NSAN GENOMU: GENLERN VE

KROMOZOMLARIN YAPISI VE
FONKSYONU

DNAnn Yaps
DNA: bir nesilden dier nesile geen kaltsal materyaldir.
DNA replikasyonuyla her bir genin tam kopyas yavru hcrelere aktarlr.
Gen: Fonksiyonal bir proteini kodlayan DNA paras
DNA, 3 niteden oluan polimerik bir nkleik asit
makromolekldr: Bunlar, 5 Clu eker (deoksiriboz), azot tayan bir
baz ve bir fosfat grubudur.
Not : RNA molekl iin eker olarak riboz kullanlr. Deoksiriboz ile
aralarndaki fark ise riboz ekerinde bir adet fazla oksijen bulunur.

Bazlar prin ve pirimidin olmak zere iki tiptir. DNAda iki prin baz
adenin (A)ve guanin (G) ile iki primidin baz sitozin (C) ve timin (T)
bulunur. RNA iin ise timin yerine urasil (U) bulunur. Bir baz, bir fosfat ve
bir eker grubundan oluan nkleotidler 5-3 fosfodiester ba ile uzun
nkleotid zinciri meydana getirirler. nsan genomundaki bu polinkleotid
zincirler (ift sarmal yapda) yz milyonlarca nkleotid uzunluundadr.
Boyutlar yaklak olarak 50 milyon bp (en kk kromozom, 21.) ile 250
milyon bp (en byk kromozom,1.) arasnda deimektedir.
James Watson ve Francis Crickin 1953 ylnda akladklar gibi DNA
yaps bir ift sarmaldan olumaktadr. Bu helikal yap, bazlar arasndaki
Hidrojen Ba ile bir arada tutulan ve ters ynde ilerleyen iki polinkleotid
zincirinden olumu saa dnl spiral bir merdivene benzemektedir.
DNAnn kar iki iplii arasndaki baz elemesi ise A-T, G-C eklinde
olmaktadr.

Sonu olarak bir zincirdeki nkleotid baz dizisine ait bilgi dier
zincirin baz dizisini otomatik olarak belirlemektedir. DNA moleklleri ift
sarmal yap sayesinde iki zincirin ayrlmasn takiben orijinal kalp
zincirdeki diziye uygun olarak iki yeni komplementer dizinin
sentezlenmesiyle tamamen replike olmaktadr.

Santral Dogma

Genetik bilgi, hcre nkleusu iindeki kromozomlarda bulunan

DNAda tanmaktadr ancak DNAda kodlanan bilginin kullanld
protein sentezi sitoplazmada yer almaktadr. Bu kompartmanlama insan
organizmasnn karyot olduu gereini yanstmaktadr. Bu ise insan
hcrelerinin sitoplazmadan nkleer bir membranla ayrlm olan ve DNA
tayan gerek bir nkleusa sahip olduu anlamna gelmektedir. Buna
karn, E. coli gibi prokaryotlarda DNA nkleus ile evrelenmemitir.
karyotik hcrelerin kompartmanlamas nedeniyle nkleustan
sitoplazmaya doru olan bilgi transferi karmak bir ilemdir.
Birbiriyle ilikili olan bu iki bilgi (genlerin DNA kodu ile proteinlerin
aminoasit kodu bilgisi) arasndaki molekler balant ribonkleik asit
(RNA)tir. RNAnn kimyasal yaps her nkleotidin deoksiriboz yerine
riboz ekeri bileeni tamas hari DNAya ok benzer; ayrca RNAda
timin yerine urasil (U) bulunur.

RNA ve DNA arasndaki bir dier fark da, canllarn ounda DNA ift
sarmal iken RNAnn birok canlda tek iplikli bir molekl halinde
bulunmasdr.
DNA, RNA ve protein arasndaki iliki birbiri iine gemitir: DNA
RNAnn, RNA ise polipeptidin sentezi ve dizisini belirler. DNA ve
RNAnn sentez ve metabolizmasnda zgl proteinler yer almaktadr. Bu
bilgi ak molekler biyolojinin santral dogmas olarak adlandrlr.
Genetik bilgi DNAda kod aracl ile saklanr. Bu kodlar polipeptidlerin
aminoasit dizilerini belirleyen ve birbirlerine komu olan baz dizileridir. lk
olarak RNA, transkripsiyon olarak bilinen bir ilemle DNA kalb zerinden
sentezlenir. Sonra mesajc RNA (mRNA) olarak adlandrlan ve kodlanm
bilgiyi tayan bir RNA tipi ile nkleustan sitoplazmaya tanr ve burada
proteindeki aminoasit dizisini belirlemek zere RNA dizisi zlr,
translasyona urar.

