T.C.

HAL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK MUSKS ANASANAT DALI

ANADOLU KLTR
VE SEMAHLAR

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan
Ali Haydar TMS

Tez Danman
Yrd. Do. Dr. Pnar SOMAKI

MART 2007
STANBUL

I
NSZ
Anadolu Halk Kltr her geen gn zerine yeni halkalar eklenen bir zincir
halinde genileyerek, tarihsel geliimini srdrmektedir. Bu geliimin en hzl
yaand kltrel alanlarn banda da hi phesiz mzik ilk sray almaktadr.
Gerek teknolojik gelimeler, gerek icra tekniklerinin ilerlemesi, gerekse toplumun
estetik deer yarglarndaki deiiklikler mzik alannda yaanan bu geliimi gn
getike daha da hzlandrmaktadr. Bu alanda her ne kadar pek ok ynyle iyiyi ve
gzeli arama mcadelesiyle dolu bir geliim sreci yaansa da, ne yazk ki 21. yzyl
koullarnda popler kltrn etkisiyle, hem kltrmz hem de onun en deerli yap
ta olan mziimiz gnlk tketime ynelik ifade biimlerine brnmektedir.
Byle bir ortamda gerek akademisyen gerekse sanatlar olarak, rettiimiz
kltrel deerlerin kalc eserlere dnebilmesi iin, onlarn, temeli bin yllara
dayanan Anadolu Kltrnn zerine ina edilmesi gerektiini dnyorum.
Yzyllardr Anadoluda yaam pek ok kltrn bir eyler katt semahlar ve
onun ierisinde yaad Alevi-Bektai kltrn de bu dnceyle incelemeye
baladm. nk alt kltrlerin birleerek ulusal kltrn yap talarn oluturduu
dnldnde, bu tip aratrmalarn ulusal kltrmzn kaynaklarnn daha iyi
deerlendirilmesini salayacana inanmaktaym.
Tez almam srasnda bu dncelerimi benimle paylaarak yardm ve
katklarn esirgemeyen hocalarm Sayn Yrd. Do. Dr. PINAR SOMAKI, Sayn
Ycel PAMAKI, Sayn Yrd. Do. etin KRK ve Do. Dr. Metin
BALAYa deerli aratrmac Nejat BRDOANn arivinden yararlanmam
salayan Sayn ule BRDOANa, tercme, redaksiyon ve nota yazm
konularndaki yardmlarndan dolay Sayn ner YACI, Sayn Cenk YALIN ve
Sayn Dirili USTAya, Radyo Bar arivindeki fotoraf ve video grntleriyle
almamza katkda bulunan Sayn Ali Rza ERKANa, lisans ve yksek lisans
eitimimde emeklerini deyemeyeceim stanbul Teknik niversitesi Trk Musikisi
Devlet Konservatuar ve Hali niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Mzii
Anasanat Dalnn deerli retim yelerine emeklerinden dolay teekkr ediyorum.
Sayglarmla.

AL HAYDAR TMS
MART - 2007
STANBUL

II
NDEKLER

Sayfa No

NSZ
......................................................................................................... I
KISALTMALAR ............................................................................................. V
ZET ................................................................................................................ IV
SUMMARY ....................................................................................................... VII
GR

........................................................................................................ 1

1. ANADOLU KLTR ................................................................................ 2

1.1 Anadolu Kltrn Oluturan Unsurlar
............................................. 2
1.2 Trk Kltr ve Anadoluya Etkileri ......................................................... 23
1.3 Anadolu Alevilii
................................................................................ 57
2. SEMAHLAR

........................................................................................... 90

2.1 Semahlarn zellikleri ............................................................................... 102

2.2 Semahlarn Blmleri ............................................................................... 109
2.3 Semahlarda Sz Unsuru
................................................................... 113
2.4 Semahlarda Figr zellikleri ................................................................... 115
2.5 Semahlarn Ezgi ve Ritim zellikleri ....................................................... 119
2.6 Semahlarda Kullanlan Ses Dizileri ....................................................... 121
3. SONU ...................................................................................................... 122
KAYNAKA ................................................................................................... 126
EKLER: ............................................................................................................ 130
Semahlarda Kullanlan Gfteler ................................................................... 130
Notalaryla rnek Semahlar
................................................................... 159
Fotoraflar ........................................................................................................ 314
ZGEM .................................................................................................... 325

III
KISALTMALAR
a.g.e. : Ad geen eser
A DTCF : Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi
ADTCFD : Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi
AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
Bkz. : Baknz
C. : Cilt
CFD : Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
ev. : eviri
Der. : Derleyen
DBD : Diyanet leri Bakanl Dergisi
DBY : Diyanet leri Bakanl Yaynevi
EY : Erciyes niversitesi Yaynlar
HSBE : Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Hz. : Hazreti
T TMDK : stanbul Teknik niversitesi Trk Musikisi Devlet Konservatuar
SBE : stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
EF : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
KSFD :Kahramanmara St mam niversitesi lahiyat Fakltesi
M : Milattan nce
MS : Milattan sonra
md. : maddesi
S. : Say
s. : Sayfa
t.y. : Tarih yok
TDKY : Trk Dil Kurumu Yaynlar
TDV : Trk Diyanet Vakf
TRT : Trkiye Radyo Televizyon Kurumu
TTK : Trk Tarih Kurumu
v.b. : Ve benzeri
Vd. : ve devam
Vol. : Volume
y.y. : Yzyl
Yay. : Yaynevi

IV
T.C.
HAL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK MUSKS ANASANAT DALI
YKSEK LSANS TEZ

ANADOLU KLTR
VE SEMAHLAR

Hazrlayan
Ali Haydar TMS

Tez Danman
Yrd. Do. Dr. Pnar SOMAKI
MART 2007

ZET
Bir kltrel sistemin tam anlamyla anlalabilmesi, o kltrel sistemin btn
anlam ve deerlerinin ortaya karlmasna baldr. Toplumlarn kltrel zellikleri
ise yaadklar corafyann tarihi derinliklerinde gizlidir. Bundan dolaydr ki
Anadolu Halk Kltrnn ekillenmesinde yaklak drt bin yl ncesinden
gnmze kadar pek ok milletin, pek ok kltrn katks olmutur. Yani
Hititlerden balayp gnmz Trkiyesine uzanan bu yolda, zerinde yaayan her
toplum Anadoluya bir eyler vermitir, ondan bir eyler almtr. Bu da yine binlerce
ylda olumu bir zincirin, her halkasn farkl bir medeniyetin oluturmasna ramen,
onun tek para halinde yaayan ortak bir kltr mirasna dnmesini salamtr.
Anadolunun dnya corafyas zerinde, dou bat kltrlerinin tam ortasnda kal
ise bu etkileri dier blgelere oranla daha da artrmtr.

Byle bir ortamda Anadolu Kltr ve Semahlar konusunu seerken

akademisyen ve konuyla ilgili dier aratrmaclarn semahlarla ilgili olarak uzun
yllardan beri ulamakta zorluk ektikleri kapsaml bir almay arivlere
kazandrmak amalanmtr. Ancak semahlar sadece mzikal ve dinsel halk danslar
niteliiyle deil tarihsel, sosyal ve mistik ynleri olan bir olgu olarak incelemek,
onun ierisinde barndrd kltrel birikimi alglayabilmemiz iin bir n art olarak
karmza kmaktadr. nk bir ok kltr esinde olduu gibi semahlar da
zerinde yaad topraklarn gemi inan ve kltrlerinden pek ok zellii
bnyesinde barndrmaktadr. Bundan dolay semahlar incelerken sadece mzikal ve
figratif zelliklerini incelemek yerine, onu ierisinde olutuu Anadolu Kltrnn
nda ele almak gerekmektedir. Bu ekilde konunun daha net bir biimde
deerlendirilebilmesini salayarak, semahlarn sadece bir halk dans olmayp,
ierisinde barndrd mistik ve kltrel motiflerle binlerce yllk bir birikimin
gnmzdeki son ekli olduunun altn izmek istenmektedir. Burada gn na
kmas gerektii dnlen en nemli nokta ise; semahlarn ve ierisinde yaad
Alevi-Bektai kltrnn sadece bir inan sistemi veya onun kltrel unsurlarndan
deil, tarihsel sre ierisinde Anadoluda yaam btn medeniyetlerin ve inan
sistemlerinin bir bilekesi olduudur.
Yaplan bu aratrma bir yandan semah olgusunun kltrel altyapsn, dier
yandan da semah ezgi ve szlerindeki yapsal zellikleri ortaya koymaktadr. Bu
bakmdan alma iki ana aratrma balnda ortaya koymaya allmtr. Birincisi
semahlarla ilgili yaplan saha almas ve ikinci olarak da bir kaynak taramas
niteliini tayan nceki aratrmaclarn semahlar hakknda yaptklar aratrma,
yayn ve arivleme almalarnn incelenip deerlendirilmesidir.
Saha almasnn belli bal amalar; semahlarn yerel niteliklerinin yerinde
izlenebilmesi, daha nceki aratrmalarda yaplan tespitlerden yola karak ne gibi
deiikliklere uradnn anlalmas ve varsa yeni semahlarn derlenmesi olarak
zetlenebilir. Bu almalar ierisinde en nemli yeri Anadolu Alevi-Bektai
geleneinin kayna olarak grlen Nevehirin Hac Bekta ilesinde bulunan Hac
Bekta Veli trbesi ve civarnda yaplan saha aratrmas oluturmaktadr. Bu
almann nemi ise Hac Bekta ilesinde her yl Austos aynda yaplan enliklere

VI
Anadolunun pek ok yresinden farkl kltr ve yerel zelliklere sahip semah
ekiplerinin katlmasdr. Bu almalar srasnda Anadolunun drt bir kesinden
gelen Alevi-Bektai gruplar bir arada incelenerek aralarndaki benzerlik ve
farkllklar daha net olarak grme imkan bulunmutur.
Kaynak taramalarnda ise .T.. Trk Musikisi Devlet Konservatuar tez arivi,
T.R.T. nota arivi, eitli mzik firmalarnca yaynlanm yerel ve blgesel
sanatlara ait albm kaytlar ile semahlarla ilgili daha nce yaynlanm kitap,
makale ve aratrma yazlarnn incelenerek, semahlarn hem mzikal, hem kltrel,
hem de inan boyutuyla ilgili daha nce yaplan tespitlerin deerlendirilmesi
amalanmtr. Bu sayede hem daha nceki aratrmalarda elde edilen veriler farkl
kaynaklardan alnarak bir noktada toplanm, hem de semahlar ve Alevi-Bektai
kltrnn gnmze gelene kadar gstermi olduu deiiklik ve gelimeler ortaya
karlmak istenmitir.
Sonu olarak btn bu aratrmalar neticesinde semahlarn ierisinde yaad
Anadolu Kltr ierisindeki yeri tespit edilerek, gemi kltrlerden alarak
gnmze tad zelliklere dikkat ekilmi, bu sayede tarihsel sre ierisinde
Anadoluda yaayan ve (g, ticaret, sava vb.) eitli sebeplerden dolay Anadolu
dndan gelen kltrel unsurlarn Alevi-Bektai kltrne ve semahlara yapt katk
ortaya karlmtr.
Anahtar Kelimeler: Semah, Anadolu Kltr, Kltrel Sreklilik, Alevilik ve
Bektailik

VII
REPUBLC OF TURKEY
HAL UNIVERSITY
INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES
TURKISH MUSIC MASTER BRANCH

ANATOLIA CULTURE
AND
ALEVIS RELIGIOUS DANCE

PREPARED BY
Ali Haydar TMS

ADVISER
Assistant Professor Doctor
Pnar SOMAKI
MARCH 2007

SUMMARY

Truly understanding of a cultural system, depends on the appearance of real

meaning and values of this cultural system. Societys cultural specifications are
hidden underneath the geography they lived in. Therefore, lots of different cultures
and nations effected the current shape of Anatolian Folk culture since four thousand
years until today. In other words, starting with Hitits until today Turkey, every
society influenced Anatolia, and has been influenced from Anatolia. And this
enabled the chain - which has been formed in thousand of years turn into a onepeace living common cultural heritage - even though the rings of this chain has
been made of different civilizations. Geopolitical location of Anatolia, by being in

VIII
the middle of western and eastern cultures, increased those influences more than the
other regions.
In such an atmosphere, while choosing Anatolian Culture and Semahs
subject, our main goal was to support archives with sufficient information which all
academicians and other related observers had difficulty reaching the detailed
research. However we realized that we had to observe semah not only as musical or
religious folk dances, but also historical, social and mystical ways in order to
understand the cultural accumulation. Because, as well as many cultural aspects,
semah would also reflect the influences of past beliefs and cultural specification of
the ground they lived on. For this reason while observing semah, rather than
focusing on musical and figurative specifications, we had to focus on Anatolian
culture. This way we wanted to enable a better evaluation of semah and express
that semah is not only a folk dance, but it is the latest accumulation of a mystical and
cultural motives semah supports. Most important point we would like to bring out is
that: semah and Alevi Bektasi culture is not only a belief system or its cultural
aspects, but is a combination of all civilizations lived in Anatolia through history
and their belief system.
This research exhibits the cultural infrastructure of semah, and the structural
characteristics of the melody and words of semah. Therefore we try to show our
research under two subtitles. First, is our field research, and the second is a research
and evaluation of previous sources including all publications and the researches
about semah.
Main reasons of field researches can be summarized as: Semahs observation
of local specifications. Understanding of its changes depending on the previous
researches, and If there is, composing new semah. Among this research the most
important is the field research made around Haci Bektas Veli Mausoleum located in
Nevsehirs Haci Bektas province which is seen as the resource of Alevi Bektasi
tradition. The importance of this research is the attendance of semah teams from
different regional specialties and cultures into the festival which takes place every
year on August in Haci Bektas province. At this research we had to chance to
evaluate and see certain similarities and differences among those Alevi Bektasi
teams which came from different regions of Anatolia.

IX

With the research about sources, by checking I.T.. Trk Musikisi Devlet
Konservatuari archives, TRT notes archive, local artists albums broadcasted by
different music companies, and such publications as books, articles or researches:
we aimed at evaluation of previous results about semahs musical, cultural and
religious dimensions.

So that we can combine the previous information from

different sources, and also bring out the improvement and changes of semah and
Alevi Bektasi culture.
In conclusion, these researches help us determine the location of semahs in
Anatolian Culture and focuses on the specialties it carries from the past cultures.
And in this point of view, we see the outside effects of cultural aspects to semah and
Alevi -Bektasi culture due to migration, trade, war etcWe tried to prove that
semahs and Alevi Bektasi cultural elements, are the belief system and cultural
synthesis of existing Anatolias different periods.
Key words: Alevis religious dance, Anatolia Culture, Cultural Continuity,
Alevism and Bektashism

1
GR
nsanolu tarih boyunca gerek ilahi, gerek ilahi olmayan pek ok din ve inan
sisteminin etkisinde kalmtr. Bu din ve inan sistemlerinin pek ok kuraln da
gnlk hayatlarna tamtr. Ancak tarihsel sre ierisinde pek ok kere din ya da
inan sistemlerini deitirmi olsa da, bu deiimler, toplumlar bir ksm eski det
ve geleneklerinden tam anlamyla koparamamtr. Her yeni gelen din eski yaam
biimlerinin altyapsyla yorumlanarak benimsenmi, bu durum da gemi inanlara
ait zelliklerin gnmzde bile hl devam etmesini salamtr.
Anadolu corafyasnda yaayan toplumlar da tarih boyunca, deien ve gelien
kltr yaps erevesinde, eitli dinleri ve inanlar benimsemi olmalarna
ramen, gnmzde bu toplumlarn byk ounluu slamiyeti kabul etmitir.
Ancak byk ounluu slamiyet dairesine giren Anadolu insan eski inanlarn ve
bu inanlara bal olarak gelien uygulamalarn tamamen silip atamamtr. Bilakis
bu inan ve pratiklerin semah rneinde de grld zere bir ksmn da kabul
ettikleri yeni dinlerin iinde devam ettirmilerdir.

2
1. ANADOLU KLTR
Bilimsel aratrmalardan elde edilen verilere gre M 10 bin - 8 bin yllar
arasnda Bat Avrupa'da buzul a devam ederken, Anadolu'ya nemli, lman bir
iklim hkim olmaya balad. Ayn durum, Mezopotamya ve Nil boylarnda da
olumutur. Ancak bu blgeler o tarihlerde tamamen ormanlarla kapl olduundan
tarma elverili deildi. Anadolu'nun baz yreleri sk ormanlarla kapl olsa da seyrek
ormanlarla kapl mera alanlar da vard. Buzul andan beri devam eden gebe
toplayclk bu blgelerde zamanla yerini tarm kltrne terk etmeye balad.
Anadolu bu zelliiyle dnya tarihinin ilk byk devrimi olan, insann toprakla
dostluunun balad ilk yaam alandr.
1.1 Anadolu Kltrn Oluturan Unsurlar
ambel Braidwood Mehmet zdoan Wulf Schirmer bakanlklarndaki
bir heyetin Diyarbakr yresinde kazd ayn yerlemesinin en eski evresi, radyo
karbon on drt (C14) sonularna gre M 7250-6750 yllar arasnda
tarihlenmektedir. ayn yerlemesinde oturanlar Anadolu'nun en eski iftileridir.
Buday yetitirmesini, onu hasat etmesini ve tmesini biliyorlard. Bunu, ele
geen aletler kantlamaktadr. Tarmn yan sra hayvanclktan da yararlanyorlard.
Sofralarnda koyun ve kei eti bulunuyordu. Kpek ilk evcil hayvand. Kadn
heykelcikleri Ana Tanraya daha bu dnemde tapldna iaret etmektedir.1
Kazlarda bulunan tapnak odalarnn duvarlarnda ve sedirlerinin kenarlarnda
boa balar ya da boynuzlar gml bulunuyordu. Bylece bu devirde tarmn
balamas ile boalara tapma inancnn ortaya kt anlalmaktadr. Yeni Ta
Devrinde olduu gibi daha sonraki Anadolu iin de kz ve boa, yalnz doa
gcnn ve oalmn bir sembol deil, ayrca topran srlmesinde grd
byk i bakmndan tarmn da balca etkeni idi. Bununla birlikte Yeni Ta Devri
Anadolu'sunda asl taplan varlk, sonralar tarihi devirlerde Tanr Ana adn tayan
ve insan iin bereket ve oalmn sembol olan Tanrdr. Haclar'da ve
atalhyk'te yaplan kazlarda, Tanr Ana'nn yzlerce heykelcii bulunmutur.

AKURGAL, Ekrem; Anadolu Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar A, 7. Bask, stanbul, 2000, s. 22

3
Tanr Ana, daima plak olarak eitli ekillerde, yatm, melmi, uzanm
durumlarda ve zellikle doum yapma srasnda tasvir edilmitir. Tanr Ana'nn
doum yapma haliyle ok sk tasvir edilmi olmas, ona, zellikle insanln
devamlln

salayan,

bereket

ve

oalmn

sembol

olarak

tapldn

anlatmaktadr. plak tasvir edilmi kadn heykelciklerine Yeni Ta Devri'nde,

birok Akdeniz ve Yakndou lkelerinde rastlanmas, Ana Tanr'nn yeryznn bu
blgelerinde egemen olduuna iaret etmektedir. Doum yapma srasndaki Tanr
Ana'nn iki leopar arasnda yer almas sonralar Hitit Devri'nden, Roma a
bitimine kadar rastlayacamz Kybele adl Tanr kadnn bylece ilk ekli ile M 7.
binde Orta Anadolu'nun gney blgelerinde ortaya ktn anlatmaktadr.
Doa koullar Anadolu'da deiik bir yaplamaya neden olmutur. Anadolu
insan Msrllar gibi atalarnn topraklarn terk etmemiler, kentlerin stne yeni
kentler kurmulard. Anadoluda 20. yzyl arkeologlarnca bulunan otuz be (35)
metrelik hykler dnyann hibir yerinde grlmemektedir. Bu bilgiler nda da
Anadolu insann Anadolunun ilk yerleim zamanlarndan beri bulunduu topraklar
inatla terk etmediini anlyoruz.2
Anadolu Yarmadasnn bugn iin bilinen en eski ad "Hatti lkesi" idi.3 lk
defa Mezopotamya yazl kaynaklarnda, Akkad Slalesi dneminde (M 23502150) kullanlan bu adlandrma, 7. yzyl Assur yllklarnda grld zere, M
630 tarihlerine dein, sregelmitir. Bu ad o denli yerlemiti ki M 2000
tarihlerinden itibaren Anadolu'yu istila etmeye balayan Hind-Avrupal "Hititler"
bile yeni yurtlarndan sz ederlerken Hatti lkesi deyimini kullanmlar ve bu
yzden Hattua (Boazky) tabletlerini ilk okuyan filologlar hep bu tabire
rastladklar iin bambaka bir dil konuan bu yeni kavme de Hatti adn taktlar.
Oysa sonradan ayn tabletlerden renildiine gre sz konusu Hind-Avrupal halk
kendini Nesice konuan Nesililer olarak anyordu. Zaten filologlar sz konusu HindAvrupal kavim iin "Hatti" szcn olduu gibi almayp, onun Ahdi-Atik'de
zikredilen "Heth" ve "Hittim" eklinden esinlenerek Almanca die Hethiter"
ngilizce "the Hittites", Franszca "les Hittites" ve talyanca "Gli Ittiti" deyimlerini
rettiler.

2
3

A.g.e., AKURGAL; s. 22
Ayrntl bilgi iin Bkz. AKURGAL, Ekrem; Hatti Uygarl, A DTCF Yaynlar, Ankara, 1987

4
Hattilerin dili hakknda pek az bilgimiz var. Hattua'nn M 14. ve 13.
yzyllarna ait ibadet konular zerindeki tabletlerinden rendiimize gre Hitit
rahipleri dinsel trenleri ynetirlerken arada bir kendi dillerinden olmayan alntlar
okuyorlard. evirileri satrlar arasnda verilen bu deyilerden nce "rahip imdi
Hattili (yani Hattice) konuuyor" aklamas bulunmaktadr. Bu tr alntlardan
baka ayrca da, nehir, kent, tanr adlarndan, baz dinsel ve mitolojik konulu
metinlerden de Hatti dili kalntlar elde edilmitir.4
Hitit mparatorluuyla birlikte kleci devlet anlay da Anadolu'da
yaygnlamaya balamt. Kuzeyden gelen kavimlerin boyunduruu altna giren
Hatti boylar yeni ataerkil dzenin koullarna da boyun emilerdi. Binlerce yldr
sregelen bar, yerini tanrsallatrlm krallarn zulmne brakmt. zel
mlkiyetin yaygnlamas ile Anadolu'da insanlarn baka insanlar tarafndan
smrs de balam oldu.5
Hititlerde birok tanr bulunsa da, yine de be bin yldan beri dii bir tanrya
bal olan Anadolu insan, Ana Tanras'na eitli biimlerde tapnmaya devam etti.
Gksel ballklarn ifade etme ve gksel tapnmalar srasnda ark, mzik ve dans
gibi unsurlara yer veren Hititlerden gnmze kalan metinlerde bu ritellerde
sylenen ark szleri de ele gemitir.6 Ana Tanra, Hattiler'de Vuruemu,
Hurriler'de Hepat, Hititler'de ise Arinna'nn Gne Tanras adn tamt. Ge
Hitit Dnemi'nde ad Kupaba'yd. Hitit mparatorluu'nun koruyucusu Gne
Tanras'nn sembolleri panter ve gvercindir. Nitelikleri doru yarg, merhamet ve
otoritedir. Hepat ise Hititler iin gklerin kraliesidir. Onu ya bir aslann zerinde ya
da tahtnda otururken grrz. Hepat sadece Orta Anadolu halklarnn deil,
Toroslarn, Halep'in de tanrasdr. Ancak bereketin sembol bir erkek tanrdr bu
kez.
Bugn Hitit mparatorluu snrlar ierisindeki blgelerde yetitirilen elma,
kays, kzlck meyveleri bizlere onlarn mirasdr. Kocakar ilac olarak anlan
birok bitki tohumundan yaplan karmlar, o devirlerde ila olarak kullanlyordu.

a.g.e AKURGAL; s. 22
BADEMR, Krat; Bilim ve topya Dergisi, S. 52, stanbul, Ekim 1998
6
Ayrntl bilgi iin bkz. CANDAN, Ergun; Trklerin Kltr Kkenleri, Snr tesi Yaynlar, 5. Bask,
stanbul, 2005
5

5
Henz krk ve kayp Hitit tabletlerinden dolay bu konularda ayrntl bilgilere
ulalamamtr.7
Tarih Anadolu'da bin tanrl Hititler'e sahne olurken, imparatorluun en gl
dnemlerinde bile yarmadann drt bir yannda Ana Tanra Klt hl
yaamaktayd. Koca bir dnya imparatorluu kuran, yanklar Akdeniz'in kar
kylarndan duyulan Hititler'in Anadolu halklar zerindeki kltrel etkisi, her eye
ramen kendi halinde fazla duyulmam olan yerli Luwi halklar kadar olamamtr.
mparatorluk kalntlar zerinde Frigya Krall ve kk Anadolu beylikleri ile
yaam srerken yerli Luwi halklar gneyden kuzeye, doudan batya, Anadolu'nun
drt bir yanna zgn Anadolu mirasn tamlardr. Bugn bile Akdeniz'de,
Ege'de, Karadeniz'de ve Dou Anadolu'da birok yrenin ad Luwi kkenlidir. Onlar
Hititler gibi ulatklar topraklara yeni dzenin oktanrl deerlerini deil,
hogrnn ve barn tanrasn tamlardr. Bu yaylma Anadolu snrlarn
am, Trakya'ya, Yunanistan'a, talya'ya ve Afrika'ya kadar uzanmtr.
Bu devletlerden baka Hurriler ve Mitanniler de ayn dnemde Gneydou
Anadoluda zgn uygarlklar yaratmlardr. Hurrilere ilk nce M 3. binin
sonlarnda Mardin dolaylarnda rastlanmaktadr. Mitanni devletinin krallar ise HintAri kkenli idiler. Hindistana giden baz Hint-Ari boylarnn ran yaylas zerinden
Gneydou Anadoluya geldikleri ve yerli halk olan Hurrilerle kaynatklar tahmin
edilmektedir.8
M 8. yzyln ortalarnda Urartunun etki alan Suriyeye doru genilemeye
balamt. Kral II. Sardur baz Ge Hitit beylikleriyle bir koalisyon kurup Asur
egemenliine kar harekete geti. Ancak Asurlular M 743 tarihinde AdyamanGlba yresinde Urartu-Ge Hitit koalisyonunu yenerek Tupay kuatnca Urartu
egemenliine byk bir darbe vuruldu. Urartu Krall, Medlerin ayn blgelerde
gl bir devlet kurmalaryla, ya 7. yzyln sonunda ya da 585 tarihlerinde ortadan
kaybolmutur.9

ERTEM, Hayri; Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolu'sunun Floras, Trk Tarih Kurumu,
Ankara, 1997, s. 172
8
http://www.arkeo.org/icerik.asp?menu=prehistorya&konu=hurriler
9
a.g.e ERTEM; s. 22

6
Urartu dini de oktanrlyd. En nemli tanrlar Haldi (Sava Tanrs), Teieba
(Frtna Tanrs-Hititlerde Teup) ve ivini (Gne Tanrs) idi. Urartular bu tanrlara
ak hava kutsal alanlar yannda kendilerine zg byk bir kompleks oluturan
tapnaklarda da trenler dzenlerlerdi. Bu tr tapnaklara rnek olarak Arnn
Patnos ilesindeki Aznavurtepe kalesindeki tapnak ile Toprakkaledeki tapnak
verilebilir.
Dilleri Hurrice ile akraba olan Urartular, ivi ve hiyeroglif yazs
kullanyorlard. Urartu lkesi ve evresi gm, bakr ve demir kaynaklar asndan
zengin

olduundan

maden

ilemecilii

olduka

gelimiti.

Kuyumculuk,

kabartmalarla ssl tun kemerler, tuntan heykeller, kazanlar, at koum takmlar

ve silahlar ile demirden amdanlar dikkat ekicidir.10
Bat Anadoluda Gediz ve Kk Menderes yrelerinde oturan Lydiallarn ise
nereden geldii kesin olarak belirlenememitir. Hint-Avrupa karakterli bir dilleri
olan Lydiallarn Bat Anadoluda M 2. bin yln ikinci yarsndan itibaren var
olduklar kabul edilmektedir. Lydia soylular llerini, Friglerdeki gibi tmlslere
gmyorlard. Hint-Avrupa ailesinden olan dilleri Hitit ncesi eler tamaktadr.
Lydia devletinin M 546 ylnda son bulmasyla ranllar Ege Denizi kylarna
kadar tm Anadoluyu ellerine geirdiler. Pers egemenlii M 333 ylna dein
srmtr. Bu dnemden sonra yerli kltr geliiminin yerini Batdan gelen yeni
etkiler ve bunun sonucunda ortaya kan bir kltr almaya balamtr.
Dou Avrupal bir kavim olduklarna inanlan Frigler de, Hititler gibi Orta
Anadolu topraklarnda hkm srmlerdir. Onlar da Hitit geleneklerini
srdrmler ve Anadolu'nun zgn deerleri ile btnlemilerdir. Hatta daha ileri
giderek, bir yanda Akdeniz ve Assur'a ynlenen siyasal yaylmacln yan sra ok
eskilerden beri devam eden Ana Tanra kltnn yaylmasn salamlardr.
Frigya'da Ana Tanra'nn ismi Kybele idi. Kybele'nin merkezi tapnma yeri ise
kutsal saylan Pessinus idi. Pessinusda Kybele'yi simgeleyen ve gkten indiine
inanlan bir ta bulunmaktayd. Friglerden sonra Orta Anadolu'da birok kent eitli
kavimlerin saldrsna maruz kalarak ykld halde Pessinus bu dinsel gc
sayesinde uzun yllar yaamtr. Sonralar Galatlar dneminde kenti be Frigyal ve
10

http://www.arkeo.org/icerik.asp?menu=prehistorya&konu=urartular

7
be Galatl rahip birlikte ynetmilerdir. Kybele'nin yan sra Lidyallarn yaamnda
Artemis ve Dionysos'un da nemli bir yeri vard. Bu l tanr anlay Lidya
dininin temel unsuruydu. Bu tanr da doa tanrlaryd. Yerli gelenekler
korunmutu ve btn ataerkil etkilere ramen, anaerkil hayat anlay yeni biimlerle
mevcut dzene direniyordu.11 Sonraki konularda da grlecek olan ve be
saylarna Anadoluda kazandrlan kutsallk ilk olarak yine bu dnemde ortaya
kmaktadr.
Neolitik dnemden beri Anadolu'daki en kutsal varlk olarak bilinen Ana
Tanra, Ege dnyasndan ald yeni zellikleriyle, Anadolu'nun bat kylarnda
Artemis olarak ortaya kar. Artemis, babas Zeus'tan sonsuza dek bakire kalmay
dilemi ve perileri ile birlikte hep bakire kalmtr. Ayn ayr dnemini temsil
eden Artemis'in tac ayn zamanda, kadnn geliimini de simgeler. Hill yeni
domu bir kz, yarm ay gen kzla geii, dolunay ise olgunluu, dourganl
ve anal anlatr. Bu ynyle Artemis, ataerkil dzenin ona verdii yeni
nitelikleri; bakirelii, kadnl ve anal ayn vcutta tar. Giritli tanra
Britomartis'in ad atl bakire anlamna gelir. Bu tanra avc klnda dalarda
kpeklerle dolar ve erkeklerden uzak yaar. Anadolu'nun Kybelesi bu yenidnya
deerlerinde Giritli tanrann zellikleriyle benimsenmitir. Anadolu'nun bat
kylarnda birok yeni tanr ortaya kmken halk Artemis'i daha ok
benimsemitir. Halk ona "doann ulu anas" diye yakarr. O da Kybele gibi bir
yeryz tanrasdr ve Ana Tanra'nn yeni grnmdr.12 Daha sonra
Anadolu'nun bu gl tanras baka lkelere tanacak ve baka inan sistemlerini
de etkileyecektir.
Dionysos da, Kybele ve Artemis gibi doaya dnk bir tanrdr. Anadolu'da;
Frigya ve Lidya blgelerinin tanrsdr. Doa ile ilgili birok sfat vardr.
Ormanlarda yaar, topraktan kan bitkilerin ve tarmn tanrsdr. Cokusunu bir
arap tanrs olarak simgeler. nsanlarn olduu kadar vahi hayvanlarn da tanrsdr,
onlarla birlikte yaar. Doann srlarna ermek ve tanrsallamak Dionysos dininin
temel amacdr. Bunun iin ayinlerde arap iilir ve sarho olunur. Tanrsal srra
erimek onlar iin doa ile yaknlamaktr. Dionysos dininin mritleri Bakkhalar
ayn Pessinus rahipleri gibi kendilerinden geerler. Onlar iin tanrsal gerek
11
12

BADEMR, Krat; Bilim ve topya Dergisi, S. 52, stanbul, Ekim 1998

a.g.e.

8
dalarda, ormanlarda yabani hayvanlarla birlikte comakta gizlidir. nsan ile doa
arasndaki ilikinin en youn yaand aamada artk Bakkhalar tanrsallarlar,
arap ve sarholukla bilinlerini ap tanrsal erdeme ularlard. Bakkhalar
elbiselerinin stnde, omuzlarndan bir ceyln postu sarktarak, balarnda elenk,
ellerinde sap sarmak ya da asma yaprayla sarl asalar tarlard. Sonbaharda
dalara karlar, geceleri mealelerin nda, cokun bir ekilde alg alar, oyun
oynar, barrlard.13 alg eliinde dinsel nitelikli dans uygulamalarnn
Anadoludaki ilk rneklerine burada rastlanmaktadr. Dionysos Klt, dzenlenen
bu trenler ve dilden dile anlatlan efsanelerle halk arasnda nemli bir yere sahip
olmutu.14 Bu efsanelerden Anadoluda en bilinenlerden biri de Dionysos ve Kral
Midasla ilgili olandr;
Lidya ve Frigya evresindeki ormanlarda Bakkhalar'la birlikte dolaan yal
bir Satyr arab fazla karp bir aacn altnda szar... Bakkhalar ve dier Satyrler
onu unutup yollarna devam ederler... Yal Satyr'i bulan kyller onun sradan bir
Satyr olmadn farkederler. Bunun zerine, onu alp Kral Midas'a gtrrler.
Bakkhalar'n srlarna erimi olan Kral, yal Satyri tanyp 11 gn boyunca
saraynda konuk eder. Onu en iyi ekilde arlar. Sonra da Tmolos Da'nda
(Bugnk Bozda) bulunan Tanr Dionysos'un yanna gtrr. Dionysos buna ok
sevinir ve Krala: "Dile benden ne dilersen" der. Midas da bir mddet dndkten
sonra, dokunduu her eyin altna dnmesini ister. Dionysos da, 'Tamam" der.
"Bundan sonra dokunduun her ey altn olacak..." Kral Midas dnyasal byk bir
servete artk sahip olacann mutluluu iinde Dionysos 'un yanndan ayrlr.
Ancak hi aklna bile getirmedii bir akbet onu beklemektedir... Midas dn
yolunda aa dalna, baaa, akla dokunup bunlarn altna dntn grerek
nce ok sevinir. steine mucizevi bir ekilde kavumutur. Dokunduu her ey bir
anda altna dnmektedir. Fakat saraya ulap yemee oturduunda iler deiir.
Dokunduu ekmek, dudana gtrd arap derhal altn klesine dnmekte bu
nedenle de hi bir ey yiyememektedir. Dileinin ne kadar yersiz ve ne kadar
sakncal olduunun farkna ite o an varr. Ertesi gn derhal Dionysos 'un yanna
giderek tekrar huzuruna kar ve dileinden vazgetiini syler. Dionysos Midas'a

13
14

http://www.kraloyuncu.net/nedir/mitoloji/bakkhalar.php
CANDAN, Ergun; Trklerin Kltr Kkenleri, Snr tesi Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2005, s. 240

9
Sardes'deki Paktalos Deresi'nin kaynanda (bugnk art ay) ykanmasn
syler. Bylelikle Midas bu sihirden kurtulur.15
Bu efsanede ileriki tarihlerde Anadolu dervilerinin ruhsal arnmalarn
salayan fikr oluumun kaynaklarndan birini gzlemlemek mmkndr. Dnyevi
isteklerin altn arnmann ise su ile ykanmak olarak sembolize edildii bu
efsanede, Kral Midas'n Dionysos srlarna nasl eritii anlatlrken ayn zamanda
efsaneyi dinleyenlere de, dnyasal arzu ve isteklere ar derecede balanlmamas
gerektiini son derece ak bir slupla anlatmaktadr. Dionysos Srlar iinde nemli
bir yere sahip olan, "arnma" ve "sadelemenin" gerekliliini Orfe, mabedindeki
inisiye adaylarna yle aklyordu: Alev alev yanmakta ve l l ldamakta olan
yce alemin derinliklerine ykselebilmek iin nce kendi i aleminizin derinliklerine
gmlmeniz gerekir. Ey zel yol mensubu... Bedenini, dncenin ateiyle eritip yok
et. Alev nasl iin iin kemirdii odundan ayrlp serbestleiyorsa, sen de maddeden
ayn ekilde kopup serbestle ve sen de bir ate ol... Ruhun ancak o zaman Dionysos
srlarna erebilir ve ancak o zaman ezeli - ebedi sebeplere zg o ar gereklie
ulaabilirsin. Kendi benliinden vazgemeyen ilhi benlie ulaamaz. Ey Delf'in
evlad, srlar kapsndan geebilmek iin nce kendinden vazgeebilmelisin.
Tanrlar diyarna alan kap buradadr. Kendi srrn bilmeyen bu yolu bulamaz.
Kendi srrn bil ki, Tanrlar da bilesin... nk bu srr iinde tamaktasn.16
Burada da grld gibi tanrsal srlar kendi benliinin ierisinde arama dncesi
Anadoluda kendini ilk olarak Dionysos srlar ierisinde gstermektedir.
Bugnk Bat uygarl douunu byk lde Anadolu topraklarnda M
1200'den sonra gerekleen kltr gelimelerine borludur. M 12. yzyln banda
olagelen gler Anadolu'nun tarihsel akna yeni bir dorultu vermi ve M 3.
binden beri Mezopotamya etkisinde bulunan yarmada sz konusu tarihten sonra
yzn batya evirmi ve Roma ann bitimine dein Bat Akdeniz dnyasnn
atmosferi iinde yaamtr. Politika ve kltr alanlarndaki bu deiiklik daha sonra
M 600-545 arasnda Bat uygarlnn on kentlerinde domasn salamtr.17

15

CANDAN, Ergun; Trklerin Kltr Kkenleri, Snr tesi Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2005, s. 240-241
a.g.e., s. 242
17
AKURGAL, Ord. Prof. Dr. Ekrem; Anadolu Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar A.., 7. Bask, stanbul,
2000, s. 134
16

10
Yunan kavimleri Anadolu'ya ilk geldiklerinde yerli halklarn direnci ile
karlatlar. Troya Sava bir ynyle anaerkil Anadolu topluluklarnn yurtlarn
Yunanl istilaclara kar savunmasyd. Yunan igaline yllarca direnen Anadolu'nun
anaerkil halklar iin artk istilalar dnemi de balyordu. Romallar Pessunus'dan
Anadolu'nun binlerce yllk Kybelesi'ni Roma'ya tama seferinde bu topraklar
tandlar. Anadolu Batdan Roma'nn doudan ise baka bir istilac gcn Perslerin
kskacndayd. Romallarn Anadolu kartmas arap Tanrs Dionysos'un ba tanr
olduu Teos'la balad. Bu savatan galip kan Roma ordusu iin artk Anadolu
kaplar ald.18
Roma mparatorluu'nun igal ettii Anadolu topraklarnda oluturulan
eyaletler imparatorluun olduu kadar kiiler iin de balca zenginlik kayna
olmutu. Eyaletler Roma halknn ganimeti saylrd. Halkn elindeki altn ve gm
alnr ve askerler de geri kalan yama ederlerdi. mparatorluk, maden ve ta
ocaklarna, tuzlalar, tersaneler, ormanlar ve her trl tanmaz mala el koyard. Bu
ekilde elde edilen zenginlik Anadolu'dan Roma'ya akard.19
Roma zulm devam ederken, Aziz Paulos, Yahudi kurallarndan arndrlm
yeni bir dini bat dnyasna tantt. Hristiyanlk Roma mparatorluu'nun dou
kesimlerinde klelerin ve ezilenlerin bakaldrsyd. mparatorluun karlar ile
attndan ezilmeye alld. Kleci toplum Hristiyanlkla dnm srecine
girmi, feodal toplum yaps olumaya balamt. Hristiyanln yaylmasnda
nclk yapan Aziz Paulos, Ephesos'a geldiinde, burada Hristiyanl daha nce
kabul etmi bir grup eski Musevi bulunuyordu. Roma imparatorlarnn Hristiyanlara
kimi zaman ok acmasz davrand bu yllarda Paulos, kimi gizliden kimi aka
bunlarn sinagoglarnda uzun saatler sren konumalar yaparak yeni dini yaymaya
alt. Kentte ilk Hristiyan kilisesi kuruldu, dini trenler burada yaplmaya
baland, yeni dinin propagandas kentin snrlarn at, ardndan dier kentlerde de
kiliseler kuruldu. te, mektuplarn gnderildii kiliseler Anadolu'da, Ephesos
merkez olmak zere kurulan ilk yedi kiliseydi.20

18

BEAN, E. G; Eski ada Ege Blgesi, eviren . Delemen., Arion Yaynevi, stanbul, 1995, s. 49-52
TANLL, Server; Yzyllarn Gerei Ve Miras, nsanlk Tarihine Giri, lk a, Say Yaynlar, stanbul,
1988, s. 464.
20
http://www.turbul.com/bolgeler/bolgeozellik.asp?id=221&nid=smyrakilisesi
19

11
Hristiyanlk tarihinde Aziz Paulosa gelene kadar kadar sann Tanrnn
olu olduuna rastlanmamaktadr. ncilin Markos yazmnda sa, Meryem ve
Yusufun olu olarak geerken Aziz Paulosda sa Allahn olu olur. Tanr, Oul ve
Kutsal Ruh lemesine gelmeden ok daha nce doa dinlerinin doada ve insan
yaamndaki l olgular gzlemleyerek l bir inan benimsedikleri bilinmekte,
arkeolojik bulgu ve maara resimleri de bize bu ynde birok ipucu vermektedir.
Daha nce Lidyallarda da grlen teslis (leme) kavram burada yine karmza
kmaktadr. .. 3. bin yl Smer Tanrlar Anu, Enlil ve Eadr. Smerlerden
etkilenen Babil inanlar da ona benzerlik gsterir. Babil de, Sin (Ay), ama
(Gne) ve tar (Vens) ls vardr. Yunan tanras Hekate de farkl grn
altnda ortaya kar: Gkte Seleme veya Luna (Ay), yerde Diana ve yerin altndaki
ller diyarnda Hekate.21 Yine kltrlerin ve inanlarn kendinden sonra gelen
inan ve kltrleri nasl etkilediinin bir baka rneine de Alevi-Bektai
inancndaki Allah-Muhammed-Ali lemesinde rastlanmaktadr.
Roma mparatorluu'nun Anadolu'yu igali sonras Artemis, dier tanrlara
ramen bat kylarnn vazgeilmez tanrasyd. Sonralar Hristiyanln hzl
yaylmaclna ramen antik Artemis klt varln ve gcn uzun sre korudu.
Aziz Paulos yl boyunca Hristiyanl yaygnlatrmak iin baarl almalar
yaptysa da gl bir direnle karlat. Efes'te Artemis'e sunulan giysi ve taklar
kendine zg bir ticaret sistemi oluturmutu. Bu giysilerin ve taklarn sk sk
deitirilmesi gm ustalar iin ok iyi bir pazard. Bu nedenle Aziz Paulos'un
almalar en ok onlar rahatsz etmiti. Demetrios adl bir gm ustas mesleinin
tehlikeye gireceini sezerek, meslektalarndan oluan bir heyetle tiyatroda Aziz
Paulos'un vaaznda halk kkrtt. Halk hep bir azdan "Ycedir Efeslilerin
Artemis'i" diye bard. Halkn yattrlmas iin kent meclisinin szcleri aklama
yaparak Artemis'in yceliini vurguladlar ancak gemiin deerleri bir ekilde
biim deitirip yeni toplum yapsna uyum gstererek yaamaya devam etmeliydi.
Artemis oktan Hristiyanlaarak Meryem Ana olmutu. branice'de gen kz
anlamna gelen "almah" szc; Yunanca'da "bakire"ye dnt.22
Meryem de Artemis gibi bakire idi. Hristiyanlar kilisenin ilk zamanlarnda
Meryem'in Artemis ile kartrlmas kaygsyla ona tapnmaktan ekinmiler ama
21
22

KAYA, Hasan; Alevilik Kzlbalk, Senfoni Yaynlar, Geniletilmi 3. Bask, stanbul, 2006, s. 69
ALKAN, .; sa Gerekten Yaam myd?, Bilim ve topya Dergisi, S.31, stanbul, Ocak 1997, s. 33

12
sonralar, ona Tanr Anas anlamna gelen Theotokos sfatn vermilerdir.
Theotokos sfat 5. yzylda Tanr ve insan arasndaki ayrm bir karmaaya
dntrd gerekesiyle kaldrlmak istenmitir ancak bu neri Efes Konsili'nde
reddedilmitir. Meryem Ana Evi'nin bulunduu Arvilia vadisinde yaplan arkeolojik
kazlarda Artemis'e ait birok adak kalnts bulunmutur.
Leto'nun Artemis'i dourduu bldrcnlar yeri Ortygia ayn zamanda Meryem
Ana'nn evinin yeridir. Evin aasndaki vadide eskiden Tanra Artemis iin
festivaller yaplrd. Sonraki yllarda Meryem Ana sevgisi btn Anadolu'ya
yaylacak, Anadolu halklar slamlarken Hristiyanl terk edecekler fakat
Meryem Ana'y yine de ok seveceklerdi. Mslmanlk dneminde ise Anadoluda
filizlenen Alevi Bektai slam anlay, Anadoludaki bu kutsal makama farkl bir
boyutta olsa da Hz. Muhammedin kz Fatmay oturtacakd.
Bu kltrel srekliliin Anadoludaki bir baka rneini de Nejat Birdoann
Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm adl kitabndan aktaryoruz. Bir rnek olmak
zere Eskiehir-Afyon yolunun yaknnda, mraniye ynnde biraz ierde olan
Balca Kyndeki Sinan Baba ziyareti ve tekkesini alalm; Burada bulunan bir
ilka kitabesinden anlaldna gre, burada nceleri bir Zeus tapna vardr.
Yine orada bulunan bir Bizans kitabesi, burada bir Bizans kilisesinin de var
olduunu gstermektedir. Eski ad Pekara olan bu yerdeki Sinan Baba ziyareti ise
yre halknn ifa oda olmutu.23 Bu tip rneklere Anadoluda birok yerde
rastlamak mmkn olduu gibi inan ve kltr asndan da ayn sreklilik birok
alanda grlmektedir.
Hristiyanlk, Anadolu'nun eski tanrsal destanlarndan etkilenmi, ykler
deiik biimlerde ermi destanlarna dnmtr. Kapadokya'da yaayan Ermi
Georgios'un burnundan alevler karan canavar ldrmesi gibi, Hristiyanln
kutsal gnlerinin ou eski oktanrl alardaki gnlerinin devamdr. Meryem
Ana'nn gkyzne uuu ve Artemisin bayram gnleri akmaktadr. oktanrl
dnyann tapnaklar yenidnyann grkemli kiliselerine dnmtr. Ksaca
Anadolu'da Hristiyanln yaylmasyla balayan Rumlama hareketi sadece

23

BRDOAN, Nejat; Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm Mozaik Yaynlar, stanbul, 1995, s. 167

13
Anadolu dndaki corafi alanlardan gelen glerle deil tamamen kltrel bir
sentezle olumutur.24
Hristiyanln etkisiyle arln hissettiren Rumlama sreci Dou Roma'nn
blgede etkili g olmasyla, blge halklarnn kimliini temsil eder konuma
gelmitir. Bizans artk Anadolu'da etkin bir gtr ve stanbul bu gcn odadr.
mparatorluun stanbul zerindeki etkinliinin artmasyla birlikte ekonomik,
kltrel, dinsel elikiler de n plana kmt. Zamanla orta snflar yok edilerek
byk arazi sahipleri kk arazileri ele geiriyorlar, halk yar kle durumuna
dryorlard.

mparatorluk

askeri

gcn

oluturan

kylleri

bu

yeni

gelimelerden korumak amacyla, byk arazi sahiplerinin daha da glenmesine

izin vermedi. Bu kararlar Anadolu'da daha sonraki yzyllarda da devam edecek
olan yar feodal smr dzeninin temellerini oluturdu. Hristiyan olmayan halklara
uygulanan vergi dzeni, Seluklu ve Osmanl dnemlerinde slam dininden
olmayanlara kar uygulanan reaya dzenine dnt.

Birka yzyl sonra

Anadolu'da oluturulan Byk Seluklu uygarl, sadece Trklerin oluturduu bir

kltrel birikim deil, arlkl olarak binlerce yldr Anadolu birikiminin rndr.
Krsal alanlarda yaam kabullenmi Trkmen boylarnn ylesine grkemli bir
kltr oluturmalar bilimsel adan mmkn deildir. Kald ki, Anadolu'ya ran
zerinden gelen Trkler beraberlerinde kkl Pers kltrn de tamlardr. sa'dan
sonra binli yllarn balangcnda Orta Asya'dan gelen Trkmen boylar uzun yllar
ran'la i ie yaamlard. Anadolu topraklarna geerken beraberlerindeki ranllar
da bu topraklara tamlard.25
Bununla birlikte Herakleitos ve Platon gibi pek ok dnrn de bu ortak
kltr ve inan mirasna nemli etkileri olmutur. sa'dan be yz yl nce srekli
ak retisi ile diyalektik dncenin temellerini atan Herakleitos, sz anlamna
gelen Logos kelimesini u ekilde tanmlamtr: "Nasl atee yaklatrlan
kmrler bakalaarak atelenir, uzaklatrlnca da snerse, ruhumuz da ortaklaa
olann ardndan giderse logostan pay alr, ayrlrsa logossuzdur. Us ile konumak
isteyenler herkesle ortaklaa olan ile kendini glendirmelidir. Dnya birdir, ne bir
tanr tarafndan yaratlmtr ne de insan tarafndan, bir yasaya gre yanan ve bir

24
25

http://arkeoloji.atspace.com/arkeoloji/anadolutarihi.html
UMAR, Bilge; Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, nklap Kitabevi, stanbul, 1998, s. 192.

