METALK MALZEMELERE UYGULANAN MEKANK

DENEYLER
(Ders Notlar)

Hazrlayan
Prof. Dr. Genaa Prek

Trabzon, 2014

Giri
Belirli bir uygulama alan iin malzeme seimi o malzemenin mekanik zelliklerine bal
olduundan, bu zelliklerin llmesinde kullanlan standart deneyleri tanmak ve bu
deneylerden elde edilen sonular deiik parametrelere bal olarak deerlendirmek byk
nem tar. Bir malzemenin statik yklere dayanma kapasitesi ekme ve basma deneyleri ile
belirlenir. Kalc ekil deitirmelere kar diren hakknda bilgi statik deneyler ile
salanabilir. Bir malzemenin izilmeye ve anmaya kar direnci ise sertlik nedeniyle ile
belirlenebilir. Darbe deneyi malzemenin darbe eklindeki zorlanmalara dayanmn belirlemek
iin kullanlr. Bu deneyler deiik scaklklarda yaplarak bir malzemenin snek-gevrek gei
scaklklar belirlenebilir. Yorulma deneyi ile bir malzemenin deiken ve tekrarl zorlanmalar
altndaki davranlar ve bu etkiler altndaki faydal mr belirlenebilir. Srnme deneyleri,
malzemenin yksek scaklkta uzun sreli yklemeler altndaki davranlarnn belirlenmesi
amacyla uygulanr.
Bu ders notu ierik itibariyle mekanik deneylerle snrl olsa da, bu deneylerin ortaya
kard malzemenin mekanik davranlar da ele alnm ve neden sonu ilikileri ortaya
konulmaya allmtr. Aadaki blmlerde, metalik malzemelere uygulanan temel
mekanik deneyler ve mekanik davranlar belli bir sra dahilinde incelenmitir.
1. ekme Deneyi
ekme deneyi, malzemelerin mukavemeti hakknda esas tasarm bilgilerini belirlemek ve
malzemeleri zelliklerine gre snflandrmak amacyla yaplr. ekme deneyi, standartlara
gre hazrlanm deney numunesinin tek eksende, belirli bir ekme hznda ve sabit scaklkta
koparlncaya kadar ekilmesidir. Deney srasnda, standartlara gre hazrlanan ekme
numunesine uygulanan kuvvet ya da gerilme ile meydana gelen uzama deerleri kaydedilir.
ekme deneyi sonucunda numunenin temsil ettii malzemeye ait aadaki temel mekanik
zellikler belirlenebilir:

Akma gerilmesi (Yield stress)

ekme gerilmesi (Tensile stress)
Kopma uzamas (Elongation to failure)
Kesit daralmas (Reduction in cross-section)
Tokluk (Toughness)
Elastisite modl (Elastic modulus)
Rezilyans (Rezilyance)

1.1. ekme Numuneleri

ekme deneyine tabi tutulacak numuneler, temsil ettii malzemenin tm zelliklerini
tamaldr. Bu nedenle, numunenin alnd blgenin, aln ve hazrlan eklinin byk
nemi vardr. Numune hazrlanrken, temsil ettii malzeme zelliklerinde herhangi bir
deiiklik olumamasna dikkat edilmelidir. retim srasnda ar scaklk oluumu
nlenmeli, ayrca deformasyondan kaynaklanan etkilerde elimine edilmelidir. ekme
deneyine tabi tutulacak numunenin ekil ve boyutlar standartlarda belirtilmitir. Bu nedenle
deney sonularnn gvenilirlii ve karlatrlabilir olmas asndan deneyler standartlara
gre hazrlanm numuneler ile yaplmaldr. Aada standartlara uygun, dairesel ve
dikdrtgen kesitli numunelerin ekil ve boyutlar verilmitir. Alnacak malzemeye gre ekme
2

numunesinin kesiti, dairesel, kare, dikdrtgen ve halka eklinde ve hatta baz durumlarda zel
profil eklinde olabilir. Trk standartlar, TS 138-Ada ekme numunelerini ekil ve
boyutlarna gre standartlatrmtr. Aadaki ekilde standartta verilen numuneler
gsterilmitir.

d 0 = Numune ap
d 1 = Ba Ksmnn ap = 1,2 d 0
L v = nceltilmi Ksmn ap = L 0 + d 0
L 0 = l Uzunluu = 5 d 0
L t = Toplam Uzunluk
h = Ba Ksmnn Uzunluu
(a)
d 0 = Numune ap
d 2 = Basamak Ksmnn ap = 1,2 d 0
d 1 = Ba Ksmnn ap = 1,75 d 0
L v = nceltilmi Ksmn ap = L 0 + d
0

L 0 = l Uzunluu = 5 d 0
L t = Toplam Uzunluk
h = Basamak Ksmnn Uzunluu =d 0
h= Ba Ksmnn Uzunluu = d 0 + 5
mm
(b)
a = Numune kalnl
b = l uzunluu iin l genilii
B = Ba ksmnn genilii: 1.2b+3
L v = Daraltlm ksmn uzunluu: L 0 +
b
L 0 = l Uzunluu: 5.65.A01/2
L t = Toplam Uzunluk
g = Ba Ksmnn Uzunluu:2b + 10
mm
(c)

a = Numune kalnl (0.15mm<a<5mm)

b = l uzunluu iin l genilii (1520 mm)
B = Ba ksmnn genilii
L v = Daraltlm ksmn uzunluu: L 0 + b

L 0 = l Uzunluu: 5.65.A01/2
L t = Toplam Uzunluk
h = Ba Ksmnn Uzunluu (en az 50
mm)
ekil 1.1. Standart ekme numuneleri ve boyutlar: (a) Dairesel kesitli, silindirik bal, (b)
dairesel kesitli, basamakl, (c) dikdrtgen kesitli (kaln yass malzemeler), (d) dikdrtgen
kesitli (ince yass sac malzemeler).

1.2. ekme makinesi

Gnmzde ok gelimi, niversal ekme-basma deneyi makineleri mevcuttur. Bu
makineler hidrolik ve elektronik sistemlerle donatlm ve deiik ykleme kapasitelerine
sahiptir. Ayrca, uygulanan yk ve meydana gelen uzama deerleri bilgisayarlar yardmyla
annda izdirilebilmektedir. Bu makinelerde numune boyunda meydana gelen uzama, kontak
tipi uzama lerlerin (ekstansometer) yannda son yllarda gelitirilen non-kontak video
uzama lerler (video extonsomater) ile belirlenmektedir. niversal bir ekme makinesi
ekil 1.2de de gsterildii gibi temelde iki ksmdan olumaktadr. Bunlar, deneyin
gerekletirildii elektro mekanik sistem, dieri ise alna verilerin ilendii ve sonularn elde
edildii veri ileme sistemidir. Elekromekanik sistem ise, numunelerin yerletirildii eneler,
uygulanan ykn algland yk hcresi, meydana gelen uzamann lld uzama ler
(ekstansometre) ve hareketin saland mekanik sistemlerden olumaktadr. Veri ileme
sistemi ise modern makinelarda bilgisayarlar vastasyla gerekletirilmektedir. Bu sistemde
gelimi yazlmlar sayesinde, ekme deneyi ile elde edilebilecek btn veriler toplanp
ilenebilmektedir.

ekil. 1.2. (a) Bir niversal ekme-basma deney makinesi ve (b) ekme numunesi rnekleri
[Bowman]

1.3. ekme deneyinden elde edilen veriler ve bu verilerin deerlendirilmesi

1.3.1. Mhendislik gerilme-uzama diyagramlar (Engineering stress-strain diagrams)
ekil 1.3de ekme deneyi sonucunda elde edilen tipik gerilme-uzama diyagramlar
verilmitir. ekilden grld gibi, gerime-uzama diyagram blmden olumaktadr.
Bunlar, elastik deformasyon blgesi, homojen plastik deformasyon blgesi ve homojen
olmayan plastik deformasyon blgesidir. Elastik deformasyon blgesinde gerilme-uzama
erisi lineer bir deiim gsterir. Yani artan gerilme ile birlikte % uzama deeri de orantl
olarak artar. Bu aralkta uygulanan gerilme kaldrlrsa yzde uzama deeri sfra iner. Yani
numune zerinde kalc ekil deiimi olumaz. Bu blgede Hooke Kanunu (=E.e) geerli
olup dorunun eimi malzemenin Elastisite Modln verir.
Uygulanan gerilme elastik blgenin dna ktnda, malzeme plastik ekil deiimine
uramaya balar ve homojen deformasyon blgesine girer. Bu blgede uygulanan gerilmeyle
beraber harekete geen dislokasyonlar kaymay meydana getirir ve malzeme kalc olarak
ekil deitirir. Bu blgede malzeme zerine uygulanan kuvvet kaldrldnda, elastik ekil
deiimi ortadan kalkarken, kaymann neden olduu plastik ekil deiimi ise kalcdr.
Kaymann balad nokta elastik ve plastik davran ayran noktadr.
ekme ilemine devam edildiinde, yle bir noktaya gelinir ki, malzemede plastik
kararszlk oluur ve numunenin l boyundaki herhangi bir noktada kesit bzlmeye balar
ve numune boyun verir. Bundan sonra kesit daralmas nedeniyle deformasyon daha az bir
kuvvetle devam eder ve bu blge sonunda numune krlr.

ekil 1.3. Tipik bir gerilme-uzama erisi [Erdoan]

ekil 1.4. (a) Belirgin akma noktas gstermeyen ve (b) belirgin akma noktas gsteren
malzemelerin gerilme-uzama erileri.
ekme deney sonularn daha iyi yorumlayabilmek iin gerilme-uzama diyagramn
yakndan incelemek ve meydana gelen mekanizmalar iyi bilmek gerekir.
a) Elastik ekil deitirme ve bu blgede geerli olan byklkler
Elastik deformasyon blgesinde malzeme ok kk ykler altndadr ve yk
kaldrldnda malzeme ilk ekline geri dner. Elastik deformasyon esnasnda atomlar
aralarndaki ba koparmadan hareket ederler ve bu yer deitirme miktar uygulanan gerilme
ile orantldr.
Gerilme/deformasyon oran=sabit
Bu iliki Hooke Kanunu olarak tanmlanr. Bu denklemdeki sabit malzemenin
elastisite modldr. Elastisite modl, malzemenin rijitlii ile ilgili bir deer olup, bu deer
zellikle konstrksiyon mhendisliinde ok nemlidir. Elastisite modl de gerilmeler gibi
ayn birimler cinsinden ifade edilir. Hooke ilikisi sadece deformasyon miktarnn ok kk
olmas halinde uygulanabilir ki bu deer kristal yapl malzemeler iin %1in altndadr.
Hooke Kanunu: =E.e
E: Elastisite modl (kg/mm2 veya N/mm2
: Uygulanan gerilme (kg/mm2 veya N/mm2)
e: Elastik ekil deiimi
Kayma gerilmesi ile elastik birim kayma arasnda ise,

G=/ eklinde bir iliki vardr. Burada, G kayma elastisite modl, kayma
gerilmesi ve ise elastik birim kayma ekil deiimi olarak alnmaktadr.
=E.e ve =G.
Birim uzama ve birim kayma boyutsuz byklkler olduklarndan elastisite ve kayma
modllerinin birimi gerilmeninki ile ayndr. Bu byklkler malzemenin yay katsays olarak
da dnlebilir.

ekil 1.5. Elastisite ve kayma modllerinin belirlenmesi

Elastisite modl atomlar aras ba kuvvetini temsil eder ve malzemenin rijitliinin bir
sonucudur. Ba enerjisi yksek olan malzemelerin elastisite modl ve ergime scakl
da yksek olur. Elsatisite modl ne kadar bykse malzemenin elastik uzamas da o
lde dktr. Aadaki tabloda baz malzemelerin elastisite modl ve Poisson says
verilmitir.
Tablo 1. 1. Baz malzemelerin Elastisite ve kayma modl ile Poisson oranlar
Malzeme

Ekastisite Modl (E)

[GPa]

Alminyum
Pirin
Bakr
Magnezyum
Nikel
elik
Titanyum
Tungsten

69
97
110
45
207
207
107
407

Kayma
modl
[GPa]
25
37
46
17
76
83
45
160

Poisson Oran
(G) ()
0.33
0.34
0.34
0.29
0.31
0.30
0.34
0.28

[Bowman]
Elastisite modl balca, kimyasal bileim, souk deformasyon miktar ve scaklkla
deiir. Ayrca yap kusurlar ve ferromanyetik zellikler de elastisite modlne etki eder:
Alam ilavesi ile eer ergime noktas ykseliyorsa bu durumda elastisite modlnn de
ykselecei sylenebilir.
Elastisite modl anizotropik zellik gsteren malzemelerde veya souk deforme olmu
malzemelerde farkl kristalografik dorultularda farkl deerler alabilir.
Elastisite modlnn deeri artan scaklkla azalr. Genellikle bu azalma ergime
scaklnn yarsna kadar dorusaldr. Bu noktadan sonra azalma artar. Ergime scaklna
yaklaldnda atomlar ars ekim kuvveti olmadndan, elastisite modlnn deeri
sfra yaklar.
Malzemenin dayanmnn elastisite modl zerinde bir etkisi yoktur. rnein,
sertletirilmi ayn bileime sahip eliin sert ve yumuak hallerinde ayn elastiklik modl
geerlidir.
Elastisite modlnn sabit kald dorusal elastikliin yannda kr dkme demirde
olduu gibi ender de olsa dorusal olmayan elastik davranlar grlr. Byle malzemeler iin
Hooke kanunu geerli deildir. Bu durumda elastisite modl gerilme ve dolaysyla birim
ekil deiimine baldr.
Tek eksenli gerilme altndaki bir malzeme gerilmeye dik dorultuda da ekil
deitirmek zorundadr. Tek ynde ekme, bu yne dik ynlerde basma deformasyonuna
neden olur. Dier bir ifade ile x=y olup iareti (-) dir.

ekil 1.6. Possion orannn belirlenmesi

=- enine/boyuna, =- x/z = - y/z
Poisson orannn deeri metalik malzemelerde 0.25-0.32 arasnda deimekte, ancak
ounlukla 0.30 deerini almaktadr.
Elastik byklkler arasnda aadaki bantnn geerli olduu sylenebilir.
E=2.(1+)G2,6.G
b) Plastik ekil deiimi blgesi
Homojen deformasyon blgesi
Malzemeye akma dayanmnn zerinde bir gerilme uygulanmas durumunda plastik
yani geri dnsz ekil deiimi balam olur. Bu durumda dislokasyonlar harekete geerek
kayma mekanizmasn altrrlar ve plastik ekil deiimi balar. Bu blgede ekil deiimi
devam ederken baz mekanizmalar sayesinde yeni dislokasyonlar meydana gelir ve uygulanan
deformasyon ile beraber dislokasyon younlu da artar. Younlaan dislokasyonlar gerek
kendileriyle ve gerekse baka engellerle (boluk, ara yer atomu, kelti, tane snr vb.)
etkileerek, hareketleri daha g gereklemeye balar. Dier bir deile daha ileriki hareketi
iin daha yksek gerilmeye ihtiya duyulur. Buna deformasyon sertlemesi (strain
hardening or work hardening) veya pekleme ad verilir. Bu nedenle homojen deformasyon
blgesinde gerilme-birim ekil deiimi erisi artan deformasyon miktar ile birlikte srekli
olarak ykselir.
Deney srasnda numune srekli uzad iin hacim sabitliine gre kesit srekli olarak
azalr. Kesit daralmas uygulanan kuvvetin azalmasn, oluan pekleme ise artmasn gerekli
klmaktadr. Bu blgede pekleme etkisi kesit daralma etkisinden daha etkili olduu iin
gerilme srekli artar. Ancak art oran giderek azalr ve le bir noktaya gelinir ki, burada
kesit daralmas ile pekleme etkisi birbirini dengeler. Bu noktada elde edilen gerilme deeri o
malzemenin dayanabilecek olduu maksimum gerilme deerini (ekme gerilmesi) verir.

Homojen olmayan deformasyon blgesi

Gerilmenin pik yapt nokta geildiinde, kesit peklemeye oranla ok byk bir hzla
daralmaya balar ve numunede boyun verme (necking) olay meydana gelir. Boyun vermenin
balad noktaya plastik kararszlk noktas denir ve bu nokta maksimum gerilmeyi yani
ekme dayanmn verir. Tepe noktasndan sonra numune sadece boyun blgesinde yerel
olarak deforme olur. Boyun blgesindeki kesitin srekli azalmas, uygulanan ykte dmeye
neden olur ve diyagram aa dner. Bu olay deney numunesinin kopmasyla son bulur.
Kopmann meydana geldii gerilme deeri ise kopma mukavemeti olarak alnr.
2.3.1.1. ekme deneyi ile elde edilen temel byklkler
a) Elastik blgeden llen byklkler

Elastisite modl (E): ekme diyagramnn elastik blgesindeki dorunun eimi

Elastisite Modl veya Young Modln verir.
E =/e

Kayma modl
G=/

Poisson oran ()
=-x/z = -y/z
E=2.(1+)G2,6.G

Orant snr: ekme diyagramnda Hooke yasasnn, yani =E.e bantsnn

geerli olduu dorusal ksm snrlayan gerilme deeridir. Baka bir deile,
uygulanan gerilmenin elde edilen uzamayla orantl olarak deitii, yani
aralarnda bir orant katsaysnn (E) bulunduu blgenin snrna karlk gelen
gerilme deeridir.

Elastiklik snr: Malzemeye uygulanan kuvvet kaldrld zaman plastik uzamann

grlmedii veya yalnz elastik ekil deiiminin meydana geldii en yksek
gerilme deeridir. Hassas olarak belirlenen bu snrn orant snrndan daha yksek
olmasna karn, uygulamalarda genellikle elastik snr orant snrna eit kabul
edilebilir.
Rezilyans: Bir malzemenin elastik olarak ekil deitirdiinde absorbe ettii
enerjiyi, ekil deiimi yapan kuvvetin kalkmasyla geri vermesi zelliine
rezilyans denir. Rezilyans, rezilyans modl ile llr ve ekme erisinin elastik
snra kadar olan ksm altnda kalan alandr.

Rezilyans modl (UR) = a.e/2 = a2/2E

a=Malzemenin akma gerilmesi
e =Elastik uzama oran

10

E =Elastisite modl
Yukardaki bantdan da grlecei gibi, yksek akma gerilmesine ve dk elastisite
modlne sahip malzemeler (rnein yay elikleri) yksek rezilyans modlne sahiptir.
Aadaki ekilde orta karbonlu bir elik ile yay eliinin rezilyans modllerini veren blgeler
gsterilmitir. Buna gre akma dayanm yksek olan yay eliinin rezilyans da yksektir.

ekil 1.7. Orta karbonlu bir yap elii ile bir yay eliinin ekme diyagramlarnn
karlatrlmas.
b) Plastik blgede llen byklkler
Akma gerilmesi (a): akma dayanm, kaymann fark edilir ve etkili olduu durumdaki
gerilmedir. Dk karbonlu elikler gibi belirli bir ekilde akma gsteren malzemelerde akma
gerilmesi akma yknn (Fakma) numunenin orijinal kesit alanna blnmesi ile bulunur. Bu
tr malzemelerde kuvvetin ilk kez sabit kald veya dmeye balad gerilme, akma snr
olarak alnr. nemli bir gerilme d varsa o zaman alt ve st diye ayrt edilen iki akma
snr sz konusudur. Alt akma snr sreksizliklerin sona erdii en kk gerilmedir. Bu tip
bir deiim daha ok ara yer atomu ieren malzemelerde grlr. Kk ara yer atomlar bu
blgede dislokasyonlarn etrafnda kmeleerek kaymay engeller ve akma noktasn ykseltir
(st akma noktas). Kayma olay baladktan sonra dislokasyonlar kk atom kmelerinden
uzaklar ve daha dk gerilme seviyelerinde (alt akma noktas) hzl hareket etmeye devam
eder. Bu blge homojen olmayan deformasyonlarla birlikte balar ve gzle grlen Lders
bantlar eklinde btn gvdeye yaylr. Bu konu ileride daha detayl bir ekilde ele
alnacaktr. Bu tip gerilme-uzama davran sergileyen malzemelerde akma dayanm
kolaylkla belirlenir.
Akma gerilmesi (a)= Fa/A0 [kg/mm2 veya N/mm2]
A0=d02/4
A0: Deformasyon ncesi (orijina) kesit alan (mm2)
Fa: Akmaya neden olan kuvvet (kg veya N)

11

ekil 1.8. Belirgin akma noktas gsteren malzemelerde akma dayanmnn belirlenmesi.
Mhendislik malzemelerin ou bariz bir ekilde akma noktas gstermez. Bu
durumda akma gerilmesi ise, mhendislik ekme diyagram zerinden, %0,2 kadar kalc bir
deformasyona neden olan kuvvetin numunenin orijinal kesit alanna blnmesiyle bulunur.
Sz konusu kuvvetin belirlenmesi iin, %0.2 kalc ekil deiimi noktas belirlenir ve bu
noktadan gerilme-ekil deiimi erisinin elastik ksmna bir paralel izilir. Bu paralelin
gerilme-uzama erisini kestii noktaya karlk gelen gerilme deeri o malzemenin akma
dayanm olarak alnr.

ekil 1.9. Belirgin akma noktas gstermeyen malzemelerin akma gerilmesinin belirlenmesi.
a,0.2= Fa,0.2/A0
Akma dayanm, mhendislik malzemelerin en nemli mekanik zelliklerinden biridir.
Dizayn mhendisliinde, akma mukavemeti msaade edilebilen maksimum snrdr. Akma
mukavemetinin zerindeki deerler ise malzeme ekillendirme ilemlerinde kullanlr.
12

Kullanm esnasnda, uygulanan kuvvete dayanabilecek paralar tasarlanyorsa, parann

plastik olarak ekil deitirmediinden emin olunmaldr. Motor iindeki krank milleri
belirlenmi ekillerinin dnda ekil deiimine uratldklarnda kullanlamazlar. Bu nedenle
bu tr yk tayc paralarn yapmnda yksek akma dayanml malzemeler tercih edilmeli
veya uygulanan kuvvetin akma dayanmnn altnda gerilme salamas iin byk kesitli
paralar kullanlmaldr. Dier taraftan, ekillendirme veya ekil deitirme ilemi gerektiren
uygulamalarda, uygulanan gerilme malzemenin akma dayanmnn zerinde olmaldr. Bu tr
uygulamalarda ise ok yksek akma noktasna sahip malzemeler pek tercih edilmez.
ekme gerilmesi (): Bir malzemenin kopmadan dayanabilecei maksimum gerilmeye
maksimum ekme gerilmesi veya ekme dayanm denir. Bu gerilme deeri numuneye
uygulanan maksimum ykn (F) orijinal kesit alanna (A0) blnmesiyle bulunur.
ekme gerilmesi ()= F/A0 [kg/mm2 veya N/mm2]
Malzemenin sneklik deerleri yannda, akma dayanmnn ekme dayanmna oran (a/
) da malzemenin ekillendirilme kabiliyetini gsteren nemli bir byklk olarak
deerlendirilmektedir. Sz konusu oran iyi ekillendirilebilen yumuak elikte yaklak 0.66
iken, sz konusu zelliin ok yetersiz olduu malzemelerde (rnein sertletirilmi elikler)
1e yakndr.

ekil 1.10. ekme gerilmesinin belirlenmesi.

Kopma uzamas: Kopma uzamas, numunede ortaya kan toplam uzama miktarnn
numunenin orijinal l uzunluuna oran olarak tanmlanr.
Kopma uzamas (%)= L/L0x100=Lk-L0/L0x100
Maksimum yklemeye kadar numunenin boyunun uzamas homojendir. Baka bir deile
bu blgede numune kesiti homojen olarak daralr. Bu noktadan sonra ise boyun teekkl
(numune kesitinin bir blgede hzl bir ekilde klmesi) balar ve bundan sonraki
deformasyon numunenin uzunluu boyunca niform deildir. Bu nedenle, niform uzama

13

orannn belirlenmesi de sonularn irdelenmesi asndan nemlidir. niform uzama yzdesi,

en byk kuvvetin (F) oluturduu orantsz uzamann balang l boyuna blnmesi ile
elde edilir.
niform uzama (%)=L /L0x100=L-L0/L0x100
Peklemenin kesit daralmasna gre daha etkili oluu ve srekli yk artna neden olan bu
davrann sona ermesiyle, uzama ve enine daralma deney parasnn sadece bir blmnde
devam eder. Bzlme denilen bu yerel kesit daralmas srasnda kuvvet ve bunun balang
kesit alanna blnmesiyle elde edilen anma gerilmesi der. niform uzama yzdesi
bzlmesiz ekillendirilebilme iin bir snr deer olduundan retim asndan nemlidir.
ekme deney numunesinde homojen deformasyon blgesinden sonra meydana gelen
uzama miktar numunenin l uzunluu boyunca deiir. Aadaki ekilde, boyun verme
blgesinin tam ortasnda (en ince kesit) en byk uzamann gerekletii gzlenmektedir.

ekil 1.11. ekme deney numunesinde meydana gelen blgesel uzama [Dieter]
Kesit daralmas (%): Kesit daralmas, numunenin koptuktan sonraki kesit alanndaki
daralmann, balangtaki orijinal kesit alanna orannn % olarak ifadesidir.
Kesit daralmas (%)=Ak /A0x100=A0-Ak/A0x100
Ak: Numunenin kopma blgesinin kesit alan
Yzde uzama ve yzde kesit daralmas malzemenin sneklii hakknda genel bir fikir
elde edilmesini salar. Bu deerleri yksek olan malzemelerin deformasyon kabiliyetlerinin
de iyi olduu anlalr. te yandan sneklik, hem tasarmc hem de imalat iin nemlidir.
Bir parann tasarmcs en azndan belirli bir sneklik sergileyen malzemeyi tercih eder.
Bylece uygulanan kuvvet ok yksek olsa bile para krlmadan nce ekil deitirebilir.
malatc iin snek malzemeler gereklidir. Bylece karmak biimler, ilenme srasnda
kopma ve/veya krlma olmakszn elde edilebilir.

14

ekil 1.12. Kesit daralmasnn gerilme-uzama diyagram zerinde ematik gsterimi

Tokluk: Bir malzemenin plastik deformasyon srasnda enerji absorbe etme zelliine
tokluk denir. ekme erisi altnda kalan alan ekme iini verir ve bu deer tokluun bir
lsdr. Aadaki ekilde tokluu yksek ve dk iki malzemenin ekme diyagram
verilmitir. Bu malzemelerden yksek karbonlu yay eliinin akma ve ekme mukavemeti
orta karbonlu yap eliinin akma ve ekme mukavemetinden ok daha yksektir. Ancak,
yap eliinin toplam % uzama miktar daha fazla yani, sneklii daha iyidir. Yap elii
iin ekme diyagram altndaki alan daha byk olduundan, yap elii yay eliine gre
daha tok bir malzemedir. Buna gre tokluk, mukavemet ve snekliin her ikisini de iine
alan bir zelliktir.

ekil 1.12. Gevrek ve snek (tok) iki malzemede tokluun gsterimi

15

Tablo 1.2. Baz mhendislik malzemelerinin oda scaklndaki baz temel mekanik zellikleri
[Bowman]

1.3.2. Gerek gerilme-gerek uzama diyagram (true stress-true strain diagram)

ekme deneyi srasnda, numunenin kesiti srekli olarak azalr ve bu nedenle
numuneye etki eden gerek gerilme deerleri mhendislik gerilme deerine gre farkllk
gsterir. Mhendislik gerilmesinin hesabnda, ekme kuvveti her seferinde numunenin orijinal
kesit alanna blnd iin bu fark ortaya kmaktadr. Gerek gerilme, hesapland andaki
ekme kuvvetinin o andaki para kesitine blnmesiyle bulunur. Ayrca, ekme deneyi
srasnda deney parasnda deformasyonun homojen olmamas nedeniyle, mhendislik birim
ekil deiimi l boyuna bal (l0) olarak deimektedir. Bu nedenle, mhendislik birim
ekil deiiminden farkl olarak gerek birim ekil deiimi tanmlanmtr. Gerek birim
ekil deiimi ise her an iin uzayan boya gre bulunur. Dolaysyla elde edilen mhendislik
ve gerek birim ekil deiimleri birbirinden farkldr. Aada, gerek ve mhendislik
gerilme-birim ekil deiimini gsteren eriler bir arada verilmitir
Aadaki ekilden grld gibi, gerek ekme diyagram mhendislik ekme
diyagram gibi bir maksimumdan gemez. Gerek ekme erisinin eimi (pekleme hz veya
pekleme derecesi), d/d, gerek gerilme deerine eit olduu anda (d/d=g) ekme
gerilmesi de maksimum deerini almaktadr.
Bu sonu, fiziksel bakmdan pekleme nedeniyle gerilme artnn, kesit klmesi
nedeniyle gerilmedeki dmeyi engellediini gsterir. ekme deneyi srasnda, ekme
gerilmesinin etki ettii kesit srekli olarak azalmaktadr. Eer kesit azalmas olmasa, ekme
gerilmesi plastik alanda peklemeye bal olarak srekli bir ekilde artacaktr. Buna karlk,
eer pekleme olmasa kesit klmesi nedeniyle ekme gerilmesinin dmesi gerekecekti.
ekme gerilmesinin maksimum olduu noktaya kadar, pekleme nedeniyle gerilmedeki art,
kesit klmesi nedeniyle gerilmedeki dten fazladr. ekme diyagramlar incelenirse
plastik alanda pekleme derecesinin srekli olarak kld grlr. Pekleme derecesinin
klmesi ise, pekleme nedeniyle gerilmenin ykseltilmesi gereini azaltr. Sonuta, ekme

16

kuvvetinin maksimum olduu noktada d/d=g elde edilir. ekil deiiminin daha da
artmas plastik dengesizlie yol aar, deney ubuu bzlmeye balar ve bu blgede
younlaan ekil deitirme sonunda para kopar. Bununla beraber, tm ekme deneyi
boyunca, dolaysyla maksimum noktadan sonra da pekleme devem ettii iin gerek ekme
diyagram mhendislik ekme diyagram gibi bir maksimumdan gemez ve gerek gerilme
kopma anna kadar artar.

ekil 1.12. Mhendislik ve gerek gerilme-ekil deiimini gsteren diyagramlar.

