MSTAN NZRL

1920-C LD
QARABA DYLR

Bak 2009

Kitab Mdafi Naziri General-polkovnik

SFR BYEVN tbbs il yazlmdr.

Elmi mslhti: KRM VLYEV

general-leytenant

mistan NZRL, 1920-ci ild Qaraba dylri, Bak-2009, 480 sh.

Ulu v zngin Hrb tariximizin el yndrc, dyrli shiflri var ki,

indiydk oxucu nfsi duymayb. Bel unudulmu shiflr, ibrtli dy
epizodlar XIX-XX srlrd yaam generallarmzn mr v dy yolunda daha
ox olmudur. Btn bu tarixi hqiqtlr sovet totalitar rejimi illrind Tamamil
mxfidir qrifi il arxivlrd gizldilmidir. Biz maddi v mnvi yara vuranlarn
mqsdi blli idi. Xalqmz manqurtladrmaq, onun igidlik tarixini
saxtaladrmaqla qan yaddandan silmk istyiblr.
Yaz-publisist mistan Nzirlinin yeni kitabnda Azrbaycan
srkrdlrinin Port-Artur, Birinci dnya mharibsi v 1920-ci ilin mart aynda
danaq ermnilrin qar aparlan lm-dirim dylri tarixi faktlar sasnda
qlm alnb. Polkovnik-leytenant mistan Nzirlinin sri qhrmanlq
tariximizi yaatmaq, milli mnliyimizi qorumaq, yurd eqi dyr damarmza gc
vermk baxmndan ox dyrlidir.

N 4702060404-081
067-2009
mistan Nzirli
2

Biz trklr ox qrib adamlarq; biz gr bilmk baqalarn yrnmk v

bizdn uzaq olan eylri anlamaa almaqdr. zmz yrnmk he almza
glmz; zmz bir varlq saymrq.
Byklrini tanmaq hr milltin borcudur. Kims kimsy Sn atan
tanma, sn babalarnn dnyadan nec glib kediklrini yrnm, sn ski
atalarnn adlarna, sanlarna maraq gstrm!- dey bilmz. Deyrs, n tbii bir
haqqa toxunmu v n hyk bir haqszlq etmi olar. zn v z byklrini
tanmaa almaq milltin vzifsidir; bunu etmyn bir millt nmayndsi milli
vziflrini yerin yetirmmi hesab olunur.
Bsim Atalay,
Grkmli trk alimi
(1882-1966)
tn srin tlatml iyirmi, otuzuncu illrind yaam srkrdlrimiz
zamann srt ab-havasn udublar. Mdhi srgnlr, dzlmz glllnmlr v
qrzkar enkevede dindirmlri arzu olunmadan onlarn bxt kitabna yazlb.
Yetmi ildn ox bir zaman ksiyind sulu mr srm totalitar sovet rejimi zr
paqonlu oullarmz biz unutdurmaa can atmdr. Biz onlara salnda qiymt
verib qdrini bilmmiik.
1920-1937-ci illr rzind glllnn 19 nfr generalmzn he ziyart
elmy mzar da yoxdur. Bu ac tale ilk Hrbiyy nazirimiz tam artilleriya
general Smd by Mehmandarovdan da yan kemyib. 1931-ci il fevraln 12-d
vfat edn Smd by indiki hidlr xiyabannda dfn olunmudur. 1939-cu ild
bolevik S.M.Kirovun rfin park salnb heykl qoyulanda generaln qbri
traktorla yerl yeksan edilmidir.
Hr ksin z ad, z qismti v acl-irinli taleyi var. Tarix yaxlar rfl
yaadr. Bdxahlar n qdr ngl trtslr d, tarixd adsz qhrman, izi itn
ziyal olmamaldr.
1920-ci il qdr yaam 69 azrbaycanl generaln hrb tariximizd
iqlandrlmamas bizi oxdan dndrrd. Nhayt, zaman z szn dedi.
Mxtlif arxiv materiallar sasnda qhrmanlarmzn hyatna, igid mllrin
raq tuturuq.
Vaxt il Azadlmz urunda vuruub hlak olan cmhuriyyt
srkrdlrimizi he vaxt unutmayn. znz alan yeni kitab oxuyun, onlar
yaxndan tanyn. Qoy onlar siz znz kimi ziz v doma olsunlar.
Mllif

HQQT URUNDA DYN QLM

mr yolumuz tsadflrl doludur... Tsadfi grlr, tsadfi
tanlqlar... Bzn tsadfi grlr yaddamzda silinmz izlr qoyur, htta
glck hyatmz da myynldirir. Tsadflr is zrurtdn doulur,
deyirlr... V gr beldirs, kim bilir, rastladmz hr bir hadis, hr bir tsadf,
slind, el aln yazmzn taleyimizdn soraq vern labd grntlridir, blk
d?!... Hl lap uaqkn balaca mistann byk airl - Smd Vurunla gr
d mhz belc tsadflrdndir, mnc... eirlrini sev-sev zbrldiyi air
doma Krpl kndinin yolunda bldi olmu, yol gstrmi, o nurani hrli,
gur, daln sal minin kim olduunu is yalnz ondan ayrldqdan sonra
yrnmi bu balaca olan uzun illr hmin gr unutmayb... llr tb, bu xo
tsadfs z d bilmdn glck mr yoluna iq salb. Bu df, ksin, airin
ruhu onun yol gstrni, bldisi olub... airin keib-getdiyi yollar onun iziyl
qar-qar gzn, onunla bal xatirlri toplayan mistan Nzirli bellikl Smd
Vurunun n gzl tdqiqatlarndan birin evrilib... Onun Vurun haqqnda
yazd srlrin hr birind sazl-szl, nm dolu bir rk dynr -Vuruna
vurun rk!... Amma tkc Vurunam? Bs, Firudin by Krli, liaa
xlinski, Smd by Mehmandarov v mr yollar il bal hqiqtlri z
xartd yz yaxn Azrbaycan general? strdim ki, bu bard, o z shbt
asn...
Msahibim istedadl yaz-jurnalist, Yaddalarda yaayan Vurun, Ellr
Vurunu, Vurun mr mktublarda, Qrib talelr, Qoridn gln qatar,
Cmhuriyyt generallar, Tam artilleriya general Smd by Mehmandarov,
Arxivlrin sirri alr, Glllnmi Azrbaycan generallar, Nzirli ocann
airi kimi bir-birindn dyrli otuza yaxn kitabn mllifi, respublika Mdafi
Nazirliyi hrbi-elmi tdqiqat mrkzinin ba zabiti, polkovnik-leytenant mistan
Nzirlidir.
- mistan mllim, glin, hr eydn nc, yaradclq yolunuzun
balancna nzr salaq. Bu yolda siz xeyir-dua vern insanlardan sz amanz
istrdim.
- Mni bu yola hvslndirn anam olub. Rhmtlik anam hmi deyrdi:
Bala, bir ii balama. gr baladnsa, onu axracan apar. V gr grdn ki, sn
bu iin hdsindn gl bilmirsn, alnmr, ondan l k... Yax yadmdadr,
tlbykn bir gn evd anamla birg radioya qulaq asrdq. li Fhmi
danrd... Arabir d eir oxuyurdu... Anam diqqtl qulaq asd v verili
qurtaranda dedi: Bala, bu kimdirs, Quran zbr biln adamdr. Anam onun
ox savadl adam olduunu drk elmidi... V mn onda iftixarla dedim ki, ana,
bu bizim mllimimizdir. Yadmdadr ki, hmin radio veriliind li Fhmi
Smd Vurundan da sz ad. Mns hmin anlarda Smd Vurunu grdym
xatrladm... V o veriliin, hmin anlarn mn byk tsiri oldu... Dndm ki,
4

el mnim istyim d budur - axtarb-aramaq, aradrb yrnmk v yazbyaratmaq! Amma qeyd edim ki, mn el vvldn d arxivlrl maraqlanar, kemi
sndlri aradrardm. Qazaxda is mni hmi maraqlandran asaqqal
shbtlri olard... Xsusn d xlinskilrl, Vkilovlarla maraqlanardm...
Universiteti bitirdikdn sonra televiziyada ilmy baladm. Eyni zamanda
rayonlar gzir, Smd Vurunla bal xatirlri toplayardm... Axtarb-arayb
topladqlarm yava-yava sndli hekaylr, silsil mqallr evrildi...
1975-ci ild Ulduz jurnalnda Smd Vurunla bal silsil mqallrim
ap olundu - Vurun keib bu yerlrdn. lk oxucu mhbbtini, ilk uuru da el
bu mqallrl qazandm. Bu v hmin yazlarn ap olunmas n ox gzl ry
yazan smayl xlya hmi minntdaram... O zaman Ulduzda ap olunan
hmin yazlarma gr jurnaln nvanna, mnim adma oxucu mktublarnn axn
balad... Maraql burasdr ki, bzilri bu yazlar cavan bir adamn yazdna
inanmrdlar. Yeri glmikn, el rhmtlik li Vliyevin d mn ilk sual bu oldu
ki, Qazaxdam yaayrsan? Dedim: Yox. Dedi: Sn cavan adamsan, bs, Smdi
hardan bel tanyrsan? Dedim ki, mnim mllimim Mirqasm fndiyevdir.
Rhmtlik Mirqasm fndiyev S.Vurunla bir seminariyada, bir sinifd oxuyub.
Pedaqoji sahd grkmli adamd. mkdar mllim idi. S.Vurunla bal
yazlarm vvlc ona gstrib, sonra apa verrdim...
- Nec oldu ki, hrb tarixindn yazmaa baladnz?
- Onun da maraql tarixsi var... Ulduzda Smd Vurunla bal ap
olunan v mn hrt gtirn silsil yazlardan sonra bir gn .xl, Yusif Smd
oluyla lkd shbt edirdik. smayl mllim dedim ki, Grcstan arxivin
getmk n istyirm mn rsmi mktub versiniz. Qamsaxurdiyann romannda
oxumuam ki, XVIII srd Smd Vurunun ulu babas Vkil Ali aa raklinin
saraynda yeddi vkildn biri olub. styirm, o sndl tan olam. Vkilov
familiyas da onun tituluyla baldr. O vaxta qdr o nsl rsmi olaraq
Kosazadlr deyirmilr. Amma o kiinin - Ali aann hrti o qdr artb ki,
hmin nsil Vkilov familiyasn zn rsmi familiya qbul edib... smayl
mllim ox maraqland, dedi ki, Bu ox maraql idir. Yusif mllim d mktub
verdi. V bellikl, gedib xdm Grcstan arxivin. Sndlri kartotekada
axtardm, tapdm, grdm ki, ilahi, bu sndlrd n qdr azrbaycanl hrbinin
ad var!... Mustafa Arif xlinski, Klbli xan Naxvanski, Talinskilr... Bu
sndlri mn vermdilr... Dedilr ki, bunlar qdim grc dilinddir, siz oxuya
bilmzsiniz. Dedim, mn oxuyaram! Grc dostlarma gvnirdim... Smd
Vurunla bal msahib gtrdym Merani nriyyatnn direktoru, Smd
Vurunun yaxn dostu Karlo Kaladzey, bir d Vurunu grc dilin trcm edn
Leyla Eradzey... Leyla xanmn kmyil hrbilr haqqndak hmin sndlrl
tan oldum, xeyli qeydlr gtrdm...
Bu qeydlri gtirdikdn sonra nec yazmaya bilrdim, ax?! vvlc
Mustafa Arif (liaa xlinskinin ulu babas) v Klbli xan haqqnda yazdm.
5

Klbli xan haqqnda yazdm ap etdirmk n hans nvana apardmsa,

gtrmdilr. Dedilr, bizim bel generalmz yoxdur! Xo getdin! Dedim, ax,
mn bu kiinin klini d gtirmim... O vaxt Azrbaycan gnclri qzetinin ba
redaktoru olan Yusif Krimov is mqalni byk maraqla qarlad. Dedi, nyin
var, gtir, hamsn ap edrik... Hrb tariximizdn rubrikasnda silsil yazlarm
bel yarand... Tiflis bir d getdim. Bu df Qori seminariyasyla bal sndlri
aradrarkn bir daha drk eldim ki, bu arxiv sanki bir xzindir! Sadc olaraq,
bu xzinnin tozunu udan olmayb... Paralel olaraq S.Vurun, hrb tarixi, bir d ki
liaa xlinskidn yazmaqda davam etdim. 1920-ci il evriliin qdrki btn
generallar haqqnda materiallar topladm. Bu vaxtacan o generallarn cmi ikisini
tanyrdq - xlinski, Mehmandarov. Topladm sndlrl, tapdm killrl
onlarn say altm doqquza yetidi. Mn bu generallar arasnda liaa xlinskinin
adn daha iftixarla kirm; hm yksk nizam-intizaml hrbi, hm d hrb
elminin incliklrin drindn bld olan byk xsiyyt kimi! 1983-c ild onun
Xatirlrim kitabn apa hazrladm. Bu kitabn apnda mn rhmtlik smayl
xlnn ox byk kmyi oldu. V kitab altm min tirajla yar rusca, yar
azrbaycanca ap olundu. Hazrda liaa xlinskinin iki cildliyini apa
hazrlayram. Birinci cild bu grkmli xsiyytin srlrini toplamam. Onun
1912-ci ildn 1916-c ildk arskoe selo hrind ap olunan Ofiser
artilleriyskoy kol jurnalnda (Artilleriya mktbinin zabitlri) silsil
mqallrinin surtini xarb gtirmim. Bertelsin 1911-ci ild Varavada apdan
xan v Luqa hrind 1913-c ildn 1916-c ildk df tkrar ap olunan,
drs vsaiti kimi istifad olunan Trexyqolnik polkovnika xlinskoqo
(Polkovnik xlinskinin buca) kitabnn da kserosunu xarb gtirmim.
Atin xtt zr almas - bu artilleriyada ox nadir hadisdir v liaa
xlinskinin ad il baldr... ld etdiyim bu srlrin hamsn trcm etmim
v Allah qoysa, birinci cildd gedck onlar...
- mistan mllim, Arxivlrin sirri alr kitabnzda ilk admiralmz
brahim by Aslanbyov haqqnda olduqca maraql bir yaznz da var. Sevastopol
hr muzeyind ld etdiyiniz sndlrd admiraln ad, milliyyti il bal
qarladnz alasmaz thriflrdn rk ars il sz arsnz. Hrb tariximizi
aradrarkn oxmu bel thriflrl qarlamsnz?
- Mn hl ondan vvl Grcstan arxivind aradrma apararkn d bel
thriflrl rastlamdm. Msln, Boralnn Tkli kndind Sleyman babamla
dost olan nfuzlu bir nsil olub - Yadigarovlar. Grclrin inqilabdan vvl ap
ediln bir kitabnda hmin nslin ad Yadigaravili kimi gedib. Ermnilr
is Ermnistan tarixi adl iki cildlik kitablarnda hmin nslin oullarn z
adlarna xararaq Yadigaryan" yazblar... - Bu iki fakt. ncs, Smd
Vurunun babalarndan biri - Mnsur aa Vkilovla da bal bel bir faktla
qarlamam. 1854-56-ci il mhariblrind itirak edn Mnsur aann hmin
mhariblrd ox grkmli faliyyti olub. Vaxtil general Nikolay Muravyov
6

(Karsski) da Mnsur aa Vkilovun qhrmanl haqqnda yazb... Sndlrin

ksriyytind ad M.Vkilov kimi veriln Mnsur aann adn ermnilr
"Martiros aa Vekilyan kimi yazblar. Bu hrb tarixind rastladm nc
thrifdir. lk admiralmzn, bakl admiral Aslanbyov brahim by Allahverdi
by olunun adn is Aslambeqov Avramiy Boqdanovi elyiblr. Qeyd edim
ki, Bakxanovlarn nslindn olan bu admiraln hrb sahsind, donanma elmi
sahsind sviyysini ancaq .xlinskiyl mqayis etmk olar. Fxredici haldr
ki, brahim byin lli ya olanda Peterburqda yubileyi mnasibtil haqqnda kitab
apdan xb - Polusotny yubiley kontr-admiral Aslanbekova. Onun adyla bal
bu gn Oxot dnizind brxz, Sakit okeanda is ada var. Hmin adada
azrbaycanl neftilr d var. Yeri glmikn, deyim ki, bu hmvtnlrimizl
mktublaram. vvlc onlar mn yazrdlar ki, orada yaayan ermnilr deyirlr
ki, bu admiral azrbaycanl ola bilmz. Mn d ensiklopediyadan gtrdym
mlumatlar v admiraln klini gndrdim onlara... Mn ox istrdim ki, bizim
Hrbi Dnizilik Mktbi onun adn dasn...
- Yaxn gnlrd oxucularmz hans yeni kitablarla sevindircksiniz?
- Hal-hazrda mni oxdan maraqlandran bir mvzu zrind ilyirm.
Apardm tdqiqatlar zaman arxivlrd eyx amil haqqnda oxlu materiallar
toplamam. V bu gn iftixarla dey bilrm ki, rhmtlik mam Mustafayevdn
sonra bu mvzuda n zngin dbiyyat mnddir. eyx amil byk xsiyyt
olub. Qrb v rus hrb tarixilri yazrlar ki, amil hrbi taktikan drindn biln
bir srkrd kimi vzedilmzdir. Bu, dorudan da, beldir. gr bel olmasayd,
on bir-on be minlik qounu olan bir adam sksn alt minlik rus qounu qarsnda
dayana bilmzdi... Daha sonra, Azrbaycanda hrbi syanlar adl bir kitab da
artq yazb sona atdrmam.
***
Hmshbt olduum mistan Nzirli ndns bir az da nal qhrmann
xatrlatd mn... Yaxn v uzaq arxivlrd unudulmaqda olan, qat almadan
saralan, bir az nm, daha ox is sirr qoxulu, srarngiz sndlri aradran,
kemiin bal qaplarndan aslm paslanm qfllara aar arayan nal
qhrman... Onun hrb tariximizl bal silsil mqallri, stir-stir, vrq-vrq
toplad tarixi faktlar sasnda yazd dyrli kitablar mr payna - qismtin
mharib yazlm bugnk gncliyimiz n etibarl istinadgah olan sl hnr
mktbidir. mrnn payzn yaayan mistan Nzirli bu gn d sfrbr
dy kimi sl gnclik enerjisi il yaayb-yaradr.
Mxtlif taleli hrbilrin mr yolunu yazmaqda birc mqsdi, amal var
mistan Nzirlinin; z szlri il desk, vaxtil silaha sarlb anamz
Azrbaycann azadl, istiqlaliyyti urunda lm gednlrin xatirsini yaatmaq
v he ksin ryin v qlbin fleytann hzin ssil hzn gtirmmk, ksin,
vtnprvrlik ehtirasn qzdrb ulularmzdan qalan qhrmanlq nnsil
xobxt yaamaq. Blk, el buna gr onun srlrini oxuyarkn, n qdr arl7

acl faktlarla qarlasam da, qulaqlarma fleytann hznl ssi yox, doma sazn
ruhumuzu havalandran Ruhani avaz, dy sslyn qohrmanlq havasnn
sdas glir...
mistan mllimin shbtlrin, kitablarna splnmi xatirlrindn,
duyu v dnclrindn xbrdar olduqca hr sz bir phlvan olan bu qlm
sahibinin qlmindki qvvnin, szndki gcn sl qaynan, ilk nvbd, onun
doulub boya-baa atd aild, yaad mhitd grrm. Mhariby drd
oul gndrn, drd igid itirn nn... mr-gn yoldan od-alov iin yola
salan, gz yal, qara yaylql, qara donlu, gll paltar qrmz sandqda qat ksn
Gll ana... Mharib adl bdheybt jdahann ta uzaqlardan doma
kndlrincn, kasb komalarnacan uzanan qanl pncsi... zn grmdiyi,
ssini eitmdiyi atann hsrtil ken uaqlq illri... Nhayt, illrdn sonra
nnsinin boxasndan taplan qara kaz... Baqa bir anlamda sylnils d,
ndns bu mqamda byk Mirz Clilin szlri dr yadma... - Gzm
dnyaya aanda dnyan qaranlq grmm... Dnrm ki, qara rng hl
uaqlqdan mistan Nzirlinin n ox grdy v nifrt etdiyi rng olub, blk
d... Amma o, traf bryn bu qara rngli qaranln klgsind itib-batmayb...
Bir ovuc iq, bir para nur kimi syrlb bu qaranln iindn!- Qlnc qnndan
syrlan kimi! z yuxar, gylr, daha iql, aydn smalara prvazlanmaq
arzusuyla! Bir gn d nn boxasndan taplan qara kazn izi il uzaq ellr,
Krma, Kiik Muskamya kndin yola db. Atas miraslan kiiyl gr...
Yol boyu nnsinin a deyn ssi qulaqlarndan getmyib bu oulun... Krmda,
qaln me yolunda, onu ata qbril gr aparan crda ryi hsrtl qovrulan
oul z dalara boylanb, z d bir sssiz haray kib iind.
Nhayt, ata mzar il grr, atas il shbtlir, 34 ildn bri dolmu
ryini boaltmaa alr...
mistan mllim haqqnda dnrkn, hrdn mn el glir ki, o el
uaqlq illrindn hrbi geyiminddir... Bu geyim, el bil, onun ynin biilib,
ruhuna sarlb... Ciddi dananda da, deyib-glnd d, arxiv sndlri zrind
grgin aradrma aparanda, lin qlm alanda da - harda, hans mkanda olursaolsun, mnimn o, bir dydr! Bu nal qhrmanlar tk qorxmaz, inadkar
dy hl lap uaqlqdan hyatna, mrn, elc d xalqnn, vtninin, elobasnn taleyin drd gtirn o qara rngli jdahayla dyr, sanki... Hqiqt,
dalt, sadt namin dyr!... Tariximizin, xsusil, hrb tariximizin zrin
km qara dumanlarla, a yalanlarla dyr, qlnca evrilmi qlmil bu
yalan-palanlar qrb-tkr, paralayr, qaranlq rtyn altndak sl hqiqtlri,
qhrmanlqlarla zngin, anl bir salnamni ia xardr. Onun dy Xeyirin
rl, Hrmzn hrimnl, hqiqtin yalanla dydr! V n balcas odur ki,
bu dylrdn sl bahadr kimi za, vqarla, stl xr mistan Nzirli!
lin ken dy qnimtlri is yazd kitablardr. Yazd srlr, syldiyi
szlr hrsi bir phlvan misaldr, mnc...
8

Dnrm, n qdr ki, torpaqlarmz yad tapda altnda inildyir, n

qdr ki, bu gnn gncliyi hrb tariximizdn, igid babalarmzn - dy,
srkrd, general, admiral babalarmzn mr yolundan yetrinc xbrdar deyil,
mistan Nzirli axtarb-aramandan qalmayacaq, qalaq-qalaq, saralm
qovluqlarda gizlnn arxiv sndlrinin sirlrini aacaq, gec-gndz oxumaqdan,
yrnmkdn v yrtmkdn usanmayacaq.
Unuda bilmrm o gn ki, st naxl anta tikib mktb anam mni
z apard. ki, ya drs kendn sonra mllim biz ev getmy icaz verdi.
Hammz haray-hirl bayra atldq. Mktb qapsnn aznda dayanb mni
gzlyn nnmi grnd tccb etdim. Gzmn nuru, n uzun kdi snin
oxuman, -deyib shr anamn gtirdiyi antan limdn ald.
Bu stirlri mistan Nzirlinin Qorxu hekaysinin epiqrafndandr.
Qrib d olsa, sanki, sinsi dal, drd oul itirs d, da vqarl o abirk
nnnin ssini mn d eidirm... Uzaqdan, ox-ox uzaqdan, artq z d asaqqal
yana yetmi nvsin iftixarla baxr, onun illr uzunu bitib-tknmyn oxuyubyrnmk zmindn yorulacandan doma bir nigaranlqla qaylanr:
Gzmn nuru, n uzun kdi snin oxuman... Amma ndns bu df
antasn lindn almr... Sanki bu antadaklarn daha nmli, daha sanball,
dyrli olduunu duyur... Bu gn antas, dorudan da, sanball, daha qiymtli
qnimtlrl doludur mistan mllimin. Halal zhmtinin bhrsi olan
diplomlar, mkafatlar var bu antada - Smd Vurun fxri diplomu, Qacarlar
srin gr ran-Azrbaycan Dostluq Cmiyytinin birinci drcli mkafat,
General Hzi Aslanov, General liaa xlinski, Elm fondunun lin n
yax kitab, Smd Vurun mkafat, H.Zrdabi adna Respublika mkafat v
s. Bir d grgin axtarlarn, uzun zhmtin nticsi olan yazd onlarla dyrli
kitab!
Oxuculara tqdim olunan yirminci ild Qaraba dylri kitab is
hllik bu antadak kitablarn n yenisidir. 1920-ci ilin dhtli mart gnlrind
torpaqlarmz ermni danaklarnn murdar tapdandan qorumaq v Mstqil
Azrbaycann yaamas n Milli Ordumuzun gstrdiyi catlrdn sz alan
bu kitabda tam artilleriya generallar Smd by Mehmandarovun, liaa
xlinskinin, general-mayor Hbib by Slimovun v polkovnik Bhram by
Nbibyovun unudulmaz xidmtlri yeni arxiv sndlri sasnda tqdim olunur.
.Nzirlinin kitablarndan birin yazd Son szd oxucusuna, xsusil,
Azrbaycan sgrin z tutaraq syldiyi mracit, znnimc, bu mqamda da
yerin dr: Oxu, babalarn dy v qeyrt yolunu yrn! Tarixi kemiimizi
yaddana yaz! Uzaq v yaxn tariximiz ahidlik verir ki, yenilmz, qdrtli qounu
olmayan millt azadlqdan mhrum olar, torpa zglrin ayaqlar altnda
tapdanar.
Bli, ziz oxucu! Oxu! Bu snin z tarixindir. yrn! V n balcas, drs
al, nmun gtr! z d, tkc haqqnda oxuduun srkrdlrdn, generallardan
9

deyil, el onlar bizlr layiqinc tandan mllifdn, qlmi il dyn mistan

Nzirlidn d drs al! ynind hrbi geyimi, ruhunda dy libas, ryind
Vtn, millt eqi gzdirn, byk Fzuli demikn, hr sz bir phlvan kimi
dyn bu vtn olunun mktb antasndan, kim bilir, hl oxunas ne-ne
kitab xacaq... nki mistan Nzirlinin qlmi yen d hqiqt urunda
dymkdir. V n qdr ki, hl hr ey yazlb qurtarmayb, n qdr ki,
torpaqlarmz ya tapdanda nal kir, o, bu dydn usanmayacaq.
Dyck! Hqiqt, dalt namin! Xalqnn, Vtninin sadti namin! Onun bir
insan, bir yaz kimi xobxtliyi d el bundadr, yqin... Bunu el o z d etiraf
edir: Hl ne-ne yazlas kitabn shiflrind tapacaam yaz
xobxtliyimi...
lal Ana
air-publisist,
Azrbaycan Jurnalistlr
Birliyinin zv

10

Mstqil Azrbaycann yaamas n 1920-ci ilin dhtli mart

gnlrind mnfur danaklarn torpamza tcavz etmsi Milli Azrbaycan
ordusunun hr bir sgrini tpdn drnaacan silahlandrd. Qsa bir mddtd
(martn 22-dn aprelin 3-n kimi) xyantkar danak svari dstlrini
darmadan edn Azrbaycann sgr v zabitlri fsunkar Qaraba dmndn
geri ald. lyarmlq faliyytind qhrman Azrbaycan ordusunun nc
yr d zfrl baa atd.
yirminci ild Qaraba dylri sndli oerkind tam artilleriya
generallar Smd by Mehmandarovun, liaa xlinskinin, general-mayor
Hbib by Slimovun, Qaraban General-qubernatoru Xosrov by Sultanovun
v polkovnik Bhram by Nbibyovun unudulmaz xidmtlri yeni arxiv
sndlri sasnda mhtrm oxuculara tqdim olunur.
YRMNC LD QARABA DYLR
1920-ci il martn iyirmi ikisind, Novruz bayram gecsi Qaraba
vilaytinin da yerlrind mskun ermnilr qiyam edrk skran keidini
tutdular. Bu sbbdn d skran cbhsin mirliva Hbib by Slimovun
komandanl il qvvtli bir ordu yeridildi. Aprelin nd Azrbaycan ordusu
ermnilr qar qvvtli bir hcum etdi. cba, hans azrbaycanl o msud gn
xatrlamr?! Ordunun qalibiyyt v intizam, mnviyyat tsvirolunmaz drcd
fvqlad idi. Xarici alm az bir mddt rzind vsaitsizlik iind bu qdr
mntzm tkilatla malik bir sgri qvv vcuda gtirdiyimiz heyran
qalmd. halidn hir oxu duyduu hycandan alayrd.
O gn Azrbaycann n anl, n bxtiyar gn idi.
Polkovnik srafil by srafilbyov (25.01.1893 -iyul 1945),
Milli Azrbaycan hrkat kitabndan
Hrbiyy naziri Smd by Mehmandarov skran cbhsin glmidi. n
cbhd lm-dirim savanda vuruan sgrlri tbrik edir, onlarn qlbsin
uaq kimi sevinirdi. Ordu yaranan gndn byk qlbsi olmudu.
1919-cu ilin ilk gnlrind Zngzur ermnilri rvan danaklarnn
kmyi il qzan Azrbaycandan ayrb Ararat respublikasna birldirmk n
azrbaycanllar qovur v kndlri yandrrdlar. stlik d elan elmidilr ki,
Azrbaycan hkumtini tanmaq istmirlr. Yanvar aynda general-mayor Cavad
by xlinskinin komandanl il sgri qvv yeridildi. Onun komandanl il
piyada diviziyas bir aydan ox inadl dylr aparb ermnilrin
mhkmlndirilmi son snaca olan D kndini d l keirdilr. Zngzur
qzas yenidn Azrbaycan razisind qald.
11

kinci qlb hmin ilin iyul aynda olmudu. Muanda v Lnkranda

Azrbaycan Milli hakimiyytini tanmaq istmyn malakan v rus-ermni
qvvlri ordumuzun gc il darmadan edilmidi.
Bu gn nazir Smd by Mehmandarovun tbrikin gldiyi nc qlb
idi. 1920-ci il martn iyirmi ikisind Novruz bayram gecsi ermnilr qiyam edib
skran keidini zbt etdilr. Qiyama rvandan gln danak general Dro
Kanyan balq edirdi.
Azrbaycan Cmhuriyytinin mdafi nazirliyi Qaraba dmndn xilas
etmk n fvqlad tdbir hazrlad. Nazir Smd by Mehmandarovun mril
skran cbhsin qvv ayrld. Martn iyirmi nd Azrbaycan ordusunun
sas hisssi-iyirmi min qdr sgr v zabiti cbhy gndrildi. O cmldn
nc Gnc, beinci Bak, birinci Cavanir, ikinci Quba polklar general-mayor
Hbib by Slimovun komandanl il Yuxar Qarabaa yola dd. Qzn
dylr on iki gn ara vermdi. Azrbaycann csur sgr v zabitlri ana
torpan hr qar urunda mrdlikl vuruaraq ua qalasna daxil oldular.
Sonuncu iki qlb Milli ordumuzun n csur generallarndan biri Hbib
by Slimovun mahir komandanl il qazanlmd. slind altm drd yal
hrbiyy nazirini hycana gtirn v Qarabaa tbrik aparan da general Hbib
byin aprelin skkizind gndrdiyi raport idi. Cmisi bir shiflik raportu dndn oxuyan nazir bir ne yerd iarlr qoydu, ryind afrin szn tkrar
etdi. Smd by istr general, istrs d nazir olanda zn hmi sravi sgr,
dy sanrd. Ne-ne mharibnin itiraks kimi o yax bilirdi ki,
komandann sgrlrini dy meydannda tbrik etmsi n demkdir. Ona gr d
mavini liaa xlinskiy:
- mr hazrlayn, vzind nazir vzifsind sn qalrsan, - dedi, - mn
sabah tezdn Qarabaa dylri tbrik etmy gedirm. Ancaq liaa, bu
raportda Hbib byin gnmzn qhrman - dey trifldiyi Nbibyovu,
ndns, xatrlaya bilmirm.
Azacq eyhamla glmsnn liaa xlinski:
- Yadnzdadrm, - dedi, - ken ilin iyun aynda Siz bir ne gn Yevlaxda
olanda yen nazir vzi mni tyin etmidiniz. Onda birinci Cavanir piyada
alaynn kapitan Vahid by Nbibyov raport yazb hrbi xidmtdn azad
olunmasn xahi etmidi. O, raportunda bel bir cml iltmidi: shhtim v
rait mn respublika hkumtin xidmt etmy imkan vermir. Mn d mhz bu
cmldn qzblnib Azrbaycan zabitinin lyaqtini, rf v ann yksk
tutmadna gr yanma arb onu danladm, xidmtdn azad etmkl hbs
edilmsi bard mr verdim. Bir ne gndn sonra Siz qaydb onun qannn
arasna girdiniz.
Smd by Mehmandarov pensinesini sil-sil glmsnd.
- H, yadma dd. zizim, indi bildim: ar tbitli, ucaboy...
12

- Bli, sizin nzrinizd ar tbitli, mnim fikrimc, tnbl v bir az da

ya tm zabit-kapitan Vahid by Nbibyovdur. Hbib byin gnmzn
qhrman dediyi is onun kiik qarda podpolkovnik Bhram by
Nbibyovdur. Bhram by Birinci dnya mharibsind d yax dy yolu
keib. Buyurun. Xidmt dftrsini istmisiniz, gtirmim. Tan ola bilrsiniz.
- Verin. Baxm. Nazir podpolkovnik Bhram by Nbibyovun ox da
byk olmayan, cmi skkiz shiflik xsi xidmt dftrsini ilk shifsini ab
dayand.
- liaa, - dedi, unutmuam. Onu da deyim ki, kapitan Vahid by mnim
yanma gldi, bel raport yazmaqda shv etdiyini boynuna ald. Hiss eldim ki,
uzun mddt milis dstsind xidmt etdiyin gr hrbi nizamnamni o qdr d
drindn bilmir. Bildirdi ki, iltdiyi cmld he bir qrzli mqsdi olmayb. Ona
inandm. Mn d xsn snin. - General xlinskinin nfuzunun qorunmasna
ehtiramla yanamaq rtil kapitan Nbibyovun raportunun stn mn ona
verdiyim czan balayram - cmlsinin drknar qoydum. Msuliyyti z
zrim gtrb onu orduya yenidn qaytardm. Deyirsn podpolkovnik Bhram
by onun kiik qardadr, lap yax.
- Smd by, bu onun kimi astagl zabitlrdn deyil. Bhram by od
parasdr. Vahid by, Bhram by, Zahid by, Hseyin by.. yox, be nfrdir, bir
d Mmmd by.
Nazir:
- liaa, n yax da yadnda qalb, hsn sn v yaddana, dostum.
- Bilirsn, 1918-ci ilin noyabr - dekabr aylarnda Tiflisd Mslman
korpusunu tkil ednd Nbibyov qardalarn orduya mn qbul elmidim.
Onda qrargahm Veriyski korpusunun yanndak London mehmanxanasnn
birinci mrtbsind yerlirdi. Dz, ona gr yadmda qalb ki, bunlarn ox
maraql, dnya grl atalar var. Olanlar il Qasm by z d glmidi.
Trkmnistanda general Kurpatinin qrargahnda rq dillri zr trcmi olub.
ndi istefadadr. Mirz Ftli Axundovla dostluundan danrd.
- Demk, Bhram by 1884-c il dekabrn altsnda kid by ailsind
anadan olub. Sonra Kutaisi realn mktbini v 1904-c ild, sentyabrn ikisind
Peterburqdak Konstantin Artilleriya mktbini birinci drcli diplomla bitirib. Nazir dayanb pensnesinin stndn mavinin baxd, fxrl: - Oho, n yax..
bizim mktbi bitirib ki, bir yuvadan prvazlanmq... Grrsn, liaa,
Konstantin mktbinin artilleristlrini?..
- Smd by, sgr komandirin, zabit generalna oxamaldr. Zrb-msl
dnm bu mdrik klamlar siz mxsusdur. Amma xalqmzda bel bir msl d
var: alma kkndn gen dmz. Mn inanram ki, podpolkovnik Bhram by sizin
layiqli davamnzdr.
- Demk istyirsn ki, Bhram by xidmtd mn oxamayb?- deyn
nazirin sevincdn gzlri parldad.
13

- liaa xlinski ciddi general zhmil:

- Mn hl 1918-ci ilin iyun-iyul aylarnda onun Hvsan v Nobel nlri
trafndak bolevik-danaklara qar apard dylrin ahidi olmuam. Bhram
by ox qoaq v bilikli zabitdir. Onunla fxr etmy dyr. Dli Qazar kimi
general mhasiry salb mhv etmsin xsn mn kk-bh etmirm. Bel
qoaq, hrbi i byk mhbbti olan zabitin yeri akademiyadr.
- Mn d bu fikirdym. Ancaq han hrbi akademiya? Rusiyaya yollar
bal, zmzd is yox, lkmiz d mharib vziyytind - deyn nazir yenidn
Bhram byin sndlrin gz gzdirdikc baxlar canlanr, znd sevinc
grnrd:
- Qafqaz lahidd ordusundak iyirminci Artilleriya briqadasnda
podporuik, 1909-cu il, sentyabrn yeddisind poruik, 1912-ci ild nc
batareyann komandiri, sonra lahidd Qafqaz ordusunda artilleriya risinin
mavini vzifsind alb. Mharibni axra qdr Qafqaz cbhsind keirib.
- Tltiflrini axtarrsnz? O biri shifnin arxasndadr - dey liaa
xlinski hadt barman irli uzadb gstrdi.
- Aha. Budur. - dey Mehmandarovun iti nzrlri kazn zrind gzindi.
- Mqdds Stanislav ordeninin nc drcsi v Mqdds Anna ordeni.
Amma sonuncunun drcsi gstrilmyib. Eybi yoxdur, hr ey aydndr. Siz
doru buyrursunuz, liaa. Bel pekar zabitlrimiz oxdur. Onlar akademik
hrbi thsil ala bilsydilr, ordumuzun gc birbe artard. N fayda, hllik buna
imkan yoxdur.
POLKOVNK BHRAM BYN GDLY
Raportun son cmllri nazir Mehmandarovda xsusi maraq oyatmd.
General Hbib by Slimov yazrd ki, Zati-Aliniz trfindn yaradlan anl
qounlarmz khn, dylrd brkimi hisslr mxsus catl vuruurdular.
Dyn qhrmanlar bunlar idi: yaraq Daknd ykskliyini l
keirn quballar v bir ne ermni basqnna baxmayaraq, bir an da sarslmayan
v zrin dn hr mrmiy gr drhal cavab ati aan podpolkovnik Bhram
by Nbibyovun drdnc da batareyas.
Yol boyu qlbnin havas il z-zn danan, ilk baxdan qaraqabaq
nazirin ryi iql arzularla dolu idi. Olu qdr sevdiyi, istedadl komandir Hbib
by Slimovun uurlar ona, el bil, qanad taxmd. stlik d Hbib by kimi
qoaq generaln Nbibyovun haqqnda gndrdiyi raport ona sonsuz sevinc bx
elmidi.
niil (1918-ci il, dekabrn 5-d) yenic tkil olunan Azrbaycan ordusunun
hisslrin bax keirn hrbiyy naziri Smd by Mehmandarov Trtrd
yerln Da batareyasnn sgr v zabitlrindn tam raz qalmd. Nazir skkiz
sayl mrind qeyd edirdi ki, yoxlan zaman batareya komandiri Bhram by
14

Nbibyovun sgrlri mnd xo tssrat yaratd. Hiss olunur ki, batareya

komandiri zabitlrl birlikd qsurlar aradan qaldrma bacarr. Komandir
Nbibyovun qsa mddtd etdiklri mn qti inam verir ki, n yaxn vaxtda bu
batareyan daha yksk sviyyd grcym. Onun azsayl zabitlrin v
komandir Nbibyova yorulmaz zhmtlrin gr tkr edirm.
Demk, Hbib byin raportundan bel mlum olur ki, danak dli Qazarn
dstsini bizim Dli Bhram by Nbibyovun batareyas mhasiry salb mhv
edib. - Yaxdr, ox yaxdr, - dey, z-zn danan nazir podpolkovnikl
generaln dy dostluundan qrrlnirdi. - Qlb, ancaq v ancaq, dy vaxt
mr vernl icrann baa dmsi saysind qazanlr. N yax, Nbibyov
haqqnda iniilki raportu yazanda znnim mni aldatmayb... El biri Ba qrargah
risi. Onda, dolays da olsa, mn iar verdi ki, Bhram by yax komandirdir.
Amma ox lndr, bzi msllrd zn cilovlaya bilmir..
- Komandir cld v ln olmasa, vvla, sgrlr onu saymaz. kincisi d,
dy vaxt z zorla yeriyn komandirin sgrlri yerindn qalxana kimi dmn
onlar haqlayb mhv, - cavabn vermidi nazir Mehmandarov.
Mehmandarov Milli Orduda hrbiyy Naziri vzifsind xidmtd olandan
ilk df idi ki, tz mundirini geyinmidi. Tmtaraql gcyimin o qdr d aludisi
olmayan nazir bu df akselbant v venzilli1 d taxmd. Yaxasnda is birc
orden vard: birinci cahan savanda hr srkrdnin ala bilmdiyi A qartal
ordeni.. O, 1915-ci ild alman general Makenzenin srtli dy mliyyat
planlarn pua xartdna gr bu ali ordenl tltif olunmudu.
QHRMAN ALAY
Avtomobilin eypuru thlk grm qaz kimi hycanl glirdi. Qlann
qabanda toplam zabit v sgrlr naziri tanyb urra - dey qqrdlar.
Bhram by irli yeridi. Srt ssl sraya dzln komandas verdi.
Zabitlr qabaqda, sgrlr d onlardan sonra nizami qvraqlqla sraya dzldlr.
Bhram by sra qabanda vqarla dayanb ahngdar ssl komanda verdi:
- Alay, saa - dn! Dzln, - dzln deyirm, arxada ss var...
Alay bir nfr vcud kimi saa dnb faraat dayand.
Mandan nfr dd. Qaraban general-qubernatoru Xosrov by
Sultanov, Qaraba razi qounlarnn komandan general -mayor Hbib by
Slimov v hrbiyy naziri, tam artilleriya general Smd by Mehmandarov.
Nazirin iti qartal baxlar nizami qaydada dzln sgrlr zillnmidi.

