C E M A L

Y I L D I R I M

BLM
Felsefesi
3. Basm

BYK FKR KTAPLARI DZS.35

ISBN 975-14-0294-8
KTB 91.34.Y.0030.0375

Remzi Kitabevi A..

Selvili Mescit S. 3 34440 Caalolu-stanbul
Tel: 522 7248 - 522 0583 Faks: 522 9055
Evrim Matbaaclk Ltd. ti.
Selvili Mescit S. 3 34440 Caalolu-stanbul, 1991

indekiler
NSZ (Birinci Basm) .......................................................................................... 5
NSZ (kinci Basm) ............................................................................................ 6
NSZ (nc Basm) ........................................................................................ 7
GR ................................................................................................................... 8
BLMN ANLAMI VE KAPSAMI .......................................................................... 11
BLM NEDR? NEM VE TANIMI ....................................................................... 11
Bilimin Anlam ................................................................................................ 11
Bilimi Niteleyen zellikler .............................................................................. 16
BLM, ORTAKDUYU, DN ve FELSEFE .................................................................. 22
Bilim ile Ortakduyu ......................................................................................... 22
Bilim ile Din ..................................................................................................... 24
Bilim ile Felsefe............................................................................................... 25
BLM ve FORMEL DSPLNLER ........................................................................... 30
Mantksal Dnme ........................................................................................ 30
Mantksal Doruluk ........................................................................................ 33
Dedktif ve ndktif karmlar ...................................................................... 35
Bilim ve Matematik ........................................................................................ 39
Matematiksel Teori ve Yorumu ...................................................................... 42
Matematiin Bilim iin nemi ........................................................................ 44
BLM ve DL ........................................................................................................ 48
Dilin Yaps ve levi......................................................................................... 48
Kavram ........................................................................................................... 52
Tanmlama ...................................................................................................... 55
BLMSEL YNTEM ve KAPSADII LEMLER ..................................................... 60
BLMSEL YNTEM: KAPSAM ve SINIRLARI ......................................................... 60
Bilimsel Yntemin Yap ve levi ..................................................................... 60
Bilimsellik lt ............................................................................................ 64

2 Bilim Felsefesi

BLMSEL YNTEM FARKLI YORUMLAMALAR .................................................... 70

Klasik Yorum ................................................................................................... 70
Modern Yorum ............................................................................................... 75
OLGUYA GTME YOLLARI: GZLEM ve DENEY .................................................... 82
Olgu Kavram .................................................................................................. 82
Gzlem ........................................................................................................... 83
Deney ............................................................................................................. 87
LMENN MANTIKSAL YAPISI ........................................................................... 89
lme: nemi ve Anlam ................................................................................ 89
lek ve lek Trleri ..................................................................................... 92
Nominal lek ................................................................................................ 94
Ordinal lek .................................................................................................. 96
nterval lek ................................................................................................. 98
Rasyo (Ratio) lek ....................................................................................... 100
lmede Temel ve Tretilmi Ayrm ........................................................... 101
lme Gvenirlii ......................................................................................... 102
BLMSEL AIKLAMA ve DAYANDII TEORK TEMELLER .................................. 105
BLMSEL AIKLAMA ......................................................................................... 105
Betimleme ve Aklama ................................................................................ 105
Aklamann Mantksal Yaps ....................................................................... 109
n-deyi ......................................................................................................... 112
BLMSEL YASA KAVRAMI.................................................................................. 115
Yasa Kavram ................................................................................................ 115
Bilimde Yasa Oluturma ve Dile Getirme ..................................................... 120
Bilimsel Yasalarn ilevi ................................................................................. 124
HPOTEZ DORULAMA ..................................................................................... 127
Hipotez Kavram ........................................................................................... 127
Hipotez Dorulama ....................................................................................... 130
BLMDE NEDENSELLK LKES ........................................................................... 135
Nedensellik Kavram ..................................................................................... 135
Nedensellik lkesinin Bilimde Yeri ................................................................. 140
Nedenselliin Olaslk Yorumu ...................................................................... 143
Determinizmin Ykl ve Belirsizlik lkesi ..................................................... 146

Cemal Yldrm 3

BLMSEL TEORNN YAPI VE LEVLER ............................................................. 151

Teori Kavram ............................................................................................... 151
Teorinin Mantksal Yaps ............................................................................. 154
Teori-Olgu likisi .......................................................................................... 158
Teorilerin Kapsam ve Snrlar ....................................................................... 164
Teori: Bulu mu? cat m? ............................................................................. 167
BLMN NSANCIL SORUNLARI ........................................................................ 170
BLM NSANCIL DEL M? ............................................................................... 170
Bilime Tepki .................................................................................................. 170
Bilim Adamlarnn Sorumluluu .................................................................... 174
Bilim ve Hmanizm ....................................................................................... 177
EKLER (eviri Metinler) ................................................................................... 181
Ek 1: BLMSEL GRE GE J. Bronowski ..................................................... 182
Ek 2: BLM VE FELSEFE Rudolf Carnap ............................................................. 186
1. Dorulanabilirlik ....................................................................................... 186
2. Metafizik ................................................................................................... 188
Ek 3: GEOMETR VE EMPRK BLM Carl G. Hempel ......................................... 193
1. Giri .......................................................................................................... 193
2. Euclid Postulatlarnn Yetersizlii .............................................................. 194
3. Matematiksel Kesinlik .............................................................................. 195
4. Postulatlar ve Doruluk ............................................................................ 196
5. Saf ve Fiziksel Geometri ............................................................................ 199
Ek 4: I. SPAT NEY SALAR? Morris R. Cohen ve Ernest Nagel ......................... 202
II. BAZI HATALI SPATLAR .............................................................................. 208
Ek 5: BLM FELSEFES: KSEL BR BLDR Kari R. Popper ................................ 214
Ek 6: DORULAMA MANTII: NDKSYON H. Reichenbach............................ 219
Ek 7: BLMSEL YNTEMN K KAYNAI J. Bronowski ...................................... 223
Ek 8: BULU MANTII N.R. Hanson .................................................................. 229
Giri .............................................................................................................. 229
Sonu ............................................................................................................ 234

4 Bilim Felsefesi

Ek 9: BLMSEL DNMEDE LK ADIM F. S. C. Northrop ................................. 236

(a) Francis Bacon .......................................................................................... 237
(b) Rene Descartes ....................................................................................... 239
(c) Morris Cohen ........................................................................................... 241
(d) John Dewey ............................................................................................. 242
Ek 10: KLASK FZK'N EMPRK VE RASYONEL YNLER H. Reichenbach ......... 245
Ek 11: TEORK FZKN YNTEM ZERNE A. Einstein ..................................... 253
Ek 12: BLMDE BUNALIM VE TEORLERN ORTAYA IKII Thomas S. Kuhn ...... 256
Ek 13: BLMSEL METODUN KKEN VE NTEL B. Russell ............................. 264
Ek 14: BLM ANLAYIIMIZDA K YAKLAIM P. B. Medawar ............................. 268
Ek 15: FZKSEL BLMLERDE MATEMATK Freeman J. Dyson (1964) ................ 274

NSZ
(Birinci Basm)

amzn aydn, her eyden nce, bilimin anlam ve bilimsel dnmenin nitelii
zerinde salam bir anlay kazanm kiidir. Bu kitabn amac bu anlay balca
zellikleriyle ortaya koymak, bilimi bir bilgi yn olarak deil, bir dnme yntemi
olarak aklamaktr. Modern dnyann doru yorumlanmas, hi phe yok ki, en
bata bilim dediimiz karmak fenomenin iyi anlalmasna baldr. Kald ki,
bilimin kavramsal yapsn inceleme, zihin eitiminin ok etkin ve verimli bir olanan salar. Son eyrek yzyldan beri, fen retiminde olgusal bilgiden ok temel
kavram ve ilkelere verilen nem, ilenmi, hazr bilgiyi ezberleme yerine, bulma,
dorulama ve deerlendirme gibi dnme srelerinin n plana gemesi bu olanan eitsel deerinden ileri gelmektedir.
Felsefe denince genellikle speklatif nitelikte, hatta bazen sorumsuzca yrtlen
bir dnme biimi akla gelir. Bu ada felsefe iin doru olmad gibi, bilim felsefesi iin hi doru deildir. Bilim felsefesi konu ve amacna uygun olarak, eletirel ve
analitik bir dnme, abasna dayanr. Speklasyonun felsefede, hatta bilimde yerini inkr etmemekle birlikte, ne bilim ne de aslnda felsefe salt speklatif dzeyde
ilerleyemez. Biri nasl gzlem veya deneyi son bavurma kat olarak kabul etmise,
dieri de ister istemez, mantksal zmleme ynteminin denetimine girmek zorundadr. Kitabmzdaki yaklama bu adan baklmas, baz yanl anlamalar nleme
bakmndan nemlidir.
Ele alnan konularn soyut nitelii ve dilimizdeki terminoloji kemekelii gz nne
alnrsa, yazarn kitab genel entelektel dzeyde tutma yolunda karlat glk
kolayca takdir edilir. Bununla birlikte, okuyucuyu gereksiz zorlamadan kurtarmak
iin kullandmz dilin elden geldiince basit, ak ve akc olmasna allmtr. Ne
var ki, bilim felsefesi ile ilgili bir kitab, basit bir roman okur gibi okumay beklemek
de hakszlk olur.
Bu kitab yazmaya beni ilk tevik eden Doent Dr. Korkut Boratav'a teekkr borluyum.
OR-AN (Ankara), ubat 1973
Cemal Yldrm

NSZ
(kinci Basm)

Bu kitabn ikinci basmna gitmemin tek nedeni ilk basmn tkenmi olmas deildir.
Gnmzde toplum yaammzn hemen her kesiminde egemen olmaya yz tutmu
birtakm sorumsuz, fanatik ve ykc glerle, onlarn eylem ve tutkularn biimleyen
akl-d retilerle kar karyayz. Entelektel birikimi clz bir kltr ortamnda,
zgr dnce eitiminden yoksun genlerin bu tr akmlarn bask ve propagandasna dayanabileceini bekleyemeyiz. Giderek arln duyuran fanatizmi ksa srede etkisiz klmann yolu var mdr, varsa, aralar nedir? sorusu yeteri aklkla henz yantlanm deildir. Ama uzun srede banaz kafalarla savamann belki de en
etkili yolu eitimin her dzeyinde gen kuaklarn, bilimsel anlay dediimiz yntemli kukuya yer veren, eletiri ve tartmaya ak, olgulara saygl aklc yaklam
benimsemelerini salamaktr. Unutmamak gerekir ki, bilimsel dnya grn
zmlememi bir kltrde fanatizmin her trne boy verme olana vardr. Kitap
1970'lerin banda bu gerein bilinciyle kaleme alnmt; bugn de ayn amala,
geniletilmi ve gelitirilmi olarak okuyucunun ilgisine sunulmaktadr.
Kitabn sonuna konan on drt seilmi metin bu basknn balca yeniliini oluturmaktadr. Tannm dnr ve bilim adamlarndan evrilerek alnan bu rnek yazlarn, hem bilim felsefesinde tartma konusu kimi sorunlara k tutma, hem de
okuyucuyu zgn dnce rnleriyle karlatrma ynlerinden yararl olaca
inancndaym. Anlam yitirmeksizin, ak ve anlalr bir dille aktarmaya aba gsterdiim bu okuma paralann okuyucularn, zellikle seminer almalar yapan
rencilerin, ilgin bulacaklarn ummaktaym.
te yandan, kitabn asl metnini de baz yeni eklemelerle (bu arada, ilk basmda
gzden kam dizgi yanllarn dzelterek), gelitirdiimi sanyorum. Ayrca, ilk
basmda pek yadrgamakszn kullandm yabanc kkenli szckleri byk lde
ayklayarak yerlerine, dilimizde kullanm giderek yaygnlk kazanan 1rke szckleri koymaya zen gsterdim. Ancak bu aamada kktenci bir tutum iine giremediim iin yeterince tutarl kalabildiimi sylemem gtr. Ama, mantn salt soyut
ilikileri dnda tam tutarll nerede bulabiliriz ki!..
OR-AN (Ankara). ubat 1979
Cemal Yldrm

NSZ
(nc Basm)

Bilim Felsefesi nc basma, EKLER blmne konan yeni bir metin (Fiziksel
Bilimlerde Matematik", F.J. Dyson) dnda ierik ynnden nemli bir deiiklie
uramadan girmektedir. Bu arada kimi anlatm belirsizliklerini gidermek, paragraf
ya da tmcelere aklk kazandrmak iin gerekli grlen ifade ve szck deiiklikleri yaplmtr.
Kitabmn yeni bir basm iin beni yreklendiren okuyucularma, buna olanak salayan Remzi Kitabevi'ne teekkr borcumu dile getirmek isterim.

da Tepe, Akay, Haziran 1991

Cemal Yldrm

GR
Bilim felsefesinin amac ksaca bilimi anlamaktr, diyebiliriz. Ne var ki, bilimi
anlamaya ynelik eitli yaklamlar vardr. Bilimi tarihsel geliimini inceleyerek anlamaya alabiliriz. Gnmzde giderek nem kazanan bilim tarihinin
yapmak istedii budur. Bir baka yaklam, bilimsel aratrmalarda bulunan
kiilerin, tek tek ya da grup olarak tadklar nitelikleri ve iinde bulunduklar
sosyal ve kltrel koullar inceleyerek bilimi anlamaya almaktr; bir baka
deyile, bilimin oluum ve geliiminde kiisel ve sosyal koullarn etkisine
baklarak bilimi aklama yoluna gidilir. Psikoloji ve Sosyoloji bu adan bilime
yaklar.
Bilime bir de mantk veya felsefe asndan baklabilir. Bu adan bilim hem bir
sre hem de bir sonutur. Sonu olarak bilim dzenli ya da organize bir bilgi
btndr. Bilgilerimiz nerme denilen dilsel ifade biimlerinde yer aldndan, bu yaklama gre bilimi anlama bir bakma bu nermeleri inceleme,
eletirme ve zmleme demektir. nermeleri oluturan terim ya da kavramlar aydnlatma, bu kavramlar arasndaki ilikileri belirleme, nerme ve kavramlar mantksal bir iliki dzeni iinde kapsayan teori veya benzer sistemleri yap ve ileyi olarak akla kavuturma bu yaklamn balca zelliini
belirleyen srelerdir. Bu anlamda bilim felsefesi, bilimin dilsel yapsn zmleme, eletirme ve aydnlatma abasndan baka bir ey deildir.
Sre olarak bilimi birtakm eylemsel ve dnsel ilemlerin bir rgs sayabiliriz. Gzlem, deney, lme gibi olgu saptama amac gden ilemler birinci
grupta, indktif ve dedktif karm, kavram ve hipotez kurma gibi ilemler
ikinci grupta yer alan ilemlerin balcalardr. Hemen iaret etmeli ki, bilimsel
srete yer alan ilemleri eylemsel ve dnsel diye ayrmamz kesin olmaktan uzaktr. Birinci grupta toplanan ilemler iin daha ok eylemsel ikinci
grupta toplanan ilemler iin ise daha ok dnsel demek doru olur. Gerekten, ne derece eylemsel grnrse grnsn, hibir bilimsel ilem yoktur
ki ayn zamanda dnsel olmasn.
Bilimsel sreci oluturan bu ve benzeri ilemlerin yap ve ileyiini mantksal
zmleme yoluna giden bilim felsefesi, bilimi anlama abasn balca u iki
temel ayrm zerinde yrtr: (1) Olgu ve teori ilikisi; (2) Bulu ve dorulama balamlar. Bilimin, salt matematik ve formel mantk dahil, btn dier

Cemal Yldrm 9

dnme biimlerinden ayran belirgin zellii olgusal oluudur. Dorudan ya

da dolayl olgulara ilikin olmayan hibir sav, varsaym veya teori bilimsel
olma niteliini kazanamaz; olgularn dorulamad hibir nerme kabul edilemez. te yandan, olgular kendi bana bir ey ifade etmez, ancak bir hipotez
veya teorinin nda bilimsel incelemeye veri niteliini kazanrlar. Kantn
deyii ile kavramsz olgu kr, olguya dayanmayan kavram botur. Bilim bu iki
enin karlkl etkileimini ieren bir sretir.
kinci ayrma gelince, bu olgusal ve teorik genellemelerin ortaya atlmas ile
bunlarn temellendirilmesi ilemlerinin apayr dnsel srelere dayandn
belirtme amac gtmektedir. lerde daha ayrntl greceimiz zere ortaya
atlm bir hipotez ya da teorinin temellendirilmesi kurallar belli mantksal
nitelikte bir ilemdir. Oysa, olgular, aklayc gte bir hipotez ya da teorinin
bulunmas bilinen hibir mantk kuralna dayanmayan psikolojik bir olgu niteliinde grnmektedir.
Bilim felsefesinin ama ve konusunu aklamaya alrken neyle urat
kadar neyle uramad da belirtilmelidir. ou kez sanldnn tersine ne
bilim ve bilimin rettikleriyle tutarl bir dnya gr gelitirmek; ne de
bilimin sonularna uygun bir davran ve yaam anlay ortaya atmak bilim
felsefesinin grevleri arasnda deildir. Ayn ekilde bilim felsefesi bilim
adamlarnn dnya grleri, ya da almalarnda dayandklar kiisel varsaym ve deer yarglan ile de ilgilenmez. Bilim felsefesi, bilimin mantksal zmlemeye elverili yap ve ileyiini aklama amac dnda hibir ilevi
olmayan bir dnme biimidir. Olgular betimleme ve aklama yoluyla anlama bilime, bilimin mantksal yap ve niteliini anlama ise bilim felsefesine
den bir ilevdir.
Bu kitaptaki yaklammz belirgenletirme yolunda bir noktaya daha deinmek yerinde olur. ou kez sanldnn tersine Bilim Felsefesi ile Bilimsel
Felsefenin zde olmadn vurgulamak gerekir. Bilim felsefesi, daha nce de
belirttiimiz gibi, felsefeye zg dnme ve zmleme ynteminden yararlanarak, bilimin kavramsal yap ve ileyiini aydnlatmay amalar. Bilimsel
felsefenin amac ise felsefeye bilimin tutum ve yntemiyle uyumlu bir nitelik
kazandrmak, ylece felsefeyi, verimsiz, sorumsuz sayd geleneksel urandan kopararak, sorunlarna topluca deil, bilimlerde olduu gibi para para
yantlar arayan ll bir disiplin kimlii vermektir. Bu gr temsil eden
Reichenbach yle demektedir:

10 Bilim Felsefesi

Pek ok kimse iin felsefe ile speklasyonu ayrmak olanakszdr. Bunlara gre
filozof bilgi reten yntemlerle almaz, bu bilgi ister olgusal nitelikte olsun,
isterse mantksal ilikiler biiminde olsun. stelik onun kulland dil, irdelenip
dorulanmaya ak da olamaz. Ksacas, onlar iin felsefe bir bilim deildir. Oysa
biz kitabmzda tam tersi bir tez savunmaktayz. Diyoruz ki, felsefi speklasyon
geici bir aamadr, felsefe sorunlarnn zm iin gerekil mantksal zmleme aralarnn yeterince gelimemi olduu bir aama. Gene diyoruz ki, felsefeye bilimsel yaklam diye bir ey vardr ve bunun izlerini gemite de bulmaktayz. Kitabmz bu yaklamdan kaynaklanp gnmzde ortaya kan bu felsefeyi aklamay amalamaktadr. yle bir felsefe ki, ada bilimde bulduu
yntemlerle, daha nceleri yantlan ancak salt tahmine dayanan birtakm sorunlara kesin zm getirebilmektedir. Ksaca demek gerekirse, kitabmz felsefenin speklasyondan bilime getiini gstermek amac ile kaleme alnmtr.1
Ancak akla ister istemez u soru gelmektedir. Felsefe speklasyondan bilime
getiinde felsefe diye bir ey kalr m ortada? Sorun felsefeyi bilimletirmekten ok, bilime aykr dmeyen, onunla verimli etkileim iine girebilen felsefe trn oluturmaktr, herhalde. Unutmamak gerekir ki, bilim felsefesi bilime kar giderek artan ilgimizin bir sonucudur. Her dnemde felsefe o dneme zg yaant biiminin niteliini tar. rnein, antik dnyada felsefe doann dngl deiimi ve insann siyasal niteliine ilikin grleri yanstr.
Ortaa boyunca Tanr'ya ve dinsel yaama ynelik ilgi arln srdrr.
Rnesanstan gnmze kadar ise bilim dediimiz doay anlama ve doa
glerini denetim altna alma eylemi egemen olmutur. Bilim felsefesi, felsefi
dncenin bu geree yabanc kalamayacan simgelemektedir.

Hans Rcichenbach. The Rise of Scientific Philosophy. s. vii. (Bu kitap dilimize Bilimsel Felsefenin
Douu adyla evrilmitir. Remzi Kitabevi, stanbul, 1981).

Birinci Kesim

BLMN ANLAMI VE KAPSAMI

Bu kesimde drt blm yer almtr. Birinci blmde, bilimin anlam ve bilimi anlamann nemi; ikinci blmde bilimin ortakduyu, din ve felsefe ile ilikileri; nc blmde, bilim ile mantk
ve matematik gibi formel disiplinlerin ilikisi; son blmde ise bilim ile dilin ilikisi zerinde sorular ele alnmtr. Bilim kavramn
akla kavuturmak, bilim zerinde doru, geerli ve toplu bir
anlay kazandrmak bu kesimin amacn oluturmaktadr.

I. BLM

BLM NEDR? NEM VE TANIMI

Bilimin Anlam
Bilimi anlamann nemi nedir, buna neden gerek vardr? Bu soruya u iki
ynden yant verebiliriz. 1 Bilimin uygulama sonular yaammz giderek
artan llerde her cephesinde etkilemektedir; 2 Bilimsel dnceyi tanma amz aydn iin bir entelektel zorunluluktur.
Bilimin yaammz etkileyen uygulama sonular ok eitlidir. Her gn kullandmz ara, aygt ve makinelerin bir listesi bile bunlarn yaammzdaki
nemini gstermeye yeter. Telefon, radyo, tren, uak, otomobil, elektronik
hesap makineleri, atom bombas vb. bilimin teknolojideki uygulamasndan
elde edilen, dnyamz hzla deitiren aralardan balcalardr. Bilimsel yollardan edinilen bilgiler insanoluna doal evresini denetim altna alma olanan salam; doa olanaklarn kendi yaamn kolaylatrma, daha rahat,
daha gvenilir ve daha uzun yaama yolunda kullanma yeteneini vermitir.
300 yl nce, Francis Bacon, Bilgi g kaynadr. demiti. Bilginin ok ynl

12 Bilim Felsefesi

tkenmez bir g kayna olduu, insanolunun uzaya alan teknik baarlaryla gnmzde iyice ortaya kmtr.
Bu sonular bilimin bizim iin nemli olan bir cephesini oluturur. Bundan
belki de daha nemli bir baka cephesi, bilimin gl bir dnme yntemi
olmasdr. Bilimsel dnme ynteminin yap ve zellii, kitabmzn II. kesiminde ayrntl olarak ele alnacaktr. Burada sadece bir iki noktaya deinmekle yetineceiz.
Bilimsel dnme belli bir kafa disiplini gerektirir. Bu disiplini kazanm bir
kimse her eyden nce geree dnktr; olaylara saygldr. Yarglarnda
tutarl ve ihtiyatl olmasn bilir; olgulara dayanmayan uluorta genellemelerden kanr; akla ya da ortak-duyuya ne kadar yakn grnrse grnsn hibir konuda nyarglara, dogmatik inanlara saplanmaz. Bilimsel dnme
yeteneini kazanm bir kimse iin dncenin hareket noktas olduu gibi,
geerlik ls de gvenilir gzlem verileridir. Gzlem verilerine ters den,
ya da onlar aan, her trl iddia, teori veya genelleme duygusal ekicilii ne
olursa olsun, phe konusu olmak zorundadr. Herhangi bir karm ya da
savn geerlii, olgulara uygunluk gsterdii kadardr.
Bilimsel dnme belli bir dnya grne dayanr. Bu gr rasyoneldir; her
trl mistik ve doatesi grlerin karsnda yer alr. Doada olup biten
olaylar, doast kuvvetlerin varln tasarlayarak deil, gene doal olaylara
bavurarak aklamaya gider.
Son olarak bilimsel dncenin bir anlama, bir bulma ve dorulama yntemi
olduunu sylemeliyiz. nsanlk uzun gemiinde, ayn amalar iin baka
yollar da denemitir. Mitoloji, din, metafizik gibi bilim d yollar, evreni anlama abalar arasnda saylabilir. Fakat bu abalarn hibiri baarl olmamtr; bilimsel yntemin salad gvenilir bilgiye, olgular aklama gcne
eriememitir.
lerde daha genie ve ayrntl olarak ileyeceimiz bu nokta bilimin entelektel deerini belirten temel zelliklerdir. Demek oluyor ki, bilimin deeri
bir yandan teknolojideki uygulamas ile faydaya ynelmi icatlarda, te yandan nitelikleri belli bir kafa disiplini, rasyonel bir dnya gr ve evrenin
insanolu iin sr olan yanlarn ve ileyiini anlama, aklama ya da betimleme yntemi oluturmasnda kendisini gstermitir. Bu iki cepheli deer, yzeyde uyumaz gibi grnse de aslnda birbirini tamamlayc niteliktedir.
nk, faydaya dnk teknolojik gelimeler, temelde fayda gzetmeyen, salt

Cemal Yldrm 13

insanolunun bilme ve anlama abasna dayanan bilgi ve aklamalar gerektirdii gibi, bu tr bilgi ve aklamalarn kapsamn geniletme, geerlik ve
gvenirlii artrma bakmndan da teknik aralara gereksinme vardr.
Bilim nedir? sorusu ok sorulan sorular arasndadr. Ancak zerinde henz
hepimizin birletii bir yant verilmemitir. Bu gln nedenleri arasnda
u ikisi gsterilebilir:
1. Bilim donmu, dural (static) bir konu deil, srekli ve artan bir hzla gelien, deien bir etkinliktir.
2. Bilim inceleme konusu ve yntemi ynnden kapsam ve snrlar kesinlikle belli bir etkinlik deil, ok ynl, snrlar yer yer belirsiz karmak bir oluumdur.
Dural ve basit oluumlar bile tanmlamada ou kez glk ekeriz. Bilim gibi
srekli deime halinde olan, yaps karmak bir sreci, kesin ak ve herkesin kabul edecei bir tanmla belirlemek ise bsbtn g bir itir.
Ancak bu glk ne bilginleri ne de bilim zerinde dnen filozoflar baz
tanmlar ileri srmekten de alkoymamtr. lgili literatre bir gz atmak
ortaya atlm tanmlarn say ve eit bakmndan okluunu grmeye yeter.
Biz bunlardan sadece nemli grdmz birka zerinde duracaz.
ok yaygn bir tanmlamaya gre bilim, rgn bir bilgiler btndr. Bu tanm
yetersizdir; ancak yetersizliin nedenini aklamadan nce, tanmn dayand
iki terimin (Bilgi ve rgn) anlamlarn belirtmeye ihtiya vardr.
Bilgi terimi gnlk dilde eitli anlamlarda kullanlmaktadr. Biz burada
sadece teknik anlamn belirtmekle yetineceiz. Bir eyin bilgi saylmas iin
u koulu karlamas gerekir:
1. O eyin bir nerme ile dile getirilebilir olmas (nerme, bir tmce ile dile
getirilen doru veya yanl bir yarg demektir. rnein Bakr bir iletkendir
tmcesi doru bir nerme, Dnya gneten daha scaktr tmcesi yanl bir
nerme dile getirmektedir).
2. Bu nermenin doruluunu gsteren gvenilir kant veya belgelerin olmas.
3. nermenin doruluuna inanlmas.
rnein, dnyann yuvarlak olmas bilgilerimizden biridir. Dnya yuvarlaktr nermesi bunu dile getirmektedir. stelik nermenin doruluunu gste-

14 Bilim Felsefesi

ren elimizde eitli kant veya belgeler vardr. Ayrca oumuz nermenin
doruluunu kabul etmekteyiz. te yandan Dnya yuvarlaktr nermesi
herhangi bir nerme deildir; olgusal ierikli bir nermedir. Yuvarlak nesneler biimlidir gibi bir nerme ise olgusal ierikten yoksundur. Yuvarlak
sz bir biim tr ifade ettiine gre, nerme aslnda Biimli olan cisimler
biimlidir demekten ileri geemiyor. Oysa Dnya yuvarlaktr nermesi bize
bir ey retiyor. Dnya yuvarlak deil, baka bir biimde de olabilirdi; yuvarlak olmas zorunlu deildir. rgn terimine gelince, bilgilerimizi dile getiren
nermelerin mantksal bir iliki iinde olmas anlamna gelmektedir. Bilim bir
yn dank, ilikisiz nermelerden olumamakta (bu nermelerin hepsi
doru olsa bile), bunlarn mantksal ynden bir iliki dzeni iinde yer almas,
bir sistem oluturmas gerekmektedir.
O halde bilime rgn bir bilgiler btn gzyle bakabiliriz. Ne var ki, bu tanm bir yandan ok geni, te yandan ok dar grnmektedir. ok genitir
nk bilim dnda baka baz eyleri de ayn ekilde niteleyebiliriz. rnein
bir telefon rehberi, bir niversite katalou iin de rgn bilgiler btn diyebiliriz. Ama bu tr eylere bilim diyemeyiz. Tanm ayn zamanda ok dardr;
nk bilgi, bilimi tanmlamada gerekli bir nitelik olmakla beraber, yeterli bir
nitelik deildir. Bilgi bir rndr; bir srecin sonucudur. Bilim bir sonu olduu kadar, hatta belki daha fazla, bir sretir. Bu sre Bilimsel dnme,
Bilimsel yntem ya da Bilimsel aratrma denilen bir bulma ve dorulama
abasdr. Sz konusu tanm bilimin bu zelliine yer vermedii iin dar ya da
eksik saylmak gerekir.
Bir baka yaygn tanm da udur: Bilim gerei (ya da doruyu) arama etkinliidir. ok genel bir anlamda bu tanm belki uygun grebiliriz. Ancak ayn
tanm felsefe, hatta sanat ve edebiyata da uygulamak olana vardr. Kald ki,
tanmda geen gerek ya da doru terimi ak ve belirli bir anlam tamamakta, eitli balamlarda farkl anlamlar iin kullanlmaktadr.
Bilimi, nsan deneyim ve yaantsn betimleme, yaratma ve anlama yntemi
olarak tanmlayanlar da vardr.1 Burada deneyim ve yaant szleri ile tm
bilinli alglarmz dile getiriliyorsa (ki yle olmas gerekir) tanmn kapsam
ok geni tutulmu demektir; nk, bilim kadar hatta daha fazla sanat ve
edebiyat almalar da insan yaantsn betimleme (tasvir etme), yaratma ve
anlama abasndadr.
1

R B. Lindsay, The Role of Science in Civilisation, s. 7.

Cemal Yldrm 15

Tannm bir bilim adam, genellikle kabul edilmi baz tanmlar eletirdikten
sonra, yle bir tanm ileri sryor: Bilim, zerinde herkesin birleebilecei
yarglan konu alan bir almadr.2 Bu tanm u iki ynden aklanmaya muhta grnyor: (1) yarg sz ile ne anlatlmak isteniyor? (2) zerinde herkesin birleebilecei koulu neden ileri srlyor? Yazarn yarg sz ile
doa olgularna ilikin nermeleri dile getirmek istediini dnebiliriz. Bu
doru ise akla baka bir soru gelmektedir. Bilim doa olaylarn m, yoksa
bunlar dile getiren yarglan m inceler? Dilin bilimdeki nemli yerini inkr
etmemekle beraber, bilimin dorudan olgular deil, bunlarn ifadesi olan
birtakm dilsel nesneleri konu aldn sylemek pek akla yakn grnmyor.
Dil bir anlatm ve bildirim aracdr; bilim dilden yararlanarak inceledii olgular ve ulat sonular saptar. Bilginin yaylmas, eletiriye konu olmas iin
de belli bir dilde ifade edilmi olmasna ihtiya vardr. Ama gene de bilimin
konusu olgularn kendisidir, yoksa bunlar dile getiren nermeler deildir,
diyeceiz.
Yazarn ileri srd koula gelince, byle bir snrlamann nemini hemen
belirtmeliyiz. Bylece kiisel kalan, znel, benzeri olmayan ya da mucize trnden olgularn bilimsel incelemenin kapsam dna dt; yalnz nesnel, herkesin inceleme ve eletirisine ak olgularn bilime konu olabilecei
belirtilmi olmaktadr.
Bilim kavrammzn genilemesi ve derinlemesi iin nemli sayabileceimiz
iki tanma daha deinmekte yarar vardr. Bunlardan biri nl bilgin Einstein'a,
tekisi amzn byk dnr Russell'a aittir.
Einstein'n tanm: Bilim, her trl dzenden yoksun duyu verileri (alglar) ile
mantksal olarak dzenli dnme arasnda uygunluk salama abasdr 3.
Russell'n tanm: Bilim, gzlem ve gzleme dayal uslama (akl yrtme) yoluyla nce dnyaya ilikin olgular, sonra bu olgular birbirine balayan yasalar bulma abasdr4.
Ksa bir karlatrma hem yetkili kalemlerden kan bu iki tanm iyi anlamamza, hem de aralarndaki temel fark grmemize yardm edecektir.

N. Campbell, What is Science?, s. 27.

Albert Einstein, The Fundaments of Theoretical Physics, Science 91, 1940.

Bertrand Russell, Religion and Science, s. 8.

16 Bilim Felsefesi

Her iki tanmda da olgulardan ve mantksal dnme ya da uslamadan sz

edilmektedir. Ancak Einstein'n tanmnda bilime duyu verileri olarak. konu
oluturan olgular dzensizdir. Alg dnyamz bir kaostan baka bir ey deildir. Dzen olgu dnyasnn deil, mantn, insan aklnn bir niteliidir. Bilim,
akln dzenleyici niteliini, yani mant kullanarak olgu dnyasn anlalr
klmaya alr. Russelln tanmnda ise akla olgular dzenleme grevi deil,
gzlem yolu ile saptanan olgular arasndaki ilikileri bulma grevi dmektedir. Einstein'n tam tersine Russell, doay dzenli saymaktadr. Bilim bu dzeni bulma ve dile getirme abasdr.
Bu karlatrmadan anlalaca zere Einstein bilime daha ok aklc bir adan bakmaktadr. lerde de greceimiz gibi, bilim ne salt akln, ne de katksz
gzlem ve deneyin bir sonucudur. Kant'n gstermeye alt zere bilgilerimizin ieriini duyu verilerimiz (alglarmz), biimlerini soyut ussal kavramlar oluturur. Bilim, alg verileriyle kuramsal dncenin srekli etkileimine
dayanan bir sretir.
Tanmlar zerindeki tartmay daha fazla uzatmamak iin yle bir tanma
gidebiliriz: Bilim, denetimli gzlem ve gzlem sonularna dayal mantksal
dnme yolundan giderek olgular aklama gc tayan hipotezler (aklayc genellemeler) bulma ve bunlar dorulama yntemidir. Bu tanm aklayc tartmay ilerde vereceiz.
Bilimi Niteleyen zellikler
Bilim kavramn belirlemeye alrken baz zelliklerini gz nnde tutmak
gerekir. Bunlar arasnda balcalar aada sralanmtr.
Bilim olgusaldr. Bilimin bata gelen ve onu mantk, matematik, din gibi dier
dnme disiplinlerinden ayrt eden zellii olgusal oluudur. Bunun ksaca
anlam udur: Bilimsel nermelerin tm ya dorudan, ya da dolaysyla gzlenebilir olgular dile getirir. Bunlarn doru ya da yanl olmas dile getirdikleri olgularn veya olgusal ilikilerin var olup olmamasna baldr. Bilimde
hibir hipotez veya teori gzlem ya da deney sonularna dayanlarak kantlanmadka doru kabul edilemez. Bilim kendiliinden doru saylan, ya da
tanm gereince doru olan nermelerle uraamaz. Bunlar ok kere ii bo,
bilgi vermeyen, doru ya da yanll olgulara deil, kendi anlamlarna bal
olan nermelerdir. rnein: Yeil nesneler renklidir; Drt ayakl hayvanlar
hayvandr; 2+2=4 gibi nermeler bu tr nermelerdendir.

Cemal Yldrm 17

Yeil bir eyin renkli olup olmadn saptamak iin gzleme bavurmaya gerek yoktur. Yeil ve renk szlerinin anlamlarn bilmemiz yeter. Bu tr
nermelere analitik nermeler diyoruz. Matematik ve mantk nermeleri bu
gruba girer. te yandan Dnya yuvarlaktr, Sabit basn altnda gazlar stlnca genleir, Ankara Trkiyenin bakentidir gibi nermeler sentetiktir."
Dnyann yuvarlak olup olmadn, dnya ile yuvarlak szlerinin anlamlarna bakarak saptayamayz; bunun iin gzleme bavurmak zorunludur. Bilimsel nermeler bu gruba girer.
Bilim mantksaldr, Bu zellik iki ynden kendini gstermektedir: (a) Bilim
ulat sonularn her trl elikiden uzak, kendi iinde tutarl olmasn ister. Birbiriyle elien iki nermeyi doru kabul etmez. (b) Bilim bir hipotez ya
da teoriyi dorulama ileminde mantksal dnme ve karsama kurallarndan yararlanr. Hipotezlerin veya teorik nermelerin bir zellii dorudan test
edilememeleridir. Bir teoriyi dorulamak iin gzlem olgularna bavurmak
gerekir. Ancak bunu yapabilmek iin nce teoriden birtakm gzlenebilir sonular (bunlara n deyiler de diyebiliriz) karmaya ihtiya vardr. Bu karsama ilemi ise dedktif mantn kurallarna dayanmakszn baarlamaz.
Bilim nesnel (objektif)dir. Birok kimseler bilimsel nesnellii mutlak bir anlamda yorumlarlar. Bu doru deildir. Kukusuz bilgin doruyu arama abasnda kiisel eilim, istek ve nyarglarn etkisinde kalmamaya, olgular olduu gibi saptamaya alacaktr. Ancak unutmamaldr ki, bilim, sanat, edebiyat,
felsefe gibi bir insan uradr. Bir hipotezin kurulmasnda veya seiminde
bilim adam ister istemez baz deer yarglarna, hatta bir lde kiisel duygu
ya da, beenilere yer vermekten kanamaz. Bilimde zellikle bulma, belli
kurallara indirgenebilen bir sre deildir. Yeni bir hipotez veya teorinin ortaya konmas aklmza olduu kadar, hatta belki daha fazla, sezgi ve muhayyilemize dayanan, yaratc bir oluumdur. Kald ki, en basit gzlemlerimizde bile
tam ve katksz bir nesnellik salanamaz. nsanolu bir fotoraf makinesi deildir; btn alglarmz baz varsaym ve kavramlar erevesinde olumaktadr. Gnlk yaamda olduu gibi bilimde de evremizde olup biten her eyi
deil, ancak baz eyleri alglar veya gzlemleriz. Yaama veya aratrma amacmza gre bir semeye gitmek, ancak konumuza ilikin olgularla ilgilenmek
bizim iin hem doal, hem de bir zorunluluktur. Byle olunca, bilimde nesnellik mutlak deil, snrl ve zel anlamda yorumlanmak gerektir. Bu da bilimsel
olma iddias tayan her sonu veya dorunun gvenilir olmas, bir kii veya

18 Bilim Felsefesi

grubun tekelinde deil, kamunun (meslek evresinin) soruturmasna ak ve

elverili olacak biimde dile getirilmesi demektir.
Bilim eletiricidir. Bilim, ne denli akla uygun grnrse grnsn, her sav ya
da teori karsnda, hatta bu sav veya teori yerlemi, herkese kabul edilmi
olsa bile, eletirici tutumu elden brakmaz. Bilim bu tutumunu yalnz bilim d
grlere kar deil, kendi iinde de srdrr. Bilimde her teori veya gr
olgular tarafndan desteklendii srece doru kabul edilir. Yeni baz olgular
aklama gcn gsteremeyen, ya da baz gzlem verilerinin dorulamad
bir teori er ge daha nceki statsne baklmakszn eletiriye tabi tutulur; ya
bilinen tm olgular kapsayacak biimde deitirilir. Ya da buna olanak yoksa
bir yana itilir; yerine daha gl bir teori konmaya allr.
rnein: Newton'un yerekimi hipotezi 200 yl boyunca bir doa yasas olarak
kabul edildii halde, geen yzyln sonlarna doru baz olgular aklamada
yetersizlii grlnce, eletiriye uram, daha sonra daha gl olan Einstein
teorisine yerini brakmak zorunda kalmtr. Bu da gsterir ki, bilimde hibir
doru deimez deildir.
Bilimin bu kendi kendini eletirme zellii ona kendi kendini dzeltme olana
vermitir. Bilimde hibir hata veya yanla sapma srekli olamaz. Gzlem verilerinin durmadan artmas dorulama srecinde sreklilik kazandrmakta, bu
da hatalarn ayklanmasna, bilgilerimizin giderek daha gvenilir olmasna yol
amaktadr. Kendi kendini eletirici ve dzeltici bir srete dogmalara, deimez dorulara elbette yer yoktur.
Bilim genelleyicidir. Bilim tek tek olgularla deil, olgu trleri ile urar. Bu
nedenledir ki, snflama bilimsel aratrmada ilk adm oluturur. Belli koullar altnda su 100C'de kaynar, Bakr iletkendir, Bir gazn hacmi, scaklk
sabit tutulduunda, basnla ters orantl deiir gibi nermeler tek tek olgular deil, fakat kapsam snrsz olgu snflarna ilikin zellikleri dile getirir.
Bilimsel nermeler genelleme niteliinde olup ya bir snf olgunun paylat
bir zellii, ya da olgular arasnda deimez baz ilikileri dile getirir. Bilim
asndan tek bir olgunun kendi bana bir nemi yoktur; o ancak inceleme
konusu bir olgu snfna ye ise, dolaysyla bir genellemeyi dorulama (veya
yanllama) ileminde kant grevini gryorsa nemlidir.
Bilim baka bir bakmdan da geneli araycdr. Yetkili bilim evresinin denetim
ve eletirisine ak olmayan, kiiye zg kalan bulgu veya dorular bilimsel
nitelikten yoksundur. Bilimin bu kamuya aklk nitelii, onun belli bir dil ya

Cemal Yldrm 19

da ifade vastas ile anlatlr olmasna baldr. Kamuya aklanamayan, kiisel

kalan bulgular ne denli nemli olursa olsun, bilimsel trden bilgi saylamaz.
Bilim, benzer koullar altnda belli bir yntemle daima ayn sonularn elde
edilmesi gereine baldr. Bu gerei karlayamayan, elde edilen bulgulara ne
yoldan ulalaca dile getirilemeyen kiisel baarlar, bizim iin artc ya da
ok gz kamatrc olabilir, fakat bilimsel olamaz.
Bilim seicidir. Evrende olup biten olgular eit ve say ynnden sonsuzdur.
Bilimin bunlarn tm ile ilgilenmesi hem gereksiz hem de olanakszdr. Bir
olgunun bilime veri nitelii kazanabilmesi iin ya inceleme konusu bir probleme ilikin olmas, ya da bir hipotez veya teorinin test edilmesinde kant deeri tamas gerekir. Bu bakmdan bilimsel aratrmaya konu olan olgular,
tm olgularn ancak kk bir parasn kapsamaktadr. Bilimsel nitelik tayan btn gzlem ve deneyler, ancak belli bir hipotezin nda belli olgulara
yneldiinde etkinlik kazanr. Geliigzel yrtlen, olgular arasnda seici
olmayan bir gzlem ya da deneyin gvenilir sonu vermesi yle dursun, bir
enerji ve zaman kaybndan baka bir ey olduu sylenemez. Bilgin olgu istifi
yapan bir koleksiyoncu deildir, o ancak aratrma amacna uyan, cevabn
arad sorulara ilikin olgular saptamaya alr.
Bilim de btn dier giriim ve abalarmz gibi, ak veya st rtk birtakm
temel inanlara dayanr. Varsaym denen bu inanlarmz dnme ve hareketlerimizin temelde yatan gerekelerini oluturur. rnein, sabahleyin rastladmz bir kimseye gnaydn dememiz gibi son derece basit bir davrann
bile dayand bir varsaym vardr. Hitap ettiimiz kiinin Trke bildiini farz
etmi olmalyz ki, ona baka bir dilde deil Trkede seslenmi olalm. Bunun
gibi ok daha karmak bir etkinlik olan bilimsel aratrma da, ou kez ifade
edilmeyen, hatta belki bilin altnda tutulan, baz temel inan ve varsaymlara
dayanmaktadr.
Bunlar yle sralayabiliriz:
1) Kendi dmzda bir olgular dnyasnn varl,
2) Bu dnyann bizim iin anlalabilir olduu,
3) Bu dnyay bilme ve anlamann deerli bir ura oluturduu.
Birinci varsaym, evremizde olup bitenlerin hayal rn deil, gerek olduu;
bu gerek dnyann alglarmzdan bamsz, bilgilerimize gre biimlenmeyen nesnel bir varl olduu grn iermektedir. kinci varsaym bilgi

20 Bilim Felsefesi

edinmenin olanak d olmad, nc varsaym ise bilginin deerli ey olduunu sylemektedir. Gerekten, temelde incelemeye konu bir dnyann varln, bu dnyann bizim iin anlalr olduunu, gene bu dnyay anlamann
deerli bir ura olduunu kabul etmemisek, bilim bir anlama abas olarak
gerekesini yitirir, anlamsz bir hareket olarak kalr.
Bu temel varsaymlar yannda zellikle doa bilimleri iin gereklii sz gtrmez birka varsaym daha belirtebiliriz.
Bilimsel incelemeye konu olan gerek dnya geliigzel deil, olgularn dzenli ilikiler iinde yer ald, tutarl, kapristen uzak bir dnyadr. rnein, suyun
hangi koullar altnda donduu, hangi koullar altnda kaynad, bu tr deimez, dzenli ilikilerdendir. A, B, C, koullar altnda suyun donacan D, E,
F, koullar altnda ise kaynayacan bekleriz. Ayn koullar altnda suyun
bazen donduu, bazen kaynad grlse idi byle bir bekleyi iin olanak
kalmazd. Olgularn geliigzel yer ald kaprisli bir dnyada, olup bitenlerin
gerisindeki temel ilikileri arayan, bunlar dile getirip aklamaya alan bilim
iin de olanak yok demektir.
Her olgu, bizim iin saptanabilir olsun olmasn, kendinden nce yer alan baka
olgulara bal olarak ortaya kar. Bunun ksaca anlam udur: Nedensiz olgu
yoktur ve bu neden doann kendi iindedir. Bu varsaymdan hareket eden
bilim, herhangi bir olgunun aklanmasn o olgunun ortaya k koullarna
bavurarak yapar. rnein, suyun kaynamas iin 76 cm baro-metrik basn
altnda scakln 100C'ye km olmas gerekir. Burada suyun kaynamas bir
sonu, belli llerdeki basn ve s ise birer n kouldur. Sonula n koullar
arasndaki ilikiyi matematiksel olarak yle gsterebiliriz:
Y = f (X1, X2 Xn)
Formlde, Y sonucu, X1, X2 ... Xnler de n koullar gstermektedir. f ise
ilikinin fonksiyonel olduunu ve bu fonksiyonda Ynin baml, X1nin ise
bamsz deiken olduunu belirtmektedir.
Bilim gzlem konusu btn olgularn zaman ve uzay iinde yer aldn kabul
eder. Bu ise, zaman ve uzayn realite denilen gerek dnyann temel boyutlar olduu inancna dayanr. Olgularn zaman ve uzayla snrlandrlmas bilimi, ilkece gzlem konusu olamayacak birtakm doa d nesnelere ynelmekten alkoyduu gibi, bu tr nesneleri inceleme konusu yapan almalarn
bilimsel olamayaca yargsn da temellendirmektedir. rnein din, mitoloji
ve metafizik incelemeler gibi.

Cemal Yldrm 21

Bilim var olan her eyin bir miktarda var olduu ilkesine baldr. Bu nedenledir ki, bilginler elde ettikleri bulgular nicelik trnden dile getirmeye byk
nem verirler. Deney sonularnn basit gzlemle deil, lme yolu ile saptanmas ve bunlarn saysal terimlerle ifadesi bilimde giderek nem kazanan
bir gelimedir. rnein scaklk, sertlik, younluk, renme yetenei, yaratclk vb. deikenlerin zamanla llebilir bir biimde tanmlandklarn ve bu
tanmlara uygun gelitirilen lme aralar kullanlarak lldklerini grmekteyiz. Bir bilimde lme tekniinde eriilen yetkinlik o bilimin ilerleme
derecesini saptamada nemli bir lt olarak kabul edilmektedir. Bir tr lmeye bavurmayan bir almaya bilim demek artk ok g grnmektedir.
Bilimin dayal olduu varsaymlara ilikin Einstein'n u szleri nemle zerinde durulmaya deer:
Teorik kavramlarmzla gerek dnyay anlamann olanakl oldu()u inanc olmakszn, dnyamzn i uyumuna inanmakszn, bilim denen eyin ortaya kmas beklenemezdi. Bu inan her trl
bilimsel buluun temel itici gcdr ve daima yle kalacaktr 5.
Bilime egemen temel varsaymlarn (Keplerin dncesinde grld gibi)
metafziksel nitelikte olduuna deinen tannm ada fizik bilginlerinden
biri de yle demektedir:
Modern teorik fiziki de, bilerek ya da bilmeyerek, en az bir metafiziksel ilkenin gdmndedir. Doann yeni yasalarn bulma abasnda o, bu yasalarn matematiksel olarak basit ve ak bir biimde dile getirilebilecei inancn tar. Byle bir inancn gdmnde olmakszn, fiziin bir tek genel yasasn bulma olana dnlemez bile;6.
Yukarda ksaca deindiimiz temel varsaymlarn metafziksel nitelikte olup
olmad sorusu ayr bir inceleme konusudur. Ancak u kadarn belirtelim ki,
bilimin son 300 yllk sre iindeki ba dndrc gelimesi dayand varsaymlarn geni lde geerli olduklarn kantlayc niteliktedir.

A Einstein ve L. lnfeld, The Evalutian of Physics, s. 296.

W. Heitler, Man and Science, s. 8.

II. BLM

BLM, ORTAKDUYU, DN ve FELSEFE

Bilim ile Ortakduyu

Ortakduyu bir toplumun herhangi bir aamasnda doru ya da geerli diye
kabul ettii inan, dnce ve varsaymn tm anlamna gelir. Gnlk yanda
kullanlan ve gelitirilen, toplumun yaygn kltrel etkileriyle oluan, zel bir
eitime bal olmayan dnme biimine ortakduyu diyoruz. Ortakduyu ne
bilim gibi kendi kendini eletirici, ne olgulara tam saygl, ne de felsefe gibi
soyut ve speklatif bir dnme biimidir. Bununla birlikte ortak-duyu bilim
de dahil btn dier dnme biimlerinin ortak ve geni temelini oluturur.
Bilimle ortakduyuyu kesin bir izgi ile ayrmak gtr. Bilimi, geni bir adan,
ortakduyunun giderek incelen, soyutlaan ve tutarlk kazanan bir uzamn
saymak yanl olmaz. Bu nokta birok bilginin gznden kamamtr. rnein, Einstein'n u szleri bilimle ortakduyuyu hemen hemen bir tutan grn aka yanstmaktadr:
Bilimin tm, ilenmi saduyudan baka bir ey deildir 1.
Ayn gr, gene nl bir bilgin olan Oppenheimer de dile getirmitir:
Bilimle ortakduyunun birbirini tutmad, elitii dncesini ileri
sren filozoflara inanmaynz. Bilim ortakduyuya dayaldr, onunla
elikiye demez2.
Bu gr yaygn olmakla birlikte, herkese kabul edilmi deildir. stelik baz
noktalarda bilimin ortakduyu ile elikiye dt de grlmtr. Bilginler
dnyann yuvarlak olduunu eitli kantlarla ortaya atncaya kadar ortakduyu dnyay dz kabul etmitir. Ayn ekilde, ortakduyu iin hareket halinde
bulunan bir cismin hareketi onu harekete geiren kuvvet uyguland srece
devam eder; kuvvet kesildiinde hareket er ge sona erer, cisim bir yerde
sabit kalr. Bilim bize ilk bakta ok doru gelen bu dncenin yanl oldu-

Albert Einstein,Physics and Reality Scierce and ldeas, Edited by A. B. Arons and A. M. Bork,
New York, 1964.

R. J. Oppenheimer, (Makale). Foundations for World Order, University of Denver, 1949.

Cemal Yldrm 23

unu gstermitir. Nitekim Newton fiziinde hareketin birinci yasas bunun

tam tersini dile getirmektedir:
Her cisim, d bir kuvvet uygulanmad srece, hareket halinde ise
bir doru zerinde hareketini, duruyorsa bu durumunu korur.
Demek oluyor ki, bilimsel bulgularla ortakduyunun her zaman ayn ynde
olduunu sylemek gtr. nl dnr Bertrand Russell, bilim dallarnn
hepsinde ortakduyu kavramlarnn, zellikle ilk gelime dnemlerinde ok
nemli bir yer tuttuu grn paylamakla birlikte, ikisi arasndaki temel
ayrlklar noktada toplanmaktadr. Ortakduyu, Russella gre, (1) ar bir
gven iinde kukuya yer vermemektedir, (2) ak ve seik olmaktan uzaktr,
(3) kendi iinde yeterince tutarl deildir. Buna karlk bilimsel dnmeyi
niteleyen zellikler arasnda belli lde kukuya yer verme ve ihtiyatl kalma,
ak ve belirgin bir dil kullanma, her trl eliki ya da tutarszlktan kanma
gibi zelliklerin nemli yer tuttuunu gryoruz.
Aadaki ema bilimle saduyunun karlatrmasn u lt zerinden
vermektedir. Gzlem, Kavram ve Teori3.

emadan da anlalaca zere, ortakduyu dzeyinde geliigzel, dank olan

gzlemler bilim dzeyinde sistematik ve denetime bal bir nitelik almaktadr.
Ayn ekilde, ortakduyuda kavramlar ou kez belirgin deildir. Kullanlan
terimler genellikle ok anlaml ve kalitatiftir. Oysa bilim bulgularn ak, belirli ve elverdii lde kesin bir dille, kantitatif kavramlarla ifadeye alr. Teori ynnden de iki dnme biimi farkl dzeylerdedir. Bilimde hibir teori
ya da hipoteze, akla ne denli yakn grnrse grnsn, kesin bir gzle baklmaz. Doru ve en gl grlen teoriler bile yeni gzlem ya da deney sonularna gre reddedilebilir. Bu ihtiyatl tutuma ortakduyuda rastlamamaktayz.
Ortakduyuya dayal birok inan ve grler, olgularca hi desteklenmedii
3

Bkz. C: Yldnm, Science, Its Meanirg and Method, O.D.T.. Ankara, 1971, s. 32.

24 Bilim Felsefesi

halde, hatta olgularn yanllamasna karn, doruymu gibi kabul edilir: tersi
dncelere ise zihinler ou kez kapal tutulur. Bu yzden, bilimde grdmzn tersine, saduyuda kendi kendini dzeltme dzenei ya ok yava
yrr, ya da yeterince etkili ilemez (Bkz. Ek 1: Bilimsel Gre Gei, J.
Bronowski).
Bilim ile Din
Din ile bilimin ilikisine gelince, bunlar tarih boyunca birbirleriyle srekli
atma halinde olan iki dnme biimidir. Genel bir anlamda her ikisi de
evreni aklama amac gder; fakat kullandklar yntemler ve bal olduklar
dnya grleri ok farkldr. Daha nce de belirttiimiz gibi bilim, olgular
saptama ve aklamada gzlem ve gzleme dayal mantksal dnmeyi kullanr. Oysa din, metafizikten pek farkl olmayarak, sevgi inan ve duygu ile kark, olgulardan kopuk bir akl yrtmeye dayanr. Dnya gr ynnden
birine gereki-rasyonalist, tekisine mistik-rasyonalist diyebiliriz. Bu karlatrmay daha somut yapmak iin, dini oluturan balca zellikleri belirtmeye ve bilimle atmaya dt kesin noktay bulmaya ihtiya vardr. Btn
byk dinler incelendiinde u enin ya da ilevin yaplarnda var olduu
grlr4:
1. Birtakm ahlak kurallar,
2. Belli tapnma biimleri,
3. Metafizik nitelikte bir inanlar sistemi.
Bilimle dinin atmas sadece son nokta bakmndandr. nk din bilimin
evreni aklama ve insan iin anlalr klma abasna bu noktada ortak olmutur. Din evrenin kkeni, kuruluu ve ileyii zerinde birtakm inanlara (metafizik hipotezlere) sahiptir. Bu inanlarn her biri dogma niteliindedir: doruluundan phe edilmez. Kald ki, dinin sz gtrmez bir kesinlikle doru
kabul ettii metafizik hipotezleri bilimsel yoldan dorulama olana da yoktur.
rnein, bu inan ya da hipotezlerden biri, Tanrnn varl ile ilgilidir. Hemen
btn gelimi dinler belli zellikleri olan bir Tanrnn var olduu savna dayanr. Ne var ki, bu savn ne doruluu ne de yanll gzlem ve deneye bavurularak saptanamaz. Dinler bu konudaki savlarnn doruluunu baka
yollara (vahiy, sezgi, kutsal kitap, geleneksel otorite ve benzer kaynaklara)
4

Bkz. B. Russell, Religion and Science, s. 8.

Cemal Yldrm 25

bavurarak savunurlar. Sonuta byle bir savn kabul veya reddi kiisel bir
inan sorunu olarak kalr. Ne inanan kimse inancnn doruluunu, ne de inkr
eden kimse inkrn bilimsel yoldan ispat edebilir. u kadar ki, ikisinin birden
doru olmas mantksal adan olanakszdr.
Din, inanlar sisteminde, bilimin tam tersine, dzeltme, gelime veya herhangi
bir deiiklik kabul etmez. Yanlma olaslna yer vermedii iin kendi kendini eletiri yoluyla hatalardan arndrma olana yoktur. Dinsel her inan kesin
ve evrensel doruluk iddiasna dayanr. Oysa bilimde hibir teori kesinlik
iddias gtmez; er ge bir gn deiiklie urama, hatta tmden reddedilme
olasln gzden uzak tutmaz. Dinle bilimin atmas, dinin olgulara dayanmakszn evreni aklama yolunda ortaya att metafizik retilerden vazgemedii srece srp gidecee benzer. nk bu tr inanlar, giderek kapsamn gelitiren bilimsel bulgu ve dorularla badatrmann yolu yoktur.
(Bkz. Ek 1: Bilimsel Gre Gei, J. Bronowski.)
Bilim ile Felsefe
Bilim ile felsefenin ilikisi ok daha yakn ve aklanmas gtr. kisinde de
ama dnyay ve insan yaantsn anlamaktr. Aralarndaki fark yntem ynndendir. Bilim olgulardan hareket eder, ulat sonular gene olgulara
dnerek temellendirmeye urar. Felsefe de, bir eit olgu demek olan insan
yaantsndan hareket eder. Fakat felsefe ulat sonular temellendirme
yolunda olgulara deil, mantksal zmlemeye hatta bazen dpedz metafizik speklasyona gider.
Tarih iinde insanolunun akl yolu ile evreni kavrama abas ok gerilere
uzanr. Bilimlerin ortaya k ise ok yenidir. Balangta, imdi eitli adlar
altnda var olan btn bilimler felsefenin kapsam iinde yer almt. XVII.
yzyla gelinceye kadar fizik bile doa felsefesi ad altnda, bilimsel kimlii
henz yeterince belirgin olmayan, bir bakma metafizik nitelikte bir alma
idi. Psikoloji ve sosyolojinin felsefeden kopmas ise daha da yenidir. O kadar
ki, baz niversitelerde bugn bile bunlarn felsefe programlarnda yer aldn
grmek olasdr. Bununla birlikte son 300 yllk gelimelere bakldnda, srasyla fizik, kimya, biyoloji, psikoloji, sosyoloji gibi almalarn felsefeden koparak bilimsel kimlik kazandklar grlr. Btn bu ayrlmalarda iki ortak
nokta gze arpmaktadr: (1) Snrlar aa yukar belli bir inceleme alan; (2)

26 Bilim Felsefesi

Bu alana uygun aratrma yntem ve teknikleri. Her iki ynden belli bir gelime dzeyine erien bir almann felsefede kalmas olanakszdr. Byle bir
alma felsefeden bamsz hale gelmekle, ilerleme olanaklarn artrmakta,
bulgularnda daha ak, daha gvenilir olma niteliini kazanmakta, doal ya da
sosyal evrenin denetim altna alnmasna yol aan bilgi retme gcn elde
etmektedir. Oysa felsefenin bu tr bilgi retme gc yoktur, amac da aslnda
bu deildir. O halde yle bir soru karmza kmaktadr: Felsefe devam edecek mi, edecekse grevi nedir?
Felsefe elbette yaamn srdrecektir. lk bakta, pek de dayanakl grlmeyen bu yargya bizi gtren nedenleri aklamadan, ada bir filozofun felsefenin deeri stne syledii u szlerini not edelim:
Felsefe... size n servet elde etmek, ya da altnz yerde ilerlemek iin yardm salamaz; size nl kiilerin vgsn kazandrmada, dier insanlarla ilikilerinizde daha kibar ve geimli olmanza da yardmc olmaz. Felsefe okumakla huyunuzun daha soylu
olacan ya da halkn Filozofa tavr dedii o ok aranan tavr
kazanacanz da beklemeyiniz; di arsna katlanmada, yaamn glklerine gs germede herhangi bir kimseden farknz
olmayacaktr. Filozof da herkes gibi ayakkab ba koptuunda, ya
da treni kardnda kfretmekten kendini alamaz: bir iviye bastnda, ya da dilini dilediinde, herkes gibi o da ne duyduu acy,
ne de kzgnln gizleyecektir.
Filozoflar yaamlarn yoluna koymada hi kimseden daha baarl
deillerdir. Astroloji, Spiritalizm, Hristiyan bilimi Psiko-analiz
ve insanln manevi baarlar iin bulunmu dier ada aspirinlerin tam tersine, felsefe rencilere ne kendilerini nasl idare
edecekleri, ne de gelecei nasl kestirecekleri bakmndan herhangi
zel bir bilgi salamaz. Dnya apnda nl hibir filozof size dostluk kurma, bakalar zerinde etkili olma, aalk duygunuzu
yenme konusunda bir ey sylemez. Ayn ekilde felsefe, sizi ne beklenen herhangi bir tehlikeden korur, ne yalnzlnz giderebilir,
ne de korkunuzu databilir veya ada dnyann giderek artan
kaosu karsnda size snabileceiniz bir yer gsterebilir.
O halde felsefenin gerei nedir? Okumas etin, anlamas zor bir
konu; inceledii eyler ak olmaktan uzak, stelik profesrleri de
yazdklarnda olduka karanlk. Felsefeyi anlayarak okumak iin

Cemal Yldrm 27

bir rehber hocann yardmna ve tartma frsatna ihtiya var. Bu

glklere karn, pratik hibir yarar da yok. Filozofun abalarn
dlle ereflendirme diye bir ey de yok ortada; felsefe bilgisi hibir
iverenin deerlendirdii bir nitelik olmad gibi, kiiyi yaamnda
baarl klacak bir gle de donatmamaktadr. yle ise felsefe reniminin gerei var mdr?
Bu sorunun tek yant vardr: Anlama ihtiyacn tatmin etmek. Bazlarmz kendimizi iinde bulduumuz bu artc dnyann anlamn bilmek, genellikle insan yaamnn, zel olarak kendi kiisel
varlmzn nemini, ve mmknse amacn anlamak ister. Yaamn amac nedir ve nasl yaanmaldr? Felsefe bu tr sorularla ilgilenir: Bunlara kesin yantlar bulmak iin deil, sadece zerinde
dnmek ve tartmak, bizden daha stn kiilere akla yakn grnen yantlar gzden geirmek iin ilgilenir. yle ise diyeceiz ki,
felsefe ruhun evren zerindeki serveninin bir betimlemesidir. Bir
ksm insanlar bu zihinsel ve sprital maceray izlemede byk
zevk buluyorlar; bunlara filozof diyoruz. Onlarn atklar kl
yolda adm atmay yalnz bu zevki paylaanlara tleriz5.
Yukardaki paradan da anlalaca zere felsefenin ilevi, insanoluna pratik
bir kar ya da yarar salama deil, olsa olsa onun bilme, anlama ve gerei
grme merakn gidermedir. Felsefi dncenin temelinde bu anlama ve bilme
merak, insanolunun evren karsndaki hayret ve tecesss yatar. Bu hayret
ve tecesss kaybolmadka felsefe devam edecektir. nsanolu yalnz kar ya
da yarara ynelik bir yaratk deildir. O, evrenin yap ve dzenini, yaamann
deer ve amacn, madde ve ruh ilikisini, bilgilerimizin gvenirlik derecesini,
iyi, gzel ve dorunun niteliklerini bilmek ister. Felsefe bu istei karlama
abasdr ve onu iki yoldan gerekletirmeye alr:
1) Evrende olup bitenlerin gerisindeki geree inmek; 2) Bilgilerimizi, iyilik,
doruluk ve gzellik kavramlarmz eletirip aydnla karmak. Birinci yoldaki abadan metafizik, ikinci yoldaki abadan felsefenin dier geleneksel
kollar olan bilgi teorisi, etik (ahlak teorisi), estetik ve mantk domutur.
Metafizik tek tek olgular, ya da grnteki olgular deil, evrenin tmn,
deimez ve asl olan nitelikleriyle salt aklla anlama ve renme abasdr.
Metafizik yapan filozoflar gzlem ya da deney yoluyla dorulanma olana
5

C. M. E. Joad , Philosophy, s. 15-16.

28 Bilim Felsefesi

olmayan aklayc sistemler kurmulardr. Ne var ki, bu sistemler ou kez

birbiriyle eliki iinde olmutur. Her sistem belli bir grn, kiisel eilim ve
yaantlara bal belli bir bak asndan evrene yaklamn bir rndr. Bu
nedenle birtakm ortak sonulara ulaacaklar beklenemez.
Metafizik, evrene ilikin bize gerek bilgi verme amacn gder. Ancak bu bilgiyi gzleme dayal bir akl yrtme ve ulat sonular olgularla temellendirme yolundan deil, salt akl yrtme yolundan elde edebilecei savndadr.
Bu sav, bilimlerin bilgi edinmede kullandklar yntem anlay ile ters dmektedir. nsanln dnce tarihinde metafizii bilimin yerini alma abasnda hakl gsteren hibir somut baar rneine rastlamamaktayz.
Felsefe, konusu bakmndan evrenseldir. Baka bir deyile insan yaantsna
giren her ey felsefeye konu oluturabilir. En basit bir alg esinden (rnein,
dokunduum masann sertlii) en karmak bir dnme sistemine (rnein,
Einstein'n genel rlativite teorisi) kadar her ey felsefeye inceleme konusu
olabilir. u kadar ki, felsefe bilgi reten bir ura deildir, onu bir bilgi eidi
saymak da yanltr. Felsefenin amac bilgi salamak deil, baka yollardan
(rnein ortakduyu, bilim, din vb.) salanan, ya da saland ileri srlen
bilgileri eletirmek, akla kavuturmaktr. Felsefe bu ilevini mantksal
zmleme ve kavramsal dnme yoluyla yerine getirmeye alr. Bunu bir
rnekle gstermek iin u iki soruyu ele alalm:
1. slm dininde erkein kadna gre stn tutulduu doru mu?
2. Doru denilen eyin ne olduunu kesinlikle bilebilir miyiz?
Bu sorulardan ilki olgusal bir sorudur; yantn bilimsel aratrma yoluyla
verebiliriz. kinci soru kavramsal bir sorudur; cevabn, doru ve bilmek
terimlerinin anlamlarn aydnlatmak yolundan verebiliriz. Bilim birinci tr
sorularla, felsefe ikinci tr sorularla ilgilenir. Birinde olgu toplamak, dierinde
mantksal zmlemeye gitmek zorunluluu vardr. Felsefe Sokratesten gnmze gelinceye dek ve gnmzde artan bir lde, inceleme konusu ister
metafizik nitelikte, ister dinsel nitelikte olsun, kavramsal zmleme yntemini kullanmaktadr.
Geleneksel felsefe daha ok metafizik sistemler kurarken yzylmzn bandan beri felsefede giderek glenen eilim, mantksal zmleme yoluyla gnlk dnce ve bilimde kullanlan kavramlarn aydnlatlmas biiminde belirmitir. O kadar ki, felsefeyi mantksal dnmeye indirgeme ya da onunla
bir tutma dncesi ok yaygn bir eilime dnmtr. B. Russell daha

Cemal Yldrm 29

1914'te mant felsefenin z diye nitelemi; R. Carnap daha da ileri giderek

felsefeyi nerdeyse mantkla bir tutmutur6. O ve izleyicilerine gre felsefenin
tek geerli ilevi mantksal zmleme yoluyla bilimsel kavram ve ilkeleri
eletirmek: ve aydnlatmaktr. Carnap'n bal olduu Mantksal Empirizm
ekol iin, metafizik yararsz, bo ve aldatc bir uradr. Evrenin gerek
nitelii, insan varlnn anlam ve amac zerinde yrtlen speklatif dnme, yerini ll, sorumlu ve bilimsel nitelikte bir mantksal zmlemeye
brakmak zorundadr. nk bu gibi konularda metafiziin teden beri ileri
srd genel yarglar insann heyecan ve duyarlna hitap eden fakat hibir
zaman olgusal olarak dorulanamayan iir trnden ifadeler olmaktan ileri
gememitir (Bkz. Ek 2: Bilim ve Felsefe, R. Carnap).

Rudolf Carnap, Philosophy and Logical Syntax, 1935.

III. BLM

BLM ve FORMEL DSPLNLER

Mantksal Dnme
Mantk, rasyonel ya da mistik, her trl dnme biimleri arasnda en soyut
ve genel olandr ve hepsinin temelinde yer alr. Mantn genel ilkeleri btn
konularda geerlidir, yere ve zamana bal deildir. rnein, Dnme Yasalar diye bilinen u ilkede bu zellii apak grmekteyiz. (P bir nerme
deikenidir, herhangi bir nerme yerine kullanlmtr):
1. P doru ise, P dorudur. (Bu ilke kimi kez, Bir ey A ise A'dr diye ifade
edilir.)
2. P hem yanl, hem doru olamaz. (Bir ey hem A, hem de A deil olamaz.)
3. P ya doru, ya da yanltr. (Bir ey ya A'dr, ya da A deildir.)
Bu ilkelerin geerlii evrenseldir1. Yalnz bizim dnyamz iin deil. Olas tm
dnyalarda bu byledir. Bunlar ve benzeri ilkeleri inkr etmek kendimizle
elikiye dmek olur. Dnme konumuz ve dnme tarzmz ne olursa
olsun bu ilkeleri doru saymak zorunluluundan kurtulamayz. Bu bakmdan,
birer dnme biimi olan bilimi, matematii, hatta felsefeyi anlamak iin
mant bilmek gerekir.
Kald ki, mantk bilimsel dnmenin vazgeilmez bir arac olarak da bizi yakndan ilgilendirir. Her bilim kolunun amac kendi alanna giren olgular saptama ve aklamadr. Bilimler ancak gzlem veya deney yolundan giderek
olgular saptar; saptanan olgularn aklanmas ise mantksal bir ilemdir.
Mantksal kurallardan yararlanmakszn ulalan sonularn gvenilir bilgi
oluturup oluturmadn denetlemek ou kez olanakszdr. Geri empirik
bilimler ulatklar sonular matematikte olduu gibi ispatlama yoluna gitmezler. Ancak bunlar salam gzlem verileriyle bir eit temellendirme, ya da
belgeleme zorunluundan da kanamazlar. yle olmasayd, bilimsel bulgular
dile getiren nermeler birtakm inan ya da iddialar dile getiren birer cmle
1

Hemen belirtmeli ki, bu yarg iki deerli mantk iin dorudur. nc kkn imknszl
diye bilinen nc ilke veya ok deerli mantk sistemleri iin geerli deildir.

Cemal Yldrm 31

olmaktan ileri geemez, bilgi olma niteliini kazanamazlard. leride greceimiz zere, bilimsel yntemin balca elerini oluturan aklama, n-deme
(prediction) ve dorulama gibi ilemlerde mantk vazgeilmez bir aratr.
Bilimsel dnme ve bilgi edinmede mantn ilevi bu derece nemli olduuna gre, mantk anlaymz biraz derinletirmeye ihtiya vardr. Mantn
konusu nedir? Mantksal dnmeyi niteleyen zellikler nelerdir?
Mantk olgularn aklanmas ile deil, doru dnme kurallar ile urar. Ne
var ki, dnme ayn zamanda psikoloji denilen olgusal (empirik) bir bilim
dalnn da konusudur. O halde mantkla psikoloji arasndaki fark nedir? Ksaca
belirtmek gerekirse, psikoloji iin dnme (d grme, kzma, uyuma gibi),
bir davran biimi, bir olgudur. Her olgu gibi dnme de baz koullar altnda olumakta ve etkinlik kazanmaktadr. Psikoloji bu koullar tanma ve saptama iin birtakm gzlem ve deneylere bavurur; dnme eitlerini belirlemeye alr; elde ettii sonular aklamak iin hipotezler kurar, bunlar
gzlem veya deney yollarndan temellendirme olanaklar arar. Mantn dnmeye yaklam ise ok farkldr. Mantk iin dnme bir gzlem verisi
olarak deil, baz kurallara uygun yryp yrmemesi ynnden inceleme
konusudur. Mantk, bilimdeki betimleme ve aklama yerine bir tr deerlendirme ilemi kullanr. Baka bir deyile dnmenin geerlii ile ilgilenir.
Hangi dnme kalplar geerli, hangileri geersiz, bu ayrm yapmaya elverili ltleri, akl yrtme denilen dnme biimine geerlik niteliini
veren kurallar saptamaya alr. Mantk iin nemli olan yarglarmzn doruluu deil, yarglarmz arasndaki ilikilerin doruluudur. rnein,
(1) Btn insanlar lmldr
(2) Sokrates bir insandr
gibi yarglarmz dile getiren nermeler doru, ya da yanl olabilir; mantn
grevi bunu saptamak deildir. Bu tr olgusal nermelerin doruluunu saptama bilimlere ait bir itir. Mantk, byle verilmi bir veya birka nermeyi
doru sayarsak, baka ne gibi bir nermeyi daha doru saymamz gerektii
sorusuna cevap arar. Nitekim, mantk bize, yukardaki iki nermeyi doru
kabul ettiimiz takdirde, u nermeyi de,
(3) Sokrates lmldr.
doru kabul etmemiz gerektiini syler. Bu tutarllk ynnden zorunludur ve
bu zorunluluk mantksaldr.

32 Bilim Felsefesi

imdi rneimizdeki nermeyi karm (argument) biimi iinde vererek,

aralarndaki mantksal ilikiyi gstermeye alalm:
(1)

1. Btn insanlar lmldr.

2. Sokrates bir insandr.
_______________________________________________________

3. O halde, Sokrates lmldr.

Yukarda da belirttiimiz gibi bu karm zorunludur; nk ilk iki nermeyi
doru, nc nermeyi yanl sayamayz. Bir karmda ncller (izgi stndeki nermeler) sonucu (izgi altndaki nerme) zorunlu klyorsa, o karm mantksal olarak geerli demektir. Mantksal geerlik karmda yer alan
nermelerin ya da bunlarn doruluk deerinin bir zellii deildir. Mantksal
geerlik dediimiz eyi karmn ierii deil, biimi belirlemektedir. Bu
noktay akla karmak iin (1)deki karm salt biim olarak verelim:
(2)

1. x, A ise, x, Bdir.
2. x bir A'dr.
________________________________

3. O halde x, B'dir.
Burada, Ann, B'nin ve xin neler olduu belli deildir. Ama ncller gene sonucu zorunlu klmakta, karm geerliliini srdrmektedir. A, B, x ne olurlarsa olsunlar, eer x, A ise ve A olan her ey ayn zamanda B ise, xin B olduu
mantksal kesinlik kazanr.
(2)'deki rnek bir karm kalbdr. Kalp geerli olduu iin, kalba uyan btn somut karmlar da geerlidir. (1)deki gibi her somut rnek genel nitelikte olan kalbn zel bir halini oluturur. Mantk, somut rneklerle deil, says
sonsuza varan bu rneklerin zel hal oluturduu genel ve soyut nitelikteki
kalplarla ilgilenir. Kukusuz, bu kalplarn hepsi geerli deildir. rnein deiik bir kalp ya da biimi belirleyen u karm,
(3)

1. x, A ise, y. Bdir.
2. x, A deildir.
3. O halde y, B deildir.

geerli deildir. te mantk, hangi karm kalplarnn geerli, hangilerinin

geersiz olduunu etkin ve kesinlikle ayrt etmemize yarayan karm kurallar
denilen birtakm ltleri bulmaya ve saptamaya alan ve bu kurallar uygulama teknikleri gelitiren bir biimsel (formel) bilimdir. ,

Cemal Yldrm 33

Mantksal Doruluk
Geerli bir karm kalb ile mantksal doruluk arasnda sk bir iliki vardr.
Her karm koullu bir nermeye (ya da nerme biimine) evrilebilir; eer
karm geerli ise, evrildii nerme mantksal ynden doru demektir. rnein,
(4)

1. Ahmet imdi ya kitap okuyor, ya da satran oynuyor.

2. Ahmet imdi satran oynamyor.
___________________________________________________________________

3. O halde, Ahmet imdi kitap okuyor.

karmnn geerli olduunu biliyoruz, nk zel hal oluturduu genel kalp
(P, Q nerme deikenleri, V iareti veya simgesi, ~ iareti ise deil
simgesi olarak kullanlmtr.)
(5)

1. P Q
2. ~ Q
3. O halde, P

geerlidir2. Geerli olan bu kalb koullu nerme biiminde yle yazarz (

iareti ve simgesi, iareti ise eer...ise simgesi olarak kullanlmtr):
(6)

[(P Q) ~Q] P

Gene mantksal kurallardan bu ifadenin zorunlu olarak doru olduunu biliyoruz. Tpk, daha nce szn ettiimiz Dnme Yasalar gibi bu nerme
biimini alan nermeler de elimeye dlmeksizin inkr edilemez.
Mantksal olarak doru olan nermeler tm nermeler iinde kk bir yer
tutar. nermelerin byk ounluu iin doruluk ancak olgusaldr. rnein,
Btn insanlar lmldr, Ahmet imdi ya kitap okuyor ya da satran oynuyor, Yamur yayorsa, yerler slaktr, Sokrates nl bir filozoftur,
Elimde mavi bir kalem var gibi nermeler bu tr olgusal nermelerdir. Bunlar doru da olabilirler, yanl da. Ne doruluklar ne de yanllklar zorunludur. Bu nedenle, doru da olsalar, inkr edilebilirler ve inkrlar bizi elikiye
drmez.

Bu tr kalplarn geerli olup olmadm, Doruluk izelgesi denilen bir ileme bavurarak
belirler, ya da denetleriz.

34 Bilim Felsefesi

Doruluu mantksal olan nermelerle doruluu olgusal olan nermelerin

arasndaki fark belirtmek iin u iki rnei karlatralm:
(1) Dnya yuvarlaktr.
(2) Dnya ya yuvarlaktr, ya yuvarlak deildir.
Birinci nerme olgusaldr; doruluu birtakm gzlemlerle saptanmtr. Biri
kp, Dnya yuvarlak deil, dzdr, dese bilinen bir gerei inkr etmi olur,
ama mantksal bir hataya (elikiye) dm olmaz. kinci, nermede durum
tam tersidir. nce nerme olgusal ierikten yoksundur; byle olduu iin doruluu birtakm gzlemlerin sonucuna deil, nemenin biimine baldr. yle
ki, dnya ister yuvarlak olsun, ister dz, isterse baka bir biimde olsun,
nermenin doruluk deeri deimemektedir. Bu yzden nermeyi inkr
edemeyiz; dnya ne yuvarlaktr, ne de yuvarlak deildir, diyemeyiz.
Mantk dilinde birinci tr nemeler sentetik, ikinci tr nermelere analitik
nermeler denmektedir. Sentetik nermelerin doruluu a posteriori, analitik
nermelerin doruluunu a priori biliriz3. Baka bir deyile, sentetik bir
nermenin doru ya da yanl olduu. gzlem veya deneye bavurularak; analitik bir nermenin doruluu ise gzlem veya deneye gitmeksizin saptanabilir. Bunun nedenini aklamak iin, nermelerin biimlerine bakmak gerekir.
Genellikle sentetik nemelerin ald tm biimleri u temel biime indirgemeye olanak vardr:
A, B'dir.
Bundan da anlalaca zere, B, A'nn bir paras ya da A'da zaten olan bir
zellik deil, A'ya verilen yeni bir zelliktir. Oysa analitik nermelerde znede
olmayan yeni bir zellik sz konusu deildir. rnein,
Tm yuvarlak cisimler yuvarlaktr, nermesi, dpedz
A, A'dr.
demekten ileri gememektedir. Bunun gibi, Dnya ya yuvarlaktr, ya yuvarlak
deildir. nermesi de bize dnyaya ilikin hibir ey sylememektedir. Bu
nerme mantksal olarak dorudur, nk nermenin ald biim
P~P

A posteriori, doruluu yaant sonras veya gzleme bal; a priori, doruluu yaant ncesi
veya gzlemden bamsz bilinebilir nermeleri nitelemek zere kullanlan deyimlerdir.

Cemal Yldrm 35

bunu zorunlu klmaktadr. nermede biimi oluturan ey, veya, deil gibi
mantksal terimlerdir. Tikel bir nermeyi simgeleyen P'ye doruluk deeri
olarak ister doru verilsin, ister yanl, bileik nermenin doruluk deeri
deimez.
Yukarda, analitik-sentetik, a priori - a posteriori diye yaptmz iki katl ayrm
ematik olarak yle gsterebiliriz4:
Doruluu Saptama Ynnden a priori a posteriori
a priori
Analitik
erii
Ynnden

a posteriori

Yuvarlak cisimler
yuvarlaktr.

Sentetik

Dnya yuvarlaktr.

Bu ayrm, empirik bilimlerle, formel disiplinler (mantk ve matematik) arasndaki temel fark belirtmesi bakmndan da nemlidir. Empirik bilimlerde tm
nemeler sentetik, formel disiplinlerde analitik niteliktedir. Bu noktai, aada
matematik nermeleri ele aldmzda daha belirgin hale gelecektir.
Dedktif ve ndktif karmlar
Mantkla bilimin ilikisi zerinde dururken dedktif ve indktif karm trleri
arasndaki fark belirtmek yerinde olur. Genellikle herhangi bir karm deerlendirirken u iki noktay saptamaya alrz:
(1) karmn dayand ncller doru mudur?
(2) nclleri doru kabul edersek, sonucu da doru kabul etmek zorunlu mudur?
Daha nce belirttiimiz gibi mantk, bu sorulardan yalnz ikincisi ile ilgilenir.
Birinci soru, ncller sentetik trden nermeler ise, mantn deil, bilimlerin
konusudur. rnein ncller karbon atomunun yaps ile ilgili nermeler ieriyorsa, birinci sorunun en gvenilir cevabn bir fizik bilgininden, insanlarda
4

John Kemeny, A Philosopher Looks at Science, s. 16.

36 Bilim Felsefesi

kaltsal niteliklerin geii ile ilgili ise bir biyologdan bekleyebiliriz. Ayn ekilde problem zme yetenei ile zeknn ilikisini bize mantk deil, psikoloji
retir.
Bir karmda incelemeye konu olan ey ncllerle sonucun nasl bir iliki
iinde olduu sorunudur. Sonu, ncllere dayanlarak ileri srlen bir sav ya
da iddiadr. ncller, sonuta ileri srlen iddiann doruluunu kantlama
grevi ile ykmldr. Bu grevin tam yerine getirilmesi iin ncllerin salad kantlarn,
(a) Sonutaki sava ilikin,
(b) Sonutaki sav iin yeterli
olmas gerekir. Baka bir deyile, geerli karm iin sonuca dayanak diye
verilen kantlarn iddia ile ilgili olmas ve birlikte iddiay zorunlu klmas istenir. rnein,
(a) Baz hekimler politikacdr, nk (b) insanlar hastalannca hekime bavururlar.
karmnda (a) nermesi iddiay, (b) nermesi iddiay desteklemek zere
verilen kant ifade etmektedir. Her iki nermeyi de doru kabul edebiliriz. Ne
var ki, (b) nermesi, (a) nermesindeki iddiann doruluu iin kant nitelii
tamamaktadr. (b) nermesinin doruluk deeri, (a) nermesinin doruluk
deerini etkileyici rol oynamamaktadr. ki nerme, bildiimiz kadar ile, birbirinden bamszdr. Bu nedenle, rnekteki karmda (eer buna bir karm
demek yerinde ise) kantlayc nerme doru olmakla birlikte, iddiaya ilikin
deildir; daha dorusu kantlayc nitelii grnte kalmaktadr.
Ancak, (b) nermesi yerine,
(b) Hastalar arasnda politikaclar da vardr.
gibi bir nerme koyduumuzda durum deiir; bu nermeyi hem doru hem
de bir lde sonuca ilikin kabul edebiliriz.
kinci nokta, sonuca ilikin olan kant veya kantlarn yeterlilii sorunudur.
Nitekim (b') nermesi sonuca ilikin olmakla birlikte, sonucun doruluu iin
yeterli deildir. nk, hastalar arasnda politikaclarn bulunmas baz durumlarda hekimlerin politikac olmasna belki yol aabilir; ancak bu sonu
zorunlu deildir. te yandan,

Cemal Yldrm 37

(b') Baz politikaclar hekimdir

gibi doru kabul edebileceimiz bir nerme hem sonuca ilikin, hem de sonucun doruluu iin yeterlidir, diyeceiz.
Demek oluyor ki, sonuca ilikinlik ve sonu iin yeterlik koullar yerine getirildiinde karm geerlik kazanmakta, koullardan biri, ya da ikisi yerine
getirilmedii hallerde ise karm geersiz kalmaktadr. Aslnda koullardan
ilkini karlamayan bir dnme ya da szdizimine gerek anlamnda karm
bile diyemeyiz. Bu nedenle mantksal deerlendirme birinci koulun gereklemi olmas ile balar.
ncllerin salad kantlarn sonu iin yeterlilii sorunu dedktif ve indktif karm tipleri arasnda bir ayrma bizi gtrmektedir. Kantlarn yeterlilii
yalnz dedktif karmlarda bir olanaktr; indktif karmda ncller ne denli
ykl olursa olsun hibir zaman sonutaki iddiay zorunlu klacak gce eriemezler5. Bunun nedenini ksaca yle belirtebiliriz: Dedktif karmda, sonu
ncllerdeki kantlarla snrldr: onlar aan bir iddia ileri sremez. Daha
dorusu, dedktif karmda sonu st rtk de olsa ncllerde vardr; karmn grevi ou kez sakl olan iddiay belirtik ve ak hale getirmektir. rnein,
Baz renciler politikac deildir.
nermesi, u iki nermenin ilikisinde vardr:
Btn politikaclar yalancdr.
Baz renciler yalanc deildir.
Basit bir akl yrtme bunun byle olduunu gstermeye yeter. Btn politikaclar yalanc ise, bir kimsenin politikac olmas iin yalanc olmas gerekir. O
halde, yalanc olmayan renciler, politikac da olamazlar. Bunu Venn diyagramlar ile de gsterebiliriz (P dairesi politikaclar, Y dairesi yalanclar,
dairesi ise rencileri temsil etmektedir.)
Btn Politikaclar yalancdr.