Tasarm mhendisliinde mhendislik deerlerini kullanmak yeterli olurken, byk
ekil deiimlerin sz konusu olduu metal ekillendirme ilemlerinin analizinde ise mutlaka
gerek deerler kullanlmaldr.
Gerek gerilme (g)=Fi/Ai
Gerek birim ekil deiimi (), d=dLi/L,
ei
dLi

= e L =lnLi/L0
0

Fi: Herhangi bir i noktasndaki ekme kuvveti

Ai: Fi kuvvetinin tatbik edildii herhangi bir i noktasndaki numune kesit alan
Li: Herhangi bir i noktasndaki numune boyu
ekme deneyi srasnda hacmin deimedii kabulnden yola klarak, mhendislik
ve gerek deerler arasnda baz ilikiler kurulabilir. Nitekim, younluk lmleri, plastik
deformasyon srasnda numunenin hacminde %0.1den daha kk olan ve ihmal edilebilecek
mertebede deiimler olduunu gstermitir. Bu durumda, mhendislik deerlerin bilinmesi
durumunda gerek deerler saptanabilmektedir.
Vi=V0 ve Vi=AiLi=A0L0

17

V0: Orijinal (deformasyon ncesi) numune hacmi

Vi: Deformasyonun herhangi bir i anndaki numune hacmi
V0=Vi= A0L0= AiLi veya Li/L0=A0/Ai
e= L/L0=Li-L0/L0=Li/L0-1 ve Li/L0=1+e
i

dL
=lnLi/L0
0 L

Li/L0=1+e eitlii gerek uzama bantsnda yerine konursa,

=LnLi/L0=Ln(1+e)
te yandan,
V0=Vi= A0L0= AiLi veya Ai=A0L0/Li
g=Fi/Ai=Fi/A0.Li/L0=m.Li/L0 ve Li/L0=1+e
g= =m(1+e)
Gerek birim ekil deitirmeyi kullanmann dier bir faydal yan, her kademedeki
birim ekil deitirmelerin toplamnn, toplam birim ekil deitirmeye eit olmasdr. Dier
bir deile, gerek birim ekil deitirme toplanabilir zellie sahiptir, fakat mhendislik
birim ekil deitirme iin bu zellik sz konusu deildir.
Gerek gerilme-gerek birim ekil deiimi erisine genellikle plastik ak erisi
(akma erisi) denir. nk bu eri, belirli bir deformasyon oran iin metalin plastik olarak
akn salayacak gerekli gerilmeleri belirtmektedir. Metallerin akma erisi genellikle
Holloman Bants olarak bilinen stel bir ifade ile temsil edilmektedir. Bu bant plastik
deformasyonun balad akma noktas ile boyun vermenin balad homojen deformasyon
blgesinde geerli olup, bu blgenin dnda kullanlmamaldr. Ayrca metallerin ilk akma
mukavemetini belirlemek amacyla da bu bantnn kullanlmasndan kanlmaldr.
Bu bant matematiksel olarak aadaki gibi ifade edilir.
g =K. n
Burada;
n: Deformasyon sertleme ss (strain hardening exponent)
K: Mukavemet katsays
Yukardaki eitliin her iki tarafnn da logaritmas alnrsa,
lng =lnK+n.ln olur. Bu ise logaritmik skalada bir doru denklemi (y=a+b.x) verir.

18

ekil 1.13. Deformasyon sertleme ss (n) ve K deerlerinin tayini

Elde edilen dorunun eimi direk olarak deformasyon sertleme ss n deerini
verirken, gerek birim ekil deiimini 1 yapan gerilme deeri de dayanm sabiti olarak K
deerini veriri. Metalik malzemelerde n deeri,
0 n 0.45 arasnda deerler almaktadr.

ekil 1.14. n deerinin deiimi

n deeri, malzemenin deformasyon sertlemesine urama ve deformasyondan dolay
dayanm artrma kabiliyetini belirlemektedir. Malzemede peklemenin olmad durumlarda
(scak deformasyon artlarnda) n deeri sfra yaklar. Bir ok mhendislik malzemesi iin
bu deer 0.15 ile 0.25 arasndadr. Deformasyon sertleme ss arttka niform birim ekil
deiim miktar da artmaktadr. Dayanm sabiti K ise dorudan malzemenin dayanm
hakknda fikir vermektedir. Dier bir deile K deerinin yksek olmas durumunda
malzemenin dayanmnn yksek olduu anlalr.
K ve n deerleri malzeme sabitleridir. Ancak, gerekte bu deerler rnein
mikroyaps sl ilemle deitirilebilen malzemeler iin tek bir deer deildir. rnein, %0.2
C ieren bir elikten hazrlanan iki paradan biri tavlanm, dieri de ostenitletirilip yada su
verilmi ise bu iki elik parann K ve n deerleri birbirinden farkldr. Benzer olarak
zeltiye alnm ve yalandrlm 2024 alminyum alamnn K ve n deerleri ar
yalanm olanlardan farkldr. Aada eitli malzemelerin K ve n deerleri verilmitir.
Deformasyon sertlemesi ss (n) scaklktan etkilenen bir malzeme zelliidir. Scakln

19

ykselmesi n deerinin dmesine neden olur. Ayrca n deeri deformasyon hz ykseldike

klr.
Tablo 1. 2. Tavlanm durumdaki eitli malzemelerin oda scaklndaki deformasyon
sertlemesi ss (n) ve mukavemet katsays (K) deerleri
Malzeme
1008 elii (%0.08C)
1015 elii (%0.15C)
1045 elii (%0.45C)
302 paslanmaz elik
410 paslanmaz elik
Bakr
Pirin (Cu-30Zn)
Pirin (Cu-40Zn)
1100 Alminyum
2017 Alminyum
5052 Alminyum
7075 alminyum

n
0.25
0.18
0.12
0.3
0.1
0.33
0.41
0.5
0.25
0.15
0.13
0.17

K [MPa]
600
620
950
1300
960
450
500
800
140
380
210
400

Gerilme-birim ekil deitirme arasndaki ilikiyi veren g =K. n bants, homojen

plastik deformasyon blgesi iin geerli olup, =0 deeri iin g=0 deerini vermektedir. Bu
nedenle Holloman denklemine akma gerilmesi (a) ilave edilerek bulunan ve ok sk
kullanlan Ludwig denklemi,
g = a + K n
eklinde ifade edilir.
Homojen deformasyon blgesinde, deformasyon sertleme ss (n) her zaman sabit
bir tek bir deere eit olmayabilir. zellikle ok kk ve ok byk ekil deiimlerinde
farkl n deerlerinin olduu, g = K n bantsna gre izilen lng-ln grafiinde farkl
eimlerin bulunmasndan anlalr. Bu durumda plastik deformasyon blgesi iin Swift
denklemi olarak bilinen,
g = K(0+ )n
bantsn kullanmak daha uygundur. Burada;
0: Malzemeye deney ncesi uygulanan deformasyon miktar ile ilgili bir sabit. Bu
deer tavlanm malzemelerde 0=0, souk ilem grm malzemelerde ise 0n deerlerinde
olmaktadr.
Bu bant ile ilk deformasyon sertlemesinin etkisi, ilave birim ekil deiimi ile
birletirilerek elde edilmitir. Burada, 0 deerinin ilk souk ilemin neden olduu birim ekil
deitirme, deerinin ise daha sonra yaplan souk ilemin neden olduu birim ekil
deitirme olduu ortaya kar.

20

1.4. Belirgin akma (sreksiz akma) olay ve deformasyon yalanmas

Baz metalik malzemeler elastik ekil deiiminden plastik ekil deiimine geerken
akma olayn belirgin bir ekilde gerekletirirler. Bu malzeme grubuna en iyi rnek yumuak
durumdaki (tavlanm) dk ve orta karbonlu eliklerdir. Bu durum zellikle HMK yapl ara
yer kat zeltisi ieren metalik malzemelerde grlmektedir. Bu malzemelerde, elastik
deformasyon blgesi ile homojen plastik deformasyon blgesini birbirinden ayran, dar bir
homojen olmayan plastik deformasyon blgesi gzlenmektedir. Bu tr malzemelerde, gerilme
belirli bir noktaya kadar elastik olarak artar, sonra aniden der ve malzeme bir sre bu
gerilme civarnda homojen olmayan deformasyona urar. Daha sonra plastik deformasyon
homojen gerilme artm ile devam eder. Bu tip akma olayna sreksiz akma ad verilir.

ekil 1.15. Belirgin akma noktas gsteren malzemelerin gerilme-uzama erisi

Bu durum zellikle C ve N gibi ara yer atomu ieren dk ve orta karbonlu eliklerde
grlr. Ara yer elementi ieren dier kat zeltilerde (rnein; N ieren -princi, Cd ve Zn)
de bu tip akma grlmekle birlikte akma blgesi elikteki kadar ak deildir. Sreksiz akma
olay ara yer atomlarnn mevcudiyetine dayanlarak aklanmaktadr. Nitekim C ve N gibi ara
yer atomlarndan tamamen arndrlan bir elikte belirgin akma olay gzlenmemitir.
Deformasyon srasnda C ve N gibi ara yer atomlar dislokasyon olan blgelere yerleerek
dislokasyonlarn nnde bir atmosfer oluturmakta ve bu sayede onlarn hareketini
zorlatrmaktadr. Bu oluuma, ilk defa 1948de Cottrell tarafndan akland iin Cottrell
Atmosferi ad verilmitir. Byle bir malzemede plastik deformasyonu balatabilmek iin,
dislokasyonlar sz konusu atmosferden kurtararak serbest hale geirebilecek veya yeni
dislokasyonlar oluumuna neden olacak olduka yksek bir gerilmeye ihtiya vardr. Bu
gerilme st akma gerilmesi olarak tanmlanmaktadr. lk akmann gerekletii kayma
bandnda hemen pekleme meydana geldii iin burada deformasyonun ilerlemesi durur ve
dier blgelerde akma olay gereklemeye balar. st akma noktasndan sonra gelien testere
dii grnmndeki blge kayma bantlarnda akmann gerekletiini belirtir. Oluan bu
bantlara Lders Bantlar, gerekleen uzamaya da Lders uzamas denir. Bu bantlar genellikle
ekme eksenine 45 eimle oluur. Atmosferden kurtulan dilokasyonlar hareket ettirmek iin
gerekli gerilme daha dk olacandan, st akma noktasndan sonra gerilme der. Den
gerilmenin alt deeri ise alt akma noktasn temsil etmektedir. Bu durumda st akma
gerilmesinin Lders bandnn ekirdeklenmesini, alt akma gerilmesinin ise numune boyunca
ilerlemesini salayan gerilme olduu sylenebilir. Bu olay tamamlannca malzeme homojen
olarak peklemeye balar.
21

ekil 1.16. Az karbonlu elikte sreksiz akma olay ve lders bandlarnn oluumu. (a)
Tavlanm, (b) deforme edilmi, (c) tekrar tavlanm.
Sreksiz akma olay grlen malzemelerde, deformasyonun balamas devam
etmesinden ok daha gtr. Sreksiz akma halinde uzama, Lders bantlarnn numune
boyunca ilerlemesi sonucunda meydana gelir. Numuneyi tutan enelerdeki gerilmeler,
numune yzeyindeki przle, gerilme konsantrasyonuna neden olur ve Lders bantlarnn
olumasna neden olur. Lders bantlarnn numune boyunca ilerlemesi srasnda aadaki
ekilde grld gibi balca blge meydana gelir. Bunlar;
a) Bandn arkasnda kalan deforme olmu blge (A blgesi) Bu blge deformasyon
sertlemesine uram olup, deformasyonun ilerlemesi halinde nemli lde deforme
olmayan blgedir.
b) Bandn nnde yer alan deforme olmam blge (D blgesi)
c) Lders band blgesi (B blgesi). Bu blgede toplam uzama miktar bandn snrndan
itibaren sfrdan balayarak bandn arkasnda toplam Lders uzamasna ular. Bylece
uzama profili, deformasyonun, numune boyuna kyasla olduka dar bir blgede yer
aldn gstermektedir. Deformasyon, Lders bantlarnn ilerlemesi ile devam
ettiinden genellikle uygulanan ykte nemli bir deiim olmaz ve ekme erisi
Lders blgesinde yatay gider. Bu nedenle Lders blgesinde deformasyon
sertlemesinin olumad varsaylrsa da bu kabul tamamen yanltr. nk ykn
sabit kalmasna ramen, bant snrndaki uzama miktarna bal olarak kesitte
meydana gelen azalma, gerilmenin bant boyunca deiimine neden olur.
Lders uzunluu uygulanan yke, deformasyon sertlemesi karakteristiklerine ve
numunenin geometrisine baldr. Lders bant snr yaklak olarak maksimum kayma
gerilmesinin yer ald dzlemde uzanr. niform sreksiz uzama gsteren malzemelerde
akmann balangcnda oluan ani yk dmesi, Lders bant snr hznn dmesi ile
aklanmaktadr. nk bant saysnn ve mevcut bantlarn uzunluklarnn aniden artmas bu
dmeye neden olur ve ksa bir sre sonra baz bantlar bir araya gelerek deformasyonun
ilerlemesi iin gerekli yk miktar tedricen artar. ki Lders band zt ynde hareket ettiinde
her ikisinin karlamalar halinde genellikle bunlar tam olarak birbirine paralel olmadndan
aralarnda deforme olmam bir blge kalabilir.

22

ekil 1.17. Lders bantlarnn uzamas ve uzama profili. A: deforme olan blge, B: Lders
band, C: Lders bant snr, D: henz deforme olmam blge. X: Lders bant snrnn
arkasnda kalm blge, eL, xlnin neden olduu Lders uzama oran.
ekme deneyi, akma blgesinden sonra durdurulup yk boaltldktan hemen sonra
numune tekrar ekme deneyine tabi tutulursa, yeni izilen gerilme-birim ekil deitirme
erisinde alt ve st akma noktas grlmez. Akma olaynn tekrar olumas iin Cottrell
atmosferinin tekrar olumas gerekir. Bu ise sl aktivasyon gerektirir. Souk ekil deitirmi
belirgin akma zellii gsteren bir malzemeye sl aktivasyon verilirse (elik iin 100-200 C
yeterlidir) belirgin akma olay yeniden ve daha yksek gerilme seviyelerinde meydana gelir.
Buna statik deformasyon yalanmas (strain ageing) ad verilir. Bu olay, n deformasyonla
oalan dislokasyonlarn yalanma srasnda eriyen atomlar tarafndan tekrar kilitlenmesi
sonucunda meydana gelir. Deformasyon yalanmas bu bakmdan yer alan ve ara yer
atomlarnn dislokasyon blgelerine yaynmasna baldr.
Sreksiz akma gsteren malzemelerde, deney scakl oda scaklnn altna dtke
akma gerilmesi (zellikle st akma gerilmesi), akma dmesi ve akma uzamas artmaktadr.
Oda scaklnn zerine kldka genellikle akma gerilmesi azalr ve sreksiz akma olay
kaybolur. Ancak yalanabilen dk karbonlu eliklerde, pirin ve Cu-Al alamlar gibi baz
malzemelerde belirli scaklklarda dinamik deformasyon yalanmas nedeniyle ekme
erisinde zig-zaklar meydana gelir. Bu durum Portevei-Chatelier olay olarak bilinir. Bu
olayn meydana geldii scaklkta, eriyen atomlar hareket halindeki dislokasyonlara yaynma
yeteneine sahiptirler. Deformasyon annda, dislokasyonlarn hareketi zaman zaman bu eriyen
atomlar tarafndan nlenir. Bylece, dislokasyonlarn kilitlenip tekrar serbest hale gelmesi
ekme diyagramnda zig-zaklara neden olur. Yumuak eliklerde, 150-250C arasndaki
scaklklarda yaplan deformasyon srasnda grlen ve mavi gevreklik ad ile tannan olay
dinamik deformasyon yalanmasnn en tannm rneidir. Dinamik deformasyon
yalanmas, yumuak eliklerin dnda -pirinci ve eitli Al alamlar gibi demir d
malzemelerde de grlmektedir. Bu olay genellikle 0.3-0.5Tm scaklk aralnda ve 10-1 s-1
gibi tipik deformasyon hzlarnda meydana gelmektedir. Dk karbonlu eliin mavi
gevreklik blgesindeki deformasyonunda ekme erisinde zig-zag tipi deiimin olumasna
Lders bantlarnn zaman zaman kilitlenmesinin neden olduu belirlenmitir. yle ki,
deformasyon esnasnda hareket eden Lders band, deformasyon yalanmas nedeniyle bir
sre sonra durmakta ve yk artna neden olmaktadr. Fakat bu esnada baka bir blgede
teekkl eden Lders band ve bunun hareketi bu kez ykte azalmaya neden olmaktadr.
Fakat, yine deformasyon yalanmas sonucu yk yeniden ykselmektedir. Neticede
deformasyon heterojen bir ekilde devam etmekte ve ekme erisi testere dii grnmn
almaktadr.

23

ekil 1.17. eliklerde dinamik deformasyon yalanmas

Sreksiz akma olaynn n deformasyona uram ve beklemeden ekme deneyine tabi
tutulmu malzemelerde grlmemesinin nedeni yle aklanabilir. n deformasyonda
hareket eden dislokasyonlarn younluu (serbest dilokasyon younluu) artm olacandan,
bundan sonraki deformasyonda nemli bir dislokasyon oalmas olmayacak ve sreksiz
akma olay grlmeyecektir. Zamanla bu tr malzemelerde znm ara yer atomlar
dislokasyonlara yaynma yoluyla yerletiklerinde, onlar kilitlerler ve hareketlerine engel
olurlar. Bylece, bu tr bekletilmi malzemelerde, scakla bal olarak zamanla sreksiz
akma olay tekrar grlr.
Yumuatma tavna tabi tutulmu dk karbonlu elik saclar, oda scaklnda ekme
deneyine tabi tutulduklarnda tipik bir sreksiz akma gsterirler. Bu malzemelerin dvlme,
derin ekme ve svama ile ekillendirilmeleri srasnda sreksiz akma nedeniyle yzeyde
przler meydana gelir. Boyama ve kaplama gibi nihai ilemler gerektiren paralar iin bu tr
yzey hatalar kusur saylr ve kalite kontrolnden gemez. nk bu etken boya ve
kaplamalarn iyi tutmamasna, tutsa bile gzel grnmemesine neden olur. Bu etki ancak
parlatma gibi nihai ilemler gerektirmesi ilave iilik ve masraf demektir. Dk karbonlu
eliklerde sreksiz akma olayn nlemek iin birka yol mevcuttur. Bunlar;
a) Malzeme yumuatma tavna tabi tutulduktan sonra dk oranlarda souk n
deformasyon ilemine tabi tutulur. Uygulanan bu ileme temper haddesi denir. Temper
haddesinde, ok dk ezme oran (%5) gibi) ile haddelenen dk karbonlu sac tekrar ekme
deneyine tabi tutulursa, yeni ekme diyagramnda sreksiz akma blgesi grlmez. n
deformasyona uram (veya souk ekillendirilmi) malzemelerde sreksiz akma blgesinin
ortadan kalkmas, n deformasyon ile malzemede dislokasyon younluunun artmas
nedeniyledir. ekme srasnda dislokasyonlarn hzl oalmay akma dmesine izin
vermemektedir. Malzeme tavlandnda ise dislokasyon younluu azalmakta ve ara yer
atomlar bu esnada yaynma imkan bularak dislokasyonlar tekrar kilitlemektedir. Sonu
olarak tipik akma noktas yeniden ortaya kmaktadr.
b) Sreksiz akmaya ve deformasyon yalanmasna neden olan olay N ve C gibi ara yer
atomlarnn dislokasyon blgelerine yaylmas ve onlarn hareketini engellemesidir. Bu
nedenle, C ve N gibi ara yer atomlarnn uygun alam elementleri ile balanmas veya
tamamen artlmas sonucu sreksiz akma ve deformasyon yalanmas gzkmez.

24

Akma blgesine aada saylan temel faktrler etki eder. Bunlar:

a) Kimyasal bileim: Kat eriyik halindeki alamlarda genellikle, znen atom miktar
arttka akma gerilmesi de artar. Ayrca, alam elementinin yer alan veya ara yer atomu
eklinde znmesi akma blgesine etki eder. yle ki, akma dmesi eriyen atomun ara yer
atomu olmas halinde daha fazladr. Dk karbonlu eliklerde, C ve N miktarlarnn azalmas
ile akma gerilmesi ve Lders uzamas azalr. Ayrca, C ve Nu balayan elementlerin ilavesi
de benzer olaya neden olur.
b) Deney scaklnn etkisi: Deformasyon scakl dtke, st akma noktas ve Lders
blgesi bariz bir ekilde artmaktadr. Ayrca akma dmesi ve Lders uzamas da artmaktadr.
Scaklk ykseldike sreksiz akma blgesi tedricen kaybolur ve baz malzemelerde belirli
scaklkta ekme erisinde zig-zaglar (dinamik deformasyon yalanmas) meydana gelir.
c) Deformasyon hznn etkisi: Deformasyon hz da sreksiz akma blgesinin ekline etki
etmektedir. Deformasyon hz arttka st ve alt akma noktas biraz ykselmekte ve akma
dmesi miktar artmaktadr. Ayrca akma uzamas da artmaktadr.
d) Tane boyutunun etkisi: Tane boyutu, akma blgesine bariz bir ekilde etki etmekte olup
tane boyutu kldke st ve alt akma noktalar ekme diyagramnda yukar kaymaktadr.
Tane boyutunun akma mukavemetine etkisi genellikle Hall-Petch bantsna uymaktadr.
Ayrca, taneler kldke akma dmesi de artmaktadr. Ayrca, yap inceldike Lders
uzamasnn da artt saptanmtr.
e) eitli n ilemlerin etkisi: Malzemenin yorulmas iin uygulanan devir says arttka
akma uzamasnn azald ve akma dayanmnn dt grlmtr. Benzer durum
numuneye ekme deneyinden nce hidrojen yklendiinde de elde edilmitir. eliklere
uygulana lk ilem sonras yapda alt tane oluumu ile akma mukavemetinin ykseldii ve
deformasyon esnasnda sreksiz akma olaynn meydana gelmedii saptanmtr.

2.5. Gerilme-birim ekil deitirme erisine etki eden parametreler

Farkl malzemelerin ekme diyagramlar farkl olmasna ramen ayn malzemenin de
ekme diyagramlar farkl olabilir. Bu farkllk genel olarak, uygulanan deformasyon
hzndan, deformasyon scaklndan ve malzemenin i yapsndaki farkllklardan (tane
boyutu, safszlklar, yap kusurlar vb.) ileri gelmektedir.
a) Deformasyon hznn ekme erisine etkisi
Malzemeye uygulanan deformasyon hz aadaki ekilde grld gibi, gerilmebirim ekil deitirme erisinin ekline eti eden nemli bir faktrdr. Bu nedenle, ekme
deneyi sonularn verirken, ekme hzn veya deformasyon hzn da vermek gerekir. Aksi
takdirde elde edilen sonular yorumlamak gleir. Deformasyon hz daha ok HMK yapl
metaller zerinde etkili olmaktadr. Genel olarak, deformasyon hz arttka malzemenin
mukavemeti artmakta dier bir ifade ile ekme erisi yukar doru kaymakta ve kopma
uzamas deerleri ise dmektedir. Deformasyon hznn akma gerilmesine etkisi, ekme
dayanmna etkisinden daha fazladr.

25

ekil 1.18. Malzemelerde gerilme-birim ekil deitirme erisine deformasyon hznn etkisi
Deformasyon hz, birim ekil deitirmede olduu gibi mhendislik deformasyon hz
.

( e ) ve gerek deformasyon hz ( ) olmak zere iki ekilde ifade edilebilir.

.

Mhendislik deformasyon hz ( e ), ekme deneyinde cihazn ene hz ile orantl

olup;
.

e = de/dt=d[(Li-L0)/L0]/dt=1/L0.dLi/dt=v/L0
bantsyla ifade edilir.

Gerek deformasyon hz ise,

.

= d/dt=d[lnLi/L0]/dt=1/Li.dLi/dt=v/Li
bants yardmyla bulunur.
Gerek deformasyon hznn, numune boyu ve ene hz ile ilikisini veren bantya
gre, ene hz v sabit iken, numune uzadka gerek deformasyon hznn azalaca
grlmektedir. Gerek deformasyon hz numune boyunun etkisini gsterdiinden,
mhendislik deformasyon hzna gre daha doru sonu vermektedir. Buradan da
anlalabilecei gibi, ekme deneyinde gerek deformasyon hznn sabit kalabilmesi iin
deney sresince v ene hz uygun ekilde artrlmaldr. Sz konusu deformasyon hzlar
arasndaki iliki ise,
.

= v/Li = L0/Li . d e /dt = e /1+e

eklindedir.
Deformasyon hznn mukavemete etkisi aadaki ekilde gsterildii gibi, scaklk
ykseldike artar. Bu ekilden grld gibi oda scaklnda deformasyon hznn etkisi

26

nispeten az, yksek scaklklarda olduka byktr. HMK yapl metaller, deformasyon hzna
kar dier metalik malzemelerden daha duyarldr.

ekil 1.19. eitli scaklklarda bakrn ekme mukavemetine deformasyon hznn etkisi.
Yksek scaklklarda (T0.5Tm) deformasyon hznn malzemenin mukavemetine etkisi
ok fazla olup, sabit scaklk ve birim ekil deitirme miktar iin;
.

g = C

bantsnn geerli olduu belirlenmitir. Burada;

g: Uygulanan gerilme
C: Malzeme sabiti
m: Deformasyon hz duyarllk ss dr.
Deformasyon hz duyarllk ss (m) log-log grafiinin eimine eittir. Byle bir
grafik, sabit scaklkta ancak farl deformasyon hzlarnda yaplan ekme veya basma
deneyleri sonucunda izilebilir.

ekil 1.20. Farkl deformasyon hzlarnda yaplan ekme deneylerinden m deerinin

belirlenmesi.

27

te yandan, genellikle deformasyon hz arttka malzemenin sneklii azalr.