14
yasaya gre snen ve ba sonu olmayan bir atetir."26 Ona gre btn eyleri ate
ynetir ve srekli yaayan atetir. Ate bir gn gelecek btn eyleri yarglayp
yakacaktr. Herakleitos'a gre logos var olan her eyi yneten tek ve deimez doa
kanunudur. Bu kavram daha sonra antika dnce ve inanlarna dinsel bir boyut
getiren stoaclar tarafndan tanrsallatrlm, istemeden de olsa Hristiyan dnya ile
bir ba kurulmasn salamlardr. Herakleitos'un sa'dan be yz yl evvel
tanmlad logos, ncil'de tanrsal bir kimlik kazanmtr.27

Meryem Ana'y

yurdundan koparp Bat Anadolu'ya, Efes'e getirdiine inanlan Aziz Jean'n ncili u
szlerle balar; "Balangta sz vard ve sz Tanr ile beraberdi ve sz Tanr idi."28
Logos kavramnn felsefi boyutu Hristiyan dinine bu ekilde yanstlr.
Logos kavramnn slamiyet'in gelii sonrasnda Anadolu topraklarnda kitlesel
bir din felsefesine dnmesinde ranl Hurufiler'in de nemli etkileri olmutur. ran
topraklarnda barnamayarak kaan Hurufiler, Hac Bekta Veli tarikatna
snmlar ve Bektai inanlarna da olduka katkda bulunmulardr. Hurufiler'e
gre Tanr gizli bir hazinedir. Varl ve z sesten oluur. Sesin ortaya kmas ile
de evren olumutur. Tanr kendi siluetini insann yznde gstermitir. nsan,
Tanrdan ayran ise kelam yani szdr.
Tanrya, Tanrnn lmszlne ulamann tek yolunun, onu ancak gerek
anlamda sevmekle mmkn olacan syleyen Platoncu gr ise yine bir sre
sonra Anadolu topraklarnda tasavvuf ad altnda yeniden kimlik kazanmtr. Bu
yeni din felsefesi sevgi zerine kurulmutur. Daha sonraki konularda ayrntlar
verilecek olan ve Hallac- Mansurda doruklaan bu Tasavvuf inancnn z yoktan
var olma deil, tanrdan olumadr. nsan ve Tanr birlik iindedirler.
Trkmen boylarnn Anadolu'yu yurt edinmesi ile Anadolu'daki kltrel
etkileim ve deiimler arlkl olarak iki nemli kaynaktan beslenmilerdir. Bunlar
Ahmed Yesevi'nin grlerini dile getiren Yesevilik ve Bektailik'tir. Bu iki grn
de Horasan'dan geldikleri iddiasyla birbiriyle i ie olduklar savunulsa da, temelde
nemli farkllklar vardr. Her iki gr de Anadolu halklarnn slam'a bak

26

HANERLOLU, Orhan; Felsefe Ansiklopedisi, C.2, s. 308

Halikarnas Balks; Merhaba Anadolu, Bilgi Yaynevi, 6. Basm, stanbul, 1997, s. 77
28
ncil, Yuhanna; 1. Blm, Kaya Basm Yayn Datm Tic. Ltd. ti., stanbul, 1996, s. 202
27

15
alarn Arap kltrnden farkl olarak etkilemi ve Anadoluda yaayan eski
deerlerle yenilerini kaynatrmlardr.
Anadolu'daki birok erenler gibi Hac Bekta Veli'nin de kkleri Horasan'da
aranmtr. Bu Horasanl yaktrmas o dnemin erenleri iin kullanlan genel
terimdir. Ancak sonralar ierii unutularak Horasan diyarndan gelenler olarak
yorumlanmtr.29 Hac Bekta Veli dier erenler gibi Anadolu'nun binlerce yllk
kkl deerlerini yeniden yorumlayarak Trkmen ve yerli Rum halklarnn yeni
yaamna uyarlamtr.
Hac Bekta Velinin kurulu devrinde olan Osmanl Devleti'nin salam
temeller zerine oturmasnda da byk hizmetleri oldu. Sultan Orhan zamannda
tekil edilen Yenieri Ordusuna dua ederek, askerlerin srtlarn svazlad. Bylece
Hac Bekta Veli'yi kendilerine manevi pir olarak kabul eden Yenieri Ordusu,
manevi hayatn ve disiplinini ona balad. Hac Bekta Veli, asrlarca Yenieriliin
piri, stad ve manevi hamisi olarak bilindi. Yenierilerin; "Allah, Allah! llallah!
Ba ryan, sine pryan, kl al kan. Bu meydanda nice balar kesilir. Kahrmz,
klcmz dmana ziyan! Kulluumuz padiaha ayan! ler, yediler, krklar!
Glbang-i Muhammedi, Nr-i Nebi, Kerem-i Ali... Pirimiz, sultanmz Hac Bekta
Veli..." diyerek savaa balamalar, bunun manidar bir ifadesidir.30
Anadolu mutasavvflarndan bir dier nemli isim ise Mevlana Celaleddin-i
Rumidir.

Onun

oluturduu

Mevlevilik

de

Anadolu

tasavvufunun

ana

damarlarndan biridir. Mevlanann babas Bahaeddin Veled, Horasann Belh

kentinden olup Kbreviyye tarikatnda halife konumundadr. Bahaeddin Veled
Konyaya yerletikten sonra, Seluklu Sultan Alaeddin Keykubad da dahil olmak
zere ok sayda kadn-erkek ona ynelir ya da balanrlar. Babasnn lmnden
sonra eyhlik makamna oturan Mevlana Celaleddin-i Rumi (1207-1273)
olgunlama srecinde o dnemin nemli merkezleri olan Halep, am medreselerinde
hadis ve fkh zerine yetiir. Ancak onun gerek anlamda olgunlamas ems-i
Tebrizi ile karlamasndan ve ondan tasavvufu renmesinden sonradr. Mevlana o

29
30

TUNCER, mer; te Anadolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1993, s. 56

http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=408

16
gne kadar rendii btn bilgilerin zahiri olduunu anlar ve ems ile bulutuktan
sonra onlardan vazgeer.31
Mevlanann kendisini bir btn olarak grd emseddin Tebrizi
Makaalatnda Her ey insana fedadr, insansa kendisine Ara gitsen de faydas
yok, yedi kat yerin dibine girsen de. Gnle, gnl sahibine yar olmak gerek. Btn
peygamberlerin, erenlerin, temiz erlerin alp can vermeleri bunun iindir, bunu
aryorlard. Btn alem bir kiidedir. nsan kendisini bildi mi, her eyi bildi
demektir Kbe dnyann ortasndadr. Btn alem halk yzlerini ona evirir.
Fakat u Kabeyi ortadan kaldrdn m, birbirlerinin gnllerine secde ettikleri
meydana kar. Onun secdesi bunun, bunun secdesi onun gnlnedir. diyerek belki
de bu szleriyle tasavvufta yer alan vahdeti vcud kavramn en zl biimiyle
zetlemektedir.
Anadolu halklarnn ekonomik ve siyasi olarak btnleip birlik oluturmalar
ise, din ve mezhep ayrm gzetmeyen Ahilik rgt ile olmutur. Bu rgt btn
zanaatlar, iftileri ve esnaf ayn birlik altnda birletirmitir. Bir devlet
btnl salanamayan kararsz Anadolu ortamnda bu meslek birlii halklar
birbirine daha da yaklatrmtr. Gen Osmanl Devleti'nin ekonomik ve siyasi gc
bu rgtle artmtr. Anadolu'da Ahilik rgt ile bir pazar ekonomisi oluturulmu
ve mallarn kalitesi artm, eitli standartlarda retim balamtr. zlerine
gnmzde hl Anadolunun birok yerinde rastlanan Ahiliin rgtl bir g
haline gelmesi 13. yzylda Anadoluya Horasandan g eden ve Horasan
Erenlerinden olduu bilinen Ahi Evran (1169-1261) sayesinde olmutur.32

Acl

ve zor bir hayat yaayan Ahi Evran, Seluklular'n ve Moollar'n zulmnden

nasibini almtr. Ancak Anadolu halklarna kazandrdklar unutulmam, Fatih
dneminde Ahilik rgt yasaklansa bile, halklar arasnda bu meslek birlii
yaatlmtr. Ahi Evran da tpk mitolojik dnemlerin Herakles'i gibi, Hristiyan
dnyasnn Kapadokyal Aziz Georgios'u gibi ejderha ile urar, ama o savamaz,
korkun yarat duas ile yola getirir.
Ahi Evran, Anadolu Baclar (Bacyan-i Rum) rgtnn kurucusu Fatma
Bac'nn eidir. Anadolu'daki byk bir kadn rgtlenmesi olan bu rgt kadn
31
32

http://www.alewiten.com/tasavvuffelsefesi.htm
CANDAN, Ergun; Trklerin Kltr Kkenleri, Snr tesi Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2005, s. 328

17
erkek ayrmn kabul etmemi kkleri Anadolu'nun binlerce yllk anaerkil yapsna
uzanan kadnn gcn tekrar hatrlatmtr. Sufiler Anadolu'nun slam ile deien
yeni inan sisteminde, dine farkl bir yorum getirerek kadn gl klmlardr.
Fatma Bac ve Hatun Ana, Hac Bekta Veli tarafndan saylan ve sevilen
insanlardr. Kadnlarn oluturduu bu birliin antik dnem kadnlarnn (Amazonlar
ve Bakkhalar) devam nitelii tad grlmektedir.
Trkler'in Anadolu halklar ile kltrel etkileimi, kanlmaz olarak rksal bir
kaynamann rndr. Anadolu'daki byk etnik gruplarn, zellikle Ermeniler,
Rumlar ve Krtler'in yzyllar boyu kylerde ve kentlerin birok mahallelerinde
yerel deerlerini yitirmeden 21. yzyla kadar yaamaya devam ettikleri
bilinmektedir. Ancak bu toplumlarn byk blm Trkmen boylarnn Anadolu'ya
gelmeleri ile birlikte slamlamlardr. Yerli halk Trkler'in gelmesi ile byk
oranda Trklemi ancak ayn zamanda eitli etnik gruplar gnmze dek
varlklarn ksmen korumulardr. Her eye ramen Malazgirt sonras kitlesel
Trkmen gleri Anadolu'yu geni lde Trkletirmitir. Sonralar M.S. 1300'l
yllarda zellikle bat Anadolu'ya kitlesel Trk gleri balam, Anadolu'daki Trk
younluu bu glerle birlikte dier halklara nazaran artmtr.
12. ve 13. yzyllara ait dnemde ise Anadolu halklarnn, zellikle de gebe
Trkmenler'in ekonomik ve toplumsal durumu olduka ktyd. Sultanlarnn halka
kar zalim tutumlar ve ikenceci uygulamalar halkta merkezi otoriteye kar gl
bir tavr gelitirmiti. Baba lyas bu tepkinin simgesiydi. Ekonomik yapdaki
bozulmalar ve yar feodal yap ierisinde yeni zengin kitlelerin ortaya kmas, dier
yanda halkn gitgide yoksullamas byk elikiler yaratyor, bir isyann koullar
her geen gn hazrlanyordu. Btn bu nedenlerin yannda, Seluklu'nun ran
Bizans karm ynetim geleneini slam ilkeleriyle yaatma abasna karlk,
Heterodoks dervilerin etkiledii halklarn daha farkl bir slam anlay vard. Baba
shak nderliinde Malatya'da, Elbistan'da, Sivas'ta, Amasya'da, Kayseri'de Seluklu
ordular bozguna uratld. Babailerin Konya'ya gireceinden korkan sultan, sarayn
terk edip kat ama tm mal varl ile seferber ettii Seluklu ordular KrehirMalya'da 4.000 Babai'yi kltan geirerek ayaklanmaya son verdiler.33

33

AMUROGLU, Reha; Tarih, Heterodoksi ve Babailer, Metis Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 1992, s. 169

18
Daha sonraki blmlerde daha ayrntl olarak zerinde durulacak olan Babai
ayaklanmasn bastran Anadolu Seluklu Devleti, kendi halk ile yapt bu savatan
sonunda galip kmasna ramen bu ypratc dnem devletin kne neden
olmutur. Heterodoks derviler halka devletin inan ve dnce sisteminden daha
farkl bir yaam biimini kabul ettirmiler ve snfsal bir kopu balamt. Devlet
Mool saldrlar karsnda gsz kalm, fazla bir direni gsterememiti.
Ayaklanmann oluturduu kararsz ortam Osmanl Beylii'ne yaram, Heterodoks
dervilerle uzlamac ilikiler gelitirerek Anadolu topraklar zerinde kararl bir
devlet yaps oluturmulardr. Bu dnemde Osmanllar'n Hac Bekta ile olumlu
ilikileri Anadolu'nun fethini kolaylatrmtr. Yeni devlet dzeni ile balangtaki
uzlama zamanla bozulmu, ancak Osmanl ile zaman zaman srtmeler yaansa da
Anadolu Seluklu dnemine nazaran daha yakn ilikiler yaanmtr.
zellikle Osmanl Dnemi'nde Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda yaplan
evlilikler, hem devlet dzeyinde hem de halklar dzeyinde btnleen bu yeni
kimliin atsn oluturmu, Osmanl'nn uluslama srecini hzlandrmtr.
Anadolu Hristiyanlarnn ksa bir sreten sonra Mslmanl benimsemelerinin
ana nedenlerinden biri, kkleri binlerce yla dayanan Anadolu halk kltrn,
Ortodoks bir srete bask altnda tutan eski rejimin yerine daha hogrl ve yerli
halklarn deerlerine daha yakn olan Alevi kimlii ile uzlatrmalardr. Bu yeni din
anlay Hristiyanlk ncesi doaya dnk inan biimi ile rtm, dahas ona
zndeki zenginlikleri katmt.
Kltrel anlamda srekliliin en nemli kant Anadolu'daki corafi blgelerin,
kentlerin, rmaklarn isimlerindeki ardllktr. Bu isimlerin ounlunun kkleri 4.000
yl ncesine dayanr. Trkleme dneminde bu isimler kk deiikliklerle devam
etmitir. Eski Helen dilindeki baz szckler ve taklar Trke'ye ayn ekilde
yansmtr. Trke'nin yzlerce yl Anadolu'da egemen olmas ile Rumca'ya da
etkileri olmutur. Trklerle ok abuk kaynaan yerli halklar ekonomik ve siyasi
nedenlerden dolay Mslmanl benimsemiler, gemiteki binlerce yllk kltrel
zenginliklerini de Anadolu'nun bu yeni efendilerine benimsetmilerdir. Anadolu'nun
eitli yerlerinde yresel olarak toplu din deitirmeler olmutur. Anadolu tarihinde
byk bir eitliki ayaklanmaya neden olan eyh Bedreddin'in de annesi bir Rum
tekfurunun kz idi.

19
eyh Bedrettinin Babas Seluklu Sultan 2. zzeddin Keykavusun torunu
olduu sylenen Abdlazizin olu srail, annesi Rum asll bir Hristiyan iken
Mslman olmu Melek Hatundur. Babasnn meslei dolaysyla Simavna Kads
Olu diye tannmtr.34 Ortak mlkiyeti savunan grleri ile Anadolu'nun eitli
yerlerinde kitleleri etkileyen eyh Bedrettin ayn zamanda felsefi boyutta da byk
bir dnrdr. Ona gre doa ve tanr bir btndr. Madde ve ruhu birbirinden
ayrmak olanakszdr. Btn dinlerin kayna birdir. Mehdi hibir zaman
gelmeyecektir ve kyamet olmayacaktr. Cennet ve cehennem bu dnyaya ilikin
kavramlardr. Yeryzndeki btn mlkler ortak kullanlmaldr ve herkesin mal
olmaldr. Bedrettin'den etkilenen Brklce Mustafa Aydn dolaylarnda, Torlak
Kemal de Manisa dolaylarnda Osmanl'ya kar ayaklanmlardr. eyh Bedrettin ve
mritlerinden Brklce Mustafa, Torlak Kemal gibi ihtilalcilerin baarlarndan
kayglanan elebi Sultan Mehmet, eyhin zerine byk bir kuvvet gndermi, o
srada Karaburunda bulunan Brklce ve Manisada bulunan Torlakn kuvvetleri
yenilmitir. Bayezid Paa komutasndaki devlet gleri eyhin adamlarn datm
ve kendisini de ele geirmilerdir. eyh, Serezde bulunan padiahn huzuruna
gtrlmtr. Padiah, onun ayn zamanda bir din bilgini olduunu ve hareketinin
de bir ynyle dini nitelik tadn gz nne alarak hakknda hkm vermek zere
ilim adamlarndan bir heyet kurulmasn emretmi, bu heyet de, eyhin
almalarnn ve grlerinin dini hkmlerle badamadna, isyan sayldna,
mal ve ailesi korunmak kouluyla kendisinin idam edilmesi gerektiine karar
vermitir. Heyet yelerinden Mevlana Haydar Acemi tarafndan aklanan bu kararn
doru olduunu bizzat Bedrettinin de kabul ettii rivayet edilir.35
Bu ayaklanma, bin yl akn bir zaman nce, ayn blgede Romallara kar
yaplan eitliki Aristonikos ayaklanmasnn bir tekrardr. Ama dieri gibi bu
bakaldr da kanl bir ekilde bastrlmtr. Yine de eyh Bedrettin'in dncesi
ayaklanmann bastrlmas ile yok olmam daha sonraki yzyllarda da mritlerine
rastlanmtr.
Anadoluda 16. yzyln ortalarna kadar byk baarlar ve fetihlerle sren
Osmanl mparatorluu, ekonomisini ayakta tutan gelirlerin azalmas zerine
halklarn zerindeki basklar iyice arttrmaya balam ve dolaysyla tepkiler de
34
35

http://www.geocities.com/rk1iz/osmanlid.htm
Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi; Yap Kredi Yaynlar, stanbul, I.cilt, s. 306-307

20
artmt. Celali ayaklanmalar bu tepkileri dile getirir. Osmanl ordusu bu
ayaklanmalar bastrmak iin yz binlerce insan katleder. Bu i sava birok sorunu
da iinden klmaz hale getirir. Anadolu erenlerinin temellerini kurduu devlet-halk
barkl ortadan kalkmaktayd. Ayrmcln boyutu Anadolu Seluklu dnemini
bile amt. Alevi-Snni ayrm, stanbul-tara ayrm, yerleik-gebe ayrm
imparatorluu gitgide ypratyordu. Krsal alan-kent dengesi bozulmu, ksacas
devlet ve halkn balar onarlamayacak ekilde kopmutu.
17. yzyl stanbul'un Anadolunun zerinden ellerini biraz ektii ve denetimi
azaltt yzyldr. Tmar sistemi ile topraa bal nfus kentlere akmaya balamt.
Ancak bu gelime halklar biraz soluklandrsa da k durduramamt. Tmar
sisteminin k ve batdaki Burjuva Devrimi karsnda Osmanl acizdi ve sona
yaklayordu. Osmanl etnik kimliklere kar tavrn deitirmi, yeni dnemin
koullar Anadolu halklar arasndaki balar da tamamen koparmt. elikilerin
art kimlik kaosunu iinden klmaz hale getirmiti. Yeni kimlikler tarihsel
sreklilik deerlerine nem vermiyordu. Bu binlerce yl ncesine dayanan soylu
balarn arayyd. Bu arayn sonular ar ve trajik olacakt. Yzlerce yl
aalanan Trk kimlii Anadolu'da sindirilmeye allyor, Anadolu insannn
kltrel kimlii uzak Asya lkelerinde aranyordu.36
te bu olumsuz artlar Anadoluda bu dnemlerde anarinin artmasna sebep
olmutur. Merkez ve tara tekiltnda grlen bozulmalar, pek ok isyann
kmasn ve dolaysyla devlet nizamnn sarslmasn beraberinde getirmitir. Bu
isyanlar grupta toplamak mmkndr; Tarada kan Celal syanlar, Eyalet
syanlar ve stanbul merkezli Kapkulu syanlar. Celal syanlarnn en nemli
sebepleri, yukarda da belirttiimiz gibi, devletin uzayan savalara bal olarak
azalan gelirlerini karlayabilmek iin vergileri artrmas, tmar sistemindeki
bozulmalar ve kylnn artan vergilere kar huzursuzluklar idi. Halkn devlete
olan gveninin sarslmas, isyanclarn gcn daha da artryordu. Kalenderolu,
Karayazc, Deli Hasan gibi Celllerin isyanlarna, medrese rencileri ve babo
leventlerin isyanlar da eklenince, devlet isyanlar bastrmada olduka zorland. Bu

36

BADEMR, Krat; Bilim ve topya Dergisi, S. 52, stanbul, Ekim 1998

21
isyanlar yznden zellikle Anadolu'da dirlik ve dzenlik kalmad gibi, iktisad
durum da olduka bozulmutu.37
Yavuz Sultan Selim zamannda Bozokda isyan eden Kzlba eyh Cellin
isyan zerine, daha sonra meydana gelen isyanlara hep Celli syanlar ve asilere de
Celliler denmitir. Cell syanlarn iki ayr safhada incelemek mmkndr:
Birinci safhada, Safevi Devletinin himayesinde, bir mezhep mcadelesi tarznda
balayan ve daha ziyade rann tahrikleri sonucu Osmanl Devletine frsat bulduka
isyan eden ii Trkmenlerin hareketleridir. Bunlara Alevi veya Kzlba isyanlar
da denmektedir. kinci safha ise, Osmanl Devletinin hukuk, sosyal ve iktisadi
hayatnn bozulmas ve bunun neticesinde devlet tekilatnda kayrmalarn,
basklarn, zulmlerin ve rvetin artmas zerine, bu sebeplerden biriyle devlete
krgn olanlarla daha evvel Celli isyanlarnn temelini tekil eden mezhep
mcadelesinin birlemesi safhasdr. Bu ikisi balaynca, Osmanl devleti kontrol
ok ciddi manada kaybetmitir. Bu kontroln kayb, hem hukuk alanda ve hem de
mali alanda yanllklarn ve zulmlerin yaanmasna sebep olmutur. Bunlara
Safevi devletinin tahriklerini ve de seferlerde alnan kt neticeleri de ekleyince,
Osmanl Devletinin en az 200 ylna damgasn vuran Cell isyanlar ortaya
kmtr.

Bu

sebeplerden

bazlarn

ylece

zetlemek

mmkndr.

1) Osmanl Devletini ycelten hukuk ve adalet sistemindeki bozulma bu isyanlarn

birinci sebebidir. Zira devlet grevlileri, adaleti arka plana itince ve halka ar
vergiler salmaya balaynca, vatanda devletinden her geen gn soumutur. Bir
taraftan idarecilerin zulmne ve dier taraftan Cellilerin basksna dayanamayan
halk, evini yurdunu terk ederek ounlukla bir baka Celli grubuna karyordu.
2) Osmanl iktisadi hayatndaki bozulma nemli bir isyan sebebiydi. Bir taraftan
refah ve lks ve dier taraftan da buna ulamak iin bavurulan rvet yolu, bunlarn
yannda vatandan vergi ve fakirlik kskalar arasnda kalmas, insanlar isyana
tevik ediyordu. III. Murad devri Osmanl Devletinde enflasyonun yaand ilk
dnemdir. Bu yzden Yenieri syanlar da balamtr.

37

http://www.enfal.de/otarih49.htm

22
3) Osmanl Devletinin savalarda zafer yerine malubiyetler almas da isyanlarn
nemli sebepleri arasndadr. Mesela uzun sren Osmanl Avusturya savalar, halk
bktrm ve psikolojik adan insanlar devletten soutmutur. Bu arada bir ateli
silah olarak tfein Anadoluda bol miktarda bulunmas da, tarihiler tarafndan,
savalar kadar isyanlara sebep olarak gsterilmektedir.
4) lmiye snfnn bozulmas ve devlet ilerinde ehliyet yerine yaknlara ve dostlara
grev verilmesi, devlete isyan edenlerin maalesef kalitesini ykseltmitir. Yani
Celliler, eskisine nazaran daha gl reisler evresinde toplanmaya balamlardr.
Devlet hayatnda yanl uygulamalardan rahatsz olan baz vasfl devlet adamlar da,
maalesef patlamaya hazr bomba gibi duran isyanc gruplarn balarna
geebiliyorlard. Karayazc, Deli Hasan, Tavil Ahmed ve Canboladolu isyanlar
bunlara rnek olarak verilebilir.38

38

http://www2.gantep.edu.tr/~at21447/celali.htm

23
1.2 Trk Kltr ve Anadoluya Etkileri
Gnmzde Trk denildiinde Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yaayan ve
ana dili Trke olan insanlar akla geliyor. Halbuki yeryznde ana dili Trke olup
da Trkiye Cumhuriyeti snrlarnn dnda yaayan milyonlarca insan vardr. lk
Trkler, bugn Orta Asya diye bilinen yerde, Tanr Dalar ile Altay Dalar
arasnda yayorlard. in tarihleri M2000-1000 yllar arasnda ilk Trk
hkmdarndan bahsetmektedir. Bylece Trklerin bilinen tarihi, drt bin yllk bir
tarihtir. Bunun yannda Trk Dilinin bin yl ncesi bilinmemektedir. Trkler o
zamanlar hem soy, hem dil bakmndan yakn komularndan, yani inlilerden ve
Moollardan farkl idiler. Trk ad eitli Trk boylarndan birinin ad idi. Bu
kelimenin asl Trk olup kuvvetli anlamna gelmektedir. Tarihte ilk "Trk" ad
Orhun yaztlarnda Trk olarak geer. Anlam; Devletine bal halk, teba, glkuvvetli ulustur. 39
Trkler, tarihin bilinen dnemlerinden bu yana, nfus itibariyle kalabalk,
hareketli ve gl bir millet olarak bilinmektedir. Yaadklar blgelerdeki iklimlerin
eitlilii, onlarn sosyoekonomik ve kltrel hayatlarnda da nemli roller oynam;
bylece onlar, zellikle Trk tarihinin nceki dnemlerinde veya en azndan belli bir
safhasnda Avrasyann bozkrlarnda gebe bir hayat yaamlardr. nsann tabiat
kuvvetlerine hkim olamad eski alarda corafyann insan hayat zerindeki
etkileri gz nne alnrsa, bozkr ikliminin birok bakmlardan eski Trk yaay,
dnce tarz, inanc, dnya gr, rf ve detlerine, ksacas kltrne kkl
tesirler yapt grlmektedir.
Ancak bir kltrn olumasnda sadece corafi imknlarn ilenmesi
yetmemektedir. Medeniyetlerin dou sebepleri ve dou ekilleri kltr tarihilerini
en ok dndren konularn banda gelmektedir. Oswald Spenglere e gre;
yksek

kltr

esrarl

kozmik

kuvvetlerin

dnyadaki

insan

hayatna

mdahalesinden doar. Danilevskyye gre ise, medeniyetin ortaya kmasndaki

faktrlerden biri, dil birlii ile bal kltrlerin siyasi bamszl, dieri de bu
gruplardaki etnografik malzemelerin zenginliidir. Ne var ki bu iki cevap da
39

KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, 16.Bask, tken Yaynlar, stanbul, 1997, s. 48

24
dnceleri daha da anlalmaz bir duruma sokmaktadr. Bu konuda Toynbeenin
ileri srd zm ise udur; Medeniyetin ortaya kmas ve gelimesi;
- Corafi evre artlarna,
- Toplulukta bir yaratc grubun var olmasna,
- evre ve insan arasnda devaml bir meydan okuma halinin olmasna baldr.40
nsanlarn kltr deerleri yaratt ve gelitirdii bilinmektedir. Bunun
yannda, belirli ruhi karaktere sahip topluluklarn, ortaya konan eitli kltr
deerlerini kontrol edebilme kabiliyeti de unutulmamaldr. Toplum, kendi ierisinde
grnen her kltr belirtisini kabul etmemekte, ancak umumi telakkisine, dnce
tarz ve yaayna uygun denleri benimsemektedir. Kafesolu, her kltrn
corafi evre, insan faktr, toplum olmak zere temel dayanann olduunu
belirtmektedir. Bu durum baka corafi evrelerde yaayan ve ayr karaktere sahip
insan toplumlarna mahsus olmak zere birbirlerinden farkl kltrler doacan
gsterir.41
Trkler, slamdan nce genel olarak gebe hayat srmekte ve Trklerin
sosyal yapsnda bozkr kltr nemli bir yer tutmaktayd. Bozkr kltrnn
merkezinde ise at yetitiricilii ve obanlk bulunmaktadr.42 Bunun sonucu
olarak, bu hayvanlara yeni yeni otlaklar bulmak neticesinde oluan gebelikte bu
kltrn ana unsuru olarak karmza kmaktadr. Bunun yannda Bozkr kltrnde
rol oynayan ba aksiyon binicilikti. Geni otlaklar ve uzak subalarn sratle
dolamak zorunda olan bozkr kltrnde nce kalabalk srleri kollamak gibi bir
ekonomik ara olan binicilik, ksa zamanda askeri deer kazanarak Bozkr
savalnn temeli olmu ve at da sava at tipine doru gelitirilmitir.43 Burada
Trklerin Anadoluya gelirken beraberlerinde getirdikleri en nemli deerler at
yetitiricilii ve buna bal olarak hareket kabiliyeti yksek bir askeri gtr.
brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr adl eserinde, eski Trk kltrnn
dnya ve Anadolu tarihinde, hayvan besleyiciliini gelitirmek ve yaymak suretiyle

40

YAYLA, Ali; Trk Kltr ve Medeniyet Tarihi Ders Notlar, .T.. T.M.D.K. Temel Bilimler Blm
KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, 16.Bask, stanbul, 1997, s. 214
42
a.g.e., s. 216
43
KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, 16.Bask, stanbul, 1997, s. 219-221
41

25
ekonomik; yksek tekilatlk yolu ile de sosyal olmak zere iki bakmdan kesin
tesirine deinmektedir.
slam ncesi Trklerde aile (ogu), btn toplum tiplerinin nemli bir sosyal
kurumu olarak karmza kar. Eski Trk toplumunda da ilk sosyal birlik aile idi.
Aile Eski Trk toplumunun ekirdei konumundayd. Trklerin, dnyann drt
bucana dalmalarna ramen varlklarn korumalar, aile yapsna verdikleri
byk ehemmiyetten ileri gelir ki, bunun bir delili de Trk dilinde, baka milletlerde
rastlanmayan zenginlikte mevcut olan akrabalk nanslar karmza kmaktadr. 44
Ziya Gkalpa gre ise, eski Trk ailesi ne ana tarafndan bir aile idi, ne de
baba tarafndan aile tiplerinden birine mensuptu. Eski Trk ailesi soy adn alrd.
Soy da, hem erkek hattndan hem de kadn hattndan gelen akrabalar vard. Bu iki
trl akrabalar, hukuka birbirlerine eitti. Soy, Bat Trklerinde yedinci gbee
kadar kar ve soyun darsnda kalanlar ise, yabanc saylrlard. Eski Trklerde,
slale iinde soydan byk olan ehzade, hkmdar olurdu. Osmanl Hanedan da
byle idi. Boy ve sop devirleri getikten sonra, soy isimleri aile ismi olmaya balad.
apanoullar, Kazanoullar gibi.45
Trklerde evlenen kz ve erkek, ailesinden kendi hissesine denleri alarak ayr
ev kurard; zira evlenmek sz ayr ev kurmak, ev sahibi olmak demektir. Nitekim
eski Trklerde, bir gen evlenirken, ne karsn, kendi baba ocana getirirdi, ne de
kendisi, karsnn ocana giderdi. gveylik olmad gibi, i gelinlik de yoktu.
Erkek, baba ocann mallarndan payn alr, kz da yumu adl bir eyiz getirirdi.
Gelinle gvey, mallarn birletirerek, ortak bir ev sahibi olurlard.46 Evlenmede
dier bir zellik, kz evinin olan evinden "kaln' (kadna erkek tarafndan verilen
eyiz) istemesi geleneidir. "Kaln", kz ailesine verilen aile maldr. "Kaln" verilen
gelin, "kaln" veren ailenin "eit yesi"dir. Trkler'de "kaln ", yaygn olarak taksitle
denirdi. Fakat, kz karanlara, bir ceza olarak olsa gerek, kaln pein olarak deme
zorunluluu konmutu. Kaln verme, 10. yzylda Ouzlar'da da devam etmitir.

44
45
46

DOAN, smail; Sosyoloji Kavramlar ve Sorunlar, Sistem Yaynlar, stanbul, 2000, s. 167-206
GKALP, Ziya,; Trk Medeniyeti Tarihi, C.II, Trk Kltr Yaynlar, stanbul, 1974, s. 289-290
a.g.e GKALP; s. 289-290

26
Verilen kalnn cins ve miktar ise, evlenenlerin servetlerine gre deiirdi.47
Kadnlar hemen hemen erkeklerle eit hakka sahipti. Onlarn da erkeklerinkine
benzer bir hayat vard; ata biner, kl kullanrlard. Trklerde kadnn sosyal
statleri yksektir ve Trklerin genellikle tek ele evlendikleri de bilinmektedir.
Mslmanlktaki kadn erkek ayrmclna ramen kadnlarn erkeklerle eit statde
olduklar toplum tipi rneini yine Anadoluda yaayan Alevi-Bektai topluluklar
gnmze dein srdrmlerdir.
Aile messesinin ayakta olabilmesi iin en nemli kurallardan biri de hi
phesiz sadakattir. te bu sadakati bozacak bir unsur olan zina Trklerin hayatnda
olmad gibi yasak ve cezas da lmd. Nitekim bn Faldan, Ouz kadnlarndan
sz aarken: Zina diye bir ey bilmezler. Byle bir su ileyen biri ortaya
karrlarsa onu iki paraya blerler. yle ki: Bu kimseyi iki aacn dallarn bir
yere yaklatrarak balarlar. Sonra, bu dallar brakrlar. Dallarn eski duruma
gelmesi sonucu, o kimse iki paraya blnr tehisinde bulunmaktadr.48 Trk aile
yapsnn esaslar eski Trk siyasi, sosyal hemen btn kurulularna ve fertlerin
davranlarna yansmtr.49
Aileden sonraki en byk sosyal birlik Uruk idi.50 Uruk tabirinin sosyal
bnyede neyi ifade ettii kesin deildir. Byk bir ihtimal aileler birlii manasnda
kullanlmaktadr. Aileler veya uruklar bir araya geldii zaman boy meydana
geliyordu ve banda, boydaki i dayanmay muhafaza etmek, hak ve adaleti
dzenlemek ve gerektiinde silahla boyun menfaatlerini korumak ile vazifeli bey
bulunuyordu. Buna gre boy, siyasi mahiyette bir birlik idi. Boylar birliine ise
bodun deniliyordu. Banda umumiyetle, arazisinin geniliine ve halkn
okluuna gre yabgu, ad, ilteber vb. gibi unvanlar tayan idarecilerin bulunduu
bodun mstakil veya bir ile tabi olabilirdi. Boylar ounlukla soy ve dil birliine
sahip olduklar halde, bodunlarn daha ziyade, sadece sk i birliinin meydana
getirdii siyasi topluluklar olduu anlalyor.51

47

GEL, Bahaeddin; Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul,
1988, s.256
48
TRKDOAN, Orhan; Trk Tarihinin Sosyolojisi, Kltr Sanat Yaynlar, stanbul, 2003, s. 256
49
KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, 16. Bask, stanbul, 1997, s. 229
50
GNGR, Erol; Tarihte Trkler, tken Yaynlar, 8. Bask, stanbul, 1999, s. 53
51
KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, 16. Bask, stanbul, 1997, s. 231

27
Trklerin en belirgin zelliklerinden biri de kuvvetli bir tekilatlk
kabiliyetine sahip olmalardr. Yaadklar hayat onlar hrriyete, istiklale altrd
iin hibir zaman devletsiz olmamlardr. Gerekten, en az 2500 yllk tarihlerinde
devletsiz kaldklar, yani istiklallerini kaybettikleri bir zaman olmamtr. Dnyada
daima bir veya birka Trk devleti bulunmutur.52 Bununla beraber bozkr Trk
cemiyet ve devletinde istiklal dncesi, sadece idareci zmre tarafndan istenmesi
ile deil, halkn da ayn uur iinde bulunmas, yani istiklal dncesinin btn
toplulukta ortak bir arzu halinde var olmas eklinde belirir ve bu kolektif uur
daima mevcut olmutur.53
Trk tresi, eski Trklere atalarndan kalan btn kurallarn toplam demektir.
Tre szcnn, Trk szc ile ayn kkten olduu da sylenmektedir.54 Trkler
daima etraflar dmanla evrili bir hayat yaadklar iin ok disiplinli, hep birlik ve
beraberlik ierisinde yaamak zorundaydlar. Bu yzden Trk lkesinde nizam
salayan tre her eyden nce gelirdi. Trk Tresi, bugnk gibi yazl kanunlar
halinde deildi; rf ve det eklinde szl kurallar eklindeydi.55 Bunun yan sra
Tre, hkmleri deimez kalplar deildi. Bir sosyal-hukuki normlar toplam olarak
tre, evre ve imknlara uygun olarak yaayabilmenin gerekli kld yeniliklere
akt.56 u da bir gerek ki treye hkmdar da kar gelemezdi; tersine treye
aykr dt iin kaanlar tahtlarndan indirilir, hatta idam edilirlerdi.57
Trkler tarihleri boyunca dini mahiyette trl inanlara balanmlardr.
Bunlarn iinde iptidaileri olduu gibi, semavi olanlarda vardr.58 Trklerin slam
ncesi dini inan sistemlerinde bir btnlk olduu sylenemez. Dini inan
asndan bakldnda, btn bir inan baznda tam bir eitlilik ortam
yaanmaktayd. Yaadklar blgelerin refah seviyesinin yksek olmas, baka
milletlerin buralara aknlar yapmasna sebep olmu ve dolays ile Budizm,
Zerdtlk, Mani ve Hristiyanlk gibi dinler, Trkler arasnda bir tepki grmeden
varlklarn srdrmlerdir. nk Trklerin o dnemde inan sistemlerinde

52

A.g.e GNGR; s. 54
A.g.e KAFESOLU; s. 233
54
a.g.e GKALP; s. 17
55
a.g.e GKALP; s. 57
56
a.g.e KAFESOLU; s. 247
57
GNGR, Erol; Tarihte Trkler, tken Yaynlar, 8. Bask, stanbul, 1999, s. 57
58
KAFESOLU; Eski Trk Dini, tken Yaynlar, Ankara, 1980, s. 8
53

28
organik bir btnlk grlmyordu. Trkler, slamdan nce, btn dinleri, taassup
ve dar grllkten uzak bir ekilde son derece tolerans ve msamaha ile
karlamlardr.59 Bundan dolay da Anadoluya geldiklerinde Anadolu kltrnn
ierisine pek ok farkl inan ve kltr motifini tamlardr.
Bunun yannda, Trklerin de kendilerine zg bir dini vard. Bu din her eyden
nce, ncesiz, sonrasz, gl, kudretli, balayc, ltfedici, ldrc, diriltici,
hibir eye benzemeyen yeri-g yaratan bir Tanr inanc ihtiva ediyordu. Onlara
gre dnyay ve her eyi Tanr yaratmt. O gn dokuzuncu katnda otururdu.
Gk dokuz kat olduu gibi, yer de dokuz katt. nsanlar bunlarn orta yerinde
bulunuyorlard. Yukar ge doru ruhlar stn varlklar; aa yere doru da aa
ve kt mahlklar otururdu. Tanrdan baka kutsal olan eylerde vard, ama bunlar
Tanr deildi. Tanr tekti.60
slamiyet Trkler arasnda herkesi iine alp milli bir din oluncaya kadar,
istisnalar dnda hemen hemen btn Trk boylar arasnda geleneksel Trk dini
hkim idi. Hun Trkleri devrinde Tanr sz, hem ilahl, hem de gk ifade
etmekte idi. Hun hkmdarlarna Tanr kutu unvan verilirdi ki, bylece Trklerin
ilahi hkimiyet dncelerinin gkle ilgili olduu ve bir inancna doru tekml
edilmi bulunduunu ifade etmektedir.61
Trklerin dini inanlarna ne ad verildii henz aydnlanm deildir. Eski
Trk Dini nanlar veya Geleneksel Trk Dini nanlar eklinde ifade edilen
bu inanlara baz aratrmaclar Tektanr nanc, amanizm veya Toyunizm
adn vermilerdir. Son yllara kadar geerli olan, fakat zerinde ittifak edilemeyen
bu isimlerin doru olmad ortaya konulmutur. Bunlar arasndan amanizm,
Naturizm ve Animizme ait zellikleri iermekte olup, yalnz bana bir din olarak
alglanmam, geleneklerde, dini inanlar ierisinde baz teknikler eklinde varln
srdrmtr. Bunun yannda eski Trk boylar arasnda ortak bir deer olan
Geleneksel Trk dini inanlar, bugn de Sibirya-Altay Trkleri arasnda varln
srdrmektedir. Bu zellii dolaysyla geleneksel Trk dinine, Trklerin milli
59

BOZKU, Metin; Trklerin slamiyeti Kabul ve Aleviliin Trkler ArasndaYaylmas, Cumhuriyet

niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, Sivas, 1998, s. 2
60
KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, 16. Bask, stanbul, 1997, s. 55
61
KANTAR, Cemal; Trklerin slam Dinini Kabul, DBD, C. 11, S. 2, Ankara, 1972, s. 113

29
inanlar demek mmkndr.62 ada Bizans tarihisi Theophylaktos Trklerin,
topra, suyu, atei ve havay (drt unsuru) takdis etmekle beraber, sadece, yerlerin
ve gklerin haliki bir Tanrya taptklarn, ona at, sr ve koyun kurban ettiklerini
syler. Trklerde insan lnce ruhu bedeninden kp giderdi. yi insanlarn ruhlar
uma denilen bir eit cennete gider, ktler cehennemlik (tamuluk) olurlard.
Tanrnn iradesinin stnlne inanlrlar, Tanr yle istedii iin bir iin yle
olduunu kabul ederlerdi. Trklerin din inancnda, Gk-Tanr btn dnyann
yaratcs olarak kabul edilmekteydi. Ayn zamanda, ona zaman zaman Trk
Tanrs dedikleri de oluyordu, nk onlar Tanrnn istedii gibi yaayan
insanlard.
Trklerde tabiat ruhlar iin at ve koyun kurban edilirdi. Ge ve gnee sayg
gsterirler selam verirlerdi, ama onlara asla tapmazlard. Yine ayn ekilde kurta da
Trk tarihinin hibir devrinde taplmamtr. Gerekte Trkler arasnda madde
eklinde bir ilaha tapnmann varl da gsterilemez.63 Dua etmek, kurban kesmek,
amalar

iin

savamann

kutsall

gibi

uygulamalarn

dnda

evlenme

boanmalarda, ahlki deerlerde semavi dinlere yaknln grdmz Trklerin

eski hayatlarndaki u hususlarda dikkatten kamamaktadr. Hrszn ba kesilir, ipe
balanrd, zina diye bir ey grlmezdi ve cezas lmd. Trklerde aile yuvas
kutsald. Kar-koca birbirine sadk ve sayglydlar, rza tecavz edenler idam edilir,
kz evlada sahip olmak felaket ve erefsizlik saylmaz, yasal olarak tek hanmla
evlenilirdi. Kadn mallarn tasarruf hakkna sahipti, kumar ho karlanmaz, szden
dnmek, sarho olacak kadar imek, ihanet su saylrd.64 Btn bunlarn
neticesinde, Geleneksel Trk Dinine baktmzda Trklerin tektanrya inand, bu
zelliin de slam dinine girmelerinde etkili olduunu gzlemlenmektedir.
Birok aratarmac-yazar, Yakut ve Altayl Trkleri gz nne alarak eski
Trklerin aman Dinine inandklarn iddia ederler. Hlbuki amanlk sonradan
muhtemelen Moollar zamannda Trkler arasnda yaylmtr.65 aman kelimesi
Tunguzcadr. aman yerine Kam da denilmektedir. Kamlar, tabiatst
kuvvetlerle temasa geebilen insanlardr. Bunlar kendilerine gre bir takm usullerle
62
63
64
65

ERDEM, Mustafa; Geleneksel Trk Dini ve slam, Dini Aratrmalar, stanbul, 1998, C. 1, S. 2, s. 73
ECER, Vehbi; slam Tarihi Dersleri, Kayseri, 1991, s. 102
a.g.e., s. 110
ESN, Emel; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul, 1978, s. 59

30
trans haline girer, yani kendilerinden geer ve normal insanlarn iitmedii eylerden
haber verirlerdi. Bu halleriyle Kam veya amanlar din adam olmaktan ziyade birer
kabile bycs durumundaydlar. Gelecekten haber verirler, hastalar iyiletirirler,
ruhlar leminde neler olup bittiini bilirlerdi. Hlbuki din deyince her eyden nce
evren ve insan hakknda, en uzak gelecei de iine almak zere belli bir aklama
getiren inan sistemini anlyoruz.66 Dolaysyla amanlk bireysel bir oluum olarak
karmza kmaktadr. Dinden ok bir sihir karakteri ortaya koyan ve esasen bir
Bozkr-Trk inan sistemi olmayan amanln Trk topluluklarndaki inan
sistemleriyle hibir ilgisi yoktur.67 nan sistemi olmadna gre ayn zamanda tek
bana bir din de deildir.
Bu aman kozmogonisine gre, esas itibariyle, tanrlarn en yksei,
insanolunun atas olan Tengere Kayra Han (veya Bay lgen) kiiyi ve bunun
aracl ile de yeryzn, dalar, vadileri yaratm, kiinin kendisi ile mcadeleye
girimesi zerine, ona Erlik adn vererek k diyarndan yeraltna atm ve yerden
dokuz dall bir aa byterek, her dalnda bir cins insan yaratmtr. amanlk
inancna gre, kinat st ste katlardan kuruludur. Katlar muayyen eylerle
birbirinden ayrlmtr. Bundan dolay aman sanatn icra ederken bir kattan
dierine gemek iin byk kuvvet sarfna mecbur kalmaktadr. Yukarda 17 kat
vardr ki, k lemini tekil eder. Aada 7 veya 9 kat da karanlklar dnyasdr.
nsanlar bu iki lem arasndaki yeryznde otururlar. Koruyucu btn iyi ruhlar,
kahramanlar ve taunlar k dnyasnda, zararl ruhlar ve ktlk tanrlar
karanlklarda yaarlar. Gn en st katnda bir altn taht zerinde oturan Bay
lgenin 9 kz ve 9 olu vardr vb...68
amanlk yetileri genellikle kaltsaldr. Kam olacak ocuk daha ocukken
marazl ve dalgndr. Bunun yannda amanlk babadan oula geer.69 Dinden
ziyade bir sihir karakteri ortaya koyan amanln, Trk topluluklarndaki, Tanr ve
yer-su inanlar ile bir ilgisi bulunmamaktadr. Bu ilginin var olabilecei intiban
uyandran, Trke din adam manasndaki Kam ile aman kelimesinin ayn
olduu yolundaki eski bir iddia da aman tabirinin bir Hint-ran dilinde
66
67
68
69

TMER, Gnay - KK ,Abdurrahman; Dinler Tarihi, Ocak Yaynlar, Ankara, 1988, s. 45

KAFESOLU, brahim; Trk Bozkr Kltr, TKAE Yaynlar, Ankara, 1987, s. 88
GEL, Bahattin; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1985, s. 192
ELADE, Mircae; amanizm, eviren: .Birkan, mge Kitabevi, Ankara, 1999, s. 39

31
kefedilmesi ile geerliliini kaybetmi bulunmaktadr. Ancak Trk inanc ile
amanlk arasnda hayret edilecek bir uyumluluk hsl olmu ve bu bilhassa
Trklerdeki atalar kltnn, kartal inancnn, demirciliin ve at kurbannn
amanilik vasf kazanmasnda dikkati ekmitir. amanizm, ne kendine zg bir
din, ne de bynn bir eklidir. Her iki alan da ilgilendiren yanlar bulunan eitli
din ve dnya grlerini birletiren bir inan ve bir tekniktir. Bir teknik olarak
amanizm; deiik ve farkl ekillerde Kuzey ve Orta Asyada, Eskimolarn yaad
yerlerde, Orta Afrika ve Kuzey Amerikadaki ilkel kabilelerde de grlr.70 Anadolu
kltr zerindeki en nemli etkileri ise baz nemli benzerliklerden dolay AleviBektai semahlar ve dedelik kurumu zerinde olmutur.
lm atalar tazim ve onlar iin kurbanlar sunma inan ve deti, geleneksel
Trk dini tarihinin en nemli unsurlarndan birini oluturmaktadr. Aslnda atalar
klt, tpk tabiat glerine inanma yani natrizm gibi, dinler tarihi ierisinde, ok
eitli toplumlarda grlen bir vakadr ve hatta baz din bilimcileri onu menei olan
bir dini form eklinde grmek istemilerdir. Her halkarda, Atalar klt (culte des
ancetres veya Manizm) zellikle patriarkal aile tipinin hkim olduu toplumlarda
grlen bir dini vakadr. Buna gre, len atalarn ve zellikle babalarn ruhlarnn
geride kalanlara iyilik ya da ktlklerinin dokunabilecei inanc ve onlara kar
duyulan minnet hissi, atalar kltnn temelini oluturmaktadr. Mamafih, atalar
kltnde len her atann ruhu ve dolaysyla da mezar klt konusu olmamakta,
yalnzca saygdeer olanlar buna erimektedirler. Bu anlamda ller klt(culte
des morts) ile atalar kltn de bir birinden ayrt etmek gerekecektir.71
Tahtac Alevilerinin Sultan Nevrzun kutland 23 Mart sabah, yaptklar
mezarlk ziyareti de temelinde Atalar Kltnn bulunduu nemli bir rnek olarak
dikkati ekmektedir. 23 Mart sabah herkes, zellikle de ocuklar en gzel
giysilerini giyerler. Ksler barr, sulular affedilir, kabahatler balanr. Mezarla
gidenler, birlikte gtrdkleri yiyeceklerini, bir mezarn yan bana atklar bir
savann zerine yerletirirler. Mezar balarnda yaplmas det olan ocaklardan biri
yaklarak kahve cezvesi atee srlerek kahve hazrlanr. Topluca yemek yenir, iki
iilir. Yoldan gelip geenlere bu yiyecek ve ieceklerden ikram edilir. Aralarnda
70
71

