H.

Reaktif (kr) g kompanzasyonu

1. ebekede kompanzasyonun nemi
Bir iletmenin g katsaysnn dk olmas hlinde ebekeden ekilen akm artar. Bu
istenmeyen bir durumdur.
ndktif zellikli (motor, trafo, balast, bobin) alclar akmla gerilim arasnda faz fark
olutururlar. Bir motor ebekeden aktif g ve reaktif g eker. Aktif g mekanik enerjiye
dnr. Reaktif g ise motorun sarglarnn etrafnda manyetik alan oluturur. Oluan manyetik
alan daha sonra motor sarglarnda z indksiyon EMKs meydana getirir. z indksiyon
EMKs sonucu sarglarda oluan akm ebekeye geri verilir. Baka bir deyile indktif zellikli
alclar ebekeden ektikleri akmn bir ksmn harcarken bir ksmn da geri verirler.
Bir hatta gidip gelen akmn ok olmas hattn kesitinin artrlmasna neden olur. rnein
1,5 mm2lik iletkenle altrlabilecek bir alc reaktif g sz konusu olduunda 2,5 mm2lik
hatla beslenir.
ndktif alclarn ebekeden fazla akm ekmesi kablo, alter, sigorta, trafo, alternatr vb.
gibi donanmlarn gcnn daha yksek seilmesine yol aar. Bu nedenle kompanzasyonun
yapld bir ebeke 1000 TLye kurulabilirken, kompanzasyon sisteminin olmad bir ebeke
1200-1500 TLye kurulabilir.
te yandan hatlardan fazla akm ekilmesi enerji kayplarn da artrr. Bilindii gibi iletken
hatlarn da belli bir omik direnci vardr. Direncin sz konusu olduu yerde, P = I2.R denklemine
gre bir g harcamas olacaktr.
lkemizde ebekeden ektii g 10 kW ve zerinde olan, fazl (trifaze) alc kullanan
abonelerin kompanzasyon tesisat yaptrarak g katsaysn 0,85 - 0,98 aras bir deere
ykseltmesi zorunludur. Kompanzasyon tesisat kurdurmayan aboneler elektrik datm
iletmesine "aktif" ve "reaktif" enerji tketim bedeli demek zorundadr.
RST
Bir tesise kompanzasyon yapld zaman u faydalar salanr:
Elektrik enerjisine denen para azalr..
Ayn ebekeyle daha ok alc beslenebilir..
Hatlarda oluan enerji kayplar azalr..
ebekenin gerilimindeki d azalr..
M

3~
2. Kompanzasyon tesislerinin eitleri
a. Tek tek kompanzasyon
Tek tek kompanzasyon
Bu sistemde tesiste bulunan indktif alclarn her birine hesaplama
sonucu tespit edilen uygun deerli kondansatr paralel olarak balanr. lkemizde ok az
kullanlan bir yntemdir. Yandaki ekilde tek tek kompanzasyonun yapl gsterilmitir.
Floresan lamba, civa buharl lamba gibi balastl alclarn iinde bulunan parmak
byklndeki
kondansatrlerin
grebi
RST
kompanzasyon ilemini yapmaktr.

b. Grup kompanzasyonu
Tesiste birlikte alp duran alclar sz konusu
ise bunlarn hepsine bir tek kondansatr balayarak
yaplan ilemdir. Bu yntem de lkemizde az
kullanlmaktadr. Yandaki ekilde grup
kompanzasyonun yapl gsterilmitir.

M
3~

M
3~

M
3~

Grup kompanzasyon
104

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

RGKR
M
3~
C

M
3~

M
3~

Merkez kompanzasyonun blok emas

c. Merkez (otomatik)
kompanzasyon
Bu sistemde tesisin enerji giriine
balanm olan elektronik yapl
"reaktif g kontrol rlesi (RGKR)"
alclarn faz farkn (g faktrn,
cos deerini) srekli olarak ler.
lm
sonucuna
gre
kompanzasyon panosunda bulunan
kontaktrleri altrr ya da
durdurur. Kontaktrler devreye girip
ktka bu elemanlar zerinden
sisteme paralel balanm olan
kondansatrler kompanzasyon
ilemini gerekletirir.

