Riqsikuyniyku:

Kay qillqata chaninchani ancha kuyasqay Lorenzo taytaypaq,

hinallataq Damiana mamaypaq, kawsawta quwaspa,
yachayninwan, rurayninwan awpaqman puririnaypaq
yuyaypakuywan yanapawasqan rayku.
Jubenal
Kay qillqata chaninchani ancha kuyasqay Ana Mara Mamaypaq
kawsayniypi kallpanchawasqanmanta, Nesas turiypaq;
hinallataq munakusqay Caleb Benjamn wawaypaq, kusikuyta
sunquyman chayaykachimusqanmanta.
Esther
Kay qillqata chaninchani, sunquy ukupi kawsaq wawaykunapaq
awpaqman puririnaypaq, kallpa paqarichimuq kasqanku
rayku: Asthrid Lizbet chaymanta Ariadnne Marieth.
Lizbet Norca,

Qillqa qawariy:
Todo

santos

punchawqa

Antawaylla

llaqtanchikpiqa

runakunaqa kawsaq ayllunta, hinallataq wauq aylluntawan

yuyarinkupunim,

chaymi

kawsaqkunaman

wasinkupi

wauqkunamanwan

yanukuspa

qararuspa,

kusisqa

mikunku upyanku, paqarisnintaataq panteonta watukanku

wauqkunata, chaypin sumaqta waytakunawan, llimpikunawan
llimpispa

allchapamunku

hinallataq

takiqkunawan

tukapakuqkunawan ima almatapas kusirichimunku.

Kay

huntasqa

yachaykuna

awichunchikkunapa

qispinanpaqa,

amawtakunam

yuyaypakuyninta,

hinallataq

Yachaqkunapa willakuyninta, watantin llamkasqanku llaqtapi

uqarinku, imayna Almapaq pichqa ruraynin kasqanmanta;
kikin

runakunapa

llaqtakunapi

rurasqankumanta;

rikusqankumantapas.

llaqtanchikpa

yachayninkuna

chaynallataq

Kay

qillqaqa

huk
aswan

wiarichinanchikpaqmi;

warmakunapas riqsipaspanku, awinchaspanku, hina kaqllata

qatinankupaqmi, chayman hina tukuy sunqunwan llaqtampa
yachayninkuna sisarichinampaqmi.

Chaccrampa,

Chiara

llaqtapi

punchawmanta.

todo

santos

Imataq chay todos santos punchawri?

Todos

santos

punchawqa,

ayamarqay

iskaynin punchawkunapim,
wauq

runakunata

punchawkunam
kusichiyta

kawsaq

munaspa,

upyanakunatapas

killapi

llapallam kawsaq chaymanta

yuyarisqankun,
chaymanta
runakuna

upyaspa

qallariynin

kusisqa

chay

iskaynin

wauq

runakunata,

mikunata

yanukuspa,

chisiyanku,

takikunata

takispa ima.
Imataq kawsaqkunapa punchawninri?
Kawsaqkunapa punchawninpas, aya marqay killapi qallariynin
punchawmi

yuyarina,

chaypin

llapan

kawsaq

runakuna

kawsasqankumanta taytachata aanchanku, hinallataqmi chay

punchaw

kusikuywan

llapallan

kawsaqmasinkuwan

marqaykanakunku, hinallataq ayllunku ukupi mikunakunata

yanuspa miskita kusisqa mikunku, wakinataq traguta, aqata
upyaspa kusikuywan chay punchaw chisiyanku.
Imataq wauqkunapa punchawninri?
Wauqkunapa punchawninqa, iskay punchaw aya marqay
killapim,

chaypin

kawsaq

runakuna

yuyarin

llapallan

wauqninkunata yuyarin, munasqan mikunakunata yanuspa,

hinallataq tukuy ima kawsachkaspa munasqantan suyachinku
misa patapi qarasqata, chaymanta pantiyunta rinku waytan
churapuq, vela rapuchiq, taytachamanta maapuq, qayllanpi
wauq ayllun kananpaq, chay punchawllataqmi sumaqta
alchapamunku,

qurankunata

urquspa,

rumichakunawan

muyuchispa,

hinallataq

chakatantapas

llimpinku,

ayllunpa

pampasqa kasqanta.
Haykaqmantataq

llapallan

kawsaqkunapa,

wauqkunapa punchawnintari yuyarinku?

