Popular Science Turkey 2015-06

38
PO P ULAR SCI E NCE
ELON MUSK'IN GNE ENERJS DEVRM
HA ZRAN 2015
SIR G B SAKL A N A N CA S US U A I
G ELEC EK TEK ENE RJ
TRKYE
sr gibi saklanan
E LO N M US K 'IN G NE E NE RJ S D E V R M
casus ua
T M Z AM AN L AR I N e n
h z l sal d r jeti
NEDEN
UNUTUYORUZ?
ANILARIMIZI
STED M Z G B
UNUTUP
G LE N DRE B LR
M Y Z ?
S AYFA 4 4
KK H CR E TEDAV S D E VA M I K A N D I R M ACA M I?
Her derde
deva m,
kandrmaca m?
Kk hcre tedavisi
s e k t r byy o r
FYATI: 3.90 TL
HAZRAN 2015
SAYI:38
KKTC FYATI: 5.00 TL
Gelecekte
ki
JU R A S S I C PAR K GE R E K O LU YO R
ENERJ
Gezegen
e g
salaya
cak
11
pa
rlak ikir
f
AYRICA
G o o g l e t p t a s n f t a k a l d
Kon ua n b a r b e k
Ke n d i k e nd i ne gi d e n o t o l a r n e v a a t
ediyor?
POPSCI_ Haziran.indd 1
JURASSIC PARK
gerek OLUYOR
Soyu tkenmi hayvanlar
nasl diriltilir? S.46
26.05.2015 00:07
AT LA S LA B R
L KT E
H E D Y E !
BSKLETLE
KEF
HE R SEV IYE DE N
BIS IKL ET ME RA KL ISI
II N G N B IRL IK VE
U ZU N PA RK UR LA R.
KILOM ETR E VE YK SEK LIK

BILG ILER I, GZ ERG H
TAR IFLE RI, ROTA ZE RIN DEK I
NE MLI DO A VE KLTR
VAR LIKL ARI ...
OLAANST FOTORAFLAR VE YAZILARLA
H A Z R A N DA AT L A S TA
EME YARIMADASI
Prl prl berrak koylar, gzellikleriyle

yaran plajlar, gemie giden antik kenti; cumbal ta evleri ve yk dolu
sevimli sokaklaryla eme Yarmadasnda kefedilmeyi bekleyen duraklar...
BELGRAD
Balkanlarn kalbi Belgrad, modern dnyaya renkli bir

sentez sunuyor.
App Store,
Google Play,
ve bayilerde...
BURSA
Osmanlnn dibacesi, yani nsz Bursann tarihi mirasnn

izlerini, Atlas bugnn ilikilerine bakarak sryor.
GZ: ALGININ PENCERES
Ne gryor, nasl alglyor ve

yorumluyoruz? Biyomedikal grntleme alanlarnda aratrma yapan
Tolga ukur, Atlasn sorularn yantlyor.
GRNLAND
Beyazn iinde mavi ve yeil prltl buz ktleleriyle

karlyor gelenleri. Vikinglerin bu eski yurdunda souk rotalar insana
unutulmaz servenler yaatyor.
Hemen Abone Olun 0 212 478 0 300

atlasdergisi.com
ATLASDergisi
AtlasDergisi
atlas-dergisi
EDTRN NOTU/
HAZ R AN 20 1 5
TRKYE

cra Kurulu Bakan Mehmet Y. Ylmaz

Yayn Direktr Gkhun Sungurtekin
Yayn Ynetmeni (Sorumlu) ahin Ekiolu, sahin@doganburda.com

Grsel Ynetmen Ebru Tiryaki, ebrutr@doganburda.com

Katkda Bulunanlar Bar Emre Alkm, Kozan Demircan, Tuna Emren,
Hakan Kabasakal

Marka Mdr Seren Urun, surun@doganburda.com

Ankara Temsilcisi Erdal pekeen, 0 312 207 00 71 / 207 00 95

YNETM
Genel Yayn Koordinatr Yeim Denizel
Gel. ve Projeler Direktr

Tzel Kii Temsilcisi Ferit zkak

Sat Direktr Orhan Takn

Finans Direktr Didem Kurucu

retim Direktr Servet Kavasolu

REKLAM

Grup Bakan Viki Habif

Grup Bakan Yardmcs Nil Ertan Aydemir

Sat Mdr Yonca Gnen, Sevil Homan,
Hatice Tarhan, Ebru Eli
Tel: 0 212 336 53 17, Faks: 0 212 336 53 93

Reklam Teknik Mdr Nusret Krmlolu

Tel: 0 212 336 53 60 (3 Hat), Faks: 0 212 336 53 90

Kurumsal letiim Direktr Neslihan Sadkolu

REZERVASYON

Rezervasyon Tel. 0 212 336 53 00 - 57 - 59

Rezervasyon Faks 0 212 336 53 92 - 93

Ankara Reklam Tel. 0 312 207 00 72 - 73

Hedef Sayfalar Tel: 0 212 336 53 70, Faks: 0 212 336 53 91

Ynetim Yeri Trump Towers, Kule 2, Kat 21-24, 34387
ili/ STANBUL
Tel: 0 212 410 31 52, Faks: 0 212 410 32 16

Bask Doan Ofset Yaynclk ve Matbaaclk A.

Sanayi Mah. 1650. Sokak No:2 Doan Medya Tesisleri 34850 Esenyurt / STANBUL
Tel: 0 212 622 19 00

Datm Yaysat A.. Tel: 0 212 622 22 22

Yayn Tr Yerel, sreli, aylk
yesidir
POPULAR SCIENCE dergisi, Doan Burda Dergi Yaynclk ve Pazarlama
A.. tarafndan Bonnier Corporation lisansyla T.C. yasalarna uygun olarak
yaymlanmaktadr.
(2012) Bonnier Corporation. Her hakk sakldr. Dergide yaymlanan yaz,
fotoraf, harita, illstrasyon ve konular izinsiz, kaynak gsterilerek dahi
kullanlamaz, alnt yaplamaz.
DB Okur Hizmetleri Hatt 0 212 478 0 300
okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hatt Tel: 0 212 478 0 300,
Faks: 0 212 410 35 12 - 13
abone@doganburda.com
www.doganburda.com
Pazar hari her gn saat 09.00 - 22.00 arasnda
hizmet verilmektedir.
Yaz ileri mdr Jacob Ward
Yaratc ynetmen Sam Syed
Genel yayn ynetmeni Cliff Ransom
Sorumlu yaz ileri mdr Jill C. Shomer
Edtr kadrosu
Makale editr Jennifer Bogo
Editoryal Yapm Mdr Felicia Pardo
Kdemli Editr Martha Harbison
Bilgi editr Katie Peek, Ph.D.
Proje editr Dave Mosher
Kdemli yardmc editrler Corinne Iozzio,
Susannah F. Locke
Yardmc editr Amber Williams
Editr asistan Rose Pastore
Redaktrler Joe Mejia, Leah Zibulsky
Aratrmaclar Kaitlin Bell Barnett, Sophia Li,
Erika Villani
Katkda bulunan editrler: Lauren Aaronson,
Eric Adams, Brooke Borel, Tom Clynes, Daniel
Engber, Theodore Gray, Mike Haney, Joseph
Hooper, Preston Lerner, Gregory Mone, Steve
Morgenstern, Rena Marie Pacella, Catherine
Price, Dave Prochnow, Jessica Snyder Sachs,
Rebecca Skloot, Dawn Stover, Elizabeth Svoboda,
Kalee Thompson, Phillip Torrone, James Vlahos
Sanat ve fotograf
Sanat ynetmeni Todd Detwiler
Fotoraf editr Thomas Payne
Tasarmc Michael Moreno
Dijital grntler Hiroki Tada
003_POPSCI_37.indd 3
Uluslaras Reklam
Sat Temsilcilerimiz
Burda International
Italy
Mariolina Siclari, International
Advertising Sales Director
T. +39 02 91 32 34 66
mariolina.siclari@burda.com
Burda Community Network
Germany
Vanessa Noetzel
T. +49 89 9250 3532
vanessa.noetzel@burda.com
Michael Neuwirth
T. +49 89 9250 3629
michael.neuwirth@burda.com
Austria/Switzerland
Goran Vukota
T. +41 44 81 02 146
goran.vukota@burda.com
France/Luxembourg
Marion Badolle-Feick
T. +33 1 72 71 25 24
marion.badolle-feick@burda.com
UK/Ireland
Jeannine Soeldner
T. +44 20 3440 5832
jeannine.soeldner@burda.com
USA/Canada/Mexico
Salvatore Zammuto
T. +1 212 884 48 24
salvatore.zammuto@burda.com
Trk Bilim
nsanlarna ar
Akademik kariyer iin bilimsel almalarn hakemli
dergilerde yaynlanmas tabii ki nemli ama eer belli bir konuda
insanla faydal olacak bir alma iindeyseniz brakn bunu dergi
olarak herkese anlatalm. Gelimi lkelere baktmzda bilim
insanlarnn basnla yakn temasta olduunu grmekteyiz. Bize
ulan, almalarnz anlatn, oturup beraberce bu almalardan
nasl bir popler bilim makalesi karrz bunu dnelim. lkemizde
zaten az sayda olan bilimsel almalar duyurduumuzda, bu baka
almalara ve zellikle gen bilim insanlarna ilham verecektir. Dahas
almalarnz pratie geirmek iin ihtiya duyacanz maddi destek
ve tantm da bu ekilde elde etme ihtimaliniz daha yksek.
Popular Science Trkiye olarak, srekli bilimsel projelerin
retildii, teknolojiyi sadece tketmeyip ihra edebilen bir lke hayali
kuruyoruz. Bu noktada bilim ve teknoloji alannda retici konuma
geebilmek iin zellikle genleri ynlendirmek ve elimizden geldii
kadar motive etmek istiyoruz. lkemizde yaplan bilimi tantmak ite
bu adan ciddi bir neme sahip.
Hazrlayacamz yazlar sadece lkemizdeki bilimi anlatmakla
kalmayacak, bu srada bilim insanlarmzn yaad zorluklar ve
-varsa- bulduklar zmleri de okuyucularmzla buluturmak
istiyoruz. Kim bilir bir bakmsnz yetkililer ya da sponsorlar bu
yazlar okumu ve bilime katk salamak amacyla ellerini tan altna
koymaya karar vermiler bile.
AHN EK OL U
sahin@doganburda.com
26.05.2015 00:07
NDEKLER
HAZRAN / SAYI 38
06
ok Yaa Mamut
Soyu tkenmi trleri tekrar hayata

dndrecek aralara sahibiz. te bilim
insanlarnn planlar.
sayfa 46
NDEKLER
15
zel Dosyalar
Daha Hzls Yok
Karnzda dnyann u ana kadar grd

en hzl sava ua.
sayfa 44
Enerjinin Yeni Yzleri
Bilim insanlar enerjiyi retme saklama ve

datma eklimizi deitirecek yeni yollar
peinde.
sayfa 52
Her Derde Deva
Doktorlara baklrsa yeni bir kk hcre

tedavisi mucizevi bir iyiletirme gcne
sahip.
sayfa 64
Elon Musktan Enerji

Devrimi
Musk sonunda dnyay deitirecek o

byk buluunu aklad. Powerwall gerekten de o kadar iyi mi?
sayfa 70
atlardaki Gne
Baheleri
Gne enerjisiyle elde edeceimiz elektrii

saklamann yolunu bulduk. stelik gne
panelleri de srekli geliiyor.
sayfa 74
Blmler
03 Editrn Notu
06 Okur Mektuplar
07 Artrlm
Gereklik Rehberi
08 Megapikseller
92 Soru&Cevap
98 Arivlerden
imdi
L L S T RA SYO N ch r i s b uz e ll i
14 Konuan barbek
15 Bu ayn ilginlikleri
16 anzmansz melez
18 Tembel Hackern fitness klavuzu
19 Sensrl kpler
20 Raspberry Pi sadece bir bilgisayar deil
22 Elektrikli sporcu
23 Keyifli ve evreci ara
24 Hesab demenin yeni yollar
26 Popular Sciencen niversiteler turu
28 ocuklar iin Biliim Zirvesi
29 MEF Bilim Yarmas
30 KTnin elektrikli arac
32 Dahi bilim insanna veda
Gelecek
34 Karanlk madde dedektrnn iinde

35 Kendi kendine giden otolarn gelecei
36 Google tpta snfta kald
38 Okyanuslardaki plastiin kayna
40 Yeni bir afet mdahale robotu
41 Kafein dost mu dman m?
42 stn nsan
El yapm
86 Kendin yap parack dedektr

89 Anlamsz ilere absrt robotlar
90 Sentezleyicilerin kral
P O P U L A R SC I EN C E
NDEKLER.indd 5
/ 05
26.05.2015 01:34
SZDEN/
ha z r a n 2 0 1 5
OKUR MEKTUPLARI
Popular Science Yaz leri
Trump Towers, Kule 2
Kat 21-24, 34387
ili / STANBUL
Tel: (212) 478 03 00,
Faks: (212) 410 32 16
popsci@doganburda.com
OKUR HZMETLER
okurhizmetleri@doganburda.com
Abonelik, Eski say
siparii
Tel: (212) 478 0 300,
Faks: (212) 410 35 12 - 13
abone@doganburda.com
abone.doganburda.com
Terminoloji
Her ay derginizi ilgiyle okuyor ve takip ediyorum. Mart 2015 saynzda yazlarda
dikkatimi eken bir noktay sizinle paylamak istedim. 56. ve 58. sayfalarda
meme kanseri srekli olarak gs kanseri olarak yazlm. Dorusunun meme
kanserini olmas ve o adla sylenmesi gerekiyor, vcudumuzda gs diye bir
organ yok. Adyla da ieriiyle de bilimsel olan bu derginin bu hatay bir dahaki
sayda dzelteceini ve toplumumuzda da meme ad verilen organa/dokuya
olan farkndal arttracan umarak sayglarm sunarm.
Dr. Gkhan Tazegl
lk saydan beri
myorum. Bilim
ler, hele ki
her zaman ikinci
de gerekten
Bizi gelitirecek
da bilimdir. Ltapmaya devam
Nice senelere
ncelikle byle mkemmel bir

dergiyi bizlere sunduunuz iin ok
teekkrler baarlarnzn devamn
dilerim, nice senelere. yi almalar
Mustafa Uur
rumiyetten kurtardnz, bilimi bu

kadar ok sevdiiniz, ve dnyann
her kesinden bilime dair haberler
verdiiniz iin teekkrler. Nice yllarda nice gzel saylar ve bol tirajlar
diliyorum. Emeinize salk.
Rumeysa Kinsiz
Ege Pehlivan
Astronomi posteri
Merhaba, ben derginizi iki senedir

takip ediyorum ve size ok teekkr
etmek istiyorum. lkemizde bilimin
gelimesi asndan katknz ok
byk. Ben bir astronomi aym
ve astronomi bilimi ile ilgili posterler
verirseniz ok mutlu olurum. Yaptnz gzel iin etkisini umarm yeni
nesillerde de grebiliriz.
ne enerjisi
apm hakknda
i almalar.
Kutlay nl
z hayrl olsun,
beendim. Beik fikir vereyim
rak geiyor
bir haber
necektir daha
sa bu siteye
merakl insanlar
tegori olarak
tegori eklemeniz
r. nk ben ve
ac, merakl gen
eyler yapt
or dier
Ahsen Sla Gkpnar
Teekkrler
3 yl boyunca bizlere mkemmel

saylar karttnz, bunaldmz,
skldmz bilim dergilerine mah6/
Eski saylar
Merhaba, Popular Science Trkiye

dergisini ilk saysndan itibaren
dzenli olarak takip etmekteyim.
Tm saylar mevcut, sadece Ekim
2013 saysn eitli nedenlerle alamamtm. Dergi ile ilgili internette
forumlardan aldm bilgiye gre
konuyla ilgili yardmc olabileceiniz belirtiliyordu. Konuyla ilgili
bilgi verebilirseniz ok sevinirim. yi
almalar. Sayglarmla.
Kaan Pancar
Sayn okurumuz, konuyla ilgili olarak ar merkezimizi (212) 478 0

300den arayarak bilgi alabilirsiniz.
Meme Kanseri
Merhabalar ben derginizi ilgiyle

takip eden bir niversite rencisiyim. Bilim dergisine olan almz
giderdiiniz iin teekkr ederim.
Mart saysndaki stres bilimi
makalenizi heyecanla okudum
ama bir ey beni zd. Gs
kanseri ibaresi o da. Bir bilim dergisine olmayan bir eyin kanserini
yazmak yakmad. Ltfen Meme
kanseri demekten utanmayn.
Sevgilerle.
Emine Kaya
Google Gazete
Merhaba, derginizin Google Gazete program iin uygun srmn

grdm hemen yllk abonelii
yaptm ok uygun bir fiyata. Bylesine gzel bir emei bu fiyata
bulmak gerekten mutluluk verici.
Emeklerinize salk.
Nurettin Gzbyk
P O PUL AR SCIEN CE
06_POPSCI_38.indd 6
26.05.2015 00:56
AU G M E NTE D
R E A L IT Y
Trkiyede
bir ilk
AR TIR ILM I
G ER E KL K
VDEO
PS
Artk derginizde video

seyredebilirsiniz
Artrlm Gereklik (Augmented Reality) teknolojisi sayesinde Popular Sciencen

sayfalar canlanyor Akll telefonunuz ya da tablet bilgisayarnz ile sayfalara
bakn ve sizler iin hazrladmz srprizlerle tann.
NASIL YAPILIYOR?
1) Apple uygulama maazasndan ya da Google

Play uygulama maazasndan PopSci Tur AR uygulamasn indirin... Aadaki QR kodlar kullanarak
dorudan eriebilir, ya da uygulama maazalarnda arama yaparak PopSci Tur AR uygulamasn
bulabilirsiniz.
iPhone/iPad srm
Android srm
2) nternet balants aktifken uygulamay altrn.
Dorudan kamera moduyla aldn greceksiniz lgili dergi sayfasnn tamamn ekranda grecek ekilde
telefon ya da tableti sayfann zerinde tutun ve ksa
bir sre bekleyin. Videonun yklenmeye baladn
greceksiniz.
3) Video, telefon ya da tablet ekrannda grnen dergi
sayfas zerinde oynamaya balayacak. Aygt yava
hareketlerle oynatsanz dahi, videonun dergi sayfasnda belirlenen alanda kaldn gzlemleyebilirsiniz.
4) Dilerseniz video zerine parmanzla ift tklayarak tam ekran yapabilir ve kamerayla dergi sayfas
zerine odaklanmak zorunda kalmadan videoyu daha
rahat ekilde seyredebilirsiniz.
5) www.doganburda.com/PopSci adresinde, konuyla
ilgili olarak hazrladmz tantm videosunu seyredebilirsiniz.
SEYRET
Bu simgeyi
grdnz
sayfalarda video
izleyebilirsiniz
Powered by
Aurasma
Akll cihaznz
yoksa
Dergideki Artrlm
Gereklik (Augmented
Reality) videolarn
doganburda.com/popsci
adresinden izleyebilirsiniz
P O P U L A R S C I EN C E
07_POPSCI_38.indd 7
/7
26.05.2015 01:11
MEGAPKSELLER/
H AZ R AN 2 0 1 5
H AZI RL A YA N T UNA EM R EN
F OT O RA F NA SA , ESA , N. S m it h ( U C B er k e l ey ) ,
Th e Hubbl e Her itag e T eam
8/
P O PUL AR SCIENCE
8-11_POPSCI_38.indd 8
25.05.2015 21:03
CARINANIN
BYLEYC GZELL
Gney yarmkre gklerinin incisi Carina Nebula,
galaksimizde yeni yldzlarn olutuu yerlerin en
byklerinden: 300 k ylna yaylan bir blgeyi
kapsyor. Hubblen 25. yl dolaysyla oluturulan
zel kataloga da girmi olan bu fotoraf,
teleskopun 17. ylnda grntlenmiti.
/9
25.05.2015 21:03
MEGAPKSELLER/
H AZ R AN 2 0 1 5
F OT O RA F Ass o c i ate d P ress
CALBUCO UYANDI
ilinin gneyindeki Calbuco yanarda, 22
Nisanda, 40 yl sren uykusundan uyand.
Pskren kllerin birka kilometrelik toz
bulutu oluturmas nedeniyle krmz alarm
verilerek blgede bulunan herkes tahliye edildi.
Gkyznde hzla byyen toz bulutu nedeniyle
evre kentlerde byk panik yaand.
10 /
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 21:03
/ 11
25.05.2015 21:03
MEGAPKSELLER/
HAZRAN 2015
F O TO RA F iS to ck
TM TRLERDEN ESK
Gezegenimizdeki en eski trn, 350 milyon yl
nce bugnk Sahra lnn olduu yerde
yeeren Archaeopteris adl bir aa tr
olduu sanlyordu. Ama artk bu bilginin
gncellenme zaman geldi. Zira yeni aratrmalar,
kpekbalklarnn 400 milyon yldan bu yana
yaadklarn gsteriyor.
12 /
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 21:03
/ 13
25.05.2015 21:04
imdi
ED t r
Michael Nuez & Lindsey Kratochwill
Etiniz
nasl
?
pisin
Konuan
barbek
Bir yandan misafirlerinizle
sohbet etmeye alrken (ya da
topun peinden biraz koaym
derken) bir yandan da etleri,
sebzeleri muhteem ekilde
piirmek kolay i deil. Neyse
ki Lynx firmasnn mangal
saplantl alanlar yknz
srtlamann bir yolunu bulmu.
Yeni rnleri olan SmartGrill
ses denetimli, kablosuz a
balantl, uygulamalarla
ynetilen paslanmaz elik bir
piirici. Dahas, bu alet sznz
dinliyor ve harfiyen yerine getiriyor. SmartGrill, biraz patlcan
kzleyelim dediinizde alet, internette tutulan veri tabanndan
bir tarif seiyor ve doru scakl
salyor. Yiyecekleri zgarann
neresine koyacanz sylyor,
sonra da scaklk alglayclar
ve motorlu gaz valfleri birlikte
alarak her eyin eit pimesini
salyor. Izgara ii bitince gaz
kesip cep telefonunuza mesaj
yolluyor. Bu arada, gml bir
mikroilemci olan beyniyle de
tercihlerinizi reniyor. Yani sizin
orta pimi anlaynz herkesinkinden biraz daha farklysa,
tam aradnz buluyorsunuz.
M icha el Nu e z
LETM SSTEM
Android ve iOS
BOYUTLAR 30, 36 ya da
42 in genilikte (75, 90 ve
105 cm)
14 /
P OPUL AR SCIENCE
FO T O R A F
Sam Kaplan
25.05.2015 21:11
M D H A Z RA N 20 15
VDEO
PS
SEYRET
Takntlar
Her eyin daha iyisi var
Lin d se y K ra t o ch w i ll
1 Coolbox
Alet edevatlar gelise
de, alet kutular hi yol
kat edemedi. Coolbox
sadece eki ve ivi saklamakla kalmyor, tablet
stand, dhili batarya
gibi zelliklere de sahip.
stnde LED klar,
hatta Bluetoothlu
hoparlr bile var.
2 MIPosaur
WowWeenin kendi
dengesini salayan en
son robotunun dileri,
peneleri var. Fakat bu
oyuncak kesinlikle korkun deil. MiPosaur,
irketin BeaconSense
teknolojisi sayesinde
kendi kk topuyla
oynuyor, hatta topu
kovalyor ve koruyor.
Birden ok MiPosaur
alrsanz karlkl da
oynayabiliyorlar.
W o ww e e, C oo l Bo x, t act u s t e c h n o l og y , ca r d s a gain s t h um ani ty , P h ilip s ,

unive r s a l pi c t ur e s , a d i d a s , c hi c a g o n ve r s TES , l ea t he r m a n, a u t o d es k
3 Tactus PHORM
Tactusun iPad mini
klf, tabletinize yapp
mikroakkan kanallar
kullanarak stndeki
polimer katmann
geniletiyor. Sonu: O
souk, hissiz dokunmatik ekrannz dokunsal
tepki veren bir klavyeye
dnyor.
4 Leatherman
Tread
Leatherman da giyilebilir teknoloji kervanna
katlyor. Paslanmaz
elikten yaplm Tread
adl alet bilee taklyor
ve tornavida, ie
aaca, geme anahtar
ve daha birok amala
kullanlabiliyor.
5 Infested
ster ryalarnza zorla
girsin ister kannz
emsin, tahtakurusu binlerce yldr tm uyuyanlarn dmandr.
Dergimiz editrlerinden
Brooke Borelin ilk
kitab, bu efsanevi
haerenin gemiini
ve tahtakurusuyla ilgili
bilimi aratryor.
6 Cards AgaInst
HumanIty
ScIence Pack
Card Against Humanity,
bilim yazar Phil Plait ve
web karikatrcs Zach
Weinersmithle bir araya
gelerek Science Packi
hazrlad. ok popler
parti oyununa bu sayede
30 yeni kart ekleniyor.
Aldnz her yeni deste,
niversitede bilim ve
mhendislik okuyan
kzlarn burs fonuna
katk demek.
IKLI
DAYAN
VE IK
5
3
7 TInkerplay
Autodeskin yeni uygulamas (iOS, Android ve
Windowsta alyor) ile
ocuklar hayali yaratklara hayat verebiliyor ya
da onlar 3B basabiliyor.
Amatr mucitler de
birbirine kenetlenen
paralar srkleyip
birletirebiliyor.
8 Asym Energy
Boost
Solak bir golf, sa
elini kullanan birinin
sopasyla doru drst
vuru yapamaz. Adidas
bu yzden, golfnn
hangi elini kullandn dikkate alarak bir
ayakkab tasarlam.
Vuru srasnda, asimetrik desenler stabilite
salyor ve ayakkabnn
sadece gereken yerleri
yere tutunuyor.
9 Hue Go
Hava karard m, ak
hava partilerine k gerekir. Philips, kendi Hue
serisi akll ampullerini
tanabilir, pille alan
bir lambaya dntrm. Lamba tek arjda
saat k veriyor,
renk deitiriyor ve
tpk akll ampuller gibi
300den fazla nc
parti yazlmla uyumlu
alyor.
10 Jurassic World
22 yl sonra dinozorlar
(bir kez daha) dnyor.
Alldk manzara: elence
park, melez srngenler, Steven Spielberg.
Yolunda gitmeyen ne
olabilir ki? Hl mutlu son
beklentiniz varsa ya da o
kanlmaz katliam byk
perdede izlemek isterseniz
gidip kendiniz grn.
/ 15
25.05.2015 21:18
Hz Laboratuvar
anzmansz Melez
Koenigsegg
Regera
0-100 km/s
hzlanmas:
2,5 sn
Beygirgc:
1.500den fazla
otomobl dnyasndan haberler

1
Hidrojen yaktn
biyolojik hammaddeden retmek pek
yaknda ucuzlayp
kolaylaabilir. Virginia Techten bir
aratrmac ekibi,
kolayca bulunan
msr artklarndan
(koanlardan,
pskllerden ve
yapraklardan)
hidrojen molekl
ayrtrma yntemi
gelitirdi.
Oto para reticisi

Autolive gre
yaknda daha ok
ara karanlkta
grebilecek. irket,
getiimiz yl
80.000 adet satt
ve nesneleri 45
metre nceden
saptayabilen
termal gece gr
sistemi satnn
2020ye kadar
ylda 300.000 adede ykseleceini
tahmin ediyor.
General Motors,
Ford, Nissan
ve Volkswagen
nmzdeki yl
iinde tek arjda
330 km bariyerini
kracak hesapl
elektrikli otolar
retmek iin yaryor. Firmalar LG
Chem gibi nde gelen batarya reticilerinin baarlarnn
talebi artracana
inanyor.
Garminin yeni
tanabilir navigasyon aygt sadece
nereye dneceinizi sylemekle
kalmyor. nviCam
LM THD lks
aygtlardakine
benzer bir dhili
konsol kamerasyla geliyor ve ndeki
araca ok yaklar
ya da eridinizden
karsanz sizi
uyaryor.
277
16 /
A BD U l a t rma Ba ka n l ve r i l e r i n e g re m o to rlu ta t ka za l a r n n
y l l k ma l iyeti (mi lya r d o l a r) . Bu ra ka m a m ad d i z iya n , kay p
retken l i k , t bbi m asra f l a r ve d a h a n icesi d h i l .
Hybride ait) fakat bunu yapan ilk

iten yanmal motorlu ara. Yani yakt
sarfiyat ve emisyon standard ynetmeliklerinin yksek performansl
aralar ortadan kaldraca endiesi
bouna. Matthew de Paula
Ay n ta sa r m
Aston Martin DBX Concept

ngiliz reticinin yeni DBXi koltuklar
ve lastikleri SUV yksekliine getirilmi bir DB9 spor araca benziyor.
Sonu, izgi romanlardaki sper
kahramanlara (ya da lks bir sre)
yakr, yerden yksek bir coupe. ki
kapl, drt ekili ara drt yetikini
ve tm valizlerini tayabildii gibi,
kendiliinden kararan akll camlara ve ben buradaym diye baran,
kpekbalnnkini andran bir buruna
sahip.
K o en i g s e gg , A s t o n M a r t i n
st dzey otomobil dendi mi

sveli retici Koenigsegg snrlar
zorlamakla bilinir. Firma imdi de
spor araba denince akla ilk gelen
eylerden birini, debriyaj ortadan
kaldrd. Yeni melez oto Regera, geleneksel bir anzman kullanmadan, 20
saniyeden ksa srede 400 km/s hza
eriebiliyor.
sve dilinde hkm srmek
anlamna gelen Regera, gl bir V8
ift turbo motor ile adet elektrikli
motoru bir araya getiriyor. Elektrik
motorlarndan ikisi arka tekerlerde,
biri ise benzinli motorun krank milinde yer alyor. Mil stndeki bu motor,
stop halindeki arac saatte 35 km hza
karabiliyor. 1.100 beygirlik iten
yanmal motor da burada sahneye
kyor.
Aracn arka tekerlekleri,
Koenigseggin DirectDrive dedii tek
bir diliyle hareket ettiriliyor. Bu da
anzmanl g aktarmnda grlen
g kaybn %50den fazla azaltyor.
Ayn zamanda aracn daha hafif
olmasn, ivmelenme srasnda daha

atik davranmasn salayp yakt tketimini dryor. Regera, anzman
kullanmayan ilk melez ara deil (bu
nvan, elini Koenigseggden abuk
tutan 2014 model Honda Accord
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 21:16
M D HAZR AN 2 01 5
Oturun, sklan
TAO WellShell
Kurulum
Kardiyo almanz ie
yarasn
Skulpt AIm
Tembel
hackern
fItness
klavuzu
Spor yapmak kolay ey deil.

Nike+ FuelBand gibi etkinlik takip
aygtlar iyi birer motivasyon
kayna da olsa, nemli verileri
elde etmekte baarsz. Getiimiz
yl Iowa Eyalet niversitesinin
yapt aratrmaya gre bu
aygtlar, yaklan kalorinin %40n
takip edemeyebiliyor. Yine de
teknoloji, neyi, nasl kullanacanz
bilirseniz kilo verip forma girmenizi
salayabilir. Bu aygtlarla yaza
hazrlanabilirsiniz. A m an d a Gr e e n
p atlamann neredeyse tm byk kas

gruplarn altrdn boksrler uzun
zamandr bilir. 10 dakika ip atlamak,
1,6 kilometreyi sekiz dakikada komak
kadar kalori harcatyor. Smart Rope ise
telefonunuzla balant kurup yaktnz
kalorinin kaydn tutuyor ve size neride
bulunuyor (hzlanmak gibi). pin stndeki 23 LED ise srama srasnda
ilerlemenizi gsteriyor, o yzden
saymak zorunda kalmyorsunuz.
Dk etkili izometrik egzersizler, glenmenin en etkili

yollarndan biri. stelik bunlar
masa bandan kalkmadan da
yapabiliyorsunuz. WellShell,
kendi uygulamasyla takip edilebilen onlarca egzersizle gelen
bir avu ii antrenr. Basnca
duyarl yzeyi tekrarlarnzn
kuvvetini ve yaklan kalorileri
kaydediyor, tm vcudu kapsayan egzersizleri parmaklarnzn ucuna tayor.
Kaslann
Skulpt AIm
Vcudun her yannda simetrik g

elde etmek nemli ama bir o kadar
zordur. Skulpt Aim bu konuda yardmc oluyor. Elektriksel empedans
miyografisi (EIM) teknolojisi sayesinde iki, ve drt bal kaslarn
ve karn kaslarnn niteliini ve ya
yzdesini lyor. Aygt egzersiz
ncesi ve sonras hedef blgelere
yerletirerek nasl g kazandnz
renebilirsiniz. deal vcut ya
oran erkeklerde %14-17, kadnlarda ise %21-24 aras.
Kafanza dikkat
Gaiam Muse
ekle girmek deyince illaki ter dkmek

akla gelmemeli. Aratrmalar sadece
15 dakikalk meditasyonun konsantrasyonu artrdn, stresi drdn,
egzersiz srasnda ve sonrasnda oluan
arlarla baa kmay kolaylatrdn
gsteriyor. Muse ba band elektroensefalogram (EEG) alglayclaryla beyin
etkinliini lyor ve beraberinde gelen
uygulama size 12 dakikalk meditasyon
rutininde yol gsteriyor. Zihniniz berrak
ve rahatlamsa ku cvltlar, gezgin
dncelerinizi dizginlemeniz gerektiinde ise rzgr sesi duyuyorsunuz.
Bunu da deneyin: Saucony