Bu yarg genelleyici indksiyon iin dorudur. Tam saymaya dayanan indksiyon (Induction by
Complete Emuneration)da sonu kantlarla snrl tmel bir nerme olduundan; kantlarn
doru olmas halinde sonucun da doru olmas zorunludur. Ancak bu ne gerek anlamda bir
karm, ne de bir genelleme nitelii tamad iin indksiyon ile ilgili yargmz deitirmek
iin bir neden saylmaz.

38 Bilim Felsefesi

ki nerme6, bir karmn nclleri olarak birletiinde, yle bir iliki ortaya
karmaktadr:

ki ncl birlikte dile getiren diyagrama baktmzda sonu olan nc

nermenin, yani,
Baz renilen politikac deildir.
nemesinin de belirmi olduunu grmekteyiz. nclleri temsil etmek zere
izilen diyagramn sonucu da kendiliinden vermesi, sonucun ncllerde gml olduunu aka gstermektedir. Dedktif karma zg olan bu zellii
indktif karmda grmemekteyiz. Bu nedenle indksiyona bir karm demek yerine bir genelleme yntemi demek belki daha doru olur. Aadaki
rnekte de grdmz gibi, sonu, ncllerde verilen gzlemlere dayal ama
kapsam ynnden bu gzlemleri aan bir genelleme ortaya koymaktadr:

llk diyagramda taranm yer, yalanc olmayan politikacnn olmadn, ikinci diyagramda X
iareti yalanc olmayan rencinin var olduunu gstermektedir.

Cemal Yldrm 39

Dedktif karmn tersine, burada ncllerin salad kantlarn yetersiz

olduu aka grlmektedir. ncllerdeki gzlem saymz ne denli artrrsak
artralm, sonutaki iddiaya yetecek kant salamak olanakszdr. nk yaayan Afrikallarn hepsini gzleme gl bir yana, gemiteki ve gelecekteki
tm Afrikallar gzleme olanakszl ortadadr. ster istemez gzlemlerimiz
bir rneklem snrlar iinde kalacak, evrenin tmn kapsama olanan elde
edemeyecektir. Oysa sonutaki iddia bir genelleme olarak evrenin tmn
kapsamaktadr7. Bu nedenledir ki, btn ncller doru olsa bile, sonucun
doru olduu kesin olarak sylenemez. ncllerin salad kantlarn say ve
niteliine gre, sonucun doruluk probabilitesi artar veya azalr, fakat hibir
zaman kesinlik kazanamaz. Buna karlk gzlemlerimiz arasnda, Afrikal
olduu halde zenci olmayan bir tek kii ksa, genellememizin yanll kantlanm demektir.
Bilimde iki karm tipinin de yeri nemlidir. ndksiyon bilimsel genellemelere ulamada, dedksiyon bu genellemeleri aklama gc tayan hipotez veya
teorilerden gzlem verileri ile dorulanmaya elverili mantksal sonular
(test-implications) karmada kullanlr8.
Bilim ve Matematik
Mant empirik bilimlerden ayran en nemli zellii, ulat sonularn kesin ve zorunlu olmasdr. Bu zellii matematikte de bulmaktayz. Empirik
bilimler arasnda en ok ilerlemi olanlarda bile byle bir kesinlik ve zorunluluktan sz edilemez. Hibir olgusal genelleme ya da hipotez, ne denli belge7

Evren terimi istatistiksel anlamda kullanlm olup, ncllerde sz konusu nesnelerin dahil
olduu sonlu veya sonsuz bir snfn tm demektir.

H. Margenau, Ethics and Science. s. 44.

40 Bilim Felsefesi

lenmi olursa olsun, yeni gzlem verileri karsnda yanl kma olaslndan
kurtulmu olmaz. Oysa matematikte bir teorem bir kez ispat edildi mi artk,
dayand ncller (aksiyomlar) reddedilmedike, yanl kma olasl yoktur. spat edilmi bir teorem gzlem verilerine uymuyorsa, olgusal olarak
yanl demektir. Gzlem verilerinin olumlu ya da olumsuz olmas bir teoremin
mantksal doruluunu etkilemez. Mantk ve salt matematik teoremlerin olgusal doruluklar ile deil mantksal doruluklar ile ilgilenirler.
Matematikte (zellikle geometride) teorem (ispatlanm nerme)lerin kesin
ve zorunlu olma nitelii her zaman ayn ekilde anlalmamtr. klid sistemi
dnda yeni geometri sistemleri ortaya kncaya kadar (19. yzyln ortalarna kadar) geometride yer alan aksiyom veya postulatlar, doruluu sezgisel
olarak apak, bu yzden ispatlan ya da dorulanmalar gerekmeyen nermeler saylmtr. zellikle, klidin genel dorular sayd 5 aksiyom,
(a) Ayn eye eit olan eyler birbirlerine de eittir,
(b) Eit eylere eit eyler eklenirse, sonular da eit olur,
(c) Eit eylerden eit eyler karlrsa kalanlar da eit olur,
(d) Birbiriyle akan eyler eittir,
(e) Btn herhangi bir parasndan byktr.
bir eit mantk yasalar gibi deimez dorular sanlmtr. Birtakm tanm ve
karm kurallarna: dayanlarak aksiyomlardan retilen teoremler de ayn
ekilde apak doru kabul edilmitir. Ancak yeni geometrilerin ortaya kmas ile bu gr deerini kaybetmitir. Bir kere baka, hatta zt aksiyomlardan
hareket edilerek de, mantksal ynden tutarl geometrik sistemlerin kurulabileceinin gsterilmi olmas, klid aksiyomlarnn bir tr dnme yasalar
gibi deimez olmadn ortaya karmtr. Kald ki, daha sonra bu aksiyomlardan bazlarnn yanl olduu bile gsterilmitir. rnein, Btn herhangi
bir parasndan byktr. aksiyomu, tekileri gibi, bize apak doru grnmektedir. Oysa matematikiler bunun sonsuzlar sz konusu olduunda hi de
byle olmadn gstermilerdir. u iki diziyi ele alalm:
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, .......
2, 4, 6, 8, 10. 12, 14, 16, ......
Her iki diziyi de sonsuza uzatmak olana var. st dizi btn tam saylar, alt
dizi ise yalnz ift tam saylan iine almaktadr. O halde alt dizi st dizinin bir

Cemal Yldrm 41

paras, ya da bir alt kmesidir. Ne var ki, st dizide yer alan her terime karlk alt dizide de bir terim vardr. ki dizi birebir tam bir uygunluk iindedir. Bu
ise iki dizinin veya kmenin eitliini gsterir9.
Ayrca, teoremlerin birou matematikiler iin bile apak olmaktan uzaktr.
Bunlarn ispat zor ve teknik bilgi gerektirir. rnein, biri Goldbach, dieri
Fermat'ya ait iki nl teoremin uzun almalara karn ispatlan henz bulunamamtr10. te yandan, sezgisel apaklk bireylere gre deien bir niteliktir; nesnel bir ls yoktur. Byle znel bir nitelie, matematik dnmede
yer vermek olanakszdr.
Matematik nermelerin kesinlik ve zorunluluk nitelii bir baka ynden daha
yorumlanmtr. Bu gre gre matematik de, fizik, biyoloji, sosyoloji gibi
olgusal bir bilimdir. u kadar ki, teki bilimlerden farkl olarak matematiin
konusu daha genel ve nermeleri daha iyi temellendirilmitir. rnein,
5+7=12 nermesi bize kesin ve zorunlu gelmektedir. Bunun tek nedeni,
insanln uzun yaantsnda bu nermenin hep dorulanm olmas, onu yanl gsteren herhangi bir olgu veya duruma rastlanmamasdr.
Ne var ki, bu gr de hakl itirazlar karsnda tutunamamtr. Olgusal bilimlerde, yasa niteliini kazanm genellemeler dahil, her nerme iin gzlem
verileriyle ters dme olasl vardr. Bir nerme ne denli kantlanm olursa
olsun bu olaslk hibir zaman ortadan kalkmaz. Sabit basn altnda stlan
gazlar genleir genellemesini kantlayan saysz gzlem ve deney sonular
vardr. Fakat bir gn yeni bir gzlem ve deney sonucunun bu genellemeyi,
(ok zayf bir olaslk olmakla birlikte) altst etmeyecei kesinlikle sylenemez. Oysa, matematik nermeler iin byle bir tehlike sz konusu deildir.
Yukardaki rneimize dnelim: 5+7=12. Bu nerme hangi olgusal koullar
altnda yanl km saylacaktr? Diyelim ki, bir tam zerine nce 5, sonra 7
mikrop koyuyoruz ve hepsini birden saydmzda 12 yerine 13 mikrop buluyoruz. Byle bir gzlem sonucu nermenin yanl olduu yargsna bizi gtrr m? Gtrmez, nk byle bir durumda hatay baka yerde ararz: Ya
mikroplan yanl saydmza, ya da geen sre iinde mikroplardan birinin
blnerek oaldna hkmederiz. Fakat 5+7=12 nermesinin doruluun9

B. Russell, History of Westem Philosophy. s. 858.

10

Goldbach teoremi: Her ift sayy iki asal saynn toplam olarak gstermek mmkndr. rnein: 4=1+3; 6=3+3; 8=3+5; 20=7+13...
Fermat teoremi n>2 ise, xn+yn=zn denklemini zmek olanakszdr. Yani, x3+y3=z3 veya x4+y4=z4
vb. iin, x, y, z'nin alabilecei hibir say yoktur.

42 Bilim Felsefesi

dan asla phe etmeyiz. Bunun nedeni aktr; nk bu nerme olgusal deildir; sadece 5+7 ile 12'nin zde anlamda olduunu ifade etmektedir. Sepette 12 elma var diyeceime, Sepette 5+7 elma var diyebilirim. ki nerme
ayn anlamdadr. O halde 5+7=12 nermesi, A A'dr biiminde analitik bir
nermedir. Ayn ekilde ( iareti eer ... ise iin kullanlmtr).
[(A=B) ve (B=C)] 4(A=C)
biiminde olan her nermenin mantksal doru olduunu biliyoruz. rnein, a,
b, c gibi nesneyi arlklar ynnden karlatrdmz dnelim. Terazide a ile b'nin ve b ile c'nin eit arlklarda olduunu saptyoruz. Ancak, beklediimizin tam tersine a ile c'nin eit olmad grlyor. Bu gzlem yukarda
verdiimiz mantksal dorunun yanl olduunu deil, olsa olsa bir lme
hatasnn varln gsterir: Ya terazi kk arlk farklarn yanstacak kadar
duyarl deildir, ya da lmeyi yapan kiinin gzleminde hata vardr. Yoksa a
ile c eit deilse, a'nn b'ye, b'nin c'ye eit olmas olanakszdr 11.
Bu rnekler de gstermektedir ki, matematik nermelerin doruluk deeri
gzlem verilerine bal deildir. nk bunlar olgularla ters debilecek hibir iddia ileri srmemektedirler. Bunlarn doru ya da yanl olmas dpedz
biimlerine baldr. Mantk dilinde bu tr nermelere analitik veya doruluklar a priori bilinen nermeler dendiini daha nce grmtk.
Matematiksel Teori ve Yorumu
Matematik nermelerin niteliini bylece saptadktan sonra, matematiksel bir
teorinin yapsn da ksaca belirtmek yararl olacaktr. Bu yapnn balca zellii aksiyomatik bir sistem oluudur. Aksiyomatik bir sistem ise birtakm terimler ve bu terimlerin birlemesinden meydana gelen nerme (veya nerme
biimleri)'den kurulur. Terimler,
(1) lkel (tanmlanmayan) terimler,
(2) Tanmlanan terimler.
olmak zere iki gruba ayrlr. Bir sistemde, sonsuz geriye gidie ya da kmaz
dngye dmeksizin her terimi tanmlayamayacamz iin, baz terimlerin

11

C.G. Hcmpcl. On the Nature o f Mathematical Truth American Mathematical Morthly. Vol. 52
(1945).

Cemal Yldrm 43

tanmlanmakszn, sezgisel anlamlar ile kabul edilmesi zorunludur. rnein

geometride nokta, doru gibi terimler bu tr ilkel terimlerdir.
nerme veya nerme biimlerine gelince, onlar da ikiye ayrlmaktadr:
(1) lkel (ispatlanmakszn kabul edilen) nermeler: Bunlara aksiyom ya da
postulat denir.
(2) spat edilen nermeler: Bunlara teorem denir.
rnein geometride, Ayn eye eit olan eyler birbirlerine de eittir nemesi bir aksiyom, Bir genin i alarnn toplam iki dik ann toplamna eittir, nermesi ise bir teoremdir.
Aksiyomatik bir sistemde btn terimler ilkel terimlerin yardmyla tanmlanr. rnein, doru paras terimi, nokta ve doru terimleri kullanlarak
tanmlanr. Ayn ekilde, btn teoremler aksiyomlara dayanlarak ispatlanr.
rnein, yukarda szn ettiimiz genlerin i alarnn toplam ile ilgili
teoremin ispat paralel postulat denilen ve Bir doru dndaki herhangi bir
noktadan o doruya bir ve yalnz bir paralel doru vardr. diye ifade edilen
aksiyoma bavurularak yaplr.
Ayrca, sisteme giren nemelerin doru kurulmas ve teoremlerin ispat iin
baz kurallara da ihtiya vardr. Bunlardan birinci gruba, kurma kurallar,
ikinci gruba ise karm kurallar denir. Kurma kurallar, tpk gramer kurallar gibi, cmlelerin dzgn biimde kurulmasn salamaya yarar. karm
kurallar ise teoremlerin retilmesinde, ya da ispatnda mantksal geerliin
denetimini salar.
Aksiyomatik bir sistem aslnda kapsam geni dedktif bir karmdan baka
bir ey deildir. Aksiyomlar nclleri, teoremler de onlarn mantksal sonularn oluturur. Aksiyomlar yukarda da belirttiimiz zere, ispatlanmakszn
kabul edilen temel nermelerdir. Bunlar doru deilse, teoremlerin doru
olduu sylenemez. Ancak bunlar doru ise, teoremlerin doruluu kesinlik
kazanr. Bu demektir ki, bir teoremin ispat, teoremin doru olduu anlamna
gelmez. spat sadece teoremin dayand aksiyom veya aksiyomlar doru
sayarsak, teoremi de doru saymak gerektiini bizim iin zorunlu klar: yoksa
teoremin kendi bana doru olduunu ortaya koymaz.
Aksiyomatik bir sistemin temel talar olan ilkel terimlerin ve bu terimlere
dayal aksiyomlarn anlaml olmas gerekmez: Terimler birer simge (sem-

44 Bilim Felsefesi

bol}den, aksiyomlar da birer nerme biiminden ibaret olabilir. Bunlarn yardmyla retilen dier terim ve teoremler de ayn ekilde anlamdan yoksundur. Byle kurular sistemler soyut ve biimseldir, herhangi bir konu veya olgu
kmesiyle bantl deildir. Ancak bu soyut ve biimsel sistemin olgusal dnya ile ilikisi kurulabilir: bunun iin ilkel terimlere anlam vermek ve dolaysyla aksiyomlar belli bir konuya ilikin nermeler halinde ifade etmek gerekir.
Bu ileme yorumlama denir. Burada gzden kamamas gereken noktalardan
biri udur: Ayn soyut ve biimsel bir sistem, birden fazla konuya ilikin yorumlanabilir. Baka bir deyile, deiik konu veya olgu kmeleri ayn kalba
dklebilmektedir. kinci bir nokta da soyut bir sistem bir konuya ilikin yorumlandnda doru nermeler verdii halde, bir baka konuya ilikin yorumlandnda pekl yanl nermeler verebilir. Bu son noktay bir rnekle
gstermek iin matematiin u formln ele alalm:
y = ax2
Bu formldeki y ve x terimleri birer deikendir: Herhangi bir konuya
ilikin deerler alabilirler. Ancak formldeki deikenlerin deerleri belli
olmadndan, forml soyut ve biimsel bir kalp olarak kalmaktadr. Her soyut kalp gibi bu forml de eitli konulara ilikin yorumlayabiliriz. rnein
formln bir yorumuna fizikte rastlyoruz. Cisimlerin serbest dme yasas,
s = gt2
formln, belli bir olgu trne uygulanmasndan elde edilmi bir yorumdan
baka bir ey deildir. Bu yorumlamada y deikenine s (mesafe) deeri,
x deikenine t (zaman) deeri verilmi ve bylece belli bir olgu kmesi
iin doru olan bir nerme elde edilmitir. Ne var ki, ayn forml baka bir
konuya, sz gelii ekonomide arz ve talep denilen olgu trne ilikin yorumladmzda yanl bir nerme elde edilmektedir. O halde, inceleme konumuz
iin soyut bir kalp veya teori seerken, bunun yorumlanmas ile elde edilecek
nermelerin doru olmasn gz nnde tutmak zorundayz 12.
Matematiin Bilim iin nemi
Matematie ilikin soyut biim ve teorilerin olgusal olarak yorumlanabilme
olana, matematiin bilimler ynnden nemini gsteren bir zelliidir. Ma12

M. Brodbeck, Logic and Scientific Method in, Handbook of Research on Teaching, N. L., Cage,
ed., ( 1963).

Cemal Yldrm 45

tematik byle bir uygulama zellii tamasayd, satran gibi bir oyun olmaktan ileri geemezdi. Ne var ki, olgusal yorumlanma matematie kesinlik ve
zorunluluk niteliini kaybettirmektedir. Einstein'n u szleri bu noktay aydnlatmas bakmndan nemlidir:
Matematiksel bir nerme olgusal dnyaya ilikin olduu kadar ile
kesin deildir; kesin olduu kadar ile, olgusal dnyaya ilikin deildir.
Demek oluyor ki, yorumlanm matematiksel bir teori matematik olmaktan
km, empirik nitelikte bir bilim olmutur. Bununla beraber matematiin
bilimler iin nemi ok byktr. Bu nem iki ynden kendini gstermektedir: (1) Matematik, bilimsel bulgu ve yasalar ak, kesin ve ksa ifade etmek
iin ideal bir dil ilevi grr; (2) Matematik bilimsel hipotez veya teorilerin
dorulanna ilemi iin gerekli gzlenebilir sonularn ortaya karmada vazgeilmez bir aratr. Bunlar birer rnekle gsterelim. Kepler'in armonik yasa diye bilinen nc yasas gnlk dilde,
Bir gezegenin gne evresindeki dn sresinin karesi, gezegenin gneten ortalama uzaklnn kpyle doru orantldr.
gibi uzun, olduka kark bir cmle ile ifade edilebildii halde, matematik
dilde son derece ksa, basit ve ak bir denklemle yle ifade edilmektedir 13:
T2 = K(R)3
Bilimsel teorilerden gzlenebilir sonular karma iine gelince, bu matematiin hi phesiz bilimler ynnden en nemli ilevini oluturmaktadr.
Matematiin salad karm teknikleri olmakszn evrensel nitelikte soyut
teorilerin ne aklama, ne n-deme gcnden yararlanmaya, ne de doruluk
derecelerini saptamaya olanak vardr. Bunun ok iyi bilinen bir rneini 17.
yzylda Newton vermitir. Newton bugn devinim yasalar denilen hipotezlerini ve yerekimi teorisini ortaya attktan sonra, bunlar, olgular aklama ve
n-demede kullanmak iin matematikte yepyeni bir teknik gelitirmek zorunda kalmtr. Diferansiyel ve entegral hesaplan denilen bu teknik yardmyla,
Newton kurduu teoriden daha nce gzlem yoluyla bulunmu birtakm empirik genellemelerin (rnein Kepler'in bulduu gezegenlere ilikin yasa ile
Galileo'nun bulduu cisimlerin serbest dme yasas ve pandl yasas bu ge13

Denklemde yer alan K tm gezegenler iin ayr deeri alan bir deimezdir.

46 Bilim Felsefesi

nellemeler arasnda gsterilebilir) birer mantksal sonu olarak karlabilir

olduunu gstermitir. Ayn ekilde Einstein da, kurduu teorilerin gzlem
dnyasna ilikin mantksal sonularn karmak iin zel nitelikte baz matematik tekniklere (rnein, tensor analizine) bavurmak zorunda kalmtr.
Matematiin bilimsel aklama ve n-deme iin ok nemli olan bu karm
ilevini daha basit ve somut bir rnekle de gsterebiliriz. Elimizde, sabit tutulan belli bir scaklkta ve 4 atmosfer basn altnda hacmi 12 m3 olan bir miktar hava-gaz olduunu dnelim. Boyle'un gazlar yasasna gre vp = c (yani
hacim x basn = sabit bir deer) olduunu biliyoruz. Bu yasay kullanarak
ayn scaklkta fakat bu kez 6 atmosfer basn altnda tutulan bir gazn hacmini
n-deme yoluyla saptamak istersek, basit bir aritmetik ilem iimizi grmeye
yetecektir.
lk durum

: v = 12 m3, p = 4 at. olduuna gre,

12 x 4 = 48

kinci durum

: v = ?, p = 6 at. olduuna gre,

v x 6 = 48
v = 48/6 = 8 m3

Bu rnekten de grld gibi matematik, bir karm teknii olarak bilimsel

dnme ve aratrma iin vazgeilmez bir deer tamaktadr. Matematik de
mantk gibi varsaymlarmzda ya da hipotezlerimizde ok kez st rtk olan
sonular aa karmann etkin bir aracdr. Yukardaki rnekte v'nin deerinin 8 olduu, st rtk olarak, ncller (yani vp = c ile c = 48 ve p = 6
nermeleri) de sakldr. Kullandmz basit aritmetik ilemi sadece bunu belirtik hale getirmitir14.
Matematiin bilimde oynad roln nemine ilikin Reichenbach'n u szleri,
zerinde artk pek az tartlan bir genel gr dile getirmektedir:
Matematiksel yntem modern fie gelecekteki olgular kestirme
gcn vermitir. Empirik bilimlerden sz eden herkes, unutmamaldr ki, gzlem ve deney ancak matematiksel dedksiyonla birlemek yolundan modern bilimi kurabilmitir. Newton fizii, ondan
iki kuak nce Francis Bacon'n szn ettii indktif bilimden ok
farkldr. Baconn yapt gibi sadece gzlemsel olgular toplayp
snflamak hibir zaman bir bilgine, evrensel ekim yasas gibi teo14

C. G. Hempel. ayn makale.

Cemal Yldrm 47

rik bir ilkeyi bulma olana vermezdi. Gzlemle birleen matematiksel dedksiyon modern bilimin baarsn salayan biricik ara
olmutur15.
Gerekten matematiin bilim iin vazgeilmezlii Galileodan beri tartma
konusu olmaktan kmtr. Oysa Rnesans dneminde bile matematiin nemi Aristotelesilerle Platoncular arasnda srp giden bir tartmayd. Doay
inceleme ve anlamada Aristotelesiler iin matematiin yeri ikinci derecedeydi. Platoncular ise matematii doa bilimleri iin zorunlu ve temel sayyorlard. Matematie verdikleri byk neme bakarak Kepler ile Galileo'yu bu ikinci
kampta, yani Platoncu saymak gerekir. Grn yle dile getiren Galileo,
Felsefe (bilim demek istiyor) evren denilen ve srekli olarak incelememize ak duran bu yce kitapta yazldr. Ne var ki, bu kitab,
yazld dili ve alfabeyi bilmedike anlamaya olanak yoktur.
tm bilim adamlarnn kulanda nlamas gereken u szlerle de o gne kadar sren tartmalar kesip atyordu:
Evren matematiin dili ile yazlmtr; harfleri gen, ember ve
dier geometrik nesnelerdir. Bunlar bilmedike onun bir szcn bile anlayamayz. Matematiin dilini bilmeyen iin evren iinden klmaz karanlk bir labirent gibidir.
Doay matematiin dili ile yazlm bir kitap sayan Galileo, deney ile matematiksel dnmeyi birletirmekle ayn zamanda ada bilim felsefecilerinin
Hipotetik-dedktif diye niteledikleri bilimsel yntemi oluturma onurunu da
tamaktadr. (Bkz. Ek 3: Geometri ve Empirik Bilim, C. G. Hempel; Ek 4:
spat Neyi Salar? M. R. Cohen ve E. Nagel; Ek 15: Fiziksel Bilimlerde Matematik. F. J. Dyson.)

15

H. Reichenbach, The Rise of Scientifc Philosophy. s. 103.

IV. BLM

BLM ve DL

Dilin Yaps ve levi

Bir tr dil olmakszn bilim dnlemez. Yalnz bilimde deil, btn dier
alanlarda kazanlan bilgi, gr ve dnceler bir dilin salad anlatm olanaklarndan yararlanarak ortaya konur; insanln ortak kltrne mal olur.
Sezgi ya da dpedz alg dzeyinde oluan bilgilerden de sz edilebilir belki;
ne var ki, bilgilerimizin bilimsel nitelik kazanmas ancak ortak anlama arac
olan bir dilde ifade edilmi olmas ile mmkndr. Bir adam dnn ki, alt fabrikada retilen bilyelerde, parmaklarnn olaanst duyarlndan
yararlanarak hibir l aracnn saptayamad prz ya da sapmalar saptayabilmektedir. Yaant ile gelitirilmi byle bir yetenek veya beceriyi bir eit
bilgi sayabiliriz; ancak bu bilgiyi, kiisel kald, bakalarna anlatlamad
srece bilimsel saymak mmkn deildir. Bilimsel bilgilerimizin temel zelliklerinden biri, bir ya da daha fazla dilde anlatlabilir olmalardr.
Bilimsel amalarla kullanlan dil doal olabilecei gibi (rnein; Trke,
ngilizce, Latince vb.) yapma da olabilir (rnein; mantk veya matematik
simgelerden belli tanm ve kurallara gre oluturulan forml veya sistemler).
Birinci gruba giren diller tarihsel olup, geliimi uzun bir gemie, bir toplumun
ortak yaant ve kltrne baldr. kinci gruba giren diller, belli amalarla,
belli zamanlarda kurulan, geliimi herhangi' bir ortak yaantya bal olmayan
dillerdir. Bir dil ister birinci, ister ikinci trden olsun, aa yukar ayn diyebileceimiz bir biimde kullanlan szck dediimiz simgelerden meydana
gelir. Yalnz szsel veya yalnz yazl olabilecei gibi hem szsel hem de yazl
olabilir.
Her dilin kullan amacna gre eitli ilevleri vardr. Ancak hepsinin banda
dilin belirtme, bildirme ya da anlatm denen bildiriim (communication) ilevi
gelir. Bilgilerimizi, dnce, duygu ve dileklerimizi aa vurma, bakalarna
iletme dilin bildiriim ilevine giren eylemlerimizi oluturur.
Bilimde anlatm arac olarak seilen dilin ak, seik ve kesin olmas istenir.
Gnlk dil, szcklerin ou kez anlam belirsizlii veya birden fazla anlaml

Cemal Yldrm 49

(ok anlaml) olmalar nedeniyle, bu zellikleri tamamakta, bilimsel ama

ynnden elverisiz ve yetersiz kalmaktadr. Bu yzdendir ki, bilimin giderek
artan llerde, anlatm arac olarak, bir tr yapma dil saylan matematii
kullandn grmekteyiz. Gerekten matematiksel dil, doal dillere zg anlam belirsizliklerine, ok anlamllktan doan yanl anlamalara yol amayan,
anlamlar ve kullan yerleri belli ve snrl olan simgeler kullandndan, bilimde aranan kesin, ak, tam ve kolay anlatm olanan geni lde salamaktadr. Bu fark bir rnekle gstermek iin Newton'un Evrensel ekim Yasasn ele alalm. Bu yasann gnlk dildeki ifadesi ana izgileriyle yledir:
Evrende var olan herhangi iki madde parac birbirlerini ktlelerinin arpm ile doru, aralarndaki mesafenin karesi ile ters
orantl olarak ekerler.
Grld gibi bu ifade olduka uzun, anlalmas zor, stelik farkl anlama
veya yorumlara elverilidir. Oysa ayn yasann matematiksel dildeki ifadesinin
btn bu sakncalardan uzak; ksa, ak ve bir bakta anlalabilir olduunu
gryoruz:

Kukusuz bu demek deildir ki, matematik dil olmakszn bilim yaplamaz, ya

da bilimin ulat sonular tam ifade edilemez. zerinde durduumuz nokta
daha ok gnlk yaamn ihtiyalarna gre gelien ve biimlenen doal dillerin bilimsel amalar iin eitli ynlerden yetersiz kald veya yeterince elverili ve etkin bir anlatm arac olmaddr.
Doal ya da yapma olsun, bir dili meydana getiren eleri iki grupta toplayabiliriz:
(1) Dilin vokableri (bu grup dilin temel yap talar diyebileceimiz szck ya
da simgeleri kapsar).
(2) Dilin kurallar (bu grupta dilin sentaksn oluturan kurallar yer alr).
Dilin bilim ile ilikisi zerinde dururken, bizi daha ok dilin vokableri yani
szck ya da simgeler ilgilendirmektedir. Dilin kurallarna gelince, u kadarn
sylemekle yetineceiz: Bu kurallar dzgn cmle kurma kurallar ve dntrme kurallar olmak zere iki alt gruba ayrlr. Birinci tr kurallar dzgn
cmle yapmnda szck veya simgelerin nasl birletirileceini; ikinci tr
kurallar bir ya da birka cmleden baka bir cmlenin nasl karlacan

50 Bilim Felsefesi

gsterir. Matematik ve bilimde yer alan ksnlar veya dntrmeler bu kurallara dayanlarak yaplr.
Dilin temel yap talar dediimiz szckler aslnda birer simgedir. Szcklerin simgeledikleri eylerle olan tarihsel ilikileri akla kavuturulmu bir
konu deildir. Ayn nesneyi farkl dillerde deiik szcklerle adlandrma bu
ilikinin ou kez sanld gibi doal veya zorunlu olmadn gsterir.
rnein Trkede ev, ngilizcede house, Franszcada maison szckleri,
ayn nesneyi adlandrmakla birlikte bunlarn birbirleriyle, ya da adlandrdklar nesne ile ne gibi bir ilikileri vardr? Bu nedenledir ki, tm simgeler gibi
szcklerin kullanln da ortak anlama veya uzlamaya dayal bir olgu sayabiliriz.
nsanlar doal evreleri ile ilikilerinde de birtakm iaretlerden yararlanrlar.
rnein, belli bir bulut tr yamura; yapraklarn sararp dmesi gz mevsiminin geldiine; havann kararmas akam, aarmas sabah olduuna; gurup
vakti bulutlarn kzarkl ertesi gn havann ak ve gneli olacana; bir
yerde duman ttmesi orada ate yandna iarettir. Doada bunlara benzer
daha saysz iaret ilevi gren olgular vardr. Bir olgunun, bir baka olguya
iaret olmas, ikisi arasnda deimez, ya da deimeze yakn bir ilikinin varl ile olasdr. Bu iliki nesnel nitelikte olup, insanlarn kiisel veya ortak
tercihlerine, karar veya uzlamalarna bal deildir. Simgelerin, bu arada
szcklerin kullanlmas ise toplumsal ortamn oluturduu ilikilere baldr.
rnein trafikte krmz k DUR, yeil k GE demektir. Burada ad geen renklerle durma veya geme arasnda doal ya da gerek diyebileceimiz
hibir iliki sz konusu deildir. nsanlar yle setii iin krmz dura, yeil
gee iaret olmutur. Tam tersi de kabul edilebilirdi. Hatta pratik zorluu
gze alacak olsak, bugn bile krmz rengi ge yeil rengi dur iin kullanabiliriz. Nitekim, dnyann pek ok yerinde yas siyah giysi ile belirlendii halde,
in'de beyaz giysi ayn ilevi grr. Demek oluyor ki, birer simge (yapma iaret) olan szckler iaret ettikleri eylerle herhangi doal veya zorunlu bir
iliki iinde deildir.- (Bunun ok seyrek rastlanan baz istisnalar olabilir.
rnein, miyavlama, meleme, zrlama gibi szckler, adlandrdklar
eylemlerle az ok ilikili grnmektedir.) Ortaya klar nasl bir ilikiye
bal olursa olsun, byk ounluuyla szckleri, doada bulduumuz ilikilere dayal iaretlerden ayrmak, ortak tercih veya uzlamaya bal simgeler
saymak gereinden kurtulamayz.

Cemal Yldrm 51

imdi, simge ya da yapma iaret saydmz szcklerin belirttikleri eyler

somut nesneler olabilecei gibi, nesnelere ait zellikler veya bunlar arasndaki
ilikiler, hatta her trl soyutlamalar veya zihinsel durumlar arasndaki ilikiler, hatta her trl soyutlamalar veya zihinsel durumlar da olabilir. Szckleri,
temsil ettikleri eylerin eidine gre, eitli gruplara ayrabiliriz. Gramerde,
nesneleri adlandran szcklere isim, zellikleri belirtenlere sfat, eylemleri
belirtenlere fiil; tarz, yer ve zaman belirtenlere zarf gibi adlar verilmitir. Bu
gibi szcklere kendileri dnda birtakm eyleri temsil ettiklerinden betimleyici szckler denir. Ancak her dilde herhangi bir eyi adlandrma veya betimleme grevi olmayan szckler de vardr. Kendi balarna bir anlamlar
olmamakla birlikte, dilin yap ve ileyiinde nemli devleri olan bu tr szcklere mantksal szckler ya da mantksal deimezler denir. Bunlar
arasnda, tm, baz, deil, ve, veya, ise, ancak ve ancak... ise gibiler
balcalarn oluturmaktadr. Mantksal deimezler, herhangi bir nesne, olgu
veya bunlara ait zellik veya ilikileri belirtme ilevi grmezler. Bunlar sadece
basit nerme veya nerme kalplarndan bileik nerme veya nerme kalplar
yapmada eklem veya bala olarak kullanlrlar veya iinde getikleri nermelerin biimini belirlerler. Bu gibi szckleri inceleme mantk alanna giren bir
konudur. Biz burada betimleyici szcklerden isimleri. bunlar iinde de
sadece cins isim olarak bilinen kavram adlarn ele alacaz.
Betimleyici, bu arada isim olarak snflandrlan szcklerin nesneleri veya
nesnelere ilikin nitelikleri belirttiklerini syledik. Ne var ki, szcklerle belirttikleri eyler arasnda birebir bir balantdan sz edemeyiz. Dnyamz
oluturan eyler sonsuz denecek kadar ok sayda ve eittedir; oysa kullandmz szcklerin says ister istemez snrldr. Bu nedenle her nesne veya
zellik iin deiik bir szck bulmak mmkn olsa bile, kullanmak olana
yoktur. Ahmet, Ankara gibi zel isimler dnda kullandmz dier btn
isimler tek tek eyleri deil, kme veya snf oluturan eyleri adlandrmaktadr. rnein, ocuk szc belli bir ocuun, bir bireyin deil, tm
ocuklar iine alan bir snfn addr. Ayn ekilde, masa, ev. yldz, aa,
kalem gibi szckler de eyleri birey olarak deil, kme ya da snf olarak
belirtirler.
Snf adlarn tek tek eylere de uygularz. rnein, Oktay bir ocuktur, Bu
masa tahtadr, Kardeim rencidir gibi cmlelerde Oktay. bu masa,
kardeim tek eyleri, ocuk, tahta, renci ise snf veya kme oluturan eyleri belirtmektedir. Ne var ki, Oktay bir ocuktur, Kardeim ren-

52 Bilim Felsefesi

cidir, dediimizde bir bakma, Oktay'n ocuk kmesinin, kardeimin de renci kmesinin bir yesi olduunu belirtiyoruz, yoksa onlar birey olarak
adlandrm olmuyoruz.
Yaantmza giren veya girmeyen eyleri byle snflayp ortak adlarla belirtmemizin yarar ve gerei yannda bir bakma sakncal olduu da sylenebilir. Ayn szckle adlandrlan bir kmedeki eyler, bir veya birka ynden
benzerlik iinde olabilir, ama birok ynlerden de birbirlerinden farkldr.
Farkl eylerin ayn ad altnda toplanmas, kullandmz szcklerin say ve
trnde ekonomi yapmamza, dilin kullanlln korumamza yardm ettii
iin kanlmazdr. Ne var ki, bu uygulamann, inceleme ya da ilgi konumuz
eyler arasnda nemli saylabilecek farklarn bazlarn grmezlikten gelmemiz veya bizi, bunlar bsbtn yok saymamz gibi bir sonuca gtrd
de inkr edilemez.
Kavram
Betimleyici szckler iin dilin anlam birimleri diyebiliriz. Bunu derken szcklerin kendiliklerinden anlaml olduklarn demek istemiyoruz. Batan beri
belirtmeye altmz, szcklerin gerekte birtakm eyleri belirten birer
etiket veya iaretten baka bir ey olmaddr. Szcklerin anlamlarn simgeledikleri eyler veya o eylere ilikin zellikler oluturur. rnein, ev
szc belli trden birtakm nesneleri belirler. Bir szcn adlandrd
belli bir nesneler kmesi veya snf szcn anlamn oluturur. Buna szcn kaplamsal anlam denir; nk, szcn adlandrd nesnelerin tm,
szcn kaplamn oluturur. te yandan szcn anlamn, bir de kaplamn oluturan nesnelerin ortak zelliklerine gre belirleyebiliriz. rnein, bir
nesneye ev szcn uygulamamz iin veya bir nesneyi ev szcnn
kapsamnda saymamz iin, o nesnenin belli zellikleri tamas gerekir. Szgelimi, ev dediimiz nesnenin bir yap olmas, iinde insanlarn yaamas iin
ina edilmi olmas, gibi. te bir szcn kapsamna giren nesneleri ayrt
etmemize yarayan ve o nesnelerin ortak zelliklerini oluturan zellikler de
szcn ilemsel anlamn vermektedir. Kavram denilen ey de ilemsel
anlamdan baka bir ey deildir. O halde bir tr nesnenin ortak ad olan her
szck ayn zamanda bir kavram addr. Aadaki diyagram szck-kavramnesne arasndaki ilikileri gstermektedir:

Cemal Yldrm 53

Diyagramda iliki tr gze arpmaktadr. genin tabannda krk izgilerle iaret edilen iliki, szckle temsil ettii nesne tr arasnda olup, bir bakma kullan alkanlmza, bir bakma da ortak kabulmze bal, fakat doal ya da nedensel diye niteleyemeyeceimiz, bu yzden uzlamsal diyebileceimiz bir ilikidir. Diyagramda yer alan ikinci iliki, szcn adlandrd nesne ile o nesne trnn ortak zelliklerinden oluan kavram arasndadr. Nedensel diye nitelediimiz bu iliki gzlem verilerine bal olup, bizim
var saymanza veya ortak kabulmze bal deildir. nc iliki, szck ile
temsil ettii kavram arasndadr. Kavram oluturan zellikler szcn tanmlayc eleri olduundan bu ilikiyi tanmsal diye nitelemek yoluna
gidilmitir.
Demek oluyor ki, dilin yap talarn oluturan szck, terim veya benzer ii
gren simgelerle, bunlarn temsil ettii kavramlar deiik eylerdir. Szck
kavramn ad, kavram da szce verilen anlamdr. Kavram ilikin olduu
szcn adlandrd nesne trnde belirlediimiz zelliklerin deiiklie
uramasna, ya da baz yeni zelliklerin bulunmasna kout olarak az veya ok
deiebilecei gibi, zamanla ak seikliini de kaybedebilir, belirsiz hale gelebilir. Kald ki, belirsizlik birok szcn, zellikle gnlk kullanlnda nerede ise kanlmaz bir zellii gibi ortaya kmaktadr. Zengin, Yoksul, Gl. Scak, Uzun. Geni, Yetenekli, Cmert, Anlayl gibi sfatlar bu
tr belirsiz kelimelerdendir.
Belirsiz szcklerin uygulanma alanlar kesin izgilerle ayrlm deildir. rnein, zengin ve yoksul szcklerini ele alalm. Kime yoksul diyeceiz.

54 Bilim Felsefesi

kime demeyeceiz? Kukusuz bir an duraklamakszn yoksul veya zengin

diyebileceimiz kiiler vardr. Ancak zengin ile yoksulu ayran kesin bir izgi
var mdr? Bir kimse hangi noktada yoksul olmaktan kar, zengin olmaya
balar? Ne geliri ne de herhangi bir varl olan, ya da en basit geim olanandan yoksun bir kimse elbette yoksuldur. Ayn ekilde, geliri ya da varl geimi iin gerekli miktarlar kat kat aan bir kimseye de zengin diyebiliriz. Peki,
geimini zorlukla karlayan kiiye ne diyeceiz? Buna da yoksul dersek, geimini yle byle karlayan ya da geim zorluu ekmeyen kimseye ne diyeceiz? Zengin szcnn uygulanmas da farkl deildir: Bay X'in milyarlk
varl vardr, zengin saylr. Bay Y'nin varl milyara yaklaktr: Zengin saylmaz m? Bay Y de zengin saylrsa, varl biraz daha az olan kimseyi de
zengin saymamz gerekmez mi? Bu azalma derece farklar ile hi varl olmayana kadar srebileceine gre, keyfi olmakszn hibir noktada zengin-yoksul
ayrm yapamayacaz demektir.
Szcklerin gnlk dilde belirsizliine baka bir rnek daha verelim: B kasabas, A ve C kasabalar arasndadr, dendiinde arasnda szc ile belirtilmek istenen nedir? Matematikte bu szce verilen anlam belirlidir: B
noktas A ve C noktalar arasndadr, dendiinde B noktasnn, ularnda A ve
C noktalan bulunan bir doru stnde olduu ifade edilir. Oysa gnlk kullanta bu kesinlik yoktur. A ve C kasabalar arasnda olduu sylenen B kasabasnn byle bir doru stnde olmas gerekmez. Dorunun biraz sa veya sol
dnda olmas, arasnda szcn uygulamamz nlemez. Byle olunca,
ekilde de grld zere, hangi noktadan sonra arasnda szcn kullanamayacamz kestirmek glemektedir.

(1) noktasn A ile C'nin arasnda sayarsak, (2) noktas iin ne diyeceiz? (2)
noktasn kabul edersek, (3) noktasn reddetmemiz keyfi olmaz m?

Cemal Yldrm 55

Belirsizlik dnda bir glk kayna da ok anlamllktr. Doal dillerde pek

az szck temsil ettikleri nesne veya kavramlarla bire-bir bir karlam iindedir. ounlukla, bir szce birden fazla kavram yklendii gibi, ayn kavram iin birden fazla szck kullanld da grlmektedir. rnein dilimizde
dil szcnn en az deiik anlamda kullanldn aadaki cmlelerde
aka grmekteyiz:
(1) Dilimizdeki yabanc szcklerin tmn ayklamak doru mudur?
(2) ocuk dilini dileyince bast yaygaray.
(3) Kilit almyor, nk dili krk.
te yandan ba, kafa ve kelle szckleri de (belki kk farklarla) ayn
kavram adlandrmaktadr.
Anlam belirsizlii ya da ok anlamllktan doan zorluklar, kimi zaman ikisinin
birlemesiyle daha da artabilir. rnein, hem ok anlamllktan hem de belirsizlikten tr, pek ok yanl anlamalara ve tartmalara yol aan szckler
arasnda eitlik, demokrasi zgrlk gibi soyut kavram adlarn gsterebiliriz.
Dilin bu saydmz zellikleri, tanmlamay gerekli klan balca nedenlerdir.
Tanmlama, ksaca, kullandmz szck, terim, ya da simgelerin anlamlarn
belirleme, akla ya da kesinlie kavuturma olduuna gre, tanmlama ilemine en bata ok-anlamllk ve anlam belirsizliinin yol aabilecei yanl
anlama veya anlamazlklar nleme veya giderme amacyla bavurulur. Kullandmz szckler ile temsil ettikleri eyler ve dolaysyla kavramlar arasnda birebir karlam olsayd (yani her kavram iin bir tek szck olsa,
her szck de yalnz bir kavram temsil etseydi), ayrca her szck iin elimizde belli uygulama ltleri bulunsayd, ok anlamllk ve belirsizlikten doan
bildiriim glkleri olmayacak, dolaysyla tanmlamaya ihtiya duyulmayacakt.
Tanmlama
Tanmlama, daha nce de belirttiimiz gibi, kullandmz szcklerin, gerektiinde, anlamlarn aklama, olabildiince kesine yakn belirleme srecidir.
Ancak bu ifadede neyin, nasl tanmland ak deildir. u rnee bakalm:
rnek (1) gen, doru kenar olan, kapal dzlem bir ekildir.

56 Bilim Felsefesi

Bu tanmda tanmlanan nedir? gen szc m, gen kavram m, yoksa

gen dediimiz nesne mi? Kesin bir ey sylemek g. Ancak tanmn ifade
biimine baklrsa, gen dediimiz nesnenin tanmland sylenebilir. Ne var
ki, gnmzde szcklerin adlandrd nesne veya kavramlarn deil, ancak
szcklerin tanmlamaya konu olabilecei gr egemendir. Kk Aristotelese ulaan geleneksel gre gre ise tanm, tanma konu olan eyin zsel
niteliini belirleyen ifadedir. Aristoteles nesnelerin niteliklerini zsel ve ereti
olmak zere ikiye ayryor. Bir nesnesin tanmlanmasnda yalnz zsel olan
nitelikler yer almal, ereti niteliklere yer verilmemelidir. Aristoteles'e gre
sz konusu nitelikler nesnel olduundan, onlarn ifadesi demek olan tanm da
nesneldir; bu nedenle de herhangi bir tanm iin, tpk herhangi bir nerme
iin olduu gibi, doru ya da yanl diyebiliriz. Bir tanmn doru olmas
iin, tanma konu nesnenin var olmas, varl ispat edilen, ya da varsaylan
nesnenin zsel niteliklerini belirleyen terimlerin, tanma konu nesne adndan
daha iyi bilinmesi gerekir. Byle olunca, Aristoteles geleneinde doru bir
tanm ancak bilimsel nitelikte bir aratrma sonucunda ulalabilen bir tanm
olmaktadr. rnek (1)'de verilen tanm bu gre uygun bir ifade biimindedir. Geleneksel grn yanld nokta, eitli tanmlama trleri arasndan
birini, tek doru tanmlama olarak kabul etmesi, tekilerini tanmlama saymamasdr. Oysa biraz ilerde greceimiz gibi, kullan amalarmza gre
deiik tanmlama biimleri vardr; bunlardan yalnz birini gerek tanm
saymak yanltr. imdi rneimizdeki tanm biraz deiik biimde ele alalm:
rnek (2) gen, doru kenar olan, kapal dzlem bir ekil demektir.
Bu tanmda, tanmlanan eyin dpedz bir szck veya terim (gen szc) olduu aka grnmektedir. Tanm gen szcnn anlamnn ne
olduunu, daha doru bir deyile, bu szc hangi anlamda kullandmz
veya kullanmamz gerektiini belirtmektedir. Bu biimi ile tanm bir nerme
gibi doru ya da yanl saymamz ancak u bakmdan mmkn olabilir; tanm,
szce verilen anlamn tanm yapan tarafndan belirlendiini deil, yerlemi veya herkes tarafndan kabul edilmi anlam olduu iddiasn ifade ediyorsa. phesiz tanmlarn byk bir blm zellikle szlklerde yer alan tanmlar, bu sonuncu ii grmekte, szcklerin teden beri bilinen veya ortak kullanta kabul edilmi anlamlarn vermekle yetinmektedir. Bu noktadan baklnca rnek 2'deki tanm doru ya da yanl diye deerlendirmek belki yersiz
olmaz. Ne var ki, sz konusu tanmn biimine daha uygun bir yoruma gittiimizde, byle bir deerlendirmenin olanak d kald grlecektir. Gerekten,

Cemal Yldrm 57

gen' ......... demektir biiminde yaplan tanmda, gen szcnn anlamn bildirmekten ok, gen szcne verilen belli anlam belirtilmektedir.
Tanm, tanm konusu szce anlam verme ilemi olarak yorumladmzda
eksik, yetersiz veya gereinden fazla geni, gereinden fazla dar sayabiliriz;
ama, biimi, bir nermeyi andryor diye, doru ya da yanl sayamayz.
fade biiminin yol at bu sakncay nlemek bakmndan, tanmlarmz
nerme biiminde deil, matematik ve mantkta benimsenen biimde ifade
etme yoluna gidebiliriz.
rnek (3) gen, =Dk doru kenar olan, kapal, dzlem bir ekil.
Bu ifadenin biimini belirgin klmak iin, tanm yapsal elerine indirgeyerek
yle gsterebiliriz:
rnek {4) x =Dk y
Burada x tanmlanan szck veya deyimin, y tanmlayan szck veya szcklerin (tanmlayan ok kez birden fazla szc kapsar) yerini tutmaktadr.
Dk ise demektir szcn ksaltmakta, tanmlanan ile tanmlayanlarn
anlamdaln gstermektedir. Buna gre, genel bir kalp oluturan rnek4deki ifadeyi, x szc y demektir, veya X szc y anlamna gelir,
gibi okumak uygun olur (Ancak, tanmlanan ve tanmlayan eylerin szcklerden ibaret olduunu gstermek bakmndan rnek-3'te olduu gibi trnak
iinde verilmesi gerekli ise de, tanm metin iinde ayr satr olarak verildiinde trnak kullanmndan vazgeilebilir).
Bu kalp iinde neyin, nasl tanmland hibir kukuya yer brakmayacak
kadar ak grnmektedir. Bylece, anlyoruz ki, tanmlama, bir szcn
anlamn (bu anlam szce teden beri verilmi, allagelmi anlam olabilecei gibi tanmlaycnn kendi nerdii yeni bir anlam da olabilir) baka szcklerle belirleme ileminden baka bir ey deildir.
Tanmlamay ister rnek-1deki biime, isterse rnek-3'teki biime uyarak
yapalm, bilerek ya da bilmeyerek, geleneksel mantn bir retisi gereine
bal kaldmz grmekteyiz. Bu retiye gre her tanm, tanma konu
eyin yakn cinsi (genus proximum) ile trel ayrm (differentia specifca)
belirtilerek yaplr.
rnein,
Ev =Dk iinde insanlarn yaamas iin yaplan bina,

58 Bilim Felsefesi

tanmnda bina szc tanmlanan ev'in yakn cinsini, iinde insanlarn

yaamas iin yaplan ifadesi ise trel ayrmn belirtmektedir. Ev bir binadr,
fakat herhangi bir bina deil, belli trden bir bina (iinde insanlarn yaamalar iin yaplan bir bina)dr. Baka bir deyile, ev denilen nesne tr,
binalar ile iinde insanlarn yaamas iin yaplan eylerin kesiiminde yer
almaktadr. Bunu bir diyagramla yle gsterebiliriz:

Bu tr tanmlama, tanma konu eyin bir snf veya nitelik oluturduu durumlarda uygun dmekle birlikte, tanmlanan eyin bir snf veya nitelik
oluturmad hallerde uygulamaya elverili olduu sylenemez. zellikle
bilimde iliki ve ilev belirten terimlerin bu tr bir tanmlamaya elverili olmad, ancak balamsal ya da ilemsel (operational) olarak tanmlanabildii
gz nnde tutulursa, geleneksel mantn biricik doru sayd tanmlama
biiminin yetersizlii kendiliinden ortaya kar. rnein, daha serttir gibi
iliki belirten bir deyim, veya xin ortalama younluu gibi ilev (fonksiyon)
belirten bir ifadenin tanmnda geleneksel tanmlama yntemini uygulamaya
kalkmak bouna bir abadr. Bilimde daha byk yer tutan bu tr terim veya
deyimlerin tanmnda bavurulan ilemsel tanmlama aa yukar u biimleri
almaktadr.
rnek (1)

x minerali y mineralinden daha serttir

=Dk birbirine srtldnde x, yyi izer,
fakat y, x'i izmez.

Grld zere rnek-1'deki tanm biiminde yakn cins ve trel ayrm

kural yerine, ilemsel yoldan anlam belirtme yoluna gidilmitir. Ayn yntemin uygulann rnek-2'de de grmekteyiz:
rnek (2)

x'in ortalama
younluu

x'in gram olarak ktlesi

= Dk

___________________________________________

x'in cm3 olarak oylumu

Cemal Yldrm 59

Tanmlamada yalnz snf veya nitelik oluturan nesnelere uygun bir yntem
izledii iindir ki, geleneksel mantk bilimsel kavramlarn zmlenmesinde
yetersiz ve etkisiz kalmtr. Aslnda yakn cins veya trel ayrm kural, bir
tanmlama yntemi olarak ne yeterli ne de gereklidir. Snf veya nitelik oluturan nesnelerle ilgili tanmlamalarda bile bu yntemin her zaman beklenen
etkinlii gsterdii sylenemez1.

Geleneksel tanmlama ynteminin bilimde yetersizlii ile ilgili burada verdiimiz aklama ve
rnekler, Carl G. Hempel'in Fundamentals of Concept Formation in Empirical Science, s.5'ten
alnmtr.

kinci Kesim

BLMSEL YNTEM ve
KAPSADII LEMLER
Bu kesim drt blmden olumaktadr. lk iki blmde (V. ve VI.
Blmler) bilimsel metodun kapsam, snrlar ve bilimsel metot
zerinde ileri srlm balca grler ele alnm; son iki blmde (VII. ve VIII. Blmler) gzlem, deney ve lme gibi olgu toplama ilemlerine ilikin konulara yer verilmitir.

V. BLM

BLMSEL YNTEM: KAPSAM ve SINIRLARI

Bilimsel Yntemin Yap ve levi

Daha nceki aklamalarmzda, bilimin bata gelen amacnn evreni anlamak
olduunu belirtmitik. Bu amaca ulama abasnda bilim olgular betimleme
(tasvir) ve aklama (izah etme) yollarna bavurur. te bilimsel yntem
dediimiz ey bilginlerin ortaklaa kullandklar bu betimleme ve aklama
yollarn kapsayan, bir yan ile eylemsel, br yan ile dnsel bir sretir.
Bilimsel yntemi nitelemeye alrken baz temel ayrmlar gz nne almada
yarar vardr. Bunlardan biri, bilimin betimleme ve aklama ilevleri arasndadr. Betimleme btn bilim kollarnda ilk aamay oluturur; amac aratrma
konusu olgular ve bu olgular arasndaki ilikileri saptama, snflama ve kaydetmedir. Bilim betimleme arac olarak gzlem, deney ve lme gibi ilemleri
kullanr. Aklama daha st dzeyde yer alr, ilk aamada betimlenmi olgular, bu olgularn ilikilerini yanstan empirik genellemeleri, baz kuramsal kavram veya genellemelere bavurarak anlalr (ya da beklenir) hale getirme
amacn gder. Bilimde, zellikle teorik kavramlarla alan ilerlemi bilim
kollarnda (rnein; fizik, kimya, astronomi ve baz ynleri ile biyoloji ve psi-

Cemal Yldrm 61

koloji) olgunun ne olduunu, hatta nasl meydana geldiini bilmek ok kez

yeterli grlmez; onun nedenine inmek, n-koullarna ne biimde bal olduunu saptamak gerei duyulur. Aklama denilen bu ilem olguya ilikin ve
kuramsal nitelikte bir veya daha fazla hipotezin varlna baldr. O halde
bilimsel yntemi nitelerken, gz nnde tutmamz gerekli ikinci nemli ayrm
empirik genellemelerle kuramsal genelleme (hipotez)'ler arasndadr. Tek tek
olgularn gzlemlerinden balayarak, olgu gruplarn kapsayan bir takm genellemelere ulamak ile bu genellemeleri aklama amac ile kuramsal kavram
veya genellemeler ortaya atmak apayr eylerdir. Olgusal diyebileceimiz
birinci tr genellemeler dorudan gzleme konu olup indktif yoldan elde
edildii halde, kuramsal (teorik) nitelikteki ikinci tr genellemelerin dorudan
doruya gzleme konu olmas yle dursun, ne tr bir dnme ile elde edildii de bilinmemektedir. Bilim iin nemli olan bir teori veya hipotezin ne
yoldan ortaya atldndan ok, olgusal verilerce desteklenip desteklenmediidir. Bu bizi nc bir ayrma, bulu ve dorulama balam ayrmna,
getirmektedir. Olgular ve olgular arasndaki ilikileri saptama, bu saptanan
olgu ve olgusal ilikileri aklamaya elverili teorik kavram ve hipotezleri
bulma veya ortaya atma bulu balamna; bulunmu hipotez veya teorilerden
olgusal olarak test edilebilir sonular karma ve bu sonular yeni gzlem ya
da deney verileri ile karlatrma ilemleri dorulama balama girer. Her iki
balam ile ilgili daha ayrntl aklamalar, zellikle bulu balama ilikin
farkl grlerin tartmasn ileriki blmlere brakacaz. imdi szn ettiimiz ayrmlar topluca gsteren aadaki emay vermekle yetineceiz. Bu
sylediklerimizi ematik olarak yle gsterebiliriz:

62 Bilim Felsefesi

ema ayn zamanda bundan sonra ele alacamz soru veya konularn genel
bir erevesini vermektedir.
Bilimin tm sorunlarmz zmeye yetkin byl bir denek olmad, ancak
belli nitelikteki problemlere uygulandnda etkin olduu genellikle bilinmektedir. Ne var ki, bilimin kapsam ve snrlarn kesinlikle belirleme ok zor olduundan, hangi sorunlarn bilimsel incelemeye konu olabilecei, hangi sorunlarn olamayaca teden beri srp gelen bir tartmadr. Bir uta bilimin
konusunu sadece fizik dnyada yer alan olgularla snrl grmek gereini ileri
srenler karsnda, br uta, bilime hibir snr tanmayan, her trl sorunu
bilimin kapsam iinde gren kimseler yer almaktadr. Birinci grupta ounluk
mistik ya da dinsel eilimli kimselerin, ikinci grupta says giderek azalan ar
bilimcilerin yer aldn gryoruz. Aslnda bilimsel metodun uygulama alan
ne birincilerin gstermek istedikleri kadar dar, ne de ikincilerin hayal ettikleri
kadar genitir. Bu alan bilimsel yntem ve aralarn gelimesine kout olarak
srekli bir genileme iinde olmakla birlikte, baz tr problemlerin bugnk
koullar altnda (eldeki olanaklarn yetersizlii nedeniyle) hi deilse imdilik,
dier baz tr problemlerin de nitelikleri gerei belki de hibir zaman bilimsel
incelemeye elverili olmayaca gereini kabul etmek gerekir.
Bilimsel yntemin uygulama alann belirlemede elimizde kesin kural ya da
lt yoktur, ancak baz noktalara deinmek yoluna gidebiliriz. Genel olarak
denebilir ki, bir yntemin etkin bir ekilde uygulanabildii problem kmesi o
yntemin kapsamn, uygulanamad problem kmesi ise snrn belirler.
rnein, aritmetiin kapsamn toplama, karma, arpma ve blme
dediimiz drt temel ilemin uygulanmas ile zlebilen problemlerin; snrn, zm baka matematiksel teknikleri gerektiren (genellikle rasyonel olmayan saylar gerektiren limit, fonksiyon gibi kavramlara dayanan) problemlerin oluturduu sylenebilir.
Bilimsel yntemin kapsamn olgusal ierii olan problemler, snrn ise olgusal ierikten yoksun problemler oluturur. Olgusal ierii olmayan problem,
gzlem veya deney yoluyla zm irdelenemeyen problemdir. Tm metafizik
problemler bu snfa girer. rnein Tanrnn var olup olmad, evrenin yapsnda gerek nesnenin ruh mu yoksa madde mi olduu, gzlenebilen olgularn
birer grntden ibaret olduu, asl gerekliin bu grntler gerisinde yatt gibi sorunlar metafiziksel nitelikte olup bilimin inceleme konusu dnda
kalrlar.

Cemal Yldrm 63

zm herhangi bir problem olmaktan karan yanttr. Bir zmn bilimsel

nitelikte olmas u lte uygun olmasn gerektirir: (1) zmn mantksal ynden kabul edilebilir olmas. Bu, ksaca zm dile getiren neme veya
nerme grubunun bilinen mantksal (tutarl dnme) kurallarna aykr
dmemesi, daha nce gvenilir yollardan saptanm bilgilerle elimemesi ve
yant oluturduu probleme ilikin olmas demektir. (2) zmn doru olmas. Bir zmn mantksal ynden kabul edilebilir olmas onun doru olduunu gstermez. yle bir zm doru da olabilir, yanl da. zmn doru
olmas, zm dile getiren nerme veya nermelerin gvenilir gzlem veya
deney sonularna uymas demektir. Ancak bu koulun yerine getirilmesi her
eyden nce sz konusu nermelerin olgusal ierie sahip olmas, baka bir
deyile, olgusal olarak test edilebilir olmasn gerekli klar. Bu da nc lt yani, (3) zmn gvenilir gzlem veya deney sonular ile dorulanabilir
biim ve ierikte olmas gereini oluturmaktadr.
Bilim d zm biimlerinden hibiri bu koulu tam karlama yoluna
gitmez. rnein, metafizik zmlerde yalnz birinci lte uygunluk yeterli
grlmekte; mistik, dinsel ya da mitolojik zmlerde ise ltlerin hibiri gz
nne alnmamakta, insanlarn akl d sayabileceimiz korku, kayg, gvensizlik duygusu, umutlanma ve yce bir gce snma ihtiyac gibi birtakm
psikolojik yanlarna hitap edilmekle yetinilmektedir. Bilim gibi, metafizik ve
mistik dnme biimlerinin de evreni aklama ve evrende olup-bitenlere
ilikin bize bilgi verme amac gttkleri sylenebilir. Ne var ki, bu tr bilgi
iddialarn olgusal yoldan dorulama olana yoktur. Zaten, bilim dnda bir
metafizik veya mistik dnme abasnn varl o dnceyi oluturan savlarn bilimsel eletiri ve irdelemeye konu oluturmamasyla olanak kazanr.
te yandan bilimsel nitelikteki zmlerin hepsini tek dzeyde saymak da
yanltr. Bir blm daha basit, bir blm daha karmak olabilir. Basit dzeyde, zm birka olgusal nermenin dorulanmas ile salanabilir. rnein
suyun kaynama noktas ile hava basncnn ilikisi, sabit scaklkta bir gazn
basn ve oylumunun ters orantl deimesi, madenlerin stldnda genlemesi gibi konularda zm dile getiren nermeler ou kez sk ve dar mantksal karmlara gidilmeksizin dorudan test edilebilir basitliktedir. Daha st
dzeyde zmler, basit ve dorudan test edilebilir nermelerle birlikte, baz
genelleme ve hipotezleri de kapsar. Bunlarn olgusal olarak dorulanmalar
ancak dolayl yoldan, yani birtakm ilemsel tanmlara ve sk mantksal karmlara bavurularak salanabilir. rnein maddenin molekler veya atomik

64 Bilim Felsefesi

yaps, n dalga veya parack nitelii, elektromanyetik alan, evrensel ekim

gc gibi konularda ortaya atlan zmler, soyut kavramlar iine alan birtakm teorik nitelikte genellemelerden ibarettir. Bu tr genellemeleri dorudan
gzlem veya deney sonular ile karlatrmak olana yoktur; onlarn dorulanmalar dolayl ve karmak baz ilemlerin kullanlmasn gerektirir.
Bilimsellik lt
Yukarda olgusal yoldan dorulanabilirlik niteliini bilimsel yntemin kapsam ve snrn belirleyen lt olarak gsterdik. Ancak bu herkese kabul
edilmi olmad gibi gnmzde bile srp giden pek ok tartmalara yol
amtr. Her eyden nce ltn anlam tam ak deildir. Bir nerme veya
iddiann olgusal yoldan dorulanabilir olmas, eitli yorumlara elverili bir
kouldur. Bir uta, ok dar olduu anlald iin gnmzde vazgeilen bir
yoruma gre, deney veya gzleme bavurulduunda doru ya da yanl olduu
kesinlikle saptanan nermeler ancak bilimseldir.
Bir nermenin doru olup olmadn saptamann hibir yolu yoksa, o nerme
anlamszdr. nk bu yorumda nermenin anlam ile dorulanma yntemi
bir tutulmaktadr. ltn bu yorumu, bilimde ok nemli olan teorik genellemeler yle dursun, daha alt dzeydeki olgusal genellemeleri bile bilimin
kapsam dnda tutacak kadar kstlayc idi. teki uta yer alan yorum ise
dorulanabilirlii gereklemesi gerekli bir koul olarak deil, mantksal bir
olanak olarak kabul etmi, bylece ltn ayrma gcn zayflatmtr. ki u
arasnda yer alan bir nc yoruma gre dorulanabilirlik empirik bir olanak olarak dnlmelidir. Bu anlamda bir nermeyi, yalnz mantksal kurallara deil ayn zamanda yerlemi bilimsel yasalara da aykr dmeyen bir
yoldan irdeleyebilirsek dorulanabilir sayacaz. Baka bir deyile, olgusal
yoldan dorulanabilir olan bir nerme hem mantksal hem de empirik ynden
olas grlen nermedir. lt bu yorum erevesinde alnnca, rnein;
Neptn gezegeni zerinde volkanik kraterler vardr.
nermesi olgusal anlaml, dolaysyla dorulanabilir bir nerme kabul edildii
halde,
x yldz kmesi gne sistemimizden k hzndan daha yksek bir
hzla uzaklamaktadr.

Cemal Yldrm 65

olgusal anlamdan yoksun, dolaysyla bilimsel yntemle dorulanmayan bir

nerme saylmak gerekir. Mantksal ynden iki nerme de dorulanabilir niteliktedir. Ancak birinci nermenin dorulanmas u anda teknik koullar bakmndan olanaksz olsa bile fiziksel ynden olanakldr. Oysa ikinci nermenin
ne teknik koullar ne de doa yasalar ynnden irdelenmesine olanak yoktur.
Dorulanabilirlik ltnn tartmaya yol aan bir yan da, genelleme biimindeki nermelerin hibir zaman tketici bir ekilde dorulanamamas, bu
nedenle bu tr nermelerin bilim d braklmas gibi bir sakncann ortaya
kmasdr. rnein,
Serbest den her cismin hz dme zamanyla orantl olarak artar. genellemesi, bilimsel bir yasa niteliinde olduu halde, btn cisimler iin dorulanmas mmkn olmadndan dorulanabilirlik niteliinden yoksun metafiziksel bir nerme saylmas gibi bir aykrlk iine dlr ki, bu da ancak
ltn geerli olmad sonucuna bizi gtrr.
ltn geerlilii zerinde ok daha ciddi olan bir eletiri de udur: nermelerin birou olgusal ierikten yoksun olmakla birlikte dorulanabilir. Baka
bir deyile, dorulama bilimsel nitelikte olan nermelerle olmayan nermeleri birbirinden kesinlikle ayrma gcnde deildir. Bu gr ileri srenler,
bilim d birer dnme sistemi saydklar diyalektik materyalizm ve psikanalizde, gzlem sonular nasl ortaya karsa ksn, daima dorulanan birtakm
genellemelerin yer aldna iaret etmektedirler. Gerekten bilimsel olan bir
teori birbirine ters den iki olay kapsamaz. Oysa, Freud teorisi, herhangi bir
durumda bir insann davran ne ynde belirirse belirsin onu aklamaya
elverilidir. rnein, bir kimse ister boulmakta olan birini kurtarmak iin
yaamn tehlikeye atsn, ister tam tersine onu bsbtn bomaya alsn
teori ynnden durum deimemekte, ikisi de beklenir davranlar olarak
teorinin doruluuna kant oluturmaktadr.
Dorulanabilirlik ltn bu ekilde eletirenler, daha etkili ve geerli lt
olarak yanllanabilirlii nermektedirler1.
Yanllanabilirlik ltn ngren Karl Popper bilimde indksiyona yer
vermedii iin, indksiyon kavramna bal dorulanabilirlik ltn de
reddetmektedir. Ona gre, bilimsel teoriler tek tek olgularn gzlemine dayal
indktif yoldan elde edilmedii gibi, bu yoldan dorulanamazlar da. Gerekten
1

K. R . Popper, The Logic of Scientific Discovery. s. 40.

66 Bilim Felsefesi

bilimsel genellemeleri ne kadar kant gsterirsek gsterelim, hibir zaman

tketici bir ekilde dorulayamadmz halde, ters ynde beliren tek bir kantla yanllamak olanakldr. Baka bir deyile, gzlem sonular bize bir genellemenin doruluunu geerli bir karmla salamad halde, yanlln
geerli bir karmla verebilir. imdi, kesinlikle dorulanamadklar nedeniyle
teorik genellemeleri bilim d saymak abestir; nk teorik bilimlerin dokusunu bu tr genellemeler oluturmaktadr. O halde yaplacak ey bu tr genellemeleri bilim dnda brakmayacak, fakat gerek bilimle szde bilimi (rnein metafiziksel speklasyonu) ayran snr izmeye elverili lt koymaktr. Popper iin bilimsel olan bir nerme veya teorinin ayrc nitelii gzlem
veya deney sonular ile test edilebilir olmas, baka bir deyile yanllanabilir
olmasdr. Bir nerme yanllanabilir deilse, bilimsel de deildir. Szde bilime
ilikin hibir nermeyi olgusal yoldan reddetmeye olanak yoktur; nk bu
nermeler yanllanmaya elverili bir biimde ifade edilmez. Oysa empirik bir
bilim sistemi iin olgusal testlerle yanllama olana vazgeilmez bir gerektir2. rnein,
Evrende her eyin bykl her gn iki katna kmaktadr.
nermesi bilimsel deildir, nk bu tr nermeyi yanllama olana yoktur.
Ayn ekilde,
imdi hava gnelidir ya da gneli deildir.
gibi olgusal ierikten yoksun nermeleri de yanllama olana olmad iin
(nk hava ister gneli ister kapal olsun nerme doru kalmaktadr.) bilimsel sayamayz, Oysa,
imdi hava gnelidir,
nermesi yanllanabilir ve bu tr olgusal ierikli nermeler ister rnekte
olduu gibi dorudan test edilebilen basit nermeler olsun, ister ancak dolayl
yoldan test edilebilen teorik nitelikte genellemeler olsun bilimsel saymak
gerekir.
Popper'e gre, bilimsel yntemin bata gelen amac gerekte olgularn testine
dayanmayan birtakm nermeleri bize doru grndkleri iin muhafaza
etmek deil, fakat ayklamaktr. Doada olduu gibi bilimde de bir seme ve
ayklama sz konusudur. Ancak tm abalara karn yanllanamayan nermeleri doru sayabiliriz.
2

K. R . Popper, The Logic of Scientific Discovery. s. 41.

Cemal Yldrm 67

Popper'in dorulanabilirlik ltne ynelttii balca elitirilerden biri,

ltn bilimde nemli yer tutan genellemelerden birounu ispatlanamyor
diye bilim d saymamz gerektirecek kadar kstlayc olmas idi. Ancak, ayn
eletirinin yanllanabilirlik ltne de yneltilmesi mmkndr. nk,
bu lt empirik ierikli genellemeleri bilim kapsamna ald halde gene bilimde yer alan varlksal nermeleri kolayca yanllanamamalar nedeniyle,
bilim d tutmak gibi baka bir darla bizi drmektedir. rnein,
Beyaz cce yldzlardan hi deilse bir tane ikili sistem vardr.
gibi varlksal bir nermeyi, gzlem sonularmzdan hibiri destekleyici olmasa bile, yanl sayamayz; nk yaptmz gzlemler hibir zaman tketici
olmayacak olas gzlemlerin ancak bir parasn oluturacaklardr.
Gerek dorulanabilirlik, gerek yanllanabilirlik ltlerinin urad eletiriler az ok deiik baz grlerin ortaya kmasna yol amtr. Bunlardan
ikisine ksaca deinmekte yarar gryoruz.
Carnap'n ileri srd birinci gr, bir gzlem dili kurmay, yalnz bilimsel
nermelerin bu dile evrilebilir olmasn istemeyi ngrmtr. Ancak, byle
bir dili kurmaya girien Carnap kendisi ok gemeden baz zorluklarla karlamtr. Bilimde yer alan teorik terimlerin tmnn gzlem dilinde tanmlanabilir olma ve bu terimlere dayanan nermelerin tmnn gzlem diline
evrilebilir olma gereinin yerine getirilemeyecei grlmtr. Bu zorluk
karsnda Camap, teorik terimleri gzlem terimlerine balamak iin koullu
tanmlamadan yararlanmak yoluna gitmitir. rnein, x gibi bir nesnenin
zmlenebilir olma nitelii dorudan ve belirtik bir biimde gzlem terimleri ile tanmlanamadndan, koullu veya ilemsel diyebileceimiz yle
bir yoldan gzlem dilinde ifade edilebilir: x'i bir sv iine daldrdmzda
ancak ve ancak x zmlenirse, x iin zmlenebilir diyeceiz. Byle bir
ilemsel tanm, tanmlanan terimin tm anlamn vermekten uzaktr. nk
terimin ileme sokulmad hallerdeki anlam tanm d kalmaktadr. rneimizde x nesnesinin zmlenebilirlii x'in bir sv iine daldrlmas gibi bir
ilem altnda belirtilmitir. Byle bir ileme gidilmedii hallerde xin zmlenebilir olup olmad hakknda bir ey sylenmemektedir.
Ne var ki, bu tr tanmlama bile istenilen sonucu vermemi, baz teorik terimlerin gzlemsel olarak ifadesi salanamamtr. rnein, gazlarn kinetik teorisinde bir molekln hz kavram tanmlanmakszn teorinin postulatlarnda
gemektedir. Teorinin postulattan baz karlam kurallar (rules of correspon-

68 Bilim Felsefesi

dence) kullanlarak gzlemsel nermelere balanr. Kinetik teorisinde kullanlan karlam kurallar, btn molekllerin hzlarnn karelerinin ortalamasnn karekk the root mean square volecitysi ile gazn gzlenebilir zellikleri
olan basn ve scakl arasnda ba kurmaktadr. Ne var ki, sz konusu teori
tm bir postulat sistemi olarak ilemsel tanm veya anlam kurallar yoluyla
gzlem dnyasna balanmakta ise de bir molekln hz kavram gzlemsel
olarak belirtilemeden kalmaktadr. in iinden kmak iin Carnap, teorik kavramlarn gzlemsel dildeki nermelere balanmasn salamak zere, belirtik
tanmlama, ilemsel tanmlama ve bir teori erevesinde postulatlarla tanmlama yollarndan yararlanlmasn nermi, bu yollardan hibiri ile gzlem
diline balanamayan terim ya da kavramlar hakknda sz edilmemesi gereini
ileri srmtr. Bu durumda artk, tek tek nermelerin deil, nermelerin yer
ald tm teorik bir sistemin empirik anlam olup olmad sorulabilir.
kinci deiik gr Ayer ortaya atmtr. Buna gre, bir nermenin dorulanabilir saylmas iin, hi deilse olas bir gzlem sonucunun o nerme iin
kant oluturmas gerekir. Baka bir deyile, P gibi bir nermenin olgusal anlaml olmas demek, Q gibi bir gzlem nermesinin P ve R (R yardmc bir veya
birka ncln yerini tutmaktadr) ncl takmndan mantksal yoldan karlabilir olmas (ancak Q yalnz R'den elde edilir olmamal) demektir.
Ne var ki, eletiriler ok gemeden olgusal anlamdan yoksun nermelerden de
uygun yardmc ncller kullanlarak gzlem nermesi karmann olanakl
olduunu gstererek ltn gereinden fazla geni tutulduunu ortaya koymulardr. Bunu bir rnekle gstermek iin olgusal anlamdan yoksun kabul
ettiimiz u nermeyi ele alalm:
(1) Varlk yokluun anasdr.
Bu nermeden herhangi bir gzlem nermesini, rnein,
(2) Elimde imdi bir kitap var.
nermesini karmak iin,
(3) Varlk yokluun anas ise, elimde imdi bir kitap var.
gibi bir yardmc ncl kullanmak yeter. Gerekten (1)deki nermeyi P, (2)'deki
nermeyi Q ile gsterirsek (3)'teki nerme PQ biimini3 alr ve karmn

PQ koulsal bir nerme kalb olup, P doru ise Q dorudur diye okunur.

Cemal Yldrm 69

PQ
P
__________

Q
gibi mantksal geerlii olan bir kalba uyduunu, ve P->Q
PQ
___________

Q
kalbnn da geersiz olduunu grrz.
Zorluun kk phesiz yardmc ncl semedeki kural tanmazlkta yatmaktadr. Bunu fark eden Ayer, Varlk yokluun anas ise, elimde imdi bir
kitap var trnden, herhangi bir nclden herhangi bir olgusal nerme tretmeye elverili yardmc ncllerin kullanlmasn nlemek amac ile seilecek yardmc ncln u drt nerme tipinden birine girmesi gereini ileri
srmtr:
(1) Analitik nermeler,
(2) Gzlem nermeleri,
(3) Herhangi bir gzlem-nermesi ile birletiinde genel bir gzlem nermesinin karmna elverili nermeler,
(4) Dorulanabilir nitelikte olduu bamsz olarak saptanabilen nermeler.
Grlyor ki, teorik nitelikte bir nermenin olgusal ynden anlaml olup olmadn saptamak iin her eyden nce baka baz nermelerin ne tr bir
zellii olduunu saptamaya ihtiya vardr. te yandan, nermeler kullan
balamlarna gre analitik saylabilecekleri gibi olgusal ierikli de saylabilirler. rnein, Btn A'lar ayn zamanda B'dir, biiminde bir olgusal genelleme, herhangi bir nesnenin A kmesinin bir gesi olmak iin ne gibi bir zellii
olmas gerektiini belirten bir tanm, yani analitik bir cmle olarak da dnlebilir. Bu trl yorumlamalara kap ak olduuna gre, bir nermenin olgusal anlaml olup olmadn belirlemek o nermenin getii balamdaki kullan biimini gz nne almay da gerektirir. (Bkz. Ek 5: Bilim Felsefesi:
Kiisel Bir Bildiri, Karl R. Popper).

VI. BLM

BLMSEL YNTEM FARKLI YORUMLAMALAR

Klasik Yorum
Bilimsel yntemin anlam ve kapsamn belirtme amac ile bir nceki blmde
verdiimiz genel aklama, btn bilim kollar iin geerli ortak bir yntemin
olduu varsaymna dayanmaktadr. Ancak bu varsaymn kendisi tartma
konusudur. Gerekten btn bilim kollar iin geerli sayabileceimiz ortak
bir yntem var mdr? Yoksa her bilim kolu kendi zelliklerine uygun den
farkl diyebileceimiz bir yaklam m sergilemektedir?
Hemen belirtmeli ki, bilginler ve bilim felsefecileri arasnda ortak yntem
tezini kabul edenler olduu gibi, farkl yntem tezini savunanlar da vardr.
Birinci grupta yer alanlar iin bilim kollar arasndaki benzerliklerin, ikinci
grupta yer alanlar iin ise bilim kollar arasndaki farklarn nemli sayldn
grmekteyiz. Bilim dallar arasnda hem nemli farklar, hem de nemli benzerlikler olduuna gre (nk farklar olmasayd ayr bilim kollar ortaya
kmayacak, benzerlikler olmasayd hepsine bilim demek mmkn olmayacakt) iki tezi uzlatrc kapsam daha geni bir gr ileri srlebilir mi? Byle bir gre giderken her eyden nce farklar ve benzerliklerin ne olduunu
belirtmeye ihtiya vardr. Fazla ayrntya girmeksizin denebilir ki, bilim kollar
arasndaki farklar,
(a) nceleme konularndaki ayrlklardan,
(b) inceleme konularna ait zelliklerin gerektirdii farkl inceleme teknik ve ilemlerden,
domaktadr. te yandan bilim kollarnn tmn niteleyen temel benzerlikleri,
(a) Dnme ve inceleme srecinde izlenen ortak yntem anlaynda,
(b) Ulalan sonularn geerliini saptama iin kullanlan ortak
ltlerde bulabiliriz.

Cemal Yldrm 71

Biz burada bilimsel yntem kavramn niteleme abasnda olduumuzdan

bizi bilim kollar arasndaki farklar deil, fakat benzerlikler ilgilendirmektedir.
Dolaysyla nmzdeki sorun bilimsel yntemin tm bilim kollar iin geerli
sayabileceimiz mantksal yapsn belirlemektir. Ne var ki, bu konuda eitli
felsefe grlerini yanstan deiik emalar ileri srlmtr. rnein felsefede empirik gelenee bal dnrler iin indksiyon, rasyonalist gelenee
bal dnrler iin dedksiyon, modern mantklar iin hipotetik dedksiyon, pragmatistler iin retrodksiyon veya problem zme bilimsel yntemin
znde yer alan mantksal dnme veya karm trn veya biimini oluturmaktadr.
ndksiyon temel ilevi asndan bir genelleme yntemidir; sonlu veya sonsuz bir snf oluturan tek tek nesne veya olgularn gzleminden hareket ederek, o snfn tmn kapsayan bir genelleme karmaya yarar. rnein, a 1. a2,
a3, an, gibi ayn kmeye giren baz nesnelerin B gibi bir ortak niteliklerinin
olduunu saptyor, buna dayanarak tm A'larn B niteliine sahip olduu sonucuna varyoruz. Kukusuz bu sonu zorunlu deildir; dayand gzlemsel
nermelerin hepsi doru olsa bile kendisi yanl olabilir. nk, varlan sonu
gzlem yoluyla salanan kant veya belgelere dayal olmakla birlikte, onlar
aan ve henz gzlemi yaplmam nesne veya olgular da kapsamna alan bir
genellemedir. n saysnda gzlemin (bu say ne denli byk olursa olsun gene
de snrldr) dorulad bir yargy n+1 gzleminin de dorulayaca kesinlikle sylenemez. Gzlediimiz kara kargalarn says ne olursa olsun, btn kargalarn kara olduunu sylemek, hibir zaman mantksal geerlik kazanmaz.
Bu nedenledir ki, indksiyonun bizi asla kesin ve tam gvenilir bir yargya
ulatracan bekleyemeyiz.
Bilimsel yntemin znde indksiyonu bulan empirik eilimli dnrler
genellikle bu yntemin bilimsel aratrma balamndaki ileyiini yle belirtmektedirler:
(1) Dikkatli ve sistematik gzlem (ya da deney) yoluyla olgular
toplamak ve kaydetmek;
(2) Toplanan olgular snflamak, zmlemek, bilinen dier olgularla karlatrmak ve bu ilemlerin nda yorumlamak;
(3) Bu ekilde ilenen olgulardan indksiyon yoluyla genellemelere ulamak; en sonunda,

72 Bilim Felsefesi

(4) Elde edilen genellemeleri yeni gzlem veya deney sonular

ile karlatrarak dorulamak; bu sonulara uyuyorsa doru
saymak, uymuyorsa yanl sayarak reddetmek ve yeni genellemelere gitmek.
lk bakta akla yakn grnen, stelik pek ok bilim adam arasnda da yaygn
olan bu grn yetersizlii, hatta bir bakma sakatl, kolayca belirtilebilir.
Biz burada ayrntlara girmeksizin sadece birka nemli noktaya deinmekle
yetineceiz.
Her eyden nce, bilimsel incelemede hareket noktasnn birtakm olgularn
katalounu karmak olmadn belirtmeliyiz. Aratrmacy, gzleyecei olgulara gtren bir hipotez veya problemi yoksa, gzlemleri dank, geliigzel
ve sonuta kullansz kalmaya mahkmdur. Kald ki, gzlem snrmz iine
giren olgular say ve tr olarak o kadar oktur ki, bir n-yargdan yararlanmakszn, bunlardan hangilerini sememiz gerektiini, hatta nerede balayp
nerede duracamz belirlemeye olanak yoktur.
te yandan, daha nce de belirtildii zere, bilimde olgular betimleme kadar
aklama da nemli ve gereklidir. ndksiyon yoluyla ulalan genellemelerin,
olgular bir eit zetleme, snflama ve yarglarmzn kapsamn geniletme
dnda bir aklama gc yoktur. Demir stldnda neden genleir? sorusuna nk btn madenler stldnda genleir. Yant yeterli bir aklama
oluturmamaktadr.
Son olarak, bilimde gerekten aklama gc tayan genellemelerin teorik
nitelikte olduunu, gzlemlere dayal birer genellemeden ibaret olmadn
belirtmeye ihtiya vardr. rnein, evrensel ekim gc, maddenin atomik
yaps, elektromanyetik alan gibi kavramlarn hibiri gzleme dayal indksiyonla elde edilmi deildir. ndksiyon bu tr gzlem d nesne veya ilikilere
ilikin kavramlarn bulunmasna elverili bir dnme yolu deildir. ndksiyonun bilimdeki yeri, olgular betimleyici birtakm genellemeler ortaya koymak, bylece teorik nitelikteki aklamalara bir eit malzeme hazrlamakla
snrldr.
Kk Aristoteles'e uzanan indksiyonu bilimsel bir yntem olarak ilk kez
Francis Bacon ileri srmtr. Bacon'a gre, geree ulamann iki ve yalnz
iki yolu vardr. Bunlardan biri alglarmz bir yana itip, aradmz dorular
dedktif karmla elde edeceimiz doruluu apak aksiyomlar bulmaktr.
kincisi, tam tersine, olgularn tek tek gzleminden balayp genellemelere

Cemal Yldrm 73

gitmek, bu genellemelerden daha genel olan aksiyomlara ulamaktr. Bacon

skolastik dnmenin bir zellii sayd birinci yolu ksr ve yararsz saymakta, biricik doru ve yararl sayd ikinci yolu nermektedir.
Dedksiyon bilindii gibi matematik ve mantkta verilmi baz aksiyom veya
varsaymlardan teorem karma veya ispat etme yntemidir. Dedktif dnmenin zellikle geometrideki ilk baarl uygulamas klid (Euclid)'den bu
yana pek ok bilgin ve dnrleri dier alanlarda da uygulama abasna itmitir. zellikle bilgilerimizde kesinlik ve mutlak doruluk arayan rasyonalist
eilimli bilgin ve dnrlerin dedksiyona ve bu arada klid'in ortaya koyduu aksiyomatik rnee drt elle sarldklarn gryoruz. Eski Yunan dnrleri arasnda modern anlamda belki de en ok bilimsel diye niteleyebileceimiz Arimet (Archimedes) bile dedktif yntemin salad kesinliin ekiciliinden kurtulamam olmal ki, Yzen Cisimler zerine adl yaptnda aksiyomatik yntemi kullanmay denemitir. Modern alarda da, bilgilerimizde
mutlak kesinlik arayan dnrler, matematiin ispat yntemi olan dedktif
karma btn bilimler iin en salam ve tek geerli bilgi edinme yolu olarak
bakmlardr. rnein Dekart (Descartes) metafiziini, Spinoza ahlak teorisini
matematii model alarak kurmaya almlardr.
Bu abalarn neden beklenen sonucu vermediini anlamak iin her eyden
nce dedktif karmn yapsn ve salad kesinliin niteliini bilmeye ihtiya vardr. Geometride teoremlerin ispatnn dedktif karmla yapldn
biliyoruz. Ancak burada ispat ne anlama gelmektedir? ou kez sanld gibi
teoremin doruluunu mu, yoksa teoremin aksiyom denen birtakm nermelerden karlabilir olduunu mu gstermektedir? spat yalnz ikincisini
gstermektedir. Byle olunca, bir teoremin ispat edilmi olmas onun doruluunun saptand anlamna gelmez. spat edilmi bir teorem yanl da olabilir. u kadar ki, ncl olarak kullanlan nermeler (bunlar aksiyom ve daha
nce ispat yaplm teoremlerden seilir) doru ise bunlardan dedktif karmla elde edilen teorem yanl olamaz. Bu demektir ki, ispat yaplan teoremin doruluu, ispata ilikin aksiyomlarn doruluuna baldr. Oysa aksiyom denen ey tanm gerei ispat yaplmakszn doru kabul edilen nermedir. Bylece aksiyomatik sistemlerde yer alan nermelerin doruluu hipotetik olmaktan ileri gemez. Ksaca demek gerekirse, tm matematik,
P doru ise, Q de dorudur.