Akselbant, venzil - imperiya ordusnda zabitlrin iyinlrin v dlrin taxdqlar zrli, hrm
qaytan. - .N.

15

- Cnab hrbiyy naziri, tam artilleriya general, sizin gliiniz

mnasibtil dyn ordunun nc artilleriya batareyasnn zabit v sgr
heyti sraya dzlmdr. Batareya komandiri, podpolkovnik Bhram by
Nbibyov.
Nazir Smd by Mehmandarov gur v mrur ssl:
- Azad, mnim vtnimin qhrman sgrlri, - deyib bir ne addm irli
yeridi, Bhram byin lini sxd: - Mrhaba, alayna da, zn d. Sizin dyd
gstrdiyiniz qeyri-adi qhrmanlqlar artq Azrbaycann hr yerind iftixarla
sylnilir. Komandannz general Hbib by Slimov da burdadr. mr edirm!
nc artilleriya batareyasnn hr bir sgr v zabit heyti dyd gstrdiyi
igidliy gr tltif olunsun. Komandiriniz Bhram byi is tbrik ed bilrsiniz. O,
daha podpolkovnik yox, polkovnikdir...
Batareya df: urra, urra, urra, dey komandirini alqlad. Nazir
birdn srt hrktl yerind diklib, pnclri st qalxd.
- Mrhba, yen mrhba, mnim Vtnimin xilaskarlar! Batareyann sgr
v zabitlrindn dala-dala xan ss Qaraba dalarnda ks-sda verdi. Onlar
bir nfr kimi avazla: Azrbaycan xalqna xidmt edirik! - cavabn verdilr.
Hrbiyy naziri sra qarsnda var-gl edib, tn ortada dayand.
- Biz bu gn shr uada bir yncaq keirdik. Mn orada da
qounlarmz tbrik etdim. vvlcdn mr vermidim ki, sizin batareyan oraya
gtirmsinlr. Sonra Bakdan xanda z-zlymd bel qrara gldim ki, sizi z
yerinizd, dy blgnizd tbrik edim. Siz buna layiqsiniz, bu hrmt v
ehtiram qhrmanlnzla qazanmsnz. Bli, Dli Qazar kimi general mhv
edib, svarisini d prn-prn salan nc artilleriya batareyas Azrbaycan
bayran ilk df Qarabada dalalandrd. Martn iyirmi ikisindn iyirmi n
ken gec saat radlrind dmn ilk df gcl qvv il burdan,
sgrandan ba qaldrb. Bizim lli nfr sgrimizin bir nesini mhv edib v
sir alb. Siz d ilk df dmnin burnunu sgranda ovub, z silahdadarmzn
qann yerd qoymadnz.
Qhrman sgrlr, mn xsn Almaniya cbhsind bir ox dylrd
oldum. Fqt sizin qdr qhrman sgrlr nadir hallarda tsadf etmim. Siz
mnim midlrimi qvvtlndirdiniz. Siz cannzla gnc Azrbaycan ordusunun
namusunu layiqinc mdafi etdiniz. Eq olsun siz v siz dlrindn sd vern
analara!
sgrlr sevimli komandalarn yaasm Azrbaycan! szlril
alqladlar.
ryini boaldan nazir xeyli sakitldi. O, zn rahat v gmrah hiss
edirdi. Sradak sgr v zabitlr yaxnlar, hmshbt olur v hal-hval tuturdu.
Mehmandarov cavan, sirsiftdn gyk zabiti gstrib ns sorudu. General
Hbib byin iarsil hmin zabit addmlarla qabaa xb dedi:
16

- Mhtrm Smd paa, mn Qafqaz slam ordusundan knll olaraq

sizd yardm qaldm. nki dilimiz bir, inancmz bir, tariximiz d birdir.
Azrbaycan hm sizin, hm d bizim vtndir.
- sminiz ndir? - nazir maraqla sorudu.
- fv edin, gnahkar bndym. Unutdum, daha dorusu, ardm. smim:
yarbay smayl Hqqi fndidir.
General Hbib by Slimov nazir bir az yaxnlab lav etdi:
- Cnab nazir, yarbay fndi yax rqilr qour. Dylraras fasild
sgrlr n tarixdn, dbiyyatdan, flsfdn maraql shbtlr elyir. Hr gn
d yarm saat z yazd marlar zbrldir.
Nazir smimiyytl:
- Afrin, - dedi. - Bu da grkdir. ox grkdir. Yz illik rus
hakimiyytindn azad olunmu trk xalqlarna xatrlatmaq lazmdr ki, biz hmi
boyunduruq altnda olmamq. Htta Avropa v Asiyaya z tlblrimizi dikt
etmiik... xalq znn mumdnya tarixinin shiflrind yazlm anl, mbariz
kemiini bilmlidir. gr dmn qalib glmk istyirsns, xalqda salam Milli
hisslri oyatmalsan.. Cnab yarbay, evlisinizmi?
- Xeyr, hl subayam.
- N oldu, briqada komandan Hbib by subay. Diviziya komandiri Cavad
by subay, batareya komandiri Bhram by subay, siz d subay... Canm, atn bu
subayln dan..
smayl Hqqi fndi:
- Mhtrm paam. - dedi - mstvsiz gavurlarn axrna xaq sonrasna....
Nazir general Hbib bydn sorudu:
- Yarbay smayl Hqqi fndi harada yaayr. Bakda?
- Xeyr, cnab nazir, kini zn vtn kimi qbul edib. Bu da, bilirsiniz,
kim grkdir? O, Bhram byin ox yaxn dostudur.
- ox la, ox pakiz, - deyib nazir dbar soru-suala balad:
- Yarbay smayl Hqqi fndi, clall stanbul n darxmrsnz ki?
- Xeyr, mn z Vtnim Azrbaycandayam. Mn Qeysr hrind dnyaya
gldim. stanbulda az, lap az yaamam. Qafqazda ox yerlrd oldum.
Drbndd, Teymurxan-urada, Axtda, htta, mam amilin kyn d getdim.
Amma oralarda bnd almadm. nki oralarda slama, mqdds dinimiz, hrmt
grmdim, orda ipapaq boleviklr yabanc tbliatlar aparrlar. tn il dostum
Bhram by mni kiy qonaq apard. kini Vtn kimi, Bhram byi qarda
qdr sevdim, yen sevcm. Oradan ev d aldm.
Nazir sorudu:
- arklarndan birini oxuyarmsan?
- Ba st, icaz verin... Mn oxuyan kimi btn batareya mn qoulacaq.

17

DMN TSLM OLMAYANDA

Mehmandarovun gliin yanlar kilib getdilr. Otaqda nazirdn baqa
nfr qalmd: qubernator Xosrov by Sultanov, general Hbib by Slimov v
polkovnik Bhram by Nbibyov. Nazir qonaq n ayrlm otan brkl
havasndan darxd. zrxahlq edib yan otaa kedi. Bir azadan ev qiyafsin
qaydb:
- Qafqazda, hr yer gzldir! - dedi - Amma mnim Vtnim, dd-baba
torpam Qaraban fsunkar tbitinin tay-brabri yoxdur. lli il yaxn ondan
cismn ayrlsam da ruhn hmi Qarabal olmuam. Uzaq rqd, Port-Arturda
v Varavada da olanda hmi onu xatrlayb, istmim. Dnyada he nyin
var-dvlti, n cnnti, n d onun mlklrini istmmim. n byk arzum
istefaya xb mrmn axrna kimi uada yaamaq olub. Atam rhmtlik bu
hri vlad qdr sevrdi. - zn qubenator Xosrov by tutub:
- Sn qibt elyirm, - dedi,- qardam. Bilirm ki, bu namrd danaklarn
hdsindn Qaraba general-qubernatoru kimi birc sn gl bilirsn. nki sn,
zn demk olmasn, hnr, ml, i adamsan. N is, bu thlkdn d
sovuaq...
Mehmandarov bu triflri Xosrov by haqqnda nahaq yer demirdi. tn
ilin yaynda Qarabada hay-ky qaldran danaklar yen Xosrov by diz
kdrm v onlar silah gcn Azrbaycan hkmtini tanmaa mcbur
etmidir. Htta uadak gizli danak komitsinin zvlrini qovub razidn
xartmd. llrindn bir i glmyn danaklar bolevik hval-ruhiyyli
mslmanlarn kmyil ss yaymdlar ki, hrbiy naziri Xosrov byi geri
aracaq. Bu aylri ksmk n zeyir by Hacbyov Azrbaycan
qzetind (24 iyun 1919 ild) yazrd:
Hqiqtn, Xosrov by Qaraba n n mnasib bir risidir. Qaraba
hyatna tamamil ana olan bu zat salam bir vcuda malik olan kimi salam v
salamat politika yeridn v tht idarsin taprlm olan mum mnafeyini xsusi
surtd nzrd tutan bir zatdr. Ermnilr Qarabada qsdn sni itialar
xarmaqla Qaraba general-qubernatorunu ba komandanlq gznd lklmk
istyirlr. gr Qaraba mslmanlar arasnda byk v layiqli bir nfuza malik
olan v ermni cmati trfindn dxi mhtrm saylan Xosrov by Qaraban
hkmti banda olmasa idi buras Azrbaycann cnnti hesab olunan bu yer
oxdan bri chnnm dnb qtli-qital oca olmudu.
Dmir arpayda mtkky dirsklnn nazir astadan yorun-yorun
danrd. Onun ssindki yal adamlara mxsus kvrklik hmshbtlrinin
diqqtindn yaynmamd.
- Altm drd yam var, - deyirdi, general, xobxtm ki, mrmn
sonunda bir sgr kimi vtnim grk oldum. - Sonra birdn nyis xatrlam
kimi oldu. - Balam, el tkc mn danram.. Bs siz? Mn Bakdan sizi eitmy
18

glmim. Bayaq skrandan qaydanda Hbib bydn sorudum ki, dli Qazar
mliyyat nec olub, tfsilat il bir dan grm. O da cavab verdi ki, hmin
mliyyat polkovnik Bhram by aparb, o da Siz danacaq. H, Bhram by,
eidirik sni.
Ayaq st dayanan Bhram by gzlmdiyi sualdan qpqrmz oldu.
Nazir:
- Dan, - dedi, - burda kinmyin yeri deyil. Bu qlbnin, gr bel
demk mmkns, qhrman snin batareyandr.
General Hbib by dostunun sxldn grb onun kmyin gldi.
- Daba ykskliyi uurunda dylrd artilleriyan susduran Bhram by
vvlc mni hvsldn xartmd. Yavrim tez-tez xatrladrd ki, Bhram by
deyir, tlsmsin. Dli Qazarsa el hey irlilyirdi. Onu da deyim ki, Bhram by
batareyasn ox byk mhartl menin tyind gizltmidi. Sanki dmn
qarsnda he n yox idi. Dli Qazarn svari dstsi d inamla irlilyirdi.
Bhram by susur, dmn irlilyir, dzmk olmur, az qala ryin partlayrd.
Nhayt, dzmyib bunlarn mvqeyin gldim. Mn iar verdi ki, narahat
olmayn. Kfiyyat xbr gtirib ki, ermnilrin toplarnn ksriyyti sradan
xb, atmr. Biclik elyib yararsz toplar da zlril gtirirlr. Nec deyrlr, biz
xox glirlr. Txminn skkiz-on dqiq kedi. Bax, indi vaxtdr, - deyib,
Bhram by ss il komanda verdi: rli, mnim trlanlarm. rli, anamz
Azrbaycan uurunda!
Dy bir qasra kimi balayan batareya gll ya altnda dmn
stn d. He yarm saat kmdi ermni svarisi yava-yava geri kilmy
mcbur oldu. Quba batalyonunun bir rotas v Zaqatala alaynn xeyli hisssi
dmn yandan v arxadan gz amaa imkan vermdi. Dli Qazarn
svarilrindn otuz-otuz be adam ancaq qab cann qurtara bildi. Ortada be-alt
nfrl sa qalm dli Qazar yaral heyvan kimi barrd. Bhram byin ssini
eidib daha da qzblndi.
Nazir maraqland:
- Nec danrdlar. Yqin ki, rusca?..
- Yox, ksr szlri Bhram by o itin z dilind deyirdi. Dz, oxunu
baa d bilmirdim. Bir onu grdm ki, insann tly dmsi nec d byk
flakt imi. Eitmidim ki, suda boulan saman pn l atar. Bax, el bir
vziyytd idi, ermni general.
Nazir cld bir hrktl ban qaldrb:
- Ax, n deyirdin, Bhram by, son ona?...
- Kutaisi realn mktbind oxuyanda onlarn dilini yrnmidim. vvla,
mn ona tklif eldim ki, tslim olsun, uaqlara da taprdm ki, hl atmayn. Onu
diri tutmaq istyirm. Grdm, ip-sapa yatmr. Yalandan dedim ki, zavall, snin
sgrlrinl vvlcdn danmam. Sni satn almam. Sni znnklr satb.
Tslim olmalsan...
19

General Hbib by Slimov:

- Cnab nazir, eynil bir teatr shnsi...
Nazir:
- Dayan, dayan, dedi, Hbib by, qoy, z dansn. Bhram by davam
eldi:
- Dedim, tslim olmursansa, onda bel xr ki, mslman sgrinin
gllsil lmy zn zn mhkum elmisn.
- Gzl demisn, hsn sn. Bax, grrsnzm, pekar hrbii olmaq
budur. Bu clafn dy ruhu varm. Qsbkarlq itah da varm, amma dy
qabiliyyti yoxmu. Yalan general olduunu dar macalda bruz verib. He bir
xidmti olmadan ald general rtbsi onu itahlandrb lm gtirib. Bel
adamdan yalnz dy kimi istifad etmk olard. H, maraqldr, sonra n oldu?
Bhram by:
- Dli Qazar yalvarrd ki, icaz verin xb gedim. Dilcana, bir d
Qarabada grnsm, atama nlt. Uaq aldadr.. Gldim Hbib byin yanna.
Sorudum ki, n etmliym, sgrlrim d qanna susayblar, ldrmk istyirlr.
O da yek klm il cavab verdi: Susdurun!
Biz d tapra ml eldik. Smd by Mehmandarov:
- Dz elmisiniz, - dedi, - dmn tslim olmadqda onu mhv edrlr.
GENERAL SMD BY NARAHATDIR...
Qap astadan dyld, Smd by buyurun - deyn kimi qapya yaxn
olan polkovnik Bhram by irli yeridi. Qapda mehriban zl, qvraq geyimli bir
gnc zabit ay hazrdr, icaz verin gtirim, deyib li padnoslu iri kedi.
Divara sykdilmi ox da byk olmayan stolu nazirin arpaysna yaxnladrd.
Smd by mtkkni knara qoyub, arpayda oturdu. ay gtirn gnc zabit
drhal dabansz ev ayaqqablarn ctlyib onun ayaqlarnn yanna qoydu. Smd
by mehribanlqla zirk zabit baxb zrind afrin - dedi. z prtm gnc
zabit stkanlara ay szb, stolun qrandak aynikin stnd qaln dsmal srdi.
Ayaqlarn ctlyib, yaraql vcudunu ax tutdu. caz verin mrxxs olum.
Nazir hl d xo tbssml onun, hrktlrini izlyirdi.
General Hbib by:
- Azadsan, - dedi, - amma uzaq getm...
Gnc zabit xan kimi Smd by onun davrann, sliqli geyimini v sl
zabit yaran trifldi.
- Bzi rus ovinistlri tkidl deyirlr ki, siz mslmanlardan hrbii olmaz.
Buyursun, baxsn. Bel yaraql zabiti rus ordusunda raqla da axtarsan,
tapmazsan. lyarmlq faliyyti dvrnd ordumuzda qabiliyytli zabit yetiibs,
rus ordusu kimi yz il ya olsayd, gr, nlr qadir olardq. - O, drindn kks
trd. Qoyurlar ki, yal tik olan Azrbaycana hr bir caynaq atr. Denikin rdd
20

olub getdi. ndi d bu bic boleviklr cnuba qoun yeritmk hsrtil min bir
oyundan xrlar. Dastanda, imali Qafqazda kazaklarla dallarn arasna tfriq
salb toqqudurdular. Bu, bilirsiniz, ayr-buyur siyastinin n bariz nmunsidir.
- Smd by, Sizc, Denikin yenidn Qafqazda peyda ola bilrmi? qubernator Xosrov by Sultanov p gzlrl2 Smd by baxb sorudu.
- Yox, he vaxt! Boleviklr artq onun mahnsn oxudular. Denikinin ii
bitdi. - znd tbssm yox olan nazir Smd by sonra nifrt hissil lav eldi:
boleviklr el toxumdur ki, onlar hara yerislr yz il orda ot bitmz. Bu saat
Volqa boyunda v Sibird vtnda mharibsi aparan Kolak cnablarn da bel
bir tale gzlyir.
- sir aldmz ermnilr deyirlr ki, siz qar a qvardiya Denikinl
birlmk istdik, ba tutmad - deyn, polkovnik Bhram by Nbibyov shbt
qouldu. - Gec-tez boleviklrl lbir olub Azrbaycan adl mstqil respublikaya
divan tutacaq. Keiknd urunda qanl dylr gednd ermnilrin oxusu
srxo idi. Podpolkovnik Rfibyovun v polkovnik Levestamn sir gtrdy
ermnilr d bu bard ox sayaqladlar.
Smd by Mehmandarov:
- Boleviklr Bakda yaayb ilyn rus fhllri v mslman boleviklri
arasnda gcl tbliat aparb Azrbaycan milli hkumtin v bu hkumti
istynlrd nifrt hissi yaratmaa alrlar bu gn d iimizdn tmizly
bilmdiyimiz agent v pionlarn saysind. Bir hft vvl Gncd agent
Smslovun txribat qrupunu hbs etdik. Bu dstd kimlr vard? Bakda Ba
Qrargahda alan, adn kmk istmirm - bir nfrin zvcsi Nelli ernova,
Stanislav Zuber v baqalar - hams bizim leyhimiz ilyib. Grnr, bizim
kskfiyyat v daxili orqanlar zif faliyyt gstrir, mrglyirlr...
Mnim aldm mlumata gr boleviklr Ermnistanda baqa cr tbliat
aparr. Onlar ermnilr canyananlqla bildiriblr ki, Siz n Azrbaycansnz, n
d Grcstan. Siz ran, Trkiy v Azrbaycan kimi mslmn lklri arasnda
boulursunuz. Biz Siz Trkiy v Azrbaycandan torpaq qopartmaqla razinizi
bydb tam dvlt mstqilliyiniz zmant veririk. Grrsnzm, boleviklr
zlrinin ikizl, xbis siyastlril imali Qafqaz v Dastan dallarn fth
edib, indi d murdar llrini biz - cnuba trf uzadrlar.
General Hbib by Slimov ikrah hissi il:
- Ruslarn bu iki zl siyasti bizi tng gtirib - dedi. - Siz tn hft
Gncd olanda mavininiz general xlinskiy ermnilri Qarabadan qovub
xartmaqla arxaynlamamaq barsind bir mlumat gndrmidi. Yqin ki, Siz
atdrb. ua v Xankndi Cavanir alaynn, Quba alaynn, bir d Tatar svari
2

1917-ci ild Bakda mhur bir aann qousu il mbahisdn sonra bir-birin gll atblar. Qou
Xosrov by Sultanova sol gzndn xtr yetirib. Bundan sonra gz p qalb. .N.

21

alaynn sayn artrmaq rtil, qvardiyann da sayn oxaltmalyq. nki, sir

alnan ermnilr des d, dems d danaklar Qaraba itah il yaayrlar. Mnim
znnimc, onlar mtlq boleviklrl birlib mhz Qarabaa hcum edcklr.
Yorun v sbi Smd by Mehmandarov: - Mnc, - dedi, -hllik ki
v r alaylarn da burda saxlamalyq. Polkovnik Seyfulla Qacarn alayn is
Qazaa gndrin. Ordan da hycanl xbrlr glir. mirxan Xoyskinin
mlumatna gr srhd kndi Kmrliy v Tatlya ermnilr hcuma
hazrlarlar.
Dostlar gedndn sonra Smd by yata bilmdi. Yuxusu r kilmi
nazir oturduu yerd xeyli fikr getdi. Grgin dnclr onu ar mngn kimi
sxrd. Gnorta st polkovnik Bhram byin batareyasnda olan n hvalruhiyysindn, el bil, onu illr ayrmd. Dirsyini mtkky sykdi, gz
qapaqlarn yumdu ki, blk, yuxuya ged, mmkn olmad. Hycandan
boynunun damarlar, llri titryirdi. Durub pncrnin qabana gldi. Aalarda,
rimgldi tpsindki evlrd tkm-seyrk iqlar yanrd. Uzaqdan qfil gll
ssi eidildi. tlr drhal az-aza verib hrdlr. Smd by pncry yana
durub dd-baba Mehmandarovlar mlkn baxmaq istdi. He n gr bilmdi.
Birdn xatrlad ki, o tamam baqa smtddir. - Sabah mtlq ora gedcm, - dey,
fikildi. Mtlq, yoxsa atam Sadq byin, babam qatrc Muradn ruhu mndn
inciyr. Ya qismt, bir d n vaxt glcm uaya, Allah bilir... Fikir-xyal ona
aman vermirdi. llah ki, boleviklrin Azrbaycana soxulmaq iddias. - Dnyann
iin bax ki, Bakda yaayan rus fhllri zlrini hrin mtlq sahibi kimi
aparrlar. Onlarn hamsna malika lheydr dil verir. Cfr Babayev kimisini
Qusara gndrib alayda bolevik tbliat apartdrr. Kimin fitvas il? - Mikoyan
kimi danakn. Niy boleviklr bu millt srbst, mstqil yaama gnah hesab
edir?
Qaydan kimi bellrini hbs eltdirib ciddi rejim altnda saxlamaq bard
srncam vermliym. Yoxa... lheydr kimi boleviklr rus fhllrini
yrtmkl, zmzn bzi nadanlarmz da badan xarr. Bu da fitil od
vurmaq kimi bir eydir. Mbariz aparmalyq. Kim glir, glsin, qabana silahla
xmalyq. Dymliyik, vsslam!
Orta boylu, a sal, a saqqal, ssind v siftind hrbii zhmi olan
altm drd yal general Smd by Mehmandarov gecnin dan qaranlnda
xalqnn taleyinin fikirlmkdn yumaa dnmd. Qzb v hiddt hissi onu
bourdu.
ki addmlqdak Krli mhllsind xoruzlar ss-ss verdi. Bikef nazir
gzucu stolun stndki zncirli saatna baxd. Gzlrin inanmad, pensinesini
taxb tccbl dodaqlarn bir-birin sxd. Saat drd on dqiq qalrd. Can
aryan, narahat Smd by arpaysna trf getdi...

22

MLLFDN
Azrbaycann ziyal nsillrindn otuzuncu illrin tuthatutunda
glllnmkdn, srgn v hbs olunmaqdan qorxub ehtiyat edrk ad v
soyadn (xsusil soyadn) dyinlr ox olub. Ellri d olub ki, Sovet
srhdlri o qdr d ciddi qorunmayanda ailsi il Trkiyy, rana pnah
aparblar. Bu lklrd d gn-gzran pis kend avropa lklrin Fransaya, Almaniyaya v ya Amerika Birlmi tatlarna kblr. Bir szl,
clayi-vtn mr srblr. Qocalar dnyasn dyindn sonra yerind qalan
gnelr yad milltdn evlnib nsli assimilyasiyaya uradblar. Bir szl, nsilncabtlrini itirib avropalablar. Ona gr d, indiydk onlarn
ksriyytindn bir xbr xmr.
Aradan uzun illr kemsin baxmayaraq, mn bu gn d mid edirm ki,
n vaxtsa nfuzlu Boral nsli - Yadigaroullarndan hans birisi gec-tez
taplacaq. Dilini, dinini itirmi d olsa, ana vtni Azrbaycana qaydacaq. Blk
d, dd-babasnn vaxtil apard sndl, fotokillrl bizi sevindirck.
Dnyadan km ulularnn sa ikn onlara dand acl-irinli xatirlri il
hrb tariximiz yeni shiflr yazacaq v bizi sevindircklr.
ziz oxucu, mn bu midl yaayram, bu arzu il d Yadigaroullar
haqqnda axtarlarm hl d davam etdirirm.
Siz tqdim etdiyim bir nsilin hrbii oullar haqqnda oerkd illrl
Sankt -Peterburq, Tiflis, Moskva, Bakda v Boralda apardm aradrmalar
qlm almam.

23

GENERAL YADGAROV QARDALARI

XlX srin sksn-doxsannc illrind Tiflisd yaayanda biz tez-tez bir
mnzildn baqasna krdk. Bu mnzillrin hamsndan ox xouma glni
sonuncu df kdymz Voronsov ksind olan Allahverdi by Yadigarovun
mlk idi. Bu, Mirzyevin fabrikin bitiik mrtbli mlk idi.
Abdulla aiq
Xatirlrim srindn
General Yadigarov qardalar Boralnn Tkli kndindn olublar.
Boralda olanda asaqqallarn ksriyyti fxrl dedilr ki, kndin binasn da
Yadigar oullar qoyublar. Ona gr d kndin adna ox vaxt Aalq da
deyirlr.
Tkli bizim qonu knddi. Kndlrimizi bir-birindn ayran ulu Babkar
dadr. Hl uaqkn bu silzad nslin general v mlkdar oullar haqqnda
qohumlarmdan, xsusil mim Nzirolu Mmidn ox eitmidim. O, Al, Nzir
v Sleyman babamn Yadigarolu general Hsn byl, mlkdar Sadq byl
dostluqlarndan oxlu epizodlar danard.
Zeynb xanm Nzir qznn (1857-1958) xatirlrindn:
- Yadigaroullar z torpaqlarndan bizim knd pay mhz atam Nzir
Abdulla olunun (1820-1904) xtrin vermidilr. Atam, Mustafa by v onun
general olu srail by Yadigarovla ox yaxn dost idi. Sonralar bu dostluu
Nzirin qarda olu Sleyman Katda Al olu (1849-1918) davam etdirirdi. Debet
ayndan Qzl qayaya kimi olan torpaqlar 1900-c ild Sleyman katda Sadq
bydn satn almd. 1916-c ild Sadq by Muulun mesini d Sleyman
katdaya qzl pula satd.
Kndimiz Krplnn inar drsi deyiln sfal bir yerind mlkdar
Sadq by Yadigar zn yaylaq mlk tikdirirmi. 1920-ci ild ura hkumti
glnd Sadq by xaric mhacirt getdi, mlk yarmq qald. 1928-29-cu illr
kimi kemi by v aalardan qalma mlklr, balara n camaat, n d hkumt
toxunmad. Bylr, aalar v htta kndlilr d blk, kemii qaytardlar arzusu
il yaayrdlar. 1930-cu il fevraln iyirmisind Sovet hokmti kollektivlm v
qolomaqlara qar mbariz haqqnda xsusi qrar verdi. El hmin vaxtdan
kemi bylr, aalar hbs cdilib glllndi, srgn gndrildi. Xalq
dmnlrinin balar dorand, mlklri is uuruldu. Onda sd ncli olu da
Sadq byin yarmq qalm yaylaq mlkn skb kndd zn yeddiotaql ev
tikdirdi. 1936-c ild ncliolu sdi d qolomaq ad il hbs edib gedr-glmz
gndrdilr. Onun tikdirdiyi yeddi ota is msadir edib kolxoz idarsi,
dmirixana v dkan eldilr.

24

GENERAL-LEYTENANT SRAFL BY YADGAROV

Moskvada yaayan hmyerlimiz Eldar smaylov Bakya glmidi.
Dostlarmdan biri zng eldi ki, Eldar sninl grb, tan olmaq istyir. Eldarn
Azrbaycan tarixi cr cmiyytinin xbrlrind yazlarn oxumudum. Bu
yazlar il o, el bir xeyirxah, tarixi i grr ki, onun xidmtlrini
qiymtlndirmk n sz tapamaa tinlik kirm... Bu yazlar tdqiq elmk,
rsy gtirmk ox ar zhmt tlb edir.
Mmnuniyytl Eldarla grmy razlq verdim. El shrisi gn
vdlib grdk. Yazlarna v axtarlarna gr orta yal znn etdiyim Eldar
ox cavan imi; cmisi otuz ya. xtisasca geoloqdur. Milli tssbkeliyinin
nticsidr ki, Sankt-Peterburq v Moskva arxivlrind saxlanan 150-200 illik
tarixi olan sndlri aradrr. Ad v xidmti unudulmu grkmli ziyallarmzn,
srkrdlrimizin faliyytini, xsiyytini z xardr.
Maraql shbtlri mni valeh elmidi. hrin qdim yerlrini gzdik.
Tarix muzeyin d ba kdik. Eldar mn yenic apdan xm Xbrlrinin
drdnc sayn balad. Mn d borclu qalmayb General Yadigarov
qardalar kitabam ona hdiyy eldim.
Ayrlanda:
- Vtndn uzaqda yaasam da, - dedi, - sizin axtarlarmz izlyirm.
Bakda olan dostlarm sizin drc olunan yazlarnz, kitablarnz mn gndrirlr.
Blk, siz Moskvadan bir ey lazmd?
- Eldar, - dedim - indi siz baladm General Yadigarov qardalarnn
ilk general srafil byin foto-klini tapa bilmirm. Sizin orada imkannz var.
Arxivlr tez-tez gedirsiniz. Vaxt tapanda srafil byin klinin qalb-qalmamas il
maraqlanman xahi edirm.
- Moskvadak Mrkzi Hrbi - Tarix arxivind tanlarm oxdu, mtlq
axtararam, - inamla sz verdi.
Aradan he cmi iyirmi gn kemmidir, zng eldi. Cavan v xeyirxah
dostum Moskvadan mn el bir ad xbr dedi ki, bu sevincin cazibsindn hl
d xa bilmirm.
- General-leytenant srafil byin 1877-ci ild kilmi foto-klini
tapmam. Bu gnlrd gndrcm. Arxiv iilri generaln Hrbi xidmt
kitabasn da tapmaa sz veriblr.
Otuz il Azrbaycan hrb tarixi v onun srkrdlri haqqnda aradrmalar
aparan adam n, grsn, bundan qiymtli hdiyynin olmas mmkndrm?
Znnimc, yox!
Eldarn gndrdiyi klin altnda oxuyuruq: General srafil by
Yadigarovun fotosu. kili yeri Tiflis hri, fotoqraf Y. Vestli.
kil kilnd general Yadigarovun altm iki ya vard. Sa sinsind
mhur Mqdds Anna ordeninin birinci drcsi, sol iynindn is arml
25

gm rngli fxri bafta-lent aslb. Bu hr generala qismt olmayan paradnmayi geyim formasdr.
ziz ata! Mnim drin ehtiram hissi v daim minntdarlq bsldiyimi,
sadiq bndsi olmaq rfin nail olduumu, Sizdn arabir mnim haqqmda
soruaraq vziyytiml maraqlanma zn rvagrdy n bundan nec
mtssir olduumu lahzrt general srafil by atdrma unutmayn. Mn
lahzrt srafil byi he vaxt unutmayacam v hmi onu atamn n yax dostu
kimi prstil xatrlayacaam.
M. F. Axundovun olu Rid byin
1877-ci il noyabrn 7-d
Brsseldn yazd mktubdan
1883-c il yanvarn 10-da trtib olunmu Hrbi xidmt kitabasnda
general srafil byin 1815-ci il dekabrn 15-d Tiflis quberniyasnn Tkli
kndind zadgan ailsind anadan olduu gstrilir.
lk thsilini Tiflisd xsi gimnaziyada alan srafil by Yadigarov 1834-c il
scntyabrn birind Zaqafqaziya bylrindn tkil olunmu Mslman-Svari
alayna knll qbul olunub. Bir il sonra praporik olan srafil by 1839-cu il
dekabrn 23-d dallara qar dylrd frqlndiyin gr podporuik rtbsi
verilib. lahidd Qafqaz korpusunun qrargahnda xidmtini davam etdirib.
1841-ci il yanvarn 2-d lahzrt mperatorun xsi tbbs il tkil
olunmu Mslman Svari alayna tyin olunub. il sonra (1846-c il) tabsrotmistri, 1849-cu il aprelin 3-d rotmistr rtbsi alan srafil by syan etmi
macarlara qar dylrd itirak edir.
1851-ci il yanvarn 29-da podpolkovnik srafil by Peterburqdan Tiflis
qaydr, lahidd Qafqaz svari korpusunda xidmtini davam etdirir.
1853-c ild Krm mharibsi balananda podpolkovnik srafil by
Yadigarov azrbaycanllardan ibart min nfrlik svari Mslman briqadas
komandirinin mavini olub. Bir il sonra Borallardan ibart knll yma ovu
dylr tkil edn srafl by ordunun trkibind ikinci svari Azrbaycan
alay yaradb.
1854-c il avqustun 19-da dyn ordu komandan lahidd Qafqaz
korpusunun komandirin gndrdiyi bir mlumatda yazrd: Bu gn mhkm v
dhtli bir hcum oldu. Dmn mdafi olunmaa chd gstrirdi. Lakin onlar
polkovnik srafil by Yadigarovun svarilrinin hcumuna davam gtir
bilmdilr. Dmnin sol cinah yarld. Draqunlar, kazaklar, ikinci Azrbaycan
svarilri v grc drujinas srtl irli atlb onlar dy shnsindn sildilr.
Arxiv sndlri gstrir ki, 1855-ci ilin iyul aynda polkovnik srafil by
Yadigarov ki v amax knlllrindn tkil etdiyi svari alayla Qars zrin
olan qti hcumda bir ne df fal dylr aparb. Bu dylrd qeyri-adi
26

qhrmanla gr tltif olunan 350-dn ox Azrbaycanl arasnda polkovnik

srafl by Yadigarov da var.
Moskvada yaayan hmyerlimiz, polkovnik, tarix elmlri doktoru
Hacmurad brahimbyli Krm mharibsind rus hrb xadimlrinin xidmtindn
danarkn haql olaraq yazr: Krm mharibsi dvrnd Qafqaz milli hrbi
xadimlri irisindn xm hrbi rislri Rusiyann hrtli hrbi xadimlri il
yana qoysaq, shv etmrik. Onlarn srasnda azrbaycanl general smayl by
Qutqanl, podpolkovnik Mnsur aa Vkilovu, polkovnik srafil by Yadigarovu,
general-leytenant Frc by Aayevi, general Hsn by Aalarovu, kabardin
polkovniki Sultan Qazi Gray, osetin polkovniki Kondukovu, Dudarovu v
baqalarn aid etmk olar.
srafil by Yadigarova 1855-ci il yanvarn 17-d polkovnik rtbsi verilir.
1855-ci il dekabrn 10-da Qars hrbi dairsinin risi tyin olunur. Lakin Tiflis
hrin malicy getdiyin gr hmin vzifni qbul ed bilmir.
Nizami orduda la xidmtlrin gr 1866-c il noyabrn 8-d srafil by
Yadigarova general-mayor rtbsi verilir.
1877-c il iyunun 6-da dyn ordu korpusunun trkibind Qafqaz
Trkiy srhdlrin ezam olunan general srafil byin svari korpusu qdr,
Srdarabad, Arpaay, Krkdr v Qars urunda dylrd qhrmanlq
nmunsi gstrir.
Nizami orduda lli illik xidmtlrin gr srafil by Yadigarov 1883-c il
aprelin 14-d general - leytenant rtbsi alr. Hmin ili istefaya xr, ona ald
maa saxlanlmaqla mrnn axrna kimi general formasn gzdirmk hququ da
verilir.
Rusiya Mrkzi Hrbi Tarix Arxivindn aldmz rsmi sndd generalleytenant srafil by Mustafa by olu Yadigarova mxsus Xidmt dftrsind
onun dy yolu, ail vziyyti, tltif olunduu orden v medallar tfsilat il
gstrilib.
Sndd qeyd olunur ki, rfli bylr nslindn olan srafil by
Grcstann Tiflis quberniyasnn zadgan ailsindndir. Dini mslmandr.
srafil by ilk df 1848-ci ild nc drcli Mqdds Anna, 1854-c
ild ikinci drcli Mqdds Anna, 1856-c ild ikinci drcli Mqdds
Stanislav (imperator tacnn tsviri il birg), 1859-cu ild ikinci drcli
Mqdds Anna (imperator tacnn tsviri v qlncla birg), 1860-c ild yirmi
illik qsursuz xidmtin gr medal il, 1863-c ild mslmanlar n tsis
olunmu drdnc drcli Mqdds Vladimir, 1869-cu ild nc drcli
Mqdds Vladimir, 1877-ci ild mslmanlar n tsis olunmu birinci
drcli Mqdds Anna ordenlri il v st gidliy gr yazl gm, Krm
mharibsindki qhrmanlna gr aq rngli xatir medallar il tltif
olunmudur.
27

Sndlrd o da qeyd olunur ki, general - leytenant srafil by Yadigarov

Boral qzasnn Tkli kndind iki mrtbli dd-baba mlk (qardalar il
birg) v Tiflis hrind dadan tikilmi, hr bir raiti olan mnzil malikdir. Bir
ne maaza, ba v Qrmz Krp yanndak Xorpuxis-Saneli, Kaziux-Kalone,
lbli, Krpl, nvli v Loris - Aqek kndlri v iki min desyatin torpaq sahsi
generala mxsusdur.
Ail trkibi: generaln hyat yolda rotmistr smayl by Vzirovun qz
Sid xanmdr. General - leytenant srafil by yeddi vlad atas olub. Birinci olu
Rhim by 1845-ci il oktyabrn 10-da, Krim by 1854-c il yanvarn 21-d,
Mmmd by 1855-ci il avqustun 25-d, Hsn by v Hseyn by 1856-c il
oktyabrn 8-d (ekiz olublar), qzlar: Skin xanm 1843-c il martn 27-d,
Xeyranis xanm 1850-ci il dekabrn 23-d anadan olub. Hyat yolda v uaqlar
slam dinin etiqad ediblr.
stefaya xan general-leytenant srafil by mrnn sonuna kimi Tiflis
quberniyasnda ikinci bnin bardrc mnsifi, yni kndlilrl mlkdarlar
arasnda tryn torpaq mbahislrini qaydaya salan bnin risi vzifsind
almdr.
General srafil by 1884-c il fevraln 6-da vfat etmidir. Hmin il
Kafkaz qzeti ( 99-da) bel bir elan vermidir: Fevraln 6-da istefada olan
general-leytenant srafil by Yadigarov vfat etmidir. Olanlar yaxn qohum v
tanlardan xahi edir ki, fevraln 8-d saat 12-d dfnd itirak etsinlr. Cnaz
generaln Voronsov ksindki xsi mlkndn gtrlck. Dfn Tiflisdki
mslman qbiristanlnda olacaq.
***
General-leytenant srafil aa Yadigarov byk dramaturqumuz Mirz Ftli
Axundovla yaxn dost v qonu olub. Axundovun nvsi Mahmnzr xanm
Qacarn xatirlrindn mlum olur ki, 1878-ci il martn 10-na ken gecdn
hyatnn son dqiqlrini yaayan Mirznin yanna qohum-qrbas, ziz dostlar
yb. Can vern Mirz Ftlinin yata yannda drin v ar skuta gedn
qonusu general srafil by Yadigarov kdrl soruub: - Mirz, Siz n sayaq dfn
olunmanz istrdiniz? Btn dinlri pu v fsan hesab edn Mirz Ftli
birbaa veriln bu sualdan lm ayanda bel sarslmayb. Grnr, o, aln,
huunu hl itirmyibmi. Son qvvsini toplayan Mirznin kdrli hrsind
zif, titrk bir gl duyulub. Sonra onun srt v mhkm cavab eidilib:
- Siz bilirsiniz ki, mn he bir din inanmram. llrin ziyytindn
dirilrin nec xilas olduqlarnn mnim n he bir hmiyyti yoxdur. stdiyiniz
kimi dfn edrsiniz.