....V/380 V trafo

bakl
sigorta

kWh

RGKR

akm
trafolar
akm
trafosu

akm
trafolar
termik-manyetik
kesicili alter

3. Kompanzasyonda
gerekli kondansatr
gcnn hesaplanmas
Gerekli kondansatr gc,
Qxc = P.(tan - tan )
denklemiyle hesaplanr.
Denklemde,
kompanzasyon kondansatrleri
QXC: Kondansatrn gc (VAr), Merkez kompanzasyonun kolon emasna ilikin rnek izim
P: Alcnn aktif gc (W),
: Alcnn faz as (derece),
: Olmas istenen faz as (derece)dir.
rnek 1: Aktif gc 20 kW (20 000 W), Cos deeri 0,60 olan fazl asenkron motorun
Cos deerinin 0,95e ykseltilebilmesi iin gereken kondansatr gcn hesaplaynz.
zm
Cos = 0,60n a deeri: 53,13
53,13nin tanjant deeri: 1,33
Cos = 0,95in a deeri: 18,19
18,19nin tanjant deeri: 0,32
105

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Cos = 0,60n tan deeri: 1,33.

stenilen cos deerinin tan karlndan tan deerinin karlmasyla elde edilen deer 1.01.
QXC = P.(tan - tan ) = 20 000.(1,33 - 0,32)
QXC = 20 000.1,01 = 20200 VAr (20,2 kVAr)
4. Kompanzasyonda kademe seimi
Kompanzasyon sistemiyle ebekeye paralel olarak balanacak kondansatrler 3, 5, 7, 12 vb.
gibi gruba blnrler. Baka bir deyile kompanzasyon tesisinde 3, 5, 7 ya da 12 adet kondansatr
grubu yer alr. Reaktif g kontrol rlesi (RGKR) ilk nce birinci kademeye bal kondansatr
devreye sokar. Bu yeterli gelmezse ikinci kademedeki kondansatr devreye sokar. lem bu
ekilde srer gider. Alclar devreden ktka bu kez kondansatrler srayla devreden kar.
Kompanzasyon tesisinde kullanlan kondansatrler standart glerde (1 - 2,5 - 5 - 7,5 - 10 20 kVAr vb.) retilirler. Eer bir tesiste rnein 3,5 kVArlk gce sahip kondansatre ihtiya
duyuluyorsa 1lik ve 2,5lik iki kondansatr birbirine paralel balanarak 3,5 kVArlk
kondansatr elde edilebilir.
5. Reaktif g kontrol rlesi (RGKR)'nin zellikleri
Otomatik kompanzasyon sisteminin doru alabilmesi iin uygun kademeli RGKRnin
kullanlmas gerekir. Ayrca rle zerinde bulunan C/k ve % potlarnn projeye uygun olarak
ayarlanmas gerekir. Not: Yeni tip RGKR'lerde C/k potu ve % potu yoktur.

%
c/k
cos m

Reaktif g kontrol rlesi rnekleri

R
S

T
Mp

l ST R
Mp

kompanzasyon kondansatrleri

RGKR
devresi

Reaktif g kontrol rlesinin devreye balanna ilikin rnek ema

106

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

a. Reaktif g kontrol rlesi iin akm trafosunun seimi

RGKRnin zerinden fazla akm
geirilemez. O nedenle bu eleman ile
RGKR'nin birinci kademesine balanan kondansatrn g (kVAr) deeri
ebeke arasna 50/5, 100/5, 200/5,
500/5, 1000/5 A vb. gibi deerlere
30/5
sahip bir akm trafosu balanr.
Trafonun akm deeri tespit edilirken
alclarn ektii toplam akm gz
50/5
nne alnr. rnein 60 A eken bir
75/5
devreye 100/5 Alik akm trafosu
taklr.
100/5

Akm trafosu primerinden geen

akm 5 A dzeyine indirmeye
yarayan iki sargl bir aygtr. rnein
100/5 Alik akm trafosunun sekonder
sarmndan 3 A geiyorsa primerden
geen akmn 60 A olduu anlalr.

150/5
200/5
300/5
400/5

b. Reaktif g kontrol
rlesinin kontrol ettii
(devreye sokup kard)
kondansatrlerin her bir
kademedeki deerlerinin
belirlenmesi
Kompanzasyon tesislerinde
kullanlan kondansatrler RGKR'nin
kademelerine drt farkl biimde
(modda) balanmaktadr.
1. mod: 1:1:1: ...
2. mod: 1:2:2: ...
3. mod: 1:2:4:4: ...
4. mod: 1:2:4:8: ...

