnda da bulunmaktadr. Burada
kutsal saylan ve kesilmeyen aalar Sibel ve Atis mitosuna balamak kesin
olarak doru olmayabilir, ancak bu konuda da Konyalnn Bat Mitolojisine olan
yatknl ortaya kmaktadr. Konyalnn bahsettii bu mitolojik olay Ovidin
Metamorphoses adl eserinde de gemektedir (Ovid, Metamorphoses: X. 86-105).
Texier de Phrygiann bu olay hatrlatan yal am ormanlar ile kapl olduunu
belirtmektedir (Texier 2002: 343).
En eski devirlerden itibaren Trkler arasnda kutsal kabul edilen aalar ve bu konudaki inanlar
hakknda daha detayl bir bilgi iin bk. gel 2003: 88-114, Ik 2004: 89-106.
219
3. KONYALININ AKEHR VE EVRESNDE TESPT ETT ESKA

MALZEMELER VE BUNLARIN GNMZDEK DURUMLARI
Akehirin Eskiadaki ad Philomeliumdur. Philomelium hakknda Strabon
u ekilde bahsetmektedir: Halen Phrygia Paroreia doudan batya doru uzanan bir
eit da silsilesine sahiptir ve onun eteklerinde her iki tarafta geni bir ova uzanr ve
onun yaknnda kentler vardr; kuzeye doru, Philomelion ve te tarafta Pisidia
yaknndaki Antiocheia denen kentler bulunur. (Strabon XII 8. 14). Plinius da
Philomelium ile beraber Tymbrium, Leucolithium, Pelta, ve Tyrium halknn Lycaoniaya
snrl olduklarndan ve Provincia Asiann yetki alanna girdiklerinden bahseder (Pliny.
The Natural History: V. 25). Hamilton 24 Haziran 1837 ylnda Afyondakarahisardan
hareket ederek Akehire ulamtr ve Philomeliumun Akehirde olduunu tespit
etmitir (Hamilton 1838: 144). Konyal da eserinde Akehirin Eskiadaki adna yer
vererek o dnemde yukarda bahsedilen kaynaklara ulaamayan aratrmaclara ok deerli
bilgiler vermitir. Akehirin Eskia tarihindeki nemini kavrayan yazarmz gezdii
yerlerde grd malzemeleri de eserine dhil ederek blgenin sahip olduu zenginlii
kayt altna almtr. Konyalnn kayt altna ald Eskia malzemeleri Akehir,
Doanhisar ve Argthannda bulunmaktadr. Bunlar eserdeki sralamaya gre yle yer
almaktadr:
Konyal, Akehirdeki Rt Bey Hannn duvarnda ve Nasreddin
Kprsnn bandaki ocuk parknda alt adet aslan heykeli grmtr
(Konyal 1945: 13). Artk kullanlmayan Rt Bey Han gnmzde evresindeki
kahvehanelerin avlusu olarak hizmet vermektedir. Konyalnn tespit ettii aslan
heykelleri de ne buradaki handa ne de Nasreddin Kprsnn banda
bulunmaktadr (Fotoraf 1).
Meydan emesinde (Ulu Pnar) iki tatan devirme yap malzemesi olarak
yararlanlmtr (Konyal 1945: 188). Midasa atfedilen o nl Ulupnar ya da
Meyden emesi gnmzde kurumutur, sadece k ve bahar aylarnda bir
miktar akt grlmektedir. Yap malzemesi olarak kullanlan iki kymetli ta ise
sonradan yaplan eklemeler veya svalar nedeni ile gnmzde artk
grlememektedir (Fotoraf 2).
Konyal, Ta Medresenin avlusunda yer alan stunlarn balklarnn
devirme olduunu belirtmi bunlarn eski eserlerden temin edilerek
kullanldklarn aktarmtr. Ta Medresenin zerinde oymalar ve ha bulunan
bir friz paras kullanlmtr. Konyal buradaki han sonradan kazndn
dnmektedir (Konyal 1945: 291).
220
Konyalnn daha ok sebile benzettii emenin yan taraflarnda zerlerinde

iri balk kabartmalar olan iki adet ta vardr (Konyal 1945: 293). Ta Medresenin
son halini ve burada tespit edilen eserleri incelemeye gittiimizde burasnn
yeniletirme hlinde olduunu grdk. eride yaptmz gzlemlerde
stunlarn durduunu ancak ziyarete kapal olan medresede fotoraf
ekmemizin uygun olmayacan dnerek ieriden bu stunlarn son hllerini
belgeleyemedik. Ancak medresenin gney kaps zerinde bulunan ve zerinde
kaznm bir ha ve oymalarn bulunduu eser gnmzde de ayn gzellikte
varln srdrmektedir (Fotoraf 3).
Akehir Orumca Sokanda bulunan Altn Kalem Mescidinin alt ksm gayri
slami eserlerden getirilmi byk talarla yaplmtr. Mescit kapsnn svesi de
bunlar gibi eski dnemlere ait ssl talarla yaplmtr (Konyal 1945: 304).
Gnmzde mescidin sadece n cephesi Konyalnn grd hlde
bulunmaktadr. Yan cepheleri ise svand iin inasnda kullanlan byk talar
grlememektedir. Mescit kapsnn svesi ise asln koruyarak gnmze
ulaabilmitir (Fotoraf 4).
naralt Mescidinin nnden geen su arknn zerini rtmek iin gayri
slami eserlerden alnm mimari eserlerin kullanld tespit edilmitir (Konyal
1945:308). Konyalnn grd ve kaydettii, su arkn kapatmak iin kullanlan
mimari eserler onun zamannda buradan geen su arknn daha sonra
kapatlmasyla artk grlememektedir. Burada kullanlan eserlerin ne olduuna
dair bir bilgiye de ne yazk ki ulalamamtr (Fotoraf 5).
Mahmut Hayran Trbesini ve Mescidini de inceleyen Konyal burada da
birok eski eser tespit etmitir, bunlar; bat cephesinde younlamtr, kitabesinin
stnde de svanm gayri slami bir kitabe daha vardr. Trbenin eitli
yerlerindeki yap malzemelerine ek olarak nnde de zerlerinde zm ve zm
yapra motifleri bulunan stun balklar gibi baka mimari kalntlar tespit
etmitir. Bu mimari paralarn mescidin kuzeyinde bulunan ve yklm olan
okulun enkazndan ve kaldrlan mezarlktan toplandn kaydetmitir (Konyal
1945: 310-312). Mahmut Hayran Trbesi gnmzde, yaplan yeniletirme
almalar sonucunda daha iyi durumdadr. Konyalnn tespit ettii tm eski
eserler rahatlkla grlebilmektedir. Ancak mescit kitabesinin zerinde
Konyalnn grd zamandaki gibi st sval gayri slami bir yazt
bulunmamaktadr. Bu da, svann sonradan kaldrldn akla getirmektedir
(Fotoraf 6).
221
Gdk Minare Camiinin kuzey duvarnda iri kesme talar tespit eden
Konyal, caminin douya alan kapsnn sanda ve solunda iki kabartma ta ve
kapnn zerinde de iki stun bal tespit etmitir (Konyal 1945: 314). Gdk
Minare Camii de Mahmut Hayran Mescidi gibi gnmzde daha iyi
durumdadr. Hatta Konyalnn ziyareti srasnda kapnn solunda bulunan yap
gnmzde kaldrld iin mescit btnyle grlebilmektedir. Kabartma
talar ve stun balklar da yaplan iyiletirme srasnda yerinde olduu gibi
korunmulardr (Fotoraf 7).
Kuu Mahallesi Hac Bursal Sokandaki ortaokul yaknnda bulunan
Kalayc Mescidi eski mimari eserlerden faydalanlarak yaplmtr. Konyal
mescidin duvarlarndaki talarn Bizans Devrine ait olduklarn dnmtr
(Konyal 1945: 340). Kalayc Mescidi Akehirdeki dier mescit ve camilere gre
daha bakmsz bir hlde bulunmaktadr. Buna ramen Konyalnn kaydettii
Bizans devrine ait ilenmi talar hl varlklarn korumaktadrlar (Fotoraf 8).
Konyal, Kzlca Mescitin kaps zerindeki svede ilemeli bir Bizans frizi
bulunduunu bildirmitir (Konyal 1945: 342). Kzlca Mescit de yenilenmi bir
dier eserimizdir. Kaps zerindeki ilemeli friz de ayn Konyalnn belirttii
gibi yerinde durmaktadr (Fotoraf 9).
Kileci Mescidinin yapmnda eski eserlerden faydalanlmtr (Konyal 1945:
343). Kileci Mescidi de yeniletirilen bir dier eserimizdir. Dier eserlerin aksine
bu mescitte eski eserler sadece yapnn duvarlarnda kullanlmam, n cephede
bulunan revaklar eski bir mimari eserden alnm yon ve Dor dzenindeki
balklarn kullanld stunlardan faydalanlarak yaplmtr (Fotoraf 10).
Konyal, Ulu Camii minaresinin kaidesinin dier Seluk ve Karamanolu
devri eserleri gibi gayri slami yap enkazlarndan toplanan iri talarla yapldn
aktarmaktadr (Konyal 1945: 349). Konyal bu minarenin kitabesinin sanda
zerinde kabartma insan resmi bulunan bir mezar ta ve onun stnde bir
bst ve altnda Latince kitabe bulunan bir dier ta tespit etmitir. Kitabenin
solunda da bir kilise enkazndan alnd belli olan bir ta bulunmaktadr.
Konyal burada bulunan talardaki resimlerin bir ahs tarafndan taraklatlarak
kazndn zlerek bildirmitir. Ona gre bu talar Seluklulardan byk bir
msamaha ile gnmze kadar dayanabilmi ancak son yllarda kendini bilmez
kiiler tarafndan tahrip edilen tarih yadigrlardr (Konyal 1945: 351).
Konyalnn zerlerindeki resimleri kaznm bu talar grdndeki znts,
222
onun kltrel miras olarak sadece Trk slam eserlerini deil Anadoluda bizden
nce yaam halklarn eserlerini de kabul ettiini ve bunlar nemsediini
gstermektedir. Ulu Cami minaresinin kaidesindeki eski eserlerden alnma talar
gnmzde de grlebilmektedir. zerlerinde sonradan olumu veya yaplm
sva veya kaznma gibi tahribatlar bulunmamaktadr (Fotoraf 11).
Konyal, Maruf Kyne de uram ve buradaki Hac brahim Tekkesi ve
Trbesinin kaps nnde iki Bizans stun bal kaydetmitir. Bu stun
balklarnn yannda kuyruklu ve boynuzlu bir kuzu heykeli de grmtr. Yine
trbenin hemen karsndaki hyn zerinde 2.80m boyunda drt keli bir
stun tespit etmi, bu stunun halk arasnda at sanclarna iyi gelmesinden dolay
Sanc Ta olarak adlandrldn aktarmtr. Bu stunun zerinde ayrca drt
satrlk bir kitabe bulunmaktadr (Konyal 1945: 377). Maruf Kynn
gnmzdeki ad Alanyurttur. Hac brahim Trbesi de gayet iyi bir
durumdadr. Konyalnn burada grd kuzu heykelini aratrmalarmza
ramen bulamadk. Tespit edilen iki stun balndan sadece bir tanesi trbenin
bahesinde bulunmaktadr. Bahede daha birok eski eser paras gze
arpmaktadr, bu yzden buradaki stun balnn Konyalnn tespit ettii
stun balklarndan olup olmad da tartma konusudur. Konyalnn trbenin
karsndaki hyn zerinde tespit ettii ve zerinde drt satrlk kitabe
olduunu syledii eser de yerinde durmaktadr. Yre halknn sanc ta dedii
bu stunun zerindeki yazt tarafmzdan tespit edilememitir. Bu durum, ya
tan baka bir yz zerine sonradan yatrldna ya da yaztnn kazndna
yorulabilir (Fotoraf 12, 13).
Konyal, Hzrlk (Hdrlk) Zaviyesinin mescidinin mihrabnn her iki
tarafnda ssleme olarak gayri slami eserlerden alnm iki adet ta kullanldn
grmtr (Konyal 1945: 404). Hdrlk Zaviyesinin mescidi gnmzde de
ibadete aktr. Mescidin iini ahap kaplayarak yeniletirenler Konyalnn tespit
ettii iki adet eski eseri grlebilsin diye akta brakmlardr (Fotoraf 14).
Konyal Akehirdeki Meydan Hamamna da gitmi ve burada grlen drt
adet stunun kaidelerinin Bizans veya daha nceki bir devirden kalma stun
balklarndan yapldn, yine bu hamamdaki adrvann gbeinin bir Bizans
stunundan uydurulduunu, adrvann nndeki kk havuzun da yine bir
stun balndan oyularak yapldn tespit etmitir. Ayn hamamn kadnlar
tarafnda stun balklarndan iki tanesi eski mimari eserlerden alnmadr. Ak
halvetlerden birinde bulunan kurna da Bizans stun balndan bozmadr
223
(Konyal 1945: 411). Konyalnn Meydan Hamamnda grd mimari

paralarn gnmzdeki durumlarn hamam kapal olduu iin tespit edemedik.
Mahmut Hayran Trbesinin kaidesi de devirme talarla yaplmtr, bu
kaidenin kuzey d duvarnda gayri slami kitabe yan yana yatrlarak
kullanlmtr. Bu kitabelerde 7, 19 ve 3 satrlk Yunanca yazt bulunmaktadr
(Konyal 1945: 417). Mahmut Hayran Trbesi yaplan yeniletirme almalar
sonucunda Konyalnn grd zamandaki hlinden ok farkl ve ok daha iyi
bir durumdadr. Kaidesindeki talar gayet iyi vaziyettedir. Ancak Konyalnn
trbenin kuzey d duvarnda tespit ettii yaztl talar gnmzde
bulunmamaktadr (Resim 15).
Seydi Yunus Trbesinin nnde Konyal tarafndan gayri slami devirlere ait
iki stun ba tespit edilmitir (Konyal 1945: 480). Seydi Yunus Trbesi zeri ak
olduu iin yanna yaklalsa bile pek fark edilememektedir. Trbenin bahesinde
Konyalnn tespit ettii stun balklarndan birisi hl durmaktadr. Dierini ise
bulamadk. Ancak bahedeki youn bitki rts ve iekler aramamzda zarar
grmesin diye bu stun balklarndan sadece bir tanesini belgeleyebildik
(Fotoraf 16).
Konyal, Nasreddin Hoca Mezarlnda 0.68X0.32 m. boyutunda bir ba ta
tespit etmitir. Phryg dnemine tarihlendirdii bu friz parasnn zerinde
ilemeli bir eek resmi bulunmaktadr. Ayn mezarlkta 0.39X0.45 m boyutunda
bir baka ta daha tespit eden Konyal bunun zerinde tahra veya orak ve bir bst
olduunu belirtmi ve dnemini de gayri slami olarak belirlemitir (Konyal
1945: 503). Mezarlkta yaptmz aratrmalara, grevlilerle ve bu talar
hatrlayabilecek yal Akehirlilerle grmelerimize ramen bunlar gren veya
bilen birisine rastlayamadk.
Konyalnn Akehiri ziyaret ettii dnemde maret Camiinin gneyinde
bulunan rk Dede Mezarlnda eski eserlerden alnp ayak ve ba ta gibi
dikilmi iki adet stun paras bulunmaktayd ve bu paralarn arasna bir friz
paras yerletirilmiti (Konyal 1945: 530). Bu eserlerin grld rk Dede
Mezarln o evrede yaayan yal Akehirlilere sormamza ramen buras
hakknda bir bilgi edinemedik ve Konyalnn tespit ettii stun paralarn ve
friz parasn bulamadk.
224
Konyal, Sinaneddin Dede Mezarlndan Ta Medreseye kaldrlm iki

adet ta bildirmektedir. Bu talar Phrygler dnemine tarihleyen Konyal, bu
talarn zerlerinde klahl kale burlarn andran ilemeler tespit etmitir
(Konyal 1945: 532). Ta Medresede devam eden yeniletirme almalar
nedeniyle mezarlktan getirilen talar grme frsat bulamadk.
Nasreddin Hoca Mezarlnn gneyinde yer alan Akehir Musallasnda
eskiden bir mihrap ve ta minber bulunmaktaym, ancak eski eserlerden alnarak
yaplan bu mihrap ve minber tehlike oluturduu iin belediye tarafndan
yktrlmtr (Konyal 1945: 536). Bu eserlerin gnmzdeki durumlar veya
nerelerde olduklarna dair bir bilgiye ulaamadk.
Konyalnn, Nidir (Nadir) Kynde bulunan Ay eme-atal emenin
havuzunda tespit ettii eski bir mimari eseri (Konyal 1945: 551), Kozaaa
Mescidi nnde eski eserlerden alnma baz paralar (Konyal 1945: 559)
grebilme imkanmz olmadndan bu eserlerin gnmzdeki durumlar
hakknda bilgi edinemedik.
Yasyan (Glayr) Kynde, Tevfik Uslu adndaki bir vatandan evinin
duvarnda zerinde drt satrlk Yunanca kitabe bulunan bir ta
bulunmaktaym. Konyal, bu kitabede yer alan yazta da kitabnda yer vererek
(Konyal 1945: 561) Eskia tarihine olan ilgisini bir kez daha gstermitir.
Yasyan Ahi Yakup Camii minaresinin kaidesinde o dnemde eski mimari
eserden alnma adet ta bulunmaktayd (Konyal 9145: 565). Minarenin
kaidesinde yaptmz incelemede Konyalnn bahsettii talarn hl
durduunu tespit ettik. Talarn zerindeki kalntlardan kaidenin Konyalnn
ziyaretinden sonra svandn belirledik. Ancak sonradan yaplan iyiletirmede
bu svalar kaznm, talar eskiden olduu gibi ortaya karlmtr (Fotoraf 17).
Konyalnn incelemelerde bulunduu zamanda Karahyk Camisinin
avlusunda eski dnemlere ait kymetli mimari paralar bulunmaktaym (Konyal
1945: 570), ancak bu eserlerin eski caminin yklp yerine yenisi yaplrken temel
ta olarak kullanldn cami cemaatinden zlerek rendik. Bu paralardan
gnmze sadece caminin bahe kaps giriinde grlebilen bir tanesi kalmtr.
Konyal, Reiste bulunan Emir Yavagel Trbesinin altnn gayri slami
eserlerden toplanan talarla yapldn grmtr. Bunlara ek olarak trbenin alt
225
kapsnn sanda bir kitabe yap malzemesi olarak kullanlmtr. Bu kitabede alt
satrlk Yunanca bir yazt bulunmaktadr (Konyal 1945: 572-573). Trbe
gnmzde batan aaya yenilenmi bir hldedir. Trbenin altnda kullanlan
talar hl grlebilmektedir. Trbe kapsnn sanda yer alan yazt da
gnmze kadar hibir anmaya maruz kalmadan ulaabilmitir (Fotoraf 18).
Konyal, Ortacakydeki incelemeleri sonucunda; Ortacaky Yukar
emede eski mimari eserlerin ve mezar talarnn yap malzemesi olarak
kullanldn, eme kemerinin sa tarafndaki kaidede zerinde ha kabartmas
olan bir ta bulunduunu ve yine bu emenin karsnda yer alan mer
Bykn evinin duvarnda birisinde ha kabartmas bulunan iki adet mermer
stun ba olduunu ortaya karmtr (Konyal 1945: 577). Konyalnn Yukar
emede grd ha kabartmal ta gnmzde de ayn yerde durmaktadr.
emenin hemen arkasnda bulunan mer Bykn evi bir sre nce
yklmtr. Ancak evin duvarnda bulunan stun balar hemen kardaki
caminin duvarna ss olarak yerletirilmitir (Fotoraflar 19-20-21).
Ortacakyden sonra Koaa gelen Konyal Koa Camisinde de birok
malzeme tespit etmitir. Bunlar: Caminin son cemaat yerinde kemeri tutan
balkl iki stun, mabedin kaps zerine uzatlan ve zerinde bir satr Yunanca
yazt bulunan kitabe, son cemaat yerinde sa tarafta, stnde iki satrlk Yunanca
yazt ve bir insan kabartmas bulunan bir mezar ta, son cemaat yerinin sa
kuzey duvarnda birisi lahit lahit paras olan drt mimari para, buradaki lahit
parasnda ayakta iki insan ve elenk kabartmas bulunmaktadr. Konyal bu
elenk motiflerini Afyonkarahisardaki Kubbeli Mescit ve Doanhisardaki Pazar
Camisinde de rastladn sylemektedir. Duvarn bat yznde de bir yazt
tespit eden Konyal bunun kelimelerini de kayda almtr. Ayn caminin dou
kesinde bir yznde insan kabartmas ve Yunanca bir yazt, dier yznde
de zm salkm motifli bir mezar ta tespit eden Konyal buradaki yazt da
kitabna aktarmtr. Caminin bat duvarnda da zerinde kitabe ve insan
kabartmalar bulunan baka bir eser daha bulunmaktadr (Konyal 1945: 581-582).
Konyalnn Koa Camii hakknda verdii bilgilerin yarsn yukardaki Eskia
malzemeleri oluturmaktadr. Verdii ve ilgilendii bu malzemeler Onun bir
yerin tarihini gtrebildii kadar eskilere gtrmeyi amaladnn bir
gstergesidir. Konyal, Koata bulunan be emeden birisi olan Elek
emesinde de eski mimari paralarn kullanldn bildirmektedir (Konyal
1945: 584). Konyalnn Koa Camisinde grd talardan ve yaztlardan duvar
inasnda kullanlanlarnn iyi durumda olduunu tespit ettik. Caminin
226
gneydou kesinde grd, bir yznde zm motifi, dier yznde de

insan kabartmas olan yaztl tan bir sre nce caminin sa tarafna baka
mimari paralarla sralandn tespit ettik. Koataki Elek emesi de
Konyalnn zamanndaki formu koruyabilmitir. Ancak zerine sprey boya ile
yazlan mesajlar emenin gzelliini bozmutur (Fotoraflar 22-23-24-25).
Konyalnn Akehir ve evresinin tarihini ve o dnemdeki durumunu
anlatt eserinde imdi bir ile olan Doanhisara da geni bir yer ayrmtr.
Doanhisarn Phrygia kentlerinden birisi olabileceini syleyen Konyal,
Doanhisar adnn kayna konusunda simgelerinden birisi kartal olan Zeusa
atfta bulunmu, kartal gibi dier yrtc kularn Ouzlarn ongun kular
arasnda bulunduu iin bu simgenin Trkler tarafndan kolaylkla kabul
edildiini aklamtr (Konyal 1945: 588). Doanhisar adnn da buradan
kaynaklandn dnen Konyal, Doanhisar lkokulu mzesinde yerli tatan
yaplm bir doan heykeli, tuntan kk bir kartal veya doan tespit etmitir.
Bu heykellerin yannda Yeen Mahallesinde Yorganc Hac Mehmetin evinin
duvarnda bulunan bir doan kabartmasna deinmitir (Konyal 1945: 589).
Konyal, Doanhisarn eski yerleim yerinde tespit edilen bir lahitten kitabnda
bahsetmitir (Konyal 1945: 588). Konyalnn Doanhisar ziyaret ettii dnemde
Doanhisar lkokulu mzesinde doan heykellerinin yan sra yerli tatan bir
bst, pimi topraktan bir satir veya eytan, bir at ba ve mhr de
bulunmaktayd (Konyal 1945: 589). Doanhisar hkmet kona nnde
bulunan tarihi aslan heykelinin bir fotorafna eserinde de yer veren Konyal bu
heykelin nereden getirildii hususunda bir aklamada bulunmamtr (Konyal
1945: 590). Doanhisar-Kemer yolu zerinde, Hsn Dede mezar yannda, bir
kuyunun banda ksmen topraa gmlm bir lahit tespit eden Konyal bu
lahitin boyutlarn, ilemelerini ve zerinde yer alan yaztn ayrntlarn eserinde
belirtmitir (Konyal 1945: 593). Konyalnn ziyaret ettii Doanhisar lkokulu
gnmzde ayn binada Cumhuriyet lkokulu olarak eitim vermeye devam
etmektedir. lkokul bnyesinde o dnem kurulmu olan mzede bulunan
eserlerin sonradan Konya Arkeoloji Mzesine teslim edildiini rendik. Yeen
Mahallesindeki Yorganc Hac Mehmetin evi gnmzde de oturulur
vaziyettedir. Evin d cephesine sonradan uygulanan sva Konyalnn grd
doan kabartmasn rtt iin artk grlememektedir. Hkmet Kona
nndeki aslan heykeli de ilkokulun mzesindeki eserler gibi Konya Arkeoloji
Mzesine teslim edilmitir. Konyalnn Hsn Dedenin mezar yannda detayl
bir biimde inceledii lahit eski yerinde bulunmamaktadr.
227
Konyal kitabnn ilerleyen blmlerinde Pazar Camii, eyh Camii, Kuz

Mahallesi Mescidi, Ulu Camilerine yer vermi ve buralarda grd eski a
malzemelerini kaydetmitir. Bunlar; Pazar Camii inasnda kullanlan eski eserler,
bu caminin avlusunda bulunan zerinde iki insan kabartmas ve bir iek
bulunan friz paras ve birisinde akants motifi bulunan drt adet stun bal,
eyh Camii inasnda kullanlan eski eserler, ayn caminin ay tarafnda zerinde
ha bulunan mimari bir para ve dier paralar, ayn caminin karsnda bulunan
kprnn banda Tudlarn Neslihann bahe duvarnda zerinde kabartma
bulunan bir eser, Kuz Mahallesi Mescidinin bat duvarnda kullanlm kymetli
eserler ve mescidin nnde bulunan ok byk bir stun kaidesi ve son olarak da
Cuma Mahallesindeki Ulu Camii kaps sol zerinde bulunan iki satrlk bir
yazttan olumaktadr (Konyal 1945: 599-603). Konyalnn Pazar Camisi olarak
inceledii cami gnmzde ar Camisi olarak ibadete aktr. Bu caminin d
duvarlar svand iin duvarlarnda kullanlan eski eserler grlememektedir.
Caminin hemen bitiiinde yer alan parkta baz tarihi eserler bulunmaktadr.
Bunlar arasnda Konyalnn grd akants motifli stun balklarndan birisi
olabilecek bir eser gze arpmaktadr (Fotoraf 26). eyh Camii de Pazar Camisi
gibi sonradan svand iin burada kullanlan devirme talar grlememektedir.
Cami civarnda bulunan Tudlarn Neslihann bahesini de bilen bir kiiye
rastlayamadk. evrede yaptmz aratrmalarda da ne byle bir bahe ne de bu
bahenin duvarnda kullanlm olabilecek zerinde kabartma olan bir ta
bulabildik. Kuz Mahallesi Mescidi ise sonradan yklm ve yerine modern bir
cami yaplmtr. Mescidin talar da caminin arkasnda rlm olan istinat
duvarnda kullanlmtr.
Mescidin nnde tespit edilen ok byk stun kaidesi ise ayn yerde
durmaktadr (Fotoraf 27, 28). Ulu Cami kapsnn sol zerinde grlen yaztl bir
ta gnmzde grlememektedir. Cami giriine sonradan eklenen ve knt
oluturan ayakkab koyma yerinin duvarla birletii yer rtld iin burada
olmas gereken yazt tespit edemedik. Ancak Konyalnn bahsetmedii iki tane
yaztl tatan birisi cami giriinin sol alt kesinde ve dieri de bayanlar
blmne girite caminin sa kesinde durmaktadr. Belki de bu talar
yeniletirme srasnda buraya konulmu veya yerleri deitirilmi olabilir
(Fotoraf 29, 30). Bu eserlere ek olarak, caminin arkasndaki istinat duvarnda
birok devirme ta kullanlmtr. Bunlarn nde yazt bulunmaktadr
(Fotoraf 31, 32, 33).
228
Konyal, Doanhisardaki Aa emesinin sanda eski bir mimari eserden

alnma bir sve (Konyal 1945: 606) ve Cuma emesinin yalanda zerinde iki
satrlk bir yazt bulunan bir friz (Konyal 1945: 608) daha tespit etmitir. Aa
emesi son zamanlarda yenilenmi olup eski emenin talarna ne olduu
bilinmemektedir. Cuma emesi ise sonradan kaldrldndan yalanda
kullanlan friz paras kayptr.
Konyal gnmzde ad Sultanda olarak deitirilmi shaklda da
incelemelerde bulunmu, burann batsnda yer alan Dort Kuyu mevkiinde baz
yap harabeleri tespit etmitir. Yerli halktan burann bir manastr harabesi olduu
ynnde bilgiler almtr (Konyal 1945: 610). Bu bilgileri biz de yerli halktan ayn
ekilde aldk, ancak yaptmz grmeler srasnda bilgisine bavurduumuz
kiilerde burada sanki bir hazine varm da bizim onun peinde olduumuz gibi
bir izlenim edindik ve Dort Kuyu mevkiine gitmekten vazgetik.
shakl Sahip Ata Kervansarayn da ziyaret eden Konyal, kervansaray
camisinde ok kymetli talar tespit etmitir. Bunlar; dou ve gney duvarnda
yer alan zerinde insan ba ve ha kabartmalar bulunan talar ve mescit kaps
zerinde yer alan ok kymetli bir eserden olumaktadr (Konyal 1945: 617-618).
shakl Sahip Ata Kervansaraynn son hlini grmeye gittiimizde burann
kapal olduunu grdk, ancak yaplan yeniletirme almalar ile Konyalnn
zamanndaki o harap kervansaray yerini ok daha gzel bir esere brakmtr.
shakl ar Camii minaresinin alt ksmnda gayri slami eserlerden
faydalanldn aktaran Konyal, burada bir kilise tann hann kaznarak
yerine minare tamiri 1938 Bolvadinli Seydi yazldn, caminin bat duvarnn
dibine stun ba atldn, mermer stunlardan ikisinin de ortadan blnerek
cami kapsnda sve olarak kullanldn tespit etmitir (Konyal 1945: 625).
shakl ar Camiinin son durumunu incelediimizde caminin bat duvarnn
dibinde bulunan stun balarnn biraz ileride yer alan Elif Hatun Camii
minaresinin inaatnda kullanldn rendik. Ayn caminin minaresinin alt
ksmnda yer alan ve ha kaznarak zerine tamir tarihini ve tamirat yapan
ustann adnn yazld tan tam ortadan yazy kapatacak ekilde teneke ile
kaplandn ve kenarlarnn macunlandn tespit ettik (Fotoraf 34).
Konyalnn shakl ehir merkezinde, Akehir yolu zerinde grd ve
zerindeki ayna ta yerine eski bir eser parasnn kullanld Hdaverdi-Ayan
229
Zade emesi (Konyal 1945: 629) gnmze dek ulaamam ve yerine bir bina
yaplmtr (Fotoraf 35).
Konyalnn Akehir ve evresinde son olarak inceledii yer Argthandr.
Argthannn kuzeyinde yer alan eski kprde yapm malzemesi olarak gayri
slami eserlerden alnan muntazam kesme talar kullanlmtr. Konyalnn
bildirdiine gre Argthanna girerken, kprnn solunda, sol gzn gneyinde
zerinde yazt bulunan ok kymetli bir ta bulunmaktayd (Konyal 1945: 633).
Ancak mahallenin iinden geen derenin yata deitirildii iin bu kpr ve
kymetli yazt olduu gibi imdiki yolun altnda braklarak zerine yol
yaplmtr (Fotoraf 36).
Argthan Ulu Cami gvdesinde tespit edilen eski mimari eserlerden alnan
iri talar (Konyal 1945: 634), cami svand iin artk grlememektedir
(Fotoraf 37).
4. KONYALININ BEYEHRN ESKA TARH ZERNE
DEERLENDRMELER
brahim Hakk Konyal Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi adl
eserini 1967 ylnda tamamlamtr. Bu kitabn baslmas ise ok sonralar, 1991
ylnda yaplabilmitir. Konyal, dokuz yllk bir almann rn olan bu eserde
de ayn Akehir zerine yazd kitapta olduu gibi blgenin Eskia tarihine k
tutmutur. Konyal Akehirin aksine Beyehirin Eskia tarihine daha fazla yer
ayrm, tarihi olaylar kronolojik bir biimde Beyehirle ilgili ksmlara da
deinerek vermeye almtr.
Konyal, Beyehirin tarihine Fasllar ve Eflatunpnar antlarnn varlna
istinaden Hititler dneminden balamay uygun bulmutur. Beyehirin
Eskiada Pisidiada yer ald gereinden yola karak Texierin Kk Asya
yaptna atfta bulunarak Pisidler ile Hititler arasnda bir mnasebet kurma
yoluna girmitir (Konyal 1991: 1-2). Konyalnn Hititler ile beraber hareket
ettiklerini dnd Pisidia kavimlerini biz ilk kez M. 401 ylnda Kyrosun
taht Artakserksesten almak iin giritii seferden bilmekteyiz (Ksenophon,
Anabasis: I, 11).
Konyal, Hititlerden sonra Anadoluda egemenlik kuran Phryglere deinmi
ve Beyehir ve evresinin Phryg etkisinde kaldn belirtmitir. Bu etki genelde
Phryglerin dini inanlarn ve ilahi varlklarn benimseme eklinde olmutur.
230
Akehirdeki am aalarnn okluunu Phryg mitolojisine ve Kybele inancna

balayan Konyal, Beyehirde de bu etkinin olduunu belirtmi ve buradaki
ormanlarn gnmze kadar gelmesini de ayn etkiye balamtr. Bu sebeple
blgede ve Beyehir adalarnda bulunan kale ve kilise kalntlarn Phrygler
dneminden kalan eserler olarak grmtr. (Konyal 1991: 2-3). Konyalnn
evrede grd kalntlarn bazlarn Phrygler dnemine tarihlemesine ramen
blgede Phryg etkisini gsteren en belirgin arkeolojik malzeme Calderin
Kyakdedede bulduu Phryg motifli bir mezar tadr (Calder 1932: 452). Calder
bu mezar tandaki ismin Pisidce olabilecei ihtimalini de almasnda
belirtmitir. arkikaraaa ile Beyehir arasnda olduu dnlen Killanion
Ovas6, Konyalnn tespitlerini dorular nitelikte bilgiler sunmaktadr. Strabona
gre bu ova Phrygia snrlar iinde yer almaktayd ve Pisid unsurlar da
iermekteydi (Strabon XIII, 4, 13). Ancak bu etkinin Beyehir Glnn dou ve
kuzey kylarnda kald grlmektedir. Konyal Pisidleri Phryglerin siyasi
hkimiyetlerini uzatan bir kavim olarak deerlendirmesine (Konyal 1991: 3)
ramen Pisidler bar Phryg kavimlerine destekten ziyade zarar vermi bir
kavim olarak bilinmektedirler (Ramsay 1916: 87).
Phryglerden sonra Anadoluda Kzlrmaka kadar yaylan bir Lydia
hakimiyeti grlmektedir. Konyal da Lydiallarn bu hakimiyetine deinmi
ancak bu hakimiyeti M. 1579 M. 548 yllar arasna Kamusula lam a atfta
bulunarak (Konyal 1991: 4) yerletirme yolunu semitir. Modern
aratrmaclarn almalarna gre ise Lydiallar M. VI. Yzylda en geni
snrlarna ulatktan sonra M. 546 ylnda Persler tarafndan yklarak Anadolu
zerindeki egemenliklerini kaybetmilerdir (Bahar 2005: 204-206). Konyal, hakl
olarak Beyehir ve evresinde Lydiallardan kalma herhangi bir eserin
olmadn belirterek bunu Perslerin Anadolu hakimiyeti srasnda yapt
tahribatlara balamaktadr (Konyal 1991: 6). Konyal, Perslerin Anadoludaki
hakimiyetlerine II. Kyros ve I. Dariusa atfta bulunarak deinir (Konyal 1991: 57).
Konyal, Byk skender ve halefleri zamanndaki olaylar genellikle
Texierin Kk Asya eserinden faydalanarak anlatmtr. Konyal, Byk
skenderin Pisidia zerinden Gordioma ulatn ve Beyehirin de bu yol
gzergahnda olduunu tahmin etmitir. Hatta Beyehir Glnn gneyinde yer
6
Killanion Ovas blgede aratrmalar yapan bilim insanlarnn da dikkatini ekmi ve eitli
lokalizasyon almalarna konu olmutur. Bu konudaki en kapsaml ve nihai alma iin bkn:
Kaya 2007: 45-50.
231
alan skender adl bir mevkiye ramen bu olasla yine de temkinli yaklaarak
(Konyal 1991: 8) corafya ve de zellikle tarihi corafya konusundaki ustaln
gstermitir. Zaten Byk skenderin Gordioma giderken SagalassosAlasundan sonra Askania-Burdur Gln grdn, sonra da Kalainai-Dinar
zerinden Gordioma vardn Arriandan detayl bir biimde renmekteyiz
(Arrian: I, 29).
Pisidiada Roma hakimiyeti blmnde Konyal genel olarak Texierin
Kk Asya ve Ramsayin Anadolunun Tarihi Corafyas adl eserlerinden
faydalanmtr. St. Paulun seyahatlerine de geni yer veren Konyal, bu
seyahatleri genel erken Hristiyanlk tarihine deinerek aktarmtr (Konyal 1991:
14-20). Beyehir Glnn Eskiadaki ismi olan Karalisten yola kan baz
aratrmaclar Beyehirin gnmzdeki yerinde Karalia adl bir ehir olabilecei
ihtimaline gtrmtr. Bu bilgiyi Ramsayden alan Konyal da Karaliay
Beyehire yerletirmeyi uygun grmtr (Konyal 1991: 22), ancak Hall bulduu
bir yaztla Beyehirin Eskiada Misthia olarak adlandrldn kantlam (Hall
1959: 123) ve Karalia zerinden o gne kadar yaplan deerlendirmelere son
vermitir.
5. KONYALININ BEYEHR VE EVRESNDE TESPT ETT
ESKA MALZEMELER VE BUNLARIN GNMZDEK DURUMLARI
Konyal, Hykn Kk Mahallesinde bulunan Kk Camiinde kullanlan
gayri slami devirlere ait birok ta tespit etmitir. Bu talar genellikle caminin
kuzey duvarlarnda kullanlmtr ve bu talarn bazlarnn zerinde Yunan
harfleri ve baz iaretler bulunmaktadr (Konyal 1991: 106). Bu camide 1970 ve
2010 yllarnda yaplan yeniletirme almalar sonucunda ortaya tamamen yeni
bir mabet km, Konyalnn tespit ettii deerli malzemeler ise ortadan
kaybolmutur (Fotoraf 38).
Konyal, Eflatunpnar Hitit Antn ziyaret etmi ve buraya kitabnda
olduka fazla yer vermitir (Konyal 1991: 205-216). Konyalnn ilk tespiti bu
antn ad zerine olmu ve gnmzde bile kartrlan bir durumu dzelterek
Yunan Filozof Eflatunun Anadoluya hi gelmediini ve bu anttan ok sonralar
yaadn belirtmitir.
Eflatunpnarn gren ve inceleyen aratrmaclar Hamilton, Texier, Perrot,
Ramsay, Sarre, Radet, Grastang, Gterbock ve Bittel olarak sayan Konyal, abide
ile ilgili bilgileri genelde bu yazarlara atfta bulunarak anlatmtr. Fakat Konyal
232
bu abide hakknda bilgi verirken batl aratrmaclarn kulland Hitit terimini

kullanm, Bittelin deerlendirmesini naklederken Eti terimini kullanmay
tercih etmitir (Konyal 1991: 213).
Konyal Erefolu Camiinin kapsnn solunda kullanlmayan bir kuyudan
ve bunun yannda bir lahitten bahseder. Ancak cami evresinde gnmzde
byle bir lahit yoktur. Konyal camiyi ziyaret ettiinde minarenin altna denk
gelen ksmda bulunan sebili grm, yre halk bunun altnda bir baka lahit
olduunu kendisine sylemitir. Ancak Konyalnn ziyareti srasnda bu lahitin
olduu yer molozlarla dolu olduu iin bu eseri inceleyememitir. Burada
bulunan molozlar sonradan kaldrld iin Konyalnn gremedii lahit
gnmzde grlr vaziyettedir. Kendisine lahitin varl ile ilgili bilgi
verenlerin zerinde yaz bulunduunu (Konyal 1991: 224) sylemelerine ramen
bu lahitte herhangi bir yazt bulunmamaktadr. Belki de sonradan burada yer
alan yazt kaznm olabilir (Fotoraf) 39).
Beyehir ar Camii Konyalnn ziyareti srasnda ina hlindedir. Caminin
dou tarafnda yalak olarak kullanlan, zerinde medusa kabartmas bulunan iki
adet lahit tespit edilmitir (Konyal 1991: 251). Bu lahitler gnmzde bahsedilen
yerde veya cami evresinde bulunmamaktadrlar.
Konyal, Beyehir Kalesinin kuzeyinde yer alan mezarlkta 2.5 m. uzunluu
ve 1.60 m. evresi olan ha kabartmal bir Roma stunu tespit etmitir. (Konyal
1991: 284). Gnmzde bu mezar yeri tesfiye edilmi bir hldedir ve burada
dier mezar talar dahil hibir tarihi eser bulunmamaktadr.
Bayafar Camisini ziyaret eden Konyal bu binann yapmnda eski eserlerin
kullanldn, bunlarn Asarlktan getirildiini aktarr. Konyalnn grd bu
malzemelerin bazlarnda yaztlar ve sslemeler bulunmaktadr. Caminin douya
alan penceresinin zerinde Yunanca yaztl bir ta kullanlmtr. Cami nnde
de Latince yaztl bir tala ylan kabartmas eklinde ilemesi olan baka bir ta
eser daha tespit edilmitir (Konyal 1991: 306). Bu alma srasnda en ansl
olduumuz mekan Bayafar ve camisidir. nk; bu camiyi ziyaret ettiimizde
restorasyon almalar srmekteydi ve bir sre ncesine kadar sva altnda kalan,
aradmz eserler ortaya kmt. Konyalnn snr ta olarak nitelendirdii eser
aslnda bir mil tadr. Bu mil tan 1958 yaznda Hall tespit etmi ve 1968
ylndaki yaynnda bundan bahsetmitir (Hall 1968: 84). Bu mil ta Konyalnn
ziyaretinden bir sre sonra cami giriinde bulunan duvara temel olmas iin
233
gmlm olacak ki bu yl yaplan yenileme almalarnda tekrar gn yzne

kmtr (Fotoraf 40). zerinde ylan kabartmas olan dier ta da mil ta gibi
bir mddet sonra cami bahesine gmlm, sonradan o da ortaya karlm
olup ok iyi durumdadr (Fotoraf 41).
Bayndrdaki Musababa Tekkesinin kuyusu nnde Roma dnemine ait
olan bir lahit kapa Konyalnn ziyaret ettii dnemde yalak olarak
kullanlmaktaym (Konyal 1991: 310). Bu lahit kapa hl yerindedir ancak
kuyunun yerini bir eme almtr. Burada konutuumuz yerliler kapan
kenarlarnda yazt olduunu ancak uygulanan svadan sonra bunun svann
altnda kaldn bildirdiler. Konyalnn da bu yazttan bahsetmediine gre o
dnemde belki de yaztlar grlemeyecek derecede topraa gmlm bir
vaziyetteydi (Fotoraf 42).
avu Kyn ziyaret eden Konyal burada birok gayri slami yap
malzemelerine ve yaztl eserler bulunduundan bahseder. Ancak bu eserler
hakknda zel bir bilgi vermez (Konyal 1991: 312). avu mahallesinde sokak
aralarnda baz malzemeler gze arpmakla beraber, yaztl ve ilemeli talarn
artk yerlerinde olmadklarn tespit ettik.
Konyal, Doanbey ar emesinde yaztl talardan faydalanldn,
Sokakba emesinde de zerinde ha kabartmas bulunan bir ta bulunduunu
belirtmitir (Konyal 1991: 319, 321). Bu her iki eme de gnmzde orijinalliini
kaybetmi bir vaziyettedir. ar emesi mermer ve fayans ile kaplanm,
Sokakba emesi de 1993 ylnda yeniden yaplmtr (Fotoraf 43, 44).
Konyal, Fasllar Camiinin nndeki kuyuda bir lahit kapann yalak olarak
kullanldn grmtr. Eskiden hkmet kona olarak kullanlan binann avlu
duvarnda koan bir hayvann betimlendii eski bir ta tespit edilmitir. Konyal
Fasllarn mezarlnda da birok stun parasnn ve baka eserlerin mezar ta
olarak kullanldn grmtr (Konyal 1991: 327-328). Konyalnn cami nnde
grd lahit kapa hala ayn yerde durmaktadr (Fotoraf 45). Eski hkmet
binas ise yklm olup gnmzde sadece duvarlar ayaktadr, bahe duvar ise
hi kalmadndan buradaki koan hayvan figrl ta da bulunamamtr. Ky
mezarlnda mezar ta olarak kullanlm eski eserler hl bulunmaktadr.
Konyal Fasllarn Misthia olabileceine bu blmde deinmi, ancak Fasllarn
Misthia olmad yukarda da anlatld gibi 1959 ylnda ispatlanmtr.
Fasllarda bulunan Kurt Beii Hitit Antn da gezen Konyal bu antn
234
llerini alm, yapl zerine deerlendirmelerde bulunmutur. Bu anttaki

tanr figrnden yola karak Phryglerin Kybele inan hakknda bilgiler
vermitir (Konyal 1991: 330-337). Bu ant hl ayn vaziyette ve yerinde
durmaktadr.
Glyaka-Hoyran kyn ziyaret eden Konyal burada grd eski eserlere
dayanarak blgenin medeniyet merkezi olduunu aktarmaktadr. Emin engilin
evinde bir lahit paras, ilkokulun bahesinde de be alt tane resimli ve kitabeli
Roma devrinden kalma talar tespit edilmitir. Bu talardan birisinde kadn
figr ile iki satrlk bir yazt vardr. Dier bir tata da insan kabartmas ve
ssler bulunmaktadr. Buradaki talardan birisinde tane ha kabartmas
vardr. Bahe duvarnn sol kesinde de yaztl bir ta tespit edilmitir (Konyal
1991: 349). Konyalnn grd talarn bir ksm gnmzde de eski okulun
bahesinde bulunmaktadr. zerinde kadn kabartmas olduunu tahmin
ettiimiz ta mazlarn arasnda kald iin salkl incelenememi, bununla
beraber tan yzeyini kaplayan yosunlardan ve tataki erimeden dolay
zerlerindeki insan figrleri artk seilemeyecek hldedir. insan
kabartmasnn bulunduu ta da ayn yerdedir ve dierine gre daha iyi
konumdadr. Ha kabartmal talara ise okulun bahesinde rastlanlmamtr
(Fotoraf 46). Hall de Konyalnn tespit ettii bu eserleri incelemi ve bunlar
Bayafar ve Karahisarda tespit ettii yaztlarla beraber yaynlamtr. insan
kabartmasnn olduu ta bir aile mezarna aittir ve zerinde anne, baba ve
bunlarn oullar ilenmitir. Babann adnn Gaius olduunu Hallden
renmekteyiz. Konyalnn grd kadn figr ve iki satrlk yazt olan ta
Hall incelemi, yaztn okunamayacak kadar eridiini, figrlerin srasyla erkek,
bayan ve erkek figr olduklarn ve erkek figrlerin sa ellerinde yaprak
tuttuklarn belirtmitir (Hall 1968: 74, 75). Emin engilin evinin gnmzdeki
durumu ile ilgili salkl bir bilgi alamadmz iin bahsedilen lahit parasna
ulaamadk.
Hulu Camiini inceleyen Konyal burada kullanlan eski mimari eserleri
grm, kapsnn soluna koyulmu bir tata ku ve zm kabartmalar tespit
etmitir. Kble duvarnn d tarafnda birisinin zerinde kalkan motifi, dierinin
zerinde ha motifi bulunan iki ta daha bulunduunu bildirmitir. Son olarak da
caminin nndeki mermer bir direi kaydetmitir. Yre halk bu talarn
gneydeki Sralk Mevkiinden geldiini yazara sylemilerdir (Konyal 1991:
353-354). Bu cami gnmzde Hulu Merkez Cami olarak gemektedir.
Konyalnn ziyaret ettii cami cemaate kk geldii gerekesiyle yklm,
235
zerine imdiki bina yaplmtr. Caminin giri ksmna gre altta kalan duvarlar
eski binann talar ile yeniden rlm, yazarmzn tespit ettii eserler ise yeni
caminin yapmnda kullanlmad iin bulunamamtr.
Hyk lesine de urayan Konyal Akta Mevkiinde baz kalntlarn ve
yaztl talarn bilgisini almtr. ledeki Orta Mahallede bulunan bir dibek
tanda zerinde Ocimeno yazan bir yazt tespit edilmitir (Konyal 1991: 355).
Bu dibek tann gnmze ancak yars gelebilmi, bunun zerinde de
grnrde bir yazt bulunmamaktadr (Fotoraf 47).
Konyal, Yeildadan skeleye giderken yolun solunda yer alan Bayndr
Kalesinin aslan talarnn ok mehur olduu bilgisini alm, brim Kalesini de
hreti byk bir kale olarak nitelemitir. Bu kalelerin Roma ve Bizans
dnemlerinde kullanld bilgisini veren Konyal buralarda pek ok yaztl ve
resimli talar olduunu belirtmitir. Salur Camisinin nnde Bayndr
Kalesinden getirilmi byk mermer stunlar grmtr (Konyal 1991: 357).
Salur Mezarln da inceleyen Konyal burada ikisinin zerinde yaztlar bulunan
adet stun paras grmtr (Konyal 1991: 358). Bizim mezarlkta yaptmz
aratrmalarda bu stunlarn artk burada olmadn tespit ettik. Yre halkndan
da Konyalnn grd stunlar hakknda bir bilgi edinemedik. brim ve
Bayndr Kalelerine de zaman zaman incelemede bulunmak iin daha nceden
ziyaretlerimiz olmutu. Ancak buralarda da Konyalnn bahsettii aslan talar,
yaztl ve resimli talar tespit edilememitir.
Konyal, Karahisarn kuzeyindeki tepelerde kale kalntlar olduunu
belirtmitir. Bu kale kalntlar ona gre Hititlere kadar dayanmaktadr. Bu
kalntlar arasnda yaztl talar olduundan da bahsetmektedir. Yine kyn
batsndaki kayalklarda iki arslan arasnda yer alan bir kadn kabartmas tespit
edilmitir. Bu kaya kabartmasndaki figrler Konyalda bu antn Kybeleye ait
olabilecei ihtimalini akla getirmeliydi. Phryg inancnn bu blgede olduka etkili
olduunu ana tanra Sibele atfta bulunarak sk sk dile getiren Konyal bu
figrler hakknda bir deerlendirmede bulunmamtr. Bunlara ek olarak bu
kayalklarda birok resim ve 52X90 cm ebatlarnda bir ha kabartmas olduu
belirtilmitir. Kyn hemen dndaki Akapnar emesinin kesinde zerinde
Latince kitabe bulunan bir ta bulunmaktadr (Konyal 1991: 359). Kyn iindeki
amrc emesinin yalanda iki adet lahitten faydalanlmtr (Konyal 1991:
361). Karahisara yaptmz daha nceki ziyaretlerimizde Konyalnn bahsettii
resimleri, ha kabartmasn ve yaztl talar gremedik. Konyalnn grd iki
236
aslan arasnda yer alan kadn kabartmasndan ilk bahseden 1901 ylnda
Karahisara gelen Cronindir. Croninin deerlendirmeleri bu kabartmann bir
erkee ait olduu eklindedir (Cronin 1902: 111). Kayalara ilenmi bu gzel
alma ne yazk ki define avclarnn tahribatndan kurtulamam, iinde altn
olduundan phelenen kiilerce krlmtr (Fotoraf 48). Define avclar bu nii
st tarafndan zorlayarak krmlar, yerli kayada sadece insan figrnn alt ksm
ile sa taraftaki stun ilemesi kalmtr. Krlan ksm ise tek para hlinde niin
nnde yatmaktadr. Bu krlan para dikkatli bir biimde asl yerine
yerletirilebilirse eser eski hline dnebilecek gibi gzkmektedir. Kyn iindeki
emelerden birisi olan ve Konyalnn bahsettii amrc emesi ve nndeki
lahitler gnmzde de grlebilmektedir (Fotoraf 49). Akapnar emesi
(Fotoraf 50) Hall tarafndan 1961 ylnda ziyaret edilmi ve zerinde bulunan
yazt yaynlanmtr. Bu yaztta Kybeleye adakta bulunan kk bir topluluktan
bahsedilmektedir (Hall 1968: 67).
Konyal tarafndan Kreli - ay Mahallesindeki eme nnde bir Roma
lahidi ve Kalfa Kuyusu nnde, zerinde alt satrlk kitabe bulunan bir lahit
paras tespit edilmitir (Konyal 1991: 365). Krelideki eme ve kuyu nnde
tespit edilen lahitler gnmzde Kreli Salk Ocann arka tarafna
tanmlardr. rendiimize gre bu eserler kaaklar tarafndan gtrlmek
istenirken yakalanm ve buraya getirilmitir. Lahitlerin bulunduu yerde baka
tarihi eserler de vardr (Fotoraf 51).
Konyalnn Glkan ziyaretinde Kstfan-Glka Camisinin minaresinde
Roma dnemine ait ssl bir ta ve yine ayn yerde zerinde birisi svari,
dierleri de erkek ve kadndan oluan insan figr ve iki satrlk yazt bulunan
bir baka ta tespit etmitir. Bunlara ek olarak caminin nnde de Roma
Dneminden kalma bir friz paras bulunmaktadr (Konyal 1991: 366, 367).
Kstfan Camisinin minare kaidesinde tespit edilen ta gnmzde de ayn yerde
durmaktadr. zerinde insan figrlerinin bulunduu ta da bir mezar tadr ve
kabartmalar biraz tahrip edilmitir (Fotoraf 52). Minarede kullanlan talara ek
olarak caminin bahesinde bir de stun kaidesi vardr.
Konyal Yunuslardaki caminin inasnda gayri slami devirlere ait
malzemelerin kullanldn tespit etmitir. Sa duvarnda zerinde ha bulunan
bir ta vardr. Caminin nnde de Roma dnemine ait bir lahit grmtr.
Bunlara ek olarak ky evlerinin duvarlarnda hep devirme talarn kullanldn
aktarmtr (Konyal 1991: 375). Yunuslarda 1958 ylnda bir Herakles Lahdi
237
bulunmutur. Bu lahit zerinde Heraklesin 12 iine ait tasvirler bulunmaktadr.

Konyal, gerek mitolojiye olan merak gerekse gzel sanat eserlerine olan ilgisi
sebebiyle hem bu lahit zerine, hem de Herakles zerine olduka detayl bilgiler
vermektedir (Konyal 1991: 376-385). Yunuslar Beyehir evresinde ev
inaatnda en fazla devirme tan kullanld yer olarak deerlendirebiliriz.
Kyn hemen hemen tm yaplarnda bu malzemelerden bolca kullanlmtr.
Yunuslar Camisi de Konyalnn grd zamandan bu tarafa fazla deiime
uramam, duvarlarnda kullanlan malzemeler herhangi bir sva ile
kapatlmamtr (Fotoraf 53). Konyalnn cami nnde tespit ettii lahit ise
gnmzde yerinde durmamaktadr.
Konyal sadece yerleim yerlerini deil Beyehir Glndeki adalar da
incelemitir. Mndras Adasna da giden yazarmz burada byk bir tapnak
kalntsndan bahsetmektedir (Konyal 1991: 395). Bu tapnak harabesi
gnmzde de ayn ekilde durmaktadr. Konyalnn grd dou duvarnn
en alttaki talar tek sra hlinde ayaktadr. Bu duvarda kullanlan ok byk
talar bunlarn tanmasna imkan vermedii iin hl varlklarn
srdrmektedir (Fotoraf 54). Hacakif Adasnn Bademlik adndaki yerinde
zerinde yaztlar bulunan talar grlmtr (Konyal 1991: 404). Ancak eitli
vesileler ile bu adaya defalarca kp dolamamza ramen bunun gibi yaztl
talara hi rastlayamadk.
SONU
Konyalnn Akehir ve Beyehir zerine 1945 ve 1967 yllarnda tamamlad
eserler gnmzde bile her konuda alan aratrmaclarn dikkatlice inceledii
ve incelemesi gereken yaptlardr. O gnn ulam zorluklarna ramen, yazar
inceledii ve kaleme ald yerlere bizzat gitmi ve buralar grmeden herhangi
bir yorumda bulunmamtr.
Eserlerini kaleme ald zaman diliminde imkanlarn kstl olmasna ramen
zellikle yabanc kaynaklarn nemlilerine ulam ve bunlar yerli
aratrmaclarmza aktarmada byk bir i karmtr. Bu kaynaklara ulamak
gnmzde bile aratrmaclar iin olduka zor bir durum tekil etmektedir.
Konyalnn grd Eskia Tarihi ve Medeniyetlerine ait eserlere
kitabnda yer vermesi bu konu zerine alan aratrmaclara byk bir zaman
ve emek tasarrufu salamaktadr. Yazar sayesinde birok eser kaytlara gemi ve
bunlarn takibini yapmak kolaylamtr. Konyalnn grd bu eserlerin
238
imdiki durumlarn tespit ederek bunlarn adeta gncellemesini yapm

bulunuyoruz. almamz esnasnda baz durum tespitleri de yapma frsat
bulduk. Bunlar u ekilde zetleyebiliriz:
lkemizde maalesef tarihi eserlere nem verilmemekte ve bu eserler gnden
gne ya kaybolmakta ya da tahrip edilmektedir.
Mescit, cami, trbe gibi Trk Dnemi yaplarda devirme olarak kullanlan
eserler byk oranda korunmutur. Ancak baz durumlarda bu yaplar svand
veya yklp yeniden yapld iin buralarda kullanlan malzemelere
ulalamamaktadr. Ama yine de sva altnda kaldklar iin bir bakma
korunmaktalar ve bir zaman sonra ortaya kabileceklerdir.
Bu eserlerin izini sren bir aratrmac olarak fark ettiimiz nemli bir konu
da define avcl ve buna benzer faaliyetlerdir. Son durumlarn
soruturduumuz malzemeler yre halknda ilgi uyandrabilmekte ve bunlarn
maddi olarak ok deerli olduklar kans oluabilmektedir. Bu durumda ya
eserlerin yeri bizimle paylalmak istenmemekte ya da bunlar gereksiz yere
yukardaki sebeplerden dolay tehlikeye atlmaktadr. Bu yzden burada tespit
edilen ve tanabilecek tm malzemelerin yerel ynetimlerle ibirlii hlinde
bulunduklar yerlerden kaldrlp koruma altna alnmalar gerekmektedir.
239

KAYNAKLAR
ARRIAN (2005), skenderin Seferleri, (ev. Meri Mete), stanbul: dea Yaynevi.
BAHAR, H. (2005), Eskia Tarihi, Konya: Dizgi Ofset Matbaaclk.
BARNETT, R. D. (1948), Early Greek and Oriental Ivories, The Journal of Hellenic Studies, 68, 1-25.
CALDER, W. M. (1932), Inscriptions of Southern Galatia, AJA, 36, 4, 452-464
COMNENA, Anna, (2000), The Alexiad, (ev. Elizabeth A. S. Dawes), Ontario: In parentheses Publications.
CRONIN, H. S. (1902), First Report of a Journey in Pisidia, Lycaonia, and Pamphylia,
The Journal of Hellenic Studies, 22, 94-125.
HALL, A. S. (1959), The Site of Misthia, Anatolian Studies, 9, 119-124.
HALL, A. S. (1968), Notes and Inscriptions from Eastern Pisidia, Anatolian Studies, 18,
57-92.
HAMILTON, W. J. (1838), Notes of a Journey in Asia Minor, in 1837, Journal of the Royal
Geographical Society of London, 8, 137-157.
HAMILTON, W. J. (1842), Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia: With Some Account of Their Antiquities and Geology. C 2, London: Murray.
HOW, W. W. WELLS, J. (1912), A commentary on Herodotus, C.I, Oxford: Clarendon
Press.
IIK, Ramazan, (2004), Trklerde Aala lgili nanlar ve Bunlara Bal Kltler, Frat
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 9:2, 89-106.
KAYA, M. A. (2007), Cillanicus Tractus: A Re-Interpretation of Its Location, Arkeoloji ve
Sanat Dergisi, 124, 45-50.
KLINE, A. S. (21. 12. 2014). Ovid The Metamorphoses, Translated by A.S.Kline, Eriim
Tarihi: 21. 12. 2014, http://tikaboo.com/library/Ovid-Metamorphosis.pdf.
KONYALI, . H. (1940), Afrodit, stanbul: Nmune Matbaas
KONYALI, . H. (1945), Nasreddin Hocann ehri Akehir. Tarihi-Turistik Klavuzu, stanbul: Nmune Matbaas
KONYALI, . H. (1991), Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi, Erzurum: Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Ofset Tesisleri.
KSENOPHON (1998), Ksenophon Anabasis -Onbinlerin Dn, (ev. T.Gkol), stanbul:
Sosyal Yaynlar
GEL, Bahaeddin, (2003), Trk Mitolojisi, C. I, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 4.
Bs.
Plinius, Naturalis Historia, ed. H. R. Rackham (Loeb), London, 1947.
RAMSAY, W. M. (1887), The Cities and Bishoprics of Phrygia (Continued), The Journal
of Hellenic Studies, 8, 461-559.
RAMSAY, W. M. (1898, Ekim), Varia, The Classical Review, 12, 7, 335-343.
RAMSAY, W. M. (1916), Colonia Caesarea (Pisidian Antioch) in the Augustan Age, The
Journal of Roman Studies, 6, 83-134.
RAMSAY, W. M. (1960), Anadolunun Tarihi Corafyas, (ev. Mihri Pekta), stanbul: Milli Eitim Basmevi.
240

STRABON (2012), Antik Anadolu Corafyas, (ev. Adnan Pekman), stanbul: Arkeoloji ve
Sanat Yaynlar.
TEXIER, Charles, (2002), Kk Asya Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, (ev. Ali Suat), Ankara: Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf.
http://www.konya.bel.tr/haberayrinti.php?haberID=2326 , Eriim Tarihi: 2014.12.09.
http://www.memleket.com.tr/konyali-gormeden-yazmam-diyen-yazardi-473142h.htm ,
Eriim Tarihi: 2014.12.09.
http://www.poetryintranslation.com/PITBR/Greek/Wasps.htm
,
Eriim
Tarihi:
2014.12.09.
241

FOTORAFLAR
1- Rt Bey Han
2- Ulupnar-Meydan emesi
3- Ta Medrese
4- Altnkalem Mescidi
242
5- naralt Mescidinin evresi
7- Gdk Minare Camii
9- Kzlca Mescit
6- Mahmut Hayran Trbesi
8- Kalayc Mescidi
10- Kileci Mescidi
243
11- Ulu Cami Minaresi Kaidesi
12- Hac brahim Trbesi
13- Sanc Ta
14- Hzrlk (Hdrlk) Zaviyesi Mescidi
244
15- Mahmut Hayran Trbesi, Dou ve Kuzey Duvarlar
16- Seydi Yunus Trbesi, Stun Bal 17- Yasyan Ahi Yakup Camii
245
18- Emir Yavagel Trbesi
19- Ortaky-Yukar, eme
20-21-Ortacaky-Stun Balar
22- Koca Camii, Kap zerine Yerletirilmi Yazt
246
23- Koca Camii Bat Duvarndaki Yazt
24- Koca Camii- G.D. Keindeki Eser.
25- Koca-Elek emesi
247
26- Doanhisar-Stun Bal
28- Kuz M. mescidi, Stun Kaidesi
27- Kuz Mahallesi Mescidinin Talar
29- Doanhisar, Ulu Camii
248
30- Doanhisar Ulu Camii
34- shakl (Sultanda)-ar Camii
35- Hdaverdi emesi Yeri

249
36- Argthan Kprsnn Bulunduu Yer
38- Kk Camii
40- Bayafar, Mil Ta
37- Argthan-Ulu Camii
39- Erefolu Camii
41- Bayafar, Ylan Kabartmas
250
42- Bayndr, Lahit Kapa
43- Doanbey, ar emesi
45- Fasllar, Lahit Kapa
43- Doanbey, ar emesi
46- Glyaka, Gaius ve ailesinin mezar ta
251
47-Hyk, Dibek Ta
49- Karahisar, amrc emesi
51- Kreli, Tarihi Eserler
48-Karahisar, Tahrip Edilmi Ni
50- Karahisar, Akapnar emesi
52- Glka
252
53- Yunuslar Camii
54- Mndras Adas
253
254
BRAHM HAKKI KONYALININ ALIMALARINDA

GEEN ESKA TANRILARI*
Murat TURGUT **
zet
Eskialarda varlna inanlan tanrlar birok tarihinin aratrma konusu olmutur.
brahim Hakk Konyal da yapm olduu almalarnda bu tanrlara yer vermitir. Bu
almada, brahim Hakk Konyalnn ortaya koyduu baz eserlerde geen tanrlar ve bu
tanrlarn hangi konularda getii incelenmitir.
Anahtar Kelimeler
brahim Hakk Konyal, Beyehir, Karaman, Tarihi, ehir Tarihisi.
THE ANCIENT GODS ON IBRAHIM HAKKI KONYALIS

PUBLICATIONS
Abstract
The gods whose existance was believed in ancient times have been research subject for
many historians. Ibrahim Hakki Konyali gave place to these gods in his works. In this work , It
was examined gods and how gave place to gods on some works done by Ibrahim Hakki Konyali.
Keywords
Ibrahim Hakki Konyali, Beysehir, Karaman, Historian, City Historian.
Bu alma brahim Hakk Konyalnn, Abideleri ve Kitabeleriyle Karaman Tarihi Ermenek ve Mut Abideleri; Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi; Abideleri ve Kitabeleri ile Ereli Tarihi; Alanya Tarihi; Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi almalar temel alnarak hazrlanmtr.
** Ar. Gr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. mturgut@selcuk.edu.tr
*
255
Giri
nsanolu var olduu andan itibaren, evreni ynlendiren, olaylara ekil veren
doast bir g/glerin olduunu dnm ve bu doast g/glerin,
kendinden de stn olduunu kabul ederek o/onlara inanm ve tapnmtr.
nsanlarn tarihi sre ierisindeki inan sistemlerinin en erken
dnemlerinde, tek bir tanrya m yoksa birden fazla tanrya m inand
konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadr1. Bu yzden insanlk zerinde
grlen ilk inancn tek veya birden fazla tanrl olduu konusunda bir ey
syleyemeyiz. Ancak daha sonraki dnemlerde yani M. . IV. binyldan itibaren
balang izlerinin grld ve M. . III. binyldan itibaren ise kesin bir ekilde
ok tanrl inancn varlndan sz edebiliriz2.
Antik dnem insanlarnn kuraklk, ar ya, deprem, salgn ve
hastalklardan dolay lmler, gnein doup bat, gibi sebebini bulamad
veya aklayamad durumlarda insanst glere inanm ve bu olaylarn
sebeplerini onlara yklemilerdir. Bu dorultuda, bu olaylar, insanlarn her olay
iin ayr bir dnce-sistem gelitirmelerine ve bu dnceler-sistemlerin
balarna yerletirdikleri tanrlara inanmalarna sebep olmutur (Gurney 2001,
133; Gr 2005, 45). Zaman ierisinde bu tanrlar iin riteller, mitolojik hikayeler,
kutsal mekanlar, kutsal nesneler, kutsal hayvanlar-bitkiler gibi olgular meydana
getirerek inan sistemlerini olduka gelitirmiler ve ayn oranda
karmaklatrmlardr3.
Dnyann ilk tapna olarak bilinen Urfa Gbeklitepede yaplan aratrmalarda, tapna yapan
veya kullanan kiilerin din inanlarnn, tek tanrl veya ok tanrl olduu konusunda kesin bir
bilgi sylenememektedir. Ayrca yine Anadoluda Erken Neolitik dnemin nemli yerlemeleri
arasnda gsterilen ayn, Nevali ori, atalhyk, Burdur civarnda grlen yerleimlerde yaplan aratrmalarda tek bir gce mi yoksa birden fazla glere mi inanld konusunda kesin kantlar bulunamamtr. Haas 2002, 438.
2 Bu konu hakknda en nemli kantlarmz Mezopotamya ve Msr toplumlarndan gnmze kalan
yazl belgeler oluturmaktadr. Bu belgelerde, din inanlar, mitolojiler gibi, bu dnemde ok tanrl hayatn olduunu kantlayabilecek bilgiler bulunmaktadr. Bu konu hakknda ayrca Mezopotamya, Panjab, Kuzey Afrika, Girit ve Bat Avrupada temel dinlerin M. . V. Bin ile M. . III. Bin
dnemleri arasnda kurulduu, temellerinin de Paleolitik dneme kadar uzand gr de bulunmaktadr. James 1960, 137.
3 nsanlarn oluturduklar bu karmak inan sistemleri ve buna bal elerin, dinlerini incelenmesi
ve aratrlmasn olduka zorlatrd da belirtilmitir. Elliade 2009, 27, 28.
1
256
almamzn konusunu oluturan brahim Hakk Konyalnn eserlerinin

birok yerinde, eskia din inan sistemleri ve bu inan sistemlerinin bir paras
olan tanrlar hakknda eitli sebeplerle bilgi verdii grlmektedir.
1) Mezopotamya Tanrlar
Eski Yunan dilinde iki nehir arasndaki topraklar anlamna gelen
Mezopotamyann corafi snrlarna baktmz zaman, douda ran; batda
Suriye lleri ile Lbnan dalar; gneyde Arabistan; kuzeyde ise Anadolu ile
snrland grlmektedir (Bahar 2010, 37, 38). Bu topraklarda yaayan halklar,
medeniyetin olumasnda ve gelimesinde byk nclk etmilerdir.
Mezopotamya din hayat hakknda Sumerlerden itibaren yazl bilgilere
sahip olabilmekteyiz. Sumer kaynaklarndan rendiimiz bilgilere gre, birok
eskia medeniyeti gibi Sumerler de ok tanrl bir inanca sahip olarak tanrlarn
insan eklinde dnmler ve onlara kendilerinden stn vasflar
yklemilerdir. Tanrlarna ykledikleri bu stn vasflarn yannda onlarn
zaaflarnn olduunu da dnmlerdir. zellikle ortaya koyduklar mitolojik
hikayelerde, tanrlarn zaaflarnn, insanlar veya tanrlar tarafndan kullanld
grlebilmektedir.
Sumer panteonuna baktmz zaman panteonun banda Frtna Tanrs Enlil
olduu grlmektedir. Bilgelik tanrs Enki, Ak ve bereket tanras nanna,
Gne Tanrs Utu, oban tanr Dummuzi, Ay tanras Nanna, imek tanrs
Ububul, Yeralt tanras Erekigal gibi tanrlar da bulunmaktadr.
Sumerlerden sonra Mezopotamya topraklarna gelen Sami kavimleri de
Sumer inancndan byk oranda etkilenmiler ve onlarn inan sistemlerini
kendilerine uyarlamlardr. Bu dorultuda Sumer dininde Ak ve Bereket
Tanras olan nanna, tar; Sumer Gne Tanrs Utu, ama; oban Tanr
Dummuzi, Sami toplumlarnda Tammuz, Sumer Bilgelik tanrs Enki, EA
olmutur. Sumer toplumunda ba tanr Frtna Tanrs Enlil iken Sami
toplumlarndan Babilde Marduku, Assurda ise tanr Assuru grmekteyiz.
brahim Hakk Konyalnn almalarnda Sumer tanrlarndan Tammuz,
Itar ve Zababa gemektedir. Sumer oban tanrs Dummuzinin Samilerdeki
karl Tammuz olduu, bu tanrnn ortadan kaybolup tekrar ortaya kt ve
bundan dolay doann yeniden canlanmasn temsil ettii belirtilmitir (Konyal
1970, 91, 92). Ancak burada Dummuzinin yeraltna veya bir baka deyile ller
257
diyarna inmesinden (Sayce 2011, 312, 320, 391, 426; Black-Green 2004, 72, 73)
bahsedilmemitir. Ayrca yazar, oban tanr Dummuzinin, Msr tanrs Osiris,
Frig Attis ve Yunan Dionysos ile benzer zelliklerinin bulunduu ve dolaysyla
bu tanrnn da arap tanrs olduu zerinde durmutur. Yazara gre Konya
Erelide bulunan, vriz kabartmas olarak da bilinen, Ge Hitit kabartmas bu
tanrlarn ilk numunesi olmutur (Konyal 1970, 90-92). Ancak yaztlarndan
(Hawkins 2000, 517) da anlald zere burada resmedilen tanr, Luvi Frtna
tanrs Tarhunttur.
Eserlerde geen dier Mezopotamya tanrlar, Sami dilinde belirttii Ak
tanras Itar ve Sumer Sava tanrs Zababadr. Yazar, Itarn Sumer
kentlerinden Urukun Ak tanras olduunu ve bu tanrann Hititlerdeki
benzerinin amuha kentinin tanras olduunu belirtmitir (Konyal 1970, 71).
Gnmzde Tel el Varka olarak bilinen Uruk kentinde yaplan aratrmalarda,
Ur-Nammu tarafndan yaptrld dnlen ve Eanna tapnak kompleksi olarak
adlandrlan bir tapnak yaps, bir kadn betimleyen (byk ihtimalle Tanra
nanna) mask bulunmutur (Roaf 1996, 60-62). Ayrca Hitit kral III. Hattuili,
Urhi-Teup olarak da bilinen III. Murili ile mcadelesini balatt zaman,
hakkmzdaki karar amuhann Itar ve Nerikin Frtna Tanrs versin
demektedir (Ten Cate 1969, 94; Collins 2007,59). Zababann, Sumerlerin Ki ehri
Sava tanrs olduunu ve Hititlerdeki karlnn Hitit Sava tanrs Zamama
olduu belirtilmitir (Konyal 1970, 71). Zababann Sumerler tarafndan Sava
tanrs olarak tapnm grd ve Ki kentinde E-METE-URAG adnda tapna
olduu bilinmektedir (Black-Green 2004, 187). Bu tanr Hitit din inan
sisteminde de Sava tanrs olarak gemektedir (Burney 2004, 224).
2) Hitit-Luvi Tanrlar
M. . II. Binylda Orta Anadolu merkezli byk bir medeniyet kuran Hititler,
ada birok toplum gibi ok tanrl bir inanca sahip olmulardr. Hitit dini,
Konyal tarafndan Hititlerin panteonunu dolduran ve says bini aan erkekli, diili
tanrlar, tanrzadeleri, tanr torunlar vardr. Hititlerin tanr ecereleri ok dall
budakldr. eklinde yorumlanmtr (Konyal 1970, 71).
Konyalnn almalarnda Hitit tanrlar olarak, Gn Gne tanrs,
Arinnann Gne tanras, birok ehrin sahip olduu Frtna tanrlar, Hurrierri adlarndaki boa tanrlar, Namni-Hazzi isimlerindeki da tanrlar ve tanra
Hepat belirtilmitir (Konyal 1991, 215). Konyalnn belirttii Gn Gne
Tanrs byk bir ihtimalle Hitit bakenti Hattua-Yazlkayadaki II Nolu odann
258
arka duvarnda grlen tanr ile ayndr. Hurri-erri boalar, mamkulu

kabartmasnda Frtna Tanrsnn arabasn ekerken gsterilmiler ve genelde
Frtna tanrs klt ile ilikili olmulardr. Namni-Hazzi da tanrlarn ise,
Yazlkaya ak hava tapnanda, ana sahne olarak adlandrlan sahnede, Frtna
tanrs, da tanrlarnn zerlerine basar ekilde resmedilmitir. Nerik,
Zippalanda gibi baz nemli klt kentleri de kendi kentlerinin ismiyle anlan
Frtna tanrs kltne sahip olmulardr.
Hatti tanras olan Arinnann Gne Tanrasnn, Hurri Gne Tanras
Hepat ile olan eitlii, bir Hitit metninde Btn lkelerin kraliesi, efendim,
Arinnann Gne Tanras! Hatti lkesinde sen Arinnann Gne Tanras adn
alrsn, sedir aac lkelerinde ise Hepat adn tarsn. (Beckmann 1989, 99,100;
Hutter 1997, 77) eklinde bahsedilmektedir. Bu bilgiden hareketle, yazarn iki
tanray, ayr tanrsal varlklar olarak ele almas yanl bir dnce olduu
ortaya kmaktadr.
Konya ilinin Beyehir ilesinde bulunan Eflatunpnar hakknda da bilgi veren
yazar, burada grlen figrlerden uzun klahl olannn Frtna Tanrs, dierinin
ise dii bir tanr olduunu belirtmitir (Konyal 1991, 213). Bilindii zere,
Eflatunpnar antnda, Frtna tanrs ve Gne tanras yan yan tasvir
edilmilerdir.
Luvi tanrlar olarak ise, Luvi blgesinin en nemli tanrlarndan birisi olan
Tarhuntu grmekteyiz. Yazar, vriz antn tantrken War-pa-la-was Tuwanna
kral hakim ve kahraman saray (tapnakta) bir ocuk iken ben bu asmalar diktim.
Tarhunoas onlara bereket verebilir. (Konyal 1970, 80) ve Sarayda bir ocuk iken ben
bu asmalar diktim. Tarhundas onlara bereket verebilir. Hakim ve kahraman Tuvana kral
War-pa-la-was bilgilerine yer vermi ve antn tarihinin M. . 1568 yl olduunu
belirtmitir (Konyal 1970, 136.) Bilindii zere vriz ant Ge Hitit Krallklar
dnemine tarihlendirilmektedir. Dolaysyla yazarn vermi olduu tarih erken
bir tarihtir. Kraln huzurda tapnmda bulunduu tanrnn, Hititlerin su, feyz ve
bereket tanrs olduunu (Konyal 1970, 78) dolaysyla da Luvilerin Frtna tanrs
olmadn belirtmitir. Ancak kabartmadaki yazttan da renildii zere
kabartmada gsterilen tanr, Luvilerin Frtna tanrs Tarhunttur (Hawkins 2000,
517).
259
3) Msr Tanrlar
brahim Hakk Konyalnn almalarnda Msr tanrlar iinde Osiris ve
Apis gemektedir. Eski Msr din inancna gre Osiris lmden sonraki hayatn
tanrsdr. Osiris efsanesinde, Osiris lkeyi terk edip geriye dndkten sonra Seth
tarafndan bir sanda hapsedilerek Nil nehrine braklmtr. Sandk daha sonra
kyya vurmu ve bir aa onu gvdesine almtr. Kral bu aac beenerek
saraynda kullanmak istemi ancak aa kesilirken etrafa ok gzel kokular
yaylmtr. Aatan ok gzel kokularn yayld haberi, Osirisn kars sise
kadar gelmitir. sis sand alarak Msra getirmitir. Gece yars avdan dnen
Seth, Osisrisin sandn bulmu, onu on drt paraya ayrarak her parasn ayr
yerlere brakmtr (Sayce 2011, 142, 143). Osirisin olu Horus, Sethi yenmi ve
babasnn hayatn geri vermitir. Ancak Osiris yer alt dnyasnda kalmay tercih
etmitir.
Konyal, Osirisin lmden sonra dirilmesini Tammuz ve Attys efsaneleri ile
benzer grerek, bu tanrnn Attys ve Dionysosla benzerliini kurmutur.
Konyalya gre Osiris, Eski Yunan dinindeki Dionysosun ilk temsilcilerinden
olmutur (Konyal 1970, 91, 92).
almalarnda geen dier bir Msr tanrs da Apis olmutur. Apis, kz ile
temsil edilen bir tanrdr. Herodotos, Apis kznn bir daha dourmayacak
olan bir kzden doduunu belirtmektedir (Herodotos, III, 28). Konyal,
mparator Theodosiusun putperestlere kar mcadele ettiini, klt Memphiste
bulunan Apis kznn tapnann kapatldn belirtmitir (Konyal 1991, 17,
18).
Konyal dier toplumlarda olduu gibi eski Msr dininde bulunan tanrlar
hakknda bilgi vermitir. Ancak vermi olduu bilgilerin, dier toplumlarn
tanrlar hakknda verdii bilgilerden daha az olduu ve eserlerinde Msr
tanrlarnn daha az getii sylenebilir.
4) Eski Yunan Tanrlar
ok tanrl bir inanca sahip olan Eski Yunan toplumunun birok tanrtanras brahim Hakk Konyalnn almalarnda yer almaktadr. Panteonun
banda yer alan Zeus, Beyehir Krtlertepesi mevkiinde yer alan ift Svariler
ad verilen kabartma hakknda bilgi verilirken, tanrlarn tanrs Zeusun, Kastor
ve Polluksun babas olduu belirtilmitir (Konyal 1991, 337). St. Paul ve
Barnabas, Hristiyanl yaymak iin Konya ve evresinde eitli propagandalarda
260
bulunmulardr. Daha sonra Lystra (Hatunsaray)ya gelmiler ve burada bir

ktrm iyiletirmilerdir. Halk bu mucizevi olay karsnda St. Paul Zeusa
benzetmilerdir (Konyal 1967, 562; Konyal 1970, 111, 844). Ayrca Coracesium
sikkeleri zerinde, ayakta sola dnk, sa elinde philae tutan, sol elini mzraa
veya bir asaya dayam ekilde Zeusun tasvir edildii belirtilmitir (Konyal
1946, 119, 121).
Anadolunun ana tanras olan Cybele, Phrygia kral Maconun kz kardei
olarak grlmekte, doann, bereketin ve dalarn tanras olduu bilinmektedir
(Roman-Roman 2010, 122). brahim Hakk Konyalnn almalarndan bu tanra
byk yer tutmaktadr. Yazara gre Anadolu topraklarnda Cybele klt, Lydia
kral Meon dneminde kurulmu ve hatta Cybelenin ak olduu erkein ismi
olan Attys, bir Lydia kralnn ismi olmutur (Konyal 1991, 4). Cybele kltnde
dalar ve zellikle am aalar olduka nemli olmular ve bu tanrann
ritelleri bu tarz mekanlarda yaplmtr (Konyal 1997, 166; Konyal 1991, 134).
Cybele kltnde am aacnn kutsal saylmasnn en nemli sebebi olarak,
Cybelenin Attysi am aacna kalb etmesi gsterilmi ve bu kltn inancna
gre am aacnn kesilmesinin yasak olduu belirtilmitir (Konyal 1991, 2;
Konyal 1997, 169). Cybelenin tapnaklarnn dalarda (Konyal 1970, 133) olduu
ve Konya Hatp (Konyal 1997, 990), Takkeli da (Konyal 1967, 562), Szma ilesi
(Konyal 1997, 165, 166) ve zellikle Roma dneminde Pisidya (Konyal 1991, 11)
blgesinin bu tanrann klt ritellerinin yapld yerler olarak gsterilmitir.
vriz kabartmasnda gsterilen tanr tasvirinin, Cybelenin bereket-verimlilik
zelliklerini tad belirtilmitir (Konyal 1970, 78, 139, 140). Eflatunpnar
havuzunda bulunan tanra kabartmasnn da Cybele olabileceine deinilmitir
(Konyal 1991, 211). Cybelenin S, C, K ve H ba harfleriyle de yazldn ve bu
tanrann etkinliini srdrerek Araplarn nemli tanrs olan Hbel
olabileceini de belirtmitir (Konyal 1970, 75; Konyal 1991, 2).
Tarmn, rnn ve budayn koruyucu tanrs olarak bilinen Demeter, Eski
Yunan din inan sisteminde Titan Kronos ve Rheann kzkardei olduu
grlmektedir (Roman-Roman 2010, 132). Bu tanra Konyalnn almalarnda,
insan eliyle ilenen topran, ekilmi tarlalarn bekisi olan bir tanra olarak
gsterilmi (Konyal 1970, 825) ve Cybelenin kz olduu belirtilmitir (Konyal
1970, 824). Yazarn byle bir dnceye kaplmasnda, Cybelenin de tarm,
bereket ile ilgili zelliklere sahip tanra olmasnn etkisi olduu dnlebilir.
Demeterin Coracesiumda bulunan baz sikkelerde bir elinde bolluk ve bereket
sembol olan buday demetini, dier eliyle de trpan veya meale tutarken tasvir
261
edildii belirtilmitir (Konyal 1946, 119, 120). Syedrada baslan baz sikkelerde
ise uzun bir elbise giymi vaziyette sa elinde bir sepet, sol elini de bir asaya
yaslam ekilde tasvir edilmitir. Yine burada baslan baka bir sikkede ise
tanra Demeterin elinde philae tutarken yere bakar ekilde gsterilmitir
(Konyal 1946, 122-124).
Eski Yunan din inancnda Dionysos arap ikisini getirmesinden dolay
arap ile zdeletirilmitir (Henrichs 2010, 11). Konyalnn almalarnda arap
tanrs olarak tantlm ve bu tanrnn boa eklinde tasvir edildii belirtilmitir
(Konyal 1970, 91). Yazara gre Dionysos adna bahar aylarnda
bayram/festivalleri dzenlenmi (Konyal 1991, 3) ve bu etkinliklerde kutsal
fallsler elenk gibi en nde gtrlmtr (Konyal 1946, 3). Bu
bayram/festivallerin Kubadabad Saraynn kurulduu Hoyrandaki Erinas
blgesinde (Konyal 1991, 3), Hatpta (Konyal 1997, 990) kutland ve Beyehir
Krtler Tepesi blgesi yaknlar (Konyal 1991, 339) ile Sillede kapal ve ak hava
tapnaklarnn bulunduu; Sille isminin de Dionysosun nedimeleri olan
Silenlerden geldii belirtilmitir (Konyal 1997, 167). Ayrca yazarn,
almalarnn baz yerlerinde Dionysos ile birlikte Bacchus ismini de (Konyal
1997, 865) kulland belirtilmelidir.
Kehanet ve bilicilik tanrs olan Apollo, tanra Letonun olu ve Artemisin
ise erkek kardei olarak bilinmektedir (Roman-Roman, 73; Henrichs 2010, 15).
Konyal, bu tanrnn Romallardaki Phoebus ile ayn tanr olduunu belirterek
(Konyal 1970, 824) Phrygia kral Midasn kulaklaryla ilgili olan mitolojik
hikyede, Midasn kulaklarn eek kulaklarna benzer bir hle getirdiine
deinmitir (Konyal 1970, 148). Ayrca Selinus sikkelerinde elinde asa ve philae
tutarken gsterilmitir. Syedrada baslan sikkelerde ise ayakta durur vaziyette,
sa elinde philae, sol elini asaya dayam bir ekilde tasvir edilmitir (Konyal
1946, 122-125, 129).
Hermes Olympos tanrlarnn mesajcs ve hrszlarn koruyucu tanrs olarak
bilinmektedir (Roman-Roman, 220). Hristiyanln yaylmasnda nemli rolleri
bulunan St. Paul ve Barnabas, konyumdan kovulunca Lystra (Hatunsaray)ya
gelmilerdir. Burada bir ktrm iyiletirmiler ve Lystra halk tarafndan St.
Paul, Zeusa; Barnabas ise Hermese benzetilmitir (Konyal 1970, 844, 845;
Konyal 1967, 562). Ayrca Coracesiumda baslan sikkelerde, Hermesin de yer
ald belirtilmitir (Konyal 1946, 119).
262
Yunan mitolojisine gre vcudunun yars kei yars da insan eklinde olan
Pan, kei tanr, ormanlarn koruyucu tanrs olarak bilinmektedir (Roman-Roman,
384). Konyalnn almalarnda Midasn kulaklar ile ilgili olan efsanede,
Phrygia kral Midas, Pann ddn, Apollonun lirine tercih ettii eklinde
gemektedir (Konyal 1970, 148).
Diouscurlar olarak bilinen Castor ve Pollux, Yunan din inancnda Leda ve
Zeusun ikiz ocuklar olarak bilinmektedirler (Roman-Roman 2010, 139). Bu
tanrlarn Konya ilinin Beyehir ilesinde Krtler tepesi mevkiinde bir kaya
zerine, iki tarafnda indikleri atlarn sa ayaklar einir ekilde tasvir edilmi
olan svari eklinde resmedildii belirtilmitir (Konyal 1991, 337). Ayrca bu
tanrlarn, Sidemarada bulunan bir lahitte, birer atn dizginlerini tutar vaziyette,
ellerinde karg tutar bir ekilde tasvir edildikleri de belirtilmitir (Konyal 1970,
823).
Apollonun ikiz kardei olan Artemis Yunan mitolojisinde kadnlarn
doumlarnda yardmc olan tanra, avclarn ve baz yerlerde ay tanras olarak
gemektedir (Roman-Roman 2010, 84). Bu tanrann kltnn sonraki
dnemlerde devam ettii ve Roma mitolojisinde Diana adn ald belirtilmitir
(Konyal 1970, 824). Ayrca Selinus kentinde baslan sikkelerde bu tanrann,
uzun gmlek giyen bir avc eklinde tasvir edildiine deinilmitir (Konyal 1946,
129).
Akn, sevginin ve cinselliin tanrs olarak bilinen (Roman-Roman 2010, 158)
Erosun bir tasvirinin Roma dnemine tarihlenen lahidin kelerinde oturur
ekilde ilenmitir (Konyal 1991, 376). Ayrca, yazar, Erosun bir resmini de
almasnda yer vermitir (Konyal 1970, 824).
Athena, Olympos tanrlar arasnda bilgeliin ve savan tanrs olarak
tannmaktadr (Roman-Roman 2010, 90). Bu tanrann, Coracesium kentinde
baslan sikkelerde tasvir edildii belirtilmitir (Konyal 1946, 119).
Rheann kz kardei olan Hera, Yunan mitolojisinde evlilik tanras olarak
bilinmektedir (Roman-Roman 2010, 203). Konyal bu tanray tantrken gebe
kadnlar himayesine aldn belirtmi ve Yunan mitolojik kahraman Heraclesin
doumu ile ilgili efsanede Herann, ba tanr Zeusun olu olan Heraclesi
ldrmek istedii ve bu yzden Heraclese zorlu grevler kardn belirtmitir
(Konyal 1991, 379).
263
Konyalnn almalarna denizler ve depremler tanrs Poseidon, Gne

tanrs Helios ve sava tanrs Aresi de grebilmekteyiz. Poseidonun Roma
tanrs Neptne ile eitliine deinilerek, Alanyada bulunan sikke zerinde,
ayakta sola dnm bir vaziyette, sa elinde bir yunus bal, sol elinde de bir
yaba tutarken tasvir edildii belirtilmitir (Konyal 1946, 121). Coracesium
kentinde bulunan sikke zerinde Gne tanrs Heliosun resmedildii (Konyal
1946, 119); Syedrada ise Roma dnemine ait bir sikkenin arka yznde Ares
tasvirinin de yer ald belirtilmitir (Konyal 1946, 127).
5) Roma Tanrlar
Romallar, antik dnemin birok toplumu gibi ok tanrl bir inanca sahip
olmulardr. Roma panteonunda bulunan birok tanrnn Etrsklerden ve Eski
Yunan toplumundan alnd bilinen bir gerektir. Anadoluda Pesinus Danda
kutsal mekan bulunan Cybele kltnn Romaya nakledilmesinden dolay,
Roma toplumu, Konyal tarafndan, din ve esnam koleksiyoncusu bir millet olarak
nitelendirilmitir (Konyal 1997, 166). Roma toplumunun din hayat
incelendiinde bu tespitin olduka yerinde olduu grlmektedir. Romallar
sava srasnda dmann tanrsal yardm almamas iin, savalan toplumun
tanrlarn, kendi lkelerine davet etme metodunu uygulamlardr. Bu metoda
Romallar Avocatio Riteli/Ayini adn vermilerdir (Estin-Laporte 2013, 214). M.
. 396 ylnda Veii kentinin kuatmas srasnda Romann Avocatio ritelini
kulland grlmektedir. Bu ritelde Veii kentinin tanras Juno Regina,
Romaya arlmaktadr. Kent ele geirildikten sonra ise tanrann klt
Romaya getirilmitir. Kartaca savalar srasnda Kartaca tanras Juno Caelestis,
M. . 146 ylnda Romaya arlmtr (Scheid 2007, 116). Ayrca Konyalnn da
belirttii gibi M. . 204 ylnda Anadoluda bulunan Cybele klt Romaya
getirilmitir. Bu tanra Romada Mater deum Magna Idea adn alm ve nemli
lde tapnm grmtr. Romallar, Cybelenin klt iin M. . 191 ylnda
Palatinus Tepesinde bir de tapnak ina edilmilerdir (Mansel 2011, 516).
Roma panteonun banda Sumer toplumunun ba tanrs Anu; Babil Marduk;
Yunanllarn Zeusu ile bir tutulan (James 1960, 140) Jupiter bulunmaktadr.
Romallar bu tanr iin Capitoline tepesinde tapnak ina etmilerdir (BeardNorth 1996, 3; Roman-Roman 2010, 523). Konyal da Yunanlarn Zeusu ile
Romallarn Jupiterini ayn tanr olarak grmtr (Konyal 1970, 823; Konyal
1997, 28). Gnmzde Kilisehisar olduu bilinen Tyana kentinde Jupiterin
tapna olduu (Konyal 1997, 124) ve blgede bu tanrnn kltnn
bulunduuna deinilmitir (Konyal 1970, 74). Ayrca Eski ranllarn din
264
inanlarndan bahsederken onlarn ba tanrs yerine Jupiteri kullanmtr

(Konyal 1991, 6).
Romallarn ak-sevgi tanras olarak grdkleri Vens, Eski Yunan
dinindeki karl Aphroditedir (Roman-Roman 2010, 71; Beard-North 1996, 16).
Konyal, Eski Msrda gzellii ile n yapm olan Kleopatrann tanra
Vensn kyafetinden giydiini bahsetmitir (Konyal 1946, 35). Ayrca Syedra
(Demirta) kentinde bulunan Marcus Aurelius dnemine ait sikkenin arka
yznde, sol elinde ayna tutan uzun elbiseli bir kadn tasvirinin bulunduu ve bu
kadnn tanra Vens olduu belirtilmitir (Konyal 1946, 122.)
Eski Yunan toplumunun tarmla ilikili tanras olan Demeter, Roma
toplumunda Ceres olarak grlmektedir (Roman-Roman 2010, 132, 133; BeardNorth 1996, 65). Konyal, bu tanrann zellikle buday temsil ettiini ve
Demeter ile Ceresin tarmla ilikili ayn tanra olduklarn belirtmitir (Konyal
1970, 824). Ayrca Syedra kentinde bulunan ve Philippus Senior dnemine ait
sikkenin arka yznde sa elinde buday baa, sol elini asaya dayam olan
tanra Ceres tasvirinin bulunduuna deinilmitir (Konyal 1946, 126).
Nike, Roma toplumunda zafer tanrs olarak bilinmektedir (Roman-Roman
2010, 446). Bu tanr Konyal tarafndan da Zafer tanrs olarak grlmtr
(Konyal 1946, 126). Konyann Doanhisar ilesinde bulunan mermerden
yaplm bir Nike heykelinin Konya Arkeoloji Mzesinde sergilendii
belirtilmitir (Konyal 1997, 1165). Ayrca Syedra (Demirta) kentinde, Septimus
Severus dnemine ait sikke zerinde bu tanrnn, sola doru yrr pozisyonda,
sa elinde bir hurma, sol elinde ise elenk tutar ekilde tasvir edildiine
deinilmitir (Konyal 1946, 122).
Yunan mitolojisine gre Zeus ve Herann olu olan Ares Sava tanrs olarak
bilinmektedir (Roman-Roman 2010, 79). Bu tanrnn Roma dinindeki karl
Mars olmutur. Romann kurulu efsanesine gre, Rhea Silva, Sava tanrs Mars
ile ilikiye girerek, bu tanrdan Romulus ve Romusu dnyaya getirmitir (BeardNorth 1996, 31; Bahar 2010, 387). Konyal, Romann kurulu efsanesine
deinerek, Romulus ve Romusun Sava tanrs Marsn ocuklar olduunu
belirtmitir (Konyal 1997, 198).
Roma din inan sisteminde denizlerin tanrs olarak bilinen Neptunen Eski
Yunan dinindeki karl Poseidondur (Roman-Roman 2010, 418). mparator
265
Philippus Senior dnemine ait Alanyada bulunan bir sikkede, Denizler tanrs
Neptune, ayakta sola ynelmi bir vaziyette, sol elinde bir yaba, sa eliyle de bir
yunus baln tutar ekilde tasvir edilmitir (Konyal 1946, 121).
Roma panteonundaki Mercurynin Eski Yunan dinindeki karl Hermes
olmutur. Bu tanr, Olympos tanrlarna habercilik hizmetinde bulunmu ve
kendisinin, ayn zamanda hrszlarn koruyucu tanrs olduu dnlmtr
(Beard-North 1996, 66; Roman-Roman 2010, 220). Konyal, Eski Yunandaki
Hermes ile Romadaki Mercurynin ayn tanr olduuna deinerek, Syedra
kentinde baslan sikkelerde Mercury tasvirlerinin bulunduunu belirtmitir
(Konyal 1946, 122, 127).
Eski Yunan dininde avclarn koruyucu tanras, kadnlarn doumunda
yardmc tanra ve baz yerlerde ay tanras olarak bilinen (Roman-Roman 2010,
84) Artemisin Roma dinindeki karlnn Diana olduu belirtilmitir (Konyal
1970, 824). Ayrca bu tanrann ikiz kardei olan, Eski Yunan panteonunda
kehanet tanrs olarak bilinen Apollonun, Roma dinindeki karlnn Phoebus
olduuna da deinilmitir (Konyal 1970, 824).
Sonu
Genellikle ehir tarihi alannda eserler ortaya koyan brahim Hakk Konyal,
yeri geldike eskiada var olduklar dnlen tanrlara fazla detaya girmeden
ana zellikleriyle deindii grlmektedir. Eserlerinde Eski Yunan ve Roma
toplumlarna ait olan tanrsal varlklarn, dier toplumlara gre daha ok
deindii gze arpmaktadr.
Yazar bu tanrlara deinirken, dier toplumlarda veya daha sonraki
dnemlerde benzer zellikli tanrlarn varln vurgulayarak onlar ayn statye
koymutur. Tanrlarn tasvir edildii kabartma, sikke gibi arkeolojik verileri
yorumlamtr. Hitit ve Roma rneklerinde grdmz gibi baz eskia
toplumlarnn din inan sistemleri hakknda kiisel yorumlarn eserlerinde
kaleme almaktan ekinmemitir. Eskia tanrlarnn hemen hemen her yerde
olduunu ve bu tanrlarn ritel/bayramlarnn belirli alanlarda yapldn yani o
tanrlarn baz kutsal mekanlarnn olduunu dnmtr. zellikle Cybele
rneinde grdmz gibi baz tanrlarn sonraki dnemlerde de etkisinin
srdn belirterek inancn devamllna dikkat ekmitir.
266
Konyalnn Hitit-Luvi tanrlar hakknda verdii bilgilerde baz

tutarszlklarn olduu grlmektedir. Ancak eseri oluturduu dnemin artlar,
yazarn eserlerini sadece eskia tarihi ile ilgili konularda oluturmamas ve
evrilmi Hitit metinlerinin saysnn gnmzdekilere kyasla az olmas gibi
durumlarn dikkate alnarak deerlendirilmesi gz nnden uzak
tutulmamaldr. Bu artlar dndmzde, yazarn eskia toplumlarnda
bulunan tanrlar ve kltleri hakknda okuyucuya faydal bilgiler verdii
dnlmektedir.
267
KAYNAKLAR
Bahar 2010 Bahar Hasan, Eskia Uygarlklar, Kmen yaynevi, Konya 2010.
Beard-North 1996 Mary Beard-John North, Religions of Rome, I, Cambridge 1996.
Beckmann 1989 Beckmann Gary, The Religions of the Hittites, The Biblical
Archeologist 52 2/3, June-September 1989, 98-108.
Black-Green 2004Black Jeremy, Anthony Green, Gods, Demons and Symbols of Ancient
Mesopotamia An Illustrated Dictionary, The British Museum Press 2004.
Burney 2004 Burney Charles, Historical Dictionary of the Hittites, Oxford, The Scarecrow
Press 2004.
Collins 2007 Collins, Billie Jean, The Hittites and Their World, SBL, Atlanta 2007.
Elliade 2009 Elliade Mircae, Dinler Tarihine Giri, ev: Lale Arslan, Kabalc Yaynevi,
2009.
Estin-Laporte 2013 Estin Collette-Helene Laporte, Yunan ve Roma Mitolojisi, ev: Musa
Eran, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 2013.
Gurney 2001 Gurney Oliver R., Hititler, eviren Pnar Arpaay, 2001.
Gr 200 Gr Seluk, Antik Dnyada Gnlk Yaam, Yaylaclk Matbaas, 2005.
Haas 2002 Haas Volkert, Hitit Dini, Hititler ve Hitit mparatorluu Bin Tanrl Halk,
2002, s.438-442.
Hawkins 2000 Inscriptions of the Iron Ages, Corpus of Hieroglyphic Luwian, vol I part 2,
2000.
Henrichs 2010 Henrichs Albert What is a Greek God, The Gods of Ancient Greece
Identities and Transformations, ed. Jan N. Bremmer and Andrew Erskine,
Edinburgh Leventis Studies 5, Edinburgh 2010, 19-39.
Herodotos Herodotos, Histories, eviren: Mntekim kmen, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, stanbul 2010.
Hutter 1997 Hutter Manfred, Religion in Hittite Anatolia. Some Comments on
"Volkert Haas: Geschichte der hethitischenReligion, Numen, 44, 1, 1997, s. 74-90.
James 1960 James E. O., The Religions of Antiquity, Numen, VII, 2, 1960, 137-147.
Konyal 1946 Konyal brahim Hakk, Alanya Tarihi, 1946.
Konyal 1967 Konyal brahim Hakk, Abideleri ve Kitabeleriyle Karaman Tarihi Ermenek
ve Mut Abideleri, Baha Matbaas, stanbul 1967.
Konyal 1970 Konyal brahim Hakk, Abideleri ve Kitabeleri ile Ereli Tarihi, Fatih
Konyal 1991 Konyal brahim Hakk, Abideleri ve Kitabeleriyle Beyehir Tarihi, Nere
Hazrlayan: Prof. Dr. Ahmet Savran, Atatrk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, Erzurum 1991.
Konyal 1997 Konyal brahim Hakk, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Burak
Matbaas, Ankara 1997.
Mansel 2011 Mansel Arif Mfid, Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
2011.
Roaf 1996, Roaf Michael, Mezopotamya ve Eski Yakndou, Trkeye eviren: Zlal
Kl, letiim Yaynlar, stanbul 1996.
268

Roman-Roman 2010 Roman Luke Monica Roman, Encyclopedia of Greek and Roman
Mythology, New York 2010.
Sayce 2011 Sayce Archibald Henry, The Religions of Ancient Egypt and Babylonia,
Edinburhg 1903. (Guttenberg Project e-book 2011)
Scheid 2007 Scheid John, Religion in Contact, Ancient Religions ed. Sarah Iles
Johnston, 2007, 112-126.
Ten Cate 1969 Ten Cate Houwink H. J., Hittite Royal Prayers, Numen, XVI, 2, 1969,
81-98.
269
270
ESKADA KONYA
Hasan BAHAR *
zet
Konya ehri tarih boyunca deiik isimlerle anlmtr. Luviler kkuwaniya, Klasik ada
konion, Grek-Romallar konium, Araplar El-Koniya adn vermilerdir. Blgede Epipaleolitik
dnemden itibaren yerleme izleri tespit edilmitir. atalhyk byk bir neme sahip
olmutur. Ayrca blgede yaplan aratrmalarda gnmze kadar ulaan birok yerleim
yerleri tespit edilmitir. Bu almada, Konya blgesinin tarihi sre ierisindeki durumu ele
alnmaktadr.
Anahtar Kelimeler
Konya, ehir Tarihi, Kent Tarihi, brahim Hakk Konyal, Hyk, Erken Dnem Konya Tarihi
KONYA IN ANCIENT AGE

Abstract
The Konya city has been called with different names through history. The Luwians called
it name Ikkuwaniya, Greek-Romans Ikonium, Arabs El-Koniya. It was founded settlement
traces from the Epipaleolithic age in the Konya city. The Catalhoyuk has got importance for
Konya. Also a great deal of importance settlements from earlier period have been discovered
during archaelogical field works. In this paper, We will study the status of the Konya belong
to historical process.
Keywords
Konya,City History, Urban History, Ibrahim Hakki Konyali, Mound, Early Period Konya
History.
Prof. Dr., Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi. hbahar@selcuk.edu.tr
271
Eski, Orta, Yeni ve Yakn alarn kaynaklarndan bize Konya, Karaman,

Ereli, Akehir, Ilgn, Erzurum, Alanya, Akakoca, Kilis, skdar, Beyehir,
Aksaray, Nevehir ve Nide gibi ehirlerimizi aratrp anlatan .Hakk
Konyalnn saygdeer ansna.
. Hakk Konyaldan Konya ile ilgili aktard u bilgiler gemite bu kentin
corafyasn ne kadar gzel vermitir:
bn-i Saidin sylediine gre Konya mehur bir ehirdir. Gneyinde bir da vardr.
Bu dadan bir ay iner ve batsndan ehre girer. Da tarafnda 3 fersah yaknnda balar
vardr. ehrin kalesinde Efltun- Hakmin trbesi vardr. Saltanat merkezi de buradadr.
Yine bn-i Saidin sylediine gre dadan inen ay bostanlarn suladktan sonra bir
glck ve eyrlk tekil eder Konyay her taraftan dalar sarar1.
Konya, adn be bin yl nce Luvi kavminin vermi olduu kkuwaniyadan
almtr.
Lukkawaniya lkesi iinde yer alan Konya kentinin ad ise Ik-ku-ua-ni-ia idi2.
Daha sonra bu isim iki bin be yz yl nce Klasik ada konion, iki bin yl nce
Antik ada Grek ve Roma ynetimlerinde Ikonium ve Ikoniaya dnmtr.
Ortaada Araplar El-Koniya demi ve Trkler de son ekli olan Konya adn
vermilerdir. Trkler verdikleri bu adn, adeta, hi deimeden kalc olmas iin
bir efsane ile sslemilerdir. Anonim efsaneye gre, Horasandan uup gelen
derviler, Konyann bulunduu ovaya yle eilip bakmlar, yemyeil bir ova.
Aralarnda konumular ve burada gzel bir kent kurmaya karar vermiler.
Efsane bu ya, dervilerden biri, Kon yaaa dervi!.. demi. Konmular ve
kurduklar kente Konya demiler3.
Halkn bu efsaneye benzer bir anlatm, kentin merkezinde yer alan Alaattin
Tepesi zerine de vardr. Ona gre burada cami ve kk yaptrmak isteyen
Alaattin Keykubad buraya kleler, ya da askerler tarafndan bir tepe ydrmtr.
Ancak, bu tepe ve u anda kent merkezi iinde kalan birok yerleimin tarihi
binlerce yl ncesine gitmektedir. Bu tepelerin kimisinde alt yedi bin yl ncesine
kadar yerleim izleri vardr.
Konyal 1997.
Laroche 1986: 221-225; Otten 1988; Bahar vd. 1996: 51.
3 Komisyon1973:1 vdd.
1
2
272
Bata Alaattin Tepe olmak zere, 30 km. apnda bir alan iinde, Konya kent
merkezinde kalan, eski yerleim yerleri olan bu hykler, Karahyk, galaman,
Evdree, Aa Pnarba, Tatlcak, Saraolu ve Akar gibi merkezlerdir. Ancak,
yaklak 100-150 km. apnda uzanan Lukkavaniya; (Antik adaki
Lykaonia=Konya Ovas); Trkiyenin buday ambar bereketli ovada ok daha
ncelere giden yerlemeler vardr.
Gnmzden 13 bin yl nce dnyamz, Buzul an sona ermesiyle, lman
bir iklim dnemine girmiti. Bu srada, Konya i denizinin sular ekilmeye
balaynca, geride Hotam, Akgl, Ilgn, Akehir ve Tuz Gl gibi gller kald.
Bu dnemde gller boyunca, henz ziraat ve hayvancl bilmeyen, geimini
avclk ve toplayclkla salayan, maara hayatndan km insanlarn kaya
snaklar nnde, ak alanlarda yerlemeler kurduu grlr.
Epipaleolitik (Ge-Yontma Ta) dnem olarak adlandrlan bu dnemi temsil
eden en nemli yerlemeler Konyann yaklak 60 km. dousunda smil
yaknnda Derviin Han, Karaman-Sleyman Hac Ky yaknndaki
Pnarbadr. Derviin Hannda on bin yl ncesinde yaplan tatan bir el baltas
bulunurken; Pnarbanda ise son yllarda yaplan arkeolojik kazlarda bu
dneme giden yerleme izleri bulunmutur. Hotam Gl ky eridinde oturan
bu insanlarn yabani hayvan avclnn yannda, olta balkl yaptklar
buluntulardan anlalmaktadr. 500 bin yl ncesinden beri yerleilen bu dnemi
izleyen 10 bin yllk Pnarba ve bu tr yerlemeleri izleyen Avc Toplayc
Kyler olarak bilinen, insanlarn ak alanlarda kyler kurduu, fakat, henz
hayvanclk ve ziraat bilmedikleri dnemde ise, Urfa-Gbekli Tepe, BatmanHallanemi gibi yerlemeler grlr.
Ancak, Konya evresinde, bu dnemi izleyen anak-mleksiz Yenita a
(Akeramik Neolitik) dnemine ait olduka nemli yerlemeler vardr. Blgede bu
dnemle ilgili Beyehir-Erbaba, Seydiehir-Suberde, Karaman-Can Hasan en
nemli yerlemelerdir. umra-atalhykte 2001 yl kazlarnda, bu dneme ait
yeni tabakalar karlmtr. nsanlarn, henz anak mlek yapmn bilmedii;
eyalarn tatan yaptklar bu dnemde: kimi yerde hayvanclk; kimi yerde de
ziraatlk balamt. Baz yerlerde de, her ikisinin birlikte grld oluyordu.
anak-mleksiz Yenita an izleyen Olgun Neolitik dnemle ilgili
dnyada en nemli merkezlerden biri kukusuz atalhyktr. atalhykte
birok ilklerin grlmesinin yannda, bilinen kltrlerin gelimesi de grlr.
273
Daha nce aynnde grlen ziraatlk ve hayvanclk atalhykte

gelimitir. aynnde az miktarda ss eyalarnda kullanlan bakrn yerine;
atalhykte kurun kullanlmtr. Maden ana geilmeden yaplan bu
eyalar, cevherin dvlmesiyle ergitme yaplmadan elde edilmitir.
atalhykte ilk dokuma paralaryla ilgili ilk rnekler olan lifler, balk
iine skm bir ekilde bulunmutur. Duvar resimlerindeki motifler ise bu
yerlemedeki dokumacln en byk kantdr. Evlerin i duvar yzeyleri, a
boyasyla yaplm resimlerle donatlmt. Bu resimlerde doum, avclk, dans,
dalara braklm llerin akbabalar tarafndan paralanmas, kilim motifleri ve
atalhyk yerleiminin yannda, volkanik bir dan patlamas sahnelerine yer
verilmitir.
atalhykte 1960-63 yllar arasnda J.Mellaartn yapt kazlarda ortaya
karlan evlerin ilgin bir mimarisi vardr. Burada srt srta yaplm evlere
atdan merdiven yardmyla giriliyordu. ok dindar olan bu insanlarn evlerinin
her iki odasndan biri kutsal oda idi. Bir odada kurban edilmi insanlarn balar,
duvara aslm boa balarnn alt ksmna konmutu. Bereketi simgeleyen
boann yannda, burada bulunan ana tanra heykelcikleri btn Akdeniz
dnyasn etkileyecektir.
Odalarda kurban ukurlar vard. Dier taraftan kurban edilen, basz
iskeletlerinin akbabalar tarafndan paraland ve sonra a boyasyla boyanan
iskeletlerin evlerdeki sekilerin altna gmld grlmektedir. atalhykte
ya ortalamas 26-30 arasnda olduu anlalmaktadr.
atalhykte bulunan mhrler, ticaretin ve zel mlkiyetin olduunu
gstermektedir.
Btn bunlardan, atalhykte ziraatln, hayvancln, anak mlek
yapmnn, dokumacln, madenciliin, ticaretin, zel mlkiyetin, avcln,
aramba Irmanda balkln ve obsidyenden silahlarn yapld
anlalmaktadr. atalhykteki Yenita ana ait yerlemeyi, hyn hemen
batsnda bulunan dier hykte (Bat atalhyk) Bakrta a (Kalkolitik)
izler. Bu dnem, Maden ann ilk evreleridir ve M.. 5500 yllarnda balar.
Bat atalhyk gibi Karaman Can Hasanda nemli bir yerlemedir. Bu
dnemde batda Burdur Haclar ve Kuruay ve gneyde Mersin Yumuktepe
yerlemeleri ile ilikiler grlr.
274
Bakrta an izleyen lk Tun anda, Anadoluda madenciliin ortaya

koyduu zenginlikle, evresi surlarla evrili kent beylikleri grlmeye balar.
Orta Anadoluda Boazky, Aliar ve Alacahyk bunlardan bazlardr.
Konyada Alaattin Tepesi de bu dnem yerlemelerinden biridir. Bu dnemin
sonlarnda Mezopotamya yazl belgelerinde ad geen Puruanda krall ise
Konya Karahyk olmaldr.
lk Tun an izleyen Anadoluda yazl tarihin balad Asur Ticaret
Kolonileri anda adndan ska sz edilen Puruanda, Ord. Prof. Dr. Sedat
Alp tarafndan Karahyk olarak kabul edilmektedir. Anadoluda Bakrta
an lk Tun a izler. Bu dnemde madencilikteki ilerleme ve maden
retiminin salad zenginlik surlarla evrili kent beyliklerinin ortaya kmasna
yol aar. Bu dnemde Orta Anadoluda Boazky, Aliar ve Alacahyk nemli
yerlemeler arasndadr. Konyada da Alaattin Tepesi bu dnemi temsil eder.
Bu dnemin sonlarnda, Mezopotamya yazl belgelerinde Anadolu ile ilgili
bilgiler gemeye balar. Bu bilgiler arasnda, Konya-Karahykte olduu
dnlen Puruhanda Krall hakknda verilenler nemlidir.
Bilindii gibi Anadoluda tarih alar Assur Ticaret Kolonileri Dnemi ile
balamaktadr. Bu dneme ait belgelerde adndan ska sz edilen Puruhanda
kenti, Sedat Alp tarafndan Konyadaki Karahyk yerlemesi olarak kabul
edilmektedir.
Bu dnemde Orta Anadoluda Hattiler otururken; Konya evresinde Luvi
kkenli bir halk oturmaktadr. Bu nedenle blgeye daha sonraki dnemlerde
Hititler Luviya, bir sre sonra da Luvi frtna tanrs Tarhudan dolay
Tarhuntaa demilerdi.
LKADA BLGENN TARH:
Asur Ticaret Kolonileri a (M.. 1950-1725)
Yaklak olarak M.. 2000 yllar Anadolu iin tarihi alarn balangcdr.
nsanlar bu dnemde nemli bir yere sahip olan tun alamn elde edebilmek
iin bakr ve kalaya ihtiya duymaktaydlar. Anadolu yarmadas bakr
kaynaklar bakmndan olduka zengin olmasna ramen, kalay yataklarndan
yoksundu. Bu nedenle Anadolu maden ustalar kalay tarih boyunca dardan
salamak zorunda kalmtr. Bu madenin, Anadoluda yaznn kullanlmad lk
Tun anda nereden ve nasl saland bilinmemektedir. Orta Tun ada
275
ise Asurlu tccarlarn Afganistandan getirdikleri kalay Anadoluda

pazarladklar anlalmaktadr. Asurlu tccarlar getirdikleri kalay ve kumalara
karlk Anadoludan Mezopotamyaya bakr, altn ve gm gibi madenleri
gtrmektedirler.
Bu dnemde Mezopotamyada Dicle kysnda yer alan Assur kenti bir ticaret
merkezi olarak gcnn zirvesindeydi. Asurlu tccarlar douda Afganistandan
batda Anadoluya kadar geni bir yelpazede ticaret ilikileri kurmulard. Ayrca,
Anadoluda yerli beylere vergi deme karlnda baz kentlerde serbest ticaret
yapabildekleri karum ad verilen ticaret merkezleri kurmulard. Kayserinin 22
km. dousunda bulunan Kltepe Hy o zaman Kani Karumu ad ile
bilinmekte ve Anadoludaki ticaret merkezlerinin en nemlisi saylmaktayd.
Kltepede bulunan tabletlerde M.. 2. bin yl balarnda Anadolu ile
Mezopotamya arasndaki ticaret hakknda bilgiler bulunmaktadr. Burada, Kani
ismi verilen tepede, yerli-ynetici Anadolu beylerinin oturduu ve aa kent
olarak bilinen etek ksmlarnda da Assurlu tccarlarn Karum adl pazar
yerlerinin olduu ortaya kmtr. Anadolunun baka blgelerinde yaplan
kazlarda da bu dneme ait ok sayda yerlemenin olduunu ortaya karmtr.
Metinlerde, bu dnemde Kuara Krall ile ilgili bilgiler vardr. Pithana isimli
bir kral tarafndan Kuarada (Aliar) kurulan kralln merkezi, bu kraln olu
Anitta zamannda Kltepeye (Nea=Kani) tanmtr.
Kltepenin bakent oluundan sonra bu kralln snrlar Orta Anadoluda
yaylma gstermi ve batda Konyaya kadar uzanmtr.
Assur Ticaret Kolonileri ann en nemli ticaret merkezlerinden biri de
Konya-Karahyktr. 1950li yllardan beri S. Alp bakanlnda burada
aralklarla kazlar yaplmaktadr. Burada ortaya karlan mhr basklar ve
deiik formlardaki keramikler yksek bir sanat yanstr ve yerlemenin ticaret
hayat bakmndan nemini ortaya koymaktadr. Puruhanda bu dnemde Konya
Ovasn iine alan bir krallkt4.
Assur Ticaret Kolonileri anda Kltepe (Kani) ile Puruhanda
(Karahyk) arasndaki ticaret yolu bu gnk modern karayoluna olduka yakn
bir ekilde uzanyordu. Karapnar ise Puruhanda Krall iinde yer almalyd.
Bu dnemde blge halk Luvi kkenli idi. Bir ksm bilim adamna gre Luviler
4
Alp 1972: 1-3.
276
yerli Anadolu kabul edilen Hint-Avrupal topluluklard. Ancak baka bir gre
gre ise Anadoluya M.. III. Bin yln sonlarnda g etmilerdi. Anadoluya
yaklak olarak M.. 2300 yllarnda geldikleri kabul edilen bu halkn,
Anadolunun gneyinde Bizans dneminin ortalarna kadar varlklarn
srdkleri ve blgede gnmze kadar gelen baz antik yer isimlerinin Luvice
olduu kabul edilmektedir. Klasik dnemde Lykaonia olarak adlandrlan Konya
Ovasnn ismi M.. II. binylda Lukkavaniya, yani Luvilerin lkesi anlamna
gelmekteydi5.
Koloni ann gl devleti Kuara krallndan ksa bir sre sonra kendi
soylarn Kuarallara balayan Hitit Devletini grmekteyiz.
Hitit Devleti Dnemi:
Kuara Krallnn, yaklak olarak M.. 1725 yllarnda son bulmasndan
bir sre sonra Hitit Devletinin tarih sahnesine kmasyla, Konya blgesi
Hititlerin ynetimine gemitir. Hitit devletinin kurulu dnemi hakknda
bilgiler veren Telepinu Ferman, Hititlerin kurucu kral Labarnann ele geirdii
kentler arasnda Hupina, Tuvanuva (Tyana=Nide), Nenaa, Landa, Zallara,
Paruhanda, Lunadan sz etmektedir6. Sz edilen bu kentlerin byk
ounluu gnmzde Konya evresinde yer almaktadr. Bu kentlerin
lokalizasyonu genellikle u ekilde yaplmaktadr: Hupina=Ereli, Tuvanuva=
Bor-Kemerhisar, Nenaa =Aksaray, Landa =Karaman, Paruhanta =Karahyk,
ya da Acemhyk, Zallara =Cihanbeyli(?) ve Luna=Hatunsaray .
Hitit belgelerinde corafi olarak, Aa lke adyla szedilen blge,
Kzlrmakn izmi olduu yayn dndaki aland. Bu alanda dalarn,
nehirlerin ve gllerin snrlad corafi blge isimleri yer almaktayd. Blge
Hititler ile Bat Anadoluda yer alan ezeli dmanlar Arzava devletleri arasnda
balanty salayan stratejik neme sahipti. Hititlerin Arzava lkesine, blge
zerinden seferler yapmasna karlk Arzavallarn da buradan Hattuaa sefer
yapt grlmektedir. Bir Hitit belgesinde (KBo VI 28,y.8-9) Aa lke
ynnden Arzaval dman geldi ve O dahi Hatti lkesini yakp ykt. Tuvanuva
ehrini, Uda ehrini snr yapt7 denerek blgeden gelen dmann ulam
gzergahn vermektedir. Tuvanuvann antik Tyana kenti (Nide Bor ilesinin
Kemerhisar) olduu bilinmektedir. Udann lokalizasyonu ise henz kesinlik
Ten Cate 1961: 195-200.
Alp 2000: 59.
7 Hawkins 1998: 1-33.
5
6
277
kazanmamtr. Ancak Karapnar ya da Glrenin antik dnemdeki Hyde olmas

nerilmektedir8. Hydenn Hitit yazl belgelerinde geen Uda ile benzerlii
dikkat ekmektedir9.
Hititler bu Arzava aknlarna kar Konya evresinde bir krallk kurmulard.
Bu kralln merkezi 1994 ylnda tespit ettiimiz gibi, Konya Hatip Kayal ve
evresi idi10.
Hitit krallarndan Muvattali, III. Hattuili ve IV. Tuthalia zamannda blgede
Muvattalinin olu Kurunta kral olarak grev yapmtr. Kurunta ile amcas III.
Hattuiliin olu IV. Tuthalia arasnda yaplan bir antlamaya gre Tarhuntaa
krallnn snr douda Pozant, batda Ilgn gneyde Akdeniz ve kuzeyde
Kuluya kadar uzanmaktadr11.
Tarhuntaa Kral Kurunta ile Hitit mparatoru IV. Tuthalia arasndaki
antlama metninde Uda ehrinin Frtna Tanrs ve Tanra Hepatn hazr
olduundan sz edilmesi burann dini bir merkez olduunu yanstmaktadr 12. Biz
de, Tarhuntaa ile Hatti lkesinin arasndaki snrn Karapnar evresinden
gemi olabileceini dnmekteyiz. nk, bu antlama metnindeki snr
tanmlamasnda blge ile ilgili bilgiler yer almaktadr.
Blgede Hitit imparatorluunun son dnemleriyle ilgili olarak, Hitit yazl
belgelerinin yan sra, buradaki yazl kabartmalar da nem tar. Buradaki
kabartmalar arasnda Hatp-Kurunta ve Karada-Kzlda yaztlar nemlidir.
IV. Tuthalia, Kuruntaya babas III. Hattuilin verdii haklardan farkl olarak
daha kapsaml haklar verdii ve ayrca ona baz mstahkem mevkileri
verdiinden sz etmektedir13. Bu antlama ile Tarhuntaa ile Hatti snr III.
Hattuili dnemindeki konumundan daha douya doru kaydrlmtr. Nitekim,
Bronz Tablette (II 15 ve IV 1) 14 Dunna kentindeki Kuvappaladan sz
edilmektedir. Bunun Yeni Asur belgelerinde Muti Da madenleri olarak sz
edilen Bolkar Da gm madenleriyle ilgili bir maden olmas mmkndr. Bu
Belke-Restle 1984: 174.
Bahar vd. 1996: 41.
10 Bahar vd. 1996.
11 Bahar vd. 1996: 50-55.
12 Bronz Tablet III. 84, 89: Otten 1988: 25.
13 Otten 1988: 10-18, Bronz Tablet II. 2-20.
14 Otten 1988: 16-17.
8
9
278
madenler ile blgede uzun yllar kazlar yaplan Nide Ulukladaki Porsuk
arkeolojik yerlemesinin ilikisi grlmektedir15.
Hitit belgelerinde geen Dunna ile Yeni Asur belgelerinde Gm Dalar
(Tunni Da) ve Mermer Dalar (Muli Da) olarak adlarndan sz edilen16
dalarla Bolkar Da gm yataklarnn ilikisi kurulmaktadr. Yeni Asur
dneminde ad geen Tunni ile Hitit belgelerindeki Dunnann17 Porsuk olduu
kabul edilirse blgenin snrlarnn Kilikia geitlerine kadar uzand
dnlebilir.
IV. Tuthalia ile Kurunta (II. 4-20) ve III. Hattuili ile Ulmi Teub (y. 33-37)
Antlamalarnda geen Tuz Kayal ve dier corafi bilgiler buradaki snr
hakknda tanmlayc bilgiler vermektedir: Kuruntaya verilen armana kenti tuz
haklar; kei ve koyun srleri iin otlaklar blgenin fiziksel yapsn tasvir
etmektedir. Bu tanmlama Antik a corafyacs Strabonun Lykaonia ile ilgili
verdii bilgilere olduka yakndr18. Blgedeki tuzla ilgili alanlarn banda Tuz
Gl ve Karapnar Meke Tuzlas gelmektedir. Bu nedenle bu antlamalarda sz
geen yerlerin IV. Tuthalia tarafndan Kuruntaya verildii ve dolaysyla
Tarhuntaaya ait olduunu kabul etmekteyiz 19. O halde, Karapnar Hitit
imparatorluk dneminde Tarhuntaa Blgesi snrlar iinde idi. Yine bu blgede
bulunan Emirgazi Antlar ise IV. Tuthaliaya ait olup, merkez Hitit devletinin
bat snrlar iinde yer almaktayd. Hitit-Tarhuntaa snr ise Karapnar ile
Emirgazi arasndan gemi olmaldr. Douya doru ise bu snr Pozant
Geidine kadar uzanmaldr.
Yener 1984: 108.