28

NSLN KEMNDN...
oxlu qounkelik v mtmmadi mhariblrin yaratd xarabalqlara
baxmayaraq, onlardan (azrbaycanllardan - .N.) bir oxu znn elm v
dylrd gstrdiyi hnri il btn dnyada hrt qazanmdr. Onlar hr bir
srd, hr bir lkd hrmtli v inanlm kimslr olmular.
Abbasqulu aa Bakxanovun
Glstani-rm srindn
llr n qdr amansz v srt olsa da, bu silzad nslin oullarnn vzsiz
xidmtini n hafizmizdn sil biliblr, n d tarixin yaddandan.
1879-cu ilin noyabr aynda general srafil by Yadigarov Ziya qzetinin
nrin maddi yardm gstrir v yeni il n qzetin ilk abunilrindn biri olur.
O, Mirz Hseyn fndi Qaybovu, rab olunu, Hafiz fndizadni, Xlil
Aazad v Hac Molla fndizadni d bu xeyirxah i qoulmaa dvt edir.
Mhur rqnas-alim V.Dmitriyev 1864-c ild nr etdirdiyi Koran
Maqometa kitabn xalqmzn grkmli ziyals general-mayor srafil by
Yadigarova hsr etmidir.
On nc Leyb-Qvardiya rvan alaynn tarixi kitabnda (1895-ci il
nri) unter-zabit Aaby Yadigarovun dy catindn bhs olunur. Orada
yazlr ki, Aaby dy balananda hmi sgrlrin nnd gedirdi. Bu qoxmaz
zabit dmn qar ruh ykskliyi il vuruurdu. Tssf ki, Aaby Yadigarov
1830-cu il iyunun 17-d poruik rtbsind ail vziyytin gr istefaya xmal
olub.
1827-ci il 6 oktyabr tarixli lahidd Qafqaz korpusuna mxsus sndd
gstrilir ki, la dy qabiliyytin malik zabitlr srasnda grc knyaz v
zadganlar svarisind xidmt edn Boral dairsindn aalq nslinin
nmayndsi poruik Paa aa Vli by olu Yadigarov general Paskevi
trfindn tltif olunub.
***
Tariximizin mxtlif qatlarnda Yadigarov nslinin olanlarnn layiqli izi
var.
vzsiz tariximiz Abbasqulu aa Bakxanov mhur Glstani-rm
srind Yadigarovlar nslinin ulu babasndan shbt ar: ... Ftli xan,
Azrbaycan v, blk d, btn ran ilrini nizama qoymaq xyal il Grcstan
valisi rakl xanla gorb mslhtlmk binasn qoydu. rakli xan da Sadq by
Yadigarolunu sfir siftil Ftli xann yanna gndrdi. O, qdim valilr
nslindn yadigar qalb... Onun oul v nvlri indi d Tiflisd yaamaqdadr.
Sfir Sadq by Nuxada (kid - .N.) xann hzuruna glib hdsiz ltf v
mrhmt nail oldu.
29

Maraql tdqiqat srlrinin mllifi, filologiya elmlri doktoru urddin

Mmmdlinin Yadigaroullar mqalsi (Grcstan qzetinin 6 dekabr 1996c il) bu nslin XVIII sr dvrnn tdqiqi baxmndan qiymtlidir. Mllif yazr:
Bu nslin 1701-ci ild I rakli, 1707-ci ildo II David, sonralar Anna, Konstantin,
II Teymurazdan aalq imtiyaznamlri vardr. Snq krpdn bri kndlr
Yadigaroullarna vErilmidir. O sradan Yadigarolu Mirz Bar by I rakli
saraynn mustofisi (xzinadar), Yadigarolu Bahadr by 1730-cu illrd grc
valisinin naib-eikaasba, Boral mahalnda byk mlk yiysi olmudu.
... Mhmmd Sadq by Yadigarolu Mustafa byin oludur. 1780-ci ild
rakli Sadq by, onun olanlar Aacan-Mamacana, Mustafa by, Allahverdi
by v onlarn varislrin Tiflisd Meydan mhllsind mscid yannda be
dkan balamd. 1787-ci ild ahzad Georginin buyruu il Loridki Ay
kndi d Sadq by verilmidi. Sadq by ora z rncbrlrini yerldirmidi.
srin axrlarnda Sadq byin byk olu Aacan Baydar sultan olub, z elini
oraya krb lbili obasn qurmudu. 1797-ci ild ah raklinin Sadq by,
onun olanlar Aacana, Mustafaya, Allahverdiy, smayla v onlarn varislrin
verdiyi imtiyaznam: ...Aa Mhmmd xan Tiflisi odlara qalayb virana qoyanda
sn bizimlydin v n qdr bacardn biz kmk eldin, oullarn Aacan,
Allahverdi bizi Araqviycn bldldilr v biz sdaqtl xidmt gstrdilr.
Tiflis dadlan vaxt sn ox ey itirdin, xatrlanan imtiyaznamlri d o vaxt
itirdin. Cani-dill, sdaqtl xidmtini nzr alb, hmin imtiyaznamlrin
qvvsini brpa edirik v Snq krp halisini riyyt kimi sn balayrq.
1978-ci ilin oktyabrnda Tiflisd ezamiyytd olanda akademik Paata
Vissarionovi Ququvili il grdm. Grcstanda onu byk airimiz Smd
Vurunun yaxn dostu kimi tanyrdlar. Shbtimiz istr-istmz iki qarda xalqn
qdim dostluundan, yadellilr qar birg mbarizsindn dd. Paata
Vissarionovi dedi ki, 1795-ci ild Qacar Tiflis hcum ednd Grcstanda
yaayan azrbaycanllar da ah ordusuna qar catl vuruub. Onlardan biri
Sadq by Yadigar olu, biri d Xudu by Boralinski idi. Xudu by Boralinski II
raklinin n yaxn dostu olub. n tin anlarnda bel ar Xudu by inanb. Htta
bir grc srkrdsini qoun balndan azad edib, onun yerin Xudu byi tyin
edib. Bizim grc tdqiqatlar bu hadisni indi d qeyri-adi bir fakt kimi
xatrlayrlar. Xudu by d Yadigarovlardandr.
Mn 1929-cu ild Grc kitab (1629-1929-cu illri hat edir) adl
srimi yazanda bu fakta arxivd rast gldim.
Frhlndirici haldr ki, Xudu byin qhrmanl haqqnda Grcstana
mxsus sndlrd v tarixi srlrd iftixarla yazlr. Grc dbi nsrinin yax
srlri srasna daxil olmu Akaki Beliavilinin (1903-1961) "Besiki tarixi
romannda xalqmzn iki olunun faliyytin geni yer verilmidir. II rakli
dvrnd Tiflis sfr edn dahi airimiz M.P.Vaqifin diplomatik grlrin v
srkrd Xudu by Boralnn qhrmanlna smimiyytl yanamdr. srin
30

168 v 178-ci shiflrind Xudu byin qhrmanln tsvir edn mllif yazr:
Dydn zfrl qaydan Xudu by Boral atdan db dmn srkrdsinin
ksilmi ban ar kinci raklinin ayaqlar altna atd.
Xudu by Axalsixe yaxnlnda Grcstana soxulmu lzgilrl dyd d
byk radt gstrir. kinci rakli Boral svari dstsini Qoriy gndrib n
cbh srdar rus generalna yazrd: Xudu by drd yz qoaq msalmanla Sizin
yannza gndrilir. Borallar igid, yax v mrd adamlardr.
Hazrda Marneuli hrindki klrdn biri Xudu by Boralnn adn
dayr.
Xalqmza tmnnasz bir sevgi bslyn asaqqal akademik Paata
Vissarionovi sevincl: - H, yadma bir fakt da dd, - deyib shbtin davam
etdi: - Aa Mhmmd ah Qacar Tiflis yerimmi II rakliy 1795-ci il
sentyabrn 12-d mktub-ultimatum gndrir. Qacar mktubunda tlb edir ki, II
rakli 1783-c ild ruslarla balad mqavilni pozsun. ah yazr: Yqin,
lahzrt z d yax bilir ki, son yz il rzind siz rann itatind olmusunuz.
ndi is tccbl demk istyirik ki, Siz ruslarla yaxnlab onlara qoulmusunuz.
O ruslara ki, randa ancaq alver etmk mqsdil gzib dolanrlar v el btn ipelri d yalnz alverl, ticartl mul olmaqdr.
Sn ya doxsan haqlam adamsan, amma balanmaz shvlr yol
verirsn. Kafirlri torpana buraxrsan, onlarla birlmisn v onlara istdiklri
kimi rait yaradrsan.
Sizin v bizim dinlrimiz mxtlif olsa da, ancaq Siz hmi ranla yaxn
laqd olmusunuz. randa sn mlum olduu kimi, xeyli tatar, grc, ermni v
digr dinlr mnsub olanlar yaayr. Ona gr d Siz utanb xcalt kmlisiniz
ki, bu cr ilr v mllr yol verirsiniz. Bu mllrinizdn birdflik l
kmlisiniz. tn il sn mni bir yn grcn mhv etmy mcbur etdin. Lakin
biz z tbliyimizd olanlar z limizl ldrmyin trfdar deyilik.
ndi Allahn kmyil biz byk uurlar ld etmiik, nhng v gcl
dvltik. Sn biz z sadiqliyini sbut etmlisn. Biz byk ixtiyar sahibi
olduumuz n, gr all adamsnzsa, hazrk niyyt v mllrinizdn l
kmlisiniz, ruslarla laqnizi tamamil ksmlisiniz. Bu, yqin ki, snin lknin
halisinin ryinc olar. gr bu gstri ml etmsn, onda ox qsa bir
mddtd grcstan zrin yr edck, ruslarla brabr grclri qlncdan
keirck, qannzdan Kr ayna bnzr bir qan ay axdacaq.
Btn bunlar sn atdrmaq v xbrdarlq etmk mqsdil bu frman
gndririk. Bu frman yazmq ki, bizim dediklrimizi, buyurduumuzu
qulaqardna vurmayasan v znn vziyytini drk edsn.
II rakli hiss edirdi ki, onun lksin ox gcl v dhtli flakt glir. Ona
gr d ailsini salamat qalmaq n Tuet gndrmli olur. Bu vaxt tin da
yollar il II raklinin arvad Darecan xanm v uaqlarn mayit edn Xeyransa
31

xanm Yadigarova v bir ne digr azrbaycanl hnrvr qadn olub. Bu fakta

mn Kavkaz qzetinin 1854-c ild nr olunmu nmrlrind rast glmim.
Azrbaycan Dvlt Tarix Muzeyinin arxivindn ld etdiyimiz bir snd
1846-c il mxsusdur. Hmin ilin may aynda Qafqaz caniini knyaz-general
M.S.Voronsov raportla ar birinci Nikolaya bildirir ki, Lori drsindki kndlrin
Sadq by Yadigarovun ixtiyarnda qalmasna icaz versin.
vvllr Krpl kndinin grc arlar rakli v Georgi trfindn Sadq
by Yadigarova balanmas haqqnda ona frman tqdim olunmudur. Bununla
brabr arlar trafdak xristian v Azrbaycan kndlrini d onlara balamd
v indiydk d hmin kndlr tamamil Yadigarovlarn ixtiyarndadr
(M.S.Voronsovun raportundan).
Dekabrn altsnda imperator M.S.Voronsova cavab mktubunda yazr ki,
Lori drsindki torpaqlarn Grcstanda yaayan silzad azrbaycanllarn
ixtiyarnda qalmasna etiraz etmir.
DOMA YERLRN TR
Tkli kndindn Bakda yaayan bir ne asaqqal-abirkl grdm.
kili kim gstrdims, tanyan olamad. Boralya getdim. Tklinin qocaman
sakinlri Hseyn Eyyubovla, li Qurbanovla grdm. On doqquzuncu srin
sksninci illrind kild bdiln Yadigarovu he kim tanmad.
Sonralar Grcstan Mrkzi Dvlt Arxivindn polkovnik Vli byin v
Poruik Nadir by Yadigarovun fotoklini tapmaq mn qismt oldu.
Vaxtil Boral mahalnn adl-sanl nsillrindn biri olan Yadigarovlardan
indi bu obada bir nfr bel qalmayb. yirminci ilin srt bolevik ab-havas, 37-nin
qara gnlri bu nslin oullarn prn-prn salb. Amma qeyrtli Yadigarov
qardalar haqqnda qocalarn sinsi dastana smayan hvalatlarla doludur.
Gmrdn (indiki Leninakan hri - .N) Snq Krpy, Boraldan Claloluya
(indiki Stepnavan hri - .N) qdr sahlri Yadigarovlarn ixtiyarnda olub. ki
mrtbli, on iki otaql Yadigarovlarn xsi evi indi kndin orta mktbidir.
Knddki dyirman, mscid binasn da bu qardalar tikdiriblr. ndi dyirmandan
rkxana kimi, msciddn d mdniyyt evi kimi istifad olunur.
- srafil by uca boylu, enli krkli, qarayanz adam idi - Asaqqal Hseyn
day il birg Yadigarovlarn hytini, brbad hala dm balarn gzirik. O,
mn nv rotmistr srafil bydn shbt ar. - By ngiltrdn bir at gtirtmidi.
Od paras idi. Mn onda gnc idim, 14-15 yam ancaq olard. Atam, milrim
danrdlar ki, Rus-Yapon mharibsind srafil by dylrin birind yaponlarn
topunu qlnc gcn l keirmidi.
Qafqaz svari alaynn trkibind vuruan rotmistr srafil by Yadigarov
1905-ci ild zabitlr mxsus Mqdds Stanislav ordeninin ikinci drcsi il
tltif olunmudur.
32

***
1916-c ild ar sgrlri kasb kndlilri ox incidirmilr. Ar vergi,
mhariby sgr toplan camaat cana doydurubmu. Yan sgrli pristav,
uryadnikli qubernator kndi apb-talayrm. Qaaanl Mustafa Taolu,
Mmmdta Axundolu v Qasml Krm qubernatorun iki sgrini ldrrlr.
Az kemir ki, iki polk sgr Qaaan kndini mhasiry alb kndlilri dyr,
ignc verib, cinaytkarlar tlb edir. Kndin bir ne byi, htta ortancl qarda
Sadq by Yadigarov da qubernatordan tvqqe edir ki, camaat nahaqdan
incitmsin. Hsn by kndd yox imi. Tiflisd imi. Ona xbr gndrirlr. O,
drhal knd glir. Camaat dydrn qubernator faytondan generaln ddyn
grb zn ydrr.
Hsn by hirsl soruur:
- Bu n zbanalqdr mnim kndimd? Qubernator:
- lahzrt, mn onlardan sgrlri ldrn cinaytkarlar tlb edirm.
- Cnab qubernator, siz kasb kndlilr vurduunuz zrri dyin, mn d
bu saat sizin ldrlm sgrlrin qanpulunu artqlamas il verrm. O ki qald
cinaytkar kndlilrin Siz divan n verilmsin... N qdr ki, mn saam, siz
onlar he vaxt ala bilmycksiniz...
Dodaqalt donquldanan qubernator:
- lahzrt, mnd o qdr pul hardadr?
- Onda gedin ii divan-mhkmy verin... Suyu szln qubernator
sgrlri d yb kndi trk edir. Bir daha geri qaytmr.
Asaqqal Hseyn Eyyubolunun shbti:
- nsani keyfiyytlr mxsus olan general Hsn by ox rhmli v
sxavtli adam idi. Kndlilr icary verdiyi yerin bhrsini mhsula gr alard.
Borc alb ver bilmynlr, klfti ox olanlara gzt gedrdi. Hyat yolda
Rxsar xanm misi qz idi. Atalar mslidir, rl arvadn torpa bir yerdn
gtrlr. Hsn by kimi Rxsar xanm da kndin, Boral mahalnn btn
xeyir-r ilrind itirak edrdi. Kasb da, ortabab da byin bzkli faytonunda
glin gtirr, qz krrdi. Onlar he ksdn he nyi sirgmzdilr. Xoxasiyyt
v rhmli Rxsar nn knd qzlarnn toylarna gedr, qz-glinlr hdiyy
alard. Kasblar n ayrca qazan asdrardlar, onlar yedizdirib-iirdrdilr.
Sadq by Yadigarovun arvad yar grc, yar Pola tatar idi. olu
vard: ril by, Vli by v David by. yirminci il onlar kndimizdn yox,
lkdn didrgin sald. He ks pisliklri dymmidi. Onlar ox sad, liaq
adamlar idi: Riyytl riyyt, byl-by idilr.
Deyirlr, Sadq byin nvsi David by bir ne il vvl glib nnsinin
qbrini ziyart edib. Deyib ki, Zestafoni hrind yaayr. Azrbaycanl familyas
il yaadndan ona dinclik vermirmilr. Ona gr d David Yadigaravili olub.
Tiflisdn Gncy qdr el bir mclis olmayb ki, Yadigar oullarnn ad
anlb, szlri danlmasn. Tiflisd imarti, Boralda yurdu, qdim Gncd
33

sxavti, xalqn qlbind is mhbbti qalb bu nfuzlu nslin oullarnn. gr

yolunuz Gncy ds, XVII srd ina edilmi mamzad kompleksin ba
kin. Bu qdim memarlq abidsinin giri qapsndak qzl rngli yazlar
oxuyun.
Trbnin i divarna hkk edilmi mrmr lvhd rb lifbas il bel
yazlb: O (Allah) bdidir. Bu, imam Mhmmd Barn - ona salam olsun oluna Mvlana brahimin mqdds mkan (yerlmi) rfli (cnnt) badr.
z babasnn kmsindn yz iyirmi il sonra vfat etmidir. Allahn ona salavat
olsun. V ona gr d, bu yksk mqaml yerin brpa olunmasn Tiflisli generalmayor srafil by Yadigarzad hicri 1296-c (1878-79) ild mr etmidir.
1878-ci ild ikinci Svari Mslman alaynn komandiri general srafil by
ulu babalarnn dini qidsin sadiq olaraq trbni z hesabna tmir etdirmidir.
mamzad pirind general srafl by Yadigarovun hrbi qohumlar, sli
Tiflisdn olan Clal by v onun olu smayl by Vzirzadlr d dfn
olunmular.
XIX srin vvllrind yaayb-yaratm qazaxl air Mustafa aa Arif
xlinskinin (1774-1845) Boral bylri haqqnda olan bir eiri il oxucular tan
etmyi mqsd uyun bilirm.
Yeni dvrn mczli mxluqu titulunu qazanm zalm general Aleksey
Petrovi Yermolov Qafqaza hakim tyin olunan gndn - 1816-c ildn yerli
bylrin, ziyallarn ar hkumtin dnklyndn bhlndiyin gr onlar
dst-dst Sibir srgn edirdi. Mustafa aann srgnd yazd Dmm
qomasndan mlum olur ki, bylrdn biri namrdlik edib onun zn durub, r
atb. Buna gr hkumt onu zaval triqi il Rusiyaya srgn etdirib. Alaram
qomasnda is Mustafa aa Arif Qazax, msddin v Boral bylrinin
mrdliyini, on drd il hsrtini kdiyi bulaqlarmz, ssnli-snbll dalarmz
trnnm edib. Tuthatut gnlrind mhz Boral bylrinin elin-obasna sadiq
qaldn, ar gnlrd, namrd zmand mhkm v dnmz olduqlann iftixarla
yazr.
Tkli kndinin st trfind kiicik bir tp var. srlri yola salm
Babakr dann tyindki bu boz tpd salxm sydlr altnda mzarda bir igid,
bir by uyuyur. Vaxtil onun khri Suqovuanda kinynd Gmrd bd
xyallara dn ermnilr diskinrdi, qorxard. Khrin kinrtisindn ubuxlunun
gy yaylaqlar, Calalolu melri lrzy glrdi. Lori drsinin yaln qayalar
bu ksilmyn kinrtidn ks-sda verrdi. ndi bu adi mzar danda ox qsa bir
yaz var: General-mayor Hsn by srafil by olu Yadigarov, 1856-1934.
oxdan unudulmu general babamzn mzarn, gec d olsa yad etdik.
Ruhuna rhmt oxuduq. Dalb talan olmu hyt-bacasna ba kdik.
Ovlandan tb kedik. Vaxtil trlan il ikar etdiyi ssnli-snbll dalar
gzdik.
34

GENERAL-MAYOR SDULLA BY YADGAROV

nsan n byk drslrin biri d tarixdir. A qabana tarixin shiflrini
v gr grdn ki, bir vaxt insanlar bir para ilrd shv elyiblr, dxi sn hmin
shvi elm.
Clil Mmmdquluzad
yaz dramaturq
oxsayl Yadigarov oullar arasnda mr yolunu mfssl yrndiyimiz
sdulla by Yadigarovdur. Nizami orduda otuz iki illik xidmtdn sonra 1895-ci
il oktyabrn on ikisind ona general-mayor rtbsi verilib.
XIX srin ortalarnda Peterburqun zadgan dairlrind by nslindn olan
Yadigar oullar - general-leytenant srafil by, saray maviri Aaby Yadigarov
v onlarn bibisi olu grkmli rqnas-alim, Peterburq Universitetinin
professoru Mirz Cfr Topubaov (1784-1869) xsusi hrmt malik idilr.
Xsusil, Mirz Cfr qohumlarnn tlim-trbiysin v thsil almalarna daha ox
qay gstrirdi,
1844-c il dekabrn iyirmisind Boral mahalnn Tkli kndind anadan
olan sdulla by Yadigarovu qohumu Mirz Cfr Topubaov thsil almaq n
Peterburqa aparr.
On alt yal sdulla byi Peterburq yaxnlndak Pavlov kadet
korpusuna oxumaa qoyur. Hrbi mktbi mvffqiyytl bitirn kornet sdulla
by 1863-c il iyunun on ikisindn lahidd Qafqaz Ordusunun piyada
qounlarnda xidmt balamdr. ki il sonra 1865-ci il fevraln doqquzunda
iyirmi bir yal sdulla by Yadigarova poruik rtbsi verilmidir.
Grcstan Mrkzi Dvlt Arxivindki 1899-cu il mxsus Qafqaz Hrbi
Dairsind xidmtd olan generallarn v zabitlrin siyahs kitabnda gstrilir ki,
gnc zabit la xidmtin gr sxavtl tltif olunmudur. O, 1866-c il martn on
ikisind tabs-rotmistr rtbsin v iki il sonra Mqdds Stanislav ordeninin
nc drcsin layiq grlmdr.
1873-c il yanvarn on altsnda xsi raportu il mlki xidmt ken tabsrotmistr sdulla by Yadigarov drd il ordudan uzaqlamdr.
1877-ci ilin vvllrind Trkiy il Rusiya arasnda son drc kskin
vziyyt yarand. ar Rusiyas Qara dniz boazlarnn almasn Trkiydn
israrla tlb edir v, stlik d, Balkanlarda z nfuzunu gelndimk n fal
mbariz aparrd. Nhayt, bu qlcmlardan alov trdi. Aprelin iyirmi drdnd
Rusiya rsmi olaraq Trkiyy mharib elan etdi.
Mayn iyirmi nd yenidn orduya arlan podpolkovnik sdulla by
Yadigarov Qafqazn Gnc, Bak, Zaqatala v Qazax blglrindn cbh n
nizami svari dstlri tkil etmy ezam olundu. ki aydan ox cbh n araba,
furqon, qoqu at toplanmasnda ald. Gncnin v Qaraban by, xan
35

oullarndan iki yz nfrlik knll mslman svari dstsi yaradb z il

cbhy apard. Balkanlardak hrbi mliyyatlarda itirak edn podpolkovnik
sdulla by Yadigarov dy qabiliyytin gr nc drcli Mqdds
Anna (qlnc v bantla birg) v drdnc drcli Mqdds Vladimir (qlnc
v bantla birg) ordenlril tltif olundu.
Mharibdn sonra da Qafqazdak nizami orduda nmunvi zabit kimi
xidmt edn sdulla by msul hrbi vziflrd alb. O, 1881-ci il mayn
otuzunda Qafqaz Hrbi Teleqraf parknn komandiri, 1883-c ild aprelin 13-d
Qafqaz sanitar batalyonunun komandiri tyin olunub. Hmin ilin mayn on
skkizind qsursuz xidmtin gr sdulla by Yadigarova polkovnik rtbsi
verilib. 1889-cu il oktyabrn on altsnda polkovnik sdulla by msul vzif
taprlb - lahidd Qafqaz Ordusu komandannn mril yetmi skkizinci
Navahin alaynn komandiri. 1895-ci il oktyabrn on ikisind is polkovnik
sdulla by Yadigarova piyada qounlar zr general-mayor fxri rtbsi verilib.
mrnn otuz iki ilini nizami orduda rfl xidmt edn general sdulla byin
tltifat kitabasnda ona kavaler ordenlri il tltif gstrilir: Mqdds Stanislav
ordeninin drcsi (1874, 1883, 1898-ci illrd), Mqdds Vladimir
ordeninin nc v drdnc drcsi (1879 v 1893-c illrd), Mqdds
Anna ordeninin ikinci, nc drcsi (qlnc v bantla birg 1877,1889-cu
illrd). O hm d 1884-c ild is lahzrt imperatorun xsi tkkrn layiq
grlb.
hrbi yrn -1869, 1871 v 1877-78-ci illrd fal itiraks olan
general-mayor sdulla by Yadigarov 1897-ci ild Daniya lksinin Danevorq
fxri svari xa ordeni il, 1898-ci ild birinci drcli Buxara qzl ulduzu v
1889-cu ild rann ikinci drcli ire-Xorid ordeni il tltif olunub.
ran ah Nsrddin Qacar 1873-c ild Avropaya ilk sfri zaman
Azrbaycandan kemi v onun bir ne blglrini gzib. Hmin sfr haqqnda
ayrca kitab yazan ah yol qeydlrind elolumuz sdulla by Yadigarovu da
mhbbtl yada salb:
Gecdn yarm saat kemi Dilicana yetidik. traf btn qarla rtl
dalardr. Tplrin tyi is yallqdr. ox yerd ran dalarnda olan vhi
qrmz gllr vardr. Tz yarpaq amdr. Lakin ox caib v qrib gl mskni
grdm ki, belsini he yerd grmmim. Dilican meliklr irisinddir, ox
gzl yerddir. Polkovnik sdulla by Yadigarovun evi Dilicanda bizim
mnzilimiz
oldu.
sdulla
by Dilican alaynn
risidir.
Tiflis
mslmanlarndandr, alay komandiridir.
Polkovnik sdulla by Yadigarovun xo tsir balayan gzl imarti,
kiik-kiik bzkli otaqlar vardr... (Nsrddin ah Qacar Ruznameyi-SfriSevvomi-Firngistan sri, sh. 42. Bombey nri, 1891-ci il).
Grcstan Mrkzi Dvlt Arxivinin hrbi sndlrind general-mayor
sdulla by Yadigarovun 1903-c ild Tiflisd vfat etdiyi gstrilir. eyxlislam
36

(Axund bdsslam Axundzad 1843-1907) Mfti Hseyn fndi (Mirz Hseyn

fndi Qaybzad 1830-1917 - .N) hzrtlri, quberniyamzn hr iki qazisi v
baqa rsmi v qeyri-rsmi lma he mzhb frqi kimsnin xatirin glmdiyi
halda hr ks kndi lmalq v ruhanilik vzifsini ml gtirirdi.
ahzad polkovnik ahrux Mirz Qacar (1844-1915) dxi hzur il alay
zintlndirmkd idi.
Rus, grc v ... mtbrlrindn bir ox xs hazr idilr. Finans
vzavtinin (maaliyy nazirliyinin) nmayndsi, mmlktimizd mumi nafe
ilrd hmi vvlinci srada olan v mslmanlara daima xsusi mhbbt v
ehtiram obrazndan kinmyn Sultan-Krm Gray hzrtlril Tiflis
quberniyasnn ncab risi knyaz Mlak v knyaz Orbeliani tyi-cnazd var
idi. halinin say islam olsun (mslman), xristian olsun, saya glmz idi. Hr
ksd hzni-smimi simalarda xsusi bir ciddiyyt grnrd. hmiyytli v
mhbibi-mumi olan xasn dfni bel olur.
i v snni lma (alimlr) v mrasnn (mirlrinin) bilaistisna
hpisinin v xsusil hzrti-eyxlislamn, qazi Hac Axundun v ahzad ahrux
Mirznin qbirstanda tbli buyurulan mvkkid (tkidli) xahilrin gr rqirus miyidlrimizin ehtiram v slam milltimizin xvaric iind bihrmt
olmamas namin hr mslmanlardan israrla tvqqe edirik ki, qbirstanda halva
datmaq adtini trk etsinlr. n sdulla byin dfnind dxi olduu kimi halva
paylamaq, iqtaasz-davasz, tziy sahiblrini v camaat qlbn mkddr
etmmi he vaxt ml glmyir. Halva xrcini ehsan n fqraya paylayn!
(rqi-rus qzeti 2 iyul 1903, 39, sh.2)
GENERAL-MAYOR DAVUD BY YADGAROV
(1881-1920)
General - mayor Davud by Sadq by olu Yadigarov 1903-c il avqustun
10-da Peterburq yaxnlndak Paj korpusunu kornet rtbsind bitirib. 1909-1914
c illrd randa ezamiyytd olan lahzrt imperator adna 17-ci Hijeqorodsk
draqun alaynda ratmistr rtbsind xidmt edib. 1918-ci ild Azrbaycan Milli
Ordusunda mhafiz diviziyasnn ris mavini olub. 23 oktyabr 1919-cu ild
Hrbi Nazir Smd by Mehmandarovun 492 sayl mril ona general-mayor
rtbsi verilib. 1919-cu il avqust-noyabr aylarnda Zngzur urunda gedn
dylrd general Cavad by xlinskinin Birinci piyada diviziyasnda Birinci
dstnin komandiri olub. D, Goranzur, Xanazax, Abdallar v baqa kndlr
urunda danak hrbi qvvlrin qar dylr aparb.
1920-ci il 28 aprel evriliindn sonra Trkiyy mhacirt gedib.

