Turan Dursun-Din Bu-3-Islamda Toplum Ve Laiklik

1
Kaynak Yaynlar No: 467

Yaync Sertifika No: 14071
ISBN: 978-975-343-464-2 (Tk. No)
978-975-343-472-0 (3. Cilt)
1. Basm: Ekim 2006
2. Basm: Eyll 2008
3. Basm: Ekim 2010
4. Basm: Temmuz 2012
5. Basm: Austos 2013
6. Basm: Haziran 2014
Genel Yayn Ynetmeni
Sadk Usta
Teknik Hazrlk
Analiz Basm Yayn
Bask ve Cilt
Ertem Basm Yayn Datm Sanayi ve Ticaret Limited irketi
Bakent Organize Sanayi Blgesi 22. Cadde No: 6
Malky - Temelli / ANKARA
Tel: 0312 64016 23
Sertifika No: 26886
Bu kitabn yayn haklar Analiz Bas. Yay. Tas. Gda Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nindir.
Eserin btn haklar sakldr. Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir
ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.
ANALZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA TCARET VE SANAY LTD. T.

Galatasaray Merutiyet Cad. Kardeler Han No: 6/3
Beyolu 34430 stanbul
web adresi: www.kaynakyayinlari.com e-posta: iletisim@kaynakyayinlari.com
Tel: 0212 252 21 56-99 Faks: 0212 249 28 92
Turan Dursun
DN BU-3
slam Toplumu ve Laiklik
NDEKLER
HASAN YALININ NSZ

BEN, YZYILLARIN DOURDUU LMM
SLAMDA TOPLUM
KLE
Kle Sahibinin Mal
Kle, ldrlesiye Dvlebilir
Sonu
KPEK VE NSAN HAKLARI
Gereke
Emeki Kpein Haklar
Beslenme Hakk
Emeki Kpein yi Beslenme Hakkn inemenin Cezas
Emeki Kpein Dvlmeme Hakk
Kpei Dvmenin Cezas
Kpekler de Snf Snf, eit eit
Kitab- Gayr-i Mukaddesteki Kpekler
RVETLE MSLMAN OLANLAR
Ganimetin Paylam
Ya Resulallah Adalet Et!..
Bir de Zekt Malndan Rvet
Rvet Verilenler: Mellefetl-Kulub
slam Hukukular Ne Diyor?
ALE
Ayrcalkl Aileler
brahim ve Muhammed Ailesinin Sekinlii
SLAMA GRE MLLET
KURBAN
Tanr Her Kurban Kabul Etmez
Her Admda Kurban
brahim ve lk Olu
Sorular Sorular...
11
15
17
17
18
19
20
20
21
21
22
23
23
24
25
26
26
27
28
29
30
31
32
32
34
36
36
37
37
38
Mal Anlaynn Yansmas

Muhammed: Ben ki Kurbanln Oluyum
Muhammedin Babas: Kurbanlk
Muhammed ve 100 Deve Kurbanl
SNNET
Tevratta Snnet
slamda Snnet
Muhammede Gre Kadnn Snnet Olmas da Onurlu Bir eydir
Snnet Geleneinin Kayna: Eski Msr
Snnette Kesilen, Tanrya Armaan
DEVE BOYU DN
Develi Akl
Develi Ses
Deve Dile Gelip Alam
Muhammede Gre Gkler, Meleklerin Arlndan Deve Gibi nliyor
Ktk, Deve Gibi Ses karp Alam
Efendi Tanr (Rab), Hac in Ara Olarak Deveyi Tanyor
Muhammede Gre nsanlar Kt Develer Gibidir
KADIN
DNN KADINA BAKII
Uursuz Bir Mal
Kadnlarnz, Ekin Tarlanz
Kadn: Bir Meta
Muta Nikh
DYANETN YALANLARI VE KADINLARI AAILAMALARI
Canverin nerisi
Canverin Sorular
Diyanet Cevap Yerine Yalana Bavuruyor
Kadn Aalayan Hkmler Madde Madde
ki Kadnn Tankl, Bir Erkein Tanklna Bedeldir
Diyanet eriat Hkmn Savunmak in
Bilimi de Kullanma abasnda
Kadnlar, Aklen ve Dinen Eksik Yaratklardr
Uursuzluk eyde Vardr: Kanda, Evde ve Atta
Diyanetin Yalan
Namaz Kateden eyler: Kpek, Eek, Domuz ve Kadn
Kadnlar Arasnda Saliha Kadn,
Yz Tane Karga Arasnda Alaca Bir Karga Gibidir
39
39
39
39
41
41
41
42
42
43
44
44
45
45
45
45
46
46
47
49
50
51
51
52
53
53
54
54
54
55
55
56
56
56
57
58
Benden Sonra. Erkekler in,

Kadndan Zararl Bir Fitne Brakmadm
Bana Cehennem Halk Gsterildi; ounluu Kadnlard
Kadnlar, nsann Karsna eytan Gibi karlar
Kadn Ee Kemii Gibidir, Onu Dorultmak stersen Krarsn.
Onu Kendi Haline Brak ve Eriliiyle Ondan Faydalanmaya Bak
Erkekler, Kadnlar zerinde Hkimdirler
Zina eitleri
Canverin Sorularna Karlk Verilmiyor
MUHAMMEDE GRE KADIN UURSUZDUR
VE KADINA DAYAK
Dnyann En lkel Hukukunda Bile Bulunmayan Hkm
EHVET
Muhammedin 30 Erkek Gcndeki ehveti
slam Hukukuna Gre 9, Hatta 5 Yandaki
Bir Kz da ehvet Konusudur
NALLAH
Antierim ki Bir Gecede Yz Kadn ey Edeceim
nallahszln, Muhammedin Bana Getirdii
ZNA
I: KURANDA ZNA SZC VE
BU ANLAMDA GEEN SZCKLER
II: ZNANIN TANIMI
A- slam Hukukularna Gre Tanm
B- Laik Ceza Hukukularna Gre Tanm
III: ZNA SAYILAN VE SAYILMAYAN
A- Zinann Koullar ve Bu Koullara Uymayan Durumlar
B- Sonu
IV: ZNA CEZASI (HADD) VE UYGULAMALAR
A- Ceza Trleri
B- Zina Suunun Belirlenmesi
C- Cezann Uygulanmas
D- zgr nsan ve Kle Cariye Ayrm
V: ZNA EDENLE EVLENMEK
LAKLK
LAKLN, BARIIN VE GENLN OLMAZSA OLMAZLARI
I: LAKLK VE OLMAZSA OLMAZLARI
A- Laiklik
B- Olmazsa Olmazlar
58
59
59
59
59
60
60
61
64
65
67
67
70
71
71
72
74
74
75
75
76
77
77
91
92
92
101
104
106
108
113
113
116
116
118
C- Laiklik Nasl Kua evrilmitir?

D- Laikliin Gerekesi
II: RTCA
A- Trleri
III: BARI
A- Olmazsa Olmazlar
B- Olursa Olmazlar
IV: GENLK
BN HALDUNUN ESER
MUKADDMENN EVRSNE NSZ
GNCEL KONULAR
FELAKET SLAMDA
EFEND TANRININ EVN MELEKLER M,
KFRLERN UAKLARI MI KORUYACAK?
Efendi Tanr, Kbedeki Gvenlii Kaldryor
Deccl, Mekkeye ve Medineye Giremez! Biiminde
Muhammedin Verdii Gvence
ABD Uaklar Hangi Snf Meleklerden?
KURANLI BR SKANDAL
Ticaret in de Olsa Yalandan Kanlamaz m?
Kurann Gerisinde Kalnd Savnn Korkunluu
Ve Tyler rpertici Bir Smr
163. MADDENN KALDIRILMASI
163. Maddenin Hkmn Kaldrmaya Meclisin Gc Yetmez
nsan Haklarn Savunma Adna stenemez
Hukuk Adna da stenemez
Demokrasi Adna da stenemez
adalk Adna da stenemez
DN DUYGULARINI NCTMEK SU MUDUR?
KARA SESL KARANLIK
SEMRA ZAL ve TV AIK OTURUMUNDAK
NVERSTE MOLLALARINA AIK SORULAR
Semra zala Sorular
Molla Yaar Nuri ztrke Sorular
tekilere Soru
ELETR VE MEKTUPLARA CEVAPLAR
MEKTUPLAR
slama Zarar Verilemez
122
128
132
132
134
134
134
135
136
167
169
171
172
172
174
177
178
178
179
180
180
181
182
182
182
184
188
189
189
190
190
191
193
193
Cevap: Gerek Ortada

Kurann Tasdik Ettii Tevrat ve ncil
Tahrip Edilmeden ncekileridir
Cevap: Tahrif, Yalnzca slamn Savdr
Yorumlarnzda Biraz Daha ll Olamaz msnz?
Cevap: Saldr Deil, Sergileme
Evrendeki Bu Dzen Rastlant Sonucu Olamaz
Cevap: Evrende Her ey, Deierek Gelmitir ve de Deimekte
Tanr Varsa Neden Adaletli Deil?
Akl ve Bilim Gzl-man Gzl
Kurann Tanrs Akll m?
Korkup ekinmek Bir zm Deildir
slam Nedir ve Kimler Eliyle Oluturulmutur?
Kedeki Yazlar zlerseniz
Sorularnza Karlklar Bulabilirsiniz
Cevap: Korkup ekinmek Bir zm Deildir
SLEYMAN ATEN MEKTUBU VE KARILII
Diyanet leri Eski Bakan
Prof. Dr. Sleyman Atein Mektubu
Bu Rivayetler rktr Diyebilecek Bir
Hadisi Gsterilebilir mi?
Sleyman Atein Yorumu
Sleyman Atein Kaynaklar
Sleyman Atee Bir ar
MEKTUPLAR
Kfrler ve Tehditler
Kfr ve Tehditler Bouna...
vgler
Yazlar, Bir Kitap Olarak Yaymlanacak
Zebur Diye Bir Kitap Yok
Kurann Trkesi
Muhammedin Yaamn renmek in Trke Kaynaklar
Kuranda 6666 Ayet Bulunduu
Sylentisi Geree Dayanmyor
Muhammed Dnemindeki Kurann
Orijinali Hibir Yerde Yoktur
Kutuplarda Namaz ve Oru Hakknda ne Ayet,
Ne de Hadis Var
193
194
194
194
195
195
195
196
196
196
197
197
197
197
198
199
199
200
201
202
203
204
204
205
206
206
206
207
207
208
208
ELETR MEKTUPLARI
ZAMAN GAZETESYLE GRME
DNC YAYIN EVRELERNE YANITLAR (ZAMAN,
MLL GAZETE, YEN ASYA GAZETELER LE
YEN DNCE, PANEL VE TEVHD DERGLER)
te Cevabm
Sulama ve Aalamalar
Bana Verilen Cevap, Yazdklarmn Neresine Ynelik?
Bana Cevap Veren Kii, Nelerle Karma kyor?
Neyi Tartyoruz?
Amacm Nedir, Ben Ne stiyorum?
amur Atan Ben Deilim
Dinsizim, Sapk Deilim
Niin lle de Yalan
BR MEKTUBA VE MZA DERGSNE YANIT
Keiborlu mam-Hatip Lisesi retmeni
lknur Tznerin Mektubu
Nedir lahi Dinler
Tahrif
mam-Hatip Okulu retmeni Tzner,
Kaynandaki Bilginin Tersini Gsterip Savunuyor
Kaynaktaki Anlamyla Kuranda da Tahrif Yaplagelmitir
Kurann Bir Harfinin Bile Deimedii Yalan
Tevrattaki Samalar
Sonu
mza Dergisine Yant
MEKTUPLAR VE YANITLARI
Emekli retmen Ahmet Hamdi Glerin Mektubu
Koray Kohann Mektubu
SON BLM
TURAN DURSUNUN YAYIMLANMI ESERLER
YAZARIN KURAN ANSKLOPEDSNE LKN
LGL EVRELERN GRLERNDEN SEMELER
YAZARIN, KURAN ANSKLOPEDSNE LKN AIKLAMASI
DZN
210
215
226
226
226
229
231
233
244
245
246
252
254
254
255
256
257
258
261
263
270
270
276
276
283
285
287
288
293
295
10
BEN, YZYILLARIN DOURDUU LMM
Turan Dursun ldrld, din kurtuldu!

Cinayeti planlayanlar, evinin otuz metre tesinde onun bana kurun skanlar byle
dnmlerdir sanrm. Turan Dursunun ldrlmesini radyolarndan sevin
lklaryla duyuran ranl mollalar da buna inanm olmal. Ne gaflet, ne ilkel
aldan! nsanlk tarihi boyunca srp geliyor bu sava. Bir kere olsun zulmle,
cinayetle safsatann stte kalabildii olmu mudur? Engizisyonun ayakta tutamad
hurafe, imdi canilerin kurunlaryla m zafer kazanacak? nsan akl banazl spre
spre yryor. Odunlar stnde yaklan Giordano Brunolara, derisi yzlen Hallac
Mansurlara bir de Turan Dursunun eklenmesiyle din mrn ka gn uzatabilir
acaba? Turan Dursun Teori dergisinin Austos 1990 tarihli 8. saysnda yle yazmt:
Bilcmle slamclar! yice bilin! Bilin ve unutmayn ki ben, yzyllarn
dourduu bir lmm! slamn, tm dinlerin, tabularn, sonular bugn ve
yarn grlecek lmym. karlar din karanl stne kurulu olanlar, bu
karanlktan trl biimde yararlananlar, tm karanlk bcekleri benden korksunlar.
Ne imzal, ne imzasz yalanlar beni yldrabilecektir. Korksunlar elimdeki ktan.
Bir mum nn bile koca bir oda karanln nasl paraladn anmsasnlar.
Binlerce yllk ilkelliklerin, yalanlarla rlp piyasalara srld imann,
kafalardaki duygulardaki zincirlerinin elbette ki bir gn sonu gelecektir
Turan Dursunun szlnde lmn anlam ite budur. Bu gerek lmn deheti
iinde rpnanlar onu ortadan kaldrarak korkularna are aramlardr. Turan
Dursunun kendi lmne gelince, gene onun yaklamna bavurmak gerekiyor. Turan
Dursunun byk dnce savan izleyenler, bu cesareti nereden aldn,
ldrlmekten korkup korkmadn, kendini iyi koruyup korumadn hep
sormulardr. rticann trmandrlp pervaszca saldrtlmas karsndaki kaya gibi
duruu insanlar sadece hayran brakmam, bu trden sorular akla getirmitir.
Yzyln Ankara Brosunda bana unu anlatmt: Din konusunda geree ulatmda
kendime sordum. Rahat yaamak uruna gerei mezara m gtreyim; halka gerei
anlatmak uruna lm m gze alaym? Turan Dursun bir aydnlanma savas gibi
11
yantlad soruyu. Ve o anda lm yendi. lmn tesine geti. Bu nedenle Turan

Dursunu ldrmek olanakszd. Onun katilleri gereksiz, bouna bir i iin kendilerini
yormulardr. lm Turan Dursunu daha da bytt. imdi onun yazdklar urunda
yaamn feda etmi olmasnn bysyle de ekici hale geldi. Ad lmsz
aydnlanma kurbanlarnn arasna yazld.
Turan Dursunun ls nnde dnmeliyiz. Trkiye bir Cumhuriyet Devrimi
yaadktan sonra, Turan Dursunlarn fikirlerini yazabilmek iin lm gze almalar
gereken ve sonra da ldrldkleri bir lke haline getirilmitir. Atatrkn din
konusunda sylediklerini, Atatrk dneminde okutulan ders kitaplarnn yazdklarn
anmsamann tam zaman. Hayat, herhangi bir doa d etkenin mdahalesi
olmakszn dnya zerinde doal ve zorunlu bir kimyasal ve fiziksel olaylar dizisi
sonucudur (Saak, Mays 1985, say 16) diyen, Muhammedin bir Arap siyaset adam
olduunu, tek tanrl dinlere siyaseten geildiini syleyip yazan Kemalizmden,
(2000e Doru, 22-28 ubat 1987, yl 1, say 8), bugnk kodaman Atatrklne
getirilmitir lke. Dinin toplum yaamndan sklp atlmas, dncenin
zgrletirilmesi, banazla kar mcadele anlamndaki laikliin kl ge savruldu.
12 Eylln katt ivme ile Laiklik dinsizlik deildir laikliine geildi. Okullara
zorunlu din dersinden, Rabta parasyla imam maa denmesine kadar uzanan icraatla
12 Eyll, Muammer Aksoy, etin Eme, Turan Dursun cinayetlerinin kaldrm
talarn da dedi. Turan Dursunun katili tetik ekicilerden ok 12 Eylldr. Suudi
sermayesine kaderini balam iktidar sahipleridir.
Cinayetin arpc bir ekilde gndeme getirdii gerekler var. Mustafa Kemali
Kurtulu Savanda ve hemen sonrasnda mazlum milletler alklad. imdi iktidarda
bulunanlar Pentagon bata, emperyalistler alklyor. Mustafa Kemal hareketini Lenin,
yani dnya komnizminin lideri alklad, bunlar Bush alklyor. Turan Dursun
bylesine geriye dndrlm bir Trkiye tablosunun ortasnda yatyor. Kouyolunun
souk kaldrmnda deil.
Cumhuriyet, Osmanl halifeliini ykarak kuruldu. imdi iktidarda olanlar ise
Ortadounun eriat eyhleriyle, emirleriyle, krallaryla halklara kar saf tutuyorlar.
Bu cephenin patronu ise Amerika. Trkiye bir Amerikan savana ortak edilmek
isteniyor. Neden Turan Dursun, neden imdi sorularna yant ararken bunlar
dnmemek olanaksz. Cinayet, sadece eriat cephesinin azgnln ortaya koymuyor,
bir plana da k tutuyor.
Turan Dursun iin yazarken eksik braklmamas gereken bir nokta var. O,
dncesinin sonularna cesaretle yryen aydnd. Bulgularndan dehete derek
snrlanmay reddetti. Kalemlerin alnp satld, mevki iin, vg iin fikirlerin apka
gibi giyilip karld, iirin bile metalatrld dnce dnyamzda az ey mi?
12
Altnda hibir yayn organ bencillii aranmakszn u soru zerinde de

dnlmesini isteriz: Bu kahraman aydnlanmac, Turan Dursun, neden nce 2000e
Dorunun, sonra da Yzyln yazardr? Neden Marksistlerin nderlik ettii dergilerde
yazabilmi, neden ancak Marksistlerle birleebilmitir? Yazabilmitir szn
vurgulu sylyorum. Turan Dursundan bizzat dinledim: Dou Perinekin beni
anladn, yapmak istediim eyi ancak onunla yapabileceimi, sonuna kadar birlikte
olacamz ilk grmemizde anladm. Kemalizm iktidar partisi olduktan sonra
katlap, dzenin bekisi oldu. Statkoyu korumak n plana geti. 70 yllk tarihi
boyunca geldiimiz noktada artk laiklik de emeki snflarn iidir. Dnyay
dntrme dncesinin merkezi Marksizmdir.
Turan Dursun btn bir din lemine kar, safsataya, hurafeye kar savat. nsanlk
lemi karanl nc oullaryla yara yara ilerliyor. Kurbanlar veriyor. Turan Dursun,
mcadelesi boyunca din ulemasn srekli er meydanna ard. Hep korktular, hep
katlar. Yazdklarm en salam kabul edilen temel kaynaklara dayal. rtenler
varsa, buyursunlar bunlar rtsnler. Bu arya yant verecek cesarette bir din
savunucusu bulunamad. Ama pusu kurup, tetik ekecek katil bulundu.
Yzyl, 9 Eyll 1990, yl 1, say 6
Hasan YALIN
(Turan Dursun, Tabu Can ekiiyor, Din Bu-2, s.9-11)
(Yeniden Dzenlenmi Tam Metin 6. basm Haz14: Turan Dursun, DN BU-3; slamda Toplum ve Laiklik, s.11-13)
13
14
SLAMDA TOPLUM
15
16
KLE
Homo Sapiens. 1778 ylnda Limenin insana, dnen insana verdii addr bu.
Bugn yeryz insanlarnn tm bu trden. Eski Yunan dnce dnyasnda
alglayan, konuan hayvan (elhayvann ntk) gibi nitelemeler yaplr. nsann
hayvanlar arasndan syrlp sivrilerek bu aamaya ulamas birden olmamtr.
Kolay da olmamtr. Hem zaman, hem emek gerektirmitir. Milyonlarca yl gemitir
bunun iin. nsan olma aamasnda da bir noktada kalmamtr Homo Sapiens.
Doadaki en temel yasalardan olan deime-deitirme izgisi iinde deimi ve
deitirmitir srekli. Kendini, doay...
amzn insan, ulat aama nedeniyle bugn kleyi, klelik kurumunu
kabul etmez. Bu kurumu, insanlardan kimini kle grmeyi, byle nitelemeyi
insanlk d sayar.
Ne var ki herkesin bildii gibi insanln gemiinde bu kurum vardr. Tarihte
kleci toplum yaam, uzun sre yaanmtr. Bu toplum yaamnda insan
olduklarna baklmakszn kimi insanlar birer mal saylm, alnp satlmlardr.
Bu artk gerilerde, ok gerilerde kalmtr. Ama dinlerde, inanlarda yok
olmamtr. zellikle Sami dinlerin, en bata da Yahudilik ve slam dinlerinin
kutsal kitaplarnda ve eriatlarnda hep yaayagelmitir. Bu dinlerde klelik
kurumu, bugn de vardr, bunlar silininceye dek yarn da olacaktr. Neden ki kutsal
kitap dogmalar ve ERATlar deimez. Deimezlik, donmuluk bunlarn temel
zelliidir. Zamann deimesiyle hkmler de deiir trnden kural kabul edilir
gibi bir tutum gsterildiine de tank olunmutur, ama bu bir yutturmacadr.
Kleci toplum yapsnda kutsal kitaplara birok kural ve ilke olduu gibi
gemitir. Bunlarn iinde de kle, sahibinin maldr ilkesi vardr.
Kle, Sahibinin Mal

nce Tevratta grelim bu ilkeyi:
Tevratta insanlar ikiye ayrlmakta, srailoullar ve onun dnda kalanlar,
srailoullarndan olanlar, Yahudiler, kle durumuna dseler bile Tevratta kle
saylmyorlar. Ksacas: Tevrata gre Yahudi kle olmaz hibir zaman. Baka
insanlara gelince, koullara gre kle olabilirler. Tevratn bak byle:
17
Ve eer kardein senin yannda yoksul derse ve kendisini sana satarsa, onu
kle gibi altrmayacaksn. Senin yannda cretli adam gibi ve konuun gibi
olacaktr. (...) nk onlar, Msr lkesinden kardm kullarmdr. Kle olarak
satlmayacaklardr... (Tevrat, Levililer, 25: 39, 42). Bu kutsal kitapta, kimi insann
kleliiyse doal grlr ve mal olarak alnp satlabilecei bildirilir:
Ve senin maln olacak kleye ve cariyeye gelince: evrenizde olan toplumlardan
kle ve cariye satn alacaksnz. Ve aranzda oturan yabanclarn da ocuklarndan,
onlardan ve lkenizde doup da yannzda bulunan oymaklardan satn alacaksnz. Ve
sizin malnz olacaktr. Ve onlar, kendinizden sonra mlk olarak ocuklarnza miras
olarak brakacaksnz. Her zaman kleleri, onlardan satn alacaksnz. Fakat
kardelerinize, srailoullarna, birbirinize sertlikle efendilik etmeyeceksiniz. (Tevrat,
Levililer, 25: 44-46.)
Tevratn ulusal Tanrs ki Kurana da gemitir, bu ayrm yapmakla kalmaz;
klenin dvlebileceini de bildirir.
Kle, ldrlesiye Dvlebilir

Tevrattaki u tyler rpertici satrlar birlikte okuyalm:
Eer bir adam, klesine ve cariyesine denekle vurur ve o kle, cariye onun elinin
altndayken lrse o adam cezalandrlacaktr. Ancak dvlen kle ve cariye, bir ya da
iki gn yaarsa, adam cezalandrlmayacaktr. nk o kle veya cariye, adamn kendi
maldr. (Tevrat, k, 21: 20-21.)
Grlyor ki dvlen kle hemen lrse sahibinin cezalandrlaca bildiriliyor
(cezann ne olaca da bildirilmiyor. Bu ceza bir azarlama trnden de olabilir) ama
aradan bir gn getikten sonra o kle ya da cariye lrse, dven ve lme yol am
olan adamn cezalandrlmayaca hkme balanyor. Gerekesi de aklanyor:
nk o kle ya da cariye dven adamn kendi maldr.
Bu mantk bugnn insanna elbette ki korkun gelebilir. Ne ki kutsal kitapta hi
eskimeden yayor. Gezegenimizin insanlar bu kitabn hkmlerine tmyle inanm
olsalar, bu mant paylamak zorunda kalacaklar. nk Tanrnn deimez hkm
saylr bu inan dnyasnda.
Kuranda da klelik kurumu vardr. Kimi insanlar erkek kledir; kimileriyse dii
kle. kincisine cariye denir. Kurann Tanrs da, kimi insanlar insan
olularna bakmakszn kle, cariye olarak kabul eder. Ve her birini mal-mlk
sayar. Muhammedin dii klelerinden, yani cariyelerinden sz ederken:
Mmeleket yemnke, yani sa elinle satn aldn (mlk edindiin mal) der iki
yerde. (Bkz. Ahzb Suresi, ayet 50, 55). 13 yerde de teki Mslmanlarn kle ve
cariyelerinden sz edilirken sahiplerinin sa elleriyle satn aldklar (mlk edindikleri
18
mallar) diye bildirilir. (Bkz. Nis Suresi, ayet 3, 24, 25, 26; Nahl Suresi, ayet 71;
Mminn Suresi, ayet 6; Nur Suresi, ayet 21, 23, 58; Rm Suresi, ayet 28, Ahzb
Suresi, ayet 50, 55; Meric Suresi, ayet 30.)
Kle, cariye, Kuranda abd, rakabe, eme gibi szcklerle de anlatlr. Kle
ve cariyeden bolca sz edilir ayetlerde. Ve hepsi de sahiplerinin yasal mal olarak
tantlr. slam eriatn sevimli gsterenler, slamda klelik yoktur derler, demeye
alrlar, ama ite gerek ortada. Kimi zaman da slam, Kuran, kle azat etmeyi
tevik etmitir diyerek durumu kurtarmaya abalarlar. Ancak, slam, slamn kutsal
kitab olan Kuran, klelik kurumunu tanm m, tanmam m, bir baka deyile
insanlardan kimini alnp satlabilen mal niteliinde kle, cariye diye kabul etmi mi
etmemi mi? nemli olan budur. slamn en bata kutsal kitabyla bu kurumu kabul
ettii, hibir biimde yadsnamaz. Saysz hadislerin yannda bu konudaki ayetler de
yoruma gerek kalmayacak biimde ak. zd etmeyse bir baka konu. Kle
sahibi, mal olan kleyi zd eder ya da etmez; bu onun bilecei itir. Tpk
baka maln u ya da bu yolda harcamas gibi. Diyelim ki kendisine u yolda
harcaman sevaptr deniyor. Yine de kii zgrdr, zendirilen sevab isteyebilir de,
istemeyebilir de...
Evet nemli olan klelik kurumunun insanlk dl ortadayken, kabul ediliyor
oluudur.
slam eriatn sergileyen fkh kitaplarn ap baktmz zaman, bu kitaplarn ok
nemli blmlerini kle ve cariyelere ilikin hkmlerin oluturduunu grrz.
Bu blmlerde inceden inceye ayrntlar da yer alr. slam hukuku, bunlarla doludur.
Demek ki gezegenimizin insanlar, Yahudilik gibi slam da benimsemi olsalar,
bugn de yarn da, kimi insanlar birer mal saylacaklar, kle, cariye diye alnp
satlabileceklerdir. Ve tabii insan haklarna ilikin uluslararas boyutta bugn hi
deilse dnyann bir kesiminde geerli olan ilkeler artk o zaman geerli olmayacaktr.
nsanlk, kutsal kitaplarn tayageldikleri kurallar yara yara gemisini yzdrp
bugnlere, bugnk dzeye gelmitir. Klelik konusunda da yle.
Sonu
Kt ve insanlk d bir kurum olan klelik de, tm deimezliiyle dinlerde
vardr. Yorumlarla iyiletirme yoluna gitmek bir ey salamaz. imdiye dek
salamamtr da... Bir kurum byleyse kknden kaldrmak gerekir. Dzeltmek
yetmez. Dinlerde, klelik gibi nice kknden kaznp kaldrlmas gereken ilke ve
insanlk d kurumlar vardr.
Emein Bayra
15 Haziran 1990, yl 3, say 27
19
KPEK VE NSAN HAKLARI
...KPEK beslenirken ETle birlikte ST

ve yal besin verilir. KPEN HAKKI
olan besindir bu...
AVESTA, VENDDAD, 13. BLM
a: Milattan yzyllarca nce. Konu: Kpek haklar ve gvencesi.

Konu nemle ele alnyor. erevesi iziliyor. Gerekleri belirleniyor. Hrmz
(Tanr) adna, kutsal kitap AVESTAda aklanyor. Emeki kpeklerin haklarnn
gereine uymayanlara verilecek cezalar duyuruluyor. insan emekilerinin haklarnn
gereklerine uymayanlar iin bugn dnlemeyecek arlktaki cezalar...
a: Milattan hemen hemen iki bin yl sonra. Konu: nsan emekileri ve haklar.
Bu haklar tartlyor. Kimi yerde kimi lde tannyor, kimi yerdeyse braklp
geiliyor. nsan haklar kabul edilip dnyann her bir yanna duyurulmu olsa bile.
lgin olur diye bir kk karlatrma yapmak istedim. Amacm ne kpekleri
insanlatrmak, ne de insanlar kpekletirmek. Ne byle bir savm var, ne de buna
gcm yeter.
Avestann ilgili blmlerinden kimi paralar olduu gibi dilimize evirerek, kimi
kesimleriniyse zetleyerek sunmaya alacam. Yer yer baka yaptlardan alntlarla
birlikte...
Gereke
Emeki kpeklerin haklar, kutsal kitapta, gerekesiyle birlikte hkme
balanyor. Gereke aklanrken yle deniyor:
Ey Zerdt! Ben Hrmz (Tanr), kpei yarattm. Giyimi kuamyla, ayanda
ayakkabsyla ve keskin dilerinden oluan silahyla birlikte, her an tetikte ve uyank
biimde yarattm. nsan onu doyurmal ki, o da onun maln, mlkn salamca
bekleyebilsin. Ben Hrmz, kpei, hrsza kar koyacak zellikte yarattm bu
dnyada. Kafas yerinde olduu zaman kpek bu zellii gsterir, insanlarn mallarn
koruyabilir. En kk sesle kim uyanabilir ey Zerdt? Ne hrsz, ne de kurt, kpei
20
uyandrmamay baarabilir ve evden bir ey gtrebilir. Kpek kurdu ldrr, ezer,

kovar, kar eritir gibi eritir. (Avesta, Vendidad, Blm: 13.)
Demek ki kpein nemli bir ii, grevi var: Bekilik. Kolay deil bu i. Salkl bir
bekilik iin kafann yerinde olmas gerekir. Bunun iinse emeki kpee iyi
baklmaldr. Hakk yenmemelidir. inin arlna ve nemine uygun olarak
savsaklanamaz haklar vardr onun.
Emeki Kpein Haklar

Emeki kpein, Ahura Mazda, bir baka adyla Hrmz katnda ne denli nemli
olduu ayrntlaryla anlatlr. Zerdt sorar, aklama ister; Hrmz de karlk verir,
anlatr Avestada. nemiyle birlikte haklar da dile getirilir. Ayrca, bu haklara titizlik
gstermenin, insanlarn yararna olduu da belirtilir. Kpeine bakmayan mal mlk
sahibi, retici zararl kmakta. Bu zararn kamuyu ilgilendiren yan da var. Kpeine
iyi bakmayan, haklarna zen gstermeyen kpek sahibinin ok ar cezalarla
cezalandrlmas bundan. Kpeini iyi besleyip koruyacaksn ki kpein de seni,
maln, mlkn korusun.
Beslenme Hakk
Her kpein beslenme hakk vardr. yi beslenme hakk. Emeki kpek iinin
arl nedeniyle ok ve abuk ypranr, abuk kocar.
Zerdtn sorusu zerine Hrmz u bilgiyi vermekte bu konuda:
Ey Zerdt! Bu dnyada kocamlk, kpein bana ok erken gelir. nsanlarn
yanbanda kp bekilik yaparken a braklrsa kpek, iyi ruhun yaratt teki
yaratklardan ok daha hzl biimde kocar. Onun iin kpek beslenirken, etle birlikte
st ve yal besin verilir. Kpein hakk olan besindir bu. (Avesta, Vendidad, Blm:
13.)
Kukusuz amzda ve uygar dnyada insanlarn emekilerinin de byle iyi
beslenme haklar var. nsan Haklan Evrensel Bildirisinin anlattklarna, zellikle
23., 24. ve 25. maddelerine bakarsanz, her insann bu hakk vardr. Ne var ki u
balkl haberleri de okumaktayz:
lkemizden: Yeni Katsay=Keiboynuzu.(6 Mays 1985 gnl Milliyet, birinci
sayfa, birinci haber, manet). cretliye Artk IMF Bile Acyor (6 Mays 1985 gnl
Cumhuriyet, birinci sayfa, birinci haber, manet).
Dnyadan: Taylandda Bedava Pirine Kapmas: 21 l Bangkok (AP)
Taylandda bir hayr kurumu bedava pirin datrken meydana gelen izdihamda
21
21kii ld, bazlar ar olmak zere 40 kii de yaraland. Hayr kurumu 5 kiloluk
pirin ve 190 TL tutarnda para datt. (31.7.1984 gnl Cumhuriyet)
Dnyann birok yerinde, uygar insanln gz nnde kitle kitle insan acndan
lmekte.
Emeki Kpein yi Beslenme Hakkn inemenin Cezas

Emeki kpee kt besin vermenin cezas, Avestada, dnlemeyecek lde
ardr. Babo ite kt besin vermenin cezas bile ok ar.
Kt besin vermenin, kpeine gre oluturduu su, nce belirlenip
derecelendiriliyor, sonra da suun derecesine gre verilecek ceza aklanyor.
Vendidadn 13. Blmnden, dilimize, olduu gibi eviriyorum:
ZERDT- Ey gvdeler dnyasn yaratan! Ey Kutsal Varlk! Bir adam, bir oban
kpeine kt bir besin verse, ne tr bir su ilemi olur?
HRMZ- Birinci dereceden bir aile, bir kabile bakannn nne kt besin
karan kimsenin iledii su trnden bir su ilemi olur.
ZERDT- Ey gvdeler dnyasn yaratan! Ey Kutsal Varlk! Bir adam, bir ev
kpeine kt bir besin verse, ne tr bir su ilemi olur?
HRMZ- Orta dereceli bir aile, bir kabile bakannn nne kt besin karan
kimsenin iledii su trnden bir su ilemi olur.
ZERDT- Ey gvdeler dnyasnn yaratcs! Ey kutsal Varlk! Bir adam, babo
bir kpee kt bir besin verse, ne tr bir su ilemi olur?
HRMZ- Kapsna belirli bir din adam klnda gelen bir din adamna kt besin
veren kimsenin iledii su trnden bir su ilemi olur.
ZERDT- Ey gvdeler dnyasn yaratan! Ey Kutsal Varlk! Bir adam, bir kpek
eniine kt bir besin verse, ne tr bir su ilemi olur?
HRMZ- Erdemli anne babadan olma, ergin bir delikanlya kt besin veren
kimsenin iledii su trnden bir su ilemi olur.
Ve cezalar:
ZERDT- Ey gvdeler dnyasn yaratan! Ey Kutsal Varlk! Bir adam, bir oban
kpeine kt bir besin verse, bu adama verilmesi gereken ceza nedir?
HRMZ- Byle bir su iin verilmesi gereken ceza: 200 kam ve 200 denek
sopa.
tekiler de srasyla aklanyor:
Ev kpeine kt besin vermenin cezas: 90 kam, 90 denek.
Babo kpee kt besin vermenin cezas: 70 kam, 70 denek.
Kpek eniine kt besin vermenin cezas: 50 kam, 50 denek.
22
Grld gibi, en az derecedeki cezaya bile sulu insan dayanamaz. Ksacas:

Hangi snftan kpee olursa olsun kt besin veren kimse ar su ilemi
saylmakta. Kim byle bir su ilese yand. Yiyecei sopalar bitirmeden lr.
Bununla birlikte, cezadan kurtulmak iin kurtulmalk (keffaret) denen yol da var.
Ama o da ok ar. demek, byk apta malvarlna bal. Kurtulmaln derecesi,
cezadaki kam ve denek saysna gre dzenlenmitir.
Emeki Kpein Dvlmeme Hakk
Hibir kpee dayak atlamaz. Hibir kpek, kpekliinin onuruna uymayan bir
duruma uratlamaz. Bu hakk ineyen kimse, ar biimde cezalandrlr.
Kpei Dvmenin Cezas
ZERDT- Bir adam, bir oban kpeine ldrc biimde vursa da ruhunu
gvdesinden ayrsa (yani ldrse), bu adama verilmesi gereken ceza nedir?
HRMZ- 800 kam, 800 denek.
ZERDT- Ey gvdeler dnyasnn yaratcs! Ey Kutsal Varlk! Bir adam, bir ev
kpeine ldrc biimde vursa, bu yzden kpein ruhu gvdesinden ayrlsa, ona
verilmesi gereken ceza nedir?
ZERDT- Ey gvdeler dnyasn yaratan! Ey Kutsal Varlk! Bir adam, babo
kpee ldrc biimde vursa da, bu vuru, onun ruhunu gvdesinden ayrsa, bu
adama verilmesi gereken ceza nedir?
ZERDT- Ey gvdeler dnyasn yaratan! Ey Kutsal Varlk! Bir adam, bir kpek
eniine ldrc biimde vursa da bu vuru onun ruhunu gvdesinden ayrsa, bu
adama verilmesi gereken ceza nedir?
Kpein dvlmeme hakk var da, kutsal kitaplarda tm yaratklarn en onurlusu
diye tantlan insann byle bir hakk yok mu? Var, ama insanna gre. nce
erkek mi, dii mi ona bakmak gerekmekte. Eer diiyse, yani kadnsa ve
kocalysa, Kurana gre dvlebilir. nk kocann dvme hakk vardr.
Nis Suresinin 34. ayetinin, Diyanet leri Bakanlnca yaymlanan Kuran-
Kerim Ve Trke Anlamndaki evirisi yledir:
Allahn kimini kimine stn klmasndan tr ve erkeklerin, mallarndan
sarfetmelerinden dolay erkekler, kadnlar zerine hkimdirler. yi kadnlar, gnlden
boyun eenler ve Allahn korunmasn emrettiini, kocasnn bulunmad zaman da
koruyanlardr. Serkelik etmelerinden (kar gelmelerinden) endielendiiniz
23
(korktuunuz) kadnlara t verin, yataklarnda onlar yalnz brakn, nihayet dvn!

Size itaat ediyorlarsa aleyhlerine yol aramayn. Dorusu Allah Ycedir, Byktr.
Hele kleyse, grnte insansa da, kutsal kitaplara gre, alnp satlan maldr.
(rnek olarak bkz. Kuran, 4/3; 4/24; 4/25; 24/33; 24/ 58; 30/28; 33/50; 33/52.)
Tevrata gre, bir efendi, klesini ldresiye bile dvebilir. Dverek
ldrd kle, elinin altnda hemen lmezse cezalandrlmaz. ldrlesiye
dvlen bir klenin bir gn yaamas, dverek ldren efendinin cezadan
kurtulmas iin yeterlidir. Efendinin dvme hakk vardr. nk kle, onun
maldr.
lgili iki ayetin, Kitab- Mukaddes irketince yaymlanan Eski Ve Yeni Ahit adl
yapttaki evirisi yledir:
Eer bir adam, klesine yahut cariyesine denekle vurur ve onun eli altnda lrse,
mutlaka cezalandrlacaktr. Ancak, bir yahut iki gn yaarsa cezalandrlmayacaktr.
nk kendi maldr. (Tevrat, k, 21: 20-21.)
yi ki nsan Haklar Evrensel Bildirisi gerekleti yzylmzda, iyi ki, bu bildirinin
4. maddesiyle klelik ve kle ticareti, 5. maddesiyle de ikence ve benzeri
insanca olmayan durumlar yasakland. yi ki kabul edip benimsedi uygar lkeler.
Ve iyi ki, lkemiz, devletimiz de bunlar arasnda var.
yi de, byledir diye ikence hi yok mu? nsanlar, insanca olmayan
durumlara hi uratlmyorlar m? Keke evet! diyebilseydik. Anlalan; kabul
etmekle, uygulamak ayr ayr eyler.
Kpekler De Snf Snf, eit eit

Zerdtn kutsal kitabnda bir kpek var ki, son derece deerli. teki kpeklerin
birka kat deerde. Su kpei diye niteleniyor. Vendidadn 14. Blmnde
anlatlr. Bunun dnda snf kpek daha var: oban kpei, ev kpei ve babo
kpek. Bir drdnc snf olarak enikler snf da var.
Emeki kpekte 8 huyun bir arada bulunabilecei aklanyor Avestada:
- Din adam huyu.
Bu yle belirtiliyor:
Din adam gibi artklar yer, din adam gibi kolay sevindirilir, din adam gibi ok
sabrldr, din adam gibi bir lokma ekmekle de yetinebilir.
- Sava huyu.
- ifti huyu.
- Sivrisinek huyu.
- Yol kesici huyu.
- Hrsz huyu.
24
- Orospu huyu.
- ocuk huyu.
Vendidadn 13. Blmnde ayrntlaryla anlatlr bunlar.
Kitab Gayr-i Mukaddesteki Kpekler
Deyim, yaz ve sz ustas Aziz Nesinin. Yeni yaymlanan kitaplarndan birine
koymu. Bir yksnn banda, Kitab- Gayr-i Mukaddesten: 1. Blm, 3. Bab, 5.
Fasldiyor ve nl usta yazar, gerekten byle bir kitap var gibi u alnty yapyor:
nsanlarn kendilerini hi balamayaca ey, bir zamanlar baka bir insana
kpeklik etmek zorunda ya da durumunda kalm olmalardr. Ellerine ilk frsat
getiinde, astlarna kar kurtlaarak, stlerine kar aslan kesilip onlar
paralayarak, bir zamanlar kpeklik etmi olmalarnn hncn karmaya alrlar.
Bir insan ne denli ok aslanlk taslarsa, o denli de ok kpeklik etmi olduu
anlalr.1
Nesinin Mukaddes Olmayan Kitabnda, unlar da var:
nsan, her hayvann ilevini, o hayvandan daha yetkin olarak yapt gibi,
kpeklii de kpekten daha iyi yapyordu. Kpekler ne de olsa insan
olmadklarndan, insanlar gibi kpeklik yapamyorlard. (...) Hem isizlere i
bulmak hem de kpeklere yaptrlan koruma grevini kpeklerden ok daha iyi
yapabilecek olan insanlara yaptrmak daha doru ve daha insancl olacakt. te
bylece tarihte yle bir dnem geldi ki, kimi insanlar kpeklerin yerini ald ve o
insanlar koruma grevini kpeklerden daha iyi yapmaya baladlar.
Kendilerinin korunacak eyleri olmayanlar, korunacak eyleri olanlarn
korunmas gereken eylerini kpeklerden daha iyi koruyorlard. Ne var ki bu
koruyucu insanlar, kpeklii her ne denli kpeklerden ok daha iyi yapyorlardysa
da, gerekten kpek olmadklar iin onlara kpek denilmiyor, yine de insan
deniyordu... (s.74.)
Byk ustann her konuda yazdklar gibi bu konuda yazdklar da gerekten ok
gzel. Ne var ki tmn buraya almann olana yok. Zerdtn kutsal kitabndaki
kpeklerle, Aziz Nesinin kutsal olmayan kitabndaki kpekler (yani kpek ilevini
stlenmi olan insanlar) karlatrlacak olsa, hak ve gvence ynnden
stnln hangi kesimde olduu grlr, ne dersiniz?
Yzyl
30 Eyll 1990, yl 1, say 9
1 Kalpazanlk Bile Yaplamyor, stanbul, 1984, s.70.
25
RVETLE MSLMAN OLANLAR
Malik bn-Avf, Muhammede kar savaanlarn bakumandanyd. 630 ylnda

Huneyn, bir baka adyla Hevazin Savanda Mslmanlara yenilmiti. Mekke ile Taif
arasndaki Huneyn vadisinde yaplan sava, Araplarn Hevazin ve Sakf kabileleriyle,
Mslmanlar arasnda olmutu. Malik bn Avf, Huneyni terk ederek Taife gitmiti.
Kendisi slam dmanyd. Ama neriyi ilgi ekici buldu. nk neri Peygamberden
geliyordu : Eer Mslman olursa, tm mallar ve tutsak ailesi kendisine geri
verilecek, ceza grmeyecek, dahas 100 deve alacak, bir de kendisine ynetimde yetki
verilecekti. Hemen kabul etti ve Mslman oldu.
Buhr mtercimi Kamil Mirasa gre bu neri, aheser bir Semahati Nebeviye
(olaanst peygamberlik cmertlii) idi.1
Ama temel tefsirlerden olan Taber tefsirine gre ise bu dpedz rvetti.2
Peygamber;Rvet verene de alana da Allah lanet etsin demiti. Rveti veren
slamn peygamberi idi.
Peygamber; Rvet verene de alana da Allah lanet etsin demiti. 3 Rveti veren
slamn Peygamberiydi. Alan ise yeni Mslman olmu ya da Mslman olmak zere
olan Kureyin ileri gelenleri.
Ganimetin Paylam
Hevazin savanda elde edilen ganimetler, btn ilgileri zerine toplamt.
Paylatrma gecikip duruyordu. Bu arada Peygamber ganimetleri hemehrilerine
datacak ya da daha ounu Kureyin ileri gelenlerine verecek diye dedikodular
da kmt. Gn gelir, Peygamber ganimetleri datmaya koyulur. Grlr ki
ganimetler gerekten de Kureylilere datlmtr. Ve daha ok ileri gelenlerine.
1 Sahh-i Buhr Muhtasar, Tecrd-i Sarh Tercemesi, c.7, s.141.

2 Camil-Beyn fi Tefsiril Kuran c.10, s.113
3 Ebu Davud, Kitabul-Akdiyye, c.4, hadis 3580; bn Mace, Ahkm, hadis 2313; Tirmiz, Ahkm, hadis 1337.
26
Taber tefsirine gre ganimetin verilme amac Rvetti.
Bir gn Peygamber ile birtakm kimseler Hevazin seferinden dnerken birtakm

Bedevi Araplar ganimet isteyerek Peygamberin etrafn evirdiler. Hatta Peygamberi
son derece taciz ederek Semre ad verilen dikenli aa altna snmaya mecbur
etmilerdi. Peygamber Bedevi Araplarna u iri dikenli aacn dikenleri saysnca
ganimet devesi ve sr farz olunsa, muhakkak ben onlar aranzda taksim ederim.
Sonra siz beni ne cimri, ne yalanc, ne de korkak diye itham edebilirsiniz! dedi. 4
Ya Resulallah Adalet Et!..

Hevazin sava ganimetlerinin peygamber tarafndan Kureylilere datlmas
Medineli savalar arasnda itirazlara yol at. lerinden biri, Hz. Muhammede yle
seslendi: Ya Resulllah adalet et! Peygamber buna, Eer ben adalet etmezsem
bedbaht olurum, ben Kureye Mslmanla snmalar arzusu ile ganimet malndan
ok hisse verdim nk onlar cahiliyye devrine yakndrlar cevabn veriyordu. Fakat
sylentiler devam ediyordu. Ensardan, yani Medinelilerden baz kimseler, Allah
Resulllah yarglasn! O, Kureye veriyor da bizi brakyor. Oysa kllarmzdan
Kureylilerin kanlar damlyor diyorlard. (Kaynak: Sahh-i Buhr Muhtasar,
Tecrd-i Sarh Tercemesi, s.505, 510, 511). Peygamber 100 deve verdii Arap erafn
o gn ganimet blmnde bakalarna tercih etmiti. Bu paylamda her mcahite 4
deve verilirken, slama kar savaanlara 100er deve verilmiti. 5
4 Sahh-i Buhr Muhtasar, Tecrd-i Sarh Tercemesi, c.8, s.511.
5 Sahh-i Buhr Muhtasar, Tecrd-i Sarh Tercemesi, c.8, hadis 1296.
27
Bir De Zekt Malndan Rvet

Zekt malndan rvet vermek, Tevbe Suresi 60. ayetine de gemiti. yle der:
Sadakalar (zektlar) Allahtan bir farz olarak ancak fakirlere, dknlere, onlar
zerinde alan (zekt toplayan) memurlara, kalpleri slama sndrlacak olanlara,
klelik altnda bulunanlara, borlulara, Allah yoluna ve yolcuya mahsustur. Toplanan
zekt ancak bu saylan yerlere verilir. Allah bilendir, hikmet sahibidir.
Esasen, Taber, rvet szcn bu ayet nedeniyle yorumunda kullanr. Bunlarn
arasnda varlkllarn olmamas gerekir. Ama bu ayette kimlere zekt verilecei de
aklanr. Peygamber, slama kazanmak iin Kureyin ileri gelenlerine, zenginlere
fazlasyla pay vermiti. Ayrca, Kureyin ileri gelenleri sadece ganimetten 100er deve
Rvet veene de alana da Allah lanet etsin.
15 kiilik Mellefetl Kulub listesi
almakla kalmyordu. Kurann ayetiyle zekttan srekli pay alma hakkn elde etmi
oluyorlard Neye karlk? Bunun bir tek cevab vard: Mslman olmaya karlk.
28
Fakat bu zekttan pay alma durumu peygamberin lmnden sonra Ebu Bekirin
halifelii dnemine dein srm, sonra bunlara verilen rvet ferman mer
tarafndan yrtlmt. slam fakihlerinin bir ksm der ki: Olay o zaman bitmitir.
Artk Mellefetl-Kulub ad verilen kesim sona ermitir. Tevbe Suresinin 60.
ayetindeki onlara ilikin hkm de artk geerli deildir. Kimilerine gre, mer ya da
bir bakas ayetin hkmn ortadan kaldrma yetkisinde olmadna gre ayn durum
daha sonra da geerlidir. Yani slam yetkilileri veya eriat uygulayclar diledikleri
kimselere Mslman olmalar, slam glendirmeleri karlnda bir eyler vermek
iin zekt kurumundan yararlanabilirler. Bu kimseler zengin de olsalar bunlara zekt
verme yoluna gidebilirler.
Rvet Verilenler: Mellefetl-Kulub

Mellefetl Kulub, gnlleri slama sndrlan ve pekitirilen kimseler demektir.
Hevazin Savandan sonra Arap kabilelerindeki gl ve etkili kiilerin gnlleri
slama kazandrlmak isteniyordu. En iyi yol, ganimetlerden pay vermekti. Ortada da
bir ganimet vard. Hem de o tarihe kadar alnan ganimetlerden benzeri grlmedik
derecede oktu.
Bunlar; 6 bin kadn, 24 bin deve, 40 bin davar, 4 bin okiyye gmt. 6 Peygamber
kabile yeleri arasnda kimlerin ok etkili, nfuzlu olduklarn ok iyi biliyordu.
Mellefetl-Kulubu, yani, rvet verilecekleri bunlar arasndan semiti:
Fahruddin Rz, bn Abbasm Mellafatl-Kulub iin bunlar kabilenin ileri
gelenleriydi szn aktardktan sonra, 15 kiinin adn sayar:
Ebu Sfyan, Hbisolu Akra, Hsn Olu yeyne, Abdul-Uzzzolu Haytip, Amir
Oullarndan Anr olu Sehl, Hiam olu Hars, Amr el Cheni olu Sheyl, Ebus-
Fkh kitaplarnda gnlleri slama kazandrlacak olanlar drt blme ayrlmtr.

6 Sahh-i Buhr Muhtasar, Tecrd-i Sarh Tercemesi, c.7, s.132, hadis no. 1040.
29
Senabil, Hizam olu Hakim, Avf olu Malik, Umeyye olu Safvan, Yerbu olu
Abdurrahman, Kays olu Ced, Mirdas olu Amr, Hars olu Al.
Yerbu olu Abdurrahmann dnda, bunlardan her birine 100er deve verildiini,
Abdurrahmana da 50 deve ihsan edildiini Hizam olu Hakime verilen deve saysnn
70 olduunu sonradan itiraz zerine deve saysnn arttrldb yazan Rznin bu
aktarmas, Buhr ve Msliminde iinde bulunduu deiik hadisilerin aktarmalarna
dayanr.7
slam Hukukular Ne Diyor?
Gnlleri slama kazandrlacaklar fkh kitaplarnda da deerlendiriliyor.
Maliki fakihlerine gre bunlar slama zendirilmek istenen kfirlerdir. Kimilerine
gre de bunlar yar Mslman olmu olanlardr. Ama Mslmanlk henz kalplerine
yerlememitir.
afii fakihlerine gre ise bunlar drt snft. slam fakihlerince bu gr kabul edildi
- Zayf imanllar,
- Zayf imanl, yeni Mslman olmular, ama toplumda etkinlikleri olan, ba
kaldranlar da Mslman yapacak gte bulunan kabile ileri gelenleri,
- man gl olanlar (bakalarndan gelecek olan tehlikeler nlensin diye fazla
ganimet ve zekt verilir.)
- Zekt toplamada etkinliklerinden yararlanlmak istenenler. -Bunlar iinde kafirler
de bulunabilir.- 8
Grlyor ki slam glendirmek iin kimlerin g ve destek salayabileceklerine
inanlyorsa, onlara rvet kaps ak tutulmutu. Toplumda gl olacaklar grlen
kimseler, gerek ganimetlerden, gerek zekt mallarndan fazlasyla
yararlandrlmlard.
Peygamberin, slam glendirmek gerekesiyle, kimi insanlar kazanmak iin
bavurduu rtl denek, ganimet mal ve develeri, hurmalklar, araziler, zektt.
2000e Doru
22 Kasm 1987, yl 1, say 48
7 Rz, et-Tefsirul-Kebir, c.16, s.111; Buhr, Far-zul-Humus/15, c.4, s.56; Farzul Humus/19, c.4, s.59-61; Buhr,
Meazi/56, c.5, s.104-106; Tecrd-i Sarh, c.8, hadis no. 1296-1299-1303; Mslim, Zekt/131-142, c.1, hadis no.10591063; Tirmiz, Zekt, 30 hadis no. 666; Ahmed bn Hanbel, 4/42.
8 Abdurrahman El Ceziri, Kitabul-Fkh Alel Mezahibil-Erbaa, c.1, s.625
30
ALE
Aile, Arapada yoksulluk, arlk demek olan aylden gelir. zerinde

geindirmesi gereken kar, oluk-ocuk arl olan kimse de, yine Arapada bu
kkten treme bir szckle nitelenir. Kuranda da Muhammedin balangta yoksul
anlamnda il olduu anlatlr. Duh Suresinin 8. ayetinde Kurann Tanrs
Muhammede yle sesleniyor:
Ve (Efendi Tanrn) seni yoksul (il) buldu da zengin etti.
Muhammedin zenginlii ilk kars Haticenin mal, Ebubekirin salad mal,
Medinelilerin saladklar mallar ve dnlemeyecek kadar ok olan ganimetler
(rnein Hayber hurmalklar, Fedek hurmalklar, Medine yaknndaki hurmalklar.
Bkz. Tecrd, 1288 no.lu hadisin zah.) ile olmutu.1 Bununla birlikte Muhammedin
son derece yoksul olduu, evinde iki ay ate yanmad, bu evde su ve hurmadan
baka bir yiyecek iecek bulunmad yolunda (bkz. Tecrd, 1424 no.lu hadis) yalan
ve daha alatc yalanlar uydurulmu, Mslmanlar arasna yaylmtr. Bu
uydurmalar, hem yukardaki ayette anlatlana, hem de geree aykrdr. Muhammede
den ganimetler, yani sava srasnda elde edilenler, apul mallar gzden
karlmak istenmi ve baarlmtr da. Savalarda, ganimetten Muhammede
humus ad verilen bete bir pay derdi. Kimileri iinse, ayet inip ganimetin
tm, Muhammede braklmtr. rnein Fedek halkndan (Nadiroullarndan) elde
edilen ganimet byle olmutur.2 Bunu, Kuranda da buluyoruz. Har Suresinin 6.
ayetinde, Efendi Tanr (Rabb), ganimet konusunda Muhammedi koruyarak
(Diyanetin evirisiyle) yle diyor:
Ey inananlar! Onlarn mallarndan, Allahn Peygambere verdii eyler
(ganimetler) iin siz ne at ve ne de deve srdnz. Fakat Allah, peygamberlerine,
diledii kimselere kar stnlk verir. Allah her eye kdirdir.
Bu ayetle, sz konusu ganimetten pay almak isteyen Mslmanlarn sesi kesilmitir.
Yani sz konusu ganimetler, at, deve koturmadan, bir baka deyile savamadan
elde edildii iin tm Muhammede kalmtr. Muhammed ailesinin, ileri srlenin
tersine, ganimetlerle ve daha birok yolla zenginlemi olduu bir gerek.
Muhammed o denli zenginlemiti ki, 60 akn klesi, 20 cariyesi vard. 3
Muhammedin karlarndan ie, bir andn bozduu iin kendisine ait olanlardan
1 F. Rz, 31/218.
2 F. Rz, 29/284, Kurtub, 18/9 ve Har Suresi, ayet 6 ile ilgili teki tefsirler.
3 Diyanet Yaynlarndan Tecrd, 1167 no.lu hadisin zah.
31
40 kle birden zd edebilmitir.4 Yoksulluk iinde ld ileri srlen

Muhammedin son haccnda, kendi develerinden 100 DEVE kesmi ve
kestirmitir.5 100 deveyi yalnzca bir hacda feda edebilen yoksul(!) olur mu?
Aile, bilindii gibi, kar, koca ve ocuklardan meydana gelen toplulua denir.
Ayn soydan gelenler dendii de olur. Dar ve geni kapsamls vardr.
Ayrcalkl Aileler
Muhammed, Kureyten kimi ailelere ok nemli ayrcalklar tanmtr. Bunlara
el mellefetl-kulub, yani gnlleri kazanlarak birletirilenler denir. Bunlara,
Tabernin deyimiyle rvet niteliinde (bkz. Tevbe Suresi ayet 60la ilgili yorumu)
ganimetten ok fazla pay verilmitir, zengin olmalarna baklmakszn zekt
verilebilecei bildirilmitir. Zekttaki ayrcalklar Kurana da (bkz. Tevbe Suresi,
ayet 60) geirilmitir.6
Kuranda, aile sekinliinden aka sz edilir. Kurann Tanrs, eski
toplumlarda da kimi aileleri sekin kldn aklar. Kimi kiileri sekin
yaptn da...
Kuranda mrn Ailesi anlamna gelen bir sure vardr: l-mrn. Bu surenin 33.
ayetinde yle denir:
Kuku yok ki Tanr, demi, Nuhu, brahim Ailesini, mrn Ailesini dnyalara
stn, sekin yapmtr.
brahim Ve Muhammed Ailesinin Sekinlii
Tarihte brahim Peygamber diye birinin yaayp yaamad belli deildir.
Yalnzca Tevrata, oradan da Kurana gemi olan eski sylencelerde yer alr. Yani
bir maval insandr.7 Byle olmakla birlikte Yahudilikte ve slamda nemlidir.
Nis Suresinin 54. ayetinin Diyanet evirisindeki anlam yledir:
Yoksa Allahn bol nimetinden verdii kimseleri mi ekemiyorlar? Oysa brahim
ailesine Kitab ve hikmet verdik, onlara byk hkmranlk bahettik.
Kuran yorumlarnda, Yahudilerin Muhammedi ekememeleri zerine byle
dendii anlatlr.8 brahim Ailesine nasl bir stnlk verilmise, Muhammede ve
ailesine de yle bir stnlk verildiini, onun iin bunun kskanlmamas gerektii
aklanm oluyor.
4 Bkz. Tecrd, 699 no.lu hadisin zah.
5 Bkz. Buhr, es- Sahh, Kitabul-Hacc/122; Tecrd, 829 no.lu hadis ve zah, 1654 no.lu hadisin zah; Mslim, esSahh, Kitabul-Hacc/147, hadis no. 1218; Ahmed bn Hanbel, Msned, 1/214.
6 Geni bilgi iin bkz. elinizdeki kitapta Rvetle Mslman Olanlar balkl yaz, s.26.
7 Turan Dursun, Din Bu-1/Tanr ve Kuran, brahim Peygamber Maval, Kaynak Yaynlar, stanbul 2006, s.113.
8 rnein bkz. Muhammed Ali Sabn, Safvett-Tefsr, 1/282.
32
Namazlarda ve baka zamanlarda okunan salavtlarda u anlamdaki Arapa szler

okunur:
Ey Tanr! brahime ve ailesine rahmet ettiin gibi, Muhammede ve ailesine de
rahmet et! Ve brahimi, ailesini mbarek kldn gibi, Muhammedi ve ailesini de
mbarek kl...
Salavt, salt szcnn ouludur. Salt da eer Tanrdan olursa rahmet
(acma) anlamn ierir.
Muhammed ve ailesine salavt demek, Muhammed ve ailesine Tanrdan rahmet
demektir. nanrlarn salt etmeleri de, dua etmeleridir. Diyanetin resm
evirisinde vme anlam verilmitir salta. Azb Suresinin 56. ayetine u anlam
veriliyor:
phesiz Allah ve melekleri, Peygamber Muhammedi verler, Ey inananlar! Siz
de onu vn ve ona esenlik dileyin.
Gerekte vme, biraz zorlamal bir anlam. Dua etmek anlam daha uygun.
Bu ayette de grld gibi, Kurann Tanrs, inanrlarna seslenerek, onlardan,
Peygamberine, Muhammede dua etmelerini istiyor!
Burada yle bir soru sorulabilir:
Tanr niye bunu istiyor? Muhammede rahmet mi edecek, iyilik mi yapacak;
dilediini yapar, eder. Bunun iin neden dua ettiriyor? Kukusuz, iman gzlyle
grlemeyecek bir eliki var burada. Ama Muhammedin de bir amac bulunduu,
gzden karlmamal. Asl nemli olan bu amatr: Muhammed, zerinde daha youn
bir ilgi toplansn istemitir. Saltta hedeflenen bu. Hadislerde, salavt iine
Muhammedin ailesi de sokulunca her zaman Muhammedle birlikte ailesi de
anlr olmutur. Ailesi derken, Muhammedin ana babasnn da bunun iine,
girmesi gerekirdi. Ama, slamda mmin olmayanlar, yani inanmayanlar, aileden
saylmazlar. (Bkz. Tevbe Suresi, ayet 23-24.) nanmam olarak ldkleri iin
Muhammedin ana ve babas ailesinden saylmyorlar. Kurann Tanrs bu
konuda ok titizdir. Nhun, inanmam olan olunu ailesinden saydramad
bildirilir. Hd Suresinin 45 ve 46. ayetlerinde yle dendii grlr: (eviri
Diyanetin)
Nh Rabbine seslendi: Rabbim! Olum, benim ailemdendi. Dorusu Senin ve
vadin haktr. Sen, hkmedenlerin en iyi hkmedenisin. Allah: Ey Nh! O senin
ailenden saylmaz. nk kt bir i ilemitir. yleyse bilmediin eyi benden
isteme. te sana t. Bilgisizlerden olma! dedi.
Emein Bayra
29 Eyll 1990, yl 3, say 29
33
SLAMA GRE MLLET
Gerekte din ve millet bir deildir. Birinin baka, brnn baka tanm vardr.
Gelin grn ki slama gre, dinle millet birdir. Biri neyse, br de odur.
Millet szc Kuranda 15 kez geer. (Bkz. Bakara: 120, 130, 135; l-i mrn:
95; Nis: 125, Enm: 61, Arf: 88, 89; Yusuf: 37, 38 brahim: 13; Kehf: 20; Nahl:
123; Hac: 78; Sd: 7.) Bunlarn tmnde de din anlamndadr. rnein bir brahim
milleti deyimi yer alr; brahim dini demektir. Yahudilerin, Hristiyanlarn
milletlerinden sz edilir; dinleri anlatlmak istenir. Atalarn milleti konu olur;
Atalarn dini amalanr. nl Kuran yorumcusu, dil bilimci Isfahanl Rb (lm.
1108), temel kaynak kitaplardan olan el-Mfredt (Arapa) adl kitabnda yle der:
Millet de din gibi; Tanrnn, kullar iin peygamberlerinin dilleriyle, Tanrnn
gvencesinde olsunlar diye yasalatrd eyin addr. 1 Yalnz Rb, milletle din
arasnda yle bir fark bulduunu belirtiyor: Tanrnn dini deyimi var. Ama
Tanrnn dini anlamnda da olsa Tanrnn milleti deyimine rastlanmyor. Buna
karlk: Falanca peygamberin milleti denebiliyor, falanca peygamberin dini
denebildii gibi. kisi de ayn anlamda.
Kuran, Muhammedi ve Mslmanlarn, brahimin milletinde, yani onun
dininde gsterir. Birok yerde... Muhammede: Biz yalnzca brahimin milletine
balyz! denmesi gerektii de bildirilir. (Bkz. Bakara: 135.) Ayrca brahimin
milletinden (dininden) uzaklamay bir beyinsizlik olarak niteler Kuran. (Bkz.
Bakara: 130.) Buna uyarak, Mslman Trkler de, kendilerini brahim milletinden
saymlardr. Atatrkn Trk toplumunu gerek anlamyla millet (ulus) yapma
yoluna gittii dnemlere dein, bu lkede, brahim milletindenim! denmesi gerektii
sylenmitir herkese. Seluklularda, Osmanllarda byle olmutur hep. ocuklara ders
verilirken, din (slam) ve millet bir midir, ayr mdr? diye sorulmu, cevabnn
birdir olmas gerektii anlatlmtr. Bu soru ve cevap, ilmuhallerde de yer
almtr. stenen karlk alnmaynca, dersten ve snftan geirilmemitir
renciler. Bugn din renimi veren okullarda, Kuran kurslarnda, dinle milletin
bir olduunun, Mslman olan her Trkn de brahim milletinden olduunun
retildiinden kuku duyulmasn hi. Dahas: Laik saylan okullardaki din ve
1 Bkz. Mfredat, M -L -L.
34
ahlak derslerinde de bunun byle retildiine kuku yok. nk Kuran

retiliyor, hadis retiliyor, fkh retiliyor... Bunlarn hepsinde de bu byle.
Gerekte Araplardan bakalarnn kendilerini Mslman saymalar alas bir
olaydr. Ne denli yorumlar yaplrsa yaplsn; gerek o ki Kuran, yalnzca Araplara
seslenir. Araplardan bakasn muhatab almamtr. Ayetlerin ak anlatmlar buna
tanktr. Dahas: Kuran, balangta Araplarn tmne de seslenmemitir. Enm
Suresinin 92. ve ra Suresinin 7. ayetlerine gre, Kurann seslendii kesim,
Mekke ve evresidir. Bu ayetlerin, Diyanetin resm evirisindeki anlam yledir:
Bu indirdiimiz (Kuran), kendinden ncekileri dorulayan, Mekkelileri ve
etrafndakileri uyaran mubarek Kitabdr. Ahirete inananlar, buna inanrlar.
Namazlarna da devam ederler. (Enm Suresi, ayet 92.)
Ey Muhammed! Bylece ehirlerin anas olan Mekkede ve evresinde bulunanlar
uyarman, phe gtrmeyen toplanma gnyle uyarman iin, sana Arapa okunan bir
kitap vahyettik. nsanlarn bir takm cennete, bir takm da lgn alevli cehenneme
girer. (r Suresi, ayet 7.)
Byleyken Araplardan bakalarnn Mslman olmalarna almaz m? Fetihler
olmasayd bu alas durum, belki de hibir zaman gereklemeyecekti.
Trklerin Mslmanl ayrca zerinde durulacak bir durum. Muhammedin ve
Araplarn Trklere nasl baktklarn, deerli, aydn bilim adam Prof. Dr. lhan Arsel,
Arap Milliyetilii ve Trkler adl kitabnda ok ak ve seik biimde dile getirmitir.
Kuranda, slamn btnnde, dinle millet, daha dorusu slam eriatyla,
millet e anlaml olunca; dinci kesimin milliyetiliklerinin, milliliklerinin ne
anlama geldiini anlamak zor olmasa gerek. lkemizdeki slamclarn milli gr,
Trk toplumunun ulusal gr deildir, ERATI GRtr. Buna hi kuku
yok. Bu grn sahiplerine hangi millettensiniz? diye sorulduunda, eer
ekindikleri bir yan yoksa, ortam elverili buluyorlarsa, kesinlikle u karl
vereceklerdir: brahim Aleyhisselm milletindenim!
Bu arada Trk ve slam sentezcilerine ne denir? Ne denebilir?
2000e Doru
9 Temmuz 1989, yl 3, say 28
35
KURBAN
demin iki olu vardr: Kbil ve Hbil. Birincisi ifti, ikincisi de koyun obandr.
Efendiye yani Tanrya birer kurban sunma yoluna giderler. iftinin kurban ne
olabilir? Kukusuz tarm rnlerinden. Ve ifti bu tr bir kurban sunar. obansa
srnn ilk doanlarndan ve yalarndan getirip koyar. Tanr, obann kurbanna
bakar, yani kabul ettiini gsterir bu kurban. iftininkine ise hi bakmaz. Yani bu
kurban kabul etmediini belli eder. Bu hikyenin anlatld Tevratta daha sonra,
duruma ierleyen iftinin (Kbilin), kardei oban (Hbili) ldrerek hncn ald
yazlr. (Tevrat, Tekvin, Bap 4: 1-7)
Tanr Her Kurban Kabul Etmez

yi ama, Efendi Tanr, zavall iftinin sunduunu niye kabul etmemitir?
Anlatlmak istenen u olmal: Birincisi, iftinin kurban olarak sunduu tarm
rn, belki de turfanda yani ilk yetien trden deildi. Oysa Kutsal Kitapta,
Efendi Tanrnn hep turfanda trnden rn istedii ilenir (Tevrat, k, Bap 22:
29; Bap 23: 16, 19; Saylar, Bap 18: 12; Sleymann Meselleri, Bap 3: 9) Efendi
Tanrnn beendii bu.
Ayrca, Kbilin (iftinin) sunduu, kan deildi. Oysa Efendi Tanr, daha ok
kan sever. Sunulan kurbannda, daha ok kan olmasn ister. slama da bu
gemitir. Dahas kurbanda kan dklmesi vazgeilemeyecek bir kouldur. O denli
ki, tm fkh kitaplarnda anlatldna gre: kan aktlmazsa, kurban caiz olmaz.
Kurban bayramndaki kurban yle tanmlanr: Koullarnn olumas durumunda,
Tanr yaknln salamak amacyla belirli gnlerde, belirli yata kesilen (yani kan
aktlan) belirli hayvandr.1 Kurbanda kan temel ama olduu iin, hacc srasnda
sunulan kurbanlardan kiminin bir ad da kan anlamna gelen dem dir. (Fkh
kitaplar, cinayetler blm)
Sonra Efendi Tanr, kendisine sunulan kurbann zrsz olmasn ister. Bu da
slama gemitir (Fkh kitaplar, Udhiyye blm). Kurban en iyisinden olmaldr.
1 Drer, Kitabul-Udhiyye, 1/265 ve teki fkh kitaplar.
36
Yine Efendi Tanr, sunulan kurban, ilk doanlardan olursa daha ok beenir.
Tevratta bu da zellikle anlatlr (Tevrat, k, Bap 13: 1, 12, 13, 15; Bap 22: 29, 30;
Bap 34: 19; Levililer, Bap 27: 26; Saylar, Bap 3: 13; Bap 8: 16, 17; Bap 18: 15, 17;
Tesniye, Bap 15: 19.) Kbilin kurbannn neden kabul edilmedii ve Hbilinkinin
neden kabul edildii ncilde ise yle anlatlr: Hbil, Tanrya, Kabilden daha iyi
kurban sundu... (ncil, braniler, 11: 4).
Demek ki Efendi Tanrnn istedii koullara uygun olan kurban, Hbilin
kurbanyd. Kan vard, kurban en iyisindendi ve de ilk doand.
Her Admda Kurban

Anadoluda yeni evlenen iftlere kurban kesilir. iftler kurbann zerinden atlarlar.
Kanlarn da alnlarna srerler. Nedeni, evliliklerin mutlu gemesi. Kan aktmak, uur
ve mutluluk anlamna geliyor. Yamur yamad zaman, cuma gnleri duaya klr
ve kurban kesilir. Yaana kadar bu olay tekrarlanr. Toplumumuzda her nemli
gelimeye kurban kesmek eski bir gelenektir. Yeni bir araba m alnd? Hemen kurban
kesilir. Araba kann zerinden geer, uur saylr. Devlet bykleri de kurbanla
karlanr. Fabrika ve yeni iyerleri aldnda, ocuu olmayanlarn kutsal yerleri
ziyaretlerinde, futbol takmlarnn sezon allarnda... Ad stnde Kurban
Bayramnda ise hayvan kesimi katliam boyutlarna ular.
Kurban kesmenin kkeni nerede? slami bir gelenek mi? Yoksa daha eski alara m
uzanyor?
brahim ve lk Olu
lk doann Tanrya kurban edilmesi ok eski bir gelenektir. Kurandan okuyalm:
te o zaman biz ona (brahime) uslu bir olan mjdesi verdik. (ocuk doup
byd.) ocuk kendisiyle birlikte yrme ana eriince, (babas): Oulcuum!
Dmde seni kesiyor olduumu grdm. Bir dn, ne dersin? dedi. (Olan da:)
Baba! Sana buyurulan yap. O zaman, Tanr dilerse, beni sabredenlerden bulursun!
diye karlk verdi. kisi de boyun eince ve (babas) onu aln zerine yatrnca biz
seslendik ona: Ey brahim! Dn doruca yerine getirdin. Biz iyi davrananlar ite
byle dllendiririz. Apak bir denemeydi bu kukusuz! Biz kurtulmalk (fidye)
olarak ona, byk bir kurbanlk verdik. (Sfft Suresi, ayet 101-107.)
37
Bu ayetlerde anlatlan ykye gre zet olarak unlar olmu:

1- brahim bir ocuk istemi Tanrdan. yle akll uslu olsun! Ve de olan!
2- brahimin dilei kabul edilmi. Bir olu olmu.
3- Ne var ki bu ilk olan kurban olarak kesmesi gerekmi. nk Tanrdan yle
buyruk alm. Hem de dnde!
4- Olan biraz byynce babas dn am. Olan da kesileceini, ama bunun
bir Tanr buyruu olduunu anlaynca, babasna, buyurulan ekinmeden yapmasn
sylemi.
5- Ve brahim, kesmek iin olan yz stne yatrm. Kesecek!
6- te tam o srada Tanr: brahim! diye balam seslenmeye. Olunu
kesmemesini bildirmi. Dnde grdne bal kaldn, sadakat gsterdiini
anlatm. Bu bir denemeydi (seni denedik)! demi.
7- Ve de (kukusuz gkten) bir kurbanlk gndermi. Bir byk kurbanlk.
Sorular Sorular...
brahim, ocuunu kurban etmek, kesmek iin bir d nasl kant saym?
Bunun Tanrdan olabileceini nasl (daha dorusu niin) dnm? Bu olan bir
armaan olarak veren Tanrysa nasl olur da yatrp kesmemi buyurur? Byle
ARMAAN olur mu? Tanrnn amac armaan vermek mi cinayet iletmek, z
ocuunu keserek sonsuz aclara gmmek mi? diye neden dnmemi?
Burada olduu gibi baka konularda da, Kuranda Tanrnn insanlar
denediinden sz edilir. Tanrnn denemeleri kime kar, niin? Bir ey renmeye, ya
da kantlamaya gereksinimi mi var?
Bir baka kii de, dnde grdn bir kant sayarak, brahimin tutumunu
gsterirse ne olur? brahimin yksyle buna yol alm olmuyor mu?
Hemen belirtilmeli ki, bu yola giden Mslmanlara da rastlanmtr.
Tanr, brahime -dte de olsa- olunu kesmesini gerekten buyurmu da,
sonradan buyruunu geri mi almtr? Byleyse, Tanrlkla badar m bu?
Tanr brahime ocuunu kestirmeyeceini bildirirken olann yerine bir
kurtulmala (fidyeye) neden gerek grm? Bir baka canly kurban etmek niye?
Ya da bunun iin bir kurbanlk yaratp gndermek?
Akla gelebilen, ama karlksz kalan sorulardr bunlar.
Ayetlerden anlalan o ki, ilk doan olann Tanrya kurban edilmesi
biimindeki eski inancn bir yansmas var burada.
Kurandaki yknn kayna, kukusuz Yahudi kaynaklar ve en bata da Tevrat.
Ayn yk Tevratta da anlatlr.
38
Mal Anlaynn Yansmas

brahimin ocuunu kurban olarak sunmaya gtrmesinden sz edilmesi, bir
durumu daha yanstr:
Bu dinlerde insan, kimi durumlarda maldr. rnein kle, sahibinin maldr.
Kar, kocann maldr. ocuk da, zellikle babann maldr. brahime, ocuunu
kurban etme yetkisinin verilmesi bundan.
Muhammed: Ben ki Kurbanln Oluyum
Muhammedin byle dedii aktarlr. Ve yorumlanr ki: Kurbanlklardan biri
brahimin olu smaildi; br de Muhammedin babas Abdullah. 2
Gelin grn ki, bir terslik var gibi: brahimin olu, Tevrattaki ve Kurandaki
Efendi (Rab) Tanr iin adanmken; Muhammedin babas Abdullah,
Mslmanlarn put saydklar Hubel iin adanmt. 3 Yani Peygamberin babas bir
put iin kurban olarak adanm ve bu adama putlara kar gsterilegelmi olan
Muhammedce de benimsenmi.
Aslnda bunda bir terslik yok. Put denen Hubel, gerekte el Bal anlamndadr.
Yani Fenikelilerin en byk ve nl Tanrs Bal. Mezopotamyada ve Araplar iinde
de son derece yaygn bir tapnma alan bulan, tannan Balin anlam da efendidir.
u demek oluyor: Tevratn ve Kurann Tanrs nasl efendi (rab) niteliini
tayorsa, bunlara kaynaklk eden Bal de bu nitelikteydi. 4
Demek ki, babasnn Bale (Hubele) kurban olarak adanmln Muhammedin
benimsemesinde, gerekte bir terslik yok. Kendi Tanrsyla, bu Tanr arasnda bir
fark olmad iin. Her ne denli fark varm gibi gsteriliyor olsa da...
Peki Muhammedin babasnn kurban olarak adanmas olay nedir?
Muhammedin Babas: Kurbanlk
Anlatlanlara gre yle olmu:
Muhammedin dedesi Abdulmuttalib, 10 tane olu olursa, birini TANRIya kurban
edeceini syleyerek adakta bulunur. Sonra 10 olu olmutur. Oullar gelime
dnemine girince durumu bildirir onlara. Andm, adamdr, iinizden birini kurban
olarak keseceim. Hepsini toplar Kbeye, Hubelin nne gtrr. 10 tane okun
zerine 10 olunun adn yazar. Ve Muhammedin babas Abdullahn adnn yazl
2 Acln, Keful-Hafa, Arapa, 1985, 1/230, hadis no. 606. Ayrca bkz. tefsirler, rnein F. Rz, 26/152.
3 bnul-Kelb, Kitabul-Esmm, tahkik: Ahmed Zeki Paa, Ankara, 1969, Arapas, s.18, Trkesi Putlar Kitab,
lahiyat Yay, eviri Beyza Dngen, s.36.
4 Dr. Muhammed Abdulmuid Han, El Esatirul-Arabiyye Kablel-slm, Arapa, Kahire, 1937, s.114 ve t.
39
bulunduu ok kar sonunda. Kurbanlk Abdullahtr. Kurban yeri olan saf ve Naile
adl putlarn yanna gtrlr. Abdulmuttalib ba eline almtr. akas yok, kesecek
olunu. Ama sonunda kabilesinden kiiler onu bu iten vazgeilirler. Birtakm neriler
gelitirerek... Sonunda devenin bana orap rerler. Abdullahn yerine deve kurban
edilir.5
Yine anlatldna gre, Abdulmuttalibin ada ZEMZEM Kuyusunu kazma
srasnda olmu. Abdulmuttalib kurbanlk olan olunu kesecei srada kendisine:
Tanrn raz et de, olunun yerine deve kurban edilmesini kabul etsin... demiler.
Sonra yle olmu ve adam 100 deve kurban ederek iin iinden kurtulmu. 6
Abdulmuttalibin kurban olarak kestii anlatlan 100 deveden sz edilince,
Muhammedin kestii ve kestirdii 100 deve akla geliyor ister istemez:
Buhrnin de yer verdii bir hadise gre, Muhammed, Veda Haccnda 100
DEVE KURBAN olarak sunmutu. Bunlardan byk bir kesimini de kendi eliyle
kesmiti. Kalann, damad Aliye kestirmiti.7
Muhammedin 100 deve kurban edebilmi olmas, servetinin bykln de
ortaya koyuyor. Yahudilerden elde ettii ganimet olarak oka ve ok nemli
hurmalklar da olan Muhammed, ok da yoksul tantlr.
Enes unu anlatyor:
Bir arpa ekmei ve bir bayat yala Peygambere vardm. Peygamberin zrh da
Medinede bir Yahudiye REHN olarak verilmiti.8 Yani Peygamber bu denli
yoksul demek istenir. Ve Muhammedin bu yoksulluu cami cemaatlerine de
anlatlarak inananlar alatlr.
Kurban Bayram, kurbann, kurbanlklarn bayramdr. Ve en eski alarn
tanrlara kurban geleneini yanstr.
2000e Doru
16 Temmuz 1989, yl 3, say 29
5 bn shak, es-Sire, tahkik: Muhammed Hamidullah, Arapa, Konya, 1981, s.10-18, fkra: 16-22; bn Hiam, es-Sire,
1/50; Beyza Dngen, Putlar Kitab, s.75, not: 190.
6 Acln, 1/230; F. Rz, 26/152. Ve teki tefsirler.
7 Buhr, es-Sahh, Kitabul-Hac/121-122; Tecrd, hadis no. 829; Mslim, es-Sahh, Kitabu1-Hac/348-349, hadis no.
1317.
8 Bkz. Tecrd, hadis no. 966.
40
SNNET
Geenlerde bir gazete birinci haber olarak, yaplan snnetlerin ounda ocuklarn
zarar grdn, uzmanlarn azndan duyuruyordu. Bir doktor arkadam da, hibir
snnetin, cinsel ynden nemli olan sinirlerden bir kesimine zarar vermeden
gerekletirilemediini sylemiti. Dndrc bir durum. Kukusuz, snnetin, salk
ynnden ne denli yararl olduunu syleyebilecek uzman (!) da kacaktr ve
kmtr. Sala zararl olduu tp dnyasnda kabul edilen, zellikle kimi hastalar
iin bir eit lm demek olan oru iin de kimi doktor (!) ok yararldr
fetvasn vermiyor mu?
Snnet, slama, birok ey gibi Yahudilikten gemedir. Yahudilie de eski
Msrdan.
Tevratta Snnet
Tevratn Tekvin blmnde unlar okuyoruz:
Ve Allah brahime yle dedi: Sen ve senden sonra soyundan gelenler, ahdimi
tutacaksnz. Seninle ve senden sonra soyundan gelecek olanlarla benim aramdaki,
uymanz gereken szleme (ahd) udur:
- Aranzda her erkek snnet edilecektir. Gulfe etinizde (yani erkeklik organnn
ucundaki deriyi keserek) snnet olunacaksnz.
Bu, sizinle benim aramdaki szlemenin belirtisi olacaktr.
(Tevrat, Tekvin, Bap 17: 9-11.)
Yine burada aklandna gre, Efendi Tanrnn (Rabb) buyruu odur ki, ocuk
sekiz gnlkken snnet edilmelidir. (Bkz. Tekvin, Bap 17: 12.)
Tevratn bu aklamasna gre, Tanr ile brahim ve zrriyeti arasnda bir
AHD, yani bir SZLEME olmutur. Snnet de bu szlemenin
vazgeilemeyecek bir gereidir.
ncildeyse snnet, gerekli grlmez. Ve brahimin, snnetsizken imannn
geerli olduu anmsatlr. (Bkz. Pavlusun Romallara Mektubu, 4: 9-11.)
slamda Snnet
Snnetin hadislerde ve slam fkhndaki karl: hatn, htne ve
htnettir. Htn, kadn ve erkek cinsel organlarnda snnet edilen yer anlamnda
da kullanlr. Muhammedin u sz, fkh kitaplarnda yer alr:
41
ki htn kavutuunda, boy abdesti gerekli olur.2

Muhammedin bu szn, gvenilir saylan hadis kitaplarnda da bulmaktayz.
rnein Tirmiz ile Nesenin es-Snenlerinde, Ahmet bn Hanbelin Msnedinde
var bu hadis.2
ki htn kavutuunda denirken, erkein cinsel organnn snnet edilen
kesimiyle, kadnn cinsel organnn snnet yeri birbirine dokunduunda... demek
isteniyor. Muhammedin bu konudaki aklamas u biimde de aktarlr:
Erkek kadnn drt kesimi (iki kolu ve iki baca) arasna oturup da ey ettii ve
snnet yeri snnet yerine dedii zaman, boy abdesti gerekli olur. 3
Bu hadise gre, iki snnet yeri kavutuunda, erkein menisi gelsin gelmesin; boy
abdesti gerekli olur. Hanefi kesimi de bunu dayanak almtr. Oysa Muhammed, cinsel
birleim srasnda meni gelmediinde, yalnzca namaz abdesti almak gerektiini
de syler.4
Yukardaki hadislerden aka anlaldna gre, erkein cinsel organnn snnet
yeri olduu gibi kadnn cinsel organnn da snnet yeri vardr slamda.
Muhammede Gre Kadnn Snnet Olmas Da Onurlu Bir eydir
Muhammedin yle dedii hadislerde yer alr:
Snnet, erkekler iin snnettir, kadnlar iinse onurdur (mekrume).5
Bununla birlikte Muhammed, cinsel istei azaltt gerekesiyle, kadn snnet
edilirken ileri gidilmesinden yana olmadn belirtmitir. 6
Muhammed, ilk snnet olan insann, brahim olduunu ileri srer.7 Yine
Muhammedin aklamasna gre, brahim, 80 yandayken ve KESERle snnet
olmutur.8
Snnet Geleneinin Kayna: Eski Msr
Herodot (M 490-425), yalnz Msrllar ve bu deti Msrllardan alm olanlar
snnet olular diyor.9 Sigmund Freud (1856-1939) da snneti, Musann Msrllardan
ald grndedir. Musann kendisinin de bir Msrl olduunu dnmekte. 10
1 Merginn, Hidye, 1/14 ve teki fkh kitaplar.

2 Acln, Keful-Hafa, 1/86, hadis no. 207.
3 Buhr, es-Sahh, Kitabul-Gusl/28; Tecrd, hadis no. 201: Mslim, es-Sahh, Kitabul-Hayz/88, hadis no. 349.
4 Tecrd, hadis no. 138-139.
5 Ahmet bn Hanbel, Msned, 5/75.
6 Ebu Davud, Snen, Kitabul-Edeb/179, hadis no. 5271.
7 el Muvatta, Kitabu Sfatin-Nebiyy/4.
8 Buhr, es-Sahh, Kitabul-Enbiya/8; Tecrd, hadis no. 1379; Mslim, es-Sahh, Kitabul-Fedil/151, hadis no. 2370.
9 Heredot Tarihi, ev. Mntekim kmen, Remzi Kitabevi, stanbul, 1973, s.116
10 Sigmund Freud, Musa ve Tektanrclk, ev. Erol Sevil, stanbul, 1976, s.32 ve t.
42
Snnette Kesilen, Tanrya Armaan

Tanrya, Tanraya armaan sunmak iin yaplrd snnet. rnein Kybelenin
rahipleri, erkeklik organlarn, kkten kesip ana Tanraya armaan ediyorlard. Bir
bereket verici diye inanlan Tanr Dumuzi iin de kadnlar snnet oluyor ve
organlarndan sunuyorlard. Prof. Dr. Philip Hitti Sami toplumlarndaki snnet
geleneinin asl kkeninin de bu olduu grndedir.11 Ne var ki, Sami
toplumlarndaki tanr, hem efendi, hem de erkek (Seyyid, Rabb) olarak
dnlm olduuna gre, erkeklerden kesilen cinsel organ parasnn Ona armaan
edilmesinin uygunluu tartlabilir!
Prof. Dr. Sedat Veyis rnek, snnet geleneinin, Sami toplumlarnda ve ilkellerde
bulunduunu yazar.12
Yzyl
16 Eyll 1990, yl 1, say 7
11 Hitti, Tarihu Suriye, 1958, s.126.

12 rnek, Etnoloji Szl, Snnet.
43
DEVE BOYU DN
slam, balangta aireti hedef almtr. Airet iinde de en yaknlar... (Bkz.

uar Suresi, ayet 214.) Aile boyu deyimindeki anlamyla airet boyudur o srada.
Sonra Mekke ve evresi (mml-Kur ve men havleh) hedeflemitir. (Bkz. Enm
Suresi, ayet 92; ra Suresi, ayet 7.) Boyu da o kadardr. Ve gerek Kuran
ayetlerinde, gerek hadislerde bu boy, Araplar amamtr. Atatrkn Arap
Dini demesi de bundan.1 Kendilerini Mslman sayan toplumlar varsa da, slam,
temel kaynaklaryla, Araplardan bakasn muhatab saymaz. Muhammedin kimi
toplumlara zel bir dmanl da vardr. Trkler de bunlar iindedir.* Yani slam,
gsterildiinin tersine, hibir zaman insanlk boyuna ulamamtr.
Ayrca da, hemen tm kapsamyla deve boyu kadardr.
Deve, l insan iin son derece nemlidir. Bir zamanlar totem olarak da yani
insanlarla arasnda dinsel, bysel bir yaknlk bulunduuna inanlan bir hayvan diye
sayg grmtr. En ilkel dinlerden totemizmde bu tr hayvanlar oktur. Devenin
bu nitelikte sayg grm bir hayvan olduunun kkl izleri slamda da grlr. Deve,
Yahudilikte, bir tabu konusuydu. Tpk domuz gibi eti yenmeyen
hayvanlardand. (Bkz. Tevrat, Levililer, 11: 4-7.) Deveyi srailin kendisine haram
saydna, l-i mrn Suresinin 93. ayetinde de deinme olduu, Kuran
yorumcularnca ileri srlr.2 slamda, devenin dokunulmazl kaldrlmsa da ona
olan sayg srmtr.
Deve, birok konuda Arabn lsdr. Doal olarak slamn da... Hemen her
kesimi develidir.
Develi Akl
Akl, Arapada ikl szcnden gelir; bu szckse deveyi balamaya yarayan
ip, kstekten.3 Deve iin akll (kl) dendiinde, bal deve, kstekli deve demek
olur. Bu kaynaktan treme olan slamdaki akl da, ipin, kstein deveyi balamas
gibi, inam balayan, kstekleyen bir akldr.4
1 Afet nan, Meden Bilgiler, s.364-365.
* lgili kaynaklarda genie grmek iin bkz. Trkler steseler de Mslman Olamazlar balkl blm. (Turan Dursun,
Tabu Can ekiiyor, Din Bu-3, s.98-104; Yeniden Dzenlenmi Tam Metin, DN BU-1, Tanr ve Kuran, s.236-240.)
2 Tefsirler, rnein Muhammed Ali Sabn, Safvetut-Tefsir, 1/218.
3 Rgb, el-Mfredt, A-K-L.
4 Rgb, ayn yerde.
44
Develi Ses
Bir sesten, bir iniltiden mi sz ediliyor? Eer benzetme sz konusuysa en bata
deve sesine benzetilir.
leri srldne gre, deve, alar gibi, inler gibi ses karrm. Bir gn,
Muhammedin yannda gerekten de alayp inlemi ve gz yalar dkerek
yaknm.
Deve Dile Gelip Alam
Muhammed, Medineli birinin evinin evresine gitmi. Birden karya bir deve
km. Alamaya, inlemeye balam deve. Gzyalar dkyormu. Muhammed,
devenin kulaklarnn arkasna dokunmu, okam; deve susmu. Sonra da: Kim bu
devenin sahibi? diye sormu. Medineli bir gen, Benim demi. Sonra Muhammed
yle konumu:
Tanrnn sana verdii bir hayvan konusunda Tanrdan korkmuyor musun sen?
Bana yaknd, senin onu a braktn ve ok srp yorduunu syledi. 5
Zerdt, kpeklere ok deer verirdi ve kpee kt davrananlar cezalandrrd.
(Bkz. bu kitapta Kpek ve nsan Haklar balkl yaz.) Muhammed iin de deve
deerli.
Muhammede Gre Gkler, Meleklerin Arlndan Deve Gibi nliyor
Deve, tad ykn arlndan ses karr inlerse, gkler de inler Muhammede
gre. Muhammed, gklerin de, tad meleklerin arlndan dolay ses karp
inlediini aklyor.
Muhammed yle diyor:
Ben, sizin grmediinizi gryor, iitmediinizi iitiyorum. Gk, deve gibi inledi
(ses kard). Byle inleyip ses karmakta da hakldr. nk gkte, her drt parmak
yerde bile, alnn koyup secde etmekte olan bir melek bulunur. 6
Meleklerin maddi arlklarda m var ki byle deniyor?
Bu tr sorunun, develi aklda ve develi imanda yeri olamaz. Cevabnn da...
Ktk, Deve Gibi Ses karp Alam
Muhammed, nceleri bir ktn zerine kp hutbe okuyormu. Sonra hutbe iin
minber yaplnca, Muhammedin kendisinden ayrlacan anlayan ktk, balam
develer gibi inlemeye. Hem de gebe develer gibi...7
5 Ebu Davud, Snen, Kitabul-Cihd/47, hadis no. 2549.
6 Tirmiz, Snen, Kitabuz- Zhd/9, hadis no. 2312, bn Mace, Snen, Kitabuz-Zhd/19, hadis no. 4190.
7 Buhrde de yer alan bu hadisi grmek iin bkz. Tecrd, hadis no. 499.
45
Efendi Tanr (Rab), Hac in Ara Olarak Deveyi Tanyor

Kurann Tanrs yle diyor:
Ve insanlar hacca ar. Yryerek ya da her tr ark deveyle uzak yollardan
sana gelirler. (Hacc Suresi, ayet 27.) Niin ark (zayf) deve? Hac yolu uzun olunca,
develerin bu yolda zayflayacaklar dnlm. (Bkz. Tefsirler, rnein F. Rz,
23/28.) Otobs, otomobil, uak... Bunlar dnlemezdi elbette. Tanrnn tm
gelecekleri bildii ileri srlyor olsa da...
Muhammede Gre nsanlar Kt Develer Gibidir
nsanlar, yz deve gibidir ki, bu develer iinde, iyi-kullanl olan kolay kolay
bulamazsn.8
Yzyl
2 Eyll 1990, yl 1, say 5
8 Buhrde de yer alan bu hadis iin bkz. Tecrd, hadis no. 2040.
46
KADIN
47
48
DNN KADINA BAKII
Bugnk semavi (gksel) diye bilinen dinler, inanlarn, efendi-kle

dnemlerinde ald biimlerin rndr. Sbilik dininden biimlenip kurumlam
olan Yahudilik de, Hristiyanlk da, slam da byle. Kle, cariye, nasl alnp satlan
bir mal durumundaysa, kadn da yledir. Temel bu. Sonradan biraz anlay
gelimeleri olmusa da, dinlerdeki anlaylar, bu temel stne kurulmutur.
Kuranda kocaya 6 kez BAL denir. (Bkz. Bakara: 228; Nis: 128; Nr: 31.) Bir
baka yerde de bir puta, Tanrya Bal dendii grlr. (Bkz. Safft: 125.) Bal,
sz konusu dinlerin kaynann biimlendii dnemlerin Fenikelilerinde en byk
Tanrdr. Ve efendi anlamndadr. Tpk Rabb gibi, tpk Yunanllarn Adonisi
gibi. nk ikisi de Bal den kopya.1
Efendi anlaml bir put, bir tanr olan Bal ad, Kuran ayetlerinde neden
kocaya da verilmitir?
Bu, kocaya ve karsna nasl bakldn da ortaya koymakta. Koca, Kuranda
karsinin efendisidir. Ayn zamanda da bir tr tanr durumundadr karsi iin.
Bal denmesi bundan.
Koca efendi olunca, kars da, ne denli zgr (hurree) saylrsa saylsn; dii
kle (cariye) saylr. Dii kle gibi alnp satlmas yoktur. Ama kocaya verilen
yetki, kar iin uygun grlen konum, alnp satlmaya yakn bir durum sergiler.
Sonuta kadn, bir tr mal saylr.
Byle olduu iindir ki, Kur anda, Sd Suresinin 23. ve 24. ayetlerinde kadna
dii koyun anlamna gelen Nace denmitir.2
Hadislerdeki aklamaya da uygundur bu. Muhammedin anlatmasna gre, koca
r, yani oban, onun karsysa raiyyeden, yani srdendir.3 Kocann oban,
karnnsa, srden biri olarak grlmesi, slamn bandan bu yana sregelmi,
kadnn bu konumu, tm Mslmanlarca benimsenmitir.
Srdekiler, mallardan oluur. Bu durumda, slam dncesi, kadn srden
saymakla da, ona mal, erkein mal gzyle baktn bir kez daha ortaya koyar.
1 Bilgi iin bkz. Prof. Dr. Philip Hitti, Tarihu Suriye ve Lbnan ve Filistin, s.125-126.
2 Bkz. Tefsirler, rnein Taber, Camil-Beyn, 23/92-97.
3 Buhr, es-Sahh, Kitabul-Cuma/11; Mslim, es-Sahh, Kitabul-mar/20, hadis no. 1829.
49
Kadna, slamn mal diye baktn gsteren ok ey vardr. Pek ok hkm, pek
ok eriat kural. Bir boanma kurumunu ele alalm. Boanma, slamda bilindii
gibi erkein hakkdr. Erkek, kadn boayabilir de, kadn erkei boayamaz.
Neden?
Ayn temelden dolaydr bu da. Yani slam, kadn mal-mlk grd iin. Bir
maln, mlkn sahibi, diledii zaman bu maldan, mlkten vazgeebilir. Kaldrp
atabilir, satabilir. Kimse karamaz. Ama bir maln, mlkn, kendi sahibini atabilecei,
satabilecei dnlemez. Koca da, karsnn mlk sahibi trnden sahibidir.
Karsn boamas da bir tr vazgemedir mal ve mlkten. Sonra bu mal, mlk
gidip yeni sahip bulamaz. Kadn da koca bulamaz. slam, mal grd kadna
byle bir irade vermez. O kadna koca olacak biri varsa, o gelip kadn bulur. Mal,
mlk, yeni sahibinin gelip bulmas gibi.
Medeni Yasayla, byle bir durumdan, yani mal-mlk olma niteliinden
kurtarlmak istenmitir. Ne lde kurtarlabilmitir? Bu, tartlabilir.
Uursuz Bir Mal

Kadn, slam eriatnn gznde yalnzca bir mal deil; uursuzdurda.
Muhammed, ok ak biimde, kadnda da uursuzluk bulunduunu syler. 4
Bununla birlikte slam kurtarmaya alanlar, slamda uursuzluk inanc yoktur
diyorlar. Bata da Diyanet leri Bakanl.
Bilindii gibi, lkemizin onur duyaca nitelikteki bir bilim adam Prof. Dr. lhan
Arselin, her biri yzak olan kitaplar arasnda bir de (son kitab) eriat ve Kadn adl
kitab vardr. Arsel bu kitab daha ok, Diyanetin yaynlarna, en bata da Sahh-i
Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi adl kitab ve slam dnyasnda muteber
olan kitaplara dayanarak yazm; slamn, slam eriatnn kadna nasl baktn, tm
plaklyla gzler nne sermitir. Adana Milletvekili Cneyt Canver de,
5.10.1989da Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna verdii bir soru
nergesinde, Diyanetin kadn aalayc hkmler ieren yayn konusunda sorular
sormutu.
4 Bkz. Buhr, es Sahh, Kitabul-Cidd/7; Mslim, es Sahh, Kitabus-Selm/115-116, hadis no. 2225; Ebu Davud,
Snen, Kitabut-Tbb/24, hadis no. 3922; Tirmiz, Snen, Kitabul- Edeb/58, hadis no. 2824; bn Mace, Snen, KitabunNikh/55, hadis no. 1995; Nese, Snen, Kitabul-Hayl/5, hadis no. 3598; Mlik bn Enes, el-Muvatta, Kitabulstizan/8, hadis no. 22, s.972; Ahmed bn Hanbel, 2/8...
50
Canver, ksaca:
1- Diyanetin neden kadn aalayc hkmler ieren yaynlara yer verdiini,
btn hkmlerin yaylmasna araclk ettiini,
2- Diyanetin kadnn ada konumundan yana m, eriattaki konumundan yana
m olduunu sormutu.
Diyanetin hangi konumdan yana olduu belli. lgili bakanlk, konuyu Diyanete
havale edince, Diyanet de cevaba girimiti. Cevapta da daha ok lhan Arsele
saldrlar yer alyordu. Bu arada, kadnn, slam eriatndaki konumundan yana
olduunu iyice sergiliyordu. Yine bu arada, kendi yaynlarnda ve hadislerde yer
alanlardan birounu inkr yoluna sapyor, slam sevimli gstermeye abalyordu.
Diyanetin inkr ettikleri arasnda, Muhammedin kadnn uursuz olduunu
anlatan yukardaki hadisi de vardr.
Kadnn eriatta ne denli aalandn grmek iin bu kitabn okunmasn
neririm.
Kadnlarnz, Ekin Tarlanz

Bakara Suresinin 223. ayetinde (Diyanetin resm evirisiyle) yle deniyor:
Kadnlarnz, sizin tarlanzdr. Tarlanza, istediiniz gibi gelin...
nsann tarlas da mlkdr. Bu ayet de aka, kadnn bir mlk grldn
ortaya koyuyor. Dahas da var:
Bu ayetin nedeni (ini nedeni) tartmaldr. bn merden aktarlan ve Buhrnin
de yer verdii bir hadise gre, bu ayette, erkein, kendisi iin bir ekinlik (tarla)
durumunda olan karsyla ters cinsel ilikide bulunabileceinin anlatldn kabul
etmek gerekir. Yani ayet, bu ters ilikiye olur diyor.5
Kimi de ayette, kadnla, normal ilikide bulunmak kouluyla istenen biimde
yatlabileceinin anlatld grnde. F. Rz, her iki kesimin de grlerine ve
kantlarna yer veriyor.6
Hangi gr kabul edilirse edilsin, burada, konumuz nedeniyle bizi ilgilendiren,
kadnn, erkek iin bir ekin tarlas diye sunuluyor olmasdr.
Kadn: Bir Meta

Kuran, kadn, erkek iin bir meta diye sunar. Bu, Nis Suresinin 24. ayetinde
aka gze arpar. Bu ayette, ...Onlardan (kar olarak aldklarnzdan)
5 Bkz. Buhr, es-Sahh, Kitabu Tefsiril-Kuran/39; Celaleddin Syut, el-tkn, Msr, 1978, 1/42; Fahruddin Rz, etTefsirul-Kebir, 6/72/73.
6 Bkz. ayn yer.
51
metalandnzda (yani meta olarak kullandnz zaman) cretlerini (mehirlerini)

verin... Diyanetin evirisindeki anlam da yle: ...onlardan faydalanmanza
mukabil, kararlatrlm olan mehirlerini verin... Ama kadnlar iin kullanlan szck,
meta szcnn bir trevidir.
Kimilerine gre bu ayet, muta nikhyla kadn alnabileceini anlatyor.7 Szlk
anlamyla muta ve meta ayn.8
Kadndan meta olarak yararlanmann bir yolu da muta nikhdr.
Muta Nikh
Belirli bir cret karlnda ve belirli bir sre iin kadndan cinsel ynden
yararlanmak amacyla erkekle kadn anlarlar. Ve bir sre birlikte yaarlar. Bu tr
anlamaya muta nikh denir. Kimi hadisler, bu nikh biiminin Muhammed
dneminde, bir sre bulunduktan sona geerli olmaktan karlp yasaklandn
belirtirken, kimi hadisler her zaman (bugn bile) eriatta geerli olduunu anlatr. 9 Bu
nikh biiminin, mer dnemine dein geerli olduunu, sonra merin bunu
kaldrdm anlatan hadis de vardr.10
Bu nikh biimi, bugn slam dnyasnn kimi kesiminde geerlidir.
Kadn, erkee hep sunulur. Cennette de hurilerin erkeklere sunulaca bildirilir
Kuranda. Bu da, slamn, kadna bakn anlatan nice kanttan biri.
Emein Bayra
31 Mart 1990, yl 3, say 25
7 Bkz. F. Rz, 10/49.