ISO Triumph yryler iin
topuktan ayakucuna optimize bir
performans salyor.
18 /
P OPUL AR SCIEN CE
FOTORAF
Sam Kaplan
25.05.2015 23:40
M D HAZR AN 2 0 1 5
Kenara ekilin!
VDEO
PS
Hava
kalitesini
analiz edin
Evinizin iindeki iklime dair ne
kadar bilginiz var? Nem oran, uucu
organik bileikler (VOC), barometre
basnc? Biz de yle dnmtk.
te CubeSensor burada devreye
giriyor. Avu iine san bu kablosuz
kpler atmosferdeki en ufak deiiklikleri seziyor ve Wi-Fi balants olan
her odadaki havann niteliini size
bildiriyor.
Her sette, bir ynlendirici ya da
modem araclyla bir mobil uygulamaya balayabildiiniz bir baz istasyonu bulunuyor. lm iin kpleri
avucunuza alp sallamanz yeterli.
Mavi renk her ey yolunda demek.
Krmz ise bir sorun olduunu ve
ayrntlar uygulamadan renmeniz gerektiini sylyor. Havada ne
olduunu bilirseniz (gerekten) daha
rahat soluyabilir, alerjilerle mcadele edebilirsiniz.
Kpleri Fitbit ya da Jawbone Up
aygtlaryla eletirmeniz, bylece
uykunuzdaki kesintilerle evresel
etkenler arasndaki balanty renmeniz mmkn. Horluyorsanz bunun
nedeni havann kuruluu olabilir.
Uygulamann bu durumdaki tavsiyesi
hava nemlendiricisini altrmak.
SEYRET
CubeSensorler
ikili, drtl ve
altl paketlerle
sata sunulmu.
VOC
DZEY
Uucu organik bileikler,
oda scaklnda kolayca
buharlap
akcierlere
girebilen
karbon bazl
kimyasallar.
Bunlara aseton, benzen
ve formaldehit gibi rnekler verebiliriz.
Hepsi de yap
malzemelerinde ve
kiisel bakm
rnlerinde
kullanlyor.
JunnIe Kwon
0.10
Aksrma, tksrma ve gzde tahrie
y o l a a b i l e n fo r m a l d e h i t m i k t a r
(ppm, yani bir milyon parackta).
e v r e K o r u m a A j a n s n n A B Dd e
k o n u t l a r d a y a p t a ra t r m ay a g r e
b u ra k a m 0 , 1 i l e 3 , 6 8 p p m a ra s n d a
d e i i y o r.
pFO
h oTO
to
RgAF
raSam
ph by Kaplan
Credit Here
/ 19
25.05.2015 21:22
Platform
Raspberry
Pi, maker
hareketini
nasl
tetikledi?
E D T R M i ch a e l N u e z
Bundan yl nce
Eben Uptonn Cambridge
niversitesindeki bilgisayar bilimleri program iin
rencileri cezbedecek
haval bir aygta ihtiyac
vard. O da oturup Raspberry Piyi icat etti. Pi, o
gn bugndr dnyann
hacklenebilen en ucuz
bilgisayar. u ana kadar
5 milyon adet satlan (Her
biri 20-35 dolar aras) ve
ubat aynda hzl bir versiyona kavuan Pi, Kendin
Yap kltrnn ikonlarndan birine dnt.
Microsoft, Windowsun Pi
uyumlu modelini hazrlayadursun, Upton yepyeni
bir kullanc dalgasna
hazrlanyor. Upton ksa
sre nce Popular Science ile hackleme, eitim ve
kk yaratm hakknda
syleti.
Popular Science: Dnyann Raspberry Piye neden ihtiyac var?
Eben Upton: ocuklarn hayatlarnda bulundurmak isteyecei ucuz,
programlanabilir ve salam bir ey
yapalm istedik. Siz de bilirsiniz ya,
ocuk olmak berbat bir eydir. in
dorusu, 18 yanza kadar bakalar
ne derse onu yaparsnz. Ama bilgisayar programlamann yle bir gzel
yan var. Bu alanda sz sizde. ktidar
20 /
P OPUL AR SCIEN CE
sizin. Sorumluluk alabilir, dizginleri

ele geirebilir, istediiniz eyleri ina
edebilirsiniz. Dahas, anne babalar
anlamad iin ocuklarn houna
gidiyor.
PS: Piyi bu kadar ocuk dostu klan
ne?
EU: Pinin albenisi donanm
hackleme, robot ve dier eyleri
yapabilme. Facebooka Raspberry
Pi ile girebilmenizi, video izleyip
oyun oynayabilmenizi istiyoruz. Bir
06
R a s pb e r r y 2 n i n
ya n d a k i
ata s n a att
h z fa r k .
ocuun yaamna girebilecek kadar

elenceli, onlara beceriler kazandracak kadar da eitimsel.
PS: Bundan 10 yl nce neden byle
bir ey yoktu?
EU: On yl nce de 20 dolara bilgisayar yapabilirdiniz ama ocuklarn
ilgisini ekmezdi. imdi 20 dolarlk
bilgisayar stnde Minecraft oynayabiliyor, Blu-ray videosu izleyebiliyorsunuz. Hem artk ynla yazlm
arac da var.
F OT O R A F
Dan Burn-Forti
26.05.2015 01:20
YAYINDAYIZ!
PS: nsanlar Raspberry Pileriyle neler
yapyor?
EU: ngiltereden biri onlar balonlara
koyup 40 km yksee yolluyor ve oradan
devasa panoramik dnya fotoraflar
ekiyor. Kimileri teleskoplara balayp
byleyici uzay fotoraflar ekiyor. Ayn
yle fotoraflarn ekmiler ki aklnz
almaz. Birisi de Raspberry Pi ile cep telefonu baz istasyonu yapm. Muhtemelen
mhrlenmi metal duvarl bir odann dnda altrmak yasaddr nk ou
lke cep telefonu ebekelerini yasalarla
dzenliyor.
Popular Science, bilimi geni kitlelere

sevdiren keyifli bir dergi olarak 3 yldr
okuyucusuyla buluurken imdi de
web sitesiyle karnzda
PS: Giderek daha ucuz bilgisayarlar

retiyorsunuz. plannz dibe doru bir
yar m yoksa?
EU: Moore Yasasyla iki ey yapabilirsiniz. Ya fiyat sabit tutup yeni zellikler
eklersiniz ya da zellikler kmesini sabit
tutup fiyat drrsnz. Firmalar
daima ilkini tercih eder nk cirolarnn
yl be yl dmesini istemezler. Biz ise
Moore Yasasn insanlarn paras cebinde
kalsn diye kullanyoruz. Programlamay,
bir PCye yzlerce dolar veremeyecek
ve o dzey bir performansa da ihtiya
duymayan kiilerin ayana gtryoruz.
PS: Siz ve babanz Oxford Uyak
Szlnn de yazarlarsnz. Nasl bir
deneyimdi bu?
EU: Bence herkes babasyla ortak kitap
yazmal. ok elenceli. Babam dilbilimcidir.
O yzden, kabataslak bir szlk hazrlayacak bir bilgisayar program gelitirdim.
Babam da bunu alp nihai rne dntrd. Ortaklaa bir abayd. Birimiz olmadan
dierimiz iini yapamazd. O kendi payn alt
ayda yapt. Ben ise bir iki gnde. Bilgisayar
programlamann avantajn gsteren daha
iyi rnek bulamazsnz. nsan zahmetten
kurtaryor. [Upton glyor]
POPUL AR SCIEN CE
/ 21
26.05.2015 01:20
m d HAZR AN 2 01 5
Hz Laboratuvar
Elektrikli sporcu
Bir benzinli-elektromotor hibridi olan i8, altmz elektrikli
otomobillerin aksine kelimenin gerek anlamyla top mermisi
gibi hzlanyor. Hatta performansyla
Porsche Carreray bile rya
otomobil olmaktan karabilecek
yeteneklere sahip.
22 /
Aracn spor
izgileri ve bilimkurgu f ilmlerinden frlam gibi
grnen ilerici
tasarm kanat
eklinde kaplarla
desteklenmi.
gc ise 362 HP. G gayet yksek

grnse de burada asl etkileyici
olan, 570 Nmlik (neredeyse abartl)
tork deeri. Bu iki deer, 4.2 snlik
0-100 km/s hzlanma sresi ve 250
km/slik maksimum hz salyor.
Sr srasnda elektrikli mod seildiinde bu k coupe, neredeyse hi
ses karmadan hareke geiyor ve
30 km boyunca sadece elektromotorunun gcyle ilerleyebiliyor.
Dier taraftan burada, maksimum hzn elektronik olarak snrlandrldn, yani aslnda daha da
hzl gidebileceini hatrlatmamz
gerekiyor. Yksek performansn
yksek tketim anlamna geldiini
herkes bilir. Ancak BMW bunu
da am gibi grnyor. nk
hibrid aralara zg norm tketim
parkurunda i8in tketim deeri
2.5 lt/100km (!) olarak aklanyor.
Ancak fabrika verilerinin gnlk
kullanm deerleriyle uzaktan

yakndan ilgisi yok. Pratik kullanm
artlarnda bu rakam rahatlkla 7.2
lt/100 km seviyesine kyor. Otoyolda tam gaz verildiinde ise tketim
rakam 30lt seviyelerine kyor.
Sonu olarak: evrecilik iddiasna
sahip bir otomobil iin bu rakamlar
ok yksek! Z G E N B L R
D tasarmn
yannda i me kan biraz daha
tandk grnyor. Gsterge panelinde anlk g
akmlar kontrol
edilebiliyor.
BMW
i8 ile BMW, sadece yeni bir model

tasarlamakla yetinmemi, bir
devrim yaratm. nk o, insanlar
tekrar tekrar kendisine baktran
nefes kesici bir safkan. Ayrca akll
hibrid sistemi sayesinde hem markann teknoloji laboratuar hem de
362 HPlik gcyle gerek bir spor
otomobil.
Ykseklii sadece 1.29 m olan bu
sporcunun sadece dizayn bile, her
ynyle farkl olduunu hissettiriyor. nk i8 hala gelecekte
retilecek bir konsept otomobil gibi
grnyor: Optimize edilmi aerodinamik yaps ve kanat kaplaryla
bir bilim kurgu filminden frlam
gibi duruyor.
i8de otomobil dnyasnda varln bildiimiz neredeyse tm ileri
teknolojiler kullanlm. rnein
karoser, ok hafif bir malzeme olan
karbondan retilmi. i8, ilk eskizlerden itibaren bir plug-in hibrid
olarak tasarlanm. Yani iki motora
ve ehir ebekesinden de arj edilebilen aklere sahip. Aracn arkasna
konumlandrlan ve turbo besleme
sayesinde 231 HP g reten 1.5
ltlik 3 silindirli benzinli motora n
akstaki 131 HPlik elektromotor destek oluyor. kilinin toplam sistem
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:07
Keyifli, evreci ve ok sempatik

Renaultnun Trkiyede de satlan iki
kiilik elektrikli arac, irinlii, ehir
ebekesinden 3 saatte dolan akleri
ve 100 kmlik menziliyle beeni
topluyor.
Porsche Sr Merkezi
stanbulda
A l ma n s por oto mobi l retic i s i Po rsch e, m teri l eri ve u lus l a ra ras medya men sup l a r n a
y n el i k i l eri s r e i ti ml eri i i n m e rkez
o l a ra k T rkiyey i s e ti . Po rs ch e O r ta ve D o u
Av ru pa b l ges i yn eti mi ve I nterci ty sta n bu l Pa rk yn eti mi a ras n d a ger ekl et i r i l e n
i bi rl i i n etices i n de M a r t 2015 ten i t i ba re n
h i zmet vermeye ba l aya n S r Me rkez i , 3
mi lyon Eu ro lu k bi r yat r ml a h ayata gei ri ldi . Merkez, 63 g n l k s re i i n d e h e r y l
o r ta l a ma 1 .500 mi sa f i r a rl a may h ed e f l iyo r.
Merkezde 2 fa rk l e i ti m pa keti s unuluyo r :
S r g n l eri ve bi rebi r e i ti m pro gra m .
S r g n l eri n d e s l a l o m, f ren l em e, pi st
ve a ra zi s r g i bi e i tl i pa rku rl a rd a
e i ti ml er veri l ecek . Bi rebi r e i ti m p ro gra m
i s e kat l mc l a r n n orma l s r g n l e r i n d e
uyg u l a n a n eta pl a r da h a yo u n bi r e ki ld e
d en ey i ml eyebi l ecek l eri i ki s r gnn d e n
o lu uyor.
R E NA UL T
Volvodan bisiklet gvenlii

Volvo Ca r n g i l tere, bi s i k l etl i l eri n yo ld a ki
g r n rl n ve g ven l i i n i a r t r m a k
i i n tasa rl a n a n L i fe Pa i nt ad l s prey boyay
ta n tt . Grey L on d o n ta ra f n d a n tasa rl a n a n
boya , Grey L o n d o n ya rat c a ja n s ta ra f n d a n
tasa rl a n d ve bi r s ve s ta r t-u p f i m as o l a n
A l bed o 100 i l e i bi rl i i ya p l a ra k ret i l m i .
G n n d a g r n meyen bu s prey boya ,
ka ra n l kta ken di kay n a n a d o r u ya n s t yo r, byl el i k l e zeri n e s k l a n ci si m l e r i n
g l bi r eki lde pa rl aya ra k gr n m esi n i
sa l yo r. ef fa f ve y ka n abi l i r bi r boya o l a n
L i fe Pa i nt, g iys i l ere, aya k kab l a ra , kaskl a ra ,
tekerl ek l i sa n d a lyel ere ve oc u k s r t a nta l a r n a , h atta k pek tas ma l a r n a bi l e uygul a n a bi l iyor. L i fe Pa i nt y ka n abi l iyor ve boya n a n
materya l i n orj i n a l ren g i n i de i ti r m iyo r.
Ku l l a n d n z y zeye ve n e kada r kul l a n d n za ba l ol a ra k ya k l a k bi r h a f ta kad a r
ka l c l n s rd ryor.
Renaultnun Z.E (zero emission)

serisinin en kk ve en sevimli
modeli olan Twizy, kesinlikle ilgin
bir elektrikli otomobil konseptine
sahip. rnein iki kii arka arkaya
oturuyor. Ayrca ultra kompakt olarak adlandrlabilecek boyutlara sahip: 2.34 m uzunluk, 1.24 m genilik.
Kk yap sayesinde Twizy skk
trafikte rahat kullanmn dnda,
park etme rahatl da salyor: Bir
otomobilin sd park alanna
tane Twizyyi dikey olarak
sdrmak mmkn. Lamborghini
modelleri gibi dikey alan kaplar
ise dar alanlarda par edildiinde
kaplarn yandaki aralara temas
etmesini engellerken, bini-inileri
de kolaylatryor. Yazlk blgeler,
tatil yreleri, turizm alanlar, doal
dokunun, tarihi eserlerin ve tarihi
yaplarn korunmasnn zorunlu
olduu blgeler bu ara konseptinin
kullanm iin olduka uygun bir
atmosfer yaratyor.
Renault Twizynin sr hissini
otomobillerle deil de, scooterla karlatrmak daha doru olacaktr. 17
HPlik elektrikli motora sahip olan
Twizynin hzlanma performans bir
scooterdan geri kalmyor. Bu kaplarn st taraflar ak, yani ieriye
toz, souk hava, yamur damlalar
girebilir. Daha konforlu kaplar
isterseniz, opsiyon donanm olarak
fermuarl camlara sahip kaplar da

satn alabilirsiniz.
Vites seimleri direksiyonun solundaki bir dme ile yaplyor: leri,
geri, bo. Kullanm biraz sert olan el
freni ise kokpitin altnda konumlandrlm. Konta atktan sonra,
elektromotorun arac ilerletmesini
hissetmek, sesini dinlemek, sizi
lunaparklarda bindiiniz arpan
otolarn dnyasna gtrebilir.
Hzlandktan sonra ise Twizy keyifli
ve bir o kadar da sert bir kullanm
sunarak pistteki bir go-kart kimliine brnyor. Arata klima yok
ama bluetoothlu mzik sistemi ve
bacaklar saran stmal battaniye
gibi ho donanmlar var. Sert yaps
bazen kullancy yorabiliyor ama cvl cvl ve dinamik yaps ve sevimli
tasarm insan gen hissettiriyor.
100 km mesafeyi 2.5 liralk elektrik
maliyetliyle katedebilmek de ayr
bir keyif. stelik bakm maliyeti de
neredeyse sfr. Onu kullanrken sizi
bekleyen dier bir iyi his ise evre
dostu bir arata olmanz olacaktr.
Ne motosikletler ne de otomobiller
bu kadar iyi hissettirebilir. Sonu
olarak Renault Twizy otomobil mi
motosiklet mi? sorusuna cevap arayanlar iin yaratlm bir ara. Hem
bir motosikletten ok daha gvenli
hem de (neredeyse) bir otomobilin
konforuna sahip. Z G E N B L R
/ 23
25.05.2015 22:07
MD
ha z r a n 2 0 1 5
ema
Sandviin parasn
nasl deyeceksiniz?
Eskiden deme yapmak daha kolayd. Ya para verirdiniz
ya kredi kart. Fakat yeni mobil deme dnyas sayesinde
seeneklere bir de akll telefon eklendi. Applen CEOsu Tim
Cook, 2015in Apple Pay yl olacan syledi ve sektrn dier
ar toplar Samsung, Google ve potansiyel olarak da Microsoft czdanmzn yerini almay dnyor. Bir de barkodla
mobil demeye izin veren CurrentC ve her kartn manyetik
eridini taklit edebilen uygulama balantl bir akll kart
karan Stratos var. imdi kararnz verin. Hesap gelince eliniz
telefona m gidecek, czdana m? ALEXANDRA OSSOLA
Telefonunuz
nerede?
Balang: Kendinizi nasl hissediyorsunuz?
McDonalds ya
da Pizza Hut
gibi byk
bir zincirde
misiniz?
EVET
Keyifli ve
konukan
Paranoyak. z
brakmamay
yelerim
Aceleci
HAYIR
antamn
derinliklerinde
yerel bir
dkkan
HAYIR
uaktaym.
Sadece nakit mi?
Kk bir mebla
iin kredi kart
kullanmaya ekiniyor musunuz?
Yoksa
siz
Elime
yapk
JetBluemu?
HAYIR
24 /
Siber
punk
msnz?
HAYIR
HAYIR
Google Wallet
(herkesten nce
kullandnz iin
bbrlenin)
Eski kafal
msnz?
Para st
istiyor
musunuz?
EVET
Samsung
Pay ya da...
Apple
Pay
Kredi kart ile

sonras iin puan
biriktirin
EVET
Banka kart daha

basit bir seim
Basit davrann,
paralar
skln
Bitcoin sizi
nispeten
anonim klyor
L L S T A S YO N m ar k n e r ys
EVET
EVET
HAYIR
Kilidi nasl
aacanz
biliyor
musunuz?
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:08
iLANLAR_LEVEL0221.indd 3
25/05/15 15:32
HAZRAN 2015
Popular Science Trkiye

niversitelerde
3.5 yl nce Popular Science Trkiyede karma hazrlklar yaparken amacmz
sadece piyasadaki dergilere bir yenisini eklemek deildi.
ahin Ekiolu
Tesla ve Einstein gibi insanlk

tarihinde nemli yere sahip bilim
insanlarnn almalarn ilk elden
yaynlam, 150 yllk kkl bir gelenee sahip olan byle bir dergiye
lkemizin zellikle ihtiyac olduunu dnyorduk. Amacmz, bilimi
ve aklc dnceyi kendine rehber
edinmek isteyenlere ulamakt. lk
saymzdan itibaren bunu kademe
kademe baardmz sylersek
yanl olmaz. Zaman getike dergimiz hzla sevilip tirajn artryordu
fakat bu bize yetmedi. nce dijital
versiyonumuzu kardk daha
sonra da web sitemizi atk. Popular
Science editrleri olarak baka ne
yapabiliriz diye dnrken ODT
panelimizin ardndan niversitelerden gelen davetlere icabet etmeye
altysak da hepsine yetimemize
imkan yoktu ve bazlar nmzdeki retim ylna kald. lginin
ykseklii bizi doru ii yaptmz
konusunda ikna ederken bu etkinlikleri lkemizdeki dier niversitelerde tekrarlama konusunda
motivasyonumuzu da artrd.
Bilkent niversitesi
Esenboa havalimanndan doruca
gittiimiz Bilkent niversitesinde
bizi harika bir karlama bekliyordu.
Byk bir salonda gerekletirdiimiz ve 3B yazclarla baladmz
panelimiz, ilgin bir ynelimle farkl
noktalara doru alm gsterdi.
Panelimizi gelen sorular dorultusunda ynlendirdiimiz iin her
panel birbirinden farkl oluyor. Bu
da Popular Science ekibi olarak bizim ok houmuza gidiyor. Bilkent
niversitesi rencilerinin sorular
dorultusunda, son zamanlarda
epey adndan sz ettiren yapay
zeka konusunu enine boyuna
26 /
masaya yatrdk ve bu ilgin konuyu

bilim, bilimkurgu, teknoloji ve etik
bata olmak zere pek ok adan
irdeledik.
TED niversitesi
Bilkent niversitesindeki keyifli
panelin ardndan ksa bir ara vererek ayn gn iinde ziyaret ettiimiz
TED niversitesi rencileri bizi
byk bir heyecanla karlad. Buradaki panelimizin oda srdr-
lebilir enerji kaynaklar ve ahin Ekiolu

Tuna Emren
nkleer enerji oldu. Dnyadan ve lkemizden karlatrmal
BLKENT
rneklerle ilerleyen panelimizde
niversitesi
panelinde yapay
yeni ve verimli enerji kaynaklar
zeka odak noktasn
konusunda rencilerin de olduka
oluturdu.
bilgili olduunu grdk.
ankaya niversitesi
Ankaradaki 2. gnmzde bizi konuk eden ankaya niversitesinde
gerekletiimiz panelde bizi bir
Bar Emre Alkm
TED
niversitesi
rencilerinin
gzde konular
ise srdrlebilir
enerji kaynaklar ve
nkleer enerji oldu.
P OPUL AR SCIENCE
26.05.2015 02:20
ANKAYA
niversitesi
panelinde bilimsel
konulara ek
olarak dergi yapm
aamalarndan da
bahsettik.
KARABK
niversitesi
bizi azna kadar
dolu devasa bir
salonla karlad.
srpriz bekliyordu. Zira burada siber gvenlik, 3B yazclar,

bilimkurgu ve srdrlebilir enerji
kaynaklar gibi konularn yannda
eviribilim, dergi yapm aamalar
ve lkemizde popler bilim yaynclnn karsndaki problemler
gibi tamamen bizimle ilgili konulara
da deindik. ankaya niversitesi panelimizin bir gzel taraf
da nispeten ge bir saatte olmas
sayesinde zaman snrlamasnn
neredeyse olmamasyd. Bu yzden
2 saatten uzun sren keyifli bir
sylei gerekletirdik.
Karabk niversitesi
Ankara ziyaretimizden bir hafta
sonra Karabk niversitesindeydik. 6 saatlik otobs yolculuunun
yorgunluu, bizi karlayan rencilerin harika konukseverlii ile bir
anda uup gitti. Ayn gn stanbula
dneceimiz iin otobsten indikten yaklak yirmi dakika sonra
paneli yapacamz salonda yerimizi
almtk bile. Salon bykt fakat
oturacak yer olmad gibi yerlerde
Kozan Demircan
oturmak zorunda kalan rencileri

grmek bize iyi ki gelmiiz dedirtti.
Youn katlm bir yana renciler,
dnya d yaam, yapay zeka,
bilimkurgu, nkleer enerji, srdrlebilir enerji kaynaklar, Elon Musk
ve uzay motorlar gibi konularda
harika sorular sordu.
Karadeniz Teknik niversitesi

Karabkten bir hafta sonra bu
defa Trabzondaydk. Karadeniz
Teknik niversitesi rencileri
KARADENZ TEKNK niversitesi

rencileriyle younlukla kuantum fizii,
3B yazclar ve Elon Musk hakknda ho bir
sylei gerekletirdik.
bizi mkemmel bir organizasyonla

karlad. stelik rencilerin bize
ho bir hediyesi de vard. Kampste
dergimiz hakkndaki yaptklar
rportajlardan derledikleri keyifli
bir videoyu panel sonrasnda hep
birlikte izledik. KT panelimizde,
kuantum fizii, zamanda yolculuk,
3B yazclar ve tabii ki Elon Musk
ve devrimsel bir rn olan pilinden
bolca bahsettik. Ayrca okul rencileri tarafndan yaplan elektrikli
arala ksa bir tur da attk.
/ 27
26.05.2015 02:20
MD
haz ra n 2 0 1 5
Haberler
T Serisinin En yisi
ocuklar iin
Biliim Zirvesi
TK aratrmasna gre, Trkiyede
6-15 ya aras ocuklarn yzde 60,5i
bilgisayar, yzde 50,8i internet,
yzde 24,3 cep telefonu kullanyor.
Trkiyede bilgisayar kullanma yann
8e, cep telefonu kullanma yann ise
10a dt gnmzde ocuklarn
teknoloji ile ba ve ilikisi her geen
gn daha da sorgulanyor. ocuklarn
ve genlerin teknolojide kullanc olmaktan bir adm teye gemesi, retici olmay renmesi ve ebeveynlerin
bu konuda bilgilendirilmesi amacyla,
Biliim Zirvesi tarafndan 23-24 Mays
tarihlerinde Kadir Has niversitesi

Cibali Kampsnde, Trkiyede bir ilk
olarak ocuklar iin biliim zirvesi dzenlendi. Gerek ocuklar gerekse ebeveynlerin youn katlmla takip ettii
zirve 100e yakn oturumda; eitim,
gvenlik, teknoloji, salk, gelecek,
sanat ve elence ana kategorilerinde
uzman konumaclarn katlmlar ile
ailelere yeni bir bak as sunmay
amalayan bir etkinlik oldu. Zirvedeki
gelecek kategorisinin al konumasn ise Popular Science Trkiye yayn
ynetmeni ahin Ekiolu yapt.
Gelecein Anahtarlar
Gelecein en nemli bilim/teknoloji alanndan olan Yapay
Zeka, Grnt leme ve Robotik, 2-3 Mays 2015 tarihlerinde
Ankara niversitesinde dzenlenen Yapay Zeka ve Grnt leme Gnleri (YAZGG) etkinliinde masaya yatrld.
Etkinlikte, bahsi geen alanlarda lkemizin yetitirmi olduu
bilim insanlarnn ve sektr alanlarnn lkemizde ve yurtdnda yapt almalar hakknda katlmclara bilgi verildi
ve sunumlar yapld. Yapay Zeka ve Grnt leme Gnlerini
www.yapayzekavegoruntuislemegunleri.com adresinden ve
sosyal medya hesaplarndan takip edebilirsiniz.
28 /
Turkcell, kendi markasyla kard T serisi

akll telefonlara bir yenisini daha ekledi. 8
ekirdekli ilemcisi, 13 MPlik gelimi kameras ve akll sensrleri ile Turkcell T60, sat
rekorlar kran T serisinin en gelimi ve en yeni
yesi. 150 Mbps hz kapasitesiyle 4G teknolojisiyle uyumlu olan T60n en nemli zelliklerinden birisi de sensrleri. zerindeki sensrler
sayesinde ortamdaki scakl, nemi ve basnc
lebilen T60, ayn zamanda kullanclarnn
gn ierisinde ka adm attn da sayabiliyor.
Mobil uygulama alanna yllardr byk destek
vererek on binlerce yazlmcya mobil uygulama
eitimleri veren Turkcell, yeni akll telefonu
ile uygulama gelitiricilere de yepyeni bir alan
daha am oluyor. T serisinin yeni modeli Turkcell T60, sadece n sipari verenler teknoloji
tutkunlar iin 799 TLlik zel fiyat ile sata
sunulacak. T60 799 TLye satn almak isteyenler 15 Maystan itibaren n talepte bulunabilecekler. Bugne kadar sunulan Turkcell markal
cihazlar arasnda en gelimi teknolojiye sahip
olan akl telefonun 7.8 milimetrelik ince tasarmn, HD kalitesinde multimedya deneyimi
sunan 5 inlik ekran tamamlyor. ok daha
gl ve hzl performans iin sekiz ekirdekli
1.5 GHz Qualcomm ilemci ile donatlan cihaz,
Androidin Lollipop srmne sahip.
Diabetic Living Dergisi

Konusunda uzman doktorlar ve diyetisyenler denetiminde; yaam, yemek ve spor zerine diyabet
hastalarnn btn sorularna ve ihtiyalarna
ynelik her ey bu dergide topland. En ok
merak edilenlerle ve yanl bilinenlerle diyabet
gerei, karbonhidrat saymlar ve kalori deerleriyle birlikte tatl veya tuzlu yemek tarifleri,
mutlaka yaplmas ve asla yaplmamas gereken
egzersiz trleri Hepsi ve daha fazlas Diabetic
Living dergisi yeni saysyla imdi bayilerde!
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:15
MD
haz ra n 2 0 1 5
Haberler
Uluslararas Bilim Yarmas

MEF Eitim Kurumlar
tarafndan Trk ve yabanc lise
rencileri arasndaki gen
aratrmaclar desteklemek
ve onlar daha fazla bilimsel
aratrmalara ynlendirmek
amacyla dzenlenen 24.
Uluslararas Aratrma Projeleri
Yarmasnn dlleri sahiplerini buldu. MEF niversitesinde
5-8 Mays 2015 tarihleri arasnda sergilenen projeler arasnda,
Trkiyeden fizik alannda Kuleli
Askeri Lisesi, kimya alannda
zmir zel Trk Fen Lisesi ve
biyoloji alannda Kuleli Askeri

Lisesi rencileri birincilik dlne layk grldler. Yarmaya
yurt dndan katlan projeler
arasnda yaplan deerlendirme
sonucunda ise fizik alannda Litvanya, kimya alannda Slovenya,
biyoloji alannda ise Bulgaristan
birincilik dlnn sahibi oldu.
Yarmaya katlan rencilerin
yaadklar blgelerin farkl
ihtiyalarna ynelik projeler
gelitirdikleri gzlemlendi. Her
yl daha fazla sayda projenin
hayata geirildii yarmaya
mimik kontroll protez koldan,

maden oca havalandrma
sistemi tasarmna, patlayc
maddelere kar glendirilmi
beton panellerden yeni nesil
yakt piline, kanser tedavisinde yeni yaklamlardan st
solunum yolu enfeksiyonlar
tedavisine, diyabet hastalar iin
yer elmasndan cips ve iecek
retiminden alzheimer hastalnn tedavisinde kullanlabilecek yeni yntemlere kadar farkl
konularda farkl sektrlerin
sorunlarna zm reten bir-
ok proje katld. Bata Trkiye

olmak zere Arnavutluk, Azerbaycan, Belarus, Bosna Hersek,
Bulgaristan, Dubai, Filipinler,
Grcistan, Hrvatistan, sve,
Karayipler, Krgzistan, K.K.T.C.,
Kosova, Letonya, Macaristan,
Makedonya, Malezya, Polonya,
Romanya, Rusya, Srbistan,
Slovenya ve Trkmenistann
da katld yarmada yurt
dndan gelen renciler de
uluslararas arenada lkelerini
temsil etme heyecann ve
onurunu yaadlar.
Liselilerden Trafik Farkndal Yarmas

Bir grup liseli gen, trafik
kazalarndaki lmlerin nne
gemek iin ark besteledi. Bir
baka grup, arksna video klip
ekti. Bir grup da okul ziliyle
rencilere gvenlik mesajlar
vermeyi akl etti. Baz genler
dikkat ekici gvenlik tirtleri
tasarlayp, onlarla alanlara karken, bazlar trafik kurallarn
reten ve 7den 70e herkesin oynayabilecei bir oyun
hazrlad. Baz genler ise trafik
iaretli kurabiyeler reterek,
trafik gvenlii iin evrelerinde farkndalk oluturmaya
alt. Bunlar Renault, Total ve
TTKD ile stanbul Milli Eitim
Mdrlnn dzenledii
Sizin Fikriniz Sizin Projeniz

yarmasna katlan liseli
genlerin renkli ve sorun zen
projelerinden baz rneklerdi.
Dereceye girmek iin sadece
fikir deil mutlaka uygulama
baars da gerektiren ve bu yl
drdnc kez dzenlenen Sizin
Fikriniz Sizin Projeniz yarmasnn dl treni stanbulda
gerekletirildi. Bugne kadar
10 bin liseli genci yol gvenlii
konusunda harekete geiren
yarmann 2015 birincisi Ziller
alyor Kurallar Uygulanyor
adl projesiyle Beykoz Anadolu
Lisesi, 10 C snf oldu. Yarmada ikincilie Admn Doru At
Sertifikay Kap projesiyle Borsa
stanbul Zeytinburnu Anadolu

Lisesi, 10 D snf, ncle
ise Tirtn Giy Farkn Yarat
projesiyle Ali Akkanat Anadolu
Lisesi, 10 C snf layk grld.

Birinci gelen grup, Haziran aynda, Fransaya gidecek ve burada
eitli etkinliklerde yer alacak.
/ 29
25.05.2015 22:15
cat karanlar
KTnn Elektrikli Arac

Popular Science Trkiye
ekibi, Giriimcilik ve Pazarlama
Kulbnn (GPAK) davetlisi olarak
16 Mays 2015te Karadeniz Teknik
niversitesinde (KT) dzenlenen
Bilim Gelecekte Hayatmz Nasl ekillendirecek paneline katld. Bilim
teknoloji dnyasndaki son yeniliklerin KT rencilerinin sorularyla
ele alnd panelde 3B yazclardan
kuantum bilgisayarlara, gne
enerjisinden uzay ana ve nkleer
enerjiye kadar birok alandaki son
bilimsel gelimeler masaya yatrld.
Panel boyunca yeni teknolojilerin
pratik hayatta nasl uygulanacana
odaklanan renciler popler bilimin
eitim ve genel kltr zerindeki
roln de tartarak sonu odakl bir
yaklam sergiledi.
Popular Science Trkiye, Karadeniz Teknik niversitesi ziyaretinde
30 /
KT Enerji Teknolojileri Topluluu

yeleriyle de tanarak niversite rencileri tarafndan amatr
ruhla tasarlanan elektrikli otomobili
inceleme frsat buldu. 2013 ylnda
makine mhendislii blm rencileri tarafndan kurulan topluluk,
TBTAK Alternatif Enerjili Ara
Yarlarna katlmak zere elektrik
ve hidrojenle alan yksek verimlilikli aralar gelitiriyor.
KT Otomotiv Ana Bilim Dal
Bakan Prof. Dr. Atilla Bilgin ve
Metalrji ve Malzeme Mhendislii
Blm Bakan Yardmcs Yrd. Do.
Dr. Mustafa Aslan danmanlnda
kurulan topluluk gelecein enerji
teknolojilerine odaklanarak dk
yakt/enerji tketimli tatlar gelitirmeyi amalyor. 2015 yl itibariyle
topluluun Ar-Ge ekibinde makine
mhendislii, metalurji ve malzeme
mhendislii, elektrik ve elektronik mhendislii ve endstriyel

tasarm blmlerinden toplam
yirmi renci yer alyor.
2,5 TL ile 100 km

Alternatif enerjili aralarn
geliimine katk salayarak daha
temiz ve yaanabilir bir dnya
iin yeni zmler gelitirmeyi
amalayan KT Enerji Teknolojileri Topluluu, 2014 ylnda
tasarlanan hidrojen yakt hcreli
100 kmde
2,5 TL
KT rencilerinin
ilk elektrikli
ara prototipi
(fotorafta
kaportas olmadan)
imdiden enerji
tketimini byk
lde azaltt.
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:18
ilk aracnda tamamen kompozit

malzemeyle alt. 100 kilometrede sadece 2,5 TL enerji maliyeti
olan elektrikli aracn retiminde
DC (doru akm) motor ve
elik profil kullanld.
Trkiyenin benzin
motorlu ilk yerli hibrit
aracnn retimini 2
yl iinde tamamlamay amalayan KT
Enerji Teknolojileri
Topluluu tasarlanan
aralarn mekanik
analizlerini MC-Adams
ve SolidWorks yazlmlaryla yapt. Grafik
tasarmda 3DS-MAX
ve AutoCAD, aerodinamik
analizlerinde ise AnsysFluent
programlarn kullanan Ar-Ge
ekibi, 158 bin TL fon ile toplamda
elli sponsor firmann desteini
alarak sr testlerini KT ana
kampsnde tamamlad.
KT / G P AK
Temiz ve verimli enerji

Karbon emisyonu sfr olan
hidrojen yakt hcreli ve zellikle
elektrikli aralar, iten yanmal
motor kullanan tatlar gibi evreyi kirletmiyor ya da atmosfere
sera gazlar salarak kresel
snmay hzlandrmyor. Bununla
birlikte gelimi teknoloji kullanan
pahal hidrojen yakt hcrelerinin
mr uygun maliyetli modeller-
de yaklak elli atelemeyle snrl

bulunuyor. Bu da yakt hcrelerinin
yaygnlamasn nlyor.
ehir iinde sre uygun elektrikli aralar ise bata Elon Muskn
Tesla irketinin sata sunduu yeni
modellerle birlikte dnya apnda
hzla yaygnlayor. rnein 75 dakika iinde tmyle arj olan 85 kW/
saat lityum-iyon pillerle 430 kilometre yol giden ve 2016nn banda
sata sunulmas planlanan drt
eker Tesla Model X elektrikli otolar
elektrikli motorlarn tork avantajndan yararlanarak 0dan 100 kmye
3,1 saniyede kyor. Bu da dizel, benzin ve etanol gibi akaryakt kullanan
iten yanmal motorlar karsnda
byk bir avantaj oluturuyor.
2014 ylnda TBTAK Alternatif
Enerjili Ara Yarlarna hidromobil
ve elektromobil kategorilerinde katlan topluluun gelitirdii hidromobil
arac, dier katlmclar arasnda en
hafif tat (65 kg) olmasna ramen teknik kontrol aamasndan
geemedi. Buna karn topluluun
rettii elektromobil arac Trkiye
sralamasnda 42 yarmac arasnda
8. oldu. KT Enerji Teknolojileri Topluluu 2015 ylnda katlaca yeni
yarmada kompozit aerodinamik
kaporta kullanarak elektromobilin
srtnme katsaysn daha da azaltmay ve enerji tketim maliyetini
100 kilometrede 1 TLye drmeyi
hedefliyor. Topluluun yeni hibrit ve
elektrikli ara maliyetlerini byk
lde azaltarak ok daha gelimi

modeller gelitirmek iin OSVehicle
(Ak Kaynak Tat) gibi internet
zerinden cretsiz olarak eriilen
kaynaklardan yararlanmas da
bekleniyor.
Sektr niversite ibirlii
KT Enerji
Teknolojileri
Topluluu
Karadeniz Teknik
niversitesi
rencileri temiz
enerji iin hibrit
ve elektrikli ara
gelitiriyor.
2011 ylnda kurulan Giriimcilik ve

Pazarlama Kulb, KT Enerji Topluluu ile dier gruplarn iletiimini
glendirerek i dnyasyla renciler arasnda kpr oluturmay
hedefliyor. Bata Trabzon Ticaret
ve Sanayi Odas, TMMOB, MIT Enterprise Forum Turkey ve E-tohum
olmak zere birok kurum ve
kuruluu KTde arlayan GPAK;
Sanal Dnyann Gerek Giriimcileri,
Otomotiv Zirvesi, Sen de Gir- gibi
etkinlikleri dzenledi.
Son olarak Popular Science
Trkiye ekibinin katld bilim panelini organize eden GPAK bir yandan
KT mezunlarna kariyer imkanlar
sunmak iin almalarn srdrrken, dier yandan da niversite
projelerine sponsor bulmak ve gelecek vaat eden projelerin tantmn
yapmak iin aba sarf ediyor. Bugn
Trkiyenin eitli niversitelerinde
giriimci renciler tarafndan gnll olarak kurulan benzer topluluklar,
yksek renimde Ar-Ge faaliyetlerini hzlandrarak lkenin ihtiya
duyduu kreatif aratrma ortamn
tevik ediyor.
Kozan demrcan
/ 31
25.05.2015 22:18
MD
ha z r a n 2 0 1 5
Ksaca
Byk Dahiye Veda

Trkiyenin Einstein olarak tannan Prof. Dr. Oktay Sinanolunu
getiimiz gnlerde kaybettik. Kimdi Oktay Sinanolu? Neler
yapmt? Onun dnyaca nl teorileri ve bilime yapt katklara bir
gz atmaya ne dersiniz?
t u n a e m re n
Girdii tm okullar birincilikle

bitiren, Massachusetts Teknoloji
Enstitsndeki yksek lisans eitimini sadece 8 ayda tamamlayan, 28
yandayken Yale niversitesinde
20. Yzyln en gen profesr
olmay baarm dnyaca nl bir
dahiydi Oktay Sinanolu. Hatta
bilim evrelerinde Einsteindan bile
zeki olduu konuuluyordu.
Matematik, fizik, kuantum kimya
ve molekler biyoloji alanlarnda
birbirinden deerli aratrmalara
imza atan Sinanolunun en nemli
bilimsel almalarndan biri 60l
yllarda gelitirdii bir teoriydi. Molekllerin elektron yapsn konu
alan bu almasnda elektronlarn davran eklini irdelemi ve
Schrdinger denkleminden daha
net sonular elde edilmesi adna
ok byk bir adm atmt.
Sorun uydu: Elektronlarn
davrann aklayan Schrdinger
denklemi, molekller gibi birden
fazla parack ieren sistemler
iin net sonular veremiyordu.
Atom ve molekllerin yaplarn
inceleyen bilim insanlar, uzaydaki elektron dalm konusunda
32 /
baz bilgiler elde ettiler. Ancak

elektronlar arasndaki etkileim
hala yeterince anlalamyordu.
Hesaplanan toplam enerji, gerekte
tespit edilen enerjiye gre sapma
gstermekteydi. Bu hata deerine
korelasyon enerjisi ad verildi.
Gelinen noktada ortaya kan
fenomene ise elektron korelasyonu denildi. Ardndan dnyann
en byk fizikileri bu problemi
zmeye adand ve eitli yaklamlar ortaya atld. O sralar henz
26 yanda bir kimyager olarak
Yale niversitesinde doktorasn
yapmakta olan Sinanolu, mevcut
soruna ayrntl bir zm sundu.
Sinanolunun almas sayesinde
Schrdinger denkleminden en
doru sonularn elde edilmesinin
yolu ald. Dahas, gk cisimlerinin
kimyasal deerleri de bu sayede
hesaplanabilir hale geldi.
1966 ylnda biyokimya alanndaki almalarndan tr Yalede
ikinci bir krsye daha atand. Artk kimyann yan sra, biyofizik ve
biyokimya alanlarnda da alyordu. Dnyann ilk molekler biyoloji
profesrlerinden biri olarak; DNA
sarmalnn eklini sadece zelti

iindeyken koruyabiliyor olmasna
bilimsel bir aklama getirdi. Buna
suyun olaanst fiziksel zellikleri (solvofobik kuvvet) sebep
olmaktayd. Bu keiften devam ederek, DNA sarmalnn hcre iindeki
svms ortamda ufak deiimler
yaplarak ikiye ayrlabileceini,
tekrar ufak deiimlerle iki eridin
birletirilebileceini anlad.
80li yllarda ikinci en byk
teorisini; Yapsal Elektronik
Yntemi gelitirdi. Kuantum
fiziinin kimyaya uyarland bu
alma sayesinde, molekllerin
girecei tepkimeler son derece
basite indirgenmi bir yntemle
nceden hesaplanabilir hale geldi.
Bylece temel kimya bilgisine
sahip olan ve kurallar bilen herkes,
kuantum fizii renmek zorunda
kalmadan zme ulaabilir oldu.
Kulland yntem tm dnyada
Sinanolu ndirgemesi (Sinanolu
Made Simple) olarak nlendi. Onun
kefettii basitletirme yntemi,
sonraki bilimsel aratrmalar iin
de yol gsterici oldu. Bylece yeni
bir bilimsel alma sisteminin
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 23:43
douuna nclk etti. Sinanolu,

kendi teorilerini bile basitletirerek
sunabilme yeteneine sahipti. Bu
yaklam bilim dnyasnda devrim
yaratmt.
Yaam boyunca kuantum
mekaniine de katkda bulunan
birok alma gerekletirdi. Anti
maddenin varln iaret eden
ilk bilim insan olan Nobel dll
nl fiziki Paul Diracn zerinde
urat fakat bir trl zemedii
bir problemi bile zmt. Bu
ok byk bir baaryd. nk
zamann en nl fizikileri ve hatta
kuantum mekaniinin yaratc babalar dahi bir zm bulamam,
problem 50 yl boyunca zlemeden kalmt. Ksaca zetleyecek
olursak; sorun, sradan metrik
uzaylardan stn ve vektrel anlamda sonsuz sayda bileeni olan
Hilbert uzay adl yapda ortaya
kan gizli simetrilerdi. Sinanolu
yine kimsenin dnemedii farkl
bir yaklam gelitirerek, zmn
sadece topoloji kullanlarak elde
edilebileceini gsterdi. Bylece
Hilbert uzayndaki simetri sorununu zm oldu.
Hayatnn nemli bir ksmnda Trkiyedeki niversitelerin
bilimsel ve yapsal geliimi iin
almalar gerekletirmi olan
bilim insan, Trkenin bir bilim
dili olmas iin byk uralar verdi. Arkadalar ve birlikte alt
dier bilim insanlarnn szck-
Anti maddenin
varln iaret eden
ilk bilim insan
olan Nobel dll
nl fiziki Paul
Diracn zerinde
urat fakat bir
trl zemedii
bir problemi de
zmt.
lerin efendisi olarak tanmlad