37

POLKOVNK VL BY YADGAROV
(1898-1971)
Bir arzum var: Qazax-Boral mahalnn tarixi il glckd kims ciddi
mul olmaldr. nki bel bir byk v csur camaatn uzun srlr boyu hal v
vziyyti haqqnda hl ki, ciddi bir sz n deyilib, n d ki, yazlb.
Akademik Ziya Bnyadov
1918-ci ilin sentyabrndan Milli Orduda korpus komandirinin yannda
eskadron komandiri olub. XI Ordu Bakya yr ednd nc ki svari
alaynn praknd dstsi il birg vurua-vurua Grcstan razisin kilmidir.
1921-ci ilin martnadk boleviklr qar vurumu v hmin il vvlc
Trkiyy, sonra Vli by Polaya mhacirt gedib. Polada Armiya Krayova London mhacirlrinin alman faistlrin qar gizli hrbi tkilatnda alb. Xalq
ordusunda mliyyat bsind svari risi v 10-cu lahidd atclq diviziyasnn
komandiri olub.
Polada xan Jie Varavi Varava hyat qzeti 6 iyul 1990-c il
tarixli nmrsind polkovnik Vli by Yadigarov haqqnda yazr: tn nb
Varava qbirstanlnda Vli by Yadigar mslman-tatar qaydas il dfn
olunmudur. Dfn fxri qarovulun mayiti v hrbi hrti qaydalar il
keirilmidir. Mrhumu son mnzil yaxn qohumlar, dostlar, kemi alaydalar
yola salmlar. Yaylm ati alm, orkestr openin dfn marn almdr.
Cnaz zrind mslman ayinini Varava v Belostok yeparxiyasnn imam
Aleksandr li aletski icra etmidir.
Polkovnik Yadigar kimdir? Mslmandr, Azrbaycan knyazdr...
Bu qrib Pola ordusu heytind vuruub, K.Soskovski adna Yeddinci Ulan
alaynn zabiti olub. O, 1920-ci ild tabeliyind olan hiss il birlikd Azrbaycan
trk etmk mcburiyytind qalb, 1921-ci ilin mart aynda Polada snacaq
tapm, mqavil il polyak ordusu sralarna daxil olub.
Qruzdend Svari Mktbini v Varava Ali Hrbi Mktbini bitirdikdn
sonra yeddinci svari polkunun komandir mavini tyin edilmidir. Polyak qzyla
cvlnmi, polyak dilini yrnmidir. Kemi alaydalar onu son drc yksk
mdniyyt, salam hyat trzin malik insan, hm d olduqca tlbkar zabit kimi
xatrlayrlar.
Vli by Polaya hcum etmi hitleri qsbkarlara qar 1939-cu il
sentyabrn 11-d tkil olunmu mdafi kompaniyasnda itirak edib, Mazovetsk
svari briqadasnn qrargah risi olub. Polann ialndan sonra Armiya
Krayovann (AK) trkibin daxil olan Olen polkunun komandiri kimi Varava
syannda itirak etmidir.
38

Mharibdn sonra Vli by Yadigarov Argentinaya mhacirt edib, on

doqquz il vvl - 1971-ci il yanvarn 13-d Buenos-Ayresd vfat edib.
z vsiyyti il Polada tkrar dfn edilib. Dfn mrasimind mrhumun
qz - Zleyxa xanm Yadigarov-Kalinovskaya da olub. O, hazrda milliyytc
polyak olan ri il spaniyada yaayr.
Hl sovetlr dvrnd Yadigarovlar nslinin nfuzlu oullar haqqnda
axtarlar aparrdm. Onlar bard qzet v jurnallarda dn-dn x etmidim.
2004-c ild nr olunan General Yadigarov qardalar kitabnn Mllifdn
fslind yazmdm:
Aradan uzun illr kemsin baxmayaraq mn bu gn d mid edirm ki,
n vaxtsa nfuzlu Boral nsli -Yadigaroullarndan hans biris gec-tez taplacaq.
Dilini, dinini itirmi d olsa ana Vtni Azrbaycana qaydacaq. Blk d, ddbabasnn vaxt il apard sondl, fotokillrl bizi sevindirck. Dnyadan
km ulularnn sa ikn onlara dand acl-irinli xatirlri il hrb
tariximiz yeni shiflr yazacaq v bizi sevindircklr.
Budur, aradan cmi be il kedikdn sonra znnim doru xd. Varavada
yaayan bu nslin ziyal qz Zleyxa xanm Yadigar Kalinovska atas, polkovnik
Vli by bard mlumat verdi. Azrbaycanda v Boralda he vaxt olmayan,
1942-ci ild Varavada doulan Zleyxa xanmn kvrk xatirlrini hycansz
oxumaq mmkn deyil. Xatirlrindn aq-aydn hiss olunur ki, 1920-ci ildn
sonra mrnn sonuna kimi Avropada clayi-vtn bir mr yaayan Vli by
yegan qz Zleyxa xanm Azrbaycana sevgi ruhunda bydb trbiy etmidir.
Mn hmi sil-ncabtiml fxr etmim. - Zleyxa xanm Yadigar qrbtdn
gndrdiyi xatirlrin bu srlvhni tsadfi semmidir...
Vaxtil Pola Silahl Qvvlrinin Ali Ba Komandan olmu, ordu
general Kazimej Sosnkovski (1885-1969) hmyerlimiz Vli by haqqnda yazrd:
Doma xalqnn taleyini he vaxt unutmayan polkovnik Vli by
Yadigar, eyni zamanda Polann da alovlu v sadiq olu idi.
MN HM SL-NCABTML FXR ELMM...
Armiy Krayevoy blleteninin redaksiya heytindn atam Ata (orijinalda
bu cr yazlb) haqqnda xatirlrimi yazmaq n tklif almaq mnim n byk
rf idi. ox mtssir oldum. Birincisi, ona gr ki, bu tklifi atamn Armiy
Krayevoyda qulluq edn dy dostlarndan almdm. kincisi is, ox fxr
edirdim ki, bu xatirni AK blleteni n yazacaam. Bu jurnal mnim n hl
uaqlq illrindn tan idi. Atam bu jurnala vaxtar mqallr yazrd.
Polkovnik, pekar hrbi olan Vli by Yadigar mharibdn sonrak
Polada (I Dnya mharibsi nzrd tutulur) ziddiyytli xsiyyt olub. Bir
trfdn o, aqvardiya olduuna v znn ilk Vtni Qafqazn azadl
39

urunda vuruduu n arzuolunmaz xs elan olunmudu. Baqa bir chtdn

is, gstrdiyi xidmtlr gr Pola ordusunda nfuzlu xs saylrd. tn srin
yetmiinci illrind onun dy dostlar deyirdilr ki , Vli by he vaxt Polaya
qar laqeyd ola bilmzdi, nki o, azrbaycanl idi. Mnim atamn dediyi szlr
d hmin fikirlrl st-st dr: Mharib dvrnd Polada qalmaq mnim
mqdds borcum idi.
Vli by Yadigar 1898-ci ilin oktyabrnda Azrbaycan srhdlrin yaxn
olan Boral mahalnn Tkli kndind anadan olub. Boral varl, tbitn gzl,
olduqca qonaqprvr bir mahaldr. Burada uzun mddt mstqillik urunda
mbariz aparblar. Atam hl gnc ikn hrbi thsil alb v sonra mhariby
yollanb. Qafqaz urunda aparlan mstqillik mbarizsi tezlikl qlb il
nticlnib.
1918-ci ild Azrbaycan, Grcstan v imali Qafqaz z mstqilliyini elan
edib v Milltlr Cmiyyti trfindn de-fakto v de-yure tannb.
Bolevik ordusu yenidn Qafqaz ial edrkn Vli by, byk qarda
Abbasli by v ril by Yadigarovlar nslin asaqqal olan atalarndan doma
yurdu trk etmk haqqnda mr alblar. Qardalar Grcstana keiblr, oradan is
gmi il Avropaya gediblr. Hmin dvrd bir sra xarici lklr (Trkiy,
Yunanstan, Fransa, Pola) srhdlrini aaraq Qafqazdan olan zabitlr siyasi
snacaq verirdilr. Htta onlara z hrbi karyeralarn davam etdirmy d sz
vermilr.
Gnc Yadigarovlar uzaq Lexistan sedilr. Bu tsadf deyildi. 1863-c il
Pola syannda itirak etmi Martin Yanitski adl bir polyak uzun illr onlarn
evind apaz kimi qulluq etmidi.
Qoca polyak axamlar gnc qafqazllara hmvtnlrinin mstqillik
urunda nec mbariz etdiklri bard nallar danrd. Bu nallar gnc
qafqazllarn qlbind z mstqilliyi v azadl urunda grgin mbariz aparan
xalqa qar drin mhbbt v hrmt hissi oyatmd. Bu sbbdn d onlar
yaamaq n Polan sedilr.
1921-ci ild Vli by v byk qarda ril by Polaya gldilr. Onlar
qonaqprvrlikl qbul etdilr. Zabit kursunda thsilini baa vuran atam Lansusda
yerln atl atc polkuna tyinat ald. Nvbti hrbi manevr zaman o, general
Sosnkovski adna Lyublin ulan alaynn komandiri general Yanu Qluxovskinin
diqqtini zn clb etdi. General v onun hyat yolda pan Mariya Qluxovska
gnc qafqazl zabitin glck taleyind byk xidmt gstrdilr. Generaln
mslhti il atam Ali Hrbi Akademiyan bitirir (1930-1932-ci illr) v yeddinci
ulan alayna tyinat alr v mrnn axrna qdr buradan ayrlmr.
Atamn qulluq etdiyi yerd, oturub-durduu adamlar sl legionerlr idi.
Onun n yaxn rk dostu general Stanislav Qjmot-Skotniski olmudur. Bu o
sbbdn ola bilr ki, atam mr boyu legiondan baqa he yerd qulluq etmyib
v qidsin gr legioner olub. Hyat boyu df maral Yuzef Pilsudski
40

(1867-1935) il grb. lk grlri atam Hrbi Akademiyann dinlyicisi olanda

ba verib. Nec olubsa atam Belvedersk kitabxanasnda gecydk mul olub v
birdn yadna db ki, sevdiyi qzla gr bard vdlib. Hvlng
kitabxanadan xb v uzun hrbi inelinin dymlrini balamaq yadndan xb.
Belvedersk meydan il qaa-qaa gedrkn tnha gzn bir kii il az qalb ki
toqqusun. Sn dem, hmin adam maral Pilsudskiymi. Ona rsmi tzim edn
gnc zabitin hycann duyan maral ondan soruur:
- Mn de grm, o gzldimi?
- Bli, pan maral, - dey atam cavab verir.
- Onda tls, ancaq dymlrini balama da unutma - dey maral
dillnir.
kinci grlri is Trkiydn yksk inli qonaqlar glnd olub.
- Mn el bir trk tapn ki, shbtimizi trcm etsin - dey maral mr
edir. Hmin trk is mnim atam olub.
nc, sonuncu gr is 1935-ci ild Maral Pilsudskinin cnazsi
nnd dqiqlik fxri nvb kn zaman ba verib.
Mharib atam Qrudziadzed kavalerist hazrl Mrkzind rhbr
ildiyi zaman yaxalad. Atam tcili olaraq z polkuna dnd v dylrd itirak
etdi. Dy zaman almanlara sir dd. Bir nc aydan sonra auslender, yni
xarici dvltin vtnda kimi azadla buraxld.
O Varavaya glir, ulanlarn yeddinci alay il laq yaradr v gizli
faliyyt gstrmy balayr. 1944-c ilqdr Yelena hrbi dstsinin komandiri
v tkilats olur. Onun uaqlarnn (atam onlar bel adlandrb) dediyin gr
o ox ciddi v intizaml komandir idi. ox ciddi olsa da ham onu ox sevirdi. O
sgrlrin yannda olanda sgrlr hrbi taprqlar srbst yerin yetirir v
bilirdilr ki, tinliy dslr csur zabit onlardan kmyini sirgmyck.
General Tadeu Bor Komorovski il mhkm dostluu ona gtirib xard ki, atam
AK-d iki yksk vzif tutmudu. z sevimli alaynda komandir olmaqla yana,
o, hm d Ba qrargahda kavaler bsinin risi vzifsind ilyirdi.
Mn 1942-ci ild Polann paytaxt Varavada doulmuam. Mnim anam
Vanda Eminovi-Yadigar Yelena hrbi dstsind rabiti idi v mn ona mxfi
mktubu kiik uaq arabasnda aparmaqda kmk etmim. Sovet ttifaq z
glck muzdlularn Polada yerldirdikdn sonra onlarn emissarlar xalq
syana arrdlar. Onda Sovet ordusu lknin rq hisssin nzart edirdi.
Vziyyti bel grn general Bor-Komarovski atama Qrb getmk mrini verdi v
onu inandrd ki, he bir syan olmayacaq. 1944-c il aprelin 17-d biz Polan trk
edrk Venaya yola ddk.
Atam facili avqust syan bard mlumat alan kimi, yal dhlizdn
istifad edrk tcili olaraq Polaya qaytd. ox tssf, artq gec idi: Gestaponun
uxadak qrargahna uursuz hcum zaman alay demk olar ki, mhv edilmidi.
Atam alayn bayrana gr ox narahat oldu. Xobxtlikdn o tapld. sgrlr
41

bayra Novom Dvorda pan Belkovi mxus malikannin hytind

basdrmdlar. N qdr ar olsa da atam alayn buraxlmas bard sonuncu
mrini verdi.
Hmin facili anlarda, Polaya gliinin son gnlrind atam mnim babam
Stanislav Elinovii axtarb. O, nnm Yadviqin lmndn sonra Varavann
xarabalqlarnda geclyib. Atam lazmi adamlar l alaraq qaynatas il birlikd
axrnc alman evakuasiya qatar il hrdn xa bilib. Artq hmin anlarda Sovet
tanklarnn ilk dstlri Varavaya daxil olmaa balayb. Nhayt, bizim ailmiz
Venada bir-birin qovudu. aylq srgrdan hyatdan sonra taliyaya glib
xdq. Trkibind olduumuz ikinci ordu korpusunda he ks inanmaq istmirdi
ki, Sovetlr polyaklar dhtli drcd aldadb. Bu ancaq Sovet zonalarndan
ilk qaqn dstlri glnd akar mlum oldu. Mhacirtd olan Pola hkumti
bu facivi xbrl barmal oldu. Biz Pola zabitlri v sgrlri il birlikd
ngiltry yollandq. vvlc atamn komendant olduu Tilsok hrbi
drgsind yaadq. Sonra Londona kdk. Valideynlrim hmi yeni gln
dstlrin iind zlrinin AK-dn olan dostlarn v hmkarlarn axtarrdlar.
Hmin gn, Polyak hrbi birlmlrinin dy bayraqlarnn London
muzeyin thvil verildiyi gn, mn d atamla birlikd idim. Ham ciddi grkmli
idi, he ks danmrd, mn generallarn gz yan ilk df grrdm. Mnim
n, byklrin hatsind olan v btn bu hadislrin ahidi olan bir uaq n,
bu gnlr yaddamda bdi qald. Mnim cmi drd yam vard v atamn btn
dostlarnn, o cmldn general Bor-Komorovskinin, onun gzl qadn renann,
general Yanu Qluxovskinin v onun arvadnn (mnim glck xa anam), general
Vladislav Anders v digr hrbilrin sevimlisiydim. Dostlarn arzusu il mnim
xa suyuna salnma mrasimim mharibdn sonrak illr qdr txir salnd.
Axr ki, hmin vaxt glib atd. Mni 1947-ci il yanvarn 28-d Londonda xa
suyuna saldlar. Xa anam, yuxarda qeyd etdiyim kimi, general Qluxovskinin
arvad oldu, Xa atam is hmin dvrd Ali Ba Komandan olan Kazimej
Sosnkovski oldu. Mrasimd onu general Tadeu Bor-Komorovski vz edirdi.
Xa suyuna salnmam mnim xatirlrimin n yaddaqalan iql anlar idi.
Mharibdn sonra, ordudan trxis olunan atamn miqrasiya etmkdn
baqa bir x yolu yox idi. Biz Argentinaya getmy qrar verdik. 1949-cu il
fevraln 28-d hrbi gmi il tin, ar syaht xdq. Gmid biziml birlikd
gedn adamlar hr eylrini itirmidilr. Htta bir oxlarnn he bir sndi d yox
idi. Buenos-Ayres glib atan kimi atam AK-nn Buenos-Ayres zyini v
ulanlarn yeddinci alaynn yerli bsini yaratd. Atam uzun mddt zyin sdri
oldu. lk nvbd sayca az olan Qafqazllarn ttifaq yarand. Nhayt ki, atam
qula evrilmi Avropa xalqlarnn - Liberasion Europa ttifaqnn vitse-prezidenti
oldu. Bu tkilatn prezidenti is polyaklarn byk dostu litval general Teodor
Daikantas seildi.
42

Argentinaya glndn drd il sonra ar xstlikdn sonra anam vfat etdi.

Hyatnn son gnlrindk o bizim ail tsrrfatn bacarqla idar etdi v ictimai
ilrd d itirak etdi. Anamn lmndn sonra ailnin v mnim btn
qaylarm atamn zrin dd. tapmaq olduqca tin idi. Pekar Pola
zabitin harasa i dzlmk is daha mkl idi.
lk bir ne ili atam dniz limannda ykvuran fhl ildi, sonralar is
yrici fabrik fhl dzldi. Bel vziyytd olan tkc o deyildi. Artq o qdr d
gnc olmayan Pola zabitlrinin oxu gec gztisi, (msln, polkovnik Zemoviy
Qrabovski, mxtlif fabriklrd qara fhl (msln, general Yeji Zavia sni
mmulatlar fabrikind) kimi ilyirdilr, bir ne il kedikdn sonra is qocalar
evind tnhalq iind lrdlr.
Mn bir az byyndn sonra vaxtm thsil, ictimai i v sad
tsrrfatmz arasnda brabr bldrmy alrdm. 1971-ci il yanvarn 13-d
polkovnik Vli by Yadigar nc rk tutmasndan sonra vfat etdi. Sonralar
mn vvlc Polada, sonra is ngiltrd oldum. styirdim ki, atamn vsiyytini
v lazmi kazlar atamn hmkarlarna daha tez atdrm. Hm Varavada, hm d
Londonda mni ox smimi v rkaql il qarladlar. n yaddaqalan
anlardan biri general Tadeu Pelinski il Pola vtnprvrlrinin hyat v gizli
faliyytini geni ks etdirn sndlrin saxland London muzeyin getmyimiz
oldu. Ali Hrbi Akademiyann mzunlarndan ibart drnk, general Stefan
Soboniyevskinin rhbrlik etdiyi Pola veteranlarnn Ali Radas v digr
tkilatlar atamn xatirsin hsr olunmu mxtlif tdbirlr v geclr keirdilr.
Cmi iki ildn sonra mn zm d Argentinadan spaniyaya mhacirt
etdim. 1980-ci ild Yei Kalinovski il ail qurdum. Biz Argcntinada tan
olmuduq. Yei kei Rafala Kalinovskinin nvsi idi. 1990-c il avqustun 4-d
mnim valideynlrimin cnazsi Varavadak Mslman qbiristanlnda hrbi
rfl ikinci df torpaa taprld. oxdank arzum hyata kedi. Polkovnik Vli
by Yadigar ikinci sevimli vtni olan Polaya qaytd. Bu ancaq mnim yaxn
dostlarmn, atamn etibarl v sdaqtli hmkarlarnn byk kmyi v yardm
il ba tutdu. Argentina v Pola dvltlri tkilati tinliklri birg aradan
qaldrdlar.
Bilmirm, z xatirlrimi hans szlrl yekunladrm. Fikirlirm v
ryim bunu deyir: atam mni polyak qz kimi trbiylndirib, ancaq mn is
hmi qafqazl sil-ncabtiml fxr elmim.
***
Qaraba Zngzur dylrindn general-mayor Davud by v kornet Vli
by Yadigarova mxsus raport v sndlr saxlanlr. 1920-ci ilin mart aynda
ermni-danak birlmlri sgrana hcum ednd kornet Vli by nc ki
svari alaynda dyrd. Alay komandiri podpolkovnik Tongiyev Qaraba razi
qounlarnn komandan general-mayor Hbib by Slimova gndrdiyi 26 mart
tarixli mlumalnda yazrd: Bu gn - martn iyirmi altsnda artilleriya v tfng
43

hazrlndan sonra ayl v Brc kndlri tutulmudur. Ermnilr ayldan qrb

- dalarn rq tklrin kilmilr. Ermnilrdn bir ne dy
ldrlmdr. Bizim trfimizdn is bir ne partizan yaralanmdr. Mlumat
verirm ki, sonrak uurlarmz v ermnilr zrind qti v son qlbmiz mnim
dstmin nizami hisslr il mhkmlndirilmsindn asl olacaqdr. Ona gr ki,
cbh xtti getdikc byyr, mnim alaymda dylr azdr v gnlk ar
dylrdn sonra yorulub ldn dm partizanlar evlrin gedirlr.
Dmnin oxsayl svari dstsini baalovlu qamaa mcbur etmi
birinci yzlyn korneti Vli by Yadigarovun evik svarilrinin hcumunu
xsusi qeyd etmk istyirm. Artilleriya vzvodunun komandiri praporik
Seyidzadnin dqiq ati il dmn mvqeyi susdurulmudur- Podpolkovnik
Tongiyev. (Azrbaycan Dvlt Arxivi, f. 2894, siy.2, i 5, vrq 6)
Vli by Sadq by olu 1898-ci il sentyabrn 31-d anadan olub. Boralnn
Tkli kndindki nfuzlu Yadigarovlar nslindndir. 1916-c ild Tiflisd
gimnaziyan bitirdikdn sonra knll surtd Rus ordusunun Birinci Dastan
svari alaynda dyb. General Brusilovun ordusunda Brusilov cbhsinin
yarlmasnda itirak edib. Kiyevdki Artilleriya Zabitlri Mktbind thsilini
davam etdirmk n xidmt gndrilib. Bolevik evriliindn sonra imperiya
daldna gr mktbi bitir bilmyib. Vtni Azrbaycana qaydb, tam
komandiri drcsindk ykslib v Azrbaycann azadl urunda eskadron
komandiri kimi Qaraba dylrind itirak edib. Sonralar is ki svari
alaynda xidmtini davam etdirib. Boleviklrin Azrbaycan v Grcstan
istilasndan sonra 1922-ci il noyabrn 19-da Qafqazdan kb, Trkiy v
Rumniyadan Polaya glib. 1923-c ild tam komandiri, daha sonra is Pola
ordusunun mayoru, Lantsutada 10-cu svari atclar alaynn eskadron komandiri
olub. 1928-30-cu illrd Ali Hrbi Mktbd oxuyub v oran mvffqiyytl
bitirib. Svari briqadasna Baranovi (Novoqrodska VK) qrargahna tyinat
alm, 1936-c ild is Lblin ulanlarnn yeddinci alay komandirinin birinci
mavini olub. Bu trkibd 1939-cu ilin sentyabr proqramnda alay
komandanlnn qrargah zabiti kimi, sonra is Mazovitsk svari briqadasnn
qrargah risi kimi itirak edib. cnbi vtnda olduuna gr almanlar onu
azadla buraxb. O, Pola Milli Ordusunda xidmt balamdr. Mxfi alayn
komandiri tyin olunmu v elc d Milli Ordunun svari komandanl
blmsinin risi olub. 1944-c ilin iyulunda Milli Ordu komandanl trfindn
Varavadan Polann Qrbd olan hrbi qvvlrin ezam olunub. 1945-ci il
yanvarn birind Yelen Lblin-Ulan alaynn yeddinci mxfi alaynn v 1945-ci
ilin yaznda ikinci Polyak Korpusunun ba komandan general Vladislav
Andersonun yannda qeydiyyatdan keib. Orada yeddinci Lblin-Ulan alaynda
xidmt balamdr. Azad olunduqdan sonra 1949-cu ild Argentinaya kb.
Buenos-Ayresd mskunlam v burada azadlq urunda Polyak v Qafqaz
mhacirt tkilatlarnda fal itirak edib. Azrbaycann hrbi ordeni gid nian
44

il, elc d polyak ordenlri gidlik, Qzl xa (qlncla), v Pola Milli

Ordusunun Xa ordeni il mkafatlandrlb.
Yadigarovlar nslindn 1918-20-ci illrd Milli Azrbaycan Ordusunda
skkiz zabit rfl xidmt edib: poruik Nadir by, kornet Rhim by, praporik
Adil by, poruik Abuzr by, ikinci Qaraba svari alaynda nc blyn
komandiri, tab-rotmistr Mmmd by, kinci Qaraba svari alaynda ikinci
blyn rotmistri Daniyal by, ris mavini general-mayor Davud by
Yadigarovlar. Zadgan nslin mxsus olan Vli by ilk hrbi thsilini 1909-1915ci illrd Tiflis hrbi gimnaziyasnda alb. 1916-c ildn kornet Vli by lahidd
Qafqaz ordusunun korpusunda xidmt edib.
Uzun illr Polada mharictd yaayan rotmistr Vli by Yadigarov 1933c ild polyak dilind Mustafa Axmatovi adna Tatar-Ulan alaynn hrbi tarixi
oerki kitabn Varavada nr etdirib. Kitabda 1920-ci ildn sonra Pola, Krm,
Litva v mhacirtd olan Rusiya mslmanlarnn Tatar-Ulan alayndak
faliyyti geni iqlandrlr. sr 1990-c ild tkrar nr olunub. Onu da
xatrladaq ki, podpolkovnik Vli by Yadigarovun 1920-ci ild bolevik
evriliindn sonra mhz Polaya mhacirt getmsi tsadfi deyildi. Atas Sadq
by Yadigarov XIX srin ortalarnda Polada yaayan tatar qz, ahzad Olqa
Russiya-Koribaeva il evlnmidi.
On yeddinci Nijedraqun alaynda kornet rtbsind xidmt edn Krim by
Yadigarov is n cbhd uurlu dylr gr nc drcli Mqdds
Anna (qlnc v bantla birg), ikinci drcli Mqdds Stanislav (qlncla
birg) v drdnc drcli Mqdds Anna (zrind gidliy gr yazs il)
ordenlril tltif olunub.
Arxiv sndlrindn o da mlum olur ki, svari alaynda xidmt edn
Mmmd by Yadigarov st gidliy gr yazl Mqdds Anna ordeninin
drdnc drcsil tltif olunub.
Bunlar Yadigarov qardalarnn 1914-16-c illrd tltif olunduu
ordenlrdir. Tssf ki, 1920-ci il aprel evriliindn sonra onlarn da taleyi mlum
deyil.
POLKOVNK SRAFL BY YADGAROV
(1888-1944)
1916-c ilin yanvar aynda srafil by Dikaya diviziyann TatarAzrbaycan Svari alaynda xidmt gndrilir, Rumn cbhsindki dylrd
itirak edir. Hmin il aprel aynn 29-da lahzrt imperatorun mri il srafil by
Yadigarova rotmistr rtbsi verilir. Rus imperiyas dalana qdr orduda xidmt
edn rotmistr srafil by 1917-ci ilin noyabr aynda doma vtni Boralya
qaydr. 1918-ci ilin payznda Grcstann Ermnistanla Lori nahiyysinin
45

torpaqlarna gr gedn dylrd Grc ordusunun sralarnda danaklara qar

itirak edir.
1918-20-ci illrd Azrbaycan Milli Ordusunda xidmt edn srafil by
Gnc syannn fal itiraks olur. Grc dilini yax bildiyin gr 1920-ci ilin
mayn 24-d onu grclrdn silahl qvv gtirmk n Tiflis gndrilir. Hl
1919-cu il iyun aynn 16-da Azrbaycan v Grcstan hkmtlri arasnda il
mddtin on maddli hrbi ittifaq balanmd. Hrbi mdafi paktna sasn hr
hans dmn qvvsi Azrbaycann v ya Grcstann razi btvlyn, ya da
istiqlaliyytin tcavz edrdis trflr bir-birin hrbi yardm gstrmy
borcludur.
1920-ci ilin may aynda Gncd bolevik sartin dzmyn Azrbaycan
sgr v zabitlri silaha sarldlar. Mqsd sarti devirmk, istila danakbolevik ordusunu silah gcn lkdn vurub xarmaq idi.
...Mn boleviklrin leyhin x etmk plann gerkldirdim. Bunun
n syan mayn 24-n tyin etdim. Grc ordusu il laq saxlamaq v onunla
mumi dy hrktlrini istiqamtlndirmk n Gncdki zabiti - grc
podpolkovniklri Eristovu, Sumbatovu v podpolkovnik srafil by Yadigarovu
Tiflis gndrdim v z planm onlara trafl rh etdim. Qaraba dstsi il laq
yaratmaq n iki zabiti mvafiq tlimatlarla Qarabaa gndrdim. Adamda v
Trtrd yerln nc ki svari alay Gnc svari alayna birlck v
btn Qaraba dstsinin avanqard kimi Gncy kmk etmy tlsckdi.
Ham axra qdr mbarizy hazr idi. hrd artq qanl dylr
balamd. Qoy mayn 28-i tariximiz tkc istiqlaliyytimizin elan olunduu gn
kimi deyil, hm d vtn urunda fda edilmi byk qurbanlar gn kimi yazlsn.
Qoy bu gn dmn ar, amansz mbariz il qarlasn - hyat urunda deyil,
lm urunda mbariz il! Mayn 28-dk layiqli mbariz mnviyyatmzn
byklynn, mnvi qlbmizin rmzi olsun.
Mayn 28-dn 29-na ken gec Grcstann boleviklrl artq bir ne
gndr ki, slh balamas haqqnda ilk mlumat alnd. Bu xbr syanlar n
flakt brabr idi. Ax, btn midlr Azrbaycan v Grcstan arasnda
balanm hrbi-mdafi haqqnda mqavil bu dvltlri qarlql yardma
mcbur edirdi (polkovnik Cahangir by Kazmbyli. Gnc syan haqqnda
xatirlr AB-dak Azrbaycan Milli Birliyinin Orqan olan Azrbaycan
jurnal, 1953-c il, 12).
syan mlub olduqdan sonra rotmistr srafil by oxlu sayda Azrbaycan
sgr v zabiti il birg Trkiynin stanbul hrin mhacirt getmy mcbur
olur. Burada gn-gzran ar ken srafil by Yadigarov 1922-ci ilin noyabr
aynda Polaya kr. O, mhacirtd olan qohumu Zleyxa xanmla ail qurur
(srafil by Yadigarov birinci df milliytc Litva tatar olan dil xanm
Atabyova-Koblanskaya il 1911-ci ild evlnmidi. 1912-ci ild onun nvr adl
olu da vard - .N.). Pola ordusunda xidmt edir. Byk Vtn mharibsi
46

illrind Azrbaycan legionerlri srasnda rus ialna qar dylrd fal itirak
edir.
Polkovnik srafil by Mhmmd by olu Yadigarov 1888-ci il avqustun
7-d Tiflis hrind anadan olub. Nsil-ncabti il nfuzlu Boral
bylrindndir. Atas Mhmmd by olunu Tiflisdki zadgan balalarna mxsus
birinci drcli Kadet korpusuna oxumaa qoyur. 1910-cu ild hrbi mktbi
mvffqiyytl bitirn srafil by Qafqazda yerln 17-ci Nijeqorod svari
alaynda podporuik rtbsind xidmt edir. Nmunvi xidmtin gr 1913-c
ild ikinci eskadrona komandir tyin olunan srafil by poruik rtbsi alr.
Birinci Dnya mharibsi balananda srafil by bir mddt svari general
Hseyn xan Naxvanskinin komandanlq etdiyi 17-ci Nijeqorod svari alaynn
sralarnda dyr. Qafqaz cbhsind v Qara dniz sahillrind uurlu
dylrin itiraks olan srafil by Yadigarov drdnc drcli Mqdds
Vladimir (qlnc v bantla birg), nc drcli Mqdds Anna (qlnc v
bantla birg), drdnc drcli Mqdds Anna (zrind igidliy gr yazs
il) v nc drcli Mqdds Stanislav (qlnc v bantla birg) ordenlri il
tltif olunmudur.
Mhacirtd Azrbaycan legionerlri dstsind v Pola ordusunda
lyaqtl xidmt edn hmyerlimiz srafil by Yadigarov polkovnik rtbsini orada
alb. yirminci ilin aprelindn sonra oxsayl Yadigarov hrbilri kimi clayivtn olan mrd zabit srafl byin hyat faci il qurtarb.
Vtndn uzaqlarda qlbind bdi Azrbaycan mhbbti yaadan
polkovnik srafil by v onun silahdalar tezlikl Sovet totalitar rejimin son
qoyulaca midil yaayblar. srafil by 1943-c ild Berlind arlm Milli
Azrbaycan Qurultaynda vtnprvr bir x edib.
Sovetlrin ordusu Avropa torpanda dylr aparanda ingilislr namrdlik
edib Qafqaz legionerlrini Sovet ordusuna satqn kimi tslim etdilr. Onda sgr v
zabit heytinin tssbn kn polkovnik srafil by Yadigarov var ssi il
bildirmidi: N qdr ki, mn saam he bir qvv mnim balq etdiyim
dstni barbar Sovet rejimin tslim ed bilmz. Ya hammz brabr hrriyyt
qovuacaq, ya da bir nfr kimi hlak olacaq! Mnim sgr v zabit heytim
sirlikd olan Vtnimizin hrriyyti urunda alm v gzlrimiz nnd on
minlrl qurban vermi Azrbaycan oullarndan tkil olunub. Mn bir komandan
kimi onlar yalqz qoyub kommunizmin qanl xncrin tslim ed bilmrm.
Onlar mnim doma vladlarmdr. Mn he bir zaman vladlarm darda
qoymaram. Onlarla birg hlak olmaq mnim n n byk rfdir.
Sovet ordusunun ekistlri mrd polkovnik srafil by Mhmmd by
olu Yadigarovu 1944-c ilin iyul aynda Vtn xaini kimi gllldilr.
***
Boral kyindn qayda bilmirdim. Bu yerlr mn uaqlqdan domadr.
Llvar v Babakr dalarndan kndimin, torpamn trini alrdm. Buludlarn alt
47

il kndimiz trf uan qular grnd gzm yaard. ryim iddtli ar il

dynd. 1988-ci ild Krplnn yurd dyimsi knlm, gzm qubar
olmudu. Drdimin stn bir ar drd d gldi Tklid. Burda Yadigarovlar
nslindn bir nfr d qalmayb... Tslli tapmaq, drdlmk n Debet aynn
sahilin endim. Bizim uvuxlu yaylandan axb gln ayn dumduru sular
dalar yalayb sakitc axrd. Varlmda uaqlq xatirlrim, qarmaqarq fikirlr
qaynard. Dmn lind olan kndim, yurdum, onun buz bulaqlar, sarf qayalar,
gy melri... gzm nnd saf da aynda canlanrd. Axar-baxarl kndim
yaddamda bdi yaayacaq...
NRMN XANIMLA MSAHB
Cnab srkar, xalq mslhtisi Aa by Yadigarov rb, fars v trk
lifbasnn dyiilmsi haqqnda fikirlrini yazb, onlar oxuma mndn xahi
etmidir ki, onlarn haqq v ya yanl olmasna dair fikrimi yazl surtd ona
tqdim edm. Aa by Yadigarovun yazsnn mzmunu bundan ibartdir ki, slam
xalqlarnn Avropa xalqlarndan geri qalmasnn sbbi lifbadak nqsanlardr.
nki bizim uaqlarmz hir ne il vaxtlarn ancaq yazn oxumaa srf edib, elm
yrn bilmirlr. O yazrki, Abbasilrin xilafti v rblrin sltnti d elmlri
yrnmyin mmkn olmamas v oxumaq iinin tinliyi nticsind aradan
getmidir.
Mirz Ftli Axundovun ahzad
Frhad Mirz Qacara mktubundan
General babasnn sndlri il tan olmaq n Rna xanmla yenidn
gordm. O dedi ki, Yadigarovun klini Azrbaycan Dvlt Tarix Muzeyinin
elmi iisi Nrmin xanm Tahirzady gstrim, blk, o tand. Mnc, o, mrhum
Sara xanm Talinskaya-Xrrmovil grmd. Sara xanm general Mirkazm
xann qz idi. O, inqilabdan vvl Kiyev Universitetinin hquq fakltsini
bitirmidi...
Bel axtarlarda hmi kmyim atan xeyirxah Nrmin xanm mni
ne aylq intizardan qurtard. kl baxan kimi:
- Bu, Aa by Yadigarovdur, - dedi,- Rusiyada thsil alm ilk azrbaycanl
ziyallardan biridir. M.F.Axundovun lifba islahat haqqnda olan mktublarnn
birind Aa by Yadigarovun adnn kilmsin baxmayaraq, onun hyat v
faliyyti 1966-c il qdr yrnilmmidi. Mn elmi iiml laqdar Grcstan,
Moskva v Leninqrad arxivlrind ilynd Aa byin faliyyti haqqnda
material toplaya bildim. Hmin ili Akademiyann Elmi srlrind Peterburq
universitetinin ilk azrbaycanl mzunu adl elmi mqal il x etdim.
- Nrmin xanm, XIX srin vvllrind bizim Rusiya il laqlrimiz o
qdr d yax deyildi. Mn xsn bunun ilkin sbbini mnzilin uzaqlnda, bir
48

d din ayrlnda grrm. Biz ox az ziyalmzn o vaxtlar Rusiyada yaayb

yaratmas mlumdur. Mirz Kazm by, Mirz Cfr Topubaov, brahim
Rhimov, Mahmud smaylov v baqalar. Bs nec olub ki, Aa by Yadigarov o
illrd Peterburqa gedib xb? Yqin ki, bunun bir sbkar, vasitisi olub?
- Aa by Yadigarovun Peterburqa getmsinin sbbkar mhur rqnas
Mirz Cfr Topubaovdur. Bu grkmli alim Aa byin doma daysdr. Arxiv
sndlri gstrir ki, 1844-c ilin yaznda Peterburq Universitetinin rq bsin
Cnubi Qafqaz gnelrinin nmayndlrini gndrmk n he bir perspektiv
olmayanda universitetin fars dililiyi kafedrasnn professoru Mirz Cfr
Topubaov hmin by z bacs olu Aa by Yadigarovun dvlt xrci il
qbul edilmsi bard xahil mracit edib. Aa by Yadigarov hmin ilin
yaynda nc drcli Peterburq gimnaziyasn bitirmidi.
Yadigarov haqqnda bioqrafik mlumat son drc az v natamamdr. ld
olan sndlr sasn, Aa by Yadigarov 1823-c ild Grcstanda doulub.
Peterburq gimnaziyasna 1837-ci ild daxil olub. 1844-c il iyun aynadk mumi
saslarla gimnaziya nzdindki pansionda trbiy alb. Uzun yazmalardan sonra
imperatorun razl il professor M.C.Topubaovun xahii nzr alnb, Aa by
Yadigarovun dvlt xrci il oxumas n Peterburq Universitetinin rektoruna
srncam verilib.
Aa by Yadigarov Peterburq gimnaziyasn bitirdiyin gr qbul
imtahanlar vermdn universitetinin rq bsin daxil olub. 1844-c il iyulun
22-dn Aa by universitetin nzdindki pansiona gtrlb.
1848-ci ild Yadigarov imtahanlar la qiymtlrl verib universiteti bitirir.
Alimlik drcsini yerin yetirdiyin gr rq dililiyi zr namizd ad alr.
Universiteti bitirdikdn sonra Aa by Yadigarov hl bir mddt Peterburqda,
arn mslman komandasnn konvoy komandiri, rotmistr qarda srafil by
Yadigarovun yannda qalr.
- Bs Qafqazdak faliyytin n vaxtdan balayb, bu bard mlumat ld
ed bilmisinizmi?
1848-ci ilin may aynda Aa by Yadigarov Qafqaz caniinin srncamna
gndrilir. Onu caniinlikd dftrxana bsinin mdir mavini tyin edirlr. O,
burada 35 ildn ox xidmt etmidir. Hrtrfli thsil alm Aa by Yadigarov z
bilik v bacarndan istifad n imkan tapa bilmmidir. rq v Rus
mdniyytin yaxndan bld olan Aa by z milli mdniyytini d drindn
bilir, ona hdsiz hrmt bslyirdi. Xalqnn bu sahd ehtiyaclarn da yax baa
drd. O, lifba islahat urunda byk mtfkkir Mirz Ftli Axundovla birg
almdr. M.F.Axundovun hadtin gr Aa by Yadigarov rb lifbasnn
yeni, daha mkmml lifba il vz edilmsi haqqnda fikirlrini ifad edn bir
kitaba da yazmdr.