Translasyon ilemi ribozomlarda gerekleir. Ribozomlar, mRNAlarda

dahil olmak zere protein sentezine katlan tm molekllerin balanma
blgelerinin bulunduu sitoplazmik organellerdir. Ribozomlar, ribozomal
RNA (rRNA)) olarak bilinen zel bir RNA tipi ve onunla iliki kuran
birok farkl yapsal proteinden olumutur. Translasyon ileminde nc
bir RNA tipi daha vardr; bu zellemi RNA, mRNAda kodlanm olan
baz dizisi ile proteinin aminoasit dizisi arasnda molekler ilikiyi kuran
tranfer RNA (tRNA)dr.

Gen Yaps ve Organizasyonu

Yksek karyotlarn Gen Yaps
nsan genomunun sadece %1-1.5lik ksm protein kodlayan aktif gen
(yapsal gen) blgesinden oluur. Genomun yaklak %25i intronlardan
oluur ve %50dan fazlas eitli tipte tekrarlayan ve dublike DNA
dizilerinden oluur. Kalan ksm ise psdogenler, gen arasndaki
tekrarlanmayan aralayc diziler ve mRNAlarn 5 ve 3 ularnda bulunan,
proteine evrilmeyen exon dizilerinden oluur.
Yksek karyot genomlarnn artm uzunluu, bylece daha
fazla sayda gene deil, ok miktarlarda tekrarlayan dizi ve intron
varlna baldr.

KARYOTP GENLERN YAPISI

ou karyotik genler kodlayan diziler yani EKZONlar ierirler.
Bu ekzonlar arasnda NTRONlar bulunur.
EKZON ve NTRONlarn her ikisi de primer RNA elde etmek iin
transkrip edilirler.
Olgunlam RNA (mature RNA)nn ekillenmesi iin intronlar
uzaklatrlr.

FARE -GLOBN GEN

Bu gen 2 intron ierir
Bu intronlar ekzonu birbirinden ayrr
Ekzon 1, 1de 30a amino asitleri kodlarken
Ekzon 2, 31den 104e ve Ekzon 3 de 105den 146ya amino asitleri
kodlarlar.

Genom Bykl
karyot genomlar, prokaryot genomlarndan olduka byktr. Hcre
byklne bal olarak genom bykl de artar. Ancak, genom
bykl ile organizmann karmakl orantl deildir.
rnek: Zambak genom > nsan genomu
Bir genomda bulunan DNA miktar, o genomun bykln ifade eder.
Eer DNA zinciri dz bir izgi eklinde alsa insan genomunu
oluturan 46 kromozom 2 metreden daha fazla uzayabilirdi. Eer 100
trilyon hcreninkini atnzda ise bu uzunluk 182 milyar kilometreyi
geecektir. Bu ise dnyadan gnee gidip gelmeye yetecek materyal
salayacaktr.

karyot genomlar
Kodlanmayan DNA dizileri ierir
nsan genomunun %98.5i kodlanmayan DNA oluturur.
Kodlanmayan genomlarn grevleri nelerdir?
Gen ifadelerinin kontrol
Bir genin hangi hcrede, ne zaman, ne kadar etkileeceini (aktif
olacan) denetler.

Tekrarlayan DNA Dizileri

nsan genomunun yaklak %50si tekrarlayan dizilerden oluur.
Ancak karmak karyot genomlarnn daha da byk bir ksm, ok
sayda tekrarlanan ve kodlanmayan DNA dizilerinden oluur ve bu
dizilerin deiik tipleri vardr. Bunlardan bir ksm genomda kmelenmi
halde bulunurken bir ksm DNAya dalm halde bulunurlar.