Sinanolu, hem Trke hem de
ngilizceye olaanst derecede
hakim olan mkemmel bir anlat
ustasyd. Zaten bilimle uramaya balamadan nce iir ve ksa
ykler yazmaktayd. lk genlik
yllarndan devrald bu yeteneini kullanarak ilerleyen yllarda da
birok kitap ve ok sayda bilimsel
makaleye imza att.
Yazarln yan sra mzik, dans,
iir, uaklar ve teknelere de youn
ilgi duyuyordu. Trk mzii ve kltrne duyduu sevgiyi, aile iinde
verdii konserlerde saz alarak da
vurmaktayd. Kendi uayla havaland ya da teknesiyle ald
zamanlardaysa tpk bir ocuk gibi
mutlu olduunu dile getiriyordu.
Kz Elif Armbrusterin de belirttii
gibi; bu byk bilim insan birok

farkl disiplinde engin bilgiye
sahip bir polimatt: Babam; deyim
yerindeyse tam bir Rnesans
adamyd. Her konuda ylesine
yetenekliydi ki onun sayesinde
hepimiz biraz daha parlamay
baardk.
Bilimsel almalar vldnde son derece mtevaz bir
davranla; Aslnda o kadar basit
bir ey ki bunu ilkokul ocuu bile
anlayabilir yaklamyla karlk
veren bu dahi, Nobel dlne
aday gsterilen almalar iin
bile benzer szckler kullanmt. nk biliyordu ki onun asl
dl, baarlaryla ilham vererek
bilimin prl prl parlayan yoluna
srkledii gen beyinlerin gerekletirecei yeni atlmlard.
Sinanolunun
kefettii Sinanolu
ndirgemesi
yntemi sayesinde
molekllerin
girecei tepkimeler
son derece basite
indirgenmi
ekilde nceden
hesaplanabilir hale
geldi. Bylece temel
kimya bilgisine sahip
olan herkes zme
kolayca ulaabilir
oldu.
/ 33
25.05.2015 23:43
Gelecek
E D t r
Jen Schwartz & Breanna Draxler
100000
Bilim insa nla rna gre he r sa niye D nyann
her sant im etrekaresind e n
geen WIM P
says .
talyann Gran Sasso dann 1,5

kilometre altnda DarkSide 50 adl
detektr bulunuyor. Bu katl
silindir, evrenimizin en gizemli
maddesini, yani karanlk maddeyi
aramak iin. Galaksimizde karanlk
madde olduunu ve kabaca miktarn
biliyoruz, diyor Princetondan
fiziki Peter Meyers. Bilmediimiz
bir ey var, o da karanlk maddenin
ne olduu. Bu konudaki en byk
ipucu WIMP (yani zayf etkileimli
byk ktleli parack). Eer bu
paracklar varsa, sz konusu teorik
paracklarn DarkSide 50nin i ie
tanknn duvarlarndan szlmesi ve tanklarn iindeki sv argon
atomlaryla arpmas gerekiyor.
Ardndan argon atomlar bilardo
topu gibi sekerek k yayacak
ve bize hem WIMPlerin varln
kantlayacak hem de karanlk maddenin doasn renmeye bizi bir
adm daha yaklatracak. Sa ra h Scole s
34 /
P OPUL AR SCIEN CE
FO TO R A F
Enrico Sacchetti
25.05.2015 22:25
G E L E C E K H A Z RA N 20 15
Anlat
Bryant Walker Smith ile

Mart aynda, ilk defa zerk
bir otomobil kendi bana San
Franciscodan New Yorka gitti. Bu
yasal m? te, Gney Carolina
niversitesinde hukuk alannda
yardmc doent olan Bryant
Walker Smithin yant bulmaya altklar bu trden sorular. Smith,
kendi kendine giden otolarn yasal
sonular konusunda bir uzman.
Hukuku, bu aralarn parlak
bir gelecei olduuna inanyor.
Kazalar byk oranda nlenecek, sorumluluk konusu tepeden
trnaa deiecek ve bir zamanlar yollarda aldmz risklere
dnp korkuyla bakacaz.
40
lml trafik
kazalarnda
dikkatsiz ya da
alkoll srten
kaynaklananlarn
oran. Bir zerk
aracn asla
yapmayaca iki
ey bunlar.
K AYNA K:
U LUSA L O TO BA N
TR AFK EMNYET
DA RES
FOT O RA F
Aaron Greene
kendi kendine giden

otolarn gelecei hakknda
nsanlar bana, Kendi kendine giden
otolar seni kayglandryor mu? diye soruyor. Ben de onlara Evet, ama asl gnmzn arabalarndan lesiye korkuyorum, diyorum. Her yl sadece ABDde
trafik kazalarnda otuz bin insan lyor,
bir milyondan fazla insan yaralanyor. Bu
kazalarn %94nn sebebi insan hatas.
Kendi kendine giden otolarda ise artk
gerek zamanl karar verme diye bir ey
olmayacak. Karar veren, direksiyonun
ardnda oturup igdsel olarak tepki
veren src deil de bilgisayar banda
oturup aracn ba etmesi gerekebilecek durumlar tahmin etmeye alan
tasarmc ekipleri olacak. Sorumluluun byk ksm irketlere, reticilere,
tasarmclara ve eitli sr sistemi
salayclarna geecek. Toplam kaza
maliyetlerinin daha byk bir ksmndan
(bunun ok daha klmesini umuyoruz)
Otomasyon
sayesinde insanlar
sorumluluu hemen
devredecek, o yzden
yasal olarak ne kadar
insan mdahalesini
zorunlu tutacamz
belirlemeliyiz.
sorumlu tutulacaklar. Otomobiller de
deneyimden renecek. Birbirleriyle
paylaacaklarn muazzam bir veri olacak
ve kolektif olarak akl kazanacaklar. Tpk
cep telefonunda, internette olduu gibi,
insanlar teknolojinin faydalarn kendi
mahremiyetleri pahasna kabullenecek. Gelecekte kendi kendine giden bir
otomobile binip Beni iyi bir restorana
gtr, diyebilecek, sonra da aracn sizi
nereye, nasl gtrdn umursamayacaksnz. Yine risk altnda olacaz
ama bunun nitelii deiecek. Bir hacker
belli bir otomobil modeline batan aa
zararl kod bulatrabilir, harita bilgilerini
bozabilir ya da trafikte gerek zamanl
ara iletiimine mdahale edebilir. Soru,
birok yaam kurtarabilecek bir teknolojiyi daha da ileri gtrmek iin ne kadar
risk almaya hazrz? Breanna Draxler
/ 35
26.05.2015 02:06
Subjektif lek
is fever a symptom of r
is fever a symptom of rheumatoid arthritis
is fever a symptom of respiratory syncytial virus
is fever a symptom of rumination disorder
is fever a symptom of rabies
is fever a symptom of rocky mountain spotted fever
is fever a symptom of rubella
is fever a symptom of rippling muscle disease
Doan Burda
dergileri
iPad ve
iPhoneda
Google tpta snfta

kald
Arama motoru, daha doru salk bilgileri vermek iin aba harcyor
Bir yerimize tuhaf bir ar saplansa ya

da bir kzarklk olsa biroumuz tehis
iin doktora deil de bilgisayara, internet
bana koarz. Bunun da sonu pek hayrl
deil (Kayalk Dalar lekeli hummas!
Yok, o deil, zona! Yoksa czzam m?)
Google, bu tr aramalarda hi deilse en
stte elle tutulur bilgilerin kmas iin,
yeni aratrma arac Knowledge Grapha
yeni bir medikal bileen ekledi. Grapha
dhil olan 400 ksur tp konusundan
birini aratrdnzda, ekrann sa kesindeki byk bir kutu iinde bir doktor
ve uzman ekibinin hazrlad bilgiler
karnza kyor.
lk balangta bu kutunun ierii
(yaygn semptomlar, tipik tedaviler) kendi
banza internette saygn kaynaklar
aratrrken bulacanz eylerden farkl
gzkmyor. Googlen rn mdrlerinden Prem Ramaswami, bu bilginin
ABDnin drt bir yanndan yzlerce
doktorun abasyla oluturulmu ve
Mayo Clinicten bir doktor paneli tarafndan kontrol edilmi olduunu sylyor.
Her bir ifade 11 farkl doktor tarafndan
dorulanyor. Bu bir oybirlii karar,
diyor Graph zerinde alan kardiyolog
ve halk sal uzman Kapil Parakh.
Kimsenin bilmedii, yepyeni eyler yok.
Googlen yapt yenilik, kontrolden
gemi ve doru bilginin, kullanclarn
36 /
grd sonularn banda gelmesi.

Ne var ki Knowledge Graphn faydas
da tam burada sona eriyor. Eer Googledakiler bir tp ansiklopedisi yapmak
isteselerdi ok daha az kaynak kullanabilir ve rnein Ulusal Salk Enstitlerinin
(NIS) sonularn ne karabilirlerdi.
Knowledge Graph bu durumun altnda
yatan soruna zm sunmuyor. Yani salk semptomlarmz aratrma biimimizi
deitirmiyor (genellikle gecenin ge saatlerinde, korku iinde, tp dergilerindeki
makalelerle, birbiriyle elien verilerle ve
natropatlarn bloglaryla bouarak). Bu
da hi iyi deil.
nternetin asl ihtiyac,

yanl bilgileri iaretleyecek gvenilir bir ses.
Aslnda iimize yarayacak ey, karmza serilen engin sonular arasnda gerei kurgudan ayran, korkular yattran,
aldatc reklamlar rten akll bir filtre.
deal artlar altnda, birisi kzamk, a
ve otizm szcklerini aratnca bu n
birbirine balayan hibir saygn aratrmann bulunmad annda grlmeli.
Belki ok olas deil, ancak internetin asl
ihtiyac yanl tbbi bilgileri daha yaylmadan iaretleyecek gvenilir bir ses.
iPhone ve iPad
sahipleri tm Doan
Burda dergilerini
DergiBurada
uygulamasnda
bulabilirsiniz!
DergiBurada
cretsiz Hemen ndir
P OPUL AR SCIENCE
26.05.2015 01:32
AT LA S LA B R
L KT E
H E D Y E !
BSKLETLE
KEF
HE R SEV IYE DE N
BIS IKL ET ME RA KL ISI
II N G N B IRL IK VE
U ZU N PA RK UR LA R.
KILOM ETR E VE YK SEK LIK

BILG ILER I, GZ ERG H
TAR IFLE RI, ROTA ZE RIN DEK I
NE MLI DO A VE KLTR
VAR LIKL ARI ...
OLAANST FOTORAFLAR VE YAZILARLA
H A Z R A N DA AT L A S TA
EME YARIMADASI
Prl prl berrak koylar, gzellikleriyle

yaran plajlar, gemie giden antik kenti; cumbal ta evleri ve yk dolu
sevimli sokaklaryla eme Yarmadasnda kefedilmeyi bekleyen duraklar...
BELGRAD
Balkanlarn kalbi Belgrad, modern dnyaya renkli bir

sentez sunuyor.
App Store,
Google Play,
ve bayilerde...
BURSA
Osmanlnn dibacesi, yani nsz Bursann tarihi mirasnn

izlerini, Atlas bugnn ilikilerine bakarak sryor.
GZ: ALGININ PENCERES
Ne gryor, nasl alglyor ve

yorumluyoruz? Biyomedikal grntleme alanlarnda aratrma yapan
Tolga ukur, Atlasn sorularn yantlyor.
GRNLAND
Beyazn iinde mavi ve yeil prltl buz ktleleriyle

karlyor gelenleri. Vikinglerin bu eski yurdunda souk rotalar insana
unutulmaz servenler yaatyor.
Hemen Abone Olun 0 212 478 0 300

atlasdergisi.com
ATLASDergisi
AtlasDergisi
atlas-dergisi
k a yna k: E ri k s e n e t a l . , PLOS ONE , ARALIK 2 0 1 4; Ja mb e ck e t a l . , Science ,

UB A T 20 1 5 ; K ukul ka e t a l . , Geophysical Research Letters , N S A N 20 1 2.
Koordinatlar
Okyanuslarda be trilyon plastik

paras yzyor
Aralk aynda 12 aratrma
kurumunun oluturduu bir konsorsiyum, okyanuslardaki kresel
plastik kirliliine ilikin ilk rakamlar
aklad. Konsorsiyumun hesabna
gre u anda denizlerimizin yzeyine
yakn neredeyse 300.000 ton plastik
dolayor. Bu, yaklak 1.500 mavi
balinann arlna denk.
Five Gyres Enstits aratrma
mdr Marcus Eriksen, Okyanuslar ince bir plastik katmanyla kapl
durumda, diyor. Hava kirliliinin
38 /
P OPUL AR SCIEN CE
plastik versiyonu gibi. Bu paralar

konfetiyi andryor ve o kadar ufalanm durumda ki, ar ar dnerken
bir araya geldiklerinde bile farkna
varmas ok g.
Yine de bu tahminler beklentilerin
altnda. Rakamlara deniz yatana
kelen ya da hayvanlar tarafndan
yenen plastikler dhil deil. Kimi
bilim insanlar, her yl kylarmzdan
okyanuslara ok daha fazla plastiin
(yaklak be milyon ton civar)
dkldn dnyor.
11
D nyad a ki
tm at kl a r
ii n d e p l ast ii n
y zd esi
Bunca plastiin nereden

geldiini aratrmak iin Georgia
niversitesinde evre mhendisi
olan Jenna Jambeck ile meslektalar, potansiyel kaynak
noktalar gsteren bir model
oluturmu. Eer her ey byle
giderse, nmzdeki on yl iinde
plastik ak ikiye katlanacak. O
yzden bu ak yavalatmak ve
mevcut kirlilii ortadan kaldracak
yntemler bulmak iin en uygun
zaman imdi.
V E R G R S ELLE T R M E
Katie Peek
25.05.2015 22:32
30 m
Mor noktalar
Atlantikten
alnan numunelere gre
okyanusun
yzey katmanndaki plastik
paralarn
gsteriyor.
5m
Yourt kab
gibi ou
plastik, suda
yzen paralara blnyor.
Akntlar bu
paralar
birka metre
aa ekiyor.
k a yna k: E ri k se n e t a l . , PLOS ONE , ARALIK 20 1 4 ; J a m b ec k e t al . , Science ,

UB A T 20 1 5 ; K ukul ka e t a l . , Geophysical Research Letters , N S A N 20 1 2.
10 m
Akntlar hesaba katlsa bile
bilim insanlar
yzey sularnn
okyanuslardaki
tm plastiin
kk bir ksmn barndrdn
sylyor.
15 m
Orta derinlikler
MERAKLISINA Bu harita iki yeni modeli birletiriyor. Modellerden biri plastiin yerini, dieri kaynan gsteriyor.
Plastik nereye gidiyor?
Eriksen ve arkadalar 1.600 noktadan numune alp bu veriyi
okyanus dolam modeliyle birletirerek, yzey sularnn
296.000 ton plastik ierdiini hesapladlar. Bu model, plastiin
nerede biriktiini de gsteriyor.
Tahmin edilen plastik younluu. Kilometrekare bana gram cinsinden.
1
10
100
1,000
10,000
100,000
1 milyon
Nereden geliyor? Kyda yaayan nfus rakamlarn plastik tketimi ve atk ynetim verileriyle birletiren Jambeck,
plastiin kayna olmas olas yerleri modelledi. Listenin
banda in var.
lkelere gre yllk plastik kayb. Kydan 50 km ieriye kadar.
0 ton
1,000
10,000
100,000
1 milyon 2 milyon
Kimi aratrmaclar en kk
paracklarn
ne battn ne
yzdn,
ikisi arasnda
gidip geldiini
belirtiyor.
Birok plastik,
rnein ieler
annda batyor.
Aratrmalar,
deniz dibinde
yzey sularna
kyasla ok daha
fazla plastik
olabileceine
iaret ediyor.
4,0006,000 m
Dkntlerle nasl baa

kmal (ya da kmamal)
Denizde
Okyanuslarmzdaki trilyonlarca
plastik paras akl almaz derecede
ufalanm durumda. Gidip de toplayabileceiniz tutarl bir yn yok,
diyor Eriksen. Fakat en son bulgular
yeni dolam modelleriyle bir araya
getirilince plastikleri bulma abas
kolaylaabilir. Sz gelimi, kr amac
gtmeyen teknoloji gelitiricisi The
Ocean Cleanup, okyanus akntlarn
kullanarak plastikleri sabitlenmi ve
birbirine bal zincirlerle toplamay
ve ortadan kaldrmay hedefliyor.
Kyda
Uygulamada toplanmas olanaksz
plastik paralarn toplamak yerine
bunlar sudan uzak tutmak daha
kolay. 2013te Ocean Conservancy
International Coastal Cleanup
(uluslararas ky temizleme)
gnllleri tm dnyada 5.500
tondan fazla ky p toplad (buna
940.000den fazla plastik ie dhil).
Kaynakta
En iyisi plastik kullanmn tmden
yasaklamak. Ortalama bir Amerikal
ylda 84 kilo plastii pe atyor. Yasal dzenleme atk azaltmann en iyi
yolu olmasa da, en kolay. San Jose,
Californiada naylon poet kullanm
yasaklannca ehrin su giderlerindeki tkanklklar %90 azald. Dere
ve nehirlerdeki naylon plerde %60
d oldu. (Unutulmamal ki bunlar
da Pasifik Okyanusuna dklyor.)
Uzanamadmz yerde
Plastiin deniz yaamyla etkileimi
daha gizemli. Kimi trler bundan
krl kyor. rnein kaya midyeleri
ve ift kabuklular yzen plastik
paralarn koloniletirip yepyeni
ekosistemler yaratyor. Fakat deniz
kaplumbaalar ve deniz kular
sindirim sistemlerini tkayan plastik
paralar yznden lyor. Denizdeki plastiklerin biyolojik etkisi ve
hayvanlarn plastiin sudaki hareketini nasl etkiledii, bilim insanlarnn
yantlamaya alt yeni sorular.
%65
Okyanuslardaki
plastiin
ekvatorun
kuzeyinde kalan
ksm
% 13
Toplanan p
iinde plastik ie ve
kapaklarn oran
%43
San Josede naylon
torba kullanmayan
alverii miktar.
Bu rakam yasak
ncesi %19du.
% 20
Kk balklardan midesinde
plastik olanlarn oran
/ 39
25.05.2015 22:32
VDEO
Konseptler & Prototipler
PS
SEYRET
Afet mdahale
robotu
si
denge
mel
mkem
2
Bu ay DARPA Robotics
Challengen son admnda 25 robot, simle
edilmi bir afet mahallinde molozlarn arasnda
de kalka ilerleyecek,
testereyle duvarlar kesecek
ve tat kullanacak. Fukuima Daiii
nkleer kazasndan esinlenen
yllk bu yarma, tehlikeli ortamlarda kullanlacak robot teknolojilerinin
gelitirilmesine nayak oluyor.
(Tabii kazanan robotun reticisine
verilecek 2 milyon dolar es gememeli.) Nasl ki kendi kendine giden
ara teknolojisinin nn 2004teki
DARPA Grand Challenge atysa,
bu etkinlik de afet mdahalesi iin
yetenekli robotlar, gelimi imalat
ve seri retimi tevik edebilir.
Carnegie Mellon niversitesinin
ekibi, CHIMP (leri Zekl Mobil
Platform) adl rnyle, engebeli
zeminde uzmanlam. nsans
robotlarn nndeki en byk engel
dengedir, diyor yazlm sorumlusu
Clark Haynes. CHIMP ise statik
stabiliteye sahip. Yani asla dmyor ve dengesini aktif olarak korumaya almyor nk buna ihtiyac
yok. E r i k S o f g e
1 Durumsal
farkndalk
CHIMP insan
mdahalesi
olmadan alyor
ancak uzaktan
komut alrken ok
daha verimli. Alt
kameras ve lidar
sayesinde (lidar,
radarn kla
alan) operatr,
robotun evresini
360 derece grebiliyor.
40 /
2 Stratejik
kamburluk
Robotun omuzlar
gvdesinin st
ksmyla ayn hizada
deil, hafife ne
doru kk. Bu
da her biri 130 cm
uzunluktaki kollarn
daha da ileri uzanmasn salyor. Bu
tasarm, CHIMPin
tknaz gvdesinin
kap eiklerinden
kolay gemesine de
yardmc oluyor.
P OPUL AR SCIEN CE
40-POPSCI_38.indd 40
z el l kl er
Ykseklik 143 cm
Genilik: 73 cm
Uzanabilecei
mesafe: 3 m
Arl: 133 kg
3 Salam
mobilite
nsans bacaklar
olsa da CHIMP
yrmyor. Onun
yerine, kauuk
paletler zerinde
ilerliyor. Bu da
devrilme riskini
azaltyor. Engebeli
yerlerde daha
fazla stabilite iin
drt ayak stnde
ilerleyebiliyor.
4 zerk
maniplasyon
letiim kesintileri
robotun ellerini
kullanmak iin
insanlara bel
balamasn
nlyor. CHIMP
ise bilgisayarl
grle valfleri ve
elektrikli aralar
saptyor, sonra da
hareket planlama
algoritmalaryla
bu nesneleri kavrayp kullanyor.
5 Etkili denge
CHIMP statik
stabiliteye sahip,
yani robotun
dengesini korumak
iin enerjiye ya da
zel bir yazlma
ihtiyac yok. Daha
da fazla g tasarrufu iin, CHIMP o
an kullanlmayan
eklemlerini kilitliyor. G tmden
kesilirse CHIMP
olduu yerde
donup kalyor.
L L S TR A S Y O N
Graham Murdoch
25.05.2015 22:33
Uzman Gr
Kafein
S a r ah G ui d o - L a a k s o v e Mi ch e ll e L o n g o
Dnyann en popler uyarcsnn

artc dezavantajlar
Dnyann en yaygn kullanlan psikoaktif ilacn phesiz siz de kullandnz.

Srf ABDde yetikinlerin %90 kafeini
her gn tketiyor. Daha ok kahve
formunda, ama giderek artan bir oranda iecekler, haplar, attrmalklar ve
hatta saf toz eklinde. Enerji ieceklerinin kresel sat 2008 ile 2013
arasnda neredeyse ikiye katland.
2014 tarihinde Pediatrics dergisinde

yaymlanan bir
aratrmaya gre
ABDde ocuklarn
%73 her gn kafein tketiyor. Yalein
bir aratrmas ise
enerji iecei ien
ortaokul rencilerinde hiperaktivite
grlme orannn
imeyenlere kyasla
%66 yksek olduunu ortaya koymu.
ocuklarn kafein
kullanmyla depresyon ve madde
bamll arasnda
da iliki var.
Bir ay ka saf kafein

kabaca 25 fincan kahveye
denk.
Yine ABDde enerji iecekleri yznden

hastanelerin acil servisine bavuranlarn says 2007le 2011 arasnda iki
kat oald. Tketim art srp de
piyasaya yeni rnler girdike, bilim
insanlar ve kanun koyucular kafeinin
insan vcudunu nasl etkilediini
daha iyi anlamak iin adeta yaryor.
j e ssI ca hu llI n ger
Caffeinated (kafeinli)
adl kitabn yazar
Murray Carpentera
gre kafeinin gvenli
tketiminin nndeki
engellerden birinin,
yasal dzenleme
bulunmamas. 200
miligram kafein
tozunu 5 saatlik
bir enerji ieceine
koyarsanz, gda destei saylyor, diyor.
Ama NoDoz gibi bir
tablet haline dntrseniz reeteli ila;
alt farkl merubata
paylatrrsanz gda
saylyor.
Yetikinler de bundan
payn alyor. Kafein
yoksunluu, 2013te
Diagnostic and
Statistical Manual of
Mental Disordersa
(zihinsel hastalklar
el kitabna) eklendi.
New Yorkta, bamllk zerine uzmanlam bir psikiyatrist
olan David Salvage,
Kafein yoksunluu
ska grlyor ve
genelde dier kayg
bozukluklarna elik
ediyor diyor.
Massachusettsteki
ABD Kara Kuvvetleri
Natick Asker Sistemleri Merkezinde
Performansl Beslenme Ekibi lideri olan
Betty Davis, uzun
zamandan beri askerlerin daha tetikte
olmas iin kafeinle
zenginletirilmi
besinler kullanan
ordunun bile, zihinsel
destek iin yeni yntemler aratrdn
sylyor. Askerlerin
barsak saln
diyet destekleriyle
iyiletirmenin daha
iyi bir alternatif olup
olmadna bakyoruz diyor. Bulgular
herkes iin daha iyi,
daha gvenli enerji
vericiler gelitirilmesine yol aabilir.
Daha da kts: eBay

zerinde toplu miktarda satn alnabilen
toz haline getirilmi
saf kafeinin poplerliindeki art. 2014te
lmle sonulanan
iki ar doz vakasnn
ardndan ABD Gda
ve la Ynetimi,
halka bundan uzak
durmas arsnda
bulundu.
FO TORAF
Ka fei n mol ek l
do ada bu lu n du u
g i bi , l aboratuva rd a d a
reti l ebi l iyor
Sam Kaplan
/ 41
25.05.2015 22:35
Transhmanizm
Akn nsan
Alldesign 2015 kapsamnda stanbula gelen Natasha Vita-More insan mrn
yeni bedenler tasarlayarak uzatmay amalayan transhmanizm akmn anlatt.
Amerikal tasarmc ve teorisyen

Natasha Vita-More, Nick Bostromla
birlikte katld 4. Yaratc Endstriler ve Gelien Teknolojiler Fuarnda
transhmanizm konusuna deindi.
Humanity+ Enstits Ynetim Kurulu Bakan Vita-More, transhmanizmin fiziksel ve zihinsel olarak stn
insanlar yaratmaktan ok, insanolunun yaam kalitesini ykseltmeye
ynelik olduunu sylyor. Kendini
beden tasarmcs olarak tanmlayan Vita-Morea gre transhmanizm insan trn sanat, bilim ve
teknoloji yoluyla srekli gelitirmeyi
amalayan bir akm. Ayn zamanda
Etik ve Gelien Teknolojiler Enstits
retim yesi olan Vita-More, bu
balamda yeni bedenler tasarlamann kritik olduunu vurguluyor.
Vita-More son yllarda Primo
3M+, Primo Post Human ve oklu
Platform bedenlerini tasarlad.
21. yzyl ortalarnda kullanma
girmesi beklenen sentetik bedenler,
Homo sapiens sapiensin bugn
sahip olmad zihinsel ve fiziksel
kabiliyetler gelitirmesini salayacak. Popular Science Trkiyenin
sorularn yantlayan Vita-More, yeni
insan bedenlerinin basit birer cyborg
olarak alglanmamas gerektiini
syledi: oklu Platform Bedenini
bugn de ksmen kullanyoruz.
nsanlar internete girerek kendilerini
kolektif akla tayor. nternet bireylerin tek bana sahip olamayacaklar bilgilere erimesine izin vererek
tekil bedenlerin bilisel kapasitesini
amay salyor. Engelliler yapay kol
protezleri ve tekerlekli sandalyeler
kullanarak bedenlerini tamamlyor,
epilepsi krizlerini nleyen kontrol
ipleri retiliyor ve eyalar dnce
gcyle yneten beyin-bilgisayar
arayzleri gelitiriliyor.
Vita-Morea gre btn bunlar
stn insan ann oktan geldiini
gsteriyor, ancak gelecekte bugnk
42 /
insanlardan daha hzl koan, daha

dayankl olan ve daha hzl dnen bedenler retilecek: oklu
Platform Bedeni bir konsept alma.
Sradan cyborglar gibi insanolunun sadece belirli bir yeteneine
odaklanmyoruz. Bunun yerine, insan
trn zihinsel ve fiziksel olarak
tm ynleriyle gelitiren bedenler
tasarlyoruz. Vita-More bu aamada
Robocop ve Terminator filmlerindeki cyborglarn yetersiz kaldn
savunuyor. nsanlardan fiziksel
olarak daha gl biyonik canllar
gelitirmeye ynelmenin ayrmcl
krkleyeceini syleyen Vita-More
iin sper insan ayn zamanda sper
bilge de olmal.
Vita-More insan mrn uzatmadan nce insan zihninin srekliliine
odaklanyor: nsan beynini Altnc
Gn filminde olduu gibi bilgisayarlara kopyalamak yeterli deil. Uzun
mr ve lmszlk ancak orijinal
zihnin devamlln salamakla
mmkn olabilir. Ayrca lmszl elde etmek iin insanlarn kendini
sanal aleme yklemesini de riskli
buluyorum. Ya biri bilgisayarlarn
fiini ekerse? nsan benliinin btnln korumak iin her zaman
fiziksel bir bedene sahip olmamz
gerekiyor ve oklu Platform Bedeni
bu nedenle tasarladm.
Vita-Morea gre transhmanistlerin son derece insani sebepleri
var: Bilim ve teknoloji insanolunun
nnde yeni ufuklar ayor. Mikroskoplardan teleskoplara uzanan
bir izgide Evreni kefediyoruz.
Ancak mrmz ve kabiliyetlerimiz
atalarmzn bedeniyle snrl. rnein
rntgen MRI, fMRI ve C taramas
teknolojilerini gelitirmeden nce
vcudumuzun iini gremiyorduk.
Ben de kendi deneyimlerime dayanarak insan bedeninin son derece
krlgan olduunu anladm. En ufak
bir kazada veya hastalkta hayatmz
kaybediliriz. rnein birka yl nce

hamile kaldmda bunun riskli bir
d gebelik olduunu bilmiyordum ve
hayati tehlikeyi atlatmakla birlikte
dk yaptm. Ancak gnmzde
durum deiiyor. Mobil cihazlara
yklenen yeni akll uygulamalar
yardmyla kalp ritminden kan
ekeri deerlerine kadar birok
nemli veriyi gerek zamanl olarak
takip edebiliyoruz. Ksacas, stn
insan bedenleri tasarlamaya biraz
da malumun ilan olarak bakmak
gerekiyor.
Natasha Vita-More yalanmaya
bal komplikasyonlara da deinerek hastalklar daha balang
aamasnda tehis etmek gerektiini
belirtiyor: Tasarladmz bedenler
hastalklarn iareti olan sinyalleri
dorudan insan beynine ve doktorlara ileterek fiziksel zaaflarmz elimine etmeyi salayacak. Bu adan
bakldnda, transhmanizmi akll
telefonlarla bilgisayarlarn fonksiyonlarn insan vcuduna ekleme
abas olarak da tanmlanabiliriz. Bu-
Beden
tasarmcs
Transhmanist
Natasha
Vita-More, insan
bedenini fiziksel
ve zihinsel olarak
gelitirecek
olan bedenler
tasarlyor.
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:37
Nano teknoloji tabanl

veri depolama bellek
sistemi
Meta Beyin
Yksek frekansl parabolik iitme sistemi
Hata dzeltme aygt: annda veri

aktarm ve geri besleme
D Katman
Sonar sensr haritas normal

gr gelitiriyor
Renk ve ton deitirebilen UV

korumal deri
Kalp-dolam kontrol
sistemi ve monitr
Turboarjl iskelet
sspansiyon sistemi
Katman
Fiber optik kablolarla
desteklenen omurilik
Akll Deri
Dahili navigasyon
ebekesi
Yedek organlar
Atmosferik basnca duyarl biyo-sensrler
nun iinde yksek hafza kapasitesi,

yksek ilem gc, dorudan internet balants ve kendini onarma gibi
zellikler var. Nitekim giyilebilir bilgisayarlar ve mobil cihazlar, Google
Glass, fitness taklar ile akll kontak
lensler bu hayalin uzak olmadn
gsterdi. nsan mrn uzatmaktan
kast ettiimiz de bu. nsanlarn on
sekiz yandaki gibi salkl olmasn
salamak ve isteklerini elde etmenin
tesinde kendilerini gerekletirmelerine imkan tanmak.
H um a n it y +
Akll bedenler
Natasha Vita-More akll beden
konseptini birka aamada gelitirdiini sylyor: Bunun ilk rnei
olan Primo 3M+ konseptini stn bir
fiziksel platform olarak tasarladm.
znde elenceli bir tasarmd ve
insan bedeninin yorulmadan uzun
mesafeleri amasna ynelikti. O
aamada konuyu pek de ciddiye
almadan bir tr sper atlet bedeni
dizayn etmeye alyordum. Elbette
bu bedende bir meta beyin ve be
duyularmzdan daha gl olan
sensrler vard. Omurilik ise nanoteknoloji ile glendirilmiti ve insan
beynini dorudan internete balyordu. Bugn gerekletirmek mmkn
olmasa da inan vcudunun gelecekte buna benzer bir eye dneceini
syleyebiliriz.
Ardndan Primo Post Human
geldi: Bu tasarmda hedeflerimi net
belirledim ve konuya hem tasarm asndan hem de fonksiyonel
olarak yaklatm. Nanoteknoloji,
yapay zeka, biyoteknoloji, giyilebilir bilgisayarlar ve insan bedenini

dondurma konusunda uzmanlam
aratrmaclardan oluan bir ekiple
ibirlii yaptm. Bylece Primo Post
Human dnyann ilk pratik tam beden
protezi oldu. Bu dizayn, hcrelerin
yalanmasndan kaynaklanan lm
ertelemek iin gelitirildi. Her ne
kadar elimizdeki teknoloji Primo Post
Human retim hattna almak iin
yetersiz olsa da en azndan bu konuda
neler yapabileceimizi gsteriyor.
Primo Post Humanla edindii
tecrbelerden yola kan Vita-More, son olarak tasarlad oklu
Platform Bedeninde fiziksel dnya ile
sanal alemi birletirmeyi amalyor.
Gnmzde evrim sreciyle akll
tasarmn birlikte ilediini vurgulayan Vita-More iin bu proje, insann
yaratt sosyal ve sanal alem ile doal dnyay btnletiren bir deneme:
Birka yl nce platformdan bamsz
bir beden tasarlamaya odaklandm.
nternet, gerek dnya ve sanal gereklik arasnda benliini kaybetmeden kusursuz bir ekilde gei yapan
bir insan bedeni olacakt bu. nk
insanolunun hayallerini gerekletirmesi iin hayalleriyle gerek dnyaya
ayn lde nem vermesi gerekiyor.
oklu Platform Bedeni bunu dikkat
datmadan yapacak ekilde dizayn
edildiinden biraz da felsefi bir konsept olarak kabul edilebilir.
Etik deerler
Natasha Vita-More transhmanizm
akmnn genellikle yanl anlal-
PRIMO
POST HUMAN
2030da kullanmda
dn ve lmszlkle kartrldn belirtiyor: Transhmanistler
lmszle odaklanmyor, asl
amalar insanlarn yaam kalitesini ykselterek yalanmaya ve
hastalklara bal komplikasyonlar
nlemek. lmszlk ancak bunun
doal bir sonucu olabilir ama tek
bana pek anlaml deil. nce
salk problemlerini zmeye ve
insanlarn entelektel geliimine
odaklanmalyz. Transhmanizm bu
kriterleri baz olarak ruhsal ve ahlaki
geliimin nn aan bir akm olarak
tanmlanabilir.
Konumasnn sonunda insan mrnn uzamasnn nfus artna yol
aaca eletirilerine de yant veren
Vita-More, stn insan bedenlerinde
kullanlan teknolojilerin beslenme ve
evre kirlilii gibi sorunlar zebileceini de belirtti: Ayrca uzaya yaylmak ve baka dnyalar koloniletirmek sz konusu. stn bedenler en
basitinden uzay giysisine bamll
azaltarak iimizi kolaylatracak ve
yeni gezegenlere yaylarak nfus
artna zm getirmemizi salayacak. Syleinin sonunda Nick
Bostrom ve dier filozoflarla diyalog
halinde bulunduunu hatrlatan
Vita-More, transhmanizm akmnn
rklk ve ayrmclk gibi toplumsal
tehlikeleri nlemek iin kritik nem
tadn belirtiyor: Btn insanlara
eit frsat vermek istiyorsak nce insanlarn ayn imkanlardan yararlanmasn salamalyz. Gelimi insan
bedenleri bunu gerekletirmeyi
kolaylatracak. K o z a n d e m r c a n
Sper insan kime

ve neye gre?
Gerek bir
stn insan
dardan ayrt
etmek mmkn
olmayabilir.
/ 43
25.05.2015 22:37
Gelecekteki
casus ua
Efsanevi SR-71in yerini alacak gizli hipersonik uak,
askeri havacln kitabn yeniden yazacak
Clay Dillow
44 /
P OPUL AR SCIEN CE
Hipersonik devrimin eiindeyiz.