49

- Nrmin xanm, otuz be ildn ox Qafqaz caniinliyind saray maviri

kimi faliyyt gstrn Yadigarovun xidmti dvlt trfindn layiqinc
qiymtlndirilibmi?
- namla demk olar ki, yox! Sndlr gstrir ki, Aa by Yadigarov ox
sad bir insan olub,vzify v tltifata can atmayb. O, vvllr dftrxanada,
sonra is caniinliyin ba idarsind qulluq etmidir. Onun xidmti mslmanlar
n tsis edilmi drdnc drcli Mqqds Vladimir ordeni il
qiymtlndrilib.
1853-56-c illrd Krm mharibsindn xatir olaraq verilmi Andreyev
lenti zrindki brnc medal, onun 35 ildn ox xidmti mqabilind yegan
tltifat olub.
Uzun axtarlardan sonra mn Aa by Yadigarovun nvlrini v onun
byk bacs Msum xanmn uaqlarn tapa bildim. Onlardan byy - Sara
xanm Talinskaya-Xrrmovi dedi ki, babam XIX srin 90-c illrind Tiflisd
vba epidemiyasndan vfat etmidir. Hqiqtn d 1892-ci ild Qafqazda gcl
vba epidemiyas yaylmd. lm tarixini bel dqiqldirdik. Yadigarovun
mrnn son illri haqqnda is, demk olar ki, he n mlum deyil.
Yadigarovlar nsli sil-ncabti olan ziyal ail il yaxn qohum olub:
Talxanovlar, Vkilovlar v Vzirovlar. Hr nsil d xalqmzn maarif,
mdniyyt v hrb tarixin grkmli oullar bx edib.
General-mayor Mirkazm xan Talxanovun nvsi Rna xanm
Axundzadd babasnn 1905-ci il martn 1-d trtib olunmu Xid-mt kitabas
saxlanlr. Onun Ail vziyyti blmsind oxuyuruq:
Tiflisli saray maviri Aa by Yadigarovun qz Msum xanmla
Mirkazm xan 1888-ci ild ail qurmudur. Drd uaq atasdr. Olu Mirli xan
1895-ci il sentyabrn 9-da, Sarabyim 1890-c il fevraln 7-d, Liyabyim 1891-ci
il fevraln 8-d, Zleyxa xanm 1892-ci il avqustun 3-d anadan olmudur.
Msum xanm Yadigarova (vfat - 1923-c il) Zaqafqaziya Qadn
xeyriyy Cmiyytinin zv olub. Onlarn ortancl qz Liyabyim topoqrafgeneral brahim aa Vkilovun byk olu Faris byin hyat yolda idi.
Szard: General Yadigarov qardalar haqqnda ilk df 1985- ci ild
yazmdm. Hmin yaz Sovet Grcstan (4 noyabr 1989-cu il) v Brkt
qzetind (8 may 1991-ci il), 1991-ci ild Azrbaycan generallar kitabnda v
Boral jurnalnda (1993-c il, l) nr olunub.
Mstqillik qazanldqdan sonra alan arxivlr v 1999-cu ild Grcstan
Mrkzi Dvlt Arxivindn topladm faktlara gr bu mvzuya yenidn
qaytmal oldum. Znnimc, bu yazn da bel bir nfuzlu nsil haqqnda tam hesab
etmk olmaz. Ona gr ki, oxsayl Yadigaroullarnn ksriyytinin son talyi
hl d mlum deyil.
1912-ci ild Tiflisd nr olunmu Kavkazskiy kalendar kitabndan
stirlr:
50

- Nadir by Yadigarov - Qafqaz Caniinliyind hrbi mavir. Poruik

rtbsind.
- Abuzr by Yadigarov - Poruik rtbsind Qafqaz Caniinliyind
xidmt edir.
- li by Yadigarov - Aa Acariyann Batumi hrind milis risi.
- Davud by Yadigarov - Tiflisd yerln 17-ci Nijeqorod draqun
polkunun tabs-rotmistri.
- srafil by Hsn by olu Yadigarov - 17-ci Nijeqorod draqun alaynn
rotmistri.
GENERAL LAA IXLNSKNN HRB
QARDAOULLARI
Sovet dnmind qrmz inqilabdan vvl yaam bir ox hrbilrimiz
haqqnda danmaq biz yasaq olmudu. Xsusil d Azrbaycan Xalq
Cmhuriyyti ordusunun general v zabit heyti bard. Bzilrinin adn bir yerd
ksk d, yalan-gerk yazrdq ki, filanks yeni gln ura hkumtini rkdn
alqlayb.
Belc yetmi ildn ox bir mddtd yzlrl, minlrl oullarmza,
qzlarmza zmz z limizl qara yaxmq. Bunlarn arasnda ellri d olub ki,
indiy kimi adn he yerd kmmiik. Htta yaxn qohumlar bel onlarn adn
kmy ehtiyat ediblr. Bunu dvr, zaman bel tlb edib. Totalitar rejimin ar
tzyiqin mruz qalm o qohumlar bu gn biz gnahlandrmaq iddiasnda deyilik.
Bir quruluda ki, ly Quran oxuyan mollan Sibir srgn edirdilr, onda mini
nec gnahlandrmaq olar ki, istila XI Qzl Orduya qar vuruan qardan
olunun adn xatirlrind niy yazmamsan? Tsvvr edin ki, anl Qzl Ordu
- dey, nin nmlr qoduumuz bir vaxtda o minin aqibti nec olard?
Tam artilleriya general liaa xlinski 1942-ci ild qlm ald
Xatirlrim kitabnn iyirmi ikinci shifsind yazr: 1896-c ild briqadan
tfti edn dair topu risi general-leytenant Baumqarten mnim komandam
gzdn keirrkn briqada komandiri knyaz Ximiyev gstrib dedi: Bu zabit
ox all adamdr, onu sn tqdim edirm. Knyaz Ximiyev cavab verrk dedi:
Siz onu yunkerlikd grmsnz, biz is on ildir ki, onun zabitliyini grr v onu
lazmnca qiymtlndiririk. Bu tftiin nticlri haqqnda tlim komandasnn
risi mrnamsind yazrd: Otuz doqquzuncu topu briqadasnn tlim komandas
sevindirici bir vziyytddir.... Sonra o, z mrind komandann baqa
komandanlarla olan btn stnlklrini gstrib, mn tkkr elan etdi.
... 1895-ci ild mnim doma qardam olu, cavan zabit bizim briqadaya
kedi. Topu risi general-leytenant Parevski dedi ki, rislr bu zabit haqqnda
gstri vermk vzifsindn azaddrlar. - nki onun n misi liaa xlinski
kimi bir rnk vardr.
51

1983-c ild generaln Xatirlrim kitabn yenidn nr hazrlayanda

ona Qeydlr v izahlar fsli yazmal oldum. str-istmz generaln qarda olu,
hmin cavan zabitin taleyi il maraqlandm. Bu bard Bakda he n tapmadm.
Bir df Qazaa gednd abirklrdn, asaqqallardan sorudum ki, liaa
xlinskinin hrbi qarda olunun ad n olub? Onlar da soruma sualla cavab
verdilr ki, hans hrbi qarda olunu deyirsn, generaln iki hrbi qarda olu
olub: Cavad by v Rstm by xlinskilr.
Bli, ortaya bir tinlik d xd.
Eitdim ki, polkovnik Rstm byin qz Qazaxda yaayr. Zng elyib
grmk istdim. dil xanmla telefon shbtimiz grmy krp salmad.
Mtbuat iilrindn giley-gzar eldi. Dedi ki, Dli Kr filmi kilnd bir
rejissor bizdn xeyli kil apard, hl d geri ala bilmirik, htta, liaa babamn
a at stnd kilmi yegan kli bel it-bata dd.
Haql giley idi. Bu shbtdn sonra mn d dil xanmla grmy inad
elmdim. O, telefonda el qmli danrd ki, zizlrinin nadir fotokillrinin
onun n n qdr ar itki olduunu ox gzl baa ddm. Bir d hiss eldim
ki, Cavad by xlinski haqqnda danmaa ehtiyat edir...
Az sonra xlinskilr nslinin cavan nmayndsi il tan oldum. Szaras
hmin cavan zabitin adn sorudum. O, inamla bildirdi ki, liaa babamn ehtiyat
edib adn kmdiyi cavan zabit Cavad by xlinski idi. Onun dediyin inanb
Xatirlrim kitabnn 211-ci shifsin bel bir izahat yazdm: Hmin cavan
zabit sonralar general-mayor rtbsin qdr yksln Cavad by Mmmd aa
olu xlinski olub.
General Cavad by v polkovnik Rstm byin atas Mmmd aann hans
illrd yaadn dqiqldirmk n liaa xlinskinin yadda kmyim
gldi: Buma (Qbl rayonunda knddir .N) v Qutqana gldikd eitdim ki,
smayl by Qutqaini air, hm d mhur, anl bir adamm, z d qutqanl
imi. Bu mlumat mn o zaman kid uyezd naalnikinin mavini olan doma,
hm d mndn iyirmi be ya byk olan qardam Mhmmd aa xlinski
syldi (.xlinski Qutqanl haqqnda, lyazmalar nstitutu, arx. 38. Ql1(250)).
Mhmmd aa xlinski haqqnda yen generaln Xatirlr kitabndan:
(sh. 14-d 1984-c il nri) Atam rus dilini bilmzdi. Mndn iyirmi be ya
byk olan qardam ar konvoyuna gndrildi. Atamdan ald pullar o, o biri
konvoyular kimi kef deyil, oxumaa srf edrdi. O, zn mllim tutub rus
dilini yrndi: ildn sonra o zamank asan proqramlar zr zabitliy imtahan
verdi v svari korneti adn ald. Halbu ki, onun yoldalar ancaq bir ildn sonra
milis praporiki ola bilmidilr. Mndn iyirmi iki ya byk olan ikinci qardam
az savadl olub rusca pis danrd. O biri qardalarm is uaqkn lmdlr.

52

Burdan mlum olur ki, byk qarda Mmmd aa 1837-ci ild, kiik
qarda Osman aa is 1841-ci ild anadan olmu, 1908-ci ild is vfat etmidir.
Poruik Mhmmd aa is 1889-cu ild dnyadan kb.
Generaln yaxn qohumuna inansam da, zmd bir inamszlq, narahatlq
vard. Arxivlrd ilynd Cavad byin adna rast glmirdim. He olmasa
fotoklini bel tapa bilmirdim. Axtarlarmn bhrsizliyi bzn bel bir
hrbinin olmas haqda mnd bh d doururdu. Digr trfdn, general liaa
xlinskinin ensiklopedik biliyin, dqiq yaddana inanmaya bilmirdim. Generaln
iki yz shiflik Xatirlrim kitabnda onlarla hrbinin v mxtlif pe
adamlarnn vzifsini, ad-familini dn-dn hrbi ensiklopediyalarla
tutudurmudum. Sksn yal qoca generaln yazd kitabda zrrc shv tapa
bilmmidim.
General xatirlrini yazanda 1942-ci il idi. Otuz yeddinci il hl davam
edirdi. 1920-ci ild istila XI Qzl Orduya qar Gncd syann fal bas olan
general Cavad by xlinski rana qamd. Ona gr d general onun adn
yazmaa csart etmmidi.
Bs n etmli? Haradan, nec yrnmli, general Cavad by xlinskinin
faliyytini? Bir trfdn d fikirlirdim ki, onun haqqnda yazacam mqalnin
drcin he ks yaxn durmayacaq.
Qazax asaqqallar is mni irniklndirirmi kimi xeyir-r mclislrind
onu triflyirdilr. Dqiq hrbi faliyytini yrnmk istynd qalsn gln
dfy - deyib, shbtin mvzusunu dyiirdilr. Szn tam mnasnda oxunu
atb, yayn gizldirdilr. Hiss edirdim ki, qorxurlar, ehtiyat edirlr. Onlar hardan
bilydilr ki, dvr dyick, tarixin qaranlqlarna iq dn gn glck. ndi
hmin vaxt glib, amma ox tssf ki, o yax mlumatl kiilr yoxdur. Onlar
general Cavad by v onun polkovnik qarda Rstm by haqqnda sz-shbti d
zlri il o dnyaya apardlar. Onlardan yalnz Abdulla Babanl myyn
mtlblrd mn kmk etdi.
Yadmdadr, el oradaca shbt polkovnik Cahangir by xlinskidn
dd. Cahangir by xlinski d bu nslin oludur. O, 1884-c ild Qazaxl
kndind anadan olub. Qorid Mllimlr seminariyasn bitirib. Az mddt
pedoqoji faliyytl mul olub. Qazaxda pristav v qza risi ilyib. 1920-ci
ild boleviklrin tziqindn rana gedib. 1950-ci ild orada vfat edib. Bir ne
asaqqal onun 1918-20-ci illrdki faliyytindn fxrl shbt ad. Dedilr ki, bu
illrd Dasalahl Mmmd Koxa Mahmudov, Syn by Sbhanverdixanov,
Mdd by Vkilov, skiparal Mikayl aa, Cahangir byl iyin-iyin verib
ermni danaklarna, grc meneviklrin qar vuruaraq torpamz qorudular.
Mn d Azrbaycan tarixi kitabndan oxuduum bir epizodu onlara
dandm.
Orada yazlr ki, 1915-ci ild fabrik fhllri (mlum deyil hans fabrikin .N.) gndlik mk haqqnn artrlmas n ttil elyirlr. Bu tzyiqdn sahibkar
53

mk haqqn 5 qpik d artrr. Lakin bunun sdq kimi qbul edn fhllr yen
imtina edirlr. Ttililrin qtiyytini grn qza risinin mavini Cahangir by
xlinski fhllrin be nfr nmayndsini yanna arb onlar hbsl hdlyir.
mr edir ki, i balasnlar. Polislr d fabriki mhasiry alrlar. Lakin ttililr
inadla z tlblrinin dnilmsin nail olurlar, onlarn mk haqq be qpikdn
on be qpiy qdr artrlr, stlik d i gn yarm saat azaldlr...
Bu yerd dz bilmyn asaqqal maarifi Abdulla Babanl dedi: - Yaland,
- oul, bsbtn yalan epizoddur. vvla, bizim Qazaxda el bir fabrik olmayb.
Bizd indi d, o vaxt da xrda xala, klaay, dondurma v konfet sexlri var.
Bizd inqilabdan vvl bel sexlrin v dkanlarn sahibkarlar Hac Rsul ua
ad il tannan Mmmdli, bdlli, Mirzvli v baqa qardalar vard. Onlar da
xeyirxah, kasba, yetim-yesir l tutan oullar idi. Dkanlardan biri klaay alanda,
birini d balayrdlar. Onlar xrda-para eylrin alverisi deyildilr, sl tacir
idilr. Mn srdn (XX sr) byym, n thr olub ki, bu boyda ttili n
grmm, n d eitmim. Yalan yazr o oxuduun Azrbaycan tarixi kitab...
Yax tandm bir tarixi professorun kitabndan aadak cmllri
oxuyanda o vaxt mn d general Cavad by xlinskinin xalqnn dmni
olduuna inanmdm. Elmyib tnbllik bu cmllri d Abdulla mllim
oxudum: Msavat general Cavad by xlinski, polkovnik Cahangir by
Kazmbyov, general Mhmmd Mirz Qacar, mhur msavat Xan Xoyski
qardalar v baqalar qiyamn bilavasit tkilatlar olmular.
ksinqilab nsrlrdn tkil ediln qiyamlar on-on iki minlik byk
dsty v artilleriya batareyasna malik idilr.
Mayn 26-da qiyamlar hrbi cbbxanan l keirdilr, dmiryol
vazaln tutdular. Msavatlar hr halisi irisind boleviklr, qzl sgrlr
leyhin hr cr bhtanlar yayr, guya boleviklr leyhin btn Azrbaycan
syan etmidir, - dey fitn-ayilr yayrdlar.
Cmllri oxuyub qurtaran kimi Abdulla mllim titrk, arq barmaqlarn
stirlrin stnd gzdir-gzdir dedi:
- Bu cmllrdki bhtan, fitnkar, ayi, ksinqilab szlrini pozsaq,
qiyam v qiyamlar is igid, syankar szlri il vz etsk professorun
fikirlri dz olar.
lbtt, on skkiz il vvl Abdulla mllim bu iradlar mn ikilikd, z
d astadan, ehtiyatla deyirdi. Onda n demokratiya vard, n d akarlq.
1991-ci ild arxivd rast gldiyim bir kitab mni ox sevindirdi. Sevindim
ki, n general liaa xlinskinin yazd, n d onun qohumunun dediyi shv
olmad. 1912-ci ild Qafqaz caniinliyinin mtbsind nr olunmu Kavkazski
kalendar soru kitab bunu bir daha tsdiq etdi. Kitabn 489-cu shifsind bel
bir qeyd var: Otuz doqquzuncu artilleriya briqadasnn komandiri general-mayor
Kalin, birinci rotann komandiri is kapitan Cavad by xlinskidir.
54

Yeri glmikn hmin kitabdan myyn shiflri qsaca olaraq oxuculara

tqdim edirm. Ona gr ki, orada xalqmzn grkmli hrbi oullar haqqnda
mlumat verilir. Drd yz yetmi skkizinci shifdn:
- Birinci Qafqaz ordusu korpusunun artilleriya mfttii general-leytenant
Smd by Mehmandarov, lli ikinci artilleriya briqadasnda birinci divizionun
komandiri sd by Talxanov, Qafqaz caniinliyinin hrbi qrargahnda
talmeyster (orduda svari zabiti - .N.) Bhram xan Naxvanski xidmt edirlr.
Yz otuz altnc shifdn:
- Cavanir qzasnn Trtr qrysind praporik Gray by Vkilovun,
Qarasaqqalda sfndiyar by Muradovun (general .xlinskinin bacs oludur.
Az mddt Qazax qzasnn risi olub. 1920-ci ilin maynda Gnc syannn
itiraks ad il mhur dbiyyatnas Firudin by Krli, doktor Mcid by
Vkilov, mllim Nadir by Daksmnski il birg boleviklr trfindn
Gncd glllnib - .N.) Qazax qzasnda starina kmkisi Cahangir by
xlinski v Mcidby xlinskinin faliyytindn danlr.
Be yz iyirmi doqquzuncu shifd is liaa xlinskinin iyirmi ikinci
artilleriya briqadasnda birinci polkun komandiri olduu gstrilir.
Kavkazski kalendardak bu tapntlarmdan sonra csart edib 1990-c ilin
sentyabrnda Bizim generallar veriliind general Cavad by xlinski haqqnda
soru il x eldim. ki gn kemmi bir nfr zng eldi. Dedi ki, xnza
qulaq asdm. ox sa olun ki, mnim babalarm Cavad by v Rstm by
xlinskilr haqqnda az-ox mlumat verdiniz. Amma he birinin klini
gstrmdiniz.
-Yoxdur, - dedim, - qarda, he bir arxivdn killrini tapmaq mmkn
olmad. Mn d ona gr soru eldim ki, kimd onlarn kli varsa, biz
gndrsin. gr dorudan da o kiilr snin babandrsa kmk el, killrini
tapaq.
-Var, - dey xttin o bandak adam inamla bildirdi. Mn sevincl:
- Harda, kimd? - dey sorudum.
- Qazaxda, anamda. Siz bir ne il vvl anamla bu bard telefonla
danmsnz. Anam is misi Cavad byin ad glnd hmi ehtiyat edir. Bir d
itkin killrdn sonra anam he ks inanmr. Sizin verli baxb, indi z
Qazaxdan zng elmidi ki, qzetd drc olunan yazlarn oxuyuram, veriliin d
baxdm, killri ona etibar ely bilrm...
Danan dil xanm xlinskayann olu Rstm idi. On ildn sonra bu
grn ba tutmas n polkovnik Rstm byin nvsi Rstm tkkr edib,
Qazaxa getdim. Gednd zml Respublika Kino-Foto-Sndlr Arxivindn
tapdm iki nadir kli d gtrmdm. 1919-cu ild kiln bu killrd
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti Ordusunun general v zabitlri tsvir olunmudu.
Hr iki kild cavan bir zabitin ad-famili yazlmd: Bahadr by Vkilov.
***
55

El ilk grdn bir-birimizdn zrxahlq eldik. dil xanm yanqlyanql dedi ki, gzm qorxub, ay oul, iyirminci, bir d otuz yeddinci illr bizim
aily he ndn ox ar zrblr vurub. Snin on il bundan qabaqk telefon
zngind is yara hl isti idi. killrin yarasn deyirm, n ox mni yandran
da, liaa babamn a at stnd kilmi yegan fotokili idi. Gnah mnd
oldu, he olmasa zn xartdrb zmd saxlamadm. Rstm dn-dn gedib
o rejissoru axtarb. Deyiblr, rhmt gedib. killr d itdi-batd. N is, olanoldu, ken-kedi... Mnd qalan killr bunlard, - deyib, dil xanm
Nikolaydan qalma bir albomu stolun stn qoydu. Albomun ilk shifsind
rkzi geyimli cavan bir zabit kli... ri ala gzlri nec d tan v domadr.
Mnim kl diqqtl baxdm grn dil xanm: -Daymd, - dedi, - msavat
zabiti olduuna gr iyirminci ild boleviklr onu da glllyiblr.
Onun ssindki tsvirglmz kvrklik, hzin bir qm dalas varlm
titrtdi. Adam bel anlarda qarsndakna tslli vermkdn d mhrum olur.
Daxili tlatm, vicdann ssi olub kemi daltsizliyi, vhiliyi ittiham edir.
Drindn kks trb, heyif - demkdn baqa lindn bir cy glmir. nki
nahaq qan tknlri, he ndn insan gllldnlri ittiham etmk geedir. O
vhilri indi tarix mhakim edir. Tarix z shiflrind onlara amansz cza
verir, gec d olsa yrini-yri, dz-dz yazr. Ar qm yknn altndan
qurtarmaq xatirin sorudum:
-Daynzn ad necdir, dil xanm?
-Bahadr by Vkilov, Milli Orduda rtbsi kapitan...
-Ola bilmz, - dedim. - zmdn asl olmayaraq ssim brkdn xd.
-Onda bu killr baxn, zhmt olmasa...
Mn zml gtirdiyim bir qrup milli ordu sgrinin iki fotoklini ona
gstrdim.
-Bu, tn ortada oturan Bahadr daymd, - dedi. kinci kl baxr: - bu da
odu, daymd... Bu killr bizd yoxdu. Sizd hardand? - dey sorudu.
-Arxivdn tapmam, - dedim.
- Oy, n yax i grmsnz, ox sa olun... Mnim anam Bykxanm
Vkilovlardandr. brahim aa Vkilovun qzdr. General-topoqraf brahim aann
yox, o, Paa aann oludur. Mnim babam is Pnah aa Vkilovun oludur. kic
daym vard: byy sfndiyar by, kiiyi is Bahadr by idi. sfndiyar daym
1907-ci ild Qori seminariyasn qurtarmd. Bir mddt Bakda rus-tatar
mktbind mllim ilyib. 1910-cu ilin yaynda grkmli maarifi hmdaa
Mustafayevin Dilicanda dbi faliyytinin iyirmi be illiyi keirilib. Daym
yubileyin tkilats olub. Byk airimiz M. . Sabirin Hophopnamsinin nri
n ian toplayb. 1918-ci ild Qazax Seminariyas alanda Firudin by Krli
onu Qazaa dvt edib. Smd Vurunun, Seyfulla amilovun, Mirqasm
fndiyevin, Osman Sarvllinin, Mehdi Hseynin, Mehdixan Vkilovun v
yzlrl seminaristin mllimi olub. Bolevik hkumti qurulanda ksinqilab56

msavat faliyytin gr Solovki konslagerin srgn etdilr. Ana trfimdn

Solovki adalarnda zab knlr ox olub. Msavat parlamentinin zv Rhim
by Vkilov, maarifi Zkriyy Vkilov, Mmmdhsn Vkilov - Baharl, Bak
Darlmllimatnn direktoru Mdin xanm Vkilova-Qiyasbyli is otuz
yeddinci ild glllndi. Azrbaycan parlamentinin zv, partiyann ikinci lideri
Mustafa aa Nadir by olu Vkilov 1920-ci ild Trkiyy mhacirt getdi...
Solovki konslagerind on il hbs czas kn daym sfndiyar by Vkilov 1936c ilin noyabrnda qaytd. mrnn axrna kimi mllimlik etdi. 1960-c ild
vfat edn daymn indi bir qz, bir olu qalr. Olu brahim Vkilov istefada olan
polkovnikdir. Kiik daym Bahadr by Vkilov idi. Bayaq dediyim kimi, iyirminci
ild cavankn boleviklr gllldilr, he evlnmmidi d. Sizin tapdmz klin
arxasnda yazlbm, nenci ild kilib?
- 1919 -cu ild kilib, - dey cavab verdim.
- Mniml yadd, daymn kli, - deyib dil xanm qmli-qmli kksn
trr. Ovcundak xrdaca gll dsmalla nmli gzlrini sildi.
- dil xanm, boleviklr ana trfinizdn ona gr ox adam glllyib,
srgn ediblr ki, Rhim by Vkilov msavat parlamentinin zv olub v
nslinizd bylik varm. slind maarifilr daha ox olub. Tiflisidki Qori
seminariyasnn arxivind ilynd bir df maraqlandm ki, grm, ne Vkilov
oxuyub. Saydm on bir nfr idi. Hl Qazax Seminariyasn qurtaranlar da olub...
Bs, ata trfinizi niy incidiblr?
- Ata trfimdn d aalq var idi. Aalq yeri adlanan xlinskilr
mxsus torpaqlar indi d qalr. Birinci xlya atmam, Kr qra yerlr
xlinskilrin olub. ndi orda zm ba salnb... Polkovnik atam Rstm by
xlinskini d 1920-ci ild boleviklr gllldilr. Bizim ail Bakdan Qazaxa
kd. Sonra Gnc syan oldu. Cavad mim rana getdi. Evimizd bapapaql
qalmad. Anam Qazaxda arteld drzi ilyirdi, bir thr dolanrdq. 1932-ci ild
olan bir hadis he vaxt yadmdan xmr. istka vaxt idi. Bir gn anam
komsomolular kluba ardlar. Bel yerlrd he vaxt olmayan anam getmk
istmirdi, utanrd. Dedilr ki, Bakdan istka aparmaa nmaynd glib,
getmsn vziyytin daha da pis olar. Kulak kimi srgn edrlr, krplrin
yazn glsin. Onda anam mni d z il apard. Yncaq baland. Ss
qoydular ki, Bykxanm brahimaa qz xlinskayann ssi alnsn, yoxsa yox.
Yerdn: qadnd, kmksizdi, ri, qayn v bir qarda glllnib, bir qarda is
srgnddir, balansn - deynlr ox oldu. Bu vaxt bizim kemi nkrimizin
komsomolu olu sz alb krsy xd. Anam rklndi. Utancaq anam ilk df
ban qaldrb midl krsy trf baxd. Nkrimizin komsomolu olu
Lenindn, Stalindn, proletariatdan v yeni qurulan kolxozdan odlu-odlu danrd.
Bylri, aalar thqir ed-ed birdn zn anam trf tutub, lini irli uzatd: Bu, o Vkilovlardan, o xlinskilrdndir ki, proletariatn qann su yerin axdb.
Ssi alnmaldr. Vssalam! - deyib krsdn fxrl dd. Anam idn xardb,
57

ssini aldlar. Ailmiz hkumt yannda gzklgli oldu. Din bilmdi, yazq
anam.
Dnya yax adamlardan xali deyilmi, ay oul. Bir xeyli sonra anam o
vaxtn nfuzlu adamlar Hmid fndiyev v Sayad Bhrzalova mracit etdi.
Onlar kommunist olsalar da, vicdanl adamlar idilr. Anamn ssini qaytarb, zn
d i brpa etdilr. O vaxt mim Cavad by randa sa idi. Onda srhd ox da
mhkm deyildi, gedib-glnlr vard. Xbr gtirmidilr ki, general Cavad by
xlinski rdbil qarnizonunun komandandr. mim Azrbaycan Demokratik
ordusunda general-mayor rtbsi verilmidi. Shv elmirms, on doqquzuncu ild
verildiyini anam danard. mim d, atam da Birinci Dnya Mharibsind Tatar
polkunun trkibind vuruublar, hr ikisi Mqdds Georgi v Mqdds
Vladimir ordenlri il tltif olunublar. Otuz-qrxnc illrd o taydan, Cavad
bydn, onun qoaqlndan yax sdalar glnd bizim qocalar plt il,
ehtiyatla damrdlar ki, Cavad by hrbi id atamdan da mahir olub. O, misi
liaa xlinski qdr qoaq imi. 1946-c il qdr eidirdik ki, mim sadr,
evlnib iki olu - ingiz, Mhmmd v Sur adnda qz var3 .
- Cavad by byk idi, yoxsa atanz Rstm by?
- Cavad mim 1874-ci ild anadan olmudu. Ya qrx kes d
evlnmmidi. Bizim xlinskilrin arasnda gec evlnnlr var.
- dil xanm, el general liaa xlinski buna canl sbutdur. O da gec,
qrx drd yanda evlnib.
- Anam danard ki, boy-buxunda, bacarqda, xasiyytd d Cavad by
misi liaa xlinskiy oxayrd. Atam da, mimi d liaa babam Tiflisdki
zadgan balalarna mxsus kadet korpusuna qoymudu. Oran bitirndn sonra hr
ikisini Peterburqa aparr, vaxtil znn oxuduu Mixaylov topuluq mktbin
oxumaa qoyur (Cavad by bundan vvl Konstantin hrbi mktbini birinci
drc il bitirmidi .N.). Atam mim Cavad bydn iki ya kiik idi. Atam
Rstm by 1877-ci ild anadan olub. Hr ikisi d Qazaxda anadan olub. Siz
dandqlarmn hamsn anam yazmd, ordan oxumuam, hara qoymuam, harda
gizltmim tapa bilmirm... Anam bu yazlar mharibdn qabaq yazmd.
Deyirdim ki, ay ana, at getsin, bu yazlar nyin lazmdr.
Birdn n olar... Bunlara gr bamz blalar kr. Anam da
arxaynlqla: Yox qzm, - deyrdi, - vaxt glck lazm olacaq, bel kiilrin ad
batmamaldr.
- dil xanm, n general miniz Cavad byin, n d polkovnik atanz
Rstm byin Azrbaycan milli ordusundak vzsiz xidmtlri itib-batmayb.
Tdqiqat-jurnalist smayl Umudlu: General Cavad byin vladlar ali thsil alblar. ingiz dvlt
iind xidmtddir. Bir vaxtlar o, randa alpinistlr federasiyasna rhbrlik edib. Mhmmd
mdniyyt evinin direktoru olub. Vfat edib. Sur aillidir, Tehranda yaayr. Cavad byin nv nticlri indi d randa yaayr, hrtli Alqazax soyadnda. (Zerkalo qzeti, 27.11.2004-c il)
3

58

Xalqmzn grkmli olu Mirzbala Mmmdzadnin Azrbaycan milli

ordusunun kediyi yollar mqalsind onlar bard mlumat var: Adamda
(1918-ci ild) pulemyot blyn mxsus hazrlq mktbi ald. Sonralar
boleviklr trfindn edam ediln mrhum miralay (polkovnik) xl Rstm
byin idarsi altnda topu hisssi tkil edildi. Mllif yazrd ki, yenic
yaradlan Msavat ordusunun birinci diviziyasna mirliva (general-mayor) Cavad
by xlinski komandan tyin edildi...
***
Rusiya Mrkzi Hrbi Tarix arxivindn aldmz rsmi sndd Cavad by
v Rstm by xliniski qardalar haqqnda mlumat verilir. Bu sndlrdn hr
iki srkrdnin 1917-ci il qdrki faliyyti gstrilir.
1914-c il yanvarn 12-d trtib olunmu Xidmt kitabasnda
podpolkovnik Cavab by xliniskinin 1874-c ild yanvarn 3-d Gnc
Quberniyasnn Qazax qzasnda aalq nslind anadan olduu gstrilir. btidai
hrbi thsilini Tiflis kadet korpusunda aldqdan sonra yunker Cavad by
Peterburqdak Konstantin hrbi mktbini 1892-ci il avqustun 28-d birinci drc
il bitirdikdn sonra podporuik rtbsi alr. Thsilini davam etdirmk n
Artilleriya Zabitlri mktbin daxil olur.
Az mddt Kremenuk hrindki artilleriya batareyasnda xidmt edir.
1895-ci il mayn 9-da 39-cu artilleriya briqadasna ezam olunur. O, briqadada
tdris ilri zr mllim vzifsin tyin olunur. 1896-c il avqustun 18-d Qazax
qzasna ezam olunan Cavad by svari ordusuna at toplamaq n gndrilir.
Sonrak illrd Qars v Aleksandropol hrlrind xidmtd olan Cavad by
xlinski 1901-ci il avqustun 19-da tabs-kapitan rtbsi alr. 1904-c ild Qars
hrind beinci batareyann komandiri olan Cavad by hmin il martn 28-d
xidmtd frqlndiyin gr nc drcli Mqdds Stanislav ordeni il tltif
olunub.
Xidmt yeri tez-tez dyidiriln Cavad by randa, rvanda, Tiflis
quberniyasnn Qombar, Muxrovan razilrind, arskoe - Seloda mxtlif hrbi
vziflrd lyaqtl qulluq etmidir. 1913- c il fevraln 21-d ona Romanovlar
slalsi arlnn 300 illiyi mnasibti il xatir medal v podpolkovnik rtbsi
verilir.
Sndlrd gstrilir ki, xidmt balayan gndn hmi nmunvi zabit
kimi qulluq etmi, he vaxt thmt almamdr. hdsin dn tapr vaxtnda
v layqtl yerin yetirmidir.
1913-1914-ci illrd podpolkovnik Cavad by xlinski 23-c iri apl
artilleriya diviziyonuna komandir tyin olunur. 1916-c il fevraln 10-da Cavad by
45-ci artilleriya briqasnda drdnc batareyann komandiri olur. 1917-ci il aprelin
22-d is Cavad by xlinskiy polkovnik rtbsi verilir.
yirmi illik imperiya ordusundak nmunvi xidmtin gr polkovnik
Cavad by Mmmd aa olu xlinskinin dy xidmtlri layiqinc
59

qiymtlndirilmidir. O, nc drcli Mqdds Anna (16.03.1908), ikinci

drcli Mqdds Stanislav (02.03.1911), ikinci drcli Mqdds Anna
(15.02.1914), drdnc drcli Mqdds Vladimir (31.01.1915), drdnc
drcli Mqdds Vladimir (qlnc v bantla birg, 29.09.1915), iki df Ali
Ba komandanln mkafat il (05.03.1916; 14.10.1916), ikinci drcli
Mqdds Anna (qlncla birg, 21.10.1916), ikinci drcli Mqdds
Stanislav (qlncla birg, 02.12.1916), nc drcli Mqdds Vladimir
(03.10.1917) ordenlri il tltif olunmudur.
***
Zngzurda mskun olan ermnilr rvan danaklarnn thriki il bu
vilayti zlrin ilhaq etmk niyytil Azrbaycan hakimiyytini tanmrdlar.
1919-cu ilin oktyabr aynda general Cavad by xlinskinin komandanl altnda
Zngzur ermnilrin qar hrbi yr oldu. Bu sfr bir aydan artq davam etdi.
Zngzurdak ermni milli hisslrin qar hrbi mliyyatlar aparan
Cavad by D kndi razisind dmnin mhkmlndirilmi istehkamlarn
dadr v kndi onlardan tmizlyir. Az sonra ingilislrin i qarmas il hcum
dayandrlr. Noyabrn iyirmi nd olan bara sasn ermni hrbi hisslri
Zngzur razisini trk edir.
General Cavad by xlinskinin 1919-cu il noyabrn skkizind hmin
dylr bard Hrbi Nazirliy gndrdiyi bir teleqram Mrkzi Dvlt Arxivind
saxlanlr.
Adamlarn hddindn artq yorulduqlarn v D kndini ld saxlaman
mmkn olmayacan myynldirdikdn sonra, mn qrupu Zabx aynn
imal sahilin kmyi v lverili mvqe tutma qrara aldm.
Btn hisslr ay sa-salamat keib myyn olunmu mvqeyi tutdular.
Enii enrkn toplardan biri yoldan xd v dry dd, onu xartmaq mmkn
olmad. Hmin topun aarn, tkrlrini v mhm hisslrini skb gtrdk.
Top bizim mvqeyimizin yaxnlndadr, alram ki, ayn doqquzuna kimi
xardb aparaq. Mnim btn gstrilrimi yerin yetirmk n Yadigarovun
dstsi Abdallara glib.
Qhrmanlqla hlak olan Cavanir alaynn podpraporiki Muradovun v
Zaqatala alaynn praporiki Qazyevin byk csurluunu xsusi qeyd etmliym.
Bizim artilleriyada la dy xidmtlri olan podpolkovnik Novruzovun
mhartini d unuda bilmirm. Bizim itki beldir: Zaqatala alayndan hlak olan v
itkin dn qrx nfrdir, lli nfri is yaralanb. Cavanir alayndan be nfr
hlak olub, iyirmi nfr yaralanb. ki alayndan iki nfr yaralanb, Qaraba
alayndan is ikisi v artilleristlrdn bir nfr yaralanb. Zabitlrdn hlak
olub, drd is yaralanb. tkilrimizin sayn lav olaraq yen Siz bildircm.
General Cavad by xlinski,
Abdallar kndi
60

1920-ci ilin martnda ermni danaklar gcl silahl qvv il Qarabaa

hcum ednd general-mayor Cavad by xlinski d hmin dylrd inamla
vurumudur. O gnlrd onun Nazirlr Sovetinin v Dvlt Mdafi Komitsinin
sdri Nsib by Usubbyliy vurduu tcili teleqram saxlanlr.
23 martl920-ci il
Bu gn dan aarmam ermnilr sgrana hcum edib, qalann bir
hisssini alblar. Teleqraf xttind mnim verdiyim mlumat potda ksilir. Mn
tsadfn buraya glmim. Fvqlad hadis bard Siz mlumat vermyi
zm borc bildim. Yerli qza risi il birg kmki qoun dstlri yrq. Bu
mlumat Brd v Trtr d atdrmam.
General Cavad by xlinski,
Adam
Nsib by Usubbyliy
sgran ermnilr artq zbt ediblr. Aldm mlumata gr ermnilr
btn ykskliklri l keiriblr. sgrandan qab gln uryadnik v strajnikin
dediklrin r, Xankndi istiqamtind dylr shr tezdn balayb. Hllik
at ksilib. Hava brk dumanldr. Bizim partizanlar sgran v Adam
mvqelrini l keirdilr. Artq ermnilr qar dylr davam edir. Parlamentin
zv Qaraby liverdiyevin tkilatl saysind Mdafi Komitsi v yarallar
malic bsi tkil edilib.
General Cavad by xlinski,
Adam
Nsib by Usubbyova
sgran qalasnn bir hisssini dyl geri almq. Burada hkumt
nmayndlrindn he ks yoxdur. Qza risini tapa bilmdik. zm kmki
dstlr tkil edirm. Yerli partizanlara gztilr gndrdim. Bamzdan
kecyik, amma sgran dmn vermycyik.
General Cavad by xlinski
Cavad by xlinskinin komandanlq etdiyi birinci piyada diviziyas 1919cu ilin sonlarnda Gncd yerlirdi. Diviziya alaydan v taburdan
(batalyon) ibart idi: Cavanir alaynn komandiri podpolkovnik Smdby
Rstmbyov Zaqatala alaynn komandiri, polkovnik hmd v Dibirov v Gnc
alaynn komandiri Cahangir by Kazmbyov idi.
Tcili teleqram
1920-ci il 27aprel
61

Gnc. Birinci piyada diviziyasnn risi, general xlinskiy 4. Boleviklr

Yalama stansiyasna hcum etdilr. Onlar dayanmadan
irlilyirlr. Xudat l keiriblr. xlmaz vziyytdyik. Gn bugn Qzl
Buruna Qazaxdan bir batalyon v Gncdn bir batalyon gndrmnizi mr
edirm. Hr bir batalyonda n az 500 sng v pulemyot olmaldr. Yk qatarn
artq gndrmiik. Hmin hisslrin glmsi vaxtn teleqrafla bildirin. Biz
batalyonlar sabaha gzlyirik.
Hrb naziri artilleriya general
Smd by Mehmandarov.
Respublika Mrkzi Dvlt Arxivind saxlanlan daha bir snd. Hrbi
Dniz komissar ingiz ldrmn v Respublika bolevik Ordusunun mvqqti
Qrargah risi general-mayor bdlhmid by Qaytabann 30 aprel 1920-ci ild
verdiyi mrd oxuyuruq:
Birinci piyada diviziyasnn risi, general-mayor Cavad by xlinskinin
tabeliyind olan, Gnc v Zaqatala quberniyalarnda yerln btn hrbi
hisslr, habel Qaraba blmsinin dylrin tcili olaraq XI Qzl Ordunun
komandanlna hrbi mliyyatlar zaman tabe olmasn mr edirm.
Btn baqa hallarda bu hrbi hisslr vvlki kimi mnim tabeiliyimd
qalr. N igid Cavad by, n d onun mrd sgr v zabitlri boleviklrin bu
daltsiz mrin boyun ymdilr. Onlar son glllri qurtarana kimi Gnc
syann davam etdirdilr...
yirminci il aprelin iyirmi yeddisind boleviklr Azrbaycan zbt ednd
Gnc qaynar qazana dnmd. Ham silaha sarlmd. O gnlrin hadislrini
alay komandiri, polkovnik Cahangir by Kazmbylinin mhacirtd yazd
Gnc syan haqqnda xatirlrind daha real grrk. O yazr: ... Mayn
iyirmi nd shr saat altda nvbti faliyyt plann v birg ilri
myynldirmk n hrd olan birinci Azrbaycan diviziyasnn risi
general Cavad by xlinskinini, Azrbaycan Ordusunun ba intendant general
Mhmmd Mirz Qacar v svari diviziyasnn risi general Teymur by
Novruzovu maviry dvt etdim. lk iki general onlarn arxasnca gndrilmi
polk adyutantnn mayiti il gldilr. Klr xan halinin sevincini xsusi
qeyd etmk lazmdr. hali polkun qrargahna gln hr iki general Yaasn
sdalar il qarlad. Onlar qrargaha llrinin stnd apardlar. Uzun mddt
klrd sevinc qqrts eidilirdi. Yalnz mnim tkidli xahilrimdn sonra
ktlni sakitldirmk mmkn oldu. Xalq evlrin dalmd.

Bu teleqram bzi miflr shvn tam artilleriya general liaa xlinskinin adna drc edirlr.
vvla liaa xlinski he vaxt birinci piyada diviziyasnn risi olmayb. kincisi d liaa xlinski
1913-c ildn 1917-ci ildk general-mayor rtbsind olmudur. Teleqram haqqnda shbt admz,
onun qarda olu general-mayor Cavad by Mmmdaa olu xlinskiy vurulub (1874-1959 - . N.)