Deformasyon hz duyarllk ss oda scaklnda genellikle dktr (m0.1), fakat scaklk
arttka min deeri de artar ve en yksek 1 deerini alabilir. m= 1 olmas durumunda
malzeme cam gibi akar. Bu nedenle deformasyon hz duyarllk ss ayn zamanda
malzemenin snekliini de karakterize eder. yle ki;
m0.1
m0.3-0.4
m0.5
m=1

: malzeme snek deildir,

: malzeme snektir,
: malzeme sperplastiktir,
: malzeme cam gibi akar.

ekme deneyinde m deerinin bzlmeye nemli bir etkisi vardr. Deneysel

gzlemler, yksek m deerine sahip malzemelerin hasara uramadan nce byk miktarda
uzad, yani yksek m deerinin bzlmeyi geciktirdiini gstermitir. Bzlme balamak
zere iken, bu blgede mukavemet geri kalan ksma kyasla pekleme nedeniyle daha
yksektir. Ayrca bzlme blgesinde uzamann daha hzl olmas nedeniyle, ekil deitirme
hz da deney ubuunun geri kalan ksmna kyasla daha byktr. Bu da bzlme blgesinin
mukavemetini artran bir faktrdr. Bzlme blgesinde malzeme mukavemetindeki artn
bzlme oluumunu zorlatraca aktr. Sonu olarak yksek m deerinin bzlme
oluumunu geciktirecei ve kopmadan nceki toplam uzama miktarn artraca anlalr.
Metallerde mukavemet ykseldike genellikle m deeri der.
b) Deney scaklnn ekme erilerine etkisi
Gerilme-birim ekil deitirme erisinin ekline, mukavemet, sneklik ve krlma
zelliklerine deney scaklnn etkisi ok fazladr. Deney scakl arttka, genellikle ekme
erileri aa doru kayar. Yani ekme ve akma dayanm azalr buna karn malzemenin
kopma uzamas artar (malzeme snekleir). Dk scaklklarda ise, mukavemet ve krlganlk
artar. Deney scaklnn ekme erilerine etkisi aadaki ekilde verilmitir. Deney
scaklnda malzemede faz dnm oluuyorsa (yalanma, yeniden kristalleme,
martenzitik dnm gibi) ekme erileri ok daha farl bir ekil alabilir. Farkl kristalografik
yapdaki malzemelere scakln etkisi ayn iddette deildir. rnein, HMK yapl metallerde
scakln artmas ile akma mukavemeti hzla azalrken, YMK sistemdeki metallerde scaklk
arttka akma mukavemetinin azalmas ok daha yavatr. Ayn ekilde, HMK metaller dk
scaklklarda gevrek krlma gsterirken, YMK metallerde bu durum gzkmez. Yani HMK
yapl metallerde snek-gevrek gei scakl olmasn karn YMK yapl metallerde byle
bir snr yoktur.

28

ekil 1.21. Scakln gerilme-birim ekil deiimine etkisi.

ekil 1.22. Malzemelerin mekanik zelliklerine scakln etkisi

ekil 23. Scak deformasyon ileminde sertleme ve yumuamann beraber etkisi. (a) Akma
dayanm deformasyon hzna ok duyarl [Schey]
Metalik malzemelerde krlma tipinin scaklk arttka transgranler (tane ii)
krlmadan intergranler (taneler aras) krlma tipine gei gsterdii bilinmektedir. Tane ii
29

krlmada, kayma dzlemleri tane snrlarndan daha zayftr ve krlma taneler ierisindeki
kayma dzlemleri boyunca olur. Taneler aras krlmada ise, tane snrlarnn daha zayf
olmas nedeniyle krlma tane snrlar boyunca ilerler.
Malzemelerin farkl scaklktaki deneylerinden bahsederken, benze (Homologous)
scaklktan sz etmek yerinde olur. Uygulanan deformasyon scaklnn (T), malzemenin
ergime scaklna (Tm) oran olan benze scakla gre uygulanan deformasyon
snflandrlabilir.
T/Tm0.5
0.5 T/Tm 0.3
T/Tm 0.3

: scak deformasyon
: lk deformasyon
: souk deformasyon

Souk yaplan plastik deformasyonda malzeme deformasyon hzna kar duyarl

deildir. Fakat deney scakl, 0.5Tmin zerinde ise plastik deformasyon, deformasyon
hzna kar ok duyarldr.
Scak deformasyonda, deformasyon sertlemesi ve bozulan tane yaps, deformasyon
srasnda yeniden kristalleme sonucu yeni tanelerin olumas ile giderilir. Bu nedenle byk
oranda deformasyonlar ancak scak deformasyonla mmkndr. Scak deformasyon esasen
sabit gerilme ile gerekleir. Souk deformasyonda, deformasyon sertlemesi deformasyona
engel tekil eder ve mukavemet deformasyon miktar ile artar. Ilk ilem srasnda, yeniden
kristalleme olmaz, fakat dislokasyonlarn yeniden dzene girmesi sonucu dinamik
toparlanma olur. Bu nedenle, lk ilem srasnda deformasyon sertlemesi souk ilemdeki
kadar etkin deildir.
Deformasyon srasnda elde edilen gerilme bantlar deformasyon scaklna
baldr. Aada, scakla bal olarak verilen deformasyon ilemlerinde geerli olan
gerilme bantlar verilmitir.
Souk deformasyon (T/Tm 0.3)

: g = K. n
.

Ilk deformasyon (0.5 T/Tm 0.3) : g = Dn

Scak deformasyon (T/Tm0.5)

: g = C

c) Mikroyapnn ekme erisine etkisi

Mikroyapnn ekme erisine etkisi olduka karmaktr. Saf metallerle alam
elementi ieren malzemelerin ekme erileri farkl olup, alam elementi ilavesi genellikle
eriyi yukar doru kaydrr. Malzemedeki fazlarn says ve dalm da ekme erilerine etki
eder. ok fazl malzemelerde, fazlarn ekli, dalm, mekanik zellikleri, fazlar arasndaki
arayzey enerjisi ve arayzey ba ekme erisinin karakterini deitirir. Ayrca, tek kristal ve
ok kristallerin de ekme erileri farkl olup kristal ierisindeki tane boyutu kldke
ekme erileri genellikle yukar doru kayar. Dislokasyon younluu fazla olan, az olan ayn
malzemeye kyasla daha yksek mukavemete sahiptir. Ayn malzeme ierisindeki boluklar
ve istenmeyen kalnt miktar da ekme srasnda erken kopmaya neden olur ve malzemenin
snekliini azaltr.

30

ekil 1.22. AISI 1040 eliine ait gerilme-birim uzama diyagramna sl ilemin etkisi
2.6. ekme diyagram tipleri
ekme diyagramlarn balca 4 grupta toplamak mmkndr. Bunlar srasyla;
1. Elastik ve plastik deformasyon gsteren snek malzemeler,
2. Plastik deformasyon gstermeyen malzemeler. Bu
deformasyondan sonra krlrlar (ok gevrek malzemeler)
3. Ar elastik deformasyon gsteren malzemeler.
4. Ar plastik deformasyon gsteren malzemeler.

malzemeler

elastik

Metaller, elastik ve plastik deformasyon gsteririler. Bununla birlikte farkl metallerin

ekme diyagramlar da farkldr. rnein yumuak elik, elastik deformasyondan plastik
deformasyona geite aadaki ekilde grld gibi sreksiz akma noktas gsterir. HMK
metallerin ou bu tip ekme diyagramna sahiptir. Seramik, dkme demir ve yksek
mukavemetli malzemelerde genellikle plastik deformasyon olumadan, elastik
deformasyonun sonunda kopma oluur. te yandan, baz malzemeler ise ar oranda homojen
plastik deformasyona urarlar.

31

ekil 1.24. Farkl malzemelerde grlen tipik ekme diyagramlar

2.6. dealletirilmi Gerek gerilme-gerek ekil deitirme diyagramlar
Aadaki ekilde idealize edilmi gerilme-ekil deitirme erileri verilmitir.
ekil 1.25ada tam elastik ideal bir malzemenin gerek gerilme-gerek ekil deitirme
diyagram ve dinamik modeli grlmektedir. Cam, seramikler ve baz dkme demirler gibi
gevrek malzemelerin davran bu tr bir eri ile gsterilebilir. Kopma uzamas ok kk
(%1-2 kadar) olan ve elastik snr ald taktirde ok az bir uzamadan sonra bzlme
gstermeden ekme kuvveti etkisi ile kopan gevrek malzemelerde elastiklik snr ekme
dayanmna yakndr. Ayrca gevrek malzemelerin ekme diyagramlarnda kopma
noktasndaki gerilme deeri ile ekme dayanm akr.
ekil 1.25bde rijit, tam plastik ideal bir malzemenin gerek gerilme-gerek ekil
deitirme diyagram ve dinamik modeli grlmektedir. Bu tr bir malzemeden (E deeri
sonsuz) bir ekme deneyi ubuu, ekme gerilmesi akma gerilmesine eriinceye kadar
tamamen rijittir (elastik ekil deiimi sfrdr). ekme gerilmesi akma noktasna eritii anda,
plastik ekil deiimi balar ve sabit gerilme altnda (pekleme olmadan) devam eder.
ekil 1.25cde rijit, lineer pekleen bir malzemenin gerek gerilme-gerek ekil
deitirme diyagram ve dinamik modeli verilmitir. Byle bir malzemede, ekme gerilmesi
akma snrna eriinceye kadar ekil deiimi grlmez. ekme gerilmesinin akma snrna
eit olmas ile birlikte plastik ekil deiimi balarsa da, ekil deiimini artrmak iin gerilme
de srekli olarak ykseltilmektedir. Gerilmenin plastik ekil deiimi ile artmas (pekleme)
dorusaldr. Rijit tam plastik malzemede olduu gibi burada da ekil deiiminin elastik
bileeni plastik bileen yannda ihmal edilmektedir.
ekil 1.25d, elastik tam plastik bir malzemenin gerek gerilme-gerek ekil
deitirme diyagram ile dinamik modelini, ekil 1.25e ise elastik lineer pekleen bir
malzemenin gerek gerilme-gerek ekil deitirme diyagram ile dinamik modelini
gstermektedir.

32

ekil 1.25. dealletirilmi gerek gerilme-gerek birim ekil deitirme diyagramlar ve

dinamik modelleri (tek eksenli gerilme). (a) Tam elastik ideal, (b) rijit tam plastik, (c) rijit
lineer pekleen, (d) elastik ideal plastik, (e) elastik lineer pekleen [apan]
ekil 25deki baz davranlar = K n denklemi ile n deformasyon sertleme ssne
deiik deerler vererek elde edilebilir.

33

ekil 1.26. Deformasyon sertleme ss n deerinin gerek gerilme-gerek ekil deitirme

erilerine etkisi. [apan]
2.6. ekme deneyinde krlma tipleri
Krlma atlak oluumu ve ilerlemesiyle meydana gelen ve numunenin gerilme altnda
iki veya daha ok paraya blnmesiyle sonulanan bir olaydr. Krlmann karakteri
malzemeden malzemeye deiir ve genellikle uygulanan gerilmeye, scakla ve deformasyon
hzna baldr. Krlma, krlma anndaki deformasyon miktar, krlma yzeyinin
kristalografik grnm ve krk yzeyin makro grnm gibi eitli kriterlere gre
snflandrlr.
Atomik seviyede krlma, krlma dzlemi boyunca atomlar aras balarn koparak yeni
atlak yzeyi ortaya karmas sonucu meydana gelir. Buna gre, krlma dzlemine dik
balarn kopmas sonucu klivaj krlma, dier bir deile ayrlma krlmas meydan gelir.
Kayma krlmas ise atom dzlemlerinin kaymas srasnda atom balarnn kopmas ile
meydana gelir. Klivaj krlma klivaj dzlemleri olarak bilinen baz kristalografik dzlemler
boyunca meydana gelmektedir. YMK yapl metallerde klivaj dzlemi bulunmad iin klivaj
krlma gzlenmez.
Aada mikroskopik ve makroskopik seviyede atlak ilerlemesi sonucu meydana gelen
krlma tipleri verilmitir.

34

(a) Temel krlma mekanizmalar [Bowman]

(a) Tam snek, koni-anak tipi ve tam gevrek krlmalarn ematik gsterimi

35

(b) Koni-anak tipi krlmann meydana gelii

(c) Koni-anak tipi ve gevrek krlma gsteren numunelerin krk yzey fotoraflar
ekil 1.27. Krlma tipleri.
Tek eksenli gerilme halinde atlak ekme ynne dik olarak ilerlediinden klavaj
krlma tipi dz bir krlma yzeyi gsterir. ok taneli metallerde, klivaj dzlemlerinin yn
her tanede farkl olup, bir taneden dier taneye geildike ekme dorultusunu dik olmaz. Bu
nedenle bir tane boyutundan daha byk mesafelerdeki klivaj krlmas dz grnm
gstermez, tane deitike yn deitirir. ok gevrek malzemelerde klivaj krlma bir taneden
dierine klivaj dzlemleri boyunca srekli olarak ilerleyebilir. Fakat az karbonlu elikler gibi
baz malzemelerde makroskopik olarak gzlenen klivaj krlma, mikroskopik seviyede srekli

36

deildir. ou tanelerde klivaj krlma meydana gelirken, baz tanelerde bunlar birletirecek
ekilde kayma krlmas da meydana gelmektedir. Klivaj tipi gevrek krlmaya neden olan
atlaklar, orijinal malzemede bulunmayp, deformasyon srasnda ortaya kmaktadr. Klivaj
krlma; i) dislokasyon ylmalarna neden olan plastik deformasyon, ii) atlak oluumu ve
iii) atlak ilerlemesi olmak zere aamada meydana gelmektedir.
Atomik balarn kopmas ile oluan kayma krlmas, yerel olarak meydana gelen bir
plastik deformasyon prosesidir. Bilindii gibi plastik deformasyon, kaymaya kar direncin az
olduu kayma dzlemleri olarak bilinen atom dzlemlerinin kaymas ile meydana gelir.
Kayma sadece bir paralel dzlem takm zerinde ilerleyerek olutuunda eimli krlma
meydana gelirken, iki tarafl olarak geliirse noktasal krlma oluur.
ok taneli malzemelerde kayma atlaklar maksimum kayma gerilmelerinin
bulunduu ksmlarda ilerleme eilimi gsterir.
atlan izledii yol ykleme ekline, i gerilmeleri meydana getiren faktrlere ve
matris yapsna baldr. atlak bymesi, boluklarn olumas ve daha sonra yerel plastik
deformasyon ile oalmas sonucu meydana gelir. Kayma krlmas, kaln levha ve yuvarlak
ekme numunelerinde, malzemenin merkezinde (boyun vermi blgede) balar ve darya
doru ilerler. Makroskopik olarak krlma yzeyi ekme eksenine diktir. Mikroskopik
seviyede ise, atlak ekme eksenine 30-45lik eime sahip eitli dzlemler zerinde kayma
kopmas (boluk oalmas) gelitiinden krk yzey olduka przldr. Bu tip krlma dik
kopma (krlmann izledii yol ekme eksenine dik olduundan) veya lifli krlma (krk yzey
lifli grnmde olduundan) olarak isimlendirilir. Koni-anak tipi krlma, merkez blgede
dik kopma ile balar ve ekme ekseni ile 45lik eimli dzlemler zerinde kayma kopmas
ile sona erer. Krlma yzeyi daha az przldr. Bu tip krlma dik kopmadan daha hzl
oluur. Benzer olarak ince saclarda klivaj olmayan krlma kayma kopmas eklinde olur ve
eimli krlmaya benzer.
Baz durumlarda ok taneli malzemelerde, tane snrlar eitli nedenlerden dolay,
tanedeki krlma dzlemlerinden daha zayf durumda bulunur. Bu durumda krlma tane
snrlar boyunca (intergranler) meydana gelir. rnein eliklerin tane snrlarnda sementit
gibi gevrek bir fazn znmesi durumunda krlma tane snrlar boyunca ilerler. Tane
snrlarnda oluan segregasyon da taneler aras krlmay tevik etmektedir.
Krk yzeyin grnm kriter olarak alndnda, krlma lifli ve kristalin olmak zere
iki genel gruba ayrlabilir. Klivaj krlma tane ii dzlemler boyunca meydana geldiinden
kristalin bir grnme sahiptir. Klivaj krlmada genellikle tanelerin ekli bozulmaz ve
yzeyin grn dzdr. Krma yzeyi ok iyi yanstr ve parlak olarak grlr.
Kayma krlmas sonucu ortaya kan krlma yzeyi ise gri ve lifli bir grnme sahiptir.
Malzemenin krlncaya kadar urad plastik deformasyon miktar gz nne
alndnda krlma snek ve gevrek olmak zere iki gruba ayrlabilir. Gevrek krlan
malzemede ok az plastik deformasyon oluur. Camlar, seramikler ve gri dkme demir gibi
malzemeler gevrek olarak krlrlar. Gevrek klmla srasnda ok az bir ekil deiimi
olutuunda, krlma sonras paralar birletirildiinde numunenin yaklak krlma ncesi
ekli elde edilebilir. Gevrek krlmada malzeme krlncaya kadar ok az enerji (gerilme-birim
ekil deitirme erisinin altnda kalan alan) absorbe etmektedir. Kristalografik adan gevrek
krlma klivaj krlma eklinde olumaktadr. Gevrek krlmada bir atlan hi veya pek az
plastik deitirmeyi izleyerek ok hzl yaylmas sonucu oluur. Gevrek krlma, ayrlma
dzlemleri yerine tane snrlar boyunca da ilerleyebilir. Buna taneler aras krlma denir ve
tane snrlarnda kelen krlgan filmlerin varlndan ileri geldii sylenebilir. Her iki halde
de gevrek krlma uygulanan ekme gerilmesine dik ynde oluur.
Snek krlmada ise, krlma ncesi malzeme nemli lde plastik deformasyona urar.
Bu nedenle krlan paralarn birletirilmesiyle elde edilen ekil orijinal numune eklinden ok
farkldr. Snek krlmada parada byk lde kesit daralmas (bzlme) meydana gelmekte

37

ve bu srada byk oranda enerji absorbe edilmektedir. Bu ise malzemenin tokluunun yksek
olduunu gsterir. Kristalografik adan snek krlma kayma krlmas eklinde olmaktadr.
Snek krlma, boluklarn ekirdeklenmesi ile balar. atlak ilerlemesi ve krlma sz konusu
boluklarn byyerek birbirleri ile birlemesi sonucu meydana gelir.

ekil 1.28. Geverek ve snek malzemelere ait gerilme-birim ekil deitirme erileri.
2.7. Plastik kararszlk ve boyun verme
Deformasyon sertleme hz (d/d), - erisinin eimi olarak tanmlanr. Holloman
denklemine gre deformasyon sertlemesi gsteren bir malzemede deformasyon sertleme
hz (d/d);
g =K. n
(dg/d) =(dK/d).n + K.n. n-1
dK/d=0 olduundan
(dg/d) =K.n. n-1 = nKn / = ng /
(dg/d) = n(g / )
Deformasyon sertleme hz, ekme deneyi srasnda numunede meydana gelen boyun
oluumunu belirlemede olduka nemlidir. ekme deneyinde, plastik kararszlk olarak
38

bilinen boyun verme, maksimum yk (veya maksimum mhendislik gerilmesi) noktasnda

balar.
Plastik kararszl inceleyebilmek iin F kuvveti etkisiyle numunenin bir kesitin dier
blgelerden biraz daha plastik deformasyona uradn dnelim. Boyun blgesinin kesiti
daha kk olduundan, bu blgedeki gerilme dier ksmlardan daha fazladr. Eer
deformasyon sertlemesi akma mukavemetini yeteri kadar arttrm ise, daralm kesit F
kuvvetini tayabilir. Aksi halde plastik deformasyon boyun blgesinde olur ve malzeme
buradan kopar.

ekil 1.29. Tek ynde ekme kuvveti uygulanan silindirik bir numunede boyun oluumu
[Bowman]
A alan ve g mukavemet ise, numunenin herhangi bir kesiti A.g ykn tayabilir.
A.g deeri, deformasyon miktarna bal olarak artarsa numune kararldr, fakat azalrsa
numune kararszdr ve boyun verir. Malzemenin boyun vermesi iin kritik koul;
A.g = F =sbt
Buradan,
dF = A.g + g dA = 0 veya (dg / g) = -(dA/A) bulunur.
Plastik deformasyon sresince hacim sabit kaldndan,
V = A.L = sbt
-dA / A = dL / L = d
(dg / g) = d
(dg / d) = g bulunur.
Bu bant, gerek gerilme-gerek birim ekil deitirme erisinde boyun vermenin
veya homojen olmayan deformasyonun balad noktann, erinin eiminin, yani
deformasyon sertleme hznn (dg / d) gerek gerilmeye eit olduu nokta olduunu
gstermektedir. (dg / d) > g ise boyun verme olmaz, deformasyon homojendir. Buradan,
plastik deformasyon srasnda homojen olmayan deformasyonun balamasnn deformasyon
sertlemesi tarafndan engellenecei anlalmaktadr.
Mhendislik ekme diyagramnda boyun verme kriteri ise dm /de = 0 olup, homojen
olmayan deformasyon maksimum gerilme noktasnda balar.
Boyun vermenin balamasna kadar olan niform birim ekil deitirme miktar (u),
karaszlk kriterini belirten denklem ile Holloman denklemi kullanlarak,

39

(dg / d) = K n un-1
(dg / d) = g = K un
K n un-1 = K un
n = u
Bu sonu deformasyon sertleme ssnn niform birim ekil deitirmeye eit
olduunu, deformasyon sertleme ss arttka homojen olmayan deformasyona neden olan
kesit daralmasnn gecikerek niform birim ekil deitirme miktarnn artacan
gstermektedir. Buna gre malzemede oluturulan birim ekil deiimi miktar malzemenin
deformasyon sertleme ss n deerin eit olduunda bzlme balamaktadr. Bu nedenle, n
deeri ne kadar bykse malzemenin boyun vermeye kar direnci de o oranda yksek
olmaktadr. Bu bant, malzemelerin deformasyon kabiliyetinin bir ls olarak niform
deformasyon orannn kriter olarak alnd souk ekil verme ilemlerinde, deformasyon
sertleme ss (n) deeri byk olan malzemelerin tercihen kullanlacan da gstermektedir.
1.8. ekme diyagramna ait rnekler

ekil 1.30. Baz snek karakterli malzemelerin oda scaklndaki mhendislik gerilme-uzama
diyagramlar [Bowman]

40

ekil 1.31. Tavlanm ve yar sert pirince ait mhendislik gerilme-uzama diyagramlar
[Bowman]

ekil 1.32. 6061-T6 Al alamna ait iki farkl deformasyon hzlarnda yaplm gerilmeuzama diyagramlar ve bunlarn bu malzemenin ar yalandrlm durumda sergiledikleri
deiimle karlatrlmalar [Bowman].

41

2.7.zml Problemler
1. Balang l boyu 152 mm olan bir ubuun ekme deneyinde l boyu 203 mm
olduunda ekme dorultusundaki birim ekil deitirme ve gerek ekil deitirme
deerlerini hesaplayn. l boyu daha sonra 304 mm uzunluuna ulatnda ek birim ekil
deitirme ve gerek ekil deitirme miktar ne olur? Her admda oluan birim ekil
deitirme ve gerek ekil deitirme deerlerinin toplanabilir olup olmadklarn gsterin.
zm
Birinci admda

e1

Li L0 203 152

0,336
L0
152

1 ln

kinci admda

e2

Li
203
ln
0,289
L0
152

Li L0 304 203

0,498
L0
203

2 ln

Li
304
ln
0,404
L0
203

ekil deiimi bir admda gerekletirildii takdirde

Li L0 304 152

1
L0
152

ln

Li
304
ln
0,693
L0
152

e1 + e2 = 0,336 + 0,498 = 0,834 1 buna karlk

1 + 2 = 0,289 + 0,404 = 0,693 =
2. ap 6,35 mm olan bir ubua 8,96 kN deerinde bir ekme kuvveti uygulandnda
ubuun ap 5,08 mm olmaktadr. ekil deiimini niform ve ubuk hacminin sabit
kaldn kabul ederek nominal gerilme, birim ekil deitirme, gerek gerilme ve gerek ekil
deitirme deerlerini hesaplayn. Bu ubua 345 MPa deerinde gerek ekme gerilmesi

42

uygulandnda ap 5,99 mm olduuna gre nominal gerilme ve birim ekil deitirme

deerlerini bulun.
zm
8,96 kN ekme kuvveti etkisinde ubuktaki nominal gerilme

8960
283 MPa
(6,35) 2 / 4

bulunur. Hacim sabitlii nedeniyle l/l0 = A0/A olduundan birim ekil deitirme iin

Li
A
1 0 1 ifadesinden
L0
A

(6,35) 2
e
1 0,563
(5,08) 2
elde edilir. Gerek gerilme ve gerek ekil deitirme deerleri ise

8960
442 Mpa
(5,08) 2 / 4
2

L
A
6,35
ln i ln 0 ln
0,446
L0
A
5,08
Not : ln (1 + e) = ln (1 + 0,563) = 0,446 olduuna gre = ln (1+e) ifadesi
salanmaktadr.
Gerek ve nominal ekme gerilmeleri arasnda n (1 e) bants olduundan,
2

d0
bu ifadede e 1 koyarak
d
2

5,59
d
n 0 345
267 MPa
d
6,35
2

6,35
e
1 0,290
5,59
bulunur.
3. ap 9,07 mm olan metal bir ubuk ekmeye zorlanmaktadr. ekme kuvveti 13,44
kN olduunda elastik davran son bulduuna ve bu anda yaplan lmeler sonucunda
ubuun ap 9,0576 mm bulunduuna gre nominal ve gerek deerlerini kyaslayn.

43

zm
Nominal gerilme

13440
208 MPa
(9,07) 2 / 4

Gerek gerilme

13440
208,7 MPa
(9,0576) 2 / 4

olduuna gre elastik alanda pratik olarak

alnabilecei grlmektedir.

4. Bir ekme deney parasnn balang l boyu L0 =50 mm, balang kesiti A0 =
100 mm2 dir. Kopma, ekme kuvveti en yksek deerini aldnda meydana gelmektedir
(ekil deiimi niform, bzlme yok). L =60 mm, A=83,33 mm2 olduuna gre gerek
kopma uzamasn bulun.
zm
Gerek kopma uzamas

f ln

60
0,182
50

dir. Bzlme olmad iin ayn sonuca, L/L0 = A0/A olmas nedeniyle,

ifadesiyle de ulalabilir ln

Not:

Balangtaki

f ln

A0
A

A0
100

ln
0,182 .
A
83,33

hacim

V0=A0.L0=100.50=5000

mm3,

son

hacim

V=A.L=83,33.60=5000 mm3 olup, bu ekil deiiminde hacim deimemektedir.

5. Bir ekme deney parasnn balang l boyu L0 = 2 in. ve ap d0 = 0,505 in.
Deerindedir. Kopmadan nce bzlme olumaktadr. Kopmada l boyu L=2,780 in. ve
kopma kesitinde en kk ap d = 0,321 in. Olduuna gre nceki problemi tekrarlayn.
ekme ubuu stnde balangta aralarndaki uzaklk 1,4 in. olan iki nokta alnr ve
kopmada bu noktalarn uzakl 2,05 in. llrse, bu noktalara gre % kopma uzamas ne
olur? Bulduunuz sonucu irdeleyin.
44

zm
Gerek kopma uzamas, l boyu gz nne alnrsa

f ln

2,78
0,329
2

kesitler gz nne alnrsa

f 2 ln

0,505
0,906
0,321

bulunur. Bzlme olumas nedeniyle, bulunan f deerleri Problem 4 de olduu gibi eit
deildir. Yine bzlme nedeniyle son hacmin hesaplanma olana da yoktur.
Balangta aralarndaki uzaklk 1,4 in. Olan noktalara gre % kopma uzamas,

ef

2,05 1,4
.100 %46,4
1,4

deerindedir. Buna karlk balang l boyu 2 in. Alnrsa % kopma uzamas

ef

2,78 2
.100 %39
2

bulunur. Balang l boyu kk alndka % uzamann bymesi bzlmenin yerel bir

oluum olmasnn doal sonucudur.
6. Plastik ekil deitiren silindirik bir ubuun kesiti % 40 azalmaktadr.

690 0, 2 (MPa) olduuna gre souk plastik ekil deiimi sonunda malzemenin akma
snr hangi deeri alr?
zm
Dairesel kesitli ubuklarda

2 ln

ln

d0
olduundan
d

1
0,51
1 0,4

buradan da

690 (0,51) 0,2 603 MPa

bulunur.

45

7. Bir malzemenin deneysel olarak bulunan ekme dayanm 193 MPa dr. Bu
malzemenin ekme deneyinde elde edilen ve deerlerinin logaritmik koordinatlara
tanmasyla izilen doru iin

345 0,25 (MPa ) denklemi kabul edildii takdirde K ve

n deerlerinin uygun seildikleri sylenebilir mi?

zm
ekme erisinin maksimum noktasnda, dier bir deyile ekme dayanmna
ulaldnda

n dir. Burada n = 0,25 seildiine gre malzemenin ekme dayanm

0,25
345 345

e
e

0, 25

190 MPa

olmaldr. Deneysel olarak bulunan ekme dayanm 193 Mpa olduuna gre K ve n deerleri
iin seim uygun olduu sylenebilir.

8. 13 mm apnda bir ekme numunesinin ilk l boyu 50 mm dir. %0.2 lik ofsete ait
yk 6800 kg dr ve maksimum yk 8400 kg dr. Kopmadan sonraki ap 8 mm ve l boyu
65 mm dir. Malzemenin ekme deneyinden elde edilen standart zelliklerini hesaplayn.

