Hzl Dnmek Yava Dnmek

Daniel Kahneman

Daniel Kahneman: 1934 Doumlu Kahneman 1954 ylnda Kuds brani niversitesini bitirdikten
sonra doktorasn California Berkeley niversitesinde yapt. Kuds brani niversitesi, British
Columbia niversitesi, Berkeley ve Princetonda Mikro Ekonomi ve Psikoloji dallarnda eitim
verdi.
10/12/2002de Stokholmda Nobel Ekonomi dln alan Kahneman Dnyada Beklenti
Teorisiolarak bilinen Teoriyi kuran deneysel iki psikologdan biridir.

www.ozetkitap.com

Giri
Neden bakalar hakknda konuup dedikodu yaparz? nk bakalarnn hatalarn bulup
karmak kendi hatalarmzn farkna varmaktan daha kolay ve elencelidir. Neye inanp neyi
istediimizi sorgulamak bize ou zaman zor gelir ancak bunu yapmamz gereken zamanlarda
bakalarnn bilgi ve fikirlerinden yararlanabiliriz. oumuz arkadalarmz ve meslektalarmzn
yaptmz seimleri nasl deerlendireceklerini tahmin edebiliriz. Dolaysyla ngrlen bu
yarglarn nitelii ve ierii bizim iin nemlidir. Hakkmzda olumlu dedikodu yaplmasna dair
beklentimiz o kadar gldr ki genel olarak daha iyi kararlar almamz salarken insan z eletiri
yapmaya da iter. Zira, kimliimizi aklmz belirler; kararlarmz ve eylemlerimizi (yemek seimi
dahil) dncelerimiz ekillendirir. Dolaysyla nasl dndmz kefetmek, zmzde ne
olduumuzu kefedip kendimizi daha iyi anlamamza ve neden belirli davranlar sergilediimizi
kavramamza yardmc olur. Dahas, byk ounluumuz zihnimizin alma eklinden olduka
memnun olsa da bazlarmz, en azndan belli ynlerden olumlu deiiklikler yapma gereksinimi
duyar. Nasl dndmz kefetmek bir bakma, gerek zel gerekse profesyonel yaammzda
kendimizi gelitirebilmenin yolunu aar.
Dnce hakknda dnmek, akln ileyiine kafa yormak geleneksel olarak felsefe ve ekonomi
uzmanlarnn ele ald, speklasyona ak bir konu ancak son zamanlarda psikoloji ve nrobilim
(sinir sistemini inceleyen disiplinleraras bilim dal) sayesinde daha ampirik (deneye dayal) bir
szgeten geirilmeye balamtr. Uzun zamandr konu zerine alan Nobel dll psikolog
Daniel Kahnemann almalarndan tp, hukuk, felsefe, finans, istatistik ve askeri strateji
alanlarnda yararlanlmaktadr. 2011de yaynlanan bu kitabnda hzl ve yava dnme ekillerini
ele alan Kahnemana gre insanlarn yaptklar hatalarn da belli kalplar vardr. nyarg veya
temayl olarak bilinen sistematik hatalar belirli koullarda tekrarlanr. Ne dndnz
sorulduunda aklnzdan geenleri bildiiniz inancyla cevaplarsnz ki bu ou zaman bilinli bir
dncenin bir dierine yol at dzenli bir aktr. Ancak akl yalnzca bu ekilde almaz.
Bilincinizde oluan izlenim ve dncelerin ou siz nasl olduunu fark etmeden doar. Kafamzn
iinde usulca srp giden zihinsel ileyi izlenimlerin, sezgilerin ve kararlarn byk ksmn ortaya
karr. nsan sezgilerinin etkisinde kalarak farknda olmakszn yanl hkmler verir. Yine de,
hatalarmza ramen ounlukla salkl kararlar verip doru yarglara varrz ve uygun davranlar
sergileriz. Genellikle izlenimlerimiz ve duygularmzn bizi ynlendirmesine izin veririz.
Sezgilerimize dayal seimlerimize, inanlarmza duyduumuz gven de ounlukla hakldr ama
her zaman deil. nk bazen yanl yapsak bile kendinden emin dururuz. Oysaki dardan bakan
biri hatalarmz ok daha iyi gzlemleyebilir. Kt kararlarn ve seimlerin yaratt hasar
azaltmak adna doru mdahale ansn yakalamak iin doru tehislerde bulunmak nemlidir.
Bakalarnn ve kendimizin yanl hkmlerini ve seimlerini belirleyip kavrama becerimizi
gelitirmenin mmkn olduuna inanan Kahneman, insann vard yarg ve kararlarn daha iyi
kavranmas iin yeni terimler gerektii kansnda. Dnce dediimiz olguyu 2 farkl sisteme
ayrm. Kahnemann Sistem 2 adn verdii, normalde dnce olarak algladmz sistem, yava
dnmedir. Kastidir, istemlidir ve bu nedenle doal olarak dnceye hakim olduumuzu sanrz.
Bu akam ne yiyeceimizi dnrken, alacamz hisse senetlerine karar verirken veya
matematiksel bir hesaplama yaparken Sistem 2 almaktadr. Sistem 1 ise bunun aksine
otomatiktir, istem ddr ve durmadan harl harl alr. evreyi srekli olarak inceler ve vcudun
alglad uyaranlar k hznda iler.
Sistem 1 bilgiyi doal drtler ve igdlerle edinir fakat ayn zamanda renme becerisine
sahiptir. Bunu da armlar yoluyla yapar. Baka bir deyile, zgn uyaranlarla bilinen uyaranlar
arasnda ortak zellikler, zaman ve mekan boyutunda yaknlk veya nedensellik zerinden balant
kurar. Sistem 1 evremizde olan biten hakknda en ksa srede izlenim edinebilmek zere

www.ozetkitap.com

tasarlanmtr ve bu etrafmzda cereyan eden olaylara hemen tepki verebilmemizi salar. Bu

durum tehlike anlarnda zellikle nem kazanr. Sistem 1, bunu bir dizi genel kural ve ilkelere
dayanarak gerekletirir (buna sezgisel ksa yol denir). znde zaman gelince bize yardmc
olmaya odakl, bizi tehlikelerden korumaya eilimli olan bu sezgisel ksa yollar, ounlukla
gerekten yararldr ama bu srete hatalarn yaanmas da kanlmazdr. Sistem evrim
geirdiimiz ortama zel olarak tasarlanmtr ki bu gnmzdeki yaantmzdan olduka farkldr.
Dolaysyla sistemin neden olduu hatalar da artmaktadr. Daha nemlisi Sistem 1in gelitirdii
izlenimler srekli Sistem 2ye aktarlr. Gerekten de Sistem 1 ne zaman srad veya tehlikeli bir
ey hissetse Sistem 2 hemen duruma yardmc olmak zere otomatik olarak devreye girer. Sistem 2
devre d olduu zamanlarda (bata tehlike olmad zamanlarda) Sistem 1in kendisine sunduu
nerilerle beslenir. Sistem 1in edindii izlenimler bizi anlk olaylarda korumakta olduka etkili olsa
da uzun vadeli planlar gelitirmedeki pay ok azdr. te bu balamda ok daha problematik
olmaktadr.
Sistem 2, elbette Sistem 1in izlenimlerini bastrma ve ortaya kan hatalar engelleme becerisine
sahiptir. Fakat Sistem 2, Sistem 1 tarafndan etkilendiinin (ve yanl ynlendirildiinin) neredeyse
hibir zaman farknda olmadndan yaanan hatalar yakalayabilme konusunda doal bir
beceriden yoksundur. Kitabn byk blm, Sistem 1in faaliyetlerini ve nyarglarn kefederek
okuyucunun sistemin nasl iledii ve Sistem 2yi nasl etkiledii ve nasl yanl ynlendirebildii
hakknda bilinlendirmeye ayrlmtr. Fakat bu mcadelenin sadece yarsdr, zira Sistem 2 doas
gerei Sistem 1in hatalarn yakalama konusunda beceriksiz olduu gibi bu hatalar dzeltmede de
snfta kalr. Sistem 2 sadece (ekonomi evrelerinde yaygn olarak kabul edilen anlamyla)
rasyonellik abidesi deildir. En gze batan eksiklii, olaslk ve istatistik konusunda doas gerei
yetersiz olmasdr ancak neyse ki Sistem 2 bu konuda geliime aktr.
Kitabn kalannda bu konuya odaklanan Kahneman, meslekta deneysel psikolog Amos Tversky ile
birlikte oluturduu Beklenti Teorisi kuramnda, bireylerin sonular kesin olan eyleri abartarak
bunlara, sonular kesin olmayan eylerden daha fazla deer verdiklerini ne srer. Yani insanlar
kark, riskli durumlarda, karar verirken, her zaman mantkl ve aklc davranmazlar. Mkul
kararlar almayan insan modeli, sosyal bilim ve ekonomi alannda genel kabul grm, rasyonel ve
mantkl davranan, kendi karlarn gzeten insan modeliyle elimitir. 1970lerde sosyal
bilimciler arasnda yaygn olan gre gre insanlar genelde rasyoneldir, normalde mantkl
dnrler ve mantktan uzaklatklar durumlarn ou korku, sevgi ve nefret gibi duygularla
aklanabilir. Kahneman ve Tverskynin deneysel bir bak asyla yaklaarak yaptklar akademik
almalar bu gre kafa tutmu ve zihnin hatalara ak olduu fikrinin yaygnlamasn
salamtr. Bilisel ve sosyal psikoloji alanndaki son gelimeler bizi zihnin ileyiine dair
aydnlatmaktadr. Gnmzde sezgisel akln kusurlar kadar mucizeleri de olduu ispatlanmtr.
Belirsizlik durumunda alnan kararlarn hepsinin sezgiye dayal olmad artk anlalmtr.
zellikle uzmanlarn doru sezgileri, uzun sreli tecrbenin etkisiyle daha iyi aklanr. Yeni
durumlarda bildik eleri fark etmeyi renen uzmanlarda geerli sezgiler oluur ve buna uygun
ekilde davranrlar. Bir sorun karsnda sezgisel dnce mekanizmas elinden geleni yapar.
Konuyla ilgili bir deneyimi veya bilgisi varsa tandk koullarda kiinin aklna gelen sezgisel zm
dorudur. Konuyla ilgili bir beceriye sahip deilsek veya karlalan problem zorsa, bu durumla
farknda olmadan daha kolay bir soruya karlk bularak baa karz. Zihnimizde oluan sezgisel
kestirmeler znde bu ekilde gerekleir. Bazense aklmza ne adamakll bir zm ne de sezgisel
bir yant gelir. Annda zm araynn tkand byle zamanlarda ou kez kendimizi daha yava
ve aba gerektiren bir dnme eklinin iinde buluruz. te yandan istatistiksel dnmenin
zorluklar aklmzn snrlarn da tanmlar. Bildiimizi sandmz eylere duyduumuz ar gven
ve yaadmz dnyann belirsizliiyle cehaletimizin boyutunu anlamamaktaki srarmz hata
yapmamz kolaylatrr.

www.ozetkitap.com

SSTEM 1 ZERNDEN DNME KONUSUNA GR

Hzl Dnme - Yava Dnme
Kendimizi zihin ve bedenimizin tek hakimi olarak grrz. Tm kontrol ve yetki bizde sanarak
fikirleri net, alternatifleri tartan, mzakere eden ve kendi deer yarglarna dayanarak seimler
yapan bir karar verici olduumuzu varsayarz (seimlerimizin esasnda davranlarmz kontrol
ettiini unutmadan). Kahneman bu dnme eklini Sistem 2 olarak adlandrmtr: kendimiz
hakknda dnrken Sistem 2 ile zdeleiriz. Fikirleri olan, seimler yapan, ne dneceine ve
ne yapacana karar veren bilinli, mantk yrten bir benlik. Fakat ona gre Sistem 2, Sistem 1
olarak adlandrlan baka bir dnme ekli tarafndan sandmzdan ok daha fazla
etkilenmektedir. Bu, alg ve bellek dahil otomatik zihinsel etkinliin tmn kapsayan hzl
dnmedir.
Sistem 2nin aksine Sistem 1 otomatik ve istem ddr; bu nedenle ou zaman fark edilmez. Sistem
1 hzl alr, bunun iin kii aba gstermez, istemli kontrol hissi yoktur. Sistem 1 aralksz olarak
d evreyi (ve ayn zamanda zihnimizi) gzlemler ve edindii bilgilerden aceleyle oluturulmu ve
szgeten gememi izlenimler aktarr. Her eyin tesinde Sistem 1, hayatta kalma ve remeye
ynelik biyolojik gereksinimler anlamnda zellikle nemli bilgileri edinme gayretindedir. Baka bir
deyile, frsat ve daha da nemlisi tehlike gzetmektedir. Sistem 1 organizmann hayatta kalmas
iin zm bulmas gereken temel sorunlar srekli olarak deerlendirecek ekilde evrim
geirmitir: Ne durumdaym? Bir tehlike veya nemli bir frsat m var karmda? zerine gitmeli mi
yoksa kanmal mym? Karlatmz durumlar her zaman iyi veya kt olarak deerlendirilir ve
bu sonuca gre geri ekilme veya yaklama gerekleir.
Kayda deer bir durum olmad hallerde Sistem 1 rlantide kalr, bir yere kadar rahattr ve kendi
ilevlerine devam eder. Ancak nemli bir durumla karlaldnda Sistem 1 strese girer ve duruma
yardmc olmas iin Sistem 2yi harekete geirir. Zorlukla karlaan Sistem 1 anlk olarak
karlalan sorunu zecek daha detayl ve konuya zel ileyie destek olmas amacyla Sistem 2yi
devreye sokar. Kii kendisini artan bir durum karsnda ortaya kan istemli dikkat
odaklanmasn fark edebilir. Sistem 1in muhafaza ettii dnya modeline ters den bir olay
meydana geldiinde Sistem 2 devreye girer.
Modern dnyada yaayan ortalama insanlar gerek acil durumlarla sk sk karlamaz. Dahas,
gnlk olaylarn byk ksm hemen tepki gstermeyi gerektirmez. Fakat evrim geirdiimiz (ve
sistem 1in de evrildii) ortamda durum ok farklyd. Bu sistem o zamandan beri deiim
geirmedi. rnein ehir ortamnda yaayan bir insann karlat durumlarn gerektirdii
tepkiler, Afrika bozkrlarnda dolaan bir ceylana kyasla ok daha sradandr. Fakat aralksz
ekilde tehdit seviyesi deerlendirmesi salamak zere evrim geiren bir sinir sistemi
mekanizmamz var ve bunun alteri hibir zaman kapanmad. Baka bir deyile, Sistem 1in bize
salad aceleyle oluturulmu ve szgeten gememi izlenimlere evrim geirdiimiz ortama
kyasla o kadar da ihtiyacmz kalmam olmasna ramen beyinlerimiz bu izlenimleri ayn hzda
retmeye devam etmekte.
Herhangi bir anda elde edilebilecek bilgi snrldr. Bununla birlikte, Sistem 1den srekli olarak en
ksa srede olabildiince doru izlenim edinmesi beklenmektedir. Bunu baarmak iin Sistem 1in
mutlaka kestirme yollar belirlemesi ve mmkn mertebe bilgiye dayal tahminlerde bulunmas
gerekir. Bu kestirme yollar ve bilgiye dayal tahminler baz anlarda hatal olabildiinden en dorusu
Sistem 1in her daim temkinli olmaya almasdr. nsanlar kolayca benzerlik kurarak, arm
yoluyla veya geliigzel dnebilirken istatistiksel dnmek neden bu kadar zordur? nk
Sistem 1 buna gre tasarlanmamtr. imdi Sistem 1in ileyiine daha yakndan bakalm.