500/5
600/5
800/5
1000/5
1500/5
2000/5
RGKR'nin C/k potunun ayarlanaca deeri pratik olarak
(hesaplama yapmadan) belirlemede kullanlan izelge

c. Reaktif g kontrol rlesinin C/k potunun deerinin ayarlanmas

C/k ifadesi kontrol edilmesi istenilen en dk gc belirler. Kompanzasyon tesisinin ilk
kademesine balanan kondansatrn kr g deerinin RGKR'ye bal akm trafosunun
dntrme oranna blnmesiyle C/k deeri tespit edilir. Yeni tip RGKR'lerde C/k potu yoktur.
Ayarlama ilemi RGKR tarafndan otomatik olarak belirlenmekte ya da teknisyen tarafndan
tularla manuel olarak da ayar yaplabilmektedir.
rnek: Kompanzasyon tesisatnn ilk kademesine balanm olan kondansatrn reaktif
(kr) gc 5 kVAr'dr. RGKR'ye bal akm trafosunun dntrme oran ise 100/5 = 20'dir. Bu
deerlere gre RGKR'nin c/k potunun ayarlanmas gereken deeri hesaplaynz.
zm: Akm trafosunun dntrme oran k = 100 / 5 = 20 A
C/k = 5/20 = 0,25
107

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

. Reaktif g kontrol rlesinin alma blgesi (%) deerinin ayarlanmas

% potu % 30 konumuna getirilir. Belirli bir alma sonunda aktif ve reaktif enerjiyi len
sayalarn deerleri kaydedilerek oranlamas yaplr. Hesaplamaya gre reaktif enerji tketiminin
aktif enerji tketimine orannn =,33'ten az olmamas gereklidir. Bulunan deere bal olarak
% ayar % 30, % 20, % 10 gibi bir deere ayarlanabilir. Yeni tip RGKR'lerde % potu yoktur.
Ayarlama ilemi RGKR tarafndan otomatik olarak yaplmaktadr.
6. Kompanzasyon tesisinde kullanlan kondansatrlerdeki boaltma (dearj)
direnleri
Kondansatr devreye girdiinde zerinde depolanan enerjinin bu eleman devreden kartlnca
hzlca boaltlmas gerekir. Bu ilem yaplmazsa "C" tekrar devreye girdiinde iki gerilim
(ebekenin ve Cnin gerilimi) birleerek devrenin toplam geriliminde ksa sreli olarak
ykselmeye yol aar. Ksa sreli gerilim ykselmeleri tesiste istenmeyen akm dolamlarna
ve hassas aygtlarn arzalanmasna yol aabilir.
Uygulamada kullanlan kompanzasyon kondansatrlerinin gvdesinin iinde dearj direnleri
mevcuttur. Eer dearj direnci iermeyen kondansatr kullanlmsa bu durumda zerinde dearj
direnci olan kontaktrler kullanlmaldr.
7. Kompanzasyonda gerekli kondansatr gcn hesaplama yntemleri
a. Tesisin toplam yk biliniyorsa
QC = P.(tan 1 - tan )
denklemi kullanlarak tesis iin gerekli olan kondansatr gc hesaplanr.
b. Elektrik datm kurumunca dzenlenen tketimi gsteren faturalar varsa
P1 =

Harcanan aktif enerji (kWh)

alma sresi sresi (h)

Tan 1 =
QC=

Harcanan reaktif enerji (kVAr)

Harcanan aktif enerji (kWh)

(Harcanan reaktif enerji - harcanan aktif enerji).tan2

alma sresi

denklemleri kullanlarak tesis iin gerekli olan kondansatr gc hesaplanr.

c. Tesiste aktif ve reaktif enerji sayalar varsa
Tesis normal koullarda alrken sayalarn disklerinin dakikadaki devir saylar tespit
edilerek, aktif enerji sayacnn diskinin devir says (np) ve reaktif enerji sayacnn diskinin
devir says nQ belirlenir. Sayalarn gvdelerindeki bilgi etiketinde yer alan aktif saya sabitesi
(cp) ve reaktif saya sabitesi (CQ) saptanr. Bu deerlere gre,
P1 =

n P .60
CP

Q1 =

n Q .60
CQ

QXC = Q1 - P1.tan
denklemleri kullanlarak tesis iin gerekli olan kondansatr gc hesaplanr.

108

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

. Tesiste ampermetre, voltmetre ve kosinsfimetre varsa

P1 =

3 .V.I.cos 1.10-3

Tan 1 =

1 cos2 1
cos 1

QXC = P1.(tan 1 - tan )

denklemleri kullanlarak tesis iin gerekli olan
kondansatr gc hesaplanr.