B ra d L e lan d, L ock h eed M art i ni n h ipe rsoni k p ro g ram mdr
fotoraflar ekebilecek, sonra
Mach 6ya varan hzlarla hedeflerine saldr dzenleyebilecek. Yani,
atasndan iki kat hzl olacak.
Lockheed Martin ve Aerojet
Rocketdynen uak mhendisleri
Californiadaki Skunk Works gizli
tesislerinde birka yldr SR-72yi
tasarlyor. Uak melez itki sistemine sahip olacak. Geleneksel,
sradan bir turbo jet motoru ua
pistten Mach 3 hzna karacak.
Hipersonik bir ramjet / scramjet ise
bu noktadan daha ileriye taya-
cak. Uan gvdesinin, srf hava

srtnmesinin bile elii eritebildii hipersonik uuun ar ssna
dayanabilmesi lazm. Bombalarn ise hedeflerini muhtemelen
80.000 feet (yani 24 km) yksekten
bulabilmesi gerekiyor. Lockheed,
uan 2030 ylndan nce hizmete
girebileceini sylyor. Hizmete
girince, uan saniyede 1 mil (1,6
km) hznda yol alabilmesi, bir saat
iinde dnyann herhangi bir ktasnda, herhangi bir yere saldrabilecei anlamna gelecek.
L L S T R A S YO N
i l l us t ra t io n p ho t o b y cr e d it h er e
ouk Sava dneminin casus

savalar kazannda Karaku
diye bilinen nl SR-71, dnyann imdiye kadar grd en
hzl askeri uak unvann koruyor.
SR-71 o denli yksek irtifada ve o
kadar hzl uuyordu ki, dman savunmas bu uaa
mdahale edemiyordu. Nihayet uydu teknolojisi ve
gelimi radarlar yznden SR-71 albenisini yitirdi.
1998de ise ABD Hava Kuvvetleri Karakuu emekliye
ayrd. Gnmzde ise blgesel tehditlerin art, tanabilir karadan havaya fzelerin (SAM) art derken,
mhendisler bir kez daha dnyann en hzl askeri jetini
yapmak zere bir araya geldi.
Bu seferki, saatte 4.000 mil (yaklak 6.500 km) hza
eriebilen, saldr yeteneine sahip bir keif dronu olacak. SR-72 diye bilinen uak, saldrganlar atlatp casus
Don Foley
25.05.2015 22:38
HAZRAN 2015
Konseptler & Prototipler

u ana kadar retilmi en hzl
sava ua olan SR-72 sesten 6
kat hzl uacak. Maksimum uu
ykseklii ise 24 km.
i l l us t ra t io n p ho t o b y cr e d it h er e
1
TK
Turbojet motorlar bir
ua pistten kaldrp
Mach 3 hzna tayabiliyor. Bundan daha
yksek hzlar iin, yksek hzl havay yanma
ncesi sktran bir
hava emmeli ramjet
gerekiyor. Ne var ki
ramjetler de genelde Mach 4 civarnda
almaya balyor.
Mhendisler aradaki
boluu kapatmak iin
farkl kipte alabilen bir motor gelitiriyor. Uak, Mach 3e
kadar turbojetle gelip
ramjete gei yapacak.
Ramjet ile Mach 5e
ulatktan sonra bu
sefer de yanma iin
spersonik havay kullanan scramjet kipine
geecek.
2
D kaplama
Mach 5i aan hzlarda
aerodinamik srtnme
uan d kaplamasn
2.000 dereceye kadar
styor. Bu noktada
geleneksel elik gvdeler
eriyor. O yzden de
mhendisler, gerek uzay
mekiklerinde gerekse
de ktalararas balistik
fzelerin burunlarnda
kullanlan yksek performansl karbon, seramik
ve metal karmlarna,
yani kompozit materyallere kullanyor. Ayrca
uan her bir eklem ve
balant yerinin yaltlmas gerekiyor. Hipersonik
hzda herhangi bir hava
sznts ve ieri doluan
s, uan paralanmasna yol aabilir. Columbia
uzay mekiinin patlamasna yol aan da buydu.
3
SKELET
Uak srasyla subsonik, spersonik ve
hipersonik hzlara
trmanrken stndeki
basklar da deiiyor.
rnein bir jet subsonik (ses hznn altnda)
uu iin hzlanrken
kaldrma merkezi
uan arkasna doru
hareket ediyor. Ama
hipersonik hza knca
uan hcum kenarlarndaki srtnme, kaldrma merkezini tekrar
ne hareket ettiriyor.
Eer kaldrma merkezi
arlk merkezine ok
yaklarsa tehlikeli
bir dengesizlik ortaya
kabilir. Uan dalmamas iin, eklinin
bu deiiklikleri ve
daha nicesini kaldrmas art.
4
YK
Lockheed, SR-72yi
istihbarat, gzetleme,
keif ve saldr platformu olarak betimliyor
fakat uan yk hl
sr. Byk ihtimalle,
tayaca ey henz icat
edilmediinden. Mach 6
hznda giderken casusluk
iin fotoraf ekmek ya
da bomba brakmak iin
sra d bir mhendislik becerisi gerekiyor.
Tek bir dn yapmak
iin yzlerce mil, 24 km
(80.000 feet) aadaki
hedeflere nian almak
iin gl bilgisayarlar
gerek. Ayrca hznz saatte 4.000 milken bir uan
bomba yuvasn aamazsnz. SR-72nin bu denli
yksek hzlarda alacak
yepyeni alglayclara ve
silahlara ihtiyac olacak.
Ramjetler
nasl alr?
Ramjetler, turbojetlerde kullanlan byk dner
kompresrler yerine, havay sktrmak iin kendi
ileri hareketlerine
gveniyor. ncelikle hava bir hava
alndan emiliyor
ve bir difzre
doru giderken
sktrlyor. Difzr ayn zamanda
havay yavalatp
subsonik hzlara
indirerek yanmay
kolaylatryor. Bu
noktada hava ve
yakt bir yanma
odasna alnp
tututuruluyor.
Son olarak da
bir egzoz nozl
ortaya kan scak
ve genileyen
hava patlamasn
hzlandrarak muazzam bir itki elde
ediyor.
/ 45
25.05.2015 22:38
25.05.2015 22:39
ok yaa mamut
So yu tken mi t rl e ri te krar hayata dnd rec ek
a ra la ra s a hibiz. te bil im insanl arnn pl anlar .
Beth Shapiro
LLSTRASYON chris buzelli
25.05.2015 22:39
48 /
bir anda, o gne

kadar soyu tkenmi zannettii kediler
arasnda bulan bir kifi anlatyordu. Anthony yle

yazmt:
Kif, soyu tkenmi canllarn hayata anszn dnmesi

karsnda doru drst bir fikir bile gelitiremeden, ylece
kalakald. Soyu tkenmi sandmz bir eyin yaayan bir
versiyonuyla ilk karlamamzda hepimizin iine decei
durum bu olsa gerek.
Soyu tkenmi canllarn hayata dnmesinin gerek
olabilecei dncesi (yani, bilimin soy tkenmesini daimi
olmaktan kaca bir noktaya ilerlemesi) insan hem
korkutuyor hem de cokuya bouyor. Hatta beni bile. Ben
biyoloum. Santa Cruzdaki California niversitesinde
ders veriyor ve bir aratrma laboratuvarna mdrlk
yapyorum. Laboratuvarm, biyolojinin kadim DNA tabir
edilen bir alt alannda uzman. Biz ve bu alanda alan
dier bilim insanlar, bir zamanlar yaam organizmalarn
kemiklerinden, dilerinden, kllarndan, tohumlarndan ya
da dier dokularndan DNA dizileri elde ediyoruz. Sonra
bunlar, eski poplasyonlar aratrmada kullanyoruz.
Kalntlardan elde ettiimiz DNA byk oranda berbat bir
halde. lerinden bazsnn 700.000 yllk olduu dnlrse hi de artc deil bu.
Kariyerim boyunca, soyu tkenmi birok hayvann
DNAsn inceledim. lerinde Dodo kular, dev aylar,
step bizonlar, Kuzey Amerika develeri ve kl dili
kaplanlar vard. Bu genomlar oluturan DNAlar yapboz
gibi birletirerek bir hayvann evrimsel tarihine ilikin
hemen her eyi renmek mmkn. rnein, hayvann ait
olduu trn ilk defa nerede ve nasl evrimletii, iinde
yaad poplasyonun buz alar boyunca ne yapt ve
davrannn, grnnn, yaad ortam tarafndan nasl
ekillendirildii. Srf bir para kemii tp elde ettiimiz
DNAya bakarak gemie dair yle ok ey renebiliyoruz
ki, hayretler iinde kalyorum. Elde ettiimiz en yeni sonular hakknda kendi hislerim bir yana, en sk duyduum
soru u: Bu, bir mamutu klonlayabileceimiz anlamna m
geliyor?
Mamut denmese aarm zaten.
Bu soruyla ilgili yle bir sorun var. Soyu tkenmi bir
trn DNA dizilimini renmekle bu diziyi kullanarak
birebir ayns bir klon retmeyi ayn kefeye koyuyor. Ne var
ki kazn aya yle deil.
skoyadaki Edinburgh niversitesine bal olan
Roslin Enstits bilim insanlar, 1996da koyun Dollyyi
klonlamak iin bir yetikin dii koyunun canl hcrelerini
ieren meme dokusundan faydalanmlard. Bu hcrelerdeki DNAy kullanarak dii koyunun tam bir kopyasn
oluturdular. Bu srece somatik hcre ekirdek transferi ya
da ksaca ekirdek transferi deniyor. Ne var ki soyu tkeneli ok zaman olmu trler iin (gmen gvercin, Dodo
kuu, mamut gibi) ekirdek transferiyle klonlama olana
L L S TR A S YO N ch r is bu z e ll i
oyu tkenmi
trleri
canlandrma
bildiim
kadaryla
ilk defa
bilimkurguda
kullanld. PIers
Anthony 1979 tarihli
The Source of MagIc
(Bynn Kayna) adl
romannda kendini
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:39
HAZRAN 2015
ok Yaa Mamut
yok. Bu ilem iin salam hcreler gerekiyor. u ana kadar,

donmu tundradan elde edilen soyu tkenmi hayvan
dokularnda bu durumda tek bir hcreye bile rastlanmad.
Hcresel DNAnn bozulmas, lmn hemen peinden
balyor. Bitki ve hayvan hcreleri, ilevi DNAy paralamak olan enzimler ierir. Nkleaz ad verilen bu enzimler,
hcrelerimizde, gzyamzda, salyamzda, terimizde ve
hatta parmak ularmzda bulunur. Nkleazlar biz hayattayken vazgeilmezdir. Saldrgan patojenleri daha bize
zarar veremeden durdururlar. Hasarl DNAy ortadan kaldrrlar ki hcrelerimiz hasar giderebilsin. Hcrelerimiz
ldkten sonra ise nkleazlar bu l hcrelerdeki DNAy
paralayarak onlardan verimli bir ekilde kurtulmamz
salar. Laboratuvarda, izole etmek istediimiz DNAnn
nkleaz tarafndan paralanmasn nlemek iin ya taze
rnei kimyasal basklayclarla dolu bir zeltiye batryoruz ya da hzla donduruyoruz. Tamam, kuzey kutbu souk
bir yer olabilir ama tyl mamut kadar byk bir hayvan,
DNAsn rmeden koruyacak kadar hzl donduramyor.
Canl bir organizma oluturmann ekirdek transferi
dnda bir yntemi daha var ama feci halde Jurassic Park
filmindekine benziyor. Tpk gerek hayattaki soyu tkenmi canllar diriltme projelerinde olduu gibi, Jurassic Park
bilim insanlar da dinozor genomunu ancak ksmen elde
edebilmilerdi (filmde bunu, kehribarn iine hapsolmu
sivrisinek kanndan yapmlard). Dinozor genomundaki
boluklar ise kurbaa DNAsyla tamamlamlard. Ne
yazk ki DNAnn hangi ksmnn bir dinozorun dinozor
gibi grnmesinden ve hareket etmesinden sorumlu
olduunu, hangi ksmnn ie yaramaz olduunu bilmiyorlard. Bu kurgusal bilim insanlar, herhalde doldurduklar
boluklarn ie yaramaz eyler olmasn umuyordu. Elbette
yanlmlard ve bu kurbaa DNAsnn bir paras, hayata
dndrlen dinozorlarn mucizev bir biimde cinsiyet
Canl organizma
yaratmann dier yolu
JurassIc Park filminden

frlam gibi
deitirmesine, sonra bir felakete ve
1 milyar dolarlk gie haslatna yol
amt.
Gerek hayatta ise plan, genomun
hangi ksmnn soyu tkenen trlerin
grntsnde ve davranlarnda rol
oynadn belirlemek. Ardndan bu
ksmlarn o trn yaayan bir yakn
akrabasnn genomundaki karlklar bulunacak, DNA dizileri kesilip
yerlerine soyu tkenmi trnkiler
eklenecek.
Sylemesi kolay, yapmas zor.
amutun, Asya filinin ve

Afrika filinin ortak atas
bundan yaklak alt milyon
yl nce yaad. Bu da demek oluyor

ki mamut, milyonlarca yl boyunca
tek bana evrim geirdi. Mamut genomunun bir araya getirmesi en zor
ksmlar, fillerden ayrlmalarndan
sonra mamutlarda deiiklie
uram ksmlar. Tr yeniden
canlandrmak iin bu kritik dizilerin
doru olarak ayarlanmas art.
ansmza, mamut zelliklerini
ya da davranlarn diriltmek
iin bir mamutu klonlamamz
gerekmiyor. rnein, mamutlardaki gibi tyl gvdeden sorumlu
DNA dizisini renebilir, sonra
yaayan bir filin genomunda gerekli
deiiklii yaparak daha tyl bir fil
elde edebiliriz. Elbette bir mamut
Robot Dinozorlar
T m klonlar DNA gerektirmiyor. Es ki yaratklar dnyada dolaacak
ekilde programlamak mmkn
Dinozorlar asla Jurassic Park usul klonlayamayabiliriz. Bir ekilde salam kalm bir sivrisinekte eski DNA
bulsak bile kullanlamayacak kadar bozulmu olacaktr.
Fakat robopaleontoloji alanndaki yeni aratrmalar, kadim
yaratklar robot biiminde hayata dndrebilir.
Fosiller, soyu tkenmi hayvanlarn neye benzediini
gsterebiliyor. Robotlar ise onlarn nasl hareket ettiini
gsterebilir. Sz gelimi, atalarmzn 300 milyon yl kadar
nce sudan srnerek kmak iin byk olaslkla yzgelerini kullandklarn biliyoruz. Fakat bu balks tetrapodlarn ya da balkayakllarn (fishapod) vcutlarn karada en
iyi ekilde yzmek iin nasl hareket ettirdiklerini bilmiyoruz. Bunu renmek iin, Georgia Teknoloji Enstitsnde
fiziki olan Daniel Goldman, balkayakllarn ada bir
benzeri olan amur zpzpn rnek alan bir robot yapt. Robotu farkl yzeyler
zerine brakp baarl ya da baarsz oluunu izliyor ve bu canlnn yzgeleriyle nasl adm atm olabileceini gzlemliyor. Bu da balkayaklnn evrimine
k tutuyor. Bir dier robot ise u ana kadar gelmi gemi en byk hayvanlardan birinin ayak seslerini yeniden canlandracak. Drexel niversitesinden
paleontolog Ken Lacovarann kefettii 65 tonluk Dreadnoughtus ok iyi
korunmu durumda. O yzden de Lacovara, hayvann 145 kemiini de tarayp
n bacak kemiklerini onda bir orannda kltlm haliyle 3B olarak basm.
Kas yerine tel, kkrdak yerine de bir kauuk paras kullanarak dirsek eklemini
oluturmu. Tm hayvann bilgisayar simlasyonuna ek olarak bu robot eklem, Dreadnoughtusun bir yandan verimli biimde hareket ederken bir yandan
da kalorilerini ve dev cssesini nasl koruduunu gsterecek. Hedef, soyu
tkenmi bir dinozoru, bir biyoloun rakunlar, ton balklarn ya da kara aylar
anlad gibi anlayabilmek, diyor Lacovara. Sh annon P alu s
/ 49
25.05.2015 22:39
HAZRAN 2015
zelliini canlandrmak, bir mamutu

canlandrmakla ayn ey deil. Yine
de ayn ynde atlm bir adm.
Bilim insanlar gnmzde, hcre
maniplasyonu, tkenmi trlerin
genom dizilimi ve canl hayvanlarn
genomu stnde oynama konusunda
bundan on yl ncesine kyasla ok
daha fazla bilgi sahibi.
Bu teknoloji, gerekleme
olasl en yksek tkenmi soylar
yeniden canlandrma senaryosunun ya
da en azndan ilk aamasnn nn
ayor. Bu aama, salkl bir bireyin
yaratlmas.
Bu da yle gerekleebilir. ncelikle, tkenmi bir trn, rnein

tyl mamutun eksiksiz genomunu
sralayabileceimiz, ok iyi korunmu
bir kemik buluruz. Sonra bu genomu
inceleyip, yaayan akrabalarnkiyle
karlatrrz. Mamutun en yakn
akrabas Asya fili, o yzden ie oradan
balarz. Filin genomuyla mamutunki
arasndaki farklar saptar, sonra her
seferinde birka DNA bazn deitirerek fil genomunu, mamutunkine
dntrecek deneyler tasarlarz.
Sonra da bu yeni, mamuta benzer
genomu ieren bir hcreyi alp geli-
mesine izin vererek embriyoya dntrrz. Son olarak da

bu embriyoyu bir dii file alarz. Yaklak iki yl sonra, o fil
de bize bir bebek mamut dourur.
Bilim insanlar daha imdiden mamut genomunun
haritasn byk oranda karm durumda. Bunlar da
mamut kemiklerinden karlm DNA paralarndan bir
araya getirildi. Harvard niversitesinde George Churchn
laboratuvarndan aratrmaclar bir sonraki adm att bile.
Yeni bir genom dzenleme arac kullanarak 14 adet mamut
karakteristiinden sorumlu DNAy ayrdlar: daha gr
tyler, daha kaln ya katman ve soukta oksijeni daha
verimli tayan alyuvarlar. Hl bu hcreleri byterek tam
bir organizmaya dntrme olana bulunmuyor fakat
Harvard ekibi bu teknolojiyi de gelitirmeye alyor. Eer
baarl olursa, genomunda mamut DNAsnn ok kk
lmden Sonra Yaam

B ilim in sanlar tkenmi baz trleri diriltmeye
urayor
bucardo
Capra pyrenaica pyrenaica
Bos primigenius
Neden: 1627de soyu

tkenen 180 cm ykseklikteki bu yaban kz gibi
otullar Avrupada otlaklarn yeniden oalmasn
salayabilir.
NASIL: Evcil srlar
Aurochstan tremi ve bazlar hl ayn zellikleri
gsteriyor. True Nature
Foundation adl bir Hollandal rgt, seici iftletirmeyle bu zellikleri tek
bir soyda birletirmek
istiyor. Birok nesil sonra
Aurochsa benzeyen bir
hayvan retecek ve evcilletirmeyi tersine evirmi
olacaklar.
Durum: Hollandal ekip
bu i iin bazs tehlike
altnda olan ender sr
trlerini semeye balad.
50 /
Mdede reyen
kurbaa
Gmen
gvercn
Step tavuu
Neden: Soyunun 1980lerde

tkenmesinden hemen nce
kefedilen bu ikiyaayl
(amfibi) hayvann diisi,
mide asidini kontrol ederek
embriyolarn midesinde
kulukaya yatryor. Bu,
insanlarda lser tedavisi
iin byk nem tayor.
Nasl: Bir dondurucuda
ok iyi korunmu doku
rnekleri bulununca, bu
kurbaa da somatik hcre
ekirdek transferi iin aday
oldu. Avustralya niversitelerinden bilim insanlar
bir kurbaa yumurtasnn
ekirdeini, tkenmi
trnkiyle deitirdi.
Durum: Ekip, hcreleri bir
petri kabnda blnmeye ve
bir erken dnem embriyo
oluturmaya ikna etti. Sradaki adm bunu bir iribaa
dntrmek.
Neden: Saylar milyonlarca olan bu kularn soyu 100

yldan biraz uzun sre nce
avclar tarafndan tketildi.
Bunu tersine evirmek ge
de olsa erefli bir hareket
olacak.
Nasl: Ku yumurtalar
daha bilim insanlar ekirdee eriemeden embriyoya
dnmeye balyor. O yzden de ABDli aratrmaclar
kuyruu eritli gvercin
embriyolarna, gmen
gvercininkilere benzemesi
iin mmkn olduunca
oynanm tohum hcresi
alamay hedefliyor.
Durum: Bilim insanlar
gvercinin genomunu
haritalamak iin u ana
kadar mzelerdeki 43 ayr
rnekten DNA toplayp sraladlar. rneklerden bazlar
neredeyse 4.000 yllk.
Neden: Bir zamanlar New

England ekosistemlerinin (ve
menlerin) vazgeilmezi olan
bu ku 1800lerin sonunda
avlanma yznden tkendi.
Genom dzenleme yntemi,
1908de Marthas Vineyard
Massachusettste kurulan
bir step tavuu rezervinin
baaramadn baarabilir.
Nasl: Bilim insanlarnn
eski step tavuu rneklerinde bulunan DNAnn
paralarn haritalarken
akraba trlerin, rnein daha
iri olan ayr tavuunun
genomundan faydalanmas
gerekiyor.
Durum: ABDli bir
bilim insan ekibi, bir ayr
tavuunun genomunu bir
araya getirdi ve yakn akraba
olan dokuz kuun (birka
step tavuu da dhil) genomunu sralyor.
Rheobatrachus silus
Neden: Bu spanyol da
keisi trnn son yesi
olan Celia, 2000 ylnda
zerine bir aacn devrilmesiyle ld. Bu hznl yk,
bilimsel zafer frsatyla
birleince, kar konulmaz
bir meydan okumaya
dnyor.
Nasl: Fransz, spanyol
ve Alman bilim insanlarndan oluan ekip, Celiann
sv azot iinde saklanm
hcrelerinden alnan
ekirdekleri, somatik
hcre ekirdek transferi
denilen yntemle da keisi
yumurtasna aktardlar. Bu
yumurtalar da bir kei da
keisi melezine aland.
Durum: 2003 ylnda bir
klon dodu ama akcier
rahatszl yznden 10
dakika iinde boularak
ld.
Tympanuchus cupido cupido
Ectopistes migratorius
LL S T R AS YO N t od d d e t wi l e r
vrupa bzonu
A
(Aurochs)
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:39
Rubric Here
HAZRAN 2015
ok Yaa Mamut
bir ksmn barndran embriyo, yaayan, nefes alan bir

canlya dnebilir.
Peki, bu, sz konusu deneyin sonu mu olacak? Genomu
birka mamut paras ieren bir fil yaratmak, mamut yaratmakla ayn ey mi?
Sonuta hayvan dediiniz basit bir A, C, G ve T dizisinden (bu harfler DNAy oluturan nkleotid bazlarn
temsil ediyor) ibaret deil. Gnmzde bu harfleri doru
srayla bir araya getirerek tpk asl gibi grnen ve davranan bir organizma oluturmann glklerini tmyle
kavrayabilmi deiliz. Bunun iin salam kalm bir kemik
bulup genom sralamada kullanmaktan ok daha fazlas
lazm.
20 15 P r i nce t o n N V ER S TE S
oyu tkenmi bir canlnn baaryla canlandrlmasn dndmde aklma gelen ey, bir Asya filinin,
fark ancak cokulu bilim insanlar ve veterinerler
tarafndan anlalabilecek, hafife daha tyl bir yavru
meydana getirmesi deil. Bylesine benzersiz bir hayvann
T.rex ya da Archaeopteryx grmeyi yeleyecek ocuklarn
akn baklar arasnda bir hayvanat bahesinde sergilenmesini de hayal etmiyorum.
Benim hayalim mamut (ya da mamut benzeri fil) srlerinin step tundralarnda otlad, bu donmu manzaray geyiklerle, atlarla, rengeyikleriyle paylat, serbeste gezip
dolat, insan mdahalesi ve soyun yeniden tkenmesi
olasl olmadan yaad, kusursuz bir kutup ortam. Bu
da trleri hayata dndrmenin ikinci aamasn oluturuyor ve bu aama, reyebilir bireylerin baaryla yaratlmasn ve ardndan doaya salnp bir poplasyon oluturmasn takip ediyor. Benim kafamda, tkenmi trlerin yeniden
canlandrlmas bu ikinci safha olmazsa olmaz.
Sz konusu iirsel kutup manzaras, geleceimizde
var belki de. Ama ncelikle bilimin filmlere yetimesi
gerekiyor. Mamut genomunu neredeyse eksiksiz ekilde
sralam durumdayz ama bu alma henz sonlanmad.
Ayn zamanda, bu dizilimin hangi ksmnn bir mamutun
mamut gibi grnp davranmasndan sorumlu olduunu
anlamaktan da henz ok uzaz. Bu yzden de nereden
balayacamz bilmek ok zor, nmzde daha ne kadar
yol olduunu kestirmek ise olanaksz.
Bir dier sorun da trler ya da bireyler aras byk
farklarn (rnein geliim srasnda belli bir genin etkinlemesiyle ortaya kanlarn) epigenetik olarak aktarlmas.
Yani bu deiikliklerle ilgili komutlar DNAya kodlanmyor, hayvann yaad ortam tarafndan belirleniyor. Ya
hayvan bir reme iftliinde yayorsa? Yavru filler gibi
yavru mamutlar da annelerinin dksn yiyor, bylece
tkettikleri yiyeceklerin paralanmasn salayacak bir
mikrobiyal toplulukla balant kuruyordu. Mamuttan
sonra mamut barsak mikroplarn da m diriltmemiz
gerekecek? Dahas, yavru mamutlarn kaak avclk tehdidi
olmadan zgrce dolaacaklar geni alanlar lazm. Bunun
iin de yepyeni bir uluslararas ortaklk ve egdm abas
gerekiyor. Bunlar sylerken amacm,

soyu tkenmi hayvanlarn hayata
dndrlemeyecei ya da dndrlmemesi gerektii mesaj vermek
deil. Asln isterseniz nmzdeki
birka yl iinde birilerinin bunu
baardn iddia edeceinden
eminim. Ne var ki bu iddiann geerli
saylabilmesi iin tann ykseltilmesi gerektiini savunuyorum. Tek bir
mamut genini gelimekte olan bir fil
embriyosuna aktardk ve bu gelien
fil de sa kalp yetikinlie eriti diye,
kendimizi soyu tkenmi bir canly
baaryla canlandrdk m sayacaz?
Buna kar kanlar olabilir ama ben,
mamut DNAs eklemenin fili nasl
deitirdiini de bilmek isterim. Peki
ya soua kar hibir filde grlmemi toleransa sahip, daha tyl bir
fil ortaya karsa? Ya bu fil mamuta
benzemekle kalmaz, bir zamanlar
mamutlarn yaad yerde reyip
bir poplasyon meydana getirme
yaratn %100 mamut ya da %100

gmen gvercin olmas nemli
deil. nemli olan, gnmzde artk
bir fil genini, bir mamut genini ifade
edecek biimde deitirebilmemiz.
Birka yl sonra bu mamut genleri
canl fillerde protein retebilecek
ve bu hcrelerden oluan filler de
artk Afrikada ve Asyada giderek
klen bir habitata hapsolmaktan
kurtulacak. Bunun yerine, Sibiryada,
Alaskada, Kuzey Avrupada dolaabilecek ve bu yrelere 8.000 yldr eksiklii hissedilen byk, dinamik bir
otulun tm avantajlarn sunacak.
Byk otullar aalar devirir, dikenli allar ezer ve tohumlar, besinleri
uzun mesafeye tar. Mamutlar, daha
dorusu soua dayankl Asya filleri
ayn zamanda karlar sprerek,
donmu topra Sibirya klarnn
ac souuna maruz brakabilir. Bu,
topran scakln daha da drp
iinde hapsolmu sera gazlarnn
Tkenmi trleri canlandrma, bugnknden daha

iyi bir gelecek yaratmamza izin veren bir sre
becerisine de sahip olursa?
Bu iin baarl saylma lt
kiiden kiiye deiiyor fakat ben, bu
hayvann DNAs filinkine daha yakn
bile olsa, diriltilen mamut DNAs
sayesinde, bir zamanlar mamutlarn
yaad evrede yaayp onlar gibi
davranabilen bir hayvann doumunu
baar sayarm.
Soyu tkenmi trleri yeniden
canlandrma, beklediimizden daha
az kt deil, u ankinden daha iyi
bir gelecek yaratmamza izin veren
bir sre. Hayata dndrdmz
aa kn yavalatabilir.
Tkenmi trleri canlandrma,
gelecein evresel deiikliklerini
planlamada ve ynetmede, toplum
olarak u ana kadar gelitirdiimiz
tm stratejilerden farkl. Olanaklarmzn yeni batan tanmland bir
dneme giriyoruz.
Bu yaz Beth Shapironun Mays aynda yaymlanan How to Clone a Mammoth: The Science of De-extinction
adl kitabndan uyarlanmtr.
/ 51
25.05.2015 22:39
52 /
POPU L AR SCIENCE
25.05.2015 22:40
HAZRAN 2015
Enerjinin
yeni yzleri
Enerji alannda sessiz bir devrim gerekleiyor. Yerel petrol ve gaz retimi artyor,
yenilenebilir enerji kendi ayaklarnn stnde durmaya balyor. nmzdeki be yl
iinde, g retme, depolama ve datma yntemlerimiz tepeden trnaa deiecek. Bu
12 bilim insan ve giriimci bu deiimin ban ekiyor .
fotoraflar
mariUS bugge
P O P UL AR SCI E N CE
/ 53
25.05.2015 22:40
HAZRAN 2015
1Leslie
&2
Dewan &
/
Mark Massie
N k l e e r r yay ca n la n d r yor la r
009da bir gn Leslie Dewan ile

Mark Massie, MIT ktphanelerinden birinde eski makaleleri
taryorlard. Orada nkleer enerji
sektrnn yarm asr nce terk
ettii iki ey buldular. Bunlardan biri
tezcanllkt. lk hzl ntron reaktr bir peete zerine karalandktan
bir buuk yl sonra alr prototip
haline gelmiti. Dieriyse erimi tuz
reaktr denen bir eydi.
1960larda bilim insanlar Tennesseedeki Oak Ridge
Ulusal Laboratuvarnda byle bir reaktr yapmt
ancak sonra fonlar kurumu, hafif su reaktrleri endstri
standardna dnm, erimi tuz ise unutulup gitmiti.
Dewan ile Massey buna bir anlam verememilerdi. Yaptklar aratrmada erimi tuz reaktrlerinin gnmzde
kullanlan nkleer reaktrlerden daha gvenli olduunu
rendiler. Bu reaktrler kat yakt yerine sv uranyum
yakt tketiyordu. Bu da erime riskini azaltyordu. klimsel deiimden esinlenen gen bilim insan neslinin yesi
Richard Lester, Leslie Dewan ile

Mark Massieyi bakalarndan ayran
da bu, diyor. Onlarn tasarm
radyoaktif at ortadan kaldryor.
Bu ok nemli.
Transatomic u ana kadar 6 milyon dolar fon toplad. Bunun 2 milyon dolar Founders Fund adndaki
risk sermayesi irketinden geldi (bu
firma Spotify, Airbnbyi ve SpaceXi
de destekliyor). Dewan ile Massie
bu kapitalin bir ksmyla Cambridge,
Massachusettste bir laboratuvar
kurdu ve nmzdeki yl boyunca
nkleer fisyonun yaratt zorlu
artlarda reaktr iin malzeme testi
yapacaklar. Ancak gerek bir reaktre giden yol bir hayli uzun olacak.
Amerikann nkleer enerjiyle
ilikisini ele alalm. Souk Sava
dneminde ABD, ticari nkleer g
erimeler koca bir nesli nkleer enerjiden korkuttu. 2011de Fukuima

Daiii santralinde gerekleen erime
ise, nkleer enerjinin kolayca leklendirilebilir, karbon emisyonsuz baz
yk g sunmasna ramen bir nesli
daha yldrd.
Cambridgedeki ofislerini ziyaret
ettiimde Dewan ile Massie,
reaktrlerinin ne kadar gvenli, ne
kadar verimli olacan gstermek
iin bir beyaz tahtay batan aa
karaladlar. Hafif su reaktrlerinde
uranyum tabletleriyle (pellet) dolu
yakt ubuklar suya batrlyor. Bu
da ntronlar uranyumda fisyona yol
aacak kadar yavalatp ubuklar
styor. Isnan su ise bir buhar trbinini dndrerek elektrik retiyor.
Sistem gayet iyi iliyor ama iki
sorunu var.
lki, yakt ubuklarnn stnde
fisyonun yan rn olan kripton ve
ksenon gibi zehirli gazlarn birikmesi.
Bu gazlar ntronlar tketiyor ve bu
da nihayetinde fisyon tepkimesini
sona erdiriyor. O yzden de enerjilerinin %96s kullanlmad halde
ubuklarn kabaca her drt ylda bir
yenilenmesi gerekiyor. Dahas, bu
ubuklar sonsuza dek gvenli bir
konumda saklanmas gereken son
derece radyoaktif atklara dn-
Transatomic Power bir erimi tuz reaktr yapmaya

kararl. Kazaya neredeyse mahal vermeyen bu reaktr
dier reaktrlerin atk yaktyla alyor.
olan ve nkleer gce yepyeni bir gzle bakmak isteyen
Dewan ile Massie, dnyann neden bu reaktr kullanmadna arp kalmt. Bu reaktrn kmrden ve doal
gazdan daha ucuz, dier reaktrlerden ise daha gvenli
ve verimli olmas gerektiini biliyorlard. O yzden de Oak
Ridge tasarmn alp modernize ettiler.
kilinin kurduu Transatomic Power adl irket yeni ve
eskisinden de iyi bir erimi tuz reaktr yapmaya hazrlanyor. Bu reaktr, yaktnn %96sn kullanacak (hafif su
reaktrleri sadece yzde drdn kullanabiliyor) ve bir
ton uranyumla dier reaktrlerden 75 kat fazla elektrik
retecek. Yaps kazaya izin vermeyen reaktr, dier
reaktrlerin atklaryla alabiliyor. ABDde u an 80.000
ton civar radyoaktif atk olduu ve buna her yl 2.000 ton
yenisinin eklendii dnlrse, toksik bir ey yararl bir
eye dnebilecek.
MITde nkleer bilim ve mhendislik blm bakan
54 /
sanayiini Ruslardan nce kurmak

istiyordu. ABD Deniz Kuvvetleri
halihazrda denizaltlarnda hafif su
nkleer gcnden yararlanyordu.
Bu, zerine bir eyler ina etmesi
kolay bir tasarmd. Dewan, hafif su
reaktrlerini ticariletirme yolunda
verilmi aceleci kararn ABDyi ve
dnyann geri kalann tektip bir teknolojiye mahkum ettiini sylyor.
u anda ABDde faal durumdaki
99 ticari reaktr de hafif su reaktr.
Bu tektipleme normalde kt bir
ey deil, ta ki sorun kana kadar. O
zaman ayn leke nkleer enerji sektrnn her yanna bulayor. Three
Mile Adasndaki ve ernobildeki
yor. Dier sorun ise reaktrde yakt

ubuklarnn tutulduu ekirdee
srekli souk su pompalamak iin
kesintisiz elektrik gc gerekmesi.
Bu su, ekirdein ar snmasn nlyor. Fukuimada olduu gibi g
kesilirse ekirdek erimeye balyor.
Erimi tuz reaktrlerinde ise yakt
olarak uranyum tuzu kullanlyor.
Bu yakt tuzu 500Cnin stnde scakla eriince kat halden sv hale
geiyor. Sonra da ntronlar yavalatp fisyon gerekletiren zirkonyum
hidritten geerek s retiyor. Kripton
ve ksenonu hapsedecek yakt
ubuklar olmadndan bu gazlarn
srekli salverilmesi gerekli. Temel-
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:40
Is de iimi
NASIL ALIIR
L L S T RA SYO N T re v or J o hnston
1.
Erimi tuz reaktr kat yakt yerine,
uranyum tuzunu
500 derecenin
stne kararak
svlatryor.
2.
Sv yakt ntonlar
yavalatp fisyonu
balatan, bylece
buhar trbinlerine
s salayan bir
moderatrden
geiyor.
de reaktr onlarca yl alan yava

bir elektrikli piirici tencere gibi
kullanyoruz, diyor Dewan. Bylece
%96lk yanma oranna eriebiliyoruz. Bu sayede uranyumu ieride
tutmak ve normalde tepkimeyi sona
erdirecek zehirleri srekli dar atmak olanakl. Yakt tuzu, elektrikle
soutulan donmu tuzdan oluan
bir tapann kapatt bir dng iinde
kalyor. Reaktrde elektrik kesilirse
tapa eriyor, yakt ise bir tanka akp
souyor ve katlayor.
Erimi tuz reaktrlerinin nkleer
fizik aya, Oak Ridgede bundan 50
yl nce kantlanm da olsa Dewan
ile Massienin reaktrn materyallerini amansz testlere tabi tutmas
gerekiyor. Dewan, Cambridgedeki
ofisleriyle ayn sokakta olan bir laboratuvar bana gsteriyor. Burada metalleri ve seramikleri (reaktr borularnda, pompalarnda ve valflerinde
kullanlacak bileenleri) buzdolab
boyutunda bir frn kullanarak tuza
ve ar sya maruz brakacaklar.
Bir sonraki adm ise 2020ye kadar
20 megawattlk tantm amal bir
reaktr alr hale getirmek. Asl
hedefleri ise 1,7 milyar dolara, yani
bir hafif su reaktrnn yar fiyatna
520 megawattlk ticari bir reaktr
ina etmek.
in ekonomik yan cazip grnse
de ABD Nkleer Dzenleme Komisyonu gelimi reaktrlere lisans
vermeyi ncelikli grmyor. Bir
gelitiricinin kp da Onay almak
iin unu yapmalyz diyebilecei
dzenleme erevesi yok, diyor
Lester. Bu da yatrmclarn gzn
korkutuyor. Lester, Yatrmclar
nlerinde bir dzenleyici ereve
grmek istiyorlar, diyor. Bu yzden
de Bill Gatesin gelecek nesil
yryen dalga nkleer reaktr
R eakt r
ekrde
D onmu tapa
T rb N
Birincil
drenaj tank
gelitiren TerraPower gibi irketlerin neden yurtdn tercih ettiini

aklyor. Devasa enerji gereksinimi
ve kirlilik sorunlar, ini ilerinde
erimi tuzlarn, sodyumla soutulan
hzl reaktrlerin ve yksek scaklkl
reaktrlerin da bulunduu birok
modeli aratrmaya itmi. in birden
farkl model sipari edebilir nk
nmzdeki on yl iinde 45 reaktr
yapmay planlyor.
Dewana gre bu teknolojiyi ine
yollamak byk bir frsatn kamas
demek. Eer ABD temiz ve gvenli
nkleer enerjide tekrar liderlie soyunmak istiyorsa, dzenlemeleri bir
an nce geniletmeli. Ne var ki nkleer enerjiyi tehdit olarak alglayan
doal gaz ve kmr sektrleri, ayrca nkleer enerjinin daima risk ierdiini savunan evreci gruplar buna
kar kyor. Yine de Dewan ylmyor
ve erimi tuz reaktrn inde
yapmak istemiyor. Transatomicin
operasyonlarn ABDde, nkleer
enerjinin vaatlerinin doduu yerde
tutmaya niyetli. Bu bir Amerikan
teknolojisi, diyor. Bunu yapanlar
Amerikan mhendisleri. O yzden
faydasn ilk gren bu lke olsun
istiyoruz. Paul K vI nta
3/
Alejandro
Rios
l de yakt yet it iriyo r
Yolcu jetleri ylda, ou ham