62

Bu mavird general Mmmd Mirz Qacar yerli hkumtin mumi

rhbri v tkilats seilir. Artilleriya general Cavad by xlinski hm
boleviklrdn alnm artilleriyan, hm d boleviklrin pozub-datdqlar
Azrbaycan artilleriyasn yenidn tkil edir.
Mn z polkuma v partizan dstlrinin faliyytin rhbrlik edirm.
dil xanmla khn albomu yenidn vrqlyirik. llrl arxivlrd
axtardm general Cavad byin v polkovnik Rstm by xlinskilrin foto
killrin ilk df burda rast glirm. Sevincimin hddi-hdudu yoxdur. Yetmi
ildn ox ad, faliyyti hrb tariximizdn yoxa xan iki grkmli srkrdmizin
qaytarlmas n dil xanma tkkr edib ayrlram.
nqilabn ilk gnlrind Msavat general damas il tqib olunan
mhur hrbi xadimlrimiz liaa xlinskinin, brahimaa Vkilovun, Smd by
Mehmandarovun, Hbib by Slimovun, Mirkazm xan Talxanovun, Firidun by
Vzirovun, brahim aa Usubovun, Qalib by Vkilovun, Daniyal by Hllcovun,
hmd by Dibirovun bana nlr gtirilmyib? Vaxtl-vaxtsz qaplar dylb,
onlara ala glmyn suallar verilib: by baban n vaxt lb, niy khn orduda
qulluq elmisn?. Trkiyd, randa ne qohumun var?
Azrbaycan Demokratik hkumtinin polkovniki hmd by Dibirovun
qz Ncib xanm Abdullayeva hazrda (1995-ci ild) Baknn Qaqarin
ksindki skkiz nmrli evd yaayr. O, arl-acl illri Ncib xanm kdrl
xatrlayr:
Atam general liaa xliniski il yaxn dost idi. Onlarn n byk arzusu
bu dostluu qohumlua evirmk idi. General mni qarda olu Cavad by istdi.
Bu izdivaca atam mmnuniyytl razlq verdi. 1920-ci ilin mart aynda biz nian
gldi. Hmin ilin payznda toyumuz olmal idi. Gnc syanndan sonra hr ey
tarmar oldu. Cavad by xaric mhacirt getdi. Evlnmk biz qismt olmad...
Atam hmd by general liaa xlinski il fxr edirdi. Onu byk
qarda, grkmli srkrd kimi ox sevirdi. Htta generaln 1906-c ild Tiflisd
kilmi foto-klini byk ld rivy saldrb evimizdn asmd. Atam
tutulandan sonra nnm hmin foto-kili zirzmid gizltdi. kil indi d
Mahmalardak evimizd qalr (1993-c ild polkovnik hmd by Dibirovun
nvsi, polkovnik hmd Dibirov xeyirxahlq edib general liaa xlinskinin iri
ll hmin foto-klini Bakya gtirdi - .N.).
- stefaya xan atam Balakn rayonunun Mahamalar kndind yaayrd.
Otuzuncu illrdn balayaraq ox get-gl saldlar. Amma onu hbs etmk n bir
sas tapa bilmirdilr. Nhayt, hyat yoldam - 1917-ci ildn partiyann zv olan
mir Abdullayevi hbs etdilr. Sbbi d bu oldu ki, msavat polkovnikinin qzna
evlnmisn.
... Atam kndin mrkzind asaqqallarla shbt edirmi. Bu vaxt bir xoruz
onlarn yanndak ktyn stn xb dalbadal banlayr. Sbri tknn atam zhl
tkn xoruza zarafatla: ay xoruz, - deyir, - sn d komsomol kimi n qqr-bar
63

salmsan. Xrdaca bir da atb xoruzu qovur. Bir azdan ev qaydan atam
yaryoldan qaytarb orqana apardlar. Soru-suala tutdular v gnahlandrdlar ki,
sn n haqla komsomolu thqir etmisn. Onu Sibir srgn etdilr. Atam o gedn
oldu. O gndn mn xalq dmninin qz v xalq dmninin hyat yolda
oldum. ki ay sonra biz xbr verdilr ki, atanz trmd rk partalamasndan
vfat etdi.
***
yirminci ild rusca drc olunan Kommunist qzeti generallarmzn v
ziyallarmzn tqib olunmas bard kifayt qdr yazlar verib. Azrbaycan
boleviklr partiyasnn orqan olan bu qzetin shiflrini vrqlynd
Azrbaycan v onun vladlar haqqnda rkaan he ny rast glmirsn. gr
iyirminci il qdr Azrbaycan tarixindn bixbr olan adam bu qzeti vrqls,
istr-istmz dnr ki, bu xalqda ziyal yox imi, bu xalq quldur, srgrdan,
ksinqilab, rvtxor v oru imi.
Yeni bolevik hkumti Azrbaycanda zn mhkmltmk n XI
ordunun gc il hr cr alaqla l atb. Evlri msadir, ziyallan hbs edib,
glllyib, qddar v vhi hrktlrini hyata keirib.
Qzetin 29 iyun 1920-ci il tarixli nmrsind oxuyuruq: Gnc
Quberniyasnn Fvqladi Komissiyas elan edir: Gnc Quberniyasnn Fvqlad
Komissiyas aada ad kiln aillri girov saxlayr: Qacarlar, Kazmbyovlar,
xlinskilr, Xanxoyskilr ailsini v Gncd iki yz yaxn grkmli burjuaziya
sinfindn olan xslri.
gr bunlardan kims syan qaldrmaqda, ya da sui-qsdd yaxalanarsa,
hmin xs drhal soru-sualsz glllnckdir.
Kommunist qzetinin 30 iyun 1920-ci il tarixli nmrsind yazlr:
Gnc. yunun 28-d Tiflisdn gln yoldalar xbr verirlr ki, Azrbaycan
ksinqilablarnn hams Tiflisin klrind veyillnirlr. Hazrda Rfiyevlr
ailsinin hams, general Cavad by xlinski, Teymurby Novruzov v btn
amxor bylri d oradadrlar.
Nsib by Yusifbyov Konstantinopola gedib. Tiflisd bel bir ayi d
gzir ki, Gnc syanndak uursuz tkilatlna gr Xan Xoyski
msavatlarn trfindn qtl yetirilib5 . Hm d xbr verilir ki, Grcstanda
sovet qounlar il toqqumada Zaqatala dairsindki grc sgrlri onlara gll
atmaqdan imtina ediblr. Ona gr ki, glllnn zabitlrin yeddi nfri grc
olub.
Kommunist qzeti, 6 iyun 1920-ci il tarixli nmrsind:
5

slind, Azrbaycan Respublikasnn Xarici lr naziri Ftli xan Xoyski 1920-ci il iyunun 19-da
boleviklrin muzdla tutduu ermni qatili Aram Yevkanyan v Misak Qriqoryan trfindn Tiflisd
arxadan atdqlar gll il ldrlmud - .N.

64

General xlinski hbs olundu. Gnc, 3 iyul. Mhur ksinqilab v

Gnc syannn tkilats general Cavad by xlinski cinayt axtar idarsinin
milis risi trfindn hbs olunaraq Tiflisdki xsusi dstnin srncamna
verilmidir.
Grclr hbs olunan general Cavad by xlinskini ona gr
gnahlandrrlar ki, o, Azrbaycan Respublikasna gln gndn (1918-20-ci illr
nzrd tutulur. - . N.) grc zabitlrini zorla hrbi i clb etmidir.
Axrnc cml tamamil yalan v iftiradr. vvla, tam msuliyytl demk
olar ki, grc zabitlri zorla hrbi i clb edilmidir szlri Grc v
Azrbaycan xalq arasnda tfriq, ixtia salmaq namin ildilmidir. kincisi, he
vaxt 1918-20-ci illrd grclr zorla Azrbaycan ordusuna arlmamlar.
ksin, onlar knll olaraq Azrbaycan Milli Ordusunda xidmt etmilr.
Hazrda Respublika Mrkzi Dvlt arxivind saxlanan sndlr arasnda onlarca
grc sgr v zabitlrinin bizim orduda knll qulluq etmk haqqnda riz v
raportlar saxlanlr. Onlarn arasnda yksk rtblilr d var: Azrbaycan
hrbiyy mktbinin risi, general-mayor Konstantin Davudovi xeidze, 1919-cu
ild birinci svari diviziyasnn Qrargah risi Amaukelli, general-kvartirmeyster
V.D.Karqaleteli, general knyaz Makayev, general-mayor Aleksandr Purselidze v
baqalar.
Htta V.D.Karqaleteli 1920-ci il martn 20-d bizim ordudak nmunvi
hrbi xidmtin gr 167 nmrli mrl general-mayor rtbsi il tltif
olunmudur.
O dvrn tarixisi Cahangir Zeynalolu Mxtsr Azrbaycan tarixi
kitabnda mart hadissindn dananda grc piyada blynn tmnnasz
kmyini unutmur. O yazr: O, Tiflisdki Mavrayi-Qafqaz hkumtinin ltf v
mrhmtil mslman ordusu ad altnda ancaq kiik bir dst tkil edib, dmn
qarsna, Krdmir gndrildi. Dst birinci Tatar (Azrbaycan - .N.) svari
alay il yenidn tkil edilmi ikinci svari alay, bir grc piyada bly v bir
Gnc topu batareyasndan ibart idi. Grc bly Bak mslsind grclrin
mslmanlar il birlikd hrkt etmlrin bir lamt v mslmanlara kmk
olaraq gndrilmi idi.
O vaxtk Azrbaycan-Grcstan mnasibtlrindn onlarca bel fakt
sylmk mmkndr. Lakin yeni gln bolevik hkumtinin general Cavad By
xlinski v grc zabitlri bard yazd fakt is iki millt arasnda suyu
bulandrmaqdan baqa bir ey deyil.
Rusca Kommunist qzetinin bundan sonrak nmrlrind n general
Cavad by xlinski, n d Teymur by Novruzovun haqqnda he bir mlumat
verilmir. Bundan sonra Cavad v Teymur bylr li atmayan boleviklr
Azrbaycan trk etmyn hrbi oullarmzn tuthatutuna balayblar.
Qzet 19 iyul 1920-ci il tarixli nmrsind yazr:
65

Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasnn nqilabi Shra Mhkmsi

iyulun 17-d general-qubernator Teymur by Mlik Aslanovun mhkm iin
baxmdr. On drd nfr kommunistin ahidliyi il Teymur byin evindn 280340
rubl pul mblind ya msadir olunmudur. Teymur byin gnah ondan ibart
idi ki, o, msavata qulluq gstrib v boleviklr qar dyd fal itirak edib.
Ona gr d inqilabi mhkm Azrbaycan Dmir yolu idarsinin risi kemi
msavat olan Teymur by Mlik-Aslanova n ar cza verrk, ona lm hkm
ksir. Mhkmnin qrar qtidir, ikayt qbul olunmur.
Qzetin drd gn sonra verdiyi bir xbr is general Cavad by xlinskinin
misi olu haqqndadr:
23 iyun 1920-ci il. Hrbi Shra Mhkmsi rif Abdulla olu xlinskinin
komandiri olduu fhl-kndli batalyonunda yoxlama aparmdr. Mlum olub ki,
rif xlinski 22.600 rub. mblind pul v yemyi mnimsyib. O, bu pullar
hara xrcldiyini syls d, inandrc olmad. Msavat olduunu boynuna ald.
Nsln by v burjuy qal olan bu zrrli element ona gr d il hbs czas
verilir.
Qarmda arxivdn xarlm, z qab solmu, qrx ildn d vvl
xlinskilrin bir qoluna qar trtib edilmi kiik bir qovluq var. Bu iin iind
1949-cu il mayn on yeddisind Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizliyi
Nazirliyinin birinci bsinin mkda mayor Siplis trfindn yazlm v o vaxt
n tamamil mxfi saylan bir aray var. Hmin aray xlinskilrin zab v
ziyytlri n sas olmudur. He bir ey saslanmayan v sbuta yetmyn bu
saxta sndin tam mtni beldir. Trkiyd siyasi mhacir xlinski Qiyas by
Cahandar by6 olu 1895-ci ild doulmudur. Azrbaycan SSR Qazax rayonu
xl kndinin sakini, Qazax rayonunun kemi nfuzlu byi, Msavat hkumti
zaman Gncd pristav olmudur. 1930-cu ild siyasi anda yaratm v
Azrbaycann bir sra rayonlarnda mliyyatlar keirmidir. Sonra qardalar v
quldur dstlri il Trkiyy mhacirt etmidir. Msavat liderlrinin gstrii il
Trkiynin SSR il hmsrhd rayonlarnda bizim raziy gndrilmk n
quldur dstlri tkil etmidir. Azrbaycan SSR-d gizli antisovet tkilat
yaratmaq mqsdil hmin quldur dstlrinin kmyi il emisarlarn gndrilmsi
hyata keirilmidir. str z, istrs d Trkiyd yaayan yaxn qohumlar
msavat dairlrl sx baldr v SSR-y qar txribat ii aparrlar.
Bu, a yalan idi, nki xlinskilr Trkiyd olarkn ancaq sovet rejimin
mxaliftd idilr v z xalqna qar txribat aparmrdrlar. Fransada v digr
lklrdki rus mhacirlri kimi bolevizm diktaturas metodlarn ifa etmkd
idilr.
Buna gr d Azrbaycan Demokratik Respublikasnn squtundan sonra
boleviklrin tqibindn mhacirt etmk mcburiyytind qalan msavat partiyas
Xalq yazs smayl xlnn Dli Kr romanndak Cahandar aa - .N.

66

liderinin xaricd olmas totalitar rejim rahatlq vermirdi. Qiyas by xlinski

qardalar v yaxn qohumlar il onlarn arasnda idilr. Onlar Azrbaycan
xalqnn gzndn salmaq mqsdil rejim ifaedici materiallar uydurur, onlar
xalq dmni kimi gstrmy alr, Azrbaycanda qalan qohumlarn is
aillikc Qazaxstann soyuq llrin, Sibirin v Uzaq rqin ucqar tayqasna
srgn edirdi.
Bu facilri oxuyanda istr-istmz general Cavad by xlinskinin vtni
trk edib rana mhacirt etmsin haqq qazandrrsan. stila XI Orduya qar son
gllsin qdr vuruan, torpan yadlardan qoruyan yzlrl mrd, igid olumuz
qrbtd Vtn, el-oba hsrtil dnyasn dyidi. Onlardan biri d milli ordu
generalmz, Gnc syannn bas Cavad by Mmmdaa olu xlinski idi.
O, 1959-cu ild Trkiyd vfat etmidir.
TABS-KAPTAN QYAS BY IXLNSK V...
Vtn vurulmu yaran bizim hr birimiz z ryimizin drinliklrind hiss
etmliyik.
ViktorHqo (1802-1885)
fransz yazs
Otuz be yanda qrbt dn Qiyas by son nfsin qdr Azrbaycan
sevgisi il yaad, ona qaytmaa can atd. lksind meydan sulayan bolevikdanak dmnlrin nifrtini d unutmad. Gec-gndz at belind svari dstsi
il Sovet srhdlrin gah Qars v Sarqam trfdn, gah da Bakeid, Maymaq
dalarndan basqnlar etdi. Qiyas byin n md vzifsi Sovet totalitar rejimind
kolxoz v sovxozlarda qul kimi ildiln hmyerlilrini xilas etmk idi.
1918-20-ci illrd r qzasnn pristavlnda ikinci sahnin risi, tabskapitan Qiyas by Cahandar aa olu xlinski 1895-ci ild Qazaxda anadan olub.
Aprel evriliindn sonra 1930-cu il qdr Qazax qzasnda milis risi ilyn
Qiyas by hmin ili boleviklrin daltsizliyi il barmayb Trkiyy mhacirt
getmidir. M.C.Barovun mhkmsi sndlrindn: Barovun antisovet
nsrlri qorumana v onlara himaydarlq etmsin daha bir nmun kemi
msavat pristav v siyasi bandit, ar zaman xidmt etmi Qiyas by Cahandar by
olu xlinskinin z xarlmasdr. Barov onu ninki z xartd, htta Qazax
qzasnda milis risi vzifsin d tyin etdi.
O illrd Azrbaycan Ba Siyasi darnin iilri arasnda xlinski daima
Barovla yaxnln qeyd edirdi.
1930-cu ild xlinski z qohumlar il birg Trkiyy qad. Orada trk
kfiyyat il laq yaradb, SSR razisin silahl basqnlar etdi.
stintaq zaman M.C.Barov tsdiq etdi ki, Qiyas by xlinskini o z
xarb. Ancaq ona himaydarlq etmk v mdafi etmk faktn dand. Barovun
67

bu ifadlrini 1954-c ilin 28 avqustunda dindirilmi ahidlrdn liyev Zeynal

Mehrli olu tkzib etdi: Barov ox vaxt kemi msavat fallarn z trfin
kir v msul vziflr tyin edirdi. Bel ki, Barovun Qazax qzasnda milis
risi vzifsin kemi msavat pristav Qiyas by xlinskini tyin etmsi mnim
yax yadmdadr. Milis risi ilyrkn xlinski sovet hkumtin he bir yardm
gstrmyib v he bir xeyirli i grmyib.
Barov xlinskiy hr cr himaydarlq gstrirdi. Bundan istifad edn
xlinski yerli sovet hakimiyyti orqanlar il hesablamr, yalnz Barova tabe
olduunu bildirirdi.
Tqribn 1930-cu ild yerli hkumt cinaytkar faliyytini ifa etmy
balayanda xlinski silahl dst il Trkiyy qad.
Bu ifadlri istintaq zaman mtthim T.M.Borev d tsdiq etdi:
xlinskinin szlrindn mn aydn oldu ki, Barov onu yax tanyr. O vaxtlar
Qiyas by xlinski bununla fxr edirdi.
ndi yadma dr ki, o illrd xlinski Azrbaycan Ba Siyasi darsinin
rhbr iilri arasnda dflrl Barovla yaxn mnasibtindn danrd.
Barovun xlinskiy himaydarlq etmsi sndlrl d sbut olunur.
Gnc vilayt bsi risi Qiyas by xlinskinin ar cinaytlrd itirak
il bal mlumat vers d o, msuliyyt clb olunmamdr. Bundan lav, Qiyas
by xlinski 1930-cu il mayn 12-d mtthim Barova xsi mktub yazb, onu
sxdrdqlarndan v antisovet faliyytd bhlndiklrindn ikaytlnnd,
Barov hmin mktuba aadak drknar qoyur:
Yolda Neverova. Bir daha vilayt bsi vasitsil bu biabrlqlara son
qoyun. Nticsi bard mn mayn 21-dk mlumat verin.
Bu mktubdan sonra 1930-cu ilin 29 iyulunda hmin xlinskiy o vaxtlar
Azrbaycan Ba Siyasi darsi Gnc vilayt bsinin kemi risi Quliyevin
imzas il 1345 sayl aray verildi. Hmin arayda Qiyas by xlinskinin yeddi
nfr silahl yolda il birlikd Gncy trf hrkt etmsi gstrilir v ona he
bir maneilik gstrilmmsi tvsiy olunurdu.
ox kemdi ki, qohumlar v hmin silahl dst il birlikd Qiyas by
xlinski Trkiyy qad.
Qiyas by xlinski 1909-1914-c illrd Qori hrindki Mllimlr
Seminariyasnn Azrbaycan bsini bitirmidi.
***
Sovet ekistlri trfindn daima tqib olunan Qiyas by dstsil
Gncbasar v Dilican dalarnda gzib dolanr. Nhayt, 1931-ci ilin yanvar
aynda Qazax, Dilican v Allahverdi rayonlarndan olan sksn be nfrlik
dstsil Trkiyy keir. Dstd onun yaxn qohumu miraslan by Tomtiyev,
qarda Hsn aa, misi olu Alay by xlinskilr, hmkndlilri srafil by,
Mustafa aa, Sleyman aa v Hmz by Boral kimi Sovet hkumtin nifrt
edn oullar vard.
68

Qiyas byin Trkiyy kemyindn xbr tutan Qazax rayonunun xsusi

idarsinin risi Xoren Qriqoryan xlinskilr nslin qnim ksilir. O, bu nsilin
yaxn v uzaq qohumlarnn ksriyytini hbs edib srgn gndrir. Qiyas byin
anas Drl xanm, olu Kamil hbsxanada vfat etdilr. Qiyas byin iki qardan
is gllldilr. Qalanlar Qazaxstana srgn olundular.
1935-ci ild Qiyas byin arvad Badisba xanm Sadddin fndi qz,
onun yeddi yal qz ziz v 1915-ci il tvlldl olu Qiyasla birg sosial
thlkli nsr kimi noyabrn 17-d il mddtin Qazaxstana srgn edildilr.
Srgnlr v hbslr Qiyas byin misi olu Alay by xlinskinin
ailsindn d yan kemdi. Qazax enkevedesi Xoren Qriqoryan Alay byin olu
sfndiyar, qz minni v Alay byin misi qz kr xanm Adil by qzn
(xalq yazs Mehdi Hseynin analn) srgn gndrdi.
kinci xl kndind 1883-c il aprelin 20-d aalq ailsind anadan olan
Alay by sfndiyar by olu xlinski ibtidai thsilini knd mktbind almd.
1897-ci il sentyabrn 1-d Qori Mllimlr Seminariyasna daxil olan Alay by
1902-ci ild oran la qiymtlrl bitirmidi. Msavat dvrnd Zaqatala quberniya
idarsinin katibi vzifsind ilyn Alay by iyirminci illrd Qazax
Seminariyasnda riyaziyyat mllimi olmudur. 1926-c ild Sovet hkumti Alay
byi, Mhd by Vkilovu v Mcid aa xlinskini kemiin qal kimi
ssvermdn mhrum etdi.
Yuxarlara ikaytlr yazan Alay by v dostlarna Azrbaycan Mrkzi
craiyy Komitsinin katibi Ta ahbazi (1892-1937) zmant vermidir ki, hr
nfr uzun illrdir ki, xalq mllimi kimi xidmt edirlr. Kemid onlar polis
orqanlarnda ilmy Qza Seki Komissiyas tyin etmidir. Sovetlmdn
sonra onlarn mllrind hkumt leyhin sasl he n yoxdur. 1926-c il iyunun
28-d Ta ahbazinin Mrkzi Komitnin katibliyin mxfidir drknar il
yazlan bu mktubdan sonra onlarn ssverm hququ zlrin qaytarlmdr.
Lakin 1929-cu ild yerlrdn yazlan danoslara sasn Alay byi yenidn
get-gl saldlar. Yerli-yersiz dindirilmlrdn bezib cana doyan Alay by
xlinski bana dst toplayb Altuntaxt yaylana kilib qaaqlara qouldu. Bir il
sonra misi olu Qiyas byl birg Trkiyy getdi. mrnn axrna kimi drda
yaad.
Qazax Seminariyasnda riyaziyyat mllimi ilyn Alay by xalq airi
Smd Vurunun, Osman Sarvllinin, xalq yazs Mehdi Hseynin, Mehdixan
Vkilovun, Mirqasm fndiyevin v onlarla seminaristin mllimi olmudur.
1924-c il buraxlnda mllim v tlblrl birg kilmi foto kild Alay
by d var. Mllim Alay by xlinskinin drslrini drhal mnimsyn, tin
msl v misallar alc qu kimi gyd tutan seminarist Smd Vkilovun
haqqnda Alay by demidir:
- Bu uaq ya gora salamat ba aparmayacaq, ya da bundan gornmmi bir
ey xacaqdr.
69

1924-cu ild seminariyan mvffqiyytl bitirn Smd Vkilova n yax

xasiyytnamni d Alay by xlinski vermidir.
Alay by mhur Qazax qazisi Sadddin fndi Mftizadnin (1837-1916)
qz Glndam xanmla ail qurmudu. misi olu Qiyas byl bacanaq idi. Qiyas
byin arvad Badisba xanm qazi Sadddin fndinin qz idi.
Qiyas by Trkiydki faliyyti haqqnda mlumat hazrda qdrda
yaayan qarda olu Turan Hsnby olu Alqazaxdan almam7.
Turan Hsn by olu Alqazax yazr ki, Qiyas by dstsi il Qarsa gldi.
Bir az sonra misi olu qdr Milli mniyyt mfttii Hsn Bingln kmyi il
qdrda yerldi.
Rus - Sovet hkumtinin ikaytindn sonra Qiyas by v dostlar Vana
srgn edildi. Van yolunda yerln Kara Kedn Qiyas by Atatrk zng etdi.
Aralarnda bel bir dialoq oldu:
- Sayn Paam, qdrdar srgn edilmyimizin sbbini bilmk istyirm.
Atatrk:
- Banzn salamat olmas n bunu etmlisiniz.
- Paam, ya bizi geri qaytarn, ruslar glllsin. Ya da icaz verin Kara
Kd qalaq.
Atatrk:
- Tamam. Orada qalmanz n Siz kmk edcym.
Qiyas by:
- Sa olun, Paam.
Atatrkn mri il yerldirm v mlak mmurlar Qiyas by kmy
gldi. Qiyas by bu yardmdan imtina etdi v z gcn yaamaa stnlk verdi.
kinci Dnya mharibsinin qzn anda, 1943-c ild Almaniya v
Trkiy arasnda gizli sazi baland. Bu mqavily sasn Qiyas by
xlinskinin bal il Trkiyd yaayan Qafqaz xalqlar geri qaydb Sovet
ttifaqn daxildn datmaq n yeni bir cbh amal idilr. Lakin Qiyas byin
dostlarndan man Bolluq adl birisi bu mlumatlar ruslara 20.000 (min) liry
satmdr. Qiyas byl mhacirlr Doubyazidd silahlar il brabr hbs
edilmidilr. Rus hkumtin xo olsun dey, Qiyas by mhakim olundu. Ona
edam czas ksildi. Bu hadisdn xbr tutan Alman hkumti Trk hkumtin
bel bir ultimatum verdi: - Ya Qiyas by azad olunur, ya da Trkiyy hcum
7

xliniskilr nsilinin qdim soyaddr. Bu bard liaa xlinski Xatirlrim kitabnda geni
mlumat verir. O yazr: Atam smayl aa Alqazax olu xlinski sli 1537-ci ildn balayan igid bir
nsl mnsub idi. Bizim ulu babamz Adolaq Mmmd aa Qazax qzasna mkirdn kb
glmidir. Onun iki vlad vard; byk olu x - ox all v sakit, kiiyi Alqazax - ox igid, amma
dlisov bir adam idi. Mn Alqazaxn nslindnm... Byk olundan olan vladlar xzad
familiyasn aldlar, kiik ouldan olan bizim nsil is Alqazax olu familiyasn qbul etdi. Azrbaycan
Rusiya trkibin daxil olduqdan sonra btn yerlilr zlri n rus familiyalasna bnzyn familiyalar
qbul etdilr. Bizim nslin hr iki qolu xlinski familiyasna kedi.

70

edcyik. Bundan sonra Qiyas by xlinskinin edam qrar lv olunur. O,

Gmxanaya srgn edilir. Qiyas by 1949-cu ild yenidn Qarsa, 1955-ci ild
Arya glir. 1965-ci ild is Bandrmada yelmidir. 1970-ci ild el-oba, qohumqarda hsrtli Qiyas by vfat etdi. Qiyas by xlinski Arda yaayanda evlndi,
olu v iki qz oldu. xlinskilr Trkiyd ulu babalar Alqazaxn adn soyad
kimi damlar. Qiyas byin vladlarndan biri ingiz Alqazax (1938-1992)
polkovnik rtbsind hrbi tyyari kimi hrt qazanmdr.
1990-c ilin qnda sevimli xalq yazs smayl xl il mnzilind shbt
edirdim. Shbtimizin sas mvzusu general liaa v onun general qarda olu
Cavad by xlinskilr idi. Hmin illrd general liaa xlinskinin iki cildini
apa hazrlayrdm. Ona gr d smayl mlliml tez-tez grrdk, onun
kmyin ehtiyacm var idi. Shbtaras balt xo tbssml glmsnn
smayl xl:
- Sn mnim bir hdiyym var, - dedi. Dur, o kitab rfinin stndki
qovluu bura gtir.
Qovluqdan xan nsli haqqnda nadir bir sndi v iki foto-kili smayl
mllim mn balad.
Foto-kilin birind Qiyas by 1952-ci ild Trkiyd ailsi il birg
kilmidir. Digr kild is polkovnik ingiz Alqazax tsvir olunmudur.
- ingiz by - dedi, Trkiyd Hrbi Aviasiya mktbini bitirib, paratdesant idman zr Avropa empionu olub. Trkiy Silahl Qvvlrind rfl
xidmt edn ingiz by Alqazax yksk vziflr tutmudur. lli drd yanda
vfat edib. Sonuncu vzifsi Hrbi Aviasiya Eskadriyasnn komandiri olmudur.
Days Qiyas byl bal kvrk bir epizodu smayl xl 1989-cu ild
qlm alb. Bu tsirli hadis 1952-ci ild tnqidi Msud liolugildki
qonaqlqda olub.
... Mir Clal mllim hiss edilmdn qabama piv qoymudu. Mn
hrdn bir qurtum alrdm. Bunu Smd Vurun grd.
- , o ndir, iirsn? Kii araq ir, araq i. Neylyim, yorun vaxtma
dbsn, yoxsa sn nec imyi gstrrdim.
Mn araq szd.
Hiss etdim ki, gz zmddir. Amma xyal hardasa uzaqlardadr. Onu da
baa ddm ki, mnim zm baxa-baxa uaqlq dnyasna qaytmdr. Blk
d, bu saat Kr sahilind, Qarayaz mesind gnclik dostlar il gzir, blk...
Birdn el bil dirldi. Qamtini dzldib qarmon alan Feyruza baxd:
- , a bala, bir Motan al.
Ayaa durdu. Mni d qaldrd. Qabaq-qnr oynamaa baladq. Burada
da gzn zmdn kmirdi. Ortada bir xeyli frlanandan sonra grdm ki,
oynaya-oynaya mni knc doru aparr. Ev byk idi. Khn binalarn hamsnda
olduu kimi tavan hndr, qap-pncr genidi. Knc atanda dayanb boynumu
qucaqlad, zmdn pd. Plt il: , Qiyas qaama yaman oxayrsan - dedi.
71

Gzlri yaard. Bildim, 30-cu illrd Trkiyy getmi daym deyirdi. Eitmidim
ki, dost olublar. Amma daymn adn kmk olmazd. Ona gr xlvtd, plt
il szn deyirdi. Grnr, mnim dayma oxamam onu kvrltmidi. Mnim
d gzlrim doldu. Bam vaxtsz qocalm airin kksn sxb xeyli dayandm.
Bu ani haldan sonra qollarn yen qaldrd, he n olmam kimi, oynaya-oynaya
geri qaytdq. (smayl xl Namrd gllsi kitab, 1991-ci il, sh. l41-142-d)
Pristav Hseyn by rifby olu xlinski (1886-1920) Goranboy v
hmdli nahiysinin pristav olub. 1920-ci il mayn 13-d Msavat rejiminin
mmuru v Gnc syannn itiraks kimi hbs edilib, glllnmidir. slind
is 1919-cu ilin fevral-mart aylarnda bolevik Qatr Mmmdin quldur dstsinin
darmadan edilmsind fal itirakna gr Fvqladi Komissiyasnn sdri
Semyon Pankratovun gstrii il komissar Qriqoryevin qrupu hbs etmidir.
Kar Hseyn by ad il boleviklr qar zazil bir xsiyyt kimi tannan
pristav xlinski istiqlal hrkatnn fal mcahidi kimi ad-san qazanmd. O,
1886-c ild Qazax qzasnn xl kndind anadan olmudur.
1941-ci ilin ar gnlrind institutunda thsil alan smayl xln Kulak
olu kimi dvlt imtahanna buraxmaq istmirlr. Onda imtahan komissiyasnn
sdri Mikayl Rfili kmyin glir. Sonralar - 1988-ci ild smayl xl Ayrlan
yollar... xatir mqalsind bel bir epizodu qlm alb:
Bilirsnmi, sn bu hrmti niy etdim? iynimi kdim. O is szn
davam etdi: lbtt, mllimlrin d sn kmk etdi. zndn d xoum gldi.
Amma sas sbbi odur ki, Msavat vaxt mni Gncd tutmudular. Yqin, snin
qohumlarndan olan xlinski familli bir pristav (Hseyn by - .N.) mni azad
etdi. stdim, yaxln vzini verm. Pristavn kim olduunu bilmirdim.
Hmi bu familin ziyytini kirdik. lk dfydi ki, yaxln grdm. O,
szlrini astaca dediyi kimi mn d tkkrm astaca sylyib xdm.
1918-1920-ci illrd Azrbaycan Demokratik Respublikasnn ordusunda
xlinskilr nslinin nfuzlu oullar lyaqtl xidmt etmilr.
Polkovnik Rstm by Mmmdaa olu xlinski 1912-13-c illrd
Birinci Qafqaz atcs artilleriya divizionunda tabs-kapitan rtbsind xidmt edib.
1918-ci ild Topu hisssinin v Adamdak pulemyot mktbinin risi idi.
1919-cu il fevraln beindn lahidd Ar top divizionunun v 1920-ci ilin
vvlind kinci Artilleriya briqadasnn komandan 1920-ci il iyunun 11-d
bhli xs kimi Az. K-nn mkdalar Troyan v Polyakov trfindn Bakda
hbs edilib, glllnmidir. Mhur generalmz liaa xlinskinin qarda
Mmmdaann kiik oludur. 1877-ci ild Qazaxda anadan olub. Tiflisdki kadet
korpusunun v Peterburqda Mixaylovski Ali topuluq mktbini bitirib. Birinci
Dnya mharibsind birinci Qafqaz atc artilleriya divizionunda kapitan
rtbsind dyb. Cbhdki dy xidmtlri IV-c drcli Mqdds Anna
(zrind gidliy gr yazs il) v IV drcli Mqdds Vladimir (qlnc v
bantla birg) ordenlri il qiymtlndirilib.
72

Poruik srafil by Aa olu xlinski 1918-ci ild Gncd Hrbi mktbi

bitirib. Mktbd ikinci rotann praporiki vzifsind ilyib. 1897-ci il sentyabrn
10-da Qazaxda zadgan ailsind anadan olub. Qori hrindki seminariyann
Azrbaycan bsini bitirib. yirminci ilin aprelind boleviklr glnd Az EKin yannda qsa mddt xsusi tyinatl dstnin komandiri olub. Msavatn
trfdar v Sovet hkumtinin qat dmni olduuna gr ittiham edilib. 1926-c
ild Solovetsk hbs drgsin srgn olunub.
li Aa olu xlinski - kinci Zaqatala piyada alaynda Hrbi thsil
komandasnn praporiki.
Abdulla aa Omar aa olu xlinski 1899-cu il yanvarn 5-d Qazaxda
anadan olub. 1918-ci il aprelin 6-da Bak Realn mktbini bitirib. Hmin ili atas
Omar aa qfltn vfat etdiyin gr misi general liaa xlinskinin
himaysind yaayb. Azrbaycan Milli Ordusunda yunker rtbsind xidmt edib.
Sovet tibb elmind grkmli mtxssis, tibb elmlri namizdi kimi mhur idi.
Abdulla aa 1970-ci il mayn 23-d Bakda vfat edib.
LK MLL ORDU GENERALIMIZ
1917-ci il noyabrn on beind mn Qafqaza gldim. z xalqm ba ver
bilck xarici tsirlrdn v daxili qarqlqlardan qorunmasna xidmt
etmk arzusu il Azrbaycan korpusu tkil etmyi lazm bilib, Tiflisd z
qrargahm dzltmy baladm.
liaa ixlinski
Tam artilleriya general
Hr aacn z klgsi var, hr milltin d ordusu olmaldr. Sleyman by,
indiki vziyyt bunu daha ox tlb edir. Biz ordu yaratmasaq, millti qrna ver
bilrik. Hadislrin bel srtli inkiaf gstrir ki, ordusu, top-tfngi olan bir xalq
digrini mhv ed bilr. Bu saat bizim vziyyt eldir ki, dmn hm iimizddir,
hm d qonuluumuzda. Yz il arxalandmz rus imperiyas axrmz gtirib
bura xartd.
- liaa, Smd by hardadr, niy z xmr? Ordu tkil etmy, xalqn
mdafi qdrtini mhkmlndirmy yax imkan yaranb.
- Vladiqafqazdadr. Bu gnlrd glmidi, Tiflisdki Milli Mslman
urasnda lazm olan adamlarla grdk yen qaytd Vladiqafqaza. Ailsini
krb Bakya gtirmy getdi.
- Biz bir mslni d ox tez hll etmliyik. Vaxtil Dikiy diviziyada v
hazrda imperiya razisind xidmtd olan zabitlrin hamsn armalyq:
Xarkovdan polkovnik brahim aa Yusubovu, Murmanskdan general Mirkazmby
Talxanovu, Nijeqorod alaylarndan ahzad mir Kazm Qacar, polkovnik
73

mnulla xan Qacar, Seyfulla Qacar, general Firidun by Vzirovu. Xsusil

beinci v yeddinci Qafqaz nian diviziyalarnda bizim hmyerlilr daha oxdur.
Onlarn hamsn armaq lazmdr. Silah tutan oul Vtnin dar gnnd grk
olmayacaqsa, min-amanlq dvrnd he lazm deyil. Sn bilirsn general
lyarby Hambyov indi harada qulluq edir?
- Qafqaz araba-karvan birqadasnda. nvan mnd var, tel vuraram.
- Bu ii tez elmk lazmdr. Zabitlrdn birin taprsan daha slah olar.
Snin iin ox olur, atdra bilmzsn. Polkovnik irinby Ksmnliy, bir d
qardam uaqlar Cavad by v Rstm by zm xbr elmim. Onlar
oxdan milli orduda qulluq elmk arzusundadrlar. Glcklr. Dayan, qarda, bir
nfri d xatrladm. Polkovnik Davud by Yadigarov indi harda xidmtddir,
bilmirsn?
- Yox, oxdand onunla laqm yoxdu.
- Onu mn yrnrm, misi Hsn by Tiflisd mnim qaynm Bahadr
byl qonudur.
- liaa, mnim Zaqafqaziya seymi deyiln dvlt hakimiyytin he bir
midim yoxdur. Grclri dey bilmrm, mnc, ermnilr bu tkilata daxil
olmaqla vaxt qazanrlar v gc toplayrlar.
- Aydn msldir, ermnilrin bu bicliyini ham baa db. Lori
drsindki grclrl davadan llrin bir para torpaq keir bilmdilr, rsvay
oldular. ndi biziml torpaq iddiasna balayacaqlar.
Snin xbrin var ki, danak general Foma Nazarbyov Tiflisd ermni
korpusu tkil edir. Bu yandan da Andranik, Nijde, Dro mlli-bal knll milli
ermni dstlri yaradblar. Mn bel glir ki, mnim Tiflisd tkil etdiyim
korpusla snin burda, Gncd yaratdn alay birldirmliyik. nki ayrlqda
biz he nyik. Gncnin yars ermni halisidir. Sabah ayaa qalxsalar, tk snin
alaynla onlarn qarsn ala bilmrik. Bizim korpusu da Gncy krmk
lazmdr.
- Bilirsn, liaa, xeyli vaxtdr Gncdym, yrnmim. Gnc v
ayknd ermnilrinin rvan danaklar il ox yaxn laqlri var. Deyiln gr,
onlar Gncnin mslman halisini qrmaq n mlli-bal silahlanblar. rvan
danaklarnn iarsini gzlyirlr.
liaa dayand. Fikir v dnc il dostu Sleyman byin zn baxabaxa qald. Sa lini qaldrb youn gvdli inara sykndi.
- Qarda, - dedi, - bizim sas tinliyimiz odur ki, sgr v zabitlrimiz
n n silah var, n cbbxana, n d mlli-bal paltar v ayaqqab. mperiya
ordusu bizim razilrdn kilib gednd hamsn z il aparb. Bir mslman
bndsi qabaa durub bunlar ruslardan almayb. Amma ermni danaklar, grc
zadganlar, meneviklri onlarn razilrini trk edn rus qounlarndan hr bir
silah, htta kazarmalar bel thvil alb, z sgrlrini yerldiriblr.
74