A0
Af
maksimum ekme gerilmesi

(13) 2 132,7mm 2 132,7 x10 6 m 2

(8) 2 50,3mm 2 132,7 x10 6 m 2

Fmak
8400.9,8

620 MPa
A0
132,7 x106

% 0.2 ofsetli akma gerilmesi ak

Fak
6800.9,8

502 MPa
A0 132,7 x106

kopma gerilmesi

kopma

kopma uzamas

ef

kesit daralmas

Af

Fkopma
A0

L f L0
L0
A0 A f
A0

7300.9,8
539 MPa
132,7 x10 6

65 50
.100 %30
50

132,7 50,3
.100 %62
132,7

46

9. Eer gerek gerilme-gerek birim ekil deitirme grafii 1400 0,33 olarak
verilirse malzemenin maksimum ekme gerilmesi nedir? ( MPa biriminde)

Maksimum ykte niform uzama

maksimum n 0,33 tr.

Maksimum ykte gerek gerilme u 1400(0,33) 0,33 971 MPa olur.

g
(e 1)

ve

ln(e 1)

denklemlerinde ikinci denklemden

(e 1) i eker

(e 1) e u exp(0,33) , ilk denklemde yerine koyarsak ;

buluruz.
.

10.

Ticari saf alminyum iin

C ( ) m

,T

denklemindeki parametreler aada

verilmitir.

294 K

713 K

C:

70,3 MPa

14,5 MPa

m:

0,066

0,211

Her bir scaklk iin birim ekil deitirmenin ssel olarak 2 kademe bymesiyle
akma gerilmelerindeki deiimi hesaplayn.

294 K de,

a C( ) m 70,3(1) 0,066 70,3 Mpa

b 70,3(100) 0,066 95,3 Mpa

713 K de,

b / a 1,35

a 14,5(1) 0, 211 14,5 Mpa

b 14,5(100) 0, 211 38,3 Mpa

47

b / a 2,64

2.8. zlecek problemler

1.

6 mm yarapndaki elik ubua 400Nluk ekme kuvveti uygulandnda,

ubuktaki gerilme miktar ne kadar olur.

2.

Al ekme ubuunda 40 mmlik l uzunluu iaretlendikten sonra ekme deneyine

tabi tutulmutur. ubuun boyu 42.3 mmye ulatnda ekil deitirme oran ne kadar olur.
3.

Bir malzemenin mukaveti ile tokluunu tanmlaynz?

4.

Scakln akma mukavemtine etkisi ne yndedir, nedenini aklaynz?

5.

Yay malzemesi seiminde malzemenin hangi mekanik zellikleri nem tar, neden?

6.

Snek bir malzemeye ait tipik bir mhendislik ekme diyagramnda, elastik blgeden

sonra, homojen deformasyonun yer ald blgede yk niin artmakta, buna karn heterojen
deformasyon blgesinde ise niin azalmaktadr?
7.

10 cm l uzunluundaki numuneye, 10 dak.-1 nominal ekme hz uygulanmak

istenirse, ekme cihaznn ene hz kac mm/dak. Olmaldr?

8.

Bir malzemenin ierisinde katk ve/veya mikro-boluk olduu tahmin edilirse, bu

malzeme hangi mekanik deneylere kar daha duyarldr?

48

2. BASMA DENEY
Basma deneyi ilem itibariyle ekme deneyinin tamamen tersidir. Basma deneyi de
ekme deneyi makinelerinde yaplr. Basma gerilmesine maruz kalan malzemelerin temel
mekanik zellikle genellikle basma deneyi ile belirlenir. Bu tr malzemeler, genellikle gevrek
yapl malzemelerdir. rnek olarak, gri dkme demir, yatak alamlar gibi metalik
malzemeler ve tula ve beton gibi metal d malzemelerin basma mukavemetleri ekme
mukavemetlerine gre ok daha yksek olduu iin basma kuvvetinin uyguland yerlerde
kullanlrlar.
Homojen bir malzemenin gerek gerilme-birim ekil deiimi iin ekme ve basma
durumlar ayndr.
Basma deneyi srasnda numunenin kesit alan srekli olarak byd iin boyun
oluumu yoktur. Basma deneyi bilhassa gevrek ve yar gevrek malzemelerin snekliinin
hassas bir ekilde belirlenmesinde kullanlr.

2.1. Basma numunesi

Basma deneyinde, homojen bir gerilme dalm elde etmek iin genellikle silindirik
numuneler kullanlr. Ancak, zel durumlarda kare ve dikdrtgen kesitli numuneler de
kullanlr. Basma numunelerinde nemli bir parametre, numunenin boy/ap orandr. Bu
orann ok byk olmas durumunda bklme problemi ortaya kar. Metalik malzemelerde
bu oran genellikle 2 olarak alnr. Ancak, daha kk ve byk oranlarda kullanlabilir. Ksa
numuneler yatak alamlar iin, orta boydaki numuneler dier btn metalik malzemeler iin,
uzun numuneler de elastisite modl tayininde kullanlr.

ekil 2.1. Standart basma numuneleri

Basma deneyi, ekme makinelerinde basma plakalar arasna yerletirilen numuneye
basma kuvveti uygulanarak gerekletirilir.
2.2. Basma diyagram
Metalik malzemelerin basma ve ekme diyagramlarnn ekli genel olarak birbirine
benzer. Basma deneyinde de nce bir elastik blge (OA) grlr. A noktas elastik snr
olarak tanmlanr ve bu noktadan sonra plastik deformasyon balar. Bu blge, ekme
deneyinde elde edilen blge ile tamamen ayndr. Plastik deformasyon blgesinin ilk ksm
(AB) ekme diyagramnn plastik deformasyon erisinin ilk ksmna benzer bir eimle
devam eder, fakat daha sonra basma erisinin eimi artar. Bunun nedeni, deney srasnda
numunenin kesit alannn srekli artmasdr. Deneyin sonuna doru, kesit ok arttnda
49

gerilme de ani olarak ykselir. te yandan, numunenin gerek kesit alanna bal olarak
hesaplanan gerek gerilme deeri ise mhendislik gerilme deerinden daha dktr. Basma
ve ekme deneylerinden elde edilen gerek gerilme-gerek birim uzama diyagramlar ayndr.

ekil 2.2. ekme ve basma gerilme-birim ekil deitirme diyagram

2.3. Basma gerilmesi ve basma ekil deiimi
Basma deneyi ile elde edilen ekil deiimi ve dayanm byklklerinin tanmlar
genellikle ekme deneyindekilere benzer. Basma deneyinde de basma yknn orijinal kesit
alanna blnmesiyle mhendislik basma gerilmesi hesaplanr. Burada da akmaya neden olan
ykn numunenin deney ncesi orijinal kesit alanna blnmesiyle akma gerilmesi hesaplanr.
m,a = Fa/A0
ekme deneyinde olduu gibi belirgin akma noktas gstermeyen malzemelerin akma
gerilmesi, mhendislik basma diyagram zerinde %0.2lik plastik deformasyona neden olan
gerilme deeri alnarak hesaplanr. Metalik malzemelerin ekme ve basma deneyleri ile elde
edilen akma gerilmesi deerleri birbirine eittir.
Basma deneyi srasnda gerek kesitin (Ai) giderek byd dikkate alnrsa, gerek basma
gerilmesi (b,g), ekme deneyine benzer ekilde;
b,g = Fi/Ai
yardmyla bulunur.

50

Metalik malzemelerin gerek ekme ve basma diyagramlar birbirinin aynsdr.

Ancak, mhendislik ekme ve basma diyagramlar, plastik blgede birbirinden farkldr. Bu
blgede mhendislik basma gerilme deerleri mhendislik ekme gerilmesi deerlerinden
daha fazladr.

ekil 2.3. Metalik malzemelerde mhendislik ve gerek ekme ve basma diyagramlarnn

karlatrlmas.
Basma deneyinde, mhendislik ve gerek ekil deiimi oranlar ekme deneyine
benzer ekilde hesaplanr. Basma deneyinde mhendislik ekil deiimi (eb), numunenin
yksekliindeki azalma miktarnn orijinal ykseklie orannn yzde olarak ifadesidir.
% basma ekil deiimi (% eb) = h1-h0 / h0 x 100 = (h1/h0 1)x100
Burada;
h0=Numunenin deney ncesi (orijinal) ykseklii
h1=Numunenin deney sonras ykseklii
Basma deneyinde gerek ekil deitirme (b) oran da ekme deneyinde olduu gibi
hesaplanr.
h1

h
h
dh
ln 1 ln 0
h
h0
h1
h0

h0 h1

Basmada gerek ekil deitirme oran da negatif deerdedir.

Gerek ve mhendislik basma gerilmesi deerleri arasnda da ekme deneyinde
olduu gibi aadaki bant geerlidir.
b,g= b,m (1 + eb)
Yukardaki bantda basma mhendislik birim ekil deitirmenin negatif deerde
olduu unutulmamaldr.

51

Basmada gerek ekil deiimi oran ile mhendislik ekil deitirme oran arasndaki
bant ise aadaki gibidir.
b=Ln(1 + eb)
Basma deneyi ile malzemelerin sneklii veya deformasyon kabiliyeti %ekil
deitirme oran ile belirlenir. Basmada malzemenin sneklii, genel olarak numune
yzeyinde ilk grlebilir atlan teekkl ettii deformasyon miktar olarak tayin edilir.
Bunu yaparken karlalan en byk zorluk, numune ile plakalar arasndaki srtnmeden
kaynaklanan ime veya f oluumudur. Bu durumda homojen olmayan deformasyon
meydana gelir ve elde edilen deerlerin gvenirlii azalr. Bunu nlemek iin uygulanan
yntem ara yzeyin yalanmas ve bu sayede srtnme etkisinin minimuma indirilmesidir.

ekil 2.4. Basma numunelerinde f oluumu

ekme deneyinde hesaplanan %kesit daralmas yerine, basma deneyinde %kesit
deiimi hesaplanr.
% kesit deiimi = A/A0 x 100 = A1-A0/A0 x 100
Kalnl ok az olan metalik malzemelerden silindir eklinde basma numunesi
hazrlamak imkanszdr. Bu nedenle ince levha ve saclarn basma deneyleri, dzlem ekil
deiimli basma deneyi ile yaplr.

52

2.4. Krlma ekilleri

Snek malzemeler basma deneyi srasnda krlmadan deforme olur ve ime
gstererek ylrlar. Gevrek malzemelerde krlma, genellikle kayma ile numunenin iki
paraya ayrlmas eklinde olur. Pirin gibi yar snek malzemelerde ise koni eklinde krlma
meydana gelir.

ekil 2.5. Basma deneyinde karlalan balca krlma tipleri

2.5. Bauschinger Etkisi

Balangta ekme ve basma hallerindeki akma snr (a) olan bir malzemenin basit
ekme deneyinde, akma snrndan sonra, niform ekil deiimi blgesinde bir noktada yk
boaltldktan sonra deney paras tekrar fakat aksi ynde yani basmayla yklendii taktirde,
basmadaki yeni akma snr ekmede akma snrnn pekleme nedeniyle ykselmi olduu
deere kyasla dk bulunur. lk defa J. Bauschinger tarafndan gzlendii iin (1881)
Bauschinger etkisi olarak adlandrlan bu olay aadaki ekilde gsterilmitir. Bu etki,
para nce basmaya sonra ekmeye zorland taktirde de grlebilir.

53

ekil 2.6. Baushinger etkisi. nce ekme gerilmesi altnda ekil deiimine urayan
malzemeye hemen ardndan basma gerilmesi uygulandnda akma gerilmesi dmektedir
[Dieter].
Dislokasyon teorisiyle aklanabilen Bauschinger etkisi, gerilmenin srekli bir ekilde
aksi olarak yn deitirdii plastik ekil deiimlerinde ihmal edilemeyecek kadar nemlidir.
Bu olayn nedeni, ilk hareket ettii ynde engellere taklan dislokasyonlarn ters ynde
zorlandklarnda ok daha dk gerilme seviyesinde geri dnebilmesine dayandrlmaktadr.
Bu olaya daha detayl incelenecek olursa, bu durumun aada verilen iki nemli etkiden
kaynakland sylenebilir.
a) Ksa aralk etkileri (short range effects): Hareket eden dislokasyonlar kendilerine
hareket yn dorultusunda kolaylkla gidip gelebilecekleri dzlemleri yaparlar. lk
hareket srasnda bunun iin harcadklar enerji ve bunu salayan gerilme daha
yksektir. Ancak, geri dnleri srasnda doal olarak daha az enerji gerekecek ve
gerilme seviyesi decektir.
b) Uzun aralk etkisi (long range effects): Dislokasyonlarn gerek orman
dislokasyonlar ve gerekse dier kilitler tarafndan hareketine engel olunmas ve bu
engellerde tpk skm bir yay gibi elastik ekilde birikmeleri, geri yklemede yay
eklinde biriken dislokasyonlarn boalma hareketi yaparak geri yndeki hareketlerini
kolaylatrmalar nedeniyle yumuama grlmektedir.
Bu etki ok kristalli malzemelerde ortaya kan genel bir olaydr. Ard ardna yaplan
ekme-basma-ekme eklindeki yklemeler sonucunda yukardaki ekilde verilen mekanik
histerisiz dngs oluur. Bu dngnn altnda kalan alan akma gerilmesinin zerinde
uygulanan ilk ekil deiimine ve evrim saysna baldr. Eer evrim ok sayda yaplrsa,
yorulma hasar eklinde bir hasar meydana gelebilir.
Baushinger etkisi, metal ekillendirme yntemlerinde nemlidir. rnein, elik
plakalarn krlmasnda uygulanan ters ynl gerilmeler malzemenin yumuamasna neden
olur.
Bauschinger etkisi sl ilem ile giderilebilir.

54

3. SERTLK DENEY
Yaplnn basit olmas ve malzemeye hasar vermemesi nedeniyle malzeme zerinde
yaplan en genel mekanik deneylerden biri sertlik deneyidir. Ayrca, bir malzemenin sertlii
ile dier mekanik zellikleri arasnda paralel bir iliki de bulunmaktadr ve bu sayede dier
baz zellikler hakknda fikir edinilebilmektedir. rnein eliklerde, ekme mukavemeti
sertlik deeri ile orantldr. Dolaysyla yaplan basit bir sertlik deneyi sonucunda o
malzemenin mukavemet deerleri hakknda da fikir edinilebilir.
Sertlik izafi bir l olup, malzemelerin srtnmeye, kesilmeye, izilmeye ve plastik
deformasyona kar gsterdii diren olarak tarif edilir. Bilimsel anlamda ise malzemelerin
dislokasyon hareketine kar gsterdii diren olarak tarif edilir.
Sertlik lme genellikle, konik veya kresel standart bir ucun malzemeye
batrlmasna kar malzemenin gsterdii direnci lmekten ibarettir.
En genel sertlik lme deneyleri aada verilmitir. Bu ller arsnda matematiksel
ilikiler mevcut olup bir deerden dierine gei yaplabilmektedir. Sertlik lmleri
yaplrken, yntem ne olursa olsun numune zerinde birka lm yaplp bunlarn ortalamas
alnmaldr.
a)
b)
c)
d)

Brinell sertlik lme yntemi,

Vickers sertlik lme yntemi
Rockwell sertlik lme yntemi,
Mikro-sertlik lme deneyi.

4.1. Brinell sertlik lme yntemi

Yzeye belirli bir ykn, belirli aptaki sert bir malzemeden yaplm bir bilye
yardmyla belirli sre uygulanmasndan ve sonu olarak meydana gelen izin apnn
llmesinden ibarettir.
Birinel sertlik deeri (BSD): Belirli apta bir bilye ile bir malzemenin yzeyine
belirli bir sre bastrmak suretiyle meydana getirilen kalc izin bykl ile ilgili bir
deerdir. Birinel sertlik deeri, bilye zerine uygulanan ykn numune yzeyi zerinde elde
edilen kresel yzey alanna blnerek belirlenir.

55

ekil 3.1. Brinell sertlik deneyi

BHN

F
2D( D D 2 d 2 )

Burada:
F: uygulanan kuvvet (N,kg)
D: Bilya ap (mm2)
d: z ap (mm2)
Standart deneylerde genellikle 10 mm apnda elik bilye, 300 kg yk ve 30 saniye
bekleme sresi seilir. Dier deney artlar iin BSD iaretinin yanna bilye ap/yk/sre
srasna gre bilgiler eklenir. rnein; 60BSD 5/500/30 eklinde bir gsterimde, deneyin 5
mm apnda bir bilye zerine 500 kg ykn 30 saniye sreyle tatbik edilmesi anlatlmaktadr.
Ancak pratikte bu ykler ok byk olduu ve yzeyde byk ezilmeler yaratt iin daha
kk yk-bilye ap kombinasyonlar kullanlmaktadr. Bu deneyin en nemli dezavantaj ise
yk-ap kombinasyonlarnn malzemeye zel olarak seilmesi gereidir. rnein elik bir
malzemenin sertlii llecekse, deneyde 2.5 mm apnda bir bilye kullanlrsa uygulanmas
gereken kuvvet 187.5 kg.f dir. Ancak bir Al alamnn sertlii llecekse bu durumda 31.25
kgflik bir kuvvet uygulanmas yeterli olmaktadr.
Batc u olarak kullanlan bilyeler sertletirilmi elikten imal edilmektedir. Deney
srasnda bilyenin de ezilebileceini dnerek, elik bilyelerle en ok 400 BSD deerine
kadar sertlik llmelidir. 550 BSDye kadar sert metal (sinter tungsten karbr) bilye
kullanlarak deney yapmak mmkndr. Daha yksek sertlie sahip metaller zerinde Brinell
deneyi yapmak uygun deildir. Bu durumda bilye ezilerek ap byr ve deformasyon
geometrisinde yanl lmlerin yaplmasna neden olur.
56

3.2. Vickers sertlik lme yntemi

Bu yntemde, serlii llecek malzeme paras zerine, taban kare olan piramit
eklindeki bir ucun belirli bir yk altnda batrlmas ve yk kaldrldktan sonra meydana
gelen izin kegen uzunluklarnn llmesi salanr.
Meydana gelen iz taban, kegeni d olan bir kare piramittir ve tepe as batc ucun
tepe asnn (136) aynsdr. Vickers sertlik deeri kg olarak ifade edilen deney yknn
mm2 olarak ifade edilen iz alanna blmdr.

ekil 3.2. Elmas-piramit Vickers ucu

VSD

2P sin( / 2) 1.8544P

d2
d2

Burada: P=kgf cinsinden uygulanan yk

=Tepe as
d= Taban kegen uzunluu [(d1 + d2)/2]

ekil 3.3. Vickers sertlik deneyi

57

3.3. Rockwell sertlik deneyi

Rockvel sertlik deeri (RSD), malzeme zerine batc bir u yardmyla nce sabit
belirli kk bir ykle bastrldnda meydana gelen izin dip ksm balang notas alnarak,
yk daha yksek bir deere artrlp daha sonra tekrar nceki yke dnmek suretiyle,
balangtaki ize nazaran meydana gelen iz derinliindeki net artla ters orantl bir saydr.
Bu deney iin nce 10 kgf deerindeki kk yk (n yk) uygulanarak ilk ykleme
yaplr. Bu suretle u, malzeme zerine oturur ve onu yerinde tutar. Ekran zerinde kadran bu
konumda sfra ayarlanr. Daha sonra byk yk uygulanr. Bu byk yk uygulanacak
toplam yk olup, derinlik lm sadece kk ykten byk yke kadar arttan ileri gelen
derinlik artna baldr. Byk yk uygulandktan ve kaldrldktan sonra, standart ileme
gre kk yk hala uygulanr durumda iken, kadrann gsterdii deer okunur. Batc u
olarak elik bilye kullanld zaman byk yk 100 kg olarak alnr. Kresel konik elmas u
kullanld zaman ise bu deer 150 kg olarak seilir.

ekil 3.4. Rockwell sertlik deerinin belirlenmesi. 1: n yklemede ucun batma derinlii; 2:
lave yklemede ucun batma derinlii; 3: lave yk kaldrldnda ucun batma derinlii; 4:
Rockwell sertlii
Rockwell deneyi iin kullanlan batc ular, belirli aplardaki elik bilyeler ile, zel
konik elmas ulardr. Rockwell sertlik deeri daima bir sembol harfle gsterilir ki, bu sembol
harf batc ucun tipini, kullanlan yk miktarn ve kadran zerinde okunacak blm belli
eder.
Bu deneyde, sertlii llecek malzemenin sertlik deerine gre u seilmelidir. Bu
nedenle plastik malzemelerden metallere kadar ok geni bir uygulama imknn bize veren
ok deiik lm skalalar vardr. Bu skalalardan en ok kullanlanlar C ve B skalalardr. C
skalasnda genellikle sert metallerin sertlikleri llr. Bu skalada uygulanan yk 150 kgf,
batc u ise 120 tepe asna sahip elmas konidir. Batma derinlii sertlik deeri cinsinden
kalibre edildiinden dorudan lm yapma imkan vardr. Daha yumuak metallere B
skalasnda deney uygulanr. Bu skalada 100 kgf deney yk 1/16 in apndaki sert bilye
zerinden malzemeye tatbik edilmektedir.
Sertlik llecek yzeyin ok temiz ve dzgn olmas gerekmektedir. Ayrca izlerin
birbirlerine ok yakn baslmamas, kenarlara yakn lm yaplmamas ve en az deerin
ortalamas alnarak sertlik deerinin belirlenmesi gerekmektedir.

58

3.4. Mikro-sertlik deneyi

Bu deney, zellikle ok kk numunelerin ve ince saclarn sertliklerinin
llmesinde elverilidir. Sertletirilmi ve kaplanm yzeylerin sertlikleri de bu yntemle
belirlenebilir. Ayrca, malzeme i yapsnda bulunan eitli fazlarn ve blgelerin sertlikleri de
bu yntemle llr. Bu yntemde batma derinlii genellikle1 mikronu gemez.
Mikro sertlik lm cihaz hassas bir cihaz olup, kontrol otomatik olarak yaplr.
Makro sertlik lm cihazlarndan fark, sistemin komple bir metal mikroskobu iermesidir.
Sertlii llecek numune mikroskobun tablasna oturtulur ve oklerden net grnt
alncaya kadar tabla hareket ettirilir. Daha sonra, sertlik llecek blge seilir ve dmeye
baslarak otomatik olarak ykleme yaplr. Bylece numune zerinde bir iz elde edilir. zin
boyutlar genellikle el ile ayarlanan bir sistemle belirlenir.
Mikro-sertlik deneylerinde iki standart u kullanlr. Bunlardan biri 136 tepe asna
sahip taban kare olan piramit u (Vickers ucu) dur. Dieri ise, Knoop ucu olarak bilinen
17230 lk piramit utur. Vickers ucu numune zerinde kare eklinde iz brakrken, Knoop
ucu e kenar drtgen eklinde bir iz brakr.
Mikro-sertlik cihazlarnda genellikle 1-10.000 g aras yk deerleri kullanlmaktadr. 1
g altnda yk kullanan ultra-sertlik lm cihazlar da vardr. te yandan son yllarda
gelitirilen ve nano-sertlik lm cihazlar olarak bilinen cihazlarla N seviyelerinde ykler
kullanlarak nm lsnde iz derinlikleri de elde edilebilmektedir.

ekil 3.5. Knoop sertlik ucu ve elde edilen izin geometrisi

Knoop sertlii (KS)=14.229F/d2
Mikro-sertlik lm yaplacak numune yzeyinin metalografik olarak hazrlanmas
gerekir. Yzeyin temiz, parlatlm ve genellikle dalanm olmas istenir.

59

ekil 3.6. Tipik mikro-sertlik lm cihazlar

3.5. Endstriyel sertlik lm yntemleri
imdiye kadar incelenen sertlik lme yntemleri laboratuar tipi olup, statik sertlik
lme yntemleri olarak adlandrlr. Bu yntemlerde numunenin sertlik lm iin zel
olarak hazrlanlmas gerekir. Baz hallerde ise paradan numune karmann imkn
olmayabilir veya sertliin ok byk paralar zerinde llmesi gerekir. Bu tipteki sertlik
lmleri iin endstriyel tipte cihazlar gelitirmitir. Endstriyel sertlik lme yntemleri
genellikle dinamik sertlik lme yntemleri diye anlr. Bu amala gelitirilen cihazlar iki
gurup altnda toplamak mmkndr.
a) Darbe etkisi ile sertlik len cihazlar,
b) Srama miktar ile sertlik len cihazlar.
Birinci gurupta, Brinell deneyine benzer bir yol izlenir. Ancak burada kuvvet darbe
eklinde uygulanr. elik bilye eklindeki batc u darbe etkisi ile yzeyde bir iz brakr. Bu
guruptaki cihazlarn en tannm Poldi ekici sertlik lme yntemidir. Bu yntemde, sertlii
bilinen bir mastar kullanlr. Elde edilen izin boyutlar, ayn zamanda mastarda elde edilen iz
ile karlatrlarak sertlik deerli belirlenir.
kinci gurupta ise numune zerine, belirli bir ykseklikten drlen kk bir arlk,
numune zerinde daha ok elastik bir deformasyon yaparak geriye sramaktadr. Srama
miktar, den cismin numuneye arptktan sonraki elastik enerji miktar ile orantl olup, bu
durum yntemin prensibini oluturmaktadr. Bu aklamaya gre, yumuak malzemelerde
srama daha az, sert malzemelerde daha fazla olaca aktr. Bu cihazda batc u olarak

60

sertletirilmi elik bilye veya kresel elmas u kullanlr ve bunlar den arln alt
yzeyine tutturulur. Srama miktarnn kolay llebilmesi iin gsterge zerinde hareket
edebilen seyyar ibreler kullanlr. Srama esasna gre alan cihazlarn en ok tannan
Shore Skleroskobu dur. Bu tip cihazlarn en nemli avantaj, iz brakmadan sertlik lmesi
ve ok geni bir yzeyde sertlik dalmn lebilme kolayl salamasdr.
Aadaki ekilde uygulanan temel sertlik lme yntemleri ve bu yntemlerin genel
uygulan prensipleri verilmitir.

ekil 3. 7. Temel sertlik lme yntemleri

3.6. Sertlik deerini etkileyen faktrler
Deney sresi, yani statik ykn uygulama sresi llen sertlik deerini etkiler.
zellikle srnme eilimi gsteren yumuak malzemelerde bu sre en az 30 saniye, dier
malzemelerde 10-15 saniye arasnda seilmelidir.
Deney scaklnn etkisi statik ve dinamik dayanm byklklerine olan etki gibidir.
Artan scaklk deeri sertlik deerinin dmesine neden olur.
Parann byklk ve boyutunun sertlik deerine etkisi, ancak deney yk nedeniyle
parann eilmesi, ize gre lm yzeyinin ve para kalnlnn yeterli olmamas gibi
durumlarda grlr. Deney yzeyinin ok kk olmas veya ucun kenara ok yakn
baslmas malzemenin batmaya kar direncinin kk olmasna yol aar. Ayrca iki iz
arasndaki mesafe de az olursa izler birbirini etkiler. Numune kalnlnn batma derinliinin
en az 10 kat, hatta Birinell deneylerinde 17 kat olmaldr.

4.7. Sertlik-ekme dayanm ilikisi

Metalik malzemeler iin sertlik deerleri ile ekme dayanmlar arasnda deneysel
olarak farkl kantitatif ilikiler bulunmasn ramen, btn metalik malzemelerde sertlik
arttka ekme dayanmnn da aratt grlmtr. Aada, elik malzemelerde geerli olan
bantlar verilmitir.

61

ekme dayanm (kg/mm2) = 0.35 BSD (kg/mm2)

ekme dayanm (kg/mm2) = 3.5 RSD-C (kg/mm2)
Aada verilen ekilde; elik, dkme demir ve pirin malzemelerin Brinell sertlik
deerleri ile ekme dayanmlar arasndaki ilikiler verilmitir.

ekil 3.8. Pirin, elik ve dkme demir malzemelerinin sertlik deerleri ile ekme
mukavemeti arasndaki iliki

62

4. SRNME DENEY
Mhendislik uygulamalarnda, oda scaklnda alan cihaz ve aletler iin
kullanlacak malzeme cinsinin seimi genellikle ekme deneyi sonular gz nnde
bulundurularak yaplr. rnein mukavemet hesaplarnda malzemenin akma dayanm belirli
bir emniyet katsaysna blnerek hesaplarda kullanlr. te yandan, yksek scaklklarda
alan alet ve cihazlar iin malzeme seiminde malzemenin alma scaklndaki mekanik
zelliklerinin bilinmesi gerekir. Yksek scaklk uygulamalarnda kullanlan makine ve
makine paralarna rnek olarak:
a)
b)
c)
d)
e)

Buhar trbinleri, kazanlar ve reaktr paralar

Jet motoru paralar
ten yanmal motorlar
termokupullar
Roket motorlar ve balistik fze gvde paralar gsterilebilir.