petrolden damtlm 270 milyar
litre yakt tketiyor. Biyoyakt daha
temiz bir alternatif ama o da temiz
su ve tarm arazisi gibi birok kaynak
3.
ayet reaktrde
g kesintisi
olursa donmu
tapa eriyor, radyoaktif yakt bir
tanka boalarak
burada souyor
ve katlayor.
tketiyor ya da bazen ekonomik bakmdan hi makul

olmuyor. Abu Dabideki Masdar Enstitsnde srdrlebilir biyoenerji mdr olan Alejandro Rios iki sorunun
da stesinden gelmenin bir yolunu bulmu: lde
yetien, deniz suyuyla beslenen ve yal tohumlar olan
halofit adndaki bitkiler.
Aralarnda Boeingin de bulunduu, havaclk sektrnn devlerinin desteini ardna alan Rios, Abu
Dabide yaklak iki hektarlk bir arazide pilot almaya
balad. lk halofitleri yerel dalyanlardan ekilen, besin
bakmndan zengin deniz suyuyla sulayacak. Bitkilerin
sekiz ayda hasata hazr olmas bekleniyor. Ardndan
yalar karlacak ve rafine edilecek. Rios, byk
lee tandnda fosil yaktlaryla rekabeti bir fiyatta
yakt sunacak olan bu projeye byk umutlar balyor.
Eer orak arazide tuzlu su kullanarak jet yakt elde
edebilirsek, diyor Rios, bu her ey deitirir. Her ey
yolunda giderse Riosun plan be yl iinde piyasada boy
gstermek. O s h a gr ay davis on
4 / Larry Baxter
Karbo nu do ndurara k k ar tan es i n e
d ntryo r
Termik g santrallerinde kmrn karbondioksitini

yakalamann nemli olduu konusunda herkes hemfikir.
Sorun u ki, bu ok enerji gerektiren bir sre. Tipik bir
karbon yakalama sistemi, bacalardaki karbondioksiti
kazyan zcleri nce stp sonra tekrar soumasna
izin vererek termik santralin g retiminin neredeyse
%30unu tketebiliyor. Brigham Young niversitesinden
Larry Baxter ise bu sera gazn ortadan kaldrmann daha
etkili bir yntemini gelitiriyor. Karbondioksit yakalamay
daha gereki ve makul fiyatl klyor, diye de ekliyor.
Baxtern kurduu Sustainable Energy Solutions adl
irket emisyon akn soutmak iin bir kriyojenik karbon
yakalama sistemi kullanyor. Karbon dioksit kat bir buza
dnp dier gazlardan ayrlyor. Tipi halinde kuru buz
taneleri yayor, diyor Baxter. Ardndan karbondioksit
basn altnda eritilerek yeralt sularnda gvenle hapsedilebilecek bir svya dntrlyor. Pilot aratrmalarda sistem, emisyonlardaki karbondioksitin %99unu,
geleneksel yntemlerin drtte biri maliyetle yakalad.
Sistem emisyonlardan civa gibi dier zehirli materyalleri
de ayklayabiliyor. M ary B eth Grig g s
/ 55
25.05.2015 22:40
56 /
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:43
HAZRAN 2015
5 Gregg Semler
/
K k t r b i n l eri dev
je n e r atr l e r e dn t r yor
ortland, Oregonda bir sokan alt

metre altnda Susan Priddy, belediyeye ait 15 metrelik su borularnn
arasnda duruyor. Bu borularn iinde ise koca birer yumurta rpcsna
benzeyen, f byklnde drt
adet trbin var. Fakat yumurta deil,
hidroelektrik g rpyor bunlar.
Normalde kaybolacak enerjiyi yakalyoruz, diyor Portland merkezli
bir teknoloji irketi olan Lucid Energynin operasyon
mdr Priddy.
Ocak aynda Lucid, ABDde ticari bir mikro hidroenerji
sistemi kuran ilk irket oldu ve ylda 1.100 megawatt
yenilenebilir enerji retecek olan alteri at. Lucidin
CEOsu Gregg Semler, Byk sorunlarn zmleri, daha
nce denenmemi eyler beni cezbediyor, dedi. Semler,
2011de Lucidin bana gemesi iin ie alnmadan nce
10 yl boyunca temiz enerji giriimcisi olarak alt.
Onun klavuzluunda Portland projesi ylda 150 konutun
ihtiyacn karlayacak kadar elektrik retecek. nmzdeki yirmi yl iinde bu, yerel ebekeye 2 milyon dolarlk
Nasl alyor
1.
Portland belediyesinin 106 cmlik
borularnn iine
Lucid Energy
kabaca metre
aralklarla her
biri be bakl
drt adet trbin
yerletirdi.
2.
Su, yukardan
aa aktka
boruda basn
birikiyor. Trbinler
ise bu basnc borularn stndeki
bir jeneratr araclyla elektrie
dntryor.
3.
Borunun iine
yerletirilmi
alglayclar su
basncndaki
deiimi lerek
boru patlaklarn
haber veriyor ve
ime suyunun
kirlilik tetkiklerini
yapyor.
enerji sat demek. Etkisi daha da

byk olacak. Dnyann her ehrinin
altndan hzla su akyor. Portlanddaki suyun ortalama debisi dakikada
yaklak 150.000 litre. Lucid, basitliiyle insan artan bir sistemle
bu enerjiyi topluyor. Su borularnn
iindeki tek teknoloji, paslanmaz
elik ve kompozit fiberden yaplm,
be bakl, 106 cm apl kresel
trbinler. Geri kalan paralarn
ou (ebeke balantlar, contalar,
rulmanlar vb.) darda. Tm sistem
su akn kesintiye uratmayacak
biimde tasarland, diyor Priddy. Su
borularna yerletirilen trbinlerin
evresel bir maliyeti de yok. Bu
bakmdan, balklar ve dier canllar
ldrebilen hidroelektrik barajlara
kyasla ok avantajl.
Lucidin sistemi doal akl
borularla alyor ve bu yzden de
suyun dulara ve fskiyelere yoku
aa ulat kuzeydou ve bat
eyaletlerinde kullanma uygun.
Borulardaki alglayclar su basncn
ve niteliini lerek borulardaki patlaklar ve suyun kirlendiini nceden
haber verebiliyor. Yine de belediyeleri bu sistemi kullanmaya ikna etmek
pek kolay olmayacak.
Su idareleri genelde yeni
teknolojilerden uzak durur, risk
almay istemez. ncelikleri g
retmek deil, temiz ve gvenli ime
suyu salamaktr. Fakat 2012de
Riverside, Californiada yaplan bir
deney, Lucidin tasarlad sistemin
potansiyelini ve gvenliini ortaya
koydu. Dolaysyla da irketin trbinleri ime suyu, sanayi suyu, sulama
suyu ve atk su tayan borularda
kullanm sertifikas ald. Su idarelerinin de btesi kstl, o yzden
de Lucid, Portlanddaki 1 milyon
dolarlk montaj maliyetini demesi
iin Harbourton Alternative Energy
adl yatrmcy ie dhil etmi.
Belediye, Portland Su leri
ve yatrmclar nmzdeki 20 yl
boyunca trbinlerin retecei kr blecek. Ardndan hepsi Su lerine
kalacak. Su borular 50 yldan uzun
sre dayandna gre, ek gelir muazzam miktarda olabilir. Su ileri iin
yepyeni bir gelir kapsna dnebilir,
diyor Semler. Buna ihtiyalar da var.
Tahmini olarak her yl 240.000 su
borusu patlyor. evre Koruma Ajans,
ABDnin ana su datm borularnn
berbat durumda olduunu, hepsini
onarmann 650 milyar dolara kacan sylyor. Portland projesinin
kurulumundan bu yana Lucide in,
Brezilya, Kanada ve Kore dhil birok
lkeden teklifler yayor. Yerel, temiz
enerji kayna, diyor Semler, insanlar gerekten bunu istiyor.
Vi r gi ni a Gewin
6/
Pablo Ruiz
El e kt ri k eb ek es i n d ek i
darbo azl ar n lyo r
Youn saatler sadece trafiin deil,

elektrik hatlarnn da problemi. Sonu:
yksek elektrik faturalar ve elektrik
kesintileri. Boston niversitesinde
mhendis olan Pablo Ruiz nderliindeki bir ekip ite bu yzden ebekedeki darboazlar saptayacak ve gc
daha az kullanlan aktarm hatlarna
ynlendirecek bir yazlm gelitirmi.
Bu yazlm Amerikal tketicilere
youn saatlerdeki maliyetten ylda 1
milyar dolar tasarruf salayabilir.
ebeke yumuatma (grid smoothing)
denilen bu sre, elektrik ebekesine
yer yer girip kan yenilenebilir enerji
kaynaklarna da yer ayor. Yumuatma ilemi rzgrl gnlerde trbinlerden elektrik alyor ya da gnein
gne enerjisi panellerini besleyemeyecek kadar zayf olduu gnlerde
geleneksel kaynaklara dnyor.
Yenilenebilir enerji kaynaklarndan
gelen enerjinin yzdesinin artmas genelde tketici maliyetlerini dryor.
Daha da iyisi, bundan faydalanmak
iin elektrik irketlerinin donanmsal
bir gncellemeye gitmesi de gerekmiyor. Tek yapmalar gereken yeni
program kurmak, o kadar diyor Ruiz.
M ary B eth G ri gg s
/ 57
25.05.2015 22:43
HAZRAN 2015
7Susan Kennedy
/
Enerji depolayarak kesintileri nlyor
usan Kennedy siyah BMWsini

Californiann Sonoma blgesindeki bir arap fabrikasnn nne
ekiyor. Dar kp paslanmaz
elik fermantasyon kazanlarnn
yanndan geip bir beton kaidenin nnde duruyor. Buraya,
mzelerin rnekleri saklamak
iin kulland trden byk bir
metal dolap yaplmakta. Asln
isterseniz dolaba benzeyen bu ey, elektrikli oto reticisi
Teslann 200 kilowattlk lityum iyon bataryas. Ama,
bu bataryann gn boyunca dardaki gne panellerinden, gece ise ebeke elektriinden arj olmas. Fabrika
elektrik kullanmnn youn olduu saatlerde bu gten
faydalanacak.
Gzn iki buuk metrelik kpten ayrmadan, En ok
modler yapsn seviyorum, diyor Kennedy. Bu geliigzel sylenmi bir ey deil. Kennedy aslnda alverite.
San Franciscoda kurduu Advanced Microgrid Solutions
(AMS) irketi, yer sknts olan otoparklara sdracak
bir batarya araynda. irket, elektrik ebekesini ite bu
ekilde yenilemeyi planlyor. Gelecee bakyorsunuz,
diyor Kennedy ban kaldrp.
evik ve zayf olan Kennedy, Californiann enerji politikasna on be yl boyunca katlanm. Dobra konumakla,
byk dnmekle bilinen biri. AMS sadece binalara g
salamay deil, ofis binalarn ve sanayi tesislerini elekt-
Julie Blunden. Bu, elektrik idareleri

iin devrim niteliinde.
Kennedynin bu konudaki
hassasiyeti 1999a kadar gidiyor.
Californiann o tarihteki valisi Gray
Davisin kabine sekreteri olan Kennedy, g kesintilerinin ve yksek
toptan enerji alm fiyatlarnn eyaleti
enerji krizine gtrdn renmi.
Bir meslekta, California sakinlerinin ok yaknda planl kesintilerle
ve dk voltajla karlaabileceini
sylemi.
Voltaj dmesi mi? Bu ancak
nc dnya lkelerinde olur,
diye dnm Kennedy. Elektrik
ebekemizle ilgili bildiimiz her eye
o kadar ters dyordu ki, kavramakta glk ektik, diyor. Enerji
politikalaryla ilgili konularda valinin
kilit ismi olan Kennedyye klar yank tutma grevi verilmi. O da bunu,
kurumsal ve bireysel mterilerden
kullanmda tasarrufa gitmelerini
isteyen bir acil durum koruma
programyla ksmen baarm. 2000
ve 2001 yllarnda kesinti olmu
ama Lawrence Berkeley Ulusal
son olarak da Davisin rakibi Arnold

Schwarzeneggerin zel kalem mdr olarak alm). Ama ardndan
bataryalar olgunlam. Elektrikli
ara pazar ve cep telefonu piyasas
sayesinde artk lityum iyon ok gelimi bir teknoloji, diyor Kennedy.
Kompakt, youn, leklendirilebilir.
Dahas, fiyat da giderek dyor.
Kennedy bunu nasl maksimum
avantaja dntrebileceini dnm. Bu teknolojiyi kullanarak nasl
ebeke leinde bir ey yaparm
diye dnyordum, diyor. Bunun
iin de eskiden ABD Donanmasnn
enerji programlarndan sorumlu
yardmc mdrlerden olan Jackalyne Pfannenstielle konumaya
balam. kili, daha nce, ikisi
de eyaletin enerji politikalaryla
ilgili altklar gnlerden tanyor.
Susann projesi bana hitap etti,
diyor Pfannenstiel. O, kariyerine
1970lerde mterilerin tketimi
youn olduu saatten daha az youn
saatlere kaydrp kaydramayacan
aratrarak balam. 2012de de
Kennedy ile Pfannenstiel, AMSyi
kurmular.
O sralar Californial yetkililer
enerji depolamay byk bir hedefe,
yani fosil yaktlarndan uzaklamaya giden yolun anahtar olarak
gryordu Bir nceki yl eyalet
kanun koyucular kamu hizmetlerine
2020ye kadar enerjinin te birini
gne ve rzgar gibi yenilenebilir
kaynaklardan retme zorunluluu
Yazn herkes havuz pompalarn, klimalarn altrnca melez elektrikli binalar kullancya fark ettirmeden,
elektrik idaresinin istei zerine batarya gcne geecek.
rik ebekesini daha direnli, daha verimli klacak yerlere
dntrmeyi tasarlyor.
2018e kadar AMS 75 ila 100 binay duraan enerji
sistemleriyle donatm olacak. Sonra yaz aylarnda herkesin havuz pompalarn, klimalarn altrd gnlerde
melez elektrikli binalar diye bilinen bu binalar, elektrik
idaresinin istei zerine kullancya hi fark ettirmeden
batarya gcne geebilecek. Normalde elektrik idarelerinin yksek talep karlnda yapt, ekstra bir santrali daha devreye almak. Onun yerine AMS, ebekenin
ykn 50 megawatta kadar (20.000 konutun elektrii
demek) drecek. Susan ile ekibi tketici tarafndaki
kaynaklar kapasiteye dntryor, diyor CalCharge adl
zel sektr konsorsiyumunun bandaki enerji danman
58 /
Laboratuvarndaki aratrmaclar
bu kemer skma politikas olmasayd
50-160 saat daha kesinti yaplmas
gerekeceini sylyor.
Bylesi bir stratejinin sorunu,
retim bantlarnn durdurulmas
ya da klimalarn kapatlmas gibi
bir fedakrlk gerektirmesi. Oysa
gerekten kararl bir ebekede
buna gerek yok. Bu, Kennedynin
kariyerinin takip eden on ylnda
hayal gibi grnyormu (nce
kabine sekreteri, sonra California
Kamu Hizmet Komisyonu yesi ve
getirmiti. (Vali Jerry Brown bu

rakamn 2030a kadar %50 olmasn
istiyor.) Fakat bu kaynaklar 7/24
kullanlamyor. Neticede gne
batyor, rzgr diniyor. Ama biz
talebi kesintisiz olarak karlamak
zorundayz, diyor kamu hizmetleri
komisyon yesi Carla Peterman.
Depolama dncesi ok doal.
Hepimizin evinde dolab var. Kileri
var. Hatta ya hcrelerimiz bile var.
Dahas, eyalet ksa srede
yenilenebilir enerji konusunda
patlama yaadysa da antika iletim
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:43
/ 59
25.05.2015 22:43
60 /
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:44
HAZRAN 2015
9
Chris
ve datm sistemleri, enerjiyi en ok

ihtiya duyulan yere ynlendirecek
kapasitede deil. Yeni ve kapsaml bir
g hatt ebekesi yerine, Kennedy ve
dierleri zmn tketicinin yaad
yere konulandrlm kk, esnek
g kaynaklar olduuna inanyor.
Southern California Edison (SCE)
2.221 megawattlk kayp kapasiteyi tamamlamak iin ihale at ve
Kasm 2014e gelindiinde AMS
ihaleyi almt. irketin ilk projesi
Irvine Californiada 22 ofis binasndan
oluan bir kme ve 10 megawatt
kapasiteli bataryalar 2017 ortasnda
hizmete girecek. kinci aama ise bat
Los Angelesta bir sonraki yl gerekleecek ve 40 megawatt depolamaya
hazr olacak. SCE, AMSye deme
yapacak, AMS de bu binalara enerji
ynetim sistemi ve denetim hizmeti
salayacak. AMS, SCEnin ihtiya
duyduundan daha fazla batarya kapasitesi salamay planlyor. Bylece
bina idarecileri youn saatlerde ebeke elektriini en yksek fiyattan satn
almak zorunda kalmayacak. Kennedy,
bu uygulamann elektrik maliyetlerini
%10-%20 azaltacan sylyor.
Kennedyye gre bu sanal santraller gelecein ebekesini daha
esnek, merkeziyetilikten uzak ve
fosil yaktlarna daha az baml hale
getirecek.
Barry Yeoman
8/
Eric Loth
Rzgr gibi dnyo r
Bir rzgr trbini, kanatlar ne kadar bykse o kadar ok megawatt

retebilir. O yzden de 1995ten
2012ye tipik rotor apnn yaklak
34,5 metre artmasna ve ortalama
kapasitenin 0,75 megawatttan 2,5
megawatta kmasna hi armamal. Ancak bir nokta geliyor,
rotorlar o denli byyor ki rettikleri
enerjinin deerinden daha pahalya
kyor. Virginia niversitesinde mhendis olan Eric Loth, Pek yaknda
duvara toslayacaz, diyor. Palmiye
aalarnn iddetli rzgrlarda
eilme becerisinden esinlenen Loth,
MoDaR (biim deitiren rzgra
dnk rotor) gelitirmi. Menteeli
kanatlar enerjiyi verimli biimde
yakalamak iin rzgra doru dnk. Bu kanatlar o kadar hafif ki, 235
metreye kadar uzatmak, bylece
retimi 50 megawatta ykseltmek olanakl. Bu kadar byk bir
ey 2025ten nce ticari piyasaya
kamayacak fakat Loth buna hi
taklmyor. Bu konsept gnmzn
kk trbinleri iin nemli deil,
diyor. Biz yarnlarn zerinde alyoruz. O s h a Gray D a vI dson
Hagen
Soldaki fotoraf
Evde ki yakt istasyo nu
vinizi kiisel benzin istasyonunuza

evirmek ister miydiniz (ama
tuvaletleri klasik benzin istasyonlarnnki gibi kirli olmayacak)?
Oregon Eyalet niversitesinden
makine mhendisi Chris Hagen
bunu geree dntrmek
istiyor. 67 milyon evi aralar iin
yakt alma noktasna evirecek bir teknoloji gelitirmi.
u anda ABDde sadece 818 adet halka ak sktrlm
doalgaz (CNG) istasyonu bulunsa da, birok evde snma
ve ocak iin dk basnl doal gaz hatt bulunuyor.
Hagenn kurduu Onboard Dynamics, silindirlerden birini
ift ilevli sktrma yanma odasna evirerek, mevcut
araba motorlarn doalgaz kompresrne dntryor.
Bu da aracnza litre bana 20 sent deyecek biimde
doal gaz doldurmanza izin veriyor. Hagen bu fikri ncelikle belediyeler gibi kamyon filosu sahiplerine satmay
hedefliyor. Fakat asl byk kazan tketici piyasas
olacak, diyor. Bir getirisi daha var: Doal gaz benzinden
ok daha temiz yazyor. O yzden yaygn kullanm halinde
karbondioksit emisyonu ciddi miktarda azalacak.
Vi r gi ni a Gewi n
10 /
Nasl alyor
1.
MoDaR kulenin
rzgra bakan tarafna kuruluyor.
Kanatlar kuleye
arpmayacak
biimde menteelerden bklerek
rzgr durumuna
gre ayarlanyor.
2.
Rzgra bakan
rotorlarn bir
byk dezavantaj var: Kulenin
etrafndan geen
rzgr trblansa
yol aarak sistem

zerinde stres ve
paralarda yorgunluk yaratyor.
MoDaRn buna
kar zm kule
iin aerodinamik
bir kaplama.
3.
Frtnalarda
baklar yatay pozisyonda toplanarak zarar grmesi
engelleniyor.
Michael Aziz
Bay r muzundan p il ya p yo r (say l r)
Yenilenebilir enerjinin sradaki adm yarattmz

bunca gc nerede depolayacamz bulmak. Harvardl
aratrmaclar kat hal ve geleneksel ak bataryalarndan
daha fazla enerjiyi daha ucuza depolayan bir molekl
kullanyorlar. Bu molekl, bayr muzunda bulunann
neredeyse ayns. Elektrik kullanma eklimizi
deitirebilecek bir ey bulduk, diyor Harvarddan mhendis Michael Aziz. Hedefleri 2017ye kadar, geleneksel
bir kilowattlk at gne panelinin bir gnlk retimini
depolayacak ticari bir rn gelitirmek.Mevcut ak
bataryalarnn birou vanadyum gibi pahal nadir toprak
metallerinden yararlanyor. Bu yeni batarya ise fotosen-
/ 61
25.05.2015 22:44
HAZRAN 2015
tezden ve kinondan yararlanyor. Kinon, hayvanlarda ve bitkilerde enerji

depolayan kk molekllerin ad.
Bunlar arj srasnda sardan kzl
kahveye doru harika bir renk geii
sunuyor, ucuz ve doal olarak yayn
ekilde bulunuyor. Aziz ileride bir
gn gne iftliklerinden elde edilen
elektrii pahal ve nadir materyaller
olmadan depolamay umuyor.
O s ha G ray Dav i d s on
11 /
Melinda
Sims
p sa h a la r n da n da h a
faz l a g elde edi yor
plkler byk bir metan kaynadr o yzden birok irket buralarda

kuyular kazarak elde ettii metan
yakt niyetine kullanyor. Fakat bu
kuyular idare etmek zor olabilir.
Her eyden nce kuyu bandan gaz
toplamak iin elle vakum yaratmak
gerekiyor. Eer kuyudan ieri oksijen
girerse metan reten bakterilere
zarar verebiliyor. O yzden de srecin
kesintisiz biimde gzlemlenmesi
art. 2011de MITde doktora rencisi olan Melinda Sims, bunun daha
etkili bir yntemi olmas gerektiini
dnm. Sims, Andy Campanella
ile Loci Controls adnda bir irket kurmu ve gzne ABDde enerji retimi
yaplan 645 pl kestirmi. irket,
12
Michael Murray
/
P l a sti i ya k ta dnt r yor
spanyann gney kysnda, Almeriadaki bir fabrikada Cynar adl

teknoloji irketinin CEOsu Michael
Murray etkileyici bir tantm yapyor.
Cynarn web sitesindeki bir videoda
Murrayi bir cam ieye plastikten
elde edilmi bir sv doldururken
grebiliyorsunuz. Sonra dar
kyor, spor bir ceket ve plastik
eldiven giyip bu svy bir Toyota
Land Cruisern yakt tankna dolduruyor. Sonra da konta evirip gaza
basyor.
Sadaki fotoraf
dkyoruz, kullanma hazr halde yakt kyor, diyor

Murray.
Cynarn uzmanlat bu kimyasal srecin ad
piroliz. Piroliz, plastii asl haline yani petrole dntryor. Plastik ncelikle temizleniyor, sonra tlyor ve oksijensiz ortamda stlyor. Bunun zerine,
yanmak yerine eriyip sakz kvamnda bir maddeye
dnyor ve buharlaarak bir hidrokarbon bulutu
oluturuyor. Bu bulut souyunca buhar younlaarak
svya dnyor. Bu svy da damttnzda mazot,
gazya ya da hafif ya elde edebiliyor, yakt istediiniz otomobilde ya da jeneratrde kullanabiliyorsunuz.
Dahas, Cynarn yakt geleneksel rakiplerinden
ok daha temiz. Dublin niversitesinin yapt bir
aratrmaya gre bu yakt, benzin istasyonlarnda
satlandan %20 daha az egzoz emisyonu salyor.
Ayrca atk plastikleri (naylon torbalar, kpk tepsiler,
hatta bahe mobilyalar) ikinci bir hayata kavuturuyor.
Cynarn dizel yaktnn litresi 47 sente geliyor. Ne
Baz lkelerin bir sr plastik at var ama petrol ithal

ediyorlar, diyor Murray. Ya atklarndan enerji elde
etselerdi?
her bir kuyuda vakum basncn kendi
ayarlayan algoritmalar gelitirmi.
rettikleri sistem onlarca kuyuyu
gerek zamanl olarak gzlemliyor.
lk sonular etkileyici. Test sitelerinin
birinde enerji retiminde %25 art
grld. Locinin gzlemleme sistemi
de kablosuz, gne gcyle alyor
ve kullanc dostu. Hepsini cep telefonumdan kontrol ediyorum diyor
Sims. mary b e t h gr Iggs
62 /
Bu bir hile falan deil; bir i

plan. Murray, milyonlarca ton atk
plastii sentetik yakta dntrmeye kararl. Teknolojisini lisanslayan fabrika getiimiz yln sonunda
ald ve daha imdiden saat ba
bir ton plastik tketiyor. Bu da her
gn 13.700 litre mazot demek. Yani
230 adet orta boy arabann deposunu doldurmaya yetecek kadar yakt.
Bu iren kokulu, pis eyleri iine
var ki petrol fiyatlar hzla geriliyor. Yaz yazldnda

petroln varil fiyat 56 dolard ve daha da iniyordu.
Fakat Murray uzun vadeli dnyor. Bu teknolojiyi
gelimekte olan lkelere, devasa plkleri ve byk
enerji a olan lkelere gtrmeye niyetli. Dou
Afrikada bir fabrika amay dnyor ve daha nce
tekneyle etraflarnda dolat baz kk ada devletlerine gz dikmi. Kimi lkelerde ok fazla plastik
atk var ama petrol ithalat yaplyor, diyor Murray.
Bir dnsenize, enerjiyi plastik atklarndan da elde
edebilirlerdi! Lu ba Ostas h evs k y
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:44
/ 63
25.05.2015 22:44
64 /
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:47
HAZRAN 2015
Her derde deva

Kk hcre tedavileri mucize mi yoksa
tehlikeli bir kocakar ilac m?
Tyler Graham
I.
FOTORAF
sam
kaplan
tPOGRAF
N at h a n
Yoder
Brooklyn Newyorkta karlar iinde bir akamda tenimin

tm gzeneklerinden ter boanyor, yzmden, srtmdan, avularmdan aa boncuk boncuk akyor. MR makinesinin ii ka derece bilmiyorum ama Sahra lnde
yaz, desek yeridir. Bir yandan da keke klk pantolonumu ve gmleimi karsaydm diye hayflanyorum.
Laboratuvar teknisyeni bir mikrofondan konuuyor.
Bana kprdamam tembihliyor, yoksa MR tekrar ekmek
zorunda kalacak. 45 dakikadr burada olduum dnlrse hi de ho gelmiyor kulaa. Gzlerim yanyor,
en olmayacak yerlerim ter iinde. Herhalde inlilerin su
ikencesi de byle bir ey. stne stlk, damarlarmda
bir gadolinyum kontrast svs dolayor. Bu maddenin
iltihap olan yerleri iaretlemesi gerekiyor ama insann
iini kandryor adeta.
Kprtsz kalmaya abalyor, dikkatimi burada
bulunma nedenime veriyorum. Tam yedi yldr sa krek
kemiimin altndan balayan korkun srt arlarndan
yaknyorum. Tedavi iin denemediim ey kalmad desem yeridir. Fizik tedavi, egzersiz, ayakta alma masas,
masr, akupunktur. Hibiri para etmedi. Arm bazen
/ 65
25.05.2015 22:47
HAZRAN 2015
Her Derde Deva
donuk bir zonklama gibi, bazen de feci

bir batma hissi veriyor. Ama ister uykuda
olaym ister ibanda ya da kumsalda, hi
fark etmiyor. Arm kesilmiyor. Bunun
iin kkl bir zme ihtiyacm vard. MR
bunun ilk admyd. Bir sonraki adm ise
beni tbbn u noktalarna tayacak.
II.
Taramann bir hafta sonrasnda Mark
Berman beni Beverly Hillsteki muayenehanesinden aryor. Berman ortopedi
cerrah deil, estetik cerrah. Tpk biroklar gibi o da muayenehanesini plastik
cerrahi evreninin merkezine kondurmu.
Alldk yz gerdirme, gs bytme,
burun dzeltme operasyonlar sayesinde
iler o kadar iyi ki, Palm Springse de bir
ube am.
Berman telefonda dost canls ve geveze.
Drt diskimde bel ft olduunu sylyor
ama hibiri acmn kaynana yakn deil.
Hatta dediine baklrsa MR sonularna
gre sol krek kemiimin civarnda hibir
sorun yok. Muhtemelen hayal krklm
o da seziyor (yedi yllk hsran zincirine
bir halka daha) o yzden hemen ekliyor:
Bu allmadk bir ey deil. ou zaman
kronik yang o kadar uzun zamandr
yerlemi oluyor ki grnmyor bile. Ama
hl adaysnz.
Aday derken Bermann kastettii,
ABD Gda ve la Ynetiminin (FDA) onay
vermedii ya da kapsaml bilimsel destei
olmayan, denenmemi bir cerrahi prosedrn potansiyel aday olmam. Bu tedavi
uzmanlam dokulara dnebilen uzmanlamam hcreleri, yani kk hcreleri
kullanyor. Bermann prosedrnde kk
hcreler kendi yalarmdan elde edilecek. Bunlarn damar iinden verildiinde
vcudumdaki yang blgeleri bulacan
(bel ft, yrtk ba ya da eklem iltihab)
ve oray tamir edeceini sylyor. Bu
fikrin ardnda bilimsel bakmdan pek bir
dayanak yok. ddialarn kantlayan ok az
ey olduunu daha bandan kabulleniyor
zaten. Bununla birlikte, baarlarnn listesini gsteriyor. u ana kadar binden fazla
hastay baaryla tedavi ettiini syleyip
bana isimlerini ve telefon numaralarn
seve seve veriyor.
Bunlardan biri eski ar sklet boks ampiyonu Lamon Brewster. Brewster 2010da
Finlandiyal boksr Robert Heleniusla,
nam- dier Kuzeyin Kbusuyla maa
kt. kisi de yaplydlar ama Heleniusun
kollar daha uzundu. 1.95lik boyuyla, sade-
66 /
ce 1.85lik Brewstera tepeden bakyordu ve

sekizinci rauntta Brewstern yzne bir
dizi amansz kroe indirdi. Bir dakika bile
gemeden hakem ma sona erdirdi. Birka
gn sonra Brewster, korneasnn ve irisinin
ar hasar grdn rendi. Birka ay
iinde de sol gz tmyle kr oldu.
Ona hasarn geri dndrlemez olduu
sylendi. Derken Brewster, Bermann tedavisini duydu. Kaybedecek hibir eyi olmadndan bir denemeye karar verdi. Kk
hcre enjeksiyonlarndan birka ay sonra
grme yetisine tekrar kavutu. Telefonda
bana, Her gn daha iyiye gidiyor, diyor.
Tedaviden vcudunun dier ksmlarnn
da nasibini aldn sylyor. ok uzun
Gvenli ya da
etkili olduunu
kantlayan hi
kimse olmad.
nsanlar bu
tedavilere
hibir garantisi
olmad halde
dnyann
parasn
dyor.
sre ringlerdeydim ve kronik ardan

yaknyordum. Fakat tedavi sonrasnda
kaybolmaya balayana kadar bu sorunlarmn farknda bile deildim.
Kronik srt arsndan mustarip biri iin
bunlar inanlmayacak kadar gzel szler.
Alternatif terapileri daha nce ben de
denedim. Birok insann Bermannki gibi
kliniklere olanakszn vaadinde bulunan
potansiyel dolandrclk meknlar gzyle baktn adm gibi biliyorum. Fakat
kronik ar yle bir ey ki, en aklc insann
bile gzn kr ediyor. Ben de, Bermanla
grmem bittii anda Californiaya bir
bilet ayarlyorum.
III.
Bilim insanlar kk hcreleri 1950lerden
beri biliyor. Ama rejeneratif (yenileyici)
tp ta atlasa 15 yldr tutunabilmi. Bu
srede aratrmaclar iin temellerini belirlemiler: Grnen o ki kk hcrelerin iki
ilevi var. Birincisi, byyen bir embriyoda
tm dokular iin temel grevi stleniyor.
kincisi de, olgunlam dokularda tamir ve
yenileme amal kullanlabiliyor. Genelde
kk hcrelerin iki eidi var. Embriyonik
(sadece embriyolarda bulunan) ve yetikin
(vcudumuzda yaayan). Embriyonik kk
hcreler, insan vcudunda varl bilinen
220 farkl dokuya dnebiliyor. Yetikin
kk hcreleri ise genelde hangi kaynaktan
geldilerse ona dnyor. rnein, kemik
iliindekiler akyuvar, alyuvar ya da trombosit olabiliyor ama sinir hcresi olamyor.
2006da aratrmaclar yetikin kk hcreleri embriyonik hcrelere dntrmenin
bir yolunu buldular (buna uyarlm pluripotent kk hcre deniyor) ama almalar
henz yeni ve sonular belirsiz.
Bermann prosedr ise yetikin kk
hcreler stne kurulu. Hastann yandan kk bir miktar alyor, hcreleri yerinde tutan iskeleti sindirmeleri iin enzim
ekliyor, sonra santrifjde bileenlerine ayryor. Ortaya kan eye SVF, yani stromal
vaskler fraksiyon deniyor. Bu, trombosit,
byme faktr, endotelyal hcre, T
hcresi, alyuvar, akyuvar ve elbette kk
hcrelerin bir karm. Berman sonra bu
SVFyi hastaya tekrar enjekte ediyor.
Temelde prosedr kulaa mantkl
geliyor. Kk hcreler dokular onarmaktan
sorumluysa neden onlar hasarl blgelere
enjekte etmeyelim ki? Sorun u ki, kk
hcreler hakknda bilgimiz ok snrl. Sz
gelimi, bilim insanlar bir kk hcrenin
neden baka bir eye deil de belli bir
hcre trne dntn, hcre replikasyonunu neyin balatp neyin bitirdiini
bilmiyor. Ayn zamanda kk hcrelerin ne
zaman kontrolden kp ortal batracan da nceden kestiremiyorlar. Bilim
insanlar daha fazlasn renene kadar,
herhangi bir kk hcre tedavisinin nemli
risk iermediini sylemek olanaksz.
Bununla birlikte aratrmalar yrtlyor. Getiimiz birka yl iinde, aralarnda
felcin, omurilik hasarnn ve Parkinson hastalnn da bulunduu baz durumlar iin
hcre esasl terapileri aratracak bir dizi
klinik deney balatld. FDA u anda yetikin kk hcrelerin kalp, kemik ve kkrdak
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:48
onarma becerisini sekiz farkl koldan aratryor. Ayn zamanda hcre bazl bir multipl
skleroz tedavisine 1. aama klinik deney izni
verdi. Bunlar umut verici ama yle bile olsa
byle deneylerle gvenli ve etkili terapiler
arasnda byk bir uurum var.
Daha imdiden kullanmda olsa da SVF
terapisi henz bu uurumu kapatm
deil. Berman da tedavinin nasl ilediini tam olarak anlamyor, anlamadn
sylemekten de kanmyor. En iyi tahmini
bunun tek bir etkenden kaynaklanmad.
SVFdeki kk hcreler muhtemelen dokularn onarlmasna katkda bulunuyor ama
byme faktrlerinin, T hcrelerinin de
bunda etkisi var. Bunlar ok karmak sreler ve mekanizmay tam olarak zecek
teknolojiye sahip deiliz, diyor.
Elbette bu, Bermann tmyle anlamad bir tedaviyi uygulayarak yasad
bir ey yapt anlamna gelmiyor. yle
bir ey yapmyor zaten. Hatta yapt etik
d da deil. O, tedavi edilemeyen hastalar tedavi ediyor. nsanlar gerekten
muazzam baarlara imza atyor, diyor
Kuzey Carolinadaki Wake Forest Rejeneratif Tp Enstitsnn mdr Anthony
Atala. Bununla birlikte, sebebini tamamen
anlamak iin kontroll aratrmalara gerek
olduunu da ekliyor. Bu olana kadar SVF
biraz da kumar andryor. Paran dyorsun, ansn deniyorsun.
IV.
i l l us tratio n p hoto by c r e d it h e r e
Sara h G u i d o - Laa ks o for Ha l l e y Re s o u r ce s
MR ekiminden birka hafta sonra

deneysel prosedr iin Bermann Palm
Springsteki kliniine geliyorum. Kayt yaptrdktan sonra Berman bekleme odasnda
yanma geliyor. Bana ilk admn her plastik
cerrahn vazgeilmez uygulamas, yani liposuction (ya aldrma) olduunu sylyor.
Beni muayene odasna alp yzst yatmam sylyor. Gmleimi yukar syryor.
Anestezi ilacyla dolu bir rngayla belimin
sol tarafn uyuturuyor. Ne yazk ki orada
hi ya sknts yok. la kk hcreler iin
toksik, o yzden ineyi ok derine batrmamaya gayret ediyor. Ardndan yarm
santimlik bir kesik ayor, kk bir tp
yerletirip vakumlamaya balyor. Pek bir
ey hissetmiyorum. Hafif bir kazma hissi,
sessiz bir uultu. 10 dakikada bitiyor zaten.
Berman yarann stne bir bant yaptryor, yalar da bir laboratuvar teknisyenine
veriyor. Teknisyen bunu SVFye dntrecek. Yaklak bir saat iinde SVF vcudumda dolayor olacak.
ph otograp h by
/ 67
25.05.2015 22:48
HAZRAN 2015
Her Derde Deva
Prosedr ok kolay grnyor. Tedavi