NAN, Abdulkadir; Tarihte Ve Bugn amanizm, Ankara, 2000, s. 181

GNAY, nver - GNGR, Harun; Trk Din Tarihi, Lain Yaynlar, Kayseri, 1999, s. 59

32
kan davas bile olsa yoldan geen herkes sofraya buyur edilir. Eer ks olan iki aile
byle bir gnde mezar banda bir araya gelirse aralarnda kslk kalmaz. Ancak
yoldan geerken davet edilen kiiler davete icabet etmezlerse bu, mezardaki aile
byne kar bir saygszlk olarak kabul edilip aralarndaki husumet daha derin
bir hal alr.72
Trkler gibi atalar kltne sahip dier kavimlerde bu inan, eski Yunanda
Heroslar da olduu gibi len baz kudretli kimselerin yar-tanr saylmasna kadar
ileri gitmi iken ve bunlarda tanrlara insanlar kurban edilirken Trklerde byle
detler grlmemitir.73 Fakat eski Trklerde Gk-Tanr ve atalara kurban olarak
hayvan kesilirdi. Hayvan cinsinden de erkekler seilirdi. En makbul kurban olan at
iskeletlerine Bozkr Trk kavimlerine ait mezarlarda rastlanr. Bundan dolay Asya
Hun imparatorlarna ait kurganlarda ve Orta Avrupada Hun ve Avar a
mezarlarnda bol miktarda at iskeletleri bulunmutur.74
Atalar klt ile ilgili olarak, Trklerde atalarn tasvirlerinin yaplp
saklandna dair kaytlar da mevcuttur. Gerekten de, Orta Asya Trkleri arasnda
grlen ve bazlar da hayvan derilerinden yaplan sembollere Altayllar tz(ts),
Yakutlar tangara diyorlard. Bunlar duvarlara aslr veya torbalarda saklanr,
nemli bir yolculua veya ava karken zerlerine sa salr, azlarna ya
srlrd.75
Eski Trkler tabiatta bir takm gizli kuvvetlerin varlna inanyorlard: Da,
tepe, kaya, vadi, rmak, su kayna, maara, aa, orman, volkanik gl, deniz, demir,
kl vb. bunlar ayn zamanda birer ruh idiler. Ayrca gne, ay, yldz, yldrm, gk
grlts, imek gibi ruh-tanrlar tahsis edilmiti Bu ruhlar iyilik veren ve ktlk
getiren olarak ikiye ayrlmt.76
Trkler, dalarna ve rmaklarna o kadar balydlar ki, baka lkelere g
ettikleri zaman, her airet kendi dann ve rmann adn yeni yurduna gtrerek
oradaki yeni rmaa ve daa verirdi. Mesela, Ouzlar, Farabda ikamet ettikleri vakit
72

http://www.aleviakademisi.de/site/content/view/29/1
a.g.e., s. 305
74
a.g.e., s. 307
75
GNAY, nver; GNGR, Harun; Trk Din Tarihi, Lain Yaynlar, Kayseri, 1999, s. 60
76
KAFESOLU; 1999, s. 302
73

33
Farab ehrinin ad Karacukdu. Ouzlar kn ehirde otururlar, yaznda Karacuk
adl daa karlard. Sonradan Ouzlar Trkiyeye hicret ettiler. Bunlarn bir ksm
Musula yerleti. Orada yayla ettikleri daa Karacuk adn verdiler. Dier ksmlar
da Diyarbakr, Birecik ve Ankaraya yerletiler. Bunlar da oralarda yayla ettikleri
daa Karacada adn verdiler.77
Ayn ekilde ate de Trklerde kutsal saylr, temizleyici bir g grlrd.
zellikle ktlklerinden phe edilenler iin ate, bir temizleme arac olarak
grlmekteydi. Mesela Yakutlarda, ava kmadan nce, yaklan atein zerinden
atlamak suretiyle veya ttsleme yoluyla elbiselerini ve silahlarn temizleme deti
mevcuttur. Ate vastasyla kt ruhlardan temizlenme uygulamasnn Mslman
Trklerde de devam ettii bilinmektedir. Bakurtlar ve Kazaklarda, hastalar kt
ruhlardan temizlemek amacyla yaplan alaslama uygulamas bunu aka
gstermektedir.78
Trklerde tektanr inancnn doup gelimesinde, Orta Asyann yaamaya son
derece elverisiz olan tabiat ve iklim artlarnn byk etkisi vardr. Orta Asyada
hayat etkileyen en nemli unsur, tabiat ve iklimdir. Trkler, Tanry, hayatlarn en
ok etkileyen tabii evre iinde aramlardr. Fakat yeryzndeki varlklar
birbirlerinin benzerleri olup, ayn meknda yan yana bulunmaktadrlar. Bunlardan
birinin yaratc olmas ve btn varlklara hkmetmesi mmkn deildi. Hlbuki
Tanr, tek ve benzersiz olup, her eyin zerinde, her eye hkmeder bir durumda
olmalyd. Bu duruma gre, Tanr yeryzndeki varlklardan biri olamazd. Trkler,
bu kanaate vardktan sonra gzlerini Kk Tengri dedikleri gkyzne evirdiler.
Gkyz, yeryzndeki hayat belirleyen bir rol oynuyordu. stelik O, tek,
benzersiz, her eyin zerinde ve her eye hkmeder bir durumdayd. Bylece,
Trkler inanlarnn merkezine Gk Tanry yerletirdiler.
Bu kavram, onlarn zihinlerinde zamanla maddi bir varlk olmaktan kp, her
eyi yaratan ve her eye hkmeden manevi bir varlk haline dnmtr. Nitekim
Orhun Yaztlarnda, Trklerin evreni yaratan ve ona hkmeden tektanr inancna

77
78

GKALP, Ziya; Trk Medeniyeti Tarihi, C.II, Trk Kltr Yaynlar, stanbul, 1974, s. 174 -5
GNAY, nver; Din Sosyolojisi, nsan Yaynlar, stanbul, 1998, s. 55

34
ulam olduklarn grmek mmkndr.79 Bu yaztlarda, bu konuyla alakal; stte
mavi gk, altta yaz yer klndkta, ikisi arasnda insanolu klnm yine bunun
yan sra Zaman Tanr yaar. nsanolu hep lmek iin tremi80 ifadeleri dikkati
ekmektedir.
8. yzyllarda byk Gk-Trk mparatorluu'nun banda bulunan Trk
sllesinin Gk-Tanr hakkndaki inan ve anlaylar bir hayli gelimi ve
olgunlam olduu braktklar yaztlardan anlalmaktadr. Bu yaztlarda hakan ve
beyleri, Trk milletine yaptklar iyilik ve yardmlar iin, Tanrya iten gelen
minnet ve kran duygularn ifade ediyorlar. Hakanlar tahta karan, zaferleri
kazandran, felketlerden koruyan Trk Tanrs Gk-Tanrdr.81 Savalarda Tanrnn
iradesi zerine zafere ulalr. Emreden, iradesine uymayan cezalandran Tanr,
balad kut ve l (ksmet) lyk olmayanlardan geri alr. Ulu Tanr afak
sktrr (tan ntr), bitkiyi canlandrr. lm de onun iradesine baldr. Tanr,
can verdii gibi, onu isteine gre alr.82 Gk-Tanrnn en nemli niteliklerinden
biri de onun her eyi bilmesidir. Ezeli ve ebedi (beng ve meng) olan, Hakanlara
kut ve g veren, kozmik dzenin, toplumun organizasyonunun ve insanlarn
kaderinin kendisine bal olduu Gk-Tanrnn, semavi dinlerde olduu gibi
tapnaklar mevcut deildir83
Kitabelerin bir yerinde Tanr ile yer eit fonksiyon icra eder gibi grnmekle
beraber, aslnda Gk-Tanrnn ok eski zamanlardan beri tek ulu varlk temsil
ettiine dair deliller vardr. M ki Asya Hunlar devrinde (stelik 6. ve 8. Asrlarda
artk fonksiyonunu kaybetmi olan) Gne, Ay, yldz tanrlarnn (kutsallarnn)
mevcudiyeti, Gk-Tanrnn, tpk semavi dinler (Musevilik, Hristiyanlk,
slmlk)deki gibi, tek kudret olduu keyfiyetini glgelendirmez. nk dinler
tarihinde tespit edilmitir ki, hibir din, hibir devirde tek itikat ve amelden ibaret
olmam, hibir Tanrya tek bana itaat edilmemi ve Tanr daima kutsal saylan
ikinci derecede, yan varlk inanlar ile evrilmitir (semavi dinlerde Tanr=Allah ile

79

KOCA, Salim; Trkler ve slamiyet, Atatrk Kltr Merkezi Dergisi, C.8, S.22, stanbul, 1996, s. 275
ERGN, Muharrem; Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, 24. Bask, stanbul, 1999, s. 9-29
81
NAN, Afet; Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yaynlar,11. Bask, Ankara 1972, s. 26.
Ayrca bkz. TEKN, Talat; Orhon Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara, 1988
82
KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, 16.Bask, stanbul, 1997, s. 309
83
GNGR, Harun; Geleneksel Trk Dininde Din Anlay, Dinler Tarihi Aratrmalar II (Sempozyum 2021 Kasm 1998 Konya), Ankara, 2000, s. 159
80

35
beraber meleklere, resullere, kitaplara, azizlere de iman edilir). Trklerde de Gk
Tanr yanndaki: Hun devrinde Gne, ay, yldzlar ve Gk-Trkler anda, yer
(Kitabe ikide zikredilen yir) ve sular bylece kutsallar (azizler) durumundadr.
Dinlerle ulhiyet konusunda aratrmalar yapan W.Schmidte gre, daha
Hunlarda tektanrla doru ak bir gelime gzlenen Bozkr dininde Tanr, Gk
Trkler devrinde manev byk tek kudret hline ykselmi bulunmakta idi. 7. asr
Bizans tarihisi Th. Simokattes, Gk-Trklerin, kutsal saydklar atee, suya, topraa
tazim ettiklerini, fakat yalnz, yerin gn yaratcs bildikleri Tanrya taptklarn
belirtmitir.84
Dier bir husus da, her ne kadar Gktrkler dneminde, Tanrnn Trkleri
korumas ve hatta onlar baka milletlerden stn tutmas, hakanlarn iktidar ondan
almalar sebebiyle, bir yerde Trk Tanrs eklinde adlandrmaya rastlanmakta ve
bu nedenle de Trklerde Gk-Tanr sanki ulusal bir Tanr imi gibi grnmekle
birlikte, gerekte o, kabile ilah veya milli bir ilah hviyetinden ziyade evrensel
Tanr olarak kendini gstermektedir. Bu nedenle, her ne kadar Gk Tanr, Trk
milletinin hayat ve istikbali ile ilgilense de, onun bu ilgi ve alakas, Trklerin ona
iman etmesi ve onun sayesinde muzaffer olmalarndan kaynaklanmakta, onun asli
hviyeti btn insanlarn ve kinatn Tanrs olmasnda toplanmaktadr. Her ne
kadar baz kaynaklarda Gk Tanr inancnn dorudan doruya bir aman inan
olduu sylense de aman bir dinin ad deildir, sihir ile uraan bir kiinin addr.
Ne kadar dikkate deer ki, ge devirlerde Trkler arasnda da yaylan amanlk eski
Gk Tanr inancna dokunamamtr. Ulu Tanr bahis konusu olduu zaman
amanln adeta srttn syleyen M. Eliadeye gre Yakutlarda Gk-Tanrnn
izi olan Tangara Kayra Han ile aman fazla megul olmamaktadr.85
Tarihte eitli Trk ktleleri, bulunduklar evreye gre eitli dinlere
girmilerdir ve bu durum, slmiyet hari, Trk kavimleri zerinde olumsuz tesirler
dourmutur.86 Zerdt, Buda, Mani ve Hristiyan dinlerinin Trkler arasna girmesi
daha nceki asrlarda da grlmesinin yannda asl yayl 8. ve 11. asrlarda
kendini gstermi; Musevilik de bu devirde Hazar hakanlar tarafndan kabul
84

KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, 16.Bask, stanbul, 1997, s. 311
KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, 16.Bask, stanbul, 1997, s. 314
86
TURAN, Osman; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi 1, Boazii Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 1999,
s. 63
85

36
edilmitir.87 lk defa Uygur Kaan Bugu Kaan (759-780) Tibet seferi srasnda
Mani dinini kabul etmi ve halk bu dine evirmeleri iin yannda Mani rahipleri
getirmitir. Uygur Devleti bylece resmen Mani Dinine girmiti.88 Daha sonra
Uygurlarn bir ksm Budist oldular. Uygur Han nasl Mani dinini devlet dini
yapm ve dierlerine hrriyet tanm idiyse, batda da Hazar han ayn asrda,
ylece Musev dinini resmen kabul etmi; fakat kk bir yksek tabaka dnda
halk Mslman ve Hristiyan dinlerine girmi ve geleneksel Trk dini de bu dinler
arasnda uzun mddet yaamtr. Douda Uygurlar Mani, Kuzeyde Hazarlar Musev
dinlerine resmen girerlerken Trk dnyasnn en uzanda, Balkanlarda, bulunan
Bulgar hanlar da, 9. asrda (863 de), geleneksel Trk dininden Ortodoks
Hristiyanla geiyorlard.89
Trkler bu dinlerin yannda, Konfyanizm ve Taoizm, Budizm, Zerdtlk vs.
dinlere de inanmlardr. uras muhakkak ki, Eski Trklerin dinleri, karlatklar
dier kavimlerin dinlerine gre, olduka basit bir felsefesi olan bir dindi. Trkler
yerleik hayata doru getike bu gelimi dinler onlara cazip geliyordu. Bu yzden
hangi

yabanc

kltrle

karlamlarsa

orann

dini

inanlarn

kolayca

benimsemilerdir. Bylece kimi Taoist, kimi Budist, kimi Maniheist, kimi Yahudi
ve kimi Hristiyan olarak dier Trk topluluklardan ayr dyorlar, zamanla Budist
veya Hristiyan kitle iinde eriyip gidiyorlard. Anadoludaki inan ve kltr
zenginliinin bir dier sebebi de Trklerin gemi dnemlerdeki inan birikimlerini
beraberlerinde Anadoluya da tamalardr.
Trklerin Anadoluya gelirken beraberlerinde getirdikleri inan birikimlerinden
nemli bir blm bu gn Anadolu Alevi-Bektailerince yaatlmaktadr. rnein
aman geleneklerinde var olan aman/Kam olmak iin yine belli bir Kamn
soyundan gelme gelenei Alevi-Bektai dedelik kurumunda birebir yaatlmaktadr.
Alevi dedeleri de gnmze kadar gelen bu uygulamalarnda dede olacak birinin
mutlaka bir dedenin soyundan gelmesi geleneini yaatrlar. Yine amanlarn
ellerinde tadklar denek ve bu denein yeil uha torba iinde tanmas
gelenei, bu gn bile Alevi dedelik kurumunda birebir yaatlmaktadr. Tarik, Alaca

87
88
89

a.g.e., Turan; s. 64
a.g.e., Turan; s. 66
a.g.e., TURAN; s. 73

37
Denek, Erkan Denei gibi adlarla anlan bu denekler belirli gnlerde dvazimam okunarak torbasndan karlr.90
Yine Trklerin Zerdtlk inanlarndan Anadoluya tayarak Anadoluda
yaayan Grek ve Roma inanlaryla btnletirdikleri bir dier rnek de ate veya
ocak kltdr. Bu kltte ate ve ocak kutsal saylr.

Evler alaslama denilen

yntemle kt ruhlardan arndrlr, savalara gitmeden nce ate zerinden

atlanarak kt ruhlarn bedenden uzaklatrlmas salanrd. Gnmz Trkesinde
de grlen oca snd, ocana incir aac dikildi szlerinin kaynanda bu
inanlar yatmaktadr. Alevi dedelerinin soylarnn temizlii ifade edilirken de
onlarn ocakzade ya da ocakolu diye nitelendirilmeleri yine atee ve ocaa
duyulan bu saygnn bir ifadesi olarak ortaya kmaktadr.
Esasen Konfyanizm ve Taoizm, Budizm, Zerdtlk gibi dinlerin Trk
kltrndeki inan sistemine uymad, mahalli nitelikte kalmalarndan bellidir.
Yalnz slm dini, Trklerin genel inanlar ile birok bakmdan uygunluk
gstermesi dolaysyla, Trkler arasnda yaygn ve Trkl takviye eden bir din
durumundadr. lk defa slam Dini btn Trkleri birletiren bir din olmutur.91
Din deitirme, kltrn btncl yaps ierisinde tek tarafl bir olay olarak
deerlendirilemez. Her eyden nce Trklerin gerek dou gerekse bat yrelerinde
nemli deimelerle kar karya bulunmalar gereini kabul etmemiz gerekir.
Hazarlarn bir yandan Yahudilii kabul ederken, te yandan ticari hayata atlmalar
kkl yapsal deimeleri gsterir. Hibir yenilik toplumun temel ihtiyalarna cevap
vermeden o toplumu bilinli olarak etkileyemez. Bu sebeple Trklerin slamiyeti
kabul etmeleri sreci her eyden nce, bu dinin, Trklerin, tektanrya dayanan
geleneksel Trk inanlarn da daha da kapsayan, slam lkeleriyle sosyal ve
ekonomik ilikileri salayan kltr evresinde yaratlm olmasdr.92
Lofland ve Starkn psiko-sosyal bir yaklamla ortaya koyduu sre modelde
yedi aamadan sz edilir ve bireyin din deitirirken bu aamalardan getii
90

Ayrntl bilgi iin Bkz. BRDOAN, Nejat; Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm,Mozaik Yay.
stanbul, 1995, s. 74 vd.
91
a.g.e., KAFESOLU; s. 316
92
TRKDOAN, Orhan; Trk Tarihinin Sosyolojisi, Kltr Sanat Yaynlar, stanbul, 2003, s. 310

38
belirtilir.93 Bu aamalardan ncs olan, din deitirme ncesi bir aray
dnemine rastlanld tezinin Trklerin slama geiinde canl olduunu
gryoruz. slam Dinine girmeden nce geleneksel dini inanlarnn yan sra;
Budizm, Zerdtlk, Maniheizm, Hristiyanlk ve Musevilik gibi birok farkl dine
girileri, Trklerin bu konuda bir arayta olduunu gstermektedir. Zira Trkler
arasnda slamiyetin ilk yayl bu dinlerin Trkler arasnda itibar grmesiyle
hemen hemen ayn devreye rastlamaktadr. Douda Uygur, kuzeyde Hazarlar ve
batda Tuna Bulgarlar bu dinleri resmi din olarak kabul etmilerdir.94 Trklerin
kltrleri ile slam dini arasnda birok benzerlikler dikkati ekmektedir ve bu
benzerlikler Trklerin slam dinini kabullenmesini kolaylatrmtr.
Gemi dnemlerin en nemli ticaret gzergh olan pek Yolunun nemli
blmlerine, uzun devreler halinde eitli Trk kavim ve devletlerinin hkim
olduklar bilinmektedir. Bundan dolay gerek inan gerekse dil yaplarnda pek ok
farkl kltrn izlerine rastlamak mmkndr.
Trk toplum yapsnda, inan, deerler sistemi ve metafizik dnya gr
deimekteydi. Bu deiim, ahslar aras standart davran kalplarn da etkilemek
sureti ile kltrel yapya bir hareketlilik kazandrmaktadr. Topraa yerleme, yurt
edinme, yeni ticaret yerlerinin kurulmas, pazarlarn almas, slam lkeleriyle
devaml ilikiler, Trklerin sosyal hayatlarnda yeni bir sayfa atklarn
gstermektedir. Gktrk devletinin ykl srasnda Trkler, ranllarla birlikte
Emevi Devletini ykan aknlara kararak, daha adil ve eitliki bir siyaset gden,
Abbasi devletini kurmay baardktan sonra, slamiyete kar daha yakn bir ilgi
duymaya baladlar. Bunun baka bir sebebi de, batda bu umut verici olaylar
belirirken doudan Orta Asyaya doru ilerleyen in yaylmasnn Trkler iin
baskc bir durum olmasdr. Bundan dolay 751 ylnda yaplan Talas Savanda
Trkler Abbasiler tarafn tutmakla yalnz savan sonucunu deil, tarihin ynn de
deitirdiler. Bu ekilde Trkler ile Araplar arasnda karlkl ilikiler balam
oldu.

93

LOFLAND, John and STARK; Becoming a World-Saver: A Theory of Conversion to a Deviant

Perspective, American Sociological Review, Vol.30, Rodney, 1965, s. 864-872
94
TURAN, Osman;Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi 1, Boazii Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 1999,
s. 142

39
Emeviler dneminde Trklerin yaad blgelere yaplan fetih hareketleri, tam
anlamyla bir gnl fethi salayamamtr. Bundan dolay da Emevi idarecileri
Trklerin yerli rf ve detlerine sayg duymak ve uygulamalarnda kolaylk
gstermek zorunda kalmlardr. Ayrca bu dnemde Trkistana giden farkl
gruplarn propagandaclar da blgenin milli detleri zerine eilmek zorunda
kalmlar ve eski aman inanlarla birlikte slam inanlarn yanl yorumlamalar
sonucu yeni bir takm inanlar icat etmilerdir.95
Mslman Arap ordularnn Trk snrlarna ulamasyla balayan Trk-Arap
ilikileri, zellikle de Emevilerin yanl politikalar sebebiyle uzun sre olumsuz bir
grnm sergilemitir. Bu grnm kanl savalar ve Trklerin slamiyeti kabulde
gecikmeleri olarak zetlenebilir. Talas Savanda bu iki gcn, inliler karsnda
birlemeleri, Trk-Arap ilikilerinin gelecei asndan nemli bir dnm noktasn
oluturmaktadr. Hatta Talas Savann Trk tarihinin akn ynlendirdiini
syleyebiliriz. Nitekim bu tarihten itibaren Mslman Araplarla Trkler arasnda
bar ve dostane ilikiler dnemi balayacaktr. Bunun sonucu ise, Trklerin tedricen
slam Devleti hizmetine girmeleri, Mslmanln kabulnn hzla artmasdr. Talas
savann en nemli sonucu da, byle bir gelimeye imkn hazrlamasdr. Liu EnLinin belirttiine gre; Eer sava Araplarn aleyhine neticelenmi olsayd,
Mslmanla vurulacak darbenin tamiri ok g olacakt. Belki de Orta Asyada
yaayan Trklerin ounluu, hatta btn Budistlii kabul etmek mecburiyetinde
kalacakt ifadeleri bile Talas savann Trk ve dnya tarihi iin ne kadar nemli
olduunu ortaya koymaktadr.96
Eer slam Orta Asyadaki Trk topluluklar arasna tasavvufi bir nitelikte girip
nemli lde bu nitelii koruyarak yaylp gelitiyse, bunun bir sebebi, bu slm
yorumunun mistik bir nitelik arz etmesi olduu kadar, dier bir sebebi de sz konusu
bu slm ncesi sosyal tabann, daha nceki dinlerin mistik karakterleriyle ok yakndan tanm bulunmasdr. Orta Asya gibi ok geni bir alanda ok deiik
siyasal ve sosyo-ekonomik artlarda yaayan muhtelif Trk zmrelerinin slm'dan
nce kabul ettikleri dinler, bu konuyu ok iyi aratrm olan Fuad Kprl ve V.V.
Barthold benzeri alimler bata olmak zere, zellikle Jean-Paul Roux tarafndan ok
95

KARA, Seyfullah; Anadolu Seluklularnda Din ve Din kurumlar,Yaynlanmam Doktora Tezi, Erzurum,
2002, s. 413
96
YAZICI, Nesimi; lk Trk-slam Devletleri Tarihi, TDV, Ankara, 2002, s. 37

40
iyi incelenmitir. Bu sonuncusunun ve brahim Kafesolu gibi baz Trk
tarihilerinin de gsterdii gibi, bu dinler, iinde Gk Tanr klt, muhtelif tabiat
kltleri, atalar klt ve emsali ok eski inan kalntlarn barndran amanizm gibi
gl bir mistik by sisteminin stne geldiler. Bir ksm, Zerdtlik, Mazdekizm
gibi dorudan doruya ran, dier bir ksm ise, Budizm ve -aslnda bir ran dini
olmasna ramen- Maniheizm gibi, in ile ilikiler sonucu Orta Asya'da Trkler
arasnda yaylan bu dinlerin hemen hepsi de gl birer mistik karakter tayordu.97
Bu noktann, slm'n Trkler arasnda ald popler ekilleri anlamak bakmndan
olduu kadar, bu popler ekillerin en gl temsilcisi tasavvufun, birtakm deiik
tarikatlar halinde Anadoluda gnmze kadar gl bir biimde yer bulmasnn
sebeplerini kavramak asndan da asla gzden uzak tutulmamas gerekir.
Trklerin Mslmanlkla tanmalarnda resm kanallardan ok tccarlarn ve
sflerin propagandalar daha etkili olmutur. zellikle de Horasan Melmetlii
denilen, kuru zhd (asetizm)'e nem vermeyen ama cezbeci (ekstatik) tasavvuf
mektebinden yetien ranl ve Trk sflerin bu konuda byk rolleri bulunduunu,
Fuad Kprl'nn bugn hl klasik niteliini koruyan Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar isimli nl eserinden bu yana olduka iyi biliyoruz. "Karahanllar'n
slm' kabul edilerinin menkbev hikyesi olarak kabul edilebilecek mehur
Tezkire-i Satuk Bura Han tamamen tasavvuf bir motifi yanstr. Daha nce
teekkl etmekle beraber, 11. yzylda yazya geirildii genellikle kabul edilen bu
byk menkbe, Satuk Bura Han'n, sflerin mridi kabul edilen Hzr'n
delaletiyle slm'a girdiini anlatr. Altnordu sahasnda slm'n yayl sreci ise,
son yllarda olduka iyi incelenmi olup, burada da yine slm'n mistik karakterinin
ok etkili olduu grlmekledir. Hayat ve slam uruna yapt mcadeleler Satuk
Bura Han Destan adyla derlenmi olan Karahanl Devletinin bu ilk Mslman
hkmdarnn slamiyeti kabul edii, Trklerin Mslmanla hzla geilerinde
nemli bir dnm noktas oluturmutur.98
Demek ki slm'n Trkler arasnda yayl, dorudan doruya Araplar
vastasyla olmaktan ok, byk lde ranllar kanalyla ve mistik bir yorumla

97

OCAK, A.Yaar; Bektai Menakbnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi, stanbul,
1983, s. 18-60
98
YAZICI, Nesimi; lk Trk-slam Devletleri Tarihi, TDV, Ankara, 2002, s. 65

41
vuku bulmutu. Tabii ki Araplar'n da bu konuda gayretleri ve faaliyetleri
bulunuyordu. Fakat onlarnki daha ziyade siyasi ve asker alanda cereyan eden bir
resm slmlatrma politikas niteliindeydi.99
lk planda fetihler vastasyla slam dini ile temasa geen Trklerin lkelerinde
slamiyet, byk ticari kervan yollarn takiben ilerledi ve bylece onun
yaylmasnda ehirleraras ticari mnasebetler a ana mihverleri oluturdu. Bylece
corafi, siyasi ve ekonomik faktrler dini tasavvufi etmenlerle ibirlii halinde
Trklerin slamlamasnda etkili oldular. Hakanlarn, beylerin veya teki nderlerin
slam dinini kabulleri, halkn da onlarn yolundan gitmelerinde etkili oldu. Bunlara,
o devirde slam dnyasnn maddi ve manevi medeniyet bakmlarndan teki kltr
ve medeniyetlere olan stnlnn cazibesi eklendi. slamiyet teki evrensel
dinlerden farkl olarak ferdi misyonerlik anlayna pek yer vermediinden,
slamiyetin ilk planda yaylmasnda, slam devletinin sava ve bar hallerinde
Trklerle olan mnasebetlerinin etkili olduu anlalmaktadr.100
Trklerin slam dinini semesinde keramet sahibi olan ve gaipten haber
veren kamlar ile slamn evliya ve mritlerin birbirlerine benzemesini de nemli
bir faktr olarak nmze kmaktadr. Bunun yannda Trk tresi ile slam dininin
ortaya koyduu nizam arasnda ve bilhassa ahlaki meselelerde byk benzerlik
dikkati ekmektedir. Bu hususlarn Trklerin, inan ve ideallerine uygun gelen slam
dinine geite bir kolaylk salad grlmektedir.101
Trk-slam tarihinde Satuk Bura Hann Mslman olmas en nemli
olaylarndan biridir. Satuk Bura Hann Mslman olduktan sonra slam dininin
Trkler arasnda yaylmas ynnde ok byk abalar olmutur. Onun ahsnda
slam dini douda Asya bozkrlarnda ve gebe Trkler arasnda ok byk itibar
grm ve nemli sonular elde edilmitir.102 Karahanllar, Abbasi halifesini
tandktan sonra Karahanl sikkelerinde, Abbasi halifelerinin adlar yer almaktadr.
Bunun

yan

geleneklerinden
99

sra,

Karahanllarn

kaynaklanan

hkmdarlk

unsurlarla,

slami

telakkilerinde,
prensiplerin

eski

birletirildii

OCAK, Ahmet Yaar; Trkler, Trkiye ve slam letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002, s. 32
GNAY, nver; GNGR, Harun,Trk Din Tarihi, Lain Yay., Kayseri, 1999, s. 227
101
YILDIZ, Hakk Dursun; slamiyet ve Trkler, DBD, zel Say, Ankara, 1981, s. 302
102
KTAPI, Zekeriya; lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar, 2. Bask, Konya, 1995, s. 238
100

Trk

42
grlmekte, nitekim bu husus, dnemin nl bilgini ve devlet adam Yusuf Has
Hacibin Kutadgu Bilig adl eserinde tipik bir biimde yanstlm bulunmaktadr.
Esasen, Karahanllar dneminde eski Trk kltr ve medeniyeti ile slam kltr
ve medeniyetinin ve onun zellikle ran ve Arap unsurlarnn karp kaynamasn,
sosyo-kltrel hayatn hemen her alannda gzlemek mmkndr.103 Bylece,
Karahanllar dneminde Trk- slam kltr ve medeniyetinin temelleri atld gibi,
slam medeniyeti ierisinde Arap ve ran unsurunun yan sra, Trk unsuru da,
arln hissettirerek kendini gstermeye balamtr. Nitekim bu dnemden
itibaren, Trkistanda ok sayda cami, medrese, kervansaray, hastane ve benzeri
dini-sosyal messeseler de yaplmtr. Kagar, Balasagun, Kogar, Talas,
Semerkand ve Buhara, Karahanllar dneminin hem siyasi bakentleri ve hem de
kltrel merkezleri oldular. Yeni dinin yaylmas, yaplan gazalar ve meydana gelen
olaylar, Ouz destan gibi eski Trk destanlarnn slami bir ruhla yeniden
ilenmesine imkn vermi, ayrca yeni destanlarn ortaya ktklar grlmtr. 104
Yine Karahanllar dneminde Tasavvuf da gelime ve yaygnlk gstererek
tarikatlar eklinde organize olup sistemlemek sureti ile geni halk kitlelerine
yaylmaya balam; mutaassp Snni olmalarna ramen, teki Mslman
ynetimler ve evrelere oranla Karahanllar, Sufilii de scak bakmlardr. Esasen
Trk tasavvuf hareketinin nclerinden olan ve Sufiliin Trklerin arasnda yer
tutmasnda anahtar rol oynayan, Yesevlik tarikatnn kurucusu Hoca Ahmed
Yesevi Karahanllarn hkimiyeti altndaki ehir ve blgelerde yaam olmasna105
ramen Anadolunun Mslmanlamasnda da dervileri araclyla nemli rol
oynamtr.
slam dininin kabul Trklere yeni bir ruh ve kuvvet vermi ve Asya
steplerinden Avrupa ilerine kadar uzanan sahalarda byk ve uzun mrl
imparatorluklarda balca amil olmutur. Mslman Ouzlarn, Hz Muhammed
zamanndan beri asrlarca Darl Cihad ilan edilerek seferler yapmasna ramen bir
trl gerekletirilemeyen Anadolunun fethinde ve burasnn ikinci bir Trk vatan
olmasnda, Osmanl mparatorluu gibi Dnya tarihinin en byk ve uzun mrl

103

GNAY, nver - GNGR, Harun;Trk Din Tarihi, Lain Yay., Kayseri, 1999, s. 306
a.g.e., s. 306
105
GNAY, nver - GNGR, Harun;Trk Din Tarihi, Lain Yay., Kayseri, 1999, s. 307-9
104

43
mparatorluklarndan birinin kurulmasnda slam dininin oynad rol son derece
nemlidir. Bunlardan daha nemlisi slam dininin ortaya koyduu nizam ile Trk
tre ve yaay birbirine uyduu ve birbirini tamamlad iin Trkler milli
varlklarn da devam ettirmilerdir.106 Trkler Mslman olduktan sonra ksa srede
slam dinini benimsemekte ve slam dininin bayraktarln omuzlarna almalarnda
da107 bunun etkisi gzlenmektedir.
Trk-slam devletinin slam devletinden ayrld noktalar ise zellikle,
hkmranlk anlay, devlette askeri karakter, dini davran, toprak rejimi ve sosyal
haklarda belirir. Buna gre, Trk devletleri slam dininin hakim bulunduu lkelerde
mevcut kltr evresi deerleri ile bozkr Trk siyasi, sosyal, hukuki rf ve
geleneklerinin birbiri ile kaynat, kendine has teekkllerdir. Bu kaynama
tabiatyla kolay olmam, uzunca bir gei merhalesi gerekmitir. Trklerin tek tek
veya kk aileler halinde Hilafet hizmetine girmeleri bir yana braklrsa, Trkslam devleti olan Karahanllar zaman bu geiin devlet seviyesindeki devresini
tekil eder. Orta Asyada halk yzde yze yakn Trk asll bir sahada kurulduu
iin siyasi, toplumsal ve hukuki ynden Trk olan bu devlet, dini adan slamiyeti
temsil etmekle, Trk-slam cemiyet tipine doru kpr vazifesini grm
bulunuyordu. Bu gelimenin Seluklularda tamamlandn grmekteyiz.108
Trklerde, sosyal yap, siyasi yapnn temelini oluturduu iin, Trklerin en
salam devletleri, en ok yerleik hayata dayandklar zaman kurulmutu.109 Bunun
yannda, ehir hayatna gei Doudan Batya doru bir gelime gsteriyordu. lk
Trk ehirleri slamiyete ilk geen blgelerde geliti ve oralarda devaml bir Trk
varl meydana geldi. Trkistan ehirleri Trk kltrnn yerleik medeniyet
halinde gelimesine sahne olan yerler olarak Trk karakterini hep korumular,
yabanclar eritmilerdir.110 Fakat bununla birlikte, Trkler artk yeni bir hayata
gemi bulunuyorlard. Bu yeniliin balca iki kayna vard. Birincisi, yeni bir
inan sistemini benimsemilerdi ve bu inan sistemi insann sadece Tanr ile deil
ayn zamanda dier insanlarla olan mnasebetlerini de dzenliyordu. Bu yzden

106

YILDIZ, Hakk Dursun; slamiyet ve Trkler, DBD, zel Say, Ankara, 1981, s. 314-5
KOCAOLU, Sami; Trkler ve Mslmanlk, DBD., C. 10, S. 114-115, Ankara, 1971, s. 428
108
KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, 16. Bask, tken Yay., stanbul, 1997, s. 356
109
GNGR, Erol; Tarihte Trkler, 8. Bask, tken Yay., stanbul, 1999, s. 160
110
a.g.e., s. 161
107

44
Mslman bir devletin, sosyal, siyasi ve iktisadi bakmdan da slamn esaslarna
uygun bir tekilatlanmaya gemesi gerekiyordu. kincisi, Trkler Mslman olarak
yeni bir medeniyet dairesinin iine girmiler ve bu daireye dahil olan baka bir takm
milletlerle kltr ve medeniyet alverii yapmaya balamlardr.111
slam dinine girdikten sonra Trklerde amanizm kalntlar slam dini sistemi
ierisinde birlikte srp gitmektedir. Alevilik-Bektailikte ki dedelik kurumu ile
Kam amanlk arasnda birok noktadan benzerlik bulunduu dikkati ekmektedir.
slam dinini kabul eden Trklerde amanizmin en nemli izleri, ilk dervilerin
istedikleri zaman bir hayvan veya ku ekline girebilmeleridir. Mesela, Geyikli
Baba; bu derviler geyie binerler ve tepelerinde geyik boynuzlar bulunan apkalar
tarlard. Bu derviler, yalnzca rahip ve sihirbaz mahiyetindeki insanlar deil,
pelerine taktklar on binlerce Trk yerletiren liderler idi. Eski ve orijinal aman
elbiseleri, ku veya hayvan ekillerini taklit etmek sureti ile yaplan elbiselerdi.
Bunu giyen aman, hem kendi atasnn ve hem de istedii zaman o kuun ekline
girebileceini gstermek istiyordu. Bu ekil deitirmeye mitoloji aratrmalarnda
metamorphose denir. Trkler ise, bu deyim karl olarak donuna girmek
szn kullanlrlard. Mesela Ahmed Yesevi, turna donuna; Hac Bekta Veli,
gvercin donuna, Abdal Musa ise geyik donuna brnrlerdi. amanizmin bir din
olmaktan ziyade, bir inanlar sistemi, bir klt olduunu nceki blmlerde
belirtmitik. Trkler, slam dinini kabul ettikten sonra da bu kltn, uyum
salayabildii oranda, toplumsal yap iinde varln srdrd grlmektedir.112
slam kltr evresinde Trkler, daha ziyade ii eilimli ranllarla temas
kurmalarna ramen, byk ounlukla Snni idiler. nk, rani geleneklerle ilgisi
az olan Snnilik, ayn zamanda Trk dncesine uygun den bir aklilii ihtiva
ediyordu. Trkler, Snniliin drt kolundan biri olan Hanefiliki benimsemilerdi.
Sebebi de, bu mezhebin iradeyi tanyarak akl yoluyla delillendirmeyi caiz grmesi
ve baz hukuki esaslarnn Trk aslndan geldii sanlan Semerkandl Maturidi
tarafndan Maverannehir Trk evresinde ilenmi bulunmas idi ve dolaysyla
Hanefiliin, slami hukuk nizamn zaman ve artlarn icaplarna uydurmay

111
112

a.g.e., s. 159
TRKDOAN, Orhan; Trk Tarihinin Sosyolojisi, Kltr Sanat Yay., stanbul, 2003, s. 232-8

45
mmkn klmak vb. ynleri ile gereki ve tatbiki yan yksekti.113 Bununla birlikte,
her ne kadar Trklerin nemli bir ksmnn Snnilii savunduunu ve Hanefi fkhna
gre hareket ettiini ifade etsek de, gebe Trkmenlerin eski kavmi detlerinin
tesirinde kaldklarn, bu bakmdan da fakihlerin kendilerine olduka kark ve
skntl gelen tlerinden ok, kamlarn ve ozanlarn telkinlerine tbi olduklarn,
daha nce Hristiyanlk, Budizm, Mazdeizm ve Maniheizm gibi eitli inan
sistemleriyle temas bulunan Ouz Trkmenlerinin, daha slamiyetle temasa
getikleri ilk dnemlerden balayarak, kendi ananelerine uygun gelen Batni
cereyanlara meylettiklerine dikkat ekilmektedir. Bylece, din tarihinde sklkla
grnen bir olay, Trk din tarihinde de kendini gstermi, slam kelamclarnn ve
fakihlerinin uzun hkmlerini kavrayamayan gebe Trkmenler, slamiyetin kendi
anladklar ve geleneklerine uygun gelen ekillerine tabi olmulardr. Zaten, ihtida
tarihi ve sosyoloji ile ilgili almalar, eitli toplumlar ierisinde messes dinlerin
yaylmas olaynda, resmi ve kitabi dindarlktan ziyade mistik formlarn etkili
olduunu bize gstermektedir. Bu gn bile Anadolu topraklarnda yaayan tasavvuf
ve mistik inan biimlerinin kaynanda bu etkileri fazlasyla grmek mmkndr.
Trkler, balangta slamiyeti normal artlarda bilginler eliyle deil de, daha
ok mistik yn ar basan derviler eliyle renmilerdir. slamiyeti kabul ederek
ehirlerde yaayan Trkler, zamanla devletin destekledii medreselerde retilen
kitabi dini icaplar benimseyip dinin emirlerini yerine getirmeye almlardr.
Bunun yannda srekli gebe hayat yaayan, slamiyetin bilgiden ziyade duygusal
ynn n planda tutan ve slamiyeti eklen ve sathi bir ekilde benimseyen
Trkmenler ise, daha ok eski Trk inanlarna bal bir dini hayat srdrmeye
almlardr.114
Trkler, slam ncesinde hayat artlar gerei ehircilikten uzak, adrda
yaamaya alkn, basit bir hayat srdrmlerdir. Bu nedenle, din ve mezhep
konularna pek ilgi duymam, hatta balangta slamiyeti benimsedii halde, yine
de kendi milli geleneklerine bal kalmlar, yaantlarnda bir deiiklie
gitmemilerdir. Bu arada eski amani inanlara benzeyen inanlara da scak

113
114

KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, 16.Bask, tken Yay., stanbul, 1997, s. 377
BOZKU, Metin; Trklerin slamiyeti Kabul ve Aleviliin Trkler Arasnda Yaylmas, CUFD., S. 2.,
Sivas, 1998, s. 417

46
bakmlardr. Bu balamda, Trklere slamiyeti setikten sonra en uygun gelen
inanlardan birisi de keramet sahibi, her derde deva bulan ve gaipten haber veren
Kamlarn yerine Mslman eyhlerin ve evliyann gemesi olmutur. Bunlar
gebe Trklere slamiyeti geni, yumuak bir ruh ve mana ile anlatmlar ve
Trklerin slamlamasnda nemli katklar salamlardr.115
Bunun yannda, ariflerin uzun zaman a kalmalar, herkesin yapamayaca
byk ve ar ileri yapmaya almalar ve gelecekten haber vermeleri gibi inanlar
amanlarn usullerinin bir devam olarak Trkler tarafndan tarikatlara sokulmutur.
Yine yamur isteme esnasnda ban ak, salarn dank olmas ve semaya doru
bir takm szlerin sylenmesi ile Mslmanlarn yamur duas esnasnda yaptklar
uygulamalar arasnda benzerlikler vardr. slamiyeti benimsedikten sonra da gebe
Trklerin hayatnda varln srdren eski inanlar, bu insanlar tarafndan
yadrganmam, ancak bir takm anlam deiikliine uramtr. Ayrca gebe
Trkler arasnda, daha ok sfi arlkl fikirler arasnda gelien Hz Ali ve Ehl-i Beyt
sevgisinin etkin olduu bir dini anlay da yaylmtr. Bunlar eski inanlarna slami
ereve ierisinde devam ettirmilerdir.116
Trkler Mslman olunca, tarihlerini, efsanelerini ve geleneklerini, ksacas
kltrlerini slam ruh ve motiflerle yeniden dzenlediler. Bylece mene
efsanelerinde, Sami telakkiye uygun olarak Trkler, Nuh peygamberin olu Yafesin
soyuna balandlar. slami dnemde Ouz namelerde yahut ecer-i Terakimelerde
bunun rnekleri mevcuttur. ran kltrnn hkim olduu bir evrede Mslman
olmak, dinleri gibi kltrlerinde de Arap motiflerinden ok ranl kltr motiflerinin
Trklerin arasna nfuz imkn salamtr. Bylece, slamiyet ncesi gemilerini
unutan Trklerden mesela Karahanllar, kendilerini bir ran efsanesinden alnan adla
Afrasyaboullar Hanedan olarak gsterdiler. te yandan, Anadoluda yaayan
birok Trk ailesi, Ehli Beyt sevgisi ve Hz Ali vastas ile veya ashaptan bir bakas
aracl ile kendilerini Hz Muhammede baladlar. zellikle Tasavvuf ve tarikat
silsilenamelerinden

bu

itibari

balantlarn

rneklerini

sklkla

grmemiz

mmkndr. Bunun yannda Trkler Mslman olduktan sonra kendilerine ait

efsanelerinde ve destanlarnda eski Trk kltrnn motiflerini slami temalarla
115
116

a.g.e., s. 410
a.g.e., s. 418

47
bezemeye almlardr. Burada hep ihtida psikolojisi altnda eski inanlara bir
olumsuz vaziyet al grmemek mmkn deildir. slam dini yayldka, eski dinin
Kamlarnn hakir grlmeleri ayn psikolojinin baka bir tezahrn ortaya
karmaktadr.117
Trklerin eski inanlarn devam ettiine dair rnekleri oaltabiliriz. Mesela,
16. yzylda Mslman Ouzlarn yas ve l a trenleri eski geleneksel
inanlaryla benzerlik gstermekteydi. Dede Korkutta, Mslman Ouzlara ait
matemde grlen yz yrtp, sa yolup alamak, bara ara at sylemek, beyaz
karp kara giymek, lnn bindii atn kuyruunu kesmek, at kesip a vermek
geleneksel inanlarndaki ller kltne mahsus ayinlerindeki unsurlardr. Bunun
yannda, mezarlara ve aalara nezir olarak paavra balamak, Trklerin geleneksel
inanlardan biridir. Btn bunlar, Mslman Trklerin halk tabakas iinde dini bir
vazife imi gibi telakki edilmektedir. Eski Trkler bu nezri, da, orman, aa, su
ruhlarna, umumiyetle yer su dedii klte balar, Mslman Trkler ise bununla
bir velinin ruhuna balarlar. Gnmz Anadolusunda yer su klt gerek veya
uydurma velilerin mezarlarna yerlemitir. Yine toplanan etnografya ve folklor
materyalleri Anadolu kylerinde Trklerin eski inanlarndan kalntlar gzlenmitir.
Herkesin bildii aalara ve trbelere balanan paavralar, kt bir ruhun
bulunduuna inan olarak karmza kan, albast, al karas, yine bunun yannda,
kt ruhlarn ald talih, saadet unsurunu geri getirmek iin yapldna inanlan
eski Trklerin kut kuyma dedii kurun dkme118 detleri de Trklerin eski
inanlarndan Anadoluya tadklarn grmekteyiz. Ayn ekilde halkn slam dini
ierisinde kabul ettikleri lnn arkasndan sevabn lnn ruhuna balamak
zere fakirlere yemek ve helva vermek deti Trklerin slam dinine girmeden nce
a verme eklinde karmza kmaktadr.
Mslmanln Anadoludaki alglan ve hayata geiriliinde en nemli etkiyi
Trklerin yapt grlmektedir. Ancak Trklerin slm yorumuyla dorudan
ilgilenen Trk tarihileri, yalnzca Fuad Kprl ve Osman Turan olmutur. Trk
tarihinin hemen hemen btn alanlarn ok geni ve sentetik bir yaklam iinde
kavrayan Fuad Kprl daha ok sflik, heterodoks slm ve din-sosyal halk
117
118

GNAY, nver - GNGR, Harun;Trk Din Tarihi, Lain Yay., Kayseri, 1999, s. 285
a.g.e., s. 24-9

48
hareketleri zerinde durmu, Seluklu tarihinin yeri henz doldurulamam byk
limi Osman Turan ise, genellikle arlk noktas Trk devletlerinin siyasetleri
erevesinde slm'n etkilerini ele alan, zaman zaman da sosyal hayatta slm'n
yeri ve yorumlanmas meselesi zerine ok genel izgilerle eilen birtakm
makaleler yaymlamtr. Her iki tarihi de makalelerinde meseleye daha ziyade
milliyeti tarih perspektifinden bakmlar ve zellikle de idealist bir ereve izmi
olup, belirgin bir ekilde "Gkalpi" bir yaklamla, Trkler arasnda slm'n adet
mill bir din niteliini kazand ve Trklere has bir ekil ald fikrini mnhasran
ilemilerdir.119
Trklerin slm yorumunu, Orta Asya'dan Balkanlar'a kadar uzanan geni
corafya ve tarihsel sre ierisinde birbiriyle ezamanl ve paralel olarak gelien,
biri Snni (ortodoks), dieri gayri Snni (heterodoks) slm yorumu olmak zere
balca iki paralel srete takip etmek, tarihsel bir zorunluluktur; nk bu
zorunluluk tarihsel srecin zamanmza kadar aynen bu ekilde cereyan etmesinden
ileri gelmektedir. Bu iki sreten ilki, Uygurlar zamanndan beri yerleik bir meden
hayat tanyan Hrezm, Maverannehir ve Fergana blgesi gibi yakn evresinde sakin Trk topluluklar arasnda gelimeye balayan Snni slm' simgeler.120 Bata
Buhara olmak zere, Semerkant, Merv, Belh gibi hemen hepsi de eski Budist kltr
merkezi olan byk ehirler, yerleik Trkler arasnda olduka geni bir taban bulan,
Kitap ve Snnet esasna dayal, akl ve rey" i temel alan Hanefilik ve Matridilik
mezheplerinin en gelimi merkezlerinden olma durumuna geldiler. Bu blgede biri
hukuk, dieri inan arlkl bu iki mezhebin gdmndeki Snni slm, buralardaki
medreselerde -stelik Arapa olmak zere- nemli eserlerini verdi. Bylece hem
Karahanllar'dan itibaren Gazneliler ve Byk Seluklular gibi Trk devletlerinin
resm mezhebi oldu, hem de yerleik halkn byk apta benimsedii Mslmanlk
anlayn oluturdu.
Gerekte Karahanllar'dan Osmanllar'a kadar hemen btn Trk devletlerinin
ve bu devletlerdeki ounluk yerleik halkn Snni slm' resmen kabul etmelerinin
ok muhtemel olarak tarihsel sebebi vardr: Birincisi, ilk Mslman Trk
devletlerinin, onlarn meydana kndan az bir zaman nce her bakmdan gl bir
119
120

OCAK, Ahmet Yaar; Trkler, Trkiye ve slam letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002, s. 34
KPRL, Fuad; Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 4. Bask, 1981, Ankara, s. 8-10