8 Bkz. Rgb, el Mfredt, M-T-A.
9 Bkz. F. Rz, 10/49; Mslim, es-Sahh, Kitabun-Nikh/11-32, hadis no. 1404-1407.
10 Bkz. Mslim, Kitabun-Nikh/14-18, hadis no. 1405
52
DYANETN YALANLARI VE
KADINLARI AAILAMALARI
Bilindii gibi, Prof. Dr. lhan Arselin eriat ve Kadn adl bir kitab var. Yazar bu
kitabnda, eriatn kadn nasl grdn, nasl aaladn, kaynaklarn
gstererek ortaya koyuyor. Yani Kuranna, hadislerine dayanarak... Kuran
ortada. Yer verdii hadisler de, tmne yakn bir kesimiyle Diyanet Yaynlarnda,
ounlukla da Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi adl kitapta var.
Canverin nerisi
Adana Milletvekili Cneyt Canver, Prof. Dr. lhan Arselin eriat ve Kadn adl
kitabnn en ba kaynan oluturan Sahh-i Buhr... Tercemesi zerinde duruyor ve
kadnlarla ilgili hkmler nedeniyle bir soru nergesi hazrlyor. 5 Ekim 1989
gnl nergeyi, Bakanln cevaplandrmas isteiyle TBMM Bakanlna veriyor.
Konu, dne dolaa, Diyanet leri Bakanlndan sorulmasna varyor. Bakanlk
soruyor bu kurumdan. Kurum da cevap veriyor.
Diyanet, soru nergesinin eriat ve Kadn adl kitaba dayanlarak hazrlandn
belirtiyor ve eriattaki kadn aalayc hkmler iin de yalan, iftira diyor.
Canverin soru nergesinde, eriatn kadn aalayan hkmlerinden bir
blm yle sralanm bulunuyor:
1- ki kadnn tankl, bir erkein tanklna bedeldir.
2- Kadnlar aklen ve dinen eksik yaratklardr.
3- Uursuzluk eyde vardr: Karda, evde ve atta.
4- Namaz kat eden eyler, kpek, eek, domuz ve kadndr.
5- Kadnlar arasnda saliha kadn, yz tane karga arasnda alaca bir karga gibidir.
6- Benden sonra erkekler iin kadndan zararl bir fitne brakmadm.
7- Bana cehennem halk gsterildi; ounluu kadnlard.
8- Kadnlar, insann karsna eytan gibi karlar.
9- Kadn ee kemii gibidir, onu dorultmak istersen krarsn.
10- Erkekler, kadnlar zerinde hkimdirler. O sebeple ki, Allah erkekleri kadnlara
stn klmtr.
11- Kadnlar, erkeklerin elinde, hrriyetlerini terk etmilerdir.
53
12- Eer erkek tepeden trnaa cerahat olsa, kadn da diliyle yalasa, yine de erkein
hakkn deyemez.
13- Elin zinas, el temasdr. Her kim yabanc kadnn elini tutar ve onunla
tokalarsa, kyamet gnnde, onun iki avucuna ate konur. Birinizin bana demirden
bir iin vurulmas, onun kendisine helal olmayan bir kadnla tokalamasndan daha
hayrldr.
Canverin Sorular
1- Btn bunlar doru ve geerli deilse, Diyanet leri Bakanl niin kadnlar
aalayan, klten ve erkein yannda zavall klan hkmlerin yaylmasna araclk
eder? Aklar msnz?
2- Diyanet leri Bakanlnn bu yaynlar karsnda vatandalar kadnlarn
bugnk ada konumlarna m, yoksa bu yaynlardaki konumlarna m itibar
edeceklerdir? Diyanet leri Bakanl hangisine itibar etmektedir?
Aklar msnz?
Diyanet Cevap Yerine Yalana Bavuruyor
Kadnlar aalayan eriat hkmleriyle ilgili olarak Diyanetin yapmas gereken
neydi?
En bata drste davranmakt kukusuz. Var olana var demekti. Karanlktan ve
herkesin konuyu yeterince bilmemesinden yararlanp gerek olan rtmek,
saklamaya almak ve tam tersini gstermek deildi. eriatn a d hkmleri
olarak ortaya getirilen ve Diyanetin yaynlarnda da yer ald belirtilen hkmleri
bir bir ele alarak, ama hibirini atlamadan cevabn vermekti. Diyanet bunu yapmyor.
6 Kasm 1989 gn ve 10/027/1302 sayl Din leri Yksek Kurulu Bakanlnn
yazsnda, eriat ve Kadnn yazar Prof. Dr. lhan Arsele saldryor, cevaplanmas
istenen kadn aalayc hkmleri de bir ksmn atlayarak ele alyor, ele
aldklarn da tersyz ediyor, saptryor, var olan yok gstermeye, gerei rtmeye
abalyor. Ve ounda yalana bavuruyor. Bu arada da kadn aalayc hkmlerin
bir kesimi iin gerekeler ileri sryor ve kadnn ada konumunu deil, ilkel
konumunu savunuyor. Hem de ada grnerek bunu yapyor.
Kadn Aalayan Hkmler Madde Madde
imdi bir bakalm. Gerek eriat ve Kadn adl kitapta, gerek Canverin soru
nergesinde yer alan eriat hkmleri, gerekten slamda ve Diyanet Yaynlarnda
var m, yok mu; grelim:
54
ki Kadnn Tankl, Bir Erkein Tanklna Bedeldir

Birinci madde bu.
Diyanet yazsnda, Bakanln sz edilen eserinde byle bir cmle yoktur diyor.
Sonra da bu hkmn, Kuranda, Bakara Suresinin 282. ayetinde yer aldn
belirtiyor. Zaten sorulan, gndeme getirilen cmle deil; hkmdr. Diyanet bu
hkmn, Kuranda var olduunu kabul etmek zorunda kalyor. tiraf ediyor. Sorun
bitmitir. Ama Diyanet bu hkme bir gereke uyduruyor, daha dorusu ok ncekilerin
uydurduu gerekeyi koyuyor. Bu gerekeye gre:
- Kadnlarn, erkeklere oranla hafzalar zayftr.
- nk fertler arasnda yaplmakta olan eitli szlemelere, genellikle seyrek ahit
olurlar.
- Bu durumda olanlarn hafzalarnn zayf, olaylar hatrlamalarnn zor
olacan psikoloji de ortaya koymutur.
Diyanet eriat Hkmn Savunmak in
Bilimi de Kullanma abasnda
eriatlar bunu hep yapmtr. eriatn kadn aalayan hkmlerine klf
bulmak iin kimi bilim dallarn da kendilerine gre yorumlayp yalanc tank gibi
kant gstermeye almlardr. eyhlislam Musa Kzm (1858-1920), eriatn kadn
aa dereceye iten hkmleri konusunda, eriatn her buyruundan insanlar iin
yararlar olduunu savunmu, kadn erkek arasndaki farkn bir doa yasasnn
gerei olduunu, kadnn tm grevinin ev ileri ve ocuk bakm erevesinde
toplanmas gerektiini savunmutur.1 Diyanet Yaynlarndan Anglikan Kilisesine
Cevap adl kitapta da eriatn kadna aa derecede yer vermesini savunmak iin
kadn-erkek arasndaki biyolojik farklar uzun uzun sralanmtr (bkz. s.151-161).
Ayn kitapta unlar da yazl:
Evet, slam eriat, adaletin bu son ekliyle tektir. Kanunla uraanlar tarafndan,
hatta bugne kadar konulan hkmlerin en bedii (gzeli), kanun mecmualarna ss
veren maddelerin en olgunu da hl onun (eriatn) dzeyine varamad. 2
Laik Trkiye Cumhuriyetinin btesinden her yl, birka bakanlnki kadar para
alan ve temel grevi, laikliin korunmasna yardmc olmak olan Diyanet leri
Bakanlnn yaymlad bir kitapta byle deniyor. Daha nice kitaplarnda neler var!
1 Musa Kzm, Hrriyet-Musvt, Srat- Mustekim, 1326, say 1, 2, 3; smail Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, 1/54
ve t.
2 Anglikan Kilisesine Cevap, Diyanet Yaynlar, 1997. s36.
55
Kadnlar, Aklen ve Dinen Eksik Yaratklardr

Canverin soru nergesinde bu da olduu halde, Diyanet, cevap yazsnda bunu
atlam. Yani slamda ve kendi yaynlarnda byle bir hkm bulunmadn
syleyemiyor.
Uursuzluk eyde Vardr: Karda, Evde ve Atta
Diyanet, nce belirtelim ki, slam dininde uursuzluk, yani bir eyi uursuz sayma
yasaklanmtr. Nitekim Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.) Ne Safer aynda, ne kuun
umasnda, ne baykuun geceleri tmesinde, ne de baka bir eyde uursuzluk vardr
diyor demi. (Bkz. s.3)
Diyanetin Yalan
slam dininde uursuzluun bulunmad ve yasak olduu gerek deildir,
yalandr. Bir baka yalan da, ne Safer aynda... diye evirisi yaplan hadiste, ne de
baka bir eyde uursuzluk vardr dendii. Sz edilen hadis aynen yle:
- Hastalk bulamas yoktur (l adv). Kulu uursuzluk yoktur (L tiyarete).
Bayku da yoktur (L hamete). Safer (aynn iyilik ve ktlk getirmesi) de yoktur (La
safere). Bu hadisin sonu var, ama uur ya da uursuzlukla ilgili deil. Yani
hadiste, ne de baka bir eyde uursuzluk vardr denmiyor. Bu, tmyle Diyanetin
uydurmas.
Diyanet, gerei saklama abasn ve yalann yle srdryor:
Hadis-i erifin, Buhr Muhtasarnda c.8, s.312-313teki asl ise u ekildedir:
Eer bir eyde uursuzluk olsayd, kadnda, atta ve meskende olurdu.
Varsayalm ki hadisin asl byledir. Burada da kadn aalanm olmuyor mu?
Kald ki hadisin, Buhr Muhtasarndaki asl bu deildir. Kendi yaynlarndan olan
bu kitapta, 1211 no.lu hadistir. Ve burada da Trkeye yle evrilmitir:
Abdullah bn mer Radyallahu anhumdan, Nebi (Peygamber) sallalahu aleyhi
vessellemin: Uursuzluk, ancak eyde: atta, kadnda, evde hasl olur buyurduunu
iittim dedii rivayet edilmitir.
Grld gibi Muhammed, burada, kadnda, atta ve evde uursuzluk bulunduunu
ok ak biimde sylyor. Ve bu hadis, Diyanetin sz konusu yaynndan baka,
slam dnyasnda en salam kabul edilen hadis kitaplarnda da yer alyor.3
3 Buhr, es-Sahh, Kitabul-Cihd/47; Mslim, es-Sahh, Kitabus-Selam/115-116, hadis no. 2225; Ebu Davud, Snen,
Kitabut-Tbb/24, hadis no. 3922; Trmiz, Snen, Kitabul-Edeb/58, hadis no. 2824; Nese, Snen, Kitabul-Hay/5,
hadis no. 3598; bn Mace, Snen, Kitabun-Nikh/55, hadis no. 1995; Ahmed bn Hanbel, 2/8; Muvatta stizan/22.
56
Demek ki bu hadisin yok saylmas mmkn deil. Ama Diyanet gerei rtmek
iin bu hadisi yok sayyor.
Namaz Kateden eyler: Kpek, Eek, Domuz ve Kadn
Diyanet, cevap yazsnda, Buhrde bu anlamda bir hadis yoktur. Aksine, namaz
klann nnden bunlarn gemesiyle bozulmayacan ifade eden hadisler vardr
diyor.
Bu, bir saptrmacadr. nk Buhrde bulunmayan hadisler de hadistir. Bu
hadislere gre de slamda hkm belirlenmitir. Bu konuda da yle. Diyanetin
kendi yaynlarndan olan Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarhde bu ynde
aklama vardr. Ve bu aklamaya gre:
- Mekhl, Ebul-Ahvas, Hasan Basr ve krime, namaz klann nnden kpek, eek,
kadn geerse, bunlarn namaz bozaca grn paylamlardr.
- bn Abbas da, kara kpek ve det gren kadnn nden gemesi durumunda
namazn bozulacan savunmutur. At bn Ebi Rebh da bn Abbasn grndedir.
- Ahmed bn Hanbelden de, dz kara kpek, eek ve kadnn, nnden getii
namaz bozaca grnde olduu aktarlmtr.
- Ehl-i Irak (Irak halk, Irak ulemas) da fkh kitaplarnda yazl bulunduuna gre,
kpek, kadn, eek ve domuz namaz klann nnden getii zaman namaz bozar.
Sz konusu Diyanet yaynnda bu bilgiler verildikten sonra, dayanak olarak alnan
hadis, en salam hadis kitaplarndan olan Mslimin es-Sahhinden u eviriyle
aktarlyor:
- nnde, deve semerinin ard ka boyunda bir stresi (engel) olmayan kimsenin
namazn KADIN, EEK, bir de KARA KPEK kateder (keser, bozar).
Yine ayn yerdeki aklamaya gre, soru soran biriyle Ebu Zer arasnda u konuma
geer:
- Kara kpek namaz bozuyor da krmz kpek neden bozmuyor?
- A kardeimin olu! Ben de senin sorduunu Peygembere sordum. Peygamber,
Kara kpek eytandr buyurdu.
Evet, Diyanetin yaynlarndan olan szkonusu kitapta bunlar yer alyor. 4
Demek ki, Muhammed, kara kpek, eek, domuz ve kadn, namaz klann
nnden -arada bir ey olmadan- geerse, bunlarn her birinin namaz bozacan
sylemitir. Eek, domuz gibi hayvanlar kt, kara kpek ile kadn da hem
kt hem de eytan olarak grld iin...
Buhrnin yer verdii hadisler arasnda da ienin bir tepkisini grrz. Diyanetin
yaynlad Tecrdin 309. hadisi olarak yer verdii aklamaya gre ie:
- Siz, biz kadnlar, kpek ve eekle bir mi tutuyorsunuz? demitir.
4 Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi, Ankara, 1985, 9. basm, 2/440-441.
57
Kadnlar Arasnda Saliha Kadn,

Yz Tane Karga Arasnda Alaca Bir Karga Gibidir
Diyanet, bu anlamda bir szn, kendi yaynlarnda bulunmadn belirtiyor (bkz.
s.8). Ama, byle bir hadis yoktur diyemiyor. Arsel, bu hadis iin slam dnyasnda
nl mam Gazalinin yaptlarn gsteriyor. Gazalinin nl kitab hya-i Ulumid-Din
adl kitabnda bu hadis yer alyor.5
Benden Sonra, Erkekler in,

Kadndan Zararl Bir Fitne Brakmadm
Bu da Muhammedin szlerinden. Diyanet yaynlarndan Sahh-i Buhr Muhtasar
Tecrd-i Sarh Tercemesinde, 1795.
Canverin nergesinde bulunduu iin Diyanet, buna da cevabnda yer veriyor.
Byle bir hadis yok diyemiyor. tiraf etmek gerekir ki, kadnlar iinde erkekler iin
gerekten fitne mili olanlar vardr. Baz erkeklerin bu tip kadnlara ram olmalar
yznden meydana gelen aile dramlar her gn gazete sahifelerini doldurmaktadr.
Ancak bu hadis-i erif, btn kadnlar fesat milidir anlamna gelmez diye balyor
ve hadisi, yorumlarla anlamnn dna tararak saptryor. Yani durumu kurtarmaya
alyor (s.8-9).
Oysa Muhammed, kadnlar iinde fitne olanlar vardr dememitir; szn kadnlar
iin genel olarak sylemitir. Yani genelleme aktr. Diyanet, genelleme
yaplmadna, Teabun Suresinin 14. ayetini gsteriyor. Ayete de amal olarak
yanl anlam veriyor. Ayette, Ey inananlar! Eleriniz ve ocuklarnz iinde size
dman olan vardr; saknn onlardan... denir. Hemen sonraki ayetteyse fitne
ynnden genelleme yaplr; mallarnz ve ocuklarnz (sizin iin) fitnedir... denir
(15. ayet). Demek ki ayetlere gre, kadn ve ocuklar iinde dman olanlar vardr,
ama fitne ynne gelince, genelleme sz konusudur. 15. ayette ocuklarla birlikte
karlar yoktur, ama Muhammed, sz konusu hadiste, zellikle kadnlar zerinde
durmu ve kendisinden sonra gelecek zaman iinde, en zararl yaratklarn kadnlar
olduunu ok kesin ve ak biimde sylemitir. slamn bakna gre, ocuklar
gibi kadnlar da birer mal saylr, ama birer eytan olan mal.
Diyanet, gerek u ki, slam dini kadn hibir ekilde aalamam, onu
yceltmitir... diyor (s.9). slamn kadn yceltmesi (!) ite byledir.
5 Trkesi iin bkz. Serdarolu evirisi, 2/11-18: Arapas iin bkz. 2/42.
58
Bana Cehennem Halk Gsterildi; ounluu Kadnlard

Diyanet, Muhammedin bu szleri sylediini ve kendi yaynlarnda da yer aldn
kabul ediyor, ama bunun, kadnlar aalayc olmadn savunuyor (s.8).
Oysa slam inancna gre cehennemlik kiiler, hep kt kiilerdir. nsanlar
iinde cehennemlik olanlarn ounluunun kadnlardan olduunu sylemek,
insanlar iinde erkeklere oranla, kadnlarn daha ok ktlerden olutuunu
sylemekle eanlamldr.
Kadnlar, nsann Karsna eytan Gibi karlar
Diyanet, cevap yazsnda bunu da atlam, dolaysyla bu hadisin de varln ve
kendi yaynlarnda bulunduunu kabul etmek zorunda kalmtr. Yani byle bir hadis
yoktur diyememitir. Ve kukusuz, bu hadisi ve hkmn benimsemitir.
Ksacas, Diyanete gre de kadnlar insann karsna birer eytan olarak karlar.
nk Peygamber Efendileri yle sylyor.
Kadn Ee Kemii Gibidir, Onu Dorultmak stersen Krarsn.
Onu Kendi Haline Brak ve Eriliiyle Ondan Faydalanmaya Bak
Hadis tam byle deil; ama bunu anlatr nitelikte. Diyanet cevap yazsnda hadisin
tam byle olmamasn lhan Arselin aleyhine kullanyor (s.8). Oysa nemli olan
bunun anlatlyor olmas deil midir? Diyanetin yaynlarndan Tecrdde 1816
numarayla yer alan hadise bakld zaman, bunun anlatlyor olduu grlr.
Erkekler, Kadnlar zerinde Hkimdirler
Diyanet, bunun Nis Suresinin 34. ayetinin, lhan Arsel tarafndan tahrif edilmi
bir meali olduunu sylyor (s.6) ve bir kez daha yalana bavuruyor. nk bu sz,
Nis Suresinin 34. ayetinin ilk tmcesinin tam karldr. Diyanetin resm
evirisinde de bu anlam verilmitir. Arsel, bu szn, ayetin tm olduunu zaten ileri
srmyor. Hemen belirtelim ki, bu ayette, Kurann Tanrs erkeklere t verirken,
kendilerine daha bakaldrmam, ama bakaldracaklarndan kukulanacaklar
karlarn dvmelerini de buyuruyor ve kadn byle yceltiyor (!)
Bu tmceyle birlikte, Canverin nergesinde ayn srada yer alan ve kadnlar
aalayan teki hkmlere, Diyanet cevap yazsnda bir ey diyemiyor ve
suskunluuyla bu aalayc hkmleri dolayl biimde kabul ediyor.
59
Zina eitleri
Elin zinas, el temasdr. Her kim yabanc bir kadnn elini tutar, onunla tokalarsa,
kyamet gnnde onun iki avucuna ate konur. Birinizin bana demirden bir iin
vurulmas, onun kendisine helal olmayan bir kadnla tokalamasndan daha hayrldr.
Bu, yalnzca bir hadis deildir, birka hadisten olumutur. lhan Arsel de kitabnda
bunu belirtiyor. Ne var ki. Diyanet, bunu grmezlikten gelerek, demagojiye sapyor ve
bunun, Tecrdde 2132 numarayla yazl olan hadisin tam karl olmadn syleyip
Arselin aleyhine kullanmaya abalyor (s.7).
Canverin Sorularna Karlk Verilmiyor
Canver sormutu:
- Diyanet, kadn aalayan hkmlerin yaylmasna niin araclk ediyor?
- Diyanet, yurttalarn, kadnlarn hangi konumlarn benimsemelerini istiyor? Bu
yaynlardaki ilkel konumlarn m, yoksa ada konumlarn m? Ve Diyanetin
kendisi kadnn hangi konumundan yana?
Diyanet cevap yazsnda bu sorulara aka karlk vermiyor. Ama kadnn hangi
konumundan yana olduunu ok ak biimde belli ediyor. Diyanet, kadnn, slam
eriatnn uygun grd konumda bulunmasndan yana.
Diyanet leri Bakanl, kadnn ilkel konuma itilmesine kar kan Prof. Dr. lhan
Arsele, cevap yazsnda hi de yeri yokken, olanca gcyle saldryor.
Yine bu Diyanet, ayn nedenle, soru soran yurtta dilekelerinde de lhan Arsele
saldrlar yneltiyor. Ne var ki, kimi yurttatan, rnein 80i akn bir yurtta olan
Sadreddin Haluludan hak ettii cevab alyor. Halulu, Diyanet leri Bakanlna
yazd 14.8.1989 gnl mektubunda unlar yazyor
Sayn Prof. Dr. lhan Arselin dinler hakknda bilgisiz olduunu hibiriniz
syleyemezsiniz. (...) Dinsiz, Mslman dman szleri, sadece onun savlarn
rtemeyeceklerin savunma tarz olur...
Diyanet Turan Dursun hakknda da bir eyler demi olmal ki, Sadreddin Halulu,
Diyanete yazd 23.9.1989 gnl mektubunda da yle diyor:
Takdir edersiniz ki, Turan Dursun, klasik Arapaya mkemmelen vakftr. Yani
Kurann nazil olduu Kurey kabilesinin lisan demektir. Bugn bunu, dnyada,
hakkyla bilen -Araplar da dahil- ok az sayda kimse bulunmaktadr. te bu zat
delillerle ve de ok eski Arap ve Mslman kaynaklarna dayanarak bu hakikati
anlatt...
2000e Doru
1 Nisan 1990, yl 4, say 14
6 eriat ve Kadn, stanbul, 1989, s.100.
60
MUHAMMEDE GRE KADIN UURSUZDUR
Kitap Dergisinin Mays 89 saysnda PEYGAMBERE GRE KADIN

UURSUZLUK MU balkl bir yaz yaynland. Yazar: Ali Bula.
Bula bu yazsnda, Prof. Dr. lhan Arselin eriat ve Kadn adl kitabn eletiriye
koyulmu. Arselin kitab, imdiye dek yazd kitaplar gibi son derece deerli, titiz bir
inceleme, aratrma rn. Salam, drst bir bilim adamnn deerlendirmesi olarak,
ele alnanlarn hepsi salam kaynaklara dayal. Yrekli, daha gzel bir dnya
hazrlanmasna ynelik, k tutucu rnek bir alma. Kitap, yzylmzn kitab olacak
nitelikte. Kadn haklar ynnden zellikle. Buna karlk Ali Bulan yazs,
mminlerin imanlarn okamaya ynelik ve politik. Arbal ve salam dayanakl
bir eletiri olmaktan da tmyle uzak. Bula, slamn kendi uzmanlarnn zerinde
birletikleri noktalara, ilkelere, kurallara bile ters eyler yazp dktrm. yle
anlalyor ki, imanlar okama abasn gsterirken, konular da bilmiyor. Yani
yeterince bilmiyor. rnein bir tefsir usul uzman deil, bir hadis usul uzman
deil, bir fkh usul uzman deil.
Bir rnek:
Ali Bula: ATn, EVin ve bir de KADINn UURSUZ olduunu anlatan
hadisi ele alr -ki Arselin, kitabnda zerinde durduu hadislerden yalnzca biridir- ve
bilgilie giriirken nce yle bir soru soruyor:
Buhr ve Mslim gibi iki hadis kaynanda ve dier muteber hadis kitaplarnda bu
szn yer almasn nasl aklayacaz?
Sonra Buysa cevab kolay bir sorudur diyor.
Uzmanlarna gre ciddiye alnmayacak bir sr deli samasn bir yana brakrsak,
ileri srdklerinin yani cevabnn zeti udur:
- Buhr ve Mslimin kitaplarna yazdklar bir hadis bunlara gre hadis olabilir de,
cerh ve tadil adl bilim dalna gre bir bakasnca hadis olmayabilir.
- Senedi sahih olan bir hadisin metni sahih olmayabilir.
- Bir szn hadis olup olmadn anlamak iin Kuranla, teki hadislerle ve
akln geerli (kime gre geerli?) kurallaryla karlatrlmal; bunlara uyuyorsa
hadistir, uymuyorsa deildir, (s.23.)
Bula, hadis uzmanlar nnde gerekten gln duruma dyor:
1- Buhr ve Mslimin es-sahhlerinde (kitaplarnda) yer verdikleri hadislerin
tm sahih (salam) kabul edilmitir. Kitaplar, Kurandan sonra en salam
61
kitaplar saylmtr slam dnyasnda. Birlikte yer verdikleri hadislerin sahihlik

derecesi de, en stn derece, 7 derecenin 1.si olarak benimsenmitir.1Arselin
kitabnda yer verdii hadislerden biri olan ATta, EVde, bir de KADINda
UURSUZLUK bulan hadis de bunlardan olduuna gre sahihlii, yani salaml
tartlamaz. Tartmas, Mslmanm diyenlerce ve uzmanlarnca yaplamaz.
2- Tm hadis uzmanlarnca benimsenen lye gre, bir hadise sahih deniyorsa,
senedi de, metni de sahihtir. Sahihlik iin de koul vardr: ADALET,
yani gvenilirlik, sonra ZABT yani yazya ya da bellee geirmedeki salamlk
ve sonra TTSL yani zincirin halkalarnn Peygambere dein kesintisiz
ulamasdr.2
3- bir szn hadis olup olmadn anlamak iin baka hadislerle ya da Kuranla
karlatrma yapmak gerektii yolundaki sav, ada (!) Mslmanlara biraz
sevimli gelebilir. Ama bu savn, uzmanlarnca bir deeri ve ciddilii yoktur. Hele Ali
Bula gibi mukallid saylmas gerekenler ynnden sz bile edilmemelidir. 3
Karlatrmay kim yapacak? Ali Bula m?
4- Akln geerli kurallarna gelince: Bu kurallarla karlatrma yapmak gerektii
yolundaki sav da, ada grnml Mslmanlarca sevimli bulunur. Ama bunun da
hadis uzmanlarnca bir deeri, bir ciddilii yoktur. Kald ki akln kime gre geerli
olan kurallarndan sz ediliyor? slama, mollaya gre geerli olandan m,
imanla glgelenmemi ve bozulmam olan akl ve bilim ilkelerini benimsemi
olanlar gre geerli olandan m?
Ne denli abalanrsa abalansn rtlemeyecek bir gerektir ki, ne slam, ne de bir
baka din, bozulmam insan akl ve bilimle badar. Tanr anlay, melek,
cin, gkten inme kitap, Peygamberlik, kader, ahiret, cennet,
cehennem... mann temel ilkelerinin kapsamnda olan bunlardan hangisi insan
akl ve bilimle badaabilir?
Ali Bula, slamn KADINa stn haklar verdiini yazyor. slamn hangi
kaynayla veriliyor bu haklar?
KURANla m? Bakara Suresinin erkeklerin kadnlar aleyhine dereceleri
(stnlkleri) vardr diyen 228. ayetiyle mi? slam uzmanlarnn ve Kuran
yorumcularnn kendileri, bu ayetle, AKILda, DNde, MRASta,
MAMLIKta, KADINLIKta, TANIKLIKta, EVLLKte, BOAMABOANMAda, GANMETte ve daha birok konuda, KADINn ERKEKten
daha aa derecede olduunun anlatldn belirtiyorlar. 4 En ilkel hukuk sisteminde
1
2
3
4
Dvd el Kars, erhu Uslil-Hadis lil-Birgiv, Arapa, stanbul 1312, s.22-23

Ali el Kr, erhu Nuhbetil-Fiker, Arapa, stanbul, 1327, s.51; Dvd el Kars, age, s.21.
Dvd el Kars, age, s.22.
F. Rz, 6/101, Taber, Camil-Beyn, 2/453; Tefsirun-nesef, 1/115; Tefsiru bn Kesir, 1/271; Ksm, MehasinutTevl, 3/585; Tefsirul- Mer, 2/167; Seyyid Kutub, Fi Zllil- Kuran; 1/360; evkn, Fethul-Kadir ve teki
tefsirler, ahkmul-kuranlar.
62
bile su ilenmeden ceza verilemezken, kendisine daha bakaldrmam, ama

bakaldraca (nz) kukusunu tayan KOCAy, KARIsn DVMEye
aran, Nis Suresinin 34. ayetiyle mi veriliyor o stn haklar kadna?
Yoksa kadn aalayan hadislerle mi? (Deerli Arsel, bu hadisleri kaynaklaryla
gzler nne sermitir.)
2000e Doru
11 Haziran 1989, yl 3, say 24
63
VE KADINA DAYAK
slam savunanlar hep yle derler:

slam, insanlk dinidir, insan haklarna nem verir. Kadn da yceltmitir...
Biroklar slamn kendisini bilmedikleri, tanmadklar halde, yaplan
propagandalara ya da kendi kafasnda oluturduu slama gre konuur, slamn
kendisine, iyzne bakld zamansa gerek ortaya kar.
slam eriat, din ayrm yapar; kendinden baka bir dini tanmaz. (rnein bkz.
l-i mran, 19, 83, 85.) Irk ayrm yapar; Arap toplumuna seslenir. (rnein bkz.
Meryem, 97.). Bu nedenle Kurann Arapa olarak gnderildiini bildirir (rnein
bkz. Yusuf, 2; Rad, 37; T-H, 113; ra, 7; Nahl, 103). Oymak (kabile) ayrm
yapar, hukukunda, Peygamberinin diliyle, HALFELK kurumunu yalnzca
Kurey Kabilesine verir. (rnein bkz. Ahmed bn Hanbel, 5/220-21.) Kent-yre
ayrm yapar; Kuran ve Peygamberin yalnzca Mekke ve evresini uyarmaya
ynelik olduunu bildirir. (Bkz. Enm, 92; ra, 7.) Zengin-yoksul ayrm yapar;
nimetleri Tanrnn bltrdn, iinin, alann yannda, bunlar
altrsnlar diye her zaman patronun da bulunmas gerektiini, Tanrnn kimi
insanlara kar derecelerle stn kldn anlatp alar. (rnein bkz. Zuhruf, 32.)
Yani zenginden, patrondan yana arln koyar. Ganimetleri paylatrrken de,
Peygamberi eliyle bunu yapmtr.1 Mellefetl-Kulb (gnlleri slama
kazandrlmak istenenler) adn verdii kimselere, Mslman olsunlar ya da bu dinde
kalsnlar diye ganimetten rvet verdii gibi, zengin olmalarna baklmakszn,
zekttan da rvet vermitir. (Bkz. Tevbe Suresi, ayet 60.) Efendi-Kle ayrm
yapmtr, insanlarn bir kesimini alnan-satlan mal durumuna sokmutur (Kuran da
saysz ayetiyle). Ve cins ayrm yapm, erkei kadna derece ile stn klmtr.
(rnein bkz. Bakara Suresi, ayet 228.)
Bakara Suresindeki dereceyle anlatlmak istenenin ne olduunu, Kuran
yorumcular ve slam hukukular aklarlarken u grleri savunmulardr:
Erkek kadndan birok ynden stndr:
1- Erkein aklca stnl vardr.
2- Diyette (kurtulmalkta) stnl vardr.
1 Buhrnin de yer verdii ilgili hadisleri, Diyanet Yaynlarndan Tecrdde grmek iin, 1040, 1296, 1299-1303 no.lu
hadislere bkz.
64
3- Miras konularnda stnl vardr.

4- Erkek, kad (yarg), hkmdar olur, kadn olamaz. Erkek tankla da daha
elverilidir.
5- Erkek, kadnn stne evlenebilir. Dilerse karsnn, karlarnn stne cariye de
alabilir. Kadnn kocasnn stne evlenmek gibi bir hakk yoktur.
6- Mirasta erkein pay daha oktur.
7- Erkek kadn boayabilir; kadn erkei boayamaz. Erkek karsn boadktan
sonra da sresi iinde dn yapabilir, kadnn bu ynde bir hakk yoktur.
8- Erkein ganimetten pay, kadnnkinden oktur... slam dnyasnn nl ve en
yetkili Kuran yorumcularndan Fahruddin Rz byle sayar. 2 teki yorumcular da
benzer sralamalar yaparlar ve Bakara Suresinin, erkein, kadndan derece
ynnden stn olduunu anlatan 228. ayetini byle yorumlarlar.3
Kurann Tanrs, erkei kadna stn yaptn duyurmakla kalmyor;
erkeklerin karlarna nasl davranmalar gerektiini de bildiriyor:
Dnyann En lkel Hukukunda Bile Bulunmayan Hkm
Nis Suresinin 34. ayetinin, Diyanet evirisindeki anlam yle: Allahn kimini
kimine stn klmasndan tr ve erkeklerin, mallarndan sarf etmelerinden dolay,
erkekler, kadnlar zerine hkimdirler. yi kadnlar, gnlden boyun eenler ve
Allahn korunmasn emrettiini, kocasnn bulunmad zaman da koruyanlardr.
Serkelik etmelerinden endielendiiniz kadnlara t verin, yataklarnda onlar yalnz
brakn, nihayet DVN! Size itaat ediyorlarsa onlarn aleyhine yol aramayn.
Dorusu Allah Ycedir, Byktr.
eviride geen serkelik, ayetteki nzun karldr. Serkelik, Trke
szlkte u anlamdadr: Kafa tutma, ba kaldrma.
Kurann Tanrs erkeklere unu diyor:
Eer karlarnzn size ba kaldrmalarndan, kafa tutmalarndan
kayglanyorsanz, bu tutumu gstereceklerinden kukulanyorsanz, unu, unu yapn,
sonra da dvn onlar.
slamda kadn dvmenin bulunmadn savunanlar, ayetteki bu hkm
grmelidirler. Ayeti okuyup, ...ve sonunda karlarnz dvn! buyruunu
unutmamaldrlar. Ve ayrca kadnlarn hangi sutan dolay dvlmelerinin
buyrulduunu da hak-hukuk ve adalet ilkeleri iinde deerlendirmelidirler.
Dnn: Kocaya ba kaldrma suu(!) daha ilenmemi. Koca yalnzca bir
kayg ve kuku iindedir. Yani, karsnn kendisine ba kaldracandan
kukulanyor. te bu, ayetin hkmne gre, kary cezalandrmak iin yeterli
2 F. Rz, et-Tefsirl-Kebir, 6/95.
3 Taber, Camil-Beyn, 2/275-276; Tefsiru bn Kesr, 1/271; Dr. Kmil Mus, Derece, Beyrut, 1987, s.15-26.
65
grlyor. Dnyann hangi hukuk sisteminde olursa olsun, sula ceza ilikisi
nemlidir. Sua gre, ceza verilir. Su azsa, ceza da azdr. Ve ceza, yalnzca
su ilendikten sonra verilir. En ilkel hukukta bile, ilenmedik bir sutan dolay ceza
hkm yoktur. Kurandaki bu ayetteyse son derece ak ve seik olarak bu var.
nsan Haklarna ilikin evrensel bildirimlerin kabul edilip benimsendii bir
dnyada, slam eriatn savunma abas iinde olanlar, bu ayet hkm karsnda da
bocalyor ve durumu kurtarmaya alyorlar. Kukusuz, bunu yaparken son derece
gln durumlara da dyorlar, rnein diyorlar ki:
Kuranda kadn dvme var, ama bu dvmenin bir koulu da var: ncitmeden (eza
vermeden) dvme.4
Ayette sz edilen koul (art) yok. Ayrca, incitmeden dvme nasl olabilir?
Ceza iin bavurulmas istenen dvme, ceza verilen kimseyi hi incitmeyecekse,
bir anlam kalr m?
Kadnn incitilmeden dvlebileceini savunanlar, ayetteki dvmenin
gerekesini anlatrken, bunun bir ila olduunu da savunurlar. Kadn yola
getirmenin bir ilacnn da DVME olduunu yazarlar.5
Ve dnn, eriat savunucular, ilkellerdekinden daha ilkel olan hukuklaryla uygar
dnyann karsna kp biz de varz diyebiliyorlar. Kuranlarnda, kocaya, daha su
ilememi olan kadn gstererek, dv, onu dayakla yola getir! denip dururken bile...
Emein Bayra
17 Mart 1990, yl 3, say 24
4 Dr. Kmil Musa, Mesail fiil-Hayatil-Zevciyye, Beyrut, 1985, s.126

5 Muhammed Ali es-Sabuni, Revayiul-Beyan Tefsiru yatil-Ahkm, 1/474-475.
66
EHVET
Trke szlkte ehvet (ksn) iin yle denir:

Erkek ve diinin birbirine kar duyduklar istek, istek ama cokunca bir
istek.
erif Crcannin nl et-Tarftnda Nefsin, kendisine yatkn olan isterken
gsterdii harekettir diye tanmlanr. (Bkz. ehvet maddesi.) Buradaki nefs, z
varlktr, ya da kiinin doal eilimidir.
Mslman ahlaklarn szlerinde el kuvvetu-ehevniyye (ehvet gc, ehvete
ilikin g) diye bir deyim vardr. Eski Yunan dnce dnyasndaki erdem (fazilet)
konusundan aktarlma bilgilerle drt ana erdem (adalet-hikmet-iffet-ecaat)
anlatlrken geer. Anlatldna gre, eer kii, iffet erdemini elden brakmak
istemiyorsa, ehvet gcne tutkun olmamaldr.1 ffet, zellikle cinsel konuda
drstlk diye Trkeye evrilebilir.
Kimi de ehveti kpeksi olan ve olmayan diye ayrr. Kpeksi ehvet (eehvetul-kelbiyye ) ehvetin hem ok ar olmas hem de srmesidir.2 Buna gre,
ar ehveti olan kimsede, kpeksi (kpeklere zg) ehvet var demektir. 3
Muhammedin 30 Erkek Gcndeki ehveti

Buhrnin de yer verdii bir hadise gre, Muhammed, gnn belirli saatinde, 9 ya
da 11 olan karlarn cinsel birleim iin dolar ve hepsiyle de birleimde bulunurdu.
Buna nasl g yetirebiliyordu? sorusuna da u karlk verilmitir:
...Ona 30 erkek gc (30 erkeinki kadar ehvet) verilmiti.
Bu hadis, Diyanet leri Bakanl Yaynlar arasnda yer alan Sahh-i Buhr
Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi adl kitapta, 192. hadis olarak yer alr.
Her eyi mucize gibi gsterilmeye allan Muhammedin ehveti ve erkeklik
gcde yle sunulmutur inanrlarna. Kimi hadis kaynaklarnda da, Muhammedde
40 erkeinki kadar ehvet bulunduu belirtilir.
1 Saduddin Teftzn, Telvih, stanbul, 1310, 2/511.
2 Muhammed Ali Tehanevi, Kefu Istlhatl-Fnn, 1/788.
3 Bkz. ayn yerde.
67
Kuranda ehvet tekil olarak iki kez (Bkz. Arf 81; Neml: 55.), oul olarak da 3
kez (l-i mran 14; Nis 27; Meryem: 59) geer. Kuranda ehvet anlamnda
hevann da yer ald grlr. Tekil ve oul olarak ok yerde ve kimi trevleriyle
birlikte yer alr. Kuran szckleri uzman Rbn nl el Mfredatnda heva,
aynen yle tanmlanr: Nefsin, ehvete eilimi. 4
Muhammedin hevas, en arpc biimde, karlarndan ienin u sznde dile
getirilir:
Gryorum ki senin Rabbin (Efendi Tanrn), senin HEVAN (senin eyinin keyfini
yerine getirmek) iin kouyor.5
Hadiste belirtildiine gre, ie bu sz, Kurann Tanrsnn Muhammede
seslenerek, O karlardan dilediini geriye brakr, dilediini ne alabilirsin... dedii,
Ahzb Suresinin 51. ayetine bir tepki olarak sylemitir. (Bkz. Ayn kaynaklar.)
Demek ki Muhammedin 30 erkeinki kadar olan ehvetini dilediince
doyurmas iin ok zel nem veriyor Tanrs. Ayn surenin 50. ayetinde,
(Diyanetin resm evirisiyle): Ey Peygamber! Mehirlerini verdiin elerini
(karlarn), Allahn sana ganimet olarak verdii criyeleri, seninle birlikte hicret eden
amcann kzlarn, halalarnn kzlarn, daynn kzlarn, teyzelerinin kzlarn... alman
hell klmzdr deyip sayarken kendisini Peygambere vermek isteyen inanr kadn
almasn da, teki mminlerden ayr olarak ve yalnzca Peygambere zg olmak
zere helal kldn anlamakta. Ve sonunda Muhammede verdii ayrcaln
gerekesini bildirmekte. Bu gerekeye gre, Muhammedin bir zorlua uramamas
iindir her ey! Yani Muhammed ehvetini ylesine doyurmal ve bu konuda
glklerden, engellerden ylesine uzak kalmal ki, kendini vahye adamakll
verebilmeli. Salkl vahiy alabilmek iin bu gerekli grlyor. 6
Muhammedin o 30 erkeinki kadar olduu bildirilen ehvetini doyurmasna
Tanrs hi mi bir snr koymuyor?
Ayn surenin 52. ayetine bakld zaman, bir snr koyduu sylenebilir. Bu
ayetin, Diyanet evirisindeki anlam yle:
Ey Muhammed! Bundan sonra, sana hibir kadn, criyelerin bir yana, gzellikleri
ne kadar houna giderse gitsin, hibirini baka bir ele deitirmen helal deildir.
Allah, her eyi gzetlemektedir.
O srada Muhammedin kar trnden ne kadar kadn olduu tartmal. Kimine
gre kar says 9,7 kimine gre 11.8
4 Bkz. el Mfredat, H-V-Y.

5 Buhr, es-Sahh, Tefsir/7; Tecrd, hadis no. 1721; Mslim, es-Sahh, Rda/49,50, hadis no. 1464. ve t. hadis
kaynaklar.
6 Bu dorultudaki yorum iin bkz. F. Rz, et-Tefsirl-Kebir, 25/220.
7 Bkz. Tefsirler, rnein: Taber, Camil-Beyn, 22/21; Celaleyn, 2/111; Tefsirun-Nesef, 3/310...
8 Hadislere, rnein Tecrdde 192 numaral olarak yer alan hadise bkz.
68
52. ayeti ele alan yorumculardan bir kesimine gre; ayette, (Ey Muhammed!)
Bundan sonra sana, cariyelerinin dnda hibir kadn helal deildir...denirken
Muhammedin kar saysna bir snr konmu, o sradaki karlarndan baka bir kar
alamayaca bildirilmitir (bkz. ayn kaynaklar). Kimi yorumcuya gre de ayette yle
denirken bir snr konmu oluyor, ama bu snr, 50. ayette saylanlar ynndedir. 9
52. ayette, Muhammedin kar saysna snr konmutur denirse, o zaman 50.
ayette, kendisine bir glk karlamayaca konusundaki aklamayla elimiyor mu;
buna nasl bir aklama getirilebilecek?
F. Rznin aklamasna gre yle demek gerekiyor: Muhammed, balangta
vahye tam alk deildi. O zaman kendisini vahye daha iyi verebilsin diye gnl
ilerinde kendisine daha bir serbestlik verilmiti. Ama vahye iyice alnca, buna gerek
kalmad ve snrlama ondan sonra oldu.10
Netletirilecek olursa 52. ayette unlar sylenmi oluyor Muhammede:
Bundan byle baka kar sana helal deildir. Ama dilediin lde cariyelerin
olabilir. Kar deitirmen de olmayacak. Herhangi bir kadnn gzellii seni ekse,
imrendirse bile yasaa uymalsn.
Oysa kendisine daha nce, gnlnn ektii her kadn alma yetkisi verilmiti.
Tefsirlerde, bu arada Fahruddin Rzde u ok ilgin aklamay buluyoruz:
Peygamberin gz bir kary grm olsa da gnl o kadna dm, o kadn
sevmi bulunsa, o kar, artk kocasna haram olur ve kocasnn o kary boamas
gerekir.11
Peki snr konmusa, o snr ylece kalm mdr, yoksa sonradan kaldrlm
mdr? Bu soruya kimi yorumcu, bu arada imamlardan mam afi, u karl verir:
52. ayetteki hkm yrrlkten kaldrlmtr (snr kalkmtr). 12
yi ama snrlama neyle kaldrlmtr? Yani 52. ayetteki hkm yrrlkten
kaldran nedir?
Kimilerine gre, ayetteki hkm yrrlkten kaldran bir hadistir:
Muhammedin karlarndan ie yle der:
Peygamber, kadnlar kendisine (snrsz olarak) helal klnmadan lmedi.
Bu hadis, slam dnyasnda en salam kabul edilen hadis kitaplarnda da vardr. 13
Kukusuz tefsirlerde de...14 Hadis kitaplarnda olsun, tefsir kitaplarnda olsun, bu
hadise, Ahzb Suresinin 52. ayeti nedeniyle ve ayetteki snrlamaya ilikin hkmn
kaldrldn anlatmak iin yer verilir.
9 Bkz. F. Rz, 25/222; Taber, 22/21-22.

10 Bu dorultudaki yorum iin bkz. F. Rz, 25/222.
11 Bkz. F. Rz, 25/222.
12 Bkz. F. Rz, 25/223.
13 Bkz. Tirmiz, Snen, Kitabu Tefsiril-Kuran/34, hadis no. 3216.
14 rnein bkz. Taber, 22/23-24; Rz, 25/223.
69
Buna gre hadis, Kurandaki ayetin hkmn yrrlkten kaldrm oluyor.

Peki bu olabilir mi?
Hanefi mezhebine gre: Evet! afi mezhebine greyse: Hayr!
Usull-fkh, yani slam hukuku kitaplarnda, ayet hkmnn hadisle
kaldrlabileceine bu hadis rnek verilir, ama afinin kar gr de aklanr.15
fiiye gre, Muhammedin kar says ve kar boamas konusunda snrlama
getirmi olan 52. ayetteki hkm, yrrlkten kaldrlmtr, ama hadisle deil; 50.
ayetle... Bu durumda bu iki ayetin ncelik sras, Kurandaki gibi deildir. Yani 52.
ayet Kuranda daha sonra yer almsa da, aslnda 50. ayetten ncedir. (Bkz. ayn
kaynaklar.)
Szn z: Muhammedin, ehvetini belirli saydaki karlarla ve snr
izilmemi olan cariyelerle doyurmas yeterli grlmyor bu aklamalara gre.
slam Hukukuna Gre 9, Hatta 5 Yandaki

Bir Kz da ehvet Konusudur
slam hukukunda mteht diye bir szck yer alr. Ve ok nemlidir. Anlam da,
ehvet konusu olacak yaa gelmi olan kadn. Kadn hep ehvet arac olarak
gren slam eriatndaki hkm yle:
9 yana gelmi olan kz, ehvet konusudur, onunla evlenilebilir. mam Azam Ebu
Hanifeden ve Ebu Yusuf tan aktarlan bir gre gre de 5 yandaki bir kz da ehvet
ve evlilik konusu olabilir.16
slam dnyasnda en salam hadis kitaplarnn yer verdii hadislere gre,
Muhammed de, ieyle, ie 6 yandayken evlenmi, 9 yandayken de gerdee
girmitir.17
Emein Bayra
15 Nisan 1990, yl 3, say 26
15 rnein bkz. Sardu-era-Teftzn, Tavdh-Telvh, stanbul, 1310, 2/488-489; bn Melek, Mebarikul-Ezhar fi erhi
Menaril-Envar, stanbul, 1308, s.246.
16 Tehanev, Kef, 1/788.
17 Buhr, es-Sahh, Kitabu Menakbil-Ensar/44; Tecrd, hadis no. 1553; Mslim, es-Sahh, Kitabun-Nikh, hadis no.
1422...
70
NAALLAH
Tevrata gre, Peygamber Sleymann 700 kars, 300 de cariyesi vard. (Bkz.
Tevrat, 1. Krallar, 11: 3.) Muhammedin oulluu Zeydin karsn (Zeynebi) almasn
hakl bir gerekeye balamak iin Ahzb Suresinin 38. Ayetinde, ...Bu, daha nce
gelip gemilere Tanrnn uygulad bir yasasdr... denmesi zerine, Kuran
yorumcular bu aklamay deerlendirme gerei duymular; burada Tanr, Davudun
ve olu Sleymann ald ok karya deiniyor dolayl olarak... demilerdir. Ve
Tevratta anlatlanlardan, Kuran yorumlarna da yansmtr bu arada. Ama biraz
deiik olarak. rnein Sleymann kadnlar iin, Sleymann 700 kars, 300 de
cariyesi vard deniyor.1
te bu Sleyman, Muhammedin anlattna gre bir gn, inallahsz bir
antimitir:
Ant erim Ki Bir Gecede Yz Kadn ey Edeceim.
Hadis:
Davud Olu Sleyman yle demiti:
Andolsun ki, bu gece YZ KARIYI EY EDECEM (Bunlarla yatp cinsel
birleimde bulunacam)! Gebe brakacam iin hepsi de olan douracak. Doan
ocuk atl sava olacak. Ve Tanr yolunda savaacak!
Arkada melek, Sleymana:
NALLAH de! dedi.
Ama o demedi, unuttu.
O nedenle de karlardan yalnzca biri GEBE kald. Bu kadn da yarm insan, yarm
adam dourdu.
(Muhammed anlatmay srdryor:)
Muhammedin can elinde olan Tanrya antierek sylerim ki, Sleyman
NALLAH deseydi, and yerine gelecekti, gereksinimine en elverili durum
gerekleecekti, o kadnlarn hepsi erkek ocuk douracakt, doan ocuklar da hep atl
olarak Tanr yolunda savaacaklard.2
1 Bkz. Tefsirler, rnein: Tefsiru-n-Nesef, 3/305; Kurtub, 14/195.
2 Bkz. Buhr, es-Sahh, Kitabul-Cihad/ 23, kitabun Nikh/119.
71
Bu hadis, Buhryle Mslimin zerinde birleerek yer verdikleri hadislerden. 3

Bu hadise, nemli hadis kaynaklarndan Tirmiz, Ahmed bn Hanbel de kitaplarnda
yer vermilerdir.4 Ancak, Muhammed kar saysnda duraksyor. Sleymann bir
gecede cinsel birleimde bulunmak ve hepsine de sava olan ocuu dourtmak
iin antitii kadn says iin bir 60, bir 70, bir 90, bir 99 ve bir de 100
(kadn) diyor.5
Hadislerde, Muhammedin de ayn gn, dahas ayn saatte, ok kadnla (9 ya da 11
kadnla) birden CNSEL BRLEMDE bulunabildii (mucize olarak bunu baard)
anlatlr ve 30 erkek gcnde olduu belirtilir.6
Ne var ki, ayn saatte 9 ya da 11 kadnla yatmak baka, ayn saatte ya da ayn
gecede 60-100 kadnla yatmak baka.
Burada, konumuzu ilgilendiren nokta NALLAH. Sleymann bunu
sylememesi nedeniyle, antierek giritii cinsel birleimde sz konusu kadnlar
gebe brakmay baaramam olmas.
Bilindii gibi nallahn anlam: Tanr dilerse.
Tanr ne dilerse onu yapsn, zaten yapar. Ayrca bunu sylemeye ne gerek var?
denebilir.
Ancak, Kehf Suresinin 23-24. ayetlerinde balayc buyruk var: Hibir eyi,
Tanrnn dilemesi dnda: Ben onu yarn yapacam! deme! deniyor. Muhammed,
yukardaki yky anlatrken, Sleymann da bu buyruun balayc kapsamnda
bulunduunu anlatyor. Ne var ki, akla gelebilecek yle bir sorunun karl yok:
Sleyman antierken kadnlar ey edip gebe brakacana ve hepsine OLAN
dourtacana antimiti. Eyleme getii zaman, inallah dememesi, neden o
kadnlarn gebe kalmalarna ve olan dourmalarna ENGEL OLUYOR da,
kadnlar ey etmesine (cinsel birleime) ENGEL OLMUYOR? Yani
nallahszln etkisi neden birincisinde grlyor yalnzca?
Bu sorunun karl, hadiste bulunmamakta. Yorumlarda da bir aklama yok.
nallahszln, Muhammedin Bana Getirdii
Yukardaki hadiste grld gibi, MELEK anmsatt halde Sleyman
nallah dememi ve bana gelen gelmi. Aktarldna gre, bir olayda da
Muhammed inallah demeyi unutmu (melein ona anmsatp anmsatmad
aklanmyor):
3 bn melek, Mebrikul-Ezhar fi-erhi Merikil-Envr, Arapa, st., 1309, 2/216; Mslim, es-Sahh, Kita-bul-Eymn/
22-25, hadis no. 1654.
4 Tirmiz, Snen, Kitabun-Nzr/ 7, hadis no. 1531; Ahmed bn Hanbel, 2/229, 275, 506, 6/253.
5 Buhr, es-Sahh, Ki-tabut-Tevhd/31, Kitabul-Eyman/3; Kitabul-Kaffrt/9, Kitabul-Cihad/23, Kitabun-Nikh/119;
Mslim, ayn yerde, Tirmiz, ayn yerde.
6 Bkz. Kitabul-Gusl/12; Tecrd, hadis no. 192.
72
OLAY: Birileri Muhammede gelirler ve birtakm sorular sorarlar. Sorulara

alacaklar karla gre Mslman olup olmamaya karar vereceklerdir. Muhammed de
bu sorular iin: Yarn size cevap vereceim! der kardakilere. O srada inallah
demeyi unutmutur. Cevap iin vahiy getirsin diye Cebraili bekler, ama Cebrail bir
trl gelmez. 15 gn srer bu kesinti. Cebrail sonra gelip durumu aklar. Bir sr
dedikodu olduktan sonra... Ve Kurann Tanrs, ayrca Kehf Suresinin 23-24.
ayetleriyle uyarda bulunur: Hibir eyi, Tanrnn dilemesi dnda, Ben onu yarn
yapacam! deme. Diyerek...7
2000e Doru
29 Ekim 1989, yl 3, say 44
7 bn shak, es-Sre, Yay. Muh. Hamidullah, fkra: 257; tefsirler, rnein F. Raz, 21/108; Taber, 15/151; Nesef, 3/910... Ayrca bkz. Mslim, hadis no. 1797.
73
ZNA
(slama gre) eriata geerli akd (evlilik)

olmakszn kadnla cinsel birleme.
I
KURANDA ZNA SZC VE
BU ANLAMDA GEEN SZCKLER
Zina: Bu szcn trevleri yer alr: Yeznne=Zina ederler. Kuranda bir kez
geer, Furkan Suresi, ayet 68. Yeznne=Zina ederler (kadnlar). Kuranda bir kez
geer: Mmtahine Suresi, ayet 12. Zni=Zina eden (erkek). Kuranda kez geer:
Nr Suresi, ayet 2, 3 (bu ayette iki kez yer alr). Zniye=Zina eden (kadn).
Kuranda kez geer: Nr Suresi, ayn ayetler.
Bi: Kendisi bir kez geer: Nr Suresi, ayet 33. Zina anlamndadr. Biann
trevlerinden baiyye= Zina eden (kadn). Daha ok orospu anlamnda. Kuranda
iki kez geer: Meryem Suresi, ayet 20,28.
Sifh: Kendisi gemez, trevleri yer alr: Msfihn= Zina edenler (erkekler). ki
yerde geer: Nis Suresi, ayet 24; Mide Suresi, ayet 5. Msfiht= Zina edenler
(kadnlar). Bir yerde geer: Nis Suresi, ayet 25. Sifh aslnda dkmek
anlamndadr. Cinsel birleimde meni dkld iin zinaya bu ad da
verilmitir.1
Fhie: Trkeye orospu anlamnda gemitir, ama Kuranda bu anlamda yer
almaz. Temel anlamyla snr aan demektir. Kuran ayetlerindeyse, yorumcularn
belirtmelerine gre2 drt anlamda yer almtr: Gnah, zina, ecinsellik ve
kadnn kocasna bakaldrmas. Ancak, sonuncu anlamda yer ald ileri srlen
yerlerde de, kimi yorumcu ve fkhlarca zina anlam verilir. Tm anlamlaryla,
Kuranda 17 kez geer:
7 yerde zina anlamndadr: l-i mrn, ayet 135; Nis, ayet 15, 19, 25; Arf, ayet
33; Ahzb, ayet 30; Talk, ayet 1. Fkhta livata denen ecinsellik anlamnda da iki
yerde grlr: Neml, ayet 54; Ankebt, ayet 28.
1 Sbn, Safvetut-Tefsr, 1/270.
2 Abdurrahman bnl-Cevz, Nzhetl-Ayn, s.466-467
74
II
ZNANIN TANIMI
Zinann, slam (eriat) hukukularnca ayr bir tanm vardr ki, laik hukukularn
yaptklar tanmdan ok deiiktir:
A- slam Hukukularna Gre Tanm

Rabn benimsedii tanm:
eriata geerli bir akd (nikh) olmakszn kadnla cinsel birleme. 3
Bu tanm, genellikle benimsenen bir tanmdr. Ama yine de tm mezheplerce
benimsendii sylenemez.
1- Hanef Hukukularnca Benimsenen Tanm
Zina: Erkein, nikhla ya da kukulu da olsa nikh saylacak bir yolla ya da
efendi-cariye (dii kle) ilikisinden tr ya da byle bir iliki var sansyla sahip
olmad bir kadnn cinsel organna cinsel organn, snnet yeri tmyle girmi olacak
biimde sokmas.4
Bu tanm, ksa anlatmyla da olsa, Hanef fkh kitaplarnda benimsenmi olarak yer
alr. Yalnz erkein... yerine mkellefin..., yani erkek ykmlnn... denir.
Tanmn kapsamnda yalnzca akll (kil) ve bli (ergin) erkek bulunsun ve
deli, kstl ve ocuk gibi mkellef saylmayanlar tanmn kapsam dnda
kalsn diye... nk byle mkellef olmayanlarn cinsel birlemeleri zina
saylmamaktadr.5
nl dnr bn Rd (1126-1198) de tm slam ulemasnn u tanmda
birletiini yazar:
Zina: Geerli (sahih) bir nikh ya da byle bir nikh sans ya da efendilik-cariyelik
ilikisi olmakszn gerekleen her tr cinsel birleme. 6
Yine de aada grlecei gibi, afi fkhlarnn tanm biraz daha deiiktir,
ecinsellii de iine alacak kapsamdadr:
2- afi Hukukularnca Benimsenen Tanm
afi mezhebince benimsenen tanmn, Fahruddin Rznin yer verdii u tanmla
dile geldii sylenebilir:
3
4
5
6
Rb, el Mfredt, z-n-y.

Muhammed Ali et-Tehnev, Keafu Istlahatl-Fnn. 1/623.
Hidye, Arapa, 2/493-494; Dmd, Mecmaul-Enhr, Arapa, 1/458; Drer, Arapa, 2/61.
bn Rd, Bidyetl-Mctehid, 2/362.
75
Zina: Kesinlikle haram ve doal olarak da ehvet kayna olacak nitelikte, fercin
ferce sokulmas.7
Fer burada cinsel organ anlamndadr. Rz, dbr, yani arkadaki (ktaki)
delii (ans) de ferc sayyor. Bu nedenle, livatann da (ecinselliin) zina
saylacan belirtiyor. Bir de u tanma yer veriyor: Zina: Tmyle haram nitelikte,
doal olarak ehvet kayna olan bir yerden ehvetin doyurulup bitirilmesi. 8 Rz, bu
tanmn kapsamnda da livatann (ecinselliin) bulunduunu belirtip yle diyor:
n delik de, arka delik de ehveti ekeller...9 Bununla birlikte unlar da yazyor:
Zina adnn kapsam iinde livatann da bulunduunu savunanlarn kantlar,
savunmalar byle. Ancak, bizim arkadalarmzn (afi fakihlerin) ouna gre,
livata, zina adnn kapsam iine girmemekte...10
Fkh kitaplarndaysa, afinin, livatay, zina ile bir tuttuu belirtilir. 11 Dahas,
afi mezhebi gibi, Malik ve Hanbel mezheplerinin de, livata suunu zina suu
sayp ayn cezann verilmesi gerektiini savunduklar aklanr.12
Livata (ecinsellik) zina mdr, deil midir; tartmalar aada ayrca yer alacak.
B- Laik Ceza Hukukularna Gre Tanm
Hukuk szlklerinde u tanm grlr:
Zina: Evli bir kiinin, einden bakasyla cinsel birleimde bulunmas.
Yaygn, ama ok yetersiz bir tanmdr bu. Meden Kanun ynnden ele alnrsa byle
bir tanma yer verilebilir. Senai Olga da, Meden Kanunun, zina ile ilgili olan 129.
maddesinin aklamasnda, biraz deiik bir anlatmla bu tanma yer veriyor: Evli bir
erkein karsndan baka bir kadnla; evli bir kadnn kocasndan baka bir erkekle
cinsel mnasebette bulunmasna zina denir diyor.13
Ne var ki, Trk Ceza Kanununun ilgili maddeleri (bkz. Madde: 440, 441) gz
nnde tutulduunda, kadnn zinasnn ayr, kocann zinasnn ayr eler
iermesi nedeniyle bu tanmn yeterli olamayaca grlr.
Ceza Yasasndaki ilgili maddelere gre bir tanm yaplrsa, kadnn zinas iin
baka, erkein zinas iin baka tanm yaplmas uygun olur. Ama ikisi yle bir
tanmda birletirilebilir de:
Zina: Evli bir kiinin, eer kadnsa kocasndan baka bir erkekle; erkekse karsndan
baka, karsyla birlikte oturduu (evlilik ikametgh saylan) bir evde ya da herkese
7 F. Rz, eft-Tefsirul-Kebr, 23/131.

8 F. Rz, ayn yerde.
9 Bkz. ayn yerde.
10 F. Rz, ayn tefsir, 23/132.
11 Drer, 2/66.
12 Abdurrahman el Cezr, Kitabul-Fkh Alel-Mezhibil-Erbaa, 5/139.
13 Senai Olga, Kaza ve lm tihatlara Gre Trk Meden Kanunu erhi, stanbul, 1969, s.121
76
bilinen bir yerde kar koca gibi yaad bir kadnla, hibir zor karsnda kalmadan ve
bilerek cinsel ilikide (birleimde) bulunmas.
Grlyor ki, burada, karnn zinas ile kocann zinas arasnda bakalklar var.
Karnn zinasnn olumas iin, kocasndan baka bir erkekle, isteyerek ve bilerek
cinsel birleimde bulunmas yetiyor. Oysa kocann zinasnn olumas iin baka
eler de gerekli: Zina ettii kadnla, evlilik ikametghnda, ya da herkese bilinen
bir yerde, kar koca gibi yaamalar. Bu koullar yoksa koca ynnden zina
olumu saylmyor.14 Oluan zina, kocann zinas saylmyor demek daha doru.
Yani byle bir durumda, adamn kars iin zinadan ikyet hakk domuyor.
Suun maddi unsurlar tam bulunmad iin... Ancak bir kez daha belirtilmeli ki, bu,
Trk Ceza Hukuku ynnden byle...
III
ZNA SAYILAN VE SAYILMAYAN
slam hukukularnn zinay nasl tanmladklar daha nceki blmde (bkz. II/A)
grld. Tanmlardan da, neyin zina olduu, nelerin zina saylamayaca
anlalabilir. Burada biraz daha ayrntlar ve kimine ilikin tartmalar sunulacak:
Tanmlardan da anlalaca gibi, zinada temel olan, evlilik d ilikidir. Ancak
bu suun olumas, birtakm koullarn gereklemesine baldr:
A- Zinann Koullar ve Bu Koullara Uymayan Durumlar
1- Erkein Cinsel Organnn Giren KesimiNin Yetersizlii
Cinsel ilikide bulunan erkein cinsel organnn, hi deilse, snnet yerine
dein olan kesimi, ilikide bulunduu kimsenin cinsel organna girmi olmaldr.
Daha az girmise, hadd (ceza) gerektiren trden bir zina olumu olmaz. Bu arada
meninin gelmesi (boalma) art deildir.15
2- Delinin ve Bunan Cinsel Birleimi
Cinsel birleimde bulunan kimsenin akll olmas gerekir. Delinin, bunan, geri
zeklnn cinsel birleimi zina kapsamna girmemekte.16
14 Bkz. TCK mad. 440, 441 ve Abdullah Pulat Gzbyk, Trk Ceza Kanunu Aklamas, Ankara, IV/264 ve t.
15 Bkz. Drer, 2/61.
16 Bkz. Fkh kitaplar, rnein: Hidye, 2/498; Mecmaul-Enhr, 1/458; Drer, 2/61.
77
3- ocuun Cinsel Birleimi

Cinsel birleimde bulunan, ergin olmaldr. (Ergin olma ann, kz iin 9, erkek
iin de 12 yala balayaca belirtilir.) Kn cinsel birleimi zina kapsamna
girmemekte. (Bkz. ayn kaynaklar.)
4- Deliyle ya da ocukla Cinsel Birleim
Cinsel birleimde bulunan kimse kadnsa, bu birleimin, zina suunu oluturmas
iin birleilenin, deli ya da ocuk olmamas gerekir. Deli ve ocuk iin nasl
zina suu olmazsa, bunlarla cinsel ilikiye giren kadn iin de o su olumaz. Bu Ebu
Hanifenin ve mezhebinin gr. afiyse bu gre kar kar. Kar kanlar
arasnda, Hanef mezhebinin ileri gelenlerinden Zfer de var. Dahas: Ebu Yusufun da
kar kanlara katld sylenir. Bu kar kanlara gre deli ve ocuk iin zina
olumaz, ama onlarla cinsel ilikide bulunan kadn iin zina oluur ve ceza (hadd)
uygulanr. Deliyle ya da ocukla cinsel ilikide bulunan, eer erkekse, o zaman durum
deiir: Deliyle olan bu cinsel iliki zina kapsamna girer. ocua gelince: Eer
bir erkein cinsel ilikide bulunduu ocuk (kz), cinsel ilikide bulunulabilir bir
gelikinlikte ve ekicilikte ise bu cinsel iliki de, adam iin zina niteliini alr ve
bundan dolay o adama zina suunun cezas uygulanr. 17 Ne var ki, cinsel ilikide
bulunulan ocuk, ehvet uyandrmaya elverili olmayacak kadar kkse, bu iliki,
adam iin de zina niteliinde saylmamaktadr.18
5- lyle Cinsel Birleim
Cinsel ilikinin zina kapsamna girmesinin koullarndan biri de, iliki kurulann
ehvet ekecek nitelikte bulunmas olduundan, zina suunun olumas iin cinsel
birleimin diriyle olmas gerekir. nk l, ehvete elverili nitelikte deildir.19
6- Hayvanla Cinsel Birleim
Bir cinsel ilikinin zina olmas iin, zinann anlamna da uygun bulunmas
gerekir. ocuk olabilecek bir dlyatana (ana rahmine) dklen dlsuyu
(meni), soyun srmesine elverili biimde dklmyorsa boa harcanm
saylyor. Evlilik d ilikinin zina saylmasnn temel anlam bu. nk evlilik
d cinsel ilikilerin, soyun srmesine zarar verdii yolundaki dnce egemen.
slam hukukular da, Zina, soyu (nesli) korumak amacyla yasaklanmtr derler.
ok kk yataki ocukla, lyle ve hayvanla olan cinsel ilikilerde, zinann anlam
bulunmuyor. nk meninin dkld yer, zaten retim (ocuk) yeri deildir.
Ksacas, kimi cinsel ilikiler gibi, hayvanla cinsel iliki de, bu gerekeyle (yani
17 Hidye, 2/498.
18 Drer, 2/61-62 ve teki fkh kitaplar.
19 Drer, ayn yer ve teki fkh kitaplar.
78
zina anlamnda grlmedii iin) zina saylmyor. 20

Ne var ki, hayvanla cinsel birleimin zina kapsamna girmedii yolundaki gr,
bir kesim slam hukukusunun grdr. zellikle Ebu Hanife ve mezhebinde
olanlarn gr. Bu gr savunulurken yukardaki gereke ileri srlr. Ayrca yle
denir:
Hayvanla cinsel ilikide, zinann anlam bulunmad gibi, zinaya srkleyen
neden (d) de yoktur. nsann salam doal yaps (et-tabus- selm) byle bir
ilikiden tiksinip kanr. Ancak ar ldeki bir ehvet dknl buna srkler.
Herkes byle bir eye srklenmedii iin, hayvann cinsel organn rtmek
gerekmemitir.21 Fahruddin Rz de bu gerekeyi benimsediini belli eder.22
Kimileri de unlar ileri srerek savunurlar:
- Kuranda, hayvanla cinsel birleime ve bu ilikinin zina olduuna, sulusuna
hadd (ceza) uygulanacana ilikin bir ayet, bir hkm bulunmamakta.
- Buna ilikin bir hadis de yoktur. nk hayvanla cinsel ilikide bulunmu olana,
Peygamberin zina haddi (zina cezas) uyguladna ilikin bir hadis, aktarlagelmi
deildir.23
Fahruddin Rz, hayvanla cinsel ilikinin zina kapsamna girmedii, onun iin
bu ilikiden dolay hadd uygulanamayaca, yalnzca tazir (azarlama) cezasnn
verilebilecei yolundaki gre, mam Malik, mam Sevr ve mam Ahmed bn
Hanbelin de katldn yazar.24 Ama kimi kaynaklar da, Malik mezhebinin,
hayvanla cinsel ilikiyi zina kapsamnda grdn; Hanbel mezhebince
benimsenen iki grten birinin de bu olduunu belirtir. 25
Konuya ilikin afi grne gelince: Bu konuda birka aktarma (rivayet) var:
Birincisine gre, afinin gr, hayvanla cinsel ilikiyi, btnyle zina
hkmnde grmek gerektiidir. nsanlar arasnda zina eden kiiler gibi, bekra ayr,
evliye ayr ilem yaplr. kinci grse, hayvanla ilikide bulunmu olan kimsenin
-bekar olsun, evli olsun- ldrlmesi gerektii yolunda. Aktarlan nc gre
greyse, hayvanla ilikide bulunan kimseye, azarlamann tesinde bir ey yapmak
gerekmez.26
Btn bu grleri ayr ayr destekler nitelikte hadisler var:
Hayvanla cinsel birleimde bulunana
ne yapmak gerektiine ilikin hadisler:
20 Hidye, 2/497.
21 Hidye, ayn yer.
22 F. Rz, et-Tefsirul-Kebr, 23/133.
23 Abdurrahman el Cezr, Kitabul-Fkh Alel-Mezhibil-Erbaa, 5/149.
24 F. Rz, 23/133.
25 Kitabul-Fkh Alel-Mezhibil-Erbaa, 5/150.
26 F. Rz, ayn yer, Kitabul- Fkh Alel-Mezhibil-Erbaa, ayn yer.
79
Hadis:
bn Abbastan, yle dedii aktarlr:
- Hayvanla cinsel ilikide bulunan kimseye zina cezas uygulanmaz.27
Hadis:
Hayvanla cinsel ilikide bulunan kimse, ldrlmeli
Ayn bn Abbastan, Peygamberin yle dedii de aktarlr:
- Hayvanla cinsel ilikide bulunan kimseyi ldrn! Onunla birlikte, hayvan da
ldrn!28
nsann Cinsel likide Bulunduu Hayvana Ne Yaplmal
Molla Husrev (lm. 1480) ksaca Drer diye adlandrlan Drerl- Hkkm Fi
Gureril-Ahkm adl kitabnda u bilgileri verir:
Cinsel ilikide bulunulan hayvan eer eti yenmeyen trdense, kesilir; sonra
yaklr. Kesilmeden, yaklmaz. Bu yapldktan sonra da, hayvann deeri, sahibine
denir. Eer hayvan, cinsel birleimde bulunan kimsenin deil de bakasnnsa...
deerinin sahibine denmesi, hayvann, cinsel birleim nedeniyle kesilmi
olmasndandr. Szkonusu hayvann yaklmas, vcib (farz) deildir. Bu, adam o
hayvan nedeniyle knanmasn diyedir. Kald zaman knama konusu olabilir. Hayvan
yok edilir ki, dedikodunun nne geilsin. Hayvan eer eti yenen trdense, Ebu
Hanifeye gre, kesildikten sonra eti yenir. Ebu Yusuf a greyse, eti yenmez ve
yaklr.29 Bu bilgi ve grler, baka fkh kitaplarnda da bulunur.30
Abdurrahman el Cezrnin Kitabul-Fkh Alel-Mezhibil-Erbaa adl kitabndaysa
u bilgiler aktarlr:
Hanefiler ve Hanbeller: Cinsel ilikide bulunulan hayvan eti yenen trden de olsa,
kesilir ve yaklr. Etinin yenmesi caiz deildir derler. Malikler de: Bu hayvan,
kesildikten sonra yenebilir. Cinsel birleimde bulunan kimse de, bakalar da o
hayvann etinden yiyebilir. Bunda hibir saknca yoktur. nk bu hayvann etinin
haram olduuna ilikin bir eriat hkm gelmi deildir... demekteler.31
Ayn kitapta, afi mezhebinin grne de yer veriliyor, sz konusu hayvann etinin
yenebileceine ilikin grn de, yenmeyeceine ilikin grn de, bu mezhebin
gr olarak aktarld belirtiliyor. (Bkz. Ayn kaynak, ayn yer.)
7- Livata Denen Ecinsellik ve Ters liki
Daha nce de belirtildii gibi, bir cinsel ilikinin zina suunu oluturmasnn
temel koullar arasnda, zina anlamnda olmas da bulunuyor. Yine belirtilmiti ki,
27 Ebu Davud, Kitabul-Hudd/30, hadis no. 4465; Tirmiz, Kitabul- Hudd/23, hadis no. 1455.
28 Ebu Davud, Kitabul-Hudd/30, hadis no. 4464.
29 Drer, 2/66.
30 rnein bkz. Hidye, 2/497; Mecmaul-Enhr, 1/465.
31 Bkz. 5/151.
80
kk ocukla, deliyle, lyle, hayvanla cinsel ilikinin, zina niteliinde

grlmemesi buna balanyor. Ayn nedenle, slam hukukularndan nemli bir kesimi
(Hanef mezhebi bata), livata dedikleri ecinsellik ilikisini ve ters ilikiyi,
zina kapsamnda grmyor. Zinann tanmlar sunulurken (bkz. II/A) buna da
deinilmiti.
a) Ecinsellik Zinam, Deil mi?
Hanef fkh kitaplarnda verilen bilgiye gre:
Hanef mezhebinden mam Muhammed ve Ebu Yusuf, ecinsellii zina
kapsamnda gryorlar. afiden aktarlan grlerden biri de bu dorultuda. Ancak,
Ebu Hanife bu grte deildir. Ebu Hanifenin kant yle: Ecinsellik iin ne
yapmak gerektii konusunda Peygamberin arkadalar gr birliinde olmayp
tartmlardr. Ayrca, ecinsellik zina anlamnda deildir. Kald ki srkleyici ortam
bulunmad iin, bu iliki yaygn deildir, pek azdr. 32
Kaynaklarda, Malik ve Hanbel mezheplerinin birinci grten yana olduklar, yani,
ecinsellii zina saydklar belirtilir.33
lgili yetler:
Anlam:
(Diyanetin)
Ltu da gnderdik. Milletine: Dnyalarda hi kimsenin sizden nce yapmad bir
hayszl m yapyorsunuz? Siz kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklayorsunuz.
Dorusu ok ar giden bir milletsiniz. dedi. (Bkz. Araf Suresi, ayet 80-81)
32 Hidye, 2/496-497 ve teki fkh kitaplar.
33 Kitabul-Fkh Alel-Mezhibil-Erbaa, 5/139-140.
81
Aklama:
Hayszlk diye evrilen szck, ayette el fhiedir ve burada ecinsellik
anlamndadr. (Maddenin bana bkz.)
F. Rz, burada bir soru ve cevaba yer veriyor:
Dnyalarda sizden nce hi kimsenin yapmad bir kt eyi mi yapyorsunuz
deniyor; ecinselliin daha nce hibir toplumda grlmedii anlatlyor. Bu nasl
olabilir? nsanlarda ona srkleyen ehvet varken byle bir ey nasl sylenebilir?
nsanlarn ou, bu tr bir ii pis, irkin bulurlar. Byle de olunca, yzyllar
boyunca kimsenin byle bir irkin ii yapmad dnlebilir. Ayrca, byle bir ii,
gemite, kiilerin deil de hibir toplumun yapmad anlatlmak isteniyor
olabilir. Lt toplumu, toplum olarak bu ii yapmlardr. Aradaki fark bu. 34
Rz, u aktarmaya da yer veriyor:
Lt toplumunda, ecinseller evleniyorlard. Ancak, arkalarn verenleri (pasif
durumda olanlar), ille de yabanclardan bulup nikhlyorlard. Bununla birlikte, o
toplumda iin ok yaygnlat ve toplum iindeki insanlarn birbirleriyle de ecinsel
ilikilerde bulunduklar da (bn Abbasdan) aktarlyor. 35
Ecinsellikle lgili Hadisler:
Hadis:
bn Abbastan, Peygamberin yle dediini syledii aktarlyor:
Lt toplumunun yapt trden i (ecinsellik) yapan kimseleri bulduunuzda,
yapan (aktif durumda olan), kendisini yaptran (mefl=pasif durumda olan)
ldrn!36
Hadis:
Ebu Hureyre, Peygamberden, Lt toplumunun yapt trden i yapanlar
(ecinseller) hakknda soru sorulduunu ve Peygamberin de u karl verdiini
anlatr:
stte olan da, altta bulunan da (aktifi de, pasifi de) recmedin (ldrnceye dek
talayn)!37
Abdullah olu Cbirden, Peygamberin sylediini syledii aktarlr:
Benim mmetim iin en korktuum ey, Lt toplumunun yapt trden itir (yani
ecinsellik).38
Bununla birlikte, bn Abbastan, Peygamberin, ecinselleri lanetledii, ama
bunlar ldrmekten sz etmedii de aktarlr.39
34 F. Rz, 14/168.
35 F. Rz, ayn yerde.
36 Ebu Davud, Kitabul- Hudd/29, hadis no. 4462; Tirmiz, Kitabul-Hudd/24, hadis no. 1456; bn Mace, KitabulHudd/12, hadis no. 2561.
37 bn Mace, Kitabul-Hudd/12, hadis no. 2562.
38 Tirmiz, Kitabul-Hudd/24, hadis no. 1457; bn Mace, Kitabul-Hudd/12, hadis no. 2563.
39 Tirmiz, Kitabu l-Hudd/24, hadis no. 1456.
82
Ecinsele Verilecek Ceza

slam hukukularnca, ecinsele u cezalarn verilmesi gerektii savunulur:
lm cezas:
Ecinsellik suunu ilemi (bir kez bile olsa, bu ii aktif ya da pasif olarak yapm)
olan kimseye, lm cezasnn verilmesi gerektiini savunanlar, nasl bir lm cezas
olmas gerektii konusunda birleememektedirler: .
Fkh kitaplarnda belirtildiine gre u grler ileri srlyor:
Bu suu ileyen kimse, yaklmaldr!,
Bu suu ileyen kimse, zerine duvar yklarak ldrlmelidir!,
Bu suu ileyen kimse, yksek bir yerden tepesi stne dikilip ve tala da
balandktan sonra atlarak ldrlmelidir.40 Kimilerine gre de, bu ii ilemi olan,
talanarak ldrlmelidir.41
Tazir (azarlama) cezas:
Ebu Hanifeye ve onun grn benimseyenlere gre, livata suunu ilemi olana
verilmesi gereken ceza budur. Sulu, tevbe edene ya da lene dek hapse atlmaldr
diyenler de var.42
b) Ters liki
Kadnla arkadan (dbrden) birlemeler, bir baka deyile ters ilikiler de, Lt
toplumunun ii (livata), yani erkein erkekle cinsel ilikisi hkmnde grlr. 43
Kadnla ters iliki konu olunca, u ayet zerinde durulur ve nasl yorumlanmas
gerektii tartlr.
Anlam:
Kadnlarnz sizin tarlanzdr. Tarlanza, istediiniz gibi gelin. stikbal iin hazrlkl
olun, Allahtan saknn. Ona hi phesiz kavuacanz bilin. Bunu, insanlara
mjdele! (Bakara Suresi, ayet 223.)
40 Hidye, 2/496.
41 Kitabu 1-Fkh, Alel-Mezhibil-Erbaa, 5/141 ve t.; Tirmiz, Kitabul-Hudd/24, 1456 no.lu hadis nedeniyle yer
verilen grler.
42 Bkz. Fkh kitaplar, rnein, Hidye, 2/496.
43 Bkz. Fkh kitaplar, rnein, Hidye, 2/496.
83
Aklama:
Tarlanza istediiniz gibi gelindeki gibi, ayetteki ennnn karl olarak yer
almtr. Oysa, enn, gerek anlamyla, yer anlatan bir szcktr. F. Rz de
burada bu szce kendi anlamn (yer anlamn) vermenin daha doru olduunu
yazar.44
yleyse, tarlanza istediiniz gibi gelin yerine, tarlanza (daha dorusu
ekinliinize=kadnlarnza) istediiniz yerden gelin (yani cinsel ilikide bulunun) diye
anlam vermek, ayetteki karlna daha uygun olur.
Peki Kadnlarnzla dilediiniz yerden cinsel ilikide bulunun! ne demek? Ayette
byle denirken ne demek isteniyor?
te asl tartma konusu buras.
F. Rz, dinbilirlerinin ounun (ulem), ayetle anlatlmak istenenin u olduunu
savunduklarn belirtir:
Bir adam karsyla, isterse nden yanaarak nden cinsel ilikide bulunabilir, isterse
arkadan yanaarak nden cinsel ilikide bulunabilir, bu iki yoldan birini semekte
zgrdr. Ayetle anlatlmak istenen budur.45
Ne var ki, ayetteki anlatlanlardan, kadnlarnzla, nerelerinden isterseniz
oralarndan cinsel birleimde bulunabilirsiniz anlamn, kiinin kendi karsyla ters
ilikide bulunmasna izin verildii hkmn karanlar da var. F. Rz, her iki kesimin
yorum ve kantlarna da uzun uzun yer veriyor. zeti u:
nsann kendi karsyla ters ilikisine (arkadan, arka delikten cinsel ilikide
bulunmasna) izin verildii yolunda hkm karanlara gre, ayetteki ekin ya da
ekinlik (tarla) demek olan hars ve yer (nereden) anlam ieren enn
szckleri, karyla ters ilikinin serbest olduunu anlatyor. Buna gre ayetin anlam
udur: Karlarnz sizin ekinliinizdir, bu ekinlie nereden yanarsanz, nereden
cinsel birleimde bulunursanz zgrsnz, dilediinizi yapn! Ayete bu anlam
verenler, kiinin cinsel organn, kendi karsndan ve cariyesinden korumak
zorunda bulunmadn, kendi karsyla ve cariyesiyle cinsel birleimde bulunurken
knanamayacan anlatan Mmin Suresi, ayet 5-6 ile de bu serbestliin dile
getirildiini savunurlar. nk bu ayetlerde, herhangi bir snrlama yoktur derler.
Sz konusu ters ilikiye izin verildii anlamnn yukardaki ayetten de, Mmin
Suresindeki ayetlerden de karlamayacan savunanlarsa, yukardaki ayetten bir
nceki ayette, ... (Karlarnz aybal durumdan) temizlendiklerinde, onlara, Tanrnn
size buyurduu yoldan yaklan! dendiini anmsatyorlar: Tanrnn buyurduu yol,
ters yol olamaz, ocuk retimine elverili olan yoldur, kadnlk organdr... diyorlar.
Yukardaki ayette, iki hars (ekin ya da ekinlik) geiyor. Bu iki harstan birincisiyle
karnn, ikincisiyle ise karnn kendisi deil, ekinlii olan cinsel organnn
(fercinin) anlatlmak istendiini savunuyorlar. Buna gre, neresinden yanalrsa
44 F. Rz, 6/69.
45 Rz, 6/71.
84
yanalsn, karnn ekinlii (ocuk tohumunun ekildii yer) demek olan cinsel
organyla birleilebilecei anlatlyor.46
Ayetin, karyla ters ilikiye izin vermedii yolundaki gr benimseyenler
ounlukta. Snn kesimin btnyle bu gr benimsedii sylenebilir. Bununla
birlikte bn merden de, ayetin, karyla ters iliki konusunda olduu aktarlr. 47
Bir kesim ilerce de, ayet, karyla ters iliki hakkndadr. 48
Kuran yorumlarnda, ayette, karyla ters ilikinin deil, baka eyin anlatlmak
istendii belirtilirken ini nedeninin u olduu da aktarlr:
Yahudiler, bir insan karsyla, arkadan yanaarak (ndeki cinsel organyla) cinsel
ilikide bulunursa, doan ocuk a olur! derlerdi. Onlarn bu grlerinin doru
olmadn dile getirmek iin bu ayet indi.49
Yani: nsan nereden yanarsa yanasn, karsyla cinsel ilikide bulunabilir, elverir
ki iliki, normal yerden (nden) olsun. demek istendii belirtilir.
Erkein erkekle ecinsel ilikisi de, erkein kadnla ters ilikisi de hadislerde
knanyor ve belirli bir kesim bir yana, slam fkhlarnca byk gnahlardan
saylyor. Ancak, birincisinin zina olup olmad, zinaya uygulanan cezann, ona da
uygulanmasnn gerekip gerekmedii tartlrken; ikincisinde byle bir tartma
bulunmuyor. zellikle insann kendi karsyla ters ilikisi sz konusu olunca: nk,
kiinin kendi karsyla ters ilikide bulunmasnn, byk gnah saylsa da, zina
saylmad, byle bir ilikiden dolay zina cezasnn uygulanamayaca konusunda
birleildii belirtilir kaynaklarda.50 Yine de, yabanc bir kadnla ters ilikinin zina
saylp saylmamas tartmal.51
Abdurrahman el Cezir, insann kendi karsyla da olsa ters ilikide bulunmasnn
nasl knandna ilikin birok hadisler aktaryor. 52
8- Kuku ve Sanya Dayal Cinsel liki
- Zina suunun olumasnn koullarndan biri de, ie, kukunun, sannn
karmamasdr. Peygamberden, -Kuku bulunduu durumlarda, su iin belirli
cezalar (hudd) uygulamayp kaldrn! dedii aktarlr. Bu hadis, fkh kitaplarnda da
yer alr.53
a) Kukunun Trleri
Fkh kitaplarnda, konuya ilikin kuku, ikiye ayrlr: Biri, suu ileyen kimsenin,
ilediinin su olmadn sanmasndan kaynaklanr. Bu trden olanda, suu ileyen
46 F. Rz, 6/71-74. Konuya ilikin eitli gr ve aktarmalar iin de bkz. Taber, tefsir, 2/232-236.
47 Taber, 2/233, 234; F. Rz, 6/71.
48 Rz, 6/71.
49 Taber, Tefsir, 2/233; F. Rz, 6/73-74; Sabn, Safvetut-Tefsr, 1/142.
50 Kitabul-Fkh Alel-Mezhibil-Erbaa, 5/146; Mecmaul-Enhr, 1/466.
51 Mecmaul-Enhr, ayn yer.
52 Kitabul-Fkh Alel-Mezhibi'l-Erbaa, 5/146-149.
53 rnein bkz. Hidye, 2/493.
85
kimse, ilediinin su olmadna ilikin bir kant var olduunu sanm ve kantlar
birbirine kartrmtr (itibh). Yani gerekte, su olmadna ilikin bir kant
yoktur. Bu kimse ben onu yle sanyordum, yle biliyordum dedii iin su iin
belirlenmi cezadan kurtulur. Ben onu bilerek yaptm dese, ceza uygulanr. kinci
tryse, gerekteki cidd kanttan kaynaklanr. Bu durumda, ilenenin su (haram)
saylp saylamayaca kesin deildir, kukuludur. Byle durumda suu ileyen, Ben
su olduunu bilerek yaptm dese bile, o su iin belirlenmi ceza uygulanmaz.54
Kukuyu ve kukulu durumu ikiye deil de, e ayran kaynaklar da var. Ama
hepsinde de ayn eyler anlatlr. ki blm iinde anlatlanlardan bir kesimi, kimi
kaynaklarda ayr bir blm olarak ele alnmtr, o kadar.55
Birinciye rnekler:
Adam, talkla boad karsyla iddet (kadnn bekledii sre) iinde, (nasl
olsa daha karmdr diyerek) cinsel birleimde bulunmutur. Ya da babasnn
cariyesiyle ya da anasnn cariyesiyle ya da karsnn cariyesiyle olmutur cinsel
ilikisi. te bu ve benzeri durumlarda, olayn hell olduuna ilikin hibir kkl
kant yoktur. Ama adam kantlar birbirine kartrarak (itibhla), haram olan
hell sanmtr. te adamn bu sans, kukulu bir durum meydana getirdiinden,
zina cezasyla cezalandrlmasna hkmedilmiyor. Ama adam, Ben de haram
olduunu biliyordum, bile bile yaptm! dese, zina cezas uygulanr. (Bkz. Ayn
kaynaklar.)
Ama bu, Hanef fkhna gre byle. Tersine grler de yok deil. Tersine hadisler
de var.56
kinciye rnekler:
Adam karsn, temelli, ama kapal, kinyeli szlerle boamtr. Sen artk kendi
banasn, benden bamszsn, zgrsn (el emru bi yedik)... gibi boamay
amalad szlerle... Byle boad karsyla, iddet (bekleme sresi) iinde cinsel
birleimde bulunursa ya da olunun cariyesiyle ya da bakasyla ortak olduu
cariyeyle ya da satt, ama alcya daha teslim etmedii cariyeyle... cinsel ilikisi
olsa, bu kimseye zina cezas (hadd) uygulanmaz. Adam, Ben bu ii, haram
olduunu bile bile yaptm! dese bile... nk, olayn hell olduunu dndrecek
cidd kant var ortada. rnein, kapal, kinyeli szlerle boanm kadnn
boanmas, Peygamberin kimi arkadalarna gre, temelli deildir, dnlmesi
mmkn (ric) olan trdendir. Adamn olunun cariyesi de Peygamberin: Sen ve
maln, babanndr! szne gre adamn kendi mal saylabilir. teki rneklerde de,
cinsel ilikinin hell olduunu dndren benzer kantlar var. Byle kantlar olunca
54 Hidye, 2/493-494.
55 Drer, 2/64-65; Mecmaul-Enhr, 1/463.
56 rnek olarak bkz. Ebu Davud, Hudd/ 28, hadis no. 4458.
86
da, olay zina kapsam iine sokulamyor ve uygulanamyor. (Bkz. Ayn kaynaklar,
ayn yerler.)
b) Geersiz de Olsa Akde, Szlemeye Dayal Cinsel Birleimler
Kimi fkh kaynaklarnda, bu tr cinsel birlemelerin, zina olmak ynnden
kukulu durumun ayr bir tr, ayr bir blm olarak ele alnd grlr. 57
Kiralk Kadnla Cinsel liki:
Kitabul-Fkh Alel-Mezahibil-Erbaa (Drt Mezhep stne Fkh Kitab) adl
kitabn yazar (Abdurrahman el Cezri), bu konuya ayrd blmde, Hanef
mezhebinin grn: Bir adam zina iin bir kadn cret karlnda tutmaya
ynelse, kadn da kabul etse ve o kadnla cinsel birleimde bulunsa, adama da, kadna
da zina cezas uygulanmaz, yalnzca devlet bakannn uygun grecei biimde ikisi de
azarlanr, bununla birlikte, ikisine de, kyamet gn karl grlmek zere zina
gnah yklenir... dediler diye anlattktan sonra u ykye yer verir:
Bir kadn, krda koyunlarn otlatan obandan imek iin st ister. oban da, cinsel
iliki iin kendisini vermedike ona st vermeyeceini syler. Kadn, ok a olduu,
besine ok gereksinim duyduu iin ister istemez, adamn isteini kabul eder. oban
kadnla cinsel ilikide bulunur. Olay, Hattab olu mere iletilir. mer, bu iki kiiden
de zina cezasn kaldrr. Ve Verilen st, adamn kadna verdii mehir saylr! der ve
st, cinsel birleimin karlnda bir cret sayar. 58 Yazar, mehrin de, aslnda
kadnla olan cinsel birleimin karlnda bir cret olduunu belirtir ve ayetlerde
geen: Onlara cretlerini verin...! buyruunu (bkz. Nis Suresi, ayet 24, 25)
anmsatr. Yazar, ykdeki trden cret karlnda (kadn kiralayarak) cinsel
birleimde bulunmalarda, zina cezasnn uygulanmamas gerektii yolundaki gre,
Malik, afi ve Hanbel mezheplerinin, bu arada, Hanef mezhebinden de mam Ebu
Yusuf un ve mam Muhammedin kar ktklarn da belirtir.59
Bir Sre in Yaplan ve Nikhlanan Kadnla Cinsel liki:
Bir sre iin yaplan nikha, muta nikah deniyor. Kmil Miras, bu nikha,
Peygamberin (bir zamanlar) izin verdiini anlatan bir hadis 60 nedeniyle aklama
yaparken bu nikh (muta nikhn) yle tanmlyor:
Muvakkat (belirli) bir zaman iin iki tarafn rz olduu bir cret mukabilinde,
kadn kiralamaktr...61
57 Drer, 2/65; Mecmaul-Enhr, 1/ 463.