Luckenbill 1926: 579.; Bing, 1969: 44; Bu dnem Asur belgelerinde Tuna ile Hubisna birlikte
zikredilmesi bu iki yerlemenin yaknln gstermektedir. Ten Cate 1961:21.: Ksenephonun
Anabasis I. 2, 20de Duna ()dan sz edilmektedir.
17Ertem 1973: 26; Garstang-Gurney 1959: 67; Goetze 1940: d.n. 198: Goetze Ulmi-Teub antlamasndan
(KBo IV 10 Vs. 36) hareketle Tarhuntaa ile Hitit arasna koymaktadr. Forrerin Zeive olarak
deerlendirdii grne kardr; Rs.2; KBo V 3 Vs. I 56; 9 Rs. IV 7
18Strabonun Lykaonia Ovas iin verdii bilgiler buradaki bilgilerle benzerlik gstermektedir. ...Tatta
Gl doal bir tuzla havuzudur...Lykaonia platosu souk, az su bulunduu halde... olaanst koyun
yetiir... (XII.568).
19 Konya ya da Hatipin gneyinde tuz kayal yoktur. Bilindii gibi, Anadolunun en byk tuz
kayna Tuz Gldr. Bu nedenle ilk akla gelen tuz kaynaklar burasdr. Ancak, bu konuda
dikkatli olunmas gerekmektedir. Zira, Karapnar Meke Tuzlas jeolojik bir oluum olarak dikkat
ekici bir krater gldr. Buras, Osmanl dneminde ve Cumhuriyet dneminde 1952 ylna
kadar TEKELin tuz ilettii nemli kaynaklardan birisidir. Bkz. Gndz 1980: 83.
15
16
279
Tarhuntaa Kral Kurunta Konya-Hatipte tarafmzdan tespit edilen, yaztta

kendisinden Byk Kahraman Kral Muvattaliin olu Byk Kahraman Kral
Kurunta olarak sz etmektedir. Yneticisi bakentten hkmdar slalesi
tarafndan atanan bu krallk, Arzava lkesine kar tampon grevi grmekteydi.
III. Hattuili yeeni Kuruntay (Ulmi-Teub) antlamalarla baz haklar vererek
kendisine balamaya alm, daha sonra olu IV.Tuthaliada ayn yntemi
denemitir. Ancak buna ramen Kuruntann isyann nleyememitir. Bylece
bir sre Kurunta Hitit Byk Kral olmutur20. Bu yazttan yola karak,
Tarhuntaann merkezinin de, Konya yaknlarndaki Hatip Kayal olduunu
kabul etmekteyiz. Tarhuntaa Krallnn bat snr Aksu, dou snr Pozant,
gneyi Akdeniz ve kuzeyi Karapnar everesi idi
Konya evresindeki Kadnhan-Kyltolu Baraj Ant (?), Eflatunpnar,
Fasllar ve Hatip-Kurunta Hitit Antlar, Hitit Kral Kurunta tarafndan
yaptrlmtr. Ancak, Ilgn-Yalburt Su Havuzu IV. Tuthalia tarafndan
yaptrmtr. zerindeki Luvice hiyerogliflerle dnyann en gzel su
havuzlarndan biri olan Yalburtta IV. Tuthaliann Bat Anadoluya yapt
seferden sz edilmektedir.
Baraj ant olarak adndan sz edilen Ilgn-Kadnhan arasndaki, 1 km.
uzunluu ve 50 m. yksekliindeki Kyltolu ant bir yol ant olmaldr.
Beyehirde, imdi Hyk snrlar iinde olan Eflatunpnar su klt ile ilgili
kutsal bir havuzdur. Gnmzde Konya Arkeoloji Mzesi tarafndan kurtarma
kazlar yaplan bu havuz 19. yzyldan bu yana aratrmaclarn bildii, dnyada
toprak stnde ayakta kalabilmi en eski su havuzudur denilebilir. zerinde
bulunan Frtna Tanrs, Gne Tanras, da tanrlar ve demonlar (cinleri),
nndeki boa bal savaklar ile esiz bir anttr.
Beyehir-Seydiehir arasndaki Fasllar Ant ise yaklak 70 ton arlyla,
henz ayaa kaldrlamam bir ekilde 3250 yldr yatmaktadr. Bu antn buras
iinmi yapld yoksa Eflatunpnar Ant iinmi yapld konusu tartmaldr.
Ancak, bizim grmz Fasllar Antnn kendi bulunduu yer iin
yaplddr. nk, Fasllar kesimi Hititler dneminde ok nemli bir konuma
sahipti. zellikle Hatipden gelen yollar buradan Akdenize ulayordu. imdi bu
yolun paraleli Konya-Seydiehir-Manavgat yoludur.
20
1996 ylnda Konya daclarndan Osman Tekin ve Arif Solmazn yardmlaryla kurulan dac
ipleriyle klmas g olan kayalk yzeyine klarak temizlik yaptk.
280
HTTLERN YIKILII
M.. 1200 yllarnda Dou Avrupadan Anadoluya doru gelien kavimler
gyle Hitit mparatorluunun yazl kaynaklar susmutur. Tarihe Ege
Gleri olarak geen bu glerin tehlikesini Alaia (Kbrs) ile Ugarit (Rasamra) Krallar arasndaki yazmalar yanstmaktadr. n Asyada byk siyasal
deiikliklere yol aan ve tarihilerin Ege Gleri olarak adlandrd bu
glerden Msr kaynaklar Deniz Kavimleri G olarak sz etmektedir.
Msr firavunu Merneptah, Karnak Tapnann duvarlarna, M.. 1225
ylnda Msr snrlarna dayanan ilk gteki kavimlerin isimlerini Ekweler,
Turalar, Rukkular, erdanalar ve ekeleler olarak yazdrmtr. M.. 1190 yllarnd
a gerekleen ikinci g dalgasnn korkunluunu III.Ramses (M..1197-1165)
Medinet-Habu tapnann duvarlarnda resimler ve hiyeroglifler ile tasvir
etmitir: Hatti (Hitit) lkelerinden hibiri bunlarn saldrsna dayanamad. Kode,
Kargam, Arzava ve Alaia tahrip edildiler. Bu insanlar Amurru lkesinde bir yerde
ordugahlarn kurdular. Burann halkn sanki hi yokmu gibi mahvettiler. Bunlar
nlerinde bir ate perdesi bulundurmak suretiyle Msr zerine yrdler. Mttefikler
arasnda Pelest, Tura, erdana, ekele, Zakkari, Danuna ve Vavalar vard. Bu
insanlar dnyann kenarndaki lkelere bile el uzatyorlard. Kalpleri gvenle doluydu ve
kendi kendilerine planlarmz baaryoruz diyorlard. Ailelerini ve eyalarn
karadan kz arabalar ve denizden gemileriyle tadklar betimlenen bu
kavimleri III. Ramses yenilgiye uratarak Msr topraklarndan geri karmtr.
Ancak bunlardan Pelestler ve Zakkariler Filistine yerleerek burada
kalmlard21.
Hitit mparatorluunun sonunu hazrlayan Ege Glerine kuzeydeki ezeli
dmanlar Kaka saldrlar da katk salamtr. Bakent Boazkye saldran
Kaka kabileleri Hitit merkezini yama etmilerdir. Son yllarda Boazkyde
yaplan kazlar Hitit kltrnn burada srdn gstermektedir. Ancak, eski
gcn yitiren Hitit devletinin merkezinin gneyde Toroslarn dalk blgelerine
ekildii sylenebilir. Dank beylikler halinde varlklarn korumaya alan
Hititlerin en nemli krallklarndan birisi de Konya Kzldada ortaya kan
Hartapu Kralldr22.
21
22
Mansel 1971: 88; Memi 1989: 72-73.

Hawkins 1992; Bahar 1999.
281
Ge Hitit Krallklar
Hitit mparatorluunun yklmasndan sonra Konya evresi Hartapu
Krallnn ynetimine girmitir. Hartapu Krallnn tarihlemesi konusunda
farkl grler mevcuttur. Ancak, snrlarnn douda Aksaray, batda Konya ve
douda Maraa kadar yayld kabul edilmektedir. Bu krallk Hitit
mparatorluu sonrasnda kurulan ve Tarhuntaa Kral Kuruntann soyundan
gelenler tarafndan ynetilmekteydi. Baka bir gre gre Hartapu, Hitit kral
III. Hattuiliin tahtndan uzaklatrd III. Murilinin oludur. nk burada
Hartapua ait bir yazl belgede kendisinin Murilinin olu olduu
belirtilmektedir. Ancak bu Muriliin III. Hitit kral Murili olup olmad
tartma konusudur. Hartapu Krallnn tarihlenmesi konusundaki farkl
grler kralln M.. XII. Yzyl ile VIII. Yzyl arasnda farkl tarihlere
konmasna yol amaktadr.
Ge Hititler Dnemi olarak adlandrlan bu dnemde Orta Anadolunun
dousunda, ukurova ve Gneydou Anadoluda bir takm krallklar ortaya
kmtr. Hitit geleneini srdren Luvi etnik kkenli, Kuzey Suriye Arami etkili
karmak bir kltre sahip olan bu krallklarda Luvice olarak bilinen Hitit
Hiyeroglif yaztlarn kullanmaktayd. Erelide bulunan Kral Warpalawaa ait
olan bir antta Luvi Bereket tanrs Tarhu ve ona dua eden Kral Warpalawa yer
almaktadr. Krala ait yaztta onun Tuvana kral olduunu renmekteyiz. M..
735 yllarna ait olduu ne srlen bu antta kraln elbisesinin yakasna takl
olan Frig fibulas (ine) ilgintir23.
Asur belgelerinde Tuhana olarak geen Tuvana, Tabal krallklarndan biridir.
M.. 738 ylnda Asur Kral III. Tiglatpileser Tabala yapt bir seferde Tuhana
Kral Urballadan sz etmektedir24. Kukusuz Tuhana, Tuvana ve Urballa da
Warpalawatr. Tuvana, Eski Hitit Krallndan itibaren ad geen BorKemerhisar (Kilisehisar)dr. imdi Halkapnar ilesi snrlar iinde vrizde
(Aydnkent) yer alan bu ant Varpalavaa aitti. Bu kralln snrlrnn batda
Karapnara kadar uzandn dnmekteyiz.
Frigler Dnemi:
Bu dneme ait Konya Alaattin Tepesi, Seydiehir II Hyk, umra-Cicek
Hyk ve Karapnar Kcklada (Yamapnar) Frig karakterli eserler
23
24
Akurgal 1988: 147.

Luckenbill 1926: 276, 287.
282
bulunmutur25. imdi, Konya Arkeoloji Mzesi, Ereli, Anadolu Medeniyetleri ve

Kocaba Koleksiyonu gibi mzelere dalm olan bu eserlerin iinde Lidya
uygarln yanstan trleri de bulunmaktadr26. Kckla buluntular M.. VIII.
yzylda Karapnarnn Frig ve Tuvana krall arasnda snrda yer aldn
gstermektedir. Karapnar Alitepesinde Demira kltrlerini yanstan Bat Frig
merkezli Gordion etkili keramik paralar bulunduu gibi Dou Aliar kkenli
keramik trleri de bulunmaktadr. Karapnar, siyasal olduu gibi, kltrel olarak
da dou ile bat demir alar merkezleri arasnda yer almaktadr 27.
Asur yazl belgelerinde Muki Kral Mitadan sz edilmektedir28 Mitann
Frig Kral Midas olduu konusunda bilim adamlar hem fikirdirler. Ancak baz
bilim adamlar Mukiler ve Friglerin ayr kavimler ve Mitann (Midas) iki ayr
kesimden oluan bir konfedarasyonun kral olduunu iddia etmektedirler 29.
Blge Frig kral Midasn Asura yapt seferlerin gzergah durumundadr.
Midas blgeden birka kez (M.. 717-709) gemitir. Bu kral, Toroslar byk
ihtimalle Sertavul Geidinden geerek, Harruada (bugnk Silifke yaknlarnda)
Asur Kral II. Sargon ile savamt. Sargona yenilen Midas byk ihtimalle ayn
yoldan Konya ovasna kamt. Midas bir sre takip eden Sargon onu vergi
vermeye zorlamt30. Fakat bu srada doudan skit basklaryla Anadoluya
giren Kimmerler, Urartu kentlerini yamayalarak Orta Anadoluya kadar
ilerlemilerdi. II. Sargon ise Tabalda Kimmerlerle yapm olduu savata
yenilerek, M.. 705 sava meydannda lmtr. Ertesi yl Asur kral
Assarhaddon, Ereli- Karapnar arasndaki Hupinada Kimmerleri yenmitir31.
Bunun zerine Kimmerler batya ynelmi ve Frig Devletinin bakenti Gordiona
saldrmlardr. Friglerin bakenti M.. 695 ylnda Kimmerler tarafndan yaklp
ykld ve yamaland. Bunun zerine Midas boa kan ierek intihar etti 32.
Frig devletinin Kimmer saldrlar sonunda yklmasyla blge Kimmerlerin
eline geecektir. T. Tarhan tarafndan Proto-Trk olarak kabul edilen Kimmerler
Orta Anadoluda 200 yla yakn Kapadokia Bozkr Devletini kurmular ve M..
Bahar 1999.
Bahar 1999: 12.
27 Eyice 1965: 117-141; Bahar 1999: 22.
28 Luckenbill 1927: 8 vd.; Bing 1969: 68, 71, 78.
29Sevin 1998, 51-65; Sevin, 1997,163; Bahar 1999:12.
30 Mellink 1991; Bahar 1999:10
31 Luckenbill 1927: 206-207.
32 Akurgal 1955: 123; Metzger 1969: 57.
25
26
283
590 yllarnda tarih sahnesinden ekilmilerdir33. Bu dnemde Konyann dou

kesimleri sz edilen devletin gneybat snrlar iinde olmaldr.
Lidyallar Dnemi:
Bat Anadoluda Kimmerleri lkesinden karan Lidyallar daha nce
Friglerin egemen olduklar topraklara sahip olmulardr. Bakentleri Manisa
Salihli yaknlar Sard kenti olan Lidyallarn doudaki snrlar Kzlrmaka kadar
uzanmaktayd34. Kzlrmakn dousunda Medler yer alrken, gneydouda ise
Asurlularn boaltm olduklar topraklar Yeni-Babillliler zaptetmiti. Yeni
Babilliler Hume olarak adlandrdklar Ovalk Kilikiay batan sona fethederek,
krallar Neriglissar zamannda Dalk Kilikiada yer alan Pirundu kral
Apuauyu yenilgiye uratmlard. Apuau Yeni Babillilerin Ludu ismiyle
andklar batdaki Lidya topraklarna snmtr. Onun kat alan Konyann
gneyindeki dalk Toroslar olmaldr. Yeni Babilliler ise alluneye35 kadar
ilerlemilerdi. allune klasik dnemdeki Selinus olup gnmzdeki Antalyann
Gazipaa ilesidir. Bu nedenle Yeni Babillilerin bu blgeye kadar ilerledii
anlalmaktadr.
Yeni Babil Kral Neriglissarn seferlerinde bat komular Lidyallardan Ludu
olarak sz edilmektedir36. Bu bilgiler nda Toroslarn kuzeyindeki topraklar
Karapnar dahil Lidyallara aitti. Karapnar Kcklada bulunan keramiklerden
bir ksmnn Lidya eserlerine benzerlikler bunun kant olmaldr. Lidya Devleti
randan gelen Pers saldrlar ile M.. 547 ylnda tarihe kart 37. Bu tarihten
ibaren blge iki yz yl aan bir sre Pers ynetiminde kalacaktr.
Persler Dnemi:
Persler Anadoluyu satraplk adn verdikleri eyaletlere ayrmlard.
Yunanistandan Hindistana kadar, 22 satrapla blnen imparatorluk topraklar
iinde Anadoluda auma (on) Satrapl, Sparda (Sardeis) Satrapl, Daskleion
Satrapl, Kilikia Satrapl ve Armenia Satrapl gibi eyaletler vard.
Herodotun verdii bilgilerden, bu dnemde Karapnar ve evresinin Frigya ile
Kilikia arasnda bir alanda olduu anlalmaktadr. Bu blge idari olarak
Daskleion Satrapl iinde yer almaktayd. randaki Pers bakentinde taht
33Tarhan
1979: 355-369
Herodot I. 16. 74.
35 Hititler dneminde buras allua olmaldr. Bkz. Bahar vd. 1996: 50-56, Harita 1.
36 Wiseman 1956.
37 Sevin 1982: 522.
34
284
meseleleri knca, bu srada batda bulunan Gen Kyros ordularn alarak

merkeze harekete gemiti. Onun Yunanllardan oluan ordusunun banda
bulunan Ksenephon bu sefere katlm ve yazd eserinde blgeyi tasvir etmiti
(Anabasis I. 13).
Ksenophon Tyrianionda (Ilgn) Pers prensi Gen Kyrosun ordusu ile
birlikte gn konaklamtr. Ilgn ovasnda bir gei treni dzenlenmitir.
Buradan gnlk bir yryten sonra Frigyann son kenti olarak belirttii
koniona (Konya) varmtr. Konya Ilgn arasndaki mesafe dnlrse Pers
ordusu gnde 27 km. lik bir yol kat etmitir. Konyada gn kaldktan sonra
Lykaonia iinde, be gn otuz fersenk 38 ilerledi. Buras dman bir lke olarak
grldnden
Yunanllara yamalatld. Kilikia kraliesini, yanna
komutanlarndan Menonu ve Menonun askerlerini katarak en ksa yoldan
lkesine gnderdi. Bu yolun Karaman zerinden Sertavul Geidi ile Silifke
yoluyla Tarsusa uzanan yol olduu sanlmaktadr. Kyrosun kendisinin ise
Lykaoniadan (Konya Ovas) Kappadokiaya getii, burada drt gnde yirmi
fersenk ilerledii ve zengin bir kent olan Danaya vardndan sz edilmektedir.
Dana kenti Asur ve Hitit belgelerinde geen Tunni, ya da Du-un-na39 olmaldr.
Burasnn da gnmzdeki Porsuk olduu kabul edilmektedir 40. Ilgn, Konya ile
Porsuk (Uluklada) arasndaki gzergah Karapnardan gemektedir. Bu
nedenle, Ksenephonun anlatt olaylar bu alanda gemektedir. Ayn zamanda
Karapnarn Lykaonia ile Kappadokia arasnda olduu anlalmaktadr.
Perslerden sonra Anadolu Byk skender ve haleflerinin ynetimine girmitir.
Byk skender ve Helenistik Dnem:
Byk skender M.. 334 ylnda ordusu ile birlikte anakkale Boazndan
Anadoluya geti. Granikosda Pers ordusu ile karlaarak onlar malup etti.
Bat Anadoludan sonra gneyede bugnk Antalya evresine (Likya ve
Pamfilya) geti. Buradaki kentleri alarak kuzeye Frigyaya yneldi. Pisidya
blgesinden (Bugnk Isparta-Burdur evresi) Frigyadaki Kelainai (Dinar)ye
ulat ve burada Frigya satraplnn bana Antigonosu getirdi. Buradan
Frigyann merkezi Gordion ve oradan da Ankaraya ulat41. Glek Boazn
geerek ukurovaya ulaan skender ssosta (Pinaros-Deliay) Persleri ar bir
yenilgiye uratt (M..333).
Pers uzunluk l birimi fersenk Yunan l birimi 30 stadia (1 stadion 600 ayak), 5,6 km. idi.
Bronz Tablet, II 15, IV 1; Otten 1988: 16, 26.
40 Bahar vd. 1996: 53.
41 zsait 1980: 125-128.
38
39
285
Byk skender, ssos Savandan sonra, Kilikia satraplna kral

muhafzlarndan Nikanorosun olu Balakrosu atamt. Balakros Kilikiada
gvenlii saladktan sonra, Pisidiann dousu ve sauriada otoriteyi salamak
istemiti. Bu satrap, Toroslarn kuzeyinde Lykaoniay da iine alan blgedeki
faaliyetleri srasnda isyanclar tarafndan ldrlmtr (M..324).
Onun lm zerine B. skenderin generallerinden Perdikkasn blgenin
gvenliini salamaya alt grlmektedir. Perdikkas blgede dzeni
saladktan sonra Eumenesi Kapadokia satraplna getirmitir. M.. 317
ylnda Eumenesin Gabienede (ran Isfahan yaknnda) Atigonosla yaplan bir
savata ldrlmesi ile skender imparatorluundaki ekimeler daha da artt. Bu
savalar sonucunda toprak paylamnda Seleukos Orta Anadoludan Hindistana
kadar olan topraklara sahip olmutu. Seleukoslarn blgedeki egemenlii M..
188 ylna kadar srmtr42.
Galat Dnemi:
Seleukoslarn ynetimi srasnda Avrupadan Anadoluya g eden Galatlar
grmekteyiz. Anayurtlar hakknda aydnlatc bilgi olamamakla birlikte onlarla
ilgili ilk bilgiler M.. VI. yzylda verilmektedir43. M.. IV. ve III. Yzyllarda
talya, Makedonya, Thrakeia, Yunanistan ve Anadoluyu istila eden bu kavmi
Grekler Keltoi (Keltler) ve Romallar ise Galatai (Galatlar) olarak
adlandrmlard44. M.. 278/77 ylnda byk Galat kafilelerinin Boazlar
zerinden Anadoluya geileri bu lkenin tarihi iin nemli olmutur. nk
Galatlar, Seleukos kral I. Antiochossun Filler Sava ad verinle bir savata nda
elde ettii zafere ( M.. 275/74?) ramen, Anadolunun ortasnda, Sakarya ile
Kzlrmak arasndaki blgeye yerletiler45. Ankaray bakent yapan Galatlar
Konya ile Ankara arasna yayldlar. Bu blge uzunca bir sre Galatia ad ile
anld. Orta Kzlrmak Havzas Galat boyu tarafndan paylalmt. Ankara ve
evresi bu Galat boylarndan Tektosaglarn, Tavion (Byk Nefesky) merkez
olmak zere Kzlrmakn dousu Trokmilerin eline gemiti. Kappadokia ve
Pontos blgeleri Trokmilerin komusuydu. Ankarann bats ve gney batsnda
kalan blge Tolistobogoilerin yerletii blgeydi. Daha sonraki yllarda zellikle
M.. I. Yzylda Tektosaglarla Tolistobogoilarn lkelerinin snrlar
zsait 1985: 1925.

Kaya 2000: 2.
44 Strabon, Geographika IV 1.14: Diodoros, Bibliotheke V 32, 1: Kaya, 2000: 1; Sevin 2001: 213- 221.
45 Mansel 1971: 471.
42
43
286
Lykaoniann tamam ile Pisidyann kuzey blgelerini iine almt 46. Bu

dnemde Tolistobogoilarn Konya ve evresine kadar yayld bilinmektedir.
Bergama Krall Dnemi: (M.. 188 -129):
M.. 190 ylnda Rodos ve Bergama donanmalarnn da yardm ile
Hellespontosu (anakkale Boaz) geerek Anadoluya giren Roma ordular
Bergama ordular ile birleerek Magnesia ( Manisa) yaknlarnda Seleukos Kral
III. Antiokhosu yenilgiye uratmtr. M.. 189 ylnda Roma Antiokhosa
yardm eden Galatlar cezalandrmak iin Anadoluya bir sefer dzenledi.
Frigyaya giren Roma ordular Ankaraya kadar Anadolu blgesini ele geirdi.
Ankarann 15 km. dousunda Magaba Danda (Elmada) yaplan savata
Romal Konsl Manlius komutasndaki Roma ordusu Galatlar yenilgiye
uratarak yaklak 8000 Galat ldrmtr. Bu sava sonunda Kappadokia ve
Galatlarn krallar Manliusa eliler gndermilerdir. Manliusun uyarsyla
Galatlar Bergama Kral II. Eumenes ile bar iinde yaayacaklarna sz
vermilerdir47.
M.. 188 ylnda Romallar ile Seleukoslar arasnda yaplan Apameia Bar
ile Seleukoslar Kalykadnos (Gksu) nehrinin batsnda kalan topraklar Roma
mttefiki Bergamaya brakmak zorunda kaldlar. Bu bar antlamasna gre
Roma Kk Asyada toprak almak istemediinden Lykaonia ve evresini
mttefii Bergama Kral II. Eumenese brakmtr48. Bu dnemde Karapnar ve
evresinin Bergama Krallnn dou snrlar iinde yer aldn dnmekteyiz.
Galatlar M.. 168/67 tarihlerinde Bergamaya kar bir isyan giriiminde
bulunmusa da bu isyan II. Eumenes tarafndan bastrlmtr. M.. 166
Eumenesin bu baarsndan sonra Roma Galatlarn lkeleri dna kmamas
artyla onlara hrriyet tanmtr.
Roma Dnemi: (M.. 129 M.S. 330)
Romallar Seleukoslara ve Galatlara kar kazandklar zaferlere ramen bir
sre blgeden toprak talebinde bulunmad. Elde ettikleri topraklar mttefikleri
olan devletlerarasnda paylatrarak denge siyaseti izledi. Roma Kk Asyada
temkinli bir d politika izleyerek yerel glerin tepkisini ekmeden mttefikleri
Strabon, Geographika, XII. 540, 541, 568.

Lequenne 1979: 82; zsait 1985: 63; Kaya 2000: 63-65.
48 Livius, Ab Urbe Condita, XXXVII, 56, 2; zsait 1985: 65.
46
47
287
araclyla hareket etme yolunu tercih etti. M.. 133 ylnda Bergama Kral III.
Attalos lrken vasiyeti zerine lkesini Romaya brakmtr49.
Romallar M.. 129 ylnda Provencia Asia eyaletini kurdular. Eyaletin
topraklar Bat Anadoludan Orta Anadoluda Konyaya kadar uzanmaktayd. Bir
sre Bergama Krallnn dou kesimi Kk Asya Eyaleti iine katlmamtr.
Lykaonia, Kybistra ve Derbe Kapadokia Kral V. Arirathesin oullarna
braklm olmaldr. Bu nedenle Karapnarn da bu dnemde Kapadokia
Krallna verildiini dnmekteyiz.
Roma dneminde douya uzanan nemli yollardan biri de Ilgn evresinden
gemekteydi. Strabon bu yolun Efesten baladn Aydn, Sultanhisar ve
Yalvaa kadar uzandn oradan Phrygia Paroreia (Sultan Dalar) ve
Philomelione (Akehir) ulaldn, oradan da Ilgn (Tyriaion)a ve Ladik
(Laodikeia Katakaumene)e varldn anlatr. Strabon, buradan douda
Lykaoniadan Koropossos ve Kapadokiann snr olan Garsauraya 50, oradan da
Mazakaya (Kayseri) giden dou yolundan sz etmektedir51.
Pontos Kral Byk (VI.) Mitridates zamannda Lykaonia Kapadokia
ynetiminde kald52. M.. I. Yzyln ortalarnda Lykaonia batda Laodikeaya
kadar Kilikia kralln temsilen bir bey tarafndan ynetildi. Lykaoniann
gneyinde bulunan Derbe ve Laranda ise Kapadokial Antipatros Debetese aitti.
Antipatrosun krali ikematgah Derbede idi53. M.. 39 ylnda Kapadokial
Polemon konion ve evresine sahip olmalyd. Strabon Polemonun egemen
olduu blgenin Kappadokia, Lykaonia ve Kilikia Trakheia arasnda yer
aldndan sz etmektedir. Ona gre Lykaoniallar ile Kappadokiallar arasndaki
snr Lykaoniallara ait Koropossos ile Kapadokiallara ait Garsaura arasndadr 54.
Dalk Kilikia ise gneyde Ermenek ve Mut evresidir55. Polemonun egemenlii
bu blgeler arasnda olduuna gre Konya ve evresi onun egemenliinde idi.
Daha sonra bu topraklar M.. 36 ylnda Romal Antonius Galatia kral
Diodoros, Biliotheke Historikhe, XXXIV-XXXV, 3; Mansel 1971: 488; zsait 1985: 68. Kaya 2000: 77.
Burasnn Konya Aksaray olduu grleri vardr. Calder-Bean, 1958. Bu haritada Calder
koniumdan Sawatra ve Kanadan ordan da Hydeye geen bir yol gzargah gstermektedir.
51 Strabon XIII.663. 29.
52 Justinus XXXVIII 1.2.3.
53 Strabon XII, 569, 3.
54 Garsaurann imdiki Aksaray olduu kabul edilmekte Koropossosun da Konya-Aksaray arasnda
bir yerde olduu sanlmaktadr. Bkz. Ramsay 1960: 312, 380, 387.
55 Ramsay 1960: 59, 370, 401, 405.
49
50
288
Amyntasa vermitir. Amyntas Antonius ile Augustus arasndaki mcadelede

Augustusun yannda yer almtr. Nitekim, M.. 31 ylnda Aktiumda
Antoniusu yenilgiye uratan Augustus bu topraklar kendisinin yannda yer
alan Amyntasda kalmasna izin verdi. Amyntas snrlarn gneye doru
genileterek Derbe ve evresinde egemen olan Antipatrosu ldrd ve
topraklarn ele geirdi56.
Bu dnemde yaplan mcadeleler srasnda Konya ovasnn gneyinde
Toroslarda (Trogitis=Sula Gl yaknlar) Homonoadlara kar yrtlen bir
savata Homonad efi ldrlmt. Bunun zerine Homonad efinin ei bir
ordu toplayarak Amyntas bu dalk arazide pusuya drerek ldrmtr
(M.. 25). Onun lmnden sonra, Roma mparatoru Augustus tarafndan
Galatia blgesi bir eyalet haline getirildi57. Ancak Romann blgede egemenliini
yerletirebilmesi Kilikia ya da sauria korsanlar ile yaplan uzun mcadeleler
sonucunda gerekleebildi58.
Augustus Provencia Galatiay (Galatia Eyaleti) kurma grevini Marcus
Lolliusa verdi. Lollius M.. 25-23 yllarnda blgede valilik yapt. Bu eyalet
snrlar iinde Pisidia, Lykaonia, Kilikia Trakheia ve Attalia (Antalya) yer ald.
Eyalet snrlar krallk dnemindeki snrlarna ulayordu59. Ankaradan
Antalyaya kadar uzanan bu snrlar iinde Lykaonia olarak adlandrlan Konya
ve evresi de yer almaktayd.
Augustus Toroslardaki saurial korsanlara kar, bugnk Hatunsarayda
Lystra kolonisini kurmutu. Yaklak M.. 9 yllarnda kurulan bu koloni
blgenin gvenliini salamada ok nemli bir rol stlenmiti. M.S. 40-44 yllar
arasnda Hristiyanl tebli iin blgeye iki kez gelen St. Paul burada Derbe,
Lystra ve konium kentlerine uramt. Bundan, blgede bu kentlerin o
dnemdeki etkileri anlalmaktadr. Blgede bu dneme ait yaztlar bulunmutur.
lk kez 1860 ylnda Sterrret tarafndan tespit edilen Lystra kolonisine ait yazt
Konya Arkeoloji Mzesidedir. Bu dnemde Klistra da (Gkyurt) nemli bir
merkezdir. Burada bulunan kaya mezarlar ve kaya kiliseler burasnn dinlenme
ve inziva amal ekilen bir merkez olduu anlalmaktadr. Epigraf Thomas
Strabon XII, 569. 3.

Cassius Dio LIII; zsait 1985: 84-96.
58 zsait 1985: 31-40, 65-68, 87-90.
59 Strabon XII 6.34; Cassius Dio XXXII 3; XLIII 26.3; zsait 1979.; Ramsay 1960: 243 vdd.; Kaya 2000:
106-107.
56
57
289
Drew-Bear ile yapm olduumuz aratrmalarda Lystradaki Romal askerlerin

emekliye ayrldktan sonra buraya gelip yerletiklerini tespit ettik60.
mparator Hadrianius zamannda (M.S. 117-138) blge yine Galatia eyaletine
baldr. Antonius Pius zamannda (M.S. 138-161) ise eyaletin gney snrlar
ayrlarak sauriallar ve Kilikiallar ile birletirilmitir. Antonius Pius tarafndan
Lykaonia, sauria ve Kilikia olarak paral bir eyalet sistemi kurulmutur.
Ancak, bu eyaletin Lykaoniann kuzey kesimlerinin M.S. III. Yzyllara kadar
Galatia eyaletine bal olduu sanlmaktadr. Diocletianiusun eyalet
taksimatnda Lykaonia adndan sz edilmez. nk O konion topraklarn
Pisidia ve Isauria eyaletleri arasnda bltrmt. Lykaoniann Pisidiaya
verilen kesimi Diocesis Orientes; sauriaya verilen kesimi ise Diocesis Asiana
olarak adlandrlmtr. M.S. 400 yllarnda Diocesis Asiana serbest bir hale
gelmitir. M.S. 674 ylnda Hieroklesin listesinde ise Lykaonia piskoposlarndan
sz edilmektedir61.
BZANS DNEMNDE KONYA
Antik Dnemde konium olarak anlan Konya ve evresi Lykaonia Blgesi
olarak adlandrlyordu. M.S. I. yzylda Kilikia ve Galatia eyaletlerine balyd.
Roma mparatoru Cladius kendi adn verince, kent Claudiconium eklinde
anlmaya balanmtr (M.S.41). mparator Hadrianus zamannda ise Roma
kolonisi haline getirilerek Colonia Selie Adriana Augusta conium denilmitir.
Bu dnemde St. Paul ve Barnabasn Konyaya gelerek Hristiyanl tebli etmesi
sonucunda Konya nemli bir hristiyanlk merkezi haline gelmitir (M.S. 47-50).
230 ylnda toplanlan bir synodluk ile Konyadaki piskoposluk gvence altna
alnd62.
260 ylnda blge Sasaniler tarafndan igal edilmitir. IV. yzylda
Diocletianusun kurduu eyalet dzeninde Konya Pisidia Eyaletinin ikinci
dereceden bir kenti durumundadr. Tutuklu bir sauria'lnn lm sonucu
blgede 354 ylnda sauriallarn geni apl bir isyan grlr. Lykaonia
blgesinin vilayet olarak tesisi 371-372 yllar arasnda olmaldr. Blge daha nce
Ayrca, burada Konya Arkeoloji Mzesi bir temizleme ve restorasyon almas yrtmektedir.
Eserler daha ok M.S. II.- VI. Yzyla aittir. Ancak Klistrann 1 km. kuzeyinde 1997 ylnda
tarafmzdan tespit edilen Mula Hyk lk Tun ana kadar uzanmaktadr. Burada
Hatunsaraydaki Hatunsaray ve Zoldura Hyklerin Kalkolitik aa kadar uzandn belirtmek
gerekir. Zoldurann Hitit dnemindeki Luna olup olmad da bir ayr tartma konusudur.
61 Ramsay 1960: 370-380.
62 Ramsay 1960: 366 vdd.: Zorolu 1984: 137-40.
60
290
Pisidia ile sauria arasnda paylatrlmt. 370/72 yllarnda ise konium (Konya)
yeni kurulan Lykaonia Eyaletinin politik ve dini merkezi durumundadr. Ge
Bizans dneminde ise blge Anatolia Themas iinde yer almaktayd. Homanada,
Savatra, Lystra, Kana, Mistheia, Perta, Hyde, Korna, Derbe, Posala, saura
(sauropolis), Amblada, Vasada, Gdanmaa, listra, Barata ve Laranda bu eyaletin
iinde yer alyordu.
V. yzylda Bizans Devlet ynetiminde Germenlerin (Gotlar) etkileri grlr.
Bizans halk Germen basksndan kurtulmak iin Konyann gney kesimindeki
sauria halknn (O dnem Bozkr ve evresi halk) savalndan yararlanma
yoluna gitmitir. Bir sre saurial ef Tarasikodissa (Traskalissaeos) Zenon adn
alarak Bizans ynetiminde imparator olarak bulundu (474-475;476-491). Zenonla
birlikte, saurial klan eflerinden bazlar, zellikle llos, imparatorluun st
kademelerine ykseldi. mparatorluk muhafzlarn kendi halkndan toplad.
Orduyu yeni saurial birliklerle takviye etti. Zenon'un bu politikalar zerine
sauriallarn imparatorluktaki gl konuma ykselmesi, stanbul aristokrasisi
kadar aa tabaka halkn da tepkilerine yol at. Romal halk kendilerinin barbar
sauriallar tarafndan ezildiklerini dnyorlard. Bu airet reislerinin devlet
hizmeti devlete pahalya maloluyordu. Bu eflerin devlet zararna topladklar
parann dnda, Bizans hazinesinden ylda 1500 libre altn alan sauria, dier
eyaletlere gre imtiyazl bir konuma ykselmiti. Bu artlarda Zenon'dan
kopmalar ve i karklklar bagsterdi. saurial efler arasnda bir birlik yoktu.
Zenon'a yaknl ile bilinen llos, 482'de dou eyaletlerinde bir ayaklanma
kkrtt. llos basklara ramen ayakta kalm paganlar ve Khalkedon Konsili
yandalaryla yakn temasa geti. Ancak ksa bir sre iinde bastrlmtr. Dier
taraftan mparator Zenon Balkanlardan imparatorlua ynelen Got tehlikesini
bertaraf ederek talya'ya yneltmeyi baarmt. sauriallar Got tehikesi iin
kullanlmlar, salam bir hakimiyet alt yaplar bulunmuyordu. Got tehlikesi
ortadan kalknca sauriallara da i kalmamt. Zenon'un lmyle doutan
Romal Anastasios imparatorlua getirildi63. Bu durum blgenin Bizans
ynetimindeki aktif durumuna iaret etmektedir.
konium 542 yllarnda byk bir veba salgnna uramtr. Sasani aknlar
uzun sre Anadoluda etkili oldu. 613 ylnda Tarsus kalesini ele geiren Sasaniler
Boaziine kadar ilerlemilerdi. Bu dnemde bir sre Konya ve evresinin Sasani
egemenliine getii kabul edilebilir. VII. yzylda imparator Heraklios
63
Ostrogorsky 1991: 56-59; Levenko 1999: 48-50.
291
Anadoluda Thema ad verilen, topraa bal askeri birliklerden oluan bir

sistem kurarak bir sre imparatorluun rahatlamasn salamtr. Konya
Herakliosun kurduu drt themadan biri olan Orta Anadoludan Ege Denizine
kadar uzanan Anatolikan Themas iinde yer alyordu. Heraklios devletin idari
sisteminde yapt reformlar sonunda rana kar bir taarruz balatarak
Anadoludaki Sasani nfuzunu krarak ran merkezine kadar bir sefer yaparak
nasyada eski gcne tekrar ulat. Kukusuz Anadoluda uzun sren Bizansran mcadelelerinin Konya ve evresi iin de olumsuz etkileri oldu.
Bu dnemde slam ordular ksa srede Arabistan dna karak ran
zerinde hakimiyet kurarak Yermkta Herakliosun ordusunu 20 Agustos 636
ylnda byk bir yenilgiye uratt. Bu tarihten sonra blgede slam ordular en
byk g haline gelmitir. Gl bir komutan olan Muaviye 647 ylnda
Kayseriyi ele geirerek Bat Anadoluya kadar ilerledi. imdiki Eskiehir
yaknnda bulunan Bizansn nemli bir kalesi olan Amorionu muhasara ederek
birok ganmetle ama dnd. Bu dnemde Konya ve evresinin slam
aknlarna sahne olduu anlalmaktadr. Nitekim ksa bir sre sonra 655 ylnda
Abdurahman b. Halid komutasndaki birlikler Beyehir zerinden Amarion,
Pessinus, Pegamon ve Smyrna (Izmir) gibi bat Anadoludaki Bizans kentlerine
aknlar yapyordu.
Blgedeki slam egemenlii Muaviye ve Hz. Ali arasndaki hilafet mcadeleri
sonucu birdenbire kesildi. Ancak 50 yl kadar sonra islam aknlar tekrar blgede
etkisini gsterdi. 711 ylnda mslmanlar kuzeyde Amasya, ankr ve gneyde
Beyehir evresini ele geirmilerdi. Arap kaynaklarnda Quniya olarak geen
Konya ise bu tarihten 12 yl sonra, 723 ylnda Mervan b. Muhammed
komutasndaki bir birlik tarafndan ele geirildi.
900 ylnda Araplar, Adana yaknnda yenilgiye uratan Bizans
Seluklularn geliine kadar blgeyi elinde bulundurdu. Bu sava sonucunda
Tarsus Emiri Ebu Tabit Konya yaknndaki Kabala (Kevele) kalesine
hapsedilmitir. 906 ylnda Tarsus Emiri olan Rstem bin Baradu Konyay
kurtarma seferi yapm ve Kabala kalesinde Bizans ordusunun banda bulunan
Andronikos Dukas ile karlamtr. slam ordularnn daha sonra Konyaya
ynelik bir seferi 963 ylnda olmu, ancak kent tmyle fethedilemitir.
956 ylnda Bizans mparatoru Nikephoros Phokas slam aknclarnn ss
olan Tarsus'u ele geirmitir. XI. yzyln ikinci yars Anadolu'ya Trk aknlar
292
etkili bir ekilde younlamt. Blgeyi ele geiren Anadolu Seluklu Trklerin
Konya 1097 ylnda bakenti olmutur. Bu tarihten itibaren bir Trk kenti olmaya
devam etmitir64.
BLGEDEK BZANS KLTR VE SANATI
Konya Erken Hristiyanlk tarihi bakmndan da nemli bir yere sahiptir. Aziz
Paulus ve Barnabasn Hristiyanl yaymak iin blgede yaptklar seyahatlerde
Konya ziyaret ettikleri balca merkezler arasndadr. Aziz Paulus ve Barnabasn
blgede ziyaret ettikleri dier merkezler ise Lystra (Hatun Saray) ve Derbe (Kerti
Hyk) dir. Hioreclesin kilise listelerinde bu merkezlerin M.S.IV. yzylda
toplanan Iznik, Kadky ve Istanbul Konsillerinde adlarndan sz edilmitir. Bu
dnemi yanstan mimari eserler ve mezar kitabeleri Konya ve evresinde hala
grlebilmektedir. Blgede Bizans resmi doktrini ortodosklua kar Novatian ve
Karthiari gibi tarikatlarn olduu Sarayn ve Ladik evresindeki baz
kitabelerden anlalmtr. Bu hareketler sonucu blgede merkezi ynetimin
basklar artm: daha nce parlak durumda olan kentler nemini yitirmeye
balamtr. Bizans dneminde bapiskoposluk merkezi haline getirilen Ikonium
(Konya)a bal piskoposluklar unlard:
Lystra
Laranda
Derbe
Vasada
Perta
Amblada
Homonade
Savatra(Yalbayat)
Baratha
Kanna
Isauropolis
Klistra(Gkyurt)
Pyrgos
Hyde
Glaume
Korna
Mistheia
Gnmzde Konya ve evresinde yapm olduumuz aratrmalarda Bizans
yerlemelerini yanstan kaya kilise, keramik ve mozaik gibi eitli kltrel
varlklarn izleri bulunan baz nemli merkezler 65:
Emirgazi-Arisama Da (Kale).
Kadnhan- Kestel Kalesi (Beykava)
Konya- Takkkeli Da (Kaya mezar, Kaya Kilise, Kale Keramik) ve Sulutas
(Keramik ve Han kalnts).
64
65
Belke-Restle 1984: 176-177.

Bu yerlemeler 1989 ylndan itibaren blgede yaptmz Eskia tarihi ile ilgili yzey
aratrmalarnda dikkatimizi eken Bizans yerlemeleri olan merkezlerdir.
293
Konya-Sille (Kaya kilise ve keramik), Konya Seluklu ilesinde Bilecik (Kale

ve sarn), Tatky (mozaik eserler Konya arkeoloji mzesinde), Kamps(Sarn ve
mimari paralar, mezar stelleri), Szma (mezar steli), Meydan(Mezar stelleri ve
pitoslar), Bahesaray (Mezarlar ve keramik paralar), Kk Muhsine (Kaya
Mezarlar): Meram ilesine bal Hatip (Keramik), Gdene (Kale reninde
keramik ve niler), Botsa (Kaya kilise ya da kei hcreleri) ve Klistra (Mezar ve
kaya kiliseler),
umra- Alibeyhy (VI. yy. mozaii Konya Arkeoloji mzesi).
Bozkr-Akkisse al Kale(Sarn-Keramik, stel)
Mennnek Kalesi-Karacada (Kale).
Beyehir- Mistheia (Mimari),
Hatunsaray-Lystra (Mimari),
Sarayn (Mezar stelleri ve mimamari paralar); Ladik (Mimamri paralar ve
steller), emelisebil (Steller), Bahyk (Steller ve mimari paralar),
Kurunlu(Steller), Kadnhan (Steller), Kestel (Beykava) Kale, steller, arren
mimari paralar ve keramik paralar,
Ilgn'da merkez steller, Beykonak (Tekke) steller ve mimari paralar.
Hadim'de Kalen, Avar Kalesi(Kale ve sarn), Korualan'daki Yalnzkaya,
Gorkluca ve Ballca, Gevne ve Yarcak yerlemelerinde keramik paralar.
Bozkr (Leontopolis), Hisarlk, Hamzalar, Armutlu'da Gksu Kalesi
vs.,Gederet
Obruk-Perta (Han'daki yaztlar), Altnekin-Zvark vs. keramik paralar.
SONU
Grld zere Konya ve evresi Tarihncesinden itibaren birok
uygarlklara beiklik etmitir. Bunlarn en nemlisi ve en eskisi atalhyk
rneinde grmek mmkndr. Fakat onun dnda tespit edilmi ve zerinde
almalar yaplamam yerlemelerde vardr. Birou da tespit edilmeyi
beklemektedir. Blgede 100 yl akn sredir, aratrmalar yrtlmektedir.
Balangta yazt aratrmalar eklinde balayan bu almalar, 1956 ylnda
J.Mellaartn almalar tarihncesi dnemli aratrmalarna odakland. Bu
almalar sonunda atalhyk, Karaman Can Hasan, Beyehir ukurkent,
Erbaba, Suberde gibi tarihncesi merkezler bulundu. Dier taraftan Hititlerden
itibaren blgede Hitit egemenlii ve sonrasna tarihlenen antlar zerinde
294
almalar oldu. Blgede bulunan bu antlar lkemizin en nemli Hitit eserleri

arasnda kabul edilmektedir. Frig, Lidya, Roma ve Bizans dnemine ait de gzel
eserler bulundu. Btn bulunan bu eserler dou-bat ulam yollar zerinde yer
alan Konya ve evresinin nemini ortaya koymaktadr. Bu nedenle, blgede
yaplacak almalar Anadolu tarihi bakmndan son derece nemlidir.
295
KAYNAKLAR
Akurgal 1955 Akurgal Ekrem, Phrygische Kunst, 1955.
Akurgal 1988 Akurgal Ekrem, Anadolu Uygarlklar, Net Yaynlar, stanbul 1988.
Alp 1972 Sedat Alp, Konya Civarnda Karahyk Kazlarnda Bulunan Silindir ve Damga
Mhrleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1972.
Alp 2000 Sedat Alp, Hitit anda Anadolu, ivi yazl ve Hiyeroglif yazl Kaynaklar,
Tbitak, stanbul 2000.
Bahar vd. 1996 Bahar Hasan-Gngr Karauuz-zdemir Koak, Eskia Konya
Aratrmalar I (Phrygia Paroreus Blgesi: Antlar, Yerlemeler ve Kk Buluntular),
FS Yaynlar, Konya 1996.
Bahar 1999 Bahar Hasan, Demir anda Konya ve evresi, Seluk niversitesi
Yaynlar, Konya 1999.
Belke-Restle 1984 Belke K.-M. Restle, Galatien und Lykaonien, Tabula Imperii Byzantini, 4,
Wien 1984.
Bing 1969 Bing J., A History of Cilicia During the Assyrian Period, Michigan 1969.
Calder-Bean 1958 Calder W. M.-G. E. Bean, A Classical Map of Asia Minor, I, 1958.
Cassius Dio Cassius Dio, Historia Romana LIII (Dios Roman History), ev. E. Car
(Loeb) London 1961.
Diodoros Diodoros, Biliotheke Historikhe, ( Library of History of Diodorus Sicily), ev.
C. H. Oldfather (Loeb), London 1953.
Ertem 1973 Ertem Hayri, Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini (ivi Yazl
Metin Yerleri ve Bibliyografya le Birlikte), A..D.C.F. Yaynlar 230, Ankara 1973.
Eyice 1965 Eyice Semavi, Sultaniye=Karapnara Dair, Tarih Dergisi, 1965, 117-141.
Garstang-Gurney 1959 Garstang J.-Oliver Robert. Gurney, The Geography of Hittite
Empire, British Institute of Archaeology, Ankara 1959.
Goetze 1940 Goetze Albrecht, Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New
Haven 1940.
Gndz 1980 Gndz brahim, Btn Ynleriyle Karapnar, Konya 1980.
Hawkins 1992 Hawkins J. D., The Inscriptions of the Kzlda and the Karada in the
Light of the Yalburt Inscription, Hittite and other Anatolian and Near Eastern
Studies in Honour of Sedat Alp, Sedat Alpe Armaan, Festscrift fr Sedat Alp, Edts.
H. Otten, H. Ertem, E. Akurgal, A. Sel, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara
1992: 259-277.
Hawkins 1998 Hawkins J. D., Tarkasnawa King of Mira: Tarkondemos, Bogazky
Sealings and Karabel, Anatolian Studies, 48, 1998, 1-33.
Kaya 2000 Kaya M. Ali, Galatlar ve Galatia Tarihi, zmir 2000.
Konyal 1997 Konyal brahim, Konya Tarihi, Enes Kitap Saray, Ankara 1997.
Komisyon 1973 Komisyon, Konya 1973 l Yll, Konya 1973.
Laroche 1986 Laroche E., Toponymes Hittites dans Le Turquie Moderne, Trk Tarih
Kongresi Bildirileri, IX-1, 1986: 221-225.
Lequenne 1979 Lequenne F., Galatlar, ev. S. Albek, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 1979.
296

Levenko 1999 Levenko M. V., Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev:
Maide Selen, stanbul 1999.
Livius Livius Titus, Ab Urbe Condita, XXXVII, 56, 2 (From the Founding of the City),
ev. B. O. Foster (Loeb), London 1957.
Luckenbill 1926 Luckenbill D. D., Ancient Records of Assyria and Babylonia vol I, Chicago
1926.
Luckenbill 1927 Luckenbill D. D., Ancient Records of Assyria and Babylonia vol II,
Chicago 1927.
Mansel 1971 Mansel A. M., Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara
1971.
Mellink 1991 Mellink M. J., Archeology in Anatolia, American Journal of Archeology,
95; 1991.
Memi 1989 Memi Ekrem, Eskia Trkiye Tarihi, Seluk niversitesi Yaynlar, Konya
1989.
Metzger 1969 Anatolie II, Geneve-Paris-Munich, 1969.
Otten 1988 Otten H., Die Bronzetafel aus Boazky, Ein Staatsvertrag Tuthalijas IV,
Wiesbaden, 1988.
Ramsay 1960 Ramsay W. M., Anadolunun Tarihi Corafyas, ev. Mihri Pekta, Milli
Eitim Bakanl Yaynevi, stanbul 1960.
Ostrogorsky 1991 Ostrogorsky George, Bizans Devleti Tarihi, Trk Tarih Kurumu, 1991.
zsait 1980 zsait Mehmet, lkada Pisidya, stanbul 1980.
zsait 1985 zsait Mehmet, Hellenistik ve Roma Dneminde Pisidya, stanbul 1985.
Sevin 1997 Sevin Veli, Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar, stanbul 1997.
Sevin 1998 Sevin Veli, Elaz Yresi Erken Demir a ve Mukiler Sorunu, Hyk,
S.I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1988, 51-65.
Sevin 1982 Sevin Veli, Lydiallar, Anadolu Uygarlklar, II, Gresel Yaynlar stanbul
1982, 276-308.
Sevin 2001 Sevin Veli, Anadolunun Tarihi Corafyas, I, Trk Tarih Kurumu, Ankara
2001.
Tarhan 1979 Tarhan M., Eskiada Kimmerler Problemi, VIII.Trk Tarih Kongresi,
I, Ankara 1979:355-369
Ten Cate 1961 H.J.Houwink Ten Cate, The Luwian Population Groups of Lycia and Cilicia
Aspera During The Hellenistic Period, Leiden 1961.
Wiseman 1956 Wiseman D. J., Chronicles of Chaldaean Kings (626-556 B.C.) in the British
Museum, London 1956.
Yener 1984 Yener K. A., Nide Ulukla Bolkarda Kurun-Gm Yataklar ile lgili
almalar, Arkeometri nitesi Bilimsel Toplant Bildirileri, IV, 26-30 Mays 1983,
stanbul niversitesi stanbul 1984, 103-116.
Zorolu 1984 Zorolu Levent, Konya Adnn Kkeni Hakknda Dkmanlar, Konya
Kitab, (Der. F. Halc), Ankara 1984, 137-140.
297
298
KONYA TARH*
Bayram REKL **
Kitabn tam ad bideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya, 1964dr.

Eser brahim Hakk Konyal tarafndan Konya belediyesinin talebi zerine 1944
ylnda hazrlanarak Belediye Bakanlna verilmi, bir ksm basm hazrl yaplmasna ramen, nihayet basmna 1963 ylnda balanm ve 1964te tamamlanmtr. Bu geen zaman iinde ktphanelerde ve arivlerde yeni bulunmu
kitap ve belgelerdeki bilgiler notlarla kitaba ilave edilmitir. Kitabn aynen ikinci
basks ise 1997 ylnda yaplmtr.
brahim Hakk Konyal (1896-1984) ilkreniminden sonra Islh- Medris-i
slmiyyeye devam etti, daha sonra zmir imendifer Mektebini bitirerek memuriyete balad. Farkl grevlerde bulundu. Bunlar arasnda stasyon Mdrl, Trke retmenlii, Babakanlk Osmanl Arivi, Askeri Mze ve Vakflar
Genel Mdrlnde uzmanlk grevinde bulundu. Buralardaki alma tecrbesi onun, kitabe uzman, arivci, ehir tarihisi, mzeci ve tarihilik ynn gelitirdi. 1940 ylndan itibaren ehir tarihi almalarna arlk verdi. Akehir,
Alanya, Konya, Erzurum, Karaman, Ermenek, Kilis, Konya Erelisi, Nide Aksaray, skdar ve Beyehir tarihi, Onun kaleme ald eserlerdendir. Trkiyede
yaplan ehir tarihi almalar, ya belli bir dnemde ehrin fiziki yaps, idari birimler, iktisad hayat ve ticaret ile ehirdeki vakf messeselerini ele alan, eserlerdir ki sancak almalar bunlarn en ak rnekleridir. Ya da ehirdeki gndelik
hayat ve gndelik hayatta insan-mekn ilikisini ortaya koyan almalardr.
brahim Hakk Konyalnn kaleme ald ehir tarihleri ise, ehir hakknda
temel tarihi bilgiler, seyahatnme ve tarih kitaplar, yine ehirle ilgili bilgi kayna-
*
**
Bu alma, Konya Ansiklopedisindeki maddenin tadil edilmi eklidir.

Prof. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. burekli@selcuk.edu.tr
299
olan Ariv kaynaklar, Tapu Tahrir Defterleri, Vakfiyeler, eriyye Sicilleri ve

ehrin mekansal yaps, ehrin evresindeki eski yerleim yerlerinin bakyyeleri,
ehirdeki istisnasz btn yaplar ve bunlarn mevcut kitabeleri bir arkeolog, kitabe uzman ve sanat tarihi gibi ele alr ki Konyalnn eserlerinin en zgn yn
bu ksmlardr.
Konya Tarihi; nsz, iindekiler, Tarih ksm (s.7-1168) ve Tarihte Konya (s.7276), Camiler ve Mescidler (s.279-574), Trbeler (s.575-781), Medreseler (s.785906), Tekke ve Zaviyeler ile Konya Sular ve emeleri, Hanlar ve Kervansaraylar, Konya Mzeleri (s.909-1168) ve ndeksden (s.1169-1212) meydana gelir.
Ksa nszde yazar kitab Konya Belediyesinin istei ile yazdn ve 1944
tamamlayarak teslim ittiini fakat 1964 ylnda basldn belirtir. Tabii olarak bu
20 yllk sredeki deiiklii ve yeni ortaya kan kaynaklardaki bilgileri ancak
dipnotlara ilave ettiini zikreder. Tarihte Konya bal altnda, Tarihi kaynaklarn Konya ile ilgili bilgilerini vermekte Strabonun Corafyasndan balayarak,
Makriz, Herev bn Batuta, Katip elebi, Evliya elebi gibi seyyahlarn notlarn
aktarr fakat batl seyyahlar pek zikretmez.
lk slam devletleri ve Seluklular zamannda Konyann durumundan kaynaklarndaki bilgileri mukayese ederek bahseder. Karamanoullar dneminde
pay- taht olan Konya hakknda hem dnemi ele alan tarihi kaynaklardan hem de
Vakflar Genel Mdrl arivindeki deiik vakfiyeleri ele alarak bilgi vermektedir. Osmanllar devrinde Konya balnda Osmanl-Karamanoullar mcadelesi zellikle I. Murad, Yldrm Bayezid, II. Murad ve Fatih dnemi mnasebetleri zerinde uzun uzun durmaktadr. Fetihten sonra II. Bayezid dneminde yaptrlan tahrire gre Karaman blgesinin idr taksimat, emlk ve arazi saym ile
sancak ve kazalarnn isimleri belirtilir. Konya Kaleleri ad altnda dz bir ovada
kurulmu olan Konyann saldrlardan korunmak iin etrafn iki kat evreleyen
kale zerinde durur. Surlar hakknda izahatta bulunan bat ve dou kaynaklarndaki bilgileri deerlendirerek bunlardan hangilerinin verdii bilginin doru olduunu ortaya koymaya alr. Surlarn ehrin neresinden getiini, sur kaplarnn yerlerini, adlarn belirterek, kapular tek tek ele alp zerinde durur.
. Hakk Konyal, sur iin kale duvarlar, burlar, tak kaplarnn stleri
muhtelif devirlere ait kitbelerle ve insan, hayvan kabartmalar ile ssl idi. Eski
devir saraylarnn stunlar stun balk ve kaideleri, kitabeleri, kymetli ina
malzemeleri kale duvarlarnda ve burlarnda kullanlmt. Trk mimarlar ve
300
hkmdarlar kymet tayan sanat eserlerini, burlar ve kale bedenlerini sslemek iin birbiri ile yartlar. Eski harabelerden ve bidelerden, Konyaya sanat
eseri ve yap malzemesi tadlar, Eer bu kale yirminci asra kadar gelseydi,
Konya dnyann en zengin bir mzesi olurdu demektedir. Yine bu surlarn batl
gezginler tarafndan yaplm resimlerini verir. Kevele kalesini ele alarak Anadoludaki benzer kalelerle benzetme yapar. Takkeli dan tepesinde Kevelenin konumunu Keveleye hakim olan, Konyaya hakim saylr sz ile belirtir. Kalenin
kalntlarn inceledii ve kendisinin de bulunduu resimlere yer verir.
Konya saraylarndan Alaaddin Kkn, eski resimlerini de ekleyerek anlatr. Sonra Kubd-bd sarayn ele alp, sarayn yapl ve burada geen hadiselerden bahseder. Konyada darb edilen paralar ise slam ncesi dnem ve slmi
dnem olarak ayrp zellikle Anadolu Seluklu paralarn rneklerle anlatr. Sonra Konya Dar-ifasnn yeri, bnisi, ileyii ve tahrirlerde geen evkf, Darifada alanlarn listesini ve daha nce bu konuda bakalar tarafndan verilen
baz bilgilerin yanll zerinde durur. Konya mahalleleri balnda ise Yavuz
Sultan Selim, Kanun, nc Murad ve 1960 ylndaki mahalle adlarn vermekte
ve kk balklar altnda buzhaneleri, civardaki Hykleri saymaktadr.
Camiler ve Mescidler konusunu ise Seluklu, Karamanoullar ve Osmanl
devrine gre deil alfabetik sra ile ele alr. Bunlar anlatrken cami ve mescidin
yeri, eski ve yakn zamandaki evresi, drt tarafnda bulunan yaplar, adn nereden aldn, kullanlan yap malzemesi, kap ve pencerelerin vaziyeti, fotoraflar, deimise eski ve yeni ismi, d ve i ksmnn detayl anlatm, kubbe, minre,
minber, mihrab hakknda bilgi verilip cami iindeki hat rnekleri tek tek belirtilir.
Konyal ok iyi bir kitbe uzman olduu iin yap ve tamir kitabeleri, bunlarn
fotoraf ve okunuunu verip, banisi ve tamir ettiren hakknda geni bilgi verir.
Evkf defterlerinde geen vakf yerleri vakfiyesi ve vakf kaytlar ou zaman
metnin fotoraf ile birlikte verilip uzun uzun zerinde durulur. Vkf mtevellisi, vakf gelirleri ve sarf yerleri, cami ve mescidde grevliler tespit edildii kadar
zikredilir. Yap Konya tarihinin yazld tarihten nce yklm ise eski durumu
kaynaklarn verdii bilgilere dayanlarak anlatlr.
.Hakk Konyal, btn bu anlatmlarn vakfiyelere, kitabelere, arivdeki tahrir kaytlarna eriye sicillerinde geen belgelere, kaynak eserlere, seyahatnmelere, Konyada yaayan yal kiilerin verdii bilgilere ve daha nce yazlm kitap ve makalelere dayandrr. ayet kitap ve makalelerdeki bilgiler yanlsa onlar
301
dipnotlarda tashih eder. Onun eksiklii yaplarn planlarna yer vermemesi ve

belli bir metot takip etmemesidir.
Konyalnn kitabna ald cami ve mescidler (s.279-572); Abdl-aziz mescidi, Abd-l-mmin mescidi, Aknc mescidi, Aksinle mescidi, Al-ed-din cmii,
Alev Sultan mescidi ve trbesi, Anber Reis cmii ve trbesi, Aziziye cmii, Bearebey (Ferhniye) mescidi, Beyhekim mescidi, Bulgurdede mescidi, Demirci Hac
mescidi (Sral mescid), Dursunolu (Dursun Fakih) cmii, Efltun mescidi, Erdemah (Kalecerb) mescidi, Fahr-n-Nisa mescidi, Gazi Alemah mescidi, Pnar
mahallesi mescidi, Hac Ferruh (Akagizlenmez) mescidi, Hac Fettah cmii, Hac
Hasan cmii, Halkabeg Mescidi, Sinan elebi cmii, Hatuniye mescidi, Devlet
Hatun mescidi [Ktk minare], Hoca Ali mescidi, Hoca Fakih mescidi, Hoca Hasan mescidi, karaarslan mescidi, pliki cmii, Kad zz-ed-din cmii, Kad Mrsel cmii, Kapu cmii, Karatay mescidi, Kasm Halife cmii, Knac soka mescidi, Kla (Saray) cmii, Kzlren mescidi, Knbedli mescid, Meram cmii ve zaviyesi - (Hatplolu cmii), Nakbolu cmii, Namk Paa cmii, Nasuh Bey mescidi ve Drlhuffaz, Ovalolu cmii,, Pir Paa cmii ve zaviyesi, Sadr-ed-din
Konev cmi ve trbesi, Sahib Ata cmii, Sahibata mescidi, Sakahane mescidi,
Sebhan mescidi, Seluk cmii, Sral mescid- Kubbeli mescid, Sincar mescidi,
Suba cmii, Sleymaniye-Sultan Selim cmii, azbey mescidi Akcmi - Ykk
mahalle mescidi, ekerfuru mescidi, erefed-din cmii, eyh Vefa cmii ve hankah, Tahtatepen cmii - Hac dil cmii, Tercman mescidi, Turut mescidi, Zenburi mescidi, Zevle Sultan mescidi, Namazgah Bayram yeri.
Trbeler ksmnda ise (s.575-781), Trbelerin bulunduu yer, yap malzemesi
(mermer, sille ta, ad ta, devirme malzeme, tula, kerpi gibi), plan, yap ekli,
trbenin lleri, kitabesinin hem orijinal fotoraf hem de okunuu, varsa vakfiyesi, trbede medfun kii hakknda bilgi, sanduka varsa sanduka zerindeki kitabeler, tamir kaytlar zikredilir. Mevlna Trbesi gibi (629-691) baz trbeler ise
uzun anlatlr. Trbe yklm ise yeri belirtilmektedir.
Ele alnan Trbeler; Aknc trbesi, Al-ed-din trbesi, Atebaz trbesi ve
tekkesi, Emir shak Bey trbesi, Evhadd-din Kirman trbesi, Fakih dede trbesi, Ferhuniye (St tekkesi) Keykvs kz trbesi, Gme hatun trbesi, (Kz kulesi), Gherta trbesi, Greiler tekkesi, Hasan Paa trbesi, Tavus Baba trbesi,
Hatice Hatun trbesi, Hurrem Paa trbesi, ynel ve Mahmud dedeler trbeleri,
Kalender Baba - (eyh Ebubekir) trbesi, Karaarslan trbesi, Kesikba trbesi,
Mehmed bey trbesi, Mevlna trbesi, Murad Paa kz trbesi, Mursaman tr302
besi, Pireb trbesi ve zaviyesi, Pir Esad trbesi, Sadir Sultan trbesi, Sahib Ata
trbesi, Sebhan-Emir Nureddin trbesi, Seyfiye- Karasungur trbesi, Sral
(Bedr-ed-din Muslih) trbesi, Sinan Paa trbesi, Siyavu trbesi, ekerfru
trbesi, eyh Alaman trbesi ve zaviyesi, eyh Halil ve Sirac-ed-din rmev trbeleri, eyh Hasan- Rum trbe ve zaviyesi, eyh Osman- Rum trbesi, tekkesi
ve Mescidi, eyh Sadaka trbesi ve zaviyesi, ca-ed-din trbesi, Tac- vezir
trbesi, Turgutolu trbesi, Turut trbesi (Cemel Ali tekkesi), Mektebi ve Mescidi, Ula Baba trbesi, Zahrd-din Ali trbesi.
Medreseler ve Darul-hadis (s.785-906) ksmnda ayn ekilde yeri, banisi, kitabesi, vakfiyesi ve vakfiye suretleri, evkf defterindeki kaytlar, evkf ve gelirleri ve sarf yerleri belirtilmitir.
Bunlar; Atabekiye medresesi, Bekir Sami Paa Medresesi - (Paa dairesi), Gherta medresesi, nce minre drl-hadisi ve mektebi, pliki (Altunba) medresesi, Kad Hurremah drl-hadisi, Kad Kalemah medresesi ve Gazi Alemah
Mescidi, Karatay medresesi, Kemaliye (Kk Karatay) medresesi, Lala Ruzbe
medresesi, Nizamiye (Nalnc) medresesi, Pamukular (Penbe Frun) medresesi, Seyyid Abdrrahim medresesi, Sral (Muslihiyye) medresesi, Tac- vezir
medresesi, Trbe-i Mevlna medresesi (Medrese-i Celliye)
Tekke, Zviye ve Hankahlar bal altnda baz tekke ve zaviyeler hakknda
geni bilgiler verilirken bazlar ok ksa anlatlmtr.
Ali Gv zaviyesi ve Mahmudiye medresesi, Ebu shak- Kzerun tekkesi, Hzrilyaslk Ayabakan Tekke ve trbesi, Lala Ruzbe hankah, Miskinler (Sral Sultan) tekkesi, Mstevfi Cemal-ed-din hankah, Sahib Ata hankah, Sylemez tekkesi, ems-i Tebriz zaviyesi ve mezarl, Toruncan elebi zviyesi
Darul-huffzlar; Kuran- Kerim okuma ve ezberleme ve temel slam bilgi
edinme yerleri idi. Seluklu, Karamanoullar ve Osmanl dnemine ait yirmi
dokuz darul-huffaz saylarak bunlardan ikisi hakknda geni malumat verilirken
dierleri ok az bilgi ile zikredilmitir.
Konya Surlar ve emeleri blmnde ise; Konyann ime suyu tarihi hakknda bilgi verilerek ime suyu menbalar, Dutlu, Hatp, ayrba, Mukbil, Beypnar, Stlce olarak belirtilir. Eski dnemlerde Meram suyu Havzana getirilip
buradan toprak knklerle ehrin eitli semtlerine datld, bunlar yaz mevsi303
minde yetmedii iin sarn ve ok sayda kuyudan ihtiyacn karland seyahatnamelere de dayanlarak anlatlr. Osmanl Devletinin son dneminde Alaaddin tepesine yaplan su deposundan ve ehre buradan emeler vastas ile datlan sular zikrederek 1928 ylnda ehirde 404 eme olduunu yazar. Bu emelerden otuz ikisini kitbeleri yeri, banisi ve mimari zellikleri ile ele alr. Buradaki
malumat Konyann ime suyu tarihi asndan ok nem tamaktadr.
Hanlar ve Kervansaraylar blmnde ise Konya evresindeki hanlar ele alnarak, onlarn kitabeleri, 1944 ylna ait fotoraflar verilerek banleri, mimar
zellikleri, mtemilt anlatlr. Konyal ehir iindeki kk hanlarla ilgili bilgi
vermez. Ele ald hanlar; Altunba han (Altunapa han), Dokuzun Han - Seyfed-din Ferruh kervansaray, Kandemir han (Yazn han), Kzlren han, Kiremitli han, Pamuku han, Ruzbe han (Oruzlu han), Saad-ed-din (Zazadn) han.
Konya hamamlar ksmnda on drt hamam ismi sayarak bunlar hakknda
bilgi verir, kiliselere dair ise Sillede bulunan Byk Kilise, Hzr lyaslk Kilisesi,
Panaya Kilisesi ve Efltun Manastr anlatlr. Deirmenlerden otuz deirmenin sadece ismini saymakla yetinmitir.
Konya Mzeleri balnda, Konyada ilk mze binasndan ve 1926 ylnda
mze haline getirilen Mevlna Manzmesi ve iindeki blmlerden ve tehirlerden bahsedilir. Yine 1955 ylnda alan ini Eserler Mzesi (Karatay Medresesi), Ta ve Ahap Eserleri Mzesi (nce Minre Darl-Hadisi), Mezar Antlar
Mzesi (Sral Medresesi), Arkeoloji Mzesi ile zzet Koyunolu mzesi anlatlmaktadr.
.H. Konyal, Konya tarihini kaleme alrken kitabeleri, ariv belgelerini ve
yazmak istedii tarihi yaplar mutlaka grerek en ayrntl bilgileri toplayp, bir
dneme ait tahlili bir almadan ziyde, ocukluk yllarnn getii Konya iin
zengin bilgi birikimi ile hacimli bir eser ortaya koymutur. Onun bu kitab Konya
ehir tarihi iin birinci bir derecede kaynak durumundadr.
304
KAYNAKLAR
Konyal brahim Hakk, bideleri ve Kitbeleri ile Konya Tarihi, Konya 1997
zdamar Mustafa, brahim Hakk Konyal ve Konya Ktphanesi Yazmalar Katalou, stanbul, 1997
Ycel Erdem, Konyal brahim Hakk, TDVA, c.26, Ankara, 2002.
Uz Mehmet Ali, Konya Kltrne Hizmet Edenler, Konya, 2003.
305
306
ANADOLU SELUKLU KENT

MEKNSAL BLDRGE"*
Koray ZCAN **
zet
Bu aratrmann konusu; Anadolunun ilk Trkslam yerleim sreci olarak Bizans
egemenliinden devralnan Anadolu kentlerinin meknsal ve ilevsel kurgusunun
irdelenmesidir. Baka bir ifadeyle, Anadolu Seluklu siyasal egemenlik dneminde meknsal ve
ilevsel kurgusu Trkslam kltrne uyarlanan, Anadolu Seluklu kenti olarak tanmlanan
yerleim modelinin meknsal bildirgesinin tanmlanmasdr. Aratrma, Seluklu dnemine
ilikin zgn tarihi kaynaklar niteliindeki vakyname, vakfname ve kitabeler gibi yazl ve
izili kaynaklardan edinilen bilgilerin, tarihsel altyap balamnda Trklerin Anadolu ncesi
yerleim pratikleri, meknsal altyap balamnda ise Anadoluda devralnan Bizans yerleim
kltr miras balamnda karlatrmal yorumlanmasna dayanan bir yntem kurgusu
iinde ele alnmtr.
Anahtar Kelimeler
Anadolu Seluklu, yerleim modeli, meknsal bildirge
ANATOLIAN SELJUK TOWN

A SPATIAL MANIFESTO
Abstract
The scope of this study is to examine the spatial and functional characteristics of the
Anatolian towns taken from Byzantine sovereignty. In the other words, this study attempts to
define a spatial manifesto for the urban model known as Anatolian Seljuk towns adapted to the
TurkishIslamic culture in terms of spatial and functional. The methodological framework of
this study is based on the assessment of data acquiring from historical manuscripts,
afterwards, comparatively examined in the context of the historical background as the pre
Anatolian urban experiences of Turks and also, the spatial background as urban cultural
heritage in Anatolia taken from Byzantine.
Keywords
Anatolia, Anatolian Seljuk, urban model, spatial manifesto.
Bu alma, 2005 ylnda Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstitsnde tamamlanan doktora tez
almasndan derlenmitir. Bkz. zcan, Koray (2005). Anadoluda Seluklu Yerleme Sistemi ve Kent
Modelleri, Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Konya.
**Do. Dr., Pamukkale niversitesi Mimarlk ve Tasarm Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm
(20200) Knkl Kampusu, Denizli Eposta: korayozcan@pau.edu.tr
*
307
1. GR
ehirlerdeki yerleik kltr,
hanedanlklar cihetinden ortaya kar
ve onun aralksz devam etmesi
ve kklemesi ile kkleir.
IBN HALDUN 1991: II861
Bak As: konukapsam ve yntem
Anadolu Seluklu dnemi, Anadolunun her ynyle ok bilinmeyenli bir
dnemi olarak siyasal ve meknsal olmak zere iki adan nemlidir. Siyasal
boyutta, sosyalkltrel, ekonomik ve ynetimselkurumsal bileenler
balamnda Anadoluda kurulan ilk btncl Trk siyasalynetimsel
rgtlenme olmasdr. Meknsal boyutta ise, Trklerin Anadolu corafyas
yerleim kltrne eklemlenmesi srecinde Trkslm yerleim srecinin
altyapsn oluturmasdr.
Bu aratrmann konusu; Anadolunun ilk Trkslam yerleim sreci olarak
Bizans egemenliinden devralnarak, Seluklu yerleim politikalar eliinde
yeniden rgtlenen, Anadolu kentlerinin meknsal ve ilevsel kurgusunun
irdelenmesidir. Baka bir ifadeyle, Anadolu Seluklu siyasal egemenlik
dneminde meknsal ve ilevsel kurgusu Trkslm kltrne uyarlanan,
Anadolu Seluklu kenti olarak tanmlanan yerleim modelinin meknsal
bildirgesinin tanmlanmasdr.
Aratrmann kapsam; Seluklu siyasal egemenlik dnemi olarak tanmlanan
XI.-XIII. yzyllar kapsayan yaklak iki yzyllk zaman aralnda, Bizans
egemenliinden devralnarak, yeniden imar edilen Anadolu kentleridir. Bu
adan, Arapslm kltr ve medeniyeti etkisindeki gneydou Anadolu
kentleri almann kapsam dnda braklmtr.
Aratrma, Seluklu dnemine ilikin zgn tarihi kaynaklar niteliindeki
vakyname, vakfname ve kitabeler gibi yazl ve izili kaynaklardan edinilen
bilgilerin, tarihsel altyap balamnda Trklerin Anadolu ncesi yerleim
pratikleri, meknsal altyap balamnda ise Anadoluda devralnan Bizans
yerleim kltr miras balamnda karlatrmal yorumlanmasna dayanan bir
yntem kurgusu iinde ele alnmtr.
308
2. MEKNSAL ORTAKLIK: Aktarlan ve Devralnan Yerleim Miras

Karacahisar fethi;
Kad konuldu, sba konuldu,
pazar kuruldu ve hutbe okundu
kpaaolu 1970: 23
IX. yzyldan itibaren balayarak, zellikle Horasan yresinde egemenlik
kuran Byk Seluklu mparatorluunun da askersiyasal gerekliliklere
dayanan iskn politikalar kapsamnda Orta Asya ve randan Anadoluya
ynelen yaklak iki yzyl sren kltr yn youn meknsal devinim srecinin
siyasal sonucu Anadolu Seluklu Devletinin kurulmas biiminde olmutur. Bu
srecin meknsal boyutu ise, fetihlere alan Anadolu corafyasnda Trkslm
yerleim srecinin meknsal ve ilevsel altyapsnn kurgulanmasdr.
Anadolu Seluklu kenti olarak tanmlanan bu meknsal kurgunun, Trklerin
Anadolu ncesi yerleik, yargebe ve gebe yaam gelenekleri ile Anadoluda
devralnan Bizans yerleim kltr mirasnn meknsal ortaklna
dayanmaktadr. Bu ortaklk, e corafyay paylaan HristiyanBizans ve
MslmanSeluklu toplumlar arasnda karlkl sosyokltrel ve ekonomik
ierikleri olan ok ynl ilikilerin meknsal izdm olarak kabul edilebilir.
Bu ynyle, Anadolu Seluklu kenti, Anadoluda devralnan Bizans
kentlerinin, Anadolu ncesi yerleme kltr pratikleri eliinde Mslman Trk
toplumunun gereksinimlerine uyarlanm, Anadoluya zg Trk yn egemen
bir meknsal rgtlenme modeli olarak ifade edilmelidir. Baka bir ifadeyle,
Anadolu Seluklu kenti, Orta Asya ve ran Trkslam yerleim kltr
geleneklerinin, Anadoluda devralnan HristiyanBizans yerleim kltr miras
zerinde birletirilmi ortak meknsal rnleridir (zcan 2005: 206208).
3. MEKNSAL BLDRGE: Gereksinimncelikler
Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal bildirgesinin; meknsal ve ilevsel
gereksinimncelikler balamnda 6 (alt) temel unsur ya da etkenin meknsal
birlikteliinden oluan bir srece dayand dnlmektedir;
(1) HristiyanBizans din mimar mirasnn MslmanSeluklu kentine
uyarlanmas ya da meknsal altyap ortaklnda ilevsel dnm
309
(2) SelukluBizans ikili askerisiyasal koullarnda kentsel savunma

tesislerinin nem ve gerekliliine kout olarak rgtl imarina faaliyetleri
eliinde fiziksel adan yenilenmesi,
(3) Trkslam kolonizasyon srecinin demografik gereksinimncelikleri
balamnda
HristiyanBizans
yerleimciler
ile
MslmanSeluklu
yerleimcilerin yer deitirmesi, nfus boaltma ve yeniden iskn,
(4) Fetih srecinde kesintiye urayan kentsel ekonomik yaamn yeniden
canlandrlmas, Ahilik kurumu balamnda uzmanlam arpazarlarn
kurulmasgelimesi,
(5) Byk ve programl antsalkamusal hizmet yap faaliyetleri eliinde
oluturulan yerleim merkezleri niteliindeki imaret siteleriTrk klliyeleri ina
edilmesi,
(6) Kentsel alanlarn yakn evresinde slm klt ya da propaganda/inan
merkezleri ilevinin yansra sre iinde siyasal g olarak kent ynetiminde
etkin rol stlenen tekkezaviyeler kurulmas.
3.1. Meknsal altyap ortaklnda ilevsel dnm: kilisecami
Sinop fethi;
Kiliseleri cami yaptlar,
hatip, mezzin ve muarrifler tayin ettiler
Ibn Bibi 1996: I174175
Seluklu vakayiname kaytlar ile yap kitabeleri; Anadolu Seluklu
kentlerinin meknsal bildirgesinin nceliklerine ilikin deerli bilgiler
iermektedir. Antalya, Sinop ve Alyye gibi liman kentlerinin fetih srecine
ilikin kaytlar, fethedilen kentlerde ilk imarina faaliyetinin dini yaplarn
dntrlmesi olduuna iaret etmektedir. Sinop, Sudak, Antalya ve Alyye
gibi liman kentlerinin fetih sreci ve sonrasna ilikin vakayiname
anlatmlarndan, an sesinin kesilmesi vurgusu eliinde ncelikli imar
faaliyetinin, kilise ya da apellerin cami ve mescidlere dntrlmesi ya da
namazghlar kurulmas olduu anlalmaktadr (Mneccimba 1935: 35, 47, Ibn
Bibi 1996: 119, 174175, 345).
Bu adan, HristiyanBizans kentinden Mslman Seluklu kentine gei ya
da Trkslam karakterine uyarlanma srecindeki ilk ncelik; Hristiyan
kurumlar kiliseapellerin, slm kurumlar olarak camimescidlere
dntrlerek, vakflar tesis edilmesi yoluyla srdrlebilir klnmasdr. Bu
310
meknsal dnm seremonisi; ezan ve hutbe okunmas, devamnda, kale

komutan/ktvval ya da kent yneticisi/sba atanmas ile tamamlanmaktadr.
Yerleim srecindeki bu meknsalilevsel nceliin temeli; siyasal boyutta
Trk kimliine ynelik dinietnik kolonizasyon ya da egemenlik vurgusu ve
meknsal boyutta ise kentsel imaj tasarmna dayandrlabilir. Bu ynyle,
fethedilen kentlerdeki Trk nfusun etnik adan egemenbaskn duruma
gelmesi srecinde yeni bir cami ina edilene kadar MslmanTrk nfusun
meknsal gereksinimlerine pratik bir zm aray olarak da deerlendirilebilir.
Dolaysyla, fethedilen kentlerdeki kilisekatedral gibi antsal yaplar ilevindeki
Hristiyan kurumlarnn, Aladdin Camisi veya Fethiye Camisi gibi adlandrmalar
eliinde slm kurumlara dntrlmesi yoluyla dinetnik adan egemenlik
dzeninin meknsal vurgusu olarak grlmelidir (zcan 2005: 189190).
3.2. Savunma gerekliliinde fiziksel yenileme
Antalya fethi;
kale duvarlarnda alm yark ve atlaklar onarld,
ambarlar ve silah depolarn
her trl zahire ve silahlarla doldurdular
Ibn Bibi 1996: I119
HristiyanBizans kentinden MslmanSeluklu kentine gei srecinde
belki de din yaplarn dnm ile e zamanl olarak gerekletirilen bir dier
unsur; imarina faaliyeti, fetih srecinde tahrip edilen kulesur ve hendek gibi
kentsel savunma sistemine ilikin yaplarn yenilenmesidir. Seluklu yap
kitabeleri Anadolu Seluklu kentlerinin yeniden inaimar faaliyetlerinin ierik
kapsam ve rgtlenme modeline ilikin deerli bilgiler sunmaktadr. Sinop kale
kitabeleri irdelenirse; kentin yeniden imar srecinde etkin rol stlenerek, maddi
katk salayan Seluklu emirbeylerine atf yapmaktadr (lktar 1949: 112
151). Benzer sre, Konya, Kayseri ve Sivas kalelerinin yenilenmesi sreci iin de
geerli olmu, kent surlar varlkl emir ve beyler tarafndan onarlmtr (Ibn Bibi
1996: I272273). Bu bilgiler, Anadolu Seluklu kentlerinin yeniden imarina
faaliyetlerinin, devlet hazinesinin yansra maddi destekkatk balamnda
Seluklu emirbeyleri arasnda paylamn ngren bir rgtlenme modeline
dayand ortaya koymaktadr.
Bu noktada, u nerme nemli grlmelidir: Anadolu Seluklu kentlerindeki
surkule gibi antsal savunma tesislerinin sadece askeri bir gereklilik olarak
311
grlmedii, ayn zamanda, Sultanlarn prestijimaj ya da saygnlkg alameti

olarak deerlendirildii sylenebilir. Bu bak as ile bakent Konya kenti kale
kaplar ve surlarndaki figrl yaptlar, Seluklu sultanlarnn gerek seyyah
tccar ya da devlet elisi gibi yabanc ziyaretilere gerekse tabiiyetindeki yerel
halklara gotorite imaj olarak deerlendirmek mmkndr (nder 1967: 145
169).
3.3. Yeniden Yerletirme/skn
Alyye fethi;
Her kentten bilgeler, zanaat erleri getirildi.
Trkmenlerin pek ou buraya konduruldu
Mneccimba 1935: 43
Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal rgtlenme srecinde, Trkslam
unsurlarn basknetkin klnmasna ynelik nfusyerletirme stratejileri,
kentlerin sosyomeknsal kurgusu asndan nemli ve gerekli bir unsur olarak
grld aktr. Seluklu kentlerinden Osmanl kentlerine enlendirmeihya
kavramlar biiminde aktarlan bu stratejilerin temeli; nedensonu ilikisi
balamnda MslmanSeluklu fetihi unsurlarn tevik ve destekler eliinde
yerletirilmesine dayanmaktadr. Bu erevede, gerek Trkslam kimliinin
vurgulanmas gerekse gvenlik gerekeleri ile asker snflar ile dinimesleki
gruplarn ncelikli yerleimciler olarak kentte iskn edildii anlalmaktadr. Bu
yerleim sreci, yar gebegebe Trkmen gruplar ile evre yrelerden eitli
tevik ve muafiyetler eliinde davet edilen limfakih, bilgin ve tccar snflarn
kentlerde yerletirilmesi ile tamamlanmaktadr (zcan 2005: 196197).
Seluklu dnemi tarih kaynaklar, kentlerin sosyomeknsal kurgusunun
iskn siyaseti balamnda nasl biimlendirildiine ilikin ipular sunmaktadr.
Bu noktada, Aksaray kentinin yeniden imar srecinde, HristiyanRum ve Ermeni
yerli halknn srgn edilerek, yerlerine ise eitli tevik ve muafiyetler ile
Trkmenlerin yerletirildiine, Azerbaycandan gazilim ve tccarlarn davet
edildiine
ilikin
kaytlar,
Anadolu
Seluklu
kentlerinde
izlenen
nfus/yerletirme politikalarnn nceliklerine dikkat ekmesi bakmndan
nemlidir (Turan 1971: 233).
312
3.4. Kentsel Ekonomik Yaamn Canlandrlmas

Antalya fethi sonras;
Bugnden sonra, btn Rum lkelerinde,
ne ticareti yaplrsa yaplsn ve oradan hangi tccar geersegesin,
vergiden, gei cretinden, ilave ve fazla rsumdan muaf tutulmutur.
Ibn Bibi 1996: I120121
Anadolu kentlerinde fetih srecinde kesintiye urayan kentsel ekonomik
yaamn yeniden canlandrlmas iin Seluklu sultanlarnn tevik ve desteklere
dayanan sistemli bir ekonomi politikas izledii anlalmaktadr. Vakayiname
metinlerinde, fetih sonras yeniden iskn srecinde kentlere davet edilen lim
bilgin ve ulemann gibi sosyal snflar arasnda esnaftccarlarn da yer almas,
Seluklu devlet ynetiminin kentsel ekonomiye verdii neminin iareti olarak
saylmaldr. Bu noktada, Seluklu fethi sonrasnda Malatya kentinde Trk
zanaatkr ve tccar snflarn yerletirildiine ilikin kaytlar, Seluklularn
Hristiyan, Rum ve Ermenilerin denetiminde olan kent ekonomisinde etkinlik
kurma abalar olarak deerlendirilmelidir (Sryani Mihail 19445: 251252).
Seluklu sultanlar I. zzeddin Keykavus ve halefi I. Aladdin Keykubad
dneminde Anadolu Ahiliinin kurucusu kabul edilen Ahi Evrann Anadoluya
gelmesi, Anadolu Seluklu kentlerinin ekonomik geliiminde yeni bir dnem
balatmtr. Askeridini temele dayanan mesleki dayanma niteliindeki Ahi
tekilatnn kurulmas ile bata Konya, Kayseri ve Krehir olmak zere Seluklu
kentlerinde belirli malrnlerde uzmanlam zanaatesnaf arlar
kurulmutur. Tarihi kaytlar, Kayseride klhduzlar, debbalar, bakrclar bata
olmak zere otuz iki farkl esnafzanaat zmresinin organize olduu bir zanaat
sitesini varlna iaret etmektedir (Bayram 1991: 8182).
Bu adan baklrsa, Anadolu Seluklu kentlerinin blgeleraras ya da
milletleraras ticaret merkezleri ilevi kazanmasnda Ahilik kurumunun rol
yadsnamaz. Nitekim vakfname kaytlarna gre yaplan tespitlerde, Seluklu
anda Ahilik merkezi ilevi kazanm Krehir ve Kayseri kentlerinin
Anadoluda malrn kompozisyonu balamnda niceliksel adan en fazla
arpazar bulunan kentler arasnda n plana kmas, Ahilik kurumunun
kentsel ekonomik yaamdaki etkin roln ortaya koymaktadr (zcan 2005: 93
94).
313
3.5. Yerleim Oda Olarak maret SiteleriTrk Klliyeleri

Kubadabad imaretinin kuruluu;
Sultan, emiri ikr Sadeddin Kpeke
bir imaret tesis edilmesini buyurdu,
plann izerek, gerekli aklamalar yapt
Ibn Bibi 1996: I272273
Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal bildirgesinin bir dier unsuru, Sultan
ya da Hatun veya Seluklu emirbeyleri tarafndan rgtlenen antsalkamusal
hizmet yaplar ilevindeki sosyalkltrel ierikli byk ve programl yap
faaliyetleri olarak ifade edilebilir. Erken dnem AnadoluTrk Klliyesi olarak
tanmlanabilecek bu yap faaliyetlerinin ierii, ana odak cami olmak zere cami
medrese ya da camimedresehamam veya camihanikahhamam gibi farkl
ilevlerdeki yap kompozisyonlarndan oluturulmutur (Ergin 1939: 519,
Katolu 1967: 336344).
Klliyelerin, Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal ve demografik geliim
srecinde sosyomeknsal itici g olarak ekim merkezi/cazibe oda ilevi
yklendii sylenebilir. Bu adan, genellikle kent kaplar yakn komuluunda
ina edilen klliyelerin, kentlerin sur d yerleim alanlarnn gelimesinde etkin
rol stlendii anlalmaktadr.
Seluklu klliyelerinin kentsel gelime srecinde, zellikle sur d yeni
yerleim alanlarnn kuruluunda meknsal ve ilevsel adan ynlendirici etkisi
ya da rolne ilikin bakent Konyada Sahip Ata Fahreddin, ikinci bakent
Kayseri Huand Hatun, Uc kenti Ktahyada Hezar Dinar Klliyeleri rnek
verilebilir (zcan 2005: 181185).
3.6. slm Klt ya da Propaganda/nan Merkezleri: TekkeZaviyeler
Mevlanann Konyaya gelii;
imamlara medrese, eyhlere hankh,
emirlere saray, tccarlara han,
babo gezenlere zaviyeler,
gariplere kervansaraylar uygundur
Eflk 1986: I101
Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal bildirgesinin son unsuru; Horasan
yresinden menkbevi hikyeler eliinde slam lksn yaymak adna
314
Anadolu corafyasna ynelen kolonizatr Trk dervileri olarak adlandrlan

eyhdervieren gibi dini kiiliklerin kent yakn evresinde kurduu tekke ve
zaviyelerdir. Anadolu Seluklu sultanlarnn Snni slm hukuk ve felsefeler
zerine dayanan din politikasnn meknsal temelleri, kentlerde zel fonlar ve
vakf kurumu yoluyla Snn slm eitim veren medreseler kurulmas zerine
oturtulmutur (Turan 1953: 531564, Cahen 2000: 207222). Bu noktada, tekke ve
zaviyeler, slami alt dini felsefelerin rgtlenme ve propaganda merkezleri
olarak, ilevsel adan Trk klliyelerine benzer nitelikte olmakla birlikte, yer
seimi tercihleri asndan kentsel alan eperinde konumlanarak, sre iinde
kentsel alanlara eklemlenen, devlet destekli inan merkezleri nitelii kazanmtr.
Bu eklemlenme srecinde, bakent Konyada Mevlana Tekkesi, Krehirde Ahi
Evran Zaviyesi, Tokatta Halifet Gazi Zaviyesi, sosyomeknsal yaam
ynlendiren rnekler arasnda saylabilir (zcan 2005: 195196).
Ibn Batuta seyahatnamesinde, Anadolu Seluklu Devletinin son
dnemlerinde kent zaviyelerinin kent ynetimi balamnda gnem ve
yaygnlna dikkat ekilmesi, sre iinde tekkezaviyelerin kentlerdeki dini
politik etkinliinin artmas ile ilikilendirilebilir (Batuta 1929:124125).
4. SONU
Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal bildirgesi balamnda, Trkslam
yerleim srecinin aamalarn biimlendiren meknsal ve ilevsel gereksinim
ncelikleri belirlemeyi amalayan bu aratrma sonunda; gerek dneme ilikin
yazlizili kaynaklarn yorumluirdelenmesi gerekse aktarlan ve devralnan
yerleim kltr miraslar balamnda birtakm sonulara ulalabilmitir.
Bu erevede, Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal bildirgesinin temel
unsuru ya da omurgas, Trkslam toplumunun inan sistemi boyutunda
meknsal gereksinimlerine hizmet eden camiulucami zerine odaklanmaktadr.
Kentsel savunma sistemine ynelik imarina faaliyetleri ise; askeri
gereksinimlere dayanan savunma odakl yaplanma olmasnn tesinde devletin
gotorite ve prestijini vurgulayan ya da temsil eden yaplar olarak
grlmelidir. Farkl olarak, Trkslm kolonizasyon srecinde fethedilen
kentlere Trkslam kent kimlii kazandrlmasna ynelik yerletirmeiskn
siyaseti eliinde gerekletirilen yerli nfusun boaltlarak, yerine muafiyet ve
teviklerle Trk nfusun iskn, Anadolu Seluklu kentlerinin sosyomeknsal
ierii asndan nemlidir.
315
Bir dier konu; byk ve programl antsalkamusal hizmet yap faaliyetleri

eliinde rgtlenen imaret siteleri balamnda cazibe merkezlerinin
kurulmasdr. Erken Trk klliyeleri olarak tanmlanabilecek ok ilevli antsal
kamusal hizmet yaplarnn, kentsel alanlarda sosyalkltrel ekim merkezi
ilevi stlenerek, zellikle sur d yeni yerleim alanlar mahalle geliiminde
etkin rol oynad belirlenmitir.
Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal bildirgesini tamamlayan son unsur;
zellikle slam klt ya da propaganda/inan merkezleri niteliindeki dervieyh
gibi dinmesleki nderler tarafndan kurulan ve sre kent ynetiminde etkinlik
kazanan tekkezaviyelerdir.
Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal bildirgesinin; Osmanl dnemi
kentlerinin meknsal ve ilevsel kurgusunu etkiledii, bu adan, Seluklu
dnemi ile benzer yerleim sreci aamalarnn, Osmanl dnemi kentleri iin de
geerli olduu sylenebilir. Osmanllar, Selukludan devraldklar yerleim
kltr mirasn gerek meknsalilevsel rgtlenme gerekse imaryap
faaliyetlerine ilikin kurumsal rgtlenme balamnda ileri dzeye tamtr.
316
KAYNAKLAR
kpaaolu (1970). kpaaolu Tarihi, Nihal Atsz (ev.), 1001 Temel Eser, Milli
Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara.
Bayram, Mikail (1991). Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Damla Yaynlar,
Konya.
Cahen, Claude (2000). Osmanllardan nce Anadolu, Erol yepazarc (ev.), Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul.
Eflk, Ahmed (1986). Menkbl Arifin (Ariflerin Menkbeleri), Tahsin Yazc (ev.),
Remzi Yaynlar, Ankara.
Ergin, O. Nuri (1939). Trk ehirlerinde maret Sistemi, Maarif Yaynlar, Ankara.
Ibn Batuta (1929). Ibn Battta Travels in Asia and Africa; 13251354, H.A.R. Gibb (trans.),
George Routledge and Sons Limited Press, London.
Ibn Bibi (1996). El Evamir'l-Ala'iye Fil Umuri'l-Ala'iye (Seluk Nme), Mrsel ztrk
(ev.), III, TTK Yaynlar, Ankara.
Ibn Haldun (1991). Mukaddime, Sleyman Uluda (ev.), II, Dergh Yaynlar, stanbul.
Katolu, Murat (1967). XIII. Yzyl Anadolu Trk Mimarisinde Klliye, TTK
Belleteni XXXI(121124), 336344.
Mneccimba, Ahmed bin Ltfullah (1935). Mneccimbaya gre: Anadolu Selukileri,
Hasan Fehmi Turgal (ev.), Trkiye Yaynlar, stanbul.
nder, Mehmet (1967). Konya Kalas ve Figrl Eserleri, VI. Trk Tarih Kongresi
(2026 Ekim 1961), 145169, TTK Yaynlar, Ankara.
zcan, Koray (2005). Anadoluda Seluklu Yerleme Sistemi ve Kent Modelleri, Baslmam
Doktora Tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Konya.
Sryani Mihil (19441945).Sryani Patrik Mihilin Vakayinamesi (10421195),
Hrand D. Andresyan (ter.), II, TTK Ktphanesi Baslmam Tercmeler, no:44.
Turan, Osman (1953). Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak,60. Doum
Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, 531564, Ankara niversitesi Yaynlar,
stanbul.
Turan, Osman (1971). Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat Yurdu Yaynlar,
stanbul.
lktar, M. akir (1949). Sinopta Selukiler Zamanna Ait Tarihi Eserler, Trk
Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi V, 112151.
317
318
ANADOLUDA SELUKLU DNEM TRK BAHE

KLTR
Aye ZDEMR *
zet
Bahe kltr, tarihsel ve kltrel deerlerin insan eliyle yaplandrlm sosyomeknsal
yansmalar olarak tanmlanabilir. Bu ynyle, bilimsel ve akademik adan nemli bir kaynak
deerine sahiptir. Bu adan bahe kltr aratrmalar, kltrel kimlik ve eitliliin korumas asndan son derece nemli grlmelidir.
Bu aratrmann amac, Anadoluda Seluklu dnemi Trk bahe kltrn meknsal
kurgu ve bitkisel dzenlemeler asndan irdelenmektir. Bu kapsamda, Seluklu bahe kltr
tarihsel arka plana dayal olarak meknsal geliim sreci asndan irdelenerek, fiziksel zellikleri ile tasarm elemanlar ve tasarm ilkeleri meknsal ve ilevsel adan ayrntda tanmlanmtr.
Aratrmann bahe kltr zerine yaplan aratrmalara, gerek akademikbilimsel temeller gerekse kltrel miras kayna olarak bahe kltr zerine korumagelitirme stratejilerine ilikin tasarmuygulama almalar balamnda katk koyaca dnlmektedir.
Anahtar Kelimeler
Seluklular, Anadolu, Seluklu bahe kltr, Trk bahe kltr, Trk kltr, bahe
tasarm
TURKISH GARDEN CULTURE IN SELJUK ERA

Abstract
It can be defined that garden culture as the artifactual component is sociospatial reflections of the historical and cultural values. In this framework, it has an important cultural source
value according to the scientific and academic. In the context, it is considered that the studies
on garden culture has a vital important to conserve the cultural identity and diversity.
This paper aims to determine the Turkish Garden Culture during Seljuk Era in Anatolia
in terms of spatial organization and vegetal arrangements. Within this context, it is examined
that Seljuk garden culture are examined as depending on the historical background in terms of
spatial development process, and also, it is define in detailed that physical characteristics with
design elements and also design principles according to the spatial and functional.
It is considered that this paper is contributed to studies on garden cultures both acadePamukkale niversitesi Mimarlk ve Tasarm Fakltesi Peyzaj Mimarl Blm,
Tel: +90(258) 296 25 51, Eposta: ayseozdemir@pau.edu.tr
*
319

micscientific basis and designingimplementation studies relating to the conservation
development strategies on garden culture as cultural heritage value.
Keywords
Seljuk era, Anatolia, Seljuk garden culture, Turkish garden culture, Turkish culture, garden
design
320
1. GR
Lewis 1979in tanmlamasna gre, peyzaj incelemeleri kltr anlamann ve
aklamann en nemli aralarndan birisidir (Ar 2005). Meknsal kullanmlar ve
doa ilikisini aklayan peyzaj kltrel etkileimin ve genel kltr karakteristiinin nemli bir gstergesidir (Tazebay ve Akpnar 2010). Meinig 1979a gre
ierisindeki arazi, yollar, aalar, binalar ve insanlarla beraber bir sistem olarak
dnlebilecek olan peyzaj (Ar 2005), Her peyzaj kendisini yaratan kltr
yanstr, kltrlerin kayna, yaylmas ve gelimesi hakknda kymetli ipular
ihtiva eder ve kltrn maddi olmayan zelliklerinin aratrma arac ilevlerini grmektedir (Jordan-Bychkov and Domosh 2003).
ok eski alardan itibaren Anadolu topraklar birok uygarlklara, medeniyetlere, kavimlere, beyliklere ev sahiplii yapmtr. Anadolu Seluklar da kltrel izlerini bu blgede brakmtr. Bu dorultuda, aratrmann amac, Anadolu
Seluklu kltrnn d mekn kullanm biimi ve bitkisel tasarm boyutunda
tarihsel sreteki izlerini yanstan bahe meknlarnn irdelenmesidir.
Bu erevede Seluklu dneminde (10751308) AnadoluTrk bahe kltrnn tarihsel srete oluumunu ve geliimini, Seluklu bahelerini ilevsel ve
meknsal zelliklerine gre snflandrmak, bahe tasarmn etkileyen etmenleri
ve bahe tasarm elemanlarn belirlemektir.
AnadoluTrk bahe kltr, gebe ve yar yerleik Trk kitlelerinin Anadolu Seluklu Devletinin kurulmas ile birlikte Anadolu'ya yerlemeleri sonucu
yerleik hayata gemeleri ile kimlik kazanmtr. Bu kimlik, Anadolunun zengin
bitki dokusu ile su kaynaklarnn birlikte kullanld, Anadolu ncesi bahe kltr ile slam bahe kltrnn, Anadoluya zg iklim ve corafi koullara gre
biimlendirilmesine dayanr.
Aratrmann yntemi, Anadolu-Trk bahe kltr ile ilgili veri toplama
arac olarak dokman analizi kullanlmtr. Seluklu dnemi bahelerinin
meknsal kullanm ve bitkisel tasarm ile dnemin izlerini tayan bir bahe
akm, anlay ve stili hakknda yazl ve grsel kaynak asndan yeterli bilginin
olmamas, bununla birlikte, canl bir yap olan bahe rneklerinin de deiim ve
dnm sonucunda gnmze ulamam olmas net bir tanmlama yaplmas321
na olanak vermemektedir. Bu nedenle, Anadolu Seluklu bahe kltrnn incelenmesinde arkeoloji, antropoloji, sosyoloji, sanat tarihi ve peyzaj alan yazn almalarndaki kaynaklar ile birlikte yerli ve yabanc gezginlerin betimlemelerinden elde edilen bulgular yeniden ele alnarak, btncl bir erevede deerlendirilmeye allmtr.
Bu adan bakldnda, almann disiplinleraras bir derleme almas olduu ve Anadolu Seluklu bahe kltrne ynelik kaynak kullanm boyutunda
yeni bir bak as sunaca dnlmektedir.
2. TRK KLTRNDE BAHE KAVRAMININ KKENLER
Trk kltr ortaya kt, yayld blge olan Orta Asya itibari ile ok eski
ve kkl bir kltrdr. Trkler, yayl alanlarnn corafi konumlar, iklim artlar ve inanlar dorultusunda birok kltrden (slm kltr, Yunan kltr
ve ran kltr) etkilenmi ve kendine zg bir sentez oluturmulardr. Bu adan baklrsa, hem gebe ve hem de yar yerleik yaam zelliklerine sahip Trk
kltrnn, bahe veya bahecilik gelenei boyutundaki yansmas, Trk toplumunun tarihsel ve kltrel zellikleri dorultusunda ak mekn dzenlemeleri
biiminde olmutur. Bu noktada, dinsel inanlarn bahe kltrn etkileyen
biimlendiren temel unsurlardan biri olduunu sylemek mmkndr. Kutsal
kitapta ve dinsel retilerde bahe olgusu, genellikle cennet bahesi suyu,
meyvesi, yeillii, serinlii ve huzur vericilii ile karakterize edilen bir bahe olarak tanmlanmaktadr. Bu balamda, toplumlar etkileyen bu dnce dnyada
cenneti andran bahelerin oluturulmasna yneltmitir (Akdoan 1995, nar ve
Krca 2010, Kayakent 1999, ztan 2004). Asurlular, Babilliler, Persler, Msrllar,
inliler, Japonlar, Eski Yunan uygarl, Arap-slam medeniyeti ile antik dnem
sonras bat kltrleri bu etki alannda yer almaktadrlar. Bu tarihsel srete Trk
kltr de kendine zgn bir bahe tarz ortaya koymutur (nar ve Krca 2010).
nsann meknsal kullanmlar ve doa ilikisini en yakn noktada aklayan
mekn bahedir. Tarih boyunca bahe insanlarn doaya ve evreye bakn,
sanatsal ve kltrel yaklamn, yaam biimini, yaam isteklerindeki ayrntlar
ve kltrlerini zetleyerek yanstmtr. Trk bahesi kltr gebeliin gereksinimlerine, yaam biimine, dncelerine ve ruhsal zelliklerine gre, her bakmdan doall yanstan bir tarz olarak gze arpmaktadr (Grenli 2010). Bu
kapsamda, Trk bahesi, corafya ve iklimsel koullara, tarihsel dnemlere ait
sosyal ve kltrel yaama bal olarak olumu ve gelimitir.
322
Tarihte bahe kavram eitli ve farkl anlamlarda deerlendirilmitir. ok

eski dnemlerden beri, Trk kltrnde ba ve "bahe" szckleri yarar bahe olarak ifade edilmektedir ki bu zellii halen gnmzde de zellikle Anadolunun birok blgesinde meyve ve sebze baheleri olarak nitelendirilmektedir.
Ayn zamanda Trk baheleri glizar (gl bahesi), lalezar (lale bahesi), emenzar (ayrlkimenlik) szckleri ile anlarak kavram zenginliine sahip olmutur. Sultanlara ait saray, kasr, kk baheleri ise has bahe olarak adlandrlmtr. O dnemlerde balar ve baheler yararl rn veren ilevsel alanlar olmakla
beraber, insanlarn rekreasyon gereksinimlerini de karlayan ilevsel ve estetik
ak alanlar olarak da deerlendirilmitir (Grenli 2010).
Orta Asyadaki eski Trk topluluklarnn inan sistemlerine gre; yaratann
tecellisi olan gk, da, rmak, ta ve aa kutsaldr. Eski Trk kltrlerindeki
bahe olgusu, gebe ya da yar yerleik yaam biimi ile inan sistemi arasndaki
etkileiminin ortaya konulmasna olanak tanmtr. Bu inan bahenin ekillenmesinde etken olarak Trk bahe sanatn her dnemde etkilemitir (Ergun 2004,
Tazebay ve Akpnar 2010).
3. TRK BAHE KLTRNN OLUUMU
Orta Asyada ou hayvanclkla geinen gebeler olarak, steplerde adr
yaam srdren Trk topluluklar aknlara, yamacla, harekete ve klar ova,
vadi veya rmak kys (klak), yazlar da yamalarna (yayla/yaylak) olmak
zere srekli yer deitirmeye dayal gebe bir kltre ve yaam biimine sahiptirler. Anadoluda Seluklu kltrnde mevsimlik veya yazlk-klk farkl mekn
tercihlerini ieren yaam biimleri Trk toplumlarnn doay, yaama alan olarak kabul ettikleri grlmektedir (zcan 2004, Tanyeli 1996).
Trklerin, 10. yzyldan itibaren Orta Asyadan ger, yar ger ve kentli
gruplar olarak kitleler halinde Anadolu topraklarna yerlemeye balamasyla
birlikte Anadolunun tarihsel, kltrel, demografik ve mimari yaps deiim dnm srecine girmitir. Bu srete bahe olgusu, Trk kltrnn nemli bir
paras haline gelmitir (Aslanolu Evyapan 1972, Evyapan 1991, Akdoan 1995,
ztan 2004, Wallace 2007).
Trk toplumunun yerleik yaam biimine getii Anadoluda, bahe olgusunun doala yakn dzenlemeler biiminde belirginletii gzlenmektedir
(Tarhan 1998). Trklerin doaya olan saygs, doal form ve dzenli yaam ekli
ile Anadolunun kendine zg iklimsel yaps ve corafi zelliklerinin sunduu
323
gerek toprak ve rn verimlilii gerekse farkl ve zengin bitki deseninin akmas sonucu, Anadolu Trk bahesinin karakteristik yaps olumutur (Ku ahin
ve Erhan 2009).
4. SELUKLU DNEM BAHE KLTR
Trkler, Anadolu Seluklu Devleti dneminde doal peyzaj alanlarn ilevsel, ekonomik ve estetik tasarmlar ile deiim dnm srecinde Trk bahe
kltrn yeni ve farkl bir noktaya tamtr.
Seluklu dnemi baheleri doaya saygl, evre ile uyumlu (Grenli 2010,
Merdolu Bilalolu 2004, ztan 2004), yaln ve ilevsel (Evyapan1974, Grenli
2010) baheler olarak tanmlanmaktadr.
Trkler g ettikleri Anadolu topraklarnda yaam meknlarn, var olan doal kaynaklar en uygun ekilde kullanabilmek amac ile suyun en bol, meknn
en havadar, bitki rtsnn en zengin, av hayvanlarnn en youn olduu doal
alanlara kurmulardr (ztrk 2008). Bu dorultuda yerleik yaama gei srecinde Trklerin ekonomik ve ilevsel bahe oluturma bak asna sahip olduklar grlmektedir. Seluklu bahe kltr, tarma dayal retim alanlar niteliindeki babahe ve sebzemeyvelik alanlarnn, elencedinlenme alanlarnn,
av parklarnn ve mesire amal bahelerinin kullanmna dayanmaktadr (zcan
2004).
Orta Asya ve ran Trk-slm kltr temelinde Anadolunun en nemli
kentleri olan Konya, Kayseri, Sivas, Erzurum, Amasya, Krehir, Alanya, Nide,
Antalya, Aksaray, Kubd-bd gibi kentlerde ve yakn evrelerinde Seluklu Sultanlar tarafndan mevsimlik yer deitirme ya da mesire amal ilerinde saray
ve kklerin olduu bahelerin yaptrld kaydedilmektedir (Gltekin 1991,
Memlk 2013, zcan 2004, Redford 2008).
Anadolu Seluklu kentlerinin birou, Horasan yresinde devlet kuran KarahanlGazneli ve Byk Seluklu kltrlerinin nemli bir imgesi olan bahe ve
sulama kanallar ile av parklarkkleri evrelenmitir. Bu alanlar, Seluklu
kentlerin art blgelerinin paras olarak Sultan ve emirbeylere ait zel dinlenme
elence bahelerinden olumaktadr. Seluklularn, ayn zamanda, kervansaraylar
ve kervan yollar boyunca tarmsal retim faaliyetlerine ynelik tarm baheleri
olarak tanmlanabilecek ekimdikim alanlar oluturduklar da sylenebilir.
324
Anadolu Seluklu Devletinin bakenti Konya ve dier Seluklu kentlerindeki

zellikle saray ve kklere ait Seluklu bahelerinin kalntlar tamamen gn
na kartlmam olsa da, yazl kaynaklardan bahelere ilikin birtakm bilgileri derlemekyorumlamak mmkndr (Memlk 2013). rnein, Evliya elebi
seyahatnamesinde Konya'da gzellii ve bereketiyle bir Seluklu bahesi olan ve
Ba Meram olarak ifade edilen nl Meram Baheleri gnmze kadar ulaabilmitir (Gkyay 1996).
4.1. Seluklu Bahelerinin levsel zellikleri
Seluklu baheleri iin iki farkl tasarm yaklamndan sz etmek mmkndr. Birincisi, d bahe ve doa ile btnleen mesire yerleri ve benzeri alanlar
gibi byk lekli bahelerdir. kincisi ise, i bahe ve mimari ile btnleen ie
dnk ev, konak ve saray baheleridir. Bu noktada, byk ve geni dzlklerde
yaplan geleneksel oyun ve avclk ierikli etkinlik alanlar ile askeri manevra faaliyet alanlar, lek ve kapsam gereince ilevsel adan bahe olgusunun inceleme konusu dnda braklmtr. Dolaysyla, Seluklu babahelerini fonksiyonel zellikleri asndan iki balk altnda deerlendirmek mmkndr.
1. Seluklu Sultanlar ile nemli devlet adamlarnn yazlk ikametghlar olarak kentlerin yakn evresinde yer alan dinlenmeelenme ve mesire amal alanlar niteliinde olup ierisinde saray ve kklerin olduu babahelerdir (zcan
2004). Bu baheler, somut rneklerini mevcut Seluklu kk ve saray kalntlarndan veya ada kaynaklardan grlebilen, Osmanl dneminde has bahe olarak adlandrlan, Seluklu Sultanlar ile emirbeylerine ait saraykklere ait zel
baheler niteliindedir. Bu baheler arasnda zellikle Alanya evresindeki kklere ait baheler rnek verilebilir (Redford 2008). Ayn zamanda, Konya'da "Cimcime Kk ve bahesi olarak bilinen Klaslan Kk ve Beyehir Gl kysndaki Kubadabad Saray ve baheleri ile Kayseride su kayna kenarnda kurulu
Keykubadiye Saray gibi saray baheleri Seluklu dneminin nemli saray baheleri arasnda saylabilir (Altun 2010, Ocak 2006).
Tarihi kaynaklarda, tarmsal peyzajn grsel etkisine sahip olan yazlk saraylar, av alanlar ve yksek duvarlarla evrili iyi sulanan bahelere sahip bir ehir
olarak tarif edilen (bn-i Bibi 1996), Beyehir Gl kysndaki Kubadabad Saraynda firdevs ad verilen bir av hayvanlar bahesinin varlna iaret etmektedir
(Aslanapa 1963, Aslanapa 1984).
325
Kayseride su kenarnda bulunan Keykubadiye Saray, dneme ilikin tarihi

kaynaklarda; Bahesinde yeil bir deniz vard. Yzen balklarn kulaklarndaki
halkalar altndan, srtlarndaki zrhlar gmtendi. Sultan bir eyvanda oturur,
eyvann nnde suyunu kevser suyundan alan ve gl suyu aktan bir eme vard. Her yer ayr, imen ve gl idi. O bahe ki; sanki oraya alan kap firdevs
cennetine alrd eklinde dile getirilmesi, firdevs ya da cennet benzetmeleri balamnda ranslam kltrnn etkisine yorulabilir (bni Bibi 1996).
Bu bilgilerden, Seluklu Sultan baheleri ya da has baheler, zenginliin ve
yetkinin de simgesi olarak, Sultan ve maiyetinin zevk, sefa ve muhabbet
meknlar olarak ifade edilebilir. Bu adan, mzik ve edebiyat bata olmak zere
elendirici, enlendirici birlikteliin olduu, keyif verici eylerin yenilip iildii,
rengrenk ve kokulu ieklerin, su seslerinin doldurduu lirik bir mekn olarak
tasvir edilebilir.
2. Mevlevilik veya Ahilik bata olmak zere dinimesleki ve sosyal rgtlenmelerin ritel ve seremoni biimindeki hdrellez ve ba bozumu gibi zel gnlere ait zel trenayinin gerekletirildii ba-bahelerdir. Bu bahelere rnek
olarak Konya yaknndaki Mevln Celleddin-i Rmnin de sklkla ziyaret ettii Ba Meram (Meram Baheleri) verilebilir (Taneri 1978). Ayrca Konyada Reideddin Vakf sebzelikleri, Mevln Baheddin-i Bahri balar, Emir Necmeddin
ve eyh Kerimddin-i Kala bostanlar gibi tarmsal alanlarn da zaman zaman
mesire faaliyetleri iin kullanld sylenebilir (zcan 2004).
4.2. Seluklu Bahe Tasarmn Etkileyen Etmenler
Seluklu bahesinin peyzaj tasarmn etkileyen etmenler; kltrel, corafi,
felsefi, dini etkileimler olarak deerlendirilmitir. Bu bilgiler dorultusunda Seluklu bahe tasarm ilkeleri ve meknsal kurgusu 6 balk altnda ele alnmtr.
1. Doal etmenler
Anadolu Seluklular gebe yaantsnn bir uzants olarak d meknda yaamaya byk nem vermilerdir. Bu nedenle en kk konuttan saraylara kadar
yaplan yaplar iin yer seiminde evresel, iklimsel ve grsel/estetik etkiler gz
nnde bulundurulmutur. Bu dorultuda ncelikle arazinin genel konumuna
(su varlnn olduu blge), arazi karakteristikleri (eim ve manzara), iklim koullar gibi evreseldoal etmenler, Seluklu bahe kurgusunda etkilidir (Aslanolu Evyapan 1972, Erdoan 1958, Evyapan 1991).
326
Doaya saygl ve evre ile uyumlu baheler, doal form ve dzenden holanma duygusu ve doal yapsna en az mdahale baheyi biimlendiren etmenlerden bir tanesidir (Grenli 2010, Merdolu Bilalolu 2004, ztan 2004).
2. BakManzara ve Yneli
Trklerin Anadolu ncesi gebe ve yar yerleik yaam biiminin meknsal
tezahr olarak, bahelerin ak grlmanzaral olmas nemli grlmtr
(Aslanolu Evyapan 1972). Nitekim bu zellik tarihi kaynaklarda zellikle vurgulanmaktadr. Bu adan, Seluklu sultan Aladdin Keykubadn Beyehir Gl
kysnda ina ettirdii saray ve bahelerden oluan Kubadabadn konumuna
ilikin cennet gibi gzel bir da etei biimindeki betimlemeler, manzara etmeninin yer seimindeki etkisini aka gstermektedir (Ibni Bibi 1996).
3. Su Varl
Trk bahe tasarmn etkileyen nemli bir etmen, yaamsal olma nitelii ile
doal ya da yapay su kaynaklardr. Su gesi, bahe tasarmnda sadece bitki
aa varl iin deil, ayn zamanda mimari bir ge olarak da etkili olmutur.
Seluklu dneminde Konya kentinin dousunda sultanlarn elenme-dinlenme
mekn olan Kk-i Sebz adl saltanat saray yaknlarnda, kentsel su sistemine
balanan suni bir gl yaptrldna dair bilgiler vardr (zcan 2004).
4. Yaamsal Gereklilikler
Bahe tasarmn etkileyen etmenler arasnda, yeme, ime ve uyuma gibi yaamsal gereklilikler ile depolama, tarmsal retim ve savunma ilevi ile elenme,
dolama ve dinlenme gibi ihtiyalar da saylabilir. Bu ynyle, bahe tasarmnn
ncelikli hedefi yaanacak mekn olarak kurgulanmas olarak grlebilir. Bu adan, baheler sadece mesire alanlar ya da elence baheleri olarak deil, ayn
zamanda tarmsal alanlar olarak da kullanlmtr.
5. EstetikGrsel Kayglar
Doa ve evreye manevi bir anlam yklenmesi dorultusunda bahenin ekillendiini grmek mmkndr.
Bahe tasarmnda simetriye dayal bir
tasarm anlay ortaya konulmad sylenebilir. Bu yaklamla yap ile bahe
arasnda simetriyi oluturacak belirgin bir aksn bulunmad, d meknda,
oturma ve yemek yeme alanlar, kk yaplar ana yap ile btnlk oluturduklarn sylemek mmkndr.
327
6. Mahremiyet
Seluklu bahe kltrn biimlendiren etmenlerden bir bakas ise, yaam
kltr temelinde mahremiyet olgusudur. Trklerin geleneksel yaam tarznn
slam kltr etkisinde yeniden biimlendirilmesi, zel baheler boyutunda genellikle mahrem ve ie dnk tasarm anlaynn yerlemesinde etkili olmutur
(Grenli 2010).
4.3. Bahe Tasarm Elemanlar
Anadolu Seluklu bahe dzenlemelerinde kullanlan tasarm elemanlar, tarihi kaynaklardan edinilen bilgiler nda incelenmitir. Bu balamda Seluklu
bahe tasarmnda etkin olarak kullanlan tasarm elemanlar, bitkisel elemanlar
ve su geleri olarak belirlenmitir.
1. Bitkisel Elemanlar
Seluklu bahe tasarmnda doal yap unsuru olarak kullanlan bitkisel elemanlar, ba, bostanlar (zm balar), meyveliksebzelikler ile meyve aalar,
yemilikler ve iek bahelerinden olumaktadr (Aran 1972, Akbay 2006, Erdoan 1997, Grenli 2010, Tuner 2009). Bu erevede, meyveliksebzelik veya ba
bahelik alanlar ilevsel adan rn verme zellii ile ekonomik olarak deerlendirilmitir.
Seluklu bahelerinde dinsel adan, Trk kltrnde kutsal bir varlk simgesi olduuna inanlan aa gesi, nemli bir bitkisel unsur olarak grlmtr.
Aa gesi, gerek glgelik gerekse prestij ve dinsel imaj gesi olarak, bahe tasarmlarnda youn olarak kullanlmtr (Bornoval 1999). Bu noktada, nar aac
rneinde, byk boylu ve geni tepeli aalarn glgeli meknlar yaratma asndan kullanld anlalmaktadr (ahin ve Erol 2009).
Seluklu bahe dzenlemesinde iek gesi de zel bir yere sahiptir (Tuner
2009, Grenli 2010). Seluklu ve Osmanl dneminde nergis, smbl, gl ve lale
gibi ieklerin, bahe tasarmlarnda kullanld bilinmektedir (Mevlana Cellettin Rumi, Memlk 2013den). Trk bahelerinde, renk kompozisyonu ve desenler
oluturmak yerine kokusu ve gze ho grn iin iekler kullanlmtr. iek tarhlar yaln olup ounlukla tek iek tr kullanld grlr (Aslanolu
Evyapan 1972, Evyapan 1991). Ayn zamanda, ieklerin, havuz ve yap/bina evresinde tek tr ve tarhlar halinde kullanldklar anlalmaktadr. Seluklu ve Osmanl bahelerinde bitkisel elemanlar, su kanal boyunca sra aa kullanm ile
328
havuzlar etrafnda ayn tip bitkinin sralanmas biimindeki dzenlemeler, sk

grlen bir zelliktir (Merdolu Bilalolu 2004).
2. Su varl
Tarih boyunca insan yaamnn temel elemanlarndan bir tanesi de sudur.
rnein, insanlarn yer seimlerinin ana nedenlerinden birisi su varldr. Deniz
ve nehirler birok yerlekeye olanak salamtr (Evyapan 2000). Sanat tarihi ve
arkeoloji almalar insanolunun yerleik dzene getiinden beri yaam kayna olan suyu temel bir gereksinim (ime, temizlik, savunma, tama) olmann
yannda tarmsal (sulama), dinlenme, elenme, rekreasyonel ve sanatsal amalarla da kullandn gsteriyor.
Tarihi kaynaklardan elde edilen bilgiler dorultusunda Seluklu bahelerinde
kullanlan su eleri arasnda mermer havuzlar ve fskiyeler ile emeler ve sarnlar saylabilir. Bunun yansra zellikle babahe veya meyveliksebzelik
alanlardaki sulama kanallar da bu balamda deerlendirilebilir (Erdoan 1997,
Tazebay ve Akpnar 2010, Uslu 2002). Nitekim Seluklu dnemi seyahatname
kaytlarnda, bakent Konyadaki Kamerddin Bahesinde mermer kaideli ss
havuzlarnn varlna ilikin kaytlar, Seluklu bahesinde su esinin kullanmna rnek olmas bakmndan nemlidir (Konyal 1964, Kayaolu 1994).
5. SONU
Seluklu dnemi bahe kltrnn oluum srecini ve karakteristiklerini belirlemeyi hedefleyen aratrma sonunda, Trklerin Orta Asya'dan getirdikleri birikimi Anadoluya tarken, iletiimetkileime girdikleri dier toplumlardan
gzlemleyip, rendiklerini bir szgeten geirmi, bu topraklarn kltrel eitlilii ile zenginleen Anadoluya zg bir bahe kltrn yarattklar sylenebilir.
Bu sentez, hem ilevsel anlam ve gereklilikler, hem de grselestetik deerler asndan kendine zg olup Trklerin doal peyzaj, gzlem yetenekleri ve pratik
dnce tarzlar ile ekillendirmesinden olumaktadr.
Dolaysyla, Seluklu dnemi Trk baheleri; zel veya kamusal nitelikte olsun, doal peyzajn korunmas temelinde yaamsal gereklilikler ve yaam biimi
ile ilevsellik ilkeleri zerine kurulmutur. Bu itibarla, Trk bahesinin temel karakteristii, su ve bitkisel geler ile birlikte doal peyzajn tezahr olmas, sosyo-kltrel adan elencedinlenme veya mesire aktivitelerine olanak tanmasdr. Bunun yansra, ekonomik gereklilikler olarak tarmsal retim aktiviteleri ile
dini inanlar balamnda, hatta askeri faaliyetler veya avclk, evgen vb. geleneksel oyunlar asndan da bahelerin etkin ilevi olduu belirlenmitir. phe329
siz, bu geni bir alana yaylan ilevsel kullanm, Trk bahe kltrnn Orta Asyada Anadoluya uzanan serveninde, Trklerin farkl kltrler ile temaslarnn
sentezini vurgulamas bakmndan nemlidir.
Tarih boyunca farkl dnemlerde yaplan bahelerin zelliklerinden o dnemlerin siyasi, sosyal, kltrel, dini, geleneksel ve ekonomik gstergelerin izlerini grmek mmkndr (ahin ve Erol 2009, Tazebay ve Akpnar 2010, Yaar ve
Dzgne 2013). Trk yaam biimi ve birikiminin zaman mekn deiimi kapsamnda Trk bahelerinin bir dnemini temsil eden Seluklu bahelerinin zelliklerinin gndeme getirilmesi bu izlerin gelecek nesillere aktarlmasnda vesile
olaca dnlmektedir.
TEEKKR
Anadolu Seluklu kent kltr konusuna ilikin bilgisini, nerilerini sunan
ve ilgili kaynaklara ulamam salayan Pamukkale niversitesi Mimarlk ve Tasarm Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm retim yesi Sayn Do.Dr. Koray zcana teekkr ederim.
330
KAYNAKLAR
Akbay V. A., 2006 Antakya rneinde Tarihi Ev Baheleri Mustafa Kemal

niversitesi Ziraat Fakltesi Enstits Peyzaj Mimarl Ana Bilim Dal
Yksek Lisans Tezi, S. 76, Antakya.
Akdoan, G.,1995. Dnden Bugne Bahe Kltrmz. Sanat Dnyamz,Bahe Kltr, aylk Kltr Dergisi, Yap Kredi Yaynlar. 58, stanbul, s. 7-14.
Altun, A., 2010. Osmanl Saraylar. stanbul niversitesi Ders Notlar,
http://www.istanbul.edu.tr/Bolumter/puzelsanat/osmanlisaravlari.htm.
Aran, S., 1972. nsan Peyzaj likileri Ankara niversitesi Peyzaj Mimarl
Ders Kitab Yayn No: 2. Ankara.
Ar, Ylmaz, 2005. Amerikan Kltrel Corafyasnda Peyzaj Kavram, Dou Corafya Dergisi, Say:13, S:311-340, Konya.
Aslanapa, O., 1963, Yeni Aratrmalarda Trk Saray ve Kklerinin Yeri,Trk Kltr, say:3, sayfa:2328.
Aslanapa, O., 1984, Trk Sanat II; Anadolu Seluklularndan Beylikler Devrinin Sonuna Kadar, Kervan Yaynlar, stanbul.
Aslanolu Evyapan, G. 1972 Eski Trk Baheleri ve zellikle Eski stanbul
Baheleri, Ankara.
Bornoval, S., 1999. slam Dnyasnda Bahe ve Evren Anlatm. stanbul
Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Y. Lisans Tezi, 95s, stanbul.
nar S.ve Krca S. 2010. Trk Kltrnde Baheyi Alglamak, stanbul
niversitesi Orman Fakltesi Dergisi,2010, 60 (2), s. 59-68.
Erdoan, M., 1958. Osmanl Devrinde stanbul Baheleri, Vakflar Dergisi,c.
IV, s. 152-182.
Erdoan, E.,1997. Tarih inde Trk bahesi. evre ve nsan Dergisi, 37: 2429.
Ergun, Pervin (2004). Trk Kltrnde Aa Klt. Atatrk Kltr Merkezi, Ankara.
Evyapan G. 1991 Bahe, DA (Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi)
IV, Ankara, s. 478.
Gkyay O., . 1996. Evliya elebi Seyahatnamesi, Cilt. I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Gltekin, E., 1991. Bahe ve Sanat Tarihi. ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Ders Kitab No:94, .. Ziraat Fakltesi Ofset ve Teksir Atlyesi,
Adana.
Grenli, Ekrem, 2010. Kentsel Yeil Alanlarn (Park ve Bahelerimizin) Bakm ve Onarm Teknii. Elma Teknik Basm Matbaaclk Ltd.ti. Ankara.
bni Bibi, 1996. El Evamir'lAla'iye Fil Umuri'lAla'iye (Seluk Name).
ev. Mrsel ztrk. Ankara: TTK Yay.
331
Jordan-Bychkov, Terry. G. and Domosh, Mona, 2003, The Human Mosaic, A

Thematic Introduction to Cultural Geography. Ninth Edition,
W.H.Freeman and Company, New York.
Kayaolu, smet, 1994, El-Hereviye Gre XIII. Yzylda Anadoluda Ziyaret
Yerleri, XI. Trk Tarih Kongresi, II, Ankara, 733740.
Kayakent, T., 1999. Tarih inde Bahe Olgusu ve Eski Trk Bahelerinin
Gnmz Bahelerine Dnm Sreci. stanbul Teknik niversitesi
Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, 139s, stanbul.
Konyal, brahim Hakk, 1964, Konya Tarihi, Konya Belediyesi Yaynlar,
Konya.
Ku ahin, C. ve Erhan E., U., 2009. Trk Bahelerinin Tasarm zellikleri.
Memlk, Yaln, 2013. Anadoluda Trk Bahesi ve Bahe Kltr
Merdolu Bilalolu, G.A., 2004. Kahramanmarataki Tarihi Konutlarda
Trk Bahe Kimliinin Belirlenmesi zerine Bir Aratrma. Ankara
niversitesi Fen Bilimleri Enstits Peyzaj Mimarl Anabilim Dal,
Doktora Tezi, 295s, Ankara.
Ocak, E., 2006,stanbuldaki Tarihi Parklarn Gnmz Kullanm levleri
Asndan rdelenmesi Yksek Lisans Tezi Peyzaj Mimar stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits
zcan, K., 2004, Anadoluda Toprak-nsan likileri zerine Bir AratrmaSeluklu anda Konya Kent Peyzaj. Konya Kitab VII, 8393, Konya
Ticaret Odas Yaynlar, Konya
ztan, Yksel, 2004. Yaadmz evre ve Peyzaj Mimarl, Tisamat Basm Sanayi, 304s, Ankara.
ztan, Y., 1995. The Properties of Turkish Gardens, Maison Francaise 1-2.
ztrk, S., 2008. Trk Bahesi zerinde Aratrmalar. Bakent niversitesi,
GSTMF, Mimarlk Blm niversitesi Fen Bilimleri Enstits Peyzaj
Mimarl Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, 124s, Antalya.
Redford, Scott, 2008. Anadolu Seluklu Baheleri, Eren Yaynlar, stanbul.
ahin, K.C. ve Erol, E.U. 2009. Trk Bahelerinin Tasarm zellikleri. Sleyman Demirel niversitesi Orman Fakltesi Dergisi, (2): 170-181.
Taneri, A., 1978. Trkiye Seluklular Kltr Hayat; Menkbl Arifn Deerlendirmesi, Bilge Yaynlar, Konya.
Tanyeli, U.,1996. Anadoluda Bizans, Osmanl ncesi ve Osmanl Dnemlerinde Yerleme ve Barnma Dzeni. Tarihten Gnmze Anadolu'da
Konut ve Yerleme. T.C. Babakanlk TOK II. B.M. nsan Yerleimleri Habitat Konferans Bildiriler ve Sergi Kitab. 405-471.
Tarhan, B., 1998. Dolmabahe Saraynn ve Aynalkavak Kasrnn Trk Bahe Sanatndaki nemi ve Yeri A.. Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, s:54. Ankara.
Tazebay, lkden ve Akpnar, Nevin, 2010. Trk Kltrnde Bahe. Bilgi
Dergisi, 54: 243-253.
332
Tuner, Mehmet, 2009 Osmanl Dneminde stanbul'da Mesire Yerleri, Doal ve Halka Ak Parklar I. stanbulda Osmanl-Trk Bahe Mimarisi
http://mehmet-urbanplanning.blogspot.com.tr/2009/07, eriim tarihi :
03.04.2014
Turgut, Hilal, 2012. Tarihi Trk Bahelerinde Havuz Yaplar, Tarih Kltr
ve Sanat Aratrmalar Dergisi (ISSN: 2147-0626), Vol. 1, No. 3, KarabukUniversityhttp://kutaksam.karabuk.edu.tr/index.php
Uslu,
F.R.,
2002.Osmanl
devrinde
bahe
Sanat.
http://peyzaj.org/osmanli-devrinde-bahcecilik/#more-6368
Wallace, M., 2007. Gemiten Gnmze Trk Kltrnde Ev Bahesi
Anlay zerine Aratrmalar. Ege niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Peyzaj Mimarl Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, 258s, zmir.
Yaar,Y. ve Dzgne, E. 2013. Peyzaj Tasarmna Srdrlebilirlik Kavramnn Entegrasyonu: Bir Stdyo almas, nn niversitesi Sanat Ve
Tasarm Dergisi. ISSN: 1309-9876, E-ISSN: 1309-9884, Cilt/Vol. 3 Say/No.7, 31-43.
333
334
ELDE BR ULU INAR:

EYH AL SEMERKAND VE NESL
Ensar KSE *
zet
Semerkand doumlu olan eyh Ali, 15. yzyl balarnda Anadoluya g eden lim ve
mutasavvflardan biridir. Timurun Anadolu istilasn takip eden yllarda, Karamanoullar
hkimiyetindeki Lrendeye gelmi; sonra el topraklarnda Zeyne kasabasna yerlemitir.
Vefatndan sonra burada adna yaplan trbe ve zaviye, Osmanl asrlar boyunca faal kalmtr. te bu almada, eyh Ali Semerkandnin menkbev hayat hikyesi ve Acemden Ruma
gelii ele alnmtr. Ayrca onun neslinden elde kimlerin mevcut olduu meselesi, Osmanl
dnemi tahrir defterlerindeki kaytlardan hareketle incelenmitir. Bu kaytlarda sklkla zikredilen Zeyne-oullar ile Semerkand arasnda bir irtibat kurulmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler
el, Acemden Anadoluya G, eyh Ali Semerkand, Zeyne-oullar.
A GREAT PLANE IN EL: SHEIKH AL SEMERQAND

AND HIS GENERATION
Abstract
Sheikh Ali who was a scholar and mystic, was born in Samarqand and he migrated to
Anatolia in the early 15th century. He first came to Lrende in Karamanoullar domination
in the years following the invasion of Timurs Anatolia. Later he moved to the town of Zeyne
in el territory. After the his death, a tomb and lodge were built in the town and they remained active during the Ottoman era. We discussed in this study that Sheikh Ali Semerqandis
legendary life story and the his arrival from Persia to Anatolia. Besides, was
Keywords
el, Migration from Persia to Anatolia, Sheikh Ali Semerqandi, Zeyne-sons.
Dr., Milli Eitim Bakanl. ensarkose@gmail.com
335
GR
eyh Ali Semerkand, uzak diyarlardan gelip, orak Rum iklimine ektii tohumlar zamanla ulu birer nara dnerek asrlarca yaayan, Anadolunun gnl sultanlarndan birisidir. Muadili dier biroklar gibi Semerkandnin de,
menkbeler ve kssalarla harmanlanarak efsaneleen hayat hikyesinde, hakikatin
nereden balayp nerede bittiinin aslnda pek de ehemmiyeti yok gibidir. Zira
Toroslarn eteinde irin Zeyne kasabasndaki mtevaz trbesi, mazide olduu
gibi bugn de, dnyev ve uhrev skntlarna are arayanlarca ziyaret edilmekte;
kasaba yolu zerindeki asrlk nar aalarnn kklerinden kan ve bir yazarn
ifadesiyle kayna Semerkanda dayanmakta olan souk sular 1, susam gnlleri serinletmeyi srdrmektedir. Ama yine de bu durum, merakl aratrmaclarn Semerkandye dair hakikati arama gayretlerine bir mni tekil etmemitir. Ne
var ki, ortaya konan bir dizi almaya ramen, bu gnl sultannn hayat ve nesli zerindeki sis perdesi henz tam manasyla giderilememitir.
Merhum brahim Hakk Konyal, neredeyse yarm asr nce, bizzat Zeyne kasabasn ve buradaki trbeyi de ziyaret ederek, zellikle kitabelerden elde ettii
bilgileri, Osmanl tahrir ve vakf defterlerindeki kaytlarla desteklemek suretiyle,
eyh Ali Semerkand hakknda ilk nc almay yapm; ayrca Semerkandnin
Menkbnmesini inceleyerek, burada anlatlan hayat hikyesini aktarm; eyhin
devam eden nesline dair baz gzlemlerini de yazmt 2. Takip eden yllarda her
ne kadar baz mahall aratrmaclarn meseleye ilgisi devam etse 3; birka akademik almaya konu olsa4 ve mnhasran Menkbnme zerinde tafsilatl bir tez
Fatih Bayram, Timur stilasna Beylikler Dnyasndan Bak: Karaman Diyarnda Cennet Baheleri, Prof. Dr. Erdoan Merile Armaan, stanbul 2013, s. 316.
brahim Hakk Konyal, Abideleri ve Kitbeleri ile Karaman Tarihi, Ermenek ve Mut Abideleri, stanbul
1967, s. 193 vd.
Neri Atlay, eyh Aliyy-i Semerkand, Konya 1965; D. Ali Glcan, Karaman Velilerinden eyh Ali-ys
Semerkandi ve Kemal mmi, Karaman 1987; Doan Atlay, eyh Ali Semerkand Hakknda, el
Kltr, Yl: VIII, Say: 31 (Mersin, Ocak 1994), s. 3-5; Mustafa pan, eyh Aleddin Ali Semerkandnin Hayat, Eserleri ve Kiilii, eyh Aleddin Ali Semerkandyi Anma Toplants, Zeyne,
02.07.1994, s. 157-169.
eyh Ali Semerkandnin hayat ve eserleri hakknda: Osman Gen, Alaeddin es-Semerkand, Hayat,
Eserleri ve Tefsirdeki Metodu, Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans
Tezi, Samsun 1996.
336
de yaplsa da5, zellikle eyhin nesline dair Konyalnn yazdklarna kayda deer ok fazla bir ey ilave edilememitir. Bununla birlikte daha nce tarafmzdan
kaleme alnan bir eserde, Semerkandnin hayat, zaviyesi ve nesline dair sregelen tartmalar gzden geirildikten sonra, Babakanlk Osmanl Arivinden ve
mahall kaynaklardan elde edilen baz belgeler yaymlanmak suretiyle, tartmalara katk yaplmaya allmt6. Keza yakn tarihlerde tamamlam olduumuz
doktora tezinde de, 18. yzyl ariv kaynaklarnda, eyhin neslinden geldikleri
aka belirtilmi olan ve elin en gl yan hnednn oluturan Sunullah
Paa-zdeler tafsilatl ekilde ele alnm; bu meyanda sz konusu hnednn,
eyh Ali Semerkand ile olan akrabalk ba hususuna da ksaca deinilmiti 7. Ne
var ki, 17. yzyl sonlarndan itibaren Osmanl Devletinde, vergi muafiyeti ve
toplumsal nfuz salama imtiyazndan yararlanmak iin seyyid snfna geilerde belirgin artlarn olmas, buna karlk sz konusu zmrenin kaytlarnn
tutulmasnda yeterince hassas davranlmamas, ge tarihli tahrir ve dier ariv
kaytlarna ihtiyatla yaklalmasn icap ettirdii gibi; klasik dnem defterlerine
mracaat da zorunlu klmt.
te aratrmamzn ana k noktasn bu zorunluluk tekil etti. ki alt balk
hlinde dnlen makalede ncelikle, bata eyh Ali Semerkand Menkbnmesi
olmak zere dier kaynaklardan elde edilen malumatla, Semerkandnin menkbelerle harmanlanm hayat hikyesine baklacak; bu meyanda, onu Acemden
Ruma ge motive eden unsurlarn neler olduu ve nasl bir konjonktrde geldii gibi hususlar zerinde durulacaktr. kinci balkta ise, eyhin vefatndan sonra neslinin devam edip etmediine dair, dnemin kaynaklarnda ve zellikle de
tahrir defterlerindeki kaytlar incelenecektir. Timar ve zeamet defterlerinde karlalan Zeyne-olu eklindeki kaytlarn, eyh Ali Semerkandnin olu Zeynelbidinle alkal olabileceine dair kuvvetli ihtiml zerinde durulacak ve bu
kaytlardan hareketle yeni bir aile silsilesi de karlmaya allacaktr.
smail Hakk Mercan, eyh Alaeddin Ali b. Yahya es-Semerkand ve Menkb-nmesinin Transkribe, Tahlil
ve Tenkidi, Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Kayseri 1996. Mercan, bu
tezden hareketle, Menkbnmenin zeti ve tahlilini ihtiva eden ayr bir kitap da (eyh Aleddin Ali
es-Semerkand ve Menkb-nmesi, Ankara 2009) kaleme almtr. Biz tezi grme frsat buladmz
iin, kitaptaki zetlere mracaat etmek zorunda kaldk.
6 Ensar Kse, Mut (Claudiopolis), stanbul 2011, s. 615-638.
7 Ensar Kse, yanlar anda el Sancanda Sosyal Hareketlilik, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Doktora Tezi, stanbul 20013, s. 169 vd.
5
337
I. EYH AL SEMERKANDNN MENKIBEV HAYAT HKYES

Fuad Kprl, Trk edebiyatnn ilk mutasavvflar olan Ahmed Yesev ve
Yunus Emre hakknda yazd mruf eserinde, bu tarih ahsiyetlerin hayat
hikyelerini, menkbev ve tarih ynleriyle ayr ayr ele alm; halkn muhayyilesi zerinde kuvvetli izler brakan her ahsiyetin, daha kendileri hayatta
iken menkbelerinin teekkl ettiine dikkati ekmi; asrlar boyunca bir nesilden
dierine aktarlarak sregelen menkbelerin, itima vicdann ortaya kard bir
rn olmas hasebiyle, kymetli ve aratrlmaya deer olduuna vurgu yapmt8. Menkbnmelerde anlatlanlarn sadece hayl rn hikyeler olmayp, bunlarn ayn zamanda dneminin siyas, sosyal ve kltrel yaamna dair kymetli
bilgiler de verdiine iaret eden dier baka aratrmalarla, bu nevi eserlerin ihtiyatla ve dikkatle ele alnmas hlinde, tarih kaynak olarak kullanlmasnn pekl
mmkn olabilecei anlalmtr9. Buradan hareketle menkbelerin, eyh Ali Semerkandnin hayat hikyesinin ina edilmesinde de vazgeilmez bir yeri olduunu sylemeliyiz. Zira Semerkandnin ahs yaamna dair mevcut malumat,
neredeyse tamamen Menkbnmede anlatlanlardan ibarettir. Bunun haricinde
Osmanl kronikleri ve biyografi kitaplarnda adndan nadiren ve olduka muhtasar ekilde sz edilir.
A. Ruma Gten nceki Hayat
Olduka uzun bir hayat srm olduu anlalan ve Anadolu corafyasna
geldiinde yz yan gemi bulunan eyh Ali Semerkandnin hayatna dair,
ncelikle Osmanl tarih ve biyografi yazarlarnn eserlerinde verilen malumata bir
bakalm. Mesel Nianc Mehmed Paa, Sultan II. Murad devri ulem ve meyihi
arasnda zikrettii Ali Semerkand hakknda, Molla Seyyid Alddin bin Ali Semerkand, Ruma gelp Lrendede tavattun idp tefsir yazmdur; beynel-ulem hayli
makbul tefsirdr demekle yetinir10. Yazd tefsirin, limler arasnda muteber sayldn sylemesi dikkat ekicidir. Ktip elebinin mehr eserinde ise, eyh
Ali Semerkandnin Bahrul-ulm adl tefsirinden bahsedilirken, kendisi hakknda
da unlar sylenir: Yazar, erdemli eyh Seyyid Alddin Ali b. Yahya es-Semerkand,
sonra Karamandir. eyh Alddin el-Buharnin rencisidir. Sekiz yz altm yl civarnda Lrendede lmtr. Bu kitap byk bir kitaptr, iinde yararl nemli eyler vardr. Bunlar tefsir kitaplarndan seti ve bunlara ak bir anlatmla kendinden de yararl
Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1966, s. 21.