49
ekilde Snni slm'n yerletii Maverannehir yresinde kurulmu olmalardr. Bu
belki en nemli ve en dikkate alnmas gereken sebeptir. Bu Trk devletlerinin bu
yapnn dnda kalmalar sz konusu olamazd. Eer burada iilik gl bir ekilde
yerleebilmi olsayd, Trklerin slmlama sreci herhalde iilik istikametinde
geliecekti. kincisi, Snni slm'n, yaklak yz yllk gelimi ve kurumlam
bir siyaset geleneine, zamanna gre hayli sistematik ve gelimi bir hukuk
dzenine ve epeyce ilenmi yazl bir teolojiye sahip bulunmas, ksaca bir
Mslman devletinin ihtiyalarna cevap verebilecek bir yaplanma imknn
sunabilmesidir. Daha Emevi mparatorluu zamanndan itibaren -bazen bizzat
Emev, hatt Abbas halifelerinin basklarna ramen- teoloji, felsefe ve hukuk
alannda nemli bilim adamlar ve dnrler yetitiren Snni slm'n bu
potansiyelinin, Karahanllar, Gazneliler ve zellikle Byk Seluklular gibi Trk
devletlerince iyi deerlendirildii bir gerektir.121 nc olarak ise, Mslmanl
henz kabul etmi bu Trk devletlerinin, byk bir ounluu Snni Mslmanla
mensup dier slm devletleri arasnda ve zellikle Abbas hilfeti nezdinde
meruiyet kazanma ve saygnlk edinme endielerini hesaba katmak icap eder.
Kanaatimizce o alar iin yeni kurulan devletler asndan ok nemli- olan bu
durumu, Trk devletlerinin Snni slm yorumunu benimsemelerinde nemli bir
faktr olarak grmek doru olacaktr. Bu yzden Maverannehir'deki gelimi
kltr merkezlerinde zamanna gre teki slm lkelerine kyasla bile yksek bir
bilim ve dnce seviyesini tutturan bu Snni slm'n tarihini bilmek, btn bir
Osmanl anda ve Cumhuriyet Trkiyesinde hkim Snni slm yorumunu ve uygulamasn, ayrca buna bal dini ve bilimsel dnce geleneini, halkn
eilimlerini bilmek bakmndan bizim iin ayr bir nem tar.122
Snni slm'n gelimi fikir potansiyeli, zellikle Byk Seluklular
tarafndan, bu devletin gl siyasi hkimiyeti paralelinde ok iyi kullanlmtr.
Byk Seluklular'n Snni slm'a saladklar destek, yalnzca onlarn dnemiyle
snrl kalmam, ran siyasi tarihine Bveyhler'le ilk admn atan iiliin, lhanllar
devrindeki ksa sreli parlay hari tutulacak olursa, 16. yzyl balarna kadar
ran'da kesinlikle bir daha hkimiyet mevkiine gelmesine engel olmutur. Osmanl

121

A. Bausani; "Religion in the Saljuq period", The Cambrid-gc History of Iran 5: The Saljua and Mongol
Periods, s. 283-290
122
OCAK, Ahmet Yaar; Trkler, Trkiye ve slam letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002, s. 38

50
Devleti'yle rakip olduu ve Yldrm Bayezit'i yendii iin Trkiye tarihiliinde
bugne kadar grmezlikten gelinen ve nemsenmek istenmeyen Timur'un, kendi
zamannda ran'da Snni slm'n gelimesi yolunda sarfettii abalar, militan iilie
kar taknd kesin tavr, ran'da iiliin devletin resm mezhebi olma durumunu en
az bir elli yl daha geciktirmitir. Bununla beraber Timur, hibir zaman kat bir
Snni siyaset takip etmemi, imparatorluundaki dier din mensuplarna kar
yumuak davranmtr. Hatta bilinenin aksine, mamiye (On iki imam) as'na
mensup ulema onun zamannda olduka rahat nefes alabilmitir. Hindistan'da Babr
mparatorluu zamannda da ok lml bir Snni politika takip edilmi olduu gibi,
bu imparatorluun nde gelen hkmdarlarndan Ekber ah'n, son derece toleransl
bir din anlayna sahip bulunduu, zamannda btn dinlerin imparatorlukla mevcut
ruhan temsilcilerini ve limlerini toplayp onlarla uzun uzun tartmalar yapt,
hatt btn dinlerden semeler yaptrarak Dn-i lh adn verdii yeni bir senkretik
din hareket balatmak istedii, ancak bunun baarszla urad ok iyi bilinir.123
ounluunu phesiz ki Trkiye Trklerinin oluturduu Bat Trkleri
arasnda Snni slm yorumunun gelimesi ve yaylmas asndan asl Byk
Seluklu dneminin nemini vurgulamak gerekir. nk Anadolu Seluklular, her
ne kadar Byk Seluklular karsnda "asi evlat" konumunda bulunsalar da, bu
adan "baba"larnn yolunu terk etmemiler, devlet ve yerleik kesim itibariyle
byk lde Snni slm yorumunu korumulardr. Bylece Snni slm, Anadolu
Seluklular zamannda Trkiye topraklarnn hkim Mslmanlk anlayn
oluturmaya devam etmitir. Anadolu Seluklular'ndaki Snni slm yorumunun,
baz Arap lkelerinden farkl olarak geni bir hogrye dayal dnce ve yaay
ortamn da beraberinde getirdiine baz tarihsel olaylar ahitlik ediyor. Endls'te
Mslman Araplara ve Yahudilere kar yrtlen engizisyon zulmn btn
dehetiyle yaad iin, ii Hristiyanlara kar kzgnlkla dolu olarak Anadolu'ya
gelen, btn zamanlarn en nl mutasavvf Muhyiddn-i Arabi'nin (l. 1242),
burada Hristiyanlarn yasad hogr ortamna arp kaldn ve bunu
deitirmek iin zamann Seluklu hkmdar I. lzzeddin Klarslan'a bir mektup
verdiini biliyoruz.124
123

BIYIKTAY, Halis; Timurlular Zamannda Hindistan Trk mparatorluu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1989, s. 78-86
124
TOGAN, A. Zeki Velidi; Umumi Trk Tarihine Giri, 2. Bask, stanbul, 1970, s. 213; ayrca bk. LKEN,
H. Ziya; Trk Tefekkr Tarihi, Matbaa-i Ebuzziya, stanbul, 1934, s. 149-151

51

Osmanl Devleti'yle birlikte Snni slm, kendi tarihinin siyasi adan en gl

dnemini yaad. Osmanl Snnilii, daha Osmanl Devleti'nin balangcndan
itibaren kurulmaya balayan medreselerle, slm dnyasnn klasik zihniyetine varis
oldu. slam dnyasnn Kahire, am, Halep, Badat, Buhara, Semerkant vb. nemli
bilim ve kltr merkezlerinde bu zihniyetle yetien Osmanl ulemas, Snni slam'
dini bilimler ve dnce alannda yeniden yorumladlar. Bu yorum, slami bilimlere
yeni hedefler, yeni gelimeler salayacak amatr bir bilimsel amaca ynelik
olmaktan ok, 15. yzylda artk bir imparatorluk haline gelmi Osmanl Devleti'nin
pratik ihtiyalarnn giderilmesini hedef alan pragmatik nitelikli bir yorumdu ve
zerine dayand malzeme ise yeni deildi. nk Osmanl ulemas, kendi orijinal
eserlerini ortaya koymak yerine, genellikle slm orta alarnn kelam, fkh, hadis
ve tefsir alanlarnda artk klasiklemi eserleri stnde almay, bunlar erh
etmeyi, bunlara talik ve haiye yazmay tercih etti. Bununla birlikte Osmanl
Snnilii, 16. yzylda gerek ran Safevi faktr, gerekse baz toplumsal bunalmlar
yznden belli lde bir fanatizme brnd dnem hari tutulursa, zellikle
kurulu dneminde ve Fatih zamannda nemli lde geni bir msamaha ortamn
yanstyordu. Kurulu dneminde Osmanl ulemasnn, sultanlarn tevikiyle Bizansl
din bilginleriyle sk sk teolojik tartmalar yaptklar ok iyi bilinir. Bu tartmalar
taraflar arasnda belli lde bir yaknlamay salyordu.125
16. yzyln, belirtilen iki nemli sebeple Osmanl Snni yorumunda bir daha
genilemesi mmkn olmayan bir zihniyet daralmasnn balangcn simgelediini
syleyebiliriz. O zamana kadar heterodoks kesime kar herhangi bir bask siyaseti
gtmeyen Osmanl merkez ynetimi, ok sk bir denetim politikas uygulamaya
balad. Devlet, yaymlad belgelerde zndk, mlhid, ehl-i rafz veya rfz
terimiyle nitelendirdii bu heterodoks kesime kar, Ehl-i Snnet'in savunuculuunu
resmen ve sk sk telffuz etmeye balad. Helerodoksiye kar 16. yz yla kadar
grlmeyen bu radikal tavr aln sebebi, teolojik bir atmadan ziyade, siyasi, yani
Safev propagandasna kar kendini ve topraklarn savunma amacna ynelik idi.
Nitekim slm tarihinin dikkatli bir incelenmesi, Snni slm'n tarihinin belli
dnemlerinde grlen, bu daralmalarn, -Trkiye'de zaman zaman ileri srld

125

OCAK, Ahmet Yaar; Trkler, Trkiye ve slam letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002, s. 42

52
gibi- Snni slm yorumunun ana karakteriyle ilikilendirilmesinden ok, ilgili
dnemlerin siyasi ve sosyal konjonktrndeki krizlerle sk skya balantl
grlmesini gerektirir.126
Trkler arasnda Snni slm ksaca yukarda genel bir perspektif iinde
zetlenmeye alld ekilde bir gelime gsterirken, te yandan, Arapa bilmek
bir kenara, okuma yazma dahi bilmeyen, hayvan srlerinin ardndan srekli yer
deitiren gebe Trk topluluklarnn arasnda ise deiik bir slm yorumunun
gelitii grlyor. Gerek dayand sosyal taban, gerekse bu tabann yapsal
nitelikleri ve buna bal hayat tarznn oluturduu yorum tarz bakmndan Snni
slm yorumundan birok nemli farkllklar bulunan bu slm yorumunu,
heterodoks slm olarak adlandrmak yanl olmayacaktr.127
Burada nemle altn izmemiz gereken nokta udur: Bu heterodoks slm,
gebe Trkler arasna dardan getirilmedi veya o zamanki slm dnyasnda
mevcut birtakm heterodoks mezhepler gibi, yllar yl sren teolojik tartmalarn
sonunda olumad. Bu heterodoks slm yorumu, zaten nceki dinleri vastasyla
alm bulunduklar mistik kltr zerine yine mistik bir nitelikle gelen slm'n,
geni apta, eski dinlerin kalntlaryla -bunlar mitolojik ifah gelenekler halinde
saklayan sosyo-kltrel bir zeminde- birleerek deiime uramasyla zaman iinde
meydana geldi. Bu heterodoks slm yorumunun en dikkat ekici yan, Trkler ve
Anadolu halklar arasnda slm'dan nce mevcut olmu bulunan baz dinlerin
kalntlarn slami kavramlarn iinde birletiren ve youran bir senkretizm
(badatrmaclk) olmasyd. Bunun ok tabii bir sonucu olarak da, bu slam
yorumunun Snni slam gibi ince ince ilenmi ve gelimi, sistematik yazl bir
teolojisi yoktu ve hibir zaman da olmayacakt. Kabile geleneklerinin ifahi kltr
kalplar iinde yorulan ifahi bir teolojisi vard ve bu teoloji tabii olarak daha ok
mitolojik bir karakter arz ediyordu. Bu slm yorumunda, ar tabiat artlar altnda
srdrlmekte olan konar-ger hayatla uyuamayan er'i emir ve yasaklar pek yer
bulamyor, onlarn yerine eski riteller grnrde bir slam cilas altnda geni
lde varln srdrmeye devam ediyordu. te bu mistik nitelikli heterodoks
slam' gebe Trk topluluklar iine, Ahmed-i Yesev'den daha nce ve onun
126
127

OCAK, Ahmet Yaar; Trkler, Trkiye ve slam letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002, s. 42
a.g.e., s. 43

53
zamannda yaam olup isimlerini bilemediimiz, ama tpk onun gibi Horasan
Melmetiyye mektebinden yetime sufiler baaryla yaydlar. Ahmed-i Yesev
bunlarn ad tarihen bilinmekle olan en nemli simalarndan biridir.128
Ahmed-i Yesev ve zellikle halifelerinin in Trkistan, Maverannehir ve
Hrezm gibi, Orta Asya'daki eitli blgelerde yaayan Trk topluluklar arasnda
heterodoks bir nitelik kazanm olan bu slm yorumunu yerletirmede oynadklar
rol, belki Trk tarihindeki en nemli olaylardan biridir. Eski geleneksel kalplarla
ifade edilmek ve yorumlanmak durumundaki bu mistik heterodoks slm, sufi
propagandaclar sayesinde ok tabii olarak eski. atalar klt ve Budizm'den kalan
aziz klt stne bina edilen gl bir evliya klt etrafnda kurumlaarak geliti ve
Trk Halk slm'nn -Snni kesimi de dahil olmak zere- ana karakteristiini
yaratt. Evliya klt, yani tabiatst birtakm ilh g ve yetkilerle donanm
bulunduuna inanlan kutsal bir ahsiyetin mistik karizmas etrafnda ekillenen,
sarslmaz inan, ballk ve takdis duygusu, bu halk Mslmanlnda yzyllardr
kitab slm'dan daha derinlere ilemi bir halde bugne kadar gelmitir. Trk
dnyasnn hemen her tarafn dolduran ad belli veya belirsiz saysz evliya
trbeleri, evliya kltne dayal bu slm yorumunun somut kantlardr.
te 10. yzylda balayp, bir bakma -Orta Dou, Anadolu ve hatta
Balkanlar'daki yerel etkiler sakl kalmak kaydyla- gnmz Alevilik-Bektailiine
kadar uzanan bu heterodoks Trk slmnn geliim sreci byle balad. Bu slm
yorumunun Orta Asya'daki gelime sreci ksmen Barthold, ksmen Emel Esin, ve
rene Melikoff'un aratrmalaryla olduka iyi bilinebilir haldedir. Fakat asl
Melikoff'un almalardr ki, Fuad Kprl ve Abdlbaki Glpnarl'nn aratrmalarn epeyce ileri gtrm ve bugn Anadolu Trkleri arasndaki heterodoks
slam'n tarihini nemli lde gn na karmtr. Bu heterodoks slam'n, 15.
yzyln sonlarndan balayarak yaklak 16. yzyl boyunca Anadolu'da bir ksm
konar-ger Trkmen zmrelerini geni lde etkileyen On ki mam (mamiyye)
iilii'nin, Hz. Ali klt, On ki mam Klt ve Kerbel klt gibi ii motiflerle bu
dnemde henz ilgisi yoktur. Dolaysyla bu heterodoks slam henz Alevlik -daha
dorusu tarihsel ve doru adyla Kzlbalk- deildir. Baka bir ifadeyle bu

128

OCAK, Ahmet Yaar; Trkler, Trkiye ve slam letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002, s. 44

54
heterodoks slam, eski kabilesel inan ve geleneklere kendiliinden uyarlanm
mistik bir "konar-ger halk Mslmanl"dr.129
Bu heterodoks Mslmanln en belirgin zelliklerinden birincisi, yukarda da
bir ara temas edildii zere, senkretik (badatrmac) olmasdr. Bu yzden ulat
her yerde ok geni bir inan yelpazesini kolayca zmseyerek kendi bnyesine mal
edebilmitir. Bu badatrmac zellii sebebiyle, Osmanl fetihlerinin ilerlemesine
yardmc olan (Kalenderi, Haydari ve Bektai) dervilerin temsilciliinde Balkanlar'a
kadar kabilecek bir gce eriecek, buradaki bir ksm gayri Mslim halkn
Mslmanlamasnda gsterdii kolaylk sayesinde, eski yerel inan ve ritelleri
zmseyerek onlarca uygulanabilir kolay bir yorum ortaya koyacaktr.130
Heterodoks slm'n bu senkretik ve mistik karakterinin dnda, ok nemli
dier bir zelliinden daha bahsetmek lzmdr ki, o da ihtilalci Mehdici bir
ideolojiyi (messianisme revolutionnaire) znde barndrmasdr. ok muhtemel
olarak eski Mezopotamya kkenli ran mesiyanik kltrnn bir katks olan bu
karakter, daha 9. ve 10. yzyllarda Orta Asya'daki, 13. yzyldan itibaren de
Anadolu ve Balkanlardaki merkezi ynetimlere kar gerekletirilen birtakm dinisosyal halk hareketlerinde ok belirgin bir biimde ortaya kar. 13. yzylda
Seluklu Anadolu'sundaki Babaler isyan, 15. yzylda Balkanlar'daki eyh
Bedreddin isyan ve nihayet 16. yzyl Anadolu isyanlarnn nemli bir ksm, bu
heterodoks slm yorumunun sergiledii bu ihtilalci Mehdici ideolojiyi yanstan
tipik Mesiyanik isyanlardr.
slm'n bu heterodoks yorumu, bir yandan daha 11. yzyldan itibaren Orta
Asya'da Trkler arasnda daha ok tasavvufi tarikatlarla kendi geliimini
srdrrken, te yandan ayn yzyl sonlarndan itibaren Trkmen gleriyle birlikte
Anadolu'ya intikal etti. 13. yzyln ilk eyrei iinde de, sufilik boyutunda
Kalendenlik, Yesevlik, Haydarlik ve Veflik gibi tarikatlarla Anadolu'da
belirginleti. Saylan sufi evrelerin temsil ettii heterodoks slam, 16. yzyl
banda Bektailik olarak en son biimini ald. Deyim yerinde ise Bektailik kabaca,
heterodoks slam yorumunun klasik sf kalplarla ifadelendirilmesi ve tpk teki
129
130

a.g.e., s. 46
Speros Vryonis Jr.; The Decline of Medieval Hellensm in Asia Minr and The Process of lslamization,
Berkeley, 1971, s. 481-496

55
tarikatlar gibi bir tarikat eklinde organize olmu biimi olarak tanmlanabilir. Bu
organizasyonun dnda kalan Trkmen evrelerinde ise, 15. yzyln son yllarnda
balayan koyu Safevi propagandas etkisi ile ve ah smail-i Safev'nin nderliinde
On ki imam (mamiyye) iilii'nin deiik bir yorumuyla yeni bir sentez olutu. Hz.
Ali klt, On ki imam klt ve Kerbel Matemi klt, bu heterodoks slam
yorumunun temel eleri haline getirildi. Bylece bu heterodoks slam, mteeyyi
bir grnm ald. Ama bu sentez kesinlikle Snni bir mahiyet tamad gibi, iilik
hi deildi.131
Bu sentezi hem Snni slam'dan hem de On ki imam iilii'nden ayran temel
noktalarn banda, Tanr (ulhiyet, divinite) inancnn kendine mahsus nitelii gelir.
I. Melikoff'un isabetle tehis ettii zere, Alevilikteki bu Tanr anlay, ksaca
"Tanr'nn insan bedeninde ekillenii" diyebileceimiz hull (incarnation) inanc
erevesinde, eski Trklerdeki Gk Tanr kavramnn Hz. Ali ile zde hale
getirilmesinden oluan bir Tanr telkkisidir.132 Bu sebeple Alevlik'te Hz. Ali,
tarihsel Hz. Ali'den tamamen farkl olup tanrsal bir konumdadr ve Alevi
teolojisinin belkemiini oluturur. On ki imam klt aslnda bu temel inanc kamufle eden daha ikincil bir klttr, ikinci temel nokta, Hz. Hseyin etrafnda
teekkl eden Kerbel Matemi kltnde dmlenir. Deyim yerindeyse, Anadolu
Alevliini tarihi boyunca ayakta tutan -temelde eski Mezopotamya kkenli- bu klt,
aslnda, Alevilikte kolektif vicdann sembol haline gelmi bir "ac, strap"
kltdr.
Alevlik 16. yzyl banda ah smail-i Safev tarafndan ite bu iki ana klt
etrafnda, eski Trk kabile hiyerarisinin, ok belirgin mistik bir ruhla sentezinden
ibaret mkemmel bir cemaat tekilatna kavuturuldu. Eski kabile sefleri ve din
reisler olan Trkmen babalar, bylece Hz. Ali soyundan gelen seyyidler, dedeler
haline geldiler. Bu soylar, ocak denilen kutsal dede-seyyid ailelerini oluturdu ve
Alev zmrelerinin her biri, balarnda, ayn zamanda Alevi yolunun mridi olan
dedelerin bulunduu bu ocaklara baland. Bu, tpk tasavvufi tarikatlar rneinde
gerekletirilmi bir tekilatlanmayd. Bu sebeple bu ocaklarn her biri, Alevlik

131
132

OCAK, Ahmet Yaar; Trkler, Trkiye ve slam letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002, s. 48
Melikoff, Irne; "Le problme Kizilbas", Turcica, VI, Paris-Strasbourg, 1975, s. 51-54; ayn yazar, Hadji
Bektash, s. 22-24

56
bnyesindeki bir tarikat saylabilir. te bylece 16. yzyl balar, Trk tarihinde
heterodoks slam yorumunun en mhim dnm ve dnm noktasn oluturur. Bu
dnm sonras heterodoks slam yorumunun adna, o dnemdeki adyla
Kzlbalk, Osmanl belgelerinde en ok kullanlan ismiyle Rfzlik, bugn daha
ok kendilerinin tercih ettii ismiyle Alevilik deniyor. Bu yeni yaplanmada, eskiden
olduu gibi yine er'i ibadetler yer almyordu. Onlarn yerine, kk Orta Asya'da ta
slm ncesi devirlerde amanlarn ynetiminde icra edilmekte olup yalnzca evli
iftlerin katlabildii kmz ime riteline dayanan, slm dnemde de Ahmed-i
Yesev ve halifeleri zamannda suf bir yin yaps kazandrlan ritel,

133

gemi

Anadolu inan sistemleriyle de btnletirilerek yin-i Cem ismi altnda temel

ibadet durumuna getirildi.
Kzlbalk yahut Alevliin tarihsel temeli, 10. yzyldan beri Orta Asya'dan
Anadolu'ya gelirken yolunun stndeki topraklardaki kltrlerden aldklarn yine
Anadolu Kltryle birletirerek yzyllar iinde ekillendiren Trk heterodoks
slm yorumudur. Anadolu ve 15. yzyldaki Osmanl fetihlerinden sonra da
Balkanlar da, bu senkretizme hi phesiz ki nemli katklarda bulunmulardr. Ama
unutulmamas gereken, bu katklarn Alevliin temelini atan ilk deil, onun
gelimesine yardmc olan sonraki katklar oluudur.

133

OCAK, Ahmet Yaar; Trkler, Trkiye ve slam letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002,s. 48

57
1.3 Anadolu Alevilii
Bektailii ve Alevilii daha iyi tanyabilmek ve anlayabilmek iin inan
sistemlerinin ortaya k dnemi olarak bilinen 8. yzylda Anadolunun toplumsal
ve dinsel koullarnn ortaya konmas gerekmektedir. Bunun iin 8. yzyl
Anadolusunun sosyal, ekonomik ve dinsel tablosunu karmak Bektailiin ve
Aleviliin arka plann renmek iin gereklidir. slam tarihinde ortaya kan
dnce ekollerini, ortaya ktklar din, kltrel, sosyal ve siyasi ortamdan tecrit
ederek anlamak mmkn deildir. Belirli bir toplumdan veya kltrden ya da
corafi blge veya milletten gelen insanlarn, ounlukla ayn itikdi ve siyasi
oluumlara ynelmesi, baka bir ifadeyle baz mezheplerin belli corafi blgelerde
ve halklar arasnda yaylmas bu temel gerein nemli kantlarndandr.134
zellikle Anadoludaki din hayatn nasl ekillendiini renmek iin
Anadoluda yaayan en byk ve kkl medeniyetlerin sahibi olan Trklerin
Anadoluya

gelmeden

nce

yaadklar

corafyalarda

ne

gibi

inanlarla

karlatklarn ve Anadoluya geldiklerinde karlatklar binlerce yllk birikim

ierisinden hangi inanlar benimseyip, hangilerine kar tavr aldklarnn
bilinmesinde fayda vardr. Daha nceki konularda Mslmanlk ncesi Trk
Kltrne ksa da olsa deinilmesinin sebebi de budur.
Trklerin deien corafyalaryla beraber yaadklar kltr ve medeniyet
deiiklikleri din hayatlarnn deimesinde nemli rol oynamtr. Kendilerine ait
inan sistemleri, dinleri olmasna ramen zamanla yeni karlatklar evrensel,
byk ve etkin dinlere ilgi gstermilerdir. Dolaysyla Anadoluda binlerce yldr
sregelen inan ve kltr akmlarndan da nemli derecede etkilenmilerdir. Bu
inan ve kltr akmlarnn balcalar; Hitit, Frigya, Lidya, yon Gelenekleri, Eski
Msr ve Yunan Gelenekleri, Mitraizm, Mezopotamya Gelenekleri (Smer, Babil),
Roma Gelenekleri, Musevilik, Hristiyanlk ve Eski Arap Sami Gelenekleri,
slamiyet, Sufizm ve dier Batni Geleneklerdir.135

134

KUTLU, Snmez; Din Anlaynda Farkllamalar Trkiyede Alevilik-Bektailik, DBY, Ankara, 2003,
s. 12
135
CANDAN, Ergun; Trklerin Kltr Kkenleri, Snr tesi Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2005, s. 15

58
Hibir kltr btnyle lmez, baka kltr ve medeniyetlerle farkl biimlerde
tekrar ortaya kar136 sznden yola karak slam yeni benimseyen insanlarn da,
daha nceki kltrel bilinleri, yeni dinlerini anlama, yorumlama ve yaamalarnda
etkili olmu ve farkl din anlaylarnn ortaya kmasna sebep olmutur diyebiliriz.
slam dnyasnda sufilik akmnn tarikatlar eklinde bir takm dsal blnmeler
neticesinde ortaya kmasndan sonra, eitli yerel kltr ve dinlerden gelen ii ve
Batni inanlar bunlar arasna kararak Kalenderiye ve Haydariye gibi birtakm
tarikatlarn ortaya kmasna sebep olmulardr. Taife-i Abdln ve Cevlika gibi
adlar alan bu zmreler ehl-i snnet alimleri tarafndan dlanm ar ithamlara
maruz braklmlardr.
10. yzyln birinci yarsnda Ouzlarn yaam alanlar, Hazar Denizinden Sir
(Seyhun, nci) rmann orta yatandaki Frb (11. yzyldaki ad ile Karauk) ve
sficab yrelerine kadar olan yer ile bu rman kuzeyindeki bozkrlardr. Ayn
yzyl iinde Ouzlarn, yerleik yaama geilerindeki en byk etkenin
slamlama olduu ve slamiyetin geliimiyle yerleik yaam dzeninin gelitii
iddia edilmektedir. Faruk Smerin Kagarl Mahmuttan aktardna gre; Mool
istilas srasnda bir ksm gebe Trkmenler, aa Sir-Derya boylarnda
yaamaktaydlar. Bu durumu yazar, Horasan ad ile phesiz Trkistan da ifade
olunuyordu.

diyerek

aktarmaktadr.

Yine

ayn

almada

Faruk

Smer,

Trkmenlerin Horasana ve oradan Anadoluya glerini Mool istilasna

dayandrmaktadr.137
zellikle Mool istilasndan sonra Anadoluya balayan dervi aknlarnn
byk ounluunu Kalenderi, Haydari dervileri oluturmaktadr. Kalenderiler,
Haydariler, Hurufiler, Nimetullahiler, Nurbahiler, Kzlbalar, Ali-Allahiler gibi
inanlar, Anadoluda Bektailiin ve de Aleviliin arka plann oluturmaktadrlar.
Bundan dolay M. Fuat KPRL Anadolu din tarihi ve zellikle Bektailiin
menelerini gerek ynyle anlamak iin, aratrlmas gereken en nemli cihet,
Anadoluya gelen Trkmen airetlerinin dinsel hayat problemidir.138 demektedir.

136

a.g.e., KUTLU; s. 12
SMER, Faruk; Ouzlar (Trkmenler), Ana Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1980, s. 33
138
KPRL, M. Fuad; Bektailiin Meneleri I, Haz: M. Yaman, Cem Dergisi, Yl.5, S. 52
stanbul, Eyll 1995, s. 12
137

59
Anadoluya gelen Trkler ierisinde iki farkl sosyal grupla karlalr. Gebe
ve yar gebe topluluklara mensup olanlar olduu gibi yerleik kltre, ehir
hayatna gemi topluluklar da vardr. ehirli ahali, medreselerde retilen kitab
bilgilerle ve devletin resmi desteini de alan Snni inanlarla yetimiler; gebe
topluluklar ise kendilerine nce ranl, sonra Trk sufiler tarafndan getirilen
tasavvuf arlkl bir mistik Mslmanlk anlayn benimsemilerdir.

139

Bu

kesim, eski rf, det, gelenek ve inanlarn slam inancyla uzlatrmak suretiyle
yaatmaya almlardr. Bunun iin de din metinlerin yorumlanmasnda Batni
yorumu benimsemilerdir. Bu iki kesim arasndaki sosyal, ekonomik ve siyasi
artlarn farkll, slam anlama, yorumlama ve yaama biimlerinin farklln
dourmutur. Bu sebeple, Alevilik daha ok sufi ve mistik bir kalp ierisinde
ekillenen szl kltrn din anlayn temsil etmektedir.140
Bektai-Alevi inanlarnn erken kltr unsurlarnn Anadoluda yaylnda
bata Mool istilas olmak zere eitli nedenlerle Maverannehir ve Horasandan
Anadoluya g eden farkl inanlara, retilere, akmlara ve tarikatlara bal olan
topluluklar ve nemli ahsiyetler etkili olmutur. Bu gler srasnda zellikle
Gney Azerbaycan ve randa Snni olmayan dnce sistemlerine bal ok farkl
akmlar ve bu akmlarn karakteristik zelliklerini tayan eitli topluluklar ve
nemli ahsiyetler Anadoluya yerlemi ve yerletikleri blgelerdeki din, siyasi,
kltrel ve toplumsal yapy etkilemi ve bulunduklar blgenin yapsndan da
etkilenmilerdir.
Trkmenlerin slamiyetle tanmas, 8. yzyln balarnda olmu ve bu
karlamalar byk katliamlara urama biiminde gereklemitir.141 Ayn yzylda
Trkmenler, bir taraftan Mool istilasndan kaarken, dier taraftan Emevilerin
basks ile karlayorlard. Bu noktada ifade edilmesi gereken temel sorun, 10.
yzyl sonrasnda Trkmenlerin dinsel anlaydr. Arap militarizmini gdenlerin

139

OCAK, A.Yaar; Babailer syan Aleviliin Tarihsel Alt Yaps Yahut Anadoluda slm-Trk
Heterodoksinin Teekkl, Dergah Yay., stanbul, 1996, s. 45
140
KUTLU, Snmez; Din Anlaynda Farkllamalar Trkiyede Alevilik-Bektailik, DBY, Ankara, 2003,
s. 30
141
ZGL, Vatan, Kzlbaln Geliimi ve Trkmenler zerine Bir Deneme, Folklor/Edebiyat Dergisi,
S. 23, stanbul, 2000, s. 121

60
zulmettikleri kitleleri, zalim-mazlum ikilemi erevesinde, teki durumunda bulunan
ia yandalna yani ia dncesine sevk ettiklerini syleyebiliriz.142
Byk Seluklular zamanndan beri drlcihd olan Anadoluya Trkmen
boylaryla beraber birok Trkmen babalarnn, dedelerinin, mutasavvf Yesevi
dervilerinin, Horasan erenleri de denilen Melmeti eyhlerinin; Irak, Suriye ve
randan

smaili

bilinmektedir.

propagandaclarnn,

Fuad

Kprl,

Acem

Kalenderiye
harsna

mensuplarnn

meftun

saraylarda

geldii
oturarak

hkmdarlarn ve emirlerin himayesi altnda yaayan acemperest sufilerin

Anadolunun din tarihinde nemli bir rol oynamadn belirterek Trkmen boylar
arasnda eski ozanlardan mntakil hle-i kudsiyetle muht olarak o basit ve iptid
ruhlarda tasaltun eden babalardr. demekle deiik kyafetleri, dillerde dolaan
kerametleri ve farkl yaam tarzlaryla eski kam-baks geleneini slami ekil altnda
devam ettiren Trkmen babalarnn, Ouz boylarnn anlayabilecei ekilde din
bilgileri yorumlayp anlattklarn yazar.143
te bu dervi ve ozanlarn Trkmenlerin farkl bir inan zeminine sahip
olmalarnn ve en azndan bir blmnn ia hareketine balanmalarnn en nemli
sebeplerinden biri olduunu syleyebiliriz. Alevilikle ilgili baz kavramlar ilk
kullananlardan biri olan Dede Korkutun (Korkut Ata) menkbelerinin, Yunus
Emreden de nce halk arasnda yaygn olduu bilgisi aktarlmaktadr. Bunun yan
sra gnmz Alevi edebiyatnn temel talarndan deyilerde ve nefeslerde halen
sklkla kullanlan baz dinsel kavramlara, tarihsel ve kronolojik balamda
eserlerinde ilk defa yer verenlerden birinin yine Dede Korkut olduu sylenebilir.144
Hasan ile Hseyinin hasreti su
Aye ve Fatmann nigh su
ah- Merdan Alinn Dldlnn eeri aa
Zlfikrn kn ile kabzas aa
ah Hasan ile Hseynn bii aa

142

a.g.e., s.122, Ayrca Bkz. GLPINARLI, Abdlbki; Trkiyede Mezhepler Ve Tarikatlar, nklap Kitabevi
Yayn, stanbul, 1997, s. 47
143
KPRL, Fuad - Franz Babinger; Anadoluda slamiyet ev: Ragp Hulusi, Yay. Haz: Mehmet Konar,
nsan Yay., stanbul, 2000, s. 48-49
144
Ayrntl bilgi iin KPRL, Fuad; Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar5. Basm, DBY, Ankara, 1984

61

Yukarda Dede Korkuttan aktarlan bu ifadeler, Alevilik / Kzlbalktaki

Dedelik Kurumunu artrd gibi erken dnem Kzlbaln, 10. yzyl
sonrasndaki srete gelimeye baladnn da bir gstergesi olarak kabul edilebilir.
Glerle birlikte gelen dervi, dede, baba gibi mutasavvflarn bir ksm
kentlere yerleerek yksek kesimlere hitap etmilerdir. Bir ksm ise kylere, krsal
kesimlere yerleerek halka slam dininin retilerini basit, sade, anlalr ve
tabiatlarna uygun bir ekilde anlatmlardr. Henz eski dinlerinden ve atalarna ait
inanlarndan ok eyler muhafaza eden bu Trkmenler, ran kltrnden uzak
kalmlardr. Ouzlar, Karluklar, Halalar, Kankllar, Kpaklar ve hatta Uygurlar;
btn geleneksel kabilevi tekilat, rf ve detleriyle bu yeni vatanlarna, Dou ve
Orta Anadolunun bozkrlarna yerletirilmilerdir.145
Baz aratrmaclar Anadoluya gelen Ouzlarn ekseriyetle Alevi olduklarn
yazmlardr.146 Ancak buradaki Alevi ifadesi bugnk Alevi teriminin karl
olmasa gerek. 13. yzyl Anadolusunda gebe Trkmenler arasnda eski kam ve
ozanlara benzeyen babalar, medreselerde retilen slamdan daha farkl, basit ve
sade bir slamiyet anlayn yayyorlard. an resm kaynaklar, onlarn Snnilikle
badamayan inanlarndan dolay, gayri Snni olduklarn vurgulamak amacyla bu
kesim iin Hric, Rfiz gibi terimler kullanmlardr.147
Anadoluya gm mutasavvf derviler, dedeler, babalar, slaml
Anadolu corafyasnda adeta bir ulusal dine dntrmlerdir. Bu dedeler, babalar
Trkl ve ulusal eleri slam potasnda deil, slaml Trklk potasnda eritmi
ve yourmulardr.148 Bununla birlikte Anadolu inanlarnn gemiten gelen
birok deerini de reddetmeyerek yine bu ortak potada birletirmilerdir.
Tarikatlarn ortaya kn deerlendiren . Ltf Barkan, Anadoluya
yerleen Gaziyan- Rum veya Alperenler nam altnda zikredilen ve daha

145

OCAK, A.Yaar; Babailer syan Aleviliin Tarihsel Alt Yaps Yahut Anadoluda slm-Trk
Heterodoksinin Teekkl, Dergah Yay., stanbul, 1996, s. 58
146
Z, Baki; Bektailik Nedir?, Der Yay., stanbul, 1997, s. 25
147
OCAK; a.g.e., s. 64
148
Z; a.g.e., s. 26

62
slamiyetten evvel btn Trk dnyasnda mevcut olan, eski ve geni bir tekilata
mensup Trk valyelerinin mevcut olduunu belirterek, Osman Gazinin
arkadalarndan birinin adnn da Alp olduuna iaret eder. Bunlarn ehre yerlemi
ve slam dnyasna mensup baz din tarikatlarn tesiri altnda kalanlarna, Gazi
denildiini belirtir. Bunlarn yannda Ahiyan- Rum yani Anadolu ahileri ile;
Horasan erenleri de denen -Abdal ve Baba- ismini tayan ve bilhassa Trkmen
kabileleri arasnda telkinatta delimen huylu dervilerin bulunduunu belirttikten
sonra, bunlarn her birinin Trk ve slam dnyasnn her tarafnda ubeleri bulunan
tekilatlar olduunu grrz diyerek, bu dervilerin Osmanl ordularnn yalnz
iman gcn artrmakla kalmayp, din ve sosyal fikirler propagandas ile de halk
kitlelerini, faaliyete geirdiklerini, o memleketlerin sosyal bnyesinde ve siyasi
kuruluunda byk yenilikler yaptklarn ve fthat ilerini kolaylatrmakta
olduklarn, hatta ordulardan evvel sefere karak, kar taraf daha evvel manen
fethettiklerini kaydeder.149
Kprlnn de yazd gibi hemen hemen btn Avrupal aratrmaclar,
ortaa Trklerinin Snniliin koyu birer savunucusu olduklarn, bu sayede
Snniliin

iilie

stn

geldiini

sylemektedirler.

Zaten

Gaznelilerin,

Karahanllarn, Seluklularn tarihi incelendiinde bu devletlerin Snnilii

savunduklar tarihsel bir gerek olarak ortaya kmaktadr. te bu noktada yapt
aratrmalarla Kprl u soruyu sormakta: Fakat acaba Trk halk slaml ne
ekilde kabul etmekte ve ne mahiyette bir inan sistemine sahip bulunmaktayd?
Cevab yine kendisi vermektedir. Anadolu ve ran Trkleri arasnda 7-10. yzyllar
zarfnda ortaya kan birok Batnilik olaylar, Trkler tarafndan kurularak,
zellikle Trkler arasnda yaygnlaan bir takm tarikatlarn Ehl-i snnet inancna
aykrl, Anadolu ve randa hl bugn bile devam eden birok Batni
topluluklarn var oluu, slam tarihinde, Trklerin de dikkate deer bir rol olduunu
aka gstermektedir.150
Gerekte Trkmenlerin, kuruluunda nemli grevler stlendikleri bu
devletlerin siyasi nedenlerle Snnilii benimsedikleri, halknn byk ounluunun
149

BARKAN, . Ltfi; stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Cem Dergisi, Yl 5, S.
54, stanbul, 1995, s.10-11
150
KPRL, M. Fuad; Bektailiin Meneleri I, Haz: M. Yaman, Cem Dergisi, Yl.5. S. 52, stanbul, Eyll
1995, s. 11

63
da eitli inanlara sahip olduklarn syleyebiliriz. Daha Batni akmlarnn hkm
srd Maverannehir ve Horasanda iken slam dinini kabul eden Ouzlar,
yzeysel bir slam cilas altnda eski dinlerinin retilerini, gelenek ve greneklerini
devam ettirmilerdir. Birok aratrmac Ouzlar zerinde hibir dinin (Hrstiyanlk,
Hinduizm, Mazdeizm, Maniheizm. Zerdtlk vs.) slam dini dahil eski dinlerini
unutturamadn, siyasi gayeler gden Batni propagandaclarn basit ve pratik inan
sistemlerinin Ehl-i snnet inancndan daha ok Trkmenleri etkilediinden
bahseder.151
Eski tabiat ve atalar kltlerinden amanizme, amanizmden Budizme ve
Zerdtlike, Zerdlikten Maniheizm ve Mazdeizme ve hatta Hrstiyanla ve
Yahudilie varncaya kadar Trkler arasnda yaylan dinlerin ve mistik kltrlerin
inanlar, bir takm pratikleri, bir dinden tekine geerken, srekli eskisinin yenisi
iinde devam suretiyle katlana katlana ve yeni kalplara girerek slam kabul
dnemine kadar gelmitir.152 Bundan dolaydr ki; Anadolu Aleviliini incelerken
onun slamiyetten ok daha eskilere dayanan bir inanlar zinciri olduunu gz ard
etmemek gerekir. Grld zere Anadolu Alevilii bu gn geldii noktada
tarihsel sreten ald onlarca inan ve kltr deerini son olarak slamiyetin
Batni yorumuyla btnletirmi bir yaam biiminin addr.
Anadoluya gelen Trkmenler daha Orta Asyada iken yerleik halkn
benimsedii slam anlayna uymayan bir Mslmanl yayorlard. Srdrmekte
olduklar devaml seyir halindeki hayatlar kitabi Mslmanln gereklerini
kavramaya ve dolaysyla yerine getirmeye msait deildi.153
Snni

slamn

karmak

ve

anlalmas

bir

takm inanlarn

nemsemeyen, slamn ince ve karmak teolojik konularyla hi ilgilenmeyen,

okuma yazma dahi bilmeyen Trkmen babalarnn geleneksel inanlaryla kark
kendilerine uygun gelen, tasavvufun basitletirilmi fikirleriyle yorumlanm
Mslmanlk anlayna ynelen Trkmenler, hem yerleik halkn hem ynetimin

151

KPRL, a.g.e., s. 12 / Ayrca Bkz. OCAK, A.Yaar; Babailer syan Aleviliin Tarihsel Alt Yaps
Yahut Anadoluda slm-Trk Heterodoksinin Teekkl, Dergah Yay., stanbul, 1996, s. 81
152
OCAK; a.g.e., s. 81
153
NAN, Abdulkadir; Makaleler ve ncelemeler, Haz: Hikmet Tanyu, 1968, Ankara, s. 463

64
hem de Snni din alimlerinin hedefindeki kitle konumundaydlar.154 Snni inancn
kadn ve erkein bir arada bulunmasn ho grmeyen tavrna karn yaam tarzlar
gerei sabahtan akama kadar kadnl erkekli bir arada alan Trkmenler, bir arada
eleniyor, ibadetlerini yine bir arada gerekletiriyorlard.
Mensubu bulunduklar kabilelerin efleri, reisleri de olan baba, dede, abdal
unvanl kiiler, ayn zamanda din reis grevini de stlenmilerdi. Bu dedeler,
babalar

maddi-manevi

hayatn

btn

ynleriyle

urayorlar,

hastalar

iyiletiriyorlar, aile ii huzursuzluklar gideriyorlar, ticari hayat ekillendiriyorlar,

din vecibelerin yerine getirilmesini salyorlard. lerinde yaadklar ve
ynettikleri kabilelerin banda din adam, byc, hakim ve air kimliini bir araya
toplayan bu reisler; slam ncesi eski efsaneleri slami evliya menkbeleri eklinde
devam ettirmekteydiler. Bugn bile Aleviler i ilerindeki sorunlar mahkemeye
tamazlar.

Bu sorunlar Grg cemlerinde bal bulunduklar dedeler, babalar

vastasyla zmeye alrlar.

Anadolu Aleviliinin ve Bektailiin ekillenmesinde nemli bir yeri olan bu
reislerden biri de Baba lyasdr. Baba lyas da yukardaki anlatmdaki gibi mensubu
bulunduu kabilenin hem din hem de siyasi lideri konumundayd. Yerletii
zaviyede yredeki halkn sorunlarna areler bulmu, hastalar iyiletirmi, kadnlerkekli ayinler yaptrm, sihir ve by gibi ok eski aman geleneklerini
srdrmtr. Baba lyas, eski Trk inanlarn slam inanlarla harmanlayan ve
fikirlerini bu ekilde telkin eden bir Trkmen eyhidir.155
Anadolu Seluklu devletinde ynetenlerle ynetilenler arasndaki byk
uurumun (dil, kltr, yaam, ekonomi vb.), zellikle dou blgesi Trkmenlerini
iyice tedirgin ve krgn duruma getirdii bir dnemde, Konya'dan umudunu kesen
Baba lyas (Baba Resul) tm ile siyasal ve ekonomik nedenlere dayanan bir ihtilal
yapma, hi olmazsa gebe Ouzlarn ok olduu bir blgede ayr bir ynetim
kurma yollarn aramaya balad. Adamlarnn en gls (Adyaman'n Samsat
bucana bal) Kefersutlu shak idi. Gl kiilii olan bu adam bir yandan Baba

154
155

OCAK; a.g.e., s. 14
OCAK, A.Yaar; Babailer syan Aleviliin Tarihsel Alt Yaps Yahut Anadoluda slm-Trk
Heterodoksinin Teekkl, Dergah Yay., stanbul, 1996, s. 112

65
lyas dncelerine inanrken, br yandan da eski Trk-aman geleneklerini
yaatyor ve yanstyordu. Baba lyas, Halifesi shak' Adyaman gneyini
gvenceye almak iin grevlendirdi. Ayrca Ankara, Sivas ve Amasya valilerini de
deitirmesi iin rencisi Sadeddin Kpek'i kandrd. Konya iinde bu adam
kanalyla gizli almalar yapyordu.156 Baba lyas'n amac, kuraca devletten olan
herkesin dinine sayg gstermek, ancak Konya Seluklularnda olduu gibi bir
ekonomi uurumu deil, bir sosyal adalet salamakt. Olay tasarlad yllar, Yesevi
dervilerinin srekli gezdii yllard. Bu derviler de Snni inanla uyumadklar
iin iyice bileniyorlar ve Trkmen halkna eski Trk inancnn derin izlerini tayan
sufilii alyorlard. Gebe halk yava yava kyllemeye yz tutarken, bir din
gereksinmesi de duyuyordu. ok gl Baba lyas mridlerine inanyorlard. Bu
inanma aman alkanlklarna da uygundu. Bu temiz duygulu insanlara Konya
saraynn hakszl iyice vurgulanyor, Baba lyas'n ne yapmak istedii
anlatlyordu. ok gl organizatrler (aml shak vb.) bu halk rgtlyorlard.
Baba shak, ayaklanmann bakomutan grevini ykleniyordu. O gne dein
amann her dediini itirazsz karlayan halk, bugn de Baba shak'n her
buyruuna eksiksiz katlyordu. Bir yerde Baba shak da eyhine ylece balyd.
Anlamalar gerei ayaklanma sonunda ele geecek mallar (ganimet) eit olarak
paylatrlacakt.157 Olaylar Seluklularn kulana gidince Sultan 2. Gyaseddin,
Baba lyas'n kald at kyne saldr buyruunu verdi. Baba lyas, kap Amasya
kalesine snd. Olay duyan Baba shak, ayaklanmay bylece 1240 yl son
gznde balatt. nce Kefersud, sonra Adyaman, Kahta, Gerger ele geti. Malatya
valisi Muzaffereddin Alir yenildi. Ancak Elbistan yresinde bir daha shak'a kar
kt ama gene yenildi. Bu iki yengi, Baba shak' iyice glendirdi ve daha sonra
Amasya'ya, eyhine doru yneldi. O, Trkmenlere verdii sze uyarak onlara
eyhini gstermek istiyordu. Gittike de gleri artyordu. 2. Gyaseddin, korkup
Konya'dan ayrld.158 Bir yandan da Armaan ah', bir Seluklu ordusu ile
Amasya'ya gnderdi. Korkun boumalar sonunda Baba lyas yaraland. kinci gn
Amasya kalesi burlarnda aslarak idam edildi. O gece mridleri onu oradan alp
bilinmeyen bir yere gmdler. Ayn mridler bir hafta sonra bir gece Armaan

156

BRDOAN. Nejat; Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Kaynak Yaynlar, 5. Basm, stanbul, 2006,
s. 67-70
157
BN- BB; El Evmirul-alaiyye fil umril Alaiyye, Ankara, 1956, s. 500
158
AVCIOLU, Doan; Trklerin Tarihi, Tekin Yaynevi, C.5, stanbul, 1978, s. 1993

66
ah'n kald eve hcum edip onu da ldrdler.159 Bu olay yrrken, Baba shak
da yandalaryla Amasya nlerine ulat. Ac olaydan iyice fkelenen Trkmenler
(balangta Aa-eri-ler, sonradan epniler ve Sivas yresi Karamanllar) Seluklu
ordusuna saldrp dattlar ve Konya'ya yneldiler. Sultan 2. Gyaseddin, bu kez
Erzurum'daki glerini grevlendirdi. ki g, Kayseri yresinde Ziyaret adl
blgede kaptlar. Seluklular gene yenildi. Baba shak, neredeyse Konya'y
tutacakt. Ancak Krehir blgesinde Malya lnde Emir Necmeddin karsna
kt. Seluklu ordusunun ounluunu Grcler ve Romal askerler oluturuyordu.
Tarihi Ebu'l Ferec'in anlatt gibi Baba shak'a bir trl saldramayan Selukludaki
Trk askerlerinin durumunu gren Frenk (Roma) askerleri elik zrhlaryla
saldrdlar. Trkmenlerin tm oluk ocuk, kadn erkek kltan geirildi. Baba
shak da ldrld. Bylece iki buuk ay sren bu ayaklanma sona erdi.
Trkmenlerin kurduu Anadolu Seluklu devletinin sultan 2. Gyaseddin,
Trkmenleri ldren Frank askerlerine bin altn dl verdi.160 Kendisi de
Konya'ya dnd. A. Yaar Ocak'n dedii gibi "tekrar elenceli hayatna balad."
1240 ylnda Baba lyas nderliinde ayaklanan ve tam on iki kez devletin
ordularn yenip bakente yryen Trkmenlerin en sonunda Malya ovasnda cretli
Frenk askerlerinin de yardmyla malup edilerek kadn, erkek, ocuk denmeden
ldrlmeleri,161 inanlarn tamamen yok edememi daha sonra Bektailik ad
altnda yeniden toparlanmalar fazla uzun srmemitir. Sava sonrasnda yenilip
ldrlen Baba lyas, inananlar tarafndan boz atnn stnde gklere doru gzden
kaybolarak km ve bir gn inip ktlkleri yok edeceine inanlmtr. Tpk bir
aman, tpk bir Mesih gibi. Daha sonraki birok ayaklanmada isyanclar bu
zellikleri kendilerinde topladklarn iddia ederek bunu kullanmlardr. Babai
Trkmenlerinin inanlarnn Bektailer ve Alevilere gemek suretiyle gnmze
kadar geldiini sylemek mmkndr.
Babailer hareketinin birinci trevi Bektailik ise, ikinci trevi daha
balangcndan itibaren onunla ayn sosyal taban ve ayn slam anlayn paylaan
Alevliktir. Gnmz Bektaileri ve Alevleri bu byk ayaklanmann derleyip
159