74 Bilim Felsefesi

biiminde birtakm nermelerden kurulmutur1. Q, Pde rtk olarak var olan

eyi belirtik hale getiren, fakat bize yeni bir ey retmeyen bir nermedir.
Q'nin kesinlii mutlak deildir; P doru ise, Q de dorudur, biimindeki karm Q'nn doruluunu sadece P'nin doru olmas halinde gvence altna almaktadr. Nitekim klid geometrisinde doru olan bir teorem (rnein, bir
genin i alarnn toplam iki dik aya eittir, teoremi) aksiyomlar deiik
baka geometrilerde yanl saylmaktadr.
Grlyor ki, Q gibi bir nermenin doruluunu dedktif yoldan ispatlamak
demek ancak doruluu bilinen P gibi bir nerme veya nerme grubundan
karlabilir olduunu gstermek demektir. Fakat P'nin doruluunu nasl
salayacaz? Gene baka bir karma bavurarak. Bu, ya sonu gelmez bir
ispatlar zincirine, ya da dngl ispatlamaya yol aar ki, her iki halde de bilgi
edinme ve geree ulama abamz hibir sonu vermeden uzayp gider. Bu
tehlikeyi gren rasyonalistler, ispatta ncl olarak kullanlan nermelerin
(aksiyom veya postulatlarn) doruluu ispat gerektirmeyecek kadar apak
olan nerme trnden olduu zerinde srar etmilerdir. rnein Descartes,
bilgilerimizi yeniden kurmak iin byle doruluu apak olan veya sezgisel
olarak bilinen nermeler aram, nl Dnyorum, yle ise varm karmn kendisi iin ak, seik ve her trl kukudan uzak sayd dnyorum ilkesine dayamtr.
Descartes gibi dnrleri dedksiyonun gc konusunda yanltan balca iki
noktay yle zetleyebiliriz:
(1) Bir karm ve ispat yolu olan dedksiyonun bir bilgi retme
yolu olarak grlmesi;
(2) Aksiyom veya postulat denilen ilk nermelerin, doruluu
apak ya da dpedz yadsnamaz birer mutlak doru sanlmas
ve bunlara ulamann tek yolu olarak akln veya sezginin gsterilmesi.
Birinci noktadaki hata, Francis Bacon'dan bu yana pek ok kimseler tarafndan
ortaya konmu; ikinci noktadaki hata geen yzyln ilk yarsnda geometri
alannda yer alan baz beklenmedik gelimeler (klidi olmayan geometrilerin
douu) sonunda iyice anlalmtr.

Bkz. B. Russell. Mysticism and Logic, s. 75.

Cemal Yldrm 75

Ne var ki, bu gelimeler rasyonalistlerin dedksiyona ilikin ar iddialarnn

geersizliini gstermi, yoksa bizi dedktif karmn bilimde giderek daha
belirgin hale gelen nemini inkra gtrmemitir.
(Bkz. Ek: 6 Dorulama Mant: ndksiyon, H. Reichenbach.)
Modern Yorum
Gerek indksiyon, gerek dedksiyon zerinde srdrlen irdelemeler daha
ok filozoflardan gelmi, bilginler iki yntem bakmndan da pragmatik bir
tutum iinde kalmlardr. Bununla birlikte, 17nci yzylda fizik ve astronomideki byk gelimelere kout olarak nc bir yntem anlaynn ortaya
ktn gryoruz. lk rneklerini Galileo ve Newton gibi nl bilim adamlarnn almalarnda bulduumuz, modern bilim mantklarnn Hipotetik dedktif ad altnda dile getirdikleri bu gr bir bakma iki grn bir uzlam, bir bakma da klasik dedksiyon tezinin empirik bilimler erevesinde
yer alan bir geliimi saylabilir.
Aslnda indksiyon ve dedksiyon dnme biimlerinin bilimsel balamda
ilk uzlamna Aristoteleste rastlamaktayz. Aristoteles bilimsel yntemi olgularn gzleminden genel ilkelere giden, bunlardan yeniden olgulara dnen bir
sre olarak dnm; ilkelere ulamada indktif, ilkelerden olgulara dnmede dedktif karma bavurduumuzu ileri srmtr. Aadaki ema
Aristoteles'de bilimsel metot anlayn canlandrmaktadr2:

emadan da anlalaca zere, Aristoteles'e gre bilim dediimiz ey gzlemlerimizden (1) balayarak indksiyon yoluyla gzlenen olgular aklayc

Bkz. John Losee, A Historical lntroduction to the Philosophy of Science, s. 6.

76 Bilim Felsefesi

birtakm genel ilkelere ulama (2), sonra bu ilkelerden aklama konusu olgular (3) dedktif karmla elde etme srelerini iermektedir.
Bu grn izleri bugn bile kaybolmu deildir. Birok dnr ve bilim
adam iin bilimsel yntem deyince yukarda emasn verdiimiz modelden
baka bir ey akla gelmez. Ne var ki, Aristotelesin aklayc ilkelere ulamada
indksiyona verdii yer, teden beri bilim mantklar arasnda ya tartma
konusudur; ya da, zellikle gnmzde olduu gibi yanl bir anlayn sonucu
saylarak tmyle yadsnmaktadr3. Nitekim, hipotetik-dedktif yntem zerindeki ada incelemelerde indksiyona ya hi yer verilmediini, ya da gzlem sonularn toplamak, snflama ve bir lde genelleme yolu olarak bakldn grmekteyiz.
Hipotetik-dedktif yntemin ayrc zelliini, modern bilim mantklarnn
ounlukla benimsedikleri bir ayrmda buluyoruz. Hans Reichenbach'n bulma balam ve dorulama balam diye belirttii bu ayrma gre, bilim
mantnn konusu yalnz dorulama ilemlerini kapsar: bulma sreci ise mantn deil, ancak psikolojinin konusu olabilir. Bulmann indktif ya da baka
tr bir mant yoktur; bir teori veya hipoteze ulama, yaratc hayal gcne,
sezgi veya deneyime dayanabilecei gibi, rastlant veya ansa da bal olabilir.
Bulmada rol oynayan eitli znel (sbjektifi etkenleri mantk kurallarna
indirgemek yle dursun, mantk terimleriyle dile getirmek bile olanakszdr.
Bilimsel aratrma srecinde mantksal zmleme ancak u ya da bu ekilde
bulunmu bir hipotez veya teoriyi dorulama aamasnda balar. Bu da teori
ile teorinin aklad, ya da aklama iddiasnda olduu olgular arasndaki
ilikiyi ortaya karma ileminden baka bir ey deildir. Ksaca demek gerekirse, hipotetik-dedktif model u iki noktaya dayanmaktadr:
(1) Aklama vaat eden bir hipotez veya teoriden test edilebilir
sonular karmak:
(2) karlan sonular (bunlara ndeyi de denebilir) ilikin olduklar gzlem veya deney verileri ile karlatrmak.
Hipotez veya teoriden test edilebilir sonu karma dedktif mant gerektiren bir ilemdir. karlan sonular gzlem verileriyle karlatrma ise indktif mantn ii saylabilir. u kadar ki, bu sonuncu nokta zerinde tartma
henz bitmi deildir. Baka bir deyile, bulu balamnda olduu gibi doru-

Bkz. K. R. Popper, The Logic of Scientific Discovery, s. 30.

Cemal Yldrm 77

lama balamnda da indksiyona yer olup olmad kesinlikle zmlenmi bir

sorun deildir. rnein, J. S. Mill dorulamann dpedz indktif olduunu
ileri srerken, K. R. Popper indksiyona bilimsel dnmenin hibir aamasnda yer tanmamaktadr.
(Bkz. EK: 7 Bilimsel Yntemin Kayna, J. Bronowski.)
Hipotetik-dedktif model mantklarn ou iin bilimsel yntemin tmn,
baz mantklar iin ise ancak bir parasn oluturmaktadr. kinci gr
savunanlar, dorulama gibi bulmann da bir mant, hi deilse, mantk terimleri ile ifadesi mmkn bir karm biimi olabilecei olasl zerinde durmaktadrlar. Bunlardan bazlar iin bu mantk ancak indksiyon, ya da indksiyon trnden bir karm olabilir4. Ne var ki, indksiyonu teori bulma yntemi olarak ileri srenler grlerini ne mantksal zmleme yoluyla, ne de
bilim tarihinden rnekler vererek temellendirme yoluna gitmemilerdir.
Bulma srecinin, indksiyon dnda, baka bir karm biimine dayal olabileceinden sz edenlerin banda pragmatist mantklar gryoruz. rnein
Peirce, dedksiyon ve indksiyon dnda nc bir dnme ya da karm
tipinden sz etmi, retrodksiyon dedii bu yntemi bilimsel bulua zg
mantk olarak nitelemitir.
Peirce'e gre, dedksiyon bize yeni bir ey retmez, nk bu karmda elde
ettiimiz sonu bal olduu nclde zaten belirtik ya da rtk olarak vardr.
ndksiyona gelince, burada da sonu yeni bir kavram getirmemekte, sadece
snrl olan gzlemlerimiz zerindeki yargmz, gzlemlerimizin bir paras
olduu evrenin tmn kapsayacak biimde genellemektedir. Bu nedenle,
indksiyon tpk dedksiyon gibi, bulunmu bir teoriyi test etmeye yarar,
fakat bizi yeni bir teoriye gtrmez. Oysa bilimde gzlem konusu olgular
aklamak, betimlemek kadar nemlidir; bir olgunun aklanmas ise betimlenmesinde gemeyen yeni ve ou kez teorik nitelikte bir kavrama gitmekle
olanak kazanr. Peirce bunu yle bir rnekle aklyor:
Saysz belge ve antlarn Napolyon Banapart adl bir byk komutana ilikin olduunu gryoruz. Kendisini grm deiliz, ama
adamn gerekten bir zamanlar var olduunu tasavvur etmeksizin
gzlediklerimizi, yani btn bu belge ve antlar aklayamayz5.
4

B. Russell, The Scienlifc Outlook, s. 77; Kemeny, A Philosopher l.ooks at Science. s. 86.

C. S. Peirce, Essays in the Philosophy of Science, s. 130.

78 Bilim Felsefesi

Demek oluyor ki. retrodksiyon gzlemlerimizi, gzlem d kalan nesne veya

sreler tasavvur ederek aklamay salayan bir karm biimidir. rnein,
Torielli retmeni Galileo'yu da artan bir olguyu, bir emme tulumbann
suyu ancak 10 m. kadar ekebildii gzlemini, gzlemine konu olmayan hava
basnc diye bir eyi tasavvur ederek aklamtr. Retrodktif karmda beklenmeyen bir olgunun gzlemi hareket noktasn verir bize; beklenmeyenin
beklenir hale gelmesi gzlem verisi olmayan yeni bir kavram veya hipoteze
gitmekle olanak kazanr.
Retrodktif karmn mantksal yaps henz kesinlikle belirlenmemi olmakla birlikte, u iki karm kalbnn karlatrlmasyla bir fikir edinebiliriz:
I

II

P doru ise, Q dorudur

Q doru deildir

P doru ise, Q dorudur

Q dorudur

_____________________________________________

_____________________________________________

O halde, P doru deildir .

O halde, P dorudur.

I. kalp geerli dedktif bir karm temsil etmektedir. Buna demonstratif

karm da denir. II. kalp ne geerli, ne de dedktif niteliktedir. Buna indktif
demek de doru olmaz. Bu kalpta, I. kalptakinin tersine, nclleri doru kabul edersek sonucu da doru kabul etmek zorunluluu yoktur. ncllerin
doruluu sadece sonucun doru olma olasln artrmakla kalmaktadr. Ne
dedktif ne de indktif olan bu nedenle retrodktif diyebileceimiz bu karm kalb, bilimsel buluu ematik olarak ifadeye elverili grnmektedir.
Aadaki uygulama bunu gstermektedir;
Q
PQ

(Beklenmeyen, ya da anomali oluturan bir gzlem)

(Pyi doru kabul edersek, Q aklanm olacak, ya da, beklenen
bir gzlem nitelii kazanacak.)

___________

(O halde, P'yi doru sayabiliriz.)

Burada P'ye ulamada nasl bir yol veya dnsel ilem izlendii henz zmlenmi bir sorun deildir. u kadar ki, hi deilse baz hallerde analojinin
rol inkr edilemeyecek kadar aktr. Tannm mantklar arasnda da analojiye dayanan dnmenin hipotez kayna olarak nemini belirtenler az
deildir. Bu nedenle analojik dnme biimini ksaca aklamada yarar vardr.

Cemal Yldrm 79

Analoji ortak bir nitelikten dolay iki ey arasndaki benzerliktir. ki eyin baz
ynlerden bilinen benzerliine bakarak aralarnda baka ynlerden de benzerlik olabilecei sonucunu karmak analojiye dayanan bir karmdr. Baka
bir deyile, a ve b gibi iki nesnenin, p, q, r... gibi birtakm ortak zellikleri vardr. Ayrca a'nn x gibi baka bir zellii daha saptanmtr. Bundan b'nin de
ayn zellie sahip olduu sylenebilir. rnek: Mars da dnyamz gibi gne
sisteminde bir gezegendir. kisi de hem gne hem de kendi eksenleri evresinde dnmektedir. kisinde de su vardr. Dnyada ayrca canllarn olduunu
biliyoruz. O halde, Mars'ta da canllarn olduu beklenir. Bu karm diyagramla yle gsterebiliriz:

(Diyagramda, B iki gezegen arasndaki bilinen benzerlikleri, P dnyada olduu

bilinen ama Mars'ta olduu beklenen bir zellii; yani canllarn varln gstermektedir.)
Analojiye dayanan karmn gc, hi phesiz B ile P'nin (yani iki ey arasndaki benzerlik veya ortak zelliklerle sadece birisinde gzlenmi olan zellik)
arasndaki ilikinin niteliine baldr. Bu iliki deimez veya deimeze yakn bir nitelikte ise, karlan sonu da kesin veya kesinlie yakn bir g kazanr. liki zayfsa veya sadece baz hallerde var, dier hallerde yoksa, o zaman
karlan sonu da zayf demektir.
Bilim tarihinde analojiye dayanan birok bulular saylabilir. Bunlardan ok
iyi bilinen bir tanesi, Torielli'nin barometre buluuna yol aan hava denizi
hipotezidir.
ndksiyon sadece yargmzn kapsamn geniletmeye, dedksiyon hazr bir
teori veya hipotezden gzlenebilir sonular karmaya yarar. Ne biri, ne de

80 Bilim Felsefesi

dieri bizi yeni kavramlara gtrmez. Peirce ve onu izleyen mantklara gre
aklayc kavran veya hipotez oluturma retrodksiyona zg bir ilevdir ve
retrodksiyon bu zellii ile bilimde gerek ilerlemenin kaynadr. (Bkz. EK:
8 Bulu Mant, N. R. Hanson.)
Retrodksiyonu problem zme olarak yorumlayan Dewey bu dnme
biimini gnlk ve pratik problemleri de kapsamna alacak ekilde geniletmi
ve daha sistematik ilemitir6. Dewey ayrca yntem sorununun, zellikle
eitim teori ve uygulamalarnn bilimsel nitelik kazanmas bakmndan, problem zme anlay iinde ele alnmas gerei zerinde srarla durmutur.
Dewey problem zme de u alt adm ayrt etmektedir:
(1) Bir mkl veya zorlukla karlama,
(2) Mkl problemletirme,
(3) Probleme zm vaat eden bir hipotez kurma,
(4) Hipotezden gzlenebilir mantksal sonular karma,
(5) Sonular yeni gzlem veya deney verileri ile karlatrarak
hipotezi test etme,
(6) Test sonucuna gre hipotezi kabul veya reddetme.
Grld gibi problem zmenin yapsnda da bulma ve dorulama olmak zere iki temel sre ayrt edilebilir. lk adm bulma balamna, son
adm da dorulama balamna girmektedir. Dorulama srecini zmleme ynnden Dewey'nin grnde yeni bir nokta yoktur; hipotetikdedktif gr aynen izlemektedir. Dewey'nin grnde yeni saylabilecek
nokta, bulma sreci zerindeki dnceleridir. Bu nedenle burada ilk adm
zerinde aklamaya ihtiya grmekteyiz.
(1) Problem zme srecinde balang noktasn oluturan sorun, beklenmedik veya aklanmas hemen yaplamayan bir ya da birka olayn gze
arpmas ile ortaya kar. Biz genellikle olup bitenleri beli bir bekleyi (buna
varsaym, ya da teori de diyebiliriz) erevesi iinde alglarz. Olgular beklentiye uygun belirdii srece ortada bir zorluk veya problem yoktur. Zorluk
herhangi bir gzlemimizin bekleyiimize uymamas ile balar. Kukusuz gzlemimiz eksik veya hatal olabilir. ayet gzlemimizde bir hata veya eksiklik
yoksa, o zaman bekleyiimizin yetersizlii sz konusu edilebilir. Her iki bakmdan da bizi dnme ve aratrma etkinliine iteleyen bir durumla, bir
zorlukla kar karyayz demektir.
6

Bkz. J . Dewey, How We Think; Logic: The Theory of Inguiry.

Cemal Yldrm 81

(2) Bir zorluu fark etmemiz ve bu zorluu giderici ynde dnme ve aratrma etkinliine girimemiz bilimsel aratrmann ilk admn oluturur. kinci
admda, sorunu problemletirme ve mmknse bizi cevap bulmaya zorlayan
bir soru halinde ifade etme abas gelir. Sorun ou kez balangta ak ve
belirli deildir. Durumu aydnla karmak, zorluun bal olduu koullar
saptamak iin gerekli baz ilk gzlem ve incelemeler yaplr. Problemin tannmas ve iyi ifade edilmesi bilimsel dnme srecinde belki de en nemli aamay oluturur. nk, Dewey'nin de belirttii gibi iyi dile getirilmi bir problem yar yarya zlm demektir.
(3) Bulma aamasnda son adm, probleme zm vaat eden bir veya birka
hipotez kurmaktr. Bu noktada Dewey de dahil hemen btn mantklarn
insan psikolojisinin mantk kurallarna indirgenemeyen niteliklerine bavurduunu gryoruz. Kimine gre sezgi, kimine gre yaratc muhayyile, kimine
gre bilinalt, kimine gre ie-doma, kimine gre de ans veya rastlant
balca rol oynayan etkendir.
Bulma aamasnda son adm oluturan hipotez kurmada eitli faktrlerin rol
oynayabilecei kolayca inkr edilemez. Ne var ki, sorunu irrasyonel bir veya
birka faktre balamak da tam bir aklk salamaktan uzaktr. Hipotezin her
eyden nce problemin yap ve niteliine uygun olmas, akla yakn grnmesi,
dorulanm bilgi ve ilkelere aykr dmemesi gerekir. Bu ise aratrcnn
yaratc zeks ile olduu kadar, hatta belki daha fazla, problemi iyi zmlemi olmas, gerekli gzlem verilerini toplam olmas, konuya ilikin bilgi ve
deneyiminin genilii ve derinlii ile de ilgilidir. Pasteur'n dedii gibi ans
veya rastlant, kafas bundan faydalanmaya hazrlkl kimse iin ancak nemli
olabilir.
Grlyor ki, bilimsel yntemin, gzlem ve deney ilemleri, problem tanmlama, hipotez kurma, mantksal yarglama, n deyiler karma ve bunlar test
etme, sonular deerlendirme gibi eitli dnme ve eylem ilevlerini gerektiren son derece karmak bir yaps vardr. Yukardaki aklamamz doyurucu
olmaktan uzaktr, kukusuz; biz sadece birka alternatif yaklama yer vererek
nemli grdmz baz noktalar belirtmekle yetindik.
(Bkz. EK: 9 Bilimsel Dnmede lk Adm, F. S. C. Northrop.)

VII. BLM

OLGUYA GTME YOLLARI: GZLEM ve DENEY

Olgu Kavram
Bilimin ayrc zelliklerinden birinin olgusal olduunu daha nce belirtmitik.
Gzlem, deney ve lme gibi ilemler olgu toplamada kullanlan balca yollardr. Bilimsel yntemin nemli bir yann oluturan bu ilemleri ele almadan
nce olgu kavramn aydnlatmaya ihtiya vardr.
Olgu terimi ok yaygn kullanlmakla birlikte kesin ve belirgin bir anlam dile
getirmemektedir. Bazen evrende olup biten her eyi kapsayacak kadar geni,
bazen yalnz alglarmz veya dorudan gzleme konu olabilecek yaantlarmz iine alacak kadar dar anlamlarda kullanlmaktadr. Geni anlamda, gnein parlakl, ayrn yeillii, kuun uuu gibi, uzak bir yldzda yer alan
bir patlama, elektronlarn byk hzla ekirdek evresinde dnmesi, u anda
skntsn ektiim ba ars veya okul gnlerini hatrlamam da birer olgudur.
Terimin bu kullanm belki de bilimin arad kesinlii salayamayacak kadar
ok genitir. te yandan olgu deyince yalnz dorudan gzlenebilir birtakm
nesnel eyleri anlamak da terimin kapsamn gereinden fazla dar tutmak
olur. O halde ikisi aras bir anlamn snrn nasl izeceiz? Bu sorunun yantn verirken u noktalarn gz nnde tutulmas yararl olur:
(1) Evrende olup-biten her ey dorudan gzlenebilir olmad gibi, baz olupbitenleri gzlemek ilkece olanaksz olabilir. Gzlem olanaklarmz dnda
kalan olup-bitenler varsa, bunlar gzlemleyinceye kadar olgu saymayacak
myz? Baka bir deyile, bir eyin olgu saylmas iin gzlemlenmi olmas m
gerekir?
(2) Olgu dediimiz baz eyleri, dorudan gzlem yoluyla deil bir eit karmla saptyoruz. rnein dnyann yuvarlakl, gezegen yrngelerinin elips
biiminde olduu gibi karma dayanan bu tr eylere olgu mu, yoksa hipotez mi demek daha doru olur?
(3) Olup-biten eylerin hepsi ayn dzeyde deildir: Bir blm basit, bir blm karmak grnmekte; bir blm dzensiz, geliigzel, bir blm
dzenli ve belli ilikiler iinde ortaya kmaktadr. u anda bir pencere cam-

Cemal Yldrm 83

nn krlmas, bir ocuun yere dmesi, bir kpein havlamas birinci trden;
gz gelince yapraklarn sararp dklmesi, kn kar yamas, yamurun slatmas ikinci trden olgulardr. Birbirinden bu kadar farkl eylerin ikisine de
olgu demek yerinde midir?
(4) Olup-bitenlerin hepsi nesnel nitelikte deildir. rnein, zihnimizde yer
alan eylerin pek ounu ancak kendimiz bilmekteyiz. Kamu denetimine veya
gzlemine ak olmayan, znel nitelikteki olup-bitenleri olgu saymayacak
myz?
Aadaki tablo bu ayrmlar toplu halde gstermektedir:

Tablonun incelenmesinden de grlecei gibi, eitli olgu kategorileri arasnda gzlemi ilkece olanaksz olupbittilere yer verilmemitir. Kald ki, tabloda
yer alan eylerin tmn olgu saysak bile bunlardan bir ksmnn, rnein
znel nitelikte olanlarn, bilimsel gzleme konu oluturabileceini sylemek
gtr. Bugnk aamasnda bilim ancak nesnel nitelikte olgular veri alabilmektedir. Psikolojinin bile znel sreleri deil, ortak gzleme ak nesnel
davranlarmz konu kabul ettiini gryoruz.
Gzlem
Gzlem genellikle bir olgu toplama ilemi olarak betimlenir. Bu pek yerinde
bir niteleme deildir. Bir kez olgular, elma, armut, akl ta gibi toplanmaya
hazr eylere benzemez. te yandan toplanmaya hazr olsalar bile gzlem

84 Bilim Felsefesi

geliigzel bir toplama ilemi deildir. Says ve eidi snrsz olan olgular
arasndan bir seme yapmak, yalnz inceleme sorununa ilikin olanlar ayrt
etmek gerei vardr. nceleyiciyi tm olgular deil yalnz probleminin zmne yarayan olgular ilgilendirir. Bu nedenle gzleme olgu toplama ilemi
deil. olgu bulma ilemi demek daha yerinde olur. Bulma kavramnda toplama kavram yannda arama, ayrt etme, seme kavramlar da gizlidir.
Demek oluyor ki, gzlem dediimiz sre nne gelen olguyu toplama ilemi
deildir. Gzlemlenmi bir olgu, ne denli basit olursa olsun, aslnda yorumlanm bir alg kmesidir. Gece karanlnda ge bakyoruz; titrek, mavimsi
parldayan bir nokta gryoruz ve hemen bu bir yldzdr diyoruz. Bu yarg,
baz alg verileri(titrek, mavimsi parldayan bir nokta)'nin belli bir nesne (yldz) olarak yorumunu dile getirmektedir. O halde her gzlemde alg verileri ve
yorumlama olmak zere iki eyi ayrt etmek mmkndr. Bir nesneye baktmzda gzmze arpanla grdmz eyler ayn deildir. nce grdmz eyler gze arpanlarn sadece o sradaki ilgimize ilikin olan blmdr.
Sonra, bu blmdeki veriler de olduu gibi deil yorumlanarak alnr. Baka
bir deyile grdmz ey baz alglarn hem bir seme, hem de bir yorumlama ilemine uramasndan sonra ortaya kan eydir.

Bilimsel gzlemde nemli olan, gzlemcinin bilerek veya bilmeyerek olgular

kiisel eilimlerine gre yorumlamaktan kanmasdr. Yoksa her gzlem ister
istemez gzlemcinin ilgi, yaant ve dayand varsayma gre anlam kazanr.
Gnein douu bir alg verisi olarak Kopernik (Copernicus)'ten nce ne idiyse
bugn de odur. Oysa ayn alg Batlamyus iin gnein dou dediimiz ynden ykselmesi, Kopernik iin ise dnyann kendi ekseni evresinde batdan
douya doru dnmesi demektir. Ayn eye bakan iki kiinin ou kez deiik
eyler grmesi, farkl gr veya yaklam asndan ileri gelmektedir. Birden

Cemal Yldrm 85

fazla yoruma elverili yukardaki ekiller bu noktay aydnlatmas bakmndan

incelemeye deer1:
ekil 1 'de yaants daha ok kularla olan bir kimsenin leylek trnden bir
ku; yaants daha ok geyik trnden hayvanlarla olan bir kimsenin ise bir
geyik ya da ceylan grmesi daha gl bir olaslktr. Dier iki ekil iin de ayn
eyi syleyebiliriz. ekil 2'de, ilk bakta bir aa gvdesinin arkasnda trmanan bir ay grebilmek iin belki de avc olmak ya da ay masallarn ok dinlemi olmak gerekecektir. ekil 3'te hem gen bir kadn hem de yal bir kadn grmek mmkndr. Baz kimseler birini, baz kimseler de tekisini gryorsa, bu fark ilgi ve yaantlarndaki fark dnda ne ile aklanabilir?
Her gzlemin birtakm alg veya duyu verilerinin seimi ve yorumlanmas
olduunu kabul ettiimizde, bu seim ve yorumlarn neye dayand sorusu
karmza kmaktadr. Bu soruya verilecek genel yant gemi yaantmz
olacaktr. Gemi yaantmz oluturan kavramlar, bak alar, inanlar, bilgi
ve varsaymlar gzlemde yer alan seme ve yorumlamann temel koullardr.
Bu yalnz gnlk yaantmzda deil, bilimde de byledir. u kadar ki, bilimde
bu koullar arasnda aratrma konusu zerindeki bilgimiz eldeki problemin
nitelii ve zellikle incelemeye yn izen teori veya hipotezler nemli yer
tutar. Bu nedenle teoriden ya da kavramsal dnceden tam arnm, sadece
duyu verilerini kapsayan yaln bir gzlemden sz etmek olanaksz olmasa bile
son derece gtr.
Bir gzlemin bilimsel deeri u iki temel koulu yerine getirme gcne baldr: Gvenirlik ve geerlik.
Gvenilir gzlem, her eyden nce, nesnel nitelikte olan gzlemdir. Ancak
yzde yz nesnellikten sz edilemez. Yukarda da belirtildii zere her gzlem,
gzlemcinin ama, ilgi ve yaantsna sk skya baldr. nemli olan gzlemcinin olgulara yaklamnda birtakm kiisel saplant, gizli veya st rtk,
nyarg veya inanlarn etkisinde kalmamas, bilerek veya bilmeyerek olgular
olduundan baka trl gstermemesidir.
Gvenilirliin bir baka ls de gzlemin tekrar edilebilirlii ve her tekrarnda tutarl kalmasdr. Baka bir deyile, bir gzlem ayn derecede yetkili
kimseler arasnda farkl ya da birbirini tutmaz biimlerde ortaya kmaz, aa
yukar ayn koullar altnda daima ayn sonular verirse gvenilir demektir.
1

Bkz. N. R. Hanson. Patterns of Discovery. s. 11-13.

86 Bilim Felsefesi

Bir gzlemin gvenilirliini belirleyen baka bir etken de ierdii hata paydr.
Hatasz gzlem olmadna gre, gvenilir bir gzlem iin en az hatal olan
gzlemdir, diyebiliriz. Ne var ki, gzlemlerimizde bizi hataya srkleyen etkenleri tanrsak, hata payn azaltmak, dolaysyla gzlem sonularn daha
gvenilir klmak mmkn olur.
Gzlem hatasnn balca iki kayna olarak duyu organlarmzn yetersizlii ve
gzlem konusu olgu veya srecin karmakl veya deikenlii gsterilebilir.
Gzlemde baz aralardan yararlanld hallerde, aracn yap ve kullanna
bal eksikliklerden doan hatay da gzden karmamak gerekir.
Duyu organlarmzn yetersizlii eitli organ bozukluklarndan ileri gelebilecei gibi illzyon ve halsinasyon hallerinden de doabilir. rnein, lde
serap grmemiz bir halsinasyon olaydr; te yandan yars suya batrlm
bir denein krk grnmesi tipik bir illzyon rneidir.
Kald ki, duyu organlarmz duyarlk ynnden de snrldr. Bunu, radyasyon
spektrumuna baktmzda ok ak bir biimde gryoruz. Bir gne nna
cam bir prizma tuttuumuzda grnen n tm renkleri ortaya kmaktadr.
Ne var ki, gzn duyarl olduu k tm radyasyon dalm iinde olduka
ince bir erit oluturmaktadr. Bu eridin iki yannda yer alan dier nlar
normal gzn duyarlk snr dnda kald iin grnmezler.
Burada akla gelen soru udur: Gzmz tm radyasyon spektrumuna duyarl
olsayd acaba dnya ve iinde olup-bitenler bize nasl grnecekti? Nasl grneceini tahminlere brakarak, sadece bugnknden ok farkl grneceini
rahatlkla syleyebiliriz.

Gzlemin geerliine gelince, bu ksaca u demektir: Geerli bir gzlem belli

bir amaca ynelik, bir sorunun yantlanmasna, bir problemin zmne veya
bir hipotezin test edilmesine yarayan bir gzlemdir. Bu demektir ki, herhangi
bir gzlem kendiliinden ne geerli, ne geersizdir. Geerlik bal bir niteliktir;

Cemal Yldrm 87

bir gzlem yneldii amaca hizmet ettii lde geerli, aksi halde geersiz
saylr. Geliigzel yaplan, sonucu belli bir amaca ynelik olmayan gzlemler
gvenilir olsa bile geerli deildir. Unutmamak gerekir ki, bir gzlemin gvenirlii geerlii salandktan sonra ancak nem tar.
Deney
Deney bir gzlem biimidir. Olgu bulma ilemi olarak deney kukusuz sradan
bir gzleme gre daha kesin, daha dzenli, ama ve snrlar daha belirgin bir
ilemdir. Ne var ki koullar iyi hazrlanm bir gzlemi de, deney gibi, daha
kesin, daha dzenli, ama ve snrlar daha belirgin hale getirmek olanaksz
deildir. O halde, iki ilemi ayran farklar nelerdir? Temel sayabileceimiz
farklardan biri olgulara yaklamda kendini gstermektedir. Gzlemde doann akna mdahale olmad halde, deney byle bir mdahaleyi iermektedir. Gzlemci olup-bitenleri izler, arad olgularn ortaya kmasn bekler;
deneyci ise olgularn kendi aklar iinde ortaya kmalarn beklemeksizin,
belli koullar altnda yapay olarak onlar retme yoluna gider. Bu fark bir
rnekle gsterelim.
Diyelim ki, cisimlerin serbest dmesinde arlklar ile dme hzlar arasnda
bir ilikinin olup olmadn renmek istiyoruz. Gzlemci, ayn ykseklikten
farkl arlktaki cisimlerin dmesi gibi bir olgunun ortaya kmasn bekleyecek; deneyci ise byle bir olguyu bir ykseklie kp daha nce salad farkl
arlktaki cisimleri ayn anda drerek kendisi yaratacaktr2.
Bu basit rnek deney ile gzlemin farkn gsterdikten baka, birincinin ikinciye olan stnln de ortaya koymaktadr. Bir kez gzlemcinin tersine,
deneyci olgunun kendiliinden yer almasn beklemez. Deneyci olguyu retmekle hem zaman kaybn nler, hem de gzlemini kendisine en uygun gelen
yer ve zamanda yapar. Ayn zamanda gzlemini istedii kadar tekrarlamak,
bylece elde ettii sonular gvenirlik yolundan denetlemek olanan elinde
tutar.

Bilim tarihinde bu deneyin Galilco tarafndan yapld sylenir. Galileo, Aristotelesten beri
doru kabul edilen bir inancn, ayn ykseklikten braklan iki cisimden ar olan yere daha
hzl der inancnn yanlln gstermek istiyordu. Rivayete gre, Aristocu profesrler sabahleyin derslerine giderlerken, Galileo Pisa kulesinden biri ar, biri hafif ayn maddeden iki
cismi ayn anda brakr. Aristonun asla yanlamayacana inanan bu szde bilim adamlarna iki
cismin ayn zamanda yere dediini gstermeye alrd.

88 Bilim Felsefesi

Deneyin balca zelliini oluturan olgularn doal akna mdahalenin anlamn imdi daha iyi anlayacak durumdayz. Bir deneysel durumda olgularn
doal akna mdahale iki yoldan yaplr: (1) koullar hazrlanm yapma bir
durum ortaya koymak, (2) gzlem konusu olguya ilikin balang koullarnda sistematik bir deiim yapmak.
Yapma bir durum ortaya koymak gzleme konu olgunun ortaya kmasna
yol amas gereken koullar dzenlemek anlamna gelir. Cisimlerin dmesi
ile ilgili rneimizde Galileo'nun gzlemek istedii sonucu salayc koullar
dzenlemesi (rnein ne gibi arlktaki cisimleri, nasl bir ykseklikten, nerede ve ne zaman drecei) yapt deney iin yapma durumu ortaya koymutur. Galileo bu koullarn kendiliinden olumasn bekleseydi bir deneyci
deil bir gzlemci olarak kalrd.
Balang koullarnda sistematik deiim gereine gelince, bundan unu
anlyoruz: Deneysel durumu balang koullarnda deiiklik yaparak tekrarlamak. Genellikle bir deneysel durumu oluturan koullar ya da etkenleri iki
grupta toplayabiliriz: (1) Balang koullarnn etkisine bal olarak ortaya
kan veya kmas beklenen sonu; (2) gzleme konu sonucun ortaya kmasnda etkisi aranan balang koullar. Deney dilinde sonucu belirleyen etkenlere bamsz deiken, sonuca ise, baml deiken denir.
Deneycinin gzlemek istedii, baml deikendir. Bunu yaparken, hangi etkenlerin bamsz deiken olduunu ve bunlardan her birinin ne lde etkili
olduunu saptamaya alr. Bamsz deikenlerde sistematik deiim, ite
bunun iin gereklidir. Cisimlerin dmesi ile ilgili rneimizde, drlmek
zere seilen cisimlerin arlklar ve drlecekleri ykseklik bamsz deikenleri, dme hz (daha dorusu dmede geen zaman) ise baml deikeni oluturuyordu. Galileo, bamsz deikenlerde sistematik deiimi,
farkl arlklarda birka cisim semek ve dier etkenleri (rnein cisimlerin
nitelik, biim ve maddelerini, dme mesafesini, drme ann, vb.) sabit
tutmak yolundan salamtr. Bamsz deikenlerdeki deiime sistematik
zellik veren ey, srasyla bu deikenlerden her birini serbest, dierlerini
sabit tutma ilemidir. Denebilir ki, bilim dallarnn zelliklerine gre gelitirilen ok eitteki deneysel desenlerin kkeninde hep bu sistematik deiim
ana kavram yatmaktadr.

VIII. BLM

LMENN MANTIKSAL YAPISI

lme: nemi ve Anlam

lme genellikle gzlem veya deney yoluyla salanan verilerin kantitatif olarak ifadesi iin bavurulan bir ilemdir. Gzlem verilerinin kantitatif ifadesine
neden gerek duyulur? Bu soruya yant vermeden nce lmenin bilimdeki yeri
ve nemi ile ilgili bir iki noktaya deinmekte yarar vardr.
lmeye bavurmakszn herhangi bir bilim kolunda fazla bir ilerlemenin
salanabileceini sylemek yle dursun, bir eit lmesiz bilim olabilecei
bile g savunulur bir iddiadr. Geen yzyln tannm bilim adamlarndan
Lord Kelvin lmesiz bilim olamayaca grn u szcklerle belirtmitir:
zerinde konutuumuz eyi lebilir ve saysal olarak ifade edebilirseniz, o ey hakknda bir ey biliyorsunuz demektir; ama bunu
yapmyorsanz bilginiz hem yetersiz hem de istenilen nitelikte deildir; bildiinizi belki bilgi balangc sayabiliriz; fakat durum ne
olursa olsun sizin dnce dzeyinde bilimsel aamaya ulatnz
pek sylenemez1.
lme neden bilim iin bu kadar nemlidir? Bu soruyu lmenin bilimde salad yararlar belirterek yantlayabiliriz. Bilim ulat sonular elden geldiince kesin, ak ve doru bir biimde dile getirmeyi amalar. lme yoluyla
elde edilen gzlem verileri bu tr ifadeye olanak salamaktadr. rnein, su
stldnda kaynar ifadesinin su scakl 100C'ye karldnda kaynar
ifadesi ile karlatrldnda hem kesinlik ve aklk ynnden hem de salad bilgi miktar bakmndan ne kadar zayf ve yetersiz olduu grlmektedir.
Gene bilim matematiksel ifade ve karm kalplarndan yararlanmak ister. Bu
da geni lde gzlem verilerinin kantitatif terimlerle ifade edilmi olmasna
baldr. Kalitatif kavramlar kantitatif kavramlara dntrmek btn bilim
dallarnda, zellikle gelimekte olan bilimlerde, ok nemli bir sorundur. O
kadar ki, bilimlerin gelimilik durumu, kavramlarn kantitatif olma derecesi

Bkz. C. Yldrm, Science: Its Meaning and Method, s. 129.

90 Bilim Felsefesi

ile llmekte, ilerlemi bilimlerle geri kalm bilimler arasndaki balca farkn bu noktada topland ileri srlmektedir.
rnein fizikte g kavram cisimleri harekete geiren itme ve ekme olarak
balam ancak giderek bir yandan daha belirgin ve kesin bir anlam kazanm,
bir yandan da hareketin tm nedenlerini kapsayacak kadar genilemitir.
Galileo fiziinde cisimlerin hzn deitiren etki biiminde deien ve genileyen kavram Newton fiziinde kantitatif bir nitelik kazanarak imdi hemen
herkesin bildii bir denklemde ifadesini bulmutur: F = m.a
Scaklk kavram da buna benzer bir deiiklik geirerek kantitatif dzeye
kmtr. Ayn deiikliin, yzylmzn bana kadar asla llemeyecei
sanlan zek (veya genel renme yetenei) kavramnda da yer aldn, kavrann ilemsel tanmn oluturan zek blm kavramnn ortaya ktn
gryoruz.
lme terimini biri dar biri geni anlamda olmak zere iki trl tanmlayabiliriz. Dar anlamda lme bir veya daha fazla nesnede var olan ya da var olduu
sanlan bir niteliin miktarn saysal olarak belirleme ilemidir. rnein bir
yolun uzunluunu, bir ocuun arln, bir mineralin sertlik derecesini, havann scakln, bir okulun renci saysn belirleme gibi. lme deyince
genellikle akla bu anlam gelmekle birlikte, tanmn kapsam dnda kalan baz
benzer ilemlerin de bir eit lme saylmas gerei ne srlerek daha geni
kapsaml tanmlara gidilmitir. Yetkili dnrlerin bugn aa yukar zerinde anlatklar ve lek niteliinde tm ilemleri kapsayan tanm udur:
lme, baz kurallara gre nesnelere, olgulara ya da bunlarn gzlemlerine rakam verme ilemidir2.
Son derece geni tutulan bu tanmda ayr eden sz edilmektedir: Rakamlar, nesneler (veya olgular) ve kurallar. (Dikkatten kamamas gereken nokta
tanmda, nesne veya olguya ilikin bir niteliin miktarn belirleme fikrinin yer
almamasdr.) Demek oluyor ki, lme baz nesnel eyleri rakam denen baz
soyut iaretlerle belirleme ilemidir. Ancak bu belirleme geliigzel deil, belli
kurallara uyularak yaplr. Bu kurallar nelerdir? Nesnelere rakamlar nasl
verilir, gibi sorular cevaplamadan bir iki noktaya ksaca deinmekte yarar
grmekteyiz.

Bu tanm N. R. Campbelle aittir. Bkz. Measturement and Calculation. London: Longmans. 1928.

Cemal Yldrm 91

Her eyden nce lme ilemi ile lek kavramn ayrmaya ihtiya vardr.
Belli kurallara gre nesnelere ya da bunlara ilikin gzlemlerimize rakam
vermek diye tanmlanan lme, lek denilen iaret sisteminin (yani rakamlarn) kullan biimine dayanr. Baka bir deyile, rakamlardan oluan iaret
sisteminin kullan dzey ve biimi lei, bu lekten, belli bir nesneye belli
bir zamanda vermek zere uygun bir rakm seme ise lme ilemini oluturur. lme bir belirleme ilemi, lek ise bu amala kullanlan bir aratr.
Belirtilmesinde yarar grdmz bir baka nokta da lmede rakamlar nesnelere verilmekle birlikte llen ey nesnenin kendisi deil, nesneye ilikin
bir niteliktir. rnein, scaklk dn 20 idi; bugn 15ye decei bekleniyor
ifadesinde 20 ve 15 rakamlar srasyla dn ve bugne veriliyor, fakat llen
ey her iki gne ilikin bir nitelik olan scaklktr.
Bir baka nemli nokta lme konusu niteliin taneli veya srekli olmas ile
ilgilidir. rnein, bir ailenin ocuk says, taneli; bir nesnenin arl, uzunluu veya younluu srekli bir niteliktir. Bir niteliin sreklilii, o nitelie verilecek herhangi iki deer arasnda daima nc bir deere yer olduu anlamna gelir. Szgelimi A gibi bir svnn younluunu iki kere ltmz, nce
.79, sonra .80 bulduumuzu dnelim. Bu o svnn younluunun ya .79 ya
da .80 olduunu gstermez. Yeni bir lme bu iki deer arasnda nc bir
deer (rnein .791, .792, .793, .794, .795, .796, .797, .798 veya .799 gibi bir
deer) verebilir. Oysa taneli niteliklerde byle bir olaslk yoktur. Bir ailedeki
ocuk says daima 0, 1, 2, 3,... gibi pozitif tam saylardan biri ile ifade edilir; 2
1/2, 2 1/3 veya 2 1/4 gibi ocuktan sz edilemez. Srekli ve taneli niteliklerin
ayrm nemlidir. nk dar anlamda lmenin konusu srekli niteliklerdir.
Taneli nitelikler ise, ancak geni anlamda bir lme biimi saylan sayma ilemine konudur.
Sayma bir lme biimi olarak baz kurallara gre nesnelere rakam verme
ilemidir. Ancak burada sz konusu nesnelere ilikin nitelik srekli deil, tanelidir. Nesnelere verilen rakamlar onlarn say niteliklerini belirlemektedir.
Sayma herkesin hemen her gn yapt bir ilemdir. Ancak son derece basit
grnen bu ilemin kendine zg ve oumuzun gznden kaan bir mant
vardr. Birtakm nesneleri sayarken ne yapyoruz? Grne baklrsa sayma,
saydmz nesnelere birer rakam vermekten ibaret bir ilemdir. rnein bahemdeki aalar veya bir odadaki sandalyeleri, bir, iki, ... diye sayarm.
Saymaya istediim yerden balarm, bir yanllm yoksa son nesneye verdi-

92 Bilim Felsefesi

im rakam saydm kmenin saysn gsterir ve bu say saymada izlediim

sra ne olursa olsun, o kme iin deimezdir.
Doru sayma, sayma ileminde rtk olarak var olan baz kurallara dayanr.
Bunlar yle sralayabiliriz:
(1) Saydmz kmedeki her elemana yalnz bir rakam vermek,
(2) Ayn rakam birden fazla elemana vermemek,
(3) Rakam verirken, rakam sistemindeki sraya uymak.
Kukusuz sayma ileminde bu kurallarn uygulanmas baz koullarn yerine
getirilmi olmasna baldr. Her eyden nce ileme konu kmenin saylabilir
eleman(tane)'lardan meydana gelmi olmas, bu elemanlar ayn kmede toplamaya elverili ortak bir niteliin olmas ve kmeyi oluturan elemanlarn
sonlu olmas gerekir. Sonra, kullandmz rakamlarn, saydmz kmedeki
elemanlara yetecek kadar bol olmasna ihtiya vardr.
Grlyor ki, sayma iki kmedeki elemanlarn (rakamlar iine alan soyut
sistem ile nesneleri kapsayan somut kme), birebir bir karlamn iermektedir. Asl olan bir nesnel kmenin saysn (okluk niteliini) saptamaktr.
Sayma bu amacna, sz konusu kmeyi oluturan elemanlara yukarda belirttiimiz kurallara gre rakam vererek ular.
lek ve lek Trleri
lme ister geni, ister dar anlamda alnsn daima bir eit lein kullanlmasn gerektirir. lek, yukarda da belirtildii zere, bir iaret (rakam) sisteminden baka bir ey deildir. Sistem derken sistemde yer alan iaretlerin
sabit aralklarla belli bir sralann belirtmek istiyoruz. Bir lein niteliini,
nesnel eyleri rakamlarla belirleme ileminde izlenen kural veya kurallar
belirler. Uygulamada rakamlarn farkl kullanl farkl leklerden sz etmemize yol amtr. En basit dzeyde rakamlar nesneleri birbirinden ayrt edici
iaret olarak kullanlr. rnein, bir futbol takmnda oyuncularn srtlarnda
tadklar rakamlar byle ayrt edici veya adlandrc iaretlerdir. Daha st
dzeyde rakamlar belli bir nitelik ynnden sralanan nesnelerin srasn veya
sra iindeki yerini gstermek amac ile kullanlr. rnein, bir gzellik yarmasnda gzellerin birinci, ikinci, nc... diye sralanmas gibi. En st dzeyde rakamlar nesnelere ait niteliklerin miktar veya kantitesini veya bunlar

Cemal Yldrm 93

arasndaki ilikileri belirtmek amac ile kullanlr. rnein bir kme veya okluun saysn veya nesnelere ait arlk, uzunluk, younluk gibi byklklerin
miktarn belirten rakamlar.
Ancak hemen belirtmeli ki, rakamlarn u veya bu dzeyde kullanlmas kiinin serbest seim veya isteine bal deildir. Nesnel eylerin rakamlar gibi
soyut iaretlerle belirlenmesi her eyden nce iki sistem (rakamlar ve nesnel
eyler) arasnda hi deilse bir ynden bir e-biimliliin (isomorphism) var
olmas ile mmkndr. Her iki sistemin de kendine zg eitli nitelikleri
vardr. Bu niteliklerin tm arasnda tam bir eleme, bir birebir karlam
salamak ok kez olanakszdr. Nesnel eylere ilikin baz grnt ve nitelikler
bu eyleri sadece sanflamamza, bazlar snflama ile birlikte onlar sralamamza, bazlar ise bu eylerin aralarndaki farklarn ve oranlarn (rasyolarn) mukayesesine elverili ilemler kullanmamza olanak vermektedir. Ayn
veya benzer ilemlerin hepsini rakam sisteminde de bulmaktayz. Rakam sisteminin elverdii ilemlerin tmn nesnel eylere her zaman anlaml olarak
uygulamak olana yoktur.
lgi konumuz nesnelerin nitelii, rakamlarn hangi dzeyde veya rakamlara
ilikin ne gibi ilemlerin kullanlabileceini belirler. Biz genellikle lmeden
rakamlarn en st dzeydeki kullanln, yani nesnel eylerin aralarndaki
farklarn ya da oranlarn karlatrlmasn salayc kullann anlarz. Ne var
ki, birok durumlarda rakamlarn ancak ilk iki dzeydeki kullanlar ile yetinmek zorunluluu vardr.
Rakamlarn farkl kullanllar, biraz nce de iaret ettiimiz gibi, farkl leklere yol amtr. Bunlar lme gc ynnden en zayftan en kuvvetliye doru
yle adlandrlmlardr:
Nominal lek,
Ordinal lek,
Interval lek,
Rasyo lek,
lek tipleri zerinde gerekli aklamalara gemeden nce, lme konusu
nitelikler zerinde ksaca durmay gerekli gryoruz.
lk bakta nesnelerin veya olgularn yalnz kantitatif olarak belirlenmesine
elverili niteliklerinin lme konusu olabilecei sylenebilir. Ancak bu lmeyi
ok dar bir anlamla snrlamak demektir. lmeyi, nesnel eylere belli kural-

94 Bilim Felsefesi

lara gre rakam verme ilemi diye tanmladnz hatrlanrsa, bir eit lmeye konu oluturmayacak herhangi bir niteliin kolayca gsterilemeyecei
kendiliinden ortaya kar. O halde nemli olan hangi niteliklerin llebilecei, hangilerinin llemeyecei sorusu deildir. nemli olan soru herhangi
bir nitelik trnn hangi dzeyde, ne eit bir lekle anlaml olarak llebileceidir.
Geni bir ayrmla diyebiliriz ki, bilimsel ilgi alanmza giren nitelikleri ilemsel
(intensive) ve kaplamsal (extensive) olmak zere iki grupta toplamak yoluna
gidilebilir. ki grup nitelik arasndaki temel fark, ikinci grup nitelikler (rnein, uzunluk, arlk, oylum (hacim), alan, a, elektrik direnci, vb.) toplanabilir
olduu halde, birinci grup niteliklerin (rnein, younluk, sertlik, scaklk,
renme yetenei, gzellik, kibarlk, vb.) toplanamaz olmasdr. rnein iki
nesneden A'nn arl 5 kg., B'nin arl 7 kg. ise A ve B'nin birlikte arl
12 kg.dr. Yani (A+B) = 5+7. Oysa, Ann scakl 20 C, B'nin scakl 30 C ise
A ve B'nin birlikte scakl 50 C0 deildir. Yani A+B= deildir 20+30.
Nitelikler konusunda gzden kamayan bir nokta da ilemsel dediimiz niteliklerin kendi aralarnda llebilirlik ynnden gsterdikleri farklardr. rnein scaklk ve younluk gibi baz niteliklerin olduka yksek bir lme dzeyi olan interval lekle llebilmesine karlk, gzellik, alakgnlllk,
yreklilik ve benzeri nitelikleri en ok ordinal lekle lebilmekteyiz. Ancak bu fark bilimlerin gelime derecesi ile ilgili olduu iin belki de geicidir.
Nitekim bilim tarihinde gerilere gittiimizde scakln da bir zamanlar ancak
ordinal lekle ifade edilebildiini grrz. lme tekniinde salanan gelimelerin bir sonucu olarak, aslnda ancak ordinal lein uygulanmasna elverili olan renme yetenei, baar derecesi gibi psikolojik niteliklerin gnmzde interval dzeye yakn bir lekle llebilmesi de bu farkn temelde
olmadn gsteren baka bir gelimedir.
Nominal lek
Nominal lek rakamlarn nesnel eyleri adlandrma veya tantlama amac ile
kullanld bir lektir. rnein, futbol oyuncularna verilen rakamlar byle
tantma amac iin kullanlmtr. Rakamlar, bir kmedeki nesneleri tek tek
belirlemek iin verilebilecei gibi kmeleri belirleme iin de verilebilir. rnein, ayn snftaki rencilerin ayrldklar ubeleri veya bir iyerinde alanlardan kurulan ii ekiplerini veya postalarn belirleyen rakamlar gibi.

Cemal Yldrm 95

Nominal lek, adndan da sezinlenebilecei gibi, szde bir lektir. Son derece basit ve ilkel diyebileceimiz bir lme trdr. Aslnda bu lekte rakamlarn grd ii baka iaretler (rnein alfabede yer alan iaretler veya geometrik iaretler) de grebilir. Hatta renkleri bile rakamlarn yerine kullanabiliriz. Ama farkl birey veya kmeleri birbirinden ayrma, benzerleri ayn
grupta toplamadr; bu amac salayan herhangi bir iaret sistemi nominal
lek saylabilir.
Nominal lein kullanlmasnda nemli olan nesnel eylerin benzerlik ve
farkllklardr. Farkl rakamlar (veya iaretleri) almalar iin nesnel eylerin
farkl, ayn rakam almas iin nesnel eylerin yeterince benzer olmalar gerekir. Baka bir deyile, bu lekte rakam vermenin kural udur: Ayn nesne
veya kmelere farkl, farkl nesne veya kmelere ayn rakam verilmez. Bunun
dnda herhangi bir snrlama yoktur3.
Bilimsel incelemenin ilk basamaklarnda snflamann nemli bir yer tuttuuna daha nce iaret edilmiti. Herhangi bir bilim kolunda ilk adm inceleme
konusu nesne veya olgular inceleme amacmza uygun snflamaktr. Snflama ilk bakta sanld gibi basit bir ilem deildir. rnein bireyleri veya
toplumlar yoksul-zengin, tembel-alkan, zeki-aptal diye ayrmak her eyden
nce dikkatli bir tanm sorunudur ve ok kez uzun tartma ve anlamazlklara
yol aabilecek nitelikte bir itir. Ev gibi somut bir nesneyi ele alalm: Neye ev
diyeceiz, neye demeyeceiz, her zaman kolay ve ak deildir. Nesnel eyleri
snflama ayn snfa giren eylerin hi deilse bir ynden eitlii veya zdelii varsaymna dayanr. Bu nedenle ayn snfa giren eylerin eitlik ilikisini
niteleyen zellikleri tadn syleyebiliriz. Eitlik ilikisinin simetrik ve
geili (transitive) olduu gz nne alnrsa, nominal lein bu iki nitelii
ierdii anlalr. lein simetrik olmasndan unu anlyoruz; rakamlarla
belirlenen herhangi iki nesne ya ayn ya da farkl snftadrlar. rnein x, y ile
ayn (veya farkl) snfta ise, y x ile ayn (veya farkl) snftadr. Bu ilikiyi R ile
gstererek yle ifade edebiliriz:
xRy = yRx
lein geili (transitive) olmas ise u demektir: Rakamlarla belirlenen x, y
ve z gibi herhangi nesneden x ile y ve y ile z ayn (veya farkl) snfta iseler,

Bkz. C. Yldrm, ayn kitap. s. 137.

96 Bilim Felsefesi

x ile z de ayn (veya farkl) snftadrlar. Bu ilikiyi formel olarak yle gsterebiliriz (a iareti ve, iareti ise kelimelerini simgelemektedir):
(xRy yRz) xRz
Nominal lekte rakamlarn nesnelere verilmesinde uyulmas gerekli kurallar
bu iki iliki biimi (simetrik ve geili iliki biimleri) belirler.
Ordinal lek
Ordinal lek sralama ilemine dayanr. Bu lekte rakamlar, nesnelerin bir
sralamada tuttuklar yerleri iaretlemek veya bir nitelik ynnden derecelerini gstermek iin kullanlr. Nominal lekten daha st bir lme dzeyi
oluturmakla birlikte ordinal lein de dar anlamda kantitatif bir betimleme
iin yeterli olduu sylenemez.
Ordinal lein klasik bir rneini minerallerin sertlik derecelerine gre sralanmasnda bulmaktayz. Birok sosyal ve psikolojik niteliklerin (rnein,
renme yetenekleri, kiilik zellikleri, sosyal ilikiler, tavr ve ilgiler) lm
de aslnda kiilerin veya gruplarn lme konu nitelik ynnden bir sralamasndan baka bir ey deildir.
Herhangi bir nesne veya olgu grubuna ordinal lein uygulanmas iki varsaymn geerliine baldr. Bunlardan biri, inceleme konusu nitelik veya niteliklerin bu nesne veya olgularda farkl miktar veya derecelerde var olduu;
dieri, nesneleri veya olgular farkl derecelerde tadklar nitelikler ynnden bir tr karlatrmaya elverili bir ilem veya yntemin bulunduu varsaymdr. Birok durumlarda bu iki varsaymn geerliini ya yoklamaya ihtiya yoktur, ya da kolayca saptayabiliriz. Nesnelerin, sertlik, younluk, scaklk,
parlaklk, arlk, oylum gibi nitelikleri farkl derecelerde tadklarn gzlem
veya deney yolundan biliriz. A B gibi iki mineral parasn ele alalm. Bu iki
nesneyi sertlik ynnden karlatrdmzda u sonutan birini gzleriz:
ya A = B (ayn sertlikte)
ya A > B (A, Bden daha sert)
ya da A < B (B, A'dan daha sert)
Karlatrmada izlediimiz ilemi ksaca yle belirtebiliriz: A ve B minerallerini birbirine srteriz; eer biri dierini izmezse, ikisi de ayn sertlikte; A. B'yi
izer, B, A'y izmezse, A, B'den; B, A'y izer, A, Byi izmezse B. A'dan daha

Cemal Yldrm 97

sert demektir. Bu ilemi izleyerek, daha fazla saydaki nesneleri eitli miktar
veya derecelerde paylatklar bir nitelik ynnden (bir uzanm zerinde)
sralayabiliriz. rnein A, B, C, D gibi drt mineralin sertlik ynnden yle
sralandklarn dnelim:
A<B<C<D
Verilen bir grup nesneyi byle sraladktan sonra, sra iindeki yerlerini rakamlarla belirleyebiliriz. Rakamlarn kullanlmasnda gz nnde tutulmas
gerekli kural, rakamlarn nesneler arasnda deneysel olarak saptanan ilikiyi
korumasdr. Nesneler en sert olandan en ok sert olana doru sralanmsa,
rakamlarn da en kkten en bye doru verilmesi gerekir. rnein,
A'ya 1, B'ye 2, Cye 3, D'ye 4 verebiliriz.
Gzden kamamas gereken nokta, ordinal lein, nesnelerin sra iindeki
yerlerini gstermenin tesinde herhangi bir bilgi vermediidir. Verilen rakamlar, dizi iindeki nesnelerin yalnz srasn gstermekte, aralarndaki farklarn
miktar veya derecesi hakknda bir ey bildirmemektedir. Nitekim rneimizdeki nesnelerin srasn 1, 2, 3, 4 rakamlarn ile olduu gibi 5, 12, 20, 36 veya
100, 500, 510, 515 gibi sray koruyan rakamlarla da gsterebiliriz. Aadaki
grafikler farkl olmakla birlikte, sz konusu sralamay belirtme bakmndan
ayn geerliliktedirler:

Bu durumda A ile B, B ile C, C ile D veya herhangi iki nokta arasndaki mesafenin bykl veya kkl hakknda bir ey sylemeye, dier noktalar
arasndaki mesafelerle mukayesesini yapmaya olanak yoktur. Yani ne,
AB = 3x (CD)
hatta ne de,

98 Bilim Felsefesi

AB > BC
mukayesesini yapabiliriz. Tek sylenebilecek ey
AD = AB+BC+CD
denkleminde ifade edildii zere, iki u arasndaki mesafenin, ular arasnda
yer alan mesafelerin toplamna eit olduudur.
Ordinal lek nesneleri veya olgular bir dizi iinde sralama yannda, bunlar
snflama ve snflar sralama ilemlerini de iermektedir. Nesnel eyleri, tek
tek, ya da kme olarak sralama ilemi daha byk ya da daha kk ilikisine dayanmaktadr. Buna gre ordinal lein formel zellii asimetrik ve
geili olmasdr. Bu demektir ki, bir sralamada A ve B gibi herhangi iki nesne
veya kme arasndaki iliki ya
A>B
ya da

A<B

biimini alr. Her iki halde de iliki asimetriktir. nk A > B ise B > A olamaz:
Ayn ekilde A < B ise, B < A olamaz. te yandan, A, B ve C gibi herhangi
nesne veya kme ele alndnda A > B ve B > C ise A > C olmak gerekir. Bu da
ilikinin geili olduunu gsterir.
nterval lek
Nesnel eylere verilen rakamlar eit aralklar belirliyorsa, leimiz interval
adn alr. Kantitatif betimlemeye bu lek ile ulamaktayz. lekte gerek
sfr noktas gerektirmeyen tm matematiksel veya istatiksel ilemler interval lein salad saysal verilere uygulanabilir.
nterval lek daha nceki leklerin snflama ve sralama zelliklerini ierdikten baka, eit aralklar koulunu gerekletirmekle daha st dzeyde bir
lek nitelii kazanmaktadr.
nterval lein tipik rneklerini eitli scaklk leklerinde bulmaktayz.
Hem Centigrad hem Fahrenheit leklerinin yapm ayn ilkeye dayanmaktadr. Nesnel eylerde gzlenen iki noktaya karlk (rnein suyun donma ve
kaynama noktalar) lekte saysal deer ifade eden rakamlarla iki nokta iaretlenir, sonra bu noktalar arasndaki mesafe belli sayda eit arala blnr.
Bylece nesnel eylerde bulunan ilk iki nokta arasndaki aralklar ve bunlarn

Cemal Yldrm 99

saysal deerleri saptanm olur. rnein, Centigrad leinde 0 (sfr) noktas suyun donma, 100 noktas suyun kaynama scakln iaretler. ki nokta
arasndaki scaklk uzamn her biri bir derece saylan 100 eit arala veya
birime blnmtr. Fahrenheit leinde 0 noktas, eit arlklardaki tuz
ve karn karmnn scakln, 212 noktas ise suyun kaynama scakln
iaretler.
nterval lei nitelerken, lek zerinde 0 (sfr) olarak iaretlenen noktann gerek olmad baka bir deyile lekteki 0n nesnel eylerde lme konu niteliin (rnein scakln) yokluu anlamna gelmedii gzden
karlmamak gerekir. lek zerindeki 0, nesnel eylerde gzlenen bir noktaya karlk olmakla birlikte, zorunlu deil, istee kalm ya da anlamaya
bal bir noktadr. Bunun byle olduu, sabit bir deer eklendiinde lek
formunun deimez (invarient) kalmasndan da bellidir. nk sabit bir deerin eklenmesi sadece yeni bir sfr noktasnn seimi demektir. Bu nedenledir
ki,
y = ax+b
biimindeki bir denklem yardm ile bir lek zerindeki herhangi bir deeri,
dier bir lek zerindeki karlk oluturan deere evirmek olana vardr.
rnein 20C'yi Fahrenheit deere yle eviririz:
(

= 68 F
nterval lek deerleri zerinde ne rasyo mukayeseleri ne de bildiimiz
aritmetik ilemler yaplamaz. rnein bugn scaklk 20C, dn 10C olmusa,
bugn dnden iki kat scaktr diyemeyiz. Nitekim, ayn deerleri Fahrenheit
leindeki deerlere evirdiimizde rasyonun 2:1'den 13:8e deitiini grrz. Ayn ekilde iki scaklk deerlerini toplayarak iki deerin rakam toplam kadar scaklk elde edeceimizi syleyemeyiz. Buna karlk, deerler
arasndaki farklar zerinde hem tm aritmetik ilemleri hem de rasyo mukayeseleri yaplabilir. 10C ile 20C arasndaki fark 25C ile 30C arasndaki
farkn iki katdr, diyebileceimiz gibi, iki farkn toplamnn 15C olduunu da
syleyebiliriz. Farklarn bir lekten dier bir lee dnmede deimez
kald aadaki diyagramlardan da grlmektedir.

100 Bilim Felsefesi

Bu bizi rasyo lee getirmektedir.

Rasyo (Ratio) lek
Rasyo lei gerek 0 (sfr) noktas olan bir interval lektir. En gl
lei oluturur. Ne var ki, nesne veya olgulara ilikin niteliklerin pek ou bu
lekte llmenin gerektii koullar karlayamamaktadr. lemsel (ntensive) niteliklerin tm bu gruba girer. Fizik bilimlerde geni uygulama alan
bulunan rasyo lei, niteliklerin toplanabilir olmasn gerektirmekte, bu
zellikten yoksun niteliklerin lmnde dorudan kullanlamamaktadr.
Ksacas rasyo lein uygulanmas ancak eitlik, sralama, eit aralk ve eit
rasyo saptanmasna elverili ilemlerin kapsand hallerde olanakldr. Arlk, uzunluk, alan, oylum, a, elektrik direnci gibi toplanabilir niteliklere ililekler rasyo leinin tipik rneklerini oluturur. Say sistemi de rasyo lei olduundan sayma ilemi rasyo lekte yaplan bir tr lmeden baka bir
ey deildir. Rasyo lei zerindeki deerler bir sabit deerle arplarak dntrlr. rnein, bir uzunluun metre cinsinden verilen deerini
1.093614 sabit deerle arparak yarda cinsinden ifade ederiz.
Nominal lekten rasyo leine doru gidildike lein gc ile birlikte
karlanmas gereken koullar da artmaktadr. Nominal lekte rakamlarn
nesnelere verilmesi iin tek koul nesnelerin ayn veya farkl olduunu belirlemeye elverili bir ilemin bulunmasdr. Oysa, rasyo lekte bu koulla birlikte nesnelerin bir uzanm zerindeki sralarn, aralarndaki farklarn eitliini ve gerek sfr noktasnn yerini belirlemeye elverili ilemlerin de bulunmas gerekir. Bir nitelik interval lekte llemezse, rasyo lekte de
llemez. Ama tersi doru deildir. Rasyo lekte llmeye elverili herhangi bir nitelik dier leklerde haydi haydi llebilir.

Cemal Yldrm 101

lmede Temel ve Tretilmi Ayrm

Her dzeydeki lmede izlenen en genel ilke rakam sisteminin hangi ilikileri
kullanlyorsa, rakamlarn verildii nesnel eylerde de ayn ilikileri bulmak
gerekir. Baka bir deyile rakamlarn kullanl dzeyi, nesnelerin zelliklerine
uygun olmal. Byle bir snrlama olmasayd rakamlarn verilii geliigzel ya
da istee gre olmaktan kurtulamazd. Rakamlar zerinde isteimize gre
eitli ilemler yaplabilir. Ama nesneler bu ilemlere elverili deilse, rakamlar zerindeki ilemler gerekle ilikisiz bir oyun olarak kalr. rnein, rasyo
lein elverdii aritmetik ilemler, lme konu niteliin ancak toplanabilir
olmas halinde bir anlam ifade eder.
Arlk, uzunluk, elektrik direnci gibi byklkler (magnitudes)'in toplanabilir, buna karlk younluk. G, sertlik ve tm psikolojik niteliklerin ise toplanamaz olduunu yukarda belirtmitik. Toplanabilir byklkler dorudan
llebildii iin bunlara temel byklkler de denmektedir. Oysa, younluk,
g ve esneklik (elasticity) gibi baz fiziksel byklkler dorudan deil, dolayl yoldan llebilmektedir. Bu yzden bunlara tretilmi byklkler ve
lmlerine de tretilmi lme denir. Temel lmeler baka lmelere dayanmakszn, tretilmi lmeler ise temel lmelere dayanlarak yaplan
lmelerdir. rnein tretilmi bir byklk olan younluun lm iki temel bykln lmne dayanr: Ktle ve oylum. Bir nesnenin younluu, o
nesnenin ktle ve oylumunun bir fonksiyonudur. Younluun lm ktlenin
oyluma blnmesi, yani (Y = Younluk, K = Ktle, O = oylum):

ile elde edilir.

Unutmamak gerekir ki lm toplanabilir byklklerin lmne benzemekle birlikte, younluk gene de ilemsel bir niteliktir. Kald ki, ilemsel niteliklerin ou iin byle temel lmlere dayanan bir lme olanakszdr. Tretilmi bir lm, empirik bir iliki veya yasann varlna baldr. Younluk
konusunda tretilmi lme olanak salayan yasa, nesnelerin ktle ve hacimleri arasnda gzlenmi olan deimez ilikidir. Bu ilikinin matematiksel ifadesi btn nesneler iin geerlidir:
K = cO

102 Bilim Felsefesi

(Denklemde K, ktleyi: O, oylumu: c ise sabit bir deeri temsil etmektedir.) Bu

denklemi kullanarak, herhangi bir nesnenin, ktle ve oylum llerini biliyorsak, younluunu hemen saptayabiliriz. Nitekim bu yoldan suyun younluunun 1, alkoln .79, hidroklorik asidin 1.27, cvann ise 13.6 olduu bulunmutur.
Sz konusu iliki olmasayd, younluk da pek ok ilemsel nitelikler gibi ancak
ordinal lekle llebilirdi. Nesnelerin suda yzp yzmemelerinin younluklar ile ilikili olduunu biliyoruz. A ve B gibi iki nesneyi suya koyalm: A
batar B yzerse, A'nn Bden daha youn olduunu saptam oluruz. Bu ilemi
kullanarak yukarda adlarn verdiimiz drt svy (veya baka nesneleri) younluk srasna koyabiliriz.
A<S<H<C
Deneysel olarak elde edilen bu sralama bize younluk nitelii bakmndan
nesnelerin yerlerini gsteriyor. Bu iliki iinde nesnelere vereceimiz rakamlar da kantitatif olarak onlarn younluk miktar veya derecelerini deil, sadece
younluk uzamn zerindeki sralarn belirler.
lme Gvenirlii
lmenin amac gzlem verilerimizin kesinliini artrmak, onlar saysal ifadeye, dolaysyla matematiksel ilemlere elverili olacak biimde saptamaktr.
Fakat lme hangi dzeyde olursa olsun birtakm ilemlere dayandndan, bu
ilemler de hibir zaman tam ve kusursuz olmadna gre, lme verileri de
az veya ok daima hatal olacaktr. Hatasz lme eriilmesi belki de olanaksz
bir idealdir.
lme hatas, doru deerden bir sapmay temsil eder. Bu ilikiyi (doru
deeri D, herhangi bir lme sonucunu 1 ve lme hatasn H1 ile gsterirsek) yle ifade edebiliriz:
H1 = 1 D
Ne var ki, doru deer kavram ilemsel olarak belirlenmedike, lme hatasn hesaplamaya olanak yoktur. Bu nedenle doru deer kavram yerine,
onun ilemsel anlamn oluturan ortalama deer kavram konur. Ortalama
deer (), ayn lmn ok sayda tekrarlanmas ile elde edilen deerlerin

Cemal Yldrm 103

aritmetik ortalamasdr. Buna gre, yukardaki denklemi yle deitirmek

gerekir:
H1 = 1
Hemen iaret etmeli ki, ortalama deer, doru deerin tam kendisi deil,
ancak bir yaklamdr. lmn tekrar saysnn art ile doru orantl olarak ortalama deer, doru deeri giderek daha yaklak belirleme nitelii
kazanr.
lme hatasn hesaplamada ortalama deerin kullanlmas baz koullara
baldr. ncelikle, sz konusu hatann sistematik deil random (geliigzel)
olmas gerekir. Bir lme ara veya ileminde sistematik hata tek ynden beliren (doru deeri tutarl olarak ya olduundan daha dk ya da daha yksek gsteren) hatadr. rnein bir saatin daima geri kalmas veya daima ileri
gitmesi zaman aralklarnn lmnde sistematik hataya yol aar. Bu durumda ortalama deer, doru deere yaklak olma nitelii tamaz. Ortalama
deer, ok sayda tekrarlanan lmlerde doru deerden sapmalarn birbirini gtrecei varsaymna dayanr.
te yandan, ayn lmeyi tekrarlama, llen eyin deimediini, tekrarlarn
ayn koullar altnda yapld gibi varsaymlarn da geerliliini gerektirir.
Arlk, uzunluk, younluk gibi fiziksel byklklerin lmnde kolayca karlanan bu koullar, psikolojik niteliklerin lmnde pek az yerine getirilebilmektedir. rnein kiilerin zek, ilgi ve kiilik niteliklerini lmede lmn birden fazla tekrarlanmas eitli nedenlerle sonucu bsbtn geersiz
klmaya yol aabilir. Ama gene de doru deerin hesaplanmasnda, zorluk ve
sakncalarna karn, ortalama deere gitme dnda yaplacak bir ey yoktur.
lme hatas ile lme gvenirlii birbiriyle yakndan ilgili iki kavramdr. Hatas az olan lme, gvenirlii yksek lmedir. Baka bir deyile, bir lme
arac veya ilemi llen eyi ne kadar doru (yani hatasz) lyorsa, o kadar
gvenilir saylr.
Gvenirliin ilemsel lt, tekrarlanan lmlerin tutarl sonu vermesinde
aranr. Ayn koullar altnda tekrarlanan lmler birbirini tutmayan sonular
veriyorsa lmmz gvenirlikten yoksun demektir. rnein uzunluk lmnde elik metre son derece gvenilir, lastik erit ise gvenirlii ok zayf
birer aratr. nk birincisi her uygulannda hemen hemen ayn sonucu
verirken, ikincisi lastiin gerilimine gre ok farkl sonular verebilir.

104 Bilim Felsefesi

lmede gvenirlik bir derece sorunudur. Sonular tam tutarl lmleri tam
gvenilir, sonular hi birbirini tutmayan lmleri gvenirlikten yoksun
saymak gerekir. Ancak gvenirlii tam veya gvenirlikten tmyle yoksun bir
lme olanaksz diyemezsek bile pratikte kolayca rastlanan bir olgu deildir.
Bir korelasyon ls olan gvenirlik katsays hemen her zaman 0dan byk,
1'den kktr.
Bir lein gvenirliini artrmada balca yol hataya yol aan etkenleri denetlemektir. Hatann eitli kaynaklar arasnda u zellikle nemlidir: (1)
lme aracmzn yetersiz veya kusurlu oluu. Hibir l arac, ne denli duyarl olursa olsun, mkemmel saylamaz. Kuyumcunun terazisi hi phesiz
bakkal terazisinden ok daha duyarldr. Bakkal terazisinin duyarsz kald
baz arlk farklarn, kuyumcu terazisi ile kolayca saptayabiliriz. Ancak, kuyumcu terazisinin de duyarsz kald daha ince farklarn varl da inkr edilemez. (2) lm yapan kiinin yetersizlii. Deneyim, beceri, ilgi, dikkat gibi
kiilik nitelikleri yannda duyu organlarnn normal alp almamas da
lme hatasn artrc veya azaltc etkenlerdir. (3) lme ileminin (hatta
lme aracnn) dayand teorik koullarn ya hi ya da yeterince yerine getirilememesi. Uygulamada hemen tm lme ilemleri az ok dayandklar varsaymlarn snrlarn aarlar. Ancak teorik snrlarn bilinmedii veya yok
sayld hallerde lme hatas da artar. rnein, lm ancak ordinal lee
elverili olan bir nitelii interval lekle llebilir sayp lmeye kalkmak,
sonucu geersiz klacak lde hataya yol aabilir.
Hata kaynaklarn tanma ve dikkatlice denetleme kukusuz lme gvenirlii
iin gereklidir. Ne var ki. bu gibi nlemler bizi ancak bir noktaya kadar gtrr; yoksa lme hatasn bsbtn ortadan kaldrmaz. nk, hatasz lme
yoktur.

nc Kesim

BLMSEL AIKLAMA
ve
DAYANDII TEORK TEMELLER
Alt blm iine alan bu kesimde bilimin kavramsal dzeydeki
ama, ileyi ve teorik yapsna ilikin sorunlara yer verilmitir. lk
blmde (IX, X ve XI. Blmlerde) bilimsel aklama, bilimsel
yasa kavram, hipotez dorulama gibi birbirine yakndan bal
konular ele alnm; XII. blmde nedensellik kavram, XIII. Blmde bilimsel teorinin yap ve ileyii ayrntl bir biimde ilenmitir. Son blmde (XIV. Blm), bilim ile bilim d dier entelektel almalarn ilikisi tartlmtr.

IX BLM

BLMSEL AIKLAMA

Betimleme ve Aklama
Bilim, dnyamzda olup biten olgular betimleme ve aklama yoluyla anlama
giriimidir. Olgular betimleme, onlar saptama, snflama ve dile getirme gibi
ilemleri kapsar. Bilimsel yntemin bu yn ile ilgili aklamalar bundan nceki blmlerde verilmitir. Bilimin aklama ynne gelince bu konu bizi ok
daha geni sorunlara gtrecek niteliktedir. Gerekten, bilimsel aklama srecini tam aydnla karmak iin, hipotez, doa yasas, teori, nedensellik ve
olaslk ilkeleri gibi kavramlar ele almaya ihtiya vardr. Ancak, bu konulara
gemeden nce, bilimsel aklama kavramn kaln izgilerle belirlemek yerinde olur, herhalde.
Baz bilgin veya dnrler (rnein, Gustav Kirchhoff, Ernst Mach, Karl Pearson, vb.) bilimde olgu veya olgular arasndaki ilikileri saptama, snflama ve

106 Bilim Felsefesi

betimleme dnda bir aklamadan sz edilemeyeceini ileri srmlerdir.

Bunlara gre, aklama denilen ey aslnda iyi ve tam yaplm bir betimlemeden baka bir ey deildir. Bilim metafizik nitelikte olan niin veya neden sorusuna deil, ne veya nasl sorusuna yant arar, byle dnenlere
gre1. Bu grn savunucusu gnmzde yok denecek kadar azdr. zellikle
olgular toplama ve snflama aamasn oktan geride brakm teorik bilim
dallarnda aklamann tuttuu nemli yer gz nne alndnda, bilimin
ne ve nasl sorularna olduu kadar, hatta belki de daha fazla niin veya
neden sorusuna yant arad kolayca anlalr.
Aklama bir olgunun olu biimini deil, olu nedenini gsterme srecidir. Bir
ay tutulmasn veya bir gel-git olayn batan sona dikkatle izleyebilir, gzlemlerimizi btn ayrntlar ve olu sras iinde kaydedebiliriz. Bu bize ay tutulmas veya gel-git fenomenlerinin nasl olduunu anlatr, fakat neden meydana
geldiini gstermez.
Bir olguyu betimlemek iin o olgunun dna kmaya gerek yoktur; olguyu
olu sreci iinde alglamak ve kaydetmek yeter. Oysa bir olguyu aklamak
iin o olgunun dnda baka olgulara bavurmak gerei vardr. Bu ise, iki olgu
tr arasnda iliki kuran bir veya daha fazla genellemenin elimizde olmasna
baldr.
Sz konusu fark bir rnekle gstermek iin gnlk yaammzda sk rastladmz bir olguyu, cisimlerin suda yzmesini ele alalm. Gzlemlerimiz baz
cisimlerin suda yzdn, bazlarnn ise battn gstermektedir. Hangi
cisimlerin yzdn, hangilerinin battn saptamamz; yzen cisimlerin ne
lde su dnda, ne lde su iinde kaldklarn lerek bulmamz, cisimlerin suda yzme olayn doru betimlemek iin gereklidir. Ne var ki. bu tr
bilgiler neden baz cisimlerin yzdn, neden dier baz cisimlerin battn
aklamaya yetmez. rnein, tahta paralarnn yzdn, demir paralarnn ise battn hep biliriz. Ama niin bu byledir? sorusunu, ancak cisimlerin zgl arlklar zerinde bilgimiz varsa, daha dorusu cisimlerin suda
yzmesi ile zgl arlklar arasndaki ilikiyi biliyorsak, doru yantlayabili1

Ancak bu tr katksz empiristlerin gzden kard bir ayrm var. Russell bu ayrm yle
belirtmektedir: Bir olguya ilikin olarak neden sorusunu sorduumuzda, ya Bu olgunun ynelik olduu ama nedir?. ya da, Bu olgunun ortaya kmasna yol aan n koullar nelerdir?
anlamn dile getirmi oluruz. Soruya ilk anlamnda verilecek yant teleolojik bir aklamay,
ikinci anlamnda verilecek yant bilimsel trden bir aklamay simgeler. Deneyimler, bilimsel
sonulara ancak ikinci trden aklamalarla ulalabileceini gstermitir. Bkz. B. Russell, History of Western Philosophy, s. 86-87.