Kmelenmi Tekrar Dizileri

Klasik Satelit
Mini Satelit
Mikro Satelit
Genoma Dalm Tekrar Dizileri
LTR (Long terminal repeats)
LNE (long interspersed elements)
DNA transposon
SNE (short interspersed elements)

Kmelenmi Tekrar Dizileri

Bu diziler ardk halde ok sayda tekrarlardan oluan ksa DNA
dizilerdir ve genomda belli blgelerde kmelenmi halde bulunurlar. 1-500
nkleotidden oluan milyonlarca ardk tekrarlardan oluur ve genomun
% 10unu olutururlar. Ardk ksa tekrar dizileri transkribe olmaz ve
proteine evrilmez (ilevsel genetik bilgi tamaz). Ancak kromozomun
yapsnda nemli rol oynarlar. Kmelenmi ardk tekrar dizileri, ana
DNA ksmndan farkl bir bant olutururlar. Bunlara (ardk tekrar
dizilerine) uydu veya satellit DNA denir ve kromozomlarn sentromer
blgelerinde bulunurlar.

nsandaki satellit dizilerin bazlar pentankleotid eklinde bulunurlar.

Byle satellit DNAlar 1.,9. ve 16. kromozomun kollarnda proksimal
blgede, Y kromozomunun uzun kolunun hemen hemen tamamnda
bulunurlar.
Dier satellit DNAlar ise biraz daha uzun baz
dizisinden olutur.

nsan genomunda satellit DNAnn bir alt grubu olan mini satellit
DNAlarda bulunur. Bunlarn toplam dizi uzunluklar snrl olup birka kb
uzunluundadr. Mini satellitler az veya ok her kromozomun uzunluu
boyunca dalmlardr. Farkl bireylerin genomlar arasndaki varyasyonu
incelemek iin nemli bir molekler ara olarak kullanlrlar. Bu nedenle
bunlara DNA markerlarda denir. Adli tpta, kromozom analizinde,
genomun haritalanmasnda, kaltsal kromozom hastalklarnn tansnda
kullanm asndan enmlidir.

Genoma Dalm Tekrar Dizileri

Bunlar satellit DNAlardan farkl olarak genoma dalm halde
bulunurlar. Bu tekrar dizileri ardk olmayan ksa veya uzun DNA tekrar
dizilerinden oluur. Genoma dalm olan tekrar dizileri hareketli DNA
dizileridir. Genom iinde hareket edebilen, hareketli DNA tekrar dizilerine
transpozon denir. Tekrar dizilerinin genom iinde bir genden baka bir
gen blgesine hareket etmesine transpozisyon denir.

Genoma Dalm Tekrar Dizilerinin zellikleri

Bu nedenle kromozomlar zerindeki genlerin yeri sabit deildir. Bu
hareketli DNA paralar gen aktivitesinden ve genlerin dzenlenmesinden
sorumludurlar. Bu dalm tekrarlayan elemanlar, genomun byklne
byk katkda bulunur ve insan genom DNAsnn %50sini olutururlar.

Genoma dalm tekrar dizilerin eitli tipleri vardr:

1. SNE (serpitirilmi ksa tekrar dizileri):
Genomun %13n olutururlar. Genoma dalm halde olan ksa
tekrar dizilerdir. Bunlar, RNAya transkribe olabilir, fakat proteine
kodlanmayan dizilerdir. levleri henz bilinmiyor. SNElerin en nemli
ailelerinden birisi, Alu gen familyasdr. 500 baz iftinden daha kk olup
genoma dalm halde bulunurlar.
2. LNE (serpitirilmi uzun tekrar dizileri):
LNEler 6-8 kb uzunluundadr, yaklak 850.000 tekrarlayan LNE
dizisi vardr. nsan DNAsnn %21ini olutururlar. LNEler transkribe
olurlar (RNAya evrilir) ve bazlar protein kodlar ancak hcre iinde
bilinen bir ilevi yoktur. Genomda dalm ekilde bulunurlar.
Hareketlilii salayan enzimleri kodlarlar. Retrotranspozonlardandr.

Transpozon = Hareket edebilen element = Tes

Hareket ederler ve genom ierisindeki saylarn artrlar. Srayan
genler? Junk DNA (p DNA)? veya genomun (kara taraf) bilinmeyen
taraf? Sadece karyortlarda deil bakterilerde de bulunur.
ki temel snfa ayrlrlar ;
- Retrotranspozonlar
- DNA transpozonlar

3. Retrovirs benzeri elemanlar: Yaklak 2-10 kb uzunluundadr.

nsan genomunda yaklak 450.000 retrovirs benzeri eleman vardr ve
insan DNAsnn yaklak %8ini olutururlar.
4. DNA transpozonlar: nsan genomunda yaklak 300.000 kopya DNA
transpozonu vardr ve bunlar 80-3000 baz ifti uzunluunda olup insan
DNAsnn %3n olutururlar. Hareketli DNA elemanlarnn genomda
hareket etmeleri 2 tipte olur:

1. Retrotranspozonlar
SINE, LINE ve Retrovirs benzeri elemanlar retrotranspozonlar olup
RNA aracl ile hareket ederler. Yer deitirmeleri ters
(revers)transkripsiyon ile olur. Reverse transkriptaz enzimi kullanlr.
ncelikle bu diziler RNAya evrilir, RNA reverse transkriptaz enzimi ile
DNAya evrilir ve bu DNAlar genomda yeni bir blgeye yerleir.