Pusaq pachaq kimsa chunka pichqayuq (835) watapiraqsi
Roma llaqtamanta pacha iglesia catlicopa umalliqnim, Papa
Gregorio IV kamachisqa kay llapallan kawsaq runakunata,
wauq

runakuna

yuyarinankupaq.

Chay

watakunamanta

pachan kay Espaa llaqtapiqa wauqninkunataqa sapa watan

yuyarirqaku. Kay per suyunchikman espaolkuna 1532 watapi
chayamuspankun kay per llaqtapi runakunata, cristiano
catlico romano iiyman tukuchiyta munaspankun, kay todo
los

santos

punchawtaqa,

kay

per

llaqtanchikpipas

mastarirqaku. Chay kutimanta pachan llapallan runakuna

wauqninkunata yuyarinku, watakunapa risqanman hinam
kawsaqkunatapas yuyarinku, kunam punchawkamapas.
Dibujar una fiesta donde las personas estn bailando,
cantando conjuntamente con los familiares dentro de una
casa, con arpa y violn.

Todos

los

santos:

kawsaqkunapa,

wauqkunapa

punchawnin
Kawsaq runakunam tukuy imata llamkaspa ima ruraytapas
qispichin, chaymi kawsayqa allinpuni, hatun, uchuy, warmi
qarim kawsasqam rayku, aya marqay killapi qallariynim
punchawtam kusikuspa chisiyanku, mikunakunata yanukuspa,
upyaykunata

upyaspa,

taytachata

kawsasqan

rayku

aanchaspa, ayllunkunawan huuykanakuspa.

Chaynallataqmi

iskay

punchaw

aya

marqay

killapipas,

waukuq runakunatapas yuyarinku, wakinmi, ayllun manaraq

unay waukun chay pachaqa ancha llakisqa, wakinataq
tunpan qunqaysunqua ayllun unaya waurukun chayqa
tarikun.
Kay

Chiara,

Chaccrampa

pacharaqmi,

runakunaqa

wauqninkunataqa

awpaqmanta

respetowan

qawarirqaku

chaymi pampanankupaqpas allinnin pachawan pachachirqaku,

pia alluquntawan kuska, waqtanman pamparqaku, uklaw
kawsayman

risqanpi

kuska

kanankupaq,

chaynallataqmi

upyanankunata: aqanta, tragonta, kukanta ima waqtanman

churapurqaku, uklaw kawsayman risqanpi pisipaspa upyaptin
kallpan kutirimunanpaq nispanku. Ayllukunapa wausqantaqa
wata, killa risqanman hinam yuyarina karqa, watanman
chayaruptinmi
almanmanta

misanta
anaqpacha

rurachipunku
taytachata

tayta

kurawan,

allin

kananpaq

maapunankurayku.
Chay

ruraykunata

qawarispankun,

wauqkunapa

punchawnintaqa ayamarqay killapa qallariynim punchawta

5

rurarqaku, llapallan runakuna wauq ayllunta yuyarinanku

rayku. Kay wauqkuna yuyariyqa manam umallanchikpichu,
ichaqa ruraykunapas kanmi:

Dibujar una mujer en el patio trasero de su casa dando

de comer a sus animales en un corral, su chancho
gordo, sus gallinas comiendo sus granos.
Uywakuna

wirayachiy:

Qanchis

killa,

kawsaqkunapa,

wauqkunapa punchawnin chayamunanpaq kachkaptinraqmi,

ayllukunapiqa,
wallpanta,

warmi

qari

quwinkunata

wauqkunapa

mikunata

ayllunkunawan
yanukuspa

ima

punchawnin

munasqan

rimaykanakuspa,

mikunku

wirayachiyta

chayamuptin

qallarinku,

akaspa,

yanunanpaq,

huuykanakuspa

kuchinta,
ancha

chaynallataqmi

mikunata

paykunapaqpas

kawsasqankumanta

kusiskuywan

yuyarispa .
Dibujar varias personas matando a sus animales en el patio
trasero de su casa: chancho, gallina, cuy para preparar
comida al da siguiente en el da de los vivos. Al costado
mujeres cocinando en ollas grandes