58 Kitabul-Fkh Alel- Mezhibil-Erbaa, 5/66.
59 Bkz. age, 5/66-67.
60 Tecrd-i Sarh, hadis no. 1697.
61 Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi, stanbul, 1947, c.II, s.108.
87
Bu tanm, fkh kitaplarnda anlatlana da uygundur.62

u nokta zerinde birleiliyor:
Muta nikhnn Peygamber dneminde yaand bir zaman yaanmtr. 63
Tartlagelen noktalarsa yle:
- Muta nikh geerlilii sonradan kaldrlm mdr?
- Geerlilik kaldrlmsa ne zaman ve kim tarafndan kaldrlmtr?
- imdi byle bir nikhla cinsel ilikide bulunulursa, bu, zina saylr m ve zina
cezas (hadd) uygulanr m?
lgili hadisler aydnlatc olur:
Hadis:
Abdullah Olu Cbir ile Ekva Olu Selemeden yle dedikleri aktarlyor: Bir
sava birlii iindeydik. Peygamber geldi bize: Muta yapmanz iin size izin verildi.
Haydi muta yapn! dedi.
Seleme, mutann nasl yaplabileceini de anlattn ve yle dediini aklar:
Herhangi bir erkekle kadn (birlikte yaamak iin) anlatklarnda, gece
aralarnda iret (birlikte yaamalar) srer. Bu sre bitince, isterlerse sreyi
artrabilirler, isterlerse birbirlerini brakabilirler.
Selemenin unu aklad da aktarlr:
Artk bilmiyorum: Bu durum bize mi zgyd (yalnzca Peygamberin
arkadalarna zg olmak zere verilmi bir izin miydi?); yoksa btn insanlara da
ayn izin verilmi miydi?64
Bu hadiste, olayn ne zaman getiine ilikin tarih yok.
Hadis:
Abdullah bn Mesudun unlar anlatt aktarlr:
Peygamberle birlikte gazaya (savaa) giderdik, yanmzda kadnlar da bulunmazd,
(cinsel birleim iin ok gereksinim duyardk). Bir ara yle dedik:
- di (erkeklik bezleri karlarak ya da burularak erkeklik grevini yapamaz
duruma gelme) olmayalm m bu durumda?
Peygamber idi olmamz yasaklad ve ondan sonra elbise gibi cret karlnda
(belirli bir sre iin) kadn alp evlenmemize izin verdi... 65
Bu hadiste de gazann hangi gaza ve konumalarn getii, muta nikhna izin
verildii tarihin hangi tarih olduu belirtilmiyor.

63 Aadaki hadislerle birlikte bkz. Kitabu1-Fkh Alel-Mezhibil-Erbaa, 5/138.
64 Buhr, Ki-tabun-nikh/31; Mslim, Kitabun-nikh/13-14, hadis no. 1405.
65 Buhr, Kitabun-nikh/8; Tecrd-i Sarh, hadis no. 1697; Mslim, Kitabun-nikh/11, hadis no. 1404.
88
Hadis:
Ali bn Eb Tlibin yle dedii aktarlr:
Peygamber, kadnlarla muta yapmay, Hayber gn yasaklad...66
Bu hadiste, mutann geerli klnd tarih deilse bile, yasakland tarih
belirtiliyor: Hayber gn, yani Hayber sava. Bunun da tarihi belli: 628.
Hadis:
Sebretl-Chennin, Peygamberin Mekkenin fethi srasnda kadnlarla muta
yapmaya (muta nikhna) izin verdiini anlatt aktarlr. Ayn hadiste, SebretlChennin bandan geen bir olay nasl anlattna da yer verilir. Anlatlanlara gre:
Peygamber mutaya izin verince; Sebre, kabilesinden bir kiiyle birlikte kadn iin
yola koyulur. Mekke yaknnda bir yere vardklarnda gen bir kadn bulurlar. Kadn
ylesine gzel, ylesine arpc ki, Sebrenin deyiiyle: uzun boylu, uzun boyunlu,
gen bir dii deveye benzemekte. Sebre de gen ve yakkl. Ne var ki, kadna
karlk olarak verebilecei giysisi pek eski ve kt. Arkada yakkl deil, ama onun
giysisi gzel. Neyse kadna yanap konuurlar:
Birimiz senden yararlanmak (seninle bir sre iin cinsel birleimde bulunmak,
yaamak) ister, kabul eder misin?
Peki karlnda bana ne verebilirsiniz?
kisi de verecekleri giysiyi karp sunar. Sebre konuur:
Benimki eski, ama arkadamnki yeni ve gzel.
Kadn bir, giysinin gzeline bakar, bir de Sebrenin yakkllna... Yani bir yanda
gzel bir giysi, br yanda yakkl bir adam. Hangisini semeli? Kadn yakkl
adam seer ve seimini bildirir Sebreye:
Seninki yeterli.
Ve Sebre, bu kadnla bir sre, gn birlikte olur. Yani muta nikh yaparak
cinsel birleimde bulunur. Ardndan, Peygamberin muta nikhn yasaklayan
buyruu gelir:
Kimin muta nikhyla yannda bulundurduu kadn varsa, hemen yol versin! Ve
bylece muta nikh (bir kez daha) yasak olmu olur. 67
Bu hadiste de, muta nikhnn Mekkenin fethi gnlerinde, yani 630 ylnda bir
sre geerli klnd, sonra yasakland aka anlatlr.
Yukardaki hadislerden kan sonu: Muta nikh, Hayber Savandan nce
meru klnyor, bu savata, yani 628 ylnda yasaklanyor, 630da meru
klnyor ve ayn yl (yasallatktan ksa bir sre sonra) yasaklanyor.
66 Buhr, Kitabul-Mez/38; Tecrd-i Sarh, hadis no. 1613; Mslim, Kitabun-nikh/29-32, hadis no. 1407.
67 Mslim, Kitabun-Nikh/19-20, hadis no. 1406.
89
Dahas var:
Hadis:
Abdullah Olu Cbir anlatyor:
Biz Peygamberin, Ebubekirin ve mer dneminde muta nikhn kullandk.
Peygamberin ve Ebubekirin dneminde, gnlerce, biraz hurma, biraz un karlnda
muta biiminde (kadnlardan) yararlandk. Sonunda mer yasaklad mutay...68
Mslimin es-Sahhinde ok ak anlatmlarla yer alan bu hadise gre de muta
nikhn en son yasaklayan Halife mer oluyor. Yani buna gre, Peygamber
dneminden sonra da, Halife mer dnemine dein (bu dnemin de bir kesimini iine
alacak biimde) geerli oluyor.
Kmil Miras diyor ki:
iler arasnda hl cr ve muteberdir...69
Snn kesim (ehl-i snnet), bu nikh meru saymaz.
bn Rd, konuya ilikin unlar yazmakta:
Muta nikhnn yasaklandna ilikin haberler ok ve birbirini izler. Ama tartma
konusu olan da var: Bu nikhn ne zaman yasakland tartlr. Kimi aktarmalara
gre, Peygamber bu nikh, Hayber gn, kimine gre, Fetih gn (Mekkenin fethi
srasnda), kimine gre Tebk gazasnda, kimine gre, Veda haccnda, kimine gre,
umre kazasnda, kimine gre Evtas ylnda (630) yasaklamtr. Peygamberin
arkadalarnn ou ve lkelerin fakihlerinin tm, bu nikhn haram (yasak) olduu
grnde. bn Abbasnsa, bu nikh hell sayd nllemitir. Bu sylentiye gre,
Mekke halkndan ve Yemen halkndan arkadalar da onun grne katlmlardr.
Anlattklarna gre bn Abbas, grnn doru olduuna u ayeti kant olarak
gstermitir: ...Onlardan yararlanmanza karlk olarak (istimta ettiiniz=muta
yoluna gittiiniz srece) denmesi gerekli cretlerini verin... bn Abbastan, burada,
(ayettendir diye) belirli bir sreye dek (il ecelin msemm) kraati de aktarlr. Ve
anlatldna gre bn Abbas yle demitir: Muta nikh, Tanrnn Muhammed
mmeti iin bir rahmetidir. Eer bu nikh Muhammed yasaklamam olsayd, ondan
ok daha kt olan zinaya ister istemez srklenme durumu olmazd (ya da en kt
kimse bile zina etmek zorunda kalmazd). Bunu bn Abbastan, bn Creyye ile Amr
bn Dinr rivayet etmitir. Atdan da Abdullah Olu Cbirin yle dedii
aktarlmtr: Biz Peygamber dneminde, Ebubekir dneminde ve merin
halifeliinin de yarsna dein, muta nikh yapardk. Sonra onu, mer halka
yasaklad.70
Snn kesim, imdi bu nikhn geerli olmadn benimser; ama bu tr bir nikhla
kadn edinip cinsel ilikide bulunmu olan kimseye de zina cezas (hadd)
68 Mslim, Kitabun-nikh/15-17.
69 Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi, stanbul, 1947, 11/335.
70 bn Rd, Bidyetl-Mctehid Ve Nihyetil- Muktasd, 2/48.
90
uygulamaz.71 Dahas, Hidye gibi nemli kimi fkh kitaplarnda, bu nikhn, snnet
ehlinden mam Malike gre de geerli (ciz) olduu yazlr. 72
Sonu: Hadislere ve yorumlara gre, muta nikh, birka kez geerli saylm ve
birka kez de yasaklanmtr. Genellikle Snni kesime gre, konu yasakla
kapanmtr. Kimileriyse, zellikle iler, bu nikhn bugn de geerli olduu
grndedirler. Bu nikh haram sayanlar da, zina cezasnn uygulanmasna engel
sayarlar.
9- Zorla Yaptrlan Cinsel liki
Zina suunun olumasnn koullarndan biri de, sz konusu yasak cinsel ilikide
bulunan kimsenin onu, kendi isteiyle, zor karsnda kalmadan yapm olmasdr. O
nedenle zorla yaptrlan cinsel iliki, zina kapsamna sokulmamakta.73
Anlatlan tm koullarn bulunmas durumunda zina suu oluur ve
kantlanmasyla da ceza (hadd) uygulanr.
B- Sonu
Bir cinsel ilikinin zina saylmas birok koula baldr. Bu koullarn da zerinde
birleilenleri vardr, tartma konusu olanlar vardr.
Cinsel birleimde bulunanlarn akl durumu, ya nedir, yeterli midir?
Cinsel ilikide bulunanlar, bu ilikide bulunurlarken ne durumdaydlar, kendi
istekleriyle mi yaptlar?
Cinsel birleimde bulunanlar, bu ilikide bulunurlarken yasak olduunu mu,
olmadn m dnerek srklenmilerdir? Yasak olmadn dnmlerse,
sanlarnn dayana nedir, cidd saylabilecek bir kanta dayanmlar mdr?
Cinsel ilikide bulunanlarn, aralarnda bir akit, bir szleme var mdr, geerlilik
derecesi nedir?
Cinsel ilikide, insanla insan m vardr? Kadn erkek ilikisi biiminde mi, iliki
dz iliki mi, ters iliki mi, ecinsellik biiminde mi? likiye geilen insan sa m, l
m?
Cinsel iliki, insan-hayvan arasnda m?
ncelendiinde, cinsel ilikinin, zina suunu oluturur nitelikte bulunmas
durumunda, zina edenlerin bekrlk ve evlilikleri gznnde tutulur ve tanklar
aranr. Tanklar da yeterli bulunduunda, evliye ayr, bekra ayr ceza uygulanr.
71 Kmil Miras, Tecrd, 11/335; Mecmaul-Enhr, 1/270.

72 Hidye, 2/292.
73 Drer, 2/67 ve teki fkh kitaplar.
91
IV
ZNA CEZASI (HADD) VE UYGULAMALAR
A- Ceza Trleri
1- Kadna: Knamayla Birlikte Evde mr Boyu Hapis;
Erkee: Knama
Anlam:
(Diyanetin)
Kadnlarnzdan zina edenlere, bunu ispat edecek aranzdan drt ahid gsterin,
ehdet ederlerse, lnceye veya Allah onlara bir yol aana kadar evlerde tutun. (Nis
Suresi, ayet 15.) inizden zina eden iki kimseye eziyet edin. Tevbe edip dzelirlerse,
onlar brakn. Dorusu Allah tevbeleri dim kabul ve merhamet eder. (Nis Suresi,
ayet 16.)
Aklama.
Yukardaki ayetlerden ilkinin kadnlara zg olduu ak. Drt tann tankl
olursa, zina eden kadna nasl bir ceza verilmesi gerektii de ok ak biimde
belirtiliyor: lnceye ya da Tanr bir baka yol gsterene dek evde tutulma (haps).
kinci ayetse erkekler i dile getiren szcklerle hkm bildiriyor. inizden zina
eden iki erkee... diye evrilmesi gereken szlerin, yukardaki eviride erkein
92
erkekle zinas anlatlyor sanlmasn diye, inizden zina eden iki kimseye... diye
evrildii grlyor. Ellezni yezniyninin tam karl: Zina eden iki erkektir.
Ama burada amalanan, genellikle benimsenen yoruma gre iki erkein zinas
deildir, bir erkekle bir kadnn zinasdr.74 Ne var ki btn yorumlar byle deil.
kinci ayetin bandaki ellezni yezniyni ve bunu izleyen szlerle, erkein
erkekle cinsel birleiminin, livata denen ecinselliin cezasnn anlatldn ileri
srenler de var. afinin grnn de bu olduu belirtiliyor. Celaleyn tefsirinde
afinin bu yorumuna yer veriliyor ve bu yorumun doru olduu savunuluyor. 75 Ebu
Mslim sfehnyse ikinci ayetteki bu szlerle zina eden erkek ile zina eden kadnn
amalandna ihtimal bile vermez. Konuyu birok ynden ele alarak byle bir
ihtimalin bulunmadn kantlamaya alr.76 Ebu Mslime gre birinci ayette
seviciler (erkek yerine birbiriyle cinsel ilikiye giren, sapka sevien kadnlar) ve
cezalar, ikinci ayetteyse ecinsel erkekler ve cezalar anlatlyor. Bu yorumu
savunan bakalar da var.77
Fahruddin Rz, Ebu Mslimin bu yorumuna geni yer verir. 78
Bu yoruma gre kan hkmler yle:
Sevici kadna verilecek ceza: mr boyu evde hapsedilme.
Ecinsel erkee verilmesi gereken ceza: Eziyet.
Eziyet de, bir yoruma gre ki genellikle bu yorum benimsenir szl knama
(tevbih), bir .baka yoruma gre de szl knamayla birlikte, dayak.79 bn Abbasn
yorumu: Nalnla (yani ayakkabyla) vurmak gerekir. 80 Kimi tefsirlerde, rnein
Celleynde bu yorumun benimsendii grlr.81
Genellikle benimsenen gre gre, daha nce de deinildii gibi, ayetlerdeki
cezalar, kar cinsle zina eden kadn ve erkeklere ilikindir. Ne var ki burada da iki
gr bulunuyor:
Bir yoruma gre, mr boyu evde hapsedilme cezas kadnlara; eziyet yani dayakl
ya da dayaksz szl knama da erkekleredir.
br yoruma gre de, mr boyu evde hapsedilme cezas yalnzca kadnlara; ama
dayakl ya da dayaksz knama, hem kadnlara, hem de erkekleredir. nk eziyetten
sz eden ikinci ayette, erkekle birlikte kadn da var. F. Rz de bu yorumu benimsiyor.
Yorumlarn en gzeli budur diyor.82 Yani:
Zina eden kadna: mr boyu evde hapsedilmeyle birlikte dayakl ya da dayaksz
knama.
74 Tefsirun-Nesef, 1/214; Taber, 4/200; Sabn, Safvetut-Tefsr, 1/266.
75 Tefsirul Celleyn, 1/73.
76 F. Rz, Tefsir, 9/231-232.
77 Nesef, Tefsir, 1/214.
78 F. Rz, 9/231-232.
79 Taber, 4/201; F. Rz, 9/235-236; Tefsirun- Nesef, 1/214 ve teki tefsirler.
80 Taber ve Rz, ayn yer.
81 Tefsirul-Celleyn, 1/73.
82 F. Rz, 9/235.
93
Zina eden erkee: Yalnzca dayakl ya da dayaksz knama.

Ayetlerde zina edenlerden sz edilirken, evli mi, bekr m olduklar aklanmyor.
Ama bir yoruma gre, birinci ayette anlatlan, evliler, ikinci ayette anlatlansa
bekrlardr.83
Ne var ki imdi slam hukukunda geerli olan, yukardaki ayetlerde yer alan
hkmler deildir. Bu hukukta geerli olan, bekra yz denek, evliye recmdir.
(Aaya bkz.)
yleyse ne demeli?
Genellikle denen u: Bu ayetler mensuhtur. Yani bu ayetlerin hkm kaldrlmtr.
Kimilerine gre, nce hadisle kaldrlmtr. Hadisin hkm de, Nr Suresindeki
(aaya bkz.) ayetle geersiz klnmtr. Genellikle kabul edilen gre greyse,
yukardaki ayetlerin hkmn kaldran, dorudan doruya, Nr Suresindeki ayettir. 84
Ama, birinci ayette sevicilerin, ikinci ayette de ecinsellerin anlatldn
savunan Ebu Mslime ve onun gibi dnenlere gre, ayetlerin mensuh olduklar
ileri srlemez. nk bu yoruma gre yukardaki ayetlerin hkmleri, Nr
Suresindeki ayetin hkmyle atmyor.85 Neden ki, konular baka.
2- Zina Eden Kadna da, Erkee de Yz Denek
Anlam:
(Diyanetin)
Zina eden kadn ve erkein her birine yzer denek vurun. Allahn dini konusunda o
ikisine acmayn. Onlarn ceza grmesine, inananlardan bir topluluk da ahid olsun.
(Nr Suresi, ayet 2.)
83 F. Rz, ayn yerde.

84 F. Rz, 9/232; Taber, 4/201 ve teki tefsirler.
85 F. Rz, 9/231.
94
Aklama:
Grlyor ki, bu ayette, zina eden kadna da, erkee de eit olarak yz denek
cezas var. Daha nce yer yerilen ayetlerde, kadn ve erkek arasnda ceza ynnden
bir ayrm vard. Kadn iin zina cezas baka (mr boyu evde hapsedilme ya da
bununla birlikte dayakl, dayaksz knama), erkek iin zina cezas bakayd (dayakl ya
da dayaksz knama).
Demek ki bu ayetteki hkmle, o ayetlerdeki hkmler birbirine uymuyor. yle
grnyor. Daha dorusu, bu ayetteki hkmle, o ayetlerdeki hkmlerin baka
olduklar ok ak. O ayetlerin hkmleri iin mensuhtur denmesi de, bundan
kaynaklanmtr. Yukarda da belirtildii gibi, genellikle benimsenen yoruma gre, o
ayetlerdeki hkmler (hapis, knama), bu ayetteki hkmle, yani yz denek
cezasyla yrrlkten kaldrlmtr.
Ne var ki bu ayette de bir baka ynden mensuhluk bulunduu ileri srlr Kuran
yorumlarnda:
nk bu ayette, zina eden kadn ve erkee yz denek cezas bildirilirken, zina
edenlerin bekrlk ve evlilikleri arasnda bir ayrm yaplmamtr. Oysa bugnk slam
fkhnda geerli olan u:
Zina eden bekr olursa cezas yz denek, evli olursa cezas recm, yani
lene dek taa tutulmasdr.
te bu nedenle, bu ayetteki hkmn de bir baka hkmle daraltld (tahsi
edildii) ve kapsam iinden, evlinin zinasna ilikin cezann karlm bulunduu
belirtilir.86
Szn z: slam fkhnda var olan recm, yani evliyken zina etmi olan kiiyi
talama (talayarak ldrme) cezas, bu ayette bulunmamakta. Kurann baka
ayetlerinde de bu hkm yoktur.
yleyse, recm cezasn getiren kaynak nedir?
Bu sorunun karl ve tartmalar iin aaya bkz.
5- Zina Eden Evlilere: Recm
Kuranda bulunmayan recm cezas iin u kaynaklar gsterilir:
a) Hadis:
Bu konuda en nl hadis udur:
Smit Olu Ubdenin, Peygamberin yle dediini anlatt aktarlr:
Benden aln, benden aln (u bilgiyi) :Tanr (zina eden) kadnlara (ceza ynnden
bavurulacak) yolu bildirdi: Bekr bekrla zina ettiinde, yz denek ve bir yl srgn
(nefy); evli evliyle zina ettiinde yz denek ve recm (cezas verilir). 87
86 F. Rz, 23/134 ve t.; Sabn, Tefsiru ytil-Ahkm, 2/21 ve t.
87 Mslim, Kitabul-Hudd/12, hadis no. 1690; Ebu Davud, Kitabul-Hudd/23, hadis no. 4414; Tirmiz, KitabulHudd/8, hadis no. 1434; bn Mace, Kitabul-Hudd /7, hadis no. 2550.
95
Bu hadisle, Nis Suresinin yukarda geen 15. ayeti arasnda balant kurulur. Bu
balanty kuranlardan kimileri, bu hadisin o ayeti akladn, kimileri de nesh
ettiini, yani hkmn ortadan kaldrdn ileri srerler. O ayette, ...lnceye veya
Allah onlara bir yol aana kadar evlerde tutun. deniyor ya, balant buradan
kaynaklanyor. Bu hadisle, Allah, o kadnlara nasl bir yol belirlediini bildiriyor
deniyor. Yoruma gre, Tanrnn belirledii yol u: lnceye dek haps cezas
kaldrlp, yerine bu hadiste belirtilen ceza, yani bekrlara yz denek,
evlilereyse recm ve bir yl srgn cezas konuluyor.88
Ama zerinde durulan kimi noktalar var:
Nis Suresinin 15. ayetinde, zina edenlerden yalnzca kadnlar sz konusudur.
Bu, ak. Dahas, bir yoruma gre, zina eden kadnlardan da, yalnzca evli
olanlardr konu olan. Hadisin, bu ayetin aklamas niteliinde olmas iin, ayn
konuda olmas gerekirdi. Oysa hadis, zina edenlerden yalnzca kadnlar konu olarak
almamakta, hem kadnlar, hem de erkekler iin hkm iermekte.
Ayetteki kadnlarn lehine (yararna) anlamna gelen lehnneden, lnceye
kadar evde hapsedilme cezasnn yerine, sonradan nesh ya da aklama yoluyla
getirilen cezann, kadnlar iin daha hafif trden olmas gerekirdi. Oysa hadiste yer
alan bir recm, yani talanarak ldrlme cezas var. Yeni ceza eski cezadan ok
daha ar olduuna gre kadnlarn lehine bulunmamakta.
Bu hadisle getirilen hkm, ayetteki hkm nesh etme niteliinde midir? Eer
evet denirse, bu gr yalnzca Hanef mezhebine gre geerli olabilir. nk
hadisle ayetin neshedilebilecei yolundaki gr, Hanefi mezhebinin grdr.
afi mezhebine gre, byle bir nesh olamaz.89
Hanef Mezhebine gre sz konusu nesh caizdir, ama bunun iin hadisin
mtevtr ad verilen (aktaranlarnn yalan zerinde birlemeleri mmkn
grlmeyen hadis, hi deilse mehur denen) trnden bulunmas gerekir. nk
ayet mtevtrdr, mtevtrsa yalnzca kendisi gibi mtevtr ya da mehur
olanla neshedilebilir. (Bkz. Usulul-fkh kitaplar.) Bu hadis mtevtr ya da
mehur trden midir ki, ayeti nesh edebilecek gte olsun? Kimine gre evet.
Ama bu kukulu. Sadru-era, konuyu bir baka noktadan ele alarak, Nis Suresinin
15. ayetinin bu hadisle neshedildii yolundaki grn ileri srle geldiini ve bunun,
hadisle ayetin neshedildiine rnek olarak gsterildiini, ama bu grn doru
olmadn, nk o ayetin, recm ayetiyle (Kuranda bulunmayan bu ayet iin
aaya bkz.) neshedildiini savunur.90
88 F. Rz, 23/134 ve teki tefsirler. Ayrca bkz. bn Melek, Mebrikul-Ezhr Fi erhi Merikil-Envr, 1309, 2/278; Ebu
Davud, Snen, Kitabul-Hudd/23, hadis no. 4414, not: 4, c.4, s.570.
89 Bkz. Usull-fkh kitaplar, rnein bn Melek, Mebrikul-Ezhr Fi erhi Merikil-Envr, Arapa, stanbul, 1308,
s.245.
90 Sadru-era, Tevdh, 2/487.
96
Hadiste yer alan recm, ayette bulunmayan bir hkm olduuna gre, son
derece gl bir kanta dayal olmaldr. nk sz konusu olan, bir hadddir, yani
cezadr, hem de ok ar bir cezadr. Daha nce de belirtildii gibi, haddlerin
kukulu durumlarda uygulanamayaca bir kural olarak kabul edilmitir. Kukudan
uzak bir kantnsa, eer hadisse, mtevtr olmas ve bylece kaynak ynnden
son derece salam (sbten kat) bulunmas gerekir. Bu da yetmez; delleten kat,
yani szlerinin ak, neshedilmi olma ihtimalinden uzak bulunmas da gerekir. (Bunun
iin de Uslul-Fkh kitaplarna bkz.) Sz konusu hadisinse bu nitelikte olduu
kukulu. nce, mtevtr olduu kolayca kantlanamamakta. Sonra, szleri yeterince
ak bulunmamakta:
Sz konusu hadisin szleri yeterince ak deildir, nk: Hadisin szlerine gre,
sz konusu olan, bekrla bekrn ve evliyle evlinin zinalardr. Birincilere, yz
denek ve bir yl srgn cezas, ikincilereyse yz denek ve recm cezas hkm
var. Oysa slam hukukularnn, zellikle Hanef fakihlerinin hadisten kardklar
hkmler byle deildir. nce sz konusu olan; ister bekrla, ister evliyle zina
etsin, zina eden bekra ve zina eden evliye ne cezann verileceidir.91 Ayrca
Hanef mezhebine gre, zina eden bekra verilmesi gereken ceza, temel olarak
yalnzca yz denektir; yani yz denekle birlikte srgn deildir. Zina eden
evliye gelince: Yine Hanef mezhebine gre, ona verilmesi gereken ceza da, yalnzca
recmdir. Yoksa, hadiste belirtildii gibi nce yz denek, sonra da recm cezas
deildir.92
Miz Olay:
Mlik Olu Mizin recm edilmesine (talanarak ldrlmesine) ilikin hadis.
Bu hadis (Mlikin yks), Peygamberin birok arkadandan, deiik biimlerde
aktarlr. Ebu Hureyre, bn Abbas, Abdullah Olu Cbir, Semure Olu Cbir de var
aralarnda.
Mlik Olu Miz, bir aktarmaya gre birinin yannda bulunan bir kszdr, kimine
gre bir uaktr. Yannda kald kii ona, Peygambere gitmesini syler: Git, belki
Peygamber senin balanman iin Tanrya dua eder der. Miz de gidip Peygambere
anlatr.
Kimi aktarmaya gre Peygamber, Mizin kabilesine: Bu adam deli midir? diye
sorar. Deli filan olmadn sylerler. Kimi aktarmaya gre, Peygamber onun sarho
olup olmadn da sormutur ve hayr! karln almtr.
Kimi aktarmaya gre, Miz, Peygambere gidip durumunu anlattnda Peygamber
Mesciddedir. Peygambere: Ey Tanr elisi ben zina ettim! diye seslenir. Peygamber
iitir ama yz evirip karlk vermez. Miz sylediklerini bir daha, bir daha, bir daha
yineler. O drdnc kez sylediinde Peygamber karlk verir ancak. Kimine gre,
91 bn Melek, Mebrikul-Ezhr Fi erhi Merikil-Envr, Arapa, stanbul, 1309, 2/278.
92 Fkh kitaplar, rnein: Hidye, 2/492; Drer, 2/64; Mecmaul-Enhr, 2/ 462-463
97
Miz gelip Peygambere durumunu anlatt ve kendisinden (gnahtan) arndrmasn

istediinde Peygamber, ona gidip, Tanrya yalvarmasn, tevbesini sunmasn ve
balanmasn dilemesini sylemitir. Mizse bir sre sonra gelip yeniden
Peygambere bavurmutur. Ve bu bavuru drt kez olmutur. Konumalarsa yle:
Ey Tanr Elisi! Beni arndr!
Yazk (olmu) sana! Git de Tanrdan gnahnn balanmasn dile, tevbe et!
Mizin gidi gelii ve szleri drt kez yinelenmitir.
Peki hangi gnahtan arndrlman istersin?
Zina gnahndan.
Peygamber sorup deli olmadn renir. Sarho olmadn da iyice renmek iin
azn koklatr adamn. Sarho olmadm renir.
Demek sen zina m ettin?
Evet!
Kimi aktarmaya gre, Miz ayr ayr gnlerde (kimine gre gn arayla) gidip
Peygambere bavurduunda unlar da sylemitir:
Beni talarla ldr!
Kimi aktarmaya gre Peygamberle Mizin konumalar yle olmutur:
Ey Tanr Elisi! Ben zina ettim.
Deli misin sen?
Hayr!
Evli misin?
Evet!
Kimi aktarmaya greyse yle konumulardr:
Ey Tanr Elisi! Ben zina ettim, Tanrnn kitabndaki hkm neyse benim
zerimde (gereini) uygula!
Bu szler drt kez yinelenmitir.
Bu szleri sen drt kez sylediine gre, imdi syle bakalm, kimle zina ettin?
Falan kadnla (cariyeyle).
Yani onunla yattn m?
Evet!
Onunla birbirinize yaklap dokundun mu ona?
Evet!
Onunla cinsel ilikide bulundun mu?
Evet!
Kimi aktarmaya gre de, arada geen konuma yle:
Zina ettim.
Belki de kadn yalnzca pmsndr, ya da ona gz krpmsndr ya da
bakmsndr, ha ne dersin?
98
Hayr (zina ettim!)

Peki onu ey mi ettin yani (onunla cinsel birletin mi)?
Evet!
Kimi aktarmaya gre de konumalar yle:
Ey Tanr Elisi! Hell olmayan, haram olan bir kadnla cinsel birletim.
Onu ey mi ettin yani?
Evet!
Seninki onunkinin iine; srme aygtnn srmeliin iine ve kovann kuyunun
iine girip kaybolmas biiminde girip kayboldu mu? (Erkeklik organ, kadnlk
organna iyice girdi mi):
Evet!
Peki zina nedir; bilir misin?
Evet. Bir insann hell olan kalyla cinsel birleimde bulunmas gibi ben de
haram olan bir kadnla cinsel birleimde bulundum.
Peki ne istiyorsun bunlar anlatmakla?
Beni temizlemeni, arndrman istiyorum.
Tm aktarmalara gre, Peygamber, sonunda, Mizin hakkndaki karar bildirir:
Gtrn ve buna, recm (taa tutma cezas) uygulayn.
Kimi aktarmaya gre, Miz, taa tutma srasnda barp kamak ister, yakalarlar ve
ayn yolla ldrrler sonunda. Mizin kama abalar ve sonunda yakalanp
ldrl Peygambere anlatlr, Peygamberin tepkisi yle olur:
Onu katnda braksaydnz keke. Belki de tevbe ederdi ve Tanr onun tevbesini
kabul ederdi.
Olaya ilikin daha baka aktarmalar da yer alr hadis kitaplarnda. 93
Bu hadisin, birinci hadisten bile nl olduu sylenebilir. Ve slam fakhlerince,
recm cezasnn slamda var olduuna kant olarak gsterilir.
Ne var ki kimi aktarmada, Peygamberin Onu (Mizi) katnda keke
braksaydnz. Belki de o tevbe ederdi de Tanr da onun tevbesini kabul ederdi demi
olmas ilgi ekici bulunur. Ayrca, Kuranda bulunmayan bir hkm, recmi
getirerek, Kurann zinann cezasna ilikin hkmn ya da hkmlerini ortadan
kaldrmas (nesh) konusunda, daha nceki hadisin aklamasnda belirtilen trden
tartmalar grlr. Tartmalarda belki de en nemli soru u: Hadisin mtevtr
olduu kolay kolay sylenemeyeceine gre, Kurandaki hkm neshetmi
olabilecei nasl sylenebilir?
Bununla birlikte bu hadisin, zellikle Hanef fkh kitaplarnda, evlilerin zinalar
iin recm uygulanmas gerektiine kant olarak gsterildiine tank olmaktayz.94
93 Tm aktarmalar iin bkz. Buhr, Kitabul-Hudd/28-30; Mslim, Kitabul-Hudd/16-23, hadis no. 1691-1695; Ebu
Davud, Kitabul-Hudd/24, hadis no. 4419-4439; Tirmiz, Kitabul-Hudd/5, hadis no. 1428-1429; bn Mace, KitabulHudd/9, hadis no. 2554-2555.
99
Recm konusunda, Peygamber dneminde recm cezasnn uygulandna ilikin

baka hadisler de var.95
b)Ayet
Daha nce de belirtildii gibi recm konusunda, Kuranda herhangi bir hkm
bulunmamakta. Ancak, gvenilir kabul edilen hadislerde ve slam ulemsnn
szlerinde, bir recm ayetinden szedilmekte:
Hattab Olu mer (Halife) hutbede sesleniyordu:
Tanr Muhammedi gerek Peygamber olarak gnderdi. Ve ona Kitab (Kuran)
indirdi. Ona indirilenler arasnda, recm ayeti de vard. Bu ayeti biz okumu ve iyice
bellemitik. Peygamber recmi (recm cezasn) uygulad. Biz de ondan sonra recmi
uyguladk. Korktum ki, aradan uzun zaman geer de, biri kp biz Tanrnn
Kitabnda recm ayetini bulamyoruz der de, insanlar Tanrnn indirdii bir farz
brakarak sapm olurlar. (Bundan dolay aklama yapma gereini duyuyorum.)
Demek ki recm gerekten vardr. Erkek ve kadnlardan kim evli olarak zina ederse,
kantland zaman, ya da gebelik, ya da suu boyuna alma (itiraf) olduunda recm
uygulanr o kimseye. Tanrya ant ierek sylerim ki, insanlar mer Tanrnn
Kitabna (Kurana) ekleme yapt derler korkusu olmasayd, bu ayeti de Kurana
yazardm.
Bu hadisi, Buhr ve Mslimin de iinde bulunduu hadis kitaplar yazar.96
Bu ayetin (recm ayetinin) metni de hadis kitaplarnda yer alyor;
Erkek ve kadn, evli olarak zina ettiklerinde, ikisine de kesinlikle recm
uygulayn...97
Recm ayeti, Uslul-fkh (slam hukuku) kitaplarnda da (tam olarak) yer alyor.
Bu ayet, bu kitaplarda, Kurandan sz neshedilip (kaldrlp) hkm (geerlilii)
braklanlara rnek olarak gsterilir.98 Tam olarak, uslul-tefsir kitaplarnda da ayn
trn rnei olarak yer alr.99 Ahkm ayetlerini konu alan kitaplarda da...100 Tefsir
kitaplarnda da...101
Yani recm ayeti, szleri Kuranda yer almayan, ama hkm (geerlilii)
Kuranda bulunan bir ayettir.
Kimileri diyor ki: merin szlerinden anlaldna gre, recm ayeti, Kurandaki
yerine yazlabilir, bu, cizdir. merin yazmam olmas, insanlarn dedikodusundan
ekinmesinden kaynaklanmtr...102
95 rnein bkz. Mslim, Kitabul-Hudd/24-33, hadis no. 1696-1704.
96 Buhr, Kitabul-Hudd/30; Mslim, Kitabul-Hudd/ 15, hadis no. 1691; Ebu Davud, Kitabul-Hudd/23, hadis no.
4418; Tirmiz, Kitabul-Hudd/7, hadis no. 1431.
97 bn Mace, Kitabul-Hudd/10, hadis no. 2553; Muvatta, Kitabul-Hudd/10.
98 Sadru-era-Saduddin Teftzn, Tenkh-Tavdh-Telvh, 2/486-487.
99 Celaleddin Syut, el-tkan Fi Ulmil-Kuran, 2/32, 34-35.
100 Sabn, Tefsiru Aytiil-Ahkm, 2/25.
101 F. Rz, 3/230, 23/135; bn Kesr, 3/261; ls, 18/79...
102 Syut, el-tkan, 2/34.
100
Peki bu ayetin, szleri kaldrlmadan nce, Kurandaki yeri neresiydi?

Genellikle yazlan u: Recm ayeti, Nr Suresindeydi. Bununla birlikte Ahzb
Suresinde bulunduunu ileri srenler de var.103
Bu arada bir tartma var:
Recm ayeti, Peygambere indirildikten sonra nesh edilenlerden mi, yoksa
unutturulanlardan mdr?
Recm cezas, zina eden evlilerden zgr (hrr ve hrre) iindir. Kle ve
cariye iin sz konusu deildir. (Aaya, kle ve cariyenin zinasyla ilgili kesime
bkz.)
B - Zina Suunun Belirlenmesi

1- Zina in art Olan Tank Says: Drt
Daha nce yer alan, Nis Suresinin 15. ayetinde, bu aka grlmektedir.
Aadaki ayette de, drt tann gerekli olduu aklanr:
Anlam:
(Diyanetin)
ffetli kadnlara zina isnat edip de, sonra drt ahid getiremeyenlere, seksen denek
vurun. Ebediyen onlarn ahidliini kabul etmeyin. te onlar, yoldan km
kimselerdir. (Nr Suresi, ayet 4.)
Aklama:
Bu ayette, zina suuyla sulayanlarn, drt tank gsterememeleri durumunda
seksen denek cezasn hak etmi olacaklar, bu tr kimselerin tanklklarnn da
hibir zaman kabul edilmeyecei aka bildiriliyor. Bu kimselerin yoldan km
(fsk) saylacaklar da anlatlyor. Ancak, bu ayeti izleyen 5. ayette, tevbe edenlerin
bu hkmn dnda tutulduklar belirtiliyor. Fahruddin Rz, burada bu sonucu, yani
103 bn Kesr, gsterilen yer; Dr. Subhi es-Salih, Mebhis F Ulmil-Kuran, s.265, not: 2; Syut, el-tkan, 2/32;
Acln, Keful-Hafa, 2/23, hadis no. 1579.
101
seksen denek cezasn, tanklnn kabul edilmemesini ve fsk saylmasn

anlatrken, 5. ayetteki ama bundan sonra tevbe edenler bunun dndadr...
anlamndaki aklamann, nc sonuca ynelik olduunu belirtiyor. 104
Bundan sonraki drt ayetin anlamlar da (Diyanetin resm evirisiyle) yle:
Karlarna zina isnd edip de, kendilerinden baka ahitleri olmayanlarn ahidlii,
kendisinin doru szllerden olduuna Allah drt defa ahid tutmasyla olur.
Beincisinde, eer yalanclardan ise, Allahn lanetinin olmasn diler. Kocasnn
yalanclardan olduuna Allah drt defa ahid tutmas, cezay kendinden savar.
Beincisinde, kocas dorulardan ise, kendisinin Allahn gazabna uramasn diler.
(Nr Suresi, ayet 6-9.)
Burada, karsn zina ile sulayan koca ile suu olmadn syleyen karnn
karlkl lanetlemesi var. slam fkhnda buna lanetleme anlamnda lian ad
verilir ve bal bana bir blmde anlatlr.
Tank Getirmeye tiraz Ve Bir Olay
Karsnn zerinde bir erkei gren, koup tank m arayacak?
Hadiste belirtildiine gre: meyye Olu Hill, karsnn, Sehm Olu erikle zina
ettiini ileri srer: konuyu Peygambere gtrr. Ve Peygamberle aralarnda u
konuma geer:
Karm, Sehm Olu erikle zina etti.
Tank gstererek kantla, yoksa srtna (iftiradan dolay) denek cezas vurulur.
yi ama ey Tanr Elisi, birimiz karsnn stnde bir erkei grdnde, gidip
tank m arayacak?
Ya tank gsterip kantlarsn, ya da srtna denek cezas vurulur.
Seni hak Peygamber olarak gnderen Tanrya ant ierek sylerim ki, ben doru
sylyorum. Ve kesin olarak biliyorum ki, Tanr, beni byle bir cezadan kurtaracak bir
aklama indirecektir.
O srada hemen Cebril iner ve yukardaki ayetleri (Nr Suresi, ayet 6- 9) indirir.
Lian (lanetleme) uygulamas yaplr: Hill, kendisine den szleri syleyerek,
doru sylediini anlatr, ant ier. Kadn da ayetlerde belirtildii biimde kendisinin
sylemesi gerekenleri syler, o da doru sylediini, kocasnn yalanc olduunu, yle
bir su ilemediini Tanry tank gstererek (Yani ant ierek) dile getirir.
Peygamber bu durum karsnda: kinizden biriniz yalan sylyor kukusuz der ve
tevbeye arr. Ama ikisi de direnir. Kadn bir ara, lanetlemeden vazgeip suu
zerine alacakm gibi yapar, yani herkes yle olacan dnr. Ama sonra unlar
syler:
Ben, toplumu, ailemi, kabilemi rezil etmem...!
Daha sonra Peygamber yle demektedir:
104 F. Rz, 23/157.
102
Bu kadna bakn: Eer gzleri srmeli, kalalar iri, baldr kaln bir tipte ocuk
dourursa, bu ocuk Sehm Olu erikindir.
zlerler, kadnn, Peygamberin dedii gibi bir ocuk dourduunu grrler. O zaman
Peygamber yle der:
Eer Tanrnn kitabnda, konuya ilikin belirli bir hkm bulunmam olsayd,
ben bu kadna gsterirdim (zina cezas uygulardm). 105
Burada nemli bir nokta: u ortaya kyor ki, sonuta zina kesin olarak anlalsa
bile, zina suu (hadd) uygulanmyor.
2- Tanklara Sorulacak Sorular

a) Zina nedir?
Tank, zinann ne demek olduunu biliyor mu? Zina deyince ne anlyor? Bu
belirmeli nce. Sence zina ne demektir? diye sorulup gr renilmeli.
b) Zina nasl gerekleti? Olay nasl oldu?
Tank, olaya nasl tank olduunu, zinann anlamna uygun bir cinsel ilikiye ne
lde tanklk edebileceini belirtmeli.
Erkein cinsel organ, kadnn cinsel organna, bir srme aygtnn srmeliin iine
girmesi gibi girdi mi? Cinsel organ cinsel organa ne kadar girdi?
Bu sorulup renilmeli.106
c) Zina olay nerede oldu?
Tank, tanklk ettii zina olaynn yerini sylemeli.
d) Zina olay ne zaman oldu?
Tank, tanklk ettii zina olaynn gerekletii zaman da sylemeli.
3- krar (Suu Boyna Alma)

Zina etmi olan kii, suunu boynuna alm olabilir. Drt mezhebe gre de, zina suu
bu yolla da belirlenebilir.
Ancak baka ynden tartmalar var:
bn Rd, bu tartmalar yle zetliyor:
krar denen suu boyna almann says ne olmal? Suun belirlenmi olmas iin
zina sulusu ka kez sylemelidir bu suu ilediini?
krarn yerinin says ne olmal?
Ceza uygulanana dek ikrardan dnmemek art mdr, deil midir?
bn Rd bu tartmalardaki grleri de zetliyor:
105 Buhr, Tefsirul-Kuran 3; Tecrd, hadis no. 1717; Ebu Davud, Kitabut-Talk/27, hadis no. 2256; Tirmiz, TefsirulKuran/ 25, hadis no. 3179; bn Mace, Kitabut-Talk/27, hadis no. 2067.
106 Bkz. Fkh kitaplar, rnein Hidye, 2/487.
103
krarn BR KEZ olmasnn yeterli olduu gr. Bu grte olanlar: mam

Mlik, mam afi, Davud (Zahir), Ebu Sevr, Taber ve daha baka bir topluluk.
krarn drt ayr mecliste DRT KEZ olmas gerektii gr. Bu grte
olanlar: Ebu Hanife ve arkadalar (Hanef mezhebi).
krarn drt ayr mecliste olmasa bile drt kez olmas gerektii gr. Bu
grte olanlar: Ahmed bn Hanbel, shak, bn Eb Leyl.
bn Rd, herkesin kendi grn bir hadise dayandrarak savunduunu belirttikten
sonra ikrardan dnme konusuna geiyor. Ve cumhurun, yani genel olarak slam
hukukularnn, ikrardan dnmeyi meru saydklarn ve kabul edilebilir
grdklerini anlatyor.107
Hanef fkh kitaplarnda bu konuda yle denir:
Bu konudaki ikrar, ergin ve akll bir kimsenin, zina ettiini, drt kez ve drt ayr
mecliste boynuna almasdr. yle ki say drde ulaana dek her ikrarn, yarg (kad)
RED eder. (Yani drde kadar her ikrar yetersiz bulur). Ergin ve akll olmak art.
nk, ocuun ve delinin sz (ikrar) geerli deildir. krarn drt kez olmas, bizim
mezhebimize gre arttr. afi mezhebine greyse ikrarn bir kezi de geerlidir. (...)
Bizim kantmz, Maz olayna ilikin hadistir. (...) krar eden kii, ceza uygulanmadan
ya da ceza srasnda ikrardan vazgeerse, vazgeii kabul edilir. Ve kendisi serbest
braklr. afiye ve bn Ebi Leylya greyse, ikrardan dnse bile ceza uygulanr...108
C- Cezann Uygulanmas
1- Zinada Denek Cezasnn Uygulanmas
Deneklerin nasl vurulaca:
Deneklerin nasl vurulacaklar, ayetin szlerinde aklanmamakta. Bunu,
yorumcular birtakm szcklerden, hadislerden ipular elde ederek belirlemekteler.109
Fkh kitaplarnda unlar belirtilir:
Sopalar orta iddette olmaldr. Ne ok hzl, ne de ok yava vurulmal.
Kullanlan denek, budaksz olmaldr.
Sopa vurulacak olann giysisi karlmal, plak gvdesine vurulmaldr.
(Cezalandrlan kadnn giysisi karlmaz. Ama giysinin ok ince olmas gerekir.)
Gvdenin yalnzca bir yerine deil, deiik yerlerine vurulmaldr. (nk yalnzca
bir yere vurulursa, kii ldrlebilir.)
107 bn Rd, Bidayetl-Mectehid ve Nihayetl-Muktasd, 2/366-367.

108 Hidye, 2/488. Ayrca bkz. Drer, 2/62; Mecmaul-Enhr, 1/459-460.
109 Rz, c.23, s.145.
104
Baa, yze ve cinsel organa vurulmamaldr.

Erkek ayaktayken, kadnsa otururken cezalandrlmaldr.
Sopalara ara verilmemelidir.
Zinadan dolay denekle cezalandrlacak olan kimse hastaysa, hastal iyileecek
trdense iyilemesi beklenir, sonra denek vurulur. Ama hastal iyilemeyecek
trdense, beklenmemelidir, sopalar vurulmaldr.
Denekle vurma cezasnn uyguland gn, ne ok souk, ne de ok scak
olmaldr.
Ceza verildii srada sulu lrse ykanr, kefenlenir, namaz kldrlr ve
Mslmanlarn mezarna gmlr.110
Zina cezasn, din ve devlet adna yetkili kii (imam) verebilir
Cezay yetkili (mam) verebilir, nk: Nr Suresinin 2. ayetinde: Yz denek
vurun! buyruuyla, mana, yani din ve devlet bakanna, din ve devlet adna
yetkili olana seslenilmektedir.111 Bununla birlikte, Mlik, afi ve Hanbel
mezheplerine gre, bir EFEND de, KLEsine cezay uygulayabilir. Hanef
mezhebine greyse, efendinin, klesine ceza uygulayabilmesi iin MAMn ZNi
ARTtr.112
Ayette ayrca, denek vurulacak olan kimselere ceza uygulanrken bir topluluun
hazr bulunmas ve cezalandrlanlara hi acnmamas gerektii de aklanyor.
2- Zinada Recm (Talayarak ldrme) Cezasnn Uygulanmas
Fkh kitaplarnda, recme nasl balanaca, recmin nasl yaplaca da
ayrntlaryla aklanmtr:
Talanacak olan sulu ne durumda olmal?
Sulu kadnsa, BR UKUR kazlmal, gsne dek ukura sokulmal. Bununla
birlikte ukura sokulmasa da olabilir.
Erkek iin ukur gerekli deildir.
Talamay kim balatacak ve nasl bir sra (protokol) izlenecek?
Talamay TANIKLAR balatacak. Yani nce tanklar talayacak zina sulusunu.
Sonra MAM,
Sonra HALK talayacak.
Sonu:
lnceye dek talanacak...
110 F. Rz, 23/145-146; Hidye, 2/489-490; Drer, 2/63-64; Dmd, 1/461.
111 Rz, 23/143
112 Sabn, Revayiul-Beyn Tefsiru Aytil-Ahkm Minel-Kuran, 2/32; Dmd, 1/462; Hidye, 2/491; Drer, 2/63.
105
nk recmde esas olan, suluyu ldrmektir.

Sulu ldkten sonra, ykanacak, kefenlenecek ve namaz klnacak. (Bkz. Ayn
kaynaklar.)
D- zgr nsan ve Kle Cariye Ayrm
Anlam:
(Diyanetin)
Sizden, hr mmin kadnlarla evlenmeye g yetiremeyen kimse, ellerinizdeki
mmin cariyelerinizden alsn. Allah sizin imannz ok iyi bilir. Birbirinizdensiniz,
ayn soydansnz. Onlarla, zinadan kanmalar, iffetli olmalar ve gizli dost tutmam
olmalar halinde, velilerinin izniyle evlenin ve rfe uygun bir ekilde mehirlerini verin.
106
Evlendiklerinde zina edecek olurlarsa, onlara, hr kadnlara edilen azabn yars

edilir. Cariyeyle evlenmedeki bu izin, iinizden, gnaha girme korkusu olanlaradr.
Sabrederseniz, sizin iin daha hayrldr. Allah balar ve merhamet eder. (Nis
Suresi, ayet 25.)
Aklama:
Yukardaki evirideki kimi yerler, ayetteki szlerin aslna daha uygun duruma
getirilebilir:
...sa ellerinizin satn ald, inanr cariyelerinizden alsn... ...velilerinin izniyle
evlenin ve uygun olan biimde onlara karlklarn (kimi yorumcuya gre nafaka,
kimi yorumcuya greyse mehir) verin.
eviride, ayette karl olmayan szler de var: ...ayn soydansnz. Daha nce:
Birbirinizdensiniz dendikten sonra bunun, ayette karl yok. Parantez iinde bir
aklama olarak yer alabilir. Cariyeyle evlenmedeki bu izinin de ayette karl
bulunmamakta. Ayettekine uygun karlk, budur. nk ayette zlike, geiyor
yalnzca. Anlam da budur. Buyla iaret edilen parantez iinde (cariyeyle
evlenmedeki izin) biiminde gsterilebilirdi.
Evlendiklerinde zina edecek olurlarsa onlara, hr kadnlara edilen azabn yans
edilirin anlam da udur: (Cariyeler) evlendikten sonra zina ederlerse, zgr (kle
olmayan) kadnlara verilen zina cezasnn yars kadarn onlara zina cezas olarak
uygulayn!
Demek ki, zina eden cariyeler iin verilmesi gereken ceza, zina eden zgr
kadnlara verilen cezann yarsdr. zgr kadn bekrsa, zina ettii zaman, Nr
Suresinin yukarda sunulan 2. ayetinde aka belirtildiine gre, yz denek
vurularak cezalandrlr. yleyse zina eden cariyeye verilmesi gereken ceza da, elli
denek vurmaktr. Erkeklerinki de kadnlarnki gibidir.
Ancak, Fahruddin Rz, burada nemli bir anlalamazlk zerinde duruyor: zgr
kadnlara verilen zina cezasnn yars kadar... anlamna gelen szlerdeki zgr
kadnlarla evli olanlar m, bekr olanlar m anlatlmak isteniyor? Burada
anlatlmak istenen, evli zgr kadnlarsa, bu kadnlara verilmesi gereken zina
cezas, slam hukukunda kabul edildiine gre, recm cezasdr. Bu cezaysa lm
cezasdr. lm cezasnnsa, yars olamaz. Demek ki, anlatlmak istenen,
evliyken zina eden zgr kadnlar deildir. Eer anlatlmak istenen bekrken zina
eden zgr kadnlarsa, verilmesi gereken ceza yz denek olduu iin,
cariyelerinki de, yukarda belirtildii gibi elli denek olur. Ama cariyelerden
evliyken zina edenlere de, bekrken zina edenlere de bu ceza verilir. O zaman,
ayette evlendikten sonra zina ederlerse diye bir ayrm yaplmasnn anlam ne
olabilir?
Fahruddin Rz, buradaki mkili kavi (gl) diye niteler. Yine de bir
cevabla, sorunu zmlemeye alr: Rznin zmlemesine gre, ayette
107
anlatlmak istenen bekrken zina eden zgr kadnlara verilen zina cezasnn
yarsnn zina eden cariyelere verilmesidir. Bu da elli denektir. Zina eden cariye
bekrken yz denek cezasn hak edince evliyken bu cezay daha ok
(evleviyetle) hak eder. Bununla birlikte hriciler, bu tr karklklar doyurucu
bulmazlar ve yukardaki ayeti de kant gstererek, recm cezasnn bulunmadn
savunurlar.113
Ksacas: Zina eden dii ve erkek kleye, slam hukukuna gre verilmesi gereken
ceza, elli denek vurmaktr. Zina eden dii ve erkek kleye, recm cezas
uygulanmaz.114
V
ZNA EDENLE EVLENMEK
Anlam:
(Diyanetin)
Zina eden erkek; ancak zina eden veya putperest bir kadnla evlenebilir. Zina eden
kadnla da, ancak zina eden veya putperest olan bir erkek evlenebilir. Bu, mminlere
yasak edilmitir, (Nr Suresi, ayet 3.)
Aklama:
Zina eden erkek; ancak zina eden veya putperest bir kadnla evlenebilir ile zina
eden kadnla da ancak, zina eden veya putperest olan bir erkek evlenebilir cmleleri
ayn eyi anlatyor. Yani:
Zina eden bir erkek, ya zina eden bir kadnla ya da putatapar bir kadnla
evlenebilir, Zina eden kadnn varaca erkek de ya zina eden ya da putatapar bir
erkektir.
Ksacas: Zina eden kii, biriyle evlenmek mi istiyor? Ya kendi gibi zina eden ya da
putatapan birini bulacak, yoksa, baka biriyle evlenemez,
113 F. Rz, 10/64, 23/134.
114 Hidye, 2/491-492 ve teki fkh kitaplar.
108
Ayetteki szlerden bu anlalyor,

Kuran yorumcularna gre bu ayette anlatlanlar ya haber, niteliindedir ya da bu
ayetle hkm bildirilmektedir. Eer haber niteliindeyse, demek istenen udur:
Kadn ya da erkek zina eden kii, ya kendi gibi zina eden ya da putatapar biriyle
evleniyor. Yani, olan, grlen durum bu. Hani, Tencere yuvarlanr, kapan bulur
derler ya, yle.
Ne var ki gerek bu mu?
Fahruddin Rzde de yer alan itiraz yle:
Gerek durum byle deil, nk biz grp tank oluyoruz ki, kimi zaman zina
etmi bir kii de, namuslu biriyle evleniyor, bu oluyor.
Buna Kaffaln u karl verdii aktarlr:
Burada anlatlan, genel durumdur, Yani genellikle kii, dengini bulur. Ve zina
eden de, kendi gibi biriyle ya da putataparla evlenir. F, Rz, en doru cevabn bu
olduunu yazar.
Ayette, slamn ilk dnemlerindeki zel bir kesimin durumlarnn anlatldn ileri
srenler de var:
Buna gre, Medinede, kiralk kadnlar vard. Bu kadnlarn yerleri, evleri de
belliydi. Bunlarla iliki kurmak, Medinede bulunanlara daha ucuza geliyordu. Zina
eden ve putatapar kesimden kimseler bu kiralk kadnlarla iliki kurarlard.
Mslmanlarn yoksullar ki, o srada Mekkeden Medineye g etmi Mslmanlar
ok yoksuldular bu kadnlara ilgi gsterdiler. Biz de zengin olana ve artk bu
kadnlara gereksinimimiz kalmayana dek bu kadnlara biz de gidelim, iliki kuralm,
evlenelim diyerek Peygamberden izin istediler. Bunun zerine yukardaki ayet geldi.
Kimilerine greyse, ayette bir hkm, bir yasaklama bildiriliyor. Yani zina eden
bir kadnla, zina etmeyen namuslu bir Mslmann evlenmesi yasaklanyor. Bu yasak,
slamn ilk dneminde vard. Kimilerine gre, bu yasak imdi de var. Ebubekir, mer,
Ali, bn Mesud ve ie de bu yasaktan yana. Yani zina eden zina edenle, namuslu da
namusluyla evlenmeli, tersi olmamal. Kimilerine greyse, bu hkm sonradan,
ortadan kaldrlmtr (neshedilmitir). Bu konuda baka tr yorumlar da var. 115
115 F. Rz, 23/150-151.
109
110
LAKLK
111
112
LAKLN, BARIIN VE GENLN

OLMAZSA OLMAZLARI*
Belirlemelere gre Atatrk unlar sylemitir:

Tanrya krler olsun hepimiz Mslmansz; hepimiz inanm kimseleriz. (...)
Bizim dinimizin elinde bir l vardr. Bu lyle, neyin dine uygun, neyin dine
aykr olduunu kolayca kestirebilirsiniz: Hangi ey ki akla, manta, ulusun
yksek karlarna uygundur; biliniz ki o, bizim dinimize de uygundur. Bir ey,
akla, manta, ulusun karlarna uygun dyorsa, kimseye sormadan bilin ki, o
ey, dinin de istedii, hogrd eydir. Eer bizim dinimiz bu kadar akla,
manta uygun olmasayd, dinlerin en sonuncusu ve en eksiksizi olmazd. 1
Bu szler, Atatrkn 16 Mart 1923te Adana esnafyla yapt konumasnda yer
almaktadr.
Yani Atatrk bu szleri sylerken, laiklik yaps daha bitirilmemiti. Cumhuriyet
bile ilan edilmemiti daha. Ekimin 29u gelecek; Cumhuriyet ilan edilecekti. 3 Mart
1924 gelecek; Halifelik kaldrlacakt. Ayrca eitim ve retimin birletirilmesi
(Tevhid-i Tedrist) gerekletirilecekti. 8 Nisan 1924 gelecek; eriye Mahkemeleri
kaldrlacakt. 30 Kasm 1924 gelecek; tekke ve zaviyelerle trbeler kapatlacakt. 4
Ekim 1926 gelecek; Trk Medeni Yasas yrrle girecekti. 9 Nisan 1928 gelecek; 20
Nisan 1924 tarihli Anayasada ki Trkiye devletinin dini, slamdr atlacak, yerine
hibir din de konmayacakt. Ayrca, dinsel ant ime biimine de son verilecekti.
Bylece laiklik yaps bitmeye yakn bir duruma getirilecekti. Ve 1937 gelecek;
laiklik ilkesi Anayasaya girecekti. Bylece de son aamaya gelinmi olacakt.
Atatrk yukardaki szleri sylediinde bunlardan hibiri daha gereklememiti. Bir
slam inanr (mmin) niteliiyle konumutu. Atatrkn bu tr konumalar vardr.
Bunlar, belirli bir aamaya zgdr. Laiklik yolundaki duraklarn ok balarnda
syledii szlerdir. Atatrk de, laiklik de, kt yolda hzla ilerlerken bunlar amtr.
* Turan Dursun, bu almasyla 1987 ylnda Dndar Soyer Yarmas dlne katld. Yazy 1990 yl Austos
aynda, ldrlmesinden bir ay nce Teori dergisine verdi. 1993 Eyll saysnda yaymland.
1 Atatrkn Sylevleri, Ankara, 1968, Ankara niversitesi Basmevi, TDK Yaynlar, s.110.
113
Ne var ki Atatrk srekli bir slam inanr gsterme abasnda olanlar, bu

konumalarn tarihine aldrmazlar, devrim yolculuundaki aamalar grmezden
gelirler. Ve bu tr szleri alp alp kullanrlar. Bir dinci, slamc, bir baka
anlamyla da eriat Atatrk uydurup sergilerler. Resm azlardan, devletin
radyosunda ve televizyonunda bile bu sergilemeyi yapmaktan ekinmezler. Atatrk
buysa, slamn ayrlmaz bir paras, hatta kendisi olan ERAT neden brakt, neden
DN kurallar yerine ada yaam kurallarn koydu? karlna bo verirler, ne
dnmek, ne de dndrmek isterler. Din ve eriat Atatrkleri diyebileceimiz
bu evrelere gre Atatrk, dinli, dinci gsterilirse yceltilmi; olduu gibi din
yerine insan akln, rzna geilmemi bir akl; bilimi, uygarl koyan laik
kiiliiyle gsterilirse kltlm olur. Bu evrelere Atatrkn kim olduu, nasl
bir kiilikte olduu deil; kendi lleri iinde nasl bir kimlikte olmas gerektii
nemlidir.
Oysa Atatrk unlar da sylemitir:
Ulusun, varln srdrebilmek iin bireyleri arasnda dnd ortak ba,
yzyllardan beri srp gelen biimini, niteliini deitirmi; ulus bireylerini, din bamezhep ba yerine, Trk ulusuluu bayla toplam, bir araya getirmitir (...)
Cumhuriyet Trkiyesinde, eski yaama kurallarnn, eski hukuk ilkelerinin yerini,
bugn; yeni hukuk ilkelerinin alm olduu, bilinen bir gerektir. 2
Atatrk bu szleri, 5 Kasm 1925te Ankara Hukuk Fakltesinin al srasnda,
dinsel kurallara dayal hukuk yerine, ada hukuku yerletirme abalarn belirtirken
sylemitir.
Burada ok ak-seik belirtiliyor ki, ulusun bireyleri arasnda olmas istenen ortak
ba, din ba-mezhep ba deildir artk. Yzyllardan beri srp gelen ba, biimini
de, niteliini de deitirmitir. Bundan byle bireyleri bir araya toplayp birbirine
balayacak olan ba, Trk ulusuluudur. Osmanln dincilii - mezhepilii de
srksklam dincilik demek olan milletilii de atlm, yerine Trk ulusuluu
konmutur. Artk eskiden olduu gibi hangi millettensin diye sorulduunda,
brhim Halilullah milletindenim! denmeyecek. nk byle demek milletin din
anlamnda kullanld Kurann ve hadislerin, yani slamn gereidir. Bu geree
uyulmayacak, Trk ulusundanm! karl verilecektir. Bireyler, slam atsnda
yer almann deil, Trk olmann, daha dorusu Trkiyeli olmann ve en dorusu
insan olmann onuruyla ortaya kacaktr. Gk ls yerine, insann kendi
yaam iin kendi koyduu l konup geerli klnmtr. Yzyllardan beri insanlara
giydirilegelen, yamana yamana asl belli olmayan ve gelien yaam gerekleri
karsnda tmyle yetersiz kalan ilkel giysi, bu giysinin gksel terzisi, terzileri
2 Atatrkn Sylevleri, Ankara, 1968, s.159, 160.
114
braklm; insann kendisi iin ve kendi adna diktii giysiler ve terzileri seilmitir.
Cumhuriyeti ve Cumhuriyet Trkiyesine TEMEL yapt laiklii kuran Atatrk, ite
bunu dile getirmektedir. Bunu dile getiren daha birok szleri vardr. Bu nitelii
ortadayken dinci ve slamc olarak sunulabilir mi? Ama yazk ki sunulduunu
grmekteyiz. Hem de en resm azlardan.
Ayn yl, yani 1925te, devrimlerin amacn aklarken yle demektedir:
Yaptmz ve yapmakta olduumuz devrimlerin amac; Trkiye Cumhuriyeti
halkn, tamamen modern ve btn anlam ve biimiyle olgun bir toplum durumuna
getirmektir. Devrimlerimizin temel amac budur. Bu gerei kabul etmeyenleri
perian etmek, zorunludur. imdiye dek milletin beynini paslandran, uyuturan ve
bunu ister durumda olanlar olmutur. Her durumda, zihinlerdeki bo inanlar,
tmyle atlacaktr. Onlar karlmadka, gerein klarn alama olana
yoktur.3
Dinci ve slamc bir Atatrkn bu szleri sylemi olabilecei dnlebilir
mi? Bu szleri syleyen ve daha nice benzer szlerle yeni Trkiyenin insanlara bitii
insanca lleri dile getiren Atatrk, bunlar syledii zaman, laikliin nne kan
pisliklerden birounu temizlemitir artk. Ve daha baka pislikleri temizlemeye de
kararldr, yreklidir, bilinlidir.
Ayn yl, iki bin yllk dsturlarn, yani bu denli eski llerin, kurallarn, yasalarn
neden braklmas gerektiini ve bunlarn yerine hangi lnn ve yol gstericinin
konulmas gerektiini belirtirken unlar sylediini grmekteyiz:
Dnyada her ey iin, maddiyat iin, maneviyat iin, yaam iin, baar iin en
gerek yol gsterici (mrid), bilimdir, fendir. Bilim ve fennin dnda yol gsterici
aramak, aymazlktr, bilgisizliktir, sapklktr. Yalnz bilim ve fennin yaadmz
her dakikadaki aamalarnn gelimelerini alglamak ve ilerlemelerini zaman iinde
izlemek arttr. Bin, iki bin yl nceki dsturlar bugn olduu gibi uygulamaya
kalkmak; elbette ki bilim ve fennin iinde bulunmak deildir. (1925)4
Bin, iki bin yl nceki dsturlar, dinsel kurallar, yasalar ve llerdir.
Anayasadaki Trkiye devletinin dini slamdr karlp atldktan, yani 9 Nisan
1928deki deiiklikten sonra da artk Trkiyenin resm dini olmadn
duyurmaktadr herkese:
Trkiye Cumhuriyetinde, herkes, Allaha istedii gibi ibadet eder. Trkiye
Cumhuriyetinin resm dini yoktur.5
Atatrk bunu sylemi midir, sylememi midir?
3 kdam, 1.9.1925.
4 Mustafa Baydar, Atatrk Diyor ki, Varlk Yaynlar, stanbul, 1981, s.73.
5 Afetinan, M. Kemal Atatrkten Yazdklarm, Ankara, 1969, s.41; Mustafa Baydar, agy, s.69.
115
Sylemitir. Hibir kuku yok.

Kimdir Atatrk?
Trkiye Cumhuriyetinin de, laikliin de kurucusu.
yleyse baka trls ileri srlemez: Trkiye Cumhuriyetinin resm dini yoktur.
Oysa kimi azlara ve yasa deiikliklerine baklacak olursa, Trkiye
Cumhuriyetinin resm dini vardr ve slamdr. Aka sylenmese de ok ak olarak
bu sergilenmektedir. Atatrklk de ileri srlerek Atatrke meydan okunurcasna.
leride bu konuya dnlecektir.
Laiklik alannda ileriye doru admlar atla atla ve pislikler temizlene temizlene
gelindi 1937 ylna. Ne oldu bu ylda? Laiklik ilkesi resmen anayasaya kondu. Laiklik
yaps, btnyle bitirilip sonulandrlm oldu. Kurucusu, itenlikle savunucusu,
gsn gererek koruyucusu olan Atatrk, ite bu ylda unlar sylemektedir:
Bizim devlet ynetiminde izlediimiz ilkeleri, gkten indii sanlan kitaplarn
dogmalaryla hibir zaman bir tutmamak gerekir. Biz, ilhamlarmz, gkten ve
gaipten deil; dorudan doruya hayattan alm bulunuyoruz. 6
Kurucusu ak seik ortaya koyduu ve erevesini izdii halde, laiklik, zaman
zaman karmaaya getirilmektedir: Kimine gre bir muzdur, soyulup yenir. Ve
yenmektedir. Kimine gre fildir, her yan bir yarata benzemektedir. O nedenle
herkes bir yanndan alp benzettii eye gre yorumlamakta. Kimine gre anka
kuudur ve kaf dann ardnda aranmaldr. Ad olmal, ama kendi olmamaldr.
Bu duruma sokulmak istenmektedir.
Peki nedir belirginleen? Laiklik gerekte ve kurucusuna gre nedir? Neden
vazgeilemezlii vardr? Neden ve kimler eliyle hrpalanmtr? Neden
hrpalanmamas, yaatlmas, glendirilmesi gerekmektedir? Ve olmazsa olmazlar
nelerdir?
I
LAKLK VE OLMAZSA OLMAZLAR
A- Laiklik
1- Szck Olarak
Yunancada bir laca szc bulunuyor. Halk, kalabalk anlamnda. Bundan
laicos tremi. Halka, kalabala ilikin anlamnda. Bundan Franszcaya laique,
dilimize de laik geip yerlemi. Balangtaki anlamyla din adamlar kesiminde
olmayan anlamnda.
6 Mustafa Baydar, agy, s.67.
116
2- Tanm
etin zek:
Laiklik, genellikle: devlet ile din ilerinin ayrl, dinsel ve siyasal iktidarlarn
bamszl olarak tanmlanr der. Ancak bu tanmn yetersizliini hakl olarak
belirtir. zellikle dinin her alana kart bir gerek olan slamn ar bast
lkelerde.7 zek, u tanm uygun grr: Laiklik, siyasal iktidarn, siyasal iktidar-din
ilikileri asndan belirli bir biimleni sistemidir. Siyasal iktidarn, dinsel kurallara
gre sistemlendirilmemesi ve dinsel emirlerle bal bulunmamasdr. 8 Ne var ki, yine
kendinin de zerinde durduu noktalar ele alndnda bu tanmn da eksiklii grlr.
Bu tanm da laikliin iermesi zorunlu olan anlam ve koullar iine almamaktadr.
leride aka grlecektir. etin zek bir de devletin siyasal bir kurulu olarak dinsel
kurallara gre oluturulmamas ve kiilere inan zgrlnn tannmas biiminde
de tanmlanabileceini savunmaktadr.9 Ne var ki, bu tanmda da ileride grlecei
gibi laikliin olmazsa olmazlarndan kimi bulunmamaktadr. Dolaysyla eksiklik
vardr.
Hilmi Ziya lkene gre:
Laiklik, dini inanla devletin ayrlmas, yahut dinin devlet ilerine karmamas,
devletin de dini inanlara kar sayg ve vicdan hrln gstermesidir. 10
Byle bir tanm, tmyle yetersizdir ve bu yetersizlii zek de belirtmektedir.
Lon Duguit de yle tanmlar:
Laik devlet, din konusunda tamamen tarafsz olup bakan ve memurlar istedikleri
dini tamakla beraber, kendisi devlet olmak haysiyetiyle bir din tutmayan ve hibir din
treni yapmayan ve kendi adna da yaptrmayan devlettir. 11
Ernest Lavisse de yle der:
Laiklik, geici olan dinlere, devam edici olan insanl idare etme hakk vermemek,
dinlerin ilham ettii garaz ve ayrlk ruhunu ortadan kaldrmaktr. Laik olmak, insan
dncesinin hareketsiz olan bir din kuralna katlanmamas ve anlalmaz bir ey
nnde hakkndan vazgememesi ve hibir bilgisizlie raz olmamasdr, hayatn
yaamaya deer olduuna inanmak, bu yaam sevmek (...) gzyalarnn iyilik getirici
olduunu kabul etmemek, azabn bir Allah emri olduuna inanmamaktr. Laiklik,
hibir sefaletten, acdan yana olmamaktr...12
Bu anlatlanlarn hepsinde, laikliin eleri bulunmaktadr. Ama tmyle mi?
Laikliin tanmnn ne lde eksiksiz yaplabildiinin anlalabilmesi iin olmazsa
olmazlarna bakmak gerekir. Laikliin tm eleri tanm iinde yer almal, tersi ya da
7 Prof. Dr. etin zek, Devlet ve Din, Ada Yaynlar, stanbul, s.15.
8 age, s.14.
9 age, s.16.
10 Laiklik, 50. Yl, lahiyat Yaynlar, no: 117, Ankara, 1973, s.59.
11 Laiklik, s.44, Bkz. Prof. Dr. Mehmet Taplamacolu, Laiklik ilkesi ve Trkiyedeki Durum, lahiyat Fakltesi
Dergisi, 1963, s.36.
12 Taplamacolu, agy.
117
ilgili olmayanlar, dnda kalmal ki, tanm eksiksiz olabilsin. Bilindii gibi tanmda
eksiksizliin bilimsel koulu budur. (Tanm, efrdn cmi, ayrn mni olmaldr.)
Aada zerinde durmaya allaca gibi, u vazgeilemezler sz konusudur
burada: Devlet ve toplumsal kesimde DNDIILIK; YANSIZLIK; din kesiminde
KSELLK; insan, akl, bilim temellerinde gerekli KURUMLAMA; bu alanda
gerekli GVENCE.
Bunlardan biri bile eksik olsa laiklik olmaz. Bunlar olmad zaman laikliin
olmayaca, olamayaca konusunda hukukular (gugukular deil)
birlemektedirler. Trkiyede ve Atatrkn nderliinde kurulan laiklik yaps, bu
vazgeilemezlerden oluturulmutur. ok ak seiktir bu. yleyse laiklik, Trkiyede,
kurucusunun da yaplatrd biim ve anlamyla, devletin; ynetimde, toplumsal
yaamn her kesiminde, insan akl, bilim temelleri zerinde gerekli kurumlar oluturup
gelitirerek ve salam gvenceler salayarak dind kalmas; tm inanlara,
inanszla kar yansz (ayn uzaklkta) bulunmas ve dini, kiisellik alanna itip
orada tutmasdr diye tanmlanabilir.
B- Olmazsa Olmazlar
1- Dindlk
Laiklii benimseyen devlet, ynetimde ve toplumsal yaamda dind kalmak
zorundadr. Bunun gerekleri de unlardr:
a) Din kurallar stne kurulu olmamas. u ya da bu biimde dayal da olmamas.
Benimsedii ilkelerden, oluturduu kurallardan kimileri dininkilerle akabilir.
Devlet; dinin gereidir, dinde vardr diye deil; benimsedii iin kendi ilkelerine ve
kurallarna dayanmaldr. lkeler ve kurallar, gkten indii sanlan kitaplarn dogmalarndan deil; yaamn gereklerinden alnp oluturulmaldr. Atatrk, Bizim devlet
ynetiminde izlediimiz ilkeleri, gkten indii sanlan kitaplarn dogmalaryla bir
tutmamak gerekir. Biz ilhamlarmz, gkten ve gaipten deil; dorudan doruya
hayattan alm bulunuyoruz derken bunu dile getirmektedir.
b) Devletin, resm dininin olmamas. Devletin bir dini, resm din olarak
benimsemesi durumunda, laikliin zararna ok nemli sonular dourur: Bu durumda
devlet, dinsel kurallara yle ya da byle uymaktan kendini alamaz. Din, ynetimde ve
toplumsal yaamda etkinleir. Eitim o dorultuda olur. Ayrca, belirli bir din, baka
dinlere, inanlara stn tutulmu; din-inan ayrm yaplm olur. Dind dnce ve
yaama frsat verilmemi olur. Olmas gereken zgrlk yok edilmi olur. Atatrkn,
Trkiye Cumhuriyetinin resm dini yoktur demesi bundandr, yani kurduu
cumhuriyette hem resm dinin olmamasndan, hem de olmamas gerektiindendir.
Ne var ki 1982 Anayasasnn, kendi iinde ve teki maddeleriyle elien 24.
118
maddesiyle, din eitim ve retiminin ilk ve orta retim kurumlarnda okutulan

zorunlu dersler arasnda yer verdii ve bylece bir eit resm din benimseme
yoluna gidildii grlmektedir. Bu nokta zerinde ayrca durulacaktr.
c) Dinin, toplumsal yaamda etkin duruma getirilmemesi. Ynetimin ve toplumsal
yaamn her kesiminin din etkinliinden arndrlmas.
2- Yanszlk
Devletin, tm inanlara ve inanszla kar yansz olmas, ayn uzaklkta bulunmas
da, laiklii benimsedim! diyebilmesinin vazgeilemez koullarndandr. nsan
haklarna sahip kmann, ana haklardan olan zgrln de gereidir bu. nsan
Haklar Evrensel Bildirisinin 2. maddesinde, din-inan ayrm gzetilemeyecei
hkme balanmtr. Ayn hkm, yazk ki biraz gsz biimde, 1982 anayasasnn
14. maddesinde de yer almaktadr.
3- Dinin Kiisellii
Dinde kiisellik salayp srdrmek de laiklii benimsemi bir devletin grevleri
arasndadr.
Laik devlet dini, (o din slam da olsa) kiisellik alanna itmek ve bu alanda
tutmak zorundadr.
a) Laik devlet, dine toplumsal ilev veremez, vermemek zorundadr. Din,
kiilerin kendi i ve bireysel dnyalar erevesinde kalmaldr.
Profesr etin zek yle demektedir:
Laik devlet sistemlerinde, din, kamu hizmeti olarak kabul edilemez. Laik devlet,
kiilerin, dinsel inanlarna uygun davranabilmek haklarn gvence altna almakla
ykmldr; fakat devlet, dorudan doruya bir cemaatin dinsel gereksinmelerine
ynelik hizmeti yklenemez.13
Kukusuz dorudur bu. Ne var ki ayn profesr, bu dorunun hemen ardndan,
bununla badaamayacak nitelikteki bir yargyla yle de diyebilmektedir: Bu kural,
doal olarak lkenin kendi zelliklerine gre deiir. Oysa bu yaklam, demokrasinin
dnda yer alm, ama iinde gibi grme abasnda olan ynetimlerin bandakilerin,
Her lkenin kendine gre bir demokrasisi vardr, bizim demokrasimiz de byledir!
trnden ileri srd sava yakr bir yaklamdr. zek ok iyi bilir ki, laik devlet
sistemlerinde din, kamu hizmeti olarak kabul edilemezse ve devlet dorudan doruya
bir cemaatin dinsel gereksinmelerine ynelik hizmeti yklenemezse, bu laik devlet
ynetiminin geerli olduu falan lkede de byledir, filan lkede de byledir. Laiklie
uygun ve doal olann, bu kuraln lkeden lkeye deimesi deil;
deimemesidir. Demokraside olduu gibi. etin zek, slamn zellii ve lkemizde
13 Devlet ve Din, s.17.
119
arlkl olmasndan dolay, Diyanet leri Bakanlna devlet btesinden denekler

ayrlarak devlet atsnda yer verilmesine hogryle baklmasndan yana olabilir ve bu
nedenle byle bir sav ileri srebilir. Ancak, savn, savunulamazl ortadadr. Yine
Profesr zek ok iyi bilir ki, ceza yasas uygulamalarnda da, Diyanet leri
Bakanlndaki grevlilerin grevleri, bir kamu grevi saylmamaktadr. rnek:
mam Dursun Kahramann grevi, bir kamu grevi saylmad gerekesiyle, Tekirda
Ar Ceza Mahkemesinin 9 Eyll 1968 gn ve 86/96 sayl karar bozulmutur.
(Y.C.G.K. 20 Ocak 1969 E. 693 YYBK. 69-17.) Vaize, mftye ve teki Diyanet
grevlilerine olan ya da olduu ileri srlen hakaretler de grevli memura, kamu
grevlisine hakaret trnden saylmamtr. Yargtayn kararlar arasnda bunun
birok rnekleri vardr. Faruk Eremin, Abdullah Pulat Gzbykn Trk Ceza
Yasasna ilikin aklamalarnda da bu konu, ilgili maddelerinde aklanmaktadr.
rnein TCYnin 241. maddesi dolaysyla Gzbykn kitabnda yle
denmektedir:
Ceza kanunu bakmndan memur, kamu grevini yerine getiren kimsedir. Halbuki
imam, hatip, vaiz gibi din hizmetlilerinin yaptklar vazifeler kamu grevi mahiyetinde
olmadndan, bunlar ceza kanunu uygulamasnda memur kabulne imkn yoktur. 14
alan bir eydir ki, Trkiye Cumhuriyetinin yarglarnn kamu grevi yapyor
saymad bir Diyanete ayn lkenin yasa ve yrtme kesiminde, kamu grevi
yapyor gibi yer verilmekte ve dolu dolu denekler ayrlmaktadr.
Diyanet leri Bakanlna devlet rgtnde yer verilmeli midir?
Tartmaldr. Ali Fuat Bagil gibi dinciler de, buna kar kmaktadrlar. Ama ayr
alardan. Yani laikliin vazgeilmez koullar asndan deil. Dinsel kayglarla.
nk bu evreyi ilgilendiren yalnzca dindir. Laiklie de dine yararl olduu
srece sahip karlar. Ve yorumlarn bu dorultuda yaparlar. rnein Ali Fuat Bagil,
Diyanet leri Bakanlna yer verilmemesini isterken, devlet denetiminden uzak,
bamsz bir cemaat olarak rgtlenmesini istemitir. Laik devlet, din ilerini
denetleyemez! demitir. Laiklii gerekten savunanlarca da Diyanet leri
Bakanlnn devlet rgtnde yer almas ve bteden destek grp beslenmesi, yani
devlet gcyle ayakta tutulmas, kolay savunulamayacak bir durumdur. Ancak ne
yaplabilirdi? Konunun tartmas uzun yer tutaca iin zerinde daha fazla
durulamayacaktr. Ancak u sylenebilir. Laiklii btn biim ve anlamyla
benimsemi bir devlette, buna da bir zm bulunabilir. Konu, yazk ki, laikliin
zararna zlmtr. Yani bugn tank olunan zm, laik dorultuda bir zm
saylmaz kolayca.
14 Garraud, Traite, cilt IV, no: 1487, s.313; Gzbyk, Mukayeseli Trk Ceza Kanunu Aklamas, c.III, s.279. Madde;
Gzbyk, Trk Ceza Kanunu Aklamas, Ankara 1976, c.III, s.236.
120
b) Laik devlet, dini, kiisel alana itmekle kalamaz, bu alanda tutmak zorundadr da.
Dnce ve vicdan zgrlklerinin gerei de budur. nk din kendi bana
brakld, denetimden uzak tutulduu zaman, saldrgandr. Saldrganlk, dinin
znde vardr. zellikle, yaamn tm alanlarna el atm olan devlete: sen elini ek
ben yneteceim! diyen ve ilkel de olsa, her alanda sav olan slam gibi bir din.
Denetimden uzak kald zaman, kesinlikle zgrlk tanmaz. Tand zgrlk,
yalnzca kendi lleri iindeki zgrlktr. Bu ller iindeyse, rzna geilmemi
insan aklnn ve yansz dnce ve bilimin llerine yer yoktur. nan ve dnce
zgrl isteniyorsa ve korunacaksa, din, laik ller iinde, yani inanana inancnda
ve ibadetinde bask yoluna gitmeden denetlenmeli, alan olan kiisellikte sk skya
tutulmaldr.
Profesr Mmtaz Soysal, laik olmayan, laiklik kart olan dncelere
serbestlik vermenin, laikliin gerei olduu grn savunur. 15
Soysaln yanldn sylemek iin hukuku olmaya bile gerek yoktur. Byle bir sav
ileri srmek, Trkiyedeki durumu, slam, Atatrk devrimlerinin oluturulmas
srasnda meydana gelen olaylar ve daha nice eyi bilmemektir stelik. Mmtaz
Soysal bilmiyor mu? Bilmedii nasl ileri srlebilir? Yalnzca slam bilmez o kadar.
Ya da yeterince bilmez. Ama yalnzca bu kadar, byle bir sav ileri srp
savunmasnda kendisini zrl klmaya yeter mi? Dndrc. Ne var ki yalnzca
Mmtaz Soysal m bu tr savlar ileri sren?
4- Laik Oluumu Kurumlatrma
Devletin her kesiminde; yasamada, yrtmede, yargda; toplumsal yaamn her
kesiminde; bata eitimde, siyasal kesimde gksellii (semvilii) deil; insan
yaratmasn, insan akln, bilimi, bilimsellii temel alan kkl dzenlemelerle laiklii
kurumlatrmak, kkletirmek ve dilden dnceye, giyim-kuamdan ekonominin,
retimin her boyutuna dein yaygnlatrmak, korumak; laik devletin
savsaklayamayaca temel grevidir. Atatrk devrimlerinin (inklaplarnn deil) ve
ilkelerinin dorultusu da budur. Grbz Tfeki, yaptlarnda, laiklik, Atatrk
devrimlerinin beynidir der. Bu beyin, salam bir korunakla, salkl kurumlarla
sarslmaz ancak. Trk toplumunu adalatrmak iin kurulmu olan ve sz konusu
beyne de korunak-korunacak durumunda bulunan devrimlerde eksik yanlar varsa
tamamlanmal, boluklar doldurulmaldr. Oysa kurucusundan sonra, devrimlerden,
laikliin kuramlarndan, srekli talar sklp atldna tank olmaktayz.
Laikliin altyaps ylesine salam yaplmal ve kurumlan oturtulmaldr ki kimse
sarsamasn. yle olmal ki, ne din cihadlar, ne rzna getii bilimi, din ve aalk
15 Bkz. Yz Soruda Anayasann Anlam, Gerek Yaynlar, s.176.
121
politika yararna kullanmakta usta olan ilim adamlar, ne Atatrkn ve ilkelerinin

candan dman Atatrkler, ne hukuksuz hukukular, ne karanlk aydnlar, ne
ittifak sala solcu grnml saclar, ne de eli silahllar sarsabilsin. Byle bir
durumu salayabilecek altyap ve kurumlar, gerek anlamndaki hukuk devletinde
gerekleebilir ancak.
5- Gvence ve dnszlk
Laik devlet, laiklik ilkelerine, yani olmazsa olmazlarna ballk konusunda
gvence vermek zorundadr. Bu da ayr bir olmazsa olmazdr. Bu gvence, balca
iki yolla verilebilir:
a) Gerekli dzenlemeler ve uygulamalarla oluturulan kkl kurumlar. Bata eitim
kurumlar.
b) Laiklie aykr tutum ve davranlara gz atrlmamas ve dnszlk. dn
verme bir kez balad m sonu gelmez. Ne dn alan doyar; ne de dn veren o
noktada durur. Nice rneklerine tank olmuyor muyuz? dn koparanlarn
bavurduklar ok eitli yollar vardr. Bunlar, iyi niyetli kesimden bile dn
koparmay baarabilmilerdir. rnein, dinsel dnce ve inanlara saygy ileri
srerler. Sonra da alacaklarn alrlar. Laikliin kurucusu bu konuda da gerekli uyarda
bulunmutur:
Parti, dinsel dnce ve inanlara saygldr szlerini ilke edinip bayrak gibi
kullanan kiilerden, iyi niyet beklenebilir miydi? Bu bayrak, yzyllardan beri,
bilinsizleri, banazlar ve bo inanlara saplanm olanlar aldatarak, zel karlar
salamaya ynelmi kimselerin tadklar bayrak deil miydi? Trk ulusu,
yzyllardan beri, sonu gelmeyen ykmlara, iinden kabilmek iin byk zveriler
isteyen pis bataklklara, hep bu bayrak gsterilerek srklenmemi miydi? 16
Laiklik yapsnn kurucusu byle uyarmaktadr ite.
Laik devlet, inanlara ve inanszla kar yansz kalrken, laikliin yannda yer alr,
almaldr. Dinin ve teki yiyicilerin laiklii ve olmazsa olmazlarn yemelerine seyirci
kalamaz, kalmamaldr. Yoksa laiklik, anka kuuna dner, dndrlr. rnei
grlmyor mu?
C- Laiklik Nasl Kua evrilmitir?