bu kadar kolay m yoksa? Biroklar yle
dnmyor.
Minnesotann Biyoetik Merkezinde
doent doktor olan Leigh Turner, eitli SVF
terapilerini pheli buluyor. Etkili ya da
gvenli olduunu kantlam tek kii yok,
diyor. nsanlar hibir garanti olmadan bu
tedavilere ynla para dkyor.
Davisteki California niversitesi Rejeneratif Tedavi Enstitsnde biyomedikal
bilimci olan Paul Knoepfler ise daha da
ileri gidiyor: Bu insanlar zerinde yaplan
kr amal bir deney. Knoepfler, kk hcre
tedavisinin istenmeyen yerlerde kemik ya
da kkrdak dokusu oluturabileceini sylyor. Portekizdeki bir vakay iaret ediyor.
Bir kadn hastann burnundan alnan kk
hcreler, felci gidermek maksadyla srtna
enjekte edilmi. Sekiz yl sonra doktorlar
kadnn belkemiinde bir nazal (burun)
dokusu kmesi bulmu. Bir dier vakada
ise bir Rus kliniinde ise sinir hastalndan
tr fetal (ceninden alnma) kk hcreyle
tedavi edilen bir gencin beyninde tmr
belirmi. Her iki tedavi de SVF deil ve
SVFnin bylesi sonulara yol atn gsteren hibir dorudan kant yok, ama riskler
gz ard edilemez. Keiler zerinde yaplan
yeni tarihli bir aratrma SVFnin spinal
enflamasyonu (omurga iltihabn) ve disk
dejenerasyonunu artrdn gsteriyor.
Buna ramen Berman, SVFnin gvenli
olduu grnde. Binlerce hastay tedavi
ettik ve hatr saylr bir olumsuz tepkiyle
karlamadk, diyor. Vakalar kaydettiini
ve bunlar PubMed ve ClinicalTrials.gov
adreslerinden yaynlayacan da ekliyor.
Bundan birka yl nce Berman, hepsi de
SVF terapisi uygulayan kardiyologlarn,
radyologlarn, anestezi uzmanlarnn, sinir
cerrahlarnn bulunduu 50 kiilik bir
doktor grubuyla Hcre Cerrahi A (Cell
Surgical Network) diye bir oluum balatm. Berman, bu ii uygulayanlarn says
arttka daha ok veriye kavuacaklarn
sylyor.
Berman, SVF terapisinin yar atlarndaki baarsna da dikkat ekiyor. 2000lerin
banda, u anki ad Vet-Stem olan bir
irket, deneysel tedavileri daha rahat yapabilen veterinerlere SVFyi sunmu. Yntemi
ilk benimseyenlerden biri de Arizonadaki
Cave Creek At Cerrahisi ve Tehis Grntleme Merkezinin eski sahibi Ross Rich.
lkin pheciydim, diyor, ama elimdeki
baz ok deerli atlar 18 ayda tedavi edememitim. Rich bu tedaviden mterilerine
sz etmi, onlar da yeil k yakm.
Kk hcreleri yaralanm blgeye
68 /
enjekte ettik. ay sonra tmyle iyiletiler, diyor. Hayatta byle bir eye tank
olmamtm. Normalde kariyer bitiren bu
yaralanmalar artk sorun olmaktan kt.
Vet-Stem, binlerce at baaryla tedavi
ettiini ne sryor ve Rich, baar orann
%80-90 aralnda olduunu gsteren
bilimsel almalar yaynlam. Dahas,
atlarda plasebo etkisi de grlmyor.
Hatta Rich, SVFnin etkisine o kadar inanm ki geen bahar o ve kars kendi srt,
NEY DERNE
BATIRIYOR
Adanmlk
byle bir ey
ite, diyorum
kendi kendime.
diz ve ayak bilei arlar iin SVF tedavisi

grmler. Rich, ikisinde de etkileyici bir
iyileme olduunu sylyor.
SVFmin hazrlanmasn beklerken
bunlar yreime su serpiyor. Benden nce
binlerce insann, binlerce atn bu prosedr
skntsz atlattn bilmek houma gidiyor.
Yine de kayglarm var elbette. rnein, SVF
tedavilerinin hepsi de getiimiz birka
yl iinde yapld. Terapinin uzun vadeli
sonular hl bilinmiyor. Ayrca, tamam,
tedavi atlarda ok iyi sonu vermi olabilir
ama neticede ben at deilim ki.
V.
Oturmu yalarmn santrifjde ayrtrlmasn beklerken elimde olmadan i skc
bir hesap yapyorum. Acaba hangisi daha
kt? Kronik aryla bir ya da 10 yl yaamak m? Yoksa ispatlanmam bir tedavi
mi? Hl ge kalm saylmam, istersem
geri adm atabilirim. Hi kimseye aklama yapmadan kapdan kabilir, kiralk

arabama atlayp gnn geri kalann Palm
Springsteki otelimde havuz banda keyif
atarak geirebilirim. Tek kaybm soldaki
ak simidimden eksilen biraz ya olur
(onun da ne kadar gitse o kadar iyi zaten).
Ama SVF enjeksiyonu bir kez yapld m,
dn yok.
Liposuctiondan bir saat kadar sonra bir
hemire ieriye, ii benim SVFmle dolu bir
tple giriyor. Bu rnekte 50 milyon kadar
hcre bulunduunu, bunun da normal bir
deer olduunu sylyor. Svnn byk
ksm serumla damardan verilecek, sonra
doktor birazn da sol krek kemiimin
altna rngayla enjekte edecek. Hazr olup
olmadm soruyor. Serum taklmas iin
gmleimi syrp kolumu uzatyorum.
ne koluma girdii anda kk hcrelerin
ve baklk hcrelerinin bir karm damarlarmda gezinmeye balyor. Tedavinin
nasl gerekletii bilinmediinden Berman
hcrelerin vcutta dolamasn salamak
iin serum kullanyor. Bylece, bulduklar
her yerdeki iltihaplanmaya saldrabilecekler. Buras biraz pheli gzkyor. Bir
dokudan elde edilmi yetikin kk hcrelerinin, genetik yeniden programlama olmadan baka hcrelerdeki iltihab nasl hedef
alaca biraz muammal. Umarm byk bir
hata yapmammdr diye dnyorum.
Bir sre kolumda serumla oturuyorum.
Yarm saat kadar sonra Jonathan Braslow
adnda bir ortopedi cerrah gelip srt arm
soruyor. Ona arnn sol krek kemiimin
altyla omurgamn arasnda olduunu
sylyorum. Braslow belli ki vcudun bu
yerine aina ve baparmayla yoklayarak
arnn tam merkezini buluyor. Tam oras
ite, diyorum. Ar orada.
Peki o zaman, diyor. neyi derine
batryor. SVF srtma girerken doktorun
kolu geviyor. Adanmlk byle bir ey
ite, diyorum kendi kendime. Birka dakika
sonra dardaym.
VI.
SVF terapisi artk yasallam olabilir
ama gelecei hl belirsiz. FDA, Aralk
aynda adipoz dokudan (ya dokusundan)
alnan kk hcrelerle ilgili bir klavuz tasla yaymlad. Bu, Berman iin kt haber.
Normalde ajans operasyonlar deil, ilalar
dzenliyor. En azndan biyolojik terapiler
sz konusu olduunda ikisi arasndaki fark,
minimal maniplasyon kavramna gelip
dayanyor. ayet hastann dokular alnp
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:48
karakteristiklerini yitirmeyecek biimde kullanldysa prosedrn ad cerrahi

oluyor. Eer doku, karakteristik zelliklerini
yitirdiyse FDA bunu minimal maniplasyonun tesinde sayyor ve tedavi bu sefer
ila kapsamna sokuluyor. Bu da bitmek
bilmeyen, pahal klinik deneyler demek.
Ajansn hazrlad taslak, adipoz dokudan elde edilen kk hcrelerin minimal
maniplasyondan daha fazlasna maruz
kaldn ak seik belirtiyor. Enzimatik
sindirim ve santrifjle ayrtrma sonrasnda doktorlarn nnde, bildiimiz yadan
ok daha farkl bir ey kalyor. Minnesota
niversitesinde biyoetiki olan Turnera
gre FDAnn bu davran yaklaan dzenlemelerin iaretisi. Fakat bu dzenlemelerin ne zaman gelecei de herkesin
merak konusu. u an iin SVF klinikleri
iin bir sknt yok. Taslaklar yasal olarak
uygulanamyor, diyor Turner, Eer gemite olanlara baklrsa bu kliniklerin says
artacak demektir.
FDA duyurusundan sonra Bermana
ulatmda kararlln yitirmediini gryorum. FDA kararnn tm amac bulac
hastalklar nlemek, diye yant yazyor
bana. Kullandmz her ey, SVF yapmak
iin deilse bile, FDA tarafndan onayl. Biz
cerrahlar hastalk bulatrma riski olmadka istediimizi yapmakta zgrz.
Berman, bu durum hallolana kadar,

Hcre Cerrahi Ann hastalarn kk
hcrelerini (tpk kadnlarn yumurtalar
gibi) dondurup saklayacak bir kriyojenik
ktphane yaptn sylyor. Yalandka
kk hcrelerimizi yitiriyoruz. Bir uzvunuzu
kurtarmak ya da arteritten kurtulmak iin
dondurulmu eski hcrelerinizi kullanmak
iyi olmaz myd? Veteriner Rich, Bana
kalrsa organ nakillerinin modas geecek,
diyor. Gelecekte, vcudunuzun hasarl
ksmna en uygun kk hcreleri bulunduran bir irketi arayacaksnz, sizi bir gecede
iyiletirecekler.
VII.
SVFden bir hafta sonra evden alrken, yedi yldan beri ilk kez srtmn armadn fark ediyorum. Normalim. Kk
hcrelerle ilgili eitli sitelerde, durumdaki
dzelmenin sadece kk hcre tedavisinden kaynaklanmayabileceine dair bir
sr uyar grdm. Plasebo etkisinin,
ezamanl dier tedavilerin ve doal iyileme srecinin katks olabiliyor. Ama dier
tedavilerimde plasebo etkisi grmemitim,
baka tedavi olmuyorum ve yedi yldr
hibir doal iyileme olmad.
Sonra New Yorktan Mainee arabayla

gittim. Spermen iin kriptonit neyse benim iin de uzun yolculuklar o. Gerekten
de alt saatlik yolculuun nc saatinde
eski armn dnmeye baladn hissettim. Dnmemeye altm ama oradayd.
Kendimi yenilgiye uram hissettim ve
birka gn sonra Berman aradm. Bana
olumlu bakmam syledi. Bazen hastalk
ksa sreliine dnyor, sonra tekrar kayboluyor, dedi. Biraz zaman tanmalsn.
Yava yava arm geti. Arada bir tekrar
boy gsterse de, grnmesiyle kaybolmas
bir oluyordu. Derken, tedaviden ay
sonra, asla dnmemek zere kayboldu.
Ka saat araba srersem sreyim, ne kadar
spor yaparsam yapaym srtm armyor.
Geti. Bu noktada tedavinin stnden
neredeyse bir yl geti ve hl arm szm
yok. Yine de bunun geici olmasndan
korkuyorum. Ksa sre nce boksr Lamon
Brewsterla haberletim. Tedavisi, nedeni
bilinmeyen bir ekilde baarsz olmutu,
sol gz yine grmyordu. Tersine dnd,
dedi bana. Brewster, konutuum SVF
hastalar arasnda kaide deil de istisna
olduundan durumu bana pek de aklma
getirmemeye altm bir eyi hatrlatyor: Kobay olmak iin gnll yazldnzda hibir ey kesin deil ve sonucu zaman
belirliyor.
25.05.2015 22:48
GNE YKSELYOR
Elon Musktan
Enerji Devrimi
Tesla, Nkleer Enerji ve Fosil
Yaktlara Son Vermeye Hazr
Akkuyu Nkleer Santral Projesi ve petrol

fiyatlarndaki zamlar konutuumuz bu gnlerde
Tesla Motorsun kurucu ortaklarndan Elon Musk,
her eyi deitirecek ok nemli bir duyuru yapt.
TUNA EMREN
Kimileri ona Steve Jobsn veliaht diyor.

Ama yanlyorlar. O, kendisinden nceki
herkesten farkl. Teknoloji peygamberi
olarak da adlandrldna ahit olabilirsiniz.
Nikola Teslay rnek alan bu adam,
inanlmaz zekasyla Silikon Vadisindeki
herkese fark atmay baarm byk bir
mucit. Ama onu dierlerinden ayran en
byk fark paray bir ama deil, ara
olarak gryor oluu. Srekli ilerliyor, bir
projeden dierine geiyor. Yeri geliyor,
tm mal varln bir sonraki atlm iin
kullanyor. Kaybetmek veya kazanmak
umurunda deil. Var olan teknolojinin
bir st modelini retmektense hayal kurmay, imkansz baarmay seviyor. Hatta
elektrikli otomobilde rakip tanmazken,
bir anda ok cesur bir hamleyle kendi
yaratt teknolojiye ait neredeyse tm
patentleri, bu alandaki rekabetin gelimesi
adna paylama atn biliyoruz. Bunlar
gerekten grmeye hi alkn olmadmz davranlar.
Elon Muskn en byk hayali bizleri
fosil yakt bamllndan kurtarmak. Bir
yandan Tesla Motors bnyesinde elektrikli
aralarn retimine devam ediyor, dier
taraftan Solar City adl irketinde gelitirdii gne panellerini kullanarak muazzam byklkteki gne enerjisi iftliklerini kuruyor. Giriimlerini insanla faydas
olacak alanlara odaklanarak yapan Musk,
bulu ve yatrmlaryla dnyann gidiatn
deitirebilecek sayl insanlardan. zetle;
gelecek onun ellerinde ekilleniyor.
70 /
Muskn 30 Nisanda Tesla Hawthorne

Tasarm Stdyosunda gerekletirdii
sunum, aslnda takipileri tarafndan
ok uzun zamandr beklenmekteydi.
nk Tesla otomobillerinin batarya
patentlerini herkesle paylatklarnda, bu
teknolojinin tek bir parasna ait bilgiyi
korumaya devam ettiler. Korunan blm
dier otomobil reticilerinin kendisine
rakip olmasn engellemiyordu. Ama
bunun gelecei deitirecek ok byk
bir bulu iin sakland sylenmekteydi.
Nitekim 30 Nisan gn yaplan sunumda
o teknoloji herkese tantlm oldu. Ve
grdk ki, bu gerekten de Tesla Model S
otomobilinde kullanlan bataryann evlere
uyarlanm haliydi.
Dnyann Elektrik htiyacn Bu

Bataryalarla Karlamak Mmkn
California, Palo Altoda bulunan Tesla
Motors bundan byle Tesla Energy olarak
da anlacak. nk irketin hedefinde
artk sadece elektrikli otomobiller yok.
Yaam alanlarnn tm enerji ihtiyacn
karlayacak olan duvar bataryalar da
retecekler.
Musk, enerji denkleminin kayp
halkas olarak adlandrd yeni rn
Tesla Powerwall adl ev bataryasn tm
dnyaya tantrken; Mevcut bataryalarn
sorunu, hepsinin kt olmas, diyordu.
Peki nedir bu yeni bataryann fark?
Powerwall, gne enerjisinin son derece verimli bir ekilde depolanabildii ilk
batarya. Bilindii zere; gne panelle-
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 23:52
Ge r e k zgrlk
Ye nile nebilir E ne rjide
20 m ilya r dola ra m a lolm a s
be k le ne n Ak kuyu nk lee r
p rojesi ye rine, sa dece 9,2
m ilya r dola ra gne pa ne li
ift lii kurulabiliyor.
Sa nt ra lde ret ilm esi
hede fle ne n 4,8 GWlk g ,
bu pa ne lle rle ra hat lk la
ka rla nabilir. Bunun
i in nk lee r sa nt ra lin
ya p la ca blge nin
yzl mnn 35te biri
ka da r bir a la n yete rli.
/ 71
25.05.2015 23:52
xxxxx
Powe rwa ll ve E l o n Musk
72 /
Depola
Kullan
En e r j i D e n kl e m i n i n K ay p H a l ka s
Power wa l l , g n e en er j i si n i n so n d erece ver i ml i bi r eki ld e
d epo l a n abi ld ii i l k bata r ya . 7 ya d a 10 k W/s g c n d e i ki
fa rk l mo d el l e reti l en bata r ya 130 x 83 x 18 c m boy u tl a r n d a .
Da h a fa z l a g eld e etmek i i n d i l ersen i z 9 a d ed e ka d a r
bata r yay bi rbi r i n e bal ay p ku l l a n abi l iyo rsu nu z .
kverdi ve her ey deiti.

Yaz aylarnda retimine balanmas
hedeflenen bataryalar iin, tantld gnden
itibaren sadece 5 gn iinde 38.000 adet n
sipari alnd. Bir baka deyile; 2016nn
ortalarna dek satlmas planlanan bataryalar
imdiden tkendi. Talebin 2.800 Powerpack modl iin geldi. rne olan ilginin
bu denli youn oluu, enerji geleceinin nasl
ekillenecei konusundaki tm phe krntlarn da silmi oldu.
Nkleer Enerji Santrallerinin

Tabutuna aklacak Son ivi
Powerwall; srdrlebilir, gl ve evreci

enerji sunan devrim yaratacak bir teknoloji.
Sadece bir kere satn alp bir mr boyu
kullanabildiiniz iin g ihtiyac ok ucuza
karlanm oluyor. Zaten amac dnyann
enerji kullanmn kkten deitirmek.
phesiz, evreye uyumlu enerji retimi
konusunda atlan bu dev adm sayesinde
fosil yaktlara ve nkleer enerji santrallerine
de ihtiyacmz kalmayacak. Gnmzde
yenilenebilir enerji; eitlik, adalet, zgrlk
ve bar anlamna geliyor. nk herkese eit
datm ilkesi korunarak ulatrldndan
insanlar zgrletiriyor. Merkezi otoriteye
bal olmadndan uruna sava yaplmas
da gerekmiyor. Gne ve rzgar snrsz,
hatta cretsiz olduu iin zelletirilmesi de
mmkn deil. Avrupada bu tr enerjilerin
kullanm arttka kmr ve petrol fiyatlar
dmeye balad.
evre rgt Greenpeacein, Avrupa
Yenilenebilir Enerji Konseyi ile birlikte
yapt Enerji Evrimi: Dnya Enerjisine
Srdrlebilir Bak aratrmasna gre;
yenilenebilir enerjilerin daha fazla devreye
sokulmas ekonomik olarak da fayda salyor.
nk byle bir dnm sayesinde sadece
elektrik iin kullanlan kmr, doal gaz ve
petrol giderlerinde bile 18 milyar dolarlk
tasarruf salanaca ngrlyor. Yenilenebilir enerjiye ynelimden elde edilecek kazan,
Avrupa Yenilenebilir Enerji Konseyinden
Oliver Schferin ifade ettii ekliyle; otomobil ya da elik endstrisinden daha fazla kar
getirmekte.
Artk akll enerji araynn dnyada hzla

yayldna ahit olmaktayz. nk yeil
ekonomi bu yeni enerji sistemleri zerinden
ekillenecek. rnein, Akkuyu Nkleer Santrali projesini ele alalm. Yenilenebilir enerji
sektrnn oyuncularndan Form irketler
Grubunun bakan Tun Korun; 20 milyar
dolara malolmas beklenen bu projenin
yerine, sadece 9,2 milyar dolara gne paneli
iftlii kurulabileceini sylyor. Hesaplamalar, santralde retilmesi hedeflenen 4,8
GWlk gcn bu panellerle rahatlkla karlanabileceini gstermekte. Bunun iin 4800
hektarlk bir arazi yeterli. Bu alan, nkleer
santral yaplacak blgenin yzlmnn
35te birine denk geliyor. imdi Powerwall
gibi bir teknoloji sayesinde, gndz retilen
elektriin gece de kullanlabilir duruma
gelmesiyle birlikte, byle bir projenin hayata
geirilmemesi iin hibir sebep yok. stelik
iletme masraf da olmayacak. Greenpeacein
raporlarna gre; yenilenebilir enerji kaynaklar ve enerji verimlilii zmleri, nkleer
enerjinin sekiz kat daha fazla istihdam
salamakta. Gne enerjiyse en ok istihdam
yaratan saha. Bu da demek oluyor ki; sadece
temiz enerji retmek ve onu tm dier
yntemlerden ok daha ucuza elde etmekle
kalmayacak, bir de gittike artan isizlik
oranlarn drme frsat yakalayacaz.
lkemizde elektriin %50si doalgazdan, %20si hidroelektrik santrallerinden
karlanyor. Geri kalan ksm petrol ve
kmre dayanmakta. Nkleer santralin
toplam enerji retimindeki pay ise sadece
%10 civarnda olacak. Akkuyu Nkleer G
Santrali irketinin, kendi internet sayfasndan
yapt aklamada yle syleniyor: Enerji
santralleri iin malzeme gideri, iilik gideri
ve zaman kaybnn, fosil yakt ve nkleer
yakt ile alan santrallere nazaran 500 misli
daha fazla olduunu belirtmek gerekir. Bu
aklamann beraberinde, artk eskimi olan
gne paneli teknolojilerinden rnekler verilmi. Oysa durum hi de yle deil.
Gneten elektrik retme teknolojisi son
yllarda ylesine geliti ve ucuzlad ki maliyetleri 7 yl gibi ksa bir srede yar yarya
dt, verimleri ykseldi. Bu sayede ayn
F ot o ra f: K o r ay Ne r gi z / d e v i a nt a r t
riyle elde edilen enerji, siz onu depolayacak

bir batarya kullanmadnz srece sadece
gnein olduu saatlerde kullanlabilmekte.
Oysa elektrik ihtiyacmz gece-gndz demeden devam ediyor. Hatta akam saatlerinde ok daha fazla elektrik tketiyoruz.
Dolaysyla panellerle elde ettiimiz gne
enerjisini depolayabilmemiz gerek. Powerwall ncesinde, bu amala piyasaya srlm
olan rnlerin hepsi pahal, arjlarn belirli
bir sre koruyabilen, enerjiyi verimli bir
ekilde aktaramayan bataryalard. 7-10 kW/s
gcndeki Powerwall ise bir evdeki tm
cihazlarn, baka bir g kaynana ihtiya
duyulmadan almasn salayan son derece
kullanl bir sistem. Endstriyel ihtiyalar
iin tasarlanan modeli Powerpacks ile bu g
100 kW/sa kyor. Onu dilerseniz elektrik
ebekesinden ya da hareket mekanizmal
bir aratan da arj edebilirsiniz. Ama sahip
olduu asl g, gne panelleriyle toplanan
enerjiyi depolayabiliyor oluundan gelmekte.
Zaten Elon Musk da bataryalarnn bu ekilde kullanlmasn neriyor.
Bu bataryalarn belirli bir mr yok. Daha
fazla g elde etmek iin dilerseniz 9 adede
kadar Powerallu birbirine balayp kullanabiliyorsunuz. Yz binlerce kez arj edebilir
ve yaamnz boyunca sadece gne enerjisi
kullanarak elektrik retebilirsiniz. k bir
tasarma sahip bataryalar 130 x 83 x 18 cm
boyutlarnda. Hem de evinizin duvarna
astnz anda almaya balyor. Dahas,
internete de bal. Bylece yerel bazda akll
ebekeler de oluturulabilecek. Bu sistem,
Muskn deyimiyle; Gvenlik, zgrlk ve
aklclk salyor.
Musk, tm dnyaya yetecek kadar
enerji retmek iin endstriyel model olan
Powerpacksten 2 milyar adedin yeterli olacan belirtiyor. Bu rakam ilk bata ok lgnca gelebilir. Ancak baarlabilirse, dnyann
elektrie sahip olamayan fakir topluluklar
da bundan yararlanabilecek. stelik dnya
genelinde yollarda dolaan ve ortalama 20
ylda bir yenilenen otomobillerin saysyla
karlatrldnda o kadar da korkutucu bir
rakam olmad grlyor. Yani gezegenimizdeki elektrik ihtiyacnn tamamn bu
bataryalarla karlayabiliriz.
Carnegie Mellon niversitesi profesr ve
yeni nesil sodyum-iyon pillerin gelitirilmesi
zerine alan Aquion Energynin yneticilerinden olan Jay Whitacre, bu buluu sabit
depolama teknolojisinin iPadi olarak tanmlyor: Tabletler hep vard ama kimse onlar
kullanmay istemiyordu. Sonra bir anda iPad
Topla
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 23:52
MAKSMUM
G
GNDZ TALEB
GECE TALEB
Gece Gndz Demeden Enerji Ak

Evlerdeki elektrik ihtiyac sabah ve akam
saatlerinde daha fazla oluyor. Oysa gne
enerjisinin en youn olduu zaman gn ortas. Ev
bataryas olmadan, gnein tam tepede olduu
bu saatlerde toplanan enerji depolanamyor.
Dolaysyla onu verimli bir ekilde
kullanamyoruz. Powerwall, gn ortasndaki
maksimum gc depolayp, takip eden saatlerde
kullanmamz salyor.
miktarda enerji daha kk panellerle elde

edilebilir duruma geldi. Hatta artk atya panel kurmak dnda yntemler de mevcut. rnein; binay incecik bir malzeme olan akll
panellerle kaplayabilir ya da camlara tpk bir
film gibi ekilen modellerini kullanabilirsiniz.
Bu teknoloji inanlmaz bir hzla geliiyor ve
karmza kan her bir yeni rnde verim
artm, kullanm kolaylam oluyor.
Gerekler gn gibi ortada: Fosil yaktlara
ve nkleer santrallere ihtiya duymayacamz bir gelecek bizi bekliyor. Teslann
bataryalar ilk adm att. Yakn gelecekte
yeni bataryalarla da karlaacaz ve
nihayetinde bu pazarda byk bir rekabet
balayacak. Belki tek bir rnle deil ama
ksa sre iinde baka irketlerin de atlma
gemesiyle tm dnyay benzer bataryalarla
donatmamz mmkn olabilir. Bu durum,
zaten lmeye yz tutmu olan fosil yakt bamll ve nkleer santrallerin tabutuna son
iviyi akabilir gibi grnyor. nk gnn
24 saati verimli enerji rettii sylenerek savunulan nkleer santrallerin en byk rakibi,
ayn enerji miktarn gece-gndz demeden
retebilen ve onu bataryalara depolayabilen
gne enerjisi sistemleri olacak.
Bir nkleer santralin, bu alanda en iddial
iki lke olan Rusya (ernobil facias) ve
Japonyada (Fukuima kazas) bile ok byk
felaketlere sebep olduu gereini bir kenara
braksak bile, Akkuyu iin nerilen WWER1200 reaktr modeli dierlerine oranla
daha yksek oranda radyoaktivite ieriyor ve
henz teknik ya da insani hatalara kar test
edilmi deil. Diyelim ki her ey yolunda gitti
ve en ufak bir tehlikeyle karlamadan, bu
santrali ok uzun yllar boyunca kullanmaya
devam ettik. Malesef bu durumda bile tehlike
tamamen ortadan kalkm olmuyor:
Her eyden nce, nkleer santraller
alrken mutlaka soutulmak zorunda. Bu

yzden genelde deniz kenarna kuruluyor ve
saniyede ortalama 10 ton su kullanlarak soutulmas salanyor. Soutma suyu ne kadar
souk olursa, santralin termodinamik verimi
o derece yksek oluyor. Akdeniz suyunun
zellikle de yaz aylarnda scak olduu ortada. Dolaysyla bu santralin verimi de dk
olacak. Bunun yan sra, deniz ekosistemine
de byk zararlar verecei ngrlmekte.
nk blgedeki Ovack Krfezi, Kuzeydou Akdeniz Blgesinin nemli reme ve
beslenme alanlarndan biri. Pek ok farkl
balk trnn yumurta ve larvas akntlarla
bu blgeye tanyor.
Nkleer santral, deniz suyunu alp soutma iin kullandktan sonra, atk sy bu soutma suyuna transfer ediyor. Bu ekilde su
1-2 C derece daha snm oluyor. Bu esnada
binlerce metrekp su buhar atmosfere salnyor ve blgenin havasn deiime uratyor.
Salnan buharda PM10 partiklleri denilen;
krom, inko, kurun gibi kanserojen ar
metaller ve zehirli kimyasallar da bulunmakta. Tabii bir de buharlaan suyun yerine her
gn sistemli olarak yeni su eklenmesi, kp
amurlaan suyun da sistemden atlmas
gerekiyor. Ayrca atmosferde ve bilhassa
deniz suyunda bulunan, abucak kimyasal
reaksiyona giren azotun nkleer santrallerin
soutma kulelerinden kan buharl ortamda
hzla deiik azot izotopunu ieren
nitrozoksite dnt bilinmekte. Deniz
suyunda zlm NO3, soutma sistemindeki buharlama srasnda nce N2, sonra da
N2Oya dnyor. N2O; merkezi sinir sistemi, dolam sistemi ve reme organlarna
zarar veriyor, embriyonik seviyede lmlere,
doum anomalilerine sebep oluyor. Nkleer
santrallerin yaknlarnda yaayan canllar bu
nedenle her daim tehdit altndalar. Nkleere
evrimin her aamasnda havaya salnan

karbondioksiti de unutmamak gerek.
Ve son olarak geliyoruz santralden kacak
atk meselesine. Radyoaktif atklar genelde
okyanus tabanna salnyor. En nls de
Pasifik Okyanusundaki Mariana ukuru.
Atklarn toplayarak eski maden ocaklarnda
saklayan ya da zel konteynrlara sktrarak
biyosfere salnmasn nleyen lkeler de var.
Ama nasl saklarsak veya nereye boca edersek edelim, nihai atk saklama zmn
hala bulamadk. Bu yzden hem evreye hem
de kendimize ok byk zararlar vermeye
devam ediyoruz.
Japonyada yaanan Fukuima kazasndan
sonra, svire yeni reaktr plann iptal
etti, 2034e dek santrallerini kapatacan
syledi. Japonyada ise tm yeni reaktrler iptal edildi ve enerji retimi iin yeni
yntemler devreye sokuldu. ek Cumhuriyeti
nkleer planlarndan vazgeti. Almanya hkmeti yedi santralini kapatt ve 2022ye dek
tm nkleer santralleri devreden karacan
aklad. Yapt yeni yatrmlarla rekor krarak elektrik talebinin yzde 50sinden fazlasn yenilenebilir enerji kaynaklaryla karlad.
2050ye kadar bu oran %80e karmay
hedefliyor. Fransa, talya, Danimarka ve ngiltere de getiimiz yl Haziran aynda kendi
lkelerinin gne enerjisi retim rekorlarna
imza attlar. Kanada ve Japonya da ok yaknda bu lkeler arasna katlmay hedefliyor.
Trkiye ise tam anlamyla bir gne lkesi.
Potansiyel yksek. Almanyadan yzde 60
daha fazla gne nmna sahibiz. Ancak
kurulu gcmz son derece zayf. Yenilenebilir enerjinin yaygn bir ekilde kullanlmasn
tevik etmek iin yasal mevzuatta dzenlemeler yaplmas gerekiyor. Bunlar yapldnda,
ksa sre iinde rekor kran lkeler arasnda
yer alacamza hi phe yok.
/ 73
25.05.2015 23:53
GNE YKSELYOR
ATILARDAK
GNE BAHELER
atya duvar kad gibi denen esnek gne panelleri ve ktan elektrik
reten yeni kumalarla elektrik retmek artk ok daha kolay.
Kozan Demrcan
snek gne panelleri son 5 ylda

Amerika ve Avrupada hzla
yaygnlaarak gne enerjisi
sektrn deitirdi. Konutlar ve
Teslann elektrikli otomobillerini
arj eden istasyonlar besleyen esnek
paneller temiz enerjide maliyetleri
azaltarak rekabet gcn artryor.
indeki Fudan niversitesi aratrmaclarnn gelitirdii gne ndan
elektrik reten fiberoptik kumalar ise
esnek enerjide mobil devrim balatyor. Yakn gelecekte son moda giysiler
de gne ndan elektrik retecek
ve bylece akll telefonlarla fitness
bilezikleri gibi giyilebilir bilgisayarlar
arj etme sorunu ortadan kalkacak.
Gne panelleri son otuz ylda
gne enerjisini pahal bir alternatif
olmaktan karp termik ve hidroelektrik santrallerle rekabet edecek
seviyeye getirdi. Bugn Almanya,
Hindistan ve talyada gne enerjisi
maliyetleri ham petrol fiyatlaryla
eitlendi ve birka yl iinde Akdeniz
havzas, California eyaleti ve Ortadou
llerinin de dnyann en byk
yenilenebilir enerji kaynaklarna sahip
blgeler olarak ne kmas bekleniyor. rnein, Californiada kuruyan
yeralt su kaynaklarnn yol at tatl
su an karlamak zere deniz suyunu elektroliz yoluyla artan tesisler
kuruluyor ve bunun iin gereken enerji
gne santrallerinden karlanyor.
rie evirmek iin fotovoltaik etkiden

yararlanan klasik gne panelleri kaln
ereveli ar gne hcrelerinden
oluuyor.
rnein, sektrn en verimli zm olan monokristal silikon gne
hcreleri bloklar halinde deniyor.
Saf silikondan retilen bu hcreler
gne nn yzde 19 ila 21ini
elektrie eviriyor. le gnei ve yaz
scana son derece dayankl olan
monokristal silikon paneller kk
atlarda elektrik retimini artryor.
Verimlilii daha dk olan polikristal
paneller ise greli ucuz olduu iin
tercih ediliyor; ancak teknolojideki son
gelimeler bu modellerin de verimliliini artrarak maliyeti herkesin
kullanabilecei dzeye ekiyor.
Polimerden retilen ince film
zerine deli silikon katmanlarndan oluan esnek gne panelleri ise
binalara duvar kad gibi denerek
inaat ve montaj aamalarn tmyle
ortadan kaldryor. Hal gibi katlanp
kamyonetin kasasnda kolayca tanabilen esnek gne panelleri, lojistiin
yan sra bakm maliyetini de azaltarak
klasik panellerden daha kullanl bir
alternatif sunuyor. Son kullanc iin
kk bir masa rts boyutunda
retilen katlanabilir gne panelleri
de akll telefonlar, tabletler, fitness
bilezikleri ve laptoplar arj etmekte
kullanlyor.
Duvar kad demek kadar

kolay
Mobil enerji
Btn bu teknolojiler gne enerjisinin

hzla ucuzlamasna bal ama atlar
klasik gne panelleriyle kaplamak
maliyeti arttryor. Gne n elekt-
74 /
Esnek gne panelleri sektrde retim

maliyetlerinin dk olmasyla rekabet
ediyor. rnein, ince film retiminde
ok az silikon kullanlyor ve bu tr
paneller ofset bask makinelerine ben-
zer sistemlerle fabrikada seri olarak

baslyor. Yine de mobil enerji sektrnde asl devrimi giyilebilir bilgisayarlar arj etmekte kullanlan elektrikli
kumalar balatt. Nitekim bu hzl
gidii gren tekstil ve moda dnyas
elektrikli kuma sektrne imdiden el
att: Wearable Solar irketinden moda
tasarmcs Pauline Von Dongon gibi
giriimciler, fiberoptik iplikten rlen
kumalar elektronik mrekkep tabanl bask teknolojisiyle birletirerek
mobil cihazlar arj eden ilk kyafetleri
sata sunmay planlyor.
angaydaki Fudan niversitesinde
aratrmalarn srdren Profesr Huisheng Peng ve ekibi de mobil enerjide
son trendleri yakalamak iin gne
n elektrie dntren yeni bir
fiberoptik iplik gelitirdi. Bu tr elektrikli kumalar n cebi, srt ve omuzlar esnek gne panelleriyle kapl olan
hantal modellerin tersine tmyle
fiberoptik iplikten retiliyor ve iki yz
kez katlandktan sonra bile fotovoltaik
zelliklerini koruyarak n yaklak
yzde 1ini elektrie evirebiliyor. Bu
pek verimli saylmaz ama almalar
daha prototip aamasnda ve Peng, bu
giysilerin ilk aamada telefon pillerini
ksmen arj ederek kullanm mrn
uzatacan sylyor: Telefonu cebinize koyun, arj olsun.
Elektrikli kumalarn maksimum verimlilii yzde 1,08 olarak llyor,
ama iplikler yzlerce kez bkldkten
sonra bile yzde 0,94 verimlilikle
alarak randman kaybn telafi
ediyor. Ayrca karbon nanotplerden
dokunan ince bir astarla kapl olan deneysel kuman hem n yz hem de
arka yz elektrie evirebiliyor.
P OPUL AR SCIENCE
enerji-kozan.indd 74
26.05.2015 00:03
Esnek enerjide son moda

gne ndan elektrik reten
fiberoptik kumalar: telefonu
cebinize koyun, arj olsun.
S o l o Po we r , Mi k e Ni co l a a ss e n
Gne
enerjisinde
son moda
Modac Pauline
Von Dongon
giyilebilir
bilgisayarlar
iin gne
enerjisinden
elektrik
reten giysiler
tasarlyor.
Katlanabilir
gne panelleri
Amerikada atlar
artk byk resim
erevelerine
benzeyen sabit
panellerle deil,
duvar kad gibi
denen ucuz
ve esnek gne
panelleriyle
kaplanyor.
/ 75
26.05.2015 00:03
GNE YKSELYOR
Katlanabilir gne panelleri elektrikli

oto arj istasyonlarnn atsna
denecek.
76 /
le akm iddetinin (amperin) dk

olmas otomobillerdeki pillerin arj
sresini uzatyor. Tesla otomobillerin
75 dakika arjla 400 km yol ald
dnldnde, istasyonlar ebeke
bamllndan kurtarmak iin yeni
bir teknoloji gelitirmek gerektii
anlalyor.
Konsantre gne panelleri
2014 Haziran aynda Arzon Solar

tarafndan satn alnan Amonix
irketi bu sorunu zmek zere uzay
teknolojisinden yararlanmaya karar
verdi. irket danmanlarndan Penn
State niversitesi doenti Noel C.
Giebink gelitirdikleri devrimsel
teknolojiyi yle zetliyor: ncelikle gne n mini merceklerle
tek noktaya odaklayan ve bu ekilde
enerji verimliliini artran konsantre
fotovoltaik hcreler (CPV) tasarladk. Sandvi benzeri sistemde, gne
hcrelerini ayna grevi gren yans-
atlarda mercekli gne hcreleri

Normal gne panellerinin stn gnei takip eden ok
sayda hareketli mercekle kaplayarak retilen konsantre
gne panelleri (CPV), atlara gl gne kolektr zellii
kazandryor. Bu da resimdeki Tesla Roadster gibi elektrikli
otolar arj eden istasyonlar besliyor.
GNE ENERJL GYSLER NASIL ALIIYOR?
Fiberoptik iplik
(d katman)
Elektron ak
elektrik akm
yaratyor
pliin kalnl 15 mikrometre
Bilim insanlar giyilebilir bilgisayarlar ve mobil

cihazlar arj etmek iin gne n elektrie
dntren fiberoptik iplikler gelitirdiler.
lmekler halinde bklen fiberoptik ipliklerin
dndan giren fotonlar, ipliin iindeki atomlar
saran elektronlar yerinden oynatyor. Atomlar-
Mobil gne enerjisinin srr