Mikuna

yanunapaq

tukuchkaptinmi

ayllu

allichakuy:
ukupi

tarpuy

runakunaqa

killa

(octubre)

kamachinakuspa

wirayachisqan uywakunata nakanku yanukunankupaq, chaymi

kuchita nakanku siquspa, rupay rupaq yakuwan pilaspanku,
pilunta

llusinku

hinaspa

maychinku
6

yura

yuraqtaraq;

chaynallataqmi wallpakunatapas, quwitapas rupa yakuwan,

purunta, pilunta chulluchispa llusinku, kay uywakunataqa
nakanku,

todo

los

mikunankupaq,

santos

punchawkunapi

kawsaqkunapa

yanukuspa

punchawninpi,

hinallataq

wauqkuna punchawninpi wasimam chayamuspa mikunanpaq

ima.
Chaynallataqmi
antawaylla

wawa

llaqtapi,

llaqtakunapipas
punchawkuna

tantata,

kawallu

hinallataq

ruwankun,

trigu,

mikunankupaq,

tantata

ruranku

chaqrampa,

chiara

sara

akumanta,

hinallataq

kay

almakunapaq

churapunankupaq. Chay wawa kawallu tanta ruranakupaqa,

hakutam,

runtuwan,

wirawan,

miskiwan,

kachiwan

ima

tupachispanku qaqunku sumaq llampuy llampu kanankama,

chaymantam punkimuptin latakunapi laqaspa kawallu, wawa
niraqta rurana, chaytaataqmi sumaqta allinchaspa hornuman
churana.
Mikuna

yanuy:

aya marqay killa qallariptinmi, kawsaq

runakunapaqa punchawninta yuyarispan, chay punchaw kay

Chaccrampa Chiara llaqtakunapiqa mikunakuta yanukunku;
papa pikantita, chicharrn, estofado, quwi kanka, sanku, hawas
pikanti, kalawasa, hawinka api, wawa kawallu tantakunata
iman mikunku.
Chay mikunakuna yanusqankumantan ayllukuna qawarinku,
ima mikunakunas kay ayllunku ukupi wauqninkunaman ancha
mikuyta

munakurqa,

runakunaman

chay

mikunatam

qarachkasparaq

kay

manaraq

wauq

qaraykapunku, chaymantan altarman churanku.

kawsaq

runakunapaq

Altar churay: kay altartaqa allin yachaq runam churanan, huk

misatam sumaqta pichaspa,
wauqpa

utaq

velachakunata

wasi ukupi, waytata yakuchapi,

wauqkunapa
ima

fotunta

rapuchinku,

ima

hinallataq

churanku,
Taytachapa

qillqantapas churanku. Chay altar misamanmi almapa ancha

munasqan

mikunakunatachuranku

misa

huntata,

chawpi

punchawta.
Dibujar el altar: una mesa con la foto del difunto, una cruz,
flores, velas encendidas, biblia y varias tipos de comida en
platos (cuy chactado, picante de haba, mazamorra de
calabaza, chicharrn, hoja de coca, trago y chicha) y dos
moscas posndose en las comidas.

Runakunapa yuyayninman hinaqa chay chawpi punchawtas

Taytacha

almakunata

watukamunanpaq,

kacharimun

chayna

nispan

yuyasqan
ayllukunaqa

ayllunkuna
churanku

chawpi punchawtapuni, mana chay horaspaq aypachinkuchu

chayqa ninakunkun, utqayman rurasun, mana chayqa alma
chayamuspanmi
kutiripunqa

mana

nispanku,

imatapas

tarinqachu,

chaymantan

suyanku

hinaspa
alma

qaykumunanta, wakinmi chuspichata mikunapi muyupayaqta,

rikuruspaqa ninku: chayqay am chayaramuna nispa, wakin
ayllupiataqmi wayra wasi ukuman yaykumuptinqa nillankutaq
am wauqnichiqqa watukaramuwanchika nispa.
Kay mikuna churasqankunataqa manas chay punchawllachu
uqarinku, chuspi utaq chiririnka tiyaykamullaptinchu, hichaqa
suyankus paqarisnintin kuska punchawkama, chay horaskamas
taytacha

punkuta

kicharin
8

almakuna

aylunta

watukasqanmanta

kutirinanpaq

nispanku,

chayaramuptinqa,

uqarispankun

mikunata

chay

horas

waqaychanku,

chisinpayta utaq paqarisnintin quichikuspa mikunankupaq;

chaynallataqmi

upyaykunatapas

ayllunkunawan

upyanku.