www.ozetkitap.com

Sistem 1 Mercek Altnda

arm Makinesi
Muhafaza ettii dnya modeli herhangi bir ekilde ihlal edildiinde Sistem 1in Sistem 2yi yardma
ardndan bahsetmitik. Sistem 1in dnya modeli kaltsal yetilerden oluur, ierii de byk
ihtimalle kaltsal bilgilerden. rnein; evremizi alglamaya, nesneleri tanmaya, ilgilimizi
odaklamaya, kayp yaamamaya hazr ekilde dnyaya geliriz.
Bununla birlikte, zihnimizdeki dnya modeli arlkl olarak (benzeim, zaman ve mekan iindeki
yaknlk veya nedensellik gibi) farkl yollardan birbirine balanan fenomenler ve olaylar arasnda
armlar yaratmak yoluyla meydana gelmekte ve srekli olarak gncellenmektedir. rnein bir
limon sar rengini, san kanalizasyonu, souk algnl ise virs artrabilir. Bu balantlar
oluturulup glendirildiinde armlardan oluan fikir rntleri hayatmzdaki olaylarn
yapsn temsil eder hale gelip imdiki zaman yorumlaymz ve gelecee ynelik beklentilerimizi
belirler. Baka bir deyile zihnimizdeki fikirler birbiriyle balantl bir a bnyesinde birer nodl
haline gelir. Bunun btn ise Sistem 1in dnyay temsil etmekte ve anlamakta kulland modeli
oluturur.
Sistem 1in artc ileyiini kefetmek iin aadaki szcklere bir gz atn:
Muz

Kusmuk

st satr okuduunuz andan itibaren aklnzdan pek ok ey geti. Baz iren grntler ve
sevimsiz anlar. Bunun nedeni ilkiyle ikincisi arasnda tutarl bir hikaye oluturmaya alan Sistem
1in ikinci szcn yaratt olumsuz etki nedeniyle muzun sebep olduu kusma vakasn
dndrtt ve ister istemez muza kar geici bir tiksinme olutu, hatta belki yznz
buruturdunuz. Byle olmas iin mantkl bir sebep yoktu ama Sistem 1 otomatik olarak byle
iledi. armsal aktifleme denen bu ilem srasnda uyarlan dnceler dierlerini tetikledi.
Szckler anlar artrd, anlar duygular uyandrd. Yani bilisel, duygusal ve fiziksel tepkiler
birbirine bal olarak geliti. Zihnimizde bu zincirin olumasna neden olan mekanizma, aralarnda
benzerlik, zaman-mekan devamll ve nedensellik bulunan dncelerin ilikilendirilmesiyle
meydana gelir. Psikologlar, dncelerin armsal bellek denen geni bir a sisteminde birbirine
bal dmler olduunu dnr. Bu balantlarn farkl tipleri vardr: nedenler ve etkiler (mikrop
grip) ; nesneler ve zellikleri (imen-yeil); nesneler ve kategorileri (muz-meyve). Artk akln
bilinli dncelerin srayla getii bir yap olmadn biliyoruz. armsal bellein ileyii ayn
anda ok sayda balantnn kurulmasyla dalgalar halinde gerekleir. Uyarlan bir dnce daha
birounu uyandrr. Dahas etkinleen bu dncelerin sadece birka bilincimize kaydolacaktr.
armsal dncenin ileyii benliimizden gizli, sessiz ve derindendir. Aklmzn nasl ilediine
snrl bilgimiz olduunu kabul etmek zor ama gerek kendimiz hakknda sandmzdan ok daha
az ey biliyoruz. Vardmz yarglarn, aldmz kararlarn, yaptmz tercihlerin bilinli ve zerk
olmadn kantlayan aratrmalar mevcut.
Hazrlanma (Priming) Etkisi
Eylem halindeyken ne zaman beynimizde bir fikir tetiklense (dorudan ve dolayl deneyimlere
dayanarak) onu artran dier fikirler de beyin iinde hazr hale gelir (buna priming etkisi
yani hazrlayc etki denir). Hazrlanma etkisi Sistem 1in herhangi bir duruma/olaya ynelik abuk
bir izlenim edinmesine ve durumun/olayn daha fazla ilgi gerektirip gerektirmediini belirlemesine
yardmc olur. Bilinaltnda gerekleen bir sretir ve bu nedenle ounlukla fark edilmez ancak
etkileri deney ortamnda grlebilmektedir. rnein ksa bir sre nce YEMEK kelimesini
grdkten veya duyduktan sonra OR_ _ kelimesindeki boluu ORAP yerine ORBA eklinde
doldurmaya daha eilimli olursunuz. Tam tersi de olabilir elbette. YEMEK nasl ORBA fikrini
tetikliyorsa, GYNME fikri de akla ORAP getirir.

www.ozetkitap.com

in ilginci, hazrlanma etkisi davranlarmz da etkileyebilir. rnein, yaplan bilimsel

deneylerden birinde renci deneklere 5 kelimeden oluan gruplardan birini seerek 4 kelimelik
cmleler kurmalar istenmitir. Bu 5li kelime gruplar ya ntr (rnein buldu, o, sar, hemen, eyi)
veya (Florida, unutkan, kel, beyaz, krk gibi) yallkla ilgili terimlerle hazrlanmt. Sorularn
ardndan deneklerin koridorun sonuna kadar yrmeleri istenmi ve yrme sreleri gizlice
aratrmaclar tarafndan kayt altna alnmtr. Bir de ne grelim! Yallkla ilgili kelimelerle cmle
oluturan denekler dierlerine gre daha yava yrmt. Florida etkisi iki aamal
hazrlanmaya neden olmutur. Birincisi, yal kelimesi kullanlmam olsa bile kelime dizisi
yallkla ilgili fikirleri tetikledi; ikincisi bu dnceler yallkla ilikili bir davran biimine neden
olarak yava yrmeye sebep oldu. Tm bunlar biz farknda olmadan gerekleti. Deney sonrasnda
mlakata alnan renciler kelimelerin ortak bir kavramdan seildiini fark etmediklerini belirtmi
ve hibiri birinci deney sonrasndaki davranlarnn okuduklar kelimelerden etkilenebileceini
kabul etmemitir. Yallk fikri bilinli bir farkndalk yaratmam olmasna karn davranlar yine
de deimitir.
Daha da tuhaf bir rnee bakalm. Aratrmaclar deney ortam olarak alanlarn dzenli olarak
kendilerine ay veya kahve hazrlad ve bu iecekler karlnda gnll olarak diledikleri kadar
deme yapt bir ofis mutfan semitir. Deneyin birinci aamasnda mutfak duvarna saks iei
resmi, ikinci aamada ise bir ift gzn resmi aslmtr. 10 haftalk bir dnemde duvardaki resim
haftada bir deitirilmitir. Deney sonunda aratrmaclar alanlarn kutuya brakmay uygun
grd katk paylarn haftalk olarak karlatrmtr. alanlar arasnda duvardaki
dekorasyonlar konusuna deinen olmam fakat kutuya braklan katk paylar byk farkllk
gstermitir. Gz resminin olduu haftalarda kutuya braklan katk pay saks iei asl olduu
haftalara kyasla kat fazlayd. Belli ki izlendiklerini sembolik olarak hatrlatan bir unsur
bireylerin daha iyi davranlar sergilemesine neden olmutur. Bu etki beklendii gibi herhangi bir
farkndalk olmadan meydana gelmitir. Bu Sistem 1in Sistem 2yi nasl etkileyebildiine dair can
alc bir rnektir ve ayn zamanda Sistem 1in nasl da kolay suistimal edilebileceini korkutucu bir
ekilde de ortaya koymaktadr.
Balam ve Nedensellik
Balam
Sistem 1in bilgiyi nasl edindiini ve kendine ait dnya modeliyle nasl karlatrdn, bunu
olay/durum karsnda olabileceklere hazrlkl olmak iin nasl kullandn, garip veya srad bir
olay/durumla karlatnda (zellikle de bir frsat ve daha da nemlisi bir tehlike annda) Sistem
2yi devreye nasl soktuunu artk biliyoruz. Fakat Sistem 1 ayn zamanda olay/durumlara ve
fenomenlere anlam kazandrmak ve (zerinde yaayan insanlarla birlikte) dnya hakknda
yarglarda bulunmak iin ciddi aba gstermektedir. Unutmamak gerekir, Sistem 1den bu ilemi
ok hzl gerekletirmesi beklenir, dolaysyla kestirme yollar ve bilgiye dayal tahminlerden
yararlanmak durumundadr.
Her eyden nce, Sistem 1 elindeki snrl ve baz durumlarda blk prk bilgiye dayanarak
tutarl bir hikaye yaratmak iin vargcyle alr. Bu ilemi kolaylatrmak iin Sistem 1 bilginin
kendisine ulat balama bakar. Fakat baz durumlarda balam eksiktir. Byle durumlarda Sistem
1 en olas balam varsayp bir tahminde bulunur. rnein aadaki cmleyi okuyup kafanzda bir
imge olumasna izin verin: Aye lastii deitirmesi gerektiini fark etti. ehirde yaayan
ounluk gibi gznzn nne patlak lastiini deitirmek zere olan bir kadn imgesi gelecektir.
Fakat bu cmle mulaktr. Bundan hemen nceki cmle ocuun pantolonu dp duruyordu
olsayd gznzn nne gelecek imge ok farkl olurdu. Aklmza pantolon geldikten sonra lastik
kelimesi artk arabalarla ilikili olmaktan kmtr. Ak ve net bir balam yokluunda Sistem 1
kendi bana olas bir balam kendi yaratr. Bu iin ardnda Sistem 1 olduundan eminiz nk
cmlenin farkl yorumlanabilecei olaslndan haberimiz yoktu.

www.ozetkitap.com

Nedensellik
Sistem 1in kendisine ulaan bilgileri mantkl bir ekilde anlamlandrmak iin bavurduu bir dier
strateji de etrafnda cereyan eden olaylar aklayabilecek bir neden aramaktr. Sistem 1in
olay/durumlar aklayabilmek iin nedensel bir hikaye yaratma eilimi rendiimiz bir ey
deildir, daha ok kaltsaldr. Bu durum 6 aylk bebekleri konu alan deneylerde bile kantlanmtr.
Sz konusu deneylerde bebekler ska karlalan sebep-sonu senaryolarna maruz braklmtr
(r. daireyle kesien kare). Bu sebep-sonu senaryolar nedensellik zincirinin dna kacak ekilde
deitirildiinde bebeklerin konuya ilgisi artmaktadr (r. dairenin kare ile kesimedii hallerde).
Bu durum bebeklerin baka bir sonu beklentisi iinde olduu ve sonu karsnda ardklarn
iaret etmektedir. Belli ki nedensellik hakknda doutan bir fikrimiz var ve Sistem 1in rn olan
bu fikirler, nedensellik kalplarna ilikin akl yrtmeye dayanmyor.
Bunlarn yannda Sistem 1, olay/durumlarn arkasnda kasti nedenler aramaya hazrdr. Doas
gerei mekanik nedenler ve etkene bal nedenler arasndaki fark anlayabilme kapasitesine
sahiptir. rnein, soyut nesnelerin insanlar andracak ekilde davran gsterdii senaryolarda
insanlar senaryoyu doal olarak insana zg amalar kapsamnda yorumlayacaktr. Amalar ve
hislerin alglanmas kar konulamaz bir durumdur. Sadece otistik bireyler byle bir deneyim
yaamaz. Bu yatknln ok kk yalardan itibaren ortaya ktn tekrar hatrlatalm. rnein,
bir ya altndaki bebekler zorbalk yapanla, madur olan arasndaki fark tespit edebilir.
Sistem 1 mekanik ve kasti nedenleri arayp tespit etmek zere evrim geirmi olsa da, kasti
nedenlere gelindiinde ok daha hassas ve tetiktedir. u rnek senaryoyu ele alalm: New Yorkun
kalabalk sokaklarnda ehrin turistik yerlerini dolaarak geirdii gzel bir gnn ardndan Jale
czdannn yerinde olmadn fark etti. Bu ksa yky okuduktan sonra aklnza bir yankesicilik
olay gelmesi sizi artmasn! Yaplan deneylerden birinde yukardaki (ve buna benzer bir dizi)
ksa yky okuyan katlmclar, srpriz bir anmsama testine alnmtr. Burada yankesici
kelimesi metinde gemedii halde turistik yerler ifadesinden daha ok aklda kalmtr. Bu
durumu balantl tutarllk kurallar daha iyi aklar. Czdann kayp olmas birok nedene
balanabilir: czdan cepten dt, restoranda unutuldu vs. Fakat kayp czdan, New York ve
kalabalk kelimelerinin bir araya gelmesi, kayba neden olann bir yankesicilik olay olduu
kanaatini dourmaktadr.
imizdeki nedensellie odakl radar sisteminin nasl bu ekilde evrildiini grmek ok da zor deil.
ncelikle sebep ve sonu doada da birbiriyle balantldr. Bu kapsamda daha hazrlkl olmak ve
doru tepkiyi vermek iin belirli bir olay/durumu ortaya karan bir sebep olduunu varsaymak,
bunu aratrp tespit etmek iyi bir genel stratejidir. Unutmamak gerekir ki olay/durumlarn byk
ksm rastgelelik veya kr talih ile daha rahat aklanabilir. Bu nedenle bu trden varsaymlar baz
zamanlarda hatalar yapmamza neden olabilmektedir.
Kasti nedensellik olduunu varsaymak da iyi bir seenek olabilir zira srekli olarak baka
etkenlerle uramaktayz. Dahas, yaadmz en derin korkularn kayna bu kastl etkenlerdir
(gnmzde byk oranda baka insanlar ancak evrimsel gemiimizde yrtc hayvanlar da buna
dahildi). rnein, alnn iinden veya karanlk bir arka sokaktan gelecek hrtnn rzgardan deil
de kastl bir etkenden geldiini varsaymak hayatta kalma olaslmz arttracaktr. Bu bilgiler
nda mekanik ve/veya kasti nedensellik konusunda tahmin yrtmenin ou zaman doru
olduu, olmad durumlarda yaplan hatann temkini elden brakmam olma ynnde
sonulanacan grebiliriz. Tm bunlar Sistem 1in zellikleri ile rtmektedir.