Yukarda grlen bklmeye dayankl
fiberoptik kuma gn ndan elektrik
retiyor.
dan kopup yan atomlara akan elektronlar da

dk voltajl elektrik akm retiyor. Kumaa
bal elektrotlar mikro USB balants zerinden
mobil cihazlar yavaa ama gn boyu arj ediyor.
Bunun iin telefonu elektrikli ceket veya gmlek
cebine koymak yeterli oluyor.
Wi l ey - V CH, Fu d a n N V E RS T E S , N O AA , Mb u d z i/ C r ea t i v e C ommo ns , S u nd a n ce S o l a r
Profesr Peng yeni teknolojinin dier

artlarn ise yle aklyor:
lk elektrikli kumalar gne
n elektrie dntren fotovoltaik boyalarla retilmiti. Ancak
aktif polimer pigmentlerle kapl olan
mikroskobik metal iplikler (titanyum dioksit mikro teller) makinede
ykamaya elverili deildi ve boyay
karan suyla temas edince elektrik
retme zelliini kaybediyordu.
Scakta terlediinizde, amar makinesine attnzda ya da yamur yadnda bozulan elektronik kumalar
yerine dayankl fiberoptik kumalar
kullanmak elbette ok daha salkl.
Evet, standart gne panelleri gibi
yksek verimlilikle alan tam boy
fotovoltaik giysiler gelitirmekten
henz uzaz ama bu teknolojinin
birka yl iinde giyilebilir bilgisayarlarda kullanlacan umuyoruz.
Esnek gne panelleri sadece
konutlarda deil, giyilebilir bilgisayarlarda da mobil enerjinin nn
aarken bir sonraki hamle konsantre gne hcresi imalat yapan
Amonixten geldi. irketin gelitirdii
yksek verimlilikli gne hcreleri,
panel zerindeki dier fotovoltaik
hcrelere birok noktadan balanarak elektrik retimini artryor. imdiye kadar iletiim uydular ve uzay
istasyonlarnda kullanlan konsantre
fotovoltaik hcre teknolojisi Amerika
Birleik Devletlerinde ksa srede
yaygnlaacak ve Tesla elektrikli otomobilleri arj eden g istasyonlarn
besleyecek.
Aslnda Tesla Motors irketinin
karlat en byk sorunlardan
biri elektrikli otomobilleri arj etmek
iin ehir ebekesinden yararlanma
zorunluluuydu. Bu da elektrik tketimini ykselterek termik santraller
ve nkleer santraller gibi evreyi kirleten enerji kaynaklarna bamll
artryordu. Oysa arj istasyonlarnn
atsn sradan gne panelleriyle
kaplamak enerji bamszl iin
yeterli deil. nk standart paneller
yzde 20 verimlilikle g istasyonlarnn ihtiyacn karlamyor. zellikP OPUL AR SCIEN CE
26.05.2015 00:04
tc bir film tabakas ile mercek ilevi

gren baloncuklu ince film tabakas
arasna yerletirdik.
Kunda motorlu aynalardan
yararlanan mevcut CPV sistemleri
gkteki gnei tpk ayiei gibi gn
boyu izliyor, ama bu zmde verimlilii artrmak iin ok hassas bir izleme dzenei kullanmak gerekiyor.
Gne kolektrlerinde kullanlan
bu tr motorlu aynalar ar olduu
iin atnza yerletiremezsiniz, ama
elimizde baka bir seenek var: Maliyetlerin ucuzlamas ile gne panellerinde silikon kullanm iki kat artt.
Yzde 20 yerine yzde 40 silikon
kullanan gelecek kuak CPV paneller
motorlu kundak gerektirmeden sabit
atlara denebiliyor. Bylece birim
alanda neredeyse motorlu aynalar
kadar elektrik retiyor.
boyutlu paneller
Aratrmaclar sabit atlarda gnei

izleyen kompakt konsantre paneller
retmek zere galyum-arsenik kulla-
nlan minyatr fotovoltaik hcreler

gelitirdiler ve gne panelindeki
her bir hcrenin zerine 3B yazcda
baslm birer mercek yerletirdiler.
Mini motorlarla hareket kabiliyeti
kazanan mercekler sabah ve le
saatlerinde yatay ayla gelen gne
n hcrelerin zerine le gnei
gibi dik ayla odaklyor.
Giebink yeni buluun nemini
yle aklyor: Eski sistemlerde
fotovoltaik hcre bana iki mercek
kullanlyor, ama bunlarn ikisi de
hcrenin stnde yer alyordu. Bu
snrl tasarm gnei takip etmekte
yetersiz kald iin gnde yalnzca
iki saat konsantre enerji salyordu.
Illinois niversitesiyle birlikte gelitirdiimiz yeni sistemde ise hcreleri
iki mercein arasna sandvi gibi yerletirdik ve gnei gnde sekiz saat
takip eden bir CPV sistemi kurduk.
Gne hcreleri ve kablolar hari
konsantre enerji prototipinin sadece
1 cm kalnlnda olduunu hatrlatan Giebink, nanoteknolojideki
ilerlemelerle birlikte yakn gelecekte

esnek CPV paneller de retilebileceini sylyor. Bununla birlikte
konsantre gne panelleri ancak
Akdeniz kylar, Sahra l ve
California gibi dorudan gne
alan blgelerde kullanlabiliyor. Her
durumda elektrikli otomobil cenneti
Californiadaki arj istasyonlarnn
bu sistemden byk yarar salamas
bekleniyor.
Konsantre
gne enerjisi
Kunda motorlu
parabolik aynalar
gnei gn boyu
takip ederek gn
n kuledeki
kolektrlere
yanstyor. Bu
da elektrik
trbinlerini
dndren suyu
buharlatran tuz
borularn styor.
Kresel snmay yavalatmak

iin
Carnegie Mellon niversitesi aratrmaclar, esnek gne panelleriyle

arj olan elektrikli kara tatlarnn
gne paneli sektrn tevik ettiini ve bunun da bol gne alan srail
ile Arap lkelerine rnek oluturduunu belirtiyor. Ancak California
Berkeley niversitesinden Rebecca
R. Hernandeze gre bu daha
balang.
Carnegie Mellon niversitesi
fen fakltesinde alrken eyaletin
Mobil
cihazlara
esnek enerji
ster laptop ister
tablet veya telefon
olsun, her mobil
cihaza uygun bir
katlanabilir gne
paneli var.
Deniz suyunu artmakta kullanlan

gne enerjisi, kuraklk eken
Californiada tatl su problemini
zecek.
/ 77
26.05.2015 00:04
GNE YKSELYOR
~9 mm
kalnlnda
elektrik tketimini analiz eden Hernandez; turistik plajlar, film endstrisi, niversiteleri, Silikon Vadisi,
portakal baheleri ve uzay teknolojileriyle tannan Californiann sadece
gne enerjisi kullanarak ihtiyacnn
5 kat elektrik retebileceini grd:
Nevadadaki Las Vegas ve Silikon
Vadisini destekleyen gne enerjisi
santrallerini California ehirlerine
entegre edersek hem ihtiyacmzn
be kat elektrik retiriz hem de
geni arazi avantajndan yararlanarak yeni kurulan santrallerin evreye
verdii zarar en aza indirgeriz.
Hernandez entegrasyon derken
yalnzca santral kurmak yerine,
Californiann yzde 8ini kaplayan
binalarn atsna esnek gne panelleri yerletirmekten sz ediyor. Bu
da toplam 33 bin kilometrekarelik
alann konsantre enerji santrallerine
ayrlabilecei ve 82 bin kilometrekarelik alanda gne panelleriyle
elektrik retebileceini gsteriyor.
Konsantre gne santralleri
kunda motorlu parabolik aynalarla
dairesel olarak sarlan byk gne
kulelerinden yararlanyor. Aynalar
gn boyu gnei takip ederek
kulenin tepesindeki kolektrlere
odaklyor. Gne kolektrleri de
santralin boru hattnda bulunan tuz
depolarn yzlerce derece scaklkta
styor. Geceleyin sudan ok daha

yava souyan tuz borularnn kullanlmas enerji verimliliini artryor.
Ayn zamanda gndz depolanan s
enerjisinin gece elektrik retmekte
kullanlmasna izin veriyor. Bu
tasarmda gne santralleri trbinleri
dndren suyu scak tuzla starak
buharlatryor.
Deniz Suyunu Artmak
Gne kolektrlerinin potansiyelini

inceleyen Hernandez, iin iine esnek gne panelleri katld takdirde
15 bini fotovoltaik ve 6000i gne
kolektr olmak zere, Californiada
ylda 21 bin terawatt saat elektrik
retilecei sonucuna vard.
Carnegie Mellon niversitesi
Global Ekoloji Blm Dekan Chris
Field da bunun blge iin byk bir
ans olduu kansnda: California,
2020ye kadar perakende enerjinin
yzde 33n yenilenebilir enerji
kaynaklarndan karlamaya karar
verdi. stelik eyaletimiz kresel
snmaya yol aan sera gazlarn
2050ye kadar yzde 80 orannda azaltmay planlyor. Btn bu
abalarn sonucunda, dier lkeler
ve eyaletlerin de bizi rnek alarak
kendi gne enerjisi sistemlerini
gelitireceini umuyoruz. Bunun
global ekonomiye ve kresel snmay
Btn bu abalarn sonucunda, dier

lkeler ve eyaletlerin de bizi rnek
alarak kendi gne enerjisi sistemlerini
gelitireceini umuyoruz.
78 /
KONSANTRE GNE
HCRES KEST
Resimde iki hareketli mercein arasna
yerletirilen monokristal silikon gne
hcreleri grlyor. Sistemin srr byte
mercei yerine, byte zelliine sahip esnek bir akrilik film kullanlmasnda. Yanstc
alt film ve mercek fonksiyonu gren baloncuklarla kapl olan st film gne panelinin
iinde ileri geri hareket ederek gn boyu
oda kayan gne n hcrelere odaklyor.
azaltmaya katks byk olacaktr.

Ancak, Californiann ans olan
gne enerjisi ayn zamanda eyalette
kurakl arttryor. Kresel snmaya
bal scaklk dalgalar nedeniyle California akarsular 10 yldr kuruyor
ve su irketleri de tatl su ihtiyacn
karlamak iin artezyen kuyularna
ykleniyor. Chris Field bunun tam
bir ekolojik felakete yol aacan
sylyor: Yeralt suyunu kurutuyoruz ve yzey suyu da yamur yamad iin tazelenip yeraltna inmiyor.
Akas yakn gelecekte ne evde ne
de tarlada kullanacak su bulamayacaz. Tek are, blgemizdeki birok
irketin yapmakta olduu gibi tuzlu
deniz suyunu elektroliz yoluyla artmak. Bunun iin gereken elektrii
gne enerjisiyle retiyoruz.
Hernandezin belirttii zere
deniz suyunu artmak iin iki yol
bulunuyor. Birinci metotta damtma
ve ters ozmoz yoluyla tuzlu sudaki su
moleklleri ayrlyor, bylece saf su
retiliyor. Bu yntem l Deniz ve
Akdeniz gibi tuzlu sularda verimlilii artryor. Dier yntemde ise
tuz iyonlar sudan ayrlyor. Byk
miktarda su artmak sz konusu
olduunda irketler ikinci yntemi
tercih ediyor ve toplanan tuzu
gne kolektrlerine naklederek
kendi kendini dndren bir gne
enerjisi ekonomisi yaratyor. Kresel
snmaya bal iklim kua kaymas
nedeniyle Trkiye gibi lkeler de tatl
su problemiyle kar karya bulunuyor. Bata Akdeniz, Ege ve Dou
Marmara olmak zere Trkiyede
tatl su sorununu zmenin yolu
deniz suyunu artan gne enerjisi
tesislerine ucuz enerji salamaktan
geiyor.
M bu d z i /C re a t i v e C o mm o ns
tc
Yanslik ayna
akri
ik
nle
Btvoltaik eler
foto ro hcr
mik
lik
Akri i lens r
min ncukla
balo
Gne panelinde
ileri geri hareket
ederek gne n
hcrelere odaklyor.
P OPUL AR SCIEN CE
26.05.2015 00:51
NE DEN
Anlarmz nerede
depoluyoruz? Bu sorunun
cevabn bulursak onlar
glendirmeyi ya da
ilerinden dilediimiz
blmleri seip unutmay
baarabilir miyiz?
Tuna Emren
Her yeni gne

uyandmzda,
batan balamak
zorunda kalmadan,
bir nceki gnden
dev raldklarmzla
hayata devam
ediyoruz. Anlar,
rendiimiz bilgiler
ve dnden dev ralarak
srdrdmz
grevler bey nimizin
iinde bir yerlerde
son derece ilevsel bir
ekilde kategorilere
ay rlp saklanm
olmasayd ne
yapardk?
80 /
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:51
NE DEN
UNUTUYORUZ?
Unutkanlmzn sebeplerini anlayabilmek iin hafzay
oluturan temel evreye gz atmakta fayda var. Bunlar; lk kodlama evresi, uzun erimli bellekte depolama
ve bilgiyi geri arma. Bir enformasyonla ilk karlama
annda dikkat ve konsantrasyonu nasl kullandmz
ok nemli. Ne kadar younlam olursak, hafzaya yazlma kalitesi ve uzun erimli bellekte saklanma ihtimali
o oranda artyor. Dier taraftan, uzun erimli bellekteki
bu kaytlar aslnda sadece gerekte yaanan eyin bir
zeti ya da ona anlam kazandran blm. Bu nedenle
genelde bir annn belli blmlerini ya da sadece ieriini hatrlyoruz. rnein; bir yl nce okuduunuz bir
kitab u anda zetlemeye kalksanz, olaylar birbirine
balayan blmlerin ounu unuttuunuzu fark eder,
buna ramen ana hatlaryla anlatmay baarabilirsiniz.
Hatrlayamayan Adam
MIT sinirbilim uzman Suzanne Corkinin uzun yllar
boyunca inceledii hastas Henry Gustav Molaison,
bilim dnyasnda hatrlayamayan adam olarak tannyor. Bilim insanlar ona ksaca HM diyorlar. Corkin,
HMle yle ok zaman geirdi ki hayatna ilikin tm
detaylar ayrntlaryla biliyordu. Oysa hastas onun kim
olduunu hibir zaman hatrlayamad.
HM, tp dnyasnda en uzun sre aratrlan insan
unvanna sahip. Hayatnn 53 yl eitli uzmanlarn
kendisi zerinde aratrma yapmasyla geti. Onunla
mlakat yapan veya bilimsel aratrmalar yrten uzmanlarn says 100den fazla. yle ki hafza alannda
yaplan keiflerin nemli bir ksm HM sayesinde elde
edildi. ncesinde hafza konusunda neredeyse hibir
ey bilmiyorduk. Bildiklerimizse undan ibaretti: Bir
eyi hatrladmzda beynimizin tamamn ya da en
azndan beyin korteksinin tamamn kullanyoruz. Bu

da beynimizdeki tm nronlarn hafza konusunda
alt anlamna gelir. Onun sayesinde, hafzann
beynin tamamnda gerekleen bir mekanizma deil,
temporal lobla ilikili bir sre olduu anlald. Yine
HM stnde yaplan aratrmalardan nce, hafzann
tamam kaybedilse bile zekann bundan etkilenmedii
varsaylmaktayd. Oysa onun algsal kusurlar ve dil
becerilerindeki eksiklik, hafzann zeka konusunda ok
nemli bir rol oynad sonucuna varmamz salad.
HMde hi psikiyatrik semptomlara rastlanmad.
Benzeri grlmemi hafza kayb dnda olduka
salkl bir insand. Hayat boyunca bir kez bile endie
duyduu bir ey olmad. Hi depresyona girmedi.
nk katksz bir amnezi yaamaktayd. HMin hafza
sorunu, genlik yllarnda yaad epilepsi nbetlerine
zm aranrken balad. Okulu ge bitirmesine, i hayatnda zorlanmasna sebep olan bu nbetler yznden
uzun sre tedavi grd. Tedavi yntemlerinin baarsz
olmas nedeniyle deneysel bir operasyona katlmak iin
gnll oldu. Operasyonda HMin hipokampusu ile
onu evreleyen korteksin tamam karld. Sonrasnda
nbetlerin saysnda byk bir d yaand. Artk ylda en fazla bir iki nbet geirmeye balamt. Epilepsi
nbetleri konusunda byk bir baar kaydedilmesine
ramen, geirdii operasyon sonrasnda uzun erimli
bellein tm faaliyetlerine son verilmi oldu. Gazeteleri okuyor, gndelik ilerde ailesine yardmc oluyor,
televizyon izliyor ama hayatna kald yerden devam
edemedii iin sosyal ilikiler kuramyordu. Yaklak 15
dakikalk bir periyotta ayn eyleri tekrar etme eilimindeydi. Bunu yaparken ayn szckleri kullanyor, ayn
ses tonuyla konuuyor ve tekrar ettii grevi birebir
/ 81
25.05.2015 22:51
MERHABA
DOKTOR
HAYDi
NU
IKARALIM U
PUS
HIPOKAM
la ya m an da h at r
m d ny as
li
bi
n,
sa ca H M
k
so
on a
ta v M ol ai
in sa nl ar
H en ry G us
yo r. Bi li m
n
n
ta
ak
ol ar
ya n ad am
di yo rl ar .
ayn ekilde yapyordu. Tabii tekrar ettiini bilmiyor, her seferinde

ilk kez yayordu. nsanlar tanyamasa da sk grt uzman
doktorlar iin bir yaknlk hissediyor fakat nereden tandn karamyordu. Bu nedenle evresinde grd herkese dosta davranp gvenmeyi tercih etti. Tek hobisi bulmaca zmekti. Kelimeleri
hatrlamaya almann iyi hissettirdiini sylyordu.
HM, hipokampusunun karlp alnmas yznden bir daha hibir zaman yeni anlar oluturamad. Ancak ncesindeki anlarnn
bir ksmn gayet net hatrlyor, beyninde anlamsal bilgiye eriimi
devam ettii iin rnein; borsada yaanan k ya da kinci
Dnya Savan zihninde tpk bir film gibi grp anlatabiliyordu.
Hatrlad yllardan kalan kiisel anlarn da aktarabiliyor ama
ayn anlar iin eylemsel bellee eriemediinden, zihninde grd
filmin dnda kalan detaylar veremiyordu. Bu durum, otobiyografik hafzann birden fazla mekanizma kullanarak olutuunu
gstermekteydi. Bylece, anlarn hipokampus ve onu evreleyen
kortekste saklanmad gereine de erimi olduk. Ayrca aratrmaclarn HM zerinde gerekletirdii baz seanslarda, ksa sre
iin bile olsa yeni beceriler gelitirebildii tespit edildi. Bu gzlem,
motor becerilerin sergilenmesinde beynin farkl birimlerinin
devreye girdiini gsteriyordu. HM sayesinde kefedilenler, hafza
aratrmalarna yn vererek, farknda olmadan rendiimiz bece82 /
al ar da
se l ar a t rm
y ni ni bi li m
be
e,
e,
nd
es H M in
a l d
Ja co po A nn
20 08 y l nd
am t . D r.
l
si tl er
ba
ke
in
as i
al d . Bu
ku ll an l m
r
ad et ke si t
bo yu tl u bi
ar ak 2. 04 1
ur
ve
nd
i
do
le nd
be y ni ni
k te k in ce
te
an
nd
f
ta ra
uz m an la r
.
n t r l d
m od el e d
rilerin beyindeki izini srmemizi salad. Bylece bilinli derlenen

verilerden oluan ak bellek dnda, bir de uygulama yntemiyle
rendiimiz becerilerin sakland rtl bellee sahip olduumuzu anladk.
Suzanne Corkin, hafzann farkl trlerini yle zetliyor: HM
sayesinde, hafzann trne gre beynin farkl alanlarnda depolama yapldn rendik. Size dn akam ne yediinizi sorsam eriim yapacanz hafza birimi, Fransann bakentini sorduumda
erieceiniz yerden farkl. 10 yl aradan sonra bisiklete bindiinizde
hala srebiliyor olmanz da farkl bir hafza sistemine borlusunuz.
Hipokampusunuzu yerinden karsak bile, bu bildiklerimiz dnda
yeni hafza sistemleri gelitirme imkanna sahipsiniz. Hafza konusunda hala renmemiz gereken ok ey var. Corkin yeni hafza
sistemleri gelitirebileceimiz konusunda hakl. HMin uzun sren
bir eitimle, sonradan gelitirdii fotorafik hafza, adresini hatrlayamayan bu adamn, evin yerini ku bak olarak canlandrmasn
ve her seferinde bulmasn salamt.
HM, lmnden sonra bilimsel aratrmalarda kullanlmas adna beynini tp dnyasna balad. California niversitesine bal
olan Beyin Gzlemevinde (The Brain Observatory) HM Projesi
adl zel bir aratrma balatld. Nro-anatomi uzman Jacopo
Annese, HMin beynini dondurarak 2.041 adet ince kesit ald.
l l s t r as y on : M a t t e o F a ri n el la /
T h e Br a i n Obs e r v at o ry P r o je ct HM
m pu s
in hi po ka
n be tl er in
si
ep
il
ys el bi r
ep
ne
de
M in
a,
D ok to ru H
n an la y nc
.
d
an
kl
si p ka rd
n ka y na
b lg ey i ke
b lg es in de
ir er ek bu
ka da r
t
le
ne
a
ek
r
nd
ge
za ko nu su
op er as yo n
pu su n ha f
du .
, hi po ka m
bi li nm iy or
u
O y ll ar da
du
ol
p
n em e sa hi
r
bi
k
y
b
yl er ol ey en bi r e
lu nd a gi tm
yo
da
y or , he r
n
am
rl ay
so nr as
ir e y i ha t
O pe ra sy on
t m
ar t k hi b
m
M
ru
H
du
.
ld
Bu
du .
du u an la
a uy an y or
an
yl
nd
za
f
bu
ha
n
t n
bi r
kt i ve ha ya
g n bo m bo
ge t i.
kk at in i e
la
di
y
n
as
ar
l
lm
er ya p
ar a t rm ac
tl i de ne yl
er in de e i
so nr as , z
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:51
Hc res e l let i im A
N ro n ve si n a psl a r n o luturd uu so n derece kar m a k si ni r a ,
h a f za n n n as l kayd ed i l ecei ve n e kadar sak l anaca ko nusunda
n e m l i bi r ro l oy n a m a kta . S i n a psl a r hc rel er aras i l et i i m i
ge re kl et i r m e k ii n si nya l yo l luyo r. Si nyal bi r sre boy unca
kesi nt i si z ge l m eye d eva m ed e rse d ei i m l er kal c o luyo r.
Tp D nyas n a Ba l a n a n Bey in
H M i n bey i n kes i tl eriyl e o lu tu ru l a n boy ut lu m o d e l ,
Cal i forn i a n ivers i tes in de HM P rojesi ad l a l m a
kapsa m n d a t m d nyayl a payl a ld . Bu bey i n at l as ze l l i kl e
haf za ko nus u n da ya p l a n a ra t rma l a rd a kul l a n l m a kta .
Bunlarn tm tek tek incelendi ve elde edilen veriler boyutlu bir

modele dntrld.
l l s t r as y on : M a t t e o F a ri n el la /
T h e Br a i n Ob se rv a t o ry P ro j ec t HM
Sinyal Kalitesi
Sinir hcreleri, elektrik sinyalleri yollayarak haberleiyor. Bu elektriksel uyarlar sinapslar tarafndan kimyasal mesajlara evriliyor.
Bir hcrenin dieriyle iletiim kurmas gerektiinde, sinapslar aras
kimyasal alveri devreye giriyor ve iletiimin gereklemesi salanyor. Sadece birka sinyal yollanrsa beynin haberleme andaki
dnm geici oluyor ve ksa erimli bellek ortaya kyor. Sinyaller
gelmeye devam ederse o an aktif olan sinapslardaki deiimler
kalc olmaya balyor ve uzun erimli bellee yazlyor. Bir baka
deyile; uzun erimli hafza, beyinde anatomik adan kalc bir
deiim yaratyor.
Baz aratrmaclar, bunun PKMzeta ad verilen bir molekl
sayesinde gerekletiini dnmekte. Bu molekl tpk bir yaptrc gibi davranarak aktif durumda kalmas gereken balanty
salamlatryor. Nronlar bir kez bu ekilde balandklarnda
artk kalc bir yol ina etmi oluyorlar. Biz de dilediimiz zaman
o bilgilere eriebiliyoruz. New York niversitesi sinirbilim uzman
Andre Fenton, molekln nemini test etmek iin deney farelerine
yeni anlar kazandrd. Deneyde, fare ieri girdii anda ok hafif bir
ok verecek olan bir blge oluturdu. oka maruz kalan fareler bir
daha bu blgeye asla girmediler. kinci aamada farelerin hipokampusuna ZIP adl bir kimyasal enjekte edildi. Bu, PKMzeta moleklnn yaratt etkiyi siliyor. Fareler bu kez nceki deneyimlerini
unutmuasna yine ok blgesine girmeye baladlar. Deneyin
sonucu, PKMzetann etkisiz klnmasyla, ok blgesi ansnn silindiini gsteriyor. Bu molekl olmadan fareler uzun erimli bellek
kayd oluturamyor.
Anlar, her biri farkl derecelerde glendirilmi balantlar araclyla oluturulmakta. Nronlarn kurduu bu matris yapsnda,
enformasyon her zaman deneyimle ilikilendirilerek saklanyor.
nk her bir hafza matrisinde, bu deneyimin yaand an, kaydedilen enformasyonla birlikte tutuluyor. Dolaysyla benzer koullar
tekrar bir araya geldiinde hatrlamak kolaylayor. rnein, o ana
zel bir koku bir hatrann tamamn rahatlkla canlandrabilir.
Sesler ve kokular yeniden canlandrma annda barol oynuyor.
Kolayca hatrlayamadmz anlarn ou, oluturulduklar anda
srece mdahale edilmi olduu iin gszler. Yani o anlardaki
enformasyon uzun erimli bellee kaydedilemiyor. Ancak gayet iyi
bir ekilde kodlanp gl bir balantyla kaydedildikleri halde
hatrlama annda geri arrken zarar verdiimiz de oluyor. nk
bazen zihinsel bir tarama yaparak aradmz o anyla ilikili dier
bilgiler, aradmz eyin kendisinden daha gl bir ekilde aktif
hale geliyor. Aslnda dilimin ucunda ama bir trl hatrlayamyorum dediimiz zamanlar bunun mkemmel bir rnei.
Farkl Hafzalar, Farkl Kayplar

Hafzann olduu gibi, unutmann da eitleri var. Aratrmalar,
o an anmsayamyor olsak da ok iyi kaydedilmi olan anlarn,
hatrlamaya altmz esnada nral a iinde belirli bir patikay
kullandn gsterdi. Diyelim ki eski bir snf arkadanzn ismini
hatrlamaya alyorsunuz ama bir trl anmsayamadnz. Biri
size o snftaki herkesin isminin yazl olduu bir liste uzatacak olsa,
ona ksa bir an iin bakp ismi hemen bulabilirsiniz. Buna tanma
hafzas deniyor.
Anmsama Anndaki Deiim: Sahte Anlar

Hatrlama eylemi, anlarmz zerinde olduka aktif bir rol oynamakta. Aslnda yaplandrc bir etkiye sahip ama zaman zaman
onlar bozup yeniden ekillendirmemize de yol aabiliyor. Beyin
grntleme almalar gsterdi ki; beynimizde gemii anmsama
ve gelecei hayal etme esnasnda ayn mekanizmalar devreye giriyor. Hatta beynin tpatp ayn birimlerini kullanyoruz. Dolaysyla
onlar ne kadar iyi kaydetmi olduumuza aldrmadan, tm any
geri ardmz o anda bozma, arptma ve hatta belli ksmlarn
silme ihtimalimiz var. Bu durum otobiyografik anlarmz bile deitirmemize sebep olmakta. Deiim, genelde anmsama anndaki
duygularmza bal olarak gerekleiyor. Bilim insanlar, kiisel
/ 83
25.05.2015 22:52
Sahte Anlar
bi lg il er ,
ki li di e r
an y la il i
r
le
bi
z
m
l t
ld e ak ti f ha
bi r e ki
rl am ay a a
da ha g l
n
Ba ze n ha t
de
in
is
e y in ke nd
ar ad m z
r.
ge li yo
yorumlarmzla ekillenerek oluan bu anlara sahte anlar diyor.

Amerikal psikolog Dr. Elizabeth Loftus, sahte anlar konusunda birok aratrma yapm olan uzmanlardan biri. 1995
ylnda gerekletirdii bir almasnda, her bir gnllye ok
yakn bir aile ferdi tarafndan aktarlm olan biyografik anlarn
sundu. Ancak onlara aktard bu anlarn iine sahte blmler de
yerletirmiti. Gnlllerden, kendi anlarn dinleyip hatrlayabiliyorlarsa daha fazla bilgi aktararak onu zenginletirmelerini istedi.
Katlmclarn birou uydurulmu blmleri kendi ans olarak
kabul edip o sahte anya ait detaylar paylamaya balad.
Sahne Deiiklii
Unutmann bir baka eidi, ileriye ynelik bellek kullanm esnasnda yaanyor ve gelecek zamanda yapmay planladmz eyleri
anmsamaya alrken ortaya kyor. rnein, odaya elinizde bir
makasla giriyor ve bir anda elinizde neden bir makas tuttuunuzu
hatrlayamyorsunuz. 2011 ylnda Amerikadaki Notre Damme
niversitesinde yaplan aratrmada, katlmclar birok odadan
oluan karmak bir mekana alnd ve a gibi birbirine balanm
olan odalarn her birinden geerken belirli objeleri yanlarna alp
yrmeye devam etmeleri istendi. Objeler, katlmclarn ap
bakmas gereken kutularda gizlenmiti. Baka bir odada yeni bir
kutu grdklerinde bir nceki objeyi brakp yenisini yanlarna
almalar gerekiyordu. Tur tamamlandnda birounun, ierideyken hangi objeleri alp tadklarn unuttuklar grld.
Bu durum, hafzamzn planl bir ekilde kaydediliyor olmas
nedeniyle yaanyor. Odalar, kaplar ve geitler sz konusu
olduunda, her bir mekana ait detaylar ayr sahneler olarak
kaydediyor ve kimi zaman bu sahneleri birletirme konusunda
sknt yayoruz. Kap ve koridorlar, farkl kaytlar arasndaki
ayra ilevi gryor.
Uzun erimli hafza, beyinde

anatomik adan kalc bir
deiim yaratyor.
84 /
Bilim insanlar farelere sahte anlar alayarak, insanlarn hi yaamadklar halde yaamasna hatrladklar olaylarn srlarn aydnlatmak istiyor. Sahte anlar
zellikle hukuki durumlar sz konusu olduunda byk
bir probleme dnmekte. rnein, baz insanlar
aslnda hi yaanmam ya da farkl ekilde yaanm
bir olay, kendi hatrladklar ekilde anlatarak grg
tankl yapyor ve adaletin terazisinin amasna
sebep oluyorlar.
MIT aratrmaclarndan Susumu Tonegawa, bu
durumun nasl olutuunu anlamak adna farelerin
nronlarn maniple ederek baz sahte anlar yaratmalarna sebep oldu. Engram denilen bu kaytlar,
beyin hcrelerindeki fiziksel ve kimyasal deiimleri
kodlayarak balantlar etkiliyor. Deneyde farelerin
hipokampus blgesine yaplan mdahaleyle, belirli
bir proteini kontrol eden gen uyarld. Bu durumda o
proteini ieren hcreler aktif duruma geliyor. Bunun
ardndan, fareler, kefetmeleri istenen zel bir alana
alnd. Onlar keif halindeyken, hafza kodlayan beyin
hcreleri bu proteini retmeye balyor. Ertesi gn ayn
fareler, iinde hafif bir ok yemelerine sebep olacak
farkl bir odaca alnd ve buradan uzak durmak iin
duygusal bir refleks olarak korku retmeleri hedeflendi. Bu esnada farelerin beyinlerini kontrol altnda tutan
aratrmaclar ilk gnn anlarn aktif duruma getirdiler. Bylece tm fareler ilk gnn deneyimini ikinci gn
hissettikleri korkuyla ilikilendirmi oldu. Deneyin son
aamasnda tm fareler ilk gnk alana alndnda,
burada oka maruz kalmadklar halde hepsinin korku
iinde olduklar tespit edildi.
Bu aratrma, sahte ve gerek anlarn ayn beyin
mekanizmasn kullanarak ortaya ktn gstermekte. nsan beyni sz konusu olduunda, evrede olan
bitenden bamsz olarak, ieride bambaka zihinsel
faaliyetler yrtlyor. Dolaysyla hayalimizde canlandrdmz ve gerekte yaanan olay arasnda bir
Unutmay Semek
Unutmann bir dier ekli, bu konuda bilinli olarak bir seim
yaptmzda ortaya kyor. Psikologlar buna ynlendirilmi
unutma adn veriyor. 2009 ylnda yaplan bir aratrmada
gnlllere iki hayali kahramann cmlelerini ieren iki adet liste
verildi. Biri Toma, dieri de Alexe ait olan bu cmleleri okuduktan sonra, katlmclarn yarsndan Tomun cmlelerini unutmalar istendi. Katlmclarn dier yarsysa kontrol grubu olarak
kullanld. Yani onlardan herhangi bir talepte bulunulmad. Daha
sonra yaplan hafza testlerinde, Tomun cmlelerini unutmalar
istenen kiilerle kontrol grubu karlatrld ve ilk gruptakilerin
Tom hakknda daha az bilgi hatrlayabildii tespit edildi. Ancak
Alexin cmleleri iin bir karlatrma yapldnda her iki grupta
da hatrlama orannn ayn olduu grld.
Kronik Unutkanlk
Kronik unutkanlk olarak da adlandrlan amnezi, bazen kendiliinden oluuyor, kimi zaman da kaza ya da hastalk sonucunda yaanan bir travma ile ortaya kyor. Travma sonrasnda
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:52
Anlar Nerede Saklanyor?
ba kurup bunu o anki duygusal durumumuzla arptmamz

da ok kolay oluyor diyor Tonegawa. Bu nemli alma,
bilim insanlarnn daha karmak anlar zmlemesine de
yardmc olabilir.
Pariste yrtlen baka bir aratrmada, uyuyan farenin
beyninde sahte pozitif anlar yaratld. Bu sefer fare beynine
belirli bir yer iin olumlu duygular ieren anlar kaydedildi
ve uyandnda onu mutlu eden bu yeri bulmas beklendi.
Sinirbilim uzman Karim Benchenane, bu deneyle depresyon ve post-travmatik stres bozukluunu yenebilmek adna
sahte anlarn nasl kullanlabileceini bulmaya alyordu. Bunun iin farenin beynine, bir tanesi hipokampus,
dieri de dl merkezi olarak alan birime denk gelecek
ekilde iki adet elektrot baland. Fareler, uyku esnasnda,
o gn edindikleri tecrbe ve anlar tekrar canlandryorlar.
Aratrmaclar, onlar uykudayken kendiliinden gelien
bu faaliyetin aynsn elektrotlarla gerekletirdiler: Hedef
alnan hcreler aktif hale gelince, ikinci elektrotla bir dl
drts yaratlp bu ikisi birletirilmi oldu. Fare uyandnda hemen bu yeri aramaya balad ve onu bulduunda
beyni tarafndan dllendirilip mutlu oldu. Aratrmann
sonular, insanlarda da yapay anlar yaratlabileceini ve
bu sayede korku, endie gibi negatif duygularn azaltlabileceini gsteriyor.
olumusa hipokampusta uzun erimli bellein yazlmasnda
sorunlar meydana geliyor ve ileriye dnk amnezi balyor. Byle
bir durumda, bisiklete binmek gibi motor becerileri oluturan
yntemsel bilgilerde herhangi bir sorun grlmyor. Ama tpk
HM rneinde olduu gibi kahvaltda ne yediklerini, hatta birka
dakika nce ne yapyor olduklarn hatrlayamyorlar.
Anlamsal Bellek Yitimi