8. fazl asenkron motorun

kompanzasyonu
Yanda verilen devre fazl asenkron motorun
tek bana kompanzasyonunun yaplmasn
salamaktadr.

M
3~

fazl asenkron motorun kompanzasyonunun

yaplnn kumanda ve g devresinin Alman
standartlarna gre izilii

9. Merkezi (otomatik) kompanzasyon devresi

Arka sayfada verilen ema uygulamada yaygn olarak kullanlmaktadr.
RGKR ebekedeki alclarn ektii kr gc lmekte ve buna gre kontaktrleri altrp
durdurarak kondansatrlerin ihtiya olan kadar devreye girmesini salamaktadr.

Kondansatr Nominal NH
alter
akm sigorta
gc
(A)
(A)
(kVAr)
(A)

NYY kablo
(mm2 )

Ana bara
(Cu)
(mm2 )

Dearj direnleri
Kontaktr
(A)

Otomatik
k
W

Sabit
k
W

Kapasite
(F)

Kompanzasyon tesisinde kullanlan kondansatr gcne gre dier malzemelerin deerinin belirlenmesi

Not: Reaktif g kompanzasyonunu daha iyi anlayabilmek iin Elektroteknik-II (AC Devre Analizi) adl kitabma bakabilirsiniz.

109

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

kompanzasyon kondansatrleri

cos m

parafudr

RGKR

k
k

l
pako
alterler

Mp R

RGKR'ye bal
akm trafosu

Merkezi (otomatik) kompanzasyon devresi rnei

110

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

aydnlatma
panosuna

kuvvet
panosuna

trifaze
saya

voltmetre
komitatr

QXC
S

Q=QXC-QXL

S
Q

QXL
ekil 7: Aktif ve reaktif glerin vektr diyagram

P
denklemleri kullanlarak hesaplanabilir.

a. QXL>QXC durumu
iin g geni

Sadece omik diren ieren bir devrede faz fark

olmadndan grnr g (S) ile aktif g
birbirine eittir (S = P).
Sadece L ya da sadece C ieren AA
devrelerinde ise grnr g (S) ile reaktif g
(Q) birbirine eittir (S = Q).
Aktif ve rekatif elemanlarn birlikte alt
devrelerde grnr gcn hesaplanmas iin
Pisagor teoreminden yararlanlr.
ekil 7de verilen vektr diyagram
kullanlarak,
S2 = P2 + Q2
yazlabilir. Burada eitliin her iki yannn
karekk alnrsa,
S=

P 2 + Q2

b. QXC>QXL durumu
iin g geni

ekil 8: G genleri

denklemler,
cos =

P
S

S = V.I
olduundan,
cos =

P
V.I

eklinde yazlabilir.

4. G katsaysnn dzeltilmesi
(kompanzasyon)
Uygulamada omik (stc, t, frn, akkor telli
lmba vb.), indktif (AA motor, balast, trafo,
kaynak makinesi vb.) ve kapasitif (kondansatr)
zellikli alclar kullanlmaktadr.

denklemi elde edilir.

P, Q ve S deerlerini gsteren vektrlerin
oluturduu gene g geni denir. ekil 8de
verilen g geninden yararlanlarak,
P = S.cos
ve
Q = S.sin
denklemleri yazlabilir.
P ve S vektrleri arasndaki a, devrenin faz
as olan ye eittir.
ekil 8de grlen g geninden devrenin
g katsaysn hesaplamada kullanlan

Omik alclarda akmla gerilim arasnda bir faz

fark yoktur. Bu tr alclar ebekeden sadece
aktif g ekerler.
ndktif zellikli alclar akmn gerilimden
as kadar geri kalmasna yol aarlar. Bu tr
alclar ebekeden aktif ve reaktif g ekerler.
Kapasitif zellikli alclar ise akmn as
kadar ileride olmasna neden olurlar. Bu tr
alclarda ebekeden aktif (ok az) ve reaktif g
ekerler.
nceki konularda da akland gibi reaktif
g AA reteciyle alc arasnda gidip gelir.

110

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Herhangi bir ekilde ie dnmesi sz konusu

deildir.
rnein bir AA motoru manyetik alan
oluturmak iin ebekeden belli deerde bir akm
eker. ekilen akm motorda dn (hareketi)
salamak iin manyetik alan oluturur. Oluan
alan ebeke gerilimi derken motorun
sarglarnda bir z indksiyon EMKs oluturur.
Oluan gerilimle birlikte ortaya kan akm
(enerji) ebekeye geri verilir.