Menkbnmelere dair genel bir deerlendirme iin uraya baklabilir: Haim ahin,
Menkbnme, DA, C. 29 (stanbul 2004), s. 112-114.
10 Ninc Mehmed Paa, Tevrih-i l-i Osmn, Haz. Mehmet Yast, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Yksek Lisans Tezi, Konya 2005, s. 105.
8
9
338
eyler ekledi. Drt cilttir, Mcdele suresine ulat11. Yazarn, Semerkandnin

Lrendede vefat ettiini sylemesi hatal olmaldr. Zira o, trbesinin bulunduu
Zeyne kasabasnda vefat etmitir.
eyh Ali Semerkandden bahseden bir dier Osmanl yazar olan Hoca
Sdeddin Efendi, seyyidlerin vnc olarak niteledii Semerkand hakknda u
bilgileri verilir: nci gibi dktrleriyle parlak naklar meydana getiren keleminin
rnleri, birer ekerleme, bu akc yazlar yazan kalemin ucuysa bir eker tanesiydi. Bilgeleriyle nen ol diyar ki, bilim ve olgunluun madeni, bilginlerle olgunlarn da toplandklar bir lkeydi. Orada alkanlk eragn tututurup, bilim alannda olgunluk
snrna dayandktan sonra tasavvuf yolunu tutmutu. Bu yolun da sonuna erienlerden
olmu ve ayan Rum diyarna basmakla bu lkeyi ereflendirmi, Lrendeye yerlemiti. Drt cilt tutarnda bir tefsir yazmtr. Mcdele suresine dek getirmitir Yz elliden fazla yaad herkese bilinir. Hatta iki yz bulduunu syleyenler de vardr. Tanr
en iyi bilendir12. Burada Semerkand, mahhas bilgiden ziyade vc adal szlerle resmedilmeye allmtr. Yine de, nce ilm tekmln saladktan sonra,
olgunluk anda tasavvuf yoluna girdiinin sylenmesi dikkat ekicidir.
Semerkand hakknda Muhammed Mecd de unlar yazar: Semerkandda
dodu; Semerkandn din limlerinden, kendisini gelitirici ve biimlendirici dersler ald.
Kendisini gelitirdikten sonra bir sufi gezgin hline geldi. Manevi mkemmelliklerin en
ykseklerine ulat. 150 yl mr srd13. Sicill-i Osmande verilen bilgiler ise undan ibarettir: Aleddin Ali: Aslen Semerkandldr. Lrendede domu ve 840ta
(1436/37) vefat eylemitir. Ya 150ye ulamt. lim ve fzld14.
Grlecei zere tm bu kaynaklarda, Semerkand hakknda verilen malumat olduka muhtasardr. Ayrca Lrendede doduu, hicr 840ta vefat ettii
gibi hilaf- vki bilgiler de yer almaktadr. u hlde Semerkandnin hayat hikyesi iin, tek mufassal kaynak olan Menkbnmeye mracaat etmek bir zaruret
hlini almtr. Menkbnmede eyh Ali Semerkandnin ailesi ve hayatna dair
verilen bilgiler toplu hlde olmayp, eserin muhtelif yerlerine serpitirilmitir. Bu
bilgiler toparlandnda, eyhin hayat hikyesinin ana hatlaryla aadaki gibi
olduu anlalmaktadr.
Ktip elebi, Kefz-zunn an Esmil-ktbi vel-Fnn, C. I, Arapadan Tercme Eden: Rt Balc,
stanbul 2007, s. 222.
12 Hoca Sadettin Efendi, Tact-tevrih, C. V, Yalnlatran: smet Parmakszolu, stanbul 1979, s. 69-70.
13 Muhammed Mecd, akik- Numaniyye ve Zeylleri: Hadiku-akyk, Haz. Abdlkadir zcan, stanbul 1989, s. 102.
14 Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, C. I, Haz. Nuri Akbayar, stanbul 1996, s. 229-230.
11
339
eyh Ali Semerkandnin babas Seyyid Yahyann asl vatan irvandr. Fakat burann, artk gnmzde mevcut olmayan tarih irvan ehri mi, yoksa genel olarak Hazar denizinin batsnda kalan blge iin kullanld zere irvan
blgesinde, dier baka bir ehir veya kasaba m olduu ak deildir 15. Seyyid
Alinin babas irvanl Seyyid Yahya, Menkbnmenin ifadesiyle kmillerden ve
fazilet sahiplerinin efendisi, kermet ve tarikat ve tc sahibi ermi bir kiidir. Seyyid
Yahya bir mddet sonra irvandan Semerkanda g etmi; burada erfe, rife,
sliha ve mnfe bir kadn olan Tcl-Mestrt ile evlenmitir. Ali Semerkand on
iki yana geldiinde annesi vefat etmitir. Babas Seyyid Yahya hakknda bilinenler azdr. Menkbnmenin muhtelif yerlerinde geen ceddim hazret-i Muhammed
Mustafa, ceddim hazret-i Nebi, ceddim hazret-i Fahrilem, ceddim hazret-i Ali gibi ifadelere baklrsa, Seyyid Yahyann soyunun, Hz. Ali yoluyla Hz. Peygambere
dayand kabul edilmektedir16. Seyyid Ali, Semerkand ehrinde dnyaya gelmitir. Doum tarihi tam olarak bilinmemektedir. Lkin uzun mr srd ve 150
sene kadar yaadndan hareketle, 1300 tarihlerinde domu olabilecei tahmin
edilebilir. Menkbnmede anlatldna gre, eyhe yann ne kadar olduu sorulduunda, sakalmn kllar kadar dedii rivayet edilir17.
Menkbnmedeki bu ifadeleri dorulamak sadedinde, Seyyid Yahyann atalarnn Hz. Peygambere uzanan silsile balarn ve bunlarn ne zaman irvan
blgesine geldiklerini tespit etmek gtr. slmiyeti yaymak amacyla blgeye
daha Hz. Osman zamanndan itibaren Arap kabilelerinin getirip yerletirildii ve
bu uygulamann sonraki dnemlerde de sistematik olarak srdrld; Arap
isknnn Abbasiler devrinde daha da artt; bunlarn zel mlkler edindikleri;
hatta irvan topraklarna iskn edilen Arap kabilelerden bazlarnn soyunun gnmze kadar devam ettii; bunlardan ounun Araplarn Haim koluna mensup olduklar bilinmektedir18. Belki de Seyyid Yahyann atalar, irvan blgesinin
slmlama srecinde bir ekilde buralara getirilip iskn edilen Mslmanlardan
olmaldr.
Daha ocukluundan itibaren iyi bir din eitim almaya balayan Seyyid
Alinin, yedi yanda Kurn- Kermi ezberledii; bilgisini ilerleterek onlu yalara
Azerbaycanda tarih bir blge olan irvan hakknda: Mustafa Aydn, irvan, DA, C. 39 (stanbul
2010), s. 204-206.
16 Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 24.
18 Cengiz Mrselov, slm Dnemde irvan Tarihi (Hicr lk Asr), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul 2007, s. 131-134.
15
340
geldiinde, tefsir yapma kudretine sahip olduu rivayet edilmitir 19. Yirmi yanda babas ile birlikte hac farizas iin Mekkeye gitmi; hacdan sora babasnn izniyle orada kalarak, hadis, tefsir ve kraat ilimlerinde tahsilini ilerletmi; ayrca
Kahire, am ve Kuds ehirlerini de gezerek buralarda, devrinin nde gelen limlerinden dersler almtr. lim ve hikmete ulama sevdasyla ehir ehir dolap,
nerede mruf bir hoca varsa oraya giderek ders okuma, bu asrda slm corafyasnda olduka yaygnd. Ali Semerkandnin de, Muhammed Mecdnin biyografi
eserinde sufi bir gezgin (ngilizcede sufi wayfaring) olarak tavsif edilmesi, esas
olarak ilim renmek iin kt seyahatleri ifade eder. Bu durum ayn zamanda
onun, mnzevi bir hayat srm ve hakknda ok az ey bilinmi olmasna iaret
eklinde de yorumlanmtr20. Semerkandn mehur limlerinden Seyyid erf
Crcnden ders ald anlalmaktadr21 ki, Menkbnmede Crcn, Seyyid
Alinin hocas ve mridi olarak zikredilir22. Yukarda verdiimiz Osmanl kaynaklarnda da belirtildii zere, hocalar arasnda Hanef fakihi Aleddin elBuhar (. 1330) de vardr23.
eyh Alinin babas Seyyid Yahyann, oluyla beraber kt hac yolculuundan sonra, Semerkand ehrinde daha fazla kalmayarak asl vatan olan irvana geri dnd anlalmaktadr. Bu sebeple Seyyid Ali de, ilim tahsili iin
kt uzun yolculuktan sonra irvana avdet etmitir. Burada tasavvuf geliiminde babas Seyyid Yahyadan rendikleriyle ileri merhaleye ulamtr. Artk
seyri-slukunu tamamlam bir kii olarak babasndan izin alarak, irad faaliyetinde bulunmak zere Semerkanda g etmitir. Muhtemelen bu yolculuk srasnda sferna da urad ve burada Abdurrahman sfernden Tarkat-
Hcegniyeyi rendii rivayet edilir24. Semerkanda g ettii tarihlerde otuzlu
yalarda olduu tahmin edilen eyh Ali, Menkbnmede verilen malumata gre
uzun yllar burada yaamtr. Z. Velidi Togan, Semerkandnin Trkistann eit-
Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 25.

Giv Nassiri, Turco-Persian Civilization and the Role of Scholars Travel and Migration in its Elaboration
and Continuity, Doctora Thesis, University of California, Berkeley 2002, s. 398.
21 Sadreddin Gm, Seyyid erf Crcn hakknda yazd eserde, baz kaynaklara atfen Semerkandnin, Crcnden ders okuyarak tahsilini ikml ettiini ve tedrisatta onun halefi olduunu
yazar (Seyyid erf Crcn, stanbul 1984, s. 124-125).
22 Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 26-27.
23 shak Yazc, Bahrl-ulm, DA, C. 4 (stanbul 1991), s. 517. Giv Nassiri, eyh Ali Semerkandnin
hocalarndan olan el-Buharnin kim olduu; sz konusu dersi Semerkandda m yoksa Karamana
geldikten sonra m ald hususundaki ihtimaller zerinde durursa da, Semerkandnin Karamana gt sradaki ilerlemi ya dikkate alndnda, bunun daha nce vuku bulmu olmas
gerektiini syler (Turco-Persian Civilization, s. 398-399).
19
20
341
li yerlerinde ve zellikle de Heratta Nizmiye Medresesinde mderrislik yaptn yazar25. Daha sonra ikinci defa Hicaza gittii; uzun yllar Mekke ve Medine
ehirlerinde ikmet ettii; Medinede Hz. Peygamberin trbesinde Trbedrlk
yapt; ayrca Nakbleraflk vazifesinde bulunduu; tm bu vazifeleri ifa ederken tasavvuf derecesini de ykselttii; ayrca frsatn bulduka Badat, Msr ve
am gibi slm memleketlerine seyahatlerini de srdrd ifade edilmektedir 26.
B. Karamana Gelii (1428 ?)
Btn bu hayat serveninde artk 100 yan da getii anlalan eyh Ali
Semerkandyi, yeni bir maceraya srkleyerek Anadolu corafyasna getiren
motivasyon unsurunun ne olduu, zerinde durulmaya deer bir husustur. Bununla alkal olarak Menkbnmede anlatlan bir menkbe vardr. Rivayet edildiine gre Semerkand, Medine ehrinde Trbedarlk vazifesini ifa ettii tarihlerde, bir gn uyku ile uyanklk arasnda bir hldeyken, Hz. Peygamber kendisine
yle seslenmitir: Ey ferzend-i sadet-mend! Sende emanet olan ulm- lednniye ve
kemlt- seriyye zyi olmasn. imdiden sonra benim iczetimle mmetimi ird idp,
vusl ile dild eyle. Ehl-i Karaman, bir blk vlih u hayran, gzleri giryn ve cierleri
bryn, kbil-i slh, karbn-mines-salh mminlerdir. Hakk tela seni ol iklime rahmet
ve ol kavme hidyet vermidir. Sana tbi olanlar benim has mmetim ve ehl-i snnetim
olur. Dur-gl, Medine-i Mnevvere hricine kup, benim sana verdiim yeil sy
Rumdan yana at-gl. Her ne tarafa derse nazar eyle. Badehu ol tarafa sefer eyle. Kim ol
snn ddi yer senin cism-i latifine iyn olsardur ve ol yerlerde ok kermtn ve
hltn ve esrrn zuhur edecekdir27. Bu ilah emir zerine yollara den Semerkandnin, Zeyne kasabasna gelii de yine Menkbnmede yle anlatlr: Medine-i Mnevvere tarasna kup, ol yeil sy Ruma atd ve nazar eyledi; grdi kim Karamanda Zeyne kurbinde bir mahalle ddi. Pes Hazret-i eyhin rhniyyeti Tavus
sretine temessl idp, ceveln iderek ol vilyete vusl ve ol mahalle nzl buyurdlar 28.
Burada ilk dikkati eken husus, kendisine tevdi edilen ilah bir emir zerine
yola km olmas keyfiyetidir. Bu durum sadece Ali Semerkandye mnhasr
olmayp, birok sufinin snrlar aan yolculuklarnda buna benzer motiflere ska
rastlanr. Mamafih Konya Seydiehire gelip yerleen Seyyid Harunun menkbev
hayat hikyesinde de, ceddi mam Cafer-i Sadkn mezarn ziyaret ettii bir sA. Zeki Velidi Togan, Cm, A, C. 3 (stanbul 1963), s. 16.
Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 28-29.
27 Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 30 (Konya zzet Koyunolu Mzesi Ktphanesi, nr. 10092,
vr. 65b).
28 Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 31 (Konya zzet Koyunolu Mzesi Ktphanesi, nr.
110092, vr. 65b).
25
26
342
rada, kendisine Rum lkesine gitmesi ve Karaman yaknlarna bir ky yapmasnn istendii sylenir29. Sufi menkbelerinde yaygn ekilde ilenen dier bir ortak
yn olan rya motifi de burada karmza kar. Uykudayken kutsal ahslarla
irtibat kurma yetenei ruhsal bir gce atfedildii iin, sufi mridleri ve Hz. Peygamberi sk sk ryada grmek, itibar iareti olarak yorumlanr, eyhlerin biyografilerine kaydedilirdi. Rya tabir yetenei, Timurlu hkmdar ahruh zamannda Heratta balca ruhan ahsiyet olarak kabul edilen Zeyneddin Hafyi, dier eyhlerin nne karmt. Hurufiyye hareketinin lideri Fazlullah Esterabad
ile, eyh Muhammed Nurbah da rya tabirle hret sahibi olmu kiilerdendi 30.
lah iaretlerin hricinde, eyh Ali Semerkandnin Rum corafyasna olan
yolculuunda dier baka mcbir sebepler olmu olabilir miydi? Bunu bilmek
g, ama yine de dnemin siyas konjonktrne bakmakta yarar var. Bu yllarda
Timur devletinde ahruhun iktidar hkm sryordu. ahruh her ne kadar siyas ynden gcnn zirvesinde olsa da, din alanda Mehdici hareketler ortaya
km; 1423-24te Kbrev eyhi shak Huttelannin bir mridi kendisini mehdi
ilan etmi; ahruh, yal Huttelanyi idam ettirmi; fakat yine mehdilik iddiasndaki Muhammed Nurbahn kamasna ve Orta rana srgn edilmesine izin
vermiti. Ocak 1427de, siyas emeller besleyen kurucusu daha nce Timur tarafndan Miranah tarafnda idam edilen Huruf tarikatnn bir yesi, Cuma namazndan sonra cami knda ahruhun canna kasetmi; hafif yaralanan ahruh,
bu saldrya cevap olarak Hurufilikle balants olan ok sayda kiiyi idam ya da
srgn ettirmiti. Bu tarihler ayn zamanda, erefeddin Ali Yezdinin, Zafernme
adl eserini yazmaya balad yllara rast geliyordu. Timur zamannn itibarl
liminin (Sadeddin mer Taftazan, Seyyid Ali Crcan, amseddin Muhammed
el-Cezer) slaleleri ve talebeleri, ahruh zamannda da itibar grmeye devam
ediyordu. Tasavvuf hareketlere bakldnda, 15. yzyl balarndaki Timurlu
leminde, sonradan Hace Ahrarn liderliindeki Nakibendiyye gibi rgtl sufi
tarikatlar henz yeterince geliemediinden, tarikat dab ve erkn da standart
bir hl almamt. Bundan tr bir sufi adaynn seyahatlere kp, farkl eyhlerin rehberliinde renim grmesi yaygn bir uygulamayd; mrit deitirmeye
de sk rastlanrd31.
Tafsilat iin baklabilir: Abdlkerim bin eyh Ms, Maklt- Seyyid Hrn, Haz. Ceml Kurnaz,
Ankara 1991, s. 22 vd.
30 Beatrice Forbes Manz, Timurlu rannda ktidar, Siyaset ve Din, ev. Dilek endil, stanbul 2013,
s.
225-226.
31 Manz, Timurlu rannda ktidar, s. 49-51, 259, 268. Nakibendilik hakknda tafsilat iin u kapsaml
almaya baklabilir: Naqshbandis, Eds. Marc Gaborie, Alexandre Popovic, Theirry Zarcone, ISIS,
29
343
Anadolu seyahatinden nce uzun yllar Medinede bir nevi mnzev hayat
srd anlalan eyh Ali Semerkandnin, Timur lkesindeki mevcut siyas ve
din artlardan ne derecede haberdar olduunu ve etkilendiini; Ruma olan gnde bunun herhangi bir tesiri olup olmadn tespit etmek gtr. Ama yine
de Semerkandnin, kkl ilm ve tasavvuf gelenee sahip bir corafyada, ehrin
yan zmresi arasnda kabul edilen bilginler ve sufilerin en st seviyede itibar
grd; mezar ziyaretlerinin yaygn olduu; Hz. Peygamberin soyundan gelen
seyyidlerin byk saygyla kutsand; hatta Hz. Ali ile dier ii imamlarn hatrasna da hrmet gsterildii bir iklimden32 geldii aikrdr.
eyh Ali Semerkandnin Karaman lkesine geldii tarihlerde (1428 yl zerinde durulmaktadr)33, Anadoluda nasl bir siyas konjonktrn mevcut olduuna da bakmakta yarar vardr. Osmanl Devleti tahtnda Sultan II. Muradn,
Karamanoullarnn banda ise II. brahim Beyin bulunduu bu tarihler, ayn
zamanda Osmanl-Karaman mnasebetlerinin olduka gergin olduu yllard 34.
Dier yandan, her ne kadar Timurun Anadolu igalinin zerinden yirmi yldan
fazla zaman gemi olsa da, Anadoludaki Timur tesiri henz tam manasyla silinmemiti. Timurlu devleti tahtnda oturan ahruh, Anadolu beylikleri zerindeki nfuzunu korumak iin zaman zaman Osmanllara bask yapmaktan geri
durmuyordu. te byle alkantl bir dnemde Semerkandnin Karamana gelii,
yalnzca manev bir irad vazifesini ifa gayesiyle miydi, yoksa bunda baz siyas
siklerin de tesiri olmu muydu?
Menkbnmelerin, sadece saf din duygularla kaleme alnmayp, ayn zamanda bunlarn asl gayesinin, belirli bir siyasete hizmet etmek olduuna dair
grleri ihml etmemek gerektiinden yola kan Fatih Bayram, Semerkand
vakasna dair bu nevi sorulara cevaplar aramtr. Bu dnemde Anadoluya gelen
dier baz sfler gibi eyh Alinin de, Semerkandn yksek kltrel ve estetik
muhitinden geldiine iaret eden Bayram; her ne kadar Menkbnmede, Semerkandnin Timur askerlerinin muzaffer olmalar iin dua ettii sylense de, Yld-
stanbul 1990. Hususiyle Hamid Algarn A Brief History of the Naqshband Order adl makalesinde, tarikatn tarihsel geliim srecini grmek mmkndr (s. 9-49).
32 Manz, Timurlu rannda ktidar, s. 216-223, 253.
33 Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 130. Giv Nassiri ise, eyh Ali Semerkandnin Karamana
geli tarihini 1436 olarak verirse de (Turco-Persian Civilization, s. 388-389), bunun doru olmad
aktr.
34 Bu dnemin siyas ve asker hdiselerinin tafsilat iin u almaya baklabilir: Yahya Bakan, Orta
Anadoluda Hkimiyet Mcadelesi (1400-1500), stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, stanbul 2007, s. 34 vd.
344
rm Bayezide de aka bir kar kn olmadna vurgu yapmaktadr 35. Bayram, daha sonra stanbulda Bilim ve Sanat Vakfnda Semerkand Menkbnmesi
zerine yapt bir sunumda, onun, Timur kltrn Anadoluya tamak gibi bir
misyonunun olduunu sylemi; Menkbnmeyi bu ynyle, Timur kltrn
Hindistana tadn ifade ettii Babrnme ile kyaslam; zellikle Timurlulardaki bahe kltrnn Anadoluya tanm olmasna vurgu yapmt. Herhlde
burada kastedilen ey, siyas bir misyondan ziyade, Timur lkesindeki din ve
kltrel yaamn Anadoluya tanmas keyfiyeti olmaldr. Mamafih Anadolu ile
Acem arasnda bu neviden irtibat ve etkileimi salayan sadece Semerkand de
deildir. Bu ekilde misyon ifa eden birok baka lim ve mutasavvf olduu gibi,
bu irtibatlarn evveliyat da vardr. eyh Ali Semerkandyi Anadolu corafyasna
getiren motivasyon unsurlarnn neler olduunu anlamamza yardmc olabilecei dncesiyle, Acem ile Rum arasndaki kltrel al-verie biraz daha yakndan bakmakta yarar var.
C. Acem ile Rum Arasndaki Kltrel Balar
Anadolu ehirlerinin, doudan gelen bilginler iin birer cazibe merkezi olmalarnda kukusuz, daha Malazgirt savandan itibaren ele geirilen yerlerde birok medresenin yaplmasnn nemli tesiri olmutu. Keza Trkiye Seluklularnn bilginleri korumas da, Anadoluya din retim amacyla gleri hzlandrd. Ne var ki, her ne kadar bu nevi himye uygulamas ksmen devam etse de,
beylikler dneminin kaotik atmosferi, sregelen bu alkay azaltt gibi, Celyirlilerin bilginleri korumas ve medreselerin artk douda da belirli bir geliim seviyesine ulamas, buralar daha cazip hle getirmiti. Acem ile Rum arasnda,
zellikle Farsa ve Arapa konuan bilginlerin kltrel hareketlilii zerine kapsamla bir tez yazm olan Giv Nassiri, Timurun Anadolu seferi srasndaki krlmaya dikkati eker. Zira Timurun, Anadolu kkenli baz bilginleri dou blgelerine srmesi, her ne kadar kendi dneminin ounlukla savalarla gemesi sebebiyle ksa vadede beklenilen semereyi vermemi olsa da, Anadolu kkenli bu bilginler, sonrasnda Trk-ran kaynamasna nemli etki etmilerdir. Zira gnll
veya srgn eklinde rana giden bilginler, Anadoludaki asl yerleriyle ran arasnda bir iletiim a (network) oluturduklar gibi; bunlarn birou, tahsillerini
tamamladktan sonra tekrar Anadoluya geri dndler 36. Nassiri, 15. yzyln ilk
yarlarnda Anadoludan Aceme tahsil iin gidip, sonra da tekrar geri dnen bilgin ve sufilere ait 13 kiilik bir liste verir 37. Nideden Kara Yakub b. dris, KtahFatih Bayram, Timur stilasna Beylikler Dnyasndan Bak, s. 311.
Giv Nassiri, Turco-Persian Civilization, s. 326 vd.
37 Nassiri, Turco-Persian Civilization, s. 334.
35
36
345
yadan Mevlana Yusuf eyh, Kohisardan Aleddin Ali b. Musa, ki o, Seyyid

erif Crcan ve Sadeddin Taftazanden ders almtr- bunlar arasndadr.
15. yzyl sresince Acemden Ruma doru cereyan eden g ve yolculuklarn sebepleri zerinde de duran Nassiri, bilgin ve sufileri harekete gemeye motive eden unsurlar arasnda unlar sayar: nce Arapa konuulan slam blgelerine gidip burada renim grdkten sonra, bunlarn Anadoluya gelmeleri (eyh
Ali Semerkandnin serveni de byledir); nde gelen baz limlerin (bunlar arasnda erif Crcn, Ali Kad-zde Rum ve Sadeddin Taftazan mehurdur),
Ruma g ve seyahat hususunda talebelerini tevik etmeleri; Anadoludaki
mruf limlerden ders renme arzusu; mahall himayeden honutsuzluk, buna
karlk Osmanllardan himaye grme beklentisi; gebe dalgasndan ka; sufi
eilimler nedeniyle g (Halvetler ve Nurbahler) ve nihayet g etmeleri hususunda rya gibi ilah (mucizev) bir iaretle yollara denler (Hac Bekta ve Ahi
Evran)38.
Acemden Anadoluya gler hakknda 1413-1485 yllar arasn muhtev bir
listede ise, aralarnda eyh Ali Semerkandnin de bulunduu 18 lim ve sufinin
yer ald grlr. Bunlardan sadece Semerkand Karamana gelmi, dierleri ise
Anadolunun baka ehirlerine dalmlardr39. Kastamonu, Amasya, Bursa gibi
ehirler, zellikle medreseler yaplmas sebebiyle daha Osmanllarn ilk dnemlerinden itibaren limleri cezbetmitir. Nassirinin verdii listede, Acemden
Anadoluya olan bilgin glerinin menei olan ehirlere bakldnda, bunlardan
4nn Semerkand kl olduu grlr. Mool istilasndan sonra Semerkandl
limlerin saysndaki de iaret eden Nassiri, Timurun bakent Semerkand
kozmopolit bir bilim merkezi yapma isteine ve bunun iin bilginleri buraya
ekme gayretine ramen, daha nce buraya dnm olan bilginlerin birounun,
burasn asl vatanlar olarak grmediklerinden, uygun vakti bulduklar zaman
baka yerlere g ettiklerini yazar. eyh Ali Semerkandyi de bu kategoride zikreder40.
irvan ehrinin de, Anadolu ile dou slam dnyas arasndaki kltrel etkileimde nemli bir yerinin olduu anlalmaktadr. Pir lyas Amas, Timur tarafndan Amasyann igali srasnda buradan alnarak irvana gtrlm ve irvan kads olarak tayin edilmi; Timurun lmnden sonra grevini kaybedince,
Nassiri, Turco-Persian Civilization, s. 412-444.

40 Nassiri, Turco-Persian Civilization, s. 396-397.
38
39
346
artk bir tasavvuf erbab olarak yeniden Amasyaya dnmt. Fakat phesiz
dnemin en mehur irvanl din ahsiyeti Seyyid Yahya irvan (Baku) idi. Halvet eyhi Hayreddin Hyavnin halifesi olan Yahya irvan zamannda Halvetlik, sadece douda deil ayn zamanda Anadoluda da geni yaylma alanlar
bulmutu. Zira Anadoludan irvana giderek tarikata intisap eden ve seyrisluklarn tamamlayarak Halvet halifesi beratyla Anadoluya dnen mntesipleri, Halvetliin yaylmasnda nemli rol icra etmilerdi. Bunlar arasnda, tamam da 15. yzyln ilk yarsnda etkili olmu ve 1460larda vefat etmi olan Afyon-Sandkl doumlu eyh Pir krullah, Nide doumlu eyh Habib Karaman, Aydn doumlu eyh Aleddin-i Rum, eyh Muhammed Erzincan ve Dede mer Ruan gibi mutasavvflar yer alyordu41. Aslen kendisi de irvanl olan
eyh Ali Semerkandnin, Karaman lkesine gelmesinde, ok nceleri tesis edilmi olan bu irtibat kanallarnn tesirinin olmas pekl mmkndr. Fakat tasavvuf mensubiyeti bakmndan Semerkand, irvan ekolnn baskn tarikat olan
Halvetlie bal deildir.
D. Karaman ve eldeki Faaliyetleri ve Vefat (1456)
Daha nce de ifade edildii gibi, eyh Ali Semerkandnin Karamana geldii
1420ler, Osmanl Devleti ile Karamanoullar arasndaki mnasebetlerin gergin
olduu yllard. Siyas bakmdan belirsizlik ve gerginliklerin eksik olmad blge, din ynden Halvetliin tesiri altndayd. Nitekim bu durumun ak iaretlerini Menkbnmede grmek mmkndr. Anlatldna gre eyh Ali Semerkand, Lrende ehrine geldiinde, daha nce Halvet halifesine biat etmi olan
halk bana toplanarak, Halvet olduklarn sylemiler ve bunlardan 40 kii, Bizim tarikimizi ibtl eyledi. diyerek eyh Aliye kar rahatszlklarn aka ifade
etmilerdi42. Halvetliin nfuzu altndaki Anadoluda her ne kadar Timurla birlikte Nakibendilik de yaylmaya balam olsa da, etki gc daha ziyade 15.
yzyln sonlarndan itibaren art gstermiti 43.
Lrendeye ilk gelii srasnda Halvet mezhebine bal halk tarafndan iyi
karlanmayan eyh Ali Semerkandnin, daha sonra Karamanolu brahim
Beyle yaknlk kurduu rivayet edilir. Menkbnmedeki sekizinci menkbe, bu
meseleye dairdir. brahim Beyin hizmetinde olan, Glnardan Ahmed Bey adl
Menkb- Seyyid eyh Ali Semerkand, Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, nr. 4931/2, vr. 113ab.
43 Nassiri, Turco-Persian Civilization, s. 355. stanbulda ilk Nakibend tekkesinin almas da, yine 15.
yzyln sonlarnda 1490da mmkn olmutur. Tafsilat iin bkz. Hamid Algar, Nakibendiyye,
DA, C. 32 (stanbul 2006), s. 337 (335-342).
41
42
347
kiinin rivayet ettii bu menkbe yledir: Semerkandnin Lrendeye geldii

tarihlerde bir gece Ahmed Bey, eyhin adamlarndan iki kii tarafndan evinden
alp gtrlr ve eyhle tantrlr. Ayn gece benzer bir hdise de Sultan brahimin bana gelmitir. Bu harikulde hadiseden sonra eyh Ali Semerkand, iki
adamn gndererek Sultan brahimi Lrendeye davet eder. Daveti kabul eden
Karamanolu brahim Bey gelir ve Semerkandye biat ederek zikir alr 44. eyh Ali
Semerkand, Bahrul-ulm adl tefsirini Lrendede iken yazmtr.
Menkbnmede, o Lrendeye geldiinde burada bulunan limlerin, imtihan
maksadyla bir tefsir yazmasn istedikleri; bunun zerine eyhin tefsiri msvedde hlinde yazp, mritlerinden Molla Hamza-i Karamannin bunlar temize
ektiinden bahsedilir45. Nianc Mehmed Paann eserinde de, Ruma gelp
Lrendede tavattun idp tefsir yazmdur46 denilmek suretiyle buna iaret edilir.
hir mrnde Lrendede ikmet edip, vaktini eser yazarak, ilim ve irad faaliyetleriyle geirdii anlalan eyh Ali Semerkandnin, vefat hakknda
Menkbnmede u ifadelere rastlanr: mr-i erfleri nihyete ve sinn-i latfleri gyete karb olcak Lrendeden kalkup, ol s dikildii yere gelp, anda civr- zl-celle intikl ve cenb- zl-cemle irtihl eylediler nallahu-tel ol mahalde dr- hirete intikl ideriz47. Biyografi kitaplarnda vefat tarihine dair birka farkl rivayet olmakla birlikte, genel olarak 1456 (860 H.) tarihi zerinde ittifak salanmtr 48. Zeynede, daha nce 1421 (825 H.) tarihinde Ahmed Paa-zde Musa Bey tarafndan
yaptrlan caminin yanna defnedilmitir49. Bu caminin, Semerkand henz Karamana gelmeden nce yapldna iaret eden ve ayrca kitabesini de yaymlayan
. Hakk Konyal, trbe ve zaviyenin sonradan in edildiini sylemi; fakat caminin bnisi Musa Bey hakknda ise, herhangi bir vesikann mevcut olmadn;
Ali Semerkand trbesinde, eyhin hemen sandaki kabrin olu Zeynelbidine,
solundakinin ise mridlerinden eyh Mahmuda ait olduunun rivayet edildiini
yazmtr50.
eyh Ali Semerkandnin vefatndan sonra, Zeyne kasabasndaki mekn bir
zaviye olarak faaliyet gstermeye devam etmitir. Bunu Kanuni Sultan Sleyman
dnemine ait bir Vakf Defterinde aka grmek mmkndr. Sz konusu bu
Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 76-78.
Mercan, s. Semerkand ve Menkb-nmesi, 80, 99.
46 Ninc Mehmed Paa, Tevrih-i l-i Osmn, s. 105.
48 Semerkandnin vefat hakkndaki tarihlere dair: Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 31-32.
49 Konyal, Karaman Tarihi, s. 195.
50 Konyal, Karaman Tarihi, s. 195, 197.
44
45
348
defterde, Vakf- Zviye-i hazret-i eyh Ali Semerkand kuddisu srrahu ve cmi-i erf
ve trbe ve merkad der karye-i Zeyne tbi-i kaz-i Mut bal altnda, Vakf- Cmi
ve Vakf- Trbe-i eyh kuddisu srrahu alt balklaryla ayr ayr kaydedilmitir.
Ayrca kaytlarda, eyhin merkadi bu cmiin kurbndedir ibaresi de dikkati ekmektedir. Bu deftere gre caminin vakf gelirleri 380 ake olup 6 zemin, 2 ba ve 1
deirmenden mteekkildir. Trbenin vakf gelirleri ise 6 zemin ve 4 badan toplam 885 akedir51. . Hakk Konyal, bu defterdeki kaytlardan hareketle Zeyneoullarnn Sanlu ve Yenicekla kylerinde mescid, Yukarkla kynde medrese, cami ve mescid ile Hac Said kynde mescid yaptrdklarn ve bunlara gelirler vakfettiklerini; Sanlu kyndeki mescidi Zeyne-olu Ali Paann yaptrdn, Yukarkla kyndeki medreseyi ise Zeyne-oullarndan smail Bey ile
Emeleddin Beyin evladndan Halil Beyin mterek olarak yaptrdklarn ifade
etmitir52.
II. EYH AL SEMERKANDNN NESL
eyh Ali Semerkandnin vefatndan sonra neslinin devam edip etmedii,
ilm ynnden ziyade speklasyon taraf daha ar basan tartmalara konu olmutur53. Bununla birlikte eyh Ali Semerkandnin evlilii, ei ve ocuklarna
dair gerek Menkbnmede, gerekse dnemin dier kaynaklarnda fazla bir malumat yoktur. Zeynedeki trbe iinde yer alan mezarlardan birisinin, eyhin
cin padiahnn kz olan eine ait olduu yazlysa da, bu kitabenin sonradan
konulduu aktr. Yine trbedeki dier iki mezardan birinin, eyhin olu Zeynelbidine, dierinin ise ztn kzna ait olduu kitabesinde yazldr54. Hakk
Konyal, Semerkandnin soyuna dair, Osmanl tahrir defterlerindeki kaytlara
atfen unlar yazmtr: Aliyy-i Semerkandnin lmnden sonra onun adn tayan
bir tarikat kolu kurulmutur. Kendisinden sonra olu sa, daha sonra Mahmud ve Zeynelbidin zviyesinde kendisine halef olmulardr. Kendi ailesi Zeyneoullar adn aldlar. elde bir cemaat halinde yaar oldular 55.
eyhin ocuklar hakknda Menkbnmeye mracaat edildiinde, dokuzuncu menkbenin rvisi olarak Semerkandnin olu Zeynelbidinin ad karmza
kar ve aynen yle denir: Lrende erenlerinden bir aziz Hazret-i eyhin olu Hazret-i Zeynelbidinden rivyet ider. Ol dahi Hazret-i kutbl-rifn babas Seyyid Ali SeBOA, TD, nr. 1, s. 59.
Konyal, Karaman Tarihi, s. 200-201.
53 Bu tartmalarn tafsilat iin uralara baklabilir: Konyal, Karaman Tarihi, s. 188, 199-200; Kse, Mut,
s. 628 vd; Mercan, Semerkand ve Menkb-nmesi, s. 35.
55 Konyal, Karaman Tarihi, s. 219.
51
52
349
merkand kuddisu srrahl-azz hazretlerinden rivyet ider. Ol vakit ki, krk yl halvet
ekp izn-i Hakk ile halvetden kup, ceddim Hazret-i Muhammed Mustafay sallallahu
aleyhi vesellem ziyaret itmee azmet eyledim. Ceddimin ravza-i erifine varup yz srdm56. Menkbnmenin dier bir nshasnda da benzer ifadelere rastlanr:
Sultan eyh Ali Semerkandnin izn-i Hak ile halvetden kup, Hazret-i Raslullah
ziyaret itmee azm itdikleri beynndadr. Lrende erenlerinden bir aziz, Hazret-i eyhin
olu Zeynelbidinden rivyet ider. Ol dahi kutbl-rifn babas Seyyid Ali Semerkand57. Grlecei zere bu yazlanlardan eyh Ali Semerkandnin, Zeynelbidin adnda bir olunun olduu anlalmaktadr. Konyalnn yazd sa ve
Mahmud adlarndaki ocuklara dair ise, Menkbnmede herhangi bir atf yoktur.
Menkbnmedeki bu ifadelerin hricinde, eyh Ali Semerkandnin ocuklar ve nesline dair sonradan yazlanlar, tamamen szl anlatmlar ve rivayetlere
dayanmaktadr. Bunlarn doru olup olmadn snayacak neredeyse mevcut
yegne yazl kaynak, Osmanl dnemi vakf, vergi ve timar kaytlarn ihtiva
eden defterlerdir. Nitekim Konyalnn da zerinde durduu vakf defterlerindeki
kaytlara yukarda deinildi. imdi burada Osmanl tahrir defterlerinde, Semerkandnin nesline dair herhangi bir kaydn mevcudiyetine dair iz srlmeye allacaktr.
A. Osmanl Tahrir Defterlerinde Ailenin zleri
el sancann 1702 tarihli mufassal Avrz Hnesi Defterinde, Zeyne kazasnda nfus yazlrken Sdt bal altnda, bata Abdlmmin Paa-zde
Seyyid Sunullah olmak zere u 20 kii kaydedilmitir: Seyyid Sunullah veledi
(v.) Abdlmmin Paa, Seyyid Ahmed birder-i Seyyid Sunullah, Seyyid Ali v.
Seyyid Sunullah, Seyyid mer v. Hasan, Seyyid Abdullah v. Efendi, Seyyid
Hamza v. Hseyin, Seyyid mer v. Ali, Seyyid Yakub v. Himmet, Seyyid Bekta
v. Ebubekir, Seyyid Hasan v. Cemaleddin, Seyyid Hseyin v. Ahmed, Seyyid
Himmet v. Yakub, Seyyid Hseyin v. Ali, Seyyid Ali v. mran, Seyyid Abdlkerim birder-i Hamza, Seyyid Abdullah v. Halil, Seyyid Fazlullah, Seyyid Bali ibn.
Memi, Seyyid mer bin Hasan, Seyyid Hseyin v. Ali. Daha sonra da bu kaydn
altna u not dlmtr: Mezbrlar eyh Ali Semerkand evldlar olman yedlerinde senetleri vardr58. Yine ayn defterde, bu aileden 6 kiinin (Seyyid eyh Abdllatif v. mam, Seyyid Mehmed v. Seyyid Abdlmmin Paa, Seyyid Abdl-
Menkb- eyh Ali Semerkand, stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazmalar, nr. 640, vr. 31b32a.
57 Menkb- Seyyid eyh Ali Semerkand, Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, nr. 4931/2, vr. 95a.
58 BOA, Kmil Kepeci (KK), nr. 2808, s. 28.
56
350
mmin v. Seyyid Mehmed, Seyyid brahim v. Seyyid Mehmed, Seyyid Yahya v.

Abdlmmin Paa, Seyyid Ahmed v. Seyyid Yahya), Muta bal Selaml kynde59; u 11 kiinin ise (Seyyid eyh v. Efendi, Seyyid eyh v. Hidayetullah, Seyyid
Hedamalla? v. Seyyid eyh, Seyyid Memi birder-i Seyyid eyh, Seyyid Hseyin
v. Abdullah, Seyyid Abdurrahman v. Seyyid eyh Mehmed, Seyyid Mehmed v.
Seyyid Abudrrahman, Seyyid Mehmed v. Seyyid Abdullah, Seyyid mer v. Seyyid brahim, Seyyid Abdullah v. Seyyid Sleyman, Seyyid Abdurrahman v. Seyyid Abdullah), Mutun eyh Mahallesinde ikmet ettikleri kaytl olup, bunlarn
da eyh Ali Semerkand soyundan olduklar kaydedilmitir60.
Bu defterde adlar zikredilen kiilerin, eyh Ali Semerkandnin neslinden
geldikleri ak ekilde ifade edilmi olmakla birlikte, yine de bu kaytlara ihtiyatl
yaklamakta yarar vardr. Zira vergi muafiyeti elde edebilmek iin, 18. yzylda
seyyid snfna geite belirgin art olmu ve muhtemelen seyyidlik berat datmnda da klasik dnemdeki kadar hassas davranlmamtr. Bu sebeple, daha eski
tarihli tahrir ve vakf defterlerine de bakma zarureti ortaya kmtr.
Karamanoullar beyliinin sona ermesi ve blgede Osmanl idar dzeninin
kurulmas srecinde, ilk tahrir 1476 tarihindeki vakf tahriridir 61. Ayrca blgede
Osmanl hkimiyetinin tam olarak tesis edildii 1483te, Karaman eyaletinin geni
kapsaml vakf tahriri yaplmtr62. Lkin bu her iki tahrir de, el sancak snrlarn ihtiva etmediinden, eyh Ali Semerkandnin nesline dair bu defterlerde
herhangi bir bilgiye rastlamak imknszdr. el sancann mevcut en eski tahrir
defteri 1500 tarihlidir. Bu defterde eyh Ali Semerkandnin yaad ve vefatndan sonra zaviye ve trbesinin bulunduu Zeyne, mstakil bir idar birim olarak
kaydedilmemitir. Bunun yerine Cemaat- veledn- Zeyne eklinde 25 hneden
oluan ayr bir cemaat olarak yazlmtr; fakat bunlarn hi birisinde, seyyid veya
muaf olduklarna dair herhangi bir kayt yer almamtr63. 1518 tarihli tahrirde ise
yine Cemaat- veledn- Zeyne eklinde kaydedilen cemaat, idar bakmdan bu
BOA, KK, nr. 2808, s. 30.
BOA, KK, nr. 2808, s. 30-31.
61 Bu defter Feridun Nafiz Uzluk tarafndan neredilmitir (Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakflar
Fihristi, Ankara 1958).
62 Bu tahrire ait defter, stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalar, O-116-1 numarada kaytldr. Defter iki ayr almada neredilmitir: Fahri Cokun, 888/1483 Tarihli Karaman
Eyaleti Vakf Tahrir Defteri, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisan Tezi, stanbul 1996; M. Akif Erdoru, Murad elebi Defteri, 1483 Ylnda Karaman Vilyetinde Vakflar, Ege niversitesi, Tarih ncelemeleri Dergisi, XVIII/1 (zmir, Temmuz 2003), s. 119-160; XVIII/2
(Aralk 2003), s. 99-140; XIX/1 (Temmuz 2004), s. 119-154; XIX/2 (Aralk 2004), s. 141-176.
63 BOA, TD, nr. 31, s. 297.
59
60
351
defa Avretl kyne bal olarak yazlmtr64. Zaten sonraki bir defterde Avretl
ky iin, Cemaat- Zeyne snrunda ziraat iderler denildiine gre65, bunlarn yan
yana olduklar anlalyor. 1522 tarihli defterde Cemaat-i veledn- Zeyne eklinde, fakat bu defa Avretl kyne bal olmakszn kaydedilmitir 66. 1555teki tahrirde, Zeyne evlad cemaati yine Avretl kyne bal olarak yazlmtr 67. Grlecei zere klasik dnem tahrir defterlerindeki bu kaytlarda, Cemaat-i veledn-
Zeyne (Zeyne-evlatlar Cemaati) adyla bir grubun mevcudiyeti ak olsa da,
bunlarn eyh Ali Semerkandye olan mensubiyetlerine dair herhangi bir bilgi
yoktur. ayet byle bir illiyet olsayd, bunlarn sdt veya muaf bal altnda
kaydedilmeleri gerekirdi. Muaf kategoride 1555 tarihli defterde sadece drt kii
kaydedilmitir ki, Cemaat- hddm- mezbrde olan zviye-i eyh Ali Semerkand
hddmlar olan bu kiilerin, merfuur-resm vel-avarz olduklarna dair de not
dlmtr68.
16. yzyl tahrir defterlerinde sz edilen btn bu kaytlardan anlaldna
gre, reaya snfndan, eyh Ali Semerkand ile akrabalk bana (oul veya torun)
sahip hi kimse yazlmamtr. Cemaat-i veledn- Zeyne adyla kaytl olan
grubun da, Semerkand ile herhangi bir bann bulunup bulunmad mehuldr. Sz konusu bu cemaatin, belki de eyh Ali Semerkand ile birlikte Karamana gelmi olan mensuplarndan teekkl etmi olmas muhtemeldir. Zaten
byk ihtimalle Semerkandnin geliinden nce, idar veya coraf bir ad olarak
Zeyne terimine buralarda rastlanmyordu. Bu sebeple ilk Osmanl tahrir defterlerinde, gnmzde Zeyne kasabasnn bulunduu yerler, Avretl ve Sanlu gibi
isimlerle yazlmken, Zeyne ismine sadece cemaat ad olarak rastlanr. Meseleye
farkl bir bak as getirebilmek bbnda, vakf ve tahrir defterlerine ilaveten,
asker snfa dhil olan kiilerin kaytlarn muhtev timar ve zeamet defterlerine
de bakmakta yarar vardr.
B. elde Zeamet ve Timar Sahibi Byk Bir Aile: Zeyne-oullar
Bu aratrma iin, tamam 15. yzyln ilk eyreine ait olan birka defter
gzden geirildi. el sancanda timar ve zeamet tasarruf edenler arasnda, eyh
Ali Semerkand ile irtibatl olabilecek muhtemel kiilere dair ipular arand. Bunun neticesinde karmza yine Zeyne ad kt. -veled-i Zeyne eklinde zikredi-
BOA, TD, nr. 83, s. 32.

BOA, TD, nr. 182, s. 74.
66 BOA, TD, nr. 182, s. 75.
67 BOA, TD, nr. 272, s. 410-411.
68 BOA, TD, nr. 272, s. 411.
64
65
352
len baz kiilerin, daha 1516 tarihli defterden itibaren, hatr saylr oranda timar
ve zeamete sahip olduklar grld. imdi ncelikle, bu aileden timar ve zeamet
sahibi olan kiilerle ilgili kaytlarn bir toparlamas yaplacak, sonra da, sz konusu bu verilerden, Semerkand ekseninde nasl bir mana karlabilecei zerinde
durulacaktr.
Musa Bey v. Zeyne: 1516-17 tarihli Karaman Vilayeti Timar ve Zeamet Tevcih
Defterine gre Mut kazasnda zeamet sahiplerinden olup, 43.754 ake hsl vardr. Musa Beyin sahip olduu zeamet yerleri arasnda Yukar Kla, Yenice Kla,
Zengan, mer-Osman, Kozan, Avretl, Salur, Ferace, Auz, Pnarba, asarkona ve Sanlu gibi ky ve mezralar vardr 69. Musa Beyin sahip olduu zeametin
dkm, 1522 tarihli defterde u ekilde verilmitir: Karye-i Yukaru-kla tbi-i
Mut an-cemaat-i Zeyne (4.496 ake hsll), cemaat-i veledn- Zeyne der karye-i Avretl (1.109 ake), karye-i Ozan Kla tbi-i Lrende an cemaat-i Zeyne (1.926 ake)
ile Muta bal kylerden Beyce-kla (2.713 ake), Zengan (8.078 ake), merOsman (826 ake), Kozan (1.405 ake), Salur (1.308 ake), Kravga (1.320 ake),
Auzlu (879 ake), Pnarba (4.584 ake), Hisar-kua (10.693 ake), Aa-kla
(2.433 ake), Selamlu (4.514 ake) ve Avretl mezras (900 ake). Ayrca Glnara
bal Kzlukur ky (7.249 ake), Hasarck mezras (265 ake), Ermeneke bal
Badere ky (3.422 ake) ile dier birka mezra ve snr da gelirleri arasndadr 70.
1523-24 tarihli Timar ve Zeamet Defterinde, Musa Beyin el Mirimiranl grevinde bulunduu ve bu grevin karl olarak has sahibi olduu kaytldr.
Lkin sahip olduu hassn dkm yaplmam, bunun yerine u kayt dlmtr: Mrileyh Musa Bey getrp bertn deftere kayd itdirmemekle ne mikdar
idgi n-malmdr71.
smail v. Zeyne: 1516-17 tarihli defterde, 43.754 ake gelirli zeamet sahipleri
arasnda ad geen smail v. Zeynenin u kayd olduu grlr: Timr- smail
veled-i Zeyne ber-vech-i zemet baz evvelden elindedir72. Bunlarn yan sra mazul
smail bin Zeyne ber vech-i zeamet73 eklinde dier bir kayda da rastlanr.
Ali Paa v. Zeyne: 1516-17 tarihli defterde, Selendi kazasnda 8.762 akelik
vergi hslnn, Ali Paa v. Zeyneye ber-vech-i zeamet tahsis edildii kaytldr74.
BOA, TD, nr. 58, s. 341.
BOA, TD, nr. 58, s. 428-429.
71 BOA, TD, nr. 392, s. 186.
72 BOA, TD, nr. 58, s. 341.
73 BOA, TD, nr. 58, s. 346.
74 BOA, TD, nr. 118, s. 382.
69
70
353
1522 defterinde ise, onun tasarruf ettii zeamet yerlerin geniledii grlr. Buna
gre zeametine dhil olan kyler arasnda Mut kazasnda Yukaru-kla, Begcekla, Zengan, mer-Osman, Kozan, Salur, Kravga, Ozan-kla, Aur, Pnarba,
Hisar-kua ile Avretl kyndeki Zeyne cemaati olup, toplamda 47.184 ake
gelire sahiptir. Ayrca Selendi, Glnar ve Lrendeye bal baz ky ve cemaatler
de zeametine dhildir75. 1523-24 tarihli defterde de, Ali Paa v. Zeyne zeametine
yukardaki kyler ve Krkcler cemaatinin bal olduu grlr. Ayrca u kayt
da dlmtr: Mezkr Ali Paa elin nm-zdelerinden olup kadimden zemet
tasarruf ider76.
Hzr ve Mehmed veledn- Zeyne: 1522 tarihli deftere gre bunlar da elde
zeamet sahibidirler. Toplam 46.870 ake gelire sahip ve mterek olarak mlik
olduklar zeametin kyleri arasnda Yukaru-kla, Begce-kla, Zengan, merOsman, Kozan, Kravga, Aur, Pnarba, Hisar-kua, Sanlu, sakl, Urumlu
mezraas, Lrendeye bal Ozan-kla kyleriyle; Selendide Krkcler ve Aurhanlu mteferrik cemaatleri ve dier birka cemaat de vard 77. 1523-24 tarihli defterde de Hzr v. Zeynenin, zeamet tasarruf ettii yazldr ve ayrca u kayt da
dlmtr: Mezkr Hzr kadmden zemet tasarruf ider. am terakkisin iltizm
idp Karamann nm-zdelerindendir78. Ayn defterde Mehmed v. smail bin Zeynenin de zeamet tasarruf ettii yazldr ve kendisi hakknda u bilgi verilmitir:
Mezkr Mehmed Karamann nm-zdelerinden olup zemete mutasarrf olup am terakkisin iltizm itmidir79.
lyas ve sa veledn- smail bin Zeyne: 1522 tarihli deftere gre bunlar da
elde timar sahibidirler. Dierlerinin tasarruf ettii yerlerde bunlardan lyasn
3.840 ake, sann ise 3.918 akelik timar hisseleri vardr80. 1523-24 tarihli defterde
de lyas v. smail bin Zeynenin timar tasarruf ettii yazldr ve ayrca u kayt da
dlmtr: Mezkr lyas kadimi sipahi-zdelerden olup ve am terakkisin iltizm
idp timar tasarruf ider81. Ayn defterde lyas v. smail bin Zeyne hakknda ise
unlar yazlmtr: Mezkr sa kadimi sipahi-zdelerden olup ve am terakkisin iltizam
idp timar tasarruf ider82.
BOA, TD, nr. 118, s. 430.

BOA, TD, nr. 392, s. 186.
77 BOA, TD, nr. 118, s. 431.
78 BOA, TD, nr. 392, s. 187.
79 BOA, TD, nr. 392, s. 187.
80 BOA, TD, nr. 118, s. 432.
81 BOA, TD, nr. 392, s. 187.
82 BOA, TD, nr. 392, s. 187.
75
76
354
brahim v. Musa Bey bin Zeyne: 1522 tarihli Timar ve Zeamet Tevcih Defterine
gre elde 9.796 akelik timar vardr83. 1523-24 tarihli defterde ise, kendisi hakknda u bilgi verilmitir: Mezkr brahim fevt olman be yz on bir akal ifrz
olunup bkisi Eceye ve 84.
Tazg (Tatg?) v. Zeyne: 1522 tahririne gre bunun da elde 3.805 akelik
timar vardr85. 1523-24 tarihli defterde is unlar yazldr: Mezkr Tazg elin
nm-zdelerinden olup kadmden bu timar tasarruf idp berat- erf ibraz itdi86.
Efendi ve Ozan veledn- Zeyne: 1522de bunun da elde 5.434 akelik timar vardr87. Bunlarn elin eskilerinden olduu 1523-24 tarihli defterde ifade
edilmitir88. Ayn defterde hakknda, elin kadimilerinden olup am terakkisin iltizam idp tasarruf ider89 kayd dlm olan Mustafa v. Ozan, Zeyne-olu
Ozann olu olmaldr.
Yukarda verilen tm bu kaytlardan da aka anlalaca zere Zeyneoullar, 16. yzyln balar itibariyle el sancanda tam bir hnedna dnmlerdi. Glnar ve Lrendedeki birka yer hricinde 90, tasarruf ettikleri topraklarn tamam Mut ve Sinanl kazalarnda yer alyordu. zellikle eyh Ali Semerkand trbe ve zaviyesinin bulunduu yerin evresindeki hemen tm araziler
bunlarn timar ve zeametlerine dhildi. Ayrca yine kaytlarda da ifade edildii
ekliyle bu aile mensuplar, elin nm-zdeleri ve kadmi sipahi-zdeleri idi.
Aktr ki bu aileye, sz konusu timar ve zeametler Karamanoullar dneminde
verilmi ve bunlar Osmanl idaresine getikten sonra da devam ettirilmiti. Zaten
Osmanl idar anlayna uygun olarak, Karaman blgesinin el deitirmesinden
sonra, eskiden verilmi mahall imtiyazlarn aynen korunduu bilinmektedir 91.
Osmanl tahrir mantnda, ahs adlar yazlrken, veled-i veya ibn eklinde baba adnn da kaydedildii dnldnde, burada zikredilen Zeyne
BOA, TD, nr. 118, s. 441.
BOA, TD, nr. 392, s. 193.
85 BOA, TD, nr. 118, s. 446.
86 BOA, TD, nr. 392, s. 197.
87 BOA, TD, nr. 118, s. 449.
88 BOA, TD, nr. 392, s. 200.
89 BOA, TD, nr. 392, s. 193.
90 Glnar kazasnda Zeyne-olu timar hakknda: BOA, TD, nr. 128, s. 328.
91 Tafsilat iin u almaya mracaat edilebilir: Doan Yrk, Karaman Eyletinde Osmanl Timar
Dzeninin Tesisi Ankara niversitesi, DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, XXV/40 (Ankara 2006), s.
177-202.
83
84
355
ismi, herhalde bir cemaat veya topluluk ad deil de, bir ahsa ait olmaldr. u
hlde, eldeki bu kkl ailenin, 16. yzyl balarndaki mensuplarnn soy bann dayand Zeyne adl kiinin, tam olarak kim olduu nem kazanmaktadr. Bu
hususta kesin bir kanaate varmak g olmakla birlikte, bunlarn eyh Ali Semerkand ile irtibatl olmalar kuvvetle muhtemeldir. Akla yatkn en gl ihtimal de,
burada zikredilen Zeynenin, Semerkandnin Menkbnmede de ad geen olu
Zeynelbidin olmasdr. eyh Ali Semerkand ile Karamanolu brahim Bey arasndaki dostane mnasebetler gz nne alndnda, Semerkand ailesi Karamana gelince bunlara, sahip olduklar nfuz ve itibarla mtenasip bir ekilde,
kendilerine madd gelir temin edecek baz tahsisatn yaplm olmas tabiidir.
Timar ve zeamet defterlerinde zikredilen Zeyne adyla, Semerkandnin olu
Zeynelbidinin kastedilmi olmas hlinde, ailenin eceresi aadaki ekilde oluur:
SONU
Bu aratrmada, beylikler dneminde Acemden Karaman lkesine gelerek,
gnmzde Mersinin Glnar ilesine bal bir kasaba olan Zeyneye yerleen
gnl sultanlarndan eyh Ali Semerkand hakknda, imdiye kadar ortaya konulmu bir dizi aratrmaya yeni baz katklar salamak amalanmt. eyhin
ahs hayat hikyesine dair bilenlere farkl bir ey ilave edildii iddiasnda bulunmak g. Zira Semerkand biyografisine dair eldeki mevcut birincil literatr,
neredeyse Menkbnmeden ibarettir. Fakat Acem ile Rum arasndaki kltrel
etkileim balamnda, eyh Ali Semerkandnin nasl bir konjonktrde Anadoluya geldii ve bundaki motivasyon unsurlarnn neler olabileceine dair mlahazalarda bulunuldu. Ama yine de, mucizev bir rya ile yola kp, irad faaliyetini icra etmek istemesinin tesinde, baz aratrmaclarn ne srd, Timurlu
kltrnn Anadoluya tanmas gibi bir byk misyona sahip olup olmad
hususunda kesin bir ey sylemenin imkn yok.
356
Aratrmann ikinci blmnde, eyh Ali Semerkandnin vefatndan sonra

aile mensuplar hakknda Osmanl ariv kaynaklarnda baz ipular arand. .
Hakk Konyalnn yllar nce, vakf defterlerindeki kaytlardan, eyhin neslini
Zeyne-oullar eklinde adlandrmas doru olmaldr. Zira yukarda anlatld
zere, Zeyne-oullar, 16. yzyln balarnda Mut merkezli olmak zere el sancanda byk bir hnedna dnmt. Kaytlarda zikredilen Zeyne adnn,
Semerkandnin olu Zeynelbidin olmasnn kuvvetli ihtimal olduunu dnyoruz. Ama yine de hnednn silsilesini, 17. yzyln ikinci yarsnda valilik de
yapm olan ve dnemin kaynaklarnda Semerkand soyundan geldii ifade edilen Abdlmmin Paaya kadar balayabilmek iin, timar ve tahrir defterlerindeki kaytlarn izi srlmeye devam edilmelidir. Bu da byk ihtimalle yeni bir
aratrmann konusu olacaktr.
357

KAYNAKLAR
Ariv Kaynaklar
BOA, Tahrir Defteri (TD), nr. 1, 31, 58, 83, 118, 128, 182, 272, 392.
BOA, Kmil Kepeci (KK), nr. 2808.
Kitap ve Makaleler
ABDLKERM BN EYH MS, Maklt- Seyyid Hrn, Haz. Ceml Kurnaz, Trk
Tarih Kurumu Yay., Ankara 1991.
ALGAR, Hamid, Nakibendiyye, DA, C. 32 (stanbul 2006), s. 335-342.
AYDIN, Mustafa, irvan, DA, C. 39 (stanbul 2010), s. 204-206.
BAKAN, Yahya, Orta Anadoluda Hkimiyet Mcadelesi (1400-1500), stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, stanbul 2007.
BAYRAM, Fatih, Timur stilasna Beylikler Dnyasndan Bak: Karaman Diyarnda
Cennet Baheleri, Prof. Dr. Erdoan Merile Armaan, Bilge Kltr Sanat Yay., stanbul 2013, s. 308-316.
COKUN, Fahri, 888/1483 Tarihli Karaman Eyaleti Vakf Tahrir Defteri, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisan Tezi, stanbul 1996.
ERDORU, M. Akif, Murad elebi Defteri, 1483 Ylnda Karaman Vilyetinde Vakflar, Ege niversitesi, Tarih ncelemeleri Dergisi, XVIII/1 (zmir, Temmuz 2003), s.
119-160; XVIII/2 (Aralk 2003), s. 99-140; XIX/1 (Temmuz 2004), s. 119-154; XIX/2
(Aralk 2004), s. 141-176.
GM, Sadreddin, Seyyid erf Crcn, slm limler Aratrma Vakf Neriyat, stanbul 1984.
HOCA SADETTN EFEND, Tact-tevrih, C. V, Yalnlatran: smet Parmakszolu,
Kltr Bakanl Yay., stanbul 1979.
KTP ELEB, Kefz-zunn an Esmil-ktbi vel-Fnn, C. I, Arapadan Tercme
Eden: Rt Balc, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2007.
KONYALI, brahim Hakk, Abideleri ve Kitbeleri ile Karaman Tarihi, Ermenek ve Mut
Abideleri, Baha Matbaas, stanbul 1967.
KPRL, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara niversitesi Basmevi,
Ankara 1966.
KSE, Ensar, Mut (Claudiopolis), Mut Belediyesi Kltr Yay., 2. Bask, stanbul 2011.
KSE, Ensar, yanlar anda el Sancanda Sosyal Hareketlilik, stanbul niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, stanbul 20013.
MANZ, Beatrice Forbes, Timurlu rannda ktidar, Siyaset ve Din, ev. Dilek endil,
Trkiye Bankas Yay., stanbul 2013.
MEHMED SREYYA, Sicill-i Osman, C. I, Haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakf Yurt Yay.,
stanbul 1996.
Menkb- eyh Ali Semerkand, stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazmalar,
nr. 640.
Menkb- Seyyid eyh Ali Semerkand, Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, nr.
4931/2.
358

MERCAN, smail Hakk, eyh Aleddin Ali es-Semerkand ve Menkb-nmesi, Berikan
Yaynevi, Ankara 2009.
MUHAMMED MECD, akik- Numaniyye ve Zeylleri: Hadiku-akyk, Haz.
Abdlkadir zcan, ar Yay., stanbul 1989.
MRSELOV, Cengiz Mrselov, slm Dnemde irvan Tarihi (Hicr lk Asr), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul 2007.
Naqshbandis, Eds. Marc Gaborie, Alexandre Popovic, Theirry Zarcone, ISIS Yay., stanbul 1990.
NASSR, Giv, Turco-Persian Civilization and the Role of Scholars Travel and Migration in
its Elaboration and Continuity, Doctora Thesis, University of California, Berkeley
2002.
NNCI MEHMED PAA, Tevrih-i l-i Osmn, Haz. Mehmet Yast, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Konya 2005.
TOGAN, A. Zeki Velidi, Cm, A, C. 3 (stanbul 1963), s. 16.
UZLUK, Feridun Nafiz, Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakflar Fihristi, Vakflar Genel
Mdrl Neriyat, Ankara 1958.
YAZICI, shak, Bahrl-ulm, DA, C. 4 (stanbul 1991), s. 517.
YRK, Doan, Karaman Eyletinde Osmanl Timar Dzeninin Tesisi Ankara
niversitesi, DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, XXV/40 (Ankara 2006), s. 177-202.
359
360
ERYYE SCLLERNN EHR TARH AISINDAN

NEM (KAYSER RNE)
Hava SELUK *
zet
eriyye Sicili veya Kad Sicili olarak zikredilen Osmanl ehirlerinde Kadlar tarafndan
tutulan ve mahkeme tutanaklar olarak ifade edilen defterler Osmanl toplumunun, siyasi,
ekonomik, asker ve kltrel yapsnn ortaya konmasnda nemli bir kaynaktr. Kayseriye ait
289 eriyye sicilinin temel kaynak olarak kullanlmas neticesinde ortaya konulan Kayseri
ehir tarihi ile ilgili makale, kitap ve bildiriler incelenmitir. Kayseride yaayan Mslman ve
gayri Mslimler arasndaki ilikisi, din deitiren kiilerin says yine eriyye sicillerinden
tespit edilebilmektedir. eriyye Sicilllerinde, bugne kadar ismi hi duyulmam 200den
fazla cami, mescit, medrese, mektep, Mevlevihane, trbe, hangh, zaviye, imaret, kervansaray,
han, ar, hamam, eme gibi pek ok yapnn varlndan bahsedilmektedir. Yaynlanan
almalarda Kayserinin stratejik nemi ve Osmanl ordusunun dou ve batda yapt
seferlere katks ortaya konulmutur. Osmanl tarasnn nemli ehirlerinden biri olan
Kayserinin eriyye sicillerindeki belgeler nda sosyal yaps irdelenmitir. Dolaysyla
Kayseri eriyye Sicillerinin temel kaynak olarak kullanld bu almalarda Osmanl
Devletinin bir tara ehri olan Kayserinin mahalli tarihi incelenmitir.
Anahtar Kelimeler
ehir tarihi, Kayseri, eryye Sicili
IMPORTANCE OF SHARIA REGISTERS (ERYYE SCL)

IN TERMS OF CITY HISTORY (EXAMPLE OF KAYSER)
Abstract
Mentioned as Sharia Register (eriyye Sicili) or Kad Register, the old books kept by the
Kadis in Ottoman cities and expressed as court records are important sources in the revelation
of political, economical, military and cultural structures of the Ottoman society. Articles,
books, and declarations with respect to city history of Kayseri that were exhibited as a
consequence of using 289 Sharia Registers of Kayseri as a main source have been examined.
Relations between Muslims and non-Muslims living in Kayseri, and the number of persons
who have converted might also be tracked from the Sharia Registers. Sharia Registers mention
presence of many structures, more than 200, such as mosques, masajid, madrassas, schools,
Do. Dr., Erciyes niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.
361

lodge used by Mevlevi dervishes (Mevlevihane), tombs, dervish monasteries (hankah), lodges
(zawiya), hospices, caravanserais, inns, markets, baths, fountains never unheard of until today.
In the studies published, the strategic importance of Kayseri and its contributions in the
military expeditions of the Ottoman Army in the east and west were manifested. Social
structure of Kayseri, which is one of the most important cities of Ottoman provinces, has been
considered at length under the light of the documents found in the Sharia Registers. Therefore,
in these studies which the Sharia Registers of Kayseri have been benefited from as the main
source, local history of Kayseri that has been a province of the Ottoman Empire has been
studied.
Keywords
City history, Kayseri, Sharia Register, er'iyye Sicili
362
GR
KAYTAM merkezinde toplam 289 adet Kayseri kad sicilinden 242sinin
mikrofilmi bulunmaktadr. Bu defterlerin bir ksm yksek lisans ve lisans
rencileri
tarafndan
tez
olarak
hazrlanmtr.
(http://
kaytam.erciyes.edu.tr/Arsiv.htm). Yaplan bu tezler ve okunmam defterler
kullanlarak dnemin sosyal, siyas, ekonomik ve asker tarihi incelenerek,
kitaplar, makaleler ve bildiriler yaymlanmtr. Kayserinin mahalli tarihi
asndan olduu kadar Osmanl tarihinin tara tekilatnn ortaya konmasnda
eriyye Sicilleri nemli bir kaynak olarak karmza kmaktadr. Kayseri kads
sadece Mslmanlarn deil gayrimslimlerin de davalarna bakmlardr. Bu
nedenle hatratlar ve seyyahlarn olmad dnem asndan kadlarn bakt bu
davalar sosyal tarih asndan nemli olmaktadr. Mslman-gayrimslim
ilikileri, o dnemde kullanlan eyalar, kyafetler tereke kaytlar vastasyla
ortaya konulabilmektedir. Bu almada Kayseri eriyye Sicilleri kaynak
kullanlarak yaplan almalarn deerlendirilmesi yaplarak, sicillerin ehir
tarihi asndan nemi ortaya konulmutur.
1. Kayserinin Siyasi ve Asker Tarihi ile ilgili Yaplan almalar
a.Krt Mehmet syan ve Kayseri
1651 Ylnda Kayseri Kalesinin Kuatlmas ve Krd Mehmed Aa adl makalede
Kayseri Kalesinde hazinenin saklanm olmas sadece Kayseri kalesine deil kale
dndaki yerleim birimlerde ikamet eden kiilere de zarar verdii ifade
edilmitir. Kayseri halkndan elli kii Krd Mehmedin etrafndaki sarca ve
sekbanlar tarafndan ldrlmt. Bir taraftan isyanclar halkn mallarn talan
etmiler, br taraftan devletin resm grevlileri kethdalar halktan her hangi bir
emir olmadan Krd Mehmed hadisesinin zararlarn temin etmek maksadyla
usulsz olarak para toplamlardr. Kayseri kalesinin bu kuatmadan zarar grp
onarlmas da ayr bir masraf gerektirmitir. Dolaysyla Abaza ve bir Paann
en iyi adamlarndan olan Krd Mehmed Aa Kayseride byk bir ykma ve
skntya sebep olmutur ki Kayseride ikamet eden Mslman ve gayrimslim
tebaadan yaklak on binden fazla kii maddi ve manevi adan zarara uramtr.
Kayseri Kalesi canla bala muhafaza edilmesine ramen, daha sonra isyanclarla
devletin anlamas neticesinde hazine asilere teslim edilmi, Kayseri halknn
asilerle mcadelesi yarda braklmtr (Seluk 2008: 39).
363
b.Girit Seferine Kayserinin Katks

Kayseri Sanca ve Girit Seferine Katks (1645-1669) adl esere gre Kayseri idar
olarak 16451669 yllar arasnda Karaman eyaletine bal bir Sancak konumunda
idi. Osmanl Devleti bu tarihlerde bir taraftan Girit Adasnn fethi almalarn
srdrrken bir taraftan da iteki ve dtaki karklklarla mcadele etmekteydi.
Bunlarn banda XVI. yzylda balayan ve XVII. yzylda da varln ok
iddetli olmasa da srdren Celal ayaklanmalar gelmekte idi. Girit Seferi
yaplrken bir taraftan da Erdel zerine de sefer dzenlenmiti. Osmanl
Devletinin btn sancaklarnda olduu gibi Kayseri Sancanda da bu seferler
iin byk hazrlklar yaplm hem insan gc hem de techizat bakmndan
destek salanmt. Devletin asker grevlileri olan askerlerin yan sra halktan
kiilerde bizzat bu seferlerde grev yapmlardr. Kayseri sanca coraf olarak
Orta Anadoluda dolaysyla Girite yakn olmayan bir blgede bulunmasna
ramen devletin btn fetih hareketlerinde lojistik olarak nemli bir rol
oynamakta idi. Seferlerde gayrimslim halk lamc, kreki, beldar olarak
Mslman halkla birlikte Osmanl ordusunda grev yapmakta idiler.
Mslmanlar ve gayrimslimler cretli olarak gnderilecek lamc, beldar,
kreki gibi kiilere karlkl olarak kefil olmakta idiler. Girit Seferi iin
Kayseriden Mslman ve gayrimslim halktan toplam 1215 lamc cepheye
gnderilmitir. Kayseri barut yapmnda kullanlan gherile retiminde de
nemli merkezlerden biri idi. Karaman Eyaletinde bulunan yedi nemli gherile
karhnesinden biri de Kayseride bulunmakta idi. Gherile topra bakmndan
nemli merkezlerden biri olan Kayseri zellikle Girit Seferi srasnda ar
derecede ihtiya duyulan barut yapm iin gerekli olan gherilenin temini
hususunda nemli bir rol oynamtr. Girit seferi sresince Kayseriden tonlarca
gherile gnderilmitir. Girit Seferinin devam ettii yllarda para deerinde
birtakm dlerin olduu ve zellikle zahire fiyatlarnda artlarn olduu
grlmtr ki seferin sona ermesinden sonra zahire fiyatlarnn biraz dt
grlmektedir (Seluk 2008:147-148).
c.Osmanl-ran Savanda Kayseri
XVII. Yzylda Osmanl Ordusuna Kayseriden Lojistik Destek adl makalede
Kayserinin gei yolu zerinde bulunmas ve jeopolitik neme sahip olmas
sebebiyle Osmanl Devletinin nemli ehirlerinden biri olduu ifade edilmitir.
Kayseride byk lde tarm yaplmas; askerin ihtiyac olan zahirenin temini
ve peksimetin yaplmasna olanak sunmutur. Hizmetlerin salanmasnda
Kayseri halknn byk katks olmutur. Osmanl-ran savalar srasnda
Kayserinin asker gzerghnda yer almas sebebiyle ordunun konaklad
364
ehirlerden biri olarak kaytlarda yer almaktadr. Kayseri, seferlerin batya

younlat dnemlerde ise orduya nakd para olarak hizmet sunmutur.
Kayseri kalesinin bir ambar olarak kullanlmas sebebiyle toplanan zahireler ayn
zamanda burada muhafaza edilmi, istendii an eitli binek hayvanlar
vastasyla ordugha ulatrlmtr (Seluk 2007:159-174).
eriye Sicillerine Gre Kayseri Sanca, (1788-1749) isimli eserde Kayserinin
Osmanl Ordusu iin olan jeopolitik nemi vurgulanmtr. Osmanllarn bata
ran olmak zere douya doru yaptklar seferlerde hep gei noktas zerinde
bulunan Kayserideki Mehed Ovas dzlkleri ordularn konaklamasnda,
dinlenmesi ve ikmallerini tamamlamasnda nemli bir merkez idi. 1736 ve 1739
Osmanl-Rus ve Osmanl Avusturya savalar esnasnda da Kayseri Sanca
personel ve ikmal faaliyetleri sz konusu olduunda nemini muhafaza
etmitir(ztrk 2000; 18, 52, 69)
2. Kayserinin Sosyal Tarih ile ilgili Yaplan almalar
a.PROF. DR. RONALD C. JENNNGS (1942 -1996)in Kayseri ile lgili
almalar
er' mahkeme sicillerine dayanarak eitli yreler ve konular zerinde
aratrmalar yapt ve bunlar yaymlad. 1970'lerde ilk olarak Kayseri sicilleri
zerinde alt. Mahall sosyal ve iktisad hayat Osmanl ariv belgelerine gre
aklamaya gayret etti. Yaymlad aratrmalar yeni aratrma konularnn
ortaya kmasna sebep oldu. 1972'de sunduu doktora tezinin ismi 'Osmanl
Tarihinin Bir Kayna Olarak Kayseri er' Mahkeme Sicilleri (1590-1630)'dir. (The
Judicial Registers of Kayseri (1590-1630) as a Source far Ottoman History
Yaymlanm kitap ve makaleleri*
1- Loans and Credit in early 17th Century Ottoman Judicial Records-the
Sharia Court of Anatolian Kayseri, Journal of The Economic and Social History of
Orient (=JESHO), 16, 1973, s.168-216.
2- Women in early 17th Century Ottoman Judicial Records-the Sharia Court
of Anatolian Kayseri, JESHO, 18, 1975, s. 53-114.
3- The Office of Vekil (Wakil) in 17th Century Ottoman Judicial Records,
Studia Ismalica, 42, 1975, s. 147-169.
4- 'Kayseriyya', E, new edition, 4, 1978, s. 842-46.
5- Zimmis (non-Muslims) in early 17th Century Ottoman Kayseri, Studia
Islamica, 48, 1978, s. 133-72.
365
6- Kad , Court, and Legal Procedure in 17th Century Ottoman Kayseri,

Studia Islamica, 48, 1978, s. 133-72.
7- Limitations of the Juidical Powers of the Kad i in 17th Centry Ottoman
Kayseri, Studia Islamica, 50, 1979, s. 151-84.
8- The Legal Position of Women in Kayseri, a Large Ottoman City, 1590-1630,
International Journal of Women's Studies, 3, 1980,s. 559-582 (Erdodu 1997: 479482).
Ronald C. Jenningsin ad geen makalelerinde, Kayseride kadnn durumu,
mahkemelerin kullanm, ekonomik ve sosyal alanda hayata katlm konularn
incelemitir. 17. yzylda Kayseri mahkeme sicil kaytlarndan hareketle yapt
aratrmasnda, Osmanlda kadnn erkekler gibi mahkemeye rahatlkla
bavurabildiklerine, mahkemede erkeklerle ayn muameleyi grdklerine ve
kadnlarn haklarnn eriat mahkemesi tarafndan korunduunu ifade etmitir.
Ronald C. Jennings Kayserili kadnlarn ticaretle uratklar, eitli gayri
menkulleri alp sattklarn ifade etmitir. Kendilerinin veya bir yaknlarnn
kurmu olduklar vakflarda idarecilik yaptklar belgelerle ortaya konulmutur.
Kadn yannda kocas, babas veya aabeyi, yani bir erkek akrabas olmadan,
mahkemeye gidip kendisine hakszlk eden bir kiiyi dava edebiliyor. Osmanl
mahkemelerine sadece Mslman kadnlar deil gayrimslim kadnlar da
bavurmulardr. Kadnlarn nikh, boanma, mlkiyet haklar ve miras gibi
konularda sk sk mahkemelere bavurduklar ortaya konulmutur. nceledii
dnemde Kayserili Kadnlarn yzde 80i bizzat mahkemeye gelmi, ancak yzde
20si yerlerine vekil gndermi olduu ifade edilmitir. Kayseri eriyye sicilleri
kaynak olarak kullanlarak kadnn sosyal hayata katlm ortaya konulmutur.
b. Kayseri ve Yresi Sempozyumu Bildirirleri
eitli tarihlerde drt defa dzenlenen Kayseri ve Yresi Tarih
Sempozyumlarnda Kayserinin sosyal tarihini ilgilendiren kaynak olarak eriyye
Sicillerinin kullanld tebliler sunulmutur.
Osmanllar Zamannda Kayseride Gayrimslim Tebaann Durumu, Zimmleri
isimli alma 20 adet kad sicili taranarak hazrlanmtr. Kayseride yaayan
gayrimslimlerin, patriklerin hak ve devleri, kiliselerin tamir ve inas, kilise
vakflar, ibadet zgrlkleri, evlilik ve boanmalar, ihtida hareketleri, eri
Mahkemelerindeki ahitlik durumlar incelenmitir (Aktan 2000: 7-34).
366
XVII. Yzyl Kayseri Kad Sicillerinde Bulunan Kle ve Cariyelerle lgili Baz
Belgeler zerinde Bir deerlendirme, Alt adet eriyye Sicili kullanlarak
hazrlanm bu almada Kayseride kle kullanmnn fazla olmad ortaya
konulmutur. Klelerin en ok azat edilmek suretiyle hrriyetlerine kavutuklar
gzleniyor, hakszla urayan kleler mahkemeye bavurduklar takdirde
haklarn yarg yoluyla elde edebildikleri vurgulanmtr (Aktan 1997: 13-20).
Kayseride XVII. Yzyl Sonlarnda Kadnn Sosyal Stats, bu almada
Trk tresi ve slam hukukuna gre 17. Yzyl sonlarnda kadnn stats
hakknda sz konusu dneme ait eriyye Sicillerindeki kaytlara dayanlarak
yaplmtr. slam Hukukunun artlarn yerine getirmek kaydyla poligami
evlilie cevaz verilmesine ramen Kayseride rabet grmedii belgelerle ortaya
konulmutur. Bununla birlikte kadn nikah, hibe, sfa, icare, vekalet, ikrar, sulh,
vasiyet ve ticari feaaliyetlerle ilgili dava am veya dava edilmitir. Buna gre
kadn, kocasnn iznini almadan ahsna ait maln istedii gibi tasarruf
edebilirdi. Sadece ahitlik konusunda hakk snrl idi. Kadnlarn yasal haklarnn
uurunda ve bu haklar rahatlkla kullanabildikleri ortaya kmaktadr (Yuval
1997: 367-375).
Kayseri Kad Sicillerindeki Tereke Kaytlar zerinde Baz Deerlendirmeler
(1738-1749) , eriyye Sicillerinde bulunan tereke kaytlar Osmanl ailesinin
sosyal ve ekonomik vaziyetini ortaya koymak iin ok nemli bir kaynak
durumundadr. Poligaminin sadece Mslmanlar arasnda ve nadiren iki elilik
eklinde uyguland grlmtr. Gayr- menkul mallara kyllerin
ehirlilerden, erkeklerin kadnlardan daha ok rabet ettikleri tespit edilmitir.
Kayseride ekirdek ailelerin ortalama aile nfusunun 5 civarnda olduu ve
Mslim aileler ile gayr- Mslim aileler arasnda nemli bir farkn bulunmad
grlmtr (Aktan 1998: 47-68).
Kayserinin 25 Numaral eriye Siciline Gre ehrin Sosyo-Ekonomik Hayat ve
Abaza Mehmed Paa syannn ehre Tesirleri , 25 Numaral eriye Sicili 1624-1625
yllarndaki olaylar ihtiva eden bir defterdir. Abaza syanlarnn geni boyutlu
tesirleri sonucunda ve eitli sefer hazrlklar yznden tekalif-i divaniye grubu
vergi eitleri daha youn olarak tahsil edilmitir. Abaza ekyasnn zulmnden
ve ran seferinden en ok etkilenen ehirlerden biri Kayseri idi. Bu defter Abaza
isyann brakt izler ve ark seferi iin istenilen angarya, para, zahire, bargir ve
barut imalinde kullanlmak zere gherile talebi ile alakal fermanlarla doludur
(D 1998: 113-126).
367
191 Numaral Kayseri eriye Siciline Gre Kayseri (1820-1822) , 191 numaral
eriyye sicilinden hareketle 1820-1822 yllarnda Kayserinin idari yaps hakknda
bilgi verildikten sonra Akyklolu Hasan Aa Ayaklanmas, Kayserideki
Rumlarn Yunan syanna karmalar ve Kayseri halknn ran hududunda
yaplan savaa zahire ve para temin etmeleri ile alakal belgelere yer verilmitir
(Gkhan 2000: 193-200).
Kayserinin 13 Numaral Kad Siciline Gre Evler, 17. yzyln balarna ait
olan defterden hareketle Kayserideki ev sat belgeleri incelenerek, bu dnem
Kayserisine ait ev mimarisi hakkndaki veriler ve bunun insan davranlarndaki
sonular dile getirilmitir (zcan 2000: 349-362).
Kayserinin 25 Numaral eriye Sicili Inda ehrin Nfus Yaps (16241625), 25 Nolu defterden hareketle burada yer alan 705 adet defter tahlil
edilerek, Kayserinin nfus yaps ortaya konulmutur. 1624-1625 yllarnda
Kaseride ehir ve kylerinde yaayan Mslmanlar, konar-ger hayatlarn
srdren Trkmenler, Ermeniler ve Rumlarn mahalle ve kylere gre dalm
konu edilmitir (D 2000. 125-128).
XVII. Yzyl Balarnda, Kad Sicillerine Gre Kayseride Evlenme ve Boanmaya
likin Uygulamalar, yzyl balar itibaryla Kayseride nikahn kadlar
tarafndan kylmas ok istisnai bir durumdur. Kk yataki ocuklar arasnda
velileri tarafndan nikah kydrlabilmekte idi. Aile hukuku ile alakal olarak
mahkemeye intikal eden davalarn byk ounluu boanma konusudur.
Boanma vakalarnn yars erkekler tarafndan tek tarafl bir irade beyanyla
(talak), dier yars da taraflar arasnda varlan anlama ile (muhalea)
gereklemitir. Kocalarndan boanmak isteyen kadnlarn muhaleadan baka
bavuracaklar bir yntem yok gibi grnyordu. Ancak bu takdirde kadn,
kocasn boanmaya raz edebilmek iin mehir, nafakadan feragat etmek zorunda
kalmt (Aktan 2003: 21-40).
Onaltnc Yzylda Kayseri eri Meclisi ve Kayserili Kadnlar, Kayserili
kadnlarn mahkemeye bavuru sebepleri: evlenme boanma, dayak, kazf, zina ,
nafaka talebi, ticari iler, rsen kalan mallar almak, kocasnn gaybubet, vekalet
vermek , bunlarn dnda ikrar ve itiraflar. Bu almada kadnlarn zorunlu
olmadka eri meclise arlmadklar ifade edilmitir (Erdoru 2003: 187-196).
368
XVIII. Yzyln Son eyreinde Kayseride Aile, Evlilik ve ocuk Saylar (17751800), Zikredilen tarihlerde Kayseride yaayan ailelerin en az 3 en fazla 4
ocua sahip olduklar grlmektedir. Annesi veya babas vefat eden veya
ayrlan ailelerin ocuklar ortada kalmamakta, ocuklarn ilerini yrtmek iin
vasi tayin edilmektedir (Gndz 2003: 261-266).
Osmanl Toplumunda Kadnn Annelik Vasfndan Doan Haklar (1650-1750),
Yllarnda Kayseri rnei), Hamilelik dneminden balayarak kadnn ocuu
zerindeki haklar incelenmitir. Ceninin mirastan hak alma durumu, hdanelik
hakk, vasi olarak annenin tayin edilmesi ve st hsml konular belgelere
yansd oranda ortaya konulmutur (Seluk 2003: 443-456).
Osmanl ehrinde Mlkn Kullanmnda evre Dzeni ve Kamu Hukukuna
Riayet (XVII. Yzyl Kayseri rnei), Osmanl toplumunda hukuk srecinin ne
ekilde iledii, nemli anlamazlklarn zmne dair uygulamalarn neler
olduunu sicillerden takip edilebilmektedir. Bu kaytlarda ehrin fiziki yaps,
fiziksel yapnn ekillenilmesinde toplumun kltrel deerlerinin nasl etkili
olduu belgelerde grlmektedir (Tok 2003: 493-510).
eriye Sicillerine Gre Kayseride htida Eden Kadnlar ve Bunlarn Sosyal
Statleri (1650-1750), Bu almada, Kayseride 1650-1750 yllar arasnda
yaayan gayrimslim kadnlarn ihtida hareketleri ve ihtida eden kadnlarn
toplum ierisindeki sosyal statleri incelenmitir. Bu incelemede zellikle krsal
alanda ve ehir merkezinde yaayan Kadnlarn inanlarnda meydana gelen
deiikliin sebepleri ve bunun onlarn yaantlarndaki etkileri zerinde
durulmutur. Ayrca Kayseri blgesinde yaayan hr kadnlar arasndaki ihtida
hareketleri yannda cariye ad verilen (savalarda esir alnarak alnp-satlan)
kadnlarn da din deitirmeleri zerinde durulmutur. Erkek egemen bir toplum
olan Osmanl Devletinde farkl bir kltre ve dine mensup olan bu kadnlarn i
dnyalarnda ve yaaylarnda byk deiim meydana getiren ihtidann erkek
nfusa oranla Kadnlar arasnda daha az grlmesinin sebepleri de akla
kavuturulmutur (Seluk 2005: 71-94).
Kad Sicilleri Inda Osmanl ehrindeki Mahalleden hra Kararlarnda
Mahalle Ahalisinin Rol (XVII. ve XVIII. Yzyllarda Kayseri rnei); Bu
almann amac, XVII. ve XVIII. yzyllarda Kayseri ehrindeki bireyle mahalle
ahalisi arasndaki ilikiyi, Kayseri Kad sicillerine yansd kadaryla ortaya
koymaya yneliktir. Bunun yan sra, Kayseri ehrindeki mahalle kurumunun
369
gcne de temas etmek suretiyle toplum dzenine uymayan bireyin, toplum

tarafndan mahalleden karlabildiine dikkati ekmektir. Bylelikle Osmanl
ehrindeki mahalle kurumunun, birey ve toplum hayatndaki yeri ve neminin
hangi boyutta olduunun aydnlatlmas salanm olacaktr (Tok 2005: 155173) .
XVII. Yzylda Kayseri Ve evresindeki Trkmen Oymaklar Ve SosyoEkonomik Yaplar, XVII. yzylda Yeni-l, Halep, Bozulus ve Danimendli
Trkmenlerine tabi olan oymaklarn (cemaatlerin) byk bir blmnn daha
gvenli, suyu-otla bol olan Kayseri ve evresinde yaylak olarak kullanmlardr.
Dou ve Gney dou Anadoluya gre daha gvenli olan Yeni-l ve Kayseri
civar onlarn rahat ve gven ierisinde hayvanlarn otlattklar ve sosyal
yaantlarn srdrdkleri yer olmutur. eitli sebeplerle Kayseri kadsna
mracaat etmiler ve meselelerini hukuk erevesinde zmlerdir. Bu
belgelerden hareketle Trkmen oymaklarnn sosyal yaants ortaya
konulmutur (Seluk 2008: 41-62).
eriyye Sicillerine Gre Kayseride htida Hareketleri(1645-1665), Rum ve
Ermeni milletleri arasnda meydana gelen ihtidalar da ounlukla Mslman ve
gayrimslim halkn ayn ky veya mahallede yaamalar
neticesinde
birbirlerinden etkilenmeleri ile ortaya kmtr. Kle ve cariyelerin ihtida
etmelerinde phesiz yine kendilerinin bir Mslman ailenin yannda ikamet
etmeleri, sahipleri olan kiileri ve onlarn inanlarn daha yakndan grmeleri
bylelikle slam dinini tanmalar ve slm dininin onlara vermi olduu haklar
renmeleri en etkili sebep olmutur. 1645-1665 yllar arasnda 58 kii Rum ve
Ermeni milletinden, 158 kii kle ve cariyelerden toplam 216 kii ihtida
etmilerdir. htida edenlerin devletin korumas altnda olmas btn Mslman
vatandalarn olduu gibi gayrimslimlerin de devletin btn hukuki ve sosyal
imknlarndan faydalanmalar, slam hukukunun dolaysyla onun uygulaycs
konumunda olan Osmanl Devletinin adaletli davranlar insanlarn bu dine
snmalarnda etkili olmutu. Kayseride 20 ylda meydana gelen ihtidann takip
edilen hogr siyasetinin bir neticesidir (Seluk 2002: 165-176).
XVII. Yzylda Kayseride Yaayan Ermenilerin Sosyal Yaantlar zerine Baz
Deerlendirmeler XVII. yzylda Kayseride Mslmanlar ve Ermeniler
birbirlerinden ayrlmadan hep birlikte yaamlardr. gayrimslimler istedikleri
her zaman er mahkemeyi kullanmlardr. Onlarn davalar birbirine o kadar
karmtr ki mahkemeyi belirli bir gn deil istedikleri her saatte
kullanabilmilerdir. slm Hukuku, onlarn zenginlik, zgrlk, mal ve
370
mlklerini korumu, hatta dinlerini kstlama olmakszn yaaya bilmelerine

imkn vermitir. Bu erevede eriyye Sicilleri esas alnarak Ermenilerin sosyal
yaantlar irdelenmitir (Seluk 2009: 315-324).
42 Numaral Develi eriye Siciline Gre (18941895) Develide Trk Ermeni
likileri, H.13121313 (M.18941895) tarihli 42 numaral Develi eriye sicilinde
mevcut olan 192 belge incelenmitir. Bu belgelerden 45 tanesi gayrimslimlere
aittir. Kaytlarda Trkler ile Ermeniler arasnda meydana gelen herhangi bir
anlamazla dair belgeye rastlanmamaktadr. Zimmi statsndeki Ermenilerin
eri mahkemeleri nasl kullandklar ortaya konulmutur (Sme 2009: 67-75).
Osmanl Devletinde Kadnlarn eri Mahkemeleri Kullanmas (Kayseri rnei)
XVII. yzyln yarsnda Kayseride kadnlarn mahkemeyi kullanmalar,
haklarn arama gelenekleri ile Osmanlnn bir tara ehri olan Kayseride Trk
kadn ve yine bu corafyada yaayan gayrimslim Ermeni ve Rum kadnlarnn
toplum ierisindeki sosyal statleri ortaya konulmutur. Belgelerden grld
kadaryla her hangi bir konuda hakszla urayan kadn eri mahkemelerde
kendi hakkn rahatlkla arayabilmekte idi. zellikle verasetle intikal eden
mallarna sahip kma konusunda mahkemelere mracaat etmilerdir. Bunun
yan sra kendilerine veraset yoluyla veya evlenme yoluyla intikal eden mallar
diledikleri gibi satmlar veya hibe edebilmilerdir (Aksoy 2010: 165-176).
Hogr Toplumunda Birlikte Yaamak: Osmanl Toplumunda Gayrimslim
Ermeni Vatandalar Ve Hukuk: Kayseri rnei, 279 nolu Kayseri kad
mahkemesinin kaytlardan hareketle Osmanl toplumu ierisinde Kayseri
rneinde de insanlarn hak arama ve hukuku kullanmada din ya da rk
anlamda bir ayrmclk ile karlamadklar ortaya konulmutur (Demirci 2009:
314-325).
Kayseri Tereke Defterleri zerine Bir Aratrma(1700-1730) Kayserinin 17001730 yllarna ait eriyye sicillerinde bulunan tereke defterinden hareketle,
dnemin nfusu, hane says, ocuk ve e saylar, isimleri, lakap ve unvanlar ile
ekonomik durumlar incelenmitir. Kayseride ortalama ocuk says 2.94 olduu
ortaya konulmutur (Tu 1999: 157-191).
3. ktisadi Tarih Asndan
Kad Sicillerine Gre XVII. Yzyln kinci Yarsnda Kayseri Para Vakflar, Para
vakflar daha ok sosyal amalara ynelik olarak kurulmulardr. zellikle
371
avarz kabilinden vergilerin denmesine ynelik olarak faaliyet gsteren para

vakflarnn youn bir ekilde varl grlmektedir. Para vakflar Kayseri
ehrinin ekonomisinde nemli bir yere sahiptir. Arlkla avarz ve nzul
vergilerinin denmesine tahsis edilen ve hemen her mahallede bulunan para
vakflar, vergi mkellefi olup demede sknt eken fakir ahali iin mhim bir
kaynak olmutur. Bunun yan sra para vakflar Kayseri ehrinin imarnda ve
bata emeler olmak zere ime suyu ihtiyacnn karlanmasnda nemli bir
fonksiyon icra etmitir. Ayrca bu almada Kayseride ina edilen gnmze
kadar ulamayan birok mimari yapnn adlarnn ve meknlarnn tespiti ve
onlarn fonksiyonlar ortaya konulmutur (Tok 2008: 1-279).
Kayserinin 223 Numaral Siciline Gre Mlk Satlar, 223 Nolu Kayseri
eriyye Sicili esas alnarak mlk satlar incelenmitir. (Tu 2000: 513-571)
Kayseri Kad Sicillerindeki Avarz ve Avarzhaneler ile lgili Belgeler zerinde
Baz Deerlendirmeler (H.1065-1070/1655-1660), Kad sicillerindeki vergi ile
alakal belgeler Osmanl vergi sisteminin tara boyutunun ortaya konulmasn
salamtr. Vergi ykmllklerinin ferdi deil de toplu ekilde sorumlu
tutulmasyla toplumda tesandn ortaya kmasnda rol oynad ifade edilebilir.
Vergi tahsili hususunda tara balamnda ortaya kan problemler ve bunlarn
nasl zmlendii, merkezden gelen fermanlar dorultusunda alnan tedbirlere
yer verilmitir (tok 2000: 487-512).
Osmanl Devletinde Merkez-Tara likisi Balamnda Avrz, Nzul Ve Srsat
Vergileri( eriyye Sicillerine Gre XVII.Yzylda Kayser Sanca), Bu almada
Kayseri deki bir avrzhnesinin ka gerek hneden oluturduu tespit edilerek
XVII. yzylda srsat, nzul vergilerinin Kayseri deki yansmalar incelenmitir.
Kad olduu iin blgesel nitelikli en salkl bilgiler yine onun eli ve emri altnda
olmas gerekiyordu. Ayrca vergi toplanrken kan skntlarda Kadlar
tarafndan zmlenmekte idi. Ordunun ihtiyac olan lamc, beldr, gibi asker
grevlilerin ve yine barut yapmnda kullanlan gherile temini hususunda
nzul ve srsat vergileri kullanlmtr. Sadece Anadolu da ba gsteren Abaza
Hasan, Krd Mehmed ve Grc Nebi ayaklanmas sebebiyle bu isyan
bastrmakla grevlendirilen ordunun urak yerlerden biri olan Kayserinin
orduya lojistik destei olduka nemli olmutur. (Seluk 2008: 159-202).
XVII. Yzyl Kad Sicillerine Gre Kayseri Ve evresinde Sulama Kaynaklarnn
Kullanmyla lgili htilaflar, Bu almada, XVII. yzyl Kad sicillerine gre
372
Kayseri ve evresinde sulama kaynaklarnn kullanm ve paylam hususunda

ortaya kan baz ihtilaflarla ilgili olarak tespiti yaplan belgeler zerinde
deerlendirmelerde bulunulmutur. Bu erevede, gnmzn nemli
meselelerinden olan su sorunlarnn tarih srete Osmanl dneminde nasl bir
durum arz ettii, ortaya kan sorunlarn nasl ve ne ekilde zmlendii,
Kayseri rneinde ortaya konularak bu konuya dikkat ekilmitir. Bu balamda,
sulama konusunda ortaya kan ihtilaflarn zmnde uygulanan temel
yaklam Kadnn ilkesi olmutur. Suyun kullanm ekli ve haklar idare
tarafndan kayt altna alnm ve suyun paylam nbet esasna gre
dzenlenmitir (Tok 2007. 391-405).
er'iye Sicillerine Gre Kayseri'de Mlk Satlar zerine Bir Deerlendirme
(1678-1679), Osmanl Devletinin mahkeme kaytlar uzun yllar boyunca
muntazam olarak sicillere yazlmtr. Bu makalede, 1678-1679 tarihinde
kaydedilen Kayseri eriye Sicili incelenmi, mlk satlar ile ilgili kaytlarn
tespit edilmesi ve bir deerlendirme yaplmas amalanmtr. Bu sicilden de
anlyoruz ki; Kayseride ev, ba, dkkn ve tarlalarn sat ilemi yaplmtr.
ahslar, kendilerine ait veya orta olduklar mlkleri, bakalarna
satabilmilerdir. Bu almada, sicile kaydedilen belgelerden rnekler vererek,
mlk satlar ile ilgili bir deerlendirme yaplmaya allmtr (Gldolu 2010:
73-85).
XIX. Yzylda Kayseri Sancanda Trk-Ermeni likilerinin Ekonomik Boyutu
be adet eriyye sicili kullanlarak 1809-1904 yllar arasnda Trk-Ermeni
ilikilerinin ekonomik boyutu Kayseri ehri rneinde deerlendirilmitir.
Belgelerden iki toplumun youn bir ticar iliki ierisinde olduu anlalmaktadr
(etin 2009: 443-450).
4. Asayi Asndan
Kayseri Kad Sicillerindeki Yaralanma ve lm Vakalaryla lgili Keif Raporlar
(1650-1660), Kad sicillerindeki belgelere gre, adam ldrme, yaralama ve
dier adli olaylarn tahkiki iin mahkemeler tarafndan gnderilen grevliler olay
yerinin ve madurlarnn kefini yaptktan sonra dzenledikleri tutanaklar
mahkemeye vermilerdir. Kadlar bu tutanaklara, tank ifadelerine ve taraflarn
iddia ve beyanlarna gre bir karara varmlardr. Keif raporlar, bize
madurlarn yaralanma ve lm ile sonulanan vakalarda, hadiselerin nasl,
niin, ne ekilde, nerede ve kimler arasnda meydana geldiini, kullanlan lt-i
crihann trn, lm nedenleri vb. konulara dair ipular vermektedir. Bunun
373
yan sra, damn kmesi, bina duvarnn yklmas, bacadan ieri dme, kuyuya
dme gibi meydana gelen hadiselerle ilgili belgeler bize, o dnemdeki
meskenlerin durumunu, yani yaam alanlarnn insan hayatn hangi boyutta
etkilediini, mimar evrenin genel zelliklerinin gnlk yaamlarnda ne gibi
glkler arz ettiini gstermesi ynyle de dikkate deer ipular vermektedir.
Bu erevede keif raporlar, Osmanl dneminde tara hayatnn gndelik
yaamnda meydana gelen adli vakalar ve bunlarla ilgili yaanan olaylarn
boyutlarn ve sonularn grebilme imknn vermektedir. Bu konuyla ilgili
farkl blge ve tarihlerde yaplacak almalar bize Osmanl toplumunun
gndelik hayatn daha yakndan tanma ve karlatklar sorunlarn mahiyetini
grebilme ynnde de nemli bilgiler salayacaktr (Tok 2007: 335-336).
5. Sanat Tarihi Asndan nemi ve Konuyla lgili almalar
Kayseri eriyye Sicil Defterlerinde, bugne kadar ismi hi duyulmam
200den fazla cami, mescit, medrese, mektep, Mevlevihane, trbe, hangh, zaviye,
imaret, kervansaray, han, ar, hamam, eme gibi pek ok yapnn varlndan
haberdar olmaktayz. Yine bu defterlerde, gnmze salam olarak ulaabilen
yaplardan, 100den fazlas hakknda bilgilere ulalabilmektedir. Bu belgelerdeki
dolayl ya da dorudan bilgiler sayesinde, gnmze ulaan ve ulaamayan
antlarn hangi yzylda faal olduu, banileri, ina tarihleri, bulunduu
mahalleler, ne zaman, kimin tarafndan onarldklar, mtevellilerinin kimlikleri,
imam, mezzin, zaviyedar, mderris ve dier grevlilerin ne kadar cret aldklar
hakknda nemli bilgilere ulalmaktadr. Ayrca grevlilerin ald cretler,
dnemin ekonomik artlarn anlayabilmemizde bizlere yardmc olmakta ve
dolaysyla da eserlerin ina ve bakm iin harcanan miktarlarn genel ekonomik
durum ierisindeki seviyesini alglayabilmemizi salamaktadr. Yine, incelemi
olduumuz belgelerden, hibir yapnn Kaddan izin alnmadan onarlmad ve
herhangi bir yapnn onarm yaplmadan nce, nerede hangi malzemenin
kullanlaca, malzemenin fiyat ve iilik masraflarnn nceden yaplan bir
keifle tespit edildii grlmektedir. Yaplan bu keiflerde, yapnn hangi
blmlerden olutuu ve hangi blmlerinin harap olduu aka
belirtilmektedir. Ayrca yaplacak olan keiflerde mimarba, suba ve yetkili
ustalarn grevlendirilmi olmas, hangi tarihlerde kimin mimarba olduunun
tespitine imkn salamaktadr. Kk Medresesinin hangh m zaviye mi olduu
ile ilgili belgelerde, bir yapnn gerek kimliinin tartlmasyla karlalm
olmas dikkat ekicidir. Yine ad geen yapnn gnmze ulaamayan bir
vakfiyesi ile kitabesinin varln, eriyye Sicil Defterlerinden reniyoruz.
eriyye Sicil Defterleri sayesinde, Vakflar Genel Mdrl Arivinde
374
bulunmayan ve gnmze ulaamayan birok yapya ait vakfiyelerden ve vakf

gelirlerinden haberdar olmaktayz. Bu belgelerde karlatmz en nemli
bilgilerin banda, Sanat tarihi terminolojisi ile ilgili terimlerin kullanlm
olmasdr. eriyye Sicil Defterilerindeki belgelerden, Kayseri ehrinde hangi
yzylda hangi mahallelerin bulunduu ve hangi yzylda ehrin ne yne doru
gelitiiyle ilgili nemli bilgiler yer almaktadr. Yine bu belgelerden ehrin
fiziksel geliimini yakndan takip etmek mmkn olmaktadr. Cami ve
mescitlerle ilgili belgelerin ounluu, adres tanmlar, vakf gelirleri, mtevelli,
imam, mezzin, czhan ve ferra atamalar, imam ve mezzin ve dier
grevlilerin aldklar cretlerle ilgilidir. Cami ve mescitlere ait pek ok para
vakfnn bulunduu da tespit edilmitir. Yine bu belgelerden cami ve mescitlerin
akamlar mum ve kandille aydnlatld anlalmaktadr. Medrese ile ilgili
belgelerin byk ounluu vakf gelirleri, mtevelli, mderris atamalar,
medresede alan grevlilerin aldklar cret ve renci saylar ile ilgilidir.
Zaviyeler ve trbelerle ilgili belgeler daha ok mtevelli, eyh, trbedar,
mutasarrf ve vakf gelirleri ile ilgilidir. Zaviyelerin vakfiyelerinden elde edilen
gelirlerin bir blmnn yoldan gelip geen misafirlerin yemek yemeleri iin
ayrld ve bu bilgiden hareketle zaviyelerin yannda mutfaklarnn bulunduu
anlalmaktadr. Drt adet tekke ve iki adet Mevlevihane ile ilgili nemli
belgelere ulalabilmitir. Bu belgelerden, Seyyid Burhaneddin tarafndan ilk defa
ina edilen Mevlevihanenin bilinmeyen bir nedenle ykld, ayn
Mevlevihanenin yerine Bayram Paa tarafndan baka bir Mevlevihanenin ina
ettirildii ve ad geen Mevlevihaneye ok zengin vakflarn brakld
anlalmaktadr. Yine bu belgelerde, Mevlevihanede yaplan onarmlarla ilgili
bilgilere ulalmaktadr. Hamamlarn daha ok cami, mescit ve medreselere gelir
getirmek iin ina edildikleri, yllk kiralar ve yaplan onarmlarla ilgili bilgiler
tespit edilmektedir. Ticaret yaplarnn daha ok cami, mescit, medrese ve zaviye
gibi yaplara gelir getirmek iin vakfedildikleri anlalmakladr. Ayrca bu
yaplarla ilgili belgelerden, Kayseri'de ticari yaplarn bulunduu mahalleler ile
zaman ierisindeki geliimi ve ehrin her dnemde ticari manada ok faal olduu
grlmektedir. emelerin ina edilmeden nce mutlak surette Kaddan izin
alnd, yine btn emelerin vakflarnn olduu mevcut belgelerden
anlalmaktadr. emelerle ilgili belgelerin byk ounluu, mtevelli, mirab,
nazr atanmas, su yollar ve emelerin onarmlaryla ilgilidir. Evlerle ilgili
belgeler daha ok tereke kaytlaryla ilgili olup avlusu, mutfa, ambar, ka katl,
ka odal olduu ve evin dier blmleri ile ierisinde kullanlan eyalarla ilgili
nemli bilgilere ulalmaktadr (Denkta 2005: 62-63).
375
6. Salk
Osmanl Donemi Hekim-Hasta likileri (Kad Sicillerine Gre XVII. ve XVIII.
Yzyllarda Kayseri rnei), Bu incelemede ortaya kan en nemli husus,
hastann veya onun kanuni vasisinin rzas olmakszn hekim tarafndan tbbi bir
mdahaleye tabi tutulmadklar hususudur. Bu erevede Kayseri Kad
sicillerinde tbb mdahalelerden evvel, hastalarn Kad huzurunda rza
beyannda bulunduklarn grmekteyiz. Bu beyanlar ncelikle hastann
hastalyla ilgili konuda, hekimin mdahalesine raz olduunu gsterir. Bunun
yan sra ve birincisi kadar nemli olan boyutuyla bu beyanlarn ayn zamanda
hekimin hukuki sorumluluunu da ortadan kaldrmaya ynelik olduunu
gstermesi bakmndan nem tamaktadr. Zira dem ve diyet talebiyle davac
olmayacaklarn ve olsalar dahi kanun nnde geersiz saylmas ynndeki
ikrarlarnn tescil edildii grlmektedir. ncelenen kad sicillerinde tespit edilen
belgeler, hekime tedavi maksadyla bavuran hastalarn daha ziyade ftk, mesane
tas, krk kk gibi rahatszlklarndan dolay tedavi talebinde bulunanlarn
oluturduunu gstermektedir. Alacaklar tedavi hizmetleri karlnda da
deien miktarlarda cret dedikleri grlmektedir (Tok 2008: 788-805 ).
SONU
eriyye Sicilleri zellikle ehir tarihi asndan ehrin siyasi, sosyal, asker ve
iktisadi bilgi ve belgelerin bulunduu nemli kaynaklardr. Bir ehrin sosyal
tarihinin ortaya konulmasnda yegne kaynaktr. Siyasi ve asker tarih asndan
taradaki ehirlerin seferlere destei bu kaytlarla ortaya konabilmektedir.
Mesela, Krt Mehmet syanna Naima dnda baka bir kaynakta tesadf
edilmemitir. Krt Mehmet Kayseri kalesini kuatm, halka zarar vermi, kalenin
kapsn ykmtr ki bunu ancak eriyye sicilinden renmekteyiz. Mslman
gayrimslim ilikisi, din deitiren kiilerin says yine eriyye sicillerinden
tespit edilebilmektedir. Sanat tarihi asndan zellikle gnmze ulamayan
yaplarn tespitinde olduka nemli bir yere sahiptir. Salk asndan o gnk
salk anlay ve tedavi yntemleri ortaya konulabilmektedir. Kayseriye ait
eriyye Sicilleri ile yaplan almalar, yaynlanan makale, kitap ve bildiriler
sayesinde ehrin tarihi geni lde aydnlatlmtr. eriyye Sicilleri zellikle
seyyahlarn, slnmelerin bulunmad devirlerde ehirlerin tarihi eserleri, halkn
bir biriyle olan mnasebetleri, giyim-kuam, yiyecekleri, rnleri vs. konularda
elimizdeki en nemli kaynaklardandr. Kayseri ile alakal olarak eriyye Sicilleri
kaynak olarak kullanlarak 37 adet kitap, makale ve bildirinin yaymlanarak
ehrin sosyal tarihinin bir ksmnn aydnlatld grlmtr.
376
KAYNAKLAR
AKSOY, Numan Durak, Osmanl Devletinde Kadnlarn eri Mahkemeleri
Kullanmas (Kayseri rnei), Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 186, 2010, s. 165
176.
AKTAN, Ali, XVII. Yzyl Kayseri Kad Sicillerinde Bulunan Kle ve Cariyelerle
lgili Baz Belgeler zerinde Bir Deerlendirme, I. Kayseri ve Yresi Tarih
Sempozyumu Bildirileri, (11-12 Nisan 19969, Kayseri 1997, s.13-20.
AKTAN, Ali, , XVII. Yzyl Balarnda, Kad Sicillerine Gre Kayseride Evlenme ve
Boanmaya likin Uygulamalar, IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildiriler,
Kayseri 2003, s.21-40.
AKTAN, Ali,
Kayseri Kad Sicillerindeki Tereke Kaytlar zerinde
Baz Deerlendirmeler (1738-1749) , II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu
Bildirileri 16-17 Nisan 1998, , Kayseri 1998, s.47-68.
AKTAN, Ali, Osmanllar Zamannda Kayseride Gayrimslim Tebaann Durumu.
Zimmleri, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildiriler 6-7 Nisan 2000,
Kayseri 2000, s.7-34.
ETN, smigl, XIX. Yzylda Kayseri Sancanda Trk-Ermeni likilerinin
Ekonomik Boyutu, Hogr Toplumunda Ermeniler, Erciyes niversitesi Yaynlar
, Kayseri 2009, C.2, s.443-450.
DEMRC, Sleyman, Hogr Toplumunda Birlikte Yaamak: Osmanl
Toplumunda Gayrimslim Ermeni Vatandalar Ve Hukuk: Kayseri rnei,
Hogr Toplumunda Ermeniler, C.IV., Kayseri 2007, s.314- 325.
DENKTA, Mustafa, eriyye Sicil Defterlerinin Sanat Tarihi Aratrmalarndaki
nemi (Kayseri lei), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:
18, Kayseri 2005/I, s.51-66.
D, Selhattin, Kayserinin 25 Numaral eriye Siciline Gre ehrin SosyoEkonomik Hayat ve Abaza Mehmed Paa syannn ehre Tesirleri , II. Kayseri
ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri 16-17 Nisan 1998, Kayseri 1998, s.113-126.
D, Selhattin, Kayserinin 25 Numaral eriye Sicili Inda ehrin Nfus
Yaps (1624-1625), III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildiriler, Kayseri
2000, s.125-128.
ERDORU, M. Akif, Onaltnc Yzylda Kayseri eri Meclisi ve Kayserili Kadnlar,
IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildiriler, Kayseri 2003, s.187-196.
ERDORU, M. Akif,
Prof. Dr. Ronald C. Jennings (1942 -1996),
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/868/11019.pdf
GKHAN, lyas, 191 Numaral Kayseri eriye Siciline Gre Kayseri (18201822) , III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildiriler, Kayseri 2000, s.193-200.
GLDOLU, Emine, er'iye Sicillerine Gre Kayseri'de Mlk Satlar zerine Bir
Deerlendirme (1678-1679), History Studies, 2010, 2/2, s.73-85.
GNDZ, Ahmet, XVIII. Yzyln Son eyreinde Kayseride Aile, Evlilik ve ocuk
Saylar (1775-1800), IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildiriler, (s. 261266).
http://kaytam.erciyes.edu.tr/Arsiv.htm
377

ZTRK, Ayhan, eriye Sicillerine Gre Kayseri Sanca, (1788-1749), Kayseri, 2000.
ZCAN, Ruhi Kayserinin 13 Numaral Kad Siciline Gre Evler, III. Kayseri ve
Yresi Tarih Sempozyumu Bildiriler, Kayseri 2000, s.349-362.
SELUK, Hava, Osmanl Devletinde Merkez-Tara likisi Balamnda Avrz,
Nzul Ve Srsat Vergileri( eriyye Sicillerine Gre XVII.. Yzylda Kayser
Sanca) Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, s.159-202, 2008.
SELUK, Hava, Osmanl Toplumunda Kadnn Annelik Vasfndan Doan Haklar
(1650-1750 Yllarnda Kayseri rnei), IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu
Bildiriler, Kayseri 2003, s.443-456.
SELUK, Hava, eriyye Sicillerine Gre Kayseride htida Hareketleri(1645-1665),
Dini Aratrmalar, Ankara 2002, s.165-176.
SELUK, Hava, eriye Sicillerine Gre Kayseride htida Eden Kadnlar ve Bunlarn
Sosyal Statleri (1650-1750), WOMAN 2000, vol.6, 2005, s.71-94.
SELUK, Hava, XVII. Yzylda Kayseri Ve evresindeki Trkmen Oymaklar Ve
Sosyo-Ekonomik Yaplar, ", Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say:.173, s.4162, 2008.
SELUK, Hava, XVII. Yzylda Osmanl Ordusuna Kayseriden Lojistik Destek,
Trk Dnyas Aratrmalar, Say:167, Nisan 2007, s.159-174.
SELUK, Hava, Kayseri Sanca ve Girit Seferine Katks (1645-1669), Kayseri 2008.
SELUK, Hava, 1651 Ylnda Kayseri Kalesinin Kuatlmas ve Krd Mehmed Aa,
Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 17,
Mays 2008, Isparta 2008, s.33-39.
SELUK, Hava, XVII. Yzylda Kayseride Yaayan
Ermenilerin Sosyal Yaantlar
zerine Baz Deerlendirmeler Hogr Toplumunda Ermeniler, Erciyes niversitesi
Yaynlar , Kayseri 2007, C.2,s.315-324.
SME, Mehmet, 42 Numaral Develi eriye Siciline Gre (18941895) Develide
Trk Ermeni likileri, Hogr Toplumunda Ermeniler, Erciyes niversitesi
Yaynlar , Kayseri 2009, C.3, s. 67-75.
TOK, zen, Osmanl Dnemi Hekim-Hasta likileri (Kad Sicillerine Gre XVII. ve
XVIII. Yzyllarda Kayseri rnei), Turkish Studies, cilt.3/4, s.788-805, 2008.
TOK,
zen,
Kayseri
Kad
Sicillerindeki
Avarz
ve
Avarzhaneler
ile lgili Belgeler zerinde
Baz
Deerlendirmeler
(H.1065-1070/16551660), III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildiriler, Kayseri 2000, s.487-512.
TOK, zen, Kayseri Kad Sicillerindeki Yaralanma ve lm Vakalaryla lgili Keif
Raporlar (1650-1660), Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say : 22 Yl : 2007/1 ,
s.327-347.
TOK, zen, Osmanl ehrinde Mlkn Kullanmnda evre Dzeni ve Kamu
Hukukuna Riayet (XVII. Yzyl Kayseri rnei), IV. Kayseri ve Yresi Tarih
Sempozyumu Bildiriler, Kayseri 2003, s. 493-510.
TOK, zen, XVII. Yzyl Kad Sicillerine Gre Kayseri Ve evresinde Sulama
Kaynaklarnn Kullanmyla lgili htilaflar, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, Say:2, s.391-405, 2007 .
TOK, zen, Kad Sicilleri Inda Osmanl ehrindeki Mahalleden hra
Kararlarnda Mahalle Ahalisinin Rol (XVII. ve XVIII. Yzyllarda Kayseri
378

rnei), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S. 18, Kayseri 2005.
s. 155173.
TOK, zen, Kad Sicillerine Gre XVII. Yzyln kinci Yarsnda Kayseri Para Vakflar,
Kayseri ve Yresi Tarih Aratrmalar Merkezi, Kayseri 2008.
TU, Muhittin, Kayseri Tereke Defterleri zerine Bir Aratrma(1700-1730), Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 4/1999, s.157-191.
TU, Muhittin, Kayserinin 223 Numaral Siciline Gre Mlk Satlar, III. Kayseri
ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildiriler, Kayseri 2000, s.513-571.
YUVALI, Abdulkadir, , Kayseride XVII. Yzyl Sonlarnda Kadnn Sosyal Stats,
I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, (11-12 Nisan 1996), Kayseri
1997,367-375.
379
380
51 NUMARALI KONYA ERYE SCL (H. 1140-1141/ M.