Hatun runakunaqa warmakunataqa aska kutis willapayanku

kayna nispa: yanqaataq yaw warma, waq almapaq imapas
churasqanchikta tuparuwaqchik, tuparunkichik chay pachaqa
alman

qayqarusunkichik,

ayacharusunkichik

utaqmi

aparusunkichik. Chaynata manchachiptinkus warmakunaqa

mana almakunapaq mikuna churasqantaqa asuykunpaschu,
aswansi manchapakuywan qawarinku.
Runakunaqa mikunataqa sapa watanmi todo santos punchaw
chayamuptinqa yanunku, mana yanuptinkuqa almakunam
yarqasqa, piasqa, llakisqa kutipunku, hinaspa muchuyman
saqiwanchik kayna nispa: manaam ima mikunallatapas
rurapuwankuchu,

manam

kaykunaqa

aylluyachu

nispas

kutipunku, chaysi mana chakrakunapas ayllukunapa chay

wata tarpusqankuqa allintachu rurun, mana almakunapa allim
qawariyninwan kaspa.
Personas (agarrando flores, y coronas, algunos con sus
herramientas) rezando en la puerta del cementerio con el
sombrero en la mano, guiados por un catequista.

Wauqkunapa punchawnin: kay punchawqa, raspi raspi

achikyarimullachkaptinraqmi,
kamanmanta

sayarinku,

runakunaqa
hinaspanmi

rikcharispa,

tintinpa

tullunta,

chaymanta kapulipa qullmunta waytakunata iman maskaq

rinku,

sumay

sumaqta

kurunakunata
9

tukuy

niraq

waytakunawan

ruyru

niraqchata

ruranku

Jesucristupa

kurunanta chaninchaspa. Kay kurunakunataqa pantiyunmanmi

apanku, wauq ayllunkunapaq chakatanpi churanankupaq,
sumaq allim kanchariq kananpaq.
Chaynallataqmi apta aptayta waytakunatapas apanku, hinaspa
churamunku ayllunpa maypi pampasqa kasqanman.
Kurunata,

waytakunata,

allachuta

iman

velata,

apanku,

chaymanta

iwsi,

listuchakuspankun

lampa,

runakunaqa

huunakun isqun huras tutamantanmanta pacha teniente

gobernadorpa wasinpi huunakunku llapan runakuna, runa
pampana wasiman rinakupaq, chaymantan rinku katekistawan
kuska, chaymi chayaruspanku teniente gobernador punkuta
kichaptin

yaykunku,

chaymi

punkuta

yaykuykuspallaraq

kachkaspankun, llapallan huulla taytachapaq maakunku,

llapallan

wauqkunapaq,

almakunata

uchanta

qaykuchinanpaq,

panpachaspa

hinallataqmi

qayllanpi

takikunawan

taytachata hatunchanku, chaymanta huulla taytachamanta

maarukuspanku,

takiykapuspanku

sapankama

ayllukuna

wauqninkupa pampakusqanman rinku, chaypin lampantin,

pikuntin,

allachuntin,

allinchanku,

hinaspa

quranawan

ima

qurankunata

rispa

sumaqta

urqunku,

pampapi

kaqkunata, kurunankunatapas churanku, chakatakunatapas

sumaqta

llimpispa

rapuchinku,
pampakuq

rumi
runa

sutikunata

allimchanku,

patachakunaman
kaqkunatapas,

velakunata

ratachispa.

sumaqta

Nichupi

llimpinakunata

apaspa sutinkunata allinchanku, waytakunata churaspankun

chaypipas

ayllukuna

taytachamanta

maakunku,

almapa

uchan Taytacha pampachananpaq, chaynata ruraspanku, inti

10

qaykuytaqa kutipunkun teniente gobernadorpa wasinpi raymi

ruranankupaq.
Dibujar (en 1er plano) a una familia en el cementerio haciendo
limpieza de pastos y colocando la corona con la vela
encendida en la tumba de su familiar. (En segundo plano el
resto del cementerio con personas que hacen lo mismo)
Huk llaqtakunapiqa chay pampana wasitaqa kicharinku
tutallanmantam pachan, hinaspanmi runakuna ayllukunaman
watukaq