Metallerin yksek scaklklardaki zellikleri incelendiinde, scaklk seviyesinin yan sra

metallerin o scaklkta tutulma sresinin de gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Dier
bir deile, malzemenin yksek scaklklardaki dayanm, o malzemenin urad birim ekil
deitirme hz ve o scaklktaki tutuma sresiyle yakndan ilgilidir. Metalik malzemelerin
ou bu artlar altnda viskoelastik malzeme zellii gsteririler. Bu zellik ise metallerin bir
ekme gerilmesi altnda Srnme (Creep) mekanizmasyla ekil deitirmesine neden olur.
Bu olay benze scakln ok kaba olarak 0.5 veya zerindeki scaklklarda
gereklemektedir. Malzemelerin yksek scaklktaki mekanik davranlar srnme deneyi
ad verilen bir deneyle belirlenir.
Sabit bir scaklk ve sabit bir gerilme (veya yk) altnda, malzemede zamanla meydana
gelen kalc deformasyona srnme (creep) denir. Srnme zamanla gelien bir plastik
deformasyon eklidir. Srnme deneyi iin srekli uzama deneyi terimi de
kullanlmaktadr. Bu olay yksek scaklklarda daha hzl meydana geldii iin, srnme bir
yksek scaklk deformasyon mekanizmas olarak da bilinir. Metalik malzemelerde atomlarn
scaklkla artan hareketlilii ile kristal kusurlarnn say ve davranna bal olan srnmede,
yaynma arlkla sl ative yer deitirmeler etkin rol oynar.
Yksek scaklklarda iyapda ve malzeme zelliklerinde meydana gelen baz deiimler
aada verilmitir. Bunlar;
a) Bo nokta younluu artar ve yaynma kolaylar,
b) Dislokasyonlarn trmanmas ve apraz kaymas gibi yeni kayma sistemleri aktif hale
gelir,
c) Mikroyapsal kararllk azalr. Souk ekil deitirmi malzeme yeniden kristalleir,
kelme sertlemesine uram malzeme ar yalanr,
d) Para yzeyi scakln da etkisiyle ortamla daha kolay reaksiyona girer ve korozyon
ve tufal sorunu ortaya kar.
Srnme deneyinde, standart olarak hazrlanm numune, sabit bir T scaklndaki bir
frn ierisinde ekme veya basma gerilmesi altnda deformasyona uratlr. Deformasyon
miktar zamann bir fonksiyonu olarak belirlenir. Deney prensip itibaryla basit grnmesine
karn nemli laboratuar koullarnn salanmasn gerekli kldndan olduka zahmetli ve
maliyetlidir. rnein, yk ve scakln ok uzun sreler boyunca sabit kalabilmesinin
salanabilmesi gerekmektedir. Ayrca deneyler birka ay veya senelerce srebilir. Deney
sresini ksaltmak iin deneyler hzlandrlm koullarda (yksek scaklk ve yksek gerilme
deerlerinde) yaplr ve elde edilen deerlerden elverili diyagramlar izilir. Bu

63

diyagramlardan okunabilecei gibi, daha uzun srelerdeki zellikler uygun uzatmalar

(ekstrapolasyon) yaplarak elde edilebilir. Srnme deneyleri genellikle ASTM E139
standardna uygun olarak gerekletirilmektedir. Aadaki ekilde, srnme deneyi
sonucunda elde edilen tipik bir srnme (uzama-zaman) erisi ile bu eride yer alan blgeler
verilmitir.

ekil 4.1.Tipik bir srnme erisi

ekilde grld gibi, dk scaklkta (T0.3Tm) malzemeye elastik snr altnda
kalacak ekilde bir F ekme yk uygulanacak olursa elastik uzama hemen meydana gelir ve
yk artrlmad srece uzama sabit kalr. Ayn F ekme yk nispeten daha yksek bir
scaklkta (T0.3Tm) uygulandnda, 0 uzamas meydana gelir. 0nin byk olmas,
scakln artmas ile akma snrnn dmesine baldr. 0 uzama miktar tmyle elastik
olabilecei gibi, elastik-plastik de olabilir. Scakln ve uygulanan ykn etkisi ile zamana
bal olarak uzama devaml art gsterir ve srnme erisi olarak bilinen ekildeki eri
oluur. Sz konusu erinin herhangi bir noktasndaki eimi, srnme hzn (s = d/dt)
vermektedir.
Srnme erisi incelendiinde, deiik safha ierdii grlr. Aada bu blgeler
detayl bir ekilde anlatlmtr.
I. Srnme Blgesi: Bu blgede srnme hz deney sresiyle birlikte azalr. Geici
(transient) srnme safhas da denilen bu blgede malzemenin srnmeye kar olan direnci
artmaktadr. Bu blgede malzeme ykn etkisi altndadr ve deformasyonla dislokasyonlarn
younluu artar ve buna bal olarak deformasyon dertlemesi meydana gelir. Fakat te
yandan, malzeme yksek scaklkta oluundan, i gerilmeleri de bir taraftan giderilmekte ve
malzeme kendine gelme imkann kazanmaktadr. Bu nedenle malzeme birinci blgede,
deformasyon nedeniyle deformasyon sertlemesine ve ayn zamanda yksek scaklk
nedeniyle toparlanma (poliganizasyon ve apraz kayma) etkisine maruz kalr. Ancak, bu
blgede dislokasyon younluunun artna ve birbirlerini etkilemelerine bal olarak

64

deformasyon sertlemesi daha etkili olup srnme hz gittike der, yani malzemenin
deformasyona kar direnci artar. Bu aamada yaynmann etkisi nemsizdir.
II. Srnme Blgesi (kararl srnme blgesi): Bu safha srnme hznn sabit kald
devredir. Bunun nedeni, bu blgede deformasyon sertlemesi ile kendine gelme (toparlanma)
hzlarnn birbirine eit olmasdr. Bu nedenle bu blgeye, kararl srnme (steady state
creep) blgesi veya vizkoz srnme (viscous creep) denilmektedir. Bu devrede,
deformasyonun salad dayanm art (deformasyon sertlemesi), yapdaki toparlanma ve
geveme mekanizmalarnn devreye girmesiyle dengelenerek srnme hznn sabit kalmas
salanmaktadr. Srnme hznn kazand bu kararl deer ayn zamanda deney srasnda
ulalabilecek en dk deer olduundan bu blgedeki srnme hz en dk srnme hz
(minimum creep rate) olarak isimlendirilir. Bu deer, srnmenin esas alnd tasarmlarda
ok yararlanlan bir zelliktir. Teknik uygulamalarda kararl srnme blgesi byk nem
tar. nk ngrlen iletme koullar ve sresine gre I.blgede kalnmas ekonomik
adan, III. blgeye girilmesi de krlmaya kar gvenlik azalaca iin istenmez. Bu blgede
temel mekanizma olan dislokasyonlarn trmanmas yardmyla engeller ve hareketsiz
dizlokasyonlar alarak ekil deitirmenin devam (srnme) salanr.
Bir malzemede belirli bir scaklkta, genellikle %0.00001 veya %0.001 olarak kabul
.

edilen sabit bir kararl srnme hzna ( 10 7 10 5 1/saat) sebep olan gerilme srnme
mukavemeti olarak isimlendirilir. Alternatif olarak srnme mukavemeti, belirli bir
scaklkta %1 birim ekil deiimine neden olan gerilme olarak da tarif edilebilir.
III. Srnme Blgesi: Bu blge numunenin boyun vermesiyle balar ve kopuncaya kadar
devam eder. Bu devrede giderek artan srnme hz ksa zamanda krlmaya neden olur. Bo
yer oluumu ve tane snrlarndaki ekil deiiminin kuvvetlenmesi (tane snr atlaklar) hz
artnn en nemli nedenidir. Bu safhada, parann tane snrlarnda atlaklar ve boluklar
olumaya balar ve bu da etkin yk tama kesitini azaltr. Parann bir yerinde bzlme
balar ve yk tayc gerek kesit alan azalr, sonra yumuama olay peklemeden daha
yksek bir hzla ilerlemeye balar. Ayrca bu safhada, yapdaki keltilerin ar bymesi,
yeniden kristalleme veya fazlar aras yaynma karakteristiinin deimesi gibi olaylarn
varl da grlmektedir. Bu blgenin sonunda, kesit yle bir noktaya gelir ki, artk uygulanan
yk tanamaz ve numune krlr.
Aadaki ekilde, deformasyon hznn deformasyon miktar ile deiimi verilmitir.
Deformasyon hzndaki bu deiim yukarda aklanan yapsal deiimler ile ilgilidir.

ekil 4.2. Srnme hznn toplam deformasyon miktar ile deiimi.

65

Aadaki ekilde karakteristik srnme erisinin ncl srnme blgesi dnda kalan
blm ve bunu oluturan bileenleri verilmitir. Burada birincil bileen 0 ile gsterilen ani
birim ekil deiimidir ve bu malzemenin deney iin ilk yklendii anda meydana
gelmektedir. kinci bileen ise geici srnme srasnda oluan ekil deiimi miktarn
vermektedir. Son bileen ise viskoz srnme ile oluan sabit hzdaki srnme birim ekil
deiimini ematik olarak vermektedir. Her safhada gerekleen birim ekil deiimlerinin
sperpozisyonu neticesinde karakteristik srnme erisi elde edilmektedir. Bu eri
matematiksel olarak Garafalo tarafndan aadaki ekilde ifade edilmitir.

ekil 4.3. Srnme erisinin blgelerine denk gelen uzama-zaman erileri

0 t (1 e
Burada,

r .t

) s t

t: geici srnmedeki birim ekil deitirme miktar

r: bir malzeme sabiti
.

s : kararl blgedeki srnme hz (en kk srnme hz)

Srnme erisi, uygulanan deney scakl ve gerilmeden nemli lde
etkilenmektedir. Aada, gerilme ve scakln srnme erisi zerindeki etkileri verilmitir.

ekil 4.4. Gerilme ve scakln srnme erisine etkisi

66

Bu erilerden grld gibi, birincil srnme daha ok dk gerilme seviyelerinde

etkin rol oynamaktadr. Gerilme artrldka, ikincil ve hatta ncl safhalar kendilerini
hissettirmeye balamaktadr. Gerilme art ayn zamanda, en dk srnme hznn da
artmasna neden olmaktadr. Ayn durum, scaklk artnda da gzlenmektedir.
Srnme olaynda, malzemenin ekil deitirmesi ve ekil deiiminin neden olduu
deformasyon sertlemesi birbirine ters ynde etki ederler. Dk scaklklarda deformasyon
sertlemesi hakim olduundan, srekli bir srnme olay ancak uygulanan gerilmenin
deformasyon sertlemesini yendii durumlarda grlr. Deformasyon sertlemesinin hakim
olduu durumlarda ikinci blgeye ait eri yatay bir izgi olur. Yksek scaklklarda
malzemenin deformasyon hz, deformasyon sertleme hzna gre daha byk olduundan
srnme daha dk gerilmelerde olur.
Srnme deneyleri sabit yk veya sabit gerilme uygulanarak yaplmaktadr. Bu iki tr
deney arasnda nemli farklar mevcuttur. Ykn sabit olduu srnme deneylerinde
numunenin kesit alannn srekli olarak daralmas nedeniyle, gerek gerilme ve srnme hz
artan birim ekil deiimi ile artmaktadr. Bu nedenle, sabit yk ve sabit gerilme altnda
yaplan srnme deneylerinden elde edilen eriler birbirinden olduka farkldr. Sz konusu
iki srnme deerleri arasndaki dier nemli fark, srnme erisindeki III. Blgenin, sabit
gerilme altnda yaplan deneylerde olduka gecikmesidir.

ekil 4.5. Sabit yk ve sabit gerilme altnda yaplan srnme deneylerinden elde edilen
srnme erileri
Sabit gerilme altnda yaplan srnme deneylerinde, numuneye uygulanan yk,
numunenin kesit alanndaki azalmaya bal olarak der. Sabit gerilmeli srnme deneyleri
bilimsel almalar asndan olduka nemlidir. Mhendislik uygulamalarnda ise sabit yk
altnda yaplan srnme deneyleri ok daha fazla nem kazanmaktadr.

67

4.1. Srnme deney makinesi

Srnme deneylerinin gerekletirildii makinelerde,
a) Bir scaklk ortam (elektrik direnli frn) ve scakln kontroln salayan kontrol
sistemi,
b) Deney srasnda meydana gelen uzamay srekli alglayacak sistem (ekstansometre ve
bilgisayar)
c) Kuvvet uygulama sistemi
Aadaki ekilde tipik bir srnme deney makinesinin ematik resmi verilmitir.

ekil 4.6. Srnme deney sistemi

Frn ierisinde oksitlenmenin meydana gelmesi istenmiyorsa, sisteme vakum veya soy
gaz verme sistemi de ilave edilir. Frn iki ucundan kapatlarak havann dolam engellenir ve
bu sayede hem oksitlenme nlenir hem de frnn sabit scaklkta kalmas salanr.
Scaklk lmleri genellikle termokupl ile yaplr. Ortam scakl, termokupl ile
llen scakln bir kontrol nitesi ile ilenmesi sayesinde scaklk sabit tutulur.
Kuvvet mmkn olduu kadar numune ekseninde uygulanr ve yk deiimleri %1
mertebelerinden fazla olmamaldr.
4.3. Deney Numuneleri
Numuneler, i yap ve zellikler asndan kullanlacak malzemeyi tam yanstmaldr.
ekme deneyi iin kullanlan numuneler srnme deneyi iin de uygundur. Dier boyutlar
ayn kalmak artyla, l kesiti ile ba ksmn birleme yerlerinde kavis yerine uygun
llerde koniklik bir ksmda bulunabilir. Ba ksmn kesit alan dier ksmn kesit alnndan
%50 daha fazla olmaldr. Bylece zellikle entik duyarll yksek olan malzemelerin ba
ksmdan kopmalar nlenir. Daire kesitli numunelerin eneler tarafndan daha iyi kavranmas
iin numunenin ba ksmlarnda vida almas veya basamaklar yaplmas yararl olabilir.

68

ekil 4.7.Srnme deneylerinde kullanlan daire ve dikdrtgen kesitli numuneler.

4.4. Srnme Mekanizmalar

a)
b)
c)
d)
e)

Srnmeye olay srasnda etkin rol oynayan mekanizmalar u ekilde sralanabilir.

Kayma
Dislokasyon srnmesi (dislocation creep)-ssel ilikili srnme
Yaynma srnmesi (diffusion creep)
Tane snr kaymas (grain boundary sliding)
Alt tane oluumu (sub-grain formation)

a) Kayma: Scaklk seviyesi arttka malzemelerde yeni kayma sistemleri meydana gelerek
plastik ekil deiiminin daha kolay gereklemesi olasl artmaktadr. rnein, 250Cnin
zerindeki scaklklarda alminyumdaki mevcut {111} kayma sistemindeki dzlemlere ek
olarak {100} ve {211} dzlem sistemlerinde de kayma mmkn hale gelmektedir. Kritik
kayma gerilmesi deerleri de artan scaklkla azalmaktadr.
b) Dislokasyon Srnmesi: Dislokasyon srnmesi mekanizmas, malzemedeki kenar
dislokasyonlarn engellerle karlatklarnda, sl aktivasyonun katksyla trmanma hareketini
gerekletirmesi eklinde aklanmaktadr. Bylece trmanan dislokasyonlar hareketlerini
kstlayan engellerden kurtularak ilerleme frsatn elde ederler ve plastik ekil deiimine
neden olurlar. Ayn kstlayc etkenden vida dislokasyonlar da arpraz kayma ile kurtulmaya
alr. Ancak bu durumda sl aktivasyonun byk bir katks yoktur.
Bu olay daha iyi aklayabilmek iin, kayma dzlemleri zerinde bulunan zelti
partiklleri nedeniyle, kaymann engellendii durumu dnelim. Kayma kuvveti (birim
uzunluk bana b), keltideki f0 reaksiyon kuvveti ile dengelenir. Eer dislokasyon
keltinin merkez noktasna arpm ise, dislokasyona kayma dzleminden darya doru
itmeye alan btan deerinde bir kuvvet bileeni oluur. Atom dzlemlerinin kaymas ile
dislokasyon yukar doru hareket edemez, fakat yarm dzlemin altndaki atomlarn
yaynmas sz konusu olursa dislokasyon yukar doru hareket edebilir. Yaynma iin gerekli
itici g, konsantrasyon farkndan kaynaklanmakta olup, yaynmada Fick kanunu geerlidir.
Bu ilem trmanma olarak adlandrlr. Trmanma sonucu keltiler ile etkileimi azalan
dislokasyonlar, serbest hale gelirler ve bylece yeniden kaymaya neden olurlar. Benzer
durumlar, dislokasyon hareketlerinin kelti atomlar ve dier dislokasyonlarla engellenmesi
halinde de kendini gsterir. Serbest hale geen dislokasyonlar komu engele rastlayncaya
kadar kayar ve benzer olaylar zinciri tekrarlanr.

69

ekil 4.8. Bir disokasyona etki eden trmanma kuvveti

Aadaki ekilde dislokasyon dzlemi altndaki atomlarn difzyonun etkisiyle
oradan ayrlmas ve bu sayede dislokasyonlarn trmanarak engelleri amas gsterilmitir.
Ayrca, kenar dislokasyonunun trmanmas ile srnmenin meydana gelii ematik olarak
verilmitir.
Ashby, . 19.2, s: 188

ekil 4.9. Difzyonun dislokasyonlarn trmanmasna neden oluu

ekil 4.10. Srnmenin dislokasyon trmanmas ile meydana gelii

Srnme olaynn gerilmeye ball trmanma kuvvetinden kaynaklanmaktadr.
Gerilme arttka trmanma kuvveti de artmakta ve birim zamanda daha fazla dislokasyon
serbest hale gelerek kayar ve bylece srnme hz da artar.
c) Yaynma Srnmesi
Yksek scaklklarda tanelerin kenarlarnda bulunan atomlarn ekme gerilmesinin
olaya yn verip hz kazandrmas ile bu gerilme ynnde hareket etmeleri ve tanelerin st ve
altndaki boluklar doldurmas ile gerekleir. Bylece tane boyutu ekme gerilmesi ynnde
byyerek bu ynde malzemenin plastik olarak ekil deitirmesine neden olur. Taneler
70

arasndaki boluklarn olumas iin bu ileme, tane snrlarnn kaymas katkda

bulunmaktadr.

ekil 4.11. Yaynma etkisi ile meydana gelen srnme

c) Tane Snr Kaymas: Tane snrlarnda kayma, tane snr ynnde oluan kayma
gerilmeleri neticesinde meydana gelmekte olup, taneler bu srada birbirlerine gre hareket
etme durumundadr. Scakln yksek derecelere kmas ve birim ekil deiim hznn
dk olmas durumunda grlr.
d) Alt tane oluumu: Srnme srasnda tane snrlarna yakn blgelerde kenar
dislokasyonlarnn st ste ylmalar neticesinde eilebilir ve kk al tane snrlar
oluabilir. Bylece boyutu kstl da olsa kristal yapda plastik ekil deiimi meydana gelir.
4. 5. Srnme hasar ve srnme krlmas
Srnme olaynda hasar, i boluklarn oluumu ile oalr. Hasar ncelikle srnme
erisinin III. Blgesinde balar ve artan bir hzla ilerler. Boluklar bydke numunenin
kesiti de daralr ve sabit yk altnda gerilme artar. Metallerin dk scaklklardan yksek
scaklklara doru gidildike tane ii krlma karakteri taneler aras krlma karakterine
dnmektedir. Tane ii krlma, kristalin kayma dzlemlerinin tane snrlarna gre daha
zayf olmas durumunda ortaya kmaktadr. Ayn ekilde taneler aras krlma da tane
snrlarnn kayma dzlemlerine gre daha zayf olma durumunda ortaya kmaktadr. Bu
durum aada ematik olarak verilen e ballk scakl (equi-cohesive temperature)
kavramyla aklanmaya allmaktadr.

71

ekil 4.12.Krlma tipinin scakla bal olarak deimesi

lk ekilde grld gibi e ballk scakl (EBS) tane snr ile tanelerin kayma
dzlemlerinin dayanmlarnn eit olduu scaklk olarak tanmlanmaktadr. Bu noktadan
nce, dayanm asndan taneler daha kritik bir durumda bulunmakta, bu scaklktan daha
yksekte ise tane snrlar daha kritik duruma gelmektedir. kinci ekil ise, birim ekil deiim
hznn krlma karakteri zerindeki etkisini belirtmektedir. Yksek deformasyon hzlar EBS
scaklnn artmasna neden olarak tane ii krlma karakterinin daha yksek scaklklarda da
devam etmesini salamaktadr.
Yksek scaklklarda, tane snrlarnn kaymas ile tanelerin birbirlerine gre yer
deitirmeleri nedeniyle tane kelerinde oluan boluklarn byyp birbirleriyle
birlemeleri sonucu, kopma tane snrlar boyunca olmaktadr. Bu olayn meydana gelii
aada verilmitir.

ekil 4.13. Tane kelerinde boluk ve atlaklarn olumas

Oval boluklar ise gene tane snrlarnda ve ounlukla tane snrlarnda bulunan
engellerin katksyla gereklemektedir. Ancak bu durumda da tane snr kayma
mekanizmalarnn almas gerekmektedir.

72

ekil 4.14. Tane snrlarndaki oval boluklar ve bunlarn meydana gelii

Srnme safhalar boyunca atlak ve boluklarn oluumu aadaki grafikte ematik
olarak zetlenmitir. Buradan grld gibi, A noktas olan kararl srnme blgesinin
balamasyla beraber boluk ve atlak oluumu yerel ve birbirinden bamsz olarak
balamaktadr. Kararl srnme blgelerin ortalarnda, B noktasnda, boluk ve atlaklar
uygulanan gerilmeye dik gelecek ekilde ynlenmeye balamakta saylar da olduka
artmaktadr. C noktas olan III. Srnme blgesinin balangcnda artk oluumlar
tamamlanm bulunan boluklar birbirleriyle birleerek hem oalrlar, hem de krlmaya
neden olacak makro atlaklar meydana getirirler.

ekil 4.15. Srnme erisi boyunca atlak ve boluklarn oluumu

73

4.6. Srnme deneyinden elde edilen veriler

a) Srnme Dayanm (Creep strengt): Srnme aralndaki belirli bir scaklkta, bir saatte
%0.00001 veya %0.001lik srnme birim ekil deiimine neden olan gerilme deerine
srnme dayanm denir.
c) Srnme krlmas dayanm (Creep repture strengt)
Srnme aralndaki belirli bir scaklkta, genellikle 1000, 10.000 veya 100.000 saatte
srnme krlmas hasarn oluturan gerilme deeridir.
c) kincil veya kararl (en kk) srnme hz (Minimum creep rate)
Srnme aralnda belirli bir scaklkta, sabit bir gerilmenin kararl srnme
blgesinde oluturduu srnme hzdr. Genellikle bu deer uzun sren deneyler sonucunda
.
d
elde edilir. Kararl srnme hz srnme erisinin dorusal ksmnn eimi olup, ks
dt
bants ile verilir. Ancak metalik malzemelerin ounda ikincil srnme hz aadaki
niversal bantyla hesaplanr.
.

ks A n exp(
.

Burada; ks
A

n
Qs
R
T

Qs
)
RT

: kararl srnme hz
: malzeme sabiti
: uygulanan gerilme
: gerilme ss
: srnme iin akitivasyon enerjisi
: gaz sabiti
: mutlak scaklk

Ayrca en dk srnme hznn belirlenmesi ile ilgili niversal olarak kabul edilmi
baz yntemlerden de yararlanlmaktadr. Bunlar;
i)

Sabit scaklkta, sabit bir gerilmenin oluturduu srnme krlmas iin gereken sre tr
.

ile ayn artlarn salad en kk srnme hz ks arasnda aadaki bant

kullanlmaktadr.
.

log t r B. log ks K
Burada, K ve B birer malzeme sabiti olup nceki almalarda bulunulmu verilerdir.
Srnme krlmas deneylerini yapmak srnme deneylerini yapmaktan ok daha kolay
olduu iin srnme hz tayininde nemli elverililik salamaktadr. Ayn ekilde srnme
hz bilinen bir malzemenin srnme mrn de tayin edebilme olana da vardr.
ii) Larson ve Miller tarafndan nerilen bir yntemde ise srnme hasar sresi ts, scaklk T
ve uygulana gerilme arasnda ampirik bir bantdan yararlanlmaktadr. Bu bantda
Larson-Miller parametresi, P(r)
T.(log tr + C) = P(r)

74

eklinde tanmlanmaktadr.
Burada;
T: Scaklk (K)
Tr: srnme hasar sresi (saat)
C: Larson-Miller sabiti (Metaller iin 15 ile 25 arasnda deien, ounlukla 20 olarak
kabul edilen bir malzeme sabitidir.
Bu yntemde gerilmeyle olan iliki Larson-Miller Mastr Grafikleri yardmyla
salanmaktadr.
Bylece, gerilme, scaklk ve hasar sresi deerlerinden ikisinin bilinmesi durumunda
ncsnn bulunmas mmkn olmaktadr.
Aadaki ekilde kararl srnme hznn scaklkla deiimi verilmitir. ekilden
grld gibi belli bir scaklktan sonra srnme ssel olarak artmaktadr. Scaklktaki
20Clik bir art srnme hzn iki katna karmaktadr.

ekil 4.16. Srnme hznn scaklkla deiimi [Ashby]

5.7. Srnmeye Dayankl Malzemelerin Dizayn
Yksek scaklklarda kullanlabilecek alamlarn gelitirilmesi esas itibariyle zahmetli
ve uzun deneysel almalar gerektiren bir olaydr. Bu almalardan elde edilen sonulara
gre, yksek scaklklarda dayanmn artrlmasn salayacak aadaki nlemler alnabilir.
a) Malzeme olarak yksek ergime noktasna ve dk yaynma zelliine sahip
alamlar seilmelidir.
b) Tane snr kaymas mekanizmasnn srnme olayndaki etkisinin azaltlmas iin
toplam tane snr miktarnn en dk olduu byk taneli malzemeler seilmeli
veya elde edilmelidir. Teorik olarak, srnme asndan en elverili malzeme tek
taneli olandr.
c) Taneleri, uygulanan gerilme ynnde uzatlm yap oluturularak gerilmeye dik
ve 45lik alarda uzanan tane snrlar saysnn en aza indirilmesi salanmal,
bylece tane snr kaymas mekanizmasnn etkin bir ekilde almasna mani
olunmaldr.

75

d) Tane snrlarnda ve tane ierisinde kararl keltiler (ikinci faz paracklar)

oluturarak tane snr kaymas ve dislokasyon srnmesi mekanizmalarnn etkin
bir ekilde almasna mani olunmaldr.
e) Alamlarn yksek scaklktaki ortamn ar oksitleyici etkisinden bir lde
kurtulabilmesi iin yzeyine koruyucu kaplama uygulanmas yaplmaldr.
f) Alama yksek scaklkta zelliinin kolay kaybetmeyen, Al2O3 (almina), SiO2
(silika) ThO2 (torya) gibi oksit tozlar katlmak suretiyle dispersiyon sertlemesi
salanabilir.
g) Alam vakum ortamnda dklerek bileimi ve katk miktar daha kolay kontrol
edilebilir.
Srnme ihtimali olan ortamlarda olduka yaygn olarak kullanlan gerek
kullanldklar scaklk ve gerekse ierdikleri alam elementleri itibariyle aadaki gibi
snflandrlabilirler.
a)
b)
c)
d)
e)

Ferritik elikler (500 Cye kadar)

Ostenitik elikler (650 Cye kadar)
Nikel esasl sper alamlar (1000 Cye kadar)
Kobalt esasl sper alamlar (1100 Cye kadar)
Seramik malzemeler

Table 4.1. Scaklk aralklar ve bu aralklarda kullanlan tipik malzemeler [Ashby-195]

76

Tablo 4.2. Yksek scaklkta kullanlan baz alamlar ve kimyasal bileimleri

Bugn uygulamada kullanlan srnmeye dayankl yksek scaklk alamlarnn ou

parack dalm ile sertletirilmitir. kelmi paracklarn ince niform dalmnn
srnmeyi snrlamaktaki etkileri, paracklarn kaymaya ve tane snr kaymasna kar
oluturduklar ek engellerle ksmen ilgilidir. Bu tr dalm paracklar toparlanma olayn
kstlamada da yararl olurlar.
5.8. Srnme verilerinin kullanm
Elde edilen srnme verilerini sunmann drt yolu aadaki ekillerde verilmitir. lk
ekilde verilen kopma gerilme erisi zellikle scaklk ve zaman kombine edilerek bir
parann beklenilen mrnn tahmin edilmesini salar. Benzer bilgi 100 saat ve 1000 saatte
kopmay gsteren eriden elde edilir. ekil 4.15(c)de verilen eri ise, uygulanan gerilme ve
scakln kombinasyonu iin elde edilebilecek srnme hzn gsterir. ekil 4.14(d)de
gsterilen Larson-Miller parametresi, gerilme-scaklk-kopma zaman ilikilerinin
deerlendirilmesi iin kullanlr.