- Bu bard bizim alayn vziyyti pis deyil, liaa. Burda mnim yaxn bir
dostum var, imkanl v karagln adamdr. Mmmdbar aa eyxzamanov
cnablarn deyirm. Yer v rzaq mslsind bizim alaya yaxndan, cani-dill
kmk edir. Hrbiyy mktbinin hllik azsayl mdaviml almasna da maddi
kmk edcyin sz verib. Mmmdbar aa sil-ncabti il tannan bir zatdr,
milli parlamann da zvdr.
- Hr kimdirs, ol zatdan mhkm yapmaq lazmdr, - dedi liaa. Tiflisd d bel bir dindamz var. Tanmam olmazsan, Hmzt by Xlilov
bizim Milli korpusa hm rzaqla, hm d geyiml ox kmk edir. Bu gnlrd
xeyli silah v balaknlilrdn ibart bir kiik alay da tkil edib gtirdi. ki qoaq
olu da - Rft by v Ramazan by mnim korpusumda qulluq edir. Hr ikisi ali
thsilli zabitdir.
- Amma Mmmdbar aa sninl ox maraqlanr, Gncy trif
gtirmyinizdn xbrdar deyil. Qaydaq ev, adam gndrrm, mmnuniyytl
sizin grnz glr.
liaa etiraz etdi:
- Yox, - dedi, - bizim ona iimiz db, blk, biz ikilikd onun grn
gedk, incimz ki?..
Sleyman by sevincl:
- Yox, canm, n danrsan, - dedi, - ksin, xohal olar, inan n qdr
scvinck sni grdyn. Port-Artur v cahan mharibsi zaman snin, Smd
byin, Hseyin xan Naxvanskinin haqqnda qzet v jurnallarda n yazlbsa,
hamsn yb sliq-shmanla saxlayr. Evin gln ali qonaqlara o yazlar
oxumaqdan lzzt alr. Evi d burda yaxndadr, Srdar bann qrb
hndvrind...
***
1917-ci il dekabrn ortalarnda Azrbaycan Milli ordusu yaratmaq haqqnda
drdln iki nfrin kimliyi il, yqin ki, oxucular da maraqlanrlar. Onlardan
birini - mhur generalmz liaa xlinskini hssas oxucu, bhsiz ki, tand.
Digri is indiydk haqqnda masirlrimizin mlumat olmad general-mayor
Sleyman by lisleyman olu fndiyevdir. lk df Gncd Azrbaycan
hrbiyy mktbinin almasnda v Gnc svari alaynn yaradlmasnda byk
xidmti olan grkmli srkrdlrimizdn biridir. Azrbaycan Demokratik
ordusunun sralarnda cmi-cmltan bir il general kimi xidmt edn Sleyman
by fndiyevin ad yetmi il arxiv shiflrind gizldilmidir. Be il bundan
vvl onun haqqnda limizd ox az mlumat olduuna gr mtbuatda x
elmy csart etmirdik. Tdqiqat dostumuz professor Alxan Mmmdov
Azrbaycan qzetinin 3 mart 1919-cu il v stiqlal qzetinin 10 mart 1919-cu il
tarixli nmrlrind general bard ld etdiyi kiik hcmli yazlar sxavtl biz
bald. Hr ikisind - Mhtrm bir generaln lm v General Sleyman
by yazlarnda xalqmzn srkrd olunun mr yolu haqqnda dolun mlumat
75

ld etdiyimiz gr alim dostumuza tkkrmz bildiririk. Yazlardan grnr

ki, 1919-cu ild qfltn spm yatalaq xstliyin tutulan general Sleyman by
fndiyevin vaxtsz lm btn Azrbaycan ictimaiyyti n ar itki olmudur.
stiqlal qzetind imzasz verilmi yazdan bunu aq-aydn grmk olur.
Ey mhtrm sgr! Sn Azrbaycann n qhrman vlad idin. Sn
ldn. Fqt, snin qhrmanln sndn sonraya yetick, zabitlrimiz arasnda
lmycksn. Sni Azrbaycan hrb tarixind yad etmk Azrbaycan n byk
bir rfdir. Snin ruhuna tzim v hrmtlrimiz ithaf edr ikn Vtn v
milltimiz d byan-tziyyt eylriz.
Bs general Sleyman by fndiyevin on yeddinci il qdrki faliyyti
nec v harada kemidir? Bu suala tarixin drin qatlarnda, toz basm arxiv
sndlri cavab verir.
...1864-c il oktyabrn 5-d Sleyman by lisleyman olu fndiyev
Adamda dnyaya glmidir. lk thsilini Gncdki progimnaziyada 8 almdr.
On alt yanda hmin mktbi bitirn Sleyman by 1880-ci ild
Yelizavetqrad9 svari mktbin daxil olmu v oran 1885-ci ild mvffqiyytl
bitirmidir. Hrbi xidmt Qafqaz svari ordusunun polis nzarti idarsind
balayan gnc zabit Sleyman by iki il sonra, mayn 18-d kornet-zabit rtbsi il
tltif olunmudur.
Eskadron komandiri Sleyman by fndiyev nmunvi xidmtin gr
1899-cu il martn 15-d rotmistr rtbsin layiq grlm v ona kavaler kimi fxri
ad verilmidir. 1900-c ild is nc drcli Mqdds Stanislav ordeni il
tltif olunmudur.
srimizin vvllrind xidmt yeri bir ne df dyidiriln Sleyman by
1907-ci il fevraln 28-dn Zaqafqaziya polis keiki dstsinin Kutaisi quberniyas
zr ba nzartis tyin olunmudur.
Sleyman by fndiyev yalnz hrbi deyildi. O hm d xalqmzn
maariflnmsind grkmli ictimai xadim kimi fal itirak etmidir. Tez-tez Qoriy
gln, azrbaycanl balalarnn thsili v gzran il maraqlanan Sleyman by
onlara maddi kmyini sirgmmidir. Grkmli maarifi, dbiyyatnas Firudin
by Krli v Sfrli by Vlibyovla dostlam, Tiflisd azrbaycanllarn
tkil etdiyi mdni-maarif cmiyytinin iind yaxndan itirak etmidir.
1912-ci il dekabrn 6-da polkovnik rtbsi alan Sleyman by fndiyevin
imperiya ordusundak xidmtlri sonralar nc drcli Mqdds Anna,
ikinci drcli Mqdds Stanislav, Mqdds Anna v nc drcli
Mqdds Vladimir ordenlrin layiq grlmdr.
Polkovnik Sleyman by fndiyevin imperiya ordusunda sonuncu vzifsi
lahidd Qafqaz ordusunda Zaqafqaziya poliskeiki dstsinin tfti-yoxlama
8

nqilabdan vvl drd, yaxud altsinifli natamam thsil vern mktb. .N.
ndiki Kirovoqrad hri. - .N.

76

zr ba nzartisi idi (1912-ci ildn). nc dediyimiz kimi, Sleyman by

fndiyevin ox byk v danlmaz xidmti 1917-ci il iyul ayndan balayaraq
Azrbaycan Milli ordusunu yaratmaq tbbsdr.
1919-cu ild Azrbaycan v stiqlal qzetlrind verilmi hr iki
nekroloq-yazda generaln bu misilsiz faliyyti bard mlumat var. Ona gr d
hr iki yazn kiik ixtisarla ziz oxuculara tqdim edirm.
MHTRM BR GENERALIN LM
Azrbaycan, mumiyytl, Zaqafqaziyada namusprvran v xalisan bir
surtd islamlara xidmt edn mhtrm zabit - Sleyman by fndiyev
cmlmizi mtssir v myus buraxaraq vida etdi.
Sleyman by fndiyev Rusiya inqilabndan sonra Zaqafqaziya
islamlarnn hrbi tkilatnda qiymtli bir zv olaraq alm v ald ilrd
byk bir zm v sbat gstrmidir. Sleyman by fndiyev Namiq Kamaln
Cahan titrr sbat pay rbab-zm mqantdn beytin masdl olmu, sbatn
mhviyyti - xsiyyy qdr gtrmdr. Sleyman by bir vaxt Gncd ifayixidmt edirdi. Soyuq iddtli bir surtd idi. Kndisini salamlamaq zr yanna
glmidim. Qsa bir cml il mqabil etdi: Camaatmz oyanr. Qoaq
sgrlrimiz oxalr" - dedi: sonra n zabitprvr bir sgr vziytini alaraq:
Vzif deniln eyi gr hqiqta bilin hr iimiz yax olar idi.
Mrhum siyast il sla laqdar olmaz idi. Onun nzrind yalnz sgrlik
v sgrliy mxsus bir iman var idi.
Gncdn sonra Trtr getmi v orada islam tkilatn mvffqiyytl
ikmal etmidir. Sonra Qarabaa - Adama da glrk ifayi-vzif xsusunda byk
bir qabiliyyt v qeyrt gstrmidir.
Sleyman by hiss v fikirc ox nzi v tmiz adam idi. He kims
bilmz ki, Sleyman bydn bir pis i sadiq olmudu. Bir dostumuz biz tmina
deyirdi ki, Azrbaycanda namus v iffti il mcssm bir tmsil tril edn bir
sima varsa, o da Sleyman by fndiyevdir.
Parlaman zasndan Mmmdbar aa eyxzamanov cnablar mrhumun
n yaxn tand v bir ox zamanlarda brabr il-iyi bir zat olmas etibar il d
biz deyirdi ki, general Sleyman by fndiyev eyni zamanda btn Azrbaycan
zabitlri arasnda almas il, tkilatl il d birinci tannb bilinmi bir zat
idi. vt! Azrbaycan n bu ziya byk bir ziyadr. Bu ziya qarsnda mtssir
olmamaq qabil degildir.
General-mayor Sleyman by fndiyev haqqnda ikinci nekroloq-mqal
1919-cu il martn 3-d Azrbaycan qzetind drc olunub. Mqalnin yazan Sid
adl mllifdir.

77

GERERAL SLEYMAN BY
Bu gnlrd Azrbaycan Cmhuriyyti ordusu komandanlarndan - ordunun
byl mhm bir vziyytind - mirliva (general) Sleyman by fndiyevin tif
xstliyindn vfat etmsi xbri gldi. Rhmtulla leyh rhmt vaseh.
Mirliva fndiyevin vfat ninki yalnz mirtvann qraba v metlaatn
mhzun v dilgr edckdir. Blk onu tanyan, onun hqiqin arif, onun vtn v
millt urundak xidmt v fdakarlqlarn bilmi olan cml Azrbaycanllar
dilxun v dadar edckdir.
Sleyman by fndiyev kim idi?
Bu suala hazrk hrbiyy nazirimiz general Smd by Mehmandarov
hzrtlri: general Sleyman by fndiyev tmizlikd, namusda, qeyrt v
fdakarlqda tht idarmdki cml zabitan arasnda n birinci mvqe tutanlar idi!
- dey cavab vermidir. Bizlr is mrhumun shifeyi tarixiyysin bir nzr
edlim. Bn onun btn shalfe tarixsindn bhs etmy mal-tssf qadir
degilm. Bu bana dxi mchuldur. Fqt, mrhumun Gnc hrindki imrar
hyatndan bhs etmk mmkndr.
O vqq miralay (polkovnik) rtbsind olan Sleyman by 1917-ci snnin
iyul aynda Gnc hrin trif gtirdi. Myyn bir vzif il mavrayi - Qafqaz
hkumti trfindn ezam edilmi idi, vzifsi is tkil edilck svari milis alay
n kiik zabitlr yetidirmk idi. Mrhum Gnc hrin varid olan kimi Gnc
Mslman Milli komitsin trif gtirrk byanat verdi. V Azrbaycan
trklrinin qvay sgriyysi olmas v buna d ehtiyac xsusunda izahat verrk
lav etdi ki, gr bu msarifi Gnc milli komitsi z hdsin gtrrk qvay
sgrliy tkili sasna ibtidar etmk arzusunda bulunarsa, malmmnuniyy bu
xsusda he bir fdakarlqdan kinmyckdir Milli komit i balad. Yz lli
nfrlik gec-gndz olaraq bir mktb hrbiyy gadna qrar verdi. Bu miqdar
Gnc vilayti qzalar arasnda nfuz etibar il tqsim edrk namizdlr v
onlarn msariflrini gndrmk xsusunda cml qzalarn Milli komitlrin
mracit etdi. Bzi qzalardan mtllimlr gndrildi, lakin msarif n para
glmdi. Bzi komitlr trfindn para gndrildis, nhayt, az miqdar.
Mrhum Sleyman by almaa balad. Pulsuzluq, aclq, lbssizlik onu
myus etmdi, qorxutmad. Htta z 1917-ci sn avqustun vvlindn vzify
balad halda 1918-ci snnin bat aynda kemi maalarn almaq n z
utanb bndni vasit etdi.
Bu qdr mddt z hesabna xidmt etdikdn sonra yen maa istmyi
zn bir mkl mr hesab ediyordu.
Gncd akari10 baland, cml mlki v hrbi mmurlar dxi
qartkarlara, talanlara iltihaq etdilr. Kims kimsni tanmaq istmdi, kims
10

Akari - anarxiya - .N.

78

kimsy itat etmdi, bh etmk olurki, dz, doru, qeyrt v namuslu xslr
taplmayaca bir drcy gldi. Mrhum fndiyev gndzlr ac, geclr
uyusuz z cavan mllimlri il hrin hrastna, hrd min-asayii ml
ry gedils, Sleyman by grnrd. z namus v qeyrtli, mtllimlri dz,
doru.
mkir mharibsi snasnda is mrhum Sleyman by he bir
fdakarlqdan kinmdi. vvldn axradk n thlkli, n mhm nqtlrd
isbat vcud ednlrin birincisi oldu. Bundan sonra Sleyman byin mmuriyyti
qara yazya tbdil edildi. Bir mddt Gncdn getdi. Bu halda mslman ordusu
tkilin hkumt trfindn msaid edildi. General liaa xlinski ba
komandan (Gncd ilk df yaradlan lahidd Mslman korpusuna . xlinski
ba komandan tyin olunmudur.- . N.) tyin edildi. Gncd qvay sgriyy
tkilin baland.
Mrhum Sleyman by beinci alay komandanlna tyin edilrk yenidn
Gncy trif gtirdi. Yen faliyyt, fdakarla balad. Bu vqt hrd yl
bir anari hkmfrma idi ki, he bir qvv tmin asayi mqtdir deyildi.
Nhayt, mvcud trk sgrlrini msllh edrk onlarn namus v
qeyrtlrin istinadn onlarn vasitsil eadeyi-asayi v Bak trfdn Gnc
zrin trtib edilmkd olan hcuma qar mdafi etmy mqtdir ola bilmk
lzumu hiss edilrk buna tbbs edildi.
Sleyman by: Bn bu vzifyi qbul ed bilrm - dey btn zhmt v
tinliyi z alayna qbul v hr bir chtdn tmin etdi. Hqiqtn, bununla da
Gncd eadeyi-asayi ml glrk nizam, intizam brqrar etdilr. Bylc,
mrhum general Sleyman by fndiyev he bir gn fdakarlqdan kinmyrk
faliyytin davam etmkd idi. Bu gnlrd bir ziyai-bdi qbilindn mdud
olaraq darulbqaya ertihal edrk cml azrbaycanllar hzn v lm dryasna
qrq etmi.
Rhmtullahe leyh rhmt vaseh.
YEN AILAN ARXVDN
namla demk olar ki, 1918-20-ci illrd Milli ordumuzun kediyi mr
yolu tam tarixi salnamdir. Yetmi iki il tamamil mxfidir mhr il
xalqmzdan gizlin saxlanan hrb tariximizin qiymtli sndlrini aradrmaq biz
yalnz 1992-ci ilin noyabr aynda qismt oldu. Burda nlr yoxdu... hr sndd bir
qhrman olumuzun taleyi, dy yolu, kimisi yarmq, kimisi d btv.
Respublika yeni Tarix Mrkzi Dvlt Arxivind saxlanan bel qiymtli
sndlrdn biri d general-mayor Sleyman by fndiyev mxsusdur. 1919-cu
il fevraln 21-d hrbi nazir vzifsini mvqqti icra edn general-leytenant
liaa xlinskinin v Ba qrargah risi, polkovnik Hbib by Slimovun
imzalad 89 nmrli mrd oxuyuruq:
79

Bu gn Adamdan birinci piyada Azrbaycan diviziyasnn risi generalmayor fndiyevin tif xstliyindn vfat etmsi haqqnda kdrli teleqram
almq. 1917-ci il fevral evriliindn sonra general-mayor (o vaxt polkovnik)
fndiyev var qvvsi il ictimai-tkilati ilrd v Vtnin mdafisi sahsind
xalqna xidmt etmy balad.
Yeri glmikn, qeyd edk ki, Gnc hrind onun tbbs il yeni
yaranan Azrbaycan ordusuna tlimatlar hazrlamaq n tdris dstsi
yaradlmd. Polkovnik fndiyevin rhbrlik etdiyi ox da byk olmayan bu
dst vtnimizin mrkzi Gnc hrind qayda-qanun yaradlmasnda,
anarxiyadan qorunmaqda, ealonlarn trksilah edilmsind v xalq mlaknn
qorunmasnda sas rol oynayrd.
Gnc hrind Mslman korpusu yaradlanda polkovnik fndiyev
beinci Mslman alaynn komandiri tyin edilir. Tiflisdki mxtlif tkilatlarn
aq mxalif mvqeyi, rsmi dairlr trfindn mslman alaynn yaradlmasna
mnfi mnasibti v bir ox digr tinliklr baxmayaraq polkovnik fndiyev
Tiflis rsmi dairlrindn z bacar hesabna alay n lazm olan sas eylri
alr v Gncy atdrr.
Knlllrdn tkil olunmu beinci atc alay, yerlrd hrbi sahd
onlara kmk ed bilck hakimiyytin olmad bir dvrd ksriyyti yax
geyinmi v orta sviyyd tlim grm sgrlrdn ibart idi. Komandirin
qays tkc sgrlrl qurtarmrd. Polkovnik fndiyev zabitlr n d la
tkil olunmu ucuz yemkxana tkil etmidi.
Azrbaycan korpusunun svari hisslrinin mvqqti buraxld dvrd
polkovnik fndiyev qrargaha oxlu ya v xeyli rzaq mhsullar thvil verdi.
Bundan sonra ikinci Qaraba svari alaynn komandiri tyin olunan polkovnik
fndiyev bir ox tinliklr baxmayaraq, alay tam hazrlql hrbi hiss
sviyysin qaldraraq, la vziyytd Hrbi Nazirliy tqdim etdi.
Baqa rislr arasnda hrbi nazir trfindn frqlndiriln polkovnik
fndiyev bu il yanvarn 6-da general-mayor rtbsi verilir v birinci piyada
diviziyasnn komandiri tyin edilir.
General fndiyev hazrk raitd diviziyann tkil olunmas kimi ar i
balayr, Azrbaycann vacib blgsind istiraht bilmdn fdakarcasna hrbi
hisslrd qanun-qayda yaratmaa alr.
z diviziyasndak tibbi vziyytdn narahat olan general fndiyev xsn
z lazaretin tkilin rhbrlik edir, tez-tez xstlr arasnda olaraq, bzn xo
szl, bzn d rhbr tlbkarl il onlarn taleyini ynglldirir. Qaylarn
oxluundan o, z haqqnda dnmr v spm yatalaq xstliyin tutularaq
mrd bir sgr kimi vzif banda lr. Yorulmaz dy v Vtnin sl olu,
qbrin nurla dolsun!
Vfat etimi general Sleyman by fndiyev Batumda yaayan ailsini
maddi tinlik qarsnda qoymudur. Htta byk olunun vfat xbrini eidn
80

general ona taprlan ilrin byk hmiyytini dzgn drk edrk z vzifsini
trk etmmidir.
mr edirm ki, onun dfninin xrclri xzinnin hesabna olsun v ailsin
birdflik be min rubl mblind mavint verilsin. Eyni zamanda ailsinin
normal yaayn tmin ed bilck mbld tqadl tmin olunmas bard
hazrda Bakda yerln Hrbi Nazirlik qarsnda vsadt qaldrram.
Be gn sonra - fevraln 26-da general liaa xlinski hmin mrin bel
bir lav d etmidir:
Vfat etmi Birinci piyada diviziyasnn risi, general-mayor Sleyman
by fndiyevin dul qalm hyat yoldann xahii il mrhum Gnc hrind
yox, Qazax qzasnda dfn olunacaqdr.
Tssf ki, Vtnimizin azadl urunda cann fda edn general
Sleyman by fndiyevin bu gndk yaxn qohumunu tapmaq mmkn olmad.
llrin uzaql biz imkan vermdi ki, yrnk, grk, bu mrd generalmz harada
- Qazan zndmi, yoxsa hr hans bir kndindmi uyuyur.
mid glck tdqiqata, arxiv sndlrin, bir d Adamda v Qazaxda
yaayan fndiyev soyadl nv-nticlrin yaddana qalr...
AZRBAYCANIN LK ADMRALI
nsann ata-anas olmayanda ona yetim deyirlr. Daha byk flaktdir ki,
millt yetim qalsn. Yetim millt kim deyirlr? z tarixini bilmyn millt
yetimdir. z dahilrindn, byk adamlarndan xbrsiz yaayanlar yetim hesab
edilirlr.
Biz el bir xalqq ki, byk dahilr, dnya miqyasnda hrt tapan adamlar
yetirmiik, amma baqa milltlr ona sahib olmaq istyiblr.
krm Cfr,
Professor
BLD QIZIN DEDKLR
lk df onun adn 1976-c ild Sevastopal hr muzeyind eitdim.
Bldi qz nhng bir kreyser kli nnd dayanb 1853-1856-c illr
mharibsinin qhrmanlar haqqnda mlumat verirdi:
- 1854-c ilin mart aynda ngiltr v Fransa Rusiyann Balkanlarda
gelnmsindn brk narahat olmudu. Onlarn mqsdi Qara dniz boazlarn l
keirmk v Rusiyann ticart yollarn balamaq idi. Ona gr d hr iki lk
mhariby qoulub Krma qoun xartd. Sevastopal mhasiry alnd. O
vaxtdan da Sevastopalun qhrmancasna mdafisi baland. Admiral stomin,
Naximov, Aslanbyovun (axrnc famili Aslambekov kimi tlffz edirdi) v rus
sgrlrinin qhrmancasna vurumasna baxmayaraq, ingilis v fransz qounlar
81

hri aldlar. Thkimi Rusiyann gcszly v rkly lky baha baa

gldi. Bax, bu grdynz kildki vitse-admiral Aslanbyov 1871-ci ild nc
donanma ekipajnn risi olanda Sevastopala dmir yolu kilmsin rhbrlik
etmidi.
SNDLRDN SORAQ ALDIM
Bldi qz szn ara verib bildirdi ki, indi d o biri salona kek.
Tamaalarn bzisi irli durub admiraln portretin baxb keirdilr. Mn is
klin nnd xeyli dayandm... Onun znd, gznd qafqazlya, daha dorusu,
azrbaycanlya oxarlq axtarrdm. Etiraf edim ki, svq-tbii bir hiss onun bizim
xalqn olu olmasna mnd bh yaratmrd. zmtli duruu, qafqazllara
mxsus burma blar by nsilli olmandan nian verirdi. rivnin aasndak
qsa mlumat oxudum: Vitse-admiral A.B.Aslambekov. 1820-1900-cu illr
Bayaqkndan daha geni bir salona kediyimizdn hr bir trf kilib
eksponatlara baxrd. Bir nfr suallar il bldi qz bezikdirmidi. Mn is sual
vermk n frst gzlyirdim. Bldi qz ondan cann qurtarmaq n deyirdi:
- Ay yoldalar, bir az yaxn glin, eksponatlara l vurmayn, bel olmaz.
Suallarnz axrda vermyinizi xahi edirm...
nc - axrnc salona kemyimizi bildirnd mn dz bilmyib ona
yaxnladm.
- Mhtrm xanm, Sizinl bir mslni aydnladrmaq olarm? - dey
sorudum.
Qu quu kimi zrif olan bu inc mxluq heysiz halda: Buyurun, - dedi,
amma qsa olsun.
- Vitse-admiral Aslanbyovun milliyyti mni maraqlandrr, baqa he n...
- Bilmirm, - deyib tccbl zm baxd. - Nec mgr, rus deyil? Siz
hardansnz?
- Bakdanam, - dedim. - Znnimc, rus deyil.
- Deyiln gr, bakl da deyil. Onun ermni olduunu deynlr d var.
gr Sizi maraqlandrrsa, bir azdan otaa glrsiniz. Otaqda aydnladrarq.
Grk ki, onun sndlri saxlanlr...
Hmin gn sas fond bal oldu. Yelena il shr grmk un
vdldik. sas fondun bu gn bal olma onu da narahat etmidi. Ona gr d
mn bel bir mslht verdi:
- Vaxtnz varsa, bu gn Sevastopal hr panoramna da ba kin.
Admiral Aslanbyov haqqnda orada da mlumat olmaldr.
...Panoram-muzeyd mni pis qarlamadlar. Amma gliimin mqsdini
bilnd dodaq bzdlr. Dedilr ki, admiral azrbaycanl ola bilmz, o illrd
sizinkilrdn orduya, donanmaya gtrmrdlr.
- Niy gtrmyiblr? - dedim, gtrblr. Bu mharibd (1853-1856-c
illr) hr birind be yz nfr dy olan Azrbaycanl svari alaylar v ayrca
82

Qaraba svari alay vuruurdu. Mhz rus hrb tarixilri yazrlar ki, Rusiyann
Qafqaz cbhsind ld etdiyi qlblrd Azrbaycan svarilri xsusil
frqlnirdi. Onlarn bu qlbsi Krm urunda gedn dylrd vziyyti bir
qdr ynglldirirdi. Bu mharibd yz llidn ox azrbaycanl zabit v
sgr tltif olunmudu. Vuruanlarn da ksriyyti by, xan v aa nslindn olan
oullar idi.
Onlar bard Kavkaz qzeti 1849, 1852, 1855 v 1858-ci il nmrlrind
kifayt qdr mqallr verib. Htta Peterburqda nizami orduda qulluq edn bir
qrup azrbaycanl dynn v zabitin siyahsn da drc edib. Zadgan
nslindn olan svari korneti Mmmdli Eyvaz li olu, liskndr aa
Sleyman aa olu, kornet Frzli Ftli aa olu, Abdulla sgr aa olu,
Murtuzli Mhmmdmin olu, hmd Aa olu, Miryusif by, Mir Mdi by
olu, Nsrulla by Hseyn by olu, Adm Mhmmd Hac Mhmmd olu, li
Hac Abbas olu, Hac lhng olu, Hac Mhmmd olu v praporik skndr
olunun dy yolu bard qsa da olsa mlumat verilir.
1858-ci il ( 83) saylarnda gstrilir ki, azrbaycanl poruik li aban
olu Varavadan Peterburqa ezam olunub. Polkovnik Ziya xan Mirz Nbi xan
olu Sankt-Peterburqda yaayr. Kornet dris by Aalarov Varavada lahidd
Mslman alaynda xidmt edir. Bundan baqa Kavkaz qzeti general smayl
by Qutqanl, general-leytenant Cfrqulu aa Bakxanov v onun hrbi
qardalar bard yazlar da verib. Tssf ki, burada admiral Aslanbyov haqqnda
he bir snd taplmad. Amma muzey iilrinin gstrdiyi dbiyyatdan yrn
bildim ki, 1855-ci ild Sevastopalda gcl dylr zaman admiral Naximov ar
yaralanb.
Mrkzi kitabxanaya gedib, admiral Naximovla bal kitablarn hamsn
sifari verdim. Yaz Yuri Davdovun Naximov sndli povestind admiral
haqqnda bel bir epizoda rast gldim: Konsilium myyn etdi ki, Naximovun
vziyyti mdsizdir. Hkimlr onun bundan sonra yaamasna inanmrlar. lm
yatanda Naximovun zab qrx saat kdi. Qrx saat tamam olanda canverm
balad. Hmin anlar ahid kapitan-leytenant Aslanbyovun gndliyind dqiq
yazlb:
yunun 30-da saat on bir yaxn onun nfs almas daha da gelndi.
Otaqda sakitilik hkm srrd, hkimlr mbahisni ksdilr v otaqdaklar
arpayya yaxnladlar. Sokolov ucadan v ox aydn kild dedi: Budur, lm
yaxnlar...
Myyn an tdkdn sonra Voyevodskinin sualna Sokolov brkdn
keindi cavabn verdi. Ham saata baxd, saat on bir on dqiq idi.
Sonra yaz Yuri Davdov izah edir ki, admiral Naximovun n yaxn adam
kimi kapitan-leytenant Aslanbyov qeydlrind he bir fantaziya yoxdur. Mhz
ona gr d admiral Naximovdan yazan btn rus tdqiqatlar - akademik
83

Y.V.Tarl, mhur hrbi crrah v hkim mharibnin itiraks N.Piroqov v

baqalar Aslanbyovun qeydlrin saslanrlar.
Sonralar Naximovun bioqrafiyas adl srin mllifi Aslanbyov yazr
ki, admiral Kornilovun hlak olmasn eidn Naximov ona son borcunu vermy
getdi. Mn iri girnd Naximov alaya-alaya artq lm dostu Kornilovu
prd.
Sabahk gn hycanla gzlmy baladm.
Uzun bir dhlizdn keib, hyta xdq. Dolama pillknlrl aa db
qapsna nqilaba qdrki mhafiz ota szlri yazlm qapn adq. Yelena
hr eyi a sal qadna tfsilat il dand. Onun zn donuq bir ifad kd.
lindki qlmi oynada-oynada tccb v kinay il mni tri szd. Dodaqalt
ns mzldanb yerind qurcaland. Qadnn hvalnn pozulduunu duyan Yelena
z ii n xahi edn adamlar saya: Rica edirm hm z admdan, hm d uzaq
yol glmi bu yoldan xtirin etiraz etmysiniz. Grnr, ox lazmdr...
Yerindn durmaq istmyn mdir ar-ar ban qaldrb rixndl:
- Bunun n Bakdan buraya glmisiniz? - Xeyli duruxub: Ax Aslanbyov
ermni admiraldr. Sizin axtarnz, mnc, mnaszdr.
- Ola bilmz, - dedim, vvla ona gr ki, admiraln familiyas Aslanbyov
deyil, Aslanbyov ola bilr. kincisi d, gr ermni olsayd, Aslanyan olard.
- Siz bunlar hans mnbdn v ny saslanb deyirsiniz?
- O illrd he bir ermni familiyasnda by sz ola bilmzdi. By,
xan v aa titullar ancaq mslman xalqlarna mxsusdur. Ermnilrin is
birc titulu olub, mlik, o da sonradan.
Fondun mdiri n Yelenaya, n d mn bir sz demdn durub sol trf
buruldu, sonu grnmyn rflr arasnda yoxa xd. Yelena yilib arxasnca
baxd. lini dodaqlarnn stn qoyub astadan yeniyetm qzlara mxsus
ltaqlqla:
- Dnizilr demikn, skan bel d tutun, hllik biz onu mlub
elmiik. Birc, Allah elsin, familiya mslsi siz deyn kimi olsun.
Txminn on-on be dqiqdn sonra lind qdim boz bir qovluq geri
qaydan mhafizi yerind oturub, bizi he grmrm kimi qovluu z
vrqlmy balad. Drin, skutlu bu yarmzirzmi otaqda arabir alan vrqin
ssi mnim intizarm daha da artrrd.
Handan-hana:
- Baxaq grk, - dedi, - Sizin szlrinizd hqiqt varm? xsn mn bh
edirm ki, bel bir grkmli admiral mslman ola...
Mn daha dz bilmzdim. Dz, qorxurdum, z baxb, sonra da gtrb
geri aparsn v desin ki, sizin dediklrinizdn sr-lamt yoxdur. Ayaa durdum.
limi cibim salb, pasportumu v vsiqmi xardb stolun stn qoydum.
- Buyurun, - dedim, - mn bu iki sndimi Siz etibar edirm. Siz d
vzind qovluu verin, zm baxm.
84

Hiss eldim ki, mnim bu sbirsizliyim Yelenann da xouna glmdi. O,

astadan, narahatlqla:
- Ax, bel olmaz...
Mdir d dz bilmyib bir az sbi:
- N deyirm, buyurun, - deyib, - qovluu mn verdi. Admiraln xsi
iin baxr v gzlrim inanmram. lahi, bu qdr saxtakarlq etmk olarm?
Nfsim tngiyir, hyacandan xsi i limd sir. Dz bilmyib sevincimi onlara
da bildirmk istyirm.
- caz verin, Sizin n admiraln ad-familiyasn oxuyum. Mdir dinmir.
Amma Yelena, mnim qlbmi, sevincimi duyan Yelena:
- Buyurun oxuyun, - dey n ssl cavab verir.
Oxuyuram:
- Aslanbyov brahim by Allahverdi by olu. sli beldir. Lakin qara
tula bu ad-familiyann stndn xtt kilib, dzli edilib: Aslambeqov Avramiy
Boqdanovi, 1822-ci ild Bakda anadan olub. sl-ncabti is aalqdr
(zadgan). Dini mslmandr. Sonuncu iki szn stndn d xtt kilib, vzind
pravoslavny yazlb. gr mmkns, icaznizl admiraln xsi iindn
qeydlrimi gtrm...
Yelena sevincl:
lbtt, olar, buyurun, ylib qeydlrinizi edin, mn is icaz verin
mrxxs olum.
Mnim smimi tkkrm mmnuniyytl qbul edn Yelena gedn kimi
mdir srt ssl bildirir:
- Yolda qeydlr gtrmk olar, amma nadir fonda saxlanan
xsi iin foto-srtini xartmaa icaz verilmir.
- ox sa olun, - dedim, - mn bu qeydlr d bs elyr. Bel bir
qadaann olmamasn mn oxdan bilirdim. Lakin bu dar macalda mbahisy
girimyi artq hesab etdim. Bir d ki, bu mn he lazm deyildi. Balcas o idi ki,
mn hmyerlim haqqnda, ilk azrbaycanl vitse-admiral bard nadir tapnt il
zlmidim. Bu sevinc mn bs idi.
MNBLRDN GLN SSLR
Bak liman getdikc yararl hala salnrd... Gmi heytinin ksriyyti
bakllardan olurdu. Gmiiliyin inkiaf bakllarn oxunu dniz hmilik
balayrd. O illrd hr nadir aillr rast glmk olard ki, dnizi olmasn.
Gmilrd qara fhl ilyn d ox idi. 1820-ci illrd Bak sularnda artq
altma qdr yelknli gmi zurd.
Qlman lkin, xalq yazs

85

Azrbaycan Hrbi Dniz Donanmas tarixind ilk admiralmz Drgahqulu

byin olu Birinci Mirz Mhmmdxan olmudur. Tssf ki, hllik onun
fotooklini ld etmk v mr yolunu tam yrnmk mmkn olmamdr. Lakin
Hrbi Dnizilik tariximizin shiflrind Mirz Mhmmdin faliyyti bard az
da olsa mlumat var. yirmi yanda Bak xanlna hakim olan Mirz
Mhmmdxan atas Drgahqulu bydn sonra brbad hala dm iqtisadiyyat
qaydaya salmaqla yana, xzrd gmiiliyin inkiafna xsusi qay gstrdi. lk
df Bak limannda gmiiliyin inkiafna da o balamdr. Bu mqsdl
Avropada gmiqayrma tcrbsini yrnmk n sfr d xmdr. Sevimli
yazmz Qlman lkinin Bak v bakllar sndli srindki bir epizod tarixi
fakt kimi qiymtlidir.
Bir gn Mirz Mhmmdxan olu Mlik Mhmmdi yanna arb
dedi:
- Qulaq as, Mlik Mhmmd, gr, n deyirm. Biz dniz sahilind
oturmuuq, ancaq z gmilrimiz yoxdur. Balq gmilri il i amaz. Biz el
gmi lazmdr ki, stmz dmn glnd onun qabana xa bilk.
Atasnn szlrindn he bir ey baa dmyn Mlik Mhmmd
gzlrini dy-dy ona baxrd.
- Bunun n mn Avropaya getmliym, - deyib Mirz Mhmmd xan
drindn nfs ald. - Yax gmilri ancaq oralarda dzldirlr.
- Bs burada kim qalacaq? - Mlik Mhmmd tccbl sorudu.
- Nec yni kim qalacaq? Sn!
Mlik Mhmmd bzi ilr qararaq atasna kmk edirdis d, zn
qar bu cr etibar he gzlmirdi.
Hmin illrd Bakda olmu syyah Lerx yazrd ki, Bak xan admiral
Mirz Mhmmd xan tez-tez Langert gedrk orada gmi inasna rhbrlik
edirdi.
On doqquzuncu srin vvllrin mxsus baqa bir mnb d mvcuddur.
1804-1806-c illrd Azrbaycana iallq mqsdil gln rus qounlarnn
burnunu Xzrdki hrbi dnizilrimiz ustalqla ovmudular. ran tarixisi Nsir
Ncimi yazr ki, Abbas Mirznin csartli srkrdsi, Baknn igid komandiri
(slind valisi) Hseynqulu xan toplardan birini rus gmilrindn azacq aral olan
yer kib, heyrtlndirici cldlik v fdakarlq gstrrk dmnin bir ne
gmisini top mrmisiyl dniz qrq etmidi.
bhsiz ki, on yeddi yal brahim by Aslanbyovun Peterburqda Hrbi
Dniz Korpusunu bitirmsi d ilk admiralmz Mirz Mhmmdin arzu v istyi
il bal olmudur. Bakxanovlarn ail crsind Allahverdi adl bir xs vard.
Blk, brahim by Aslanbyov hmin Allahverdi byin oludur? Tssf ki, yz
yetmi illik zaman msafsind bunu dqiqldirmk mmkn olmad. Ancaq
xatrlamaq istdik ki, o vaxtlar aa tbqy mxsus ailnin on yal olu
Rusiyada oxumaq imkanna malik ola bilmzdi. Demk, ilk vitse-admiralmz
86

brahim by Aslanbyov Bak xanlarnn nslin mnsubdur. xsi iindn zdagan

nslin mnsub olmas bard qeyd d bunu sbut edir.
Adtn ensiklopediyaya dn hr hans grkmli frdin, xsiyytin harada
doulduu, hans milltin olu oduu yazlr. N mhur nair .D.Stinin 1911-ci
ild nr olunmu oxcildli Hrbi ensiklopediyasnda, n d sovet dvrnd
xan hrbi dniz ensiklopediyalarnn he birind admiral Aslanbyov haqda bu
cr mlumatlar yoxdur. Grnr, Rusiyann hrbi-dniz donanmas
tdqiqatlarna bel grkmli bir srkrdni znnkldirmk srfli olub. Niy
d olmayayd? Ax, vitse-admiral Aslanbyov hm d hrbi donanma tarixind
grkmli alim kimi tannb!
ADMRALIN MR YOLU
Bzi mnblrd, xsusil sovet dvrnd nr olunan srlrd
Aslanbyovun tvlld 1820-ci il gstrilir. Fikrimizc, bu da shvdir. nki
1917-ci il inqilabndan vvl nr olunan mnblrd admiral brahim by
Allahverdi by olu Aslanbyovun 1822-ci il sentyabrn 10-da Bakda anadan
olduu gstrilir. il Peterburqdak dnizilik mktbind thsil alan brahim
by oran 1837-ci ild (ad Qrmz lvhy yazlmaqla) bitirmidir. Baltik
dnizind Aleksandr Nevski v Prozerqin hrbi freqatlarnda zn miman
Aslanbyov iki il mperator I Petr srtli hrbi gmisind Daqerord yaxnlnda
keiriln tlimlrd itirak etmidir.
1842-ci ild dnizilik mktbi zabitlri sinfini bitirn brahimby Qara
Dniz Donanmasnn hrbi nzart gmilrind zm, Qara dnizin rq
sahillrind ba vern toqqumalarda itirak etmidir.
Elbrus hrbi gmisin komandirlik edn leytenant Aslanbyov 1854-c
ild dmnin ticart gmilrini darmadan etmk n drd df (30 iyun, 7 iyul,
3 v 6 avqust tarixlrind) dniz xm, avqust aynda is desant gmisinin
doyn batareyasna komandirlik etmidir. Bu xidmtin gr ona kapitanleytenant rtbsi verilmidir. Hmin il sentyabrn 13-dn mharibnin axrna kimi
Sevastopal qarnizonunda olmu, avqustun 27-d sonuncu hcumu df edrk
kontuziya almdr. rq mharibsindn sonra Nikolayev limannda 36-c
donanma ekipajna komandirlik etmidir.
Aslanbyov 1860-1861-ci illrd Sokol prli korvet gmisinin komandiri
kimi Aralq dnizind zm v hmin gmini Krontadta gtirmidir. 1863-c ild
hmin korvetl Nikolayev hrin qaydan brahim by iki ildn sonra Retvizan
gmisin komandir tyin edilmidir. Bir mddt mhur vitse-admiral Butakovun
zirehli eskadrilyasnda qrargah risi olmudur.
Aslanbyov 1869-1872-ci illrd dflrl mxtlif mumdvlt
hmiyytli msllri yrnmk n toplanm komitlr sdr tyin edilmidir.
87