www.ozetkitap.com

Ne Gryorsan O: NGO (What You See Is All There Is: WYSIATI)

Sistem 1, karsnda cereyan eden olaylar anlamlandrmann yannda deneyimledii olay/durum
hakknda karara varma ve deerlendirme srecini de yrtmektedir. Benzer durumlarda olduu
gibi Sistem 1 izlenimlerini olabildiince abuk oluturmak iin kestirmeler bulmak ve bilgiye dayal
tahminler yrtmek durumundadr. Temelde Sistem 1in yapt elindeki snrl bilgilerle durumu
tam anlamadan hkme varmaktr. Bu bilgiler ise (an yaad dnlrse) kiinin hemen nnde
cereyan edenle ve/veya akla hemen gelen fikirlerle snrldr.
Kstl kantlara dayal karar alma ve deerlendirme uzman Sistem 1 sadece el altndaki bilgileri
dikkate almaya o kadar meyillidir ki kitapta sz konusu durumu temsil etmek iin Ne Gryorsan
Onu ifade eden NGO (WYSIATI-What You See Is All There Is: Her ey Grdnden baret
anlamnda) ksaltmas kullanlmtr. NGO zelinde u rnee bakalm: Ahmet iyi bir lider olacak
m? Kendisi zeki olduu kadar gl.... Edindiimiz ilk izlenime gre soruya olumlu cevap verme
eilimi vardr. Ne de olsa zeka ve g lider olmak iin nemli meziyetler ve elimizdeki iki sfata
dayanarak ortaya atlacak en iyi hikaye bu. Ksaca sylemek gerekirse, elimizdeki bilgilere
dayanarak varabileceimiz en kesin sonu bu. Ama burada eksik kaldmz bir nokta var! Soruyu
kapsaml ekilde analiz etmedik. Yani kendimize, birinin liderlik becerileri hakknda bir kanaate
varmadan nce ne gibi bilgilere ihtiyacm var? trnde bir soru yneltmedik. Bu Sistem 1in
sorumluluk alan dndadr. Herhangi bir olay/durum karsnda eldeki bilgiler nda aceleyle
oluturulmu ve szgeten gememi ilk izlenime hemen erimek ok faydal olabilir. Fakat,
herhangi bir yargya varrken bu aceleyle oluturulmu ve szgeten gememi ilk izlenimlere
dayanrsak bizi nasl yanltabileceklerini de kolayca fark edebiliriz. rnein, yukardaki durum
kapsamnda sreci biraz ardan almay deneyip szn ettiimiz soruyu yneltme zahmetinde
bulunsaydk zeka ve gcn iyi bir lider olmann en nemli zellikleri olmadn fark eder, hatta
baka niteliklerin eksikliinde bu meziyetlerin geri tepebileceini bile anlayabilirdik. zgn
cmleye tekrar bakp kendimize takip eden iki sfat yoz ve zalim olsayd ne olurdu? sorusunu
sorsak nasl bir hata yaptmz ok daha net bir biimde anlardk.
Yerine Koyma (Substitiution)
NGOya ek olarak Sistem 1 in alelacele hkmlere varmak ve deerlendirme yapmak iin kulland
baka yollar da vardr. rnein, cevabn bilmediimiz bir soruyla karlatmzda Sistem 1 zaman
kaybetmeden ie koyularak alakal ancak cevab ok kolay bir soruya cevap verip bu bilgiyi Sistem
2ye, daha zor olan sorunun cevab olarak sunar. Sistem 2 ou zaman olup bitenin farknda bile
deildir. Kahneman, Sistem 1in bu kurnazlna yerine koyma adn vermitir.
Farz edelim ki Ford hissesi satn almann doru bir yatrm olup olmad konusunda size bir soru
yneltildi ve konu hakknda ok da bir ey bilmiyorsunuz. Sistem 1 bu durum karsnda Ford
arabalar hakkndaki dnceleriniz gibi konuyla alakal bir soru reterek bunu ilk sorunun cevab
olarak Sistem 2 ye ulatrabilir. Baka bir rnek verelim. Size siyasi bir partinin bakan adayna ait
bir fotoraf gsterildi ve hakknda neredeyse hibir ey bilmediiniz bu kiinin ne kadar baarl
olacan tahmin etmeniz istendi. Sistem 1 bu kapsamda fotoraftaki kiinin ne kadar yetkin ve
kendinden emin grnd konusunda bir soru retebilir.
Bir araya geldiklerinde NGO ve yerine koyma hem ilgin hem de olduka gln bir hal alabiliyor.
rnein, konuyla ilgili yaplan deneylerden birinde katlmclara 2 soru yneltilmitir: 1)
Bugnlerde ne kadar mutlu hissediyorsun?; 2) Geen ay ka kiiyle flrt ettin? Aratrmaclar
deneklere sorular bu sralamayla sorduklarnda rencinin flrt saysnn kendilerini ne kadar
mutlu hissettikleriyle hi ilintili olmad grlmtr. Demek ki renciler iin flrtleme,
mutluluklarn deerlendirmede nemli bir kriter tekil etmiyor. Ancak aratrmaclar sorularn
sralamasn deitirdiinde nemli bir deiiklik fark edildi. Sorular bu sralamayla sorulduunda

www.ozetkitap.com

flrt edilen kii saysyla mutluluk hissi arasndaki iliki psikolojik lekte elde edilebilecek en
yksek seviyelerde seyretti. Flrt sorusu rencilerin aklna mutluluk seviyeleriyle ilgili bir bilgi
soktu ve duygusal tepkiye neden oldu. Hissedilen mutluluk seviyesi hakknda genel bir soru
sorulduunda bu bilgi ve yaratt ruh hali rencinin dnce yapsn etkiledi. Oysa teki
sralamada kk ve gz ard edilebilecek bir unsuru temsil etmiti.
Benzer bir deneyde aratrmaclar rencilerden oluan deneklere yakndaki bir fotokopiciye gidip
tek bir sayfa ektirmelerini istemitir. Bu grevin ardndan deneklerden yaam memnuniyeti
hakknda bir anket cevaplamalar istenmitir. Deneklerin yarsnn fotokopi makinasnn bozuk
para haznesinde bulmalar iin 10 sent yerletirilmitir. Deney sonunda, paray bulan ansl
deneklerin genel olarak hayattan duyduklar memnuniyet seviyesi belirgin ekilde yksek kmtr.
Sistem 1 nsanlar Hakknda Hkm Verirken: Sterotipler, lk zlenimler ve Hale Etkisi
Sterotipler
nsanlar deerlendirmeye geldiinde Sistem 1 in bireyler hakknda sterotiplere dayanarak hkm
vermeye eilimli olduunu bilmek ok da artc olmasa gerek. Sterotiplerin byk oranda hatal
olduu artk iyice anlalmtr fakat elde baka bilgi olmad durumlarda ii ansa brakmaktan bir
nebze iyi kabul edilebilecek bir yntemle herhangi biri hakknda ilk izlenim abucak yaratlr. Bu da
uygulamann Sistem 1 iin kymetli olmasna yeterlidir.
lk zlenimler
Benzer ekilde, Sistem 1in ilk izlenimlere fazlasyla aldanma eiliminde olduunu bilmek de
artc olmayacaktr. lk izlenimlerin ne kadar nemli olduu klie raddesinde kafamza
kaklmtr fakat bu olgunun ne kadar gl olduunu yeterince vurgulamak olanakszdr. Durumu
daha net anlatabilmek iin u deneye bir gz atalm. Psikolog Solomon Asch, deneklerine iki hayali
karakter olan Alan ve Benin onlara ne dndrttn sormutur. ki karakter u ekilde
tanmlanmtr: Alan- Zeki, gayretli, drtleriyle hareket eden, eletirel, inat, kskan; Ben
kskan, inat, eletirel, drtleriyle hareket eden, gayretli, zeki. ki karakter iin verilen
tanmlamalarn ayn olduunu fark etmi olmalsnz. Tek fark kelimelerin sralamas. Buna ramen
denekler her zaman Ben yerine Alan daha iyi bir insan olarak nitelemitir. in gerei udur, ilk
izlenim hemen oluturulur, bunu takip eden bilgiler edinilen ilk izlenim nda deerlendirilir.
Kahnemann dedii gibi listenin bandaki kiilik zellikleri daha sonra listelenen zelliklerin
anlamn deitirecek gte. Zeki birinin inat olmas gerekelendirilebilir, hatta sayg bile
uyandrabilir fakat kskan ve inat birinin zekas onu daha tehlikeli klar.
Hale Etkisi
Sistem 1in insanlar deerlendirmede kulland nc bir kestirme yol da hale etkisi olarak
bilinir. Hale etkisi bir kii hakkndaki her eyi sevme veya nefret etme eilimidir hem de henz o
kii hakknda bilmediiniz onca eye ramen. Sistem 1 bu srete bir kiiyi tek veya birka
zelliini temel alarak deerlendirir ve bu izlenimini dier zelliklere uygulayverir. rnein, bir
davette Lale adnda bir bayanla tantnz. Kendisi cana yakn ve iletiim kurmas kolay biri izlenimi
verdi. Lale hayr ilerine ba yapma teklifinde bulunulabilecek biri olarak ne kyor. Aslnda
Lalenin cmertlii hakknda ne biliyoruz? Doru cevap: neredeyse hibir ey. Fakat Laleyi sevdiniz
ve onu dndnzde iinizde olumlu hisler var. Cmertlii ve cmert insanlar da seviyorsunuz.
Bu noktada arm yoluyla Lalenin cmert biri olduunu dnme eilimindesiniz. Artk cmert
olduuna inandnz iin Laleyi daha fazla seviyorsunuz nk onun iyi zelliklerine cmert
sfatn eklediniz.

www.ozetkitap.com

Sistem 1 ile 2 Arasndaki Etkileim

Sistem 1, genel anlamda ne yapar dediimizde spesifik bir anda kk bir avantaj yaratmak
denebilir. Hakkn verelim ki Sistem 1 bu grevini ok iyi bir ekilde yapar. Benzer durumlar iin
gelitirdii modeller dorudur, ksa vadeli ngrleri de genellikle dorudur. Dahas, zor durumlar
karsnda verdii ilk tepkiler de hzl ve genellikle yerindedir. Fakat anlk durumlar karsnda
devreye girmesi bir yana, Sistem 1in edindii izlenimler, zerine dnmek ve uzun vadeli planlar
yapmak zere Sistem 2ye aktarlmaktadr. Sz konusu izlenimlerin bu anlamda bir deeri olabilir
ancak hzl karar verme uruna kesinlik/doruluk unsuru feda edildiinden yanl hkmlere
varma ve hatalara neden olma olasl hi de gz ard edilemeyecek seviyededir.
Neyse ki Sistem 2, Sistem 1in kendisine aktard izlenim ve sezgileri deerlendirme becerisine
sahiptir. Dolaysyla gerektiinde bu izlenim ve sezgileri geersiz klabilir. Sistem 1den
kaynaklanan baz sezgisel hatalar Sistem 2nin kastl olarak devreye sokulmasyla engellenebilir.
Sorun u ki, en iyi zamannda bile Sistem 2 olduka tembel bir yaradla sahiptir. Kahnemana gre
Sistem 2nin temel zellii gerekletirdii ilemlerin aba gerektirmesidir. Bir dier zellii olan
tembellik ise olabildiince az aba gsterme eiliminde olmaktr. Bunlar biyolojik tasarruf
dediimiz konuya girer. ster zihinsel ister fiziksel aba gstermek enerji gerektirir. Enerji ok
deerli bir biyolojik kaynaktr. Bir organizma enerji kullanmak zorunda deilse kullanmaz yani
enerjisini boa harcamaz. Bu olgunun aklda kalc bir ad bile var: Asgari aba Kanunu. Bu kanun,
evrimsel olarak benliimize kaznmtr.
Asgari aba Kanununa rnek olmas iin u problemi bir dnn: Bir tenis raketi ve topunun
toplam fiyat 1,10 dolardr. Raket toptan bir dolar daha pahaldr. Top ne kadardr? Byk olaslkla
aklnzda bir rakam belirdi ve cevabnz 10 sent oldu. Tebrikler! Asgari aba Kanununu
uyguladnz. Kanunu ihlal ettiyseniz problemin cevabn kontrol etmesi iin Sistem 2yi devreye
soktunuz . Kafanzdan yle bir ey gemi olabilir. Top 10 sent ise toplam fiyat 1,20 dolar olurdu
(raket 1,10$, top 10 sent), 1,10 deil. Bu cevap doru deil o nedenle ilemi daha dikkatli yapmak
iin Sistem 2yi altrdnz. Doru cevap 5 sentti. Neredeyse herkes yukardaki soruyu doru
cevaplama becerisine sahiptir. Tek yaplmas gereken Asgari aba Kanununu ihlal etmek ve Sistem
2yi harekete geirmek. Oysa oumuz bunu yapmyoruz. Bugne kadar raket ve top sorusu
binlerce niversite rencisine soruldu ve elde edilen sonular ok edici. Harvard, MIT ve Princeton
gibi sayl kurumlardaki rencilerin %50si soruyu igdleriyle zerek yanl cevap
vermilerdir. Baar oran daha dk niversitelerde bu oran %80lere kmtr.
Daha kts yorgun, a veya baka bir eyle megulken Sistem 2yi devreye alma olaslmz daha
da azalr. Bu sezgisel olarak mantkl duyulabilir fakat hem laboratuvar hem de saha almalarnda
bilimsel olarak kantlanmtr. Konuyla ilgili ok dikkat ekici bir rnek verelim. srailde
gerekletirilen bir aratrmada artl tahliye hakimlerinin verdii tahliye karar says yemek saati
veya ay molalarndan uzaklatka belirgin ekilde azalmaktadr. almada, artl tahliye karar en
son yemek molas ile karlatrld. Olumlu cevaplar her yemekten sonra zirve yaparak %65
mertebesine ularken, hakimin bir sonraki yemeine son iki saat kala olumlu cevap oran giderek
azalmakta ve yemekten hemen nce neredeyse sfra dmektedir. Kahnemann dedii gibi a ve
yorgun hakimler daha kolayna gelen artl tahliye taleplerini geri evirme eiliminde olduu
grlr. Yorgunluk ve aln bunda bir rol mutlaka vardr.
in iyi taraf yeterince motivasyonumuz olduunda bu rehaveti zerimizden atacak gcmz var.
Yukardaki rnekte olduu gibi iyi dinlenmi ve iyi besleniyor olmann da etkisi yadsnamaz. Belki
de ihtiyacmz olan motivasyonun bir blmn Sistem 1in baz durumlarda bizi ne kadar
yanltabildiini ve byk hatalara neden olduunu daha iyi anlayarak elde edebiliriz.