P, (QM - QXC)

Faz farknn (cos deerinin) 0,90-0,95

seviyelerine karlmas iin yaplan ilemlere
g katsaysnn dzeltilmesi (kompanzasyon)
denilmektedir.

QXC

QXC

AA kaynak ile alc arasnda gidip - gelen akm

alternatrn, hatlarn, trafolarn, alterlerin ve
dier donanmlarn yknn artmasna sebep
olur. Artan yk karlamak iin daha yksek
deerli donanmlar kullanlr. Bu nedenle 150 A
tayan bir sistemin maliyeti 100 A tayan bir
sitemden daha pahal olmaktadr.
Endstriyel tesislerde youn olarak AA ile
alan indktif zellikli motorlar kullanlmaktadr. Bu motorlarn g katsays (faz fark,
cos deeri) 1den kktr.
Uygulamada (pratikte) indktif zellikli
alclarn cos deeri 0,40 - 0,70 arasnda
deiim gstermektedir.

P, QM

P
0

QM - QXC

M
S

SM

QXC

QM

ekil 9: G katsaysnn dzeltilmesine ilikin vektr diyagram

paralel olarak bir kondansatr balandn

varsayalm. Motor QM geri reaktif gc yannda
P aktif gcn de ekmektedir. Kondansatr ise
sadece QXC ileri reaktif gcn ekmektedir.
Buna gre AA kaynaktan ekilen toplam g,
nce P aktif gc ve QM reaktif gcyken g
katsays dzeltildikten sonra P aktif gc ve
QM - QXC reaktif gc olacaktr.

ndktif zellikli alclardan kaynaklanan g

katsays dkln dzeltmek iin
kondansatrler kullanlmaktadr.
Kondansatrler bobinlerin ihtiya duyduu
reaktif gc karlayarak ebekenin ykn
azaltmaktadrlar.

ekil 9-ada grld gibi motorun grnr

gc, SM ve faz as M iken, kondansatrle
birlikte oluturulan devrenin grnr gc Sye
ve faz as da ye indirilmi olur.
Ann kltlmesiyle cos bymekte yani
1e doru yaklamaktadr.

Kompanzasyon ilemi pratikte iki ekilde

yaplmaktadr. Bunlar tek tek kompanzasyon ve
otomatik (merkez) kompanzasyondur.
Otomatik kompanzasyon sistemi son derece
salkl altndan ve yapm kolay olduundan
yaygn olarak tercih edilmektedir.

QM - QXCnin sfr yaplmasyla kaynaktan

ekilen reaktif g tamamen yok edilerek g
katsays 1 yaplabilir. Ancak bu durum rezonans
olayna yol aabilmektedir. Rezonans olay
ebekeyi olumsuz etkilediinden g katsaysnn
1 olmas istenmez.

lk nce tek tek kompanzasyonun yapln

inceleyelim: ekil 9-ada grlen bir fazl motora

Kondansatr kullanlarak g katsaysnn

dzeltilmesiyle devrenin aktif gc deimez.

111

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Kompanzasyon yaplnca reaktif gcn

klmesi, grnr gcn ve devre akmnn
azalmasn salar.

QXC =

V2
XC

eklinde yazlabilir.
G katsaysn istenilen dzeye ykseltmek
iin gereken kondansatr gc ve kapasitesi ekil
9-bdeki vektr diyagram kullanlarak
hesaplanr. Taral g geninden,
Tan =

Q M Q XC
P

V2
yazlabilir..
XC =
QXC

yazlabilir.
Bu denklemden QXC deeri ekilecek olursa,

XC =

QXC = QM - P.tan
eitlii elde edilir.

1
eitliindeki XC deeri
2..f .C

V2
XC =
denkleminde yerine yazlrsa,
QXC

P, Q M , S M vektrlerinin oluturduu g
geninden de,
Tan M =

V2
QXC =
denkleminden XC ekilirse,
XC

QM
P

V2
1
=
elde edilir..
QXC 2..f .C
Bu denklemden C ekilirse,

ya da
QM = P.tanM
denklemi elde edilir.

C=

Q XC
2..f .V2

forml bulunur. Bu eitlik kullanlarak XC

deeri belli olan bir kondansatrn kapasite
deeri hesaplanabilir.