OCAK, A. Yaar; Babailer syan, Dergah Yaynlar, stanbul, 1980, s. 126

TEKN, Abdullah; Baballar Ayaklanmas, Yurt Yaynlar, Ankara, 1979, s. 66
161
OCAK, A.Yaar; Babailer syan Aleviliin Tarihsel Alt Yaps Yahut Anadoluda slm-Trk
Heterodoksinin Teekkl, Dergah Yay., stanbul, 1996, s. 31-32
160

67
toplayarak bir araya getirdii, birbiriyle irtibatlandrd ve bylece bu isyana kadar
muhtelif kesimler halinde yaamakta iken, onun araclyla Anadoluda 13. yzyln
ikinci yarsndan itibaren ayn ama uruna bir araya gelen topluluun devamndan
baka bir ey deildir.162
syandan sonra Anadolunun drt bir yanna dalan Baba lyasn halifeleri
(Sar Saltuk, Barak Baba, Aybek Baba, Tapduk Baba-Emre, Hac Bekta Veli)
zellikle Anadolunun bat blgelerinde kurulan Trkmen beyliklerinde -daha ok
Osmanl Beylii- byk fetih hareketlerine katlmlardr. Abdalan- Rum adyla
15. yzylda Bektailiin ve Aleviliin teekklnde tarih rol oynamlardr. Dier
taraftan Babalerin bugnk Alevilerin yapsn tam manasyla yansttn sylemek
de mmkn deildir.
13. yzyln siyasi ve sosyal dzeninin bozukluuna ramen eski Trk
aknclk ve alp geleneinin, Arap ve ran ftvvet idealiyle slami bir sentez
iinde birleip Anadoluda ortaya kan kurumlam bir dier ekli olan Ahilik de,
rgtleni biiminin farkll dolaysyla Mevlevilik, Rifailik, Kadirilik, Halvetilik
ve Bektailik ile dorudan iliki iinde olmutur. Gerek Alevilik ve gerekse
Bektailik, Ahiliin 13. yzyl zaviye geleneinden adap ve erkan olarak pek ok
unsur ve inan motifi almtr. 19 Temel inan ve ibadetlerin yannda Krklar
Cemiyle ilgili rivayetler, yol atas ve yol kardelii/musahiplik merasimi; her talibin
iki yol arkada, bir de yol atas tutmaya zorunlu olmas; edd (kuak) balama,
hrka, ta gibi unsurlarla ilgili kabuller; merasimlerde okunan dua ve glbenkler,
taliplerin bilmesi gereken sual ve cevaplar, Hz. Ali, On ki mam ve On Drt
Masumla ilgili kabuller bunlarn arasndadr.163 Saydmz ortak adap ve erkan
Hac Bekta Velinin bu tekilat zerindeki etkisini aka ortaya koymaktadr.
Zaten Ahiler, 14. yzyl sonlarnda Bektai adn alp, silsilelerini Hac Bekta
Veliye dayandrmlardr.
Seluklu ve Anadolu Seluklu sultanlarnca byk ilgi gren ve sevilen
Ahiler, Osmanllara Osmanl mparatorluunun kurulu dneminde de byk

162
163

a.g.e., s. 213
SARIKAYA, M. Saffet; Anadolu Aleviliinin Tarihi Arka Plan (XI-XIII. Asrlar), tken Yay.,
stanbul, 2003, s. 93

68
yardmlarda bulunmulardr. Osmanl mparatorluunun kurucusu Sultan Osman
Gazi ve kendisinden sonra gelen Osmanl padiahnn da bizzat Ahi Tekilatna
mensup olduklar bilinmektedir.164
Ahilik gerek Ahi Evranla Hac Bekta Veli arasndaki dostluk, gerekse ayn
sosyal ve kltrel evrede olumalar nedeniyle Bektailikle sk bir etkileim iinde
olmutur. Bilhassa 15. asrn ikinci yarsndan itibaren Ahiliin esnaf loncalar haline
dnp yar resm bir hviyet kazanmasyla, kylerdeki Ahi zaviyeleri etrafnda
byk lde devletten bamsz hareket eden ve daha sonra Alevilii tekil edecek
bir zmreleme sreci balamtr. zellikle Hz. Ali sevgisi, ftvvet geleneine
bal olarak Ahilerde ve Alevi-Bektai zmrelerinde n plana kan bir inan
motifidir. Ahiliin balangcndan itibaren Bektailikle srdrd sk ilikiler,
Ahiliin esnaf localarna dnmesi sonucu halk arasnda onlarn boaltt sosyal
alan, Alevi zmreleri zamanla doldurmutur.165
Alevi-Bektai kltr Ahiliin pek ok unsurunu benimseyerek devam
ettirmitir. Bylece Aleviliin tarihi arka planndaki bir dier oluum zemininin de
Ahilik olduu belirgin bir ekilde ortaya kmaktadr. Anadoluda 16. asrdan sonra
Alevi zmrelerini tekil edecek tekke, zaviye ve ocaklarn ilk prototipi taradaki
Ahilik uzantlardr. Bir baka deyile taradaki Ahilik, Alevi zmreler iin asl
kayna tekil eder.
Trkler gerek yaplar gerekse slamlama srelerinin uzun ve alkantl
olmas nedeniyle eski inanlarndan pek ok unsuru gelenek halinde yeni din
hayatlarna yanstmlardr. Alevi ve Bektailerde bu durum daha fazla n plana
kmaktadr. Hoca Ahmed Yesevnin Trkmen kitlesine, slam inanlarn,
karmak felsefi izahlardan uzak, basit ve anlalabilir bir slupla aklad gibi bir
baka Anadolu nderi olan Hac Bekta Velide ayn kitleye, ayn slupla
seslenmitir.
Anadoluya g eden Trk kavimleri sz konusu olduunda, bunlarn slam
kltryle tanp, kltrel etkileime girmeleri sonucunda Anadoluda Trk
164
165

CANDAN, Ergun; Trklerin Kltr Kkenleri, Snr tesi Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2005, s. 328
SARIKAYA; a.g.e., s. 206

69
Tasavvufu diyebileceimiz ve Hac Bekta Veli adna kurulan Bektailik ile
somutlaan yeni bir kltrel oluum sz konusudur. Bu dnemin belirgin zellii,
slam tasavvufundaki Hak ile Hak olmak aamasn, halka hizmet etmekle
btnletirerek

Haktan halka sunmasdr. Horasanda balayan oluum

Anadoluda gelimi, Anadoluda sahipsiz kalm Trkmenlere yol gsterme

hizmetini de stlenen Hac Bekta Veli evresinde, Trk tresi ve Trk diliyle
bezenerek ekillenmi ve sonralar Bektailik ad verilen tasavvuf okulu
kurulmutur. 166
Kurulu dnemlerinde dergahlar-tarikatlar, zamannn balca eitim konusu
olan din eitim de dahil olmak zere baz meslek becerileri reten ve sosyal
faaliyetlere yer veren merkezler eklinde toplumsal bir gereksinmeye yant olarak
olumutur. Ancak, ynetsel adan tarikatlarn ou eyhe itaat ile altndan,
zaman iinde istismara ve yozlamalara ak hale gelmi ve sonuta kapatlmak
zorunda kalnmtr. Bektailik daha o zamanlarda bile, dier tarikatlardan
farkllaan bir zellik gsterir. Bir itaat kltr rn deildir. Deitirilemez
nitelikteki yol kurallarnn ncelikli maddeleri arasnda, ilk olarak aklc olmak
gelir; yani dnen, irdeleyen insan ister. Kr krne itaat eden insan bnyesine
kabul etmek istemez. Akl ile yol almak nemlidir. Kii kendini gelitirmelidir.
Kabn geniletmelidir. Her an kendini daha iyiye gtrmek iin bir eitsel aba
iinde olmaldr. Aratrc olmaldr. Ara, bul der Hac Bekta Veli. Falancaya
veya bana itaat et demez. Yola katlana da kabul treninde yaplan nasihat, seni
senden aldk, sana teslim ettik eklindedir. Ondan beklenen, kazanmlaryla
oluturduu olgun ve yetkin kiilikle, halka hizmet sunmasdr. Kendi akln
kullanarak, eylemlerinin sorumluluunu tamas beklenir. Dolaysyla yine yol
kurallarnn nemli bir maddesi olarak ncelii yol kurallarna balla vermitir,
mride deil. Bylece banazlktan, itaat kltrnden ve yozlama tehlikesinden
byk lde korunmutur.167
Alevilerin

en

nemli

dini

merkezleri

Hacbektatr.

Zira

Aleviler,

felsefelerinin temelini Hac Bekta Veliye dayandrrlar. Hac Bekta Velinin

slam yorumu ve yaklam, Alevilerin Hakka ibadet anlayna esas oluturur.
166
167

KOCA, Turgut; Pir Nefes stad, Dou Matbaaclk, Ankara, 1985, s. 40-41
TEMREN, Prof. Dr. Belks; Tasavvuf ve Bektailik zerine Bir Deerlendirme
http://www.hbektas.gazi.edu.tr/portal/html/modules.php?name=News&file=article&sid=714

70
Hac Bekta Veli, 1209 ylnda Horasann nemli kltr merkezlerinden Niabur
kentinde domu, Horasan ve evresindeki Yesevi dergah ve medreselerinde
eitimini tamamlam bir Trk mutasavvfdr. Ahmed Yesevinin halifelerinden
Lokman Perendenin yannda manevi terbiye alm, bilahare Anadolunun
slamlatrlmas almalarnda grevlendirilmitir. Katld Yesevi tarikatnda
"Babala" kadar ykselerek 1240 ylnda Anadolu'ya gelmitir. Burada yakn dostu
Baba lyas'n yanna gelerek Amasya'ya yerletikten sonra, Anadolu'nun birok
kesini dolaarak Batni Gelenei evresine yaymaya balamtr. slam ilimlerde
otorite olacak dzeyde eri bilgiye sahip olan Hac Bekta Veli, hogry slama
davet ve tebli arac olarak kullanmtr. Hac Bekta Veli dnemi Anadolu'nun
dnce ve eylem bakmndan en zengin dnemidir.

168

1271 ylnda ldnde ise

artk onun evresinde halkalanm binlerce "Batni Anadolu Dervii" vard.169

Aleviliin tarihi sre ierisinde bamsz bir geliim izgisi olduu tezi
savunulamaz. Hakim tez, Anadolu sosyoekolojisinde Bektailiktir. nk,
Bektailik daha ziyade Anadolu topografyasnda elit kadro kadar, Osmanl
yneticileri tarafndan da desteklenmitir. Bu nedenle, Bektailik bir eit kent
Aleviliidir. Ancak, Horasan ve Maverannehir gibi nemli ran kltr
blgelerinden gelen Trkmenlerin tadklar ia ideolojisine yatkn dnce
akmlarn, amanizmle de kaynatrlarak halk arasnda yaymtr. 170
ii halkn hemen hemen tamamna yakn, Alevilerin bozulmu iiler
olduklarna inanrlar. Dindar olanlar, onlara yaklamaya alr ve kendince gerek
Alevilik dedii iilii anlatmaya alr. Pratikte ise dindar iiler, Snni dindarlar
kendilerine Alevilerden daha yakn bulurlar. Buna karlk, Anadoludaki Alevi
kesim, Aleviliin iilik ile balants olduu sylemini iddetle reddederek, eriata
ball erevesinde iiliin Snnilie daha yakn olduunu belirtirler.
Mensuplarnn belirttii zere, Alevilik, slamn ilk yllarndan beri Hz.Ali ve
nesebi lehinde slam otoritesine muhalif bir felsefeyi barndrmtr.

168

BRDOAN. Nejat; Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Kaynak Yaynlar, 5.Basm, stanbul, 2006,
s. 107
169
CANDAN, Ergun; Trklerin Kltr Kkenleri, Snr tesi Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2005, s. 335
170
Ayrntl bilgi iin bkz.TRKDOAN, Prof. Dr. Orhan; Alevi Bektai Kimlii, Tima Yaynlar, stanbul,
1995

71
Szlk anlamna gre Alevi, "Hz. Ali'ye bal ve ondan yana olan kimse"
demektir. Bu balamda Alevilik genel olarak Hz. Ali'yi sevmek ve onun soyunun
yani Ehl-i Beyt'in yolundan gitmek olarak tanmlanabilir.171 "Alevi" szcnn
etimolojik bakmdan anlamna ynelik bir sorun olmamakla birlikte yzyllara
yaylan sosyal ve tarihsel sre devreye girdiinde "Alevi" kavramna ynelik farkl
deerlendirmeler dikkati ekmektedir. Zaman ierisinde "Alevi" kavramnn farkl
amalarla kullanlmas ve "Alevi" kavramnn etimolojik, siyasal ve tasavvuf
bakmlardan sahip olduu farkl ierik ve zaman ierisinde bu ieriin yaad
deiim, Alevilik konusundaki almalarda ihmal edilmekte, ne yazk ki kavramn
ieriinden ok, aratrmaclarn arzuladklar ierik n plana karlmaktadr.172
"Alevi" kavramnn Hz. Ali ve soyunu nitelendiren bir baka anlam da vardr.
"Alevi" szcnn bu kullanm "Seyyid ve erif" kavramlarnn da aklanmasn
gerektirmektedir. slam ncesi Arap toplumuna "seyyid, erif, emir veya "eyh" ad
verilen liderler bakanlk etmekteydi. Ancak biz "seyyid" ve "erif" szcklerinin
daha sonra kazand anlamla ilgileniyoruz. nk bu kavramlar sonralar Hz. Ali
soyundan gelenleri ve/veya bu iddiada bulunanlar nitelemek zere kullanlr
olmutur. zellikle 10. yzyldan itibaren bu ekilde kullanlan "seyyid" ve "erif"
kavramlar, Hz. Ali'nin soyundan gelindiini gsteren belgeler ve bu belgeleri
salayan Nakib-l Eraflk kurumunun olumasyla da giderek yaygnlamtr.173
Anadolu Alevileri arasnda ise dedelerin Hz. Ali soyundan geldiklerini nitelemek
zere "seyyid" kavram kullanlagelmitir.174 Emeviler'in son dnemlerinden itibaren
Hz. Ali'nin soyundan gelenler, zellikle Hz. Hasan ve Hz. Hseyin'in soyundan
olanlar iin "seyyid, erif ve emir" gibi lakaplar yannda "Alevi" kavram da
kullanlmaya balanm ve bu durum gnmze kadar srmtr.175 Bugn hl
Suudi Arabistan, Msr, Yemen ve ran gibi lkelerde "Alevi" kavram Hz. Ali
soyundan gelenler iin kullanlr. zellikle 1826 ncesi Osmanl ariv belgelerinde

171

GLPINARLI, Abdlbaki; Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, nklap ve Aka Kitabevi,
stanbul, 1977, s. 19
172
YAMAN, Dr. Ali; Orta Asyadan Anadoluya Yesevilik, Alevilik, Bektailik, Elips Kitap, Ankara, 2006,
s. 106
173
KILI, Rya; Hilafet Mcadelelerinin slam Tarihinde ve Osmanl mparatorluunda Toplumsal Yapdaki
zdm: Seyyid ve erifler, H SBE, Tarih Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1994,
s. 5 vd.
174
YAMAN, Ali; Alevilikte Dedelik Kurumu ve levleri, SBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul, 1996, s. 43
175
OCAK, A. Yaar; Alevi md., TDVA, C. II, stanbul, 1989, s. 369

72
de bu ekilde kullanlmaktadr.176 Melikoff da "Alevi" kavramnn ran'da soyca Hz.
Ali'ye bal olmak eklinde kullanldn ifade ediyor.177
"Alevi" kavram siyasal bir ierie de sahiptir. Hz. Ali'nin, Hz. Muhammed'den
sonra meru halife olduu Hz. Ali'nin ve onun soyundan gelenlerin yanda
olunduu eklindeki bu ierik "ii" kavram ile ayn anlamda kullanlmaktadr.178
"ii" kavram da "Hz. Ali yanda" anlamna gelmektedir.179 zellikle Abbasiler
dneminde slam dnyasnn eitli yerlerinde devletler kuran birok slale,
nfuzlarn "Alevi" kavramnn bu siyasal alana aktarlmas olgusuna borludurlar.
Bu soya mensup olmann siyasal yararlar, bu soydan olsun olmasn birok ailenin
Hz. Ali soyundan geldikleri iddialarna yol am, bu ekilde birok siyasal oluum
ortaya kmtr.180 Safevi hanedan da Hz. Ali soyuna mensubiyet iddialar ile
Anadolu'daki Kzlba Trkmenler zerinde ok etkili olabilmitir.181 Safevi
hanedan bu Kzlba Trkmen oymaklarnca kurulmu, glenmi ancak daha sonra
farkl ekilde evrilerek bu Trkmen oymaklar dlanmtr. Kald ki zaten aldran
Sava sonrasnda Anadolu'daki Kzlba kitleler ile balant da gittike zayflam
olduundan ve Safevi hanedan da zaman ierisinde farkllatndan sadece szde
bir ruhani ve mistik balantdan sz edilebilir. Trkiye'deki Aleviler "iiler" olarak
deerlendirmek suretiyle Alevi" kavram "ii" kavram ile ayn anlamda da
kullanlmaktadr. Mesela Moosa, "Ar iiler" dairesi iinde deerlendirmektedir.182
Yine baz yabanc aratrmaclarn almalarnda Anadolu'daki Alevilerin "ii
Trkler" olarak nitelendiini grmekteyiz.183 Sanrm buna bu iki grupta da var olan
"Ehl-i Beyt sevgisi" yol amaktadr. Bunun dnda inan ve ibadet bakmndan
benzerliklerden deil de farkllklarndan sz edilebilir. nk ran'daki iiler ile

176

SEZGN, Abdlkadir; Alevilik almalarnda Usul ve Osmanl Ariv Belgeleri Hac Bekta Veli
Aratrma Dergisi, (Yaz 1998/6), 1998, s.52; Ayrca bkz. SEZGN, Abdlkadir; Bektai Gelenei ve Trkiye
Aleviliinin Karakteristii, I. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim 1998),
G Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Merkezi, Ankara, 1999, s. 298)
177
MELIKOFF, Irene; Uyur dik Uyardlar, Alevilik Bektailik Aratrmalar, ev. T. Alptekin, Cem
Yaynevi, stanbul, 1993, s. 26, 33, 34
178
GLPINARLI, Abdlbaki; Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, nklap ve Aka Kitapevi,
stanbul, 1977, s.19 ; FILALI, E. Ruhi,Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Seluk Yaynlar, Ankara, 1990,
s. 7 ; APOLYO, Enver Behnan; Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1964, s. 254
179
PAKALIN, M. Zeki; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, stanbul, 1993, s. 353
180
OCAK, A. Yaar; Alevi md., TDVA, C. II, stanbul, 1989, s. 369
181
Ayrntl bilgi iin bkz. SMER, Faruk; Safevi Devleti ve Kuruluunda Anadolu Trklerinin Rol,
Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits Yaynlar, Ankara, 1976,
182
Ayrntl bilgi iin bkz. MOOSA, Matti; Extremist Shiites, The Ghulat Sects, Syracuse University Pres,
Newyork, 1988
183
WHITE, G.E.; The Shia Turks, Transactions Of The Victoria Institute, 43, 1908, s. 225-239

73
Anadolu'daki Alevilerin tarihsel ve sosyal sre bakmndan da farkl deneyimler
yaadklar ve farkl ekilde evrildikleri aktr.184
Tarihsel srete corafi yaknlk ve Osmanl-Safevi mcadelesi sonrasnda
yaananlar

nedeniyle

en

fazla

ran'daki

iilerle

Anadolu'daki

Aleviler

kartrlmaktadr ki, onlar arasnda yukarda da ifade ettiimiz gibi "Ehl-i Beyt
sevgisi" dnda ortak yn bulmak zordur.185 "Alevi" kavram Pakistan'da smaili,
ran'da Caferi, Msr ve Yemen'de Zeydi, Suriye'de Nusayri, Lbnan'da Drzi
mezhebi anlamna geldii gibi, Sovyetler Birlii dneminde Moskova'da yaplan
almalarda "Alevi" kavram "Ali lahi" anlamnda kullanlmtr.186 Anadolu'da yer
alan "Tahtaclar", "Abdallar", "Yrkler", "Zazalar", "Baraklar", "Avarlar",
"Malalar", "epniler", "Sralar", "Amucallar", "Bedreddiniler", "Terekemeler",
"Nusayriler" ve "Bektailer" gibi isimlerle anlan gruplar bugn genel olarak "Alevi"
kavram ile adlandrlrlar.187
Bilindii zere tasavvuf hareketlerinin kurumlamas sonucunda tarikatlar
ortaya kmt. Tasavvuf akmnn kurumlam biimi olan tarikatlarn silsilelerinin
genel olarak drt halife araclyla Hz. Muhammed'e ulat kabul edilmekle
birlikte, tarikatlar esas olarak ilk halife Ebubekir ve Hz. Ali'ye dayandrlrlar.
Tasavvufun 11. yzyldan itibaren tarikatlar eklinde rgtlenmesinden sonra,
bunlarn bir blm -Kadirilik ve Rifailik vd.- silsilelerini Hz. Ali'ye
dayandrmalarndan dolay "Alevi" tarikatlar olarak da adlandrlmlardr.
Orta Asya'da byk Trk sufisi Hoca Ahmed Yesevi tarafndan kurulan
Yesevilik de silsile bakmndan mam Muhammed Hanefi araclyla Hz. Ali'ye
dayanmaktadr.

Anadolu'daki

Alevi-Bektai

gruplarda

bulunan

ecere

ve

icazetnamelerde de Hz. Ali'den gelme esastr. Anadolu'da Alevilik ve Bektailik

tasavvufi mistik yn ar basan inan oluumlardr. Alevi gruplarn deil fakat
Bektai gruplarn ayin ve erkan bakmndan tarikat niteliine sahip bir yaplanma
olduu kabul edilmektedir. Kadirilik ve Rifailik gibi tarikatlar ise, Anadolu'daki
184

YAMAN, Dr. Ali; Orta Asyadan Anadoluya Yesevilik, Alevilik, Bektailik, Elips Kitap, Ankara, 2006,
s. 108
185
YAMAN, Ali, Anadolu Alevilii ve iilie Dair Karlatrmal Bir alma, Cem Dergisi, S. 35,
stanbul, Nisan 1994, s. 36-38
186
SEZGN; a.g.e, 1999, s. 298
187
bkz. ANDREWS, Peter Alford, (Ed. By); Ethnic Groups In The Republic Of Turkey, Wiesbaden, 1989

74
Alevi, Bektai topluluklarca Alevi tarikatlar olarak grlmeyerek, Snnilik dairesi
ierisinde deerlendirilirler. Bu durum hi phesiz Alevilie ilikin tanm ve yorum
farklarndan kaynaklanmaktadr. "Alevi" kavramnn ieriini oluturan unsurlar
daha ok inan kaynakl olduundan meseleyi herhangi bir etnik grubun tekeline
indirgemek bilimsel adan mmkn deildir. Ancak Anadolu'daki Alevi, Bektai
topluluklarda istisnai gruplar da olmakla birlikte Trk inan ve kltrne ilikin
unsurlarn hakim olduunu syleyebiliriz. 188
Yesevilik, devletin slam anlayna daha yakn gzkse de Araplam bir
slam dncesi anlamna gelmez. Asya Trkleri'nin yaam anlayn slam'la
btnletirmi, slam ncesi Trk halklarnn yaam biimini, kltrel deerlerini,
geleneklerini ve trelerini slam inanc ile kaynatrmtr. Asya'da tohumlar atlan
bu akm, ran zerinden Anadolu'ya gelirken Trkmen halklar tarafndan da
desteklenmitir. Alevilik ise Anadolu'nun binlerce yllk kltrel deerleri ile daha
farkl bir slam dnce akm yaratmtr. Alevilerin tasavvuf anlay ve yorumu,
ilk alardaki Anadolu halklarnn doa ile i ie olan dinsel deerlerine benzer bir
din dncesidir. Dinsel trenleri ise Dionysos dininin mritleri Bakkhalar'n
trenleriyle benzerlikler ierir. Her ikisinde de trenlere kadnlar da katlr. Bu ve
bunun gibi pek ok rnekte de grld gibi, Aleviliin ierisinde eski dnem
Anadolu medeniyetlerinin kltrel ve dini zellikleri fazlaca bulunmaktadr.
"Bektai" kavram ile "Alevi" kavramnn durumu ise ok daha karmaktr.
Bu iki kavram bugn birbirlerinin yerine kullanlabildikleri gibi, "Alevi-Bektai"
diye yan yana da kullanlabilmektedirler. Baz aratrmaclarn Alevilere "Ky
Bektaileri" dediine189; bazlarnn ise Bektailiin, Aleviliin ehirdeki versiyonu
olduu eklindeki deerlendirmelerine rastlamak mmkndr.190 "Bektai" kavram
Hac Bekta Veli'ye nispetle ortaya km bir tarikattr.191 Daha nce de belirtildii
zere szlk anlamna gre "Alevi" ise, "Ali'ye mensup" demektir. Tarihsel sre
ierisinde daha ok gebe/yar gebe olarak yaayan, Tahtaclar ve epniler gibi
yerel adlarla anlan boylar, 16 ve 17. Yzyllardan balamak zere "Kzlba" olarak
anlmtr. Ancak Osmanl Devleti ve Snni halk arasnda "Kzlba" szcnn,
188

YAMAN, Dr. Ali, Orta Asyadan Anadoluya Yesevilik, Alevilik, Bektailik, Elips Kitap, Ankara, 2006,
s. 109
189
MELIKOFF, Irene;Uyur dik Uyardlar, Alevilik Bektailik Aratrmalar, ev. T. Alptekin, Cem
Yaynevi, stanbul, 1993, s. 33
190
APOLYO, Enver Behnan; Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1964, s. 254
191
OCAK, A. Yaar; Bektailik md., TDVA, C.V, stanbul, 1989, s. 373

75
aalamaya ynelik anlamlar yklenerek kullanlmas, btn bu gruplarn
kendilerini "Hz. Ali'ye mensup" anlamnda "Alevi" diye adlandrmalaryla
sonulanm ve bu isim zellikle 19. yzyldan sonra yaygnlk kazanmtr.192
Ksaca Anadolu'da "Alevilik" kavram bu ekilde ortaya kmtr ve biz bu kavram
bu erevede kullanyoruz. Genel olarak ifade etmek gerekirse "Bektai" szc de
aralarnda kk farkllklar olmakla birlikte, ayn gruplar iin kullanlmtr ve Hac
Bekta Veliye nisbetle kurulmu "Bektailik" tarikatna dayanmaktadr. Bu tarikat
Hac Bekta Veli'nin vefatndan sonra ortaya kan ve onun ardllarnca yaatlan
Hac Bekta klt erevesinde ortaya km, Osmanl mparatorluu ierisinde
olduka etkili olmu, 1826'ya kadar da resm himaye grmtr.193 Yenieri
ocann manevi piri olarak kabul edilen Hac Bekta Veli bir taraftan da,
Bektailiin Yenieriler arasnda farkl bir boyutta yaanmasna sebep olmutur.
Bunu dneme ait ariv belgelerinde aka grmek mmkndr.
Alevilik ve Bektailii birbirinden bamsz olarak ele almak bugn gelinen
noktada tarihsel ve sosyolojik adan olanakszdr. Her ikisi de zaman ierisinde ayn
insan topluluklarn ifade eder hale gelmitir. Melikoff'un da belirttii gibi:
"...Alevilik, Bektailikten ayrlamaz. nk, her iki deyim de ayn olguya, Trk
halk slaml olgusuna baldr..."194 Bugn gelinen noktada bu ikisi birbirlerinin
yerine de sk sk kullanlabilmektedir. Alevilik ve Bektailik, inan ve ahlak esaslar
ve edebiyatlar bakmndan da temel olmayan farkllklar dnda ortaktrlar. En
temel farkllk, Bektailerin daha ok ehirlerde yaamalarna karn, Alevilerin
gebe/yar gebe evrelerde yaamalar eklinde ortaya km sosyal bir
farkllktr. Ancak tarihsel olarak doru olan bu farkllk, gnmzde anlamn
yitirmeye balam, Alevi ve Bektai gruplar nitelemek zere "Alevilik" ad yaygn
olarak kullanlr olmutur.195 Bilindii zere "Bektai" esas olarak dede/baba ve elebilere bal topluluklara verilen addr. Ancak yer yer kendilerini "Bektai" olarak
niteleyen ocakzade dedelere bal Kzlba Alevi gruplar da vardr. Ayrca ran
Azerbaycan'nda, Tebriz yresinde llh'da Krklar veya Cehelten olarak adlandrlan

192

MELIKOFF; a.g.e., 1993, s. 33

YAMAN, a.g.e., s. 110
194
MELIKOFF, a.g.e, 1993, s. 29
195
YAMAN, Ali; Alevilikte Dedelik Kurumu ve levleri, SBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul, 1996, s. 20
193

76
Ali lahi grup, yine ran Azerbaycan'nda Hoy yaknlarndaki Krt kkenli Ehl-i
Haklar da kimi aratrmaclarca "Alevi" emsiyesi altnda deerlendirilmektedir.196
Bugn "Alevi" diye ile adlandrlan Anadolu'daki kitlelerin atalar Osmanl
mparatorluu devrinde daha ok "Kzlba" ad ile anlmaktaydlar, lkemizde
bugn yaygn ekilde Alevi olarak adlandrlan kitleler iin kaynaklarda birok ismin
kullanldn syleyebiliriz. Anadolu'daki "Alevi" kitleleri nitelemek zere kaynaklarda, "Kzlba, Rafzi, Ik, Mlhid ve Torlak" gibi adlarn kullanldn
grmekteyiz. Bunlardan en ok kullanlan "Kzlba" ad olmutur. Anadolu
Alevileri kendileri iin ok anlaml "Kzlba" adn, Osmanl ynetiminin ahlak d,
din d anlamlar ykleyerek bir psikolojik sava arac olarak kullanmas sonucunda
brakmak zorunda kalmlardr. Melikoff un deyimiyle:"... Kzlba deyiminin, yerini
Alevi'ye brakm olmas..." bu gelimelerin sonucundadr.197
Tarihte Babailer, Kzlbalar, Rafiziler, Bektai-Aleviler gibi isimlerle anlan
topluluklar, gnmzde Anadolu Alevileri, bazen sadece Aleviler olarak anlmaktadr. Alevilik gebe, ya da yar gebe Trkmenlerin slam kabul etmeye balad
l0. yzyldan itibaren akp gelen uzun bir tarihi sre ierir. Alevi inanc Allah-Muhammed-Ali lemesi zerine kurulmutur. Allah inanc bir lde vahdet-i vcuda dayal bir yorumla kabul edilerek, Onun alemde ve zellikle insanda tecelli ettiine inanlr.

198

Bu anlamda pek ok inan ve kltrn bir bilekesi olmasna

ramen Aleviliin nemli bir ynnn de slam Tasavvufu olduu grlmektedir.

Klasiklemi ve szlklere girmi ekliyle tasavvuf; Tanrnn niteliini ve
kinatn oluumunu, varlk birlii (vahdeti vcut) anlayyla aklayan din ve
felsefi bir akmdr.

Tasavvufta ana fikir, kinatta ancak bir tek vcudun

bulunduuna inanmak ve baka varlklar, o vcudun tecellilerinden ibaret

grmektir.199 Baz aratrmaclara gre ise; slam dininin zdr ve ruhudur. Zahiri
ilimler slamn bedeni, Btni ilimler anlamna gelen tasavvuf ise ruhudur.200
Bedensiz ruh, ruhsuz beden dnlemedii iin tasavvuf ve slam da birbirleri iin

196

MELIKOFF, a.g.e., s. 34-35)

MELIKOFF; a.g.e., s. 33
198
ZM, lyas; Gnmz Alevilii, SAM yaynlar, stanbul, l997, s. 189-192
199
Meydan Larousse; c. 11, tasavvuf maddesi
200
KARA, Mustafa; Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, stanbul, 1980, s. 19
197

77
vazgeilmez grlmlerdir. Tasavvuf, isel, btni bir yoldur; Allahtan gayri her
eyden soyunmak, Tanrsal ahlakla ahlaklanmak, yeryznde Tanr halifesi olarak
dolaabilmek iin izlenecek Hakka giden deruni bir yoldur; Hakk ile Hak olmak
yolunda ilerlemek iin izlenen, nerilen yoldur; bireysel aba gerektirir; kiinin,
kiiliinden ktlk ve ktle ilikin her eyi temizlemesi abasdr.
Birok aratrmac ve yazar tasavvufun yani slam mistisizminin ilk defa
Peygember'in bizzat kendisiyle baladn syler. Bu daha sonra amcasnn olu,
ahiret kardei ve damad Ali ve Peygamber'in dnsel evrimi ierisinde nemli bir
rol olan Salman- Farisi ile olan ilikilerinde geliir ve belli bir sistematie kavuur.
Tasavvuftaki "Zht

dnya malndan el etek ekip yalnz yaama gelenei de

rnein, bunlarn ayn derecede yakn dostlar ve Ehl-i Beyt fedaisi Ebu Zer Gaffari
(lm, 625)'den gelir.201 Muhammed'in salnda kurulan ve "Krklar" diye tabir
edilen ve Muhammed'in verecei btn kararlarda Ali ile grmesinin dnda, bir
de bunlarla grp tartt ayr ve mstesna bir cemaat olan Ashab- Suffann
varln btn tarihiler bilirler.202 Krklar, birbirlerine yle gvenen bir topluluktur
ki, btn benlik duygularndan arnmlar ve mal varlklar ile birlikte duygu ve
dnceleri ile de birlemilerdir. Tarihlere Alev Tasavvufu olarak geecek
dncenin Peygamber'den sonraki ilk sahipleri Krklar olarak grlmektedir.
Fatma, Ali, Salman- Faris, Hasan, Hseyin, Mikdad bn Esved, Ebu Zer Gaffari,
Ammar bn Yasir gibi adlar gnmze kadar gelmi olan 'Krklar' topluluuna
ilikin anlatmlar ve sylenceler olduka arpcdr.
Krklarla ilgili Alevilerin en nemli sylencelerinin banda ise Hz.
Muhammedin Mira dnn girdii sylenen Krklar Cemiyle ilgili olan
sylence gelmektedir. Bir gn Cebrail, Hz. Muhammed'e Hakk'n davetini bildirir
ve O'na Mira yolculuunda rehberlik eder. Sema'da, yolculuk srasnda, nlerine
bir aslan kar ve kkremeye balar. Muhammed, ne yapacan arm durumdadr. O anda bir ses; "Ey Muhammed, yzn aslann azna ver!", der.
Muhammed, syleneni yapar; yzn aslann azna verir. Aslan, yz alnca
sakinleir. Muhammed, yoluna devam eder; gn, en yksek katna ular. Sonunda

201
202

The Cultural Atlas of slm, smail R. Al-Faruqi Ldis Lamya al-Faruqi, 1986, s. 295
ZPOLAT, Latife, ERBL, Hamdullah, Melli Divan ve Aleviliin, Tsavvufun, Bektailiin Tarihesi,
Demos Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 2006, s. 310

78
Hak tecelli eder ve Hakk'n yzn grr. (...) Muhammed, Mira'tan dnerken
kentte bir kubbe ilgisini eker; yryp kapsna varr; kapy alar. eriden bir
ses; "Kimsin, niin geldin?", diye sorar. Hz. Muhammed; "Ben peygamberim. An
ieri gireyim. Erenlerin gzel yzn greyim!", karln verir. Bu kez ieriden;
"Bizim aramza peygamber smaz. Var peygamberliini mmetine yap", yant
gelir. Bunun zerine Muhammed, kapdan ayrlr. Tam gidecei srada Tanr
Cebraili gnderir ve; "Ey Muhammed, o kapya tekrar var!", buyurur. Muhammed,
Tanr'nn buyruu zerine yeniden o kapya varr; kapy alar. eriden; "Kim o?",
diye bir ses duyulur. Muhammed; "Ben peygamberim. An ieri gireyim. Mbarek
yzlerinizi greyim", der. Bu kez ierideki ses; "Bizim aramza peygamber smaz.
Ayrca bizim peygambere de gereksinimimiz yok", karln verir. Tanr elisi
umarsz geri dner; makamna varp sakinlemeyi diler. Uzaklarken Cebrail
yeniden gelir; "Ey Muhammed geri dn. Nereye gidiyorsun? Var o kapy arala, o
meclise dahil ol! Yine kimsin diye sorarlarsa, bir fakir dilenciyim dersin ",
buyurur. Muhammed, Tanr'nn buyruuna uyar. Yine o kapya varr; kapnn halkasna el vurur. eriden; "-Kimsin?", diye ses geldiinde; "-Yoktan var olmu bir
yoksul dilenciyim. Sizi grmeye geldim. Girmeme izin var m?", diye sorar. O an
kap alr; "-Merhaba! Ho geldin, kadem getirdin. Geliin kutlu olsun, ey kaplar
aar!", diyerek kendisini karlarlar. Tanr'nn elisi; "-Kutsal kap, hayrlar kaps
ald. Esirgeyen ve balayan Tanrnn adyla", deyip, nce sa ayan basarak
ieri girer. eride otuz dokuz can oturmaktadr; yirmi ikisi erkek, on yedisi
kadndr. Muhammed'in ieri girdiini grnce hepsi kyama dururlar; O'na yer
gsterirler. Muhammed, geip Ali'nin yanna oturur, ama O'nun Hz. Ali olduunu
anlayamaz. Derken; "-Bunlar kimler? Bykleri hangisi, kkleri hangisi?", diye
dnmeye balar. Sonunda dayanamaz ve; "Sizler kimlersiniz? Size kim derler?",
diye bir soru yneltir. "-Bizler Krklarz", karln verirler. Muhammed; "-Peki
sizin ulunuz kim, knz kim? Ben anlayabilmi deilim ? ", deyince; "-Bizim
ulumuz da uludur, kmz de uludur. Bizim krkmz bir, birimiz krktr", yantn
verirler. Muhammed'in; "Ama biriniz eksik, o birinize ne oldu?", sorusuna
ieridekiler; "-0 birimiz Selman'dr; taraya, parsaya kt. Hem niin soruyorsun?
Selman da buradadr. O'nu aramzda say", derler. Hz. Muhammed, Krklar'dan
bunu kantlamalarn ister. O an Hz. Ali, mbarek kolunu uzatr. Krklar'dan biri
destur ekip Hz. Ali'nin koluna bakla bir kesik atar; kolu, kan revan iinde kalr.
Bu srada dier otuz dokuz cann kolundan kan akmaya balar. Bir damla kan da

79
pencereden gelip meydana dklr; bu kan tarada, parsada bulunan Selman'n
kolunun kandr. Sonra Krklar'dan biri Hz. Ali'nin kolunu balar; kan diner. O an
tm dier canlarn da kan durur. Bu srada devirmeden dnen Selman, getirdii
bir zm tanesini Hz. Muhammed'in nne koyar ve; "-Ey yoksullar hizmetkar, bir
hizmet et de bu zm tanesini paylatr!", der. Muhammed kendi kendine; "Bunlar
krk kii, zm ise bir tane. Bu bir tane zm krk kiiye nasl bltreyim?",
diyerek kararszla der. Bunu gren Tanr Cebrail'e; "Sevgili Muhammed zorda
kald. Tez yeti, Cennet'ten bir nur tabak al, ilet. O zm tanesini bu taban iinde
ezip erbet etsin, Krklar'a paylatrp iirsin"; buyurur. Cebrail, Cennet'ten bir nur
tabak alr; Tanr elisinin huzuruna gelir; Tanr'nn selamn arz edip o taba
Muhammed'in nne koyar; "-erbet eyle, ya Muhammed!", der. Krklar, zm
tanesini ne yapacak, nasl paylatracak diye seyrederken birden Hz. Muhammed'in
nnde, nurdan bir tabak belirdiini grrler. Tabak gne gibi balkr. Muhammed,
taban iine bir damla su koyar; sonra mbarek parmayla o zm tanesini ezip
erbet eder; Krklar'a sunar. Krklar, erbetten ier; tm mest olur. Ayaa kalkar,
"-Ya Allah" diyerek dest verirler. ryan bryan semaha dururlar. Muhammed de
bunlarla birlikte semaha girer. Semah srasnda Hz. Muhammed'in bandan
mbarek imamesi der. Krklar, imameyi alp krk para ederler. Her bir paray
biri alarak krk paray krk kii, balayp tennure yaparlar. Sohbet/semah sona
erdikten sonra Muhammed bunlara pirlerini ve rehberlerini sorar. Krklar; "Pirimiz
ah- Merdan Ali'dir ve rehberimiz Cebrail Aleyhisselam'dr", derler. Bu yant
zerine Muhammed, Hz. Ali'nin Krklar Meclisi'nde olduunu anlar. Ali,
Muhammed'e doru yrr; Ali'nin yaklatn gren Muhammed, tecella ve
temenna ile O'na yer gsterir. Krklar da Hz. Muhammed'e katlr; saygyla eilip
O'na yol aarlar. Bu srada Hz. Muhammed Hz. Ali'nin parmanda, Mira'a
giderken aslann azna verdii yz grr...

203

Ufak farkllklar gsterseler de

Krklar Cemiyle ilgili btn anlatmlar kaynaklarn Bist'nin 1017'de yazd

Menakb el-Esrar Behet el-Ahrar adl eserinden alrlar.
Peygamber'in lmnden sonra ortaya kan iktidar kavgalar srasnda slam
aleminin nasl blnp paralandn tarihlerden izlemek mmkndr. Ali
taraftarlarnn bu dnemde ve daha sonraki yzlerce yl ierisinde Peygamber ve
203

KORKMAZ, Esat; Buyruk, Yorumlu mam Cafer Buyruu, Anadolu Kltr Aratrma nceleme Yaynlar,
stanbul, 2002, s. 15-18

80
Ali'nin retilerini yorumlamalar ve iktidar tartmalar srasnda Alevi tasavvufu da
yava yava ekillenir ve apayr bir benlik kazanr. Ali taraftarlarnn Emeviler
devrinde devam eden iktidar mcadeleleri kendini ayn zamanda ideoloji olarak da
gelitirir ve olgunlatrr. Abbasi dneminde ise, Alevi Tasavvufu'nun ideolojik bir
sistematie kavutuunu gryoruz. Ali'nin ve mam Hseyin'in torunlarndan 6.
mam Cafer s-Sadk (700-765) dnemin en nl bilgini ve en byk hocas
durumundadr. Kur'an'a getirdii yorumlaryla ve dnemin sorunlarna ilikin tutarl
zmlemeleriyle bu yolun ilk rn aar, temel izgilerini izer. Bu haliyle
kendisinden sonraki tm mutasavvflar etkiler ve aydnlatr. rnein onun Kur'an'n
drt ayr anlam olduuna ilikin; "Mana, sradan kiiler iindir; kinaye (dolayl
anlatm) sekin kiiler iindir; letif, erenler iin ve gerekler, peygamberler iindir"
dncesi daha sonra eriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat kaplarnn almasna
kaynaklk etmitir.204
Alevi mutasavvflar bir kere Tanr'nn, insann, evrenin ve Kur'an'n gerek
anlamlarn ve niteliklerini dnmeye, tartmaya ve aratrmaya baladktan sonra,
kendilerinden nce ortaya km btn dnce akmlarn ve inanlar da elekten
geirirler ve ortaya korkun tutarllkta bir sentez karrlar. Dncelerini hi
ekinmeden aka ifade etmeleri nedeniyle de, dnemin gerici, yobaz ounluu
(dnmeden inanan gruh) ve tutucu slamclar tarafndan saldrlara urarlar, zindanlarda yatarlar, ikenceler grrler. rnein; ilk dnemin tasavvufularna mal
edilen, "Allah'm sana herkesin yannda 'Rabbim' diyorum. Ama yalnzken
sevgilimsin sen benim" zdeyii anlayanlar iin hem ok byk bir gereklii ifade
etmekte, hem de onlarn ne tr basklarla kar karya olduunu anlatmaktadr.
Tabii bunun daha da tesine giderek o korkuyu atanlar da kmtr ilerinden;
Hallac- Mansur, ehabuddin Yahya Suhreverd, Muhiyeddin-i Arab, mad d-Din,
Seyyid Nesimi gibi... Cafer s-Sadk'n takipisi olarak, onunla ayn dnemde
yaayan byk dnr Hasan l-Basri'yi (642-728) gryoruz. Onu Msrl ZnNun (? - 861), ranl Ebu Yezid Tayfur bn Sruan Bestam (? - 874), yine ranl
Ebu Abdullah el-Hseyn bn Mansur el-Hallac (857-922) izlerler. Bayezid-i
Bestam'nin bykbabas Sruan'n Zerdtlk'ten Mslmanla gemesi, Hallac-

204

ZPOLAT, Latife - ERBL, Hamdullah; Melli Divan ve Aleviliin, Tsavvufun, Bektailiin Tarihesi,
Demos Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 2006, s. 311

81
Mansur'un da dedesinin Zerdti olmas bunlarn ilerideki sentezci dnceleri
asndan olduka dikkat ekicidir.205
Bunlardan Alevi-Bektai Tasavvuf Felsefesini en ok en ok etkileyeni olan
Hallac- Mansur 857 ylnda ran'n Fars Eyaleti'nde Tr'da domutur. ocukluu
Vasil ve Tustar kentlerinde geer. Baba meslei olan hallalkta (pamuk atcl ve
yatak-yorgan yapmclnda) alr. ok gen yata iken nl mutasavvf Sehl tTuster'den dersler alr ve hocasyla birlikte Basra'ya gider. Oradan Badat'a geer
ve Amr ibn Osman el-Mekk'nin rencisi olur. Onun mritlerinden birinin kzyla
evlenir. Daha sonra Cneyd ile tanr ve onun ynetiminde manevi hayatn
gereklerini yapmaya balar. Ama daha o yllarda kaynpederi kendisine "sihirbaz ve
kfir" gzyle bakmaktadr. lk hacca gidiinde Mekke'de bir yl kalr. Ar ileler
eker. Tekrar Badat'a dndnde ise artk gerek kiiliine kavumutur. Derler
ki, Badat'a gelip de hocas Cneyd'in kapsn aldnda, Cneyd "kim o" diye
sorar. Mansur'un verdii cevap, "Ene'l Hak olur. Bu szn anlam, "Ben gereim,
ben Tanr'ym, Tanr'nn bizzat kendisiyim" biimindedir. Daha sonra tutuklanp da
zindana atld srada yazd 'Kitab et-Tevasin' adl kitabnda Mansur zellikle bu
kavram tartr ve Tanr-nsan-Evren'in aslnda tek bir nesne, tek bir varlk
olduunu anlatmaya alr.
Hallactan etkilenen ilk Trk ozan Ahmed Yesevidir. Yesevinin Hikamlar
tamamiyle Hallacn etkisinde yazlmtr. O da Tanr ak peine der ve Hallac
bulur. Hallacn tm grlerini ve Enel Hak anlayn dorulayan Yesevi, onun
lmne sebebiyet veren kat mollalar eletirmitir.206 Daha sonraki yllarda yine
Hallac Mansurun dncelerinden etkilenen Hac Bekta Veli, Taptuk Emre,
Yunus Emre, Nesimi gibi Alevi tasavvufunun pek ok nderi ve airi Anadolu
Aleviliinin ekillenmesinde Mansurun tasavvuf yolunu izlemilerdir.
Btni Bektai retisinde, Hallac- Mansurun izlerini hem dnsel boyutta,
hem de uygulanan ritellerde grmekteyiz. Bilindii zere Bektai Tarikatlarnda

205
206

a.g.e., s. 312
MASSIGNON, Louis; Hallac- Mansur, Der.: Prof. Dr. Niyaz KTEM, Ant Yaynlar, stanbul, 1994,
s. 69

82
yaplan ritellerden biri, Hallacn idam ediliini sembolize eder ve bu ritel Dar-
Mansur olarak isimlendirilir.207
Alevi tasavvufu Hoca Ahmed Yesevi (? -1166) ile ayn zamanda iirsel
dzeyde de zenginleir ve Hac Bekta Veli ile doruuna ular. Tasavvufunun
simgeleen isimlerinden bir ksmn da burada anmak gerektii kanaatindeyiz. Belhli
Prens brahim Ethem (?-777), Ferid d-Din Attar (1119-1193) Ferid d-Din, bn
Arab (eyh Muhyeddin Arabi (1164-1240), Mevlna Celleddin Rum (1207
Horasan-Belh, 1273 Konya), Ah Evren Vel (Hac Bekta Veli ve Mevlna ile ada), Fazlullah Huruf Astarabadi (1339-1398), Safi d-Din Erdebil (1252-1335),
mad d Din Nesimi (7-1404) ve Simavnal eyh Bedreddin Mahmud (1357-1420).
Alevilik gnmze szl ve yazl olmak zere iki kaynaktan ulamtr.
Szl gelenek nesilden nesle aktarlan bilgi ve uygulamalar ve dedelerin ulatrd
bilgiler eklinde gnmze ulamtr. Snni kitlelerin aksine eitim kurumlarndan
yoksun kalan Aleviler inan, gelenek ve kltrlerini daha ok bu yolla gnmze
ulatrmlardr. evreyi temsil eden ve gebe/yar gebe kitlelerin oluturduu bu
gruplar, resmi din anlayna kar bir dinsel anlay, yani heterodoksiyi temsil
ediyorlar, toplumsal yaplar itibariyle, Snni evrelerin aksine, eitim ve kltr
kurumlarndan yoksun bulunuyorlard. Bektai dergahlarnda ise belli bir
organizasyon bulunmaktayd. Bu dergahlarda bulunan Bektai dervileri ve onlarn
nfuzundaki

kitleler,

ocakzade

dedelerin

faaliyette

bulunduklar

kitlelerle

kyaslanmayacak lde kurumlam idiler. Bu durumu ariv belgelerinden

rahatlkla grebiliyoruz. Ocakzade dedelerin faaliyette bulunduu yerlerde yaayan
kitleler Bektai dergahlarndan daha farkl bir organizasyona tabi bulunmaktaydlar.
Bu kitleler arasnda, bilgiler, yazl olmayan yani szl gelenee dayal bir ekilde
nesilden nesile aktarlyordu. Merkezi iktidarlarn bu kitleler zerindeki basks ve
zaman zaman gerekleen srgnlerin yaratt olumsuzluklar yaamlarnn her
alanna yansm, rnein Cem ayinleri byk bir temkinle ve gizlilik ierisinde
yaplr olmutur.208 Bu gizlilik de zaman ierisinde toplumun Snni kesimiyle keskin
bir ayrla vesile olarak, ayn zamanda Alevi toplumuna kar atlan iftira ve
yalanlarn halk arasnda yaylmasna sebep olmutur.
207
208