1727-1729)
brahim SOLAK*
Giri
Osmanl kadsnn grev srasnda tuttuu kaytlara eriye Sicilleri, Kad
Defterleri, eri Mahkeme Sicili, Kad Sicilleri gibi farkl adlar verilmektedir.
eriye sicilleri, Osmanl kadsnn devlet tekilat ierisindeki yerini, durumunu
ortaya karmasnn yannda, Osmanl Devletinin idari, sosyal, ekonomik,
hukuki ve kltrel tarihinin ortaya karlmas, mahalli tarihlerin yazlmasnda
da ne kan birincil kaynaklar arasndadr. Bu kaytlar kullanlarak birok
alma yaplm ve yaplan almalar sayesinde ilgili yerlerin sosyal, kltrel ve
ekonomik tarihleri ortaya karlmaya allmtr1.
Mahkemeye intikal eden btn olaylar, merkezi hkmet tarafndan
gnderilen ferman ve beratlar, kadlar tarafndan bu defterlere kaydedilmektedir.
Mukayyid ad verilen grevliler tarafndan yazlan bu kaytlarn, mahall
konularla ilgili kad ve naiblerin verdii kararlarn, hccet, ilam, tereke
taksimlerinin yazld blmne Sicill-i Mahfz, merkezden gnderilen emirlerin
(fermn, bert, buyruldu, tezkire vb.) yazld blmne ise Sicill-i Mahfz
Defterl denilmektedir2.
eriye Sicillerinde merkezi hkmetlerin yerel yneticilerden isteklerinin ve
emirlerinin yannda (fermanlar gibi), ilgili yerin halknn durumu, ne tr
Prof. Dr., Kahramanmara St mam niversitesiFen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
brahimsolak42@hotmail.com
1 Bu almalara rnek olarak, zer Ergen, XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara 1995; Ayn yazarn,
XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, Ankara 2006, Rifat zdemir, XIX. Yzyln lk Yarsnda Ankara,
Ankara 1998 gsterilebilir.
2 Ahmet Aksn, 218 Numaral Harput eriye Sicilinin Tantm ve Fihristi, Frat niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, C.9, S.1, Elaz 1999, s.2; brahim Ylmazelik, Diyarbakr eriye Sicilleri (Katalog ve
Fihristleri), Ankara 2001, s.6; Alaaddin Akz, Kanuni Devrine Ait 939-941 / 1532-1535 Tarihli Lrende
(Karaman) eriye Sicili, Konya 2006, s.XIV.
*
381
skntlarnn olduu, aile ve komuluk ilikileri, nikah ve boanma ileri, miras

meseleleri, esnaflkla ve rn fiyatlaryla ilgili dzenlemeler (narh gibi), belediye
ileri, yerel asayi problemleri, salgn hastalklar, ktlklar, afetler, yetitirilen
rnler, muhtemel nfus durumu (nfusun gen-ihtiyar, mslim-gayrimslim
yaps) vb. hususlar yer almaktadr. Bu siciller sayesinde, ilgili dnemdeki baz
fermanlardan, beratlardan, tezkirelerden, ulemadan, medreselerden, camilerden,
dier kltr eserlerinden, kazalarn, kasabalarn, kylerin, mezralarn ve
mahallelerin adlarndan, yerel kii adlar ve kullanlan lakaplardan haberdar
olabilmekteyiz. Genel olarak mahalli blgelerin aile (evlenme, boanma mehir
vb.), askeri (genel seferlerde buradan ne kadar asker verilecei, lojistiklerinin
nasl temin edilecei, askeri yol gzergahlar vb.) iktisadi (geim artlar,
yetitirilen rnler, sanayi faaliyetleri, toplanan vergilerin tr ve miktar vb.),
hukuki yaplarnn yannda, eski kltrel eserlerin durumu (inas, bakm,
tamiri, mderrisler, imamlar gibi buralarda grev yapan kiiler vb. hususlar),
timarlarn kimlere nasl verildii gibi konularn ortaya karlp aydnlatlmasnda
bu defterler bize k tutan en nemli kaynaklar arasndadr.
Konya eriye Sicilleri
eriye sicil katalounda Konyaya ait 151 3, daha sonra bulunan ve katalogda
yer almayan 1 defterle4 birlikte 152 adet sicil bulunmaktadr. Katalogda yer alan
sicillerin asl Ankarada Milli Ktphanede, birer fotokopisi ise Mevlana Mzesi
Arivinde bulunmaktadr. Bunlardan 1 numaral sicil H. 970-1019, son bulunan
sicil ise Rmi 1332/H.1135-H.1340 tarihlidir. Konya eriye sicillerinden bazlar
aynen yaynlanrken5, bu siciller kullanlarak yksek lisans 6 ve doktora7
Ahmet Akgndz, eriye Sicilleri, C.1, stanbul 1998, s.198-199.
Yusuf Kkda- A.Sefa Odaba, Katalogta Yer Almayan ve Yeni Ortaya kan Bir Konya eriye
Sicili, Yeni pek Yolu, Konya Ticaret Odas Dergisi, Konya Kitab V, Konya 2002, s.3-14.
5 zzet Sak, 10 Numaral Konya eriye Sicili (1070-1071 / 1659-1661), Konya 2003, Ayn yazar, 11
Numaral Konya eriye Sicili 1071-1072 / 1661-1662, Konya 2007; Ayn yazar, 47 Numaral Konya
eriye Sicili (1128-1129 / 1716-1717), Konya 2007; Ayn yazar, 37 Numaral Konya eriye Sicili (11021103/1691-1692), Konya 2010, Ayn yazar, Konya Kad Sicili 52 (1143-1144/1730-1731), Konya 2014,
zzet Sak-Cemal etin, 45 Numaral Konya eriye Sicili (1126-1127/1714-1715), Konya 2008, Fatih
Kk-zzet Sak, Konya Kad Sicili 14 (1080-1081/1669-1670), Konya 2014, Halil Erdoan-Yusuf
Kkda, Konya Kad Sicili 1916-1921, Konya 2011, H.Ahmet Arslantrk-M.Sait trkhan, Konya
Kad Sicilleri 150-151 (1903-1907/1898), Konya 2012, zzet Sak-brahim Solak, 53 Numaral Konya
eriye Sicili, Konya 2014, brahim Solak-zzet Sak, 38 Numaral Konya eriye Sicili, Konya 2014.
6 zzet Sak, 16. ve 17. Yzyllarda Konyada Klelik Messesesi, S.. Sosyal Bilimler Enstits
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1987; Ali Rza Soyucak, Konya ve evresinde Ekyalk
Hareketleri (1640-1675), S.. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Konya
1997; Hseyin Mumal, XVII. Yzyln lk Yarsnda Konyada Sosyal ve Ekonomik Hayat (1640-1650),
S.. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya 2000.
3
4
382
almalar da yaplmtr. Yksek lisans ve doktora almalarnn bazlar kitap

olarak yaynlanrken, bunlarn haricinde mstakil almalar da yaplmtr8. Bu
almalar sayesinde Konyann Osmanl Devleti tekilat ierisinde sosyal,
ekonomik, askeri ve kltrel adan yeri ortaya karlmaya allmtr.
51 Numaral Konya eriye Sicili
51 numaral sicilin asl Ankaradaki Milli Ktphanede kaytl olup,
ierisinde 881 belge bulunmaktadr. Defter hicri 8 Cemziyel-evvel 11409- 19
aban 114110 (miladi 12 Aralk 1727- 20 Mart 1729) tarihleri arasndaki olaylar
kapsamakta ve bunlarn kronolojik bir sra ierisinde kaydedilmedii
grlmektedir. Ad geen tarihler de Osmanl tahtnda III. Ahmet oturmaktadr.
Defter toplam 282 sayfadan olumakta, sayfa numaralarnn ise defterin aslnda
bulunmad sonradan verildii anlalmaktadr. Defter genel anlamda temiz ve
yazs okunakldr, bu da iki kayt hari tek katip tarafndan yazlmasndan
kaynaklanyor olsa gerek. 81. sayfann ikinci belgesi ile 268. sayfann ikinci
belgesinin yaz sitilinden farkl bir katip tarafndan yazld anlalmaktadr.
Defterin 5. ve 6. sayfalar bo braklm, dier sayfalar da ise byle bir boluk
bulunmamaktadr. Bir sayfaya bazen bir, bazen be belgenin kayd yazlm olsa
da, sayfa bana ortalama er belge kaydedilmitir.
Defterin ilk 12 sayfasndaki belgeler resmi nitelikli 15 belgeden olumaktadr.
Bunlarn bazlar mukataa, ihtisab, ehir kethdas atamas, Karaman Eyaletine
beylerbeyi atamas, mderris tayini, menzil avularnn ve vali masraflarnn
Yusuf Ouzolu, XVII. Yzyln kinci Yarsnda Konya ehir Messeseleri ve Sosyo-Ekonomik Yaps
zerinde Bir Aratrma, (A. DTCF, Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 1980;; zzet Sak, eriye
Sicillerine Gre Sosyal ve Ekonomik Hayatta Kleler (17. ve !8. Yzyllar), S.. Sosyal Bilimler Enstits
(Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya 1992, Mustafa Glcan, Konyada ktisd ve ctim Hayat
(1675-1676), S.. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya 1989, Yusuf
Kkda, Lale Devrinde Konya, S.. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi),
Konya 1989; Bayram rekli, Konyann Merkezi dare ile likileri (1650-1675), stanbul niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Doktora Tezi) stanbul 1989; Ruhi zcan, 17. Yzylda
Konyada Mlk Satlar ve Fiyatlar (1640-1665), S.. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam
Doktora Tezi), Konya 1993.
8 Muhittin Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya 2001; Mehmet piolu, Konya eriye Sicillerine
Gre Osmanl Ailesi, Ankara 2001; Hayri Erten, Konya eriye Sicilleri Inda Ailenin Sosyo-Ekonomik
ve Kltrel Yaps, Ankara 2001; Yusuf Kkda, Konya ehrinin Fizik ve Sosyo-Ekonomik Yaps
Makaleler I, Konya 2004; zzet Sak, eriye Sicillerine Gre Konyada Vasiyet Yoluyla Yaplan Hayr ve
Vakflar (1700-1750), Konya 2007.
9 KS 51/86-1
10 KS 51/257-2.
7
383
kaytlarndan meydana gelmektedir11. 13. sayfadaki kayttan Rumeli Kazaskeri

Feyzullah Efendiye Konya kadlnn arpalk olarak verildii, Feyzullah
Efendinin de yerine ehir erafndan Es-seyyid brahim Efendiyi 12 Zil-kde
1140 tarihinde naib olarak grevlendirdii anlalmaktadr 12. brahim Efendi
yaklak ay bu grevi yaptktan sonra naiblik grevine gurre-i Saferl-hayr
1141 tarihinde Abdurrahim Efendi getirilmitir13. Defterin 13-258. sayfalar aras
hccetlerden olumaktadr. 259-282. sayfalar aras ise merkezden gnderilen
muhtelif konularla ilgili ferman, berat ve buyruldular kapsamaktadr.
Tablo 1: Belgelerin konular
Belge Ad
Sayfa ve Belge Numaras
Adet-i anam
Aa kesme
Aatan dme
Alacak
225-2
107-2,
43-2, 109-3,
38-5, 49-2, 56-2, 63-3, 93-2, 115-2, 156-1, 169-1, 200-1, 213-2,
223-2, 226-3, 246-3, 249-3, 255-2, 270-3,
60-1, 70-1, 163-2,
117-2,
208-1,
236-1,
209-1,
37-1,
24-1,
13-2, 14-1, 15-3, 17-2, 20-2, 22-2, 32-1, 36-2, 43-1, 50-2, 51-3,
54-1, 57-2, 67-3, 73-2, 92-2-3, 97-1, 126-2, 164-1, 175-3, 182-2,
183-1, 188-1, 193-3, 194-3, 196-2, 198-1, 204-1, 208-2, 211-2,
214-3, 216-3, 218-2, 220-3, 223-1, 227-2-3, 230-2, 235-3, 242-3,
245-2, 248-2, 250-2, 252-2,
201-3,
129-1, 132-1,
31-2,
192-2,
103-3, 159-2, 232-1,
261-2, 268-2, 271-2, 279-1-2-3,
2-1
33-3, 62-1, 136-2, 180-3, 196-3,
246-4,
262-3, 264-3, 270-2, 275-2, 277-1,
100-2,
23-3,
Arazi anlamazl
Arazi sat
Arsa sat
Arsa ve ba sat
At sat paras
Ba davas
Ba hibesi
Ba sat
Ba ve tarla sat
Ba zabt
Bakr kap talebi
Bargir lm
Bekareti bozma
Berat
Beylerbeyi atamas
Bor
Boyalk sat
Buyruldu
Cenaze masraf
Cerrahn diyet dememesi
KS 51/1-12.
KS 51/13.
13 KS 51/103.
11
12
384
Belge
Says
1
1
2
16
3
1
1
1
1
1
1
45
1
2
1
1
3
6
1
5
1
5
1
1
eme masraf
ocuun bekaretini izale
etme
Darb
Darb ile lme sebep olma
Davadan vazgeme
Deirmen hissesi sat
Devrhan atamas
Diyet
Duvar davas
Dkkan n igali
Dkkan sat
Emanet
Erzak paras
Ev basma
Ev hibesi
Ev igal
Ev sahiplii iddias
Ev sat
Ev takas
Ev ve ba hibesi
Ev ve ba sat
Ev ve bahe sat
Ev ve eya anlamazl
Evlilie mani olma
Ferman
Ferra atamas
Fetva
Hakaret davas
Hanc hakknda ikayet
Hrszlk
ftira
mam atamas
mam ve muallim atamas
mamla mdahale
7-2,
216-4,
1
1
25-1, 31-4, 44-1, 62-4, 67-1, 71-3, 104-1, 108-2, 120-3, 132-2,
157-2, 170-2, 176-2,
64-3, 90-2,
79-2, 87-1, 115-1,
229-3
280-2,
42-1, 99-2,
20-3, 134-1,
101-3,
22-4, 37-3, 66-4, 116-2, 154-3, 156-4, 203-2,
24-2, 27-1,
34-2,
238-3
181-2,
240-1
258-1,
13-3, 16-1, 17-3, 20-1, 25-3, 28-1, 28-4, 31-3, 34-1, 34-3, 35-3,
38-1-2-3-4, 47-3, 52-2, 62-3, 63-4, 66-1, 69-1-2, 74-1, 75-2, 75-4,
81-1, 87-2, 90-1, 91-1, 92-1, 96-1, 96-3-4, 97-2, 102-1, 103-2,
110-2, 111-1, 113-3, 118-1, 120-1, 126-4, 137-2, 138-2, 140-1,
141-1-2, 142-2, 146-4, 147-2, 161-1-2, 162-3, 163-4, 165-1-2-3,
167-2, 167-4, 168-1, 168-3, 170-3, 173-3, 180-2, 181-3, 182-3,
185-3, 187-2, 193-1-2, 194-1, 201-1, 204-2-3, 210-1, 211-4, 2131, 214-4, 215-2-3, 217-1-2, 219-2, 220-4, 221-1, 225-3, 227-1,
228-3, 229-2, 235-1-2, 237-2-3, 242-4, 244-2-3, 246-1-2, 249-1,
253-3, 254-1-2,
113-2,
176-1,
190-1,
183-2,
69-3, 71-1,
68-2,
259-1, 260-1-2, 261-1, 262-1-2, 263-3, 264-1-2, 265-1, 267-1,
268-3, 269-1-2-3, 270-1, 271-1, 273-1-2, 276-1, 278-1, 280-1,
281-1-2-3, 282-1-2-3-4-5-6-7.
268-1,
275-3,
21-2,
93-3,
25-4, 67-2, 213-3,
78-1, 206-2, 236-2,
272-2, 274-3,
277-3
22-1,
13
385
2
3
1
1
2
2
1
7
2
1
1
1
1
1
102
1
1
1
1
2
1
32
1
1
1
1
3
3
2
1
1
mdd- hazeriyye
mdd- seferiye
Karaman valilik kona
masraflar.
Karye ilhak
Kasab esnafnn ikayeti
Katiblik atamas
Katl
Kaybolan atn bulunmas
Kayyum tayini
Kedi derisi kaybolmas
Kefalet
Kemer kayb
Kilise tamiri
Konya
valilik
kona
masraflar
Korkma
Kle ve cariye azad
Kle paras deme
Kle sat
Klenin
kamas
ve
yakalanmas
Kpek srmas
Kfr
Mahalle
sakininden
ikayeti olma
Mahalleden ihrac
Mahalleliden
davac
olmama
Mahzen ve oda sat
Mal teslimi
Masraf talebi
Mecnunun bimarhaneye
yatrlmas
Mehir
Mekkari devesi
Menzil-i imddi
Mescid imameti
Miras
2-2, 8-1-2,11-1-2, 12-1-2,

164-4,
10-1
7
1
1
277-2,
95-2,
266-3,
177-1,
15-2,
22-3, 28-3, 46-4, 107-4, 123-2-3-4, 137-1, 142-1, 166-3, 182-4,
191-4, 195-2, 224-3, 256-1,
31-1,
239-2
241-1,
79-1, 275-1,
9-1,
1
1
1
1
1
15
58-4,
51-4, 60-2, 125-1-2, 177-2, 184-1-2-3, 186-1-2-3, 217-3, 234-4,
237-1,
206-1,
238-1,
229-1
1
14
52-4, 59-3,
115-3, 187-1, 243-1,
134-4,
2
3
1
35-1,
83-2,
1
1
226-1,
130-2,
29-2
36-3, 54-3,
1
1
1
2
46-1, 168-2, 252-1,

56-4,
7-144-2,
15-1, 16-3, 17-1, 19-1, 21-1, 23-2, 27-2, 30-1-2, 32-3, 33-2, 36-1,
37-2, 39-2-3, 40-2, 41-1, 43-3, 45-1-2-3, 46-3, 47-1-2, 48-1-2, 491, 50-1, 51-2, 53-1, 53-3, 55-1, 58-1-2, 59-2, 64-1, 68-1, 70-2, 712, 72-1, 72-4, 73-1, 76-2, 77-2, 80-1, 81-2, 82-1, 82-3, 85-1, 86-1,
88-1, 89-1, 91-2, 95-1, 96-2, 98-4, 99-1, 100-1, 104-2, 105-2, 1061, 108-3, 109-1, 112-2, 113-1, 114-2, 117-1, 119-1-2, 120-2, 1222, 126-3, 130-3, 131-1-2, 133-2, 135-1-2, 136-1, 137-3, 140-3,
3
1
1
1
153
386
1
1
1
2
1
1
1
1
Miras teslim alma

Mirastan bor deme
Muhalaa-Boanma
Mukataa
Mderris atamas
Mezzin atamas
Mftlk atamas
Mlk davas
Mtevelli atamas
Nafaka
Naib atamas
Namzedden
(nian)
ayrlma
Nazr tayini
Nikah davas
Oda hissesi sat
Oda igali
Ortakln bozulmas
kz emaneti
lm kefi
lm sebebi
lmden
ikayeti
olmama
Raiyyetlik
Resmi raiyyet
Sat anlamazl
Serdar tayini
ehir kethdal
irket davas
Tarla
davasndan
vazgeme
Tarla igal davas
142-3, 143-2, 144-1, 145-3, 146-3, 147-3, 148-1, 149-1-2, 150-1,

152-2, 155-1-2, 157-1, 158-4, 159-1, 160-2, 162-4, 169-4, 172-2,
173-1-2, 174-1-2, 175-2, 178-2, 179-1, 182-1, 183-4, 187-3, 1892-3, 191-2, 192-1, 195-1, 195-3, 196-1, 197-1, 198-1, 201-2, 2052, 206-3, 210-2-3, 212-2, 215-1, 221-2, 224-4, 225-1, 230-1, 2303, 231-2, 232-2, 233-1, 234-1-2-3, 238-2, 239-1, 241-2-3, 242-1,
243-2, 244-1, 245-1, 247-2, 248-1, 251-1, 253-2, 255-1, 257-1,
257-3,
226-2
171-2,
21-3, 28-2, 35-2, 42-2, 50-3, 55-2, 56-3, 58-3, 61-3, 74-2-3, 75-1,
80-3, 105-3, 107-1, 108-1, 108-4, 122-1, 124-2, 133-3, 147-1,
153-3, 154-1, 158-1, 158-3, 167-1, 202-3, 203-3, 205-1, 207-3,
217-4, 252-3,
1-1,1-2
3-2
280-3,
3-1,
19-2,
266-1-2, 271-3, 272-3,
14-3, 16-2, 25-2, 32-3-4, 40-4, 48-3, 49-3, 51-1, 72-3, 78-2, 83-3,
86-2, 88-2, 100-3, 121-3-4, 122-3, 126-1, 146-1, 151-2, 166-1,
167-3, 183-3, 187-5, 192-3, 198-2, 207-4, 208-3, 212-1, 212-3,
216-2, 220-5, 240-2, 240-4, 243-3, 248-4, 250-1, 250-3, 250-5,
251-2, 253-4, 256-3, 257-2,
13-1, 103-1,
13-4, 39-1 ,44-3, 118-3, 119-3, 128-3, 139-2, 144-2, 162-2, 169-2,
185-2, 191-1, 197-2, 211-1, 211-3, 230-4,
138-3, 263-1,
26-1, 189-1,
110-1,
129-2,
61-1,
29-1,
257-4,
138-1,
116-1,
1
1
32
2
1
1
1
1
4
44
2
16
2
2
1
1
1
1
1
1
1
224-1,
41-2, 132-3, 152-3,
143-1,
263-2, 274-1,
1-3,
26-3,
18-2,
1
3
1
2
1
1
1
209-2,
387
Tarla sat
Tayinat akesi demesi
Tecavz iddias
Timar anlamazl
Timar tevcihi
Timar
ve
iltizam
anlamazl
Tfenk ile yaralama
Vakfiye
Vakf
Vasi ikayeti
Vasi tayini
Vasilie itiraz
Vasilikten azil
Vasiyet
Velayet alma
Yachne hissesi sat
Zahire paras
Zehirleme kefi
TOPLAM
14-2, 26-2, 87-3, 109-2, 128-2, 141-3, 163-1, 181-1, 194-2, 220-12, 222-4,
101-2,
53-2,
93-1,
272-1, 274-2, 275-4,
249-2,
12
248-3,
171-1, 172-1,
4-1, 40-1, 57-1, 65-3, 94-1, 160-1, 179-2, 199-2, 253-1, 280-4
65-1,
14-4, 17-4, 18-3, 21-4, 23-1, 28-5, 29-3, 35-4, 37-4, 40-3, 42-3,
46-2, 50-4, 52-1, 52-3, 54-2, 55-3, 56-1, 62-2, 62-5, 63-1-2, 64-2,
65-2, 66-2-3, 67-4-5, 69-4, 72-2, 73-3, 74-4, 75-3, 75-5, 76-3, 773, 80-2, 81-3, 82-2, 83-1, 85-2-3, 97-3, 98-2-3, 104-3, 105-1, 1063, 107-3, 110-3-4, 111-3-4, 112-3, 114-3, 121-1-2, 122-4, 124-3,
125-3, 127-2-3-4, 130-1, 130-4, 134-2-3, 134-5, 135-3, 137-4,
138-4, 140-2, 142-3, 144-3-4, 145-1-2, 145-4, 146-2, 147-4, 1482-3-4, 149-3, 152-4, 153-2, 154-2, 155-3, 156-2-3, 158-2, 158-5,
160-3, 161-3, 163-3, 163-5, 164-2, 165-4, 169-3, 170-4, 175-1,
176-3-4, 177-3, 180-1, 181-4, 188-2-3-4-5, 190-2-3-4, 191-3, 1915, 195-4, 196-4, 200-3, 202-1-2, 204-4, 207-1-2, 208-4, 211-5,
212-4, 214-1-2, 216-1, 216-5, 219-3, 222-2-3, 224-2, 228-2, 2284, 232-3, 233-3, 237-4, 239-3, 240-3, 241-4, 242-2, 242-5, 250-4,
251-3-4, 252-4, 254-3, 256-2,
199-1,
159-3,
18-1, 33-1, 59-1, 61-2, 76-1, 77-1, 84-1-2, 98-1, 101-1, 106-2,
111-2, 112-1, 114-1, 118-2, 123-1, 124-1, 127-1, 128-1, 133-1,
139-1, 150-2, 151-1, 152-1, 153-1, 162-1, 166-2, 170-1, 178-1,
185-1, 187-4, 200-2, 202-4, 203-1, 218-1, 219-1, 221-3, 222-1,
228-1, 231-1, 233-2, 247-1,
131-3,
236-3,
164-3
30-3,
1
2
9
1
150
1
1
1
3
1
1
1
42
1
1
1
1
881
Sonu
Konyada meydana gelen ve mahkemeye intikal eden baz olaylar kapsayan
51 numaral eriye sicilinde farkl sosyal, ekonomik ve kltrel durumlarn
olduu grlmektedir. Sicilde bulunan toplam 881 belgeden yaklak % 77sinin
miras, vasi tayini, eitli mlk sat, nafaka, boanma, nianldan ayrlma,
vasiyet, ferman, alacak, kayyum ve darb davas olduu anlalmaktadr.
Belgelerin 153 miras meselesi, 150si vasi tayini, 102si ev, 45 ba, 12 tarla, 7
388
dkkan sat olmak zere yaklak 166 belgenin mlk sat, 44 nafaka, 42si
vasiyet, 32sinin boanma, 16snn namzedden ayrlma, 32si deiik hususlarda
Konya ve civarna gnderilen ferman, 16s alacak, 15i kayyum, 13 darb, 11i
kle azad, 9unun vakf ile ilgili olduu grlmektedir. Bunlarn haricinde
saylar 1-3 aras deien, berat, buyruldu, timar, resmi raiyyet, iftira, kfr,
hrszlk, bekareti bozma, cariye azad, kpek srmas, aatan dme,
zehirlenme, hakaret, evlilie mani olma, tecavz iddias, lm kefi, kefillik vb.
konular ihtiva eden belgeler de bulunmaktadr.
389
390
. HAKKI KONYALI ARMAANINA KATKI: KLS

SANCAINDA CANBOLAT OULLARI ALESNN
YNETM
Metin AKS *
zet
Canbolat Oullar hanedan Osmanl Dneminde Kilis Sanca beyleri olarak ocaklkyurtluk statde sancak ynetiminde bulunmulardr. Ailenin blgedeki varl Memluk
dnemine kadar uzanmaktadr. Ynetimdeki bu etkileri Osmanl Devleti zamannda da devam
etmi, blgenin tarihine nemli katklar salamtr. Aile zaman zaman Osmanl ynetimine
kar isyan etmi olsa da, Osmanl Devletinin her zaman blgede tercih ettii bir aile olmutur.
Anahtar Kelimeler
Canbolatoullar, Kilis Sanca.
THE CONTRIBUTE TO HONOUR OF I. HAKKI KONYALI:

MANAGEMENT OF CANBOLATOGULLARI FAMILY IN
KILIS SANJAK
Abstract
As a administrator family Canbolats, ruled in Kilis Sub-Province (sanjak), as a ruler of
sancak, during Ottoman term. The historical background of family goes to back until Memluk
Dynasty. Their effects in administration of district continued during Ottoman Era, and made
important addings to the history of district. From time to time family revolted against to
Ottoman rule, and also preferred as a ruling family at the district.
Keywords
Canbolatogullar, Sanjak of Kilis.
Do. Dr., Kilis 7 Aralk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, retim yesi.
391
GR
Osmanl Devleti ele geirdii blgelerde genel olarak iki aamal fetih
politikas uygulamtr. ncelikle alnan yerin fizik, ekonomik, sosyal ve kltrel
zelliklerinin merkez tarafndan iyice zmsendii dneme kadar ele geirdii
blgenin kendine mahsus yapsn hi deitirmeden idare yntemini
uygulamtr. Bu sre takriben bir asr kadar olabilmektedir. ntibak sresindeki
kapsama blgenin eski ynetici elit kesimi de dhil edilmekteydi. Kilis, Azez ve
Ekrd sanca olarak 1527de bamsz bir sancak merkezi hline gelince,
yneticileri blgenin eski idarecileri arasndan seildi. Bu atamalar ilk bakta
blgedeki hkim unsurlara bir boyun eme veya baml kalma gibi grlse de,
aslnda Osmanl ynetiminin amac bnyeye yeni katlan uzvun ana bnyeye
tamamen intibaknn salanmasndan baka bir ey dnmemitir. Dolaysyla
bu sre ierisinde Canbolatoullar da Kilis sancanda sancakbeyi olarak
ynetime gelmilerdir. Blgenin eski idareci kesimi olan bu aile, zaman zaman
blgedeki dier unsurlarla atarak, bazen merkezle kavgal veya bark
yaayarak Osmanl ynetiminin Kilis ve civarnda temsilcileri olmulardr.
A- Canpolatlarn Kkeni ve Kilis Sancanda Ynetime Gelmeleri
Canpolatoullar ailesi blgede Abbasiler dneminden beri ynetici aileler
arasnda yer almtr. Canpolat Bey 1550lerin banda Kilis Sancakbeyliine
getirildikten sonra aile artk Canbolatolullar olarak anlmaya balanmtr.1
Canbolatoullar ailesi Abbasiler dneminde olduu kadar, Eyyubiler devrinden
beri siyasette etkin olarak yer almlardr. Bu nedenle olsa gerektir ki Antakya
1
Canbolatlarn kkeni hakknda eitli rivayetler sz konusudur. erefnmede Canbolatlar Krt asll
olduklarndan bahsedilmektedir. Baz Arap kaynaklarnda ise kkenlerinin Arap olduklarn iddia
etmektedir. Ancak tm bu bilgiler ailenin coraf pozisyonu ile ilgili olduu dnlebilir. Yani,
Canbolat hanedanna Krt diyenlerin k noktas, ailenin Ekrd taifesi olarak adlandrlan ve bir
ksm Com Nahiyesini de ierisine alan blgede yerleik konar-ger gruplarn yneticisi olmalar,
dier trl Arap diyenlerin de k noktas ailenin Araplarn da youn olarak yaad blgede
ynetici olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bir de unutulmamas gerek bir olgu daha var ki, o da
Memluk Hanedan dneminde ynetici kesimin daha ok Kafkas kkenli klemenlerden olumu
olmasdr. Dolays ile Canbolatlarn Kafkas kkenli olmalarn da gz ard etmememiz gerekir.
Aileye adn veren Canbolat, baz kaynaklarda Canpolat, bazlarnda Canfolat olarak telaffuz
edilmektedir. Abdul-Karim,Rafeq, The Revolt of Al Pasha Janbulad (1605-1607) In The
Contemporary Arabic Sources And Its Significance,VIII. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan
Bildiriler, s.1515-34
392
vilayeti yaknlarndaki Kusayr 2 aileye ikt olarak verilmitir. Kuzey Suriyenin

siyasi hayatnda olduka belirgin konuma gelen aile, zaman zaman faaliyet
sahasn Anadolu ilerine ve Suriye geneline de yaymtr.
Memlk dneminde Canpolat ailesi Kilis ve Com blgelerindeki konargerlerden sorumlu tutulmu ve Osmanlda olduu gibi Ekrd beyleri olarak
muamele grmlerdir. Canpolat Beyin babas Kasm bey, Memlklere bal
siyasi yaamn srdrrken Memlk ynetimi ile ters dm, onun yerine
Yezid eyhlerinin evladndan eyh zzeddine Azez ve Kilis blgesinin beylii
verilmitir. Beyliin Kasm Beyden alnmas, blgeye girmeye hazrlanan
Osmanl ynetimi ile Kasm Bey arasnda yeni irtibatlarn da ortaya kmasn
temin etmi olmaldr. Zaten Yavuzun blgeye gelmesiyle de Kasm Bey erkez
Hayri Bey ile ibirlii yaparak padiaha balln bildirmiti. 3
Kasm Bey, Yavuzun seferi tamamlayarak stanbula dnmesi zerine
onunla stanbula gelmiti, yannda da henz kk yata olan olu Canbolat da
bulunmaktayd.4 eyh zzeddin, Karaca paa ile Halepte kalm ve paay
kkrtarak Kasm Beyin blgeye tekrar bey olarak tayin edilmesi durumunda,
byk bir isyanlarn kacan syleyerek paay ikna etmiti. Paann da
Yavuzu ikna etmesi ile de Kasm Bey stanbulda idam ettirilmi, olu Canbolat
da mteferrika olarak sarayda eitilmek zere al konulmutur.
Bu dnemde Kilis ve Ekrd Sancakbeylii eyh zzeddin Beye verilmiti.
Elimizdeki 1536 tarihli tapu tahrir defterinde zzeddin Bey Liva-i Ekrd
2
Kusayr Osmanl idar tekilat iinde Haleb merkez sancaa bal, Antakya kazasnn yetmi iki
kyl bir buca idi. Buradaki bir da silsilesi de ayn ad tar. Bu silsilenin gney blgesi (cebel-i
Ekrad= Krtler Da) adn alr. .Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleri le Kilis Tarihi,
stanbul 1968,s.426, Tekke Cam vakflar arasnda Kusayr Nahiyesinden de gelir getirecek
mlkler balanm olmas bu ailenin Kusayr kkenli olabileceini dndrmektedir.
Abdulkerim Rafiqde ayn grtedir. aml biyografi yazar Muhibbiye dayanarak verdii bilgiye
gre Canbolat ailesinin kurucusu Kasmdr ve Kusayr olarak adlandrlr bu blge Osmanlda
Halebe bal 28 nahiye merkezinden birisiydi. Kaletl Kusayr olarak da bilinir. Bkz. Margaret L.,
The Sixteenth Century Ottoman Sanjaq of Aleppo: A Study of Provincial Taxation, Colombia
Universty, 1981, s.48, Rafeq, The Revolt of Al Pasha Janbulad s.1515-34
Kaynaklarda Hayrbay, Hayrebay ekillerinde geer, Sultan Gavrinin Haleb Beylerbeyisi idi.
Gavrinin yenilerek savata lmesi zerine nce Hama ve Humus taraflarna kam daha sonra
Yunus Paann delaleti ile affedilmitir. Yavuz onu Msra vali yapm ve be sene valilikten
sonra 928 H./1521 M.de orada lmtr. Konyal, KilisTarihi, s.427
Peevde ...Canpolat Bey, bana buyruk krtlerden Kasm Beyin oludur. Rahmetli padiah
ocukluunda onu katna kardklar zaman, kulandaki kpeyi okayp haremine
almlardr...,Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, cilt I., Ankara 1999, s.51
393
Mirlivas olarak gemektedir.51519daki ilk tahrir esnasnda Kilis ve civarnn

bamsz sancak merkezi olmayp, Halep vilayetine tabi nahiye olarak
kaydedilmi olmalar nedeniyle gelirleri Halep sancakbeyine braklmt. eyh
zzedin Bey bu greve 1527de getirilmi ve sancan ilk tahrir defteri olan 1536
tarihli tapu tahrir defterinde Kilis ehrine ait vergi gelirlerinden bir ksm ve
konar-gerlerin bir ksm vergileri sancakbeyi geliri olarak ehy zzeddine
balanmtr.6 eyh zzeddin blgede yaayan konar-ger gruplar zerinde
birletirici fonksiyon oynam ve kendi dneminden sonra bile Kilis ve Ekrd
Sancana tabi olan konar-gerlere Ekrad- zzeddinli veya Ekrad- Oku
zzedinli Yrkleri denilmitir. zzeddin Bey yaklak on yl kadar grevde
kaldktan sonra yerine bir erkek evlat brakmadan lmtr. 7
B- Canbolat Bey Dnemi
zzeddin Bey den sonra Kilis ve Ekrd Sancann ynetimi Hsn- Mansur
(Adyaman) Beylerine geti ve bir sre byle devam etti. Ruus defteri
kaytlarndan 1550-51 tarihli defterlere gre Kilis Sanca 953 H.de eski Duhak
Beyi Budak Beye verilmitir. Daha sonra Canpolat Beye de eski Maarra
Sancakbeyi olduunu bildirilerek Gurre-i Zilkade 955 H.de 236.500 ake has
geliri ile verilmitir.8 Buradan anladmza gre Canbolat Bey mteferrika olarak
grev ald saraydan ayrldktan sonra Kilis sancana sancakbeyi olarak
atanmazdan nce Maarra sancanda sancakbeyi olarak grev yapm idi.
Halep eriye Sicillerinde rastladmz bir belgede Canpolat Beyin aban
956H./Austos-Eyll 1549M.da Ekrd taifesinden Bekir Bin Hasann nefsine
kefil olduunu grmekteyiz.9 9 Safer 967H./10 Kasm 1559M.de Halep
Beylerbeyi tarafndan divana gnderilen mektupta Ekrd Sancakbeyi olan
Canpolat Beyin 155.367 ake olan yllk maana 91.538 ake terakki verilerek
maa 246.905 akeye karlm ve belgenin zerinde de mjde hkm paa
hazretlerine gnderildi diye de kayt eklenmitir.10
BOA(Babakanl Osmanl Arivi)., TTD.(Tapu Tahrir Defteri), No: 181, s.51
Metin, Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, stanbul 1978 ,
s.128
7 Metin Akis, XVI. Yzylda Kilis ve Azez Sancanda Sosyal ve ktisadi Hayat, (Baslmam Doktora
Tezi),Ankara 2002, s.7.
8 BOA., Ruus Defteri, No:208, s.8, F. Emecen, . ahin, Osmanl Tara Tekilatn Kaynaklarndan 957958(1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri I, Belgeler, Cilt XIX, Say 23, TTK Basmevi, Ankara
1999, s.53-123
9 HS.(Halep eriye Sicili),Sicil No:4, Sayfa:273, BelgeNo:1423.
10 MD.(Mhmme Defteri),No:4, s.8, Nu:65.
5
6
394
Canpolat Bey 1550-51 tarihinde sancakbeylii grevini zerine aldktan

sonra, blgede dzen salam, 11vergi gelirlerinde ve imar faaliyetlerinde art
grlmtr.12 Kilis ehri byk oranda imardan geerek,13 pek ok vakf eserleri
vcuda getirmi, sancan her yannda dirlik ve dzenlii salamtr. 14 971H.de
Canbolat Bey Halepte vekili araclyla Yahudi mlk sahibinden ev satn
aldn sicil kaytlarndan renmekteyiz. Bu kaytta Canbolat Beyin Kilis
sancann sahibi(sancakbeyi) olduu ve emirlerin en stn olduu ifade
edilmekteydi.15Blgesinde etkin bir yeri olduu iin Kilis ve civarnda olan
yerlerde vakf emlaki zerinde kirac olduunu da grmekteyiz. 16 Ramazan
975H./ubat-Mart 1568de Canpolat Beyin bn-i Ulyan Seferine katldn
grmekteyiz. Bu sefere katlmayan eyh Budak Bin skender 8 altn borcunu
demedii iin Halep kads huzuruna kmtr. 17
a-Ulyanolu (Basra Seferi)
Ulyan Olu Frat ve Dicle nehirlerinin birleerek akt ve attl-Arap olarak
adlandrlan blgedeki Araplarn reisi idi. Zaman zaman Osmanl padiahna
balln bildirmekte, zaman zaman da isyan etmekte idi. II. Selim tahta
ktnda ona kar bakaldrmt.
Kilis sanca beyi Canbolat Beye de kaptanlk grevi verilerek Birecik
Limannda be yz elli para donanma hazrlamas emredildi. Canbolat Beye
ayrca iki bin yenieri ve iki yz topu ve Halep ve evresindeki Arap ve Krt
askerlerinden alt bin askerde eklendi. 4 Muharrem 975H. Cuma gn /11
11
Yine Peevide Krt haydutlar Halep evresini yakp ykarak harap ettiklerinden, Canbolad Beye
ocaklk olarak Kilis Sancakbeylii verildi. Grevi bana gidince oradaki haydutlarn kkn
kuruttu., Peev Tarihi, Cilt I., s.51
TKGMA.(Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Arivi), TTD., No:171numaral defterin

kanunnamesi ikinci maddesinde ...Hl bu kullarnn pederi Canpolat Be bendeleri Liv-i
mezburu tasarruf ederken Cam ve Tekye ve hamam ve iki kervansaray ve bezzzistn ve iki
yerde bazar yapup mamur etmekle hl alt yerde Cuma klnub kasaba olman...s.1-8
14 padiah Halepe gelirken yol zerinde krktan ok hrszn aslm bulunduunu grm oraya
fkelenip bunu yapan kimsenin ldrlmesini emretmi. Rstem Paa, araya girerek Canpolatn
burann valisi olduunu sylemekle tek bu ad onu lmden kurtarmaya yetmiti. ok gemeden
hrszlar padiahn hareminden yksek deerde birok eyay aldklarnda Canpolatn
sancakbeyliinde braklmas gerei anlald. Orada alnan eyay ksa srede tmyle buldurup
teslim etti.,Peevi,Tarih, s.51
15HS. Defter No:4, s.4, Belge No:25 Sicil No: 4 Umer-i kirmn kudvesi Kilis Sanca sahibi emir
Ksm'n olu Canpolat Bey'in ,.. 971H. Safer Ba.
13
17
H..S.,Sicil No:4, Sayfa:534, Belge No:2888.
395
Temmuz 1567Mde Birecikten yola karak, Balis Kalesine vardktan sonra,

Cabere, Rakka, Sffin, Rahbe, Ane, Hadse, Hit ve Felluceye gelerek birka gn
burada konaklad. Hillede iki ay havalar souyuncaya kadar bekledikten sonra,
buradan Dicle ve Fratn birletii yerde olan adalarn merkezi konumunda
Sadrddar denilen yere varlmt. Daha sonra Sadrddar adas kuatlarak,
adann iki tarafnda birer kale ina edildi.
Daha sonra Sadrlbahran ad verilen kale kuatlmtr. Canbolat Bey ve
Osmanl askeri byk bir galibiyet elde etti. Araplarn geim kayna olan hurma
aalar kesilerek, hem Araplarn Osmanlya itaat etmesi saland, hem de bu
kesilen aalarla kale ina edilmek suretiyle blgede gvenlik salanm oldu.
Ulyan Olu bu tedbirler sayesinde Osmanl ile bar yapmak zorunda kalm
oldu. Ulyan Olu her yl Basra hazinesine on be bin altn gndermek ve
ocuklarndan bir kan Basra Kalesinde rehin olarak brakmak zorunda kald.
Donanma Ramazan 975H./Mart 1568de Badat tarafna ekilmek suretiyle askere
izin verildi.18
b-Kbrs Seferi
Canbolat Bey Kbrs Adasnn alnmasna bil fiil katlmtr. 15 Mays 1571de
Magosa Hisar savanda Kilis hkimi olarak Canbolat Beyin de ad gemektedir.
Canbolat Bey deniz zerinde olan kaleye lamlar(patlayc barut flarnn fitili)
detip, kaleyi temelinde uurduu anlatlmaktadr. 28 Mays 1571de ok kanl
ve byk savalar olmu, o gn leye kadar sava devam etmitir. Arap Ahmet
Beyde denizden krk para kadrga ile kuatm olmasna ramen Magosa Kalesi
alnamam, kalenin ok muhkem olmas ve ierisindeki Venedik askerinin
okluu nedeniyle, 30 Haziran 1571 tarihinde de kale ele geirilemeyerek geri
dnlmtr. Geri dn yolunda Venedik askerleri yola lam deterek
yaklak on bin Osmanl askerinin lmne sebep olmutur. Bu kayp
Osmanlnn bir anda verdii en byk asker kayb olmutur. lenler arasnda
Malatya beyi Ferhat Bey, Ayntab, Kars ve Divri beleri de bulunmakta
idi.19Canbolat Bey bu sava esnasnda hayatta olduunu grmekteyiz, 20 ve Kbrs
seferinde hizmeti nedeniyle dllendirilmitir.21
Katip elebi, Tuhfetl Kibar F Esfaril Bihar, Yayna Hazrlayan: Orhan aik Gkyay, Cilt:1,
stanbul 1973., s.124-125.
19 Katip elebi, Tuhfetl Kibar F Esfaril Bihar, Cilt:1, stanbul 1973., s.134.
20 24/Ramazan/980H. 23/Ocak 1573M. tarihli mhimme kaydna gre Azez ve Kilis Beyi Canbulat
Beye yazlan hkmde sanca sipahilerinin alaybeyleri ile donanmaya gnderip kendisinin de
sancan muhafazasnda kalmas istenmekteydi. MD., No:21, hk.167-68, yine ayn yl 8
18
396
27 Safer 979H./21 Temmuz 1571M.de bu kez Magosa Kalesini kesin olarak

almak iin Osmanl ordusu yklendi. Kuatma 8 Rabilevvel 579H./31 Temmuz
1571Mye kadar srd. Bu tarihte Parad adl kale kumandan yardm
gelmeyeceini anladndan kaleyi teslime mecbur oldu ve Magosa Kalesi
Osmanl eline gemi oldu.22 Konyal, Canbolat Beyin Magosada ehit dmesi
ile kesin bir yargya sahiptir. Osmanl kaynaklarnda Canbolat Beyin Magosada
ehit dtne dair herhangi bir bilgi olmamasna ramen sadece bu savaa
katlm olmas ve adna bir trbe yaptrlm olmasndan dolay, Canbolat Beyin
Magosada ehit dt sonucunu karmtr. Aslnda kendisi kitabnda trbe
hakknda sylenen eylerin ounun halk tarafndan retildiini beyan
etmektedir. rnein Mogosa kalesi surlarndaki top gllesi deliklerini yerel
halkn buraya yerletirilen ular kl eklindeki bir arkn dnerken ieriye giren
Osmanl askerlerini bitii noktasndaki bilgilerin tamamen halk efsanesine
dayandn sylemektedir. Konyalya gre; avamn hayali yalnz bu ark deil
daha baka eyleri de icat etmitir. arh kahraman Canbolatn kafasn
koparmt, o kafasn koltuuna alm, dalkl askerin nnde yrm ve
kaleyi almtr. Bu Canbolatn esiz kahramanln dasitani ve efsanevi bir halde
tasvir etmek iin mracaat ettii masum bir uydurma ve yaktrmadr. Tarihte
byle saysz efsanelere rastlanr. demektedir.23
Dolaysyla Konyal, trbenin Magosada yaplm olmasndan dolay, Kiliste
Tekke Camii haziresindeki kabrin bo kaldn dnm ve Canbolat Beyin
Kbrs seferinde ehit olduuna inanmtr. Byle dnmesinde hakllk pay da
vardr. Ancak Kbrs Seferinden24 yaklak bir buuk yl sonra da stanbuldan
Canbolat Beye emirler gnderilmesi, Canbolat Beyin Kbrs Seferinde ehit
olmad, tekrar Kilise dndkten ksa bir sre sonra vefat ettiini ortaya
koymaktadr. Doal olarak da Kiliste Tekke Camiinin haziresine gmlmtr.
Konyal, haziredeki kabirlerin eitli sebeplerle i ie getiini, aileye ait dier
/za/980H.de12 Mart 1573M.de Azez ve Kilis Beyi Canbolat Bee ve Kilis kadsna yazlan baka
bir hkmde de ihrac emr olunan kavvaslarn (oku) olu komutasnda Trablusa gndermesi
ve oradan da gemilere bindirmesi istenmekteydi.MD. No:21, hk.403-164
21 William, J., Griswold, The Great Anatolian Rebellion 1000-1020/1591-1611, Berlin 1983,s.68
22 Katip elebi, Tuhfetl-Kibar, s.135.
23 Konyal, Kilis Tarihi, s.460.
24 Hammer, Magosann fethini 17 Austos 1571 olarak vermektedir. Ordunun tamamen muzaffer
olarak Kbrs adasndan ayrlmasnn tarihi ise 15 Eyll 1571 olduunu gz nnde
bulundurursak arivlerimizde rastladmz en son tarihli belge olan 12 Mart 1573 tarihinde yani
Kbrs Fethinden yaklak bir buuk yl sonra hala Canbolat Beyin hayatta olduunu grmekteyiz.
Joseph Von Hammer, Osmanl Tarihi, Cilt II., ev:Mehmet Ata, stanbul 1997, s.130.
397
kabirlerle kartn bildirmektedir. Aslnda Sreyya Beyin Sicil-i Osmande

bahsettii Canbolat Beyin 976H.de Kbrs Seferine itirak ettii ve 980H.de vefat
etmi olduunu bildiren ifadeleri Konyal tarafndan Kbrsn fetih tarihinde ve
Canbolat Beyin lm tarihinde hata yaplm olduu eklinde yorumlamtr. 25
C- Canbolat Olu Hseyin Bey Dnemi
Canbolat Beyin lmnden sonra Oullar Habib Bey ve Hseyin Bey
arasnda sancakbeyliini ele geirmek iin mcadeleler yaanmtr.26 Bu birka
yl devam etmitir. Bir sre Habib Bey Kilis sancakbeylii yaptktan sonra, ariv
kaynaklarnn bildirdiine gre drt kez Kilis Sancak beylii Habib Bey ile
Hseyin Bey arasnda el deitirmitir. stanbul tarafndan Habib Bey Yanbolu
sancana27 atanm olsa da Habib Bey bunu kabul etmemitir. Bu kez Kilis
sanca Habib Beyden alnarak, onun evi ve ev halk ile birlikte Kilis sancandan
kartlmasna karar verilmitir.28
Habib Bey ise grevden alndktan sonra Halepteki saraynda
oturmaktayd.29 Hseyin Bey daha sonra payitaht gznde akland ve grevi
tekrar iade edildi. 5 Cemaziyel Evvel 995H. tarihinde Haleb beylerbeyine yazlan
Konyal, Kilis Tarihi, s.461.

MD., No:6, hkm no:392de Canpolat Beyin oullarndan Hseyin ile Cebele Sanca bei Habib
arasnda dmanlk olduunu bildirmekte ve aralarndaki davaya mbair olarak Deyr-Rahba
Bei mbair olarak tayin edilmektedir. 6 Rebl-hir sene 972.
27 Michael Kiel, Yanbolu, DIA, Cilt:43, stanbul 2013,sayfa 313.
28 Be hattyla, Beyin kendye verildi,
Halep Beylerbeyisine ve kadsna ve defterdarna hkm ki, Canbulad Bey olu olub Kilis Sanca
Beyi olan Kdvetl-merail-Kiram Hseyin dame izzuhu sdde-i saadetime adem gnderb
karnda olan Habib dame izzuhu tegaddden liva-i mezburu drt defa lakin fukaraya zulm ve
teaddisi ve mal-i miriye gadri olmala hala yine marn ileyh Hseyin dame izzuhu baz urutla
mukarrer olub marun ileyh Habibe Yanbolu Sanca verildikde kabul itmekden hali olman
Ekrd taifesi zabt olunmaa kabiliyet olmadn bildikde min bad Habib Bey dame izzuhu dahl
itmemek fermanm olmuken yine tealll- inad zere olduun ve liva-i mezbur madem ki kayd-
hayat almya deyu fermanm olduun bildirmein marn ileyh Habib dame izzuhunun evin ve
sair ademlerin Kilis Sancandan ihra eyleyub alakasn kat eyledikden sonra min bad marn
ileyh bir vecihle liva-i mezbura dahl ettrmeyub urutu mucebince beratnda mestur olduu zre
mumaileyh Hseyin dame izzuhuya madem ki kayd- hayattr ber vech-i sabite zabt ettrb
sehven sancan ahara arz eylemeyesin. MD., No: 47, sayfa:86.
29 MD. No:69, hk.504-354 (17 Safer 1001), Yine onun gibi mazul durumda durumda bulunan
Elvendar olu Ali Paa pek ok adam ile beraber Mr meselelere karmaktaydlar. Haleb
beylerbeyisi Haydar Paaya yazlan emirde bunlar mr meselelere kartrmamas
istenmekteydi
25
26
398
fermanla Hseyin Bey Halep muhafazas iin grevlendirildi.30 Hseyin Bey

ncesinde Osmanl saraynda mteferrika olarak grev yapmt. Buradaki
kariyer eitimini tamamladktan sonra tpk babasnn yapt gibi memleketine
dnerek askerlik grevini ifa etmeye devam etti. Mhimme kaytlarndan
rendiimize gre 29 Rabil-Evvel 963 H./11 ubat 1556 M.de henz bir tmar
sahibi idi. Bu tarihte kendisinin Vilayet-i Arabda defaatle yoldalkta
bulunduu ifade edilerek Halep ve am beylerbeylerinin dilekesi zerine
tmar zeamete tahvil edilmitir.31 Sadece Hseyin Beyin Canbolat Beyin dier
oullarnn da Osmanl ordusuna sipahi olarak hizmet ettiklerini grmekteyiz.
Nitekim Canbolat Beyin oullar iin her vehile yarar, ecaat iar akran ve
emsalinde mmtaz atl harpte ve sipahilikte kmill yr kullardr denilerek
Halep Beylerbeyinin inhas ile er bin ake terakki verilmesi istenmitir. 32
Daha sonra kesin olarak Kilis Beylii Hseyin Beye verildi. Bu tarihten sonra
Canpolatolu Hseyin Paann siyasi kariyeri hzla ykselmeye balad. Sancan
askeri gcn arttrd gibi, Kuzey Suriye ve Suriyede ok etkin duruma geldi.
Yeeni Aliyi Halep Beylerbeyliine getirdi. Canbolat Beyin Habib ve Hseyin
Beylerden baka erkek ocuklarnn da olduunu grmekteyiz. Bunlardan birisi
olan Ahmed Bey Halep eriye sicillerinde karmza kmaktadr. Onun kars
olan Zeyneb binti Hoca Mansur Kellase Mahallesinde, Halep Nehri kenarnda bir
hamam satn almasndan dolay mahkeme kaytlarna gemitir. 33
Hseyin Bey babasnn lmnden sonra kardeini azlettirerek Kilis
blgesinin ynetimini ele geirdi. Bu nedenle kardei ile aras ald ve ikisi
arasnda dmanlk meydana geldi. Bu dmanlk her ikisinin de Kilis
ynetiminden uzaklatrlmasna neden oldu. Neticede Dev Sleyman adl kii
Kilis ynetimini ele geirdi. Hseyin Bey bu dnemde Halepte hapsedilmi
durumdayd. Padiahlk makamna olan borlarnn denmesi ise ancak ahsi
mallarnn satlmas ile mmkn olabilmiti. Hkmete olan borlar dendikten
sonra Kilisin ynetimine geldi. Bundan sonra kendi ynetiminin merkezi olarak
Haleb valisi sefere gelecei iin Habibin grev almasn istemi, halen Kilis Sanca beyi olan
Hseyin Beyin 5-6 seneden beri ark seferlerini seferleyip uhdesinde de tahrir vazifesi olduu
Kilis Sancann da Ekrad ve Arab ekyasnn tehdidi altnda olduu muhafazasnda halka eziyet
etmesine karn yine Halebin muhafazasnn Hseyin Bey tarafndan yaplmas emir
buyrulmutur.MD. No:63, hk. 7-5
31 MD.,No:2, s.20, Nu:174.
32 MD.,No:4, s.7, Nu:53. 8 Safer 967H./9 Kasm 1559M.
33H..S., Sicil No:4, Sayfa:556, Belge No:3011, Ramazan 974H.
30
399
grd bu ehri her ne pahasna olursa olsun brakmama karar ald. Osmanl
ynetimi tarafndan tekrar azledildi ise de buradan kmad.
Osmanl ynetimi Hseyin Beyin isyan etmesinden ekindii iin onun
blgedeki gcne mdahale etmedi ve hatta zaman zaman bu gcnden istifade
etmeye alt. Hseyin Bey Osmanl brokratlar zerinde de bu gcnn
nimetlerinden faydalanmak istedi. Bunlardan bir tanesi de Sinan Paa idi. Sinan
Paann olu Muhammed Paa Habeistanda isyan eden Hseyin Paann
isyann bastrmak iin giderken onun yannda yer alarak Habeistana gitti. Bu
esnada Skkaniye frkasndan Rstem adl bir isyanc Kilisi igal etti ve buray
yamalad. Benzer sorunlar Ahmet Nasuh Paann Halep valilii dneminde
Halep iin de yaand. Bu dnemde am yenierileri Halepe saldrdklarnda
onlarn Halepten kartlmas iin Nasuh Paa Canbolatolu Hseyin Beyden
yardm istedi ve Hseyin Beyde yeeni Ali Paay nemli bir kuvvetle birlikte
yardma gnderdi. Ali Paa da am yenierilerine galip geldi.
Ama ksa bir sre sonra Hseyin Bey ile Nasuh Paa arasnda ihtilaf kt.
Nasuh Paa Halep gibi nemli bir ehrin yaknnda bu kadar gl bir idareci
istememekteydi. Bu nedenle frsat bulduu anda Hseyin Beyi ortadan
kaldrmay planlad. Yalnz Hseyin Paann o dnemde sarayla daha fazla
diyaloa gemesinden kaynaklanm olsa gerek, ran seferine serdar olarak
grevlendirilen Sinan Paa, Hseyin Beyin askeri gcnden istifade etmek iin
bir elisiyle ferman gndererek Nasuh Paann Halep valilii grevinden
alndn ve yerine Hseyin Paann vali olarak grevlendirildiini bildirdi.
Nasuh Paann bu grevlendirmeyi kabul etmemesi zerine isyan ederek
Osmanl askerini Halepe sokmama karar ald. Hseyin Paa askerlerinin
banda bu kez Halepe gelerek buray zorla ald.34
Hseyin Bey, Osmanl ordusuyla Dou Anadoluda ve Grcistanda
savamaya gitti.35 1578de de ranllara kar savat. 1581de Halep Emri oldu.
Burada kendisine dmanlar edinmi ve borlanm olabilir. ki yl sonra ise,
Osmanllarn ran ah Muhammed Hdabendeden Erivan ald savata
Nam Mustafa Efendi, Nam Trihi, ev: Zuhur Danman, Cilt:2, stanbul 1968,s.537-538.
Halep Belerbeisine hkm ki,
Kilis Bei olan Hseyin dame izzuhunun sanca sipahileri czi olduundan kavvasn zat iin
Halepe tabi sancaklardan ikier zaim ve sekiz nefer sipahi tayin oluna gelmein, hala dahi tayin
ve marn ileyh ile birlikte gnderilmek emr edip, ikier nefer zaim ve sekizer nefer sipahi tayin
eyleyipTiflise gnderesin.MD. No:47, s.83, hkm: 152.
34
35
400
Caalazade Yusuf Sinan Paa komutasndaki Osmanl ordusunda ikinci adam

olarak savat. Bundan sonra payitaht bilinmeyen bir nedenle, Canpolat
kardeleri Kilisten uzaklatrp ocakln ynetimini Dev Sleymana verdi.
Osmanl hazinesini byk miktarda borlandrd iin Hseyin Paa Halepte
hapse attrld; 36 gcn tmyle silmek amacyla btn kiisel mallarna el
konulup ok indirimli bir bedelle sattrld.37 6 Muharrem 990H./31 Ocak
1582M.de Tiflis Seferi iin tekrar Hseyin Beyden kavvas talebinde bulunuldu.
Bu gnderilecek kavvasn daha nce Ulyanolu Seferinda yani Basraya yaplan
seferde olduu gibi alt bin asker olmas gerektiini ve Hseyin Beyin de bu
ordunun banda Tiflise gelmesi emredilmekteydi.38
Sinan Paa bu kez Hseyin Paann kendisinin serdar olduu ran seferine
askeriyle birlikte katlmas emri verdi. Yalnz Hseyin Paa bu sefere katlma
konusunda tereddt etti. Neticede Osmanl ordusu ah Abbasn ordusuna
yenildiinde Hseyin Paa henz askerleriyle birlikte Osmanl ordusuna
katlmamt. Ancak malubiyetten sonra Van yaknlarnda ordunun geri dn
yolu zerinde orduya ulat. Yalnz onun bu tavr Sinan Paa tarafndan iddetle
cezalandrld.39 Hseyin Paann lm haberi Canbolatolu Ali Paaya
ulatnda Halepi ele geirerek burada Osmanl Devletine kar ayakland. 40
D- Canbolatolu Ali Paann syan
Halepte vali olarak grev yapan Ali Paada sadrazamn kararna tepki
olarak byk apta isyan balatt. Kuzey Suriyede Halep merkezli bamsz bir
devlet kurmak istedi. Bu amala Taskona dk Ferdinand ile irtibata geti. Ali
Paaya Drz Emir Fahreddin bin Maan da yardmda bulundu. Kendi adna
22 Zilhicce 1001 tarihinde Kapcba Hasana gnderilen hkm de: Hala Kilis Sancakbeyi olan
sabk Trablusam beylerbeyisi Hseyin zimmetinde olan hazine malnn tamam ile tahsili iin
Kapucuba Hasann Haleb beylerbeyisi ile beraber Kilise giderek Hseyinin mal itlak
olunabilecek nesi varsa Kilis kads marifetiyle tespit edilerek kendisinin Halebe gtrlmesi ve
orada Kapucuba Hasan, Haleb beylerbeyisi, Haleb kads ve Haleb defterdar huzurunda
muhasebesi yaplarak hazine i amre malnn tahsil edilmesi istenmekteydi. MD., No:71, hk.
92-45. 13 gn sonra 5 muharrem 1002de ayn ferman Haleb Beylerbeyine de gnderilmitir. MD.,
No:71, hk.203-100
37 W.,Griswold, Anadoluda Byk syan 1591-1611, ev: lkn Tansel, stanbul 2000, s.69
38 MD., No:47, s.83, hkm:151.
39 Namnn bildirdiine gre Hseyin Paa dahi mezbur eyalette tavil ve arz zere oturup
orduy-u hmayuna mteveccih olub kzlbala olan muharebeye yetiemeyb thmet-i taksir ile
Vanda tuma-i imir oldu. Nam Mustafa Efendi, Nam Trihi, eviren: Zuhuri Danman,
Cilt:2, stanbul 1968,s.538.
40 Qarali, Ali Pasha Janbulat, Beyrut 1939,s.17-19
36
401
hutbe okuttu ve para bastrd.41syan 1608de Kuyucu Murat Paa idaresinde

Osmanl ordusunun Canbolatolu Ali Paay Ulu Ovasnda bozguna uratmas
ile neticelendi (29 Cemazil- hir 1016/21 Ekim 1607). syann bastrlmasndan
sonra Canbolatolu ailesinin byk ksm ehirden karlmt.42
Canbolatolu Ali Paa, padiah tarafndan affedilerek Temevar Beylerbeyi
olarak grevlendirildi. Ama Kuyucu Murat Paann idamn istemesi nedeniyle
Budinde boduruldu. Ailenin geri kalan yeleri Lbnan taraflarnda Drzilerin
arasnda siyasi etkilerini devam ettirmeye altlar.43 Canbolat ailesinden olan
Canbolatolu Mustafa Paa, Harem-i Hmayunda silahdarlk grevinde
bulunmutu. Daha sonra bu grevden terfian kaptanlk grevine getirilmi ve
Manya Ard (Morann gneyindeki Mataban Yarmadas ve burada yer alan
kasaba) denilen blgede iki spanyol gemisini ele geirmitir. Daha sonra Rumeli
Beylerbeyi olmutu. Daha sonra Revan Seferine serdar olarak grevlendirilmi
ve 1636-1637M.de Erzurumda ldrlmtr. 44
Canbolatoullar ailesinin bir ksm, Canbolatolu Ali paa isyanndan sonra
Kilis sancandan kartlm ve daha gneye srlmek suretiyle Lbnana
yerlemitir. Aslnda Lbnanl Drz Emirleri ile Canbolat ailesinin irtibatlar
eskiye dayanmaktayd. Bu emirliin lideri olan Fahreddin bin Maan 45,
Canbolatolu Ali Paann isyanna yaklak on bin sava ile katlmt.
Dolaysyla, isyan eden aile fertlerine Fahreddin bir nevi siyasi koruma salam
oldu. Daha sonra Lbnana yerleen Canbolatlardan bir ksm Drz ailesi ile
evlilik tesis etmek suretiyle kaynam ve burada yerel siyaseti belirleyen g
konumuna dnmlerdir.
Ailenin bir ksmnn yine Kilis ehrinde kalm olduunu da grmekteyiz.
Evliya elebi 17. yzyln ortalarnda Kilise yapt seyahatte, yine blgenin
hatr saylr kiileri olarak Canbolat ailesinden bahsetmektedir. 46 Bu da
gsteriyor ki, hem Osmanl Devleti sancak ynetimine ailenin gcnden istifade
Ama ser ekya Canbolat-olu cmlenin muktedas olup hutbe ve sikkede evket davasn ederdi.,
Nam Mustafa Efendi, Nam Trihi, s.560.
42 William, J., Griswold, The Great Anatolian Rebellion 1000-1020/1591-1611, Berlin 1983,s. 60-154,
Rafeq, The Revolt of Ali Pasha Janbulad..., s.1515-34.
43 Griswold, The Great Anatolian Rebellion, s.156
44 Katip elebi, Tuhfetl-Kibar F Esfaril Bihar, Cilt:II, s.220.
45 Ferudun Emecen, Fahreddin, Manolu,DIA, Cilt:12, stanbul 1995, s.80-82.
46 Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, Cilt:IX, stanbul 1993, s.50.
41
402
etmekten vaz gememi, hem de aile frsatn bulduunda tekrar ynetime

gelmitir. Ailenin siyasi olarak nemi ayn zamanda kendilerine ecdad
tarafndan miras olarak braklan zengin aile vakflarndan gelmekteydi. Bu
vakflar ve mali kaynaklar zaman zaman blgedeki idarecilerin de itahn
kabartm ve aile daha sonraki dnemde en azndan Kiliste kalan ksm
itibaryla, bu zengin vakflarn gelirlerinin ailenin elinde kalmas iin
uramtr.47
Arzuhal yazlmak iun varakadr kymet-i para 30.
Maruz-u Bendegane-i Derineleridir ki;
Bu kullar medine-i Kilisde kain yz altm aded bedesten dkkan sahibleri olub dekakin-i mezkurun
bazlar Haremeyn-i muhteremeyn ve bazlar cevami-erif ve emeye ve bazlar zrriyete ve
tebay millet-i ahireden mutasarrf olanlarn bazlar Kuds- erif ve Manastr ve Kiniseleri
fakirlerine vakf idub bakyelerimiz mukataa-i zrriyet olarak yz seneden mtecaviz hdema-i
bina-i mlkiyet zere mutasarrf olub ve her sene edas lazm gelen mukataa-i zemin-i Canbolat
bina-i kerdesi Tekye Cami-i erif mtevellilerine tediye ve teslim ide gelr iken el halet-i haza
cami-i erif-i mezkurun mtevellisi bulunan Zeynel Bey mukataa-i zrriyet ile tasarruflarmz
bila inkr olvecihle temaa-i ahidetlerimiz olduu halde dekakin-i mezkurlar mtevellisi
olduum caminin vakfna dahildir deyyu iddia ve isbata Haleb valisi atufetli Vecihi Paa ve
merhum ve mafurla Osman Paa hazerat eyyamlarnda Haleb meclisinde mnakid meclis-i
erifde defaat ile murafaalarmza taraaf- eref-i hazerat- eyhlislamdan yedlerinde
bulunanfetvay erifelere menkul erifelere nazara ve teammil-i kadimin itibar- hakk tabadil
itmeyub kama fi es-sabk tasarruflarmza izin ve rzas buyrulmasnn merkum Zeynel Be kullar
yine kani olmayub Mecid ve Mazhar Paa eyyamnda mebair tayin ile mezkur davama tezyidi ve
Haleb meclis-i aliyesinde murafaa olundukda yine hakk tebadil eylemediine nihayet deava-i
mezkurun ahkam- adliyede mrafaas icra olunmak zere akerlerine rezas virildii cihetle
cmle ashab- dekakin bil ehil ve iyal devam- mr ve kbal haziret-i cenab- tacdad evaiye-i
hayriyesine mdavemet zere iken yine Mazhar Paaya itika? db mbair tayin ile bizleri
dd sd cebr-i kahr- ban iun enva-i eza ile Haleb mecalisine celb ve gn-u gun
tehdid ve tahfif ve diyar- urbette han kuelerinde mddet-i medide mekatib ittirerek bu fakir
kullarn tekyid iderek bazlarna bezn-i? sticare etdik diyerek ve bazlar arz- vakf diyerek bina-i
arza tabi olur diyerek guna gun iftira ve kavline mutabk ahid-i zor getrerek bil klliye zabt
itmi ve bazlarmza bu hayreleri gsterib yedimizden klliya alacan istima ile eer ehabiri
zabt eylemi ve bu zikr olunan iki vehede ekserimiz bulunmadndan ben vekiliniz ile mrafaa
ve mrsalaha oldum diyerek bu minval zere ahz eyledii ve her ne kadar yz seneden
mtecaviz deavann adem- istima yedlerinde bulunan fetevay erife ve nekul-u muteberlerden
mstebandur didik ise de ihfa olunmayarak ber vech-i meruh zabt eylemek sralarnda iken
akerleri dahi husus-u mezkur iun derbar- evketkrara bir kta arzhal takdim birlen deavay
mezkur bi emr-i sami Kilis meclisinden istidam alunarak vukuu halin tahkik-i zeylinde ulema ve
hasen kimesneler canib-i er-i erif cemi olunub dekakin-i mezkurlarn keyfiyetinin tahkiki bir
kta mazbata ve canib-i er-i erifden bir kta ilam olunarak selef-i esfiyalar kamil-i elhac Halil
Paa hazretleri marifetiyle asitane-i aliye tarafna takdim olunub ve ashab- dekakin dahi kema fiessabk dkkanlarna mutasarrf olmalar iun Haleb meclisinden irade buyrulmu iken yine
mumaileyh maar hasmiye? Tasdiye eylemekde iken merkum ecel-i mevudi ile vefat olub bu defa
karnda tarafndan vaz- yed eylemek emelinde olmala ve mazbata-i mezkurun bir suret-i
arzuhal Abdin Efendi hazretleri rehbanelerine takdim klnm olmala keyfiyet-i mazbata-i
47
403
SONU
Canbolat Oullar Kilis sancann mimari, siyasi, ekonomik ve kltrel
gemiine nemli katklarda bulunmutur. Blgede Osmanl Devletinin
vazgeemedii ynetici kesim olmulardr. Balangta her ne kadar eyh Oku
zzedinli Kilisin ynetiminde olsa da, daha sonra Canbolatlar, zellikle de
sarayn dnceleri ve nceliklerini de gz nnde bulundurarak uzun sre
sancak ynetiminde kalmlardr. Hatta zaman zaman Kilis Sanca yneticilii
ile yetinmeyerek, blgesel g konumuna gelmek istemiler ve zellikle tarihe
geen Canbolatolu Ali Paa isyan ile Suriye ve civarnda Osmanldan bamsz
bir devlet kurmak dncesinde olmulard.
Ancak, her ne kadar isyan etmi olsa da, Osmanl Devleti ailenin yerel
desteini her zaman arkasna almak istemi, hem merkezi ynetimde, hem de
yerel de Canbolat Oullar ailesine yneticilik grevleri vermeyi srdrmtr.
Ailenin Kiliste ynetici olarak varl, Osmanl dnemi boyunca devam etmi,
ayn zamanda Lbnanda da farkl bir kol olarak Drz ynetimi ile kararak,
burada da yneticilik yapan mensuplar olmutur.
mezkurumdan meyi-i talim-i kitabet ara-y hayderaneleri buyruldukda Allah ve resulullah akna
ve ehlibeyt ve heda-i kerbela akna mazbata-i mezkurun cevab der-i deruneye kadar
dkkanlarmzn yedlerimizde kalmas Kilis kaymakam aa bendelerine hitaba bir kta irade-i
asafilerinin inayet ve asane ve evlad cihetle bila hal ve iyal deavat- hayriyelerimizin nail ve
mazhar olunmas niyaz arzhal-i abidanemiz takdimin ecair? Olman olbabda ve halde emr ve
ferman ve hazret-i haml-el emr-i keder. Min Ashab- Vekalet?, Osmanl Arivleri Evkaf
Muhasebe Defterleri, Belge No:00375-00219.
404
H. 1056/57 TARHL MARMARA KAZSI AVRIZ

DEFTER
Alpay BZBRLK *
zet
Osmanl Devletinde balangta olaanst, XVI. yzyln ikinci yarsndan
itibaren de olaan vergilerden kabul edilen avrz- divniye, sefer zamannda ordunun
ihtiyalarn karlamak amacyla toplanmakta idi. Vergi kaytlar Mufassal, icml ve
mufassal-icml olarak tutulan avrz defterlerinde yer almaktayd. Bu almada da
bahsedilen avrz defterlerinden H. 1056/57 (M.1646/47) tarihli Saruhan Sancana bal
Marmara Kazs avrz defteri verileri Osmanl demografi ve iskn tarihi aratrmalar
asndan deerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler
Saruhan Sanca, Marmara Kazs, Avrz, Mufassal, cml.
AVARIZ DEFTERI OF THE MARMARA DISTRICT ON H.

1056/57 (1646-1647)
Abstract
Avarz- Divaniye considered to be above the ordinary in the beginning and then
ordinary tax in the latter part of 16 th century was to be collected in order to meet the
requirements of the army.Tax rolls fell into Mufassal, cmal and Mufassal-cmal
categories in Avarz Defter. In this study, dated H. 1056 / 1057 (M.1646/1647 ) Avarz
Defteri, under Saruhan Sancak , Marmara Districts Avarz defter data will be evaluated
in terms of Ottoman demography and populating and settling dates researches.
Keywords
Marmara District, Avarz Defters, Saruhan Sancaq.
Yrd. Do. Dr., Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. ayniali.45@gmail.com
405
Giri
Osmanl Devleti, Saruhan Beyliini kendi snrlarna kattktan sonra
sanca Manisa, Menemen, Marmara, Adala, Nif, Ilca, Gzelhisar, Grdk,
Kayack, Tarhanyat, Akhisar, Grdes ve Demirci olmak zere 13 kazaya
ayrmtr1. 1522 ylndaki Kanuni Sultan Sleyman Kanunnamesinde ve 1531
tarihli Tahrir Defterinde de sancan ayn snrlar koruduu grlmtr 2.
Bahse konu Marmara Kazs, gnmzde Glmarmara ilesi olarak
Manisaya baldr. ehir, Manisaya 60 km mesafede olup Marmara Dann
dousuna kurulmutur. Gneyindeki Marmara Gl 12 km uzaklkta olup
gl, Kumay ve Gediz nehirlerinden beslenmektedir3. Marmara Kazs
srasyla, 1867de Aydn Vilyeti-Saruhan Sanca-Akhisar Kazsna bal
nahiye; 1924 ylnda Manisa-Akhisara bal nahiye (Bucak) iken, 1987 ylnda
da mstakil le haline getirilmitir4.
Avrz vergisi veya avrz- divniye ve teklif-i rfiye olarak bilinen bu
vergi Osmanl Devletinde, Tanzimatn ilanna kadar, olaanst hallerde
zellikle harp masraflarn karlamak zere reayann devlete vermee
mecbur olduu bir vergi tryd. Bu vergi trn dierlerinden ayran en
nemli taraf verginin nakd, ayn ve hizmet karl denebilmesiydi 5.
Bunlardan nzul ve srsat ile ayn olarak ordunun ihtiyac olan zahire
aatay Uluay-brahim Gken, Manisa Tarihi, stanbul 1939, s. 42; aatay Uluay,
Saruhanoullar ve Eserlerine Dair Vesikalar II, Halkevi Yaynlar, stanbul 1946, s. 10; smail
Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, TTK. Ankara 1982, s.74.
2 brahim Gken, Tarihte Saruhan Kyleri, stanbul 1950, s. 12; Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa
Kazs, TTK, Ankara 1989, s. 11; Enver akar, Kanuni Sultan Sleyman Kanun-nmesine Gre
1522 Ylnda Osmanl mparatorluunun dar Taksimat Frat niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, C.XII, S.1, Elaz 2002, s. 273 (261-282).
3 Trkiye Mlki dare Birimleri ve Bunlara Bal Kyler Belediyeler, Ankara 1971, s.617-629; Nuren
zkul, Glmarmara Halime Hatun Klliyesi, Trk Etnografya Dergisi, S. 20, Ankara 1997, s. 131.
4 Tahir Sezen, Osmanl Yer Adlar, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2006, s.
202; www.golmarmara.gov.tr, Nisan 2012.
5 mer Ltf Barkan, Avrz, slam Ansiklopedisi, C. II, s. 13; Halil Sahilliolu, Avrz, TDVA,
IV, 1991, s.108; Oktay zel, Avrz ve Cizye Defterleri, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik,
Derleyen: Halil nalck; evket Pamuk, TK, Ankara 2000, s. 37.
1
406
toplanr, avrz vergisi ise nakd olarak toplanrd6. Ayn ykmllkler

ekonominin durumuna gre nakdye dnebilmekteydi7.
Tahrir defterleri esas olarak timar sistemi iin merkezi hazineyi
ilgilendiren eitli vergileri ierirken; avrz defterleri avarza tbi nfusla
ilgili verileri ierir. Bu adan Avrz Defterleri, toprak bykl ve rn
miktar gibi bilgileri ieren tahrir defterlerinden farkldr8.
XVI. yzyl sonlarndan itibaren Osmanl Devletinde grlen ekonomik
ve asker deiim neticesinde timar sistemi eski ilevini yitirirken yerine
iltizam sistemi n plana km, bunun yan sra avrz vergileri de sadece
olaanst hallerde deil srekli toplanmaya balamtr 9. Devlet artan nakit
ihtiyacn iltizam usulnn yan sra avrz tr vergilerle de gidermeye
almtr.
Asker snf, ilm ve din grevliler ile baz vakflarn reayas avrzdan
muaf saylrlard. Avrz- divniye ve teklif-i rfiye denen bu tarz vergiler
ok ynl ve esitli olabilmekteydi. Sefer srasnda askerin geecei yollarda
zahire satmak, harp malzemesi temin etmek, arpa saman tedarik etmek ve
nakletmek, araba, hayvan bulmak, kreki, azap, cerhor ad altnda orduya
yardmc snflar temin etmek, bu vergilerin belli ballarndan idi10. Vergi
veren reaya iin bir ev sahibi olmak mkellefiyeti iin yeterliydi. Oturduu
evin mlkiyetine sahip olmayanlar ise avrzdan muaf saylrlard. Bunun
yan sra ihtiyar, m, sakat veya hastalkl olanlardan avrz alnmazd 11.
Kadlar tarafndan sancak, kaz, nahiye, ky ve mahallelerde nfus
tespiti bizzat yaplr ve lke genelinde vatandalarn alm gcne gre ortak
bir avrz hane rakam belirlenirdi. Hazrlanan bu defterler kadlar tarafndan
merkeze gnderilerek Mevkufat Defterine kaydedilirdi. Buradan da devlet
Zeynel zl, Gynke (Bolu) Ait Baz Gelir ve Giderlerin Tahlili: Avrz Vergisi, OTAM, S.19,
Ankara 2006, 384; evket Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Kurumlar, Trkiye Bankas Yay., 2.
Bask, stanbul 2008, s. 99-100.
7 Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, Dergah Yay., 2. Bask, stanbul 1986, s. 180.
8 Oktay zel, a.g.m., s. 35.
9 Mehmet pirli , Avrz Vakf .A. , C. IV, stanbul, 1991, s. 108-109; Turan Gke, Mufassal-cmal
Avrz Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gmlcine Kazs rnekleri Tarih ncelemeleri Dergisi, C.
XX, S. 1, 2005, s. 74.
10 Halil nalck, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi,
stanbul, 1993, s. 52-53; . L. Barkan, a.g.m., s. 14.
11 Mehmet Ali nal, 1646 (1056) Tarihli Harput Kazs Avrz Defteri, Tarih ncelemeleri Dergisi,
S.XII, stanbul 1997, s.9-10. (9-73).
6
407
tarafndan alnacak vergi ihtiyaca gre ayn veya nakdi olacak ekilde avrz
hanelere bltrlerek lke genelinde uygulanrd12.
Avrz defterlerinin ilk rneklerinde sadece vergi mkellefi hneler (ve
mcerredler) yazlrken; XVII. yzyla doru vergi mkelleflerinin dnda,
ayrcalklar kaldrlan yaya ve msellemler ve bu vergiden muf asker snf
mensuplar da kaydedilerek kapsam genilemitir13. Devlet artan nakit
ihtiyacna paralel olarak vergiden muaf tutulanlarn saysn azaltmaya
alt gibi, vergi ykmllnde asker reaya ayrm yapmadan arazi ve
emlk sahibi olma esas getirmitir14. Bylece vakflara veya asker zmreye
geerek vergiden muaf olmaya alan reayann da nne geilmeye
allmtr.
Avrz defterlerinde avrz hanelerinin tespiti iin bir takm hususlar gz
nnde tutulurdu. Bunlar vergi alnacak yerin zenginlii, halknn ehirli,
kyl ya da gebe olup olmad, yine ev ve arazi miktar ve en nemlisi
zamann ve vaziyetin artlar idi. Avrz haneleri blgesine veya artlara gre
3 ile 15 arasnda deien gerek hanelerden oluabilirdi. Hane bazen
buuk, rub (1/4) veya sls (1/3) gibi kesirli de olabilirdi 15. ncelenen
Marmara Kazs avrz defterinde gerek hane bir avrz hnesi olarak
tespit edilerek hesap yaplmtr16.
Avrz defterlerinde nfus, avrz hnesi ve hne-i gayr-i ez-avrz
olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Avrz hnesi, vergilendirilen nfusu, hnei gayr-i ez-avrz ise belli bir hizmet karl vergiden muf olanlar ifade
etmektedir17. Marmara Kazsnda yer aln Halime Hatun vakf gayr-i ezavrz olarak kaydedelmi muaf vakflardan biridir18.
Oktay zel, a.g.m., s. 38; Feridun Emecen, Tarih inde Manisa, Manisa Belediyesi Kltr Yaynlar,
2007, s. 230.
13 Oktay zel, a.g.m., s. 38; Mustafa ztrk, 1616 Tarihli Halep Avarz-Hane Defteri, OTAM 8,
Ankara 1997, s. 252.
14 Ltfi Ger, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububt Meselesi ve Hububttan
Alnan Vergiler, stanbul 1964, s.71; Oktay zel, a.g.m., s. 39.
15 . L. Barkan, a.g.m., s. 15; H. Sahilliolu, a.g.m., s. 108; Mbahat Ktkolu, Osmanl ktisadi
Yaps, Osmanl Devleti Tarihi, C. I, Editr E. hsanolu, Feza Yaynclk, stanbul, 1999, s. 539-540;
Ahmet Tabakolu, a.g.e., s. 180.
16 BOA, MAD. 15545, s. 29.
17 H. Sahilliolu, a.g.m., s.108-109; Ayrca Avrz ile ilgili olarak bkz.: M. Canard, Awarid, EI2 I, p.
760762; Rfat zdemir, Avrz ve Gerek-Hane Saylarnn Demografik Tahminlerde
Kullanlmas zerine Baz Bilgiler, X. Trk Tarih Kongresi (Ankara 22-26 Eyll 1986) Kongreye
Sunulan Bildiriler, IV, Ankara 1993, s.1581-1584; Bruce Mc-Gowan, Osmanl-Avrz-Nzl
Teekkl 1600-1830, VIII. Trk Tarih Kongresi (Ankara 15 Ekim 1976) Kongreye Sunulan
12
408
I. H. 1056/57 (M. 1646/ 1647) Tarihli Marmara Kazs Avrz Defteri

H. 1056/57(M. 1646/ 1647) tarihli Marmara Kazs Avrz Defteri,
Babakanlk Osmanl Arivi Maliyeden Mdevver Katalounda 15545 noda
kaytldr. Defter, Bergama Kads Esseyyid Mehmed tarafndan mufassal ve
icmal tarznda tanzim edilmitir19. Genel olarak blmden oluan defterin
ilk blmnde Marmara Kazs nefsine bal Mahalle ve kura muaffassalen
kaydedilmitir. kinci blmde gayr-i ez avrz olarak gsterilen Halime
Hatun Vakf reayas mufassal ve icmlen kaydelmitir. Tahrir-i cedidin yer
ald son blmde ise Marmara nefsi ve kazya bal dier kura hem icml
hem de mufassal olarak kaydedilmitir.
Sayfa usulne gre kaydedilen defter, toplam 40 sayfadan ibaret
olmasna ramen, sayfalarn ancak 23 tam olarak doludur. 20 sayfas
mufassal olup, kazya bal ky ve mahallelerde avrz verecek reaya
ayrntl olarak yazlmtr. Geriye kalan 3 sayfa cmal olup, ky ve mahalle
isimleri, gerek hane, muaf reaya ve vergi verecek hane saylar
hesaplanmtr. Defterin 5 sayfas tamamen bo olup, 5 sayfasnda da birka
dizelik yazlar mevcuttur. Yine 6-9, 16-17, 32-33. sayfalar aras defterde
mevcut deildir. Defter arlkl olarak siyakat yaz tarznda yazlm
olmasna ramen, zaman zaman sls ve divn krma yaz da kullanlmtr.
Defterde ky ya da mahallenin nceki saymna atfta bulunan kadim
saylar da yazlmtr. Bu sayede eski saym ve yeni saym arasndaki fark
da grmek mmkn olmutur. Kaz iinde yer alan Merhum Halime Hatun
Vakf reayas esamileri ile birlikte ayrntl ekilde dzenlemitir. Yaplan
tahrire gre Halime Hatun vakfnda 67 reaya kaydedilmi olup bunlar da
Bildiriler II, Ankara 1981, s.1327-1331; Oktay zel, 17. Yzyl Osmanl Demografi ve skn Tarihi
in nemli Bir Kaynak: Mufassal Avrz Defterleri, XII. Trk Tarih Kongresi (Ankara, 12-16 Eyll
1994), Kongreye Sunulan Bildiriler, c. III, Ankara 1999, s. 735-743; Sleyman Demirci, Collection of
Avriz and Nzul Levies in the Ottoman Empire: A Case Study of the Province of Karaman, 16201700, Belleten C. LXIX, say 256, Aralk 2005, s. 897-912; M. Hanefi Bostan, XVII. Yzyl Avrz ve
Cizye Defterlerine Gre Of Kazasnn Nfusu ve Etnik Yaps, XIV. Trk Tarih Kongresi (Ankara,
9-13 Eyll 2002), Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt I. Ksm, Ankara 2005, s. 413-429; Mehmet
nba, Bayburt Sanca (1642 Tarihli Avrz Defterine Gre), Sosyal Bilimler Enstits Dergisi
cilt 10/1, Erzurum 2007, s. 89-118; Ayn yazar: Erzincan Kazs (1642 Tarihli Avrz Defterine
Gre), Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 41, Erzurum 2009, s. 189-214; Ayn yazar: 1642
Tarihli Avrz Defterine Gre Erzurum ehri, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, S.4, stanbul
2001, s. 9-32; Levent Kk, Osmanl Vergi Hukukunda Avrz Kavram ve Avrzn daredeki
Rol, Ankara niversitesi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2007.
18 Nefsi-i kaz-i Marmara gayr-i ez reaya-y evkaf , BOA. MAD. 15545, s. 12.
19 Esseyyid Mehmed el-kad be-medine-i Bergama tahrir-i be-kaz-i Marmara, BOA. MAD. 15545, s.
27.
409
nefer bir avrz hnesi hesab zere 22,5 avrz hanesi karmtr 20. Yaplan
tahrire gre kazda 603 nefer avrza kaytl olup, bunlar nefer bir hne
olmak zere 201 avrz hanesi isimleriyle birlike kaydedilmitir21. H. 1057
(M.1646) tarihli olup bu tarih defterin Girit seferi srasnda tutulduu
dnlmektedir22. nceki tahrirdeki 336 reayaya yeni tahrirde 177 reaya
daha eklenerek 513 reayaya ulalm ayrca bu rakama 90 da piyade, tavile,
mtekaid reayas eklenince yeni rakam 603 olmutur.
II. H. 1056/57 Tarihli Marmara Kazs Avarz Defteri Verileri
Marmara Kazs nefsine bal olan kylerin yukarda tablolatrlan
tahririne gre 301 nefer kaydedilmi olup, bunlarn 100 mcerreddir.
Ayrca ilerinde 3 imam, 2 hatip, 1 mezzin, 1 bevvab , 1 Cnd
kaydedilmitir. Normal artlarda imam, mezzin, hatip gibi din grevlileri
avrzdan muaf olarak bilinmekte ise de, burada grld gibi, baz imam
ve mezzin ve hatipler muaf kaydedilmemitir. Bunlarn muaf
kaydedilmemesi fiil olarak grev yapmadklarndan trdr 23.
Tablo-1: Nefs-i Marmara Kazs Avrz Kaytlar (15 evval 1057)
skn Yeri
Mahalle-i Cami-i Kebir
Mahalle-i Cami-i Cedid
Mahalle-i Harc Halil
Mahalle-i Sasa
Mahalle-i Hisar
Mahalle-i ark
Mahalle-i sa Fakih
Mahalle-i Kk
Karye-i Pren
Karye-i Budayl
Karye-i Okular
Karye-i Kasabl
Karye-i Saz
Toplam
Nefer
n
30
18
15
34
44
54
23
26
11
15
10
14
7
301
Mcer
red
7
6
6
12
16
14
14
8
4
4
4
4
5
100
mam
Hatip
Bev
vab
1
-
El-cndi
1
1
Mezz
in
1
-
1
2
-
1
-
BOA. MAD. 15545, s. 15, 25.

Kaz-i mezbure defter-i mevkufatda 180,5 hane olub haliya tahrir-i cedide zam olunan 57 nefer
mtekaid ve tavile perakendesi reayasyla 195 hane olur. Mceddeden tahrir olunan 603 nefer
reayann her neferi bir hane zere 201 hane olub bu takdirce alt hane asl- maldan ziyade olmu
olur; BOA. MAD. 15545, s. 29.
22 F. Emecen, a.g.e., s. 231.
23 Halil nalck, Raiyyet Rsumu, s. 52-53.
20
21
410
Tablo-2: Marmara Kazs Kyleri Avrz Kaytlar (28 Zil-kade 1056)

Kyler
Nefern
Hne
Kadim
Karye-i Ksem
13
4,5
Karye-i Gervere
Karye-i Dere
Karye-i Gkeli
21
Karye-i Seldirek
1,5 rub
Karye-i Hamidli
18
6,5
16
8
Karye-i Sada
2 rub
Karye-i Kmrcler
13
4 rub
Karye-i Kuyucak
27
Karye-i Keiler
29
9,5
Karye-i Narc
12
Karye-i Say
40
13
15
Karye-i Kak
38
13
Karye-i Selendi
58
19
15
Karye-i Kuzu
35
12
20
Karye-i Gbez
Karye-i Kaylar
1 rub
Karye-i Beobas
Karye-i Yerebusan
1 rub
4
4
Karye-i Yemili
Karye-i Karamustafal
1 rub
Karye-i Glnos
3224
10,5
15
Karye-i Bergele
17
5,5
Karye-i Seirdem
Karye-i Korkud
10
3 rub
Karye-i Kurcain
1 rub
Cemaat-i Gkmusal
Deftere gre yaplan tahrirde 1057de Marmara Kazsna bal 31 ky ve

8 mahalle mevcuttur. Bu kylerden Karye-i Pren, Karye-i Budayl, Karye-i
Kasabl ve Karye-i Saz ile Cami-i Kebir, Cami-i Cedid, Hac Halil, Sasa,
hisar, ark, sa Fakih ve Kk, Marmara kazs nefsine baldr. Bunlarn
11i haric ez-defter olarak yeni tahrirde kayd edilmidir25.
27 reaya, merhum ve mafurun Sultan Selim Han aleyhir-rahme vel-irfan vakf- celilinde ziraat
iderler, BOA. MAD. 15545, s. 24.
25 BOA. MAD. 15545, s. 30.
24
411
Tablo-3: Nefs-i kaz-i Marmara gayri ez reaya-y evkaf haricez-defter

(defter-i tahrir-i cedid)
skn Yeri
Reaya
nefern
Hne
Vakf- reaya
mkerrer
nefern26
Vakf-
Reaya
hne
Mahalle-i Cami-i
Cedid
Mahalle-i Sasa
14
4,5 rub
2 rub
El-baki
haric
reaya
nefern
7
21
1,5 rub
16
Mahalle-i sa
Fakih
Mahalle-i Cami-i
Kebir (atik)
Mahalle-i Harc
Halil
Mahalle-i ark
12
18
2 rub
11
14
34
4,5 rub
1
11 rub 1
25
Mahalle-i
Hisar
Mahalle-i Kk
16
5 rub 1
2 rub
12
2 rub
Karye-i Saz
(gayi ez vakf)
Karye-i Kasabl
(gayi ez vakf)
Karye-i Baran
(gayi ez vakf)
Toplam
12
0,5
10
11
1 rub
10
3,5 rub
1
3 rub 1
1 rub
174 27
58
67
21 rub28
107 29
Halime Hatun Vakf, III. Mehmetin Manisa Valilii ve 1595 ylnda tahta
gemesi ile dads ve stannesi Halime Hatun 30 adna kurulan vakftr.
Marmarada bir cami yaptran Halime Hatun vakfnda 67 hane mevcut olup
bunlar 22,5 rub avrz hanesi kaydedilmitir31. Vakfa ait deirmen,
dkknlar, zmirde evler, Manisada alt dnmlk bir bahe ile dier ev ve
cllah dkknlar vardr32.
Halime Hatun Vakf reayas ve haneleridir.

Neferan toplam 168, hne 58 gsterilmitir: BOA. MAD. 15545, s. 10.
28 Defterde 22,5 rub hne yazmaktadr, BOA. MAD. 15545, s. 25
29 El-bki nefern yeknu defterde 101 olarak gsterilmitir, BOA. MAD. 15545, s. 13.
30 Halime Hatun ve klliyesi iin bkz. brahim Gken, Manisa Tarihinde Vakflar ve Hayrlar, C. II,
Halkevi Yaynlar, Manisa 1950, s. 70-73; Banu Bilgiciolu, Halime Hatun Klliyesi, TDVA, C.15,
s.338-339.
31 BOA. MAD. 15545, s. 25; brahim Gken, age, s. 70-73.
32 Nuren zkul, a.g.m., s. 131.
26
27
412
Tablo-4: BOA. MAD. 15545e gre Marmara Kazs Toplu Verileri (4

Safer 1057)
skan Yeri
Nefern
Hane
Mahalle-i Camii Cedid
14
4,5 rub
7
Mahalle-i Sasa
21
Mahalle-i Camii Atik
18
14
4,5 rub
Mahalle-i ark
34
11 rub
Mahelle-i Hisar
16
5 rub
Mahalle-i Kk
12
Karye-i Saz
12
Karye-i Kasabl
11
3,5 rub
Karye-i Baran
10
3 rub
Karye-i Ksem
13
4,5
Karye-i Gervere
Karye-i Dere
Karye-i Gkeli
21
7
1,5 rub
Karye-i Seldirek
Karye-i Hamidli
18
6,5
Karye-i Sada
2 rub
Karye-i Kmrcler Perakende-i Temrc
13
4 rub
Karye-i Kuyucak maa mer
27
Karye-i Keiler
29
9,5
Karye-i Narc
12
Karye-i Say
40
13
Karye-i Kak
38
13
Karye-i Selendi
58
19
Karye-i Kuzu
35
12
Karye-i Gbez
Karye-i Kaylar
1 rub
Karye-i Yerebusan
Karye-i Beobas
Karye-i Yemili
Karye-i Kara Mustafal
1 rub
Karye-i Gelenos maa Hzrda vakf- Sultan

Selim Han
32
10,5
5,5
Karye-i Bergele
17
Karye-i Seirdem
Karye-i Korkud
10
3 rub
Karye-i Kurcain
1 rub
Cemaati-i Gk Musalu an taife-i tavilegan
413
Bergama kads eyh Mehmet tarafndan 4 Safer 1057de yaplan tahrir-i

cedid defterinde, 34. ve 40. sayfalar aras toplu halde ve mufassal olarak
kaydedilmitir.
Kaz genelini gsteren yukardaki tabloya gre 1056/57 ylnda Marmara
Kazsnda 7 Mahalle ve 29 ky bulunmaktadr. Bunlar iinde gnmzde
ile merkezi olan Selendi karyesi 19 avrz hnesi ile en ok avrz hanesi
karan yerdir. Kuyucak ve mer karyesi ikisi bir kaydedilmitir.
Mahallelerden ark Mahallesi 11 rub avarz hanesi ile en fazla avrz hanesi
karan yerdir.
III. Marmara Kazsna ait Dier Avarz Verileri
Marmara Kazsnn daha nceki tahrirleri eskiden yeniye doru
incelendiinde, avrz hane saysnn zamanla azalma gsterdiini grmek
mmkndr. Bunlar iinde en eskisi olan H.1029 (1619/1620)de Marmara
Kazsna ait 250 avrz hanesi mevcuttur33. Bu tarihten sonra ise H.1054
(1644/1645) tarihinde yaplan tahrirde avrz hane says 180,5e dmtr 34.
ki yl sonra (H.1056) kreki bedeli iin yaplan tahrirde ise, 142 hane ve 20
nefer olarak kaydedilmitir35. Ayn tarihli ve mstakil olan Marmara Kazs
avrz defterinde ise nefer bir hane hesab ile 200 avrz hanesi
kaydedilmitir36. 1056da Saruhan Sancana bal Kayack Kazsnda
yaplan tahrirde de yine nefer bir hane hesab zere 173,5 hane
kaydedilmitir37.
H.1062 (1651/1652) tarihinde ise Marmara kazs avrz hane says
142ye inmitir38. H.1079 (1668/1669) tarihince yaplan tahrir, Saruhan Sanca
geneli iin yaplm olup icmaldir ve bu defterde Marmara kazs 139 avrz
hanesi kmtr39. Ayn tarihli baka bir defterde ise avrz hane says yine
139 olarak belirtilmitir40. H.1087 (1676/1677) tarihli bedel-i nzul defterinde
ise vergiye tabi hne says 80e dmtr 41. H. 1098 (1686/1687) tarihli
muhtelif mahallerin krekiyan, nzl, srsat ve adet-i anam umur ve
BOA. MAD. 2447.

BOA. MAD. 1709.
35 BOA. MAD. 2907.
36 BOA. MAD. 15545, s. 40.
37 Feridun Emecen , Kayack Kazsnn Avrz Defteri, Tarih Enstits Dergisi, 12 (1981), s. 159-170.
38 BOA. MAD. 3844.
39 BOA. MAD. 2782.
40 BOA. MAD. 2794.
41 BOA. MAD. 3004; Ayn tarihte yaplan bir dier tahrirde de nefer bir hane hesab ile avrz hane
says hesaplanmtr, BOA. MAD. 3110, s. 2.
33
34
414
hususlarn muhtevi hane-i avrz defterinde Marmara Kazs yine 80 avrz

hanesi kaydedilmitir42. Bu tarihten sonra H.1100 (1688/1689)da 76 avrz
hnesi43; H.1109 (1697/1698)de 76 avrz hanesi 44; H.1114te (1702/1703)te 64
avrz hanesi45; H.1118 (1706/1707) tarihli iki ayr defterde avrz hane says
bir anda derek 23,5 olarak hesaplanm46; ve bu rakam H.1123 (1711/1712)47
H.1124 (1712/1713)48 ve H.1126 (1714/1715)49 yllarnda da muhafaza
etmitir50.
Tablo-5: Marmara Kazsnn Yllara Gre Avrz Saymlar
Tarih
Defter
Hane
Hicri
Miladi
BOA. MAD. 2447
1029
1619/1620
250
BOA. MAD. 1709
1054
1644/1645
180,5
BOA. MAD. 2907
1056
1646/1647
142
BOA. MAD. 15545
1056
1646/1647
200
BOA. MAD. 3844
1060
1649/1650
142
BOA. MAD. 2782
1079
1668/1669
139
BOA. MAD. 2794
1079
1668/1669
139
BOA. MAD. 3004
1087
1676/1677
80
BOA. MAD. 2789
1098
1686/1687
80
BOA. MAD. 3167
1100
1688/1689
76
BOA. MAD. 3974
1109
1697/1698
76
BOA. MAD. 3358
1114
1702/1703
64
BOA. MAD. 3808
1118
1706/1707
23,5
BOA. MAD. 3846
1118
1706/1707
23,5
BOA. MAD. 3811
1123
1711/1712
23,5
BOA. MAD. 3155
1124
1712/1713
23,5
BOA. MAD. 3812
1126
1714/1715
23,5
Yukardaki tabloda da grld zere deiik tarihlerde Marmara

Kazs avrz kaytlarn ieren 17 defterden yararlanlmtr. Her defter farkl
amalar iin hazrlandndan nfus hesaplamalarnda kullanmak iin
salkl bilgiler vermemektedir. Ayrca itibari avrz hnesi birok defterde
BOA. MAD. 2789, s. 47,49.

BOA. MAD. 3167, s. 86.
44 BOA. MAD. 3974, s. 41.
45 BOA. MAD. 3358, s. 85
46 BOA. MAD. 3808, s. 99; BOA. MAD. 3846, s. 53.
47 BOA. MAD. 3811, s. 108.
48 BOA. MAD. 3155, s. 122.
49 BOA. MAD. 3812, s. 84.
50 BOA. MAD. 15545, s, 29.
42
43
415
yer almad gibi; kimi defterde , kimi defterler yedi 51 on52 gerek hane bir
avrz hanesi hesab yaplmtr. Bu da defterlerin mukayese yaplmasn
zorlatrmaktadr.
Sonu
Bergama Kads eyh Mehmed tarafndan yaplan tahrir 28 Zil-kade 1056
tarihinde balayp, kaydedilen tarihlere gre 27 evval 1057ye kadar
srmtr.
1056/57 tarihli Marmara Kazs zerine yaplan bu monografik alma
ile zerinde fazla alma yaplmayan kaznn belli bir dnemindeki idari ve
demografik durumuna k tutulmaya allmtr. Avrz tahrirlerinde en
nemli sorunu tekil eden itibri avrz hne saysnn belirtilip
belirtilmemesidir. ncelenen defterde gerek hane bir avrz hanesi olarak
belirtilmitir. 1054 ylnda yaplan tahrirde 180,5 hne kardn defterden
grdmz Marmara Kazsa 57 nefer (14,5 hne) mtekaid, tavile ve
kalkan perakendesi de eklenince yeni tahrirde bu say 603 nefer hne bir
avrz hanesi zere 201 hneye km olup 6 hne de asl- maldan ziyade
olmutur. Defterin sonu ksmnda da bir hanenin ifra edilerek belirtilerek
toplam hne says 200 olarak belirtilmitir. Ayn, nakd veya hizmet olarak
denebilen avrz vergisinin Marmara Kazsndan nasl tahsil edildii ile
ilgili defterde herhangi bir ibareye rastlanlmamtr.
1029dan itibaren rastlanlan Marmara avrz kaytlar daha ziyade icml
olup sadece hane miktarlar kaydedilmitir. Mufassal-cml tarznda
dzenlenen BOA. MAD. 15545 Marmara Kazsyla ilgili mstakil bir
defterdir. Bu adan defter, iskn ve nfusla ilgili almalarda
kullanlabilecek nemli bir kaynaktr. Defterin mufassal ksmnda mahalle ve
kuradaki vergi veren hneler ile muaf olan vakf halk da ismen
kaydedilmitir. cmal blmde ise sadece kaznn mahalle ve kuralarndaki
neferan ve hne hesab verilmitir. Eldeki ilk tahrir olan 1029 tarihli defterde
kaydedilen avrz hnesi miktar 250 iken yzyln sonunda bu say 80e,
XVII. yzyln ortalarnda ise 23,5a kadar gerilemitir.
Gayr-i ez avrz olarak kaydedilen Halime Hatun vakf reayalar da
tahrir esnasnda saylmtr. Buna gre Halime Hatun Vakf 8 mahalle ve 3
kye dalm olub 22 rub hne kaydedilerek avrzdan muaf
tutulmulardr. Avrz vergisi Mslim ve Gayrimslim halktan alnmasna
ramen defterde gayrimslim reaya ile ilgili herhangi bir isim veya ibare
51
52
BOA. MAD. 2907, s. 31.