2. DNA Transpozonlar
DNA aracl ile hareket ederler. Bu diziler genom iinde
kopyalanrlar ve tekrar DNAda yeni bir blgeye yerleirler. Bylece
genomun yars, replike olmu ve genom iinde DNA veya RNA
araclyla hareket eden , serpitirilmi tekrarlayan elemanlardan oluur.
Bu elemanlarn yarsnn RNA aracl ile hareket etmesi nemlidir ve bu
ekilde ters transkripsiyon, insan genomunun % 40ndan fazlasnn
olumasndan sorumludur. Bu tekrarlayan dizilerin byk ounluunun
hcreye bir katks yoktur ama bazlar gen ifadesinin dzenlenmesine
katkda bulunur. Ayrca gen dzenlenmesini uyararak genetik eitliliin
olumasnda nemli evrimsel rolleri vardr.

Gen Aileleri
Birbirinin ayn veya benzeri olan nkleotid dizilerine sahip gen
kopyalarnn bir araya gelmesiyle gen aileleri oluur. Genellikle
dublikasyonla meydana gelirler. Birok gen ailesinin yeleri DNAda bir
blgede toplanm bulunurken, ok az ksm farkl kromozomlara dalm
olarak bulunur. Bir gen ailesinin yeleri nkleotid dizilimi asndan dier
gen ailelerinin yelerine gre birbirlerine benzerdir. Fonksiyonel olarak
zde olabilirler.

Psdogenler
Baz durumlarda bu gen gruplarnn yelerinin urad mutasyonlar,
mutasyona urayan gen yelerini fonksiyonlarn yapamaz hale getirir.
Yapsal genlere ok benzeyen ama fonksiyon yapamayan gen kopyalarna
psdogen denir. Bu psdogenlerin herhangi bir ilevi olmamasna ramen
genomun bykln artrr.

ntronlar ve Eksonlar nedir?

Bir genin kodlanan DNA dizilerine ekson, bir gen iinde kodlanmayan DNA
dizilerine de intron denir.
ntronlarn ilevi?
. Tam olarak aydnlatlamamtr.
. DNA dizileri ekzonlardan uzundur.
. nsan genomunun % 90ndan fazlas intronlardan oluur.
. Bir genin ekzonlarnn farkl kombinasyonlarda birlemesini yani genin
farkl ekilde dzenlenmesini salar.
. Farkl genlerin kombinasyonuna yol aar. Farkl genler arasnda oluan bu
kombinasyon ekzon karma olarak adlandrlr.
. Asl grevleri gen ifadelerinin kontrol edilmesinde rol oynamaktr.

Her gende intron var mdr ?

Hayr, intronlar evrensel deildir. rnein histon proteini sentezleyen
genler intron iermezler. Bu da genlerin ilevsel olabilmesi iin intronlarn
art olmad gsterir. Maya gibi basit karyot hcrelerinin genomlarnda
intron bulunmaz. Prokaryotik hcrelerdede baz nadir genlerde intronlar
bulunur.

Transkripsiyon

Transkripsiyon (veya yazlma veya yazlm), DNA'y oluturan

nkleotit dizisinin RNA polimeraz enzimi tarafndan bir RNA dizisi olarak
kopyalanmas srecidir. Baka bir deyile, DNA'dan RNA'ya genetik
bilginin aktarmdr. RNA'ya yazlan bir DNA parasna "transkripsiyon
birimi" denir. DNA sentezinde olduu gibi transkripsiyonda da RNA
sentezi
53'dorultusunda
ilerler.
Yani,
eski
polimer
35'dorultusunda okunur; yeni, tmleyici polimer 5' 3'
dorultusunda oluur.
karyotlarda Transkripsiyon
1- Balama
2- Uzama
3- Sonlanma basamaklarndan oluur.

TRANSKRPSYONUN ZELLKLER
. Transkripsiyon ok seicidir.
. Oluan RNA transkripti eitli modifikasyonlara urar.