Anlamsal bunama denilen durum, hafzaya kaydedilmi belirli
bilgilere eriimin durmas anlamna geliyor. Bunun sonucunda,
zihnimizde baz kavramlar iin kurmu olduumuz sral ve birbiriyle ilikili bilgileri kullanamaz hale geliyoruz. rnein, bir elma
grdmzde onun bir meyve olduunu biliyor ama hangisi
olduunu hatrlayamyoruz. Buradaki eksiklik bir isimlendirme
sorunu deil. Yani anlamsal bunama geiren biri eline bir makas
aldnda, onun ne olduunu bilmedii gibi, ne ie yaradn da
zemiyor. nk beyninin temporal ve frontal loblarndaki nronlarn azalmas nedeniyle, bu blgelerdeki performans dyor
ve yaadmz dnya hakknda edinmi olduumuz bilgiler yava
yava kaybolmaya balyor.
Belli bir any her hatrlaymzda, onu olutururken kurduumuz a tekrar canlandrp glendirdiimiz, bazen de zayflattmz syleniyor. Bilim insanlar, anlarn sinapslarda olutuunu
dnmekteydiler. Ancak bu yl yaplan bir aratrma, hafza
hakkndaki bilgilerimizin deiebileceini gsterdi.
California niversitesinden gelen habere gre; anlar sinapslarda olumuyor. Aratrmaclar bu sonuca, post-travmatik stres
bozukluu zerinde yaplan almalar sayesinde ulatlar. Bilim
insanlar, yaklak on yl nce, propranolol adl ilacn travmalar
yznden oluan ar stresi ortadan kaldrabileceini dnerek, ila zerinde eitli aratrmalar yapmaya baladlar. lacn,
uzun erimli hafzann yazlmas iin kullanlan proteinin retimini durdurup kt anlar bastrd dnlmekteydi. Ancak
durumun hi de yle olmad anlald. la sadece travmann
hemen ardndan alnmaya baladnda ie yaryor, aksi halde
etkisini gsteremiyordu. ok gemeden, anlar hatrladmz
anda yeniden ekillendirebildiimiz kefedildi ve bu iki sonu
birletirildi. lacn hatrlama esnasnda alnmas, o annn yeniden yaplandrlmasn nleyerek, bu i iin ne kan sinapslar
annda bloke ediyordu.
Anlarmzn byle bir yntemle arndrlabiliyor oluu,
California niversitesinden David Glanzmann da dikkatini
ekti. Glanzman, smklbcee benzeyen bir yumuaka olan
Aplysia zerinde deneyler yapmaya balad. Bu deniz yumuakas, fevkalade byk nronlara sahip olduundan deneyi
gerekletiren bilim insanlarnn iini kolaylatryor. Glanzman
ve ekibi, Aplysiaya hafif elektrik oklar uygulayarak tehlike karsnda refleks retmesini saladlar. Bylece yeni anlar yaratp
ortaya kan sinaplar belirlemi oldular. Yumuakadan alnan
nronlar, zel bir kabn iindeki hcre kltrne eklendi ve bir
arada gelimeleri saland. Bu yntem, beynin dnda yapay bir
sinir a yaratp kk bir beyin gibi almasn salyor. Mini
beyinde, duyusal ve motor nronlardaki sinapslarn glendii,
bu iki birim arasnda balant kurmaya balad tespit edildi.
Bu, uzun erimli hafzann olumaya baladn iaret ediyordu.
Aratrmaclar kaptaki beyne bir doz propranol eklediler. Bir
nceki aratrmada olduu gibi, ilacn sinapslar etkisiz hale
getirdii grld. Fakat hcrelere ok uygulamaya devam ettiklerinde, anlarn 48 saat gibi ksa bir sre iinde tm gcyle geri
geldii tespit edildi. Bu sonutan yola kan Glazman, Anlar
sinapslarda kaydediliyor olamaz diyor.
Peki sinapslarda deilse nerede? Aratrmaclar beyin hcrelerini mercek altna aldklarnda, sinapslar silinse bile, oluturduklar molekler ve kimyasal deiimlerin hcrede tutulmaya
devam ettiini grdler. Yani sinapslar kaybetsek bile anlarn
izlerini saklyoruz. Glanzmann alternatif yaklamna gre;
hafza hcrelerin DNAsna ileniyor ve belirli genleri vurgulayp
daha aktif olmalarn salyor. Sonular, travma sonras youn
stres yaayan hastalarn, byle bir ila yutarak kt anlar
bastramayacan kantlam oldu. Ama iyi tarafndan bakacak
olursak; hafzann beyin hcrelerinde byk bir inatla tutunuyor
oluu, Alzheimer hastalar iin umut vadedici almalar yaplmasn salayacak.
/ 85
25.05.2015 22:52
El Yapm
Kendi parack
saptaycnz
yapn
E D T R
Sophie Bushwick
Atomalt paracklar saptamak

zere tasarlanm makineler
ok byk lekte alr. Byk
Hadron arptrcsnn dedektrleri binlerce ton arlnda,
milyonlarca alglaycya sahip ve
k hzna yakn seyreden paracklar kaydedebiliyor. Fakat parack
saptayclar bu kadar karmak
olmak zorunda deil. Hatta bazlar
evinizin salonunda duracak ve alacak kadar kk ve basit.
rnein, iinden geen paracklara kar ar derecede duyarl olan
buharlam alkol kullanan bulut
odac. Bunun Kendin Yap versiyonu, taban kuru buzdan, tavan ise
alkol emdirilmi keeden oluan

bo bir balk akvaryumu. Oda scaklndaki alkol buharlaarak havaya
karyor ve tabandaki buza doru
alalyor. Sourken de, bulabildii
her eyin stnde younlayor.
Kozmik nlar uzaydan Dnyaya
srekli arpyor ve atmosfere dedikleri anda bir parack saanana yol ayor. Bu paracklardan
biri kendin yap bulut odacnza
dediinde havay oluturan molekllere arpp bazlarnn elektronlarn yolundan karyor. Bu da
geride ykl iyonlardan oluan bir
iz brakyor. Havadaki kk alkol
damlacklarysa bu izlere tutunuyor. Bylece, paracklarn odack
iinde izledii yolu grebiliyorsunuz. Sarah Charley
Bulut
odacna
yakndan
baknca byle
incecik izler
grebilirsiniz.
s t at i st i kl e r
Sre 20 dakika
Maliyet 200 TL
Zo rlu k
86 /
P OPUL AR SCIENCE
fo to r a f
Sam Kaplan
25.05.2015 22:55
e l y a p m ha z ran 2 0 1 5
Kendin Yap
DKKAT:
zopropil
alkol tuta rke n
emniyet
gzl ve
eldiven, kuru
buz tuta rke n
de gzl k ve
frn eldive ni
kullann .
4
D nyay ko z m i k
n l a rd a n
at m o s fe r k a d a r
iy i ko r uya n b i r
k a l k a n ya p m a k
i i n ge r e ke n b e to nu n k a l n l
(metre cinsind e n) .
MaL Z EME LE R
effaf pla s t ik ya da ca m
akvaryu m
Kee
Japon
yap t r c
%90 ya d a d a ha
yks ek d e rece li
izop ropil a lko l
Talima t lar
Kuru buz
Kuru buz iin
ge ni , yayva n
kap
A kva ryumun
a z nd a n d a ha
byk, koyu,
m eta l f rn
teps is i
Cep fe ne ri
ARA LAR
Makas
Emniyet gzl
Keeyi akvaryum
geniliinde
kesin ve akvaryumun dibine
(normalde kum
ve oyuncak
define sand
koyacanz
yere) yaptrn.
Gzlnz
ve eldiveninizi
takn, sonra akvaryuma, keeyi
iyice slatacak
kadar izopropil
alkol doldurun. Fazlasn
boaltn.
3
Latex ya da
nitril eldiven
88 /
Frn eldiveni
Frn eldiveni
giyin, sonra kuru
buzu yayvan bir
kaba koyun. stne frn tepsisini

koyun.
Akvaryumu ters
evirin. Yani
keeyle kapl
taban yukarya
gelsin. Tepsiyle
akvaryum arasndaki boluu
kapatmak iin
fazladan kee
kullanabilirsiniz.
imdi gzlnz ve eldiveninizi
karn (ama
bulut odacn
birletirirken
tekrar takmay
unutmayn).
Alkol buharnn akvaryumu
doldurmas iin
10 dakika kadar
bekleyin. Sonra
btn klar
kapatp cep fenerinizi akvaryuma
tutun.
Bilmedii bir
ehirde kaybolmu turistinkine
benzer bir iz
grrseniz karnzda elektron
ya da elektronun
antimadde ikizi
olan pozitron var
demektir. Bu
tysklet paracklar havadaki
molekllere arptklarnda sekerek
geriye zikzaklar
ve kvrmlar
brakr.
Ksa ve kaln bir

izgi, atmosferik bir radon
atomundan dk
enerjili, hantal
bir alfa parac
(iki proton ve iki
ntrondan oluan
bir bek) ktn
gsterir. Radon
doal olarak bulunan radyoaktif
bir elementtir
ama havadaki
konsantrasyonu
o kadar dktr
ki, fstk ezmesinden bile daha az
radyoaktiftir.
Uzun, dz bir
izgi karnzdakinin, elektronun
kendisinden daha
ar kuzenlerinden biri olan muonu iaret eder.

Muonlar, kozmik
nlar atmosferin
st ksmlarndaki molekllere
arptnda aa
kar. ok byk
ktleli olduklar
iin, nlerine
kan ite kaka
havada dz bir
izgi izerler.
Eer bir iz anszn

atallanyorsa
grdnz ey
bir parack bozunmas. Birok
parack kararszdr ve daha kararl paracklara
dnr. te
size naklen fizik.
POPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 22:55
e l y a p m H A Z RA N 20 15
Kendin Yap
Anlamsz
ilere
absrt
robotlar
Bir gn robotlar en
skc ileri stlenecek.
Artk t yapmamz,
bulak ykamamz
gerekmeyecek. Ama o
gn gelene kadar, daha
gereksiz ileri yapan
robotlarla idare edeceiz.
Bu komik makine,
ok acayip ilerin ustas.
CO R I NNE I OZ Z I O
VDEO
Tuvalet
kd blc
Michael Nichols
komularnn
tuvalet kdndan
ka yaprak koparlmas gerektiine
ilikin kavgasna
tank olunca kafasnda bir k yanm. Elencesine

Cadlar Bayram
robotlar reten
Kanadal yazlm
mhendisi, bir
sonraki projesinin
tuvalet kd rulosundan yararll

tartlmaz miktarda, yani tam
yaprak kesen bir
makine olmasna
karar vermi.
Kontrol dme-
sine bastnzda
tuvalet kd
rulosu alyor.
Bir dier dmeye
bastnzda ise
hava basncyla
alan bir satr
tuvalet kdn
PS
SEYRET
Saat yazc
Bundan birka
ay nce Googlen
yazlm mhendislerinden Maurice
Bos, Zrihteki ofisine bir saat
yapmaya karar
LLSTRA SYON
verdi. Geleneksel
saatler ok skc
geldii iin de, bir
beyaz tahtaya kalemle saati yazan
bir makine yaratt.
Radyo frekans
balants sayesin-
Chris Philpot
de bir bilgisayar,
tahtann stne
monte edilmi
mikrodenetiye
komut yolluyor.
Bu deneti de
hareketli kolu eski
saati silmek ve
tahta kalemiyle
yenisini yazmak
iin hareket
ettiriyor. Bu sre
15 saniye kadar
sryor ve her
be dakikada bir
tekrarlanyor.
Domates
yedirici
Maratoncularn
komak iin enerjiye ihtiyac vardr.
Kimi bunun iin
Gatorade gibi enerji iecekleri ier, ki-
1.6
Alt domatesin
yaklak arl
(gram)
koparp duvara
arpyor. Nicholos
oda parfmn
de bu sisteme
dhil etmi. Sistem
gayet gzel iliyor.
Tabii satr bir yerlerinizi uurmazsa.
misi enerji gofretleri

yer. Japon domates
eksperi Kagomenin
niyeti ise farkl. O
yzden de omzunuza aldnz ve
kou srasnda size
domates yediren
Tomatan yapm.
Robot ilk defa bu
yln ubat aynda
Tokyo Maratonunda
grld. stndeki zamanlayc,
srtnda tad alt
domatesten birinin
srt antasnn
ucuna gitmesini
salyor. Sonra
robot iki koluyla
tuttuu domatesi
kaldrp koucunun
azna gtryor.
Byk model 8
kilo arlnda
ancak Maywa Denki
tasarm stdyosu
robotun 3 kiloluk Petit Tomatan adl bir
versiyonunun prototipini hazrlam.
Hangisini alrsanz
aln, alt domatesin
sunduu 132 kaloriyi
abucak mideye
indiriyorsunuz.
/ 89
25.05.2015 23:07
E L Y A P I M I H A Z RA N 20 15
5 Dakikalk Proje
Harika uygulama
Asteroid
Data Hunter
statstkler
S re 5 dakika
M a l iyet 50 T L
bi ra z fa z l a
Zo rlu k
K AT I E P E E K
Malzemeler
ki adet d o ru
al gen
p r izma
Lego
Siperli i sa l a m
bir ap ka
p ya d a l as ti k
bant
A D I M LAR
1 Her prizma iin
drt kntl bir

taban parasn,
prizmann en
byk yzeyi ste
gelecek ekilde
ba aa olarak
yerletirin.
2 Prizmay skca
yerinde tutacak
biimde, iki
yandan prizmann
yksekliinde
birer destek yapn.
3 En ste,
prizmann dik
as iki stunun
arasnda kalacak
biimde, iki kntl
bir paray ters
olarak yerletirin.
4 Yaptnz
iki adet prizma
erevesini yan
Yeni Meslekler
Sentezleyicilerin
kral
yana koyun ve bir

dier yass parayla
birletirin.
5 ple ya da lastik bantla apkaya

sabitleyin. yle ki
her prizma bir gze
denk gelsin.
sel
deney
r
sesle
Mhendis Brian McNamara, kz

Rhiannann birinci ya gn iin
dkkandan mzikli bir oyuncak
almak yerine zel bir sentezleyici
yapm. R-Tronici tasarladm, diyor. Bu, tahta bloklar n paneldeki
deliklere soktuunuzda alan basit
bir adm sralayc. Kz hediyesine
baylm, bunun zerine McNamara
herkesin alabilecei kadar basit,
tahtadan yaplm sralayclar
retmeye koyulmu. imdilerde el
yapm enstrmanlarn Rarebeasts adl Etsy dkkannda satyor.
J ER EM Y C OOK
Neden tam zamanl olarak sentezleyici tasarlamaya karar verdiniz?

ocuklarm okula giderken de, dndklerinde de evde olmak istiyordum.
ki tutkum var: elektronik ve alg.
O yzden ikisini bir araya getirdim.
Deneysel mzisyenlere bu kadar ok
90 /
aygt satabileceim aklmn kesinden gemezdi.

Yeni bir algya esin veren ne?
Bazen istediim belli bir ses oluyor.
Bazen de hatalardan yola kyorum.
Crownotron
sentezleyici sadece
drt temel kontrol bulunsa da
geni aralkta ses
retebiliyor.
rnein, sadece iki kontrolle ok

yava bir ekilde dngler oluturmanz salayan Wicks Looper, ben bir
ton reteci yapmaya alrken ortaya
kverdi. ki teli birbirine dedirdim,
ilgin bir modlasyon sesi olutu ve
bunu algya dntrme fikri dodu.
Kendi rnlerinizle sahneye kyor musunuz?
Grubum CupAndBow yarattm birok algnn yan sra ticari sentezleyiciler kullanarak deneysel bir sound
elde etmeyi amalyor.
FO T O RA F S a m K a p l a n
Tavanda dans etmek ister miydiniz? Tek gereken iki prizma ve biraz da Lego. Prizmann en geni yz ayna grevi
grr. Daha kk yzeylerden ieri giren nlar byk
yzn i yzeyinden yansyarak grnty dikey olarak
evirir. Bu optik hileyi her gze bir prizma gelecek ekilde
yaparsanz kendi tepetaklak dnyanzda yryebilirsiniz.
Gezegeni asteroid arpmasna

kar korumak m istiyorsunuz? Bunun iin de bir uygulama var. Mart aynda NASA
ve asteroid madencilik firmas
Planetary Resources ibirliiyle Asteroid Data Hunter adl
uygulama yaynland. Bu cretsiz masast yazlm, katlmclarn asteroid saptamak iin
en iyi algoritmay yaratmaya
alt Asteroid Data Hunter
Challengen meyvesi. Gkyz
tutkunlar teleskopla ektikleri fotoraflar analiz iin
uygulamaya yklyor, yazlm
da bunlar bilinen asteroidlerin
fotoraflaryla karlatryor.
Eer Dnyaya yakn yeni bir
nesne saptarsa kullanclarn
bunu gelecekte takip edilmesi
iin gkbilimcilere rapor etmesini salyor. J U N N I E K W O N
FO TO R A F S am K a p l a n
Dnyay
altst edin
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 22:57
25/05/15 15:32
Soru &
Cevap
Kafanz kurcalayan bir

soru mu var?
sorucevap@popsci.com.tr
adresine yollayn editrlerimiz
cevaplasn
CE VAPL AYA N Daniel Engber , Tuna Emren

LL ST RASYO N Jason Schneider
Bir koku
kafanza
taklabilir mi?
Ksa cevap Nadir de olsa evet.
S: Kf neden rengrenkTR?
Ksa cevap Pigmentler koruma
salyor
C:
Oregon Eyalet niversitesinde aratrmac olan Sara Robinson, kflerin ve dier

mantarlarn rettii renklerin akl almaz
eitliliinin yreden yreye deitiini sylyor. rnein Pasifik Kuzeybat
blgesinde mavi ve yeil renkler hakimken
Amazonda turuncu tonlar daha yaygn.
Fakat bu melanin, karotenoid ve dier
pigmentlerin ortaya neden bir gkkua
kard her zaman ok net bilinmiyor.
Robinsonn zerinde alt trlerden
bazlar melaninleri dman mantarlara
kar silah olarak salglyor. Kimisi ise
onlardan rakip kflerin aamayaca bir
duvar ryor. Baka laboratuvarlarda ise
mantarlar mortesi ktan, ar scaklk-
92 /
lardan ve serbest radikallerden koruyan

pigmentler bulunmu.
Miami niversitesinde mantar biyolou olan Nicholas Money, gen mhendisliiyle melanin retme becerisi elinden
alnm mantarlar inceliyor. Acnacak
haldeler, diyor onlar iin. O kadar dezavantajl durumdalar ki, tek bir sorundan
sz etmek mmkn deil. Mantar melanini, mantarlar topraktaki amiplerin rettii
enzimlere kar korumak iin evrimlemi
olabilir. Melanin ieren mantarlar daima
dier trlerden daha salam ve daha hzl
yaylyor (bu da siyah kfn neden bu
kadar kt hretli olduunu aklyor)
ancak bu trlerin insanlar iin daha zararl
olduunu gsterir kant yok.
Renk eitlilii ve ilevi gizemini srdryor. Mantarlar bunca pigment retmek
iin byk enerji harcyor, diyor Money.
ok gzel grnyorlar ve sebebini tam
olarak bilmiyoruz.
Baz aklda kalc arklar ara sra aklmzdan kmaz, kafamzda dner durur. Ama
aynsn burundan gitmeyen kokular iin
sylemek ok da mmkn deil.
Psikolog Avery Gilbert, izofreni ya da
migren gibi rahatszlklardan yaknanlarn
koku sanrsna (halsinasyon) kaplabildiklerini sylyor. Bunlar kategorik olarak
negatif kokular, diyor. nsanlar genelde
iek kokusu aldklar sanrsna kaplmyor.
2013 tarihli bir almada aratrmaclar bir
Parkinson hastasnn hayali bir yank tahta
kokusu aldn, bu kokunun daha sonra
soan gazna, sonra da iren bir kokarca
soan kokusuna dntn not dm.
Gilbert, kokularn kastl olarak akla
getirilmesini de aratrm, profesyonel
burunlarn (koku uzmanlarnn) aromalar
hayal etmede herkesten daha iyi olduunu
grm. Baz aratrmalar da hayali kokular
ok gl ekilde alanlarn ryalarnda koku
almasnn da daha byk bir olaslk olduunu gsteriyor.
Gerekten burundan gitmeyen bir koku
ise baka bir ey. Tuhaf bir koku, rnein
kunduzlarn popolarndan salglanan castoreum burnunuza geldiinde, kokunun bir
fotoraf adeta zihninize kaznyor. Gilbert
bunun kokunun kyafetinize ya da burun
kllarnza yapmasyla veya burnunuza yapp gn boyunca gitmeyen bir tr zihinsel
rezonansla ilgili olabileceini sylyor.
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 23:25
SORU&CEVAP
H A ZRA N 20 15
S: DOADAK EN Y ANNE HANG TRE AT?

Ksa cevap Filler, kutup aylar, timsahlar,
aslanlar, italar ve goriller. Hepsi iddial.
C:
Aile ve bakm sz konusu olduunda insanlarn bata geldiini dnrz. Ancak hayvanlar alemine yle
bir gz attmzda, bizim kadar iddial
baka trler de olduunu grebiliriz.
Filler 22 ay sren gebelikleri
nedeniyle, yavrusunu en uzun sre
karnnda tayan tr unvanna sahip.
Kutup aylarysa ayn srete kendi
vcut arlklarn iki katna karmak
s: nekleri ilekle beslesek

ilekli st vermelerini
salayabilir miyiz?
C:
Ksa cevap
Denedik,
olmad.
zorundalar. Aksi takdirde dk yapma ihtimalleri ok yksek. Aslanlar

da unutmamak gerek. Zira doann
en iyi anneleri listesinde hep st sralarda yer alyorlar. Neden mi? Baka
annelerin bebeklerini de emziriyor,
tm bebeklere kendi yavrularym
gibi sahip kyorlar.
Kimin en iyi anne olduunu syleyebilmek iin hangi trn yavrularna
en ideal bakm salayabildiine de
bakmak gerek. Doada ideal bakm
kavram sadece iyi bir beslenme ve
korumayla deil, ocuklarn bydklerinde kendi trlerini ne kadar
iyi temsil ettikleriyle de llmekte. Ama tabii yine de en zor olan
ksm bebek bakm. Ne de olsa tm
trler bu konuda ayn iddiaya sahip
deil. Bazen de hi beklemediimiz
bir trn bu konuda son derece
artc davranlar sergilediine
ahit olabiliyoruz. rnein timsahlar.
Onlarn ne kadar gl bir eneye
sahip olduklarn hepimiz biliriz.
Avlandklarnda, azlarna aldklar
her eyi kemiklerine dek paralayabilirler. Ancak anne timsahlar
bebeklerini azlarna alp tarken,
bunu son derece dikkatli ve efkatli
bir ekilde yapyorlar. Hatta dier
trlere av olmasnlar diye yavrularn
iyice saklyor ve dikkat ekmemek
iin o blgeden uzaklamak zorunda
kalyorlar. Bunu bilmeyen biri byle
bir ana tank olduunda, anne timsahn yavrularn hi nemsemediini

dnebilir. Oysa gerekte onlar
korumann tek yolu bu olduu iin
uzak durup avclarn dikkatini kendi
zerine ekmeye alyor.
italar da bu konuda bir hayli
iddial. Bebekleri l dosa bile hemen vazgemiyor, bir sre boyunca
hayata geri dndrmek iin ellerinden gelen her eyi yapyorlar. Doada
l doan bebee bylesine bir enerji
harcamak kabul edilebilir bir ey
deil. nk enerji hayatta kalmak
iin sahip olunan en byk glerden
biri ve boa sarf edilemez. Hatta genelde ayn durumla karlaan dier
etil trler bebei yiyerek enerji elde
etme peinde oluyor. Aratrmaclar,
italarn en iyi anne modeline uygun
bir tr olduunu dnmekte. Her
eyden nce, bebekleriyle kurduklar
duygusal ba kendi yaamlarndan
dn verme derecesinde. Yine de
birka kere ahit olunan bu rnei
italarn tamam iin genelleyemeyiz.
Bir baka iddial anne modeli de
goriller. u ana dek yaplan gzlemlerde, kt veya sradan bir anne
olduu sylenebilecek tek bir gorile
bile rastlanmad. Bebeklerini 6 ay
boyunca srtlarnda tayor, 4 yana
kadar mkemmel bakm sunuyor
ve 6 yana dek yanlarnda tutarak
eitmeye devam ediyorlar.
Beslenme ekli, tm memelilerin

rettii ste etki ediyor. Bu genelde
tat deiimi olarak yansmakta.
Ancak yedikleri eyin aromasnn da
ste geeceinin bir garantisi yok. Deiim bazen sadece acmtrak bir tat
yaratyor ya da bir para daha lezzetli
olmasn salyor.
2008 ylnda Kopenhag
niversitesinde, emziren annelere
farkl aromalar ieren kapsller
verildi. Sonular, o tadn sadece
birka dakika iinde ste getiini
gstermiti. Mandra iftileri de ok
uzun zamandr benzer yntemler
denemekteler. Ama bunu ilekli st
yaratmak iin deil, stn normalde
sahip olduu tadn kalitesini artrmak

iin yapyorlar. Bu abalar sonucunda, doal ortamlarnda beslenen
ineklerin daha kaliteli st rettikleri
ispatland.
nekleri ilekle besleme fikri de
2007 ylnda denendi. Hatta sadece
ilek deil, armut ve eftali de test
edildi. Ancak tatlarnn ste gemedii grld. Sebebi tam olarak bilinmiyor ama doal meyve aromalarnn
uzun sre boyunca dayanamyor oluundan kaynakland dnlmekte.
Yaplan aratrmalar, turungiller
haricindeki meyvelerin tadnn, ste
gese bile ok ksa srede kaybolduunu gsterdi.
/ 93
25.05.2015 23:25
SORU&CEVAP
HAZRA N 2 0 1 5
s: TEK YUMURTA KZLER, KENDLER

GB TEK YUMURTA KZ OLANLARLA
EVLENRSE DOACAK OCUKLAR
bazlarmza lgnca gelebilir
KARDE M OLUR?
C: Buamafikirzaman
zaman tek yumurta
Ksa cevap Genetik
adan evet.
ikizlerinin tpk kendileri gibi olan

ikizlerle evlendii oluyor. Buna drtl
evlilik deniyor. Kaytlara gre, drtl
evlilik kategorisinde gereklemi
olan evliliklerin says 250 civarnda.
Bu iftlerin bazlar ocuk sahibi olduklarnda yine tek yumurta ikizlerini
dnyaya getiriyorlar.
Byle bir evlilik dnelim ve her
iki iftten de tek yumurta ikizleri
domu olsun. te bu durumda, iki
farkl iftten dnyaya gelmi olan
drt bebein hepsi genetik adan
karde saylmakta. Dahas; bebeklerin
hepsinin birbirine ayrt edilemeyecek
oranda benziyor olma ihtimali de yksek. Yani iki ifti ve onlarn ocuklarn
bir araya getirip gzlemleyecek olsak,
hangi ocuklarn hangi anne babadan
olduklarn anlamak ok zorlard.
s: Bir mantarn zehirli

olup olmadn nasl
anlarz?
C:
Ksa cevap Pek kolay deil. Bu konuda ok iddial

olsanz bile zehirlenme riskiniz var.
94 /
Bilindii zere mantarlarn bazlarn yiyemiyoruz nk zehirli olma

ihtimalleri var. Tandmz mantarlar
yemek, dierlerine dokunmamak en
iyi zm olabilir. nk ilk kez grdmz bir mantar cinsinin zehirli
olup olmadn anlamak kolay deil.
Hangilerinin zehirli olduklarn biliyor ve grdnzde tanyor olsanz
bile bunu her zaman anlayacanzn
bir garantisi yok. nk bir mantarn
byme aamasnda baka baka

formlar ald, bu yzden kimi zaman
yanltc bir grnme sahip olduu
da bilinmekte. Sonuta iddial olmak
iin geliiminin tm aamalarn
bilmeniz gerekiyor.
Ayrca mantarn yetitii blge ve
koullar da yanltc sonular almanza sebep olabilir. Baz mantar trleri
Avrupada yetitiinde yenilebilir
olurken, Amerikada yetiirse lmcl oranda zehir ierebiliyor. Sonu
olarak; mantarlarn zehir orann
sadece ona bakarak anlamanz salayabilecek olan genel karakteristik
zellikler diye bir eyden bahsedemiyoruz.
P OPUL AR SCIENCE
25.05.2015 23:25
FotoAtlas Zaman
E!
BAYILERD
EK
TM
OKURLARA
HEDYE!
FOTORAF ILEME, DEPOLAMA,

PAYLAMA, HAVA DURUMU,
YER BULMA, ULAIM VE NICESI
atlasdergisi.com
ATLASDergisi
AtlasDergisi
atlas-dergisi
SORU&CEVAP
HAZRA N 2 0 1 5
s: GNE YANII NEDEN EN

OK BURNUMUZDA OLUUR?
C:
Ksa cevap
Burnumuz
dar doru
kk olduu
iin mi?
Hayr.
s: Dnyadaki en
tehlikeli tr hangisi?
Ksa cevap nsanlar ve
sivrisinekler bata geliyor.
Gnelendiimizde, vcudumuzun
geri kalan burnumuz kadar abuk
yanmaz. Bu, Gnee daha yakn
olduu iin yaanan bir durum deil
tabii ki.
Evet, burnumuz daha abuk
yanyor. Bunun iki sebebi var. Genelde
gnelenirken aldmz pozisyon,
burnumuzun asnn gne nlarn dik almasna sebep oluyor. Bir
dier sebebi de burnumuzun en az
koruduumuz yer olmas. Gzlerimizi
gne gzlyle, cildimizi koruyu-
cu kremlerle kaplasak da ou
zaman burnumuza koruyucu bakm
uygulamay unutuyoruz. rnein
gneten korunmak iin apka
taktnz dnelim. apka ok
geni deilse, yznzn genelini koruyacak ama burnunuzu
gne nlarna kar korumasz
brakmaya devam edecektir. Yani
burnumuzu da vcudumuzun geri
kalan kadar korumay baarrsak
ayn oranda gne nna maruz
kalm olur.
C:
Tehlikeliden kastmz, dier trler iin
oluturduu riskse eer, bu gerekten
cevaplamas pek kolay olmayan bir
soru. En lmcl, en amansz tr
insanolunun bizzat kendisi olabilir.
nk evremizde yarattmz ykm,
hem doay hem de dier insanlar
olumsuz ekilde etkilemekte. stelik

endstriyel ve teknolojik stnlmz, bunu tm dier trlerden daha
hzl yapmamz salyor.
nsanlar zerinde tehdit oluturan
trler asndan ele alacak olursak,
sivrisineklerin bizler iin en byk
tehlikeyi oluturduunu grrz. Her
yl 163.780 kii bu nedenle hayatn
kaybetmekte. En ok korktuumuz kpekbalklar ise ylda sadece 10 kiinin
lmne sebep oluyor. Listenin dier
lmcl trlerini sralayacak olursak,
sivrisineklerden sonras yle:
Ylanlar
Kpekler
(kuduz nedeniyle)
ee Sinei
Bcekler
Tatlsu Salyangozu
Halkal Solucan
Tenya
Timsah
Hipopotam
Fil
Aslan
Kurt
Kpekbal
Ylda 50.000 lm
Ylda 25.000 lm
Ylda 10.000 lm
Ylda 10.000 lm
Ylda 10.000 lm
Ylda 2.500 lm
Ylda 2.000 lm
Ylda 1.000 lm
Ylda 500 lm
Ylda 100 lm
Ylda 100 lm
Ylda 10 lm
Ylda 10 lm
*Saylar Dnya Salk rgt WHOdan alnmtr.
96 /
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 23:25
SORU&CEVAP
H A ZRA N 20 15
SORU: Akif Beki
s: ZAMANDA YOLCULUK YAPABLMEK N

NEYE HTYACIMIZ VAR?
Ksa cevap 5 farkl yntemden birini seerek
balayabilirsiniz. lk garantili. Dier ikisi iin
hayal kurmaya devam.
C:
an alnmtr.
Zamanda geriye ya da ileriye gitme

fikri hepimizin hayallerini sslemekte.
Bu, tarih boyunca stnde dnlm olan konularndan biri. Albert
Einstein, grelilik kuramn ortaya
attnda, zaman yolculuu iin de bir
olaslk olduunu gstermiti. O zamandan bu yana byle bir yolculuu
nasl gerekletirebileceimiz zerine
baz fikirler ortaya atld.
Einsteinn kuramnda ele ald
ekliyle uzay-zaman yaps, evrenin
baka yerlerinde zamann farkl
akyor olabileceini gsteriyor. Ne
kadar hzl hareket edersek, zaman
da o lde yavalyor. Ik hzna
ularsak zamann akn durdurmu
oluyoruz. Bu durum, gerekli koullar
salandnda zaman yolculuu
yapabileceimizi gsteriyor. Nasl m
yapacaz? Bunun iin 5 farkl yntem
mevcut:
1. Hibir ey yapmanza gerek yok!
Koltuunuzda oturmu bu satrlar
okurken bile zaman yolculuu yapyorsunuz. nk zaman hzla akp
gidiyor.
2. Ama ben dier insanlara kyasla
daha hzl gitmek istiyorum, diyorsanz:

Hemen imdi yrmeye balayn.
Bylece, grelilik kuramna gre sabit
duran birine oranla zaman kendiniz
iin biraz da olsa yavalatm olursunuz. Tabii aradaki fark ylesine az
ki bu hz insan alglaryla tanmlayamayz.
3. Oturmaktan vazgeip ayaa
kalkmanz da yeterli:
Byle bir durumda yerekimi sizin
iin bir para daha gszlemi olur
ki ayn odada oturan birine oranla
zamanda yolculuk etmi saylrsnz.
nk yerekiminin artmas zaman
yavalatr. Hatta ayakta duran birinin
ayaklar, kafasndan daha yava
hareket ediyor demektir.
4. Bunlar bana uygun deil nk
daha hzl bir zaman yolculuu hayal
ediyorum, diyorsanz:
Genel grelilik, evrenimiz kendi
etrafnda dnyor olsayd; evrende
zamann dng halinde kendini tekrar
ettii yerler ortaya kacan syler.
Byle bir dngnn yaand noktaya denk gelecek olursanz, zamanda
ileriye doru hzla yolculuk yaptnz
ancak biraz daha ilerleyince gemie
dndnz ve baladnz noktaya
geri geldiinizi grrdnz. Bu tpk
dnyann etrafnda bir tur atmaya
benzer: nce daha nce hi grme-
diiniz yerlerden geer, devam ederseniz yaadnz yere geri dnm

olursunuz. Ama maalesef evrenimiz
kendi etrafnda dnmyor. Bu yzden
baka bir yol dnmeliyiz. Ayn etkiyi
sonsuz uzunlukta, sper youn bir
dng makinesi yaparak oluturmak
mmkn. Byle bir makine de ayn
oranda uzay-zaman bklmesi yaratr. Tabii boyutlar sonsuzlua uzanan
bir makine yapmak da teknik adan
mmkn deil. Hatta bir kara delik
yaratmaktan daha zor.
5. Peki ya solucan delikleri?
Hepimiz evrendeki solucan deliklerini
kullanarak zamanda yolculuk edebileceimizi duymuuzdur. Hatrlatmakta fayda var: Solucan deliklerinin
varl ispatlanmad. Fizik bize var
olabileceklerini sylyor sylemesine
ama bu sadece bir varsaym. Yine de
gerek olduklarn dnecek olursak;
solucan delikleri uzay-zamann farkl
noktalarn birbirlerine balayan kestirme yollar olduklar iin ilerinden
geerek gemi ya da gelecee
ulamak mmkn. Nasl yaplacan zm olsak bir solucan delii
oluturabilirdik. Solucan delii amak
ve onu ylece tutabilmek iin negatif
enerjinin belli bir formuna ihtiyacmz
var. u an dnya zerinde hi kimse
byle bir enerjiyi nasl oluturabileceimizi bilmiyor.
/ 97
25.05.2015 23:25
H A Z RAN 20 15
NEXT
Arivden
Rzgr
takip eden
makineler
Yel deirmenleri bin yl nce ortaya
ktndan beri mhendislerin
abas, onlar daha verimli klmak.
Popular Science n 1923 Aralk
saysnda belirtildii zere, Alman
reticiler, baklar bilyeli yatak
stndeki bir arka bal olan, bu
sayede rzgr hep doru ayla
alan bir trbin tasarlamt. Aalar belli belirsiz dalgalandracak bir
rzgr byk kanatlar harekete
geirebiliyor diye yazmtk. Frtna
ktnda ise bir frenleme mekanizmas devreye girerek baklarn
ar hzl dnmesini engelliyordu.
reticiler imdi de daha fazla enerji
yakalamak iin baklar bklebilen bir trbin icat etti. Bu tasarm,
trbinin frtnalardan zarar grmesini de nlyor. Nasl altn
grmek iin sayfa 61e bakabilirsiniz.
08
2014te hizmete giren, dnyann en
gl rzgr trbininin megawatt
cinsinden kapasitesi.
ABDde ilk rzgr iftliklerinin trbinleri

dnmeye baladnda, en fazla birka
yz kilowatt elde edilebiliyordu. Gnmz trbinleri 10 kat daha gl ama
tipik kapasite sabitlendi. Kat i e P e e k
98 /
Daha byk trbinlerin

gelitirilmesi, byk
oranda maliyet
kstlamalar yznden
durgun seyrediyor.
ABDde kurulan kara bazl yeni trbinler (kapasite ve yla gre)

Anahtar
Noktalar ina edilen
trbin saysn
gsteriyor.
3
2
Megawatt
Yksek gl
trbnlerde byme
yava
300
1,000
3,000
Kk trbinler o kadar
yaygn olmasa da hl
evlerde, iftliklerde ve
okullarda kullanlyor.
1
0
1980
1990
2000
2010
k a yna k: L a w re n ce B e r ke l e y UL U S AL L A BO RA T U V AR I
L I N DS E Y KR ATOC H WIL L
P OPUL AR SCIEN CE
25.05.2015 23:01
25/05/15 15:32

Popular Science Turkey 2015-06

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Popular Science Turkey 2015-06

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

38

PO P ULAR SCI E NCE

ELON MUSK'IN GNE ENERJS DEVRM

KILOM ETR E VE YK SEK LIK

OLAANST FOTORAFLAR VE YAZILARLA

Prl prl berrak koylar, gzellikleriyle

Balkanlarn kalbi Belgrad, modern dnyaya renkli bir

Osmanlnn dibacesi, yani nsz Bursann tarihi mirasnn

GZ: ALGININ PENCERES

Ne gryor, nasl alglyor ve

Beyazn iinde mavi ve yeil prltl buz ktleleriyle

Hemen Abone Olun 0 212 478 0 300

Soyu tkenmi trleri tekrar hayata

Karnzda dnyann u ana kadar grd

Enerjinin Yeni Yzleri

Bilim insanlar enerjiyi retme saklama ve

Her Derde Deva

Doktorlara baklrsa yeni bir kk hcre

Elon Musktan Enerji

Musk sonunda dnyay deitirecek o

Gne enerjisiyle elde edeceimiz elektrii

34 Karanlk madde dedektrnn iinde

86 Kendin yap parack dedektr

ncelikle byle mkemmel bir

rumiyetten kurtardnz, bilimi bu

Merhaba, ben derginizi iki senedir

Ahsen Sla Gkpnar

3 yl boyunca bizlere mkemmel

Merhaba, Popular Science Trkiye

Sayn okurumuz, konuyla ilgili olarak ar merkezimizi (212) 478 0

Merhabalar ben derginizi ilgiyle

Merhaba, derginizin Google Gazete program iin uygun srmn

Artk derginizde video

Artrlm Gereklik (Augmented Reality) teknolojisi sayesinde Popular Sciencen

1) Apple uygulama maazasndan ya da Google

2) nternet balants aktifken uygulamay altrn.

Th e Hubbl e Her itag e T eam

F OT O RA F Ass o c i ate d P ress

Michael Nuez & Lindsey Kratochwill

W o ww e e, C oo l Bo x, t act u s t e c h n o l og y , ca r d s a gain s t h um ani ty , P h ilip s ,

otomobl dnyasndan haberler

Oto para reticisi

Hybride ait) fakat bunu yapan ilk

Aston Martin DBX Concept

st dzey otomobil dendi mi

olmasn, ivmelenme srasnda daha

Spor yapmak kolay ey deil.

p atlamann neredeyse tm byk kas

Dk etkili izometrik egzersizler, glenmenin en etkili

Vcudun her yannda simetrik g

ekle girmek deyince illaki ter dkmek

Bunu da deneyin: Saucony

sizin. Sorumluluk alabilir, dizginleri

ocuun yaamna girebilecek kadar

Popular Science, bilimi geni kitlelere

PS: Giderek daha ucuz bilgisayarlar

gc ise 362 HP. G gayet yksek

kullanm deerleriyle uzaktan

i8 ile BMW, sadece yeni bir model

Keyifli, evreci ve ok sempatik

Volvodan bisiklet gvenlii

Renaultnun Z.E (zero emission)

fermuarl camlara sahip kaplar da

Balang: Kendinizi nasl hissediyorsunuz?