BOA. MAD. 1709, s. 2; BOA. MAD. 3844, s. 60.
416
grlmemitir. Ayrca din grevlilerden tahrir esnasnda 3 imam, 2 Hatip ve

1 Mezzin de kaydedilmitir.
417

KAYNAKLAR
Ariv Vesikalar:
Babakanlk Osmanl Arivi Maliyeden Mdevver Defterleri:
No: 1709, 2447, 2782, 2789, 2794, 2907, 3004, 3110, 3155, 3167, 3358, 3808, 3811, 3812,
3844, 3846, 3974,15545.
Aratrma ve nceleme Eserler:
Barkan, mer Ltf, Avrz, slam Ansiklopedisi, C. II,
Bilgiciolu, Banu Halime Hatun Klliyesi, TDVA, C.15, s.338-339.
akar, Enver , Kanuni Sultan Sleyman Kanunnmesine Gre 1522 Ylnda Osmanl
mparatorluunun dar Taksimat Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
C.XII, S.1, Elaz 2002, s. 261-282.
Emecen, Feridun, XVI. Asrda Manisa Kazs, TTK, Ankara 1989.
______, Tarih inde Manisa, Manisa Belediyesi Kltr Yaynlar, 2007.
______, Kayack Kazsnn Avrz Defteri, Tarih Enstits Dergisi, 12 (1981), s. 159170.
Gken, brahim, Tarihte Saruhan Kyleri, stanbul 1950.
Gke, Turan, Mufassal-cmal Avrz Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gmlcine
Kazs rnekleri Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XX, S. 1, 2005.
Ger, Ltfi, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububt Meselesi ve
Hububttan Alnan Vergiler, stanbul 1964.
nalck, Halil, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", Osmanl mparatorluu Toplum ve
Ekonomi, stanbul, 1993, s. 31-65.
pirli, Mehmet, Avrz Vakf .A. , C. IV, stanbul, 1991, s. 108-109.
Ktkolu, Mbahat, Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti Tarihi, C. I, Editr E.
hsanolu, Feza Yaynclk, stanbul, 1999, s. 539-540.
zel, Oktay, Avrz ve Cizye Defterleri, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik,
Derleyen: Halil nalck; evket Pamuk, TK, Ankara 2000.
zkul, Nuren, Glmarmara Halime Hatun Klliyesi, Trk Etnografya Dergisi, S. 20,
Ankra 1997, s. 131-162.
zl, Zeynel, Gynke (Bolu) Ait Baz Gelir ve Giderlerin Tahlili: Avrz Vergisi,
OTAM, S.19, Ankara 2006, s.381-397.
ztrk, Mustafa, 1616 Tarihli Halep Avarz-Hane Defteri, OTAM 8, Ankara 1997.
Pamuk, evket, Osmanl Ekonomisi ve Kurumlar, Trkiye bankas Yay., 2. Bask,
stanbul 2008.
Sahilliolu, Halil, Avrz, TDVA, IV, 1991, s.108
Sezen, Tahir, Osmanl Yer Adlar, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl,
Ankara 2006.
Trkiye Mlki dare Birimleri ve Bunlara Bal Kyler Belediyeler, Ankara 1971,
s.617-629.
Uluay, aatay Gken, brahim, Manisa Tarihi, stanbul 1939
_____, Saruhanoullar ve Eserlerine Dair Vesikalar II, Halkevi Yaynlar, stanbul
1946.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, C.I, TTK. Ankara 1982.
418

nal, Mehmet Ali, 1646 (1056) Tarihli Harput Kazs Avrz Defteri, Tarih
ncelemeleri Dergisi, S.XII, stanbul 1997, s.9-73.
www.golmarmara.gov.tr, 2012.
419
EKLER
EK-1
B.O.A. MAD. d. 15545
Saruhan livasna tbi Marmara kazasyla karyelerinde sakin reayann isimlerine gre
yazlan hane-i avarz miktar ve mfredatn havi hane-i avarz defteri.
[Sayfa 1]
Mevkufatda hfz olunup mucebince amel olunmak buyuruldu
Amed
Fi 2 R sene 1057
[Sayfa 2]
Oldur ki kaza-i Marmarann tahririne emr-i erif vacibl-imtisal ile memur olduum hasbi
ile mufahhas olundukda kasaba-i Marmarann iinde olan hane-i avarz karyelerinin? reayas
ihrac olundukdan sonra ferman- celill-kadr zere iinde haric ez-defter reaya olmayub ancak
vakfn kend reayas ve reayas evlad olmala alel-esami tahrir olundu ba ferman dergh-
adalet nvnndr tahriren fil-yevmil-hamis-i aer min evvalil-mkerrem li sene sitte ve
hamsin ve elf
Hasan
Musa bin Abdi
veled-i Musa
veled-i Osman
Ali
Receb veled-i
Hac bin Kurd
Hasan veled-i Mehmed
Yusuf Muin
Nasuh
Hasan veled-i
Hasan bin Abdi
Mustafa veled-i
Ali
vaz veled-i o
Ramazan
veled-i Yusuf
Ltfullah veled-i
Abdullah bin
Ferhad
Ahmed veled-i
Mehmed ibn-i
Arslan
El-hac Turmu veled-i Veli
Mehmed
birader-i o
Ahmed veled-i
Abdullah bin
hac Kemal
Kel Nebi veled-i
Abdi
Hasan
birader-i o
aban veled-i
Ramazan
brahim veled-i
Abdullah
Hseyin veled-i Durmu

bin Cafer
Nasuh
veled-i Hasan
Mustafa veledi Kel Hasan
El-hac Halil
veled-i Ahmed
Hzr veled-i lyas ibn-i

Hamza
420
Mahmud birader-i o
Mehmed
Elmezzin
veled-i o
Murad
veled-i
Veli
Mehmed
veled-i
Aydn
Fazlullah
veled-i
Mehmed
bin Ali
Mehmed
veled-i
Halil ibn-i
Mahmud
Veli
birader-i o
Mehmed Mustafa veledveled-i

i Ahmed
Hamza
Veli
veled-i Ali veled-i o
Mehmed
Mehmed
veled-i Recep
bin Ahmed
(Silik)
Osman veled-i
Mehmed ibn-i
Hasan
Seyfullah veled-i
Sefer bin Hasan
Hasan
veled-i
El-hac Hseyin
Halil veled-i Kerim

el-mderris
Ahmed birader-i
o
Mahmud veled-i
Musa
bin
Ahmed
Osman veled-i
Ali ibn-i Halil
Mehmed birader-i o
Himmet veled-i
Celil
ibn-i
Davud
Mustafa veledi Ali bin lyas
mer birader-i o
(tahrip) El-hac
(tahrip) lyas

Mehmed veled-i Ahmed veled-i
smail
ibn-i Mehmed
Mustafa
Hamza
veled-i
Mehmed
Veli ibn-i El-hac veled-i Ahmed
Hzr
Sleyman veled- Musa veled-i
i Turgud ibn-i Hasan
ibn-i
Mehmed
aban
Himmet veled-i Musa
veled-i
Mustafa
brahim
bin
Hzr
Abdullah
Resm
veled-i
Ahmed veled-i o
brahim
birader-i o
Yusuf
Nasuh
veled-i
Ramazan veled-i
eyh
ibn-i
skender
Sah
Mehmed
brahim
Mehmed
Sah
brahim
veled-i
Osman ibn-i lyas
bin
Sah
Mahalle-i Sasa
Mehmed
veled-i
Mustafa
Murtaza veledi Mehmed
Veli birader-i o
Ali birader-i o
(Sayfa
3)
brahim veled-i
Ali
Musl birader-i
o
Mehmed
veled-i Turgud
ibn-i Cafer
Veli birader-i o
Hasan veled-i
Murasa bin mer
brahim veled-i
Ali bin lyas
Mustafa veled-i
brahim el-hatib
Hasan
veled-i
Hamza bin lyas
Hasan
veled-i
Rdvan
ibn-i
Mustafa
Musa
veled-i
Keyvan bin Yusuf
El-hac veli
veled-i brahim
bin mer
brahim veled-i o
Ali birader-i o
Ahmed veled-i o
Ahmed birader-i o
Mehmed veled-i
Ferhad
vaz veled-i Halil
Halil veled-i Ali bin

Turgud
Mehmed veled-i
Koruca
Ali veled-i Mehmed

El-imam
Sleyman veled-i
Piri bin Memic
Mustafa
Mehmed
Ali birader-i o
sah
Bli veled-i Veli
Kerim veled-i o
Abdullah
veled-i
Mehmed
bin
Abdullah
Mustafa
veled-i
Hasan
Mehmed veled-i o
veled-i
Mahmud birader-i
o
421
Veli birader-i o
Sah

Mahalle-i Hisar
Ali
veled-i Eyp
veled-i
Mehmed
Veli bin Ali
Mehmed veled-i
El-hac
Nasuh
Mehmed veled-i
Sefer
Mehmed veled-i Kerim
veled-i
Mahmud
Ali
Yusuf veled-i o
Hasan
veled-i
Hamza bin hac
Bli
Mustafa birader-i
o
Yusuf
veled-i
Hasan el-imam
Sefer
veled-i
Mehmed
Yusuf
Mutak-
Mehmed
Hamza veled-i o
Ahmed veled-i
El-hac Sadullah
bin vaz
aban veled-i
Abdulah
bin
Memi
Yusuf
veled-i
mir
El-hac Mehmed
birader-i o
Mehmed veled-i
o
Nebi veled-i Elhac Ahmed
Veli veled-i o
Mehmed veled-i
brahim bin Bali
Ahmed
veled-i
Yusuf el-imam
Mustafa veled-i o
mer veled-i o
Mehmed birader-i
o
Mehmed veled-i
Osman bin Nasuh
El-cndi
Mehmed veled-i
Sinan bin Ahmed
Mehmed veled-i o
Mehmed veled-i
Abdullah bin lyas
Mehmed veled-i
Bekir bin lyas
Ali veled-i Hasan
Ali veled-i Nazar

bin Turmu
El-hac
Mehmed
veled-i Yusuf
Sah
Mehmed biraderio
Bevvab Mehmed
veldi Mustafa
Sah
Yusuf birader-i o
Eke Ahmed veledi

Hasan
bin
Ahmed
Ahmed veled-i o
Mehmed birader-i
o
Yusuf Mutak- elhac Mehmed

Sah
Abdullah
Yusuf
veled-i
Yusuf veled-i o
Nurullah
Nasuh
veled-i
Mehmed veled-i
Hasan
Mahalle-i ark
(tahrip)
veled-i
Ali
(tahrip)
sa
(tahrip) o
El-hac Ali
veled-i
Nurullah
bin Memi
El-hac
brahim
veled-i
Ali
bin
Tursun
Yusuf
veled-i o
Mustafa
veled-i
Ebubekir
bin
Osman
(tahrip)
veli
veled-i
Hasan
Recep
veled-i o
Mehmed
veled-i
Sendel bin
Ali
Recep
veled-i o
Temrc
Hzr
veled-i
Ahmed
Ahmed
veled-i o
Hamza
veled-i
Mustafa
bin Ali
Bli Erracil?
Hamza
veled-i
Ali bin
aban
veled-i
Mehmed
422
brahim
veled-i
Veli
El-hac
Mehmed
veled-i
Hamza
Mustafa
veled-i
Mehmed
Mehmed
veled-i
Ali
bin Hzr Bli
Mehmed
veled-i o

bin
Abdullah
Ramazan
veled-i
Memi
Ali
veled-i
Memi
aban
Nasuh
veled-i
Himmet
bin
Pir
Baver
Sln
Ali
veled-i
Hseyin
bin
Bayram
Osman
veled-i
mer
bin
Turmu
Hasan
veled-i
Hseyin
Er-racil?
Hasan
veled-i
Sair
Hasan
Mustafa
veled-i
Ali bin
Rasim
Veli
birader-i o
Hasan
veled-i
Mustafa bin
Emrullah
Himmet
veled-i
mer
Bli bin
Nasuh
Resul
veled-i
Muharrem
Himmet
birader-i
o
Ali
veled-i
brahim
Ahmed
veled-i
Yusuf
Yusuf
veled-i o
Mehmed
veled-i
Mustafa
brahim
veled-i
Halil bin
lyas
Sleyman
veled-i
Mustafa
nce
Mustafa
veled-i
Hasan
Hzr Ali
veled-i
mer bin
brahim
Mustafa
veled-i
Ahmed
Abdullah
veled-i
Sleyman
Mehmed
veled-i
Sefer
Ramazan
birader-i o
Hzr
veled-i o
Davud
birader-i
o
Mehmed
veled-i
Ahmed
bin
Mahmud
Resul
veled-i
veys
Hasan
veldi
Hamza
bin
Mahmud
Receb
veled-i
Abdullah
bin Veli
El-hac
Mehmed
veled-i Ali
bin Turmu
Mehmed
veled Yusuf
Veli veled-i
Sefer
bin
Davud
Mahalle-i sa Fakih
Fazl veled-i Ali
(Sayfa 4) Mehmed
veled-i o
Hasan veled-i o
Hasan
veled-i
Yusuf
El-hac Sleyman
veled-i Yakup bin
Hasan veled-i
Sleyman
Mustafa birader-i o
Hasan birader-i o
Mehmed biraderio
Aziz veled-i Musl
bin Hseyin
Ali veled-i Hasan

Mehmed veled-i Hac
Mahmud bin Mehmed
Mahmud
birader-i
dier
sa veled-i Yakub bin
Mustafa
Ahmed
veled-i
Mahmud
423
Himmet veled-i
Bli
Himmet veled-i
Bostan bin Osman
Sani
veled-i
Hseyin
Mustafa veled-i o
Sah
El-hac Mehmed veled-i

Hasan
sa veled-i o
Burak veled-i Turgud
bin Hsrev
Ahmed veled-i dier

Mehmed
Mahalle-i Kk be kurb- Sofular

El-hac
Yusuf veled-i o
Mehmed birader-i
Abdurrahman
o
veled-i Turan bin
Mehmed
Musa birader-i o
sah
Turmu
veled-i
Kzlca
El-hac
brahim
veled-i dier o
Mehmed veled-i
aban
bin
Sleyman
Habib veled-i
Turgud
bin
Abdullah
Turmu
veled-i
Mehmed
Ahmed Dede veled-i

mirah
Bazarl veled-i o
Mustafa veled-i o
El-Hatip
El-hac
Veli
veled-i
Ahmed
Ahmed
veled-i
Nebi bin Ali
Ramazan veled-i
Hac bin Musa
Hasan Muin Elhac Veli
sa veled-i
Mehmed
bin
Kurd Bli
mer
veled-i
Turgud bin Bli
El-hac
Ahmed
veled-i Nurullah
Bli veled-i Halil
Mehmed
veled-i
Mustafa
Mehmed birader-i o
sah
sah
Mahmud
veled-i Halil bin
Kerim
Halil veled-i o
sa veled-i Hseyin
bin Musa
Karye-i Pren
Nasu(h)
veled-i
Himmet ibn-i brahim
Hasan veled-i Veli bin
Nasuh
sah
Mustafa birader-i
o
Hseyin
birader-i o
Mustafa birader-i
o
Karye-i Budayl
Ali veled-i hac Mehmed veled-i
bin Aslhan
o
Himmet veled-i Ramazan veled-i
ahende
bin mer bin Hasan
Hamza
Veli birader-i o Mahmud veled-i
Yusuf
Sah
sah
Karye-i Okular
Ramazan
veled-i
Mahmud
bin
Mehmed
Ahmed veled-i o
Abdlkerim veled-i
Seyid bin Ahmed
Muharrem veled-i Ali bin

Halil
Ramazan veled-i Veli bin
Mehmed
Ramazan veled-i Koruca
Ahmed veled-i Ali

Hasan veled-i hac
mer bin Hasan
Ahmed birader-i o
sah
Mehmed birader-i o
Mustafa birader-i o
Hasan veled-i Sefer
bin Hseyin
Hasan veled-i Abdullah

bin Abdurrahman
Osman veled-i o
Sefer
Mehmed
Hseyin
Hasan
veled-i
vaz veled-i o
Recen
Mahmud
veled-i
veled-i
Sah
Hzr birader-i
o
Abdullah
Veli
veled-i
Abdlrahim
birader-i o
Yusuf veled-i
o
Abdullah
veled-i
Yusuf bin Hseyin
424
Hasan veled-i Veli bin

Bayram
Mehmed
birader-i o
sah
sah
Karye-i Kasabl
Ali veled-i Mustafa
Yusuf birader-i o
Hseyin veled-i mer
bin pir Ahmed
Mustafa veled-i Ali bin
Halil
sa veled-i Hseyin bin hac
Mehmed veled-i
Mustafa bin Mehmed
Hasan veled-i
Hseyin
Sah
Sadk
veled-i
Seyfullah bin Bekta
Osman birader-i Elcndi
Sah
Abdlrahim veled-i lyas
sa veled-i Davud
Hasan veled-i Hseyin

bin Arslan
Eyp veled-i Mustafa ? bin

brahim
Turgud birader-i dier
Karye-i Saz
Hac Muharrem veled-i
Turgud
(Sayfa 5) Hasan veled-i Nasuh
bin Abdullah
Sefer veled-i brahim

bin Ramazan
Mehmed veled-i o
Muslu birader-i o
Receb
Mehmed
veled-i
Mehmed birader-i o
Hurrire be marifetl-fakir ileyh-i subhaneh ve teal Es-seyyid Mehmed eyhlmuharririn be-kaza-i Marmara afa anh
[Sayfa 10]
Ve kaza reayasndan fazla olan reaya ceman elli sekiz hane kayd olunmudur.
Lakin
Vakf reayasn baka tahrir eyleyp ancak vakfa yazlan reayadan altm sekiz nefer reaya
hane-i avrza dhildir. Asl vakf reayas deftere dhil deildir sahib devlet-i hazretlerine arz oluna
Haliya on dokuz hanesi fruht? olunub maadas tahammlleri olan kuraya tevzi oluna
deyu ferman- li sadr olmudur Haric-ez deftere kayd olunan otuz dokuz hane avarz hanesi
fukarasna tahmil olunursa vakf iinde olan haric reaya muaf olmak icab ider
Haneha-i defter-i tahrir-i cedid
Nefs-i kaza-i Marmara gayri ez reaya-y evkaf haricez-defter
Mahalle-i Camii cedid
Mahalle-i Sasa babii mezkr
Mahalle-i sa fakih
Reaya neferan 14
Reaya neferan 21
Reaya 12
Hane 4,5 rub
Hane 7
Hane 4
Vakf- Reaya mkerrer neferan
Vakf- Reaya mkerrer
7
5
Neferan 9
El-baki Haric reaya neferan 7
El-baki reaya haric
Neferan 3
Mahalle-i camii atik
Mahalle-i ark
Reaya 18
Reaya 14
Reaya 34
Hane 6
Hane 4,5 rub 1
Hane 11 rub 1
Vakf- reaya mkerrer
7 El-baki Haric reaya neferan 11
6
Neferan 9
El-baki Haric reaya
Neferan 25
Mahalle-i hisar
Mahalle-i Kk tabii mezkr
Karye-i Saz gayri ez
Reaya neferan 16
Reaya neferan 12
reaya-y vakf
Hane 5 rub 1
Hane 4
Neferan 12
Hane 4
7
7
Vakf- reaya mkerrer
El-baki Haric ez-defter reaya
neferan 2
425

neferan 5
Karye-i Kasabl gayr-i ez vakf
Reaya neferan 11
Hane 3,5 rub
4
Yekn reaya
Neferan 168
Hane 58
an vakf- reaya mkerrer tahrir neferan 68
El-baki Haric reaya
neferan 100
El-baki Haric reaya

neferan 10
Karye-i Baran gayr-i ez vakf

Reaya neferan 10
Hane 3 rub 1
4
yekn hane 22,5

yekn hane 35,5
Khne defterinde
Muharrir vakf reayasndan fazla olan reaya hane-i avarza tahrir olunmudur deyu defter-i
cedidde masturdur Lakin zikr olunan mahallat ve kuradan altm sekiz nefer reaya hane-i avarz
defterine tahrir olunmu iken haliya ellerinde olan vakf defterine dhil olmala mkerrer
grnr ferman sultanmndr.
Asl nefer
Hane
Yekn reaya-y evkaf
4,5 rub
Nefer
Hane
6
7
2 rub
4,5 rub
7
5
4
4
11 rub
3,5 rub
3 rub
4
+______
58
2 rub
1,5 rub
2 rub
2 rub
1 rub
1 rub
0,5
______
67
_______
21 rub
(Sayfa 11 bo)
[Sayfa 12]
Vezir-i muharrem izzetl defterdarm hazretleri in yiirmi iki hane rub mikdar alkas
olmala avrz defterinden ihrac oluna fi gurre-i R sene 57
Nefsi-i kaza-i Marmara gayr-i ez reaya-y evkaf ber mceb-i defter-i tahrir-i cedid
426

Mahalle-i camii cedid
Neferan 14 hane 4,5 rub
Yekn an reaya-y vakf
Mehmed
Sunullah
Nasib
Sefer
El-bki neferan 7
Mehmed
Hamza
Eyp
Yusuf
Mmtaz
Ali
Mmtaz
Ahmed
Osman
Ali
Mkerrer Neferan 7 hane 2 rub 1

Mahalle-i Camii Atik
Neferan 18 Hane 6
Yekun Reaya-y vakf

Hzr lyas vaz
Mehmed
Nasuh
Hasan
Mmtaz
Hasan
El-baki Neferan 11
Hasan Ali
Ramazan
Yusuf
Mkerrer neferan 7 Hane 2 rub 1

neferan 14 hane 4,5 rub
Yekun reaya-y vakf

Sleyman
Mehmed
Turgud
Ahmed
El-baki Neferan 8
Nasib Hac
bin Kurd
Mehmed
smail
Ramazan
Seyfi
Mkerrer neferan 6
Musa
Habib
brahim
Abdi
hane 2
Mahalle-i Sasa
Neferan 21 hane 7
Yekn reaya-y vakf
El-hac bin brahim
Ali birader-i O
El-baki Neferan 16
brahim Ali halac
Sleyman ri
Mehmed Hoca
Mkerrer Neferan 5 Hane 1,5 rub

Mahalle-i Hisar
Neferan 16 hane 5 rub
Yekn reayay vakf

Yusuf
aban Abdi
Abdullah
Mehmed
Sefer
El-baki Neferan 9
Ali
Hasan
Mehmed
Satr
Ahmed
Hasan
Mehmed
aban
Mkerrer neferan 7 hane 2 rub
Mahalle-i Kk
Neferan 12 hane 4
Yekn reaya-y vakf
Ahmed
Mahmud Mehmed
Himmet
Halil
aban
El-baki Neferan 5
Yusuf sa
Mehmed
Halil Bli
Mkerrer neferan 7
[Sayfa 13]
427
Habib
Turgud
hane 2 rub
Ramazan
veled-i
avu

Mahalle-i sa Fakih
Neferan 12 hane 4
Yekun reaya-y vakf
sa
Hasan
Mehmed Hac
Yakub
Sleyman
Mahmud
Hseyin
Bli
Budak
Turgud
Himmet
Bostan
Mehme
d Yusuf
Hsn
mirdar
Ahmed
Mahmud
Neferan 9
hane 3
el-bki nefern 3
Mahalle-i ark
Yekn reaya-y vakf

Osman
brahim Hasan
Turmu Bee
Hasan
Mehmed
Ahmet
Mkerrer neferan 9 hane 3
Durmu
Ebubekir
Abdullah
Sleyman
Mehmed
Ali
el-baki neferan 26 [25]

Karye-i Kasabl gayr-i ez vakf
Yekun reaya-y vakf

Abdurrahim
Mehmed
lyas
Durmu
Mkerrer Neferan 4
Sadk
Seyfullah
hane 1 rub
Hasan
Hseyin
el-baki neferan 7
Karye-i Baran gayr-i ez vakf
Yekn reaya-y vakf

Hasan silik
Ramazan
Koruca
Mkerrer Neferan 4
Hasan Bee
hane 1 rub 1
Hseyin birader-i
o
el-baki neferan 6
Karye-i Saz gayr-i ez vakf

Neferan 12 Hane 4
Yekn reaya-y vakf
El-hac
Mehmed
Mkerrer neferan 2 hane 0,5
Sefer
ibrahim
el-baki Neferan 10
Ceman yekn
neferan 168
hane 58
yekn
Reaya-y evkaf ber-mceb-i defter-i evkaf ve tahrir-i cedid
El-baki neferan 101
428
Samza
Ali
Hac
Mehmed
Ali

Reaya neferan 67
Yekn hane 22 rub
Yekn hane 35,5

rub
Kaza-i Marmarada Halime Hatun Vakfna tahrir olunmu iken hane-i avarza dahi yazlan
reayadr ki mkerrer vaki olmudur ferman sultanmdr.
[Sayfa 15]
Hane
2 rub
2
2
1,5 rub
2 rub
2
3
3
1 rub
1 rub
1,5
______
21,5 rub 1
Sayfa 19
zzetli Vezir-i muhterem defterdar paa hakplar hesab itdresiz dey
Fi 20 Mim sene 1057
Sayfa 20
Defter oldur ki Marmara kazasnn emri erif-i ferman- mut ayan- vilayet msaveresi ile
karyelerinde olan reaya mmehhid-i mire ile tefahhus olunub husus- tahrir olundukdan sonra
emr-i canibe klli kesr gelp kaza-i Marmara ahalisi bir tarik ile emr-i erif alub hane tahririn
varid olan emr-i erif-i garrama itaatleri ile hezr- medr olunub yz yetmi drt nefer reaya
vakf olan reayadan hric haneye tahrir olunub suret-i defter irsal ve vki-i hl der-i divn-
medara arz ve inha olundu bki ferman dergah- adalet unvannndr tahriren fil-yevml samin
vel rin min zilkadet-erife sene sitte ve hamsin ve elf.
Kyler
Nefern Hne Kadim Mcerred Perakende-i Temrc Mtekaid Tavile
Karye-i Ksem 13
4,5
2
5
2
2
1
Karye-i Gervere
6
2
5
1
Karye-i Dere 3
1
3
Karye-i Gkeli
21
7
6
1
Karye-i Seldirek
5
1,5 rub 4
1
Karye-i Hamidli
18
6,5
16
Karye-i Sada 6
2 rub
8
3
Karye-i Kmrcler
13
4 rub
Karye-i Kuyucak
27
9
4
11
2
Karye-i Keiler 29
9,5
1
14
2
Karye-i Narc 12
4
3
6
2
429

Karye-i Say 40
Karye-i Kak
Karye-i Selendi
Karye-i Kuzu 35
Karye-i Gbez 9
Karye-i Kaylar
Karye-i Beobas
Karye-i Yerebusan
Karye-i Yemili
Karye-i Karamustafal
Karye-i Glnos
Karye-i Bergele
Karye-i Seirdem
Karye-i Korkud
Karye-i Kurcain
Cemaat-i Gkmusal
Toplam
429
13
38
58
12
3
4
3
4
3
4
32
17
6
10
4
9
15
13
19
20
4
1 rub
1
1 rub
1
1 rub
10,5
5,5
6
3 rub
1 rub
3
15
1
15
14
4
4
2
15
5
3
3
90
2
4
7
1
8
3
2
1
2
1
2
5
1
1
4
3
9
34
18
Kaz-i Marmarann ahalisi vakf olan reayasndan fazla hane-i avarz alnub yine cmlesin
tefrikiyle tahrir olunan reaya esamileridir ki zikr olunur.
Kasaba-i mezbureden Merhum Halime Hatun vakf- reayasndan mahallatdan ve kuradan
altm yedi nefer reaya bir defa vakf tahrir olunmu iken avarz defterine dahi tahrir olunmala
yiirmi iki ve rub haneleri idb avarz defterinden ifra oluna deyu ferman olunmakda defterde
ifra olundu. Fi 2 rebl-evvel sene 1057.
Nefs-i kaza-i Marmara gayri ez reaya-y evkaf haricez-defter (defter-i tahrir-i cedid)
Kaza-i Marmarann pare karyesi in olan haric reayadr ki alel-esami zikr olunur.
skn Yeri
Reaya
nefern
Hne
Vakf- Reaya
hne
4,5 rub
Vakf- reaya
mkerrer
nefern53
7
2 rub
El-baki haric
reaya
nefern
7
14
Mahalle-i Sasa
21
Mahalle-i sa Fakih
1,5 rub
16
12

(atik)
18
2 rub
11
14
Mahalle-i ark
34
4,5 rub
1
11 rub 1
25
Mahalle-i Hisar
16
5 rub 1
2 rub
Mahalle-i Kk
12
2 rub
53
Halime Hatun Vakf reayas ve haneleridir.
430

Karye-i Saz (gayi ez vakf)
12
0,5
10
Karye-i Kasabl (gayi ez vakf)
11
1 rub
Karye-i Baran (gayi ez vakf)
10
3,5 rub
1
3 rub 1
1 rub
Toplam
174 54
58
67
21 rub55
107 56
ceman neferan 513

Mcerredan neferan 90
Yekn
Neferan 513
+ 090
603
yalnz be yz on dr.
yalnz doksandr.
Yekn hane 201

1
El-baki
200
an karye-i tarih fi 22 Mim sene 57
Hurrirel-. ve tela esseyyid Mehmed el-kad be-medine-i Bergama tahrir-i be-kazMarmara . El-imam afa anh
[Sayfa 29]
Vech-i meruh zere mahallinde zabt olunub suret-i defter virile
Kaza-i Marmara der liva- Saruhan haneha- avrz kaz-i mezbure ber-mceb-i defter-i hazine
Asl hane 180,5
lhakat an reaya an haric-ez defter

kayd ud
Neferan
57
fi 100 5700
Reaya-y
Reaya-y
Reaye-y
mtekaid
kalkan
Tavile
neferan 35
Neferan 1
Neferan 18
ber-mceb-i tahrir cedid
Reaya-y
Temrc
neferan 3
Yekn Hane 14,5

Fi 20 Mim sene 1057
Ceman hane 195
Ber-mceb-i defter-i tahrir-i cedid maa haric reaya
neferan 603
beher 3 nefer fi 1 hane
Yekn hane 201
ziyade hane 6
Kaza-i mezbure defter-i mevkufatda yz seksen buuk hane olub haliya tahrir-i cedide zam
olunan elli yedi nefer mtekaid ve tavile perakendesi reayasyla yz doksan be hane olur.
Neferan toplam 168, hne 58 gsterilmitir: BOA. Mad. 15545, s. 10.

Defterde 22 rub hne yazmaktadr, BOA. Mad. 15545, s. 25
56 El-bki nefern yeknu defterde 101 olarak gsterilmitir, BOA. Mad. 15545, s. 13.
54
55
431

Mceddeden tahrir olunan alt yz nefer reayann her neferi bir hane zere iki yz bir hane
olub bu takdirce alt hane asl- maldan ziyade olmu olur bu babda ferman sultannndr.
[Sayfa 30]
Defter-i icmal reaya-y kaza-i Marmara haneha- avarz kaza-i mezbure ber-mceb-i defter-i
tahrir-i cedid eyh Mehmed Kad-i Bergama el-muharrir ba emri erif
Nefs-i kaza-i Marmara avarz reaya-y evkaf haric-ez defter.57
Mahalle-i Sasa
Neferan 21
hane 7
Ba ferman- li ifra an
vakf- Halime Hatun fi 2
R sene 57
nefer 7 hane 2 rub
El-baki hane 2,5 rub ba
ferman- li fi 27 R
sene 1057
Mahalle-i sa Fakih
Neferan 12
hane 4
vakf- Halime Hatun
el-vaki fi 2 R sene 1057
reaya-y vakf- Halime Hatun
fi 2 R sene 57
neferan 12 hane 4
El-baki hane 5 rub ba

ferman li
fi 27 evval sene 57
El-baki neferan 4 hane 1

ve rub Ba ferman li fi
27 evval sene 1057
4,5 rub + 7 + 4= 15,5
rub
Mahalle-i cami-i atik

Neferan 18 hane 6

Mahalle-i ark
Ba ferman ifra an vakf Halime Hatun fi 2

rebilahir sene 57
neferan 7 hane 2 rub
Ba ferman ifra an vakf-

Halime Hatun fi 2
rebilahir sene 57
neferan 6 hane 2
Ba feman ifra an vakf-

Halime Hatun fi 2 rebilahir
sene 1057
neferan 9
hane 3
El-baki hane 3,5 rub ba

ferman li fi 27
evval sene 1057
El-baki hane 2,5 rub

ba ferman li fi
27 evval sene 1057
El-baki hane silik ( 8 rub)

ba ferman li fi 27
evval sene 1057
6+ 4,5 rub + 11 rub=

22
57
Belgede her mahallede bir, nn toplam haneleri yazlmtr. Kutucuk iinde belirtilmitir.
432

Mahalle-i i hisar
Mahalle-i kk
Neferan 12 hane 4

Halime Hatun fi 2 rebilahir
sene 57
neferan 7 hane 2,5

Halime Hatun Fi
2 rebilahir sene 1057
neferan 7 hane 2,5
El-baki hane 2,5 rub

ba feman li fi
27 evval sene 1057
El . Hane 5 hane 1,5
Karye-i Saz
haric ez-defter reaya
neferan 12 hane 4
fra an vakf- Halime
Hatun
Fi 2 rebilahir sene 57
nefaran 2 hane 0,5
El-bki hane 3,5 ba
ferman- li fi 27 evval
sene 1057
Yekn hane
47
Ref-i d an vakf-
Halime Hatun - 19 rub
27,5 rub
[Mahalleler
toplam]:
5+ 4 rub= + 9 rub
yekun 47
ba ferman . Fi 27
evval sene 1057
Karye-i Kasablu
an reaya-y haricez- defter
Karye-i Baran
an reaya-y haricez-defter
fra an vakf- Halime

Hatun fi 2 rebilahir sene 57
neferan 4 hane 1 rub
fra an vakf- Halime Hatun

el-vaki fi 2 Rebilahir sene 57
El-baki hane 2,5 ba

ferman- li 27 evval sene 1057
El-baki hane 2 ba ferman li

Hane = 4 + 3,5 rub + 3
rub=
11
Fi 27 evval sene 1057

(metinde silik)
Karye i Ksem kadim 2
Neferan 13
Reaya nefer 7
El-bki Neferan 1
Tavile neferan 1
Perakende-i temrc
nefer 2
Hane 4,5
Mtekaid reaya 2
Karye-i Gkeli
kadim 6
Neferan 21
Hane 7
Karye-i Gervere kadim 5

Neferan 6 hane 2
Karye-i Dere kadim 3

Neferan 3 hane 1
Hane=
4,5+2+1= 7 rub 2
Karye-i Seldirek
kadim 4
Neferan 5
Hane 1,5 rub
433
Karye-i Hamidili kadim 16

Neferan 18 hane 6,5
Hane=
7+1,5rub+6,5=15rub

Karye-i Kmrcler
perakende-i Temrc
Karye-i Sada kadim 8

Hane=
4 rub+ 2 rub+ 9= 15
rub 2
Karye-i Keiler kadim 1
Neferan 29
Mtekaid nefer 2
Reaya nefer 27
[Hane 9,5]
Karye-i Narc kadim 3

Neferan 12
Reaya- mtekaid nefer
2 Reaya nefer 10
Hane 4
ba ferman ifra fi 22
muharrem sene 1057
hane 1
el-baki hane 3
(Sayfa 31)
Karye-i Kak kadim 10
Neferan 38
Reaya neferan 23
Reaya mtekaid neferan 8
Hane 13
Karye-i selendi kadim 15
Neferan 58
Reaya neferan 47
Reaya-y mtekaid neferan 3
Hane 19
Karye-i Kuzu kadim 20
Neferan 35
Reaya neferan 18
Reaya mtekaid neferan 5
Karye-i Kuyucak maa mer

Neferan 27
tavil nefer 3
Reaya nefer 24
Hane 9
Karye-i Say kadim 15
Neferan 40
Mtekaid reaya neferan 2
Reaya neferan 38
Hane 13
Hane =
9,5+4+13= +26,5
Yekun hane:75,5 rub
Mcerred neferan 4
Mcerred
neferan 7
Mcerred neferan
11
Hane 12
Karye-i Gbez kadim 4
Reaya neferan 9 Hane 3
Tavile neferan 3
Reaya-y Temrc
neferan 1
Reaya-y Temrc
neferan 1
Hane = 13+ 19+ 12+ 3=

47
Karye-i Kaylar
Reaya neferan 4
Hane 1 rub
Karye-i Yerebusan Kadim 4
Neferan 4
Reaya neferan 3
Karye-i Yemili kadim 4
Reaya Neferan 3
Hane 1
434
Hane 1 rub

Karye-i Beobas
Neferan 3
reaya neferan 1
Hane 1
Hane =1rub+1 rub+1+1= 4,5
Karye-i Kara Mustafal kadim 2

Nefer 4
Reaya neferan 2
Hane 1 rub
Karye-i Gelenos Maa manastr vakf- sultan selim han kadim 13
Neferan 32
Reaya neferan 26
Tavile neferan 1
Hane 10,5
on buuk hanedir.
Karye-i Bergele
kadim 5
Neferan 17
Reaya neferan 16
Mcerred neferan 1
Karye-i Seirdem kadim 3
Neferan 6
reaya neferan 5
Tavile neferan 1 Hane 2
Hane 5,5
Hane =1 rub+ 10,5+ 5,5+ 2= 19 rub

Karye-i Korkud kadim 3
Neferan 10
Reaya neferan 7
mcerred Neferan 1
Karye-i Kurcain
Reaya neferan 4
Hane 1 rub
Cemaat-i gk musalu an taife-i tavilegan zamm- cedid
Neferan 9
Reaya neferan 5 Mkerrer Neferan 4
Hane 3
Hane 3 rub
Hane= 3 rub+ 1 rub+ 3=+ 7,5

Yekun hane
78 rub
Mahalle-i Sofular haric-ez-defter vakf- der nefs-i Marmara ba ferman- Ali
Fi 2 R sene 1057
Hane 5,5
an ref-i d ba ferman Fi 4 aban sene 1057
Kadimden muaf olmala tahrirden sonra zerlerine tahmil olunan be buuk hane eski
yerine kayd oluna deyu ferman olunmudur fit-tarihil mezbur.
Yekn
Reaya neferan 519
13__
Temrc
506
Mtekaid
neferan 35
Reaya-y tavile
neferan 18
Hane 6
435
Perakende-i Temrc
neferan 3
+_13
16
Reaya-y
Kalkan
Neferan 1

Hane 5
Neferan 603
Ceman
Hane 47
+
suret-i dade fi 20 M sene 1057
75,5
rub
78
rub
201
-
ifra mezbure karye-i Narc
200
-
22
rub an reaya-y Halime Hatun b- ferman
177,5 rub
-
35,5 rub an vakf- Halime Hatun

142
(Sayfa 34)
Defter-i haneha- avrz kaza-i Marmara der liva- Saruhan ber-mceb-i defter-i hazine-i
amire an tahrir-i cedid olan eyh Mehmed kd-i Bergama el-muharrir.
Kaza-i Marmara gayri ez-reaya-y evkaf haricez defter.
Nefern
Mahalle-i camii cedid tabii mezbur
14
Mahalle-i Sasa tabii mezbur
21
Mahalle-i sa Fakih
12
Mahalle-i camii atik tabii mezbur
18
Mahalle-i Harc Halil tabii mezbur
14
Mahalle-i ark tabii mezbur
34
Mahelle-i Hisar tabii mezbur
16
Mahalle-i Kk tabii mezbur
12
Karye-i Saz tabii mezbur
12
Karye-i Kasabl tabii mezbur
11
Karye-i Baran tabii mezbur
10
Karye-i Ksem tabii mezbur
13
Karye-i Gervere tabii mezbur
6
[Sayfa 36]
Karye-i Dere tabii mezbur
3
Karye-i Gkeli tabii mezbur
21
Karye-i Seldirek tabii mezbur
5
Karye-i Hamidli tabii mezbur
18
Karye-i Sada tabii mezbur
6
Karye-i Kmrcler tabii mezbure
13
perakende-i Temrc
Karye-i Kuyucak maa mer tabii
27
436
Hane
4,5 rub
7
4
6
4,5 rub
11 rub
5 rub
4
4
3,5 rub
3 rub
4,5
2
1
7
1,5 rub
6,5
2 rub
4 rub
9

mezbur
Karye-i Keiler tabii mezbur
Karye-i Narc tabii mezbur
Karye-i Say tabii mezbur
Karye-i Kak tabii mezbur
Karye-i Selendi tabii mezbur
Karye-i Kuzu tabii mezbur
Karye-i Gbez tabii mezbure
Karye-i Kaylar tabii mezbur
Karye-i Yerebusan tabii mezbur
[Sayafa 39]
Karye-i Beobas tabii mezbur
Karye-i Yemili tabii mezbur
Karye-i Kara Mustafal tabii mezbure
Karye-i Gelenos maa Hzrda vakf-
Sultan Selim Han tabii mezbur
Karye-i Bergele tabii mezbure
Karye-i Seirdem tabii mezbure
Karye-i Korkud tabii mezbure
Karye-i Kurcain tabii mezbure
Cemaati-i Gk Musalu an taife-i
tavilegan sahh-i cedid tabii
mezbur
[Sayfa 40]
Yekn hane 200
yalnz iki yz hanedir
29
12
40
38
58
35
9
4
4
9,5
4
13
13
19
12
3
1 rub
1
3
3
4
32
1
1
1 rub
10,5
17
6
10
4
9
5,5
2
3 rub
1 rub
3
Mceddeden emr-i erif ile tahrir olunan defterin suretidir ki vech-i meruh zere
mevkufatdan hfz olundu tahrir fi 4 Safer sene 1057
437
438
III. SELMN FKR YAPISI

etin AYKURT **
III. Selim, Osmanl Devletinin 28. hkmdar olup, III. Mustafann oludur.
III. Selim 1789 ylndan 1807 ylna kadar 18 yl iktidar gcn elinde tuttu.
III. Selim tahta kt zaman devlette bir bozulmann iaretleri ortaya kmaya balamasna ramen toprak itibaryla dnyann en byk devleti vasfna sahipti.1
III. Mustafa devletin iine dt buhrann farkndayd. Bu hususta yaplmas gerekenleri dnmekte ve bunu olu ile paylamakta idi. Bu durum Selim
in fikr yapsnn olumasna byk katk salad bir gerektir. Devletin gidiatndaki bozukluun dzeltilmesinin ilk nce ordudan balanmas dncesi baba
ve olunun mutabakata vard ortak bir noktayd.2
III. Selim daha veliaht iken hkmdarlk ile ilgili fikrini u beyt ile ifade etmitir:
Lyk olursa cihanda bana taht- evket
Eylemek mahz- safadr bana nsa hizmet
Ayrca birok hatlarnn sonunda bu ilere halk da ne der? cmlesi vardr.3
III. Selim iktidara gelmeden nce yapmas gerekenleri dnm ve gn
gnne lkedeki hadiseleri takip etmitir. Devleti ynetmeye balayaca zamana
kadar yapaca ileri tasarlam ve bunun alt yapsn oluturmak amacyla Fran
Bu yaz, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi ev sahipliinde, stanbulda 21-22 Mays 2012 tarihinde gerekletirilen Nizm- Cedid Balangcnn 220. Yl Mnasebetiyle Yenileme Hareketleri Sempozyumunda sunulan bildirinin makale haline getirilmi eklidir.
**Yrd.
Do. Dr., Artvin oruh niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm,
dr.cetinaykurt@gmail.com
1 Enver Ziya Karal, Selim III.n Hat-t Hmayunlar-Nizam- Cedit- Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1988. s.1.
2 Enver Ziya Karal, Selim III.n Hatt- Humayunlar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1999, s.7.
3 Karal, 1988, a.g.e., s.147
439
sa Kral XVI. Louis ile mektuplamaya balamtr. Bundaki bir hedefi de devlete
vermeyi tasarlad siyasi pozisyonu belirlemekti.
Bu mektuplamalar I. Abdlhamid biliyordu ve hogryle karlamt. 4 Bir
grte hkmdarn Selimin mektuplarndan haberdar olmad eklindedir.5
Her ne olursa olsun bu teebbs byk bir ehemmiyet arz etmektedir.
III. Selim devletin bozulan mekanizmasnn onarlmas hususunda Fransa ile
iyi mnasebetlerin kurulmas gerektiine inanmaktayd. Fransa Sefarethanesi ile
III. Selim arasndaki muharebeyi shak Bey Avrupaya gidinceye kadar salad. 6
III. Selimin Fransa Kralna ve Fransa Hariciye Nazrna gnderdii mektuplar
kendisi kaleme almyordu; bunlar yazan o dnemde amedcilik grevinde bulunan Ebubekir Ratip Efendi idi.7 Veliaht bu mektuplarnn birinde Fransz dostluuna olan gvenini belirttikten sonra, Rusyay dman bildiini ifade etmektedir.8 XVI. Louis, Selime verdii cevapta, Fransz-Trk dostluuna temas ettikten
sonra asker baarlar iin salam bir ordunun teekkl etmesi gerektiini belirtmekte idi. Yeniliklerde ilerleme yapmak iin almann gerekliliini ifade ediyordu.9 Bu yaplan uyarlara III. Selim sinirlense de, tahta ktnda reformlarn
fikr yapsnn oluumuna byk katk salamt.
Selim veliahtlk dneminde topuluk tekniine dair bir risale kaleme almtr. Bu durum bile veliahttn ok ynl bir insan olduunu gstermektedir.
10
III. Selim, 7 Nisan 1789da Osmanl tahtna kt vakit nceden planlad

bir yenilii gerekletirmitir. Saray geleneklerine gre, Osmanl padiahlar kln kuanmadan nce Cuma selamlna kmazlarken, III. Selim farkl bir davran ile ilk Cuma namazn klmak zere, Ayasofya camiine gelmitir. 11
III. Selim devlet mekanizmasnn iyi almas iin, veliahtlk dneminden beri kendisine balln bildii kiilere yeni grevler verdii gibi, ulemy ve aslber Ortayl, Osmanl Dence Dnyas ve Tarih Yazm, stanbul, Trkiye Bankas Yaynlar,
2010. s.98.
5 smail Hakk Uzunarl, Selim IIIn Veliaht ken Fransa Kral Li XVI le Muharebeleri Belleten,
c.II., 1938, s.202
6 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev.Metin Kratl, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988, s.39.
7 Uzunarl, a.g.m., s.197.
8 Uzunarl, a.g.m., s.211.
9 Uzunarl, a.g.m., s.213-214.
10 Mehmed Esad, Mirt- Mhendishne-i Berr-i Hmyn, stanbul, 1312, s.30.
11 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988, s.200.
4
440
kerleri taltif etti.12 Bu ekilde tasarlad reformlarn uygulamasnn daha evkle

olaca fikrindeydi. Ancak bu fikri uygulamada arzulanan neticeyi vermemitir.
Devletin bnyesini tekrar salam yapya kavuturmak amacyla, III. Selim
devlet ileri gelenlerini millete hizmet iin tevik etmekteydi. Bu dnceden hareket ile devletin iinde bulunduu durumu mzakere etmek ve neticesinde bir
nizam vermek iin bizzat kendisinin bakanlk ettii Meclis-i Mevereti toplantya ard. 13 Toplantya ynetici snfa mensup iki yzden fazla kii katld. Bunlar arasnda; kadlar, valiler, ktipler ve mderrisler, asker snf ve memurlar bulunmakta idi. ki gn boyunca katlmclar fikirlerini beyan ettiler. Toplantya katlanlardan problemlere ilikin reform nerilerini rapor hline getirmelerini istedi.
III. Selim, sunulacak nerileri dikkate alacan ifade etti.14III. Selimin, Osmanl
Devletinin ynetiminde gelenek olan meveret yntemine ehemmiyet vermesi ve
bu yntemi deerlendirmek istemesi bir slahat hareketidir.
III. Selim, Osmanl Devletinin Avusturya ve Rusya ile harp yapt sralar
ordunun hibir neticeye ulamadn grmt. III. Selim Osmanl Devletinin
idaresini eline geirdiinde, slahat yalnz bir asker slahat olarak hedeflememiti. Ancak slahata ordudan balanmas gerektiinin farkndayd. Devrinin Nizam- Cedid adn tayacak olan slahat hareketinin, sadece asker slahata isim
olarak verilmi olmasnn nedeni asker slahattan balanmas olabilir. Esasen
Nizam- Cedid, III. Selimin cemiyet sahasnda da yapmak istedii slahatn
tamamn ifade eder.15 Bunun iinde Avrupann ilim, teknik ve tecrbelerinden
istifade yoluyla idar, mlk, asker, ticar, siyas gibi geni bir alan mevcuttu.
III. Selim, slahat hareketinin uygulamasna balamadan nce de, tecrbe,
ilim ve tekniinden faydalanmak istedii Avrupay tahlil etmek ihtiyac duymu
idi. Bu amala, devrin ilim adam Ebubekir Rtip Efendiyi eli olarak, Viyanaya
gnderdi. Ratip Efendi yazd Sefaretnmesinde Avrupa devletlerinin messeseleri hakknda aklamada bulunduktan sonra, Avrupa devletlerinin ilerlemesini
deerlendirmi ve Osmanl Devletinin de ilerlemesi iin gerekli artlar ortaya
koymutu.16 Bundan baka III. Selim, slahatlara balamadan evvel dnemin devlet adamlarnn da fikirlerini renmek istedi. Bundan gayesi salam bir dnce
yaps ile hareket etmek ve geni bir katlmla slahat hareketini devlet politikas
A. Cevat Eren, Selim III slam Ansiklopedisi, c.X, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1977, s.442.
Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Birey ve Toplum Yaynlar, 1985, s.169.
14 Stanford J.Shaw, Eski ve Yeni Ararsnda Sultan III. Selim Ynetiminde Osmanl mparatorluu,
stanbul, Kap Yaynlar, 2008, s.98-100.
15 Karal, a.g.e.,1988,s.27.
16 Eren, a.g.m., s.448.
12
13
441
olarak uygulamak istemesidir. III. Selim, bu amala 1792 ylnda dnemin devlet
adamlarndan lkenin asker, iktisad, siyas, mal, din ve ilm vaziyetiyle ilgili
yaplmas gerekli hususlarda fikirlerini lyihalarla belirtmelerini ferman buyurdu. Padiahn bu ferman zerine, bata sadrazam Koca Yusuf Paa olmak zere
yirmi iki devlet adam lyiha sundular. Bunlardan yirmisi Osmanl, ikisi de Osmanl Devletinin hizmetinde bulunan Avrupal Hristiyan idi. 17
Lyihalarn sunulduu srada, Avusturya ile harp henz sona ermiti. Rusya
ile de mtareke grmeleri devam etmekteydi. Bu bakmdan devlet adamlar
harbin kuvvetli etkisi altnda lyihalarn hazrladlar. Bundan dolay lyihalarn
ana temasn asker alandaki slahat tekil ediyordu. Bunlar da grupta zetlemek mmkndr. Birinci grup, Yenieri Oca ve dier ocaklarn, Kanun Sultan
Sleyman dnemindeki kanunnmelere gre dzenlenmesini istiyordu. kinci
grup, Kanuni Sultan Sleyman kanunnmeleri icabndan diyerek Frenk talim ve
terbiye usulleri ve silahlarnn kabul ettirilmesini teklif ediyorlard. nc grup
ise, Yenieri Ocann kaldrlmas veya slah edilmesinin mmkn olmad fikriyle bu ocan bir kenara braklarak Avrupa esaslarna gre yeni bir ordunun
tekilini arzulamaktayd.18
III. Selim bu grleri aldktan sonra on kiiden oluan bir heyet kurdu, bakanlna devrin ilim adamlarndan smet Beyi getirdi. Bunlara slahat program
hazrlamasn emretti. Heyetin hazrlad program 72 madde idi. Program geni
bir alanda slahat programn kapsyordu. Neticede asker alandaki slahat ile balad.19
Devlet adamlar, Yenieri Ocann dnda bamsz bir asker ocann
meydana getirilmesinin tehlike arz edecei dncesiyle kabul etmediler. Bu dnce Nizam- Cedid Bostanc Ocana bal, bostanc tfenkisi oca eklinde
tesis edildi.20 III. Selimin ii ok zordu. nk slahat teklifleri iddetli bir muhalefet uyandrd.21 III. Selim gerekletirecei asker ve dier reformlar iin ekonomi alannda alnmas gereken tedbirleri uygulamaya soktu. Mal kaynak yaratmann bilincinde olarak rad- Cedid ad altnda yeni bir hazine kurdu. 22 Devlet
Engin aman, III. Selime Sunulan Islahat Lyihalar, stanbul, Kitabevi, 2010, s.XI. Ayrca bkz.
erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul, letiim Yaynclk, 1996, s.164.
18 M.Tayyib Gkbilgin, Nizam- Cedid, slam Ansiklopedisi, c.IX, stanbul, Mill Eitim Basmevi,
1964, s.311.
19 Eren, a.g.m,s.447. Ayrca bkz.Yusuf Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 1988, s.157.
20 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c.V. Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988, s.65.
21 Lewis, a.g.e.,s.59.
22 Carter V. Findley, Modern Trkiye Tarihi, ev. Gne Aya, stanbul, Tima Yaynlar, 2011, s.33.
17
442
parasnn korunmas ile ilgili tedbirler ald. Zahire Nazrl ihdas edilerek, zahire
toplama ve datma ii vurguncu tccarlarn elinden alnd.23 III.Selim tarafndan
alnan bu ekonomik tedbirler hep devletin refahn artrma fikrinden kaynaklanmaktayd.
III. Selim eitim faaliyetlerine de nem vermekteydi. Kara ve deniz kuvvetleri iin yetitirilecek zabitlerin Avrupann teknik ilminden yararlanmalar iin
1794 tarihinde ilk Trk teknik okulu Mhendishne-i Berr-i Hmyunu at.24 Bu
durum III. Selimin fikir olarak Bat teknolojisini bir an nce devlete kazandrmann eitimden getiine inandnn kant olarak ifade etmek mmkndr. Ayrca III. Selim yeni bir tp okulunun almas arzusundayd. lkesinin hekim ihtiyacn bir lde de olsa karlayabilmesi iin bir Rum okulunda bir tp ubesi atrd.25 III. Selim mderrislerin ehliyetli olmalarna ve imtihansz rs verilmemesi
hususunda hassasiyet gstermitir.26 Ancak slahat teebbsleri ilmiye alannda
arzulanan neticeyi verememiti. nk ulema, bozguncu ve ykc kuvvetlerle
ibirlii yapmaktan ekinmemiti.27
Osmanl Devletinin d gelimeler zerine Prusya ile yapt ittifak ok
nemlidir.28 nk Osmanl Devleti yapt bu ittifak ile Avrupa devletlerinin
uygulamalar ile birbirleriyle olan ilikilerini daha iyi yorumlamaya balamtr.
III. Selim bu ekilde devlete yeni bir siyas anlay getirmitir.
III. Selim devrine kadar Osmanl elileri daimi ikamet elisi deillerdi.29 Osmanl Devleti, III. Selim ile birlikte yerleik diplomatik temsilcilerden oluan Avrupa diplomatik sistemini benimsemitir. Bu ekilde Osmanl diplomasisini Avrupa devletleri seviyesine tamtr. Osmanl Devleti atad, elileri itibarl
kiilerden semitir.30 Diplomasinin teekkl, III. Selim devrinde Osmanl Devleti siyasal organizasyonundaki en nemli deiikliktir.31III. Selim ilk kez Londra
Eren, a.g.m.,s.448. Ayrca bkz. Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi,
stanbul, Alan Yaynclk, 1986, s.156.
24 Eren, a.g.m.,s.447.
25 Esin Khya, Ondokuzuncu Yzylda Osmanl mparatorluunda Tp Eitimi ve Trk Hekimleri,
Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1997, s.4
26 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988, s.255.
27 Karal, a.g.e., s.131.
28 Shaw, a.g.e., s.60.
29 lber Ortayl, Osmanlda Milletler ve Diplomasi, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2010
, s.238.
30 Maria Pia Pedani, Osmanl Padiahnn Adna stanbulun Fethinden Girit Savana Venedik
Gnderilen Osmanllar, ev. Elis Yldrm, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2011, s.167.
31 Glnihal Bozkurt, Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2010, s.43.
23
443
(1793), Viyana (1794), Berlin (1795) ve Pariste daim Osmanl eliliklerini kurmutu.32 Ayrca III. Selim nemli Akdeniz ticaret merkezlerinde konsolosluklar kurmak suretiyle, Osmanl tccarlarnn Avrupallarla olan rekabet ortamn gelitirmeye nem verdi.33 III. Selim zellikle eliler vastasyla Avrupa devletlerinin
siyas yaplanmasn saptad gibi buna gre d politikay belirlediini sylemek
mmkndr.
III. Selim memleketin imar edilmesi fikrindeydi. Bu bakmdan birok yeni binalar yaptrd gibi, eski eserlerin onarlmasna byk nem vermiti. 34
III. Selim tahta kt zaman iinde bulunduu artlar XVIII. asrdaki padiahlarn hepsinden farkl idi. III. Selimin dnemine gre gayet cesur hedefleri
vard. Bu hedefler, zellikle yenierilerin kaldrlmasn ve Avrupa medeniyetine
dhil olmak zere tesis edilmiti.
Selim veliaht iken devlet iin yaplmas gereken her alandaki reformlarn fikr
alt yapsnn temellerini oluturmutu. Buna karlk iktidara geldiinde yine de
toplum nderlerinin fikirlerini deerlendirdi. Bundan ama slahatlar geni bir
katlmc kadro ile gerekletirmek istedii kesindir. III. Selim yapmay dnd slahatlar gerekletirmek iin iyi niyetli olduu phesizdir.
III. Selim, dneminde, yeni kurumlarn, uygulamalarn ve fikirlerin olumasna byk bir katk salad. Osmanl Devletinin geleneksel kurumlardaki bozulmann devletin geri kalma sebebi olduunun bilinci iindeydi. Bunun iin Avrupada teekkl eden, siyas, ekonomik ve sosyal yaplanmann farknda olarak
devlet mekanizmasna yn vermeye altn sylemek mmkndr. Asker
amalarla yabanc dil ve tekniklerle eitim alan Osmanllar, Avrupa fikriyatn
anlama ve deerlendirme yoluna gittiler. Bu durum daha sonraki dnemde yneticilerin slahatlar iin byk bir kazan tekil etti.
III. Selim iktidar olduunda asker tekilatn iinde bulunduu dzensizlii
nlemek ve bir ekilde de darbeleri bertaraf etmek gayesiyle slahata asker yaplanmadan balamt. Ancak 1808de kar gruplarnn kard karklk sonucu
bir darbe ile katledilmitir.
Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev.Yasemin Saner, stanbul, letiim Yaynlar,
2011, s.46.
33 Zrcher, a.g.e., s.52
34 Eren, a.g.m., s.437.
32
444
III. Selim reformlarn geni halk kitlelerine tam anlamyla anlatamamas sonucu, hareketinin tabansz kaldn ifade etmek gerekir. III. Selim Osmanl reform asrn balatan bir kii olarak kendisinden sonra gelen padiahlara da her
konuda yeni fikirler kazandrdn ifade edebiliriz.
445

KAYNAKLAR
AKURA Yusuf, Osmanl Devletinin Dalma Devri, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988.
BOZKURT Glnihal, Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 2010.
CEZAR Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, stanbul, Alan Yaynclk, 1986.
AMAN Engin, III. Selime Sunulan Islahat Lyihalar, stanbul, Kitabevi, 2010.
EREN A. Cevat, Selim III slam Ansiklopedisi, C.X, stanbul, Mill Eitim Basmevi,
1977, s.441-457.
ESAD Mehmed, Mirt- Mhendishne-i Berr-i Hmyn, stanbul, 1312.
FNDLEY Carter V., Modern Trkiye Tarihi, ev. Gne Aya, stanbul, Tima Yaynlar, 2011.
GKBLGN M.Tayyib, Nizam- Cedid, slam Ansiklopedisi, c.IX, stanbul, Mill
Eitim Basmevi, 1964, s.309-318.
KHYA Esin, Ondokuzuncu Yzylda Osmanl mparatorluunda Tp Eitimi ve
Trk Hekimleri, Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1997.
KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.V. Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
1988.
KARAL Enver Ziya, Selim III.n Hatt- Humayunlar, Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1999.
KARAL Enver Ziya, Selim III.n Hat-t Hmayunlar-Nizam- Cedit- Ankara, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, 1988.
LEWS Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev.Metin Kratl, Ankara, Trk Tarih
MARDN erif, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul, letiim Yaynclk,
1996.
MUMCU Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Birey ve Toplum Yaynlar, 1985.
ORTAYLI lber, Osmanl Dnce Dnyas ve Tarih Yazm, stanbul, Trkiye Bankas Yaynlar, 2010.
ORTAYLI lber, Osmanlda Milletler ve Diplomasi, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2010.
PEDAN Maria Pia, Osmanl Padiahnn Adna stanbulun Fethinden Girit Savana Venedike Gnderilen Osmanllar, ev. Elis Yldrm, Ankara, Trk Tarih
SHAW Stanford J., Eski ve Yeni Ararsnda Sultan III. Selim Ynetiminde Osmanl mparatorluu, stanbul, Kap Yaynlar, 2008.
UZUNARILI smail Hakk, Selim IIIn Veliaht ken Fransa Kral Li XVI le Muharebeleri Belleten, C.II., 1938, s.191-246.
UZUNARILI smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988.
UZUNARILI smail Hakk, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988.
446

ZRCHER Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev.Yasemin Saner, stanbul,
letiim Yaynlar, 2011.
447
448
XIX. YZYILIN SONLARINDA ALYEL MEMURLARIN

SOSYO-EKONOMK DURUMLARI
Selim Hilmi ZKAN *
GR
Osmanl Devleti tarihte kurulan devletler ierisinde istisna bir yere sahiptir.
Bunda Osmanl Devletinin oluturduu kurum ve messeseler ile birlikte
kurulduu corafya, zaman ve mekn snrlar ierisinde emsallerine ve
kendinden nce kurulan devletlere nazaran daha farkl olmas etkili olmutur.
Osmanl Devletinin Marmara havzasnda balayan genileme ve fetih sreci 1683
Viyana kuatmasna kadar kesintisiz devam etmitir. Viyana kuatmas sonras
ise devlet bir taraftan daralma srecine girerken bir taraftan da egemen olduu
corafyann bir anda boalmamas iin ok byk bir mcadele vermitir. 1683
ylndan imparatorluun sona erdii 1922 ylna kadar geen 239 yllk bu
mcadele devresinde birok reform ve yenileme hareketleri yaplarak
imparatorluun izleri kalc hale getirilmeye allmtr. Bu dnemin sonlarna
doru yaplan en nemli reformlardan birisi de memurlarla ilgili
dzenlemelerdir. Bu dzenlemeler erevesinde XIX. yzyln sonlarna doru,
yani II. Abdlhamit dneminde yaklak olarak 35 bin memur istihdam edildi. Bu
durumun bir sonucu devlet idaresinde de kurumsallama ve brokrasi n plana
kt. Bu sayede devlet idaresi daha fazla merkeziyeti bir grnm kazanmas ile
birlikte memur istihdam konusunda bir takm kkl deiiklikler de yapld. Bu
deiikliklerden biri de memurlarn tercme-i hli niteliindeki sicil kaytlarnn
tutulmasdr. Bu amala 6 ubat 1879da Sicill-i ahvl Komisyonu kuruldu.
Kurulan bu komisyon Arif Paann Caalolundaki konanda toplanarak ie
balad. Gerekli kanuni dzenlemeler yapldktan sonra komisyonun masraflar
iin denek ayrld. Bastrlan Tercme-i hal varakalarnn nasl doldurulaca
konusunda komisyon bilgilendirildi. Sicill-i ahvl komisyonu eriyye, askeriye
ve zaptiye personeli dnda kalan dhiliye, mlkiye, adliye ve maliyede grevli
vekiller, vezirler ve dier memurlarn doru ve ayrntl biyografik sicillerini
tuttu. Ahmed Cevad Paann sadareti srasnda 8 Temmuz 1894 tarihinde, Sicill-i
*
Do. Dr., Yldz Teknik niversitesi Eitim Fakltesi, shilmi@yildiz.edu.tr.
449
ahvl komisyonunun bamsz ekilde hareket etmesi ve daimi olmas iin

ferman karlmtr1.
Komisyon, 1896da Memrn-i Mlkiye Komisyonuna dntrld. Bu
komisyon, 1908den sonra Sicill-i Ahvl daresi ad altnda Osmanl Devletinin
yklna kadar varln srdrmtr. Komisyon almalar sonucunda 201
adet defterde 92.137 devlet memurunun bilgileri Sicill-i Ahvl Defterlerine
kaydedilerek her memura birer sicil belgesi tanzim edilmitir. Ancak bu saynn
gerei yanstmad dnlmektedir. nk memurlarn defterlerde farkl
isimlerle mkerrer kaydedildikleri, ya da baka bir sayfaya yaplan zeyillerin de
bu sayya dhil edildii dnld zaman bu saynn yaklak 52.000 civarnda
olduu tahmin edilmektedir2.
Memurlar tarafndan doldurulan ve ilgili birimler tarafndan da onaylanan
bu sicil kaytlarnda memurun ad ve unvan, doum tarihi ve yeri, baba ad,
babasnn meslei ve mensup olduu slale, etnik kkeni, eitim durumu, bildii
yabanc diller, greve balay ve ayrl tarihleri, grev yeri ve grev yapt
yerler, ayrca grev yapt birimler, grevinden istifa ya da grevden alnma
sebepleri, liyakat ve ehliyet durumu, memuriyeti boyunca ald maalar, ald
terfiler ve dller, haklarnda yaplan inceleme ve soruturmalarla ilgili daha
birok bilgileri bu defterlerde bulmak mmkndr 3.
1. Aliyeli Memurlarn Doum Tarihleri ve Aile Durumlar
Sicill-i Ahvl Defterlerine kaytl 92.1374 memur ierisinde, Osmanl merkez
ve tara tekilatnda Aliye doumlu 43 memur grev yapmtr. Sicil kaytlarn
incelediimiz bu 43 memurun doum tarihleri 1829 ile 1890 arasnda
deimektedir. Memurlardan Mehmed Kamil Efendi, Ahmed Selahaddin Efendi
ve Fahreddin Efendi stanbul; Ahmed Tevfik Efendi Konya; Mehmed Eref
Efendi Rodos; Mehmed Zahid Efendide Akseki doumludur. Dier memurlar
Aliye merkez ve kylerinde dnyaya gelmilerdir. Memurlardan sadece Samuel
Efendi Musevi milletindendir. Dierlerinin milleti ve etnik kkeni hakknda bir
Atila etin, Sicill-i Ahvl Defterleri ve Dosyalar, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Haziran, 1992, s. 35,
36.
2 Kemal Dacolu, Sicill-i Ahvl Defterlerine Gre Buldanl Memurlar, Buldan Sempozyumu, 23-24
Kasm, 2006, s. 562.
3 Glden Saryldz, Sicill-i Ahvl Komisyonunun Kuruluu ve levi (1879- 1909), Der Yaynlar, stanbul,
2004, s. 8- 17; Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, stanbul,
1993, s. 210; Ayhan Yksel, Sicill-i Ahvl Defterlerine Gre Osmanl Dneminde Tirebolulu Memurlar
(1879-1909), stanbul, 2004, s. 28.
4 Bu rakamn 52.000 civarnda olduunu daha nce izah etmitik.
1
450
bilgi olmad iin hepsini Trk ve Mslman olarak kabul etmekteyiz.

Memurlardan etnik ve dinsel kkenleri ile ilgili bir bilgi istenmemitir. Baz
memurlar bu bilgileri kendiliinden vermilerdir. Etnik ve dinsel kkeni
Mslman olmayan memurlarn adlar bu konuda bilgi vermektedir. Mslman
olanlarn adlarndan yola karak byle bir sonuca varmak ta zordur.
Doum tarihlerine gre deerlendirecek olursak ilk memur Mderris
Mustafa Efendinin olu brahim Edhem Efendi, son memur ise yine byk bir
tevafuk olmal ki Osman Efendinin olu brahim Edhem Efendidir. Aliyeli
krk memurdan yirmi tanesinin baba meslei ile ilgili herhangi bir kayt
yoktur. Meslei kayt edilen memurlarn babalarna ait meslek gruplar ise u
ekildedir. Memurlardan be tanesinin babas mderris ve eitimci, drt
tanesinin esnaf ve tccar, tanesinin kad veya mahkeme azas, drt tanesinin
askeri snf, iki tanesinin ktip, tanesinin naip, bir tanesinin eyh ve bir
tanesinin babas da posta ve telgraf mdr olarak grev yapmtr. Memurlarn
sicil dosyalar memurlarn greve balamalarndan ok sonra yani 1879 ylnda
tutulmaya balad iin son birka memur hari dier memurlarn tamamnn
babas kaytlara vefat etmi olarak gemitir.
Memurlar babalarnn lakaplar genellikle aa ve efendi olarak kaytlara
gemitir. Sadece Abdullah Nfiz Beyin babas Paa olarak kaytldr. Bu
duruma gre memurlardan otuzunun baba unvan efendi, on ikisinin aa, birinin
ise paadr. Aliyeli memurlardan bazlarnn babalar slale isimleri ile
anlmlardr. Bu slale isimleri ise unlardr. Gm Efendizde, Reyhanzde ve
Recepzdedir. Sicil kaytlarndaki bilgilerden memurlarn genellikle orta snf
kimselerin ocuklar olduklar anlalmaktadr.
Memurlarn isimlerine baktmz zaman bunlarda da ilgin sonular ortaya
kmaktadr. 43 memurdan 36snn ismi ift isimlidir. Bu memurlarn baba
isimlerine baktmz zaman ise on be tanesi ift isimlidir. Memurlar ve
babalarnn isimleri arasnda en ok kullanlan isimler, Mehmed, Ali, Mustafa,
Hasan, Hseyin Abdullah gibi isimlerdir.
Tablo 1: Memurlarn Doum Tarihleri ve Aile Durumlar
S.N
Memurun Ad
1
2
3
4
brahim Edhem Efendi

Mustafa Efendi
Mehmed Rami Efendi
Mustafa Efendi
Do.
Tarihi
1829
1832
1834
1834
Babasnn Ad
Mustafa Efendi
Ali Efendi
Ali Aa
Hac Mehmed Aa
451
Babasnn
Meslei
Mderris
Manifaturac

5
6
Mehmed Kamil Efendi

Mehmed Tevfik Efendi
1836
1838
Mehmed Efendi
Hseyin Efendi
Mehmed Arif Efendi
1840
Hac Fahreddin Efendi
Abdullah Nfiz Bey
1841
Hseyin Paa
9
10
Mehmed Efendi
Mahmud Agh Efendi
1845
1846
11
Ali Ata Efendi
1846
12
Abdlkerim evki Efendi
1847
13
Hasan Hakk Efendi
1848
14
15
Veli Sabri Efendi

Ahmed Vehbi Efendi
1850
1850
Hseyin Aa
smail Hakk Efendi
Gm Efendizde Ali Rza
Efendi
Ahmed Efendi
Reyhanzde Mustafa ifa
Efendi
Mehmed Pertev Efendi
Hac Hseyin Aa
16
Mehmed Fahreddin Ef.
1853
Mustafa Aa
17
Ali evki Efendi
1854
Abdlkerim Aa
18
Sleyman Efendi
1854
Ali Efendi
19
20
Sleyman Srr Efendi

Mehmed Seyyid Efendi
1854
1854
Ali Aa
Hasan Efendi
21
Mehmed Sadk Efendi
1858
Ali Rza Efendi
22
Sleyman Efendi
1860
Hasan Efendi
23
Ahmed Selahaddin Ef.
1860
Mehmed Arif Efendi
24
Hasan Hsn Efendi
1860
Hseyin Aa
25
Abdullah Arif Efendi
1861
Ali Efendi
Naki eyhi
26
Mehmed Emin Efendi
1861
Zhd Efendi
Ereli
Naibi
27
Mehmed Fevzi Efendi
1862
Ali Rza Efendi
28
Veli evki Efendi
1864
Mehmed Tevfik Aa
29
Mustafa Tosun Efendi
1864
nceolu Mustafa Aa
Aliye
Rsumat
Kolcusu
30
Fahreddin Efendi
1868
Abdullah Fehmi Efendi
Fatih Dersiam
31
Mehmed Esad Efendi
1870
Hac Hseyin Efendi
32
Ahmed Tevfik Efendi
1872
Abdlkadir Zhd Efendi
Ermenek Naibi
Konya stinaf
Mahkemesi
Azas
33
34
35
36
Ahmet Talat Efendi

Ahmed Rd Efendi
Hseyin Hsn Efendi
Mehmed Eref Efendi
1872
1873
1873
1876
Hac Nuri Efendi

Kerim Aa
Mustafa Efendi
Hac Mustafa Efendi
452
Kad
Ordu-yu
Hmayun
Yoklamacs
Yeen Mehmed
Paa'nn Ahfad
Kad
Ktip
Mderris
Kereste Tccar
Tersane-i
Amire Meydan
Kalfacs
Tccar
Aliye Tahrirat
Baktibi
Mderris
Kayseri Naibi
Eski

37
38
Samuel Efendi
Ali Nfiz Bey
1877
1877
Boher Efendi
Recepzde Ali Aa
39
Mehmed Rd Efendi
1878
brahim Efendi
40
Abdurrahman Fehmi Efendi
1878
Yahya Hulusi Efendi
41
42
43
Mehmed Zahid Efendi

Ahmed Nazif Efendi
brahim Edhem Efendi
1881
1885
1890
Hac Mehmed Rfat Ef.

Mehmed Talat Efendi
Osman Efendi
Asac
Aliye Posta ve
Telgraf
Mdr
Mekteb-i
Rdiye
Muallimi
2. Aliyeli Memurlarn Eitim Durumlar

Memurlarn sicil dosyalarnda onlarn eitim durumlar ile ilgili bilgiler de
bulunmaktadr. Osmanl merkez ve tara tekilatnda grev alan Aliyeli
memurlarn tamam ilkrenimlerini dnemin ilkokulu/ilkretimi olarak
adlandrlan sbyn5(mahalle) / ibtid6 mekteplerinde tamamlamlardr. Bu
mekteplerde memurlarn aldklar eitime baktmz zaman genellikle ilk dini
bilgilerdir. Bu bilgiler belgelerde esas- slmiyet olan mukaddime-i ulm- diniye,
mebdi-i ulm- diniye eklinde yansmtr.
Aliyeli memurlar bir sbyn mektebini bitirdikten sonra hemen hemen
tamam bir st eitim kurumuna devam etmitir. Sadece Sleyman Efendi 7
sbyn mektebinden sonra bir st eitim kurumuna devam etmemitir. Dier
memurlar orta retim derecesindeki rdiye, medrese ve uzmanlk gerektiren
baka bir eitim kurumuna devam etmitir. Mesela memurlardan Mahmud Agh
Efendi8 ve Ali Ata Efendi9 medrese eitimlerinden sonra mlkiyeye de devam
etmilerdir. Hasan Hakk Efendi10 Konya ve Msr el-Ezherde ilave eitim
almtr. Mehmed Seyyid Efendi11, Mehmed Sadk Efendi12 ve Ahmed Selahaddin
Efendi13 dnemin modern anlamda hukuk adamlarnn yetitirildii Mekteb-i
Be alt yalarndaki ocuklara eitim vermek amac ile her mahallede, genelde camilere bitiik
olarak alan eitim kurumlarna verilen addr.
6 Sbyan mekteplerinin yan sra daha modern olarak tasarlanm okullara verilen addr.
7 BOA, DH.SAD.d, 9/933.
8 BOA, DH.SAD.d, 3/380.
9 BOA, DH.SAD.d, 4/830.
10 BOA, DH.SAD.d, 93/489.
11 BOA, DH.SAD.d, 55/401.
12 BOA, DH.SAD.d, 141/107.
13 BOA, DH.SAD.d, 26/193.
5
453
Nvvba14 devam etmilerdir. Memurlardan Fahreddin Efendi tp eitimi

almtr15. Musevi milletinden olan Samuel Efendide hukuk eitimi almtr16.
Memurlarn bazlarnn eitimlerinin tamamn veya bir ksmn Aliye
dnda devam ettiklerini grmekteyiz. Mesela Ali Ata Efendi, Veli Sabri Efendi,
Mehmed Seyyid Efendi, Mehmed Sadik Efendi, Ahmed Selahaddin Efendi,
Fahreddin Efendi, Mehmed Esad Efendi, Ahmet Talat Efendi, Mehmed Zahid
Efendi ve Ahmed Nazif Efendi eitimlerini stanbulda tamamlamlardr. Hasan
Hakk Efendi eitimini Msr ve Konyada; Ahmed Nazif Efendi Konyada;
Mehmed Eref Efendi ile Samuel Efendi Rodosta tamamlamlardr.
Memurlardan Mehmed Kamil Efendi, Mehmed Arif Efendi, Abdullah Nfiz
Efendi, Ali evki Efendi, Mehmed Sadk Efendi ve Ahmed Selahaddin Efendi
hususi hocalardan da eitli dersler almlardr.
Sicil dosyalarnda memurlarn baar ve baarszlk durumlar ile ilgili
bilgiler de bulunmaktadr. Bunlardan Mahmud Agh Efendi mlkiyede mertebe-i
la ile Ahmed Rdi Efendide rdiyeden orta derece ile ahadetname almtr.
Samuel Efendide hukuk mektebinden l dereceyle mezun olmutur. Mehmed
Zahid Efendi mlkiyeden l dereceye yakn ahadetname almtr. Ahmed Nazif
Efendi Konya idadi mlkiyeden aliyyl l derece ile mezun olmutur.
Memurlardan Mehmed Fahreddin Efendi ise rdiyeye devam etmi fakat
buradan diploma alamamtr. Mehmed Esad Efendi de stanbul dadisinde 3.
snfa kadar okumu fakat sene sonu snavlarnda baarsz olduu iin okuldan
tasdikname ile ayrlmtr.
Sbyn mektebinden sonra medrese eitimine devam eden memurlar
medresede geleneksel eitim olarak adlandrlan ulm- liye yani Arapa (Sarf
ve Nahiv, Molla Cami), Farsa, erh-i Akaid dersleriyle lm-i Hesap, Glistan
kitaplarn tahsili ile birlikte rika yazsn renmilerdir. Okullardan mezun olan
memurlarn Trkenin dnda bildikleri diller de belgelerde bulunmaktadr. Bu
durum iin Arab ve Farisye aina, Arab ve Faris tekellm ve kitbet eder.
ifadeleri kullanlmaktadr. Tm memurlarn Trke bildiini varsaysak da sicil
Tanzimat dneminde ortaya kan hukuki baz sorunlarla ilgili ikilii ortadan kaldrmak ve bu
alandaki sorunlar zmek iin kad ve naip yetitirmek iin alan yeni bir medrese trdr.
Modern anlamda Hukuk Fakltesi de denebilir. lk olarak Muallimhne-i Nvvb ad ile 1854
tarihinde almtr. smi 1884 tarihinden itibaren de Mekteb-i Nvvb olarak anlmaya
balamtr
15 BOA, DH.SAD.d, 72/413.
16 BOA, DH.SAD.d, 166/431.
14
454
kaytlarnda Trke okuyup yazabilmektedir. Trke okuyabilmektedir. Trke

yazabilmektedir eklinde her memur iin farkl farkl ifadeler kullanlmtr.
ncelemi olduumuz 43 memurdan 6 tanesi en az bir yabanc dil
bilmektedir. Bu memurlardan tanesi de iki yabanc dil bilmektedir.
Memurlarn bildikleri yabanc diller Arapa, Farsa, Franszca ve spanyolcadr.
Bilhassa hariciyeden alan memurlarn Franszca bilmeleri gerekmekteydi.
Sicillerdeki bilgilerden yola karak bu dilleri ne derece kullanabildiklerin
ortaya koymak biraz zordur. Yukarda da izah ettiimiz gibi tekellm eder,
aina gibi baz ifadeler ile memurlarn dil zerindeki hkimiyeti konusunda
baz ipular yakalayabiliyoruz.
Tablo 2: Memurlarn Eitim Durum Tablosu
B.
Dil
Memurun Ad
Gittii Okullar
1
2
brahim Edhem Efendi

Mustafa Efendi
Sbyan
Sbyan
Medrese
Medrese
Mehmed Rami Efendi
Sbyan
Medrese
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Mustafa Efendi
Mehmed Kamil Efendi
Mehmed Arif Efendi
Abdullah Nfiz Bey
Mehmed Efendi
Mahmud Agh Efendi
Ali Ata Efendi
Abdlkerim evki Ef.
Hasan Hakk Efendi
Veli Sabri Efendi
Ahmed Vehbi Efendi
Mehmed Fahreddin Ef.
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Medrese
zel Ders
Medrese
zel Ders
zel Ders
Rdiye
Medrese
Medrese
Rdiye
Medrese
Medrese
Rdiye
Rdiye
17
Ali evki Efendi
Sbyan
zel Ders
18
19
Sleyman Efendi
Sleyman Srr Efendi
Sbyan
Sbyan
Rdiye
Rdiye
20
Sbyan
Medrese
21
Mehmed Sadk Efendi
btida-i
zel Ders
22
Sleyman Efendi
Sbyan
23
Ahmed Selahaddin Efendi
Sbyan
zel Ders
Mekteb-i
Nvvb
24
Hasan Hsn Efendi
Sbyan
Rdiye
Medrese
455
Yabanc
Mlkiye
Mlkiye
Ezher
Mlkiye
Mlkiye
Arapa, Fars.
Arapa, Fars.
Mekteb-i
Nvvb
Mekteb-i
Nvvb
Arapa-Aina

25
btida-i
Rdiye
26
Mehmed Emin Efendi
Sbyan
Rdiye
27
Mehmed Fevzi Efendi
btida-i
Rdiye
28
Veli evki Efendi
Sbyan
Rdiye
29
Sbyan
Rdiye
30
31
32
33
Fahreddin Efendi
Mehmed Esad Efendi
Ahmed Tevfik Efendi
Ahmet Talat Efendi
Sbyan
Mahalle
Sbyan
Sbyan
Rdiye(As)
Medrese
Medrese
Rdiye
Tbbye
dadi
34
Ahmed Rd Efendi
Sbyan
Rdiye
Medrese
35
Hseyin Hsn Efendi
Sbyan
Rdiye
36
Mehmed Eref Efendi
Sbyan
Medrese
37
Samuel Efendi
Sbyan
dadi
38
Ali Nfiz Bey
Sbyan
Rdiye
39
Mehmed Rd Efendi
Sbyan
Rdiye
40
41
42
Abdurrahman Fehmi Ef.

Mehmed Zahid Efendi
Ahmed Nazif Efendi
Sbyan
Sbyan
Sbyan
Rdiye
Rdiye(As)
dadi(Mlk)
43
brahim Edhem Efendi
Sbyan
Dar'l ifa
Medrese
Hukuk
Franszca
Franszcaspanyolca(A)
Medrese
dadi(M)
Franszca
3. Memurlarn Grev Durumlar ve Grev Yerleri

Osmanl Devletinin son dnemlerine doru II. Abdlhamit ile birlikte
Osmanl brokrasisinde memur saysndaki art dikkat ekicidir. Saysal artla
birlikte memurlarn ie alnmas da belli kurallara balanmaya allmtr. Bu
kurallar hakknda sicillerde ok fazla bilgi olmamakla birlikte II. Abdlhamit
dneminde uygulamaya konulan imtihan ile ie alma ilemi uygulamaya
allmtr.
Sicil kaytlarnda memurlarn ie girileri ile ilgili bilgiler olmamakla birlikte
bir ksm mlzemet ile ie balamtr. Memurlar ie giri yalarna baktmz
zaman belli bir standard grmek ok zordur. nk 43 memurun ie giri yalar
14 ile 39 ya arasnda deiiklik gstermektedir. Sicil kaytlarndaki bilgilere gre
memurlardan bir tanesi 14, tanesi 15, iki tanesi 16, yine iki tanesi 17, be tanesi
18, bir tanesi 19, drt tanesi 20, bir tanesi 21, yine bir tanesi 22, iki tanesi 23, drt
tanesi 24, tanesi 25, yine tanesi 26, bir tanesi 27, iki tanesi 28, iki tanesi 30,
birer kii 32, 33, 35, 36, 38 ve 39 yalarnda ie girmilerdir. En gen olarak 14
yanda ie giren memur Abdurrahman Fehmi Efendidir. O, mlzemet ile
Aliye tahrirat kaleminde ie balam ve maa bir yl sonra 170 kuru olmutur.
456
En yal ie giren ise Mustafa Efendidir. Mustafa Efendi 39 yanda olduu halde
25 Ekim 1871 tarihinde 110 kuru maa ile Denbe Nhiyesi Sandk Kitabeti
Mdriyetine tayin edilmitir. 24 ubat 1874 tarihinde de 190 kuru maa ile
zmir Rsumat Nezaretine mlhak Manavgat Rsumat Kitabetine tayin
olmutur. 30 Mays 1879 tarihinde de 200 kuru maa ile Manavgat Rsumat
Memuriyetine nakil edilmitir. 14 Mart 1883 tarihinde maa 300 kurua
karlmtr17.
Aliyeli memurlarn ie baladklar yerlere baktmz zaman bu yerlerde
eitlilik gstermektedir. Bunlardan yaklak dokuz tanesi Aliye ve evresinde
ie balamtr. Dierleri ise Osmanl corafyasnn her yerinde grev
yapmlardr. Anadolu ve Osmanl corafyasnn drt bir yanna zor artlar
altnda hizmet etmek iin dalan memurlarn grev yaptklar yerleri u ekilde
sralayabiliriz. Konya, Karaman, Ereli, Isparta, Burdur, Manavgat, Turgutlu,
Alaehir, Eme, nebolu, stanbul, Cidde, Malkara, Erzurum, Van Diyarbakr,
Eskiehir, Ktahya, Adana, Osmaniye, Kars, Belenky (Adana), Andrn
(Kahramanmara), Fatsa, Antalya, Kohisar, Elmal, Bursa, Halep, rnak, Avniye
(Suriye), Torul, Anamur, Kalkanlu (Antalya), Rodos (Yunanistan), Selanik,
Lleburgaz, Ermenek, Derne (Libya), skenderun, Silifke, Urfa, zmit, Ka,
Gelenbe (Aydn vilayeti), Dazkr, Glpazar, Gynk, Bingazi, Trablusgarp,
Rasuleyn, Mahmudi, Kzlkilise, Foateyn, Kohisar, Yeniehir, Siroz (Yunanistan)
Erzincan ve Akaovadr.
Aliyeli memurlarn altklar kurumlara baktmz zaman bunlar arasnda
Evkaf Nezareti, Tahrirat Kalemi, Maliye Nezareti, Nhiye Mdrl, Shhye,
ileri Nezareti, Telgraf ve Posta daresi, Dyn- Umumiye daresi, Ziraat
Bankas ve Adliyeler vardr. Bu kurumlarn dnda daha birok kurumda
almlardr. Bu durum memurlarn biyografilerinde izah edilmitir.
Tablo 3: Memurlarn Grev Yerleri ve Ortalama Maalar
M. G.
Grevi
Ya
S.N
Memurun Ad
brahim Edhem
32
Efendi
Mustafa Efendi
17
39
Grev Yapt Yerler
Ortalama
Maa
Durumu
Rsumat
Konya, Karaman Ereli,
733
Memu- Isparta, Burdur
ru
RsumAliye, Manavgat
200
at
BOA, DH.SAD.d, 20/171.
457
Ald
dller

Memuru
3
Mehmed
Efendi
Rami
Mustafa Efendi
Mehmed Kamil
20
Efendi
Mehmed Tevfik
28
Efendi
Mehmed
Efendi
Abdullah Nfiz
15
Bey
Mehmed Efendi
25
10
Mahmud
Efendi
27
11
Ali Ata Efendi
Arif
Agh
38
35
16
25
12
Abdlkerim
evki Efendi
18
13
Hasan
Efendi
24
14
Veli Sabri Efendi 26
15
Ahmed
Efendi
16
Mehmed
Fahreddin
Efendi
22
17
Ali evki Efendi
23
18
Sleyman
Efendi
16
Hakk
Vehbi
23
Memur
Maliye
Memuru
Mhendis
Tapu
Memuru
Rsumat
Memuru
Adliye'
de
Memur
Maliye
Memuru
Kaymakam
Aliye
Turgutlu,
Eme
274
Alaehir,
810
nebolu stanbul
947
Aliye, Cidde, Malkara
584
Erzurum, Cidde
Mlzemet
843
stanbul,
Diyarbakr,
Ktahya
Van,
Mlzemet
Eskiehir,
1271
Manavgat
Mecidiye
Nian
180
Adana,
Osmaniye,
1663
Kars, Belenky
Memur
Andrn, Fatsa
Adliye'
de
Memur
Mderris
Memur,
Nhiye
Mdr
Rsumat
Memuru
Bahriye
Muhasebe
Kalemi
Kantarc-Ktip
Tahrirat
Kalemi
Memur
Antalya,
Kohisar,
Isparta
1317
Elmal,
Mlzemet
792
Aliye, Bursa
Halep,
rnak,
Kzlkilise, Mahmudi, 1014
Avniye, Ankara, Torul
Mlzemet
478
Mlzemet
271
Manavgat, Aliye
242
Aliye,
Manavgat,
193
Anamur, Kalkanlu
458
rtbe-i
rabia,
rtbeslise
19
20
21
22
Sleyman
Efendi
Srr
24
Mehmed Seyyid
36
Efendi
Mehmed Sadk
33
Efendi
Sleyman
19
Efendi
23
Ahmed
Selahaddin
Efendi
24
24
Hasan
Efendi
18
25
Abdullah
Efendi
Arif
26
Mehmed
Efendi
Emin
27
Mehmed
Efendi
Fevzi
28
Veli
Efendi
evki
29
Mustafa
Efendi
30
Fahreddin
Efendi
31
Mehmed
Efendi
Hsn
Tosun
Esad
17
Naib
Selanik, Lleburgaz
1192
Naib
Ermenek,
Derne, skenderun
1225
Ktip
Silifke, Anamur
253
stanbul, Urfa, zmit,
Mlzemet
1600
Aliye
Mlzemet
188
Antalya, Aliye,
Ka
Mlzemet
327
Adliye'
de
Memur
Mderris
Nfus
Memuru
Memur
Orman
Koruma
Memuru
Gelenbe,
Dazkr,
408
Glpazar, Gynk
18
Savc
Derne,
Bingazi, Mlzemet
Trablusgarp, Rasuleyn 778
20
17
Sandk
Emini
Muhasebe
Memuru
Aliye
270
Antalya
332
26
Hekim
Foateyn, stanbul
825
30
Nfus
Memur
u
Aliye
Mlzemet
188
18
Memur
Konya,
Kohisar, Bahan
Mlzemet
239
Aliye
365
Aliye
Mlzemet
313
34
Ahmed
Efendi
Rd
35
Hseyin Hsn
15
Efendi
Talat
283
Memur
Tevfik
33
Kalkanlu
25
Ahmed
Efendi
Ahmet
Efendi
32
Rsumat
Anamur,
Memu- Rodos
ru
24
15
Sandk
Emini
Nfus
Memuru
Adliye
Memu-
Aliye,
Yeniehir
459
stanbul, Mlzemet
300
Mecidiye
Nian

ru
36
Mehmed
Efendi
37
20
Memur
Rodos, Antalya
Mlzemet
275
Samuel Efendi
30
Hkim
Siroz, Selanik
1250
38
Ali Nfiz Bey
28
Aliye
Mlzemet
210
39
Mehmed Rd
21
Efendi
Aliye, Erzincan
Mlzemet
400
Memur
Aliye
Mlzemet
170
Memur
Akaova
250
Konya
Mlzemet
200
Manavgat
250
40
41
Eref
Abdurrahman
14
Fehmi Efendi
Mehmed Zahid
26
Efendi
Vergi
Memuru
Muhasebe
Memuru
42
Ahmed
Efendi
20
Muhasebe
Memuru
43
brahim Edhem
18
Efendi
Hekim
Nazif
4. Memurlarn Maa Durumlar ve Yaam Standartlar

Devlet hizmeti gren kimselerin bu hizmetin karl olarak geimlerini
salamak amac ile kendilerine bir mebla denmesi ilk alardan itibaren
uygulanan bir yntemdir. Bu mebla ayni ve nakdi olarak dendii dnemler
olmutur. Aliyeli memurlarn 18 tanesi mlzemeten18 memuriyet hayatna
balamtr. Bu srenin dolmasndan sonra kendilerine maa balanmtr.
Memurlarn mlzemet sreleri standart deildir. Bu sre memurlar hatta
allan kurumlara arasnda bile bir deiiklik gstermektedir. Sicil
kaytlarndaki bilgilere gre memurlarn mlzemet sresi 2 ay ile 3 yl arasnda
deimektedir. Hatta baz memurlar maa almaya hak kazandktan sonra tekrar
mlzemet defterine kayt olarak yeniden memurlua atanmak iin sra
beklemilerdir. Mesela Aliyeli memurlardan Mehmed Tevfik Efendi 1 Nisan
1866 tarihinde 28 yanda iken 250 kuru maa ile Aliye kazas tapu ktibi
olmutur. Tekrar yeniden 12 Austos 1886 tarihinde mlzemet defterine kayt
olmu ve ayn sonlarna doru 400 kuru maa ile Aliye kazas aar
memurluuna atanmtr. Mehmet Tevfik Efendi 2 Kasm 1899 tarihinde
grevinden azledilmesinden sonra yeniden ileride alacak bir hizmete tayin
edilmek zere ismi mlzemet defterine kayt edilmitir. 28 Ocak 1901 tarihinde
18
maasz olarak
460
900 kuru maa ile Malkara Rsumat Mdriyetine, 29 Mays 1904 tarihinde de
Aliye Rsumat Mdriyetine nakledilmitir19. Memurlardan Abdullah Nfiz
Bey 1856 senesinde 15 yanda olduu halde Hariciye Mektb Kalemine
mlzemetle devam etmitir. Bir mddet sonra babas ile beraber taraya kmas
zerine yeniden 1862 senesinde bir mddet mlzemetle Rsumat Emaneti
Tahrirat Kalemine dhil olmutur. Kendisine 1864 tarihinde 250 kuru maa
balanmtr. Fakat iki sene sonra grevinden istifa etmesi zerine 1866 senesi
sonlarnda mnfesih Meclis-i Vl Mazbata Odasna yine mlzemetle devam
etmi ve oradan uray- Devlet Kalemine atanmtr20. Memurlardan Ahmed
Tevfik Efendi 27 Mays 1890 tarihinde 18 yanda olduu halde mlzemetle
Konya Dyn- Umumiye Merkez Mdriyeti Tahrirat Kalemine girmitir. 14
Austos 1890 tarihinden 15 Austos 1891 tarihine ve 24 Austos 1892 tarihinden
itibaren 7,5 ay 235 kuru maala Kohisar Muhasebe ve Bahan Kitabetlerinde
istihdam ve daha sonra bir mddet daha yine mlzemetle devam etmitir. 27
Temmuz 1894 tarihinde 150 kuru maala memuriyete atanmtr 21.
Sicill-i ahvl kaytlarnda memurlarn maa durumlar ve bu maan artmas
veya azalmas ile ilgili detayl bilgiler bulunmaktadr. Memurlarn maalar
hakknda genel bir ifade kullanmak ok zordur. Fakat buna ramen memurlarn
sicil kaytlarna yansyan maalar ortalama 170 ile 1.663 kuru arasnda
deimektedir. Tm memurlarn ortalamasn aldmz zaman 569 kuru
ortalama maa aldklarn syleyebiliriz. Ama bu ekilde bir hesaplama yapmann
doru olmadn da ifade etmek gerekir. nk memurlarn maalarnda bir
standart olmad gibi dzenli bir arttan da sz etmek mmkn deildir (Bkz.
Tablo 4). Ayn ii yapan memurlar farkl yerlerde hatta ayn yerde farkl maa
almlardr.
Memurlardan Veli Sabri Efendi, Mehmed Seyyid Efendi, Mehmet Sadik
Efendi, Samuel Efendi, Abdullah Nfiz Bey, Ali Ata Efendi, Ahmet Selahaddin
Efendi ve Mahmud Agh Efendi ortalamada 1.000 kuruun zerinde maa
almlardr. Dier memurlarn tamam 1.000 kuruun altnda maa almlardr.
Yine ortalama 1.000 kuruun altnda maa alan baz memurlarn grevlerinin belli
dnemlerinde 1.000 kuruun zerinde maa aldklarn sicil kaytlarndan
renmekteyiz. Ortalama bir memurun yllar iinde nominal maann ne
kadarn aldn tahmin etmek gtr. 1884 tarihli bir kaynak, kendi gelirleri
21 BOA, DH.SAD.d, 100/395.
19
20
461
olmayan bir nezaretin memurlarnn ylda yedi ya da sekiz ay maa almas

halinde ansl olmas gerektiini belirtmitir22.
Aliyeli memurlardan ortalamada 2.000 kuru ve zeri maa alan hi memur
yoktur. Fakat belli dnemlerde 2.000 ve zeri hatta 3.000 kuru maa alan
memurlar vardr. Bunlardan Mehmed Arif Efendi 2.000, Mahmud Agh Efendi
2.250, Mehmed Kamil ve Abdullah Nfiz Bey 3.000 kuru maa almlardr.
Elbette Aliyeli memurlarn alm olduklar bu maalarn ne anlama geldiini
iyi anlayabilmek iin XIX. yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devletindeki geim
standartlar hakknda bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Bugn iin elimizdeki en
iyi veriler, aylk ii cretlerinin 1870lerin banda 250 kuru, 1908 dolaynda da
350 kuru kadar olduunu gstermektedir23. Mesela 1911 ylnda vilayet maarif
mdrl Maarif Nezaretine sunmu olduu bir arznda Ortahisar kazas gayr-i
Mslim mektebi iptidai mualliminin maan 150 kuru olarak belirtmitir 24.
1914l yllarda orta dzeyde bir memurun btesi 235,25 kuru olarak
verilmitir. Bu hazrlanan bteye ttn, ulam ve konaklama giderleri ilave
edilmemitir. Ayn yllarda stanbul Ticaret Odas tarafndan hazrlanan baka bir
bte, orta halli bir ailenin btesini 945 kuru olarak vermitir. Bu bteye 150
kuru kira bedeli dhil edilmi fakat ttn ve ulam giderleri ilave edilmemitir.
Bir Dyun- Umumiye yetkilisi 1906 ylnda tarada alan bir memurun
maann en az 400 kuru olmas gerektiini ifade etmitir. 1902 ylnda ise emekli
olan bir Osmanl memurunun 5 liraya yani 540 kurua geinebilecei ifade
edilmektedir 25.
Yaplan baz aratrmalar, 1.890l yllarda memurlarn geim standardnn
1.000 kuru civarnda olduunu ifade etmektedirler. Bu miktar gz nne
aldmzda Aliyeli memurlarn byk bir ksmnn ortalamada 1.000 kuruun
altnda maa aldklarn grmekteyiz. Bin kuru ve zerinde maa alam memur
says 8dir. Geri kalan memurlarn tamam 1.000 kuruun altnda maa
almlardr. 1912 ylnda hazrlanan bir raporda Hariciye Nezaretinin nitelikli
memur istihdam iin maalarn en az 1.500-2.000 kuru arasnda olmas
gerektiini ifade etmektedir. Baka bir kurumun genel mdr, emrinde
Carter V. Findley, Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, (evr. Gl alal
Gven), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2011, s. 323.
23 Findley, a.g.e., s. 345.
24 BOA, MF. HUS, 12/94.
25 Findley, a.g.e., s. 347-349.
22
462
alanlarn 800-1.000, 1.000-1.200, 1.200-1500 ve 1.500-2.500 kuruluk maalara

gre istihdamn savunmaktadr26.
Memurlarn yaam standartlarn anlayabilmek iin dnemin fiyatlarn
bilmek gerekli. Bunun iin memurlarn yaadklar veya emekli olduklar
dnemdeki Alanyadaki ve alm olduklar yerlerdeki fiyatlar ksaca bir gz
atalm. XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarnda 1 kyye pirin 2 kuru, 1
kyye et 5 kuru, 1 kilo zeytinya 6 kuru, 1 kyye zm 2 kuru, 1 kyye eker 3
kuru civarndadr. O gn ortalama memur maann 569 kuru aldn dnr
isek bir memur bir aylk maa ile 144 kg et alabilmektedir. Bugn (2014) ise bir
memur bir aylk maa ile 80 ile 100 kg civarnda et alabilmektedir. O dnemde en
dk memurun veya tahmin edilen ii maa zerinden bir hesaplama yapacak
olursak. [en dk memurun 250-300 kuru maa aldn dnelim] 300 kuru
maa alan bir memur aylk kazanc ile 76 kg et alabilmektedir. O dnemde hemen
hemen tm memurlar memuriyetlerin bir dneminde 250 kuru maan zerine
kmlardr. Tabi ki bu deerlendirmeler sadece o dnemki memurlarn hayat
artlarn ortaya koymak iin bir rnek niteliindedir. Farkl blgeden rnek
vermek gerekirse 1872 ylnda Gynkte bir koyun 30 kuru civarndadr. Bir
memur XIX. yzyln sonlarnda ortalama 10 ile 15 civarnda koyun
alabilmektedir. 2014 ylnda bir memur ise ancak 5-6 koyun alabilmektedir. 1872
ylnda 1.000 kuru maa alan bir memur 33 adet koyun alabilmektedir. Bugn
(2014) ise 5.000 TL maa alan bir memur ancak 12-13 adet koyun alabilmektedir.
Ayn dnemde Gynkte inek ve danann fiyat 100-110 kurua arasndadr27.
XIX. yzyln sonlarnda kaza mdrl yapan bir kimse veya 1.000
kuruun zerinde maa alan bir kimse bu dnemde bir aylk maa ile konut
sahibi olabilmektedir. Ayn dnemde nitelikli bir memur ortalama 1.000 kuruun
zerinde maa alabilmitir28.
Tablo 1: Memurlarn Yllara Gre Maa Durumlar 29
Memurun Ad
Hasan Hakk Efendi
Maa Durumu (Kuru)
Ort.
0
SN
Fndley, a.g.e., s. 348.

Zeynel zl, XVIII. ve XIX. Yzylda Gynkte Fiyatlar, Bilig, S. 39, Gz, 2006, s. 141.
28 Fndley, a.g.e., s. 349.
29 Memurlarn maalar listedeki gibi periyodik olarak artmamtr. Zaman ierisinde azalma ve
artmalar mevcuttur. Bu durum memurlarn biyografilerinde detayl ekilde aktarlmtr.
26
27
463
350
235
150
300
400
300
200
200
270
250
800
545
340
180
400
150
320
300
300
313
600
540
450
400
340
Ahmet Talat Efendi
400
24
100
250
23
350
274
283
170
22
271
275
327
332
576
Ahmed Rd Efendi
200
21
250
Hseyin Hsn Efendi
250
20
120
Sleyman Srr Efendi
190
19
235
Mehmed Eref Efendi
200
18
200
Mehmed Rami Efendi
270
360
17
29
Mehmed Fahreddin E
220
16
253
300
Veli evki Efendi
250
250
15
250
500
Sleyman Efendi
242
80
14
239
320
Mehmed Zahid Efendi
210
365
500
13
170
brahim Edhem Efendi
125
12
125
Ali evki Efendi
110
11
200
Ahmed Tevfik Efendi
110
10
210
Ali Nfiz Bey
200
150
200
160
Mustafa Efendi
193
250
188
250
Ahmed Nazif Efendi
188
160
180
Sleyman Efendi
23
180
Mehmed Esad Efendi
250
230
Hasan Hsn Efendi
300
180
125
Mehmed Efendi
35
170
100
Abdurrahman Fehmi Efendi
230
160
464
Mehmed Arif Efendi
35
Mehmed Kamil Efendi
150
200
250
570
770
36
Veli Sabri Efendi
482
1000
1125
1215
1250
37
1200
1250
38
Mehmed Sadk Efendi
1250
1225
39
Samuel Efendi
1500
1250
40
Abdullah Nfiz Bey
250
950
41
Ali Ata Efendi
1250
1800
42
Ahmed Selahaddin E.
1800
43
Mahmud Agh Efendi
1620
800
600
500
900
1000
1350
1500
1800
600
1140
1500
1200
500
690
1100
1200
810
3000
2000
1000
843
800
775
2000
825
1575
700
778
792
900
300
370
947
1014
3000
1800
1500
1192
1200
210
450
500
600
1000
1000
235
235
750
1271
1317
2250
2025
1600
1750
400
450
200
584
733
600
500
250
450
150
167
400
500
70
800
34
750
Fahreddin Efendi
630
33
620
Mustafa Efendi
540
32
1200
Abdlkerim evki Efendi
500
31
900
Mehmed Fevzi Efendi
470
30
450
brahim Edhem Efendi
400
29
1125
500
1200
320
28
1000
478
400
Ahmed Vehbi Efendi
480
27
200
408
400
Mehmed Emin Efendi
900
400
26
1400
400
250
Mehmed Rd Efendi
200
25
670
TM MEMURLRIN ORTALAMASI
1663
569
Memurlarn dl ve Terfi Durumlar

Bir devletin kamu ilerinin daha dzenli ekilde yrtlmesi bata olmak
zere memurlarndan verimli hizmet elde edebilmesi belirli standartlar
koymasna, bunlar iyi ekilde yerine getiren memurlar dllendirmesine, kamu
465
hizmetinin yerine getirilmesinde ihmali grlenleri cezalandrmasna ve dl ile

cezay memurlarn performansnda etkili bir ekilde kullanmasna baldr 30.
Sicil kaytlarnda memurlarn grevleri ile ilgili teferruatl bilgileri bulmak
mmkndr. Bunlarn bir ksm alt yerdeki amiri tarafndan, bir ksm da
daha st bir amir tarafndan tutulan raporlardr. Aliyeli memurlarn bir
ksmnn vazifelerini hakkyla yerine getirmek iin altklarn sicil
dosyalarndaki hsn- hizmet sebk ettii, memuriyeti ifya muktedir31, umr-
memuresinden dolay mttehim olmamtr ifa-i hsn- hizmette,32 ahlak ve hamide
sahibi, hsn- hal ve itikad tasdik olunmutur, ehl-i iktidar ve ehliyetli hizmet-i
haliyesini ifaya kfidir33 ifadelerinden anlalmaktadr. Buradan tabi ki hakkna
hibir rapor tutulmayan memurlarn grevlerini aksattklar anlam
karlmamaldr.
Memurlarn aldklar dller ve terfiler de sicil dosyalarna ilenmitir.
Memurlardan Mehmed Kamil Efendiye 8 Aralk 1879 tarihinde salise, 11 ubat
1884 tarihinde de sani snf mtemeyyiz rtbeleri verilmitir. Memurlardan Nfiz
Beye 19 Kasm 1883 tarihinde mceddeden rtbe-i sani snf mtemeyyizi; 30
Temmuz 1886 tarihinde de rtbe-i evvel snf sanisi ile nc rtbeden mecidiye
nian tevcih ve ihsan buyrulmutur. Mustafa Tosun Efendi ise 27 Aralk 1898
tarihinde rtbe-i rbi, 22 Eyll 1900 tarihinde beinci rtbeden mecidiye nian
ile dllendirilmitir. Ahmet Vehbi Efendiye memuriyetindeki iyi halinden
dolay 28 Eyll 1899 tarihinde rtbe-i rbia tevcih edilmitir. Ahmet Vehbi
Efendinin maa 21 Kasm 1899 tarihinde de 540 kurua karlmtr. Bir yl
sonra 10 Kasm 1900 tarihinde memuriyetteki iyi halinden dolay rtbe-i salise
tevcih edilmitir. Maa da 19 Mart 1901 tarihinde 620 kurua, 15 Kasm 1901
tarihinde 630 kurua ulamtr34.
Bunlarn dnda baz memurlarn grevleri sresince soruturma geirdikleri
bunun sonucu olarak da hapis cezas aldklar veya grevlerinden azledildikleri
grlmektedir. Mesela Abdullah Nfiz Bey Eskiehirdeki tapu almalar
srasnda tarafszln ihlal edecek sz ve hareketlerde bulununca baka bir yere
atanmtr35. Mahmud Agh Efendi hakknda yaplan bir ikyet zerine
30Findley,
a.g.e., s. 315.
BOA, DH.SAD.d, 1/750; 4/404
32 BOA, DH.SAD.d, 20/132; BOA, DH.SAD.d, 17/351; BOA, DH.SAD.d, 20/185.
33 BOA, DH.SAD.d, 8/649.
34 BOA, DH.SAD.d, 6/559.
35 BOA, DH.SAD.d, 3/326.
31
466
soruturma geirmitir36. Sleyman Efendi(d.1860)de tccarlardan Mehmed

Emin Efendiden makbuzsuz ekilde para almasndan dolay 21 Eyll 1886
tarihinde grevinden azledilmitir37. Memurlardan Mehmed Emin Efendi
hakknda kan rvet almak ve ahali arasnda ayrmclk yapmak gibi fiillerden
dolay grev yeri deitirilmitir38. Hseyin Hsn Efendide Erturul Sanca
Bilecik kazasnda Bidayet Mahkemesi Sandk Muavinlii grevini yaparken ar
ierisinde gece vakti silah kulland iin 13 Austos 1899 tarihinde grevinden
azledilmitir39.
SONU
Osmanl Devleti XIX. yzyln ikinci yarsnda brokrasi alannda birok
yenilik yapmtr. Bu yeniliklerden birisi de kamu alannda alanlarn zlk
bilgilerinin Sicill-i ahvl dosyalar dediimiz defterlere kayt edilmesidir. Sicill-i
ahvl defterlerine kayt edilen memurlardan krk tanesi Aliyelidir. Bu
kaytlarda memurlarn aile ve slale durumlar, ilkretimden balamak zere
yksekrenime kadar olan sreteki eitim durumlar, askerlik hizmetleri ile
ilgili bilgileri, memuriyeti srasndaki nakil ve istifa sureti ile grevden
ayrlmalar hakknda eitli bilgiler, devlete olan hizmetleri, maa durumlar, ceza
ve dl ile ilgili bilgiler olmak zere daha birok teferruat yer almaktadr. Bu
kaytlar Osmanl brokrasisi iinde yer alm btn devlet memurlarnn, resmi
olarak devlet eli ile tutulmu salam ve doru bilgileri ve hayat hikyeleri
niteliindedir.
Osmanl brokrasisinde grev yapm krk Alanyal memurla ilgili olarak
yukarda saym olduumuz birok bilgiye ulatk. Bu bilgiler sayesinde genelde
Osmanl memurunun, zelde Alanyal memurlarn yaamlar hakknda baz
ipular yakaladk. Bunun iin Alanyann yerel tarihi ve aile tarihiyle ilgilenen
kiiler iin bu kaytlar temel kaynak niteliindedir.
Memurlarn mesleklerine ve maalarna baklmak suretiyle ilgili zaman
diliminde memurlarn alm olduklar yerlerin sosyal ve ekonomik dzeni ve
memurlarn iinde bulunduu geim artlarna da ulamak mmkndr.
Memurlarn aile ve soy ktklerine bakarak sosyal evreleri ve statleri hakknda
da bilge elde edebiliyoruz. ncelemi olduumuz kaytlardan Aliyeli

38 BOA, DH.SAD.d, 77/135.
39 BOA, DH.SAD.d, 132/331.
36
37
467
memurlarn
hepsinin
ilkrenimlerini
tamamladklarn,
byk
bir
ounluunun bir st eitim kurumuna devam ettiini, bir ksmnn da
yksekrenim aldn syleyebiliriz. Memurlarn yabanc dil bilgisi ile ilgili
bilgilere de buradan ulaabilmekteyiz. Aliyeli memurlardan -az da olsa- bir
ksm Trke dnda Arapa ve Farsa bata olmak zere ikinci ve nc bir
yabanc dil bilmektedir. Bat dillerinden ise Franszca memurlar tarafndan
bilinen yaygn diller arasndadr.
Sicil kaytlarndaki bilgilerden memurlarn daha ok orta snf ve alt gelir
grubundan geldikleri de sylenebilir.
468

KAYNAKLAR
Ariv Belgeleri
BOA, A. DVN.MHM.d., 88.
BOA, A.DVN.MHM.d., (Dvn- Hmyn Sicilleri Mhimme Defterleri), 10.
BOA, DH.MKT, (Dahiliye Mektb Kalemi Belgeleri) 2217/71.
BOA, DH.SAD.d, (Dhiliye Nezreti Sicill-i Ahvl dare-i Ummiyesi Defterleri),
1/750; 2/742; 3/280, 326, 380; 4/404; 830; 6/559; 7/1025; 8/649; 9/933; 15/87;
17/351; 20/132; 38/421; 171, 185; 26/193; 44/429; 55/401; 72/413; 77/135; 93/489;
94/493; 97/347; 100/381, 395; 118/125; 119/267; 120/489; 132/19, 331; 136/137;
139/11; 141/107; 156/37; 157/267; 164/25; 166/431; 167/139; 174/273; 182/60;
187/129.
BOA, DH.TMIK.S, 28/46; 32/44; 30/20; 49/76.
BOA, MAD.d, (Maliyeden Mdevver Defterleri), 15286; 15531; 16029; 21546; 22011.
BOA, MF. HUS, (Maarif Nezareti-Tedrisat- Hususiye Kalemi), 12/94.
BOA, TT 166.
BOA, Yldz Sedaret Resmi Maruzat Evrak, 143/93.
TKA, TD, 172
Kaynak Eser ve Makaleler
ETN, Atila, Sicill-i Ahvl Defterleri ve Dosyalar, Trk Dnyas Tarih Dergisi,
Haziran, 1992.
DACIOLU, Kemal, Sicill-i Ahvl Defterlerine Gre Buldanl Memurlar, Buldan
Sempozyumu, 23-24 Kasm, 2006.
SARIYILDIZ, Glden, Sicill-i Ahvl Komisyonunun Kuruluu ve levi (1879- 1909), Der
Yaynlar, stanbul, 2004.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, stanbul,
1993.
YKSEL, Ayhan, Sicill-i Ahvl Defterlerine Gre Osmanl Dneminde Tirebolulu Memurlar
(1879-1909), stanbul, 2004.
FNDLEY, Carter V., Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi,
(evr. Gl alal Gven), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2011.
ZL, Zeynel, XVIII. ve XIX. Yzylda Gynkte Fiyatlar, Bilig, S. 39, Gz, 2006.
469
470
TANZMAT DNEM EHR TARH ALIMALARI

ZERNE BR DENEME
zgr YILMAZ*
zet
1960l yllardan itibaren ehir tarihi zellikle Batda sosyal tarih aratrmalarnn bir
paras olarak nemli bir alma sahas haline gelmitir. Fakat buna karn Trkiyede sosyal
tarih aratrmalarnn olduka yakn bir zamanda gelien bir aratrma alan olduu
dnldnde ehir tarihi aratrmalarnn da yeni yeni gelien bir disiplin olduu
sylenebilir. Bu balamda, Osmanl ehir tarihi almalarnda gerek yerli gerekse de yabanc
aratrmaclar tarafndan yaplan almalarn incelenen dneme ve zellikle de bu dnemin
kaynaklarna gre ekillendii grlmektedir. Klasik dnemde tahrirler ve byk oranda eriye
sicillerine dayanan bu ehir tarihleri iin zellikle 19. yzylda yeni yeni kaynaklar ortaya
kt. Tanzimat Dnemi ehir tarihleri iin nfus saymlar, temettuat tahrirleri ve Tanzimat
sisteminin ortaya kard yeni brokrasinin bir sonucu olan resmi yazmalarn yannda
zellikle belli bal merkezler iin byk bir yekn oluturan seyahatnameler ve konsolosluk
raporlar gibi yabanc kaynaklarn da ortaya kt grlmektedir. Bu alma Tanzimat
Dnemine ilikin yaplan ehir tarihi almalarndan hareket ederek bu dneme ilikin ehir
tarihinin kaynaklar zerinde genel baz deerlendirmeler yapmay amalamaktadr.
Anahtar Kelimeler
Osmanl ehri, Tanzimat Dnemi, Tarihi kaynak, ehir tarihi, Tarih Yazm
AN ESSAY ON THE URBAN HISTORY STUDIES ON THE

TANZIMAT PERIOD
Abstract
From the 1860s, as a part of social history researches, urban history has become an
important field of study. But when we take into consideration that social history studies are
recently emerged discipline in Turkey, it can be said that urban history studies are also a
newly developed field. In this context, it is seen that Ottoman urban history studies, which
were conducted by both foreign and native researches, are varying according to period and
especially to sources of studies. Urban history studies which were based on primarily tahrirs
and sharia court registers in the classical period gained new sources in the 19th century. Apart
from population and revenue (Temettu) census and official correspondences which were
*
Yrd. Do. Dr., Gmhane niversitesi,

maz@gumushane.edu.tr.
Edebiyat
471
Fakltesi,
Tarih Blm,
ozguryil-

created by the new bureaucracy of the Tanzimat system, it is seen that important foreign
sources especially for the major centres as travelogues and consular correspondences occurred
for urban history studies on the Tanzimat Period. Based on the urban history researches on the
Tanzimat Period, this study aims to make some general assessments on the sources of urban
studies in this period.
Keywords
Ottoman City, Tanzimat Period, Historical Source, Urban History, Historiography
472
Giri
Osmanl kentlerinin veya blgelerin tarihlerinin yazlmas aslnda 19.
yzyln ikinci yarsnda balayan bir tarih yazm eilimiydi. Bunlar arasnda
smail Beli Efendinin Bursa (1871), Lamii elebinin ehrengiz-i Bursa (1871),
akir evketin Trabzon Tarihi (1873) ve Ltfinin am Tarihi (1883) ilk
rneklerdir (Tekeli 2006: 71). Elbette bunda tamamen ehre ait ve yeni birer idari
birim olan belediyelerin ve vilayetlerde matbaalarn tesis edilmesi; bir bakma
ehirlerin kendi kendilerini ifade etmesi eklinde de tarif edebileceimiz vilayet
salnamelerinin yazlmas ve zamanla bu salnamelerde hlasa-i ahval-i tarihiye
gibi ehir veya blgelerin tarihleriyle alakal ksmlarn da eklenmesi yerel tarih
bilincinin olumasnda etkili olmutur (Haykran 2011: 335). Bunlarn yannda
Osmanl lkesine gelen seyyahlarn, ehir tarihine ilikin kaynak eksiklii ile
karlamalar1 kent rehberleri denilen ksa tarih eserlerinin hazrlanmasnda
etkili olmutur.
Trkiyede son yllarda ehir tarihleri hakknda yaplan almalarda hzl bir
art yaand grlmektedir. Bunda elbette 1980li yllardan sonra Osmanl
sosyo-ekonomik tarihine ynelik almalarn younlamasnn da mhim bir
etkisi oldu (Ylmaz 2013b: 592). Fakat ehir tarihi aratrmalarna ynelik olan bu
ilgi beraberinde yntem sorununu da ortaya karm ve ehir, ehirleme ve
ehir tarihi konularnda farkl grler ortaya kmtr (akr 2006: 1).
almalarn younluu asndan Trkiyedeki ehir tarihi almalarna
bakldnda daha ok, ki dorudan kaynaklarn elde edilebilirlii ile paralel
olarak, Osmanl dnemi ehirleri hakknda almalarn daha fazla ilgi ektii
grlmektedir. Osmanl ncesi dnem ehirleri ile Cumhuriyet dnemi ehirleri
hakknda yaplan almalar nispeten azdr. Bunun yannda baz ehirleri tarihin
tm dnemlerini de ierecek ekilde inceleyen baz snrl sayda almalar da
yaplmtr (Aydn vd. 2005). Osmanl ve ncesinin ehirleri hakkndaki
almalara zellikle niversitelerin tarih blmlerinde arlk verildii grlr.
Cumhuriyet dnemi ehirleri ile ilgili ise, tek tek ehirlerin tarihleri yerine, eitli
sosyal bilim dallarnda, mahall idarelerde ve ehircilik-planlama blmlerinde
1
19. yzylda Trabzona gelen yabanc seyyahlar rneinde karlalan en ilgin durum, ehrin Trk
idaresine geiinden sonrasna ilikin tarihi anlatlarn eksikliidir. Kukusuz bunun en nemli
nedenlerinden biri de seyyahlarn ehir ve blgelerin Trk idaresindeki tarihlerine ilikin bilgiler
elde edememeleriydi. (Ylmaz 2013b: 113-117).
473
yaplan, genel olarak ehirleme ve sonular eksenli almalar daha fazla gze
arpmaktadr (Uur 2005: 15).
lkemizde ehir tarihi alannda yaplan almalarn belli bal ltler esas
alnarak belirlenen kronolojik snrlar iinde planlanp srdrlmesi gerekmitir.
Zira, ileride de grlecei gibi, bu ekilde bir ayrm yapmakszn, dier bir ifade
ile dnemin zellikleri ve kaynaklarn elde edilebilirliini dikkate almakszn,
snrlar belli olmayan bir alanda metodolojik adan salkl bir alma yapmak
mmkn deildir. Bu bakmdan Ergenin Anadolu ehirlerini esas alarak
sistematize etmi olduu snrlandrmaya gre Osmanl/Anadolu ehirleri;
Osmanl ncesi Anadolu yerleim tarihi; Osmanl klasik dnemindeki mekn
organizasyonu; post klasik dnem denilen 17. ve XVIII. yzyllardaki yeni
artlarn ortaya kmasyla balayan deiim dnemi; Osmanl dzeninin Bat
etkisine ald ve yeni uygulamalarn grld 19. yzyl ve sonras; Ulusal
Kurtulu Savandan II. Dnya Savana kadar sre, i pazar btnlemesinin
saland dnem ve II. Dnya Sava sonrasnn hzl ehirleme dnemi esas
alnarak incelenmelidir (Ergen 1988: 672-673).
ehir tarihi almalarnn yukarda belirtilen perspektif iinde incelenmesi,
ehir hayatnn temel belirleyicilerinin daha kolay anlalmasn salayacaktr
(Ergen 1988: 673). Zira yaplan almalarnda gsterdii gibi, Osmanl klasik
dzeni denilen 16. yzyla ilikin ehir tarihi almalarnn, bu dnemin
kaynaklarnn zenginliinden ve dnemin artlarnn tm Osmanl corafyas iin
gsterdii homojenlikten kaynakland aikrdr. Kaynaklara ve dneme bal
olan bu yapnn daha sonraki dnemler iin de geerli olduunu eklemek gerekir.
Bu bakmdan ehir tarihi almalarnn niteliini belirleyen en nemli kriterehir
tarihinin kaynaklardr.
Bu bak asyla, makalenin birinci blmnde Trkiyede ehir tarihi
monografilerinin kaynaklar ve dnemler zerinden geliimi zerinde durulmak
suretiyle Tanzimat dnemi ehirleri hakknda yaplan almalarn genel bir
deerlendirilmesi; ikinci blmde de Tanzimat dnemi ehir tarihinin kaynaklar
zerinde baz tespitler yaplacaktr. almamz daha ok ehir tarihinin
kaynaklar zerine eildii iin nceki dnemlere ilikin olarak rnek alnan
almalar kapsamlar ve kaynaklar erevesinden deerlendirilmitir. Bunun
yannda, Tanzimat dnemini kapsayan almalarn yenilikleri veya eksiklikleri
zerinde durularak ideal bir Tanzimat ehir tarihi akmalarnn tamas
gereken kaynak zenginliine iaret edilecektir.
474
I. Klasik Dneme likin almalar

ehir tarihi aratrmalarnda en nemli hususlardan biri de belirlenen
dnemin kaynaklarnn tespitidir. Elbette burada en nemli kaynaklar ehri her
bakmdan dzenli bir ekilde yanstan ariv kaynaklardr. Osmanl Devletinin
gerek idari yapsnda gerekse de iktisadi koullarnda zamanla grlen deiimin
ortaya kard yeni devlet kurumlar ve bunlarn oluturduu envanterehir
tarihine ilikin yeni kaynaklar da ortaya karmtr. phesiz burada ilk olarak
zikretmemiz gereken kaynaklar da tmar sisteminin dzenli bir ekilde
ileyebilmesi amacyla 15. ve 16. yzyllar boyunca gerekletirilen saymlar yani
tahrirlerdir. Bu kaynaklar yapldklar yerin demografik ve sosyal yapsna, sosyal
tabakalamasna ve iktisadi faaliyetlerine dair ok deerli bilgiler sunmaktadr
(Barkan 1953: 9; Acun 1999: 319-332; Emecen 1991: 143-156). Nitekim Trkiyede
ehir tarihine ilikin ilk nemli almalarn bu tahrirler zerinden hazrlad
grlmektedir. mer Ltf Barkann
(Barkan 1940) dikkat ektii bu
kaynaklardan hareketle daha sonra Nejat Gyn, smet Mirolu (Gyn 1991;
Mirolu 1975) Mardin ve Bayburt rneklerinde ehir tarihler ortaya
koymulardr. Bu alana daha sonra zer Ergenin Ankara ve Konya rneinde
yapt alma (Ergen 1995), BahaettinYediyldzn Ordu zerindeki almalar
(Yediyldz, 1992-2002-2002), Heath W. Lowrynin Trabzon hakkndaki almas
(Lowry 2010), Feridun M. Emecenin Manisa hakkndaki almas (Emecen 1989),
Mehmet Ali naln Harput zerine hazrlad alma (nal 1989) ve Bostann
Trabzon hakknda hazrlad daha geni almas da (Bostan 2000) eklenmitir.
Bu nc almalardan sonra tahrir almalar zellikle niversitelerde pek ok
yksek lisans ve doktora almasna konu olmu ve bu kaynaklardan hareketle
Osmanl ehircilik, tarm, vergi sistemi, nfus ve gmrkler gibi konularda
nemli bir bilgi birikimi ortaya kmtr (Afyoncu 2003: 268). 2
Tahrirlerin tevik ettii bu almalar iin en nemli engel tahrirlerin eskisi
gibi dzenli yaplmamaya balanmas oldu. Zira tahrirler ile tmar sistemi
arasnda olan iliki erevesinde, 16. yzyln sonlarndan itibaren tmar
sisteminin zlmeye balamasyla birlikte geni kapsaml tahrirler de
yaplmamaya balamtr (Elibol 207-138-139). Bu dnm noktasn ehir tarihi
almalarndan da izlemek mmkndr. Tahrir defterlerinin yerini 16. yzyl
takip eden dnemler iin yava yava dier nemli defter tasnifleri almaya
balamtr. Bylece ehir tarihine ilikin almalarda Maliyeden Mdevverler,
Mhimmeler, Tmar ve Zeamet Tevcih Defterleri, Rus, Muhasebe ve Gmrk
2
Bu gruba yine tahrirlerin temel alnarak hazrland Halep ve Musul hakkndaki iki almay da
katmak gerekmektedir (akar 2003; Gndz 2003).
475
Defterleri ve ikyet Defterleri gibi defter koleksiyonlar da incelenmeye

balanmtr(ztrk 2000; Kankal 2004).
Artk 17. yzyla ilikin ehir tarihi almalarnda tahrirlerin yerini tam
olarak ehir tarihinin en zengin kayna olan eriyye sicilleri almaya balamtr.
Burada Hlya Canbakkaln Antep (Canbakkal 2009) ve Hlya Tan Ankara (Ta
2014) zerine hazrladklar eserlerin bu dneme ilikin nemli ehir tarihleri
olduunu belirtmek gerekir. zellikle eriyye sicilleri esas alnarak hazrlanan
almalar asndan bakldnda, sosyal ve iktisadi hayatn en nemi kayna
olan eriyye sicillerinde ehrin topografyas, idari yap, mahalle ve ky isimleri,
aile yaps ve iktisadi faaliyetler gibi pek ok bilgiye ulamann mmkn olduu
grlmektedir. Yine bu dneme ilikin olarak eriyye sicillerinin olmad
ehirler iin Mhimme, Rus, ikyet, Muhasebe, Mukataa, Mevkfat, gibi defter
ve dier belge tasniflerine bavurmak zorunluluu ortaya kmtr (Pamuk
2006).
Faroqhi, Osmanl ariv kaynaklarnn 1730dan sonras iin eitli ve bol
olmasna karn, bu dneme ilikin aratrmalarn yetersiz olmasn 18. yzyln
bir dalma dnemi olarak yeterince tercih edilen bir alma dnemi olmamasna
balamaktadr. Faroqhiayrca, bu yzyl boyunca kargaa ve nfus kaybna
urayan Anadolu ehirlerinin tarihleri ile ilgilenilmesini gerektirecek bir gereke
olmad iin bu dnemin bir unutulmu dnem olduunu ifade etmektedir
(Faroqhi 2000: 9-11). Halbuki Faroqhinin Osmanlda Kentler ve Kentliler adl
eserde ifade ettii bu durumun zerinden epey bir zaman gemitir. 1980li
yllardan sonra da zellikle eriyye sicillerinin kefedilmesiyle beraber pek ok
Anadolu ehri iin 18. yzyl da incelenmesi tercih edilen bir dnem haline geldi.
Bu bakmdan bu dneme ilikin yaplan almalarda zellikle yzyln ilk yars
veya ikinci yarseklinde bir kronolojik snrlama yapld gibi daha geni bir
dnemi hedefleyen almalar da ortaya kmtr. Bunlara rnek olarak bu
yzyln ilk yarsna dair Uysal Dvrakn ankr (Dvrak 2012), Saim Yrkn
Adana (Yrk 2011), brahim Glerin Sinop (Gler 1992), Hseyin narn
Antep (nar 2000); ikinci yarsna ise, Mehmet Gnein Karahisar- Sahib
(Gne 2003), Nuri evikelin Kbrs (evikel 1999), Melek kszn Trabzon
(ksz 2006) ve tm yzyl kapsayacak ekildeki almalara ise Veysel
Grhann Mardin (Grhan 2012) hakkndaki almalar rnek verilebilir. Bu
almalarn ortak yanlar ilse byk oranda eriyye sicilleri olmak zere
Osmanl Arivinde bulunan muhtelif defter ve belge tasniflerine dayanmalardr.
Bunlarn yannda Osmanl ariv kaynaklarnn yannda Fransz ve ngiliz ariv
476
kaynaklarnn da kullanld yine 18. yzyln ilk yarsnda zmire ilikin olarak
Necmi lkerin hazrlad almaya (lker 1974) da farkl bir kaynaa
dayanmas itibaryla deinmek gerekmektedir.
II. 19. Yzyln lk Yarsna likin almalar
Ergenin XVIII. yzyllardaki yeni artlarn ortaya kmasyla balayan deiim
dnemi olarak nitelendirdii ehir tarihi snflandrmasnn, en azndan baz
almalar rneinde, kullanlan kaynaklar asndan 19. yzyln ilk yarsnda da
yaplmaya devam ettii grlmektedir. Bu konuda nc bir almann Rfat
zdemir tarafndan (zdemir 1986) 1785-1840 yllar aras yani Tanzimat ncesi
Ankaras zerine hazrlandn grmekteyiz. eriye sicilleri bata olmak zere
muhtelif
ariv
malzemesinin
yannda
seyahatnameler,
salnameler,
vakayinameler, Takvim-i Vekyi gibi kaynaklardan, Tanzimat ncesi yeniliklerin
kent hayatna yansmalarn da ortaya koymay hedefleyen yazar, inceledii
dnemde ehrin fizik yapsnda (ehirdeki din, sosyal ve iktisad yaplarda),
nfusunda, ynetiminde ve ekonomisinde meydana gelen deiimleri ortaya
koymutur (z 2005: 67). zdemirin almasn rnek alan ve bu konuda en
gzel almalardan birisi de brahim Ylmazelikin 1790-1840 yllar arasnda,
yani yine Tanzimat ncesi dnemde Diyarbakrn iktisadi, idari ve sosyal
yapsn tahlil etmeye alt eserdir (Ylmazelik 1995). Ylmazelikin
almasnda byk orada eriyye sicillerinin kullanmann yannda yine Osmanl
Arivindeki deiik belge tasnifleri, ahkm, ba muhasebe ve evkaf defterleri gibi
geni bir ariv kaynandan istifade ettii grlmektedir. Bunun yannda
zdemire nazaran Ylmazelikin daha fazla seyahatnameyi dikkate ald da
grlmektedir. Yine 19. yzyln ilk yarsna ilikin bir dier rnek de Adem
Karann Antakya hakkndaki eseridir. 1800-1850 yllarn kapsayan alma her
ne kadar Tanzimatn ilk on yln kapsasa da bu yeni idari sistemin burada
uygulanmas srecine deinmemekte ve yukarda saydmz rneklere paralel
olarak byk oranda eriyye sicillerinden hareketle Antakyann fiziki, sosyal,
idari ve iktisadi yapsn incelemeye almaktadr (Kara 2005). Hseyin
Mumaln snrlarn 1790dan Osmanl idari sisteminin yeniden organize
edildii 1864e kadar belirledii almas dier rneklerden farkl olarak, eriyye
sicilleri ve zengin Osmanl Ariv kaynaklarnn yannda byk oranda Temettuat
saymlarna dayanmaktadr (Mumal 2005). Bu dneme ilikin almalara
vereceimiz en son rnek de Mehmet Beirlinin 1771-1853 yllar arasnda Tokat
ele ald almadr. Snrlar konusunda ayrntl aklamann olmad eserde
idari, sosyal yapnn yannda ehirdeki ticaret, bu ticaretin itici gc olan
bakrclk sektr ayr bir balk altnda deerlendirilmitir (Beirli 2005). Bu
477
bakmdan klasik ablonun dna karak ehir ekonomisinin en nemli unsuru

olan bakr ilemeciliine deinmesi Osmanl ehirlerinin farkllklarn ortaya
koymak asnda izlenmesi gereken bir yntem olarak grlmektedir.
Tanzimatn lk Yllarnda bal ile Boluyu incelemeye alan Dursun
Bayraktar dier kaynaklardan farkl olarak, 1838-1850 yllar arasnda Bolu ve
Mudurnu eriyye sicillerini temel alarak Bolunun bu on iki senelik dnemini
idari, sosyal ve ekonomik koullar ile incelemeye almaktadr (Bayraktar 2009).
Bu dneme denk gelen bir dier rnek de Celal Erdnmezin Kbrs hakkndaki
almasdr (Erdnmez 2004). 1838-1856 yllar arasn, yani Islahat Fermanna
kadar olan Tanzimatn ilk dnemini kapsayan almann blmleri, adann
etnik ve demografik yaps, cemaatler aras ilikiler ve aile yaps hakkndadr.
Temel kaynak olarak eriyye sicillerine dayanlmasndan olacak ki, adann idari
ve ekonomik artlarna yeterince deinilmemitir. Yine de, Bayraktar ve
Erdnmezin almalar bu gei dneminde eriyye sicillerinin halen daha
nemli bir ehir tarihi kayna olduunu da ortaya koymaktadr.
Her ne kadar yurt dnda yaplsa da Tanzimat ncesi ve Tanzimat dnemine
ilikin olarak ilgin grlen almalardan biri de Blent zdemirin Selanik
hakkndaki almasndr (zdemir 2003). zdemirin almas 19. yzyln ilk
yarsn ele alan dier rneklerden farkl olarak, Tanzimat literatr hakknda
uzun bir giriten sonra daha ok Selanikin sosyal ve iktisadi koullarn
incelemeye almaktadr. Eserin bir dier farll da Selanik eriyye sicillerinin
yannda, rneine pek az rastladmz bir metotla ngiliz ve Amerikan
konsolosluk arivlerini de temel kaynaklar arasnda kullanmasdr. Bu haliyle
alma konsolosluk arivlerinin ehir tarihi almalarnda kullanmlar
konusunda en gzel rneklerden birisidir. Dier bir ifadeyle yerli ve yabanc
ariv kaynaklarnn bir arada kullanmna gzel bir rnek tekil etmektedir.
Bu Tanzimat ncesi almalardan sonra yine bir gei dnemi olan; fakat
literatrde zaman zaman Tanzimat Dneminde ifade edilen almalara da
deinmek gerekmektedir. Bu almalarn temel kayna temettuat saymlarnn
sonucunda ortaya kan Temettuat Defterleridir. Bilindii gibi, belki de
tahrirlerden sonra Osmanl Devletinde en kapsaml saymlarn yapld dnem
Tanzimat dnemi olmutur. Zira Tanzimatn temel hedefi olan mali
merkeziyetilik ve gelirlerin adil bir ekilde toplanmas hedefi ncelikli olarak
halkn geliri ve iktisadi gcnn bilinmesine balyd. Bu balamda Tanzimatn
cari olduu blgelerde saymlar yaplmtr. Adna Emlak ve Arazi ve Hayvanat ve
478
Temettuat saymlar denilen bu saymlar sonucu saylar yirmi bine yaklaan

defter serileri olumutur (ztrk 2003: 287-288). Ktkolunun tabiriyle
tahrirlerden daha fazlasn bulmann mmkn olduu bu defterler Osmanl sosyal
ve iktisadi tarihin bu dnemine ilikin bavurulabilecek en nemli kaynaklar
arasndadr (Ktkolu 1995: 395-412). Bundan dolay temettuat defterleri
Trkiyenin deiik niversitelerinde pek ok yksek lisans ve doktoraya konu
tekil etmilerdir. Bu almalara genel olarak bakldnda bunlarn 19.
Yzylda, 19. YzylnOrtalarnda veya Tanzimat Dneminde gibi geni
balklar altnda incelendikleri grlmektedir. Hlbuki bu defterlerin sunmu
olduu veriler 1256-1261/1840-1845 yllarn kapsayan saymlar sonucu ortaya
kmtr. Bu itibarla bize sadece 1840-1845 yllarna ilikin bir tablo sunabilirler.
Bu adan bakldnda 25-35 yl arayla tekrarlanan ve 15-16. yzyln koullarn
ortaya koyan tahrirler rneinde olduu gibi temettuat saymlar zerinden uzun
dnemli bir deerlendirme yapmak mmkn deildir. Fakat yine bu kaynaklara
dayanan ve TanzimatDnemi bal altnda grlen, Said ztrkn Bilecik
(ztrk 1996), Selim zcann Sinop (zcan 2007), lbeyi zerin Darende (zer
2000) ve zlnn Bolu-Gynk (zl 2007) rneklerinde almalarn olduunu
belirtmek gerekmektedir.
III. Tanzimat Dnemine likin almalar
Yukarda saydmz ve Tanzimat ncesi
dnem olarak da
niteleyebileceimiz ehir tarihi almalarnn yannda olduka erken bir
dnemde konumuza ilikin nemli bir kaynak ile karlamaktayz. 1975 ylnda
Cevdet Kk tarafndan Tanzimat Devrinde Erzurum bal ile yaplan alma
bu alandaki ilk almalardan birisidir. Kkn Tanzimat Dnemi olarak
bilinen 1839-1876 yllar arasnda Erzurumu inceledii almas ncelikli olarak
Tanzimat ncesinde merkezde yaplan idari ve mali reformlarn Erzuruma
yansmalarn inceledikten sonra byk oranda Tanzimat dneminde yaplan
idari reformlarn Erzurumdaki tatbik srecini incelemeye yneliktir. Eserde,
zellikle Tanzimata tarada hayat veren valilerin faaliyetleri ekseninde
Erzurumda Tanzimat uygulamalarnn neticeleri ele alnmtr. Kk
Erzurumun stratejik ve askeri neminden dolay Krm Sava dnemini
Erzurum iin ayr bir balk halinde inceleme gerei duymutur. Yine sava
srecindeki gelimeler, Islahat Ferman ve sonras, Abdlaziz Devrinde tara
idaresinde yaplan reformlar zerinde de durulmaktadr. Snrl da olsa Kk
almann sonlarnda Erzurumun sosyo-ekonomik durumu ve eitim ve okullar
konusuna da deinmektedir. Kk son olarak yine bu dnemin sonu olarak
kabul edilen ve blge tarihi iin nemli bir dnm noktas olan 1877-1878
479
Osmanl-Rus Savann Erzuruma etkisine deinmitir (Kk 1975). Burada