1- Balama
Bir genin okunmaya baland noktann hemen yukarsndaki
blgeye "promotr denir. ("Yukar" ve "aa" terimleri transkripsiyon
ynne bal olarak kullanlr: transkripsiyon yn aadr, transkripsiyon
ynnn tersi yukardr.). Promotr blgesinde genlerin ifadesini kontrol
eden DNA dizileri yer alr. Btn karyotik hcrelerde transkripsiyonun
balayabilmesi iin zgl DNA blgelerinin RNA polimeraz II tarafndan
tannmas gerekir. karyotlarda polimeraz IInin etkin bir biimde
transkripsiyonu balatmasna yardmc olan en az 3 tane cis-acting
element bulunur.

TATA Kutusu
Transkripsiyonun balama noktasndan 30 nkleotit ifti yukarda
bulunur. Dizi tamamen A ve Tlerden oluur. Fonksiyonu sarmaln
zlmesini kolaylatrarak transkripsiyonun balama noktasn
belirlemektir.

CAAT Kutusu
Promotorun iinde , transkripsiyonun balama noktasnn 80 nkleotit
yukarsnda yer alr. Bu yap GGCCAATCT dizisi ierir. Fonksiyonu,
TATA kutusu ile beraber reglatr blgelerde promotorun (RNA polimeraz
II nin baland blge) verimli almasn salamaktr.

Enhencers
Genellikle bir genin ok yukarsnda yada aasnda ve hatta iinde
bulunabilirler. Transkripsiyonu uzaktan kontrol etme potansiyeline
sahiptirler. Kalba balanmada dorudan rol oynamasa da ,
transkripsiyonun etkin bir biimde balamasnda rol oynarlar.

Transkripsiyonda Cis-acting dzenleyiciler yannda transacting

faktrleri de vardr. Bu faktrler RNA polimeraz IInin kalp DNAya
balanarak transkripsiyonun balamasna yardmc olan transkripsiyon
faktrleridir. RNA polimeraz II transkripsiyon faktrleri olmadan
karyotik promotr blgelerine dorudan balanamaz ve
transkripsiyonu balatamaz.

Transkripsiyonda RNA polimeraz enzimi, DNA nn transkripsiyona

urayacak gen ksmnn banda bulunan nkleotid dizesini (promotor
blge) tanr. Sonra DNA y bir kalp olarak kullanr ve buna komplementer
bir RNA oluturur.

Transkripsiyon faktrleri TFIIA ,TFIIB ,TFIID .... eklinde

adlandrlr. Transkripsiyonun ilk aamasnda TFIID, dorudan TATA
kutusu dizisine balanr ve yaklak 10 adet polipeptit alt birimlerinden
oluur. Bu alt birimlerden biri TATA-balanma proteini (TBP) olarak
adlandrlr.

DNAya ilk TFIID balandktan sonra en az 7 farkl transkripsiyon

faktr daha TFIID ve DNA ya balanarak transkripsiyonu salayacak
olan RNA polimerazn balanaca byk ncl balama kompleksini
olutururlar. TFIIH ATP hidroliz enerjisini kullanarak iki DNA zincirini
transkripsiyonun balama noktasndan ayrr ayn zamanda RNA
polimeraz IIyi fosforile eder ve bu fosforliasyonla baz TFleri polimeraz
zerinde oturduklar yerden kalkarlar nk fosforilasyonla polimeraz
biim deiiklii gerekletirir. zerindeki fazlalklardan (TFleri) kurtulan
RNA polimeraz senteze balar.

2- Uzama
Zincirin uzamasnda balanan nkleotidin 5' fosfat grubu ile RNA
zincirindeki 3' hidroksil grubu arasnda bir fosfodiester ba oluur. Sentez
srasnda geici bir DNA-RNA ikilisi oluur ama sonra RNA DNA'dan
ayrr ve DNA tekrar kapanp normal ift sarmall haline geri dner.

3- Sonlanma
RNA polimeraz genin (veya genlerin) son ksmnda bulunan DNA
dizelerini (sonlandrma blgesi) tanr ve enzim kompleksi kararsz hale
gelir ve hem DNA hem de byyen RNA zinciri enzimden ayrlr. Biti
noktas ise A-T bakmndan zengindir. Bu A-Tce zengin biti blgesinde
ise hairpin denilen (sa tokas) yap oluur. Bu oluan yap RNA
polimeraz iin fizyolojik bir stres yaratr ki bunun sayesinde RNA
polimeraz yapdan ayrlr. Bu fizyolojik stresin gereklemedii
durumlarda Rho dependent sonlanma gerekleir. Rho faktr bir protein
olup RNA polimerazn yapdan ayrlmasn indkler.