Cemal Yldrm 107

riz. Ayn ekilde, bir emme tulumbann kuyudan suyu nasl ykselttiini, ne
kadar ykselttiini gzlem veya lme yoluyla saptayabiliriz. Ama bu bilgiler
tulumbann suyu neden belli bir yksekliin stne karamadn aklamaya yetmez. Byle bir aklama iin baka bir eye, hava basnc kavramna
bavurmamz gerekir.
Nedenle balayan soru bir olup-biten karsnda aknla dmekten doar. Her ey bekleyiimize uygun gitseydi, aknla yer olmayacak, dolaysyla neden sorusu da sorulmayacakt; herhangi bir aklamaya gitmeksizin,
olup bitenleri betimleyerek tantlamak bilimsel amalar iin yeter saylacakt.
Oysa gzlem konusu olgular her zaman bekleyilerimize uygun gitmemekte,
bazen bizi artc biimlerde ortaya kmaktadr. rnein k aylarnn souk,
yaz aylarnn scak gitmesinde bekleyiimize aykr den bir nokta yoktur. O
yzden de bu olgu karsnda pek azmz hayrete der veya aklama gerei
duyarz. Oysa, bir yl, bekleyiimizin tam tersine, yaz aylarnn souk, k aylarnn scak gittiini dnelim: Byle bir gzlem hepimizi hayretten hayrete
drr, bizi hemen bir aklama bulmaya zorlar.
Demek oluyor ki, aklama abas aknlmz giderme, bekleyilerimizle
olup bitenler arasndaki uygunluu salama ihtiyacndan domaktadr. Ksaca
demek gerekirse, aklama beklenmeyen bir gzlemi beklenir hale getirmektir. Bu, gnlk dnme dzeyinde olduu gibi bilimde de byledir.
Gnlk yaamdan bir rnek: Akam karanlnda eve girdiinizde her zamanki
gibi elektrik dmesine basyorsunuz, ama beklediinizin tam tersine lambanz yanmyor. Bir an iin hayret ve aknlk iindesiniz. ster istemez ok
gemeden kafanzda birtakm olaslklar belirecek, aknlnz giderecek bir
aklama bulmaya koyulacaksnz. Sigorta atm olabilir; akm kesik olabilir;
ampul gevemi olabilir, gibi... Bu olaslklardan birinin doru kmas halinde
aknlnz giderilmi olacak, beklenmeyen durum sizin iin artk beklenen
bir sonu nitelii kazanacaktr.
Bilim tarihinden bir rnek: 1675 ylnda Danimarkal astronom Rmer, Jpiter
gezegeninin birinci uydusunun hareketlerini izliyordu. Uydu yrngesinde
giderken gezegenin arkasna her geiinde beklendii zere gzden kayboluyordu. Uydunun kaybolmas ile tekrar grnmesi arasnda geen sreleri
len Rmer bu srelerin deitiini hayretle grd. Sreler arasndaki farklarn nedeni neydi? Rmerin aknln gideren aklamas (n ksa mesa-

108 Bilim Felsefesi

feyi daha ksa, uzun mesafeyi daha uzun srede ald hipotezi) bilim tarihinde
nemli bir bulu saylmtr2.
Grlyor ki, aklamann amac, beklenmeyen bir gzlem karsnda kiinin
iine dt hayret veya aknl giderme, evresinde olup bitenlerle bekleyileri arasnda uygunluk salamadr.
oumuz iin beklenir olan birok olup bitenler, bilim adam iin aklanmaya
muhta grnebilir. rnein, gnein neden daima doudan ykselip batdan
kaybolduu (bilme meraklarn henz yitirmemi ocuklar dnda) pek az
kimsenin cevap arad sorunlardandr. Oysa bilimde bu ve benzeri olgularn
aklamalar vardr. Bilim, zellikle, belli bir dzene bal olarak ortaya kan
olgular veya bu olgular arasnda deimez grnen ilikileri aklamaya alr.
Gzlemlerimiz, deimez bir dzenle gecenin gndz kovaladn; yeterince
stlan metallerin genletiini; suyun belli bir scaklkta kaynadn, baka bir
scaklkta donduunu; serbest braklan cisimlerin dtn; buzun souk,
atein daima scak olduunu. vb. gstermektedir. Byle deimez bir dzenle
beliren olgu ve ilikiler dile getirildiinde, doa yasas dediimiz birtakm
evrensel genellemeler biimini alr. rnein, btn metaller stldnda
genleir, genellemesi evrensel olup, belli bir grup metalin deil, bildiimiz ve
bilmediimiz, gemite ve gelecekte, evrenin her yannda gzleme konu olmu
ve olabilecek tm metallerin belli bir zelliini ifade etmektedir. Kukusuz
bilimsel genellemelerin hepsi evrensel deildir. Her yl doan ocuklarn
yaklak olarak yars erkektir veya Olgun meyveler genellikle tatldr gibi
genellemeler evrensel genellemeler gibi sz konusu nesnelerin tmn deil
ancak bir blmn kapsamaktadr. Bilimsel aklamalarda hem evrensel hem
de istatistiksel nitelikte olan bu ikinci tr genellemeler kullanlmaktadr.
Bir genelleme ister evrensel, ister istatistiksel nitelikte olsun, bilimsel aklamada ya aklayc ya da aklanan olarak yer alr. rnein, Dnyann gne
evresinde izdii yrnge neden elips biimindedir? sorusuna nk btn
gezegenlerin yrngeleri elips biimindedir, yantn bir tr aklama kabul
edersek, burada yer alan genelleme (Btn gezegenlerin yrngeleri elips
biimindedir) aklayc olarak kullanlmtr. te yandan, Gezegenlerin y-

In bir mesafeyi belli bir zamanda ald buluu yaplmadan nce n uzayda bir noktadan
baka bir noktaya geii, mesafe ne kadar geni olursa olsun, anlk bir gei olarak dnlrd.

Cemal Yldrm 109

rngeleri neden elips biimindedir? sorusuna Newton'un devinim yasalar ile

yer ekimi yasasna bavurarak yant verdiimizde, ayn genelleme aklanan
olarak ilem grr.
Genellikle, tek tek olgularn aklamasnda bu olgular kapsayan genellemelere, genellemelerin dile getirdii olgusal ilikilerin aklanmasnda ise daha st
dzeyde genellemelere (bunlara aklayc veya teorik genellemeler de denir)
bavurulur. rnein, Robert Boyleun gazlar yasas, belli bir gazn basncn
artrdmzda hacminin neden kldn, gazlarn kinetik teorisi ise Boyle
yasasnn dile getirdii gazlarn basn ve oylumlar arasndaki deimez ilikinin nedenini aklamak iin iki yar dzeyde bavurduumuz genellemelerdir.
Aklamann Mantksal Yaps
Bir olguyu aklamann onun bir veya daha fazla genelleme yardm ile baka
olgulara balama demek olduuna yukarda iaret etmitik. Bu tanmn dzeltilmesine ihtiya var. Aklamada birbirine balanan eyler olgular deil, olgular betimleyen nermelerdir. Buna gre bir olguyu aklama, onu betimleyen
nermeyi konuya ilikin baz genellemeler yardm ile baka baz olgular betimleyen nermelerden karma demektir. Balayc genellemeler evrensel
biimde olduunda karm dedktif nitelikte, genellemeler istatistiksel nitelikte olduunda karm indktif niteliktedir. ndktif karml aklama modelini imdilik bir yana brakarak, dedktif model zerindeki zmlememize
oumuzun yaants iinde olan bir rnekle balayalm.
rnek: Scak ve gneli havalarda deniz kenarnda leden sonra denizden
karaya doru serin bir esinti dikkatimizi ekiyor. Biz bu gzlemi snan cisimlerle ilgili doa yasalarna bavurarak aklarz. yle ki, gne karay denizden daha abuk ve kuvvetli sttndan kara stndeki hava snr ve ykselir;
bylece boalan yere, deniz stndeki serin, dolaysyla daha youn olan havann akm balar.
imdi gnlk dilde yaplan bu aklamay formel kalba dkmeden nce, ksa
bir zmlemeye tabi tutalm.
Aklanan olgu; denizden karaya doru olan serin esinti. Bu olguyu betimleyen
nermeyi E ile gsterelim.

110 Bilim Felsefesi

Bavurular genellemeler: Nesnelerin snma katsaylarndaki deiiklik (su ve

topran zgl [specific] slar arasndaki fark); havann termik genilemesi;
havann yksek basn noktasndan alak basn noktasna akm, vb. Bu genellemeleri G1. G2...Gm diye gsterelim.
likin koullar: Mevsimin yaz olmas, havann scak ve gneli olmas, esintinin deniz kenarnda, leden sonra kmas... gibi. Aklanan olguya ilikin bu
gzlemlere ilk koullar diyeceiz ve k1, k2 ... kn, olarak gstereceiz.
Aklama bir karm (argument) biiminde olup yukarda belirtildii zere
tr nermeden kurulur. lk koullar betimleyen nermeler (k 1, k2 ... kn) ile
genellemeler (G1, G2 ... Gm) karmnn ncllerini, aklanan olguyu betimleyen nerme ise karmn sonucunu oluturur. ncllerde yer alan genellemeler evrensel biimde olduundan karm dedktif niteliktedir. Aadaki ema
karmn mantksal kalbn vermektedir:
Aklayanlar
(ncller)

k1, k2, ... kn

G1, G2, ... Gm

Aklanan
(sonu)

O halde, E

karmn biiminden de grlecei zere, aklayanlar verildiinde aklanan

kanlmaz, zorunlu olarak beklenir bir sonu nitelii kazanmaktadr. Bu, biraz
ilerde deineceimiz gibi, bilimsel aklama ile bilimsel n-deyinin (prediction) mantksal yap ynnden zde olduklarn gsterir. Baka bir deyile,
yukardaki kalba uygun bir aklama, E'nin betimledii olgunun verilmedii
veya henz gzlenmedii hallerde bir n-deyidir.
Yukarda mantksal kalbn verdiimiz dedktif karml bir aklamann bilimsel ynden yeterlilii u drt koulun karlanmasna baldr:
(1) Aklanan aklayanlarn mantksal sonucu olmaldr. Baka bir deyile,
aklayanlar doru kabul ettiimizde, aklanan da doru kabul etmek
zorunda olmalyz. Bu ksaca karmn geerli olmas gereini ifade eder.
(2) Aklayanlar arasnda yasa niteliinde en az bir genelleme olmaldr.
(3) Aklayanlar olgusal ierikli nermelerden meydana gelmelidir. Baka bir
deyile aklayanlar, ne mantksal kurallar gibi ii bo analitik, ne de
dorulanmas ya da yanllanmas olanaksz metafizik trden nermeler
oluturmaldr. (Bu koul st rtk olarak ilk koulda sakldr; nk,

Cemal Yldrm 111

olgusal bir nerme olan aklanann sonu olduu geerli bir karmda
ncllerin tm analitik ya da metafizik trden olmas olanakszdr.)
(4) Aklayanlar oluturan nermelerin doru olmas gerekir. [Doru derken, bu nermelerin ya da mantksal sonularnn (kukusuz aklanan
dndaki mantksal sonularnn) tm gzlem veya deney sonularna
uygun dme gerei anlatlmak istenmitir.]
Ksaca demek gerekirse, bilimsel yeterlii olan bir aklama: (a) biim ynnden mantksal olarak geerli, (b) ierik ynnden olgusal olarak dorulanm
birtakm nermeleri kapsayan bir karmdr.
Olgular aklamada bilimin birtakm genellemelerden yararlandn grdk.
Ne var ki, birok inceleme alanlarnda ulalan genellemeleri evrensel biimde
(yani, Tm A'lar ayn zamanda Bdir biiminde) ifade etmeye olanak yoktur.
Bu genellemeler ou kez istatistiksel dediimiz u biimi almaktadr:
A olan eylerin ayn zamanda
B olma olasl % ......dr.
A olan eylerin B olma olasl yzde ile ifade edilebilecei gibi yksektir,
dktr, veya kuvvetlidir, zayftr gibi kalitatif terimlerle de ifade edilebilir. fade hangi terimlerle yaplrsa yaplsn, istatistiksel bir genelleme ilikin
olduu nesnelerin tmn deil ancak, bir blmn kapsayc niteliktedir.
rnein,
X hastalna yakalanan insanlarn % 60' kurtulamaz, genellemesi, btn
insanlar deil ancak bir blmn (% 60n) kapsamna almaktadr. Baka
bir deyile istatistiksel bir genellemede inceleme konusu zelliin bir snf
nesnenin tmne deil sadece bir blmne ilikin olduu ileri srlr. Bu tr
genellemelere dayanlarak yaplan aklamalarda aklayanlar, aklanan
hibir zaman zorunlu klmamakta, ancak belli bir derecede desteklemekle
kalmaktadr. rneimize dnelim:
SORU: X hastalna yakalanan A kurtulduu halde B neden kurtulmad?
YANIT: nk X hastalna yakalananlarn hepsi deil, % 60 kadar lmektedir.
Gsterilen neden B'nin lmn aklad gibi A'nn kurtuluunu aklamaya
da elverilidir.
statistiksel nitelikteki aklamalarn genel biimini yle gsterebiliriz:

112 Bilim Felsefesi

p (G, F) = r
Fi

Gi
Bu karmda Fi hastalna yakalanan herhangi bir kiiyi, Gi ise o kiinin kurtulmayn belirlemekte, p(G.F)=r genellemesi hastalktan kurtulamamann
olasln (probabilite'sini) ifade etmektedir. Noktal izgi ise karmn dedktif nitelikte olmadn, Gi'nin belli bir olaslk iinde beklendiini gstermektedir. karmn tmn yle okuyabiliriz:
Adam kurtulamad (Gi), nk o x hastalgna yakalanmt (Fi) ve
x hastalna yakalanma halinde (F) lm (G) olasl (p) yzde
60 (r)dr.
Grlyor ki, dedktif karml aklamadan farkl olarak burada aklayanlar
aklanan zorunlu klmamakta, ancak belli bir olaslk iinde desteklemekle
kalmaktadrlar. Ayn aklayanlarn, adamn hastalktan kurtulmamas gibi
kurtulmas sonucunu da desteklemeye (biraz daha zayf bir ekilde) elverili
olduuna yukarda iaret etmitik.
n-deyi
n-deyi, olgular arasndaki ilikilerden veya bu ilikileri dile getiren genellemelerden yararlanarak henz olmam bir olguyu nceden kestirmedir. rnein, astronomide baz ilk koullarn gzleminden ve Newton fiziinin devinim
yasalarndan yararlanarak gelecekteki ay veya gne tutulmalarn nceden
kestirmek, gibi.
Doay bilimsel yoldan incelemede n-deyi (prediction), aklama derecesinde
nemlidir. Aklamada bata gelen ama anlamak, n-deyide doa glerini
denetim altna almaktr. Bilim olgular nceden kestirme gcn tamasayd,
btn bilgilerimiz ve aklamalarmz insanolunun srf bilme ve anlama merakn giderme dnda fazla bir sonu vermeyecekti. Oysa bilim bu merak
tatmin etmenin son derece baarl ve verimli bir aracn salad gibi doa
gleri zerinde insanolunun egemenliini kurmasnn ve geniletmesinin de
en etkili kayna olmutur.
n-deyinin bir baka nemi de hipotez veya teorilerin dorulanmasnda bizi
yeni gzlem veya deney verilerine gtrmesidir. Bir teori veya hipotezden

Cemal Yldrm 113

karlan her mantksal sonu bir n-deyi nitelii tar; teori veya hipotezin
dorulanmas bu gibi sonularn yeni gzlem veya deney verilerine uygun
dmesiyle olanak kazanr.
Bilim felsefesinde teden beri tartlan konulardan biri n-deyi ile aklamann ilikisi zerinedir. Yetkili kaynaklardan bir blmnde iki karm tipinin
yapsal ynden zde olduklar ileri srlrken, bir blmnde ise bu iddia
reddedilmektedir. Ayrntl tartmalara girmeksizin, unu syleyebiliriz: Her
aklama hi deilse potansiyel olarak bir n-deyi nitelii tamaktadr. Bunun
byle olduu nedensel (veya dedktif) tr aklamalarda kolayca gsterilebilir. Gerekten bilimde yeterli saylan herhangi bir aklamann ayn zamanda
bir n-deyi niteliinde olduu, bir olguyu aklayan ncllerin, o olguyu beklenir hale getirmesinden de bellidir.
Buna karlk n-deyi niteliindeki her karmn ayn zamanda bir aklama
salayaca kolayca ileri srlemez. zellikle birtakm basit ilikilere veya
korelasyonlara dayanan n-deyilerde aklama nitelii bulmak gtr.
rnein, pek ok kimse, nedenini bilmeden ba arlarn dindirmek iin aspirin alr. Gemi yaantlarnda aspirin almakla ba arsnn dinmesi arasnda
bir iliki kurulmutur. Aspirin alnca ba arlarnn dineceini beklerler. Bu
bir n-deyidir, ama aklama nitelii tamayan bir n-deyi. nk, X'in gereklemesiyle Y'nin de gerekleecei, gerekleme nedeni bilinmeksizin de,
beklenilebiliyor.
Demek oluyor ki aklama ile n-deyi arasndaki iliki her zaman simetrik
deildir. Ancak aklamann nedensel nitelikte olduu ilerlemi bilim dallarnda iki karm tipinin yapsal ynden zde olduu da inkr edilemez. Fark
mantksal deil, sadece karmn ynndedir. Aklamada hareket noktas
aklanmaya muhta gzlemdir; aklama bu gzlemi beklenir hale getiren
aklananlar bulununca tamamlanr. n-deyide ise, hareket noktas ilk koullarn gzlemi ile bu koullar baka bir gzlemi bekleyiimizin dayana klan
genellemelerdir. Aadaki karm kalplarnda bu fark oklarla gsterilmitir:

114 Bilim Felsefesi

Grld gibi, aklama E sonucunu ieren nclleri bulma, n-deyi ise verilen ncllerden E sonucunu karma eylemidir. Bu fark bulu balam ile ilgili
olup dorulama mantn etkileyici nitelikte deildir.

X. BLM

BLMSEL YASA KAVRAMI

Yasa Kavram
Bilimsel Yasa sz her zaman ayn anlamda kullanlmad iin basit bir
tanmla ie balamak gtr. Gerekten birbirinden olduka farkl eylere
bilimsel yasa dendiini grmekteyiz. Ancak eitli kullan ve uygulamalarda
ortak nokta olarak genelleme zelliini bulmak mmkndr. Demek ki, bilimsel yasa her eyden nce bir genellemedir. Ama nasl bir genelleme? u
rneklere bakalm:
(1) Bekarlar evli deildir.
(2) Bu bahedeki elmalarn hepsi krmzdr.
(3) Serbest braklan cisimlerin dme hz arlklar ile doru orantldr.
(4) Btn metaller yeterince stldnda genleir.
(5) Bir d gcn etkiledii herhangi bir cismin hz, o gle doru orantl ve
ayn ynde deiir.
(6) Her yl dnyaya gelen ocuklarn aa yukar yars erkektir.
(7) Radyo-aktif bir maddedeki atomlarn yaklak yzde ellisi 1700 yllk bir
sre iinde zntye urar.
(8) Dnyamz gne sisteminde bir gezegendir.
Sonuncusu dnda bu nermelerin hepsi birer genellemedir. Sonuncu nerme
tek bir olguyu (dnyamzn gezegen olduu olgusunu) betimledii iin genelleme nitelii tamamaktadr. lk yedi rnekten de grld zere, genelleme
nitelii tayan bir nerme tek bir olgu veya nesneyi deil, bir olgular veya
nesneler grubunun tmn veya hi deilse bir blmn kapsamaktadr.
Ancak bu genellemeler arasnda da nemli farklar vardr. Birinci genelleme
analitik bir nerme olup olgusal ierikten yoksundur. Gerekten Bekarlar evli
deildir, nermesi Bekrlar bekrdr, demekten baka bir ey ifade etmemektedir. Bu tr tanm gerei veya biimsel olarak doru olan nermelerin
bilimsel yasa nitelii tad sylenemez.

116 Bilim Felsefesi

kinci nerme biim ynnden genelleme niteliinde grnmekle birlikte,

aslnda gerek genelleme niteliinde deildir. Gerek bir genelleme kapsam
ynnden belli bir zaman veya belli bir yerle snrl olamaz: kapsanan nesneler ister bir grubun tm ister bir blm olsun hi deilse potansiyel olarak
snrsz olmak gerekir. Oysa, Bu bahedeki elmalar... ifadesinden de anlalaca zere nermenin kapsad nesneler belli bir yerle snrl tutulmutur. Bu
trden nermelerin de bilimsel yasa niteliinde olduu kolayca ileri srlemez.
nc nerme hem olgusal ierikli hem de kapsad nesneler bakmndan
snrl olmad iin bilimsel yasa denmeye elverili bir genellemedir. Ne var
ki, bu genellemeyi de yasa sayamayz, nk dile getirdii sav doru deildir.
Aristoteles fiziinde doru kabul edilen bu nerme Galileo tarafndan deneysel yoldan rtlmtr. Galileo serbest dmedeki hzlanmamm (ivme)
sabit olduunu ve bunun cisimlerin ktle veya arlklar ile deil, dme zamannn karesiyle orantl olduunu gstermitir.
Buraya kadarki zmlemeden kan sonuca gre bilimsel yasa kavramn
oluturan eleri,
(a) Genelleme,
(b) Olgusal ierik,
(c) Doruluk,
diye ayrt edebiliriz. Buna gre bilimsel yasay (bazen doa yasas da denmektedir), imdiye kadar tm gzlem veya deney sonular tarafndan dorulanm, olgusal ierikli genelleme diye tanmlamak mmkndr. Bu tanma
uyduklar iin rnek 4, 5, 6, ve 7'deki genellemeleri birer bilimsel yasa sayabiliriz.
rnek 4, 5, 6, ve 7'deki genellemeler yakndan incelendiinde bunlarn eitli
ynlerden farkl olduu grlr. Nitekim, rnek 4 ve 5 evrensel, 6 ve 7 istatistiksel nitelikte genellemelerdir. te yandan, rnek 4 ve 6 gzlem dzeyinde, 5
ve 7 ise teorik dzeyde birtakm ilikileri ifade eden nermelerdir. Bu ayrmlar kapsayan iki boyutlu bir snflama aada verilmitir:

Cemal Yldrm 117

Kapsam Ynnden
Evrensel

Gzlemsel

Dilsel
Dzey
Ynnden
Teorik

statistiksel

Btn metaller yeterince

stldnda genleir.

Her yl dnyaya gelen

ocuklarn yaklak yars
erkektir.

Bir d gcn etkiledii bir

cismin hz o gle doru
orantl ve ayn ynde
deiir.

Radyo-aktif bir maddedeki

atomlarn yaklak %50'si
1700 yllk bir sre iinde
zntye urar.

Grlyor ki, bilimlerde evrensel ve istatistiksel olmak zere balca iki tr

yasa vardr. Ayrca, bu trlerden her biri kendi iinde gzlemsel ve teorik
olmak zere iki alt gruba ayrlr. Daha nce de belirtildii gibi evrensel nitelikteki bir genelleme, bir snfa giren ve says snrsz olan nesne veya olgularn
tmn, istatistiksel genelleme ise gene ayn zellikte bir snf nesnenin bir
blmn kapsamaktadr. Birinci tr genellemelerin genel biimi,
A olan her ey ayn zamanda B'dir; veya,
Bir ey A ise, o ey ayn zamanda B'dir diye gsterilebilir. kinci tr genellemelerin biimi ise,
A olan eylerin bir blm B'dir; veya,
Bir ey A ise, o eyin B olma olasl % ......dr diye ifade edilebilir.
Dilsel dzey ynnden yaplan ayrma gelince u iki noktay belirtmekle yetineceiz:
(1) Gzlemsel dzeyde ifade edilen genellemelerde geen terimlerin tm
gzlemsel; teorik dzeyde ifade edilen genellemelerde geen terimlerden
hi deilse biri teorik niteliktedir.
(2) Gzlemsel, genellemelerin dorulanmas olgularla dorudan bir karlatrmay, teorik genellemelerin dorulanmas ise mantksal sonularnn
olgularla karlatrlmasn gerektirir.
Bu noktalar ileriki aklamalarda daha fazla aydnlk kazanacaktr.

118 Bilim Felsefesi

Bilimsel Yasa kavramn belirlerken, bir nermenin yasa saylmas iin her
eyden nce o nermenin gerek bir genelleme niteliinde olmas gerektiini
sylemitik. Demek oluyor ki, bilimsel yasalar bilimsel genellemelerin bir alt
grubunu oluturmaktadr. Oysa tersini syleyemeyiz; birok genelleme ya
henz yeterince dorulanmad, ya da bilimsel ynden nemli grlmedii
iin yasa saylmamaktadr. Yasa ve genelleme kavramlar arasndaki bu iliki
aadaki diyagramda gsterilmitir.

Konuma evreni olarak genel nermeleri (yani biimi, Btn Alar B'dir olan
nermeleri) setiimizde evrenin iki alt-snfn oluturan yasalar ve genellemelerin ilikisinden drt alt-grup meydana gelmektedir. Diyagramda 1 ile
gsterilen alan yasalarla genellemelerin kesitii yer olup yasa niteliindeki
genellemeleri kapsamakta, 2 ile gsterilen ve bo olduu taranarak belirtilen
alan genelleme olmayan yasann yokluunu iaret etmekte, 3 ile gsterilen
alan yasa niteliini kazanmam genellemeleri (bunlara hipotez de diyebiliriz), 4 ile gsterilen alan ise genelleme niteliinde olmayan fakat biimi ynnden genel nerme saylan (rnein, Bu sepetteki yumurtalarn hepsi tazedir.) nermeleri kapsamaktadr. Ayn ilikileri yle gsterebiliriz:

Cemal Yldrm 119

Bu ayrmlardan da anlalaca zere, gerek genellemelerden yeterince dorulanm olanlara yasa, henz yeterince dorulanmam olanlara hipotez
adn veriyoruz. Hipotezler zerindeki aklamay daha sonraya brakarak,
imdi gerek genellemelerle szde genellemeleri ayrmaya yarayan lt zerinde ksaca duralm.
Yukarda bir genellemenin kapsamna giren nesnelerin (hi deilse potansiyel
olarak) snrsz olmas gerektiini, yoksa gerek deil, szde bir genelleme ile
kar karya olduumuzu belirtmitik. lgi konumuz herhangi bir alanda hangi genellemenin gerek, hangisinin szde olduunu ou kez ortak duyumuz
belirlemeye yeter. Ancak baz durumlarda daha nesnel nitelikte bir lt kullanmak gerekebilir. Bilim felsefecileri arasnda tartma konusu olmakla birlikte, bu amaca hizmet etmeye elverili olduu genellikle kabul edilen bir ilemi ksaca yle belirtebiliriz:
Btn A'lar B'dir gibi bir genel nermeyi ele alalm. Bu nerme, olguyakarn bir karma elveriyorsa gerek, byle bir karma elvermiyorsa szde
genelleme diye ayrt edilebilir. Olguya-karn (contraryto fact) bir karmn
biimi ise yle ifade edilebilir:
ayet, A olmad bilinen x, A
olsayd, x ayn zamanda B
olacakt.
imdi bu karmn bir lt olarak uygulanmasn rnekle gsterdim:
Btn metaller elektrik iletkenidir,
genel nermesi gerek bir genellemedir; nk bu genelleme u olguya karn karma elvermektedir:
Eer u denek metal olsayd,
elektrik iletirdi.
Oysa szde bir genelleme olan u genel nermenin,
Kitaplmn st gzndeki btn
kitaplar romandr,
olguya-karn bir karma elverdii iddia edilemez; nk
imdi elimde tuttuum mantk kitab kitaplmn
st gznde bulunsayd roman olurdu,

120 Bilim Felsefesi

gibi ortakduyumuzun hemen reddettii bir sonu ortaya kmaktadr. Elimdeki denek metal olsayd elektrik iletirdi karm akla uygun dt halde,
elimdeki mantk kitabnn kitapln st gznde olmas halinde roman olaca karm bize sama gelmektedir.
Bilimde Yasa Oluturma ve Dile Getirme
Bilimsel yasalar konu, biim ve yap ynnden eitli olduu iin bunlar elde
etme yollar da farkl olabilir. Bu farkl yollar kaba bir ayrmla indktif, dedktif ve retrodktif olmak zere grupta toplayabiliriz.
Her bilim dalnda. zellikle az gelimi alanlarda, gzlemsel dzeyde genellemelere ulamann balca yolu indksiyondur. Gzlem veya deney verilerinde
gze arpan baz dzenli ilikilere dayanlarak bu ilikileri gzlem d kalan
nesneleri de kapsayacak biimde genelleme indktif karmla salanr. Bilimdeki olgusal genellemelerin birou, rnein, Boyle'un gazlar yasas, Galileo'nun pandl, gel-git ve cisimlerin dme yasalar, bu yoldan elde edilmitir,
denebilir.
Gzlemsel dzeydeki genellemelere dedksiyon yolu ile de ulalabilir. Ancak
bu amaca hizmet edecek bir teoriye ihtiya vardr. Baka bir deyile, belli bir
olgular kmesini kapsayan bir teoriden mantk veya matematik karm kurallarndan yararlanarak, o olgular arasndaki deimez veya dzenli birtakm
ilikileri dile getiren genellemeler karmak mmkndr. karlan bu genellemeler henz gzlenmemi baz ilikilerin ifadesi olabilecei gibi daha nce
indktif yoldan saptanm ilikilerin de ifadesi olabilir. Bilim tarihinde ikisi
iin de rnek vardr. Galileo ve Keplerin gzlem ve deney yoluyla ulatklar
yasalarn daha sonra kurulan Newton teorisinin birer dedktif sonucu olduu,
Boylen gazlar yasasnn da aradan iki yz yla yakn bir zaman getikten sonra ortaya kan gazlarn kinetik teorisinden gene dedksiyonla elde edilebildii gsterilmitir.
Retrodktif denilen nc yola gelince, bu teorik nitelikteki genellemelerin
bulunmas ile ilgilidir. Gerekten gzlem verilerine dorudan dayanmayan
birtakm teorik terimleri iine alan genellemelerin indktif yoldan elde edilebilir olduunu ileri srmek gtr1. Kukusuz bu tr genellemelere varsa daha
1

Daha da ileri giderek, Hibir zaman yalnzca deneyimden karlamayacan ileri srenler
var. Bkz. W. Heitler. Man and Science, s. 8.

Cemal Yldrm 121

st dzeydeki teorilerden dedksiyonla ulamak mmkndr. rnein,

Newton teorisinin daha kapsaml Einstein teorisinin zel bir hali saylmas
gibi. Ancak bilim tarihi bu gibi karmlarn daha sonraki bir i olduunu, kapsam dar teorilerin zaman bakmndan daha st-dzeydeki teorilerden nce
kurulduunu gstermektedir.
Retrodktif karmn mantksal yaps ak ve kesin olarak belirtilmi olmamakla birlikte, u kadar sylenebilir: Beklenmeyen (mevcut varsaym veya
teorilere aykr den) bir olgu karsnda, bilim adam gzlemden gelmeyen,
fakat gzlem verilerindeki tm ilikileri aklama gcnde grnen teorik
dzeyde yeni bir iliki tasavvur eder. Tasavvur edilen bu iliki dile getirildiinde bir genelleme biimi alr. rnein, evrensel ekim yasas byle bir genelleme trndedir. ekim yasasnda tasavvur edilen ve ktleler arasndaki ekim kuvveti diye nitelenen iliki dorudan gzlem konusu olmamakla birlikte
gzlem konusu pek ok olgular aklama ya da ndeme olanan salamtr.
Bilim adamlarnn olgular veya olgusal ilikileri aklamak amac ile bavurduklar teorik kavramlar gzlem verilerinden gelmediine gre insan zeksnn serbest yaratma gcne balayanlar yannda bunlar bulmann da kendine
zg bir manta dayanabilecei tezini savunanlar da vardr (bkz. EK: 8
Bulu Mant, N. R. Hanson)
Buna ilikin bir soru da bilimsel yasalarn belli bir ifade biimlerinin olup
olmaddr.
Bu soruya ksaca hayr diye yant verebiliriz. Bir genellemenin ifade biimi,
ilikin olduu alann ne derece ilerlemi olduuna baldr. nceleme konusu
olgu veya nesneleri tantlama ve snflamadan ileri geememi alanlarda saptanan olgusal ilikiler genellikle gnlk dilin kalplar iinde ifade edilir. Daha
ileri bilim kollarnda gerek olgusal ilikilerin, gerekse bunlar aklamak amac
ile ortaya konan teorik ilikilerin ifadesi iin matematiksel ifade kalplarndan
yararlanlr. Matematik dilin salad aklk, kesinlik ve ksalk zelliklerinden dolay, her bilim kolunun, bulgularn elden geldiince matematiksel forml veya denklemlerle ifade abas iinde olmas doaldr.
Kukusuz matematiksel olarak ifade edilebilen bir genellemeyi gnlk dilde,
veya grafikle de ifade edebiliriz. rnein, cisimlerin serbest dmesi ile ilgili
yasay ele alalm. Gnlk dildeki ifadesi:

122 Bilim Felsefesi

Serbest den herhangi bir cismin dt mesafe,

dme zamannn karesi ile deiir.
Matematiksel ifade:
s = l/2gt2
(Denklemde, s dme mesafesini, t dme zamann, g sabit bir deer olup
yerekimi ivmesini temsil etmektedir.)
Grafikle ifade:

Yukardaki ifade biimlerinde de grld gibi, bilimsel bir genelleme iki

veya daha fazla deiken (byklk) arasnda deimez bir ilikiyi dile getiren
bir nermeden baka bir ey deildir. Ancak ifade biiminin matematiksel
olmas iin sz konusu deikenlerin (rneimizde mesafe ve zaman) kantitatif olmas gerekir. Deikenlerin aralarndaki iliki biimi genellemeyi temsil eden matematiksel denklemin biimini belirler.
rneimizde s ve t deikenleri fonksiyonel bir iliki iinde olduklarndan
(s'nin bykl, t'nin byklne bal olduundan) aralarndaki bu ilikiyi
daha genel olarak yle ifade edebiliriz:
s = f (t)

Cemal Yldrm 123

Ayn genellemenin eitli ifade aralar ile dile getirilmesi cisimlerin serbest
dme yasasna zg deildir. Baka bir rnek olarak Boyleun gazlar yasasna
bakalm. Gnlk dildeki ifadesi:
Bir gazn oylumu (scakl sabit kalmak koulu ile)
zerindeki basnla ters orantl olarak deiir.
Bu genelleme deiken arasnda bir ilikiyi dile getirmektedir: Oylum, basn ve scaklk. Aralarndaki ilikiyi de ters orantl bir deime diye nitelemektedir.
Matematik dildeki ifadesi:
P1V1 = P2V2 veya PV = C
Denklemde P basnc, V oylumu, temsil etmekte, C ise sabit bir deer yerini
tutmaktadr.)
Grafikle ifadesi:

fade biimi ne olursa olsun, bir bilimsel yasa hibir zaman tam kesinlik kazanm saylamaz. Bunun bata gelen nedeni, yasann ilikin olduu deikenlerin (byklk) lmnde az veya ok bir miktar hatadan kurtulunamamasdr.
Baka nemli bir neden de her yasann ancak belli snrlar iinde doru saylabileceidir. rnein, Su l 00Cde kaynamaz; daha da nemlisi ayn su deiik yksekliklerde baka baka scaklklarda kaynar. Bunun gibi, Boyle'un
gazlar yasasnn da her trl koullarda doru olduu sylenemez. Nitekim,
31C altnda karbondioksit gazna uygulandnda yanl olduu grlmektedir.

124 Bilim Felsefesi

Demek oluyor ki, herhangi bir yasann uygulama alan az veya ok daima snrldr. Bir eit snrlamaya gitmeksizin yasalarn ifadesi veya uygulanmas her
zaman yanltc olabilir, bizi yanl sonulara gtrebilir.
te yandan baz yasalarn doruluk koullar gerek dnyada deil, ancak
ideal planda veya tasavvurda var saylabilir. rnein cisimlerin serbest
dme yasas, dmeye kar hava direnimini, eylemsizlik ilkesi denilen
hareketin birinci yasas da her trl yavalatc veya hzlandrc d nedenleri
yok saymaya dayanr2. Doruluklar ideal koullara bal olan bu gibi yasalar
gerek dnyada dorulama yoluna gittiimizde gzlemlerimizle tam uygunluk
halinde olmadklarn greceiz. O halde bunlarn da ifade veya uygulanmasnda bal olduklar koullara gre snrlanmalar gerekir.
Ksaca demek gerekirse, birtakm koullara bal olmakszn doruluu mutlak
ve evrensel olan doa yasalar yoktur; hi deilse bu nitelikteki yasalara ulama bilimsel bir olanak gibi grnmemektedir.
Bilimsel Yasalarn ilevi
Her bilim dalnda bata gelen aba, inceleme konusu olgular veya olgu kmeleri arasnda ilikiler bulmak ve bu ilikileri baz teorik kavramlara giderek
aklamaktr. Bulunan ilikileri genelleyerek dile getirmek bizi olgusal yasalara, bu ilikileri aklama amac ile tasavvur edilen teorik ilikileri ifade ise bizi
st-dzeyde, aklama gc tayan teorik yasalara gtrr. Bu nedenledir ki,
baz dnrler doa yasalarn bulmay ve dile getirmeyi bilimin tek amac
olarak grmlerdir. Bu gr ar bulup paylamasak bile, yasalarn bilimdeki nemini kmsemeye olanak yoktur.
Yasalarn bilimde balca iki ilevi vardr. Biri, ok sayda ve ilk bakta dank
grnen olgular dzenli bir ilikiye balamak ve tek bir nerme ile ifade etmek. yle ki, dalndan kopan elmann yere dmesi ile bir uydunun veya gezegenin yrngesindeki hareketi gibi birbirinden ok farkl olgular ayn ilke
veya kavram altnda toplamak mmkn olsun. Ernst Mach ve Karl Pearson
gibi bilim adamlar iin bilimsel yasa veya genellemelerin asl ve tek ilevi ite
byle toplayc ve ekonomik betimlemelere olanak vermeleridir. Pearson,
rnein, evrensel ekim yasasnn anlam ve grevini yle belirtmektedir:
2

Eylemsizlik ilkesine gre, herhangi bir d kuvvetin etkisi olmadka bir cisim hareketsiz ise
hareketsizliini, hareket halinde ise bir doru boyunca dzgn hzla hareketini srdrr.

Cemal Yldrm 125

Yerekimi yasas, evrendeki her paracn dier herhangi bir paraca gre nasl hareket ettiini ksaca betimlemektedir. Yasa bize paracklarn niin byle hareket ettiklerini, rnein, dnyann
neden gne evresinde belli bir eri izdiini, sylememektedir.
Sadece, birka ksa szck ile dank grnen pek ok olgu arasndaki ilikiyi zetlemektedir3.
Daha nce de iaret edildii zere bu gr tek yanl ve eksiktir. Bilimsel genellemelerin, zellikle teorik nitelikteki genellemelerin, olgular belli ilikilere
balayp zetleme ilevleri yannda bu olgular ve ilikileri aklama ilevleri
de vardr. Pearson'n iddiasnn tersine, evrensel ekim yasas yalnz evrendeki nesnelerin birbirine gre nasl hareket ettiklerini betimlemekle kalmamakta, bunlar aklamaktadr da. Nitekim, dnyann gne evresinde belli bir
eri izerek dnmesi, evrensel ekim yasas ve baz ilk koullarn gzlemi
karsnda beklenen bir olgudur.
Bilimsel yasa kavramna klasik mekanikteki ilevi asndan bakan Heitler,
Newton'u, diferansiyel, nedensel ve belirleyici diye niteledii yasalarn
gerek bulucusu sayarak bu konudaki zmlemesini yle srdrmektedir.
Hareketin ikinci yasasm ele alalm: Bir cismin hareketi yledir ki,
her anki ivmesi (yani birim zamandaki hz deiimi) cisme uygulanan gcn, cismin ktlesine blmne eittir. Bylece, hareket yalnzca bir andan brne belirlenmektedir. yle ise sz konusu yasa diferansiyeldir. Hzdaki her deiim iin g dediimiz zorlayc
bir neden vardr. Bu da yasann nedensel olduunu gsterir. Cismin
ald yoldaki tm hareketi, bu anlk deiimlerin toplanmasyla
elde edilir. Eer, (1) uygulanan g biliniyorsa, (2) cismin konum
ve hznn belli bir ilk andaki deerleri verilmise, izlenen yrnge
tam bir kesinlikle hesaplanabilir. Bunlara balang koullar diyoruz. Bu durumda gelecek tmyle belirlenebilir olmaktadr. yleyse, yasa belirleyicidir. Yasann byk gc de ite bu belirleyicilik
zelliinde yatmaktadr. Newton'dan 1925'e kadar fiziin nedensel ve belirleyici trden yasalara bal kalmasna bu yzden hayret
etmemeliyiz4.

Bkz. Karl Pearson. The Grammar of Science, s.87

W. Heitler, Man and Science, s. 9-10

126 Bilim Felsefesi

Bilimsel yasalar, ne olgular betimleyen ne de aklayan genellemeler deil,

bir tr karm kurallar sayan bir gre de ksaca deinmeliyiz5. Buna gre,
yasa niteliindeki genellemeler olgusal ierikli nermeler deildir. Bu nedenle
bilimdeki grevleri de ne betimleme ne de aklama olarak nitelenemez. Olsa
olsa, bu genellemeler olgular betimleme ve aklama giriimlerini dzenleyen,
gerek dnyay inceleme ve anlama abamzda bize yol gsteren birtakm ilke
ve kurallardr. Bunlar doru, yanl veya olas bile saymak yerinde olmaz. Yasa diye benimsenen genellemeler doru olduklar iin deil, dzenleyici ilevleri ynnden etkili veya yararl grldkleri iin benimsenmitir.
Kk bir aznlk olmakla birlikte, bu gr temsil edenlerin, bilimsel yasa
kavramnn farkl yorumlara elverili olduunu gstermekle nemli bir noktay su yzne kardklar sylenebilir.

Bkz. S. Toulmin, The Philosophy of Science, s. 101.

X.BLM

HPOTEZ DORULAMA

Hipotez Kavram
Bundan nceki blmde bilimin, gerek gzlem konusu olgular birbirine balama, gerek bu balar (olgusal ilikileri) aklama yolunda birtakm genellemelere gittiini belirtmi; ulalan genellemelerden tm gzlem ya da deney
sonular karsnda dorulanm olanlara, yasa, henz dorulanmam ya
da yeterince dorulanmam olanlara ise hipotez demitik. Ancak buradan
hipotez niteliindeki nermelerin birtakm genellemelerden ibaret olduu
sonucu karlmamaldr. Hipotezler arasnda genelleme biiminde olmayan,
tek bir olgu veya nesneye ilikin olanlar da vardr. rnein, doruluu artk
pek phe konusu olmayan, ama bilim tarihinde uzun sre bir hipotez ilemi
gren,
Dnya yuvarlaktr,
nermesi bir genelleme deildir. Bir nermeyi hipotez yapan nitelikler arasnda u ikisi en bata gelir:
(1) Doru olup olmadnn bilinmemesi.
(2) Dorudan test edilebilir olmamas.
Birinci nitelik ynnden olgusal nermelerin byk ounluunu, bu arada
yasalar dahil tm genellemeleri, hipotez sayabiliriz. Gerekten, dorudan alg
verilerimizi dile getiren, elimdeki kalem mavidir, bu soba scaktr, dokunduum masa serttir, gibi nermeler dnda kalan nermelerin doru veya
yanl olduunu kesinlikle bildiimizi veya bilebileceimizi ileri srmek gtr. Yukardaki rneimize dnelim: Tm gzlemlerimiz dnyann yuvarlak
olduunu kantlayc niteliktedir. Nitekim, dnyay yuvarlak varsaydmz
zaman birok gzlemlerimiz beklenir nitelik kazand halde; baka trl,
rnein baz kiilerin hl sand gibi dz, kabul ettiimiz zaman bu gzlemlerin hemen hepsi artc kalmaktadr. Ama gene de, dnyann yuvarlak olduunu, dokunduumuz masann sert olduunu ileri srdmz kadar kesinlikle ileri srebilir miyiz? Denebilir ki uzaydan ekilen fotoraflar kesin
bilgi iin yeterli kantlar salayc niteliktedir. Ancak bu fotoraflarda gr-

128 Bilim Felsefesi

nen ey nedir? Dnyann yuvarlakl m, yoksa bizi o yargya gtren iki boyutlu bir biim mi? Hi phesiz, grdmz dnyann yuvarlakl degil,
emberimsi bir biimde olduudur. Dnyann yuvarlakl dorudan bir alg
verisi deil, olsa olsa alg verilerine dayanan bir karmdr.
Ayn ekilde, olgusal dzeydeki genellemelerimizin de birer karmdan ibaret
olduunu biliyoruz. Sabit scaklkta gazlarn basn ve hacimleri ters orantl
olarak deiir, genellemesini ele alalm. Bu genellemenin kapsam gazlar
zerindeki tm gzlemlerimizi atna gre, doruluundan nasl kesinlikle
emin olabiliriz?
Bu aklamadan da anlalaca zere, herhangi bir nerme (bir genelleme
biiminde olsun veya olmasn), doruluu bilindii lde hipotez olmaktan
kmakta, bilimsel bir gerek veya yasa nitelii kazanmaktadr. Ancak bu ayrm kesin deil dereceye bal bir geiten ibarettir. Elimizdeki kantlarn say
ve niteliine gre bir zaman hipotez saydmz bir nermeyi, imdi bilimsel
bir gerek veya doa yasas sayabiliriz.
Demek oluyor ki, hipotez birtakm olgular aklama vaadi tayan, doru grnd halde doruluu kesinlikle henz bilinmeyen bir nermedir.
Yukarda verdiimiz tann gereince btn genellemeleri hipotez saymamz
gerekir. Ne var ki, bir nermeyi hipotez yapan iki nitelikten birincisi zerine
kurulan bu tanm gereinden fazla geni grnmektedir. Hipotez sayacamz
nermede, nermenin doru olup olmadnn bilinmemesi yannda, dorudan
test edilebilir olmamas koulu da aranrsa, tm gzlemsel nermelerle birlikte betimleyici (alt-dzeydeki) genellemeleri de hipotez sayma olana ortadan
kalkar. nk, gzlemsel nermeler gibi betimleyici genellemeler de ilikin
olduklar olgularla dorudan karlatrlarak test edilir.
O halde tanmmz yle deitirmek yerinde olur:
Hipotez birtakm olgular aklama gcnde grnen ve dorudan test edilemeyen bir nermedir.
Bu tanma gre torik nitelikteki tm nermeler (rnein, Bir nesnenin ktlesi
hz ile birlikte artar, Hava, iindeki nesneler zerinde basn yapar; Gazlar,
srekli ve geliigzel hareket halinde bulunan molekllerden meydana gelir;
Radyoaktif nesnelerin atomlarnn yars belli bir srede (1700 yl) zntye
urar gibi) birer hipotezdir. Bunlardan genelleme biiminde olup yeterince

Cemal Yldrm 129

dorulanm bulunanlara aklayc (explanatoy) veya kuramsal (teorik) yasa

gzyle baklmaktadr.
Bilimde belli olgular aklama vaadi tayan hipotezler bulmak nemlidir;
ancak bundan daha nemli olan almak (alternatif) hipotezler arasndan
iyisini semektir.
Herhangi bir konuda pek ok hipotez ileri srlebilir. rnein, kanserin nedeni zerinde her biri bir hipotez saylabilecek ok eyler sylenmi, hl da
sylenmektedir. Sigara, alkoll ikiler, hava kirlenmesi, byk ve kalabalk
kent yaam, kafa yorgunluu, endie, doadan uzaklama, kaltsal zellikler,
sinsi bir virs, cin arpmas, kt veya kem gz, Tanrnn gazab... gibi akla
gelen ve gelmeyen bir yn iddia. Btn bunlar karsnda sorumlu bilim
adam ihtiyatl kalmak, dikkatini ancak belli llere uyan hipotezler zerinde
toplamak zorundadr. Yoksa, hibir sonu vermeyecek birtakm hayal rn
nedenler veya dayanaksz tahminler zerinde zaman ve enerjisini tketmekten kurtulamaz.
Kukusuz bilim adam hipotezini seerken en bata kendi bilimsel deneyim ve
sezgisine dayanacaktr. Yaratc ve disiplinli bir muhayyile, konu zerindeki
bilgi ve anlay hangi iddialarn verimli, hangilerinin ksr olabileceini isabetle saptamasna yardm eden nemli faktrlerdir. Bu demektir ki, her duruma
uyacak birtakm kurallar koymak olanakszdr. Bununla birlikte, iyi bir hipotezi niteleyen baz genel zelliklerden ksaca sz edebiliriz.
(a) yi bir hipotez her eyden nce ilikin olduu olgularn tmn kapsar ve
hi biriyle tutarszlk gstermez. Kanser sigaradan ileri gelmektedir, iddias
zayf bir hipotezdir; nk sigara imeyenler arasnda da kansere yakalananlar vardr.
(b) yi bir hipotez genellikle eldeki bilgilerimizle elimez. zellikle yerlemi,
salam gzlem veya deney sonular ile dorulanm veya yasa nitelii kazanm genellemelerle badamayan hipotezleri kukuyla karlamak gerekir.
rnein kanseri cin arpmas, Tanrnn gazab veya kem gzle aklamaya
kalkmak, bilimin temel ilkelerinden birine (doada gzlenen her olgu, gene
doada olan baka olgularn veya koullarn sonucudur) aykr dmektedir.
(c) yi bir hipotez basittir. Basitlik kolay anlalan anlamnda deil, en az
varsaym gerektirme anlamnda yorumlanmaldr. ki hipotezden, dorulanmas en az bamsz varsayma gereksinme gstereni tercih ederiz. rnein,

130 Bilim Felsefesi

Kopernik teorisinin Batlamyus (Ptolemy) teorisine stnl aklama gcnden ok basitliinden gelmektedir. Ayn olgular aklamak iin Batlamyus
teorisinin bavurmak zorunda kald baz varsaymlar Kopernik teorisi iin
gereksizdir.
(d) Son olarak, iyi bir hipotez aklama ve n-deme gc yksek, ayn zamanda olgusal yoldan dorulanmaya evlerili olandr. Bir hipotezin dorulanmaya
elverili olmas, gzlem veya deney sonular ile dorudan karlatrlma
olana tayan birtakm mantksal sonular iermesi demektir. Baka bir deyile, hipotez onu doru saymamz halinde, gzlenebilir baka nermeleri de
doru sayma zorunluluunu bize ykleyecek nitelikte olmaldr.
Aklama ve n-deme gcne gelince, bu hipotezin alglanm olgulardan ne
kadarn kapsad, henz gzlenmemi olgulardan ne kadarn ierdii ile
ilgilidir. rnein Afyon uyuturucu niteliinden dolay insan uyutur, gibi bir
hipotezin ne aklama ne de n-deme gc vardr. nk byle bir nerme her
eyden nce olgusal ierikten yoksundur. Oysa, Newton'un evrensel ekim
hipotezinin, elmann yere dmesinden, ayn dnya, dnyann gne evresinde dnmesine: gel-git olayndan gezegenlerin yrnge biimlerine ve yrngelerindeki sapmalara kadar pek ok say ve eitte olgular akladn:
henz gzlenmemi baz gezegenlerin (rnein, Neptn, Pluto, vb.) bulunmasna yol atn biliyoruz. Gerek bilimsel gelime, byle gl hipotezlerin
ortaya kmasna baldr.
Hipotez Dorulama
Hipotez dorulama geni anlamda bir kantlama ilemidir. Ne var ki, bu ilemde olgusal verilerle mantksal karmn yerleri ou kez yeterince aydnlatlmadan braklan bir sorudur. Olgusal verilerin kant nitelii kazanmas bu
verilerle test edilen hipotez arasnda mantksal bir ilikinin kurulmasn gerektirir. Bu nasl olmaktadr?
Soruyu yantlarken, batan beri yaptmz bir ayrm gz nnde tutmamzda
yarar vardr. Her genelleme iki veya daha fazla deiken arasnda deimez, ya
da belli bir lde deien, bir ilikiyi dile getirir. Bu iliki gzlenebilir trden
bir iliki ise genelleme betimleyici (alt-dzeyde), gzlenebilir trden deilse,
genelleme aklayc veya teorik (st-dzeyde) bir genellemedir. kinci tr
genellemelerden henz yeterince dorulanmam olanlara hipotez, yeterince dorulanm olanlara ise aklayc yasa dendiini yukarda belirtmitik.

Cemal Yldrm 131

Betimleyici genellemelerde hipotez dediimiz aklayc genellemeler ayrm

birok ynlerden olduu gibi dorulama ilemi ynnden de gzden kamamas gereken bir noktadr. nk, iki tr genellemenin dorulanmasnda izlenen ilemler birbirinden temel diyebileceimiz baz farklarla ayrlmaktadr.
nce ksaca betimleyici genellemenin dorulanma ilemini gzden geirelim.
Bilindii gibi betimleyici genellemeler, snrl sayda gzleme dayanan birer
indktif karmlardr. Bu tr karmlar niteleyen en nemli zellik, genellemede geen terimlerle genellemenin dayand gzlemsel nermelerde geen
terimlerin ayn olmasdr. Bu zellik betimleyici bir genellemenin dorudan
test edilebilir olmasna olanak verdii iin nemlidir. rnein.
Btn kuular beyazdr.
genellemesini ele alalm. Bu genelleme bir nesnenin kuu olmas ile beyaz
olmas arasnda deimez bir ilikiyi dile getirmektedir. O halde, kuu olan bir
nesnenin ayn zamanda beyaz olduunu saptayan her gzlemimiz genellemeyi
dorulayc bir kant saylr. imdi, tm gzlemlerimizin, kuu olan nesnelerin,
ayn zamanda beyaz olduunu gsterdiini varsayalm. Sz konusu genelleme
geni lde (belki de yeterince) dorulanm saylacaktr. Ne var ki, tm
gzlemlerimiz olas gzlemlerin ancak bir blm olduundan, genellemenin
artk bir daha yanllanamayaca anlamn karamayz. Dorulayc gzlemlerimizin byk sayda olmas kukusuz genellemenin doru olma olasln
ykseltir, ancak bu say ne kadar byk olursa olsun yanllanma olasl
hibir zaman ortadan kalkmaz1.
Bylece dorulama ve yanllama ilemleri arasnda asimetrik bir ilikinin
olduu gzden kamamaktadr: ok sayda pozitif (dorulayc) gzlemler bir
genellemeyi kesinlikle dorulamaya yetmedii halde, tek bir negatif gzlem
yanllamaya yetmektedir. Bu noktay akla kavuturmak iin.
Btn A'lar Bdir.
biimindeki genellemelerin aslnda,
Bir ey B deilse. A deildir,
veya ksaca

Nitekim rneimizdeki genelleme uzun sre doru kabul edildii halde, Avustralya'da baz
siyah kuulara rastlandktan sonra yanllanmtr.

132 Bilim Felsefesi

B olmayan A yoktur,
demekten baka bir ey ifade etmediini bilmeye ihtiya vardr. Gerekten B
olmayan bir A'nn gzlenmesi, B olmayan A yoktur, iddiasn rtmek iin
yettii halde, gzlenen tm A'larn (bu gzlemlerin says snrl olmakla birlikte ok byk olabilir) ayn zamanda B olmas, B olmayan bir A'nn yokluunu
gstermeye yetmez.
Betimleyici genellemelerin dorulanmas konusunda sylediklerimizi u
temel noktada toplayabiliriz:
(1) Bir genellemenin dorulanmas, dorulayc gzlemlerin saysndan ok,
yanllayc bir gzleme rastlanmamasna baldr. Her dorulayc gzlem,
ancak genellemenin doruluk olasln artrr, yoksa onu ispatlamaz.
(2) Dorulayc gzlemler, ne kadar ok olursa olsun, bir genellemeyi kesinlikle dorulamaya yetmedii halde, tek bir yanllayc gzlem rtmeye yetmektedir.
(3) Betimleyici bir genellemenin dorulanmas, ilikin olduu gzlemler veya
bu gzlemleri dile getiren nermelerle dorudan bir karlatrma ilemine
dayanr.
Hipotez tanm gereince dorudan test edilebilir bir nerme olmadndan,
herhangi bir hipotezin dorulanmasnda ilk adm hipotezden olgularla karlatrmaya elverili birtakm mantksal sonular karmadr. Bu demektir ki,
bir hipotezin darulanma ilemi, olgusal genellemelerde olduu gibi, hipotezle
ilikin olduu gzlem verileri arasnda dorudan bir iliki kurma biiminde
deildir. Bir hipotezin dorulanmas dolayl bir ilem olup iki farkl aamay
iine almaktadr. lk aamada hipotezden olgusal yoldan test edilebilir sonular karmak, ikinci aamada bu sonular ilikin gzlem veya deney sonular
ile karlatrmak yoluna gidilir. Aadaki diyagram bu iki aamal ilemi
canlandrma amac ile verilmitir:

Cemal Yldrm 133

Diyagramda, S1, S2, ..., Sn hipotezden elde edilen mantksal sonular. V1, V2,
..., Vn ise gzlem veya deney verilerini, iareti ise iki nerme grubunun
karlamn gstermektedir. Karlam srasnda S trnden her nermenin
V trnden bir veya daha fazla nerme ile kantlanmas (veya belgelenmesi)
test edilen hipotezin doruluk olasln ykseltir; ancak bu kantlamalarn
says ne olursa olsun hipotezin doruluu hibir zaman kesinlikle ispatlanm
olmaz. te yandan, S trnden herhangi bir nermenin gzlem sonularna
ters dmesi halinde hipotez yanllanm olur.
Bir hipotezin testi (ister olumlu ister olumsuz sonulansn) daima bir karm
(argument) biimindedir. Aadaki simgesel kalp bizi hipotezi kabule gtren karm vermektedir2:
(1) H S
(2) S
____________

(3) H
[Bunu ksaca yle okuruz: Hipotezimiz doru ise, onun mantksal sonucu S de
doru olmak gerekir (1); gzlem verileri Syi dorulamaktadr (2); o halde,
hipotezimiz dorudur (3).]
Bilindii gibi bu biimdeki bir karm mantksal ynden geersizdir. Baka bir
deyile ilk iki nermenin doruluu nc nermenin doruluunu iermemekte veya zorunlu klmamaktadr. (1) ve (2) doru olduu halde (3) yanl
olabilir. Ne var ki, mantksal geersizlik bilimsel geersizlik demek deildir.
Her ne kadar ncller sonucu zorunlu klmamakta ise de doruluk olasln
ykseltmektedir. Syi olgularn kantlamas hipotezimize gvenimizi artrm-

karmdaki iareti, O halde balacn simgelemektedir.

134 Bilim Felsefesi

tr. Bilim bu tr karn veya yarglama yolundan giderek hipotezleri dorular,

doa yasalarna ulamaya alr.
Sonuta hipotezin reddine bizi gtren karm u biimi almaktadr:
(1) H S
(2) ~ S
____________

(3) ~ H
(Bunu yle okuruz: Hipotezimiz doru ise, onun mantksal sonucu olan S de
doru olmak gerekir. Oysa S, olgu verilerine ters dm, dorulanmamtr. O
halde, hipotezimiz doru deildir.)
Bilindii gibi bu biimdeki her karm mantksal ynden geerlidir. nk, bu
karmda ncllerin doruluu, sonucun da doruluunu zorunlu klmaktadr. Bu demektir ki, birok test sonucunun olumlu olmas bir hipotezin doruluunu ispatlamaya yetmedii halde, tek bir sonucun olumsuz olmas hipotezin yanlln ispata yetmektedir. Grlyor ki, betimleyici, genellemelerde
olduu gibi hipotezlerde de dorulama ve yanllama simetrik ilemler deildir.

XII. BLM

BLMDE NEDENSELLK LKES

Nedensellik Kavram
Bilimde olgular tek tek deil, birbirleriyle olan ilikileri iinde incelenir. Kendi
bana hibir olgu veya nesnenin bilimsel nemi yoktur. Bir olgunun bilim
ynnden nemi baka bir olgu veya olgularla ilikisinden ileri gelir. Bilim, ilk
bakta dank veya kopuk grnen olgular arasndaki ilikileri izleme, bu
ilikileri dile getirip aklama abasdr.
u kadar ki, olgular arasnda gzlenen veya varsaylan ilikiler hep ayn trden deildir. Bazlar, rnein bir metalin snmas ile genlemesi arasndaki
iliki, gzlemseldir. Dier bazlar, rnein ktleler arasndaki ekim gc,
teorik niteliktedir. Bu ayrmla kesien bir baka ayrma gre de olgular arasndaki ilikiler ister olgusal ister teorik nitelikte olsun deimez veya evrensel olabilecekleri gibi istatistiksel de olabilir.
Bundan nceki blmlerde olgular arasndaki ilikileri dile getiren genelleme
trlerinden ve bunlar dorulama ilemlerinden sz etmitik. Fakat genellemelerin betimledii veya aklad bu ilikilerin yapsal nitelii zerinde
durmamtk.
Olgular arasndaki iliki biimleri eitli olmakla birlikte, gzden kamayan
temel bir nokta baz olgularn dier baz olgulara yol at gereidir. Baz n
koullarn daima veya ok kez ayn sonulara yol atn gryoruz. Aslnda
doada olup biten her eyi dier baz eylerin sonucu saymak, hibir olgu,
sre veya deiimi nedensiz kabul etmemek bilimin dayand varsaymlardan biridir. Hibir ey kendiliinden meydana gelmez; her olgu kendisinden
sorumlu baka bir veya daha fazla olguya baldr. rnein, su kendiliinden
ne donar ne de kaynar. Her iki sonu iin de birtakm n koullarn yer almas
gerekir. Suyun donmas iin scaklnn belli bir dzeye dmesine, kaynamas iin belli bir dzeye kmasna ihtiya var. Her iki durumda da scaklk dzeyi donma veya kaynamann n-koulu veya nedenidir.
Neden ve sonu birlikte giden ve duruma bal kavramlardr. Bir durumda
neden olan bir olgu veya koul baka bir durumda sonu olabilir. Tersine bir

136 Bilim Felsefesi

durumda sonu olarak beliren bir olgu baka bir durumda neden olabilir. Bir
olgunun ayn zamanda hem sonu hem de neden olmas olanak d deildir.
rnein, scakln dmesi srahideki suyun donmasna, suyun donmas da
srahinin atlamasna yol aabilir.
te yandan neden ve sonu tanmlar ynnden birlikte giden veya birbirine bal kavramlar belirlemektedirler. Hibir olguyu, baka bir olguyu sonu (veya neden) diye belirlemeksizin, neden (veya sonu) diye belirlemeye olanak yoktur.
X, Y'nin nedenidir, dediimizde anlatmak istediimiz ey nedir? Hemen belirtmeli ki bu soruya kesin bir yant vermek gtr. Gnlk konumada, X,
Ynin nedenidir, ifadesinin,
X, Y'yi meydana getirir;
Y'nin oluumundan X sorumludur;
X olmasayd, Y de olmazd;
gibi birbirine ilikin ama farkl anlamlarda kullanldn grmekteyiz. Bylece X'in bazen yeter koul, bazen gerekli koul, bazen de hem yeter hem de
gerekli koul anlamnda kullanld sylenebilir.
Bu noktalarn ayrntlarna girmeden nce, Nedensellik ile ilgili iki geleneksel gre ksaca deinmek yerinde olur.
Empirik gr asndan, X, Ynin nedenidir, yargs, X ve Y arasnda gzlenen
olgusal bir ilikiyi betimlemedir. Gzlemlerimiz imek akmasn gk grltsnn, srtnmeyi snn, gndz gecenin, scakln belli bir dzeye dmesini donun izlediini gstermektedir. Btn bu hallerde gzleme konu olan
veri dzgn ve deimez bir geiin olduudur; ne zaman X ortaya karsa, Y
de kmaktadr. Gzlem konusu iliki bir birlikte gitmeden ibarettir. X, Y'nin
nedenidir demek,
Y daima X'i izlemektedir, veya
X ve Y daima birlikte gitmektedir, demektir. Nedensellik sznn bunun
tesinde bir anlam yoktur.
Rasyonalist adan, bu gr hem tek yanl, hem de yzeyde kalmaktadr. Tek
yanldr, nk nedensellik ilikisini tmyle gzlemsel saymakta; yzeyseldir, nk gzleme veri olmayan asl temeldeki ilikiye inmemektedir.

Cemal Yldrm 137

Rasyonalistler kukusuz nedensellik kavramnda gzlemin payn inkr etmemektedirler. Ama, kavram yalnz gzlemsel verilere balamay da yetersiz
grmektedirler. Onlara gre, nedensellik ilikisinin bir boyutu gzlemselse,
ikinci boyutu gzlemi aan, metafizik nitelikte zorunlu bant diyebileceimiz bir boyuttur. Zorunlu bant boyutunu tanmadka olgular arasnda
gzlenen tm ilikileri nedensel sayma hatasndan nasl kurtulabiliriz? Eer
nedensel denilen iliki iki olgunun birlikte gitmesinden ibaretse, gerek
ilikilerle szde veya ereti ilikileri nasl ayrabiliriz? ki olgunun birlikte
gitmesi gerek nedensel bir ilikiye bal olabilecei gibi, tmyle rastlant da
olabilir. O halde, X, Y'nin nedenidir. demek, X ve Y birlikte gitmektedir,
demekten ibaret deildir; X ve Y zorunlu olarak birlikte gitmektedir demektir. Grlyor ki, rasyonalist adan, nedensel iliki, gzlem konusu bir birlikte
gitme ile gzlemi aan bir zorunlu bant iermektedir.
Empiristlere gre, zorunlu bant kavram metafizik nitelikte olup, bilimsel
aklama iin gerekli deildir. Kukusuz gzlem konusu ilikiler iinde ereti
ya da geici olanlar vardr. Ancak bunlar gerek ilikilerden ayrmak iin zorunlu bant gibi ne varl ne de yokluu hibir zaman ispat edilemeyecek
metafizik bir nesneyi tasavvur etmeye gerek yoktur. Kald ki, gzlem yolundan ayrlmakszn bu ayrm yapmak olanak d deildir.
Empiristler (rnein, Hume ve onu izleyenler) srekli birlikte-gitmenin
nedensel ilikiyi tm ile kapsad, ayrca zorunlu bant gibi gzlenmesi
ilkece olanaksz bir kavrama gitmenin gereksizlii kansndadrlar. Ereti ve
gerek ilikilerin ayrmna gelince, bunun da gene gzlem dnda baka bir
eye bavurmakszn yaplabileceini ileri srmektedirler. Bu konuda amz
mantksal empiristlerinden Reichenbach'n sylediklerini rnek olarak gsterebiliriz:
Elektrik akmnn manyetik ibreyi saptrdn sylemek, her ne
zaman bir elektrik akm varsa, bir manyetik ibre sapmas da daima vardr, anlamna gelir. Daima kelimesinin cmle iinde yer
almas nedensel ilikiyi rastlantya bal iliki trnden ayrmak
iindir. Bir sre nce, gsterilen bir filmde bir kereste deposunun
tam havaya uurulduu srada, hafif bir deprem sinemay sarsm,
seyirciler bir an perdedeki patlamann bu sarsntya yol at
duygusuna kaplmlard. ki olgu arasnda gerek bir ilikinin olmadn ileri srerken, gzlenen rastlantnn tekrarlanamayaca
gerekesine dayanrz.

138 Bilim Felsefesi

Nedensel bir ilikiyi rastlantya bal bir ilikiden ayran zellik,

tekrardan baka bir ey olmadna gre, nedensel ilikinin anlam
istisnasz bir tekrarn ifadesinden ibarettir: daha fazla bir anlam
tadn sanmak gereksizdir. Bir ilikide nedenin sonuca gizli bir
iple bal olduu, sonucun nedeni izlemesi iin zorland dncesi kkeninde antropomorfik olup bir yana itilebilir; nedensel iliki
sadece eer - o halde daima demektir. ayet, perdede yer alan her
patlama srasnda sinema daima sarslrsa, o zaman ki iki olgu
arasndaki ilikiyi nedensel bir iliki saymak gerekir1.
Nedensellik deyince sadece istisnasz bir tekrarn sz konusu olduu kolayca
kabul edilebilir mi? Gece ile gndzn birbirini izlemesi istisnasz tekrarn
mkemmel bir rneidir. Ne var ki, ikisi arasndaki ilikinin nedensel olduunu, baka bir deyile gecenin gndze, gndzn geceye yol atn sylemek
gtr. Bu da gsteriyor ki. srekli birlikte gidi veya Reichenbach'n deyimi
ile istisnasz tekrar gerek iliki ile ereti ilikiyi birbirinden ayrmak iin
yeterli deildir.
Bu glk karsnda ada empirist dnrlerden bir ksm yle bir zm
nermilerdir: daha yksek dzeyde bir ilikinin zel hali olmayan veya olduu gsterilemeyen her ilikiyi nedensel saymak zorundayz. rnein gece ile
gndz arasndaki ilikiyi daha genel bir ilikiye balayamasaydk, nedensel
saymamz gerekirdi. Nedensel saymaymz, bu ilikiyi daha genel nitelikte
olan baka bir ilikiye (yani kendi ekseni etrafnda dnen dnyamz ile k
kayna olan gne arasndaki ilikiye) balayabilmemizden ileri gelmektedir.
Bu demektir ki, bir ilikiyi, onu dile getiren nermeyi sonu olarak zorunlu
klacak ncller bulununcaya kadar, nedensel kabul etmemiz gerekir. Baka
bir deyile, henz aklanmam veya aklanamayan her srekli birlikte gidi nedensel bir iliki demektir.
X, Y'nin nedenidir, nermesi ile dile getirilen ilikide X'i Y iin nasl bir koul
saymalyz? X, Y iin yeterli bir koul mu, gerekli bir koul mu, yoksa hem yeterli, hem gerekli bir koul mudur?
Sz konusu nermeyi, X varsa, Y de vardr biiminde yorumlarsak, X'i, Y iin
yeterli bir koul sayyoruz demektir. Buna gre, X'i gzlememiz, ayrca Yyi
gzlemesek de, Y'nin varln kabul etmemiz iin yeterdir. te yandan Y yoksa, X de yok demektir. Ne var ki X'in yokluu, Y'nin de yokluunu zorunlu kl1

Hans Reichenbach, The Rise of Scientific Philosophy, s. 157-158

Cemal Yldrm 139

mamaktadr. Ayn sonu iin ayr ayr yeterli birden fazla neden olabilir. Bunu
basit bir rnekle gstermek iin imek akmas ile gk grlts ilikisini gz
nne alalm: Ne zaman imek aksa, gk grlts meydana gelir. Bazen
imein aktn grdmz halde gk grltsn duymayabiliriz. Kukusuz bu gk grltsnn meydana gelmedii demek deildir. Oysa, gk grlts olmamsa, imek de akmam demektir. Ama imek akmamsa, gk
grlts de yoktur, denemez. Gk grltsn imekten baka eyler de
(rnein, ar top atlar, spersonik uaklar, roketler, vb.) meydana getirebilir.
Gzden kamamas gereken bir nokta, X'in Y iin yeterli koul olduu hallerde,
X'in bir tek olgunun deil, daha ok birtakm olgularn birlikte oluturduu bir
koul olmasdr. rnein, orman yangnna dikkatsizce atlm yanar bir sigarann yol atn syleriz. Aslnda bu gerei tam yanstmamaktadr. Bir orman yangn iin atlm yanar bir sigara yeterli deildir: Baka baz koullara
da ihtiya vardr. Yanar sigara sadece bir tututurma ii grr. Yangn iin
oksijen, hava esintisi, tututurmaya elverili kuru ot veya al gibi eyler de
gereklidir.
X, Y'nin nedenidir nermesini, X olmazsa, Y de olmaz ya da Ancak X varsa,
Y de vardr, biiminde yorumlarsak X'i Y iin gerekli bir koul sayyoruz demektir. rnein, oksijenin olmad yerde, yangn da olmaz; oysa bir yerde
yangn varsa, mutlaka oksijen de vardr. nk oksijen yangn iin yeterli deil
gerekli bir kouldur. Bu rnekten de grld gibi gerekli bir koulu, tek
bana aldmzda, neden saymak szce gereinden fazla geni bir anlam
vermek olur. Nitekim oksijen yangn iin gerekli olmakla birlikte, herhangi bir
yangndan oksijeni sorumlu tutmak normal olarak aklmzdan gemez.
Bazen, X, Ynin nedenidir, nermesinin, Ancak ve ancak X varsa, Y de vardr, biiminde yorumlandna da tank olmaktayz. Bu yorumda X, Y iin hem
yeterli, hem gerekli bir koul saylmaktadr: yle ki, X varsa, Y de vardr: X
yoksa Y de yoktur.
Bunu bir rnekle gstermek iin iyi bir eitimi kafa olgunluu iin hem gerekli
hem de yeterli koul saydmz dnelim. Byle bir durumda, kafa olgunluuna sahip bir kimse iyi bir eitim alm; iyi bir eitim alm bir kimse de kafa
olgunluuna sahip demektir. Ne var ki, burada kafa olgunluu ile iyi eitim
e anlamda alnm olmamal, birini tantlamak iin dierine bavurma zorun-

140 Bilim Felsefesi

da kalmamalyz. Yoksa iliki olgusal niteliini yitirir, tanmsal bir nitelie

brnr.
Bu tr bir sakncaya yol amayan baka bir rnek u olabilir: Belli bir suyun
donmas iin scakln 0C'ye dmesi gerektiini, scaklk 0C'ye dnce
suyun donduunu gzlemsel olarak biliyorsak, burada scakln 0Cye dmesi suyun donmas iin hem yeter, hem de gerekli kouldur. Scakl lmeden suyun donup donmadn, suya bakmadan scakln 0C'ye dp dmediini bamsz olarak saptayabileceimiz iin bu durumda olgusal bir iliki
yerine tanmsal bir ilikiden sz edildii kukusuna da yer yoktur.
Neden-sonu ilikisinde, nedeni hem yeterli, hem de gerekli koul saymamz,
birok hallerde ancak nedenin, bir tek koul deil, birden fazla koulu kapsamas ile olasdr. yle ki, bu takm iinde her koul kendi bana gerekli, birlikte yeterli olsun. rnein, orman yangn rneimize dnecek olursak, bir orman yangn iin aadaki koullarn,
oksijen,
yakt,
tututurma arac,
hava esintisi
tek tek gerekli, birlikte yeterli olduunu syleyebiliriz.
Nedensellik lkesinin Bilimde Yeri
Bilimsel metinlerde, nedensel yasa, nedensel aklama, neden-sonu ilikisi gibi deyimlere sk sk rastlanmakla birlikte nedensellik kavramnn
modern bilimde yeri olmadn ileri sren filozof ve bilim adamlar da vardr.
rnein Russell unlar sylemektedir:
Her ekolden tm filozoflar nedensellik ilkesini bilimin temel aksiyom veya postulatlanndan biri sanmlardr. Oysa, garip grnecek belki, gravitasyonel astronomi gibi ileri bilimlerde, nedensonu sz bile gemez. Fiziin, neden-sonu ilikisini aramaktan vazgemesinin nedeni byle bir eyin olmamasdr 2.

Bertrand Russell, Mysticism and Logic, s. 180.

Cemal Yldrm 141

Nedensellik kavramnn bugn bile kullanlmasn Russell zaman geride kalm bir kafa alkanlna balamakta ve kavram gemi alarn bir kalnts olarak nitelemektedir.
Russell, neden-sonu sznn ileri bilimlerde gemediini sylemekte belki
hakldr; ne var ki, bu kavramn st rtk bir varsaym olarak srmedii
anlamna gelmez. Nagel'in de iaret ettii gibi, szck ortadan kalkm olabilir, ama szcn simgeledii kavramn kullanl btn genilii ile srmektedir.3
Nagel'e gre, nedensellik kavram yalnz gnlk konumada ve ekonomistlerin, sosyal psikologlarn, tarihilerin insan ve toplumla ilgili incelemelerinde
deil, ayn zamandan doa bilimlerinde ve fizikilerin teorik aklamalarnda
da gze arpmaktadr. Nagel, nedensellik kavramnn bsbtn terk edildii
sylenen bir bilim kolundan (kuantum mekanii) ald u para ile iddiasn
belgelemektedir:
Bir elektron yrngesinin ayrntl yapsna bakmak istersek, dalga
uzunluu ok kk k dalgalar kullanmamz gerekir. Bu tr k
ise yksek frekansl olup byk bir enerji kuantumudur. Elektrona
arpt zaman onu yrngesinden dar frlatr, incelemekte olduumuz nesnenin bizzat kendisini tahrip eder.
Teorik bir formln yorumu ile ilgili bu parada, fiziki arpma, dar frlatma, tahrip etme gibi bir tr nedensel anlam tayan ifadeler kullanmtr.
Demek oluyor ki, bilimde nedensellik kavramnn bsbtn terk edilmi olduunu ne srmek kolay deildir.
Gerekten, bilime aykr den ey nedensellik ilkesinin ilemsel (operational) yorumu deil, metafizik anlamdr. Metafizikte bu ilkeye bir reti nitelii verilerek, Her eyin bir nedeni vardr, Hibir ey bir nedene dayanmakszn var olamaz veya yok olamaz, Ayn neden daima ayn sonucu meydana
getirir, vb. gibi dorulanmas veya yanllanmas olanak d birtakm genel
yarglara gidilmitir. Bilim ne bu tr genel yarglar ileri srme yoluna gitmi,
ne de bunlar bir ekilde dorulama veya hakl gsterme abasna girmitir.
Olgular, gerilerindeki nedenlere inerek aklama istei 17'nci yzyldan beri
etkinliini yitirmi, gnmzde artk bilimsel nitelii olmayan bir istek saylmaktadr. Ancak bunu, nedensel iliki kavramnn bilim d olduu biiminde
3

Ernest Nagel, Types of Causal Explanation in Science. Bkz. D.Lerner, Cause and Effect, s.3-15

142 Bilim Felsefesi

yorumlamak yanltr, elbette. Galileo ve Newton'dan beri bilginlerin olgularn

nedenlerini deil, olgular arasndaki deimez (yasal) ilikileri bulma ve aklama yoluna gittiklerini gryoruz. Baka bir deyile, Aristoteles geleneindeki neden arama abas modern bilimde yerini nedensel iliki bulma abasna brakmtr.
Bilimde neden arama abasndan nedensel iliki bulma abasna gemeyi
yeterli bulmayan baz bilim adamlar, zellikle nedensellik kavramn metafizik nitelikte sayan pozitivist eilimli bilim adamlar (rnein, Emst Mach),
nedensel iliki kavram yerine fonksiyonel iliki kavramnn kullanlmasn
nermilerdir. Fonksiyonel iliki,
y = f (x)
gibi matematiksel bir denklem biimi aldndan, neden-sonu deyiminde
sakl tek yanl iliki anlam kaybolmakta, bunun yerine simetrik bir iliki biimi gemektedir. Geri,
y = f (x)
ifadesinde, ynin baml deiken, x'in bamsz deiken olduu; baka bir
deyile, y'nin deerinin xin alaca deere, fnin belirledii biimde, bal olduu, dolaysyla xe neden, yye sonu gzyle baklabilecei sylenebilir.
Ne var ki, sz konusu ifade (fonksiyonun tek deerli olduu, yani, fonksiyonun
kapsamnda her y'ye bir ve ancak bir, x'in karlk oluturduu varsaylrsa) u
biimde tersine evrilebilir:
y = f 1(x)
Bylece neden ve sonu kavramlarn simgeleyen terimler yer deitirebilmekte, daha nce baml diye belirlenen deiken imdi bamsz. bamsz diye belirlenen deiken imdi baml nitelii kazanmaktadr. Bu
sonu aslnda fonksiyonel iliki kavram ile srekli birlikte gidi kavram
arasndaki yaknl gstermektedir. Gerekten fonksiyon dediimiz iliki,
tek deerli olduunda, x ve y gibi iki deikene ilikin say takmlar arasnda
birebir karlam (correspondence) kurma demek olduundan, fonksiyonel
ilikiyi srekli birlikte-gidiin matematiksel bir ifadesi olarak dnebiliriz.
Fonksiyonel iliki bu zellii ile kukusuz korelasyon niteliindeki pek ok
ilikilere matematiksel bir biim kazandrmakta ve (deikenler kantitatif
olarak belirlenmise) geni ve kesin bilimsel n-deyilere yol amaktadr. u
kadar ki, bu tr ilikinin nedensel ilikiyi tam karladn sylemek gtr.

Cemal Yldrm 143

Nedensel iliki kavramnda deimez birlikte-gidi anlam yannda iki zellik

daha vardr. Bunlardan biri ilikinin zamansal (temporal) boyutu, tekisi tersine evrilemezlii ile ilgilidir. Zamansallk, sonucun nedenden sonra geldii
veya en ok birlikte olutuu demektir. yle ki, sonucun t2 zamannda, nedenin ise t1 zamannda meydana geldii dnlrse iki zaman arasndaki iliki
bu biimi alr:
t1 t2
Nedensel ilikiyi fonksiyonel ilikiden ayran tersine evrilemezlik zellii,
zamansallk zelliine bal olup ilikinin asimetrik niteliini ifade eder. yle
ki, nedeni x. sonucu y ile gsterirsek x ile y arasndaki iliki (R) y ile x arasndaki ilikiye (R) eit deildir; yani xRy = deildir yRx. Oysa yukarda da iaret
edildii zere fonksiyonel iliki baz varsaymlar altnda simetrik bir karakter
alabilmektedir.
Nedenselliin Olaslk Yorumu
Gnmz bilim felsefecilerinden Patrick Suppes 1970te yaynlanan A Probabilist Theory of Causality (Nedenselliin Olaslk Teorisi) adl kitabnda 4, gnlk konumalarda olduu gibi ada fizik ve sosyal bilimlerde de, nedenselliin determinist nitelikte olmadn belirtmekte, bu alanlarda inceleme konusu ilikilerin olas bir nitelik tadn ileri srmektedir. Suppes'e gre, Mach
ve Russell gibi dnrlerin nedensellik yerine fonksiyonel iliki kavramn nermeleri klasik fiziin (yani Newton mekaniinin) erevesinde geerli
grlebilir. nk, ancak determinist nitelikteki ilikiler matematiksel bir
denklem biimi olan fonksiyonel ilikiye elverilidir. Oysa ada fizik ve
sosyal bilimlerde inceleme konusu ilikiler, determinist nitelikteki ilikilerin
tersine, ne tam ne de kesindir. Russell, hakl olarak, klasik fizik yasalarnn
deimezliini, inceleme konusu ilikilerin, dahas bu ilikileri dile getiren
diferansiyel denklemlerin deimezlii saymaktadr. Ne var ki, tm ilikileri
bu tr denklemlerin kalplarna dkme olanakszl karsnda, modern bilim
ister istemez inceledii ilikilerin niteliine daha uygun den olaslk (probabilite) teorisine bavurma yoluna gitmitir.
lk bakta, nedensellik ve olaslkn, eliik olmasa bile, badamaz grnen iki kavram olduu sylenebilir. Ne var ki, bu nedensellikin determinist
4

North-Holland Publishing Company-Amsterdam.

144 Bilim Felsefesi

adan yorumlanmasndan ileri gelmektedir. Nedensel dediimiz pek ok ilikilerin determinist nitelikte olmad anlalnca, iki kavramn badamaz
grn de kendiliinden kaybolacaktr. Nitekim hemen her gn hepimizin
duyduu veya syledii.
(1) Bu hesapsz gidiin sonu herhalde iflastr, veya
(2) Bu yl kuraklk ekicileri zor duruma drecee benzemektedir.
gibi szler aslnda olaslk ifade eden nermelerdir. Birinci cmle iflasn, ikinci
cmle ekicilerin zor duruma deceinin, belli koullar altnda olas (muhtemel) olduunu ifade etmektedir.
Gnlk konumadan alnan bu tr rnekleri gz nnde tutan Suppes, nedensellik kavramn yle aklamaktadr:
Y gibi bir olgunun ortaya k X gibi baka bir olgunun ortaya kn yksek bir olaslkla izliyor, ve X ile Y arasndaki olaslk ilikisinden sorumlu nc bir olgu yoksa, X, Y'nin nedenidir, diyeceiz.
Bu aklamaya uygun olarak Suppes, grnte neden, sahte neden, dorudan neden, olumsuz neden, tamamlayc neden ve yeterli neden gibi
kavramlarn tanmlarn vermektedir5. Biz bunlardan nemli saydmz
tanm vermekle yetineceiz. (Verilen tanmlarda, P(At) t zamannda A olgusunun meydana gelme olasln; P(At/Bt') ise, t' zamannda B olgusunun
meydana gelmesi halinde, t zamannda A olgusunun meydana gelme olasln
ifade etmektedir.)
Tanm 1: Grnte neden
Bt, olgusu, At olgusunun grnte nedenidir, diyebilmek iin u koulun
yerine getirilmesi gerekli ve yeterlidir:
(1) t'< t
(2) P(Bt',) > O
(3) P(At/Bt') > P(At)
Koleraya kar ann etkinlii ile ilgili bilgilerin yer ald aadaki tablo, bu
tanmn uygulamasn gstermek iin dzenlenmitir.

Bkz. Ayn kitap, s. 12-34

Cemal Yldrm 145

As yaplan
As yaplmayan
Toplam

Hastalanan
3
66
69

Hastalanmayan
276
473
749

Toplam
279
539
818

Alanm olmay Bt, hastalanmay At ile gsterirsek:

(PAt) = 749/818 = 0.912 hastalanmamann ortalama olasln; oysa,
P(At/Bt',) = 276/279 = 0.989, alanma halinde, hastalanmama olasln vermektedir. ki sonu arasndaki belirgin fark hastala kar alanmann etkinliini gstermektedir.
Tanm 2: Olumsuz neden (Bir olgunun meydana gelmesini nleyici neden)
Bt', olgusu, At olgusunun grnte olumsuz nedenidir, diyebilmek iin aadaki koullarn yerine getirilmesi gerekli ve yeterlidir:
(l) t'< t
(2) P(Bt',) > O
(3) P(At/Bt,) < P(At)
rnein, yukardaki rnekte hastalanmamann ortalama olasl, alanma
halinde hastalanmama olaslndan da byk ksayd, alanmay hastalanmann olumsuz nedeni saymak gerekirdi.
Tanm 3: Yeterli neden [sonucunu kesinlikle (1.00 olaslkla) meydana getiren
neden].
Bt', olgusu, At olgusunun yeterli nedenidir, diyebilmek iin aadaki koullarn yerine getirilmesi gerekli ve yeterlidir:
(1) Bt', olgusu, At olgusunun grnte nedenidir.
(2) P(At/Bt',) = 1.00
Yukardaki rneimizde, alanma halinde hastalanan hi kmasayd, alanmay hastalanmamann yeterli nedeni sayabilirdik. Bu da gsteriyor ki, determinist nedensellik olaslk niteliindeki nedenselliin zel bir halidir. Determinist nedensellikte sonucun meydana gelme olasl 0 veya 1.00 iken, olaslk nedensellikle O ile 1.00 arasndaki herhangi bir deer olabilir.

146 Bilim Felsefesi

Determinizmin Ykl ve Belirsizlik lkesi

Determinizm Newton mekaniinin bir zellii olarak l9'uncu yzylda en parlak dnemine ulat. Pierre Simon de Laplace, 1820'de yaynlad Theone
analiytique des probabilities adl yaptnda, gemie bakarak tm evrenin geleceini kesinlikle belirlemenin elimizde olduunu ileri srm ve gnmzde
bile unutulmam olan u satrlar yazmt:
Doada herhangi bir an etkin olan tm gleri ve evrende var olan
tm nesnelerin o anlk konumlarn bile bir zek, evrendeki en byk cisimlerden en hafif atomlara kadar tm nesnelerin hareketini
tek bir forml kapsamnda toplayabilir, yeter ki, bu zek eldeki verilerin hepsini birden zmleyebilecek kadar gl olsun. Byle
bir zek iin kesin olmayan hibir ey olmaz: gemi gibi gelecek
de onun gzleri nnde olacaktr. nsan aklnn astronomiye vermeyi baarabildii yetkinlik, byle bir zeknn gc yannda zayf
bir taslak gibi kalr. Mekanik ve geometri alanlarndaki bulular
evrensel ekim teorisi ile birleince, insan akln, dnya sisteminin
gemi ve gelecekteki durumunu sz geen o bir tek formln
erevesinde kavramaya yaklatrmtr.
Klasik fizie duyulan bu gven ve bu fizii niteleyen determinizm, en yksek
noktasna ulat bir dnemde yklmtr. Geen yzyln sonlarna doru
bilim adamlar hi beklemedikleri baz sonularla karlamlard. O zamana
kadar gz kamatrc baarlara yol aan Newton mekaniinin birden birtakm olgular aklamada yetersiz kald grlmtr. Bu tr olgular hem
makro hem mikro dzeyde ortaya kmtr. Glklerin zm yolunda
giriilen abalar iki byk dnce sisteminin domasna yol amtr. Bunlardan biri uzay, zaman, ktle gibi kavramlarn mutlak deil bal olduu grne dayanan relativite teorisi, dieri Max Planck'n maddenin sald s
ve n teden beri sanld gibi srekli bir ak deil, fakat tam tersine, quanta adn verdii sreksiz veya kesik paketlerden ibaret olduu iddiasn
getiren quantum teorisidir. Bu iki sistem kendi alanlarnda Newton mekaniinin yerini almakla kalmadlar, insan dnce ve hayal gcne yeni ve daha
geni ilerleme ufuklar da atlar.
Yeni gelimeler, zelikle Planck'la balayan ve yzylmzda byk ilerlemeler
kaydeden kuantum teorisi Laplace'n anlad klasik determinizmi ykmtr.
Klasik determinizm hareket halindeki cisimlerin durumlarn yer ve hz ynnden ayn zamanda saptamann mmkn olduu varsaymna dayaldr.