CANDAN, Ergun, Trklerin Kltr Kkenleri, Snr tesi Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2005, s. 317
YAMAN, Ali; Adan Zye Alevilik Nedir?, Ufuk Yaynlar, stanbul, 1999

83
Alevi Yol ve Erkannn gnmze ulamasnn ikinci kayna ise yazl
kaynaklardr. Ancak bu kitlelerin sosyal yaamlarnn doal bir sonucu olarak, sahip
olduklar yazl eserler de olduka snrldr. Alevi kylerinde yaptmz
aratrmalarda, daha ok dede evlerinde nefeslerin ve deyilerin yer ald kitaplar
(Cnkler), Menakb- mam Cafer-i Sadk, Hutbe-i Dvaz-deh mam/Menakb-
Seyyid Safi, Kk Buyruk olarak da bilinen Dergah- Alide Seyyid Abdlbaki
Efendinin Erenlere Muhib olan Temiz nanl Mminlere Gnderdii Mektup
balkl bir kitapk, Makalat- Hac Bekta Veli ve Vilayet-name adl el yazmas
(Osmanlca) eserlerin varolduunu biliyoruz. Oysa Snni kesimler yzyllara
yaylan zaman srecinde medreseler ve eyh-mrid ilikisi erevesinde birok
eitim kurumlarna sahip olmu, bu ekilde yzlerce eser kaleme alnmtr. Bektai
dergahlar eitim faaliyetleri ve aralar bakmndan da, ocakzade dedelere bal
Alevilerle kyaslanmayacak lde kurumsallam idiler. Dergahlarda yzlerce cilt
eser bulunurken Alevi kylerinde sadece Dede evlerinde elyazmas kitaplar
bulunurdu.209
Alevilerde inan ve ibadet anlaynn kendine zg ynleri bulunmaktadr.
Bu anlayn temeli biimden ok z esas almasna dayanr. Biimsel anlamda
ibadetin bir ara, olgun insan olmann ise esas ama olduu kabul edildiinden
Cemlere katlmak, oru tutmak yetmez. Eline, diline, beline bal olmayan, en
kutsal varlk olan insan sevmeyen, olgunlamam insanlarn ibadetlerinin de
bouna olduuna inanlr. Bu kiiler Cem trenlerine alnmadklar gibi toplumdan
da dlanrlar.
Alevi inancnn temeli Hak-Muhammed-Ali sevgisine dayanr. kinci bir
nemli olgu da Ehl-i Beyt sevgisidir. Kelime anlam ev halk demek olan Ehl-i Beyt,
Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinden olumaktadr.
On iki mamlar ise, Alevilerin Hz. Muhammedden sonra nder olarak tandklar
Hz. Ali ile Hz. Fatmann soyundan gelen kiilerdir. On iki mamlarn adlar
srasyla yledir; mam Ali, mam Hasan, mam Hseyin, mam Zeynel Abidin,
mam Muhammed Bakr, mam Cafer Sadk, mam Musa Kazm, mam Ali Rza,
mam Muhammed Taki, mam Ali Naki, mam Hasan Askeri ve mam Mehdi.
Tevella ve teberra anlay da bu insanlara duyulan sevgiden kaynaklanr. Tevella,
209

YAMAN, Ali; Adan Zye Alevilik Nedir?, Ufuk Yaynlar, stanbul, 1999

84
Ehl-i Beyti, On ki mamlar, On Drt Masumlar, On Yedi Kemerbestleri ve
onlarn yolundan gidenleri sevenleri sevmek, teberra ise onlar sevmeyenleri
sevmemektir.
Alevilikte bir dier temel inan motifi olan Drt Kap Krk Makam
eklindeki Kmil (olgun) insan olma ilkelerini ise Hac Bekta Velinin Makaalat
adl eserinde grmekteyiz. Anadolu Aleviliinin temel kavram ve felsefesi bu Drt
Kapda somutlar. Dtan ze doru gidite, drt aama (kap) olduu
vurgulanr.210 Drt kapdan ama benlikin yok olmasdr. Birlik bu kaplar amakla
salanr.211
Bu drt kapnn her birinin ayrca onar makam vardr. Birinci kap olan
eriat Kapsnn makamlar; iman etmek, ilim renmek, ibadet etmek, haramdan
uzaklamak, ailesine faydal olmak, evreye zarar vermemek, peygamberin
emirlerine uymak, efkatli olmak, temiz olmak ve yaramaz ilerden saknmaktr.
kinci kap olan Tarikat Kapsnn makamlar; tvbe etmek, mridin tlerine
uymak, temiz giyinmek, iyilik yolunda savamak, hizmet etmeyi sevmek,
hakszlktan korkmak, mitsizlie dmemek, ibret almak, nimet datmak ve zn
fakir grmektir. nc kap olan Marifet kapsnn makamlar; edepli olmak,
bencillik, kin ve garezden uzak olmak, perhizkarlk, sabr ve kanaat, haya, cmertlik,
ilim, hogr, zn bilmek ve arifliktir. Drdnc kap olan Hakikat kapsnn
makamlar ise; alakgnll olmak, kimsenin aybn grmemek, yapabilecein
hibir iyilii esirgememek, Allahn her yarattn sevmek, tm insanlar bir
grmek, birlie ynelmek ve yneltmek, gerei gizlememek, manay bilmek, srr
renmek ve Allahn varlna ulamaktr.212
Bunlarn dnda Anadolu Alevilerinin hayat biimlerini dzenleyen bir
baka unsur da, Eline-Diline-Beline hakim olma kuraldr. Bu unsur,
Alevilerin yaamlar boyunca uymalar zorunlu ahlak sisteminin adeta simgesidir.
Gerek insan ve gerek slam olabilmek, ancak Eline- Diline- Beline sa ve sahip olmakla, yani edepli olmakla gerekleebilir. Grg Cemi'nde Talib'in beline balanan
"T-bend" kuana dm atlr. Bunlarn anlam, "Allah-Muhammed-Ali"nin
210
211
212

ZELYUT, Rza; z Kaynaklarna Gre Alevilik, Anadolu Kltr Yay., 5. Bask, stanbul, 1991, s. 34
BRDOAN, Nejat; Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Kaynak Yaynlar, 5. Basm, stanbul, 2006,
s. 309
YAMAN, Mehmet; Alevilik (nan, Edeb, Erkan), Yaynevi yok, 2. Basm, stanbul, 1993, s. 233-234

85
simgesi olduu gibi, "Eline-Diline-Beline" sahip olmak ve kendine gveni olmaktr.
ok gl bir ahlak sistemi gelitirmi olan Alevilik'te, ahlk d bir davranta
bulunan kii, yol dilinde dkn saylr ve toplum dna atlr. Zira, kii kendisine
ho gelmeyeni, bakasna yapmamaldr.213
Nejat BRDOAN, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik adl eserinde
Anadolu

Aleviliindeki

trenleri

iki

blmde

incelemek

gerektiini

vurgulamaktadr. Bunlarn birincisi, katlanlara Alevi adn veren Ali

kavramnn anld, o kutsal ve sevgili basknn duyulduu Ali, On ki mam,
Hac Bekta Veli vb. yol ulularnn temsilcisi olan pirin katld dinsel
trenlerdir. kinci tip trenler ise yln belirli gnlerinde, birlii salama amacna
ynelik adak kurbanlarnn kesildii trenlerdir.214
Birinci dinsel trenlere rnek olarak Cem Trenini verebiliriz Alevi
yolunun temellerinden olan Cem Treni; ok karmak bir uygulamadr. Bu
uygulama, genelde dinsel niteliklidir ama insanlarn hem tapnma ilevini, hem
ruhen yenilenme, ykanma eylemini, hem de toplumsal ve bireysel sorgulama iini
kapsar. Cem yaplrken mzik n plandadr. 12 Hizmet ad verilen ve 12 imamlara
saygy da kapsayan uygulamalar rasnda iir, mzik ve semah gndeme gelir. En
nemli yanlardan birisi de Alevi insanlarn bu Cemlerde dnya ilerinin
sorgulanmasdr. Cemler, zellikle Osmanl devleti zamannda, Alevi halkn
mahkemeleri gibi de almlardr. Aleviler sorunlarn zmek iin asla Osmanl
devletinin mahkemelerine gitmemilerdir. Bu yola bavuran birisi dkn saylr ve
toplumdan dlanrd. Gerek kiisel sorunlar, gerek zlemeyen ailevi sorunlar,
gerekse kiinin topluma kar sorunlar; Cemde grlr, zme balanrd. 215
Cem, Alevilikte en nemli dinsel trenin (ibadetin) addr. Cem'e ayrca;
Ayin-i Cem (Cem ayini), Ali Cemi, Grg Cemi, eri Kurban da denir. K
aylarnda, zellikle Cuma akam balamas kuraldr. Cem'de On ki Hizmet ve bu
hizmetlerin ayr ayr sahipleri vardr. Her Alevi ylda bir kez grgden geer, hal ve
gidiatnn muhasebesini yapar, ikrarn tazeler ve topluma hesap verir.
Kendilerinden ikayeti olanlar Cem'de bulunan canlar hakl grrlerse, ikayet
213

a.g.e, YAMAN; s. 237

BRDOAN, Nejat; Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Kaynak Yaynlar, 5. Basm, stanbul, 2006,
s. 322-323
215
ZELYUT, Rza; z Kaynaklarna Gre Alevilik, Anadolu Kltr Yay., 5. Bask, stanbul, 1991, s. 182
214

86
edilenler onlar raz etmek zorundadrlar. Kimseyle ksl, dargn ve kavgal
kalamazlar. Birine haklar getiyse, ya da bakasnn hakk kendisinde kaldysa
hesaplar ve helallik alrlar. Barmadka grgleri yaplmaz. Yllk grgden
geen talipler, ayn zamanda daha nce yapt hatay bir daha tekrarlamamak zere
tvbe ederler. Grgden getikten sonra manen temizlenmi olurlar. Ancak bundan
sonra Cem'e katlanlar, grg-sorgudan geerek temizlenmi olanlarn kurban
lokmasn yiyebilirler. Dknler (haksz yere keyfi olarak eini boayan, haram
kazan salayan, yalanc ahitlik yapan, nefsine hakim olmayan, hrszlk yapan,
adam ldren, vergi ve askerlik borcu gibi vatan borcunu demeyen, annesine
babasna evlatlk grevini yapmayan, insanlara zarar veren, komusunu inciten, ii
ve yetim hakk yiyenler) Cem'e alnmazlar. Bylece Cem halk (Alevi toplumu)
zararl insanlardan, yaramazlardan arnm olur.216
Alevilii dier inan sistemlerinden ayran en nemli zellik de budur.
Dnya ileri dnyada halledilir. Kul, te dnyaya ait ilerini Tanrya borcunu yerine
getirmeden lse bile bu onun sorunudur. Fakat bu dnya ilerini ve kul borcunu
demek zorundadr. Yoksa toplumsal yaptrm uygulanr, "dkn ilan edilip
dlanr. Cemin bir zellii de, trene insana kar borcunu demi insanlarn
girebilmesidir.217
Alevi dinsel trenleri "Grg'', "Muhabbet cemi" ve ''Abdal Musa" olmak
zere e ayrlr. Grg cemi yllk dinsel trendir. nanca gre bir yl iinde
yaplanlarn hesab verilir. Muhabbet cemleri herhangi bir frsat nedeniyle bir araya
gelindiinde yaplan cemlerdir. Abdal Musa ise grglerin sonunda ya da grm
yaplmad yllarda tm toplumu birlikte tutmak amacyla bir akam iine sdrlan
dinsel trenlerdir.218
Cem, kylerde byke bir evde, varsa Cemevinde; gnmzde kentlerde
yine ya msait bir yerde, ya bir salonda ya da Cemevinde yaplr. Cem'in Dede
tarafndan aldn herkese (kylerde btn kyllere) bildirmek iin On ki
Hizmetten biri olan peyikler gnderilir. Btn talipler Mrid, Pir, Rehber huzuruna

216

YAMAN, Mehmet;Alevilikte Cem Ufuk Matbaaclk, stanbul, 1998, s. 7

ZELYUT, Rza; a.g.e., s. 183
218
BOZKURT, Fuat; Semahlar, Cem Yaynevi, 2. Bask, stanbul, Eyll 1995, s. 31
217

87
davet edilir. Bu daveti duyan canlar, Musahibi ile buluur. Herkes evinde tertemiz
ykanp en temiz elbiselerini giydikten sonra ev halk ve Musahibinin ev halk ile
birlikte, Dedenin belirttii gn ve saatte Cem'e katlrlar. Gzc tarafndan taliplerin
yoklamas yaplr, hasta ve mazereti olanlar meydana karlr. On ki Hizmet
sahiplerinin de grevleri banda olup olmadklar kontrol edilir. Meydan postundan
nce "Mrid postu" serilir. Mrid, postun duasn yapp, postuna oturur. Akam
saat sekiz sralarnda herkes eleri ve Musahipleri ile "Hak Meydan" olarak kabul
edilen Cemevi'ne gelmeye balar ve gelirken lokma (kuruyemi, meyve, rek,
kmbe, baklava, helva gibi yiyecekler) getirirler. Musahipler ve eleri Cemevi'ne
gelince, Meydan'da Dr'a durup, lokmalarnn (niyaz) duasn alrlar. Duadan sonra
talipler lokmalarn grevliye teslim edip diz zeri gelerek meydana niyaz (secde)
ederler. Genellikle talip Dede'ye veya post'a niyaz eder. Bunun anlam: Hem
"Ademe secde" hem de cemaatte bulunan btn canlarla grmek, onlara sayg ve
sevgi gstermektir. Cemevi'ne gelen canlar, Gzc'nn gsterecei yere ya srasna
gre kurulmu saflara otururlar. Musahiplerin eleri ise Cemevi'nde kendileri iin
ayrlm blme otururlar. Erkekler, yn Dede'den tarafa gelmek zere orta yerde
byke bu boluk brakarak daire (halka) oluturacak biimde otururlar. Burada
herkes birbirine dnktr. Bylece 'Tarikat Namaz (Tevhd Halkas) duvara
bakarak hocann arkasnda deil; Cemal'e, Didara (Cenab- Hakkn iyilik ve
gzellik sfatnn belirdii Adem'in yzne) bakarak klnr.219 Yrelere gre eitli
farkllklar gsterse de Cem Treni genel olarak u sraya gre yaplmaktadr:
1.

On ki Hizmet sahipleri Cem'de gerekli ara ve gereleri tamamlarlar.

2.

Cemaat, Cemevi'nde toplanr.

3.

Dede, usulnce Cemevi'ne girip postuna oturur.

4.

Dede, canlara eitici bir konuma yapar.

5. Zakirler, sazla deyi alp syler.

6.

Sprge (car) alnr.

7.

Post (seccade) serilir.

8.

Dargnlar bartrlr, sorunlar zmlenir, canlardan rzalk alnr.

9.

On ki Hizmet sahiplerinin dualar verilir.

10. era (delil) uyandrlr.

219

YAMAN, Mehmet;Alevilikte Cem Ufuk Matbaaclk, stanbul, 1998, s. 8-9

88
11. Tezekr (ibriktar) tarikat abdesti aldrr.
12. Kurban ve lokmalarn dualar verilir.
13. Dede, yol-erkan konusunda canlara bilgi verir.
14. Gerekirse ksa bir dinlenme aras verilir.(Mola)
15. Cem mhrlenir (SECDE yaplr).
16. Dvaz mam okunur (SECDE yaplr).
17. Tevhd ekilir (SECDE yaplr).
18. Miralama okunur, Krklar Semah yaplr.
19. stek semahlar yaplr.
20. Sakka suyu datlr.
21. Mersiyeler okunur.
22. Lokma ve Kurban(Sofra) hizmeti sunulur.
23. Lokmalar yenilip sofra duas edildikten sonra Dede "Duran oturan..." duas
verir. Bundan sonra da u hizmetler yerine getirilir: Sprge alnr, post kaldrlr,
On ki hizmet sahiplerinin duas verilir, era dinlendirilir ve Cem ibadeti sona
erer.220
Yine yln belirli gnlerinde, birlii salama amacna ynelik adak
kurbanlarnn kesildii trenlere rnek olarak da, k aylarnda Abdal Musa Lokmas
ad verilen treni gsterebiliriz. Abdal Musa Lokmas iin evler dolalarak lokmalar
toplanr, kurbanlar kesilir, Cem yaplr, ertesi gn pien lokmalar datlr. Anadolu
Alevilerinde Abdal Musa lokmasnn topluma yararl olacana, rnlerin bereketli
olacana inanlr.221
Bunlarn dnda Aleviler Hz. Hseyinin Kerbelada ehit edilmesinin
ansna yzyllardr Muharrem aynda oru tutarlar. Muharremin birinci gn
balanan oru On iki mamlar akna on iki gn tutulur. Muharrem Orucu srasnda
Hz. Hseyinin susuz ehid olmas ansna su iilmez, kurban kesilmez, tra
olunmaz. ubat aynda ise gn Hzr Orucu tutulur.
Alevi-Bektai kltrnn en nemli inan motiflerinden biri de dedelik
kurumudur. Dedelik kurumunun kkeni, geleneksel asyla soy konusuna
dayandrlarak salt slm kaynakl deerlendirilmeye allsa da, tarihsel ve
220
221

a.g.e., s. 11-12
YAMAN, Ali; Adan Zye Alevilik Nedir?, Ufuk Yaynlar, stanbul, 1999

89
sosyolojik veriler bunun doru olmadn gsterir. Anadolu'da bugn yaygn olan
saz gelenei, kadnl erkekli trenler ve bu trenlerde yaplan sem ad verilen
dinsel danslar gibi dedelik kurumu da slmiyet ncesi Trk toplumuna
dayanmaktadr. Bunlarn kkenini salt slamiyet ierisinde aramak bounadr.
slamn doduu yer olan Arabistan ve dier slam lkelerinde ne saz, ne kadnl
erkekli yaplan dinsel dans olan semah, ne de kadnl erkekli ibadet olan Cem
trenlerini gremeyiz. Kkeni slam ncesine dayanan bu unsurlar, Trkler, slmi
ekiller altnda yaatarak slm dinine kazandrmlardr. Dedelik kurumunu
anlayabilmek iin, eski Trklerde benzeri grevleri yerine getiren Kamlarla
(aman/Baks) karlatrmak gerekir.222 Ali YAMANn da dikkat ektii dedelik
ve aman gelenekleri arasndaki benzerlikleri ise yle sralamak mmkndr.
Anadolu'da Dede olmann koullarndan biri dede soyundan gelmektir. Daha
nceki konularda da deindiimiz gibi amanlarda da aman soyundan gelmek
gerekir. Bu olgunun dnda, seili biimlerinde, giydikleri giysilerde, grdkleri
hizmetlerde, stlendikleri grevlerde kendilerine gsterilen sayg ve sevgi, bu kadar
zaman gemesine karn hl byk bir benzerlik gsterebilmektedir. amanlar
grdkleri hizmet karl, baz oymaklardan yllk ve ayinden sonra gnllerinden
kopan kk armaanlar alrlar. Gnmzde Dedeler de, yaptklar hizmet karl
hakullah ya da ralk denen para ya da mal alrlar.223
Dedeler de amanlar gibi tmyle bellee dayanarak zengin halk iiri, nefesler,
deyiler, dualar, Alevi-Bektai kltryle ilgili konular, szl halk edebiyat
geleneini kuaktan kuaa aktaran iletiim organlardr. amanlar gibi Dedelerin de
hastalklar iyiletirdiine, birtakm kerametler gsterdiine inanlr.224

222

YAMAN,Ali; Alevilikte Dedelik Kurumu ve levleri, SBE, Siyasi Tarih Blm,

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1996, s. 44
223
http://www.alewiten.com/semahlar4122002.htm
224
ENER,Cemal; amanizm, Ad Yaynclk, stanbul, 1997, s. 77

90
2. SEMAHLAR
Alevi-Bektai inan sisteminin ierisinde yaatld en nemli ritel olan
Cemlerin ayrlmaz bir paras da hi kukusuz semahlardr. Gerek figr
zelliklerinin sembolize ettii ifadeler, gerek mzikal yaplar, gerekse sz
ierikleriyde semahlar, Alevi-Bektai inancnn olduu kadar geleneksel Anadolu
halk kltr ve Orta Asya Trk geleneklerinin de ierisinde barnd bir sentez
olarak ortaya kmaktadr.
Alevi-Bektai topluluklarnn geneline bakldnda, bu insanlarn inanlarn
ve kltrlerini pek ok alanda zellikle semahlar araclyla ifade ettikleri
grlmektedir. Semahlar gerek Cem trenlerinin ayrlmaz bir paras oluu, gerekse
dier alanlarda Alevi-Bektai kltrn sembolize etmesi asndan Alevilik
ierisinde ok nemli yeri olan bir olgudur.
Trkiye'nin kimi yrelerinde, yresel azlara gre semah, zamah, samah,
sema biimini alan semah szcn asl sem'dr.225 "Szck aslnda sm kknden sam ve sim gibi bir mastar olup iitmek, duymak, dinlemek iitilen sz, iyi
hret ve iyi anlama, ark dinleme ve mecazen ark, name, raks, vecd, ns meclisi
ve nihayet yan dini mahiyette algl, arkl ziyafet gibi trl anlamlara gelmektedir.
Sonradan kazanm olduu raks maddesi de musikinin doal bir sonucudur.226
Sem kkne dayanan szck Trkede sem ve samah biimlerinde
iki ana sylenie ayrlr. Her syleni birbirinden ayr iki oyun biiminin ad olur.
Sem Mevlev, samah ise Alevilerin dinsel oyununun addr. Mevlevi tarikatnda
szck kkenine bal kalmtr. Bu biim yaz dilimize de girmitir, samah
szc ise son dnemlere dein szlklerde bile yer almayacak lde yaz
dilinden uzak kalmtr. Halk, szcn asl syleniini deitirmi, zamanla
Semah biimine sokmutur.227 Bundan dolay asl kayna samah olan kelime
bu almada gnmz Trkesinde halk arasnda da en ok kullanld biimiyle
semah olarak kullanlmtr ve genel bir btnlk salamas asndan dier
225
226
227

BRDOAN, Nejat; Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Kaynak Yaynlar, 5. Basm, stanbul, 2006,
s. 445
slam Ansiklopedisi, TDVY., C.10, stanbul, bkz. "Sema" maddesi.
BOZKURT, Fuat; Semahlar, Cem Yaynevi, 2. Bask, stanbul, Eyll 1995, s. 19

91
aratrmac ve yazarlardan yaplan alntlardaki samah kelimesi de onlarn da
hogrlerine snarak semah olarak deitirilmitir.
Bir dier hususu da daha hemen balangta belirtmek ve dzeltmek
gerekmektedir. Bu alma srasnda yaplan saha aratrmalar ve kaynak
taramalarnda ortaya kan ve Alevi-Bektai topluluklarnn semahlar ifade ederken
kullanmadklar, aksine bu ifadeleri kullananlar da ho karlamadklar semah
oynama, semah oyunu semah dans gibi tabirler ne yazk ki birok yazar ve
aratrmacnn eserlerinde kullanlmaktadr. Alevi-Bektai inan sisteminin en
nemli yap talarndan biri olan semahlar dinsel ve mistik nitelikleri ve ibadetin
bir paras olmasndan dolay dier halk oyunlaryla nemli farkllklar tarlar.
Sadece bu zellikleri bile semahlarn zeybek, horon, halay vb. rneklerden ayr
olarak tasnif edilmesi iin yeterli bir sebeptir. Bundan dolay Alevi-Bektailerin
kendi ifadeleriyle semah oynanmaz, semah dans yaplmaz, semah dnlr. Yani
yaplan semah icralarn "semah dnme'' eklinde ifade etmek dier sylemlere gre
daha doru olaca iin yararlanlan kaynaklardan bu aratrmaya tanan
blmlerde ilgili yerlerde semah dnme ifadesi kullanlmtr. Bylelikle bundan
nceki kaynaklarda gzden kat grlen bu hususa en azndan bu aratrma
ierisinde dikkat ekilmi olacaktr.
imdiye kadar semahlarn kkeni zerine iki ana gr ileri srlr:228 Bu iki
grn birincisine gre semahlar Asya inanlarndan gelir, ikinci gre gre
ise semahlar kaynan slamdan alr.
Bilimsel adan semahlarn Asya tre ve inanlarndan kaynakland gr
daha yaygndr. Son yllarda sz konusu gr dorulayan kimi ciddi incelemeler
de yaynlanmtr. Elsa Krohn'a gre dervi danslar, Asyal aman danslar, Asyal
kfirlerin danslar ile Tibet'teki kutsal danslarn ortak zellii udur: Danslar gittike
artan bir coku ile ykselir. Bir evrenin sonunda kesilmeye, bitkinlie varr. Grenard
ise slam'daki dervi danslar ile Tibet'teki danslarn benzerliine deinir. Verilen
bilgilere gre Tibet snrnda dolaan dilenciler de frl frl dnerek oynarlar.

228

a.g.e., s. 35

92
Tavrlar ve yz ifadeleri de dervilerinkini andrr.229 Asya'nn bu treni gnmzde
deiik blgelerde deiik biimlerde de ortaya kmaktadr.
Semahlarn eski dnemlerdeki izleri olduka belirsizdir. Eldeki kimi veriler
semahlarn sa'dan nceki yllarda dnldn gsterir. Bizans ve in
kaynaklarnn verdikleri bilgilere gre Hun ve Gktrkler eski alarda semahlar
andran oyunlar oynarlar.230 .S. 568'de Gktrk hanln ziyaret eden Bizans elisi
Zemarkos byle bir oyunla karlar. Gktrkler aldan ate yakmlardr.
Bizansllarca anlalmaz, Gktrk diliyle birtakm sama eyler homurdanrlar.
Ziller, trampetlerle olaanst bir uyum salamlardr. Grlt gittike artar.
Sonunda kt ruhlar ortadan kovmak iin yanmakta olan dallarn evresinde
bararak frdolay dnerler.231
"Miladi 6-7. yy.da in kaynaklar, Gktrklerin, bir ayak ile, hareketli bir
mihver tekil eden bir top stnde durarak, muvazene iin kollarn yana kaldrp
dier ayakla frtna gibi dndklerini anlatr. Bu raksn milat devrinde de mevcut
olduu, Asya gebelerinin kadim ili olan imali in'de bir mezar duvarndaki
tasvirlerden bilinir. Rakkas, sa aya ile bir top zerinde muvazene kurmu, sol
aya arkaya uzanm biimde sanki dnmektedir. Alm kollarnn yenleri uuur
gibidir. Rakkasn nnde bir diz zerine km musikiinas davul almaktadr. ok
eviklik isteyen Gktrk dans ve ona benzeyen Kengeres ili rakslar, M.S. 7-8.
y.y.da in saraynda da temaa ediliyordu. Gktrk raks, in tarihlerinde ad in
yazs ile muhtelif ekilde Ya-loq-an veya Al-Lo-an diye geen bir alp ile birlikte
anlyordu. Al-Lo-an bugnk imali in'deki Gktrk boylarndan birine mensup,
kam ve efsunkr olduu rivayet edilen bir hatunun olu idi. A-Lo-an'n daha pek
gen iken in fafuru nnde kasrga gibi dnerek Trk usulnde raks in'de unutulmaz bir hatra brakmtr."232
Bu rakslardaki dnleri in ozanlarnn dizeleri yle ifade etmektedir.
"Dne dne raks eden yabanc kzlar, dne dne raks eden yabanc kzlar...
Gnlnz sanki bir saz, elleriniz birer dmbelek. Sazlar ve dmbelekler alnca
229

AND, Metin; Oyun ve Bg, Yap Kredi Kltr ve Sanat Yaynclk, stanbul, 1974, s. 115
EBERHERD, Wolfram; inin Kuzey Komular ev. Nihat Ulutu, TTK, Ankara, 1942, s. 70-81
231
LIGETI, Louis; Bilinmeyen -Asya 1, ev. Sadrettin Karatay, TDKY, Ankara, 1970, s. 78
232
ESN, Emel; Sema, Trk Edebiyat Dergisi, S. 30, stanbul, Aralk 1974, s. 12-13
230

93
kollarnz atnz. Dne dne, durmadan dnerek, kar frtnas gibi tek ayak stnde
sola ve saa hi durmadan bin kere dndnz." ve bir baka in ozan da "Gzde
daldan dp titreyen yaprak gibi, k rzgarna tutulup dndler. Sanki, gk kua
gibi bir hafif kuma idiler. Gkte frtnal bir rzgar gibi dndler."233 der. in'deki
Trk kzlarnn bu ok hzl dnlerini bugnk semahlarn yeldirmesi dnda
dnemeyiz. Gerekten semahlardaki yeldirmelerin temelini bu ok hzl dnler
oluturur. lk Araplar, Trk hakann aman trenleri yaptrarak, Kamlarn nbililerine (kehanet) gre lkesini ynetir gibi gstermilerdir.234
"Moollar, Mslmanla eilimli grnnce Mslman ve Mslman
olmayan Trklerle Moollar arasndaki yaknlk artt. Bu ite zellikle Trk sufileri
n ayak oldular. Bu tr eyhlerin musiki ve davul sesleri altnda Trke ll
athiyyat, yani sama sapan szlerle hikmet ve dini kartrarak iirler sylemeleri,
yar deli olmalar aman Kamlarnn ayinleri ile hemen hemen birdi. Hanlar bu tr
Trk eyhlerini ordalarna kabul ettiler. Abaka Han, Aybek Baba'y ok beenirdi.
Olu Tekudar Ahmet Han ise, Abdurrahman Baba'y kendine pir edinerek ona 'baba'
diye hitap etti. Arran'da yaayan an Mengli isminde bir Trk eyhi ile pek cancier
oldu. Kn Arran'da klarken eyhin derme evini kendi ordasna pek yakn diktirir
ve onun evine giderek sem (yani arkl ve musikili zikir) ile megul olurdu. TrkMool Tekudar, slaml kabul ederek Ahmet adn ald. Hususi hayatn saraynda
sem sahneleri yaptrmak ve bizzat kendisi musiki ile itigal ederek geirdi."235
Grld gibi Trk-Mool egemen ve uydularnn Mslmanla
girilerinde n yapy mzikli tapnma oluturmaktadr. Mslmanln tutucu
yanlaryla ve salt, namaz, oru koullaryla pek ilgilenmeyen Trk toplumu,
tapnmasnda yolak (tarikat) kurallarna ve bu yolaklarn da gzel sanat ve elence
ynne yakn grnmektedir. teden beri getirdikleri tapnmalarndaki ya da
trenlerindeki raks alkanlklarn yeni dinlerinde de srdrmektedirler.236
Btn bu dans/rakslarn en yaln biimi "deveran"dr. Burada ilkellerin
"byleyici daire" bezekleriyle karlalr. Dairenin zellii bir eyi kuatmak yolu
233

a.g.e. , s. 36
BRDOAN; a.g.e., 2006, s. 447
235
TOGAN, Zeki Velidi; Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1940, s. 254.
236
BRDOAN; a.g.e., 2006, s. 448
234

94
ile "onun gcnden yararlanmak ya da kendi gcn teslim etmektir."Ate, aa,
kutsal ta, maara n, su ba v.b. gibi yerlerde de yaplan tavaflarn, anlam, bu
kutsal gizliliklerin gcnn bir ksmn insan esine szdrmaktr. Eski Ahid'de
(2.Sam.6,14) Davut hakknda anlatlan ykde unu gryoruz; "Ve Davut, Rabb'n
nnde btn kuvvetiyle dans ediyordu." Metinden anlalaca gibi Kral, srail'in
kutsal yeri olan "Rabb'in Sand" evresinde dans edip bu sand yeniden kuvvetle
doldurmutur. Tanrlar sevindirmek ve kendilerine en gzel armaanlar sunmak
iin insan, tanr heykellerinin nnde dans etmitir, bu danslar da bir tr kurban
saylabilir Eski Msr'da, Yunanistan'da geerli olan bu gelenek, Hindistan ve
Endonezya'da bugn de srmektedir.237
Oysa ki raks/dansn daha ok gze arpan yan, insan cokunlua ve
kendinden geie getirecek yandr. Onun bu zelliinden ilkel insanlarn dinlerinde
yararlanlmtr. En nl rnei, amanlarn rakslardr. Yalnzca byle bir raksn,
sonunda aman, doa st glerle ilikiye girebilir. Sibirya topluluklar gibi,
Amerikal Kzlderililer de (zellikle Kalifornia'nn yerlileri olan Hupa'lar)
trenlerinde bu ekstatik rakslara byk nem vermektedirler. Eski srail'deki
Peygamber cemaatleri, bu tr rakslarla comulardr. Bu tr dnmeli danslarda
kiinin kendini yer ekiminden kurtulmu ve hafiflemi olarak duyumsamas
doaldr. Coku da bundan ileri gelir. Cokuya yer veren dinlerde byle danslara
rastlamamz da bu yzdendir. Av tanras Artemis'in trenlerinde, nce len sonra
yeniden dirilen gen Tanr Attis'in onuruna yaplan trenlerde, dalardan dans
ederek inen Dionysos'a ak olan kadnlarn temsilcisi olan trenlerde hep bu tr
danslar grmekteyiz. Eski Hristiyanln evresinde gelien ve ondan esinlenen
Gnostiklerde, Mandaen'lerin trenlerinde bile bu danslarla karlalmaktadr.238
Trk oymaklar Trkistan'da olduu gibi Azerbaycan'da ve Anadolu'da da
ancak kendilerinin anlayabildikleri Trk eyhlerini pir olarak tanmlar ve dinsel
ilerini ancak onlardan renmilerdir. Sultanlarn da rnein; Sahabettin Suhraverdi
Maktul gibi sem ve raks trenleri dzenleyen eyhlere ilgi gstermeleri,

237
238

BRDOAN, Nejat; Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm Mozaik Yaynlar, stanbul, 1995, s. 254
a.g.e., s. 254

95
kendilerinden cidden ayrlm bulunduklar Trkmenlerin ruhuna uymak gereksinimi
ile aklanabilir.239
Bir dier varsaym olan semahlarn slamdan kaynakland gr ise bir
takm sylencelere dayanr. Semahlarla ilgili drt sylence saptanr.240 Bu
sylencelerden en dikkate deer olan ise bir nceki blmde mam Cafer
Buyruundan alarak naklettiimiz Krklar Cemi sylencesidir. Ancak slamiyeti
seen dier toplumlarda semahlara rastlanmamas ve zellikle slamiyetin k yeri
olan Arap Yarmadasnda mzikli, algl ve kadn-erkek birlikte yaplan bu tip
dinsel nitelikli tren ve danslarn yaygn olmas bir yana tamamen haram kabul
edilmesinden dolay bu tezin gnmzde geerliliini kaybettiini grlmektedir.
te bu aamada semahlarn kkenini slamiyete dayandranlarla, Orta Asya
Trk nanlar ve Anadolunun gemi dnem inan kaynaklarnda olduu tezini
savunanlar arasnda nemli saylabilecek bir fikir ayrl olumaktadr. nk,
semahlarn slamiyet kkenli olduunun savunulmasna kaynaklk eden (Krklar
Cemi rneinde de olduu gibi) tm bilgiler bir takm halk sylencelerine
dayanmaktadr. Bu olguya Nejat Birdoann Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm
adl kitabnda yle dikkat ekilmektedir.
Her kutsal inanta olduu gibi Alevi inancnda da halkn kimi sylencelere
rabet etmesi bilimle ters dmektedir, bu inanlar nleme olasl yoktur.
nlemeye de gerek yoktur. Halkn destan yaratma gereksinmesi, byk sevgi ile
birleince ortaya dinsel mitologya kyor. zellikle Alevi erenlerinde grlen byk
velayetnamelerin kayna da burada yatmaktadr. Alevi inancna gre semahlarn
kayna Muhammed-Ali-Mira ve Krklar Meclisinde bir tek zm tanesinin suyu ile
herkesin mest olup semaha durmalarnda aranmaktadr. Bunun asl astar yoktur.
Alevilii eskilerden beri slama dayamak isteyen ibirlikilerin uydurmalardr.
Olayn kkenini gene iki byk dinsel kurguda, aman inanc ile Zerdt dininde
aramak gerekir. Her iki kolda da tapnma srasnda kadn-erkek bir arada bulunur.
Demeler, secdeler birlikte yaplr ve birlikte ate yresinde dnlr. Yllar geip iki

239
240

TOGAN; age., s. 210

BOZKURT, Fuat; Semahlar, Cem Yaynevi, 2. Bask, stanbul, Eyll 1995, s. 37

96
kltr eitli denemeler, eitli corafyalarda birbiri ile al verilerde bulununca bu
dinsel danslar daha zenginleti.241
Sem

(Alevilerde

semah),

slam

ounluunun

yaad

blgelerde

tasavvufularn ilgisini kazanrken br yandan da bunun slamlkla badap

badamayaca zerindeki tartmalar getirmitir. Sema'dan sz eden kaynaklarda
onun ierii ve biiminden ok bu ikinci zellii dile getirilmitir. Bu nedenle sem
zellii ile nlenen Mevlana'dan nceki kaytlarda byle bir tapma biimine resmi
slamlkta rastlanmaz. Sz gelimi; mam Gazali'nin hya'Ulum'al Din yaptnda
Sem'nn kendisinden ok dinsel hkmlere uyup uymad tartlmtr. Oysa ki
Mevlana'nn doumundan (1207) on alt yl nce (1191) Halep'de ehid edilen
raki'lerin eyhi ehabeddin Suhraverdi Maktul, cesaretle sem'n bir tapnma
olduunu aklamt.242
Aklamasn nceki blmlerde de yaptmz gibi Asya'da boy gsteren Trk
devletlerinde ynetici, hangi dinde olursa olsun, devleti oluturan topluluklardan
Trkmen diye anlan bir kesim, kendi eski yaants ve inancn srdrmeye devam
etmitir. Sultanlar da Mslmanla girseler bile geleneklerini brakamamlar ya da
byk halk topluluklarna yaranmak iin onlardan grnmlerdir. Kukusuz byk
topluluklarla Anadolu'ya gelen bu insanlar alkanlklarn da birlikte getirmilerdir.
Anadolu'da kurulan beyliklerin birkanda beylerle halk birlikte raks ederler.
Anadolu Seluklu devletinde ise inanlarn dourduu ayrlk yalnz rakslarda
grlmyordu. Krsal kesim ve kent kesimi, raks ayr ayr biimlerle ele aldlar.
Ancak kesinlikle brakmadlar. Dncede Snni kurallar ve Badat etkisini tayan
balangta zikr-i cehr (yani mzikli ve dansl zikir treni) ve sem yanls olmayan
Mevlana Celalettin-i Rumi'nin Tebrizli bir derviin etkisi ile sem ve cezb yoluna
girmesi, cehri Trk sufilerinin sultanlar yannda makbuliyete getikten sonra vaki
olmutur."243
Mudah olu Yahya'nn bir iirinde "Allahn ak yresinde, yaamm boyunca
zlemle dnerim" dedii gibi Hallac- Mansur da "kelebein era yresinde

241

BRDOAN; a.g.e., 1995, s. 260

BRDOAN; a.g.e., 1995, s. 257
243
KPRL, Fuat: Anadolu'da slamiyet, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, stanbul, 1922, s. 52-68.
242

97
dnmesini

Tanrsal

dorularn

yresinde

dnen

ruhun

simgesi"

olarak

gstermektedir. Sem'nn Mevlana'nn yaamndaki nemini ise burada anlatmaya

gerek yoktur. O, drtlklerinde anlatt gibi "lksiz ve sonsuz dost, gnl
perdesinde dans ederek grnr de aklara sem'da dnmek sanatn retir."244
"Bu semlarda Mevlana ve etrafndakilere has gibi grnen dnme de aslnda
daha nce mevcut idi. Ayrca ams-al Din-i Tebrizi'nin yaad devirde ve muhitte
Sem'n daha ok rabet grd ve sonraki devirlere ulaan zelliklerini kazand
sylenebilir. Nitekim, Mevlana'nn sem ve semdaki hareketlerinin birounu daha
nce Irak- Acem'de Sem yapan ems'ten ald malumdur." 245
Sem bir yandan mutasavvflar arasnda beeni kazanrken, br yandan
slamlkla badap badamayaca zerinde durulmutur. "Nefs havasna uyan
halk iin kesinlikle haram olan raks ve Sem, ak ve tasavvuf erbab iin daima caiz
grlm, hatta bu hususta birok risaleler yazlmtr. Byk mutasavvflarn
birou, ruhlarndan kopan bir ihtiyaca uyarak Sem ederlerdi. Sadrddin Konevi ve
Sa'det-Din Hamevi gibi Mevlana ile ada byk mutasavvflar da Sem ederlerdi.
Mevlana'nn iirlerinde insana canan visalini hayal ettiren Sem'n aklarn gdas
olduuna, onun adap ve erkanna dair birok paralar vardr. Sipehsalar Menakb'n
bir fasl, semn hakikati adap ve erkan hakkndaki tafsilata ayrlmtr. Alimlerin
bir ksm sufyyenin semn tervi ve tecviz ettikleri halde, dier bir ksm da son
zamanlara kadar onu haram saymaktan vazgememilerdir."246 Ayn dnemlerde
Hac Bekta Veli de semahlar "Sem, ariflerin aleti, muhiplerin ibadeti, taliplerin
maksududur. Hakkaki, bizim semmz oyuncak ey deil. lahi bir srdr. Mecazi
deildir. O kimse ki sem bir oyun sayar. O, cifedir. Namaz klnr kimse deildir."
Szleriyle ifade etmektedir.247
Kaynaklarda Semn biim ve ieriinden ok bu ikinci konu zerinde
durulmutur. Sem szc Kur'an'da gemedii iin Sem yandalar, uygunluu
hadislerle aklamaya almlardr. Bu bakmdan zellikle Mevlana'dan sonra
gittike gelien biimi ile ondan nceki biimi arasnda ne gibi ayrntlar olduunu
244

BRDOAN; a.g.e., 1995, s. 256-257

slam Ansiklopedisi, TDVY., C. 10, stanbul, bkz. "Sema" maddesi.
246
TOGAN; age., s. 210
247
BRDOAN; a.g.e., 2006, s. 464
245

98
bilemiyoruz. Kent kesimi, olasdr ki geleneksel Trk trenlerinin raksn
deitirerek almtr. Mevlevi Semnn temeli bylece atlrken krsal kesim,
getirdii kurallar olduu gibi Anadolu'da srdryordu.248
Orta Asya'da anayurtta olsun, in tutsaklnda olsun, "Trk soyundan gelme
Tabgalar, Kamlk ayinleri yaptrrlard. Hkmdar ve soydalar in'de bilinmeyen
ve ho grlmeyen bir tarzda gk ayini srasnda raks ediyorlard."249 Bu tr
rakslarn

bugnk

biimde

semah

saylp

saylmayacan,

kaynaklar

elvermediinden bilemiyoruz. Semah szc Divan- Lgat' it Trk'te gemiyor.

Ancak 13. yzylda yaam Anadolu mutasavvf ozan eyyad Hamza'nn 18 dizelik
bir iiri var. O yzylda Anadolu'da oka grlen toplumsal skntlar arasnda
Kalender, Abdal, Haydari, Babai gibi eitli adlar altnda her yere sokulan Btni
inanl babalardan biri de eyyad Hamza'dr. eyyadlar ilden ile, ileden ileye
gezen babo dervilerdir. Gerek giysi, gerekse inan bakmndan dier Btni topluluklardan saylrlar. te bu eyyad Hamza, bir iirinde yle der: "Mool hannn
ya da hanmnn kendisine iyi Arap atna binmi ssl giyinmi ve bana da samur
brk geirmi, elinde gzel bir karg tutmu bir 'mugal' apardn (mool atls
gnderdiini), bunlar iin ayaclar (sakiler) surak (iki) verirlerse crgalan (ikili,
raksl toplant) yapacan..." Bu deyite bizi ilgilendiren ey "crgalan" szcdr.
Crgalan karlndaki semah szc, bugn de Anadolu'da e anlamda
kullanlmaktadr. Isparta'nn decik kynde, Nide'nin Bor ilesinde, samak,
sama, semah biiminde, Kayseri'nin Bnyan, Tala ileleri ve kylerinde "dn
yemei, len" anlamnda bu szckle karlayoruz. Bu biimiyle szcn
Semdan geldii aktr. Samah szc Burdur'un Yeilova ilesinde de "ucunda
alev kararak yanan denek, meale" anlamndadr.

250

Szcn kkeni belirsiz.

Acaba ate yresinde dnen Kamdan m, yoksa aman inancndaki Trklerin ate
yresini dolanmalarndan m esinlenmedir, bilemiyoruz. lk Sem trnn, ate
yresini

dolanmak

biiminde

olduunun

bir

kant

da

Hac

Bekta

Velayetnamesi'nde yer almaktadr. "Hac Bekta Veli'nin abdallarla Hrka Da'na

gidii srasnda abdallara Hazreti Pir, 'tez varn ate yakn' dedi. Abdallar, etraftan

248

BRDOAN; a.g.e., 2006, s. 450

ERZ, Mehmet; Trkiye'de Alevilik ve Bektailik, Ota Matbaaclk, stanbul, 1977, s. 318
250
Derleme Szl, TDK Yaynlar, C. 10
249

99
er-p ydlar. Atelediler. Hnkr, ate yannca coup semaha girdi. Abdallar da
ona uydular. Krk kere atei dolandlar."251
Yine Hac Bekta Veli Velayetnamesinde semah bahsinin getii dier
yerler de unlardr. "Seyyid Mahmut Hayrani, aslana binip ylan kam ederek
Hnkra doru gelirken Hnkrn kendisine doru bir kayaya binerek srp
geldiini grr. Tekkekayann dibinde oturarak bir hafta sem, safa ederler."252
"Hnkr, Kayseri'de Bostanc elebi'nin evine iner. Cuma vaktine dek
muhabbet, sema, safa olur."253
"Hacm Sultan, Seyyid Gazi dergahna gitmeden kudm aldrarak Sem
eder. Seyyid Gazi dergahnda da Sem yaplmaktadr. Hacm Sultan hemen arh
urarak Sema girer. Etekleri hangi dervie dokunursa o dervi der lr."254
"Hazreti Pir'in nnde ems-i Tebriz Sema kalkp bir H ismiyle berheva
olup yedi gn yedi gece bu minval zre Sem eylenir."255
Velayetnamelerde de semahlarn nasl yapld stne bir aklama yoktur.
Abdal Musa Menakpnamesi'nde Abdal Musa'nn yaklmasnda yle bir semah
olay var. "Bu durum Abdal Musa Hazretlerine nceden malm oldu. Oturduu
yerden 'Ya Allah' diye bir nara vurdu. Bu hl zerine Abdal Musa, drt-be yz
mridiyle semah ede ede Teke Bey'ine kar yrmeye balad. Asitanenin batsnda
yksek bir da vard. Abdal Musa ve mritlerinin Sem etmesi srasnda bu da da
onlarn ardnca yrd. Sultan, ona baknca mbarek eliyle iaret edip 'dur dam
dur' dedi ve da durdu. Daha sonra Abdal Musa ile ta ve aalar cua gelip
Sultan'n ardnca Teke Bey'ine doru yrdler. Dur Da'nda ne kadar aa-ta
varsa hepsi halka olup Abdal Musa ile semaha girdiler. Sultan ve mritleri semah
ederek atein iine doru yrdler ve atei tamamen mahv edip sndrdler."

251

Hac Bekta Velayetnamesi; Manakb- Hac Bekta- Veli Velayetname Haz. A. Glpnarl, nklap
Kitabevi, stanbul, 1990, s. 36
252
a.g.e., s. 49
253
a.g.e., s. 67
254
a.g.e., s. 84
255
a.g.e., s. 92

100
Halk eylemlerinin yazya gememesi bizi ister istemez dolayl kaynaklardan
yararlanmaya gtrmektedir.256 Semahn kaynann ate yresindeki raks olmas
varsaym trenlerin ak havada olmasyla geerlidir. Kutsal atein yresindeki
dn, aman trenlerinin tmnde vardr. aman, ev sahibine, karsna ve
ocuklarna temsili olarak zrh ve klah giydirir. Sonra ate etrafnda dner. Davulu
hzla vurur. Srekli olarak manzum ilahiler syler."257
Sanyoruz ki bu bireysel dn, semahlarn ilk rneidir. Bugnn Alevi
trenlerinde grlen ilk semah (Dede Semah, Miralama) bu dnn kalnts olsa
gerektir. Rahmetli Bilgin, Yenisey'de yaayan amanist Trk boylarndan
Beltirlerin kutsal dalarnda yaptklar kurban trenini yerli amanist Trk aydn
S.D. Maynagaev'den aktarrken yle bir olay anlatr: "Beltirler, balarn aarak bir
kme biiminde toplanrlar. Tanr'ya, bulunduklar dalara, Teye Irma'na ilahiler
okurlar. Dierleri de bu ilahileri okurken 'seek' diye barrlar. 'Seek' szcn
sylerken btnnn sesleri birleir. Bu seslerde yle bir duygu, yle bir uyum
iitilir ki, sanki gn ruhu ve uzaklardaki btn ululuklarn ss olan ruhlar bu
sesleri dinlerler."258 Biz, bu "seek" szc ile bugnk Alevi oturumlarnda okunan
deyilerin tmnde dinleyenlerin birlikte bard "ah" szc arasnda benzerlik
buluyoruz. nan, aktarmasn srdryor: "kinci ksmda yine ilahilere, katlanlar da
ellerini yukar kaldrarak her yne eilmek biimi ile dalara sayg gsterirler. Yine
gne ynne doru iki daire yaparak dnerler."259
Bu dinsel rakslar, kapal yerlere girince atei brakmaktadr. Belki de dinsel
trenin trne ve srasna gre, belki de dinsel tren dndaki elencelerde ate
braklp yalnz raks yaplmaktadr. Yzyllar geince yolan kapal kltr biimine
girii de artk gizlenmesi zor olan atein braklmasna neden olmakta atein
kutsall, trenin Pirine gemektedir.260
"Rivayet ederler ki Trkler Vasati (orta) Asya yaylalarnda ilk gz atklar
zaman gndzler sonsuz bir ykseklik ve geceler saysz yldzlarla dolu esmer bir

256

BRDOAN; a.g.e., 2006, s. 452

NAN, Abdlkadir; Eski Trk Dini Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1976, s. 51
258
NAN, Abdlkadir; Tarihle ve Bugn amanizm, Ankara, 1949. s. 58
259
a.g.e., s. 58
260
BRDOAN; a.g.e., 2006, s. 454
257

101
parlaklk arz eden gkyznn byklne amlar. Trk dilinde 'tan' yce
demekmi. Trkler, yceliinden kinaye olarak bu gk kubbeye 'Tan' demiler ve
ona bir sahip tasavvur etmek akiydesine ykselince de bu kinat yaratana Tanr diye
ad koymular. "Akiyde namna Tanr'y gklere yerletirince, ibadet olarak da
kinatn muazzam ve mevzun harektna uyaraktan bir deveran ile mest methu
olmak usuln bulmulardr. Onlar yer yer toplanarak bir taraftan ilahi seslerle
kinatn deveranndaki ahenge tempo tutarlar, dier taraftan da muntazam admlarla
yryp dnerek kendi aralarnda cihanlarn cereyanlarn tanzir ederlermi."261
Btn bu rneklerde de grld gibi semahlarn gemile balants
kurulurken birok aratrmac ve yazar eski Orta Asya kltr ve aman
gelenekleriyle yakndan balant kurmaktadr. Ancak bunlarn dnda az da olsa bu
amanlk ve semahlar bahsinin doru olmadn savunanlar da yok deildir.