Olgun mRNA Oluumu in RNA Processing lemi Kapsar:

1) 3 ucuna poliadenilat (poliA) taks taklmas.
2) 5 ucunun cap strktr denen yap ile kapatlmas.
3) Primer RNA molekl iinden baz blgelerin karlmas (mRNA
Splicing)

Translasyon
Translasyon nedir?
mRNAnn kontrol altnda meydana gelen polipeptid sentezidir
Bu zincir katlanarak etkin bir protein haline gelir.

Translasyonun bir ok komponenti vardr. En nemli 2 komponent:

Ribozom: Byk ve kk olmak zere 2 alt birimden oluur. Protein ve
rRNA oluturur.
tRNA: Translasyon srasnda amino asitleri ribozomlara tayan ve
antikodonlar oluturan molekldr. mRNA ve protein arasnda translator
grevi grr.

tRNAlarn Baz zellikleri

tRNAlar 75-90 nkleotid ierirler, yaplar prokaryot ve karyotlarda
olduka benzerdir. RNA tiplerinin en kdr. Translasyon srasnda
a.a.leri ribozomlara tar. Ribozomla ayn anda birok tRNA iliki kuraca
iin molekln kk olmas bu etkileimleri kolaylatrr. Hcrede her
biri farkl bir a. a. tanyan ve tayan en az 20 farkl tRNA bulunur. rn.:
tRNAAla, tRNAGly
tRNAlarn 5' P ular daima Guanin (G) ile balar 3' OH ular daima
CCA ile biter. Bu blgeye spesifik bir a. a. kovalent olarak baland iin
balanma blgesi (attachment site) denir. tRNAnn 3 halkal bir yaps
vardr: A.a. balamam ekli L harfine, balam ekli yonca yaprana
benzer (Holley-Yonca yapra modeli). erdii nkleotidlerin bazlar
modifiyedir: Py, Pu ve gibi

Translasyon 3 ana basamakta gerekleir

1. Balama (Initiation) =>Bala kodonu AUG
2. Uzama (Elongiation)
3. Sonlanma (Termination)=>Dur kodonu UAA,UGA,UAG
. Tm basamaklarda mRNA, ribozom, aminoail tRNA ve protein
faktrlerine ihtiya duyulur!
. Balama ve uzama iin enerjiye de ihtiya vardr.Bu enerji ihtiyac
GTPlerce karlanr!

1-Balama
. Balama basamanda protein faktr grev alr; bunlara balama
faktrleri (initiation factor, IF) denir.
. Bu faktrler eitli translasyonel bileenlerin yapya balanma
eilimlerini artrrlar.
. IF1 ve IF3: Ribozomal alt birimlerin birbirlerinden ayrlmasnda
yardmc olurlar.
. IF2: Bir GTPazdr ve balatc tRNAy sunar.
Balama basamanda mRNA, ribozomun kk alt birimine
balanr. tRNAlar srayla A, P ve E blgelerine aktarllar.

2-Uzama
. mRNA daima 5'3' ynne doru okunur.
. Protein sentezi daima NH2-ucundan COO- -ucuna doru gerekleir.
. Uzama basamanda da uzama faktrleri (elongation factor, EF) grev alr.
. Uzayan polipeptid zinciri daima P blgesinde bulunur.
. Bir sonraki kodonun komplementer antikodonunu tayan aminoail-tRNA,
EFTu aracl ile A blgesine balanr.
. Dzgn bir kodon-antikodon etkileimi gerekletiinde EF-Tu GTPden
enerji salayarak aa-tRNAy A blgesine yerletirir.
. EF-Tu GDP blgeden ayrlr.
. Bu basamak translasyonun en yava basamadr.

. Hata oran yaklak olarak 1/10.000 dir.

. ki aminoasit arasndaki peptid ban ribozomun 50S byk alt biriminde
bulunan 23S rRNA oluturur.
. Peptid bann oluturulmasndan sonra ribozom RNA zerinden ileri kayar.
Sonu olarak;
. Yeni gelen ve uzamaya balayan polipeptid zincirini tayan tRNA P
blgesine geer.
. Daha nce polipeptid zincirini tam olan tRNA ise E blgesine geer ve
sonra E blgesinden serbest braklr.