1- Yasama Kesiminde
ok arpc rnei, 1982 Anayasasna, 24. maddesine sokuturulan laiklik d
hkmdr. Bu hkm, hem yasa maddesinin kendisiyle, hem de 14. maddede yer alan
hkmle elimektedir.
16 Sylev, II, s.609-bkz Fethi Naci, Yz Soruda Atatrkn Temel Grleri, stanbul, 1974, s.53.
122
24. maddenin banda yle denmektedir:

Herkes, vicdan, dini inan ve kanat hrriyetine sahiptir.
14. madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, dini ayin ve trenler
serbesttir.
14. maddede, birok hkm yannda, anayasada yer alan hak ve hrriyetlerin hi
birinin, temel hak ve hrriyetleri yok etmek iin kullanlamayaca, ayrca din ve
mezhep ayrmnn da yaplamayaca belirtilmektedir. mir hkm olarak... Sonra
24. maddede: Din kltr ve ahlak retimi, ilk ve orta retim kurumlarnda
okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr denmektedir. Yine mir hkm olarak.
Maddenin gerekesine bakyoruz; nc fkra hkmne gre, istismar ve
suistimali nlemek amacyla, din ve ahlak eitim ve retimi devletin denetimi ve
gzetimi altna alnmtr. Keza bu eitim, ilk ve orta retimde zorunludur.
Gayrimslimler, tek tabiri olarak, bu zorunlu eitimin dnda braklmlardr
dendiini gryoruz. imdi dnelim:
Devlet, yurttana diyor ki: Din-mezhep ayrm yapamayacaksn! Anayasada yer
alan hibir hrriyetin, bu ayrm yapmak iin de kullanlamayacan hkme balyor.
Sonra kalkyor, kendisi din eitimini zorunlu yapyor.
Eitimi yaplan din belli deil midir? Kukusuz bellidir: slam. Maddenin
gerekesinde, gayri mslimlerin ayr tutulduunun anlatlyor olmas da buna ayrca
aklk kazandrmaktadr. Demek eitimi zorunlu klnan din, yalnzca slamdr.
Dahas: Devletin resm kurulular arasnda yer alan Diyanet leri Bakanlnda
olduu gibi din eitimini verecek olanlarn ve verenlerin bal bulunduklar belirli bir
mezhep de vardr. Haydi yzde yz demeyelim, yzde doksan dokuz snni ve
hanefi. Peki imdi devletin kendisi din ve mezhep ayrm yapm olmuyor mu? Bu
laiklie aykrysa, ktyse, zararlysa, yurttatan yaplmamasn isterken kendisi nasl
yapyor?
Trkiye Cumhuriyeti laik olduu, laik bir devlette resm din olamayaca, devletin
hibir dine, inanca arka kamayaca konusunda hukukular birletii ve laikliin
kurucusu Atatrk de: Trkiye Cumhuriyetinin resm dini yoktur dedii halde,
Trkiye Cumhuriyetinin Anayasasnn 24. maddesinde yer verilen bir hkmle,
belirli bir dine sahip klm, bu din resm devlet dini durumuna sokulmu ve eitimi
zorunlu yaplmtr.
Konunun bir baka yn: Maddenin gerekesinde, gayrimslimlerin tek tabiri
olarak (ne demekse?) bu zorunlu eitim dnda brakldklar ileri srlmektedir. 17
Ne var ki, maddenin kendisinde, gayrimslimlerin, szkonusu zorunlu dinsel
eitimin dnda brakldklarna ilikin bir hkm bulunmamaktadr. Yani
Trkiyede, falanca kentte, kasabada ya da kyde oturan ve filanca okula giden
17 Avukat Kani Ekiolu, Gerekeli Anayasa 1982, Yasa Yaynlar, s.41.
123
gayrimslim (yani Mslman olmayan) bir yurttan ocuuna da rahatlkla bu

zorunlu din eitimi uygulanr. Buna engel hibir ey yoktur. stelik zerinde
durulan maddedeki hkmn gereidir bu uygulama.
Bir baka yn: Ayn maddenin banda, herkes, vicdan, dini inan ve kanaat
hrriyetine sahiptir deniyor. 25. maddenin banda da: Herkes, dnce ve kanaat
hrriyetine sahiptir denmektedir. 26. maddede dnce ve kanaati aklama
hrriyetine yer verilir.
Din eitimi, hem de belirli bir dinin eitimi zorunluyken, vicdan, dini inan ve
kanaat hrriyetinden, dnce hrriyetinden nasl sz edilebilir? Mslman
olmayann dini inan ve kanaati yok mudur? Varsa hrriyeti nerede kalmaktadr?
Hibir dini inanc olmayann dnce ve kanaati yok mudur? Varsa hrriyeti
nerede kalmaktadr? Demek ki 24. maddeye sokuturulan sz konusu hkm, yani din
eitiminin zorunlu klnmas, hem maddenin kendi iindeki bir baka hkme, hem
baka maddelerdeki hkmlere aykrdr. Hem de tartmas bile yaplamayacak bir
aklkta, ite maddeye bu sokuturma, bir devlet irticadr. Bilindii gibi irtica,
geriye dn demektir. Anayasann bu maddesindeki sz konusu hkmyle, laiklik
alannda daha nce Atatrkn nderliinde atlan admdan geriye dnlmtr.
Bunun tersi ileri srlemez. Cumhuriyet anayasasnda byle bir hkme yer
verilmesine, din istismarn nleme amacnn gdld yolundaki sav da gereke
olamaz. Kald ki din istismarnn nlenemediini, tersine glendiini, bu
glenmede sz konusu hkmn de paynn az olmadn olaylar ortaya koymutur.
Denetim altna alnaca ileri srlen yasad Kuran kurslar azalaca yerde
oalmtr. Birou da kendisine yasal klf uydurmay, Atatrk keleri bile
yaparak istismarn srdrmeyi bilmitir. Bu durum, resm devlet rgtlerinin, Milli
Gvenlik rgtlerinin raporlarna gemitir.18
Bu demektir ki Trkiye Cumhuriyeti Devleti, laiklik alannda, at yaralar kolay
onarlamayacak bir amaza sokulmutur. Atatrk Trkiyesinde bunun olmas ne denli
acdr! Atatrk yayor olsayd ne derdi acaba? Laikliin bylesine kua evrildiini
grseydi?
Ayrca son zamanlarda ceza yasasnda yaplmak istenen laik dnceyi kskaca alan,
dine (slamdan bakas deildir) ve dince kutsal saylanlara laf sylettirmeyen,
hrriyeti anayasaya konulduu halde kendisine soluk bile aldrlmak istenmediini
grdmz laik dnceyi bomaya ynelik olduu izlenimini veren deiiklik
istemleri grlmektedir. Oysa bugn, Cumhurbakanl Atatrke ait el yazmalar
arivinde bir kitap vardr: Din yok Milliyet Var. Yazar: Ruen. Bu kitab Atatrk
okumu, incelemi, sayfalarnn kylarna notlar koymu, iaretlerle de gstermi
bulunmaktadr. Bunlar arasnda aferin, alklar szckleri de var.
18 Gne gazetesi, 9 Ekim 1985.
124
Atatrkn beendii, aferin dedii, alklad eyler arasnda yleleri var ki,
TCKda grlen zellikle son deiiklik istekleri gerekleirse sylemek, aklamak,
kimsenin yeltenebilecei bir i deildir artk.19
Unutulduunu dnebileceimiz bir ey var: Hukukun genel ilkelerinin ve Atatrk
Trkiyesinde, kurucusunun eliyle kurulmu ilkelerin stnl. Geerlik
sralamasnda, yasalar, anayasalar bile bunlarn stnde deildir. Ve Trkiyede de
yarglar vardr. Sz konusu ilkelerin ballar, elbette ki yasal konumda
kalacaklardr. Ama sularn tersine aktlmasna ynelik abalarn etkin olamayaca
gn de gelebilir. te o zaman, yasalardaki hukuka aykr urlar da
temizlenebilecektir.
2- Yrtme Kesiminde
Siyasal iktidarlar eliyle laiklikten ne dnler verildii ve verilmekte olduu,
rnekleriyle buraya sdrlamaz. Milli eitim rneini almak bile, durumun
korkunluunu ortaya koymaya yeter. Bir yanda din renimi veren, dinci, eriat
yetitirmekte birer fabrika gibi alan alakl-yksekli okullar, kurslar. mam Hatip
okullar, Yksek slam Enstitleri (imdi hepsi lahiyat Fak.). lahiyat Faklteleri,
resmli-resmsiz Kuran kurslar, kimi niversitelerdeki eitli adlar altnda din
retimi yaptran blmler (btn bunlarn dnda da Diyanet leri Bakanlndaki,
grevli bulunduklar yerleri, camileri de taarak, her yerde ve her zaman dinsizle
savaan, bu arada beyinleri din alaryla istedikleri yne yneltme gayretinde olan
din ordular). br yandaysa szm ona laik okullar. Yani ayn devlette, iki ayr
kafay yetitirmeye ynelik iki ayr kesim. Dinci, eriat kafa da, laik kafa da
Atatrklk adna yetitirile gelmitir siyasal iktidarlar eliyle. ki ayr kafann
atmas olmayacak myd, olmas doal deil miydi? Oldu da. Elbette ki tm
atmalar, kavgalar bu nedene balanamaz. Ama bunun pay hi yok mudur? Devlet
gcyle din tutkunu, din cihadcs yetitirmi olmann, atmalardaki pay yok
saylabilir mi?
Bugnk Milli Eitimdeki duruma gelince: Bugn eitim ve retim, bir kez
daha birletirilmitir. Ama Atatrk dneminde yaplann, tam tersine! O zamanki
birletirme, ada uygarlk, akl, bilim temelleri zerindeydi, laiklik tabanndayd.
Bugn tank olduumuz birletirmeyse, ak seik, din tabannda gerekletirilmi.
Yine Atatrklk adna. Daha da ustalkla... slama, slam eriatna bal
olduunu her frsatta aa vuran bir bakan bile, Atatrkten ve Atatrk
ilkelerinden vgyle sz edebiliyor.
yle bir durum meydana getirilmitir ki, Milli Eitimin millisi, bir partinin
adnn ve grnn bandaki milliyle e anlaml olmutur. Bu milliliin,
Atatrkn ve arkadalarnn kullandklar millilikle, milletle hibir ilgisi yoktur.
19 Bir kesimi iin bkz. Grbz Tfeki, Atatrkn Okuduu Kitaplar, Bankas Yaynlar, Ankara, 1983, s.170-171.
125
Atatrk ve arkadalarnn milleti, ulus, Trk ulusu olduu halde, buradaki

milliliin milleti, dindir, mmettir. Kurandaki ve hadislerdeki anlamna
uygun olarak. Tm ayet ve hadislerde millet, din, brahimden Muhammede
miras olarak geldii ileri srlen slamdr. Yani, Osmanl ynetimindeki
ilmuhallerde ocuklara, medreselerde talebeye ve camilerde Mslman cemaate
sylenip aland gibi, din ile millet birdir. Milli gr diye ileri srlen
gr(!)teki milli, bu anlamdaki milletten kaynaklanmaktadr ite. Ve bugnk
Milli Eitim, Atatrkn nderliinde kurulan laik Trkiye Cumhuriyetinin Milli
Eitimi deil de, milli gr bayrak yapanlarn yandalarn yetitirmek, retmek
iin kurulmu bir kurum durumuna getirilmi gibidir. Tank olduum bir rnek: Bir
iim iin Milli Eitim Bakanlna gitmitim. Asansrle kyoruz. Yakalarndaki
kimliklerden orada memur olduklar anlalan -drt gen insan da var. Arapa
konuuyorlar. Dili bildiim iin Arapay yeni renmekte olduklarn anladm. Ve
aramzda u konuma geti:
Trkeyi brakp Arapa konuuyorsunuz.
Niye konumayalm? stelik dinimizin de icab.
Bu manta gre Suudi Arabistana balanalm olsun-bitsin! Daha kolay
Araplarz?
Bir gn o da olur inallah!
ok sarslmtm. Atatrk Trkiyesini dndm, laiklii dndm, teki ilkeleri
dndm ve gstermelik olarak bakanln giriinde st kesime aslm olan Ne
Mutlu Trkm Diyene yazsn dndm. Ve Atatrkler(!)i dndm. Elimden
ne gelirdi ki. Yryp gittim.
Siyasal iktidarn verdii destekle, Milli Eitim, TRT ve Diyanet, laiklii, kksz bir
aa durumuna getirme abasnda el ele almaktadr. Ve birbiriyle yar
durumundadr. Bunlardan hangisinin bu alanda daha etkin olduunu sylemekse,
olduka gtr. abalar, yine Atatrklk adna sergilenmektedir. Bu durumda,
Atatrkn nderliinde gerekletirilen devrimleri, ilkeleri yrekten benimsemi
olanlar, ben de Atatrkym! diyebilirler mi?
3- lim Adamlar Kesiminde
lim adamlaryla bilim adamlarn kartrmamak gerekir. Bunlar Trkiyede hep
ayr ayr niteliklerde ve konumlarda olagelmilerdir. lim adamlarnda geerli olan
ilim, ya Kuran ve hadislerde de kullanlan ve tmyle din bilgisi alamna gelen
ilimdir; ya da namusundan uzaklatrlp dinin buyruuna sokulmu olan
bilimdir. Bir kesimi, tmyle dindar olarak grnrler, bir kesimiyse yle
grnmekten ok, kendilerine ada bir grnm verirler, ada bilim adam klna
brnrler. kisi de boldur lkemizde.
ki trnn de laiklik konusunda birletikleri tutum udur: Laiklik ilkesine sahip
klsa bile, dinin yararna kullanlmaldr. Her ey din ve mukaddesat iin.
Kendilerine gre taktikleri vardr.
126
lim adamlar, laiklii kendi anlaylarna gre tanmlarlar. Dini akl ve bilimle
badatrma abasnda olanlar, laikliin, dinde de, slamda da bulunduunu ileri
srerler. Laiklik, dinde var grlnce, en teokratik ynetimlerde, rnein Osmanl
ynetiminde bile niin olmasn?
Laik Cumhuriyetin haftann gnlerinin ounda, radyoda ve televizyonda slamn
propagandasn yaptran laik TRTsi de, laiklii, bu tr ilim adamlarna
yorumlatmaktadr. Fetvay vermektedirler:
Dinde laiklik var mdr?
El cevap: slamda vardr.
Osmanl ynetiminde laiklik var myd?
El cevap: Vard.
Peki slamda laiklik vard da, Atatrkn yapt neydi? Atatrk eriat neden
kaldrd?
slamda laiklik nasl var?
Hilmi Ziya lkene gre: slamda laiklik vardr nk: Muamelt blm, teki
blmlerden ayrlmtr. Muamelt blmyse farzlardan deildir. 20
Bir kez muameltn, slamda farzlardan olmad doru deildir. Her alandaki
hkmleriyle slam bir btndr. Hepsi slamdaki temel kaynaklara, Kurana ve
hadislere dayandrlr. Kimileri zorlanarak bile olsa. Yani kapal slamc ilim
adamlarndan lkenin ileri srdnn tersine, muamelat; slamdaki kayna ve
geerlii ynnden tekilerden ayr deildir. Baka kesimdeki farzlar naslsa,
muamelt kesimindeki farzlar da yledir. Hibir fark yoktur. Aktan slamclar
da bunu byle kabul ederler. rnein Din ve eriat Karsnda Laiklik adl
kitabn yazar Ahmet Selm, bu kesimden bir yazar olarak bu kitabnda yle
demektedir:
Din; sadece iman, ibadet, ahlak ve vicdana tealluku olan, yeri ise mabet ve
insanlarn gnl bulunan bir ey deildir. Peygamberler eliyle beeriyete teblii
yaplan ilahi dinin tamam, ayn zamanda topyekun dnya ve dolaysyla devlet ilerini
nizamlayan bir bnyenin sahibi olarak varlk belirtir... 21
Ali Fuat Bagil de dinle devletin; birleik olduu zamanlarda atmann
olmayacan, dinle devletin ayr olmas durumunda atacaklarn, birbirlerini
kovma yoluna gideceklerini yazar.22
Ksacas dinin, zellikle de Yahudilik ve slamn laiklikle badamayaca,
son derece aktr. Baka trl yorumlar, zorlamal ve amal yorumlardr. Yahudilik
ve daha nce de belirtildii gibi slam, yaamn her kesimine el atmtr ve ayn
arlkta Tanrdandr diye hkmlerini ortaya koymutur. Ceza hukukuyla,
miras hukukuyla ve teki hkmleriyle: Ben varm! Dnyadaki yaam da ben
20 50. Yl, lahiyat Fakltesi yaynlar, no: 117, s.64-65.
21 Ahmet Selm, Din ve eriat Karsnda Laiklik, stanbul, 1976, s.59-60.
22 Bkz. Din ve Laiklik, s.86-87.
127
dzenlerim, ben ynetirim! demektedir. Bu nedenle insanlar ve toplumlar seimlerini

yapmak zorundadrlar: Ya, laik devlet ya da slam. Bir baka deyile devlet ya
btn biim ve anlamyla laik olacak, ya da teokratik olacak. Karmas, hele
atmasz dnlemez.
Hilmi Ziya lkene gre Osmanl ynetiminin de laiklik dnda gsterilmesi ve
teokratik bir devletti diye nitelenmesi yanltr. nk: Fatihten Selime dein
Halifelik yoktur, Selimden sonra da birdenbire teokratik olmamtr, Fatihin dinlere
ve mezheplere kar hogrs vardr. 23
Demek ki lkenin mantna gre, yeryznde laik olmayan hibir devlet
olmamtr, olmayacaktr da. yle ya, slam ve Osmanl ynetimi laik diye
nitelendiine gre, laik olmayan hangi ynetim dnlebilir?!
Oysa din kurallarna dayal olan bir ynetime laik demek; ya hukuku bilmemek,
ya bilmezlikten gelmek, belirli bir ama iin laikliin canna okumak ve bilim
namusundan ok uzaklamakla mmkn olabilir. Din kuralarna dayal bir ynetime
laik diyebilecek bir hukukuya dnyada rastlanamaz. Bir bilim adam ve aydn
kiiye de... Ama lkemizde rastlanmakta. Hem de TRT yaynlarnda, televizyonda.
Dizi dizi. Ve her zaman olduu gibi Atatrklk adna.
D- Laikliin Gerekesi
1- Din-slam Kurallarnn, nsanln Gereksinmelerine Yetmezlii
Medeni yasann gerekesinde, zamann Adliye Vekili Mahmut Esat yle der:
Mecellenin temeli ve ana izgileri dindir. Oysa insan yaam her gn, dahas her
an, kkl deimelere urar. Onun deimelerini, yryn hibir zaman bir nokta
evresinde ivilemek ve durdurmak mmkn deildir. Yasalar dine dayal devletler,
ksa bir zaman sonra, lkenin ve ulusun gereksinimlerini doyuramaz duruma gelirler.
nk dinler, deimez hkmler ileri srerler. Yaamsa yrr, gereksinimler hzla
deiir. Din kurallar-yasalar, kesinlikle, ilerleyen yaamn karsnda biimsel l
szlerden te bir deer, bir anlam tamazlar. Deimemek, dinler iin bir
zorunluluktur... (4 Nisan 1926 yayn ve 4 Ekim 1926 yrrlk tarihli ve 743 sayl
Trk Medeni Kanununun gerekesinden- bugnk dille Trkeletirilmitir T.D.)
zeti u:
Din kurallarnda deimezlik temeldir. Kurallar duraandr, insanlar ve
toplumlarsa, yaamlaryla birlikte srekli bir deime iindedirler. Deimeyen
kurallar, her an deien ve gelien yaamn gereksinimlerine karlk veremezler.
Karlk veriyormu gibi gsterilseler de.
23 50. Yl, lahiyat Fakltesi yaynlar, no: 117, Ankara, 1973, s.66.
128
nl Mslman yazar ehrestni (1076-1153) bile, daha 12. yzylda, yaam

karsnda dinsel kurallarn yetersizliini ortaya koyan gre yer verip bu gr
savunmutur. Dinsel kurallarn sonlu olduunu, buna karlk yaam ve
gereksinimlerin sonsuz bulunduunu, sonlu olan bir eyin ise, sonsuz olan kavrayp
iine alamayacan savunur bu gr.
Taa 12. yzylda bu byle; hem de Mslman yazarlarca belirlene dursun; amzn
slamc ilim adamlarna ve bunlar kaynak gstererek yorumlar yapan kimi ada
bilim adamlarna gre slam, devrimci gelimelere de aktr, kimi yorumlarla,
slam, an gereklerine karlk verir duruma getirilebilir, nk slamda zamann
deimesiyle hkmler de deiir ilkesi kabul edilmitir.
adalklar klklarnda ve almlarnda olan aydnlar eliyle bile sergilenen bir
yutturmacadr bu!
nemli Bir Yutturmaca, Profesr Dr. etin zek, Devlet ve Din adl kitabnda
slamn Geliimci ve Devrimci Gc diye bir balk koymu. Devrimci szcn
trnak iine alm, ama blmde anlat biimine baklrsa slamn gelimeci de
devrimci de olabilecei grne hi de katlmyor deil. slam, gelimecilik ve
devrimcilik. Bunlarn yan yana bile getirilmeleri olacak ey deildir. Ama niceleri
gibi bu yazar da yan yana getirebiliyor ve unlar yazabiliyor:
Kitap (Kuran), kiisel davran ve toplumun ynetimiyle ilgili ilkeleri kesin ve
deimez olarak belirlememi, temel kurallar nda, bunlarn yorumla aa ve
koullara gre deiebilirliini benimsemitir. Zamann deimesiyle ahkm da
deiir ilkesi, hadiste kabul edilmi ve fkhn genel kurallarndan olmutur. Nitekim
belirtilen nitelikleri nedeniyle, slamn devrimci rol oynayabileceini ne sren
dnceler ortaya atlm ve amzn deien koullar iinde bu gce dayanmann
gereklilii savunulmutur...24
Kitap (Kuran), kiisel davran ve toplumun ynetimiyle ilgili ilkeleri kesin ve
deimez olarak belirlememimi! Yazarn kitab bilmedii nasl da belli. slamn
bu kutsal kitabnda, kiisel davranlarla ilgili hkmler de, toplumun
ynetimiyle ilgili hkmler de kendi boyutlar iinde ayrntyla belirlenmitir oysa.
Kesin ve deimez olarak. Kitabn yani Kurann hkmlerini kim, kimler
deitirecek slama gre? Kime, kimlere verilmi bu yetki? Kukusuz ve kesin
olarak hi kimseye! Muhkem ayetlerin hkmlerini deitirebilecek yetkide,
slamda hibir kimse ve makam yoktur. Bu tartlamaz bile. Zamann deimesiyle
ahkm da deiir kuralna gelince. Bu kural, Meccellede ve slam Usul- fkhnda
yer almtr. Doru. Ama etin zekin anlad anlamda deil. nce bu hadis
deildir. Sonra, bu kurala yer verenlerin kendileri de belirtmilerdir ki, deiecei
sylenen hkmler, temelde olanlar deildir. Farzlara, haramlara, dahas
vaciblere bile ilikin olmayan hkmlerdir. Bu kuraln alnd kaynak olan
24 Prof. Dr. etin zek, Devlet ve Din, s. 243-244.
129
El Ebah Ven-Nezirde olsun, tekilerde olsun, zamann deimesiyle hkmlerin

de nasl deieceine, bununla ne amalandna rnek de verilmektedir. u rnek:
Eskiden camilerin kaplarn kapamak doru bulunmazd. Bununla ilgili ayet ve hadis
de yoktur. Ama caminin kapsnn ak tutulmas, daha uygun grlrd. Sonra zaman
deiti. Hrszlklar oald. imdi artk, camilerin kaps kapatlabilir, kitlenebilir de.
te Usul- fkhda, yani slam hukukunda verilen rnek; bu ve benzeri bir iki kk
ayrnt. etin zekse, slamn deimelere ak olduu yutturmacsn
pazarlayanlara katlarak slamda her trl hkmn, zamann deimesiyle
deiebilecei dnlebilirmi gibi, hatta byle bir olgu varm gibi yazp
savunmakta. Sormak gerekir: slamn temel hkmlerinden hangisi zamann
deimesiyle deiebilir kendi kurallar iinde? Namaza, orua, hacca, zekta
ilikin olanlar m? Nikha (evlenmeye), talaka (boamaya), mirasa, hadlere
(eitli cezalara) ilikin olanlar m? Hangisinin, slama gre, zamann deimesiyle
deiebilecei ileri srlebilir? leri srlemez; ama, etin zekin de katlm
grnd yutturmaca, nicelerini yanltmtr. Kukusuz, yazarda ille de kt bir ama
aramak doru deildir. Konuyu bilmiyor olabilir. Fakat insan bilmedii konuyu da
biliyormu gibi sunmamaldr. slam hukuku bir uzmanlk iidir. Kaynak olarak
gsterdiini grdmz Hilmi Ziya lkenden de yeterli bilgiyi alamaz. zek sonra
kelm okullarna ilm-i kelma dalyor. Buradan da sonular karyor. Burada
gsterdii kaynak da, ok iyi tandm Ali Arslan Aydn. Mukaddesat kesimden.
Ama arkadamzn, kelmc da tannd halde, bu konuda derinlemesine bir
uzmanl olmad bu alann uzmanlarnca bilinmektedir. etin zekin bu konular
anlamas iin de uzman olmas gerekir. Yazar ayrca, kimilerince ilerici gsterilen
Cemaleddin Afganyi gerekten biliyormu gibi, bilebilirmi gibi nitelemelerle
sunmaktadr. Cemaleddin Afgan, Muhammed Abduh, Seyyid Raid Rza, Musa
Carullah, lkemizde de Hayreddin Karaman, slam yenilikilerinden saylrlar.
Bunlar slam, akl ve bilimle badatrma abasnda olan kimselerdir. skolastik
yntemin temsilcileri. Batda bu yntem oktan braklmken, douda yeni diye
piyasaya srlmektedir. slamda bile yeni deildir ve clk kmtr. Afgande ve
tekilerin dilinde yer alan emperyalizmse zel, dinsel anlam tamaktadr. Bunlarn
yaptlar dorudan okunabilir ve hareketleri izlenebilirse ancak anlalabilirler.
2- Dinin Sava ve Saldrganlk Kayna Oluu
Atatrk laiklik yapsn yapp bitirirken, gerek bizim gemiimizdeki gerek baka
uluslarn tarihlerindeki facialardan, sdraplardan sonular karp
deerlendirdiini belirtmektedir.25
Tarihteki bin bir facia ve sdrapn kaynanda din, arlkl olarak
bulunmaktadr. Gemiteki kanl olaylarn, savalarn ya dorudan nedeni, kayna
25 Mustafa Baydar, Atatrk Diyor ki, s.67.
130
olmutur; ya da nedenlere ara yaplmtr. Yok saylamaz, yadsnamaz bir gerektir

bu.
Yahudiler ilk Hristiyanlara gz atrmak islememiler, tyler rpertici zulm ve
ikenceler uygulamlardr. Ate havuzlar ap yakmlardr birok Hristiyan inanr.
Bugn devletleri de bir terr rgt gibi dehet salmakta, gzn krpmadan
soykrmlar yapp sergilemekte. Bunda, Yahudiliin birinci derecede pay vardr.
Kutsal kitab olsun, onun aklamalar olsun, srekli: Vurun, krn, yakn, ykn,
ldrn! diyor inanrlarna. Tanrs Yehova, Ulusal Tanrsdr ve eli silahl, az
kanldr.
Hristiyanlar, ellerine g geirince, baka din inanrlarna yapmadklar ktlk
brakmamlar, ktlk ve ikence uygulamalarnda Yahudilerden geri kalmamlardr.
Kilise babalar, iman bozanlarn, kalpazanlar gibi sulu olduklarn ve en ar
cezayla, lmle cezalandrlmalar gerektiini sylemilerdir. Nicelerini diri diri
yakmlardr. Atete yanann, sulu olduu kantna dayanan engizisyon
yarglamalarndaki insanlk d rnekler, ciltleri doldurmaktadr. ncilde Kim senin
sa yanana vurursa, ona tekini de evir. (Matta, 5: 39) denmiyor mu? Deniyor.
Ama bunun ilerliini sfra indiren yorumlar da yaplyor. Ayrca s, ak ak yle
diyor:
Yeryzne bar getirmeye geldim sanmayn! Ben bar deil; kl getirmeye
geldim. nk ben, kiiyle babasnn, kzla anasnn, gelinle kaynanasnn arasna
ayrlk koymaya geldim. (Matta, 10: 34-35. Ayrca bkz. Luka, 12: 49-51.)
Mslmanlar da glenince teki din inanrlarna ktlk yapmlardr. Ebubekir
dneminde, Peygamberin fetvas var denerek, insanlar atee atlp yaklmlardr.
Benzer olaylar, Ali dneminde de olmutur. Peygamberin dneminde bile insanlar,
hayvan boazlanr gibi boazlanmlardr. Bir olayda, damad Alinin de cellatlar
arasnda bulunduu bir adam kesme gsterisinde bir sr eli kll cellad, bir gn
boyunca kelle kesmiler ve yorulmu, dinlendikten sonra yeniden kesmilerdi.
Peygamberin buyruuyla!!!
Kuranda Nerede bulursanz orada ldrn! (Bakara, ayet 191; Nis, ayet 89;
Tevbe, ayet 5) deniyor. nanlarndan dolay insanlarn ldrlmeleri isteniyor.
Kfir, putatapar olduklar iin. Oysa, yine Kurann tanklyla putataparlar, asl
Tek Allaha inandklarn, putlara da, asl Allaha yaklatrsn diye kulluk ettiklerini
sylemektedirler (bkz. Zmer, ayet 3).
Mslmanlar, yalnzca kfirleri deil, birbirlerini bile keserek ldrmlerdir.
Saysz rneklerinden biri Cemel Olaynda meydana gelmitir (9 Aralk 656da): ki
kesim savayor. ki kesimde de bulunanlar, yalnzca Mslmanlar. ki kesimde de
Peygamberin yaknlar ve arkadalar var. Dahas, salklarnda cennetle
mjdelenmi on kiiden kiiler de var bunlar arasnda. Ve dahas: Savaan iki
kesimden birinin banda Muhammedin kars (daha dorusu karlarndan biri olan)
ie; br kesimin bandaysa sevgili damad Ali bulunuyordu. ki kesim kyasya
131
savat. Sonu: 15 bin l. ie kesiminden 13 bin kii, Ali kesiminden de 2 bin kii
kesilip ldrlmtr. Din adna, Tanr akna.26
slamn kendi inanrlarn bile Tanr adna kesmekten ekinmeyen ve yalnzca bir
savata 15 bin kii ldrebilmi olan bir slam cemaati, bakalarn ldrmekten
ekinir mi? Srler halinde eli silahl ortaya dkld zaman neler yapmaz? Ve
neler yapmamtr?
te laiklik bunun iin son derece nemlidir ve bunun iin gerekletirilmitir.
3- Uygarla, nsana, Bilime Yneli
Laikliin kurucusu, bu yapy kurarken ada uygarl, insan akln ve bilimi temel
aldn birok aklamasyla belirtmitir. Daha nce bu yoldaki szlerinden rnekler
sunuldu.
Atatrk, 31 Austos 1925te de yle der:
Tekkelerin amac, halk meczup ve aptal yapmaktr. Halbuki halk, meczup ve
aptal olmaya karar vermemitir. (...)
Biz dnya uygarl ailesi iinde bulunuyoruz. Uygarln btn gereklerini
uygulayacaz.27
II
RTCA
A- Trleri
1- Devlet rtica
rtica gerek anlamyla geriye dn demektir. Bu anlamdaki irtica yalnzca
devlet iin sz konusu olabilir. nk geriye dn, ileri adm atm olan iin sz
konusudur. Bir devlet dnelim. Laik yolu semitir, bu yolda ileri adm atmtr.
Eer bu devlet, sonra, u ya da bu etkiyle laiklikten dn verir ya da tmyle dnerse,
geriye dn yapm olur. te bu geriye dntr irtica.
Atatrk ve arkadalar, Trkiye iin laiklii setiler. nsann daha ada klmak,
aklc, bilimsel temeller zerinde yaatp gelitirmek iin. Eer daha sonra, siyasal
iktidarlar eliyle bu ilkeden, bu ilkenin olmazsa olmazlarndan dnler yapmsa,
rnein laik bir devletle hibir ynden badaamayacak olan din eitimini devlet
eliyle ve zorunlu yapmsa irtica eyleminde bulunmu saylr. Bu tr irtica, gerici
evrenin gericilii deildir. nk bu evre ileri adm atm deildir ki, geri
dn sz konusu olsun.
26 Neet aatay-brahim Agh ubuku, slam Mezhepleri Tarihi, Ankara, 1965, s.10.
27 A.A. ankr, 31 Austos 1925; Mustafa Baydar, age, s.67.
132
2- Gericilik
Devletin dndaki gerici evrelerin gericiliklerine de mecaz olarak irtica
denmektedir. Ve alasdr asl yaknlan da irtican bu trdr. Oysa ekilen neyse
o bitmektedir. Buday yerine arpa ekilir de sonra da arpa bitti diye yaknlr m?
Siyasal iktidarlar, devletin kendisine geriye dn yani gerek anlamyla irtica
yaptrrlar da bunun sonucu, meyvesi olmaz m? Demokrasinin
vazgeilemezlerinden olan ok partili dnemde, devlet ark, laiklik zararna
andrlagelmitir. En bata oy toplamak iin verilen memeler yznden. nce
toprak elverili duruma getirilmi, sonra da tohumlar ekilmitir:
a) Elverili Toprak
Gelir dalmndaki eitsizlik
Aradaki farklar birer uurum durumuna gelmitir.
Hukuk devleti niteliinden yar polis-jandarma devleti niteliine kay.
Ve:
aresizlik. Yurttan, kime, kimlere, hangi makama bavuracan bilmemesi,
dayanlmaz duruma gelen dertlerinden kurtarabilecek bir kurtarcnn olmamas.
te bu durum, daha birok nedenle birlikte, lke insanlarn dincinin,
eriatnn, tarikatinin ak duran kucana itmitir. Snacak bir yer
bulamayan yurtta, snak aram, Tanrya snmlar, Tanr adna din-iman
pazarlayanlara snmtr.
b) Tohum
Toprak elverili olunca, laiklik kart tohumlar ekmek ve yeertmek zor olmamtr.
Bir yandan varlkllar, br yandan din kesimi yararna arklar andrlm devlet
iinde her yerde din fabrikas kurulmu ve saylar hzla arttrlmtr. rnein kk
kasabalarda, kylerde bile mam-Hatip Okulu ama yoluna gidilmitir. Daha yksei
olan okullarn da saysn artrmaya hz verilmitir. Ayrca baka adlar altnda da din
eitim ve retimi yaptrlmtr. Hele Kuran kurslar. Resmsi ve resm olmayan.
lke batan baa, bunlarla srlsklam duruma getirilmitir. Ve yukarda da belirtildii
gibi btn bunlar Atatrklk adna sergilenmitir. Bu da yetmemi, gelsin zorunlu
din eitimi.
Ayrca lkeyi yine batan baa saran tarikat a. rmcek andan beter. Bu alar
iinde politikaclar. Parti ileri gelenleri. Hem eyhlerden el alan, hem zaman zaman
ilerine katlp ayinlerde bulunan (Zeyrekli Mehmet Efendinin hatmaceghlarnda
boy gsteren iki ayr partinin genel bakan gibi) eski parti bakanlar, babakan
yardmclar, Atatrk devrim ve ilkelerini korumakla ykml mlki mirler...
133
Atatrkse ne demi:
Arkadalar, efendiler ve ey millet! yi biliniz ki, Trkiye Cumhuriyeti, eyhler,
derviler, mritler, meczuplar memleketi olamaz. En doru, en hakiki tarikat,
medeniyet tarikatdr...28
Atatrk byle demi ama, din-iman pazarlayanlarn da, laiklik stne TBMMde
ant itikleri halde laiklii ortadan kaldrmay karlarnn gerei gren politikaclarn
da diyecekleri vard ve bugne dein Atatrkn dedikleri deil, bunlarn dedikleri
olmutur.
Laiklik kart rnler elde edildike yeni rnler iin yeni retimler yaplm, yeni
tohumlar ekilmitir.
Ve salanan rnler, lke geneline datlmtr. Ama gelir datmndaki gibi deil.
Bu rnlerin hemen tm, dine snmaya hazr, varlksz ve aresiz kesimin payna
dmtr.
III
BARI
Bar, gkten gelmez. Evrene ve insana doru bak sorunudur. Geni anlamyla
insanlamaya dayal olarak gerekleir.
A- Olmazsa Olmazlar
1- Adaletli Gelir Dalm
Adalet gerek anlamyla gerekletirilmelidir.
2- Yarm Polis Devleti Yerine Tam Hukuk Devleti
3- Ve Laikliin Olmazsa Olmazlarnn Eksiksizlii
Laikliin olmazsa olmazlar, barn da vazgeilemezleridir. Bir lkede tam
demokrasi ve laiklik yoksa, o lkede bar salanamaz. Yani barn, bir nice
kouluyla birlikte bu koullarnn da eksiksiz olmas gerekir. Olabildiince...
B- Olursa Olmazlar
Olmazsa olmazlarnn kartlar sergilenirse, doal olarak bar deil, sava elde
edilir rn olarak. Ve bar, byle bir durumdan sonra, silah zoruyla getirmek de
mmkn olmaz.
28 Mustafa Baydar, age, s.66.
134
IV
GENLK
Genlik, laikliin, barn koullarnn saland ortamda salkl biimde

gelitirilebilir ancak. Baka ortamda bu mmkn deildir. Atatrkn Cumhuriyeti
emanet ettii genlik, bu ortamda erginliine ulatrlm genliktir. Ne din
uyuturucularyla uyuturulup koyulatrlm olan, ne din, Tanr, cihad
kkrtmalaryla coturulup Hasan Sabbahn fedaileri durumuna getirilmi olan, ne de
nce ellerine silah verilip vuruturulmu, sonra da korkutulup serseme evrilmi olan
genliktir. Dnce ve beden salna zenle baklm, en deerli varlklar olarak
yetitirilmesine, gereksinimleri yerine getirilerek allm olan genliktir o genlik.
Teori
Say 45, Eyll 1993
135
BN HALDUNUN ESER
MUKADDMENN EVRSNE NSZ*
14. ve 15. yzyln nemli dnr bni Haldunun yaptlar, bugne dein, gerek
anlamda dilimize kazandrlm deildir; yurdumuzda, Mukaddimenin eski ve yeni
yazyla evirileri yaynlanm olmakla birlikte, bunlar, gerek eksik olmalar, gerek
ierdikleri yanllar nedeniyle, bilimsel ve klasik yayn anlayyla badatrmak
mmkn deildir. Buna karn, bni Haldun, gerek Bat dnyasnda, gerek slam
dnyasnda, zerinde ilgiyle durulan gncel bir konu haline gelmitir. zellikle
Mukaddimenin kendi dilinde yeni basklarnn yaplmas, Bat dillerine (ngilizce ve
Franszcaya) evrilmesi ve bni Haldun zerine yaz ve yaynlarn giderek kabarmas,
onun, kendi a ve evresi iersinde incelenmesi gereken nemli bir kaynak olduunu
bize dndren kantlar olmak gerekir. Trkiyede de, bni Haldun konusunda, zaman
zaman tantma, yorum ve inceleme yazlar yaynlanmtr; ama bu tantma, yorum ve
incelemelerin, genellikle niversite ve ansiklopedi evresinde kaldn da ayrca
belirtelim. Bat lkelerinde olduu gibi, sosyalist lkelerde de rnein; Sovyetler
Birliinde inceleme ve aratrma konusu olan bni Halduna, gnmzde, Marksist
adan yaklalmakla birlikte, lkemiz Marksistleri arasnda henz bir inceleme konusu
olarak ele alnmamtr. Btn bu nedenleri gz nnde tutarak, nce bni Haldundan,
daha sonra bni Haldun ile ilgili tantma, inceleme ve yorumlardan, genel bir kesit
sunarak yazmza balamak, okurun bni Haldun konusunda genel tablo izmesine
yardmc olaca gibi, bizim yorumlarmz iin de, bir hareket noktas salayacaktr
kansndayz.
bni Haldunun Szlerinden Bir Demet
Bilesin ki der bni Haldun, tarih, gerekte toplumsal yaam ve bu yaamn
doal yapsnda belirmi durumlar konusunda bilgi vermektir... 1 nsanlarn
toplumsal yaamlar zorunludur. Dnrler bunu u szleriyle dile getirirler:
nsan doutan uygardr. Yani insan iin toplumsal yaam, kanlmaz bir eydir.
Ki, bu yaam, filozoflarn zel anlatmlarnda kent yaam diye geer... 2
* Turan Dursun, bni Haldunun dnyaca nl eseri Mukaddimeyi Trkeye kazandrd. Onur Yaynlarnn yaymlad
evirinin ilk iki cildi kt. Dierlerinin de okuyucuya sunulaca bildiriliyor. Turan Dursun, evirisinin bana bir nsz
yazd. Bu nsz, Dursunun nemli almalarndan biridir ve bni Haldunun Din ile lgili Grlerini de ele alyor.
Aynen yaymlyoruz. (Onur Yaynlar, 2. basm, Ankara, Nisan 1977.)
1 Mukaddime, c.1, s.123.
136
...nsann yaam ve kalcl salkl olarak yalnzca besinle salanabilir. Onun

iin insan, besinini aramaya ynelir. Ancak, insann besinini elde etmeye tek
bana gc yetmez. Gereksinme duyaca besini salamaya yeterli olamaz.
Yaamnn temel maddesini oluturan besinini insan tek bana salayamaz.
Gnlk yiyecei tahln elde etmesi bile birok i ve ura gerektirir. Tahl
tp un durumuna getirmesi, unu hamur yapmas, hamuru piirip ekmek
yapmas gerekir. Bu iten her biri iin kapkacak ara-gere gerekli olur ona. Ve
sz konusu iler, birtakm zanaatlar olmadan sonuca ulaamaz. Demirci gerekli
olur, marangoz gerekli olur, mleki gerekli olur. Tutalm ki o kii, szn
ettiimiz ilere gerek kalmadan tane olarak yiyor tahl. Bu da gene birtakm ilerin
gereklemesine baldr. Tanenin ekilmesi, biilmesi, baandan karlmas... 3
Tarih alannda dlen yanl ve yanlgnn ince bir nedeni var: alar deiir ve
gnler geip giderken, toplumlarn, kuaklarn durumlarnn da srekli olarak
deitiinin gzden karlmas... Evrenin ve toplumlarn durumlar, ilikileri,
gidileri tek bir sre (vetre) zerinde srmez ve deimeyen bir izgide
kalmaz. Gnler, zamanlar geer, oluan deimeler ve durumdan duruma geiler
btndr her ey. Bu deimeler ve geiler, kiilerde, srelerde, kent ve
kasabalarda olduu gibi, tm evrende, lkelerde, ktalarda, zamanlarda ve
devletlerde de olur.4
bni Haldun in Ne Diyorlar?

15. yzyln bana kadar Kuzey Afrikada yaayan bni Haldun, diyor Hilmi Ziya
lken,
Tarihi olduu kadar, sosyolojinin nderi ve ilk tarih filozofudur (1332-1406).
Mukaddimeyi ilk kez Quatremres Pariste Mustafa Fehmi Bulakta bastrdlar.
lk evirisi Trkiyede yapld. 18. yzyla dein Batllarn bu filozoftan haberi
yoktu. 17. yzyl sonuna doru dHerbelot ondan Bibliotheca Orientaliste sz etti.
19. yzyl banda Sylvestre de Sacy, deerini belirtti. O yzyln sonlarnda
Hammer-Purgstall, onun hakknda makaleler yazd. Araplarn Montesquieus
diye sz etti. Garcin de Tracy, birka yl sonra bni Haldunun Mukaddimesinden
baz blmleri Franszcaya evirdi. Quatremres, Mukaddimenin Arapa metnini
Prolgomnes adyla yaynlad ve zet halinde bir evirisini yapmaya alt, fakat
bitiremedi. eviri, yapt zerinde filozof ve sosyologlarn incelemeler yapmalarna
3 Mukaddime, c.1, s.139-140.

137
olanak verdi. O zamandan bu yana Batda, bni Haldundan ok sz edilmektedir.

Bazlar nemini ar dereceye karmlar, onu yeni bir bilimin kurucusu
saymlardr. Batllarn vmelerle dolu olan yazlar daha hzn alamamtr. Bir
kesimi ona tarih filozofu gzyle bakmaktadr. Bir kesimi de onu, sosyolojinin
nderi saymaktadr. rnein: Rappoport, R. Flins, N. Schmidt onu tarih filozofu
sayyorlar. Gumplowicz, R. Maunier, Fndkolu, Sat El Husri, tekrar Schmidt,
lken, onu sosyolojinin habercisi sayyorlar. Bouthoul onda her iki vasf grd
gibi, birok Bat dnryle karlatryor. Onda Viconun Montesquieunn,
Marxn, biyolojik sosyoloji grn buluyor. F. Schulz, bni Haldun iin Journal
Asiatiquede birok makaleler yaynlad (1885 Paris). Graberg de Hems,
Rosenthal, Von Kremer, Lewine, G. Bouthoul, Gabrieli, Colosio, Ferreiro, Carra
de Vaux, De Boer, G. Richter, Gauthier, A. Bombaci, Ch. Issawi, W. Fishel, C.
MacDonald, Breisig, H.A.R. Gibb, A. Altamira vb. geen yzyl sonlarndan beri
ondan sz etmektedirler. Bu gl ilginin sonucu olarak da, onun tarih ve toplum
grnn, ada dnrler zerinde etkili olduunu, rnein, Untergang Des
Abendlasds yazar Oswald Spenglerin Batdaki znty anlatan felsefesi
zerinde veya baz Marksistler ve Breisig gibi tarih filozoflar zerinde etkisi
olduuna iaret edilmelidir.5
Prof. Dr. M. Fuad Kprlden:
bni Haldun hakknda 1918de Alfred Belin slam Ansiklopedisine yazd bni
Haldun maddesi, basit bir biyografiden baka bir ey deildir. Oysa aaortazaman fikir tarihinde, onun igal ettii yer ok byktr. Yalnz slam
aleminde deil, genel olarak dnya fikir tarihinde, onu tarih felsefesinin en
mmtaz simalarndan, daha doru bir ifadeyle sosyolojinin ilk byk
kurucularndan biri saymak hi yanl deildir... Yalnz msteriklerin deil,
sosyologlarn da dikkatini eken bu byk adam hakknda, Batda uzun zamandan
beri birok tetkikler yaplm, zel monografiler vcuda getirilmitir. L.
Gumplowicz, Ren Munier gibi tannm sosyologlarn onun hakkndaki yksek
takdirleri dikkate ayandr...6
Cemil Senadan:
bni Haldun, tarihte aklcdr, sosyoloji ile tarihi birletirmekte ilk adm atmtr.
Hilmi Ziya lken, onun, corafi ve ekonomik determinizm dncesini
savunmasndan, Karl Marx ve Montesquieunn mjdecisi sayd gibi, nfusa
5 Hilmi Ziya lken, slm Felsefesi, Kaynaklar ve Tesirleri, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 1967, s.320-321.
(Kimi szckler yeniletirilerek aktarlmtr.T.D.)
6 W. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, eviren: M. Fuad Kprl, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1963,
s.169-170. (Kimi szckler yeniletirilerek aktarlmtr.T.D.)
138
ilikin grleriyle de Malthusla ilikili grr, ayn zamanda onun kent

yaamndan tiksinmesi ve uygarln ahlak bozduuna dair dnceleriyle de
Rousseaudan, hatta bir bakma da Nietzscheden nce geldiini ve
Machiavellinin de ncs olduunu yazar. bni Haldn, Gobineaudan nce rka
nem vermi, hukuk anlaynda Hobbes ve Hegele, taklidin rolne nem
vermekle de G. Tarda rehberlik etmitir...7
Prof. Dr. Cavid Sunardan:
bni Haldundan nceki felsefe, yani bni Rd ve Maimonidesin aklc
felsefelerinin konusu, zellikle metafizik ve tabiat bilimleriydi. bni Haldunu en
ok ilgilendiren konu ise, toplum ve sorunlaryd. Bu sorunlar da speklatif
olmaktan ok gzleme ve deneye dayanan konulard. ...bni Haldunda bizi
geree gtren, bize bilgi veren mantk kurallar deil, ancak gzlem ve deneydir.
Mantn yarar bykse de doru dnebilme ve doru bilgi edinebilmede
tamamyla yeterli deildir. Bize bilgi veren ve bizi aydnlatan, sadece gzlem ve
deneydir. Dolaysyla mantk, btn bilimlerin temeli olamaz. O ancak, bilimlerin
yardmcs olabilir.8
Prof. Dr. lhan Arselden:
bn Haldun, Mukaddime adl nl yaptnda sosyolog gzyle Arap karakterini
inceler ve deerlendirir. Onun bu deerlendirmesinde phesiz ki Arap hakknda
daha nce Muhammedin gerek Kuran hkmleri ve gerek hadislerle ortaya
vurduu grler ve deerlendirmeler de rol oynamtr. Fakat bni Haldun, bu
incelemesini ve eletirmesini ok daha isabetle ve ok daha bilgili ekilde
yapabilmitir... bni Halduna gre Trkler sava karakterleri ve
kahramanlklar nedeniyle slamn kurtarcs olmulardr. Grlyor ki, bni
Haldun, Trkn slam sayesinde kurtulduunu sylemiyor da tersine slamn Trk
sayesinde kurtulduunu ifade ediyor.9
Prof. Dr. G. Hseyin Yurdaydndan:
slam dnyasnda Frbi ve bni Sinada grlen aklc anlaya kar, daha
sonralar baka bir slam dnr, bni Haldunun ileri srd gr, toplumlar
tabii artlara gre inceleyen, tabiat, naturalist bir dnya grdr. bni Haldun,
toplumlar uzviyetlere benzetir. Onlar da tpk uzviyetler gibi doarlar, geliir,
yetiir olgunlar ve daha sonra da duraklayarak geriler, klr ve yok olurlar.
Vicodan 300 yl kadar nce ortaya atlm olan bu gr, Yunan ve Ortaa
7 Cemil Sena, Filozoflar Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, stanbul 1976, c.3. s.14 (bni Haldun maddesi).
8 Cavid Sunar, slmda Felsefe ve Frbi, lhiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1972, c.II, s.92-94.
9 lhan Arsel Arap Milliyetilii ve Trkler, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1975, s.53-231.
139
filozoflarna nazaran byk bir yenilik getirmektedir. Bylece Frbi ve bni

Sinay da eletiren bu gr, Osmanl devrinde byk bir ilgi grmtr... Ktip
elebi de Osmanl devrinin ileri gelen bni Halduncularndandr. Ktip elebinin
Dsturul-Amelinde bni Haldunun bu biyolojist, uzviyeti toplum felsefesine
dayanan bir tarih felsefesi emas grlr. Ktip elebiye gre de toplumlar
doma, gelime, olgunlama, durma ve gerileme safhalarndan geerler ve sonunda
yklrlar...10
Abdlhak Adnan Advardan:
... [bni Haldun] Machiavellinin Prince adl eserindeki sonulara benzer
sonulara ulam ise de bni Haldunun, Machiavelli gibi ikiyzl deil, tersine
sadece realist ve dini, realitelerin en banda tutan bir dnr olduu kukusuzdur.
Bununla birlikte, halifelik ve imamet konularnda bni Haldun, ok zgr ve
bamsz grler aklam ve genel olarak hkmette eriatn mutlak gerekli
olmadn sylemitir. Eserin evirisi ve asl, bu konular iine ald iin, kinci
Abdlhamit dneminde, Trkiyede satlmas ve okunmas yasak kitaplardand...
Eer tarih bir bilim olmak haysiyetini kazanmsa, tarihin konusunun, toplumsal
olaylar olduunu sylemekle hi kuku yok, ilk kez bni Haldun bu yolu
amtr.11
Adnan Advar, slam Ansiklopedisinin bni Haldun maddesinde ayrca kimi
Batl arkiyatlarn Amerikann kefi gibi bir bni Haldunun kefi konusu
ortaya atp ilediklerini, oysa kendilerinden nce Trk bilim adamlarnn bni
Haldundan ve yaptlarndan sz ettiklerini yazar.
Arap edebiyat ve tarihilerinden Emir ekip Arslan (1871-1946), bni Haldunun
Tarihinin I. cildine yazd Mulhakda (nszde), nl Fransz Doubilimcisi
Carra de Vauxun, bni Haldunla ilgili grlerini aktaryor. Bu alntlarda yle
deniyor:
Mslman Afrikann ilk dnemindeki toplumsal yaps, bni Haldunun
kiiliiyle aydnlanmtr. bni Haldundan nce, tarih felsefesini, onun lsnde
salam ve aydnlk biimde ortaya koyabilen bir baka bilim adam bilinmiyor.
nk toplumlarn z durumlar, bu durumlarda beliren ve bu durumlarn
deimelerinde kesin etkili olan nedenleri, devletlerin nasl kurulduklar ve hangi
aamalardan getikleri, uygarlklarn deimeleri, gelimeleri ve klerindeki
etkenler, btn bunlar, bni Haldunun, inilebilecek lde derinliklerine indii
konulardr. Bu derinlie, nl Mukaddimesinde (Prolgomnes) inmitir.
10 G. Hseyin Yurdaydn, slam Tarihi Dersleri, Ankara 1971, s.132.

11 Abdlhak Adnan Advar, bni Haldun, slam Ansiklopedisi (Kimi szckler yeniletirilerek aktarlmtr.T.D.)
140
Avrupa Hristiyan tarihilerinden sadece bir kesimini, 18. yzylda, bni

Haldununkine benzer biimde tarihin gizlerini yakalamaya girimi buluyoruz.
stelik bunlarn konuya ilikin karp ortaya koyduklar, kapal, anlalmas son
derece g anlatmlardan oluuyor. bni Haldun, us ve algda, Montesquieu ya da
stad Mably erdeminde bir dnrdr. Ve hi kuku yok ki o, yeni
toplumbilimcilerimizden Tarde ya da Doubilimci Gobineau gibi
toplumbilimcilerin de ulu atasdr.12
Ayn kitabn (Tarihu bni Haldunun) birinci cildine yaynlayann yazd nszde
bir yazs yaynlanan Kahire niversitesi eski retim yelerinden Ahmet Emin de
yle diyor: bni Haldundan nce hibir tarihinin, tarihe, onun bak asndan
bakabildiini bilmiyorum. s. n.
Emir ekip de Tarihin I. cildine yazd El Mulhaknn giriinde Carra de
Vauxun grlerini aktarrken, bni Haldundan nceki dnrlerin grlerini
sralyor ve Platon, Aristoteles, Frbi zerinde durduktan sonra yle diyor: ...Yalnz
bunlardan hibiri, tarih felsefesi bilimine aka deinmiyor. Ne Platon, ne Aristoteles,
ne de Frbi. Bu bilim dal, Veliyyud-Din Ebu Zeyd Abdurruhman bni Haldunun
buluu olarak ortaya kyor. O, Batnn da, Dounun da vncesi
(Mefhareti)dir.13
slam Medeniyet Tarihi adl yapt nedeniyle lkemizde pek iyi tannan Prof. Dr. W.
Barthold da unlar yazyor:
bni Haldunun, tarihine yazm olduu nl Mukaddimesi, Arap edebiyatnda,
tarihi, ykclkten kurtarmak muhkemeyi egemen klmak ve tarihin yasalarn
aratrmak iin yaplm ilk ve biricik deneyimdir. bni Haldun, tarihe, kendi
anlayna gre, yeni bilim vasfn vermektedir.14 Onun tarihi, Yunan pragmatik
tarihilerinin etkilerinden uzaktr. Arap tarihisi [bni Haldun], Yunan tarihilerine
nazaran deneyim ve bilgi bakmndan daha zengindir. Yunan tarihilerinin
nazarnda esas olan siyasal ekillerin deimesi yerine, bni Haldun, kuramna
temel olarak, iktisad koullarn deimesini, gebelikten yerleik hayata ve ky
hayatndan kent hayatna geii almaktadr. bni Haldunun bu kuram, hangi
bilginlerin ve hangi kitaplarn etkisiyle meydana geldi? Bu, henz, tamamyla
bilinmiyor... bni Haldunun kuram, dier Arap tarihilerini etkilemedi. uras
dikkate deerdir ki, bni Haldun Arap olduu halde, slam uygarlnn btn
Mslman dnyasnn ortak mal olduunu iddia ediyor... bni Haldun, Araplara
12 Tarihu bni Haldun El Mulhak Bil-Czil-Evvel, Msr, 1936, yaynlayan Muhammed Habbeci, c.I, nsz, s.1.
13 bid, s. n.
14 Oysa, bni Haldunun yeni bilim dedii, toplumun gelimesine egemen olan yasalardr.
141
uygarl tahrip edici bedeviler gzyle bakmaktadr... 15

Araplar eletirdii ve Trkleri vd iin bni Halduna ierlemi grnen nl
Arap yazar Th Hseyin bile bni Haldun iin unlar yazmaktan kendini alamyor:
bni Haldun, tarihsel alanda bir yntem yaratm, bu yntemde ak ve gerekten
ou kesimde doru kan grler ortaya koymutur... 16
bni Haldunun tarih ynnden ortaya koyduu bak as, gerek bir bak
asdr. O, tarihe blnmez bir btn olarak bakan, tarihi oluturan olgular ve
olaylar inceleyip yanllar atma yolunu dnen ve bunu anlalabilir greceli
(izaf) bir bilim olarak yaratan ilk tarihidir. slam dnyasnda, ne ilkalarda, ne
Ortaada bu nitelikte bir tarihi grlmtr. 17
Th Hseyin, bni Haldunun dhi kiilerden biri olduunu yazyor. tima
felsefeyi, ilk kez onun bilimsel kalba dktn ve onun iin Araplarn, bu ii ilk
baaran biziz diye vnebileceklerini savunuyor.18 Ve gene Th Hseyin ayr ayr
yollardan yrm olsalar bile, bni Haldunla Montesquieunn toplumsal
grngleri, tarihsel cebir (tarihsel determinizm) ilkesine balamakta birletiklerini ve
bu konuda, bni Haldunun, Montesquieuye nclk ettiini aklyor.19
Trk Ansiklopedisindeki deerlendirmesiyle Ziyaeddin Fndkolu da bni Haldun
konusunda ilgin grler sergiler. lerde zerinde duracamz bu deerlendirmenin
bir blmnde Fndkolu yle diyor:
Tarih ve sosyal olaylarda her eit ekonomik etkene yer veren bni Haldun, ky
ve kent yaplarna zg ekonomik bir dzen bulunduuna dikkatimizi ekmektedir.
Bu dnce 20. yzyl sosyolojisinde iki sosyoloji kolu (ky ve kent) ile uraan
sosyologlarca Tunuslu tarihiye [bni Halduna] orijinallik ve hatta modernlik
niteliinin verilmesini gerektirmitir.20
eitli yazarlardan sunduumuz kesitleri burada bitirirken, belirtelim ki, bni
Haldunu tarihsel-felsef toplumsal temellerini Marksist bir yaklamla aratran S. M.
Batsevann yazsn, tm olarak, bu kitapta yaynladmz iin, burada ayrca, ayn
yazdan kesitler sunmann doru olmayaca kansndayz.
15 W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, s.39-40 (Kimi szckler yeniletirilerek aktarlmtr.T.D.)

16 Th Hseyin, Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, Franszcadan Arapaya eviren, Muhammed Abdullah Annan,
Msr, 1925, Matbaatul-timad, s.49.
17 Ayn kitap, s.26.
18 Ayn kitap, s.26.
19 Ayn kitap, s.41.
20 Trk Ansiklopedisi, c.19 s.492 (bni Haldun maddesi). (Baz szckler yeniletirilerek aktarlmtr.T.D.)
142
imdi, artk, bni Haldunun ilgi eken grleri zerinde ayr ayr durmaya alalm:
Tarih Konusundaki Grleri ve Yntemi

bni Haldun tarih konusunda yle diyor:
... Dtan baklnca tarih, eski gnlerden ve devletlerden, eski alarda geen
olaylardan haber veren bilim olmaktan teye gemez. Azdan aza geen szler,
ykler anlatlr. Anlatlanlardan zdeyiler karlp sergilenir. Toplant yerlerinde
kalabalk belirdii zaman bunlarla elendirilir dinleyenler...21
Yazarmz, bunu, tarihin d yznden olan (f zhirih) diye niteliyor, bu tr
tarihilie de yzeysel tarihilik gzyle bakyor. Ama gerek tarihiliin bu demek
olmadn, tarihin bir de i yan, derinlii bulunduunu anlatyor:
Derinliine inilerek bakldndaysa, tutarl bir baktr tarih. Bir incelemedir
(nazarun ve tahkkun). Olup bitenleri nedenleriyle birlikte incelemedir, nedenlerine
balamadr (ve tallun lil-kint). Ne var ki bunun ilkeleri ok incedir
(Vemebadha dekikun). Olgularn nasllarn ve nedenlerini derinlemesine
bilmedir. Bundan dolay, tarih, temel bilimdir. Hikmete de btnyle girmitir.
Onun iin hikmet22 bilimlerinden saylsa yeridir ve saylmas doaldr
diyor. Yazarmza gre, gerek tarihilik budur, tarih alannda bu bak asndan
yrmedir. bni Haldun, bunu, tarihin i yz (ve f btnih) diye niteliyor.
Ziyaeddin Fndkolu, bni Haldunun bu aklamasn deerlendirirken unlar
yazar:
Sosyolojinin bilimler arasnda yer ald 19. yzyldan nceki dnemlerde, tarihi,
ayn zamanda sosyoloji sayan dnrlere rastlanmaktadr. rnein: Vico ve
Bacon bunlar arasndadr. bni Haldunun 19. yzylda Batda Hammer tarafndan
tantlmasndan sonra, Arap tarihinin bu alandaki nc gr yaylm
bulunmaktadr. Gerekten tarihilii zahir ve btn diye ikiye ayran yazar
(bni Haldun), birinciyi ykc, ikinciyi izah olmakla niteliyor. Bu vasf,
btn tarihiyi, sosyal olay illet ve nedenlerine balamaya yneltmektedir.
21 Bkz. Mukaddime, c.1, s.64.

22 Hikmet, felsefeden daha geni kapsamldr.
143
Nitekim gnmzde de sosyoloji ile bu anlamda anlalan bir tarih arasnda, sk

ballklar kurulmaktadr.23
bni Haldun, tarihte aktarmacla deiniyor ve yle diyor:
slam dnyasndaki tarihilerin ileri gelenleri, gemi gnlerin haberlerini dolu
dolu alp topladlar. Yazdklarnn arasna koydular, sakladlar.
Sonra asalaklar gelip yanln aldatclarna kattlar o haberleri. Bu alanda kimi
zaman sanlara, kuruntulara kapldlar; kimi zaman da bilerek haber uydurdular.
Abartlm sylentilerden yaldzllar aldlar, tekilerle kartrp srdler piyasaya.
Ve uydurduka uydurdular. Daha sonra gelenlerden oklar da bunlara uydular,
haber aktarclnda onlar izlediler. ncekilerden nasl iitip aldlarsa yle
ilettiler bizlere. Olgularn ve durumlarn nedenlerini dnp kavramadan.
Uydurma haberciliin sapk yollarn brakmadlar, bu uydurmacla kar
koyalm demediler.
nceleme denen ey azd bunlarda. Ayklama, dorularn iinden yanllar
karp atma yn ok azd...24
bni Haldun, bu aklamasyla tarihilii nasl anladn aka belirtiyor. Ve tarih
felsefesini aa vuruyor: bni Haldun, yzeysel bir tarihilik ve aktarmac (nakilci)
bir tarihilik istemiyor. Bir tarihi, ald ve yazaca haber zerinde dnsn,
aratrsn, incelesin, gerekirse tarihi olarak ad yapm olanlara, gelenee bakaldrsn,
kar koysun, hele hibir zaman uydu olmasn, sanlara, kuruntulara kaplmasn istiyor.
bni Haldundan nceki tarihiliin ykclk, gemiten haber toplayp aktarma
(vakanivislik) biiminde olduu, bni Haldununsa tarihe ilkeler getirdii ve bir tarih
felsefesi ortaya koyduu konusunda, aa yukar dnrlerin tm birleir. Hemen
hemen u noktada birleirler ki, bni Haldun, tarih felsefesini balatan, ya da bu
felsefenin balayp gelimesinde ok byk katks olan bir tarihidir. Dnrler,
onun tarih felsefesini kurduu gibi, Baty, bu konuyla uraanlar byk lde
aydnlattn da yazarlar. Birok dnr, ok ge tannm olmasna karn, ondan
yararlandklarn aklarlar. Onu eletirenler bile onun tarih felsefesini nemsemezlik
etmezler. Szgelimi: bni Haldunu kyasya eletiren Th Hseyin bile onu bu
konuda ok ver.25 Ayrca bu konunun ustas ve bu konuda dhi olarak niteler. 27
23 Trk Ansiklopedisinden kimi szckler yeniletirilerek aktarlmtr. (T.D.)

25 Bkz. Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, s.34.
26 Bkz. ayn kitap, s.26.
144
Orhan Hanerliolu tarih felsefesinin ne olduunu ve ayrca bni Haldunun bu

felsefedeki yerini yle anlatyor:
Tarih felsefesi, gemite neler olup bittiini aratran tarih biliminden farkl
olarak, gemite olup bitenlerin nedenlerini aratrr. Bu bakmdan tarih felsefesi,
tarihsel oluumu iinde genel felsefe alannn byk dnya grne gre
sralanr. Metafizik tarih felsefesi, bireyci tarih felsefesi, diyalektik tarih felsefesi.
Metafizik adan ilenen tarih felsefesine gre, insanlarn tarihi, Tanrnn
iradesiyle ynetilmektedir. Tanr nasl istemise yle olmutur, bundan sonra da
yle olacaktr. Temelde, metafizikten baka bir ey olmayan bireyci tarih
felsefesine gre, insanlarn tarihini byk bireyler, e deyile stn dnceler
ynetmektedir, bu byk kiilere nasl istemilerse yle olmutur ve bundan sonra
da yle olacaktr. ada diyalektik felsefesine greyse, tarihi, retim ilikileriyle
belirlenen toplumlar yapar. Toplumsal olaylarn nedenleri zdeksel [madd]
koullardr... Tarih felsefesi, metafizik ve bireyci alardan ilenirken bile, ada
zdeki [materyalist] diyalektik anlayn sezgisini tamaktadr. Tarih felsefesinin
ve toplumbilimin kurucusu saylan Arap dnlerinden bni Halduna (1334-1406)
gre, toplumsal olaylarn nedenini toplumun kendinde aramak gerekir. Tarih
bilimiyle uraanlar yanltan ey, uluslarn hal ve durumlarnn deimekte
olduklarn unutmaktr. Deime, Tanrnn btn varlklar iin koyduu bir
yasadr. Doasal verim, zdeksel bir deimeden ibarettir. Toplumlar da insanlar
gibi doar, geliir ve lrler. Hner ve sanayiin gelimesi, toplumsal gelimenin
banda gelir. Hner ve sanayiin gelimesi, ... insan dnsel bilgilerle uramaya
yneltir. Deer, emekle belirlenir, pazarda satlan budayda, i ve emein deeri
aka grnmez ama, budayn deeri, onu elde etmek iin harcanan i ve emein
deeridir. Toplumsal olaylarn temeli, ekonomiktir... 27
Hanerliolunun bu deerlendirmesi gerei olduka yanstyor. Ancak, burada bni
Haldunun olduu aklanan grler arasnda yer verilen deime, Tanrnn btn
varlklar iin koyduu bir yasadr tmcesine bakp, onun materyalist olmad
sanlmamaldr. nk bni Haldunda Tanrnn, dinsel dnyadakinden daha
deiik bir anlam vardr. bni Halduna gre Tanr, doal yasalarn dnda deildir,
yasalar hem koyandr, hem de yasalarn kendisidir. Gelimeyi etkileyen bir eit
zgtr. bni Haldun, Hanerliolunun da belirttii gibi, toplumsal olaylarn
nedenlerini, toplumun kendisinde aramay nerir. Oysa dinsel evreler bu nedeni,
27 Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1973, s.303.
145
kendi anlaylarndaki Tanrsal i ve hikmetlerde aramay nerirler. Gene

Hanerliolunun belirttii gibi, bni Haldunun tarih felsefesinde toplumsal
olaylarn temeli ekonomiktir. bni Haldun anlaynda temel etkenin ekonomik
olduu grn Ziyaeddin Fndkolu da paylayor. Aada bu konu zerinde ayrca
duracaz. Durum byle olunca bni Haldunun tarih felsefesini, madd temelin dnda
dnebilir miyiz?
bni Haldunun tarih anlaynn zellii nereden ileri geliyor?
zellikle iki eyden ileri geliyor: Birincisi, konu olarak toplumu, toplumsal
yaam almas, ikincisi de getirdii yntemdir. Bu iki temel e, onun yeni bilim
diye niteledii ve hakl olarak kendisinden nce bilinenler arasnda hibir tarihinin,
haberi olmadn belirttii bilime (toplumbilime) nem ve zellik kazandryor.
bni Haldun, yeni bilimin konusunu u szle aklyor: insana zg umran ve
insana zg toplum28 (Huvel-umranul-beer vel-ictimaul-insan). Yazarmz,
umran szcn, uygarlk ve toplumsal yaam anlamlarnda kullanyor. 29 Th
Hseyin, bni Haldunun, bamsz (sui generis) bir bilime, toplumu konu alan ilk
dnr olduunu yazyor.30 Daha nce aktardmz grlerden de anlalaca gibi,
birok yazar ve dnr de Th Hseyinin bu yargsn paylayor.
bni Haldun, yeni bilimin konusu olarak toplumu alyor ve bununla kalmyor,
toplumu etkileyen nedenler, etkenler zerinde de duruyor. Corafi etken, doal etken,
politik etken ve en bata da ekonomik etken. Th Hseyin de bni Halduna gre bu
etkenlerin toplumu etkileyip deitirdiini yazarken, onun bu alanda dine ve
metafizie yer vermediini aklar.31
bni Haldunun, kendisini antlatran ynteminin ne olduuna gelince:
bni Haldun, bu yntemini ok geni ve rneklerle anlatr. Burada ksaca unu
belirtelim ki, bni Haldun ynteminde en nemli olan ey: yanszlk, eletiri ve
topluma, toplumun gelimesine, deimelere egemen olan yasalarn bilinmesidir. bni
Haldun, bu sonuncusunun hepsinden daha nemli olduunu zellikle belirtiyor.Tarih
alannda yansz olamayan, eletiriye yer vermeyen ve hepsinden daha nemlisi,
toplum yaplarn ve toplum yaplarna egemen yasalar bilemeyen tarihinin her
zaman yanla ve yanlgya deceini aklyor. bni Haldunun toplumsal
yasalarnda Th Hseyine gre, nemli u yasa var: Nedensellik yasas
(kanunul-illiyye), benzerlik yasas (kanunul-tebh) ve benzemezlik yasas
(kanunul-tebyun).32 Th Hseyinin benzemezlik yasas diye anlatt konuda,

29 Umran szc iin bkz. Mukaddeme, c.1, 8 no.lu not.
31 Bkz. Ayn kitap, s.45.
32 Bkz. Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, s.40-47.
146
bni Haldun, deimelere, srelere (vetre) son derece nem verdiini

gsteriyor. Onun bu konudaki szlerinden bir paraya, yazmzn banda yer verdik.
Ken-disi bu konuya ok nem verdii iin...
te bni Haldunun toplumbilimci saylmasn ve kimilerince toplumbilimin
kurucusu, ada toplumbilimcilerin atas diye niteleniini salayan, onun bu ve
benzeri grleridir. Tarih anlay ve getirdii yntemdir. Bilim dnyasna sunduu
yeni bilimdir.
Toplum ile lgili Grleri

bni Haldun, toplumsal yaam zorunlu sayar. Neden zorunlu saydn uzun uzun
anlatr. Bu konudaki grlerini tantlayan rnekler sralar. nsann besinini tek bana
elde etmeye gc yetmez... diyerek balad aklamasnn sonunda, ekonomik
nedenlerin toplumsal yaamn vazgeilemezliinde en byk rol oynadn ortaya
koyar. Hatta toplumsal yaam, ekonomiye dayandrr da denebilir. nk
ekonomiyi temel etken olarak iler. Sonra dnyann ancak toplumla bayndr duruma
getirilebileceini toplum olmadan doann deitirilip yaanr biime
sokulamayacan belirtir. Corafya evresi ve iklim koullar zerinde de durarak,
toplumlar, eitli toplum birimlerini ve biimlerini bu adan da inceler. eitli etkileri
aklar, sonular karr. Ayr bir ana blmn eitli blmlerinde insan ilikilerini,
aile, boy, kabile ilikilerini, ksaca toplumsal yaplar, bu arada deerleri, kurallar,
gelenek ve grenekleri, alkanlklar yani kltrel yapy, gene bu arada ve ayr ayr
blmlerde deiik ynetimleri, egemenlik evrelerini, politik gelimeleri ve bylece
siyasal yaplar ele alp geni ve ilgi ekici aklamalarda bulunur. Toplumu anlatr,
toplum-devlet ilikisini anlatr, toplum ve devlet yaamndaki gelimeleri ve
deimeleri anlatr. Toplumu ilgilendiren ne varsa sz konusu eder. nk eildii
yeni bilimin konusu toplumdur, blmleri, sorunlar (ve mesailuhu) da toplumsal
sorunlardr. bni Haldun, hangi konudan sz ediyorsa toplumu ve umran
(toplumsal yaam ve uygarlk) ilgilendirdii iin sz ediyor. bni Haldun, toplum
psikolojisine ve toplum ya da topluluk yelerini birbirine balayan balara, rnein
kabilelerdeki kan bana, yaknlk-akrabalk ilikilerine, dayanmay salayan
etkenlere, topluluklarn gcne ve bu glerle elde edilen sonulara da ok nem
verir. Bu alanda kulland ve dnrlerin zerinde durup eitli yorumlar yaptklar
el asabiyye ya da asabiyet33 szc vardr ki, bu szck, toplum ve devlet
gelimeleriyle ilgili blmlerde sk sk geer.
33 Bu szcn anlam iin bkz. Mukaddime, c.1deki 37 no.lu aklayc not.
147
Toplumlarn Geirdikleri Dnemler, Evreler

Th Hseyine gre, bni Haldunun bu konudaki grn yle zetlemek
mmkn:
Toplumlarn dnemi (tavr) vardr: a) lkel yaam (ayetul-bedv) dnemi. Bu
blme l yaam ve krsal yaam srenler girer. b) Devlet kurma dnemi (fetih
yoluyla). c) Yerleik (kentsel) yaam, zenginlik, savrukluk, elence, durgunluk ve
ardndan ykl dnemi.
Birinci dnemde toplumlar kabile, airet dzeni iinde yaarlar.
Gereksinmelerinin ve geleneklerinin dnda yasa bilmezler. Yalnzca gereksinme
duyduklar ya da geleneklerinin ittii dorultuda davranrlar. kinci dnemde
giritikleri fetihler ve baka toplumlar yenme-ezme sonucunda, kabile ynetiminden
devlet ynetimine geerler. Bu dnemde yasa nedir bilirler ve dzenlerini salayan
yasalar yaparlar. Yalnzca gereksinmelere ve geleneklere deil, bu yasalara uyarlar
artk. nc dnemdeyse, yerleik ve kentsel yaamn gerek ve alkanlklarna gre
yaanr. Yenilgiye uratlan topluluklarn geleneklerine, hoa giden yaamlarna
uyulur. Zengin, parlak yaam ve elenceye dknlk gsterilir. Bu arada bilime,
teknie ynelmeler grlr. Bu aamadaki toplumun yaam, yklncaya ve yok
oluncaya dek byle srer gider.34
Th Hseyin, bni Haldunun bu konudaki grn byle zetler. Orhan
Hanerlioluysa deil, be dnemde zetler yazarmzn konuyla ilgili grn:
Gebelikten lkelere saldrma tavr, aldklar lkelerde ekonomik egemenlik
tavr, gittike zenginleme tavr, barlk ve geveme tavr, safahat ve elenceye
dalarak kme tavr.35
Ziyaeddin Fndkolu da, tavrlar teorisi bal altnda, bni Haldunun bu
konudaki grn yle yanstr:
Asabiyetle donatlm ilk kavimler, hayatlar boyunca baz tavrlar gsterirler.
Bunlar ilk defa, zuhur ve zafer tavr yaarlar. Siyasal lider ve ahlak beraberlii, bu
zaferin temel nedenidir. Sonra, infirad devri balar. Lider ve evresindekiler
ktleden ayrlrlar. Ve fera hali yaarlar. imdi durgunluk zamandr. Egemenlii
elde bulunduranlar, zuhur ve zafer devrinin ocuklardr. Asabiyetleri gerginliini
kaybetmek zeredir. Fakat gene de gl dnemin hatralarn anarlar. Sonunda
israf dnemi balayacak, bir baka asabiyet sahibi kavim zuhur edecektir.
Egemenlikler nbet deitirecektir.36
34 Bkz. Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, s.82-83.

35 Felsefe Ansiklopedisi, s.114.
36 Trk Ansiklopedisi, bni Haldun maddesi. (Kimi szckler yeniletirilerek aktarlmtr.T.D.)
148
Gerek Th Hseyinin, gerek Hanerliolunun, gerek Fndkolunun zetlemeleri,

aa yukar ayn eyleri anlatm olsalar bile. bni Haldunun anlattklarn tam
yansttklarn sylemek biraz gtr. Bunu, evirinin ilgili blmlerini okuduu
zaman okur da grecektir. Hele ikinci ciltten sonra bu durum daha iyi anlalacaktr.
Ziyaeddin Fndkolu, alntda grlen aklamasna unu ekli yor:
bni Haldunun bu gr, uzviyeti (organizmac) bir gre dayanmaktadr.
Kendi deyimiyle mr- beerle mr- cemiyeti, analoji yoluyla yaklatrmakta,
biyolojik determinizmi, sosyolojik determinizmiyle devam ettirmektedir.
Organizmac Gr ve bni Haldun
bni Haldunu yorumlayan ou kimse, onun organizmac gr tadn, ya da
grnn organizmac olduunu ileri srer. Bu, ne lde gerei yanstyor?
Bilindii gibi bilim evreleri, birok alanda olduu gibi toplumbilimde de birtakm
teoriler, teori modelleri belirlerler, snflamalar yaparlar. Ama ne denli
bilimsel olursa olsun snflandrmalar deiiktir. Kimi bir trl, kimi bir baka
trl snflandrma yapar.37
Bu snflandrmalarn hakl gerekesi vardr elbette. Szgelimi, Emre Kongar, her
bilim dal, ister doal, ister toplumsal olsun, inceleyecei konuyu daha iyi
anlayabilmek iin modeller kullanr, diye balar ve gerekeyi anlatmaya koyulur.38 Ne
var ki ayn Emre Kongar, kitabnn bir baka yerinde de unlar yazar:
Aslnda toplumsal bilimlerde yaplan her snflama eksik ve hatal olmaya
mahkmdur. nk her dnrn ya da toplumsal bilimcinin modeli, az ya da
ok, brlerinden farkl eler tar. retici ve zmleyici amalarla yaplan
snflamalar ise, bu farkllklar genellikle ihmal eder. Aslnda yaplan snflamalar
da birbirini tutmaz... Yaplan her snflama, snflamay yapan kiinin amacna,
grne ve yaklamna gre deimektedir. Bu nedenle, biz de bu almada,
imdiye kadar yaplm olan baz snflamalardan ok daha farkl olmayan bir
snflamay ortaya koyduk. Pek doal olarak bizim snflamamz da, yukarda,
snflamalarn getirdikleri sakncalar olarak saylan btn sakncalar ve
muhtemelen baz ilaveleri beraberinde tamaktadr.39
37 Deiiklikleri grmek ve karlatrmak iin bkz. Sorokin, Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri, eviren: Mete
Tunay, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1972; Emre Kongar, Toplumsal Deime, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1972; Prof azi
Ksemihal, Sosyoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1974.
38 Bkz. Emre Kongar, Toplumsal Deime, s.34.
39 Bkz: age, s.53.
149
imdi dnn, bni Haldun iin gr, organizmac grtr deniyor. bni
Haldundan ald alnty, kitabna koyduu blme baklrsa, Emre Kongar da ayn
eilimde.40 Yani o da yazarmz organizmac kuramclar srasna koyuyor. yi ama
bni Haldunu baka kuramclar arasnda gsterenler de var, ona ne diyeceiz?
Szgelimi: Taklit konusundaki dncelerinden dolay G. Tardea benzetenler var,
rklarla ilgili grlerinden dolay Gobineauya benzetenler var, corafya evresinin
ve iklimlerin etkilerine ilikin grleri dolaysyla corafyac grte olanlara
benzetenler var, bundan ve nedensellie ilikin grlerinden dolay Montesquieuye
benzetenler ve Araplarn Montesquieus diye niteleyenler var. Daha baka
dnrlere, kuramclara benzetenler ve bu arada Marxn grnn ncl
olduunu syleyenler var. Balangta aktardmz yazlarda da, bu aka grlr.
yleyse, bni Haldunu bir btn olarak ele alp deerlendirmeden, tarihte,
toplumbilimde organizmac diye nitelemek, olas m? Organizmac grte
olanlardan birini, en nllerinden birini alp karlatralm ksaca:
rnein, Alman dnr, Oswald Spengler (1880-1936): Alman faizminin teorik
nclerinden biri. Ortaya koyduu tarih felsefesini aklayan yapt, Almanyann
Birinci Dnya Sava yenilgisinden hemen sonra yaynlanm, emperyalizmin
ideologlar arasnda hayli ilgi grmtr.
Ne diyor Spengler? Umre Kongarn kitabnda yle aklanr:
Spengler de, kltrleri organizmalar olarak grr. Tarih, bu organizmalarn ortak
biyografisidir. Her kltrn ocukluu, genlii, erginlii ve yall vardr. Her
kltr kendi uygarln yaratr. Uygarlk, kltrel organizmalarn son aamada
ortaya koyduklar bir olgudur. Uygarlk aamas, kozmopolit kentleme,
bilimsellik, halkn kitlelemesi ile belirlenir. lk aamalardaysa kan ball ve
topluluk (cemaat) havas egemendir. Uygarlklar, lmeden nce ikinci bir dinsel
aama geirirler. Eski Roma ynnden Hristiyanlk bunun rneidir.41
Bu grlerle, bni Haldunun bu konuya ilikin grleri arasnda benzerlikler
bulunduu kukusuz. Ama sadece benzerlikler var. Belki de, Hilmi Ziya lkenin
aklad gibi (yukarda lkenden aktarlan alntya baknz.) Spengler, bni
Haldunun grlerinden etkilenmitir. Onun grlerinden iine gelen yanlar alp
yanstmtr. Bununla birlikte benzerliklerin tesindeki farklar, hem de ok nemli
farklar da grmek gerek. En nemli fark da udur: bni Haldun, maddeyi ve
ekonomiyi temel alr. Kltr ve kltrel deimeleri zde (li zatih)
grmez, geim ve besine ynelik abalarn arz ve bu alandaki toplumsal

150
yaama, umrana gre deien yansmalar olarak grr. bni Haldun, bamsz,
esiz kltrler tanmaz. Ve bni Haldunun, gerek toplum ve gerek devlet yaamn
insan yaamna benzetmesi, doma, erginleme, yalanma ve lme gibi dnemlere
ayrmas, gene Spengler ve benzeri organizmaclardan farkldr. nk bni Halduna
gre, yalnzca yalanma dneminde deil, her an olu (kev) ve zl (fesad)
vardr. Deime ve yenileme her an sz konusudur. Bir baka deyile ona gre
zlen ve len bir eyde ayn zamanda doma da vardr. bni Haldun, her eyin her
an deitiini yeri geldike vurgular. Doma, gelime, erginleme, yalanma,
lm gibi evrelerden sz etmesi de, her eyin, bu arada toplumun ve devletin de
durum deitirdiklerini anlatmak iindir. nk bni Halduna gre her ey birbirine
baldr ve her ey srekli durum deitirir. Onun iin bu deimeleri gz nnde
tutmayan tarihinin yanlgya deceini aklar. Onun iin sre (vetre)
szcn kullanr. bni Haldunda evrimci dnce de vardr. Dnen insana
dein nasl gelindiini uzun uzun anlatr. Ve bni Haldun, Spengler gibi kaderci
deildir. Tm bunlardan sonra, onu, Spenglerle ayn sraya koymak doru olabilir mi?
Ya da teki organizmac dnrlerle? Yineleyeyim: Arada byk lde
benzerlikler var; ama ok daha byk lde farklar da var. Unutulmamas gereken bir
ey daha var. bni Haldun dnemler (tavrlar) ile ilgili grn, inceleyebildii
toplum yaplarndaki gzlemlerine dayanarak ortaya atp ilemitir. bni Haldunu
deerlendirirken bunu da gz nnde tutmak gerekir.
Hanerliolu unlar yazar:
slam bilgini bni Halduna gre bu (toplumsal gelimenin durmas anlamndaki)
kme, hibir toplumun kanamayaca genel yasadr. Metafiziin, gzlemledii
bu olguyu... Karl Marx bilimsel olarak zmlemitir: Bir toplum, retim
gleriyle retim ilikilerinin birbirine uygunluu halinde geliir, retim ilikileri
retim glerinin gelimesine engel olmaya balaynca kme ve retim glerinin
gelimesine uygun yeni retim ilikilerinin kurulaca stn dzeyde bir sosyoekonomik biimlenmeye dnme kanlmazdr. retim ilikilerinin, retim
glerinin gelimesine srekli olarak destek olaca bir toplumda, rnein
sosyalizmde, durma ve kme olmaz.42
Hanerliolunun bni Haldun ynnden yanld sylenebilir. Th Hseyinin bni
Haldunun tavrlar konusundaki gryle ilgili benzetmesi de, yanlgy aka
gsterir:
[bni Halduna gre:] Toplum genel niteliiyle bir rmaa benzetilebilir. Yata
hibir zaman kurumayan bir rmaa. Kesintisiz yenileerek akp gittikten sonra
43 Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi, Declin maddesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1976, s.274.
151
denize her dklnde yeni olarak dklen bir rmaa. Bu rmak, lden ya da
krsal bir kesimden kar. Yatanda ilerlerken tepelere rastlar ve eilmek zorunda
kalr. Yengi ve yenilgi dnemleri budur ite. Irmak, tepeleri gemeyi baardnda
dorultusunda ok daha gl olarak akn srdrr. te tam bu srada, kentsel
yaamn eitli i ve uralarnn doum sancsn ekmektedir toplum. Irmak
ilerler, ama bir gn iin sonuna gelir, akn yavalatr, sonunda durur. O srada da
deniz yutar rman sularn. Ama denize dklenleri, [ayn rman yatanda]
yeni sular izler ve her zaman yeni sular akar. 43
Ksacas: bni Halduna gre, bir toplumun yok olmas, sanld anlamda bir yok
olma deildir, denize dklmedir. Her dklte yenileerek. Kukusuz, gerek
zm Karl Marxn getirdii retiyle gereklemitir. Ancak, bni Haldunu da iyi
anlamak gerek.
Devlet ve Egemenlik le lgili Grler

bni Haldunun anlaynda, devletten, toplumu ilgilendirdii iin sz edilir. Bu
nedenle devlet, toplumdan ayr dnlemez. Toplum iin hangi dnemler sz
konusuysa, devlet iin de ayn dnemler sz konusudur. Ancak, toplum iin yok olu
yoktur. Th Hseyinin dnrmz yorumlarken yapt yerinde benzetiiyle, bir
rmak gibi yeni sularla yenilenerek ak vardr. Tm rmaklarn vard bir
denize, okyanusa dkl vardr. Devlet iin dou, gelime, yalanma
dnemlerinden sonra lp gitme kanlmaz bir sondur. Bu son gelince devlet
yklp gider, ama toplum kalr ve yklan devletin yerini bir baka devlet alr. Yeni
devleti de ya giden devletin kurucusu olan toplum, ya da bir baka toplum kurar. Ama
hangisi gerekleirse gereklesin, toplum, yenilenerek kalcln srdrr. Bir
baka toplum iinde erimi olsa bile.
Devlet, eitli koullar nedeniyle biimden biime girer. Devlet ve egemenlik,
toplumun ilkel ve gebe dneminde bakadr, yerleik ve kentsel yaam dneminde
bakadr.
Balangta kabile dzeni vardr. Sonra devlet dzenine ulalr. Devlet dzeninde
de eitli evreler vardr. Fetihilik evresi, yerleik ve kentsel yaam dnemindeki, bir
lde oturmuluk evresi ve parlak dnemi izleyen kntye gidi evresi (tavr)
vardr.
Her evrede de temel dayanak, ekonomik koullardr. Szgelimi: Devlet,
fetihilik dneminde neden fetihidir? bni Halduna gre, bunun temel nedeni
ekonomiktir. Devlet, ekonomik koullar nedeniyle uraya buraya saldrma politikas
44 Bkz. Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, s.83
152
izler. Ganimetler salamak, ya da daha verimli topraklar elde etmek. Temel neden
bu. Din de vardr, Ama din etkeni bu temel nedene baldr.
bni Haldun grlerini tantlamak ve somutlatrmak iin sk sk rneklere bavurur.
Bu alanda bavurduu rneklerden biri, merin bir sylevidir. bni Haldun, bu rnei
yle sunup aklar:
Tanr honut olas merden aktarlagelen szleri, bu konuda dnp
deerlendirebilirsin: Ona bit edildiinde ve o kalkp halk Iraka kkrtrken
yle demiti: Hicaz yresi, sizin iin bir yurt olamaz. Sadece, otlak ve av alan
olabilir. Bu yrenin halk, bunun dnda bir olanak salayarak glenemez.
Nerede o, Tanrnn verdii sze dayanarak gen Kuran okuyucular! Haydi,
Tanrnn kitabnda, miras olarak alacanza ilikin sz verdii topraklara doru,
yeryznde koup dolan [saldrn]! Tanr o Tanrdr ki, dinin, tm dinlere stn
kalsn diye, size peygamberini doru yol ve hak dinle gnderdi. Putataparlar bunu
istemeseler de demiti Tanr. (Tevbe Suresi, ayet 33.)44
Dikkat edilirse dnrmzn konuyla ilgili olarak verdii rnek, ok ilgintir.
Fetihler iin temel nedenin ekonomik olduu ak seik grlyor. Burada din
de kullanlyor, ama yardmc ve kkrtma (tevik) arac olarak kullanlyor.
Ekonomik olanaklar salamak iin kullanlyor. Halk daha ok coturmak iin.
Bundan teye gitmiyor din etkeni. Tanr da sizin uraya buraya saldrp olanaklar
elde etmenizi istiyor. Sizi baarl klacana da sz veriyor. Baka toplumlardan
miras olarak alacanz topraklar vardr. Tanr bunu Kuranda aklamtr. Haydi
koun, koun da yeni topraklar elde edin, glenin. Yoksa bu Hicaz yresinde
glenemeyecek, a kalacaksnz. Gznz an, durmayn!.. demek isteniyor.
merin devlet politikasnn ne olduu aka grlyor burada.
bni Haldun bu rnei verdikten sonra aklamasn yle srdryor:
Bu durumu, Yemen hkmdarlar, Himyerliler gibi eski Araplarda da grp,
zerinde dnebilirsin. Bunlar bir kezinde Yemenden Batya doru, bir baka
kez, Iraka ve Hindistana doru nasl aknlar yaptlar dn! Toplumlar iinde
Araplardan baka hibir toplumda bu denlisi grlmemitir. Batdaki [Berber
topluluklarndan] Mlessimlerin durumu da yledir. Bunlar da devlet ve
egemenlik giriiminde bulununca, Sudan yresindeki birinci blgede bulunan
dolam yerlerinden kalkarak, Endls [spanya] illerindeki 5. ve 6. blgelere
dein trmanmlardr. Hem de hibir tayc ara olmakszn.
44 Bkz. Mukaddime, c.1, Birinci Ana Blmn Yirmibirinci Blm.
153
Yabanl [ilkel] toplumlarn durumu byledir ite. Onun iin bu toplumlarn

lkelerinin snrlar ok geni olur, merkezlerden [hkmet merkezlerinden] de
ok uzak yreler ular...45
bni Haldunun demek istedii aktr: Bir devlet ve egemenlik kurulurken de, devlet
ve egemenlii ayakta tutma, gl klma abalar gsterilirken de, temel ama,
ekonomiktir. Devlet politikas, kurulurken de, yaatlrken de bu temel amaca dayal
olarak yrtlr.
Ancak, bni Haldunun her konuda olduu gibi bu konudaki grleri de bireysel
deil, toplumsaldr. Yani bireyden ok, toplum ve topluluk nemlidir. bni Haldun iin.
Bu nedenle dnrmz, ister kabile dzeninde, ister devlet aamasnda olsun,
egemenlik iin topluluk gcn ilk koul gryor. Bu amala da kan ba,
yaknlk, akrabalk ba, aile, boy, kabile, topluluk gc, topluluk, inan birlii, ruh
birlii, dayanma, karlkl ykmllkler ve sorumluluklar yklenme gibi anlamlara
gelen ve topluluktan toplulua, dzenden dzene, ortamdan ortama deien el
asabiyye ya da asabiyet diye bir ey iler ve buna ok nem verir. Devlet
kurulurken de, yaatlrken de bunun ok nemli olduunu anlatr. Art arda gelen
birok blmler iinde ve geni aklamalarla dile getirir bu yoldaki grlerini.
bni Haldun, bir devlet ve egemenliin yaamas iin erdemli olmay da
kanlmaz bir koul sayar. zellikle devletin bandakilerin ve devlet politikasyla
uraan yetkililerin kesinlikle erdemli olmalar gerektiini savunur. Erdemlerin
banda da adalete yer verir. Halka zulmetmekten titizce saknlmasn, halka
altndan kalkamayaca ykler, vergiler yklememeyi tler. Tersine davrananlarn
egemenliklerinin mrl olamayacan syler. Hatta devlet ve egemenlii kurma
giriiminde bulunurken bile bu tr erdemlerin gerekli olduunu, bu erdemleri
tamayanlara halkn deer vermeyeceini yazar. Sonra devletin halkn yarar iin,
yani bu savla kurulduunu, byleyken, zulm, hakszlk gibi halkn zararna olan
eyler geerli klnrsa, kurulu amacna ve savna ters bir durum ortaya kacan,
bunun da egemenlerin varlklarn srdrmelerine engel olacan aklar. bni Haldun,
devlet ve hkmet biiminden ok, bu erdemlere (fazilet, hilalulhayr) hepsinin
banda da adalete ve zellikle vergi adaletine nem verir. Bunlardan uzaklamay,
k nedenlerinin nemlileri arasnda sayar.
bni Haldunun devlet ve hkmet biimi konusundaki grlerine ikinci ciltte
deineceiz.
45 Bkz. ayn blm.
154
Din le lgili Grleri

rnek olarak kendi yazdklarndan birka para aktarp zerinde dnelim:
Felsefeciler, peygamberlik kurumunu, akl kantyla tantlamaya yneldikleri
zaman, savlarn, bu kanta [bir dzenleyici bulunmas gerektii kantna]
dayandrrlar. Byle bir ekleme yaparlar, peygamberliin insanlara zg doal bir
ey olduunu da eklerler. Szn ettiimiz kanta bavurarak sonuca ularlar.
nsanlk iin bir dzenleyici hakem gereklidir diye yola karlar, sonra yle
derler: Bu dzenleyicinin yargs, Tanr katndan geldii varsaylan bir eriat ile
[bir din ile] oluur. O eriat, insanlardan biri getirir. Getiren kiinin, insanlar
arasnda sivrilmi biri olmas gerekir. Tanrnn klavuzluuyla sivrilmi biri. Byle
biri olmaldr ki, halkn teslim olmas ve kabul etmesi gerekleebilsin. Byle
olmaldr ki, insanlarn iinde ve zerinde kurulan egemenlik, kar konulmadan ve
kargaaya uramadan yerleebilsin.
Felsefecilerin bu akl yrtmeleri, senin de grecein gibi, kesin kanta dayal
deildir. Neden dersen: varlk ve insanln yaam, yle Tanrdan din getiren biri
olmakszn da oluup geliebilir. Dzenleyici hakem, egemen, kendinde bulduu
gle ya da yaknlarnn yardmlaryla, insanlar zerinde gcn gsterip,
egemenlik kurabilir ve insanlar kendi dorultusuna ekebilir. Dnn: Kitapllar
(ehli kitap) ve Peygamberlere uyanlar, kitaplar olmayan atee tapanlardan sayca
daha azdrlar. Gerekten, atee tapanlar, dnyada en kalabalk topluluklardan birini
olutururlar. Kitaplar, Peygamberleri olmad halde, onlarn da ynetimleri ve
uygarlklar vardr. Nerede kald ki, yaamlarn srdrememi olsunlar. amzda
da [14. yzylda] Kuzey ve Gney kesimlerdeki blgelerde onlarn devletleri ve
uygarlklar vardr.
Ama insanln yaam asndan i ele alndnda durum bakadr. Dzenleyici
ndere kesin gereksinme vardr. nsanln yaam onsuz kesinlikle olamaz.
Bu aklamadan aka anlalr ki, felsefeciler, Peygamberlik kurumunun
gerekliliini tantlarken yanla dyorlar. Ve u bir gerek ki, Peygamberlik
kurumu, akla dayal bir ey deildir. Onu bildiren, duyuran dindir sadece... 46
Dinsel ar, topluluk gcne dayanmadan, sonuca ulaamaz. Nedeni: daha nce
de belirttiimiz gibi, kamunun yneltildii her iin, her giriimin, sonuca
46 Mukaddime, c.1, s.143
155
ulaabilmesi iin, kesinlikle bir yaknlk bann, topluluk gcnn desteinde

olmas gerekir. Daha nce de sz geen salam bir hadiste Peygamber yle der:
Tanr, toplumunun desteinde bulunmayan hibir Peygamber gndermemitir.47
Bu iki konudaki anlattklarndan aktardklarmz bile, bni Haldunun, din olayna
nasl baktn ortaya koymaya yeter: bni Halduna gre, insanln yaam iin
Peygamberlik kurumuna gerek yoktur. Toplumlar, Peygambersiz ve Tanrsal kitap
olmadan da yaayabilirler. Yaamak ne sz, geliebilir, devlet ve uygarlklar da
kurabilirler. Peygamberlik, aklla kantlanamayacak bir eydir, akl deil, nakldir.
Toplum yaam iin Peygamberlere deil, Peygamberler olsun ya da olmasn
dzenleyici ndere gerek vardr... Gene dnrmze gre, din davas, topluluk
gcne dayanmadan yryp baarya ulaamaz. Peygamberin kendisi bile bunu
itiraf etmi toplumunun desteine dayanmayan hibir Peygamberi, Tanrnn
gndermediini sylemitir.
bni Haldun, dinin balangta, kabile gcyle dorulup yaatldn sk sk
iler. Eer kabilesinin destei olmasayd, Hz. Muhammedin de peygamberlik
davasn, din arsn, baarya ulatrabilirdi diye dnlemeyeceini anlatr.
bni Haldun, devlet dzeni, dinsel kurallara dayanmak zorundadr yargsna
katlmadn aklayabilmi bir dnrdr. Adnan Advarn da slam
Ansiklopedisinin bni Haldun maddesinde belirttii gibi, dnrmz, Hilfet ve
imamet konularnda da ak, zgr grlerle ortaya km, hkmet iinde eriatn
ille de gerekli olmadn aklamtr. Adnan Advar, bu tr grler bulunduu iin
Mukaddimenin, kinci Abdlhamit dneminde yasak kitaplar arasna sokulmu,
tercmesi ve asl yasaklanm olduunu yazar.
bni Haldun eriatn hkmet iin art olmadn aklad zaman, byle bir
gr aklamak byk bir yreklilik iiydi. Herkeste yerleen bir inan vard: devlet
ve hkmet eriatsz olamaz. Tanr Kuranda her eyi ayrntlaryla aklamtr.
Her kural koymutur. Nasl bir ynetim olmas gerektiini, insanlarn hangi kurallara
uymak zorunda bulunduklarn aklamtr. Her konuda olduu gibi devlet dzeni
iinde ne aranrsa onda vardr. Onun ve onun getirdii eriatn hkmlerine ancak
kfirler uymaz. Byle dnlyor ve byle konuuluyordu. eriatn yeterli
olduu konusunda din evreleri durmadan halkn beynini ykamaya alyordu.
rnein: Badatl Bahuddin bni Hamdun (Hicr 495-562, Mild 1101-1166)
Tezkeretu bni Hamdun adl kitabnda unlar yazar:
Tanrnn kitab, siyaset bilimlerinin her trlsn, tm blmleriyle birlikte ve
dnen kimsenin artk bakasna gereksinme duymayaca lde iine almtr.
Bu kitabn toplum ynetimi iin anlatt hkmler, dnen herkese yeter. Ksas
47 Mukaddime, c.1, kinci Ana Blmn Altnc Blm.
156
gibi. Ki, Tanr bizim iin onda hayat yaratmtr. eitli ceza hkmleri gibi. Ki,
canlar, mallar, namuslar o hkmlerle korunabilir. Zekt gibi. Ki, ona ilikin,
hkmle, zenginlerin yoksullara ltuf gstermeleri salanr; zenginler, Tanrnn
kendilerine olan ltfundan yoksullara verirler. Ve halkn yneticilere boyun
emelerine ilikin hkmler gibi.48
imdi bile eriat hkmleri savunulmuyor mu?
rdndeki eriat uygulamasn bile yeterli bulmayan, daha ounu isteyen ve onun
iin de aslan Takiyyundin En-Nebhannin slam Anayasasn ieren Nizamulslm, Kuds, 1953, kitab, Hizbut-Tahrircilerin teki yaynlaryla birlikte, birok
slam lkesinde olduu gibi yurdumuzda da kimi evrelerce ilgi grmyor mu? Bu
Anayasann erhi bile, Mukaddimetut-Dstur ad altnda bolca piyasaya
srlmyor mu? (1963, basld yer belli deil, Arapa, 456 sayfa.) eriat hkmeti
kurma abas gsteren ve bunun iin Pakistanda partisini bile kurmu bulunan
Mevddnin kitaplar lkemizde de yaynlanmyor mu? evirilerinin bask stne
basks yapmyor mu? rnein Mevddnin slamda Hkmet adyla Trkeye
evrilen bir kitab... Bu kitap, yle sunuluyor:
kinci ksm ise, Pakistanda slami hkmeti teesss ettirmek iin sarfedilen
gayretli almalar ve bu hususta ileri srlen amel alma sistemlerini etrafl bir
ekilde anlatr.49
Ksacas: amzda bile ille de eriat dzeni olsun diyenler eksik deildir. Buna
karlk bni Haldun, ta 14. yzylda, hem de kadlk eden bir kii olarak: Hayr,
devlet iin, ille de eriat gerekli deildir! diyebiliyordu.
Peygamberlik kurumunu insanln yaam iin zorunlu grmemek, din, kabile
gcyle gerekletirilebilmitir, kabilesinin gc olmasayd Peygamber baarl
olamayacakt, bu g olmasayd hibir Peygamber baarl olamazd demek,
eriatn, devlet kurmak ve halk ynetmek iin art olmadn sylemek... Btn
bunlar, zellikle bni Haldunun yaad dnemler iin birer, devrim niteliini tar.
Bununla birlikte bni Haldun, yaad ortamn zellikleri ve hogrszlkler
dolaysyla, dncelerinden dn verme gereini duymutur zaman zaman. dn
vermek zorunda kalmtr. Szgelimi: Peygamberlii, khinlii, byy anlatrken,
dn verdii aka grlr. Geri bu konular anlatrken, gene byk yreklilik
isteyen aklamalarda bulunmam deil. rnein: Peygamberleri, khinleri,
bycleri anlatrken, hepsini ayn srada gsterir, yalnz Peygamberlerin
48 Bahuddin bni Hamdun, Tezkeretu bni Hamdun, Msr, 1927 Badatl bni Hamdunun bu kitab, birtakm tleri ve
devlet politikasna ilikin nerileri ierir.
49 Mevdd, slamda Hkmet, Urducadan eviren Ali Genceli, stanbul (basm tarihi yok), s.9.
157
derecelerinin biraz daha yksek olduunu syler. Bu bile, cesaret iidir. Ancak, gene
de grlerini tam aklayamad ve dn verdii seziliyor.
Th Hseyin, bni Haldunun, bni Rd gibi, felsefeyle dini birletirme
abasn gsterdiini yazar.50 Ama, bence Th Hseyinin bu gr doru deildir.
bni Haldun, kimi zaman ayetlere ve hadislere de yer veriyor, yorumlar ve
aklamalarda bulunuyor. Ancak, bunlar iki amala yapyor: Birincisi, dinsel
verilerden yararlanp grlerini dinsel evrelere de aktarmak. kincisi, basklar ve
dinsel ynden sulamalar karsnda, biraz olsun kendisini savunabilmek.
Bununla birlikte Th Hseyin de, bni Haldunun bilinen nitelikte dinsel bir
inanr olmad grndedir. Hatta, Ne bni Haldun, ne de bir baka slam
dnr, herkesin anlad biimde tanrsal geree inanr 51 biiminde aklyor
grn.
Szn z u ki, bir toplumbilimci, zgr dnceli bir bilim adam, din olayna
nasl bakyorsa, bni Haldun da yle bakyor. stelik, bni Haldun, herhangi bir
toplumbilimci ve bilim adamndan da dini daha iyi biliyor. Tm slami bilim
dallarn ok iyi okuyup renmi, derinlemesine incelemi, bununla da kalmam,
dinleri karlatrm, eitli inanlar zerinde durmu, aratrmalar yapm bir
dnrdr. Onun iin ne sylyorsa, bilerek sylyor. Ak-lamalar son derece
yansz ve gerekidir.
bni Haldunun Yaam yks

Kendisinin yazd ve Tarihinin sonuna ekledii bir kitap var. Kitabn ad: EtTarf Bibni Haldun ve Rihletihi Garben ve arken (bni Haldunu ve Batya, Douya
Gezilerini Anlatr). Bu kitap, Muhammed Tavit Tancinin dzeltmeleriyle ve ok
deerli notlaryla, imdiye dek yaynlanm olanlar iinde en doru, stelik aklamal
biimde 1951de Kahirede baslp yaynlanmtr. Elbette ki, Arapa olarak. te
dnrmzn yaam yksn bu kaynaktan aktaracaz. Zaten bavurabileceimiz
baka da temel kaynak yok. Tm dnya onu, bu kendi kitabyla tanmtr.
Asl ad: Abdurrahman. Ebu Zeyd (Zeydin babas) diye de anlr. Veliyyuddin
diye anld, Et-Tunus (Tunuslu) diye arld da olur. Ama daha ok bni
Haldun (Haldunun olu) diye bilinir. Oysa babasnn ad Haldun deildir,
Muhammeddir. Haldun, atalarndan birinin addr. Kendisi, Haldundan kendisine
dek yle bir sralama yaplabileceini sylyor: Haldun olu Abdurrahman olu
brahim olu Muhammed olu Cbir olu Muhammed olu Hasan olu Muhammed
olu Muhammed olu Muhammed olu Abdurrahman (bni Haldun).
51 age, s.97.
158
Bu sralann pek kesin olmadn da ekliyor. (Bkz. age, s.1.)