261

SALCI, Vahit Ltfi; Gizli Trk Dini Oyunlar, Numune Matbaas, 1941, s. 8

102
2.1 Semahlarn zellikleri
Semahlar, kentlerde kadnn bask ve pee altnda tutulduu dnemlerde bile,
kadn erkek birlikte dnlr. Semahlar kkende gebe toplumun dinsel oyunudur.
Gebe toplumlarda kadn erkek ayrm yerleiklerdeki gibi kat kurallarla ayrlmaz.
Doa, kiiyi gnlk yaamn her kesiminde ve dinsel trenlerde eit klar. Yalnz
erkeklerce oynanan semah tr nerdeyse yok gibidir. Salt erkeklerce oynanan semah
trne Sivas, Malatya, Tokat evresinde oynanan Ya Hzr Semah rnek
verilebilir. Oysa bu semahn da kadn erkek kark oynand olur. Yalnz
kadnlarca oynanan semahlar olduka oktur. Kark yaplan semahlarda kadn
erkek saysnn birbirine yaklak olmasna allr. ark Semahnda olduu gibi
kimi semahlarn yalnz kadnlarca oynanmas kurallamtr.262
Semah bir baka adan deerlendirildiinde Tanr/Doa ilikisini anlatr.
Yaradann, evrene yerletirmi olduu temel kurallara saygy ieren, onu kutsal
kabul eden bir kabullenmedir. Semahn dnlmesi bir bakma Gne sistemi ve
onun etrafnda dnlen gezegenleri yanstr. Tanrnn gc ve yaratlan mekanizma
sistemine

uyumu

ieren

bir

hayranlk

biimidir.

nsan

da

mikro

dzeyde bir evrensel sistemdir. radi ve bedensel zellikleriyle, bilgi ve becerisiyle

Mutlak- Vcudun bir paras olan insan, semah ile Onunla hemhal olur.263 Semah,
yce Tanrnn zikredilmesidir. Bu zikir sadece dille yaplan bir zikir deil, tm
bedenle, ruh ve gnlle, olaan st bir coku ve akla yaplan bir zikirdir.264
Semahlarn en nemli zellii dini trenlerde dnlyor olmasdr. Semahlar
trenlerden ve Cemlerden bamsz dnemeyiz. Kk Cemlerde, Cemin
sonuna doru, Byk Cemlerde periyodik zamanlarda semah dnlr. Semahlar,
sadece trenlere zg deildir; ayn zamanda trbeleri kutsamak amacyla, nemli
gnleri anmak amacyla da dnlmektedir. Yani kat kurallara sokulmayan
semahlar, edep ve erkan kurallar ierisinde Cemlerde dnld gibi, kutlama ve
elence gnlerinde de dnlmektedir. rnein; her yl 16-17-18 Austosta Nevehir
ili Hacbekta ilesinde Hac Bekta Veli'yi anma gnlerinde semahlar
262

BOZKURT, Fuat; Semahlar, Cem Yaynevi, 2. Bask, stanbul, Eyll 1995, s. 24-25
ER, Piri; Semahlar (Yaymlanmam Makale), 1-3,
http://www.aleviforum.com/archive/index.php/t-1329.html
264
http://www.alevikonseyi.com/alevi/14/24/34/44/alevi404.html
263

103
dnlmektedir. Anadolu'nun birok yresinde 1 Martta Nevruzu kutlamak iin de
semahlar dnlmektedir.265
Baz blgelerde semahlarn belli sayda kiilerce oynanmasna zen gsterilir.
Bektai semahlarn anlatan kaynaklar, semahlarn 2-4-6-8-10-12 kiilik beklerce
yapldn bildirirler. M. Tevfik Oytan semahn balangcn yle anlatr:
"lk nce drt can semaha kalkar. Bu ilk semah al semah olduu iin mrit ve
Cem erenlerinin tm ayaa kalkarlar.''266 Ayn saylar Vahit Ltfi Salc,267 Bedri
Noyan268 gibi yazarlarca da verilir. Ancak Alevi semahlarnn daha ok 3-5-7-9-12
kiilik beklerce yapld gzlenir. Gerekten Aleviler arasnda bu saylara ok
nem verilir. Bu saylarn kutsallna inanlr. Bu saylar hayrl dualar durumunda
olan glkbenklerde de anlr. ''ler, beler, yediler, onlar, on ikiler'' den yardm ve
efaat dilenir. Son yllarda semahlar konu edinen incelemelerde semah dnenlerin
saylar olarak bu saylar gsterilir. Halktan rendiimiz saylar da ok kez bu
saylar dorular durumdadr. Bu durumda semahlarn saysnda bir deiiklik sz
konusudur. Vahit Ltfi Salc, M. Tevfik Oytan, Bedri Noyan gibi Bektai tarikatnn
iinden gelen kiilerin byle bir konuda yanl yapm olmalar dnlemez. Byk
olaslkla semah saysndaki bu ayrlk, Alevi ve Bektai semahlarndan
kaynaklanr. Bektailerin ve Alevlerin bir blm birinci saylarla, Aleviler ise
ikinci saylarla semah ederler. Ayrca on alt kiilik, krk kiilik ve daha kalabalk
topluluklarn yaptklar semahlar da vardr. On alt kiilik semahn dnl biimi
bakadr. Drder kii karlkl dizilirler. aprazlama dnerler. Krk kiilik semah ise
Fethiye Tahtaclar arasnda kadir geceleri yaplr. Yeniden douu canlandran
krklar olaynn ansna dayanr. Ama bu semahn kapal yerde yaplmas zordur.
Nitekim ok kalabalk beklerce dnlen Yatr Semahlar da byledir.269
Alevi ve Bektailikte her insan semah dnemez. Semah dnebilmek iin
dkn olmamak, ikrarnn alnm olmas gibi baz olgular vardr. Musahipli
olanlar, dknl ve engeli bulunmayanlar semah dnebilir. Musahipli olmayp
ikrar vermi olanlar da engelleri bulunmad takdirde semah dnebilir. rnein
265

EL, Dr. Armaan; Semah Geleneinin Uygulanmas, Makale,

http://www.hbektas.gazi.edu.tr/dergi/11_20_yazilar/sayi_12/12Elci.htm
266
OYTAN, M. Teyfik; Bektailiin Yz, Anadolu Matbaas, stanbul, 1970, s. 217
267
SALCI, Vahit Ltfi; Gizli Trk Dini Oyunlar, Numune Matbaas, 1941
268
NOYAN, Bedri; Bektailikte Musiki ve Sema, Musiki ve Nota Dergisi, S.12, zmir, 1972
269
BOZKURT; a.g.e., s. 25-26

104
cann kabahati vardr. Kabahatli olan kimse Cem'e girebilir, ancak semah
dnemez. Bu kstaslar semahn nemini belirtmesi bakmndan dikkat ekicidir.
Semah tek dnlmez, en az iki veya ikiden fazla kiiyle dnlr. Genellikle ift
dnler tercih edilir. ki musahip eleri ile birlikte drt kii olarak dnlr.
Msahiplerden birisinin einin vefat etmi olmas halinde kii semah dnerler.
Bazen iki, Msahip yani sekiz veya on iki can semah dner. Saylar kesin snrl
deildir. Semah'a gzellik ve duygusallk katmak iin yaplan uygulamalardr. Kadn
erkek eitliini dinselletirmi Alevi ve Bektai toplumunda kadnlar eleri ile
birlikte semah dnerler. Eline, diline, beline tam anlamyla sahip olmay, asrlarn
getirdii eitimle bilen Alevi-Bektai toplumu, semah dnen kadna veya erkee
kt gzle bakmay asla dnmez.270
Yaplan aratrmalar neticesinde Cemlerde semahlarn dnlmesi srasnda
giyilen kyafetlerin ounlukla gndelik kyafetler olduunu tespit edilmitir. Bu
konuda Alevi-Bektai geleneinde belirlenmi bir giysi kalb yoktur. Giysilerde
eskiye ballk sz konusu deildir. Kurallarda biime deil ze nem verilir. Biim
z bozmad srece deiebilir. Giysilerde pek ok yerel farkllklar grlr.271
Ancak daha nce de sz ettiimiz gibi Ceme gelen Aleviler kyafetlerinin temiz
olmasna zellikle dikkat ederler. Dolaysyla semah dnenlerin de zerlerindeki
kyafetlerin temiz olmas dnda giyim kuamla ilgili genelleme dzeyinde bir kural
gzkmemektedir.
zellikle son 10-15 yldan beri kurumsallamaya balayan Alevi-Bektai
dernek, vakf ve Cem Evi bnyelerinde kurulan semah ekiplerinde semahlarn
figrlerinde olduu gibi kyafetlerinde de bir standardizasyonlara gidildii
grlmektedir. Bu ekiplerin, semahlarn yzyllardr sregelen inan ve gelenek
kalplarn eitli tren, konser ve gecelerde sembolik birer gsteri mahiyetinde icra
ettiklerinden dolay, onlarn bu konuda referans olarak alnamayaca ortaya
kmaktadr.

270
271

KAYA, Haydar; Alevi-Bektai Erkan,Evrad ve Edebiyat Engin Yay., stanbul, 1993, s. 348-349
a.g.e., s. 27

105
Semaha kalkta da kimi treler sz konusudur. Bu treler blgelere gre
kk ayrlklar gsterir. Dou illerinde semaha kalkmadan nce el, ayak ve yz
ykanr. Bu bir tr abdest ilevindedir. Kapal yerlerde dnlen semahlar yalnayak
dnlr. Cemde semahlar balayaca zaman semahlar kendiliinden semaha
karlar. Herhangi bir engenlik, ekingenlik olursa belli kiiler toplumun
stelemesi ile kalkarlar. Genelde semaha kalkmak bir onur sayldndan byle
stelemelere kar direnilmez. Anadolu'nun eitli yerlerinde Cemde ilk semah
dnleceinde nce semahlar dedeye niyaz ederler. Bu niann eitli blgelerde
deiik biimlerde olduu grlr.272 Bunun dnda Malatya, Sivas, Erzincan, Kars
yrelerinde semah sras geldiinde mridin bir duas vardr. Bism-i ah, Allah,
Allah, Allah... ler, beler, yediler, krklar akna... Allah, Muhammed, Ali, Hnkar
Hac Bekta Veli huzurunda, Pir meydannda semahmz vardr. Gerek erenler
demine h...273
Denizli'de er, bacnn nnde niyaz eder. Bac ise sa elinin parmaklar sol
elinin parmaklar zerinde olarak niyaz edenin srtna hafife dokunur biimde ona
niyaz eder. Bu semah iki kiinin dnd bir semahtr. Er ayaa kalktnda saz
yava yava semah balatr. Kukusuz saz ve sz semaha elik eder. Bac bir elinin
avucu ile br eline tempo tutar. Er kollarn yana amtr, bileklerinden balayarak
uygun biimde kollarn oynatr. Bylece de tempoya uyar. Bunu eit admlarla sazn
ve szn vurularna uygun olarak semahlarn semah srdrmeleri izler. Er ile
bac arasndaki aralk srekli korunur. Erzincan-Mara yresinde semaha kalkan er
semah balamadan bacnn elinin iini per. Ama bu trenin yaygn biimi bacnn
erin sa omzuna niyaz etmesi biimindedir. Anadolu'da Sivas'tan Toroslara dein
geni alanda semahlara byle balanr. Alevilerin semaha balamadan nce
birbirlerinin avu ilerini pmelerinin sebebi ise Hac Bekta Velinin
Velayetnamesinde de anlatlan aadaki sylencenin Alevi-Bektai inanndaki
etkisinden baka bir ey deildir.
Rm erenleri, Hac Bekta Veli'ye gidecekleri vakit Emre'ye haydi dediler,
sen de bizimle gel. Emre, ok kuvvetli bir erdi. -Dost divannda btn erenlere
nasip letirirken Hac Bekta adl bir er grmedik dedi. Hac Bekta'a gitmedi.
272
273

BOZKURT; a.g.e., s. 27-28

BRDOAN, Nejat;Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Kaynak Yaynlar, 5. Basm, stanbul, 2006, s.461

106
Hac Bekta'a Emre'nin szn haber verdiler. Hnkr, Sulucakarahyk'te,
Kadnck Ana'nn evinde yerleince her taraftan muhip, mrit gelip htrlmya
baland. Hnkr, Saru smail'i gnderip Emre'yi artt. Emre, yanna gelince
Hac Bekta, -Siz dedi, -Dost divannda erenlere nasip letirirken Hac Bekta
adl bir kimse grmedik demiiniz; o nasip letirenin elinin nianesi vardr, onu da
bilir misiniz? Emre, -O divanda bir yeil perde vard onun ardndan bir el kt,
bize nasip letirdi. O elin avucunda ltif, yeil bir ben vard, imdi bile grsem
tanrm dedi, Hac Bekta, elini at. Emre, Hac Bekta'n avucunda, o gzelim
yeil beni grr grmez, kere -Tapduk Hnkrm" dedi. Bundan sonra ad
Tapduk Emre kald. Emre, bandaki tac karp Hnkra teslim etti. Hnkr, tcn
tekbirleyip giydirdi. O da, izin alp makamna dnd.274
Kimi blgelerde semaha er-bac selamlamas ile balanr. Antalya Alevilerinin
bir blmnde bac, erin gsne bir edde balar. Elmal'nn Tekke kynde bu
edde balandktan sonra bac secdeye varr. Kimi blgelerde ilk semah yaplaca
zaman dede ve tm Cem erenleri topluca ayaa kalkarlar. Semahlar gelip dedenin
nnde niyaza dururlar. Niyazdan sonra dede ve Cem erenleri yerlerine otururlar.
Dede bir glbenk okur. Semaha bylece balanr. Bundan sonraki semahlarda ayaa
kalklmaz. Semah'n tm Alevi topluluklar iinde ortak olan ynleri unlardr;
1. Semah ayakta yaplan bir zikirdir,
2. Semah mirac sembolize eder,
3. Semaha aama halinde girilir,
4. Semahta irad makamna srt evrilmez,
5. Semahn kutsallna inanlmtr.275
lke olarak semahlar dinsel tren olan Cemlerde yaplr. Kutsal inan
btnnn bir birimidir. Salt oyun ilevinde alglanmaz. Semaha kalktan oturua
dein tm kurallar yrelere gre kimi ayrlklar gsterse bile, belirlenmitir. Bu
kurallar yerine getirilmeden semah dnlmez. Her ilem zincirin bir halkasn
oluturur. Semahlarn yapld yerlerde etkin bir skdzen egemendir. Tm grg

274

Hac Bekta Velayetnamesi; Manakb- Hac Bekta- Veli/Velayetname Haz. A. Glpnarl, nklap
Kitabevi, stanbul, 1990, s. 21
275
KAYA, Haydar; Alevi-Bektai Erkan,Evrad ve Edebiyat Engin Yay., stanbul, 1993, s. 348

107
treni boyunca olduu gibi semahlar sresince de grlt yaplmaz. Ayrca semahlar
alnp sylenirken sigara kullanlmaz, bir ey yenip iilmez. Diz st ya da bada
kurulup oturulur. Grlt edenler, uygun olmayan davranta bulunanlara eitli
cezalar verilir. Bu cezann biimi dedenin ve toplumun kararna baldr. Ceza
olarak, toplum iin yiyecek, iecek gibi bir ey aldrlabilir. Kii bir sre trenden
dar atlabilir. Ceza verme konusunda da yerel ayrlklar vardr. Douda sulunun
eline bir kova verilir, bir sre bir kyda bekletilir. Sivas-Malatya yresinde dara
ekilir. Kiinin suu ar olduunda asa ile vurularak cezalandrld olur.
Semahlar Cemden ayr dnmek ve incelemek yanltr. Gerek Aleviliin
temel zelliklerinin anlatld Buyruk'ta; gerekse halk arasnda semah on iki
hizmetten biri olarak saylr. Ancak zaman ak iinde semahlarn dnld
ortamda da bir yumuama olmutur. Giderek dede katnda yaplan toplantlarda da
dnlmeye balanm, bunu daha geni elentilerde dnlmesi izlemitir. Kat
kurallara girmeyen Alevi toplumu ''dinsel ortam'' kuralnda da direnmemitir. Mutlu
gnlerde, elencelerde bir bar leni gibi, bar sevinci iinde yaplr olmutur.
Topluluu daha canl, daha neeli tutabilme ilevini stlenmitir. Gnmzde
dnlerde bile dnlmektedir. 276 Ancak her ne kadar genel itibariyle hogryle
karlansa da, bu durum semahlarn ibadet ve inan boyutunu zaman ierisinde bir
elence aracna dntrmesi asndan nemli denilecek bir ounluk tarafndan da
tepki ile karlanmaktadr. Bu dnceyi savunan Aleviler semahlarn zellikle ikili
ve elenceye ynelik toplantlarda bir halk oyunu gibi dnlmesini ve semah
dnlrken

izleyiciler

tarafndan

alklayarak

tempo

tutulmasn

ho

karlamamaktadr.
Anadolu'nun her yresinde blgesel semahlar vardr. Bir semah, dier
blgelerde olmayabilir. Ancak her yrede kesinlikle bilinen ve dnlen bir semah
var ki, buna Krklar Semah denilir. En yaygn Krklar Semah dua, arlama ve
yeldirme blmlerini tar. Semahlar figr, kii says, ritmik yap ve ses dizileri
bakmndan da yrelere gre farkllklar gstermektedir. Semahn gerek arlama,
gerekse yeldirme blmlerinde mride kesinlikle arka dnlmez. Yeldirme
(pervaz) ok hzl dnler blmdr. Mridin nne gelen her oyuncu, ba eip,

276

BOZKURT; a.g.e., s. 31 vd.

108
el gs edip geer.277 Semahlarn mridin bulunduu posta srtlarn
dnmemelerindeki sebep o makamn Hz. Aliyi sembolize etmesinde gizlidir.
Dedenin yannda era taht yer alr. Oras kutsal saylr. Hz. Ali'nin kat olduuna
inanlr. Hzl ya da yava tm semahlarda semahlar o dorultuya geldiklerinde
kvrak bir dnle, yzleri dededen yana gelecek biimde oradan geerler. Gei
srasnda hafif bir ba emesi ile o yerin selamland olur. Bu, eraa ve dedeye
sayg gsterisidir. Yalnz ark Semah gibi hzl dnlerden oluan bir iki semahta
ister istemez bu kurala uyulmaz. Bu tr semahlarda dnler ok hzldr.
Semahlardan oturmak isteyenler deyiin bitiminde dedenin nne niyaz edip
otururlar. Bylece izin alnm olur. Oturan semah kendi yerine semaha kalkmasn
istedii bir kimsenin dizine niyaz eder. Bu bir ardr. nemli bir zr olmad
srece kii bu arya uyar.278

277
278

BRDOAN; a.g.e., 2006, s. 461

BOZKURT; a.g.e., s. 34

109
2.2 Semahlarn Blmleri
Semahlar sadece tek bir blmden oluabilecei gibi ya arlama ve yeldirme
(yellendirme, yrtme, yeinleme, pervaz, ark vb.) olmak zere iki; ya da arlama,
karlama (canlandrma, yrme) ve yeldirme (dnme, hzlanma) olmak zere
blml de olabilir. Arlama ile yeldirme arasndaki canlandrma blm bir
geitir. Yer yer deiiklikler gstermesine ramen semahlarda ar ve yava olan
hareketin ardndan daha canl bir blmn gelmesi deimez kaidedir. Bazen bunlar
hemen birbirinin ardndan gelir, bazen de arlamadan sonra dvaz okunur. Baz
yeldirmelerin son blmleri bsbtn canl, ok sratli ve hareketlidir. Ayrca yle
semahlarla karlamaktayz ki; bir arlama ve yeldirme blmnden sonra araya
dvazlar girerek ikinci bir arlama ve yeldirme blm tekrar bulunur.279
Semahlara nce yava hareketli semahla balanmas genelde yaygn olan
kuraldr. Bu, bir giri bir sndrma amac gder. Ardndan ivedi hareketli bir blm
gelir. Genel olarak semahlarda bu kural geerlidir.
Arlama/Karlama,

semahn

birinci

blmnn

ezgisi

anlamnda

kullanlmaktadr. Doal olarak ilk semah arlamadr. Kiinin semaha hazrlanmas

amac gder. Sz ve ezgi bu arlamaya gre seilmitir. Hareketler de bu dzene
uygundur. Genellikle bu blm 6+5 ya da 4+4+3 durakl ve 11 hecelidir. abab, cccb,
dddb eklinde kafiyelidir. Arlamada erler kollarn saa ve sola hareket ettirirler;
baclar da ayn hareketi kollarn omuzdan yukar kaldrmamak zere yaparlar;
ayaklar mziin ritmine gre ileri geri gider. Bu blm semahn dier blmlerine
gre daha yavatr. Dzgn ve aksak tartmldr. Bu blmde bir hazrlk sz konusudur. Mzik, ritim, sz ve hareketler bu blmn karakterine uymaktadr. Yusuf
Ziya, arlamay "cemde ayak kesmeden yaplan bir semah" olarak tanmlar ve biz
de doal olarak ilk semahn arlama olduunu kabul etmekteyiz. Bunun yannda
nemle belirtmemiz gereken bir konu vardr ki; baz yrelerin semahlarnda
arlama blm yoktur.

279

EL; a.g.e.

110
Baz semahlarda Arlama ve Yeldirme blmlerinin arasnda iki blm
birbirine balayan Yrme ad verilen farkl bir blm de bulunmaktadr. Bu blm
ritmik zellikleri bakmndan birbirinden farkllklar tayan Arlama ve Yeldirme
blmleri arasnda bir kpr grevi grr. Yrme blmnn ritmi Yeldirme
Blmnden yava, Arlama Blmnden hzldr. Bu blmde szler Arlama
Blmnde okunan szlerin devam olabilecei gibi farkl bir deyiin bir veya daha
fazla ktas da okunabilir. Mzik de yine ayn biimde Arlama blmnde
kullanlan mziin biraz daha hzlandrlarak sylenmesinden oluabilecei gibi bu
blmde farkl bir mzik cmlesine de yer verilebilir.
Yeldirme/Pervaz, semahlarn devinimli blmdr. 6+5 ya da 4+4+3 durakl
ve 11 hecelidir ya da 4+4 durakl 8 hecelidir. Bu blmn eitli blgelerde deiik
adlarla anld olur. ark, Pervaz, Hzl semah gibi adlarla da adlandrlr.
Baz blgelerde yeldirmeye geilirken semahlar birbirlerine niyaz etmektedirler.
Bu blmde mziin ritmine uygun beden hareketleri ile yrnr. Semahlara adn
veren ve semahn mzik karakterini grebileceimiz blm, bu blmdr. Bu
blmdeki dnler sze ve mziin ritmine uygundur. Yeldirme blmnde,
arlama blmndeki deyiin bir blm hzl sylenebilir ya da bu blmde yeni
bir deyi okunur. Baz semahlardaki yeldirme blm kendi iinde kk blmlere
ayrlr ve burada da yavatan hzlya gitmek sz konusudur.280 Yeldirme blm ar
bir seyirde de, hzl bir seyirde de bitebilir. Ozann ad bulunan son ktada yani, ah
beyitte, ozana gsterilen saygdan dolay bir mddet durulmaktadr. Ozann ad
geen dize bitince tekrar ayn ritme devam edilir. Baz yrelerde arlama ve
yeldirme arasnda bulunan dvazlar genellikle 11 hecelidir. Semah bittii zaman,
semah dnenler olduklar yerde sa ayak ba parma sol ayak ba parma zerine,
sa el sol el zerine gelecek ekilde gs stnde balanr. Vcut hafife ne
eilir, oturanlar da ayn ekilde secde durumuna gelirler. Burada dede semahn biti
duasn verir. Dedenin semah duasndan sonra, semah dnenler dzelir ve
niyazlamaya geilir. Niyazlamada hepsi nce birbirlerine, sonra mride niyaz
ederler.281

280
281

BOZKURT; a.g.e., s. 33
EL; a.g.e.

111
Haydar Kayann Alevi-Bektai Erkan, Evrad ve Edebiyat adl hacimli
eserinde semahlarn bir baka zelliinin de Mira sembolize etmesi olduuna
deinilmitir. Semahlarn aamada dnlmesinin sebebi de bundan dolaydr.
Birinci aamasna karlama denir. Mekke ile Mescid-i Aksa arasnda olan
yolculuun semboldr. kinci aamasna yry denilir. Mescid-i Aksa ile Sidre-i
Mnteh arasndaki yolculuun semboldr. nc aamasna Pervaz denilir.
Sidre-i Mnteh ile Kaab- kavseyin ev edna arasnn semboldr. Kaab- kavseyin,
Hazreti Muhammed'in vard, Tanr ile bulutuu makamdr. Sem eden kimse
ruhen tm benliinden syrlarak Tanr ile zdeleir. Tanr'da yok olmann hazzn
duyar. Ksaca, karlamaya bekbillah, yrye seyriallah, pervaza fenfillah adlar
verilir. Tanr'nn ayakta da anlabilecei Nisa suresinin 103. ve li mran suresinin
191. ayetinde bildirilmitir. Semah'n ayakta yaplan zikir olmas ve mira olarak
kabul edilmesi onu kutsallatrmtr. Ve Cemlerin semah ile bitirilmesini kural
haline getirmitir. Semah'n en sona alnmasnn en nemli nedeni Mira olayn
sembolize etmesindendir. Semah dnen can tarikat iinde sembolik olarak mira
akn tatm olur. Semah eden zat, Tanr ak ile kendinden geer. yle ki zaman
zaman kendi varln da unutur. O yok olur yalnz Tanr akyla btnlemi baka
bir varlk haline dnr. Tm kt duygulan silinir gider.282
Yrelere ve okuyanlara gre baz farkllklar gsterse de semahlarn sonunda
u ekilde dua edilir. Allah Allah, semahlar saf ola, gnahlar af ola, hayr
hizmetiniz kabul ola, muratlarnz hasl ola, dndnz semahlardan hayr hasenet
gresiniz, Aliyyl Mrteza Krklar Semahna kaydede, hizmet piriniz Abuzer
Gaffarinin hsn himmetleri zerinize ola, dil bizden nutuk pirimiz Hnkar Hac
Bekta Veliden ola, geree h
Gerek semahlarn dnlnde, gerekse semahlarla ilgili br trelerde yine
yrelere gre kk ayrlklar grlr. Szgelimi, Antalya'nn Elmal ilesinde
yaplan semahta arpma adl bir blm olduu sylenir. Bu blmn dinsel
olmad bildirilir. Verilen bilgiye gre arpma eceba denen bir ba semah
tarafndan ynetilir. Semaha krk elli semah kalkar. Semah gece oynanr.
Delikanllar balarna (feslerine) sardklar yazmalar arasna be bir yana, be br
282

KAYA, Haydar; Alevi-Bektai Erkan, Evrad ve Edebiyat, Ergin Yaynclk, stanbul, 1993, s. 347

112
yana mumlar dikerler. Balmumundan yaplm telli saakl bir maskeyi de yazmalar
arasna ilitirirler.283
Musa Erolunun Halay Dergisinde yapt bir syleide verdii bilgilere
gre, zellikle Akdeniz Blgesinde semah kendi yorumu iinde Tarikat Semah,
Krklar Semah ve eri Semah olmak zere e ayrlr: Tarikat Semah, evli
olmayanlarn dnd bir semahtr. Mengi de denilen bu semahlar genlere retilir.
Semahn btn figrleri, lleri ayndr. Szleri lirik, gzelleme trndedir. Krklar
Semah, orta yallardan oluan bu gruplarca ikili, drtl, altl eklinde dnlr. Bu
semahta dar ve yrtme ksmndan sonra Yeldirme ksm vardr. Ezgide her ah
szc getiinde el rplr. eri Semahn ise herkes dnemez. nk yallar
bunu bir ibadet havas ierisinde dnerler. eri Semah denilmesi, hamlarn olgun,
ilerin pimi, mecazisini anlatr. Sylenen ezginin iirsel zellii de dua
eklindedir."284 Bu semah ikrar alnm (ehlibeyt yoluna girmi) kiiler dnerler.
Musahiplik trenlerinde, kurbanlarda, Cuma akamlarnda dnerler. Bu semahlar,
dar ve yrtme olarak iki ksmdr.285

283

BRDOAN, Nejat; Semahlar, Folklor ve Etnografya Aratrmalar 1984, stanbul, 1984, s. 25

EROLU, Musa; "Semah", Halay dergisi, S. 9, Ankara, Eyll 1981
285
http://kirtil33.tripod.com/id2.html
284

113
2.3 Semahlarda Sz Unsuru
Semahlar ok nadir olarak Anadoluda yaayan dier halklarn dillerinde
ortaya ksa da genel olarak Trke szl deyilerle dnlr. Bu deyiler gizemci
halk yaznnn rnleridir. Hemen her dnemde Trke egemenliini korumutur.
Bata Hatayi olmak zeri Pir Sultan Abdal, Kaygusuz, Nesimi, Dervi Muhammed,
Esiri, Yunus Emre vb. gibi Alevi-Bektai ozanlarn deyileri semah sz olarak
trklemitir. Semah deyilerinin bir blm dorudan semah sz olarak yazlm
olmaldr. Halk ozanlarnn yaklak olarak tm balama alar. Bu nedenle ak
sz halk arasnda "ozan, balama alan ve trk syleyen" gibi geni anlam ierir.
Halk ozanlarnn byk ounluu bu yetenei birlikte tamlardr. Bylece
kimi ozanlarn dorudan semah sz yazmalar ve trkletirmeleri doaldr.286 Bu
zellik son dnemlere kadar kendisini gelitirerek yaamtr. Son dnem AleviBektai ozanlar olan Ak Daimi, Mahzuni erif, Davut Sulari ve Muhlis Akarsu
gibi ozanlarda da bu gelenein yaatld grlmektedir.
Semah szlerinin ieriinde Alevi-Bektai yolunun inan zellikleri youn bir
biimde gzlemlenmektedir. Bu konular ierisinde eitli gzellemeler ve insan
sevgisi ierikli anlatmlarn yan sra Tevhit, 12 mam, Hz. Ali sevgisi, yine tabiat
varlklarnda sembollemi Batni ifadeler (gl, blbl, turna vb.) ve genel olarak
Alevi-Bektai felsefesine ait benlii terbiye etmeyi salayacak tler yer
almaktadr.
Szler dinsel de olsa, dind da olsa hep yaama sevinci doludur,
cokuludur. Semahlar yaam kucaklayan trklerdir. Gerek ierikleri, gerek
mzikleriyle br trklerden ayrlrlar. Baka bir btnlk olutururlar. Dinsel
arpc szler evresinde birletirilmitir. Bu szlerin ardnda yzyllarn aclar,
bakaldrlar yatar. Nitekim dinsel tren olan Cemlerde sylenen tevhitler de ayn
ilevdedir. "Tevhit" sz birlik, birleme anlamndadr. Bunlar coku ykl
arlardr.287 Semahlar ve Tevhitler genel olarak bir olmay ve birlii amalar.
Alevi-Bektai yolunun en cokun ifade biimlerinin banda gelirler.

286
287

BOZKURT; a.g.e., s. 29-30

BOZKURT; a.g.e., s. 30

114
Semah szlerinde karmza kan bir dier unsur da anlatm biimlerinin,
iinden kt toplumun ifade biimlerine gre ekillenmesidir. Bu hem mzikal
adan hem de sz asndan geerlidir. rnein farkl yrelere ait iki semah
karlatrdmzda zellikle dil asndan pek ok yresel farkllklar gze arpar.
Bu da Halk Mziinin tarifi ierisinde de geen yresel dil, ive ve az
zelliklerine dayal farkllklardan birisidir.
Semahlarda nazm birimi olarak genellikle drtlklere rastlamaktayz. Semah
szlerinde msralardaki hece saysnn eit olmasna dayanan hece ls
kullanlmaktadr. Trkede heceler uzunluk ksalk bakmndan hemen hemen ayn
deerdedir. Bu yapsal zellik iirde hece lsnn kolayca kullanlmasna imkn
verir. Semahlarn ezgi yaplarnda pek ok yerde mzikal simetrinin bulunmas, hece
vezniyle yazlm deyilerin semah gftesi olarak rahatlkla kullanlmasn
salamtr. Trklerin slamiyeti kabulnden sonra divan edebiyat ve aruz
lsnn yaygnlamas hece lsnn yalnzca tekke ve ak edebiyatna zg bir
l olmasna yol amtr. Semahlarn geneline bakldnda 7-8-11li hece
lleriyle yazlm olmalarna ramen bu rnein iinde de en fazla 11 li hece
lsnn kullanld koma tr grlmektedir.
Halk edebiyatnn "tasavvufi halk edebiyat" ya da "tekke edebiyat" denilen
ve 12nci yzylda Ahmed Yesevi ile balayan bu tr semahlarda kullanlan edebi
tarzn birebir yansmasndan ibarettir. Semahlarda byk oranda Anadolunun bu
alandaki en byk airleri olan Yunus Emre, Pir Sultan Abdal, Hatayi, Fuzuli, Kul
Himmet, Nesimi, Kaygusuz Abdal, Virani, Dervi Muhammed, Gen Abdal gibi
ozanlarn deyi ve nefeslerine rastlanmaktadr. Anadoluda 19'uncu yzyla dein
eitli tarikatlarla gelien bu edebiyat geleneinin srmesinde en nemli rol bu
Alevi-Bektai ve Melami-Hamzavi airlerin oynad da sylenebilir.
Semahlarda dikkati eken bir dier unsur da ayn ezgi zerine pek ok farkl
deyiin sylenmesidir. Semahlarda nemli olan ezginin deimemesidir. Ezgi yaps
ayn kalmak kouluyla yukarda saydmz Alevi-Bektai ozanlarnn farkl deyi ve
nefesleri de semahlara koulu olarak sylenmektedir.

115
2.4 Semahlarda Figr zellikleri
Daha nceki blmlerde de ifade edildii zere semahlar, ierisinde yaad
kltr ve inan dnyasnn ortak deerlerinden oluan bir sentezdir. Bundan dolay
semahlarda Anadolu Alevi-Bektai felsefesinin yan sra, onu oluturan dier inan
unsurlarnn da mzik, sz ve figrler araclyla anlatldn grmekteyiz.
Semahlar hem mzikal adan, hem ierdii konular bakmndan, hem de
dnlrken kullanlan figrlerin anlamlar bakmndan baz semboller tarlar.
Semah dnlrken yaplan her hareketin bir anlam olduu gibi semahlarda
kullanlan figrler de Alevi-Bektai inan sistemindeki baz eleri sembolize eder.
Semahlar kkende deiik ve gzel figrlere dayanr. Semahlarda bireyin
bamszl ana ilkedir. Hibir semah trnde oyuncular arasnda el ele tutuulmaz.
Her semah kendi iinde bamszdr. Semahlarda bamsz birimlerin btne
uyumlar sz konusudur. Semahlar iki ana figre dayanr. Bunlarn banda turnann
uuunu andran kollarn ayn anda kalkp inii figr gelir. kincisi ise yry ve
ayak figrdr. Semahlarda kol ve ayak figrleri dnda vcudun baka
blmlerinin figrleri bulunmaz. Mziin akna gre bunlar ivedi ya da yava
biimde uyumlu olarak hareket ettirilir. 288
Semahlarda her kii kendine has bir figr yaratt gibi, her blgenin de
kendine zg ufak tefek farklar gze arpar. Ayrca her blge, melodi bakmndan
da ufak tefek nuanslara sahiptir.289 Halk oyunlarnda olduu gibi semahlarda da
ocuklukta balayan bir renme olay vardr. Kii balangta izleyicidir. Belli bir
yaa dein semahlar izler. Sonra ''genler'', "gnller'' semah denen semah tr ile
semahn iine girer. Bu, altrma daha dorusu raklk dnemidir. Kii daha sonra
semah dnndeki yetenee gre br semahlarda yerini alr.
Semah dnlrken semah bozucu davranlar ho karlanmaz, nk semah
seyir iin deil, Hak iin dnlr. Semah dnenlerin ritmini izleyenler de "Allah,
Allah", "Ya ah", semahlar saf ola, gnahlar af ola " gibi ifadelerle katlrlar.290

288

BOZKURT; a.g.e., s. 29
YETEN, Rza; Tahtac Airetleri, Memleket Gazetecilik ve Matbaaclk, zmir, 1986, s. 126-128
290
http://www.huizen-alevi.nl/Turkce/dosyalar/semah_cem.html
289

116
Yine vecd ile semah dnen canlar kendileri de zaman zaman H! ve Allah Allah
gibi terennm szlerini haykrrlar.
Kii says, sz yaps ve ezgileri bakmndan yrelere gre gre farkllklar
tasada btn semahlarn en nemli ortak noktas tm figrlerin saat ynnn ters
istikametine doru dairesel dnler eliinde yaplmasdr. Semahlar dnyann
gne etrafndaki dn ynyle ayn istikamette dnlr. Bu da semahlardaki
dnlerin gne sistemini sembolize ettiini dnmemize sebep olmaktadr.
Birok semahn szlerinde de rastladmz bu dn Seyyid Nizamolunun
deyiinde u ekilde karmza kmaktadr. Ak odu yrekte yanar / Beni gren
mecnun sanar / Gkyznde ay gn dner / Ya ben nice dnmeyeyim?291
Ayn dn zellii Anadolunun gemi kltrlerinden olduu kadar, Orta
Asya, Hindistan, Orta Dou ve Afrika gibi pek ok blgede yaplan dinsel nitelikli
danslarla benzerlikler tamaktadr. rnein Budistlerin dua-ark ile dervi danslar
arasnda da bir bant kurulmaktadr. Budist dua-arknda oyuncularn dn yn,
bir merkez noktasna doru sa kolunu uzatm bir kimsenin o merkez noktas
evresinde dolarken izledii yn, yani gne yndr. Bunun tersi ynnde
dnmek ise, uursuzluk ve saygszlk saylmaktadr. Bu dansta, Tanr'dan kutsama
ve g alnd, dier kolun aada olup el iinin yere dnk olduu, bununla
gkten alnann yeryzne datld, ayrca Brahmanlarda ark dndrerek
bylece kendilerini gkyzne ulatrdklar belirtilmektedir.292 Dua arknda
grlen ve Haktan alp halka samak anlamn tayan bu figrlerin benzeri
gnmz Alevi-Bektai ve Mevlevi semahlarnda da grlmektedir.
Bir baka incelemede de, yldzl Orion ile dervilerin kuaklar arasnda bir
bant kurulmaktadr. Brahmanlarn kabul trenlerinde, bellerine taktklar kuakta
dm vardr. Bu, Orion'un 3 yldzn, yln mevsimden oluunu
simgelemektedir. Kamberiye ad verilen dml bu kua, daha nceki
yzyllarda Anodulu'da Bektai dervileri ve sufiler de takmlardr.293 Buradaki
dm Allah, Muhammed ve Aliyi sembolize etmektedir. Yine Anadolunun pek
291

Bkz. Seyyid Nizamolunun YA BEN NCE DNMEYEYM? balkl deyii,

http://www.aleviforum.com/archive/index.php/t-1333.html
292
SIMPSON,William; The Buddist Praying Wheel, Londra, 1896, s. 28
293
http://www.alewiten.com/semahlar4122002.htm

117
ok yresinde semahlarn bellerine baladklar dm tayan tennure ve
Alevi-Bektai yoluna talip olanlarn nce boyunlarna sonra da trenle bellerine
baladklar tbent denilen kuak da Brahmanlarnkiyle benzerlik tamaktadr.
Yukardaki bilgiler nda, Alevi semahlarn ierik ve figr zelliklerini
incelediimizde, ierisinde zellikle Mira rneinde olduu gibi slmi motifler
bulunmasna ramen temelde pek ok inan sisteminden izler barndrd gereiyle
karlarz. Bu zellik semah figrlerinde Alevi-Bektai inan ve kltrnn
arlkta yer ald isellii de iinde barndrmaktadr. Semah (ya da sem) szc,
szlkteki anlamnda olduu gibi bizi gkyzyle, yani semayla ilgili kavramlara
gtrmektedir. Alevi-Bektai inancnda Hz. Muhammed gne, Hz. Ali de ay'dr. 294
Bunu Pir Sultan Abdaln yazd u deyite de aka grmekteyiz. Ay Ali'dir gn
Muhammed / yz altm alt snnet / Balklar da suya hasret / arh dnerler gl
iinde
Semah dnlrken eller yukar kalkar, mziin ritmine gre aaya bele doru
iner. Bu eski Trk inanlarnda grlen Gk-Tanrya ve Yer-Tanrya yakarnn
biimsel grnmdr. Semahn kimi figrlerinde, sa el / kol, ta omuzdan yukarya
kadar kalkar ve mziin ritmine gre iner. Bu el figr, Tanrya olan saygy ve
duay, Hak'tan (Yaratan'dan) almay, Hak'a ulamay, dokunmay simgelemektedir
ki bu Hak da, yukardaki, yani gkyzndeki Gk-Tanrdan bakas deildir. Yine
ayn biimde, bu figre karlk olarak sol el de gse kadar ktktan sonra aaya
doru iner, elin ii yere, topraa dnktr, ki bu da Yer-Tanrya olan saygy
simgeler, temelinde bereket ve remenin simgesi olan topra, Ana Tanray
kutsamaktr. Bu el hareketleriyle de Hak'tan (yukardan) aldmz halka (aadaki
insanlara) vermek anlatlmaktadr.295
Turnalar semah, umak motifini en iyi simgeleyen semahlardan biridir. Bu
semahda, semahlar kollarn yanlara bir kanat gibi aarak ve ayaklaryla hafif
yaylanarak Turna kuunun gkyznde uuunu, szln taklit ederler. Turna
figrnn semahlar ierisinde ska grlmesinin en nemli nedeni, turnann Hz.
Alinin bir dier sembol oluundan kaynaklanmaktadr.

294
295

http://www.alewiten.com/semahlar4122002.htm
ERSEVEN, lhan Cem; Oyun Kavram Asndan Semahlar,
http://www.alewiten.com/semahlar4122002.htm

118
Ayak figrlerine gelince, bu hareketlerin daha tartml ve hafif yaylanmal
olduunu grrz. Gezegenler, gnein evresinde dnerlerken bir topa gibi
dnerler. Topa da bilindii gibi kendine zg hafif srama, ok ince bir tartmllk,
yaylanma gsterir ki semahtaki ayak figrleri de byledir. Semah dnecek
semahlar, Meydan'a ktklarnda Dede'nin karsnda niyaz'a dururlar, dua alrlar.
Yaplan eylemin, semahn sonu gkyzne bir yolculuktur, geree ulamaktr.
Dede burada gne, semahlar da gezegendir. Duadan sonra dairesel harekete
geerler ki bu da gnein evresindeki gezegenlerin oluturduu yrngedir. Semah
dnlrken, dedenin oturduu post gne'i, dier canlar da gezegenleri ve yldzlar
simgeler. Meydanda Cem yaplrken, semahlar Dede'nin karsna dizilip yere
secde ederler, niyazda bulunurlar. Tm bu eylemler Semah'n kendi oyun kavram
iinde yerine getirilen figrler btndr.296

296

http://www.alewiten.com/semahlar4122002.htm

119
2.5 Semahlarn Ezgi ve Ritim zellikleri
Semahlarn ezgisi halk mziinden kaynaklanr ve trkldr. Trk ile
figrler i iedir. Yrelere gre ezgilerde, vurularda ayrlklar grlr. Ezgiler
genellikle balama ve/veya kemanla alnr. Vurmal sazlar kullanlmaz. Bylece
semahn kutsallk ilevi korunmu olur. epnilerde Cemde kesinlikle on iki alg
bulunur. Bu on iki saz ayn trden olabilecei gibi deiik trlerden de olabilir.
Semahlar bu on iki alg ile alnr. Tahtac Cemlerinde ise en az iki, en ok on iki
alg bulundurmak tredir. Genelde epni Cemleriyle Tahtac Cemleri byk
benzerlik gsterir. Ezgi ve vurularda yrelere gre ayrmlar grlr. Szgelimi
Sralar Krolu havas ile semahn yeldirme blmn dnerler. 297
Semah ezgileri Halk Mziimizin en renkli rneklerinden birini tekil eder.
Gerek ezgi yaplarndaki zenginlik gerekse farkl blmlerden olumalar semahlarn
kendine has bir zellik tamalarna ve yrelere gre dikkate deer bir eitlilik
gstermelerine sebep olmaktadr. Nitekim Cumhuriyet dneminde gerekletirilen
derleme almalar bu eitlilii sergilemek bakmndan nemli veriler elde
etmemize olanak salamtr.
Elimizdeki rnekler zerinde yaptmz incelemeler sonucu, semahlarn
Anadolu mzii iinde belirli bir usule sahip olmalar nedeniyle krk hava
kategorisinde deerlenirilmesi gerektii sonucuna ulatk. Ancak Baclar Semah
rneinde istisnai bir durum da karmza kt. Yine bu ezgilerin szl ve algsal
rnekleriyle dinsel nitelikli halk danslaryla birlikte icra edilmesi ve bunlara bal
oluu, semah mziinin, krk hava kategorisi ierisinde dansa bal bir tr olarak
deerlendirilmesi gerektiini dndrmektedir.
Semah ezgilerinde kullanlan ses aralklarnn belirlenmesinde, kullandklar en
kaln ve en ince sesler arasndaki snr esas alndnda genelletirilmi bir alan
olarak semahlarn bir oktavlk bir ses alan iinde gelitikleri gzlemlenmektedir.
Ender durumlarda olmak kaydyla baz semahlarda bir ksm karar sesinin altnda
olmak zere bu genilik bir buuk oktava kadar gelime gsterebilmektedir. Semah
ezgilerinin icra edildii alglarn akort zellikleri, boyutlarna bal olarak
297

BOZKURT; a.g.e., s. 26-27

120
deiiklik gsterebilmektedir. Ancak pratik olarak okunabilmesi amacyla rnek
ezgilerin notasyonunda La merkezli gsterim tercih edilmitir.
Semah ezgilerinde, tam ve yarm seslerin yansra, batl kaynaklarda
microtone olarak adlandrlan, yarm sesten kk aralklar da kullanlmaktadr.
Ancak bu tip perdelerin, transkripsiyonlarda gsterilmesi konusu lkemizde uzunca
bir sre sorunlu bir konu olmutur. Geleneksel ve yerel mziklerin, bat notasyla
ifadesinde, asl olarak stanbul Belediye Konservatuarnn (eski Darl Elhan),
1923-1929 yllar arasnda yapm olduu yerel mzik derlemelerine ilikin nota
yaynlarnn etkili olduu bilinmektedir. Gnmzde ise Trkiyedeki kurumlam
uygulamalar, mikrotonal aralklarn, standart diyez bemol iaretleri zerine, 2 ya da
3 gibi rakamlarn yazlmasyla yaplmaktadr. Bu rakamlar bir tam sesin 1/9 una eit
olduu kabul edilen ve koma (comma) olarak adlandrlan aralklarn, sra ya da
adedini belirtmektedir. stanbul Belediye Konservatuarnda balayp TRT
izgisinde halen devam etmesi ve Halk Mziimizdeki yaygn kullanmndan
dolay, bu almada da semah ezgilerindeki mikrotonal aralklar diyez ve bemoller
zerine saylar yazlarak ifade edilmitir.
Yaplan incelemeler srasnda semahlarn ritim zellikleriyle ilgili olarak da
genelleme halinde bir tespit yapmann zor olaca gzlemlenmektedir. Ancak ekteki
notalarda da greceiniz gibi semahlarda ounlukla 9 zamanl usller
kullanlmaktadr. Bunun dnda en sk olarak karmza kan ritm kalplar 2-4-5-7
ve 8 zamanl usullerdir. Semah ezgilerinde ok nadir olmakla birlikte 10-12-15-18
ve 22 zamanl usullerin de karmza ktn grmekteyiz. Btn bu tespitlerden
sonra semahlarda genel olarak 2-4-5-7-8-9-10-12-18 ve 22 zamanl usullerin
kullanldn sylemek mmkndr.

121
2.6 Semahlarda Kullanlan Ses Dizileri
Semah ezgilerinin incelenmesi srasnda grlmtr ki; ezgiler belirli merkez
sesler etrafnda ve bu seslere bal olarak gelimekte, belirli seslere doru
ynlenmekte ve belirli bir ses zerinde de sona ermektedir. Semah ezgileri bu
niteliklerinden dolay makam veya ses dizisi olarak nitelendirilen ses
organizasyonlar ierisinde ekillenmektedir. Bundan dolay semah ezgilerinde
kullanlan sesleri ses dizileri olarak porte zerinde gstermek uygun grlmtr.

122
SONU
Anadolu Kltr ve semahlarla ilgili olarak hazrlanan bu aratrmada varlan
sonular yle zetlemek mmkndr.

imdiye kadar semahlarn kkeni zerinde yaplan aratrmalar neticesinde

iki farkl gr olduu tespit edilmektedir. Bunlardan birincisi, semahlarn
kaynan Asya kkenli inanlardan aldn savunurken, ikincisi ise
semahlarn kkeninin slama bal olduunu savunmaktadr.