Kkn almasn nemli klan Erzurum hakknda yaplan nemli
almalardan biri olmasnn yannda Tanzimat Dneminin Erzurum rneinde
daha ok idari reformlarn uygulanma srecini ilemesi ve bu haliyle de daha
sonraki almalara rnek tekil etmesidir.
Bu dneme ilikin gzel almalardan birisi de yine Tanzimat dnemindeki
idari dzenlemelere arlk veren Yasemin Avcnn Denizli zerine hazrlad
eserdir. Avc klasik anlaytan, yani Tanzimat dnemini 1839-1876 yllar arasnda
inceleyen bak asndan farkl olarak, almasnn nihai snrn 1908e kadar
getirmektedir. Bunun gerekesi olarak da yazar merkezdeki deiikliklere
ramen reform srecinin tara iin bir sreklilik tamasn gstermektedir. Avc,
Tanzimatn hedefledii merkeziyetiliin II. Abdlhamid dneminde de devam
ettiini ve bu srekliliin en belirgin yansma alanlarndan birisinin de tara
idaresi olduunu kabul etmektedir. erik olarak deerlendirdiimizde Avcnn
almas ncelikle Denizlinin kentsel kimliini tarihsel bir perspektifte ele
almakta ve ehrin meknsal yapsna deinmektedir. almann asl ksmn
oluturan idari blmde Avc, ncelikle Denizlide Tanzimatn uygulanmasn ve
bunlarn sonularn; ikinci olarak da Tanzimat idaresinin Denizlide ortaya
kard ynetim dzeni zerinde durmaktadr. almann en nemli
blmlerinden birisi de Tanzimat dnemine has olan bir dnm srecine, yani
yerel ileri gelenlerin yeni sisteme entegre olmalar ve glerini devam ettirmeleri
srecine, ehirde tesis edilen meclisler ve belediye tekilat zerinden eildii
ksmdr. Yine, literatre Sevgi Aktrenin Ankara, Tokat ve Afyon kentleri
zerinde yapt alma ile giren ve yeni ulam ve iletiim vastalarnn 19.
yzyln sonlarnda Anadolu kentlerinde yol at deiimi inceledii eserinin
ortaya koyduu anlayla (Aktre 1981) Avc, Tanzimat modernlemesinin
Denizli kent meknndaki izlerini, ulam ve iletiim imknlarnn geliimi ve
hkmet kona gibi yeni kamu binalarnn yapm ile incelemektedir (Avc 2010:
175-200). Kaynaklar asndan bakldnda Avcnn Osmanl ariv kaynaklarnn
yannda, incelenilen dnemin geniliinden dolay ilki 1878de baslan Aydn
Vilayeti Salnamelerinin de kullanlmasdr. Bu haliyle 19. yzyln son eyreini
de kapsayan almalarn ok zengin bir kaynaa sahip olmaya baladklarn da
grmekteyiz.
Yunus zgerin 19. Yzyl Bayburtu zerine hazrlad alma da vilayet
salnamelerinin kullanmna gzel bir rnektir. Fakat zger her ne kadar eserine
kesin bir tarihsel snr izmeyip tm 19. yzyl incelemeye alsa da, almann
dayand temettuat, evkaf ve nfus defterleri gibi defter tasniflerinin ve
480
belgelerin de ksmen Tanzimat ncesi byk oranda da Tanzimat sonras

kaynaklar olduu hesaba katldnda almann daha ok Tanzimat dneminde
Bayburtu ele alan bir eser olduu grlr (zger 2008). Yine de zgerin
almas Bayburtun idari, demografik, sosyal ve iktisadi yapsn
temetttuatlardan salnamelere kadar geni kaynaklar zerinden ortaya koyan
nemli bir eserdir ve bu ekliyle daha kk yerleim yerleri iin de ehir
monografilerinin ortaya konulabileceini de gstermektedir.
Her ne kadar bir merkez zerinde odaklanmasa da, ki bu dnemde ehir ve
buraya bal olan blgeler arasnda idari, iktisadi ve sosyal ilikiler asndan her
zaman bir ayrm yapmak imkanszdr, Zafer Glenin Bosna-Hersek zerine
yapt almadan da bahsetmek gerekir (Glen 2010). Tanzimat Dnemini yani
1839-1876 snrlarn kapsayan almasnda Glen, alma sahasnn konumu ve
genilii nedeniyle almann byk bir blmnde idari ve siyasi gelimelere;
geri kalan ksmlarda da Tanzimat Dneminin sosyal ve kltrel yaps, son
olarak da blge ekonomisinin unsurlarna, ulam ve haberleme alanndaki
gelimelere deinmitir. Glenin Bosna-Hersek hakkndaki almasna byk
oranda benzeyen ve yine geni bir alan inceleyen Ebubekir Ceylann Badat
hakkndaki eseri her ne kadar giri ksmlarnda Badat merkezli olarak
Osmanllarn blgedeki hkimiyet srecini incelese de, blgede uygulanan
Tanzimat idari reformlarn, blgedeki ulam ve altyap gibi bayndrlk
hamlelerini Badat zerinden incelemesi nedeniyle Tanzimat dnemi ehir tarihi
almalar kapsamnda deerlendirilmesi gereken bir eserdir (Ceylan 2011).
Ceylann almasn farkl klan zelliklerden birisi de henz emekleme
aamasnda olan yurtd ariv malzemesinin kullanmn Badat rneinde
ngiliz konsolosluk arivlerini de almasna ekleyerek yerli ve yabanc
kaynaklar bir arada kullanmasdr. Hem Glenin hem de Ceylann vilayet
gazetelerini de kullandklarn da belirtelim. Yine bu kategoride
deerlendirmemiz gereken eserlerden biri de Hasan Samaninin Tanzimat
Devrinde Kbrs (1839-1876) adl almasdr. Samani, Tanzimatn Kbrsa
yansmasn inceledii almas, her ne kadar geni bir blgeyi kapsasa da idari
yenilikleri byk oranda Lefkoa rneinde incelemesi asndan dikkat
ekmektedir. Bu dnemdeki dier rnek almalarmza paralel olarak, Samani
de Kbrsta Tanzimatn idari yeniliklerinin uygulanmasn, yerel ynetim
anlaynn bir tezahr olan belediye tekilatn; adann kendine has toplumsal
ve demografik yapsn; tarmsal retim faaliyetlerini ve ticareti ve son olarak da
Tanzimat ehirlerinin ortak bir zellii olan ve salk, eitim, ulam, haberleme,
gvenlik ve eitimden oluan hizmetler konularn incelemitir (Samani 2006).
481
Yukarda vermi olduumuz rneklerin dnda Osmanl ehirlerinin

zellikle Arap ve Balkan corafyasnda kalanlarnn pek ok aratrmaya tabi
olduunu zellikle belirtmemiz gerekir. Bunlar iinde dilimize de kazandrlan ve
Meropi Anastassiadounun Selanik zerine hazrlad eser pek ok adan ayr
bir dikkati hak etmektedir. ncelikle Anastassiadounun kronolojik
snrlandrmalar ile balamak gerekir. Yazar balang olarak II. Mahmudun
saltanatnn son dneminde Tanzimatn ilk admlarn temel alrken (1830)
ehirde Osmanl hkimiyetini sona erdiren Balkan Savalarn (1912) dier bir
snr olarak belirler. Bu rnek bize yerel koullarn almalarn kapsamna ilikin
belirleyicilii asndan nemli ipular vermektedir. erik asndan
deerlendirildiinde ise eserin bir Tanzimat ehrini ortaya karan tm koullarn
incelendii ksmlardan mteekkil hazrland grlr. Bunlar; ehrin fiziki
yapsn tekil eden sur, liman ve bunlar zerindeki yaplar; ehirlemenin bir
belirtisi olarak genileyen ehir dokusu ve ilk kenar mahalleler, ehirlerin balca
sorunlar olan yangnlar, salgnlar ve su ihtiyac, Mslman, Hristiyan ve
Yahudilerden oluan ehirdeki demografik ve ekonomik kalknma, ulam ve
bayndrlk alanndaki gelimeler, modernlemenin nianesi olarak yeni kamu
binalar ve yeni toplumsal yaam alanlar gibi balklardr. Fakat almann asl
nemi kulland kaynaklarn zenginliidir. Anastassiadou her ne kadar bir
Osmanl ehrini Osmanl ariv kayna olarak sadece vakf defterleri ve eriyye
sicillerinden
incelese
de,
zengin
Fransz
konsolosluk
arivleri,
AllianceIsraliteUniverselle Arivi, yerel basn, salnameler ve Lazarist
arivlerinden hazrlad bu alma Selanik gibi bir merkez rneinde gerek bir
Tanzimat ehrinin sahip olduu tarihsel zenginlii yanstmasna gzel bir
rnektir (Anastassiadou 1998). Fakat elbette Tanzimat brokrasisinin ortaya
kard zengin ariv kaynaklar bu almaya ayr bir renk katard. Bunun
yannda Selanik gibi bir merkez iin Fransz konsolosluk arivi dnda baka
yabanc kaynaklarn olduu gereini de belirtmek gerekir.
Yine yurtdnda yaplan bir alma olsa da, zellikle yabanc kaynaklarn
kullanmna ilikin gzel bir rnek, Trabzon hakknda yaplmtr. A. ner
Turgayn 19. yzyl Trabzonu hakknda hazrlad alma her ne kadar ticaret
merkezli bir ehir ve blge tarihi incelemesi olsa da Osmanl ariv kaynaklarnn
yannda byk oranda ngiliz konsolosluk raporlarndan bu dnemde
uluslararas bir ticaret merkezi olan Trabzonun 1900lere kadar olan dnm
srecine k tutan nc bir almadr (Turgay 1976). Fakat yukardaki rnek
almalarda da grld gibi, gerek bir Tanzimat ehrini ortaya karan
koullarn merkezi idare vastasyla yaplan idari dzenlemeler ve bunlarn
482
ehirlerdeki yansmalar olmakszn incelenemeyeceinden hareketle, nerin bu

almasnn eksik brakt pek ok alan vardr. Bu eksiklii giderilmesine
ynelik olarak Ylmazn almas Tanzimatn koullarn Trabzon rneinde
daha geni bir perspektiften incelemeye almaktadr (Ylmaz 2014). Ylmaz
almasnda ehrin yerleim dokusunu ve bu doku zerindeki sosyal yapy,
ehrin demografik geliimini ve 19. yzyl Osmanl ehirlerinin en nemli
sorunlarndan olan salgnlar ve g olgusunu Trabzon rneinde incelemektedir.
dari yap konusunda ise Tanzimat ncesi idari yapnn zelliklerini ortaya
koyduktan sonra bir gei dnemi olarak Tanzimatn uygulanmas ve
sonrasndaki idari dzenlemelerin ehirdeki uygulanma srecine deinmektedir.
nerin almasnda da grld gibi, Trabzonun iktisadi yapsnn temel
dayanan ticaret oluturduu iin almann kapsam 1830lu yllardan, yani
Trabzonun imparatorluun en nemli ticaret merkezlerinde biri olmaya
balad bir dnemden balatlm ve yine dier snr da bu nemin azalmaya
balad 1870li yllara kadar getirilmitir. Yukarda da deindiimiz gibi, yerel
koullarn zaman zaman merkezi gelimeler ile tam olarak uyumad
grlmektedir. Bu bakmdan almalarn snrlarn belirleyen en nemli kriterler
olarak yerel koullarn gz nnde bulundurulmas almalarn nitelii
asndan olduka nemlidir.
Ayn ekilde ehirlerin iktisadi yaplarn belirleyen retim faaliyetleri
asndan bakldnda tara ile merkezi olan ehirlerarasnda bir ayrm
yapmann zorluu ortaya kar. Bu bakmdan Ylmaz, her ne kadar ehrin bir
faaliyeti olmasa da ehir ekonomisinin nemli sacayaklarndan biri olan tarmsal
retimi de Trabzon rneinde deerlendirme gerei duymutur. Bunun yannda
her adan Avrupa mamul mallarnn rekabeti ile karlalan bu dnemde yerel
retim ilikilerinin direnci de bu almada zerinde durulan konulardan biri
olmutur. Tanzimat ehrinin ehresini deitiren ulam, haberleme ve
bayndrlk konular da Trabzon rneinde yine Ylmazn ortaya koyduu
konulardan biridir (Ylmaz 2014: 397-517). Ylmazn almasnn bir dier fark
da Osmanl ariv kaynaklar, ngiliz konsolosluk raporlar yannda byk oranda
henz Osmanl ehirleri iin yeterince kullanlmayan Fransz konsolosluk
arivlerine dayanmasdr. Bu bakmdan bu alma Fransz, ngiliz ve Osmanl
ariv kaynaklar bir arada kullanld rnek almalardan biridir. Bu haliyle
Osmanl ehirlerinin sahip olduu kaynak zenginliini de ortaya koymaktadr
(Ylmaz 2014: 36-44). Bu rnekler nda yerli aratrmaclarn yurtd ariv
malzemeleri ile daha yakndan ilgilenmelerinin zellikle 19. yzyl Osmanl
483
ehirleri hakknda yaplacak monografiler iin ok byk bir zenginlii ortaya

karacana phe yoktur.
Btn bu rneklerinde gstermi olduu gibi, gerek yerli gerekse de yabanc
aratrmaclar tarafndan ok fazla almaya konu olan Tanzimat dnemi ile ilgili
olarak yukarda belirttiimiz Tanzimat ncesi ehir almalar gibi belirli
kaynaklar zerinde ekillenen genellenmi bir taslak henz mevcut deildir. Bu
ksmen kaynaklarn eitliliinden, konuya biilen kronolojik snrdan ve
almann kapsad idari birimin byklnden kaynaklanmaktadr. Zira
konu, rneklerini grdmz gibi incelenen blge bazen bir eyalet bazen de bir
lke gibi geni bir alan olabilmektedir. Fakat yine de Tanzimat dnemini hedef
alan almalarn gz nnde bulundurmas gereken kaynaklar hemen hemen
mterektir. Ve bu almalar bu kaynak zenginliini gz ard etmemelidir.
almann ilerleyen ksmlar da bu dnemin temel kaynaklarnn tespitine
ynelik baz saptamalar yaplacaktr.
IV. Tanzimat Dnemi ehir Tarihinin Kaynaklar
a) Osmanl Ariv Kaynaklar
ehir tarihi almalarnda dorudan doruya ehri ilgilendiren ariv
vesikalarnn byk bir nem tadklarna phe yoktur (Ylmazelik 1995: XVI).
Bundan dolay Osmanl ehrini aratracak olan bir tarihinin bavurmas gereken
ilk yer Osmanl Arivi olmaldr. Fakat burada Osmanl tarasna ait tm belge
tasnifleri hakknda bilgi vermek bu almann snrlarn aacaktr. Bundan
dolay belli bal tasnifler hakknda bilgi verilmesi yoluna gidilecektir. Tara
tarihleri asndan bakldnda, II. Mahmud ve sonrasnda merkezi ynetimde
yaplan dzenlemelere paralel olarak meclisler ve nezaretler tesis edildii
grlmektedir. Taralarda da halkn temsilcilerin katld meclisler ihdas edildi.
Bu yeni birimlerin ortaya kmas beraberinde yeni bir brokrasiyi, bu brokrasi
doal olarak yeni yazmalar, bu yazmalar da ehir tarihinin yeni kaynaklarn
ortaya kard (Akyldz 2006: 407-408). ehir tarihine ilikin olarak ilk olarak
bahsetmemiz gereken belgeler irdelerdir. Bilindii gibi 1831 ylndan itibaren
padiahlarn emir ve buyruklar irdeler yoluyla bildirilmeye balanmtr
(Sertolu 1955: 51-52). rade tasniflerinde merkezin talimatlar, atama kaytlar,
nizamnameler, vali ve dier yetkililerin raporlar gibi ok geni bir alan
kapsayan konularla ilgili belgeleri ihtiva etmektedir (Glen 2010: XXXII). radeler
kendi iinde Dhiliye, Hariciye, Meclis-i Vl, Meclis-i Mahss, ra-y Devlet
ve Divn- Ahkm- Adliye ksmlarna ayrlmaktadr. Bunun yannda eylt-
484
mmtze tasnifi altnda baz ayrcalkl blgelerin de ayr irde tasnifleri de

bulunmaktadr (Osmanl Arivi Rehberi 2000: 323).
Tanzimat sonras ortaya kan ariv fonlarndan birisi de Sadaret Mektub
Kalemi fonudur. Sadaret tarafndan eitli makamlara yazlan emir ve
buyuruldular bu kalemden yazlmtr. Tanzimattan sonra da ayn kalem
Sadaretin gerek stanbuldaki nezret ve devirle (daireler), gerekse tara ile
yapt yazmalar yrtmtr. Bu kalemin grevi btn nezret, devir ve
vilayetlerle olan yazmalarn yapmak, buralardan gelen tahrirat hlsa ederek
asllaryla birlikte sadrazama sunmak, sadrazamn mektuplarn yazmak ve zel
kalem mdrln yapmakt. Bu tasnif de kendi iinde Mhimme Odas,
Umum Vilayet, Nezaret ve Devair, Meclis-i Vl, Deavi, Divn- Ahkam- Adliye
gibi muhaberat, makam, ve dairesine gre muhtelif ksmlara ayrlmtr.
Taralara ilikin almalarda daha ok isyan, deprem, snr meselesi, sava, ktlk,
iskn gibi nemli konulardaki evrak ieren Mhimme Kalemi; sadaretle
vilayetler arasndaki yazmalar ieren Umum Vilayat; sadaretin stanbulda
bulunan nezaret ve dairelerle olan yazmalarn ieren Nezaret ve Devair ve de
sadaret ile Meclis-i Vl arasndaki yazmalar ieren Meclis-i Vl ile ilgili
belgeler konumuzla ilgili almalarda dikkat edilmesi gereken kaynaklardr
(Osmanl Arivi Rehberi 2000: 332-338).
Bir dier belge koleksiyonu da Cevdet Tasnifidir. Muhtelif konulara gre bir
ayrma tabi tutulan bu tasnif 960-1322/1553-1904 arasndaki kaytlar ihtiva eden
17 ana blmden olumaktadr. ehir tarihi almalar iin zellikle Dhiliye,
Adliye, Belediye, Shhye, Eyalet-i Mmtze, Maarif, ktisat, Nafia, Evkaf ve
Askeri blmlerinde nemli belgeler yer almaktadr. Bunlarn yannda
nezaretlere, zellikle de Dhiliye nezaretine ait tasniflerin yannda zellikle
aratrmann snrn 19. yzyln sonlarna kadar uzatan aratrmaclar iin II.
Abdlhamidin 33 yllk saltanatnda ortaya kan Yldz Evraknn da
incelenmesi gerekmektedir.
Tanzimat dnemi Osmanl taras iin bu belge koleksiyonlarnn yannda
nemli bir defter koleksiyonu da mevcuttur. Elbette burada ilk olarak
bahsetmemiz gereken defterler Tanzimat dneminin de balangcn da
simgeleyen temettuat defterleridir. Temettut defterleri, klasik dnem
tahrrkaytlarndan farkl olarak kiilerin ekonomik gcne gre demekle
ykml olacaklar verginin tespitine ynelik olarak 1841-1845 yllar arasnda
imparatorluun nemli bir ksmnda yaplan temett saymlaryd. Saymlarn
485
temel amac Tanzimatn temel ilkesi olan adil bir vergi sitemi iin halkn mali
kaynaklarnn tespit edilmesiydi. Bu ilke ile yaplan saymlardan oluan bu defter
klliyatnda Osmanl tarasnn sosyo-ekonomik yapsna ilikin nemli bilgiler
yer almaktadr. Saym yaplanlarn tm gelir kaynaklarnn ayrntl bir ekilde
verildii bu defterler kent-ky ekonomisinin bir panoramasn sunmas itibaryla
Tanzimat dnemi tarasna ayr bir pencereden bakma imkn ortaya
karmaktadr (ztrk 2003: 287-304). Her ne kadar 1831 ylnda yaplm olan
nfus saym imparatorluun nfusuna ilikin en nemli veri olsa da Temettuat
defterlerinin de birer nfus defteri zellii gstermektedirler. Bu haliyle
yapldklar blgelerin demografik yaplarn anlamamz asndan da olduka
nemlidirler (Adyeke 2000: 771-772). Fakat temettuat saymlar asndan
Tanzimatn uygulanmas srecine paralel olarak imparatorluun tm
blgelerinin ayn kaynaklara sahip olmamas da ehir tarihleri iin bir engeldir
(Ylmaz 2014: 30-31).
ehir tarihi almalarnda grlmesi gereken dier bir defter tasnifi de Bb-
li Evrak Odas Ayniyt Defterleridir. Bu defterler sadaret dairesinden dier
devlet dairelerine, vilayetlere ve dier makamlara yazlan tezkirelerin ve
muharreratn suretlerinin kaydedildii defterlerdir (Sertolu 1955: 70-71). Bu
defterler ehirler asndan deil ilgili olduu vilayeti ilgilendiren pek ok
yazmann zetini iermesi bakmndan olduka nemlidir. Bu defterlerde
tarann merkezden isteklerinin neler olduu, merkezin bu isteklere cevab ve bu
yazmalarn sreci; dnemin sosyal koullar, ihtiyalar, yaplan yeniliklerin
neler olduu, nasl uyguland anlalmakta, bylece merkez ile iletiim
halindeki blgenin durumu ortaya karlmaktadr. Yine Ayniyt defterlerinde
merkezin tarann isteklerine verdii cevaplar, taleplerin yerine getirilmesi veya
getirilmeyiine gsterilen sebepleri, devletin ekonomik ve sosyal durumu ile
birlikte hangi yeniliklere ncelik verdikleri ve ne tr yaplanmaya destek
olduklar konular ayrntlaryla bilinmektedir. zetle bu defterlerden ilgili
blgenin idar, mal, ticar,
sosyal ve asker birok zelliini renmek
mmkndr (Erylmaz 2007: 3).
Yine Bb- li Evrak Odas Vilyat Gelen-Giden Kayt Defterleridir. 1864
Vilayet Nizamnamesi ile beraber Osmanl idari sisteminde eyaletten vilayet
sistemine geilmitir. Bundan sonra her vilayet iin ayr defterler tutulmutur.
Merkez ile tara arasnda yaplan her trl yazmann zetini barndrmas
itibar ile asl belgelere ulalamad durumlarda Vilyat Gelen-Giden defterleri
bu konuda nemli bir boluu doldurmaktadr (Glen 2010: XXXIII). 1849-1922
486
yllarn kapsayan ve says 1608 olan bu defterler zellikle vilayet sisteminden

sonra merkez-tara arasndaki brokrasi ve bunun konularn anlamamz
asndan nemli kaynaklardr (Osmanl Arivi Rehberi 2000: 217-218). Bunlarn
yannda eyaletlere gre tutulan ve Tanzimat dnemini de kapsayan Ahkm
Defterleri, Mhimme Defterleri gibi allan blge itibaryla kaytlar bulunan
defter tasniflerinin de gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.
Burada zellikle Tanzimat ncesinde balanan ve Tanzimatn ilanndan
sonra da devam eden saymlarn ortaya kard nfus defterlerine de deinmek
gerekmektedir. Bilindii gibi II. Mahmutun slahatlarnn bir paras olarak
temelde yenieriliin ortadan kaldrlmas sonras kurulacak olan ordunun
kaynaklarn tespit etmeye ynelik olan 1831 Nfus Saym ncelikli olarak
askerlik yapabilecek halkn tespitine ynelikti. Fakat vergiye tabi tutulabilecek
gayrimslim nfus da bu saym srasnda, tpk cizye defterlerinde olduu gibi,
l (iyi), evsat (orta) ve edn (kt) olmak zere kategoriye aylmtr ( Behar
1998:162-163). Son zamanlarda yeni defterlerin kullanma almalar ile tarihiler
iin yeni bir alma alan haline gelen bu nfus defterlerinin (ahin 2012; Yksel
2013; Alikl 2013) Tanzimat dneminin balarnda ehirler iin yaplacak
demografik aratrmalarda en nemli kaynaklar olduuna phe yoktur.
b) eriyye Sicilleri, Vakf ve Hurufat Defterleri
Kelimi anlam itibaryla er'yye sicilleri kadlarn grevleri gerei,
mahkemelerde verdikleri hkmleri, merkezden kendilerine gelen fermn,
buyruldu, tezkire ve takrirleri, sorumlu bulunduklar kaza, kasaba ve kylerde
olan nemli olaylar kaydettikleri veya kadlarn verdikleri i'lm (bir dvnn,
mahkemece nasl bir hkm ve karara balandn gsteren resm vesika),
hccet (senet, veska, delil) ve cezalarla, grevleri gerei tuttuklar eitli kaytlar
ieren defterlerdir (Ortak 2011: 107). Yukarda verdiimiz rneklerde de
grld gibi, Osmanl ehir tarihlerinin en kapsaml kaynaklar er'yye
sicilleridir. Buna paralel olarak zellikle 1980li yllardan sonra Osmanl mahalli
tarihine ilikin almalarda gerek yerli gerekse de yabanc aratrmaclar bu
kaynaklara daha fazla nem gstermeye baladlar. Tutulduklar mahallin sosyal,
ekonomik ve siyas tarihleri iin en gl ve en gvenilir kaynaklar olduu ifade
edilen siciller, bilhassa bu yerellikleri ve ehir hayatn canl bir ekilde
yanstmalar bakmndan dier resmi devlet belgelerinden ayr zellikler
gsterirler. zellikle sicillerde yer alan tereke kaytlar servetin dalm ve
ierii, lenlerin sosyal konumlar, rnlerin miktar, fiyat ve eitlerini vermekte
ve fiyatlar, para, kredi, meslekler ve meslek gereleri gibi alanlarda tarihilere son
487
derece zengin bilgiler salamaktadr (Uur 2003: 306). ok zengin ierikleri ile
eriyye sicillerinin kullanm asndan, 17. ve 18. yzyla ilikin rneklerini
verdiimiz almalarda da grld gibi, temel kaynak olarak siciller
kullanlsa da bu almalarn dier kaynaklar yani destekleyici mahiyette ariv
belge ve defterleri ile desteklenmeleri gerekmitir. Burada konumuz asndan
nemli olan husus ise eriyye sicillerinin Tanzimat sonras kazandklar mahiyet
ve ehir tarihleri asndan kullanlabilirlikleridir.
II. Mahmud dneminde gerek kadlk kurumunun yetkilerinde yaplan
deiiklikler gerekse de Bat tarznda Nizamiye mahkemelerin tesis edilmesiyle
eri mahkemelerin yetkilerinde daralmas sz konusu olmutur. Merkeziyetilii
daha da arttrc reformlar erevesinde; 19. yzyln ilk yarsna gelinceye kadar
ehirlerin idaresini btnyle uhdelerinde bulunduran ve yargnn yan sra
mlk, idar, mal ve beled grevleri de icra eden kadlarn vazife alanlar
daraltlmtr (Ceyhan 2011: 60; Feyziolu 2010: 35-46). Zira ehirlerin beledi
hizmetleri ve syi ile ilgili ileri olarak merkezde htisab Nezareti ve tarada
htisab Mdrlklerine, ehrin imar ve inasyla ilgili iler Ebniye-i Hssa
Mdrlne, vakflara dair iler de zamanla EvkfNezretine, taralarn mal
ve idar ileri ise 1840 ylnda buralara gnderilmeye balanan muhassllara
verilince, kadlarn fonksiyonlar gitgide azalm oldu (Ceyhan 2011: 60).Bylece
zamanla kadlara yalnzca yarg grevi kalmtr. Bu deiiklik eriyye sicil
defterlerinin ieriinde de deiime neden olmutur. Fakat, her ne kadar baz
aratrmaclar bu dnemden itibaren eriyye sicillerinin nemini kaybetmeye
baladn ifade etse de (Bayraktar 2009: 4; (Ylmazelik 1995: XVIII), Ceyhan bu
dnm srecinde sicillerdeki deiimi inceledii almasnda,eriyye
sicillerinin sadece tereke veya nikh kaytlarndan ibaret olmadn; bilakis
klasik dnemde olduu gibi sicillerde siyas, iktisad, asker, hukuk ve ictima
hayatn aydnlatacak bilgiler bulmann mmkn olduunu belirtmektedir.
Ceyhann deindii bir dier konu da bu dnemde eri mahkeme kaytlarnda
aramamz gereken zenginlii, hukuk dalizminin olduu bu dnemde nizamiye
mahkemesi kaytlarndan da aramamz gerektii ynndedir. Bu bilgilerden ve
Erdnmezin Kbrs rneindeki almasndan hareketle eriyye sicillerinin bir
sre daha Osmanl taras iin nemli belgeler olaya devam ettikleri; fakat daha
ok toplumsal yap, aile ve cemaatler aras ilikiler gibi konulara kaynaklk
edebilecei ortaya kmaktadr. Bu haliyle siciller Tanzimat dnemi ehir tarihleri
asndan bu alanlarda katk yapabilecek mahiyettedir.
488
eriyye sicillerinin yannda Osmanl ehir hayatndaki en nemli iktisadi ve

sosyal messeselerden biri olan vakflarn brakm olduklar envanterin de
zerinde durmak gerekir. Bilindii gibi Osmanl ehirlerinde pek ok hizmet,
kuruluunda dini ve iktisadi nedenlerin etkili olduu vakflar vastasyla
gereklemekteydi. Bu bakmdan vakfn kurulu amacn ve ileyiini belirten
vakfiyeler dnemin ekonomik, sosyal, idar, din ve kltrel tarihinin ortaya
konulmas kadar vakfiyenin niteliine paralel olarak ehir, iskn ve tarihi
topografyasnn incelenmesi noktasndan da nemlidir.ehirlerde tesis edilen
vakflarn says, nitelii ve fonksiyonu ehir halknn toplumsal yapsn, hak
arasndaki zengin-fakir mnasebetlerini, vakflarn grdkleri her alandan
hizmetler asndan ehirlemenin boyutlar gibi deiik alanlarda bilgiler verir
niteliktedir. Bu geni alanda hizmet veren vakflarn ileyiini vakfiyelerin
yannda vakf muhasebe defterleri, yllk muhasebe defterleri ve eriyye sicilleri
gibi kaynaklardan izlemek mmkndr. Bu kaynaklar byk oranda Vakflar
Genel Mdrl, Babakanlk Osmanl, Topkap Saray ve Tapu Kadastro Genel
Mdrl arivlerinde yer almaktadr (akr 2006: 104).
Bu kaynak grubunda deerlendirmemiz gereken bir dier belge tr de son
zamanlarda ehir tarihi yazmnda kullanlmaya balanan hurft defterleridir.
Hurft defterleri, vakf kurumlarnda grev yapan imam, hatib, viz, mezzin,
mtevell, mderris, czhn, cbi, ferr, zaviyedr gibi cihet ehli ile muhzr gibi
mahkeme grevlilerinin ve esnaf rgtlerinin yneticilerinin atama kaytlarn
ieren belge gruplardr (Beyazt 2013: 39).Bayezit,hurft defterlerinin ehir
tarihi aratrmalarnda kullanlmas zerine hazrlad almasnda bu
defterlerin neminin zellikle vakf kurumlarnn tespitinde nemli bir grev
stlendiklerini belirtmektedir (Beyazt 2013: 46). Bu defterlerden kazann
merkezindeki ve tarasndaki cami, mescit, medrese, mektep, muallimhane,
namazgh, trbe ve zaviyelerinin tespiti mmkn olduu gibi vakf eserlerinin
yaad deiimleri de izlemek mmkndr. Kentin ve krsaln meknsal
yapsnn ortaya konulmasnda, mahallelerin ve vakf saylarna gre kylerin
bykl ve geliiminin tespitinde temelde vakf sistemi ile balantl olan bu
defterler nemli bilgiler vermektedir (Beyazt 2013: 49-52).
c) Salname ve Gazeteler
Avrupa lkelerinde ok daha eski dnemlerden itibaren tutulmaya balanan
salnamelerin Osmanl Devletinde grnmesi yine Tanzimatn bir yeniliidir.
Bizde salname gelenei ilk kez 1847de Mustafa Reid Paann isteiyle bir devlet
salnamesinin, Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyenin,
yaynlanmasyla
489
balamtr (Duman 1999: 3). Hazrlanmasnn temel gerekesi olarak merkez ve

tara brokrasisini gstermek olan devlet salnamelerinin ierik olarak en zengin
olduklar dnem II. Abdlhamid dnemidir. Devlet salnameleri zellikle
vilayetlerdeki st dzey memurlar ve idari yapnn ortaya konulmasnda
bavurulacak eserlerdir. Fakat konumuz asndan asl nemlisi bu salname
geleneinin taralara da yaylmasdr. Bunda da 1864 Vilayet Nizamnamesinin
tarada oluturduu yeni anlayn etkisi olduunu anlamak zor deildir.
Nizamnamenin ortaya kard pek ok idari pratiin yannda vilayetlerde birer
matbaann tesis edilmesinin de bu yenilikteki roln belirtmek gerekir. Vilayet
salnamelerinin ilki 1866da yaynlanan Bosna Salnamesidir.
Her yl yaynlanan Vilyet Salnmelerden ait olduklar vilayette bir sene
zarfnda meydana gelen deiiklik, yatrm ve gelimelerin izlenmesi mmkn
olabilmitir. Ayrca bunlarda yer alan resim, fotoraf, plan, kroki, ekil ve
haritalarla ehir ve blge tarihleri iin olduka nemli bir malzeme tekil
etmektedirler. Bundan dolay salnameler Trk niversitelerinde daha ok
transkripsiyon eklinde yksek lisans konusu olarak pek ok almaya konu
olmutur. Bunun yannda Diyarbakr ve Trabzon gibi vilayetlere ait salnameler
tamamen Latin harfleriyle yaynlanmlardr. Bunlarn yannda maarif
salnamelerinde hareketle vilayetlerdeki eitim-retim kurumlarna ynelik
almalar da yaplmaktadr.
ehir tarihi iin vilayet salnamelerinin zenginliine phe yoktur. zgerin
salnamelerin ehir tarihi iin kaynak olarak kullanmlar hakkndaki makalesinde
de ortaya koyduu gibi, salnamelerde zengin bir ierik vardr. ncelikle bir
takvim ksm ile balayan bu eserler vilayetin idari bln, memur listeleri,
mahalli tarih ve corafyas, eski eserleri, ticari ve ekonomik faaliyetleri, nfusu,
okullar, ktphaneleri gibi konularda pek ok bilgiler vermektedirler. Bunlarn
yannda topografik bilgiler olarak nehirler ve akarsular, gller, dalar ve iklim
gibi konulara rastlamak mmkndr. Ayrca askeri ve idari yaplanma, mlki
tekilat konusunda vilayetlerdeki en kk birime varncaya kadar tm personel
hakknda bilgilere ulaabilmektedir. Bu ekilde salnameler yerel brokrasiyi
izleyebileceimiz nemli bir bilgi kayna olmaktadr (Emirolu 2002: 155-172).
Bunlarn dnda ehrin yerleimi, emlak kaytlar, nemli tarihi eserler ve
bayndrlk faaliyetleri, eitim kurumlar, yerleim yerlerinin ekonomik deerleri,
tarm, hayvanclk, madencilik, ormanlar, ticari bilgiler, vilayetin gelir ve giderleri
hakknda bilgiler bulmak mmkndr. Fakat salnamelerin kullanmnda dikkat
edilmesi gereken hususlar vardr. Trabzon Vilayeti Salnamelerinde grld
490
gibi zellikle ilk saylarda ayn bilgilerin deimeden kald grlmektedir.

Demografik verilerde karmza kan bu durumda salnamelerin vermi olduklar
nfus miktarlar hem verilerin birka yl geriden gelmesi hem de sadece erkek
nfusu yanstmas bakmndan zaman zaman yanltc olabilir (Behar 1996: 31;
Ylmaz 2014: 90). Zamanla daha dzenli ve kapsaml bir ekilde yaynlandn
grdmz vilayet salnameleri zellikle 19. yzyln son eyrei iin yaplacak
olan almalarda vazgeilmez kaynaklardr. Devlet ve vilayet salnamelerinin
dnda nezretlerin ve dier kurumlarn ortaya kard salnameler de vardr.
Bunlarn iinde Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti, Hariciye, Maarif, Himye-i Etfl
Cemiyeti, lmiye; zel ahs ve kurulularla ilgili olarak da Trk Yl, Hadika,
Gayret, Resimli Yl ve Ebuzziyasalnmelerini zikretmek mmkndr (zger
2005:540; Duman 1999: 7-12).
Basnn Osmanl sosyal tarihi iin tad nem tartmaszdr. Bu balamda
Vilayet Nizamnamesi gereince valiliklerin krtasiye ve bask ilerini karlamak
zere vilayet merkezlerinde birer matbaa kurulmas ve salnamelerin basm
srecine paralel olarak vilayetlerde de yerel basnn yani gazetelerin de
neredilmeye baland grlmektedir. Bu konudaki ilk rnek 1860ta Fuad
Paann nclnde Beyrutta Trke-Arapa olarak yaynlanmaya balanan
Hadikatl-Ahbar adl gazeteydi. Fakat yerel gazete geleneinin yaylmasnda
Mithat Paann Tuna Vilayeti valiliinin daha etkili olduu grlmektedir.
Mithat Paann ilk icraatlarndan birisi de burada bir matbaa kurarak gazete
karmak oldu. Tuna gazetesinin ilk says Mart 1865te basld (KocabaoluBirinci 1995: 101-122). Vilayet gazeteleriyle, vilayetteki gelimelerin vilayet iinde
ve dnda kamuoyu ile paylalmas amac gdlmt. Bunun yannda vilayet
dhilinde veya lke iinde ve dndaki gelimelerin yan sra deiik yasal
dzenlemelerin de gazeteler vastasyla halka duyurulmas hedeflenmekteydi.
Bundan dolay bu gazetelerin daha geni bir kitleye hitap etmeleri iin Trkenin
yannda vilayet snrlar iinde konuulan ikinci veya nc dilde de karld
grlmektedir (Varlk 1985: 99-102). Hadikatl-Ahbar ve Tunarneklerini takiben
1866da Frat, Suriye, Trablusgarp, 1867de Beyrut, Erzurum (Envar- arkyye),
1868de Edirne ve Yanya, 1869da Hdavendigar, Konya, Trabzon ve Selanikte
vilayet gazeteleri baslmaya baland. Yaynlanma amalarna binaen vilayet
gazeteleri, merkez yani hkmet ve sultan hakknda haberler, kamu
grevlilerinin atama, ykselme ve dllendirilmeleri, yeni yasa, ynetmelik
dzenlemeleri; hkmet, vilayet ve kamu kurulularnn almalar, bayndrlk
hizmetleri, salkla ilgili gelimeler, eitim-retim haberleri, hac gibi nemli
olaylar, mevsim koullar ve doal afetler gibi ok geni bir yelpazde haberlere
491
yer vermekteydiler. Fakat ehir tarihi almalarnda sadece bu resmi mahalli

gazetelerle snrl kalnmas dnlmemelidir. Yine merkezde kan Takvim-i
Vekyi, Ceride-i Havdis gibi gazetelerin; vilayet merkezlerinde, mesela zmirde
ilki 1821de yaynlanmaya balanan La SpectateurOriental ve 1824te Smyrnen,
1828de de Le Courrier de Symrne gibi yabanc gazetelerin ve Ermenice, Rumca ve
dier mahalli dillerde yaynlanan yerel gazetelerinde mahalli tarih
aratrmalarnda dikkate alnmas gerekmektedir.
d) Konsolosluk Arivleri
Trkiyedeki ehir tarihi almalarnda yukarda zetlemeye altmz bir
geliim izgisine ramen ehir tarihinin yabanc kaynaklarnn kullanmlar
konusunda lkemizde yaplan aratrmalarn istenilen dzeyde olduunu
sylemek zordur. En ok gz ard edilen kaynaklarn da konsolosluk arivleri
olduunu belirtmek gerekir. Bilindii gibi Osmanl corafyas konsolosluk
kurumunun tarihsel geliiminin de izlenebilecei ekilde uzun bir zamandan beri
nemli liman ehirlerinde konsoloslar barndrmaktayd. Klasik dnemde zmir,
skenderiye ve Halep gibi nemli ticaret merkezlerini grdmz bu
kurumlarn tm imparatorluk corafyasnda yaylmalar 19. yzyln ilk
yarsnda byk bir ivme kazanmt. Bunda Osmanllar ile Avrupa devletleri
arasnda yaplan antlamalarn ve dnemin ekonomik gelimeleri birinci
derecede rol oynamtr. Bu bakmdan bata ngiltere, Rusya ve Fransa olmak
zere pek ok lke imparatorluun deiik yerlerinde etkili bir konsolosluk a
tesis etti. Konumuz asnda nemli olan ise, bu konsoloslarn brakm olduklar
yazmalardr. Yukarda lkerin zmir hakknda hazrlad, yani ngiliz ve
Fransz konsolosluk kaynaklarndan kulland alma bu konudaki ilk
rneklerden biridir. Bu konsolosluk kaynaklarnn zellikle 19. yzyl ehirleri
iin ok daha nemli birer kaynak haline geldiini belirtmek gerekir. Zira 19.
yzylda en st dzeye kan uluslararas ekonomik rekabetin de etkisiyle
konsoloslar nceleri ticari karlarn; daha sonralar ise temsilcisi olduu lkenin
politik ve askeri karlarnn da takipisi haline geldi. Bylece konsoloslara siyasi,
ticari ve adli olmak zere alanda hizmet eden bir memuriyet zellii
kazandrld (Kocabaolu 2004). Bu ok fanksiyonluluun konsolosluk
yazmalarna da yansd grlmektedir. Bir rnekle belirtmek gerekirse,
Fransz konsoloslarn Fransz Dileri Bakanl ile yapm olduklar yazmalar
konularna gre Correspondance consulaire et commerciale yani ticari ve
konsolosluk yazmalar ve Correspondance politique de sconsuls yani politik
yazmalar gibi ksmlara ayrlm ve bu ekilde tasnif edilmitir. Bunun yannda
imparatorluk dhilindeki tm birimlerden her konuda elilik ile yaplan
492
yazmalar ise Correspondance avecles postes yani konsolosluklar ile yaplan

yazmalar eklinde bir i tasnife tabi tutulmutur. Bu gibi rnekler oaltmak
mmkndr. Fakat asl nemlisi bu kaynaklarn nasl kullanlacak olduudur.
ncelikle konsolosluk yazmalarnda her trl bilgiye ulalabileceini sylemek
gerekir. zellikle de iktisadi konularda konsoloslarn her yl hazrlam olduklar
senelik ticaret raporlar ehirlerin ticareti, yani ithalat ihracat potansiyelleri, yerel
retim ilikileri, tarm ve bunun gibi iktisadi yapy etkileyen her ey hakknda
bilgiler vermektedir. Osmanl Devletinde ticaret istatistiklerinin olduka ge bir
dnemde tutulmaya baland hatrlanacak olursa bu ticaret ve denizcilik
raporlarnn mikro lekte ehirler ve blgeler genel olarak da Osmanl iktisat
tarihi iin kymetleri daha da artar (Ktkolu 1983: 151-161). Trabzon rneinde
incelenecek olursa bu iktisadi deerlerinin dnda konsolosluk yazmalar adeta
ehrin gnl gibidir. Konsolos ehirde gelien her trl nemli gelimeyi
raporlarnda amirlerine bildirmitir. ehir yaamna etki eden yangn, salgn, g,
sava, i karklk, cemaatler arasndaki ilikiler ve ehirdeki nemli gelimeler
gibi buraya sdramayacamz kadar ok fazla konuda bilgiler vermektedirler.
Bu konuda en gzel rnek almalardan bir olan zdemirin Selaniki byk
oranda ehirdeki ngiliz konsolosu Bluntun raporlarna dayanmaktadr
(zdemir 2003: 13-18). Fakat bu kaynaklarn gvenilirlii halen daha bunlara
yeterince aina olmayan yerli tarihiler tarafndan sorgulanmaktadr. Bu
balamda zdemir, dier yabanc kaynaklar olan seyahatnameler ile mukayese
edildiinde konsoloslarn resmi bir grevli olmalar ve bulunduklar blgede
uzun sre ikamet etmelerinden dolay verdikleri bilgilerin daha sarih olduunu
belirtir. Aslnda Ylmazn almasnda da grlecei gibi, konsolosluk
kaynaklar yerli ariv kaynaklar, dier konsolosluk raporlar ile bir arada
kullanldnda ok byk bir boluu doldurmaktadr (Ylmaz 2014). Bu haliyle
en azndan konsoloslarn ikamet ettii ve ehir tarihine ilikin kaynaklarn ortaya
kt bir blgenin tarihi iin bu kaynaklarn gz ard edilmesi aratrmann
nitelii iin nemli bir eksiklik olacaktr.
Konsolosluk kaynaklarnn gerek ehir tarihinde gerekse de dier konularda
kullanm konusunda ncelikli olarak yaplmas gereken, ngilterede Public
Record Office, Fransada Archives duministredes Affaire strangres veya Archives
Nationales ve dier lkelerin arivlerinde yer alan dokmanlarn bir envanterinin
karlmas olmaldr. Bu sayede yerli aratrmaclara daha fazla tantlacak olan
bu kaynaklarn kullanm da tevik edilebilir ve ehir tarihi almalar iin henz
yeterince kefedilemeyen bu kaynaklarn ehir tarihi almalarna eklenmesi
mmkn olabilir.
493
e) Seyahatnameler
Yukarda da grld gibi, ehir tarihinin de iinde yer ald Osmanl
sosyo-ekonomik tarihine ynelik olan almalarn temelde tahrirler, eriye
sicilleri, temett saymlar gibi ariv kaynaklarna dayanmalar zaman zaman
bunlarn baka kaynaklar ile desteklenmelerini gerekli klmtr. Bu srete en
nemli kaynaklar da Osmanl tarihi iin byk bir klliyat olan
seyahatnamelerdir. Seyahatnamelerde Osmanl sosyo-kltrel hayat zerine
gerekli ve ayrntl bilgiler yer almaktadr (el-Aybet 2003: 15). Seyyahlar
zellikle Osmanl toplumunun gndelik yaam ve gelenekleri, bayram veya
selamlk alay gibi trenler, hamamlar, meslek guruplar, giyim tarzlar, mesire
yerleri, kahvehaneler, semtler, sokaklar, pazar, mahalleler, ehirdeki nemli dini
ve ticari yaplar gibi ehir hayat ve abideleri gibi genel konular zerinde
durmular ve bunun yannda seyahatnamelerini resim, harita ve gravrlerle
sslemilerdir. Bu eserler ayrca, ehirlerin tarihinde dnm noktas oluturacak
kadar etkili olan yangnlar, salgn hastalklar ve doal afetler hakknda nemli
bilgiler vermeleri itibar ile aratrmaclar iin nemli kaynaklar arasndadrlar
(Ylmaz 2013a: 596). Bu zenginliklerinden dolay 1980lerden itibaren gelien
Osmanl sosyal-ekonomik tarihi aratrmalar erevesinde zellikle ariv
kaynakl almalarn oalmasyla beraber bunlardaki boluklarn doldurulmas
noktasnda seyahatnameler daha da nem kazand. phesiz seyahatnamelerin
bu yeni tarih yazm eiliminde en ok kullanldklar alan da ehir tarihilii
oldu. Trkiyede baz eviri faaliyetleri ile balayan seyahatname almalarnda
gerek akademik gerekse de amatr manada pek ok almaya konu oldu. Bu
almalar erevesinde, kronolojik seyyahlarn ehirler hakknda verdikleri
bilgilerin tercme ve bir araya getirilmesinden oluan seyahatnamelere gre ehir
kitaplar hazrland gibi Lowrynin Bursa (Lowry 2004) rneinde de grld
gibi daha bilimsel almalar da ortaya kmtr (Ylmaz 2013a: 591-595). Lowry
Bursay
ziyaret
eden
seyyahlarn, gnmze ulaan yazlarnn ve
seyahatnamelerinin nda, Bursann sosyal ve ekonomik tarihini ortaya
koyduu almasnda seyahatnamelerin yannda ariv belgeleri ve konu
hakkndaki aratrmalar da kullanmak suretiyle ilgin bir monografi ortaya
koymutur.
Seyahatnamelerin zellikle ehir tarihi almalarnda kullanmlar
konusunda hazrlad almasnda Madran (Madran 1985) seyahatnamelerin
ehir tarihleri asndan ieriklerini yazl ve izili bilgiler olarak iki ksmda
inceler. Yazl bilgiler bal altnda Anadolunun tarihi corafyas, antik isimler
ve kitabeler; Osmanl ordusunun durumu gibi askeri ierikli bilgiler; Osmanl
494
toplumundaki dini gruplar, Anadolunun fiziksel corafyasn oluturmak

amacyla yol gzerghlar ve yzey ekilleri; akarsu ve maden gibi doal
zenginlikler, belli bir yrenin iklim koullar, krsal yerlemeler ve kr hayat gibi
konular bata gelmektedir. Bunlarn yannda genelde stanbulu konu alan ve
Osmanl Devletinin sosyal, ekonomik, kltrel yaamn, gelenek ve adetlerini
aktaran seyahatnamelerde genel olarak dinsel tren ve gelenekler, eitli devlet
kurumlar, devlet ynetimi, Osmanl erkei ve kadn, kyafetler, ordu, harem,
elenceler, tarm, tp ileri, bilim ve sanat, rivayetler ve efsaneler ve gnlk
yaamdan eitli kesitler aktarmaktadrlar. izili bilgiler bal altnda da
seyahatname yazarnn izledii yolu gsteren veya blgelere mahsus haritalar;
kentin tm, bir blmn bir sokan veya cami kilise ve bunun gibi tek tek
mimari yaplar gsteren gravr ve resimler, mimari izimler ve 19. yzyln
ikinci yarsndan itibaren de fotoraflar yer almaktadr (Madran 1985: 1305-1311).
Seyahatnamelerin byk bir ksmnda yolculuun balad ve bittii yere
kadar olan ehirler veya blgeler hakknda tasvirleri ieren genel bir anlatm tarz
hkimdir. Zira sosyal hayatn en iyi gzlemlenebilecei yerler olarak ehirler ve
bunlarn deiik zellikleri seyyahlarn peinde olduklar farkllklar
bulabilecekleri yegne yerlerdi. Bu bakmdan seyahatnamelerin verdii bilgileri
ehir tarihleri asndan biraz daha zel balklar haninde incelediimizde;
ehirlerin fiziki yaplarna ilikin olarak yzey ekilleri, kentin simgesi
niteliindeki zel oluumlar gibi toporafik tanmlar, ehrin yerleim alan ve
grnm, iklim ve bitki rts, sosyal hayatn merkezi olarak ar, pazar ve
meydanlar, ehrin kalesi ve liman, sokaklar, mahalleler ve konut tipleri, ehrin
ulam a, dini, askeri, sosyal ve ticari amal yaplar hakknda bilgilere
ulamamz mmkndr. ehrin sosyal yaps hakknda ise yine bu kaynaklarda;
ehrin tarihi gemii, nfusu, ehirdeki yerleimin etnik ve dini dalm, ehirde
gnlk yaamdan kesitler, ehrin idarecileri, ehri etkileyen siyasi ve askeri
gelimeler, veba ve kolera gibi salgnlar, depremler, yangnlar ve tahribatlar
hakknda zengin bir ieriin olduu grlmektedir(Ylmaz 2013a: 601).
Fakat her kaynan kendi iinde bir eksiklii olduu gibi seyahatnamelerin
de yazarlarnn tad nyarglar yanstabileceini dnmek gerekir (DesmetGregoie 1991: 6). Seyyahlarn bazlar toplumun sosyal yapsn irdelemeden
kendi bak alarna gre bir deerlendirme yapmay tercih etmektedirler.
Bundan dolay eseri kullanlan bir seyyahn seyahat amac ve sosyo-politik
stats, dier bir ifade ile sahip olduu bilgi birikimi ve mesleki zelliklerinin
495
gz nnde tutulmas ve seyahatnameler ise kaynak alnrken eletirel bir bak

as ile deerlendirilmesi gerekmektedir (Faroqhi 1999: 110)
f) Grsel Kaynaklar
Tm bu yazl nitelikte kaynaklarn yannda ehir tarihine k tutabilecek bir
dier nemli kaynak da grsel malzemelerdir. Zira ehir meknnn
gzlemlenmesi ve bu gzlemi tasvir etme istei ehir tarihinin en erken
dnemlerinden beri vardr. Konu hakknda gzel bir alma hazrlayan Ebele
gre ehir tarihlerinin grsel kaynaklar Osmanl ehir tasvirleri ve topografik
resimler; Osmanl mimar planlar; Avrupal kaynaklar; Oryantalist resim ve
fotoraflardan mteekkildir (Ebel 2005: 488). Bunlardan ilki yani ehir tasvirleri
ve topografik resimler klasik dnemde ortaya konulan askeri deniz haritalar,
seferlere veya askeri haritalarda, Osmanl kronikleri ve yazmalarna yansm
ehir tasvirlerinden olumaktadr. Ebelin ikinci olarak deindii Osmanl mimari
planlar ise, her ne kadar ok az gnmze ulasa da Osmanl mimarlar ve
tarihilerince retilip gnmze ulaan ariv malzemeleri, hesap defterleri,
kadastro kaytlar, biyografik ve topografik eserler gibi ehir tarihinin yazl
kaynaklar ile birlikte kullanldnda, Osmanl dnemi ehir planlama srecinin
anlalmasna katk yapacak mahiyettedir (Ebel 2005: 4498-499). Bu yerli
kaynaklarn yannda Ebelin Avrupal kaynaklar olarak nitelendirdii 15.
yzyldan itibaren popler hale gelen kubak ehir grnmleri zellikle
stanbulun ehir yapsn anlamamz asndan nemlidir. Bunun yannda dier
Osmanl ehirleri iin bu kaynaklarn yeterli olduunu sylemek yanltr. Bu
eksiklik ksmen seyahatname literatrnde artn grld 18. ve 19.
yzyllarda deimeye balamtr. zellikle panoramik ehir manzaralar
eklinde karlatmz bu grsel malzemeler ncelikle izimler, daha sonra
gravrler ve nihayetinde de fotoraf eklinde karmza kmaktadr. Bu
bakmdan zellikle oryantalist tasvirler eklinde ifade edilen ve batl seyyah ve
ressamlarn ortaya kard grsel malzemeler bilhassa almamzn
odakland Tanzimat dnemi Osmanl ehirlerinin yegne grsel kaynaklardr.
Grsel malzemenin en zengin olduu bakenti darda tutacak olursak, zellikle
seyyahlarn seyahat gzerghndaki yerleim yerlerinin gravrlerini de yaptklar
grlr. Bu gravrler ehirlerin yerleim alan, bykl ve geliimlerini
anlamamz asndan olduka nemlidir. Bunlarn yannda seyyah ya da
beraberindeki ressamn ehir hayatnn deiik kesitlerini, sokaklar, nemli dini
ve ticari yaplar, saraylar ve konaklar, eski tarihi kalntlar, baheler, mezarlklar,
emeler ve meydanlar grsel olarak yansttklar da grlmektedir (Ylmaz
2013a: 600). Bu bakmdan ehir tarihine canllk kazandran bu grsel
496
malzemelerin de her trden yazl vesika ile bir arada deerlendirilmesi ehirlerin
meknsal yaplarndaki deiimin daha iyi anlalmasnda katk yapacak
niteliktedir.
19. yzyln ortalarndan itibaren bakent stanbul fotoraf ile tansa ve bu
dnemden sonra pek ok fotoraf ortaya ksa da Osmanl lkesinde manzara
fotorafl olan kartpostallarn en yaygn kullanm 19. yzyln sonlar ve 20.
yzyln balardr. Bunda da nemli bir Avrupa etkisi vardr. Bu dnemde artan
Bat Avrupa etkisiyle balantl olarak gerek bakentte gerekse de dier ehirlerde
seyyah, bykeli, tccar, mavir, finansr gibi yabanclarn says artyordu. Bu
yabanclar Avrupal ziyaretiler, Avrupada henz yerlemekte olan kartpostal
gnderme alkanln Osmanlya da getirmiler ve Osmanl ehirlerindeki ticar
fotoraflar bu piyasaya ynelmilerdi (Ebel 2005: 512). Bu balamda dnyann
en byk fotoraf koleksiyonlarndan biri olan ve Yldz Albmleri olarak bilinen
II. Abdlhamidin fotoraf arivi Osmanl devletinin o zamanki snrlarndan 35
bin fotoraf barndran koleksiyona da deinmek gerekir. Bu koleksiyonda
Osmanl ehirlerine ilikin olarak ehir fotoraflar, resmi binalar, okullar,
camiler, askeri ve sivil yaplar, limanlar, tersaneler, demiryollar, arlar,
pazarlar, mahalleler ve ehirdeki nemli meydanlar gibi meknlara dair
fotoraflar yer almaktadr. Bu bakmdan Tanzimat dneminin sonlarna doru bu
zengin fotoraf kaynaklar Osmanl ehirlerinin canl birer ariv kayna olarak
pek ok adan kayda deer bir zenginlik oluturmaktadr. Bu sayede, yine
Ebelin deyimiyle, ariv kaynaklar, yazl ve materyal verilerin yannda grsel
kaynaklarn bir arada kullanm ehri gerekten grmek iin yaplmas gereken bir
yntemdir.
Sonu Yerine
Yukarda genel hatlar ve kullandklar kaynaklar erevesinde Trkiyede
ehir tarihi almalarnn klasik dnemden Tanzimat dnemine kadar geirmi
olduklar deiim ortaya konulmaya allmtr. Tanzimat dnemi ehir tarihi
almalarnda grld gibi, bu dnemdeki almalarn byk oranda
temettuat saymlarna bal olarak geliim gsterdikleri; fakat yava yava daha
geni kaynaklara yer veren almalarn da ortaya kt grlmektedir. phesiz
Tanzimat dnemi ehir tarihinin kaynaklar nceki dnemler ile mukayese
edilmeyecek kadar zengindir. Mevcut ehir tarihi almalarnda henz belirli bir
ablonun ortaya konulamamas da ksmen bu zenginlikten ileri gelmektedir.
Oysaki almalarn byk bir ksm halen daha bir arada ve mukayeseli biimde
kullanlmas gereken eriyye sicilleri, temettuat saymlar ve salnameler gibi
497
kaynaklarn birine arlk vermek suretiyle belirli ve snrl kaynaklar zerinden

ekillenmektedir. phesiz gerek bir Tanzimat ehir tarihi ortaya koymak iin
yukarda belirttiimiz kaynaklarn tek bir eser iin kullanm ou aratrmacnn
ekinecei zorlu bir yntemdir. Fakat merkezden gelen reformlarn etkisiyle batl
bir nitelik kazandrlmak istenilen gerek bir Tanzimat ehrini anlamak iin hem
saydmz bu yerli hem de yabanc kaynaklarn ortaya koymu olduklar
zenginliin fark edilmesi gereklidir.
ehir tarihine ynelik almalarn yukarda verdiklerimizden ok daha
zengin olduu muhakkaktr. Fakat tm bu kaynaklarn burada deerlendirilmesi
mmkn olmad iin dnemlerine ilikin baz rnek almalar erevesinde bir
deerlendirme yaplmtr. Ayrca kaynaklar asndan bakldnda sralam
olduumuz bu kaynaklarn dnda allan ehir ve dneme bal olarak baka
kaynaklarn olabilecei de gz ard edilmemelidir. Bunlara baz rnekler vermek
gerekirse; stanbulda yaynlanan Dou Ticaret Yllklar/Annuaire Orientaledu
Commerce; ngiltere rneinde Accountsand Papers veya Diplomatic and
Consular Reports ad altnda; Fransa rneinde ise Annalesdu Commerce
Exterieur gibi ehirlerin iktisadi yaplarn anlatan yllk raporlar; Tanzimat
dneminde ehir hayatn ekillendiren Sokaklara Dair Nizamname ve Turk
ve Ebniye Nizamnamesi gibi ynetmelikler; yerel basnn dier bir rn olan
sreli yaynlar; 19. yzyl Osmanl tarihleri, zellikle ehirlerdeki yabanc okul,
dispanser ve hastane gibi kurumlarn bilgilerinin yer ald ABCFM veya dier
Katolik misyoner tekilatlarnn arivleri vs.
Sonu olarak, Tanzimat dnemi Osmanl ehir tarihlerinin sunmu olduu bu
zenginliin tam olarak kefedildiini sylemek zordur. Yukarda da ifade edildii
gibi, yerli kaynaklarn hemen hemen tmnn deiik yntemlerle kullanld
ehir tarihi aratrmalarnn en azndan yabanc kaynaklara sahip olan ehirler
rneinde yabanc arivlere ynlenmesi gerekmektedir. Bunun iin ncelikli
olarak ehir tarihi almalarna balamadan nce aratrmaclarn
bavurabilecekleri ve mevcut envanteri ortaya koyan almalarn ortaya
konulmasnn bu dneme ilikin almalarn niteliini mspet ynde
etkileyeceine phe yoktur.
498

KAYNAKLAR
ACUN, Fatma, (2000),Osmanl Tarihinin Genileyen Snrlar: Defteroloji", Trk
Kltr ncelemeleri Dergisi, S. 1, s. 319-332
ADIYEKE, Nuri, (2000), Temettuat Saymlar ve Bu Saymlar Dzenleyen
Nizamname rnekleri, OTAM, S. 11, s. 771-772.
AFYONCU, Erhan, (2003), Trkiyede Tahrir Defterlerine Dayal Olarak Hazrlanm
almalar Hakknda Baz Grler, TALD, C. 1, S. 1, 2003, s. 267- 286.
AKTRE, Sevgi, (1981), 19. Yzyl Sonunda Anadolu Kenti, Ankara: ODT Mimarlk
Fakltesi Basmevi.
AKYILDIZ, Ali, (2006), Tanzimat Dneminde Belgelerin ekil, Dil ve Muhteva
Ynnden Geirdii Baz Deiiklikler (1839-1956), Tanzimat Deiim Srecinde
Osmanl mparatorluu, (Ed. H. nalck-M.Seyitdanlolu), Ankara: Bankas
Yaynlar, s. 407-418
ALKILI, Dndar, (2013), Srmene Nfus Defteri (Arakl - Kprba - Srmene 1834),
stanbul: Aliolu Yaynevi.
ANASTASSIADOU, Meropi, (2001), Tanzimat anda Bir Osmanl ehri Selanik, ev.
Ik Ergden, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
EL-AYBET, Glgn, (2003), Avrupal Seyyahlarn Gznden Osmanl Dnyas ve
nsanlar (1530-1699), stanbul: letiim Yaynlar.
AYDIN, Suavi vd. (2005), Kk Asya'nn Bin Yz: Ankara, Ankara: Dost Kitabevi.
BARKAN, mer Ltfi, (1953), Tarih Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi,
Trkiyat Mecmuas, S. X, s. 1-27.
_____, (1940), Trkiye'de mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve Arazi Tahrirleri
ve Hakana Mahsus statistik Defterleri-I-II, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi
Mecmuas, II/1(1940), s. 20-59, II/2, s. 214-247.
Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi (2000), stanbul: Devlet Arivleri Genel Mdrl
Yaynlar.
BAYRAKTAR, Dursun, (2009), Tanzimat'n lk Yllarnda Bolu: erye Sicilleri 1833-1850,
Bolu: Bolu Halk Kltrn Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar.
BEHAR, Cem (1998), Sourcespour la dmographiehistorique de l'empireottoman:
Lestahrirs (dnombrements) de 1885 et 1907, Population (French Edition), C. 3,
S.1/2, s. 161-177.
_____, (1996), (Haz.), Osmanl mparatorluu'nun ve Trkiye'nin Nfusu 1500-1927, C. 2,
Ankara: T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits Yaynlar.
BERL, Mehmet, (2005), Orta Karadeniz Kentleri Tarihi I - Tokat (1771 - 1853), Tokat:
Gaziosmanpaa niversitesi.
BEYAZIT, Yasemin, (2013), Hurufat Defterlerinin ehir Tarihi Aratrmalarndaki
Yeri, HistoryStudies, C. 5, S. 1, s. 39-69.
BOSTAN, Hanefi, (2000), 15 - 16. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisadi Hayat,
Ankara: TTK.
CANBAKKAL, Hlya, (2009), 17. Yzylda Ayntab, Osmanl Kentinde Toplum ve Siyaset,
stanbul: letiim Yaynlar.
499

CEYHAN, Muhammed (2011), Tanzimat Dnemi Sonras eriyye Sicil Defterlerinin
Muhteva ve Diplomatik Adan Tahlili, OTAM, S. 29, s. 49-82.
CEYLAN, Ebubekir, (2011), TheOttomanOrigins of Modern Iraq: Political Reform,
Modernizationand Development in theNineteenth Century Middle East, London:
TaurisAcademicStudies.
AKAR, Enver, (2003), XVI. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566), Elaz: Frat
niversitesi Orta-Dou Aratrmalar Merkezi.
AKIR, Merve, (2006), Osmanl ehir Tarihinin Ariv Kaynaklar: zmit rnei, Marmara
niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Yaynlanmam Yksek Lisan Tezi.
EVKEL, Nuri, (1999), XVIII. Yzyln Yarsnda Kbrs'n Siyasi, dari, Toplumsal ve
Ekonomik artlar, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.
INAR, Hseyin, (2000), 18. Yzyln lk Yarsnda Ayntab ehrinin Sosyal ve Ekonomik
Durumu, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora
Tezi, stanbul.
DESMET-GREGOIRE, Helene, (1991), Byl Divan, 18. Yzyl Fransa'snda Trkler ve
Trk Dnyas, stanbul: Eren Yaynclk.
DIVRAK, Uysal, (2012),
XVIII. Yzyln lk Yarsnda ankr Kazs, Atatrk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Erzurum.
DUMAN, Hasan, (1999), Osmanl Slnmeleri ve Nevslleri Bibliyografyas Toplu
Katalou, c. I, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
EBEL, Kathryn A., Osmanl ehir Tarihinin Grsel Kaynaklar, TALD, C. 3, S. 6, s.
487-515.
ELBOL, Numan, (2007), Osmanl mparatorluunda Nfus Meselesi ve Demografi
Aratrmalar, Sleyman Demirel niversitesi ..B.F. Dergisi, C. 2, S. 12, s. 138-139.
EMECEN, Feridun M. (1991) , Sosyal Tarih Kayna Olarak Osmanl Tahrir
Defterleri, Tarih ve Sosyoloji Semineri 28-29 Mays 1990 Bildiriler, stanbul, s. 143156
_____, (1989), XVI. Asrda Manisa Kazs, Ankara: TTK.
EMROLU, Kudret , (2002), Vilayet Salnamelerine Gre Trabzonda Brokrasi ve
Eraf, Kebike, S. 14, s. 155-172.
ERDNMEZ, Celal, (2004), eriyye Sicillerine Gre Kbrsta Toplum Yaps (1839-1856),
Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam
Doktora Tezi, Isparta.
ERGEN, zer, ( 1988), ehir Tarihi Hakknda Baz Dnceler, Belleten, C. 52, S.
203, s. 667-683.
ERGEN, zer, (1995), Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk: XVI. Yzylda
Ankara ve Konya, Ankara: Ankara Enstits Vakf Yaynlar.
ERYILMAZ, Songl, (2007), 928-936 Numaral Ayniyt Defterlerine Gre Trabzon Vilayeti,
Gaziosmanpaa niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, Tokat.
FAROQHI, Suraiya, (1999), AproachingOttomanHistory, Cambridge:Cambridge
UnivcersityPress.
500

FEYZOLU, Hamiyet Sezer (2010), Tanzimat Dneminde Kadlk Kurumu, stanbul:
Kitabevi.
GLER, brahim, (1992), XVIII. Yzyln lk Yarsnda Sinop (dari Taksimat ve Ekonomik
Tarihi), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Yaynlanmam
Doktora Tezi, stanbul.
GNDZ,
Ahmet, (2003), Osmanl daresinde Musul (1523-1639), Elaz:
FiratUniversitesi Orta-Dogu Aratrmalar Merkezi.
GNE, Mehmet, (2003), XVIII. Yzyln kinci Yarsnda Karahisar- Sahib Sanca
(er`iyye Sicillerine Gre), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.
GRHAN, Veysel, (2012), XVIII. Yzylda Mardin ehri, Gazi niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.
HAYKIRAN, Aysun, S., (2011), Bir Kent Bir Dnem XIX. Yzyl Aydn Kent Tarihi
almalar, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Tarihilik ve Tarih Yayncl
Sempozyumu, 18-20 Mart 2010, ed. Mehmet z, Ankara: TTK, s. 335-357.
ZGER, Ahmet Zeki, (2005), Osmanl Salnamelerinin ehir Tarihi Bakmndan
nemi, TALD, C. 3, S. 6, s. 539-552
KANKAL, Ahmet, (2004), Trkmenin Kaidesi Kastamonu, Ankara: Zafer Matbaas.
KARA, Adem, (2005), 19.Yzylda Bir Osmanl ehri-Antakya, stanbul: IQ Kltr Sanat
Yaynclk.
KOCABAOLU, Uygur (2004), Majestelerinin Konsoloslar ngiliz Belgelerine Gre
Osmanl mparatorluundaki ngiliz Konsolosluklar (1580-1900), stanbul: letiim
Yaynlar.
KOCABAOLU, Uygur-BRNC, Ali, (1995), Osmanl Vilayet Gazete ve Matbaalar
zerine Gzlemler, Kebike, S. 2, s. 101-122.
KK, Cevdet, (1975), Tanzimat Devrinde Erzurum, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Tarih Blm Sona Tarihi Krss Yaynlanmam Doktora Tezi,
stanbul.
KTKOLU, Mbahat, (1995), Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarih Kaynaklarndan
Temettu Defterleri, Belleten, C. LIX, S. 225, s. 395-412.
_____, (1983), Osmanl ktisad Tarihi Bakmndan Konsolosluk Raporlarnn
Ehemmiyet ve Kymeti, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Gney-Dou
Avrupa Aratrmalar Dergisi, S. 11-12, s. 151-166.
LOWRY, Heath W., (2001), Trabzon ehrinin slamlamas ve Trklemesi (1461-1538),
stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar.
_____, (2004), Seyyahlarn Gzyle Bursa 13261923, ev. Serdar Alper, stanbul:Eren
Yaynlar.
MADRAN, Emre, (1985), Seyahatnamelerde Anadolu Kenti, IX. Trk Tarih Kongresi,
21-25 Eyll 1981, c. III, Ankara: TTK, s. 1303-1322.
MROLU, smet, (1975), 16. Yzylda Bayburt Sanca, stanbul: ler Matbaas.
MUMAL, Hseyin, (2005), XIX. Yzyln lk Yarsnda Beyehir ve evresi'nin Sosyal ve
Ekonomik Yaps, (1790-1864,
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler
EnstitsYaynlanmam Doktora Tezi, Konya.
501

ORTAKI, Altu, (2011), er'yye Sicillerinden Hareketle 19. Yzyldan 20. Yzyla
Geerken orum'da Meslekler, Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,
S. 1, s. 105-116.
Z, Mehmet, (2005), Osmanl Klasik Dneminde Anadolu Kentleri, TALD, C. 3, S.
6, s. 57-88.
ZCAN, Selim (2007), Tanzimat Dneminde Sinopun Sosyal Ekonomik Durumu,
Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora
Tezi, Samsun.
ZER, lbeyi, (2000), Darende, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri, stanbul: Mega
Basm.
ZGER, Yunus, (2008), XIX. Yzylda Bayburt, stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk.
ZL, Zeynel, (2007), Tanzimat Dneminde Anadoluda Kr ve Kent Hayat, Ankara:
Berikan Yaynlar
ZTRK, Said, (1996), Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, stanbul: Kitabevi
Yaynlar.
_____, (2003), Trkiye'de Temettuat almalar, TALD, C. 1, S. 1, s. 287-304.
ZTRK, Ycel, (2000), Osmanl Hakimiyetinde Kefe 1475-1600, Ankara: Kltr
Bakanl.
SAMAN, Hasan, (2006), Tanzimat Devri'nde Kbrs (1839-1878), Hacettepe niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.
SERTOLU, Mithat, (1955), Muhteva Bakmndan Baveklet Arivi, Ankara: TTK.
AHN, Hac Haldun, (2012), orum Nfus Defterleri (1837)-(1844), orum: orum
Belediyesi'nin Kltr Yayn.
TA, Hlya, (2014), XVII. Yzylda Ankara, Ankara: TTK.
TEKEL,lhan, (2006), Trkiyede Kent Tarihi Yazm zerine Dnceler, VIIIth
International Congress on theEconomicandSocialHistory of Turkey, ed. Nurcan Abac,
Morrisville: LuluPress, s. 71-82.
TURGAY, A. ner, (1974), International Politics, Economic Development andSocialChange
in Trabzon in theNineteenth Century, UnpublishedDoctoralDissertation, University
of Wisconsin-Madison Graduate School, Wisconsin.
UUR, Yunus, (2003), Mahkeme Kaytlar (eriye Sicilleri): Literatr
Deerlendirmesi ve Bibliyografya, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, C. I, S.
1, s. 305344.
LKER, Necmi, (1974), The Rise of zmir, 1688-1740, Michigan niversitesi
Yaynlanmam Doktora Tezi, Michigan.
NAL, Mehmet Ali, (1989), XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), Ankara: TTK.
VARLIK, Blent, (1985), Yerel Basnn ncs: Vilayet Gazeteleri, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 1, stanbul: letiim Yaynlar, s. 99-102.
YEDYILDIZ, B.,Z, M., STN, ., (1991), Ordu Yresi Tarihi'nin Kaynaklar I - 1455
Tarihli Tahrir Defteri, Ankara: TTK.
_____, (2002), Ordu Yresi Tarihinin Kaynaklar II - 1485 Tarihli Tahrir Defteri, Ankara:
TTK.
_____, (2002),Ordu Yresi Tarihinin Kaynaklar III -1520 Tarihli Tahrir Defteri, Ankara:
TTK.
502

YILMAZ, zgr, (2014), Tanzimat Dneminde Trabzon, stanbul: Libra Kitaplk ve
Yaynclk.
______, (2013a), Osmanl ehir Tarihleri Asndan Yabanc Seyahatnamelerin
Kaynak Deeri, Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XXVIII, S. 2, s. 587-614.
______, (2013b), Seyyahlarn Kaleminden Bir Kentin Kimlii: 19. Yzyl Trabzonu
rnei, Gemiten Gnmze Seyahatler ve Seyahatnameler, Ed. M. Ali Beyhan,
stanbul: Kitabevi Yaynlar, s.111-140.
YILMAZELK, brahim, (1995), XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840),
Ankara: TTK.
YRK, Saim, (2011), XVIII. Yzyln lk Yarsnda Adana, Atatrk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Erzurum.
YKSEL, Ayhan, (2013), Tirebolu Kazas Nfus Defteri,& Tirebolu, Espiye, Yaldere,
Gce, Nfus Kaytlar (1835-1847), stanbul: Ar Sanat Yaynevi.
503
504
SKDAR BULGURLU MAHALLESNDE 1906 TARHL

SON OSMANLI NFUS TAHRR (SAYIMI)
Necat ETN*
zet
Osmanl idari tekilatnda Kocaeli sancana bal Gebze nahiyesi snrlar iinde yer alan
ve belgelerde kimi zaman bir mahalle kimi zaman ise bir ky olarak geen Bulgurlu, kazai
adan ise ayn sancaa bal skudar kadlna tabi idi. Bu almada, Osmanl
kaynaklarnda ilk kaydnn 1530 tarihli Tapu Tahrir defterlerinde geen Bulgurlu'nun 16 ve
17. yzyllardaki nfus deiimlerine deinilecek ve 1906 Nfus Esas Defterine gre
mahallenin nfus yaps irdelenecektir.
Anahtar Kelimeler
skdar, Bulgurlu Mahallesi, nfus saym, hane.
THE LAST OTTOMAN POPULATION CENSUS OF 1906 IN

USKUDAR BULGURLU NEIGHBOURHOOD
Abstract
Bulgurlu being referred to as a village or a neighbourhood in the documents, used to be a
unit within the boundaries of Sanjak of Kocaeli, Nahiye of Gebze in the Ottoman
administrative organisation, and this unit was depended on the Kadji of Uskudar in the same
Sanjak. In this study, in Bulgurlu recorded first in the Ottoman documents in the Deed Book
of 1530, population changes in the 16 and 17th centuries will be mentioned and the structure
of the population will be discussed thanks to the data of 1906 Population Census Records.
Keywords
Uskudar, Bulgurlu Neighborhood, census, house.
Uzman retmen, Yerel Tarihi Torbal zmir, ncetin1963@gmail.com
505
Bulgurlu ad: Bir takm eserlerde Bulgullu, Burkullu ve Bulgurlu adnn

Bulgurdan tremi olmas kuvvetlidir. Bulgurlu'nun ne zaman kurulduu kesin
olarak belli deildir. XV. yy.dan itibaren kaynaklarda sk sk rastlanmaya balar.
Bulgurlu kynn gelimesi Aziz Mahmut Hdai'nin buraya gelmesinden sonra
hz kazanmtr(Ceylan 2003:180,185,186).
Bulgurlu, stanbul Anadolu akasndaki ilesi skdarn mahallesidir. Bugn
Bulgurlu Mahallesinin kuzeyinde ile Otoyolu ve Tantavi Mahallesi, dousunda
Namk Kemal Mahallesi, gneyinde Esatpaa Mahallesi, Cumhuriyet Mahallesi
ve Esenevler Mahallesi, batsnda Kskl Mahallesi bulunur. Acbadem, Kskl,
Cumhuriyet ve nalan ile Ataehir'e bal Namk Kemal ve Fetih mahalleleri
arasnda
yer
alan
tarihi
kyn
etrafnda
gelien
mahalledir[http://emlakansiklopedisi.com/wiki/bulgurlu-mahallesi-uskudar (e.t.
20/7/2014)].
Osmanl idari tekilatnda Kocaeli sancana bal Gebze nahiyesi snrlar
iinde yer alan Bulgurlu ky, kazai adan ise ayn sancaa bal skdar
kadlna tabi idi (Yazc skdar, A, XIII, s.127-131). Bulgurlu, idari
bakmdan
belgelerde kimi zaman mahalle kimi zaman ise ky olarak
gemektedir. Bulgurlu Mahallesi ile ilgili olarak Osmanl kaynaklarnda ilk kayt
1530 tarihli Tapu Tahrir defterinde skdarda toplam sekiz mahallenin
iersinde gemektedir. Bu mahalleler mret-i Mehmed Paa, Kepe, Hergele
(Salacak), Hamza Fakih, Dvud Paa, Geredeli, Bulgurlu, Selman Aa
mahalleleridir. Mahallenin nfusu 16.yzyln ilk ereinde 37 hene 14
mcerred, 8 muaf, 59 neferdir (tahmini nfusu: 37 hane X 4 =148 + 14 mcerred +
8 muaf + 59 nefer, Toplam: 229 kii). Kanuni Sultan Sleyman dnemindeki
sayma gre 75 erkek nufusun kaytl olduu Bulgurlu kynde 54 vergi
mukellefi bulunuyordu. Ayn yzyln son eyreinde ise nfus azalarak 23
haneye gerilemitir (Tahmini nfus : 23 hane X 4 = 92 + 14 mcerred +8 muaf + 4
nefer, Toplam:118 kii) . 17. yzyln ilk eyreinde nfusu azalmaya devam
ederek 13 haneye dmtr (Tahmini nfus: 13 X 4 = 52 + 2 muaf + 15 nefer,
Toplam:69 kii)( Gne 2004:42-57).
506

16-17.yy.da skdar Mahalleleri (Tablo.1)( Gne,42-57)1
1- M. maret-i Mehmed Paa n.d. Cami

(TT. 436 ve KK. 49da M. maret-i Mehmed Paa)
Nefer TT.436
Nefer KK.49
Hane TT.438
Hane TT.436
Hane KK.49
Mcerred TT.438
Mcerred TT.436
Mcerred KK.49
Muaf TT.438
Muaf TT.436
Muaf KK.49
Nefer TT.438
Mahalleler
40 40 16 10 20 5 11 11 8 61 71 29
2- M. Eyerci/ Eberci (?TT. 436 ve KK. 49da

rice/Eyrice/Ey/brence n.d. Kepe)
3- M. Hergele (TT. 436da nam- dier Salacak)
20 36 16 3 10 3 5 3 2 28 49
13 12
7 6 4 7 6 2 7+9* 24
4- M. Hamza Fak (TT. 436 ve KK.49da Hamza Fakih) 8 24 20 2
21
3 12 4 13 36 24
5- M. Davud Paa
18 5 8 4 2 1 7 2 4 29 9 13
6- M. Geredel (TT. 438de Geredul /Geredler)
13 18 7 3 10 3 5 4 1 21 32 11
7- M. Bulgurlu
37 23 13 14 14
8- M. Selman Aa
20 19 23 7 3 1 4 5 1 31 27 25
8 8 2 59 45 15
9- M. Emir-i Ahur
33
47
10- M. Glfm
22 24
7 3
6 3
35 30
11- M. Hasan Aa
37 36
15 6
7 5
59 47
12- M. Hac Mehmed
17 6
6 3
4 3
27 12
13- M. Evliya Hoca
23 16
11 2
14 6
48 24
14- M. Abdullah Hoca
11
15- M. Toygr Hamza
25 15
4 1
35 16
Ahmet Gne, agm, s. 55.
507

5 1
4 3
36 46
17- M. Cami-i Sultaniyye
46 26
9 2
2 1
57 29
18- M. Solak Sinan Bek (KK. 49da M. Solak Sinan)
16 18
9 3
3 4
28 25
15
16
12
19- M. Ahmed elebi-i Trabzoni
14
20- M. Torbal
12
21- M. sfendiyar
11
169
429
323
50
141
35
50
106
52
Yekn
676
410
27 42
269+9
16- M. Hayreddin avu
skdar nfusuna ksa bak: XVII. yzyln ilk eyreinde bugnk

skdar snrlar iinde on sekiz mahalle, yedi ky ve bir zviye ile birlikte
toplam yirmi alt yerleim yeri vard. Ayn yzyln banda kasabada 375 hne ve
otuz be bekr erkek, kylerde ise 265 hne ve 111 bekr erkek olmak zere
tahminen 3350 kii bulunmaktayd. skdara ait 1260 (1844) tarihli nfus
defterlerine gre yaklak 17.200 erkek nfusun mevcut olduu, tahmin saynn
34.500 civarna olduunu sylenebilir. 1876da bugnk skdar ilesini
evreleyen alanda krk iki mahalle ve drt ky vard, bu yerleim yerlerinde
toplam 7142 hne mevcuttu. 1882de skdarda evlerde 7795 erkek ve 10.691
kadn, tekkelerde 242 erkek, 200 kadn, medreselerde yirmi bir erkek,
dkknlarda 1752 ve hanlarda 126 erkek, gmenlere mahsus ikametghlarda
1674 erkekle 193 kadn mslman yayordu. Bu tarihte Rumlar dkkn ve
hanlarda bulunanlarla birlikte 2722 erkek ve 1923 kadndan, Ermeniler 3923 erkek
ve 3345 kadndan meydana gelen bir nfusa sahipti (kadn ve erkek toplam
36.350 kii). Nfusun % 67si mslmanlardan, % 13 Rumlardan, % 20si
Ermenilerden teekkl ediyordu (Karpat 2003: 241). skdarn 1894te merkez
nfusunun 82.400 ve Kuzguncukun 7624 kii olmak zere toplam 90.000 kiiye
ulat belirtilir (Behar 1996: 72). 1914te 70.447 mslman, 19.832 Rum, 13.296
Ermeni, 6836 yahudi, 31 Rum Katolik ve 653 Ermeni Katolik toplam 111.095
kiinin kasabada yaad anlalr (Karpat 2003:208-209). Mahalle kaytlar XIX.
yzyln ikinci yarsndan itibaren skdarn Balarba, Altunizade, Acbadem
ve Haydarpaa istikametine doru bydn ortaya koyar. 1878-1879
Osmanl-Rus Harbinden (Doksan Harbi) sonra skdarn nfusu dardan
508
gelen glerle birlikte altm yl ierisinde % 200 orannda art gsterdi.

Cumhuriyet dneminde skdarda 1935te 57.000 kii yayordu. 1970te krk iki
mahallede 120.000 kii, 1990da krk yedi mahallede 396.000 kii, 2000de elli bir
mahallede 495.000 kii bulunuyordu(Bostan, TDV/42: 367, 368). 1970 ylnda
Bulgurlu Mahallesinin 1947 kiinin yaad tespit edilmitir (Konyal 1976: 39) .
1947 ylnda toplam 286 hanede 1985 kii yaamaktadr ( Hi: 3313).
Osmanl Devletinde Genel Nfus Saymlar ve R.1320-21 (M.1904-5) Saym
Hakknda Ksa Genel Bilgi: Osmanl Devletinde 1831 ylnda yaplan genel nfus
saymnda sadece erkekler yazlmtr. 1265 ylnda yaynlanan Sicil-i Nfus
Nizamnamesi ile her kazada bir nfus komitesi kurulmutur. Nizamnameye
gre saymda bir heyet grevlidir. Heyeti bir nfus memuru, bir papaz, bir
haham grevlisi, bir subay ve belediye meclisinden ve kaza idare meclisinden
birer ye oluturmaktadr. Bylece nfus mdrlkleri kurulmu, saym
yaplanlara da birer nfus tezkiresi verilmitir. 1265 ylnda balayan yeni saym
1889 ylnda bitirilmitir. Ancak istatistii 1897de yaynlanabilmitir. En son en
esasl ve kapsaml yazm ise 1316 ylnda karlan "Sicil-i Nfus Nizamnamesi"ne
gre 1903 ylnda balanan ancak 1906 ylnda bitirilen yazmdr. Bu yazm
kaytlar u an Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn nfus kayt ilemlerinde
dayanak olarak esas tekil etmektedir. Bu saym Bayndr blgesi iin en son
yersel/yerel nfus saym olma zelliini tamaktadr. Ancak dierlerinden farkl
olarak, her idari birimin nfusu geniliine gre defterlere yazld, devletin
snrlar iindeki tm bireylerin kayda alnd, saym yaplan her vatandaa
nfus tezkeresi hazrland, her idari birimdeki her haneye ayr hane (Gyn
1979:331348) numaras verildii, en esasl saymdr (Bilgi 1999: 117-124). Ancak
etnik aznlk olanlar, (rnein Rum, Ermeni gibi) bu saymda ayn deftere deftere
yazlmam, her etnik millet iin ayr bir defter tutulmutur.
skdarn tarihi mahallelerinden olan Bulgurlu Mahallesi nfus esas defter
kaytlarna gre 1906 (rumi 1322) ylnda Bulgurlu'da son nfus tahriri/saym
yaplmtr. 1906 yl tahriri defterinin asl Nfus ve Vatandalk leri Genel
Mdrlne topland iin incelenememitir. Bulgurlu nfus esas defteri
skdar nfus mdrl arivinde bulunmaktadr. 1906 yl tahrirde mahallede
36 nfus hanesinde 56 erkek 50 bayan olmak zere toplam 116 kiinin
saym/tahriri yaplmtr. Hane halk en kalabalk aile 10 kii ile hane: 6 soyad
AKKAYA olan ailedir. 36 hane reisinin 27'si stanbul , 3 kii bugn Bulgaristan
snrlar iersinde kalan Karnabad, Hasky, dierleri Bor, Hamidiye , Zeytun ve
Harput doumludur. En yal hane reisi hane:10 1825 yl doumlu "Hseyin
509
olu Halil'dir. 36 hanenin 28 hanenin Soyad kayd akken 8 hanesinin nfus

kayd "kapal kayt" konumunda olup ilem grmemektedir. Hane reislerinin
ortalama ya 44'tr.
Tahrirdeki ya
Doum yeri
SKDAR BULGURLU MAHALLES NFUS ESAS DEFTER ZET

1906)(Tablo.2)
Cilt 11 (Tahrir yl:
stanbul
1831
75
Mehmet
stanbul
1880
26
Etem4
Mehmet
stanbul
1869
37
Hseyin5
Halil
stanbul
1864
42
Ahmet Refik6
Tahir
stanbul
1879
27
Mustafa7
Abdi
stanbul
1866
40
10
Ahmet 8
Hseyin
Karnabad9
1861
45
Hasan10
Mustafa
stanbul
1841
65
Halil11
Hseyin
Hasky
1857
49
10
Halil12
Hseyin
stanbul
1825
81
Selim13
Toplam
Mehmet
Cemal3
Bayan
Sleyman2
Erkek
Do. Yl
Babas
Hane
Hane reisi
11
Sleyman
Halil
stanbul
1891
15
12
Ahmet14
smail
stanbul
1856
50
13
Talat15
Mehmet
stanbul
1873
33
Hane konumu:Kapal kayt.

Aile soyad: DENZKESEN.
4 Aile soyad: ORAK.
5 Hane konumu:Kapal kayt.
6 Aile soyad: SALPAR.
7 Aile soyad: AKKAYA.
8 Aile soyad: CEYLAN.
9 Bulgaristann dousunda bugn Karnobat adn tayan eski bir Osmanl kaza merkezi.
11 Aile soyad: TATAV.
12 Aile soyad: DMEN. Vatandalktan kmtr (1964).
13 Aile soyad: UMAYMAN.
2
3
510

Sadettin
14
Tahir16
Emin
stanbul
1851
55
15
Tevfik17
Rza
stanbul
1854
52
16
Tevfik18
Rstem
stanbul
1869
37
17
Mashar19
Ahmet
stanbul
1887
19
18
Faik20
Mehmet
stanbul
1852
54
19
Mehmet21
stanbul
1875
31
20
Mehmet hsan22
mer
Mehmet
Emin
stanbul
1869
37
21
Mehmet23
Rfat
stanbul
1864
42
22
Nuri24
Bekir
Hamidiye
1873
33
23
Neet25
Mehmet
stanbul
1843
63
24
Sleyman Srr26
smail Hakk
stanbul
1871
35
25
Ali27
Mehmet
Harput
1856
50
26
Mustafa zzet28
Sait
stanbul
1859
47
27
Hseyin29
brahim
stanbul
1858
48
Aziz30
4
1
28
mer
Sait
stanbul
1844
62
29
brahim31
brahim
Zeytun32
1838
68
30
Muhittin33
Mehmet
stanbul
1859
47
31
Ramazan34
Selim
Bor
1863
43
Aile soyad: YAZICI / DARICALIOLU.

18 Aile soyad: OSKAY.
19 Aile soyad: ZERGN.
20 Aile soyad: STN.
21 Aile soyad: STNKALA.
23 Aile soyad: ENDAL.
24 Aile soyad: GEER.
25 Aile soyad: GNER.
26 Aile soyad: FIKIRIR.
27 Aile soyad: DKMEN.
28 Aile soyad: OKUR.
29 Aile soyad: EREMET.
30 Aile soyad: AKTAN.
32 Kahramanmara'n Sleymanl bucann eski ad.
33 Aile soyad: GNAYTEPE.
34 Aile soyad:DARTAR/DARTAN.
16
17
511

Yusuf35
Halil
stanbul
1846
60
33
smail36
Ahmet
stanbul
1885
21
34
Ali37
Ar
stanbul
1871
35
35
Hasan38
brahim
Karnabad
1867
39
36
Hsn39
Ahmet
Karnabad
1883
23
37
brahim Ethem
Hasan
stanbul

Aile soyad: GRKAN.
37 Aile soyad: RN.
38 Aile soyad: AKASOY.
39 Aile soyad: RNNAMLI.
35
36
512
1838
50
106
56
Top.
44,1
32

KAYNAKLAR
Ariv belgeleri
Bulgurlu mahallesi Nfus Esas defteri, Cilt 11, skdar le Nfus Mdrl arivi.
Aratrmalar
BEHAR, Cem (1996), Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu, 1500-1927,
Ankara.
BLG, Nejdet (Aralk 1999- Ocak), Osmanl Dnemi Nfus Saym Hakknda,Trk
Yurdu, C.1920, , s.117124.
BOSTAN, M. Hanefi, " SKDAR", TDVA/42.s.364-368.
CEYLAN, Mehmet Akif (Aralk 2003), "amlca Tepeleri (istanbul ) ve evresinin
Tarihi Corafyas; Yerlemenin Geliimi ve Mekansal Kullanmn Deiimi
Konusunda Bir Aratrma", Trk Dnyas aratrmalar, Say.147. s.173-204.
GYNC, Nejat (1979), Hane Deyimi Hakknda, .U.E.F. Tarih Dergisi, S.32, s.331
348.
GNE, Ahmet (2004), "16. Ve 17. Yzyllarda skdarn Mahalleleri Ve Nfusu",
skdar Sempozyumu I, Bildiriler, Cilt I, stanbul, s.42-57.
H, Vasf(1963), "Bulgurlu ", Reat Ekrem Kou stanbul Ansiklopedisi,C. 6, stanbul.
KARPAT, Kemal H.(2003), Osmanl Nfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal
zellikleri (trc. Bahar Trnak), stanbul.
KEL, Machiel, " KARNBD",TDVA/ 24. s.490-492.
KONYALI, . Hakk (1976), Abideleri ve Kitabeleriyle skdar Tarihi, Cilt 1, stanbul.
YAZICI, Tahsin, skdar, A/ XIII, s.127-131.
nternet
http://emlakansiklopedisi.com/wiki/bulgurlu-mahallesi-uskudar (e.t. 20/7/2014)
http://www.tdvia.org/dia/ayrmetin.php?idno=240491(1/7/2014)
513
514
OSMANLIDAN CUMHURYETE ALANYANIN DAR

YAPISI (1831-2014)
Ali Rza GNLL *
1.GR
XIII. yzyln ilk yllarnda Alanya (Kalonoros, Korekesion) ve civarndaki
kaleler birer beylik halinde, varlklarn muhafaza etmeye alyorlard 1. Anadolu
Seluklu Sultan I. Aleddin Keykubt 1221 ylnda Alanyay fethederek, Trk
vatan corafyasna katt. Alanya, Sultan I. Aleddin Keykubd ve onun halefleri
zamannda, sultanlarn klk merkezi oldu. Bu sebepten dolay, Alanyada devlet
erknna ait konaklar, medrese, hamam ve baka medeni tesisler ile muhtelif kervansaraylar ina olunmutur2.
Anadolu Seluklu Devletinin son senelerinde, Alanyay, Karamanoullar
almt. 1291 yl banda, Kbrs Kralnn Alanyaya asker karmas zerine, buray istirdat eden Karamanolu Mecdeddin Mahmud Bey , Msr Memluk Sultan
Melik Eref Selahaddin adna hutbe okutmutur3.
Osmanl dneminde Alanyann fethedilmesi grevi Fatih Sultan Mehmed tarafndan, Gedik Ahmed Paaya tevdi edildi. Gedik Ahmed Paa, Alanyay karadan ve denizden kuatt. Kuatmann iddetinden dolay halk, Kl Arslan
Beyden ehrin, Gedik Ahmed Paaya verilmesini istedi. Kl Arslan Bey de,
halkn bu talebi karsnda, Alanyay Gedik Ahmed Paaya teslime mecbur kald. Bu ekilde Alanya, Osmanl mparatorluunun snrlar iine alnd (1471).
Dr. retmen Milli Eitim Bakanl.

brahim Hakk Konyal, Alanya (Aliyye), stanbul, 1946, s.39.
2 bni Bibi, El Evamirl-Alaiye Fil-Umuril -Alaiye (Selukname), Cilt:1, eviren: Mrsel ztrk, Ankara 1996, s.254 vd; Osman Turan, Seluklular Zamanda Trkiye, stanbul 1971, s.355; Ali Rza Gnll,
Merutiyetten Cumhuriyete Alanya (1908-1938), Ankara 2008, s.5 vd.
3 Mkrimin Halil Ynan, Aliye Maddesi, slam Ansiklopedisi, Eskiehir 1997, I/289. ; smail Hakk
Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Ak Koyunlu-Kara Koyunlu Devletleri, Ankara 1984, s.92. ; O. Turan,
age, s.606.
*
515
Alanya, 1481de Tahrir Emini Karamanolu Mehmed b. brahim Bey tarafndan yaplan tahrir de, sancak statsnde mirliva hass olarak kaydedilmitir4
Alanya 1530 ylnda da Anadolu Eyaletine bal bir sancaktr. Bu tarihte
Alanya Sancann (Liva) iki kazas ve bir nahiyesi bulunuyordu. Bunlar Alanya
ve Manavgat Kazalar ile Akseki Nahiyesi idi5. XVI. yzylda yaplan baka bir
tahrirde (1550 yl dolaylar), Alanya Sanca kazaya ayrlmtr. Bunlar; Alanya Kazas, Manavgat Kazas ve Akseki Kazasdr. Bu yzylda Alanyann merkez
hari yedi nahiyesi bulunmaktadr. Bunlar; Alanya, Oba, Mahmutlar, Nalu,
Dimderesi, Kise, nkere ve Alara nahiyeleridir6.
Alanya, idari tekilat bakmndan nceleri, Anadolu Eyaletinin bir sanca
durumunda iken, Kbrs Adasnn fethinden sonra (1571), yeni kurulan Kbrs
Beylerbeyliine balanmtr. Ancak bir ara Karaman Eyaletine dhil edilmise
de, Austos 1632den itibaren tekrar Kbrsa braklmtr7.
Evliya elebi (1671) de, Alanya Sancanda be kaza bulunduunu belirtmektedir. Bunlar Alanya Kazas, Denbe Kazas, Manavgat Kazas, Akseki Kazas ve brad Kazasdr. Bu dnemde Alanya Kalesinde sekiz mahalle bulunmaktadr. Ancak bu mahallelerden birisi gayri Mslimlere aittir8.
Burada Osmanl Devletinde ilk nfus saymnn yapld 1831 tarihinden,
gnmze kadar olan dnemde Alanyann idari yapsnda meydana gelen deimeler gsterilmeye allacaktr.
2. OSMANLI DNEMNDE ALANYANIN DAR YAPISI
Alanya 1831 ylnda Konya Eyaletine bal bir sancaktr. Bu ylda Alanya
Sanca Alanya, Marulya, Gdene, imi, Denbe, Senir, brad ve Manavgat
isimlerinde sekiz kazaya sahipti. Ayn yl Alanya Kazasnn on mahallesi, yedi
dris Bostan, Alanya Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1990, I/340.
Devlet Arivleri Genel Mdrl, 166 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530)
(Hudvendigar, Biga, Karesi, Saruhn, Aydn, Mentee, Teke ve Aliye Sancaklar), Ankara 1995, s.60-61.
6 Mehmet Ali Hacgkmen, XVI. Yzyla Ait Aliye Sanca Mufassal Tahrir Defterinin Transkripsiyonu ve
Deerlendirilmesi, Ankara 1992, s.12 vd. (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana
Bilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi.); Mehmet Ali Hacgkmen, XVI. Yzyla Ait Tahrir
Defterine gre Alaiyye Sancanda Yer Adlar ve Vergiler Hakknda Aratrma, Alanya Tarih ve
Kltr Seminerleri II, Alanya 1996, s.318
7 Bostan, agm, s.340; . H. Konyal, age, s.260 vd; H. Abdolonyme Ubicni, Osmanlda Modernleme
Sancs, stanbul 1998, s.48.
8 Evliya elebi Seyahatnamesi, Hazrlayan: Mmin evik, stanbul 1996, 9/27 vd.
4
5
516
nahiyesi ve 71 ky bulunuyordu9. Alanya Kazasnn mahalleleri, Esad Burcu

Mahallesi, Tophane Mahallesi, Orta Mahalle10, Kapu Mahallesi, Kalealt Mahallesi, kale Mahallesi11, Sugz Mahallesi12, Bektalar Mahallesi13, Hasbae Mahallesi14, Tepeyakas Mahallesi15 ve Kellerpnar Mahallesidir16. Bu tarihte Alanya
Kazasnda Rum reayann yaad iki ayr mahalle vard. Bunlar Aa Kenise
(Kilise) ve Yukar Kenise (Kilise) mahalleleridir17. Alanya Kazasnn nahiyeleri
de, Oba Pazar Nahiyesi, Mahmud Seydi Nahiyesi, eyh Nahiyesi 18, Sedre Nahiyesi, Dim Nahiyesi, Girilye Nahiyesi ve Malan Nahiyesidir19.
Alanya Kazasnn Oba pazar Nahiyesinin kyleri, Oba pazar 20, Deirmen
deresi, Kzlcaehir, Alakenise (Alakilise), Asmaca, Bademaac, Trbelinas, Sleymanlar ve Rumtatr. Mahmud Seydi Nahiyesinin kyleri, Mahmud Seydi,
Belistir, Yeni Sarar21, Beden ve Aa Bedendir. eyh Nahiyesinin kyleri, Kestel,
eyh22 ve Mahmudlardr. Sedre Nahiyesinin kyleri, Kargucak maa Solaklar, Seki, Belen, Yeni Dam, Aka Kaya, Bae Deresi, Domalan, Bereli, Boalar ve nam dier Hocalar, maml, Yular, Dikmen ve Klldr. Dim Nahiyesinin kyleri,
Medderesi23 ve Kzldam, Kababeladan, Uslu Ahmedli, Bd, Yal, Alakenise
(Alakilise), Beledan, Bucak Kynn Orta Mahallesi, Taba, Bucak, zml,
Kuzyaka, Bak, Kivresil ve Arapdr. Girilye Nahiyesinin kyleri, Avsallar, Alara, Saburlar, Aydoland24, Karamanlu, Gzibyk, Orhan, Gney maa Buraklar,
Sirge, Ulucak, Aksin, Kzlaa, Bayr ve Kozaacdr. Malan Nahiyesinin kyleri,
Naraac, Orta maa Beledan, Konbalak, ndre, Semed, Eskiba, alt, Girenes,
Karaky, Tavanalan, Siluce ve Balurdur 25.
Burada verilecek olan mahalle, nahiye ve ky isimleri 1831/1246 tarihli nfus defterinden alnmtr.
Babakanlk Osmanl Arivi Nfus Defteri (NFS. d.) nr. 03344
10 cmal defterinde bu mahalle Vasati olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr. 03368
11 cmal defterinde bu mahalle Hisarii olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr. 03368
12 cmal defterinde bu mahalle Su gz ve Bae aras olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr. 03368
13 cmal defterinde bu mahalle Bekta olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr.03365
14 cmal defterinde bu mahalle Hasbahe Kebir ve Sagir olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr. 03368.
15 cmal defterinde bu mahalle Tepe Kasabas olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr. 03368
16 BOA. NFS. d. nr.03444
17 BOA. NFS. d. nr.03346
18 cmal defterinde bu nahiye eyhler olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr.03366
19 BOA. NFS. d. nr.03444
20 cmal defterinde bu ky Oba olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr.03365
21 cmal defterinde bu ky Yenisaray olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr. 03366
22 cmal defterinde bu ky eyhler olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr. 03366
23 cmal Defterinde bu ky Menddere olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr.03366
24 cmal defterinde bu ky Aydolan olarak gemektedir. BOA. NFS. d. nr.03366
25 BOA. NFS. d. nr.03444
9
517
Bunun yannda Mahmud Seydi Nahiyesinde Sanlu Cemaati, Toslakl Cemaati, Tosmrl Cemaati, plakl Cemaati, Hac Mehmedli Cemaati, Umurl Cemaati, Hac Veliler Cemaati ve arkl Cemaati, Dim Nahiyesinde Karakocal
Aireti, Sedre Nahiyesinde de sbatl Aireti ve Ali Efendi Ua Aireti bulunuyordu26.
1855 ylnda Alanya Sancana bal drt nahiye bulunmaktadr. Bunlar; Akseki Nahiyesi, brad Nahiyesi, Denbe Nahiyesi ve Manavgat Nahiyesidir27.
1867 tarihli Vilyet-i Umumiye Nizamnamesinin yaynlanmasndan sonra 28
Alanya, sancak konumundan kaza konumuna indirilmi ve Konya Vilyetinin
Antalya (Teke) Sancann kazalarndan birisi olmutur. Daha nce Alanya Sancana bal olan Akseki Nahiyesi de, kaza yaplarak Antalya Sancana balanmtr. Ayrca eski Alanya Sancann Manavgat Nahiyesi Alanya Kazasnn,
Denbe ve brad nahiyeleri de Akseki Kazasnn idari yaps iine alnmtr.
Bunun yannda 1868 ylnda Alanya Kazasnn 157 ky ve mahallesi bulunuyordu29. Ancak Alanya halk, sancak konumundan kaza haline indirilmeyi ho karlamamtr. Bu durumun dzeltilmesi iin merkezi hkmete muhtelif mracaatlarda bulunulmu, lakin netice deimemi, Alanya Antalyann bir kazas olarak
kalmaya devam etmitir30.
1887 ylnda da Alanya Kazasnn nahiye says ikiye kmtr. Bunlar Manavgat ve Denbe nahiyeleridir31.
Alanya 1896 ylnda 1. snf bir kazadr. Bu yl Alanya Kazas Denbe ve
Manavgat isminde iki nahiyeye sahiptir. Alanyann merkezine bal 89, Denbe
Nahiyesinin 51 ve Manavgat Nahiyesinin 46 ky bulunmaktadr. Ayn yl
Alanyann toplam ky says 186dr32.
BOA. NFS. d. nr.03444

Slnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Dersaadet 1272, s.90.
28 1867 tarihli Vilyet-i Umumiye Nizamnamesi ile 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi yeniden btn
imparatorluu kapsamak zere yaynlanmt. Bu konuda baknz. lber Ortayl, Tanzimattan Sonra
Mahalli dareler (1840-1878), Ankara 1974, s.48.
29 Konya Vilayeti Salnamesi, Konya 1285, s.86, 94; . H. Konyal, age, s.260.
30 . Bostan, agm, s.340; .H. Konyal, age, s.260 vd.
31 Konya Vilayeti Salnamesi, Konya 1305, s.187 vd.
32 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Dersaadet 1314, s.671.
26
27
518
Alanya Kazas 1910 ylnda 2.snf kaza haline drlmtr. Yine bu yl

Alanya Kazasnn Denbe ve Manavgat isminde iki nahiyesi ve 186 ky bulunmaktadr33.
Antalya (Teke) Sanca geni bir arazi yapsna ve uzun bir sahile sahipti. Bu
nedenle gvenliin temin edilebilmesi iin 1914 ylnda Antalyada yeni kazalar
kurulmutur. Antalyada yeni kurulan kazalardan birisi Manavgat Kazasdr.
Manavgat Kazas, Alanya Kazasndan ayrlan Manavgat ve Denbe nahiyelerinin birlemesinden meydana gelmitir (4 Mays 1914) 34. Ayn yl Alanya Kazasnda da drt yeni nahiye tekil edilmitir. Bunlar; Alanya Merkez Nahiyesi
(Merkez: Alanya Kasabas), Timurta Nahiyesi (Merkez: Belen Ky), Kara Halil
Nahiyesi (Merkez: teky Ky) ve Kprl Nahiyesi (Merkez: Girenas Ky)dir35. Bu ylda Alanya Kazasnn ky says 97dir36.
2.1.ALANYADA YEN KURULAN KYLER
Halkn talebi ve artlarn uygun olmas halinde baz zamanlarda Alanya Kazasnda muhtelif kyler kurulmutur. Alanya Kazasnn sal Kyne bal olan
Hocalar Mahallesi, ad geen kye be-alt saat mesafede idi. Bunun yannda Hocalar halk, ky muhtarlnda kendilerine ve devlete ait ilerinin zmnde
glk ekiyorlard. Bu nedenlerle Hocalar halk tarafndan Alanya Kaymakamlna bir dileke verilmi ve sal Kynden ayrlarak, Hocalar adyla mstakil
bir ky kurulmas talep edilmitir. Alanya Kaymakaml da bu konuda gereinin yaplmas iin Teke Mutasarrflna mracaatta bulunmutur. Teke Mutasarrfl Hocalar ad ile bir kyn kurulmasn uygun grm ve bu konuda gerekli ilemin yaplmas iin Konya Vilayetine bavurmutur. Meclis-i dare-i Vilayet de Hocalar ad ile mstakil bir kyn kurulmasn uygun grmtr. Bunun
zerine Konya Vilayeti tarafndan 24 Ekim 1888 tarihinde Dhiliye Nezaretine
bilgi verilmi ve gereinin yaplmas istenmitir 37. Konya Vilayetinin bu talebi
Dhiliye Nezareti tarafndan Sadarete iletilmitir. Sadaret de bu konuda gerekli
ilemin yaplmas iin r-y Devletten talepte bulunmutur. r-y Devlet
Dhiliye Dairesi Konya Vilayetinin bu talebini grmtr. r-y Devlet
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Dersaadet 1326/1328, s.771.

Babakanlk Osmanl Arivi Meclis-i Vkel Mazbatalar (BOA. MV.) nr.235/5, Lef.1-2; Bu tarihte
Antalyada kurulan dier kazalar Korkuteli ve Finike Kazalardr. Bu konuda baknz: Ali Rza
Gnll, Cumhuriyet Dneminde Antalya (1923-1960), stanbul 2010, s.33
35 Muhammet Gl, Mstakil Teke (Antalya) Sancann Kurulmas ve dri Dzenlemeye likin
Bir Belge, Say:II, Adalya Dergisi, stanbul 1998, s.294 vd.
36 Konya Vilayeti Salnamesi, Konya 1332, s.359.
37 Babakanlk Osmanl Arivi ura-i Devlet( D. ), nr.1713/24
33
34
519
Dhiliye Dairesi, yre halknn talebini uygun grm ve Hocalar Mahallesinin,

bal olduu sal kynden ayrlarak, mstakil ky olmasn kabul etmitir (19
Kasm 1888)38. Bunun zerine Sadaret tarafndan 4 Aralk 1888 tarihinde, Konya
Vilayetinin Alanya Kazasnn sal Kyne bal olan Hocalar Mahallesinin
mstakil ky olmas konusunda bir irade-i seniye hazrlanm ve bu irade-i seniye 8 Aralk 1888 tarihinde padiah tarafndan imzalanmtr39.Padiah iradesinin
imzalanmasndan sonra, Dhiliye Nezareti konu hakknda 19 Aralk 1888 tarihinde Konya Vilayetine, Maliye Nezaretine, Defter-i Hakani Nezaretine, Sicil-i
Nfus dare-i Umumiyesine, Divan- Hmayun Beylikiliine ve Komisyona
bilgi vermi ve gerekli ilemin yaplmasn istemitir40.
Alanyann gneybatsnda ve drt saat mesafede bulunan arapsa; etraf ve
civarnda bulunan ormanlardan kesilen ve imal edilen kerestesiyle nlyd. Verimli arazisinde yetitirilen karpuz ve dier rnler, bata Msr olmak zere, birok Akdeniz lkesine ihra ediliyordu. arapsa evresine gelip, oraya yerlemi
olan 20-30 hane kadar renper, askeri ilemleri ve dier mkellefiyetleri amacyla,
mensup olduklar kylere gitmek zorunda kalyordu. Teke Mutasarrflna gre,
bu hem zaman kayb, hem de birok brokrasiye sebep oluyordu. zellikle yazn
ok sayda amele, kaptan ve gemicinin topland bu mahalde, hkmetin idari
varl ile gvenliin salanmas gerekiyordu. Eer bir ky kurulursa, dnemin
Dhiliye Nazrna izafeten adnn Talatiye olarak deitirilmesini, ayrca vergi ve
sair hslat, belediye snrlar haricinde olmasndan dolay, zel idareye ait olmak
zere, haftada bir gn pazar kurulmasn Dhiliye Nezaretine teklif etti (27 Aralk 1915). Mutasarrfln bu talebi, 50 haneden aa olan yerlerde ve ahalinin
arzusuna gre, ky yaplmasnn doru olmayaca gerekesiyle uygun bulunmamtr41.
Ancak bir mddet sonra Teke Mutasarrfl tarafndan Dhiliye Nezaretine
gnderilen baka bir yazda, arapsa Mevkisinin ticari ve zirai nemi hakknda
tekrar bilgi verilmi, ayrca burada 52 haneden mteekkil bir halkn yaad
ifade edilmi ve bu mevkide arapsa Ky isminde bir kyn kurulmas teklif
edilmitir( 29 ubat 1916)42. Teke Mutasarrflnn bu teklifi Dhiliye Nezareti
tarafndan kabul edilmi ve arapsa Mevkisinde bir ky tekili uygun grlmBabakanlk Osmanl Arivi rade ura-i Devlet ( . D.) nr.94/5567. Lef.1
Ayn Belge. Lef.2.
40 Babakanlk Osmanl Arivi Dhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.) nr.1576/22
41 Sleyman Beyolu, Alanya Yap Tarihine Dair Baz Belgeler (1907-1919), Alanya Tarih ve Kltr
Seminerleri III, Konya 2004, s.594.
42 Babakanlk Osmanl Arivi Dhiliye Nezareti dare-i Umumiye- Ek ( DH. UM. EK.) nr.79/20. Lef.1.
38
39
520
tr. Dhiliye Nezaretince bu konu hakknda 12 Mart 1916 tarihinde de Teke Sancana bilgi verilmitir43.
2.2.ALANYAYA BALANAN KYLER
Alanyaya komu kazalarn baz nahiye ve kyleri yerli halkn talebi zerine,
Alanya Kazasna balanma konusunda aba gstermilerdir; Muhtelif kimselerin
Alanya Kazasna bal Denbe Nahiyesinin Akseki Kazasna tekrar balanmas konusunda alma yaptklar hakknda, Denbe Nahiyesi ahalisi vekili Latif
ve Muhsin tarafndan Dhiliye Nezaretine Alanya merkezinden bir telgraf ekilmitir. Bu telgrafta Denbe Nahiyesinin Akseki Kazasna tekrar balanmas
halinde, halkn madur olaca konusunda bilgi verilmitir. Dhiliye Nezareti de
2 Haziran 1892 tarihinde Konya Vilayetine gnderdii yazda, bu telgraf hakknda bilgi vermi ve bu konuda gerekli ilemin yaplmasn istemitir44.
Alanya Kazasnn Denbe Nahiyesine bal olan akallar ve Karaboynuzlar Ky muhtarlar ile ahalisi tarafndan, Dhiliye Nezaretine gnderilen dilekede, ad geen kylerin, merkez kazaya alt ve merkez nahiyeye on iki saat uzaklkta olduu, vergi ilerinin ve askerlik muamelelerinin merkez kazaya ait bulunduu ve 1905 ylndan itibaren merkez kazaya balanlmas ile birlikte, yeni tahririn merkez kaza namna icra edilmesi istenmiti 45.
Bunun yannda Denbe Nahiyesine bal olan akallar ve Karaboynuzlar
kylerinin Alanya Kazasna balanmas ile ilgili olarak Konya Vilayetinden de
Dhiliye Nezaretine bir talep gelmiti. Dhiliye Nezareti tarafndan bu konu
hakknda r-y Devlete gerekli ilemin yaplmas iin 8 Aralk 1906da Sadarete bilgi verildi46. r-y Devlet Mlkiye Dairesi tarafndan, Konya Vilyeti,
Dhiliye Nezareti Terii Muamelat ve Islahat Komisyonu ve Seraskerlik tarafndan olumlu bulunan bu istei, uygun grle gereinin yaplmas iin, Sadarete
gnderildi (4 ubat 1907)47. Sadaret de 13 ubat 1907 tarihinde, r-y Devlet
Mlkiye Dairesince hazrlanm olan bu mazbatay, Padiahlk makamna sundu48.
Ayn Belge. Lef.2.

BOA. DH. MKT. nr.1838/39.
45 Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Sadaret Resmi Maruzat Belgeleri ( Y. A. Res.) nr.143/93. Lef.1.
46 Babakanlk Osmanl Arivi Dhiliye Nezareti Terii Muamelat ve Islahat Komisyonu ( DH. TMIK.S.),
nr.65/66.
47 BOA. Y. A. Res. nr. 143/93, Lef. 1; BOA. DH. TMIK.S. nr.65/66.
48 BOA. Y. A. Res. nr.143/93. Lef. 2.
43
44
521
Anamur Kazasna bal Selenti Nahiyesi Anamur Kazasna yirmi drt ve

Alanya Kazasna sekiz saat mesafede idi. Ad geen nahiye halknn byk bir
ounluunun emlak ve arazisi Alanyada idi. Ayrca Selinti halk, Alanya Kazas ile ticari ilikiler iindeydi. Nahiye halk Anamurun uzak olmas nedeniyle
ilerinin tesviyesi iin gidip gelmekte mklat ekiyorlard. Bu nedenle Selenti
Nahiyesi halk tarafndan Alanyaya balanmak konusundaki talepler Dhiliye
Nezaretine bildirilmitir. Dhiliye Nezareti de 13 ubat 1990 tarihinde bu konuda gerekli ilemin yaplmas iin Adana Vilayetine talimat vermitir49.
Adana Vilayeti 1 Temmuz 1900 tarihinde Dhiliye Nezaretine gnderdii
yazda, ad geen nahiyenin krk sekiz kye sahip olduu, bunlardan yirmi drdnn Anamur, yirmi drdnn de Alanyaya yakn olduu tespiti yaplmtr.
Bu nedenle de Alanyaya yakn olan yirmi drt kyn eskiden beri mnasebet ve
muamelat iinde olduklar Alanyaya balanmasnn gvenlik asndan uygun
olaca konusunda gr bildirmitir. Dhiliye Nezareti de 16 Austos 1900 tarihinde bu konu hakknda Sadarete bilgi vermi ve keyfiyetin r-y Devlet tarafndan tetkik edilmesini istemitir50.
Ancak bu konunun halledilmei baz bilgilerden ortaya kmaktadr; -il
Sancann Anamur Kazasna bal Selenti Nahiyesi halk tarafndan, 13 Haziran
1914 tarihinde Alanya Kazasndan Dhiliye Nezaretine bir telgraf ekilmitir. Bu
telgrafta; bal olduklar Anamur Kazasnn kendilerine 20 saatten fazla uzakl
bulunduunu ve halk olarak da, bilhassa k mevsiminde devlet ile olan ilerinde,
byk mklat ektiklerini bildirmiler, ayrca al-veri yaptklar, beraber yayladklar ve nahiyelerine yedi- sekiz saat mesafede olan, Alanya Kazasna balanmak hususundaki taleplerini iletmilerdir51.
Teke Mutasarrfl tarafndan da Anamur Kazasna bal Selenti Nahiyesinin Alanyaya yakn olmas ve Alanya ile mnasebette bulunmas nedeniyle
Alanya Kazasna balanmas konusunda el Mutasarrflndan talepte bulunulmutur. Ancak Selenti Nahiyesinin Alanyaya balanmas iin dare-i Vilayet
Kanununun 45. maddesi gereince, mterek bir karar alnmas gerekiyordu.
Bunun iinde el Livas Encmeni tarafndan, 1916 ylnn Kasm aynn banda
toplanacak olan Teke Livas Meclis-i Umumi azasndan iki aza, 1916 ylnn Aralk aynn banda toplanacak olan el Livas Meclis-i Umumi azasndan iki kii-

51 Babakanlk Osmanl Arivi Dhiliye Nezareti dar Ksm ( DH. D.), nr.183-2/35.
49
50
522
nin katlmyla, mterek bir komisyon oluturulmas, el Livasndan talep

edilmitir. Bu konu hakknda el Sanca tarafndan 26 Ekim 1916 tarihinde
Dhiliye Nezaretine bilgi verilmi ve gereinin yaplmas istenmitir 52. Dhiliye
Nezareti de 8 Kasm 1916 tarihinde el Mutasarrflna gnderdii yazda,
Anamur Kazasna bal olan Selenti Nahiyesinin Alanyaya balanmas keyfiyetinin, Nahiye Kanunundan sonra yaplacak olan Tekilat- Umumiye braklacan bildirmitir53. Ancak Selenti (Gazipaa) halknn Alanyaya balanma konusundaki talebi, Cumhuriyetin ilk yllarnda gereklemitir54.
3. CUMHURYET DNEMNDE ALANYANIN DAR YAPISI
Osmanl Devrinin son zamanlarnda mstakil mutasarrflk olan Antalya,
Cumhuriyet devrinde vilyet olmutur. Alanya da, Antalya Vilayetinin kazas
olarak kalmtr.55. Alanya Kazasnn 1926 ylnda 4 nahiyesi vardr. Bunlar; Demirta , Kzlaa , Kprl (Kurbeli ?) ve Gazipaadr 56. 1927 ylnda Alanya
Kazas'nn ky says ise 133dr57. 1928 ylnda da Alanya Kazasnda drt nahiye
bulunmaktadr. Bunlar; Demirta, Kzlaa, Kprl ve Gazipaadr. Bu yl
Alanyann ky says da 133dr58.
1936 ylnda; Alanya Kazasnn Kzlaa Nahiyesinden alnan Orhan, Sirge,
Gney, Kozaac, Bayr, Karamanlar, Yeniceky, Buraklar, Orta Kam, Gzbyk ve Aksn, Kprl Nahiyesinden alnan Girenes, Bayr, alt, Karaky, Ortaky, Semet, Eskiba, Beden, ndre, Naraac, Belistir ve Yenisaray adl 21
ky ve Akseki Kazasnn merkezinden alnan; Eksere, Penbelik, Kalayc, Smble, Semir, Karadere, Sindirfe, Gneycik, Karabul, Bozaac, mitli, Serinyaka ve
Karaisa adl 13 ky ile birlikte toplam 34 kyn bal olduu Gndomu Kazas
kurulmutur59.
Alanya Kazasnn 1945 ylnda Demirta ve Gazipaa isimlerinde iki nahiyesi
bulunmaktadr. Ayn yl Alanyann merkezine bal 41, Demirta Nahiyesinin
19 ve Gazipaa Nahiyesinin 34 ky vardr. 1945 ylnda Alanya Kazasnn top-
Babakanlk Osmanl Arivi Dhiliye Nezareti dare-i Umumiye (DH. UM.), nr.24/33, Lef.1.
Ayn Belge. Lef.2.
54 T.C.Devlet Salnamesi (1926-1927), stanbul 1927, s.548.
55 . H. Konyal, age , s.267.
56 T. C. Devlet Salnamesi (1926-1927), stanbul 1927, s.548.
57 T. C. Devlet Salnamesi (1927-1928), stanbul 1928, s.342.
58 T. C. Devlet Yll (1928-1929), stanbul 1929, s.222.
59 M. Gl, age, s.37.
52
53
523
lam 94 ky bulunmaktadr60. Ancak Gazipaa Nahiyesi 1948 ylnda Alanyadan

ayrlm ve Antalya Vilayetinin kazas olmutur 61.
1960 ylnda Alanya Kazasnn Demirta isminde bir nahiyesi ve 64 ky bulunuyordu62. 1973 ylnda Alanyann ky says 67 olmu, ancak nahiye saysnda
bir deiiklik olmamtr63.
06 Temmuz 2001 tarihinde Antalya li Gndomu ilesi Gzelba Nahiyesinin merkezi ile merkezde kurulu bulunan Gzelba Belediyesi ve anlan nahiyeye bal Bayrky, Bayrkozaac, Buraklar, Gzbyk, Gmgze, Gneyky, Karamanlar, Orhan, Ortaky ve Yenice kyleri Alanya Kazas merkez nahiyesine balanmtr64.
12 Kasm 2012 tarihli ve 6360 sayl kanununun yrrle girmesinden nce
Alanya Kazasnn ekerhane, ar, Byk Hasbahe, Kk Hasbahe, Bekta,
Tepe, Sugz, Kadpaa, Saray, Kzlarpnar, Gllerpnar, Cumhuriyet, Hacet,
Tophane ve Hisarii isminde on be mahallesi65, Avsallar, Cikcilli, plakl, Demirta, Emibeleni, Gzelba, ncekum, Kargcak, Kestel, Konakl, Mahmutlar,
Oba, Okurcalar, Payallar, Tosmur ve Trkler isminde on alt beldesi ve 60 ky
bulunuyordu66.
4. ALANYANIN L YAPILMASINA DAR ALIMALAR
1980li yllardan itibaren basn-yayn organlarnda ve devletin deiik birimlerinde Alanyann il yaplmas konusu gndeme gelmitir. Trkiye Byk Millet
Meclisinin 17 Aralk 1984 tarihinde yaplan birinci oturumda Erzurum Milletvekili Hilmi Nalbantolu, Alanya ile baz ilelerin il yaplmas hakknda ileri Bakannn cevaplamas talebi ile bir szl soru nergesi vermitir. Bu soruya ileri
Bakan Yldrm Akbulut tarafndan; baz ilelerin il yaplmas hakknda ileri
Bakanlnca bir alma yaplmad cevab verilmitir67.
T.C. statistik Genel Mdrl, 21 Ekim 1945 Genel Nfus Saym (l, le, Bucak ve Muhtarlklar tibari
ile Nfus), Ankara 1948, s.51 v.d.
61 T.C. Antalya Valilii, Cumhuriyetin 50. Ylnda Antalya l Yll 1973, (btyy.) s.65
62 T.C. ileri Bakanl, Antalya li, Ankara 1961, s.7-8.
63 T.C. Antalya Valilii, age, s.50
64 Resmi Gazete, Say: 24446, Ankara 8 Temmuz 2001, s.3
65 Haim Yetkin, Alanya- Dnden Bugne Alanyada Yaam, stanbul (bty), s.23
66 Faruk Nafiz Koak, Tarihte Alanya, Konya 2013, s.433
67 Trkiye Byk Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Ankara TBMM Matbaas 1985, 11/242
60
524
27 Kasm 1990 tarihinde Cumhurbakan Turgut zal, PTTnin 150. Yldnm nedeniyle Ankarada aln yapt teknolojik sergide, Antalya Valisi Erol
Tezcan ile grntl telefonla bir grme gerekletirmitir. Cumhurbakan
Turgut zal, yapt bu telefon grmesinde Antalya Valisi Erol Tezcana, Alanyann yaknda il olacan sylemitir68.
Bu arada Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna eitli tarihlerde Antalya milletvekilleri tarafndan Alanyann il yaplmas hakknda kanun tasarlar
verilmitir. Mesela; 1 Mart 2001 tarihinde Antalya Milletvekili Cengiz Aydoan
tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna verilmi olan kanun teklifinde, Antalyann Alanya lesinde Demirta, Mahmutlar, ncekum adlaryla
ile ve Alanyann il olmas ngrlmtr. 8 Austos 2002 tarihinde Antalya
Milletvekili Nesrin nal tarafndan, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna
verilmi olan kanun teklifinde, Alanya adyla bir il kurulmas ngrlmtr. 24
Aralk 2010 tarihinde Antalya Milletvekili Hseyin Yldz ve arkadalar tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna verilmi olan kanun teklifinde
Antalya iline bal Alanya ile merkezi merkez olmak ve belirtilen ile, belde ve
kyler ile Karaman li Sarveliler ilesinin mevcut kasaba ve kylerinin balanmas suretiyle Alanya adyla bir il kurulmas ngrlmtr. 26 Kasm 2012 tarihinde Antalya Milletvekili Grkut Acar tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisi
Bakanlna verilen kanun teklifinde, Alanya adyla bir il ve Konakl, Mahmutlar ve Demirta adlaryla ile kurulmas ngrlmtr. Bu kanun tasars tekliflerinden ilk sresi iinde grlmedii iin hkmsz kalm, son teklif
ise komisyonda beklemektedir69 .
Bu arada Trkiye Byk Millet Meclisinde 6360 numaral On ilde Bykehir Belediyesi ve Yirmi alt le Kurulmas ile Baz Kanun ve Kanun hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun 12 Kasm 2012 tarihinde kabul edilmitir. Bu kanun ile Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Diyarbakr,
Eskiehir, Erzurum, Gaziantep, zmir, Kayseri, Konya, Mersin, Sakarya ve Samsun bykehir belediyelerinin snrlar il mlki snrlar olmutur. Yine bu kanuna gre bu illere bal ilelerin mlki snrlar ierisinde yer alan ky ve belde belediyelerinin tzel kiilii kaldrlm, kyler mahalle olarak, belediyeler ise belde
ismiyle tek mahalle olarak bal bulunduklar ilenin belediyesine katlmtr. Bu
kanuna gre ile belediyelerinin snrlar da, bu ilelerin mlki snrlar olmutur.
68
69
Milliyet Gazetesi, stanbul 28 Kasm 1990, s.10; Cumhuriyet Gazetesi, stanbul 28 Kasm 1990, s.19.
http://www.tbmm.gov.tr/ (15.04.2014)
525
Yine bu kanuna gre ad geen illerin bucaklar ve bucak tekilatlar kaldrlmtr70.