10

www.ozetkitap.com

Referans Noktas (Anchoring) Etkisi

nceki blmde grdmz gibi armlarla renmek beynin gelen bilgiyi tahlil edebilmesine
yardmc olacak bir dnya modeli oluturmasna olanak vermektedir. Gerek zamanda olgular ve
olaylar beyni arm yapan fikirlerle hazrlar ve hazr edilen fikirler sistem 1in belirli bir duruma
tepki vermesine yardmc olur.
Bununla beraber hazrlanma belli durumlarda bizi yanltabilir. Kahneman ve Tverskynin birlikte
yapt deneye bir gz atalm: alma kapsamnda renci deneklerden Afrika ktasnda BMye ye
olan lkelerin oran konusunda bir tahmin yrtmeleri istenmitir. Fakat soruyu yneltmeden nce
rencilerden zerinden 0 ile 100 aras rakamlar bulunan bir arkfelek evirmeleri istenmitir.
renciler arkfelein sadece 10 veya 65te duracak ekilde nceden programlandndan
habersizdi. Gnl isterdi ki arkfelei evirerek elde edilecek rastgele bir say dnya siyaseti ile
ilgili bir konu hakkndaki tahminlerimizi etkilemesin. Fakat deneyde tam olarak da bu oldu. 10 ve
65 rakamlarn gren deneklerin ortalama tahminleri srasyla %25 ve %45ti. Bu deneyden elde
edilen sonular garip ve hatta rkn duyulabilir. Fakat buna neden olan olguya hi de yabanc
deiliz. Hatta gnlk yaantmzda o kadar nemli bir yer tekil ediyor ki bunun bilimsel adn
bilmekte fayda var: Referans Noktas Etkisi. Bu etki, kiinin miktar hakknda ngrde bulunmadan
bilinmeyen bir miktar iin zihninde uygun bir dayanak noktas bularak bir deer belirlemesi olarak
tanmlanabilir. Temelde yle zetlenebilir: ilk rakam bilinalt tarafndan ksa bir sreliine
referans alnmakta ve bu referans noktasna sabitlenme durumu daha sonra meydana gelen
dnme ilemlerini arptmaktadr.
Baz durumlarda referans noktasna sabitleme gayreti, Sistem 1in karlat her eyi d grne
gre alglama eilimiyle birlikte (buna saflk da denebilir) daha da belirgin hale gelmektedir. Sistem
1 ayn zamanda telkine de aktr. Yani, karmzdaki aklmza bir ey getirerek baz eyler
grmemize, duymamza veya hissetmemize neden olduunda. Bu durumu bir rnekle inceleyelim:
Bir sre nce Iowada (ABD) bir kasabada alveri yapmak zere spermarkete gelen mteriler
konserve orba fiyatlarnn normalden %10 daha ucuz olduunu fark eder. Raflarda baz gnlerde
MTER BAINA 12 RN SINIRLAMASI ibaresi grnrken baz gnlerdeyse MTER BAI
SINIRLAMASI YOK yazmaktayd. Mteriler snrlama olduu gnlerde ortalama 7 rn alrken
snrlamann olmad gnlerde iki kat rn satn almtr.
Referans noktasna sabitleme etkisi rnein maa belirleme veya bir konut iin fiyat tespit etme
gibi zamanlarda da ortaya kabilmektedir. Konuyla ilgili yaplan deneylerden birinde gayrimenkul
uzmanlarndan satta olan bir eve fiyat bimeleri istenmitir. Uzmanlarn yarsna evin gerek
deerinin ok stnde bir sat rakam gsterilirken dier yarsna ise evin deerinin ok altnda bir
sat rakam gsterilmitir. Deney sonrasnda gayrimenkul uzmanlar grm olduklar liste
fiyatnn verdikleri cevaplara hibir etkisi olmad konusunda srar etmi olmalarna ramen,
referans noktasna sabitleme etkisi %41 oranndayd. Burada referans noktas etkisi yle iliyor:
iki ortalama arasndaki saysal fark iki referans noktas arasndaki farka blnr. Baka bir deyile,
sabitleme lt tembelce referans noktasn bir ortalama olarak benimseyen insanlar iin %100
iken, referans tamamen yok sayabilen insanlar iin sfrdr. Referans noktasna sabitleme
etkisinden kurtulmak ok zor olabilmektedir. Fakat bu konuda yardmc olabilecek faydal
stratejiler de yok deil. rnein, yaplan almalardan birinde denekler tarafndan halihazrda
devrede olan dayanak noktasna kar savlar ortaya atlmas salanmtr. Yani Sistem 2yi devreye
alma komutu baarl olmutur.
Genel anlamda, bir eyin kasten aksini dnme stratejisi iyi bir savunma stratejisi olabilir zira bu
etkileri oluturan nyargl dnceleri etkisiz hale getirmektedir.

11

www.ozetkitap.com

ereveleme Etkisi
ereveleme etkisi birok ynden referans noktas etkisine benzerlik gsteren bir olgudur.
ereveleme etkisi, problem veya sorunun sunulma eklinin vereceimiz tepkiyi/cevab
etkileyebilecei gereine dayanmaktadr. ereve, farkndalmz problem veya sorunun belirli
bir unsuruna odaklar ki bu da belirli armlar tetikler ve nihayetinde vereceimiz tepkide
belirleyici bir rol oynar. rnein, esasnda olay tek olsa da 1998 dnya kupasn talyann
kazanmas ile ilgili bir soruya vereceiniz tepki ile 1998 dnya kupasn Fransann kaybetmesi ile
ilgili bir soruya vereceiniz tepkiden ok farkl olacaktr.
ereveleme etkisini ok belirgin bir ekilde ortaya karan almalardan biri Harvard Tp
Fakltesinde grevli doktorlarn katlmyla gerekletirilmitir. lk aamada doktorlara kanser
hastalarnda cerrahi giriim ve radyasyon tedavisini karlatran bir almaya dayanan
istatistiksel veriler gsterilmitir. Be yllk hayatta kalma verilerine bakacak olursak cerrahi
giriim ak ara nde olsa da ksa vadede radyasyondan daha risklidir. Cerrahi giriimin ksa vadeli
risklerine gelindiinde doktorlarn yarsna hayatta kalma oranlar gsterilmi (1 ay sonra %90);
doktorlarn dier yarsna ise lm oranlar hakknda veriler gsterilmitir (1 ay sonra %10).
Sonular batan bellidir. kinci ereve (doktorlarn %50si) ile kyaslandnda cerrahi giriimi
tercih edenler ilk erevede ok daha fazlayd (doktorlarn %84). Mantk szgecinden
geirdiimizde iki tanm aslnda ayndr. Dncelerini gereklere dayal ekillendiren bir karar
verici sorunun nasl sunulduundan bamsz olarak ayn cevab verirdi. Fakat, artk biliyoruz ki
Sistem 1in duygusal kelimelere kaytsz kald zamanlar yok denecek kadar azdr. zetle lm
ktdr, hayatta kalmak iyidir. %90 hayatta kalma oran umut vericidir, %10 lm riski
korkutucudur.
Daha nce de belirtildii gibi ereveleme bir bakma zihnimizi belirli bir para bilgi veya bir dizi
koula doru ynlendirerek ilemektedir ve bu Sistem 1in ncelik verecei bir konu haline
gelmektedir. ereveleme en azndan bir noktaya kadar NGO (ne gryorsan o) etkisi kapsamnda
aklanabilir. Sistem 1in tesiriyle ortaya kan hatalar konusunda belki de en byk rol
NGOnundur. imdi bu hatalara daha yakndan bakalm.
NGO ve zgven
NGOnun en saf halini grebilmenin en iyi yolu hikayenin sadece bir yann dinledikten sonra o
konu hakknda bir deerlendirmede bulunmamz istemektir. rnein, iki savunma avukatnn
argmanlarn dinledikten sonra mahkemede sregelen bir dava hakknda yorum yapmamz
istendiinde yorumlarmz arlkl olarak bu argmanlar erevesinde ekillenecektir. lk bakta
bu durum ok artc gelmeyebilir. Ancak almaya katlanlar durumdan haberdard ve hikayenin
sadece bir tarafn dinleyenler rahatlkla kar bir argman gelitirebilirdi. Fakat biz insanlar
genellikle bunu yapmyoruz. rnekte grld gibi hikayenin dinlediimiz tarafnn tesirinde
kalp bu ynde ikna oluyoruz.
Argmann sadece bir tarafn dinleyen denekler bu ynde ikna olmakla kalmayp hikayenin her iki
tarafn da dinleyen deneklere kyasla varm olduklar kanaat konusunda kendilerine daha ok
gveniyordu. Kahnemana gre kar argmanlarn eksikliinde hikayenin sadece bir tarafn bilen
deneklerin durum zelinde ok daha tutarl bir hikaye yaratmasna neden olmaktadr. Sistem 1 iin
tutarllk bamllk gibidir. Devaml olarak tutarllk peindedir ve bulduu zaman da tatmin olur.
Durumun byle olduu aikrdr zira tutarllk olmas bir hikayenin gerekliinin en basit ve temel
belirleyicisi ayrca kurmas en kolay ve abuk olandr. stelik ortaya kardmz hikaye genellikle
makul bir davran destekleyecek kadar geree yakn olmaktadr. Sistem 1in arad da tam
olarak budur. Bunun bir sonucu olarak Sistem 1, elinin altndaki bilginin eksiksiz olmasndan ziyade
yaratt hikayenin tutarllna inanmaktadr.
Tezat oluturan bilginin eksikliinde sadece daha tutarl bir hikaye yaratlmaz, ayn zamanda daha
az bilgiyle daha tutarl bir hikaye de yaratlabilir. ounlukla da byle olur. Kahnemann dedii gibi
bir konu hakknda daha az bilgiye sahip olmak eldeki bilgileri tutarl bir hikayenin iine

12

www.ozetkitap.com

yerletirmeyi daha da kolaylatrmaktadr. Baka bir deyile (manta aykr gelse de) bir ey
hakknda sezgisel olarak ne kadar ikna olmu isek elimizdeki bilgiler de o kadar azdr.
Bu ters olguyu kantlamak adna akllca denebilecek laboratuvar deneyleri de gerekletirilmitir.
Bu deneylerden birinde aratrmaclar deneklerden kendinden emin davrandklar anlar
listelemelerini ve daha sonra genel olarak kendilerinden ne kadar emin olduklarn
deerlendirmelerini istemitir. Deneklerden yarsndan kendinden emin davrandklar 6
durumu/zaman listelemeleri, dier yarsna ise bu duruma 12 rnek vermeleri istenmitir.
Aratrmaclarn hipotezine gre kendinden emin olma durumuna 6 rnek vermesi istenen
deneklerin 12 tane vermesi gerekenlere gre kendilerini daha kendinden emin hissedeceklerdi.
Bunun nedeni daha ok rnek vermesi istenen deneklerin kanlmaz olarak kendinden emin
davrandklar durumlar/olaylar hatrlamakta daha fazla zorlanacak olmasyd. Aratrmaclarn
beklentilerine gre yaanan bu zorluk 12 tane rnek listelemesi gereken deneklerin kendilerini
kendinden emin grme alglaryla eliecek ve hayatta genel olarak kendilerinden o kadar da emin
olmadklarn dndrtecektir.
Deney sonular beklentilerle tutarlyd. 12 rnek vermesi istenen denekler 6 rnek vermesi
istenen deneklere kyasla kendilerinden daha az emin olduklarn dnmlerdir. Dahas,
kendinden emin olmadan davrandklar 12 rnek vermesi istenen denekler ise kendilerini
kendinden olduka emin olarak nitelemitir. Ezik davranta bulunduunuz zamanlar hakknda
rnek bulmakta zorlanyorsanz kendinizi hi ezik grmeme kanaatine varma olaslnz yksektir.
Deneklerin kendilerini deerlendirme sreci rnek bulmada yaadklar zorluk/kolaylk tarafndan
ekillendirilmekteydi. Olaylarn akkan bir biimde hatrlanmas hali hatrlanan olay saysnn
nne gemitir.
Bu deney benzer senaryolarla defalarca tekrarlanm, sonular her zaman ayn kmtr. Bunlarn
belki de en ilginci udur: insanlardan bir konuyu desteklemek zere ne kadar fazla argman
yaratmas istenirse yaptklar seimler konusunda kendilerine olan gvenleri o kadar azalmaktadr.
NGO ve Tahmin Yrtme
Aklmzda rnek retme rahatlmz da Sistem 1 yoluyla bizleri etkilemektedir. rnein bir
kategorinin skln tahmin etmek veya karlatmz tehdidin tehlike potansiyelini belirlemek
gibi. Benzer durumlar hafzadan arlr, bu ilem kolay ve akcysa sz konusu kategorinin byk
olduu yargsna varlr. Bunu bir rnekle destekleyelim: nller arasnda boanma veya siyasi seks
skandallarnn skl hakknda bir tahminde bulunmamz istense yapacamz tahminler konu
hakknda aklmza ne kadar kolay rnek gelmesi ile balantl olacaktr nk bu konular basnda
geni yer bulmaktadr. te bu nedenle nl iftler arasnda boanma ve siyasi seks skandallarnn
skl konusunu abartma eilimi gsteririz.
Buna ek olarak, bizi etkileyen baka bir unsur da kiisel deneyimlerdir. rnein, eimize kyasla ev
ii yaptmz zamanlar konusunda aklmza daha fazla rnek geldiinden bu konudaki katkmz
abartma olaslmz daha fazladr. Bunu kantlamak iin bilimsel bir alma da yaplmtr.
Elerden ev ilerine ne kadar katkda bulunduklar konusunda bir tahminde bulunmalar
istenmitir. Beklendii zere kiilerin kendi katklarn %100den fazla grmekte olduu sonucu
kmtr.
Belirli bir rnein zgnl, canll ve keskinlii o rnein ne kadar kolay aklmza geldiini de
etkiler. Bu da dnmemizi etkiler. Dahas, zgn ve keskin senaryolar basnda daha ok yer
almakta nk bunlar bizim zellikle ilgilimizi ekmekte ve bylelikle etkiyi iddetlendirmektedir.
Potansiyel bir tehdidin neden olabilecei tehlike konusunda tahmin yrtrken bu, zellikle
belirgin hale gelmektedir. u rnekleri dnelim: Astm hastal kasrgalardan 20 kat daha fazla
can almasna ramen insanlar kasrgalarn daha lmcl olduunu dnmektedir. Kalp krizi tm
kazalarn toplamndan iki kat daha fazla can almaktadr fakat almaya katlanlarn %80i kaza