QM = P.tan M denklemi,
QXC = QM - P.tan
eitliinde QM yerine konulursa,
QXC = P.tan M - P.tan
QXC = P.(tanM - tan )
elde edilir.
Denklemde,
QXC: Kondansatrn reaktif gc (VAr),
P: Motorun (alcnn) gc,
M: Motorun faz as (derece),
: Dzeltilme sanucunda oluan a (derece).
Reaktif gc hesaplanan bir kondansatrn
kapasitesi aada verilen denklemle
hesaplanabilir.
Kondansatrn ebekeden ektii reaktif
gcn denklemi,

rnek 6: 4 kW (4000 W)lk AA ile alan

bir motorun ebekeden ektii akm 26 A, g
katsays (cos ) 0,70tir. 220 V ve 50 Hzlik
ebekede altrlan motorun,
a. G katsaysn cos = 0,90 yapmak iin
gerekli kondansatr gcn (QXC) ve kapasitesini
(C) hesaplaynz.
b. G katsaysn cos = 0,95 yapmak iin
gerekli kondansatr gcn (QXC) ve kapasitesini
(C) hesaplaynz.
c. G katsaysn cos = 1 yapmak iin gerekli
kondansatr gcn (QXC) ve kapasitesini (C)
hesaplaynz.
a. Motorun g katsays cos = 0,70ken
M = 45,57dir. Olmas istenilen g katsays
cos = 0,90ken ise = 25,84dir.
QXC = P.(tan M - tan)
QXC = 4000.(tan 45,57 - tan 25,84)

112

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

QXC = 4000.(1,02 - 0,48) = 4000.0,54

QXC= 4080 VAr = 4,08 kVAr

Not: 0,54 deeri sayfa 117deki izelge 1den de

bulunabilir.

QXC= 2160 VAr = 2,16 kVAr

Not: Piyasada 4,08 kVAr lk kondansatr

bulunmad iin 4 kVArlk reaktif gce sahip
kondansatr temin edilir.

C=
Not: Piyasada 2,16 kVAr lk kon dansatr
bulunmad iin 2 kVArlk reaktif gce sahip
kondansatr temin edilir.

C=

Q XC
2160
= 2.3,14.50.2202 = 142,12.10-6 F
2..f .V2

Not: 142,12.10 -6 F = 142,12 Fdr. Piyasada

142,12 Flk kondansatr bulunmad iin 150
Flk ya da 100 + 47 Flk kondansatr temin edilir.
220 Vluk AAnn maksimum deeri 310,2 Vtur.
Cler AAnn maksimum deerine arj olduundan
kompanzasyonda kullanlacak kondansatrn voltaj
deeri en az 310,2 V olmaldr. Piyasada 310,2 Vluk
kondansatr olmadndan 350 Vluk C tercih edilir.

b. Motorun g katsays cos = 0,70ken

M = 45,57dir. Olmas istenilen g katsays
cos = 0,95ken ise = 18,19dir.
QXC = P.(tan M - tan)
QXC = 4000.(tan 45,57 - tan 18,19)
QXC = 4000.(1,02 - 0,32) = 4000.0,69
QXC= 2760 VAr = 2,76 kVAr
Not: Piyasada 2,760 kVArlk kondansatr
bulunmad iin 2,5 kVArlk reaktif gce sahip
kondansatr temin edilir.

C=

Q XC
2760
= 2.3,14.50.2202 = 181,6.10-6 F
2..f .V2

Not: 181,6.10-6 F = 181,6 Fdr. Piyasada 181,6

Flk kondansatr bulunmad iin 147 + 33
Flk kondansatr temin edilir.

c. Motorun g katsays cos = 0,70ken

M = 45,57dir. Olmas istenilen g katsays
cos = 1ken ise = 0dir.
QXC = P.(tan M - tan)
QXC = 4000.(tan 45,57 - tan 0)
QXC = 4000.(1,02 - 0)

Q XC
4080
= 2.3,14.50.2202 = 268,46.10-6 F
2..f .V2

Not: 268,46.10-6 F = 268,46 Fdr. Piyasada

268,46 Flk kondansatr bulunmad iin 220 +
47 Flk kondansatr temin edilir.