Haldunoullar ailesine adn veren Haldun, Gney Arabistanldr. Yemenin
Hadremevt (Hadramut) kesiminden. Kabilesinden bir toplulukla birlikte Endlse
(spanyaya) gelmi, orada, nce Kermneye (Carmonaya) yerlemi,
Haldunoullar diye bilinen ocuklar burada domutur. Sonra Haldunoullar
buradan biliyeye (spanyann gneyinde bulunan Sevilla kentine) gtler. Bu
gn hicri 3. yzylda (Mild 9. yzyl) olduu anlalyor. (Bkz. s.4)
Ailenin atas Haldunun asl ad: Halid. Halid, Osmann olu. Osman Hnnin olu,
Hni Hattabn olu, Hattab Kureybin olu, Kureyb Madikeribin olu, Madikerib
Hrisin olu, Hris Vilin olu, Vil de Hucrun oludur. Anlatldna gre: Bu
Vil, bir eli olarak Peygambere gelmi, Peygamber ona ok ilgi gstermi, aln yere
serip onu zerine oturtmu ve onun iin yle dua etmi: Tanrm! Hucr olu Vili,
onun ocuunu, ocuunun ocuunu, ta kyamete dek kutlu eyle! (s.2.)
Bu aile, ok uzun sre, biliyede devlet ve ynetimde nemli rol oynam bir
ailedir. (Bkz: s.4-11.) Aileden biroklar, yaplan savalarda ldkten sonra kalanlar
yine devlet ve politika yaamnda uralarn srdrmlerdir. ok uzun sre
biliyede kalan Haldunoullar, daha sonra Afrikaya, Septe (Ceuta) kentine 13.
yzyln balarnda, gmlerdir. (Bkz. s.11.) Haldunoullar, 13. yzyln ortalarnda
da Tunusa gtler. (s.1.)
te dnrmz bni Haldun, burada Tunusta dodu. Doum yl: Hicr 732
(Mild 1332) .
renimi
bni Haldunun ilkrenimi, babasnn yannda, babasndan ders alarak balad.
Sonra Kuran okumada ve Kuran tekniinde uzmanlamak iin bu konuda uzman kii
olan Bural olu Sad olu Muhammed Ebu Abdillahil-Ensarden ders ald. Kuran
ezberledi, nl yedi kraat zerine Kuran okuma becerisini kazand. frad yani bir
kraat zerine ve cem yani yedi ya da on kraat biimlerini birletirerek 21 kez
Kuran hatmetti, yani batan sona okudu, (s.15) Sonra bir hatim de, on
kurradan biri olan Yakub rivayeti zerine ve Yakubdan iki rivayeti
birletirerek yapt. Sonra atbnin kraat konusundaki iki kasidesini Lmiyye
(Teyh) ve Raiyye (Akle) adl kasidelerini renip hocasna kontrol ettirdi ve hocas da
ona, kendi hocas Paternal (Batern) Ebul-Abbastan ald bilgileri verdi. Ve daha
baka hocalardan rendiklerini de retti bni Halduna.
Ve bylece bni Haldun, kraat (Kuran ve Kuran okuma teknii) konusunda
gerekli uzmanl elde etmi oldu. (s.16)
159
Sonra bni Mlikin dilbilgisine (nahve) ilikin Kitabut-Teshl, bni Hacibin

fkha ilikin Muhtasarul-Fkh adl kitaplar ve baka birok kitaplar okudu, (s.1617.) bni Haldun, bu iki kitabn ezberini bitiremedim! diyor. (s.17.) Demek ki,
okuduu kitaplar ezberliyordu, ya da ezberlemeye alyordu. Bu arada Arap dilini,
bu dille ilgili eitli uzmanlk dallarn, gerek babasndan, gerek Tunustaki
hocalarndan ok iyi biimde renmeye abalyordu. Bu alandaki hocalar arasnda
Arap dilbilgisinde (nahvde) byk hoca (imam) saylan E-eyh Ebu Abdillah
Muhammed bnil-Arab El Khasayir, evva Olu Ebu Abdillah Muhammed EzZerzl, Kassar olu Ebul-Abbas Ahmed, Arap dil ve edebiyatnn byk stad
diye nitelenen Bahr olu Ebu Abdillah Muhammed de vard. Bu sonuncusu, iir
ezberlemesini tleyince birtakm iir kitaplarn olduu gibi ezberledi. (s.17-18.)
Sonra Tunusta hadisilerin nderi saylan Sultan olu Cbir olu emsddin Ebu
Abdillah Muhammed El Keysnin verdii hadis derslerine devam etti. nl hadisi
Haccac olu Mslimin yine nl es-Sahh adl kitabn mam Mlikin Muvatta adl
kitabn tmyle okuyup bu hocaya dinletti. (Mslimin kitabndan ok az bir yer
kalmt diyor. Bkz. s.18.) Bu hocadan, nce hadis konusunda icazet ald.
(Diploma gibi.) Sonra Arapa ve fkh (slm Hukuku) konularnda birok kitap
okuduktan sonra genel icazet ald (cazetun mme). El Keysnin program iinde
adlar geen birok hadisilerden hadisler edindi. Tunusta bulunan bu hadisilerin en
nllerinden biri de Gammaz olu Ebul-Abbas Ahmed El Kharc idi.
Fkh konusunda da birok hocalardan ders ald. Bunlarn arasnda u hocalar da
vard: Abdullah olu Ebu Abdillah Muhammed El Ceyyn, Ebul-Ksm
Muhammedil-Kasr, Abdsselm olu Kad Ebu Abdillah Muhammed. Bir kez de bu
sonuncu hocadan icazet ald. (s.19.) Daha birok hadisi ve fkhlardan yararlanma
yoluna gitti ve yeniden icazet ald. Birok hadis kitaplarn olduu gibi ezberledi. Bu
arada yine Kuran ve Kuran teknii konularnda derinleme abalarn gsterdi. (s.20.)
Sonra bu konuda da bir icazet ald. (s.21.) Hocalar arasnda akl bilimlerde ileri
olanlar da vard. rnein: brahim olu Ebu Abdillah Muhammed El bil. Bu
hocadan temel bilimler, mantk, felsefe bilimleri ve benzeri dallarda ders ald. (s.22.)
Yaz ve hitabet konularnda da, uzman kiilerden yararland ve bu konuda da
uzmanlamaya alt.
Devlet Kesiminde Grev

Devlet kesiminden bir grev nerildi kendisine: Tunusta Hafsiyyun (Ebu
Hafsoullar) denen hkmdarlardan Ebu shak brahimin Alme Yazcl i:
Besmeleden sonra Alhamdu Lillah Ve- iikru Lillah diye yazmak. (s.55.)
Alme, bel, iaret anlamndadr. Yani bni Haldunun yazaca yaz, zel biimde
160
yazlacak ve devletin iareti saylacak. Yl: Hicr 753, Mild 1352. (s.56.) Daha 20
yanda bir delikanl. Hemen bu grevi kabul etti.
Bu grevde bulunurken orduyla birlikte Tunustan ayrld. Bat Trablus illerinde
bulunduu ordu, dman gleriyle (Kusentiniyye Emirinin ordusuyla) karlanca
bugnk Krvan (Kairouan=Kayarevan) kentine 90-100 km. uzaklkta bulunan
bbeye snd. Orada Muratbtlarn ileri gelenlerinden eyh Abdurrahman El
Vettnin yannda konuk kald. Sonra yine Cezayir kentlerinden Tebesseye
(Tebessa) geti. Orada da, orann egemeni Abdun olu Muhammedde konuk oldu.
Kendisine ve yanndaki arkadalarna gvenlik salanncaya dek orada kald. Sonra
Tunus kentlerinden Kafsaya (Gafsa) geti. Bir sre de burada kald. (s.56.)
O srada Merinoullarndan Ebu nan, Tilmisan (Tlemcen) almt. bni Haldun
Ebu nanla grmek istiyordu. nce Cezayir kentlerinden Biskraya, orada bulunan
kardeinin yanna gitti. Ama ok kalmad. Ebu nanla grmek zere, Tilmisana
(Tlemcene) yneldi. Yolda, Batha denen yere gelince nemli kiilerden bni Ebi
Amrla rastlat. Bu kii Ebu nann valisiydi. bni Halduna, kendisinin de
beklemedii biimde ilgi gsterdi. bni Haldunu alp Bicayeye (Bougieye) gtrd.
Mevsim kt. Yl: Hicr 754, Mild 1353. bni Haldun, k orada geirdi. Ebu nan,
Fasa dnnce, yani Fasta Merinoullarndan hkmdar olarak tahta oturunca, ok
nem verdii bilim adamlar, sarayda toplanp bilimsel syleilerde bulunmaya
baladlar. Bu bilim evrelerinde bni Haldundan da sz edilir oldu. Bu arada Tunusta
karlat kimseler de hkmdarn katnda ondan sz ettiler. Sonra bir ar ald
dnrmz. Ve Hicr 755, Mild 1354 ylnda hkmdarn ilgi gsterdii bilim
evresine, bilimsel toplantlara katld. Sonra hkmdar, yani Ebu nan, bir de
yazclk (sekreterlik) grevi verdi ona. (s.58-59.) Ama, bni Haldunu saraydaki
grevinden ok, bilim konular ekiyordu. Fasta bulunan ve Fastan gelip geen bilim
adamlaryla grp konuuyordu srekli olarak. (s.59.) Ebu nanla asl grmesi ise
Hicr 756, Mild 1355 ylnn sonuna rastlar. bni Haldunun devlet basamanda etkili
rol oynamas bu tarihten sonra balar. Ebu nan, bni Haldunu, yaknlar, danmanlar
arasna ald. bni Haldun yine sekreterlik grevini yrtyordu. Ama bu sekreterlik,
vezirlik niteliinde bir sekreterlikti. (Bkz. s.66.) Ne var ki, bni Haldunu kskananlar
oldu. Onu, hkmdar katnda ktlediler, siyasal ynden tehlikeleri gsterdiler ve
sonunda hapse attrdlar. Hicr 758, Mild 1357 ylnda hapishaneye girdi
dnrmz. (s.67.) Ebu nann ld Hicr 759, Mild 1358 ylna dein de
hapishanede kald. Sonra vezir mer olu Hasann kard birok kimselerle birlikte
oradan kurtuldu. Eski grevine geri verildi. stelik vezir tarafndan ok ilgi ve sayg
grd.
bni Haldun hapisten kurtulduu zaman daha 26 yandayd. Ama devlet ve politika
ilerinden yakasn kurtaramyordu. ster istemez gmlmt bu ilere. Egemenlik
161
iin trl oyunlar oynanrken, ister istemez onu da katyorlard. rnein Sultan Ebu
Slimin gelip Fasta egemen olmas iin, dnrmzn de yardm salanmt.
nk bni Haldunun halkn ileri gelenleri zerinde ok etkisi vard. Onun bilgisine
ve dncelerine herkes nem veriyordu. Gen olduu halde, hangi yana arl
koysa, o yan ar basyordu. Saltanat ele geirmek iin alanlar, ne yapp ederek
onu kendi yanlarna ekmeye alyorlard. bni Haldunun sonraki alarda
dnrlerce ok eletirilecek olan bu yanndan kukusuz kendisi de holanmyordu.
nk zaman zaman brakmak istiyordu, brakp yeniden bilim almalarna dnmek
istediini belli ediyordu. Ama, o berbat ortamdan yakasn kurtaramyordu bir trl.
Ebu Slime yardm etti. Ebu Slim de tahta oturduktan sonra ona nemli grev
verdi. Sr Ktipliine getirdi onu. Ve mabeynci yapt. (Fi kitabeti srrhi vettersil anhu.) Yl: Hicr 760, Mild 1359. Ayrca kendi szcl grevini verdi ona
(Vel-ini li muhatebatihi). nk bni Haldun, konumada da ustayd, gzel
konuuyordu. O zaman ok geerli olan uyakl konumay ok iyi beceriyordu. Bu
arada iire verdi kendini. (s.70.) oka iir yazyordu. Sonra ceza davalarna bakma
grevi verildi dnrmze. bni Haldun bu grevdeyken birok kimselerin hakkn
koruduunu syler. (s.77.)
Daha sonra Vezir mer tahta geti. Onun dneminde de bni Haldun ilgi grd.
Ne var ki, o ortamdan ayrlmak istiyordu. zin almak iin epeyce urat, sonunda
Endlse (spanyaya) gitmek iin izin ald. Tilmisann dnda nere gitmek istersen
gidebilirsin denmiti kendisine, Hicr 764te, Mild 1362, Endlsn yolunu tuttu.
(s.79.)
Krnata (Granada) hkmdar ve Ben Ahmer sllesinden Ebu Abdillah
Muhammede kar bir ayaklanma olmu, Muhammed de, veziri Lisanddin Ebu
Abdilah bnul-Htible birlikte Fasa snmak zorunda kalmt. te o sra, bni
Haldun onlarla tanma olana bulmutu. Onlara iyilik yapmt, nce bnul-Htib,
onun araclyla da Muhammedle iyi bir dostluk kurmutu. (s.79.)
Muhammed ve veziri bnul-Htib sonra yeniden Krnataya (Granadaya)
dnmler, Muhammed yine tahtna oturmu, bnul-Htib de eski grevini, yani
vezirliini elde etmiti. bni Haldunun Endlse doru yola kt tarih, onlarn eski
saltanatlarna dnlerinden sonraya rastlyordu.
bni Haldun, Krnata yaklarnda bulunurken Muhammed bnul- Ahmerle veziri
bnul-Htibe gelmekte olduunu ve durumunu anlatan bir mektup yazp gnderdi.
(s.82.) bnul-Htib, bu mektuba, bni Halduna ho geldin diyen ve onu son derece
ven uzunca iirler yazp gndererek karlk verdi. iir, yle balyordu:
Kuraklk olan bir lkeye yamurun gelii gibi oldu geliin.
Uur kuu gibi geldin, ho geldin, safa geldin. (s.82.)
162
bni Haldun Krnataya girerken, sultan, byk bir ilgi ve trenle karlad. Saraynda
keler, dekler hazrlattrd. Sonra vezir, bni Haldunu konuk olaca yere gtrd.
Onuruna toplant dzenledi, yksek meclisini toplad. Ve daha birok ilgi, sayg dile
getiren tutum ve davranlarda bulundu.
Sonra Hicr 765te, Mild 1364, Katale (Castilla) kral Uzfune (Alphonse) olu
Hunuh olu Btru (Petruss) ile grmek ve Muhammed bnul-Ahmerin bir bar
nerisini iletmek zere biliyeye (Sevilla) gitti. nemli armaanlar gtrd. Bu kente
gittiinde kralla grt. Bu arada, Haldunoullar ailesinin oradaki anlarna tank
oldu. Kral da bni Haldunun orada bir gemii olduunu biliyordu. Kral, bni
Haldunun, orada kamasn istedi ve kendisine ailesinin orada nesi varsa hepsini
vereceini syledi. bni Haldun, uygun biimde, kabul edemeyeceini anlatt. Ve
gerekli grmelerden sonra birtakm deerli armaanlarla dnd. (s.84-85.)
bni Haldun, ald armaanlar bnul-Ahmere verdi. Ona karlk olarak Krnataya
bal Biyre kynn sulu topraklarn armaan etti bni Halduna. Bir de ferman
yazp verdi.
Tam bu srada bni Haldunun kendisiyle iyi tant Ebu Abdillah, Bicayeyi
(Bougiei) ele geirmi ve bni Halduna da, gelip kendisiyle birlikte almas iin
mektup gndermiti. Zaten o sralarda bni Haldunla vezir bnul-Htib arasnda bir
soukluk balamt. Dnrmz mektubu alr almaz, hemen bnul-Ahmerden yani
Krnata sultanndan izin istedi. Sultan izin vermek istemedi. Sonra direnince izni
almay baaran bni Haldun, Hicr 766, Mild 1365, ylnda Bicayenin yoluna
koyuldu. (s.97.) Bicaye (Bougie) Emiri Ebu Abdillah, devletinin ileri gelenleriyle
birlikte ve trenle karlad bni Haldunu.
bni Haldun, Ebu Abdillahn emirliinde nemli devlet ileri stlendi, tm gcyle
yararl olmaya alt Emire. Ne var ki, Ebu Abdillah ile amcas olu Konsentine
Emiri Ebul Abbas arasnda kan bir savata Ebu Abdillah yenildi. Bicayeye zgn
olarak dnd. Ve bni Haldunun da yardmyla salanan devlet gelirlerinin tmn
Araplara datt. (s.98.) Ebul-Abbasla yeniden karlat. Ama bu kez kurtulamad,
sava alannda ldrld. (s.99.)
Sonunda Ebul-Abbas Bicayeyi (Bougie) ele geirdi. bni Halduna dokunmad,
hatta sayg, ilgi bile gsterdi. Ne var ki, bni Haldun burada daha ok kalmann doru
olmayacan, tehlikeli olacan anladndan izin alp ayrld oradan. Biskraya gitti.
nk o srada Tilmisanda egemen olan Ebu Hamm Musdan, bu yolda mektup
almt. (s.99-100.) Ebu Hamm, bni Haldunun Bicayeden ayrlp Biskraya gittiini
renince hemen yeni bir mektup yazd ve kendisiyle almak istediini bildirdi bni
Halduna. Ama bni Haldun bu neriyi uygun biimde, kabul edemeyeceini belirtti.
Devlet ve politika ilerinden ayrlp aratrma ve renci yetitirme ileriyle
uramak istiyordu. Bu isteini de Ebu Hammya bildirmi ve kendisini nerisi
konusunda balamasn dilemiti. (s.103.) Biskrada bulunurken eski dostu vezir
163
bnul-Hatibden bir mektup ald Krnatadan. kinci bir mektup daha ald. zlendii
ve beklendii bildiriliyordu bu mektuplarda. bni Halduna yeniden devlet ilerinde
almas konusunda istek alamak isteniyordu. (s.103-123.) bni Haldun, bu
mektuplara da uygun biimde karlk verdi ve bir sre devlet ilerine atlmad.
Yeniden mektuplamalar oldu. bni Haldun devlet ilerine pek karma yoluna gitmedi.
Ama yine de srklendi. Bicaye egemeni Ebul-Abbasa kar birleen Ebu Hamm ve
Tunus sultan Ebu Hafs oullarndan (Hafslerden) Ebu shak destekleme gereini
duydu. Ve bir sr olaydan ve birok yer deitirdikten sonra bir kaleye, daha dorusu
kalenin evresinde bir kesime ekilerek kendini yeniden bilime verdi. Eer yakasn
brakrlarsa orada kalmay ve bilim uralarnda bulunmay ok istediini yazyor.
(s.134.) Ne var ki, sonra Fasa ektiler onu. ar zerine Fasa gitti. Yl: Hicr 774,
Mild 1372. (s.216.) Bir sre ok iyi karland, kendisine devlet kesiminde grev
verildi. (s.218.) Ancak aradan ok gemeden, sultanlar ve vezirler arasndaki
ekimeler yznden ba derde girdi yine. Ama yine de kitaplara, bilim ynne
kendini verme olana buldu. (s.224.) Bununla birlikte pek rahat deildi. Rahat olmak
ve kendini, en ok istedii alana, bilim alanna btnyle vermek istiyordu. Bu amala
izin ald, yeniden Endlse (spanyaya) yneldi. Yl: Hicr 776, Mild 1375. (s.226.)
Ama Endlse Krnataya gittiinde yine ilgi grdyse de ortam kendisine pek
elverili deildi. Dostu vezir bnul-Htib de tutukluydu. bnul-Htibin kurtarlmas
iin birtakm abalarda bulundu. Kendisinden kukulandlar ve sultan bnul- Ahmeri,
onu yeniden Kuzey Afrikaya dndrmesi iin kandrdlar. (s.227.) bnul-Ahmer, bni
Halduna oradan ayrlmas iin uygun bir uyarda bulundu ve bni Haldun spanyadan
ayrlp Tilmisana (Tlemcene) dnmek zorunda kald. Ailesiyle birlikte oraya yerleti.
(s.227.) Ve kendini bilim alanna verdi. Yl: Hicr 776, Mild 1375. Tilmisan sultan
kendisine grev vermek istedi, anlalan yine rahat braklmayacakt. Oradan
uzaklamak zorunda kald ve bilime daha ok kendini verecei bir yer arad.
Tilmisanla Biskra arasnda bulunan Bathya gitti. Arfoullarna snd. Ticaret
kentinin gney-batsnda bulunan Kzl Da yaknnda bulunuyorlard bunlar. Bunlar,
Tilmisan sultannn bni Haldunu ve ailesini balamas iin arac oldular. Ve bni
Haldunun bni Selame Kalesine (Taoughzout) gtrdler. Burada konuk yaptlar. Ve
bni Haldun burada drt yl kald.
Bu kale bni Haldun iin son derece nemlidir. nk bni Haldun, burada, bilimsel
almalara kendini btnyle verme olana buldu. Daha nce yazmaya balad
Mukaddimesini de burada bitirdi. (s.228-229.) Demek ki, Mukaddimenin yazlp
bitirilii Hicr 780, Mild 1379, ylna rastlyor.
bni Haldun, Mukaddimeyi bitirdikten sonra, ayn yl Tunusa gitti. (s.230.) bni
Haldun o srada 47 yandayd ve mrnn en byk rnn vermi olmann, kendi
andan ok sonraki dnrleri ve bilim dnyasn etkileyecek olan Mukaddimeyi
164
yazm olmann cokusu iindeydi. Karlat nice olaylar da incelemeleri iinde

deerlendirerek kaleme almt Mukaddimeyi. Yaad her eyi not etmi, daha nce
de yaananlarla karlatrm ve yle yazmt. Tam gereki biimde ve o gerekten
inanlmaz dehasn kullanarak. Bu almasyla an amt, gelecein dnyasna
da k tutmutu. Belki de bunu baarmak iin katlanmt onca skntlara. Bu amala
saraylara, devlet ilerine ve politikaya girmiti. Ama devlet ilerinde alrken, politik
dalgalanmalar iinde yaarken asl amacn unutmamt ve ona gre bakmt her eye.
Dnrmz Tunusa bu cokuyla gitti. Doduu kente vard. Tunus Sultannn da
isteiyle renci yetitirmeye ve aratrmalarn srdrmeye koyuldu. O dnemde
Tunus Sultan bulunan Ebul-Abbas Ahmet (Hkmdarl: 1370-1394) bni Haldunu,
Mukaddimeden sonraki Tarihi de yazp bitirmesini dndrendir. Bu alanda, ona her
trl olana salad. Dnr de alp Tarihi de yazd. Ve bir nshasn hkmdara
sundu. (s.223.)
Sultan Ebul-Abbas, ok byk ilgi gsteriyordu bni Halduna. te bu ilgi, birtakm
kiilerin onu kskanmalarna yol at. Ve bni Haldun, daha ok srtmelere yol
amamak iin Hacca gitme gerekesiyle Tunustan ayrld. Yl: Hicr 784, Mild
1382, (Aralk). (s.245.)
bni Haldunun yaamnda bundan sonra da birok olaylar yer ald. Ama bunlar
bizim konumuz ynnden pek nemli deil. Dnrmzn byk yapt Mukaddime
ve bu yaptn olumasn hazrlayan yaam bizi ilgilendiriyor daha ok.
bni Haldun Haccdan dnnde Msra yerleti. El Ezherde ders verdi. Kadlar
Kads (Kadul-Kudt) oldu. Hilmi Ziya lkenin deyiiyle hukuk reformlara
yneldi. (Bkz. slm Felsefesi Kaynaklar ve Tesirleri, s.229.) Beliren honutsuzluklar
yznden bir aralk ayrld. Sonradan geldi ve yeniden ayn greve atand. Eli olarak
Timura gnderildi, Timurla grt ve Msrn bir tehlikeden kurtulmasn salad.
Hi deilse bu konuda katks oldu.
Ve Hicr 25 Ramazan 808, Mild 15 Mart 1406 ylnda 74 yanda gt bu
dnyadan.52
53 Th Hseyin, Felsefetu bni Haldun El ctimaiyye, s.23.
165
166
GNCEL KONULAR
167
168
FELAKET SLAMDA
3 Temmuz 1990daki gazetelerde, eytan talama yznden girilen lm

tnelinde yzlerce hac adaynn ld duyuruluyordu. slamn temel inanc
anmsatld: Bu bir ilhi takdirdir. Ahlar, aclar ilhi takdir anmsatmalaryla
bastrld bastrlabildii lde. Tazminat m? lkemize gelip Turgut zalla
gren Suud Arabistan Hac ve Evkaf Bakan Abdul-Vahhab Abdul- Vsinin bu
konudaki aklamasn da 20 Temmuz 1990da basnmzda okuyorduk: Bu, trafik
kazas gibi bir kaza. Takdir. lkenizde kaza geirip lsem, ailem sizden para m
isteyecek yani? (20 Temmuz gnl gazeteler, birinci haber olarak, SHP ve DYPnin
426 Trk hacnn lmyle sonulanan hac olay konusunda genel grme almas
nergesinin TBMMde yaplan olaanst toplantsnda reddedildiini bildiriyordu.
(Yanks iin bkz. 20 Temmuz gnl Cumhuriyet.) lhi takdire boyun eilmiti.
nce olay nedeniyle istifa kahramanlnda bulunan, ama sonra bunu geri alan
Diyanet leri Bakan Mustafa Said Yazcolu, 22 Temmuz gnl Hrriyette yeni
bir kahramanlk gsterisinde bulunuyordu: Facia, takdiri ilhi ile geitirilemez.
diyordu. Bundan da kukusuz, kafalarda u soru beliriyordu: Geitirilemez de ne
olur, ne yaplr ve ne yaplabiliyor? Aslnda, Yazcolu, Laik Trkiye
Cumhuriyetinin bir kamburu saylabilecek nitelikte bir kurum olduu halde birka
bakanln btesi kadar devletten para koparmay bilen Diyanet leri Bakanlnda
Ehl-i Snnet vel-Cemaatin ba temsilcisi durumundadr. Bu Frka-i Naciyeye
(cehennemden tek kurtulacak olan frkaya) greyse, tartmasz olarak her ey takdiri
ilhiye baldr. Hac olay, yani facia da bunun dnda kalamaz.
3 Austos 1990 gnl basnda da Saddam Iraknn Kuveyti igalin ilhaka
dntrld haberi verildi. slam inancna gre, bu da ilhi takdir. Yarn br
gn, insanlk yeni bir savala karlarsa, ayn inancn inanrlar yine ilhi takdir
byleymi demek durumunda kalacaklar ya da braklacaklardr. slamn
Yahudilikten aktarlma imann alt artndan biri, herkes biliyor ki kadere
imndr. Kadere inanmayan, yani her eyin Allahtan geldiine ve Tanr takdirine
bal bulunduuna inanmayan kimse, Mslman saylmaz. Mezhepler iinde
filanca mezhep (Mutezile) baka trl dnm; bunun, pek nemi yok.
yleyse faciann, felaketin temeli, slamdadr. Aslnda dinimiz yle demiyor,
dinimiz akl dinidir, mantk dinidir diyerek ortaya atlanlar vardr. Bunlar, her zaman
da olacaktr. Karanlk ortadan kaldrlncaya, yani dinin, slamn aslnda ne olduu
169
ve ne olmad kitlelerce iyice anlalncaya dek srecektir bu yorumlar. Ama slam

bu tr sevimli gsterme abalarnn bir eye yaramad ortada.
Evet imann 6 art, Yahudilikten gemedir.1
slam kelamnda nl Bedl-Emlnin drdnc beytini aynen dilimize
eviriyorum:
(Tanr) hayr (hayrl olan) da, irkin olan erri de diler. Ama yalnzca hi
olmamas gereken (kfirlii) hogrmez.
Yani insan iin yararl olsun, zararl olsun, gzel olsun, irkin olsun her eyi diler
Tanr. Ve her ey Onun dilemesiyle olur. Ama O, yine de kulunun kfir olmasn ho
karlamaz.2
Hanefilik mezhebinin kurucusu Ebu Hanife (699-767) de nl el FkhulEkberinde ok ak seik olarak, her eyin Tanrsal KAZA ve KADER erevesinde
planlanp gerekletiini anlatr.3 Ayrca kaderin, kazann deimeyeceini de
savunur. (Bkz. Ayn yer.) Mturdlik mezhebinin kurucusu mam Ebu Mansur el
Mturd (lm. 944) de, kadere kar kan Mutezle mezhebinden olanlar, bu
grlerinden dolay son derece knar.4
Diyanet leri eski bakanlarndan ki slamc hareketin de kurucular arasndadr
Ahmet Hamdi Akseki (1887-1951) kader ne demektir? sorusuna u karl verir:
mann esas temelinden biri de kadere imandr. Yce Tanrnn, balangszlktan
sonsuza dein olacak eylerin, zamann, yerini, niteliini, zelliklerini, ksacas: ne
biimde ve ne zaman olacaklarsa onlarn hepsini ezelde, yani daha onlar meydanda
yokken bilip o biimde snrlarn koymasna ve takdir buyurmu olmasna KADER
denir...5 Zaman gelince, her eyi, Tanrnn kaderde belirlediine uygun olarak
yapp ortaya koymasna da KAZA denir.6 Akseki, kaderi ve kazay anlatrken
slam da kurtarma abas gsterir; ama yorumlarnn tmyle zorlamal olduu gzden
kamaz.
Ve kader deimez, deitirilemez (el mukadder l yuayyer) slamda, zerinde
birleilen bir inantr.
te asl felket de bu deil mi?
Yzyl
19 Austos 1990, yl 1, say 3
1 Birinci elden temel kaynaklara ulaamayanlar bu konuyu cidd bir Trke kaynakta grmek iin u kaynaa bakabilirler:
Hayrullah rs, Musa ve Yahudilik, stanbul, 1966, Remzi Kitabevi, s.355-362.
2 Ali el Kr, erhul-Eml, s.17-19
3 El Fkhul-Ekber ve erhuhu, Msr, 1323, s.181, 36-44.
4 Mturd, Kitabut-Tevhd, s.314 ve t.
5 Akseki, slam Dini, Ankara, 1980, s.96. Szler Trkeletirilmitir.
6 Akseki, agy.
170
EFEND TANRININ EVN

MELEKLER M,
KFRLERN UAKLARI MI
KORUYACAK?
lhan Seluk gzel yazm:

... Peygamber efendimizin doduu kutsal topraklarda Hristiyan deniz piyadeleri,
bilgisayarl aygtlarda istavroz karyor. Agel kefiyeli slam eyhleri, plak
ayaklarnn parmaklarn kartrrken, varlklarnn savunmasn, gslerinde ha
tayan silahrlere havale etmiler. Basra Krfezinde elikten adalar olumu; sava
gemileri yan yana nbete durmular. Yalnz Mekke ve Medineyi mi koruyorlar
Hristiyan askerler? (...) Peki dman kim? Saddam. lgn, deli, katil, Hitler
bozuntusu dedikleri zalim, bir Mslman deil mi? (19 Austos gnl Cumhuriyet
gazetesi.)
Yllar nceydi. Bugn Ankara Radyosu Mdr Yardmcs olan Dr. Faruk Ermemi,
din yaynlarda prodktrd. Bana, Suudi Arabistana giremeyeceimi, Mekke ve
evresine ayak basamayacam, nk dinsizliimi saklamadm, dinsiz birini de
ynetimin, o topraklara ayak bastrmayacan, buna kesinlikle izin vermeyeceini
sylemiti. Ermemiin szlerini imdi anmsyor ve dnyorum. Kurann Efendi
Tanrsnn, Kuranda verdii gvenceyi de...
Bakara Suresinin 125. ayeti, (Diyanetin evirisiyle) yle balyor:
Kbeyi, insanlarn toplanma ve gven yeri klmtk.
126. ayette de yle denir:
brahim: Rabbim! Burasn emin bir ehir kl...
Efendi Tanr (Rabb) duay kabul etmi.
l-i mrn Suresinin 97. ayetinde de u bilgi verilir:
Orada (Mekkede) apak deliller vardr, brahimin makam vardr. Kim oraya
girerse gvenlik iinde olur...
KABE ZERNDEN KULARIN UMASINA ZN VERMED SYLENEN
TANRI ABDNN SAVA UAKLARINA ZN VERYOR!
Mslmanlara sylenegelenlerden biri de u: Kular, Kbe zerinden geemiyorlar.
Uup tam Kbe zerine gelince, stnden umay brakp yandan geiyorlar.1
1 F. Rz, et-Tefsirl-Kebr, 8/145.
171
Buna gre, Rabb yani Efendi Tanr, ABDnin sava uaklarn daha zararsz
buluyor! Kbenin zerinden kularn umasna izin vermezken, sz konusu uaklara
izin veriyor oluu, baka trl aklanabilir mi?
Efendi Tanr, Kbedeki Gvenlii Kaldryor

Kurann Efendi Tanrs, birka ayette, Mekkeyi insanlara gvenlikli bir kent,
Kbeyi de gvenlikli bir ev olarak aka duyurduu halde; sonradan bundan
dnm, Mslmanlara, burada da savamalarn buyurmutur. Tmyle terr estiren
ayetlerle dolu olan Tevbe Suresinin, Kl Ayeti diye nl ayetinde yle denir:
Saygnl olan aylar knca, putataparlar bulduunuz yerde ldrn... (Bkz.
Tevbe Suresi, ayet 5.)
Kbenin, Sbilik dini inanrlar, bir baka anlatmla yldzlara tapanlar eliyle bir
gne tapna olarak, yapldn artk bilebiliyoruz.
Din Bu adl kitapta, Tahsin Mayatepek Raporu nedeniyle bu konu zerinde de
geni apta durmaya altm. nanrlar Kbeyi bir gvenlik alan grmek
isteyegelmilerdir. Ticaret ilikileri iin de nemli ve gerekliydi bu. Kbedeki
saygnl slam da kabul etmi ya da kabul etmek zorunda kalmtr. Ama iine geldii
srece... lgintir ki kutsal blgede sava yasan, hep Mslmanlar bozmu ve kimi
zaman, Kbeyi ykntlar iinde brakmlardr savarken. (Tecrdin altnc cildinin
balarna bkz.)
Deccl, Mekkeye ve Medineye Giremez! Biiminde

Muhammedin Verdii Gvence
Muhammed yle diyor:
Medineye Mesih Decclin deil kendisi; kokusu bile giremeyecektir. O fitne
gnlerinde Medinenin yedi kaps olacak, her kapsnda beki, koruyucu iki melek
bulunacaktr.2
ran mollalar, ABDyi deccl saymyorlar myd? Tanrnn beki, koruyucu
melekleri nerede? Byle bir soru sorulabilir.
Muhammed bir hadisinde de yle der:
Medinenin kaplarnda ve giri k yerlerinde melekler vardr; Medineye ne
tn (veba salgn), ne de deccl girebilir.3
Ve yine Muhammed u aklamay da yapyor:
2 Bkz. Buhr, es-Sahh, Kitabu Fedilil-Medine/9; Tecrd, hadis no. 890.
3 Bkz. Buhr, es-Sahh, Kitabu Fedilil-Medine/9; Tecrd, hadis no. 891.
172
Hibir belde (lke) yoktur ki, DECCL oray ineyecek olmasn. Mekke ve
Medine, bunun dnda yalnzca. Medinenin her kapsnda, her giri ve knda sra
sra olmu melekler vardr. Bu melekler, oray korurlar...4
Muhammedin bu tr aklamalar ve inanrlarna gvence vermeleri srp gider. Ve
imdi, Mslmanlarca birer deccl saylan kfirlerin askerlerini gryoruz sz
edilen kutsal beldelerde. Deccl uaklarn da semlarnda... Hadislerde
bildirilen u koruyucu melekler nerede? diye sormaz msnz?
Yzyl
26 Austos 1990, yl 1, say 4
4 Bkz. Buhr, es-Sahh, Kitabu Fedilil-Medine/9; Tecrd, hadis no. 892; Mslim, es-Sahh, Kitabul-Fiten/123, hadis
no. 2943.
173
ABD UAKLARI HANG SINIF MELEKLERDEN?
Melek yle tanmlanabilir:

Her zaman trl ilere baksnlar diye Tanrnn zel olarak grevlendirdiine,
grevlerini hi aksatmadan yerine getirdiklerine ve gk halkn oluturduklarna
inanlanlardan her biri.
Fahruddin Rz, Mslmanlarn ounun u tanm benimsediini yazar:
eitli biimlere girebilen, asl yurtlar gkler olan hava trnden ince cisimli
varlklardan her biri.1
Demek ki meleklerin de yerleri yurtlar var: Gkler. Kuranyla, hadisleriyle
slamn anlatt bu. Saylarnn da pek ok olduu bildirilir.
Muhammedin bir aklamas var:
Gk (meleklerin arlndan) deve gibi ses karr. Eh, byle ses karmakta da
hakldr. nk drt parmak geniliinde bir yer bulunmaz ki orada, alnn koyup
secde etmekte olan bir melek bulunmam olsun. (Yani her drt parmak yerde mutlaka
secde eden bir melek bulunur.)2
Burada anlatlan u:
Melekler, gklerde bu denli ok.
Bu denli ok olduklar iin meleklerin arln gkler zor tayor. O nedenle de ar
yke dayanamayp ses karan deve gibi ses karr (inler)!
Evet, en gvenilir hadis kitaplarnn yer verdii hadise gre Muhammed byle diyor.
Buna baklarak, Muhammedin, meleklerin tmnn cce olduklarn drt
parmak geniliinde bir yere sacak kklkte bulunduklarn anlatmak istiyor
olduu sanlmasn. nk ayn Muhammed, birok melein de ok iri olduklarndan
sz eder. nsan azmanlar gibi melek azmanlar trnden, dnlemeyecek kadar
byk gvdeli meleklerin bulunduu da hadislerde anlatlr. Bunlarn iinde en
bykleri da keileri demek olan avl diye adlandrlan ve Tanrnn tahtyla
sarayn tadklar bildirilen meleklerdir.
Bu melekler de, yine verilen bilgilere gre snf snf! Ayet ve hadislerin
anlattklar o ki, kimi Tanr tahtyla saraynn tayclar (Hameletul-Ar); kimi o
tahtla sarayn evresinde (Havlel-Ar); kimi birer bakan ya da st dzey komutan
1 F. Rz, et-Tefsirul-Kebr, 2/160.
2 Tirmiz, Snen, Kitabuz-Zhd/9, hadis no. 2312; bn Mace, Snen, Kitabuz-Zhd/19, hadis no. 4190.
174
durumundaki, en yksek rtbeli (Ekbirul-Melike); kimi cennet bekileri; kimi

cehennem bekileri; kimi insanlarla ilgili; kimi evrenle ilgili... 3
Yine Muhammed aklar ki meleklerin bir blm de, Mekke ve Medineyi
korusunlar diye zel olarak grevlendirilmi. Hem de namazdaki gibi sra sra olup
yle beklerler, Mekke ve Medineyi yle korurlarm koruyucu melekler.
te bir hadis:
Hibir lke (kent, kasaba) yok ki deccl oray ineyecek olmasn. Yalnzca
Mekke ve Medine bunun dnda. Bunlarn her giri ve knda melekler sra sra
bulunur ve buralar korurlar...4
Decclin girememesi demek, Mekke ve Medineye zarar verebilecek hibir
kimsenin girememesi demektir. Daha dorusu byle dnlebilir. Efendi Tanr
(Rabb) Kuranda da gvence veriyor. Bakara Suresinin 125., 126.; l-i mrn
Suresinin 97. ayetlerinde, bu gvence aka grlebilir. Ne var ki bu ayetlerde
verilen gvence, yalnzca Onun evi olduu bildirilen Kbeye ve burann iinde
bulunduu Mekkeye zg. Bakara, 125te Kbeyi insanlar iin toplanma ve gven
yeri klmtk...; Bakara, 126da da; brahim: Tanrm! Burasn gvenli bir kent
(lke) yap! demiti... denir. l-i mrn, 97deyse, brahimin bu duasnn kabul
edilmi olduu duyurulur: Burada apak belgeler vardr, burada brahimin makam
vardr. Ve kim buraya girerse gvenlik iinde olur... deniyor. Demek ki bu gvenceye
gre, Mekkede bulunan herkesin gvenlii tam olarak salanmtr. Burada sava,
adam ldrme yasa da var.
Bununla birlikte verilen gvencenin herkes iin olduu dnlmemeli. nk
Tevbe Suresinde, zellikle de Kl Ayeti diye nl beinci ayette kfirler iin
hibir gvence olmad, aka grlr. slam ncesinden srp gelen kutsal aylar
kar kmaz, putataparlarn nerede yakalanrlarsa orada ldrlmeleri buyrulur.
Verilen gvence, zellikle Mslmanlar iindir. Bir de kimsenin Mekkeye zarar
veremeyecei konusundadr. Bir gne tapna olarak yapld artk iyice bilindii
halde Mslmanlarca Tanrnn evi (Beytullah) diye nitelenen Kbe konusunda
daha byk bir titizlikle durulur. Bu evin zerinden KULARIN BLE
UMADII bildirilir. Fahruddin Rzden dilimize evireyim:
Kukusuz, havada umaktayken kular, Kbenin zerinden gemeye gelince
brakp dnerler. Kbenin zerinden tam geecekleri srada yollarn deitirirler. 5
3 F. Rz, et-Tefsirul-Kebr, 2/162. ve t.

4 Buhr, es-Sahh, Kitabu Fedilil-Medine/8; Tecrd, hadis no. 892; Mslim, es-Sahh, Kitabul-Fiten/ 123, hadis no.
2943.
5 Fahruddin Rz, et-Tefsirul-Kebr, 8/145.
175
Buna gre, Rabb, yani Efendi Tanr, kendi evinin zerinden kularn umasna
bile izin vermiyor.
Burada biraz duralm:
Tanr evinin zerinden kularn bile uup gemelerine izin verilmediini
renegelmi olan Mslmanlar imdi ne dnyorlar acaba? Yani u bilinen kriz
nedeniyle Deccl, byk eytan diye nitelenen ABDnin uaklarn uuyor
grrlerken. Ulu Tanr, Kbenin zerinden kularn umasna bile izin vermezken bu
uaklarn, bu sava uaklarnn umalarna nasl ve niin izin veriyor? diye
dnyorlar m?
Belki de sorulmas gereken sorular u:
Ayet ve hadislerle, Mekkenin, dahas Medinenin, sra sra olmu meleklerle
korunduklar ak seik bildiriliyor. yleyken korumak iin gelen uaklarn, hem
de kfirlerin uaklarnn ii ne? Mslman eyhler, bakanlar, krallar bu duruma
nasl raz olabiliyorlar? Dahas byle bir durum iin nasl ar karabiliyorlar?
Tanrya, Peygambere ve bunlarn verdii ak gvenceye gvenmiyorlar m?
Niin?
ABDnin ve teki kfirlerin uaklarn birer koruyucu melek sayabilir miyiz?
Eer yleyse bu melekleri hangi snf melekten saymak gerekir?
slam her zaman kurtarma abasnda olan slamclar ve yorumcular bu sorular ele
almal ve zm iin ciddi ciddi oturup dnmelidirler. Nasl olsa her konuya,
Allahn izniyle bir yorum bulabiliyorlar!
Emein Bayra
Austos 1990, yl 3, say 28
176
KURANLI BR SKANDAL
Basnmzn laik grubunun nemli bir kesimi irticaya kardrlar. Ama kendi
dnce dnyalarnda zel anlam olan irticaya kardrlar. Bu kar olularyla
slam vmedeki yarlar sarma dola badayor. Hele Ramazan olunca...
Ramazan Ay gelince, basnmzn tm deilse de, tmne yakn bir kesimi
slamc olmada birleirler. eriat boyasyla, ki Kuranda bu boyaya Tanrnn
boyas denir (bkz. Bakara Suresi, ayet 138), boyanp eriat olup karlar. Ve
alabildiine bir yar.
Ne iin?
Tiraj iin. Yani kr olas birka kuruluk dnyalk iin...
Ve bu srada ne laik olann laiklii kalr, ne de drstlk.
Hrriyet gazetesi, Kuran- Kerim Ansiklopedisi (!) verecekmi. Byk Gazete
olmasna yakr biimde, byk bir kampanyayla duyurdu, duyuruyor. Adnn banda
Do. Dr. bulunan bir niversite mollasyla birlikte...
Bundan birka yl nce bitirmitim. Dnyada ilk olan bir Kuran Ansiklopedisi
hazrlamtm. nce 12 ciltti, sonra tam 14 cilde ulat. Bu ansiklopedinin olumasnda
ok byk bir zveriyle paraca desteini esirgemeyen Ada Ajansnn sahibi Ersin
Salmanla birlikte ansiklopedinin yaynnn gerekletirilmesi iin finansr aradk.
Bir iki yerle de tam anlamak zereyken olmad. Grsel Yaynlarla, Gne
Yaynclkla... Bu arada, Kuran Ansiklopedisinin adn, ilgili yerlere tescil
ettirdik. Yine bunlar yaparken, ansiklopedinin ilgili maddelerini, ilgili din ve
bilim evrelerine okutturup bir kesiminden yazl grler aldk. Herkesin zerinde
birletii uydu: Bu ansiklopedi, hem tarihte ilktir, hem de bilimsel bir titizlikle
hazrlanmtr, kltr yaamnda da byk bir boluk dolduracaktr. ABC srasyla
hazrlanm, kltr yaamnda da byk bir boluk dolduracaktr. Bu ansiklopedide
diyelim ki bir Kuran maddesini ap bakyorsunuz. Kuran szc hangi
dildendir, Arapada nasl ve hangi anlamlar yklenerek yer almtr? lgili ayet ve
hadisler, bunlarn gemiteki ve bugnk slam otoritelerince yorumlar nelerdir?
(Trke aklamalar yannda.) Bulabiliyorsunuz (Hazretsiz aleyhisselamsz).
Maddede, bir uzuncas, bir de zeti var. Maddenin tm (yani yalnzca bir Kuran
maddesi) 15 sayfay akn. Kuran Ansiklopedisi iin finansr ararken, ad ve byle
177
bir ansiklopedi olabilecei oraya buraya duyuruldu kukusuz.

Sonra una tank olduk:
Tercman gazetesi de bir Kuran- Kerim Ansiklopedisi (!) sundu. Birka mollaya
hazrlatm. ki minik cilt. Bir sr yanllarla birlikte sunuldu, grdk. lgi grmedi,
ciddiye alnmad.
Ve imdi Hrriyet gazetesininki...
Ticaret in De Olsa Yalandan Kanlamaz M?

Ansiklopedinin tm, 320 sayfaym. Bunu okuyanlar, Kuran- Kerimi anlayarak
okuyacak ve dinleyecekmi.
Bunun byle olabilmesi iin Kurandaki tm ayetlerin evirilerinin bu ansiklopedide
bulunmas gerekir. Buna da olanak yok. nk Kurann Arapas bile, o da Arap
harfleriyle tam 604 sayfadr. Siz bu kadar sayfalk bir Arapa metnin evirisini 320
sayfaya nasl sdrabilirsiniz? Peygamberin hayatndan pasajlar, savalar, ksmen
hanmlaryla ilgili olanlar da yer alacakm stelik. Daha bitmedi. 6666 ayetin ini
ykleri de bulunacakm.
Byle bir eyin olabilecei dnlemez. lsz bir yalandr bu.
1- Bir kez u bilinmeli ki, Kurandaki ayet says, 6666 deil. Kuranda 6666
ayet var sz, sradan halkn dilindekidir. bn Abbastan yaplan bir aktarmaya
dayanr, ama gerek deildir. Bu bir.1
2- Sonra Kurandaki ayetlerin tmnn ini ykleri yoktur. Arapas esbabunnzldr. Her ayetin sebeb-i nzl, yani ini nedeni (ini yks) bulunmaz.
Yoktur da ondan... Bu da iki.2
3- leri srlen kapsamda olabilmesi iin sz edilen ansiklopedinin en az byke
5-6 cilt olmas gerekirdi. nk yukarda da belirtildii gibi ayetlerin evirisi bile sz
edilen ansiklopedinin iki katndan daha byk bir kitap olacak kadar yer tutar. Bu da
.
Kurann Gerisinde Kalnd Savnn Korkunluu

Hrriyet soruyor:
Toplum olarak Kuran- Kerimin ok mu gerisindeyiz?
Doent mollann verdii yantn zeti, ksaca evettir. (Bkz. 18 Mart gnl
Hrriyet)
1 Bilgi iin bkz. Celaleddin Syut, el-tkn fi Uluml-Kuran, Msr, 1978, 1/89 ve t.
2 Bilgi iin bkz. Dr. Subh, es-Salih, Mebhis fi Ulmil- Kuran, Beyrut, 1979, s.139-140.
178
Molla bunu ileri srebilir. Yukarda maddede zetlenen yalanda olduu gibi...
Ama zaman zaman irticayla savar grdmz Hrriyet gazetesi nasl bu savda
bulunabilir? Hele slamclarn ilemi olabilecei bir cinayet olarak da dnlebilen
etin Emein ldrlmesinden sonra...?
Madem Kurann gerisinde kalmz; Kuran anayasa olarak temel alan eriat
getirelim, olsun bitsin; bunu mu istiyorsunuz? diye sorulmaz m?
Ve Tyler rpertici Bir Smr

Yine Hrriyet soruyor:
Bu ansiklopediyi okumak sevap mdr?
Mollann yantnn zeti yine ksaca: Evettir.
Byle bir gazetede byle bir smrnn bulunmas ne acdr!
2000e Doru
25 Mart 1990, yl 4, say 13
179
163. MADDENN
KALDIRILMASI
141. ve 142. maddelerle birlikte 163. madde de kaldrlsn. Dnce suu diye bir
ey istenmiyorsa, bu maddelerin tmnn kaldrlmas istenmeli ve salanmal.
Demokrasi iin, dnce zgrl iin bu gerekli, zorunlu. 141. ve 142.
maddelerin kaldrlmas istenirken, 163. madde kalsn denemez, denirse ifte
standart olur...
Byle dene geldiini biliyoruz. Yani byle diyenlerin bulunduunu, dahas az
olmadn...
Bu savn bir gelimesi var; yks var. Sa kesimdeki mollalarn, bir kesim
solla ittifak giriimleri ve bunu, sonunda baarmalar... Bu yazda, bunlar zerinde
durulacak deil.
163. madde kaldrlsn denirken neyin olmayacan belirlemek gerekir. En bata
bu yaplmal. u sorunun karl bulunmal burada:
163. maddenin hkm kaldrlabilir mi?
163. Maddenin Hkmn Kaldrmaya Meclisin Gc Yetmez

Bu, alas gibi gelebilir. Ama gerek.
Bir dnelim:
163. madde ne tr bir hkm iine alyor?
Bilindii gibi, bu madde laiklie aykr olarak... diye balar. Ve laiklie
aykrlklar birtakm ceza hkmlerine balar. Bu madde hkmnn kaldrlmas
demek, laiklie aykrln serbest braklmas demektir. Bunu, yasama organ, yani
TBMM yapabilir mi? Yapamaz; nk:
Yasama organ, DEVLETin erkinden biridir. Devlet, bu gcn, laiklie
aykrlk eylemini serbest brakmakta kullanamaz. Laik olmasayd kullanabilirdi.
Ama herkesin bildii gibi laiktir. (Anayasa, madde 2.) Bu nitelik deitirilemez ve
deitirilmesi nerilemez (Anayasa, madde 4.)
Konu, bu denli ak. Tartmas bile olmayacak lde...
180
Demek ki kaldrlsn denen madde hkm, kaldrlamaz. Tm Partiler bir araya

gelse bile, buna g yetirilemez. eriat bir darbe olmadka...
Devlet, hem laik olacak; hem de laiklie aykrln serbest olmas iin irade
gsterecek; gcn kullanacak. steyen laiklie aykr gr ileri srsn, bu
dorultuda davransn, partisini kursun, yapabiliyorsa gelsin, iktidar olsun. Olabiliyorsa
eriat devleti kurulsun... diyecek!!! Olmaz, olamaz byle ey. Devlet, laik olarak
laiklie aykrl serbest brakt zaman, laik olma niteliini yitirir. Ayrca da,
Kendi ykcsn kendi elleriyle hazrlayamaz.
Ve byle bir ey istenemez de. Onun iin 163. maddenin kaldrlmas istenemez. Ne
insan haklarn savunma adna istenebilir; ne hukuk adna istenebilir, ne
demokrasi adna istenebilir; ne de adalk adna istenebilir.
nsan Haklarn Savunma Adna stenemez

stenemez nk: Laiklie aykrl serbest brakmamak, en geni anlamyla
insan haklarn gvence altna almann bir gereidir. Laikliin olmad yerde,
insann temel haklarndan olan dnce zgrl, inan zgrl olamaz.
Ayrca: 163. maddenin yasaklad eriat iktidarnda insan haklarndan deil;
slama inanan insan haklarndan sz edilebilir olsa olsa. Bu da tam deil; bir
lde... nk slam eriat, slam fkh, slamdan baka hibir dini din
saymamann yannda, rk ayrm yapar (Kurana gre: Tek muhatap rk Araptr,
Araplar iinde de Enm/92ye, r/7ye gre de Mekke ve evresinde
bulunanlardr); soy-sop ayrm yapar (hadislere ve fkha gre: en stn olan, Kurey
Kabilesidir); mezhep ayrm yapar (iilerin etkin olduu yerde Snnilere,
Snnilerin etkin olduu yerde de iilere ve tekilere deer verilmez); Mslman
ayrm yapar (dindar varken, dinde biraz zayf olann deeri yoktur)...
Muhammedin kendi arkadalar arasnda bile ayrm yapm; dahas bir kesim br
kesimiyle kyasya savam, 656 ylnda bir savata bile (Cemel Savanda) iki
kesimden 15 bin kii ldrlmtr. Bu tr savalar, ldrmeler, slam eriatnn
egemen olduu yzyllar boyu olmutur.
slam eriat, insann en temel Hakk olan yaama hakkn elinden alr kendi
lleri iinde. Ve kendi inanrlarna, inanmazlar gsterilerek:
Nerede bulursanz, orada ldrn! der. (Bkz. Bakara: 191; Nis: 89, 91; Tevbe:
5.)
nsan Haklar yaayabilir mi byle bir ortamda? Bu terrlerin terr ortamnda?!
nsan Haklar iin evrensel nitelikte, uluslararas kabul edilmi bildirgeler var.
Bunlardan hangisi byle bir ortama evet diyebilir? Hangi maddesi hangi hkm?!!
181
Hukuk Adna da stenemez

stenmez nk: Laiklie aykrl, ne lkemizdeki hukuk sistemi benimser; ne de
hukukun genel ilkeleri buna uygun. 1982 Anayasas bile kesin olarak laik dedii
devletin bu niteliini, salam gvenceye balayan hkmler ieriyor. Yaptrmysa
Trk Ceza Yasasnda. Ve ite 163. maddesinde.
Ayrca Trkiye Cumhuriyetinin 2 numaral yasas olan bir Hiyaneti Vataniye Yasas
var. Trk Ceza Yasasnn 163. maddesiyle yasaklananlar, bu yasada vatan hainlii
saylmtr. Yaptrm da: dam ve bu yasa, bugn de geerli. Trk Ceza Yasasndaki
163. maddenin kaynadr bu yasa.
Laiklik, insanln ileri uygarl ve gelimiliiyle yakndan ilgilidir. Ulalm olan
bir aamadr. Hukukun genel ilikileriyle iice olan, ayrlmaz nitelikte bulunan bir
aama... Bu aamadan geri dnlmez. Geri dnlmesi de istenemez. Hele hukuk
adna...
Kald ki, yukarda da deinildii gibi, slam eriat, kendi lleri dnda hibir
hakka yer vermeyen bir hukuksuzluk dzenidir. Adam ldrmenin trl biimlerinin,
trl ikencelerin de bulunduu bir dzen... Bal bana bir terr mekanizmasdr. 163.
maddeyle yasaklanan mekanizma ite budur. Bu maddenin kaldrlmasn istemek, bu
mekanizmaya serbestlik vermektir.
Demokrasi Adna da stenemez
stenmez nk: 163. madde, demokrasiyle hibir biimde badamayan bir eylemi
laiklie aykrlk niteliindeki eylemi yasaklyor.
Yine bu maddeyle yasaklanan eriat dzeni demokrasi iin bir lmdr.
Bu konuda yeterli bilgi almak isteyenler, yzylmzn kitab niteliindeki kitabn,
eriat ve Kadnn yazar, ar duru bilim adamlyla yrekliliin rneini veren deerli
insan Prof. Dr. lhan Arselin, bir hukuk ant niteliindeki Teokratik Devlet
Anlayndan Demokratik Devlet Anlayna adl kitabn okuyabilirler. Ve
okumaldrlar.
163. maddenin kaldrlmasn istemek, demokrasiyle bu maddenin yasaklad
eyin ne olduunun bilincinde olanlarn tylerini rpertmeye yeter sanrm. Elverir ki
ikisi de iyi bilinsin.
adalk Adna da stenemez
stenemez nk: Laiklik, adaln en olmazsa olmazlarndandr.
adalkta, laiklie aykrlk eylemi ho grlmez. nk: bu eylemin ho
grlmesi, dnce ve inan zgrln yok etme eyleminin ho grlmesiyle
eanlamldr.
182
Hele eriat sz konusu olunca... eriatn iktidar olmasna kap amak, insan,
ortaa karanlna hapsetmenin yani sra, insan boazlamann, ikencenin bir sistem
durumuna geldii dzen iin buyursun, olabilirse iktidar olsun! demektir! ada
insan bunu diyemez.
MOLLA balkl yazy da okuyacaksnz derginin bu saysnda. Bu yazy
yazdm zaman, Prof. Dr. Muammer Aksoy, daha ldrlmemiti.
163. maddenin kaldrlmas istemine kar srekli savam olan bu hukuk ve bilim
adamnn ldrlmesinden sonra, sa kesimden imdilik mmaaat davranan kimi
molla ile, sol kesimden kimileri, terre kar ortak bir bildiri yaymladlar. (7
ubat 1990 gnl gazetelerde.) Bence bu ittifakn terre kar olmak ynnden
hi, ama hibir nemi yoktur. nk, sadaki Mollalarn savunduklar dzen,
slamdr, slam eriatdr. Bu dzenin, kendini gl bulduu zaman, batan sonra bir
terr durumunu aldysa, kimsenin yadsmayaca bir gerek. Terrle terre kar
kabilirler mi?
Ne var ki, adalmzdan kimileri, mollalarla ittifakta direnmekteler. Bence
yanl bir yoldur bu. Unutulmamal ki, randa da bu yola gitmilerdi ve durum imdi
ortada.
Ksacas: 163. maddenin yasakladna, dnce suu demek, zgrlk
dmanlyla terrle cinayetlerle dnceyi birbirine kartrmaktr bence.
Sosyal Demokrat
ubat 1990, say 22
183
DN DUYGULARINI NCTMEK
SU MUDUR?
Daha gzel bir dnya iin her zaman daha ileri bir hukuk gerekli. Prangal olmayan,
dinamik, canl ve gereken hzla yryen, ada bir hukuk.
Trk Medeni Kanununun kabul ediliindeki gerekesinde din ve eriat hukukunun
neden brakld ok ak biimde anlatlr. En temel neden yle zetlenebilir: Dineriat kurallar deimez zelliktedir. Dinamik deildir. Yaamsa srekli deiir.
Beliren yeni gereksinimler, yeni karlklar ister. Deimeyen kurallarla kolay
ilerlenemez, ada olunamaz. Oysa yeni Trk Devleti, her ynden ileri ve ada
olmaya ynelmitir...
Hukuk var ki, ayaklar prangaldr.
Hukukun prangalar trldr. Bunlardan kimi, geleneklerden, belirli din ve
inanlardan kaynan alr. Bunlarla bal olan hukuk, kimi zaman ktrm, kimi
zaman aksaktr.
Gerek anlamyla bir hukuk devletinde ve ada toplum yaamnda, etkinlik,
egemenlik geleneklere, din ve inanlara verilemez. Verildiinde de hukuktan,
adalktan sz edilemez.
Durum bu olunca, din duygularn incitmekten kanlabilir mi?
Bir gerektir: Yeni geldiinde, eskiye bal olanlar, sevimli bulmayabilirler onu.
Yararl bile olsa; zararl, kt ve dman grebilirler. Karsna geip onunla
savaabilirler. Ve her karlatka ondan incinebilirler.
Din-eriat inanrlar, bamllar iin ters, rahatsz edici ve incitici olanlardan
kanlrsa iin iinden klamaz, hibir yere de varlamaz. Bu kesimdekilerin dinsel
duygularn inciten ok ey vardr yaamda.
Yeni Trkiyeyle karlaan niceleri, bu tutuma girmemiler midir? Rahatsz
olmamlar mdr? Bakaldrmaya, savaa yeltenmemiler midir? Devrim belirtilerini,
devrimin simgelerini, izlerini, devrim stne kurulu olanlar her grdke fkeye
kaplmamlar mdr? Devrimin kurucusu Atatrkn kendisine, braktklarna
dmanlklarn her frsatta sergilememiler midir? Ve Atatrkn heykelleri, bu
kesimdekilerin dinsel duygularn incitmiyor mu her zaman?
Trkiye Cumhuriyetinin 2 numaral yasas olan Hyanet-i Vataniye (Vatan
Hainlii) Yasas niin karld? Sz konusu gerekten dolay deil mi?
184
Dnk apka nedeniyle grlen bakaldrlar ve bugnk trban olaylar

yeterince dndrc olsa gerek.
Din-eriat inanrlar, bamllar iin ters, rahatsz edici ve incitici olanlardan
kanlrsa iin iinden klamaz, hibir yere de varlamaz. Bu kesimdekilerin dinsel
duygularn inciten ok ey vardr yaamda. ada uygarlktaki birok ey:
Eski mektep-medrese yerine konan laik okul, laik niversite. Din tedrisat yerine
konan laik retim. Bu retimde gkten inme kaynakl bilgi (!) ve eitimin yerini
alan bilimsel bilgiler, ada eitim. rnein evrende her eyin, Tanrnn ol!
demesiyle olduunu, yaratldn anlatmak, retmek yerine; zamanla, koullarn
olumasyla ve bir evrim sreci iinde oluup gelitiinin anlatlp retilmesi.
Kuranda, Tanrnn indirdikleriyle hkmetmeyenlerin kafir olacaklar (Mide
Suresi, ayet 44), zalim olacaklar (Mide Suresi, ayet 45) ve falsk olacaklar
(Mide Suresi, ayet 47) bildirilip dururken; insanlarn yasa koymalar ve kendi
yasalaryla hkmetmeleri. Eski mctehidlerin, mftilerin, kadlarn yerini
Cumhuriyetin ada yarglarnn, hukukularnn, yasa koyucularnn ve
uygulayclarnn alm olmas... Daha nice neler... Tm, din-eriat bamlsnn
dinsel duygularn incitir nitelikte. imdi gelin incitmeyin bakalm! yerinde
alan, darda dolaan bir kadnn ada grnm, drt duvar arasnda ya da
araf-slami rt iinde bulunmamas bile yetiyor sz konusu duygular incitmeye.
ncitmemek iin ne yapmal?
Dinsel duygularn incitilmemesi gerektiini savunanlardan kimileri amaldr.
slami dzenin, yani eriatn yeniden gelmesini isterler. eitli klklara brnerek
bunu salamaya abalarlar. Savunanlarn kimileriyse iyi niyetlidir. nsanca duygular
tarlar; incitmekten, incitilmekten yana olmadklar iin savunurlar bunu. Ne var
ki yanla, hem de tehlikesine dtkleri ak.
Kimi hukukular da, Trk Ceza Yasasnn 175. maddesiyle, dini duygular
incitmenin su sayld grndedirler.
Bilindii gibi bu madde, 1986da, ancak bir slam eriat mollasnn kafasndan,
kaleminden kma olabilecek trden bir metinle deitirilmitir. Hele gerekesi!..
Siyaset tarihisinin, incelemecinin, gelecein hukukusunun bu deiiklii ele alrken,
hele gerekesi zerinde durup dnrken; anayasasnda ...laik... bir hukuk devleti
olduu yazl bir devletin yasama organna nasl getirilebildiine, kabul edildiine
amaktan kendini alamayacan dnyorum. Ama iyi ki, Anayasa Mahkemesi bu
deiiklii iptal etti (4 Kasm 1986). Bugn yrrlkte olan biimi, 20 Mays 1987
tarihlidir. Kukusuz, an gerisinde olmayanlarn zerinde ok ey syleyebilecei
noktalar yine vardr ieriinde.
Bununla birlikte, bu maddede ve gerekesinde bile, dini duygularn
incitilmesinden sz edilmiyor ve bunun su sayldna ilikin bir hkm yer almyor.
185
yleyken ve yazk ki nl hukuku Prof. Dr. Faruk Erem, sz konusu maddedeki

hkmleri ele alrken; tezyif edilen (deersiz gsterilen) din ve mezhebe mensup
kimselerin dini hislerini rencide edecek (dinsel duygularn incitecek) trden yaynn
ve baka davrann nlenmek istendiini ileri sryor. Erem, grn, Yargtayn
bir kararna da dayandryor. Eremi kaynak gsteren Abdullah Pulat Gzbyk gibi
ayn sonuca varan baka hukukular da var. Ve yazk ki Anayasa Mahkemesinin
kararnda da, bu gr dorultusunda saylabilecek szler bulunuyor.
Burada dayanak alnan maddenin nc fkrasnn zerinde durulan hkm, yasann
alnd yasada yok. Yaplan ilk eviride de bulunmuyor. Yani sonradan eklenme.
Belki de bu nedenle hangi amaca ynelik olduu iyice bilinmiyor.
Erem, bugnk devletin, dinin mdafiilii (savunuculuu) grevini stlenmi
olamayacan belirtiyor. Bu, ok dorudur.
Yasann koruduu, din ve mezheplerin kendisi olamayacana gre nedir?
Eremin de iinde bulunduu kimi hukukular, yukarda da belirtildii gibi, dini
duygulardr karln veriyorlar. te bence, yanln kayna burada. Bence yasa,
dini duygular deil; insan onurunu, kiiliini gvence altna alyor. Hi kimsenin,
dininden, inancndan dolay da olsa, aalanamayacan, knanamayacan hkme
balyor. steniyor ki herkes dinini, inancn zgrce sesin. Blm balnn: Din
Hrriyeti Aleyhinde Crmler olmas da amacnn bu olduunu, suun konusunun
dini duygular incitmek deil; din-inan zgrlne saldr olduunu gsterir.
Erem de bunu kabul etmek zorunda kalyor, ne var ki kanunun sistematik
taksimindeki bir eksiklie balyor. Oysa baka yasa maddeleri, en bata
Anayasann 24. maddesinin 1. ve 3. fkralar da bunu dile getirir niteliktedir. Kimse ne
dininden, inancndan; ne de inanszlndan, dncesinden dolay knanabilir. Bu
evrensel ilke de anayasal gvence altnda. Erem, unu belirtmekten de kendini
alamyor: Kanunun gayesi, dinleri ve mezhepleri her trl tenkit d brakmak, onlara
neriyat (yayn) sahasnda bir dokunulmazlk tanmak deildir. Dini duygular
incitmeden din ve mezhebi tenkit etmek (eletirme) nasl olabilir? Olabilir mi?
Anayasa Mahkemesinin kararnda unlar okuyoruz: Modern devlette din, kimi
inanlara sahip olmann art deildir. (...) Laik devlette herkes dinini semekte ve
inanlarn aa vurabilmekte tannm olan din ve vicdan zgrlnn snrlar
iinde serbesttir. Hibir dine itikad olmayanlar iin de durum ayndr.
Anayasann 174. maddesinde, Trk Toplumunu ada, uygarlk seviyesinin
stne karma ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini koruma amacnn, her
trl yasa giriiminin stnde olduu, aka belirtilir. Bu ama, dini duygular
incitmeye gtrdnde durum ne olur? Amatan vaz m geilir, ya da sapmak m
gerekir?
186
Yasada da, gerekesinde de yer almad halde, dini duygular incitmeyi su

saymak, cezalandrma yoluna gitmek, Trk Ceza Yasasnn 1. maddesindeki genel
ve evrensel hukuk ilkesine de aykrdr. Yasasz su olamaz ve yasann aka su
saymad bir fiil iin kimseye ceza verilemez.
Sonu
a, ada uygarlk, uygarln gerekleri ve kimi temel, evrensel ilkeler bir yana
braklmadan, dini duygular incitmek su saylamaz.
Ekonomi ve Politikada Gr
Nisan 1990, say 41
187
KARA SESL KARANLIK
Yazk ki, grlen durum ok ac. Uzun sredir slamcla ok nemli dnler
verilmitir. Korkun yatrmlar yaplmtr. Din renimi veren okullar vard;
yenileriyle saylar artrlmtr. Ayrca buralardan kanlara yeni kaplar almtr. Her
meslek dalnda, devlet erkinin her kesiminde, ynetimin her basamanda bunlardan
var imdi. Hem de bol bol. Mhendisi, avukat, savcs, yargc, yneticisi,
parlamenteri... slamclar, tarihte rastlanmad lde ekonomik tabanldr
gnmzde. Hem de uluslararas boyutta... rgt var, arkas var, paras var... Laik ve
aydn grnen kesiminse, koyu bir aymazl. Tam bir demagojiye dntrdkleri
demokratiklikleri. Korkaklklarnn arkasna sakladklar taktikleri, karanlklarla
ittifak hevesleri. Kimilerinin de oy kayglar.
Yasaklk zm deil deniyor. Elbette ki yalnz bana zm olamaz bu. Trafik
yasaklar trafik sorunu iin yalnz bana zm oluyor mu? Ama gelin, trafik
yasaklarn kaldrn, olur mu? Laiklik konusundaki sorunlarn zm iin de,
yasaklar yannda, buna ynelik salkl, ada eitim gerekir. Laiklie
aykrlklara ilikin yasaklar kaldrmak olmaz, doru olmaz. slamn yaygn olduu
bir lkede hi doru olmaz bu. slam, yalnzca inandeildir, eylemdir de.
Yaamn her dalna kollarn uzatm bir eylem. Laiklie aykrlklara ilikin
yasaklar, kaldrmak yle dursun; Anayasaya gre nerilemez bile. Hukuku bir
parack bilen, bunu da bilir. Bunun iin demokrasi de gereke olarak ileri
srlemez. Demokrasi iin demokrasiye aykrlklar serbest braklamaz.
slam eriatnn kendisi demokrasiye terstir. Ne demokrasi dinler, ne zgrlk.
Bunlardan vazgemedike ki buna kimsenin gc yetmez eriatlara: Buyurun
kendi partinizi, eriat partinizi kurun! denemez. Demokrasinin Batdaki lsyle
benimsenmesinin gerei bu deildir. Camilerdeki cemaatin zgrce partilerini
kurmalar ve meydanlarda mitinglerini yapmalar, Batdaki lleriyle demokrasi
adna istenemez.
eriat yolundaki oluumlar terr yolundaki oluumlardr. Bat demokrasisinde
terr serbest deildir, terr partisi yoktur. Basnda, Tahran Radyosunun tahrik
ettii ve eriat kansz gelmez dedii haberi verildi. Terrn kayna, Humeyninin
kafas deildir yalnzca. Onun fetvas da deildir. eriattr. Humeyniyi tek l de
almak yanltr. te Kara ses Cemaleddin, eriata dayanyor. Kitabndan dolay lhan
Arsel iin ldrn! diye haykrrken eriat terrn yanstmtr.
Tempo
19 Mart 1989, say 12
188
SEMRA ZAL VE TV AIK OTURUMUNDAK

NVERSTE MOLLALARINA AIK SORULAR*
TV-1deki ak oturumu (7 Haziran 1990 saat: 22.15) olanca dikkatimle izledim.

Makyajlanm slamn savunucusu mollalarn neler syleyeceklerini az ok
kestirebiliyordum. Ama yine de syleneceklerden hibir ayrnty karmak
istemiyordum. Hazrlm ona gre yaptm, kendimi ona gre verdim ak oturuma.
Semra zal, bir baka zellikteydi. Atatrk ve laik kimliiyle oradayd. Ve kadn
haklar savunucusu olarak. Bakalm mollalar karsnda kendisini hangi konuma
koyacakt? Farkl eyler sylyor gibi grnmedi deil. Ne var ki, hocam da gayet
gzel belirtti... trnden szleriyle ve sergiledii kimi tutumuyla, mollalarn
yannda yerini ald. Atatrkten aktardklarysa havada kald.
Orada bulunup karlk vermek isterdim. Ama benim gibilerin dnce dnyasndan
en kk bir eyin bile orada yanstlmasna TRT olanak verir mi? Bu olamayacana
gre, sesimi buradan duyurmak istiyorum. Sorularla... Semra zaldan balayarak.
Semra zala Sorular

Ak oturumda, Atatrkn, erkek kadn ayrm yapan milletlerin, medeni millet
olmadn ifade ettiini belirttiniz. Bunu benimsiyorsanz, bata Kuran, hukuk
dzeniyle bu ayrm yapan slamdan yana nasl olabiliyorsunuz? te bir ayette
anlatlan: (Diyanetin resm evirisiyle) ...Kadnlarn haklar, rfe uygun olarak
vazifelerine denktir. Erkeklerin, onlardan bir stn dereceleri vardr... (Bakara, ayet
228.) te bir baka ayetten: (eviri, yine Diyanetin) Allahn kimini, kimine stn
klmasndan tr ve erkeklerin mallarndan sarf etmelerinden dolay erkekler kadnlar
zerine hakimdirler. yi kadnlar, gnlden boyun eenler ve Allahn korunmasn
emrettiini, kocasnn bulunmad zaman da koruyanlardr. Serkelik etmelerinden
(ba kaldrmalarndan) endielendiiniz kadnlara t verin, yataklarnda yalnz
brakn, nihayet dvn... (Nis, ayet 34.) imdi siz, bir kadn haklar savunucu
kadn olarak, kadnn, bu ayetlerdeki konumundan yana olabilir misiniz?
* 2000e Doru iin hazrlanan bu yaznn zgn metni duruyor.
189
Dilinizdeki Atatrk inklaplar, eer kadn bu konumda srndren ve

srndregelmi olan slam eriatna kar deildiyse neye karyd, syler misiniz?
Atatrkn laiklik dinsizlik deildir dediini sylediniz. Bunu kantlayabilir
misiniz?
Atatrk, slamdan Arap dini diye sz eder ve bu dinin, Trk toplumuna bir ey
kazandrmadn, tersine ok ey yitirttiini, toplumun ulusal balarn gevettiini,
toplumu uyuturduunu belirtir.1 Bunu biliyor muydunuz? Ve byleyken modern
Trkiyeyi, Kurann gerisinde gsteren bir mollayla nasl uyuabildiniz?
Sizi, Atatrk ilke ve inklaplarnn en banda geldiini sylediiniz laiklik,
eer ok ilgilendiriyorsa, Trkiye Cumhuriyeti laiktir, ama ben laik deilim,
Mslmanm! diyen ve TBMMde laiklik iin ant imi bir kii olarak bunu
sylemi olan bir kocayla nasl yaayabiliyorsunuz? yle bir kocadan, hi deilse
bundan sonra birlikte olmamak iin boanmanz nerirsem sama bir neride mi
bulunmu olurum?
Molla Yaar Nuri ztrke Sorular

Kuranda, kz ocuklarnn diri diri gmlmesinden szedildiini, bunun en
aalk bir ey olduunun anlatldn ve bu tabirin Kuran- Kerimin tabiri
olduunu syledin. Bu, yalan olmad m? Kuranda gmlm (kz, kadn) olana,
hangi sutan ldrld sorulduu zaman? anlamndaki iki ayetten (Tekvr Suresi,
ayet 6-7) baka bir ayet var m?
slam ncesi Araplarda, kz ocuklarnn diri diri gmldkleri, slamn bir
yalan deilse, herhangi bir belge gsterilebilir mi? Byle bir durum olsayd,
Araplarda kadn okluu olabilir miydi? Dahas, kz ocuklar ldrlyorduysa,
Araplar nasl ryordu?
tekilere Soru
Molla Yaar Nuri ztrkn Kurana dayanarak kadn haklarndan sz ederken
(!) bir tek ayet bile gstermedii dikkatinizi ekmedi mi? Neden bir ayet gstermesini
istemediniz?
Bu ak oturumda, Trkiye Cumhuriyeti niversitelerinden kiiler olarak slam
eriat mollalar gibi slam savunmanz ve Atatrk de o konumda gstermeniz sizi
hi rahatsz etmedi mi?
1 Prof Dr. A. Afetinan, Medeni Bilgiler, s.364 ve tekiler.
190
ELETR VE MEKTUPLARA CEVAPLAR
191
192
MEKTUPLAR
Bu keye gelen mektup olduka ok. Bir sraya konuyor ve karlk vermeye
allyor. imdi kimi eletiri ieren, kimi de destekleyici nitelikte birka mektup ve
cevab sunulacak:
slama zarar verilemez
smail Nacarn mektubu.
Nacar daha nce de bir mektup yazmt. 37. saymzda olabildiince yer ve karlk
verilmiti. Ne var ki, sevgili okur, bunu yeterli bulmam. Saldrlar da ieren
anlatmlarla zntsn belirtiyor. Her mektuba, tmyle yer vermeyi isterdik. Yazk
ki, buna olanak yok.
Bir Mslman olarak, ipe sapa gelmez bu tip sz ve yazlardan, slam adna en ufak
bir znt ve rahatszlk duymadm bilmenizi isterdim. nk brakn Turan Dursun
gibileri, tarihte, burnundan kl aldrmayan nice kudret sahibi Firavun ve krallar,
dengeyi salayamam nice ideolog ve dnrler, slama olmadk amur attlar da, o
yine de tm asaletiyle kucan btn insanla ak tutarak hep tebessmle yoluna
devam etti diyor Nacar.
Cevap: Gerek Ortada
Gerei, yalnzca gerei gzler nne sermeye alyorum. Gerei ortaya serenler
hi olmad m imdiye dek?
Kukusuz oldu. Ama ayetleriyle nerede bulursanz orada ldrn! diyen (bkz.
Bakara Suresi, ayet 191; Nis Suresi, ayet 89, 91; Tevbe Suresi, ayet 5) slamn tyler
rperten acmaszlyla yok edildiler. rnein: bnl-Mukaffa (8. yzyl). Kulumuz
Muhammede indirdiimizden kukulanyorsanz, siz de onun benzeri bir sure
meydana getirin diyen (Bakara Suresi, ayet 23) Kurann Tanrsna karlk verip
nazre (benzer) yazd iin bu nl dnr ve edebiyat da ayn acmaszlkla
yaklarak yok edilenlerden.
Bu kede ne yazlyorsa, en salamlarndan KAYNAKLARa dayandrlyor. Son
derece ilgi grmesi de bundan. slama olmadk amur atlyor sulamasnn gerekle
bir ilintisi yok.
193
Kurann Tasdik Ettii Tevrat ve ncil

Tahrip Edilmeden ncekileridir
Ankara lahiyat Fakltesinden yazan Alpaslan Aslan bunu ileri sryor
mektubunda. Kuran, hibir zaman, baka dinleri taklit etmek iin deil, onlar
kaldrmak iin gelmitir. nk artk bozulmulard diyor. Dinlerin en ok ortak
olduu noktalardan birinin peygamberler olduunu belirtiyor. Ve unlar yazyor:
Kuran, ncil ve Tevrat tahrif edilmemi ekliyle mi tasdik ediyor, yoksa tahrif
edilmi haliyle mi tasdik ediyor?
Cevap: Tahrif, Yalnzca slamn Savdr
Bir metne tahrif edilmitir demek iin, o metnin, asln gstermek gerekir.
Tevrat ve ncilin tahrif edilmemi biimleri, hibir yerde gsterilemez. nk
hibir zaman olmamtr. Dnyann neresindeki TEVRAT ve NCLe baklrsa
baklsn; slamn ileri srdnden, savunduu kimi iman ilkelerinden baka bir
ierikle karlalr. Muhammedin zamanndan da nce okunan, elden ele dolaan ve
saklanan metinleri, elyazmalar vardr. Tahrif mmkn m? Deil. Kald ki,
Mslman yorumcu ve aratrclarn ileri gelenlerinden birou da, metni deitirme
ve bozma anlamnda bir tahrifin Tevrat ve ncil de olamayacan anlam,
itiraf etmilerdir. F. Rzyi de bunlardan sayabiliriz. 1 Rz, ayetlerde sz konusu
olan tahrifin yanl yorum niteliinde olduunu, yani Tevrat ve ncilin szlerinin
deitirilmi olamayacan, olsa olsa szlerinin yanl yorumlanm olabileceini
ve tahrif deyince bunun amalandn ok ak biimde yazp savunuyor (bkz.
Gsterilen yerler). Yani, Tevrat ve ncilde bir deitirme olmamtr.
Tevrat ve ncil birtakm sylence ve tler derlenerek nasl kaleme alnmlarsa
yle srp gelmilerdir. Bir kesimi de Kurana, yer yer deitirilerek geirilmitir.
Yani, tahrif Kurandakilerdedir. Bu ortaya kyor.
Yorumlarnzda Biraz Daha ll Olamaz Msnz?
Salim Ta da mektubunda byle diyor.
unlar yazyor:
Manev deerlere saldrma hakkn siz nereden buluyorsunuz? (...) Yeryzndeki
insanlarn ALLAH kavramn beyinlerindeki ekillendirmeleri mutlaka deiiktir.
Milyarlarca insana sorarsanz, benzer bulamazsnz. Allah, her eyden mnezzehtir...
1 F. Rz, et-Tefsirul-Kebr, 8/107, 3/134-135, 10/118; 11/187.
194
Cevap: Saldr Deil, Sergileme

Yazlarm okuyanlar, saldrnn deil; kantlarna ve kaynaklarna dayal bir
SERGLEMENN olduunu grrler. lsyse gereklerdir. Sevgili okurum, hacc
farizasn yerine getirmi bir Kemalist olduunu da yazyor. Kemalistin Kemali,
eer Mustafa Kemal Atatrkse, Atatrkn getirdii LAKLK ve devrimlerin
hedefi anmsanmal. Atatrk ilke ve devrimleri getirilip yerletirilmeye giriildiinde
de manev deerler adna grltler koparlmt, yle deil mi?
Evrendeki Bu Dzen Rastlant Sonucu Olamaz
dem Yalnz da, sayfalardan oluan ok uzun mektubunda bunu dile getirmeye
alyor. Mektubundakilerin byk ounluu, Diyanet Yaynlarndan bir kitapta da
aa yukar aynen var. TVdeki nan Dnyas konumaclar, rnein bir Dr. Haluk
Nurbaki de zaman zaman bu kitaptakileri, hi kaynak gstermeden, yani kendi
konumasym gibi sunmakta.
Bakn u grdn yuvarlak AY deil, DNYA. u da GNE. Kim dzenlemi
onlar? Aralarndaki yaklam mesafesi nasl da uyumlu. Ya Dnya, Gnee 100 Km.
yakn bir mesafede olsayd, her halde s 150-200 derece olmaz myd? (...)
Sevgili okur, evrendeki, dnyadaki, canllardaki, zellikle insandaki alas yapya,
dzene rnekler veriyor. Ve bunlarn bir rastlantyla deil, bir G eliyle, Tanrnn
yaratmasyla olmas gerektiini yazyor. Ayrca yle diyor:
Kuran, hereyin zn oluturmakta ve fikirler sunmaktadr. Btn buna ramen
6666 Ayet, 6666 ekirdek. Her ekirdek, binlerce iek, binlerce meyve, binlerce
tohumdur. Hesab varn, siz yapn.
Cevap: Evrende Her ey, Deierek Gelmitir ve de Deimekte
Gk cisimlerinin evrendeki konumlar hep bu grld gibi olmamtr. Milyarlarca
yl iinde deierek gelmitir. Srekli de deimekte. Milyarlarca yl nce yle
zamanlar olmutur ki, yldzlarn, gezegenlerin kimi hi yoktu, kimi de yeni oluumlar
iinde bulunuyordu. Ne Dnya, ne Ay, ne teki gezegenler, ne Gne, ne de
gezegenleriyle teki gneler, yldzlar byleydi bir zamanlar. Zaman iinde,
biimden biime, konumdan konuma girerek bugnk durumlarn aldlar. rnein 6
milyar yl ynce DNYA var myd ve byle miydi? Gezegenimizin doumundan
sonraki, hibir canlnn yaamad, yaayamad ortamn bir dnn. Batanbaa
ATE. Tek hcreli canlnn bile meydana gelmesi iin bir buuk milyar yl beklemek
gerekmitir. Sz edilen DZENLEYC neredeydi o zamanlar? Bugnk
195
hayranlkla baklp grlen ve Yaratanna kant saylan canllarn, zellikle

NSANn, olsa olsa ancak birka milyon yln rn olduu bilimsel aratrmalarla
ortaya konuyor. Dnyaysa yaklak 5 milyar yllk.
Kald ki, evrene baklrken kafalarda oluan Tanrnn Kurandaki Tanrya
benzeyebilecei tartmal. leri srlen 6666 ayetinse ele alnp tartlmas bir baka
konu. Yalnz hemen belirtmek gerekiyor ki, eldeki Kuranda bulunan ayet says
6666 deildir. (Kurana ilikin yazy bekleyiniz.)
Tanr Varsa Neden Adaletli Deil?
Urfadan yazan Ahin Gne soruyor bu soruyu.
Allah varsa ve adaletliyse neden dnyadaki her trl eitsizlie seyirci kalyor?
diyor mektubunda.
Cevap:
Akl ve Bilim Gzl-man Gzl
Kurann Tanrs, her eyi kendisinin yaptn, yarattn, dnyadaki rzklar da
kendisinin bltrdn, ama kimi insan zengin, kimini yoksul yaptn aka
bildiriyor. Geni bilgi iin Kurandaki Tanrnn nsanlar Ayrma Politikas ve
Kurann Tanrsnn Elindeki Terazi balkl yazlar okunabilir. Kurann
anlattklarna, AKIL ve BLM gzlyle deil, MAN gzlyle bakldnda
inanlabilir ancak.
Halil Konutun mektubunda, bu soru tam byle yer almyor. Ama bu anlamda.
Sevgili okur, olduka apl bir inceleme ve aratrmada bulunmu. Kimi gazete ve
dergilerdeki yazlar taram, akaid kitaplarna bakm, ilgili Kuran ayetlerini
incelemi. 22 Eyll 1989 gnl Trkiye gazetesinde Bir Bilene Soralmda, bir
okuyucuya verilen cevapta, Bir kimse ALLAH UURLUDUR derse, UUR yaratk
olduu, insanda olan bir sfat Allaha verdii iin KFRE DER (kfir olur) MANI
GDER dendiini aktaryor. Akaid kitaplarnda Allahda AKIL ve UUR
bulunduu yazlmyor diyor. Ve birtakm incelemelerden sonra, ayrca u soruyu
soruyor:
Allahta AKIL ve UUR olmadna (akaid kitaplarnn byle dediine) gre,
Allah KANUN KOYUCU kabul edenlerde, yani ERATILARda akl ve uur var
mdr? Aklsz ve uursuz olan bu kiilerden size bir zarar gelmeyeceine nasl emin
196
olabiliyorsunuz? Ve sizin iin kayglanan okurunuza nasl oluyor da

KAYGILANMAYIN! diyebiliyorsunuz?
Cevap:
Korkup ekinmek Bir zm Deildir
Kurandaki Tanrnn akl konusunda, buna ilikin yazy (yaymlanacak olan
slamn Tanrs Akll m? balkl yazy) ltfen okuyun, gerekli karl
bulacaksnz. eriat kesimin ZARARIna gelince. Daha gzel bir dnya iin
karanln zerine ylmadan gidilmesi gerekir. Kitleleri AYDINLATMAKTAN baka
bir yol yok. Bunun iin de birok eyin yannda, iki ey, olmazsa olmaz niteliinde
gerekli: BLG (aratrmaya dayal) ve YREKLLK. Hani ne derler, korkunun
kendisi, korkulan eyden ktdr.
slam Nedir ve Kimler Eliyle Oluturulmutur?
Din Bilgisi kesinde yaynlanan ve daha nceleri kapak konusu yaplan
yaynlarn ok nemli, yararl ve gerekli olduunu dnyorum diyerek mektubuna
giren H. Atakann sorularndan ikisi byle zetlenebilir. Bu yaynlar aydnla,
medenilie, bilime, demokrasiye alan nc hareketlerinden biri. Bu konuda bir
balang saylabilir. oktan zaman gelmiti, 2000e Doruya, nasip oldu diyerek
bize g vermeyi de esirgemeyen sevgili okurumun teki sorularysa: ayetlere,
Muhammede (okuma yazma bilip bilmediine), Kurann slubunun mucize
niteliinde olup olmadna, slamn anlatt saya ve Danikenin Kuran ve
Muhammed konusunda bir almas olup olmadna ilikin.
Cevap:
Kedeki Yazdan zlerseniz Sorularnza Karlklar Bulabilirsiniz
Sorular burada hemen karlk verilebilecek trden deil. Ayr ayr ele alp
yantlamak gerekir. Ancak u bilinmeli ki, bu kede tmnn, olabildiince ve ayr
ayr balklar altnda karlklar yer alacaktr. Son soruya gelince: Danikenin yle bir
almas olup olmadn bilmiyorum.
Kurann Tanrs Akll m? (!Tekrarlanm!)
Halil Konutun mektubunda, bu soru tam byle yer almyor. Ama bu anlamda.
Sevgili okur, olduka apl bir inceleme ve aratrmada bulunmu. Kimi gazete ve
dergilerdeki yazlar taram. Akaid kitaplarna bakm, ilgili Kuran ayetlerini
197
incelemi. 22 Eyll 1989 gnl Trkiye gazetesinde Bir Bilene Soralmda, bir
okuyucuya verilen cevapta, Bir kimse ALLAH UURLUDUR derse, UUR yaratk
olduu, insanda olan bir sfat Allaha verdii iin KFRE DER (kfir olur) MANI
GDER dendiini aktaryor. Akaid kitaplarnda Allahda AKIL ve UUR
bulunduu yazlmyor diyor. Ve birtakm incelemelerden sonra, ayrca u soruyu
soruyor:
Allahta AKIL ve UUR olmadna (akaid kitaplarnn byle dediine) gre,
Allah KANUN KOYUCU kabul edenlerde, yani ERATILARda akl ve uur var
mdr? Aklsz ve uursuz olan bu kiilerden size bir zarar gelmeyeceine nasl emin
olabiliyorsunuz? Ve sizin iin kayglanan okurunuza nasl oluyor da
KAYGILANMAYIN! diyebiliyorsunuz?
Cevap: Korkup ekinmek Bir zm Deildir

Kurandaki Tanrnn akl konusunda, buna ilikin yazy (yaymlanacak olan
slamn Tanrs Akll m? balkl yazy) ltfen okuyun, gerekli karl
bulacaksnz. eriat kesimin ZARARIna gelince. Daha gzel bir dnya iin
karanln zerine ylmadan gidilmesi gerekir. Kitleleri AYDINLATMAKTAN baka
bir yol yok. Bunun iin de birok eyin yannda, iki ey, olmazsa olmaz niteliinde
gerekli: BLG (aratrmaya dayal) ve YREKLLK. Hani ne derler, korkunun
kendisi, korkulan eyden ktdr.
2000e Doru
5 Kasm 1989, yl 3, say 4
198
SLEYMAN ATEN
MEKTUBU VE KARILII
Gnl ister ki mektuplar bir bir ele alnsn, hepsine yer ve karlk verilsin. Ne var ki,
gnln istedii her zaman oluyor mu? Derginin sayfalarnn snrlar ortada. Bu ke,
daha da snrl. Mektuplara yant iin iki sayfa ayrld halde... Ancak olabildiince
oluyor.
Diyanet leri Eski Bakan

Prof. Dr. Sleyman Atein Mektubu
Mektuplar arasnda Sleyman Ateinki de var. Ate, hem bu alandaki almalaryla
tannd, hem de ve belki de daha nemlisi Diyanet leri Bakan olarak grev yapt
iin ayr bir nemi, zellii var. Mektubuna da bu nedenle ayr bir nem verilmesi
gerekir.
Atein mektubu yle balyor:
2000e Doru Dergisinin 11 Mart 1990 saysnn Turan Dursun imzasyla
yaymlanan bir yazsnda, Kuranda AYn bir mucize olarak ikiye blndnn
sylendii, gerekte byle bir eyin olamayaca, bu ifadeyle Kurann bilime ters
dt anlatlyor. mrn Kuranla geirmi bir insan olarak bu sath yorumu
dzeltme ihtiyacn duydum.
Ate, nce unu kesinlikle belirteyim ki Kurann kendi orijinal vahyinde bilimle
ters den hibir ey yoktur diyor. Buna gre, Bakara Suresinin 259. ayetinde
anlatlan eeiyle birlikte len bir kiinin bulunduu yerde YZ YIL l olarak
kald, sonra; nce kendisinin dirildii; sonra eeinin kemiklerinin birletii,
ardndan kemiklerin etle kaplandn ve sonunda diriliverdiini grmesi bilime ters
dmyor. 260. ayette anlatlan brahimin drt kuu paralayp her bir paray bir
dan zerine koyduu, sonra bu kular ard, kularn dirilip brahimin arsna
uyarak uup yanna geldii, bilime ters dmyor. l-i mrn Suresinin 49. ve
Mide Suresinin 110. ayetlerinde anlatlan sann ku heykeli yapt, bu heykele
frd, amurdan kuun, canlanp ku olduu, sann ly dirilttii bilime ters
dmyor. Kuranda anlatlan, Smer sylencelerinden Tevrata, oradan da Kurana
199
getii, artk lahiyatlarca bile kabul edilen Nuh Tufan ve Ankebt Suresinin
14. ayetinde anlatlan Nuhun, toplumu iinde 950 yl kald, bilime ters
dmyor...
Sleyman Ate, sonra, Kurann ilmiliine, kendi deyiiyle bir Hristiyan bilim
adamnn Kurana hayranln tank gsteriyor ve sonra konuya giriyor.
Sleyman Atee gre Kuranda, AYn (ikiye) blnd anlatlmyor. Ate,
Kuran byle bir ey sylememitir, ama rk rivayetleri gerek sanan yorumcular,
Kuran rivayetlere gre yorumlayp hataya dmlerdir diyor.
Demek ki, Sleyman Atee gre: Kamer Suresinin ilk ayetlerinde anlatlan AYn
blnmesine ilikin rivayetler, yani hadisler, tmyle RKtr.
Bu Rivayetler rktr Diyebilecek Bir
Hadisi Gsterilebilir mi?
Sleyman Ate, ltfen bir hadisi bulsun. Evet, arasn, tarasn yalnzca bir
hadisi bulsun ve o hadisi, konumuza, yani AYn ikiye blnmesine ilikin
hadislerin rivayetlerine rk desin. Ate, bunu diyen, kitabnda byle bir sava
yer veren bir hadis uzman bulsun yeter. te meydan, Sleyman Ate bunu baarrsa,
konumuzdaki tartmay kazanm saylacaktr. Buyursun meydan olabildiine ak
kendisine.
Konuya ilikin hadislerin yer ald kaynaklar, Buhrnin, Mslimin esSahhleri gibi salamlklar slam dnyasnda benimsenen hadis kitaplardr.
Bunlardaki hadisler de rk deil; salam olarak kabul edilir. Ayrca, konuya
ilikin hadislerin salamlk derecesinin hret basamanda olduu da hadis
uzmanlarnca belirtilegelmitir. Dahas, kimilerince bu hadislerin, mutevatr olduu
yani salamln en yksek basamanda bulunduu savunulmutur.
slamn ateli savunucularndan ve zorlamal yorumlaryla Kuran bilim
dnyasndaki gelimeler karsnda savunmaya abalayan Sleyman Nedvi ve onun
kitabn dilimize eviren ve yine zorlamal yorumlaryla tannan mer Rza Dorul
bile, bu konuda Sleyman Atein yaptn yapmyor. Nedvinin kitabnda (Dorulun
evirisinde) unlar okuyoruz:
Kyamet alametlerinden biri, KAMERin (AYn) ikiye blnmesidir. Bu alamet
Resul-u Ekrem tarafndan gsterilmitir. Kuran diyor ki: Kyamet yaklat, KAMER
blnd; fakat onlar bir ayet (mucize) grdke yz evirirler ve bu rz bir sihirdir
(by) derler. Akliyyundan olan baz Mslmanlar, akk- kamer (Ayn blnmesi)
mucizesinin Peygamberimiz zamannda vuku bulmadn, belki bunun Kyamet
alametlerinden biri olduunu sylerler. Bunu kabul iin Kyamet yaklat ve Kamer
(Ay) blnd nazm- celilindeki maz fiillerin (gemi zaman kiplerinin), mstakbeli
(gelecei) ifade ettiini kabul etmek icap eder ki bu doru deildir. (...) akk- kamer
(AYn blnmesi) hadisesi, Buhr, Mslim, Tirmiz, bn Hanbel, Tayalisi, Hkim,
200
Beyhak, Ebu Naim tarafndan en sarih (ak) surette kaydolunmaktadr. Bu hadisenin

ravileri ashabdan Abdullah bn Mesud, Abdullah bn Abbas, Abdullah bn mer,
Enes bn Mlik, Cbeyr bn Mutim, Ali bn Ebi Tlib, Huzeyfe bnl-Yemn ile sair
zevattr...1
Ayn Muhammed zamannda blndn anlatan Peygamberin arkadalarnn,
Kamer Suresindeki ayetleri aklamaya ynelik sylediklerini yalanlayabilirsiniz.
Bunlar, yalan sylyorlar, byle bir ey olmamtr diyebilirsiniz. Byle diyenler de
olmutur. Kaynaklarda belirtildiine gre Nazzam da (lm. 845) bunlar arasndadr.
bn Kuteybe (828-889), Nazzamn, Ayn Muhammed dneminde mucize olarak
blndn grdn syleyenlerden Abdullah bn Mesudu yalanlamasna
deiniyor ve unlar yazyor. (Arapasndan aynen eviriyorum):
Nazzam, bn Mesuda yalanclk suunu yklyor. Buysa, gerekte bn Mesudu
yalanlama deil; Peygamberlik simgesini kltmektir; dorudan Kuran- Azmi
yalanlamaktr. nk Tanr: Kyamet yaklat, Ay (ikiye) blnd. diyor. Eer Ay o
zaman ikiye blnmeyip de Tanrnn bunu sylerken amac Ay gelecekte blnecek
demekse, ardndan Onlar (inanmazlar) bir mucize grdklerinde, yz evirirler ve bu,
bir bydr derler... demesinin anlam ne olur? Bu sz, bir topluluun, Ay blnm
olarak grdklerinin bir kant deil midir?2
Sleyman Atein Yorumu

Sleyman ate, iin gerei udur deyip unlar yazyor:
Kamer Suresinin birinci ve ikinci ayetlerinde kyametin ok yaklam olduunu
belirtmek zere: Kyamet saati yaklat, Ay yarld. (nsanlar byle) bir mucize
grecek olsalar dahi yine yz evirirler. Ve sregelen bir bydr derler
buyurulmaktadr. Bu ifade, ayetlerin indii zaman AYn yarlm olduunu deil;
Kyamet arifesinde dzenin bozulup Ayn yarlacan anlatr. leride olacak ilerin
kesinliini belirtmek iin, olayn gemi zaman kipiyle anlatlmas Arapada olduu
gibi Trkede de vardr. Mesela fakltenin son snfna gelmi bir renciye: Sen artk
faklteyi bitirdin! denir. Bu tabir, rencinin faklteyi bitireceinin kesinliini
anlatr.
Atein dedii gibi, gelecei kesin olan bir olaydan, gemi zaman kipiyle sz
edilmesi vardr. Ama yerine ve sz dizimine gre olur bu. Her yerde ve her sz iin bu
olmaz. Kamer Suresinin sz edilen ayetlerinde de bu olamaz. Olamayaca iin de
mfessirler Atein ileri srd anlam verme yoluna gitmemiler, gidememilerdir.
1 Sleyman Nedv, Asr- Saadet, ev. mer Rza Dorul, stanbul, 1928, 2/1605-1606.
2 bn Kuteybe, Tevilu muhtelifil-Hadis, Msr, 1326, s.30-31.
201
Arapadaki hakikati, mecaz, Arapann her trl zelliini ok iyi bildikleri

iin...
Atein dedii anlam verilecek olsa, Kamer Suresinin Kyamet yaklat ve Ay
blnd diyen birinci ayetinin anlam u olacaktr:
Kyamet yaklaacak ve Ay blnecek. Kyamet yaklaacak demenin samal
ortada. Bunu uzun uzun anlatmaya gerek yok. yleyse Kyamet yaklat anlamnda
kullanldn kabul etmek gerekir. Ve Ay blnd, anlamndaki szle ve Ay
blnecek demek istendiini dnelim. O zaman ayete u anlam vermek gerekecek:
Kyamet yaklat ve Ay blnecek.
te bu olamaz. Bunun olamayacann gerekesi tefsirlerde yle aklanr:
Gemi zaman kipine, gelecek zaman anlam yklemek ok uzak bir olasla
zorlanmaktr.3
Fahruddin Rz yle diyor:
Mfessirler tmyle derler ki, Anlatlmak istenen udur: Ay, blnmtr. Ve bu
(ikiye) blnme gemi zamanda (Peygamber dneminde) olup gereklemitir.
Hadisler de, blnme olayn kantlamtr. Buhrnin es-Sahhinde de sahabeden bir
topluluun aktard mehur bir hadis yer alr.4 Tefsirlerde, Ay blnd
anlamndaki sze, Ay (ileride) blnecek diye anlam vermenin btl olduu
belirtilir.5
Sleyman Ate, gemi zaman kipiyle gelecek zamanda olacaklarn anlatldna
Kurandan rnekler vermeye alyor, ama o verdii rneklerin sz dizimleri gelecek
zaman anlam vermeye elverilidir. Kamer Suresinin konumuza ilikin ayetlerindeki
szdizimiyle gelecek zaman anlam vermeye hibir biimde elverili deildir.
Sleyman Ate, ikinci ayetin bandaki szlere de olduundan baka anlam veriyor.
Sleyman Atein Kaynaklar

Ksacas: Sleyman Atee gre, Kuranda, Ayn (ikiye) blndne ilikin bir
anlatm yok. Kuranda byle bir ey anlatlmyor. Dahas, Kuranda byle bir eyin
olmad anlatlyor. Ate bunu ileri srerken: Esasen byk mfessirler, olay byle
aklarlar diyor. Atein anlatmasna gre, slam dnyasnda byk ve muteber
mfessirler olarak bilinegelmi olanlarn hibiri byk mfessir deil. Ate iki
kaynak veriyor Mehasint-Tevil. Ve Et-Tefsirul-Hadis. kincisinin de konuya
ilikin yerini yanl yazm. 2/61-62 demi. Dorusu: 1/61-62. Bu iki kaynan
3 Hzin, 4/226; F. Rz, 29/28.