77

ekil 4.17. Bir dizi srnme deneylerinden elde edilen sonular. (a) Bir demir-krom-nikel
alam iin gerilme-kopma erisi, (b) Is-direnli bir nikel alam iin 100 saat veya 1000
saat kopma erileri, (c) bir titanyum alam iin minimum srnme hz erisi, (d) snek
(sfero) dkme demir iin Larson-Miller parametresi.
4.7. Sperplastik Davran
Yksek scaklklarda stn dayanm zelliklerinin korunmas asndan ince taneli
yapya sahip malzemelerin kullanmndan kanmak gerekmektedir. Bu sayede, zellikle tane
snr kaymas mekanizmasnn etkin olmas neticesinde ar plastik ekil deiimleri
grlmeyecektir. Bu nedenle, srnme dayanmnn artrlmas iin iri taneli veya mmknse
tek taneli yaplarn kullanlmas gndeme gelmektedir.
Bunun aksine srnme dayanm drlerek, plastik ekil deiimi olaynda srnme
mekanizmalarn da aktif klmak suretiyle daha kolay ve byk oranda plastik ekil
deiimleri elde edilebilir. Dier bir deiile ok kk taneli yaplar srnme artlarnda
plastik ekil deitirmeye olduka yatkndrlar. Benze scakln 0.5 deerinin zerindeki
scaklklarda olduka dk ekil deiimi hzlarnn uygulanmasyla ok ince taneli metal ve
alamlar sperplastik zellik gstererek %1000 mertebelerindeki plastik ekil deiimlerine
herhangi bir kopma veya ayrlma olmadan ulaabilmektedirler. Bu zellik pratikte ok zor
ekillendirilebilen metal ve alamlar iin ok byk yararlar salamaktadr. Bu

78

malzemelerden yaplan paralar bir veya birka ekillendirici kalp ierisinde ok karmak
ekillere sokulabilirler.
Yksek scaklk blgesinde birim ekil deiimi hz ile malzemenin akma gerilmesi
arasnda ssel bir iliki vardr.
.

g C. m
Burada m, deformasyon hz duyarllk faktr veya ss olarak adlandrlmaktadr.
Bir malzemenin sperplastik zellik gsterebilmesi iin aadaki artlar salamas
gerekmektedir.
a) Malzemenin 10mnin altnda tane byklne sahip olmas gerekir.
b) Malzeme genellikle mutlak ergime noktasna yakn (0.5-0.65Te) scaklklarda
deforme edilmelidir.
c) ok dk birim ekil deiimi hzlarnda allmas veya ekillendirme yaplmas
gerekmektedir. Ayrca, alamn ekil deitirmesi iin gerekli gerilme ekil
deitirme hzna kar ok duyarl olmaldr. Boyun verme baladysa, boyun
veren blge yksek hzla uzar, bu blgede oluan yksek deformasyon hz
blgenin pekleme hzn artrr ve boyun vermeyi durdurur ve niform ekil
deitirme devam eder.
d) Malzemenin m deerinin 0.3ten byk olmas gerekir.
e) Gerilme uygulandnda, tane snrlar birbiri zerinde kolay kayabilmeli ve
dnebilmelidir. Bunun olabilmesi iin uygun scaklk ve ok ince tane boyutu
gereklidir.
rnek olarak bir kurun-kalay alam iin niforma uzama deeri %4800 deerine
ulaabilir. Sperplastik malzemelere rnek olarak scak cam ve polimerler ile Ti-%6Al-%4V
ve ok ince taneli tektoid Zn-%22Al alam verilebilir.

ekil 4.18. (a) Bi-Sn tektik alamnn sperplastik uzamas, (b) (c) 0.1 m tane boyutuna
sahip sperplastik silikon nitrit bileiinin ekilmi numuneleri ve gerilme-uzama diyagram
[Bowman]

79

ekil 4.19. Deformasyon hz duyarllk ssnn (m) uzamaya etkisi [Bowman]

4.8. Gerilme Gevemesi
Yksek scaklklarda, 0 gerilmesine kadar zorlanan bir malzeme 0 kadar birim ekil
deiimine urar. Eer bu birim ekil deiimi sabit tutulacak olursa, malzemeye etkiyen
gerilmenin zamanla azald grlr. Balangta, uygulanan gerilmenin etkisi ile zellikle
dislokasyon srnmesi mekanizmas alarak dislokasyon ylmasnn derecesini drr.
Bu ise yapda gevemeye yol aar ve gerilme de bununla birlikte giderek der. Gerilme
gevemesi, uygulanan gerilmenin seviyesine ve scaklk derecesine baldr. Ancak ok uzun
sreler sonra asimtotik gitme eilimi vardr. zellikle yksek scaklklarda alan balama
elemanlarnn tasarmnda gerilme gevemesi olay dikkate alnmal ve bu durum deneylerle
test edilmelidir. Scak ortamlarda alan trbinlerdeki cvatalar zamanla geveyeceinden
belirli aralklarla sklmalar gerekmektedir.

ekil 4.20. Gerilme gevemesi erisi

80

Bu deneyler, sabit bir scaklk ve sabit bir gerilme durumunda, malzemede gerilmenin
zamana gre deiimini tespit eden bir deneydir. Bu deney de srnme deneyi gibi uzun sreli
bir deneydir ve aada zetlenen eitli zelliklerin belirlenmesinde kullanlabilir.
a) Gerilmelerin youn olduu blgeler (entik, inklzyon, atlak, delik, yark gibi)
gerilmelerin zamanla gevemesi durumu tespit edilebilir.
b) Malzemelerin eitli ilem kademelerinde (dkm, plastik ekil verme, kaynak
gibi) oluan kalc i gerilmelerin llmesinde ve bu gerilmelerin giderilmesinde
uygulanacak sl ilemlerin i gerilmelere etkisi incelenebilir.
c) Gerilme gevemesi ile malzemenin mekanik zellikleri arasnda bir iliki olup, bu
ilikiden faydalanarak, aktivasyon enerjisi, deformasyon hz duyarllk ss,
dislokasyon hareketi iin gerekli etkin gerilme gibi baz parametreler de bu
deneyle belirlenebilir.
d) Metalik malzemelerden yaplm bir konstrksiyonda, balant yerlerinde
kullanlan malzemelerde (cvata, pim vb. ) salanan sktrma kuvvetinin zamana
bal olarak azalmas bu deneyler belirlenebilir.
Bu deney de srnme deneylerinde olduu bibi genellikle ekme deney cihazlarnda
yaplr. nce numuneye belirli bir yk uygulanr ve belirli bir gerilme durumu elde edilir ve
ardndan uygulana kuvvet sabit kalacak ekilde cihaz durdurulur. Bu arada numunenin boyu
sabit tutulur ve numunenin gevemesine bal olarak ykn veya gerilmenin zamana gre
deiimi tespit edilir.
Geveyen gerilme, gerilme gevemesi deneyi srasnda llen kalnt gerilmelerin,
gerilme gevemesi deneyinin balatld ilk gerilme deerinden karlmas ile elde edilir.
Gerilme gevemesi deneyi eitli scaklklarda yaplabilir. Deney srasnda scaklk sabit
tutulmaldr. Scakln ok az deiimi bile gerilme gevemesi erisini ok etkiler. Aada
verilen ekilde eitli scaklklarda yaplan gerilme gevemesi erileri verilmitir.

ekil 4.21. Alaml bir eliin farkl scaklklardaki gerilme gevemesi erileri.

81

5. DARBE DENEY
entik darbe deneyinde ama, malzemenin bnyesinde muhtemelen bulunacak bir
gerilim konsantrasyonunun (gerilim birikiminin) darbe esnasnda entik tabannda suni olarak
tekil ettirilip, malzemenin bu durumda dinamik zorlamalara kar gsterecei direnci tayin
etmektir. Gri dkme demir numunelerinde, malzemenin bnyesindeki grafit levhacklar entik
gibi etki yapacaklarndan, ayrca entik amaa lzum yoktur. Darbe deneyi, metallerin
zellikle gevrek krlmaya msait artlardaki mekanik zellikleri hakknda salam bir fikir
elde etmek amacyla uygulanr.
entikli bir numune zorland zaman, entiin tabanna dik bir gerilim meydana gelir.
Krlmann balamas, bu gerilimin etkisi ile olur. Numunenin krlabilmesi iin bu dik
(normal) gerilimin, kristalleri bir arada tutan veya kristallerin kaymasna kar koyan kohezif
dayanmdan fazla olmas gerekir. Numune, plastik biim deitirmee frsat bulamadan bu hal
meydana gelirse, buna gevrek krlma denir. Burada krlan yzey, dz bir ayrlma yzeyidir.
Deney esnasnda, numune krlmadan nce ou zaman plastik biim deitirme meydana
gelir. Uygulanan kuvvet etkisi ile normal (dik) gerilime ilaveten, bununla yaklak olarak 45
farkl bir kayma gerilimi etki etmee balar. Kayma gerilimi, kayma dayanmn (kritik kayma
gerilimi) at an, elastik (esnek) zellik sona erer ve plastik biim deitirme balar. Bu
durumda nce plastik biim deitirme, daha sonra krlma meydana gelir. Buna snek
krlma hali denir ve krlma yzeyi girintili kntl bir grntedir.
entikli darbe deneyleri genellikle, iki trde yaplmaktadr;

Charpy Darbe Deneyi

Izod Darbe Deneyi

Charpy darbe deneyi, yatay ve basit kiri halindeki iki mesnede yaslanan numunenin
entik tabanna, bir sarkacn ucundaki ekile darbe yaplmas ve entik tabannda meydana
gelen ok eksenli gerilmeler etkisi ile krlmas iin gerekli enerjiyi tayin ilemidir. Izod darbe
deneyi, dikey ve konsol kiri halindeki bir kavrama enesine tesvit edilen numunenin
yzeyine, kavrama enesinden belirli ykseklikte, bir sarkacn ucundaki ekile darbe
yaplmas ve entik tabannda meydana gelen ok eksenli gerilmeler etkisi ile numunenin
krlmas iin sarf edilen enerjiyi tayin ilemidir.

82

ekil 5.1. Charpy ve Izod deneylerinde kullanlan deney numunelerinin enelere

yerletirilmesi ve hesaplarda kullanlan ilgili parametreler.
Darbe deneyinde, numunenin dinamik bir zorlama altnda krlmas iin gereken enerji
miktar tayin edilir. Bulunan deer, malzemenin darbe direnci (darbe mukavemeti) veya
entik darbe tokluu olarak tanmlanr. Vurma deeri entik dibindeki anma kesitine
oranlanrsa entik darbe tokluu elde edilir. Bu deneylerde, ekil 5.1'de ematik olarak
gsterilen sarka tipi cihazlardan faydalanlr. Arl G olan sarka, h yksekliine karldnda potansiyel enerjisi (G x h) mertebesindedir. Sarka bu ykseklikten serbest
brakldnda, dey bir dzlem iinde hareket ederek numuneyi krar ve aksi istikamette h 1
yksekliine kadar kar. Bylece, numunenin krlmasndan sonra sarkata kalan potansiyel
enerji (G x h 1 ) mertebesinde demektir.
Sarkacn, numune ile temas haline geldii andaki potansiyel enerji ile numune
krldktan sonra sarkata kalan potansiyel enerji fark, o numunenin krlmas iin gereken

83

enerjiyi baka bir deyimle, darbe direncini verir. Bu enerji aadaki formlle de
gsterilebilir:
Krlma enerjisi = G (h - h 1 ) = G.L. (cos - cos )
Burada;
G = Sarkacn arl (kg)
L = Sarkacn arlk merkezinin, sarkacn salnm merkezine uzakl (m),
h = Sarkacn arlk merkezinin dme ykseklii (m),
h= Sarkacn arlk merkezinin k ykseklii (m),
= Dme as (derece),
= Ykseli as (derece),
Darbe direnci (kg-m) veya (kg-m/cm 2) cinsinden ifade edilmektedir.
Bu deney tamamen ampirik olduu ve artlar deitike malzeme farkl zellik
gsterdii iin numunelerin cihaza uygun bir ekilde yerletirilmesi, doru sonu alma
ynnden nemlidir.
Deney esnasnda nce sarka, daha nce tespit edilen potansiyel enerjiye sahip
olabilecei bir ykseklie karlr. Daha sonra numune, uygun bir ekilde yerletirilir.
rnein, en ok uygulanan Charpy deneyinde numune, mesnetlere tam yaslanacak ekilde ve
ekicin salnm dzlemi ile entiin simetri dzlemi 0,5 mm iinde birbirine akacak ekilde
yerletirilir. Bu durum cihaza bal, yardmc bir aletle salanabilir. Numune uygun ekilde
yerletirildikten sonra, okumalarn yapld kadrann gstergesi balang durumuna getirilir
ve sarka dzgn bir ekilde serbest braklr. Sonu, deneyden sonra kadrandan okunur.
Darbe tokluu dayanm hesaplamalarnda saysal bir deer olarak kullanlamaz; nk
konstrksiyondaki gerilme durumu, yklemenin seyri, boyutlar ve entik geometrisi ok
farkldr. Bu nedenle sadece malzeme kalitesinin belirlenmesi iin yaplan bu deneylerde
sonularn verilmesi ve mukayese amal kullanlmas yeterlidir.
5.1. Numuneler
Standartlarda belirtilen numune boyut ve biimleri aadaki ekilde verilmitir.
Bazen, bu standartlara uygun numune hazrlama imkn olmad durumlarda standart d
numunelerde hazrlanabilir.

84

ekil 5.2. Standart entik darbe deneyi numuneleri

5.2. Darbe deneyinde scaklk etkileri

Belirli bir malzeme iin deiik scaklklarda yaplan darbe deneyleri, o malzemenin
darbe direnci hakknda daha anlaml bir netice sunar. Deiik scaklklarda yaplan bir seri
deney, aadaki ekilde verilen eriye benzer bir eri verir. Bu eriden anlalaca gibi
scaklk dtke darbe direnci de der. Yksek scaklklarda numunenin kopmasn
salamak iin byk bir absorbsiyon enerjisi gerekirken, dk scaklklarda malzeme daha
az enerji absorbsiyonu ile kopar. Yksek scaklklarda, malzeme youn ekil deitirmeyle
gelien snek bir davran gsterir ve numune kopmadan nce plastik deformasyona urar.
Dk scaklklarda malzeme genelde gevrektir ve kopma noktasnda ok az ekil deitirme
gzlenir. Gei scakl, malzemenin snek kopmadan gevrek kopmaya getii scaklktr.

85

ekil 5.3. Darbe enerjisinin scaklkla deiimi

Scaklk dtke darbe enerjisinin (veya direncinin) dmesi, aniden olabildii gibi,
belirli bir scaklk aralnda da olabilir. Darbe enerjisinin aniden dt scakla gei
(transition) scakl denir. Belli bir gei aral olan malzemelerde bu scakl belirlemek
zordur. Bu durumda, tek bir scaklk yerine T1 ve T2 gibi scaklklar arasnda kalan gei
aral tarif edilir. T1 scaklnn altnda malzeme gevrek bir davran gsteriri. Krlma,
klivaj dzlemleri boyunca olup, krlma yzeyi kristalin (granler, ince taneli) bir
grntedir. Bu scaklklarda, darbenin tesiri ile atlak kolayca meydana gelir ve atlak ok
yksek bir hzla yaylr. T2 scaklnn zerindeki scaklklarda ise malzeme snek bir
davran gsteriri. Bu scaklklarda darbenin tesir ile malzemede, nce bir plastik ekil
deitirme ve daha sonra kopma meydana gelir. Snek davrantan dolay malzemede atlak
oluumu gleir ve atlan yaylma hz da yavalar. Bu durumda kopma yrtlma eklinde
olup, kopma yzeyi lifli bir grn arz eder. Gei aralnda ise her iki davran da bir arada
grlr.
Orta ve dk mukavemetli YMK metaller ve ou SDH yapl metaller yksek darbe
direncine sahiptir ve bu tr metallerde (zel reaktif kimyasal ortamlarda bulunmuyorsalar)
gevrek krlma problemi yoktur. Yksek mukavemetli ve gevrek yapl malzemeler dk
darbe direncine sahip olduklarndan, yaplarnda atlak bulunuyorsa, btn scaklk ve
deformasyon hzlarnda elastik blgedeki gerilme deerlerinde gevrek olarak krlrlar.
Yksek mukavemetli elikler, alminyum ve titanyum alamlar bu guruba girer.
Dk ve orta mukavemetli HMK yapl metallerin ve seramiklerin darbe direnleri
scakla olduka baldr. Dk scaklklarda klivaj krlma, yksek scaklklarda ise kayma
krlmas meydana gelmektedir. Dier bir deile, artan scakla bal olarak gevrek
krlmadan snek krlmaya gei olmaktadr. Metallerde bu gei mutlak ergime scaklna
bal olarak 0.1-0.2 Tm, seramiklerde ise 0.5-0.7Tm aralnda olmaktadr. Snek-gevrek
gei aral ieren malzemelerde, gei scakln belirlemek iin eitli kriterler
kullanlmaktadr.
%50 klivaj, %50 kayma krlmasnn meydana geldii scaklk gei scakl olarak
belirlenir.
Genel bir kritere gre, gei scakl belirli bir Cv enerji deerine kar gelen scaklk
olarak da alnabilir.
%100 klivaj krlmann meydana geldii scaklk gei scakl olarak alnr.
Tg, gei scakl malzemenin kimyasal bileimine, sl ilem durumun, ileme yntemine
ve mikroyapsna baldr. Bu deikenler arasnda, tane boyutunu kltme mukavemeti
Hall-Petch bantsna gre artran ve ayn zamanda gei scakln dren tek yntemdir.

86

Malzemelerin gei scakl, mhendislik uygulamalarnda zellikle malzeme seimi

srasnda nemli bir kriterdir. Gei scakl dtke, malzemenin tokluu artacandan,
gei scakl dk olan malzemeler daha ok tercih edilir. Dk scaklklarda alacak
malzemelerde gei scakl bu nedenle olduka byk nem tar.
Darbe deneylerinden elde edilen sonular o malzeme iin kyaslama deeridir ve bu
sonular ekme deneyi sonular gibi mhendislik hesaplamalarnda kullanlamazlar.
Aada verilen ekilde iki farkl kristal yapsna sahip metalik malzemenin darbe
enerjilerinin scaklkla deiimi gsterilmektedir.

(a)

(b)

(c)
ekil 5.4. Farkl malzemelerde darbe enerjisinin scaklkla deiim. (c)de verilen deerler
malzemelerin akma mukavemetini gstermektedir [Bowman].
87

Haddelenmi ve dvlm malzemelerde, entik darbe direnci ubuun veya levhann

deiik ynlerinde farkl deerlerinde olur. Aadaki ekilde, bir levhadan haddeleme
ynnde ve haddelemeye dik ynde karlan numunelerin darbe direnci-scaklk erileri
verilmitir. A ve B numuneleri hadde ynnde alnmtr. Ancak A numunesinde entik
levhaya diktir, B numunesinde ise levha yzeyi ile paraleldir. Bunlar arasnda A tipindeki
numuneler daha ok tercih edilir. C numunesi haddelemeye dik ynde alnm olup entik
levhaya dik gelecek ekilde seilmitir. Bu ekil incelenecek olursa, nispeten yksek
scaklklarda deiik ynlerde alnm numunelerin krlma enerjileri birbirinden ok
farkldr. Dk scaklklarda ise bu fark ihmal edilecek kadar azdr.

ekil 5.5. Haddelenmi bir levhada deiik ynlerde alnm numunelerin krlma enerjisiscaklk erileri.

88

6.YORULMA DENEY
6.1. Giri
Birok makine paralar ve yap elemanlar kullanm esnasnda tekrarlanan gerilmeler
(ykler) ve titreimler altnda alr. Bu tr uygulamalarda, uygulanan gerilmeler
parann statik dayanmndan kk olmalarna ramen, belirli bir tekrar says sonunda
genellikle yzeyde bir atlama bunu takip eden kopma olayna neden olurlar. Yorulma
ad verilen bu olay ilk defa 1850-1860 yllar arasnda Whler tarafndan incelenmi ve
teknoloji ilerledike mhendislik uygulamalarnda daha fazla nem kazanmtr.
Yorulma olayna, dardan uygulanan mekanik kuvvetlerin yannda sl genleme ve
bzlmelerden doan ssal gerilmeler de neden olabilmektedir.
Yorulma olaynda atlak genellikle yzeyde bir przde, bir entikte, bir izikte, bir
klcal atlakta ve ani kesit deiimlerinin olduu yerlerde balar. atlak teekkl iin
aadaki ana faktr gereklidir.
a) Yeterli derecede yksek bir ekme gerilmesi (anma gerilmesi),
b) Uygulanan evrimsel gerilmenin yeterli genlie sahip olmas,
c) Yeterli sayda evrimin uygulanm olmas
Bunlarn yannda, paradaki gerilme ylmas, korozyon, scaklk, ani ve ar
yklemeler, metalografik yap, artk gerilmeler ve birleik gerilme hali de yorulmay etkileyen
dier faktrlerdir.
Yorulma deney sonular uygulamada karlalan btn artlar iermeyebilir. Bu
nedenle, yorulma deney sonular belirli koullar iin fikir verir ve benzer koullarn
bulunabilecei para dizaynnda gerekli nlemlerin alnmasnda yardmc olur. Son yllarda,
nemli paralarn yorulma davranlarn daha iyi belirleyebilmek iin, standart bir deney
numunesi yerine, parann kendisi zel cihazlarda alma koullarna benzer koullarda
deneye tabi tutulmaktadr. Bylece ok daha gvenilir sonular elde edilmektedir.
6.2. Yorulma Deney Trleri
Deneyde kullanlan gerilme tr, yorulma deneyine de adn vermektedir. Gerilme trne
gre balca yorulma deneyleri;
1. Eksenel gerilmeli yorulma deneyi: En basit sistem olan bu tip deneyde numuneye
uzunluu boyunca deien ekme ve basma gerilmeleri uygulanr. Uygulanan gerilme
numune eni boyunca da niform olarak dalr. Bu tip etkilerin olutuu uygulamalara en
iyi rnek, iten yanmal motorlarn balant rotlardr (biyeller). Ancak burada eksenel
gerilme yannda eme kuvvetleri de olduka etkilidir.
2.

Eme gerilmeli yorulma deneyi: Bu deney tr kendi arasnda ikiye ayrlr.

a) Dzlemsel eme gerilmeli yorulma deneyi
b) Dnen eme gerilmeli yorulma deneyi
Birinci deney trnde, numune ntr bir dzleme (veya eksene) gre tekrarlanan eme
gerilmeleri altndadr. Bu tr gerilmelerin olutuu en gzel rnek, tatlarda kullanlan
yaprak yaylardr (makas yaylar).
kinci deney ttnde, numune devaml dnen bir tarafsz eksene gre tekrarlanan eme
gerilmeleri altndadr. Bu tr gerilmelere, rnek olarak hareket halindeki tatlarn
akslarnda meydana gelen gerilmeler gsterilebilir.

89

3. Burma gerilmeli yorulma: Burada deney numunesi sabit bir eksene gre tekrarlanan
burma gerilmesi altndadr. Aralarn sspansiyon yaylarnda ve ekme-basma
kuvvetlerinin uyguland tm helisel yaylarda bu tr burma gerilmeleri oluur.
4. Bileik gerilmeli yorulma deneyi: Yukarda saylan farkl trdeki gerilmelerin ikisinin
veya daha fazlasnn bir arada bulunabilecei durumlarda bileik gerilmeler sz
konusudur. Uygulamada en ok, eme-burma gerilmeli ve eksenel-burma gerilmeli bileik
durumlar gzlenmektedir. Motorlarn krank mili balklarnda gerilme, eme ve burma
gerilmelerinin bir arada bulunduu gerilme trne ait en gzel rnektir.

ekil 6.1. Temel yorulma deney makinelerinin prensip emalar. (a) Tek utan yklemeli
dnel emeli, (b) iki utan yklemeli dnel emeli ve (c) eksenel gerilmeli (eki-bas)
[Hertzberg]
6.3. Yorulma deneyi ile ilgili terimler

evrim (gerilme periyodu): Gerime-zaman erisinin periyodik olarak tekrarlanan en

kk parasna bir evrim denir.
Maksimum gerilme (maks): Uygulanan gerilmeler arsnda en byk cebirsel deeri
olan gerilmedir.
Minimum gerilme (min): Uygulanan gerilmeler arasnda en kk cebirsel deeri
olan gerilmedir.
Ortalama gerilme (0): Maksimum ve minimum gerilmelerin cebirsel ortalamasdr.

maks min

2
Gerilme aral (): Maksimum ve minimum gerilmeler arasndaki cebirsel farktr.
maks min
Gerilme genlii (a): Gerilme aralnn yarsna eittir. Maksimum ve minimum
gerilme ile ortalama gerilme arasndaki farktr.
90

maks min
2

ekil 6.2. (a) Yorulma deneyi ile ilgili tipik bir gerilme-zaman erisi ve (b) basma
gerilmelerinin deiimi [Savakan]

91

6.4. Yorulma zorlanmas trleri

Yorulma zorlanmasnda karlalabilecek tipik gerilme evrimleri aada verilmitir.
a) Deiken yorulma zorlanmas (ort=0)

b) Deiken ekme blgesinde yorulma zorlanmas (ort>0 ve min<0)

c) Dalgal yorulma zorlanmas (ort>0 ve min=0)

d) Dalgal ekme blgesinde yorulma zorlanmas (ort>0 ve min>0)

92

Ayn terminoloji basma blgesi iin, ort<0 olacak ekilde kullanlabilir.

6.5. Gerilme-yorulma mr (S-N) ilikisi (Whler Diyagram)
Bir malzemeye, ortalama gerilmesi sfr olan bir evrimsel zorlanma uygulandnda,
yorulma hasarnn deiken gerilme genliine bal olarak hangi evrimde oluacan
bildiren grafiklere Whler Erileri (veya S-N erileri) denir. Bu eriler, farkl sabit gerilmeler
altnda malzemenin ka evrim sonunda atlayacan veya krlacan gsterir. Ortalama
gerilme tm deneylerde sabit kalmak zere farkl numunelere farkl evrimsel gerilmeler
uygulayarak numunenin atlamasna veya krlmasna kadar geen evrim says (N) tespit
edilir. Deneylerin tmnde gerilme genlii sabit tutulur. Kk gerilmeler iin atlamann
grlecei evrim says ok byk olacandan, nceden belirlenen evrim saysna kadar
deney devam ettirilerek malzemenin davran izlenir. Gerilme ekseni olarak ordinatta
genellikle dorusal, baz hallerde ise logaritmik skala kullanlr ve bu eksende ya maksimum
gerilme, ya minimum gerilme ya da gerilme genliinden biri kaydedilir. evrim says olan
apsiste ise genellikle logaritmik skala kullanlr.
Whler erileri, metal veya alamlarn kristal yapsna bal olarak farkl zellikler
gstermektedir. rnein, HMK yapdaki metaller (zellikle demir ve elikler) belirli bir
gerilme genliinin altndaki zorlanmalarda yorulmaya uramamaktadr. Bunu belirleyen eik
deere Yorulma Snr (Fatigue Limit) ad verilir ve o metalin yorulma dayanmn belirler.
Yorulma dayanm snr, atlak oluumuna neden olabilecek hareketli dislokasyonlar etrafnda
karbon atomlarnn bir atmosfer oluturarak veya kk partikller halinde kelerek onlar
kilitlemeleri sonucu oluan deformasyon yalanmas nedeniyle ortaya kmaktadr. Ayrca
deformasyon yalanmas gsteren baz alminyum alamlar gibi demir d malzemelerde de
bu durum gzlenebilmektedir.
Demir d, yani YMK ve SDH yapya sahip metal ve alamlarda istisnai durumlar
dnda bu zellie rastlanmaz. Dier bir deile gerilme genliinin azalmasyla mrde
srekli bir art sz konusudur. Genellikle bu tr malzemeler iin Yorulma Dayanm
(Endurance Limit) olarak 5x107 evrimde yorulma hasar oluturacak gerilme genlii esas
alnr.
a) Yorulma dayanm (fatigue strebgth): Malzemenin N evrim sonunda atlama veya
kopma gsterdii gerilme deeri olarak tanmlanr.
b) Yorulma snr (Yorulma dayanm snr) (fatigue limit): S-N diyagramnda erinin
asimtotik durum ald gerilmeye yorulma snr veya Yorulma dayanm snr
denir. Bu gerilmenin altndaki evrimsel gerilmelerde parann sonsuz evrime
dayanaca kabul edilir.
c) Yorulma mr (Fatigue life): Belirli byklkte tekrarl gerilme uygulanan bir
malzemenin krlmasna kadar geen evrim saysna denir.
93

ekil 6.3. Demir esasl ve demir d malzemelerin tipik S-N (Whler) erileri (Dieter)
Bu tr erilerde dikkat edilmesi gereken bir husus da yorulma hasarnn 104
evrimden nce olumas durumudur. Bu yorulma trene Ksa mrl Yorulma (Low Cycle
Fatigue) ad verilmekte olup, olay artk gerilme genliinin seviyesi deil birim ekil
deiimin seviyesi kontrol eder.
Dikkat edilmesi gereken dier bir konu da, gerek deney tekniklerindeki farkllklar ve
gerekse malzemedeki homojensizlikler nedeniyle yorulma deneylerinden elde edilen mr
deerlerinde byk dalmlarn beklenmesi gereidir.
6.6. Yorulma deney cihazlar
Yorulma deneylerinde kullanlan cihazlar ok eitli olmasna ramen, bu cihazlarn
numuneye uyguladklar gerilme tr asndan 4 ana grupta toplamak mmkndr.
a) Eksenel ekme-basma gerilmeleri uygulayan cihazlar.
b) Eme gerilmesi uygulayan cihazlar
Dzlemsel eme gerilmesi uygulayanlar
Dnen eme gerilmesi uygulayanlar
c) Burma gerilmesi uygulayan makineler
d) Bileik gerilme uygulayan makineler.
Deneye tabi tutulacak para alma esnasnda ne tr gerilmelere urayacaksa, o tr
gerilmelerin uyguland deney cihaznn seilmesi gerekir. Yorulma deney cihazlar, alma
prensiplerine gre de mekanik, elektromekanik, manyetik, hidrolik ve elektro-hidrolik
cihazlar diye snflandrlabilir.