3-Sonlanma
. Uzama basama mRNA zerindeki ilk STOP kodonuna ulalana kadar
devam eder.
. Polipeptid sentezi o anda sonlanma basama ile bitirilir.
. Sonlama ilemi iin sonlanma faktrleri (releasing factor, RF) gereklidir.
. Yeni sentezlenmi polipeptid zinciri kompleksten ayrldktan sonra,
kompleksi oluturan komponentler birbirinden ayrlr.

Post Translasyonel lenme

Translasyon sonucu olumu proteinin aktif bir ekilde ilem yapabilmesi
iin baz deiikliklere uramas gerekmektedir. ncelikle proteini oluturan
sinyal peptidazn kesilmesi ile bu ilem balar. Ardndan glikozillenme ile
karbonhidrat yaplarnn proteine eklenmesi yada N-miristillenme,
palmitillenme, prenillenme ve GPI-apas eklenmesi ilemi ile proteine ya
moleklleri eklenir. Bu modifikasyonlar endoplazmik retikulum ve golgi
organellerinde gerekleir. Yaplan bu konformasyonel deiikliklerin nedeni
ise bata protein lokalizasyonunu doru bir ekilde salamak olmakla
birlikte, proteinlerin doru lokalize ve stabilize olmasn, hcre-hcre
etkileimindeki proteinlerin birbirini tanmasn ve doru bir ekilde
balanmasn, hcre membranna yerleecek, membran geecek veya
transmembran olacak proteinlerin ise kolayca yerlemesini salamada
znrln artrmak iindir.

nsan Kromozom Yaps

DNA ve DNAy paketleyen protein kompleksine kromatin denir.
karyotik kromatinin organizasyonu prokaryotlara gre daha
karmaktr. Byk miktarda protein ile muntazam bir kompleks
oluturmutur. Oluan kromatin, hcre dngs srasnda arpc
deiiklikler geirir. Interfaz srasnda ekirdek ierisinde ince-uzun
iplikler eklinde grntlenirler. Mitoza hazrlk srasnda ise ksa ve kaln
kromozomlar oluturmak zere bklr ve katlanrlar (younlarlar). Her
bir kromozomda bir adet dorusal DNA ift sarmal bulunur. nsanlarda bu
sarmal ortalama olarak 2x108 nkleotit ifti ierir. Bu DNA uzatlm
olsayd, yaklak 6 cm uzunlua denk gelecekti. Bu uzunluk, hcre
ekirdeinin apndan binlerce kat daha uzundur. Ancak bunun gibi 46
kromozomun DNAs daha muntazam bir ekilde paketlenerek ekirdee
sdrlr.

karyotik kromatinde DNAnn ilk dzey paketlenmesinden sorumlu

proteinler histonlardr. Kromatindeki histon ktlesi yaklak olarak DNA
ktlesine eittir. Histonlar yksek oranda pozitif ykl aminoasitler ierir
(lizin ve arjinin). Bu aminoasitler, negatif ykl DNAya skca balanr.
Histonun be eidi vardr. Bir karyottan dierine benzer yapdadrlar.
Benzer proteinler bakterilerde de bulunur. Histon genleri evrimsel srete
ok fazla korunmutur. Aadaki ekilde grlen her bir boncuk ve ona
bitiik DNA, nkleozom ad verilen yapy oluturur.

Her bir nkleozom; (H2A,H2B, H3 ve H4) proteinlerinden ikier adet ve

bir de bunlarn etrafn saran DNAdan ibarettir. H1 ise, kromatin bir
sonraki dzeyde paketlenme geirdiinde boncuun yanndaki DNAya
balanr. Histonlar sadece replikasyon srasnda DNAdan geici olarak
ayrlrlar. Transkripsiyon srasnda ise DNA ile birlikte kalrlar. Bu
paketlenmenin youn olduu yerler heterokromatin blgelerdir.
Paketlenmenin heterokromatin blgeye gre daha az youn olduu
ksmlar ise kromatin blgelerdir. kromatin blgelerde transkripsiyon
daima olurken heterokromatin blgeler iki eittir. Daima heterokromatin
blgelerde transkripsiyon olmazken (sentromer gibi) geici heterokromatin
blgelerde hcrenin iinde bulunduu duruma gre transkripsiyon
gerekleebilir. Bu da gen ekspresyonunun dzeyini ve eittililiini
ayarlamaktadr.