Cemal Yldrm 147

Oysa kuantum teorisi, elektron ve dier atom-alt paracklarn herhangi bir

andaki durumlarn bu iki ynden ayn zamanda saptayabilmenin olanak d
olduunu gstermitir.
Kant, her olgunun bir nedeni vardr yargsn tm bilimlerin a priori varsaym saymt. Makro dzeyde geerli grnen bu klasik nedensellik ilkesi
mikro dzeyde anlamsz kalmtr. nk, elektronlarn bir yrngeden baka
bir yrngeye atlamalar veya radyo-aktif maddelerde atomlarn zntye
uramalar, tek tek alnnca, ne nceden kestirilebilmekte ne de herhangi bir
nedene balanabilmektedir. Sadece ok sayda alnan paracklarn belli bir
yzdesinin belli bir srede nasl davranaca sylenebilir. Bu ise klasik determinizmin ierdii nedensellik deil, olaslk kavramna uygun bir iliki biimidir.
ster makro ister mikro dzeyde olsun, bir paracn gelecekteki yerini kestirmek iin onun balang koullarn (gemite. t1 anndaki konum ve momentumunu) bilmek gerekir. Oysa, Heisenberg'in 1927'de ortaya att nl
belirsizlik (indeterminancy veya uncertainty) ilkesine gre mikro dzeyde
bu gerek yerine getirilemez. nk, hareket halindeki paracn konum ve
momentumunu ayn zamanda saptamadaki kesinlik (veya belirsizlik) ters
orantl olarak birbirine baldr. Konumu saptamada elde edebileceimiz
kesinlik ne kadar yksek ise momentumu saptamada elde edeceimiz kesinlik
o kadar dk olacaktr. Bu demektir ki, birindeki kazancmz brndeki
kaybmzla demek zorundayz6.
Ancak denebilir ki, bu bir lme gl olup klasik nedensellik ilkesini temelde zedeleyici nitelikte deildir. Daha nce de belirtildii gibi, klasik determinizm, hareket eden bir cismin balang durumunu hatasz lebilirsek,
gelecekte herhangi bir andaki durumunu da kesinlikle belirleyebiliriz, demektedir. Biz bir elektronun gelecekte herhangi bir andaki durumunu kestiremiyorsak bunun nedeni balang koullarn saptayamamamzdr. Bu ise ilkece

Heisenbergin belirsiz ilkesi, hareket halindeki bir paracn konum ve momentumu ile ilgili
herhangi bir lmn, en az Planck sabiti erg saniye birimiyle (h = 6.6 x 10-27) kadar bir belirsizlikle sonulanma zorunluluunu iermektedir. Atom-alt dzeyde Planck sabiti nemli bir
saydr; makro dzeyde inceleme konusu byklkler (rnein cisimlerin ktleleri) bu sabite
nazaran ok byk olduundan, belirsizlik son derece klmekte ve dolaysyla determinist
nedensellik geerlilik kazanmaktadr. Ancak bundan makro dzeydeki ilikilerin mikro dzeydeki ilikilerin bir limiti olduu, baka bir deyile determinist grnen klasik fiziin aslnda
probabilist olan atom-alt fiziin zel bir hali olduu sonucuna gidilebilir.

148 Bilim Felsefesi

bir imknszl gstermekten ok, imdiki lme yntem ve aralarmzn

yetersizlii ile ilgilidir.
Geri belirsizlik ilkesini lme yetersizliine balamak yanl bir yorumdur.
Ne var ki, sz konusu ilke, lme sreci ile lme konu nesne arasndaki etkileim (interaction) ile yakndan ilgilidir. Gerekten bir elektronun yerini tam
saptayabilmek iin gzlemci ksa dalgal k kullanmak zorundadr. Oysa kullanlan n dalga uzunluu ne kadar ksa ise frekans o kadar yksektir ve
frekansn ykseklii derecesinde, elektrona arpan k fotonunun enerjisi
byk olur7. Bu yzden elektronun momentumunu saptama yoluna gidecek
olursak, bu kez de, uzun dalgal k tutmaya ihtiya var; bu k altnda ise
gzlem konusu paracn konumu kaybolur.
Bununla birlikte, belirsizlik ilkesini lme gl ile aklamak doru deildir. Atom-alt nesnelerin davranlarn determinist ilikilere bal grmek,
dorulanmas olanaksz metafizik nitelikte bir varsayma gitmek olur ki, bilimde buna gz yumulacan sanmak gtr.
Heisenberg'in ortaya att belirsizlik ilkesini bilgilerimizin ya da bilgi edinme
aralarmzn yetersizlii ile aklama yoluna giderek geici sayan bilim adamlar yok deildir. Bunlarn banda yer alan Einstein, yaam boyunca bu inancndan vazgememi, doann nedensel yasalara bal ilediini, tanrnn zar
atarak evreni ynettii grne8 asla katlamayacan her frsatta belirtmekten geri kalmamtr. Einsteina gre evrende olup bitenleri olaslk ilikilerine indirgeme, hibir zaman bilimin temel amac olan anlamay salayamaz. Evrenin grnmeyen bir i btnl, bir i ahengi vardr. Bu btnlk
ve ahengin zn oluturan sreklilik ve nedensellik yerine, sreksizlik ve
olaslk ilikilerini koymaya almak bir bakma bilime ihanettir 9.
te yandan yeni anlay savunanlar, bilimde asl olan, teorik aklamalarmzn metafizik nitelikte birtakm inan veya duygularmza uygun dmesi deil, lme sonularna dayanmas gereidir, demektedirler. Einstein'n bilime
ihanet sulamasna karlk veren Niels Bohr, gzlemlerimiz dnda hibir
ey, hibir kiisel tutku veya i ahenk duygusu, bize u ya da bu teorinin doruluunu gstermeye yetmez, demi ve asl ihanetin, yeni bir alan incelerken,
7

Foton k enerjisinin ok kk bir paras olup, enerjisi Planck sabiti ile k frekansnn
arpmna eittir.

Einstein burada evrenin istatistiksel yasalarla iledii iddiasna yollama yapmaktadr.

Bkz. B. L. Clive The Questioners: Physicits And The Quantum Theory. s. 242.

Cemal Yldrm 149

altmz dnce biimlerinin, burada da mutlaka geerli olduu zerinde

srar etmek olduunu belirtmitir10.
Gerekten altmz dnce biimleri ile mikro dzeydeki ilikileri aklamak yle dursun, dile getirmek bile son derece gtr. Bu yzden belirsizlik
ilkesini anlama ve kabul etmede psikolojik nitelikte baz direnmelerle karlamamz doaldr. Bu gln kkenini dil ve dnce alkanlklarmzda
gren baz bilim felsefecileri, kuantum teorisine yeni bir dil, hatta yeni bir
mantkla yaklama gerei zerinde durmulardr.
Bunlardan rnein M. Schlick ve P. Frank, fizikte belli koullar altnda, conjugate denen birtakm ift byklkleri dile getiren P ve Q gibi anlaml iki
nermeyi birlikte evetlemenin anlamsz saylmas gerektiini nermilerdir.
P'yi ve Q'y ayr ayr dorulayabiliriz. Fakat P ve Qnn birlikte doruluunu
saptayamayz. Kendi balarna hem P, hem de Q anlaml nermelerdir. P ve
Q bileii ise anlamszdr; nedeni u ki, kuantum fiziinde bu bileik nermenin dile getirdii bir olgu tr yoktur. Baka bir deyile, kuantum fiziinde, P
ve Q bileiini dorulama ilkece olanakszdr. Byle olunca, fizik dilinin kurma kurallarnda (sentaksnda) bir deiiklie gitme ihtiyac kendiliinden
ortaya kmaktadr11.
Buna benzer bir neri G. Birkhoff ve J. von Neumann'dan gelmitir. Bunlar,
kurma kurallarnda deil, karm kurallarnda (transformation rules) baz
deiiklie ihtiya olduunu belirtmi, zellikle nermeler mantndaki dalm (distribution) kurallarndan birinin fizikte terk edilmesi gereini ileri
srmlerdir12.
Daha ilgin bir gre Reichenbach'ta rastlamaktayz. Reichenbach 2deerli
(doru-yanl) mantk 3deerli (doru-yanl-belirsiz) bir mantk nermitir. Bu mantkta, herhangi bir nerme deikeni doru, yanl ve belirsiz
olmak zere doruluk deerinden birini alabilir. Baka bir deyile, bir
nerme ya doru, ya yanl, ya da doruluk deeri belirsizdir: Drdnc bir
seenek yoktur.
Atom-alt ilikilere 3-deerli mant uyguladmzda, hareket halindeki bir
paracn momentumu ile ilgili P nermesi doruysa, konumu ile ilgili Q
10

Ayn kaynak, s.242

11

Bkz. R. Carnap, Philosophical Foundations of Physics, s. 289.

12

Ayn kaynak, s. 289-90

150 Bilim Felsefesi

nermesi belirsizdir. Daha genel olarak, nermelerden birinin doruluu,

tekinin belirsiz kalmasn zorunlu klmaktadr, diyeceiz 13.
Bu gibi nerilerin, zm vaat etmekle birlikte, baz zorluklar da beraberlerinde getirdikleri inkr edilemez. stelik, fizik dilinin ne ynde deieceini
imdiden kestirip belli bir program uygulamaya koymak gtr. Carnap,
19'uncu yzylda matematik dilinde byk ilerlemelere yol aan iki gelimenin bilim iin de yararl olaca dncesindedir. Bu gelimelerden biri simgesel (symbolic) mantk ve kmeler (set) teorisinin uygulamasndan, dieri modern anlamda aksiyomatik metodun kullanlmasndan domutur. Carnap'a
gre, yalnz ierii deil, ayn zamanda tm kavramsal yaps tartma konusu
olan gnmz fiziinde, bizi konuma ve dnme aklna gtrme bakmndan sz geen iki gelimeye mit ve gvenle bakabiliriz 14. (Bkz. EK: 10
Klasik Fiziin Empirik ve Rasyonel Ynleri. H. Reichenbach.)

13

Ayn kaynak, s. 291

14

Ayn kaynak, s. 290

XIII. BLM

BLMSEL TEORNN YAPI VE LEVLER

Teori Kavram
Bilimsel bir teori birtakm olgular veya olgusal ilikileri aklayan kavramsal
bir sistemdir. Byle bir sistemi kurmak, bilimde en st dzeyde dnsel bir
almay gerektirir. zellikle iki ynden bilimsel bir teoriyi anlama nemlidir.
nce, iyi kurulmu bir teorinin bir sanat yapt gibi entelektel ilgilere hitap
eden ve dnya grmz etkileyen bir nitelii vardr. Olup bitenlere belli
bir teori asndan bakmak, alk olduumuz pek ok eye yeni bir anlam
kazandrr, bilgi ve anlaymz beklemediimiz llerde zenginletirebilir.
Sonra, bilimsel bir teori, bilimsel dnme ve aratrmann eriilmesi g bir
rn olarak hem bu dnme biimini, hem de bilimde gerek baarnn
niteliini yanstmas bakmndan zerinde durulmaya deer. Baka bir deyile,
bilimsel bir teorinin yap ve ilevinde tm bilimin kristalize olmu bir rneini
bulabiliriz. Ama her eyden nce, teori szc zerinde akla ulamamz
gerekir.
Gnlk dilde teori denince genellikle olgusal olmayan veya uygulama d
kalan soyut bir ey akla gelir. Bilim adamlar arasnda bile bu noktada tam bir
aklk olduu sylenemez. Kimisi iin teori. felsefe trnden geni ve belki
de sorumsuz bir speklasyon; kimisi iin alg verilerimizi ve gzlemlerimizi
aan herhangi bir kavram veya genelleme anlamna gelmektedir. Birou teori kelimesini hipotez, varsaym veya hatta yasa anlamnda kullanmaktadr.
rnein, fizik ders kitaplarnda genellikle yasa diye geen evrensel ekim
ilikisinin bazen teori, bazen hipotez, bazen varsaym olarak belirtildiini
grmekteyiz.
Teori kelimesinin byle deiik anlamlarda kullanlndan doan karklk
karsnda tam bir akla ulamak son derece gtr. Ancak baz ayrmlar
yoluyla karklktan bir lde de olsa kurtulmaya alabiliriz.
Hemen akla gelen bir ayrm teori ile olgu arasndadr. Olgu, daha nce de belirtildii zere, dorudan veya dolayl ortak gzleme konu ve doada yer alan
bir olutur. Teori ise, dnme yetimizin bir rndr; olgular aklamak

152 Bilim Felsefesi

veya evreni hi deilse bir yan ile anlama iin kurulur. Ancak hemen eklemeli
ki, olgular iermeyen bilimsel bir teori olmad gibi, az ok teorinin bulamad hibir gzlem veya deney verisi de yoktur. Ne yaln bir olgudan, ne de
olgulara ilikin olmayan bir teoriden (formel mantk ve matematik dnda}
sz edilebilir.
Bir baka ayrm teori, hipotez ve varsaym terimlerinin anlamlar arasnda yaplabilir. Varsaym doruluu irdelenmeksizin kabul edilen, hipotez
dorulanmak zere ele alnan iddialardr. Her ikisi de birer nerme ile dile
getirilebilir. Oysa teori bir lde de olsa dorulanm ama henz tm ile
kesinlememi bir sistemdir; ou kez bir tek nerme ile deil, birbiriyle ilikili birok nerme ile dile getirilebilir ancak.
Son bir ayrm teori ile felsefi nitelikteki dnya grleri arasndadr. Hibir
bilimsel teori bir dnya gr kadar kapsaml olamaz. Bir teori belli bir olgu
tryle snrldr; bir dnya gr evrenin tmne belli bir adan bakma
olanan verebilecek genilikte olabilir. Ayrca, herhangi bir dnya gr,
nesnel olmaktan ok kiisel llere, deer yarglarna baldr. Bu anlamda
onu doru veya yanl diye deerlendirmek yerine, yararl veya yararsz, geerli veya geersiz diye nitelemek belki daha doru olur. Oysa bilimsel bir teorinin bata gelen zellii dorulanabilir olmas, daha dorusu,
nesnel nitelikteki veriler karsnda test edilebilir olmasdr.
Bilimin evreni anlama ve doa glerini kontrol altna alma yolunda olgular
ve olgular arasndaki ilikileri aklayarak ilerlediini yeri geldike belirtmeye
altk. Daha nce de aklamaya altmz gibi, bilimsel aklama bir adan
grneni, yani gzlem verilerini grnmeyen fakat varl tahmin edilen ya da
dpedz varsaylan birtakm nesne, iliki veya srelere bavurarak anlaml
klma abasdr. Daha ak bir deyile, bilim, gzlenebilen yzeydeki olgular
gzlenemeyen ama grntler gerisinde varsayd baz temel iliki veya srelere inerek aklar.
Teori de hipotez gibi bir aklama aracdr. Ancak hipotez belli ve snrl bir
aklama vaat ederken, teori daha kapsaml ve kkl aklamalar getirir. zellikle teori tek tek olgulardan ok, olgu trlerine, daha dorusu, olgular arasnda saptanm ilikilere ynelik bir aklamadr. Bu demektir ki, bir teorinin
ortaya atlmas, daha nce gzlenmi baz bitevi ilikilerin veya bu ilikileri
dile getiren genellemelerin olmasn gerektirir. Teori asndan bu gibi olgusal
ilikiler, gerilerinde varsaylan birtakm daha temel ve genel iliki veya sre-

Cemal Yldrm 153

lerin birer grntsnden baka bir ey deildir. Teori dediimiz ey de ite

bu tr gzlem d ilikileri dile getiren aklayc nitelikteki genelleme veya
yasalarn, olgusal dzeydeki ilikilerin aklanmasnda ve baz hallerde de
nceden kestirilmesinde, ncl (aksiyom veya postulat da denebilir) ilevi
grd bir sistemdir. Bilim tarihi bu sistemlerin eitli rnekleri ile doludur.
Biz sadece iyi bilinen birkana deinmekle yetineceiz.
Gerek Ptolemynin (Batlamyus) geocentric, gerek Kopernik'in heliocentric
teorileri, evrenin yaps ve gk cisimlerinin gerek hareketleri zerinde baz
temel varsaymlara dayanarak gezegenlerin hareketlerini aklama abasn
temsil eden sistemlerdir. Ayn ekilde, n yapsal nitelii ile ilgili parack
ve dalga teorileri, n yaylma, yansma, krlma gibi zelliklerine ilikin
deimez ilikileri aklayc baz temel sreleri iermektedir. rnein, havadan cama geen bir nn krlmas, dalga teorisine gre daha youn bir ortamda k dalgalarnn yavalamasndan, parack teorisine gre, daha youn
ortamn k tanecikleri zerindeki daha kuvvetli ekiminden doan bir olgudur.
Bir baka rnei gazlarn kinetik teorisinde bulmaktayz. Bu teori ortaya kmadan ok nce gaziara ilikin baz ilikiler (rnein basn, oylum ve scaklk
arasndaki deimez ilikiler) gzlem yoluyla saptanm bulunuyordu. Bu
ilikileri dile getiren yasalar (rnein Boyle Yasas) herhangi bir gazn basn,
oylum ve scaklk gibi zelliklerinin ne biimde birbirine bal olduunu gstermekteydi. Ama gazlarn neden bu tr zellikler tadn aklamyordu.
Gazlarn kinetik teorisinin, gzlem d birtakm nesne veya sreleri (gazlarn
geliigzel hareket iinde bulunan ok sayda molekl taneciklerinden meydana geldii gibi) varsayarak, gzlem konusu bu zellikleri aklama yoluna
gittiini gryoruz1.
Bu rneklerden grld zere bilimde teorinin bata gelen ilevi birtakm
teorik kavramlara giderek daha nce gzlem yoluyla saptanm ilikileri aklamak veya bu gibi ilikileri nceden kestirmemize yardm etmektir. Teorinin
daha az nemli olmayan baka bir ilevi de, gzlem dzeyinde birbirleriyle
ilgisiz grnr birtakm ilikilerin aslnda yakndan ilgili olduunu gstermektir. Bunun en belirgin rneklerinden birini Newton mekaniinde bulmaktayz.
Gerek Galileo, gerek Kepler yasalarn, herhangi bir teoriden bamsz olarak
gvenilir deney ve gzlem sonularna dayanarak bulmulardr. Calileonun
1

Bu rnekler iin bkz. C.G. Hempel, Philosophy of Natural Science, s.70-71

154 Bilim Felsefesi

cisimlerin dmesi, sarka ve gel-git ile ilgili yasalarnn kendi aralarnda gze
arpar bir iliki veya benzerlikleri olmad gibi, bunlarn gezegenlerin hareketlerini betimleyen Kepler yasalar ile de grnrde bir ilikileri yoktur. Gerekten her biri deiik olgu trlerine ilikin bu ilikilerin bir yerde birbirlerine
bal olabileceklerini dnmek kolay deildir. Oysa Newton her biri kendi
bana bamsz grnen bu yasalarn ve daha baka ilikilerin kendi kurduu
teoriden (devinim yasalar ile evrensel ekim yasasndan) matematiksel olarak karlabilir olduunu gstermekle, ilk bakta olanaksz grnen bir gerei, gzler nne sermitir.
Teorinin Mantksal Yaps
Teoriyi kavramsal bir ema, bir bilgi alannn soyut ve simgesel boyutu olarak
da niteleyebiliriz. Bu emann, yukarda da belirtildii zere, hem aklama ve
n-deme (prediction). hem de empirik yollardan ulalm sonular mantksal
olarak dzenleme (sistematize etme) ilevleri vardr. Teori olmakszn hibir
bilim dal, birbiriyle ilikisiz grnen bir bilgi yn olmaktan ileri geemez.
Hatta bir alanda saptanm olgusal ilikiler ve bunlar dile getiren genellemeler bile ancak bir teorinin kapsamnda btnlk kazanmaktadr.
Teori kurmak, bir bakma, belli bir alanda bilgilerimizi ifade eden genellemelerin mantksal bir dzene konmas demektir. Mantksal dzenden ise ksaca
unu anlyoruz: inceleme konusu alann seilmi birka temel ilke veya genellemesinden (st-dzeyde olan bu genellemeler, teorik nitelikte kavramlar
arasndaki ilikileri belirlemektedir), geriye kalan btn dier nermelerin
(alt-dzeyde olgusal ilikileri ifade eden genellemelerin) mantksal veya matematiksel yoldan karlabilir olduunu gstermek. yle ki, elimizdeki nermelerden kk bir blmn ncl olarak kullandmzda geriye kalanlar
sonu olarak elde edebilmeliyiz. Baka bir deyile, iyi kurulmu bir teori dedktif bir sistemin zelliini tar. Bu nedenle teorinin ne olduunu anlamak
iin her eyden nce dedktif sistemlerin kurulu ve biimini tanmaya ihtiya
vardr.
Bir dedktif sistemin (aksiyomatik sistem de denmektedir) yapsnda yer
alan nesneleri grupta toplayabiliriz:
(1) Sistemin vokableri: Teorinin kapsad betimleyici terimlerin tm. lkel
(tanmlanmakszn alnan) terimler, tanm yoluyla sisteme giren terimler olmak zere ikiye ayrlr. (Dngl tanmlamaya veya sonsuz geriye gidie

Cemal Yldrm 155

dmeksizin terimlerin tmn tanmlama olanaksz olduundan, sezgisel

anlamlar ile yetinerek belli birka terimi tanmlamakszn kabul etmek, geriye
kalanlar bu ilkel denen terimlere dayanarak sisteme mal etmek yoluna gidilir.)
(2) Sistemin cmleleri: Teorinin kapsad teorik ve olgusal genellemelerin
tm; bunlardan teorik nitelikte olup sistemin temel hipotezlerini oluturan
nermelere matematik dilinde aksiyom veya postulat, hipotezlerden dedktif karmla elde edilen nermelere teorem denir.
(3) Sistemin kurallar: Bunlar da kurma ve karm kurallar olmak zere
ikiye ayrlr. Kurma kurallar sistemin gramer veya sentaksn oluturur; sistemin kapsamna giren her nermenin bir dzgn tam-deyim olup olmadn gstermeye yarar. karm kurallar ise aksiyomlardan nermelerin tretilmesinde mantksal geerliliin korunmasn salar.
imdi, dedktif bir sistem mantk ve matematikte olduu gibi salt bir biim
olabilecei gibi, empirik bilimlerde olduu gibi olgusal ierikli teoriler de olabilir. Birinci halde, sistemin terimleri, anlam verilmemi birtakm simgelerden, cmleleri ise, forml denen ii bo cmle kalplarndan ibarettir. Byle
bir sisteme, olgusal hibir anlam olmayan formllerden kurulmu mantksal
bir iskelet gzyle bakabiliriz. Sistemin deerlendirilmesinde olgusal ltlere
deil, salt mantk ltlerine bavurulur ve bunlardan u en bata gelir:
(1) Tutarllk,
(2) Tamlk,
(3) Bamszlk.
Tutarllk, mantk ynnden vazgeilmez bir zorunluluktur. Bir sistemin tutarl olmas, sistemin kapsamnda herhangi bir elikinin olmamas demektir.
Baka bir deyile, tutarl bir sistemde sistemin kurma kurallarna gre dzgn
tam-deyim saylan P ve P-deil gibi iki forml birlikte yer almamaldr. Tamlk,
kurma kurallarna gre dzgn tamdeyim saylan her formln sistemde ya
aksiyom ya da teorem olarak yer alabilmesi demektir. Bamszla gelince,
mantksal bir gerek olmamakla birlikte, teorem olarak ayrt edilmesi mmkn
hibir dzgn tam-deyim saylan formln aksiyom olarak snflanmamas
gereini ifade eder. Bamsz bir sistem bylece aksiyom says en aza indirilmi, dolaysyla mantk ynnden basit sayabileceimiz bir sistemdir. Man-

156 Bilim Felsefesi

tklar ve matematikiler ayn ii gren iki sistemden daima basit olan tercih
ederler.
Salt biimsel (formel) bir sistem, tpk cebirdeki x deikeninin eitli deerler almas gibi, eitli yorumlamalara elverilidir. Sistemin szlndeki ilkel
simgelere verilen anlama gre, ayn sistem herhangi bir alana (fizik, biyoloji,
psikoloji, sosyoloji, ekonomi gibi bir bilim dalna veya geometri, aritmetik gibi
bir matematik dalna) ilikin bir teori nitelii kazanabilir. rnein gazlarn
kinetik teorisi ile Newton mekaniinde esnek arpma teorisi ayn formel sistemin iki ayr yorumunu oluturmaktadr. Kukusuz mmkn yorumlamalar
iinde nemli veya geerli diyebileceimiz olanlarn says pek az olabilecei gibi hi olmayabilir de. Salt biimsel bir sistemin yorumlanmas ile elde
edilecek bir teorinin geerlilii her eyden nce kapsamndaki teoremlerin
gzlem veya deney sonularna vurulduunda dorulanmasna baldr. Teoremlerden bir veya birkann olgulara uymamas teorinin tmn hemen
reddetmemizi zorunlu klmas bile sistemin gzden geirilmesi gereini gstermesi bakmndan yeterlidir. Oysa teoremlerin tmmn dorulanmas
sisteme hibir zaman tan bir kesinlik kazandrmaya yeterli saylamaz.
Bilimsel bir teorinin yap talar olan terimler, ister teorik ister olgusal nitelikte olsun, birer kavram simgelerler. Bu terimlerden bir blm; zellikle teorik
nitelikte olanlar, sistemde belirtik tanmlar verilmeksizin yer alrlar. (Geri
ilkel terimler arasndaki temel ilikileri dile getiren postulatlar bu terimlerin
st rtk tanmlar saymak olana vardr.) Bunlar, daha nce iaret edildii
gibi, teorinin ilkel terimleridir. Dier btn terimler ilkel terimlere dayanlarak tretilir. Bunlara tretilmi veya tanmlanm terimler denir.
lkel terimler yer aldklar sistemin balang malzemesini oluturduundan,
gerek seilmeleri, gerek tanmlayan olarak kullanllar byk dikkat ve incelik isteyen bir itir. rnein, bilim tarihinde ilk dedktif veya aksiyomatik
sistem olarak ortaya kan klid geometrisinde nokta, doru, dzlem,
arasnda gibi terimlerin, tanmlanm olmakla birlikte, aslnda ilkel' terim
hizmeti grdn biliyoruz. klid'in noktay paras olmayan ey, doruyu, eni olmayan uzunluk diye tanmlama yoluna gitmesi kurduu sistem
iin gereksiz olmaktan ileri gememitir. stelik bu kez, baka terimler, rnein, para, en, uzunluk gibi terimler tanmlanmadan kullanlmtr. klid'in ilkel terimleri tanmlama yoluna gitmesi, mantk ynnden nemli bir
kusur olmasa da sistemin zarafetini zedelemitir, denebilir.

Cemal Yldrm 157

Newton teorisinde bu bakmdan daha dikkatli davranld sylenebilir. Burada hareket, zaman, uzay veya mesafe gibi birka terim ilkel olarak kabul edilmi, bunlara dayanlarak hz. ivme, kuvvet, ktle. momentum,
enerji, hareket eden cisimler. yer deitirme gibi terimler tanmlanmtr.
Bu ilemin gerektirdii titizlii gstermek iin kuvvet terimini ele alalm.
Gnlk konumada, bu szck eitli anlamlarda kullanlmaktadr. Dilimizde
kuvvetli ordu. kuvvetli kiilik, kuvvet dengesi, mali kuvvet, kuvvet
urubu gibi deyimler vardr. Szcn hemen hibir kullanmnda anlamnn
ak, kesin ve belirgin olduu sylenemez. Oysa ayn szcn Newton mekaniindeki anlam sk bir tanmlama ile ak ve kesin bir nitelik kazanmtr. Bu
sonucu elde etmek iin bilim adam nce zaman ve mesafe terimlerini
kullanarak hz terimini, daha sonra srasyla ivme, ktle ve momentum
terimlerini tanmlama yoluna gitmitir. Ancak bu zincirleme tanmlamadan
sonradr ki, kuvveti momentumun deime oran olarak tanmlamak olana
domutur.
Gnmzn tannm fizikilerinden Lindsay, bu ilemin nemini yle belirtmektedir:
Byle tanmlanm kavramlar her teoride nemli yap talan olup,
teorinin baars bunlarn tanmlamalarnda ulalan aklk ve kesinlikle doru orantl olarak artar. Fizik teorilerinin baars
nemli lde, bilim adamlarnn ktle, enerji gibi terimleri
ayn anlamda kullanma olanandan ileri gelmektedir. te yandan, kimi teorileri salam bir temele oturtmada karlalan glklerin byk bir blmnn, bu tr terimlerin tanmlanmasndaki dikkatsizliklerden, doduu sylenebilir. Gerekten. ktle
terimi bir fiziki iin bir anlam, baka bir fiziki iin baka bir anlam tayorsa, bu anlam karkl iinde fazla bir ilerlemenin olaca beklenemez. Bilim tarihinde bu gibi durumlar iin pek ok rnek bulabiliriz2.
Bir teori erevesinde kavramlar tretilirken, bunlarn teorik ve ilemsel
(operational) anlamlar arasndaki ayrl gzden karmamak gerekir. Genellikle, bilim adamlar bir kavram kantitaf olarak belirleyinceye kadar, yeteri
akla ve kesinlie ulatklarn kabul etmezler. Bir kavramn kantitatif zellik kazanmas ise, o kavramn lmnde kullanlmas gerekli ilemlerin bi2

R. B. Lindsay, The Role of Science in Civilisation. s. 22-23.

158 Bilim Felsefesi

linmesine baldr. Bu tr ilemlerin belirlenmesi, ilikin olduu kavramn

ilemsel tanmn verir. Ne var ki, ilemsel anlam teorik karakter tayan terimlerin anlamn tketici olmaktan uzaktr. Kuvvet, ktle, enerji, ivme gibi az
ok teorik nitelikte olan kavramlarn, ilemsel anlamlarn aan daima fazla bir
anlamlar vardr. Biraz ilerde de greceimiz gibi, ilemsel tanmn bata gelen
nemi, ilikin olduu kavram olgusal verilere balamaktr. Ancak unutmamak
gerekir ki, herhangi bir kavram, iinde getii teorinin yapsal bir parasdr;
ayn teoride geen dier kavramlarla ok yanl bir iliki a iindedir. Teorik
anlam bu ok yanl ilikiler iinde oluuna bir terimin ilemsel olarak belirlenen anlam eksik, snrl ve yzeyde kalmaktan kurtulamaz. Fizikteki zaman
kavramn dnelim; saatle ltmz ey bu kavramn tmn deil sadece bir parasn oluturur. eitli matematiksel denklemlerde zaman simgeleyen t dier kavramlarla yakndan ilikilidir ve bu ilikiler t'nin birtakm ilemlere indirgenemeyecek teorik anlamn oluturur. Gene gnmzn tannm
fizikilerinden bir bakas bu noktaya iaret ederek unlar sylemektedir:
Kabul edilmi her bilimsel ve llebilir bykln hi deilse iki
tanm olmas gerekir. Bunlardan biri formel teki ilemsel niteliktedir. Kavramlarn tanmnda bu ikili zelliin gzden karlmas
halinde bilimlerin nasl kesinlikten uzak dtn gstermek ilgin bir ura olmaldr. lemsel tanmlamann bir yana itilmesi
ksr bir speklasyona, metafizie yol amakta; formel (veya yapsal) tanmlamann grmezlikten gelinmesi ise, bizi modern fizik bilimlerin g ve gzelliinden yoksun kr empirisizme gtrmektedir3.
Teori-Olgu likisi
Teori konusunda bilim felsefecilerini uratran etin sorunlardan biri teorik
ve empirik kavramlar, ya da bu kavramlarn iinde getii st ve alt dzeydeki
genellemeler arasnda ilikinin nasl kurulabileceidir. Bir tr iliki kurmakszn teori ne aklama ve n-deme, ne de gzlemsel bilgileri sistematize etme
ilevlerini yerine getiremez. Hatta byle bir teoriyi, ierdii olgulara giderek
dorulama olana olmad iin, bilimsel bile sayamayz.

H. Margeneau, Interpretations and Misinterpretations of Operationalism. The Validations of

Scientific Theories. Ed. P. G. Frank, s. 46.

Cemal Yldrm 159

Daha nce de belirttiimiz gibi, bilimsel bir teorinin bata gelen amac olgusal
dzeyde gzlenen biteviye ilikileri, gzlem d birtakm nesne, sre veya
ilikileri varsayarak aklamaktr. Bu nedenle, teorinin ncllerini oluturan
st dzeydeki hipotez, yasa veya aklayc genellemelerle alt dzeyde yer alan
olgusal genellemeler arasnda temel bir fark vardr. st dzeydeki genellemelerde teorik terimler getiinden bunlar olgularla karlatrarak dorudan
test etmeye olanak yoktur. Oysa, alt-dzeyde yer alan genellemeleri dorudan
test edebiliriz. imdi, bir olgunun bilimsel aklanmas, o olguyu betimleyen
nermenin doruluu bilinen birtakm baka nermelerden zorunlu olarak
karlabilir olduunu gstermek demek olduuna gre, bir teorinin baz olgusal ilikileri aklamas iin de o ilikileri betimleyen genellemelerin teorinin
temel hipotez veya yasalarndan karlabilir nitelikte olmalarna baldr. Ne
var ki, gzlemsel olmayan terimlerin getii genellemelerden yalnz gzlemsel
terimlere dayanan genellemeleri nasl karabiliriz? Bu gl bir rnekle
gstermek iin Boyleun gazlar yasas ile bu yasann dile getirdii olgusal ilikiyi aklayan gazlarn kinetik teorisini ele alalm. Hatrlanaca zere, Boyle'un yasas, sabit scaklkta belli miktardaki bir gazn oylumu, zerindeki
basnla ters orantl olarak deiir, demektedir. Gazlarn kinetik teorisi ise
gazlarn geliigzel hareket halinde bulunan esnek molekllerden meydana
geldii temel hipotezini koymakta; ayrca bu molekllerin kaplad yerin ve
aralarndaki ekim glerinin yok saylabilecek kadar nemsiz olduu varsaymna dayanmaktadr. Teoride geen esnek molekl kavram bir gzlemi
deil, tasavvur edilen bir nesneyi ifade etmektedir. imdi, bu teorinin, grnrde yakn bir ilikisi olmayan Boyle yasasn aklad nasl sylenebilir?
Yasann teoriden kendiliinden kmad besbelli ortadadr. Byle olunca,
karmn dorudan ve kendiliinden deil, hipotezleri ve hipotezlerdeki teorik kavramlar olgusal verilere bir ekilde balayan baz yardmc ilke veya
kurallardan yararlanlarak yaplabilecei kabul edilmek gerekir. Nitekim gazlarn kinetik teorisinde temel hipotezler dnda baz yardmc ilkelerin yer
aldn gryoruz. Carnap'tan aldmz aadaki para bu konuda gereken
aklamay vermektedir:
Kinetik teori ilk ortaya atldnda, teorinin yasalarda geen byklklerin ou bilinmemekteydi. Kimse bir molekln ktlesinin
ne olduunu, veya belli bir scaklk ve basn altnda bir santimetre
kp gazdaki molekl saysn bilmiyordu. Bu byklkler yasalarda sz geen belli parametreler tarafndan ifade edilmekteydi.

160 Bilim Felsefesi

Denklemler kurulduktan sonra, karlam kurallar (correspondence rules) iin bir szlk hazrlanmtr. Bu karlam kurallar
teorik terimlerin gzlemsel olgulara, denklemlerdeki parametrelerin deerlerini dolayl olarak saptamaya elverecek bir biimde
balamtr. Bu da teoriden empirik yasalar karmaya olanak
salamtr. Teorik terimleri olgulara balayan karlam kurallarndan biri, gazn scaklnn, molekllerin ortalama kinetik
enerjisine; bir dieri, gazn basncnn, gazn iinde bulunduu kabn i duvarlar zerindeki molekl arpmalarna karlk olduunu ifade etmektedir... Bylece, karlam kurallar aracl ile,
manometre (basn lei) kullanarak makroskopik dzeyde ltmz basn, molekllerin istatistiksel mekanii olarak ifade
edilebilmektedir4.
Grlyor ki, bir teorinin erevesinde tr nerme yer almaktadr. Teorinin
aklad olgusal ilikileri dile getiren ve yalnz gzlemsel terimlere dayanan
genellemeler birinci tr; teorinin grntler gerisinde varsayd ve gzlenemeyen nesne, sre veya ilikileri dile getiren aklayc temel ilke veya
hipotezler ikinci tr; temel hipotezlerde geen teorik terimleri olgusal genellemelerde geen empirik terimlere balayan ve bylece teoriye dorulanma
olana salayan karlam kurallar nc tr nermeleri oluturmaktadr.
Karlam kurallarna, kpr kurallar, dzenleyici tanmlar, yorumlama
kurallar, ilemsel tanmlar ... gibi baka isimler de verilmitir. Karlam
kurallarna grdkleri i ynnden birer eksik tanmlama gzyle baklabilir.
Burada gzden kamamas gereken bir nokta, teorik terimlerle gzlemsel
terimler arasnda bire-bir bir karlamn sz konusu olmaddr. Baka bir
deyile, her teorik terim iin bir ve yalnz bir karlam kural zorunluluu
yoktur; bir terim iin bazen bir, bazen birden fazla olabilecei gibi bazen de
hi olmayabilir. rneimize dnecek olursak, tm molekller sz konusu olduunda, ortalama kinetik enerjisi terimi iin bir karlam kural vardr;
fakat tek bir molekl sz konusu olduunda onun kinetik enerjisi iin bir
kural yoktur.
Aadaki diyagram teorinin yapsnda ayrt ettiimiz kavramlar ile bu kavramlar birbirine balayan nerme eitlerinin aralarndaki ilikileri belirtmektedir:
4

R. Carnap, Philosophical Foundations of Physics. s.240-241

Cemal Yldrm 161

Diyagramda, alt-dzeyde ii dolu noktalar olgusal kavramlar, bunlar birletiren koyu izgiler teorinin aklad olgusal yasalar iaretlemektedir. stdzeyde ii bo noktalar teorik kavramlar, bunlar birletiren ift izgiler
temel hipotez, yasa ve varsaymlar gstermektedir ki dzeydeki kavramlar balayan noktal izgiler ise karlam kurallarn belirtmektedir.
Fizik bilimlerde manyetik ve ekim alanlar, molekl, atom, elektron gibi gzlemsel olmayan nesneler; psikolojide, zek, ego, id, sper-egor, libido, sublimation, bilin, bilin-alt gibi eyler teorik nitelikte kavramlardandr. Bilimde
byle gzlemsel olmayan kavramlara neden ihtiya vardr?
Daha nce de belirttiimiz gibi bilimin amac ilikileri aklamak, bu yoldan
evreni anlaml klmaktr. Bilim, zellikle ilerlemi bilim kollar, bu aklamay
gzlemsel olmayan birtakm kavramlara giderek gerekletirir. stelik, teorik
kavramlara gitme, olgusal dzeyde saptanm ilikileri ve bu ilikileri dile
getiren empirik genellemeleri daha genel, daha kesin ve daha belirgin klma
ynnden de zorunludur. Bunu bir rnekle gstermek iin u genellemeyi ele
alalm5.
(1) Suda aa paralan yzer, demir paralan batar.
Gzlemlerimize dayanan bu genellemenin hem kapsam dar, hem de istisnalar
vardr. Baz aa paralarnn suda batt, ii bo baz demir krelerin de yzd daima gsterilebilir. Demek oluyor ki, bu tr genellemelerin doruluu
ancak ad geen nesneler iin, o da, baz koullar altnda sz konusu olabilir.
Oysa zgl arlk gibi bir lde teorik nitelik tayan bir kavrama gittiimizde, nesnelerin suda yzme ve batmas ile ilgili genellemenin hem kapsam
genilemekte, hem de uygulamas istisnasz bir kesinlik kazanmaktadr 6.
5

Bkz. C. C. Hempel, Aspects of Scientific Explanations, s. 180

Ayn kaynak. s.180

162 Bilim Felsefesi

(2) zgl arl bir svnn zgl arlndan hafif olan tm nesneler o svda yzer, ar olanlar batar.
Bu genelleme, (1)deki genelleme gibi yalnz aa ve demir paralarn deil
tm nesneleri kapsamakta ve hibir istisnaya ak kap brakmamaktadr.
(1)'deki genelleme gnlk gzlemlerimizde deimez grnen bir ilikiyi dile
getirmekle birlikte yasa saylabilecek nitelikte deildir. Oysa (2)'deki genelleme, ok deiik ve geni gzlem verileri arasnda deimez, genel ve az ok
teorik bir ilikiyi dile getirmekte, ilk bakta dank ve ilikisiz grnen olgular sistematik bir biimde birletirmektedir.
Kukusuz (2)deki genellemeyi (1)dekine stn klan bu zellikler, teorik bir
kavramn dzenleyici ve aklayc gcnden gelmektedir. Ancak denebilir ki,
rneimizdeki teorik kavrama gitmeksizin de ayn ilikiyi gzlemsel terimlerle ifade edebiliriz. Gerekten zgl arlk ilemsel olarak cisimlerin arlk
ve hacim byklkleri arasnda gzlemsel bir ilikiye indirgenebilir:
x'in gram olarak arl
x'in zgl arl = Dk

_________________________________________

x'in cm3 olarak oylumu

Byle olunca, (2)'deki az ok teorik nitelikteki genelleme yerine yalnz gzlemsel terimlere dayanan u genellemeyi kullanabiliriz 7:
(3) Arlnn oylumuna blm, bir svnn arlnn oylumuna
blmnden az olan cisimler o svda yzer, fazla olanlar batar.
Ne var ki, aldmz rnek iin mmkn olan bu sonucu her durumda elde
edebileceimiz, hi deilse yeterince elde edebileceimizi sanmak yanltr.
ou hallerde ilemsel tanmlama, tanma konu teorik terimin anlamn ya
eksik, ya da yzeysel bir biimde vermekle kalmaktadr.
lemsel tanmlama tam bir tanmlama deildir; tam bir tanmlamada tanmlanan terim ile tanmlayan terimler edeerlik iindedir: Herhangi bir balamda biri tekinin yerine geebilir. Oysa ilemsel tanmlamann amac kavramlar arasnda edeerlilik kurmaktan ok teorik kavramlara llebilir
karlklar bulmak, daha dorusu gzlemsel olmayan terimleri gzlemsel verilere balamaktr. Bir terimin ilemsel anlam o terimin temsil ettii kavram
lmede kullanlan ilemlerin tmdr. Bu ilemler eylemsel olabilecei gibi
kt zerinde yrtlen simgesel ilemler de olabilir. Buna gre bir kavram
7

Ayn kaynak. s.182

Cemal Yldrm 163

lmede birden fazla ilem tr kullanlyorsa, o kavram temsil eden terimin

birden fazla ilemsel anlam var demektir. Herhangi bir terimin ilemsel anlam ister bir, ister birden fazla olsun, o terimin yapsal anlamn tketici olmaktan uzaktr.
lemsel tanmlamann konu, yer ve zamana gre deien biimleri ne olursa
olsun, genel ve temel zellii, tanma konu terimin uygulanma koullarn
nesnel ve gvenilir ltler biiminde belirlemesidir. rnein, bir zeltiye
asidik diyebilmek iin, o zeltinin iine konan mavi turnusol kdn krmzya evirmesi gerekli ve yeterlidir, tanmnda asidik olma teriminin nesnel
ve gvenilir uygulama koullar belirtilmektedir. Bu rnein incelenmesinden
de anlalaca zere ilemsel tanmlamada zellikle iki nokta belirtilmektedir:
(1) Belli baz test koullar (rneimizde mavi turnusol kadn zeltiye daldrlmas); (2) Beklenen belli bir sonu (rneimizde, kdn krmzya dnmesi).
ada psikolojide, renme yetenei dediimiz zeknn tanmnda ayn
yolun izlendiini grmekteyiz. Bir ocua veya bir grup ocua sorulan sorular
test koulunu, sorulara verilen yantlar sonucu gsterir. Birine stn zekl,
orta zekl veya dk zekl diyebilmek iin o kimsenin test kouluna tabi
tutulduunda belli bir puan dzeyine erimesi, bu dzeyin altnda kalmas
veya stne kmas gerekir.
Bu aklamalardan, ilemsel tanmlamann genel biimini yle saptayabileceimiz sonucu kmaktadr:
Ts (Cs Es)
Formlde T tanmlanan terimi, s terimin uyguland durumu (bir nesne, olgu,
veya birey). C test koulunu, E ise beklenen sonucu temsil etmektedir. Forml, ilk rneimizle yorumlarsak okuyalm:
Bir zeltinin asidik saylmas (Ts), ancak ve ancak () iine konan mavi turnusol kdn (Cs), krmzya evirmesi (Es) halinde mmkndr.
Grlyor ki, bir terimin ilemsel anlamn verme, o terimin objektif uygulanma koullarn belirleme demektir. Ancak, daha bata belirttiimiz gibi, bu
belirleme pek az durumlarda tam ve kesin olabilir. Gene de unutmamak gerekir ki, bir eit ilemsel tanmlamaya gitmeksizin bir teori ne olgular aklama
ve n-deme, ne de bilgilerimizi sistematize etme ilevlerini yeteri kadar yerine
getirebilir. Max Jammer'in dedii gibi, birtakm yorumlama kurallar olmaks-

164 Bilim Felsefesi

zn hipotetik-dedktif bir sistem, test edilemeyen veya dorulanamayan speklatif bir formalizme dnp yozlamaktan; te yandan dedktif bir sistemin salayaca teorik nitelikte bir styap olmakszn, herhangi bir epistemik
kurallar sistemi8, her trl n-deme ve aklama gcnden yoksun, gzlemsel
olgularn ksr bir katalou olarak kalmaktan kurtulamaz.9.
Teorilerin Kapsam ve Snrlar
Her teori, gzlem konusu belli olgusal ilikileri aklama amac ile ortaya atlan
kavramsal bir sistemdir. Byle olunca hibir teorinin kapsam, ierdii yeni
gzlem veya deney sonular ile zamanla ne kadar genilerse genilesin, snrl
kalmaktan kurtulamaz. Kald ki, btn teoriler onlar olgusal kavramlara balayan karlam kurallarndaki (veya ilemsel tanmlamadaki) yetersizlik
nedeniyle ancak belli alanlara uygulanabilirler.
ou kez ilk kurulularnda evrensel nitelikte sanlan teorilerin bile gzlem ve
deney alanlarmzn genilemesine kout olarak zamanla yetersizlikleri ortaya
kmtr. Bunun iyi bilinen bir rneini, Newton'un evrensel ekim yasas
vermitir. Yzylmza gelinceye kadar bu teorinin geerlilii evrensel kabul
edilmitir. Ne var ki, baz yeni gzlemler, rnein Merkr gezegeninin hareketindeki sapma, zellikle yrngesinin gnee en yakn noktadaki gerilemesi,
teorinin evrensel geerlikte olmadn ortaya koymutur.
Baka bir rnek: Uzun sre kimyasal valans (birleme deeri) evrensel nitelikte sanlan elektron ba kavram ile aklanmaktayd. Ancak, benzen halkas
ile ilgili ortaya kan baz zorluklar karsnda elektron ba kavramnn
burada uygulama geerlii tamad grlmtr.
Bu rnekleri daha fazla oaltmaya gerek yoktur. Belirtmek istediimiz nokta,
batan grlmese de her teorinin er ge aklama veya n-deme gcn aan
baz yeni gzlemler karsnda kalaca gereidir.
Teorilerin snrlln gsteren bu gerek, ayn zamanda, bilimde yeni atlmlarn da itici gcdr. Bilim tarihi, yeni ve daha gl bir teorinin ortaya kmas iin daha nceki bir teorinin baz gzlem verileri karsnda yetersiz
kalmas gerektiini gstermektedir. Nitekim Newton ekim teorisinin yeter8

Epistemik kurallar, karlam kurallar veya anlam postulalar ile ayn anlama gelmektedir.

Max Jammer, Concept of Force, s.3

Cemal Yldrm 165

sizlii kapsam daha geni bir teoriye, Einstein'n genel relativite teorisine, yol
amtr. Ayn ekilde, elektron ba kavramnn benzen halkasna uygulanamamas, kuantum rezonans denen daha gl bir kavramn ortaya kmasna yol amtr. Her iki halde de yeni teori eski teorinin kapsamna giren
olgularla birlikte kapsam dnda kalan olgular da aklama gcn gstermitir. Baka bir deyile eski teori belki baz deiikliklere urayarak yeni
teorinin zel bir halini oluturmutur.
Demek oluyor ki, bilimsel gelime, hi deilse nemli bir bakmdan, giderek
daha kapsaml teorilere geme gereinden domaktadr. Fizikte, iinde bulunduumuz yzyln bandan beri meydana gelen byk gelimeler bu yargy
tmyle kantlayc niteliktedir. Bilindii gibi, klasik Newton mekanii makro
dzeyde byk bir olgu grubunu, Bohr atom teorisi de mikro dzeyde baka
bir olgu grubunu kapsamaktayd. l925'lerde ortaya kan kuantum mekanii,
ilk bakta, birbiriyle ilikisiz grnen bu iki teoriyi, baz ynlerden deiiklie
uratarak, kapsamnda birletirmitir. Bylece, hem iki teorinin ayr ayr akladklar olgularn tmn tek bir teori altnda toplamak. hem de o teorilerin
aklamada yetersiz kaldklar baka birtakm olgular da aklamak olana
domutur. stelik, bu tr yeni bir teorinin, kapsamna ald nceki teori
veya teorilerin, bunlar iinde yer alan yasalarn daha belirgin, tutarl ve ak
olmasn salama gibi ok nemli ilevleri de vardr. rnein Newton teorisi
daha nce bulunmu Kepler ve Galileo yasalarnn ancak belli snrlar iinde
geerli olduunu; ayn ekilde dalga-teorik optik de geometrik optik yasalarnn ancak yaklak olarak doru saylabileceini, n trde (homojen) bir
ortamda bile tam bir doru izmediini, gstermitir. Bu nedenledir ki, yeni
bir teorinin, yerine getii teoriyi veya ierdii yasalar aklama yannda onlar dzelttii de sylenebilir10.
Bilimde giderek daha genel ve kapsaml teorilerin ortaya kmas, yakn bir
gelecekte olmasa bile bir gn tm olgular kapsayan tek bir teoriye ulalaca
olasln akla getirmektedir. Nitekim Einstein'n yaamnn son yirmi be
ylnda kurmaya alt birleik alanlar teorisi bu yolda atlm ciddi bir
admdr. Einstein'n amac birka temel ilkeden fiziin tm yasalarn karmak ve bylece dank ve bamsz grnen fiziksel kuvvetleri tek bir teori
erevesinde birletirmekti. Byle bir teori yalnz bilinenleri sistemetize etmekle kalmayacak, henz bilinmeyen birtakm olgularn ve doa kuvvetlerinin
10

Bkz. C. G. Hempel, Phylosophy of Natural Science, s.76

166 Bilim Felsefesi

de ortaya kmasn salayacakt. Biroklar iin bir hayal, bir fantezi gibi grnen bu giriim aslnda fizikte ok iyi bilinen bir gzlemi hareket noktas
almtr. Bu da evrende temel olgulardan saylan kuvvetin, yani evrensel
yer ekimi, elektrik ve manyetik ekim kuvvetlerinin, matematiksel ifadelerinin zde diyebileceimiz biimde olmasdr11.
Newton tarafndan formle edilen yerekimi yasas:
(1)

G m1 m2
F = ___________________
d2

(Formlde, m ve m2 herhangi iki cismin ktlelerini, d ktleler arasndaki

mesafeyi, G ise gravitasyon deimezini gstermektedir.)
Coulomb'un formle ettii elektrik ekimi yasas:
(2)

G q1 q2
F = ___________________
d2

(Formlde q1 ve q2 negatif ve pozitif elektrik yklerini, d iki yk arasndaki

mesafeyi, C ise bir deimez deeri temsil etmektedir.)
Ayn yapsal nitelikte olan aadaki forml de farkl iki manyetik kutup arasndaki ekim gcn dile getirmektedir:
(3)

K M 1 M2
F = ___________________
d2

(Formlde M ve M2 kuzey ve gney kutup ekim glerini, d iki kutup arasndaki mesafeyi, K deimez bir deeri gstermektedir.)
Gerekten ayr zamanlarda deiik bilim adamlar tarafndan formle edilen
bu ekim glerinin matematiksel ynden ayn biimde olmas bu glerin
temelde ayn olduu, hi deilse ortak bir temele dayand olaslna yol
am, dolaysyla birleik alanlar teorisi iin beslenen umudu kuvvetlendirmitir.

11

J. A. Coleman, Relativity fort he Layman, s.120-121

Cemal Yldrm 167

Teori: Bulu mu? cat m?

Bilimsel bir teorinin ortaya kmas eitli yorumlara yol amtr. Bunlar arasnda iki tanesi zellikle gzden geirilmeye deer. Birinci yoruma gre teori,
indktif genelleme ve soyutlama yoluyla gzlemlerden elde edilir; ikinci yoruma gre ise, teori insan zeksnn serbeste yaratt kavramlardan oluur; ortaya k olgulardan bamszdr. Genellikle birinci yorumun empirik
eilimli dnrlerin, ikinci yorumun rasyonalist eilimli dnrlerin grlerini yansttn syleyebiliriz.
Birbiriyle badar nitelikte olmayan bu yorumlarn her ikisini birden doru
sayma olanaksz olduundan, birinden birini reddetmek veya ikisini de baz
yanlar ile kapsayan bir nc gre gitmek gerei ile kar karyayz demektir. Ama her eyden nce sz konusu iki yorumu biraz yakndan tanmaya
ihtiya vardr.
Birinci yorumu Newton'un kaleminden okuyalm:
...ben hipotez ileri srmyorum: nk olgulardan karlmayan
her ey hipotez saylmak gerekir. Hipotezlerin ise, ister metafiziksel, ister fiziksel olsun, ister gizli, ister mekanik niteliklere ilikin
olsun, deneysel felsefede (Newton, deneysel bilim demek istiyor)
yeri yoktur. Bu felsefedeki tekil nermeler olgulardan elde edilir,
daha sonra indksiyon yoluyla genellemeye dntrlr. Hareket
ve gravitasyon yasalarnn ... bulunuu ite bu yoldan olmutur.
Geri Newton'un bu gr ile gerek davran arasnda tam bir tutarlk yoktur (onun maddenin atomlardan, n taneciklerden meydana geldii ... gibi
hipotezler ortaya att bilinmektedir); ne var ki, ona gre bilim, olgular zerinde hipotezler kurarak deil, olgulardan indktif genellemelere giderek
ilerler.
kinci yorumu temsil eden Einstein iin ise, bilimsel teorilerin kayna olgular
deil, insan kafasnn yaratc gcdr. Bir teori ne indktif genelleme, hatta
ne de, soyutlama yoluyla olgulardan karlabilir. nk olgulardan teorik
kavramlara bizi gtren bir yol yoktur. Tam tersine, olgu dnyas ile kavram
dnyas arasnda mantksal olarak balanmas olanaksz bir aklk vardr.
rnein, say sistemi gibi teorik kavramlarn olgulardan kmas olanakszdr.
Bunlar insan zekasnn serbeste ve olgulardan bamsz biimde yaratt
simgeler olarak kabul etmek gerekir.

168 Bilim Felsefesi

Bu ksa aklamadan da anlald zere Newton iin teori bir bulu (discovery), Einstein iin bir icattr (invention). Bilim tarihinde her iki gr de
destekleyici rnekler vardr. Kepler, Boyle, Faraday, hatta bir lde Calileo'nun almalar teorinin bulu olduu grne arlk kazandrc niteliktedir. Bu tr bilginlerin, fiziksel deikenler arasnda deneysel verilere dayanarak birtakm iliki bulma abasn srdrdklerini gryoruz. te yandan
Maxwell, Einstein, hatta Newton gibi kavramsal dzeyde devrim yapm bilginlerin almalar teorinin salt icat olduu grn destekler niteliktedir.
Gerekten, bilim tarihi bir adan bir dizi buluun bir birikim gibi grnrken,
dier bir adan sayl ve kkl teorik dnmlerin bir alan gibi grnmektedir. Aslnda teori ne salt bir bulu ne de katksz bir icattr. Salt bir bulu
saylmas, teorinin gzlemlerle saptanm birtakm olgusal ilikileri dile getiren bir betimleme arac saylmas demektir. rnein, gazlarn kinetik teorisi
bu gre gre, birtakm olgular betimleyen bir genellemeden baka bir ey
deildir. Teoride sz geen grnmez ama hzl hareket halindeki moleklleri, kavramsal dzeyde bir varsaym olarak deil, gazlan gerekten meydana
getiren nesnel eyler olarak dnmek gerekir. Daha ak bir deyile, sz konusu teoriyi doru kabul etmek, gazlarn gerekten grnmeyen birtakm
molekllerden meydana geldiini de kabul etmek demektir.
Bu grn ilk bakta sanld kadar salam olmad kolayca gsterilebilir.
Teori olgusal bir betimlemeden baka bir ey olmasayd, ayn olgu kmesi iin
birbiriyle badamaz fakat ayn derecede geerli ya da ilevleri ynnden
denk iki veya daha fazla teori iin olanak olmazd. rnein, k ile ilgili krlma, yansma, yaylma gibi olgular hem dalga hem de parack kavramyla
aklamak mmkn olmamalyd. stelik, teori olgusal bir betimleme ise bir
kez dorulandktan sonra bir daha yanllanma olasl kalmamak gerekir.
Oysa bilim tarihi bu olasln hibir zaman kaybolmayacan gstermektedir.
te yandan teoriyi bir icat saymann da kendine gre zorluklar vardr. Olgulardan bamsz, saltdnsel yoldan ulalan bir teorinin olgulara uyma zellii nereden gelmektedir? Nasl oluyor da ayn alanda ortaya atlan iki alternatif teoriden biri dierinden aklama ve n-deme bakmndan daha gl oluyor? Bunlar birer rastlant saymayacaksak, teorinin olgulardan bamsz,
serbest icat olduu gr nasl savunulabilir? Ayn olgu kmesine ilikin
birok teori ortaya atma olanak d olmadna gre, bunlar arasnda en uygununa isabet son derece zayf bir olaslktr. yle ise, nasl oluyor da bilim

Cemal Yldrm 169

adamlar deneme ve yanlma yoluna gitmeksizin veya sonucu ansa brakmakszn baarl teorilere ulaabiliyorlar?
Grlyor ki, bilimsel bir teoriyi ne ilikin olduu olgularn bir resmi, ne de
olgulardan bamsz serbest bir icat sayabiliriz. Teoride her iki zellik de vardr. Teori kavramsal bir sistem olarak elbette insan zeksnn bir rndr;
onu doada bulma olana yoktur. Ancak bu rn insan zeks ile doa verilerinin karlkl etkileiminden doar. Olgularn gerekleri ve koullar dnda
oluturulan, onlarn sezgisine dayanmayan teoriler sorumsuz birer fantezi
olmaktan ileri geemezler. O halde, teori bir yan ile bir bulu, dier yan ile bir
icattr. Bu iki yanl zellik bize teoriyi doann dpedz bir tasviri sayma kadar, doadan bamsz, katksz zihinsel bir rn saymann da yetersizliini
gsterir. (Bkz. Ek 11: Teorik Fiziin Metodu zerine, A. Einstein; Ek 12:
Bilimde Bunalm ve Teorilerin Ortaya k, T. S. Kuhn.)

Drdnc Kesim

BLMN NSANCIL SORUNLARI

Bu kesimde, ksaca, bilime gsterilen tepkiler,
bilim ile hmanizmin ilikisi tartlmtr.

XIV. BLM

BLM NSANCIL DEL M?

Bilime Tepki
Bilimin deeri zerinde eskiden beri srp gelen fikir ayrlklar gnmzde
daha da derinlemi grnmektedir. Bir uta, bilimi, bilgiye giden tek yol,
yaamn en gvenilir rehberi sayanlar, br uta, tam tersine, bilimden korkan, kukulanan, onu deersiz veya zararl sayanlar yer almaktadr. Bu sonunculara gre bilim daima yzeyde kalan, kiinin ve toplumun sorunlarna inemeyen, ou kez yanl ve bazen tehlikeli bilgiler reten, yaamaya birok
kolaylklar getirirken, insanln felaketini de hazrlayan bir aratrma tekniinden baka bir ey deildir.
Doa bilimlerinin entelektel ve moral deeri zerindeki kuku ve kayglar
yeni deildir. Sokratesten beri giderek byyen bir tepki karsnda olduumuz yadsnamaz. Tepkinin din, metafizik, tutuculuk, geleneksel ahlak anlay,
yer yer sanat ve edebiyat almalar gibi eitli kaynaklara dayand grlmektedir. Galileo, Darwin, Freud gibi bilim adamlarna din ve ahlak adna
gsterilen tepkiler oumuzun belleinde canl rnekler olarak yer eden olaylardan birkadr.
Tarih boyunca bilime yneltilen sulamalar u drt noktada toplayabiliriz:
(1) Bilimin teknolojideki uygulamalarnn yol at endstriyel dzende, insanln yzyllarn derinliinden szlp gelen entelektel, moral ve sanat

Cemal Yldrm 171

deerleri hzla kaybolmakta, yerlerine kksz, ou kez anlamsz ve geici

birtakm davran, dnme ve duyu biimleri gemektedir.
(2) Bilim, insanlarn daha rahat ve gvenli yaamas iin birok kolaylklar
salamak yannda toptan yok olma gibi bir sonucun tehlikesini de getirmitir.
(3) Bilim materyalisttir, hi deilse materyalist bir dnya grne yol aacak
niteliktedir. Bilimde evreni ve evrendeki dzeni Tanrsal bir gle deil, nedeni gene doada olan mekanik kuvvet ve hareketlerle aklama yoluna gidilir.
Bu ise, ruhun evren iindeki yerini, dolaysyla Tanry yanstan insan varlnn nemini yadsma demektir.
(4) Bilimsel betimleme ve aklamaya konu olgular ou kez ya yaantmz
dnda kalan ya da yaantmzn sadece herkese ak, nesnel ve genel yanlarn kapsayan olgulardr. Bu nedenlerle yaantmzn asl scak ve canl ieriini
oluturan znel, bireysel, ilgi ve deer yarglarmza bal olgular ise bilim d
kalmakta, dolaysyla insan kendini tanma olanan kaybetmekte, kendi gereine yabanclamaktadr.
Kitabmzn bundan nceki blmlerini dikkatle okumu okuyuculara bu sulamalarn hakszln sylemeye gerek yoktur. Bilim ne insanln tm sorunlarn zme iddiasn gtm, ne de sanatn, edebiyatn, felsefenin ve dinin
yerini almak istemitir. Bilim insanlar iin nemli baz sorulara yant aramamsa, bu sorulan reddettiinden veya yok saydndan deil, bilimsel yntemin, bu tr sorunlar incelemeye yeterince elverili olmamasndandr. Bu
arada telkin ve eitimle srdrlen baz inan ve alkanlklarn bo ve temelsiz olduu ortaya konmusa, bunun insanln zararna deil yararna olduunu kabul etmek gerekir. Bilim yzyllarn snavndan gemi deerleri yadsma
yoluna gitmemi, sadece deer sanlan baz hurafeleri reddetmitir. Bilimin
yol at byk teknik olanaklar, insanln refah ve mutluluu iin olduu
kadar insanlarn birbirini ve doann gzelliklerini yok etme yolunda da kullanlabilir. Ama insanlar, kendiliklerinden ne iyi ne de kt olan teknik olanaklar kt amalar iin kullanrlarsa bundan bilimi deil insanlar sorumlu tutmak gerekmez mi? Russell'n dedii gibi,
... bilgelikle (hikmetle) birlemeyen kudret tehlikelidir ve amz
iin gerekli olan ey de bilgiden ok bilgeliktir. Bilgelikle birleti-

172 Bilim Felsefesi

inde bilimin salad kudret tm insanla byk lde refah ve

mutluluk getirebilir; tek bana yalnz ykntya yol aabilir 1.
Bilime yneltilen eletiri ve sulamalarn ounluk yanl anlama ve yorumlara dayand sylenebilir. Ama zellikle son zamanlarda ykselen baz seslerde ykc ve dmanca bir eilimin baskn hale geldii gzden kamamaktadr.
Bilimi gzden drme, dahas bsbtn ykma amacna ynelik bu yeni tepki
yar felsefi yar edebi bir karakter tamaktadr. Tepkiyi gsterenler de, herkes
gibi, bilimin insan yaamna getirdii refah olanaklarn kabul etmektedirler.
Ancak bu kolaylklar salayan teknolojik srelerin gerisindeki dnme
biimini kmsemekte, onda entelektel bir deer grmemektedirler. O kadar ki, onlarn gznde bilim adam dediimiz teknisyenler veya uzmanlar,
eski alarda kaba ileri gren klelerden pek farkl deildir. Bilimsel dnmenin kendisi bile mekanik niteliktedir. Bacon, bir yerde, Hayvanlar yaratllar gerei pek ok bulular ortaya koymulardr; oysa insanlar tartma ve
akl yrtme yolundan ya hi, ya da pek az buluta bulunmulardr. diye
yazm. Bu cmleyi tepkilerine basamak yapanlar, daha da ileri giderek bilim
adamlarn barbar diye nitelemilerdir. Jose Ortega y Gasset'in Ynlarn
syan adl kitabndan alnan aadaki paralar sulamann nereye kadar gittiini gstermesi bakmndan zerinde durulmaya deer:
Herhangi bir bilim adam yn-adamnn tam bir prototipidir.
Onun bu zellii ne rastlant, ne de bireysel yetersizlik gibi bir nedenle aklanabilir: onu bir yn-adam, bir ilkel yaratk veya modern bir barbar yapan ey dpedz bilimin kendisidir. Deneysel bilim ilerlemesini artc derecede sradan, hatta sradan olann da
altnda olan kimselerin almasna borludur. Demek oluyor ki,
modern bilim hibir zellii olmayan sradan insanlarn altklar, baarl sonular elde edebildikleri bir alandr. Bunun nedenini,
yeni bilimin ve temsil ettii uygarln hem byk avantaj, hem de
ok ciddi tehlikesi olan makinelemede aramak gerekir. Fizik veya
biyolojideki almalarn olduka nemli bir blmn herkesin,
ya da hemen hemen herkesin, becerebilecei mekanik trden iler
kapsamaktadr... Bu iler tpk bir makine iletilir gibi yaplr, hatta
gz kamatrc birok sonuca, bu sonularn anlam ve temelleri
zerinde hibir belirgin kavrama sahip olmakszn da ulalabilir.
Belli bir alann uzmanna entelektel diyemeyiz; nk o kendi dar
1

B. Russell, Nature and Oigin of Scientific Method, The Westem Tradition, Vox Mundi, London
1949, s. 23-28. Bkz. Ek: 13 - Bilimsel Metodun Kkeni ve Nitelii, B. Russell.

Cemal Yldrm 173

alanna girmeyen hibir eyi bilmez. te yandan ona cahil de

demek gtr; nk o bir bilim adamdr, evrenin son derece
kk bir parasn iyi bilir. Ona belki bilen cahil demek en yakandr... Bilim adam dediimiz kimselerin politika, sanat, din
gibi konularda ve yaamn tm genel sorunlar karsnda ne kadar zavall kaldklarm isteyen herkes gzleyebilir 2.
Ortega y Gasset'in grn paylaan baka yazarlar da vardr. Bunlardan W.
Macneile Dixon kendi deyii ile bilimin insan-d niteliine deinmekte ve
Bilim insana ilikin her eyin gzden uzak tutulduu bir dnya anlaydr.
demektedir. Ona gre, Bilimin temelinde, insandan uzaklald lde geree yaklalaca; bizim iin gerekten nemli olandan, en derin ilgi ve sempatilerimizden bilimin ta kalpli evrenine yneldiimiz lde, doruya
ulaabileceimiz varsaym yatmaktadr. Kenneth E. Boulding adl baka bir
yazar bilime kar dnya lsnde yaygn grd tepkiyi bir cmlede yle
zetlemektedir:
Bilimi, yantlandrlmas g nemli sorular yerine, yantlandrlmas kolay nemsiz sorular koyan bir ura olarak tanmlayabiliriz3.
Yzylmzn balarnda, zellikle matematik ve fizikte ba gsteren krizin yol
at aknlk ortamnda, bilimin iflas gnlk konuma konusu olmutur.
Bergsonun geni evrelerde moda haline gelen irrasyonel felsefesi Spengler
ve Pareta gibi yazarlarn kltrel fatalizmi bu dnemde boy veren rnlerdir. Bergson, bilimsel yntemin yalnz fiziko-kimya alanna giren olgular incelemede etkin ve geerli olabileceinden bahsetmekte, grntlerin gerisindeki
asl gerein, entelektel sempati dedii bir tr sezgi ile ancak kavranabileceini ileri srmekteydi. Spengler ise tm bat uygarl ile birlikte bilimin de
son aamasna eritiini, aln yazs sayd kntden kurtulamayacan
iddia ediyordu. Ona gre ne bilim, ne de, matematik evrensel nitelikte deildir;
bat uygarl da her uygarlk gibi kendisini niteleyen deerler dizgesi, bu arada bilim ve matematik, ile birlikte kmeye mahkmdur.
Bu tr temelde fatalist ve karamsar olan grler, bilimden beklediini bulamamann hayal krkl iine den kuaklar iin hi deilse bir sre ekici
olmutur. Gerekten umulan sonu elde edilememiti: Bilim insana kendi ya2

Jose Ortega y Gasset. Revolt of Masses, W. W. Norton, New York, 1932, s. 109.

Bkz. Ren Dubos, Dreams of Reason, s. 149.

174 Bilim Felsefesi

amnn, evrendeki varlk macerasnn srlarn renme olanan salamamt, salayaca da yoktu. Hayal krkl gvensizlie dnm, insanlar
dinsel metafizik veya ideolojik trden bilim d retilere dnmlerdi. Bilimden bu uzaklama Ortega y Gasset'de olduu gibi yer yer bilime kar aktif
bir dmanlk veya saldn biimi de almtr. (Bkz. Ek: 13 Bilimsel Metodun
Kkeni ve Nitelii. B. Russell.)
Bilim Adamlarnn Sorumluluu
Bilime yneltilen saldn ve sulamalar karsnda bilim adamlar ounluk ya
kaytsz kalmakta, umursamaz bir tavr taknmakta, ya da sulayanlar ve bu
arada kamuyu, bilimin entelektel gzelliini, moral ve insancl stnln
anlamak iin gerekli eitimden, belki de gerekli yetenekten yoksun sayarak
kendilerini savunmaktadrlar. Kukusuz, bunda bir gerek pay yok deildir.
Ne var ki, bu tr savunma bile bilime kar tepkinin ortaya kmasnda ve bymesinde bilim adamlarnn hi deilse bir lde sorumlu tutulabileceini
gstermektedir. Her eyden nce bilim adamlarnn, bilimi halka indirme, halk
iin anlaml klma yolunda zel bir aba gsterdikleri sylenemez. lerinden
bir ounun, stelik, kullandklar ara ve teknikler karsnda insanlarn hayret ve aknlk gstermelerini kendileri iin bir stnlk, bir vnme ve gurur frsat sayma eiliminde olduunu gryoruz. Bilimi, bir eit insan st
bir zek, bir deha ii gibi gsterip, kk bir sekinler grubunun tekelinde
tutma eilimi bilimsel dnmenin evrensel ve insancl niteliine aykr olduktan baka, bilime kar gelien tepkinin de nemli bir nedeni olmutur. Bilim
adamlar elde ettikleri sonular ve bu sonulara ulamada kullandklar yntemi yalnz kendilerinin anlayaca dil ve biimde ortaya koymakla yetinmemeliler, bunlar, ayn zamanda genel ilgiye hitap edecek biimde, bilimsel dnmenin yaratc ve entelektel niteliklerini zellikle belirterek sunma yoluna da gitmelidirler.
Bilimin yanl anlalmasnda bilim adamlarnn bir baka tutumunun daha rol
oynad sylenebilir. Bilim adamlarnn pek ou srdrdkleri temel ve
teorik aratrmalarn kamu gznde hakl gstermek iin er ge elde edilecek
pratik faydalara iaret etmeyi gerekli saymakta, ancak ortaya kacak bilgi ve
anlayn asl kendi iindeki deeri zerinde durmamaktadrlar. Oysa felsefe
gibi bilimin de kkeninde evreni anlama ve bilme merak, insanolunun olup
bitenleri aklama ihtiyac yatmaktadr. Sokrates tm yaamn, bilmek ve
doruya ulamak abas iinde geirmitir. Aristoteles nl Metafizik adl

Cemal Yldrm 175

yaptna u cmle ile balar: Btn insanlar yaratllar gerei renmek

isterler. klidden geometri dersi almaya balayan biri, ilk teoremin ispatn
grdkten sonra, yi ama bu eyleri renmek bana ne kazandrr, diye sorunca, klid klesini ararak Buna kuru ver, nk rendiklerinin
kendisine kazan salamasn istiyor, der. Bilimin teknolojik uygulamasndan
ok nceleri Batlamyus bilgi akn etkileyici bir dille ortaya koymutu: lml olduumu, bir gnlk bir yaratk olduumu biliyorum; ne var ki yldzlarn
karmakark dnen helezonlarn incelemeye koyulunca ayaklarm yerden
kesilir, Zeus'un katnda tanrlarn yiyecei ambrosiadan bol, bol nasibimi
alrm. Kepler gezegenlerin hareketleri ile ilgili ilk buluunu yaptktan sonra
ayn tutkuyla yle diyordu: On sekiz ay nce tanyeri aarmt benim iin:
ay nce gn dodu; birka gn nce de gz kamatrc parlakl ve tm ycelii ile gne!
Eski Yunanllardan beri srp gelen bu katksz bilgi tutkusu, Kepler'den gnmze kadar, daha birok sekin bilim adamnda kendini gstermitir. Ne
var ki, Francis Bacon'dan bu yana bilimin evreni anlama amac yan sra insanolunun doa gleri zerindeki egemenliini kurma amacnn da giderek
artan llerde nem kazandn gryoruz. zelikle endstri devrimi ile
birlikte bilimden beklenen pratik sonular n plana gemi, bilim adamlarnn
meslek anlaylarnda gzle grlr bir deiiklik olmutur. Kukusuz, her
dnemde tm insanlar gibi bilim adamlarnn da gr ve davranlar toplumsal koullarn etkisinde biimlenmektedir. Bu nedenle eski ve orta alardaki bilimsel almalarn pratik kayglardan tmyle uzak olduunu sylemek gtr. u kadar ki, endstri devrimine gelinceye kadar teorik bilgilerdeki geni ilerlemelere karlk, elde edilen pratik yararlarn clzl gz nnde
tutulursa, bu dnemlerde bilgiden kendi dnda yarar beklemenin bilim
adamlar iin pek de nemli olmad sonucunu karabiliriz. Endstri devrimine yol aan koullar arasnda bilim adamlarnn grlerindeki deiikliin
nemli bir yer tuttuu sz gtrmez elbette. Ne var ki, bu deiiklik kendini en
keskin bir biimde 19'uncu yzylda gstermitir. Bunun ok canl bir rneini
o dnemin tannm fizik bilgini Lord Kelvin (William Thompson)'da gryoruz.
Kelvin bilim kariyerinin ilk dneminde son derece baarl bir teorik aratrmac idi. Daha otuz yana gelmeden, termodinamiin temelini kuran, n
elektro-manyetik teorisi iin Maxwell'e gerekli matematiksel ipularn salayan ve Hertz'in radyo dalgalarn bulmasna yol aan bilimsel yaynlarda bu-

176 Bilim Felsefesi

lunmutu. Ama bu ok nemli teorik almalarn srdreceine, Kelvin ilgisini teknik gelimelere yneltti ve byk bilginler arasnda endstriyel aratrma amac ile ilk laboratuvar kurdu. Kelvin'de meydana gelen bu deiikliin 19'uncu yzyln belki de en belirgin zelliini simgelediini syleyebiliriz4.
Faraday ve Pasteur gibi byk bilim adamlarmn tutumlarnda da ilgin ynler gze arpmaktadr. Hibir maddi kazan amac gtmeksizin tm yaamn
deneysel bilime veren Faraday'n bilimin teorik sonularn deil, tam tersine,
pratik sonularn nemsemi olmas garip de grnse bir gerektir. Elektromanyetik indksiyonu ile ilgili buluunun nemini Faraday, endstride uygulamasna geilince devlet iin yeni bir vergi kayna salayabileceine balamt. Faraday'n kendi katksz bilim tutkusunun nemini grmezlikten gelip
bilimin pratik sonularn belirtme yoluna gitmesi yaad dnemin karakterini gstermesi bakmndan ilgintir.
Pasteur'a gelince, onun da Kelvin'e benzer bir geliimi olmutur. Pasteur pratik sonulara ynelik almalara dnmeden nce teorik almalar ile tannm bir bilgindi. Onun 1847-1857 yllarnda zerinde alt konularn (molekler strktrn optik aktivite ile ilikisi, canlln kkeni zerinde stereoisrnerizm'in etkisi, gibi) pratik hibir nemi sz konusu deildi. Ne var ki,
zamanla Pasteur de ann etkisinden kurtulamad; teorik almalar, yerini,
fermantasyon, mikrobik hastalklarn oluumu gibi dorudan pratik nitelikte
almalara brakt. O kadar ki, Pasteur'n, bilimin evreni anlama amacn bir
yana iterek aka salayaca ekonomik yarar zerinde srarla durduunu
gryoruz. nsanolunun doa zerindeki egemenliini artrmay, toplumun
yaam koullarn dzeltmeyi bulularnn biricik nemi olarak gsteriyor ve
yle diyordu: Yaamn bilime adam bir kiiye, hibir ey giderek artan
bulularndan daha fazla mutluluk veremez; ancak bu bulular pratik uygulamalara konduunda onun mutluluk kadehi bsbtn dolmu olur.5. Bununla
beraber Pasteur kristaller ve canlln kkeni zerindeki teorik almalarn
srdremediinden duyduu znty gizleyememi, hatta zaman zaman
birtakm rastlantlarn etkisi altnda pratik sonulu almalara giritiini
aklamaktan geri kalmamtr.

Bkz. Ren Dubos, The Dreams of Reason, s.132-133

Ren Dubos, ayn kitap, s.141

Cemal Yldrm 177

Gnmzde de birok sekin bilim adam, ya Pasteur ve Faraday gibi, almalarn pratik sonularn belirterek hakl gsterme abasna dmekte, ya da bu
almalarn kendilerine salayaca sosyal prestij ve hret arkasna dmektedirler. Max Planck'n dedii gibi, Bilim adamn mutlu yapan ey gerei
bulmu olmak deil, belki gerei aramann kendisine salad baardr.
Hi phe yok ki, endstri devriminden gnmze kadar bilim adamnn gr ve tutumunda gzlenen bu oluum, bilime kar giderek byyen tepkinin
etkinliini artrma ynnde nemli rol oynamtr.
Bilim ve Hmanizm
Bilim adamn pratik sonulara ynelik. faydac, doann ve sanatn gzelliklerine kapal, stelik dar kafal olmakla sulama, grnrde baz hakl nedenlere
dayal olsa bile, temelde hakszdr: Birtakm duygusal ve yzeyde kalan iddialardan ileri gememektedir.
An ve dar uzmanlamann bilim adamn bir teknisyene dntrd, bilime de belki tehlikeli bir nitelik kazandrd sylenebilir. Gerekten kendi
snrl aratrma konusu ile uygarln temel sorunlar arasnda iliki aramayan, bulularnn geni sosyal ve kltrel sonularna kaytsz kalan bir bilim
adamna, bulular insan yaam iin ne denli yararl olursa olsun, hmanist
adan yar barbar gzyle baklabilir. Ne var ki, endstri toplumunun bir
gerei ve zelii olan dar uzmanlamay bilimin kanlmaz bir sonucu imi
gibi grmek yanltr. Kukusuz bilimsel ilerleme uzmanlamaya yakndan
baldr. Ama dar bir alanda derinleme demek olan uzmanlamann kendiliinden bir deer olmad, geni kltr ilikileri iinde ancak bir anlam tayabilecei de gzden kamamaldr. Bu noktaya iaret eden amzn nl fizik
bilginlerinden Erwin Schrdinger bilim adamlarna yle seslenmektedir:
zerinde altnz konunun, insan yaamnn trajik-komedi olan
byk performans' ile ilikisini hibir zaman gzden karmaynz; pratik yaamdan ok asl yaamla; yaamn ok daha nemli
olan ideal koullar ile ilikinizi srdrnz ve yaamn sizinle temasn koruyunuz. Eer uzun srede herkese ne yapmakta olduunuzu anlatamazsanz, yaptnzn hibir deeri olmayacaktr6.

E. Schrdinger, Science and Humanism, s.8-9

178 Bilim Felsefesi

Ne yazk ki, bilimin, kltrn dier kollar ile iliki kurmas yle dursun, kendi iinde bile ilikileri gleen birtakm blnmelere uradn grmekteyiz.
Bu gidi, C.P. Snow'n dedii gibi iki kltr deil, belki ok kltr sorununa
yol amaktadr. Bilim kendi iindeki blnmeleri bir gn daha geni bir erevede btnlemeye dntrse bile (ki bu oluum iin ortada henz bir belirti
yoktur), hmanist gelenekle kopmu balarn nasl kurabilecektir? Birbirinden uzak, birbirinin diline, dnme ve duyma biimlerine yabanc iki entelektel grup: Bir yanda kayna Homer, Platon, Virgil, Dante, Shakespeare'e
dayanan geleneksel kltrn temsilcisi, dier yanda bu gelenek dnda nesnel
ve soyut bir nitelik tayan bilimsel dnme temsilcileri. ki kamp arasndaki
ayrlk, pek ok kimsenin sand kadar derin ve kkl mdr, acaba? Yoksa
gze arpan ayrlk sadece yzeyde olup, temelde iki dnme trn birletiren birtakm ortak nitelikleri ayrt etmeye olanak var mdr?
ki dnme trnn barmaz ve badamaz olduu grn savunanlar,
bilimin sanat kstlad hatta bsbtn yok etme yolunda olduu inancndadrlar. Bunlara gre, sanat ve edebiyatn altn alar bilim ncesi dnemlerdedir; bilimin ilerlemesi, sanat ve edebiyatn gerilemesi demek olmutur. Bu
iddiann rklne deinen Bronowski'ye kulak verelim:
Bu tez tarihsel gereklere o kadar aykr dmektedir ki, tartmas
bile bana g gelmektedir. Kstah mekaniin soluu ile kirlenmemi sanatn altn a denen bu ey nedir? Nerde vard byle bir
a? Douda m? Eski Msr, Hint ve Arap uygarlklar bunu yalanlamaktadr. Batda iyi bilinen tek doulu air, mer Hayyam, ranl
bir astronomi bilginiydi. Peki Batda m? Batnn kltr eski Yunan'da balar; eski Yunan'n en parlak dneminde ise sanat ve bilim hibir ada grlmedii lde karlkl etkileim iindeydi.
Pythagoras, Ail Yunan dramn yaratmadan nce yaamt. Sokrates, bu dram en yce noktada iken felsefesini yapyordu. Sokrates iin ne diyeceiz: Bilgin mi, sanatkr m? deal devletinde airlere yer vermeyen Platon'a gelince, o diyaloglarn, Aristofen Yunan dramn gmerken yazyordu. Bu kiilerin sanat alannda olduu kadar bilimde de verdikleri rnek Rnesansta modern dnyaya k tutmutur. Ve Rnesans adamnn, balangta olduu gibi bugn de, rnek tipi ve simgesi Leonardo da Vinci hem ressam
ve heykeltrat, hem de matematiki ve mhendisti. Onun kadar

Cemal Yldrm 179

hi kimse kendinde insan zeksnn birliini ve evrensel niteliini

simgelememitir7.
Grlyor ki, edebiyatn altn anda bilim ve sanat el ele, srekli etkileim
iinde yrmtr. Galileo ve Shakespeare ayn an kiileriydi: Biri modern
bilimin temellerini kurarken, dieri katksz hayal gcnn en yce rneklerini yaratyordu. Gemite byleydi, bugn de byle olmak gerekir. Bugn byle
deilse, bata gelen nedeni ortak bir dilin yokluudur. oumuzun, modern
sanat ve edebiyatn rnlerini anlamada karlat skntnn kayna ne ise,
bilimsel teorileri anlamadaki yetersizliin kayna da odur. Denebilir ki, her
iki glk de kltrmz tmyle kapsamaya elverili evrensel bir dilin
eksikliinden domaktadr8.
Sanat gibi bilim de simgesel imgeleri dnmeye dayanr. Zaten insan insan
yapan, insan hayvandan ayran temel nitelik ite insan kafasnn bu hayal
kurma gc ve hayallerini simgelerle belirleyebilme, dile getirme yeteneidir.
Sanat ile bilimin ortak kkeni, alg ve yaantlarmza karlk oluturan hayalleri yeni biimlerde dzenlere ve birleimlere sokma, sonra uygun bir anlatm
aracyla ifade etme gcndedir. u farkla ki, bilimde hayallerin karlk oluturduu alglar nesnel nitelikte olup bunlar ifade iin seilen dil genel ve soyut kavramlar belirlemeye elverili soyut iaretlerden, yani simgelerden kuruludur. Sanatta ise hayallerin karlk oluturduu alglar znel nitelikte olup
bunlar ifade iin seilen anlatm arac daha somut ve canl kavramlar belirlemeye elverili szck ya da baka tr simgelerden meydana gelir. Bilim gvenilir bilgiye yneliktir; bu yzden simgelerle dile gelen hayallerin olgusal
testten gemesi gerekir. Sanatta gzlem veya deney sonularna bavurma
gerei yoktur; sanat hayalleri ilemekle balar, onlar insan yaantsna kazandrmakla yetinir. Bilimde olgulara aykr den hayaller reddedilir; gerek
sanatta insan yaantsna yeni bir anlam getirmeyen, onu bir ynden veya
birok ynlerden zenginletirmeyen hayallere yer verilmez.
Coleridge, aktif hayal gcn, tm insan alglamasnn yaayan gc ve balca arac diye nitelemiti. William Blake, imdi, ispatlanan her ey, bir zaman
sadece hayal edilmiti, diyerek hayalin bilimdeki nemini belirtmek istemiti.
Hi kukusuz, en yce sanat yaptlarnn da, en gl bilimsel teorilerin de ilk
provalar hayal dzeyinde yer almtr. Yaratc zeknn sanatta ve bilimde
7

J. Bronowski, The Common Sense of Science, s.7-8

Bkz. Ayn kitap, s.11

180 Bilim Felsefesi

ileyii birdir; sadece iledii malzemeler, dolaysyla ulat sonular deiiktir.