94

6.7. Yorulma Numuneleri

Yorulma deneyinde kullanlacak numune tipi ve boyutu genellikle cihazn tipine,
kapasitesine ve boyutuna baldr. ASTM-466da eksenel gerilmeli yorulma deneyi iin
aada verilen numune ekilleri tavsiye edilmektedir. Numune boyutlar iin aadaki genel
kurallara dikkat edilmelidir.
a) Numune, atlan numunenin daraltlm kesitinde olacak ekilde dizayn edilmelidir.
b) Numunenin daraltlm kesiti yle seilmelidir ki, max. gerilme deney cihaznn
alma kapasitesinin en az %25inde, min. gerilme ise cihazn alma kapasitesinin
en az %2.5inde olusun.
c) Numune boyutlar yle seilmelidir ki, numunenin doal frekans cihazn frekansnn
en az iki kat olmaldr.
Yorulma numuneleri dairesel veya dikdrtgen kesitli olabilir. Dairesel kesitli
numunelerin ba ksmnn ap daraltlm ksmnn apnn en az 1.5 kat olmaldr. entik
etkisini minimuma indirmek iin daraltlm kesitin her iki ucundaki kavisli blgede (R)
erilik yarap daraltlm ksmn (D) apnn en az 8 kat olmaldr. Dikdrtgen kesitli
numunelerde kesit daraltlmas tek boyutta ve genellikle genilikte yaplr. Dier boyutlar
dairesel kesitli numuneler gibi seilir. Daraltlm ksmda geniliin kalnla oran 2-6
arasnda olmaldr. Daraltlm ksmn uzunluu, daraltlm ksmdaki geniliin en az 3 kat
olmal, basma gerilmesi uyguland durumlarda 4 katn gememelidir.

ekil 6.4. ASTM E-466ya gre eksenel gerilmeli yorulma deneyi numunesi ekilleri (Kayal)

95

Yorulma numunelerinin hazrlanmasnda byk zen gereklidir. Tala kaldrma ilemi

keskin bir kalem ucu ile yaplmal ve i gerilmelerin olumasn engellemek iin ar
deformasyonlardan ve ar snmalardan kanlmaldr. Yzeyde izik ve entik
oluturulmamaldr. Tala kaldrma sonras numuneye hassas bir talama ilemi ve daha sonra
numune boyunca ince zmpara ilemi uygulanmaldr. Numuneler korozif olmayan bir
ortamda saklanmaldr.
6.8. Krlma Yzeylerinin makroskopik grnts
Yorulma krlmasna urayan bir parann krk yzeyi, zorlanmann ekli, seviyesi ve
zamanla deiimi hakknda nemli bilgiler verdiinden hasar analizi (failure analysis)
almalarnda ska yararlanlr. Yorulma sonucu oluan krk yzeyler, gevrek zellikler
tayan parlak grntl olup byk ekil deiimi izlerine rastlanmaz ve ekme gerilmesine
dik olarak uzanr. Yorulma hasar yzey grnmnden de anlalabilir. rnek olarak
aadaki ekilde olduu gibi, yuvarlak kesitli bir parann krk yzeyi incelendiinde deiik
zelliklerdeki blgelerin varl dikkat eker. A blgesi, yorulma atlann ilk olutuu O
noktasn da ieren kararl ilerleme blgesi olarak tanmlanr. Bu blgede ayrca makroskopik
lekte duraklama izgileri (Beach Marks), ile atlak ilerleme ynn gsteren radyal
kntlar (radial ledges) yer almaktadr. Duraklama izgileri, yklemenin durdurulmas,
gerilme seviyelerinin deitirilmesi, alma ortamndaki deiiklikler gibi nedenlerle
olumakta ve atlan ynndeki cephe izlerinden meydana gelmektedir. Duraklama
izgilerinin arasnda mikroskopik lekte, yorulma zorlanmasnn her bir evriminde olutuu
idda edilen yorulma striasyonlar (fatigue striations) na rastlanlr. atlak A blgesinde
deiik dinamik zorlanmalar altnda kararl olarak ilerler ve son atlak cephesine ulat anda
malzemenin kalan kesitinin zorlanmay tayamayacak kadar klm olmasndan dolay ani
ve zorunlu olarak krlr. Bu durum ekildeki B blgesi ile gsterilmi olup, burada snek
krlma belirtisi olan lifli krk yzeyler en belirgin zellik olarak dikkati eker.

ekil 6.5. Yorulma krlmasna uram tipik bir krk yzeyin ematik gsterimi (Demirkolders n.)

96

Genellikle x2-x20 gibi kk bytmelerde stereo mikroskoplarda incelenen krk yzeyler

zorlanma artlar hakknda aadaki ekillerde zetlenmi bilgileri vermektedir.
a) ekme zorlanmas ve/veya tek tarafl eme zorlanmas sonucu oluan krk yzey
rnekleri

a- ekme zorlanmas altnda yorulma krlmas: Anma gerilmesi yksek, entik etkisi
zayf,
b- ekme zorlanmas altnda yorulma krlmas: Anma gerilmesi yksek, tm evrede
zayf bir entik etkisi sz konusu, atlak cephesinin kenarlar daha hzl ilerliyor.
c- ekme zorlanmas altnda yorulma krlmas: Anma gerilmesi yksek, tm evrede
kuvvetli entik etkisi. Cephe kenarlar daha da hzl ilerliyor.
d- ekme, dk akma gerilmesi. Kk bir yerel entik etkisi bulanan dzgn para.
atlak cephesi A etrafnda daireler eklinde ilerliyor.
e- ekme, dk akma gerilmesi. Zayf fakat evresel olan entik etkisi ile atlak cephesi
kenarlar hzl ilerliyor.
f- ekme, dk akma gerilmesi. Tm evrede kuvvetli entik etkisi. Son krlma hemen
hemen tmyle yorulma atla ile evrilmi.
ekil 6.6. ekme zorlanmas sonucu oluan krk yzey modeller. Y: yorulma atla ilerleme
blgesi, S: ani krlma blgesi (Demirkol-d.not.)
b) ift tarafl zorlanmalar sonucu oluan krk yzeylere ait rnekler

97

abcdef-

Anma gerilmesi yksek, yerel entik etkisi zayf,

Anma gerilmesi yksek, evresel entik etkisi zayf,
Anma gerilmesi yksek, evresel entik etkisi kuvvetli,
Anma gerilmesi dk, zayf tyerel entik etkisi bulunan dzgn para,
Anma gerilmesi yksek, tm evrede zayf entik etkisi,
Anma gerilmesi dk, tm evrede kuvvetli entik etkisi

ekil 6.7. ift tarafl eme zorlanmas sonucu oluan krk yzey modelleri (Demirkol-d.not.)
c) Dnene paralarn eilmesi sonucu oluan yorulma krlmasna ait rnekler

abcdef-

Yksek anma gerilmesi, yerel entik etkisi,

Yksek anma gerilmesi, tm evrede kuvvetli entik etkisi,
Dk anma gerilmesi, yerel entik etkisi,
Dk anma gerilmesi, tm evrede zayf entik etkisi,
Dk anma gerilmesi, tm evrede zayf entik etkisi, ok sayda atlak balangc,
Dk anma gerilmesi, tm evrede kuvvetli entik etkisi.

ekil 6.8. Dnel eilme sonucu oluan krlma yzeyi modelleri (demirkol-d.not.)

98

ekil 6.9. inkodan basnl dkmle retilmi bir kap durdurucusunun yorulma krlmas
[Hertzerg]

ekil 6.10. Yorulma krlmas iaretleri. (a) Dnen elik aftn yorulma krlmas. (b)
Alminyum malzemenin yorulma krlmasnda oluan deniz kabuu grnm (oklar
yorulma atlann ilerleme ynn gstermektedir), (c) Yorulma sonucunda oluan yorulma
ilerleme izleri ve (d) bu izlerin dalga izlerine (beach marks) benzetilmesi. [Hertzberg]

99

ekil 6.11. Yorulma sonucu hasara uram elik bir aftn grnm
6.9. atlaksz ve atlakl malzemelerde yorulma zellikleri
6.9.1. atlaksz malzemelerde yorulma
atlaksz malzemelerin yorulma deneyleri, ekme-basma veya dinamik eme halleri
iin standart numunelerle yaplr. Genelde gerilme, zamana gre sinzoidal olarak
deitiinden, dalgalarn ekli servo-hidrolik deney cihazlar ile kontrol edilmektedir.
atlaksz malzemelerde grlen uzun mrl yorulmada, uygulanan max. ve min.
gerilme deerlerinin mutlak deeri malzemenin akma mukavemetinden dktr. Bu tr
yorulmada deney sonularnn amprik olarak,
Nfa = c1
bantsna uyduu tespit edilmitir. Basquin kanunu olarak isimlendirilen bu bantda;
gerilme aral, Nf krlmaya kadar olan evrim says (yorulma mr), a (ou malzemeler
iin 1/8-1/15) ve c1 birer sabittir.

ekil 6.12. atlak oluumunun kontrol ettii uzun mrl yorulmada Basquin kanunu
[Ashpy]
atlaksz malzemelerin ksa mrl yorulmasnda, uygulanan gerilmenin max. ve min.
larnn mutlak deeri malzemenin akma mukavemetinin zerinde olduundan bu durumda
Basguin bants geerli deildir. Bu tr yorulmada yorulma zellikleri, sabit toplam birim

100

ekil deitirme aralnda (t) veya sabit birim ekil deitirme genliinde (gn = t/2)
yaplan deneylerle belirlenir. Ancak malzemenin yorulma zellikleri birim plastik ekil
deitirme aralna baldr. Ksa mrl yorulmada Coffin-Manson kanunu olarak bilinen,
pl Nfb =c2
bant geerlidir. Burada b (ou malzeme iin 0.5-0.6 arasnda) ve c2 birer sabit.

ekil 6.13 Ksa mrl yorulmada plastik ekil deitirme aral (ashby)

ekil 7.14.atlak oluumunun kontrol ettii ksa mrl yorulma. Coffin-Manson kanunu
[Asphy]
Yukarda verilen iki yaklam veya kanun ortalama gerilmenin (m) sfr olduu
kabul ile yaplmaktadr. Malzeme ortalama ekme veya basma gerilmesinin etkisinde
kaldnda ise (yani m0 ise) Goodman kuralna gre, ayn Nf deerini korumak iin gerilme
aral azaltlmaldr.
m 0 (1

m
)

0: sfr ortalama gerilme altnda, Nf evrim sonunda krlmaya neden olan gerilme
araldr.
m: ortalama gerilme iin ayn eyi ifade etmektedir.

101

 : malzemenin ekme mukavemti

ekil 6.15. Goodman kural. atlaksz malzemelerin yorulma zelliine ortalama ekme
gerilmenin etkisi.
Goodman bants amprik bir bant olup, her zaman geerli deildir. Bu nedenle
kullanm koullarna benzer artlarda deneyler yaplmal ve buluna sonular son dizayn
tasarmlarnda kullanlmaldr. Genellikle ilk dizayn tasarmlar bu bantya dayanarak
yaplmaktadr.
Yorulma mr, yorulma deneyi cihazlarnda gerilme veya ekil deiimi sabit
tutularak yaplr. Sabit gerilme genliklerinde yaplan deneylerde, evrim saysna bal olarak
her evrimdeki ekil deitirme miktar belirlenir. Sabit birim ekil deitirme genliinde ise,
evrim saysna bal olarak her evrimdeki gerilme miktar tespit edilir. Sabit gerilme
genliinde, evrim says ile birim ekil deitirme miktarnn azalmas (veya sabit birim ekil
deitirme genliinde evrim says ile gerilmenin artmas) malzemenin deformasyon
sertlemesine uradn gstermektedir. Malzemenin deiken zorlanmalar altnda
sertlemesi normal bir davran olup ounlukla tavlanm homojen yapl malzemelerde
grlr. Souk ilem grm malzemelerin yorulma deformasyonunda ise, sabit gerilme
genliklerinde evrim says ile birim ekil deiiminin artt (veya sabit birim ekil
deitirme genliklerinde evrim says ile gerilmenin azald) grlmtr. Bu olay
deformasyon yumuamas olarak isimlendirilmekte olup, malzemenin yorulma mrnn
azalmasna neden olduundan olduka tehlikeli bir durumdur. Yorulmada deformasyon
sertlemesi veya yumuamas, zellikle yorulma zorlanmasnn balangcnda olup, belirli bir
evrim saysndan sonra gerilme ve birim ekil deitirme genlikleri sabit deerler almaktadr.
Yorulma srasnda ortaya kabilecek bu davran ekme deneyinden elde edilen
verilerden yararlanarak yaklak belirlenebilir. Malzemelerin ekme ve akma gerilmeleri
arasndaki oran bu konuda bir fikir vermektedir.
(/a)>1.4 : sertleme,
(/a)<1.2 : yumuama,
(/a)=1.2-1.4: nemli bir deiim olmaz.

102

Malzemelerin yorulma deformasyonunda davrann nceden tahmin etmeye yarayan

dier bir kriter ise, malzemenin deformasyon sertleme ss (n) deeridir.
n>0.2: deformasyon sertlemesi,
n<0.1: deformasyon yumuamas
Bundan dolay, sert ve yksek mukavemetli malzemeler genellikle yorulma
yumuamas, yumuak malzemeler ise deformasyon sertlemesi gsterirler. Baz malzemeler
ise nce deformasyon sertlemesi daha sonra ise yumuama veya bunun tersi de grlr.

(a)
(b)
ekil 6.16. Yorulma deformasyonunda, malzemenin deformasyon zelliklerinin evrim says
ile deiimi. (a) Gerilmenin sabit tutulmas durumu, (b) ekil deiiminin sabit tutulmas
durumu [Hertzberg]
6.9.2. atlakl malzemelerde yorulma
Byk yaplar (kprler, gemiler ve nkleer basn kaplar gibi zellikle kaynakl
yaplar) her zaman atlak ihtiva eder. Bu atlaklarn ilk uzunluu, belirli bir deerin altnda
olmaldr. Yapnn emniyetli mrn belirlemek asndan, atlaklarn aniden
ilerleyebilecekleri uzunlua ne kadar zamanda (ka evrimde) eriebileceini bilmek gerekir.
te yandan, uzun mrl yorulmada, yorulmann II.aamasnda da atlak boyu belirli bir
deere eritii iin atlakl malzemelerde yorulma kapsamnda ele alnabilir.
Aadaki ekilde grld gibi, atlak bulunan numuneyi evrimsel olarak
yklemek suretiyle eitli veriler elde edilebilir. Ancak, atlakl malzemelerde yorulma
olaynn anlalabilmesi iin gerilme iddet faktrnn en byk ve en kk deerlerine
bal olarak gerilme faktrnn bilinmesi gerekir.
Gerilme iddet faktr (K)
K=Kmax Kmin= a

103

ekil 6.17. atlakl malzemelerde yorulma atlann ilerlemesi [Ashyby]

Gerilme iddet faktr (K) zaman gre (sabit ykte) artar (ekil 7. 17). nk atlak
srekli olarak bymektedir. Bu araln artmas ile atlak ilerleme hz da artmaktadr.
Kararl durumda atlak ilerleme hz (da/dN);
da/dN = AKm
olarak ifade edilmitir. Burada A ve m malzeme sabitleridir. Bu durumda ilk atlak uzunluu
(a0) ve atlan kararsz hale gelip hzla ilerleyecei son atlak uzunluu (af) biliniyorsa veya
hesaplanabiliyorsa, yukardaki denklemin entegrali alnarak emniyetli evrim says
bulanabilir.

Nf

Nf

af

a0

da

dN A(K )

m'

Burada; K= a olduu unutulmamaldr.

104

ekil 6.18. atlakl malzemelerde yorulma atlak ilerleme hz [Asphy]

6.10. Yorulmada toplam hasar kavram (Miner kural)
ou gerek durumda olduu gibi, bir makine parasnn farkl zamanlarda deiik
sreler boyunca gene farkl gerilme genliklerinde alt dnldnde, hasarn ne zaman
oluabileceinin belirlenmesi iin Miner Kural ad verilen bir yntemden
yararlanlmaktadr. Bunun iin parann aadaki gibi bir zorlanmayla kar karya olduu
dnlrse, Miner kural;
(n1/N1) + (n2/N2) + ..+ (nk/Nk)=1
eklinde ifade edilmektedir. Burada; gi dinamik zorlanmada gerilme genlii deerleri, Ni bu
gerilme genliinde elde edilecek yorulma hasar evrim saylar (yorulma mr), ni ise gi
gerilme seviyesinde uygulanan evrim saylardr. Daha genel hali ile bu kural,
k

(n
i 1

/ Ni ) 1

eklinde ifade edilmekte olup, aslnda belirli bir gerilme genlii uygulanan evrim saysnn o
gerilme iin geerli olan hasar mrne oranlarnn toplamnn yorulma hasar oluabilmesi
iin 1e eit olmas gerektiini vurgulamaktadr.

105

ekil 6.19. farkl gerilme genliklerine maruz kalan makine elemanlarnda toplam hasarn
belirlenmesi [Demirkol, not]
6.11. Yorulma hasar mekanizmas
Yorulma zerinde yaplan almalar, yorulma hasar oluum mekanizmasnn drt
deiik safhada meydana geldiini gstermitir. Bunlar;
1.
2.
3.
4.

atlak oluumu,
atlan ilk aamada kayma bantlar boyunca ilerlemesi,
atlan gerilmeye dik olarak ilerlemeye devam etmesi,
Zorunlu krlma.

Yorulma atla genellikle yzeyde balamaktadr. nk gerilmenin en byk deeri

yzeyde olumaktadr. Yzeyler d etkilere aktr ve evrimsel zorlanmann kristal
ierisindeki kayma hareketleri yzeyde son bulmaktadr.
te yandan Ti, Mg ve onlarn alamlar gibi sk dzenli hegzagonal (SDH) yapl
malzemelerdeki ikiz snrlar (twin boundaries) nemli bir atlak balangc oluturabilir.
Ticari saflktaki Al, yksek dayanml elik ve polimerik malzemelerde inklzyonlar ve ikinci
faz paracklar da nemli bir atlak balangc tekil edebilirler. Tane snrlar zellikle
yksek scaklklarda (0.5Tmin zerinde) ve byk ekil deitirme aralklarnda atlak
balangcn tekil edebilirler. Ayrca, bu snrlarda gevreklik oluturan keltilerin bulunmas
durumunda bu olay hzlanmaktadr. Bu tr ikincil baz atlak oluum mekanizmalar aada
verilmitir.

ekil 6.20. Baz yorulma atla oluum mekanizmalar. (a) kayma bantlar, (b) inklzyonlar
ve (c) tane snrlar.
Yzeyde atlak oluumundan nce mikro lekte plastik ekil deiimlerinden
kaynaklanan kararl kayma bantlar (Persistent slip bands) meydana gelmektedir.
Gerilemenin yn deitirmesiyle bantlardaki kayma olay bir takm yan etkilerden dolay tam
anlamyla geri dnememekte, bylece malzeme yzeyinde girinti (intrusion) ve knt
(extrusion)lara neden olmaktadr. Atomik mertebedeki bu yzey przll zorlanmalar
srasnda gerilme ylmalarna neden olmakta ve bunun neticesinde byk deerlere ulaan
gerilmeler yorulma atlann ekirdeklemesini salarlar. Bu mekanizma toplam yorulma
mrnn %10unu kapsamaktadr.

106

ekil 6.21. Kayma bantlarnda yorulma atlann ekirdeklenmesi [Meyers]

ekil 6.22. Bakr levhada yorulma deneyi srasnda oluan girinti ve kntlarn grnm
[Meyers]
Oluan mikro atlaklar nce kayma bantlar boyunca ilerler. Bu ilerleme genellikle
uygulanan gerilmenin yn ile yaklak 45lik bir a yapar ve bir veya iki tane boyunca bu
ekilde geliimini srdrr. Bundan sonra atlak gerilme ynne dik gelecek ekilde
ilerlemeye balar ve kararl atlak ilerleme safhasn oluturur. Kararl atlak ilerleme
safhasnda yorulma yzeyinde sitriasyon izgileri (striation markings) oluur. atlak alma
safhasnda kayma mekanizmas yardmyla bir miktar uzamakta, bu srada atlak dibindeki
plastik ekil deiimi neticesinde burada krelme (blunting) gerekletiinden gerilme iddeti
azalmakta ve ilerleme durmaktadr. Ancak kapanma srasnda atlak dibi bu defa
keskinlemekte ve takip eden alma srasnda gerilme ylmasn tekrar artrarak atlan
ilerlemesine neden olmaktadr (ekil 7. 23(b)). Bu olay her evrim sonunda tekrarlanmakta
olup yorulma striasyonlarnn oluumu da bu ekilde aklanmaktadr.

107

ekil 6.23. 2014-T6 Al alamnda striasyon izgilerinin grnm [Meyers]

(a)

(b)

ekil 6.24. atlak oluumu ve ilerlemesi. (A) atlan aamal ilerleyii, (b) atlan
plastik krelme mekanizmasyla ilerlemesi [Meyers]
6.13. Yorulmay etkileyen faktrler
Bir makine elemannn yorulmaya kar emniyetli olabilmesi iin iletme srasnda
doabilecek anma gerilmelerinin malzemenin yorulma dayanmn altnda seilmesi yeterli
olmayabilir. Dier bir deile, zorlanma artlar gerek malzemenin yorulma dayanmn
indirgeyici, gerekse gerilme genliini arttrc baz faktrleri de ierebilir. Bu faktrler;
a) Yorulma Dayanmn ndirgeyici Etkisi Olan Faktrler
1. Ortalama gerilme
2. Boyut
3. Yzey durumu
4. Kesit biimi
b) Gerilme Genliini Artrc Etkisi Olan Faktrler
1. Darbeli ykler
2. entik etkisi
108

6.13.1. Ortalama Gerilmenin Etkisi

Yorulmaya deien gerilme genlii yol aar. Literatrdeki malzemelere ait yorulma
snrn veya dayanmn veren verilerin byk ounluu deiken yorulma zorlanmas ort=0
iin tayin edilmi G deerlerini iermektedir. Ancak gerek gerilme zorlamalar ideal
durumdan farkllklar gstermektedir. zellikle iletme artlarnda malzemeye gerilme
genliinin yan sra ortalama gerilmenin de etkidii grlmektedir. ounlukla ortalama
gerilmenin pozitif olduu durumda basma ynndeki ortalama gerilmelerden daha tehlikeli
durumlar ortaya kard bilinmektedir. Aadaki ekilde grld gibi genellikle ortalama
gerilme arttka yorulma mr azalmaktadr.

ekil 6.25. Ortalama gerilmenin malzemelerin S-N erisi zerindeki etkisi [Meyers]

Ortalama gerilmenin varl durumunda yorulma dayanm olarak tanmlanan G

deerinin hangi deere indirgeneceinin bilinmesi gerekmektedir. Bu iki yaklamla
gerekletirilir.
1. Yorulma deneyleri sonunda elde edilen verilerin kullanlmasyla gerekletirilen ve
Simith Diyagramlar ad verilen grafiklerden bu bilgi dorudan elde edilebilir. Bunun
iin malzemenin yapsna (sertletirilmi, tavlanm vb.) ve zorlanma ekline uygun
(ekme-basma, eme veya burulma) Smith diyagramlarnn elde edilmesi gerekmektedir.
Uygulamada sk olarak kullanlan malzemeler iin bu diyagramlarn bulunmas olduka
kolaydr. Bu diyagramlarn uygun olan seildikten sonra yatay eksene ortalama gerilme
yerletirilir. Bu deerden dikey olarak dik klr. Bu dorunun, Smith diyagramn
yukardan snrlayan izgisi ile merkezden geen 45lik doru arasnda kalan blme
indirgenmi yorulma dayanm veya snrn belirlemektedir. Smith diyagramlar yaygn
bir gsterim biimi olup, yorulma dayanmna ait alt ve st gerilmelerin ortalama gerilme
ile deiimini verir.

109

ekil 6.26. Normalize edilmi St42 eliinin Smith diyagram [Demirkol-ders N.]
2. Baz matematiksel ve grafik yntemler kullanlarak, malzemenin akma dayanm, ekme
dayanm gibi zelliklerden yararlanmak suretiyle, ortalama gerilmeden kaynaklanan
yorulma dayanmnn indirgenmi deerlerini de bulmak mmkndr. Bu yntemlerin en
basiti Soderberg Dorusu adn almakta ve yorulma dayanmnn ortalama gerilmeyle
deiimini malzemenin akma dayanmyla ilikilendirmektedir.

ekil 6.27. Soderberg, Goodman ve Gerber Yaklamlar [Meyers]

110

Matematiksel olarak indirgenmi yorulma dayanm a

Gin= 0.(1-m/ak) (0: ortalama gerilmenin 0 olduu durumdaki yorulma dayanm)
eklinde hesaplanabilir.
Bu ekilde kullanlabilen dier bir yntem de,
Gin=0.[1-(m/)]
eklinde ifade edilen ve =1 iin Goodman dorusu ve =2 iin Gerber parabol olarak
adlandrlan yntemdir. Gerber yntemi daha ok snek malzemeler iin geree yakn
deerler vermekle birlikte Goodman dorusu daha konservatif bir yaklam ierdii iin ve
yorulmann doasnda var olan dalm nedeniyle daha emniyetli olarak kabul etmekte ve
tasarmlarda daha yaygn olarak kullanlmaktadr.
Bu yntemlere ek olarak bir de malzemenin ekme, akma dayanmlarn beraberce
ieren ve Dzeltilmi Goodman Diyagram (Midified Goodman Diagram) ad verilen bir
yntem daha vardr. Smith diyagramlarna ok benzemekle birlikte bu diyagramlar amprik ve
tahmini karakter tarlar.
Ortalama gerilmenin hesaplanmas srasnda zorlanma artlarndan doabilecek darbe
etkisinin hesaba katlmas gerekebilir. Dier bir deile ortalama gerilme, eer bir darbeli
zorlanma durumu varsa ilerideki blmde aklanacak olan darbe etkisi katsays ile
arplarak diyagramlardaki yerine konulmaktadr.

6.13.2. Boyut etkisi

Yaplan almalar makine paralarnn boyutlarnn, malzemenin eme ve burulma
yorulma dayanmlarn nemli oranda etkilediini ortaya koymutur. Para bydke
yorulma dayanm azalmaktadr. Bu deiim, 10 ile 200 mm ap (ya da kalnlk) aralnda
sz konusudur. Boyut etki katsays birden kk bir deer iermekte olup K ile
belirtilmektedir. Bu etki ile indirgenmi yorulma dayanm,
Gin = K.G deerine drmektedir.

ekil 6.28. Para ap ve kalnl ile boyut etki katsays Knn deiimi [Demirkol ders.
Nor.]