4 Rz, ayn yer.
5 rnein bkz. Hzin, ayn yer.
202
yazarlarn da belirtmemi. Biz belirtelim: Birincisinin yazar: Muhammed Cemaluddin

el Ksm. kincisinin yazarysa: Byk mfessir olmas yle dursun, slam
dnyasnda, ilgili olanlarca bile pek tannmayan: Muhammed zzet Derze. unu da
belirtelim: Sleyman Ate, bu kiinin, slam dnyasnda konunun uzmanlarnca
ciddiye alnmayan zorlamal yorumlarn, kendisinin zgn grleri, yorumlar imi
gibi yazyor. Birinci kaynaksa (Ksm), kendisini dorulamyor. Yalnzca, Ayn
Muhammed dneminde blndn kabul etmeyenlerin, kfir, dinsiz
saylamayacaklarn anlatyor.
Sleyman Atee Bir ar

Sleyman Atei yz yze tartmaya aryorum: Kendisinin seecei yerde,
konunun uzmanlar nnde, kaynaklar ortaya koyarak tartalm. mrn Kuranla
geirmi olduunu syleyen ve Diyanet leri Bakanl da yapm olan Profesr
kabul ederse buyursun mindere.
203
MEKTUPLAR
Bu ke elvermedii iin gelen mektuplara karlk verilemiyor. Uzun zaman aradan

getikten sonra ancak birka ele alnabiliyor. Oysa gnl isterdi ki, hepsi tek tek ele
alnsn ve hepsine yer ve karlk verilsin.
Gelen mektuplar ya slamc evrelerden kfr, tehdit biiminde oluyor; ya da
laik evrelerden vg biiminde... Eletiri niteliinde pek olmuyor.
Kfrler, tehditler hemen hemen ayn biimde, ayn havada, ylesine ki, ba
okununca ardndan ne gelecei belli oluyor. ou imzasz; kimi de acayip adlarla.
Belli ki takma adlar... Oysa eletiri olsun isterdik. yle soukkanl ve uygarca...
Kfrler Ve Tehditler
stanbuldan Osman Blada P..T. adna yazdn belirtiyor. Bu harflerin ne anlama
geldiini de aklyor: Putlar tlaf Tugay demekmi.
Mektubun altnda not anlamnda Hami denerek u not dlm:
Eer paanz skyorsa, bu mektubu dergi zannettiiniz o paavrada neretmekten
ekinmezsiniz. Lkin nerede sizin gibi yavaklarda o cesaret?
Mektup yle balyor:
Eya mtedeyyus- mntehip Turan Dursun dmb,
Eya fcir-i fsk- kzib-i melun sfatn hakkyla iktisb etmi hamam olan,
Eya hmil-i tac- eytan, lbis-i libas katran ile telebbs etmi Athenagoras klkl
Selman Rdi mukallidi ndide pezevenk,
Eya nr- cehennemin yal kt,
Cenb- Hakkn kahr, laneti ve intikam zerine olsun; Reslnn ve ashabnn
efaati senden rak olsun. Dibace kabilinden olmak zere har gnnde dinozorla
hamam bcei beynindeki bilcmle haarat ve srngen takmyla birlikte
harolunarak, cehennemin en mutena semtinde Ebu Cehil ve Ebu Leheb misillu cmle
yarannla ebediyyen komu olman niyaz ederiz.
Ve Ulan ey tenasl cihazlarmzn daimi at poligonu mevkini ihraz etmi olan
mstesna yavak... diyerek srp gidiyor. Tam dab- slmiyeye uygun olarak...
204
Bu kesimde heser olur umuduyla yazlm olsa gerek. Ama bence o denli de deil.
nk neler neler var bu alanda.
Bu kfrnamenin tmne yer verilebilirdi. Ama bu, teki okurlara hakszlk
olurdu. Onun iin hogrle...
dab- slamiyeye tam uygun mektup kaleme alp gndermi olanlardan biri de
yine stanbuldan, Zarfn zerinde: Ahmet Akarn gnderdii yazl. Ama mektupta
ad yok, imza yok.
Bu slam kahraman da Ey Amerikan uaklar, namussuzlar! diye balyor.
Namussuz, erefsiz, haysiyetsiz, adi, kpek, Amerikann ve Rusyann besili
kpekleri... trnden svgler sergiliyor. Bu arada da tehditler:
Ey sen alaklarn ta ala Turan Dursun! O kpeklerin nasl gebertildiini grdn
m? Sen de yle kpek gibi srne srne gebertileceksin. (...) Senin o adi abin
Rdiyi ngiltere koruyor; ya seni kim koruyacak? Alaklarn ta ala. Mektubuma
istemeyerek son verirken Allahn byk laneti zerine olsun! Btn bela ve
musibetler zerinizde olsun. BJ slam! Yaasn slam!
Cihadl-slam li Felahil (yani Krdistann Kurtuluu iin slami Cihd) yazs
eski harflerle ve imza yerine (amblem) konmu bir mektupta da Turan Bey, siz
Salman Rdinin yaptndan daha beter yapyorsunuz. nk Salman Rdinin
yapt, sizinkinin eyrei kadar deildir. Biz insanlarn dncelerine sayg gsteren
insanlarz. Ama insan da bu saygnln lekelememeli! Lekeledii zaman bizler de
onun saygnln lekeleyebilecek gte olduumuzu ve her zaman sizin gibi
yreksizlerin stesinden gelebileceimizi peinen syleyelim. Sonunda bizi uyarmad
demeyesiniz... Tehdit ve aalamalar sryor.
As Bak adn kullanm olan bir Mslman da kemdeki bir yazm kesmi,
resmimdeki kamla gzmle oynayp kendince eytana benzettikten ve bir haneri
boazma sapladktan sonra bir zarfn iinde bana (2000e Doru kanalyla)
gndermi. zerinde de kfrler, tehditler. Bana bak eytann ocuu! Her ey iyi,
tamam da, Mslmanlarla dolup taan bir lkede bu din bilgisi diye sama sapan
yazmak senin neyine. Yoksa canndan bezip hayatndan vaz m getin? Eer bir an
nce geberip cehenneme gnderilmek istiyorsan derginizin gelecek saysnda (15 Ekim
1989daki saysnda) da yaz da bir yolunu bulup icabna bakarz. O konuda hi phen
olmasn. Hi ac ektirmeden cehenneme postalarz. Eer bu sayfay dergiden
karmayp da yazmaya devam edersen bunu byle bil ki, Salman Rdi gibi kendi
lm fermann kendi elinle vermi olursun.
Svgler, korkutmalar ieren mektuplar srp gidiyor.
Kfr Ve Tehditler Bouna
Kfr de, tehdit de yreksizliin, tkenmiliin rndr. Ve bounadr.
Tabular zerine gidi srecek, imdiye dek yalanlarla rtlegelmi, karanlklarda
205
gllerin yararna saklanagelmi ne denli mesil-i mstetire (gizli sakl din

konular) varsa, bir bir ortaya dklp sergilenecektir. Buna kimsenin kukusu
olmasn. Daha gzel bir dnyann, kl dnyann, zgrlklerin, insan akl ve bilimin
tm boyutlaryla geerli olduu bir dnyann kurulmas iin bu tr abalar, su kadar,
hava kadar... gereklidir. Ve u da unutulmamal ki, bunun, korkulagelen, rklegelen
izmlerle de hibir ilgisi yoktur.
vgler
Bu kede kan yazlardan vgyle sz eden mektuplar da az deil. Bu mektuplarn
tmne yakn bir blmnde dile getirilen bir istek var: Turan Dursunun yazd
yazlar, bir kitap olarak baslp yaymlansn. nce bu ortak istee karlk vermek
gerekiyor:
Yazlar, Bir Kitap Olarak Yaymlanacak
Bu kedekilerin de iinde bulunduu ve din konularna ilikin yazlar bir kitapta
toplanacak. lk kitap yaymlanacak. kinci, nc, drdnc kitaplar da ardndan
gelecek. Bylece, din karanlnn ve iinde beslenegelen tabularn hakkndan
gelmeye allacak. Kaynaklarla, akl ve bilim yla... nsanca llerin geerli
olduu daha gzel bir dnya iin... Bekleyin ltfen...
Klnden yazan Halis Altunsoy, mektubunda yle diyor:
Din Bilgisi sayfasnda kan yazlarnz ilgi duyarak okuyorum. Sizden iki ricam
var. Birincisi: Bu konuda kan yazlarnz ieren bir kitabnz varsa onu istiyorum.
kincisi: Zebur ve zellikle Tevratn Trkesini nasl temin edebilirim? Yardmc
olabilirseniz mteekkir olurum.
Sevgili okur. Kitabn kmas uzun srmez. kt zaman reneceksiniz. Bylece
birinci isteiniz yerine gelecek, ikinci isteinizi oluturan sorunuza gelince:
Zebur Diye Bir Kitap Yok
Bu szck, Kuranda tekil olarak kez geer: Nis Suresi, ayet 163; sr Suresi,
ayet 55; Enbiy Suresi, ayet 105. Birinci ve ikinci ayette, Kurann Tanrs yle
diyor:
Ve Davuda Zeburu verdik. (Nis Suresi, ayet 163; sr Suresi, ayet 55.)
nc ayetteyse yle dendii grlyor
Andolsun ki Tevrattan sonra Zeburda da yazdk ki, Yeryzne, iyi kullarm
miras olacak. (Enbiy Suresi, ayet 105.)
206
Zebur szlk anlamyla kitap yazma, kitap, zellikle de iinde hikmet

(yararl Tanrsal bilgiler) bulunan kitap anlamlarndadr. 1 oul olarak getii
yerlerde kullanld drt anlamdan biri de bu szlk anlamdr. 2
Davudun Zebur diye bir kitab yoktur. Davudun Mezmurlar vardr.
Mezmurlar, bugn Ahd-i Atk (Eski Ahd, Eski Ahit) diye bilinen btnn iinde
yer alr. Tevrat dendiinde de tm birden amalanr. Buna gre Davudun kitab,
yani Mezmurlar, Tevratn btn iinde yer almtr. Bu kitaba, Kuranda Zebur
denmesinin, Muhammedin ya da reticisi durumunda olanlarn bir yanl
okumalarndan ve o yanlln Kurana geirilmesinden ya da daha sonraki
eklemelerden kaynakland dnlebilir. Enbiy Suresinin 105. ayetinde yer alan
alnty, Mezmurlarda buluyoruz. (Bkz. Tevrat, Mezmurlar, 25: 13; 37: 11, 22, 29, 39;
69: 36; 102: 28) Bu, ncilde de var. (Bkz. Matta, 5: 5.)
Tevrat, Kitab- Mukaddes diye yaymlanan kitapta var. Her yerde bulunabilir.
Kbrstan yazan Mehmet Emin Panel, dinsel geriliin alt edilmesi iin giriilen
savamnda, yazlarmzn kendisine byk destek saladn yazdktan sonra
aydnlanmak iin, Aziz Nesinin, herkesin Kuran okuyup anlamasn nerdiini
anmsatyor, Kuran anlamak iin de hangi kaynaklardan izlemek gerektiini ve en
bilimsel Trke Kuran nasl elde edebileceini soruyor.
Kurann Trkesi
Her yerde bulunabilir. Kimin evirisi olursa olsun okunabilir. Birka eviriden
karlatrmal olarak okunmas daha iyidir.
Ama sradan bir eviri okunduunda da, Kurann bir mucize olduu yolunda
imdiye dek ileri srlegelen savn ne denli uydurma olduu, Kurandaki elikiler,
akl ve bilim dlklar anlalabilir. Elverir ki, iman koullanmasyla deil de, aklla,
mantkla, eletirici gzle okunsun.
Mehmet Emin Panel, Muhammedin yaamn renmek iin en yararl kaynaklarn
hangileri olabileceini de soruyor.
Muhammedin Yaamn renmek in Trke Kaynaklar

Trkeye evrilmi olanlardan Leaoni Caetanonun slam Tarihi (Hseyin Cahit
Yaln evirisi) olduka objektif saylabileceklerin banda salk verilebilir. Ne var ki,
eski harflerledir. Gvenilebilecek bir Trke kitap bulmak kolay deil. Dahas,
olanaksz gibi. Ancak Muhammedin inanc, dnyaya bak konusunda salkl bilgi
1 Rb, el-Mfredt, Z-B-R.
2 . bnl-Cevz, Nzhetl-Aynin-Nevazr, Beyrut, 1985, s.338.
207
iin bavurulabilecek kitaplar hi yok deildir. Olanlarn banda Prof. Dr. ilhan
Arselin kitaplar gelir. zellikle de eriat ve Kadn adl kitab. Cemil Senann Hz.
Muhammedin Felsefesi adl kitabndan da, dikkatli okunursa yararlanlabilir. Olabilse
de, temel kaynaklardan, Arapasndan ve birinci elden okunup izlenebilse... Bu kede
yazlanlar byledir.
Okuyucu, mektubunu yle bitiriyor:
imdi de en ok istediim: 2000e Doru dergisinde yazdklarnz ve daha baka
yerde yazmsanz onlar toplayp bir kitap haline getirirseniz, gerek Trkiye halkna,
gerek Kbrs Trk toplumuna ok byk hizmet etmi olursunuz.
Yusufelinden yazan Nusret Ate: ...Siz Trkiyede bilinli olarak ve z
kaynandan kantlar ve somut delillerle bir tabuyu ykmaya alyorsunuz. Sizi
yrekten kutluyorum diyerek ve burada yer veremeyeceim trden vgyle giriyor
mektubuna.
Ardndan unlar yazyor:
...Yolu, okulu olmayan bir kydeyim. Yine de sa olsun gazete bayii arkada, frsat
bulduka 2000e Doru ve Teori dergilerini yollamay ihmal etmiyor. Teoride daha
geni yazma olananz olduu iindir ki, daha detayl bilgi alabiliyoruz. Sorularma
gemeden nce, bu almalarnz kitap olarak yaynlasanz da biz de yararlansak nasl
olur acaba? Bunu beklemek hakkmzdr sanrm.
Nusret Atein sorularnn zeti yle:
Kuranda 6666 ayet olduu doru mu?
Kurana sonradan eklemeler olmu mudur?
Kutuplarda namaz ve oru ibadetlerinin nasl yerine getirileceine ilikin
Kuranda bir aklama var m?
Kuranda 6666 Ayet Bulunduu

Sylentisi Geree Dayanmyor
Bu konuda bilgilenmek iin 2000e Dorunun 25 Mart 1990 gnl saysndaki bu
keye baklabilir. Kuranl Bir Skandal balkl yazya bkz.
Muhammed Dnemindeki Kurann

Orijinali Hibir Yerde Yoktur
Muhammed dnemindeki Kuran ayetlerinin ne tm, ne de ayn bulunuyor elde.
1. ve 2. orijinallerinin yaklm olmas nedeniyle hi kimse asln, tam olarak bilemez.
Orijinal diye yutturulagelen yazmalarn da bu bakmdan bilimsel temeli yoktur.
208
Osman dneminde yaplan derleme ve yazmalar da bugn dnyann hi bir yerinde

bulunmuyor. Geni bilgi iin 2000e Dorunun 29 Mays 1988 gnl saysna, kapak
konusu olan yazya baklabilir.
Kutuplarda Namaz ve Oru Hakknda ne Ayet,

Ne de Hadis Var
slamn an kapatmak ve durumu kurtarmak iin yorumlara bavuruluyor. Ama
bouna. Niceleri gibi bu ak da yorumlarla kapatlamaz. Kurann Tanrsnn
kutsal kitaplara getii dnemlerde kutuplar biliniyordu ki... Dahas her ey (tm
ibadetler), yldz tapmndan, Gne ve Ay kltlerinden alnmadr. Bu konuda
daha geni bilgi iin bkz. Saak Dergisi, ubat 1988, Eren Kutsuz (Turan Dursun),
Gne Klt, s.462.
209
ELETR MEKTUPLARI
Burada eletiri ve karlklarn (cevap) bulacaksnz. Eletirilerden biri svg

olduu halde ho grlm, eletiri saylmtr.
1- smail Nacarn Mektubu

20 Austos 1989 tarihli saynzda, Turan Dursun imzasyla yaymlanan Kurann
Tanrs nerede? balkl yaz, akl ve bilime ters dyor. rnein, Mlk Suresinin
16. ve 17. yetlerine getirdii yorum, Ortaan sradan insanlarnn bile ok
gerisindedir. yetlerde Gkte olan tabiriyle kastedilen Allah ki pek ok mfessir:
Beyzvi, Celaleyn, H. Basri antay vs. melek eklinde aktaryorlar sanld gibi belli
bir meknda, yani yukarda deildir.
T. Dursun- Mlk suresinin 16. ve 17. ayetlerindeki GKTE OLAN (Men fisSem) iin H. Basri antayn melek dedii doru. Bu yorumu yapanlar, Kuran
yorumcular arasnda aznlkta. Bu yorum, Kurann kendi Tanrs iin yaktrd
konumu, akla, manta ters bulup durumu yorumla kurtarma abasna dayanr.
Celaleynde ileri srld gibi GKTE OLAN iin melek denmez. Bir baka
yorumla kurtarma amac gdlerek ONUN (TANRININ) SALTANATI,
KUDRET denir.1 Kd Beyzavdeyse melekler, ya da Tanrnn buyruu-yargs
ya da Arap inanna gre Tanrnn kendisi... diye aklanr. 2
. Nacar- Dnyamz kre eklinde olduuna gre, Semann bunun zerinde
olduunu iddia edebilir miyiz?
T. Dursun- Elbette ki iddia edemeyiz. Bunu iddia etmek BLMe ters olur.
Ama Kurann anlatt yle. Bilime ters olan; Kurann anlatt SEMA (yedi kat
gk). Onun anlattn bilime uydurma abasysa bouna. Kurann SEMAs
eskilerin yani gelimelerin ilkellik aamasnda olduu dnemlerin gdr.
Kurannki de, kutsal bilinen teki kitaplarnki de byledir. Kuranda ...semavat
velart geer birok yerde. Gkler ve yer anlamnda. Yerle amalanan
1 Celaleyn, 2/229.
2 Kd Beyzv, 2/535.
210
dnyadr. Yani bir yanda dnya, br yanda evrenin teki kesimini oluturan
gkler. Bunun byle denmesi ilkeller dzeyindeki anlaya uygun bir anlatm biimi.
nk milyarlarca gnei, gezegeni olan evrenin iinde dnyamz nedir ki? Gelin
grn ki eskilerin g sz konusu olunca bilimsellik aranmaz. Voltaire, nl
Felsefe Szlnde Eskilerin G maddesinde bunu ok gzel dile getirir. 3Kutsal
kitaplarn anlatt gk veya gklerle mitolojilerdeki gkler ayndr.
Mitolojilerde de gkler, inanlan TANRInn, TANRILARn oturduklar
apartman katlar gibidir. Murat Uraz, kitabndaki bir blmnn banda yle der:
Tanrsal ikametghlar, katlara ayrlm gklerdedir. Baka bir deyimle gkler byk
tanrlarla iyi ruhlarn, perilerin ve meleklerin kinat apnda bir apartman
halindedir...4 Aratrmalar ortaya koymutur ki kutsal kitaplarn kayna,
mitolojilerdir. Bu durumda bilimsellik aranr m?
. Nacar- Kuzey yar kresinde zerimizde diye isimlendirdiimiz, gney yar
kresinde altmzdadr.
T. Dursun- Bu, neyi anlatr ki? Bunun, Kuran anlatmlarnda bir yeri ve deeri
yoktur. Men Fis-Semadan bu anlamn kmayaca ak. Tanrnn her yerde hzr
ve nazr olduu genel bir inansa da Kurann bu anlatmna uymaz.
. Nacar- Men fis-Sema tabiriyle insann idrakine sunulan Allah, btn
mesafelerin, noktalarn, aa ve yukarlarn, uzaklk ve yaknlklarn tamamnda hazr
ve nazrdr. Nitekim u ayetler, bu konuyu yeterince aklamlardr: Andolsun ki
insan biz yarattk; nefsinin kendisine fsldadklarn biliriz. Biz ona ah damarndan
daha yaknz. (K. 50/16), ...Nerede olursanz olsun, O, sizinle beraberdir... (K.
57/4), ...Hkmranl, gkleri ve yeri kaplamtr (K. 2/255).
T. Dursun- Tanrnn kullarna yaknl, Kurann gsterdii konumuna,
tahtnda, saraynda (gklerde) oluuna ters dmez. Bir kral, tahtnda, saraynda
bulunur da, yleyken herkese ben size ok yaknm diyebilir. Sizinle birlikteyim
de diyebilir. Hkmranlm her yan kuatmtr demesi de doal.
. Nacar- Bugnk modern bilimin nda konunun anlalmas bu denli ak iken,
Bay Turan Dursunun kafas, alar gerisinde yaam baz akl- evvellere veya
cahiliyye dnemi Araplarna taklm.
T. Dursun- Cahiliyye a Araplarna takl olan benim kafam deil; o an, hatta
kkeni nedeniyle ok daha nceki alarn bir rn olan Kurandr. Ve de
bamllar. Ben, yalnzca Kurann anlattklarn sergiliyorum. slam dnyasnda
salam kabul edilen hadislerle birlikte. lgili kaynaklar (muteber saylan kitaplar) da
gstererek.
3 Bkz. Ltfi Ayn evirisi, nklap ve Aka Yay. 1/288 ve t.

4 M. Uraz, Trk Mitolojisi, stanbul, 1967, s.66.
211
. Nacar- Kendisine destek getirdii mfessirleri; rnein, Elmall Hamdi Yazr

da, hi mi hi anlamam. Yazar, buradaki Gkte olan tabirini, mutlak ykseklik ve
stnln sembol olarak anlyor ve Allahn, btn mahlukatn, mekn ve zamann
fevkinde olduu eklinde yorumluyor.
T. Dursun- Hamdi Yazr kendime destek olarak gstermi deilim. Yer verdii
sorular aktarp kitabn gsterdim. Biliyorum ki Yazr da Kurandaki anlatmlarn yol
at durumu kurtarma abasnda olanlardan. Kimleri niin kaynak gsterdiim ak.
Ben yorum yapmyorum, yalnzca sergiliyorum. Karanla aydnlk getirmek iin.
. Nacar- Aktard deiik gr sahiplerinden hi kimse de, Sayn Dursunun,
Diyanetin mealinden anlad gibi, Kurann Tanrs gkte asldr demiyor.
T. Dursun- Kurann Tanrs gkte asldr diyen yok. Ama Kurann kendisi,
Tanrsnn gkte olduunu sylyor. Menfis-Sema, yani GKTE OLAN
diyerek ve baka anlatmlarla...
Kurann anlattklarna ve Muhammedin aklamalarna dayanarak Tanrnn
yerinin gklerde, arta olduunu syleyenler de olmutur slam dnyasnda. Yani bu
ilkel inanca, Kurann ve hadislerin anlattklar yznden saplanmlardr. Bir
Kerramiyye bunlardandr. Tanry cisim gren bir Mcessime, insana
benzeten bir Mebbihe topluluu olmutur slamda. Bunlar ayete, hadise de
uygun.
. Nacar- ...Eer, Bizim mcadelemiz slam ile deil, salt gericilikledir diyorsanz,
o zaman Allah, Kuran ve Peygamberle uramayn ki, size yardmc olalm. u an
Trkiyedeki byk kavram kargaas bir yana, tarikat ve tasavvuf ad altnda yle
ahlakszlklar, yle ilkel eyler ileniyor ki...
T. Dursun- Yalnzca tarikatla savamak gericiliin bir kesitiyle savamaktr.
Bence gericiliin asl kayna olan karanlkla, slam eriatnn btnyle savamak
gerekir. Atatrk eriat yrklkten kaldrmakla Trk insanna ok nemli bir r
amtr. ada uygarlk dzeyine ve daha gzel bir dnyaya ulamann yolu,
karanlkla bir btn olarak savamaktan geer.
. Nacar- rnein; Ahmet Eflakinin Ariflerin Menkbeleri kitabnda, eyh Hariri,
kendisine mrid olmak isteyen Halifenin karsnn eline tenasl aletini uzatr. Diyanet
leri eski bakanlarndan Ltfi Doann sadeletirip piyasaya srd Ramuz elEhadiste, cennetlik bir adama 4 bin bakire, 8 bin dul ve 100 huri verilecei hadis
olarak aktarlyor...
Bu samalklar nasl dine mal edebiliriz? ahsen bunlar kendisine yaktrmadm
eski milletvekillerinden ener Battal, bir gn broma gelerek, bu konudaki
mcadelemden Mslmanlarn rencide olduklarn syledi. Dedim ki: Bu hurileri
anladm; bir lye kadar bakirelere de sesimizi karmayalm. Ama u 8 bin dul ne
oluyor? Eer bunlar daha dnyadayken dul hale getirilmilerse, kocalar nerede? Yok
212
eer Cennette bu hale gelmilerse, haa rzlarna kim gemi? slama ve insanla
yakmayan cehalet ve gericilii zerine, akl ve bilimin lleriyle gidelim de kim
rencide olursa olsun.
T. Dursun- Verilen rnekler ilgin. Daha bakalar da sralanabilir. Ama slam budur
ite. Ayetleriyle, hadisleriyle ve fetvalaryla bir btn. Halkmza alanagelmi olan
da bu. slam, akl ve bilimle badatrma abalar var olagelmitir. Ama bir sonu
vermemitir. Vermez de. slam akl ve mantkla, bilimle badamaz nk.
. Nacar- Bu son cmledeki ar size de ynelik. Bunun dndaki yntemler,
sadece irticann iine yarar. Sonuta da kimin krl kaca bence mehul deildir.
T. Dursun- Daha gzel bir dnya iin IIK gerekiyorsa karanln stne gitmekten
baka bir yolu yok.
2- Mustafa Gnein Mektubu

Yaznzn son paragrafndaki Hadis-i erif olduka ilgintir. Sinein bir kanad
altnda zehri, dier kanad altnda panzehiri olduunu kimin ispatladn ve hangi
ansiklopediye getiini bana syleyebilir misiniz? te bu yce insan, bunu asrlar,
yzyllar nce biliyordu. Acaba o zaman bunu hangi teknikle denemi ve renmiti?
Ayrca, Peygamberin eliyle, fryle ve duasyla insanlara ifa vermesi ok
doaldr. Nitekim o Allah-u Tealann en sevgili kulu ve de Peygamberiydi. rnein
Hz. sann lleri diriltmesi hadisesi de gerektir. Bundan dolaydr ki ilkel yntem
dediiniz bu mesele manevi doygunluun meyvesidir.
Mustafa Gne/Erzincan
T. Dursun- Sinein bir kanadnn altnda zehir, br kanadnn altnda da
panzehir bulundu, bilimsel ynden nemsenecek bir sav deildir. Bilimi dine
kurban etmek isteyenlerin dnda hibir bilim adam da tersini syleyemez.
frn yararnaysa yalnzca frklere bel balayanlar inanr.
3- Mahmut Silvaninin Mektubu

Mektubuma Allahn laneti ve azabn senin zerine atmakla balamak istiyorum.
nk sen ve senin gibilere sunulacak en iyi ey dalkavukluunu yaptnz bu batl
davaya yakanlar da bunlardr. Sen, hangi ateist mihraklara kpeke hizmet ettiini
idrak edemeyecek kadar cahil ve kazancnn ne olacan bilmeyecek kadar zavall bir
mahluksun.
Nasl ki hayvanlar arasnda namusunu dier hayvanlardan kskanmayan bir tek
domuzsa, siz de Allah ve Onun elisini korumayan, aksine o kopasca dilinle
ktlemeye kalkan bir insanlk domuzusunuz. Sana bir ey yapmak elimden
213
(imdilik) gelmedii iin seni huzuru mahere havale ediyorum. Allahn gazab
zerinde olsun.
Mahmut Silvani
T. Dursun- Kurann Tanrs ve Muhammed de kzdklarna lanet okur. (Tanrnn
Beddualar balkl yazy okuyacaksnz.) Onun iin okurun beni lanetlemeleri doal.
214
ZAMAN GAZETESYLE GRME
Zaman: imdi ilk sorumuz u. Gemiinizi ana hatlaryla anlatr msnz? Bu yere
geliinizin hikyesi nedir?
T.D.: nce doumumdan balayarak zetlemeye alaym. 1934 ylnda Sivasn
arkla ilesinin Altn Kynde domuum. imdi, Gmtepe adyla anlyor. Be
yandayken babam anamlar alp babasnn topraklarnn bulunduuna inand
Arnn Tutak ilesine gtrd. Fakat oraya gittiinde bakt ki, aalar bu topraklarn
almlar, sahiplenmiler. Ortada kald. Biraz dini bilgisi vard. Onunla, imam olmaya
koyuldu, Tutakn kimi kylerinde imamlk yapt. Sonra, Muun kylerine geti ve
ben daha alt, yedi yama gelirken ki, ben okula verilmedim. Babam bu ilkokullar
gvur okuller sayyordu ve vermiyordu, beni gtrp Krt hocalarn iine brakt.
Arnn Tutak ilesine bal Kargalk Kynde eyh Ramazan diye biri vard. Onun
himayesinde, renciler okuyordu. Arapa okuyorlard. Ben, Molla Ndir Efendi bir de
Hafz vard, Trk, esasen balangc onda okumutum. Sonra hafz oradan gitti, ben
Krteyi rendim.
Zaman: Krteyi sonradan m rendiniz?
T.D.: Evet. ok ksa sre sonra rendim Krteyi.
Zaman: Ana diliniz deil yani?
T.D.: Deil. Krteyi rendikten sonra baladm hocadan Arapay Krte
anlamyla okumaya ve giderek ben Trkeyi unuttum. Srekli Krte konuuyordum
nk. Krt renciler arasnda. Orada Krt renciler yani evreden gelen renciler
kyl tarafndan idare edilirdi. Camide yatp kalkardk. Ve RTP denen bir yntem
vard. O yntemle, kazanlar ierisine besin maddeleri, yiyecekler toplanrd ve
kartrlrd. Etli, stl, tatl hepsi ayn kazann ierisinde kartrlrd. Sonra
bltrlrd. Herkes tabana, taba olmayan ekmeinin zerine, lava denen bir
ak ekmek vard. Bu ekilde bir geim salanrd. Oradaki renciler, oradaki mollalar
tarafndan yetitirilirlerdi, okutulurlard.Bir usul vard o zaman. afilerin uyguladklar,
izledikleri bir usul. O usule gre okutulmas gereken derslerin tm, okutulmak
istenirdi, ama tmn sonuna kadar gtrmek mmkn olmazd, nk, oradaki
yntem ok ar ve yava giden bir yntemdi. SARF ve NAHV ile yani bir Arapa
gramerle 15 yl uralrd. Yani 15 yl ona harcandktan sonra okutulacaklarn tmn
215
bitirmek mmkn olmazd. 12 LM sayarlard nk. O 12 LM sonuna kadar

gtrmek mmkn olmazd. Ama benim bir hedefim vard. Babam belirlemiti o
hedefi. Kafama alamt: Basra ve Kuffede olmayacak lde LM olacaksn.
yle bir hedefe ulamak iin zamanm da yoktu. 15 yl vereceksiniz; gramerle
uraacaksnz. Ben ok ksa aralklarla sarf, nafvi bitirdim. Onlarn 12 LM dedikleri
ilimlerin tmn bir iki yl ierisinde bitiriverdim.
Onlarn en son kitaplar olan Cem-l Cevamii okudum. Cem-l Cevami UsullFkhtan. Onu bitirdim. Fakat ben kendimi hep Trk olarak bilirdim. Trkeyi
bilmediim halde... Sverlerdi: ne kadar Trk varsa anasn avradn diye. Ben de o
zaman balardm ne kadar Krt varsa anasn avradn diye. Byle bir ey alanmt
bana. Ben madem ki Trkm, yleyse, Trklerde geerli olan Hanefi mezhebinin
usulne gre okumalym dedim. O nedenle ktm, Kayseri, Adana, Sivasta
bulabildiim hocalarn yanna gittim okumaya. Onlar glk ekerlerdi dilimden
dolay, nk Trkeyi ok az biliyordum. Fakat o usulle de yani Hanefi usulnce de
MCAZ oldum. cazet verilen kiiye MCAZ deniyor. cazet deniyor. cazet alnacak
dzeye Hanefi uslnce de ulatm. Bu arada askerliim gelmiti. Askerlikten nce
gittim girdim Mftlk, vaizlik snavlarna. Dediler ki, sen ocuksun; ok iyi
biliyorsun ama biz ocuu mft, vaiz yapmayz. Sen imdi askerliini yap, gel, ondan
sonra... Ben askerliimi yaptm, bu arada Trkeyi rendim, askerlikte. Askerlikte
Trkeye almtm. nk askerliim biraz iyi olmutu.
Zaman: Nerede askerlik yaptnz efendim?
T.D.: Ktahyada ve Adanada ncirlikte yapmtm.
Zaman: Hangi yllar olduunu hatrlyor musunuz?
T.D.: 55-57 balarnda olmutu. yi Trke konumay askerlikte elde ettikten sonra,
stanbula geldim. stanbulda ba ve smailaa medreseleri vard. Bir dernein
organizasyonunda Arapa eski usulle talebe yetitiriyorlard. Mft, vaiz yetitirme
yoluna gidiyorlard.
Zaman: Karagmrkte deil mi efendim?
T.D.: arambada. Orada kimi derslere hoca bulunamam. Mesela Mantktan,
Kelmdan Usl-u Fkhtan falan hocalar bulunamam. Kendimi orada buldum.
Orada yksek dzeyde saylan dersleri okutmaya baladm, birkan bir arada
okutmaya altm. O zaman Mahmut Bayram vard. Vaizdi, orann hocalar
arasndayd. Hatta sonra alakgnlllkle benim derslerime de devam etti. Ben de
okumutum, ama yle okumamtm diyerek. Salih eref vard. Yani, stanbulun ileri
gelen hocalar ile de gryorduk. Onlar da kimi derslere geliyorlard ama aa
dzeydeki derslere geliyorlard. Orasn o ekilde gtrdkten sonra gidip bir de
mftlk, vaizlik snavlarna katlmay dndm ve katldm rencilerimle birlikte.
216
Onlardan da birou kazand.

Fakat ortay bir ey kt: lkokul diplomam yok, tayinim yaplamayacak. lkokul
diplomas nasl alabilirim? Tarih, corafya falan gzel ama, br bilmiyorum. Snava
girdim, tarih, corafya sorularn falan verdim. Mahmutpaa lkokulunun dardan
bitirme snavlarna girdim. Neyse diplomam aldm. Ksa zamanda diplomay almam
olsaydm, mftle atamam yaplamayacakt. lk grevim Tekirdada oldu.
Zaman: lk vazife alnz hangi yllarda efendim?
T.D.: 58in sonlar idi.
Zaman: Peki onun ncesine gesek, sizin yetitirdiiniz talebeler arasnda belli
mevkilere gelmi kimseler var m?
T.D.: Evet, mft, epeyce vaiz var.
Zaman: Medresede okuttuklarnzdan bahsediyorum. Kim bunlar, u anda aklnzda
olan var m?
T.D.: Mesela, zmir Karyaka mftsyd imdi emekli olan galiba. Abdullah
Arlk vard. Sizin Zaman Gazetesinde zaman zaman yazlar yazdn syleyen,
eviriler yapan Salih Uan benim talebelerim arasndayd. Ki, o ocuk ok zeki bir
ocuktu. Arapay ok iyi bilir. Yani adlarn anmsayamayacam epeyce rencim.
lk grevim Tekirdad. Sonra mftlk ve ondan sonra mftlkte srgnler.
Srgnlerin balamas Atatrk izgideki davranlarm yznden olmutu.
Zaman: Hangi yllara rastlyor ilk srgnleriniz?
T.D.: 62-65 yllarna. Allmadk bir mft olmutum. Nedeni uydu: Ben, Sivasl
sayyordum kendimi. Sivas camilerine gidip grdke bakyordum rahleler oraya
buraya aslm, ok berbat.
Bunlar niye burada duruyor falan diyordum. Ondan sonra imamlar vard.
Abdestlerini tutamayacak kadar yalyd bunlar. Daha greve gelir gelmez, haftasnda
15 tane imamn grevine son verdim. Bunlar zengin insanlard. Bunlarn ounun
oullar yarg, doktor ve daha baka etkin grevlerdeydi. Tabii, bunlar bana orada
sorun kardlar.
irkinlikleri gidermek, camileri park yerine getirmek, Sivasn kylerini
aalandrmak yoluna gittim. Bana dediler ki, mftlk eyi, lojman yapn ite, ondan
kendiniz de tanr yararlanrsnz diye. Mftlk lojman yapmak yerine, hastane
nerdim, konutuk orada. in bana getim, o hastane, gs hastalklar hastanesi, ki,
imdi ok gzel bir hastanedir. Onun iin kylerden, ilelerden buday toplama yoluna
gittim. Sonra onlardan, imamlardan, beklemedikleri eyleri isteyince imamlar,
sylenmeye baladlar. Toplu halde sinemaya gtryordum. Kurs amtm. lkede
imamlar iin ilk kez yetitirme kurslar saylabilir, yle sanyorum orada. Ki imamlar,
halkn eline bakmasn, halka muhta duruma gelmesin diye. Onlara konferans vermeyi,
217
grup almalarn retme yoluna gitmitim. Milli Eitimle ibirlii yaparak diploma
salamaya ynelmitim ki, oklarna almtk. O da eklenince ve skc bulununca
sylendiler, bu mft kfirdir dediler. Hatta komnisttir dediler. Fakat benim
komnistliimin sylenmesi Atatrke elenk koyma iinde oldu. Ve yle geliti:
Kursun alnda, ki bunlar ok zayf bteli insanlard. Ben bunlara karavana
veremezdim, askeriyeden salattryordum. Komutan dedi ki, bir koulla ancak ben
bunlara karavana verebilirim: Atatrke gtrp elenk koyarlarsa... yi ama nasl
olur? Bunlara nasl yaptrlabilir bu? Geldim topladm dedim ki, Bakn ben sizi hi
zorlamyorum. Ya karavana ya da Atatrkn nne gidip sayg duruunda bulunma,
ikisinden birini seeceksiniz. Semek size ait dedim. Onlar kendileri aralarnda
konumular, sonra imamlar, vaizler falan sayg duruunda bulundular fakat arkasndan
komnistliim iddialar dorua ykseldi. Arkasndan bir baktm nakiller. Orada burada
yani srekli nakil. kyor, durduruyorlar. En son Halk Partisinin hmna uradm. En
byk darbeyi ben Halk Partisinden yedim. alas bir eydir ki, kendim de Halk
Partili olarak ileri srlyordum.
Zaman: Peki efendim o yllarda Marksist dnceyle hi kar karya gelmi
miydiniz?
T.D.: Hi ama hi. Hatta solun S harfinden bile rperiyordum. Yani ben nasl solcu
olabilirim? Sadece solcu olmak bile beni son derece tedirgin ediyordu. Bu olamayacak
eydi. Nasl solcu olurdum? Ama benim bu ba medresesinden, okuttuklarmdan ya
da rencilerimin rencilerinden biri geldi o srada hocam sizin yannzda biraz daha
okumak istiyorum dedi. Yalnz burada bana bir imamlk verir misiniz? dedi. Ben de
kazandrmak istedim. Onu imamlk snavna koydum ama kazanamad, istediim halde
kazanamad. Bir baktm, imaml kazanamam olan Kzm ziek benim yerime
mft atanm, ben de Sinopun Trkeli ilesine srlmm. 300 haneli falan bir yer.
Ve de sulamalarla. O zaman Yeni stanbul, Yeni stiklal diye birtakm gazeteler,
mecmualar falan vard. Orada komnistliim, ikiyi severliim yazld sabaha kadar
iki imitim ki, azma damlasn koymuyordum. Yani ikiyle mikiyle hi
tanmamtm.
Zaman: Byle bir iki iiyor sylentisi karldna gre, iki ienlerle har
neirliinizden dolay olabilir mi?
T.D.: Olabilir. Ama u da gerek deildi. Diyorlard ki, falanca gazinoda bulundu.
Ben hi gazinoya gitmedim. O dedikleri gazinoyu hi tanmyorum, sordum, bu gazino
nerede. Akam oralardaymm; tanmak, grmek istiyorum... diye. Dedikleri yerlerde
kesinlikle bulunmuluum yoktu. Ama gerekten iki seven dostlarm vard. Onlarla
bir arada bulunabiliyordum. Ama benim ite sol dnya gryle tanmam Sinopun
Trkeli ilesinde oldu. Bir retmen Ali arap adnda. Ben maam yetmedii iin
218
kentin ok uzanda bir kulbecii semitim, kiralamtm. Orada bulunuyordum. ok

berbat bir durumdaydm. O Ali arap, retmen, karn burnunda karsyla birlikte
gelip yardm etmiti. Onarlacak yerleri onarmt. Badana yaplacak yerlere badana
yapmt. Onun iin de komnist diyorlard. Ben de diyordum ki, ne kadar iyi bir adam,
keke komnist olmasayd. Sonra dedim ki, Yahu bana hep komnist diyorlar, u
komnist kitaplar nasl eylerdir bir bakaym, greyim. Ali Bey u komnist
kitaplarn getirir misin dedim, ben de onlar okumak istiyorum. te tanmam ondan
sonra oldu. Leninin Deer Teorisi falan vard. O zaman Sosyal Yaynlardan kan
Felsefenin Balang lkeleri vard. Buna benzer kitaplar vard. Ben anlamazdm
bunlar, o bana retirdi. Benim de byle ders okuma okutma alkanlm olduu iin
o kitaplar bir ders okur gibi okumutum. Fakat orada da durdurmadlar. Halk beni ok
seviyordu. Diyanet, mfetti gndermiti. Diyanet leri Bakan gazetelerde hakkmda
aklama yapmt. Diyanet leri Bakan o zaman brahim Elmalyd. brahim Elmal
beni ok ar biimde sulamt solculukla, komnistlikle. Sonra aldm okudum,
baktm, inceledim. Matematii nasl okursun, yle. Abartlacak bir ey olmadn
grdm. Ama neymi bir ey veriyorlar, bir ipucu veriyorlar. ok ak syleyeyim bir
komnist partisi kurulsa girmem. Bilmem ne olsa girmem. Ama kafalarda oluturulan
o eylerin tersine birtakm eyler buldum. Bilinmesi gereken eyler buldum. Ne gzel
dedim bunlar da rendim. nk renmek, bilmek ok gzel eyler. Bunlar da o
arada rendim.
Zaman: Peki unu soraym, Marksist diyebileceimiz, yahut komnist fikirlerle sizin
o gne kadar bildiiniz slami dnce. Bunlar sizde bir tezat meydana getirdi mi? Bir
arpma sz konusu oldu mu?
T.D.: Hayr, o adan hibir ey incelemedim. Ben o zaman dnyay tanmaya
alyordum. Elimdeki gereler, slamdan vard, Marksizmden vard. Baka eylerden
vard, nereden hangi eyi bulursam, iinde bulunduum toplum, dnyay, daha iyi
deerlendirmeye alyordum nk, iimde ok birikimler vard. zmlemek
istediklerim vard. Onlar nasl zmleyebilirim diye bir abaya girimitim. Hatta
zamanm yoktu. Acaba lml yaamm bitinceye kadar ben hepsini bitirebilecek
miyim diye byle gece gndz, bir renci snava girecekmi gibi sabaha kadar
okumaya alyordum. Burada da doubilime yneldim, etnolojiye yneldim,
evrilmi olan ne kadar kitap varsa, onlar elde etmeye yneldim. Okudum. O ayr bir
dnya at nmde. Sonra inan sarslmas oldu bende. Benim bu inan sarslmasyla
mftlkte kalmam olamaz. Yani mmkn deil. imdi ben halka ne syleyebilirim?
nsanlara ne syleyebilirim? Geliyorlar nme byle sayg gsteriyorlard. Onlarn
niye sayg gsterdiklerini biliyordum. Bu da beni ok incitiyordu. Mftlkten
ayrlmaya karar verdim. ple bavurdum. 65 ylnda. Bu arada Diyanet leri
219
Bakanlndan ok deerli bir dostum Tevfik Ersan ile karlatm. TRT var.
TRTde sana gre yer bulunur dedi. Bunu kim salayacak? dedim. Benim hi
tandm yok. Sayn Gereker bunu salar dedi. Adnan ztraka mektup yazarsa
bunu salar dedi. nk Adnan ztrakla aras iyi dedi. Ondan bir mektup gtrdm
ama ie yaramad. Fakat Turhan Feyzioluyla benim yaknlm vard. O zamanki
izgim Atatrkyd. Turhan Feyziolunun araclyla Orhan ztraktan mektup alp
gtrdm. te o ie yarad. TRTye getiimde beni gtrdler ambar memurluuna
verdiler. Malzeme memurluuna verdiler. Koruma memurluuna verdiler. imi doru
drst yapamadm. nk, fiziim elverili deildi. Evrak memurluuna verdiler. Onu
biraz baarmaya yneldim ama bir yayna geeyim istedim, getim ve snavlara girdim,
prodktr oldum. Epey bir zaman da prodktr olarak altm.
Zaman: zgrken, Marksizmle tanmazdan nce bir Atatrk izginiz var. Siz o
zaman kendi ifadenizle imamlarnzn Atatrkn bstne elenk koymakta zorluk
ektiini belirtiyorsunuz. Sizdeki mftlkle Atatrklnz arasnda bir srtme
var myd? Bu bir, kincisi, Marksizmi tanyp da slamiyet noktasnda birtakm
inanlarnzda sarslmalar meydana geldikten sonra, Atatrklkle aranz ne hale
geldi? Yani bir Marksistin mi daha rahat Atatrk olmas mmkn oluyor, yoksa bir
mft olarak m daha rahat bir Atatrklnz vard?
T.D.: imdi benim mftlmdeki Atatrklm yorumcu bir nitelikte olduu
iin birtakm yorumlarla slamn yaanabilir bir duruma getirilebileceini
dnyordum. Atatrkle tam anlamyla badak deildim, slamdan dolay. Ama,
ben kklmde bile imana kar bir bakaldr iindeydim. rnein Tanryla kavga
ederdim. Bir kz vard arpk urpuk Tanrm ben senin yerinde olsaydm bunu byle
yaratmazdm derdim. Sonra bu klelik niye Kuranda var derdim. Ama arkasndan
tvbe estafurullah derdim. Atatrk sz konusu olunca da ite benim iin bu,
peygamberden bile daha stn derdim ama arkasndan tvbe estafurullah derdim.
yle dnyordum: Bu insan Trkiyenin kurtuluunu salamasayd, biz camilerde
kalamayacaktk. Camilerimiz olmayacakt, ibadet olmayacakt, Trkiyede birok ey
olmayacakt. Bu adan bakyordum. Kukusuz Marksn getirdii dnya gr
ierisinde byle bir dncenin, yani slamc Atatrk izgimin bir yeri olabileceini
sanmyorum. unu hemen belirteyim o sol kitaplar okuduum iin inancmda sarslma
olmu deildir. Yani onun hi mi hi etkisi olmad. Bende inan devrimi neden oldu?
Ya da neden inanszlk olutu? Onu belirteyim. Doubilime ynelmitim. ok byk
ktphanelere gittim. O zaman ben slamn kkenini grdm, okudum. Sylencelerde
220
de okudum. Bir gn Smer efsanesi ile karlatm. Smerlerde bir Tufan efsanesi.
Baktm Tevratta var, Kuranda var. Bu bir efsane, Smer efsanesi, nasl olur da
Tevratta, Kuranda olabilir? Milattan nce 3 bin yllarnda kaleme alnd sanlyor,
slamdan, hatta Tevrattan ok nce. Peki bunlardaki olan, Kutsal kitaplarda ne aryor?
Sonra Hammurabi Yasalarn aldm, onunla Tevrat arasnda karlatrma yaptm.
Baktm Hammurabi Yasalarnn kimi maddeleri Tevratta aynen gemi, ondan sonra
Kurana da yansm. Peki bu ne? Bunlar Allah szyse? Yani sarslmalar benim yle
balad. O Marksn kitaplaryla hi olmad. unu da belirteyim. Bugn Marksist
eriatlar slamclar var. Aslnda denir ki Marksizmin temelinde kukusuz bir
maddecilik var. Materyalizm var. Materyalizm olmad zaman Marksizm olamaz.
Peki Marksizmle, materyalizmle slam nasl badatrlabilir? in o noktas
unutuluyor.
Zaman: Siz mftyken de Atatrk bir izgiye sahiptiniz bir yere kadar. slamiyetle
de Atatrkln zaman zaman arptnn farkndasnz. Ondan sonra bir inan
sarslmas, sol dnyayla bir tanmanz oldu. Bu tanmadan sonra Atatrkle
baknz nasl oldu? Daha rahat m kabul ettiniz, birtakm glkler mi oldu?
T.D.: imdi ben Atatrk olduumu syleyemiyorum. nk ortada Atatrk
olduunu syleyen bir dolu kimse var. Anayasann 24. maddesini koyan, zorunlu din
dersini getirenler de Atatrkydler. Devlet radyo ve televizyonundan Kuran okuyan
vaiz gibi konuan devlet adamlar var. Bunlar da Atatrkl doruk noktada
sergilediler. Bunlar Atatrkyse... Gelmi gemi en byk liderlerden sayyorum.
Gerekten Trkiye iin bir ans olarak bir klavuz olarak grdm, keke birlikte
yaasaydm dediim Atatrk onlarn kalplarnda grnce, onlar sahip olunca, onlar
biz Atatrkyz deyince ben Atatrkym diyemiyorum. Yani bir kere o izgiye
girmiyorum. O zaman Atatrk dinsiz gstermemeye, yle sevmeye alrken, imdi
Atatrkn kesinlikle dinsiz olduuna inanyorum. nanyorum deil gryorum. Bir
Medeni Bilgilere baktnz zaman onlar gryorsunuz. Afet nann yaynlad
Atatrkn el yazmalarna baktnz zaman bunlar gryorsunuz. 1937 ylndaki
szleri, ben devlet ynetimindeki siyasetimi gkten indii sanlan kitaplardan
almyorum ya da bu anlamda syledii szleri dnyorsunuz. yle bir kimsenin
Mslman olmas, bana gre mmkn deildir. slami adan da byle
deerlendiriyorum. Aslnda sol dnya gr Atatrkle daha ok anlar durumdadr.
Fakat bugnn Marksistleri, Atatrkle anlamyorlar, genellikle anlaamyorlar.
eriatlarn anlaamad gibi. Bir de tepeden bakyorlar. Biz Atatrk atk diyorlar.
Bence bu doru deildir. Yani Atatrk bana gre dnyaya eine az rastlanr bir
biimde laiklii getirmitir. Yzyllara ancak sabilecek nitelikteki devrimlerini ksa
aralklarla getirebilmitir. Yaamamtr, yaatlamamtr. nk onun getirdikleri ok
221
kimselerin kar alanlaryla atmtr. Yaamasna olanak vermemilerdir.

zgrlm kstlamak istemiyorum, snrlamak istemiyorum. Onun iin de bir
dernekte bile yer almamaya dikkat etmiimdir.
Zaman: Peki, insan hak ve hrriyetlerinden sz ediyoruz. Acaba kstlanmasna
taraftar olduunuz birtakm hrriyetler birtakm haklar var m? Yani daha dorusu u
ekilde diyebiliriz. nsan dediimiz varla baktnz zaman, kin duyabildiiniz
veyahut tahkir etmek istediiniz, birtakm haklarnn olmamasn arzu ettiiniz
birtakm eyleriniz olabiliyor mu?
T.D.: imdi ben bir kere kinden yana deilim. Benim dnyamda kesinlikle kin yok.
Dini aka karma alm durumdaym. Ancak din inanrlarna, imanllara, en kk
kinim yok. nsanlara snrszca hak ve zgrlk verilmesinden yanaym. Hak ve
zgrlklerin snr bence yalnzca hak ve zgrlklerdir. Yani sizin hak ve
zgrlkleriniz benim hak ve zgrlklerime gememekle, saldrmamakla ancak snrl
olabilir. Bu hak ve zgrlkler, inan zgrl, dnce zgrl, benim eer
insanla nerdiim dnya gereklemi olsa, orada o zgrlklerin tm, insanca ok
daha yaanabilir diye dnyorum.
Zaman: Peki slamiyete muhalefetinizi zaten sohbetimizde ortaya koydunuz. Bu
muhalefet sizde ne zaman balad sorusuna da cevap verdiniz: Bu muhalefeti
stlenirken bir reformist misiniz, yoksa tamamen baka bir safta msnz? Aslnda bu
soruya da cevap verdiniz. Yani slamiyetle ilgili syledikleriniz. slamiyete bir yenilik
getirmek, onu yanllarndan kurtarmak deil, tamamen kkten bir red olup, kar safta
yer aldnz ifade ediyorsunuz deil mi?
T.D.: Bunu yle anlatabilirim: Ben bir zamanlar reformcu, daha dorusu yorumcu
bir izgide oldum. Ksa bir sre iin oldum bu izgide. Ama imdi bana gre slamn
yorumlarla kurtarlabilecei hibir yan yok. Yani slam bir giysiyse bana gre, artk
onun yamanmamas, orasndan, burasndan esnetilerek giydirilmemesi gerekir
insanlara. O elbiseyi insanlar karmal bir yana koymal. Bana gre Atatrk
Cumhuriyetinde bu yaplmak istenmitir. Mahmut Esat Bozkurtun dile getirdii
Medeni Kanunun gerekesinde de buna ilikin aklama var.
Zaman: Dine kar olmak sizce ne kazandrr derken daha ziyade unu sylemek
istiyorum: Din, cemiyette ve insanda belli bir boluu doldurmu. Bunu ekip aldnz
zaman boluk meydana gelmesi tabii, bu bolua neyi doldurmak istiyorsunuz? Buna
teklifiniz nedir diye bir sorum var.
T.D.: imdi bence din insanla ok eyi yitirtmitir. Dinsizlik ne kazandrr? nce
bu yitirilen eyleri bir daha yitirme durumuna dmemeyi kazandrr. Dinler neyi
yitirtmitir? Bana gre dinler insanlara gzya getirmitir. lmler getirmitir. slam
da bunlarn arasndadr. Bugn Yahudiler eer Filistinlilere birtakm zulmler
222
yapyorlarsa bence bunda Yahudiliin iindeki Yehovann Tevrat Yehovasnn

insanlarn kafasna aladklarnn ok byk pay vardr. Gidin, vurun, ldrn,
acmayn en ok, byk etkisi vardr. slam yle olmutur. Muhammed dneminde de
yle olmutur. Ebu Bekir dneminde, daha sonraki dnemlerde de. Ebu Bekir
dneminde, Ridde (dinden dnme) olaylarnda belgelere gre ate havuzlar
almtr. O ate havuzlarna insanlar inanlarndan dolay atlm, yaklmlardr.
Muhammedden sonraki dnemde. Osman dneminde bir Cemel Olayn anmsyoruz.
Bu Cemel olaynda iki yanda da Muhammedin arkadalar vard. Bir yanda 400 kadar
biat- Rdvanda bulunmu olan kii vard. Balarnda Ali, Muhammedin damad.
br yanda, yine cennetle mjdelenmiler vard. ki kesim birbirlerine saldryorlard,
ldrmek iin ve o olayda tarihlerin bizlere kaydettiine gre 15 bin kii hayvan
boazlanr gibi boazlanmtr. 656 ylnda. 13 bin kii ie tarafndan, 2 bin kii de
Ali tarafndan. imdi bunlar ki, Muhammedin Eshabi Kenmucmi bi
eyyhimiktedeytm ihtedeytms yani benim ashabm birer yldz gibidir, hangisine
uyarsanz doru yolu bulursunuz dedii birer yldz sayd kiilerdi. Bunlar byle
olunca ondan sonra ayn tutumu srdren kimselerin bulunmas artc deildir.
Ondan sonra gryoruz neler yitirtmitir din? Akln, bilimin yolunda olmaya alan
biroklarnn ldrlmesine neden olmutur. nk irtidat yani dinden kma btn
mezheplere gre lm hkmn iine alyor. Mezhepler arasnda ihtilaf yok. Sadece
istilabe yani tvbeye davet gerekli mi, gereksiz mi? Bu konuda tartyorlar. Yoksa bir
insan eer dncelerinde bir gelime olmu, inancnda gelime olmu ya da
inanszla dmse ya da bir baka inanca gemise bunun mutlaka ldrlmesi
gerekiyor. Kuran ve hadis hkmlerine gre, slamda yle. Dier dinler de byle. Bu
adan insanla bir ey vermemi, yitirtmitir. Bir sa, bir yanana vururlarsa br
yanan uzat derken, br yanda diyor ki, ben dnyaya bar iin gelmedim, sava
iin geldim. Bu da ncilden. Din lm getirdii iin ok ey yitirtmitir. kincisi,
insanlarn akllarn ve duygularn prangalad iin, hapsettii iin... Hibir
Mslman, slam kardeliinin dna kamaz insan haklar sz konusu olunca. Hibir
Yahudinin kamad gibi. Hristiyanlk ok evrensel ve hogrl bir din olarak
sayld halde, bir Hristiyann da eer gerekten o Hristiyanla inanmsa, kendi
inanrlarnn dndakilere ayn haklar tanm olabileceini sanmyorum. Yani durum
byle olunca bir kere bunun olmamas salanm olur. Kazanc birincisi bu. kincisi,
yerine benim nerdiim dnya gr eer gerekleirse; o uygarlk gerekleirse; o
uygarln iki tane aya vardr. Biri bilimdir, br akldr. Bir ncsn de
eklemek mmkn; Derinlemi insanca duygular. Bugn biroklarnda yitirildiini
grdmz o dostluk, sevecenlik, arkadalk... ok daha derin boyutlarda insanlarda
geliir diye dnyorum.
223
Zaman: Peki aileniz ve yakn evreniz yazlarnz nasl deerlendiriyor? Yani

ailenizle bir ahenksizlik sz konusu mu? Yakn evrenizle sz konusu mu?
T.D.: Babam benim bir imamdr. Babam tabii beni bir hedef iin altrm. Ona
gre ben bir kahraman olmalydm. slam kahraman, din kahraman olmalydm. u
anda babamla anlaabildiimi syleyemem.
Zaman: Hayatta m babanz?
T.D.: Evet, yayor babam. 81 yalarnda Ankarada. Babam son derece kar. Hatta
ocuklarm aryor, Eer siz babanzn yolundan ayrlrsanz ben size ev alrm,
unu alrm, bunu alrm, bunlar sylyor. Babam anlyorum. te dediim nedenden
dolay. O hedefledii konumdan baka bir konumdaym. Onun dndaki ailem, evimin
bireyleri, yakn, uzak evrem biraz da benim rahatsz olabileceim lde beni sever
ve sayarlar.
Zaman: Bir de unu diyorum. slubunuzda yar mizahi alayc bir hava var. Direkt
mevzuyu alp, mantk muhakeme izgisi tamam ama. Biraz, sanki hafiften hafiften bir
alay, karsndakine yahu bak sen nelere inanyorsun der gibi mizah bir hava var.
Ciddi bir slup, yazlarnzn muhatab noktasndan daha faydal olmaz m, insanlar
daha fazla dnmeye tevik etmez mi?
T.D.: Dostum ben mizah yolunu, alay yolunu semedim. Bunu gerekten
sylyorum. Yazlarmda eer mizah, alay konusu seziliyorsa bu benim yneldiimin
dnda bir olaydr. Yani konusundan kaynaklanyor olmal. nk benim setiim
konu, bugnn insanna plak olarak anlattm iin, yceltmediim iin, imdiye
kadar yaplanlar trnden bir sergileme olmad iin bugnn insanna, bu insan
dindar bile olsa alayl gibi gelebilir.
rnein Tanrnn sekiz da keisi zerinde olduunu sylyorum yazmn bal.
Bir taht var. Onun stnde, o sekiz da keisi zerinde onun zerinde de Tanr.
Bugnn insan bunu nasl alglar? Ancak mizah gibi gelir. Oysa hadis aynen byle.
Alayemaniyeti avalin diyor. Yani sekiz da keisinin zerindedir. Bu hadisler
Ktb-u Sittede yer alan hadislerden, yle, slam dnyasnda bu hadis de ne oluyor?
denemeyecek trden hadisler. Ve ben hadisleri de hep slam dnyasnda en salam
kabul edilenlerden aldm. Ben hadisi, fkhym. Bu hadis bilimine, yani bir hadis ne
lde doru olur, ne lde olmaz onu da bilirim, hadis tenkidini bilirim. Dikkat
ediyorum; salam hadislerin dndaki hadislere yer vermiyorum. Oysa pekl onlar
kullanabilirdim iime yaryor diye. e yarar diye bir eyi kesinlikle almyorum. Ben
din olayna son derece nem veriyorum. Ama nasl nem veriyorum? Bir evre
salna nem verenler nasl nem veriyorlarsa, bir kansere nem verenler, nasl nem
veriyorlarsa, bir AIDSe nem verenler nasl nem veriyorlarsa, onlar gibi ama
onlardan ok daha fazla, yani insanln yaamndan artk bu kmal diyorum. Onun
iin ciddilik veriyorum ve kesinlikle alay sz konusu deildir. Bunlar aa be
224
yukar ayn.
Ben Kutsal Kitaplarn Kaynaklar diye be ciltlik bir ey yazdm. Bir de Kuran
Ansiklopedisi. Temel kaynaklarndan renme frsatn buldum. Bu rnleri
karlatrrken nme u kt. Dinleri yle ayrmak mmkn. Dinlerin kimi
insanln yaamna btnyle el atmtr. Dnya yaamna yatak odalarna varncaya
kadar girmitir. Yahudilik ve slam byledir. Kimi de bu kadar el atmamtr, sadece
inan dnyalarnda vardr. Ama bir ceza hukuku, bir miras hukuku, bir devletler
hukuku, bir bilmem ne hukuku trnden eyleri yoktur. Hristiyanlk byledir. Ben
insanln yaamna btnyle el atm olanlar, insanlar iin daha zararl gryorum.
Aslnda hepsi bana gre binlerce yl ncesinin dncelerini, inanlarn tayp
getirmekte birleiyorlar. Melekleri, cinleri ve dier inan biimleriyle badayorlar,
birleiyorlar. Biri falanca diyor, biri filanca diyor szler deiiyor, ama z deimiyor.
Hepsi ayn kalptan.
Zaman: Mftlk yaptnz dnemde dorusu inancnzda bir sarslma olmadan
nceki dnemde kebdirle bir har neirliiniz oldu mu?
T.D.: Ben hi zinay tanmadm. kiyi tanmadm. Kumar tanmadm zaten hibir
oyunu bilmem. *
Teori
Ocak 1990, yl 1, say 1
* Bu grme Zaman gazetesi tarafndan yaynlanmad.
225
DNC YAYIN EVRELERNE YANITLAR

(ZAMAN, MLL GAZETE, YEN ASYA
GAZETELER LE
YEN DNCE, PANEL VE TEVHD
DERGLER)
Mill Gazetede Yaymlanan Yaz Dizisi zerine
te Cevabm
(Mahkeme kanalyla bu yaznn bir ksm Mill Gazetede yaymland.)
7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 Kasm 1989 gnl Mill Gazetede Dou Perinekin
Mfts (!) Turan Dursuna Cevap genel balkl ve H. Kemal zyrek imzal bir dizi
yaz yaynland. Bu dizinin ilk blmlerinde, olmadk yalanlar savrularak irkin
biimde sulanyorum, aalanyorum ve belli bir evreye hedef gsteriliyorum.
Hangi yazma nasl cevap?
Turan Dursuna Cevap baln grnce: Bana hangi konuda cevap veriliyor?
dedim kendi kendime. Ve hemen okumaya koyuldum. Bana yneltilen bir sr
sulamalar ve svgler arasnda glkle seebildim ki, benim Muhammedin
doktorluuna ilikin, hadisleri sralamadan teye gitmeyen, yorumsuz yazma
cevap (!) verilmek isteniyor.
Sulama ve Aalamalar
Beni aalamak ve hedef gstermek iin bavurulanlarn tm, evet tm yalan. H.
Kemal zyrek, benim iin: Alevi mft... diyor. Sonra: O, hep sol bir asker
ihtillin zlemini ekti. Allahn iine bakn ki, 12 Eyll oldu. 12 Eyll onun (onu
demek istiyor -T.D.) hayl krklna uratt. Halbuki sol bir ihtill olsayd, kzlbalara byk bir ikbl yolu alacakt... diye sralyor.
226
Alevilik:
Ve ALEV deilim. Snni ana babadan gelmeyim. Bu, bir gerek. Dahas, imam
olduu ve Alevilie dmanlkla koullandrld iin, ALEVLERi,
YAHUDLERden, HRSTYANLARdan daha kfir gren bir babann oluyum.
Ben de, mft oldum. Alevi olsaydm, beni mft yapmazlard. Bu da belli.
imdiyse benim iin hibiri geerli deil. Ne Alevilik-Kzlbalk, ne de Snnilik.
H.K.., ...Sol bir ihtill olsayd, kzlbalara byk bir ikbl yolu alacakt... derken,
bir yandan da mezhep kkrtcl yapyor. Anmsayn, bu lkede nice ac olaylar
oldu bu yzden.
Sol asker ihtill zlemi:
Alevi olduum nasl yalansa, byle bir zlem iinde bulunduum da yalan. Asker
ihtilli benimsemem. ok ak ve drst biimde belirtiyorum: Ben hibir ihtillden
yana deilim. Sa ve eriat bir ihtillden yana olamayacam ak. Sol bir
ihtillden yana da deilim. htill, bana gre, benim benimseyebileceim bir olay
olamaz. nk ihtilller gelirken, kanla, lmle, ou kez de zulmle gelirler.
Bunlarn hibirinin, benim benimsediim dnyada yeri yoktur. htilller geldikten
sonra da, birtakm karanlklar, kapallklar oluur. Bu srada trl hakszlklar
yaanabilir, yaatlabilir. Benim benimsediim dnyadaysa, bunlar olmamaldr.
Ya Atatrkn lkemizde gerekletirdii?
Atatrk de lkemizde kkl bir deiiklii gerekletirdi. Buna da ihtill deniyor.
Atatrkn getirip yerletirmeye alt ilkeleri, Cumhuriyet ilkelerini
benimsiyorum. Hem de olanca gcmle ve ballmla. Bu, bir eliki midir? Byle
sayanlar olabilir. Bence, Atatrkn gerekletirdii olay benimsemeyi, bir ihtill
benimseme saymak, yzeysel bir deerlendirme olur. Bu olayla geliip olgunlaan,
tmyle olmasa bile toplum yaammza geirilen devrim ve ilkelerden yana olmay,
bir asker ihtillden yana olmakla hi kartrmamak gerekir. Bu devrimler ve ilkeler,
toplumumuz iin bir yz akdr. Hedefi: ada uygarlk. Bunlar benimsemek,
ada uygarl benimsemektir. nsan aklndan, bilimden yana olmaktr. Bunlar
yokken yasa olarak eriat dogmalar vard. Deien yaam koullarna uymuyordu.
Mecellede yer alan zamann deimesiyle ahkm da deiir ilkesi bir aldatmacann
rnyd. Deime, nemsiz ayrntlardayd. Temel ahkmda bir deime
olamazd. Ne ayet, ne de hadis deiebilirdi. Yzlerce yldan bu yana srp gelen
eski elbise, insanla, insanmza gre bir elbise olmaktan kmt artk. Gvde
bymt. Zamana uydurulsun diye, kat kalplar biraz gevetmek iin bir sr hadis
uydurulmutu. Mevzu hadisleri derlemi olan birok kitap var. (bn Cevzninki,
Syutninki, bn Teymiyyeninki, Ali el Krninki... Bunlarn ve daha nicelerinin
topladklar mevzu, yani uydurma hadisler, hadis uydurmaclnn nerelere, hangi
boyutlara vardn gzler nne seriyor.) Bu uydurmaclk yetmedi; eski elbiseyi biraz
227
giyilebilir duruma getirmek iin; olmadk biimdeki zorlamal yorumlara

bavuruldu. Eski elbiseye yamalar yapld bu yorumlarla. Orasn burasn esnetme
abalar gsterildi. Ama, her an deien koullarla gelien, devleen gvdeye bir trl
olmuyordu. te bunu gren gen Cumhuriyet ynetimi, bu elbisenin karlp bir yana
konulmasna, tarihe gmlmesine karar verdi. Bu amala modern dnyadan yasalar
alnp yrrle kondu. Bunu, dnemin Adliye Vekili Mahmut Esat Bozkurt, Trk
Meden Kanununun gerekesinde pek gzel dile getirir. Sonra da Egemenlik kaytsz
artsz milletindir ilkesine uygun olarak Trkiye Byk Millet Meclisinde, Tanrsal
iradeyle deil; toplumun kendi iradesiyle, insan iradesiyle yasalar gelitirildi, kabul
edildi. Yasalarda yetersizlikler elbette olabilir. Ama hangi kaynaa dayand nemli.
Burada dayanak, insandr ve gelien yaam koullardr. Daha gzel bir dnyaya
doru ilerlendike yasalar da ona uygun olacaktr. Bunu savunmak, dinamizmi
savunmaktr, insan insan yapan aklcl savunmaktr. Cumhuriyet devrim ve
ilkelerinden nce insan akl mahbustu. Dahas, zincire vuruluydu. stenmitir ki
akl, hapishanesinden ve zincirinden kurtulsun. Nasl bundan yana olunmaz? unu
da belirtmeliyim: Hem Atatrkym diyen, hem de Atatrk dinci-slamc
gsterme abasnda olanlar vardr. Bunlarla kartrlmam istemem. Benim dnyam
iin Atatrkn ve getirdiklerinin anlam bakadr. Bu konuyu biraz uzunca yazdm.
nk slamc evrelerin bana olan kin ve dmanlklar, ilkin, Atatrk konusundan
kaynaklanmtr.
Bana ilikin bir baka yalan:
H. Kemal zyrek, unlar da yazyor: Benim merak ettiim bir ey var. Turan
Beyin asl ismi Mehmet olduu halde, bu ismini hep saklyor. Neden acaba? Hz.
Muhammede olan dmanlndan m, Mehmetie olan dmanlndan m?
Mehmed ad: Bu yazy okuyan, bunlar yazan adamn kimliini, nfusuna dein
biliyordur ki byle yazyor! diye dnebilir. Dnmekte de hakldr. Yalann bu
kadarnn da olabileceini nereden bilecek?
Geree gelince: Benim Mehmet diye bir adm hi olmad. Ne nfus kimliimde,
ne ailemde, ne evremde byle bir adm oldu. Muhammede nasl baktm hi
saklamadm. Adm Mehmet olsayd hi kullanr mydm; bilemem. Ama yok ite
byle bir adm. Yaz karsnda bir an dona kaldm. Sonra kendimi toparlayp, slm
eriatnn Snnet-i Seniyyesinde yalan retmenin nasl olaan olduunu
anmsadm! Ksacas: Alevi olduum, sol asker ihtill zlemi iinde bulunduum
yolundaki yalan gibi bu yalan da uydurup yazyordu zyrek.
Peki bu yalan niin uydurmu olabilir?
228
Sorunun karl, yazsndan kolaylkla karlabiliyor: Ama, beni Mehmetik

dman da gstermek.
Bu yalanlar uyduran ve birok ilkel, aalayc anlatmlarla bana seslenen, yaz
yazan bu H. Kemal zyrek kimdir?
Bilmiyorum. Said-i Nurs (Krdi) iin Bediuzzaman (bir anlamyla zamann
olaansts, bir baka anlamyla da zamann yaratcs) dediine ve
Risalesindeki abuk sabuklar doyurucu, mkemmel izahlar diye sunup yer
verdiine gre NURCU denen kirtlerden olabilir. Eer yleyse ve gense, bana
olan hnc, eski akirtlerden kalma olabilir. 1960l yllarda, bana ynelttikleri bask
ve korkutma abalarn, bindiim otobs durdurmaya ve beni ldrme giriimine dek
vardrmlard. Bunu o eskilerden renmemise sorup renebilir. Ama unu da
renebilir ki, beni yldramamlardr. Hibir aalk yntem, yalan, korkutma, beni,
benimsediim yoldan dndremez.
H. K. zyrek kimse, bir slam kahraman olarak sivrilme hevesini tayor olabilir.
Eski slam polemikilerinin hep yaptklar gibi, bana bir reddiyye yazp, din
evrelerinde, kfire hak ettii cevab verdim! deyip iinme olanana ynelmitir.
Kim bilir?
Ne var ki setii yol ve derledii yalanlar, bu amacna istedii lde ulamasna
yetecek kadar dayankl deildir. Ve kimin karsna karldn da yazk,
bilememekte.
Bana Verilen Cevap, Yazdklarmn Neresine Ynelik?

nce de belirttiim gibi, H.K. zyrekin bana cevap, Muhammedin
doktorluuna ilikin sunduum hadislerden oluan yazlarmla ilgili. Bu yazlarmn
sonuncusu 13 Austos 1989da (2000e Doru Dergisinde) yaymland. ay geti
aradan.
Bu denli gecikme niin?
Neden aradan bunca zaman getikten sonra cevap verme gerei duyulmu?
Anlalmyor, aklanmyor.
Verilen cevapa gelince: Nasl cevap veriliyor?
Yazdm hadisler ele alnarak bunlarn uydurma, ya da kaynaklarnn rk
olduu mu ileri srlyor? Hayr.
Hadislerin evirileri, aklamalar m yanl bulunuyor? Hayr.
Birilcrine ynelik svgm ya da vgm yakalanm da bu mu eletiriliyor? Hayr.
Bunlardan biri olsayd, bana verilen cevapa cevap denebilirdi.
yleyse cevap verilen konu nedir? Bu belli deil.
229
Yazdm hadislerden ikisi ele alnyor. Bunlar iin de herhangi biimde itiraz yok.
Ben bunlara yer verirken bunlar arasndaki elikiye de yle bir deinmitim. Vay,
sen misin buna deinen?! Ver yansn ediliyor. Peki elikinin bulunmad m
savunuluyor? Hayr. elikinin grnte olduu savunulup yaplagelmi olan
yorumlar sralanyor. Yani benim dediim rtlmyor. stelik tersi de
sylenmiyor. Yorum. elikiyi yok saymann yolu. Yorumlarla elikiyi giderme,
yok sayma abalarnn gsterildiini ben de belirtmitim zaten. Peki itiraz varsa,
yneldii nokta neresi? Anlalamyor. Kald ki, ben bu hadisleri, aralarndaki eliki
zerinde durmak iin yazmamtm. Bunlara ben, Muhammedin doktorluunu
yanstan hadisler olduu iin, slam dnyasndaki et-Tbbun-Nebevde, yani
Peygamberce Doktorlukta yer aldklar iin yer vermitim. Yorumsuz olarak...
Muhammedin doktorluunu dile getiren hadislerden bir kesimi, rukye denen
frklkle ilgili olanlar. Bunlara da yer vermitim yazmda.
zyrek, bu hadislere -tek tek deil de- genel olarak deiniyor. zerinde durduum
rukye konusunu ele alyor. Buna ilikin bir sr ey aktaryor. Peki benim
yazdklarm rtyor mu? Yine hayr. tiraz bile etmiyor. Rukye, onun
aktardklarnda, benim verdiim anlama gelecek szlerle aklanyor. Ona ilikin
hadisler iin de uydurma ya da rk denmiyor. Denemezdi, nk ben, her
konuda olduu gibi bu konuda da en salam (sahih) hadisleri semi ve en gvenilir
kaynaklar gstermitim. Hadisler kabul ediliyor. Benim verdiim anlamlarla birlikte...
Peki yleyse?
u yaplyor yalnzca: Rukye yani okuyup frme yoluyla olan tedaviye
ilikin hadisler, birer mucize olarak gsteriliyor. Ben mucize dememitim; aradaki
fark bu. imdi ltfen dnn; byle cevap olur mu? Yani bana cevap verilmi
oluyor mu?
Ksacas: Ben, Muhammed ve arkadalarnn rukye (okuyup fleme=frklk)
yntemiyle hasta tedavi ettiklerini, bunun iin de cret aldklarn yazmtm. Daha
dorusu, yalnzca ilgili hadisleri sralamtm. Kendini bana cevap veriyor gsteren
H. Kemal zyrek de, muhterem hocasnn notlarndan ve baka muhterem
hocalardan aktardklaryla bir bir kabul ediyor. Rukyeyi de, buna verdiim anlam
da, karlnda alnan creti de... Ne var ki mucize diyor. Ha, bir de unu ekliyor:
Rukye yntemi ve karlnda alnan cret, hekimlii tevik iine yaram ve bu
sayede tp, yldrm hzyla inkif etmi. Bunu deyimlerle savunuyor zyrek.
Savunma dursun, ama bana bir cevap olmuyor.
zyrekin savunmalarna, aktarmalarna ilikin rnekleri ileride sunacam.
230
Bana Cevap Veren Kii, Nelerle Karma kyor?

man kahramanmz H.Kemal zyrek, bir sr yalan, ilkel aalamalar, slamn
Snnet-i Seniyyesindeki gelenee uygun olarak ve de soyadna uygun bir
yreklilikle sraladktan sonra, yalanc tank gsterir gibi, benim yanl yolda
olduuma, kimi eski yeni nlleri tank gsteriyor: Kaptan Custo, Maurice Bucaille,
Roger Garaudy, Bernard Shaw. (zyrekin yer verdii sraya gre.)
nce konuyla ilgisi olmad halde, bunlar gstererek kyor karma. Sonra
Bedizzamann Mektubatndan yapt uzun alntyla... Trkenin ve salam akln
ba gz krlarak... Yine konumuzla bir ilgisi yok.
Sonra Do. Dr. Hayrettin Karamann Mlahazalar baln koyduu bir kesim
geliyor. Bunun, konumuzla bir ilgisi olabileceini sandm. Yanlmm. Yine ilgisi
yok. Karamann bilmem nerede yaymlanm, konumuzu ilgilendirmeyen
sohbetinden alntlar yapyor. Yine uzun uzun...
Kahramanmzn cevap diye yaymlattrd 1. ve 2. si (7, 8 Kasm) byle geiyor.
Sonra slam Tbb zerine diye bir alt balk altndaki derleme. slam Tbb
denince konumuzla ilgili olduu ve benim yazdklarma bir cevap nitelii tad
sanlr. Oysa yle deil. slam Tbb- gdasn Nebevden (burada bir karklk var.
slam tbb, gdasn Tbb- Nebevden olacak, -T.D.), Peygamber Efendimizin
(s.a.v.) doktorluundan ve slamn mesajndan alm ve beslenmesini Grekskenderiye, Hint ve ran zengin toprandan salamt dendikten sonra, slamn
eski btl inan ve hurafeleri reddettii savna yer veriliyor, Cahiliyye diye
knanan slam ncesi Araplarda ve muharref , (tahrif edilmi, bozulmu) diye
knanan Hristiyanlkta hastalk ve tedavi anlaynn farkl olduu belirtiliyor. Daha
sonra Hristiyanlkta ve Batda tbbn, nasl geri olduu, slamdaysa daha ileri
durumda bulunduu savlarna yer veriliyor. Bu arada, ilk slam tbb, seyyar
hastaneler, ilk Mslman hekim gibi konulara deiniliyor. Bir dolu propaganda
rn, bilimsel temelden yoksun savlar, din evrelerinin, daha ok son zamanlarda
piyasaya srd kimi kitap ve dergilerden olduu gibi aktarlyor. Diziden 3.s de (9
Kasm) byle geiyor.
Diziden 4.sndeki alt balk yle: Turan Dursun ve Hadis Usul Bilgisi. Eh, artk
burada ciddi biimde eletiriliyor olmalym. Bala uygun olarak hadis uslne
ilikin bilgi derecem zerinde durulmal, yazdklarmdan rnekler verilerek
yanllarm sergilenmeli, bilgisizliim ortaya konulmal. Balk gerei olsun bu
yaplmal artk, deil mi?
Hayr. Saldrnn tesinde yine bir ey yok.
Eletiri (!) olarak btn dedii u:
Turan Dursun, iki sahih hadis arasnda zahiri bir mana tenkuzu, ztl grnce,
ganimet bulmuasna sevinmi, hemen yapm, tenkit etmeye yeltenmi. Daha
231
dorusu, baa destursuz girmi. Halbuki, her eyin bir usl olduu gibi, hadisin de
usul vardr. Hatta slam literatrnde, Hadis Usul ayr bir ilim olarak kabul edilmi
olup, bu hususta birok eser yazlmtr. Dursun Bey, her ne kadar emekli bir mft (!)
olsa da iin bu ynn ne bilsin. Baz hadis stlahlarn bilmi olsayd, bu bile,
kendisinin bu kadar gln duruma dmesine mani olurdu. Mesela Dursun Bey,
htilful-Hadis veya Muhteliful-Hadis meselesini biliyor mu? Bilseydi zaten bu
laf salatas yazsn yazmazd.
Kahramanmz byle diyor. imdi ne denir buna?
Bir kere benim, laf salatas diye niteledii yazm, tmyle, kendisinin de red
etmedii, salamln kabul ettii hadislerden oluuyor. O zaman laf salatas diye
bu hadislere demi oluyor. Ama ille de ilkel biimde saldrmak hevesiyle farknda
deil. Haydi szm dzelteyim, ilkel biimde deil de, uygarca yapm olsun bu
nitelemeyi ve saldrsn. yi de benim Hadis Usln ve de stlahlarn bilmediimi
ileri srebilmesi iin elinde ne var? Tenkite girimiim. Giriemem mi? Buna ne
engel var? Hadis Usl (Usl-Hadis) bilgisi buna neden engel olsun. Kald ki ben
tenkit de etmedim. Szn ettii iki hadisi de, br hadislerle birlikte Trkeye
evirip sundum yalnzca. kisinin arasnda bir eliki olduunu belirttim. Kendisi de
bunu, zahiri bir mana tenkuzu diyerek kabul ediyor. Yorumlarla bu elikinin
giderilmesi iin hadisiler arasnda aba harcand doru. Ama bu, elikinin
bulunmadn gstermez...
Merakn gidermek iin aklamalym: Kendisi bu yazsnda, Prof. Dr. Talat
Koyiitin rencisi olduunu belirtiyor. Bu profesr iin syleyeceklerim var. Ama
yeri buras deil. Kendisi bu hocann rencisi olduuna gre, daha ok gen
demektir. Belki de ben, o bilmediimi ileri srd Hadis Usln, ayrca Fkh
Usln, Tefsir Usln, Kelm, Ferizi, Man (Bedi, Beynla birlikte)
okuttuum zaman, kendisi dnyaya bile gelmemitir daha. Ben bu konularn
uzmanym. Alak gnll bir yana brakarak, yeri gelmiken, altn izerek
belirtmeliyim: Bu konular iyi bilirim ben.
Hadis Usl konusunda kendisini bilgili gibi sunan kahramanmz, bu konuda da
muhterem hocasndan aldn belirttii notlar koymakla bitiriyor.
11 Kasm gnl yazs, Psikolojik Tedavi ve Rukye stne. Ama bana cevap
nitelii tayan, beni rten en kk bir yan yok. Tersine, yazdklarm dorulanyor.
Ve oradan buradan yaplan alntlardan oluuyor.
Bundan sonraysa, 15 Kasm 1989a dein, kahramanmz, muhterem hocalardan
Prof. Dr. brahim Canann Hz. Peygamberin Snnetinde Terbiye adl kitabn am,
bu kitaptan 235.-248. sayfalar olduu gibi, 249. sayfann da bir blmn, bir ey
katmakszn alm; Dou Perinekin Mfts (!) Turan Dursuna Cevap genel
bal altnda koyup yaymlatm bulunuyor. ferin! demek gerekir.
Ayp diyeceksiniz. Kahramanmz bir baka ayp daha yapm: Canann
kitabndan aynen koyduu yazlarn tmnn altnda H. Kemal zyrek ad var.
232
Yalnzca, yazlardan birinde, kendi adnn altna, ltfetmi de muhterem hocann

adna da yer vermi. Bu da bir aknla yol ayor. nk insan ilk azda bu yazy
yazan H. Kemal zyrek mi, brahim Canan m? diye dnmekten kendini
alamyor? Neyse ki, daha sonrakilerde yalnzca kendi adn koyarak aknl
nlemi. Canann adnn bulunmad yazlar okuyanlar, yazlar bu hocann
kitabndaki satrlardan olutuu halde, kahramanmzn adn grecekleri iin, onun
yazdn dnecekler rahatlkla. zyrek, belki de, ayptan filan ekinmeksizin,
bunu dndrmek istemitir.
Neyse, zeti u: Kahramanmz Canann kitabnda olanlar karma karyor, ama
daha ar biimde gln duruma dyor. nk bunlarn benimle ilgisi ne?
Kitaptakiler, bana cevap olsun diye hazrlanm deil ki... Ayrca da aktarlanlarn,
benim yazdklarm rtc yan deil; dorulayc yan var.
H. Kemal zyrekin en son yazsyla karma kard da, yine beni dorudan
ilgilendirmeyen ve slam propagandasna ynelik derlemeler. Kitaplardan,
dergilerden...
Neyi Tartyoruz?
Aslnda aka grlen u: Saldrld. Ele alnan Muhammedin doktorluu
stne yazdm yazlar eletirilemiyor. Ama nme getirildii iin, yukarda deinilen
bir iki konu zerinde biraz daha duralm:
1- Aralarnda eliki olan hadisler. Bu konuya, eliki nedeniyle hadislerin
birbirine uymazlklar demek olan ihtilaful-hads ya da hadislerin deiik
sonulara gtrmesi diye anlam verilebilecek olan muhteliful-hadis, uyumazl
(elikiyi) giderme abalarndan dolay da, hadis uzlatrma anlamnda telfikulhadis de denir.
z u: Ortada birbirinin tersi anlamlar, sonular kan iki (ya da daha ok) hadis
vardr. Sonra yorumlar yaplyor, sonuta ikisinin de ayn kapya kt grlyor ya
da yle ileri srlyor. Ayn kapya karlabildii iin deniyor ki, eliki
grntedir, temelde deildir.
rnek: Peygamber, bir sznde l adv yani hastalk bulamas diye bir ey
yok. demitir. Ama te yandan bir buyruu da udur: Arslandan kaar gbi,
czzamldan ka! ki hadisin salamlna da diyecek yok. Birincisine baknca
bulac hastaln olmad, ikincisine de baknca bulac hastaln olduu
anlatlm durumda. kisini syleyen de ayn Peygamber olunca, bir zm aranyor.
Ve yorumlara giriiliyor.
elikinin temelde olmad, grnte olduu savunuluyor.
233
Bu savunulurken kiminin yorumu yledir:

Hastalk kendi doal yapsyla bulamaz. Peygamberin hastalkta bulama yoktur
derken sylemek istedii de budur. te yandan, Tanr, hastada bulunan birtakm
hastalklarn salkl olana gemesine bir neden yaratmtr; O da, hasta olanla
olmayann bir araya gelmesi. Bunu dile getirmek iin de Peygamber, hasta olanla,
olmayann bir araya gelmemesini istemitir. Arslandan kaar gibi czzamldan ka!
buyruunu bunun iin vermitir.1
H. K. zyrek ltfen beni ho grsn, bilgilik taslad iin burada belirtmek
zorundaym: Bu yorumu o da aktaryor. Ama asl kaynana ulaabildiini
sanmyorum. Anlalan muhterem hocas Koyiitten ald notlarn tesine
geememi. nk gsterdii kaynakta yanllk var: Muhbetl-Fiker erhi diyor.
Muhbe deil, Nuhbe. Bunu bir dizgi yanl sayabiliriz. Ama dahas var:
Nuhbetul-Fiker erhi diye bir kitap da yok. Eer Trke bir erhten sz ediyorsa,
rihini ve mtercim ini belirtmesi gerekirdi. Dahas: Bu kitabn yazar olarak bn
Haceri gsteriyor. Oysa bn Hacer, erhin deil, metnin yazardr. erh eden
baka. rnein: Ali el Kri. Birincisinin ad Nuhbetl-Fiker. kincisinin adysa
erhu Nuhbetil-Fikerdir. Yukardaki yorumda eliki ortadan kaldrlabiliyor mu?
Bence, hayr. eliki daha da derinletiriliyor. nk, arslandan kaar gibi
czzamldan ka! sznde, hastalk bulamasndan aka sz edilmedii halde,
nedene (sebep) dayandrma yoluyla da olsa, yoruma konuluyor bu. Yani sonuta,
hastalkl birinden, hastalkl olmayan birine hastalk bulaabilecei anlatlm
oluyor. Oysa birinci hadiste, aka hastalk bulamas yoktur deniyor. Hastaln
doasnda bulama yoktur demek istendiini sylemek de durumu kurtarmyor. Yani,
zorlamal yorum, hadislerin arasn uzlatrma iine yaramyor.
Onun iin kimileri bu yorumu beenmeyip baka bir yoruma yneliyor. rnein
yle:
Peygamber: Hastalkta bulama yoktur derken, szn tm kapsamyla olmadn
sylemitir. Hibir ynden yoktur hastalk bulamas. Peygamber, hibir ey hibir
eye gemez de demitir. Arap kylsyle olan tartma da durumu aklyor: Kyl
Arap, uyuz deve, salkl olanlarn iine katldnda, hasta olmayanlar da uyuz
yapar grndedir. Peygamber, hastalk bulamas diye bir ey yoktur diyerek kar
kar. Kyl Arap tartmaya giriir: Peki, benim kumluktaki develerime ne oldu?
Birer geyik gibi (gzel, salkl) idiler. Sonra aralarna uyuz develer katld ve
develerimi uyuz ettiler! der. Bu kez Peygamber kar kn yle belirtir: Peki ilk
develere (uyuz olanlara) nereden uyuz bulamtr? Peygamber aka unu sylemi
oluyor: Birinci develerdeki uyuzu Yaratan (Tanr), ikincisinde de yaratmtr. zet:
Her ey gibi, hastalk da, Tanrnn takdiriyle, yaratmasyla oluur. Bulamayla filan
deil.
1 Bu yorum iin bkz. Ali el Kr, erhu Nuhbetil-Fiker, stanbul, 1327, Arapa, s.98.
234
Gelelim arslandan kaar gibi, czzamldan ka! diyen hadise: Salkl birinin
hastalanmas, hastalklyla bir araya gelmesine denk debilir. Bunu gren kimse,
hastalk bulamas oluyormu gibi dnebilir. Byle dnmekse, o kimsenin gnaha
girmesine yolaabilir. nk hastaln, bulama yoluyla olduunu dnmek,
Tanrnn takdiriyle olutuu yolundaki inanc bozar. En iyisi, buna giden yolu
kapamak. yleyse en iyisi, hastalkl olanla olmayann bir araya gelmemesidir. te
Peygamber, arslandan kaar gibi czzamldan ka! szyle bunu amalamtr. 2
Burada da ikinci hadisin yorumunda bir zorlama olduu grlyor. Baka yorumlar
da var.3 Ama tmnde de bir zorlama gze arpar.
H. Kemal zyrek, unun altn izmeli: ki hadis arasndaki elikinin derinde
deil de, grnte olabilmesi ve Muhteliful-Hadis kapsamna girebilmesi iin,
bir koul var: Hadisler arasndaki elikiyi gidermek, bunun iin giriilen yorumlar,
zorlamal olmamal. (Biayri teassufin)4 Buradaki yorumlarn zorlamal olduuysa
ok ak. Bundan dolay, kimileri bakm ki, elikiyi giderme olana yok; arada
nesh (birinin hkmn yrrlkten kaldrma olay) var demilerdir. 5
Yorumlar kahramanmz da aktaryor. Ama benim sunduum aklkta deil.
Yalnzca aktarclktan, stelik bu konuda muhterem hocasnn tutturduu ders
notlarndan aktarmasndan olsa gerek. Bunu belirtmekle kabalk m etmi oluyorum?
Belki, ama beni bir sr karalamalardan sonra bilgisizlikle sulayan kendisi. imdi
zyrek, bir baka yreklilik gstermeli, kendi bilgisizliini itiraf etmeli. Bu bir
erdemdir. Yalanlar, aalamalar iinse, bunlar yaymlattrd sorumlular da
yannda olacak biimde mahkemede buluuruz.
Baka bir konuya gemeden; kahramanmzn propagandaya dayal bir iman
gsterisine deinmek istiyorum:
Niin arslandan kaar gibi de, kurttan, kpekten kaar gibi deil? Czzam mikrobu
laboratuvarlarda, mikroskopla incelenmi, aslana benzedii grlmtr diyor
kahramanmz. Baka slam kahramanlarnn propagandalarndan alarak.
Bir dnelim:
Arslandan kaar gibi czzamldan ka! szn syleyen, czzam mikrobunu
(lepra basilini) biliyor muydu? Biliyordu da, neden dorudan ve aka belirtmemitir?
Belirtseydi de bu mikropu insanlk daha o zamanlar renseydi olmaz myd? Daha
baka hastalklarn mikroplarn da... Dahas tedavi biimlerini de bildirseydi ne
olurdu, bunda ne saknca vard? Doktorluk da ettiine gre, bu aklamalar uygun
dmez miydi? Czzamldan, arslandan kaar gibi ka! szndeki arslanla
2
3
4
5
Yorum iin bkz . Ali el Kr, age, s.98-100.

bn Kayyimil-Cevziyye, et-Tbbun-Nebev, tahkik: Dr. Abdulmut, 1982, s.215-221.
Bu koul iin bkz. Ali el Kr, age, s.96.
bn kayyimil-Cevziyye, age, s.221.
235
czzam mikrobu arasnda bir iliki kurmak, bilimi gln duruma sokmaktadr.
slamclar, slam eriatnn, biraz da kendilerinin propagandalarn yapmak iin hep
bunu yaparlar.
Arslandan kaar gibi ka! denmi de, kurttan, kpekten ka! neden denmemi?
Belirtmeye alaym: Arslandan kaar gibi kamak, ilk alardan kalma bir
benzetmedir. Yabanl doada, ormanlarda arslan ok nemliydi, en nemli korku
gelerinden biriydi, bata geliyordu. Onun iin bu benzetme Araplara da girmitir.
Dahas; Kuranda, hadislerde de yer almtr: Mddessir Suresinde, inanmazlara
svlrken, 50. ve 51. ayetinde yle denir: Onlar, arslandan kaar gibi kaan yabanl
eekler gibidirler.
Yorumundaysa, Mslman Kuran yorumcularndan kimi (bn Abbas) yle der:
Yabanl eekler, arslan grdklerinde kaarlar. Bu mrikler de Muhammedi
grdklerinde yle kaarlar...6 Ayette, arslan anlamnda geen szck, kasveredir
ve Habeedir.7
Yukardaki yoruma gre: Arslana benzetilen Muhammeddir. Birounun
yorumuna greyse, arslana benzetilenKurandr.8
Burada arslana benzetilende de arslana benzeyen bir mikrop mu var? Yani
Muhammedde ya da Kuranda,czzamldaki mikrop gibi bir mikrop bulunduu
iin mi bunlar arslana benzetiliyor?
Sonra bu ayetteki benzetmeye gre, arslandan yabanl eekler kaarm. Burada da
ilgin bir durum ortaya kyor gibi: Peygamber, zerinde durulan hadisiyle
czzamldan; arslandan kaar gibi ka! derken, czzamldan kaanlar da yabanl
eekler durumuna drlm olmuyorlar m, diye dnyor insan. Ama kukusuz,
ama bu deil.
Bununla birlikte iyice bilinmeli ki, amzn tp dnyasnda, insanlara, arslandan
kaar gibi czzamldan ka! denmiyor. Kamak nerilmiyor, tersine yanl bulunuyor.
nk artk ok iyi biliniyor ki, bulama var; ama az ve zor. Czzam (lepra),
uzmanlarnn belirttiine gre, ok zor ve ok az bulac bir hastalktr. Bunun byle
olduuna zyrek de yer veriyor. Ve yine biliniyor ki; czzamla savaan kurulularn,
doktorlarn, salk grevlilerinin ve hastalarn en byk dman; czzama neden olan
lepra basili deildir. En byk dman, toplum iinde, aman ka! tleriyle kk
salm olan acmasz ve yanl nyarglardr. nsanlar bu ynde uyarlyor artk.
Czzamldan ka! gibi tlerle deil mi ki, hi gerekli olmad halde,
czzamllar damgalanmaktan kanyorlar, kendilerini saklyorlar. Gidip tedavi
olmak varken... Muhammedin arslandan kaar gibi czzamldan ka! demesini
anlamyor deiliz. O dnemlerde, czzam, ok korkun bir eydi. Onun iin
6 Fahruddin Rz, et-Tefsirul-Kebir, 30/212.