O halde, entelektel dnyay birbirini anlamayan, birbirini kmseyen iki
kampa ayran ey nerden gelmektedir? Bu sorunun yantn, bilim ve sanatn
temelde birliini savunan J. Bronowskiye brakyoruz:
nsanlar kendi z ilerini yanl anlaynca, bakalarnn yaptklarn doru anlayamazlar; ite bu nedenledir ki, bilim adamlar ounlukla sanata kar ilgisiz kalmlardr. Hmanistlerle birlikte
onlar da, bilimi mekanik ve ntr bir ey saymakla yetinmektedirler. Bundan tr de bilimi, pratik sonulu bir uygulama olarak
grmekte kendilerini hakl sayabilmektedirler. Byle sakat bir lte vurunca, onlar iin iir, mzik, resim en azndan gerek d,
ou kez de anlamsz kalmtr9.
(Bkz. Ek: 14 Bilim Anlaymzda ki Yaklam, P. B. Medawar.)

J. Bronowski, Science and Human Values, s.14

EKLER
(eviri Metinler)

Ek 1:
BLMSEL GRE GE1
J. Bronowski

Orta alarn dnce yaps bugn bizim kolayca kavrayamayacamz bir

nitelikteydi. Bu dnce belli bir dzene balyd, ne var ki o dzeni oluturan
ilkeler bize imdi yabanc ve anlamsz gelmektedir. Newtonun kafasn yerekimi sorununa evirdii sylenen basit soruyu ele alalm: Dalndan kopan
elma neden yere der? Bu soru talyan Rnesansnn canl ve aratrc kafalarnn mekanik dnya ile ilgilenmeye baladklar on drdnc yzyldan beri
birok kez sorulmutur. Onlar yant, Arap ve Rnesans dnrlerinin aracl ile eski Yunan filozoflarnn yaptlarnda aryorlard. Bize, tumturakl felsefe gelenei kokusu veren bu yaklam, dnyay aklayc olmaktan ok uzakt.
Orta alarn yant Aristoteles geleneine dayanyordu: Elma yukar deil
aa dyordu, nk yere dme onun doas gerei idi.
Sorunu byle ortaya koymakla Orta a kafasn karikatrize ettiimin farkndaym. Niyetim bu kafa ile alay etmek deil, tam tersine, verdii yantn bu son
derece safdil biimiyle bile ocuka olmadn gstermektir. Eer yant. Bu
elma yukar deil aa dmektedir, nk bu elmann u anda yere dmesi
doas gereidir, biiminde olsayd ocuka olurdu kukusuz. Ama Aristoteles'in dedii bu deildi. Onun dedii, bu elma imdi yere dmektedir, nk
yere dme her zaman tm elmalarn doas gereidir, biimindeydi. Bize ok
basit gelen bu dnce aslnda insan aklnn yrekli ve parlak bir atlmn
simgelemektedir. Elma kavramnn genelletirilmesi bile kendi bana gz alc
bir baardr. Benzer nesneleri snflama, rnein mavi gzl ocuklar, ya da,
iki katl evler gibi ortak zellii olan nesneleri snflama, basit itir kukusuz.
Ancak doada zde nesneler yoktur; bunlar biz yaratmaktayz. Doann salad, kimisi iri, kimisi kk; kimisi krmz, kimisi solgun, birbirine benzer
ama asla zde olmayan elmalarla ykl bir aatr. Benzer fakat eitli ynlerden deiik olan bu elmalarn tmn bir tek genellemede toplamak akl
yrtmenin en temel ilevidir.

Yazarn, The Comman Sense of Science. s. 20-25ten evrilmitir. (C. Y.)

Cemal Yldrm 183

O derece nemlidir ki bu, altn zenle izmem gerekir. zde olmayan nesneleri bir kme veya snfa koymak ylesine alk olduumuz bir eylem ki, ne
denli nemli olduunu fark etmeyiz bile. Birtakm nesnenin zde olmad
halde benzer olduunu alglamaya dayanr bu eylem. Onlar, aralarnda benzerlii salayan ortak bir zellie gre ayrt ederiz. Benzerlii apak saymamz bir alkanlktr; tm elmalarn, tm aalarn ya da tm maddelerin benzerliinden daha ak ne olabilir! Oysa Pasifik Adalannda baz diller vardr ki,
aa iin bir szckleri olmad halde adadaki her aa iin ayr bir isime yer
vermektedir. Ada halk iin aalar aralarnda benzerlik olmayan ayr ayr
nesnelerdir; nemli olan benzerlikleri deil farkllklardr. Bu adalarda kiiler
kendilerini klanlarnn totemi ile zde saymaktadrlar. rnein totem papaan ise kendilerini papaanla bir tutmay son derece doal grmekteler. Oysa,
bizim iin ne denli aykr ve ocuka bir davran bu!
Nesneleri benzer ve benzemez diye ayrma yetenei, kanmca, insan dncesinin temelini oluturan ve de yalnz insana zg bir yetenektir. Doann kendiliinden bize sunduu bir ey olmayan benzerlikleri biz kendimiz izleyip bir
lde doaya yklemekteyiz. Newton elmasna ilikin rneimiz bunu tm
canll ile gstermektedir. nk Newton'un kendisinin anlatt gibi, birdenbire kafasnda doan aklama, elmann d ile ayn dnya evresindeki dn arasnda o zamana dek kimsenin grmedii benzerlii grmesinden
kaynaklanmt. Yerekimi teorisi, ite imdi hepimize ok doal ve apak
gelen bu benzerlie dayanyordu. Oysa Aristotelesi Orta a kafalar iin o iki
olgu arasnda benzerlik bulmak akl almaz bir eydi.
Ne var ki, onlarn yantnda gizli olan genellemeler elma ile snrl kalmyordu
kukusuz. Aristotelesilerin syledii ey, elma yukar deil aa dyorsa,
bu elmann tm yersel nesneler gibi, doas gereidir. Onlar ktlelerin benzerliinden hareket ederek dnyay oluturan nesneleri toprak, su, hava ve alev
diye drt blme ayrdlar. Ayrm yalnz cansz nesnelere deil beden ve ruh
kavramlarna da uygulayacak biimde kapsaml tuttular. Ancak bizim iin
ilgin olan bu teorinin evrene verdii yapsal zelliktir. Teoriye gre, topraks
nesneler arza aittir; doal konumlar arzn merkezidir; brakldnda yere
dmeleri, doal konumlarna dnme zlemlerinden ileri gelir. Evreni doal
konumuna dmekten alkoyup bolukta yzdren ey, drt element arasndaki ekimedir; atein yanma eyleminde topraks madde umakta. gl bir
hava akm suyu sprp ykseltmektedir. Evren yaam dengesini elementler
arasndaki gerginlikte, birbirine aykr den doal eilimler arasndaki e-

184 Bilim Felsefesi

kimede bulmaktadr. Benzerliklere, benzemezliklere dayanan bir doa dzeni iermekte bu teori; gzel bir dnce kukusuz. Ancak bizim iin sadece
parlak bir kurgu, temele inmeyen, dnyann ileyiini anlamaktan uzak kalan
ocuka bir dnce.
Aristoteles'e dayanan Orta a dnce sistemi, bize geerli grnen fiziksel
sistemden iki nemli noktada ayrlmaktadr. lkin, bizimkinden nitelik ynnden farkl bir madde kavram vardr onda. Bizim bir makina ileyii biiminde
grdmz maddesel hareketler, o dnce sisteminde insan eylemi niteliinde yorumlanmtr. Toprak, su, hava, alev temelde insan doas olan bir
doaya sahiptirler; ya da insan doasna zde bir doadan kaynaklanan nesnelerdir. Onlar da eyleme iten ey bir istentir; belki akldan yoksun, ama her
ynyle inat bir hayvan istenci. Ktleler arzn merkezinde konumlarn ararlar; hava yukar kmak ister. Soyut dzeyde, Aristoteles'in, elementlerin bu
eilimleri nedeniyle tm hareketleri saladklar dncesinde olduu sanlabilir. Oysa onun gznde bu hareketler mekanik deildi, ne de yle yorumlanmalyd. Doay temelde istekleri, kaprisleri olan canl bir varlk sayan bir
grt onunki.
Sonra, bu anlayn tmnde hiyerarik bir dzen fikri vard. Doa bu dzene
erimek abasndadr; amacna ulatnda biim deitirmi olarak hareketten kesilir. Her ey merkezine doru bir yere ular; topraksal nesneler aaya, havasal nesneler yukar ynelerek ait olduklar yerleri bulunca dnya durur. Bu hem dnyay bir andan baka bir ana geite hareketsiz sayan eski
Yunan dncesini, hem de dnyasal yaamn doasn kusurlu gren Orta a
dinsel gr yanstmaktadr. Dzensiz olan dnya, ideal bir hiyerariyi ieren dzenini aramaktadr. Bu dzen dnyann erimesi gereken deimez
yetkinlii ierir.
Bizim kavrayamayacamz bir anlay bu. Bir masal olmasndan deil glmz. Bir masal olarak, Yeats'n son iirlerinin de gsterdii gibi, yabancs
olmadmz gl ve etkili bir ey. Bizim kavrayamadmz ey, bu anlayn
bilimsel bir teori olarak sunulmasdr. Bu adan ne aklayc, ne dzenleyici
gc var, ne de gerekte anlam. Bu dnyann, bizim anlaml bulduumuz,
nesnel, kendiliinden alan bir makinay andran, olgularn nedenini baka
olgularda aramamz gereken dnyaya benzer bir yan yok.
te bir tek tmcede, iki grn, Leonardo da Vinci ile Isaac Newton'un dncelerinin, arasndaki fark gryoruz. Da Vinci bir mucit ve mhendis ola-

Cemal Yldrm 185

rak Newton ve arkadalar kadar yetenekliydi. Ne var ki, tuttuu notlara gz

attmzda, onu asl ilgilendiren eyin, doann eitlilii, sonsuz esneklii,
tm blmlerinin uyum ve bireysellii olduunu grrz. Oysa Newton'u
astronomiye ynelten ey, onda bulduu birlik, tekdzelik, tm paralarnn
bir makine modeline uygun sistem oluturmasyd. Da Vinci bir sonu elde
etmek istediinde, kararn verir, kendisini sonuca gtrecek aralar planlard. izdii makinalarn amac buydu. Newton ise, son derece yetenekli bir deneyci olmasna karn, makinalarn bir ey yapmak iin deil, doay gzlemlemek iin tasarlyordu. Newton gzlemledii her sonucun, nedenine inme
abasndayd.
Bylece, bilim an Orta adan ayran nedensellik kavramna gelmi bulunuyorum. iki an temel ayrln bu kavramla saptayabiliriz. Diyebiliriz ki,
Orta a kendi i dzenini gerekletirme peine dmt; bilim a ise bu
dzeni ykt, yerine nedenler dzeneini getirdi. Ancak bu ayrm sorunun
zne inmemektedir. Bir yandan, tm bilim, hatta tm dnme dzen kavramndan yola kar ve ona dayanarak yrr; Orta an ayrc zellii hiyerarik bir dzen aramasyd. te yandan, bilimsel grn ayrc zellii ise,
nedenler dzeneine dnmesi deil, dnyay bir dzenek, bir olgular dzenei
olarak grmesiydi. Bu dnemde gel-git olayna, ya da ay tutulmasna baklrken, suyun ya da atein niteliine deil, bu olgulara yol aan baka olgulara
baklyordu. Bilimsel Devrim, ideal doalarna gre dzenlenmi nesneler
dnyasnda, nedensel bantlardan kurulu bir dzenekte yer alan olgular
dnyasna geii simgeler.

Ek 2:
BLM VE FELSEFE1
Rudolf Carnap

1. Dorulanabilirlik
Genellikle ele alnan felsefe sorunlar birok eide ayrlabilir. Benim benimsediim yaklam asndan geleneksel felsefede yer alan sorunlar balca
trde toplanabilir. i basit tutmak bakmndan bunlar Metafizik, Psikoloji ve
Mantk sorunlar diye adlandrabiliriz. Aslnda byle alan yerine, her felsefe
sorununu oluturan eden (metafiziksel, psikolojik ve mantksal) sz etmek daha doru olur.
Aadaki dnceler, nc alana girmektedir; bizim yaptmz Mantksal
zmlemedir. Mantksal zmlemenin grevi her trl bilgileri, her trl
bilimsel ve gnlk savlar zmlemek, her savn ve savlar arasndaki ilikilerin anlamlarn akla kavuturmaktr. Bir nermeyi zmlemenin bata
gelen amalarndan biri, o nermenin dorulanma metodunu belirlemektir.
Sorun udur: Bu nermeyi doru saymak iin ne gibi nedenler vard; ya da, bu
nermenin doru veya yanl olduundan nasl emin olabiliriz? Felsefeciler
iin bu sorun epistemolojik niteliktedir; epistemoloji ya da bilgi kuram aslnda mantn zel bir trnden baka bir ey deildir ve ou kez bilgi edinme srecine ilikin psikolojik elerle karktr.
yle ise, bir nermenin dorulanma yntemini nasl belirleyeceiz? nce dorulanmann dorudan ve dolayl olmak zere iki trn birbirinden ayrmalyz. nermemiz u andaki bir algmzla (rnein, u anda nmde mavi bir
zemin zerinde krmz bir kare gryorum) ilgili ise, dorudan dorulanabilir trdendir. Gerekten, u anda nmde nermedeki sava uygun olarak mavi
bir zemin zerinde krmz bir kare gryorsam nermem doru, grmyorsam yanl demektir. Kukusuz, dorudan dorulanma ile ilgili birtakm ciddi
problemler var ki, bunlar imdilik bir yana brakp, bizim iin ok daha nemli olan dolayl dorulama sorununa dnyoruz. Dorudan dorulanamayan P

Yazarn, Philosophy and Logical Syntax adl kitabnn 1. blmnden baz ksaltmalarla evrilmitir. (C. Y.)

Cemal Yldrm 187

gibi bir nermeyi, P'den dedksiyonla kanlar dorudan dorulanabilir

nermeleri, dorulanm baka baz nermelerle birletirerek, dorulayabiliriz.
rnein, P1 nermesini, Bu anahtar demirden yaplmtr, nermesini ele
alalm. Bu nermeyi dorulamann birok yollar vardr; birini yle belirleyebiliriz: Anahtar mknatsa yaklatrnca ekildiini gryorum. Bu ilemin
dayand mantksal karm yledir:
ncller:
P1: Anahtar demirden yaplmtr; dorulanmas sz konusu olan nermedir
bu.
P2: Demirden bir nesne mknatsa yaklatrlrsa, ekilir; bu teden beri dorulanm bir fizik yasasdr.
P3: ubuk biimindeki bu nesne bir mknatstr; bu da dorulanm bir
nermedir.
P4: Anahtar ubuk nesneye yakn konmutur; bu u anda gzlemle dorudan
dorulanan bir nermedir.
Bu drt nclden aadaki sonucu mantksal olarak karabiliriz:
Sonu:
P5: Anahtar imdi ubuk nesne tarafndan ekilecektir.
nerme P5 ndeyi niteliinde olup gzlem yoluyla irdelenebilir. Baktmzda
anahtarn ya ekildiini ya da ekilmediini grrz. ekildiini grrsek, P 1
nermesini dorulayc bir kant salam oluruz: aksi halde P 1 yanllanm
olur. Oysa gzlemin olumlu olmas dorulayc bir kant olmakla birlikte,
nermenin doruluunu ispatlamaya yeterli deildir. Bu nedenle P 1 nermesini dorulama ilemi bitmi olamaz. Mknatsla deneyimizi srdrp, ayn
veya benzer ncllerden P5'e benzer sonular karabiliriz. Bunun yerine,
irdelememizi baka yollardan, rnein, elektrik, mekanik, kimyasal ya da optik
testler kullanarak yapabiliriz. Tm bu deneylerde gzlemlerimiz hep olumlu
sonu verirse P1 nermesinin doruluu byk lde kesinlik kazanr: ancak
tam kesinlie hibir zaman ulatmz syleyemeyiz. Nedeni u ki, dorulanm ya da dorudan dorulanabilir dier nermeler yardm ile P1den mantksal olarak karabileceimiz sonularn says sonsuzdur. lerde bir olumsuz

188 Bilim Felsefesi

gzlemle karlamamz ne denli zayf grnse de daima olasdr. Bu yzden,

P1 nermesine bir hipotez gzyle bakmak yerinde olur.
zerinde durduumuz rnek, tek bir olguya ilikin basit bir nerme erevesinde idi. imdi, zaman-uzay snrlamas dnda bir kme olgunun tmne
ilikin genel bir nerme ele alacak olursak, (doa yasalar bu tr genellemelerdir), karlabilecek sonularn sonsuzluu iyice ortaya kar, genellemelerin hibir zaman tketici bir ekilde irdelenemeyecei daha kolay anlalr.
Bilimin her dalnda P gibi bir nerme ya u andaki bir algya veya baka bir
yaantya ilikindir ve bu nitelii ile dorudan test edilebilir trdendir; ya da
zaten dorulanm baz nermeler yardm ile P'den karlabilen ve ileriki bir
gzleme ilikin bir ndeyidir. Dorudan ya da dolayl test edilemeyen nermeler iin ne diyeceiz? Bir bilim adamnn hibir gzleme bizi gtrmeyen trden bir nermeyi (rnein, zellikleri bildiimiz yer ekimi yasasyla belirlenen bir gravitasyon alan yannda, bir levitasyon alannn varln) ortaya
attn dnelim. Byle _ bir sav, hangi gzlem koullar altnda irdeleyeceimiz belirlenmediine gre, bilimsel saymamza olanak yoktur. Gzlemsel
sonular olmayan bir nerme, olgusal ierikten yoksun, bo bir sav olmaktan
ileri gemez; ksacas bilimsel ynden anlamszdr. Geri o bilim adam savna
ilikin birtakm imge ve duygular tayabilir. Bunun psikolojik nemi vardr
phesiz; ne var ki, mantksal bir deeri yoktur. Bir nermeye teorik anlam
kazandran ey ne ona bal oluan imgeler ne de baka dncelerdir: sadece
o nermeyi dorudan ya da dolayl dorulayabilme olanadr. Teorik anlam
iin imgeler ne yeter, ne de hatta gereklidir. Ne elektromanyetik ne de gravitasyon alanlar ile ilgili imgelerimizin olduunu syleyebiliriz. Oysa bilim
adamlarnn bu alanlarla ilgili ortaya attklar hipotezleri anlamsz sayabilir
miyiz? Sayamayz nk, bunlardan dorudan test edilebilir bir takm gzlemsel nermeler karlabilmektedir. Benim levitasyon alanna ilikin sav anlamsz bulmam, byle bir alan gzmzde canlandramaymzdan ya da
dnemeyeceimizden deildir. Benim itirazm yalnz bu sav nasl dorulayacamzn bize sylenmemi olmasnadr.
2. Metafizik
Buraya kadar yaptmz mantksal zmlemedir. imdi bu dncelerimizi
fiziin nermelerini bir yana brakarak metafiziin nermelerine uygulayacaz.

Cemal Yldrm 189

Metafiziksel nerme derken, tm deneyimlerin dnda kalan eylere ilikin

bilgi dile getirme savnda olan nermeleri demek istiyorum. rnein, nesnelerin gerek zleri, salt varlk, tanr vb. gibi eyler bu trden nesnelerdir. eitli
bilim kollarnda ulalan birtakm genel sonular bir btn olarak dzenleyip
birletirmeyi amalayan ok kez yanl olarak metafizik saylan teorileri, metafizik trden giriimlere sokmuyorum. Bu tr teoriler ne denli atak olurlarsa
olsunlar, gene de felsefeye deil bilimlere girer. Benim metafizik trden saydm nermeler birka rnek verirsem daha iyi anlalr. Evrenin z ve temel
ilkesi sudur, demiti Thales. Heraclitus iin ate, Anaximander iin sonsuz,
Pythagoras iin ise say idi bu temel ilke. Platon'un retisi daha soyut niteliktedir. Tm nesneler zaman ve uzay dnda var olan evrensel idealarn
birer glgesinden baka bir ey deildir.
Monistlerden, var olan her eyin temelinde tek bir ilkenin dalistlerden, iki
ilkenin yattn rendik. te yandan materyalistler, Var olan her eyin
maddesel olduunu, Spiritualist'ler ise, ruhsal olduunu savundular. Bizim
koyduumuz anlamdaki metafizie, Spinoza, Schelling, Hegel ve (gnmzden
bir rnek verirsek) Bergson gibi filozoflarn retileri girer.
imdi metafizik trden nermeleri dorulanabilirlik (verifiability) ilkesi asndan inceleyelim. Bunlarn dorulanamaz olduunu hemen grebiliriz. Evrenin temel ilkesi sudur, nermesinden, alg ve gzlemlerimize vurabileceimiz hibir olgusal sonu ya da ndeyi karlamaz. yle ise byle bir nerme
veya hipotez olgusal bir sav oluturmamaktadr. Daha nce verdiimiz levitasyon rneinde olduu gibi, bunun da bilisel (cognitive) bir anlam yoktur.
Bilisel anlam yoktur, diyorum. nk o tr nermelerin kafamzda birtakm
imgelere yol at yadsnamaz elbette. Aslnda metafizikiler isteseler de
nermelerini dorulanabilir trden oluturamazlar. Dorulanabilir nermeler
yaant ve deneyimlerimize konu olabileceinden, doru ya da yanl olduklar
ortaya konabilecek, bylece empirik bilimlerin kapsamna girecektir. Onlar
bundan kanrlar; nk o zaman retilerinin empirik bilimlerin stnde
daha derin bir bilgi salad savlar havada kalr. Bu nedenledir ki, onlarn
retileriyle olgusal veriler arasnda bir iliki kurulamaz, bylece de nermeleri bilisel anlamdan yoksundur.
Metafziksel nermelerin dorulanamaz olduu, baka bir deyimle doru olup,
olmadklarn deneyimlerimize giderek saptayamayacamz savna pek ok
kimse katlabilir, her halde. Hatta bu nedenle onlarn bilimsel nitelik tamad-

190 Bilim Felsefesi

da kabul edilebilir. Ne var ki, onlar anlamsz saydmda itirazlar ykselebilir, hemen. Denebilir ki, okuyucusu zerinde bu retilerin etkisi vardr. Hatta
bazen bu etki son derece gl bir biimde ortaya kmaktadr. Onlarn bir ey
dile getirdikleri yadsnamaz bu yzden! Gerekten, bir ey dile getirdikleri
dorudur; ama gene de anlamlar, kuramsal ierikleri yoktur, diyeceiz.
Bu noktada dilin iki ilevi (duygusal ve biliimsel diyebileceimiz iki ilevi)
arasndaki ayrm gz nne almamz gerekir. Kiinin dilsel tepkilerini de
iine alan bilinli ve bilinsiz tm davranlar onun duygularn, u andaki
ruhsal durumunu, geici ya da srekli tepki verme zelliini vb. dile getirir.
Bylece, kiinin sz ve davranlarna, ruhsal ya da duygusal zelliklerini bize
anlatan birer belirti gzyle bakabiliriz. Dilin bu tr kullanm onun duygusal
ilevini oluturur. Ancak dilin bu ilevi yannda baka bir ilevi (rnein, Bu
kitap mavidir. trnden szleri oluturma ilevi) daha vardr; dilin bu kullanm biliimseldir; bize neyin ne olduunu bildirir; bir sav, bir n-deyi ya da
bir yarg nitelii tar.
Kimi zel hallerde, iki ilevin birletiini grebiliriz; bildirilen durum. dilin
duygusal anlatmnn konusu olabilir. Byle bir durumda bile duygusal anlatm ile sav birbirinden ayrmak gerekir. rnein bir kimse glyorsa, bunu
onun neesinin bir belirtisi sayabiliriz. Ama o kimse glmekszin bize u anda
neeliyim, derse bu szler de bize, glmesinin dile getirdii eyi anlatmaya
yeter. Ama gene de glme ile o szler arasnda temel bir fark vardr. imdi
neeliyim, szleri bir sav oluturmaktadr; bu nitelii ile ya doru ya da yanltr. Oysa glme bir sav ortaya koymamakta, dpedz ruhsal bir durumun
ifadesi biiminde belirmektedir. Ne doru, ne de yanltr; olsa olsa iten ya da
yapmack olabilir.
Biliyoruz ki, pek ok dilsel sesler biliimsel deil, tpk glme gibi sadece bir
ifade niteliindedir. Bunun rnekleri arasnda, Ah, Vah, Aman gibi szler.
daha st dzeyde lirik dizeleri gsterebiliriz. Gn , bulut gibi szcklerin getii lirik nitelikte bir iirin amac bize belli hava koullarna ilikin bilgi
vermek deil, airin duygularn dile getirip benzer duygulan bizde de uyandrmaktr. Lirik bir iirin ne bir sav, ne teorik ierii, ne de bilgi verme grevi
vardr; bu ynlerden anlamszdr.
Bizim metafizie kar tutumumuzun anlam imdi daha belirgin olarak ortaya
konabilir. Diyoruz ki, lirik dizeler gibi metafizik trden nermelerin de anlamlar biliimsel deil, duygusaldr. Bu nermeler ne doru, ne de yanltr; n-

Cemal Yldrm 191

k olgusal savlan yoktur; ne bilgi ne de hata ierdikleri, ne de bilgi veya kuram

alanna girdikleri sylenebilir; doru veya yanl tartmas onlar iin sz konusu deildir. Glme, lirik iir ve mzik gibi bir ifade biimidir, u kadar ki
geici duygulardan ok srekli ruhsal durumlar dile getirirler. rnein, Monizm denilen metafizik sistem, uyumlu bir yaam zleminin ifadesi olabilir.
te yandan Dalist bir metafizii, yaam srekli bir didime sayan bir kimsenin ruhsal durumunun aa vurulmas sayabiliriz. Kat bir ahlk teorisi, gl
bir grev duygusunun, belki de sert bir ynetim arzusunun ifadesi olabilir.
Realizm psikologlarn da dnk diye belirledikleri kiiyle nesnel dnya arasnda kolayca ilikiler oluturabilen bir ruh yapsnn; dealizm tam tersine,
dnyaya yabanclam, erinci kendi imge ve dncelerine kapanmakta bulan
ie dnk bir ruh yapsnn yansmas biiminde grlebilir.
Bylece, metafizik ile lirik szler arasnda yakn bir benzerlik bulmaktayz. Ancak aralarnda can alc bir fark vardr. kisinin de teorik ierikleri yoktur, ilevleri biliimsel deildir; ne var ki, metafiziksel nermeler, sanki teorik ierikleri
varm grnmndedir. Hem okuyucuyu, hem de metafizik-inin kendisini
aldatan bir zellik bu. Metafiziki ortaya koyduu reti ile bir ey syledii
inancndadr. Bu inanlar o dier metafizikilerle tartmaya girer; dediklerinin doruluunu kantlamaya alr. Oysa bir air byle davranmaz; baka
airlerin dizelerini doru ya da yanl diye deil, gzel ya da irkin diye niteler.
Metafiziin teorik ierikten yoksunluu kendiliinden bir kusur deildir. Sanatn tm biimleri byledir, ama gene de kiisel ve toplumsal yaamdaki yksek
deerleri sz gtrmez. Metafizikteki tehlike aldatc grnmnden gelmektedir; gerekte bilgi vermedii halde bilgi veriyormuasna bir izlenim yaratyor. Metafizii reddetmemizin nedeni de ite bu.

192 Bilim Felsefesi

Metafiziksel reti ve sorunlar bilgi alanndan temizledikten sonra, iki sorun

daha kalmaktadr. Bunlardan biri psikolojiye, dieri manta ilikindir. imdi
psikolojik sorunu da ayklayacaz, ancak bu kez bilgi alanndan deil, felsefeden ayklayacaz. Bylece sonunda felsefe, en geni anlamnda, manta indirgenmi olacak; felsefenin gerek ilevini mantksal zmleme oluturacaktr. (Diyagrama baknz.)

Ek 3:
GEOMETR VE EMPRK BLM1
Carl G. Hempel

1. Giri
Matematii empirik bilimlerden ayran, ona bilimlerin kraliesi diye n kazandran en belirgin zellik hi kukusuz matematiin kesinlii ve eritii
sonularn zorunluluudur. Empirik bilimlerin en gelimi olannda bile bu
kesinlik ve zorunluk yoktur. Empirik olgulara ilikin bir hipotezin doruluu,
dayand kantlara gre en ok yksek bir olaslktr, yoksa bir kesinlik olamaz. Baka bir deyile, bilimde bir hipotez ne denli kantlanm olursa olsun,
bir gn yeni gzlemler karsnda yanllanma olaslndan kurtulamaz. Bylece, tm bilimsel hipotez ve teoriler, geici nitelikte olup, olgulara ters dmedikleri srece doru saylrlar. Oysa matematikte bir teorem bir kez ispatlannca kesinlik kazanr: ne denli ters derse dsn hibir gzlem karsnda
asla sarslmaz. Bu yaznn amac matematiksel kesinlik diye bilinen bu zellii, geometriyi rnek alarak tantlamak, geometrik teorilerin geerlii sorununu aydnlatmaya almak ve fiziksel uzayn yapsna ilikin bilgilerimiz
ynnden bu teorilerin nemini belirtmektir.
Matematiksel doruluun niteliini, onu salayan yntemi inceleyerek anlayabiliriz. Bu konuda sz uzatmayacam: Bu yntem bir nermenin baka bir
nerme ya da nermelere bavurularak mantksal karmla ispatlanmasn
ierir. Aktr ki, ispatta, baz nermeleri ispatlamakszn doru saymak gerei
vardr: yoksa sonu gelmeyen bir geriye giditen kurtulunamaz. Tm matematiksel teorilerde temel varsaymlar oluturan bu tr nermelere ilikin olduklar teorinin aksiyom veya postulatlar (bu iki terimi e anlamda kullanacaz)
denir. Matematikte aksiyomatik bir sistemin tarihsel ilk rneini geometri
vermitir. Ne var ki, Euclid'in kurduu sistemde teoremlerini ispatlamada
dayand postulatlar, geometrisinin tm nermelerini ispatlamaya yeterli
deildi. Bu nedenle Euclid sistemi amzda bir ok kez ele alnarak gzden
geirilmi, daha tam ve yeterli postulatlar konmutur. Bunlar arasnda Euclid
sistemini en yakndan izleyeni belki de Hilbert'in oluturduu sistemdir.
1

The World of Mathematics (J. R. Neraan, Ed.), s. 1635-44'ten evrilmitir. (C. Y.)

194 Bilim Felsefesi

2. Euclid Postulatlarnn Yetersizlii

Euclid postulatlarnn yetersizlii modern matematikte aksiyomatik metot
ynnden can alc bir noktay su stne karmaktadr. Bir teorinin postulatlar bir kez konduktan sonra, onlarn erevesi dna klamaz; teorinin tm
dier nermelerinin mantksal karm ancak bu postulatlara dayanlarak
yaplr; fiziksel uzayda kat cisimlerin davranlarna ilikin herhangi bir apaklk duygusuna, ya da geometrik ekillerin zelliklerine bavurulamaz, yaant ve deneylerimize yer verilemez. Geri bu tr eyler, bir teoremin ispatn
bulmada bize yardmc olabilir, fakat ispatn dayanaklar olarak ileri srlemez. Bu nokta zellikle geometride nemlidir; nk, geometrik ekiller ve
ilikiler zerindeki sezgi ve yaantmz, ne postulatlar arasnda yer alan ne de
onlara dayanlarak ispatlanabilen birtakm st rtk varsaymlar kullanmaya
bizi itebilir. u rnei alalm: Bir gende, kenarlar iki eit paraya ayran
kenar ortay, her birini 1 : 2 orannda blen bir noktada kesiirler. Bu teoremi
ispatlamak iin, ilkin ABC diye aldmz herhangi bir gende (ekilde baknz), AB ve AC'nin ortalarn birletiren MN doru parasnn, BCye paralel
olduunu, bu nedenle onun yars kadar uzunlukta olduunu gsteririz. Sonra
BN ve CM dorular izilir; MON ve BOC genlerinin incelenmesi bizi teoremin ispatna gtrr. Bu ilemde genellikle BN ve CM dorularnn B ve N ile C
ve M arasnda yer alan O noktasnda kesitii kabul edilir. Bu varsaym geometrik sezgiye dayanr, Euclid'in postulatlarndan karsanamaz. Sezgiden
bamsz, ispatlanabilir bir nerme nitelii alabilmesi iin Euclid'in postulatlarna zel baz postulatlarn eklenmesi gerekmitir. rnein bunlardan biri, A,
B, C bir doru zerinde noktalar ise ve B noktas A ile C arasnda ise, B noktas
ayn zamanda C ile A arasndadr iddiasn dile getirmektedir. spatta, bu
denli nemsiz bir varsayma bile gz yumulamaz; bata konan postulatlar, tm
nermelerin mantksal karsamasna elverecek ekilde tam olmaldr.
Baka bir rnei de u nermede bulmaktayz: ki kenar ve bunlarn oluturduu i ada e olan genler birbirleriyle akr. Euclid geometrisinde bu
nerme bir teorem olarak ortaya konmutur. Ne var ki. verilen ispat ekilleri
hareket ve birbirinin stne konmas dncelerinden yararlanmakta, bylece de, kat cisimlere ilikin deneylerimize ve geometrik sezgimize dayanan
st rtk varsaymlar iermektedir. Oysa bu varsaymlar Euclid postulatlarndan karsamaya olanak yoktur. Bu nedenledir ki, Hilbert sisteminde bu
nerme (daha dorusu nermenin bir blm) belirtik olarak postulatlar
arasnda yer almtr.

Cemal Yldrm 195

3. Matematiksel Kesinlik
Matematiksel kesinlii salayan ey ite matematik ispatn bu salt dedktif
niteliidir. Bir teoremin ispat (rnein, genin i alarnn toplam ile ilgili
nermenin ispat) o teoremin bir nerme olarak doruluunu deil, birtakm
postulatlardan karlabilir olduunu gsterir; postulatlar doru ise, teoremin
doruluu kesinlik kazanr. Bu nedenle, matematikte her teoremi u biimde
yazabiliriz. (Formlde P'ler postulatlar, T postulatlarn ierdii teoremi,
ise koulsal ilikiyi simgelemektedir.):
(P1 . P2 . P3...............PN) T
imdi matematiksel ispatn bu kesin ve zorunlu karakterini biraz daha aklayalm.
Mantksal karmlarn belirgin nitelii udur: Ulalan sonu hareket noktas
postulatlarn ieriini ya tmyle ya da bir blm ile dile getirmekten teye
geemez. Basit bir rnekle bunu yle gsterebiliriz: Bu ekil dik al bir
gendir, nclnden, Bu ekil bir gendir, sonucu mantksal olarak kar.
ncl doru ise, sonu zorunlu olarak dorudur. Ancak grld gibi sonu
ncl hi deilse bir blm ile yinelemekten teye gememektedir. Gene, 2
dndaki tm asal saylar tek saylardr, ve n, 2'den farkl bir asal saydr,
ncllerinden n bir tek saydr, sonucu mantksal olarak kar. Ne var ki,
zorunlu olan bu sonu da ncllerin bir parasn dile getirmekle kalmaktadr.
Bu tm mantksal karmlarn deimez zelliidir. Buna bakarak, matematiksel ispatn biricik yntemi olan dedktif karm bir kavramsal zmleme
teknii diye niteleyebiliriz: ncllerde sakl olan savlan aa karan, st
rtk olan belirtik yapan bir teknik. yle bir teknik ki, bir karmda nclleri
kabul etmekle, daha neyi ya da neleri kabul kabul ettiimizi bize gstermektedir. Ancak unutmayalm ki, bir teorem (ispatlanan nerme) ierik ynnden

196 Bilim Felsefesi

postulatlara yeni bir ey eklemek yle dursun, ou kez onlar eksik bir yinelemeden teye gemez.
Tm matematiksel ispatlar birtakm postulatlardan mantksal karmlara
dayandndan, geometrideki Pythagoras teoremi gibi bir teoremin, dayand
postulatlar bakmndan nesnel ya da kuramsal yeni hibir ey ileri srmedii
aktr. karmn, postulatlarda farkna varmadmz bir ilikiyi ortaya karmas bize yeni bir eye ulatmz duygusunu verebilir, ancak bu mantksal deil, salt psikolojik bir yeniliktir.
Matematie zg kesinliin nitelii imdi aktr: Bir teoremin kesinlii karlm olduu postulatlara baldr; postulatlar doru ise teoremin doruluu
zorunludur. nk teorem, yukarda belirttiimiz zere, postulatlarda ileri
srleni tam olmasa da yinelemekten ileri gemez. Byle koullu trden bir
doruluun ise olgulara ilikin bir ierii olmad, bu nedenle de empirik
hibir bulgu ile ters dmeyecei aktr. Oysa empirik bilimlerde hipotez ya
da teoriler ne denli kantlanm olurlarsa olsunlar, yeni baz olgulara ters dp yanllanma olaslndan kurtulamazlar. Matematiksel doruluk, salt
olgusal ya da empirik ierikten yoksun olduu iin kanlmaz ve kesindir.
Koullu biimde oluturulan herhangi geometrik bir teorem, mantk deyimiyle
analitik niteliktedir; doruluu a prioridir. Baka bir deyile, bu teoremin doruluunu, empirik verilere bavurmakszn salt mantk kurallar aracl ile
kantlayabiliriz.
4. Postulatlar ve Doruluk
Denebilir ki, geometrik doruluk zerindeki bu dncelerimiz konunun sadece yarsn yanstmaktadr. Gerekten de geometrik ispat bir nermeyi koullu olarak (yani postulatlar doru sayma kouluyla) ileri srmemizi salyor
ama postulatlar kendi balarna doru sayarsak, onlarn mantksal sonular
olan teoremleri de koulsuz olarak doru saunamz doru olmaz m? rnein,
iki noktann onlar birletiren bir ve yalnz bir doruyu belirledii nermesi,
ya da, herhangi bir gende i alarn toplam iki dik ann toplamna eittir,
nermesi koulsuz birer sav dile getirmiyorlar m? lk bakta yle grnseler
de aslnda yle olmadklarn, geometrinin aksiyomatik kuruluuna ilikin iki
nemli noktay gzden geirdiimizde, anlayacaz.
lk nokta, Euclid geometrisiyle badamayan birtakm baka geometrilerin
ortaya km olmasna ilikindir. Euclid geometrisinde doru olan, rnein

Cemal Yldrm 197

biraz nce szn ettiimiz iki nerme, bu yeni sistemlerde yanltr. Euclid'ci
olmayan bu sistemlerin baz temel zelliklerini ksaca belirtmekte yarar vardr. Euclid geometrisinin dayand postulatlar arasnda nl paralel postulat
(herhangi bir doru dndaki bir noktadan o doruya bir ve yalnz bir paralel
doru geer) da vardr. Bu postulat, tekilerden ok daha az basit ve sezgisel
olarak daha az akla yakn olduundan, onun bir aksiyom olarak kabul edilmesinin gerekli olmadn gstermek iin tarih boyunca pek ok giriimler yaplmtr. Ne var ki, paralel postulat bir teorem olarak ispat yolundaki tm
abalar boa km, sonunda onu Euclid'in dier postulatlarndan (hatta bunlarn daha tam olan modern formlasyonlarndan) karsamaya olanak olmad kesinlikle kantlanmtr. yle ki, paralel postulat yerine onunla elien
baka bir postulat (rnein, herhangi bir doru dndaki bir noktadan o
doruya hi deilse iki doru paralel geer," nermesini) koyduumuzda mantksal tutarl tam yeni bir geometrik teori elde edebilmekteyiz. Hiperbolik
geometri denen bu ilk Euclid'ci olmayan geometriyi geen yzyln ilk 20
ylnda bir Rus olan N.I. Lobahevsky ile bir Macar olan J. Bolyai kurmutur.
daha sonra eliptik denen bir baka geometrinin ortaya ktn gryoruz.
Bir Alman olan Riernann'n kurduu bu sistemde paralel postulatnn yerini,
hibir dorunun paraleli yoktur, nermesi alr. (Ancak, Riernann sisteminin
tutarlln salamak iin bu nermenin benimsenmesiyle birlikte dier Euclid postulatlarnda da baz deiikliklere ihtiya duyulmutur.) Kukusuz bu
yeni geometrilerin pek ok teoremleri Euclid teoremlerinden farkl olacaktr.
rnein, iki boyutlu hiperbolik geometride herhangi bir doruya dndaki
bir noktadan sonsuz sayda paralel doru geer, nermesi bir teoremdir.
Bunun gibi, herhangi bir genin i alarnn toplam iki dik ann toplamndan azdr, nermesi de bir teoremdir. Eliptik geometride ise, tam tersine,
genin i alarnn toplam daima iki adan byktr; birbirine paralel iki
doru yoktur. Ayrca, yeni geometrilerde (Euclid geometrisinde daima olduu
gibi) iki farkl nokta onlar balayan bir doruyu belirlerse de, belli baz nokta
iftleri var ki, bunlar sonsuz sayda deiik dorular birbirine balar. Bunun
bir rneini, doru izgi kavramn byk ember olarak yorumladmzda
kre yznn temsil ettii iki boyutlu eik uzayn yapsnda bulmaktayz.
Byle bir uzayda, verilen herhangi iki byk ember kesitiinden, paralel
dorular yoktur; kre apnn u noktalarn, sonsuz sayda deiik dorular
birbirine balar; bir genin i alarnn toplam da daima iki dik adan fazladr. Gene, byle bir uzayda, bir emberin uzunluu ile apnn blm daima
2 n'den azdr.

198 Bilim Felsefesi

Euclid'ci olmayan geometriler sadece eliptik ve hiperbolik geometriler deildir; daha baka eitleri de oluturulmutur. ilerde, gene Riemann'n kurduu
Euclid'ci olmayan ok daha genel bir sisteme deineceiz.
Modern matematikte farkl geometrilerin ortaya km olmas, matematikte
postulatlarn doruluu ileri srlerek ie balanmadn gsterir. Matematii ilgilendiren ey sadece udur: Verilen postulatlarn mantksal (dedktif)
sonularn karmak. Teoremlerin zorunlu grnen doruluklar postulatlarn doruluuna bal kalmaktadr.
Matematiin, dayand postulatlarn doru olduunu ileri srmediini gsteren ikinci bir gzlem de geometri kavramlarnn stats ile ilgilidir. Aksiyometik her sistemde, nermeler zerinde yrtlen ilemle, kavramlar zerinde
yrtlen ilem arasnda yakn bir koutluk vardr. daha nce de belirttiimiz
gibi nermeler iki gruba ayrlr: spatlanmakszn alnan postulatlar, postulatlara dayanlarak ispatlanan teoremler. Ayn ekilde, kavramlar da iki gruba.
ayrlr: Tanmlanmakszn alnan ilkel ya da temel kavramlar, ilkel terimlere
dayanlarak tanmlanan kavramlar. (Birtakm kavramlarn tanmlanmakszn
sisteme alnmas, sonsuz geri-gidie dmemek iin gereklidir.) Benzerlik bu
kadarla da kalmamaktadr: Nasl ki bir tek teori (rnein Euclid geometrisi)
iin kuramsal olarak sonsuz oklukta deiik postulat sistemi semeye olanak
varsa, bunun gibi, sonsuz oklukta deiik ilkel terimlerden seme olana da
vardr. Her zaman deil ama ok kez, bir teorinin deiik aksiyometikletirilmesi deiik postulatlar gerektirdii gibi deiik ilkel terimler de gerektirir.
Hilbert'in dzlem geometriyi aksiyometikletirmesi alt ilkel terim iermitir:
Nokta, doru, (bir noktann bir doru zerine) dmesi, (bir doru zerindeki
noktann ilikisi olarak) arasnda olma, doru paralarnn akrl, ve
alarn akrl. (Hilbert sisteminde boyutlu geometri iin iki ilkel terime
daha ihtiya vardr: Dzlem, bir noktann bir dzleme dmesi.) Geometrinin,
a, gen, ember, vb. gibi tm dier terimleri ilkel terimlere dayanlarak
tanmlanan terimlerdir. Ancak, ilkel terimler tanmlanmadna gre onlara
nasl bir anlam verebiliriz, diye sorulabilir. Bunun yant, onlara belli herhangi
bir anlam vermenin gereksiz olduudur. Geri, nokta. doru vb. terimler
bildiimiz birtakm anlamlar tarlar; ne var ki, bu terimlerin yer ald nermelerin geerlii bu anlamlardan tmyle bamszdr. Gerekten de, Euclid
geometrisinde nokta, doru, zerine dme, arasnda olma vb. terimler
yerine 1'inci tr nesne, 2'inci tr nesne, 1 no.lu iliki, 2 no.lu iliki vb.
gibi ntr terimler koyduumuzu dnelim. imdi ilkel terimlerini deitirdi-

Cemal Yldrm 199

imiz bu geometriyi ilkel terimlerin alk olduumuz anlamlarn bilmeyen

uzman bir mantk ya da matematikiye sunarsak ne olur? Bu uzman kii iin
tm ispatlar geerliini korur. Nedenini daha nce de aklamtk En sk
biimiyle bir ispat, terimlerin bilinen anlamlarna asla bavurmakszn, aksiyomlardan dedktif bir karm yapmaktr. Grlyor ki, aksiyometik bir teorinin ilkel terimlerine belirli anlam verme gerei yoktur; bu nedenle, mantksal olarak kurulan geometrik bir sistemin ilkel terimlerine mantksal deiken
gzyle baklabilir.
Demek oluyor ki, geometride postulatlarn doruluunun ileri srld sylenemez; nk postulatlar belirli hibir anlam olmayan kavramlarla oluturulmutur. Birtakm deikenleri ieren postulatlar ise ne doru ne de yanltr! Modern manta uygun deyile, postulatlar nerme deil, ancak deiken
terimlerden oluturulan nerme kalplar (ya da nerme fonksiyonlar)dr. Bu
unu da gstermektedir ki, geometrinin postulatlarn apak dorular saymak da yanltr. nk bir savn olmad yerde, apak doruluktan da sz
edilemez.
5. Saf ve Fiziksel Geometri
Geometri bu anlay iinde salt formel bir disiplindir; buna saf geometri de
diyeceiz. O halde, saf geometrinin (ister Euclid'ci isterse Euclidci olmayan
trden olsun) belirli bir konusu yoktur; zellikle fiziksel uzaya ilikin bir sav
iermektedir. Tm teoremleri analitiktir; olgusal ierikten yoksun olmalar
nedeniyle kesinlikle dorudurlar. Saf geometrinin anlamn daha iyi belirlemek iin, film yapmclarnn bavurduklar bir sz biimini kullanabiliriz:
lkel kavramlarla onlarn geometrik ekillere ilikin altmz anlamlar arasnda herhangi bir benzerlik sadece rastlantdr; postulatlarmz ne geometrik
ekillerin, ne fiziksel uzayn zelliklerini, ne de cisimlerin ilikilerini dile getirmektedir.
Ne var ki, film yapmclarnn inkr gibi, hi deilse Euclid geometrisi iin ileri
srlen bu saflk sav da pek inandrc grnmyor; en azndan tarihsel olarak geerli deildir. Kkeninde bu geometri, alan lmeye ilikin ve astronominin gelimesiyle ortaya kan birtakm empirik bulularn genellemelerine
dayanr. Bu adan baklnca, geometri olgusal ieriklidir; fiziksel uzayn yap
teorisi, ya da ksaca fiziksel geometri adn verebileceimiz empirik bir bilimdir. yle ise saf geometri ile fiziksel geometri arasndaki iliki nedir?

200 Bilim Felsefesi

Fiziki, fiziksel cisimlere ilikin nermelerinde nokta, doru gibi kavramlar

kullandnda, bu terimlere aa yukar belirli somut anlamlar verir. Onun
kullanmnda, nokta terimi ine ular, kesien salar gibi nesnelerin rnekledii noktalar adlandrr. Ayn ekilde, doru terimi gergin ipliklerin ya da
trde bir ortamda gne nlarnn rnekledii nesnelerin addr. Fiziksel
geometride tm dier terimlerin de byle somut fiziksel anlamlar vardr.
imdi, buna bakarak, fiziksel geometriyi, saf geometrinin (modern mantn
dilini kullanarak) semantik bir yorumu sayabiliriz. Daha genel bir deyile diyebiliriz ki, saf matematiksel bir teorinin semantik bir yorumu, teorideki her
ilkel terime (dolaysyla her tanmlanm terime) belirli bir anlam vermek
demektir. Fiziksel geometri sz konusu olduunda verilen anlam biraz nce de
belirttiimiz gibi fiziksel niteliktedir. stersek geometriye aritmetik bir yorum
da verebiliriz; bunun iin ilkel terimlere aritmetik anlam vermek yeter. Geometrinin aritmetik yorumu, sistemin tutarllk ve dier mantksal zelliklerini
incelemek ynnden son derece nemlidir; ancak bu konuyu burada ele almayacaz.
Geometrik teorinin balangta yorumlanmam (deiken) ilkel terimlerine
daha sonra verilen fiziksel anlamlar, dolayl yoldan, teorinin tm dier tanmlanm terimlerine geer; bylece bu terimlerle formle edilmi postulatlarla
teoremler de birer nerme kalb deil, fiziksel anlamlar belli, yanl ya da
doru olduklar anlaml olarak sorulabilen birer nermedir. rnein, Euclid
geometrisinde yorumlanmam u postulat ele alalm: x, y gibi 1inci trden
her iki nesneye karlk 2'nci trden 1 gibi bir nesne vardr, yle ki, hem O hem
y, l ile 1 no.lu iliki iindedir. Bu postulat da geen deiken terim yorumlanmadka postulatn doru olup olmadn sormann anlam yoktur. Ama
fiziksel bir yorumla postulat yle bir nermeye dnr: x; y gibi herhangi iki
fiziksel nokta iin l gibi fiziksel bir doru vardr, yle ki hem x, hem y, l zerinde bulunur. Bir fiziksel hipotez niteliinde olan bu nermenin doru olup
olmad anlaml olarak sorulabilir. Ayn ekilde genin i alarnn toplamna ilikin teorem, k n ile evrili kapal bir ekli (fiziksel anlamda) i
alarnn toplam iki dik aya eittir savna dntrlebilir.
Bylece, herhangi saf geometrik bir teoriyi (Euclid'ci olsun veya olmasn)
fiziksel yorumlamayla bir fizik hipotezleri sistemine dntrebiliriz. Sistemi
oluturan hipotezlerin doru olmas halinde, fiziksel uzayn yapsna ilikin bir
teori ortaya km olur. Fakat fiziksel olarak yorumlanm bir geometrik teorinin olgusal doruluk sorunu, salt matematiin deil empirik bilimin de soru-

Cemal Yldrm 201

nudur; sistematik gzlem ya da deneye bavurularak zmlenebilir ancak. Bu

konuda matematikinin ileri srebilecei tek sav u olabilir: Teorinin fiziksel
olarak yorumlanm tm postulatlar doru ise, teoremleri de zorunlu olarak
dorudur, nk teoremler onlarn mantksal sonulandr. Buna bakarak denebilir ki, fiziksel uzayn yaps ynnden Euclid'ci veya Euclidci olmadn
saptamak iin, yapmamz gereken tek ey fiziksel yorumlanm postulatlar
test etmektir. Ne var ki, bunu dorudan yapmaya pek olanak yoktur; fizik
teorilerinin pek ounda olduu gibi geometride de bu temel hipotezler deneysel yoldan yoklanmaya elverili deildir. zellikle, Hilbertin Euc-lid geometri sisteminde bir doru zerinde baz sonsuz nokta kmelerine ilikin
Cantorun sreklilik aksiyomu ile paralel aksiyom bu trden hipotezlerdir. Bu
nedenle, bilimsel teoriler gibi fiziksel bir geometrinin de empirik olarak dorulanmas ancak dolayl yoldan olabilir; yle ki, teorinin hipotezlerinden,
deneysel teste elverili birtakm mantksal sonular ya da ndeyiler karlarak, gzlem ya da deney sonularyla karlatrlr. Deney sonular hipotezden kanlar ndeyileri tutarsa, hipotez kantlanm olur, ancak bu bir ispat
deildir. Tersine, deney sonularnn bir tekinin olumsuz olmas hipotezi yanllamaya yeter. Tm hipotezleri byle kantlanan br teori, olumsuz bir deney
sonucu kmad srece doru kabul edilebilir.
Bu dolayl dorulama balamndadr ki, matematik ve mantk empirik bilimler
iin paha biilmez deer kazanrlar. Mantk ve matematik olgusal dnyaya
ilikin kendiliklerinden herhangi bir sav ileri srmezlerse de, Newton mekaniinin yasalar ya da Euclid geometrisinin fiziksel yorumlanm postulatlar
gibi somut teorik hipotezlerden, dorudan deneysel teste vurulabilir somut
sonular karmay salayan etkin ve vazgeilmez karm yntemlerini verirler...

Ek 4:
I. SPAT NEY SALAR?1
Morris R. Cohen ve Ernest Nagel

ok eski bir sylentiye gre Sirakz despotu Hiero, lmsz tanrlar tapnana konmak zere som altndan bir adak ta yaptrmay buyurur. Ne var ki,
kuyumcu hakknda kulana ulaan birtakm dedikodular, onu kukuya drr; dnemin byk bilim adam Archimedes'den tac zedelemeksizin altna
gm katlp katlmadn saptamasn ister. Bir gn banyo alrken, Archimedes su iinde kollarnn, bacaklarnn her zamankinden ok daha hafif
olduunu fark etti. Ayrca gvdesinin kvete dalmas lsnde kvetten suyun tat dikkatinden kamad. Birden kafasnda problemi zecek bir yntem belirir, kvetten srad gibi byk sevinle Buldum! Buldum! diye
bararak rlplak evine koar.
Problemin zmnn u nermeye dayandn okuyucunun bildiini sanyorum: Sudan daha youn kat bir cisim suya daldrldnda, tard suyun arlnca arlndan yitirir. Ancak bu temel nermenin doruluunu nasl ispatlayabiliriz? Daha dorusu, Archimedes nasl ispatlamt? Banyodaki gzlemlerini zm bulmasna yol anakla birlikte yeterli kant saymaya olanak
yoktur.
Okuyucu nasl bir ispat dnyor acaba? Bilimsel dnmede olgular k
noktas kabul eden kii iin tutulacak yol bellidir: Yayl terazi kullanarak birtakm cisimlerin su iindeki ve su dndaki arlklarn dikkatle lmek. Archimedes, bu yolu tutmayacak kadar akll bir bilgindir. spatn bu olmadn
ok iyi biliyordu. Gerekten de, nermenin lme sonularyla kantlanmas
hibir zaman yaklak olmaktan ileri gemez. Su iinde yitirilen arln alnan
iki lmnn birbirini tam tutaca, ya da bu arln taan suyun arlna
tam eit llecei kolayca sylenemez. Kald ki, lmelerimiz ne denli ok
sayda olursa olsun, nermenin olas tm durumlar iin doru olduunu gstermez; deneylerimiz olanaklarmzla snrldr, ne uzak gemie ne de gelecee uzanabiliriz. Sonra, bu lmeler, cisimler belli bir bykl atnda, ya
da su miktarnn yeterince arttrlmas halinde, nermede dile gelen ilikinin
1

Yazarlarn, An Introduction to Logic and Scientific Method, s. 407-417'den evrilmitir. (C.Y.)

Cemal Yldrm 203

kendisini srdrecei gvencesini bize nasl verebilir? Deneysel yntem istisnalarn olmayaca gvencesini verecek nitelikte deildir.
yle ise Archimedes sz konusu nermeyi nasl ispatlad? Talihimize sevinelim ki, onun yeterli bulduu ispat, Yzen Cisimler zerine adl yaptnn gnmze kalan blmlerinde sakl duruyor. Yzyllar boyunca ispatlamaya model
olarak gsterilen bu zm, Kepler ve Galileo gibi kiilere almalarnda parlak bir esin kayna olmutur. zmn ortaya kard svlarn nitelik veya
tanm ile, onlara daldrlan cisimlerin davran nitelikleri arasndaki zorunlu
ilikidir. Archimedes'in zmn yakndan incelemekle dedktif akl yrtmenin temel zelliklerini tanm olacaz.
Archimedes incelemesine, svlarn niteliini tanmlamaya yarayan bir postulat ya da varsaymla balar. Ardndan bu postulata ve geometride ispatlanm
baz teoremlere dayanarak alt nerme ispatlar. Yedinci bir nermeyi ispatlamak iin postulatla birlikte nce gelen iki nermeyi daha kullanmas gerekiyor. imdi postulatla birlikte yalnz bu iki nermeyi sraladktan sonra, yedinci
nermenin ispatn vereceiz. (Bunu yaparken dili' biraz basitletireceiz).
Postulat: Bir svnn niteliini yle dnelim ki, paralarnn tm biteviye ve
srekli konumlarnda daha az basn altnda olan blm daha ok basn
altnda olan blmn etkisiyle itilmi olsun. Gene, svnn her paras, zerinde dik yer alp ya batmakta olan ya da baka bir blmn basncnda olan bir
parann basncna urar.
nerme 3: Younluu bir svnn younluuna denk kat cisimler o svya brakldnda, ne svnn yzeyinden darda kalrlar, ne de daha aa batarlar.
nerme 6: Younluu bir svnn younluundan daha az olan kat bir cisim
zorla o svya daldrlrsa, bu cisim, arl ile, tard svnn arl arasndaki farka denk bir gle yukar itilir.
nerme 7 ve ispat yledir: iine konduu svdan daha youn olan bir cisim,
svnn dibine batar, arlndan tard svnn arl kadar yitirir.
spat:
1. nermenin ilk ksm aktr: nk, cismin altndaki sv paras, bu parann altndaki paralardan daha byk bir basnca urar, bu nedenle de cisim
tabana ininceye dek bu paralar itilmi olacaktr.

204 Bilim Felsefesi

2. Diyelim ki, A cismi ayn oylumdaki svdan daha ardr. (G+H) bu cismin, G
ise ayn oylumdaki svnn arln temsil etsin.
imdi, ayn oylumdaki svdan daha hafif B cismini alalm: B'nin arl G, ayn
oylumdaki svnn arl da (G+B) olsun. (Baka bir deyile, B yle seilmelidir ki, oylumu, arl A'nn arlna denk svnn oylumuna eit olsun.)
A ile B'yi tek bir cisim olarak birletirip svya daldrdmz dnelim. imdi,
(A+B) ayn oylumdaki svnn arlnda olacandan (yani iki arlk da
(G+H)+G'ye eit olacandan). (A+B) svda duraan kalacaktr. yle ise, A'y
tek bana iken batmaya zorlayan g, B'yi tek bana iken yukar iten gce
eit olmaldr. Bu sonuncusu (G+H) ile G arasndaki farka eittir. O halde, A
cismi H'ye eit bir gle batmaktadr; yani A'nn svdaki arl H'ye, ya da,
(G+H) ile G'nin farkna denktir.
Okuyucu bu ispat, dikkatle ve yineleyerek incelemelidir. Ancak bundan sonra
u sorulan ele alabilir:
1. Bu ispat hangi anlamda nermenin doruluunu saptamaktadr? (spatn
kesinletiini varsayarak!)
2. spat kesinlik kazanm mdr?
3. spatn kesinlii konunun hangi elerine ya da ynlerine dayanmaktadr?
spatn mant zerinde aklk istiyorsak bu sorular doyurucu biimde yantlamak zorundayz.
1. Eer ispat salamsa, nermede dile gelen iliki, postulatta ifade edilen koullara uyan tm cisimler ve tm svlar iin geerli olmaldr. nermeye ters
den bir gzleme olanak olmad gibi, doruluundan emin olmak iin herhangi bir deneye de gerek yoktur. Postulat doru sayyorsak, nerme ile eliecek bir deney sonucunun ilerde ortaya kabileceinden korkumuz olmamak gerekir. Ancak, postulat doru sayma koulu son derece nemlidir. Bu
demektir ki, nermenin olgusal doruluunu ispatlam deiliz. rnein, aldmz bir miktar suda daha youn bir cismin batacan gstermedik, tabii bu
su, postulatta zellikleri belirtilen sv trnden ise o baka. Bizim gsterdiimiz ey, eer su postulatta tanmlanan sv trnden ise, nermede dile gelen
ilikinin bu su iin geerlilii zorunludur. Ancak postulat gerekte, ne suyun o
trden bir sv olduunu gstermekte, ne de gstermeyi savlamaktadr.

Cemal Yldrm 205

imdi Archimedes postulatn tm svlar iin apak doru olduuna inanm

olabilir. Byle ise kesinlikle yanlmtr. lerde tekrar tekrar greceimiz gibi
(daha nce de belirtmitik) bir nermenin grnrdeki apakl onun doruluu iin kesin kant deildir. Archimedes'in inanc ne olursa olsun, postulatn
doruluu ya da yanll ispatta bir rol oynamaz. rneimizde, ispatn ortaya
koyduu ey sadece udur: Sv ve kat cisimlerin tanmlayc zellikleriyle
dier zellikleri arasndaki zorunlu iliki. spat, nermeler arasndaki mantksal ilikileri ortaya karmann tesinde hibir ey yapmaz. Ele aldmz herhangi bir svnn postulatta belirlenen zellikleri tayp tamadn ispattan
renemeyiz.
spatta svnn oylumu ile iine konan cismin byklnn de rol oynamad
okuyucunun gznden kamamaldr. Nedeni u ki, ispatlanan nerme belli
bir oylumdaki svy deil svy sv olarak ele alan bir nclden karlmtr.
Demek oluyor ki, bir nermeyi ispatlama, birtakm ncllerin o nermeyi
ierdiini, ya da, baka bir deyile, nermenin o ncllerin zorunlu sonucu
olduunu gstermektedir.
2. kinci soruya geebiliriz artk: spat kesinlik kazanm mdr? Okuyucu kendini bir yanta balamadan hemen hatrlatalm ki, nerme nclerin zorunlu
bir sonucu ise ancak ispat kesinlik kazanr. Belirtik ncller dnda varsaymlar gerektiren bir ispat kesin deildir. yle ise, belirtik ncllerin yettiini,
baka ncllere ihtiya kalmadn nasl bilebiliriz? Bunu bilmenin bir tek
yolu vardr. spatlama srecini, herbiri belirtik ncller dnda hibir ekstra
ncl gerektirmeyen bir dizi karmlara ayrmak. imdi bu yntemi kullanarak ispatmz ayrntl bir biimde ortaya koyalm.
spatn ilk blmn yle gsterebiliriz:
Postulat
1. Svnn dier paralarndan daha
fazla basnca urayan paras, daha az
basnca urayan paralara yol verir.

Postulat

2. Kat cismin hemen altnda bulunan

sv paras, bu parann altnda yer
alan paralardan daha fazla basnca
urar.

Kat cisim hipotez gerei svdan

daha youndur.

206 Bilim Felsefesi

O halde kat cismin hemen altndaki sv paras, kendi altndaki paralara yol
verir.
spatn ikinci blmn yle ifade edebiliriz. (Yollamay kolaylatrmas bakmndan her adm bir harfle gstereceiz.)
2a

b.

c.

d.

A'nn arl (G+H)'ye eittir

Hipotez

B'nin arl Gye eittir.

Hipotez

O halde: (A+B)'nin arl

(G+H)+G'ye eittir.

Bir cismin arl para-larnn

arlnn toplamna eittir;
yani arlk zelliinin toplanabilir olduu varsaylmtr.

Ann oylumu, arl G olan svnn

oylumuna eittir.

Hipotez

B'nin oylumu, arl, (G+H) olan

svnn oylumuna eittir.

Hipotez

O halde: (A+B)'nin oylumu, arl

(G+H) + G olan svnn oylumuna
eittir.

Bir cismin oylumu, paralarnn oylumlarnn toplamna

eittir; yani. oylum zelliinin
toplanabilir olduu varsaylmtr. Ayrca, svnn younluunun sabit olmas gerektii
varsaylmtr.

(G+H) + G, oylumu (A+B)'nin oylumuna eit svnn arldr.

2 b'nin sonucu

O halde: (A+B)'nin arl oylumu

(A+B) olan svnn arlna eittir.
veya (A+B)nin younluu svnn
younluunun ayndr.

2 a'nn sonucu

Bir cisim ayn younluktaki bir sv

iine konursa, ne suyun stnde
kalr, ne de dibe batar.

nerme 3

(A+B) iine konduu svnn younluundadr.

2 cnin sonucu

Cemal Yldrm 207

O halde: (A+B) ne svnn stnde

kalr, ne de dibe batar. Veya (A+B)
svda duraan kalr.
e

Svnn younluundan daha az youn olan bir cisim zorla svya daldrlrsa, bu cisim, kendi arl ile
tard svnn arl arasndaki
fark kadar bir gle yukar itilir.

nerme 6

B, iine daldrld svdan daha az

youn bir cisimdir.
O halde: B kendi arl ile tard
svnn arl arasndaki fark kadar
bir gle yukar itilir.
f.

G, B'nin arldr.

Hipotez

(G+H), B'nin tard svnn arldr.

Hipotez

O halde: B'nin arl ile tarlan

svnn arl arasndaki fark, G ile
(H+G) arasndaki farka, yani Hye
eittir.
g.

Bnin arl ile tarlan svnn arl arasndaki fark Hdr.

2 fnin sonucu

B, kendi arl ile tarlan svnn

arl arasndaki farka denk bir
gle yukar itilir.

2 enin sonucu

O halde: B, H kadar bir gle yukar

itilir.
h.

(A+B) svda duraan kalr.

2 d'nin sonucu

B, H'ye denk bir gle yukar itilir.

2 g'nin sonucu

O halde: A, H'ye denk bir gle aa

itilir.

208 Bilim Felsefesi

veya
A'nn svdaki arl H'ye eittir.

Bir cismi ayn dorultuda etkileyen gler cebirsel olarak

toplanabilir. Bu, glerin toplanabilirlik zellii ilgili bir
varsaymdr.

Grld gibi, tm ispat bir dizi farkl admlara ayrlabilmektedir. Her adm
kesin ise, ispatn tm kesin demektir. Bylece, salt postulat doru saymakla,
nermeyi ispatlayamadmz grmekteyiz. Ayrca, arlk, oylum ve gcn
toplanabilirlik zelliklerine ve bir svdaki younluun deimezliine ilikin
drt varsayma daha ihtiya var. Archimedes bu varsaymlar aka belirtmemitir. Bu nedenle onun verdii ispat kesin sayamayz. Ne var ki, bu varsaymlar yle genel niteliktedirler ki, hemen tm fizik aratrmalarnda st
rtk doru saylrlar. Bununla birlikte bunlar aka dile getirmek nemlidir;
yoksa Archimedes'in hidrostatik ilkesini ispatlayamayz. Kald ki, modern
fiziin baz kollarnda elde edilen bulgular, bunlardan bir kann evrensel
doruluu konusunda bizi kukuya drc niteliktedir. Bilimlerin ilerlemesinde karmlarmz dayadmz ncllerin ya da varsaymlarn tmnn
dikkatle ortaya konmas son derece nemlidir.
3. imdi nc soruyu yantlayabiliriz: spatn kesinlii konunun hangi elerine ya da ynlerine dayanmaktadr? Grdk ki, ispatn tm, ierdii tm
admlar kesinse, kesinlik kazanr. Her admn kesin olduunu biliyor muyuz?
Biliyoruz, nk her admda ncller doru ise, sonucun da doru olmas
zo^nlu: ncllerle sonu arasndaki iliki yle ki, bu biimdeki ncllerin
doru, sonucun yanl olduu bir evren bulmaya olanak yoktur.
II. BAZI HATALI SPATLAR
spatn dikkatli bir zmleme gerektirdiini, tarihsel nemi olan iki karm
rneini incelersek daha iyi greceiz.
1. lk rnek Euclid sistemini gelitirme giriimine ilikindir. Bilindii gibi Euclid byk yaptnda (Geometrinin eleri) ie yirmi tanm, be aksiyom
(bunlar tm bilimlere ortak olan ispatlanmam genel varsaymlard) ve be
postulatla (bunlar sadece geometriye ilikin ispatlanmam nermelerdi)
balar. Beinci postulat paralel dorulara ilikin bir nermedir; ancak Euclid,

Cemal Yldrm 209

yaptnn ilk kitabnn yirmi dokuzuncu nermesine gelinceye dek onu

kuanmaz. imdi, Euclidi izleyenler dier aksiyom ve postulatlar doruluu
apak saydklar halde, beinci postulat ispata muhta grdler. Bir V. yzyl
matematikisi olan Proclus'un dedii gibi, ... dik alarn azaltlmas halinde
dorularn ayn noktaya yaklaaca sav doru ve zorunludur; ancak bu dorularn uzatlmasyla ayn noktaya yaklamn giderek daha fazla olacandan,
dorularn bazen kavuaca sav, (dorular sz konusu olduunda bunun
geerli olduunu gsteren bir argmann yokluu halinde) akla yaknsa da
zorunlu deildir... Euclid'in yaptnda beinci postulata ispatlamakszn yer
vermesi, yzyllar boyu sisteminde bir kusur saylm. ispat yolunda birok
giriimler yaplmtr.
Proclus'un bildirimine dayanarak, Ptolerny'nin verdii bir ispat inceleyeceiz.
Ama buna gemeden nce Euclid'in ilgili tanm ve postulatlarna bakalm. Ona
gre, paralel dorular (Tanm. 23), ayn dzlemde iki ynde sonsuza uzatldklarnda, birbiriyle kesimeyen dorulardr. Be postulat aada verilmitir.
Postulat 1: Bir noktadan baka bir noktaya bir doru izilebilir.
Postulat 2: Bir doru zerinde sonlu bir doruyu srekli uzatmak mmkndr.
Postulat 3: Verilen bir merkez ve uzaklkla bir ember izilebilir.
Postulat 4: Tm dik alar birbirine eittir.
Postulat 5: ki doruyu kesen bir dorunun bir yanda yapt iki i ann
toplam iki dik ann toplamndan azsa, o iki doru alarn bulunduu yanda
yeterince uzatldnda birbirini keser.
Euclid bu postulat. 29 no.lu nermeyi, yani Paralel dorulan kesen bir dorunun oluturduu i-ters alar birbirine eittir, dtaki a iteki ters aya.
ayn yandaki i alar da iki dik aya eittir ispatlamak iin benimsemiti.
Ptolemy nce bu 29 no.lu nermeyi paralel postulata bavurmakszn ispatlayp, sonra bundan paralel postulatn karsanabilir olduunu gstermeye alt. Onun akl yrtmesi yle bir izgi izlemiti:
Paralel dorulan kesen doru, ayn yanda oluturduu i alarn toplamn,
iki dik aya eit, ya da iki dik adan daha fazla veya daha az yapmaldr.

210 Bilim Felsefesi

AB ile CD dorularn paralel. FG'yi de onlar kesen doru sayalm. Buna gre.
(1) FG'nin ayn yanda oluturduu i alarn iki dik adan byk olmadn
syleyebiliriz. nk, eer AFG ile CGF alan iki dik adan byk olsayd,
geriye kalan BFG ile DGF'nin toplam iki dik adan az olurdu.
Ama ayn iki a, ayn zamanda, iki dik adan byk olmak gerekirdi; nk,
AF ile CG dorulan FB ile GD'den daha fazla paralel deildir; yle ki. AF ile CG
zerine den doru i alarn toplamn iki dik adan byk yaparsa, FB ile
GD zerine den doru da ayn eyi yapar.
Ancak ayn alar, ayn zamanda, iki dik adan kk saymak gerekirdi; oysa, AFG, CFG, BFG, DFG diye belirlenen drt a drt dik aya eit ol-dugundan
buna olanak yoktur.
Ayn ekilde, (2) paralel dorular kesen dorunun ayn yandaki i alar iki
dik adan daha az yapmadn gsterebiliriz.
Ancak, (3) paralel dorulan kesen doru ayn yandaki i alarn toplamn iki
dik adan ne byk ne kk yapmyorsa, iki dik ann toplamna eit yapyor demektir.
Ptolemy'nin ispat geerli midir? 29 no.lu nerme, 5. postulatn dndaki aksiyom ve postulatlardan zorunlu olarak karsanabilir mi? Yukardaki akl yrtmeyi dikkatle inceleyerek soruyu yantlayalm. Ptolemyye gre, AFG ile
CFG alarnn iki dik adan byk olduunu dnrsek, BFG ile DFG alarnn iki dik adan byk olduunu dnmemiz gerekir. nk, paralelleri
kesen dorunun bir yanndaki i alar iin doru olan, teki yanndaki i alar iin de zorunlu olarak dorudur. Ne var ki, bu varsaym postulatlar arasnda yer almamtr. Ptolemy bunu, bir ynde AF ile CG ne denli paralel ise, br
ynde FB ile GD de o denli paraleldir diyerek savunuyor. Ancak bunu sylemek, F noktasndan CD dorusuna sadece bir paralel izilebileceini sylemekten baka bir ey deildir. Bu ise ispatlamaya alt 5. postulata edeer
bir nermedir.
Demek oluyor ki, Ptolemy'nin ispat baarsz kalmtr; akl yrtmesini dikkatle inceleseydi hatasn kendisi de grebilirdi. Gerekten de 5. postulatn

Cemal Yldrm 211

teki postulatlara dayanlarak ispatlanamayacan biliyoruz; nk, onlardan

bamsz olduu kesinlikle gsterilmitir (Bir postulatn dierlerinden bamszln ispat etme yntemini kitabmzn VIII. Blmnde bulabilirsiniz) 2.
Okuyucunun aklda tutmas gereken nokta udur: Bir akl yrtme kendisini
oluturan admlara dikkatle ayrldnda. ispatn geerlilii iin gerekli tm
varsaymlar ortaya kma olana kazanr. Bir ispatta bavurulan varsaymlarn tmn bilme, onlara alternatif olabilecek tm olaslklara kapy ak tutmak bilimsel yntemin en belirgin zelliidir. Entelektel banazlk ve kstahla kar dikebileceimiz tek gvence de bundan ibarettir.
2. Tarihsel nemi olan ikinci bir ispat rneimiz basit cebire ilikin bir
nermenin kantlanmas giriimidir. Hi kukusuz okuyucu, iki negatif tam
saynn arpmnn daima pozitif olduu kuraln bilir: rnein, (-3) x (-4) =
(+12). Bu nerme ispatlanabilir mi? Bilindii gibi bir ispat iin baka birtanermelerin ncl olarak doru saylmas gerekir. yle grnyor ki, saylarn
toplama ve arpma zelliklerine ilikin aksiyomlara dayanarak cebiri sistematik bir biimde kurmaya olanak vardr. yle ise sorumuzu yle sorabiliriz: iki
negatif saynn arpmnn pozitif olduunu savlayan nermeyi, sadece pozitif
saylarn toplama ve arpma zelliklerine ilikin varsaymlardan mantksal
olarak karsayabilir miyiz?
Ne yazk ki, cebirin sistematik biimde kurulmas son derece soyut olup kavranmas iin st dzeyde zihinsel olgunlua ihtiya vardr. Bu nedenle cebir
yeni balayanlara sanki bir yn kuraldan ibaret imi gibi retilir. Bununla
birlikte, bazen nemli kurallarn ispat verilmek istenir; rnein, iki negatif
saynn arpmna ilikin nermeyi kantlama yolunda ok kez yle bir akl
yrtmeye gidildiini grrz. (Bu akl yrtmede negatif saylarn arpmna
ilikin kuraln, pozitif saylarn toplama ve arpmna ilikin kural-larn mantksal bir sonucu olduu ortaya konmaya allr.)
Kenarlar a ve b olan u dikdrtgeni alalm:

Okuyucu, sz konusu kitab bulamazsa, evirenin Mantk El Kitabna (Gerek Yaynevi, stanbul, l976) bavurabilir. Bkz. s. 222-227. (Bu kitabn 2. basm, MANTIK: Doru Dnme Yntemi adyla l987de V Yaynlar arasnda kmtr.)

212 Bilim Felsefesi

Dzlem geometrinin bir teoremi gereince bu dikdrtgenin alan ab'dir. Taranmam blmn (kenarlar a-c ve b-d olan kk dikdrtgenin) alan ise
(a-c) (b-d)'ye eittir. stersek bunu byk dikdrtgen ve taranm kk dikdrtgenleri kullanarak da gsterebiliriz. ekle baktmzda, taranmam dikdrtgenin alann, byk dikdrtgenin alanndan kenarlar b ve c olan dik
taranm dikdrtgenin alan (yani bc) ile kenarlar a ve d olan yatk taranm
dikdrtgenin alan (yani ad)n karp, hem dik hem yatk taranm dikdrtgenin alann (yani cd) ekleyince bulabileceimizi hemen grrz. Bunu 1 no.lu
denklemle yle yazabiliriz:
(a-c) (b-d) = ab-bc-ad+cd.
imdi a ve b'ye sfr deeri verirsek, 2 no.lu u denklemi:
(O - c) (O - d) = O . O O . c O . d + cd;
ya da 3 no.lu u denklemi:
(-c) (-d) = (+cd)
elde ederiz. Bylece, iki negatifin arpm pozitiftir sonucuna ulalm olur.
Arcak bu ispat geerli midir? Geerli olmadn kolayca gsterebiliriz. nk
1 no.lu denklem, a ile bnin sfra eit olmad varsaymna dayanyordu. Bir
baka varsayma (1 no.lu denklemin a ile b'nin tm deerleri iin doru olduu
varsaymna) dayanmakszn 3 no.lu denklemi 1 no.lu denklemden elde etmemize olanak yoktur. Ne var ki, bu yeni varsaym, pozitif saylarn toplama
ve arpma ilemleri iin doru olan tm kurallarn negatif saylar iin de doru olduu varsaymna edeerdir. Oysa ispatlanmak istenen varsaym da
budur.

Cemal Yldrm 213

Negatif saylara ilikin ilem kurallarnn, pozitif saylara ilikin olanlardan

bamsz olduunu bilmekteyiz aslnda. Bir kez daha, bir argman, ierdii bir
dizi admlara ayrp gzden geermenin deerini gryoruz. Nasl ki, Euclid'in
5mci Postulatm ispat etmek in varsaymlarn incelenmesi Lobatchevsky ile
Bolyai'yi Euclid'i olmayan geometrileri bulmaya gtrdyse, ayn ekilde,
cebirin temel kurallarnn incelenmesi de Sir William R. Harnilton ile H. G.
Grassmannn deiik cebirsel sistemler bulmalarna yol amtr. Euclidi
olmayan geometriler ve daha genel cebirsel sistemler olmasayd, modern
fiziin tank olduumuz atlmlarna pek olanak olmayacakt. spatta, bavurulan tm varsaymlar belirtik klma ynteminin salad nemli sonular
gzden uzak tutmamak gerekir. Mantksal yntemin bilim tarihindeki rol
yakndan bilinmedike, uygarlmz ynnden deerini akla kavuturamayz, herhalde.

Ek 5:
BLM FELSEFES: KSEL BR BLDR1
Kari R. Popper

Bay Tumbull kt akbetlerden sz ediyordu... Oysa

imdi, szn ettii o akbetlerin gereklemesi iin
elinden ne geliyorsa yapmakta.
Anthony Trollope

Bu kiisel bildiride bugne dek hi yapmadm bir eyi yapacam: Size bilim
felsefesindeki alma ve gelimelerimi zetlemek istiyorum. Bu alma 1919
gznde u sorunlarla balamt: Bir teori nasl olmal ki, bilimsel saylsn?"
Baka bir deyile, Bir teorinin bilimsel nitelik veya statsn belirleyici bir
lt var mdr?"
O srada beni uratran ey ne Bir teori ne zaman dorudur?, ne de bir
teori ne zaman kabul edilebilir?, sorulan deildi. Benim problemim bakayd:
Bilimle szde-bilimi ayrdetmek istiyordum. Bilimin ok kez yanldn, szdebilimin ise bazen doruyu tutturabildiini gzden karmakszn bu ayrm
ortaya karmak istiyordum.
Bu problemin hemen herkese benimsenmi yantn biliyordum kukusuz. O
da uydu: Bilimi szde-bilimden (ya da metafizikten) ayran ey, gzlem ya
da deneye dayanan ve temelde inductive olan empirik yntemdir: Ne var ki, bu
yant benim iin doyurucu olmaktan uzakt. Benim aradm aynn, tam tersine, gerek empirik yntemle, gerek olmayan, belirleyici olmalyd. Gzlem ve
deneye bavurduu halde, bilimsel llerin dnda kalan bir ynteme gerek
anlamda empirik denemezdi. Bolca empirik kantlara dayanan astroloji bu
yntemin arpc bir rnei idi.
Ancak beni problemime iten ey astrolojinin szde-bilimsellii deildi. O gnlerin ortamna, dncemi etkileyen kimi gelimelere deinmeliyim. mparatorluun knden sonra Avusturya'da bir devrim olmutu. Devrimci d1

Yazarn, Conjectures and Refutations, s. 33-37'den evrilmitir. (C.Y.)

Cemal Yldrm 215

nce ve sloganlarla doluydu hava. Yeni ve ok kere uan teoriler gnn konusuydu. Beni o zaman en ok ilgilendiren Einsteinn rlativite teorisi idi. lgilendiim dier teoriler arasnda Marxn tarihsel maddecilii, Freud'un psikoanalizi, Adler'in Bireysel Psikolojisi en nemlileriydi.
Bu teorilere ilikin pek ok samalklar konuuluyor, zellikle rlativite zerinde bugn bile sren birtakm anlalmaz laflar ediliyordu. Talihime bakn
ki, bu teoriyi bana ilk tantanlar akl banda, ne dediini bilen kimselerdi.
1919'da Eddingtonun gne tutulmasyla ilgili gzlemleri Einstein'n yerekim teorisini dorulayc sonular ile akladnda arkadalarmla birlikte
kendimi sonsuz bir heyecan iinde buldum. Entelektel gelimemde bugn
bile etkisi sren byk bir eydi yaadmz bu olay.
teki teoriye gelince, bunlar da ateli tartmalara konuydu. stelik, Alfred
Adler'le kiisel ilikim vard. Viyana'nn ii kesimlerinde kurduu toplumsal
rehberlik kliniklerinde ocuk ve gen eitimi almalarnda ona yardm ediyordum.
Einstein'n verdii rnek karsnda Marx'n, Freud'un ve Adler'in teorileri
giderek doyuruculuklarn yitirdiler; bilimsel olma iddialar bana pheli gelmee balad. phem ilkin basit bir soru biiminde belirmiti: Bu teorilerin
eksik yan neydi? Bunlar Newtonun, zellikle Einstein'n teorisinden farkl
yapan ey neydi?
Fark bu teorilerin doru olup olmamalaryla ilgili deildi; pek azmz Einsteinn yer ekimi teorisine doru gzyle bakyorduk. Beni kukuya dren,
o teorilerin yanl olma olasl deil, baka bir eydi. Bilim olarak psikoloji ve
sosyolojinin matematiksel fizikten daha az kesin olmalar da beni rahatsz
eden ey deildi. Problemim ne doruluk endiesinden, ne de llebilirlik
kaygsndan ileri geliyordu. Problemim dpedz bu tr teorilerin, tm bilimsel
grnmlerine karn, bilimden ok ilkel efsane veya masallar andrmalar,
astronomiden ok astrolojiye benzemeleri idi.
Marx', Freud' ve Adleri beenenlerin, baz ortak noktalar zerinde birletiklerini, teorilerin grnrdeki aklayc glerinden son derece etkilendiklerini
gryordum. Bu teoriler kendi alanlarnda olup biten hemen her eyi aklayabilir gte grnyordu. Her biri kiiye, o zamana kadar kendisi iin kapal
olan yepyeni bir dnya ayordu sanki. Bir kez inannca, artk her ey tam bir
aklk kazanmakta, dinde olduu gibi yantsz soru kalmamaktayd. Teoriyi
benimsemeniz, doru olduunu grmeniz iin yeterliydi. Dnya teoriyi doru-

216 Bilim Felsefesi

layan olaylarla doluydu. Ne olursa olsun, teoriyi dorulamaktan geri kalmyordu. Teorinin doruluu apakt. nanmayanlar gzleri apakla kapal
kimselerdi. Onlar gerei gremezlerdi, nk ya bal olduklar snf karlar
buna engeldi, ya da henz psiko-analizi yaplmam bilinalt dmleri buna
elvermiyordu.
Dikkatimden kamayan en belirgin zellik de, teorileri dorulayan gzlemlerin bir trl bitmek tkenmek bilmez okluuydu. Teorilerin destekleyicilerinin de zerinde en ok durduklar noktayd bu. Bir Marxist hangi gazeteyi
asa, tarihi maddecilii dorulayan bir sr kant gsterebilirdi. Yalnz haberlerde deil, haberleri veri biiminde de (nk gazetenin snfsal eilimi sz
konusudur) bu olanak vard. Hatta gazetenin yazmadklarnda da byle kantlar bulunuyordu. Freud'cu analistler de klinik gzlemlerinde teorilerini srekli
dorulayc kantlar bulduklarn sylyorlard. Adler'e gelince, kiisel bir
yaantm durumu aklamaya yeter: 1919'da teorisine pek uymayan bir olay
iletmitim ona. Oysa, o olay teorisiyle aklamada en kk bir glk grmedi; olayn kahraman ocuu bir kez olsun grmeden "aalk duygusu deyip
iin iinden kt. Bundan nasl emin olabileceini sorduumda, "nk, dedi,
"byle bin tane deneyimim var. kendimi tutamayarak, "Bu olayla deneyiminiz
imdi bin bir oldu yleyse. dedim.
Aslnda daha nceki gzlemleri bu sonuncusundan daha salam deildi; Adler
iin her olgu teorisini dorulayan bir kant olarak yorumlanabilirdi. Ama bu ne
demekti? Bir olguya teorinize uygun bir anlam verebileceinizi gstermi
olmann tesinde bir anlam yoktu bunun. Adlerinki, Freud'unki trden teorilere uymayan gzlem olabilir miydi? nsan davran ile ilgili birbirinden ok
farkl iki rnek vererek demek istediimi aklayaym: rnein birinde, bomak anacyla bir ocuu suya iten biri var; tekinde, tam tersine, ocuu kurtarmak iin boulmay gze alan bir bakas var. Birbirine zt den bu iki
davran hem Freud'un hem de Adlerin teorisine dayanarak aklamak olanakl. Freud'a gre, adamlardan ilki Oedipus kompleksinin bir esi olan represiyondan mustariptir; ikinci adam ise "sublimasyona erimitir. Adler'e
gre ise, her iki adam da aalk kompleksinin etkisinde davranmtr; u
farkla ki, biri cinayet ileyebileceini, dieri yce bir eyleme yetenekli olduunu kendine ispatlamak gereksinmesini duymutur. Gerekten, bu teorilere
aykr decek bir davran dnlemezdi. Bu teorileri tutanlarn gznde de
teorilerin salaml her eyi aklar grnmelerindeki gten ileri geliyordu.
Oysa bana gre grnrdeki bu g, onlarn en zayf yanyd.