Sonu: Cos deerini,

0,70ten 0,90a ykseltmek iin 2,16 kVAr,
0,70ten 0,95e ykseltmek iin 2,76 kVAr,
0,70ten 1e ykseltmek iin 4,08 kVAr
reaktif gce sahip kondansatr gerekmektedir.
Elektrik enerjisi datm kurumu (TEDA) cos
deerinin 1 olmasn istememektedir. (Cos nin
1 olmas rezonansa ve ebeke geriliminde
ykselmelere yol aar.) O nedenle uygulamada
0,90 ile 0,98 aras deerler arasnda bir
kompanzasyon yeterli olmaktadr.

5. AA ile beslenen devrelerin

gcnn llmesi
a. Aktif g (P) lme
Alclarn ebekeden ektii g u yntemlerle
llebilir:

I. Wattmetreyle g lme
ekil 10da verilen balant yaplarak bir fazl
alcnn ektii aktif g dorudan llebilir.
Wattmetrenin akm bobini alcya seri, gerilim
bobini ise paralel balanr. Uygulamada analog
(rneksel, ibreli) ve dijital (saysal) tip
wattmetreler kullanlmaktadr. Dijital tip
wattmetrelerin fiyatlar her geen gn dt
iin yaygn olarak kullanm alanna girdikleri
grlmektedir.

113

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

VAr
alc

alc

ekil 12: 1 fazl VArmetrenin devreye balants

gsterge
(skala)
ibre
akm
bobini

b. Reaktif (kr) g lme

Bir alcnn ebekeden ektii reaktif (kr)
gc lmek iin ekil 12de verilen balant
emas kullanlr.
Eer lm yapmak iin VArmetre mevcut
deilse, voltmetreyle gerilim, ampermetreyle
akm, kosinsfimetreyle faz fark tespit edilir.
kosinsfimetrenin gsterdii deerin asal
karl trigonometri cetveli ya da hesap
makinesiyle belirlenir. Ann sin karl yine
trigonometri cetveli ya da hesap makinesi ile
saptanr. Ardndan,
Q = V.I.sin
denklemi kullanlarak alcnn ebekeden
ektii reaktif g hesaplanr.

akm
bobini
gerilim
bobini

giri

akm
bobini

gerilim
bobini

V
I

V
V
ekil 10: 1 fazl wattmetrenin devreye balants

II. Ampermetre, voltmetre ve cosmetre

ile g lme
ekil 11de verilen balant yaplarak alcnn
ektii aktif gc belirlemek iin V, I, cos
deerleri tespit edildikten sonra,
P = V.I.cos
formlyle g hesaplanr.

Ykselte, sinyal (fonksiyon) jeneratr ve

dier elektronik yapl aygtlarn glerindeki
deiim desibell (dB) cinsinden llr.
Desibell byk bir birim olan Bell biriminin
10da 1idir.

Not: Wattmetre, ampermetre, voltmetre,

kosinsfimetre (cosmetre) hakknda ek bilgi edinmek
iin laboratuvar (lme teknii) kitaplarna
baklmaldr.

6. Desibell (dB) cinsinden g

lme

Bir elektronik devrenin (rnein ses frekans

ykseltecinin) giri gc P1 ve k gc P2 ise
g kazanc Ap, Bell olarak,
P
Ap = log 2
P1

cos

ya da desibell olarak,
V

alc

Ap = 10 log 2
P

ekil 11: Ampermetre, voltmetre ve kosinsfimetreyle aktif g lme balant emas

eitliiyle hesaplanr.
114

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Eer P2 > P1 ise Ap pozitif bir saydr ve g

kazanc sz konusudur.

Eer gerilim ya da akm lmleri yaplmsa,

g deiiminin bulunmasnda,

V2

V1

Ap = 20 log

P2 < P 1 ise Ap negatif bir saydr ve g

zayflamas sz konusudur.

ya da
P2 = P1 ise Ap = 0 dBdir.
Baz durumlarda, devrenin kna yk olarak
balanan RY direnci, devrenin giri ularndan
llen R1 direncine eittir (RY = R1). Bu durumda
devrenin gerilimleri ya da akmlar kullanlarak
gler,
2

V
P1 = 1
RY

ve

P1 = I12.RY
ve
eklinde yazlabilir.