Bu aratrmada elde edilen bilimsel bulgular, ncelikle semahlarn kaynan

slamiyetten almadn gstermektedir. Semahlarn slamiyetle olan ilgisi
onun Aleviler arasnda Hz. Muhammedin Miraa kmasn sembolize eden
dinsel nitelikli bir dans olarak kabul edilmesiyle snrldr. Semahlarn
kaynan slamdan ald tezini savunanlar gerekelerini Krklar Cemi298
sylencesi rneinde olduu gibi birka halk sylencesine dayandrmaktadr.
Ancak slamn kutsal kitab Kuranda semahlarla ilgili hibir bilgi
bulunmamaktadr. Hz. Muhammed dnemini anlatan yazl kaynaklarda da
Hz. Muhammedin veya Aleviliin sembol olan Hz. Alinin semah
dndyle ilgili hibir belge ve bilgiye rastlanmamtr. Resmi kaynaklarda
slamla semahn badatrlmasna ilk olarak Bist'nin 1017'de yazd
Menakb el-Esrar Behet el-Ahrar adl eserde rastlanmaktadr. Bu da Hz.
Muhammedden neredeyse 400 yl gibi bir sre sonra gereklemektedir.
Ayrca hem slam tarihinde hem de gnmz slam fkhnda, semahlara
kar hogryle yaklalmad grlmektedir. Aksine kadn erkek bir arada,
alg eliinde semah dnlmesi yadrganmakta, reddedilmekte ve kesinlikle
snnete uygun bulunmamaktadr. Bu zelliklerinden dolay semahlarn
kaynan slamiyetten almadn sylemek mmkndr.

Semahlarn kkenini, sadece Asya inanlarnda aramak da bilimsel adan

pek de yeterli bir metot olarak grlmemektedir. nk bu aratrmada
sunulan bilgi, belge ve kaynaklarn nda, semahlarn kkeni sadece
298

Bkz. s. 77 vd.

123
Asya kkenli inanlara baldr denilemez. Bilimsel veriler semahlarn
tarihi ve corafi adan ok daha derin ve geni bir gemie sahip olduu
gereini ortaya karmaktadr. yle ki, Anadoluda M 2. bin yln ikinci
yarsndan itibaren av tanras Artemis'in, Tanr Attis'in trenlerinde ve
Dionysos dininin mritleri Bakkhalarn yaptklar danslarda semah
figrleriyle nemli benzerlikler tespit edilmitir. Bu da Gktrk ve Hun
danslarnn Asyada grld 6. yzyldan neredeyse 1500-2000 yl
ncedir. Demek oluyor ki semahlarn kltrel kkenleri ncelikle
Anadolunun gemi inan sistemlerinde aranmaldr. Ancak daha sonraki
dnemlerde Hristiyanlk evresinde gelien ve ondan esinlenen Gnostik ve
Mandaen'lerin trenlerinde, Yunanistan'da, Tibet'te, .S. 6. yzyldan itibaren
Hunlarda ve Gktrklerde, Asyal Kam ve amanlarda, Eski Msr ve
Hindistandaki kutsal danslarda da semah figrleriyle yine nemli
benzerlikler bulunmaktadr.299 Bunun yan sra gler, savalar ve ticaret
yollarnn etkisiyle dolayl yollardan Anadolu Kltrn etkileyen yakn
corafyadaki etnik ve inansal kltrlerin de Anadolu Alevi-Bektai kltr
ve semahlar zerinde nemli bir katks olduu tespit edilmitir. Dolaysyla
semahlar oluturan faktrlerin Asya ve Anadoluyla birlikte bu iki
corafyann yakn evresindeki kltrel ve inansal birikimde de aranmas
gereklilii ortaya kmaktadr.

Yaplan aratrma neticesinde Anadolu kltrnn ve bu topraklarda yaayan

inan sistemlerinin gemi dnemlerin ortak kltrel deerlerinden oluan
bir sentez nitelii tad grlmektedir. rnein Anadoluda gelien
inan sistemleri ierisindeki l kutsallk olgusu Lidyallardan balayarak,
Smer ve Babil inanlarnda, Antik Yunan kltrnde ve sonrasnda
Hristiyanlkla birlikte gnmzde Alevi-Bektai inan sisteminde de
grlmektedir. Teslis kavram, Tanr, Oul ve Kutsal Ruh lemesine
gelmeden ok daha nce doa dinlerinde karmza kmaktadr. Arkeolojik
bulgu ve maara resimleri de bize bu ynde birok ipucu vermektedir. Yine
gnmz Alevi-Bektai inancndaki Allah-Muhammed-Ali lemesi de bu

299

Bkz. s. 94 vd.

124
inan sistemlerinin gnmze kadar gelen etkilerini gstermesi bakmndan
nemli bir rnektir.300

Bu kltrel ve inansal srekliliin Anadoludaki bir baka rneini de

Eskiehir-Afyon yolu yaknndaki Balca Kynde grmekteyiz. Balca
Kyndeki Sinan Baba Trbesinde bulunan bir ilka kitabesinden burada
nceleri bir Zeus tapna olduu bilgisine ulalmtr. Yine bulunan bir
Bizans kitabesi, sonraki yllarda ayn yerde bir de Bizans kilisesinin var
olduunu gstermektedir. Eski ad Pekara olan bu yerde gnmzde ise
Sinan Baba Trbesi bulunmaktadr ve yre halk oray hastalklarna ifa
bulmak amacyla ziyaret etmektedir. Meryem Ana Evi'nin bulunduu Arvilia
vadisinde yaplan arkeolojik kazlarda Artemis'e ait birok adak kalnts
bulunmas rneinde de grld gibi, inan ve kltr asndan ayn
sreklilik birok yrede grlmektedir.

Yine bu aratrmada tespit edilen bir dier konu da, Anadolu AleviBektailerinde grlen inan ve kltr zenginliinin sebebi, Trklerin gemi
dnemlerdeki inan birikimlerini beraberinde Anadoluya tamalar ve bu
inanlarn da zellikle Alevi-Bektai zmreler tarafndan benimsenmi
olmasdr. Gnmz Anadolusunda hl devam eden pek ok gelenek bu
gemi dnem dinlerinin zelliklerini tamaktadr. Bu gelenek ve
inanlardan bir ksmn ksaca zetlemek gerekirse; Ate ve ocak klt301,
Atalar Klt, Evliya Klt, Yatr, Trbe, Aa ve Su kltleri ilk akla gelen
rnekleri tekil etmektedir. Eski tabiat ve atalar kltlerinden amanizme,
amanizmden Budizme ve Zerdtlike, Zerdlikten Maniheizm ve
Mazdeizme ve hatta Hrstiyanla ve Yahudilie varncaya kadar Trkler
arasnda yaylan dinlerin ve mistik kltrlerin inanlar, bir dinden tekine
geerken, srekli eskisinin yenisi iinde devam suretiyle katlana katlana ve
yeni kalplara girerek slam kabul dnemine kadar gelmitir. Bundan
dolaydr ki; Anadolu Aleviliini incelerken onun slamiyetten ok daha
eskilere dayanan bir inanlar zinciri olduunu da gz ard etmemek
gerekmektedir. Bu tespitlerden sonra Anadolu Aleviliinin bu gn geldii

300
301

Bkz. s. 11 vd.
Bkz.s. 36-37

125
noktada tarihsel sreten ald onlarca inan ve kltr deerini son olarak
slamiyetin Batni yorumuyla btnletirmi bir yaam biimi olduunu
sylemek mmkndr.

Bir dier tespit ise Anadoluda slamiyetin ulusal bir dine dnmesinde en
nemli etkiyi mutasavvf derviler, dedeler ve babalarn yapm olmasdr.
Yaplan aratrma neticesinde bu dedeler ve babalarn Trkl ve ulusal
eleri slam potasnda deil, slaml Trklk potasnda eritmi ve
yourmu olduklar tespit edilmitir. Bu inan nderlerinin en bilinenleri
olarak Ahmet Yesevi ve Hac Bekta Veli rnek gsterilebilir.

126
KAYNAKA
A. Bausani; "Religion in the Saljuq period", The Cambrid-gc History of Iran 5: The Saljua and Mongol Periods
AKURGAL, Ekrem; Anadolu Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar A, 7. Bask, stanbul, 2000
AKURGAL, Ekrem; Hatti Uygarl, A DTCF Yaynlar, Ankara, 1987
ALKAN, .; sa Gerekten Yaam myd?, Bilim ve topya Dergisi, S.31, stanbul, Ocak 1997
AND, Metin; Oyun ve Bg, Yap Kredi Kltr ve Sanat Yaynclk, stanbul, 1974
ANDREWS, Peter Alford, (Ed. By); Ethnic Groups In The Republic Of Turkey, Wiesbaden, 1989
AVCIOLU, Doan; Trklerin Tarihi, Tekin Yaynevi, C.5, stanbul, 1978
BARKAN, . Ltfi; stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Cem Dergisi, Yl 5, S.54,
stanbul, 1995
BADEMR, Krat; Bilim ve topya Dergisi, S.52, stanbul, Ekim 1998
BEAN, E. G; Eski ada Ege Blgesi, eviren . Delemen., Arion Yaynevi, stanbul, 1995
BIYIKTAY, Halis; Timurlular Zamannda Hindistan Trk mparatorluu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1989
BRDOAN, Nejat; Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm Mozaik Yaynlar, stanbul, 1995
BRDOAN, Nejat; Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Kaynak Yaynlar, 5. Basm, stanbul, 2006
BRDOAN, Nejat; Semahlar, Folklor ve Etnografya Aratrmalar 1984, stanbul, 1984
BOZKURT, Fuat; Semahlar, Cem Yaynevi, 2. Bask, stanbul, Eyll 1995
BOZKU, Metin; Trklerin slamiyeti Kabul ve Aleviliin Trkler Arasnda Yaylmas, CUFD., S.2.,
Sivas, 1998
CANDAN, Ergun; Trklerin Kltr Kkenleri, Snr tesi Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2005
AMUROGLU, Reha; Tarih, Heterodoksi ve Babailer, Metis Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 1992
Derleme Szl, TDK Yaynlar, C.10
DOAN, smail; Sosyoloji Kavramlar ve Sorunlar, Sistem Yaynlar, stanbul, 2000
EBERHERD, Wolfram; inin Kuzey Komular ev. Nihat Ulutu, TTK, Ankara, 1942
ECER, Vehbi; slam Tarihi Dersleri, Kayseri, 1991
EL, Dr. Armaan; Semah Geleneinin Uygulanmas, Makale,
http://www.hbektas.gazi.edu.tr/dergi/11_20_yazilar/sayi_12/12Elci.htm
ELADE, Mircae; amanizm, eviren: .Birkan, mge Kitabevi, Ankara, 1999
ER, Piri; Semahlar (Yaymlanmam Makale), 1-3, http://www.aleviforum.com/archive/index.php/t-1329.html
ERDEM, Mustafa; Geleneksel Trk Dini ve slam, Dini Aratrmalar, stanbul, 1998, C.1, S.2
ERGN, Muharrem; Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, 24. Bask, stanbul, 1999
EROLU, Musa; "Semah", Halay dergisi, S.9, Ankara, Eyll 1981
ERZ, Mehmet; Trkiye'de Alevilik ve Bektailik, Ota Matbaaclk, stanbul, 1977
ERSEVEN, lhan Cem; Oyun Kavram Asndan Semahlar, http://www.alewiten.com/semahlar4122002.htm
ERTEM, Hayri; Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolu'sunun Floras, Trk Tarih Kurumu,
Ankara, 1997
ESN, Emel; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul, 1978
ESN, Emel; Sema, Trk Edebiyat Dergisi, S.30, stanbul, Aralk 1974
FILALI, E. Ruhi,Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Seluk Yaynlar, Ankara, 1990
GKALP, Ziya; Trk Medeniyeti Tarihi, C.II, Trk Kltr Yaynlar, stanbul, 1974
GLPINARLI, Abdlbaki; Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, nklap ve Aka Kitabevi,
stanbul, 1977
GLPINARLI, Abdlbki; Trkiyede Mezhepler Ve Tarikatlar, nklap Kitabevi Yayn, stanbul, 1997

127
GNAY, nver - GNGR, Harun; Trk Din Tarihi, Lain Yaynlar, Kayseri, 1999
GNAY, nver; Din Sosyolojisi, nsan Yaynlar, stanbul, 1998
GNGR, Erol; Tarihte Trkler, tken Yaynlar, 8. Bask, stanbul, 1999
GNGR, Harun; Geleneksel Trk Dininde Din Anlay, Dinler Tarihi Aratrmalar II (Sempozyum 20-21
Kasm 1998 Konya), Ankara, 2000
Hac Bekta Velayetnamesi; Manakb- Hac Bekta- Veli Velayetname Haz. A.Glpnarl, nklap Kitabevi,
stanbul, 1990
Halikarnas Balks; Merhaba Anadolu, Bilgi Yaynevi, 6. Basm, stanbul, 1997
HANERLOLU, Orhan; Felsefe Ansiklopedisi, C.2
http://arkeoloji.atspace.com/arkeoloji/anadolutarihi.html
http://kirtil33.tripod.com/id2.html
http://www.aleviakademisi.de/site/content/view/29/1
http://www.alevikonseyi.com/alevi/14/24/34/44/alevi404.html
http://www.alewiten.com/semahlar4122002.htm
http://www.alewiten.com/tasavvuffelsefesi.htm
http://www.arkeo.org/icerik.asp?menu=prehistorya&konu=hurriler
http://www.arkeo.org/icerik.asp?menu=prehistorya&konu=urartular
http://www.enfal.de/otarih49.htm
http://www.geocities.com/rk1iz/osmanlid.htm
http://www.huizen-alevi.nl/Turkce/dosyalar/semah_cem.html
http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=408
http://www.kraloyuncu.net/nedir/mitoloji/bakkhalar.php
http://www.turbul.com/bolgeler/bolgeozellik.asp?id=221&nid=smyrakilisesi
http://www2.gantep.edu.tr/~at21447/celali.htm
BN- BB; El Evmirul-alaiyye fil umril Alaiyye, Ankara, 1956
NAN, Abdulkadir; Makaleler ve ncelemeler, Haz: Hikmet Tanyu, 1968, Ankara
NAN, Abdulkadir; Tarihte Ve Bugn amanizm, Ankara, 2000
NAN, Abdlkadir; Eski Trk Dini Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1976
NAN, Abdlkadir; Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1949
NAN, Afet; Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yaynlar,11. Bask, Ankara 1972
ncil, Yuhanna; 1. Blm, Kaya Basm Yayn Datm Tic. Ltd. ti., stanbul, 1996
slam Ansiklopedisi, TDVY., C.10, stanbul, bkz. "Sema" maddesi
KAFESOLU, brahim; Trk Bozkr Kltr, TKAE Yaynlar, Ankara, 1987
KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, 16.Bask, tken Yaynlar, stanbul, 1997
KAFESOLU; Eski Trk Dini, tken Yaynlar, Ankara, 1980
KANTAR, Cemal; Trklerin slam Dinini Kabul, DBD, C.11, S.2, Ankara, 1972
KARA, Mustafa; Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, stanbul, 1980
KARA, Seyfullah; Anadolu Seluklularnda Din ve Din kurumlar,Yaynlanmam Doktora Tezi, Erzurum,
2002
KAYA, Hasan; Alevilik Kzlbalk, Senfoni Yaynlar, Geniletilmi 3. Bask, stanbul, 2006
KAYA, Haydar; Alevi-Bektai Erkan,Evrad ve Edebiyat Engin Yay., stanbul, 1993
KILI, Rya; Hilafet Mcadelelerinin slam Tarihinde ve Osmanl mparatorluunda Toplumsal Yapdaki
zdm: Seyyid ve erifler, H SBE, Tarih Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1994
KTAPI, Zekeriya; lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar, 2.Bask, Konya, 1995
KOCA, Salim; Trkler ve slamiyet, Atatrk Kltr Merkezi Dergisi, C.8, S.22, stanbul, 1996

128
KOCA, Turgut; Pir Nefes stad, Dou Matbaaclk, Ankara, 1985
KOCAOLU, Sami; Trkler ve Mslmanlk, DBD., C.10 S.114-115, Ankara, 1971
KORKMAZ, Esat; Buyruk, Yorumlu mam Cafer Buyruu, Anadolu Kltr Aratrma nceleme Yaynlar,
stanbul, 2002
KPRL, Fuad - Franz Babinger; Anadoluda slamiyet ev: Ragp Hulusi, Yay. Haz: Mehmet Konar,
nsan Yay., stanbul, 2000
KPRL, Fuad; Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 5. Basm, DBY, Ankara, 1984
KPRL, Fuat: Anadolu'da slamiyet, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, stanbul, 1922
KPRL, M. Fuad; Bektailiin Meneleri I, Haz: M. Yaman, Cem Dergisi, Yl.5. S.52 stanbul, Eyll
1995
KUTLU, Snmez; Din Anlaynda Farkllamalar Trkiyede Alevilik-Bektailik, DBY, Ankara, 2003
LIGETI, Louis; Bilinmeyen -Asya 1, ev. Sadrettin Karatay, TDKY, Ankara, 1970
LOFLAND, John and STARK; Becoming a World-Saver: A Theory of Conversion to a Deviant Perspective,
American Sociological Review, Vol.30, Rodney, 1965
MASSIGNON, Louis; Hallac- Mansur, Der.: Prof. Dr. Niyaz KTEM, Ant Yaynlar, stanbul, 1994
MELIKOFF, Irene; Uyur dik Uyardlar, Alevilik Bektailik Aratrmalar, ev. T. Alptekin, Cem Yaynevi,
stanbul, 1993
Melikoff, Irne; "Le problme Kizilbas", Turcica, VI, Paris-Strasbourg, 1975
Meydan Larousse; c.11, tasavvuf maddesi
MOOSA, Matti; Extremist Shiites, The Ghulat Sects, Syracuse University Pres, Newyork, 1988
NOYAN, Bedri; Bektailikte Musiki ve Sema, Musiki ve Nota Dergisi, S.12, zmir, 1972
OCAK, A. Yaar; Babailer syan, Dergah Yaynlar, stanbul, 1980
OCAK, A. Yaar; Alevi md., TDVA, C.II, stanbul, 1989
OCAK, A. Yaar; Bektailik md., TDVA, C.V, stanbul, 1989
OCAK, A.Yaar; Babailer syan Aleviliin Tarihsel Alt Yaps Yahut Anadoluda slm-Trk Heterodoksinin
Teekkl, Dergah Yay., stanbul, 1996
OCAK, A.Yaar; Bektai Menakbnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi, stanbul,
1983
OCAK, Ahmet Yaar; Trkler, Trkiye ve slam letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002
OYTAN, M. Teyfik; Bektailiin Yz, Anadolu Matbaas, stanbul, 1970
GEL, Bahaeddin; Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul, 1988
GEL, Bahattin; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1985
Z, Baki; Bektailik Nedir?, Der Yay., stanbul, 1997
ZGL, Vatan, Kzlbaln Geliimi ve Trkmenler zerine Bir Deneme, Folklor/Edebiyat Dergisi, S.23,
stanbul, 2000
ZPOLAT, Latife - ERBL, Hamdullah, Melli Divan ve Aleviliin, Tsavvufun, Bektailiin Tarihesi,
Demos Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 2006
PAKALIN, M. Zeki; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, stanbul, 1993
SALCI, Vahit Ltfi; Gizli Trk Dini Oyunlar, Numune Matbaas, 1941
SARIKAYA, M. Saffet; Anadolu Aleviliinin Tarihi Arka Plan, tken Yay., stanbul, 2003
Seyyid Nizamolunun YA BEN NCE DNMEYEYM? balkl deyii
http://www.aleviforum.com/archive/index.php/t-1333.html
SEZGN, Abdlkadir; Alevilik almalarnda Usul ve Osmanl Ariv Belgeleri Hac Bekta Veli Aratrma
Dergisi, (Yaz 1998/6), 1998

129
SEZGN, Abdlkadir; Bektai Gelenei ve Trkiye Aleviliinin Karakteristii, I. Trk Kltr ve Hac Bekta
Veli Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim 1998)G Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Merkezi, Ankara, 1999
SIMPSON,William; The Buddist Praying Wheel, Londra, 1896
Speros Vryonis Jr.; The Decline of Medieval Hellensm in Asia Minr and The Process of lslamization,
Berkeley, 1971
SMER, Faruk; Safevi Devleti ve Kuruluunda Anadolu Trklerinin Rol, Seluklu Tarih ve Medeniyeti
Enstits Yaynlar, Ankara, 1976
SMER, Faruk; Ouzlar (Trkmenler), Ana Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1980
APOLYO, Enver Behnan; Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1964
ENER,Cemal; amanizm, Ad Yaynclk, stanbul, 1997
TANLL, Server; Yzyllarn Gerei Ve Miras, nsanlk Tarihine Giri, lk a, Say Yaynlar, stanbul,
1988
TEKN, Abdullah; Baballar Ayaklanmas, Yurt Yaynlar, Ankara, 1979
TEKN, Talat; Orhon Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara, 1988
TEMREN, Prof. Dr. Belks; Tasavvuf ve Bektailik zerine Bir Deerlendirme
http://www.hbektas.gazi.edu.tr/portal/html/modules.php?name=News&file=article&sid=714
The Cultural Atlas of slm, smail R. Al-Faruqi Ldis Lamya al-Faruqi, 1986
TOGAN, A. Zeki Velidi; Umumi Trk Tarihine Giri, 2. Bask, stanbul, 1970
TOGAN, Zeki Velidi; Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1940
TUNCER, mer; te Anadolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1993
TURAN, Osman; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi 1, Boazii Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 1999
TMER, Gnay - KK ,Abdurrahman; Dinler Tarihi, Ocak Yaynlar, Ankara, 1988
TRKDOAN, Orhan; Trk Tarihinin Sosyolojisi, Kltr Sanat Yay., stanbul, 2003
TRKDOAN, Prof. Dr. Orhan; Alevi Bektai Kimlii, Tima Yaynlar, stanbul, 1995
UMAR, Bilge; Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, nklap Kitabevi, stanbul, 1998
LKEN, H. Ziya; Trk Tefekkr Tarihi, Matbaa-i Ebuzziya, stanbul, 1934
ZM, lyas; Gnmz Alevilii, SAM yaynlar, stanbul, l997
WHITE, G.E.; The Shia Turks, Transactions Of The Victoria Institute, 43, 1908
YAMAN, Ali, Anadolu Alevilii ve iilie Dair Karlatrmal Bir alma, Cem Dergisi, S.35, stanbul,
Nisan 1994
YAMAN, Ali; Adan Zye Alevilik Nedir?, Ufuk Yaynlar, stanbul, 1999
YAMAN, Ali; Alevilikte Dedelik Kurumu ve levleri, SBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul, 1996
YAMAN, Dr. Ali, Orta Asyadan Anadoluya Yesevilik, Alevilik, Bektailik, Elips Kitap, Ankara, 2006
YAMAN, Mehmet; Alevilik (nan, Edeb, Erkan), Yaynevi yok, 2. Basm, stanbul, 1993
YAMAN, Mehmet;Alevilikte Cem Ufuk Matbaaclk, stanbul, 1998
YAMAN,Ali; Alevilikte Dedelik Kurumu ve levleri, SBE, Siyasi Tarih Blm, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, stanbul, 1996
Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi; Yap Kredi Yaynlar, stanbul, I.cilt
YAYLA, Ali; Trk Kltr ve Medeniyet Tarihi Ders Notlar, .T.. T.M.D.K. Temel Bilimler Blm
YAZICI, Nesimi; lk Trk-slam Devletleri Tarihi, TDV, Ankara, 2002
YETEN, Rza; Tahtac Airetleri, Memleket Gazetecilik ve Matbaaclk, zmir, 1986
YILDIZ, Hakk Dursun; slamiyet ve Trkler, DBD, zel Say, Ankara, 1981
ZELYUT, Rza; z Kaynaklarna Gre Alevilik, Anadolu Kltr Yay., 5. Bask, stanbul, 1991

130
EKLER
Semahlarda Kullanlan Gfteler
Daha nceki blmlerde de bahsedildii zere semahlarda ayn ezgi zerine
pek ok farkl deyi ve nefes sylenmektedir. Yaplan saha aratrmalarnda ayn
ezgi kalb zerine farkl farkl szler kullanld tespit edilmitir. rnein MalatyaArguvan yresinde yaygn olarak bilinen Bozok Semahn iki farkl kaynaktan
dinlerken mziklerin ayn olmasna ramen szlerinin farkl olduu grlmtr. Bir
dier rnek olarak da Sivas-Divriide sylenen Gine Dertli Dertli niliyorsun
isimli Krklar Semahnn ayn yrede farkl zamanlarda farkl szlerle icra
edilmesini gsterebiliriz. Bu semah TRTye 1977 ylnda kaynak kii olarak veren
Mahmut ERDAL, gnmzde ayn semah TRTye verdii szlerle okumamaktadr.
Bu ve bunun gibi rnekleri oaltmak mmkndr. Grld gibi pek ok kere
ezgi yaps ayn kalmak kouluyla Alevi-Bektai ozanlarnn farkl deyi ve nefesleri
semahlara koulu olarak sylenmektedir. Bundan dolay notalarn altnda yazl olan
szlerin dnda semahlarda kullanlan gfteleri de ekler blmnde ayr bir balk
altnda vermek gerekmektedir.

131
ADIM ADIM HAK YOLUNA VARAYIM
(Arlama / Karlama Blm)
Adm adm Hak yoluna varaym
ahmn olduu yeri grdn m
Birdir derler cmlemizin anas
Birden solmaz ellerinin knas
en olsun bizlerin sohbet hanesi
Gvercinlik derler ara vardn m
ahmn olduu yeri grdn m
Ulu Bezirgan' gelip getin mi
Hamza Pehlivanla gre tuttun mu
Trl kumalar alp sattn m
Gvercinlik derler ara vardn m
ahmn olduu yeri grdn m
Pir Sultan'm incitmeyin deliyi
stmzden eksik etme doluyu
Horasan'da buldum derler yurdu slay
Gvercinlik derler ara vardn m
ahmn olduu yeri grdn m
(Yry Blm)
ktm seyreyledim ben u alemi
Bana da bir kanl zalimden oldu
Kendi dilim ile buldum belay
Sabr edemedim dilimden oldu

132
Gzeller karsya yayn yaym
Herkes sevdiini gnlden sevmi
Erenlerin sz yolsuzu kesmi
Yolsuz alar bana yolumdan oldu
Pir Sultan'm geldi de yetti
Herkes ne ettiyse kendini etti
Evrildi evrildi turnalar tt
Turnam alar bana tenimden oldu
(Pervaz / Yeldirme Blm)
Ald Cennet kaps
Taze gevherdir yaps
Kldan incedir kprs
Geebilirsen gel beru
Ben Bahelerin Glym
Ayini cem blblym
Krk kapnn kilidiyim
Aabilirsen gel beru
Pir Sultan'm doldum iman
Dalar brd duman
te ncil ite Kur'an
Okuyabilirsen gel beru

133
AL NUR SEMAHI
(Arlama / Karlama Blm)
Ali nurdur Ali nur
Muhammed nur Ali nur
Ali gazaya giderken
Fatmanam aar fal- nur
Ali gazadan gelirken
Fatmana kar salnr
Yoldan kma ey Hatayim
Yoldan kanlar alnr
(Yry Blm)
Muhammed-Ali'yi candan seversen
Varnca bir tel ver pirime turnam
Hasan Hseyin'den imdat umarsan
Varnca bir tel ver pirime turnam
Zeynel Abidin in gonca glleri
Bakr klavuzdur srer kollan
Glyzl pirimin Zlf telleri
Varnca bir tel ver pirime turnam
Cafer-i Sadkla Musa-y Kzm
mam- Rz ya baldr zm
Bir de benim iin eyle niyazm
Varnca bir tel ver pirime turnam
Dedemolu Hak'tan tuttuk deman
Kfr deryasnda bulduk iman
Seversen Mehd'yi sahip zaman
Varnca bir tel ver pirime turnam

134
(Pervaz / Yeldirme Blm)
Silkinip boynun uzatma
Turna ben avc deilim
Candan kyc deilim
Has nenni nenni nenni
Dost nenni nenni nenni
Turnamn kanad ala
Sayamadm indi gle
Turna ben avc deilim
Cana kyc deilim
Has nenni nenni nenni
Dost nenni nenni nenni

135
BOZOK SEMAHI 2302
(Arlama / Karlama Blm)
Muhammed Aliye ikrar vermeyen
Gndz karanlk gece saylr
krar verip ikrarna durmayan
Krk yl emek ekse hie saylr
Muhammed Aliden tutmasa deman
Onlarda yok idi din ile iman
Kim Alevladna eylerse gman
Cmlesi mnafk pie saylr
Yceden ycesi bamn tac
Kabeye kavuur zlfnn ucu
El ele tutusak gruhu naci
Cmle katarlardan yce saylr
Velim eydr bu sevdaya erdiyse
Devrin kutb-i alem deva kldysa
Hseyne Veliye pirim dediyse
Onun niyaz da hac saylr
(Yrme Blm)
ktm gzelleri seyran eyledim
Sallanr karmda durur birisi
Birisi samda biri solumda
Doldurur badeyi verir ikisi
Has nenni nenni / Dost nenni nenni

302

Arguvan Germii Ky ozanlarndan Cafer Doan, Bozok Semahnn ayn yrede bu szlerle de
sylendiini aktarmtr.

136
(1.Pervaz / Yeldirme Blm)
Yr yr yalan dnya
Yalan dnya deil misin
Hasan ile Hseyini
Alan dnya deil misin?
Alim biner dldl ata
Can m dayanr frkata
Bozkurt ile kyamete
Kalan dnya deil misin
Bak u kaa bak u gze
Cier kebap oldu kze
Muhammedi bir ham beze
Saran dnya deil misin
(2. Arlama Blm)
Eylen dur sallan dur yerinde
Bir ulu kervandk ktk Musuldan
Dnd kervanmz Aliye doru
Hasanla Hseyin Veliye doru
(2.Pervaz / Yeldirme Blm)
Hay hay hay hay / Yr yr yr yr
Gitti kervan kalma geri
Has nenni nenni / Dost nenni nenni
Abdal Pir Sultanm kubbe grnd
Biare gnlmz ad oldu gld
nallah yolumuz Hseyne dnd
Dnd kervanmz Hseyne doru

137
CEBRAL SEMAHI
(Arlama / Karlama Blm)
Yerin gn binasn kurunca
ptida hidayet arife indi
Sen kimsin ben kimim diye sorunca
Sorduu ol demde kana boyand
Has nenni nenni, dost nenni nenni
Sen sensin ben benim dedi Cebrail
Olmad mridin emrine kail
Havada doland tam krk bin yl
Tevekkel batna vard dayand
(Pervaz / Yeldirme Blm)
Mritler arad yedi kat g
Ne da koydu ne ta koydu mermeri
Aleme gizlendi Cenab- Bari
Ar krs arayanlar usand
Hay hay hay hay
Ar krs arayanlar usand
Hak aata olsa dlgerler bulur
Hak denizde olsa balklar bulur
Yerde gkte olsa arada kalr
Belagatta o dem Ademe indi
Secdeyi Ademe buyurdu ol Hak
Ademden gayriye grnmez mutlak
Velolu Hnkardan almtr saddak
ok kr derdimiz Hakka dayand

138
APRAZ SEMAH
Okuyup yazdm Kuran iin hu
Nurdan bir ayetsin ey Hac bekta
Hastalara dknlere her derde
Lutf-u inayetsin ey Hac Bekta
Bindiin duvar emrinle yrd
Da ta hep beraber srd
Mucizatn stmz brd
Bahr- kerametsin ey Hac Bekta
Ben de bildim sen de gerek velisin
Hakka erenlerin kudret elisin
Tanrnn aslan Hazret Alisin
ah velayetsin ey Hac Bekta
Kapnda kulundur bu garip Emrah
Bana sen gsterdin en doru bir rah
nandm iman ettim biitibah
Evvel nihayetsin ey Hac Bekta

139
ARK SEMAHI
(Arlama / Karlama Blm)
Dn gn intizarm sana Kerbela
Varalm mam Hseyn akna
Serden baka sermayem yok elimde
Duralm mam Hseyin akna
Dergahn nne akyor arklar
Kuruldu semahlar dnyor arklar
Hani bir zm krk blen krklar
Blelim mam Hseyin akna
ah Hatayim bu yola beli deyi
rrlar Muhammed-Ali deyi
Cmlemizde ikrarn kulu deyi
Varalm mam Hseyin akna
(Pervaz / Yeldirme Blm)
nayettir bize fazl Huda'dan
Umarm kurtarsn dertten beladan
Muhammed'den ola bize efaat
Veli himmet Aliyyel Mrtaza'dan
ah Hasan'da bulduk mihr-i muhabbet
ah Hseyin-i ehid-i Kerbela'dan
mam Zeynel, mam Bakr- Cafer
Delil bize kald Musa Rza'dan
ah Taki be Naki Asker-i billah
Mehdi gelecektir ah evliyadan
Dediler ah Hatayi'm ne mereftensin
Ak-i muhabbetten stk- sefadan

140
ORLU SEMAHI
Niin inanmazsn ey kanl Yezit
Bu arhn sahibi Ali deil mi?
Arta bir hayale urad Habip
Htemi indiren Ali deil mi?
Dostlar arasnda ne iin senin?
Hey yezit tkenmez kesretin senin
Bin yz yl evvel ol divin bendin
Balayp da zen Ali deil mi?
Necef deryasna Zlfikar att
Derya bulut olup havaya akt
Nisan yamurlar andan halk oldu
Bu akn deryas Ali deil mi?
T ezel Mehdi'dir senin bahiin
Anlardan evveldir senin geliin
Doksan bin kelm hep beyn iin
Okunan Kuranda Ali deil mi?
Kul Veli'yim syle szn hatasn
ldr nefs erisin Hakk'a yetesin
Uzatma ey karde szn tesin
Bu mlkn sahibi Ali deil mi?

141
DEM AL SEMAHI
Dem dem dem dem Ali dem'i
Erenler sryor erkan yolu
Ya Hzr, ya Hzr, ya Hzr
Dem Ali dem dem
Hey erenler bir gl am Hicaz'dan
Yapra Muhammed, Deha's Ali
Gnl demden gezer, ak ile nazdan
Menzili Muhammed, Pervaz Ali
Ya Hzr, ya Hzr, ya Hzr
Dem dem dem, Ali dem
Tadna doymadm yeil donunun
Viran balarnn gonca glnn
Erenler yolunda Allah lnn
Mecnun'u Muhammed, Leyla's Ali
Ya Hzr, ya Hzr, Leyla's Ali
Dem dem dem dem Ali dem dem
ark eyle ark eyle
Semah erenlerindir
Doru grenlerindir
Bu yola eri girmez
Hak'ka girenlerindir

142
FETHYE SEMAHI
Kardan grnen ne gzel yayla
Bir dem sremedim giderim byle
Ala gzl pirim sen himmet eyle
Ben de bu yayladan aha giderim
Eer gerben bostan olursam
u halkn diline destan olursam
Kara toprak senden stn olursam
Ben de bu yayladan aha giderim
Alnm abdestim aldrrlarsa
Klnm namazm kldrrlarsa
Sizde ah diyeni ldrrlerse
Ben de bu yayladan aha giderim
Pir Sultan Abdal'm dnya durulmaz
Gitti giden mr geri dnlmez
Gzlerimde ah yolundan ayrlmaz
Ben de bu yayladan aha giderim

143
GNE DERTL DERTL NLYORSUN
(Arlama / Karlama Blm)
Gine dertli dertli iniliyorsun
Sar turnam sinen yaraland m
Hi el demeden de iniliyorsun
Sar turnam sinen parelendi mi
(Yry Blm)
Yoksa sana yad dzen mi dzdler
Perdelerin tel tel edip zdler
Tellerini srmadan m szdler
Sar turnam sinen yaraland m
(Pervaz / Yeldirme Blm)
Hay hay hay hay
Bahar seli gibi akp alama
Dertli tp yreimi dalama
stadn bulduraym alama
Sar turnam sinen yaraland m
Hay hay hay hay
Yas m tuttun giyinmisin karalar
Senin derdin aar bana yaralar
Esiri der nedir buna areler
Sar turnam sinen yaraland m
Turnam niin ahvalimi bilmezsin
Bendeki yaralar trl trldr
t versem dmden almazsn
Bendeki yaralar trl trldr

144

Uup havalanma yellere kar

Blbl figan eder gllere kar
Gel beni alatma ellere kar
Bendeki yaralar trl trldr
(Yry Blm)
Pir Sultan Abdal'm ben de byleyim
Emir haktan geldi kime neyleyim
Derdim oktur hangisini syleyim
Bendeki yaralar trl trldr

145
GNLLER SEMAHI
(Arlama / Karlama Blm)
u dnyann tesine
Vardm diyen yalan syler
Batan baa sefasn
Srdm diyen yalan syler
Avclar avlarlar baz
Hakka eylerler niyaz
Daim be vakit namaz
Kldm diyen yalan syler
ah Hatayim der varlmaz
Varlp geri dnlmez
rehbersiz yol bulunmaz
Buldum diyen yalan syler
(Pervaz / Yeldirme Blm)
Uzatm boynunu suna baklm
Kalbinde Hak ak vara kurbanm
Ak gsn aras hatem naklm
Telli zlflere tara kurbanm
Enine giyinmi alvar al
Hsnn grenler neylesin mal
O hilal kalarn kuduret bal
Alnnda parlayan nura kurbanm
brahim gnahkar vasfn yazar
Mevlam gzellere eylemi nazar
u iki cihanda bir mahdr gezer
Yz yeil benli pire kurbanm

146
HACI BEKTA SEMAHI
Gece gndz hayaline yandm
Bir gece ryama gir Hac Bekta
Gnahkarm gnahmdan bizarm
zm dara ekip sor Hac Bekta
Yand bu kulunun nedir yaresi
Meer dost elinden ola aresi
Onulmaz dertlere derman olas
u benim yaram sar Hac Bekta
Gahi bulut olup ge aarsn
Gahi yamur olup yere yaarsn
Ay msn gn msn gkten doarsn
Ilgt lgt esen yel Hac Bekta
Daima Kul Himmet eder niyaz
Bu ulu katardan ayrma bizi
Ol maher gnnde bekliyor sizi
Muhammed nnde Hac Bekta

147
HUBYAR SEMAHI
Engin ovalarda yurdun tutmad
Zerrece iine hile katmad
Sayrsnn bahesine gitmedi
Kendi bahesine girdi Hubyar
Ab- hayat souk suyun aktt
Tutcasna trl trl kokuttu
Mekann Tekeliye kartt
Sultan Tekelide durdu Hubyar
Sular gibi bir ummana akard
Cevlan eder dokuzlara kard
Mihman gelir diye yola bakard
Gelen mihmanlar da grd Hubyar
Grgen ukuruna ok emek verdi
badet eyledi iftini srd
Bu yolu da mmin kul iin kurdu
Yolun dorusunu srd Hubyar
Mestane olmuum ahn derdinden
Gevherini kartamam virdimden
Der Abdalm ayrmasn yurdundan
Dertlilere derman verdi Hubyar

148
KIRAT SEMAHI
Gene krcland dalarn ba
Durmayp akyor gzmn ya
Ne yaman firakl kratn ii
Krat bu dalar amal bugn
Krat kalk gidelim biz bu odadan
Ksmetimiz gelir Br Hda'dan
Naln kestireni ta- ucadan
Kymetin cihan tamak bugn
Krat da gidiyor kotuu zaman
Dizgini boynundan at zaman
Deli boran gibi cotuu zaman
Kp sardan semeli bugn
Krat da gidiyor ba dumanl
Hele kaldr gnlndeki gman
Seherden sonraca, kuluk zaman
Dostun ellerini amal bugn
Dervi Mehemmed'in piri pir ise
O yarin ile ahd- ma'nn bir ise
Krat sende kheylanlk var ise
Pirin derghna dmeli bugn

149
KO BABA SEMAHI
ndim Ko Babay tavaf eyledim
Bu gn yaylmdr geliyor kolar
Mbarek cemlin seyran eyledim
Bu gn yaylmdr geliyor kolar
Biri beyaz idi biri krmz
Onlarda seerdi bahar yaz
Aynen Zlfikra benzer boynuzu
Bu gn yaylmdr geliyor kolar
Alnn ortas yazl Kuran
Hi mahrum kalr m cemlin gren
Yarn maher gn efaat uman
Bu gn yaylmdr geliyor kolar
Yamur yaar iselenir izleri
Elham suresine benzer gzleri
Ay ile gn gibi parlar yzleri
Bu gn yaylmdr geliyor kolar
Pir Sultanm biz ekeriz yaslar
Drt kapdan beyan olur sesleri
klarda syler bu nefesleri
Bu gn yaylmdr geliyor kolar

150
MUHAMMED AL SEMAHI
ktm krklar yaylasna
ardm ler akna
zm ummana saldm
Muhammed Ali akna
Gelsin Muhammedim gelsin
Dmlerin elin alsn
Canm Hakka kurban olsun
Muhammed Ali akna
Gelin u faktan geelim
Ak karay seelim
Ab- Kevserden ielim
Muhammed Ali akna
u dnya bir kurulu faktr
Gereklere szm yoktur
Allah bir Muhammed haktr
On ki mamlar akna
ah Hatayim der varalm
Anda didarlar grelim
Geree canlar verelim
Muhammed Ali akna

151
NEVRUZ SEMAHI
Gelin ey nazl cananlar
Bu gn Nevruz-u sultandr
Sefalar srsn ihvanlar
Bu gn Nevruz-u sultandr
Btn mmin btn slam
Bu gn etmek gerek bayram
Hemen sun sakiye gel cam
Bu gn Nevruz-u sultandr
Aliyyl Mrteza Haydar
Cihan gark_ nur eyler
Btn kurt ku bunu syler
Bu gn Nevruz-u sultandr
Alinin doduu gndr
Bu gn her gnden stndr
Hem saki kdeh dndrr
Bu gn Nevruz-u sultandr
Nice srlar olur zahir
Aliden olur Hak bakir
kreyle sen gel ey Fahir
Bu gn Nevruz-u sultandr

152
NURHAK SEMAHI
(Arlama / Karlama Blm)
Bismiah Allah Allah / H Allah H Eyvallah
Secde haktr Adem'e
Seyrangahz Aleme
El ele el Hakka Dedik
Geldik biz bu deme
Kursanlar tlanp glbenk ekildi
Gaflet Uykusundan Uyana Geldim
Drt Kap sanca anda dikildi
ryan bryan olup meydana geldim
Evvel eiine koydum bam
eri aldlar dktm yam
Erenler yolunda gr savam
Can ba feda edip kurbana geldim
Ol deme uyand batn era
Rehberim boynuma bend etti ba
Adm leri Attm Aya
Ko kurban dediler imana geldim
Drt Kap selamn verip aldlar
Pirin huzuruna ekip geldiler
El ele el Hakka olsun dediler
Henz masum olup cihana geldim
Pirim kulama eyledi telkin
ah- Vilayete olmuuz yakn
Mezhebim Cafer -i Sadk-l Metin
Allah dost eyvallah peymana geldim

153

Yzm yerde zm darda durmuam

Muhammed Ali'ye ikrar vermiem
Sekahm Hamrini anda grmem
ip kana kana mestane geldim
Yolumuz On ki mam'a kar
Mridim Muhammed Ahmed-i Muhtar
Rehberim Ali'dir sahip-Zlfikar
Kulundur ahi'ye divana geldim
(Pervaz / Yeldirme Blm)
ah- Merdan huru etti
Dldle oldu svari
Mazlumun carna yetti
Ali'm sald Zlfikar
Bir Hac Bekta var idi
Ali misali yar idi
Mrkirler grmez kr idi
Yrtt cansz duvar
Muhyiddin kaynad tat
Gel beri gel tanr dostu
Bu idi szmn kast
Haktan ayr grme yari

154
RODOS SEMAHI
Ayplarm gnl seni
Hal bilmeze hal sorarsn
Yannda blbl dururken
Kargalardan gl sorarsn
Hudey hudey hudey hudey
Hudey hudey hudey hudey
Nerden dtm gizli derde
Akn gzlerimde perde
Nalbant olmayan ehirde
Ak atna nal sorarsn
Hudey hudey hudey hudey
Hudey hudey hudey hudey
Hak nazar eylemi gze
Odur yol gsteren bize
Kula sar dilsize
klim iklim yol sorarsn
Hudey hudey hudey hudey
Hudey hudey hudey hudey
Pir Dedeyi beenmezsin
Ne sylyor dinlemezsin
Kendi kusurun grmezsin
Elin eksiin ararsn
Hudey hudey hudey hudey
Hudey hudey hudey hudey

155
RUMEL SEMAHI
Bir gl ile glistan seyrettim
Seher yelleriyle esen Ali'dir
Muhammed klavuz Maher yerinde
slamn sancan eken Ali'dir
Dayan gr karda gnl gcne
Azn yok mudur ahret gne
On ki mam gibi Cennet iine
Ab- Kevser ile akan Ali'dir
Bindiler deveye arka gittiler
Horasan ehrinde gre tuttular
Mminlerin feryadna yettiler
Bastlar Mervan' basan Ali'dir
Mnkirin gdas Hak'tan kesildi
Nesim yzld Mansur asld
Dnya yedi kere doldu ssld
Dolduran Muhammed eken Ali'dir
Kim dokudu bin iekli haly
Kim diriltti bin yl yatan ly
Krklar meclisine gelen doluyu
Dolduran Muhammed ien Ali'dir
Pir Sultan Abdal'm alad gld
Kbe-i eriften bir nida geldi
Hakk'n emri ile drt kitap indi
Okuyan Muhammed yazan Ali'dir

156
TAHTACI SEMAHI
Medet Mrvet dedim kapna geldim
Muhammed Mustafa Ali gel yeti
syan deryasnda gark oldum kaldm
Hnkar Hac Bekta Veli gel yeti
u benim halimi pirime bildir
Gnlmn evini nur ile doldur
Cesedim lmeden nefsimi sndr
Hatice Fatma ulu gel yeti
Bir yandan nefs-i emarem azar
Bir yandan vesvese ok hile dzer
Melekler gnahm yazmaktan bezer
ah Hasan Hseyin dolu gel yeti
Yezitler elinde mkl halimiz
Mnafklar fa eyledi yolumuz
El aman ya Bakr sen al elimiz
mam Cafer Sadk dili gel yeti
Dalarca gnahm gel vurma yze
Tamunun odunu gsterme bize
Musay Kazmla pir mam Rza
ahm Taki ile Naki gel yeti
Noksani didarm arz eder cennet
Masumu Paklardan erie himmet
Sana snmm Mehdi Muhammed
Sar Saltk kz deli gel yeti

157
VRAN BAHELERDE BLBL TER M?
Viran bahelerde blbl ter mi?
Gnl elencesi gl olmaynca
Merhemsiz yaralar onar biter mi?
Bir gerek veliden el olmaynca?
Nefse uyan Hakka uymu deildir
Gaziler namazn klm deildir
Bu gezen abdallar dervi deildir
Arkasnda hrka al olmaynca
Tabip olmaynca yaram sarlmaz
Mrit olmaynca pire varlmaz
Yz bin asker olsa Yezid kovulmaz
Eli Zlfikarl Alolmaynca
Deme arif bunu byle bilemez
Bilir ama yine arif olamaz
Her mrit ly diri klamaz
Hnkar Hac Bekta Velolmaynca
ki melek gelir sual sorarlar
Dkerler hurcunu gevher ararlar
Bir kln stne kpr kurarlar
Geemezsin Hakka kul olmaynca
Pir Sultanm batan dalga arr
Bu akn dolusu aka drr
Her grdn rehber i mi piirir
Yanp atelere kl olmaynca

158
YATIR SEMAHI
Trbenin stne nakeylediler
Seni drt keye ba eylediler
Yezitin bana ta eylediler
Gel dinim imanm mam Hseyin
Akan sular gibi akasm gelmez
ehrine girince kasm gelmez
Yezitin yzne bakasm gelmez
Gel dinim imanm mam Hseyin
mam Hseyinin kollar bal
Hazreti Fatmann cieri dal
Hazreti Alinin sevgili olu
Gel dinim imanm mam Hseyin
Senin abdallarn semaha tutar
Mezhebimiz mam Cafere uyar
Kadir geceleri em olur yanar
Gel dinim imanm mam Hseyin
Pir sultanm Haydar erenler nerde
alsz kayasz bir sahra yerde
Kerbela lnde kandilde nurda
Gel dinim imanm mam Hseyin

159
Notalaryla rnek Semahlar

160

161

162

163

164

165

166

167

168

169

170

171

172

173

174

175

176

177

178

179

180

181

182

183

184

185

186

187

188

189

190

191

192

193

194

195

196

197

198

199

200

201

202

203

204

205

206

207

208

209

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

228

229

230

231

232

233

234

235

236

237

238

239

240

241

242

243

244

245

246

247

248

249

250

251

252

253

254

255

256

257

258

259

260

261

262

263

264

265

266

267

268

269

270

271

272

273

274

275

276

277

278

279

280

281

282

283

284

285

286

287

288

289

290

291

292

293

294

295

296

297

298

299

300

301

302

303

304

305

306

307

308

309

310

311

312

313

314
Fotoraflar

315

316

317

318

319

320

321

322

323

324

325
ZGEM
1974 de Ankarada dodu. lk ve orta renimini Ankarada tamamlad. 1994
senesinde T Trk Musikisi Devlet Konservatuarna girdi. 1994 senesinden itibaren
bir ok sanatnn mzik albmlerine balamas ve sesi ile elik etti. 1996 dan itibaren
T bnyesinde kurulan THM ve oksesli korolarda ses ve saz sanats olarak grev
ald. 1997-1998 yllar arasnda Avclar Halk Eitim Merkezi ve stanbul niversitesi
bnyesinde balama ve solfej retmeni olarak grev yapt. 1997 ylndan itibaren eitli
radyolarda halk mzii ve halk kltr konulu radyo programlarnda program
yapmcl ve sunuculuk yapt. 1998 ylnda genel sanat ynetmenliini

Altan

Gnbayn, orkestra efliini Do. Dr. Serdar ztrkn yapt Yunus Emre
mzikalinde solist ve korist olarak grev ald. 1998 ylndan itibaren eitli sanatlara ait
albmlerde mzik ynetmenlii ve aranjrlk

yapmaya balad. Nisan 2002 de

Emeimsin , Mart 2005 de Umut adl adl iki mzik albm yaynland. Trk Halk
Mzii, Anadolu Halk Kltr ve Folkloru zerine aratrma yazlar ve bitirme
almas olarak hazrlad Ruhi Su konulu bir tez almas bulunan Ali Haydar
Timisi, Ekim 2002 de gerekletirilen 1500 balama ve senfoni orkestrasnn bir arada
alarak dnya rekoru krd Bin Yln Trks adl organizasyonda genel koordinatr
olarak grev ald. Mart 2003 de ilk iir kitab Bir deli mavi Gnizi Yaynclk
tarafndan yaymland. MESAMa kaytl 200den fazla mzik eseri bulunan Ali Haydar
Timisinin bu eserlerinin bir ksm eitli sanatlarn albmlerinde seslendirildi. 2005 de
Yksek Lisans eitimine balad Hali niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk
Mzii Blmnden Mart 2007 de mezun oldu. Halen Sivas, Kangal, etinkaya
lkretim Okulunda Mzik retmeni olarak grev yapmaktadr.