13

www.ozetkitap.com

nedeniyle lmenin daha olas olduunu dnmektedir. Diyabet hastal kazalardan 4 kat fazla can
alrken katlmclar kazalarn 300 kat fazla can aldna inanmaktadr. Ak ve net biimde lm
nedenleriyle ilgili tahminler medyada yer alan haberlere gre ekillenmektedir; medya ise zgn ve
aklda kalc haberlere daha ok yer vermektedir.
Olas tehditlere ynelik tahminlerimizdeki nyarglar zellikle tehlikelidir nk nyarglar kamu
politikalarn bile etkilemekte hatta arptmaktadr. Hukuk uzman Cass Sunstein de bu fenomeni
incelemi ve tanmlayabilmek iin bilgi alayan terimini gelitirmitir. Kahnemana gre bilgi
alayan greceli olarak kk bir olay hakknda kan haberlerle balayp toplumsal panik
yaratan ve byk lekli devlet mdahalesi gerektiren bir noktaya gelebilecek ve kendi kendini
besleyebilen bir olaylar silsilesidir. Sunstein bu duruma rnek olarak New Yorktaki Love Canal
evre felaketi ve zellikle elmalara sklan bir kimyasal olan Alarn halk arasnda yaratt korkuyu
gstermekte. Gnmzde bilgi alayanna en iyi rnek olarak terrist tehditlerden kaynaklanan
tedirginlik gsterilebilir. Terr saldrlarnda len insan says dier lm nedenlerine kyasla ok
az olsa da basn-yaynda yer alan dehet verici grntler srekli tekrarlanarak herkesin tedirgin
olmasna neden olmaktadr.
Baz meselelerin toplumun zihninde yer etmesi, bazlarnnsa silinip gitmesi insanlarn kolayca
hatrladklar konular deerlendirmeye meyilli olmalaryla aklanabilir. Bu byk oranda
meselelerin medyada bulduu yer ile belirlenir. Daha ok tekrarlananlar zihinde yer ederken
dierleri unutulur. Aslnda medyann gstermeyi setii gndem, kamuoyunun zihnini
kurcaladn dnd eylere karlk gelir. Otoriter rejimlerin bamsz medya zerine
uygulad giderek artan bask da rastlant deildir. nk dramatik olaylar, nller hakkndaki
haberler hemen halkn ilgisini uyandrr. Medyay besleyen lgnlklar olaanlar. Eitim
kalitesinin dmesi veya salk hizmetlerine ayrlan kaynaklar gibi ok daha kritik ancak heyecan
uyandrmayan meseleler ise medyada pek az yer bulur.
ki Benlik
Anmsama srecinin bizi etkiledii bir baka durum gemi deneyimlerimiz ve bunun bir uzants
olarak genel mutluluk halimiz hakknda ne dndmzdr. zellikle, anmsayan benlikle
deneyimleyen benlik ou zaman birbiriyle elimektedir. Kahnemana gre bu ikisi arasndaki fark
o kadar byktr ki iki ayr benlie sahip olduumuzu sylemek kesinlikle yanl olmaz. Hatrlayan
benlik Sistem 2nin yaplandrd bir eydir. Ancak dnemlerin ve yaantlarn deerlendirildii
ayrt edici zellikler belleimize aittir. Srenin grmezden gelinmesi gibi Sistem 1de oluan
kurallar her daim Sistem 2 deerlerine uymaz. Srenin nemli olduuna inanrz ama belleimiz
bize bunun byle olmadn syler. Hatrlayan benlik varoluumuzun znde zamann llebilir
en byk kaynak olduu gereini umursamaz. nsanlar bu eilim yznden ksa sren youn bir
sevinci orta halli bir mutlulua tercih eder. Ya da ksa sren ama dayanlabilir bir acdan uzun sreli
orta dzeyde bir acya kyasla daha ok korkar. nsanlar genelde sonu kt bitecekse bir ie
kalkmamay yeler. Hatrlayan bellein sreyi grmezden gelmesi, doruklar ve sonlar abartmas
ve baz eyleri sonradan anlayabilmesi onu deneyimlerimizi arptmaya elverili hale getirir.
NGO ve Optimizm
Optimizmle kartnda NGO ok ilgin biimlerde bizi yanlgya drebilir, zellikle de konu
kiisel projelerimiz olduunda. Kahneman kendi hayatndan ok ilgin bir rnek vermekte. Bu
hikaye Kahnemann liselerde yarglama ve karar vermeyi retme odakl bir mfredat
hazrlamak zere ortak bir projede alt dnemden. Projenin birinci ylna girildiinde ekip
mfredatn detayl bir erevesini belirlemi, birka niteyi yazmay tamamlam ve snflarda
birka pilot ders vermiti. Kahneman bu aamada meslektalarna mfredat tamamlamann ne
kadar sreceini tahmin etmelerini istemi. En hzl 18 ay iinde en fazla 30 ay iinde diyenler
olmu. Yaplan tahminler arasnda iki yllk bir sre ne kyormu. Kahneman bu noktada daha
nce benzer projelerde alm bir ekip arkada olduunu hatrlayp kendisine byle projelerin

14

www.ozetkitap.com

tamamlanmas iin genellikle ne kadar sre gerektiini sorusunu yneltmi. S. Fox adl bu kii biraz
da utanarak byle projelerin yaklak %40nn henz tamamlanma aamasna gelmeden iptal
edildiini, tamamlanan projelerin ise yedi ila on sene arasnda srdn belirtmitir. Bu rakamlar
ekip yelerinin yaptklar tahminlerle rtmyordu. Tahminler ise projenin erken aamasnda ne
kadar ilerleme kaydedildii hakkndaki birinci elden bilgilere ve de ekibin ne kadar motive
olduuna gre ekilleniyordu.
Buna gre ekip gzlerinin nndeki uyar iaretini grmezden gelip hibir ey olmam gibi
ilerlemeye devam etmitir. Mfredat kitabnn hazrlanmas tam tamna sekiz sene srmt. Bu
yetmezmi gibi, kitap yetkililere teslim edilene kadar Milli Eitim Dairesi bnyesinde konuya kar
iin banda duyulan heves yitirilmiti ve alma uygulamaya alnmadan rafa kaldrld. Geri dnp
baktnda Kahneman kendisinin ve ekip arkadalarnn tipik bir NGO optimizm nbeti
geirdiklerine inanyor. NGO ekibin erken aamada kaydettii ilerleme ve projenin banda duyulan
motivasyon hissiyle kendini gstermiti. Hissettikleri optimizm ise en iyi durum senaryosuna gre
tahminlerde bulunmalarna neden olmutu. Kahneman ve ekibi kendilerinden nce benzer
projelerde alan ekiplerin almalarn bitirmek iin ne kadar sre harcadklarn dikkate alm
olsayd her iki hatann da nne geilebilirdi, fakat bunu yapmadlar. Kahnemann dilinde
anlatacak olursak, ekip d bak asna gvenmek gerekiyorken ekip ii bak as dikkate alnm
ve bu da ekip yelerini yanltmtr.
Kk lekli iletmelerden byk kamu almalarndan kadar saysz projenin baarszlkla
sonulanmasnn nedeni ite bu ksr bak asna gvenmektir. Devlet projelerinin tahminlerden
ok daha pahalya mal olmas ve beklenenden ok daha uzun srede tamamlanmasnn da, kk
lekli iletmelerin %65inin ilk be ylda batmasnn da ana nedenlerinden biri budur.
Kahnemana gre optimizm ve kendine ar gvenme toplumdaki birok skntnn ba
nedenlerinden biri olmay srdrmektedir. Yine de bu yaklamlarn hepsini ktlemek hakszlk
olur. Kahneman insann sebat edebilmesini bu zelliklere balyor ve bundan da iyi eyler
kabileceine inanmakta. Optimizm ve zgven konularna biraz daha deindikten sonra ilerleyen
blmlerde detayna gireceimiz kayptan kanma konusunu ele alacaz.
statistikleri Bir Neden Olarak Grme Hatas
nceki blmlerde grdmz gibi Sistem 1 olay/durum ve olgular karsnda neden aramak ve
belirlemek zere hazrlanmtr. Bu strateji ou zaman bize iyi hizmet etmektedir zira doal
sreler nedenlere baldr ve bu nedenleri belirlemek birok durum karsnda nasl bir tepki
vermemiz gerektiini belirlemeye yardmc olmaktadr. Buna ramen, baz zamanlarda esiri
olduumuz nedensel nyarglar bizi yolumuzdan saptrabilir nk her eye bir neden, zellikle de
kasti bir neden bulma eilimindeyiz iin belirleyicisi ans veya istatistiki kirlilik olduu
zamanlarda bile.
rnein i bir sonu dizisine bakmaya geldiinde konuyla ilgili rneklem boyutu kldke u
noktalarda sonularn kmas olasl artmaktadr. Fakat Sistem 1 herhangi bir olgu iin bir neden
retmeye istekli olduundan tamamen istatistiki olan etkiye nedensel ve dolaysyla hatal bir
aklama retme eilimindedir.
imdi buna gerek hayattan bir rnek verelim: Aratrmaclar okullarn baar dzeyini belirleyen
iaretleri aratran bir alma balatm. Yaptklar tespitlerden biri, daha kk okullarn daha
etkileyici sonular veriyor olmasym. rnein Pennsylvania eyaletindeki 1662 arasndaki en
baarl 50 okulun 6s kkm. Bu 4 faktrl bir ar temsildir. Bu bilgiler nda aratrmaclar
kk okullarn byklere kyasla daha baarl olduu sonucuna varmtr. Elde edilen bu sonu
Bill Gates Vakfnn kk okullar kurmaya ynelik ciddi yatrmlar yapmasna neden olmutur.
Hatta bu alma kapsamnda baz byk okullar blnerek kltlmtr. Bu almann sonucu
daha bir ok yardm kuruluunun yannda ABD Eitim Dairesini de etkilemitir.

15

www.ozetkitap.com

Fakat burada bir sorun var: varlan sonu yanl. Kk okullardaki dk renci says rakamlarn
arptlmasna neden olmutur. Gates Vakfna bu raporlar sunan istatistikiler en kt okullarn
zellikleri hakknda aratrma yapm olsalard kt okullarn da ortalamadan az olduklarn
grrlerdi. Olayn asl yle: kk okullar ortalama olarak daha iyi sav yanl. Kk okullar
sadece daha deikendir.
Bu rnekten grld zere kk rneklem gruplarnn etkisini anlama baarszln sradan
insanlar kadar durumu ok daha iyi bilmesi gereken uzmanlar da gsterebiliyor. Ve gryoruz ki bu
hata o kadar nadir bir ey deil. Konu hakknda yaplan almalardan birinde psikologlarn yaygn
olarak ok kk rneklem gruplar kullandklar ve bu nedenle gerek hipotezlerini dorulama
olaslklarnn %50den teye geemedii ortaya konmutur. Sorunun temelinde psikologlarn
alma iin gerekli olan uygun byklkteki rneklem grubunun belirlenmesi iin gerekli olan
olduka basit matematik ilemini yapmay ihmal edip hatal sezgisel ksa yollara bel balamalar
olmutur.
ans Bir Neden Olarak Grme Hatas
Nedensel aklamalar arama eilimimiz, ansn da rol oynad durumlarda da bizi yanl
ynlendirebilmektedir. rnein, i dnyas medyas baarl irketleri vp CEOlarn yceltmeye
ok isteklidir. Fakat uzun dnem istatistiklere bakldnda ans faktrnn de burada nemli bir
rol stlendii grlmektedir. Birka rnek verecek olursak: karllk ve hisse senedi getirisi baznda
Built to Last adl kitapta yer alan en baarl irketlerle o kadar baarl olmayan irketler
arasndaki fark almadan hemen sonraki dnemde neredeyse tamamen kapand. nl Search for
Excellence raporunda tespit edilen irketlerin ortalama karllklar ksa bir sre sonra sert bir
ekilde dt. Fortune dergisinin En Beenilen irketler yaz dizisini konu alan bir alma en
kt puana sahip irketlerin 20 yllk bir sre zarfnda en beenilen irketlerden ok daha yksek
bir hisse senedi getirisine ulatn tespit etmitir. statistik dilinde bunlar ortalamaya geri dn
rnekleridir. Bu durum, srad fakat ansa dayal sonularn zaman iinde istatistiksel normlara
geri dnmesi eilimidir.
Bu irketlerin CEOlarna gelirsek, Kahneman st dzey yneticilerin bir fark yaratabileceini kabul
ediyor fakat istatistiklere bakldnda hibiri i dnyas medyasnn iddia ettii seviyelerin
yaknndan bile gemiyor. irketin baars ile irketi yneten CEOnun kalitesi arasndaki ilinti en
fazlasyla iyimser bir tahminle 0,30 kadar yksek olabilir. Bu deer %30luk bir rtmeye denk
gelmekte. Bunu kafamzda daha iyi canlandrabilmek iin iki irketi karlatrrsak: 0,30luk bir
rtme elemelerin %60nda gl bir CEOnun gl bir irketi ynettiine iaret eder baka
bir deyile rastgele tahminler yapmaktan sadece %10 fazla. Demek ki CEOlara sk sk gsterildiine
tank olduumuz lsz hayranl o kadar da hak ettikleri sylenemez.
statistikleri Okuma Eksiklii
statistiklerin etkilerini anlamada ektiimiz glk, nedensellik iin hatal ngrlerde
bulunmamz fersah fersah gemektedir. Bu kapsamdaki nemli noktalardan biri birok farkl
senaryoyu anlamamzda nem tayan istatistiksel temel oranlar dikkate almama eilimimizdir. Bu
konuyu daha da amak iin sradaki rnee bakmakta yarar var: Bir taksi dn gece bir arpt-kat
olayna kart. ehirde iki taksi irketi bulunmakta Mavi ve Yeil Taksi. Elimizde u veriler var:
ehirdeki taksilerin %85i yeil, %15i ise mavi. Tanklardan biri olaya karan taksinin mavi
olduunu belirtti. Mahkeme kaza gecesi koullarn tekrar oluturarak tann gvenilirlii test
etmi ve tann iki rengi %80 doru ve %20 yanl tehis ettiini tespit etmitir. Kazaya karan
taksinin yeil deil de mavi olma olasl nedir?
Siz de ounluk gibiyseniz cevabnz %80 olacaktr, ancak bu rakam yanltr. Cevap tann
gvenirliini dikkate alyor fakat ehirdeki mavi taksilerin orann iaret eden temel deeri hi
dikkate almyor. Doru olasl hesaplamak iin iki bilgi de byk nem tamaktadr fakat