nsan Genom Organizasyonu

Bilinen tm genomlar iinde bizi en ok insan genomunun
ilgilendirmesi doal grlmelidir. "nsan Genom Projesi"nin ana hedefi ise
insan genomunun yaps ve organizasyonunu ortaya karmak, buna
paralel olarak dier model organizmalarn genomlarn alarak benzer
veya farkl genleri belirlemek ve biyolojik ilevlerin nasl altna
aklk getirmektir.
NSAN GENOMUNUN FZKSEL YAPISI
nsan genomu iki farkl ksmdan oluur:
ekirdek genomu: nsan ekirdek genomu yaklak milyar baz
iftinden oluan DNAdr. Deiik organizmalarn genomunun bykl farkldr. nsanda ekirdek genomu kromozom ad verilen 24 DNA'ya
blnmtr.

Her kromozom 50 ile 250 milyon baz ifti kapsamaktadr (Tablo 1). En uzun
kromozom yaklak 250 Mb, en ksas yaklak 55 Mbdr. 24 kromozomun
22'si otozomal kromozomlar, dier ikisi ise seks kromozomlar X ve Y dir.
nsan kromozomlarnn yaklak uzunluklar Tablo 1de gsterilmitir.
Mitokondri genomu: Dairesel bir DNA molekldr ve 16,569 baz ifti
ierir. Enerji metabolizmasndan sorumlu olan bir mitokondri organeli ok
sayda mitokondri DNAs bulundurur.
Yetikin insan vcudunda bulunan yaklak 1013 hcre kendi genom
kopyasn bulundurur. Eritrositler gibi tamamen farkllam krm- z kan
hcreleri ise DNA bulundurmazlar.
Hcrelerin ou diploidtir. Yani her otozomal kromozomdan iki kopya ve
XX veya XY iki seks kromozomu olmak zere toplam 46 kromozom
bulundururlar. Bu hcrelere somatik hcreler ad verilir.

Seks hcreleri veya gametler ise haploidtir. Yani her otozomal kromozomdan bir
kopya ve bir seks kromozomu olmak zere 23 kromozom bulundururlar.
Bir somatik veya seks hcresinde yaklak her mitokondri organelinden 10 veya
daha fazla olmak zere toplam 8,000 kopya mitokondriyel genom bulunur.
Genler grnmmz, boyumuzu, cinsiyetimizi ve vcudumuzun deiik
etkilere nasl tepki vereceini belirler ve organizmann beslenmesini,
grnmn, enfeksiyonla savamasn salayan gerekli proteinlerin yapm ile
ilgili bilgileri tarlar. Dnyada alt milyar insan olmasna ramen hepsinin
birbirinden farkl olmasn salayan genlerdir. nsan genlerinin bykl ok
deikendir ve sklkla bir gen binlerce baz zerine dalmtr. Genomun
sadece %2sinin protein kodlama ile ilgili olduu dnlmektedir ve bu
blgelere ekzon ad verilir, geri kalan ksm ise kodlama yapmayan blgelerdir
(genlerin ifadesini kontrol eden diziler ve gen ii blgeler) ve ilevleri tam
bilinmemektedir.

Gen ekspresyonunun eitlilii ve Tpla lgisi

nsan kromozomlar tarafndan kodlanan tahmini 50.000 genin
ekspresyonunun dzenlenmesi, farkl kontrol dzeyleri arasnda bir seri
karmak ilikiyi gerektirmektedir. Bunlar; uygun gen dozaj (kromozom
replikasyon ve segregasyon mekanizmalaryla kontrol edilen), gen yaps,
transkripsiyon, mRNA stabilitesi, translasyon, protein ilenmesi ve protein
degredasyonudur. Baz genler iin genin yapsndaki kaltsal
deiikliklerin veya diyet/evre gibi genetik olmayan faktrlerle
indklenen deiikliklerin neden olduu fonksiyonel gen rn
dzeyindeki dalgalanmalar ok nemli deildir. Dier genlerin ekspresyon
dzeyindeki deiiklikler, bu genlerin rnlerinin biyolojik yollarda
nemini yanstacak ekilde nemli klinik sonulara neden olabilir.
Kromozomlar ve genlerin yap fonksiyonlarndaki kaltsal eitlilikler ve
bu eitliliklerin zgl zelliklerin ekspresyonuna olan etkisi, tbbi ve
molekler genetiin esasn oluturmaktadr.