7 Taber, Camil-Beyn fi Tefsiril-Kuran, Beyrut, 1972, 29/106-107; Celaleddin Syut, el-tkn fi Uluml-Kuran,
Msr, 1978, 1/182.
8 F. Rz, ayn yer; Tefsirun-Nesef, 4/312.
236
Muhammed, hastalkta bulama diye bir ey olmaz derken ve tuna, yani

vebay bile Tanrnn takdiri olmakszn bulamaz gsterirken9 czzamldan
kamay tlemitir.
Czzaml, grnyle de rkntr, irkindir. Muhammed zerinde bu da etkili
olmutur.
Kahramanmz, Peygamberin czzam mikrobuna iaret ettii yolundaki aktarma
kefe yer verdikten sonra yle bir oku gsterisinde bulunuyor:
14 asr ncesinden bunu grebilmek ve karantina tavsiyesi ne byk basiret Ya
Rb!
Karantina tavsiyesiyle ne ilgisi var bunun? slamcya gre var.
Karantinaya alnan hastada, bulac bir hastaln varl, ya da kukusu kabul
ediliyor demektir. Muhammed ise aka: Hastalkta bulama yoktur, (l adv) diyor.
Eer hastaln doal yapsnda bulamann olmadnn anlatlmak istendii ileri
srlyorsa, o zaman mikrop sz konusu olamaz. nk mikrobun doal yapsnda
bulama zellii bulunduunu kimse inkr edemez. zerinde durulan hastalkta,
yani czzamda, Muhammedin mikrop filan dnmedii kabul ediliyorsa ki,
dorusu da budur o zaman karantinadan sz edilemez. nk mikrobun olmad
bir yerde karantinaya ne gerek var?
Gerekte, ilkel ller iinde de olsa, karantinay grd, anlad sylenebilecek
kii, hastalkta bulama diye bir ey yoktur diyen Muhammedle tartan Arap
kylsdr. Yukarda da belirtildii gibi, kyl Arap, develerine uyuzun, uyuzlu
develerden getii grnde direniyor.
Muhammede gelince: Bir baka sznde, salkl olanla hastalkl olann bir araya
getirilmemesi gerektiini belirtmek zorunda kaldn gryorsak da, her eyi olduu
gibi, hastal da Tanrnn takdirine balyor. Hastalkta bulama olmaz gr
de, bundan, takdire balamaktan kaynaklanyor. Takdir, takdir, takdir...
Her an takdiri geerli sayan bir sistemde, akas eriatta karantina nasl sz
konusu olabilir?
nsan iradesimi?
Kuranda: Tanr dilemedike siz dileyemezsiniz. denir. (Bkz. nsan Suresi, ayet
30; Tekvr Suresi, ayet 29.)
nsann dilemesini bile Tanrnn dilemesine balayan bir sistemde, insan
irdesinden nasl sz edilebilir?
2- RUKYE ve Muhammedin doktorluu:
2000e Doru Dergisinde (6-13 Austos 1989) Muhammedin doktorluunu
anlatrken tkrkl ve tkrksz biimleriyle frkle tedviyi yazmtm. Bu
9 Buhr, es-Sahh, Kitabul-Enbiya/54; Tecrd, hadis no. 1418.
237
tedavi (!) biimine rukye denir. Muhammedin ve arkadalarnn, bu yntemi

kullanarak nasl tedavi yoluna gittiklerine ve karlnda cret aldklarna ilikin,
slam dnyasnda en salam kabul edilen kaynaklardan salam hadisler alp
evirileriyle sunmu, kaynaklar her zaman olduu gibi gstermitim.
Bundan dolay bana trl yalanlar uydurarak saldran kahramanmz da rukye
konusuna yer veriyor. Oradan buradan derledikleriyle. Ve ounluu,
adalatrmak iin giydirilen alas klklar iinde...
Birok hekim astrolojik tekabllere inanm ve onlar gerek beden, gerekse
psikolojik rahatszlklarn tedavisinde gz nnde bulundurmutur... diye balyor ve
srp gidiyor. nsan skan, gerekten abuk sabuk eylerden oluan alntlar. Ve yle
bir alnt: Son 30 sene iinde, dnyann her tarafndan hastalar bana mracaat ettiler.
Yzlercesini tedavi ettim. 35 yan gemi olanlarn hasta olmalarnn asl sebebi, dini
inanlarn kaybetmeleriydi. Bunlar hayata din asndan bakmyorlar, dindar
arkadalar gibi davranmyorlard. Dini inanlarna yeniden kavumadan da tamamen
iyilemiyorlard.
Bunu diyen, Psikiyarist Dr. Cart Junqmu. Bu alntdan sonra kahramanmz, byk
bir slam terbiyesiyle yle diyor: imdi Peygamber Efendimizi (S.A.V.)
tkrk ve frk olmakla itham eden chil mft Turan Dursunun yzne nasl
tkrmezsin sen?
Ve arkasndan gelen kocaman bir eliki: Hem tkrk ve frk ifadr. Bak,
dinle diyor.
Peki bu tkrkle frk yntemini Peygamber Efendisi de kullanm m?
ok ok terbiyeli kahraman, buna hayr demiyor; tersine Peygamber Efendisinin
bunu yaptn, yani tkrk ve frkle tedavi yoluna gittiini kabul ediyor,
onaylyor. Peki bu adam, bana niye chil diyor ve benim yzme tkrme
terbiyesini niye gsteriyor?
Bir balk: Nukye nedir?
Nukye, rukye olacak. Bir dizgi yanl.
Rukyeyi nasl anlatyor bu kahraman? Rukye, okumak ve nefes etmekle yaplan
bir tedavi eklidir diyor. Trkeletirelim: Nefes etmek nedir? frmek.
flemek de denir.
yleyse rukye, kahramanmzn kabul ettii tanmyla u demek oluyor: Okuma
ve frmekle yaplan bir tedavi biimi... Daha da ksas: frklk. Trke
Szlkte frk iin yle denir: Okuyup fleyerek hastalklar savdn ileri
sren... frklkse frknn yapt i. Baka trl anlatlabilir mi? Evet,
kahramanmz, rukyenin okuma ve frme yoluyla yaplan tedavi biimi olduunu
kabul ediyor. Sonra? Sonra yle diyor:
(Rukye) slamdan nce Cahilliyye (Cahilliyye denmez, ya el Cahiliyye, ya da
Cahiliyyet denir. -T.D.) devrinde ok yaygnd. Peygamber Efendimiz (S.A.V.), gz
238
demesine, zehirli hayvan sokmasna, nemle denen yaralardan hasl olan kurtlara kar
rukyeye ruhsat verdi...
Ruhsat verdi derken, bir de drstlk gsterip, kendisi de bu yolla hasta tedavi
etli... demesi gerekirdi. Yine de bunu kabul ediyor, ama mucize diye gsteriyor.
Yukarda da belirttiim gibi, ben, Muhammedin kendisinin de okuma ve fleme
(tkrkl ve tkrksz) yoluyla hasta tedavi ettiine ilikin salam (sahih) hadisler
sunmutum. Kahramanmz, konuya ilikin aklamasn yle srdryor:
Turan Dursun Beyin ele ald hadisler, yukardaki hususlar cmlesindendir.
Yukardaki hususlar dedii: Gz demesine, zehirli hayvan sokmasna, kurtlara
kar rukye.
Ve ekliyor: Hem onlar, mucizedir. Peygamber, mucizeyi halk iin bilinen, yaygn
olan eylerden gsterir. Kahramanmz, burada, Peygamber Efendisinin, rukyeyi
kullandn aka itiraf etmek zorunda kalyor.
Peki imdi yzne tkrlmesi gereken kimse kimdir? diye bir soru
yneltmeyeceim. Benim dnya grme gre, hibir insann yzne
tkrlmemelidir. Evet, Peygamber Efendisinin tkrkl ve tkrksz okuyup
fleme yoluyla hasta tedavi ettiini kabul ediyor, ama bunun gerekesini gsteriyor:
Mucize. Ardndan da: Fakat Dursuncuun mucizeyi anlamas ve inanmas ok zor
diyor. Bir zamanlar ben de mucizeye inandm kukusuz. Ama frklk denen
eye hi mi hi inanmadm. Buna inanmak, kahramanmzn ileri srd gibi benim
iin zor deil; olanakszdr.
Peygamber Efendimiz (S.A.V.) rukyeyi Medineye gidince serbest brakt rivayet
edilir. nk Mekkede kalpler tam olarak irkten, diller kfrden temizlenmediinden
Peygamberimiz (S.A.V.), bilhassa ocuklar iin temkinli olmutur diyor. Ve rukye
konusunda muhterem hocalardan brahim Canann kitabna bavurulmasn salk
veriyor. Oysa, bu kitaptaki konuya ilikin btn sayfalar, bu yaz dizisinde
yaymlatyor. Artk o kitaba bavurmaya ne gerek kalyor? Kahramanmz, kendi
adyla yaymlatyor hocann kitabndakileri. Yukarda da belirtilmiti.
Peygamber Efendisi rukyeyi Medineye gidince serbest brakm ama sonra
bir ara yasaklam, sonra yine yasa kaldrmtr. 10 Hadisler aka gsterir ki,
Muhammed, yasa kaldrmakla kalmam, rukyeyi kendisi de bol bol kullanmt. 11
Kahramanmz,rukye denen frkle mucize klfn giydirdikten sonra
geiyor rukyedeki tkrn hizmetini anlatmaya: Tkrk de, frk de ifadr
10 Bkz. Hfz Ebubekir Muhammed el Hemedan, el tibar fin-Nsihi vel-Mensuhi Minel-sr, Hms, 1966, s.238-240.
11 Rukye konusunda temel kaynak iin ayrca bkz. bn Kayyimil-Cevziyye, et-Tbbun-Nebev, tahkik: Dr. Abdulmut,
Kahire, 1982, s.229-252.
239
demiti ya. Tedavide tkrk olgusunun nereden geldiini bakn nasl anlatyor:
Tkrkle tedavi, Hristiyanlkta da vard diyor ve ncilden aktarma yapyor:
Ve geerken anadan doma kr bir adam grd. akirtleri ondan sordular. Rabbi bu
adamn kr domas iin kim gnah iledi? Bu mu, yoksa anas babas m? sa cevap
verdi. (...) Bu eyleri dedikten sonra yere tkrd. Tkrkle amur yapt. amuru
onun gzlerine srd. Ve ona dedi: Git, Siloam havuzunda ykan. O da gidip ykand
ve grmekte olarak geldi. (Yuhanna, 9: 1-7.)
Yalnzca Yuhanna ncilinin burasnda deil, baka yerinde ve Markos ncilinde de
sann tkrkle mucizeler gsterdii belirtilir. Yukardaki alntda sann bir krn
gzn amak iin, yere tkrd, amur yapt ve ald amuru krn gzne
srd anlatlyor. lgintir ki, Muhammed de tedavisinde okuma flemeyle
birlikte tkrkl topraa bavuruyor.12
Markos ncilinde de, gzn amak iin, sann, krn gzne tkrd belirtilir.
(Bkz. Markos, 823.) Yine ilgintir ki gz iin Muhammed de tkrn kullanmtr.
Kr gz grr yapmak iin deilse de gz arsn tedavi etmek iin. Hadiste
anlatldna gre, damad Alinin sava arkadalarna katlamayacak lde gzleri
aryordu. Muhammed, onun nerede olduunu sordu. Durumu anlattlar. Onu arp
getirmelerini syledi. Ali arkl gzyle geldi. Muhammed hemen tkrd Alinin
gzne. Ardndan dua. Ve Alinin gz iyileti.13 Kahramanmz H. Kemal zyrek,
tkrkl amurla tedaviyi Yuhanna ncilinden aktardktan sonra bu tedavinin
aynsn Peygamber Efendisinin de yaptn yazyor. Ve yle bir soru soruyor:
Peygamber Efendimiz (S.A.V.) tkrn ve amurun tedavi ynn inceledi mi
acaba? ncelemesine ne gerek var? nciller nnde durmuyor muydu? Bunlar iyi
bilen ve kendisine yardmc olan Addas gibi, Yessar gibi, Cebr gibi kleler ve bakalar
da yardm edebilirdi.
Kahramanmz ekliyor: Kald ki bu bir mucizedir.
Hah, byle syle de iin iinden k! sannki de mucize deil miydi? Yoo, hayr,
kahramanmz bununla yetinmiyor; bilgilik taslayp (ltfen beni ho grsn); ok eski
alarda kalm hekimlik ynteminden sz ediyor. Daha dorusu, artk insanlar
gldren, insan akln aplaklayan zhlar, berbat Osmanlca anlatml bir kaynaktan
alp aktaryor. Sonunda da getirilip bn Sinaya dayandrlyor. bn Sina vgsne...
Bu hep yaplr slamclarca. Ama, amzn slamclarnca. slam eriatn sevimli
gstermek iin buna gereksinim duyarlar. Ve ilgili ilgisiz, eski hekimlerden,
felsefecilerden, slam adna vgyle sz ederler. Oysa bu filozoflarn daha ok
ilgilendikleri slam deil, Aristo felsefesiydi. Bunlar birer Aristo arihiydiler.
12 Bkz. Buhr, es-Sahh, Kitabut-Tbb/38; Tecrd, hadis no. 1935; Mslim, es-Sahh, Kitabus-Selm/54, hadis no.
2194; Ebu Davud, Snen, Kitabut-Tbb/19, hadis no. 3895; bn Mace, Snen, Kitabut-Tbb/36, hadis no. 3521.
13 Bkz. Buhr, es-Sahh, Kitabul-Cihad/102; Mslim, es-Sahh, Kitabu Fedilis-Sahbe/34, hadis no. 2406.
240
Dahas, bunlarn sylediklerinin nemli bir kesimi, dinlerin, bu arada slamn temel
iman esaslarna aykryd. rnein, bu filozoflara gre: Tanr, cziyyat, yani
Zeydin falanca yere girmesi, kmas gibi ayrntlar bilmez. 14 Dinlerdeki ve
slamdaki inanca gre, lem, yani Tanrnn dnda kalan her ey, tm evren,
Tanrnn yaratmasyla sonradan olmadr (hdis). Oysa bu filozoflara gre, lem
kadmdir, yani sonradan olma deildir.15 Dine gre, bir gn gelecek, her ey yok
olacak, kyamet kopacak. Ve lem yeni batan kurulacak, cennet, cehennem
olacak. Ksacas Ahiret inanc var. Bu filozoflara greyse u bir kuraldr: ncesiz
(kadm) olan, sonraszdr da (ebedi). ncesiz olan, yok olamaz. 16 Filozoflarn,
leme ilikin bu grlerine slam kelamclar kar kt gibi, Yahudiliin ikinci
kurucusu saylan Musa bn Meymun (1135-1205) da, Yahudilik adna kar kyor.17
Bu filozoflardan yalnzca bn Sinann mrnn sonunda (zaten hep yle denir -T.D.)
tevbe edip inand ileri srlr.18 Ama bunun bir nemi yok. nk slam
ulemasnca bugn slam dnrleri diye vlen teki filozoflar gibi bn Sina da
kfir saylm, dahas, Yahudilerden ve Hristiyanlardan daha kt diye
nitelenenler arasna konulmutur.19
Bu durumda gerek kahramanmzn, gerek teki slamclarn bn Sina ve teki
filozoflarla slam iin vnmeye haklar var m? Sonra, konu Muhammedin
doktorluudur, bu filozoflar deil. Muhammedin doktorluunun bn Sina
doktorluuyla da bir ilgisi yok.
Muhammed hastalar tedavi ederken, tkrkl tkrksz okuma fleme
yntemini hangi tr hastala kar kullanyordu? Kahramanmz zyrekin kabul
ettii gibi gz demesi trnn yannda, zehirli hayvan sokmasna, nemle denen
yaralardan hasl olan kurtlara kar. Aslnda buradaki nemle, yara, ban
anlamndadr.20 Kahramanmz, muhterem hocalarndan ald bilgiyle, Peygamber
Efendisinin, bundan sonra rukyeyle tedavisini yasakladn yazyor, ama doru
deil. Muhammedin ayn yntemle tedavi ettii ve ettirdikleri arasnda daha
bakalar da var: Gz ars gibi yukarda geti kl yaras gibi. Bu yara ar olsa
bile. rnein Ekva Olu Seleme, Hayber gn bacandan ar yaralanm.
Muhammede gelmi. Muhammed kez nefes etmi, yani okuyup frm. O
saatte Selemenin artk ikayeti kalmam. Hadiste anlatlan bu. 21
14 smail Gelenbev, Ala erhi Celliddin Devvni, stanbul, 1316, 2/8-72.

15 smail Gelenbev, age, 53-74 ve t.
16 smail Gelenbev, age, 1/281 ve t.
17 Musa bn Meymun, Delletul-Hirn, Ankara, 1974, yaynlayan Prof. Dr. Hseyin Atay, Arapa, s.310-313 ve t.
18 smail Gelenbev, age, s. 2/262-263.
19 Celaleddin Syut, Savnul-Mantkiil-Kemlm An Fennil-Mantki vel-Kelm, talik: Ali Sami, s.342.
20 Ebu Davudun Snenindeki 3887 no.lu hadis ve Hattabinin 2 no.lu notu.
21 Buhr, es-Sahh, Kitabul-Mezi/38; Tecrd, hadis no. 1611; Ebu Davud, Snen, Kitabut- Tbb/19, hadis no. 3894.
241
Grld gibi Muhammedin rukye yntemiyle tedavisi kapsamna giren bu

olaylar maddi olaylardr. Biyolojik, fizyolojik olaylar. Muhammed ve arkadalar bu
trden hastalklar da rukye yani frk yoluyla tedavi ediyorlard. Bunlarn
psikolojik tedaviyle ne ilgisi var? Ve ne ilgisi var ki, bir dinci psikiyatrisi, dine
ballar vm diye kahramanmz benim yzme tkrme terbiyesini gsteriyor?
Toplumumuzda, Anadoluda, urada, burada frkler vardr. Her tr hastal
tedavi (!) ederler. Bunlarn psikolojik tedaviyle bir ilgileri var m? Eer hayr!
deniyorsa aradaki fark nedir? frkse bunlarda da var. Okumaksa bunlarda da
var. Lems denen dokunma ve okamaysa bunlarda en ileri derecesi var. Peki
bunlarn yaptklar i niye psikolojik tedavi ya da masaj tedavisi kapsamna
girmiyor? Fark, bunlarn Peygamber ya da sahb olmamalarndan m ileri geliyor?
Kahramanmz tedavi iin bir hastasn, bildiimiz doktorlara deil de bu
frklere gtryor mu, gtrmeli mi? Toplumu o ynde koullandrmak,
insanca mdr, insanseverlik midir?
Masaj tedavisi varm, masaj, Arapadaki dokunma demek olan messden
geliyormu, ama benim zek seviyem bunu anlamaya yetmezmi... Her frsatta beni
kmser bir tutum taknrken kendisini gln durumlara drdnn farkna
varabilir mi? Buradaki bilgiliinin ve beni kmseme gsterisinin, konumuzla bir
ilgisi yok. Yoksa Peygamber Efendisinin ve arkadalarnn da okuyup fleme
srasnda masaj tedavisi yaptklarn m sylemek istiyor? Ya da frklk
erbabna bir yol mu ayor?
Yine toplumumuzda, zellikle Anadoluda cin karma1ar grlr: Saral ya da
deli cinciye getirilir. Cinci hocamz da balar hastadan cinleri karmaya.
Hastann karsnda kendince bildii birtakm dualar okurken, bir yandan da uhruc,
uhruc, uhruc... der durur. Uhruc, Arapa bir szck. k! demek. Hoca cin
tifesine seslenir bu szckle. Hadi gel k bu hastadan. k, k, k!!! anlamnda,
hoca, cin ksn diye hastay dver de. Kimi az, kimi ok... dayak olur ille de!
Biliyor musunuz bu tedavi yntemi nereden kaynaklanyor? Aka belirteyim:
Peygamber ve arkadalarndan. Yalan ve iftira diyemezsiniz. nk ben bilim
ve dnce adamym, yalan ve iftirayla bir ilintim olamaz. te kayna, hem de
slam dnyasnda en gvenilirlerden:
Muhammedin nemli grev verdii kiilerden Ebul-s Olu Osman
hastalanmtr. Muhammed onu eytan-cin tuttuunu syleyen tansn koyar hemen.
Adam meltir. Eliyle adamn gsne vurur. Ve azna tkrr. (Adam: ve tefele fi
femi, yani azma tkrd diyor.) Ve balar (cine seslenerek:) uhruc!, yani k!
demeye. Uhruc aduvvellah!, yani ey Tanrnn dman hadi gel k (adamn
iinden)! der. Bunu kez yapar. Sonra da adam iine (grevine) gnderir. 22
22 bn Mace, Snen, Kitabut-Tbb/46, hadis no. 3548.
242
Bir kyl Arap gelmitir Muhammede. Konuur, kardeini cin tuttuunu syler.
Muhammed: Git onu bana getir! der. Kyl gider, kardeini getirir. Muhammed bir
sr ayet okuyarak tedavi eder. Adam o srada iyileir. 23
Bir kadn. Elinde ocuu. Bu ocuu da cin tutmu. Muhammedin yanna
getirir. Muhammed cini karmaya koyulur: Uhruc aduvellah ene resulullah! = Ey
Tanrnn dman (cin!) Gel k (ocuun iinden)! Ben Tanrnn elisiyim! diyerek
seslenir. ocuk iyilemitir. Yani cin, ocuun iinden kp gitmitir. Kadn biraz
kurutulmu yourt, biraz ya ve iki ko getirip Muhammede verir. Muhammed,
kolardan birini alr, brlerini kadna geri verir. 24
nemli slam ulemsndan bn Kayyimil-Cevziyye (lm. 1350), saral bir
hastada, kt ruh, yani cin-eytan bulunmadn syleyerek birtakm tbbi
aklamalar yapan doktor ve dnrler iin birer cahil ve dinsiz diyor. Ve sonra,
Peygamberin uhruc... diyerek hastadan cin-eytan karmasna ilikin hadisine
yer veriyor.25
Yine slam ulemsndan bn Teymiyye (lm. 1328) Muhammedin hastadan cin
karmasna ilikin olaylara yer veriyor ve buna kesinlikle inanlmas gerektiini
savunuyor.26 Ayrca, bu hastadan cin-eytan karma iinin, amellerin en faziletlisi
(efdalul-aml) olduunu, yani en sevapl bir i bulunduunu ileri sryor.
Peygamberin ve salih (iyi) kiilerin hep, insanolundan eytanlar uzaklatrma
abas gsterdiklerini, grne dayanak olarak gsteriyor. 27
Saral hastaya dayak: Bu dayak da savunuluyor, bu slam ulemasndan
yazarlarca:
bn Teymiyye, saral hastadan cini karmak iin hastaya ok iddetli dayak atmak
gerekebileceini, bu dayaklarn, hastann bedenini deil; cinin bedenini etkilediini ve
hastann, bu yzden daya duymadn ileri sryor. unu da yazyor: Kimi zaman,
hastann ayana 300-400, daha az ya da daha ok sayda sopa vurulur. ylesine ki, bu
vurular insann (hastann) kendisine olsa onu ldrr. Sopalar (hastaya deil)
cinlerden olana vurulmu olur. Ve cin, barr, rr... 28
bn Kayyimil-Cevziyye de, saraldaki cin, normalden daha inat olduu ve
hastadan kmak istemedii zaman, hastann dvlecei ve cinin, aslnda kendisine
atlan dayaklarla karlacan, hastann bu yolla iyileeceini yazyor, sonra bu iin
nasl yapldn uzun uzun anlatyor.29
23 bn Mace, age, hadis no. 3549.

24 Ahmed bn Hanbel, Msned, 4/170-171; Drimi, Snen, Mukaddime/4.
25 bn Kayyimil-Cevziyye, et-Tbbun-Nebev, tahkik: Dr. Abdulmuti, Kahire, 1982, s.136-137.
26 Takiyyuddin bn Teymiye, dhud-Delle fi Ummil-Risle, Msr, 1369, s.44-49.
27 bn Teymiyye, ayn risale, s.45.
28 bn Teymiyye, ayn risale, s.48.
29 bn Kayyimil-Cevziyye, age, s.138-140.
243
Toplumumuzda, bu cin karma olaylar ok iyi bilinir. Muhammedin

uhrucundan alnma uhruc duas kimi kitaplarda, camilerde, orada burada, bugn
de satlmakta.
nsan olanlar, eer insanlklarn imanlarna kurban etmi deillerse bu tr
durumlar karsnda sessiz, duygusuz kalabilirler mi?
Kahramanmz H. Kemal zyrek, Peygamber Efendisinin ve arkadalarnn
uyguladklar rukye (Trkesi: frk) karl alndn kabul ettii cret
meselesine yer ayrm:
Rukye, Peygamberimiz zamannda bir meslekti. Tbbn bir kolu idi. Bugnk
psikiyatri veya psikoterapiye benzer. (Byle bir benzerliin ileri srlemeyecei,
yukarda aklananlarla kolayca anlalabilir. -T.D.) Peygamberimiz (S.A.V.) crete
kar msamahal davrand. nk burada, tbba, hekimlie tevik vard. Nitekim daha
sonraki l devirlerde tp, yldrm hzyla inkif etti...
frk ve karlnda cret almalar sayesinde tbbn yldrm hzyla inkif
ettiini syleyebilen, bunu ileri srebilen insana ben ne diyebilirim?
Amacm Nedir, Ben Ne stiyorum?

H. Kemal zyrek, sk sk gsterdii byk slam terbiyeyle benim iin: Cami
duvarna ey eden ey diyor. Ben kendisini yine de bir insan saydm iin benzer
az kullanmayacam. Ancak unu belirtmeliyim:
Kahramanmzn beni bu nitelemesinde, bir aalama olduu gibi, ak bir tehdit
(korkutma) de var. Ne ki, yukarda da dile getirmeye almtm: Ben bir yoldaym.
Bilerek, seerek, gnl vererek. Bu yoldan beni dndrebilecek, yldrabilecek hibir
ey olamaz.
Gemiten bize, bugnknden daha gzel bir dnya braklabilirdi. Bunun
olmamasnda dinlerden kaynakl karanln ok, ama ok byk pay var. Bu karanlk
olmasayd, insanlk daha baka bir noktada olacakt, insan akl, dncesi, duygular ve
bilim zincirlere vurulu olmadan alrd. Meyvelerini de ona gre verirdi. ok ok
nceki alarda zlenen olgunlua, uygarla ulalrd. Yzyllarca trl yalanlarla
rlegelen karanlk yznden gerekleemedi bu.
Dinler, mezhepler, insanln gemii boyunca ayrlklar, aclar, lmler kayna
olmutur. slam eriat da yle. Dahas, bu ynden balarda gelir. te bir rnek: Cemel
olay. 9 Aralk 656. Sava iin kar karya gelen iki kesim. Bir yandakilerin banda
Peygamberin nl kars ie, br kesimin bandaysa ayn Peygamberin damad
Ali. ki kesim de ashabdan. slamn en ileri gelenlerinden. lerinde, salklarnda
cennetle mjdelenmi olanlar da var. ki kesimde de... Kl ekiyorlar birbirlerine.
Sonu: 15 bin l. Yani bir olayda, 15 bin kii ldrlmtr. Hayvan boazlanr gibi
boazlanmlardr. rnekler ok. Akl ve saduyu nn kanna girmeler...
244
imdi kalkp yerli ve yabanclardan yalanc tanklarla sevimli gsterilmesin ltfen.

vgler dizenlerin durumlarn incelemek gerekir. Ayrca gerek ortada; tana gerek
yok. Daha gzel bir dnya iin karanlk yenilmeli. Yenilmeli ki, gerek nedir, ne
deildir; her alanda ve herkes iyice grebilsin. Yenilmeli ki kan emiciler, bitler,
parazitler de temizlensin ya da temizlenme srecine girsin. Yenilmeli ki yol alsn
insanln nnde. Daha bir gzel, daha bir net ve aydnlk.
Elimdeki n nemini ve gcn biliyorum. Bilgim var, yreim var ve insanlara,
insanmza yararl olmaya almak gibi bir huyum ve tutkum var. Varlm, lmldr
kukusuz. Ama lmsz katklarm olsun istiyorum. nsan aklnn zincirlerden kurtulup
oh diyecei, soluk alaca daha gzel bir dnya iin. abalarm bu yolda. Yazlarm
bu yolda. Kendi yazdklarmdan sorumluyum. u ya da bu biimde sulama olmasn.
Yazyorum ve yazacam. Bana bu olanan verildii her yerde. Yasalara da uyarak...
Karlk (cevap) verilmek mi isteniyor? Verilsin. Ama yalan, karalama, aalama
ille de gerekli midir? Bunlarsz olmaz m?
Kimliim, yolum, yntemim ak. Tartmaksa buyurun tartalm. stiyorsanz
muhterem hocalarnzla gelin. Ama uygarca olsun her ey.
Zaman Gazetesi Yazileri Mdrlne
amur Atan Ben Deilim

(Bu yaznn tamam Zaman gazetesinde yaymland).
19 Ekim 1989
Ankaradan yazd mektubu gazetenizde, 16 Ekimde yaymlanan Halil Bozkurt,
beni aalamaya yneliyor ve banda amur at, yapmazsa izi kalr szne yer
veriyor; Sizin zihninizi ne gzel ifade ediyor diyor.
Oysa ben amur atmak gibi bir irkinlie dmem. Ne byle bir yol setim, ne de
bu yapma uygun. Okuduunu belirttii 2000e Dorudaki yazlarm ortada.
Hibirinde kimseye ve hibir kuruma amur atlm deildir. slam ya da teki dinler
konusunda ve iine neleri aldklarna ilikin yazdklarm tmyle belgeli.
Yorumlarm yerine, slam dnyasnda (eer baka dine ilikinse o dinde) en
gvenilir trden kaynana dayal. Eletiriye am. u kaynak uydurma densin. Ya
da yanl eviriliyor, yanl aktarlyor denip, ileri srlsn. Ama 2000e Doru
dergisinin din bilgisi limi denerek nlemli bir kmseme yerine bu yola gidilmiyor,
gidilemiyor. nk bu yol kolay deil. nce yazdklarmda uydurma, dahas
yanl bulunamaz. ddialym. Sonra eletirmek, bilgi ister, inceleme ve aratrma
245
ister. Atp tutmalarsa, kolay. Bu yola gidiliyor okurun mektubunda. Halil Bozkurt
kimse bilmiyorum izi kalmas iin amur attm ileri srerken kendisi bunu
yapyor ve imannn emdii kin ve fkeden kaynaklanm olarak ya da baka bir
nedenle bana amur atyor. Saf insanlarmzn kafasn bulandryormuum.
Bilgililerin de midesini... Sivas Mftlnden atlmm. Mftlkteyken
oradan oraya srldm doru. Ama atlmadm ve yzmn akyla kendim ayrldm.
Bir seimdi ve ben bu seimi yaptm.
Yeni Dnce Gazetesi Yazileri Mdrlne

Dinsizim, Sapk Deilim
27 Ekim 1989
20 Ekim 1989 gnl gazetenizde babamla bir rportaj (!) yaymland. Beni kk,
aalk gsterme abasna, bu kez babam ara yapld.
Balktaki zel ama:
Babamn azndan: Olum Bir Sapktr balnn konmasnda gdlen ama belli:
Sapk szcnn ilk bakta artrdn dndrmek. Yani cinsel sapkl
filan. Bunu kamuoyunda dndrmek iin de elverili bir aklama (!) konmu:
Dinsiz, annesine de zina yapar, bacsna da... Ve unlar konmu: Dinsizlikte her
trl ktlk vardr. Katillik, hrszlk dinsize mahsus...
Ben dinsiz olarak sunulduuma gre, bu irkinliklerin bende de bulunduu
dnlsn istenmitir. Ben hibir zaman saklamadm, saklamay da drstlme ters
buldum. Aka belirtiyorum: Ben dinsizim ve insanln kurtuluunu, byk lde,
dinlerden arnmlkta grrm. Ama sz edilen irkinlikler bende yoktur. Ne katilim,
ne hrszm, ne de anayla, bacyla yatmlk gibi aalklarm var. Saldrya hedef
gsteriliyorum.
Ama bu.
Aile ve yakn evrem:
28 Temmuz 1989 gnl gazetenizde, akrabam olduunu yaknlarmn benden
utan duyduklarn ileri sren, ad, kimlii belirsiz bir kiinin mektubu yaymland.
Karlk verdim, byle bir akrabam olamayacan belirttim. Ve belirttim ki, deil
yaknlarm, komularm iinde bile hep sevilip, saylrm. Baka trl de olabilirdi,
ama yok. ekirdek ailem olan karm ve ocuklarmla, normalin de stnde, birbirimizi
sever ve sayarz. Yaknlarmdan kardelerimin bana sevgi ve sayglar da allmn
stndedir. Babam bunu kskanagelmi; kardelerime: Bana deil, ona balsnz,
beni deil, onu sayyorsunuz. Hepinizi dinsiz etti o. der, durur. Rportaj iin babama
246
gidenler, ondan bunu renmilerdir ve o yzden, yaknlarmn orada bulunduu

aka yazld halde onlara gitmemilerdir. Babam yoluyla beni vurmak... Bu bir
gazetecilik saylmtr. Bir iman kahramanl.
Babam:
Babam, ne de olsa babamdr, fazla bir ey syleyemem. Beni 11 yama dein
okuttuunu sylemise bu yanl. Bu yata ben, Arnn Tutak lesinde ve Kargalk
Kynde, ilerlemi lde Arapa gramer (sarf ve nahv) okuyordum. Babamsa
Arapa bilmez. Biraz ben retmeye altm, ama olmad, renemedi. Resm
imamlk kadrosuna benim mftlk dnemimde geti. Amiri de oldum; ama o srada
bile bastonunu ekip beni dvd. Falanca caminin imamn o camiden ve
merutasndan (lojmanndan) niye karmyorum ve kendisini onun yerine
yerletirmiyorum diye... Dvmeye alkt. Kurann da buyruuyla (Nis, ayet 34)
karsn dverdi, ocuunu dverdi. Gelinini ve torunlarn bile dvmeye ynelirdi.
Babamd: Ne yapabilirdim? Ve imdi ne yapabilirim?
Babam, kadrolu imamlndan nce, yarm yamalak din bilgisiyle ky imaml
yapard. O ky senin, bu ky benim, mrnn byk blm ky imamlyla geti.
Btn yaamn din stne kurmutur. Zektla, fitreyle, ocuk okutma, muska yazma
karlnda ald paralarla yaamtr. Onun iin babamn bana kzmasn anlyorum.
Beni byk bir din makamnda grmek istemitir. Bu amacna ulamtr da... O
zamanlar mutluydu, vnerek geziyordu. imdiyse onun istedii konumda deilim.
Bundan bir ay nce Zaman gazetesinden, benimle konumak istediler. Kabul ettim.
Adamlar geldi; sesimi ve fotorafm alp gitti. Onlar da ailemden, yakn
evremden sordular; onlara da aka, hem dinsizliimi, hem de babamn bana kar
olan tutumunu akladm. Sonradan yaymlayacaklarn belirttiler. Sizin gazetenizden
de biri, mer (soyad: sanrm Kayr), rportaj iin benden gn ve saat istedi. Verdim
ama gelmedi. Sonra geleceine ilikin not brakm; bekledim, yine gelen olmad.
Sizden gelen olsayd, ayn eyleri size de aklardm.
Rportaj iin babama niye gidiliyor?
80 yan oktan am, kulaklar bile ok az duyan bir yal kiiyi konuturmaktaki
ama ne? Benim dinsizliimi kantlamak m? Ben saklamyorum ki... Dinlerin
insanla ettii ktl dnerek, dinsizliimle vnyor, onur duyuyorum.
Dinler ne yapt ve ne yapmakta?
Bir din br dinle, bir mezhep br mezheple anlaamaz. Dar bir din kardelii.
Bal bulunulan dinin ya da mezhebin erevesinde. nsan haklar deil; inanlan
dindeki mmin haklar sz konusudur. Bu grm yanl m? Keke yanl
olsayd. Tarih boyunca da, gnmzde de, dinler hep kan, gzya, lm
getirmitir. Bir inan ve grte de olanlar, baka inanta olanlar eliyle lmlerin en
beterine atlmlardr. Diri diri yaklmlardr. Yaklanlar arasnda kadnlar ve ocuklar
247
da vardr. Yahudilerin ilk Hristiyanlara, glenen Hristiyanlarn Yahudilere ve teki

dinlerden olanlara, ya da biraz zgr dnceden yana olanlara dahas kendi
dindalarna yaptklarn, gsterdikleri acmaszlklar, din adna olan trl ikenceleri,
engizisyonlar ve kilise smrgenliklerini bir dnn. Akl tkld hapishaneden
ve zincirinden kurtulmam olsayd bugnk Bat dnyas byle olamayacakt. Ayn
trden acmaszlklar ynnden bir de slam dnn. Kurandaki, slamn gsz
dneminin rnleri olan: Senin dinin sana, benim dinim bana ilkesi (bkz. Kfirn
Suresi), Dinde zorlama yoktur! diyen ayet (bkz. Baraka, ayet 256) ve benzeri ayetler
sizi yanlgya drmesin. Ayn Kuranda inanmazlar gsterilerek nerede bulursanz
ldrn! denir (bkz. Bakara, ayet 191, Nis, ayet 89, 91; Tevbe, ayet 5.). Bunu diyen
ayetlerden birine Kl yeti (yetu-s-Seyf) ad verilmitir, ki bu ayetle, bir lde
hogr ieren 114 hkm yeri yrrlkten kaldrlmtr.30 Muhammedin kendi
dnemindeki acmaszlklar, Ebubekir dneminde, zellikle ridde olaylarnda tank
olunanlar, alan ate havuzlarna insanlarn diri diri atlp yaklmalar. Bunlar
dnn. Dahas: Mslmanlarn birbirlerini bile nasl kltan geirdiklerini dnn.
Muhammede ok yakn dnemde, 656 ylnda meydana gelen Cemal Olayn
anmsayn. Bu olayda kar karya gelip arpan iki kesim de Mslmand.
Peygamberin en ileri gelen arkadalar bunlarn iinde salklarnda cennetle
mjdelenmi kiiler vard. ki kesimden birinin banda Muhammedin damad Ali,
br kesimin banda Peygamber kars ie. Kyasya kl sallamalar. Sonu: 15
bin kiinin hayvan boazlanr gibi boazlanp ldrlm olmas. 13 bini ie
kesiminden, 2 bini de Ali kesiminden. te slam. Bir deil, binlerce cinayet. Hem de
yalnzca bir olayda. Tarih boyunca benzer olaylar olmutur. Bu arada akln ve bilimin
soluunu kesmek istercesine, gen gen dnce ve bilim adamlar, kimi, atete yaklp
ldrlmtr. te bnl-Mukaffa. te ehabuddin Suhraverdi. Bugn slamclarca
vnmek iin sk sk gndeme getirilen Frbiler, bn Sinalar da, bir zamanlar birer
kfir diye sunulmutur din evrelerince. Neden? slamda felsefenin yeri yoktur.
Dahas: mantk, kelm bile kfirlik saylmtr. 31 ldrmeler, hem de hile yollar
kullanarak ldrmeler, slamda Muhammed ve arkadalarndan kalmadr. Hileyle
adam ldrmeye bir rnek: Dnemin nl airi Kab bn Eref, iirlerinde
Muhammedi yermektedir. Muhammed bir gn arkadalarna seslenir: Kab bn
Erefi ldrmeye kim hazrdr? Uygun kii bulunmutur: Kabn st kardei
Muhammed bn Mesleme. Bu adam, Peygamberinden ald izinle hile yoluna
bavurur ve gen airi ldrr. 32 Buyurun ite. Yalan m bu? Bu ldrme, ktillik
deil midir? Hayr, slama gre, deil! Sevaptr bile bu tr cinayetler! slama gre,
30 Zerke, el Burhan fi UlmiI-Kuran, 2/40; bnul-Barzi, Nsihul- Kuranil-Aziz ve Menshuhu, Beyrut, 1988, s.20.
31 Syuti, Savnul-Mantkil-Kelm an fennil-Mantk vel-Kelm, Msr, 1-433.
32 Buhrnin Muhtasar Tecrdin evirisi, Diyanet yay., hadis no. 1578.
248
dinden dnenlerin de kesinlikle yaatlmamas ve ldrlmesi gerekir. Tm

mezheplere gre. ldr, ldr, ldr... Ben bunun iin dinden arnml bir insanlk,
bir onur sayyorum. Onun iin dinsizliimi aklamay seve seve yapyorum. Ve onun
iin diyorum ki dinsizlik bir sapklk deil, insanln gelimi, derinlemi
biimidir. slam, Trklere de bir ey kazandrmamtr. manyla insanlarmzn
ayaklarna, uygarlk yolunda pranga olmutur. Esasen Muhammed Trkler iin hi de
iyi eyler sylememitir. Dahas, bu toplumu en kt dmanlarndan saymtr. 33
Yalan diyebilir misiniz? Kuran, baka toplumlar deil, Araplar muhatap
almtr. Trk toplumuna, slam eriatn kaldrp atarak uygarlk yolunu gsteren
Atatrk, slam iin bouna Arap Dini demez. Din birliinin de bir millet
tekilinde messir olduunu syleyenler vardr. Fakat biz, bizim gzmz nndeki
Trk milleti tablosunda, bunun aksini grmekteyiz. Trkler, Araplarn dinini kabul
etmeden evvel de byk bir millet idi. Arap dinini kabul ettikten sonra bu din, ne
Araplarn, ne ayn dinde bulunan Acemlerin ve ne de Msrllarn vesairenin Trklerle
birleip bir millet tekil etmelerine hibir tesir etmedi. Bilakis Trk milletinin mill
rabtalarn gevetti. Mill hislerini uyuturdu... 34 slam hukukuna (Kefret
blmne) bakn, Arap olmayan bir erkek yeterince erefli saylmad iin, Arap
kzyla evlendiinde kzn babasna, kadya bavurup nikh feshettirme yetkisinin
verildiini grrsnz.
Muhammedin korkutuculuu Mekke ve evresinedir. (Bkz. Enm Suresi, ayet 92)
slam nasl kurulup yayld?
Bunda eitli kabileleraras entrikalarn, rastlantlarn, korkutmalarn,
umutlandrmalarn yan sra, slam rvetinin de pay olmutur. Muhammed bu
rveti balatmtr. Bu rvet, dnemin ileri gelenlerine, zenginlerine, slama
girmeleri ya da slamda kalmalar iin verilmitir. Ganimetten yzer deve fazla pay
verilmitir (Huneyn Savanda alnan ganimetlerden). Rvetin verildii kimselere el
Mellefetl-Kulb ad verilir. Zengin olmalarna baklmakszn zekt da
verilebilecei Kuran ayetine geirilmitir. (Bkz. Tevbe, ayet 60.) Hile gibi, bu gelenek
de tarih boyunca sregelmitir. Babam da bu gelenee uyup torunlarna, bizim zaman
zaman madd glk ektiimizi bildii iin gelin, babanzn yolundan gitmeyin, sizi
okutaym. Sonunda da evlendiririm diyerek ayn trden rvet nermitir. Bu alanda
rvet szcn, Kuran yorumcularndan Taber de kullanr. 35
Uzun mu oldu? Sizin, beni kamuoyu nnde kk drmeye ynelik u yaynnz
daha da uzun.
33 Prof. Dr. lhan Arsel, Arap Milliyetilii ve Trkler, nklap Kitabevi, zellikle s.50ye dein. Burada olanlar, salam
hadis kitaplarnda da bulabilirsiniz.
34 Afetinan, Meden Bilgiler, Ankara, 1988, s.364-365.
35 Taber, tefsir, 10/113.
249
Ksacas:
Yazdklarm, hep kantl, en salamndan kaynaklara dayal. rtmek istiyorsanz
bu yolla kn karma. amur atmadan. Bilginiz yelmiyorsa, en bilirinden
Ulemnz karn. Babama gidiyorsunuz. Brakn o yal adam. Telan anlyorum,
ama bouna. Yalanlarla rl tabular yklacaktr. Bu, nlenemeyecektir. Ve bunda
insanln yarar vardr, ltfen grn. Daha gzel bir dnya iin savam veriyorum.
Akln, imana kurban edilmemi bilimin geerli olduu zgrlkl bir dnya. Benim de
katkm olsun istiyorum. Kar m kyorsunuz? Buyurun, uygarca tartalm. Kantlar,
kaynaklar sergileyerek... Var msnz?
Yeni Asya Gazetesi Sorumlu Yazileri Mdrlne

(Bu yaznn tamam Yeni Asya gazetesinde yaymland.)
11 Mays 1990
19 Nisan 1990 gnl saynzda, Sras Gelmiken balkl, Mustafa Kaplan imzal
yazy bana ilettiler. Bu yazda alk olduum ve db- slmiyyeye uygun
sesleniler var bana. Teori dergisindeki bir yazm da ele alnm; eletiri yerine, bu
evrenin lleri iinde kmsemeler, aalamalar sralanm, bir yandan da
orann cami duvar olduunu size hi hatrlatan olmad m? trnden tehdit yoluna
gidilmi olduu grlyor. Bu evreden bir dergiye dayanp ...meer asl ad Duran
imi... diyerek bana cevap (!) veren Zaman gazetesinden alnt yaplyor, derginin
ayn adaba uygun saldrda bulunmak iin 80 yan oktan akn babam kulland
yazdan da alp koyma marifeti gsteriliyor. Bunlarn tm ve daha neler yaplyor
da, bir ey yaplmyor: Uygarca eletiri. slam geleneine uymad iin yaplmyor bu.
Aratranlar bilirler ki, gemiteki tm reddiyyeler ayn slb iinde olagelmitir.
Ama yine de uygarca eletiri yaplmasn gnlm isterdi.
Teorideki yazm ele alnm. Ne gzel. Ate pskrmenize bir ey demiyorum, ama
hazr ele almken rtsenize!
Anlyorum, sizden ok ey istiyorum deil mi? Sizin geleneiniz svg ve saldr.
Ama gnlm ister ki bir de br yolu deneyesiniz. Bunu biraz umsam ne dersiniz?
Yani bir baka zaman iin!
Haa bir ey var: Alnt yaptnz Zaman gazetesinin Biz, cerbeze ile gerekleri
saptrmaya alan bu kiiyi muhatap kabul etmek istemiyorduk; lkin bir dergideki
son samalarn grnce hamiyetimiz susmaya elvermedi demesine inanmayn. Bu
gazete nice zaman nce muhabirini gndermi; benimle syleide bulunmutu. Ama
benim gsterdiim cesareti ve drstl gsteremeyip sorulanlara aka karlklar
250
verdiim syleiyi yaymlamamt. Beni muhatap kabul etmeyen, benden srarla

randevu istetip o syleiyi yaptrr myd?
Bir ey daha: Sizin rkek olageldiiniz izmlerle benim hibir ilikim yok.
Bu yazy cevap olarak ilk saynzda yaymlamanz istiyorum, istek bu ya.
Panel Dergisi Sorumlu Yazileri Mdrlne

Derginizin 15 Nisan - 15 Mays 1990 gnl saysnda, kapakta Sapk Mftye
Cevap, iinde de 2000e Dorunun Mfts deyimine bata yer verildikten sonra
Emekli Memur Turan Dursuna Ak Mektup bal altnda bana verip veritirmi
olmak iin sayfalar doldurmu bulunuyorsunuz.
Hemen belirteyim: Cevap verme abasna sayg duyarm. Ama uygarca olursa...
Siz db- slamiyye iinde bulunanlar, aalayc saldrlar olmakszn bir
cevap yazamaz msnz diye bir soru iimden geliyor, ama sormaktan vazgeiyorum.
nk kendinizce aalayc szler koymakszn yazmay, izleyegeldiiniz daba
ters buluyorsunuz. Gemiinizdeki reddiyyeler yazan eskilerinizin geleneidir bu.
unu da belirtmeliyim: Ben ne sapk kiiyim, ne unun bunun mftsym, ne
de mftym. Bence tm din ve inanlarn katklaryla oluup gelen karanla,
daha gzel bir dnya iin k tutma abasnda olan, bunun iin de okuyan, aratran,
yazan bir insanm yalnzca.
Cevap (!) yaznz sayfalar dolusu, ama birka satrlk mr var.
yle:
1- iddiada topladnz konudaki yazdklarmn hibirini rtmyorsunuz:
a) Kurann Tevrattan aktarlma Tanrsnn rk ynnden sz etmitim. Buna
ilikin koyduum kantlardan Barak, /47-122 ayetlerini ele alrken yazmda yer alan
evirinin yanl olduunu syleyemiyorsunuz. Bugn eldeki Diyanet evirisinde yer
almayan ve ayetteki szlerden hibirinin karl olmayan bir zamanlar eklemesi,
eviriden deildir, bir yorumdur.
b) teki iki iddiaya ilikin verdiiniz cevaplar da yorumlardan oluuyor. Ben
ayet ve hadislerdeki ak szleri kant olarak gstermitim. Yorumlar, durumu
kurtarmak iin giriilmi abalardr. Bunu da belirtmitim. Gein o yorumlar ltfen.
2- Yahudi hayran deilim. Tersine, Yahudilerin acmaszlklarnn zerinde yeri
geldike duruyor ve bunu da Tevrattaki ulusal Tanrnn kan dkclnden
Kurana da geirilmi olan alclndan kaynaklandn yazyorum. Savam da
251
onun iin zaten. u gezegenimizde dinler yznden yaanan aclar, lmler sona
ersin istiyorum.
3- Ben, yazdm konularn uzmanym. Arapa ibareyi iyi bilirim. UsllFkhda, Usll-Hadiste, Uslut-Tefsirde, kelmda... uzmanm, iyi uzmanm.
Ayrca Tevratn, Minasnn, Gemrasnn (btnyle Talmudun), eski randa
geerli olup, Tevratn da ok ey ald Avestann da iinde bulunduu kutsal
saylan metinleri karlatrm, be ciltlik Kutsal Kitaplarn Kaynaklar diye kitap
yazm olacak kadar dinleri karlatrdm. Dinleri ve inanlar hem kendi ilerinde,
hem de kendi dlarndan alntlar yaptklar mitolojilerle karlatrmalarm vardr.
Ama siz bunlar da gein.
4- Size bir nerim var: Yazdklarm konusunda benimle tartmak istiyorsanz;
gerekten bilen bir kii bulun. Birka kii de olabilir. Kaynaklar alp ortaya koyalm
ve eer bir kez olsun deneyebiliyorsanz uygarca bir tutum iinde tartalm.
Var msnz?
Tevhid Dergisi Sorumlu Yazileri Mdrlne

Niin lle de Yalan
24 Mays 1990
Gerekte bu soruyu sormamam gerekir. nk cevabn bildiim bir sorudur bu.
Neyse konuya girmeliyim:
5 Mays 1990 gnl derginizin 16. sayfasnda Prof. Dr. Hseyin Hatemi: ...Ve
baka bir OVENZMin temsilcisi olan Turan Dursun... diyor. Hangi ovenizmin
temsilcisi olduumu sylemiyor. Sylemez de... Benim dnya grmde ovenizm
olamaz ki, herhangi birinin temsilciliini yapm olaym. Sol kesime de eriat
Marksistler eliyle sokulup gazetelerinde, dergilerinde molla azyla yazlar yazp
boy gsterirken ipliini bir lde pazara kardm iin bana kzm olabileceini
dndm bu hukuk (!) profesrne arda bulunmak istiyorum: ovenizmin
herhangi bir biimini, kokusu iine alan bir yazm, bir aklamam, kk bir szm,
bir tmcemi, bir szcm bulup gstersin. Ortaya koyuyorum kendimi. Eer bunu
yaparsa, hukukulukla mollal birbirine kartrm grnen, ama uzmanl
yetmedii iin hibir zaman molla da olamayacak olan bu profesrn yannda
olmaya, birlikte olup Turan Dursunu knamaya hazrm.
252
ovenizm, Hanerliolunun deyimiyle banazc ulusuluktur (Hanerliolu,

Felsefe Szl), bir rklktr ve hangi tr olursa olsun bir ilkelliktir. Byle bir
ilkelliin, benim dnce dnyamda yeri olamaz. Ben insanlk iin hibir banazln,
hibir imann kafalar, duygular prangalayamayaca bir dnya neriyorum.
mann yalnzca kendi mminlerine kapatageldii grlen zgrlklerin her
trnn herkese, alabildiince ak olduu, insanlarn insanca yaayabildii, daha
gzel bir dnya. abam byle bir dnyann olumasna katkda bulunmaktr hep. Byle
bir dnyann olumas iin de tabularn yklmas, karanln belinin krlmas
arttr. Dinsel karanlk, yalanlaryla, sadece belirli bir kesimin hizmetinde, acya,
lme, smrye yol amalaryla insanla ok ektiregelmitir. Bunun nne gemek,
insanm diyen herkesin amac olmaldr bence.
Dinsel karanlkta bilgisizlik vardr, binlerce yllk ilkellikleri insanla kurtulu
diye yutturmalar vardr, akim, mantn, bilimin din iin rzna gemeler vardr.
Dnya egemenlerinin nnde kuyruk sallarken, geip bir baka yerde, bir baka kesim
nnde alm satmalar vardr, ikiyzl ahlak vardr.
Gelin, bunlarn nne gemeye alalm. Yalanlarla nereye varlabilir ve imdiye
dek nereye varlabildi?
Bu yazy derginizde yaymlamanz umuduyla.
Teori
Haziran 1990, yl 1, say 6
253
BR MEKTUBA VE MZA DERGSNE YANIT
Bilindii gibi bu dizide, Kutsal Kitaplarn Kaynaklarndan Kurann Kaynaklar

yer alyor. Mektuplar da geliyor bu arada. Bunlar zaman zaman karlklaryla birlikte
yaymlayacaz. lk mektubun yazar Keiborlu mam-Hatip Lisesi retmeni.
Binlerce benzerinin slam, insan, evren konusundaki bak asn sergiledii iin
nemli. kinci olarak mza dergisi yazarna bir yantmz olacak.

lknur Tznerin Mektubu:
Bu mektup da ilahiyat kesim iin bir rnek. Bir mam-Hatip retmeni nasl
dnyor, neleri, nasl renmi, neleri retiyor? onu birlikte greceiz.
LAH DNLERN KAYNAI TEKTR
Kurann ve dier ilahi kitaplarn kayna tektir. Hepsi de Allah tarafndan
gnderilmi olup, esas gayeleri tevhid inancna davettir. lahi dinlerin kaynaklar tek
olduuna gre, temelde birbirine zt esaslar ihtiva etmeleri imknszdr. Ancak,
Kuran Kerim dndaki kutsal kitaplar, insanlar tarafndan deitirilmi,
bozulmutur. Bu durum, Kuran- Kerimde yle ifade ediliyor:
Yahudilerden, szleri yerlerinden deitirip iittik ve kar geldik, kulak
vermeyerek dinle ve dillerini eip bkerek, dini yererek bizi de dinle diyenler vardr.
ayet iittik ve itaat ettik, dinle ve bizi gzet demi olsalard onlar iin daha hayrl
olurdu. te Allah, inkrlar yznden onlara lanet etmitir. Onlarn ancak pek az
inanr. (Nis, 46) Tahrif kelimesi, bir eyi deitirme, bozma, kalem oynatma
manalarn ifade eder. Tahrif yani deitirme veya bozma u ekilde olabilir.
1- Bir lafz bir baka lafzla deitirmek. Tevratda Hz. Muhammedin (SAV)
sfatlaryla ilgili olarak kullanlan Reba kelimesinin yerine uzun adam
kelimesinin, recm kelimesinin yerine had kelimesinin kullanlmas gibi. Bunlar
yazmda yaplan tahriftir.
254
2- phe meydana getirerek, yanl yorumlama yaparak bir lafz teye beriye
ekerek, manasn haktan batla evirmektir. Hz. Davud, Hz. Sleyman hakknda iddia
edilen, yanl yorumlamaya dayanan fikirler gibi. Bu, bir eit manevi tahriftir.
3- Yalnz kitab deil, bir sz syledikleri zaman, duyduklar ve kalplerinde bildikleri
gibi dosdoru sylemeyip tahrif ederek sylemeleridir. Nitekim Yahudiler, Hz.
Muhammedin (SAV) huzuruna gelirler baz eyler sorarlar, yanndan ktklar zaman
Peygamberin (SAV) kelamn deitirerek anlatrlard..T.1
lahi kitap, sz ve mana itibariyle Allah tarafndan gnderilmi olan kitaptr. Kaynak
Allah olduuna gre ilahi kitapta insana ait sz olamaz. ddia edildii gibi Tevratta
Yahudilerin gelenekleri, yaam biimleri, edebiyatlar yer alyorsa, Hz. Musaya (AS)
indirilmi bir kitap olduu kabul edilmiyorsa nasl olur da kutsal kitap olarak kabul
edilebilir! Nasl olur da Allahn, Hz. Musaya (AS) indirdii ilahi bir kitap olduu
kabul edilmezken, Tevratn asln koruduundan bahsedilebilir! Tevratn tahrif
edilmediini, asln koruduunu iddia edenler, Tevratn gkten indirilmi bir kitap
olmadn syleyerek byk bir elikiye dyorlar.
nce balk zerinde duralm:
lahi dinlerin kayna tektir deniyor.
Nedir lahi Dinler?

Dinleri byle ayrmak belki bir kesim slamclarn mantna gredir. slama bile
uygun deildir. nk ilahi szcndeki ilahla amalanan Kurann
Tanrsysa, bu Tanr, slamdan baka bir din tanmaz. Kfirn Suresinde Senin
dinin sana, benim dinim banadr deniyor olmasna bakmayn. nk bunu diyen
ayetin hkm, mmaat dnemine, yani Mslmanlarn gsz olduklar,
bakalaryla bar iinde bir arada yrmek istiyor grndkleri dneme zgdr.
Sonradan, Kl Ayetiyle, yani Tevbe Suresinin 5. ayetiyle neshedilmitir. Yani
yrrlkten kaldrlmtr.1 Kl Ayetiyle Kurann 114 yerindeki hkm
yrrlkten kaldrlm kabul edilir.2 Kurann Tanrs, Mslmanlarn kendilerini
gl grmeye balamalarndan sonra yalnzca bir dini tandn bildirmitir. O da
slamdr. (Bunu, hibir yoruma gerek kalmayacak biimde grmek iin bkz. l-i mrn
Suresi, ayet 19, 83, 85.) Demek ki bu Tanrya gre ilahi dinlerden deil; yalnzca
bir ilahi dinden sz edilebilir. Yani ilahi din olarak yalnzca slam vardr.
.T.1 Elmall Hamdi Yazr, Elmal Tefsiri, 2/1361.

1 Bkz. Bu ayetlerle ilgili tefsirler, ayrca bnl- Briz, Nsihul-Kuranil-Azz, Beyrut, 1988, s.58.
2 Bkz. bn Hazm, en-Nsihu vel-mensh, Tefsiru bn Abbasla birlikte, Msr, 1390, s.122; Zerke, Burhan, Msr, 1957,
2/40; bnl-Briz, age, s.22.
255
Bilimsel ve evrensel yaklama gre dinler, ilahi olanlar, olmayanlar diye

ayrlamaz. Falanca dinin inanrlarna gre o din ilahidir, filanca dinin inanrlarna
gre de o dindir ilahi olan. Yani kabul ettii Tanr katnda geerli saylan.
ANAPllarn arlyla, Trk Ceza Yasasnn 175. maddesi deitirilerek semavi
dinler, semavi olmayanlar ayrm yaplmt (1986). Sonradan bu deiiklik, Anayasa
Mahkemesince iptal edilmitir.
lknur Tzner, Kurann ve dier ilahi kitaplarn kayna tektir diyor. Bu da
kendine zg dinsel bir mantk. Yalnzca imana dayand iin de bilimsel ynden
tartlabilir bir yan yoktur. O, inancna dayanarak yle diyecektir, br kendi
inancna dayanarak baka ey syleyecektir. Nasl tartlr? Tzner, hepsi de Allah
tarafndan gnderilmi olup, esas gayeleri tevhid inancna davettir... diyerek
srdryor. Bu, bir iman. Bu iman paylarsn, paylamazsn ayr bir konu.
Tzner, ilahi dinlerin ya da bir baka deyiiyle Kuran ve dier ilahi kitaplarn
kaynan tek gsterirken tevhid gibi havada kalan kavramn dnda, o
kaynan ne olduunu somut bir biimde, bilimsel inceleme ve aratrma llerine
girecek nitelikte belirtmi olsayd tartlabilirdi. Evet, nedir o tek kaynak? Eer
amalanan, Tanrysa, Tanr anlay o denli ok ki... slamnki baka,
Hristiyanlnki baka... Kurann Tanrs, Yahudilerden, Tevrattan kopya olarak
alnd halde, birok kez, Kuranda bakadr, Tevratta bakadr. Esas birdir
demeninse bilimsel bir deeri yoktur. Somut kantlarla, somut aklamalarla
yaplmadka. Tmnn temelinin bir olduu bilimsel bir aklamayla ileri
srlecekse, yle denebilir: Tmnn Tanrs, ilkellerdeki mana inancna
dayanr.3 Yani savunmas yaplan inan, ilkellerdeki inancn tesine gitmez.
Tahrif
Tzner, Kurann dndaki kitaplarn insanlar tarafndan deitirildiini,
bozulduunu ileri sryor ve bunu kantlamak iin de Nis Suresinin 46. ayetini
gsteriyor.
Oysa bu ayette, insanlarn herhangi bir kitab deitirmelerinden deil, kimi
szlerin yerini deitirdiklerinden sz ediliyor. Dahas, yalnzca dillerini eip bkerek
konuuyor olmalarndan, iittik boyun edik diyecekleri yerde de iittik ve kar
ktk dediklerinden, bir de rin diye bir szck kullandklarndan yaknlyor. Muhammedi dinlerlerken iittik ve boyun edik deselerdi ya da rin yerine, bize
bak, bizi gzet anlamna gelen unzurn demi olsalard sorun kalmayacakt; bu
bildiriliyor. Herkesin bildii anlamdaki tahrif bunun neresinde anlatlyor? Yani
3 Manaya ilikin bilgi iin bkz. Prof. Dr. Sedat Veyis rnek, Etnoloji Szl.
256
Kurandan nceki kitaplarn deitirildii yolunda bir sav, burada anlatlanlarn

neresinde?
Birok Kuran yorumcusu gibi Fahruddin Rz de bu ayeti ele alarak, Yahudilerin
Tevratn szlerini deitirdikleri anlamnda bir tahrifin sz konusu olmadn,
burada anlatlan, Yahudilerin kendi eilimlerine gre Tevrat yorumladklar
anlamnda anlamak gerektiini belirtiyor.4
Tzner, tahrifin anlamn yazyor. Kaynak olarak da belki Arapa
bilmedii iin asl kayna deil; Elmall Hamdi Yazrn Hak Dini Kuran Dilini
gsteriyor. Bu aklamann asl kaynaysa Fahruddin Rznin et-Tefsiru1Kebri.5
mam-Hatip Okulu retmeni Tzner,

Kaynandaki Bilginin Tersini Gsterip Savunuyor
lknur Tzner, Kuran- Kerim dndaki kutsal kitaplarn, insanlar tarafndan
deitirilmi, bozulmu olduunu ileri srmtr. Kukusuz, nice ilahiyat gibi...
Oysa tahrifin anlamn aktarrken gsterdii kaynakta salam olarak
benimsenene terstir bu. Elmall Hamdi Yazr, tahrifin ikinci anlamn, F. Rzden
alp anlatrken yle diyor (szler bugnk dile evrilmitir):
Kuku sokarak ve yanl yorumlar yaparak, bir sz teye beriye ekerek anlamn
bile bile yanla dntrmektir ki, bu da yorum ve aklamalarda yaplan trden
manevi tahriftir. Fahruddin Rz, nitekim zamanndaki ehli bidat da (sapk yolun
yolcular), grlerine ters den ayetlerde byle yapyorlar demi ve TAHRFin
yorumunda bu ikinci anlamn temel olduunu yazmtr.6
Tzner, kaynak olarak gsterdii yerden bunu, drste byle aktaraca yerde,
ileri srd gre ters olur diye, burada anlatlan trden bir tahrif yapp geiyor;
kaynanda yer almayan rnekler veriyor; Hz. Davud, Hz. Sleyman hakknda iddia
edilen, yanl yorumlamaya dayanan fikirler gibi diyor.
Kukusuz bu ok kt bir ayptr. Ama bu trden ayplar, slamc ve
ilahiyatlar iinde yalnz Tzner yapmyor ki...
Ksacas, gerek Tznerin gsterdii kaynaa, gerek asl kaynaa gre; kant olarak
dayanlan ayette, Tznerin ileri srd trden bir tahrif sav bulunmamakta.
Kitab ehlinden kimileri, Muhammedi peygamber tanmazlarken onun szlerine
kar iittik ve kar ktk anlamnda szler sylemiler ve bize bak, bizi gzet
anlamnda bir sz sylemeleri beklenirken rin demiler. Hepsi bu. Bu anlatlyor
5 F. Rz, et-Tefsirl-Kebr, 10/117-118.
6 Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, 2/1362.
257
ayette. Rin da, aalama, alay etme niteliinde bir anlam ieren szck diye
ileri srlr.7
Kaynaktaki Anlamyla Kuranda da Tahrif Yaplagelmitir

F. Rz, Nis Suresinin 46. ayetinde Yahudiler iin sylenen tahrifin benzerinin,
kendi zamannda da ve Kuran ayetleri ele alnrken yapldn ok ak biimde
yazyor.8 Rznin bu gr savunduunu Tznerin kayna da belirtiyor. 9 O zaman
u aka ortaya kyor. Eer Yahudilerin yaptklar yorumlar tahrif saylacaksa,
slam kesiminde, Kuran ayetleri ele alnrken yaplan yorumlar ki bugnk
slamclarda bolca var tahriftir. Buna gre Kuran da tahrif edilip duruyor. Baka
aklama olabilir mi?
Mektuba devam edelim:
KURANI KERMDE TAHRF YOKTUR

ddia edildii gibi, Kuran- Kerimde en kk bir tahrifin dahi olmas mmkn
deildir. Kuran- Kerime Allah kelamndan baka hibir sz dahil edilmemitir.
Kuran- Kerim ayetlerine karmasn nlemek iin Hz. Muhammed (SAV), kendi
szlerinin yazlmasna kesinlikle izin vermemitir. Sahih-i Mslimde Ebu Said elHudriden rivayet edildiine gre Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV) yle
buyurmutur:
Benim azmdan Kurandan baka hibir ey yazmaynz. Kurandan baka bir
ey yazm kimse varsa silsin. Ancak, yazmakszn benden dilediiniz gibi rivayet
ediniz...
Nazil olan Kuran ayetleri, annda vahiy katiplerince yazlm ve ezberlenmiti. Ne
Hz. Peygamber (SAV) devrinde ne de daha sonraki dnemlerde bir tek harfin
deimesi bile mmkn deildir. nk inen ayetler, yazlmasyla birlikte annda
ezberleniyordu da. Yazda ve ezberde bir noksanlk olmamas iin de Hz. Muhammed
(SAV), her sene ramazan aynda Vahiy Melei Cebrail ile karlkl Kuran- Kerimi
okurlard..T.2
Hz. Muhammed (SAV) zamannda byle bir deiikliin olmas mmkn olmad
gibi Ondan sonraki devirlerde de imknszdr. Hz. mer devrinde Kuran- Kerim
kitap halinde iki kapak arasnda topland. Vahiy katiplerince eitli malzemelere
7 F. Rz, 10/118-119.
9 Bkz. Yazr, 2/1362.
.T.2 smail Cerraholu, Tefsir Usul, Ankara, 1979, s.54.
258
yazlan Kuran ayetlerinin iki kapak arasnda toplanmas grevi Zeyd b. Sabite
verildi. Zeyd, hem vahy katibiydi hem de Kuran- batan sona hfzetmiti
(ezberlemiti). Zeyd, bu grevde her ayetin Hz. Peygamber tarafndan yazdrld
ekilde tespit olunmasn ve bunun iki ahidin ehadetiyle vesikalandrlmasn art
kotu. Bylece Kuran- Kerim, Allahtan indirildii gibi hibir tahrife uramadan
kitap haline gelmitir..T.3
Bu durumda, Kuran- Kerimde herhangi bir deiikliin, noksanln olmas
mmkn deildir. Zira en kk yanllk onu ezberleyen yzlerce kii tarafndan
annda fark edilirdi.
Hz. Muhammedden (SAV) sonraki dnemde Kuran- Kerimin aklanmasna
ihtiya duyuldu. Hz. Muhammed (SAV) devrinde anlalamayan ayetler Ona sorularak
renilebiliyordu. Hz. Muhammedin (SAV) ashab (arkadalar), Onun vefatndan
sonra Kuran- Kerimdeki anlalmayan kapal ksmlar aklama grevini
stlendiler. Kurann anlalamayan ksmlarn, Kuran- Kerimdeki dier ayetlere
dayanarak, Hz. Muhammedin aklamalarna, hal, hareket ve yaantsna dayanarak
aklamaya alyorlard. Kuran- Kerimde ayrntl olarak anlatlmayan kssalarn
ayrntlarn Yahudi ve Hristiyanlara soruyorlar, slam inanc ile karlatrarak ince
bir szgeten geirdikten sonra kabul ediliyorlard. .T.4 Ancak daha sonraki
dnemlerde kimi mfessirler (Kuran- Kerimi aklama iini yapanlar) ehli kitabn
anlattklarna gvenerek, aratrmadan tefsirlerine almlar, byk hataya
dmlerdir. .T.5
TAHRF TEVRATTADIR
Tevratn pek ok yerinde gzle grlr elikiler vardr. rnein,
1- Tekvinin altnc blmnn on dokuz ve yirminci, yedinci blmnn sekiz ve
dokuzuncu ayetlerinde ve seninle beraber sa kalmak iin her yaayan btn beden
sahibi olanlardan, her trden ikier olarak gemiye getireceksin, erkek ve dii
olacaklar diye yazldr. Yedinci blmn ikinci ve nc ayetinde ise Btn
yeryz zerinde zrriyetlerin sa kalmas iin kendine tertemiz hayvandan erkek ve
onun diisi olarak yedier olacak diye yazldr.
2- k kitabnn dokuzuncu blmnde Ve Rab, bu eyi ertesi gn yapt.
Msrllarn btn hayvanlar ld. srailoullarnn ise bir tek hayvan bile lmedi
ifadesiyle btn hayvanlarn ld aka belirtilirken hemen arkasndan Firavun
kavminden olup da Allahn szlerinden korkanlar hayvanlaryla birlikte evlerine
sndlar. Allahn szlerinde kalplerine korku gelmeyenler de hayvanlar sahrada
braktlar denilmektedir.
.T.3 smail Cerraholu, age, s.70.
.T.4 smail Cerraholu, age, s.71.
.T.5 Sabun, Safvetut-Tefasir, 3/54.
259
3- II. Krallarn 24. blmnn 8. ayeti Yehoyakin kral olduu zaman 18 yanda
idi derken II. Tarihlerin 36. blmnn dokuzuncu ayeti Yehoyakin kral olduu
zaman sekiz yandayd denilmektedir.
Tm bu elikili ifadeler, Tevratn gkten indirildii gibi kalmayp bozulduunu,
deiik yerlerde deiik kiilerce kaleme alnp Tevrat diye ortaya karldn
gsterir.
Kuranda tahrif yoktur sav, bir Mslmann imanna uygundur kukusuz. Ama
bu sav iin salam bir dayanak gerek.
Kuranda bir anlamda tahrifin olageldiini F.Rz gibi Kuran yorumcularnn da
kabul ettiklerini yukarda grdk. Kukusuz, herkesin anlad anlamdaki tahrif bu
deildir. Ama herkesin anlad anlamda bir tahrifin Kuranda yaplmam
olduunun da kant yok. leride belirteceim gibi ters kantlar yar.
Tzner, Kuran- Kerime, Allah kelamndan baka hibir sz dahil edilmemitir
diyor. Bu da imana uygun. Ama kant nedir?
Tzner, buna kant olarak, ayetlerin hadislerle kartrlmam olduuna ilikin
sav gsteriyor. Oysa hem bu sav kant olarak yetmez, hem de bu savn da ayrca
kantlanmas gerekir. Muhammedin Benim azmdan, Kuran dan baka hibir ey
yazmaynz... dediini anlatan hadis de yeterli deildir. nce bu hadisin mensuh
yani hkmnn yrrlkten kaldrlm olduunu ileri srenler vardr. Ayrca birok
rnek gsterilerek, bu hadiste yasaklanann yapld belirtilir ve caiz olduu
grn paylaanlarn ounlukta bulunduu anlatlr. 10 Demek ki Muhammedin
benim azmdan, Kurandan bakasn yazmayn... dediini bildiren hadis, bu
konuda ileri srlen yasak iin bile yeterli bulunmamakta. Muhammedin, bir konu
nedeniyle: Benim sylediklerimi falan kii iin yazn... dedii de aktarlr.11
Muhammedin bir yerde bir zaman benim azmdan, Kur andan baka bir ey
yazmayn! dedii, bir baka yerde, bir baka zaman da bunun tersi dorultuda:
Benden (benim azmdan) falanca iin (u u konular) yazn! diyerek buyruk
verdii doru mudur? Eer doruysa, yani GEREKse, Muhammedin nice
elikilerinden biridir bu. slam ulemas, bu tr elikileri, birinci hkm
neshedilmitir diyerek zme (!) balarlar. Buradaki tutumlar da yle olmutur.
Ama eer gerek deilse, bir yalan vardr ortada. Ya birinci hadis uydurulmutur
ya da ikincisi. Bu uydurmay yapan da Mslmanlardan bakas olamaz. Yani
yalan, Mslmanlarn.
Byk olaslkla da Muhammedin ashabnn (arkadalarnn).
Muhammedin, Kurandan baka bir ey yazdrmad gerek olsayd, bu,
Kurann tahrif edilmediini kantlamaya yeter miydi? Elbetteki hayr. nk,
10 Mslim, es- Sahh, Kitabuz-Zhd/72, hadis no. 3004, s.2298, not: 2; bn Melek, Mebarikul-Ezhar, stanbul 1309,
1/231.
11 Buhr, es-Sahh, Kitabul-lm/49, Tecrd, hadis no. 93
260
Muhammedin yazdrdklar yalnzca Kuran ayetleri olurdu da yine de tahrif

yaplabilirdi. Bu, onun dneminde de olabilirdi, ondan sonraki dnemde de.
Grlyor ki, mam-Hatip Okulu retmeni lknur Tznerin, Kurann tahrif
edilmediini ileri srerken gsterdii kantn salam bir yan yok.
Kurann Bir Harfinin Bile Deimedii Yalan
Muhammed dneminden bu yana, Kurann BR HARFNN bile deimedii
ileri srlr. Bu koca bir yalandr. Bu yalan, Tznerin uydurduu yalan deildir.
Ne ki, Tzner de bu yalan gerek gsteriyor.
Yalan m, deil mi bakalm:
lknur Tznerin mektubunda gsterdii kaynaklardan biri de, Cerraholunun
Tefsir Usul adl kitabdr. Bu kitab aalm: Bu kitabn 90-110. sayfalar arasnda,
slam kaynaklarndan aktarlan bilgilerden bir kesimi yle: 12
Tevbe Suresinin 114. ayetindeki iyyahu szcn, Hammad bn Zeberkn,
ebahu diye okurdu. Sd Suresinin 2. ayetindeki izzetin szcn de rratin
okumaktayd (bkz. s.90).
Buradaki deiiklikler harf deiiklii. Birincisinde ya baya, brnde de
ayn harfi, ayn harfine dnm.
Haydi bu tr harf deiikliklerini nemsemeyelim.
Eldeki Kuranda grlen kimi szcklerin yerine, Abdullah bn Abbas,
mrdiflerini, yani e anlaml olanlarn kullanrd. Enes bn Mlik de Mzzemmil
Suresinin 6. ayetindeki akvamu szcnn yerine, asvabu szcn
kullanmtr (bkz. s.94). bn mer, Cuma Suresinin 10. ayetindeki fesav
szcnn yerine, femz szcn; bn Abbas Kria Suresinin 5. ayetindeki
kel hni yerine kessavfy uygun grp kullanrd. Yine bn Abbas sayhaten
vahidetenlerdeki sayhaten yerine, zeyfeteni yelerdi. Enes bn Mlik, nirh
Suresinin 2. ayetindeki vadan yerine, haleln diye okurdu (bkz. s.95). Buralarda
grlen de yalnzca harf deil, kelime deiikliidir. Ayn kitapta, gsterilen
kesimde baka rnekler de grlebilir.
Demek ki Peygamberden bu yana bir HARF bile deimemitir sav, mam-Hatip
Okulu retmeni lknur Tznerin kendisinin gsterdii kaynaktaki bilgilere gre
bile gerek deildir. eitli Mushaflarda, harf deil, kelime farklar bile
grlegelmitir.
smail Cerraholunun da kitabnda yer verdii (bkz. age, s.93-94) bir olay ok
ilgintir bu konuda. Aktarldna gre: Bir gn, Hizam Olu Hakm Olu Him,
Furkan Suresini okumaktadr. mer dinler, bakar ki Him bu sureyi, Muhammedin
kendisine retip okuttuundan baka trl okuyor. mer fkelenmitir.
12 smail Cerraholu, Tefsir Usul, Ankara, 1971.
261
Bu sureyi sana byle kim belletip okuttu?

Peygamber!
Yalan sylyorsun. nk Peygamber bu sureyi bana, senin okuduundan baka
trl okuttu.
mer bu tartmay yaparken, Himn yakasna sarlmtr. Sonra adam alp
Peygambere gtrr.
Bu adam, senin bana okuttuundan baka trl okuyor Furkan Suresini.
Yakasn brak da adamn okuduklarn ben de dinleyeyim.
mer yakasn braknca, Muhammed adama dner:
Him haydi oku bir de ben dinleyeyim, Furkan Suresini nasl okuyorsun?
Him, Furkan Suresini, kendisine retildii gibi okur. Sonra Muhammed, Bu
sure bana byle indi der.
Muhammed, ayn sureyi bir de mere okutturur. merinki iin de ayn eyi syler.
Yani ikisininkini de doru bulmutur. Sonra da yle der:
Kuran, yedi harf (yedi trl) indirildi. Bunlardan hangisi kolaynza gelirse,
Kuran ona gre okuyun.13
Bu hadis, Himn okuduu Furkan Suresiyle, merin okuduu Furkan
Suresinin, ok ok baka olduunu aka ortaya koyuyor. Bu hadise gre,
Muhammed kavgay tatlya balyor, Kurann yedi eit indirildiini ve herkesin
bir trl okuyabileceini sylyor. Yani, Kuran trl biimlerde renip okumay
serbest brakyor. Bakalksa, hadisten de kolaylkla anlalaca gibi, okunuta
deil; okunanlardadr. Yoksa merin o denli fkesinden sz edilebilir miydi?
Kaynaklar, ayr ayr mushaflar zerinde durur. Aktarlan rneklere gre, kimi
Mushaftakiler, bugn elimizdeki resm Kurandakileri tutmamakta. 14 Ayrca bn
merin u sz son derece ilgi ekicidir:
inizden kimse, Kurann tmn elinde tuttuunu sylemesin. Bunu diyen bilir
mi Kurann tm ne kadard, nasld? Kesin olan o ki, Kurann ou yok olup
gitmitir.15
Btn bunlar karsnda, yine Kuran, Peygamberden bu yana olduu gibi ve bir
harfi bile deimeden gelmitir denebilir mi?
u gerek de unutulmamal: Ka kez yazdk ve kantladk ki, Kurann birinci
orijinali de, ikinci orijinali de yine Mslmanlar eliyle yaklmtr. Kukusuz,
gerekleri rtmek iin. Osman dneminde oluturulup oaltldktan sonra belirli
merkezlere gnderildii belirtilen nshalarn orijinallerine de, dnyann hibir yerinde
rastlanmamakta. Bunu da birok kez yazp kantladk. eitli yerlerdeki yazlarmdan
oluan ve yaknda DN BU adyla kacak olan kitabmda da buna ilikin aklama
ve kantlar bol bol grlecektir.
13 Buhr, es-Sahh, Kitabul-Husmt 4; Tecrd, hadis no. 1766; Mslim, es-Sahh, Kitabul Saltil-Msfirn/270,
hadis no. 818.
14 Bilgi iin rnein bkz. Syut, el-tkn, 2/32-33.
15 Syut, el-tkn, 2/32.
262
...Yazda ve esasta bir noksanlk olmamas iin de Hz Muhammed (S.A.V.) her sene
ramazan aynda Vahiy Melei Cebrail ile karlkl Kuran- Kerimi okurlard diyor
Tzner. Bu, her zaman, Kurann tastamam olduuna ve deimediine bir kant
olarak gsterilir din evrelerince. Tzner de Cerraholunu kaynak gstererek ayn
gelenee uyuyor. Oysa byle bir ey kant olabilir mi? Her yl ramazan aynda Cebrail
gelirmi de, Muhammedle karlkl Kuran okurlarm (!) Bu hadis, iman iin bir
deer tayabilir. Ama Kurann deiikliklere uramadna, olduu gibi geldiine,
eksiksiz olduuna kant nitelii tayamaz.
Bir de konunun u yn var:
Kuran, olduu gibi zamanmza gelmi olsayd, yani hibir deiiklik ve eksiklikfazlalk bulunmasayd bile, onun Tanrdan geldiine inanmak m gerekecekti? Buna
yine, ancak iman ls iinde evet denebilir. Gereklere ve gerek akln, gerek
bilimin geerli llerine greyse, byle bir inann hibir salam temeli olamaz. Akl
ve bilim, birtakm cambazlklarla DNe kurban edilmedike de tersi ileri srlemez
bunun.
Tzner, Hz. mer devrinde Kuran- Kerim, kitap halinde, iki kapak arasnda
topland... diyor ve birtakm bilgiler aktarmaya alyor. Ne var ki Kuran
ayetlerinin derlenmesi konusunda, daha iin banda yanla dyor. nk,
bilindii gibi tm kaynaklara gre, ilk derleme ve iki kapak arasna getirme olay,
mer dneminde deil; Ebubekir dneminde gereklemitir. Burada yanla den,
baka yerlerde doru bilgiler aktarabilir mi?
Tevrattaki Samalar
lknur Tzner, Tevrattaki kimi akldlklar, elikiler zerinde duruyor.
Gerekte bu, Tznerin incelemesi deildir. slamclarn her zaman, Tevratn ilahi
olmadna kant gstermek iin bavurduklar noktalardr bunlar. Tevratta belirli
samalar, elikiler bulunup gsterilegelmitir. Gsterilenler, gerekten de
samadr, elikidir. Ve bunlarn iinde bulunduu metinler de gerekten
Tanrsal olamaz. Ama asl yledir Tevratn. Asl yle deilse, aslnn yle
olmadn iler srenlere, peki Tevratn asl nerede? Aslnn yle olmadn nasl
kantlayacaksnz? sorusuna cevap bulmak der. Ne ki bunun cevabn imdiye dek
bulmu deillerdir. Gerekte ne Tevrat, ne ncil, ne de Kuran Tanrdan
indirilmedir. Hepsi, oradan buradan yaplan derlemelerin rndr. Tevratn bir sr
kayna vardr. Kurannsa en temel kayna Tevrattr. Kaynaklar arasnda, eitli
Yahudi kaynaklar yannda, ncil, eski Arap gelenekleri ve kendi zel yaam da
kmsenemeyecek bir yer tutuyor. Bu dizide hepsini, kantlaryla bulacaksnz.
Mektup yle son buluyor:
263
SRALYYAT NEDR?
Kuran Kerimde geen srailoullar ifadesinin sk gemesini ne srerek,

Kuran Kerimin batan sora israiliyyatla dolu olduunu sylemek ok yanltr.
srailiyyat kelimesinin lgat manas, srail bir kaynaktan aktarlan kssa ve
hadisedir.
srailiyyatn stlah (terim) manas ise slama ve zellikle tefsire girmi olan
Yahudi, Hristiyan ve dier dinlere ait kltr kalntlar ve yine bunlara ait uydurulmu
dinin lehinde veya aleyhindeki her trl haberdir.
srailiyyat, uydurma haber manas ifade ettiine gre Kuran Kerimde
srailoullar ile ilgili haberlerde srailoullar kelimesi getii iin Kuran
Kerim batan sona israiliyyattr iddiasnda bulunmak ne derece dorudur?
srailoullar ile balayan bu ayetlerde Allahn Hz. Musaya (AS) ve kavmine
verdii nimetlerden (Bakara, 40) Firavunun zulmnden onlar kurtardndan,
Kzldenizde Firavun ve adamlarnn boulduundan (Bakara, 49-50), Yahudilerin
Hz. Musaya ve Allahn bu nimetlerine nankrlk edip bir buzaya tapmalarndan
(Bakara, 51) inkrlarndan dolay inanan pek az dnda dierlerinin
lanetlendiklerinden (Nisa, 46) bahsedilir.
srailoullarndan Allahtan bakasna kulluk etmeyin, anne ve babaya, yaknlara,
yetimlere, dknlere iyilik edin, insanlarla gzel gzel konuun diye sz almtk.
Sonra siz pek aznz mstesna geri dndnz. Sizler, zaten dneksiniz. (Bakara, 83)
Musa, Rabbim ben ancak kendime ve kardeime sz geirebiliyorum. Artk bizimle
bu zalim kavmin arasn ayr dedi. (Mide, 25)
Ey Musa! Bir eit yemee dayanamayacaz, bizim iin Rabbine yalvar, bize yerin
bitirdii sebze, hyar, sarmsak, mercimek ve soan yetitirsin demisiniz de hayrl
olan daha kk eyle mi deitirmek istiyorsunuz. Bir ehre inin, phesiz orada
istediiniz vardr demiti (Hz. Musa). Onlara yoksulluk ve dknlk damgas
vuruldu. Bu, Allahn ayetlerini inkr etmelerindendir. (Bakara, 61)
ddia edildii gibi Yahudiler (srailoullar) Kurana gre en sekin en stn
toplum deillerdir. Aksine, Allahn kendilerine verdii nimetlerin kymetini deerini
bilmemiler, marmlar, nankrlk etmilerdir. Yukardaki ayetlerde bu aka
grlmektedir. srailoullarnn kendi dnemlerinde stn klndklarnn hatrlanmas
istei de bu stnln belli bir zamanda olup bittiini gsterir. Zira, hl srp
devam eden ey hatrlanmaz!
Hz. Dvd hakknda iledii iddia edilen gnah:
264
Hz. Dvdun komutanlarndan riyann karsna ak olup onu harbe gndermesi,

ldrlnceye kadar n safta savamasn emretmesi ve sonra karsyla evlenmesi
iddialar aslsz ve yalandr..T.6 Hz. Ali, bir peygambere iftira edilmesini nlemek iin
bu yalanlar anlatana 160 denek dayak atacan sylemitir. Zira, Peygamberlere
yalan isnad etmenin cezas 160 denektir.
Konunun asl yledir:
Hz. Dvd, vaktinin bir ksmn devlet ilerine tahsis eder, halkn meselelerinde
hkm verirdi. Vaktinin kalan dier ksmnda da halvete ekilir, ibadet eder,
Mihrabda Allah tespih edip Zeburu dzenlerdi. badet ve halvet iin mihraba
girdiinde insanlarn yanna kana kadar hi kimse Onun yanna girmezdi. Bir gn
bir de bakt ki iinde ibadet ettii mihraba girmeye alan iki kii. Olay Kuran-
Kerimde yle anlatlr:
Sana o davaclarn haberi geldi mi? Hani onlar duvardan mescide trmanmlard.
O vakit Dvdun karsna girivermilerdi de O, bunlardan telaa dmt. Korkma!
dediler; biz iki davacyz. Birimiz tekinin hakkna tecavz etti. imdi sen aramzda
adaletle hkmet. Ar gitme. Bizi doru yolun ortasna kar. Onun 99 koyunu var.
Benim ise bir tek dii koyunum var. Byle iken onu bana ver dedi. Mcadelede beni
yendi.
Dvd dedi: Andolsun ki o, senin dii koyununu kendi dii koyununa katmak
istemesiyle sana zulmetmitir. Mallarn birbirine katp kartran ortaklarn ou
mutlaka birbirine hakszlk eder. man edip de iyi i ileyenler bunun dndadr. Fakat
bunlar ne kadar azdr. Dvd sand ki biz kendisine azab hazrladk. Bunun zerine O,
rabbinden mafiret dileyip rk ile yere kapanp Allaha yneldi. (Sd, 21 -24)
Hz. Dvd, dier hasm dinlemeden, aklamasna frsat vermeden, herhangi bir
delil istemeden, aka zulm gren tarafn anlatt dorultuda hkmetti. Senin
koyununu kendi koyununa katmak istemekle sana hakszlkta bulunmutur diyerek
hkm verdi. Bunun zerine Allah, dier hasm da dinlemesi, hkm vermede daha
tedbirli davranmas hususunda Onu uyard.
Ayrca, Hz. Dvd (AS) gayet salam yaplm almaz, geilmez zannedilen,
muhafzlarca korunan saraynn alp ieriye girildiini grnce, kendisinin fitneye
drldn, Allahn sevk ve idaresiyle mlknde bir ihtilalin balatldn veya
kendisine bir bask dzenlendiini sand. Kendisinin imtihan edildiini dnd.
Sonradan iin dnd gibi olmadn grnce kt zannndan dolay Allahtan af
dileyip secdeye kapand. Hz. Dvdun tevbe edip secde etmesinin sebebi ite
udur..T.7
.T.6 Diyanet dergisi, say 1den naklen bn Arabi, Ahkam-l-Kuran, IV/1626-1627.

.T.7 Elmall, age, 6/4092.
265
Hz. Dvda gelen bu iki davacnn melek olduu iddialar da yanltr. nk

melekler evlenmezler, onlar iin aile hayat sz konusu deildir. Birbirlerine
zulmetmezler, hasm olmazlar..T.8
Kuran Kerimde geen 99 koyundan maksadn kadn olduu sylenerek Hz.
Dvda iftira edilmitir. Nacetn kelimesi Kuran Kerimde hakiki manasnda
(koyun) kullanlmtr. Tevil etmeye hibir ekilde ihtiya yoktur. .T.9
Hz. Dvdun (AS), komutannn karsn elde etmesi, onunla evlenmesi aslsz ve
yalan olduuna gre Hz. Sleymann byle bir ilikiden domu nesebsiz biri olduu
iddias aslsz, alaka bir iftiradan baka bir ey deildir.
Hz. Muhammedin (SAV) Zeyneb (RA) ile evlenmesi:
Hz. Dvd gibi, Hz. Muhammede (SAV) de saldrlm asl olmayan, saptrlm
iddialarda bulunulmutur.
Hz. Peygamber (SAV)in, evladl Zeydin boam olduu karsyla evlenmesi slam
dmanlarnca saptrlarak arpk bir ekilde ele alnmtr. Hz. Muhammede ve
slama ynelik kastl bir hcum arac olmutur. ddia edildii gibi Hz. Muhammed
(SAV) evladl Zeydin karsna ne ak olmutur ne de bu durum Allah tarafndan Hz.
Peygamber iin hakl bulunurken Hz. Dvd hakknda hatal bulunmutur.
Meselenin z udur:
Zeyd b. Harise, Rasulullahn azadi klesidir. Rasulullah, Zeydi halasnn kz
Zeyneb ile evlendirdi. Bir mddet sonra aralarnda geimsizlik kt. Zeyd, Zeynebi
Rasulullaha ikyet etti. Hz. Muhammed de (SAV) Zeynebi boamamasn syledi.
Allah, bu noktada Rasulullah (SAV) Allahn aa vuraca eyi iinde
saklyordun diyerek uyarmt. Zeyd, Zeynebi boaynca da Onu Zeyneble bizzat
Allah-u Teala nikhlad. Nikhn Allah tarafndan kyldn Zevvecn (Biz
nikhladk) ifadesinden anlyoruz. Hz. Zeyneb, nikhnn gkte Allah tarafndan
kylmasyla vnrd..T.10
Rasulullah (SAV) bylece, Allahn vahiydeki emrini yerine getiriyordu. Yoksa,
Zeynebe duyduu aktan dolay deil. Rasulullah, vahiy emriyle Zeyneble
evlenmekle, evladlklarn z oul gibi olmadn gstermeyi amalyordu.
Nitekim, ayette bu durum yle ifade ediliyor:
Sonunda Zeyd, eiyle ilgisini kestiinde onu seninle evlendirdik ki evladlklar
eleriyle ilgilerini kestiklerinde onlarla evlenme konusunda bir sorumluluk olmad
bilinsin (Ahzp, 37).
Allah, kullarna sknt verecek eyi emretmez. Allah, Allahn Peygambere farz
kld eylerde Ona bir glk yoktur. Bu, Allahn teden beri gelmi gemilere
uygulad yasasdr diyerek Zeyneble Hz. Muhammedin (SAV) evlenmesini
noksanlk olarak kabul eden mnafklarn iddialarna cevap vermektedir.
.T.8 Diyanet dergisi, say 1den naklen lsi, Tefsirl-Alsi, 23/179.
.T.9 Fahruddin Rz, Mefatihl-Gayb, 26/197.
.T.10 Sabun, Safvetut-Tefasir.
266
SONU
Kuran Kerim, Allahu Teala tarafndan Hz. Muhammede (SAV) indirilmi kutsal
bir kitaptr. Kuran Kerimde inan ve ibadet esaslarnn yan sra gemi
milletlerden, Peygamberlerden, inanmayanlarn balarna gelenlerden bahsedilir.
Bundan maksat da insanlarn dnmelerini salayp yanl hareket etmelerini
nlemektir. Kuran Kerimde ahlaki zelliklerden de bahsedilir. nk slam, insann
ahlaki zelliklerle donatlmasn amalar. Bu amalarla da soy temizliine byk nem
verir. Boanm veya kocas lm kadnn hemen evlenmeyip belirli bir mddet iddet
beklemesi neslin birbirine karmasn nlemek, temiz olmasn salamak iindir.
Allahn dinini insanlara ulatrmakla grevli tm Peygamberler gibi Rasulullah da
Kuran Kerimdeki ahlaki unsurlar kendi yaantsnda tatbik etmitir. Onlar
hakknda iddia edilenler kastl yaplm, irkin, alaka iftiradan baka bir ey
deildir.
lknur Tzner
32700 Keiborlu/ISPARTA
Tzner, Kuranda srailoullar sk geiyor diye, Kur ann, batan sona
srailiyyatla dolu olduunu sylemenin ok yanl olduunu yazyor.
Kuran, gerekten de srailiyyatla doludur batan sona. Ama, bu, yalnzca
srailoullarnn ok sk gemesinden deil kukusuz. Byle bir ey ileri
srlmemitir. Kurann srailiyyatla batan sona dolu olduu; hem
srailoullarnn sk geiyor oluundan, hem de srailoullarnn yaamlarndan,
inanlarndan, gelenek ve greneklerinden bolca sz ediinden, bunlara, trl bo
inanlara dayal sylencelerden, oradan buradan derleme yklerine, mavallarna pek
ok yer veriyor oluundan dolay bir gerektir. Yazlarmda anlatlm olan budur. Ve
bu gerek yok saylamaz, rtlemez.
Tzner, srailiyyatn ne olduunu aklamak iin nce bir szlk anlamn alyor.
Bu anlam dorudur. Ama sonra bir de stlah anlamn, yani szce sonradan zel
olarak yklenen anlam alp sonuca varmaya alyor.
nce unu sormak gerekiyor:
srailiyyata stlah anlamn ykleyen kim, kimler, hangi ulema?
Bir szcn elbetteki bir szck anlam yannda, bir de stlah denen zel
kullanmdaki anlam olabilir. Ama bu stlah anlam, rastgele ve keyf olarak
oluturulmaz ve szlk anlamndan da bsbtn ilgisi kesilemez.
Tzner, stlah anlam deyip bir anlama yer verirken, bunu nereden aldn
belirten hibir kaynak gstermiyor. Ama ben, nereden kopya ettiini belirteyim:
Tznerin stlah anlam diye yer verdii; slamc evreden Dr. Abdullah
Aydemirin, Tefsirde srailiyyat adl kitabnda aynen var. Ayn szcklerle...16
16 Aydemir, Tefsirde srailiyyat, Ankara, 1979, Diyanet Yaynlar, s.6-7.
267
Tzner, aynen alp kendine maletmi. Neyse haydi bunu balayalm. Bu anlam
yanl anlam ya da bilerek, ilgisiz bir sonuca gtrm, bir baka anlam oluturmu
bundan. srailiyyat, uydurma haber ifade ettiine gre... diyerek sonu karyor.
Oysa uydurma haber, srailiyyat szcnn ne szlk anlamdr; ne de herhangi
bir stlahta byle bir anlamn yeri vardr. Tzner, nce aynen kopya iin kulland
grlen Aydemirin sz konusu kitabndaki aklamalar da grmezlikten geliyor, yok
sayyor. Sz konusu kitapta, srailiyyat e aynlr: Senet, metin bakmndan salam
olan srailiyyat, zayf olan srailiyyat ve uydurma olan srailiyyat diye. 17 Bir baka
ayrm da yle yaplr: slama uygun olan srailiyyat, zt olan srailiyyat, susulup
geilen srailiyyat.18 Szcn stlah anlamnn zeti, Tznerin gsterdii gibi,
uydurma haber olsayd, Diyanet leri Bakanl yaynlarnda yer alan, bir slam
savunucusunun kitabnda bu ayrmlar yaplabilir miydi?
srailiyyat, bence de uydurma haberlerden oluuyor. Ama her uydurma haber
iin srailiyyat denemez. Kurandaki uydurma haberler iinde de srailiyyattan
olan vardr, olmayan vardr.
Tznerin, Aydemirin kitabndan kopya ald stlah anlam doru kabul
edildiinde, srailiyyattan olmak iin ille de tefsirlerde bulunmaldr demek
gerekmez. Bu anlama gre de srailiyyat her yerde bulunabilir. Tefsirlerde de,
hadislerde de, ayetlerde de... Var olduu da bir gerek. Istlahi anlam doru
sayldnda, Kurann batan sona srailiyyatla dolu olduu sonucuna daha kolay
varlr. nk, szlk anlamnda srailiyyat, yalnzca srailoullarna ilikin
olanlardr. Yani Yahudi kltr ve edebiyatnda olanlar, Yahudi inan, gelenek ve
greneklerinde yer alanlar, ykler, sylenceler... Bunlarn Kuranda bolca
bulunmadn, gerei gz nnde bulundurabilen hi kimse yok sayamaz. Istlah
anlamn doru sayarsak, Yahudilerinkine bir de bakalarn, Hristiyanlk
dnyasndakileri ve tekileri EKLEMEK gerekir. Bunlarn Kuranda bulunduu da
bir gerek. O zaman, Kuran batan sona srailiyyatla doludur sz daha rahat
sylenir.
Tzner, Kurandaki srailoullarndan sz eden kimi ayetlere yer veriyor. Hibir
ey olmasa bunlar bile, Kuranda srailiyyat yoktur! yargsna elvermez.
Tzner daha sonra iddia edildii gibi Yahudiler (srailoullar), Kurana gre en
sekin, en stn toplum deildir diyor. Oysa yazlarmda da belirtmi olduum gibi,
Kurann Tanrs, hibir yoruma gerek brakmayacak biimde, srailoullarn,
lemlere stn kldn duyuruyor. Bu duyuru, Bakara Suresinin 47. ve 122.
ayetlerinde ayn szcklerle ve Arf Suresinin 140. ayetinde yer alyor. Bu, nasl yok
saylabilir? Kukusuz, Kuranda Yahudileri eletiren, knayan anlatmlar da var.
17 Bkz. age, s.7-9.