Bylece Alanya Belediyesi, Antalya Bykehir Belediyesinin alt belediyesi
olmutur. Alanyann belediye tekilat olan on alt beldesindeki belediyeler kapatlmtr. Bunun yannda kyler ve beldeler mahalle olarak Alanya Belediyesine
katlmtr.
5.SONU
Alanya, Anadolu Seluklu Sultan I.Aleddin Keykubad tarafndan fethedildikten sonra, Anadolu Seluklu Devletinin klk merkezlerinden birisi olmutur.
Alanya, Osmanl dneminde de sancak merkezi olarak devletin idari yapsnda
yerini almtr. Alanya Osmanl dneminde Anadolu Eyaleti, Karaman Eyaleti,
Kbrs Beylerbeylii, Konya Vilayeti gibi merkezlerin sancaklarndan birisi olmutur.
1867 tarihli Vilyet-i Umumiye Nizamnamesinin yaynlanmasndan sonra
Akseki, brad ve Denbe nahiyeleri Alanyadan ayrlm ve Akseki Kazas kurulmutur. Alanya da sancak konumundan kaza konumuna indirilerek, Konya
Vilayetinin Antalya Sancana balanmtr. 1914 ylnda Manavgat ve Denbe
nahiyeleri Alanyadan ayrlarak, Manavgat isminde bir kaza kurulmutur.
Cumhuriyet dneminde de Alanya, Antalya Vilayetinin kazas olmaya devam etmitir. 1936 ylnda Alanya Kazasndan 21 ky alnarak, Gndomu Kazasna verilmitir. 1948 ylnda da Gazipaa Nahiyesi Alanyadan ayrlm ve
Antalya Vilayetinin kazas olmutur.
1867 ylndan nce douda Yular Ky, batda Taal Ky, kuzeyde Seydiehir, Bozkr ve Hadim kazalar ile evrili olan Alanya, bugn douda Yular Ky, batda Okurcalar Beldesi, kuzeyde de Akseki ve Gndomu kazalar ile evrilmitir. Bylece 1867 ylndan itibaren Alanya corafi ynden, Osmanl ve
Cumhuriyetin idari yaps iinde srekli olarak klmtr.
Bununla birlikte Osmanl ve Cumhuriyet Dneminde Alanyada halkn talebi zerine ve artlarn uygun olmas halinde yeni kyler tekil edilmitir. Ayrca
Alanyaya komu olan baz yerleim birimlerinin nahiye ve kyleri de Alanyaya
70Resmi
Gazete, Say: 28489, Ankara 6 Aralk 2012, s.1.
526
balanmtr. Ancak baz nahiye ve kylerin Alanyaya balanma konudaki talepleri ise zaman iinde zlmtr.
1980li yllardan itibaren Alanyann il olmas ile ilgili talepler ortaya kmaya
balamtr. Ayrca Antalya milletvekilleri tarafndan deiik tarihlerde Alanyann il olmas konusunda, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna kanun
teklifleri verilmitir. Ancak bu kanun teklifleri sresi iinde grlmedii iin
hkmsz kalm ve Alanyann il olmas konusunda bir sonu alnamamtr.
Bunun yannda yaplan hukuki dzenleme neticesinde Alanya, 2014 ylnda Antalya Bykehir Belediyesinin bir alt belediyesi olmutur.
Anadolu Seluklu Devletinin klk merkezi ve Osmanl Devletinin sancak
merkezi olan Alanyann yakn bir gelecekte il yaplmas merkezi ynetimi tarafndan yerine getirilmesi gereken tarihi ve vicdani bir grev olmaldr.
527

KAYNAKLAR
1.ARV BELGELER
1.1.OSMANLI ARV
Nfus Defterleri (NFS. d.)
Yldz Sadaret Resmi Maruzat(Y. A. Res.)
Meclisi Vkela Mazbatalar (MVL)
rade- ura-i Devlet(.D)
ura-i Devlet (D)
Dhiliye Nezareti dar Ksm (DH. D.)
Dhiliye Nezareti dare-i Umumiye (DH. UM.)
Dhiliye Nezareti dare-i Umumiye Ek (DH. UM. EK)
Dhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT)
2.SALNAMELER
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Dersaadet 1272
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Dersaadet 1314
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Dersaadet 1326/1328
T.C.Devlet Salnamesi (1926-1927), stanbul 1927
T. C. Devlet Salnamesi (1927-1928), stanbul 1928
T. C. Devlet Yll (1928-1929), stanbul 1929
Konya Vilyeti Salnamesi, Konya 1285
Konya Vilayeti Salnamesi, Konya 1305
Konya Vilyeti Salnamesi, Konya 1332
3.GAZETELER
Resmi Gazete
Milliyet Gazetesi
Cumhuriyet Gazetesi
4.KTAP VE MAKALELER
Beyolu, Sleyman, Alanya Yap Tarihine Dair Baz Belgeler (1907-1919), Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri III, Konya 2004, Sayfa:293-294.
Gnll, Ali Rza, Merutiyetten Cumhuriyete Alanya (1908-1938), Ankara 2008
Gnll, Ali Rza, Cumhuriyet Dneminde Antalya (1923-1960)
bni Bibi, El Evamirl-Alaiye Fil-Umuril -Alaiye (Selukname), Cilt:1, eviren: Mrsel
ztrk, Ankara 1996,
dris Bostan, Alanya Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt :1, stanbul 1990, Sayfa:340-341.
Devlet Arivleri Genel Mdrl, 166 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri
(937/1530) (Hudvendigar, Biga, Karesi, Saruhn, Aydn, Mentee, Teke ve Aliye Sancaklar), Ankara 1995
Evliya elebi Seyahatnamesi, Cilt:9, Hazrlayan: Mmin evik, stanbul 1996
Gl, Muhammet, Mstakil Teke (Antalya) Sancann Kurulmas ve dri Dzenlemeye likin Bir Belge, S.II, Adalya Dergisi, stanbul 1998, Sayfa:289-312
528

Hacgkmen, Mehmet Ali, XVI. Yzyla Ait Aliye Sanca Mufassal Tahrir Defterinin
Transkripsiyonu ve Deerlendirilmesi, Ankara 1992, (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi.)
Hacgkmen, Mehmet Ali, XVI. Yzyla Ait Tahrir Defterine gre Alaiyye Sancanda Yer Adlar ve Vergiler Hakknda Aratrma, Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri II, Alanya 1996, 317-323.
Koak, Faruk Nafiz, Tarihte Alanya, Konya 2013
Konyal, brahim Hakk, Alanya (Aliyye), stanbul 1946
Ortayl, lber, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler (1840-1878), Ankara 1974
T.C. Antalya Valilii, Cumhuriyetin 50. Ylnda Antalya l Yll 1973(b.t.y.y.)
T.C. ileri Bakanl, Antalya li, Ankara 1961
T.C. statistik Genel Mdrl, 21 Ekim 1945 Genel Nfus Saym (l, le, Bucak ve
Muhtarlklar tibari ile Nfus), Ankara 1948
Turan, Osman, Seluklular Zamanda Trkiye, stanbul 1971
Trkiye Byk Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Cilt:11, Ankara TBMM Matbaas 1985.
Ubicni, H. Abdolonyme, Osmanlda Modernleme Sancs, stanbul 1998
Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Ak Koyunlu-Kara Koyunlu Devletleri,
Ankara 1984.
Yetkin, Haim, Alanya- Dnden Bugne Alanyada Yaam, stanbul (bty),
Ynan, Mkrimin Halil, Aliye Maddesi, Cilt: 1, slam Ansiklopedisi, Eskiehir 1997,
Sayfa:287-289
http://www.tbmm.gov.tr/
529

EKLER
Ek 1: 1831 Tarihli cmal Defterine Gre Alanya Kazasnn Mahalleleri, Erkek Nfusu
ve Topu Askeri Says71.
Sra Nu.
Mahallenin Ad
Nfusu
Topu
Mahalle-i Esad Burcu
147
Mahalle-i Tophane
112
Mahalle-i Orta
176
15
Mahalle-i Kalealt
160
Mahalle-i kale
278
17
Mahalle-i Sugz
162
Mahalle-i Bekta
24
Mahalle-i Depe Yakas
60
Mahalle-i Hasbae
84
10
Mahalle-i Kellerpnar
39
1242
53
T. Nfus
Ek 2: 1831 Tarihli cmal Defterine Gre Alanya Kazasnda Yer Adlar, Erkek Nfusu
ve Topu Askeri Says72.
Sra Nu. Nahiyenin Ad
Kyn Ad
Nfusu
Topu
Nahiye-i Obapazar
Karye-i Oba
195
Nahiye-i Obapazar
Karye-i Deirmendere
61
Nahiye-i Obapazar
Karye-i Kzlcaehir
72
Nahiye-i Obapazar
Karye-i Alakenise
73
Nahiye-i Obapazar
Karye-i Asmaca
11
Nahiye-i Obapazar
Karye-i Bademaac
177
Nahiye-i Obapazar
Karye-i Trbelinas
121
Nahiye-i Obapazar
Karye-i Sleymanlar
139
Nahiye-i Obapazar
Karye-i Rumta
24
10
Nahiye-i Mahmud Seydi
Karye-i Mahmud Seydi
447
11
Karye-i Belisdir
61
12
Karye-i Yenisaray
16
13
Karye-i Bedan
60
71
BOA. NFS. d. nr.03365, nr.03366, nr.03368
72
BOA. NFS. d. nr.03365, nr.03366, nr.03368
530

14
Karye-i Aabedan
35
15
Nahiye-i eyhler
Karye-i Kestel
309
16
Nahiye-i eyhler
Karye-i Mahmudlar
379
17
Nahiye-i eyhler
18
Nahiye-i Sedre
Karye-i eyhler
Karye-i Kargcak
Solaklar
19
Nahiye-i Sedre
Karye-i Seki
30
20
Nahiye-i Sedre
Karye-i Belen
48
21
Nahiye-i Sedre
Karye-i Yenidam
12
22
Nahiye-i Sedre
Karye-i Akakaya
45
23
Nahiye-i Sedre
Karye-i Bakederesi
49
24
Nahiye-i Sedre
Karye-i Domalan
76
25
Nahiye-i Sedre
Karye-i Beldibi
19
26
Nahiye-i Sedre
Karye-i Yular
74
27
Nahiye-i Sedre
Karye-i maml
19
28
Nahiye-i Sedre
Karye-i Dikman
15
29
Nahiye-i Sedre
Karye-i Kll
83
30
Nahiye-i Sedre
31
Nahiye-i Sedre
32
Nahiye-i Dim
Karye-i Yalak Kll

74
Karye-i Boalar dier
Hocalar
33
Karye-i Mendderesi ve
Kzldam
97
33
Nahiye-i Dim
Karye-i Kababeladan
119
34
Nahiye-i Dim
Karye-i Uslu Ahmedli
55
35
Nahiye-i Dim
Karye-i Bd
33
36
Nahiye-i Dim
Karye-i Yal
45
37
Nahiye-i Dim
Karye-i Alakenise
60
38
Nahiye-i Dim
39
Nahiye-i Dim
Karye-i Beledan
31
Karye-i Bucak der Mahalle-i Orta
60
40
Nahiye-i Dim
Karye-i Taba
48
41
Nahiye-i Dim
Karye-i Bucak
51
42
Nahiye-i Dim
Karye-i zml
70
43
Nahiye-i Dim
Karye-i Kuzyaka
32
44
Nahiye-i Dim
Karye-i Bak
28
45
Nahiye-i Dim
Karye-i Kirvesil
122
46
Nahiye-i Girilye
Karye-i Avsallar
190
531
946
maa
194

47
Nahiye-i Girilye
Karye-i Alara
48
Nahiye-i Girilye
84
49
Nahiye-i Girilye
Karye-i Saburlar
Karye-i Aydolan
karye-i mezkur
45
50
Nahiye-i Girilye
Karye-i Karamanlar
76
51
Nahiye-i Girilye
Karye-i Gzibyk
72
52
Nahiye-i Girilye
Karye-i Orhan
105
53
Nahiye-i Girilye
Karye-i Ulcak
34
54
Nahiye-i Girilye
Karye-i Aksin
31
55
Nahiye-i Girilye
Karye-i Gney
73
56
Nahiye-i Girilye
Karye-i Buraklar
193
57
Nahiye-i Girilye
Karye-i Sirge
101
58
Nahiye-i Girilye
Karye-i Kzlaa
403
59
Nahiye-i Girilye
Karye-i Bayr
180
60
Nahiye-i Girilye
Karye-i Kozaac
86
61
Nahiye-i Malan
Karye-i Ortaky
344
62
Nahiye-i Malan
63
Nahiye-i Malan
Karye-i ndre
193
Karye-i Balur maa Tavanalan ve zikara
204
64
Nahiye-i Malan
Karye-i Girenas
192
65
Nahiye-i Malan
Karye-i alt
68
66
Nahiye-i Malan
Karye-i Eskiba
156
tabi-i
T.Nfus
27
7605
Ek 3: 1831 Tarihli cmal Defterine Gre Alanya Kazasnda Yaayan Airet ve Cemaatler ile Erkek Nfusu73.
Sra Nu
73
Bal Olduu Nahiye
Airet ve Cemaatin Ad
Nfus
1 Nahiye-i Mahmud Seydi
Cemaat-i Sanlu
24
Cemaat-i Toslakl
303
Cemaat-i Tosmurl
120
Cemaat-i plakl
32
Cemaat-i Hacmehmedli
Cemaat-i Umurl
48
Cemaat-i Hac Veliler
31
BOA. NFS. d. nr.03365, nr.03366, nr.03368
532
125

Cemaat-i arkl
8 Nahiye-i Sedre
Airet-i Ali Efendi
9 Nahiye-i Sedre
Airet-i sbatl
24
Airet-i Karakocal
45
10 Nahiye-i Dim
T. Nfus
17
173
942
533
534
MEHMET AKFTE ADALAMA ANLAYII VE BU

EKSENDE BAZI MESELERE BAKII
Necmi UYANIK*
I. GR
A. Hayat
1873-1936 yllar arasnda yaam olan M. Akif, Fatih Medresesinin
hocalarndan pekli Tahir Efendinin oludur. Fatih Rtiyesi ve Mekteb-i
Mlkiye dadisinden sonra drt yllk Halkal Ziraat ve Baytar Mektebinin
Baytarlk blmn bitirmitir (1893). Ziraat Nezareti Umur- Baytariye Mdr
Yardmclndan sonra, grevi gerei Rumeli, Arnavutluk ve Arabistana
gitmitir. Edip Erefle birlikte Srat- Mstakim ve Sebilrread dergilerini
karm, Harbiye Nezareti tarafndan Almanyaya gnderilmitir. Arapa, Farsa
ve Franszcay ok iyi bilen kif, Darlfnun Edebiyat- Umumiye mderrislii de
yapmtr. Milli Mcadele yllarnda eitli vaazlar veren kifin, Sevr
Antlamasn iddetli tenkit eden ve Milli Mcadeleyi destekleyen Kastamonu
Vaaz oaltlarak btn cephelerdeki askerlere gnderilmitir. Kuva-y Milliyeyi
desteklemesinden dolay eyhlislamla bal Darl-Hikmetil slamiyedeki
grevinden azledilmitir (1920). Birinci Mecliste Burdur Milletvekili olurken,
daha sonra Msrl Prens Abbas Halim Paann davetiyle Msra gitmi ve
Hilvana yerlemitir. 1926da Msrda Edebiyat Fakltesinde Trke hocal
yapmtr. Msrda iken Siroza yakalanm ve hava tebdili ile Lbnan ve
Antakyaya gitmitir (1936). Canl bir cenazeden farkszm. diyerek Haziran
1936da stanbula gelmi ancak, 26 Aralk 1936da vefat ederek Edirnekap
ehitliine defnedilmitir. Trk stiklal Marnn airi olan Mehmet Akif, btn
iirlerini Safahat adl eserinde toplamtr.
Edeb bir ekilde bakmak gerekirse, Mithat Cemal Kuntayn ifadeleriyle,
Kuranl ev, Pehlivanl mahalle ve rasathaneli mektep1te karakteri ekillenen;
Do. Dr., Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi.
535
Nurettin Topunun kalemiyle, Mimar Sinan gibi, Yunus Emre, Mevlana, Fuzuli
gibi sonsuzluun yolcusu bir sanatkr, billr klarla dolu bir dnyada
sonsuzlua ykselen lahuti bir ses, raklk, kalfalk ve ustalk dnemlerini
yaam kalabaln iindeki dosdoru yalnz adam, ahlak idealiyle
isyanlarnda, dini ve mill iradeyi birletirmi baka bir Byk Adam 2,
Dorudan Kurandan alp ilhamn, Asrn idrakine syletmeliyiz slam.
diyerek, slam asrn idrakine gre anlamaya ve anlatmaya alan, ilim, irfan,
terbiye, fazilet, marifet ve almann hamal, yazdklar iirlerinden te mtevaz
hayat iir olmu bir Mehmet Akif portresi karmza kar.
B. Devrin Gelimeleri ve M. kif
phesiz ormann btnn grmek adna, Trk stiklal Mar airi
Mehmet Akifin, gnmz Trkiyesiyle birlikte adalama sreci asndan
gelmi olduu yerin, anlam ve neminin tesbit edilebilmesi iin, Mehmet Akifi
douran an, dneminin ve dinamiklerinin bilinmesi gerekmektedir. Bunun
iin:
1. Siyasi gelimelerle birlikte Dou ve Bat arasndaki Osmanlnn
btn ynleriyle Devlet yaps ekseninde tahlil edilmesi,
2. Trkiyeyi kurtarma adna yaplan yenilik hareketleri ya da
kurtulu reetelerinin ortaya objektif ekilde konulmas/bilinmesi,
3. D ve i kaynakl yenilik hamlelerine kar oluan tepkilerin,
daha ksa bir tesbitle, Trk yenileme tarihinin mukayeseli ekilde kritize
edilmesi gerekmektedir.
te bu artlarla birlikte kifin yaadklar ve yazdklarn incelemekle,
gemi gelecektir syleminden hareketle dn/iinde yaanlan dnemi,
bugn ve yarnn Trkiyesi asndan rasyonel bir dnce portresini izme
ansna sahip olabiliriz.
Yakn dnem Trk tarihinde, olaylarn zorlamasyla birlikte ideolojilerin, tarihi
srece olan katklarnn tartlabilirliinin yan sra, maalesef genel olarak yakasn
bir trl ideolojik/siyasi olma alkanlndan kurtaramayan Trk toplumu,
bilimsellik penceresinin uzanda kalarak ve hakim glerin, zaman zaman
tekiletirme abalar ekseninde, sosyal ve siyasi anlamda, Dou ve Bat
deerleri asndan zemin kaymas gibi bir sendromla, kimlik bunalm ile kar
Mithat Cemal, lmnn 50. Ylnda Mehmet kif, Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara 1986, s.
157-166.
2 Nurettin Topu, Mehmet kif, Dergh Yay., stanbul 1998, s. 15.
1
536
karya kalmtr. Byle bir ortamda hangi Bat, hangi Dou, hangi adalama, hangi
otorite, hangi kif, hangi Trkiye gibi anlama ve aklamaya dnk sorularn ard arkas
kesilmeyecektir. yleyse adalama nedir? Tek bir alanda ya da birka alanda yaplan
yenilik hareketlerine adalama denilemez. Dolaysyla tm alanlarda toptan yaplan
yenilik hareketlerine adalama kavramnn iini dolduracaktr. adalama, bir tahlil,
bir sentez bir keiftir.
Stratejik ve jeopolitik adan ok nemli bir konumda bulunan Osmanl
Devleti, imparatorluk yapsyla zellikle, XVIII. yzyln balarndan itibaren
ktada kurmu olduu hkimiyeti asndan kan kaybetmeye balamtr.
Skolastik Orta an ardndan Yzyl ve Mezhep Savalar iinde blnm bir
Avrupa, Osmanlnn nnde tutunamazken, kendisiyle byk bir hesaplama
iine girerek yeniden bir dirilile, Aydnlanma felsefesinin klavuzluunda, ihtilal
ve inklaplarla zellikle Sanayi Devrimi gibi g yzyln3 douracak bir ala,
artk Osmanlnn en byk rakibi olacaktr. Smrgecilik yarnda glenen
Avrupa kendi corafyasnda; eitlik, adalet, hrriyet ve milliyetilik
hareketleriyle birlikte mill devlet yaps profiliyle ve ordular militarizmvastasyla ok uluslu yaplar tehdit etmeye, datmaya balamtr.
Din kartl ekseninde laik pozitivist-maddeci renklere brnen
Avrupann bu meydan okumasna kar, ok uluslu yapsyla gelenekselmutlakyeti ve slam hukukunun tesirindeki Osmanl Devleti, direnmeye, geri
kalna anlaml zmler retmeye almtr. Yenileme abalar asndan,
merkeziyeti, msavat-eitliki, brokratik ve Bat hukuku temelli Osmanlc
Tanzimat dnemi ve dncesiyle birlikte yine, Avrupadan esinlenilen
kavramlarla; hrriyet, anayasa, uhuvvet-kardelik ve terakki, Gen Osmanl
hareketleriyle geici bir zafere, Merutiyet binasnn parlamento kaplarna
tutunmutur.
Avrupann Viyana Kongresinde (1815) ana hatlaryla izmi
olduu ark Meselesi bu ortamda uygulamaya sokulmu, zellikle Pancermen
faaliyetleri paralelinde Panslavist hareketler canllk kazanm ve Rus ar I.
Nikolann deyimiyle Hasta Adam Osmanl, artk ak ve gizli anlamalarla
paylalma noktasna getirilmiti. Avrupadan esen milliyeti rzgrlarla Osmanlya
bal milletlerin isyanlar ekseninde Yunanistan(1829) bamszln kazanm, Msr
syan sonucunda boazlardaki hkimiyete Rusya ortak olmu, Srplar, Bulgarlar
gibi unsurlarda hareketlenmeler ortaya kmtr. Krm Harbiyle (1853-56) d
borlanma yknn altna girilmi, 1856 Islahat Fermanyla Avrupal devletler
3
Norman Davies, Avrupa Tarihi Doudan Batya Buz andan Souk Savaa Urallardan Cebelitarka
Avrupann Panoramas, (ev. Editr: Mehmet Ali Klbay), mge K.evi, Ankara 2006, s. 807-942.
537
Osmanlnn iilerine karmaya balam, 1877-78 (93 Harbi) Osmanl-Rus

Harbiyle Srbistan, Karada ve Romanya bamszlklarn kazanmlardr. Bu
gelimeler karsnda padiah II. Abdlhamit, 1876da ilan edilen Anayasay
askya alrken, ttihad- Anasr (Osmanlclk) anlayyla devletin
kurtulamayacan grm ve Rusyann alevlendirdii Avrupadaki -mill ve
din eksende gelien pan-hareketlerine kar slam unsurlarna sarlarak Osmanl
tarihinde ilk defa halifeliin siyasi gcnden faydalanma yoluna giderek, bu kurumu TTHAD-I SLM- anlayndan hareketle fonksiyonel olarak kullanma
hamlesini siyaset sahnesine yanstmtr.
Devleti kurtarma abalarnda Osmanl aydn, padiahn tesis ettii otorite
iinde, hrriyet ortam aray ile devletin kurtuluunu savunan Namk Kemal
(1840-1888), Ziya Paa (1825-1880), Ali Suavi (1839-1878) gibi aydnlar vatan
anlayna dayal Osmanlclk anlaynn yanna, SLAMCILIK fikrini koyarak
yeni araylara girmilerdir.
Osmanlnn yenileme-adalama anlay, kendi kltrel deerlerini
koruyarak Bat medeniyetiyle nasl birliktelik salayacakt? Batnn emperyalist
igalci anlayna kar, medeniyetin hangi vasf savunulacakt? Devlet
otoritesinin sorguland, ekonominin, mali dzenin tersyz olduu bir ortamda,
medeniyetler bulumas ya da atmasnda kim, nasl ve hangi yntemlerle belirleyici rol
alacakt? 33 Yllk bir istibdat dnemi nasl izah edilmeliydi? II. Abdlhamit,
Kbrsn kaybyla birlikte zellikle ngilterenin niyetini grdkten sonra istibdat
ynetimini slam Birlii anlay ekseninde kurmu, birok takip ve sansrle
birlikte eitim kurumlar vastasyla an hkim anlayna, mill devlet
modeline gidecek sreci, kendinden nceki devrin mirasyla birlikte kltr
milliyetiliinin, bilimsel kltr Trklnn temellerinin de atlmasna vesile
olmutur.
te 1873te dnyaya gelen Mehmet Akifin ocukluk dnyas, ilkokul yllar
byle bir atmosferi soluklayan, ttihad- nasrdan ttihad- slama koan, eitim ve
aile anlay ya da kurumlar ekseninde ekillenmeye balamtr. O hayata
bakarken, 93 Harbinin tesirleri onun zihninde keskin igal, sava yaralaryla
birlikte ve vatan algsnn ciddiyetini daha ehem bir hle getirmitir. Abdlhamit
dnemini sonlandran ttihat ve Terakki, Bulgaristann bamszln ilan ettii
1908de kinci Merutiyetin ilan ya da bir yl yaanan hrriyetin ardndan
1909dan itibaren artan etkinliiyle, 1911-12 Trablusgarpn kayb, Arnavutlukla
birlikte Kosova, Bat Trakya, Makedonya dahil Balkanlarn elden kt felaketle
538
sonulanan 1912-13 Balkan Savalar ve beraberinde 1913 Bab- li basknn

ardndan Trkiyenin tek partisi olarak yenileme abalar iinde ama daha ok
devletin dalma lklar arasnda Birinci Dnya Savann sonunda tarihteki
yerini alacak ve Osmanl, Mondrostan sonra resmen paylalma anlamn tayan
Sevr Muahedesiyle tanacakt.
Trkiye, Mtareke ve Mill Mcadele dnemine girerken, Mehmet Akif, halk
ya da otorite asndan istibabdat, hrriyet tartmas ierisinde anlacak olan
Abdlhamit ve ttihat ve Terakki gibi iki temel enin artlarnda fikir dnyasn
ekillendirmitir. Daha farkl bir ifadeyle kifin, Batnn meydan okumasna kar,
Dou slam medeniyetinden alm olduu gle, genlik yllar ve yksekokul
sralarnda olaylara kar tepkileri karakteristik bir hl alrken, kklkten gelen
dindar ve muhafazakr aile yapsyla birlikte eitimi, ttihad- slam siyasi atmosferi ve
Baytar Mektebinde(1889-93) alm olduu fen dersleriyle Bat kaynakl bilimsel anlay
zihninde harmanlanmtr. kif, dnn fikirleriyle gnnn tavrlarna bakarak,
bunlar anlamaya ve kendi ataca admlarn dinamiklerini yakalamaya aba
gstermitir.
XIX. yzyln ortasnda Bat d uygarlklar, modern zamanlarn yeni ve
yaylmann doruk noktasndaki canavar olan Avrupayla kar karya
geliyordu. Byle bir ortamda tarihsellik ve epistemolojik silah byk nem arz
ediyordu. Hkimiyet asndan, smr boyutunun haricinde Dou ve Bat
medeniyetleri, bilgi alannda ciddi bir atma ya da birbirlerini bozma noktasna
gelmilerdi. Daryus Shayegann deyimiyle, yamalamann psikolojik, sosyolojik,
siyasi birok ynden grnen ya da grnmeyen sorunlar ortaya kacakt. Eski ile yeni
nasl bir araya getirilip yamanacakt? Hangisi temelde olacakt. Ge kalmlk
ortamnda fikirler srekli olarak olgular tarafndan yalanlanacakt. Kamusal ve siyasal
alanlarn eletirisinde iktidar ya da muhalefet asndan din, nasl bir renge
brndrlecekti. Eletiri, geleneksellik ve ilerlemede nasl bir tablo ortaya kacakt.
Yabanclatran, laikletiren bir ortamda kltrel kimlik nasl korunacakt. Byle
bir ortamda modernlii azck dahi olsa benimsemeye alan gelime yolundaki
btn toplumlardaki kutuplama ortam kanlmazd. Smrgecilik kart
gelien taleplerde, krlmalarda kimlik beklentileri ekseninde cahillik
kutsallatrabilir miydi? Ahlksal olmayan bir sorun, ahlksal ikinlie
sokulabilir miydi? yiler ve ktler neye gre belirlenecekti? Bir de tarih
mahkemesinde, sulular zaten mahkum edilmiken, slmileme adna kltrel
kimlik zvanadan kabilir miydi?
Gerekliin btn alglan phesiz
modernlikle koullandrlyordu. Kan kzlerin nne mi koulmutu. Ksaca,
539
slam varlk nedenini gemiinde ya da yabanclama da m aryordu4.

Dolaysyla Milli Mcadeleyle birlikte Trk nklbnn kendisini arad bir
yerde ok denklemli bir yapda pandora kutusundan her ey kabilirdi.
ada slam dncesi asndan, devrin aydnlarnn tabiriyle Seyl-i
Huruan, her eyi nne katp gtren Avrupa Seli karsnda Osmanlnn
durumu ne olacakt. Akifin deyiiyle, bu cun, bu hurun ahengine uymak,
boulmamann yaygn ifadesiyle kurtuluun, mukabili olmayan tek yolu olarak insanlarn
toplumlarn nne gelmiti5. Resmi grevlerinin yan sra 1908den itibaren Srat-
Mstakim, 1912den itibaren Sebilrreadla halk irad etmeye, aydnlatmaya
alan kif, devletinin bamszlnn Kurtulu Savayla kazanlacan
grerek Ankaraya TBMMye gelirken, bu harekete Kastamonu ve Balkesirdeki
konumalar ve Anadolunun farkl yrelerinde Kuv-y Milliye lehine
vaazlaryla manevi bir g katyordu. Vatan ve devletin kutsalln bilen kif
nceden, Birinci Dnya Sava yllarnda Tekilat- Mahsusann talepleri
dorultusunda Almanya ve Arabistandaki grevlerini baaryla ifa etmiti.
Trkiye Cumhuriyetinin manevi air mimarlarndan olan Mehmet kif, savan
ardndan 12 Mart 1921de stiklal Marn yazarken, Trk nklabnn ak
ierisinde, rejimin ekillenmeye balad bir zeminde, zihnindeki inklaptan farkl
bir inklabn ekillendiini grd Halifeliin ilga edildii bir ortamda, belki de kaderine
kserek, hayallerini ssleyen Leylasna kavuamamann
zntsyle, daha
nceden birka defa ksa sreliine gittii Msra, 1925de 11 yllna gidecek ve
hayata gzlerini yumduu stanbula 1936da hasta vaziyette dnecekti.
kif, 8 Nisan 1922de Sebilrredn 496. saysnda Leyl 6 adl iiriyle
slamn geleceini, Mslmanlarn uyann, esaretten kurtuluunu yani bir
Mecnun olarak, Leylasn VATANIYLA BRLKTE SLAM BRL olarak
resmetmiti. Bu idealinin gereklemediini gren kif, ruhunda yaad
teessrle beraber, aadaki dizeleri kaleme alacaktr:
Barndrmaz msn koynunda ey toprak? Derim, yer pek;

Dner imdad gkten beklerim, hey ht gk yksek,
Boaldm kendimden zaman ssz, mekn ssz;
Daryush Shayegan, Yaral Bilin-Geleneksel Toplumlarda Kltrel izofren, (ev. Haldun Bayr) Metis
Yay., Ankara 2002, s. 60-111.
5 smail Kara, slmclarn Siyasi Grleri, z Yay., stanbul 1994, s. 17.
6 M. Erturul Dzda, Mehmet kif Ersoy, Kaynak Kitapl, stanbul 2004, s. 118.
4
540
Ne vahetlerle bir yolda, ne zulmetlerle tek yldz,

........
Der hsrana, kalkar, yese arpar serseri alnn!
Ocaksz vhalar, ller; sar vdler enginler;
Aran: Beynin dner bolukta; haykr: ses veren cinler!
u vran kubbe, yllardr, saddan dr(uzak), ktan dr;
lhi yok mu ufku fknda bir ferdya benzer nr!
Ne bitmez bir geceymi! Nerden etmi ark istila!
Deil canlar, cihanlar gt hilkatten; bunun, hl.
.......................
Asrlardr ki, slmn bu her gn inenen yurdu,
Asrlar geti, hl bekliyor ferda-y mevdu!
........
Niin serpilmesin hl ufuklardan bir aydnlk,
Hayr! arkn, o hodgm olmayan Mecnn- n-kmn(maksadna eriememi),
Btn dnyada bir Leylas var: tisi slmn,
....
Gel ey Leyla, gel ey candan yakn canan, uzaklama!
Senin derdinle canlardan geen Mecnunla urama!
....
Kimin boynundadr, serden geip berdar(aslm) olan canlar?
Kimin urundadr. Leyla, o makteller, o zindanlar?
......
Hillim, gklerin kalbinde yer tutmu, otandr;
Ezanlar nevbetindir: nletir ebd hayetten;
.........
Cemaatler klendir, Kbeler haclen...Gel ey Leyla.
....
Mebbed bir bahar insin u yanm yurda Mevldan7.
Her ne kadar nceleri Abdlhamiti sert ifadelerle eletirmi olsa da Akif,
ttihat ve Terakkinin ayn eksendeki uygulamalarn grdkten sonra
Abdlhamiti mumla aram ve Abdlhamitin siyasi bir proje olarak ortaya
koyduu slam Birlii anlaynn savunucusu olmutur. Bu dsturdan
hareketle Mehmet kifin olaylar karsnda ortaya koyduu tavrlar ve fikirleri,
Osman Nuri Ekiz, Mehmet kif Ersoy, Toker Yay., stanbul 1985, s. 246-247.
541
Trk yenileme tarihi ekseninde deien siyasi artlar ortamnda salkl ekilde
ortaya konulabilir.
kifin fikir klarn ald airler, materyaller ya da aydnlara baklacak
olursa; Ziya Paa, Naci, Gnl elen Avrupa Uygarl diyen vatan airi ve
slamcl ar basan Namk Kemal, Trk modern edebiyatnn etkili isimlerinden
Abdlhak Hmid, Babas pekli Tahir Efendi, ilk okuduu iir kitab Fuzulnin Leyla ve
Mecnunu, Rtiye son snf hocalarndan hrriyetperver Mehmet Kadri Nasb 8, Baytar
Mektebi Hocas Bakteriyolog Rfat Hsamettin Paa, Fransz airlerinden Hugo, (klelie
kar) Lmartin, klasikler, Beni ok cezbetti.9 dedii Dode ve (Fransz devlet bakann
itham etme cesaretini gsteren) Emile Zola. Modernist slamclardan Cemaleddin Afgani,
Acemlerden irazl Sadi, Msr Mfts eyh Muhammed Abduh, Mumammet kbal,
Muhammed Ferid Vecdidir. Bu tabloyla birlikte, Bence iki ey mukaddestir: Din ve
dil10 diyen kif; Din, btn kudsi duygular, dnceleri insana telkin eder, bu
dncelerin, duygularn mmkn olduu kadar tebli vastas dildir, diyerek
temel ke talarn ortaya koyar.
Abdlhamiti eletiren ve merutiyeti dier slamclarla birlikte siyasi olarak
merulatrmaya alan kif, 1908 nklab sonrasndaki kadrolar hazr olmayan
ttihat ve Terakkinin uygulamalar karsnda, Merutiyet bize gayet ac bir hakikat
retti ki o da vatanmzda her manasyla byk adamn yok denecek kadar ender
bulunmasdr. Evvelce at var, meydan yok! diye kendimizi aldatyorduk, oyalyorduk
derken, Manastrl smail Hakk, Merutiyet/inklp alkla ayakta kalabilir
miydi?11 sorusunu soracaktr.
II. GELMELER EKSENNDE KFTE ADALAMA ANLAYII
A- arkn Durumu-Devletin Yklma Sebepleri/Milletin Gerilii ve Mill
Felketin milleri
kifin eserlerine genel olarak bakldnda geriliin sebepleri aadaki gibi
sralanabilir:
1.Uyank olmama (Dnya uyankken uyumak maskaralktr), 2. limsizlik
cehalet(inkramz irfanszlktadr, sakat dnceler, mtefekkir geinenlerin her fesad
fenne balamas, medreselerde okunan ilimlerin zamandan uzak olmas, takliti
Orhan Okay, Mehmet kif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Aka, Ankara 1998, s. 17-18.
Aile Albmnden Fotoraflarla Mehmet kif Ersoy, (Haz. Yusuf alar), Zaman Kitap, stanbul 2011, s.
15-16.
10 Ayn yer; Hekimolu smail, Mehmed Akife Gre Dn, Bugn Yarn, Tima Yay., stanbul 1998, s. 113.
11 Mehmed kif, Eski Hatralar, Srat- Mstakim, IV/85, 8 Nisan 326, s. 11, . Kara, slamcln, s. 117.
8
9
542
nazariyata boulan fen adamlar, sanayi batm durumda olmas, ticaret yok ilmi
isteksizlik vardr, ihtisaslaamama) 3. Nedir bu tefrika yahu! Utanmyor musunuz?
Dedii Tefrika 4. Atalet-durgunluk 5. mitsizlik azmi brakmak, 6. Marifetsizlik ve
faziletsizlik, 7.Ahlakn bozukluu (aldrmazlk,egoistlik, zevk, saygszlk, hak tanmamakmenfaatperestlik, yalanclk, riya, hayata dknlk, lakaytlk, duygusuz olma, zulm
karsnda suskunluk, dalkavukluk, itimai karklklarda sorumsuzluk, vazifeden
kamak) 8-deal adam noksanl, 9. Ediplerin halk irad edemeyii, 10. Ahlaksz
edebiyat, 11. ocuk terbiyesindeki yanl usl(hurafat ve dayak), 12. Fena yetimi
genlik 13. Yksek tabakann geride kalmas, 14.Fikir ayrlklar, 15. Vicdan ve fikirde bir
olmay, 16. Ky ve kylnn ihmal edilii, 17. Kt telkkiler(dnya fani, deil mi canm
gibi), 18. Kaderin yanl anlalmas, 19. Manevi bozukluklar (insanlara mrteci
damgasn vurmak), 20. Maddi sahadaki noksanlar(sokaklar kaldrmlar, imendifer
yokluu vs.12,
Yukardaki tespitlerle birlikte kifin, 1913te arkta grd manzara u
ekildedir13;
Yklm hnmanlar, devrilip gitmi hkmetler;
Serb olmu kanallar; dmdz olmu brc brlar;
Dklm brular, habsedilmi zinde bazular;
Bklm beller; incelmi boyunlar, comayan kanlar,
Dnmez balar; aldrmaz yrekler; pasl vicdanlar;
Kasap grm koyundan be beter ylgn cemaatler;
Tezelller, tazarrular, esretler, enatler;
rmcek balam ttmez ocaklar, yanm ormanlar,
Ekinsiz tarlalar, ot basm evler, kfl harmanlar;
Cemaatsiz imamlar; kirli yzler, secdesiz balar,
Gaza namyla dinda ldren bare dindalar,
....
Kylnn bir eyi yok, shhati ahlk bitik,
Bak o srtndaki o mintan bile tiftik tiftik,
Bir kemik bir deridir lmedi kaldysa diri;
Nerede evvelki refahn acaba onda biri?
....
Sizi kim kaldracak sru mu israfilin?
Etmeyin...memleketin hali fenalt...Gelin!
....
12
13
F. Kadri Timurta, Mehmed kif, s. 67-102.

Hekimolu smail, Mehmed Akife Gre Dn, s. 132-139.
543
Hem vatan gitti mi, yoktur size baka vatan;

nk, mirasyedi sil(dilenci) kovulur her kapdan!
....
Hepsi a, bir paralar yok, kadn, erkek plak,
Sokan ortas ev, kaldrmn srt yatak!
Ne devirde hkmet, ne ahalide bir i!
Ne sanayi, ne maarif, ne al var, ne veri,
....
debanz ana varat svyor birbirine,
Trl adlarla kan namtanahi gazete,
Ayrlk tohumu bol bol atyor memlekete,
t yetitirmek iin topra gayet mnbit,
Bularak fuh ekiyor salma gezen bir sr it!
.....
Gkten inmez bir de hibir ey...Btn yerden taar;
Kendi ahlkyla bir millet lr, yahud yaar.
Toplumsal hayattaki skntlarn giderilmesinde onun, Mahalle Kahvesi
hakikatleri tasvir etmektedir. Burada CEHALETE, TAASSUBA, AHLAKSIZLIA
kar isyan edecektir14.
Ya taassup! Ya taassup! O kadar maskaraca
Bir yol alm ki, bakarsn ba misvakl hoca.
Mtehasssken edepsizliin ekalinde,
En ufak eyden olur hemen rencide!15.
kife gre Avrupallar, zaptetmeye karar verdikleri memleketin ahalisinin arasna
nce TEFRKA sokmaktadrlar. Senelerce milleti birbiriyle bouturup yorduktan sonra
gelip ullanrlar. Hindistanda, Endlste, randa deimeden takip ettikleri siyaset hep
budur16:
slm, evet, tefrikalar kast kavurdu;
Karde, bilerek, bilmeyerek, kardei vurdu.
Can gitti, vatan gitti, bak dine dayand;
Lkin, o zaman silkinerek birden uyand17.
Balkesirli Hasan Basri antay, kifname (Mehmed kif), Ahmed Said Matbaas, stanbul 1966, s. 300301.
15 Hekimolu smail, Mehmed Akife Gre Dn, stanbul 1998, s. 71.
16 M. E. Dzda, Mehmet kif, s. 205.
17 Hekimolu smail, Mehmed Akife Gre Dn, s. 64.
14
544
B- Yenileme Asndan slamclk Algs ya da Dini Yenileme

kif, Avrupa karsnda acz iinde, tarihsel, toplumsal ve kltrel bir ge
kalmlk hlinde slam dnyasn, uykuya dalm durumundan kurtarmaya
alr. Baty kr krne taklit bir Moollamadr. Dini, geriliin nedeni
olarak gren baz aydnlara kar ise kif, Muhammed Abduh yolunda asli
kaynaklarna dnm yeni bir insan tipi ve slam anlayn savunacaktr.
Mslmanlar Bat hegemonyasna kar, medeniyet hamlesine hazrlamak iin,
ncelikle TAASSUP, FANATZM VE TOPLUMSAL HAREKETSZLK ortadan
kaldrlmaldr. Bunun ad nahda, uyan-Rnesans hareketidir. Hakiki din
yozlatrlm, slm ters giydirilmi krk hline getirilmitir. Mtefekkirlerimiz
dini de hi anlamam; Ruh-u slam telakkileri gayet yanl diyen kif, hakikate
malup olan slam deil, Mslmanlardr anlayn srarla vurgulamtr 18.
Bakn ne hle getirmi ki cehlimiz dni:
Hurfeler brm en temiz menbiini!
Kitb, Snneti, cm kaldrp artk;

Havss maskara yaptk, avm aldattk.
Ykp eriati bambaka bir bina kurduk;
Nebye atf ile binlerce herze uydurduk!
kif, zihniyet deiimini salamak iin, geleneksel dini kltrn, dnsel,
epistemik, mantki ve kozmolojik zeminini sarsmay denemitir. Bu anlamda
modern an gerekleri olan akl, bilim ve fiziki dnyaya ait gereklikleri ne
karabilmek iin tasavvuf ve tarikatlar ise en fazla eletiriye tuttuu alanlar
olmutur ve O, sosyal bir inklap istemitir19.
kife gre her Mslman, Acaba slmiyetin hangi emrini yerine getirmeyip bu
hle dtk. sorusunu kendine sormaldr. Buna gre;
Ey millet uyan! Cehline kurban gidiyorsun!
slm da batsn! diye tutmu yediyorsun!
Allahtan utan! Bri brak dini elinden...
Gir le gibi topraklara kendin gireceksen!
18
19
Safahat, Sleymaniye Krssnde II, s. 185-186.

Mehmet Akgl, Mehmet Akifin Dncesinde Din Yenileme, Uluslararas Mehmet Akif
Sempozyumu, s. 498-499.
545
Lkin demek ki bizleri Allah ile iskt?

Allahtan utanmak da olur ilm ile...Heyht! (1913)20, diyecektir.
C. Maddecilie Bak: Maddeci Genlie Elitirisi
Mehmet kif, Berlin Hatralarnda Tarih-i Kdim manzumesinde, Batc
zppeleri ve Tevfik Fikretin temsil ettii din aleyhtar maddeci zihniyeti iddetle
tenkit etmitir21. Tam bu noktada Halukla Asm arasndaki ikilii de doru ekilde
anlamak gereklidir.
D. ttihat ve Terakki ile Birlikte Olaylara ve Partiye Bak
1909da 31 Mart Hadisesi yaand zaman, Millet byle siyaset kavgalarndan
fayda gremez. Daha ziyade tezebzb ve teeddte urar. Allah bilir ama byk bir fitne
kopacandan korkuyorum.22 demitir. Kastamonu Nasrullah Camiinde krsye
kan kif, Milletler, topla, tfekle, zrhla, ordularla, tayyarelerle yklmaz. Milletler
ancak, aralarndaki rabtalar zlerek, herkes kendi bann derdine, kendi havasna,
kendi menfaatini temin etmek kaygusuna dt zaman yklr. 23 diyecektir. Bu
mesaj gnmz slam ve Trk dnyas asndan, tarihin tekerrrne
yakalanmamak iin ok anlaml bir mesajdr.
ttihat ve Terakki Cemiyetinin, mutlakiyet idaresine kar, vatann kurtuluu
iin eriata uygun bir hrriyet getirmek maksadyla aktan ye kaydna
balad bir ortamda, daha nce gizli tekilat gnlerinde bu cemiyetle
ilgilenmeyen kif, milletine faydal olacak bir irad ve eitim faaliyetlerine katkda
bulunmak midiyle, bu cemiyete ye olmutur. TC ehzadeba Kulbnde
Arapa dersler vermitir. ttihat ve Terakki Frkasnn siyasi faaliyetlerine
katlmayan kif, Cemiyete ye olurken ilkeleri asndan cemiyetin yemin eklini
Cemiyetin btn emirlerini kaytsz artsz itaat eklinde deil, ben cemiyetin doru
ve adil olan emirlerine biat ederim. Mutlak sz veremem. eklinde deitirerek kabul
etmitir. kif, fikirlerinde ve Sebilrreaddaki yazlarnda ilkeli hareket etmitir.
Yeminine sadk kalarak TFnn, Birinci Dnya Sava yllarnda rf-i idare ile
muhaliflerine iddetle bask yapt bir ortamda, yoksulluk ortamnda partinin
karaborsacla gz yummas gibi tavrlar Sebilrreadda ak ekilde
eletirmitir (1916). kif, dergide arkadayla birlikte evinden getirdii kuru
fasulyeyi yemektedir. Dhiliye Nezaretinden bir grevli gelerek, Nzrn selam
Hekimolu smail, Mehmed Akife Gre Dn, s. 169.

M. E. Dzda, Mehmet kif, s. 60.
22 Srat-i Mstakim, S: 34.
23 Sebilrread, S: 464, s. 335.
20
21
546
ettiini ve yazlarnda o kadar ileri gitmemesini rica ettiini syleyince kif, Nazrna
syle, kendilerini dzeltsinler! Bu gidi devam ettii mddete bizi susturamazlar. Ben
faslye a yemeye raz olduktan sonra kimseden korkmam!24 diyecektir. Bu nedenle
dergi yaklak iki yl kapatlmtr.
E. Milliyetilie- Kavmiyetilie Bak
kif, Batdan gelen stn rk anlay nazariyelerine ve devletleri blen
milliyetilik hareketlerine doal olarak Osmanl mparatorluunun selameti
asndan kar km ve bu akmlar SAHTE AI olarak grmtr. Avrupal
devletler bu akmlar kullanarak kurdurmu olduklar mill devletleri kendi
karlar asndan smrge hline getirmilerdir. Oysa slm dini, insanlar renk ve
rk ayrmna tabi tutmamaktadr. Bu nedenle kifin milliyetilik anlaynda iki temel
ayan bulunduu grlecektir:
1. slm dininin getirmi olduu hayat felsefesi.
2.Byk zenginlie sahip olan tarihi mill kltr deerleridir.
Namk Kemalin Osmanl ve slamclk zerinden Trk devletine olan
ball ayn yelpaze ierisinde kif iin de geerlidir. Bu adan Safahat onun
nemli bir eseridir. Ayn eksende stiklal Mar ise slmla zdelemi milllik
anlaynn duygu seli olarak ortaya km nemli bir metnidir25.
kif, Osmanl Devletinde yaanm olan isyanlar karsnda, Hani milliyetin
slm idi. Kavmiyyet ne! Sarlp smsk dursaydn a milliyetine. Arnavutluk ne demek?
Var m eriatte yeri, Kfr olur, baka deil, kavmini srmek ileri! Arabn Trke, Lzn
erkeze, yhud Krde;....Mslmanlkta ansr m olur mu? Ne gezer! Fikr-i
kavmiyeti telin ediyor Peygamber derken, Sana az geldi ezanlar, diye tsn m bu
an. sorusunu sorarak Ne Araplk, ne de Trklk kalacak a gzn. diyerek
milletini uyaracaktr26.
Arnavutuluk yapan balangta Srplarla hareket eden sonra Srplarn katliamna
urayan ayrlklara Bakmclara kar(1910):
Siz ey bu yangn izhar eden be alt sefil
Ki ettiniz bizi Hrvatla Srpa Rezil
Neden Halifeye Kuranla bal Arnavutu
M. E. Dzda, Mehmet kif, s. 74-75.

Osman Nuri Ekiz, Mehmet kif Ersoy, s. 137-148.
24
25
547
Ayrdnz da harap ettiniz btn yurdu

..
Bugn belanz bulmu deilsiniz mutlak
Yarnki saikalar beyninizde patlayacak27, diyecektir.
kif, Said Halim Paa, Ahmet Naim gibi aydnlarla ayn paralelde
dnerek, rklk ve milliyetilii birbirinden ayrmtr. yi veya kty
insanlarn davranlarna ve kltrlerine gre deerlendirmitir. 20 ubat 1922
tarihinde Meclisteki grmeler srasnda, Hamdullah Suphi Tanrvere, Ben
kavmiyet aleyhinde bir adamm, milliyet aleyhinde deil! 28 demesi manidardr. kif,
dier Eref Edip, Ahmet Naim gibi aydnlarla birlikte millet kavramnda daha ok
mill slam anlayn dile getirmilerdir. Dolaysyla kifde kltrel anlamda
milllikten/mill Trk devleti anlayndan bahsedilebilir.
Peyami Safann ifade ettii gibi kif, ne milliyeti ne de slamc bir airdir. kif,
herhangi kapal devre bir sistemin iine sokulamaz. Sadece bir millet ve mmet camias
iinde tercman olduu temayller itibarile ona hem mill, hem de slm denilebilir.
Milliyeti ile millyi, slamc ile slmi olan kartrmamak gerekir. Vatan airi (Namk
Kemal) de, Safahat airi de milliyeti deil MLL ARLERDR. Goethe gibi 29.
F. Hak ve Adalete Bak
kif, Kenar- Diclede bir kurt arsa bir koyunu, Gelir de adl-i lhi sorar
merden onu diyerek adalet asndan byk bir sorumlulua dikkat eker 30.
Ancak, Batclarn kullanm olduklar insanlk idealinde btn uluslarn eit
olaca grnn pratikte mmkn olmayacan ifade eder. Batda entelektel
hayatta zgrlk ve hmanist sylem hakimken, smr eksenli zt
uygulamalar kifin eletiri getirmesine hakllk kazandrmtr31.
G. Aydn Olarak Bat Medeniyetine ve nklaba Bak
kif, smn ahsnda, Trk aydnn sorumluluk-vazife bilincinde hareket
etmeye armtr. Muhammed kbal gibi, slma dayal stn vasfl bir insan
profilini ortaya koymaya gayret etmi ykc deil, M. Abduh gibi, uurlu, ilim d
taknlklara gitmeyen bir inklap istemitir. Acele programlarla deil, ilim zihniyetine
sarlarak bir nesil yetitirilmelidir. kifin inklap davasnda dimada, devlette,
Mehmet Akif Ersoy, Safahat-Fatih Krssnde, (Hz. Erturul Dzda), s. 273.
TBMM ZC., C. 17, s. 72.
29 Balkesirli Hasan Basri antay, kifname (Mehmed kif), Ahmed Said Matbaas, stanbul 1966, s. 375.
31 Fatma Bostan nsal, Mehmet Akif Ersoy, Modern Trkiyede Siyasi Dnce slamclk, s. 76.
27
28
548
sanatta ve devlette yaplmasn istedii deiiklikler dikkat eker. Gerekleecek

deiiklik yava olmal, milletin ruhuna sinecek ekilde kltr ve iman sistemi
haline gelmelidir32.
kife gre, Bat medeniyetine duyulan hayranln sebebi, ark medeniyetini
tanmamaktan ileri gelmektedir. Yazar, muhtelif seyahatleriyle Dou ve Baty
yakndan tanma frsat bulmutur. Tanzimattan sonra yetien birok ahsiyet,
her safhada Avrupa medeniyetinden faydalanmaya taraftar deildir, ne varsa
arkta ya da ne varsa Garpta vardr diyenlerin hepsi kendi medeniyetlerini
tanmamaktadr, der33.
kif, Avrupa karsnda ge kalnmadan toplumda bilinli adam yetitirme
konusuna dikkat ekecektir34:
Adam yetitiremezmi, demek ki, topramz!...
-Ltife bertaraf amma, adam deil yalnz,
Odun da isteriz artk yaknda Avrupadan!
.....
Dman sesi duymak istemezsen,
Karde sesidir, uyan bu sesten!
Kalknca grr ki akam olmu,
Vaktiyle uyanmyan bu sesten.
Osmanl ile Bat medeniyeti arasndaki uurumun iyice aldnn farkna
varan kif, tek kurtuluun mill benlie uygun olarak Batnn sadece ilmini ve
sanatn almann gerekliliinden getiini syler. Mslmanlara Batnn zevki
ve elencesi deil, ilm ve teknii lazmd. Bu cihetten, hani, hi ylmasn, olum
gznz dedii smn ahsnda genlere seslenen kif, (iir) Sade Garbn
ilmine dnsn yznz, O ocuklarla beraber gece gndz didinin; Giden yz yllk
ilmi tez elden edinin, Alnz ilmini Garbn, alnz sanatn, Veriniz hem de mesainize
son sratini, nk kabil deil artk yaamak bunlarsz diyecektir35. kif yenileme
anlaynda, Dou asndan Medeniyet girebilmi yalnz fenniyle...o da
sahiplerinin Lhik olan izniyle dedii daha ok Japon tipi yenileme anlayn
ve biraz da Alman eksenli teknik medeniyeti benimsemitir. Buna gre Garpn
eyas eer kymeti haizse yryecektir, deilse, moda eklinde gelen seyyie
gmrkte rr. diyecektir36. Bat medeniyetinin toptan alnmasna kar kan
35 Osman Nuri Ekiz, Mehmet kif Ersoy, s. 124.
36 Osman Nuri Ekiz, Mehmet kif Ersoy, s. 126.
32
33
549
kif, bir ksm Batclarn dnda Trk aydnn birounda olduu gibi telifi bir
yap sergileyecektir.
slm dinini bir kenara brakarak Mlk kurtarmak iin dini kurban etmeliyiz,
Bat medeniyetinin her eyini almalyz, diyen Batclara kar eletiriler getirmitir.
Tevfik Fikret gibi Compteu pozitivistlere de kar kmtr 37.
M. kif, zellikle Balkan ve Birinci Dnya Savalarndaki smrgeci
Avrupann vahi yzne kar,
Ne hayaszca tahad ki ufuklar kapal!
Nerde-gsterdii vahetle bu bir Avrupal
Dedirir yrtc, his yoksulu, srtlan kmesi,
...
Medeniyet denilen kahpe hakikat yzsz dizeleriyle birlikte, Trkiyenin
iindeki ve dndaki kt emeller besleyen medeniyet mihraklarna kar,
Tkrn: Milleti alaka vuran darbelere! Tkrn: Onlara alk datan kahpelere!
Tkrn: Ehl-i Salibin o hayasz yzne! Tkrn: Onlarn asla gvenilmez szne!
Medeniyet denilen maskara mahlku grn: Tkrn maskeli vicdanna asrn, tkrn!
ifadelerini kullanacaktr. Byle bir ortamda azmi brakp gelecei karanlk grmek ise,
alak bir lmden baka bir ey deildir38. Milletin hi bir zaman yese kaplmamasn
isteyen kif, feryad brak, kendine gel, nk zaman dar diyerek almay vazife
bilincine sokarak ancak almayla gelecein elde edileceine vurgu yapacaktr.
Ona gre nurlar ancak, aln teri ile yaacaktr.
kif, siyasetin kan: servet, hayat satvetttir;
Zebnku (zayf ezen) Avrupa bir hak tanr ki kuvvettir dizeleriyle kuvvet
konusuna dikkat ekerken, slm dini iinde grlen bir yanla KADERC
ANLAYIA kar kacaktr:
Kadermi yle mi? H, bu sz deil doru:
Beln istedin, Allah da verdi...Dorusu bu diyecektir.
Her eyden nce STKLL AII olan kif, zalimin hasm mazlumun dostu
bir ahsiyet sergileyecektir:
Fatma Bostan nsal, Mehmet Akif Ersoy, Modern Trkiyede Siyasi Dnce slamclk, C. 6, letiim
Yay., sytanbul 2004, s. 72-75.
38 Osman Nuri Ekiz, Mehmet kif Ersoy, s. 130-133.
37
550
Doduumdan beri km istiklale;

Bana hi tasmalk etmi deil altn lale,
Yumuak bal isem, kim dedi uysal koyunum?
Kesilir belki, fakat ekmeye gelmez boynum.
Kanayan bir yara grdm m yanar ta cierim,
Onu dindirmek iin kam yerim ifte yerim,
Adam aldrma da ge git, diyemem aldrrm:
inerim, inenirim, hakk tutar kaldrrm
Bu dizelerden de anlalaca zere kif, dier yazlarnda da zulm ile bidat
ile hrriyetin imha edilemeyeceini ak ekilde ortaya koymutur 39.
kif, her ne kadar Bat medeniyetini ahlki adan eletirse de, Baytar
Mektebindeki fen eitiminden dolay bir anlamda dnemin hakim felsefesi
pozitivizmin etkisinde kalarak, evrenin ekillendirdii insan tipinden ziyade,
insann merkezde olduu, evreyi ekillendirdii bir yapda hareket eder. Srekli
gelimeye meyli olan bir halife ve insan tipolojisi ister. Bu nedenle terakki onun
ruhuna ilemitir40.
slmclk anlaynn gerei olarak bulunduu durumu beenmeyen ve
zeletiri yapan kif, MUHAFAZAKR bir ekilde ani deiiklerden
holanmayan her eyi ocuka, ykarak atarak deil, kendimize unsurlar tashih
ederek ay kendimizden yapan bir yenileme anlayn benimser. 1905
Rusyasn yenen Japonya ise onun iin nemli bir nmunedir. kif,
HURAFELERE NANAN BR MSLMAN TP STEMEZ. Mezar mezar dolap
hasta baktran salar...nmemitir hele Kuran ne mezarlkta okunmak ne de fal bakmak
iin. zellikle edebi alanda sosyal alanlarda TAKLDE KARI IKMITIR.
kifin muhafazakrl, otoriteyi sorgulayyla dier muhafazakrlktan
ayrlr41.
Hasan Basri antayn da dikkat ektii gibi, kifin asl kymeti mahalli
oluundadr. ...temiz ruhlu stanbul ocuu maz hasretiyle yanarak bize birok eski
manzaralar izdi. Eski gnlerin tatl havasn estirdi. Hikyelerini anlatt. Eski tipleri
Osman Nuri Ekiz, Mehmet kif Ersoy, s. 133-135.

Fatma Bostan nsal, Mehmet Akif Ersoy, s. 77.
41 Fatma Bostan nsal, Mehmet Akif Ersoy, s. 78-84.
39
40
551
canlandrd. Eserlerinde yer yer nadide kumalar gibi bu manzaralarn serildiini

gryoruz. Hseyin Rahminin, Ahmed Rasimin yaptklarnn en gzellerini o yapt42.
kif hibir zaman yenilik hareketlerine kar dmanlk beslememitir.
Bilhassa yenilie dman olan halk, eletirmitir43:
Grenek neyse, onun hkmne mnkad olarak;
Garbin efkrn, srn dman tanmak;
Yenilik nmna vahy inse kabul eylememek.
yle dursun o teceddt ki dardan gelecek,
Kendi milliyetinin, kendi muhitinde doan,
Yerli, hem hakl teceddtlere hatt udvan(dman).
Avrupann yeniliini, ilim, fen ve sanatlarn lzumundan dolay almay
talep eden kif, Avrupann her eyini taklide kar kmtr:
Ne yapsa Avrupa, bizlere asl olan hareket:
O hlde biz dhi yaptk! deyip hemen taklid.
Bu trl bir yenilikten ne hayr edersin mid?
kif, geleneksel deerlerle yenilik arasndaki ilikiyi ise u fkrayla anlatr 44:
Bir ngilize sormular: Bu kadar ananeci olduunuz hlde nasl terakki ettiniz?
ngiliz cevap vermi: Bizde en yeni anane alt yz seneliktir. Ve en eski teceddt alt
saatlik.
air kif, eserlerinin tamamnda hurafelerle, batl inanlara, taassuba atm,
bunlar ktlemitir45:
Hurafeler, frkler, dm dm balar,
Mezar mezar dolap hasta baktran salar
Ataletin o mlevves teressbat btn!
Numune ite bizizGrmek isteyen grsn!
..
Ya taassuplar? Hi sorma nasl maskaraca?
O, uzun hrkasnn yenleri yerlerde, hoca,
Hem bakarsn ei yok din taaddisinde.
Hem ne sylersen olur dini hemen rencide!
Balkesirli Hasan Basri antay, kifname (Mehmed kif), Ahmed Said Matbaas, stanbul 1966, s. 301302.
43 F. Kadri Timurta, Mehmed kif ve Cemiyetimiz, s. 51.
44 F. Kadri Timurta, Mehmed kif, s. 52.
45 F. Kadri Timurta, Mehmed kif, s. 53. (Sleymaniye Krssnde)
42
552
Milletin hayr iin her ne dnsen: bidat;

eri tayir ile terzil ise: -haa- snnet!
Ne Hudadan sklrlar, ne de peygamberden.
. Aile
Toplumun btnl asndan aile salamlna ve aile terbiyesine byk
nem vermitir:
Balasn terbiyeniz, ailelerden olum.
Sade hrriyeti iln ile bir ey kmaz;
Fikr-i hrriyeti hazm ettiriniz halka biraz.46 eklindeki hrriyet ile ilgili
cmlelerinden de anlalaca zere, devletin ocuklar yetitirememesi
durumunda aile kurumu da devre d kalmsa, o cemiyet rme durumu ile
kar karya kalacaktr.
Ailede devrim yaplmasn isteyen Batclar eletiren hatta deyus diye
seslenen kif, halk arasnda KADINA dnk, onu ikinci plana atan inanlar,
kadna iddeti eletirmitir. Senin kadn dediin deta pabu gibidir; Biraz vakit
tanr, sonradan deitirilir; Cehennem ol seni hnzr o, ...git bosun...keyfim ister
dverim anlayn eletirerek ve Kse mam konuturarak ok evlilie kar
kar47. Kadn eitilmeli ve daha ok salkl ocuklarn yetitirilmesi asndan
evinin asli unsuru olmaldr.
H. Eitim Anlay
kif zulmetten nura kmann yolunu tpk Mehmet emseddinde olduu
gibi ilimle, eitim ve retim anlayyla gerekleeceine inanmtr. Ey millet
uyan! Cehline kurban gidiyorsun...Yllarca, asrlarca sren uykudan artk, Silkin de:
Muhitindeki zulmetleri yak, yk! diyecektir. Millet, fikri duygusu olmayan bir
ktrm olmamaldr.
debanz hele gyetle baya mahlkat...
Halk irad edecek yle mi bunlar? Heyht!
Kimi yalnz Garbn fuhuuna hasbi simsar;
Kimi, ran mal der, khne alr hurda satar,
Eski divanlarmz dolu olanla arab,
....
Feylesof hepsi, fakat pek ounun mektebi yok diyen kif, Medrese
eitiminin ve dier okullarn slah edilmesini ister. Saysz mektep de kadn ve
46
47
Hekimolu smail, Mehmed Akife Gre Dn, Bugn Yarn, s. 151.

Fatma Bostan nsal, Mehmet Akif Ersoy, s. 78-79.
553
erkein okumasn, gece gndz fabrikalarn ilemesini, matbaalarn

uyumamasn, halkn irad in yeni cemiyetler kurulmasn ister. Bu amala
Avrupaya gnderilecek genlerin de maarif konusunda bilinli olmasn talep
eder: Al okut, Avrupa tahsili desinler gnder. Servetinden blerek na-mtanahi para
ver; sonra bir bak ki: Meer bir karga imi beslediin! durumunu istemez. Medeni
eitim adna Avrupada grlen dini kazma iine kar kar. Sanayinin
kurulmasna nem verir. Kylnn irad edilmesinin zerinde durur. Milletin
evladn cahil grmek istemez. Bu taleplerin hepsi eitimle-retimle olacaktr48.
Batda marifet vardr ancak, fazilet yoktur. kisi bir arada olmaldr. Burada
ilham Kurandan alnmal, asrn idrakine slm syletmelidir 49.
kif, lmiye snfnn bozulmas, din eitim kurumlarnn zavalll, ilmi
yeterlikten ziyade akraba ilikileri n plandadr, sylemleriyle Batclarla ayn
noktada durur. Medreseler asrn ihtiyalarna cevap verememektedir. Yeni bn-i
Rtler kmamaktadr50.
I. in Spor ve Birlik Anlay
kife gre mesuliyet uuru ve kuvvet topraktan domaktadr. Anadoluyu
smla zdeletiren yazar, milleti ortaya kacak vatan snrlarna ulalmasn
ister51. Toplumda, bir avu halk iinde vahdet yoktur. Post kavgalar bir kenara
braklmal, alnlar terlemelidir52.
kif, iirlerinin birounda toplumun iinde bulunduu ahlki bunalm ve
aymazla dikkat ekmitir. Bu durum zellikle sava ortamnda daha duygusal
iirle dile gelecektir(1913)53:
inenirsek biz bugn, inenmek istihkakmz:
nk izzet nerde, bir bak nerdedir ahlkmz.
Mslmanlk pk siretten ibretken, yazk!
yle saplandk ki levsiyata: Hl kamadk!
Zulme tapmak, adli tepmek, hakka hi aldrmamak,
Kendi sdeyse, dnya yansa, ba kaldrmamak,
Kuvvetin meddah olmak, aczi hi syletmemek,
.....
Fatma Bostan nsal, Mehmet Akif Ersoy, s. 76.
50 Fatma Bostan nsal, Mehmet Akif Ersoy, s. 77-78.
51 Hekimolu smail, Mehmed Akife Gre Dn, s. 74-75.
48
49
554
aklabanlklar, riyalar, muttasl aldatmalar;

Frka, milliyet, lisan namyla daim ayrlk,
.....
Enseden arslan kesilmek, cebheden kaltak kedi...
Mslmanlk bizden nce byle zillet grmedi!
Hlimiz bir inhill imi vcudun halidir;
Ruh- izmihlalimiz ahlkn izmihlalidir.
....
Bir hals imkn var: Ahlkmz ykselmeli,
....
Btn evlerde ksz bunalrken millet,
Sada yzlerce len, solda hesapsz srnen,
....
Beni ldrmede, olum, bu harb sszlk:
Hangi virneyi esen kopuyor bin lk!
Birinci Dnya Savana doru gidilen bir ortamda, Hkiki Mslmanlk, en
byk kahramanlktr. diyen kif, korkakln, miskinliin slmn ruhuna
yakmadn belirterek, 350 milyon Mslman adna imann vahdet ve ittihat
istedii konusuna dikkat ekecektir54.
Cumhuriyetin milliyeti ve Batc kadrolarn Bolevik devrimi ile
uluslararas gelimelerden istifade etmesine paralel olarak, Rusyada Komnist
ihtilalin Anadolu hareketi tarafndan Avrupaya kar kullanlabileceini ifade
edecektir. Anadolu hareketi, slmc, milliyeti ve Batc fikir akmlarn
birletirmitir. Sonradan ayrmalar gereklese de balang itibaryla Anadolu
hareketinde slmc unsurlarn arlkl olduu grlecektir 55.
. Hakszla Kar syan Eder
kifin sm karakteri isyanla yurulmutur. Manevi hrriyete byk nem
veren yazar, Tkrn maskeli vicdanna asrn tkrn derken, isyan bayran
yle aacaktr56:
Kanayan bir yara grdm m yanar ta cierim...
Onu dindirmek iin kam yerim, ifte yerim.

Fatma Bostan nsal, Mehmet Akif Ersoy, s. 86-87.
56 Hekimolu smail, Mehmed Akife Gre Dn, s. 82, 102.
54
55
555
J. Sanat Anlay
kifin sanat anlay, sanat sanat iin deil, sanat halk iindir dsturuna
sahiptir. Sanatkrn ilahi teneffsnde, bazen bir millet, bir cemaat, bazen de
sonsuzluk vardr57.
K. Hrriyet Anlay
kif, Mithat Cemalle birlikte, Safahatnda, Sleymaniye Krssnde ve
stibdat adl manzumesinde, daha nce Abdlhamitin istibdat ve devamnda
ran ah Mehmet Alinin Mebuslar Meclisini topa tutmas mnasebetiyle millete
zulmedenlerin, bir gn mahvolacaklarn sylemitir58:
(stibdat)
Ykldn gittin amma ey mlevves devr-i istibdd,
Braktn milletin kalbinde kmaz bir mlevves yd!
..
Otuz milyon ahli, akinin byle mahkmu
Olup eksin hkmet namna bir bar- memu!
(Sleymaniye Krssnde)
Ne felket, ne razaletti o devrin hli!
Baka bir kukla, btn milletin istikbli
ki kuklacnn keyfine mahkm olmu.
..
Zaferyb olduun kimdir? Dn bir kere millet mi?
Adalet isteyen bir kavmi vurmak galibiyet mi?
.
Emin ol, bunca mazlumun yreklerden kopan h,
Tependen indirir, elbet bir gn lnettullah!
stibdadn eletirisini yapan kif, kinci Merutiyet ortamndaki galeyan,
uursuzluu ve umumi bozukluu grnce ise, sahte hrriyete kar,
Sleymaniye Krssnde unlar syleyecektir:
Galeyan geldi mi, mantk savuurmu Doru:
Vard aklnda o gn herkimi grdmse zoru.
.
tyor her tan stnde birer dilli ddk.
Dinliyor kaplam etrafn yzlerce hdk!
57
58

Faruk Kadri Timurta, Mehmed kif ve Cemiyetimiz, Yamur Y.evi, stanbul 1962, s. 26-28.
556
Ne devirde hkmet, ne ahlide bir i!

Ne sanyi, ne marif, ne al var, ne veri.
kif, eletirdii Abdlhamitin istibdadndan sonra, kinci merutiyetin
istedii hrriyeti getiremediini grnce Asmnda :
Alasn milletin evld da bangr bangr,
Durma hrriyeti aldk diye diye sen trk ar!
Zulm alklayamam, zlimi asla sevemem;
Gelenin keyfi iin gemie kalkp svemem.
Adam aldrma da ge git, diyemem, aldrrm:

inerim, inenirim, hakk tutar kaldrrm
Hrriyetsizlik ve zulme kar halkn ses karmamas ve aknlna kar ise:
Tanmaz bindii mahlku, srer kr krne;
Tanmaz gittii yer hangi taraf, grd ne?
beyinsiz kafann sevkine akn gibi rm;

Krba altnda btn gn, ne tazallm, ne kym, dizelerini kaleme alr.
Cemiyetin kurtulmas ya da felaketlerden kurtulmak iin kif, merkezli u
tespitler yaplabilir:
Halk uyank olmal, asrn lmiyle maarif cehalet ortadan kaldrlmaldr, frkaclk
komitaclk bitmeli mill birlik lzumludur, ahlak fazilet-hikmet temelinde
ykseltilmelidir, mitsizlik yenmeli azim olmaldr, kbal iin marifet ve fazilet gereklidir,
cemiyeti srkleyecek aydn ya da liderler olmaldr, Asmn nesli modeliyle ideal
genliin varl nemlidir, zenginler milletin meselelerine sahip kmaldr, cemiyet
olarak gayesi olan bir alma anlay gereklidir, mukaddesata hrmet ve vatan sevgisi
nemlidir, halk, mtefekkir seviyeye yaklatrlmaldr, Batnn yalnz fen ve sanat
alnmal, her eyi taklit edilmemelidir, aile kalkndrlmal, deal bir millet olmaldr 59.
59
F. Kadri Timurta, Mehmed kif, s. 103-117.
557
SONU
Buraya kadar yaplan deerlendirmelerden de anlalaca zere kifin,
adalama anlay, topluma bak, Trkiyenin kurtarlmas ve ykseltilmesiyle
ilgili u sonulara varlabilir:
Olaylara, temelde slm kardelii anlayndan bakm, ahlakszla, tembellie,
kadercilie, hurafelere dayal din anlayna kar karak hep almak dsturunu ortaya
koymutur. Bu nedenle rkla kar durmu, millilie evet demitir.
Hrriyet onun karakteridir. Hakszla, millet adna isyan bayra amtr.
Yazlarnda basn ok iyi kullanmtr. Vaazlar, basn zerinden de etkili olmutur.
Bat medeniyetinin sadece teknik ynn istemi, dier alanlarda taklideMOOLLAMAYA kar karak yenilemede Japon ve ksmen de Alman modelini
benimsemitir. Batnn vahi yzn hep eletirmitir.
Onun zihninde terakki anlay hep vardr. Ancak, bu yap muhafazakr ekilde
tezahr eder ve ani ykc inklaptan ekinmitir.
zeletiri yapmas nemli bir zelliidir.
Mmkn olduu kadar milletvekillii haricinde siyasetten uzak durmutur.
Yenileme anlaynda, ehirli ve kyl toptan halkn seferber edildii grlr.
Devletin selameti iin tefrikaya dmeyen birlik ve vahdet konusuna dikkat ekmitir.
Aileye toplumun salaml asndan ve kadnn ikinci plana atlmadan yenileme
srecine, ocuunu salkl yetitiren bir rolle topluma sokulmasn ister.
Salk iin Spora nem verir.
Sanat ya da sanat, halk iin vardr.
Blbldeki ak, milletinin dertlerini zm bulmaktr ya da esarete kar
bamszln sesidir.Yazlarnda maharetli bir hiciv sanat vardr.
Gerilikten kurtulmada adalama yolunda iki temel dsturu: Marifet-(lim-Bat) ve
fazilettir-(slam). nk milletlerin ikbali iin evladm marifet, bir de fazilet, iki kudret
lazm, Marifet, ilkin ahaliye saadet verecek
Akif, slamn gereklerine gre yaanmama noktasnda, yanl inan olarak tevekkl
eletirecektir. Tevekkl, glkler karsnda ylmamak azimle almaktr. Halk
tembellie altran hocalara kar:
Tevekkln, hele mns hi de yle deil
Yazk ki: Beyni rmcekli bir yn chil,
Nihayet oynayarak dine en rezil oyunu,
Getirdiler, ne yapp yaptlar, bu hle onu! 60.
60
Mehmet Akif Ersoy, Safahat, 4. Bsm, s. 154.
558
Yazlarnda psikolojik, sosyolojik ierikler n planda olup, aslnda kif, edebi alan
zerinden tarih sosyolojisinin popler bir savasdr.
anakkaleyle birlikte slam dnyasnn, Trk milletinin bitmeyecek olan mididir.
Ve onun alklar, yaplan zaferlerin destans mahiyette yazya yanstlmasdr.
Btn bu ynleriyle Mehmet kif, modern Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnda
yaad talihsizliklere ramen nemli rol oynam, 11 yl uzak kalsa da hayatn Trk
vatanna adam ok yzl deil, olduu gibi grnen bir adam, grnd gibi olan
Mslmandr, ansiklopedist olmaktan ziyade sentezci mill bir air, milli bir aydn rnei,
ahsilikten uzak halk adamdr.
559

KAYNAKLAR
Aile Albmnden Fotoraflarla Mehmet kif Ersoy, (Haz. Yusuf alar), Zaman Kitap,
stanbul 2011.
AKGL, Mehmet, Mehmet Akifin Dncesinde Din Yenileme, Uluslararas
Mehmet Akif Sempozyumu, s. 498-499.
ANTAY, Balkesirli Hasan Basri, kifname (Mehmed kif), Ahmed Said Matbaas,
stanbul 1966.
DAVES, Norman, Avrupa Tarihi Doudan Batya Buz andan Souk Savaa
Urallardan Cebelitarka Avrupann Panoramas, (ev. Editr: Mehmet Ali
Klbay), mge K.evi, Ankara 2006,
DZDA, M. Erturul, Mehmet kif Ersoy, Kaynak Kitapl, stanbul 2004.
EKZ, Osman Nuri, Mehmet kif Ersoy, Toker Yay., stanbul 1985.
HEKMOLU, smail, Mehmed Akife Gre Dn, Bugn Yarn, Tima Yay., stanbul
1998.
KARA, smail , slmclarn Siyasi Grleri, z Yay., stanbul 1994.
Mehmet kif, Safahat, Sleymaniye Krssnde II,
Mehmet kif, Mehmet Akif Ersoy, Safahat-Fatih Krssnde, (Hz. Erturul Dzda),
-Mehmed kif, Eski Hatralar, Srat- Mstakim, IV/85, 8 Nisan 326, s. 11
Mithat Cemal, lmnn 50. Ylnda Mehmet kif, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,
Ankara 1986.
OKAY, Orhan, Mehmet kif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Aka, Ankara 1998.
SHAYEGAN, Daryush, Yaral Bilin-Geleneksel Toplumlarda Kltrel izofren, (ev.
Haldun Bayr) Metis Yay., Ankara 2002.
TMURTA, F. Kadri, Mehmed kif ve Cemiyetimiz, Yamur Y.evi, stanbul 1962.
TOPU, Nurettin, Mehmet kif, Dergh Yay., stanbul 1998.
NSAL, Fatma Bostan, Mehmet Akif Ersoy, Modern Trkiyede Siyasi Dnce
slamclk, C. 6, letiim Yay., sytanbul 2004.
560
MERAM BALARININ ARDINDAK SIR: SU KLTR

Mithat DREK *
zet
Konya lman iklim kuanda, denizden 1000 metre ykseklikte daha ok yapran dken
ve souktan etkilenmeyen aalarn yetitirildii bir kuakta bulunan kentlerden birisidir.
Yzyllar boyunca yerleime konu olmu bu ehirde birok medeniyet gelip gemitir. Tarmsal
faaliyetler ise bu medeniyetlerin kalclna etki etmi, gnmz modern tarm uygulamalar
iinde kaybolan bir kltrdr. Bu makale gnmzden bir yarm yzyl kadar nce Konya
denildiinde akla gelen Meram ba ve bahelerinin evrimini yazarnn gzlemleri ile
anlatmaktadr.
Anahtar Kelimeler
Meram balar, Meramda sulama, Meram Baheleri, Meram
THE SECRET MERAM VINEYARDS: IRRIGATION

Abstract
Konya temperate climate, at an altitude of 1000 meters above the sea more affected than
deciduous trees grown cold and is located in a zone where it is one of the cities. It is settlement
for centuries been the subject of many civilizations were come and gone in this city.
Agricultural activities had an impact on the persistence of these civilizations; in today's
modern farming practices is a lost culture. This article has from today a half century ago,
Konya-Meram vineyards and orchards come to mind with the observations of the author
describes the evolution.
Keywords
Meram vineyards, irrigation of Meram, Meram Gardens, Meram.
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Konya-Trkiye.
561
Giri
Konya, Ahmet Hamdi Tanpnarn Be ehir (Tanpnar 2001) adl kitabnda
belirttii zere bozkrn bir ocuudur. Bozkr, dz kurak bir arazi zerine
kurulu, yazn glgeleri serin, gnei yakc, klar karl, tipili bir iklim sunar.
Konyada bu iklime ok uygun zellikler gsterir. Blgenin olumsuz iklimsel
zelliklerine karlk halkn yardmlama ve inanc nedeniyle meydana getirdii
medeniyet, slam ile birlikte baz kutsallklar ortaya karmtr. Bu kutsallardan
birisi de hi kukusuz sudur. Blgede suyun kutsal bir varlk olarak
deerlendirilmesi, belki de bozkrn kurak yapsndan kaynaklanmtr. Bu
nedenle suyu temin etmek bu blge iin en nemli hayr faaliyetlerinden birisi
olmutur. ehirde hemen her ke banda grlen emeler bu hayr anlaynn
ehir iindeki yansmas iken, krsalda emelerin yerini su kuyular almtr.
Nehir sulamasndan ayr olarak kuyu kazmak ve onun etrafn ihy etmek gibi bir
usuln, slam dnyasnda zellikle kurak blgelerde yaygn ve yerleik bir
uygulama olduu grlr (Demirci, 2010). Su kuyular krsaldaki yaam iin ok
nemlidir ve her biri bir yol gzergh ile yaam mesafesindedir. Sulamada
kullanlan kuyulardan baka, dalarn doruklarndan akp gelen clz karakterli,
birou yazn kuruyan derelerin de ovaya akmas sonucu, getii yerler yeil
izgilerle belirlenen bir peyzaj sunar. Adeta bir yapran damarlarndaki gibi tm
bu corafyay kaplayan dereler, sadece getii yerleri deil, etrafn da bir vaha
biiminde aydnlatr.
Bu makalede suyun bu corafyadaki etkisini iirsel bir hava iinde
okuyacaksnz. Zira hangi nedenlerle olursa olsun su yaamsal neme sahip bir
varlktr ve tam tarihi belli olmasa da bu yredeki aylarn yapm, kontrol ve
iletilmesi ile hayr balamndaki anlam tamamen yaptran kiilerin duygular ile
ilgilidir. Bunu kendi zaman iinden deerlendirmek gerekmektedir. aylarn
yaamsal dng iindeki varln ancak ucundan yakalayabilmi birisi olarak, o
aydan akan suyun anlamn ve fonksiyonu gnmz insannn
anlayamayacan tahmin ediyorum. Zira birok eyi kolayca elde eden gnmz
insan, scak yaz gnlerinin serin glgeliklerini, azck akan clz derelerdeki
suyun serinliini anlamada glk eker.
Konya Su Tarihi
Konya, su-medeniyet-ehir kavramlarnn en gzel rneklerinden birini
oluturmutur. Bu balamda Konyada suyun tarihi gemi medeniyetlerin
562
verdii rneklerle doludur. ehir, Avrupa ve Asyay birbirine balayan nemli

gei kavaklarnda yer almaktadr. Hitit, Frig, Roma ve Bizans dnemlerinden
rnekler, kadim tarihin sayfalar ve topran altndadr. Yaplan arkeolojik
kazlarda bunlar grmek mmkn olmaktadr. Seluklular Konyay fethedince
muhtemelen hazr bulduklar bu su kanal sistemini kullanmlar ve
gelitirmilerdir. Seluklu Veziri Sahib Ata Fahrettin Ali bu sisteme kendi ismiyle
bir kanal eklemi, bunu bir vakf haline getirerek tm sistemi belli bir esasa
balamtr. Sahibin gelitirdii bu su datm sistemi, su cetvelleri olarak
anlm ve bu sistemde yaz aylarnda Meram ayndaki su miktarnn deiiklik
gstermekle birlikte 30 lt/sn kadar olduu belirtilmitir (ensoy, 2010).
Konyada slamiyet ncesinden gnmze kadar ki su iletim sitemindeki
deiim ile birlikte su kltr M. Sabri Doan tarafndan Konya Su Tarihi
kitabnda detaylar ile anlatlmtr. zellikle Konya ehir merkezinin srtn
yaslad Loras, Takkeli, Geveli Dalar ile Toros Dalarnn i taraflara
uzantlar zerine kurulmu olmas, su kayna olarak bu yerlere balln
beraberinde getirmitir. Dalardan gelen zayf yapl derelerin deerlendirilmesi
sonrasnda muhteem bir medeniyet ortaya kmtr. bn-i Battuta ve daha sonra
da Evliya elebinin seyahatnamesinde szn ettii balar bu medeniyetin
yansmasdr (Aykut 2004). Nitekim Meram Balar zerine iirler, hikyeler,
arklar trklerin ortaya kmas, burada bulunan bir derenin sulad bitek
arazilerin insan eliyle ilenmesi sonucunda olmutur. brahim Hakk Konyal
Konya Tarihi isimli kitabnda (1964), Konyann su yaplar bakmndan zengin
olduunu, birok emenin yannda, birok yerde o yerin ihtiyacn karlayacak
kuyu ve sarnlarn olduunu belirtmitir. Yine Konyal (1964), kuyu ve
sarnlardan suyun, cnkrk denilen kaln ve st atal aacn stne tespit
edilen bir baka uzun aacn bir tarafna kova taklmak suretiyle alndn,
aacn dier tarafna denge salamak iin bir arlk tespit edildiini belirtmitir.
Konyada mehur kuyu ve sarnlarn bazlarnn Seluklular zamanndan kalm
olduunu sylemitir. Mehur kuyu ve sarnlarn, Hoca Fakih sarnc, Tebrizli
Hac Bahtiyar sarnc, Divler sarnc, Alavard sarnc gibi, yine derinlii ile
mehur olan Nalbant Hac Mustafa Aa kuyusunun varlndan bahsetmitir.
Halkn kullanmna ak bu sarn ve kuyularn yannda ahslarn da su elde
etmek iin kuyularnn olduu bilinmektedir. ahs kuyular su elde etmenin yan
sra zellikle st ve st rnlerinin scaktan bozulmamas, baz ieceklerin yaz
gnlerinde serin tutulmas amacyla da ek grevler yklenmilerdir. pin ucuna
balanan uygun bir kapla yiyecekler scak yaz gnlerinde kuyu iine sarktlarak
serin ve taze kalmas salanmtr.
563
Su Kuyular
Konyada mehurlaan Meram ba ve baheleri, ovadan gelen bozkr
insannn bu derenin iki tarafndaki baheleri grmesi ile nlenmitir. Kurak ve
scak ovadan gelen insanlarn bu bahelerde dinlenmesi sonucunda Meram bir
baka gzellemitir. te taraftan hayrseverler tarafndan usuz bucaksz ovann
yol gzerghlarna birer niane ta olmak zere su kuyular yaptrlmtr.
Kuyularn uzaklklar yaam mesafelerinde birbirini takip eder ekilde yol boyu
dizilmitir. Kuyularn toprak yzeyinden itibaren insan bel hizasna kadar ta bir
duvar bulunmaktadr. Bu duvar hem gvenlii salamakta, hem de kuyudan
ekilen kovann duvar zerine konularak, ksa sreliine de olsa bir dinlenme
frsat vermesine neden olmaktadr. Kuyu duvarnn hemen bitiminde genelde
yekpare tatan oyulmu, hayvanlarn su ihtiyalarn gidermek amacyla bir de
yalak eklenmitir. Yalaklarn bitiminde ya da kuyunun hemen yaknnda
yalaktan akan suyun yolunda bir aa, yolcularn serinlemesine yardm eder. Bu
aalarn st gibi ok glge veren aalar olmas, zellikle yaz aylarnda
insanlarn scan etkisinden bir sreliine de olsa korunmalarn salar. Bazen
dut aac da dikilmitir. Hatta birka aacn bulunduu kuyular da vardr.
Dolaysyla kuyu balar ve evresi dmdz ovada bir vaha gnm verir. Bu
ekliyle bile kuyular yol gzerghlarn belirleyen birer mihenk ta grevi grr.
Kuyularda su karmak iin kullanlan kovalar nceleri aatan, deriden
yaplmakta iken son dnemlerde amrel (iinde tel bulunan lastik malzeme)
denilen lastik malzemeden yaplmtr. Kovann dibi ember ile tutturulmu,
kolayca krlamayacak ve deforme olmayacak ekilde kapatlmtr. Kovalar
stnde demirden bir tutacak ve bu tutacaa bal zincir ile seren direine
balanmaktadr. Suyun kuyudan ekilmesi ve kuyuda suyun kovaya dolmas ho
bir ses karmakta, bu sesi darda alan kimse kolayca anlayarak zincirinden
tutarak kovay yukar karmaktadr. Su dolu kovann serinlii daha kuyunun
yzeyine gelene kadar hissedilmekte, eer hayvanlar varsa, daha bir dikkatlice
yalan yanna yanamaktadr. Suyu eken kimse ncelikle kovay glkle
kuyunun duvarnn zerine karmakta, buradan ya yalaa dkmekte, ya da
kendi testi, gm ya da benzeri su kaplarna doldurmaktadr. Suyun ncelik
hakk her zaman hayvanlara verilmitir. Bu durum Anadolu insannn engin
hogr ve hayvan sevgisinin davranlarna yansm biimidir. Kuyularda
bulunan bu manivelal su ekme biiminde kullanlan zincir dolaysyla, kovann
kuyuya braklmas ve ekilmesi srasnda zincirin birbirine arpmas sonucunda
deiik bir ses karmaktadr. te bu ses dolaysyla yerelde kuyulara cngrk
denilmitir. Aslnda cngrk kuyulardaki su ekme sisteminin addr. Kuyulara
564
belirte olarak verilen bu isim, yol boyu yolcularn cngrklar takip ederek
menziline ulamay salamaktadr. Gnmzn motorlu ulam iinde yava ve
anlamsz kalan bu kuyularn bir nostalji olarak varln srdrmesi mmkn
olmamtr. Ancak bundan yarm asr nceki fonksiyonlar dnldnde
nemleri, varlklar ve bu kuyularn banda geen hikyeleriyle kendi tarihlerini
ak biimde ortaya koyan ant yaplar olduu grlr. Susuzluun ortaya
kard bu ant yaplarn kitabesi, yaptranlarn ad, tarihi gibi bilgiler yoktur.
Hayr yaptran kiiler genelde adlarnn anlmasn istememektedirler. Zira slam
inanc gerei hayr gsteriten uzak ve ancak Allah adna yapld zaman hayr
anlam tar. Aksi durumda hayr zelliini kaybedecei iin bu kuyular
yaptranlar adlarnn kitabe olarak kuyunun bir tarafna konulmasn
istememilerdir. Bir sre sonra da yaptranlarn vefat etmesi ile zaman iinde
yaptranlar unutulmulardr. Bununla birlikte baz mehur kuyular bulunduklar
yreye kendi isimlerini de vermilerdir. rnein; Ali dedenin cngrk mevkii, Ak
kuyu mevkii gibi. Kuyu balarnda mutlaka birilerini grmek birileri ile
karlamak sradan bir olayd. Ksa sohbetlerde, gnmzn sosyal alar gibi
insanlar birbirlerinden haberler alrlar, bu haberle akama kadar ilerini yrtr,
akam krdan ikamet edilen eve dnerken de yine su doldurmak amacyla
yeniden kuyulara urar, su kaplarn taze sularla doldururlard. Kuyularn su
salama yannda insanlarn iletiimi iin de bir ortam oluturmas, bunlarn ok
fonksiyonlu birer yap olmasn salamaktayd. Genelde gndz vakitlerinde
hizmet veren kuyular gecenin sessizliinde yalnz kalmaktayd. Eer bir buluma
ya da szleme yaplacak ise buluma noktalarndan birisi hi kukusuz bu
cngrkl kuyular oluyordu. Kuyular ve kuyu bandaki hikayeler de ayr birer
nostalji olarak hafzalarmzda canlln korumaktadr. Kuyunun banda,
kuyunun yannda gibi buluma noktalarnn belirtilmesi ya da oturma yerlerinin
(sedir vb) buralara yakn yerlerde yaplmas kuyunun toplumun kltr yaps
zere ciddi etkilerde bulunduunun bir gstergesidir. Kuyu balarnda anlatlan
hikyeler, yaanmlklar, kuyularn ok fonksiyonlu ilevlerinden sadece
birisidir. Zira kuyu ve bunun yaam biimine yansyan kltr, hep sayg ve sevgi
zerine kurulmutur. ncelik hakk vardr, yardmlama ve hayr yapma anlay
en st seviyededir. Su gibi aziz ol, sz ite bu yerlerde susuzluun giderilmesi
sonrasnda bir dua gibi sylenir.
Meram ay
Cngrkl kuyular ok fazla kullanmamakla birlikte, ocukluumda
bahelerde keson tipte beton kuyular vard. Kendi bahemiz de, Meram aynn
ileri uzantlarnda yer alan bir yerde (Byk Aymanas) bulunmaktayd.
565
Bahemizin daha dorusu evimizin nnden Meram ay akard. Bahenin dier

tarafnda da sel ay adn verdiimiz, bugn Meram deresinin savan oluturan
kurutma ay geerdi. Yani evimiz bu iki ay arasnda yer alan bir konumda
bulunuyordu. 1980 yl ilkbaharnda yalarn bol olmas zerine sel ay tat,
bizim bahemizi de sel ald, vine, kiraz aalar 15 gn boyunca sel sularnn
altnda kald. Bunun zerine dnemin askeri ynetimi ald bir karar ile Meram
deresinin ana datm noktas olan Mft Gedii regltrnden Saraoluna
kadar uzanan kurutma aynn geniletilmesi ve kenarlarnn ta duvar ile
rlmesi uygulamasn gerekletirdi. Hatta uygulama Haziran 1981de ayn
evreledii meyve bahelerinin arasndan, tam da meyvelerin olgunlamaya
balad bir zamanlama ile yaplarak, itiraz eden veya kar kan tm reticileri
ciddi anlamda zarara uratt. Dnem asker ihtilal dnemi olduu iin kimse
itiraz bile edemedi ve bir oldubitti ile bugnk gzergh belirlenmi oldu. Oysaki
derenin suyunun boaltlabilecei daha uygun bir gzergh teknik biimde
belirlenebilir, sonbaharda meyve hasadndan sonra geniletme almalar yaplr,
reticiler zarara uratlmayabilirdi. Ancak zamann insan odakl uygulama
yapmas mmkn grnmyordu. Zira ihtilal her zaman olduu gibi yine
taraftarlarn korumak ve kollamakla meguld. Elbette bizim bahemizin de tam
ortasndan geen ayn almasn iimiz burkularak izlemek ve kesilen, sklen
aalarn kenara ekilmesi ilemini yapmakla gnlerimiz geti. O zamanda insan
hakkn, reticinin zarara uratlmas, tazminat vb gibi eyleri bile dnmek
mmkn deildi. Bugn kurutma aynn kenarna geldiimde, kanaln ald
zaman gzmn nnde canlanr, meyve aalarnn, devasa stlerin serinlii
bir hzn dalgas olarak yzme yansr. phesiz ihtiya duyulmas durumunda
hem ayn geniletilmesi, hem de ta duvar rlmesi yaplabilir, ancak bunun
belirli bir teknik ekip tarafndan kontroll biimde yaplmas gerekirdi, diye
dnyorum. Bugn tamamen yerleim yerlerinin arasnda kalan kurutma
aynn ii plk olarak kullanlmakta, zaman zaman zellikle k dnemlerinde
akan su tarafndan temizlenmektedir.
kamet ettiimiz evin nnden akan ay kn devaml olmak zere, yaza
kadar akar, sonra kesilir, mahalledeki ocuklarla birlikte bizlere oyun alan
meydana gelirdi. ayn bazen iki yannda bazen de tek tarafnda ide aalar
bulunurdu. de aalarnn gvdelerini 3-4 ocuk el ele tutusak bile
kavuamayacak kadar kalnd. ayn suyunun yazn kesilmesi nedeniyle, meyve
aalarn sulamak iin bahemize bir kuyu atrmtk. Bu kuyuyu yazn
bahedeki aalar sulamak, hem de ev ihtiyalar iin kullanrdk. Kuyunun
suyu yaz aylarnda azalr, kn ise zellikle ayn akt dnemlerde ykselirdi.
566
Bu nedenle yazn daha derinlere indirdiimiz elektrikli santrifj motoru, eer k

dneminde yukar almaz isek su altnda kalabilirdi. Bahemizde ebeke elektrii
bulunduu iin kuyudan suyu daha modern biimde alrdk. Kuyunun stn
tahta ve aalarla kapatmtk. Tahtalarn aralklarndan bakldnda kuyunun
ii karanlk ve serin grnrd. Karanlk olmas ayn zamanda korkutucu bir
izlenim vermekteydi. Aradan geen 20 yllk bir srete kuyuda su hzla azald.
yle ki 14-15 metre derinlikte su olan kuyunun dibini ocukluumda hi
gremezken, bu srenin sonunda kuyunun dibine inmek ve topraa basmak
mmkn duruma geldi. Bugn 20 metrelik kuyunun tabanndan yaptrdmz
bir o kadar daha derine inen sondaj olduu halde su bulunmamaktadr. Hzla
artan sondaj lgnlnn yer alt sularn trajik biimde azaltt bilinmektedir.
yle ki resm rakamlarla Konya yer alt havzasnda kullanlabilir su kayna 1,15
milyar m3 olduu halde bugn iin kullanlan su miktarnn bunun iki katna
yakn olduu tahmin edilmektedir (ahin ve ark, 2010). Bu durum hzla yer alt
kaynaklarn tketmekte, srdrlebilir retim iin gelecekte ciddi riskler
oluturmaktadr. Bugn, Meram deresi ve o derenin sulayarak gittii baheler,
suni yollarla (kuyularla) sulanan ya da konut yaplarak, ikamet edilen ve ehir
ebeke suyu ile sulanan peyzaj bahelerine dnm durumdadr. Bahelerin
deforme olmas ve bozulmas, burada bulunan bahe kltrn de bozmu
bulunmaktadr. Meyve ve sebze eitlilii, komuluk ilikileri, yardmlama gibi
kavramlar kaybolmutur. ocukluk bahemizin bulunduu sokakta, tm evleri,
evlerde yaayanlar isim, lakap ve misafirleri ile bilir durumda iken, eski
bahemizin bulunduu soka tanmakta ciddi glkler ekmekteyim. ay boyu
ilkbaharda nefis kokularyla insana huzur veren ide aalar, belediyelerin
gayretleri ile kesilmi, yerlerine ne olduu bile bilinmeyen yabanc meneli
birtakm fidanlar dikilmitir. Elbette bir kltrn yozlamas, iine giren yabanc
unsurlarla ok kolay olabilmektedir. Bu anlamda yerel kltrn tamamen dnda
yabanc kltrl aalarla farkl bir kltr oluturulmutur. phesiz bu konu
yaznn tamamen dnda olmakla birlikte, kuyulardan etkilenen ve onu yaayan
bir kltrn nasl yok edildiine dair ipular vermesi bakmndan nemlidir.
Meram Balar
Evliya elebinin, Budin serhadinde Peevi Sirhem ehrinin kale ardndaki
Baruthane Mesiresi, Krm nim-ceziresinin Sudak ba, slambolun 170 den
ziyade bahe ve glistan, Malatyann Ispozosu, Tebrizin ah- Cihan Ba, bu
Konyann Meram Mesiresinin yannda birer emenzar bile deildir. eklinde
tavsif, takdir ve taltif ettii nl Meram ba ve baheleri arasnda yer alan kk
ve konaklarda ve Dede Banda icra edilen musiki meclis ve sohbetleri
567
Konyann dillere destan hatralarndandr. Meramdaki trbesi bugn de coku

ile ziyaret edilmekte olan nl Tavus Baba (Tavus Ana)nn imdi trbesi olan
evi, Mevlanann da mridan ile sk sk dinlemeye gittii bir musikihane olarak
bilinmektedir (znder, 1999). Bylesine nl ve dillere, arklara, trklere,
hikayelere konu olmu balarn-bahelerin, bir tek dere etrafnda ekillenmesi,
onun iyi bir su a ile donatlmas ile mmkn olmutur. ok fazla suyu
olmamakla birlikte suyun datm ok eski zamanlardan kalma bir kanal sistemi
ile hak ve adalet zerine yaplmtr. inden getii araziyi adeta bir dantel gibi
ileyen bu ay, bizim bahemize de ulayordu.
Zaman zaman ay takip ederek mahalledeki arkadalarla Merama doru
gitmiliim oluyordu. Bunun dnda babamla birlikte ay boyunu takip eden yol
sistemini kullanarak, at arabas ile Derede bulunan su deirmenine de un
tmek amacyla 1-2 defa gitmitim. At arabasnn st ak olduu iin yazn o
yakc scandan, yer yer devasa aalarn glgeledii yerlerde mola verip,
dinlendiimiz, sonra da deirmenin yanndan dere kenarna inip suyla
oynadm hatrlyorum. Buz gibi souk suyun insann ayandan beynine bir
souk dalgas yaymas ve serinletmesi, ite Meramn, Meram bahelerinin srr
burada idi. Dereden unu at arabasna ykledikten sonra eve gelirken, envai
trde meyvenin olduu bahelerin, balarn arasndan geiyoruz. Bizim
bahemizde olan meyveler, ya da olmayan meyveler babamla aramzdaki
konumalarn konusunu oluturuyor. Bizim bahemizde olmayan meyveler,
sonra ondan bir a dal almak, alayarak bizim bahede de olmasn salamak, o
gnn moda ileri idi. Zira endstriyel tarm yerine, geimlik tarm ncelik
alyordu. Hal byle olunca da eit eit meyveler, her trden sebzeler, iekler
birbirinden para ile deil, hatr ile alnmasn salyordu. Dolaysyla evresi
geni olan, baheler arasndan gidip gelenler, nerede hangi meyvenin, ne zaman
olgunlatn bilirlerdi. Sonra da onu ballandra ballandra anlatr, ertesi yl
kimden hangi meyve eidini alacan aklna yazar, ilkbaharda o aalardan a
yapmak zere dal alnr, sonra da kendi bahesinde uygun olan fidanlara
alanrd. phesiz ev ihtiyacndan fazla olan meyveler pazara sat amacyla
gtrlr ve satlrd. Ancak ncelik konu komunundu, komular arasnda
mutlaka bir deiim olur, birbirlerinde olmayan meyvelerden ikram edilirdi.
Suyun akt zamanlarda, zellikle ilkbahardan yaz sonuna kadar bitkilerin
sulama istedikleri dnemlerde sulama ebekesinin kontrol havala denilen
kiilerce yaplmakta idi. Havala ad verilen kii veya kiiler su datmnn adil
yaplmasndan sorumluydu. Sulama yapma istei havalaya bildirilir, bu da
568
suyun o baheye baka yere dalmadan akmasn salard. Bu nedenle ay

kenarlarnda insan yrmesi iin yksek bir toprak yol bulunurdu. Meris
dediimiz bu ykseke yerden yryerek suyun ak kontrol edilir, azalma ya da
kaak varsa kapatlrd. Konya dnm ile 6 dnm (15 da) olan bahemizin
kenarlarnda hemen her eitten meyve aalar vard. Kays, elma, erik aalar
bulunmakta, bahenin duvarlarla evrili kenarndan, su bir kanal takip ederek en
sonunda zm balarna ulard. zm balar puta denilen trde, bugnn
kark sulamasna benzeyen ancak ok daha yksek kumlu-tnl topraklarla
ykseltilmi anlara ba ubuklarnn dikilmesi ile oluturulmu tipte idi. Putalar
arasna kn su doldurulur, ilkbaharda bu balar bellenir ve zm ubuklar
budanrd. Yaz boyu aydan suyun gelmesi ok mmkn olmad, gelse bile
suya daha hassas dier bitkilere verilecei iin, zm balarnn bir daha
sulanmas mmkn olmazd. te aydan gelen suyun bir ifac gibi dedii tm
yerleri yeile boyamas, bahenin dnda kalan yerlerin ise adeta bir l sca
estirmesi, balarn, bahelerin serinliini hissettirdi. Bu nedenle baheler
topraktan yaplm duvarlarla evrilir, duvarn k yalarndan zarar grmesini
nlemek iinde al, ot gibi malzemeler ile st kapatlrd. Duvarlarn stne
konulan ve kapatlan bu al, rp malzemelere de elen denilirdi. Duvarlarn
yksek olmas nedeni ile ilkbaharda ya da ani yamur durumlarnda elen
altna saklanma gibi deyimler kullanlrd. Ya da elenlerin altnda saklan, orada
bekle gibi ifadeler ite bu toprak duvarlarn stnde bulunan elenleri ifade
amacyla kullanlrd. Elbette bahe duvarlarn amak ve ierideki meyvelerden
yemek ok zordu. Zira baz yerlerde bahe duvarlar insan boyunu aan
ykseklikteydi. Ancak elenlerden atlanamad zamanlarda bahelere suyun
aktld ve avgaz denilen duvarn altndan alan tnelden geerek de
baheye girmek mmknd. Meyvelerin olgunlamaya balad zamanda
baheyi bekleyecek kimselerin genelde avgazn yannda beklemesi ve baheye
girenleri orada yakalamas nedeniyle orada genelde byk bir aa bulunurdu.
Bizim bahemizde avgazn hemen yannda devasa bir ceviz aac vard.
Sonbaharda ceviz aacndan cevizlerin rplmas ve toplanmas en az 1 haftamz
alrd. Hatrladm kadaryla bu bir ceviz aacndan 10 uvaldan fazla ceviz
toplamlmz vard. Gndz toplanan cevizlerin akam d kabuunun
karlmas yaplrd. Aksi durumda cevizin d kabuu cevizin kokumasna
neden olurdu. Akamlar toplanan ceviz uval ortaya getirilir, ortaya bir bez
serilir evde bulunan herkes bunun bana toplanr ve cevizin tofu karlrd.
Sonrada sabah erkenden tofundan karlm cevizler gnee serilir, kurumas
iin braklrd. Ayn ilem bademler iin de tekrarlanrd. Bademlere ok zaman
kalmad iin onlarn aalardan indirilmesi ve toplanmas elma, armut
569
hasadndan sonraya kalr, hatta aalarn yapraklar yavatan dklmeye

balard. Bahelerde otlarn ok olmas nedeniyle eer evde inek beslenmiyor ise
mutlaka birka tane de koyun bulunurdu. Koyunlar dklen meyveleri, aa
yapraklarn yer, aalarn alt temiz kalrd. Bahelerin bitiiinde zm balar
bulunur, ban hasad, toplanmas ise dier bahe ilerinden daha fazla zaman
alrd. Bu nedenle harman ilerinin bitimi beklenir, ondan sonrada ba bozumu
yaplarak, ne kadar zn varsa toplanrd. Sonra da bu zmler pekmez
kaynatlarak, kn tketilmek zere saklanrd. Her evde olmamakla birlikte baz
evlerde zmn inenerek ra haline getirilmesi iin, ralklar vard. Burada
inenen zmlerin sular, byk kazanlara koyularak kaynatlrd. Pekmez
kaynatma ii ikindiden balar, gece ge vakitlere kadar srerdi. Benzeri
faaliyetlerin hemen hepsinde ciddi bir yardmlama ve ibirlii bulunur, tm
mahalle bir ie seferber olur, o i yaplrken de ocuklar etrafta oynard. Bu kendi
bana bir kltrn tm unsurlarn ieren faaliyetler dizesini meydana
getirmektedir. Konyada kendine zg bu kltrn iinde yorulan ve bozkrn
kenarnda Meramllk kavramn ortaya karan kltr, Meram balarn da
unutulmaz yapmtr. Aslnda Meram ve balarnn ardnda yardmlama,
iblm ve zel yaama ciddi saygdan oluan bir kltr vardr.
Sonular
Konya kendine zg kltr, sosyal ve ekonomik yaps ile nemli bir
ehirdir. ehrin kltrnde tarmn ok nemli bir etkisi vardr. Gnmzde
giderek kaybolan bu kltrn, deien yaam biimleri ile ortaya karacak
almalara ciddi anlamda ihtiya vardr. Hzla deien ve giderek daha da
deiecek tarm teknolojisi, beraberinde kltrn de deimesine neden olacaktr.
Kltr varlklar olarak en azndan yakn gemiteki bahelerin, duvarlarn, su
yaplarnn korunmas ve yaatlmas nemlidir. Bunun Konya Kent Mzesi
kavram iinde deerlendirerek korumak ve gelecek kuaklara aktarmak gerekir.
Anadolu, yaam biimleri, yaam ekillendiren davran ile dnyaya rnek
olabilecek unsurlar ierir. Bu nedenle Anadoluda yaayan herkesin yaam
kltrn korumak ncelikli grevi olmaldr.
570

KAYNAKLAR
Kaynak Kiiler
Do.Dr. Ramazan Acar, Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm,
Konya
Kaynaklar
Demirci, M., 2010. slam Medeniyetinin Geliiminde Nehirler. Su Medeniyeti
Sempozyumu, ISBN: 978-605-389-027-0, Konya, Sf: 90-103.
ensoy, F., 2010. Suyu Vakfetmek, Ariv Belgelerinden Konya Su Vakflarn Okumak.
Su Medeniyeti Sempozyumu, ISBN: 978-605-389-027-0, Konya, Sf: 374-391.
Tanpnar, A.H., 2001. Be ehir. Yap Kredi Yaynlar - 1348, stanbul.
ahin, M., Zengin, M., Soylu,S., Sheri,S., Yavuz,D., 2010. Konya Ovasnda Sulu
Tarmn Sorunlar ve zm nerileri. Uluslar aras Srdrlebilir Su ve Atksu
Ynetimi Sempozyumu Bildiriler Kitab, 26-28 Ekim 2010, Konya. Sf: 71-80.
znder,H., 1999.Seluklu, Beylik ve Osmanl Dnemlerinde Konyada Sanat Hayat.
Dnden Bugne Konyann Kltr Birikimi ve Seluk niversitesi, ISBN: 975448-136-9, Konya, Sf:157-202.
Aykut,A. S. 2004. bn Battuta Seyahatnamesi C.I. Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk
Ticaret ve Sanayi A.. s: 412
Konyal, . H. 1964. Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. Yeni Kitap Basmevi. s:
1095-1096. Konya
571
572
HALK, KTDAR VE KTDAR SEKNLER:

MERSN ARATIRMASI*
D. Ali ARSLAN **
Glten ARSLAN ***
zet****
Bu aratrmada halkn g ve iktidar sekinlerine ynelik alglarnn belirlenmesi
hedeflendi. Daha net bir anlatmla almada bireylerin toplumsal ve siyasal g, toplum
kesimleri arasnda gcn dalm, toplumun iktidar yaps ve iktidar sekinlerine ynelik
alglarnn ortaya konmas amaland.
Mersin, Trkiyenin hemen her yerinden g alm olup, Trkiyenin kk bir zeti
gibidir. Hemen her toplumsal kesimden, kltr ve inan grubundan bireylerin i ie, hogr
ve bar iinde yaad, son derece nemli bir Akdeniz ve liman kentimizdir. Tarm, turizm,
ticaret, tarma dayal sanayi ve hizmet sektrlerinde son derece byk bir gelime potansiyeline
sahiptir. lkemizdeki ehirlerin sosyal ekonomik gelimilik sralamasnda on yedinci srada
yer alr.
Aratrmada temel veri kayna olarak, aratrmac tarafndan Trkiye evreninden
seilmi Mersin kenti zelinde, 1420 birey ile yz yze grlerek gerekletirilmi son derece
geni kapsaml bir aratrmann veri seti kullanld. Saha aratrmasndan elde edilen
verilerden oluturulan data seti bilgisayar ortamnda, SPSS (Statistical Packages for Social
Sciences) program kullanlarak analiz edildi. Arlkl olarak Yapsal levselci bir sosyolojik
alma niteliine sahip aratrma, hem betimleyici ve hem de analitik aratrma karakteri
tamaktadr.
Anahtar Kelimeler
Mersin, Halk, G, Trkiye, Demokrasi, Elit, ktidar Yaps, ktidar Sekinleri, Trk ktidar
Sekinleri.
* Bu
almada, 20072010 yllarnda, Do. Dr. D. Ali Arslan tarafndan gerekletirilen ve TBTAK
tarafndan desteklenen 107K225 Nolu ve ok partili dnemde (19462007) Mersinin siyasi
yaps ve Mersin milletvekillerinin toplumsal profillerinin sosyolojik incelemesi konulu projenin
veri seti temel alnmtr.
** Do. Dr., Mersin niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji blm retim yesi. Sosyolog ve
Siyaset Bilimci. aliarslan@mersin.edu.tr cimderaslan@hotmail.com
*** Siyaset Bilimci ve Siyaset Aratrmacs. gultenb.arslan@hotmail.com
**** Bu almann bir blm, Uluslararas Avrasya Sosyal Bilimler Dergisinin, Haziran 2014 zel
saysnda makale olarak yaynlanmtr.
573
PUBLIC, POWER AND THE POWER ELITE: MERSINTURKEY CASE STUDY