16

www.ozetkitap.com

oumuz temel oran hesaba katmay akl etmiyor. Doru cevap %41dir ve buna ancak her iki
bilgiyi dikkate aldmzda ulamamz mmkndr.
statistiksel temel oranlar birok problem trnde dikkate alnmas gereken bir deerdir fakat
istatistik eitimi almadka ounluumuz bu bilgiyi gz ard etmektedir. Bu durum zellikle de
ilgimizi temel orandan baka yne ekecek bilginin elimizde bulunduu durumlarda geerlidir.
Kahnemann dedii gibi, istatistiksel temel oranlar genelde hafife alnr ve baz durumlarda gz
ard edilir, zellikle de durum/olaya zel baka bilgiler olduu zamanlarda.
Kayplardan Kanma
Sistem 1in Sistem 2yi etkiledii ve arptt son yol ise kayplardan kanmadr. Bir baka deyile
kazanmlardan mutluluk duyup kayplardan mutsuz olmasdr. Fakat eit olduklar varsaylsa bile
yaad kayplardan duyduu mutsuzluk eline geen kazanmlarn mutluluundan fazladr. Bu,
deiik zamanlarda bizi gvende tutmas iin evrim geiren Sistem 1in doal bir sonucudur.
Olumlu ve olumsuz beklenti veya deneyimlerin gc arasndaki asimetrinin evrimsel bir tarihesi
vardr. Tehditleri frsatlardan daha nemli olarak tahlil eden organizmalarn hayatta kalma ve
reme anslar daha fazladr.
Kayptan kanma durumunu rahata grebilmek iin u rnei inceleyelim: Yaz tura ile kumar
oynama teklifi aldnz. Tura gelirse 100 TL kaybedeceksiniz. Yaz gelirse 150 TL kazanacaksnz. Bu
oyun ilginizi ekti mi? Oynamay kabul eder misiniz? Rasyonel olarak bakldnda bu ok iyi bir
kumar oyunu nk beklenen deer olumlu. Fakat insanlarn ou bu oyunu oynamay kabul etmez
nk ounluk iin 100 TL kaybetmenin verdii korku 150 TL kazanma umudundan ok daha
youndur. Kayptan kanma tam olarak da budur.
nsanlarn kayplardan kanma dereceleri farkldr. ahsen ne kadar kayptan kanan biri
olduunuzu tespit etmek iin kendinize u sorular yneltin: 100 TL kaybetme ansn eit olarak
dengelemek iin kabul edebileceim en dk kazan nedir? nsanlarn ou bu sorunun cevabna
200 TL dolaynda demektedir. Kahnemann belirttii gibi kayptan kanma oran birok deneyde
llmtr ve genellikle 1,5 2,5 aralnda dolamaktadr.
Kayptan kanma gnlk hayatmzda birok ilgin yolla karmza kmaktadr. rnein, hepimiz
iyi biliyoruz ki tketici talebi fiyatlara gre seyretmektedir. Fiyat denin talebi ykseltmekte, fiyat
ykselileri ise talebi azaltmaktadr. Bununla birlikte, bu dzenekte bir asimetri mevcuttur: fiyat
artnca yaanan talep azalmas fiyatlar dnce yaanan talep artndan daha fazladr. Ekonomi
uzmanlarnn ngrd gibi market mterileri fiyatlar dnce daha fazla yumurta, portakal
suyu veya balk almakta fakat ekonomik kuram ngrlerinin aksine fiyat artnn yaratt etki
azalmaya kyasla neredeyse iki kat fazladr. Bunun arkasnda fiyat dlerini bir kazan, fiyat
artlarn ise kayp olarak grmemiz yatmaktadr. Daha nce de grdmz gibi kayplar
kazanmlardan daha nemli saylmaktadr.
Kayptan kanma eilimi, mzakere/pazarlk srelerinin ounda da devreye girmektedir.
zellikle de mevcut szlemelerin tekrar mzakere edilmesi, rnein toplu pazarlklar ve
uluslararas ticaret veya silah ambargolar rneklerinde olduu gibi. Bu durumlarda mevcut
artlarda yaplacak en kk deiikliin taraflardan biri iin taviz verme olarak alglanma olasl
yksektir. Kayplar kazanlardan nemli olduuna gre pazarlk srecinde yeni artlar nedeniyle
kaybettiini dnen taraf dier tarafa kyasla istediini elde etmek iin daha byk bir mcadele
verecektir. Bu durum herhangi bir deiiklik yaplmasn ok zorlatrmaktadr. Bu sreler tm
taraflarn bir ekilde feragat etmesini gerektirdii durumlarda ise zellikle riskli bir hal almaktadr.
Giderek klen bir pasta iin srdrlen pazarlklar zellikle zordur nk iin iinde kayplar
vardr. Byyen paylar sz konusu olduunda insanlar genellikle ok daha rahat davranr.

17

www.ozetkitap.com

Kayplarmz Azaltmak
Kayptan kanmann karmza kt bir dier durum, kayplarmz azaltrken yaadmz
skntlardr. Bunun nedeni, uzun vadede faydal olacan bilsek de kayplar azaltmann genellikle
o an bir kayp yaanmasn gerektirmesidir ki bu, her zaman Sistem 1i zorlamaktadr. Kahnemann
belirttii gibi kayplar azaltmak adna mantkl bir karar almaya gelindiinde byk bir kayb
kabullenmek fazlasyla zor, tamamen rahata ermenin umudu ise fazlasyla caziptir.
Bu olgunun ska karmza kt anlardan biri de deer kaybetmekte olan bir hisseyi elden
karmamann cazibesidir. Bu cazibe kaybeden hisse veya kazanan hisse satmak arasnda bir karar
vermek gerektiinde iyice kendini hissettirmektedir. Bunun nedeni deer kaybeden bir hisse
satmak kayb geree dntrp hayata geirmek, deer kazanan hisseyi satmak ise bir kazanm
hayata geirmektir. Sistem 1 asndan kazanm tarafnda olmak kayp tarafnda olmaya her zaman
yelenir. Bu mekanizmann etkisi ok ak biimde ortaya konmutur. Finans alannda yaplan
aratrmalar deer kazanan hisse satma eiliminin deer kaybeden hisse satma eiliminden ok
daha gl olduunu birok almayla kantlamtr. Bu nyargya meyil etkisi denmektedir.
Deer kazanan hisse senedi yerine deer kaybedenleri satmak bir ok nedenden tr affedilmez
bir hatadr. Her eyden nce deer kazanan hisseler kaybedenlerden en azndan ksa vadede daha
stn performans gsterme eiliminde olup net etkisi kayda deerdir. Dahas bir kayb geree
dntrmek vergilerinizi drrken kazanc geree dntrmek vergilerinizi arttrr. Bu esasl
yatrmclarn ok iyi bildii bir eydir. Gerekten de, her yl meyil etkisinin ortadan kalkt bir ay
vardr Aralk ay. Bu dnemde yatrmclarn akl sadece bir ey ile meguldr: Vergiler. Bununla
birlikte bu eilimin yl boyunca srmesine engel olacak belirli bir neden yok. Kahnemann belirttii
gibi vergi avantajndan yl boyunca yararlanmak mmkn fakat yln 11 ay boyunca zihinsel
muhasebe ilemleri finansal saduyunun nne gemektedir.
Kayplar azaltmada yaadmz zorluklar i ilikilerinde ve hatta askeri atmalarda bile
karmza kmaktadr. rnein, daha stn teknolojiye yetimekte ge kalan irketler gelimelere
ayak uydurabilmek iin varlklarn anlamszca savurur. Yenilgi kabul etmesi o kadar zor bir eydir
ki kaybeden taraf dier tarafn zaferinin kesinlemesinden sonra bile savamaya devam etme
eilimindedir.
Riskten Kanma
Kahnemana gre kayptan kanma gdsnn ortaya kt en tehlikeli durumlardan biri srekli
olarak riskten kanmamz telkin etmesidir, hem de potansiyel faydalarn potansiyel kayplardan
daha stn olduu durumlarda bile (150 TL kazanma veya 100 TL kaybetme kumarnda olduu
gibi). Kayp yaama korkumuz bu trden kumarlara bulamamay gerekelendirebilir fakat iin
gerei udur ki dk olaslkl eyleri srekli deneyerek uzun vadede kazanma ansmz var. Bu
yaklam uzun vadeli dnmeyi gerektirdiinden Kahneman, bu durumu geni ereveleme olarak
tanmlamtr. Geni ereveleme aldmz birok kararda bize yardmc olabilmektedir. Bunlarn
arasnda doru sigorta poliesini satn almak, alnacak hisse senetlerini belirlemek ve i plan
gelitirmek saylabilir.
Uzmanlaan Sezgiler
Buraya kadar Sistem 1in bizi yanltmay baard durumlara saysz rnek verdik fakat Sistem 1in
gerekten de ok iyi faaliyet gsterdii bir alan var. Sistem 1in bu zellii Malcolm Gladwellin nl
kitab Gz Krpma:1 Dnmeden Dnmenin Gc adl kitabnda kahraman olarak karmza
kyor. Bu zellik satrantan, basketbola, yangn sndrmeden araba srmeye kadar birok
faaliyette ve meslekte devreye girmektedir. rnein satran ustalar oyun tahtasna bir bak atarak
bir sonraki hamlelerini belirleyebilmektedir. Akllarna gelen hamleler neredeyse her zaman gl
ve bazen de yaratcdr.
1 Bak www.ozetkitap.com Kitap zetleri Blink Malcolm Gladwell

18

www.ozetkitap.com

Yanmakta olan bir ev kmeden hemen nce binay terk etme istei doan itfaiye eri rneinde
olduu gibi itfaiyeci tehlikenin sezgisel olarak farkndadr. Yani bildiini bilmeden bilmektedir.
Kahneman bu rneklere uzmanlk veya sezgisel beceri gsterileri olarak atfta bulunmaktadr. Bu
kapsamda uzmanlk kelimesi muhtemelen daha doru bir seimdir zira kiinin kapasitesi sezgisel
(yani kesinlikle farknda olmakszn) olabilir fakat bu doal olarak iimizde olmaz, gelitirmesi
yllarn deneyimine dayanmaktadr. Satran rneine dnecek olursak Kahnemann belirttii gibi
satran ustalar zerinde yaplan aratrmalar bu kiilerin performanslarn zirveye tamalar iin
en azndan 10 bin saat (6 sene boyunca gnde 5 saat satran oynamak eklinde) altrma
yaptklarn gstermitir.
Sezgisel uzmanl her alanda gelitirmek mmkn deildir. Sezgisel uzmanlk yeterli oranda dzen
ve srekliliin olduu, bu dzen ve sreklilii gzlemleyip kavramak iin yeterli frsatn tannd
ortamlarda geliebilir. Bunun nedeni sezgisel uzmanln evremizden farknda olmadan arpc
iaretler almas yoluyla geliiyor olmasdr. Hatadan arnm sezgiler, bir uzmann iindeki Sistem 1
tarafndan kullanlmay renilmi son derece geerli iaretler sayesinde olumaktadr, Sistem 2
bunlara bir isim vermeyi henz renmemi olsa bile. Akademisyen Herbert Simon sezgisel
uzmanlk iin daha da net bir tanm gelitirmitir: Yaanan durum bir iaret vermitir, bu iaret
hafzada tutulan bilgiye uzman eriim salamtr, bu bilgi de gerekli olan cevab sunmaktadr.
Sezgiler aslnda farknda olarak tanmlamaktr, ne fazlas ne az.
Uzman sezgiler ou zaman gerekten doru ve yerinde olabilir. Bu durum uzmann kendine olan
gveninde ortaya kmaktadr. Fakat elbette istisnalar mevcuttur. Uzmann kendine duyduu gven
baz durumlarda kayna pheli (eksik bilgilere dayanan) sezgilere neden olabilmektedir.
Sezgilerimizin neye dayandn belirlemek ou zaman olanaksz. Dahas belirli bir faaliyet veya
meslein baz unsurlar uzman sezgilere dayanrken bazlar da dayanmayabilir. te bu nedenden
tr uzmanlar bile sahte sezgiler retebiliyor ve bunlara kanabiliyor.
Planlama Yanlgs
Yanl planlama, yaygn iyimser eilimin kendini gsterdii durumlardan yalnzca biridir. Genelde
dardan bir gr alnarak ve nihai sonu nda deerlendirildiinde ilk yaplan tahminlerin
neredeyse sama olduu grlr. Planlama yanlgsna den planlar ve tahminler en iyi senaryoya
gerek olamayacak kadar yakndr ve benzer vakalarla ilgili istatistiklere bavurarak
dzeltilebilirler. Proje sonularyla ilgili ar iyimser ngrlere dnyann her yerinde rastlamak
mmkndr. Buna i dnyasndan, kiilerin zel hayatlarndan veya hkmetlerin tecrbelerinden
rnekler sralanabilir. Mesela skoyadaki yeni meclis binasnn 1999da balayan inaat 2004te
bittiinde masraf iin bandaki tahmini maliyetin 10 katna ulamt. 2002de ABDde yaplan bir
anketin sonucu evdeki hesabn arya uymadn aka gsterir. Mutfan yeniden yaptranlar
bunun ortalama 19 bin dolar tutacan ngrm olmalarna ramen sonunda iin maliyeti 38 bin
dolara kmtr. Gerek mutfak renovasyonu gerek silah sistemleri sat olsun mteahhitlerin asl
kazanc orijinal plana yaplan eklemelerden oluur. Bu ngrlerdeki baarszlk mterilerin
isteklerinin zaman iinde kaa mal olacan tahmin edememi olmalardr. En banda daha
gereki bir plan yaplsa ve ona uyulsa sonunda denen miktar daha az olacaktr.
te yandan n bte hatalar hep masum deildir. Gereki olmayan planlar yapanlar genelde
mterisine veya efine proje onaylatma peindedir. Projelerin sadece artan maliyet veya teslim
sresinde gecikme yznden yarm braklmasna az rastlanr. Byle durumlarda yanl
planlamann nne gemek iin en byk sorumluluk plan onaylayacak karar vericilere aittir. Eer
dardan bir gr almak gerektiini fark etmezlerse planlama hatasna dmeleri kanlmazdr.
Planlama hatasnn azaltlmas iin dardan (baka bir gzle) bakmak ve benzer giriimlerde
kullanlan bilgilere dayanarak sonularnn ve proje ngrlerinin kapsaml bir erevede
deerlendirilmesi gerekmektedir. Planlama hatasnn dzeltilmesi iin yaplmas gereken de
dardan bakmaktr. Planlama uzman B. Flyvbergin ulam projelerinde yararland referans
snf ngrs geni bir veri taban kullanarak da uygulanabilir. Muhtemel maliyet-sre art, farkl