111

Tablo 6.1. Boyut etki katsaysnn deiimi [Dieter]

ap (mm)
D 10
10 D 50
50 D 230

K
1.0
0.9
1-(D-0.76)/380

Bu etki byk kesitli paralarn yzeylerinin daha byk olmas ve yorulmann

yzeyde balamas nedeniyle hasar oluumunun daha abuklaabilmesi ve byk kesitli
paralarda eme ve burulma zorlanmas nedeniyle oluan gerilme gradyannn, yksek
gerilme altnda bulunan hacim orannn artmasna neden olmas eklinde aklanmaktadr.
6.12.3. Yzey durumunun etkisi
Gerek paralarn ekillendirilmesi, gerekse altklar ortam nedeniyle oluan yzey
durumu ve yzey kalitesi de yorulma dayanm zerinde etkin rol oynamaktadr. Yorulma
olaylarnda atlak oluumu genellikle yzeyde balar. nk eme ve burma gerilmelerinin
uyguland durumlarda en byk gerilme yzeylerde oluur. Eksenel gerilme halinde ise,
gerilmenin tm kesite niform olarak dalmas beklenirken rastgele ynlenmi ok taneli
malzemelerde gerilme niform dalmayp yzeyde maksimum deerler alabilir.
Yzeyde balayan yorulma atlann kendisi de bir sre sonra entik etkisi
gstereceinden gerilme konsantrasyonuna ve dolaysyla atlan hzla ilerlemesine yol
aacaktr. Bu nedenle malzemenin yorulma dayanmn artrmak byk lde yzey
atlaklarnn oluumunu engellemek gerekir. atlaa engel olmak yzey kalitesini
iyiletirmekle olur. Literatrde yorulma dayanm veya snr deerini veren tm veriler
yzeyi parlatlm deney paralarndan elde edilmitir. Yzey kalitesi azaldka veya
przllk arttka yorulma dayanmnn azald grlr. Bu azalma malzemenin ekme
dayanm arttka daha belirginlemektedir. Yzey etki faktr ile gsterilir ve yorulma
dayanmn
Gin= G
deerine indirgemektedir. Demir ve elikler iin yzey etki katsaysn belirlemede kullanlan
diyagram aada verilmitir.

112

ekil 6.29. Yzey etki faktrnn yzey kalitesi ve ekme dayanm ile deiimi [Dieter]
Tablo 6.2. SAE 3130 eliinin yorulma mrnn yzey przllne bal olarak deiimi
[Dieter]
Yzey ilemi
Kaba ilenmi
Ksmen elle parlatlm
Elle parlatlm
Talanm
Talanm ve parlatlm

Yzey przll (m)

2.67
0.15
0.13
0.18
0.05

Ortalama yorulma mr (evrim)

24000
91000
137000
217000
234000

zellikle sert malzemelerde yzeyin dzgnl yorulma dayanmn byk lde

artrmaktadr. rnein yzeyi parlatlm bir numunenin yorulma dayanm snr, tornada
kabaca ilenmi bir numuneye oranla %15-40 daha yksektir. Yzeydeki przllkler birer
entik etkisi yaparak, gerilme konsantrasyonuna ve dolaysyla atlak oluumuna neden
olmaktadr.
Yzey przllnn yannda, yzey sertliinin de artrlmas atlamaya kar
direnci artracandan, yorulma dayanmnn artmasn salar. eliklerde, sementasyon,
nitrrasyon ve benzeri yzey sertletirme ilemleri yorulma dayanm asndan olduka fayda
salamaktadr. te yandan karbon eliklerinin tavlanmas ve scak ilenmesi esnasnda
yzeyde karbon azalmas (dekarbrizasyon) olur. Bu durum yzeyde yumuamaya ve sonu
olarak yorulma dayanmnn dmesine neden olur. Ancak, yzey sertletirme ilemleri
srasnda, bu ilemlerin yanl uygulamalarndan kaynaklanabilecek atlamalara (su verme
atla vb.) meydan verilmemesi gerekmektedir.

113

6.13.4. Kesit biiminin etkisi

Yorulma deneyleri genellikle dairesel kesitli numunelerle yaplmaktadr. te yandan,
dikdrtgen kesitli numuneler zerine yaplan deneyler, dikdrtgen kesitli paralarn yorulma
dayanmlarnn dairesel kesitli paralara gre daha dk olduunu gstermitir. Kesit biim
faktr, q, dairesel kesitli paralar iin 1, dikdrtgen kesitli paralar iin 0.8 olarak kabul
edilmektedir. Bu durumda indirgenmi yorulma dayanm,
Gin = q.G
eklinde hesaplanmaktadr.

6.13.5. Darbe etkisi

Makine paras darbeli ykler altnda alyorsa, gerilme genliinde art
beklenmelidir. Bu durumda evrimsel zorlanma srasnda oluan gerilme genlii deeri darbe
etki katsays ile arplmaldr. Dier bir deile ykselmi gerilme genlii deeri,
gyk = .g
eklinde hesaplanmaktadr. Deiik iletme artlar iin geerli olan darbe etki katsaylar
aadaki tabloda verilmitir.
Tablo 6. 3. Darbe etki katsaysnn darbe trne gre deiimi
Darbe tr
Hafif
Orta

Kuvvetli
ok kuvvetli

alma artlar
Buhar ve su trbinleri, kompresrler, elektrik
makineleri, talama tezgahlar
Buhar makinelar, iten yanmal motorlar,
pistonlu kompresr ve pompalar, tornalar, planya
ve hidrolik presler
Dvme presleri, abkant presler, makaslar, zmba
makineleri, tcler, ekme tezgahlar
ahmerdanlar, hadde tezgahlar, ta krxlr

Darbe etki katsays ()

1.0-1.1.
1.2-1.5

1.5-2.0
2.0-3.0

Not: Darbe etkisinin ortalama gerilmeyi de etkiledii unutulmamaldr.

6.13.6. entik etkisi
Para kesitindeki ani deiimlerine entik ad verilmektedir. Para kesitinde entik,
delik ve ani deiimlerin bulunmas yorulma dayanm ve yorulma mrn byk lde
azaltmaktadr. entikler malzemenin o blgesinde etkin olan gerilmeleri artrarak atlak
balangcna neden olurlar. Yorulma zorlanmasnda da bu etki ayn yndedir. Dier bir
deile bu etki, etkin olan gerilme genliinde arta neden olurlar. entik etkisi entiin ekil
ve boyutlarna baldr. Makine paralarndaki ani kesit daralmalar, ya delii, yolluk, vida
dii ve benzeri ksmlar daima entik etkisi gsteririler. Bu paralarn dizaynnda entik
etkisini minimuma indirecek uygun ekil ve boyutlar ile uygun imalat yntemleri
seilmelidir.
Statik zorlanma durumlar iin entiin yol at gerilme art entik etki katsays
en ile belirlenmekte olup bu deerler literatrde grafikler halinde verilmitir.
114

ekil 6.30. entik etki katsaysnn deiimi [Demirkol-d.not]

rnek olarak yukardaki grafik, ekme gerilmesi altnda evresel u-entii ieren
yuvarlak bir ubuk iin entik etkisi katsaysn entik geometrisine bal olarak vermektedir.
Burada R ubuun yarapn, r entik dibi radsn, t ise entiin derinliini temsil
etmektedir.
Yorulma zorlanmasnda statik en deerleri geerliliini yitirmekte ve en ile
gsterilen yorulma entik katsaysna ihtiya duyulmaktadr. Bunun elde edilmesi iin iki yol
izlenebilir.
1. Yorulma entik katsays
en =1 + (en 1). en
forml yardmyla elde edilebilir. Ancak bu durumda en ile ifade edilen ve bir malzeme
zellii olan entik duyarllk katsaysnn bilinmesi gerekmektedir. Aada baz
malzemelere ait entik duyarllk katsays deerleri verilmitir.
Tablo 6.4. entik duyarllk katsaysnn deiimi [Demirkol-ders.not]
Malzeme
entik duyarllk katsays (en)
St42 (1020)-Normalize edilmi
0.40-0.70
St50 (1040)- Normalize edilmi
0.50-0.85
St70 (1060)- Normalize edilmi
0.55-0.85
Alaml yap elikleri- Normalize edilmi
0.65-0.75
Alaml yap elikleri-Islah edilmi
0.80-0.95
Yay elii-Islah edilmi
0.95-1.00
Ostenitik elikler
0.10-0.35
Hafifi metaller
0.40-0.80
Malzeme dayanm arttka ve sneklii azaldka entik duyarll artmaktadr.
Ancak grld gibi deerlerin byk dalm gstermesi nedeniyle gerek deerin tam
olarak belirlenememesi tehlikesi vardr.

115

2.Matematiksel formller
Yukardaki zorluklar nedeniyle Bollenrath ve Troost tarafndan yorulma entik
katsaysnn belirlenmesinde aadaki formller nerilmitir.
a) ekme-basma tr zorlanmalar iin:

1540

en en (1

1
1

13700

Burada r entik dibi radsn, en statik entik etki katsaysn, malzemenin ekme
dayanmn temsil etmektedir.
b) Eme tr zorlanmalar iim:

1540

en en (1

1
1

13700

r
2.3R

Burada R emeye allan parann yarapn veya yass ubuun yar kalnln ifade
etmektedir. Bu amprik bantlarn kullanlmasnda ekme dayanmnn kg.f/cm2, boyutlarn
ise cm olarak seilmesine dikkat edilmelidir. Bu yntemden uygulamalarda daha ok
yararlanlmaktadr. nk malzemenin entik duyarll ekme dayanm deerlerini de
iermekte olup geree daha yakn deerler vermektedir.
6.14. Yorulmada emniyet katsays
evrimsel zorlanmalar altnda alan makine paralarnda malzemenin yorulma
dayanm veya snr G ve zorlanmann gerilme genlii g yardmyla emniyet katsays,
= G/g
olarak tanmlanr. Ancak, boyut, yzey artlar, darbe, entik, ortalama gerilme ve kesit biimi
gibi etkiler gz nne alndnda yorulma dayanm G yerine boyut, yzey, biim ve
ortalama gerilme etkilerinden dolay indirgenmi yorulma dayanm deeri G esas alnarak
yorulma emniyet katsays,
= G/g
eklinde tanmlanmaktadr. Bu etkilerden dikkate alnmamas gerekenler varsa ilgili katsays
1 olarak kabul edilir. Bylece en genel durum iin yorulma emniyet katsays,
116

G . .q.
g .. en

eklinde yazlabilir. Ortalama gerilmenin etkisi sz konusu ise G yerine diyagramdan elde
edilmi indirgenmi yorulma dayanm deerleri kullanlmaldr.
Tasarmlarda yorulma emniyet katsaysnn seilmesinde genel olarak u faktrler gz
nnde bulundurulur.
1. Zorlanmann seviyesi, zamanla deiimi ve bunlarn tahmininde geree yaknlk,
2. Malzemnin i yaps, homojenlii, anizotropisi, artk gerilme durumu vb.,
3. Tasarm yaplan parann imalat teknolojisine olan hakimiyet,
Btn bu faktrler tam olarak belirlenebilmise, ayrca buna benzer paralarda edinilmi
deneyimler varsa ve de bir hasar olumas ile teknik ve ekonomik bir facia domas tehlikesi
yoksa yorulma emniyet katsays genellikle 1.5-2.0 arasnda seilir. Etkiyen faktrler kesin
olarak belirlenemiyorsa bu deerin daha yksek seilmesi gerekir. Can emniyetinin sz
konusu olduu tasarmlarda ise emniyet katsays 2.0-5.0 arasnda seilir.
6.15. ok eksenli gerilme hali
Makine paralarna yorulma zorlanmas srasnda birden fazla gerilmenin etkimesi
sonucunda bunlarn oluturduu efektif gerilmenin saptanmasnda deiik yaklamlar
kullanlmaktadr. rnein snek malzemeler iin Deformasyon Enerjisi (Von Misses) Kriteri
kullanlarak saptanan efektif gerilme deerinin daha iyi sonu verdii ne srlmektedir.
Dolaysyla snek ve tok malzemeler iin efektif gerilme,

1 / 2 ( 1 2 ) 2 ( 2 3 ) 2 ( 3 1 ) 2

1/ 2

eklinde hesaplanmaktadr. Gevrek malzemeler iin en byk asal gerilmenin efektif gerilme
olarak alnmas daha uygun sonular vermektedir. Bu malzemeler iin efektif gerilme,

1
eklinde saptanmaktadr.
Ayrca normal ve kayma gerilmelerinin ayn anda etkimesi durumunda yorulma
analizine esas olacak gerilmenin saptanmas iin,

2 3 2
bantsndan yararlanlabilir.
6.16. Yzey sertliinin etkisi
Yorulma atlaklar yzeyde olutuu iin yzey artlarnn yorulma mrnn artrlp
azaltlmasnda byk nemi vardr. Nitrrleme, sementasyon gibi yzey sertletirme
yntemlerinin uygulanmas yorulma dayanmnn artrlmasn salamakta, dekarbrizasyon

117

gibi yzeyde yumuamaya neden olan ilemler neticesinde ise yorulma dayanm
azalmaktadr. Ancak yzey sertletirme ilemleri srasnda bu ilemin yanl uygulanmasndan
kaynaklanan atlamalara (su verme atlamas v.b.) meydan verilmemesi gerekmektedir.
6.17. Artk gerilmelerin etkisi
Makine paralarnn retimleri srasnda bnyelerinde oluabilecek artk gerilmeler,
iletme gerilmeleri ynnde ise yorulma mrnde nemli azalmalara neden olur. Ancak,
iletme gerilmesinin ters ynnde bir artk gerilme malzeme bnyesinde oluturulmu ise bu
defa mrde bir art sz konusu olacaktr. nk gerilmelerin vektrel olarak toplanabilmesi
esasna gre iletme srasnda oluacak gerilmeler nce artk gerilmelerin zerine kmaya
alacandan gerek deerinde azalmaya urayacak, bu ise yorulmaya neden olan gerilme
genliinin daha dk seviyede kalmasna neden olacaktr.
Endstriyel uygulamalarda bu etkiden ok yaygn olarak yararlanlmaktadr.
Yorulmaya alan makine paralarnn sadece yzeyleri ve yzeye ok yakn blgeleri bilye
pskrtlerek plastik deformasyona uratlmaktadr. Bu ileme Bilya Pskrtme (Shot
Peening) ad verilmekte olup sonuta malzeme yzeyinde basma ynnde artk gerilme
oluturulmaktadr. Bylece ekme zorlanmalar altnda yorulmaya alan makine paralarnn
mrlerinde 2-10 misline varan artlar salanmaktadr. Ancak bilyalama ileminin kontroll
yaplmas gerekmektedir. Bu ilemin iddetini saysal olarak belirlemede Almen Deneyi ad
verilen bir yntemden yararlanlmaktadr.
6.18. Yorulmaya etki eden metalurjik faktrler
Metallerin yorulma zellikleri yaplar ile dorudan ilikili olmasna ramen
metalrjik yntemlerle yorulma zelliklerinin iyiletirilmesi abalar ok snrl gelimeler
salamtr. Bu konudaki gelimeler daha ok, tasarmlarda entik etkisi yapabilecek
blgelerdeki gerilme iddetlerinin azaltlmas, artk gerilmelerden yararlanlmas ve yzey
sertletirme yntemlerinin uygulanmasndan elde edilmitir.
Genellikle malzemenin statik ekme dayanm arttka, malzemenin yorulma dayanm
snr da ykselir. Demir esasl metal ve alamlar iin yorulma dayanmnn ekme
dayanmna oran %50 mertebelerinde iken, demir d metal ve alamlar iin bu oran %35
seviyelerinde kalmaktadr. Sadece akma dayanmndaki artn da yorulma zelliini
artrmad zerinde de bileilmektedir. ekme dayanmn artrmadan sadece yorulma
dayanmn artran bir alam elementi yoktur.
Metallerin alam sertlemesi ve kelme sertlemesine uratlmas yorulma
zelliklerinin de gelimesine neden olmakta, ancak bu gelime ekme dayanmlarndaki arta
paralel olarak gelimektedir.
Basit karbonlu eliklerde kaba perlitten oluan yap sertlik ve dayanm zellikleri
asndan nemli bir fark yaratmamakla beraber, yorulma dayanmn nemli lde
azaltmaktadr. Bu perlitteki kaba karbr lamellerinin yapda entik etkisi gstermesine
balanmaktadr.
Yorulma dayanmn malzemenin apraz kayma yetenei ile dorudan ilikili olduu
gzlenmitir. Kolay apraz kayabilen yksek dizi hatas enerjisine sahip metaller,
dislokasyonlara engeller etrafnda rahat hareket etme salamakta, bu ise kayma dzlemi
oluumunu, dolaysyla atlak oluumunu hzlandrmaktadr. Bu tr kaymaya Dalgal Kayma
(Wavy-slip) denilmektedir. Dk dizi hatas enerjisine sahip metallerde ise apraz kayma
kolay kstlandndan atlak oluumu da gecikmekte, bu da yorulma dayanmn artmasn

118

salamaktadr. Bu malzemelerde grlen kayma tr Dzlemsel Kayma (Planar-slip) adn

almaktadr.
Dk gerilmelerin sz konusu olduu yorulma zorlanmalarnda tane bykl,
atlan oluum ve ilerleme safhalarnda etkili olmaktadr. Daha ok dzlemsel kayma
gsteren dk dizi hatas enerjisine sahip metallerde grlen bu etki, yorulma dayanmn
tpk statik ekme dayanmnda olduu gibi tane byklnn kare kk ile ters orantl
olduu eklinde aklanmaktadr.
Genel olarak slah edilmi yapya sahip elikler dayanm, sneklik ve yorulma
dayanm asndan optimum sonular vermektedir. Ancak 40 RSD-C sertlii civarnda
ostemperleme (Austempering) ile elde edilen beynitik yap ayn sertlik ve statik dayanma
sahip olmasna ramen temperlenmi martanzitik yapya oranla daha stn yorulma
zellikleri vermektedir. Bu ise beynitteki karbr tabakasnn ok ince ve srekli olmamas
neticesinde daha az entik etkisi yapmasyla aklanmaktadr. Isl ilem uygulanacak elik
paralarda alam elementinin en nemli rol eliklerin su alma derinliini artrarak, sertliin
yzeyden itibaren daha derin ksmlara kadar artmasn salamak ve dolaysyla yorulma
dayanmn artrmaktadr.
Snek malzemelere uygulanan son mekanik ilemlerin de yorulma dayanmnda etkisi
vardr. Souk ilem ile sertlii ve yzey dzgnl artrlan malzemenin yorulma dayanm,
scak ilem grm ayn malzemeye oranla daha yksektir.
Yksek dayanml metal ve alamlarn yorulma dayanmlar yzey artlarna ve
(przllk), artk gerilmelere ve zellikle yapdaki empritilere ok baldr. Yksek
dayanml elikler, zellikle yorulmaya almas beklenenler empritilerden arndrlm
olarak retilmelidir. Bu ise vakumda ergitme, curuf alt ergitme veya dkm srasnda argon
veya azotla ykamak gibi yntemlerin uygulanmasyla salanabilmektedir. Byle retilmi
eliklere literatrde temiz elik (clean steel) ad verilir. Rulman elikleri bu tip eliklere iyi
bir rnektir.
Konvansiyonel yntemlerle retilen eliklerde yaplan almalar, metalin
ekillendirme ynne dik dorultuda yorulma dayanmnn paralel ynndekinin yaklak
%60-70 i olduunu ortaya koymutur. Bu da empritilerin deformasyon ynnde uzamas ve
enine ynndeki zorlanmalarda keskin entik etkisi yaratmasyla aklanmaktadr.
Demir ve titanyum alamlarnda grlen yorulma snr, yapda var olan ara yer
atomlarna balanmaktadr. Mikro seviyede bile olsa deformasyon yalandrmas
oluturabilen metal ve alamlar yorulma snr zellii de gstermektedir.
Metal yapsnn gerek fazlar, gerekse deforme olan blgeler asndan homojensizlik
gstermesi yorulma dayanmn azaltc ynde etki yapmaktadr. zellikle karbrlerin tane
snrlarna kelmi olmas ve artan karbr tanesi bykl yorulma dayanmn ters ynde
etkileyen faktrlerdendir.
6.19. Yorulmaya scakln etkisi
Oda scaklnn altnda yaplan deneylerde, scaklk dtke yorulma dayanm
artmaktadr. Ancak bu durum malzemenin entik hassasiyetini de artrmaktadr. Scaklk
azaldka yapdaki sl aktivasyonun neden olduu olaylar gerektii gibi gerekleemezler.
Dolaysyla boluk oluumu ve ara yer atomlarnn hareketleri de snrlanm olur. Bu ise
malzemenin ekil deitirme yeteneini kstlar ve sonuta malzemenin dayanmn artrr.
Yorulma dayanm da bu deiime paralel olarak scaklk d ile art gsterir. Ancak
yksek frekansl zorlanmalarda darbe etkisi sz konusu olduunda atlak ilerlemesi
safhasnda daha dk mr beklenmelidir.
Oda scaklnn zerinde ise genellikle scaklk ykseldike yorulma dayanm
dmektedir. Sadece dk karbonlu eliklerde 200-300C arasndaki scaklklarda yorulma

119

dayanmnda art grlr. Bu olay bu aralkta sz konusu eliklerin deformasyon

yalanmasna urayarak ekme dayanmnn artmasna baldr. Yksek scaklklarda, apraz
kayma ve trmanma gibi mekanizmalarnda devre girmesi neticesinde dayanm der ve buna
paralel olarak da yorulma dayanm da azalr. Scaklk ok arttnda (Tb0.5) artk srnme
olay etkili olmaya balar ve kopma daha ok srnme sonucunda gerekleir. Bu durumda
kopma yorulmadan ok srnme ile gerekleir. Bu iki olay birbirinden ayran krlma
trdr. Yorulma krlmas tane iinden (transgranler), srnme krlmas ise tane
snrlarndan (intergranler) olmaktadr.
Demir esasl alamlarda grlen yorulma snr zellikle 430Cnin zerindeki
scaklklarda artk gzlenmez. Malzemelerin srnme dayanm arttka, yksek scaklktaki
yorulma dayanm da artar. Tane boyutu kldke, dk scaklktaki yorulma dayanm da
artmaktadr. Scaklk arttka bu fark azalmakta ve yksek scaklklarda ise srnme
etkisinden dolay tane boyutu kldke yorulma dayanm da dmektedir.
6.20. Dier yorulma trleri
6.20.1. Isl yorulma (thermal fatigue)
Makine paralarnn kullanlma esnasnda scaklk deiimlerine uramalar, ssal
gerilmelere yol aarak yorulmaya neden olabilirler. Scaklk deiimleri srasnda parann
boyut deitirmesi herhangi bir ekilde snrlanrsa parada i gerilmeler oluur. Scakln T
kadar deimesiyle malzemede oluan i gerilme,

.E.T
seviyesinde oluacaktr. Burada; lineer sl genleme katsays, E malzemenin elastisite
modldr. Scaklk azalmasnda bu gerilme pozitif yani ekme ynnde, scaklk artnda
ise negatif yani basma ynnde oluacaktr. Ostenitik paslanmaz eliklerde s iletim katsays
kk, sl genleme katsays byk olduundan bu malzeme termal yorulma olayna kar
ok duyarldr.
Hasar sl gerilmenin tek bir uygulan srasnda oluursa bu Isl ok (Thermal shock),
ok sayda tekrar sonrasnda oluursa Isl Yorulma adn alr. Bu tr yorulma daha ok yksek
scaklk tehizatlarnn paralarnda grlr.
6.22.2. Ksa mrl yorulma (low cycle fatigue)
Yorulma deneyleri genellikle 104 evrimden sonra tahribat (atlama veya krlma)
gsterecek gerilme koullarnda incelenmektedir. Mhendislik uygulamalarnda ise nispeten
yksek gerilme altnda (akma gerilmesinden daha yksek gerilmeler altnda), kk evrim
saylarnda tahribata urayan paralara rastlanmaktadr. Bunlara rnek olarak nkleer
endstrisinde kullanlan basnl kaplar, buhar kazanlar, kuvvet santrallerindeki makineler
gsterilebilir. Buralarda yorulma olayna genellikle ssal gerilmeler neden olmaktadr. Issal
gerilmeler, sl genlemelerden (gerilim evriminden) ok deformasyon deiimleri
(deformasyon evrimleri) sz konusudur. Bu nedenle, ksa mrl yorulma uzun mrl
yorulmann aksine gerilme genlii ile deil birim ekil deiimi genlii ile kontrol
edilmektedir.
Ksa mrl yorulmada toplam birim ekil deiimi, elastik ve plastik olmak zere iki
bileene ayrlr.

t e p
120

Ayn ekilde toplama genleme alan da,

t e p
eklinde ifade edilmektedir. Aadaki ekilde, kk evrim sayl yorulma deneyine ait
tipik bir gerilme-deformasyon evrimi grlmektedir. lk yklemede gerilme-deformasyon
erisi OAB erisini izler. ekme ynndeki yk boaltlp, basma ynndeki yk
uygulandnda Bauschinger etkisinden dolay akma olay daha kk C gerilmesinde
grlr. Tekrar ekme ynnde yk uygulandnda histerizis evrim tamamlanr. evrimde,
genilii toplam deformasyon araln, ykseklii ise gerilme aral olarak tanmlanr.
toplam deformasyon aral, e=/E gibi bir elastik deformasyon ile p gibi bir plastik
deformasyondan oluur. Histerizis evrimin genilii deformasyon miktarna baldr.
Deformasyon miktar azaldka evrimin genilii daralr. Sabit deformasyonlar altnda
yaplan deneylerde gerilme aral genellikle evrim saysnn artmas ile deiim gsterir.
Tavlanm malzemelerde evrim says arttnda deformasyon sertlemesi olacandan
gerilme aral nce srekli artar, ancak yaklak 100 evrimden sonra bu art durur ve hatta
azalmaya balar. Souk ilem grm malzemelerde ise evrim says arttka malzeme
yumuama gsterir ve azalr.

ekil 6.30. sabit deformasyon deiimine ait gerilme-deformasyon evrimi [Kayal]

Bu tr yorulma srasnda uygulanan plastik birim ekil deiimi aral deerleri ile
yorulma mr arasnda stel bir iliki vardr. Literatrde Coffin-Manson bants adn
tayan bu iliki,

N . p C
veya
p C.N
eklinde ifade edilmekte olup bu bant logaritmik skalada bir doru denklemi vermektedir.
Burada;
: Dorunun eimi,
C: Dorunun dey ekseni kestii noktadr. Bunlarn her ikisi de birer malzeme
sabiti olup, hemen hemen tm metaller iin 0.5 deerini almaktadr. Dolaysyla C deeri
byk malzemelerin ksa mrl yorulma dayanmlar daha fazla olmaktadr.
121

ekil 6.32. SAE 347 paslanmaz eliinin kk evrim sayl yorulma deneyi erisi [Kayal]

6.20.4. Korozyonlu yorulma (Corrosion fatigue)

Normal koullarda, yorulma olaynda atlak oluumu genellikle yzeyde balar. Bu
yzeyin temas ettii ortam malzemenin yorulma zelliklerini nemli lde etkiler. rnein,
yzeyi ya ile kaplanan ve bu sayede hava ile temas kesilen kurunun yorulma mr 10 kat
artmaktadr.
Malzemeye evrimsel gerilmenin kimyasal olarak saldrgan bir ortamda etkimesi
sonucunda koprozyonlu yorulma olay meydana gelir. Malzemenin yorulma davran byle
ortamlarda nemli lde azalr ve atlak ilerleme hzlarnda ok byk artlar grlr.
Yorulma snr gsteren malzemeler saldrgan ortam ierisinde bu zelliklerini yitirirler.
Korozif ortam malzemelerin yorulma atla oluum safhasndan ok yorulma atla ilerleme
safhasnda etkilidir. ok kaba olarak yorulma hasar mrlerinde yar yarya azalmalar
beklenmelidir. Bu tr yorulmaya kar alnabilecek nlemler:
a) Korozyona dayankl malzeme semek,
b) D yzeyde korozyon koruyucu kaplama yapmak (mekanik gerilmeler bu
tabakann paralanmasna neden olmamaldr),
c) Giydirme yaparak metalin yzeyini korozyona daha dayankl baka bir
metalle kaplamak,
d) Alamsz eliklerde nitrrleme yapmak,
e) Korozif ortamn etkinsini azaltc baz kimyasal inhibitrler kullanmak
saylabilir.
6.20.4. Yenme-korozyon yorulmas (Fretting fatigue)
Bu yorulma trnde hasar yzeyde anma neticesinde atlak oluumu ile balar ve
korozif ortam etkisiyle ok abuk ekilde ilerleyerek krlmaya neden olur. Bu tr hasarlar
mekanik ve kimyasal etkilerin beraberce etkimesi sonucunda meydana gelmekte ve
ounlukla sk yataklanm aftlarda ve zincirlerde karlalmaktadr.

122

Anma srasnda yzeyden ayrlan paracklar hemen oksitlenir ve sertleirler. Para

yzeyi srtnmeye alt iin bu paracklar andrc rol oynar ve yzeye mekanik zarar
vermeye devam ederek atla olutururlar. Oluan atlak ya tekrarl gerilmeler altnda
korozyonlu-yorulmaya neden olur, ya da statik gerilmeler altnda gerilmeli korozyona neden
olur.

123

KIRILMA VE KIRILMA TOKLUU DENEY

TEKNOLOJK DENEYLER

124