Cemal Yldrm 217

Einsteinn teorisinde durum tmyle deiikti. Bir rnek olsun diye, o sra
Eddingtonun bulgularyla dorulann ndeyiyi (prediction) ele alalm. Einsteinn gravitasyon teorisine gre, gne gibi byk bir ktlenin yaknndan
geen bir k, herhangi bir maddesel nesne gibi, ekilir. Bu demektir ki konumu gnee gre yakn grnen sabit bir yldz, gnderdii n etkilenmesi
nedeniyle olmas gereken konumundan belli bir miktarda sapm grnecektir. Baka bir deyile gnee yakn olan yldzlar, gneten ve birbirinden bir
miktar uzaklam greceiz. Bu gn nda saptanamayacak bir olgudur;
ancak bir gne tutulmas srasnda ekilen fotoraflar ayn yldzlarn geceleyin ekilen fotoraflaryla mukayese edildiinde beklenen sonucun var olup
olmad ortaya konabilirdi.
imdi buradaki can alc nokta byle bir ndeyinin tad risktir. Gzlemler,
beklenen sonucun var olmadn gsterseydi, teori dpedz yanllanm
olacakt. Bilimsel bir teori, olas gzlem sonularnn tmyle badar nitelikte
olamaz; belli baz gzlemler teoriyle ters decektir. Nitekim Einsteindan
nce herkesin beklentisi herhangi bir sapmay iermeyen bir gzlemi gerektirmekteydi. ki tr teori arasndaki fark ne kadar arpc, deil mi? Daha nce
szn ettiim teorilere, ne denli deiik olursa olsun, hibir davran ters
dmemekteydi; her olgu dorulayc bir kant niteliindeydi.
Bu farkn o zaman (1919-20) beni gtrd sonular imdi yle zetleyebilirim:
(1) stediimiz bir teoriyi dorulamaksa, dorulayc kantlar bulmakta bir
glk yoktur.
(2) Bir kant, risk tayan bir ndeyinin sonucu ise, dorulayc saymalyz.
Baka bir deyile, teori nda yorumlanmam haliyle, teoriye ters deceini, daha dorusu teoriyi yanllayacan beklediimiz bir olgu ancak dorulayc kant olabilir.
(3) Her iyi bilimsel teori bir yasaklamadr; baz eylerin olmasn yasaklar.
Bir teoriyi yasaklad lde iyi saymalyz.
(4) Dnlebilen hibir olguyla reddedemeyeceimiz bir teori bilimsel deildir. Reddedilemezlik, ok kez sanldnn tersine, bir teori iin bir erdem deil, bir kusur, bir yetmezliktir.
(5) Bir teoriyi gerekten test etme onu yanllamaya almakla olanak kazanr. Test edilebilirlik yanllanabilirlik demektir. Ancak testedilebilirlik

218 Bilim Felsefesi

bir derece sorunudur; kimi teoriler testedilebilirlik ynnden daha elverili, dolays ile daha fazla yanllanabilir niteliktedir. Bunlar riski byk
teorilerdir.
(6) Eldeki teoriye ynelik gerek bir yoklamann sonucu olmadka hibir
kant dorulayc saymamalyz; bu ise teorinin tm yanllama abalarmza karn dayanma gc gstermesi demektir.
(7) Gerekten test edilebilir kimi teorilerin yanl olduklar anlaldktan
sonra da atlmadklarn gryoruz. Bunlarn durumuna gre ya baz ek
varsaymlarla pekitirilerek ya da yeniden yorumlanarak reddi nlenir.
Bir teoriyi, bilimsel niteliini yok etmek veya hi deilse drmek yoluyla reddedilmekten kurtarmak her zaman olasdr. (Bu trden kurtarma
giriimlerini, daha sonra, sradan arptma diye adlandrdm.)
Tm bu dediklerimizi bir tek cmlede yle dile getirebiliriz: Bir teorinin bilimsellik lt onun yanllanabilirlik, reddedilebilirlik ya da test edilebilirlik
niteliidir.

Ek 6:
DORULAMA MANTII: NDKSYON1
H. Reichenbach

Bundan nceki blmde gzden geirdiimiz simgesel mantk dedktif trden

mantkt; nitelii mantksal zorunluk olan dnme ilemlerini konu alan
mantk. Dedktif dnme ilemlerine de geni yer veren empirik bilim, baka
tr bir mant daha ierir. Kulland ilemlerin niteliine uygun olarak bu
manta indktif mantk diyeceiz.
Indktif mant dedktif mantktan ayran zellii bo olmamas, baka bir
deyile, ulat sonucun ncllerde sakl olmamasdr. rnein, imdiye dek
gzlediimiz kargalarn hepsinin siyah olmasna dayanarak tm kargalarn
siyah olduu sonucuna gidebiliriz; ne var ki bu sonu dayanlan nclleri amaktadr: ncllerin tm doru, sonu yanl olabilir. ndksiyon, yeni bir
eyi, daha nceki gzlemlerimizin tesinde bir eyi, bulmaya ynelik bilimsel
yntemin dayand bir dnme trdr. Bu zellii ile indksiyon ndeyici
bilginin bir aracdr.
ndktif karmlarn bilimsel yntem iin vazgeilmez olduunu ilk nce Bacon aka ortaya koymutur. Bu nedenle felsefe tarihinde ad indksiyon
peygamberi diye geer. Ama o, indksiyonun zayf yanlarn da biliyordu:
Sonucun zorunluktan yoksun olmas, ncllerin doru olmasna karn yanl
kma olasl gibi. ndksiyonu yntem olarak gelitirme abasnn pek baarl olduu da sylenemez. stelik, modern bilimin dayand hipotetikdedktif metodun ierdii indksiyon daha karmak bir yapda olup, Bacon'un basit indksiyonundan ok daha stndr. Ancak bu yntem bile mantksal zorunluu salayamamaktadr; sonucun yanl olma olasl gene vardr. ndeyici bilgilerimizde dedktif mantn gvenirliine eriemiyoruz.
Hipotetik-dedktif metot, ya da aklayc indksiyon dediimiz yntem, felsefeci ve bilim adamlarnn oka tarttklar, ama mantksal nitelii ou kez
yanl anlalan bir yntemdir. Teoriden gzlemsel olgulara giden karm
genellikle matematik yntemlerle yapldndan, kimi filozoflar teorilerin
dedktif mantk yoluyla dorulanabilecei inancna kaplmlardr. Bu gr
1

Yazarn, The Rise of Scientific Philosophy, s.229-233ten baz ksaltmalarla evrilmitir. (C.Y.)

220 Bilim Felsefesi

dayanakszdr, nk bir teorinin dorulanmas teoriden olgulara giden karma deil, tam tersine, olgulardan teoriye giden karma dayanr. Bu ise dedktif deil, indktif bir karmdr. k noktas gzlemsel verilerdir; teorinin
dorulanmas bilgilerimizi oluturan bu verilere dayanr.
te yandan, bu indktif karmn yapl biimi de filozoflar ikinci bir yanlla drmtr. Bilim adamlar bulduklar teorilere genellikle tahmin yoluyla ularlar. Teorilerini belli bir yntem kullanarak bulduklarn syleyemezler, sadece doru tahmin yrttklerinden, teorilerinin akla yakn grndnden, ya da olgulara hangi varsaymn daha uygun debilecei sezgisinden
sz edebilirler. Kimi filozoflar buluun bu tr psikolojik anlatmn, olgulardan
teoriye gidite hibir mantksal ilikinin olmad biiminde yanl yorumlamlar, hatta hipotetik-dedktif metodun mantksal aklamasn olanaksz
salmlardr. Onlara gre indktif karm, mantksal zmlemeye elverisiz
bir tahmin iidir. Bu filozoflarn grmedii ey u: Bir teoriye tahminle ulaan
bilim adam teorisini bakalarna ancak olgularla doruladktan sonra sunar.
Bilim adamnn indktif karm kulland yer ite bu teorisini dorulama
aamasdr! O yalnz teorisinden olgulara gidebileceini deil, ayn zamanda,
olgularn teorisini olas kldn, teorisinden yeni gzlemlerin ndeyii yaplabileceini gstermek ister. ndktif karm, bir teori bulmada deil, bulunan
teoriyi olgulara giderek dorulamada kullanlan bir aratr.
Hipotetik-dedktif metodu akld (irrasyonel) bir tahmin saymak bulma
balam ile dorulama balamn birbirinden ayrmamaktan doan mistike
bir yorumdur. Bulma eylemi mantksal zmlemeye gelmez; yaratc dehann
yerini alacak bir bulma makinas yapmamza elveren hibir mantk kural
yoktur. Bilimsel bulular aklamak mantknn grevi deildir. Onun yapabilecei sadece verilen olgularla bu olgular aklama amac gnden bir teori
arasndaki ilikiyi zmlemektir. Baka bir deyile, mantk yalnz dorulama
balam ile urar. Bir teorinin gzlemsel verilere giderek dorulanmas da
indktif mantn iidir.
ndktif karm, olaslk teorisinin inceleme konusudur; nk, gzlemsel
olgular bir teoriye ancak olaslk verir, yoksa ona kesinlik kazandrmaz. lndksiyonu byle olaslk teorisine balama bile baz yanl anlamalara yol amaktan geri kalmamtr. Bir teorinin dorulanmasnda yer alan olasln mantksal yapsn grmek kolay deildir. Kimi mantklar, dorulamay dedktif
karmn tersi biiminde yorumlamalar gereine inandlar. Demek istiyorlard ki, teoriden olgulara dedktif yoldan gidildiine gre, olgulardan teoriye

Cemal Yldrm 221

de indktif yoldan gidilebilir. Ne var ki, bu yorum son derece yzeyseldir.

ndktif karm yapmak iin, teoriden olgulara giden dedktif ilikiden ok
daha fazla ey bilmek gerekir.
Basit bir inceleme bile dorulama ya da kantlama mantnn karmak yapsn gstermeye yeter. Ayn olgu kmesinin birden fazla teoriye uyduunu
biliriz. Baka bir deyile birok teoriden ayn olgular karma olana vardr.
ndktif mant bu teorilerin her birine bir olaslk vermede kullanrz; doru
kabul ettiimiz teori olasl en yksek teoridir. Bu teorileri ayrt edebilmek
iin, onlarn olgulara olan dedktif ilikilerinden daha fazlasn bilmeye ihtiya
vardr.
Kantlamann dayand karmn gerek niteliini anlamak istiyorsak, olaslk
teorisini incelememiz gerekir. Matematiksel bir disiplin olan bu teori dolayl
kant genel problemini kapsayan yntemler gelitirmitir. Bilimsel teorileri
dorulamann dayand karm tr bu genel problemin bir alt blmn
oluturmaktadr. Genel problemi bir rnekle gstermek iin bir cinayet failini
ortaya karmada polisin kulland mantksal dnme biimini ele alacam.
Gzlemsel veri olarak, kan lekeli bir mendil, bir tornavida, bir de zengin bir
dulun ortadan kayboluu var. Cinayete ilikin eitli ihtimaller akla gelmekte.
Polis bu ihtimallerden olasl en yksek olan saptamak istiyor. Dncesi
olaslk teorisinin bilinen kurallarn izliyor: Sonuca ulamaya alrken elindeki tm olgusal verileri, insan psikolojisi zerindeki tm bilgilerini kullanr.
Sonra ulat sonucu, bu amaca ynelik planlanm yeni gzlemlere giderek
testeder. Yeni gzlemlere dayanan her test, yaplan aklamann olasln ya
arttrr, ya da azaltr, ancak aklamay asla kesinlikle ispatlamaya yetmez.
Polisin dnme biimini belirginletirmek isteyen mantk, gerekli tm mantk donatmn olaslk hesabnda bulabilir. Olaslk deerlerini tam hesaplamak iin gerekli istatistiksel gerelerden yoksun da olsa, olaslk formllerini
nitel bir anlamda uygulayabilir, sonucu kabataslak da olsa belirleyebilir.
Ayn dnceleri, bilimsel teorilerin olasl konusunda da geerli sayabiliriz.
Burada gzlemsel olgularn aklanmasnda ortaya kan teorilerden birini
seme sz konusudur. Seme, bir aklamay dierinden daha olas gsteren
genel bilgiler kullanlarak yaplr...
te bu nedenlerle indktif mantn incelenmesi bizi ister istemez olaslk
teorisinin iine atar. ndktif bir karmda ncller sonucu kesinletirmez,
ancak olas klar. Bu karm olaslk hesaplar erevesinde bir ilem olarak

222 Bilim Felsefesi

anlalmaldr. Nedensellik yasalarn olaslk yasalarna dntren gelimelerle birletiinde bu dnceler, olaslk teorisinin modern bilimi anlama
bakmndan neden ok nemli bir inceleme konusu olduunu gstermee
yeter. Olaslk teorisi doa yasalarnn biimini olduu kadar, ndeyici bilginin
aracn da belirleyici gtedir. nceleme konusu olarak bilimsel yntemin zn oluturur.

Ek 7:
BLMSEL YNTEMN K KAYNAI1
J. Bronowski

Bilimsel davranmak, hatta insanca davranmak iin iki ey gereklidir: Olgu ve

dnce. Bilim olgu toplamadan ibaret deildir; tek bana dnce de yetmez
ne denli aklc olursa olsun. Bilimsel sreler insan eylemini empirik olgu ile
rasyonel dnceyi birletirerek ilerlemede nitelemektedir. yle ki bunlar
kolayca ayrt edemeyiz. Tm yaammzda olduu gibi bilimde de olgu ile dnce arasnda srekli bir gidip-gelme, gzlem verilerini aklayc dncelere gitme, dncenin ieriklerini denetlemek iin yeni gzlemlere dnme eylemi, teori ile deney arasnda bir bitmeyen mekik dokuma vardr.
Bilimin temelini, bu iki enin (olgu ile dncenin) birleimi oluturur. Felsefesinde bu noktay vurgulayan, Whitehead, Galileo ile adalarnn, mantksal
ve empirik yntemleri ancak birlikte anlaml grmelerini Bilimsel Devrimin
balangc saymaktadr. Whiteheade gre, Orta an doaya yaklam bizimki kadar mantksaldr. Onlara stnlmz daha fazla rasyonalist olduumuzdan deil, mantksal karmlarmz her admda olgularn denetiminden
geirme titizliimizdir. Szn ve dncenin yetkisi karsna olgularn gcn karma eyleminin balad an, Pisa'da bir sahne ile dramatize edilmitir
ok kez. Sylentiye gre, Galileo Pisa'nn eik kulesinden biri byk, biri kk iki ktle atm, yere birlikte ulatklarn gstererek Aristoteles ile Aquinas'n bu konudaki savlarn rtmtr. Ne var ki, tarih pek seyrek bu denli
basit ve kesin olabilir. Galileo anlan deneyi yapmamtr gerekte; yapanlar
da o sonucu elde edemediklerini grmlerdir. Bu arada mantk deneyi oluturmaktayd. Paris ekolnde bamsz baz dnrler, Aristoteles'in, byk
ktlelerin kklerden daha hzl dt buyruunu bir sreden beri kukuyla karlamaktaydlar.
Kukularnn gerisindeki mant yle belirtebiliriz: Ayn byklkte ktle
yere birlikte dtne gre, bunlardan ikisini balarsak, ncsne gre
yere dme hzlarn arttrabilir miyiz? Besbelli ki bu pek akla yakn deildi.

Yazarn, The Common Sense of Science, s.30-38den evrilerek alnmtr. (C.Y.)

224 Bilim Felsefesi

Bilimsel Devrimi bu ya da baka bir olayla balatma konusunda fazla eleyip sk

dokumaya gerek yok. Hibir gr deiimi ne Whiteheadin ima ettii kadar
dorudan, ne de kimi zaman benim arpc bir biimde sunduum kadar ani
olur. Endstri Devriminin balangc 1760tan ok ncelere dayanr. Bunun
gibi Bilimsel Devrimin de balangc ister masal ister gerek olsun 1600 sralarnda getii sylenen Pisa'nn eik kule deneyinden ok gerilere uzanr. Ama
bizi ilgilendiren balang noktas deildir. Bizi ilgilendiren eski grten yeni
gre geite gzlenen somut, temel deimedir. Bilimsel Devrimden nceki
gr, hiyerarik bir doaya uygulanan skolastik mantkla yetiniyordu. Bilimsel Devrim buna son verdi; rasyonel olanla empirik olan, dnce ile olguyu,
teori ile pratik deneyi birletirdi. Bilim bugn de bu birleime dayanmaktadr.
Geri, zaman zaman Eddington gibi kimi byk speklatif bilginler deneye
gitmeksizin tm fizik yasalarn mantksal olarak karabilecekleri savnda
olduklar grnmn vermilerdir. Ancak bu gibilerin almalarn yakndan
incelediimizde, Orta aa dn iinde olmadklarn gryoruz; gerek savlar fizik yasalarnn, imdiye kadarki anlayn tersine, ok daha az deneye
bavurularak karlabilecei noktasnda toplanyor.
17'nci yzyln ilk yarsnda ortaya kan iki byk dnrden biri bilime
rasyonel yaklam, dieri empirik yaklam ile nldr. Descartes mantksal
yntemin, Francis Bacon ise deneysel yntemin ncs saylr. Gerekten de,
bu iki dnr Fransz ve ngiliz dnce biimleri arasndaki ayrl ok iyi
simgelemektedirler. lgintir, Descartes bilimsel almalarnn ounu yatakta
yapmtr; Bacon ise altm be yanda souk bir k gn deney iin bir tavuu karla doldurmak zere dar ktnda terek lmtr. Descartesin
ngiliz deneyciliine ters den gl etkisi, ieriindeki deiiklikten ok,
biimindeki katlktan kaynaklanyordu.
Ne var ki, Newton'un kafa yapsnn oluumunda Bacon kadar Descartes rnei de nemli olmutur. Baz ynlerden bu rnein daha da nemli olduu sylenebilir. yle ki, ngiliz Kraliyet Akademisini Bacon paralelinde bir sr
deneyci doldurmutu; ancak ortaya konan deneyler belli bir sistemden yoksun, geliigzel almalar olmaktan ileri gemiyordu. Descartesin doay her
zaman ve her yerde bir ve ayn tutan, aklamalarn mantksal dzeyde arayan gr yabancyd onlara. Oysa, Newton matematiin evrensel gcnde
somutlaan bu gr deneyle birletirerek iki gelenei kaynatrmada ge
kalmamtr. Descartesin tm yaam bir gece ge vakit birdenbire benliini
saran bir dnce ile biimlenmiti: Evren matematiksel bir dzene dayan-

Cemal Yldrm 225

maktadr. Yaam boyunca, 10 Kasm 1619'da henz 23 yanda iken kafasnda doan bu n etkisinden kurtulamad; bandan geen olay bir mistiin
ruh ekingenlii ile anlatrd. Oysa Bacon tam tersine matematiksel yntemin
nemini kmsemekten geri kalmam, bu yzden de verdii rnek kt
olmutur.
Belirtmeye altm u: Empirik ve mantksal yntemlerin birbirine dayanarak yrmeleri zorunludur; birinde atlan bir adm, tekinde yeni bir adma
yol aar. Empirik yntemin olgular vurgulamas, teorik dnrlere karmlarn olgulardan yapmalar gerektiini tlemesi doaldr. te yandan, teorik dnrlerin de bir dnya tasarlamalar ve bunun geree ne denli uyduunu denetlemeleri de o derece doaldr. Bugn oumuzda gl bir empirik
eilim gze arpmaktadr. Olgular bize yakn ve ekici gelmekte, oysa teori
uzak ve zor grnmektedir. Bu nedenle, tm bilimi olgular saptayan, bunlardan belirledikleri sistemi karan mantksal bir sre gibi dnmek iimize
gelir. Newtonun yapt bu deildi. Kald ki, bu anlay bilimin gerek yntemini de yanstmaktan uzaktr. Garip olan u ki, biz bu dedktif yntemi uygulanan ya da uygulanmaya elverili bir yntem gibi grrz.
Newton'un yntemi tmyle deiikti. Newton, Galileo ile dier talyanlarn
deneylerinden, ktlelerin nasl davrandna ilikin baz genel dnceler
karmt: rnein, ktleler, bir d kuvvet etkilemedike, durumlarn korurlar; hareket halinde iseler, dz bir izgi izleyerek ayn hzla ilerlerler. Bu kadaryla yntemi dedktif sayabiliriz, nk byk lde deneye dayanmaktadr.
Ancak, eitli yasalardan olas dnyalar kurmada oka zihinsel deneyleri
ieren bu aamann tam da dedktif olduu su gtrr.
Yntemin gerek ehresi asl ikinci aamada kendini gstermektedir. Newton
bu aamada, orta byklkteki ktlelerin uyduu yasalarn, tr ve bykl
ne olursa olsun, tm paracklar iin geerli olduu genellemesine ulayor; bu
dncesini olgularn denetiminden geirmek iin de, ayn yasa ya da aksiyomlara bal paracklardan kurduu kendine zg yeni bir dnya oluturuyordu. Bu dnya, Euclid'in kendi aksiyomlarndan kurduu geometrinin soyut
dnyas kadar yapma idi. Euclid, nokta, izgi, dzlem gibi nesneleri tanmlayarak, bunlarn karlkl ilikilerini belirleyen aksiyomlar koyuyordu. Sonra, bu
aksiyomlardan kan ok sayda sonular bir dizi nerme biiminde dile getiriyordu. Euclid'e duyduumuz sayg da ite soyut dzeyde kurduu bu dnyann, grdmz, dokunduumuz gerek dnya ile tam bir uygunluk iinde

226 Bilim Felsefesi

olmasndan ileri gelmektedir. Aksiyomlarn doru saymamzn nedeni, Euclid'in bunlar gerek dnyadan kard gibi yanl bir inan deil, bu aksiyomlardan kan sonularn olgulara tpatp uymasdr.
Newton'un izledii yntem de bundan farkszd ve bu yntem ilk kez
Newton'un elinde fizik dnyaya uygulanyordu. Dnyada her eyin kk
paracklardan olutuu varsaymnda olan Newton nedense bunlar tanmlama yoluna asla gitmedi. Democritus ile Lucretius'un atomlarna benzetebiliriz onun bu paracklarn. Ama o byle demiyordu; hatta bu varsayma inandn sylemek de gtr...
Newton, evreni bilinmeyen parack kitlelerinin oluturduu elma, ay, gezegen, gne gibi nesnelerden kuruyordu. Maddenin bu son derece kk parack kmeleri, ona gre birbirinden farkszd: Duruyorlarsa duraanlklarn,
hareket halinde iseler dz bir izgi zerinde hareketlerini, bir d kuvvet deitirinceye dek, srdrrler. Paracklar etkileyen en byk d kuvvet de
yer ekimi idi. Buna gre, evrendeki her parack kendisine denk baka bir
parac, sadece aralarndaki uzakla gre deien bir kuvvetle eker. yle ki
uzaklk iki katna ktnda ekim kuvveti drtte birine der.
imdi, bu doal olarak kurgusal bir dnyadr. Henz bir makine olduu bile
gsterilmeyen bir tasvir. Hatta balangta saptadmz ileyiini srdrp
srdrmeyeceini bile bu aamada bilmiyoruz. Bildiimiz kadaryla ya tm
paracklarnn dalp uzaklamas, ya da tam tersine merkezde toplanmas
nedeniyle ilemeyebilir. imdilik elimizde sadece tanmlarla aksiyomlar var:
Bundan sonraki adm Euclid'de olduu gibi teoremleri, yani hayaleti andran
paracklar arasndaki glge dansn sonularn, tretmektir. te New-ton
matematiki olarak byk gcn bu noktada gstermitir. Ayn tasvire ulaan Hooke ve dier bilginler; sonular karacak matematik yeteneinden
yoksun olduklar iin, speklasyondan teye geemediler. lkin, bu yasalar
gereince, youn bir kre oluturan parack kitlesinin kre dndaki bir
nesneye davran krenin merkezindeki ar bir paracn davranndan
farksz olduunu gstermek gerekir. Matematiin basitlii bu olguya dayanr;
bu olgu da uzakln karesine gre gc azalan gravitasyona dayanr. Baka
bir gravitasyon yasasnn geerli olduu bir dnyada kresel gk cisimleri bir
noktada younlam madde gibi davranmazd. Bu nedenle de gezegen yrngeleri ne kararl ne de hesaplanabilir trden olabilirdi.

Cemal Yldrm 227

Kald ki, bu sadece ilk admdr. Newton bunun sonucu olarak gezegen yrngelerinin hesaplanabilir olduunu gstermeye koyulur. Yrngelerin Kepler'in
lt elipsler olduunu, tanrsal bir saat gibi dnen kararl yollar olarak
kaldn gsterir. daha ileri giderek, gelgitleri, kuyruklu yldzlarn yrngelerini hesaplar. Bylece yava yava bir denizci, astronom ya da Brighton kylannda piknik yapan birinin grd dnyann tpks bir dnya oluturur.
Kurgusal dnyann birdenbire gerek dnya ile tam bir uyum iinde olduu
grlr. te bu uyumdur ki, bizi Newton'un tasvirine ve ona temel olan yasalarna inandrmaktadr. Bu yasalar, grnr hibir biimde deneyden mantksal karmlar deildir. Onlarn baars gerek dnyadan karmlar olmalarnda deil, ana izgileriyle bildiimiz dnyaya benzer bir dnyay iermelerinde aranmaldr. Her biri Newton yasalarna uyan kk paracklarn gerek dnyay oluturduu inancmzn kayna da bu baarda yatmaktadr.
yle ki bu inancn, bugne dein yntem ve metafiziimizin biimlenmesinde
ok nemli sonular olmutur.
Newton'un yldzl dnyasn kurma etkinliini betimlerken, yapt ii Euclid'in yaptna benzettim. Euclid evremizdeki uzay birka basit kurala uyduu varsaylan birtakm hipotetik nesnelerden kurmutu. Newton'un baarsnn bundan farkl yan ise u: Kurulan dnyann gzlenen olgulara ok daha
yakndan ve daha deiik biimlerde uymas gerei aranyordu. Hatta diyebilirim ki, fizik olgular geometrik olgulardan daha dorudur ve daha nemlidir.
Ama bunun hepimizin paylat bir yanlg olmadna emin deilim: nk,
Euclid'in geometrisi iki bin yl aan bir sreden beri uygar dncenin bir
paras olmu; oysa, Newton'dan gnmze kadar geen sre 300 yldan ibaret olup adalarnda yaratt hayret ve hayranlk bizde etkisini srdrmektedir. Aslnda Euclid'in geometrik yapsnn uzaymzla uyumu Newton teorisinin fizik dnyayla uyumunun temelinde yatar. Ancak ikisi arasnda bir fark
vardr. Newton fizii gerek dnyaya pek ok noktada uygun dmekte, kurulduu gnden gnmze dein geen yz yl boyunca deneysel yoldan
dorulanarak gelimesini srdrmektedir. bu teorinin srekli deiim iinde
bulunan bir dnyaya her an uygun dtn gsterme zorunluu giderek
daha ayrntl ve gl deneysel testlerden gemesini gerektirmitir. Onu,
Euclid'in esintisiz ve deimez uzay dnyasndan daha g ve daha derin yapan da ite bu zellii.
te bu nedenledir ki, Newton yntemini, akl ile olgunun bir rgs diye niteliyorum. Bu rgde Descartesin mantksal gr Bacon'un deney tutkusuyla

228 Bilim Felsefesi

birlemitir. Newton'un esiz matematik yetenei ile birleen stn deneycilii bu birleimi simgeler. nl yapt Principiada entelektel gcn yce bir
rneini bulmaktayz. Opticks adl yaptnda ise okuyucu bir sergisi ile karlar. Her ey ylesine tam ve yetkin biimdedir ki, kk bir ayrntnn eksiklii
duygusu bile uyanmaz okuyucuda. Newton hi sapmayan bir sezgi gcyle,
mantksal her seenei yoklayan stn yetenei ile, en st dzeyde deneyci ve
kuramc bilim adamnn esiz rneidir.
Opticks'in gen yazarn Principia'nm ll sayfalarnda bulamayz. Oysa
hazrl uzun yllar alan Principia basldnda Newton henz 45 yandayd.
Ama iki yaptta da sergilenen ayn gtr: Her aamada deneysel teste vurulup gerek dnyaya uygunluu yoklanan para para teorileri bir btnde
toplamak. Bilimde dnce ile olgunun birleimini, mantk ile deneyin i-ie
akn vurgulamamn nedeni bu ite. Bilimsel devrim bu birleimin balangcn belirlemekte, bilimsel yntemin gc de ayn birleimden kaynaklanmaktadr.

Ek 8:
BULU MANTII1
N.R. Hanson

Giri
F.C.S. Schiller ispat Mant ile Bulu Mantn birbirinden ayryordu. Bu ayrmn ne demek olduu Schiller de dahil hi kimse iin ak deildi. O belki de
mantklarn bilimsel dnmeyi bir yana itip sadece tasmsal karmlar
zerindeki kl krk yaran abalarndan ikyetiydi. Yaasayd, uralarn
indktif karmla hipotetik-dedktif metot zerinde toplayan gnmz
felsefecilerinden yaknmayacakt, herhalde. Onun Bulu Mant dedii ey
bu hipotetik-dedktif metot (ksaca H-D metodu)'tan pek farkl deildi. Oysa,
ben H-D metodunun doa bilimlerindeki gerek bulula bir ilikisi olduunu
sanmyorum.
Tarih boyunca felsefeciler abalarn Bulu Mantndan ok ispat Mant
(yani dedktif mantk) zerinde younlatrmlardr. Bulu Mant diye yaptklar da aslnda bir tr ispatlama ya da dorulama olmaktan pek ileri gemiyordu. rnek olarak, indktif dnme, olaslk ve teori kurma ilkelerine ilikin zmlemelerini gsterebiliriz. Bilim mantklar, ileri srlm bir hipotezin nasl dorulanabileceini gsterme abasndaydlar. Bir hipoteze ulamada ne gibi zihinsel ilemlerden geildii konusunda ise die gelir bir ey
sylemiyorlard. Sadece iki istisnas var bunun: Aristoteles ve Peirce. Bu ikisi
iin, hipotez kurmann da kendine zg, Peirce'nin retrodksiyon dedii, bir
mant olabilirdi. Bir kimsenin hipotezini ileri srerken iyi ya da kt. birtakm nedenleri vardr herhalde. Bu nedenler. o hipotezi benimsemeye bizi gtren nedenlerle baz hallerde ayn olmayabilir. Bu demek deildir ki, kiinin
hipoteze ulama nedenleriyle o hipotezi doru sayma nedenleri hibir zaman
zde olmaz.
Ne Aristoteles ne de Peirce, Bulu Mantndan sz ederken, bilim adamlarna
bulularn nasl yapacaklarn gsteren bir rehber hazrladklar iddiasnda
1

Journal of Philosophy, Vol. LV, No: 25, December, 1958

ki ana blmden oluan metnin yalnz birinci blm evrilerek alnmtr. (C.Y.)

230 Bilim Felsefesi

deillerdi. yle bir rehber sz konusu olamaz. te yandan onlarn szn

ettii ey buluun psikolojisi veya sosyolojisi ile de ilgili deildir. Bu tr tartmalara da rastlamaktayz, ancak bunlar mantk dnda tartmalardr. Aristoteles ile Peirce'in tartma alan mantkt. Onlar bir hipotezin ortaya ktnda i gren dnce trnn nitelikleri zerinde duruyorlard. Ben de bunu yapmak istiyorum.
I
A. ie iki tr nedeni,
(1) H gibi bir hipotezin oluumuna yol aan nedenlerle
(2) H'yi doru kabul etmemize bizi gtren nedenleri ayrt etmekle balyorum.
Baz felsefeciler iin bu ikisi arasnda, mantksal bir fark yoktur. Bunu tartmadan nce, ayrmn en keskin izgileriyle gstermeye alalm.
H'yi kabule gtren nedenler nedir? Bunlar H'yi doru saymamza gereke
salayan nedenlerdir. Oysa H'nin douuna, hatta formle edilmesine yol aan
nedenler, H'yi doru saymamz iin gerekli nedenlerle bir olmayabilir. Bizi bir
hipoteze ulatran nedenler onu akla yakn bir tahmin yapan nedenlerdir. Hi
kimse herhalde H'yi doru kabul etme kararn verdiren nedenlerle, H'yi akla
yakn bir tahmin saydran nedenler arasnda baz ayrlklarn olduunu inkr
etmez. Ancak sorun, bu ayrlklarn gerekten mantksal m yoksa sadece psikolojik veya sosyolojik mi olduudur.
imdi, yinelenen gzlemlerimiz H'yi destekliyor, Hden kan sonular n-deyi
olarak dorulanyor ve H zerindeki ilemler yeni birtakm olgular ortaya
karyorsa H'yi doru kabul ederiz. Hipotezimiz eer yerlemi bir teoriye
uygun dyor veya ondan mantksal olarak karlabiliyorsa gene onu doru
kabul edebiliriz.
Oysa; H'yi akla yakn bir tahmin olarak grmek iin bu koullardan hibirine
gerek yoktur. Geri, bazen tm A'larn B olduunu ne srme nedenlerimiz,
tm A'larn B olduunu doru kabul etmemiz gibi gzlenen A'larn hep B olduuna dayanabilir. Ne var ki, her zaman byle deildir. rnein Kepler,
Mars'n yrngesini eliptik biimde olduu dncesi kafasnda domadan
nce, eliptik yrnge hipotezini sonunda doru saydran tm nedenlerini
ortaya koyamazd.

Cemal Yldrm 231

Kepler'e hipotezinin akla yaknln gsteren dnceler ise unlar olabilirdi:

(1) H, bildiimiz p1 p2 vb olgular ierir nitelikte grnyor mu?
(2) H, p1, p2 vb olgular aklayc nitelikte grnyor mu?
Bu tr sorularn hi phesiz Kepler'in eliptik yrnge dncesinin ilk ifadesinde yeri olmutur. Kald ki, bunlarn akla yaknl olumsuz bir ynden, H'ye
baka deerler (rnein. Mars'n yksek hznn renginden ileri geldii veya
Jpiter'in uydularnn eilimi buna nedendir... gibi) vererek de gsterilebilir.
Kepler'e bu tr olaslklar ne bilinen olgular ierici ne de aklayc grnecekti. Bunlar akla yakn bulmak yle dursun, tam tersine reddetmek iin
nedenler bulacakt Kepler.
B. Grm herkesin paylaacan sanmyorum. H'yi ileri srme ile H'yi
doru kabul etme nedenlerini ayrt etmemi yzeysel ya da yapma bulacaklardr baz felsefeciler. Onlara gre, bir hipotezi olgular sanki ieriyor ve aklyormu gibi gsteren psikolojik etkenler olabilir. rnein, Ptolemy de, kendisinden nce gelen Aristarchus, sonra gelen Copernicus (Kopernik) kadar gne merkezli sistemin yer merkezli sistemden teorik ynden daha basit, teknik ynden daha kullanl olduunu biliyordu. Ama, diyor eletiricilerim,
psikolojik, sosyolojik ve tarihsel nedenlerle gne merkezli sistem Ptolemy'ye, sanki stellar paralax'n yokluunu aklama yle dursun ieremez
gibi grnyordu. Oysa, bu sistem Copernicus'a sz geen olay aklayabilirmi gibi grnyordu. Demek ki sorun mantksal deildir. Bilim adamlar
bir hipotezi ileri srerken (tahmin, sezgi, ie douun tesinde ifade edip ileri
srerken) birtakm nedenlere dayanyorlarsa, bu nedenler hipotezi doru
saymaya gtren nedenlerin ta kendisidir. yle ki, Ptolemy'nin gne merkezli sistemi reddetmesinde stellar parallax'n yokluunu psikolojik bir etkenden
fazla bir ey sayarsak, bu ey, onun bu sistemi yanl saymaya gtren nedenle
ayndr. Tersine, onu yer merkezli sistemi oluturmaya iten neden (yani stellar
parallax'n yokluu)2, o sistemi doru kabul etmesinin nedeniydi. Bunun gibi,
Kepler'in Mars'n rengini ya da Jpiter'in uydularn bu gezegenin ivmeli hareketinden sorumlu saymama nedenleri ile, eliptik yrnge hipotezine indktif
destek salayan ve sonunda bu hipotezi doru kabul etmesine yol aan nedenleri farkszdr.
2

Stellar parallax astronomide bir terim olup, yle tanmlanabilir: Bir yldzn, dnyadaki
gzlemcinin konumundaki deiiklikten ileri gelen, ynndeki fark ya da konumundaki kayma.
(eviren)

232 Bilim Felsefesi

Benim hipotez oluturma ile hipotez dorulamada dayanlan nedenlerin bir

olmad grme kar yaplacak itiraz yle zetleyebiliriz: bir hipotezi
ileri srmenin tek nedeni, o hipotezi doru kabul etmeye bizi ynelten nedendir.
Temelde ikisi de, hipotezin dorulanmasnda kullanlan kantlardr. Hanson'n
yapt ayrm aslnda psikolojik, sosyolojik veya tarihsel nitelikte olup mantksal bir deer tamamaktadr.
Ayrmma kar kanlar gene Kepler'den rnek getirebilirler. Hibir bilim
tarihisi, gezegenlerin dzgn embersel hareket teorisini l600'den nce astronomi dncesi zerindeki byk etkisini yadsyamaz. 1591'de gen Kepler
bile, embersel hareket teorisine uymuyor diye bir hipotezini terk etmekten
geri kalmaz. Psikolojik ynden baka bir teoriye olanak yok gibiydi. Ancak
Kepler'i sonunda Mars'n eliptik yrnge izdii dncesine gtren nedenler, onun bu dnceyi astronomik bir gerek kabul etmesinin nedenleriyle
ayndr. Ona bu dnceyi ilk veren ey, Mars'n gzlenen uzaklklar, hzlar,
gnee gre en yakn ve en uzak konumlar ile eski teoriyi badatrma olanakszl olmutur. Gezegenin dzgn embersel hareket etmedii dncesine onu gtren nedenler bunlard; bu dncenin doruluunu kantlayan
daha sonraki yzlerce gzleme karn bu ilk nedenlerin dorulayc kantlar
arasnda yer aldn grmekteyiz. yle ise, bu nedenleri sadece hipoteze gtrc nitelikte saymak yanltr.
tiraz en gl biimiyle ortaya koymaya altm. imdi nnze sereceim
dnce bu itiraz rtmezse, kendimi giriimimde baarsz sayacam.
C. Ben hi deilse baz durumlarda bizi bu hipoteze gtren nedenlerle, o hipotezi doru kabul etme nedenlerinin mantksal olarak farkl olabileceine
inanyorum. Kepler De Motibus Stellae Martis adl yaptn yaymladnda,
Mars'n yrngesinin elips olduunu kesinlikle saptamt. l619'da kan Harmonices Mundi yaptnda ise bu hipotezini tm gezegenler iin genelletirir. Bu
genellemeye H' diyelim.
Kepler'i bu genellemeyi (yani H'yi) oluturup ileri srmeye gtren nedenler
pek oktu; ancak bir tanesi u olmalyd herhalde: Mars'n yrngesinin elips
olduu hipotezi (yani H) ni doru saymas. Eudoxus'tan beri Mars'a hareketleri ynnden tipik bir gezegen gzyle baklmtr. Bir bakma bu dorudur;
Marsn dinamik zelliklerini dier gezegenlerde de bulmaktayz. Mars eliptik
bir yrnge iziyorsa, Merkr, Vens. Jpiter ve Satrn'n de onun gibi eliptik

Cemal Yldrm 233

yrnge izdiklerini dnmek yerinde idi; baka bir deyile, H'yi oluturma,
gelitirme ve ileri srme akla yaknd.
Ne var ki, bu nedenler H'nin doruluunu kantlayc deildi. H'yi oluturup
ileri srmeye yol aan ey bir analojik akl yrtmeye dayanyordu: (Mars'da x
gibi bir zellik var; Mars tipik bir gezegendir; yle ise dier gezegenlerde de
x'i bulabiliriz.) Bir hipotezi analojiler deil, ancak gzlemler dorulayabilir.
Bunda H-D gr hakldr. H'yi temellendirmek iin dier gezegenlerin konumlarn gzlemeye, bu konumlarn her birinin, denklemleri bir elipsin denklemine uyan bir eri ile gsterilmesine ihtiya vardr. Bu yapldnda H'yi
doru sayabiliriz. Fakat H'ye ulalmadan bu yaplamazd, yaplmas da beklenemezdi. stelik bu fark (Reichenbach ve Braithwaite gibi filozoflarn gstermeye altklar gibi) psikolojik olarak nitelemek de doru deildir. Mantk
ynnden, Kepler'in H'yi ne srmesinde kulland analojik nedenlere diyecek yok. Ancak, gene mantk ynnden, H'nin doruluunu temellendirmede
bunlar yeterli deildi. Nitekim, temellendirme ancak yllarca sonra yaplabilmitir. Unutmamal ki, A, H iin iyi bir nedendir, nermesi doruysa, bu doruluk. nedenler indktif yoldan doru olsa bile, mantksaldr. ysa, H iin
Jones'n iyi nedenleri var, der ve dediin doru ise, bu doruluk olgusaldr.
nk Jones'n H iin baka nedenleri de olabilirdi. ki nerme farkldr. Bir
nedenin iyi olmas, ya da iyi olmamas mantksal bir sorundur; zm iin
gzleme bavurmaya gerek yoktur. H'yi ileri srmek iin A'nn iyi bir neden
olup olmadn saptamak salt mantksal bir aratrma iidir.
Grnen o ki bir hipotezi akla yakn bulup ortaya atmaya bizi gtren nedenlerle, o hipotezi dorulayan nedenler arasndaki fark, psikoloji olmaktan
daha fazla bir eydir. Analojiye dayanan akl yrtme ile gzleme dayanan akl
yrtmeyi dnelim. Kepler balangta analojiden yola kmt. Akla yakn
bir hipotezin oluumuna baka nedenler de yol aabilir. rnein, denklem
veya argmanlarda bir tek formel yap veya simetri sezinlemek; Clerk
Maxwell ile Einstein'n bulularnda bu zellii bulmaktayz. Kii, otoriteye
bile bavurarak akla yakn dnebilir. Kepler'in asistan, Bertsch'n H'yi ileri
srmek iin iyi bir nedeni vard. Bu da Kepler'in de H'yi ileri srm olmasyd. Kiinin znel zelliklerinden kaynaklansa bile bir hipotez akla yakn olabilir. Matematikiler arasnda en titizleri bile ou kez kendi logaritma tablolarn dzenlemez. Ancak btn bunlar, H'yi dorulayc nitelikte nedenler deildir. Farkn sandmzdan da ilerde trsel bir fark olduunu belirtmek iin
zmlememizi srdrelim.

234 Bilim Felsefesi

Gzlemlediimiz A'larn B olmas bizi, "Tm A'larn B olduuna gtrebilir.

Buradaki akl yrtme ile analojiye (rnein, x ile y'nin p, q ... gibi ortak zellikleri var, xin ayrca r gibi bir zellii daha varsa, buna bakarak y'de de r'nin
olabileceini dnmek) dayanan akl yrtme apayr dnme biimlerini
temsil eder. Denklemlerde simetri bulma veya sezinlemedeki akl yrtme ise
bu ikisinden farkl olmal. Gene btn bunlar, A'larn B olduuna yetkililer
inanyor diye, Tm A'lar B'dir genellemesini ileri srmeden farkldr. rnein, mikrobiyologlarn atom hipotezini yetkili fizikilere dayanarak kabul
etmeleri bu trdendir. phesiz onlar ayn hipotezi kabul etmede, Brown hareketi veya yan geirimli dokularn zellikleri gibi olgulara da dayanabilirlerdi.
Sonu
Hipotez oluturmaya bizi gtren nedenleri, hipotezi doru kabul etme nedenlerinden ayrdm. Baz hallerde ikisi zdetir; baz hallerde de ikisi tr
olarak ayrdr. Aslnda hipotez oluturmada
(1) analojik dnme,
(2) simetri arama, ve
(3) yetkiliye bavurma
gibi yollara deiik tr gzyle bakabiliriz. Ama bunlar, hipotez dorulamada
izlenen indktif dnme biiminden tmyle ayrdr.
yle bir itirazla karlaabiliriz: Analojiye, simetriye ve yetkiliye bavurma
yollarna gidiyorsak, bu, baz hallerde bu tr dnme biimlerine olan indktif gven duygumuzdan ileri gelir.
Buna diyeceim yok. Ne var ki, ben burada bu tr dnme biimlerine olan
inancmzn kaynan tartmyorum. Beni sadece onlarn mant ilgilendirmektedir. Analojiye, simetriye, ya da yetkiliye bavurmaya dayal bir nclden
sonuca giderken mantk ynnden deiik karmlar kullanrz. Birtakm tikel
gzlemlerden bir genellemeye gitme demek olan indksiyon ise bunlardan
bsbtn ayr bir mantk ierir. Ayrln szde kalmadn gstermek iin,
deiik karmlarla ulalan sonularn nasl dorulanabileceklerine bakmamz yeter. rnein, tikel gzlemlerden indksiyonla ulalan Tm A'lar B'dir"
sonucunu kukuyla karlayan biri ya indksiyonun geerliliine, ya da ncl-

Cemal Yldrm 235

deki tikel gzlemlerin doruluuna inanmyor demektir. Oysa, karmn analojiye ya da biimsel simetri sezinlemesine dayand hallerde kuku daha
baka noktalara ynelik olur.
Bir baka itiraz da u olabilir: Bir hipoteze bizi gtren neden ister analojik
olsun, ister simetri arayndan kaynaklansn, isterse yetkiliye bavurma olsun, sonunda bir nedendir, hipotez indktif yoldan dorulanm olsa bile bu
niteliini yitirmez. Baka bir deyile, bu neden hipotezin ortaya kmasna
yarad kadar, dorulanmasnda da geerlidir."
Buna da bir diyeceim yok. Ne var ki, bir hipotezin oluumunda yer alan dnme biimleri kendi balarna o hipotezin dorulanmasn salayc olmaktan uzaktrlar. Oysa, indktif karm tr bunu salamaya yeterlidir. yle ise
iki tr bir tutamayz. Dier karm biimleri bize bir hipotezi akla yakn gsterebilir; hipotezi dorulamamz ise ancak indktif karmla olanak kazanr.

Ek 9:
BLMSEL DNMEDE LK ADIM1
F. S. C. Northrop

Bir aratrmann en etin blmn ilk aamas oluturur. Sonraki aamalarda

ne denli etkin yntemler kullanlrsa kullanlsn, eer ilk adm yanl ya da
yzeysel nitelikte ise, durumu dzeltmenin olana yoktur asla...
Bizi bilim adamnn gerek dehasnn her eyden ok att ilk admda kendini
gsterdiine inandran pek ok nedenler vardr. Galileo, Lavoisier veya Einstein gibi stn bir yetenei niteleyen zellik, sonuca ulamadaki dnce ve
abada gsterdii yalnlk deilse, nedir? Bunlardan her birinin karlatklar
durumda temel noktay yakalayp, kendisinden nce gelenlerin baa kamad problemin ruhuna kestirmeden indiklerini gryoruz...
Tm nemine ve glne karn, aratrmada balang aamas yeterince
zerinde durulan bir konu olmamtr. Bilim adamlar deney yapmann tekniklerini bilirler, yeter ki, neyi deneyeceklerini bilsinler. Ayn ekilde, teorik fizikiler ile salt matematikiler de mantksal karmlarn ve ince hesaplamalarn
yollarn bilirler, yeter ki hangi ncllerden ya da temel varsaymlardan kalkacaklarn belirlemi olsunlar. Her aratrmada ilk aamay izleyen blmlerde
hangi yntemlerin kullanlaca bellidir. Bunlara ilikin saysz kitap yazlmtr. Fakat tm bu yntemler arasnda aratrmamz asndan en etkin olanlarn semek ve bu yntemlerle ileyebileceimiz olgular belirlemek iin ilk
admmz nasl atacamz konusunda metodoloji ile ilgili ders kitaplar ya
tam bir sessizlik iindedir, ya da bir yazarn syledii bir bakasnn sylediini tutmamaktadr.
Yntem zerinde klasik saylan otoritelere bavurduumuzda aldmz birbirini tutmayan yantlar da gstermektedir ki aratrmada ilk adm aydnlatlmaya muhta bir sorundur. Ele alacamz drt rnek bunu gstermeye yeter.
Bunlar sras ile Francis Bacon, Rene Descartes, Morris Cohen ve John
Dewey'dir.

Yazarn The Logic of the Sciences arid the Humanities, I. blmnden baz ksaltmalarla evrilmitir. (C. Y.)

Cemal Yldrm 237

(a) Francis Bacon

nl zdeyi'lerinde Bacon grn yle aklyor:
zdeyi
I
Doann hem kulu hem yorumlaycs olan insanolu, doann ileyiini gerekte ve dncede gzlemlediince ve yalnz o kadar anlayabilir. Bunun tesinde ne bir ey bilebilir, ne de bir ey yapabilir.
IX
Bilimde nerdeyse tm ktlklerin nedeni ve kkeni udur: nsan aklnn
gcn yanl yere yceltip gklere kardmz halde, ondan gerek anlamda
yararlanma yollarn aramay savsaklarz.
XII
Yrrlkte olan mantk, gerei bulmamza yardm edeceine, kkleri yaygn
kavramlarda yatan birtakm hatalar pekitirmeye ve onlara sreklilik kazandrmaya yaramaktadr. Bu yzden yarardan ok zarar vermektedir.
XIV
Tasm nermelerden, nermeler szcklerden oluur, szckler ise kavramlarn simgeleridir. O halde, eer kavramlarn kendisi kark ve olgulardan aceleye gelmi soyutlamalarsa, bunlara dayanan mantk yaps salam olmaz. Bu
nedenle gerek indksiyon tek umudumuzu oluturmaktadr.
XIX
Doruyu aramann ve bulmann iki ve ancak iki yolu vardr. Biri, duyu verilerinden, tek tek olgulardan en genel aksiyomlara sramakta, sonra da kesin
doru sayd bu ilkelerden birtakm yarglara ve orta-dzeyde aksiyomlara
inmektedir. imdi moda olan yol budur. teki yol yarglan duyu verilerinden
ve tek tek olgulardan kararak, salam ve kesintisiz admlarla sonunda en
genel aksiyomlara erimek biimini almaktadr. Doru olan, ama henz denenmemi yol ite budur.

XX

238 Bilim Felsefesi

Kendi bana kalan akl, mantksal dzene uygun giden yolu, yani birinci yolu
tutar. nk akl en yksek genellemelere sramaya ve orada kalmaya can
atar; ok gemeden de deneyi can skc bulmaya balar. stelik, mantk da
dzenli ve arbal grnml tartmalaryla bu yanl gidii destekler.
XXII
Szn ettiimiz iki yol da duyu verilerinden ve tek tek olgulardan yola karak genellemelere ular: ne var ki, aralarndaki fark ok byktr. yle ki,
biri olgusal verilere ayakst bir gz atmakla yetinir; dieri onlara gereince
ve dzenli bir biimde yerleir. Gene biri hemen bir takm soyut ve yararsz
genellemelere balanr; dieri yava admlarla doa dzeninde varl bilinen
sonulara ular.
XXIV
Zihinsel tartmalarla kurulan aksiyomlardan yeni olgular bulmamz olanakszdr. Doann incelii. akln inceliini kat kat aar. Ama, olgulara dayanlarak
oluturulan aksiyomlar bizi kolayca yeni olgulara gtrr, bylece de bilim
eylem gc kazanr.
XXVI
Dpedz doaya uygulanan salt akl yarglarna hipotez diyorum. (Bunlar
ihtiyatszca oluturulan ham dncelerdir.) te yandan, doru ve yntemsel
biimde olgulardan kanlar yarglara, ayrm kolaylatrmak iin, doa-y
yorumlama diyorum.
XXX
Gemi alarn tm akl rnleri bir araya gelip birlese de bunlara dayal
hipotezlerle bilimde hibir ilerleme salanamaz. nk akln balangtaki
ar yanllklarn, daha sonraki yetkin ve dzenli ilemlerle giderme olana
yoktur.
XL
Zihnimize yerlemi yanl fikirlerden kurtulmann en iyi yolu kavram ve aksiyomlarmz gerek indksiyonla oluturmaktr, kukusuz. Ayrca, bunlar
ortaya karmak da son derece yararl olur.
Sorumuz udur: Bir aratrmaya giriirken ilk yapmamz gereken ey nedir?
Bu soruya Bacon'un verdii yant aktr: Kii tm pein yarglar ya da yanl

Cemal Yldrm 239

fikirleri bir yana brakarak indktif yoldan gitmelidir. ^XXVI zde-yi'de her
trl n-yarg ya da hipotezlerle doaya yaklamdan kanlmas" tleniyor. Ayrca, yerlemi hatalar pekitirmeye ve onlara sreklilik kazandrmaya yarad iin biimsel mantk da bir yana atlmaldr, ona gre.
(b) Rene Descartes
Metot zerine Konuma adl kitabnda Descartes, Avrupa'da en sekin okullardan birinde" eitilmi olmasna karn, ann geleneksel bilgilerinin kendisini nasl hayal krklna urattndan sz eder. Aristoteles'in duyu verilerini ar vurgulamasna, gzlemleme, betimleme ve snflama yntemleriyle
doa bilimlerini kurmasna karn ona dayanan geleneksel bilimler 7nci
yzylda ilerliklerini yitirmilerdi. Daha ok hayale hitap eden insan bilimleri
de birbirine ters den ve de geerlii kukulu birtakm deerleri dile getirdikleri iin ayn ekilde doyurucu olmaktan uzaktlar. Felsefede ise, tartlmayan, dolays ile kuku konusu olmayan tek bir doru yoktur"...
Descartes tm kuramsal ve pratik bilgiler iinde yalnz bir tanesini sarslmaz
gryordu. Kesinlii ve akl yrtmesinde dayand salam kantlar nedeniyle matematii son derece zevkli buluyordum; ancak henz gerek yararn
anlayamamtm. ylesine salan temellere dayanmasna karn, stne daha
yce bir yaptn kurulmam olmas beni artyordu. Matematii sadece mekanik sanatlar iin ie yarar sanyordum."
Descartese ipucu veren bu gzlemi onun daha sonra dedktif akl yrtmeyi
vurgulamasn da belirleyen balang olmutur. Matematikilerin dedktif
yntemini, Bacon'un empirik veya indktif yntemine yelemesi buradan
gelir.
Ne var ki, Bacon gibi o da geleneksel mantn tasmsal akl yrtmesini yetersiz bulur. ... Hatta tek gvenilir sayd matematiin bile pekitirilmeye muhta
olduunu belirtir... Yetersiz bulduu geleneksel geometrinin ve modern cebirin yntemleri yerine, bunlarn iyi yanlarndan da yararlanan yeni bir yntem
oluturmak abasndadr. Yeni yntemin dayand drt kural yle dile getirmitir:
Birincisi, doruluunu aka grmediim hibir eyi doru saymamak. Baka
bir deyile, n yarglardan titizlikle saknmak, aklma, hibir kukuya yer vermeyecek kadar, ak ve seik gelenler dnda hibir eyi kabul etmemek;

240 Bilim Felsefesi

kincisi, incelediim her problemi elden geldiince ve zmne elverecek

biimde blmlere ayrmak;
ncs, dnmemi, en basit ve bilinmesi en kolay nesnelerden balayarak
en karmak bilgi katna adm adm karrcasna dzenlemek, hatta birbirini
izlemeyen eyler arasnda bile bir dzeni varsaymak;
Drdncs, hibir eyi gzden karmadma emin olmak iin incelememi
elden geldiince tam ve geni tutmak.
lk bakta Descartesin yaklam Bacon'unkinden farksz grnmektedir.
Ancak, Descartesin andmz bu drt kuralnn daha sonraki uygulamalarn
gz nne aldmzda, Bacon'n yaklamna olumsuz yan dnda, tmyle
ters dt aka ortaya kar.
Olumsuz yan ile Descartes de Bacon gibi geleneksel dncelerden kafamzn
temizlenmesini srarla ister. ... Bacon pein yarglar yerine duyu verilerini
koyma yolundan, oysa Descartes entelektel kuku ynetimini kullanarak
amaca varlacan nerir. Descartes'e gre, hibir kukuya yer vermeyecek
kadar ak ve seik olan inanlarmz ancak bilgi sayabiliriz. Descartesin yaklamnn olumlu yanna gelince, bu ak ve seik bilgilerden yola karak adm
adm tm gvenilir bilgilerimizi kurma giriimini ngrmektedir. Bu, Bacon'da olduu gibi indktif yntemle olgusal verileri toplama ilemi deil.
matematikilerin dedktif yntemine dayanan formel bir karm ilemidir.
Yalnz matematikiler dorulara ispat yoluyla giderler... Onlarn yolundan
gitmem gerektii konusunda hibir kukum yok... diyen Descartes, drt kuraln u aklamas ile tamamlar:
Geometricilerin en etin ispatlarna ulamak iin izlemeye alk
olduklar uzun ama ayn zamanda basit ve kolay olan karm zincirlerine baktmda, baka alanlarda da bilgilerimizin byle karm zincirlerine dayanmas gerektii bana kanlmaz bir zorunluk
olarak gelmektedir. Gerekten, bu yoldan ulaamayacamz kadar uzak ya da bulamayacamz kadar sakl bir doru yoktur, yeter ki, yanl fikirleri doru sanp yola kmayalm ve de bir admdan dierine geerken karmn gerekli dzenini korumu olalm.
Bylece, Descartesin sorumuza verdii yant aktr. lemimiz salt aklc bir
izgi izler. e entelektel bir kuku ile balarz. Bilgimizi, hibir kukuya yer
brakmayan, doruluu ak ve seik dncelerden mantksal karmla elde
ederiz...

Cemal Yldrm 241

(c) Morris Cohen

Morris Cohen, bilim iin hem Bacon'n empirik yntemini hem de matematikilerin dedktif yntemini gerekli grmektedir... Onun (ve rencisi Nagel'in)
yaklamnda da bir olumsuz bir de olumlu yan vardr. Olumsuz yan, allana
smsk balanma, otoriteye yaslanma ve sezgiye gvenme gibi yollardan kanmay, olumlu yan ise. kendi kendini dzeltici, ve yeterince kant arayc bir
tutumu iermektedir. Cohen ile Nagel'in ngrdkleri yntemin nitelii nedir?
Bu sorunun yantn, kitaplarnda bilimsel yntemle ilgili blmn banda yer
alan u alntda bulmaktayz2: Olgularn tesine gemekten kananlar olgularn yaknna bile yaklaamazlar. ... Bilimde hemen her byk adm doann
ileyiine ilikin bir tahmine, yani balangta pek dayanakl grnmeyen
fakat snama olana veren bir hipoteze dayanmtr." Grld gibi T. H.
Huxley'in bu dncesi, Bacon'un hipotezi deta yasaklayan kat olgusalcl
ile badar nitelikte deildir.
Cohen ile Nagel, Huxley gibi, Bacon'a kar kmaktadrlar. Olgular inceleyerek' geree varlabileceini sanmak, onlara gre, son derece yzeysel bir
gre dayanr. Bu gr yzeyseldir nk, pratik ya da teorik bir problemin
gzleminden yola kmayan hibir incelemenin balamasna bile olanak yoktur.
Karlalan glk ya da probleme zm vadeden bir aklama olmadka,
inceleme srecinde tek bir adm bile akmayz. Byle bir aklamann kafamzda olumasna, ilikin olduu problemin niteliini kavramamz ve bu konudaki
bilgilerimiz yardmc olur. Aklamamz bir rnek ile dile getirdiimizde hipotez adn alr.
Bir hipotezin ilevi, olgular arasndaki bantlar aramada bize yn vermesidir. Hipotez olarak biimlenen aklama probleme zm olabilir. ncelemenin
grevi hipotezin gerekten zm olup olmadn ortaya karmaktr.
Cohen ile Nagel'in sorumuza verdikleri yant imdi belli olmutur: Aratrmaya bizi gtren problemden balayarak hipotezler oluturur, sonra da bu hipotezleri olgulara vurarak denetleriz. Aratrmann balang aamasnda
Bacon olgu toplamaya, Descartes doruluu apak bilgilerden mantksal ka-

An Introduction to Logic and Scientific Method. Bkz. Ek 4. (eviren)

242 Bilim Felsefesi

rma arlk verirken, Cohen ile Nagel hemen bir hipotez oluturup bunu olgulara giderek irdelemeyi vurgulamaktadrlar.
(d) John Dewey
Dewey, Logic: The Theory oj Inquiry adl yaptnda bilimsel aratrmay yle
tanmlar: Aratrma, belirsiz bir durumu, yapsal ayrntlar ve ilikileri belirli
bir duruma denetime bal dntrmedir, yle ki, ilk durumun eleri bileik
bir btn oluturmu olsun" Bu belirsiz durumun hem doada hem de kltrde yer alan bir konumu vardr. ... Dewey'e gre, aratrmaya yol aan ey
belirsiz durumdur". zellii belirsizlik, sorunsal, aklanmaya muhta olmasdr. stelik bu zellikler znel deil, nesnel niteliktedir. Bu zellikler duruma ait zelliklerdir. Durumun belirsiz olmas kukumuzun kaynadr.
Geri durumun belirsizlii aratrmaya yol aan n kouldur; ancak aratrmann balamas iin yeter deildir. Durumun "sorunsal olmasna da ihtiya
vardr. Belirsiz durum aratrmaya konu edilme srecinde sorunsal nitelik
kazanr."
Bu ok nemli bir noktadr. Demek oluyor ki, Dewey iin aratrma ne olgu
toplama ile ne de hemen bir hipotez ortaya atma ya da yntemli kuku yolundan eritiimiz kesin birtakm dorulardan mantksal karmlar yapma ile
balamaz.
Belirsiz durumu, durumun sorunsallatrlmas onu da sorunun zmn
belirleme aamas izler. Sorunun zm her eyden nce sorunun aka
ortaya konmasn gerektirir. Bu da hemen olacak bir i deil. Sorunu iyice
irdelemeden kesin ve ak sayma yoluna gidersek, daha batan yanl bir yol
tutmu oluruz. Sorunu nasl tanmlamalyz ki, zme giden yol kendiliinden
belirmi olsun?
Gzden uzak tutulmas gereken ilk nokta udur: bir durum tmyle belirsiz
ise bunu yapsal eleri kesinlikle belirgin bir soruna dntrme olana
yoktur. lk adm, belirsiz durumdaki (varsa) belirgin eleri arayp bulmaktr.
... Bunlarn gzlem olarak saptanmasyla belirsiz durum sorunsal bir nitelik
kazanmaya balar. ... Gzleme konu bu olgusal koullardan zm bir dnce
olarak doar, ancak bu henz bir olaslktr. ... Sonuca ulama iki aamay daha
(Dewey'nin Akl Yrtme dedii zm olarak beliren dnceden olgusal
sonular karma aamasyla, Olgu-anlam Balamnn ilemsel Nitelii dedii

Cemal Yldrm 243

gzlemle saptanan olgularla, bunlardan doan zm dncesi ya da hipotezin soruna zm getirmedeki ilemsel grevlerini belirleme aamas) gerektirmektedir. Ancak bu aamalar bizi unda ilgilendirmediinden, aratrmann
ilk aamasnda izlenecek yntem ne olmaldr, sorumuza dnyoruz.
Dewey'nin bu soruya verdii yant da aklk kazand: Aratrma sorunsal bir
durumla baladndan, nce bu durumu oluturan belirgin olgularn saptanmas gerekir. Sonra bu olgularn sezinlettii ve soruna zm vadeden hipotezi belirlemeye, ardndan hipotezi, olgusal sonulan-na giderek ilemsel olarak
dorulamaya sra gelir.
Grlyor ki, aratrmay balatmada izlenecek yntem konusunda yetkililer
anlamazlk iindeler. Geri hepsinin paylat bir nokta var, o da, kafamz
daha batan geleneksel inanlardan temizlememiz gerei. Bacon'da bu allan
geleneksel inanlar oluturan saplantlar belirleme, Descarteste kukulanlabilecek her eyden kukulanma biimi almaktadr. Cohen, Nagel ve Dewey
de balangta kukulanmay tlemektedirler. ... Ancak kukulanmay bu
tleyi, kafamz geici bir sre iin de olsa, allm inan ve saplantlardan
temizleme istei olumsuz bir yaklam vurgular. Olumlu yaklama baktmzda yetkililerin anlaamadklarn aka gryoruz.
Bacon kafamzda herhangi bir hipoteze yer vermeksizin olgu toplamamz bize
tlyor. Hatta saplantlardan kurtulmak iin de buna ihtiya var, diyor.
Descartes ise, kukuyu son izgisine gtrdkten sonra geriye kalan birka
ak ve kesin dorudan mantksal karmlar yaparak salam bilgilere ulaabileceimizi salk vermektedir. Cohen ile Nagel daha deiik bir yntemi, hipotez oluturarak ie koyulmay nermektedirler. Onlara gre de mantksal karm gereklidir; ancak, karm Descartesin nerdii gibi birtakm kuku gtrmez dorulardan teorik sonulara ulamak ynnde deil, tam tersine
teoriden olgulara doru olmaldr. Olgudan hipoteze gidi imgelemin psikolojik bir sray olup formel mantkla belirlenemez. Bu nedenle ie hipotez
oluturmakla balamak gerekir. Mantksal karm daha sonra gelir: grevi
hipotezi, olgusal sonularna giderek ilemsel yoldan test etmektir. Hipotezin
nemini vurgulama bakmndan John Dewey, Bacon ile Descartese deil. Cohen ile Nagel'e yakndr. Ancak onu hepsinden ayran balca zellii balangta sorunsal durumu vurgulamasdr...

244 Bilim Felsefesi

imdi, bu deiik yaklamlar zerinde ne diyebiliriz? steimize gre birini ya

da dierini seebilir miyiz? Yoksa ilerinden birini dierlerinden daha geerli
saymak iin baz nedenler bulunabilir mi?
Bu sorulan yantlayabilmek iin, niin hepsinin geleneksel inanlar reddetmekte birletiklerini anlamamza ihtiya vardr. Bu inanlar doru olamaz m?
Bunlar irdelemeksizin a priori reddetmek doru mudur?
Yant aktr: ortada bir sorun olduu iin bunlar reddetmek gerekir. Bu
inanlar doru olsayd ortada bir sorun da olmayacakt. Sorun olduuna gre
bu inanlar doru ya da yeterli saymaya olanak yoktur; hi deilse yeterlikleri
kuku konusu olmak gerekir. Yeterlikleri kuku konusu inanlardan yola kmak ise bilerek aldanmaktr. ite bu nedenle, geleneksel inanlarn aratrma
sonunda doru ksalar bile, balangta reddedilmesi genel bir ilke nitelii
kazanmtr.
Gzden kamamas gereken nokta udur: bir problem olmadka aratrmann
balamas olanak ddr. Aratrmann balam olmas, geleneksel inanlarn
yetersiz bulunduu anlamna gelir...
Geleneksel inanlarn reddinden sonraki olumlu adm, dikkati sorun veya
problemin nitelii zerinde toplamak, Dewey'nin deyimiyle sorunsal durumu anlamaya almak olmaldr. ie ne olgu toplayarak, ne Descartesin mantksal karmlarna giderek, ne de hipotez kurarak koyulabiliriz; ie sorunsal
durumu alglamakla balayabiliriz: nk balangta nmzde sadece bir
problem vardr.
Aratrma ancak beklentimize ters den bir aykrln ortaya kmas halinde, geleneksel inanlarn yetersiz kald yerde, kukumuzu giderecek olgularn bilinmedii ya da zm getirecek hipotezlerin henz dnlemedii
durumda balar. Bu demektir ki, aratrmada kalk noktas daima bir problemdir.
Bu adan sorumuza verilen yantlar arasnda John Dewey'ninkini en doyurucusu sayabiliriz...

Ek 10:
KLASK FZK'N EMPRK VE RASYONEL YNLER1
H. Reichenbach

Buraya kadar yalnz felsefeden sz ettik. imdi, filozoflarn rasyonalizmin ve

empirizmin eitli biimlerini oluturduklar iki bin be yz yllk dnemde
yer alan bilimin evrimini inceleyelim.
Eski Yunanllarn bilime katklar hemen hemen yalnz matematik alannda
olmutur. zellikle, geometrideki baarlan gz kamatrcdr. Pisagor (Pythagoras) adn tayan teorem Yunanllarn en yetkin geometrik bulularndan
biridir. Buna e bulularndan biri de elips, hiperbol ve parabol diye bilinen
eriler (koni kesitleri) zerindeki incelemelerdir. Aritmetik bilgileri bizim
bugn baaryla uyguladmz saysal teknikten yoksundur. Yunanllar saylarn onluk sistemde yazmyorlard. Bu daha sonraki bir dnemin, Araplarn bir
katksdr. Kukusuz 17'nci yzylda icat edilen logaritmay da bilmiyorlard.
Bu teknik eksikliklere karn, Yunanllar saylar teorisinin temelini attlar; asal
saylarn nemini kavradlar; irrasyonel denilen, iki tam saynn blm
olarak yazlamayan saylarn varln ortaya koydular. Matematie yaptklar
en byk katk, .. 300 sralarnda skenderiye'yi Yunan uygarlnn merkezi
yapan matematikilerden biri olan Euclid'in geometriye aksiyomatik bir yap
vermi olmasdr. Euclid'in kurduu sistem dedktif dnmenin gcn sergileyen bir rnek olarak daima vg toplamtr.
Yunanllarn empirik bilimlerdeki baarlar, matematiksel yntemlere yer
veren alanlarla snrldr. Astronomileri en parlak katna t. S. 2. yzylda yaayan skenderiyeli Ptolemynin (Batlamyus) sisteminde ular. Kendinden nceki dnemlerin astronomideki gzlemlerini ve geometrik ispatlamay kullanan Ptolemy dnyann kresel olduunu kantlar. Ancak dnyann hareket
etmediine, yldzlar, ay ve gnei tayan gk kubbenin onun evresinde
dndne kesin gzyle bakyordu. Hareket halindeki kubbede baka hareketler de vard ona gre: gne ve ay, yldzlar arasnda deimez bir konuma
bal olmayp, kendilerine zg embersel yrngeler iziyordu. Gezegenler
garip eriler zerinde dnyorlard. Ptolemy bu erileri, ayn zamanda yap1

Yazarn, The Rise of Scientific Philosophy, 6. Blmnn baz ksaltmalarla evirisi. (C.Y.)

246 Bilim Felsefesi

lan iki embersel hareketin sonucu sayyordu; tpk lunaparkta eksentrik biimde bydke bir atlkarnca zerine yerletirilmi kk bir atlkarncada oturan birinin dnerken izdii yrnge gibi. Ptolemy'nin yer merkezli
sistemi bugn bile, yldzlarn dnyadan grnlerine ilikin astronomi sorularna ve zellikle baz denizcilik problemlerine cevap vermede kullanlmaktadr. Sistemin pratikteki kullanl da gstermektedir ki, Prolemy astronomisi geree pek de uzak deildi.
Dnya ile dier gezegenlerin sabit bir gne evresinde dnd gr eski
Yunanllarca bilinmeyen bir ey deildi. Samoslu Aristarchus gne merkezli
(heliocentric) bu sistemi .. 200 yllarnda ortaya koymutu; ancak adalarn inandramamt bunun doruluuna. Yunanl astronomlarn Aristarchus'u anlayamam olmalarn, mekanik bilimin o zamanki geri kalml ile
aklayabiliriz. Nitekim Ptolemy Aristarchus'a kar unlar ileri sryordu:
arz hareketsiz olmal, nk baka trl yere den bir ta dikey dmezdi;
gene havadaki kular hareket eden arzn gerisinde kalr, kalktklar yere deil
geriden gelen yere konarlard.
Ptolemy'nin bu tr dnmesinin yanlln gsteren bir deneye 17'nci yzyldan nce rastlamyoruz. lk kez, Descartesin ada ama ona kar olan
Fransz keii Gassendi, hareket halinde gemiler zerinde byle bir deneye
giriir. Gemi direinin tepesinden sald tan direin tam dibine dtn
gsterir, Ptolemy doru olsayd, ta direin dibine deil, geminin hareketi
nedeniyle, daha geride bir noktaya derdi. Gassendinin bu deneyi Calileonun ksa bir sre nce bulduu bir yasay doruluyordu. Buna gre, den
ta geminin hareketini tar, dme srasnda onu iinde korur.
Peki Ptolemy neden ayn deneye bavurmamt? nk lme ve gzlem
dnda bir deney dncesine Yunanllar alkn deillerdi. Herhangi bir deney doaya yneltilen bir sorudur; bilim adam uygun aralar kullanarak,
sonucu soruya evet ya da hayr demeye olanak veren fiziksel bir olgu meydana getirir. Gzlemimiz, mdahalemiz olmakszn meydana gelen bir olguyla
snrl kald srece bu olguyu oluturan etkenleri ayrt etmemize, sonucu
meydana getirmede her etkenin payn belirlemeye olanak yoktur. Oysa bilimsel deney etkenleri birbirinden ayrt eder, birini serbest tutarak dierlerini
denetim altnda tutar; bylece kiinin mdahalesi olmakszn nasl meydana
geldii kestirilemeyen karmak olayn ileyi mekanizmas anlalm olur.
rnein aatan bir yapran dmesi, yer ekimi ile hava akm gcnn
etkiledii karmak bir olgudur. Yapran zigzag izerek yere inmesi iki kart

Cemal Yldrm 247

etkinin ie karmasndan ileri gelir. Hava akm etkisini denetim altna alrsak,
dme yalnz yer ekimi etkisine bal kalr ve yapran bir ta paras gibi
yere dtn grrz. Dzenli deneyler aracl ile doann karmak olgular elerine ayrlarak, her enin sonucu oluturmadaki etkinlik derecesi
belirlenir. te bu nedenledir ki, deney modern bilimin belirgin bir zellii
olmutur.
Modern bilimi Kopernik (1472-1543) ve Galileo (1564-1642) ile balam
sayyoruz. Kopernik gne merkezli sistemi kurmakla modern astronominin
hem temelini att, hem de bilimsel dnmeye yeni bir yn vererek, onu nceki alarn antropomorfizminden kurtard. Galileo'ya gelince, bilimde kantitatif deney yntemini ona borluyuz. Cisimlerin dme yasasna yol aan deneyleri, deneyi lme ve matematiksel ifade ile birletiren yntemin ilk rneini
oluturmutur. Galileo ile birlikte bir kuak bilim adamnn deneye yneldiini
gryoruz. Ama gene de bu genel yneliin tmn bir kiinin rn saymak
doru deildir. Kiinin kafasn, skolastik dnce biiminin boyunduruundan kurtaran, bilimsel dnceye olanak veren toplumsal koullar grmezlikten gelemeyiz.
Deneysel bilimin douu ile birlikte tm Avrupay kapsayan yeni bir atlm ve
ilgi dalgasna tank olmaktayz. Hollandal bir mercekinin buluu olan teleskop, Galileo'nun elinde hemen gkyzne evrilen bir inceleme arac niteliini
kazanr. Baka bir talyan, Galileonun rencisi Toricelli, barometreyi bulur,
havann ykseklere ktka azalan bir basn oluturduunu ortaya karr.
Almanya'da, hava pompasn bulan Guericke, halkn hayretten alan gzleri
nnde, hava basncn yle bir deneyle ispatlama yoluna gider: iki yann
kreden oluan iindeki hava boaltlm bir krenin kanatlarn ters ynlerden eken birer dzine at birbirinden ayramaz. Bu atlm ngilterede de kendini gstermekten geri kalmaz. Kralie Elizabeth'in hekimi William Gilbert
manyetizma zerinde geni deneyler yrtr ve sonularn yaynlar; Harvey
kan dolamn bulur; Boyle, kendi adn tayan gazlarn oylum ve basncna
ilikin yasay bilime kazandrr. Bylece gzlem ve deney yolundan bilim dnyasn oluturan bir dizi olgu ve yasann ortaya ktn gryoruz.
Modern bilimin balangtaki gelimesine ilikin setiimiz bu bir ka olay,
modern dnemde ortaya kan empirik sistemlerin klasik Yunanllarn byk
rasyonalist sistemleri ile neden boy lecek nemde olduunu gstermeye
yeter. Yunanllarn rasyonalizmi o uygarlktaki matematik aratrmalarnn

248 Bilim Felsefesi

baarsn yanstmaktadr; ngiliz empirizmi ise, modern bilimde deneysel

yntemin, yani doaya yneltilen soruya doann evet ya da hayr diye
yant verdii yntemin, zaferini simgeler.
Ama aklanmas gerekli baka bir gelime daha vardr. Bu da, ngiliz ampirizminin gelitii dnemde kta Avrupa'snda rasyonalist felsefenin canlanmasdr. Descartes, Leibnitz ve daha sonra Kant'n temsil ettii bu yeni rasyonalist felsefe kukusuz yntem ve dnme gc ynnden klasik dnem rasyonalizminden daha stndr; nk ad geen filozoflar bilimi yakndan tanyan ve ona nemli katklan olan dnrlerdir.
Bu rakip gelimeyi anlamak iin, deneysel yntemin, tm devrimsel sonularna karn, bilimsel yntemi oluturan iki temel aratan sadece biri olduu
hatrlanmaldr. Dieri, bilimsel aklamann oluumunda kullanlan matematiksel yntemlerdir. Bu ynyle, Yunan biliminin modern ada kendini srdrd sylenebilir. Gene ilgintir ki, modern bilime geiin simgesi saylan
Kopernik sisteminin ilk taslan Aristarchus'un gne-merkezli sisteminde
bulmaktayz. Yunanllarn astronomide kefettikleri bir yntem, fiziksel dnyann incelenmesinde matematii kullanma yntemi, modern bilimde vazgeilmez nitelik kazanmtr. Matematiin deneysel yntemle birlemesiyle,
bilimde gz kamatrc gelimeler dnemi almtr. Modern bilime asl gcn veren ey hipotetik-dedktif metot ad verilen bu birlemedir ite! Bu
yntem gzlemsel olgularn karmna elverili matematik biimde bir hipotezin salad bir aklama niteliindedir. Aklayc indksiyon da denen bu
yntemi biraz daha yakndan tanyalm.
Kopemik'in teorisi, Johann Keplerin (1571-1630) aratrmalar ile gelitirilip,
sonunda Isaac Newton'un (1642-1727) matematiksel aklamasnda yerini
bulmam olsayd, bilim dnyasnca benimsenmesi kolayca beklenemezdi.
Mistik kafal bir matematiki olan Kepler, evrenin armonik dzende olduu
dncesini karmak bir matematik planda ispata koyulmutu. Ancak gezegenlere ilikin gzlemlerin beklentisine uymadn, gezegenlerin baka yasalara bal hareket ettiklerini saptadktan sonra ispatlamaya alt dnceden vazgeti. Gezegenlerin yrngelerinin embersel deil eliptik olduu ortaya kmt; Kepler gezegen hareketlerini nl yasas ile belirledi.' Keplerin bulularn daha byk bir bulu, bu dnemin kukusuz en byk buluu
izler: Newton'un yer ekimi yasas. ou kez gravitasyon yasas" diye anlan
bu yasa, olduka basit matematiksel bir denklemle ifade edilir. Mantksal adan, dorudan test edilemeyen bir hipotez niteliindedir. Bu nedenle dolayl

Cemal Yldrm 249

yoldan dorulanmtr; nitekim Newton'un da gsterdii gibi, Kepler yasalarnda zetlenen tm gzlem verilerine bu hipotezden, karsama ile gidilebilir.
Dahas var: yalnz Kepler'in yasalarm deil, daha pek ok olgusal ilikileri, bu
arada Calileo'nun cisimlerin dme yasas ile, ayn konumlar ile bantl olan
gel-git olayn ayn hipotezden karma olana vardr.
Newton kendisi hipotezinin doruluunun, hipotezden mantksal olarak kanlar sonularn gzlemsel olgulara uymasna bal olduunu aka gryordu. Bu sonular karmak iin, diferansiyel hesap" denilen yeni bir matematiksel yntem icat etmek zorunda kalmt. Ancak dedktif dzeydeki tm
parlak baars ona yeter grnmyordu. Kantitatif gzlemsel verilere de ihtiya duyuyordu. Hipotezini, aylk dn gravitasyon yasasna bal olmas
gereken ay zerindeki gzlemleriyle dorulamak istemiti. Ancak zntyle
grd ki, gzlem verileriyle hipotezine dayanarak kard sonular birbirini
tutmuyordu. Newton, ne denli gzel olursa olsun teorisini olgularn stnde
tutacak trden bir bilim adam deildi; teorinin yazl olduu ktlar ekmecesine kilitleyip kaldrmakta tereddt gstermedi. Yirmi yl kadar sonra Franszlar yer kresinin evresini yeniden lnce, Newton daha nce kulland
lmelerin yanl olduunu grd; yeni lmeler hipotezinin sonula-nna
tmyle uyuyordu. Newton bunu grdkten sonra, ancak, teorisini yaymlamaya karar verir.
Newton'un hikyesi modern bilimin yntemini aydnlatan en arpc rneklerden biridir. Bilimsel yntem gzlemle balar; ama bununla yetinmez. Gzlem, betimlemeyi aan matematiksel bir aklama ile tamamlanr. Daha sonra,
bu aklamadan matematiksel yntemlerle birtakm sonular karlr ve olgularla karlatrlr. Evet ya da Hayr" cevabn vermek bu olgulara braklmtr. Bu ynyle alndnda bilimsel yntem empirik niteliktedir. Ne var ki,
olgularn doru, olarak kantlad ey, olgularn sylediinden daha fazlasn
ierir. Onlarn doru olarak kantlad matematiksel aklama ya da teoriden
daha baka gzlemlere gitme olana vardr. Newton soyut bir teoriye gidecek
kadar yrekli, ancak yle bir teoriyi olgular dorulamadka doru saymayacak kadar ihtiyatl bir kiidir.
Matematiksel yntem modern fizie ndeyici gcn kazandrmtr. Empirik
bilimlerden sz eden hi kimse, gzlem ve deneyin, ancak matematiksel dedksiyonla birleince, modern bilimi oluturmada etkin olabildiklerini gzden
rak tutmamaldr. Newton'un fizii, kendisinden iki kuak nce Francis Bacon

250 Bilim Felsefesi

tarafndan ileri srlen indktif bilimden ok farkldr. Bacon'n tablolarnda

yer ald gibi sadece gzlemsel olgular toplama ve dzenleme hibir bilim
adamn yer ekimi yasasn bulmaya gtrmezdi. Modern bilim baarsn,
gzlemle birleen matematiksel dedksiyona borludur.
Matematiksel yntem en belirgin ifadesini, klasik fiziin, yani Newton fiziinin
bir zellii olarak gelien nedensellik" kavramnda bulmutur. Fizik yasalarn matematiksel denklemlerle dile getirme olanakl olduundan, fiziksel gerekliliin, matematiksel gereklilie dntrlebilecei sanlmtr. rnek
olarak, ayn konumu ile bantl olarak gel-git olayn ele alalm. Bu olayda
denizin bir kabarmas aya doru iken dieri ters yndedir; yle ki, arz kabaran
suyun altnda dnerken, yzeyinde suyun kaymasna yol aar. Bu gzlemsel
bir olgudur. Newton'un aklamasnda bu olgu matematiksel bir yasann (yerekimi yasasnn) sonucu olarak ortaya kar: bylece matematiksel yasann
kesinlii fiziksel olaya geirilmi olur. Doann kitab matematiksel dilde
yazlmtr," Calileo'nun bu sz daha sonraki yzyllarda onun tm beklentilerini de aan bir ekilde doruluunu gstermitir. Doa yasalar, gereklilik
ve evrensellik zellikleriyle matematiksel yasalarn yapsn tar.
Matematiksel yasa yalnz olgular dzenlemenin deil, n-deyinin de bir arac
olmutur; fizikiye ilerde olacak olgular kestirme gc salamtr. indktif
akl-yrtme ile ulalan basit genelleme, hipotetik-dedktif metodun bu gcyle karlatrldnda son derece yetersiz kalr. Bu gcn kayna nedir?
Yant ak grnmtr; doada tm olup bitenler arasnda matematiksel
ilikilerle dile getirilmeye elverili sk bir dzen olmaldr. Bu dzen nedensellik" diye belirlenmitir.
Doada tm olup bitenlerin sk bir nedensellik belirliliine bal olduu dncesi modern alarn bir rndr. Yunanllar yldzlarn davranla-nnda
matematiksel bir dzen buluyorlard, ancak dier fiziksel olgular tmyle
nedensellik ilkesine bal saymyorlard. Geri kimi Yunan filozoflarnn genel
bir belirlilie inandklarn biliyoruz; ama onlarn belirlilik anlaynn bizimkine ne denli yakn olduu pek belli deildir. Belirlilikten ne anladklarna
ilikin hibiri bize ak bir aklama brakm deildir. Nedensellii evrensel
bir yasa olarak dndkleri kuku gtrr. stelik bu ilkenin nemli nemsiz
her trl olgular iin geerli grld, olgularn insan ama ve istekleri dnda baka olgularca belirlendii dncesi, matematiksel fiziin bilinmedii
bir dnemde ortaya kamazd elbette.