rispapas

upyanakunata

waytakunata,

ima

apanku,

velata,

mikunata,

chaymi

takipakuq,

tukapakuqkunapas ima taki kawsaq kachkaspa munasqantan

tukaykapunku,
nispanku.
wauqpa

takiykapunku

Hinallataqmi
rurasqanta

wauqninchikta

waqapakuqkunapas
yuyarispan

kusirichisun
tukuy

waqaqtukuyta

ima

qallarin

ayllukuna waqachinankama chaykuna rurasqanmantaqa kay

takiq, tusuq, waqapakuq runakunaqa qullqitam chaskikun, kay
wauqkunapa punchawninpiqa askasusun runaqa rin kay runa
panpana wasimanqa, chay kikin wauqninpa pampakusqanpa
waqtanpin traguta upyaytam qallarinku, wauqpa kasqanman
talliykuspanku.
Kay chaccrampa, chiara llaqtapiqa, teniente gobernadorpa
wasinman

chayaspaan

upyayta

qallarinku,

karnawal

takikunata takispa upyaspa, machanankukama upyanku.

Papata, uqata, ulluku tarpuy.

11

Wakin runakunaqa kay almakunapa punchawnin punchawsi

kay killapi tarpuna rurukunata tarpunku, almakunapa uman
hinan hatunkunata rurunqa nispa, chaysi ayllunkunantin rinku
chakraman, papa, uqa ulluku tarpuq.
Allaspankuataqsi chayna yuyaymanasqankuman hina ima
tarpusqankutapas hatunkunallata allanku.

Kutichinapaq tapukuykuna
1. Qillqapa nisqanman hina tapukuykuna
1.1 Haykaqmanta pachataq kay todo santos punchawta
chaninchanku?.
1.2 Imakunatataq ruranku kawsaqkunapa punchawninpi?
1.3 Imakunatataq ruranku wauqkunapa punchawninpi?
1.4 Ima mikunakunatataq yanunku kay todo santospa
punchawninpi?
1.5 Imaynataq chay altar churasqankuri?
1.6 Chay altarpi mana imatapas churaqtinkuri
nispataq almakunari kutipunkuman?.
1.7 imamantaq rinku alma pampana

wasitari

ima
llapan

kawsaq runakunari?
2. Yachasqanchikman hina tapukuykuna.
2.1imaynanpitaq
wauqkunatari
punchawninpiri
yuyarisunman?
2.2 Chiqapchu almata taytacha kacharimunman chay todo
santos punchaw?
2.3 Chiqapchu almakuna ayllun watukaq chuspichaman
tukuspa hamunman?
2.4 Wauqkuna chaymanta

kawsaqkuna

yuyariynin,

mikunakuna waykuy ima Allinchu kanman?

3.

uqanchikpa nisqanchikman hina tapukuykuna

12

3.1 Aylluyki ukupi imaynatataq ruranku kay todo santos

punchawta?
3.2

Ima

mikunakunatataq

aylluykipi

todo

santos

punchawpi rurankichik?
3.3 Qampa yuyaynikiman hina imakunata ruraspataq todo
santos punchawta chisiyasunman?
3.4 qawarisqaykiman hina huk llaqtakunapi imakunata
ruraspataq kay todo santos punchawta yuyarinku?

Rimaykuna:
Aya

marqay

killa:

wauqkunata

yuyarina

killa,

wataq

risqanpi chunka hukniyuq killa

Tarpuy killa: tukuy rurukuna tarpuna killa, para killa, wataq
risqanpi chunka killa.
Taytacha: atiyniyuq, munayniyuq, kay allpa kawsasqanchikpi
tukuy ima kaq ruraq.

13

Kullmu: sachakunapa llau makinkuna.

Aanchay:
Upyanakuna: trago, aqa, cerveza, vino.
Marqaykanakuy:

napaykanakuy,

makiwan

chaninchaykanakuy.
Rupay rupaq: nina hina rupaq, yaku kaspa: timpuq yaku
Antawaylla:

iskay

rimaymanta

huunasqa

rimay,

Anta

(cobre), chaymanta waylla (vegetacin verde), Antawaylla

llaqtapa sutin paqarichiq, chisinpayta inti chinkaykuspa anaq
pachapi, nina rupaq hina kanchaynin chinkaykusqan rayku,
pampapiataq llanllarin qumirllaa tukuy ima tarpuykuna.
Chay raykun lliw llaqtata sutichanku Antahuaylla nispa

14