V
P2 = 2
RY

I2

I1

Ap = 20 log

denklemi kullanlabilir.
Ancak denklemlerin elde edilmesinde, ayn
RY direnci yerine, giri ve k devreleri iin
farkl direnler kullanlrsa,

V2
I2
ve Ap = 20 log
V1
I1

Ap = 20 log

P2 = I22.RY

P
Bu ifadeler, Ap = 10 log 2 denkleminde
P1

yerine konularak,

denklemleri g deiimi yerine srasyla,

gerilim ve akm deerlerini bildirir.
rnek 7: Bir ses frekans ykselteci (anfi)
devresinin giri gerilimi V1 = 2 V, k gerilimi
V2 = 4 V olarak llmtr. Devrenin g
deiimini hesaplaynz.

V22
den
2
V1

Ap = 10 log

V2
ve
V1

V2
4
= 20 log
V
2
1

Ap = 20 log

Ap = 20 log

Ap = 20.0,301 = 6,02 dB

Ap = 10 log I22 den

rnek 8: ekil 13te verilen ykselte

devresinin giri direnci R1 = 3000 dur. Bu
devre ka bal RY = 200 luk bir yk
beslemektedir. Giri akm I1 = 2 mA (0,002 A)
ve yk gerilimi V2 = 20 V ise dB cinsinden g
kazancn (AP) ve dB olarak gerilim kazancn
(AV) hesaplaynz.

I1
I

Ap = 20 log 2
I

formlleri yazlabilir.
P1 ve P2 gleri dorudan doruya llmse
g deiimi desibell olarak,
P
Ap = 10 log 2
P1

I1 = 2 mA
R1 = 3000

ile hesaplanr.

V2 = 20 V
R2 = 200

ekil 13: Ykselte devresinin blok emas

115

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

nedir? Aklaynz.
Ykseltecin giri gc,
P1 = I12.R1 = 0,0022.3000 = 0,012 W

7. Bir elektrikli stc 220 Vluk ebekeden 5

A akm ekmektedir. Istcnn gcn ve
direncini bulunuz.

Ykseltecin k gc,
8. 2 Hlik bir bobin 50 Hzlik frekansa sahip
bir AA kaynaktan 40 mA akm ekmektedir.
a. Bobinin indktif reaktansn bulunuz.
b. Bobinin gerilimini bulunuz.
c. Bobinin reaktif gcn bulunuz.

V
202
P2 = 2 =
=2W
RY 200

Ykseltecin g kazanc,

P
2
Ap = 10 log 2 = 10 log
0,012

P
1

9. Seri R - L devresinin gerilimi 10 V, akm

0,2 A, gc 12 Wtr. Devrenin direncini ve
indktif reaktansn bulunuz.

Ap = 10.2,2218 = 22,21 dB

10. Paralel R - C devresinin gerilimi 22 V,

akm 0,2 A, reaktif gc 40 VArdr. AA
kaynan frekans 50 Hz olduuna gre devre
direncini ve kondansatrn kapasitesini bulunuz.

Ykseltecin giri gerilimi,

Ykseltecin giri ve yk direnleri farkl
olduundan,

V2

V1

Ap = 20 log

denklemi gerilim kazancn (AV) verecektir.

11. 20 kVAlk bir alternatr g katsays 0,70

olan bir indktif yk beslemektedir.
Alternatrn verebilecei aktif gc
hesaplaynz.
12. Seri R - L devresinin gerilimi 30 V, akm
1 A, faz as 35dir. Devrenin grnr, aktif ve
reaktif gcn bulunuz.

Giri gerilimi,
VV = I1.R1 = 0,002.3000 = 6 V

13. 220 V, 50 Hz, 10 A ve 0,6 g katsayl bir

motorun g katsaysn,
a. 0,85,
b. 0,95 yapmak iin paralel balanmas
gereken kondansatrn g deerini
hesaplaynz.

V
20
AV = 20 log 2 = 20 log

6
V1
AV = 20.0,5228 = 10,45 dB

14. Bir sinyal jeneratrnn g seviyeleri

P1 = 4 mW ve P2 = 60 mW olarak llmtr.
P1den P2ye olan g deiimini dB cinsinden
hesaplaynz.

1. Aktif g nedir? Aklaynz.

2. Reaktif (kr) nedir? Aklaynz.
3. Grnr (zahir) g nedir? Aklaynz.
4. G katsays (faz fark) nedir? Aklaynz.
5. ndktif alclar ektikleri reaktif gc ne
yaparlar? Aklaynz.
6. G katsaysnn dk olmasnn zarar

116

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Kondansatr gc, QXC = P.(tan - tan )

Cos

Tan =

QXC
P

stenilen cos iin

(tan - tan ) deeri

izelge 1: G katsaysnn dzeltilmesi cetveli

117

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com