18 Bkz. age, s.9-16.
268
Ama bu, ayetlerde yle bir duyurunun yer ald gereini rtemez. Kurann
Tanrs Tevrattan aktarlma olduu iin, ayetlerde srailoullarn tm lemlere
(toplumlara) stn kldnn duyuruluyor oluunu yadrgamamak gerekir. Yahudileri
eletirme, knama ve Yahudi dmanl; Yahudilerle atmann olduu dnemlerin
rndr. Yahudi dmanl nedeniyle, srailoullarnn lemlere stn klndn
duyuran ayetlere de birtakm zorlamal yorumlar bulma abas gsterilmitir Kuran
yorumcularnca. Ama gerek ortada. Tzner, srailoullarnn kendi dnemlerinde
stn klndklarnn hatrlanmas istei de, bu stnln belli bir zamanda olup
bittiini gsterir. Zira hl srp devam eden ey hatrlanmaz! diyor.
Bu mantk doru saylacak olsa iinden klmaz bir sr durum ve sonular
karsnda kalnr:
Diyelim ki, sizinle arasndaki dostluu anmsamanz istiyor. Bundan, o dostluun
bittii, srmedii mi anlalacak?
l-i mrn Suresinin 103. ayetinde (Diyanetin evirisiyle) yle deniyor:
Toptan Allahn ipine sarln, ayrlmayn. Allahn size olan nimetini ann:
Dmandnz, kalblerinizin arasn uzlatrd da onun nimeti sayesinde karde
oldunuz...
Grld gibi burada, seslenilen Mslmanlarn bir zamanlar dman olduklar
anmsatlyor, bunun anmsanmas isteniyor. Bu dmanlk bitmitir. Bu, Tznerin
mantna uygun. Ama yine bu ayette, bir baka eyin anmsanmas daha isteniyor.
Mslmanlarn, Tanrnn nimeti sayesinde dost-karde olduklar. Bu da bitmi
midir? Ayn mant kullanacak olursak, buna da bitmitir, Mslmanlarn karde
yapldklar anmsatld, bunun anmsanmas istendii iin Mslmanlar artk karde
deildirler, onlarn dostluklar bitip sona ermitir dememiz gerekir. Byle diyebiliyor
mu slamn savunucular?
Kurann birok ayetinde, Tanrnn birok nimeti anmsatlyor, bunlarn
anmsanmas isteniyor. Bu nimetler bitmitir denebiliyor mu? rnein Ftr
Suresinin 3. ayetinde:
Ey insanlar, Allahn size olan nimetini ann... deniyor.
imdi Mslman insanlar, Tznerin mantn kullanarak, Allah, bize olan
nimetini hatrlamamz istediine gre, bu nimetler artk srmyor, sona ermitir
diyorlar m, diyebiliyorlar m?
lknur Tzner! Gryorsunuz ya, bir kmaz karsndasnz!
Hz. Dvdun, komutanlarndan Uriyann karma k olup onu harbe
gndermesi, ldrlnceye kadar n safta savamasn emretmesi ve sonra karsyla
evlenmesi iddialar aslszdr ve yalandr diyor. Ve kaynak olarak da, Diyanet
dergisini gsteriyor!
Hemen belirtelim. Bunlar yalan olabilir elbette. Dahas, birok Peygamberle
birlikte, tarihte Davud Peygamber, Sleyman Peygamber diye birilerinin yaad da
269
belki yalandr, uydurmadr. nk bunlar, bunlarn yaadklar, yaamlar, ykleri,

birer sylenceden teye gitmiyor. Ne var ki Kuran da bunlarn mavallaryla dolu.
Kaynak Tevrat ve Yahudi kaynaklar olduu iin, Kuran yorumcular da sktka
bu kaynaklara bavurmular, Kuranda kimi yerde ksa ve kapal deyimlerle geen
kssalarn boluklarn bu mavallarla doldurmaya almlardr. Olan, bu.
Tzner konunun asl yledir diyor ve anlatyor. yi ama konunun aslnn o
sylediiniz olduuna kantnz nedir? Yorumlarnz, imdiye dek bilinegelen
yorumlar. Daha dorusu, bir kesim yorumcunun, Kuran , slam, ada bilim ve
ahlak karsnda savunma, kurtarma abasyla girimi olduu zorlamal yorumlardr.
Ben kaynaklardakini, temel kaynaklar gstererek sergiledim. Sizse kaynak (!) olarak
Diyanet dergisini gsteriyorsunuz yorumlarnz iin. Bu, ciddilikten uzak olmuyor
mu? mam-Hatip okulundaki rencilerinize de, Diyanet dergisini mi kaynak alarak
ders veriyorsunuz? Sormakta haksz myz?
lknur Tznerin Zeyde ve Zeydin kars Zeynebin Muhammedle olan
yksne ilikin yorumlar da ayn trden olduu iin zerinde durmaya gerek
grmyorum.
Sonu
Yazdklarm ortada ve en salam kabul edilen temel kaynaklara dayal.
rtebilecekler varsa, buyursunlar bunlar rtsnler...
mza Dergisine yant

mza dergisi Sorumlu Yazileri Mdrlne
Ahmet Keke Beyle mi gryorum?
Evet, benim.
Ben Turan Dursun. Derginizde, benimle ilgili yaz yazmsnz. Onu grmek
istiyorum.
Evet efendim.
Nedir bu aalamalar, yalanlar? diye sormayacam. nk bunlar sizlerden
beklemediim eyler deildir. Gerekli cevab da vereceim. Ama yazlardan zellikle
birinde, imdiden merakm gidermek istiyorum. Bir esans, ayakkablk ve hal
talimatnamesi varm; bunun altnda benim imzam bulunuyormu!!! Nedir bu, syler
misiniz? tenlikle sylyorum, renmek istiyorum. Nedir bu talimatname?
sterseniz sizinle grelim.
Grelim de imdi merakm gideremez misiniz? Nedir bu?
270
Efendim, ben mizah yazarym. Biliyorsunuz, mizahta biraz abartma olur.

yi ama bir ey olursa abartlr, olmayan ey nasl abartlr? Gerekten var m byle
bir ey? Ben de u Turan Dursunu tanyaym?
Grtmz zaman meraknz gideririm.
Ahmet Kekele telefon grmemiz uzunca oldu. Girise aa yukar byleydi.
Pazartesi 2000e Doruda bulunacam syledim ve grmeyi kararlatrdk.*
Ahmet Keke, kekelemeden bakalm neler syleyecek bana?
mana zincirli olmayan akl ve bilimin byle eylerin (mucizenin) olabileceini
kabul edebilecei dnlebilir mi?
Mizah (!) Keke benim bu tmcemi alm. Turan Dursun denen herifi hem dil
ve yazm, hem de dnce alannda vurmak iin, ayrca ve ilgi ekecek biimde baa
dizdirmi.
Sormak ve renmek istiyorum:
Ey dilbilgisi ustalar! Ey sz ve imla uzmanlar! Ltfen syler misiniz nce?
Benim bu tmcemde dilbilgisi kurallarna aykr bir ey bulabiliyor musunuz?
Eer siz bulamyorsanz bilesiniz ki, mizah ustamz (!) dilbilgisi alannda da
nasl usta (!) olduunu, lkdelerine gstermek iin, tmcemdeki aykrl buluyor
ve gsteriyor. Bana Turan diyor kiyi koyduktan ve alntya yer verdikten sonra
ayra iinde yle diyor: Turan, noktalama, dilbilgisi trnden gereksiz ayrntlarla
uramad iin, sevabna ben dzelttim. Turan Dursun sa olsun, var olsun ve de
tuttuu altn olsun da, u Trkesine bir ekidzen versin inallah.
Keke, benim tmcemin neresini mi dzeltmi?
Belirtiyor: Tmcemdeki edebilecei szcn yanl bulup etmesi diye
dzeltmi. Grdnz m ustay?!
Telefonla olan grmemizde sormutum kendisine:
Bu dzelttiiniz szck hangi ynden yanl? Hangi ynden dilbilgisi kuralna
ters?
Yani cmle dk.
Keke, cmlede hem dklk, hem de bu dkl imlaya aykr bulmutu.
Olur mu kardeim? Tmcemde edebilecei yerine elbette ki etmesi de
kullanlabilirdi. Ama bu, anlatlmak isteneni anlatmazd ki! Burada ne cmle
dkl, ne de imlaya aykr bir durum var. Ayrca bir ey daha syleyeyim: Ben,
Trkeye, dilbilgisine de son derece nem veririm.
Bu alanda bir yanlm bulup gsteren olursa teekkr edeceimi, minnettar
olacam da syledim. Buna, Trkeyi ve dilbilgisini de bir uzmanlk alan
olarak setiimi ekledim.
Ve kafamda bir merak daha olutu: Seslendii kitlenin anlayamayaca kimi
szckleri de araya sokuturarak bilgilik gsterisinde bulunan ve sarho ettii
* Ahmet Kekele iki uygar insan olarak grp, konutuk.
271
szlerinin kafasn o taa bu kayaya vurarak krp dken bu efendi, sz konusu

yanl bulurken l ald dilbilgisi kurallarn kimlerden ve nerede renmitir?
Telefon grmemizde bunu renemedim.
Uzun telefon grmemizde, Kekein yazsndaki yalanlar zerinde de durdum.
Bakn kardeim, nasl derlemisiniz, size kim bilgi vermise, yaznzda bir sr
yalan var.
Yazn, konualm, seve seve dzeltiriz. Maddi bir hata varsa dzeltiriz.
Keke, insan haklarna bal olduklarn ve kendi cevap haklarn da sakl tutarak
yapacam aklamaya yer vereceklerini sylyor, sz veriyordu.
rnein dokuz ocuum olduunu sylyorsunuz. Yok kardeim.
Yani dokuz ocuunuz yok mu?
Yok!
Ka ocuunuz var?
. Yalnzca ocuum var.
Keke aknlk gstermiti ya da bana yle gelmiti.
Yaar Kemalin romanmdan aldn akladm da yazyorsunuz, bu da yalan.
Roman yazmadnz m?
Yazdm.
Gtrp Yaar Kemale vermediniz mi, okutmadnz m?
Evet, Yaar Kemale verip okuttum; doru. Yaar Kemalle ben gidip tanmadm,
o gelip benimle tant. Dr. Yldrm Aktuna evime getirmiti onu. Ve evimde
tanmtk. Aktunaya sorabilirsiniz. Konutuk, sonra romanm verdim, okudu.
Aktunaya, telefonla beendiini de sylemiti. Yaar Kemalin roman deil dediini
sylyorsunuz. Olabilir. Benim iin roman olup olmamas nemli deil. Ben roman
ustas deilim. Roman benim alanm da deil. yle olunca Yaar Kemalin benim
romanmdan alp roman yazmas da sz konusu olamaz.
Yazda, Kuran Ansiklopedisi projesinden de sz ediliyor. Sonra ...Mehmet
Barlasla grerek eserinin Gne gazetesinin ramazan eki olarak yaynlanmasn
(yaymlanmas olacakT .D.) salad deniyor. Bu da yalan olduu iin bunu da
anmsattm. Kuran Ansiklopedisi iin Mehmet Barlasla gerekten grmtk, ama
ramazan eki iin filan deil. Gne Yaynclkta ansiklopedi olarak yaymlamak iin.
Kuran Ansiklopedisinin tm ciltlerinin (14 cilt) yayma hazrlanmas ii bitmiti.
Gne Yaynclk, holding ats altna girince balant da kesilmiti. Bunu anlattm
zet olarak.
Keke, bir eit kekeme olarak Politzer deyip duruyor yazda. Beni yoldan
kard iin katil Politzermi! Onu bana okutturup kanma giren de Abdullah
Ylmazm.
272
Nerden karlyor bunlar? Ben sol yaynlarla taa 1965 ylnda tantm. Politzerin
kitab da bunlarn arasndayd. Bunu ben yazdm. Bana bu yaynlar tantan, okutan
kiinin adn da yazdm aka.
Gerekten Politzerin, Felsefenin Balang lkelerini ta o zaman okumutum ve o
srada yine imanlydm. Benim imanmn sarslmasnda sol yaynlarn en kk
etkisi olmamt. Bunu hep belirtirim. Beni dinsiz yapan, din in kendisidir. Bu
konudaki aratrmalarmdr. Yalanlar, sahtelikleri yakalamamdr. Ve bata slam ve
Yahudilik olmak zere, tm dinlerin, insanln zararna olduu konusunda kesin bilgi
edinmi olmamdr. Bunu da hep belirtegelmiimdir.
Kekele olan uzun telefon konumamzda, benim yazlarm da ele aldk. Kekein,
benim yazlarmda, tartmaya deer bir yan bulunmadn, benim yazlarm
anlamadn sylemesine de Bu, sizin sorununuz. Benim yazlarm anlayanlar da
var anlamnda karlk verdim. Yeri geldi; yazmdaki kaynaklar, ayetleri,
hadisleri herkesle tartabileceimi syledim. Keke, bunun, kendisine dmediini,
ilgili stadlara dtn syledi.
Demokrasi stne, insan haklar stne konutuk.
Bana, inancma sayg duyuyor musunuz?
Size insan olarak sayg duyabilirim. Ama inancnza, dininize sayg duymam. Din,
karanlktr, ktlktr, ikencedir. Bunlaraysa sayg duyulmaz bence. Adam ldreni
ve adam ldrmeyi anlarm. Dini ve dine inanan da anlarm. Bunlara kin duymam.
Ama sayg duymak baka ey. Ktle, ilkellie ve sahiplerine sayg duyamam.
Byle anlatmaya almtm. Ne ki, anlatabilmi miydim mizah ustasna?
Keke, hangi zeminde benimle konuulup tartlabileceini sordu. uydu
karlm:
Drstlkle. Zemin, drstlk olmal. Ne var ki siz yalanlarla karma
kyorsunuz. Aleviliim ileri srlmt, olmad. Admn altnda Mehmet olduu,
Mehmetie ve Muhammede dmanlmdan dolay bu ad kullanmadm ileri
srlmt. Oysa ne ktmde byle bir adm olmutu, ne de byle bir adla
arlmtm. Siz de baka yalanlar uyduruyorsunuz.
mza dergisinin sorumlular, ilgilileri ve de bilcmle slamclar! yice bilin! Bilin
ve unutmayn ki ben, yzyllarn dourduu bir lmm! slamn, tm dinlerin,
tabularn, sonular bugn ve yarn grlecek olan lmym. karlar din
karanl stne kurulu olanlar, bu karanlktan trl biimde yararlananlar, tm
karanlk bcekleri benden korksunlar. Ne imzal, ne de imzasz yalanlar beni
yldrabilecektir. Korksunlar elimdeki ktan. Bir mum nn bile koca bir oda
karanln nasl paraladn anmsasnlar. Binlerce yllk ilkelliklerin, yalanlarla
rlp piyasalara srld imann kafalardaki, duygulardaki zincirlerinin elbette
ki bir gn sonu gelecektir.
273
Kekein yazsnda 2000e Doru dergisinde ykl teliflerle aylk aldm da

yazl. 2000e Dorudan atm ve bu derginin ilgililerinin de tank olduklar
telefonla da belirttim. Benim bu dergiden aldm para, asgari cret dzeyinde ok
komik bir paradr. Meraknz gidermek iin aklyorum bunu. Teori dergisinde de
yazyorum. Her saysnda kimi zaman 20 sayfadan fazla yazlarm kyor. Biliyor
musunuz buradan ne kadar para alyorum? Yine meraknz gidermek iin belirteyim:
Yalnzca 50 bin TL alyorum her saysndaki yaz karlnda. te ykl telifler
byle! Dar gelirli olageldim ve yine dar gelirliyim. Ama komik cretler karlnda
yazlar yazyorum. Siz bana stunlarnzda yer verin, size de yazaym. Hem de
cretsiz olarak. Kartlarn da yaymlayn. Olur mu?
Yine Kekein yazsnda takiyye yaptm yazlyor. Ve yle tantlyorum:
nce solcu, sonra sac, sonra tekrar solcu olan hoca...
Size frsat veriyorum. Eer bunu kantlarsanz, kamuoyuna onursuz (erefsiz) biri
olduumu duyuracam. Buyurun kantlayn.
En azndan iki eye hi mi hi gcnz yetmeyecektir: Bir, karc olduumu, bir de
soldan saa, sadan sola dndm. Sadayken, dnce dnyamdaki gelimeler
nedeniyle solda yer aldm doru. Ama hibir zaman yeniden sada yer almadm.
Gl slamc kesimden nemli maddi teklifler aldm halde. Rbtatul-Alemilslaminin gl adam Dr. Slih zcann adam olduunu syleyenlerden ve
bakalarndan...
Takiyye, kullanlan anlamyla olduu gibi grnmeme, grnd gibi
olmamadr. Bir baka szcyle de huda. Bu, yalnzca slamclar ve de eriat
Marksistlerin kullandklar yntemdir. Peygamberiniz Muhammedin yntemidir.
Harb hudadr (hiledir) diyen, bu yntemi kullanan ve tavsiye eden odur. 19 (Ben
kaynaklar byle gsteririm ite Keke efendi! Senin ya da stadlarnn gc
rtmeye yeter mi?) Bense son derece aalk bulduum bu yntemi hi
kullanmadm. Dinsiz, imansz olduum gnden balayarak bunu akladm. TRTde
dinsel yaynlar yapp ynettiim zamanlarda da, bunu sylediim ve bu
programlarda laik kiileri de konuturduum iin bu programlardan alndm. Din ve
ahlak programnda, ahlakn, genel ahlakn ne olduunu anlatmalar iin anayasa
profesrlerini, hukukular da aryor ve konumalarna yer veriyordum. 1961
Anayasasnn 11. maddesine, zgrl snrlayanlar arasna genel ahlaka aykr
olmamay da koymulard. Bu anayasay yapanlardan Prof. Dr. lhan Arseli, Prof. Dr.
Muammer Aksoyu, teki hukukulardan Prof. Dr. Faruk Eremi, Avukat Halit
elenki arm, bu genel ahlakn ne olduunu, hangi amala Anayasaya
konulduunu anlatmalarn istemitim. Ve anlatmlard. Zamann solcu geinenleri
bu programn yaymna engel olma abas gsterdikleri halde, yaymlamay
baarmtm. Karata dneminde din yaynlarda prodktr niteliini tadm halde,
19 Buhr, es-Sahh, Kitabul-Cihad/157; Mslim, es-Sahh, Kitabul-cihad/19, hadis no. 1740; Ebu Davud, Snen,
Kitabul-cihad/101, hadis no. 2636, 2637.
274
iten atlabileceimi bile dnmeden ve son derece zor geinen bir memur olduum
halde bir ajansa deme verdim; benim dmda hazrlattrlan din programlarda eriat
propagandas yaptrldn kamuoyuna duyurdum. Cumhuriyet gazetesi de birinci
sayfasnda yer vermiti aklamama.20
TRTde, bugn 2000e Dorudaki yazlarmn benzeri trnden, slamclar
ldrtan yaynlar yapyordum bir programmda: Balangcndan Bu Yana nsanlk
program. Diyanet lerinin Din leri Yksek Kurulunca karar alnm ve bu
programn durdurulmas, benim de atlmam istenmiti ilgililerden. TRTnin
solcu geinen kimi ilgilileri de bu istei yerine getirmiti. Ama diziden biroklar
yaymlandktan sonra baarlabilmiti bu. O programn altna yaymlanmaz imzasn
koyma yrekliliini gsteremeyen kimi TRT ilgilisi de programdan birka metni,
MHPlilerin kard Devlet dergisine vermiler ve bu dergide hedef gsterilmemi
salamlard.
zet: Ben karc olmadm; ben ikiyzl olmadm, ben bilinlendikten sonra
setiim ileri dnya grnden dnmedim.
Kekein yazsnda: 1989 devrimi olarak nitelenen Dou Blokundaki deiimlerle
Turann Kemalist ve sosyal demokrat olarak ortaya ktn gryoruz deniyor. yi
ama nerede gryorsunuz? Ltfen bunun belgesini bir aklar msnz?
Ben size, bunun da yalan olduunu belirteyim. Ben Kemalist deilim. Hi de
olmadm. Dahas 1989da Kemalistlere ok ar bir mektup yazdm. Belgesi
elimdedir. Biliyor musunuz ki ben Atatrk de deilim. Olamam da... Anayasay
anayasa olmaktan karan bir hkm, zorunlu din derslerini, 1982 Anayasasna
koyan, koydurtanlar da Atatrk olunca ben nasl Atatrk olabilirim? Haa, unu
da belirtmeliyim: Atatrk, benim iin gelmi gemi stn nitelikli kiilerin, devlet
adamlarnn banda gelir. Onun dneminde yaayp onunla tanm olmay ok
isterdim. O, bu toplumu kendi deyimiyle Arap dininin (bkz. Afetinan, Meden
Bilgiler, s.364-365) basksndan reayadan, yani srlerden biri yaplmken
kurtarp ada bir toplum durumuna getirmek istemiti. Ama yazk ki, sonradan
olanlar oldu ve ite sizin gibi rnler verdi bu lke. imdi siz, derginizde eyh Saidi
rahmetle, gptayla (s.17.) anyorsunuz. Ann bakalm. Kk byk stadlarnz,
muhteremlerinizle birlikte. Fatihlerinizi de Fatihiklerinizle ann. Siz ann, siz
de bir trl anlacaksnz. Karanlklar stne nasl kurulduklarnzla ve gelecek
kuaklarca anlacaksnz.
imdi size den, benden zr dilemektir. Ve bu yazy derginizin ilk kacak
saysnda yaymlamak. Yoo hayr, bunu sizden bekleyemem!
Teori
Austos 1990, yl 1, say 8
20 Cumhuriyet, 19 Eyll 1976.
275
MEKTUPLAR VE YANITLARI
Turan Dursunun aadaki yazs, ldrlnden nce eline geen son mektuplara
verdii yantlardan oluuyor.
Bilindii gibi bu dizide, Kutsal Kitaplarn Kaynaklarndan Kurann Kaynaklar
yer alyor. Mektuplar da geliyor bu arada. Bunlardan , karlklaryla birlikte
yaymlanacak. kisi iki retmenden. retmenlerden biri emekli, br Keiborlu
mam-Hatip Lisesi retmeni. Bu iki retmenin mektubu, iki rnek olarak ele
alnmtr. Binlerce benzerinin slam, insan, evren konusundaki bak asn
sergiledii iin nemlidir. rencilerine neleri, nasl rettikleri, arpc biimde
yansyor.
Emekli retmen Ahmet Hamdi Glerin Mektubu

Mektubundan anlaldna gre. A. H. Gler, Amasyada Yeilrmak adl gazetede
Kuran Kerimi eletiren Teori dergisine Reddiye balkl yazlar da yazyor. slam
dnyasnda Reddiyye gelenei nldr. Zaman zaman slam kahramanlar kar ve
kimi kfirlere reddiyeler yazar ve hadlerini bildirir. Anlalan bizim bu emekli
retmenimiz de bu yolun ekiciliine kaplp heveslenmi. imdi burada, mektubuna
olduu gibi yer verilecektir. Tm yanllar da kendisinindir. Yani hibir eyine
dokunulmamtr. Ancak cevap iin araya girilecek.
A. H. Gler slam Dinini ve Kuran- Kerimi eletiren Turan Dursunun derginizin
4-5-6 saylarnzda yaynlanan yazlarna topluca reddiye mahiyetinde cevap
vereceim ve vermeye de devam edeceim.
T. Dursun Bu bir tmce. Bu tmcede bir sr yanl gze arpyor. Tmcenin kendi
kuruluu yanl. Ayrca imla (yazm) yanllar. Daha balarken ve ilk tmcede
grlen bu tr yanllar, emekli retmenimizin mektubu boyunca srp gidecek.
Bunun altn izmek gerekmez mi?
A. H. Gler 1. Sivas Mftlnden ayrlan Turan Dursun Pireye kzpta yorgan
yakan insan misali gibi dengesizce yazlar yazyor. Dnya nfusu 5.3 milyardr. Bunun
1.2 milyar mslmandr. Turan Dursun sen, 1.2 milyarda birsin. Yani kabaca
Sonsuzda birsin. Daha dorusu SIFIRSIN. Kalkmsn 1.2 milyar mslman kitlesinin
276
Kabeye doru akn terse evirmek cretini Selman Rt ve Reat Halife gibi
gsteriyorsun. Menfi uralarn nafile hele materyalizm felsefesinin kmekte olduu
u gnlerde.
T. Dursun u birka satrdaki yanllar sayabilir misiniz? Emekli retmenimiz
bunca yanl bir arada yapmay nasl baarm? diye dnmekten kendini alamyor
insan. Emekli retmenimiz yanllarn bir kez bile okuyup grme olanan
bulamam m? rencisi bu yanllardan bir ikisini yapm olsayd ona ka numara
verirdi? Yoksa bu yanllar kavrayamadn m dnelim? Ve bunlar sryor.
Bunca yanl yapann dnya nfusunu, u ya da bu ideolojiyi deerlendirebilecei
kolay kolay sylenebilir mi?
Benim sfrlma gelince:
Sfr olarak nitelenmem umurumda deil. Ama emekli retmenimiz beni byle
grdne gre bana reddiye yazma gereini niye duyuyor?
Ben bir sfr deil; belki de lmm. lkel dncenin, tabularn, zellikle de
din tabusunun lmym. Ya da karanla tutulan elinde bulunduran kii.
A. H. Gler 2. Teori dergisinin 6. saysnda Dinsizim diyerek vnyorsun. Akl
olmayann Dini olmayacana gre Turan Dursun aklndan zorun var galiba?
T. Dursun Yalan ve yalanclkta tarih boyunca yarlagelmi olan slam
dnyasnda, uydurulan nice hadislerden biri de akl olmayann dini de yoktur
anlamndaki szdr.1 Akl olmayann dini var m, yok mu, bunu bir yana brakalm.
Akl olann dini olur mu ya da dini olann akl var m; onun zerinde dnelim.
Bence, imanla bozulmadk bir akln sahibinde, eer bu akl gerek anlamda
kullanarak ve aratrma yaparak her eyi deerlendirme abasn gstermise kolay
kolay din bulunmaz. Dini olann aklna gelince, bence imanla prangalanm bir
akldr bu. Gelelim benim aklmdan zorumun olup olmad konusuna. A. H.
Glerin, dinsizliim nedeniyle beni aklndan zoru olan bir kii olarak grmesini
anlyorum. Ama imdi konu bu mu?
A. H. Gler 3. Teorinin 4-5-6 saylarnda Peygamberimize Hz. Kelimesini ok
grerek Muhammed diyorsun. Halbuki Arda (Tutak) Din grevlisiyken ve
Mftlnz zamannda hutbelerinizde kimbilir ka defa Hz. Muhammed kelimesini
ok kullandnz hemde yllarca. Babanz sizi sapklkla hitap ettiini ve bedduasn
aldnz belli. Senin sonun karanlk Turan Dursun.
T. Dursun Tanr ile insanlar arasnda araclk yaptm ileri srerek ortaya
kanlar, ilkel dnemlerin rnlerini sergileyegelmilerdir. Yalanlarla rl karanlklar
nedeniyle de milyonlarca insan evrelerinde toplamay baarmlardr. karlar ayn
karanla dayal olan gller de bu gelenein srmesinde etkili olmulardr.
1 Uydurma olduunu grmek iin bkz. Ali el Kr, el Masnu, Beyrut, 1984, s.207, hadis no. 398; Acln, Keful-Hafa,
Beyrut, 1985, s.486, hadis no. 3065.
277
Muhammed de bu gelenek iinde nicelerden biridir. Ona hazret demek zorunda

deilim. Dahas, byle demeyi kendim iin balanmaz bir ey sayarm. Kald ki,
hazret, ok sonraki dnemlerin bir uydurmasdr. Muhammedin kendi
dnemindekiler, o dnemdeki Mslmanlar bile ona hazret dememilerdir. Esasen
onun dneminde, ona gerekten inanm kiilerin bulunduu bile tartlabilir. Ama
yeri buras deildir. A. H. Gler, sonumu karanlk gryor. Byle grmesinde, bence
bir saknca yok.
A. H. Gler Bir gn Atatrk btn ilim adamlarn topluyor ve: Dnyann en
byk insan kimdir? diye soruyor. Birka: Sizsiniz diyorlar verdii cevap hayr.
Mete, Atila, Fatih, Whashington, Churchil... vs. Hep cevaplara Atatrk Hayr cevabn
veriyor VE kendisi aklyor. Dnyann en byk insan Hz. Muhammeddir diyor.
Sebebini imdiki nfusa gre aklayalm. 1.2 milyar Mslmann yarsnn namaz
kldn kabul edelim. 0.6 milyar bunu gnde Be Vakit Namazla arparsak 3 milyar
eder. Yani gnde Hz. Muhammedin ismi 3 milyar defa anlyor. Bundan daha byk
kimse olabilirmi? 1985 ylnda Amerikal lim Adam Michael Hart Dnayn en byk
insann bilgisayarda semeye karar veriyor. Yz insan Bilgisayarn hafzasna
programlayarak kaydetti. Bu programlama 2 ay srd. lim adamlarnn huzurunda
merakla netice beklendi Tua basld zaman yine Hz. Muhammed en byk insan
kt. Baz itirazlar yapld. Programlamay bu itiraz edenler yapt? Yine tua baslnca
deimeyen ayn byk isim kt. Bunu iyi ren Turan Dursun.
T. Dursun Atatrk btn bilim adamlarn toplam!
Ne zaman toplam?
Bir gn (!)
Atatrk dnyann en byk insan kimdir? diye sormu (!) ve herkes bir karlk
verirken Atatrkn kendisinin verdii karlk da uymu: Dnyann en byk insan
Hazreti Muhammed. Byle demi (!) Atatrk!
slamc emekli retmen. A. H. Gler, bir paragrafta, bir satrda bile grlen trl
yanllar iinde, dilbilgisi kurallarnn ban gzn krarak bu ykye yer veriyor,
bunu bir gerek diye sunuyor. Ama kaynak gsteremiyor. Gsteremez de... nk bu,
kocaman bir yalan. te slamclar byle yalan sylerler ve byle yalan syleyerek
kitleleri kandragelmilerdir.
Burada, Muhammed iin en byk insan dedii ileri srlen Atatrk,
Muhammedi Arap Peygamberi diye tanr. slam iin de Arap dini der. Ve bu
dinin, toplumlara zararl olduunu, zellikle de Trklerin ulusal kimlikleri iin hi iyi
olmadn, milli his ve heyecanlarn uyuturduunu kendi el yazsyla yazar. 2 Ayn
Atatrkn Muhammedi dnyann en byk insan diye tantm olaca
dnlebilir mi?
2 Prof. Dr. A. Afetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazmalar, Ankara, 1988, s.364 ve t.
278
Dnyada u kadar milyar Mslman bulunduu da bir baka tr yalan. Trkiyenin

nfusunun nfus czdanlarna baklarak u kadarnn, yzde 99unun Mslman
olduu yolunda ileri srlegelen sav gibi. Kald ki, dnya nfusunun yzde 99u
Mslman olsayd bile akl banda olan bir insan, kendisini Mslman olmak
zorunda grmezdi. yle grnyor olsa bile... nk dnyadaki insanlar, iki kere iki
ondur deseler, akl banda bir insann da bunun byle olduuna inanmas gerekmez.
te bir kez daha aka belirtiyorum: Ben dinsizim ve dinsizliimle vnyorum. Ve
biliyorum ki daha gzel dnyada insanlar ya tmyle ya da bugnknden daha byk
bir oranda dinsiz olacaklardr. nsanlarn zgrlkleri, insanca yaamalar, ok byk
bir lde dinden arnm olmalarna baldr.
A. H. Gler 4. Aralk 1987 ylnda Regan ile zirvede bulumaya giden Michael
Gorbaov SSCB Hava alannda yksek predzidyum yelerine: Allah yardmcnz olsun
diyor.3 Demekki bir insan fikren Allah inkar etse dahi kalben edemiyor. nk, kalbin
sol kulaknda Arapa olarak ALLAH yazs olduunu Oparatr Doktorlar
bilirler. Arapa ALLAH = O demektir. Batan bir hafini Elifini alrsak LLLAH = O
Lillahn tekrar batan bir harfini LAMINI alrsak LEH = O tekrar Lehnn
batan bir harfini Lamn alrsak HU = O manasna gelir.
T. Dursun Bunlar abuk sabuk eylerdir. zerinde durmaya gerek grmyorum.
A. H. Gler Kainat kresel, gezegenler, gne, atom ve canl hcreler hep kresel.
Elektron, proton, ntron, pozitron, metzotron, ntrino vs. kk paracklar hep
kreseldir. Yukardaki saydklarmz Alemlerin izdikleri yrngeleri Elips yani O dur.
Bir kreyi (Karpuzu) nereden kesersek keselim. Hep O kar Yce Allah Gzel smini
her zerreye ilemitir. Gorbaow ve onun Rusyas Allah ararken sana ne oluyor Turan
Dursun. Tersine mi gidiyorsun?
T. Dursun Bir sr bilgilik taslanrken yine szckler, deyimler yanl kullanlyor.
Yine dilbilgisi kurallar hie saylyor. Daha dorusu bu kurallar bilmediini ortaya
koyuyor emekli retmenimiz. Ve yine abuk sabuklar... Ve soruyor: Gorbaov ve
onun Rusyas Allah (Allahtan sonra kesme imi konmalyd.T.D.) ararken sana he
oluyor Turan Dursun. (Nokta deil, soru iareti konmalyd.T. D.) Tersine mi
gidiyorsun?
Belirtmem gerekeni daha nce belirttim. Bu soruda yer alan, yalan deil gerek
olsayd bile, kendimi ayn izgiye koymazdm. Ben, gittiim yolun ve insanln
tmne nerdiim dnyann ne olduunu biliyorum.
A. H. Gler 5. 2000 Ylna Doru Dergisinin 13. Mays 1990 tarihli 46-47
sayfasnda Din Bilgisi ve Mektuplar blmnde resminle seni tandm. Turan
3 Milliyet Gazetesi, Pazar lavesi Haftaya Bak dergisi, 12-18 Aralk 1987, say 60, s.18; Yzyln anlamas.
279
Dursun. Orada yandalarna felsefeci Cemil Sena Ongunun Hz. Muhammedin

Felsefesi kitabn kaynak olarak gsteriyorsun ve ok yava okunmasn tavsiye
ediyorsun. Bir dahaki yazmda ona ait Bir Felsefeciye Reddiye balkl yazmla
cevap vereceim. Yeterki bu yazdklarm ve bundan sonraki yazacaklarm ksaltma.
Sansr koyma. Bu hususta bana sz ver. Btn yanda profesrlerini, doentlerini
ar imdadna sana formll, grafikli denklemli emay sana anlatsnlar, aklasnlar
olur mu?
T. Dursun Emekli retmen Glerin bu yazdklarna glp gememek mmkn
m? Byle dediim iin beni ltfen ho grrler mi?
A. H. Gler 6. Trklerin slamiyeti kabul etmekle geri kaldn iddia ederek iftira
ediyorsun. Trk slam Tarihini iyi bilmiyorsun. Yeniden oku. Kendini Trk kabul
ediyorsun. Seni Trk olarak kabul etmiyorum. nk, dinsizsin. Dinsiz Trk olmaz.
Trklk Bedenimiz, slamiyet ise Ruhumuzdur.
T. Dursun Bir kimse iin unu bilmiyorsun denirken kantn da gstermek
gerekmez mi?
slamn, Trklere zarar verdiini, yukarda da belirttiim gibi Atatrk de sylyor.
Atatrk de Trk kabul etmiyor musunuz? Belki de etmiyorsunuzdur. Ama benim
umurumda deil. Trk saylp saylmamam da. Ne Trk olmak umurumda, ne de baka
bir rktan olmak. Ben kendimi insan grmeye ve bunun gereini yapmaya alrm;
o kadar. Ve konunun uzman olarak da sylerim ki Mslmanln kendisi, Kuranyla
(bkz. Enm, ayet 92; r, ayet 7; Meryem, ayet 97 ve daha nice ayetler), hadisleriyle
(hadis kitaplarndaki Ktalut-Trk blmnde yer alan hadislere bkz.) Araptan
bakasn ve bu arada Trkleri Mslman saymyor. Siz istediiniz kadar,
Trklk bedenimiz, slamiyet ruhumuz slogann kullanarak avunun.
A. H. Gler 8. Teorinin 6. saysnda:... dinlerin insanla ettii ktl dnerek
dinsizliimle vnyorum ve onur duyuyorum. Diyorsun. 35. sayfada da: Dinsizlik,
sapklk deil insanln gelimesi ve derinlemi biimidir diyorsun. 38. sayfadada:...
akln mantn bilimin din iin rzna geiliyor diyorsun, ve... gemiten bize bu
gnlerden daha gzel bir Dnya braklabilirdi. Bunun olmamasnda dinlerden
kaynakl karanln ok ama ok pay byktr. diyerek ok byk laflar ediyorsun
Turan Dursun. Din ile lim arasndaki farklar bilmiyorsun. imdi iyice ren ve ret.
a) lim Yce Allahn (CC) yaratt eserleri inceler.
b) Din ise Yce Allah (CC), peygamberlerini ve getirdikleri kitaplar inceler.
c) lim Cemiyetleri ileriye gtrr.
d) Din ise Cemiyetleri doruya gtrr.
(Sen dinsiz olduuna gre doru deilsin.)
Bir dahaki yazmda lmin geirdii safhalar anlatacam.
280
T. Dursun Emekli retmenimiz, siz Modern Trkiyede bunlar byle reterek

retmenlik ediyordunuz deil mi? Trk Milli Eitimi, iine drld bilinen
durum nedeniyle byle rnler de vermitir. Zorunlu din derslerinin yrrlkte
olduu Milli Eitimimiz kim bilir ne rnler verecektir?! Hepsi bir yana da u
sorudan kendimi alamyorum: A. H. Gler, mesleiniz retmenlik olduuna gre ne
retmeni olduunuzu da yazmamsnz bunca dinsel allmelik yapmak yerine,
mesleinizin en bata gelen gerei olan dilbilgisi kurallarn niye renmemisiniz
ve renmiyorsunuz? Biliyorsanz neden hemen her szckte ya da her tmcede, her
satrda iniyorsunuz? Dnce yanllarn balayanlar, bu alandaki yanllarnz
balayabilirler mi dersiniz?
Bakn, dinin, inan dnyasnn alan bakadr; bilimin alan bakadr. Din
hep karanlk kesimdedir; bilimse aydnlk kesimde. Bilim gzleme, deneye
dayanr. Kurallarn, nesnel gereklerden alp oluturur. Doa yasalarn alr, ona
gre zmlemeler yapar. Daha bir nice ey saylabilir. Dindeyse bunlar yoktur.
Bunlara kar, aya yerde olmayan temelsiz savlar vardr. Tanr yaratt diyorsunuz.
Bunu, bilimin kulland nesnel gzlemle, deneyle kantlayabilir misiniz? Bilimde
yarat deil, sreler iinde deimeler, gelimeler, evrimler, devrimler vardr.
ada retmen de insanlarn iyi eitim almalar, gelimeleri iin bunlar retir.
yle deil mi?
A. H. Gler 9. Hz. Muhammed (SAV) Albert Einsteinin zel zafiyet Kanunlarna
ait formlleri bilmiyorlard ama onlarn daha ileri neticelerini biliyorlard, nk,
Ahiret Alemine ait syledikleri saysal hadisler, doruluunu tasdik etmektedir. Bir
dahaki yazmzda bunu ispatlayacam. Yeterki yazdklarm ksaltma aynen yaz. Ve
prof.larn imdadna ar.
T. Dursun TRTnin nan Dnyasnda ve baka programlarnda, zellikle u
bilinen doktorlarn dinsel allmeliinde de bilimi byle dine kurban etme
abalarna tank olup duruyoruz. Sac, dahas kimi ada (!) basnmzda da... Siz
imdi bunlar gein ltfen de, renmeniz gerekenleri renin; sonra yazn. Kzmanz
iin deil; itenlikle belirtiyorum bunu. Ksacas Trkiye Cumhuriyetinin okullarnda
okumu, okutmu bir retmene uygun savlar ileri srn ve ona uygun yaz yazn. Bu,
yalnzca bir neri.
A. H. Gler 10. Amasyann Yeilrmak gazetesinde, zel Kemde 20-25
tefrikalk Kuran Kerimi eletiren Teori dergisine Reddiye balkl yazlarma
baladm. Bitince topluca sana gndereceim.
11. Cemil Senaya ait yazdm, Bir Felsefeciye Reddiye yaz dizimiz, Amasyann
Amasya Gazetesinde 20 Tefrika halinde kmt. 1988 ylnda. Sonra, Yozgatta kan,
M.E.B.ca orta dereceli okul retmenlerine tavsiye edilen Birlie ar dergisinin
18 Kasm 1988 ve 19 Mays 1989 da bir ksm yaynlanarak ok ilgi ve alaka grd.
Ayn yazlarm Amasya noterliinde kayda girmiti.
281
Yazlarm ksaltma, sansr koyma, zgrce, ve uygarca seninle Hodri Meydanda

bulumaya ne dersin? Matematik ve fizik prof, ve do. da yanna alarak gel.
Adres: Gml Mah.
Saraydz Cad.
No: 5
05200-Amasya
T. Dursun Gryorsunuz, mektubunuzu hibir sansre uratmadan yaymladk.
Okurlarmza birer ikence olabilecek tm yanllklaryla birlikte... Mill Eitim
Camiasnda ne retmenler bulunduuna bir rnek oluturuyorsunuz. Ama bundan
sonraki mektuplarnza yer vermemiz iin, biraz, yazdnz alanda bilgi,
tartlabilecek dzey, ciddi kaynak, hi deilse biraz dilbilgisi ve kurallarna uyma
abas beklemek hakkmzdr.
Eer bu koullar yerine gelmezse ve biz de okurlarmza daha ok ikence
ektirmemek, hakszlk etmemek iin yer vermezsek ho grebilir misiniz? Sizden
bakalar da var nk. Benim yazlarmda, svg ve saldrdan baka sermayeleri
olmayan dinsel evrelere kar gelin uygarca tartalm. stiyorsanz bu konularda
muhterem hocalarnz, limlerinizi de alarak gelin. Var msnz? diye yazmalarma
karlk olarak. ...zgrce, ve uygarca seninle Hodri Meydanda da (burdaki imla da
yanl) bulumaya ne dersin? Matematik ve fizik prof, ve do. da yanna alarak gel
diyorsunuz. Ama siz de biliyor olmalsnz ki bu kahramanlnz (!) uygun
dmyor, konumuz ve uzmanlnz alannda olmad iin ok komik oluyor. Siz
ltfen nerime uygun, emeklilikte bile olsa, retmenlik niteliinizi kullandnz
iin, en bata dilbilgisi renin ve uygulayn. Benim karma kmak, muhterem din
stadlarna der. Zaten onlar da gereken reddiyyelerini gnderiyorlar zaman
zaman. Gereken karlklar da alyorlar. Diyanet leri eski bakanlarndan Prof. Dr.
Sleyman Ateinkini anmsayn. Okudunuzsa anmsarsnz.
Yaknda kacak Olan ki Kitabm

1- Din Bu. 2000e Doruda, Teoride ve baka yerlerde kan ve kimi de ilk kez
yaymlanacak olan yazlarmdan oluuyor. Kaynak Yaynlarndan.
2- Kulleteyn. 12 yama dein olan yaammn roman (belgesel). Akyz
Yaynlarndan.
Bu iki kitap da, dinsel karanla, tabulara kla yaklama abalarnn rndr.
282
Koray Kohann Mektubu

Ve beni ok duygulandran bir mektup. Okurlarmn beni anlayacaklarn ve ho
greceklerini umarak, bu mektuba, olduu gibi yer vermek istiyorum:
Deerli Dostum Turan Dursun,
Size deerli dostum diye hitap ediyorum; nk siz beni, binlerce yldan beri
sregelen karanlklar iinden ekip kardnz. Yazlarnz uzun sredir takip
ediyorum. Byk bir cesaret ve umut yla bizi aydnla doru gtren size kar
borcumuzu asla deyemeyiz.
Yazlarnz defalarca okuyup neredeyse ezberliyorum. Tm dost ve tandklara din
kandrmacasnn bilimsel kantn aklamaya alyorum yazlarnzla. 18
yandaym, karanla kar savamak iin daha ok zamanm var.
Sayn Turan Dursun sizden dilediim, ylmadan almalarnza devam etmeniz ve
kendinize ok iyi bakmanzdr. Siz ve sizin gibilere zlemini ektiimiz insann
kulluktan kp gerek insan olduu dnyay kurmak iin ok gereksinmemiz var.
Koray Kohan
Mektubunu Kadkyden gnderen bu sevgili okuruma yle seslenmek istiyorum:
nce ok teekkr ederim. Doru sylyorsunuz, benim dostumsunuz ve sizin
dostunuzum. Mektubunuzla tanm olsak bile... Tam belirttiiniz gibi, binlerce
yldan beri sregelen karanlk vardr. Bu karanlk da, yine binlerce yldan bu yana
yalanlarla, aldatmacalarla, sahte grnm ve yorumlarla rtlegelmitir. Kaln
duvarlar ve kaln rtler oluturmutur. Bu duvarlar birlikte ykacaz ve rtleri
birlikte yrtp atacaz. Ve bunu baardmz zaman, gelecek insanlara, daha kl bir
dnya armaan edeceiz. Kendime iyi bakyorum. Kukunuz olmasn ve
alakgnlll bir yana brakarak belirteyim; nemimi biliyorum. Savamda
ylmam da sz konusu deil. Buna da kukunuz olmasn benim gen dostum!
Teori
Ekim 1990, yl 1, say 10
283
284
SON BLM
285
286
TURAN DURSUNUN
YAYIMLANMI ESERLER
1- bn Haldunun Mukaddimesinin evirisi. ( 1. ve 2. ciltler. teki ciltler de yayma

hazrlanyor.) Onur Yaynlarndan.
2- Kulleteyn. Roman. Turan Dursunun 12 yana dein olan yaamndan bir kesit.
eyh-Aa-Molla lsnce tezghlananlar ve ERATn toplumu ne durumlara
soktuu ak seik grlebilir bu romanda.
Yaymlanm Eserleri
Din Bu-1/ Tanr ve Kuran
Din Bu-2/ Hz. Muhammed
Din Bu-3/ slam Toplumu ve Laiklik
Kutsal Kitaplarn Kaynaklar 1
Kulleteyn
Allah
Kuran
Dua
eriat Byle
Mslmanlk ve Nurculuk
nllere Mektuplar
lhan Arsele Mektuplar
ULE PERNEK/ Turan Dursun Hayatn Anlatyor
ABT DURSUN/ Babam Turan Dursun
KURAN ANSKLOPEDS/8 cilt

287
YAZARIN KURAN
ANSKLOPEDSNE LKN LGL
EVRELERN GRLERNDEN SEMELER
Kuran Ansiklopedisinin hazrlandn duyduum zaman sevincim ok byk oldu;

nk bu tr bilimsel ve ciddi eserler, bizim din bilgini geinenlerin dndaki
bilginler, ounlukla da Mslman olmayan bilginler tarafndan hazrlanmtr.
rnein Kuran dizini, Flgel tarafndan, alt muteber hadis kitaplar dndakileri de
iine alarak muazzam bir karlatrmal, konular tasnif edilmi hadis konkordans da
Vensink tarafndan, yllarca harcanan bir emek rn olarak yaymlanmtr.
Bunlardan daha nemli olan elimizdeki Kuran Ansiklopedisi bu kez bir Trk bilim
adam tarafndan hazrlanmtr. Yazar Turan Dursun, uzun yllar Ankara TRTsinde
din ve ahlak yaynlarn ynetmi ve yine uzun bir sre Sivas Mftl yapmtr.
slam bilimleri ve Arapay hakkyla bilen Turan Dursun bu eseriyle slamn gerek
amalarnn ilkelerinin iyice anlalarak hurafelerden uzaklalmasna hizmet edecektir.
O, Kurandaki btn szcklerin ve terimlerin kkenlerine inmi, niin ve ne
anlamda kullanldklarn, olaylarn ak Arap-slam topluluunun geliimi
sentezleriyle ilemitir. Bu niteliiyle bu ansiklopedi, nl ngiliz Arap edebiyat
uzman Arthur JEFFERYnin hazrlayp 1938de Msrn Kahire ehrinde bastrd
The Foreign vocabulary of the Quran* adl eserinden daha nemlidir. nk A.
Jeffery, sadece Kurandaki szcklerin kkenlerini saptamtr. Sayn Turan Dursun
ise, ayn eyi yaptktan baka, alndklar dillerdeki asl anlamlarn karlatrarak
sonular karmtr.
Trkiyede ve dnyada ilk kez yaynlanan bu Kuran Ansiklopedisi sayesinde bu
konunun Mslman ve gayrimslim merakllar, tamamyla ana kaynaklara ve salam
belgelere dayanlarak hazrlanm bilgileri elde etmi olacaklardr.
Bu nitelikleri dolaysyla bu deerli esere, dini, sosyal ve tarihi alanlarda eitim
yapan okullarn byk ilgi duyacan umuyorum.
Memleketimize bylesine deerli bir eser kazandran T. Dursunu tebrik eder,
baarlar dilerim.
Prof. Dr. Neet aatay
***
* Kurandaki Yabanc szckler.
288
Kuran yalnz slam dininin deil, slam hukukunun da ana kaynadr. Bundan
dolaydr ki, Kurann hukuk kurallarn ieren yetlerinin ne zaman, hangi olay
zerine ve niin geldiklerinin iyice irdelenip aklanmas ok nemlidir. Ayrca
Kuranda sonradan gelen bir ayet daha nce gelen bir ayetle eliiyorsa, nce gelen
ayet mensuh hkmsz sayldndan ve bu husus Bakara Suresinin 106. ayetindeki:
Herhangi bir ayetin hkmn yrrlkten kaldrr veya unuttursak, onun yerine daha
hayrlsn veya onun benzerini getiririz... hkmne teyid edilmi olduundan, hukuk
bakmndan hangi ayetin, hangi ayetle neshedilmi olduunun tartmas olarak
saptanmas da zel bir nem tar.
Btn diller durmadan deimektedirler. Szckler anlamlarn yitirmekte, yeni
anlamlar kazanmakta, deiik anlamlara gelmektedirler. Bir rnek vermek gerekirse:
50 yl nce dorudan doruya aldatmak demek olan ifal etmek bugn
gazetelerimiz sayesinde rza tecavz etmek anlamnda dilimize yerlemi
bulunmaktadr. Bundan tr ayetlere anlam verirken, szcklerin bundan 1400 yl
nce ne anlama geldiklerini bilmek ve ayetleri ona gre anlayp yorumlamak gerekir.
ok uzun yllar nceden tandm ve bilimsel kiiliine, yorulmak bilmez alma
azmine ve eski Arapa bilgisine hayran olduum Sayn Turan Dursunun Kuran
Ansiklopedisi ad altnda Kuran ansiklopedik adan inceleyen ve yalnz hukuk
sorunlarn deil Kurann ierdii btn sorunlar kapsayan bir yapt hazrlam
olduunu renmem beni ok sevindirdi.
Bu yaptn Allah maddesini inceleyince Sayn T. Dursunun yaptn tam bir
vukufla, objektif ve ada bilim yntemlerine gre hazrlam olduunu grdm. Bu
byk yapt yaynlandnda konunun her yn ile ilgili herkes iin doyurucu
olacandan ve lkemizde byk bir boluu dolduracandan hi kukum yoktur.
Yapt hazrlayan Sn. T. Dursunu ve yaynlayacak olanlar imdiden kutlarm.
Prof. Dr. Cokun ok
***
Bundan birka yl nce bir rastlant sonucu kendisiyle tantm Turan Dursun,
bana, bir Kuran ve hadis ansiklopedisi hazrladndan sz etmiti. Ancak bu eserle
ilgili bir ey grmediim iin, kendisine sadece eski deyimle sayn mekr olsun
demekle yetinmitim. Bu kez incelemem ve bu konudaki dncelerimi bildirmem
amacyla ansiklopedinin Allah ile ilgili maddesini getirdiler. Bu maddeyi byk bir
ilgi ile okuduumu nceden belirtmek isterim.
289
Genellikle yeni ortaya kan her din, insanlar uzun sre etkisi altnda brakan bir
heyecan da birlikte getirir. Bazen uzun, bazen da ksa bir sre sonra, daha ok
duygusalla dayanan bu heyecann yerini, ona neden olan inanlar, akl ve mantkla
badatrma abas alr. Bu aba daha ok bu inanlarn gerekliini ispata ynelik
olur. ou kez byle olmakla birlikte, pek az da olsa, bu almalar, dinsel inanlara
ters den baz gereklerin ortaya kmasna yardm eder.
Yeni dinin inanlarn ieren kutsal kitaplarn, ou kez insanlar etkisi altnda
brakan ksa ve zl ifadelerini, ok gemeden, bunlar yeteri kadar anlayamayanlar ya
da yanl anlayanlara aklama gerei duyulur. Bylece dinin gerek yanyla, onu
yanl uygulamak suretiyle banazla varan yannn aklanmas salanm olur. Bu
konuda bilgisi tam olanlarn dinsel bir banazla sapmamasna karn, bu alanda yeter
derecede bilgi sahibi olmayanlarn, ou kez banazla saplandklar grlr.
lkemizde son zamanlarda grlen dinsel banazlk da, bu konudaki bilgi
yetersizliinin sonucudur. Dinsel alandaki bu bilgi yetersizliini gidermek amacyla
Turan Dursun tarafndan hazrlanan bu eserin lkemizde balayan dinsel banazln
giderilmesinde byk yararlar salayaca midindeyim. Yazar bu amaca ulamak
iin, bir yandan gerekten kl krk yararcasna slamiyetin balangcndan itibaren
bilinen ya da ileri srlenleri birer birer nakletmekten ekinmemitir. Btn bunlara ek
olarak, imdiye kadar hibir dinsel yaptta rastlanmayan ak ve seik bir ifade
kullanlm olmas da ansiklopedinin deerini bir kat daha artrmaktadr. Sonu olarak,
bu yaptn bir an nce yaynlanmas lkemiz kltr iin bir kazan olacaktr.
Prof. Dr. Tahsin Yazc
***
Kimi tefsir bilginlerinin almalarnn yan sra daha kapsaml, ada ve bilimsel
teknikten de yararlanarak, btn kaynak tefsirlerin yorumlarn batan itibaren ayet
ayet bir bilgisayara alan byk bir almay Medinede Kuran- Kerim kompleksi
iinde grdm. Bu alma, Kuran- Kerimin anlalmasna, ada yorum ve
anlamlara gre yorumlanmasna yararl olacaktr. lkemizde de Elmall Hamdi
Yazrn Hak Dini Kuran Dili adl Trke tefsiri yannda baz rivayet tefsirleri vardr.
Ancak Kuran- Kerimde herhangi bir kelimenin toplu bir anlamn bulup karmak
bunlarda ok zor, belki de imknsz olmaktadr.
imdi bir Kuran Ansiklopedisiyle kar karyayz. Bu ansiklopedi, sz edilen
ihtiyac karlamakta, Kuran- Kerimin orijinal ve geni bir szl mahiyetindedir.
Bir szlk ve ansiklopedi olarak bu alanda ilk kez grlmektedir. Baz blmlerini
okudum ve inceledim. Tefsir, tarifat, hadis ve ana kaynaklara dayanmaktadr.
290
Sonularda baz yorumlar tartmal olsa da, bu yntem, ilk kez Trkiyede, slam
zerine dnen renci ve aratrmaclara kolaylk salayacak, yeni olay ve anlamlara
gre yaplacak yorumlara olanak hazrlayacaktr. Bu nitelikte bir eseri dnen, byk
uralarla ortaya koyan ve destek olup yayma hazrlayanlar, yaynlayanlar kutlar,
ileride bu yoldaki almalarn daha da gelitirmelerini ve mkemmeliyetlere
ulatrmalarn mit ederim.
Dr. Ltfi Doan
***
Kuran Ansiklopedisi. imdiye kadar olmayan, ama ihtiyac duyulan bir ansiklopedi.
Diyanet tekilatnda Merkez Vaizi, Mfetti olarak grev yapagelmi bir insan olarak
belirteyim ki bu ansiklopedi byk bir boluu dolduracak. nk:
1- amz insan artk reneceklerini en ksa zamanda renmek ister. Kolay ve
hemen. nk fazla zaman yoktur.
Kurandaki konular hemen anlamaksa olduka zor. Aranan, ancak uzmanlarnca
bulunabilir. Dier Mslmanlara, insanlara, rencilere gelince ite o zaman konularn
bir ansiklopedi kolayl iinde bulunmas gerekir. Kuran Ansiklopedisi bu kolayl
salayacaktr. Aranan konu kolaylkla bulunabilecektir.
2- Kurandaki kelimeler, hangi ayetlerde, hangi anlamlarda yer aldysa
bulunabilecektir.
3- Ayetlerin anlattklar ve hkmleri alannda slam otoriteleri neler sylemiler ve
ne gibi grler belirtmilerse yine kolaylkla bulunup anlalabilecektir.
4- Ansiklopedinin dili anlalr bir dil olarak seildii iin kark ve karmak
konularn da anlalmasn kolaylatracaktr.
Arapay ve konulan ok iyi bildiini bildiimiz Turan Dursunu ve yaynlayanlar,
byle bir eseri hazrlayp yaynladklar iin tebrik ederim.
Hamza Ayan
***
Kuran slamn temel dayanadr. Onun iin de ok iyi bilinmesi gerekir, iyi
bilinmesiyse, en bata kelimelerinin bilinmesine baldr. Hangi kelime, nereden
nasl gelmektedir, hangi anlam yahut hangi anlamlar iine almaktadr, kraet vecihi,
ayetlerdeki vecihleri, yani hangi ayette hangi manaya geldii, slam otoritelerinin
nasl ele aldklar, hangi grte birletikleri yahut ayrldklar?.. Btn bu ynleriyle
bilinmelidir.
291
Btn bunlar derli toplu anlatan kitaplar son derece azdr. Olanlarn da dilleri ok
ardr. Her Arapa bilen kolaylkla iin iinden kamamaktadr. Temel slami
kaynaklar klasik Arapayla yazldr. Bunlar anlayanlarn saylarysa yok denecek
kadar azdr.
Ayrca imdiye kadar yazl kitaplardan, yukarda belirtilen apta bilgiler elde etmek,
kark olmas nedeniyle de zordur.
imdi byk bir memnunlukla reniyoruz ki, dnyada ve lkemizde ilk olarak bir
ie giriilmi ve gerekletirilmi bulunmakta, bir Kuran Ansiklopedisi meydana
getirilmi olmaktadr. Bu, ok byk bir hadisedir. Artk herkes Kurandaki kelimeleri
kolaylkla anlayabilecektir. Aradn alfabetik olarak dzenlenmi olan ansiklopedide
bulup renebilecektir. Yalnz kelimeleri deil; Kurann iine ald konular da
renebilecektir.
Arapay temel kitaplarndan okuyup renmek ve retmek iin yllarca aba
harcam biri ve ayrca bir hafz olarak belirtmek isterim: Bu ansiklopediyle, Kuran
ayetlerinde ve ilgili hadislerde ne var, ne yok; slam otoritelerinin gr ve
yorumlaryla birlikte renme imkn, Mslmanlara, inceleyicilere sunulmaktadr.
Btn Mslmanlara, rencilere ve retmenlere yrekten tavsiye ederim.
smail Gl
292
YAZARIN,
KURAN ANSKLOPEDSNE LKN
AIKLAMASI
1- Bu ansiklopediye ilikin grlerini okuduunuz bilim ve din adamlarna teekkr

ederim. Bununla birlikte, ansiklopedinin amac ve neye hizmet edecei konusundaki
grlerin de kendilerine ait olduunu belirtmek zorundaym.
2- Ben Kuran Ansiklopedisini herhangi biimde yorumlar getirerek, slamn
ada yorumlarla yorumlanmasn ve bu yolla dinsel banazlktan
uzaklalmasn salamak gibi bir amala hazrlamadm. Byle bir amaca ynelmedim
ve ynelmenin yararl olmayaca grndeyim. Din alanndaki aydnlanmann
yorumlarlarla deil, neyin ne olduunu ak seik ortaya dkp sergileme yoluyla
olaca kansndaym. Bunun byle olduunu deneyimlerimle grdm. Kuran
Ansiklopedisini de bu amala hazrladm. Kutsal Kitaplarn Kaynaklar adl yaptm
da...
3- Kuran Ansiklopedisini hazrlarken temel amacm: Yalan ve sahteciliklerle,
insanlar srletirmek, smrmek amacyla srdrlegelen dini gn na
ekmektir. Bu ansiklopediyi okuyanlar, slamda onun kutsal kitab olan Kuranda
neler bulunduunu ok ak biimde grecekler, O zaman, slamclarn slam yeniden
insanlarmza devlet ve yaam biimi olarak sunarken slam akl dinidir, bilim dinidir,
adalet dinidir... gibi propagandalarnn gerek olmaktan ne denli uzak olduunu daha
iyi bilip anlayacaklardr. Ansiklopedi, bu yolla bir aydnlanmann gereklemesine
nemli katk salayacaktr.
Turan Dursun
293
DZN
1982 Anayasas, 118, 119, 122, 182, 275.

Arf Suresi, 81, 268
Abdul-Uzzazolu Haytip, 29.
Abdul-Vahhab Abdul-Vsi (Hac ve
Evkaf Bakan), 169.
Abdullah (Muhammedin babas), 39.
Abdullah bn Mesud, 88, 201.
Abdullah bn mer, 56, 201.
Abdullah olu Cbir, 82, 88, 90, 97, 158,
160.
Abdullah olu Ebu Abdillah Muhammed
El Ceyn, 160.
Abdulmuttalib (Muhammedin dedesi),
39, 40.
Abdun olu Muhammed, 161.
Abdsselm olu Kad Ebu Abdillah
Muhammed, 160.
Adalet, 27, 55, 62, 65, 67, 134, 154, 196,
265, 293
dem, 32, 36, 195.
Advar, Abdlhak Adnan, 140, 156.
Afgan, Cemaleddin, 130.
Afrika, 137, 140, 159, 164.
Ahiret, 35, 62, 241, 281
Ahmed bn Hanbel, 42, 57, 72, 79, 104.
Ahzb Suresi, 18, 19, 33, 68, 69, 71, 101.
Aile, 31-33.
ie, 31, 57, 68, 69, 70, 109, 131, 132,
223, 244, 248.
Akl, 44, 45, 91, 169, 196, 197, 198.

Akseki, Ahmet Hamdi, 170.
Ali bn Eb Tlib, 89, 201.
Altamira, A 138.
Amir oullarndan Amr olu Sehl, 29.
Amr el Cheni olu Sheyl, 29.
Amr bn Dinr, 90.
Anadolu, 37, 242.
Ankebt Suresi, 200.
Arap Milliyetilii ve Trkler, 35.
Arap, 29, 64, 139, 140, 141, 143, 145,
160, 178, 181, 210, 234, 237, 249,
263, 275, 280, 288, -1ar, 26, 27, 35,
39, 44, 60, 137, 142, 150, 153, 163,
181, 190, 211, 231, 236, 249.
Aristotales, 141.
Arsel, lhan, 35, 50, 51, 53, 54, 58-63,
139, 182, 188, 208, 274.
Arslan, Emir ekip, 140, 141.
Asabiyet, 147, 148, 154.
At bn Ebi Rebh, 57.
Atatrk devrimleri, 121.
Atatrk, 34, 44, 113-116, 118, 121128, 130, 132-135, 184, 189, 190,
195, 212, 218, 220, 221, 227, 228,
249, 275, 278, 280.
Avesta, 20-22, 24, 252.
Avf olu Malik, 26, 30.
Aydn, Ali Arslan, 130.
294
Bahr olu Ebu Abdillah Muhammed,

160.
Bakara Suresi, 51, 55, 62, 64, 65, 83,
171, 175, 177, 193, 199, 268, 289.
Bagil, Ali Fuat, 120, 127.
Batseva, S.M., 142.
Bedevi, 27, 142.
Bel, Alfred, 138.
Ben Ahmer, 162.
Beytullah (Tanrnn evi), 175.
Btru (Petruss), 163.
Bicaye, 161, 163, 164.
Biyre ky, 163.
Bombaci, A., 138.
Boanma, 50.
Bouthoul, G 138.
Boy abdesti, 42.
Bozkurt, Mahmut Esat, 222, 228
Bozkurt, Halil, 245, 246.
Breisig, 138.
Buhr, 26, 30, 40, 50, 51, 57, 61, 67,
72, 100, 200, 202.
Bula, Ali, 61, 62.
Bulak, Mustafa Fehmi, 137
Bural olu Sad olu Muhammed Ebu
Abdillahil-Ensar, 159.
By, 157, 201.
Cahiliyye, 27, 211, 231, 238
Canver, Cneyt, 50, 51, 53, 54, 56, 5860.
Carra de Vaux, 138, 140, 141.
Cariye, 18, 19, 24, 31, 49, 65, 69, 70,
71, 75, 84, 86, 98, 101, 106-108.
Cebrail, 73, 258, 263.
Cehennem, 35, 53, 59, 63, 169, 175,
204, 205, 241.
Cemel Olay, 131, 223, 244, 248.
Cennet, 35, 52, 62, 131, 175, 212, 213,
223, 241, 244, 248.
Cezayir, 161.
Cinsel, 41, 52, 67, - birleim (iliki), 42,

67, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80,
81, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91,
93, 98, 99, 103, - organ, 41, 42, 43, 75,
76, 77, 85, 103, 105.
Colosio, 138.
Cumhuriyet gazetesi, 21, 275.
Davud, Hz., 71, 206, 207 , 255 , 267, 269.
De Boer, 138.
Deccl, 172, 173, 175, 176.
Denek cezas, 95, 102, 104.
Devlet ve Din, 129.
Devrimcilik, 129.
Din leri Yksek Kurulu Bakanl, 54.
Din Yok Milliyet Var, 124.
Diyanet leri Bakanl, 23, 53, 54, 55,
60, 67, 120, 123, 125, 169, 203, 220,
268.
Duguit, Leon, 117.
Drerl-Hkkm Fi Gureril-Ahkm, 80.
DYP, 169.
Et-Tarift, 67.
Ebu Abdillah Muhammed, 160, 162.
Ebu Bekir (Halife), 29, 31, 90, 109, 131,
223, 248, 263.
Ebu Hamm Mus, 163.
Ebu Hanife, 70, 78, 79, 80, 81, 83, 104,
170.
Ebu Hureyre, 82, 97.
Ebu shak brahim, 160.
Ebu Mslim sfehn, 93.
Ebu Sevr, 104.
Ebu Sfyan, 29.
Ebu Yusuf, 70, 78, 80, 81, 87.
Ebu Zeyd, 158.
Ebul-Abbas Ahmet, 165.
Ebul-Ahvas, 57.
Ebul-Ksm Muhammedl-Kasr, 160.
295
Ebus-Senabil, 30.
Efendi Tanr, 31, 36.37, 39, 41, 46, 68,
171, 172, 175, 176.
Ehli kitap (kitapllar), 155, 259.
Ekva Olu Seleme. 88.241.
El Bal, 39.
El Ezher, 165.
Eme, etin, 179.
Emin, Ahmet, 141.
Emperyalizm, 130, 150.
Enm Suresi, 35, 44.
Endls (spanya), 153, 159, 162, 164.
Ensar, 27.
Erem, Faruk (Prof. Dr.), 120, 186,
274.
Eski ve Yeni Ahit, 24.
Eski Yunan, 17, 67.
Evtas yl, 90.
Gayrimslimler, 123, 124.

Gaza, 88, 90.
Gazali, 58.
Gemra, 252.
Gereker, 220.
Gibb, H.A.R., 138.
Gobineau, 139, 141.150.
Gorbaov, Michael, 279.
Grsel Yaynlar, 177.
GzbUyk, Abdullah Pulat, 120, 186.
Grek, 231.
Gumplowicz, L., 138.
Gl, smail, 292.
Gler. Ahmet Hamdi, 276-281.
Gne gazetesi, 272.
Gne Yaynclk, 177, 272.
Gne, Mustafa, 213.
Gney Arabistanl, 159.
Frbi, 139, 140, 248.

Fas, 161, 162, 164.
Fsk (yoldan km), 101, 102.
Fedek, 31.
Fenikeliler, 39, 49.
Fer, 76.
Ferreiro, 138.
Fkh, 19, 30, 35, 36, 41, 57, 61, 75,
76, 80, 81, 83, 85, 87, 88. 91, 99,
104, 105, 160, 160, 181.
Fndkolu, Ziyaeddin, 138, 142. 143,
146, 148, 149.
Fischel, W., 138.
Flins.R., 138.
Freud, Sigmund, 42.
Hbil, 36, 37.

Hbisolu Akr, 29.
Hac, 32, 46, 90, 169.
Haccac olu Mslim, 160.
Had, 79, 130, 254.
Hadd, 77-79, 86, 88, 90-92, 97, 103.
Hadremevt (Hadramut). 159.
Hakim (Hizam Olu), 30.
Hkim, 201.
Halifelik, 113, 128, 140.
Hammad bn Zeberkn, 261.
Hammer-Purgstall, 137.
Hammurabi Yasalar, 221.
Hanbel, 76, 79, 81, 87, 105, -1er, 80.
Hanerliolu, Orhan, 145, 146, 148, 149,
151, 253.
Hanefi, 42, 69, 75, 80, 96, 104, 123, 170,
216.
Haram, 44, 69, 76, 80, 86, 90, 91, 99. 129.
Hriciler, 108.
Hars olu Al, 30.
Gabrieli, 138.
Gammaz olu Ebul Abbas Ahmet el
Kharc, 160
Ganimet, 26-32, 40, 64, 65, 68, 153,
231, 249.
Garaudy, Roger, 231.
Gauthier, 138.
296
Hart, Michael, 278.

Hasan Basr, 57.
Hasan Sabah, 135.
Har Suresi, 31.
Hatemi, Hseyin (Prof. Dr.), 252.
Hatice, 31.
Hatn, 41.
Hattab olu mer, 87, 100.
Hayber, 31, 89, 90, 241.
Hegel, 139.
Hell, 68, 86, 90.99.
Hems, Graberg de, 138.
Herodot, 42.
Heva, 68.
Hevazin Sava, 26, 27.
Hristiyanlk, 49, 150, 223, 225, 231,
268.
Hsn Olu yeyne, 29.
Htne, 41.
Htnet, 41.
Hicaz, 153.
Hilfet, 156.
Himyerliler, 153.
Hindistan, 153.
Hint, 231.
Him (Hkim Olu), 261, 262.
Hiam olu Hars,
Hitti, Philip (Prof. Dr.), 43.
Hizam, 30, 261.
Hobbes, 139.
Homo Sapiens, 17.
Hubel, 39.
Humeyni, 188.
Humus, 31.
Huneyn Sava, 249.
Huzeyfe bnl-Yemn, 201.
Hrmz (Tanr), 20-23.
Hrriyet gazetesi, 177.
Hseyin, Th, 142, 144, 146, 148,
149, 151, 152, 158.
Hz. Muhammedin Felsefesi, 208, 280.

Hz. Peygamberin Snnetinde Terbiye,
232.
Irak, 57, 153, 169.
Isparta, 267.
bn mer, 51, 56, 85, 201, 261, 262.
bn Abbas, 29, 57, 80, 82, 90, 93, 97, 201,
261.
bn Creyye, 90.
bn Hacer, 234.
bn Hanbel, 42, 57, 72, 79, 104, 201.
bn Kayyimil-Cevziyye, 243.
bn Kuteybe, 201.
bn Mesud, 88, 109, 201.
bn mer, 51, 56, 85, 201, 261, 262.
bn Rd, 75, 90, 103, 104.
bn Teymiyye, 227, 243.
bni Abbas, 178.
bni Ebi Amr, 161.
bni Haldun, 136-154, 156-165.
bni Selame, 164.
bni Sina, 139, 140, 240, 241, 248.
bnl-Mukaffa, 193, 248.
brahim olu Ebu Abdillah Muhammed
El bil, 160.
brahim Suresi, 34.
brahim, Hz., 32-34, 37-39, 41, 42, 171,
175, 199.
ddet (kadnn bekledii sre), 86, 267.
kinci Abdlhamit, 140, 156.
krar, 103, 104.
krime, 57.
lahiyat Fakltesi, 125, 194.
lhan Arsele Mektuplar, 287.
mam Ahmed bn Hanbel, 79.
mam Azam, 70.
mam Hatip Okullar, 125.
mam Mlik, 79, 91, 104, 160.
mam Muhammed, 81, 87.
297
mam Sevr, 79.

mam afi, 69, 104.
mamet, 140, 156.
man, 30, 196, 231, 265.
mrn, 32.
mza dergisi, 254, 270, 273.
nan, A. Afet (Prof. Dr.), 221.
ncil, 37, 41, 131, 194, 207, 223, 240,
263.
ncirlik, 216.
nsan Haklar Evrensel Bildirisi, 119.
nsan haklar, 64.
rade, 50, 145, 181, 228, 237.
ran, 172, 183, 231, 252.
rtica, 124, 132, 133, 177, 179, 213.
sa, Hz., 131, 197, 199, 213, 223, 240.
saf, 40.
skenderiye, 231.
slam Ansiklopedisi, 138, 140.
slam hukuku, 249, 289.
slam eriat, 19, 50, 51, 60, 66, 70,
181, 183, 185, 188, 190, 212, 228,
236, 240, 244, 249.
slam Tarihi, 207.
slam, 19, 44, 50, 62, 127, 129, 188,
249, 254, 267, 276.
smail (brahimin olu), 39.
smailaa medreseleri, 216.
sr Suresi, 206.
srail, 44.
srailiyyat, 264, 267, 268.
srailoullar, 269.
stanbul, 204, 205, 216.
biliye (Sevilla), 159, 163.
tibh, 86.
zmir, 217.
Jeffery, Arthur, 288.
Journal Asiatique, 138.
Junq, Cart (Dr.), 238.
Kbe, 39, 171, 172, 175, 176, 277.

Kbil, 36, 37.
Kabile, 22, 26, 29, 30, 40, 60, 64, 89, 97,
102, 147, 148, 152, 154, 156, 157, 159,
181, 249.
Kadky, 283.
Kd Beyzav, 210.
Kaffal, 109.
Kfir, 30, 131, 156, 170, 173, 175, 176,
196, 198, 203, 218, 227, 241, 248, 276.
Kafsa, 161.
Khinlik, 157.
Kahire, 158, 288.
Kahire niversitesi, 141.
Kahraman, Dursun, 120.
Kam cezas, 22.
Kamer Suresi, 200-202.
Kaplan, Mustafa, 250.
Kaptan Custo, 231.
Kara ses Cemaleddin, 188.
Karagmrk, 216.
Karaman, Hayrettin (Do. Dr.), 130, 231.
Karata dnemi, 274.
Kargalk Ky, 215, 247.
Karyaka, 217.
Kassar, 160.
Katale (Castilla), 163.
Ktip elebi, 140.
Kayr, mer, 247.
Kays olu Ced, 30.
Kayseri, 216.
Kaza, 90.
Keiborlu mam-Hatip Lisesi, 254, 267.
Kehf Suresi, 72, 73.
Keke, Ahmet, 270, 271, 274.
Kelm, 130, 232, 248, 252.
Kemal, Yaar, 272.
Kerramiyye, 212.
Kab-bn Eref, 248.
298
Kbrs, 207, 208.

Kl Ayeti, 172, 175, 255.
Kraat, 159.
Kmata (Granada), 162-164.
Krvan, 161.
Kyamet, 54, 60, 87, 200-202, 241.
Kz ocuklar, 190.
Kzldeniz, 264.
Kitab- Mukaddes, 24.207.
Kitab- Mukaddes irketi, 24.
Kitalut-Trk, 280.
Kitap Dergisi, 61.
Kohan, Koray, 283.
Koyiit, Talat (Prof. Dr.), 232, 234.
Kongar, Emre, 149, 150.
Konsentine, 163.
Konut, Halil, 196, 197.
Kprl, Fuad, 138.
Kulleteyn, 282, 287.
Kuran Ansiklopedisi, 177, 178, 225,
272, 288-293.
Kuran kurslar, 34.
Kuran- Kerim Ansiklopedisi, 177,
178.
Kurban Bayram, 36.
Kurey, 26, 27, - Kabilesi, 60, 64, 181.
Kusentiniyye Emiri, 161.
Kutsal Kitaplarn Kaynaklar, 225,
252, 293.
Kutsal Kitaplarn Kaynaklar 1, 287.
Kutsuz, Eren, 209.
Kuveyt, 169.
Kuzey Afrika, 137, 164.
Krt, 215, 216.
Krte, 215.
Ktahya, 216.
Ktb-u Sitte, 224.
Kzl Da, 164.
Kybele, 43.
Laik, 34, 55, 75, 76, 113-117, 119-125,

127, 128, 132, 169, 177, 180-182, 185,
186, 188-190, 204, 274.
Laiklik, 113, 116-122, 124-128, 130, 132135, 182, 186, 188, 190.
Lmiyye, 159.
Lenin, 219.
Lewine, 138.
Lian (lanetleme), 102.
Lime, 17.
Lisanddin Ebu Abdillah bnul-Htib,
162.
Livata, 74, 76, 80, 81, 83, 93.
Lt, 81-83.
Man, 232.
Mably, 141.
MacDonald, C., 138.
Machiavelli, 139, 140.
Mahmutpaa lkokulu, 217.
Mide Suresi, 74, 185, 199.
Maimonides, 139.
Malik bn Avf, 26, 30.
Mlik olu Miz, 97.
Mlik, 97.
Malik, 76, 79-81, 87.
Malthus, 139.
Mmeleket yemnke, 18.
Markos ncili, 240.
Marksist, 136, 138, 142, 218, 219, 221,
252, 274.
Marksizm, 220, 221.
Marx, Karl (Marks). 138, 150-152, 220,
221.
Materyalizm, 221, 277.
Matta, 131, 207.
Maunier, R., 138.
Maval, 32, 267, 270.
Mayatepek, Tahsin, 172.
Meric Suresi, 19.
Mecelle, 128, 129, 227.
299
Medeni Bilgiler, 221.

Meden Kanun, 76.
Medeni Yasa, 50, 113, 128.
Medine, 31, 40, 109, 171-173, 175,
290, -li, 27, 31, 45.
Mehasint-Tevil, 202.
Mehir, 52, 68, 87, 107.
Mehmet, 228.
Mekhl, 57.
Mekke, 26, 35, 44, 64, 89, 90, 109,
171-173, 175, 176, 181, 239, 249.
Melek, 33, 45, 62, 71, 72, 171-176,
210, 211.
Menfis-Sem, 210.
Mensuh, 94, 95, 260, 289.
Meryem Suresi, 74.
Mescid, 97.
Mesih, 172.
Mete, 278.
Mevdd, 157.
Mezmurlar, 207.
Msr, 18, 41, 42, 165, 249, 259, 288.
Millet, 34, 35, 50, 81, 114, 125, 126,
134, 189, 212, 228, 249.
Mill Gazete, 226.
Milli Gvenlik rgtleri, 124.
Milliyet gazetesi, 21.
Milliyetilik, 35.
Miras, 18, 65, 126, 127, 130, 153, 206,
225.
Miras, Kamil, 26, 87, 90.
Mirdas olu Amr, 30.
Molla Husrev, 80.
Molla Ndir Efendi, 215.
Molla, 80, 179, 190, 215, 252, 287.
Montesquieu, 137, 138, 141, 142, 150.
Muhammed Abduh, 130.
Muhammed Cemaluddin el Ksm,
203.
Muhammed bn Mesleme, 248.
Muhammed bnul-Ahmer, 162.
Muhammed zzet Derze, 203.

Muhammed, Hz.,
Mukaddime,
Munier, Rene,
Musa Carullah,
Musa bn Meymun,
Musa, Hz., 18, 26-35, 39-42, 44-46, 4952, 56-59, 61, 67-73, 81, 87, 90, 100,
126, 131, 139, 156, 162, 172-175, 181,
193, 194, 197, 201, 203, 207, 208 , 212,
214, 223, 226, 228-230, 233, 236-244,
248, 249, 254-263, 266, 268, 270, 273,
274, 277, 278, 280, 281.
Muta nikh, 52, 88-90.
Mutezile, 169.
Muvatta, 160.
Mmin, 61, 108, 113, 247, 253.
Mcaz, 216.
Mcessime, 212.
Mddessir Suresi, 236.
Mellefetl Kulub, 28.
Mlessimler, 153.
Mlk Suresi, 210.
Mminn Suresi, 19.
Mmtahine Suresi, 74.
Msfihn, 74.
Mslim, 30, 57, 61, 72, 90, 100, 160, 200,
201.
Mslman, 26, 28-30, 60, 67, 73, 124,
126, 129, 140, 141, 193, 194, 205, 221,
231, 236, 269, 279, 288, - Trkler, 34.
Mslmanlk ve Nurculuk, 287.
Mebbihe, 212.
Mteht, 70.
Mtevtr, 96, 97, 99.
Nace, 49, 266.
Nacar, smail, 193, 210-213.
Nadiroullar, 31.
300
Nahl Suresi, 19.

Nahv, 160, 215, 216, 247.
Naile, 40.
Namaz, 33, 35, 42, 53, 57, 105, 106,
130, 175, 208, 209, 278.
Nazzam, 201.
Nedvi, Sleyman, 200.
Nesin, Aziz, 25, 207.
Nikh, 52, 75, 82, 87-91, 130, 249,
266.
Nis Suresi, 19, 23, 32, 51, 59, 63, 65,
74, 87, 92, 96, 101, 107, 193, 206,
256, 258.
Nuh, 32.
Nuh Tufan, 200, 221.
Nr Suresi, 74, 94, 101, 102, 105, 107,
108.
Nurbaki, Haluk (Dr.), 195.
Olga, Senai, 76.
Ongun, Cemil Sena, 280.
Ortaa, 140, 142, 183.
Oru, 41, 130, 208, 209.
Osman (Ebul-s Olu), 242.
Osman dnemi, 209.
Osmanl, 114, 126-128, 140, -lar, 34.
Osmanlca, 240.
retmen, 218, 219, 276, 278, 280282, 292.
lm cezas, 83.
mer olu Hasan, 161.
mer, Hz., 29, 52, 56, 90, 258, 261263.
rnek, Sedat Veyis (Prof. Dr.), 43.
zal, Semra, 189.
zcan, Slih (Dr.), 274.
ziek, Kzm, 218.
zek, etin (Prof. Dr.), 117, 119, 120,
129, 130.
ztrak, Adnan, 220.
ztrak, Orhan, 220.
ztrk, Yaar Nuri, 190.

zyrek, H. Kemal, 226, 228-236, 240,
241, 244.
Pakistan, 157.
Panel dergisi, 251.
Panel, Mehmet Emin, 207.
Paris, 137, 138.
Perinek, Dou, 226, 232.
Perinek, ule, 287.
Platon, 141.
Politzer, 272, 273.
Prince, 140.
Putlar tlaf Tugay, 204.
Put, 39, 40, 49, 131.
Putatapar, 108, 109, 131, 153, 172, 175.
Rbtatul-lemil-slami, 274.
Rb (sfahanl), 34, 68, 75.
Rahmet, 33, 275.
R, 49.
Raiyye, 49, 159.
Ramuz el-Ehadis, 212.
Rappoport, 138.
Rz, Fahruddin, 29, 30, 46, 51, 65, 69,
75, 76, 79, 82, 84, 93, 101, 107, 109,
174, 175, 194, 202, 257, 258, 260.
Recm, 82, 94-97, 99, 100, 101, 105-108,
254.
Reddiyye, 229, 250, 251, 276, 282.
Richter, G., 138.
Ridde, 223, 248.
Roma, 150.
Romallar, 41.
Rosenthal, 138.
Rousseau, 139.
Rukye, 230, 232, 237-239, 241, 242, 244.
Rusya, 205, 279.
Ruen, 124.
Rdi, Salman, 204, 205.
Rvet, 26-30, 32, 64, 249.
301
Sbilik, 49, 172.

Saak, 209.
Sd Suresi, 49.261.
Sadru-era, 96.
Sfft Suresi, 37.
Said-i Nurs (Kurd), 229.
Sakf, 26.
Salt, 33.
Salavt, 33.
Salman, Ersin, 177, 204, 205.
Sami, Ali, 241.
Smit olu Ubde, 95.
Sat El Husri, 138.
Schmidt, N., 138.
Schulz, F., 138.
Sebre, 89.
Sebretl-Chen, 89.
Sehm olu erik, 102, 103.
Selm, Ahmet, 127.
Seluklular, 34.
Semahati Nebeviye, 29.
Semavi, 52, 260.
Semure olu Cbir, 87, 92, 94, 95,
101, 162, 164.
Sena, Cemil, 143, 212, 283, 285.
Sengler, Oswald, 142, 154.
Septe (Ceuta), 163.
Sevab, 19, 271.
Sevilla, 159, 163.
Seyyid Raid Rza, 130.
Shaw, Bernard, 231.
SHP, 169.
Sifh, 74.
Silvani, Mahmut, 213, 214.
Sinop, 218.
Sivas, 215-217, 276, 288.
Sivas Mftl, 276, 288.
Sosyal Yaynlar, 219.
Sovyetler Birlii, 136.
Soysal, Mmtaz, 121.
Sylence, 32, 194, 199, 220, 267, 268,

270.
Spengler, Oswald. 138, 150, 151.
Sudan, 153.
Sultan Ebu Slim, 162.
Sultan olu Cbir olu emsddin Ebu
Abdillah Muhammed El Keys, 160.
Suud Arabistan, 169.
Sleyman, Hz., 36, 71, 72, 255, 257, 266,
269.
Smer, 199, 221.
Snnet, 41-43, 75, 77, 90, 91, 169, 228,
231.
Syut, 227.
Sylvestre de Sacy, 137.
afi, 69, 75, 76, 78-81, 87, 96, 104, 105.
arap, Ali, 218.
arkla, 215.
ehabuddin Suhraverdi, 248.
ehrestni, 129.
ehvet, 67.
ekip, Emir Arslan, 140, 141.
eref, Salih, 216.
eriat Byle, 287.
eriat ve Kadn, 50, 53, 54, 61, 182, 208.
eriat, 54, 55, 74, 114, 157, 183, 188,
221.
erif Crcan, 67.
eyh Abdurrahman El Vett, 161.
eyh Hariri, 212.
eyh Ramazan, 215.
eyh Said, 275.
eyhlislam Musa Kzm, 55.
eytan, 59, 176, 205, 242, 243.
iler, 85, 91, 181.
uar Suresi, 44.
ra Suresi, 35.
302
Tazir, 79, 83.

Taber, 26-28, 32, 104, 249.
Tabu, 250, 253, 273, 277, 282.
T-H Suresi, 64.
Tahran Radyosu, 188.
Talak (boama), 86, 130.
Talk Suresi, 74.
Talmud, 252.
Tanklk, 101, 103.
Tanr Dumuzi, 43.
Tanr, 31, 33, 36-39, 43, 49, 59, 71,
72, 92, 95, 97-100, 102, 132, 133,
145, 146, 153, 155-159, 169, 170,
175, 196, 197, 207, 210-212, 214.
Tanra, 43.
Tarde, G. 139, 141, 150.
Tarih felsefesi, 138, 140, 141, 144146, 150.
Ta, Salim, 194.
Tayalisi, 201.
Tayland, 21.
TBMM, 53, 134, 169, 180, 190.
Tebesse, 161.
Tebk, 90.
Tecrd, 31, 59, 60, 172.
Tefsr Usl, 232.
Tefsirde srailiyyat, 267.
Teabun Suresi, 58.
Tekirda, 120.
Tekirda Ar Ceza Mahkemesi, 120.
Tekke, 113, 132.
Tekvr Suresi, 190, 237.
Teokratik Devlet Anlayndan
Demokratik Devlet Anlayna, 182.
Teori, 208, 250, 274, 276, 277, 280282.
Tercman gazetesi, 178.
Tevbe Suresi, 28, 29, 32, 33, 64, 153,
172, 175, 193, 255, 261.
Tevbih, 93.
Tevhid dergisi, 252.
Tevhid-i Tedrisat, 113.

Tevrat Yehovas, 223.
Tevrat, 17, 18, 24, 32, 36-39, 41, 44, 71,
194, 199, 206, 207, 221, 223, 251, 252,
254-257 , 259, 260, 263, 269, 270.
The Foreign vocabulary of the Quran,
288.
Tirmiz, 42, 72, 201.
Totem, 44.
Totemizm, 44.
Trablus, 161.
TRT, 126-128, 189, 220, 274, 275, 281,
288.
Tufan, 200, 221.
Tunus, 159-161, 164, 165.
Tunuslu, 142, 158.
Turan Dursun Hayatn Anlatyor, 287.
Tutak, 215, 247, 277.
Tfeki, Grbz, 121.
Trk Ceza Yasas, 120, 182, 185, 187,
256.
Trk Ansiklopedisi, 142.
Trk Medeni Kanunu, 128, 184.
Trk, 34, 35, 44, 76, 77, 113, 114, 120122, 126, 128, 139, 142, 169, 182, 184187, 190, 208, 212, 215, 216, 228, 249,
256, 278, 280, 281, 288.
Trkeli, 218.
Trkiye Cumhuriyeti, 55, 115, 116, 118,
120, 123, 126, 134, 169, 182, 184, 186,
190, 281.
Trkiye gazetesi, 196, 198.
Tzner, lknur (Keiborlu mam-Hatip
Lisesi retmeni), 254, 256-258, 260,
261, 263, 267-270.
TV-1, 189.
Uan, Salih, 217.
Umeyye olu Safvan, 30.
Umran, 146, 147, 151.
303
Umre, 90.
Usl-u Fkh, 216.
Uslul-fkh (slam hukuku), 100.
Uzfune (Katela Kral Alphonse),
163.
bbe, 161.
Din ve eriat Karsnda
Laiklik, 127.
ba, 216, 218.
lken, Hilmi Ziya, 117, 127, 128, 130,
137, 138, 150, 165.
meyye olu Hill, 102.
mmet, 82, 90, 126.
mml-Kur, 44.
nllere Mektuplar, 287.
riya, 265.
Vcib, 80.
Vahiy Melei Cebrail, 258, 263.
Vaux, Carra de, 138, 140, 141.
Veda Hacc, 140.
Veliyyuddin, 158.
Vezir mer, 161, 162.
Vico, 138, 139, 143.
Voltaire, 211.
Von Kremer, 138.
Washington, 278.
Yahudiler, 17, 32, 34.40, 85, 131, 222,
241, 248, 251, 254-258, 264, 268269.
Yahudilik, 17, 19, 32, 41, 44, 49, 127,
169, 170, 225, 241, 273.
Yaln, Hseyin Cahit, 207.
Yalnz, dem, 195.
Yargtay, 120, 186.

Yazc, Tahsin (Prof. Dr.), 290.
Yazcolu, Mustafa Said, 169.
Yazr, Elmall Hamdi, 212, 257, 290.
Yehova, 131, 223.
Yemen, 90.153, 159.
Yeni Asya gazetesi, 250.
Yeni Dnce gazetesi, 246.
Yeni stanbul gazetesi, 218.
Yeni stiklal gazetesi, 218.
Yerbu olu Abdurrahman, 30.
Yessar, 240.
Yeilrmak gazetesi, 276, 281.
Ylmaz. Abdullah, 272.
Yunan, 17, 49, 67, 116, 140, 141.
Yurdaydn, G. Hseyin, 139,
Yusuf Suresi, 34, 64.
Yusufeli. 208.
Yksek slam Enstitleri, 125.
Zabt, 62.
Zaman gazetesi, 217, 245, 247, 250.
Zniye, 74.
Zebur, 206, 207, 265.
Zekt, 28-32, 64, 130, 157, 247, 249.
Zemzem, 40.
Zerdt, 21, 24-25, 45.
Zeyd b. Harise, 266.
Zeyd b. Sabit, 259.
Zeyd, 71, 141, 158, 241, 259, 266, 270.
Zeyneb (RA), 266.
Zeyrekli Mehmet Efendi, 133.
Zina, 54, 60, 74-77.
Zuhruf Suresi, 64.
Zfer, 78.
304
imdi bu kitab okuduunuza gre

Kaynak Yaynlarndan orijinalini de almalsnz.
nk bu kitabn her ktphanede bulunmas gerekir.
nsanlarn aydnlanmas, gereklerin bilinmesi iin.
nsanca bir yaam dileiyle...
305

Turan Dursun-Din Bu-3-Islamda Toplum Ve Laiklik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turan Dursun-Din Bu-3-Islamda Toplum Ve Laiklik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Kaynak Yaynlar No: 467

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA TCARET VE SANAY LTD. T.

HASAN YALININ NSZ

Mal Anlaynn Yansmas

Benden Sonra. Erkekler in,

C- Laiklik Nasl Kua evrilmitir?

Cevap: Gerek Ortada

BEN, YZYILLARIN DOURDUU LMM

Turan Dursun ldrld, din kurtuldu!

yantlad soruyu. Ve o anda lm yendi. lmn tesine geti. Bu nedenle Turan

Altnda hibir yayn organ bencillii aranmakszn u soru zerinde de

Kle, Sahibinin Mal

Kle, ldrlesiye Dvlebilir

KPEK VE NSAN HAKLARI

...KPEK beslenirken ETle birlikte ST

a: Milattan yzyllarca nce. Konu: Kpek haklar ve gvencesi.

uyandrmamay baarabilir ve evden bir ey gtrebilir. Kpek kurdu ldrr, ezer,

Emeki Kpein Haklar

Emeki Kpein yi Beslenme Hakkn inemenin Cezas

Grld gibi, en az derecedeki cezaya bile sulu insan dayanamaz. Ksacas:

(korktuunuz) kadnlara t verin, yataklarnda onlar yalnz brakn, nihayet dvn!

Kpekler De Snf Snf, eit eit

RVETLE MSLMAN OLANLAR

Malik bn-Avf, Muhammede kar savaanlarn bakumandanyd. 630 ylnda

1 Sahh-i Buhr Muhtasar, Tecrd-i Sarh Tercemesi, c.7, s.141.

Taber tefsirine gre ganimetin verilme amac Rvetti.

Bir gn Peygamber ile birtakm kimseler Hevazin seferinden dnerken birtakm

Ya Resulallah Adalet Et!..

Bir De Zekt Malndan Rvet

Rvet veene de alana da Allah lanet etsin.

15 kiilik Mellefetl Kulub listesi

Rvet Verilenler: Mellefetl-Kulub

Fkh kitaplarnda gnlleri slama kazandrlacak olanlar drt blme ayrlmtr.

Aile, Arapada yoksulluk, arlk demek olan aylden gelir. zerinde

40 kle birden zd edebilmitir.4 Yoksulluk iinde ld ileri srlen

Namazlarda ve baka zamanlarda okunan salavtlarda u anlamdaki Arapa szler

SLAMA GRE MLLET

1 Bkz. Mfredat, M -L -L.

ahlak derslerinde de bunun byle retildiine kuku yok. nk Kuran

Tanr Her Kurban Kabul Etmez

1 Drer, Kitabul-Udhiyye, 1/265 ve teki fkh kitaplar.

Her Admda Kurban

Bu ayetlerde anlatlan ykye gre zet olarak unlar olmu:

Mal Anlaynn Yansmas

ki htn kavutuunda, boy abdesti gerekli olur.2

1 Merginn, Hidye, 1/14 ve teki fkh kitaplar.

Snnette Kesilen, Tanrya Armaan

11 Hitti, Tarihu Suriye, 1958, s.126.

slam, balangta aireti hedef almtr. Airet iinde de en yaknlar... (Bkz.

Efendi Tanr (Rab), Hac in Ara Olarak Deveyi Tanyor

DNN KADINA BAKII

Bugnk semavi (gksel) diye bilinen dinler, inanlarn, efendi-kle

Uursuz Bir Mal

Kadnlarnz, Ekin Tarlanz

Kadn: Bir Meta

metalandnzda (yani meta olarak kullandnz zaman) cretlerini (mehirlerini)

7 Bkz. F. Rz, 10/49.

ki Kadnn Tankl, Bir Erkein Tanklna Bedeldir

Kadnlar, Aklen ve Dinen Eksik Yaratklardr

Kadnlar Arasnda Saliha Kadn,

Benden Sonra, Erkekler in,

Bana Cehennem Halk Gsterildi; ounluu Kadnlard

MUHAMMEDE GRE KADIN UURSUZDUR