19

www.ozetkitap.com

projelerin baar dzeyleri gibi istatistiksel bilgiler kullanlabilir.

Standart rasyonel ekonomi modelinde insanlar ihtimaller yksek olduunda riske girer. Yeteri
kadar yksek bir baar ihtimaline karlk masrafl bir baarszlk olasln kabul ederler. Buna
alternatif olarak Kahneman, Dan Lavallo ile birlikte karar verirken iyimser eilimin risk almann
kayna olduunu ne sren bir teori ne srmtr. Riskli projelerin sonular ngrlrken
yneticiler kolayca planlama yanlgsna kurban gidebilirler. Kararlarn kazan, kayp ve olaslklar
rasyonel bir ekilde hesaplamak yerine hayali bir iyimserlie kaplp verirler. Faydalar olduundan
fazla tahmin edip masraflar eksik deerlendirirler. Yanl hesaplamalar ve olas hatalar atlayp
baar senaryolar atp tutarlar. Neticede bte veya sre dahilinde gereklemesi ya da beklenen
sonular salamas -hatta bitirilmesi- mmkn olmayan ilere teebbs ederler. Bu adan insanlar
sklkla (ama her zaman deil) riskli projelere giriir nk karlarna kacak ihtimallere dair ar
derecede iyimserdirler. Muhtemelen insanlarn neden mahkemeye bavurduklarn, neden sava
balattklarn ve niye irket atklarn aklayan da bu durumdur.
Projenin mantkl bir giriim olduundan emin olup balca sorunlarn ekip iinde doru drst
tartlmasn salamak liderin grevidir. Ancak bu snavdan gemek hi de kolay deildir.
Liderlerin zerine gidip yanllarn kabul etmeleri iin gerektiinde bask uygulamak da arttr.
Herhangi bir kriz annda yn deitirmek daha kolaydr. Fakat hata yaptn itiraf edip dzeltmek
daha gtr. Genelde ders karmak adna olan biten zerine kafa yormak insanlara zor gelir.
Kapitalizmin Motoru
oumuz dnyann olduundan daha iyi bir yer olduuna inanr, kendi tutumlarmzn gerekten
olduundan daha olumlu, hedeflerimizin de olduundan daha ulalabilir olduunu dnrz. Ayn
zamanda gelecei az ok ngrebilme yetimizi abartmaya da meyilliyiz. Tm bunlar iyimser bir
ar zgveni besler. Bunun sonularn kararlar asndan deerlendirdiimizde iyimser yani
optimistik eilimin bilisel yanllk ynnden en ne kan eilim olduu sylenebilir. Bu hem bir
nimet hem de risk olabilir. Bu yzden iyimser bir mizaca sahipseniz hem mutlu hem de dikkatli
olmalsnz. Baz ansl insanlar dierlerinden daha iyimserdir. Eer kaltmsal olarak iyimserlie
meyilliyseniz ve her eyin iyi yann, bardan dolu ksmn grmeyi seenlerdenseniz, kimsenin
size ne kadar ansl olduunuzu sylemesine gerek yok, zaten kendinizi ansl hissedersiniz. Fakat
ocuunuz iin bir dilek hakknz olsa iyimser olmasn dilemeden nce dikkatlice dnmelisiniz.
nk normalde optimistler neeli ve iyimser olur, bu yzden de sevilirler; baarszlk ve
zorluklara dayankldrlar; depresyona girme ihtimalleri dktr; baklk sistemleri gldr;
salklarna zen gsterirler ve gerekten de daha uzun yaarlar. Onlar iin umut, hep deneyimin
nne geer. Mesela boansalar bile yeniden evlenmeye hazrdrlar. yimser insanlarn
hayatmzdaki rol baya orantszdr. Verdikleri kararlar deiim yaratr; mucitler, giriimciler,
siyasi ve askeri liderler onlardan kar. Geldikleri yere zorluklardan geerek ve risk alarak varrlar.
Yeteneklidirler ve ounlukla sandklarndan bile daha ansldrlar. Baar ykleri aldklar
kararlara gvenme ve olaylar kontrol etme becerilerinin ispatdr. Bakalarnn kendilerine
duyduu hayranlk zgvenlerini pekitirir. Demek ki bakalarnn hayatlarnda en ok etkisi
olanlar muhtemelen iyimser ve kendine ar gvenen insanlardr; stelik farknda olduklarndan
ok daha fazla risk almaya meyillidirler.
Bireyler veya kurumlar gnll olarak belirli riskler aldklarnda iyimser eilim bazen en baskn
rol oynar. Sklkla risk alanlar karlarndaki ihtimalleri dk tahmin ederler ve ihtimalleri
renmek iin yeterli abay gstermezler. Riskleri yanl deerlendirdikleri iin iyimser
giriimciler aslnda yle olmasalar bile hesabn bildiklerini zannederler. Gelecek baarlarna
duyduklar gven morallerini yksek tutmalarn salar ve bu da bakalarndan destek grmelerini
ve onlarn kaynaklarndan yararlanmalarna imkan tanr. alanlarnn moralini de ykselterek
baarl olma beklentisini pekitirirler. Harekete gemek gerektiinde ise optimizm bazen hayali bir
iyimserlie brnse de sonu hayrl olabilir.

20

www.ozetkitap.com

Giriimci hayallere gelince rnein ABDde kk lekli bir iletmenin piyasada 5 yl dayanma
ans %35tir ancak kk iletmeciler bu istatistiin kendileri iin geerli olduuna inanmaz. Baz
insanlar sahiden baz zelliklerinin birok kiiden stn olduuna inanr. Elbette ki piyasada da
bunun belli sonular vardr. Byk irket yneticileri baka bir firmay daha iyi yneteceklerini
dnerek maliyetli birleme veya satn almlara byk paralar aktrlar. Genelde bunun
karlnda borsada alc irketin deeri der. nk tecrbe gstermitir ki byk firmalar
birletirme gayreti genelde baarsz olur. Yanl ynlendirilen almlar hubris hipotezi ile
aklanr: alc firmann yneticileri sandklar kadar iinin ehli deildir. Optimist CEOlarn irket
yneticilerini bizzat sahip olduklar irket hisselerinin miktarndan belirleyen ekonomi uzmanlar
son derece iyimser olanlarnn ar risk aldn gzlemlemitir. Dikkat ekici biimde CEOlar ar
optimistik olan alc irketlere ait hisselerin birlemelerde daha fazla deer kaybettii grlr.
Anlalan borsa kendine ar gvenli CEOlar saptayabilir. Buna gre hatal yatrmlar yapan irket
yneticileri bunu baka insanlarn parasyla oynadklar iin yapmaz. Tersine kendi kaybedecekleri
ne kadar oksa o kadar fazla risk alrlar. Ar gvenli CEOlarn sebep olduu zarar i dnyas
basnnn n kazandrmasyla birlikte iddetlenir nk dl kazanan CEOlar hemen ardndan
beklenenden dk performans gstermeye balar ve hem borsa hem iletme performans der.
Ayn zamanda CEOnun tazminat artar ve i dnda etkinliklere daha fazla zaman ayrmaya
balarlar.
Risk alanlarn ou sonunda hsrana urasa da iyimser giriimcilerin risk alma huylar phesiz ki
kapitalist toplumun ekonomik dinamiklerine byk katkda bulunur. Ancak kk iletmelerin
muhtemelen sonu kt olacak kararlarnn desteklenmesini istemeleri halinde hkmetlerin birka
yl iinde batacak firmalara kredi vermeleri mantkl mdr? Davransal ekonomistlerin ou
insanlarn tasarruf orann kendi balarna yapabileceklerinden daha ok arttrmasna destek olan
zgrlk ve babacan uygulamalardan yanadr. Yine de devletin kk iletmelere yardm edip
etmemesi ya da nasl yardm edecei sorusunun cevabn vermek o kadar kolay deildir.
Giriimci iyimserlik, mitli dnce ile aklamak cazip gelebilir fakat duygular iin sadece bir
ksmdr. Bilisel yanlln giriimci iyimserlikte byk pay vardr. zellikle Sistem 1in zellii
olan NGO nemli rol oynar. nk hedefe odaklanp plana sabitlenerek ilgili taban oranlar
grmezden geliriz. Bu da bizi planlama yanlgsna iter. Ne yapmak istediimize ve ne
yapabileceimize odaklanp bakalarnn planlarn ve becerilerini grmezden geliriz. Hem gemii
aklarken hem de gelecei ngrrken becerinin nedensel rol zerine odaklanr ans yok
sayarz. Bu da bizi kontrol yanlgsna iter. Bildiklerimize ve odaklanp bilmediklerimizi grmezden
gelerek inandklarmza ar derecede bel balam oluruz. Giriimciler i kurarken abalarnn
firmada ne yaptklarna ne dereceye kadar dayand sorulduunda abucak cevaplarlar.
Baaracaklarndan emin olmasalar bile kaderlerinin elinde olduunu sanrlar ama yanlrlar. nk
yeni kurulan bir iin akbeti kendi gayreti kadar rakiplerinin baarsna ve piyasadaki deiimlere
baldr. Buna ramen NGO devreye girer ve giriimciler doal olarak planlar, eylemleri ve o andaki
tehdit ve frsatlar gibi en iyi bildiklerine odaklanr, fon bulmaya ynelirler. Rakipleri hakknda pek
bir ey bilmedikleri iin rekabetin fazla rol olmad bir gelecek hayali kurmalar da normaldir.
Rakipleri grmezden gelme haline rekabeti ihmal kusuru denir. nsanlarn aslnda gayet ortalama
performans gsterdikleri halde kendilerinin bakalarndan daha iyi olduunu dnmeleri ve zor
bir soruya daha kolay bir soruyu cevaplayarak yant vermeleri artc deildir. Sistem 1in NGO
ileyii yerine koyma ile birlikte rekabeti ihmal kusuru ve ortalamann stnde etkisi yaratr.
Rekabeti ihmal kusurunun sonucunda piyasaya giren firmalar ar artar ve pazarn karl biimde
srdrebileceinden fazla sayda rakip oluur. Piyasaya atlan iin sonu hsran olsa da btn olarak
bakldnda ekonomiye etkisi olumlu olabilir. Hatta ekonomi evresinde kendisi batan ancak daha
nitelikli rakiplerin dikkatini yeni pazarlara eken giriimci firmalara iyimser ehitler denir, nk
bu durum yatrmclar iin kt fakat ekonomi iin iyidir.