Cemal Yldrm 251

Yunan kafas iin olgularn nceden belirlenmesi dinsel bir anlam tard, yle
ki bu anlay nedensellik kavram ile deil yazg kavram ile dile getirmek
yerinde olur. Yazg inancnn kkeni antropomorfiktir; baka bir deyile insan
davran biimleri ile deerlendirmelerin doaya yanstlmas byle bir inanca
yol amtr. nsanlar nasl kendi amalar iin doann ileyiini denetim altna alyorlarsa, tanrlar da insana ilikin olup bitenleri denetim altnda tutar ve
her kiinin yazgsn belli bir plana bal grr. Yunan yazgcl (fatalism) ite
budur. Deiik yollara bavurarak yazgmzdan kurtulmaya alabiliriz; ama
ne yapsak bouna, yazgmz baka bir yoldan mutlak gerekleir. Babasn
ldrp annesiyle evlenmek Oedipus'un yazgsyd. O bundan habersizdi. Ama
Thebes kral baba renmiti bunu gaipten. Babann, yeni doan olunu ssz
bir daa brakarak yazgy bozma giriimi baarl olmaz; yavruyu bakalar
bulup bytr. Thebes'e gitmekte olan gen Oedipus yolda bilmedii bir
adamla karlar, adam ldrr. Sonra geldii kenti, gizemini zd sfenksin korkun basksndan kurtarr; baars kralie ile evlenmesiyle dllendirilir. ok gemeden ldrd adamn kendi z babas, evlendii kadnn kendi
z annesi olduunu renir. Freud bu miti bilinalt bir arzunun yansmas
olarak yorumlar: ocuun anneye duyduu cinsel istek, babaya duyduu nefret. Bylece psikolojik ynden yazg fikri, bilinalt drtler karsnda duyduumuz zavallln bir yansmas biiminde aklanabilir. Ancak bu Yunanllarn bilmedii, bizim ada aklamamz. Doru bulsak da bulmasak da, yaamn yazgyla nceden belirlenmi olma retisini mantkla deil psikoloji ile
aklama zorundayz.
Modern bilimin belirleyicilii ok deiik niteliktedir. Kkeni matematiksel
yntemin fizikteki baarsnda aranmak gerekir. Fizik yasalar matematiksel
ilikiler biiminde yorumlamak, dedktif yntemleri, kesin ndeyiler karmada kullanmak mmkn olduuna gre, olup bitenlerin grnrdeki karkln gerisinde mutlaka matematiksel bir dzen, nedensel bir bant olmal
diye dnlmtr. Bu dzeni tmyle bilemiyor ya da yakalayamyorsak, bu
bizim bir kusurumuzdur. Fransz matematikisi Laplace bu gr, her atomun konum ve hzn gzlemleyen, tm matematiksel denklemleri zebilen
insanst bir zeka benzetiinde zetler. Byle stn bir zeka iin gemi gibi
gelecek de gzler nndedir, ister bizden bin yl nce isterse sonra olsun her
olgunun tm ayrntlarn belirlemek iten deildir. Fizik dnya iin sz konusu olan bu belirleyicilik, Newton fiziinin en genel sonucudur. Yazgdan nitelik
ynnden farkldr. Planlayc deil, krdr; ne insandan yana, ne de ona kar-

252 Bilim Felsefesi

dr. Gelecee ynelik amalar bakmndan deil, gemi olgulara dayal bir
belirleyiciliktir. Doast bir buyruktan deil, fizik olgularn yasal dzeninden
kaynaklanmaktadr. Ama yazg kadar sk ve istisnasz bir belirleyiciliktir; fizik
dnyay, otomatik ileyen bir saat modeline oturtmutur bu dnce.
Klasik fiziin dnya gr bu olduuna gre, Newton dneminin bizi empirist bir aknt iine att gibi rasyonalist bir akntya kaptrdna da amamak gerekir. Empirist, bilimin yalnz bir yann, gzlemsel yann incelemekle
yetindi; rasyonalist ise baka bir yann, matematiksel yann vurgulamakla
yetindi. ..
Klasik fiziin ne empirist nede rasyonalist yorumu tek bana yeterlidir. Fiziin matematiksel kesinliine bakarak, bilimin ierdii tm dnce srelerinin dedktif karmlarndan ibaret olduu sonucuna gitmemeliyiz. Fiziki
dedksiyona olduu kadar indksiyona da dayanmak zorundadr; nk bilimsel aratrma gzlem velileriyle ie koyulur, ulat sonular gene gzlem
verilerine giderek dorulamaya alr. Bilim adamnn gzlemsel n-deyileri
hem yeni bulgularn hem de kurduu hipotezi dorulayan kantlan oluturur.
ndktif ve dedktif dnme biimleriyle kurduu karmak dnce sistemi
klasik fizie, olgular aklama ve n-deme ilevinde en st dzeyde etkinlik
kazandrmtr. Ne var ki. ne fiziki ne de filozof bu yntemlere, zellikle yeni
ndeyilere uygulamalarnda, neden bel balamamz gerektii konusunda bize
tam doyurucu bir aklama getirememitir.

Ek 11:
TEORK FZKN YNTEM ZERNE1
A. Einstein

Teorik bir sistemin geliimini gzden geirirken, teorinin ierii ile empirik
olgunun tm arasndaki ilikiye zenle bakalm. Burada bilgimizin birbirinden ayrlmaz iki esi arasnda srp giden elikiyle (olguyla akl kartl
ile) ilgilenmekteyiz.
Antik Yunan'a bilimin beii olduu iin sayg duyarz. Bilimin mantksal bir
sistem olarak douuna ilk kez burada tank olmutur dnya. Euclid geometrisinden sz ediyorum. Bu sistemde akl yrtme yle tam ve kesin ki, ulalan
her nerme hibir pheye yer brakmayan bir doruluk kazanmakta. Yarg
gcnn eritii bu parlak baar kiiye, daha sonraki baarlarna ynelmede
gvence kayna olmutur. Euclid'in hayal yetisini tututurmad hibir gen,
bilimsel dnr olmaya kendini aday saymasn!
Ama gerek dnyann tmn kapsayan bir bilim iin insanolunu ikinci bir
temel eye, Kepler ve Galileo'nun at yolda gidenlerin ortak nitelikleri olan
bir eye daha ihtiya vard. Salt mantksal dnmek bize olgusal dnya
hakknda hibir ey retemez; geree ilikin her trl bilgimiz yaant ile
balar onda biter. Salt mantk yoluyla elde edilen nermeler botur, olgusal
ierikten yoksundur. Bunu grd, bilini dnyasnn kafasna dank diye vurduu iindir ki, Galileoyu modern fiziin, hatta tmyle modern bilimin babas sayyoruz.
Teorik fizikte bir sistemi kavramlar, bu kavramlar iin geerli saylan temel
yasalar, ve mantksal karmla ulalan sonular oluturur. Gzlemlerimize
uygun dmesi gereken nermeler de ite bu sonulardr.
Euclid geometrisinin yapsnda da ayn eyi grmekteyiz. u farkla ki, burada
temel yasalara aksiyom diyoruz; mantksal karmla ulalan teoremlerin de
olgusal dnyaya uygun dmesi sz konusu deildir. Ancak geometriyi, balangtaki empirik ieriinden soyutlamakszn uzaysal ilikileri dile getiren

Yazarn, Essays in Science, s. 12-21"den ksaltmalarla evrilmitir. (C.Y.)

254 Bilim Felsefesi

olgusal trden bir bilim olarak da yorumlayabiliriz. Bu takdirde, geometri ile

teorik fiziin mantksal trdelii salanm olur.
Bylece teorik sistem olarak fizikte katksz yarg ile deneyimin yerini gsteri
bulunuyoruz. Sistem yapsn yargya borludur: empirik ierik ile ieriin
olgusal ilikileri ifadelerini teorinin sonularnda bulmaktadr. Tm sistemin
(zellikle kavram ve temel ilkelerin) deer ve gerekesi bu ifadelerin olaslnda aranmaldr. Sz aras syleyelim, teorik kavram ve ilkeler akln zgr
birer rn olmasna karn, ne akln niteliine bavurularak ne de a priori bir
biimde temellendirilebilir.
Sistemin dayand kavram ve ilkeler teorik yapnn temel talan olup daha
basite indirgenemezler. Her teoride balca ama olgusal ieriin ifade yeterliinden vazgemeksizin bu temel talan olabildiince sadeletirmek ve en az
sayda tutmaktr.
Bilimsel teoriyi oluturan kavram ve postulatlarn kurgusal nitelii ile ilgili bu
gr olduka yenidir: 18'nci, hatta 19'uncu yzylda, temel kanam ve ilkelerle, bunlarn olgulara ilikin sonular arasndaki mesafe pek geni deildi. Bu
mesafe, teoride mantksal yap basitletike, yani mantksal ynden bamsz
olan temel kavram ve ilkelerin says azaldka genilemektedir.
Fizikte ilk teorik sistemin kurucusu Newton bile, teorisinin dayand temel
kavram ve ilkelerin gzlemsel olgulardan karlabilir olduu kansndayd.
Hipotez kurmuyorum (hypotheses non fingo") derken hi phesiz bu grn belirtmek istiyordu.
Aslnda, onun zamannda, zaman ve uzay kavram hibir glk ortaya koymuyordu. Ktle, eylemsizlik ve kuvvet kavramlaryla bunlar birletiren yasalar dpedz olgulardan karlm grnyordu. Bu temel zerine kurulan yer
ekimi ilikisinin ve dier kuvvetlerin de ayn ekilde olgulardan karlabilir
olduunu kabul etmek akla uygun geliyordu.
Geri, mutlak durmay ieren mutlak uzay kavramn ifade biiminde
Newton'un pek rahat olmadn gryoruz. Gzlemlerimizde bu kavram
karlayan hibir ey olmadn sezinliyordu. Ayrca, uzaktan etkili kuvvet
kavram da onu rahatsz ediyordu. Ne var ki, teorisinin uygulamada gsterdii
byk baar onu da, kendisinden sonra gelen fizikileri de, sistemi oluturan
temel kavram ve ilkelerin kurgusal niteliini grmekten alkoymutu. Gnmze gelinceye kadar fizikilerin ou, tersine, temel kavram ve postulatlarn
gzlemsel verilerden mantksal yoldan soyutlanarak elde edildii zerinde

Cemal Yldrm 255

srarlydlar. Onlar iin bu kavram ve ilkelerin olgulardan bamsz, birer dnsel rn olduu akla bile gelmezdi. Bu anlayn yanll aka ancak
genel relativite teorisinin ortaya kmasyla anlalmtr. Nitekim bu teori,
Newton'unkinden deiik temellere dayanarak daha ok sayda olgularn,
daha tam ve doyurucu bir biimde ele alnabileceini gstermitir. iki teoriden
birinin veya tekinin stnl sorununu bir yana brakarak, teorik ilkelerin
kurgusal niteliklerini vurgulayan bir noktay belirtmekle yetinebiliriz, bu da
birbirinden temelde farkl iki ilkenin ayn olgu grubunu aklayabilmesidir. Bu
da gsteriyor ki, bu ilkeler olgulardan bamsz kurgular olup, olgulardan
mantksal olarak kanlasn olanakszdr.
Teorik fiziin bu aksiyometik temeli gerekten olgulardan bamsz olarak
aklmzn yaratt bir eyse, o zaman geree ulama umudunu tayabilir
miyiz? daha kts, gerek dediimiz eyin hayalimizin tesinde bir varl
var mdr? ... Bana sorarsanz, bizi doruya gtrecek bir yolun olduunu ve
onu bulabileceimizi tereddtsz syleyebilirim. Bugne kadarki deneylerimiz doann, dnebileceimiz en basit matematiksel kavramlarla ifade olana bulduunu gstermektedir. Salt matematiksel yollardan doay anlamamz salayan kavramlara ve bu kavramlar birbirine balayan yasalara ulaabileceimiz inancndaym. Gzlem verilerimiz bize uygun matematiksel kavramlarn sezgisini verebilir belki; fakat onlara hibir ekilde mantksal zorunluk kazandrmaz. Hi phe yok ki, matematiksel teorilerin uygulamadaki
yararnn biricik lt deneylerimizdir. Ancak yaratc ilkeyi deneylerde deil
matematikte arayacaz. Bu nedenle, gemi alarda zlendii gibi, ben de
salt dnce ile gerei kavrayabileceimizi sanyorum.

Ek 12:
BLMDE BUNALIM VE TEORLERN ORTAYA IKII1
Thomas S. Kuhn

Bundan nceki blmde gzden geirdiimiz bulularn tm temel-gr

(paradigma) deiikliine yol aan neden, ya da katk niteliindeydi. Dahas
var: Bu bulular ieren deiiklikler yapc olduu kadar ykcyd. Bir buluun
zmlenmesinden sonra bilim adamlar iin daha ok sayda olgular aklama
ya da, bilinen olgulara daha tam bir anlam verme olana douyordu. Ancak
bu kazan teden beri yerleik kimi inanlar veya ilemleri bir yana iterek,
bylece teoride alan boluklar yenileriyle doldurmak abas pahasna salanabiliyordu. Bu tr deiikliklerin normal bilim iinde yer alan tm bululara bal gittiini gstermitim. Sadece, nceden kestirilen ve bu nedenle beklentimize aykr dmeyen bulular bunun dnda kalr. Ne var ki, temel-gr
deiimine yol aan tek neden bulular deildir. Bu blmde yeni teorilerin
ortaya kmasndan kaynaklanan benzer ama daha kapsaml deiiklikleri
inceleyeceiz.
Bilimlerde olgu ile teorinin, bulu ile icadn kesinlikle ve srekli olarak ayr
eyler olmadn yeterince belgelediimizi sanyoruz. Yeni teorilerin ortaya
kn ele alrken, bulu zerindeki anlaymz da ister istemez geniletmi
olacaz. Son blmde ele aldmz bulu trleri, hi deilse tek balarna,
Kopernik, Newton, Lavoisier ve Einstein devrimleri apnda byk gr deiikliklerine yol am deillerdir. Bu bulular n dalga teorisi, snn dinamik teorisi, ya da Maxwell'in elektro-manyetik teorisi gibi teorilerin neden
olduu daha kk, fakat daha teknik, deiikliklerden bile sorumlu tutmamalyz. Bu tr teoriler normal bilim srecinde nasl ortaya kabilir diye merak
edilebilir, nk, normal bilim yeni bulua gre yeni teoriye daha az elverili
bir ortamdr.
Yeni olgularn ortaya knda bir aykrln (beklenti d bir gzlem veya
gzlemlerin) sezinlenmesi rol oynadna gre, yeni bir teorinin ortaya knda da ilk koulun, gene byle bir aykrln daha derinden sezinlenmesiyle
1

Yazarn, The Structure of Scientific Revolutions (Bilimsel Devrimlerin Yaps) adl yaptnn VII.
Blm, s.66-76dan evrilmitir. (C.Y.)

Cemal Yldrm 257

olutuuna amamaldr. Bu noktada bilim tarihinin salad kantlar son

derece aktr, kansndaym. Kopernik teorisinden nce Ptolemy astronomisinin iinde bulunduu durum bir skandald. Galileo'nun hareket konusundaki
katklar, skolastik eletiricilerin Aristoteles teorisinde ortaya kardklar
glklerin yaratt bunalma dayanyordu. Newton'un yeni k ve renk teorisi, daha nceki teorilerden hibirinin spektrumun uzunluunu aklamada
baarl grlmemesinden kaynaklanmtr. Daha sonra Newton teorisinin
yerini alan dalga teorisine, krnm ve kutuplama etkilerinin Newton teorisiyle ilikilerinde gze arpan aykrlklar yol amtr. Termodinamik ise on
dokuzuncu yzyla ait iki fizik teorisinin atmasndan domutur. Kuantum
mekaniine gelince, bu teori siyah cisim nm, zgl (specific) s ve fotoelektrik etki evresinde oluan eitli glkleri gidermeye ynelik bir gelimedir. Dahas var: Newton'unki dnda tm bu durumlarda, aykrln sezinlenmesi yle uzun srm ve yle derin ilemitir ki, bilimin o dallarnda tam
bir bunalm egemen olmutur. Yeni teorilerin ortaya k, egemen grn
byk lde yklmasn, normal bilimin problem ve yntemlerinde byk
deiiklii gerektirdiinden, genellikle belirgin bir tedirginlik dnemini izler.
Beklenecei gibi, normal bilime ait glklerin bir trl zmlenememesi
tedirginliin kaynadr. Bilinen kurallarn baarszl, yenilerini aramaya yol
aar.
nce temel-gr (paradigma) deiikliine arpc bir rnek oluturan Kopernik astronomisine bakalm. Hemen belirtelim ki, t.. 200 ve I.S. 200 yllar
arasnda gelien Ptolemy sistemi. hem gezegenlerin hem de yldzlarn deien
konumlarn ndemede vgye deer lde baarlyd. Antik dnyada bu
denli etkin bir baka sistem gsterilemez; yldzlarla ilgili olarak gnmzde
bile Ptolemy sistemi yaygnca kullanlmaktadr; gezegenler iin ise Kopernik
sistemi kadar etkin olduu sylenebilir. Ne var ki, bir teorinin vgye deer
derecede baarl olmas tam baarl olduu demek deildir. Gerek gezegen
konumlarn, gerek equant" notlarnn kaymasn ndemede Ptolemy sistemi
hibir zaman tam baarl olamamtr. Birtakm kk aykrlklar giderme,
Ptolemy'yi izleyen pek ok astronom iin balca aratrma konusu olmutur.
Tpk, Newton teorisi ile astronomi gzlem sonularn badatrma yolunda
Newton'un 18'inci yzyl izleyicilerinin giritikleri aratrmalar gibi. Bir sre,
astronomlar bu aratrmalarn, Ptolemy sistemine yol aan giriimler gibi,
baarl olacan hakl olarak sanmlard. Herhangi bir aykrl, astronomlar
Ptolemy sisteminde baz dzenlemelere giderek ayklayabiliyorlard. Ne var

258 Bilim Felsefesi

ki, zamanla, bu dzenlemelerin sistemi daha salkl iler yapmak yerine daha
karmak hale getirdii, yle ki, bir yerde giderilen bir aykrln baka bir
yerde ortaya kt grlmtr.
Astronomi geleneinin dtan srekli kesintilere uramas. ve astronomlar
arasndaki iletiimin son derece darl nedeniyle, bu glkler ancak zamanla
anlalmtr; ama anlalmtr. Daha on nc yzylda X. Alfonso'nun Tanr evreni yaratrken bana danm olsayd. ona iyi akl verebilirdim, dediini
biliyoruz. On altnc yzylda. Kopernik'in alma arkada, Domenica da Novara, Ptolemy'ninki kadar hantal ve salksz bir sistemin doay doru yanstamayacan sylyordu. Kopernik'in kendisi de De Revolutionisbus adl yaptnn nsznde miras ald gelenein sonunda bir hilkat garibesi"ne dntn yazmaktan geri kalmaz. O yzyln balarnda, Ptolemy sisteminin
kendi geleneksel sorunlarna bile uygulama gcn yitirdiini, Avrupa'nn
sekin astronomlar anlamaya balamlard artk. Kopernik'in sistemi reddederek yerine bir yenisini oluturmaya koyulmas da byle bir anlaytan sonra
olabilirdi ancak. nl nsz bugn bile bilimde bunalam en iyi anlatan bir
metin niteliindedir.
Kuskusuz, sistemin birtakm normal teknik problemleri zmede iine dt yetersizlik Kopernik'in karlat bunalmn tek nedeni deildi. Bunun
yan sra takvim reformuna ilikin toplumsal basky (o bask ki, procession"
sorununa daha byk bir ivedilik kazandrmt) da hesaba katmak gerekir.
Kald ki, daha tam bir aklama iin, Ortaa'da Aristoteles'e yneltilen eletiriyi, Rnesans Yeniplatonculuunu, daha nemli tarihsel olaylar gz nne
almay gerektirir. Ama gene de teknik zmde iine dlen yetersizlik bunalmn zn oluturan etkendir. Olgun bir bilimde (ki astronomi bu dzeye
antik ada erimiti) sz geen d etkenler zellikle bunalmn patlama
zaman ile ilk ortaya k alann belirlemede ve bunu alglamadaki kolayl
salamada nemlidir. Ne var ki, bu incelemede bunlar ele alamayacaz.
Kopemik devrimi iin bu sylediklerimizi yeter sayarsak imdi olduka farkl
ikinci bir rnee, Lavoisier'in yanmaya ilikin oksijen teorisine yol aan bunalma deinebiliriz. 1770'lerde pek ok etkenin kimyada bir bunalm oluturmada birletiini grmekteyiz. Geri tarihiler ne bu etkenlerin nitelii, ne de
gresel nemleri zerinde tmyle anlam deillerdir. Ancak iki tanesinin
birinci derecede nemli olduu genel bir kandr: Bunlardan biri gaz kimyasnn ortaya k, dieri arlk ilikileri sorunuydu. Birincisinin tarihi, 17'nci
yzylda hava pompasnn bulunuu ve kimya deneylerinde gelimesiyle ba-

Cemal Yldrm 259

lar. Bir sonraki yzylda, hava pompas ile benzer aralar kullanan kimyaclar,
havann kimyasal reaksiyonlarda aktif bir bileen olmas gerektiini anlamaya
baladlar. Bir ka dnda kimyaclar iin hava biricik gazd. Joseph Black'n,
C02'n normal havadan farkl olduunu gsterdii 1756 ylna gelinceye dek,
deiik grnen gazlarn sadece pislik ynnden birbirinden ayrld dncesi egemendi.
Black'den sonra gazlar zerindeki incelemeler, zellikle Cavendish, Priestley
ve Scheele elinde hzla ilerledi. Bunlarn birlikte gelitirdikleri birtakm yeni
teknikler deiik gazlan birbirinden ayrc gteydi. Hepsi de phlogiston"
teorisine inanyor, bu teoriyi deneylerini dzenleme ve sonular yorumlamada sk sk kullanyorlard. Scheele sy dephlogisticate etmeyi amalayan bir
dizi karmak deneylerinde ilk kez oksijeni elde etmiti. Ne var ki, deneylerden
kan sonu phlogiston teorisinin aklamada giderek yetersiz kald bir sr
gaz eidi ile onlara ilikin zellikler oldu. Geri bu bilim adamlarndan hibiri,
teoriyi tm yetersizliklerine karn atmay aklndan geirmiyordu. 1770'lerin
banda Lavoisier hava zerindeki deneylerine baladnda, teorinin kimyacdan kimyacya deien birok yorumlar ortal kaplamt. Bir teorinin
byle deiik biimler almas bir bunalmn bilinen bir belirtisidir. Kopernik,
kitabnn nsznde bundan yaknmt.
Ancak bunalm oluturan tek neden phlogiston teorisinin giderek belirsizleip
ie yaramaz hale gelmesi deildi. Lavoisier'i uratran bir sorun da yanma
srecinde nesnelerin pek ounun arlk kazanmas gzlemiydi. daha Ortaada kimi slam kimyaclar bu olay biliyordu. 17nci yzylda da madenlerin
yeterince stldnda havadan bir eylerle birletiini gsteren deneyler yaplyordu. Ama bu 17'nci yzyl kimyaclar iin nemli bir olay deildi; nesnelerin kimyasal reaksiyonlarda oylum, renk ve doku bileenlerinde deiiklie
uradna gre arlk ynnden de deiebilirdi. Arlk her zaman madde
miktarnn bir ls saylmyordu. Kald ki, yanmada arlk art kimi metallere zg bir olgu olarak kalnt. Bir ok doal nesneler (rnein odun), yandnda, phlogiston teorisinin de daha sonra ngrd zere, arlklarndan
yitiriyordu aslnda.
Ne var ki, 18'inci yzylda arlk artna ilikin bu yaklam giderek etkinliini yitirdi. Bir yandan terazinin bir lme arac olarak daha ok kullanl, bir
yandan da gaz kimyasnn hzla gelimesi, reaksiyonlarda ortaya kan gazlar
elde tutmay kolaylatrmt. Bu da kimyaclar, yanmada arlk art olgu-

260 Bilim Felsefesi

sunun olduka yaygn olduu gzlemine gtryordu. te yandan, Newtonun

ekim teorisinin giderek daha yaygn zmlenmesi kimyaclar, arlk artnn madde miktar art demek olduu dncesine getirmiti. Ama bu sonular henz phlogiston teorisini reddetmek iin yeterli deildi; teoriyi ayakta
tutmann yollar daha bulunabiliyordu. Phlogistonun arl negatifti belki de.
Ya da yanmada phlogiston'un bo brakt yerlere ate paracklarnn sokulmas arlk artna yol ayordu. Baka aklamalar da vard. Ancak arlk
art gzlemi, teoriyi atmaya yetmiyorduysa da, sorunu giderek daha arlatran yeni yeni aratrmalara yol ayordu. Bu aratrmalardan biri (ki phlogiston'u arl olan, birletii nesnelerin arlklarn deitiren bir madde"
olarak belirliyordu) 1772'de Fransz Bilim Akademisi'ne sunulmutu. Ayn
yln sonunda Lavoisier nl mhrl tebliini Akademi sekreterine brakmt. Bu tebli yazlmadan, yllarca kimyaclarn bilincinde keskinleen bir sorun,
ivedi zm bekleyen bir problem nitelii kazanmt. zm iin Phlogiston
teorisinin deiik yorumlarna gidiliyordu. Gazlar kimyasnn yol at sorunlar gibi, yanmada arlk art sorunu da giderek teorinin ne olduunu bilmeyi
gletiriyordu. Geri hala ie yarar bir ara diye tutuluyordu; ne var ki, l8'inci
yzyl kimyasnn temel grn oluturan bu teori kendine zg konumunu
yitirmeye yz tutmutu artk. Teorinin nda yaplan aratrmalar, temelgr (paradigma) ncesi dnemlerine zg birbiriyle yaran grlerin
altnda yaplan aratrmalar andryordu. Bunalmn tipik bir belirtisi de bu
zaten.
Son bir rnek olarak da Einstein'n grecelik (relativity) teorisine yol aan
19'uncu yzyl sonlarnda fiziin iine dt bunalma bakalm. Bu bunalmn bir kk 17'nci yzyla kadar uzanr. Aralarnda Leibniz'in bulunduu
kimi doa filozoflar Newton'un benimsedii mutlak uzay kavramn eletirmilerdi. o zaman. Doyurucu bir lde olmasa bile mutlak konum ve mutlak
devinim kavramlarnn Newton sisteminde ilevsiz kaldn ortaya koyBF 15 mulard. Dahas var: Uzay ve devinimin grecel yorumunda estetik bir
ekiciliin olabileceine de deinerek ileriki bir gelimeyi sezinlediklerini
gstermilerdi. Ancak onlarn eletirisi mantksal dzeydeydi. Arzn sabitliine ilikin Aristoteles'in kantlamalarn eletiren ilk Kopemik'ciler gibi, bunlar
da, grecel yoruma geiin gzlemsel sonular olabileceini akllarndan bile
geirmiyorlard. Grlerini hibir noktada Newton teorisinin doaya uygulanmasyla ortaya kan bir soruna ilikin grmyorlard. Bu yzden de kendi-

Cemal Yldrm 261

leriyle birlikte grleri de ortadan silindi. Ancak 19'uncu yzyl sonlarnda

canlanma olana buldu bu grler.
Grecel uzay felsefesinin zm getirdii teknik problemin nonnal bilime
girii 1815'ten sonra n dalga teorisinin benimsenmesiyle balar: ama
bunalma dnmesi l890'lan bekler. Ik, zellikleri mekanik olan bir esir'de
Newton yasalarna gre dalgasal biimde deviniyorsa, o zaman, gksel gzlemlerle yeryzndeki deneylerin esirde bir srkleniin varln ortaya
koymas beklenir. Gksel gzlemlerden yalnz sapmalara ilikin olanlar yeterince gvenilir bilgi salayc nitelikteydi. Bu nedenle de esir-srkleniini
sapma lmleriyle belirleme normal bilimin sorunlarndan biri sayld; sorunu zmek iin pek ok zel ara yapld. Ama bunlarn hibiri gzlenebilir bir
srklenii ortaya koymad. Bylece sorun deneycilerin elinden kuramclarn
eline geti. Yzyln ortalarnda Fresnel. Stokes gibi kimi bilim adamlar esir
teorisinde saysz deiikliklere giderek srkleniin gzlemlenmesindeki
baarszl aklamaya altlar. Teorinin her yeni yorumu, devinen her nesnenin bir para esiri birlikte srkledii varsaymna dayanyordu. Yorumlarn hepsi de yalnz gksel gzlemlerin deil yersel deneylerin de, bu arada,
nl Michelson-Morley deneyinin de, olumsuz sonularn aklamaya yetecek
gteydi. Birbirini tutmayan bu yorumlar dnda henz sarsc bir atma
yoktu. Gerekli deneysel tekniklerin yokluunda byle bir atma kendini
duyuramazd.
Durum Maxwell'in elektromanyetik teorisinin yzyln son yirmi ylnda benimsenmesiyle ancak deimeye yz tutar. Maxwell'in kendisi aslnda Newton
gelenei dnda deildi. Ik, ve genel olarak elektromanyetizmin oluumunu
mekanik bir esir'in paracklarnn deiken yer deitirmesine balyordu.
Elektrik ve manyetizm zerindeki teorisi balangta bu ortama (yani esire)
bir takm hipotetik zellikler yklemekten geri kalmamt. Geri daha sonra
teorisini bunlardan ayklad o; fakat gene de, teorisinde Newton mekanii ile
badamaz bir yan grmyordu. Onun ve onu izleyenler iin nemli olan bu
mekanie uygun bir yorum bulmakt. Ne var ki, bilim tarihinde pek ok kez
grld gibi, istenen yorumu oluturmak sanld kadar kolay olmamtr.
Kopemik'in astronomiye ilikin nerisi kendisinin iyimserliine karn, nasl
devinim teorileri iin giderek artan bir bunalm yaratmsa, M^axwell teorisi
de, Newton mekaniinden kaynaklanmasna karn. o temel gr bunalma

262 Bilim Felsefesi

itmitir. stelik bunalm en keskin biimde kendini, yukarda szn ettiimiz

sorunda, yani esire gre devinimde ortaya koymutur.
Devinim halinde olan nesnelerin elektromanyetik davranlar zerindeki
Maxwell tartmasnda esir srkleniine ilikin herhangi bir yollama gze
arpmaz. Gerekten, yle bir kavram onun teorisine sokma giriimi byk
glkle karlamtr. Bunun bir sonucu olarak, esirde bir srklenii belirleme yolunda daha nce yaplm bir dizi gzlem aklamasz kald. Bu nedenle
de, 1890' izleyen yllarda, esire gre devinimi belirlemeyi ve esirsrkleniini Maxwell teorisine sokmay amalayan hem deneysel hem kuramsal youn giriimlere tank olmaktayz. Deneysel giriimler hemen tmyle baarsz kald denebilir. Kuramsal dzeyde ise, zellikle Lorentz ile Fitzgerald'n giriimlerinde, birtakm umut verici balanglara karn, baka glkler ortaya kar; stelik bunalm dnemlerine zg birbiriyle yaran teorilerin ortal kaplad grlr. te 1905'te Einstein'n zel Grecelik teorisi
byle bir ortamda ortaya kmtr.
Ele aldmz rneklerin de tipik zellikler tamaktadr. nde de, yeni
bir teorinin ortaya k normal problem-zme uranda karlalan kesin
baarszl izlemitir. Gene nde de, bu baarszlkla birlikte giden bir
teori enflasyonu gze arpar. Yalnz Kopernik devriminde farkl olarak d
koullarn nemli rol oynad unutulmamaldr. Genellikle bunalmn ilk on ile
yirmi ylnda ortaya kan teori, bunalma dorudan bir yant niteliindedir.
Tipik olduu kukulu olmakla beraber, bir de u var; zm baarsz kalan
problemler teden beri bilinen trden problemlerdi. Bunalm ncesi dnemde
sanki bu problemler gerekten zlm grnmndeydi. Bu nedenledir ki,
baarszlk kans, bir kez uyanmasn, artk nn almaya olanak yok, tm
keskinlii ile kendini gsterir. Yeni bir problemi zmede uranlan baarszlk ou kez hayal krcdr, ama asla artc deildir. Pek az problem hemen
zme elverilidir. Ele aldmz rneklerin bir ortak zellii daha var ki yeni
bir teoriye ulamada bunalmn roln ok belirgin bir biimde ortaya koymaktadr; bir alanda bunalm ortaya kmadan, bunalma yol aan problemlerin zmn tmyle olmasa bile bir lde haber verenler daima kar.
Ancak nerilen bu zmler bunalm patlak verinceye dek gzden uzak kalr,
ou kez.
Bilim tarihinde daha sonraki bir zm en tam biimiyle ortaya koyuun en
nl rneini .. nc yzylda Aristarchus vermitir. Antik Yunan bilimi
olduundan daha az dedktif ve dogmatik olsayd, Kopernik'in gne merkezli

Cemal Yldrm 263

(heliocentric) astronomisi 1800 yl nce kurulmu olurdu, diye ok yaygn bir

kan vardr. Ne var ki bu, tarihsel gelimeyi yanl deerlendirmekten kaynaklanan bir kandr. Aristarchus grn ortaya koyduunda, saduyuya daha
uygun gelen yer-merkezli sistemde o gr gerektiren hibir yetersizlik sz
konusu deildi. Ptolemy astronomisinin egemenlik kazanndan yklna dek
tm gelimesi Aristarchus'un nerisini izleyen yzyllarda yer almtr. stelik
Aristarchus'u nemsemek iin ortada bir neden de yoktu. Kopernik'in ok
daha yetkin olan teorisi bile Ptolemy sisteminden daha basit, hatta daha doru
deildi. Elde var olan gzlemsel testler iki teori arasnda bir semeye olanak
vermiyordu. Bu koullar altnda astronomlar Kopernik'e ynelten etkenlerden biri (ki bu etken onlar Aristarchus'a yneltemezdi) gne merkezli teoriye yol aan bunalmn kendisi olmutur. Ptolemy astronomisi problemlerini
zmede yetersizlie dm; yeni bir teoriyi denemenin zaman gelmiti.
teki iki rneimizde bu lde tam saylacak zm nerilerine rastlamamaktayz. Ama 17'nci yzylda Rey, Hooke ve Mayow gibi bilim adamlarnn
gelitirdikleri yanma teorilerinin yanksz kalmasnn bir nedeni, kukusuz ki,
bu teorilerin normal bilim srecinde bilinen herhangi bir glk ya da sorundan kaynaklanmam olmalardr. Bunun gibi, Newton'u grecel adan eletiren Leibniz, Berkeley gibi dnrlerin 18'inci ve 19uncu yzyl bilim adamlar zerinde etkisiz kalmalar da gene gerek sorunlarla temas yokluu ile
aklanabilir.
Bilim felsefecileri ayn olgusal verilerin deiik teorilerle aklanabileceini
her frsatta vurgulamlardr. Bilim tarihi de, yeni bir temel-grn zellikle
ilk geliim aamalarnda, deiik teoriler icat etmenin hi de zor olmadn
gstermektedir. Ancak byle deiik teoriler ortaya koymay bilim adamlar,
bunalm dnemleri dnda, pek istemezler. Bir teori kendi kapsamna giren
glklere ve problemlere zm getirmede yetersizlie dmedii srece,
teorinin egemen olduu alanda bilim, ilerlemesini hzl ve etkin bir biimde
srdrr. Bunun nedeni aktr. Fabrika retiminde olduu gibi bilimde de
kesin gereklilik domadka aralar deitirme savurganlk olmaktan ileri
gemez. Bilimde bunalmn nemi, aralar yenilemenin zamannn geldii
iaretini vermesidir.

Ek 13:
BLMSEL METODUN KKEN VE NTEL1
B. Russell

Pek ok ey gibi bilim de balangta yava admlarla ilerlemi, 17'nci yzyla

gelinceye kadar, hzl bir gelime temposuna girmemitir. imdi ise amzn
en belirgin zelliini bilimin oluturduu kesinlikle sylenebilir. Yaadmz
dnemi iyi ya da kt ynden hem antik dnyadan hem de Ortaa yzyllarndan ayran zellii yalnz bilimde bulmaktayz.
Bilimi, gzlem ve deneyim yoluyla nedensel yasalar bulma ura diye tanmlayabiliriz. Bu yasalar nitelik deil nicelik trnden terimlerle dile getirildiinde daha deerli grlr. Gzleme dayanmayan matematik ilk byk geliimini eski Yunanllara borludur. Yunanllarn tek baarl olduklar gzlemsel
bilim ise olgular belli dzenlere bal, salt geometriye geni uygulama olana
veren astronomi olmutur. Dzensiz ve periyodik olmayan olgularn bilimsel
incelemesi ise Galileo'yu beklemitir. Ondan nce insanolu deimezlik yasalarn bulmaya almt. Son yz ylda ise bilim daha ok deime yasalarn bulmaya ynelmitir. te yandan, Bacon'dan gnmze dek, bilime verilen deer, salt bilgi olmasndan ok bir g kayna saylmasna dayanmtr.
nce cansz dnyay etkinliine alan bilim giderek egemenliini bitki ve hayvanlar dnyasnda, imdi de insan toplumlar zerinde kurmaya balamtr.
Bilim Avrupa'nn bir rndr. Bildiim kadar ile buna nemli saylabilecek
tek istisna, Babil'lerin gne ve ay tutulmalarn nceden kestirmeye ilikin
bululardr. Byk bulularn hemen % 90'n, birka lkenin (talya, Fransa,
Hollanda, Britanya ve Almanya) katksna borluyuz. Polonya'dan Kopernik.
Rusya'dan Mendeleeff ve Pavlov kmtr. Btnyle bakldnda, Dou Avrupa'nn katksnn pek byk olduu sylenemez. Bat Avrupa kesiminde,
nl bilginlerin doum yerlerini gsteren bir haritadan kolayca anlalaca
zere, bilimsel gelime ile ticaret ve endstri arasnda yakn bir iliki vardr.
Ancak ticaretin bizi mutlaka bilime gtreceini sylemek yanl olur. Nitekim
ticaretin ok ileri olduu Fenike ve Kartaca'da bilim diyebileceimiz bir ey
gze arpmamaktadr. Araplara gelince, geri onlar bir tr bilimde nemli
1

The Western Tradition, Vox Mundi Ltd. London, 1949. s.23-28den evrilerek alnmtr. (C.Y.)

Cemal Yldrm 265

ilerlemeler kaydettiler; ne var ki, Bat Avrupada l600'den sonra ortaya kan
bulularla boy lebilecek bir varlk gsterdikleri sylenemez. Demek istediim, 17'nci yzyldaki bilimsel atlm birtakm sosyal ve ekonomik koullarn kanlmaz sonucu saymak yanltr. stn yetenekli kiilerin ortaya kmas da gerekliydi. u andaki bilgimizle, bu tr yeteneklerin neden o dnemde
ve saydmz o lkelerde ortaya ktn aklayabilecek gte deiliz. Bu
olgunun rkla bir ilikisi olmadn kesinlikle syleyebiliriz. Batda yaayan
fakat ayr bir rktan gelen Yahudiler arasndan da pek ok bilim adamnn
km olmas, nedenin rk olmadn gstermeye yeter.
Modern bilimin ortaya knda ekonomik koullarn nemi o denli vurgulanmtr ki, entelektel koullarn nemi ou kez gzden karlmtr. imdi
bir an bilime yol aan sosyal koullar bir yana brakarak bilimsel yntemin
kendisini ele alalm.
Burada temel nitelik hipotez ve gzlemin yakn ilikisinde sakldr. Eski Yunanllar hipotez ynnden son derece verimli, gzlem ynnden tam tersine
son derece yetersizdiler. rnein, Aristoteles kadnlarn erkeklerden daha az
die sahip olduunu sylyordu; oysa, gzleme gereince sayg besleseydi
byle bir yanlgya dmezdi. te yandan Francis Bacon olgu toplama iine
gereinden fazla nem vermitir; yeterince toplanan olgularn kendiliinden
bizi bilimsel aklamalara gtreceini sanyordu. Oysa, olgular o denli ok,
olgular snflamann yollar ylesine eitli ki, bir hipotezin ndan yararlanmakszn hi kimse ie yarar olgu toplayamaz. e yarar olgu bir hipoteze
ilikin olan olgudur. Herhangi bir bilimsel aratrmada, ilk admlardan balayarak, bilim adam gzlemlerini ynlendirecek birtakm genelleyici hipotezlerle yola kmak zorundadr. Sylemeye gerek yok: bilim adam yeni olgularkarsnda yetersiz kalan hipotezlerini srekli gelitirmekten, ya da tmyle
deitirmekten istese de kaamaz.
Genellikle, hipotez kurma iinin bilimsel aratrmada en g adm oluturduu sylenir; bu belki de ok youn bir bilim eitiminden gemi olanlar iin
dorudur. Ne var ki, tarihsel adan baknca, olgulara saygl davrann parlak
teoriler icat etmekten daha g olduu grlr. Bu lkede (ngiltere) yaayanlarn hl byk bir blm mays aynda doanlarn nasr karmaya zellikle eilimli olduklarna inanr. Ayn ekilde, ayn havay etkiledii, yeni aya cam
arkasndan bakmann tehlikeli olduu ok yaygn inanlar arasndadr. Bu
teorilere inananlarn hibiri onlar dorulamay gerekli grmez. Ortaa yo-

266 Bilim Felsefesi

rumlayclarnn elinden geen Aristoteles fizii kapsam ynnden Galileo'yu

ok aan birtakm teorileri ieriyordu. Olgulara ters dme dnda o teorilere
bir kusur bulunamaz. Calileo'nun Aristotelesi dmanlar gznde ise bu bir
kusur deildi. Galileo Jpiterin uydularn bulunca da, gk cisimlerinin saysnn yediden fazla olamayaca gerekesiyle ona inanmadlar. te bu nedenle
balangta olguya saygnn yetkin hipotezler oluturmaktan bile g olduunu sanyorum. Oysa, yetkin ve gl olduu sonra anlalan hipotezleri balangta akla yakn bulmamz pek az rastlanan bir olaydr.
Hipoteze gereince deer vermeyen Francis Bacon'un tam tersine, bilim tarihi
en kt hipotezin bile hi yoktan daha iyi olduunu gsteriyor. Kimyann balang dnemlerinde filozofun ta'n bulma, baya madeni altna dntrme
almalar arlk tayordu. Bu abalar, bilimsel yntemin astronomide bulamadmz temel elerinden birini oluturdu: Deney. Astronomi ise pasif
gzlemleme ile yetinmek zorunda idi. Ortaa kimyaclar ar umutlarla ie
koyulmam olsalard, doann kendiliinden vermeyecei, ancak yapay koullar altnda gzlenebilme olana tayan bir sr olgunun birikmesi iin gerekli sabr gsteremezlerdi. Araplarn skenderiye'den, Hristiyanlarn da Araplardan devir aldklar bu birikim oka ayrntl bilgi iermekle birlikte, 18'inci
yzyl sonlarna doru Priestley ile Lavoisier'e gelinceye dek bilimsel ynden
sistematik diyebileceimiz bir bilgi salamaktan uzak kalmtr. Kimyasal
elementlerin kark eitliini birletirici bir teori altnda tek bir dzene balama ii ise gnmz beklemitir. Yalnz bu da deil: elementlerin dntrlmesi de ancak gnmzde pratik olanak kazanmtr. Bir olanak ki, insanln yok olma tehlikesini tayor!
Bilimsel aratrma birtakm nyarglarn engellerine de uramtr; bu zellikle insana ilikin konularda kendini gstermitir. Tm Ortaa boyunca cesetlerin terihinin gnah saylmas anatominin gelimesini engellemitir. V. Charles ve II. Philip dnemlerinde saray hekimi olan Vesalius, kraliyetin koruyuculuuna snarak bu engeli ama giriiminde bulunur. Fakat dmanlar onu
canl bir vcut zerinde terih yapm olmakla sularlar; iledii gnahn balanmas iin Kutsal Topraklar (yani Kuds) ziyarete gitmesi buyurulur
kendisine. Dnnde iinde olduu gemi frtnada paralanr, Vesalius hayatn kaybeder. daha birka yl nce in'e bir tp fakltesi kurmak iin arlan
bir Fransz cerrah terih iin ceset ister. inliler ceset kesmenin gnah olduunu, isterse ona bu amala hapse mahkm olmu sulular getirebileceklerini

Cemal Yldrm 267

sylerler. Her iki hikyede de, bilimsel almaya kar kanlar engelleri gryoruz.
Bat Avrupallar ile etnik kkenleri ne olursa olsun atalar Bat Avrupa'da yaam Amerikallar. son yzyl boyunca bilimde srdrdkleri egemenlik
nedeniyle tm dnyada hibir ada ei grlmemi bir stnlk salamlardr. Ne var ki, bu tekelci egemenliin srp gidecei beklenemez. Geri Japon
meydan okuyuu sonusuz kaldysa da Avrupa'nn Asya'daki egemenlii silinmeye yz tutmutur. Siyasal bamszlkla birlikte Asya lkelerinde bilimin
bir atlm gstereceini bekleyebiliriz. Bilimsel yntem ylesine gelimitir, ki.
artk nemli bilimsel almalar iin bilim nclerinin dehasna gerek yoktur
gnmzde. Yeterince sabr gsterebilen ortalama zek dzeyinde hemen
herkes, gerekli ara ve gere olanaklar varsa, bir eyler bulabileceine emin
olabilir ve bulduu eyler stelik beklenmedik lde nemli olabilir. rnein
Mendel'in buluu iin olaanst bir yetenein gerektiini sanmyorum. Oysa
bu bulu (kaltm teorisi) bilimsel tarmda ve hayvanclkta, kkl bir dnme yol at gibi, gelecekte belki de insanolunun doutan getirdii zelliklerini byk lde deitirmeye yarayacaktr. Bilim ilerledike, yeni bululara ulama daha kolaylamaktadr. Bu nedenledir ki, bilimde ilerleme temposunun 17'nci yzyldan beri artan bir hzla srdn grmekteyiz.
Bilim, ilerlemesini engelleyen nyarglar zamanla yendiyse bunun balca
nedeni bir g kayna olmasdr; zellikle sava gcn arttrmadaki etkinlii
onu vazgeilmez yapmtr. Archimedes, ki eski Yunanllar iinde deneysel
alan tek bilim adam oydu, Sirakz'n savunmasnda son derece yararl
olmutu. Leonardo da Vinci, tahkimat konusu zerindeki bilgisi nedeniyle.
Milano Dk'nn yannda i bulmutu. Galileo da ayn nedenle Tuscany Byk
Dk'nn desteini kazanmt. Mermiler zerindeki aratrmalar topuluun
daha etkili klnmasn salayc nitelikte idi. Fransz Devriminde. Fransz bilim
adamlar, lkelerinin dmanlara kar savunulmasnda yaamsal rol oynadlar. Son dnya savanda Japonlar yenilgiye uratan ey de Amerikallarn
bilimsel stnlnden baka bir ey deildi. ite daha ok bu nedenlerle
bilimsel aratrma yntem ve tekniine kar artk pek az muhalefet kalmtr.
Ama unutulmamas gereken ey udur: Bilgelikle birlemeyen kudret tehlikelidir ve amz iin gerekli olan ey de bilgiden ok bilgeliktir. Bilgelikle birletiinde bilimin salad kudret tm insanla byk lde refah ve mutluluk getirebilir; bilgelikten yoksun bilim ise yalnzca ykma yol aabilir.

Ek 14:
BLM ANLAYIIMIZDA K YAKLAIM1
P. B. Medawar

Bilimsel yaamn ve bilimsel aratrma amacnn deerlendirmesini ieren

birbirinden tmyle ayr iki anlay zerinde durmak istiyorum. Tartmaya
aklk vermek iin aralarndaki fark abartmaktan kanmayacam. Aslnda
pek az insanda salt birinin veya tekinin benimsendiini grrz.
Grlerden birine gre, bilimin balca zellii imgesel bir aratrma eylemi
olmasdr; bu eylemde bilim adam entelektel bir serven iindedir. Sezgi,
bilimsel atlmn itici gcn salar. Bilim adamnn en yce baars yeni dnceler oluturmakta kendini gsterir; bu dncelerin ilenmesi ve eletirisi son derece nemli olmakla birlikte ikinci derece bir itir. Salt bilimin kendi
dnda bir gerekesi yoktur; yararl olup olmamas deerinin bir lt deildir.
Coleridge, ilk bilim adam. bir nesneye acaba bu bana yiyecek, giyecek, barnak, ara, oyuncak veya silah salar m diye deil, salt renme, bilme, merakn doyurma amac ile yaklam olan kiidir, der.
Baka bir ozan, Shelley'in de, hakl olarak dedii gibi bilim ile iir geni anlamda ortak kkenlidir. iir gibi bilim de, her trl yaam sknts ve yarar kaygs
dnda, tam bir zgrlk ortamnda yeerme gc gsterebilir. Ozan gibi
bilim adam da imgesinin srkledii yere gitmelidir. Bu yolda yllarca sren
emei bir sonu vermese bile, uras, gene saygnln korumal, hatta belki
daha soylu saylmaldr. Gnmzde aratrma kurumlar ve gl vakflar,
gemiteki varlkl patronlar gibi, projeleri deil kiileri desteklemelidir. Bilim
tarihi, byk lde yaratc kiilerin, deha sahibi bireylerin bir hikayesi deil
midir?
kinci gr ise yle aklayabiliriz: Bilim her eyden nce eletirisel ve
zmleyici bir etkinliktir. Bilim adam ekingendir; yeterince kant olmadka
hibir dnce ve yarg ileri srmez; olur olmaz eye de kant diye bakmaz.
imge dediimiz bir katalizr olmaktan ileri bir ey deildir: dnceyi hzlan1

Yazarn, The Art of the Soluble, s.130-135ten evrilerek alnmtr. (C.Y.)

Cemal Yldrm 269

dm, ama onu ne balatabilir, ne de ynlendirebilir. stelik babo da kalmamal, pheye yer veren, duygusallktan arnm bir dnme alkanlnn
srekli denetiminde tutulmaldr. Shelley'in ok yerinde syledii gibi bilim ile
iir birbirine ters den uralardr2. Bilimsel aratrmann amac insan bilgisini ve anlayn geniletmektir; baarsnn nesnel ls yalnzca salad
yarardr. Bilimde zgrln nemine gelince, bilimin gereksinmelerinin basksnda ne denli iyi geliebileceini iki dnya sava ok ak bir biimde gstermitir. ini bilen patronlar bilimi desteklerken kiilere deil, projelere,
bireysel atlmlara deil grup almalarna ynelmelidirler. ada bilim,
yeteneklerin uyum iinde birlemesini gerektirmektedir. Tek bana giriimlerin gn gemite kalmtr. Artk bir bilim adamnn hibir sonu alamayaca
bir konuda yllarn tketmesine gz yumulamaz.
Grlerden birincisine olduundan daha fazla romantik bir grnm verdim:
ikincisini olduundan fazla kat, gereki gsterdim. Dengeyi yeniden salamak iin aralarndaki ayrm baka bir adan, ve kanmca daha kkl bir biimde belirtmek istiyorum.
Romantik anlayta, doru, gzlemcinin kafasnda biimlenen bir niteliktir:
bilim adamn doru olan bulmaya iten ey imgesel gcyle doru diye kavrad eydir. Bu nedenle bilimdeki her ilerleme kurgusal dzeyde bir servenin, bilinmeyene bir atlmn sonucudur. Oysa gereki dediimiz teki anlaya gre, doru doadadr, ona ancak kantsal verilere dayanlarak ulalabilir.
Anlamann yolu dpedz duyu verilerinden geer: bilim adamnn grevi temelde olup biteni ak seik alglamaktr. Bu ak seik alglama eylemi, imgeye dayanmayan fakat imgenin yardm edebilecei bir Metot'la yrtlebilir.
Baka bir deyile, bizi doruya Bilimsel Metot ulatrr.
Bu iki gr, yaptmz karlatrmada birbirine ters dt lde, birlikte
doru olmalarna olanak yoktur. Ne var ki, bilimsel aratrma yapm, ya da bu
konuda derinlemesine kafa yormu herkes bilir ki, her iki grte de azmsanmayacak gerek pay vardr. yle ki, bir bilim adam gerekten hem yaratc hayal gcne dayanmak, hem eletirisel ve pheci dnme denetimini
kullanmak zorundadr. Bir anlamda zgrdr; baka bir anlamda dncesi
2

Aslnda Shelley'in yazlarnda bu savn tam tersini dile getiren szlere de rastlamaktayz. Nitekim, iir'in Savunmas adl yaptnda iiri tm dzen ve gzellik biimlerini kucaklayan evrensel anlamda tanmlarken yalnz dar anlamda iiri deil, bilimi de tanmn kapsamna almaktayd. Hatta, iir tm bilimi kapsar, diyordu. Oysa, daha nceleri aklla imgelemi kart kutuplar olarak gstermiti.

270 Bilim Felsefesi

son derece sk ve belirgin bir disiplin altndadr. Bilimde iir vardr: ama, bir o
kadar da defter-tutma vardr.
Bunda bir eliki yoktur: teden beri birbiriyle badamaz saylan bu iki srecin aslnda ayn dnme eyleminde birbirini izleyen, birbirini tamamlayan
sreler olduu sylenebilir. Bilimsel anlayn gelimesindeki her admda bu
iki srecin, sezgi ile mantksal dncenin, kucaklatn gstermek mmkndr. Ne yazk ki, biz ngiltere'de eitilenler, bilimsel bulu srecinin, dedksiyona benzer bir mantksal ynteme bal yrtlebilecei inancn tarz. ndksiyon denen bu yntemle, duyu verilerimizden kaynaklanan birtakm olgulardan hareket ederek genel yasalarn doruluuna eritiimiz sylenir. Dedksiyon gibi indksiyona mantksal dnmenin dzenei gzyle
baklmtr. John Stuart Mill'in bilim metodolojisi ile yaygnlk kazanan bu
yanl anlay, neyse ki, bilimsel aratrma srelerinde etkin olmaktan uzak
kalmtr. Mill'in damgasn tayan indksiyonun bata gelen kusuru, dncemizin bulu ve ispat sreleri arasndaki ayrm gzden karm olmasdr.
Mill'in iine dt hatay beklenmeyen bir ey saymamak gerekir, nk
onun rnek ald dedksiyon (ki geerli ve salkl dnmenin rnek yntemidir), da bulu ve ispat ayn dnme eylemine baldr. Bu yntemle doru ncllerden kalktmzda, karm kurallarn doru uygulama kouluyla,
zorunlu olarak doru sonulara ulalr. Bylece bulunan teorem ayn zamanda ispat edilmi demektir. Mill, indksiyonun da bu iki ilevi birden yerine
getirebileceini sanmtr. Oysa grmemitir ki, mantksal dnme ister dedksiyon ister indksiyon biiminde olsun, yalnz ispat veya dorulama ilevini stlenebilir; bir hipotezin kkeni veya ortaya k ise tmyle mantk
dnda kalan bir sorundur.
imdi, indksiyonu bir yana itip, bir hipotezi oluturma ile onu dorulama
sreleri arasndaki ayrm gz nnde tutarsak, yukarda deindiim grnrdeki eliki kendiliinden ortadan kalkar. Kukusuz, yeni bir dnce veya
hipotez oluturma, imgesel bir eylem olup bir kiinin tek bana baarabilecei
bir itir. O dnce veya hipotezi dorulama ise pek ok kiinin katksna yer
veren ve acmaszca yrtlen eletirel bir eylemdir. Bilimsel eletirinin ald
biim de bilinmeyen bir ey deildir: deney. Ancak bu deney, Bacon'n anlad
anlamda doada olup bitenler zerindeki bilgilerini artrma yolunda bavurulan trden deney deildir. Eletirinin kendisi olan bu deney modern anlamnda hipotez test etme eylemidir. Bacon, pek yerinde olarak, olgular zerinde
bo tartmalar brakp deneyler yapmay neriyordu. Onun deney dedii

Cemal Yldrm 271

unu yaparsam, sonu ne olur acaba? trnden sorulan cevaplamaya ynelik deneylerdi. Baka bir deyile onun deneyi eletirel bir ilevi deil. bulua
ynelik bir ilevi ieriyordu.
Bilimsel dnmede bulduumuz yaratc ve eletirisel eler arasndaki bu
ayrm mantksal dzeyde bir saptamadr. Uygulamada, iki sre o denli i ie
ve birbirini btnleyicidir ki, aradaki fark grmek kolay deildir. Geri, bilim
kafas iin hem yaratc imge hem eletirisel dnme vazgeilmez gereklerdir. Ne var ki, bu yetenekleri pek az kimsede ayn derecede gelimi buluruz.
te yandan yeteneklerden birinde veya dierinde arla kamay da meslek
evresi ho karlamaz. Vaktini bakalarnn dncelerini eletirmeye harcayan bilim adamna, kendi dncesi yok diye, kukuyla bakld gibi, durmadan yeni dnceler reten ama ok gemeden ilgisini yitirip bunlar deneme
ihtiyac duymayan bilim adamna da ekilmez bir lafazan gzyle baklr.
Ana izgileri ile belirttiim iki gr kapsamnda badatran, daha da ileri
giderek birletiren, genel bilim anlayna hipotetik-dedktif' anlay diyenler
var. Bu anlay mantksal yaps ve geni bilimsel ierikleri ile bize anlaml
klmada balca rol Karl Popper'in Logik der Forschung. 1934 (ngilizce evirisi: The Logic of Scientific Descovery) adl yapt oynamtr.
Hipotetik-dedktif sistem zerine sylediim her ey genellikle temel ya da
teorik denen bilimlere olduu kadar uygulamal bilimlere de uygun dmektedir. mgesel tahmin ve eletirisel deneyim diye belirlediimiz bilimsel
dnme biimini, hastasn iyiletirmeye alan bir hekimin ya da, almayan bir otomobilin arzasn bulmaya abalayan bir motor tamircisinin yaklamnda da bulmaktayz. Hekim de, Darwin gibi, kendini indktif dnen iyi
bir Bacon'c sayabilir. Ne var ki, ne Darwin'in ne de kendisinin Ba-con'n betimledii trden bir indktif dnme yntemi kulland sylenemez.

Ek 15:
FZKSEL BLMLERDE MATEMATK1
Freeman J. Dyson (1964)

l910'da matematiki Oswald Weblen ile fiziki James Jeans, Princeton niversitesi'nde ders programnn reformu zerinde gryorlard. Jeans, Programdan grup teorisini karabiliriz; bu, fizikte gerei hibir zaman duyulmayacak bir konudur, der. Weblenin bu gre kar kp kmad, ya da grup
teorisini salt matematik asndan savunup savunmad kaytlarda grnmemektedir. Bilinen ey, grup teorisi retiminin srdrlddr. Jeans'in
nerisinin benimsenmemi olmas Princeton'da bilimin gelime tarihinde
olduka nemli bir olaydr. lgin olan u ki, sz konusu teori fizikte giderek
ok nemli bir yer tutar; gnmzde doann temel paracklarn anlama
abasnda olan biz fizikilerin dncesine egemen olur. 1920'den gnmze
dein fizikte grup teorisinin ncln stlenen Hermann Weyl ile Eugene P.
Wigner apndaki iki bilim adamnn Princeton'da olmalarn da bir rastlant
saymamalyz.
Bu kk hikyeden reneceimiz birka nokta var. lk nokta, bilim adamlarnn kendi alanlar dnda kalan konularda uluorta birtakm yarglardan
kanmalar gereidir. Tepeden inme yarglarn olumsuz sonularna Jeans'in
meslek yaamnda arpc bir rnek bulmaktayz. Andmz grmeyle balayan talihsiz gelime, bilim adam olarak saygnln yitirmesiyle son bulur:
nl bilim adam baarl popler bir yazara, bir radyo konumacsna dnr; sonunda din ve felsefede yzeysel kimi almalara ynelir; Sir unvann
alarak bilimden elini eteini eker.
Ne var ki, Jeans'in izledii bu d izgisini hafife almamalyz. Ayn yola biz
de girebiliriz. Unutmamak gerekir ki, l910'da Jeans saygn bir fiziki idi. (Geri
Princeton, szde Gothik mimarlkta olduu gibi. Akademik unvanlarda da
ngiliz geleneine uyarak ona uygulamal matematik profesrl unvan
vermiti.) Meslektalarnn hibirinden ne daha yeteneksiz, ne de daha bilgisiz
saylabilirdi. O dnemde fizikle grup teorisinin birlemesinden bu lde verimli sonu alnabilecei pek az kimsenin aklndan geebilirdi:"
1

Bu metin, Mathematics in the Modern Worldden (Ed. M. Kline) ksaltmalarla evrilmitir. (C.Y.)

Cemal Yldrm 273

Olaydan rendiimiz ikinci nokta, bilimin geleceinin nceden kestirilemeyeceidir. Matematiin fizik bilimlerindeki yeri, tanmsal bir belirlemeyle yle
kesip atlacak bir konu deildir. Matematikle bilim arasndaki iliki bilimin
dokusu kadar zengin ve eitlidir.
Fiziin uzun ve etrefil giden tarihi boyunca deimeyen bir etken varsa, o da,
matematiksel imgenin tuttuu nemli yerdir. Bilimde her yzyln abas deiik bir konuya yneliktir. Matematik de kendine zg bir gelime izgisi izler.
Ancak her dnemde fizik anlaymzdaki nemli gelimeler daima empirik
gzlemlerle salt matematiksel sezginin el ele vermesine dayanmtr. Fiziki
iin matematik yalnzca olgular hesaplamada kulland bir ara deildir; yeni
teorileri oluturmada bavurduu kavram ve ilkelerin balca kaynadr da.
Yzyllar boyunca fiziksel evrenin davrann yanstmada matematiin sergiledii g, fizikiler iin hayret kaynadr. Gezegenlerin devinim yasalarn
bulan XVII. yzyln byk astronomu Johannes Kepler hayretini teolojik terimlerle yle dile getirir: Grlyor ki, Tanr'nn kendisi eli bo durmayacak
kadar iyilikseverliini ortaya koyarak dnyaya kendi grntsnn damgasn
vurmutur. Bu nedenledir ki, tm doa ile yce gklerin geometri sanatnda
simgeletiini syleyebilirim. XIX yzylda, radyo dalgalarnn varln ortaya
kararak James Clerk Maxwell'in elektro-manyetik denklemlerini dorulayan
Alman fizikisi Heinrich Hertz matematiin gizemli sayd gc karsnda
duyduu hayreti aa vurmaktan kendini alamamt: Matematiksel formllerin bamsz bir varla, kendilerine zg bir zekya sahip olduu gibi grmezlikten gelemeyeceimiz bir duygu var iimizde; yle ki, bizden, hatta onlar kefedenlerden daha akll grnen bu nesneler, balangta aldklarndan
ok daha fazlasn bize geri verecek gtedir. Nihayet, bizim daha aklc sandmz yzylda, modern matematiin gz alc baarlan karsnda aknln gizlemeyen Eugene Wigner kendine zg kuru ve yaln deyiiyle, bakn ne
diyor: Biz eline bir deste anahtar verilen bir kimsenin durumundayz. Bu
kimse, nndeki bir dizi kapy amaya koyulduunda, her kap nnde elini
att ilk olmazsa ikinci anahtar kilide uymaktadr. Anahtarlarla kaplar arasndaki bu beklenmedik uyum onu ister istemez kukuya drecektir."
imdi, Kepler'in ya da Hertz'in matematii ile Wigner'in matematii arasnda
pek benzerlik vardr. Kepler, Euclides geometrisi erevesinde daire, kre ve
dzgn okgenli nesnelerle ilgileniyordu. Hertz'in kafasnda ksmi diferansiyel
denklemler vard. Wigner ise, kuantum mekaniinde kompleks saylardan sz
ediyor ve kukusuz (adn anmakszn) grup teorisini fiziin eitli dallarna

274 Bilim Felsefesi

sokmadaki kendi baarlarn gz nnde tutuyordu. Matematiin birer dal

olan Euclides geometrisi, "ksm diferansiyel denklemler ve grup teorisi birbirlerinden ylesine farkl ki, her birinin deiik bir matematik" dnyasna aitmi
gibi grnd sylenebilir. Oysa, fiziksel evrenimizi anlamada her de
yaamsal deerdedir. Bu gerekten kimsenin tmyle kavrayamad hayret
verici bir olaydr. Bu olaydan gvenle yalnzca bir sonu karabiliriz: nsan
zeks henz fiziksel dnyay ya da matematiksel dnyay ya da ikisi arasndaki ilikiyi tam anlamaya yaklam deildir.
Bu yazda, matematiin fizie neden bu denli byk bir g saladnn nedenlerini irdeleme konusunda derin felsefi bir tartmaya girmeyeceim. Her
yzylda, gerekten felsefi zorluklar ieren sorunlara zm getirmek iin
bilgimizin temellerini yoklama yoluna giden fiziki says birka gemez. Yaadmz yzylda belki de yalnzca Albert Einstein, Hermann Weyl, Niels
Bohr, P.W. Bridgman ve Eugene Wigner'in adlar verilebilir. bandaki fizikilerin geriye kalan byk ounluu (kendim de dahil) temele inen sorunlarla
ilgilenmez. Ayn gzlem matematikiler iin de dorudur. Fransz matematikisi Henri Lebesque bunu yle dile getirmektedir: Kanmca, matematikinin
bu kimliiyle felsefi sorunlarla ilgilenme gerei yoktur; bu gr pek ok
felsefecinin de paylatn biliyoruz."
Biz ounlua gelince, felsefe yapmay Bohr ve Wigner gibi devlere brakarak,
doa zerindeki yzeysel almalarmz srdrmekle yetinmekteyiz. Bu
nedenle, matematiksel kavramlarn fizikte neden bu denli yaamsal olduu
tartmasn bir yana brakyorum. Yalnzca doann matematiksel terimlerle
anlalabilecei inancn dile getirmekle yetiniyorum. Ele almak istediim
sorun, matematiksel kavramlarn fizikteki etkisine ilikin pratik nitelikte bir
sorundur. Matematiin fizie ykledii estetik ve dnme ltleri nedir?
Fiziksel dnyay anlama abasnda matematiin hangi dallar nemli grlmektedir? Szlerimi grup teorisinin fizikte, zellikle temel paracklar teorisinin olumasnda oynad role deinerek balayacam...
Gnmz problemlerinin ayrntlarna girmeden nce, tarihten baz rnekler
getirerek, matematie zg anlay ve nyarglarn fizikteki etkisini gstereceim. Aslnda, teknik nitelikte olan sorunlar herkesin anlayabilecei biimde
aklamak iin gemie bakma, daha nce olup bitenlerle imdiki gelimeler
arasnda benzerlikler kurma yararl bir yoldur. Ancak okuyucuyu, bu benzerlikleri gereinden fazla ciddiye almamas iin uyarmak isterim. Bilim adamlarnn pek az bilim tarihini yakndan bilir. Kald ki, hemen hibir fiziki, ara-

Cemal Yldrm 275

trmalarnda tarihin yol gstericiliini arama yoluna gitmez. ... Bilimde gerek
baarya ulamak isteyen kii ncelikle William Blake'in u szlerine kulak
vermelidir: Araban ve pulluunu llerin kemikleri zerinde sr.2
Fizikte matematiksel muhayyilenin baarl uygulamasna en arpc rnei
Einstein'n Genel Relativite Teorisi diye bilinen gravitasyon teorisinde bulmaktayz. Einstein teorisini kurmak iin Euclides-d bir geometriye bavurur. Emeli uzay varsaymna dayanan bu geometri, XIX. yzylda oluturulmutur. Einstein bildiimiz fiziksel uzay-zaman emeli bir uzay olarak yorumlar; yle ki, fizik yasalar dzlem geometri dnda deiik bir geometrinin
nermelerine dnr. Balangta tm bu deiiklik son derece genel ve estetik nitelikte bir yargya dayanlarak yaplr. Teorinin gzlemsel yoklanmas
daha sonraki bir i olmutur. Gzlem ya da deneyin teorinin oluturulmasndaki yaratc srete bir katks yoktur. Einstein matematiksel sezgisine o denli gvenle baland ki, teorisinin gzlemsel yoklamasna geildiinde, herhangi
bir tereddde dmemi, sonucun olumlu kacandan kuku duymamtr.
Sonucun olumlu kmas dier fizikilerin de kendisine katlmasn salar.
Genel relativite. karanlkta matematiksel bir srama diyebileceimiz, fiziksel bir teorinin bata gelen rneidir. Einstein'n kendine zg muhayyilesi
olmasayd, teorinin olumas belki de daha bir yzyl alabilirdi. yzyln dier
byk icad olan kuantum teorisi iin ayn eyi syleyemeyiz. Kuantum mekaniini, birbirinden bamsz ve farkl grlerden hareket eden Werner Heisenberg ile Erwin Schrdinger oluturur: Temelde teori birok kimsenin ortak
katksnn bir rndr.
Ne var ki, kuantum mekanikte bile sonuca giden kesin adm matematiksel
muhayyilenin cesur bir atlm ile atlr. Bu atlm Schrdinger'in almasnda
ok ak olarak grmekteyiz.
Schrdinger'in almas k nlar teorisiyle, parack yrngeleri teorisi
arasnda bulunan formel matematiksel bir benzerlie dayanyordu. (Sz konusu benzerlii 90 yl nce Irlandal matematiki W. R. Harnilton bulmutu. Ik
nlar teorisinin, Hamilton'dan sonra Maxwell ve Hertzin kurduu k dalgalan teorisinin zel bir rnei olduunu fark eden Schrdinger yle dnr:
Ik dalgalarnn k nlarna olan ilikisine benzer bir iliki parack dalga2

A.N. Whiteheadn ilgin bulduumuz bir belirlemesi akla gelmektedir. Kurucularn unutmakta
duraksayan bir bilim kendini bulamaz. Mantn orakln bu duraksamayla aklyorum. (eviren)

276 Bilim Felsefesi

laryla parack yrngeleri arasnda niin olmasn? Salt matematiksel olan bu

dnce onu, imdi kuantum mekanii dediimiz parack dalgalar teorisini
oluturmaya gtrr. Teori hemen, atomlarn davranlarna ilikin deneysel
olarak saptanm olgularla yoklanr; sonu genel relativitede grdmz
baardan daha gz alc bir baar sergiler. Fizikte ou kez grld gibi,
kimi deneysel verilerle desteklenen genel matematiksel bir akl-yrtmeye
dayal bir teori, ok sayda, son derece kesin ve doru n-deyilere olanak vermektedir.
Genel relativite ile kuantum mekanii, matematiksel sezgiyi yaratc ve verimli
ilevinde aa vuran iki baarl giriimdir. Ne yazk ki, madalyonun bir de
ters yz vardr. Matematiksel sezgi ou kez devrimci deil. tutucudur; zgr
dnceye yol amaktan ok bu yolu tkaycdr. Fiziksel bilimlerin tarihinde
bu trden en kt engeli Aristoteles ile Ptolemy'nin tm gksel cisimlerin
krelerde dairesel devindii retisini ieren yer-merkezli sistem oluturmutur. Aristoteles astronomisi bilime yaklak 1800 yl sren (.. 250 .S.
1550) tam karanlk bir dnem yaatr. Kukusuz uzun sren bu duraanln
birok nedeni vard. Ancak bata gelen neden, gksel cisimler iin yalnzca
kre ve daireyi estetik olarak doyurucu bulan yanl yolda bir matematiksel
sezgiydi.
Ptolemy ay ile gezegenlerin devinimlerini saykil ve episaykillerle aklyordu.
Baka bir deyile, bu sistem, birbiri zerinde devinen deiik byklkte daireler ieriyordu. Sistemin en kt zellii, olgusal yanllanmaya ak olmamasyd. Teori ayr ayr her gezegenin gzlemlenen devinimine uyacak ekilde
zel olarak oluturulduundan yanllanmaya olanak vermiyordu. ptolemy'nin dnemine gelindiinde (.S. 150), Yunan matematii yaratc gcn
yitirmiti; artk bilimsel muhayyileyi Euclides geometrisinin kre ve dairelerinin kstlayc basksndan kurtarmaya olanak yoktu. Ne yeni gzlemlerle ne
de matematiin yeni bir atlmyla rahatsz olmayan 1000 yllk karanlk dnem kendini srdrr.
Kepler l604'te gezegen yrngelerinin elips biiminde olduunu kefedip
episiklik kozmolojiyi yktnda, ona bulgusunu gzel gsteren matematiksel
bir nyargs yoktu. Tam tersine kefine giden yolu tkayan Orta a'dan kalma nyarglar vard. Kepler kefini, yllarca didinerek, kolayca kopamad bu
tr nyarglara karn gerekletirmitir. Fizikte r am byk isimler
arasnda matematiksel tutuculuk istisna deil genel bir kuraldr. Yeni bir dnemin kapsn aralayan kii ou kez eskinin egemenliinden tam kurtulmu

Cemal Yldrm 277

deildir. Fizik ve astronomideki byk keiflerine matematiksel temel oluturan kalkls'n babas Isaac Nwton bile dncelerini arkaik geometri diliyle
aklamay yelemitir. Bayapt Principia Mathematica klasik Yunan geometrisinin diliyle yazlmtr. Asistan Henry Pemberton, Newton'un Antik a'n
geometrisine byk bir hayranlk duyduundan, o geometriye yeterince uymad iin kendisini sk sk yerdiinden sz etmektedir. Newtonun yaynlanmam notlarn toplayp incelemeyi kendine yaam boyu megale yapan
Lord Keynes, Newton'a ilikin izlenimlerini u szlerle zetler:
XVIII. yzylda ve daha sonra Newton'a modern bilim dnyasnn ilk ve en
byk bilim adam gzyle baklmaya baland: Bize akln souk ve yaln kurallaryla doaya yaklamay reten bilim adam. Ben ona yle bakmyorum.
Onun l696'da Cambridge'den ayrldktan sonra tuttuu notlar gzden geiren
hi kimsenin de yle bakabileceini sanmyorum. Newton, akl ann ilk
byk bilim adam deildir. Ona bir bakma byclerin sonuncusu, Babillilerin veya Smerlilerin sonuncusu diye bakmak daha yerinde olur. Dahas, onu
son 10.000 yllk dnemde entelektel mirasmz kurmaya alanlarn gzyle d dnyaya ve dn yaamna bakan son byk dn adam sayabiliriz...
Newton'un karakteri, simya ve antik vahiylere olan dknl son derece
ilgin bir konudur: ancak burada zerinde duracamz ey bu deildir. Bizi
ilgilendiren yalnzca onun matematiksel yaklam ve bu yaklamn bilimsel
almas zerindeki etkisidir. Bu konuda bildiimiz her ey Keynes'in sylediklerine uymaktadr. Newton'un da Kepler gibi keiflerini, kendisini iten
saran matematiksel nyarglarna karn gerekletirdii zerinde pek az
kuku vardr.
Bu ve benzeri tarihsel rneklerden kan sonucu ksaca yle zetleyebiliriz:
Matematiksel sezgi, hem iyi hem de ktdr; hem fizikte yaratc alma iin
vazgeilmez bir yntem, hem nyarglarmza bir snak. Bu iki yanl grnmn nedenini matematiin doasnda aramak gerekir. Fizik bilgini Emst
Mach'n belirttii zere, Matematiin gc gereksiz tm dncelerden syrlabilmesine ve dncede israfa dmemek yolundaki stn becerisine dayanmaktadr. Fiziki, matematii kullanarak teori oluturur; nk, matematik ona baka trl dnemeyecei ilikileri kurma olana salar. ... Teori
oluturma srecinde matematiksel sezginin ilevi, vazgeilmezdir; yle ki,
muhayyilenin zgr etkinlii iin gereksiz dncelerden saknma" tutumuna
ihtiya vardr. Ancak bunun tehlikesini de unutmamalyz: Bilimsel aratrma-

278 Bilim Felsefesi

da ou kez gereksiz" diye dnceden saknmaya deil, dnceye ihtiya

vardr.
imdi fizikte bugnk durumu ele alabiliriz. Fizik deyince, temel paracklar
konu alan yksek enerji fiziini dnyorum. Byle dar anlamda aldm fizik
alk almadmz mutlu bir dnem geirmektedir. ... l91O'da atom dnyas ne
denli yeni ve garip grnyorduysa, gnmzde atom-alt paracklar dnyas
o denli yeni ve garip bir grnm sergilemektedir. Edinilen tm deneysel
bilgilere karn, bu dnyaya ilikin elimizde henz kapsaml bir teori yoktur.
Byle bir durumda teorik fizikiler hedef ve yntemlerini matematiksel anlay ltlerine gre belirler. Bu aamada onun ncelikle yantlamas gereken,
Acaba teorim alacak m? sorusu deil. Ulatm ey gerekten bir teori
midir? sorusudur.
Teori oluturma abasnda fizikinin bavurduu ey ou kez, daha nce
rendii birka genel ilkenin yan sra baz matematik yntemlerle hesaplama teknikleridir. Bunlarn ne tr bir birleimiyle teorik sonu alnabilecei
matematik anlaya kalm bir sorundur.
ada teorik almada bavurulan temel yntem vardr. Bunlar, alan teorisi, S-matris teorisi ve grup teorisi diye bilinmektedir. Bu teoriler birbiriyle
badamaz deildir; hi deilse, verdikleri sonularn birbiriyle eliir nitelikte olduu sylenemez. u kadar ki, farkl teorileri benimseyenlerin syledikleri her zaman birbirini tutmamaktadr. Byk bir olaslkla doay anlamada
her grn de verimli katklarna tank olacaz.
Sz konusu yntem arasndaki fark yalnzca matematiksel ierik ynnden
deil, bu ierii ileme biiminde de kendini gstermektedir. Alan teorisi matematiksel derinlie ilikin bir nyargyla ie koyulmaktadr. Buna gre fizikte
kkl anlama matematikte derinlemeyle birlikle- gitmelidir. Bu nedenle matematiksel malzeme olarak Hilbert uzaynda operatrler cebiri seilir. Bu cebir
baka birtakm karmak matematik yntemlerle birleerek gerek dnyann
belirgin zelliklerini temsil edecek yapsal bir btnle kavuturulur. nemsenen ve vurgulanan deneysel sonularla uyum salamak deil, fizik teoriyi
matematiksel olarak kurmaktr. Sz edilen temel yntem iinde deneye en
uzak duran, matematiksel kesinlie en byk nem veren, fizikle ilikisinde
belirsiz kalrken, entelektel amalarnda en yksek dzeye ynelik olan alan
teorisidir. Bu yntemin tutkunlarndan biri olduum iin yetersiz kald noktalar belirtmeye kendimi yetkili gryorum.

Cemal Yldrm 279

S-matris teorisinde ise matematiksel malzemenin elden geldiince basit tutulmasna zellikle zen gsterilir. Bu yntemi karmak deikenlerin standart analitik fonksiyonlar teorisi (ki, kimliini XIX yzyln balarnda Fransz
matematikisi Augustin Cauchy'nin elinden kt gibi korumaktadr) oluturmaktadr. S-matris teorisinin matematiksel derinlikteki yetersizliini deneysel verilere byk arlk tanmasyla dengeledii sylenebilir. Teori bir
deney sonucunu, dier deneylerin sonularn kullanarak, hesaplama ve kestirme yoluna gitmektedir. Bazen ndeyiler, deney sonularndan bamsz
olarak, temel ilkeler"e bavurma yoluyla hesaplanr. S-matris teorisinin salad kolaylklardan biri, hesaplama srecinde oyunun kurallarn deitirmeye elvermesidir. Yntemin esnek yaps teori oluturmada kesin uygulamaya deil. bir tr snama-yanlma yoluyla sonu almaya olanak vermektedir.
Aratrmann her aamasnda, deneysel sonularla yoklanan hipotezler yanl
ktnda ayklanabilmekte, dorulananlara dayanlarak ilerlenebilmektedir.
Deneyleri yorumlama ve ynlendirmede S-matris teorisinin salad baar
gz alc bir dzeydedir. Benim, alan teorisini yelemem, tarihsel kantlara
vurulduunda, gvenilirlii kuku eken kiisel bir eilime dayanmaktadr. Smatris teorisi, bana kalrsa ok basit, derinlikten yoksun, tmyle alndnda
yetersiz grnmektedir. yle ki, bu teori her eyi aklama gcnde olduunu
ortaya koyacak olsa, dorusu hayal krklna der. Yaratc"nn bu denli
yzeysel kalm olmasna zlrm. Ama biliyorum ki, O", beklemediimiz
biimlerde derinleme inceliine sahiptir.
Son olarak, teorik fizikte kullanlan matematiksel yntemlerden ncsn,
grup teorisini ele alacam. daha ok yzylmzn ilk eyreinden balayarak
giderek byk derinlik ve g kazanan bu teoriye daha ayrntl bakmak istiyorum. Teoride iki temel kavram, grup ile temsil kavramlardr. Grup bir
kme ilem demektir; yle ki, bunlardan art arda gerekletirilen herhangi
ikisi birlikte kmeye dahil bir nc ileme edeerdir. rnein, boyutlu
rotasyon grubu O2, sradan boyutlu uzayn sabit bir merkez evresinde tm
rotasyonlar kmesi olarak tanmlanr. Buna gre, R 1 ile R2 o trden iki rotasyon ise, ikisinin birleimi R3 gibi bir nc rotasyonla eletirilebilir.
Bir grubun temsili ise bir kme say ile bu saylar dntrecek bir kural
demektir; yle ki, gruba dahil her ilem, saylarn dzgn-tanmlanm bir
dntrmesini salar. Bir temsildeki dntrmeler, dorusal (linear) olmakla snrldr; yani, eer belli bir dntrme pyi p'ne qy qne yollarsa, bu

280 Bilim Felsefesi

ayn zamanda p+qy p'+q'ne yollamas demektir. O3'n temsiline bir rnek
olarak, P gibi herhangi bir noktann konumunu belirleyen koordinat (x, y, z)
gsterilebilir. R gibi bir rotasyon uygulandnda, P noktas P' gibi koordinatlar x', y' ve z' olan yeni bir noktaya kayar ve bu x, y, z iin dntrme kuraln
belirler. O3'n bu dnmne l temsil denir; nk bu sayy iine
almaktadr.
Grup teorisinin fizikteki byk gc iki nedene balanabilir. Birincisi, kuantum mekaniinin yasalar gereince, ne zaman fiziksel bir nesnenin simetrisi
varsa, bu simetriyi koruyan dzgn-tanmlanm bir grup (G) ilem vardr:
yle ki, bu nesnenin olas kuantum durumlar G'nin temsilleriyle tam bir karlam iindedir. kincisi, tm dzgn-davranl gruplarla temsillerinin saym
ve snflanmas, gruplarn uygulanabilecei fiziksel durumlardan bamsz
olarak matematikiler tarafndan kesinlikle yaplmtr. Bu iki nedenden gruplarn soyut niteliklerine ve temsillerine dayanan ve tm mekanik ve dinamik
modellerden kanan temel paracklarn simetrilerinin katksz soyut bir
teorisini oluturma olasl kmaktadr.
Somut grup teorisinden soyut grup teorisine geii rnek vererek, daha kolay
aklayabiliriz. Younluu son derece zayf bir gaz iinde yzen bir atomun
uzayda yeledii hibir yn yoktur: bu nedenle sradan rotasyon grubun (O3)
simetrisine sahiptir. O3'n temsilleri arasnda l temsil de vardr. Bir birim
spini olan atomun durumlar bu temsillere aittir ve l durum diye bilinir.
Bunlar daima ayn enerjiyle l gruplarda bulunur. imdi rotasyanal simetriyi bozacak ekilde manyetik bir alann dndn varsayalm: eit enerji
azck paralanr ve durum spektroskopta spektral izgilerin grnebilir
ls olarak saptanabilir. Atomun rotasyanal simetrisine gre yaplan byle
bir durum snflamas uygulanan somut grup teorisine standart bir rnek oluturur.
imdi farkl bir rnek verelim: pions denen tr temel tanecik vardr. Bunlardan biri art ykl, biri eksi ykl, dieri yksz (ntr) dr. nn de
ktleleri ve ekirdek etkileimleri yaklak olarak denktir. imdi bunlarn 03
ile ayn soyut yapya sahip, ancak sradan uzay rotasyonlanyla ilgisi olmayan,
bir O3' grubunun l bir temsili olduunu dnelim. Bu durumda O3' oluturan ilemlerin nitelikleri hakknda hibir ey bilmeksizin, yalnzca soyut grup
teorisine dayanarak pionlarn birok zelliklerini kestirebiliriz. Bundan daha
ilgin olan, Nicholas Kemmer'in l938de, ilk pion'un kefinden tam dokuz yl

Cemal Yldrm 281

nce, soyut grup teorisine dayanan ndeyilerini yapm olmasdr. 03' grubu
(kimi hafif deiimlerle) fizikte izotopik spin grubu diye bilinmektedir.
.
.
Grlyor ki, teorik fizikte kullanabileceimiz matematiksel yntem ya da
teori vardr: Alan teorisi, S-matris teorisi ve grup teorisi. Bunlardan hibiri
gerek anlamda teori deildir. Teori deyince relativite teorisi veya kuantum
mekanii gibi byk bir aklama sistemi akla gelir. Oysa szn ettiimiz
yntemler gerei kadar ne tam ne de istenilen btnlktedir. Kukusuz bu
benim kiisel deerlendirmem. Uygulama amalarnda baarl da olsalar,
benim bir teorinin yapsnda aradm estetik llerin gerisinde kalmaktadr.
Bu yzden onlar, cehalet uurumu stne kurulmu kardan kpr" diye
nitelemek eilimindeyim. Karl Pearson'a borlu olduumuz bu parlak niteleme, genellikle benimsemekte glk ektiimiz teorik dncelere uygulanr.
Pearson, Gregor Mendel in kaltm yasalarn bu yaktrmayla yerine yoluna
gitmiti.