Abstract
The major objective of this study is to examine and discuss the peoples general perception
and classification of the power in Mersin. Secondly, the ideas of the people who are living in
Mersin about the power structure and the distribution of power in contemporary Turkish
society are explained. Finally, The Turkish power elite on public eye are examined. Mersin
takes 17th place on the list of the social-economical development of the Turkish cities. It is
Mediterranean city and has a rather high development potential on the tourism, trade,
agriculture, agricultural industry and the service sectors.
The findings of a rather compherensive field research which has been realised about 1420
household are used. Semi-structured interview techniques are used to collect the data needed.
A data set is created from the data that were gathered from the field. A highly detailed
questionnaire were used for the interviews: There were structured, semi structured and openended questions in the questionnaires. The computer program of the SPSS (Statistical
Packages for Social Sciences) will be used for analysing the data set.
Keywords
Mersin, Public, Democracy, Power, Turkey, Elite, Power Structure, Power Elite, Turkish
Power Elite.
574
GR
Toplumdaki teki kurumlar gibi siyaset kurumu da toplumsal yapnn en
temel bileenlerinden biridir. Toplumsal yap gibi siyaset kurumu da bazen
yava, bazen hzl da olsa srekli bir deiim iindedir. Siyaset denildiinde ilk
akla gelen olgusu demokrasidir. Eski Yunancada halk anlamna gelen demos
ve g kratos anlamna gelen szcklerin bileiminden domu bir terimdir
(een, 2000: 55). Bazlar demokrasiyi bireyci bir yaklamla tanmlarken, bazlar
da bunu toplumcu bir yaklamla yapar. En ok bilinen demokrasi tanm
Abraham Lincoln tarafndan yaplmtr. Lincolne gre demokrasi halkn halk
tarafndan, halk iin ve halk adna ynetimidir (Arslan, 2007-a).
Tarih sreci iinde, demokrasi anlay da evrimleerek, dorudan katlmc
demokrasi anlay yerini, oulcu-temsili demokrasi modeline brakt (Arslan,
2007-b). Klal (2003: 238239)nn da belirttii gibi ada demokrasiler, liberal
demokrasi ve sosyal demokrasi olarak 2 kategoride incelenebilir. Demokratik
sistemler, toplumdaki her kesimin yasal zeminlerde bir araya gelip rgtlenerek
(Duverger, 1993; Tezi, 1976), siyasal iktidarn ekilleniinde sz sahibi olma
savamna uygun zemini hazrlar.
Halkn karar alma srecine katlm, demokrasinin temelini oluturur.
Yurttalarn kollektif karar alma srecine katlm seimlerle snrl olmasa da
(Sarbay, 2008: 112), bireylerin seimlere katlm, demokratik yapnn inas ve
devam asndan yadsnamaz neme haizdir. Teorik olarak demokrasi, seme
hakkna sahip btn vatandalara, toplumun tamamn ilgilendiren kararlarn
alnmasnda eit sz hakk tanr. Birok sosyal bilimci, en gelimi demokrasi
modeli olarak liberal demokrasi modelini vurgular. Liberal demokrasi, seilmi
temsilcilerin, yasalarla belirlenmi bir siyasal gce sahip olduu temsili
demokrasinin bir formudur. Kuvvetler ayrl, zgr seimler, ifade zgrl,
basn zgrl, rgtlenme zgrl gibi olgular da bnyesinde barndrr.
Demokratik sistemde halkn ynetime dorudan katlm esas olmakla
birlikte, artan nfusun ve karmaklaan toplumsal yapnn bir sonucu olarak
gnmz toplumlarnda, dorudan katlmn esas olduu bir demokrasiden sz
etmek imknszdr. Demokratik sistemler, toplumdaki kesimlerin yasal
zeminlerde bir araya gelip rgtlenerek, siyasal iktidarn ekilleniinde sz sahibi
olma mcadelesine uygun zemini hazrlar. Greceli olarak, bat demokrasileri
bireylere daha fazla hak ve zgrlkler sunsa da bat toplumlarnda da eitlik bir
mit olmann tesine geememitir. ktidara ulamann yolu ise bu siyasi mcadele
srecinde, yani seimler de elde edilen baardan geer.
575
Bireyler, zellikle de seimlerde n plana kan, siyasi davranlar ile lkenin

bugn ve yarnlarn ekillendirecek siyasal sistemi (Klal, 2003: 238268) de
belirlemi olmaktadrlar. Ksacas bireyler bu davranlar ile siyasal gcn
(Bachracah, 1961), siyasi partiler (Kili, 1976; Albayrak, 2004) arasndaki dalm
belirlemekte
ve
toplumsal
iktidarn
yapsn
(Dahl,
1961)
da
ekillendirmektedirler (Glasgow & Alvarez, 2005: 245248).
Siyasi partilerin, iktidar mcadelesindeki baarsn, toplumu oluturan
bireylerin tutum ve davranlarn kendi siyaset anlay ve ideolojileri
dorultusunda ekillendirebilme becerileri belirler. Seimlerin (Arslan, 2007-b)
temelinde ise, insann akll bir yaratk olduu ve kendisi iin iyi olanla, kt
olan ayrt edebilecei saylts yatar. Hem genel ve hem de yerel seimler teki
demokratik toplumlarda olduu gibi, Trkiyede demokratik hayatn en temel
unsurlarn tekil eder.
te yandan Mersin, Trkiyenin hemen her yerinden g alm olup,
Trkiyenin kk bir zeti gibidir. Hemen her toplumsal kesimden, kltr ve
inan grubundan bireylerin i ie, hogr ve bar iinde yaad, son derece
nemli bir Akdeniz ve liman kentimizdir. Tarm, turizm, ticaret, tarma dayal
sanayi ve hizmet sektrlerinde son derece byk bir gelime potansiyeline
sahiptir. lkemizdeki ehirlerin sosyal ekonomik gelimilik sralamasnda on
yedinci srada yer alr.
Bilindii gibi 6 Aralk 2012de, Resm Gazetede (Say: 28489) yaynlanan On
lde Bykehir Belediyesi ve Yirmi Alt le Kurulmas ile Baz Kanun ve
Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun (Kanun
No. 6360, Kabul Tarihi: 12/11/2012)un 1. Maddesinin 2. frkas ile Adana,
Ankara, Antalya, Bursa, Diyarbakr, Eskiehir, Erzurum, Gaziantep, zmir,
Kayseri, Konya, Mersin, Sakarya ve Samsun bykehir belediyelerinin snrlar il
mlki snrlarna dntrlmtr. Mersin de bu on drt ilden biridir. Yaplan
idari ve yasal dzenlemelerin, sz konusu illerin ve bununla ilikili olarak bu
kentlerin, sosyal ve siyasal yapsnda ok nemli deiimler ortaya karaca
dnlmektedir.
almann aratrma evrenini Mersin ili kent merkezi oluturur. Son yllarda
ok hzl bir kentleme sreci yaayan Mersin, eski adyla el, Akdeniz
blgesinin ve Trkiyenin en nemli metropol kentlerinden biridir. el ad,
20.06.2002 tarihli ve 4764 sayl kanunun 1. maddesinde Mersin olarak
deitirilmitir. Mersin yalnzca Anadolu, Gneydou ve Dou Anadolunun
576
blgesinin deil, Trkiye genelinin dnyaya alan nemli bir kaps

konumundadr. Bu durum stratejik adan Mersinin deerine deer katar. Her
trl ulam (havayolu, liman, demiryolu, karayolu) olanaklarna sahip olan
kentte uluslar aras liman, Organize Sanayi Blgesi, Serbest Blge ve Teknoloji
Gelitirme Blgesi de vardr.
klimi ve tarma elverili arazisi yl boyu retim ve zengin bir rn eitlilii
sunar. Turizm asndan da son derece byk potansiyelleri bulunan Mersin her
trl turizme elverili iklimi, doal, tarihi ve kltrel zenginlikleri ile dnya
markas olmay beklemektedir. Gne, rzgr, deniz dalgas ve su gibi her trl,
srdrlebilir ve yenilenebilir zengin enerji kaynaklarna sahiptir. Gl bir
lojistik (antrepolar, nakliye ve gmrkleme sektr) altyaps ve eitli
sektrlerde gl sanayi yatrmlarnn varl (RIS-Mersin Projesi, 2006), kentin
ekonomik geliimi asndan umut vericidir. Farkl sektrlerde (tarm, turizm,
sanayi, ticaret, eitim, salk) sahip olduu yatrm olanaklar ise bu kalknma
umudunu daha da arttrmaktadr.
2009 yl itibariyle says bulan niversitelerine (1 devlet ve 2 vakf
niversitesi), kentin yaam maliyetlerinin dkl de eklenince Mersinin,
blgesi iin olduu kadar Trkiye geneli asndan da, eitilebilir gen nfusa
nemli eitim olanaklar sunan bir kent olduu gerei ile karlalr. Mersin
niversitesi, belediyeler, eitli kamu kurumlar, Devlet Opera ve Balesi ile
derneklerin salad zengin kltrel ve sportif alt yap ve olanaklar Mersini
daha da yaanabilir bir kent haline getirmitir. 2013 ylnda gerekletirilen 17.
Akdeniz Oyunlar Mersine, ok sayda ve grkemli spor tesis ve komplekslerinin
kazandrlmtr. Bu etkinliklere hazrlk kapsamnda, kente merkezi bteden
aktarlan ayrcalkl btelerle gerekletirilen alt yap yatrmlar, ehre modern
bir kent kimlii kazandrmann tesinde, Mersinin geliimine ok byk bir
ivme kazandrmtr. Bu yatrmlar Mersine, ulusal ve uluslar aras apta her
trl sportif etkinliin kolaylkla gerekletirilebilecei bir kent stats de
kazandrmtr.
1. ARATIRMANIN YNTEM
Bata da vurguland gibi bu aratrmann temel amac, halkn g ve iktidar
sekinlerine ynelik alglarnn belirlemektir. Bir baka anlatmla almada
bireylerin toplumsal ve siyasal g, toplum kesimleri arasnda gcn dalm,
toplumun iktidar yaps ve iktidar sekinlerine ynelik alglarnn ortaya konmas
amaland.
577
Aratrmann ana veri kaynan, aratrmac tarafndan 2008-2010 yllar

arasnda, Mersin kenti zelinde gerekletirilen proje kapsamnda, 1420 birey ile
yz yze grlerek gerekletirilmi olan bir saha aratrmas oluturmaktadr.
Olduka geni kapsaml ve ok boyutlu bir siyasal aratrma nitelii tayan ana
projede, aratrmann ok boyutluluuna paralel olarak, metodolojik (Bulmer,
1994; Altunk, 2004; Arseven, 1993) adan da oklu aratrma ve veri toplama
teknii kullanlmtr. Bu balamda ncelikli olarak olduka geni kapsaml bir
saha aratrmas gerekletirilmitir. Bu saha aratrmasna ek olarak, hedeflenen
amalarla ilintili bir ekilde mlakat, belge taramas, ikincil veri analizi ve gzlem
(Sencer, 1989) tekniklerinden de yararlanlmtr (Arslan, 2012-a).
Bu proje kapsamnda gerekletirilen alan aratrmas iin hazrlanan anketler
(Gilbert, 1994), proje yrtcsnn gzetiminde ve organizatrlnde, saha
koordinatrleri, anket takm liderleri ve konu ile ilgili eitim verilmi geni bir
anketr grubu ile birlikte gerekletirildi. Aratrmada kullanlan anket formunda
bireylere, 50yi akn soru ve bunlarn alt sorular yneltildi. Aratrmann
amalarna uygun olarak, Likert tipi sistematik sorularn da yer ald anket
formunda, yar sistematik ve ak ulu sorulara da yer verildi. Sorularda,
bireylerin iinde bulunduklar sosyal koullar ile belli konulardaki alg, tutum ve
davranlarnn belirlenmesi hedeflendi. Anket formuna, saha almas ncesinde
gerekletirilen pilot aratrmann ardndan son ekli verildi.
Yukarda detaylar verilen aratrmann veri seti kullanlarak gerekletirilen
ve yapsal ilevselci bir sosyolojik alma niteliine sahip olan bu alma, hem
tasviri ve hem de tahlili karakterde bir sosyolojik aratrma olarak tasarlanmtr.
almann, betimleyici yn ar bassa da, aratrmada salt betimlemelerin
tesine geilmi ve yaplan analizlerle almaya, analitik bir aratrma hviyeti
de kazandrlmtr. Aratrmada belirlenen temel toplumsal - siyasal olaylar ve
olgular arasndaki sebep-sonu ilikilerini ortaya karmak ve aklamak
hedeflenmitir. Yaplacak tasvir ve tahlillerden yola karak, yani ulalacak
betimleyici ve analitik bulgu ve bilgilere dayanarak, halkn toplumsal yap iinde
gcn dalmna ynelik dncelerini ve iktidar sekinleri ile ilgili alglarn
ortaya koymak amalanmaktadr. Daha net bir ifadeyle bu aratrma betimleyici
(deskriptif) olduu kadar, analitik (sebep-sonu ilikisi aklayc) bir sosyolojik
aratrma zelliine de sahiptir.
Evrenini Mersin kentinin oluturduu aratrmada, rnekleme birimi olarak
hane seilmitir. Mersin kenti, Bykehir statsnde bir kent olup drt
merkez ileden olumaktadr. Bu ileler Yeniehir, Akdeniz, Mezitli ve Toroslar
578
leleridir. Aratrma kapsamna bu drt merkez ileye bal mahallelerdeki

haneler dhil edilmitir. Newman hane halk ile aileyi birbirinden ayrr: Ayn ev
ortamn paylaan bireyler olarak tanmlanrken, aile birbirlerin doum ya da
evlatlk edinme yoluyla bal bulunan ve ayn hanede birlikte yaayan iki ya da
daha fazla insann oluturduu birliktelik olarak tanmlanr (Arslan, 2013: 96).
Hane halk bykl, evde bulunan kiilerden misafir saysnn kartlp, yurt
iinde veya yurt dnda bulunduu iin saym gn evde olmad belirtilen
bireylerin ilave edilmesi ile hesaplanr (DPT, 2001; DE, 1996).
Aratrmada rnekleme yaplrken, aratrma konusu ve aratrmann
amacna uygun, evreni temsil edebilecek zellikte bir rneklem kmesi
oluturmaya zen gsterildi. Bilindii gibi rneklem grubu belirlenirken
kullanlan rnekleme teknikleri, nce iki ana gruba ayrlr (Arslan, 2012-a;
Altunk vd, 2004; Gven, 2001; Neuman, 2006-a; Neuman, 2006-b): Tesadf
(olasla dayal, sistematik olmayan, rassal) rnekleme teknikleri ve tesadfi
olmayan (olasla dayal olmayan, sistematik rnekleme) teknikleri. Bu
tekniklerinde her biri kendi iinde drder ayr alt kola ayrlr.
Bu bilgiler nda aratrma konusunun ve aratrma evreninin zellikleri
de dikkate alnarak, aratrmann rneklem kmesi belirlenirken rnekleme
teknii olarak, tesadf (olasla dayal) rnekleme tekniklerinden, Tabakal
(zmrelere gre) rnekleme Teknii kullanld. Bu balamda Mersin kenti
evreni, merkezi ileler temel alnarak 4 tabakaya blnd. Her bir ilede, o
dnemdeki hane says dikkate alnarak, tabakann rneklem kmesi iinde
temsil edecei byklk saptand. Ardndan bu drt ana tabaka, mahalle tipi
(karma, gecekondu ve merkez) dikkate alnarak kendi iinde alt tabakaya
ayrld. Ardndan da mahalle tipi ve mahallelerdeki hane says dikkate alnarak,
her bir ilede gerekletirilecek anket says belirlendi. Bu ilkeler temelinde
Yeniehirde 335, Akdenizde 446, Toroslarda 459 ve Mezitlide 180 olmak zere
toplam 1420 hanede anket almas gerekletirildi. Toplanan veriler SPSS
ortamnda bilgisayara yklenerek, aratrmann ana veri seti oluturuldu.
Oluturulan veri seti, bilgisayar ortamnda SPSS program kullanlarak (Altunk
vd, 2004) analiz edildi.
2. TEMEL KAVRAMLAR: ELT, HALK, G-KTDAR VE KTDAR
SEKNLER
Kken olarak Latince eligre ve electa szcklerinden tremi olan elit
kavram, Franszca elite szcnden dilimize gemitir. Eligre szc
Latincede seme anlamna gelir. Electa ise seilmi, en iyisi anlamnda
579
kullanlr. Elit kavramnn bilimsel literatrde yaygnlk kazanmasnda, talyan

sosyolog Pareto (1968) ve Mosca (1939) nclk etmitir. Bu kavram sosyal
bilimlerde ilk kullanan dnr Gaetano Moscadr. Mosca bu kavram, Fransz
sosyolog Henri de Saint Simondan etkilenerek kefetmitir.
Pareto (Arslan, 1995: 4) elitleri, kendi alma alanlarnda en st konumda,
zirvede bulunan insanlarn oluturduu toplumsal snf olarak da tanmlar.
ngiliz sosyolou Giddens ise eliti, toplumsal organizasyon ve kurumlarn
tepesindeki karar verme yetkisine sahip konumlar igal eden bireyler olarak
tanmlar (Scott, 1991: 32). Genel anlamda elit kavram, toplumun hiyerarik
yaps iinde en st tabakaya mensup bireyleri tanmlamak iin kullanlr. Elitler
toplumdaki dier insanlara gre servet, iktidar ve prestij gibi toplumsal
kaynaklardan daha fazla paya sahiptirler.
Teorik bakmdan elit kavram, kurumsal iktidara sahip, toplumsal kaynaklar
kontrol edebilecek konumda bulunan, karar verme srecini dorudan ya da
dolayl olarak etkileme (aktif ya da potansiyel olarak) potansiyeline sahip,
kartlarna ramen istek ve amalarn gerekletirebilen bireyler olarak
tanmlanabilir (Arslan, 1999). Karar verme srecini etkileme, bu srece
dorudan katlm eklinde olabilecei gibi; lobicilik, bask grubu ve kamuoyu
oluturma eklinde dolayl yollardan da olabilir. Bunlarn yan sra, toplumsal
konumu veya kontrol ettii sosyal kaynaklar nedeniyle, istediinde veya
gerektiinde karar verme srecini etkileyebilen bireyler de elit tanmlamas iine
dhil edilir.
Aratrmann dayand temel kavramlardan bir dieri de iktidar kavramdr.
G, iktidar ya da erk ise, bir sosyal ilikiler sistemidir ve sosyal ilikiler dizgesi
ierisinde anlam kazanr. Bu kavramlarn kimi zaman farkl boyutlar n plana
karlsa da, zihinsel karmaaya sebebiyet vermemek iin bu almada ayn
anlamda kullanlacak. nsanlar, ancak dier insanlarla iliki iine girdiinde g
olgusu ortaya kar. G kavram kontrol, sahiplik ve etki (karar verme srecinde
etkili olma) kavramlar ile yakndan ilikilidir. Bu aklamalarn nda g,
karar verme sreci zerinde etkili olma, toplumsal kararlarn ekillenmesinde sz
sahibi olma ve kartlarnn direncine ramen amalarn gerekletirebilme
yetenei olarak tanmlanabilir. Bir baka deyimle iktidar ya da toplumsal erk,
toplumsal kararlarn ekillenmesinde etkili ve/veya yetkili olma durumudur
(Arslan, 2012-a: 118-119).
580
Aratrmann temelini oluturan bir dier kavram ise halktr. Elite teorisi
temelinde incelendiinde halk iktidar piramidi iinde en alt tabakay igal eder.
Halk demek, hi bir gce ve etkiye sahip olmayan insanlar topluluu demek
deildir. Halkn oluturan bireyler de toplumsal kaynaklardan ve gten snrl
da olsa pay alrlar. Demo elit perspektif halka olduka byk nem atfeder. Bu
yaklamdan hareket eden aratrmaclara gre, elitlerin varl ve amalarna
ulaabilmesi, ancak halkla ve halkn ak desteiyle mmkndr (Arslan, 2007-a:
46-7). Aratrmada kuramsal temel olarak, elit teorisinin alt bileenlerinden biri
olan demo elit yaklam seilmitir. Bu nedenle demo elit perspektife ksa bir gz
atmak yerinde olacaktr.
3. ARATIRMANIN KURAMSAL TEMEL: DEMO ELT PERSPEKTF
Toplumsal hayattaki eitsizlikleri ve toplumsal yapdaki g dalmn
aratran almalarda arlkl olarak snf ya da elit teorisi kullanlr. Aratrma
konusunu en iyi aklayabilecek potansiyele sahip olmas hasebiyle bu almada
elit teorisi kuramsal temel olarak seilmitir. Elit-halk farkllamasn en etkili
ekilde aklad kabul edilen elit teorisi de kendi iinde drt alt kola ayrlr.
Bunlar bata oulcu elit teorisi olmak zere, sekinci elit teorisi, demokratik elit
teorisi ve demo elit perspektiftir (Arslan, 1999). Aratrmada, gnmzde bu
teorinin en yaygn kullanlan alt bileenlerinden biri olan demo elit yaklam
kullanlacaktr (Arslan, 2007-a: 44-48).
Baz aratrmaclar tarafndan demokratik elit teorisinin bir alm olarak da
kabul edilen demo elit perspektif, z itibariyle, elitlerin analizinde yeni bir
alm ortaya koymay hedefler. Bu yaklamn geliim sreci iinde, ada
sosyologlardan Eva Etzioni (1997; 1993)nin olduka nemli bir yeri vardr. Demo
perspektif, teki elit teorileri ile birok benzer ve farkl ynlere sahiptir. rnein,
demokratik elit teorisi ile olduka ortak ynleri olmasna ramen, bu teoriye
oranla daha gelitirilmi ve ayrntl bir teori nitelii tar. Liberal dnce ve
demokratik elit teorisi, gler ayrmn ve glerin bamszln olduka
genel bir adan ele alrken, demo-elit perspektif bunu daha ze inerek ve ayrntl
bir ekilde yapar. Demo elit perspektif elit bamszln, elitlerin temel
toplumsal kaynaklardan bamszl esasna dayandrr.
Liberal dnrler, gler ayrln liberal hkmet ile ilikilendirirken,
demokratik elit teorisyenleri kuvvetlerin bamszln, demokrasinin bir paras
olarak grr. Demo elit perspektif ise btn bunlar demokrasinin can damar
olarak kabul eder. Demokrasi ile elitlerin bamszl olgusu arasndaki ilikiyi,
tarihsel boyutlaryla ve neden-sonu ilikisi bakmndan da inceler ve u sonucu
581
ortaya koyar: Elitlerin bamszl, demokrasinin korunmas ve gelimesi iin,

bununla ilikili olarak da daha demokratik ve eitliki bir demokrasi
yaratabilmek bakmndan hayati bir nem tar.
te yandan Marksist ve devlet merkezci teoriler, devletin teki kaynaklardan
bamszln vurgularken; demo elit perspektif, devletin gcnn teki g
merkezleri tarafndan kontrol zerinde durur. Yalnzca elitleri deil, alt-elitler
(sub-elites) de incelemesi bakmndan plralist elit teorisinden ayrlr. Yine
plralistlerden farkl olarak, gl bask gruplar ile sradan kar gruplar
arasndaki fark da ak bir ekilde ortaya koyar. Demo elit perspektif, zellikle de
anahtar elitlerin (key elites) ve bunlarn alt elitlerinin, daha etkin bir gce sahip
olduklarn vurgular.
Demo elit yaklama gre, kaynaklarn kontrol bakmndan elitlerin
hkmetten greceli bamszl demokrasi asndan, ok sayda g
merkezinin varlndan daha byk nem ve anlama sahiptir. Elitler toplumlar
asndan, toplumsal deimenin ana dinamik gc olmas bakmndan da ayr
bir neme sahiptir.
zetle, toplumlarn iktidar yaplar konusunda en etkin ve doyurucu
analizleri yapan teorilerden olan demo elit perspektif, bir bakma demokratik elit
teorisinin bir alm olarak da kabul edilebilir. Bu yaklama gre toplumlarn
iktidar yaplar l (trikotomik) bir grnm arz eder: Toplumlarn iktidar
yaps elitler, alt elitler ve halktan oluur. Arslan bu l kategorizasyona iki ayr
kategori daha ekleyerek, bu tasnifi daha ayrntl ve sofistike hale getirir. Bu
kategoriler potansiyel (glge) elitler ile elitimsilerdir (Arslan, 1999).
Toplumda en ok etki ve gce sahip olanlar, genellikle toplumsal yap iinde
en st konumlarda olan ve toplumsal kaynaklarn kontroln aktif bir ekilde
ellerinde bulunduranlardr. Bu bireyler elitler olarak tanmlanr. Toplumsal g
piramidinin bir dier kategorisi alt elitler dir. Alt elitler (sub-elites), iktidar
yaps ierisinde orta dzeyde g sahibi bireylerden oluur. Toplumun
hiyerarik yaps iinde elitlerin igal ettii konumlardan hemen sonra gelen
konumlarda bulunurlar. Elitlerle halk arasnda kpr gibidirler ve gelecein
elitleri genellikle, hepsi birer potansiyel elit aday olan elitimsiler arasndan kar.
Halk ise toplumun iktidar yaps iinde en alt tabakay igal eder. Ancak halk
demek, hi bir gce ve etkiye sahip olmayan insanlar topluluu demek deildir.
Onlarda temel toplumsal kaynaklardan ve toplumsal gten belli bir oranda pay
582
alrlar. Fakat bu pay, elitlere ve alt elitlere kyasla en alt dzeydedir. Demo elit
perspektif halka olduka byk nem atfeder. Elitlerin varl ve amalarn
gerekletirebilmesini, ancak halkla ve halkn ak desteiyle mmkn grr.
Toplumsal hayatta demokratik sistemin ileyii ve demokratik dzenin
salkl bir ekilde devam iin, halk ile elit tabaka arasnda elit dolamn
mmkn klan kurumsal kanallarn var olmas ve bu kanallarn srekli ak
olmas hayati nem arz eder. Bu adan halk, yalnzca siyasi elitler iin deil,
teki elitler iin de byk nem tar. Etzioninin (1993: 108) de vurgulad gibi,
elitler en azndan kendi varlk sebebi olduu iin halka ihtiya duyarlar. Yalnzca
var olabilmek asndan deil, ayn zamanda elitlerin kendi amalarn
gerekletirebilmesi iin de halk, onlar asndan olmazsa olmaz bir n arttr.
Ksacas denilebilir ki, elitler ve alt elitler her eyden te oy verene, okuyucuya,
dinleyiciye, mteriye ve bu listeye eklenebilecek daha birok eye olan
ihtiyalarndan dolay halka zorunlu olarak bamldrlar.
4. GRLEN BREYLERN TOPLUMSAL PROFLLER
Bireylerin sosyo demografik zellikleri, hemen her sosyolojik aratrmada,
dikkate alnan olgulardr. zellikle ya, cinsiyet, eitim dzeyi, toplumsal,
ekonomik ve kltrel konuma ilikin deerlendirmeler vb. deikenler,
toplumbilimsel aratrmalarda son derece byk nem arz eder. Ana projede,
bireylerin sosyal demografik zelliklerine ilikin son derece detayl bilgiler
toplanm olmakla birlikte, bu almada bunlardan yalnzca bazlar zerinde
durulacak. Daha net bir anlatmla bu almada, aratrmann konu ve amac ile
dorudan ilgisi olduu dnlen cinsiyet, ya, eitim dzeyi, toplumsal ve
snfsal konum gibi temel deikenler kullanlacak. Bireylerin iktidar ve iktidar
sekinlerine ynelik alglar da bu bamsz deikenler temelinde analiz
edilecek.
Tablo 1: Grlen Bireylerin Cinsiyetleri
Say
Cinsiyet Kadn
770
Erkek
650
Toplam 1420
Yzde
54,2
45,8
100,0
Geerli Yzde
54,2
45,8
100,0
Toplaml
Yzde
54,2
100,0
Cinsiyet
olgusu,
sosyolojik
aratrmalarn
olmazsa
olmaz
deikenlerindendir. Bu almada da gelenek bozulmad ve cinsiyet deikeni ile
ie baland. Aratrma deseni oluturulurken ve rneklem grubu dizayn
583
edilirken, evrenin yaa ilikin zellikleri de dikkate alnd. Bu balamda, Tablo

1de grld gibi grlen kiilerin yaklak yzde 54n kadnlar, yzde
46sn da erkekler oluturmaktadr.
Tablo 2: Bireylerin Ya zellikleri
N
Geerli
Eksik
Ortalama Ya
Medyan
Mod
Standart Sapma
Ranj
Minimum
Maksimum
1412
8
41,2443
40,0000
38,00
13,48682
74,00
17,00
91,00
Bylesi sosyolojik aratrmalarda dikkate alnan ikinci bir demografik faktr

ise ya deikenidir. Aratrmada, toplumun farkl ya gruplarndan bireylerin
grlerini yanstabilmek amacyla, ya deikeni balamnda ranj son derece
geni tutuldu. Tablo 2de de grld gibi grlen bireylerin en genci 17 ve
en yals ise 91 yandadr. Bu deerlerin yaa dair ranjn 74 gibi son derece
yksek bir sayya karlk geldiini gstermektedir. te yandan grlen
bireylerin ya ortalamas 41, bireylerin yalarnn medyan ise 40tr.
Tablo 3: Grlen Bireylerin Ya Gruplarna Dalm
Geerli
Say
Yzde Yzde
Geerli 1,00 (20 ve alt)
59
4,2
4,2
2,00 (21-30)
296
20,8
20,8
3,00 (31-40)
385
27,1
27,1
4,00 (41-50)
346
24,4
24,4
5,00 (51-60)
217
15,3
15,3
6,00 (61-70)
85
6,0
6,0
7,00 (71 ve yukars) 32
2,3
2,3
Toplam
1420
100,0
Toplaml
Yzde
4,2
25,0
52,1
76,5
91,8
97,7
100,0
100,0
Aratrma gerekletirilirken bireylerin ya gruplarna gre dalm da

dikkate alnd. Bu balamda, ayrnts Tablo 3te grld gibi 7 ayr ya grubu
belirlendi. zellikle de bireylerin 21 ile 60 ya arasnda younlat dikkat
584
ekmektedir. Bir baka ifadeyle, aratrma gerekletirilirken, ailesi ve kendisine

dair sz syleyebilecek durum ve yeterlilikte bireylerle grmeye ncelik
verildi. Bu gerekletirilirken de toplumsal ya piramidinin temel dinamikleri de
gzden rak tutulmad.
Tablo 4: Grlen Bireylerin Eitim Dzeyleri
Geerli Okuma-yazma yok

Okur-yazar
lkokul
Ortaokul
Lise
niversite
Lisansst eitim
Toplam
Hari
Toplam
Say
76
61
423
184
382
272
9
1407
13
1420
Yzde
5,4
4,3
29,8
13,0
26,9
19,2
0,6
99,1
,9
100,0
Geerli Yzde
5,4
4,3
30,1
13,1
27,1
19,3
0,6
100,0
Toplaml
Yzde
5,4
9,7
39,8
52,9
80,0
99,4
100,0
Bata da belirtildii gibi, alma gerekletirilirken dikkate alnan bir dier

nemli toplumsal olgu da eitim olgusudur. Aratrmada, hemen her eitim
grubundan bireylerle grlmeye ayr zen gsterildi. Tablo 4te de grld
gibi aratrmada, okuma yazmas olmayan bireylerden yksek lisans ve doktora
yapm bireylere kadar, her eitim kategorisinden bireylerle grld.
Tablo 5: Grlen Bireylerin Sosyal Ekonomik Durumlar
Geerli
Hari
Toplam
ok
zengin
Zengin
Orta
Fakir
ok fakir
Toplam
Say
Yzde
Toplaml
Geerli Yzde Yzde
0,4
0,4
0,4
37
958
328
86
1414
6
1420
2,6
67,5
23,1
6,1
99,6
0,4
100,0
2,6
67,8
23,2
6,1
100,0
3,0
70,7
93,9
100,0
585
Aratrmada bireylerin toplumsal, ekonomik ve kltrel konumlar da,

almann zerine ina edildii temel deikenlerdendir. Bir baka tabirle
almada, bireylerin iktidara dair alg ve deerlendirmelerinin sosyal ekonomik
ve sosyo kltrel durumlar temelinde bir farkllama gsterip gstermedii de
aratrld. Bu balamda bireylerin kendilerini konumlandrd, ya da aitlik ba
hissettikleri toplumsal gruplar kategoriler temel alnd.
Tablo 6: Grlen Bireylerin Sosyal Kltrel Durumlar
Geerli
Say
Yzde
Yzde
Geerli
st
69
4,9
4,9
Ortann
270
19,0
19,2
st
Orta
853
60,1
60,6
Ortann
148
10,4
10,5
alt
Alt
68
4,8
4,8
Toplam
1408
99,2
100,0
Hari
12
0,8
Toplam
1420
100,0
Toplaml
Yzde
4,9
24,1
84,7
95,2
100,0
Daha net bir ifadeyle bireylere bu balamda iki ayr sistematik soru
yneltildi: Bireylerden sosyal ekonomik ve sosyal kltrel durumlarna ilikin bir
tasnif yapmalar istendi. Bu sorularda, toplumsal snf analizlerinde sklkla
kullanlan beli tasnif temel alnd. Bu balamda, Tablo 5 ve Tablo 6da aka
grld gibi, hemen her toplumsal kesimden bireylerle grlerek, bu
balamda toplumun genelinin fikirlerinin aratrmaya yanstlmas saland.
5. TRKYENN SYAS YAPISI
Daha nce de vurguland gibi bu almada, bireylerin g-iktidar olgusu
ve gcn toplum kesimleri arasndaki dalm konusunda, alglamalarnn ve
dncelerinin llmesi hedeflendi. Bu balamda almada, ayrntlar
yukarda verilen aratrma kapsamnda gerekletirilen almada elde edilen veri
seti kullanld. Bireylerin sosyal demografik zellikleri ile ilgili sorulara verilen
yantlar aratrmann temel bamsz deikenlerini oluturdu. te yandan
bireylerin, gnmz Trk toplumunun iktidar yapsna ilikin alglamalar
soruldu: lkemizde toplumun genelini ilgilendiren sosyal, ekonomik ve siyasi
kararlarn alnmasnda rol oynayan en etkili toplumsal gruplarn hangileri
586
olduu eklinde yneltilen soruya verilen yantlar, ana baml deiken olarak
kullanld.
Ayrntl analizlere gemeden nce hemen vurgulamak gerekir ki
aratrmann bulgular, aratrmacnn daha nceki yllarda, elit gruplarna
ynelik olarak gerekletirdii aratrmalarda, Trk toplumunun iktidar yaps
ve Trk iktidar sekinleri konusunda ortaya koyduu bulgular (Arslan, 2005-a;
2005-b; 2004) destekler dorultudadr. Arslann Trk iktidar sekinlerine ynelik
saptamalar, Millsin (1956) Amerikan iktidar sekinleri ile ilgili bulgularyla
olduka benzer ynler tamaktadr. Bilindii gibi Millse gre, o dnem
Amerikan toplum yaps iinde, karar verme srecinde belirleyici rol oynayan
nemli elit grubu vardr. Bunlar siyasi elitler, ekonomi elitleri ve askeri elitlerdir.
Bu elit gruplarnn aralarnda etkin sosyal ilikiler, ortak deerler, ilgi ve karlar
vardr. Bu en gl ve en etkin elit gruplarnn birliktelii iktidar sekinlerini
oluturur. Arslan ise almalarnda (Arslan, 2011-b; 2011-c; 2011-d, 1999), Trk
iktidar sekinlerinin elit grubunun deil, drt elit grubunun bilekesinden
olutuuna dikkat ekmektedir. Bunlar ekonomi elitleri, siyasi elitler, askeri
elitler ve medya elitleridir.
5.1. Trk Toplumunda ktidarn Dalm
Aratrma kapsamnda, konu ile ilgili olarak ncelikle bireylerin, Trk
toplumunun iktidar yapsna ilikin alglamalar soruldu: lkemizde toplumun
genelini ilgilendiren sosyal, ekonomik ve siyasi kararlarn alnmasnda rol
oynayan en etkili toplumsal gruplarn hangileri olduu eklinde yneltilen
soruya verilen yantlar temel alnarak ulalan bulgular, aadaki tablolarda
ayrntl bir ekilde yer almaktadr.
Tablo 7: Grlen Bireylere Gre En Gl Elit Gruplar
Geerli
Say
Yzde
Yzde
Geerli Cevapsz
65
4,6
4,6
Sendikalar
39
2,7
2,7
Politikaclar
667
47,0
47,0
Askerler
223
15,7
15,7
adamlar
101
7,1
7,1
niversite
45
3,2
3,2
Brokratlar
28
2,0
2,0
Medya
110
7,7
7,7
Yarg
19
1,3
1,3
587
Toplaml
Yzde
4,6
7,3
54,3
70,0
77,1
80,3
82,3
90,0
91,3
Tarikatlar
Sivil
toplum
kurulular
D lkeler-ABD
Fikri yok
Toplam
67
4,7
4,7
96,1
0,2
0,2
96,3
49
4
1420
3,5
0,3
100,0
3,5
0,3
100,0
99,7
100,0
Aratrmada ncelikle toplumsal yap iindeki en gl bireylerin

belirlenmesi hedeflendi. Ardndan srasyla ikinci, nc ve drdnc derecede
gl bireyler ve onlarn oluturduu elit gruplarna ynelik algnn ortaya
konmas hedeflendi. Bu balamda aratrmann bulgular, toplumun genelini
ilgilendiren sosyal, ekonomik ve siyasal kararlarn alnmasnda toplumda en
belirleyici konumdaki bireylerin politikaclar olduunu gstermektedir. Tablo
7de de grld gibi ikinci srada, yaklak yzde 16lk bir oranla askerler n
plana kmaktadr. Askerleri ise medya mensuplarnn oluturduu medya
elitleri takip etmektedir. Toplumsal ve siyasal g hiyerarisinin drdnc
srasnda ise iadamlar, yani ekonomik elitleri yer almaktadr.
Tablo 8: Grlen Bireylere Gre kinci Derecede Gl Elit Gruplar
Geerli
Toplaml
Say
Yzde
Yzde
Yzde
Geerli Cevapsz
236
16,6
16,6
16,6
Sendikalar
37
2,6
2,6
19,2
Politikaclar
211
14,9
14,9
34,1
Askerler
302
21,3
21,3
55,4
adamlar
185
13,0
13,0
68,4
niversite
71
5,0
5,0
73,4
Brokratlar
64
4,5
4,5
77,9
Medya
162
11,4
11,4
89,3
Yarg
65
4,6
4,6
93,9
Tarikatlar
62
4,4
4,4
98,2
Sivil
toplum
4
0,3
0,3
98,5
kurulular
D lkeler-ABD
20
1,4
1,4
99,9
Krtler
PKK
1
0,1
0,1
100,0
sempatizanlar
Toplam
1420
100,0
100,0
588
kinci nemli elit gruplar konusunda ise ordu mensuplar, yani askeri elitler
n plana kmaktadr. Tablo 8de de grld gibi askeri elitlerin ardndan ise
srasyla siyasi elitler, ekonomi elitleri ve medya elitleri gelmektedir.
Tablo 9: Grlen Bireylere Gre nc Derecede Gl Elit Gruplar
Geerli
Toplaml
Say
Yzde
Yzde
Yzde
Geerli
Cevapsz
411
28,9
28,9
28,9
Sendikalar
35
2,5
2,5
31,4
Politikaclar
92
6,5
6,5
37,9
Askerler
97
6,8
6,8
44,7
adamlar
203
14,3
14,3
59,0
niversite
86
6,1
6,1
65,1
Brokratlar
97
6,8
6,8
71,9
Medya
225
15,8
15,8
87,7
Yarg
83
5,8
5,8
93,6
Tarikatlar
73
5,1
5,1
98,7
Sivil
toplum
7
0,5
0,5
99,2
kurulular
D lkeler-ABD 9
0,6
0,6
99,9
Mafya
2
0,1
0,1
100,0
Toplam
1420
100,0
100,0
nc nemli elit gruplar incelendiinde ise en nemli g merkezi olarak
medya n plana kmaktadr. Medyann hemen ardndan iadamlar nc
derecede nemli elit gruplar sralamasnda ikinci sray almaktadr. Onlar ise
askerler, brokratlar ve politikaclar izlemektedir (Tablo 9).
Tablo 10: Grlen Bireylere Gre Drdnc Derecede Gl Elit
Gruplar
Geerli
Toplaml
Say Yzde Yzde
Yzde
Geerli Cevapsz
575
40,5
40,5
40,5
Sendikalar
33
2,3
2,3
42,8
Politikaclar
72
5,1
5,1
47,9
Askerler
65
4,6
4,6
52,5
adamlar
105
7,4
7,4
59,9
niversite
59
4,2
4,2
64,0
Brokratlar
110
7,7
7,7
71,8
589
Medya
Yarg
Tarikatlar
Sivil
toplum
kurulular
D lkeler-ABD
Mafya
Zenginler
Toplam
189
115
79
13,3
8,1
5,6
13,3
8,1
5,6
85,1
93,2
98,7
0,1
0,1
98,9
14
1
1
1420
1,0
0,1
0,1
100,0
1,0
0,1
0,1
100,0
99,9
99,9
100,0
Toplumsal kararlarn alnmasnda belirleyici rol oynayan drdnc derecede

etkili elit gruplar incelendiinde ise bata vurgulanan bulgulara paralel bir
ekilde medya elitleri ba ekmektedir. Onlar yarg elitleri, brokrasi elitleri ve
ekonomi elitleri izlemektedir (Tablo 10).
5.2. Trk Toplumunda Cinsiyet Balamnda ktidarn Dalm
Daha nce de vurguland gibi aratrmada yalnzca toplumdaki iktidar
algc ve gcn dalmna dair betimleyici deerlendirmelerle yetinilmedi.
Aratrmada bunlara ilaveten, bu alg ve dncelerin, temel sosyal demografik
deikenlere bal olarak deiim gsterip gstermedii de irdelendi. Tablo
11deki bulgular, cinsiyet ile toplumdaki en gl elit gruplarna dair alg
arasnda anlaml bir iliki olduunu ortaya koymaktadr. Daha net bir anlatmla
bu iki deiken arasnda dk dzeyde de olsa pozitif bir iliki bulunmaktadr.
Bir baka ifadeyle g algs, cinsiyet deikenine bal olarak anlaml farkllklar
arz etmektedir.
Tablo 11: En Gl Elit Gruplarnn Cinsiyete Bal Deiimine Dair
statistiki Bulgular
Nominal
Nominal
by Phi
Cramer's V
Contingency
Coefficient
Value
0,146
0,146
Approx. Sig.
0,003
0,003
0,144
0,003
1420
590
Tablo 12: Cinsiyet Balamnda Gl Elit Gruplar

CNSYET
Kadn
Erkek
GL ELT Cevapsz
Say
50
15
GRUBU
% G
76,9%
23,1%
% Cinsiyet
6,5%
2,3%
Sendikalar
Say
18
21
% G
46,2%
53,8%
% Cinsiyet
2,3%
3,2%
Politikaclar
Say
386
281
% G
57,9%
42,1%
% Cinsiyet
50,1%
43,2%
Askerler
Say
104
119
% G
46,6%
53,4%
% Cinsiyet
13,5%
18,3%
adamlar
Say
47
54
% G
46,5%
53,5%
% Cinsiyet
6,1%
8,3%
niversite
Say
21
24
% G
46,7%
53,3%
% Cinsiyet
2,7%
3,7%
Brokratlar
Say
16
12
% G
57,1%
42,9%
% Cinsiyet
2,1%
1,8%
Medya
Say
55
55
% G
50,0%
50,0%
% Cinsiyet
7,1%
8,5%
Yarg
Say
10
9
% G
52,6%
47,4%
% Cinsiyet
1,3%
1,4%
Tarikatlar
Say
31
36
% G
46,3%
53,7%
% Cinsiyet
4,0%
5,5%
Sivil toplum Say
2
1
kurulular
% G
66,7%
33,3%
% Cinsiyet
0,3%
0,2%
591
Toplam
65
100,0%
4,6%
39
100,0%
2,7%
667
100,0%
47,0%
223
100,0%
15,7%
101
100,0%
7,1%
45
100,0%
3,2%
28
100,0%
2,0%
110
100,0%
7,7%
19
100,0%
1,3%
67
100,0%
4,7%
3
100,0%
0,2%
Toplam
D
lkeler- Say
ABD
% G
% Cinsiyet
Fikri yok
Say
% G
% Cinsiyet
Say
% G
% Cinsiyet
27
22
49
55,1%
3,5%
3
75,0%
0,4%
770
54,2%
100,0%
44,9%
3,4%
1
25,0%
0,2%
650
45,8%
100,0%
100,0%
3,5%
4
100,0%
0,3%
1420
100,0%
100,0%
G algs ile cinsiyet bamsz deikeni arasndaki iliki Tablo 12de daha
ayrntl bir ekilde analiz edilebilir. Aratrma kapsamnda grlen kadnlara
gre toplumdaki en gl elit grubu yle sralanmaktadr: Yzde 50lik oranla
siyasi elitler ba ekmektedir. Politikaclar askerler, medya ve iadamlar takip
etmektedir. Erkeklerde de en gl drt elit grubu sralamas kadnlardakine
benzer niteliktedir. Bununla birlikte erkeklerin politikaclara atfettikleri g,
kadnlardan yaklak yzde 14 daha dktr. te yandan erkekler tarafndan
askerlere, patronlara ve medyaya atfettikleri g kadnlarn atfettiklerinden bir
hayli fazladr. zellikle de erkeklerin orduya atfettikleri g kadnlardan yzde
35 daha fazladr. Bu durum erkeklerin, zorunlu askerlik grevleri sebebiyle ordu
kurumu ile daha yakn ilikiye girme zorunluluklar ve bu sebeple de askeri
elitlerin gcn daha yakndan tanma frsat buluyor olmalar gerei ile
ilikilendirilebilir.
Tablo 13: kinci Derecede Gl Elit Grubu Algs ile Cinsiyet Arasndaki
liki
Nominal by Nominal
Phi
Cramer's V
Contingency Coefficient
Value
0,128
0,128
0,127
1420
Approx. Sig.
0,025
0,025
0,025
En gl elit gruplar ile cinsiyet arasndakine benzer bir istatistiksel iliki,

toplumdaki en gl ikinci ve nc elit gruplarna ilikin alglamalarda da
gzlemlenebilir. Tablo 13te grld gibi en gl ikinci elit grubu algs da
cinsiyet deikenine bal olarak anlaml farkllklar sergilemektedir. Bu iki
592
deiken arasnda
bulunmaktadr.
dk
dzeyde
de
olsa,
anlaml
bir
pozitif
Tablo 14: Cinsiyet Balamnda kinci Derecede Gl Elit Gruplar

CNSYET
KNC
GL
ELT GRUBU
Cevapsz
Sendikalar
Politikaclar
Askerler
adamlar
niversite
Brokratlar
Medya
Yarg
Tarikatlar
Sivil toplum
kurulular
Kadn
Erkek
Toplam
151
85
236
% kinci gl
64,0%
36,0%
100,0%
% Cinsiyet
19,6%
13,1%
16,6%
Say
20
17
37
% kinci gl
54,1%
45,9%
100,0%
% Cinsiyet
2,6%
2,6%
2,6%
Say
109
102
211
% kinci gl
51,7%
48,3%
100,0%
% Cinsiyet
14,2%
15,7%
14,9%
Say
170
132
302
% kinci gl
56,3%
43,7%
100,0%
% Cinsiyet
22,1%
20,3%
21,3%
Say
81
104
185
% kinci gl
43,8%
56,2%
100,0%
% Cinsiyet
10,5%
16,0%
13,0%
Say
36
35
71
% kinci gl
50,7%
49,3%
100,0%
% Cinsiyet
4,7%
5,4%
5,0%
Say
36
28
64
% kinci gl
56,3%
43,8%
100,0%
% Cinsiyet
4,7%
4,3%
4,5%
Say
91
71
162
% kinci gl
56,2%
43,8%
100,0%
% Cinsiyet
11,8%
10,9%
11,4%
Say
35
30
65
% kinci gl
53,8%
46,2%
100,0%
% Cinsiyet
4,5%
4,6%
4,6%
Say
32
30
62
% kinci gl
51,6%
48,4%
100,0%
% Cinsiyet
4,2%
4,6%
4,4%
50,0%
50,0%
100,0%
Say
Say
% kinci gl
593
iliki

% Cinsiyet
D lkelerABD
Krtler
PKK
sempatizanlar
0,3%
0,3%
0,3%
13
20
% kinci gl
35,0%
65,0%
100,0%
% Cinsiyet
0,9%
2,0%
1,4%
100,0
%
100,0%
% Cinsiyet
0,2%
0,1%
Say
770
650
1420
% kinci gl
54,2%
45,8%
100,0%
100,0%
100,0
%
100,0%
Say
Say
% kinci gl
Toplam
% Cinsiyet
Bu ilikinin detaylar Tablo 14te ayrntl bir ekilde grlebilir. Daha net bir
anlatmla kadnlara gre toplumdaki ikinci derecede en gl gruplar nem
srasna gre askerler, politikaclar, medya ve iadamlar oluturmaktadr.
Erkekler de ise bu gruplar askerler, iadamlar, politikaclar ve medya eklinde
sralanmaktadr. Grld gibi ikinci derecede en gl elit gruplar
alglamasnda sralama deimektedir. Bununla birlikte hem kadnlarn ve hem
de erkeklerin ikinci derecede g atfettikleri elit gruplarnn kombinasyonu
ayndr. te yandan kadnlarn askeri elitlere atfettikleri deer erkeklerinkinden
yzde 10 daha farkllk gsterirken, erkeklerin iadamlarna atfettikleri deerin
kadnlardan yzde 60 daha fazla olmas dikkat ekmektedir.
Tablo 15: nc Derecede Gl Elit Grubu Algs ile Cinsiyet
Arasndaki liki
Nominal by Nominal
Phi
Cramer's V
Value
0,142
0,142
0,141
1420
Approx. Sig.
0,004
0,004
0,004
Tablo 16: Cinsiyet Balamnda nc Derecede Gl Elit Gruplar

CNSYET
Kadn
Erkek
Toplam
NC
Cevapsz
Say
255
156
411
GL ELT
594
GRUBU
Sendikalar
Politikaclar
Askerler
adamlar
niversite
Brokratlar
Medya
Yarg
Tarikatlar
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
595
62,0%
38,0%
100,0%
33,1%
21
24,0%
14
28,9%
35
60,0%
40,0%
100,0%
2,7%
36
2,2%
56
2,5%
92
39,1%
60,9%
100,0%
4,7%
55
8,6%
42
6,5%
97
56,7%
43,3%
100,0%
7,1%
96
6,5%
107
6,8%
203
47,3%
52,7%
100,0%
12,5%
47
16,5%
39
14,3%
86
54,7%
45,3%
100,0%
6,1%
54
6,0%
43
6,1%
97
55,7%
44,3%
100,0%
7,0%
115
6,6%
110
6,8%
225
51,1%
48,9%
100,0%
14,9%
41
16,9%
42
15,8%
83
49,4%
50,6%
100,0%
5,3%
39
6,5%
34
5,8%
73
53,4%
46,6%
100,0%
Toplam
% Cinsiyet
Sivil toplum Say
kurulular
%
nc
gl
% Cinsiyet
D
lkeler- Say
ABD
%
nc
gl
% Cinsiyet
Mafya
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
Say
%
nc
gl
% Cinsiyet
5,1%
5,2%
5,1%
71,4%
28,6%
100,0%
0,6%
0,3%
0,5%
66,7%
33,3%
100,0%
0,8%
0
0,5%
2
0,6%
2
100,0%
100,0%
0
770
0,3%
650
0,1%
1420
54,2%
45,8%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
almann bu blmnde cinsiyet ile nc derecede nemli elit gruplar

elit gruplar arasndaki iliki de aratrld. Bulgular en gl ilk iki elit grubuna
ynelik alglar ile cinsiyet arasndakine benzer bir grnm sergilemektedir. Bir
baka anlatmla cinsiyet deikeni ile toplumsal yapdaki nc derecede gl
gruplara ilikin deerlendirmeler arasnda da pozitif ynde ve snrl bir anlaml
iliki gzlemlenmektedir (Tablo 15).
Konu biraz daha analiz edildiinde bu iliki daha net bir ekilde grlebilir.
Kadnlara gre toplumsal kararlarn alnmasnda nc derecede nemli rol
oynayan gruplar srasyla medya, iadamlar, askerler ve brokratlardr.
Erkeklerin alglamasnda ise askerler ilk drtteki yerini politikaclara brakr.
Sralama ise medya, iadamlar, politikaclar ve brokratlar eklinde gerekleir
(Tablo 16).
5.3. Trk Toplumunda Ya Faktr Balamnda ktidarn Dalm
Bylesi temel sosyolojik aratrmalarn vazgeilmez bamsz deikenlerden
bir dieri de ya faktrdr. Aratrmada da bu gelenek takip edildi ve halkn,
toplumsal yap iinde iktidarn dalm ve iktidar sekinleri ile ilgili alglar
596
analiz edilirken ya faktr balamnda bireylerin alglarnda bir farkllama olup

olmad hususu da aratrld.
Tablo 17: En Gl Elit Grubu Algs ile Cinsiyet Arasndaki liki
Nominal by Nominal
Phi
Cramer's V
N Geerli
Value
0,261
0,106
0,252
1420
Approx. Sig.
0,029
0,029
0,029
Tablo 17de de grld gibi bireylerin toplumsal yap iindeki en gl

gruplara dair alglamalar ile ya deikeni arasnda anlaml bir pozitif iliki
bulunmaktadr. Bir baka anlatmla, toplumdaki bireylerin g algs ile ya
arasnda, dk dzeyde de olsa, yok saylamayacak derecede nemli bir pozitif
ilikinin varl dikkat ekmektedir.
Bu iliki ayrntl bir ekilde incelendiinde, son derece dikkat ekici
bulgularla karlalr. Tablo 18de de grld gibi, ya 20nin altndaki en
gen gruba gre toplumdaki en nemli elit gruplar arasnda ilk sray siyasi
elitler alr. Siyasi elitleri ise yine son derece yksek bir oranlar askeri elitler izler.
Onlara gre en gller arasnda nc sray ise yzde 8,5 ayn oran ile
tarikatlar ve medya paylar.
Buna karn en yallarn algsnda ise genlere kyasla olduka nemli
farkllklar gze arpar. En yallar toplumsal hayatta da en byk gc, yaklak
yzde 60 gibi son derece yksek bir oranla politikaclara atfetmektedirler. Burada
dikkat ekici olan en yallarn siyasi elitlere atfettikleri g, en gelerin
atfettiklerinden yaklak yzde 67 daha fazladr. En yallarn g sralamasnda
da ikinci sray yine askeri elitler alr. Ancak nc srada ise arpc bir farkllk
ortaya kar: Toplumsal ve siyasal kararlarn alnmasndaki en etkili nc grup
olarak d lkeler ve ABDnin ismi n plana kar. Drdnc srada ise daha da
karmak bir durum ile karlalr. Yallarn hayat tecrbeleri, hayati kararlar
alnrken niversitelerin, tarikatlarn, brokratlarn ve sendikalarn eit oranda
etkiye sahip olduuna iaret etmektedir.
Halk arasnda, yallar kategorisinde deerlendirebileceimiz 61-70
grubundaki bireylerin gcn dalmna ynelik alglarnda da en
yallarnnkine benzerlikler gzlemlenir. En gl ilk iki elit grubu sralamas
597
siyasi elitler ve askeri elitler eklinde gerekleir. Bununla birlikte, nc srada

ise ayn oranlarla niversite, medya ve tarikatlar n plana kar. Orta ya grubu
olarak kabul edebileceimiz 51-60 ya grubu arasnda ise en gl elit grubu,
dier ya gruplarnda olduu gibi siyasi elitlerdir.
Tablo 18: Ya Gruplarna Gre Gl Elit Gruplar
GL
ELT
GRUBU
Cevapsz
Sendikalar
Politikaclar
Askerler
adamlar
niversite
Brokratlar
Medya
Yarg
Tarikatlar
YA GRUPLARI
1,00
2,00
(20, -)
(21-30)
3,00
(31-40)
4,00
(41-50)
5,00
(51-60)
6,00
(61-70)
7,00
(71, +)
Toplam
16
22
12
65
% G
1,5%
24,6%
33,8%
12,3%
18,5%
7,7%
1,5%
100,0%
% Ya
1,7%
5,4%
5,7%
2,3%
5,5%
5,9%
3,1%
4,6%
Say
13
39
2,6%
15,4%
33,3%
12,8%
23,1%
10,3%
2,6%
100,0%
Ya
1,7%
2,0%
3,4%
1,4%
4,1%
4,7%
3,1%
2,7%
Say
21
141
181
169
95
41
19
667
3,1%
21,1%
27,1%
25,3%
14,2%
6,1%
2,8%
100,0%
Ya
35,6%
47,6%
47,0%
48,8%
43,8%
48,2%
59,4%
47,0%
Say
17
44
67
45
31
14
223
7,6%
19,7%
30,0%
20,2%
13,9%
6,3%
2,2%
100,0%
Ya
28,8%
14,9%
17,4%
13,0%
14,3%
16,5%
15,6%
15,7%
Say
25
21
28
23
101
2,0%
24,8%
20,8%
27,7%
22,8%
2,0%
100,0%
Ya
3,4%
8,4%
5,5%
8,1%
10,6%
2,4%
7,1%
Say
13
13
45
4,4%
28,9%
28,9%
17,8%
6,7%
11,1%
2,2%
100,0%
Ya
3,4%
4,4%
3,4%
2,3%
1,4%
5,9%
3,1%
3,2%
Say
12
28
3,6%
17,9%
42,9%
21,4%
10,7%
3,6%
100,0%
Ya
1,7%
1,7%
3,1%
1,7%
1,4%
3,1%
2,0%
Say
21
26
37
16
110
4,5%
19,1%
23,6%
33,6%
14,5%
4,5%
100,0%
Ya
8,5%
7,1%
6,8%
10,7%
7,4%
5,9%
7,7%
Say
19
10,5%
21,1%
26,3%
26,3%
15,8%
100,0%
Ya
3,4%
1,4%
1,3%
1,4%
1,4%
1,3%
Say
14
13
16
13
67
7,5%
20,9%
19,4%
23,9%
19,4%
7,5%
1,5%
100,0%
Say
598

Ya
Sivil toplum
kurulular
D lkelerABD
8,5%
4,7%
3,4%
4,6%
6,0%
5,9%
3,1%
4,7%
33,3%
66,7%
100,0%
Ya
1,7%
,7%
,2%
Say
12
17
49
2,0%
10,2%
24,5%
34,7%
16,3%
8,2%
4,1%
100,0%
Ya
1,7%
1,7%
3,1%
4,9%
3,7%
4,7%
6,3%
3,5%
Say
50,0%
25,0%
25,0%
100,0%
Ya
0,6%
0,5%
3,1%
0,3%
Say
59
296
385
346
217
85
32
1420
4,2%
20,8%
27,1%
24,4%
15,3%
6,0%
2,3%
100,0%
Ya
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Fikri yok
Toplam
Say
Onlar srasyla, askeri elitler, ekonomi elitleri ve medya elitleri takip eder
(Tablo 18). te yandan, bu balamda dikkat eken bir baka nemli bulgu da,
medyaya genler ve orta ya grubundaki bireyler olduka yksek oranda g
atfederken, yallarn g hiyerarisi iinde medyaya hibir ans tanmamasdr.
Geleneksel olarak toplumdaki en gl elit grubu denildiinde politikaclar
akla gelir. Politikaclara en yksek gcn, en yal bireyler tarafndan atfedilmesi
de bu balamda son derece anlamldr. Amerika Birleik Devletlerinin ve d
lkelerin, toplumun genelini ilgilendiren kararlarn alnmasnda etkili olan bir
g grubu olduuna dair en yksek alg da yine yallar arasnda egemendir.
Tablo 19: kinci Gl Elit Grubu Algs ile Cinsiyet Arasndaki liki
Nominal by Nominal
Phi
Cramer's V
Value
0,246
0,100
0,239
1420
Approx. Sig.
0,127
0,127
0,127
Ya faktrnn, bireylerin iktidar algs zerindeki etkisini daha net bir

ekilde ortaya koyabilmek iin yan, ikinci ve nc derecede etkili elit
gruplarna ynelik alg zerindeki etkisinin de irdelenmesi nem tar. Bu
balamda Tablo 19daki veriler, ya ile en gl elit grubu algs arasndaki
ilikiye ynelik alglar destekler dorultudadr. Daha net bir anlatmla bulgular,
599
bireylerin ya ile toplumdaki en etkili ikinci elit gruplarna dair alg arasnda
anlaml pozitif ve dzeyde bir korelatif iliki olduunu ortaya koymaktadr.
Tablo 20deki bulgular ise bu saptamalar dorular niteliktedir: 20 ya
altndaki genlere gre toplumda ikinci derecede etkili olan elit gruplar
denildiinde ilk akla ordu ve askeri elitler gelmektedir. Genlerin askeri elitlere
bu denli yksek g atfetmesi gerei, toplumdaki gen bireylerin, zellikle de
gen erkeklerin, ordu kurumu ve askeri elitler ile en yksek dzeyde
etkileimlerinin olduu dnemdir. Zira zorunlu askerlik grevi gnmz Trk
toplumu asndan, bireylerin topluma ve devlete kar yerine getirmekle
ykml olduklar en nemli grevlerinden biridir. Yine bu gerekle yakndan
iliki olarak bu ya dnemi bireylerin askerlik a olarak bilinir. Daha net bir
anlatmla, yasal bir mazereti ve engeli olmayan her Trk erkei bu ya
dneminde ordu ve askeri elitler ile daha youn bir iliki iindedir. Bu yzden bu
ya grubundaki bireylerin, toplumsal g hiyerarisi iinde askeri elitlere zel bir
yer ayrmas tesadf deildir.
Tablo 20: Ya Gruplarna Gre kinci Derecede Gl Elit Gruplar
KNC
GL
ELT
GRUBU
Cevapsz
Sendikalar
Politikaclar
Askerler
adamlar
niversite
YA GRUPLARI
1,00
2,00
(20, -)
(21-30)
3,00
(31-40)
4,00
(41-50)
5,00
(51-60)
6,00
(61-70)
7,00
(71, +)
Toplam
50
61
50
38
17
12
236
% kinci gl
3,4%
21,2%
25,8%
21,2%
16,1%
7,2%
5,1%
100,0%
% Ya
13,6%
16,9%
15,8%
14,5%
17,5%
20,0%
37,5%
16,6%
Say
12
37
kinci gl
2,7%
18,9%
10,8%
32,4%
18,9%
13,5%
2,7%
100,0%
Ya
1,7%
2,4%
1,0%
3,5%
3,2%
5,9%
3,1%
2,6%
Say
44
60
50
32
16
211
kinci gl
3,8%
20,9%
28,4%
23,7%
15,2%
7,6%
0,5%
100,0%
Ya
13,6%
14,9%
15,6%
14,5%
14,7%
18,8%
3,1%
14,9%
Say
10
74
79
75
36
17
11
302
kinci gl
3,3%
24,5%
26,2%
24,8%
11,9%
5,6%
3,6%
100,0%
Ya
16,9%
25,0%
20,5%
21,7%
16,6%
20,0%
34,4%
21,3%
Say
33
56
50
32
185
kinci gl
2,7%
17,8%
30,3%
27,0%
17,3%
3,8%
1,1%
100,0%
Ya
8,5%
11,1%
14,5%
14,5%
14,7%
8,2%
6,3%
13,0%
Say
14
16
15
17
71
Say
600

kinci gl
Brokratlar
Medya
Yarg
Tarikatlar
Sivil
toplum
kurulular
Krtler-PKK
sempatizanlar
Toplam
19,7%
22,5%
21,1%
11,9%
4,7%
4,2%
4,3%
Say
12
20
15
2,8%
100,0%
7,8%
2,4%
5,0%
64
100,0%
23,9%
kinci gl
4,7%
18,8%
31,3%
23,4%
12,5%
9,4%
Ya
5,1%
4,1%
5,2%
4,3%
3,7%
7,1%
4,5%
Say
38
46
35
26
162
kinci gl
4,3%
23,5%
28,4%
21,6%
16,0%
5,6%
0,6%
100,0%
Ya
11,9%
12,8%
11,9%
10,1%
12,0%
10,6%
3,1%
11,4%
Say
10
24
13
65
kinci gl
9,2%
15,4%
36,9%
20,0%
10,8%
4,6%
3,1%
100,0%
Ya
10,2%
3,4%
6,2%
3,8%
3,2%
3,5%
6,3%
4,6%
Say
15
24
62
kinci gl
3,2%
12,9%
24,2%
38,7%
14,5%
4,8%
1,6%
100,0%
Ya
3,4%
2,7%
3,9%
6,9%
4,1%
3,5%
3,1%
4,4%
25,0%
25,0%
25,0%
25,0%
100,0%
0,3%
Say
kinci gl
D lkeler-ABD
9,9%
Ya
Ya
1,7%
0,3%
0,3%
0,3%
Say
20
kinci gl
5,0%
25,0%
15,0%
25,0%
25,0%
,0%
5,0%
100,0%
Ya
1,7%
1,7%
,8%
1,4%
2,3%
,0%
3,1%
1,4%
Say
kinci gl
100,0%
100,0%
Ya
0,3%
,1%
Say
59
296
385
346
217
85
32
1420
kinci gl
4,2%
20,8%
27,1%
24,4%
15,3%
6,0%
2,3%
100,0%
Ya
100,0
%
100,0%
100,0
%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Aratrma kapsamnda grlen en gen bireyler, ikinci derecede etkili elit

grubu denildiinde askeri elitlerin ardndan politikaclar, onlarn ardndan da
niversite hocalarna ve medya elitlerine vurgu yapmas son derece anlamldr.
Genler tarafndan zellikle niversite hocalarna ve medya elitlerine nemli
oranda g atfedilmesi, yine genlerin niversite kurumu ve medya ile en etkin
balarnn kurulduu dneme denk geliyor olmas gerei ile ilikilendirilebilir.
te yandan en yal bireyler de, toplumdaki ikinci derecede gl elit
gruplar sralamasnda ncelii ordu ve askeri elitlere vermektedir. Askerleri ise
srasyla iadamlar, politikaclar ve medya elitleri izlemektedir. Bu bulgu bir
bakma, toplumdaki en gvenilir kurumlara ynelik olarak uzun yllardan beridir
601
yapla gelen birok aratrmada, arlkl olarak ordu kurumunun n plana

kyor olmas gerei ile de ilikilendirilebilir. Daha net bir ifadeyle ordu
yalnzca, Trk toplumunun hem en gvendii kurumlarn banda gelmekle
kalmyor, halkn en ok g atfettii gruplar arasnda da olduka nemli bir yer
tutmaktadr. Orta ya grubundaki bireylerin ikinci etkili g grubu algsnda da
ba yine askeri elitler ekmektedir.
Tablo 21: nc Gl Elit Grubu Algs ile Cinsiyet Arasndaki liki
Nominal by Nominal
Value
0,249
0,102
0,242
1420
Phi
Cramer's V
Approx. Sig.
0,092
0,092
0,092
Tablo 22: Ya Gruplarna Gre nc Derecede Gl Elit Gruplar
NC
L
ELT
GRUBU
Cevapsz
Sendikalar
Politikaclar
Askerler
adamlar
niversite
Brokratlar
YA GRUPLARI
1,00
2,00
(20, -)
(21-30)
3,00
(31-40)
4,00
(41-50)
5,00
(51-60)
6,00
(61-70)
7,00
(71, +)
Toplam
21
79
107
99
66
25
14
411
% 3. gl
5,1%
19,2%
26,0%
24,1%
16,1%
6,1%
3,4%
100,0%
% Ya
35,6%
26,7%
27,8%
28,6%
30,4%
29,4%
43,8%
28,9%
35
Say
Say
10
12
% 3. gl
2,9%
17,1%
28,6%
17,1%
34,3%
100,0%
2,5%
Ya
1,7%
2,0%
2,6%
1,7%
5,5%
Say
23
24
20
14
92
100,0%
% 3. gl
6,5%
25,0%
26,1%
21,7%
15,2%
5,4%
Ya
10,2%
7,8%
6,2%
5,8%
6,5%
5,9%
6,5%
97
Say
26
23
22
19
% 3. gl
1,0%
26,8%
23,7%
22,7%
19,6%
6,2%
100,0%
6,8%
% Ya
1,7%
8,8%
6,0%
6,4%
8,8%
7,1%
Say
40
60
54
25
12
203
% 3. gl
2,5%
19,7%
29,6%
26,6%
12,3%
5,9%
3,4%
100,0%
Ya
8,5%
13,5%
15,6%
15,6%
11,5%
14,1%
21,9%
14,3%
Say
19
20
20
86
% 3. gl
7,0%
22,1%
23,3%
23,3%
10,5%
8,1%
5,8%
100,0%
Ya
10,2%
6,4%
5,2%
5,8%
4,1%
8,2%
15,6%
6,1%
Say
23
25
24
12
97
602
Medya
Yarg
Tarikatlar
Sivil toplum
kurulular
D lkelerABD
Mafya
Toplam
% 3. gl
7,2%
23,7%
25,8%
24,7%
12,4%
5,2%
1,0%
100,0%
Ya
11,9%
7,8%
6,5%
6,9%
5,5%
5,9%
3,1%
6,8%
Say
53
64
61
23
15
225
% 3. gl
2,7%
23,6%
28,4%
27,1%
10,2%
6,7%
1,3%
100,0%
Ya
10,2%
17,9%
16,6%
17,6%
10,6%
17,6%
9,4%
15,8%
Say
16
24
15
15
83
% 3. gl
6,0%
19,3%
28,9%
18,1%
18,1%
7,2%
2,4%
100,0%
Ya
8,5%
5,4%
6,2%
4,3%
6,9%
7,1%
6,3%
5,8%
Say
23
20
19
73
% 3. gl
1,4%
8,2%
31,5%
27,4%
26,0%
5,5%
100,0%
Ya
1,7%
2,0%
6,0%
5,8%
8,8%
4,7%
5,1%
% 3. gl
14,3%
14,3%
28,6%
42,9%
100,0%
Ya
1,4%
0,5%
Say
% 3. gl
22,2%
Ya
0,7%
Say
% 3. gl
Ya
Say
% 3. gl
Ya
Say
0,3%
0,3%
0,6%
3
44,4%
33,3%
100,0%
1,0%
0,9%
0,6%
100,0%
100,0%
0,7%
0,1%
59
296
385
346
217
85
32
1420
4,2%
20,8%
27,1%
24,4%
15,3%
6,0%
2,3%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Son olarak konu ile ilgili bulgulara anlaml bir btnlk kazandrabilmek
iin, ya bamsz deikeni ile bireylerin toplumdaki nc derecede en etkili
toplumsal g gruplarna ynelik alglar arasndaki ilikinin de aratrlmas
gerekir. Tablo 21deki bulgular, ya ile toplumdaki en gl ve ikinci en gl
gruplara ynelik deerlendirmeler ile paralellik gstermektedir. Bir baka
ifadeyle ya faktr ile toplumdaki nc en gl elit gruplarna dair alg
arasnda dk dzeyde de olsa, anlaml ve pozitif ynde bir korelasyon
bulunmaktadr.
Bu bulgular, Tablo 22deki bulgularn detayna bakldnda daha da anlaml
bir hal kazanr: Grlen bireyler arasnda en genlerin, yani 20 ya ve altndaki
bireylerin oluturduu grubun toplumdaki nc derecede etkili toplumsal
gruplar sralamasnda ilk sray brokratlar igal etmektedir. kinci sradaki
gruplar arasnda yer alan niversite hocalar, politikaclar ve medya elitlerinin ise
603
genlerin g pastasndan aldklar pay ilgin bir ekilde birbirinin ayn olup,
yzde 10,2 dzeyindedir.
te yandan en yallar grubunu oluturan 71 ya ve zeri bireylerin bu
konuya dair sralamasnda ise iadamlar ba ekmektedir. Bunlar ise bilim
insanlar ya da niversite hocalar ile medya elitleri ve yarg elitleri takip eder. 5160 ya aras bireylerden oluan orta ya grubunun nc derecede en etkili g
alglamasnda ise iadamlar ba ekmektedir. Ekonomi elitlerini ise medya
elitleri, askeri elitler ile st dzey hkim ve savclar oluturduu yarg elitleri
izler.
5.4. Trk Toplumunda Eitim Durumu Balamnda ktidarn Dalm
Sosyolojik adan son derece nemli bir dier faktr, eitim olgusudur.
Sosyolojik aratrmalarda, eitim olgusu konu edildiinde alnan eitimin sresi,
bireylerin aldklar eitimi tr, eitimlerini aldklar kurumlar gibi birok alt
deiken de dikkate alnr. Bu almada, aratrmann konusu ve hedefleri
dikkate alnarak bireylerin eitim durumlar bamsz deiken olarak, aratrma
kapsamnda gerekletirilen analizlerde dikkate alnd. Daha net bir ifadeyle,
aratrmann temel bamsz deikenlerinden biri olarak bireylerin eitim
durumu kabul edildi. Bu balamda bireylerin toplumsal g alglarnda, eitim
dzeylerine bal bir farkllama olup olmad aratrld.
Tablo 23: En Gl Elit Grubu Algs ile Eitim Durumu Arasndaki liki
Nominal by Nominal
Value
0,375
0,153
0,351
1407
Phi
Cramer's V
N
Tablo 24: Eitim Seviyesine Gre Gl Elit Gruplar
GL
ELT
GRUBU
Cevapsz
Lisansst eitim
niversite
Lise
lkokul
Okur-yazar
Ortaokul
Toplam
Okuma-yazma yok
EITIM
Say
13
30
604
64

% G
Sendikalar
Politikaclar
Askerler
adamlar
niversite
Brokratlar
Medya
Yarg
Tarikatlar
Sivil toplum
kurulular
D lkelerABD
Fikri yok
3,1%
100,0%
2,1%
,7%
4,5%
38
21,1%
21,1%
23,7%
5,3%
100,0%
4,3%
2,1%
3,3%
22,2%
2,7%
198
85
176
119
660
30,0%
12,9%
26,7%
18,0%
0,6%
100,0%
57,4%
46,8%
46,2%
46,1%
43,8%
44,4%
46,9%
10
14
78
24
67
27
220
4,5%
6,4%
35,5%
10,9%
30,5%
12,3%
100,0%
15,6%
20,3%
4,7%
46,9%
12,5%
% Etm
17,1%
4,9%
7,1%
4,3%
Say
% G
2,6%
2,6%
23,7%
% Etm
1,3%
1,6%
2,1%
Say
43
35
% G
6,5%
5,3%
% Etm
56,6%
Say
% G
12,5%
% Etm
13,2%
23,0%
18,4%
13,0%
17,5%
9,9%
Say
22
14
30
32
101
% G
3,0%
21,8%
13,9%
29,7%
31,7%
100,0%
% Etm
4,9%
5,2%
7,6%
7,9%
11,8%
7,2%
Say
16
12
45
% G
4,4%
35,6%
8,9%
20,0%
26,7%
4,4%
100,0%
% Etm
2,6%
3,8%
2,2%
2,4%
4,4%
22,2%
3,2%
Say
28
% G
3,6%
28,6%
17,9%
28,6%
21,4%
100,0%
% Etm
1,3%
1,9%
2,7%
2,1%
2,2%
2,0%
23
110
100,0%
Say
34
20
30
% G
1,8%
,9%
30,9%
18,2%
27,3%
20,9%
% Etm
2,6%
1,6%
8,0%
10,9%
7,9%
8,5%
7,8%
Say
18
% G
16,7%
27,8%
27,8%
27,8%
100,0%
% Etm
0,7%
2,7%
1,3%
1,8%
1,3%
Say
12
24
21
67
% G
4,5%
17,9%
9,0%
35,8%
31,3%
1,5%
100,0%
% Etm
4,9%
2,8%
3,3%
6,3%
7,7%
11,1%
4,8%
Say
% G
33,3%
33,3%
33,3%
100,0%
% Etm
0,2%
0,3%
0,4%
0,2%
12
16
15
49
100,0%
Say
% G
2,0%
24,5%
10,2%
32,7%
30,6%
% Etm
1,3%
2,8%
2,7%
4,2%
5,5%
3,5%
Say
25,0%
100,0%
% G
75,0%
605
Toplam
% Etm
3,9%
1,6%
0,3%
Say
76
61
423
184
382
272
1407
% G
5,4%
4,3%
30,1%
13,1%
27,1%
19,3%
0,6%
100,0%
% Etm
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Tablo 23te sergilenen istatistik bulgular, bireylerin toplumsal g

alglamalar ile eitim dzeyi arasnda olduka anlaml ve pozitif ynde bir
nedensellik ba olduunu gstermektedir. Bir baka tabirle bireylerin
toplumdaki en etkili g gruplarna ynelik dnceleri, eitim dzeylerine bal
olarak olduka anlaml farkllklar gstermektedir.
Bu farkllama, Tablo 24te sergilenen bulgulardan daha net bir ekilde
anlalabilir: Okuma yazmas olmayan bireylere gre toplumsal kararlarn
alnmasnda, toplumun rotasnn ve bireylerin uyacaklar kurallarn
belirlenmesinde etkili elit grubu politikaclardr. kinci en gl ve en etkili
toplumsal grup ise askeri elitlerdir. nc sray ise yzde 2,6 gibi son derece
dk oranlarla niversite hocalar ve medya elitleri paylamaktadr.
te yandan en eitimli toplum kesimlerinin g hiyerarisinin tepesini de
yine siyasi elitler oluturur. Bununla birlikte yksek lisans ve doktora dzeyinde
eitimi olan bireyler siyasi elitlere, okuma yazmas olmayan bireylerden yaklak
yzde 10 daha az deer atfetmektedirler. Toplumda, eitim dzeyi en yksek
bireyler asndan en gl toplum kesimleri arasnda ikinci sray, niversite
hocalar ve sendikalar paylamaktadr. nc srada ise tarikatlarn gcne
vurgu yaplmaktadr.
te yandan, tarikatlarn toplumdaki etkili gcne vurgu yapan bireyler
arasnda, en yksek eitim dzeyine sahip (niversite mezunlar ve lisansst
eitim yapm) bireylerin ba ekiyor olmas da son derece manidar
grnmektedir. Yine benzer ekilde sendikalara en yksek gc de eitim dzeyi
en yksek bireyler atfetmektedir. Sosyal bilimciler tarafndan drdnc g
olarak tanmlanan medyann gcne ynelik algda, eitim dzeyine bal kayda
deer bir farkllama gzlemlenmemektedir. Bununla birlikte, medya en yksek
g ortaokul mezunlar ve niversite mezunlar tarafndan atfedilmektedir. te
yandan geleneksel g piramidinin tepesini oluturan siyasi elitlere en yksek
g atf toplumun en dk eitim dzeyine sahip bireylerinden, yani okumayazma bilmeyenler ile yalnzca okur-yazar durumdaki bireylerden gelmektedir.
606
Ordu kurumu ve askeri elitlerin toplumsal gcne dair deerlendirmeler de

eitim dzeyine bal son derece anlaml farkllklar gze arpar. Daha net bir
anlatmla, eitim dzeyi arttka askeri elitlere atfedilen gte de nemli lde
azalma gze arpmaktadr. Bu kural lise mezunlar bozmaktadr. Fakat askerlere
en az g atfeden kesimi, toplumun en yksek eitim dzeyine sahip bireylerinin
oluturmas da dikkatlerden kamamaktadr. adamlarnn gcne ynelik
algda ise durum byk lde tersinedir. Bir baka anlatmla, eitim dzeyi
arttka, iadamlarna atfedilen g de byk oranda artmaktadr. rnein,
ilkokul mezunlarnn yalnzca yzde 5i iadamlarnn nemli bir toplumsal g
grubu olduunu belirtirken; bu oran niversite mezunlar arasnda neredeyse
ikiye katlanarak yzde 12yi bulmaktadr.
Tablo 25: kinci Gl Elit Grubu Algs ile Eitim Durumu Arasndaki
liki
Nominal by Nominal
Value
0,340
0,139
0,322
1407
Phi
Cramer's V
Tablo 26: Eitim Seviyesine Gre kinci Derecede Gl Elit Gruplar
KNC
GL
ELT
GRUBU
Cevapsz
Politikaclar
Lisansst eitim
niversite
Lise
Ortaokul
lkokul
Toplam
Say
%
kinci
gl
% Eitim
Sendikalar
Okur-yazar
Okuma-yazma yok
ETM
Say
29
11
100
29
44
19
233
12,4%
4,7%
42,9%
12,4%
18,9%
8,2%
0,4%
100,0%
38,2%
18,0%
23,6%
15,8%
11,5%
7,0%
11,1%
16,6%
12
10
36
100,0%
kinci gl
5,6%
11,1%
33,3%
13,9%
27,8%
8,3%
Eitim
2,6%
6,6%
2,8%
2,7%
2,6%
1,1%
2,6%
211
Say
63
32
61
43
kinci gl
2,4%
3,3%
29,9%
15,2%
28,9%
20,4%
100,0%
15,8%
15,0%
Etm
6,6%
11,5%
607
14,9%
17,4%
16,0%

Askerler
adamlar
niversite
Brokratlar
Medya
Yarg
Tarikatlar
Sivil
toplum
kurulular
D lkeler-ABD
Krtler-PKK
sempatizanlar
Toplam
Say
25
22
91
44
72
45
301
kinci gl
8,3%
7,3%
30,2%
14,6%
23,9%
15,0%
0,7%
100,0%
Etm
32,9%
36,1%
21,5%
23,9%
18,8%
16,5%
22,2%
21,4%
Say
39
20
58
50
182
kinci gl
3,8%
3,8%
21,4%
11,0%
31,9%
27,5%
0,5%
100,0%
Etm
9,2%
11,5%
9,2%
10,9%
15,2%
18,4%
11,1%
12,9%
Say
19
26
13
71
kinci gl
1,4%
2,8%
26,8%
12,7%
36,6%
18,3%
1,4%
100,0%
Etm
1,3%
3,3%
4,5%
4,9%
6,8%
4,8%
11,1%
5,0%
Say
18
15
21
63
kinci gl
1,6%
28,6%
12,7%
23,8%
33,3%
100,0%
Etm
1,3%
4,3%
4,3%
3,9%
7,7%
4,5%
Say
42
16
50
44
161
kinci gl
2,5%
1,9%
26,1%
9,9%
31,1%
27,3%
1,2%
100,0%
Etm
5,3%
4,9%
9,9%
8,7%
13,1%
16,2%
22,2%
11,4%
Say
15
25
13
62
kinci gl
3,2%
24,2%
9,7%
40,3%
21,0%
1,6%
100,0%
Etm
2,6%
3,5%
3,3%
6,5%
4,8%
11,1%
4,4%
Say
18
10
15
16
62
kinci gl
4,8%
29,0%
16,1%
24,2%
25,8%
100,0%
Etm
4,4%
Say
kinci gl
Etm
Say
kinci gl
Etm
Say
kinci gl
Etm
4,9%
4,3%
5,4%
3,9%
5,9%
50,0%
50,0%
100,0%
0,5%
0,5%
0,3%
20
10,0%
15,0%
25,0%
20,0%
25,0%
5,0%
100,0%
3,3%
0,7%
2,7%
1,0%
1,8%
11,1%
1,4%
100,0%
100,0%
0,2%
0,1%
Say
76
61
423
184
382
272
1407
kinci gl
5,4%
4,3%
30,1%
13,1%
27,1%
19,3%
0,6%
100,0%
Etm
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Halkn ikinci nemli elit gruplarna ynelik deerlendirmeleri ile grlen

bireylerin eitim durumlar arasndaki ilikiye dair istatistiksel veriler de en
nemli elit grubuna dair bulgularla paralellik arz etmektedir. Tablo 25te de
grld gibi, bireylerin toplumsal g alglamalar ile eitim durumlar
608
arasnda orta dzeyde ve pozitif ynde bir iliki vardr. Daha net bir anlatmla,
bireylerin toplumsal kesimlerin glerine ynelik deerlendirmeleri, byk
lde eitim durumlarna bal olarak farkllklar gstermektedir.
Bu farkllamann boyutlar ise Tablo 26da detayl bir ekilde analiz
edilebilir: Eitim dzeyin en dk bireylere gre toplumdaki en etkili elit
gruplar sralamasnda ilk drt sra askerler, iadamlar, politikaclar ve medya
elitlerinden olumaktadr. En yksek eitimli bireylere gre ise ikinci gl elit
gruplar sralamasnda ba askeri elitler ekmekte, hemen onlarn ardndan ise
medya elitleri gelmektedir. niversite hocalar, iadamlar ve yarg elitleri ile d
glere atfedilen g oran ise ayn dzeydedir. niversite mezunlarnn bu
balamdaki g piramidinde ise iadamlar yani ekonomi elitleri ilk srada yer
alr. Onlar srasyla askerler, medya elitleri ve siyasi elitler takip eder.
Tablo 27: nc Gl Elit Grubu Algs ile Eitim Durumu Arasndaki

liki
Nominal by Nominal
Value
0,333
0,136
0,316
1407
Phi
Cramer's V
N
Tablo 28: Eitim Seviyesine Gre 3. Derecede Gl Elit Gruplar
3.
GL
ELT
GRUBU
Cevapsz
Sendikalar
Politikaclar
EITIM
Okumayazma
yok
Okuryazar
lkokul
Ortaokul
Lise
35
23
164
50
% 3. gl
8,7%
5,7%
40,6%
% Etm
46,1%
37,7%
Say
niversite
Lisans
st
eitim
Toplam
95
36
404
12,4%
23,5%
8,9%
0,2%
100,0%
38,8%
27,2%
24,9%
13,2%
11,1%
28,7%
10
35
100,0%
Say
% 3. gl
5,7%
8,6%
28,6%
17,1%
25,7%
14,3%
Etm
2,6%
4,9%
2,4%
3,3%
2,4%
1,8%
2,5%
91
Say
23
11
31
19
% 3. gl
5,5%
2,2%
25,3%
12,1%
34,1%
20,9%
100,0%
7,0%
6,5%
Etm
6,6%
3,3%
5,4%
609
6,0%
8,1%

Askerler
adamlar
niversite
Brokratlar
Medya
Yarg
Tarikatlar
Say
28
14
21
27
97
% 3. gl
2,1%
4,1%
28,9%
14,4%
21,6%
27,8%
1,0%
100,0%
Etm
2,6%
6,6%
6,6%
7,6%
5,5%
9,9%
11,1%
6,9%
Say
10
46
34
54
48
202
% 3. gl
4,5%
5,0%
22,8%
16,8%
26,7%
23,8%
0,5%
100,0%
Etm
11,8%
16,4%
10,9%
18,5%
14,1%
17,6%
11,1%
14,4%
Say
24
15
25
12
85
% 3. gl
5,9%
3,5%
28,2%
17,6%
29,4%
14,1%
1,2%
100,0%
Etm
6,6%
4,9%
5,7%
8,2%
6,5%
4,4%
11,1%
6,0%
Say
21
30
24
96
% 3. gl
6,3%
4,2%
21,9%
9,4%
31,3%
25,0%
2,1%
100,0%
Etm
7,9%
6,6%
5,0%
4,9%
7,9%
8,8%
22,2%
6,8%
Say
60
24
71
58
224
% 3. gl
1,8%
2,7%
26,8%
10,7%
31,7%
25,9%
0,4%
100,0%
Etm
5,3%
9,8%
14,2%
13,0%
18,6%
21,3%
11,1%
15,9%
Say
28
22
16
82
% 3. gl
3,7%
3,7%
34,1%
11,0%
26,8%
19,5%
1,2%
100,0%
Etm
3,9%
4,9%
6,6%
4,9%
5,8%
5,9%
11,1%
5,8%
Say
17
17
25
73
% 3. gl
2,7%
4,1%
23,3%
12,3%
23,3%
34,2%
100,0%
5,2%
% Etm
Sivil toplum
kurulular
D lkelerABD
Mafya
Toplam
Say
2,6%
4,9%
4,0%
4,9%
4,5%
9,2%
% 3. gl
14,3%
14,3%
28,6%
28,6%
14,3%
100,0%
Etm
0,2%
0,5%
0,5%
0,7%
11,1%
0,5%
100,0%
Say
% 3. gl
33,3%
11,1%
11,1%
44,4%
Etm
3,9%
0,2%
,05%
1,0%
,6%
Say
% 3. gl
50,0%
50,0%
100,0%
Etm
0,5%
0,3%
0,1%
Say
76
61
423
184
382
272
1407
% 3. gl
5,4%
4,3%
30,1%
13,1%
27,1%
19,3%
0,6%
100,0%
% Etm
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Bireylerin eitim dzeyleri ile toplumsal gce dair alg ve deerlendirmeleri

arasndaki ilikiye daha bir netlik kazandrabilmek amacyla, bireylerin nc
derecede nem atfettikleri elit gruplar da aratrma kapsamnda incelendi. Tablo
27deki istatistiksel veriler, toplumdaki en gl ve ikinci derecede gl elit
610
gruplarna ynelik bulgular destekler dorultudadr. Daha net bir anlatmla,

bireylerin eitim dzeylerin ile nc derecede etkili toplumsal gruplara
ynelik alglamalar arasnda pozitif ynde ve yadsnamayacak dzeyde yksek
dzeyde bir iliki bulunmaktadr.
Bu ilikinin detaylar Tablo 28de daha net bir ekilde grlebilir. ncelikle
toplumun en az eitimli kesimlerinin alg ve deerlendirmelerine bir gz atmak
gerekirse: Okuma yazmas olmayan bireylere gre toplumdaki en etkili elit
gruplarnn banda iadamlar gelmektedir. Onlar brokratlar, niversite
hocalar ve politikaclar izlemektedir. Buna kar niversite mezunlarnn nc
derecede etkili toplumsal glere dair hiyerarik sralamann banda medya
elitleri yer almaktadr. Bunlar ise srasyla ekonomi elitleri, askeri elitler ve siyasi
elitler takip etmektedir.
5.5. Trk Toplumunda Sosyal Ekonomik Durum Balamnda ktidarn
Dalm
Sosyolojik aratrmalarda ve karlatrmal sosyolojik analizlerde sklkla
kullanlan bir baka nemli toplumsal olgu da bireylerin sosyo ekonomik
durumlardr. Bu aratrmada da halkn, toplumsal gcn dalmna ynelik alg
ve dnceleri analiz edilirken, sosyal ekonomik durum deikeninden de
yararlanld. Bir baka ifadeyle aratrmann bu blmnde, bireylerin sosyal
ekonomik durumlarnn, onlarn gce dair alglamalarnda bir farklla yol ap
amad aratrld.
Tablo 29: En Gl Elit Grubu Algs ile Ekonomik Durum Arasndaki
liki
Nominal by Nominal
Phi
Cramer's V
Value
0,183
0,092
0,180
1414
Approx. Sig.
0,497
0,497
0,497
Tablo 30: Sosyal Ekonomik Durum Temelinde Gl Elit Gruplar
GL
Cevapsz
Say
Ekonomik Durum
ok
zengin Zengin Orta
0
0
42
611
Fakir
17
ok
fakir
5
Toplam
64

ELT
GRUBU
% G
Sendikalar
%
Ekonomi
Say
% G
Politikaclar
%
Ekonomi
Say
% G
Askerler
%
Ekonomi
Say
% G
adamlar
%
Ekonomi
Say
% G
niversite
%
Ekonomi
Say
% G
Brokratlar
%
Ekonomi
Say
% G
Medya
%
Ekonomi
Say
% G
Yarg
%
Ekonomi
Say
% G
Tarikatlar
%
Ekonomi
Say
% G
Sivil
%
Ekonomi
Say
65,6%
26,6%
7,8%
100,0%
4,4%
5,2%
5,8%
4,5%
28
38
2,6%
73,7%
15,8%
7,9%
100,0%
2,7%
2,9%
1,8%
3,5%
2,7%
14
438
170
42
667
0,4%
2,1%
65,7%
25,5%
6,3%
100,0%
60,0%
37,8%
45,7%
51,8%
48,8%
47,2%
156
49
13
221
1,4%
70,6%
22,2%
5,9%
100,0%
8,1%
16,3%
14,9%
15,1%
15,6%
70
19
99
1,0%
4,0%
70,7%
19,2%
5,1%
100,0%
20,0%
10,8%
7,3%
5,8%
5,8%
7,0%
34
45
4,4%
75,6%
15,6%
4,4%
100,0%
5,4%
3,5%
2,1%
2,3%
3,2%
24
28
85,7%
10,7%
3,6%
100,0%
2,5%
0,9%
1,2%
2,0%
74
24
110
3,6%
67,3%
21,8%
7,3%
100,0%
10,8%
7,7%
7,3%
9,3%
7,8%
14
19
10,5%
73,7%
15,8%
100,0%
5,4%
1,5%
0,9%
1,3%
47
14
67
1,5%
4,5%
70,1%
20,9%
3,0%
100,0%
20,0%
8,1%
4,9%
4,3%
2,3%
4,7%
612

toplum
kurulular
D
lkelerABD
Fikri yok
% G
%
Ekonomi
Say
% G
%
Ekonomi
Say
% G
Toplam
%
Ekonomi
Say
100,0%
100,0%
0,3%
0,2%
27
13
49
8,2%
55,1%
26,5%
10,2%
100,0%
10,8%
2,8%
4,0%
5,8%
3,5%
25,0%
75,0%
100,0%
0,1%
0,9%
0,3%
37
958
328
86
1414
% G
0,4%
2,6%
67,8%
23,2%
6,1%
100,0%
%
Ekonomi
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Tablo 29da sergilenen istatistiksel bulgular, bireylerin sosyal ekonomik

durumlar ile gce dair alglamalar arasnda, dk dzeyde de olsa anlaml ve
pozitif bir iliki olduunu gzler nne sermektedir. Tablo 30da da grld
gibi toplumun en zenginlerine gre, toplumda nemli elit grubu vardr. Bunlar
siyasi elitler, iadamlar ve tarikatlardr. Zenginlerin g piramidinin tepesinde
de yine siyasi elitler yer alr. Politikaclar ise iadamlar, medya ve ban
Amerikann ektii d gler takip eder.
Toplumlarn en fakirlerinin g piramidi ise en zenginlerinden daha plralist
bir grnm sergiler. Onlara gre toplumdaki en gl elit grubu siyasi elitlerdir.
Fakat ikinci ve nc sradaki g merkezlerine gelindiinde durum farkllar.
Daha net bir anlatmla toplumun en fakir kesimine gre ikinci etkili ve nemli elit
grubu askeri elitlerdir. nc srda ise medya yer alr. Medyann hemen
ardndan ise iadamlar ve d gler sralamadaki yerini alr.
te yandan konu, elit gruplarna atfedilen g balamnda
deerlendirildiinde de son derece anlaml bulgularla karlalr. Tablo 30da da
grld gibi, askeri elitlere en yksek g, ekonomik adan orta snf
mensuplarnca atfedilirken; st snflar askerleri, gl ve toplumsal kararlarn
ekillenmesinde etkili bir toplumsal grup olarak kabul etmezler. Medya
konusunda da benzer bir durum gze arpar: st snf mensuplarna gre medya
elitlerinin toplumsal yap iinde neredeyse hibir gc bulunmamaktadr. Buna
karn medyaya en yksek gc orta snf mensuplar atfederler. adamlar ile
613
ABDnin ba ektii d lkelere dair deerlendirmelerde de yine ayn tablo ile

karlalr.
Tablo 31: kinci Gl Elit Grubu Algs ile Ekonomik Durum Arasndaki
liki
Nominal by Nominal
Value
0,230
0,115
0,224
1414
Phi
Cramer's V
Approx. Sig.
0,008
0,008
0,008
Tablo 32: Sosyal Ekonomik Durum Temelinde kinci Derecede Gl Elit

Gruplar
KNC
GL
ELT
GRUBU
Cevapsz
Ekonomik Durum
ok
zengin
Zengin Orta
Fakir
ok
fakir
142
67
23
235
1,3%
60,4%
28,5%
9,8%
100,0%
8,1%
14,8%
20,4%
26,7%
16,6%
24
37
2,7%
64,9%
24,3%
8,1%
100,0%
2,7%
2,5%
2,7%
3,5%
2,6%
153
39
13
209
0,5%
1,4%
73,2%
18,7%
6,2%
100,0%
20,0%
8,1%
16,0%
11,9%
15,1%
14,8%
204
70
21
300
1,7%
68,0%
23,3%
7,0%
100,0%
13,5%
21,3%
21,3%
24,4%
21,2%
13
118
44
185
7,0%
63,8%
23,8%
4,9%
100,0%
20,0%
35,1%
12,3%
13,4%
10,5%
13,1%
Say
49
18
70
% kinci
gl
2,9%
70,0%
25,7%
1,4%
100,0%
Say
% kinci
gl
Ekonomi
Sendikalar
Say
% kinci
gl
Ekonomi
Politikaclar
Say
% kinci
gl
Ekonomi
Askerler
Say
% kinci
gl
Ekonomi
adamlar
Say
% kinci
gl
Ekonomi
niversite
Toplam
614
Brokratlar
Ekonomi
5,4%
5,1%
5,5%
1,2%
5,0%
Say
50
10
64
3,1%
1,6%
78,1%
15,6%
1,6%
100,0%
40,0%
2,7%
5,2%
3,0%
1,2%
4,5%
117
38
162
0,6%
1,2%
72,2%
23,5%
2,5%
100,0%
20,0%
5,4%
12,2%
11,6%
4,7%
11,5%
45
14
65
3,1%
69,2%
21,5%
6,2%
100,0%
5,4%
4,7%
4,3%
4,7%
4,6%
39
13
62
8,1%
62,9%
21,0%
8,1%
100,0%
13,5%
4,1%
4,0%
5,8%
4,4%
75,0%
25,0%
100,0%
0,3%
1,2%
0,3%
13
20
65,0%
30,0%
5,0%
100,0%
1,4%
1,8%
1,2%
1,4%
100,0%
100,0%
0,1%
0,1%
37
958
328
86
1414
0,4%
2,6%
67,8%
23,2%
6,1%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
% kinci
gl
Ekonomi
Medya
Say
% kinci
gl
Ekonomi
Yarg
Say
% kinci
gl
Ekonomi
Tarikatlar
Say
% kinci
gl
Ekonomi
Sivil
toplum
kurulular
Say
% kinci
gl
Ekonomi
D lkeler-ABD
Say
% kinci
gl
Ekonomi
Krtler-PKK
sempatizanlar
Say
% kinci
gl
Ekonomi
Toplam
Say
% kinci
gl
%
Ekonomi
kinci derecede gl elit gruplarna dair alg ile sosyal ekonomik durum
arasndaki ilikiye dair analizler, ekonomik duruma bal g alglarna dair daha
net bir tablo ortaya koyar. Tablo 31de de grld gibi, bireylerin ekonomik
konumlar ile ikinci gl elit gruplarna ilikin dnceleri arasnda
yadsnamayacak dzeyde anlaml ve pozitif ynde bir iliki vardr.
615
Tablo 32de ise bu ilikinin detaylar net bir ekilde grlr: Toplumsal yap
iinde en zengin konumdaki bireylere gre ikinci gl elit gruplar arasnda ba
brokratik elitler eker. Onlar ise ayn oranlarla iadamlar medya ve siyasi
elitler izler. En fakirlerin toplumsal g algs ise en zenginlerin g alglarndan
tamamen farkldr. En yoksul bireylere gre toplumdaki ikinci derecede gl elit
gruplar sralamasnda, en gl toplumsal kesimi askeri elitler oluturur. kinci
sray politikaclar alrken, nc srada iadamlar ve drdnc srada
tarikatlar yer alr.
Tablo 33: nc Gl Elit Grubu Algs ile Ekonomik Durum
Arasndaki liki
Nominal by Nominal
Value
0,246
0,123
0,239
1414
Phi
Cramer's V
Approx. Sig.
0,001
0,001
0,001
Tablo 34: Sosyal Ekonomik Durum Temelinde 3. Derecede Gl Elit

Gruplar
Ekonomik Durum
ok
zengin
Zengin
Orta
Fakir
ok
fakir
Toplam
253
117
33
409
0,2%
1,2%
61,9%
28,6%
8,1%
100,0%
20,0%
13,5%
26,4%
35,7%
38,4%
28,9%
Say
% 3. g
%
Ekonomi
Say
20
35
% 3. g
2,9%
57,1%
22,9%
17,1%
100,0%
Ekonomi
2,7%
2,1%
2,4%
7,0%
2,5%
Say
67
15
92
% 3. g
5,4%
72,8%
16,3%
5,4%
100,0%
Ekonomi
13,5%
7,0%
4,6%
5,8%
6,5%
Say
66
16
96
% 3. g
3,1%
5,2%
68,8%
16,7%
6,3%
100,0%
Ekonomi
60,0%
13,5%
6,9%
4,9%
7,0%
6,8%
Say
136
40
15
201
616

% 3. g
0,5%
4,5%
67,7%
19,9%
7,5%
100,0%
Ekonomi
20,0%
24,3%
14,2%
12,2%
17,4%
14,2%
Say
65
15
86
% 3. g
3,5%
75,6%
17,4%
3,5%
100,0%
Ekonomi
8,1%
6,8%
4,6%
3,5%
6,1%
Say
67
28
97
% 3. g
1,0%
69,1%
28,9%
1,0%
100,0%
Ekonomi
2,7%
7,0%
8,5%
1,2%
6,9%
Say
165
42
11
224
% 3. g
2,7%
73,7%
18,8%
4,9%
100,0%
Ekonomi
16,2%
17,2%
12,8%
12,8%
15,8%
Say
62
18
83
% 3. g
74,7%
21,7%
3,6%
100,0%
Ekonomi
6,5%
5,5%
3,5%
5,9%
Say
47
22
73
% 3. g
2,7%
64,4%
30,1%
2,7%
100,0%
Ekonomi
5,4%
4,9%
6,7%
2,3%
5,2%
85,7%
14,3%
100,0%
0,6%
0,3%
0,5%
% 3. g
33,3%
55,6%
11,1%
100,0%
Ekonomi
0,3%
1,5%
1,2%
0,6%
Say
% 3. g
50,0%
50,0%
100,0%
Ekonomi
0,1%
0,3%
0,1%
Say
37
958
328
86
1414
% 3. g
0,4%
2,6%
67,8%
23,2%
6,1%
100,0%
%
Ekonomi
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Say
% 3. g
%
Ekonomi
Say
teki deikenlere ynelik analizlerde olduu gibi bu konuda da bireylerin,

toplumsal hayatta nc derecede belirleyici durumda olan elit gruplarna dair
alg ve dnceleri ile ekonomik durumlar arasndaki ilikinin de incelenmesi
gerekir. Tablo 33teki bulgular, ekonomik durum ile bireylerin nc derecede
etkili g algs arasnda da pozitif ynde ve olduka anlaml dzeyde bir
ilikinin varlna iaret etmektedir.
617
Sz konusu ilikinin boyutlar ise Tablo 34te ayrntl olarak gzlemlenebilir:

En zenginlere gre toplumda nc derecede gl iki elit grubu vardr.
Bunlarn banda askeri elitler gelirken onlar ekonomi elitleri izler. En
yoksullarn toplumsal g alglar ise son derece plralist bir grnm sergiler.
Onlara gre toplumsal hayatta nc derecede en gl elit grubu
iadamlardr. Ekonomi elitlerinin ardndan ikinci sray medya elitleri igal eder.
nc sray ise ayn oranlarla askerler ve sendikalar paylamaktadr.
5.6. Trk Toplumunda Sosyal Kltrel Durum Temelinde ktidarn
Dalm
Halkn, toplumsal yapda iktidarn dalmna ilikin dncelerinin ve
iktidar sekinlerine ynelik alglamalarnn aratrld bu almada dikkate
alnan son deiken ise bireylerin sosyal kltrel durumlardr. zellikle
bireylerin toplumsal snf konumlarnn temel alnd aratrmalarda, sosyal
ekonomik durum ve sosyal kltrel durumun ayr ayr deerlendirilmesi
gelenei olduka yaygndr. Bu almada da ayn gelenek takip edildi. Bir nceki
blmde gerekletirilen sosyal ekonomik duruma bal analizlere ek olarak, bu
blmde de bireyleri sosyal kltrel durumlar temel bamsz deiken olarak
analizlerde kullanld. Daha net bir anlatmla aratrmann bu blmnde,
bireylerin toplumsal gcn dalmna ilikin grleri ve iktidar sekinlerine
dair alglarnn, onlarn sosyal kltrel durumlar ile ilikili olarak bir deiim
gsterip gstermedii hususu aratrld.
Tablo 35: En Gl Elit Grubu Algs ile Sosyal Kltrel Durum
Arasndaki liki
Nominal by Nominal
Value
0,221
0,110
0,216
1408
Phi
Cramer's V
Approx. Sig.
0,026
0,026
0,026
Tablo 36: Sosyal Kltrel Durum Temelinde En Gl Elit Gruplar
GL
ELT
GRUBU
Cevapsz
Sosyal Kltrel Durum

Ortann
st
st
Orta
Ortann
alt
Alt
Toplam
Say
37
13
61
% G
8,2%
60,7%
21,3%
9,8%
100,0%
% Sos.kl.
1,9%
4,3%
8,8%
8,8%
4,3%
618

Sendikalar
Politikaclar
Askerler
adamlar
niversite
Brokratlar
Medya
Yarg
Tarikatlar
Sivil toplum
kurulular
D lkelerABD
Fikri yok
Toplam
Say
12
21
39
% G
5,1%
30,8%
53,8%
2,6%
7,7%
100,0%
% Sos.kl.
2,9%
4,4%
2,5%
0,7%
4,4%
2,8%
Say
34
115
407
77
32
665
% G
5,1%
17,3%
61,2%
11,6%
4,8%
100,0%
% Sos.kl.
49,3%
42,6%
47,7%
52,0%
47,1%
47,2%
Say
40
135
23
14
218
% G
2,8%
18,3%
61,9%
10,6%
6,4%
100,0%
% Sos.kl.
8,7%
14,8%
15,8%
15,5%
20,6%
15,5%
Say
31
50
10
101
% G
6,9%
30,7%
49,5%
9,9%
3,0%
100,0%
% Sos.kl.
10,1%
11,5%
5,9%
6,8%
4,4%
7,2%
Say
29
45
% G
4,4%
15,6%
64,4%
6,7%
8,9%
100,0%
% Sos.kl.
2,9%
2,6%
3,4%
2,0%
5,9%
3,2%
Say
17
28
% G
7,1%
28,6%
60,7%
3,6%
100,0%
% Sos.kl.
2,9%
3,0%
2,0%
0,7%
2,0%
Say
20
76
110
% G
3,6%
18,2%
69,1%
7,3%
1,8%
100,0%
% Sos.kl.
5,8%
7,4%
8,9%
5,4%
2,9%
7,8%
Say
12
19
% G
5,3%
26,3%
63,2%
5,3%
100,0%
% Sos.kl.
1,4%
1,9%
1,4%
0,7%
1,3%
Say
17
36
67
% G
11,9%
25,4%
53,7%
7,5%
1,5%
100,0%
% Sos.kl.
11,6%
6,3%
4,2%
3,4%
1,5%
4,8%
Say
% G
100,0%
100,0%
% Sos.kl.
0,4%
0,2%
Say
10
26
48
% G
6,3%
20,8%
54,2%
12,5%
6,3%
100,0%
% Sos.kl.
4,3%
3,7%
3,0%
4,1%
4,4%
3,4%
Say
% G
100,0%
100,0%
% Sos.kl.
0,5%
0,3%
Say
69
270
853
148
68
1408
% G
4,9%
19,2%
60,6%
10,5%
4,8%
100,0%
619

% Sos.kl.
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Bulgular, bireylerin g ve iktidar sekinlerine dair alglar ile sosyal kltrel

konumlar arasnda anlaml yok saylamayacak kadar gl ilikilerin olduuna
dikkat ekmektedir. Tablo 35teki istatistik veriler ise bu ilikinin pozitif ynde
olduunu gstermektedir.
Tablo 36da ise bu ilikinin detaylar sergilenmektedir: Sosyal kltrel adan
en st toplumsal kesimlere gre, toplumsal yap iindeki en gl elit grubu
siyasi elitlerdir. Onlar yaklak yzde 12lik oranla tarikatlar takip eder. nc
srada yaklak yzde 10luk oranla iadamlar yer alrken, drdnc sray yzde
9luk oranla askeri elitler igal ederler. Alt snflarn dnd toplumsal g
piramidi ise st snflarnkinden biraz daha farkldr. Daha net bir anlatmla, st
snflarda olduu gibi piramidin zirvesinde siyasi elitler yer alsa da onlar,
olduka yksek bir oranla askeri elitler izler. nc srada niversite hocalar
yer alrken, drdnc sray sendikalar, d gler ve iadamlar paylarlar.
Orta snflarn g piramidi ise ok daha plralist bir grnm sergiler.
Onlara gre toplumsal g ok sayda elit grubu arasnda paylalmtr. Fakat bu
paylamda en yksek pay, yaklak yzde 48lik oranla siyasi elitlere der.
kinci srada askerler yer alr. Hemen ardndan medya gelirken, drdnc srada
ise iadamlar kendilerine yer bulur.
Tablo 37: kinci Gl Elit Grubu Algs ile Sosyal Kltrel Durum
Arasndaki liki
Nominal by Nominal
Phi
Cramer's V
Value
0,257
0,128
0,249
1408
te yandan toplumsal g hiyerarisi iinde politikaclara en yksek g,

orta ve ortann st snf mensuplarnca atfedilirken; en dk g alt ve st snf
mensuplarn tarafndan atfedilir. Askerlerin, iadamlarn ve medyann gcne
ynelik alglamalarda da benzer grnmlerle karlalr.
620
Tablo 38: Sosyal Kltrel Durum Temelinde kinci Derecede Gl Elit

Gruplar
Sosyal Kltrel Durum
KNC
GL
ELT GRUBU
Cevapsz
Sendikalar
Politikaclar
Askerler
adamlar
niversite
Brokratlar
Medya
Yarg
Tarikatlar
Sivil
toplum
kurulular
st
Ortann st
Orta
Ortan
n alt
Alt
Toplam
27
155
29
18
230
% 2. gl
0,4%
11,7%
67,4%
12,6%
7,8%
100,0%
Sos.kl.
1,4%
10,0%
18,2%
19,6%
26,5%
16,3%
Say
22
37
% 2. gl
5,4%
10,8%
59,5%
10,8%
13,5%
100,0%
Sos.kl.
2,9%
1,5%
2,6%
2,7%
7,4%
2,6%
Say
11
46
128
15
208
% 2. gl
5,3%
22,1%
61,5%
7,2%
3,8%
100,0%
Sos.kl.
15,9%
17,0%
15,0%
10,1%
11,8%
14,8%
Say
13
51
192
34
12
302
% 2. gl
4,3%
16,9%
63,6%
11,3%
4,0%
100,0%
Sos.kl.
18,8%
18,9%
22,5%
23,0%
17,6%
21,4%
Say
14
40
101
20
10
185
% 2. gl
7,6%
21,6%
54,6%
10,8%
5,4%
100,0%
Sos.kl.
20,3%
14,8%
11,8%
13,5%
14,7%
13,1%
Say
41
11
70
% 2. gl
10,0%
12,9%
58,6%
15,7%
2,9%
100,0%
Sos.kl.
10,1%
3,3%
4,8%
7,4%
2,9%
5,0%
Say
15
40
64
% 2. gl
4,7%
23,4%
62,5%
6,3%
3,1%
100,0%
Sos.kl.
4,3%
5,6%
4,7%
2,7%
2,9%
4,5%
Say
42
97
10
162
% 2. gl
5,6%
25,9%
59,9%
6,2%
2,5%
100,0%
Sos.kl.
13,0%
15,6%
11,4%
6,8%
5,9%
11,5%
Say
14
34
63
% 2. gl
4,8%
22,2%
54,0%
12,7%
6,3%
100,0%
Sos.kl.
4,3%
5,2%
4,0%
5,4%
5,9%
4,5%
Say
17
28
10
62
% 2. gl
6,5%
27,4%
45,2%
16,1%
4,8%
100,0%
Sos.kl.
5,8%
6,3%
3,3%
6,8%
4,4%
4,4%
0
0
100,0%
,3%
Say
Say
% 2. gl
25,0%
25,0%
50,0%
Sos.kl.
1,4%
,4%
,2%
621

D
ABD
lkeler-
Krtler-PKK
sempatizanlar
Say
13
20
% 2. gl
20,0%
65,0%
15,0%
100,0%
Sos.kl.
1,5%
1,5%
2,0%
1,4%
100,0%
Say
% 2. gl
Toplam
100,0%
Sos.kl.
1,4%
0,1%
Say
69
270
853
148
68
1408
% 2. gl
4,9%
19,2%
60,6%
10,5%
4,8%
100,0%
100,0%
100,0
%
100,0%
% Sos.kl.
100,0%
100,0%
100,0%
kinci nemli elit gruplarna dair bulgular ise en gl elit gruplarna dair
bulgular pekitirecek niteliktedir. Tablo 37de de grld, halkn ikinci gl
elit gruplarna dair alglamalar ile bireylerin sosyal kltrel konumlar arasnda
anlaml bir iliki vardr. Bu iliki de pozitif ynde yadsnamayacak dzeyde
gldr.
Bu ilikinin boyutlarna dair ayrntlar ise Tablo 38de tm detaylar ile yer
alr. st snflarn toplumdaki ikinci derecede elit gruplarna ilikin hiyerarik
sralamas yledir: adamlar, askerler, politikaclar ve medya. En alt snftaki
bireylerin ikinci derecede en gl elit gruplar sralamas ise askerler, iadamlar,
politikaclar ve sendikalar eklinde gerekleir.
Orta snflarn alglar ise toplumun geneline dair ipular vermesi
bakmndan ayr bir nem tar. Onlar ikinci derecede nemli g piramidinin en
st basamanda askerler yer alr. Askerlerin hemen ardndan politikaclar
sralanrken, onlar iadamlar ve medya elitleri takip eder.
Tablo 39: nc Gl Elit Grubu Algs ile Sosyal Kltrel Durum
Arasndaki liki
Nominal by Nominal
Phi
Cramer's V
Value
0,254
0,127
0,246
1408
teki deikenleri temel alarak yaptmz analizlerde olduu gibi, sosyal

kltrel snfa dair analizlerde de, son olarak nc derecede nem atfedilen elit
622
gruplar incelendi. Bir baka ifadeyle, almann bu blmnde de bireylerin

toplumsal yapda gcn dalmna dair dnce ve alglar ile sosyal ekonomik
konumlar arasndaki ilikileri tam olarak ortaya koyabilmek iin, bireylerin
nc derecede g atfettikleri elit gruplar da aratrld. Tablo 39da da
grld gibi bireylerin sosyal kltrel konumlar ile nc gl gruplara
ynelik alglar arasnda da anlaml bir korelatif iliki vardr. Bu ilikinin
dorultusu pozitif ynde olup, korelasyon dzeyi ortann biraz altnda olmakla
birlikte, yadsnamayacak kadar yksektir.
Tablo 40: Sosyal Kltrel Durum Temelinde 3. Derecede Gl Elit
Gruplar
3. GL
ELT
GRUBU
Cevapsz
Say
%
3.
g
Sos.kl.
Sendikalar
Say
%
3.
g
Sos.kl.
Politikaclar
Say
%
3.
g
Sos.kl.
Askerler
Say
%
3.
g
Sos.kl.
adamlar
Say
%
3.
g
Sos.kl.
niversite
Say
%
3.
g
Sos.kl.
Brokratlar
Say
%
3.
g
Sos.kl.
Sosyal Kltrel Durum

Ortann
st
st
Orta
Ortann
alt
Alt
Toplam
10
49
274
44
28
405
2,5%
12,1%
67,7%
10,9%
6,9%
100,0%
14,5%
18,1%
32,1%
29,7%
41,2%
28,8%
18
35
5,7%
14,3%
51,4%
14,3%
14,3%
100,0%
2,9%
1,9%
2,1%
3,4%
7,4%
2,5%
22
49
10
91
7,7%
24,2%
53,8%
11,0%
3,3%
100,0%
10,1%
8,1%
5,7%
6,8%
4,4%
6,5%
19
61
97
6,2%
19,6%
62,9%
5,2%
6,2%
100,0%
8,7%
7,0%
7,2%
3,4%
8,8%
6,9%
13
49
106
21
198
6,6%
24,7%
53,5%
10,6%
4,5%
100,0%
18,8%
18,1%
12,4%
14,2%
13,2%
14,1%
18
51
86
3,5%
20,9%
59,3%
10,5%
5,8%
100,0%
4,3%
6,7%
6,0%
6,1%
7,4%
6,1%
19
65
97
8,2%
19,6%
67,0%
5,2%
100,0%
11,6%
7,0%
7,6%
3,4%
6,9%
623

Medya
Say
%
3.
g
Sos.kl.
Yarg
Say
%
3.
g
Sos.kl.
Tarikatlar
Say
%
3.
g
Sos.kl.
Sivil toplum
kurulular
D lkelerABD
Mafya
Toplam
Say
%
3.
g
Sos.kl.
49
133
29
225
4,0%
21,8%
59,1%
12,9%
2,2%
100,0%
13,0%
18,1%
15,6%
19,6%
7,4%
16,0%
18
47
83
4,8%
21,7%
56,6%
9,6%
7,2%
100,0%
5,8%
6,7%
5,5%
5,4%
8,8%
5,9%
20
40
73
6,8%
27,4%
54,8%
9,6%
1,4%
100,0%
7,2%
7,4%
4,7%
4,7%
1,5%
5,2%
28,6%
28,6%
28,6%
14,3%
100,0%
2,9%
0,7%
0,2%
0,7%
0,5%
Say
%
3.
g
Sos.kl.
Say
55,6%
44,4%
0,6%
2,7%
0,6%
%
3.
g
Sos.kl.
0,2%
0,1%
Say
69
270
853
148
68
1408
4,9%
19,2%
60,6%
10,5%
4,8%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
%
3.
g
%
Sos.kl.
100,0%
100,0%
100,0%
Bu ilikilerin boyutlar ise Tablo 40ta ayrntl olarak verilmitir. Sosyal

kltrel bakmdan en st toplumsal kesimlerin gznde nc derecede en
gl elit gruplar sralamasnn banda iadamlar yer alr. Onlar srasyla
medya elitleri, brokrat elitler ve siyasi elitler izler. En alt snflarn bu konudaki
sralamas biraz daha farkl olup, daha oulcu bir grnmdedir: Piramidin
tepesini iadamlar igal eder. kinci sray, ayn g oranlar ile askerler ve
yarglar paylar. nc srada ise yine ayn g oranlar ile niversite hocalar,
medya elitleri ve sendika elitleri paylar.
Son olarak ise sosyal kltrel adan orta snf mensuplarnn g
alglamasna bakld: Orta snf mensubu bireylere gre toplumdaki nc
derecede en gl elit grubu medya elitleridir. Onlarn hemen arkasndan askeri
624
elitler gelirken, nc srada brokratik elitler yer alr. nc derecede nemli

elit gruplar sralamasnn drdnc basamana ise niversite hocalar yerleir.
6. GNMZ TRK TOPLUMUNUN TOPLUMSAL G YAPISI
Bireylerin ve toplumun hayatnda belirleyici rol oynayan toplumsal gruplara
ilikin veriler bir btn olarak deerlendirildiinde, toplumun genel iktidar
yapsna ilikin son derece anlaml bulgulara ulalr. Tablo 41de, grlen
bireylerin toplumdaki en gl, ikinci, nc ve drdnc derecede gl
toplumsal gruplara ilikin verdii cevaplara bir arada yer verilmitir.
Tablo 41: Grlen Bireylerin Toplumsal G Alglar

Gl Elit Gruplar (%)
kinci
En gl
nc Gl
Gl
Cevapsz
4,6
16,6
28,9
Sendikalar
2,7
2,6
2,5
Politikaclar
47,0
14,9
6,5
Askerler
15,7
21,3
6,8
adamlar
7,1
13,0
14,3
niversite
3,2
5,0
6,1
Brokratlar
2,0
4,5
6,8
Medya
7,7
11,4
15,8
Yarg
1,3
4,6
5,8
Tarikatlar
4,7
4,4
5,1
Sivil toplum kurulular 0,2
0,3
0,5
D lkeler-ABD
3,5
1,4
0,6
Krtler-PKK
0,1
sempatizanlar
Mafya
0,1
Toplam
100
100
100
Drdnc
Gl
40,5
2,3
5,1
4,6
7,5
4,2
7,7
13,3
8,1
5,6
0,1
1,0
0,1
100
Toplumsal yap iinde en ok g atfedilen gruplar, toplumsal elit gruplar

olarak da nitelendirilebilir. Verilerden hareketle ulalan bulgular
deerlendirildiinde toplumsal yap iindeki en gl drt elit grubu arasnda ilk
sray siyasi elitler alr. Tablo 42de de grld gibi siyasi elitleri askeri elitler,
onlar medya elitleri ve ekonomi elitleri izler.
625
Tablo 42: Toplumsal G Yaps

Gl Elit Gruplar
Toplumsal
Gruplar
En gl
Frekans
Sendikalar
kinci Gl
Arlk
Tartl
Deer
Frekans
156
nc Gl
Arlk
Tartl
Deer
Frekans
37
111
35
633
92
906
97
Drdnc Gl
Arlk
Tartl
Deer
Frekans
Arlk
Tartl
Deer
70
33
33
184
72
72
194
65
65
406
105
105
172
59
59
110
110
189
39
Politikaclar
667
2668
211
Askerler
223
892
302
adamlar
101
404
185
555
203
niversite
45
180
71
213
86
64
97
486
225
450
189
195
83
166
115
115
73
79
79
Brokratlar
28
Medya
110
440
162
Yarg
19
76
65
67
62
Tarikatlar
Sivil toplum
kurulular
D lkelerABD
3
49
4
4
112
268
12
196
4
20
192
186
12
60
7
9
2
2
194
146
14
18
2
14
1
1
Toplumsal gcn anatomisini daha net bir ekilde ortaya koyabilmek iin
gruplarn frekans deerlerinden hareketle elit gruplarnn g skorlar belirlendi.
Tablo 2de de ayrntl bir ekilde anlatld zere, sorulara verilen cevaplara
belirli arlklar verildi: Toplumdaki en gl toplumsal gruplara ilikin
cevaplara 4, ikinci gl toplumsal gruba dair cevaplara 3, nc gl gruba 2,
drdnc gl gruba da 1 katsays verildi. Her bir toplumsal grubun frekans
deerleri bu katsaylar ile ayr ayr arplp gruplarn tartl deeri hesapland
(Tablo 43).
Tablo 43: Trk Toplumunda ktidarn Toplum Kesimleri Arasndaki
Dalm
Tartl Deer
Tartl Yzde
Politikaclar
3577
30,34
Askerler
2057
17,45
Medya
1565
13,27
adamlar
1470
12,47
Tarikatlar
5,76
679
niversite
5,29
624
Brokratlar
5,16
608
Yarg
4,68
552
Sendikalar
370
3,14
D lkeler-ABD
2,44
288
626
2
14
Tartl Deer Genel Toplam
100
11790
Grafik 1: Toplumun ktidar Yapsn Oluturan Temel Elit Gruplar

D
lkelerABD
2%
Toplumsal G Gruplar
Brokratlar
5%
Yarg Sendikalar
3%
5%
Politikaclar
niversite
5%
30%
Tarikatlar
6%
adamlar
13%
Askerler
18%
Medya
13%
Her grubun tartl ortalama deerlerinden hareketle Trk toplumunun iktidar

yaps belirlendi. Btn bu analizler sonucunda ortaya kan bulgular toplumun
iktidar sekinleri piramidini ortaya kard.
Grafik 2: ktidar sekinleri piramidi
ktidar Sekinleri Piramidi

Toplumsal G
D lkeler-ABD
Sendikalar
Yarg
Brokratlar
niversite
Tarikatlar
adamlar
Medya
Askerler
Politikaclar
2,44
3,14
4,68
5,16
5,29
5,76
12,47
13,27
17,45
30,34
Grafik 2de, gnmz Trk toplumunun iktidar sekinlerini oluturan elit

gruplarna dair veriler net bir ekilde grlmektedir. Daha net bir anlatmla
627
bulgular, balangta tezleri net bir ekilde destekler dorultudadr. Trk iktidar
sekinleri olarak kabul ettiimiz en gl drt elit grubunun bileenleri arasnda
ilk sray siyasi elitler igal ederler. kinci srada ise fiziki gcn kontroln
elinde bulunduran askeri elitler yer alr. nc sray maniplasyon gcn
tekelinde tutan medya elitleri igal ederken; hemen onlarn ardndan ekonomik
gc elinde bulunduran patronlar, yani ekonomi elitleri drdnc sraya yerleir.
GENEL DEERLENDRME VE SONU
Daha nce de vurguland gibi gnmzde, toplumun iktidar yapsn ve
elit-halk farkllamasn aklamada en sk kullanlan teorik yaklamlarn banda
elit teorisi gelir. Elit teorisi de kendi iinde drt alt kola ayrlr. Mersin aratrma
evreninde gerekletirilen bu aratrmada, halk, iktidar ve iktidar sekinlerini
aklamak amacna ynelik olarak, demo elit perspektif kullanld.
Aratrmada, toplumsal g piramidi iinde en tabanda bulunan ve iktidar
pastasndan minimum dzeyde pay alm olan halkn gznden, iktidar olgusu
ve iktidarn dalm aratrld. Daha net bir ifadeyle almada, gnmz Trk
toplumunda iktidarn dalm, toplumun iktidar yaps ve iktidar sekinleri
olgusu aratrld. Bulgular toplumun iktidar yaps iinde zellikle drt elit
grubunun belirleyici konumda olduunu gstermektedir. Daha net bir ifadeyle,
nc bin yln balarn yaadmz u gnlerde, Trk toplumunun iktidar
yaps iinde, iktidar pastasndan en byk pay siyasi elitlerin ald gerei ile
karlald. Siyasi elitleri srasyla askeri elitler, medya elitleri ve ekonomi elitleri
takip etmektedir.
Bir bakma bu bulgular Arslann daha nceki almalarnda (Arslan, 2012-a;
2012-b; 2012-c; 2005-c; 2004-d; 2004-c, 1999), Trk iktidar sekinlerine dair ortaya
koymu olduu bulgular aka destekler dorultudadr. Daha net bir anlatmla
gnmz Trk iktidar sekinleri, drt elit grubunun bilekesinden olumaktadr:
Ekonomi elitleri, siyasi elitler ve askeri elitlerin yan sra medya elitleri de Trk
toplumunun iktidar yaps ierisinde etkin bir yere sahiptirler. Toplum asndan
en nemli nitelikteki toplumsal, ekonomik ve siyasi kararlara son eklini vermede
bu elit gruplar belirleyici rol oynamaktadrlar.
zetle, Trk iktidar sekinleri iktidar, servet ve prestij bakmndan toplumun
en varlkl bireylerinden oluur. Onlar yalnzca milyonlarca insann deil,
toplumun ve milletin de kaderini belirlerler. Kartlarnn muhalefeti ne kadar
etkin olursa olsun, btn bunlar bertaraf edip oyunu kendi kurallarna gre
oynayabilme ayrcal onlarn tekelindedir. Toplumdaki ke talar ve ke
628
balar da yine onlar tarafndan tutulmutur. Sahip olduklar kurumsal g ve

yetki sayesinde yalnzca servet, prestij ve stat gibi toplumsal kaynaklar deil;
karizma, zaman, motivasyon ve enerji gibi psikolojik ve bireysel kaynaklar da
kontrollerinde tutarlar.
629
KAYNAKLAR
ALBAYRAK, M. (2004). Trk siyasi tarihinde Demokrat Parti. Ankara: Phoenix Yaynlar.
ALTUNIIK, R. (Vd.) (2004). Sosyal bilimlerde aratrma yntemleri-SPSS uygulamal.
Sakarya: Sakarya Kitabevi.
ARSEVEN, A. (2001). Alan aratrma yntemi. Ankara: Gndz Yaynclk.
ARSLAN, D. A. (ev.) (2013). Sosyoloji: Gnlk yaamn mimarisini kefetmek. Ankara: Nobel
Yaynevi.
ARSLAN, D. A. (2012). Yerel seim sonular temelinde Mersinin siyasi yaps.
International Journal of Human Sciences. 9-2, 916-968.
ARSLAN, D. A. (2012-a). Sosyoloji ve yntem yazlar. Ankara: Kalkan Matbaaclk
ARSLAN, D. A. (2011-a). Turkish political elites: Sociological analysis of Turkish politics and
politicians. Berlin: LAP LAMBERT Academic Publishing.
ARSLAN, D. A. (2011-b). Who rules Turkey: Turkish power elite. Berlin: LAP LAMBERT
Academic Publishing.
ARSLAN, D. A. (2011-c). Elites and power in contemporary Turkey: Social anatomy of Turkish
elites. Berlin: LAP LAMBERT Academic Publishing.
ARSLAN, D. A. (2007-a). 1963ten gnmze yerel seim sonular temelinde Trkiyenin
siyasi yaps. Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi (International Journal of Human Sciences),
4-1, 132, 13.01.2014, http://www.insanbilimleri.com/ojs.
ARSLAN, D. A. (2007-b). Elit sosyolojisi. Ankara: Phoenix Yaynevi.
ARSLAN, A. (2005-a). Educational bases of Turkish democracy: Educational backgrounds
of Turkish elites. Sosyoloji Aratrmalar Dergisi (Journal of Sociological Research), 8-1, 530.
ARSLAN, A. (2005-b). The Turkish Power Elite. Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi,
Sosyal Bilimler Dergisi, 14, 141-152.
ARSLAN, A. (2004). Trkiyede ktidarn Sosyolojik Anatomisi ve Trk ktidar Sekinleri.
Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 6-1, 1-25.
ARSLAN, D. A. (1999). Who Rules Turkey: The Turkish Power Elite and the Roles, Functions
and Social Backgrounds of Turkish Elites. Guildford: University of Surrey (PhD Thesis).
BACHRACH, P. & Baratz, M. (1962). Two faces of power, American Political Science Review,
LVI.
BULMER, M. (1994). Sociological research methods. London: Macmillan.
EEN, A. (2000). nsan haklar, Ankara: Sava Yaynevi.
DAHL, R. (1961). Who governs? New Haven: Yale UP.
DE (1996). Trkiye nfusu 1923 1994 demografi yaps ve geliimi 21. Yzyl ortasna kadar
projeksiyonlar. Ankara: DE
DPT (2001). VIII. BYKP Nfus, demografi yaps ve g zel ihtisas komisyonu raporu. Ankara:
DPT.
DUVERGER, M. (1993). Siyasi partiler, Ankara: Bilgi Yaynevi.
ETZIONI-HALEVY, E. (1997). Class & elites in democracy and democratisation. NewYork:
Garland Publishing.
ETZONI, H. (1993). The elite connection. London: Polity Press.
GILBERT, N. (1994). Researching social life. London: Sage.
GILBERT, N. (1993). Analysing tabular data. London: UCL.
630

GLASGOW, M. (2005). Voting behavior and the electoral context of government
formation. Elsevioer Electoral Studies, 24245264.
GVEN, S. (2006). Toplumbiliminde aratrma yntemleri. Bursa: Ezgi Kitabevi.
KILALI, A. T. (2003). Siyaset bilimi. Ankara: mge Kitabevi.
KILALI, A. T. (1994). Kemalizm, laiklik ve demokrasi. stanbul: Cem Yaynevi.
KL, S. (1976). Cumhuriyet Halk Partisi'nde gelimeler 19601975. stanbul: Boazii
niversitesi.
MILLS, C.W. (1956). The power elite. London: Oxford University Press.
MOSCA, G. (1939). The ruling class. New York: McGraw Hill.
NEUMAN, W. L. (2006-a). Toplumsal aratrma yntemleri 1: Nitel ve nicel yaklamlar.
stanbul: Yayn Odas.
NEUMAN, W. L. (2006-b). Toplumsal aratrma yntemleri 2: Nitel ve nicel yaklamlar.
stanbul: Yayn Odas.
PARETO, V. (1968). The rise and fall of the elites. New Jersey: The Bedminster.
SARIBAY, A. Y. (2008). Global bir bakla politik sosyoloji. stanbul: Everest Yaynlar.
SCOTT, J. (1995). Sociological theory: Contemporary debates. Aldershot: Edward Elgar.
SCOTT, J. (1993). Sociology of elites. Aldershot: Elgar.
SCOTT, J. (1991). Social network analysis: A handbook. London: Sage.
SENCER, M. (1989). Toplumbilimlerinde yntem. stanbul: Beta Yaynclk.
TEZ, E. (1976). Siyasi partiler: 100 soruda, Gerek Yaynevi, stanbul.
631

Ibrahim Hakki Konyalı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ibrahim Hakki Konyalı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SELUK NVERSTES

TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

S TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS, 2015 Konya

Kitapta yer alan yazlarn dil ve bilim sorumluluu yazara aittir.

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

niversitemiz, bnyesinde bulundurduu akademik birimlerde deneyimli eitici

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Newyork/ABD, Tbitak/Ulakbim SBVT tarafndan dizinlenmeye balanm ve

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Mustafa ZDAMAR ehirlerin Tarihini Yazan Adam...

Nurullah TABAKI brahim Hakk Konyal le Bir Rportaj

Yaar SEMZ brahim Hakk Konyal (1896 - 1984)..

Doan YRK brahim Hakk Konyalnn zinde

Zekai ERDAL brahim Hakk Konyalnn Abideleri ve

Hseyin MUMAL brahim Hakk Konyal'nn Beyehir ile lgili

Mustafa YILMAZ brahim Hakk Konyal ve Arkeoloji..

Mustafa ARSLAN brahim Hakk Konyalnn Akehir ve

Hasan BAHAR Eskiada Konya...

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Bayram REKL Konya Tarihi..

Koray ZCAN Anadolu Seluklu Kenti

Aye ZDEMR Anadoluda Seluklu Dnemi Trk Bahe

Ensar KSE elde Bir Ulu nar:

brahim SOLAK 51 Numaral Konya eriye Sicili (H. 11401141/ M. 1727-1729).

Metin AKS . Hakk Konyal Armaanna Katk: Kilis

etin AYKURT III. Selimin Fikr Yaps

Selim Hilmi ZKAN XIX. Yzyln Sonlarnda Aliyeli

zgr YILMAZ Tanzimat Dnemi ehir Tarihi almalar

Necat ETN skdar Bulgurlu Mahallesinde 1906 Tarihli

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Ali Rza GNLL Osmanldan Cumhuriyete Alanyann dari

Necmi UYANIK Mehmet Akifte adalama Anlay ve Bu

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

ESERLERE ADANMI BR HAYAT: BRAHM HAKKI

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

A LIFE DEDICATED TO CREATION: IBRAHIM HAKKI

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Ad geen bu eme bugn mevcut deildir.

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Konyal, kiilik olarak merakl, sorgulayan ve incelemeyi seven bir yapya

brahim Hakk Konyalnn Hal Tercemesi, Belge No: 3049, s. 1.

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Onun iyi bir meskkt uzman olduunu sylemek gerekmektedir. Birok

Balkan, a.g.e., s. 11.

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

uzannca, sanki bir asrlk yorgunluktan kurtulup dinlenecekmiim gibime geliyor.

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Mustafa zdamar ile 16.08.2012 tarihinde yaplan grmeden.

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Belks brahim hakkolu ile 22.04.2012 tarihinde yaplan grmeden.

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

zdamar, a.g.e. ,s. 12.

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Kitabe okuma konusunda kendisine ok gvenen ve birok yapnn kitabesini ilk

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Mustafa zdamar onun kitabe ilmindeki uzmanln yle izah etmektedir:

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI

Dejenereleen bu iki messese Mslmanlar zelil ve hakir etmitir. Konyal

EHRLERN SEVDALISI BRAHM HAKKI KONYALI ARMAANI