21

www.ozetkitap.com

Abartl bir iyimserlii destekleyen duygusal, bilisel ve sosyal etkenler birletiinde insanlarn
kafas bulanr ve bazen sonularn bilseler almayacaklar riskler almalarna neden olur. Ekonomik
alanda risk alanlarn tehlikeli bahislere girmeye can attn gsteren bir kant yoktur yalnzca daha
ekingen insanlarn farknda olduklar risklerden ok haberdar deildirler. Ar iyimserliin karar
verme zerine etkileri karmaktr ancak iyi uygulamaya eklenen iyimserlik kesinlikle olumlu bir
eydir. Balca yarar aksiliklere kar direnli olmaktr. yimser tutum znde baarlar stlenmek
ancak baarszlklardan pek az sululuk duymaktr. Eletirici olmayan iyimserlik ve NGO
eilimlerine maruz kalan planlarn zarar grmesini engellemek ve tatsz srprizleri bir nebze
azaltmak iin premortem denen son durum ncesi bir inceleme yaplmas ksmen yararl olacaktr.
nk herhangi bir projede grev alan ekip lider tarafndan bir karar alnd m ona dair bir kuku
duyulsa bile bastrlr. Bylece grup iinde ar bir gven oluur ve sadece karar destekleyenlerin
sesi duyulmaya balar. Bu n inceleme sayesinde kukular meruluk kazanr ve karar
destekleyenler bile projenin sonulanmasnn nndeki daha nce gz nnde bulundurmadklar
olas tehditleri aratrmaya balar. Bir baka avantaj da bilgi sahibi bireylerden de daha etkin
biimde yararlanlmasna imkan tanmasdr.
Sonu
Ekonomi uzmanlar R. Thaler ve C. Sunstein tarafndan 2008de yaynlanan Nudge adl kitap
uluslararas n kazanm ve davransal ekonomistlerin baucu kitab olmutur. Literatre
kazandrdklar birok szckten ikisi de Ekonlar ve nsanlardr. Gnlk hayatta inanlar geree
dayalysa, tercihleri karlar ve deerlerine uygunsa, manta uygun davranan insanlara mantkl
deriz. Rasyonel laf ise daha kasten ve hesapl biraz da souk tavr artrr. Fakat gnlk dilde
rasyonel bir insan kesinlikle mantkl insandr. te yandan bu sfatn ekonomistler ve karar
teorisyenleri iin bambaka bir anlam vardr. Rasyonellik bir kiinin inanlar ve tercihlerinin
akllca ve manta uygun olmasndan te kendi iinde tutarl oluuyla tahlil edilir. Rasyonel bir
insan, dier inanlaryla tutarl olduu srece hayaletlere de inanabilir veya tercihleri kendi iinde
tutarlysa nefret edilmeyi sevilmeye yeleyebilir. Yani rasyonellik akla uygun olsun olmasn
mantkl bir tutarllktan ibarettir. Bu anlamda Ekonlar rasyoneldir fakat nsanlarn rasyonel
olamayacan gsteren fazlasyla kant mevcut. Bir Ekon, hazrlama etkisinden, NGOdan veya dar
erevelemeden etkilenmez. nsanlarnsa bunlardan srekli olarak kanmas mmkn deildir.
Rasyonelliin tutarllk olarak tanmlanmas kstlaycdr, aklmzn almayaca mantk kurallarna
uyulmasn buyurur. Bu tanmdan yola karsak mantkl insanlara rasyonel diyemeyiz ama buna
dayanarak mantksz ve irrasyonel olduklarn da syleyemeyiz. rrasyonel laf ise drtleriyle
hareket etmeyi, duygusall ve makul bir muhakemeye inat bir direnci akla getirir.
Kahnemann Tversky ile birlikte yapt aratrmalar, bazen referans verildii gibi insanlarn
yaptklar seimlerin irrasyonel olduunu savunmaz; nsanlarn rasyonel zne modeliyle tam olarak
aklanamadn gstermitir. nsanlar irrasyonel olmasna ramen daha doru yarglara varmak
ve doru kararlar almak iin sklkla yardma ihtiya duyarlar. Hatta bazen kanunlar ve kurumlar
bu yardm salayabilir. Bu savlar zararsz grnebilir ama bir hayli tartmaldr. Milton Friedman
liderliindeki ikago ekol ekonomistlerine gre insan rasyonalitesine gvenmek insanlar kendi
seimlerinden korumann gereksiz hatta ayp grld bir ideolojiye baldr. znelerin rasyonel
olduu varsaym, kamu dzenine zgrlk yaklamn entelektel temelini oluturur: Seimleri
bakalarna zarar vermedike bireylerin seme hakkna karma! zgrlk politikalar ticari
pazarlarn etkinliine duyulan hayranlkla daha da desteklenmitir. Nobel dll Gary Beckera
gre, vargcyle doyum arayan rasyonel bir enin ileride bunun bir bamlla dneceini de
rasyonel bir kararla kabul edebilir. rnein obezitenin salgn gibi yaylmasnn nedeni insanlarn
yaknda eker hastalna are bulunacana gvenmesi olabilir. nsanlarn tuhaf davrandn fark
ettiimizde byle yapmalarnn iyi bir nedeni olabilecei ihtimalini gzden geirmeliyiz. Psikolojik
yorumlamalara ancak nedenlerin mantksz, inanlmaz olduu durumlarda bavurulmas gerekir.

22

www.ozetkitap.com

Ekonlara ait bir lkede devletin kenara ekilip bakalarna zarar vermedike herkesin istediini
yapmasna izin vermelidir. Eer biri motosiklete kasksz binmeyi tercih ediyorsa zgrlkler
bunu seme hakkn destekler. Yurttalar yallklar iin para biriktirmiyorsa ya da bamllk
yapan bir madde kullansalar bile ne yaptklarn biliyorlardr. Esasnda emeklilikleri iin tasarruf
yapmayanlara bir sr yemek yiyip ykl bir hesap demekten ikayeti birine acndndan daha
fazla acnd da sylenemez. Haliyle ikago ekolyle ar rasyonel zne modelini reddeden
davransal ekonomi uzmanlar arasnda sk bir ekime vardr. Her iki taraf da zgrln
tartmaya ak bir deer olmad fikrindedir ancak davransal ekonomistler iin hayat insan
rasyonelliine inananlar iin olduundan daha karmaktr. Hibir davransal ekonomi uzman
yurttalarna dengeli beslenip sadece maneviyatla ilgili televizyon programlarn seyretmeye
zorlayan bir devletten yana olamaz. Ancak davransal ekonomistler iin zgrln bir bedeli
vardr ki bu kt seimler yapan bireylerden kaynaklanan toplumun kendisini demek zorunda
hissettii bir bedeldir. Dolaysyla bireylerin kendi hatalarndan korunmas gerekir mi gerekmez mi
davransal ekonomistleri zorlayan bir ikilemdir. ikago ekol ise bu sorunla uramaz nk
rasyonel zneler yanl yapmaz ve zgrlk bedelsizdir.
Thaler ve Sunsteinn savunduu zgrlk paternalizm liberaller kadar muhafazakarlar da
kapsayan geni bir siyasi yelpazeye hitap eder. Bu anlaya gre devlet ve kurumlarn uzun vadeli
karlarna uygun ekilde insanlarn karar almas iin drtklemesine izin verilmelidir. ngiltere
bata olmak zere pek ok lkede geerlidir. ABDde Bakan Obama ynetimi de bu yaklam
benimser. ngiliz hkmetinin yeni kurduu idari birimin grevi de davransal ekonomi
prensiplerinden hkmetin amalarna ulamasna destek olacak ekilde yararlanlmasn
salamaktr. Thaler bu birimin danmandr. Sunstein ise Obama tarafndan psikoloji ve
davransal ekonomi derslerini uygulama frsat bulabilecei bir idari greve getirilmitir.
Dolaysyla yaptklar ak, basit, arpc ve anlaml aklamalara dair tavsiyelerin arkasndaki
mant takdir etmek zor deildir. Sunumun ne kadar nemli olduunu da unutmamak gerekir.
rnein potansiyel bir getiri kayp olarak erevelenebilir ve bu kazan olarak sunulmasndan daha
etkili olabilir.
nsanlarn iyi kararlar verebilmesi iin yardma ihtiyalar olduu kansnda olan Kahneman bu
yardm zgrlkleri kstlamadan salamann bilinli ve mdahaleci olmayan yollar olduunu ne
srer. Ayrca renilen derslerin politika gelitirmede de kullanlmas gerektii inancndadr. Ona
gre alnacak nlemlerin insanlar uzun vadeli karlarn destekleyecek kararlar alacak ekilde
gdmlemesi gerekmektedir. Bu nlemlerden bazlar zaten benimsenmi durumdadr. Mesela
sosyal salk hizmetlerine otomatik kayt, rn etiketlerinde ya oranlarnn belirtilmesi gibi.
nsanlarn zayflklarndan yararlananlara kar da korunmas gerekir. Bu zaaflarn banda Sistem
1in gariplikleri ve Sistem 2nin tembellii gelir. Rasyonel znelerin nemli kararlar dikkatli bir
ekilde alaca ve elindeki bilgiyi doru kullanaca varsaylr. Fakat insanlar bir kontrat
imzalamadan nce kk puntoyla yazlm yerleri okumazlar bile. Aslnda zm basittir:
irketlerin szlemelerini ekonomistlerin deil normal insanlarn okuyup anlayaca ekilde
hazrlamalar gereklidir. Bu tavsiyeye kar kanlar mterileri iyi bilgilendirilirse kar kaybedecek
olan firmalardan olmutur. Ama bu da iyiye iarettir. nk irketlerin mterilerine daha iyi
rnler sunarak rekabet ettii bir dnya, kandrmay en iyi beceren irketin kazand bir
dnyadan yedir.
Sistem 1in bizi yanltabildii yollar daha iyi renmek kiisel ve profesyonel yaantmza katk
salayabilir. Peki insanlarda neredeyse istisnasz bulunan yanllk/eilimlere ilikin ne yaplabilir?
Hem kiisel hem de kurumsal adan yarglarmz ve kararlarmz nasl gelitirebiliriz? Bunun az
ve z cevab, kayda deer bir gayret gstermedike pek mmkn deildir. Kahneman kendi
tecrbelerine dayanarak Sistem 1in eitilemediini belirterek sezgisel dnmede ar gven,
arya kaan karmlar ve planlama yanlglarna bu konular zerine almaya balamadan nce
olduu kadar meyilli olduundan bahseder.

23

www.ozetkitap.com

Kahnemann zihnin ileyiindeki iki farkl mekanizmay aklamak iin kurgulad Sistem 1 ve
Sistem 2 terimleri sayesinde aklmzn otomatik ileyen Sistem 1 ve aba gerektiren Sistem 2
arasndaki her an bozulabilecek bir etkileim halinde altn ve bu 2 sistemin farkl durumlara
farkl tepkiler verebileceini artk anlam bulunuyoruz. Gerektiinde dikkat kesilen Sistem 2
grlerimizi dile getirirken, seim yaparken ska Sistem 1 tarafndan oluturulan duygu ve
dnceleri aktarr veya manta uygun klar.
Prensipte Sistem 1 bnyesinde oluan hatalar nlemenin yolu ok basit: bilisel bir mayn
tarlasnda olduunuza dair iaretleri fark edip yavalamak ve Sistem 2den destek istemektir.
Yanlsama ieren durumlarda yaplmas gereken de budur. nk ilk izlenimlerimize gvenmek
yanl olabilir ancak gerektiinde bunu uygulamak olduka zordur. Mesela iki ucunda farkl ynlere
bakan oklar olan izgilerin hangisinin daha uzun olduu sorusuna ilk baktaki algmzla verdiimiz
yant tam anlamyla bir optik yanlsamadr. nsan zihni ancak Sistem 2 devreye girince iki izginin
de ayn uzunlukta olduunu fark eder. Bilisel yanlsamalarda ise iin asln kavramak bu kadar
kolay olmayabilir. stelik gerektiinde bu hassas ilemi yapabilmek maalesef pek olas deildir.
Keke ciddi bir hata yapmadan nce bizi uyaran bir zil olsayd kafamzn iinde! Bazen mantn
sesi hatal bir sezginin yksek ve net sesinden daha ksk olabilir. Karar aamasnn stresiyle
sezgilerinizi sorgulamak da pek tatszdr nk banz dertteyken en son isteyeceiniz ey daha
fazla kukudur. Esasnda kendinizi zor bir duruma sokmadan nce farkna vardnzdan ok daha
kolayca bakalarnn adeta bir mayn tarlasnda dolamakta olduunu fark edebilirsiniz. nk
durumu gzlemleyenler bilisel adan megul olmadklar iin bilgilenmeye, eylemi
gerekletirenlerden ok daha msaittir. Dolaysyla nasl hareket edilmesi gerektiine dair karar
vericilerden ziyade eletirmenler ve dardan bakanlarn fikri geerli olabilir.
Hatalardan saknmak asndan bireylere kyasla rgtler daha beceriklidir. nk zaten daha
yava dnen mekanizmalardr ve dzenli kurall bir ileyii dayatma gcne sahiptirler. rgtler
fazlasyla ie yarayan kontrol listeleri oluturup uygulanmasn mecbur edebilir. Bunun yannda
ngrlerin referans snfna dayal oluturulmas, premortem yaplmas gibi uygulamalar
yrtebilirler. Ksmen de olsa rgt bnyesindekilerin tehlikeli admlar atlmadan nce birbirini
uyarp kollayaca bir zihniyet gelitirilebilir. Bir rgt veya kurum ne retirse retsin, tasarmdan
imalata kadar rnlerinin kalitesinden sorumludur. Ayn ekilde doru kararlarn verilebilmesi iin
zlecek sorunun erevelenmesi, ilgili bilginin toplanmas, konu zerine dnlp kararn
yeniden gzden geirilmesi ve tm bunlarn rutin olarak benimsenerek etkin bir biimde yaplmas
arttr.
Karar mekanizmasn gelitirmek iin yaplacak ok ey vardr. rnein kurumsal alanda etkin
toplantlar dzenleme becerisini reten sistematik bir eitim verilmelidir. Basit bir kural yardmc
olabilir: Herhangi bir mesele tartlmadan nce kurulun tm yeleri konu hakkndaki grlerini
zet halinde kada dkmelidir. Bu uygulama grup iindeki bilgi ve fikir eitliliinin doru ekilde
deerlendirilmesine yarar. Standart uygulama olan ak oturum ilk ve iddial konumaclarn
sylediklerine arlk verilmesine dierlerinin mecburen gerilerinde kalmasna neden olur.
Neticede yapc eletiri yapabilmek iin bu alanda daha zengin bir terminoloji oluturulmas
gereklidir. Varlan yarglarn hatal olduu tehis edilirken tbbn hastala yaklam gibi ele
alnmas gerekmektedir ki olgunun hassas yanlar, evresel etkenler, belirtiler, tedavi ve bakm
srecine dair detaylar birlikte deerlendirilebilsin. Sabitleme, dar ereveleme, veya ar tutarllk
gibi terimler, yanllk ve eilim hakknda nedenleri, etkileri ve karlnda ne yaplmas gerektii
dahil, tm bildiklerimizi hatrlayp gzden geirmemizi salar.
Doru drst dedikodu daha iyi kararlar alnmasna neden olur. Karar vericiler bazen
etraflarndaki dedikoducular ve gelecein eletirmenlerinin sesine kulak vermekte kendi tereddt
ve kukularn duymakta olduklarndan daha iyidir. Eletirmenlerinin adil ve bilgili olduuna
gvendiklerinde ve kararlarnn yalnzca sonularna deil nasl alndklarna gre de
yarglanacan bildiklerinde daha iyi seimler yapacaklardr.
-SON-

24

www.ozetkitap.com