Estoniyaya ezam olunan brahim by gmiilik mktblrinin yaradlmas v

ticart gmilrinin dzldilmsi n yaranan komitnin zv olmudur.
1878-ci il yanvarn 1-d kontr-admiral rtbsi verilnd brahim by
Aslanbyov skkizinci donanma ekipajnn risi idi.
Onun trcmeyi-hal hm admiral kimi, hm d hrbi dniz tarixisi kimi
ox zngindir. gr baqa hrbinin mr yolu il mqayis etmli olsaq, ancaq
general liaa xlinskinin artilleriya tarixindki xidmtlri ona brabr ola bilr.
Ona gr ki, azrbaycanl generallarndan hrb elmi il mul olan ancaq liaa
xlinski idi. Frq birc ondan ibartdir ki, liaa xlinskinin elmi v hrbi
faliyyti Azrbaycanla daha ox bal olmudur. Admiral Aslanbyovun elmi
tdqiqatlar is rus hrb elmind geni istifad olunsa da, bu gn qdr biz glib
atmamdr. Daha dorusu, zmzd n tdqiqat olmudur, n d tbliat...
1872-ci ild Birinci Pyotrun anadan olmasnn 200 illiyi Rusiyada byk
bayram nliyi kimi keirilirdi. Bu mnasibtl mum rus texniki srgisind itirak
etmk v imperatorun kiik avarl gmi dstsin Moskvaya kimi rhbrlik etmk
hmyerlimiz Aslanbyova etibar olunmudu.
1879-82-ci illrd brahim by gmi heytil dvr-alm syahtin
xmdr. O, Sakit okeanda dmir zirehli hrb v buxar yelknli iti gedn
gmilrdn ibart hrbi heyt (Minin, Knyaz, Pojarskiy, Hersoq
Edinburskiy, Assiya v Afrika) rhbrlik etmidir. Aslanbyov okeanda
srtl hrkt edn kreyserlrin v uan eskadrilyann orduda ttbiq edilmsinin
tbbskardr, O, mhur admiral A.A.Popovun xahii il sonuncu lahiyd
nzr almaq mqsdil tlb v qsurlarn, siyahsn trtib etmidir.
Admiral brahim by Aslanbyov sakit okean adalarnda zm htta
Poleneziyann xrda adalarn da dolamdr. Onun xsi iind saxlanan ry v
xatirlrdn, xsusil dniziliy aid inqilabdan vvlki dbiyyatdan mlum olur
ki, Aslanbyov z heyti v mumiyytl, tabeliyind olanlarn arasnda yksk
hrmt qazanmdr. llrin soldurduu sndd ad-familiyasn oxuya
bilmdiyimiz bir kontr-admiral yazr ki, rus adn yksk tutan Aslanbyov xarici
lklrd d yax tannrd. O, gmi heytind ruh ykskliyi yaratma mhartl
bacarrd. Htta kiik rtblilrin d xsi tbbsn qiymtlndirirdi. Aq
rkliliyi v qtiyyti il oxlarndan frqlnirdi. Aslanbyovun gmil sfrlri
haqqnda oxlu ltiflr, elc d znn dand mzli rq hvalatlar hl d
mhurdur. Bu onun mhur xsiyyt kimi n qdr sevildiyini bir daha gstrir.
1884-c ild kontr-admiral brahim by Aslanbyov Baltik komandasnn
kiik flaqman tyin olunur. il sonra - 1887-ci il sentyabrn 22-d hrbi-dniz
donanmasndak misilsiz xidmtlrin gr ona vitse-admiral rtbsi verilir. Bu ali
rtbdn sonra Baltik donanmas zr flaqman vzifsin tyin olunan Aslanbyov
1901-ci il dekabrn 7-d Peterburqda vfat edir.
O, hmyerlimiz, byk rqnas alim Mirz Kazm byl dost olmu, dahi
rus yazs Lev Tolstoy is onu axtarb tapm, admiral Naximovun hlak olma
88

shnsini ona danmasn xahi etmidir. Lev Tolstoy mhur Sevastopal

hekaylrini yazarkn admiral Aslanbyovun xatirlrindn bhrlnmidir.
mrnn lli ildn oxunu hrbi dniz donanmasnda nmunvi xidmtd keirn
admiral brahim by Aslanbyov Rusiyann v xarici lklrin yksk ordenlri il
tltif olunmudur. Hmyerlimizin xidmtlri Serbiyann Takova (1879),
Rusiyann Mqdds Vladimir (1854), 1 drcli Mqdds Stanislav (1881),
1 drcli Mqdds Anna (1883), A qartal (1888), Yaponiyann Gnin
domas (1882), Havay dvltinin II drcli Kalakiya (1982) ordenlrin layiq
grlmdr.
1881-ci ild imperator III Aleksandrn tac qoyma mrasimind itirak edn
Aslanbyova hdiyy olaraq qlnc verilmi v bir illik mvacibi hcmind pul
mkafat ayrlmdr.
Hl salnda - 1882-ci ild Saxalind bir yarmada, Oxot dnizind is
bir krfz Aslanbyovun ad il adlandnlmdr.
Boris Maslenikovun 1986-ci ild nr olunmu Dniz xritsi nql edir
kitabnn 28 v 253-c shiflrind hmyerlimiz haqqnda verilmi qsa bioqrafik
gstrici ox byk hmiyyt ksb edir. sasl mnblrdn toplad faktlar
mllif ilk df oxucuya tqdim edir:
Aslanbyov yarmadas. Oxot dnizi, Saxalin adas, 1882-ci ild ekipaj
kliper tsvir edilib. Sakit okean komandan, eskadriya kontr-admiral brahim by
Allahverdi by olu Aslanbyov soy ad il adlandrlb. Soyadlar xrit zrind
hrf shvi il yazlb.
Aslanbyov krfzi. Oxot dnizi, Saxalin adas, 1882-ci ild kf edilib v
xrity ekipaj, kliper Plaston kimi yazlb. El hmin vaxtda da .A.Aslanbyov
soyad il adlandrlb.
Aslanbyov brahim by Allahverdi by olu (1822-1900). Dniz korpusu
mktbini bitirib. 1837-42-ci illrd Baltik dnizind zb. 1842-61-ci illrd Qara
dniz donanmasnda Selafail, Varava gmilrind, Femistokol briqind v
baqalarnda qulluq edib. 1865-68-ci illrd Retvizan gmisinin komandiri,
1879-1882-ci illrd Sakit okean eskadrilyasnn komandiri olub. 1887-ci ild
vitse-admiral rtbsi alb.
QRB V XO BR TSADF
Min doqquz yz doxsan nc ilin sentyabr aynda Qax rayonuna
ezamiyyt getmidim. Marsan kndind Eldar Hac olu Mmmdov soyadl bir
cavanla tan oldum. i, snti il maraqlandm.
- Mhndism, - dedi, 14 ildir ki, Saxalind neft xarram, indi
mzuniyyt glmim.
- Tsadfn orada Admiral Aslanbyov adasna rast glmmisn?
- El mn o adada yaayr v ilyirm, - dedi.
89

- N yax tsadfdr, Azrbaycanl admiraln adn dayan adada

hmyerlisi yaayr v ilyir.
- Admiral Aslanbyov mgr azrbaycanldr? Siz bunu dqiq bilirsiniz?
- Bli, - dedim, - o, xalqmzn ilk vitse-admiraldr.
- Bu bard bizim ada sakinlri arasnda, qeyri milltlr tez-tez
mbahismiz olur. Familiya oxarlna saslanaraq mn v hmyerlilrim
admiral bizim xalqn oludur - deyiriks d, limizd he bir sas yoxdur.
Bilmirik, n vaxt yaayb, n vaxt lb... Bir-iki df mzuniyyt glnd
rayonumuzun tannm ziyallarndan bu bard sorudum. Hams dedi ki, bizim
el admiralmz yoxdur.
Mn sevincl:
- Var, - dedim, - Eldar, Saxalin qaydanda yolunu Bakdan sal, grk,
sn admiraln fotokillrini v bioqrafiyasn yazb verim. Aslanbyovun bizim
xalqn olu olmas haqqnda lind sas dlil olsun.
Mndn d artq sevinn Eldar:
- ox sa olun, - dedi, - mn d admiral Aslanbyovun haqqnda qsb
kinoteatrnda bir g dzldcym.
ADMRAL HM D ALMDR
...Admiral brahim by Aslanbyovdan yazan rus tdqiqats onun
haqqnda Admiral Naximovun bioqraf kimi daha ox mhurdur szlrini
iftixarla qeyd edir. Tsadf deyil ki, brahim byin Naximovun bioqrafiyas adl
oerki kitab kimi bir ne df nr olunmudur.
Admiral Aslanbyovun elmi-publisistik srlri is ayrca tdqiqata
layiqdir. Hrbi-dniz donanmasnn on doqquzuncu sr tarixini aradran
tdqiqatlarn ksriyyti mnb kimi bu gn istifad edirlr. He tsadf deyil ki,
1889-cu ild Sankt-Peterburqda Vitse-admiral Aslanbyovun yarmsrlik
yubileyi adl kitab da nr olunmudur. V.Fridriksin Kontr-admiral
Aslanbyovun bayra altnda zn Afrika kreyseri adl kitab is hl 1880-ci
ild yen Sankt-Peterburqda iq z grmdr. Q..Syominin Sevastopal tarixi
oerklri kitabnda (1955-ci il) is admiral Aslanbyovun gndliyindn geni
istifad olunmudur.
Knyaz-admiral V..Baryatinski is hmyerlimiz haqqnda yazd
xatirlrind qeyd edir ki, rq v Qafqaz ltiflrini o qdr maraqla danard ki,
msahibi q edn qdr glrdi. Bu ltiflr indi d dnizilrin dillrind gzir.
On doqquzuncu srin altmnc illrindn balayaraq admiral brahim by
Aslanbyovun Morskoy sbornik jurnalnda silsil elmi-publisistik mqallri
drc olunmudur: Sokol dorlu hrb gmisinin Aralq dnizindn Krontadta
sfri (1861), Admiral Naximov (bioqrafik oerk, 1868), Admiral A.S.Qreyq
(1873), Admiral A..Panfilov (1874), Dniz akademiyasnn 50 illiyinin bayram
90

edilmsi mnasibtil nitqi (1877), Kontr-admiral Aslanbyovun sfrlri

haqqnda mlumatlar (1881) v baqa mqallrdn tdqiqatlar bu gn d
bhrlnirlr.
bhsiz, admiral brahim by Aslanbyov Rusiyada yaayb-ilmsydi,
bel ali rtby ata bilmzdi. Yz altm ildn sonra onun bizim n qaranlq
qalan mr yoluna, hrbi faliyytin az da olsa iq sala bildik. Bu is son drc
vacibdir. Yoxsa, qeyri milltlr, xsusil naxlf qonularmz bizim unutduumuz
mhur oullarmz znnkldirir, stlik d: Sizin tarixiniz kasb olub,
grkmli hrbi oullarnz yoxdur, - demkl xalqmz thqir edirlr.
...Hrbi-Donanma tariximiz onsuz da kasbdr. Bu sahd faliyyt gstrn
oullarmz az qala barmaqla saylacaq qdrdir: Kontr-admiral Clil Cavadov
(1916-1980) v vitse-admiral Hmid Qasmbyov (1923-2005), kontr-admiral
Rafiq sgrov (1949), Eduard Hseynov (1938-1993), vitse-admiral ahin
Sultanov. Vssalam!
N yax ki, bu boluu myyn qdr d olsa dolduracaq brahim by
Aslanbyov kimi admiralmz gec d olsa tapa bilmiik.
20 noyabr 1993-c il
PORT-ARTURUN AZRBAYCANLI QHRMANLARI
Zaqafqaziya mslmanlarnn bas eyxulislam bdlslam Axundzad
Rus-Yapon mharibsinin balanmas il xalqa xsusi bir mracitnam
nvanlad. Orada mslmanlarn xyantkar yaponlara qar mharibd itirak
etmy hazr olduqlar gstrilirdi.
Azrbaycan burjuaziyas mharib fonduna oxlu vsait verdi. Bak
bldiyy idarsi mharib fonduna 15 min manat, Gnc hr dumas 2 min
manat, neft snayeilrinin qurultay uras 150 min manat, Hac Zeynalabdin
Tayev, msi sdullayev, Musa Nayev v baqa iri kapitalistlr 10 min
manatdan ox pul vermidilr. Mharib fonduna vsait toplanmasnda varllarla
brabr mmurlar, mrtce zabitlr d can-bala itirak edirdilr. Azrbaycan
by-mlkdar dairlrindn xan bir sra azrbaycanl zabitlr d Port-Arturun
mdafiilri srasnda idi.
Azrbaycan tarixi
II cild, sh. 548, 1964-c il nri
1904-1905-ci illrd Uzaq rqd Port-Artur qalas urunda dylrin
itiraks iki srkrdnin - liaa xlinski v Smd by Mehmandarovun olduu
oxuculara mlumdur. Tssfki, onlarn da hmin illrdki dy yollar indiydk
xalqmza atdrlmamdr. Hrb tariximizin bu almam shiflrind arxiv
sndlri sasnda tdqiqat aparanda mlum oldu ki, indiydk ad v xidmti
91

unudulmu tam svari general Hseyn xan Naxvanski, ahzad-general

mirkazm Mirz Qacar, sr by Talxanov, ahzad-podyesaul (kazak
qounlarnda kapitan) Feyzulla Mirz Qacar, ahzad-podpolkovnik liqulu Mirz
Qacar, polkovnik lyas by Aalarov, tabs-kapitan Gray by Vkilov, xounjuy
(kazak rotasnda ilk zabit rtbsi) bdrrhman Qurbanov, Clalddin Musayev,
poruik Aababa Sadov, podporuik Zlfqar by Barbyov v baqalar PortArtur mharibsind mrdlikl vurumular.
***
Gec keirdi, istiraht etmy hazrlardm. Birdn telefon zng ald.
Bel bivaxt, kimdi, grsn? - dey fikirlib dstyi qaldrdm. Zrif ssli bir
qadn zrxahlq edib:
- Mn filanks lazmdr, - dedi.
- Mnm, eidirm sizi...
- Gec olduu n balayn, sizi narahat edn Qalina Semyonovna
Sfrovadr. Telefonunuzun nmrsini indic tinlikl yrn bildim. Trtib
etdiyiniz general liaa xlinskinin Xatirlrim kitabn mn maraqla oxudum.
Bilirsiniz, sizi niy narahat eldim? Bizd 1905-ci ild nr olunmu Niva jurnal
saxlanlr. Orda liaa xlinski v Smd by Mehmandarov haqqnda yazlar
var, killri d drc olunub. Amma ndns xlinski kitabna yazdnz zahlar
v qeydlr blmsind bu bard oxuculara he bir mlumat vermmisiniz.
- Qalina Semyonovna, - dedim, - mnim o mnbdn xbrim yoxdur. ox
sa olun ki, bu bard mlumat verdiniz. Gn sabah kitabxanaya gedib...
- Kitabxanaya niy?, - dey Qalina Semyonovna etiraz etdi,mmnuniyytl jurnal mvqqti istifad n siz ver bilrm.
Ertsi gn Q.Sfrovann ors ksindki mnzilind grb jurnal birg
vrqldik.
Niva jurnalnn 1905-ci il drdnc nmrsinin yetmiinci shifsind
liaa xlinskini alt nfr dy - zabit v iki qadnla birg kilmi foto
kilini drc edib. kilalt yazda oxuyuruq:
Port-Artur mdafisini igid artilleriya komandiri liaa xlinski Syuin
kndinin yaxnlndak Drakonovy Xrebet dana at aaraq yaponlarn
hcumunu df etmidir. Podpolkovnik liaa xlinski gstrdiyi radt gr
Mqdds Georgi ordeninin drdnc drcsin tqdim edilmidir.
kild ortada artilleriya komandiri liaa xlinski, zabit Mixaylov,
ikin, Karamev, Qyunter, uleykin v baqalar.
- nc istehkamda olan bir hadisni illr kendn sonra liaa xlinski
bel xatrlamdr:
- Tamamil aqda duran toplarmn ati, hcum edn yapon piyada
qoununu geriy oturtdu. Atma ssini eidn polkovnik Mehmandarov general
Nadeinin yeralt qazmasndan xaraq yanma gldi. Fikirldim ki,
ehtiyatszlma gr hirslnckdir. Vziyytl tan olduqdan sonra dedi:
92

- Yax elmisiniz. Birinci batareyann bir vzvodunu da siz kmy

gndrirm.
Mehmandarov tdbir v srncamlar byndiyini sylyib, z mntqsin
qaytd. Bu mliyyata gr mn, khn orduda qhrmanlq ordeni olan Georgi
Pobedanossev ordenin tqdim edildim.
Jurnaln hmin shifsind hmyerlimiz Smd by Mehmandarovun da
kli verilib. Haqqnda is bel bir mlumat yazlb:
Yeddinci rqi-Sibir artilleriya briqadasnn general-mayoru Smd by
Sadq by olu Mehmandarov Port-Artur mdafisindki qhrmanlna gr
drdnc drcli Mqdds Georgi ordeni il tltif olunub.
Nivann yetmi birinci shifsind gzl, zrif naxlarla ilnmi bir
buynuz kili d verilib. Port-Artur dylrin komandan general Anatoli
Mixaylovi Stessel Zaqatala hr cmiyyti trfindn hddiy alnan bu buynuz
gml ilnib. klin altnda oxuyuruq: Zaqatala hr sakinlrindn generaladyutant A.M. Stessel da keisi buynuzunu hdiyy edirik.
Niva jurnal tkc bir illik nmrlrind Azrbaycan xalqnn mhariby
knll ian toplamas haqqnda v Qafqaz svari briqadasnn trkibind vuruan
oullarmzn qhrmanl bard az da olsa mlumatlar verir. Onu da xatrladaq
ki, Port-Arturda .xlinski v S. Mehmandarovdan baqa da yapon samuraylarna
qar dyn hmyerlimiz sdby Talxanov, Hseyn xan Naxvanski, brahim
aa Usubov, qvardiya polkovniki Krim by Novruzov, polkovnik Davud by
Yadigarov, Gray by Vkilov, poruik Aababa Sadqov v hl adn
bilmdiyimiz onlarla Azrbaycan olu mrdlikl vurumular.
Dvrdn, quruludan asl olmayaraq oullar hmi Vtnin sgrlridilr.
Vtn n vaxt thlk qarsnda olarsa, igidlr bir ssl silaha sarlmaa hazrdlar.
yirminci sr tarix nfsindn bart pskrnd eloullarmz da bir ssl ayaa
qalxb Vtnin mdafisin gediblr.
XlX-cu srin ortalarnda Qaraba igidlrinin, irvan alaynn, Kngrli
dylrinin, Qazax svari dstlrinin yadellilr qar qeyri-adi
qhrmanlqlarnn ahidi olan xalqmzn byk mtfkkir olu M.F.Axundov
fxrl deyirdi: Domam Qafqazda analar qorxaq.
Hl bir xeyli vvl (1828-c ild) mhur rus tarixisi, general Platon
Zubov Grcstan v Qafqaz haqqnda alt mktub srind yazrd:
Mslman svari alaylar haqqnda mhakim yrtmk n onlar
dyd grmk lazmdr: bunlar imyi xatrladr, bunlar qzblnmi Allahn
birdn-bir irisin drk lm v dht saan oduna bnzyirdi. Mslman
alaylarnn gzlrim nnd trtdiklri igidlik xariqlrini hl d heyrtl yad
edirm... Onlar silahdan ox byk bir mhartl istifad edrk, qorxmaz v csur
svari kimi dyrdlr.
gr oxucu Aleksandr Stepanovun Port-Artur, Trofim Barisovun
Portarturular romanlarn mtali edrs, onda grr ki, 1904-c il dekabrn on
93

altsnda komandan Stessel qalan yaponlara danqsz tslim etmk istynd

polkovnik S.Mehmandarov v onun zabit heyti etiraz edrk nec sblmidilr.
Smd by Mehmandarov v onun zabit heyti inad edirdilr ki, qalan son nfs
qdr mdafi etmk lazmdr. He ks biabr vziyytd Rusiyaya qaytmaq
istmirdi.
- Kapitan, sizin kimi zabitlr orduda qulluq etmk yaramaz. Mehmandarov onun stn qqrd. - Siz bizim admz korlayrsnz, - deyib
yumruunu havada oynatd.
- lahzrt, xahi edirm, mni thqirlrdn qoruyasnz, - kapitan
Vamenoz hirsindn prtm halda general Stessel mracit etdi.
- Hr eydn qabaq sakit olmaq lazmdr, cnablar! Polkovnik
Mehmandarov, sizi qayda-qanuna riayt etmy dvt edirm.
Qzn mbahislr baland, zabitlr iki hissy blndlr: bir nesi
kapitan Vamenzonu, qalanlar is polkovnik Mehmandarovu mdafi edirdilr
(A.Stepanov, Port-Artur sh. 777-778).
***
1904-c il yanvarn 26-da Rus-yapon mharibsi balananda polkovnik
Hseyn xan Naxvanski ksriyyti qafqazllardan tkil olunmu ikinci Dastan
svari alayna komandanlq edirdi. Hseyn xann alay 1905-ci il yanvarn 14-d
Lan-Lun-Qou kndi urunda ar dylr aparmdr. Bir ne gn kndi ala
bilmyn dylr mahir komandirin hrbi fndi il dan z hcuma kerk
srtli zrb il yaponlar knddn vurub xartmlar. Bu gcl dy shnsi
mhur rssam Maruzovskinin yal boya il ildiyi rsmlrd bdilmidir.
srd alay dylrin qzn hmlsi v svari polkovniki Hseyn xan
Naxvanskinin obraz ustalqla ilnmidir.
Mhur rus jurnalisti A.Kvitka Port-Arturda mharib balananda knll
cbhy getmi v dylrd jumalist-zabit kimi itirak etmidir. Mharib gedged Zabaykalye kazak zabitinin gndliyi adl maraql bir sr yazmdr. 1908ci ild Sankt-Peterburqda nr etdirdiyi hmin kitabda igid elolumuz polkovnik
Hseyn xan Naxvanski haqqnda da maraql shiflr var.
Shif 181-d: Axam st Bensixuda svari qvardiyas Hseyn xan
Naxvanskinin tkil etdiyi ikinci Dastan alay gzlnilir. Alay qafqazllardan v
svari qvardiyasnda xidmt edn sem zabitlrdn tkil olunmudu.
...Avanqard tamnn ardnca yzlrl adam polk komandiri, onlarn da
ardnca uca bir aacn zirvsind polkovnik Xan Naxvanskiy mxsus qzl
aypara nianlar dalalanan dst grnd.
Alay crglnmi tamlarla kolon boyu uzanrd. Biz is xann
zabitlrindki atlara hsdl baxrdq. Mn axam saat onda Hseyn xan general
Lyubavinin yanna trb, evim qaytdm.
Shif 245-d: Dastanllarn komandiri Hseyn xan Naxvanski,
podpolkovnik Byuntiq v knyaz Tumakov hytim daxil olanda shr saat on bir
94

olard. Onlar mniml nahar etmy qaldlar... Hseyn xann sgr v komandirlri
dylrd hamdan seilirdi. Onlar bir eyd qnamaq olard, o da hddindn
artq csur olmalarnda...
Shif 361-d: Polkovnik Xan Naxvanskinin Qafqaz-kazak briqadasnn
csurlar yapon nqliyyatn mhv etmilr...
gid hmyerlimiz, polkovnik Hseyn xan Naxvanski yaponlara qar
apard dy mhartin gr "Mqdds Georgi v drdnc drcli, bantl,
st yazl qzl silahla Mqdds Vladimir v gidliy gr ordenlri il tltif
olunmudur.
Rus-Yapon mharibsindki srkrdlik faliyytin gr Hseyn-xan
Krbal xan olu Naxvanskiy 1907-ci il martn 31-d general-mayor rtbsi
verilmidir.
GENERAL SMD BY MEHMANDAROV
PORT-ARTUR DYLRND
Port Arturun mdafisi zaman gstrdiyi dy xidmtlrin gr Smd
by Mehmandarov bir ne dy ordeni v qzl silahla tltif edildi, generalmayor rtbsi ald. General Smd by Mehmandarovla bir yerd xidmt edn v
onu xsn tanyan zabitlrin onun sarslmaz soyuqqanll v misilsiz radti
haqqnda byk rbtl danrdlar.
1904-c il dekabrn 16-da Port-Artur qalasnn hrbi uras danqsz
tslim olmaa ss verdikd general Smd by Mehmandarov v onun igid zabit
heyti buna qar qti olaraq etiraz etdilr.
1904-1905-ci illrd Rus-Yapon
mharibsinin salnamsindn
1904-c ild rus-yapon mharibsi balananda Smd by Mehmandarovun
qrx skkiz ya vard. Yelizaveta Nikolayevna il evlnmlrinin bir ili tamam
olmamd. Yelizaveta Kiyev qadn - gimnaziyasn bitirmidi. Port-Artur hrbi
nslindn idi. yirmi bir yal Yelizaveta, el bil anadan olandan sbr drsi
kemidir. O n ar hrb iin, n d yaral sgrlr qar laqeyd deyildi.
Zdganlar malic edib, savadsz olanlarn ailsin mktub yazr, mharib
tinliyin sbrl, dyantl dzrd.
Bir df Smd by ona deyir: - Komandanlqdan snin Peterburqa
qaytmana icaz almam. Hazrlq gr, sabah, ya da birisi gn sni yola salacam.
rinin zn ax baxan Yelizaveta:
- Smd by, - demidi, - lkd mharib gedirs, snc, sgrin yeri
harada olmaldr?
- lbtt, cbhd!
95

- Bax, mn d cbhdym, yoxsa, mni qadn grb sgr olmama bh

edirsn?
- Ax, sn ana olmaa...
- Bir d bu shbt qaytmayaq. Sz verirsn... Bu.mvzudan vaz ke,
zizim! Snsiz mn Peterburq yox, he Paris d lazm deyil.
Bu rin, Vtnin sadiq bir qadnn aq rk shbti idi.
Yanvarn iyirmi altsnda gec yaponlar ruslarn Port-Artur limannda
dayanan eskadrasna hcum edib Retvizan, Sesarevi zirehli gmilrini v
Pallada kreyserini yandrdlar. Mharib baland. Shrisi Smd by
Mehmandarovu yeddinci rqi-Sibir atc topu divizionunun komandiri tyin
edirlr. Bu quru qounlarnn komandan, general-mayor Roman Kondratenkonun
mri idi. Roman sidorovi Mehmandarovun dyd dyantin, komandirlik
bacarna yax bld idi. Mhz ona gr d Smd byi rq cbhsinin risi
tyin etdi. Bura Port-Artur mdafisind n mhm cbh hesab olunurdu.
Yaponlar ksilmdn bombalar yadrrdlar. Polkovnik Smd by Mehmandarov
komandan Kondratenkonun n yaxn kmkilrindn biri idi. Topularn
mliyyatna bacarqla rhbrlik edn Mehmandarov qala mhasird olanda
hmi n mvqelrd v ox thlkli yerlrd srrast atl samuraylarn
hcumunu df edirdi.
***
Port-Artur mharibsinin balanmasndan yz bir il keir. Bu mddtd rus
dilind minlrl dbi-bdii, elmi v publisistik srlr nr olunub. Xsusil,
1905-1910-cu illrd bu mvzuda oxlu gndliklr v xatirlr yazlmdr. 1906c ild nr olunmu P.Larenkonun Port-Arturun zabl gnlri kitab da bu
qbildndir. Burda srkrd elolumuz Smd by Mehmandarovun tkc dy
qabiliyyti deyil, hm d xsiyyt kimi dnmzliyi, bykly ahidlrin dili il
verilib. lk df Azrbaycan oxucularna tqdim etdiyimiz gndlikdn paralar
oxuyanda istr-istmz hmyerlimiz gr iftixar hissi keirirsn.
Hmin kitabn Noyabr hcumlarfslind, shif 494-d: Hl avqust
bombardman zaman yaponlar hiss edirlr ki, hardansa, arxadak fortlar xttindn
onlar dqiq at tutublar. Polkovnik Mehmandarovun komandas altnda olan
yeddinci rqi-Sibir artilleriya divizionu (yni shra artilleriyas) hmly mruz
qalm istehkam xttinin sa cinahnn arxasnda rtl mvqelri tutaraq
mdafiy byk kmk gstrirdi. nki qala artilleriyas hl bombardmann ilk
gnlrind ox zrr kmidi. Polkovnik Smd by Mehmandarovun shra
artilleriyas n fdakar hmllri bel df edrk yaxnlqda olan yapon batareyalan
il son drc mvffqiyytl vuruurdu.
Shif 597-d: S. daxil oldu. O shbt edirdi ki, n hmlnin
topularndan polkovnik Mehmandarov (sa cinahn btn artilleriya zr
komandiri) v podpolkovnik Stolnikov z xsi thlklrin qrib nifrtl
yanarlar; bombardman vaxt batareyalarda el gzirdilr ki, el bil partlayan
96

mrmilri grmrlr. Bel ki, onlar bu hrktlri il yerd qalanlar da

ruhlandrrdlar. Onlarn birincisi qafqazllara mxsus cngavr kimi (Smd by
Mehmandarov - .N.), ikincisi is taleyin sdatqtl itat edn dindar adamlar
kimi davranrdlar.
Burda shra artilleriyasnn hdsin balca olaraq hmlni v rapnell,
karteel dmn kolonlarn mhv etmk mslsi dr. Qala toplar ox ziyan
kdiklrindn, shra artilleriyas is tez-tez yerini dyidiyindn onlarla mbariz
aparmaq yaponlar n tin idi. O is zrblri el hey endirirdi.
Shif 606-da (11-24 dekabr): Yaral zabitlrl apardm shbtlrdn
polkovnik Mehmandarov haqqnda bzi eylri yrndim. O, csur, zn ox
sevn, tabeliyind olanlara tam ciddiyyti il yanaan bir adam idi. Onlar mcbur
edirdi ki, xsi mrdliklri il hamya nmun olma bacarsnlar. Tbitn
coun, hrartli olan bu adam szn ox kskin deyirdi. Polkovnik
Mehmandarov deyirdi ki, yalnz cat gstrmyi bacaran, all, zn sevn
adamlar qiymtlndirir; karyera zabitlrins n byk arzusu - hyatlarn
qoruyub saxlamaq v he bir xidmt gstrmdn ordenlr almaqdr.
Shif 630-da (17-30 dekabr): nc fortun mlubiyyti bizim
artilleriyann vziyytin pis tsir gstrdimi? - sualna polkovnik Mehmandarov
bel cavab verdi ki, o, vziyytd bir arlama grmr. Artilleriya raitinin
pislmsin nc fortun he bir mnfi tsiri yoxdur.
Yalnz general A.V.Fok zn birbaa cavabdan qararaq, mumi nticsi
olmayan bir yn sz dedi.
Shif 643-d (18-31 dekabr): Kims dy meydanndan bel bir xbr
gtirdi ki, bu gn general Fokla polkovnik Mehmandarov arasnda ciddi mbahis
olub. Fok sbut etmy alrd ki, qala artq dzmyck; Mehmandarov is
sbut edirdi ki, ayr-ayr istehkamlarn mhvi hl qalann sonu atdna sbut
deyil, nki mdafinin ikinci xttindn d mqavimt gstrmk olar.
Dy meydannda is tk-tk atrdlar. Qaranlqdr. nc fort
istiqamtind, bzn d qayalqdan qrmz fnrlr grnrd. Deyirlr ki, bu
fnrlr bizim sanitarlara sar mntqsini nian verir.
Brk yorunluq hiss edirm, ona gr d indi uzanb yatacaam.
Shif 690-da (23 dekabr-5 yanvar): S. mn xbr verdi ki, dnn yapon
artilleriyasnn risi qrargah il birg qalaya glmidi v qalann sa cinahnn
artilleriya risini, polkovnik Mehmandarovu (mhasir zaman general-mayor
olmudu)11 axtarrd. Smd by Mehmandarov faktiki olaraq avqust aynn
ortalarnda btn artilleriyaya rhbrlik edirdi.
11

Port-Artur dylrindki xidmtlrin gr Smd by Mehmandarovu 1904-c il oktyabrn 22-d

general-mayor rtbsi verilmidir. Smd by hm d 4-c drcli Mqdds Georgi, birinci
drcli Mqdds Stanislav ordenlri v brilyantla bzdilmi qzldstkli qlncla tltif edilmidir .N.

97

Gr zaman o, bel bir sz iltdi: Hrmtli qonaqlar yqin shv salblar.

Onlar ox gman ki, qala artilleriyasnn risi, general Beln grmk istyirdilr.
Lakin qonaqlar cavab verdilr ki, mhz mbariz aparmaqda byk ziyyt
kdiklri, zlrin mhtrm rqib saydqlar adamla - Mehmandarovla tan
olmaq onlar n ox maraqldr. Onlar general Mehmandarovun nin oxlu
trifli szlr, komplimentlr dedilr; etiraf etdilr ki, Port-Artur yaxnlnda yapon
artilleriyasnn verdiyi itki olduqca oxdur. yirmi be min kimi adam tlf olub,
oxlu yapon silah mhv edilib, hminin Port-Arturda mrmilrin atmamazl
onlarn mslsini ynglldirib.
General Mehmandarov sirliy yolu dd... o, vicdanna and iib ev
gednlrin n qddar dmni olacan bildirdi.
Gndz saat on ikidir. Yarallarn yannda idim. Hr yerd eyni sz-shbt qalann thvil verilmsindn v sirlikdn gedirdi.
Shif 752-d (3-16 yanvar): Hakimiyytin l keirilmsi haqqnda
mxtlif fikirlr sylnirdi. Msln: hmi dy mvqelrinin sa cinahnda
olan F. v . qeyd etdilr ki, guya mvqelrd olarkn nec olubsa, onlarn yannda
polkovnik (indi general) Mehmandarov da shbt sasnda bu mvzu haqda z
fikrini bildirmidi: - Hakimiyyti l keirmk n demkdir? Mn bunu baa
dmrm. gr mn komendant olsaydm v vzifmin hdsindn az da olsa
gl bilsydim, mnim qanuni hakimiyytimi, grm, limdn kim ala bilrdi?!...
gr el adam taplsayd, mn deyrdim: lahzrt, n qdr ki, kimin sl
komendant olduunu ayrd etmmiik, bu yerdn he yana trpnn deyilik... Bu
ilin sonu n qdr axmaq nticlr versydi bel, mni bu yolda niyytimdn he
bir ey dndr bilmzdi.
Hmi n cbhd olan Smd by Mehmandarovun Port-Artur
dylrind xsusi xidmtlri olmudur. Yax ki, onun masiri olan rus
juraalistlri Smd byin dy faliyytini qlm almlar.
Jurnalist E.K.Nojin Port-Arturda xan Novy kray qzetinin xsusi
mxbiri olmudur. Odlu cbhlri gzn jurnalist maraql gndliklr mllifidir.
Qeydlrindn aydn olur ki, o, general elolumuz Smd by Mehmandarovla
hmi n xtd grrmi. Rus jurnalisti azrbaycanl srkrdnin vtni Qafqaz
n darxmasnn da ahidi olub.
...Blindaja girdim. General Nadein hmiki kimi sakitdir. Onun qrargah
risi Stepanov yorundur. Burada bir ne zabit var. Polkovnik Mehmandarov da
buradadr. Biz hmiki kimi ox smimi grdk. Mehmandarov heyranlqla
vtni Qafqaz yad edirdi:
- Qafqaz ox yaxdr, ox gzldir! - deyirdi. - Tbit hr eyin
keyfiyytin zmant verrk ona z mhrn vurmudur. Amma bdbxtlik
ondadr ki, bzn da lazm olan yerd bir dn d da tapmazsan, lazm olmayan
yerd is say-hesab yoxdur. Su lazm olan yerd su olmur, ehtiyac olmayan yerd
drya qdrdir. - Ani olaraq dayanan Mehmandarov szn davam etdi: - Bs
98

slam? Yax n varsa - onu sonrak hyatn vercyini vd edir. Hr ey ox

yaxdr, amma biz cnntl yeddi mlk boyun olublar, yeddincisinin d gz
gird. Sizc, bu n olan idir? Pemanlq deyilmi? Bilirsinizmi, mn indi he n
istmirm - n cnnti, n d mlklri. Mn yalnz azca istiraht istyirm.
trafda hr yanda mrmilr partlayrd. Onlarn ikisi blindajn tavanna
dd. Zabitlr qorxu hissi il ayaa durdular. gid polkovnik Mehmandarov is
he tvrn bel pozmazd. Onun iri, all gzlrind zrrc qorxu hissi yox idi.
Smd by Mehmandarovun n thlkli dyd bel zn itirmdiyinin
ahidi olan onun silahda liaa xlinski yazr ki, oktyabrn on drdnd qala
topa tutulan zaman Smd by Mehmandarov mnim mvqeyim gldi. Hmin
mvqe yaponlar trfindn on bir dymli topdan, otuz yeddi millimetrk xrda
dniz topuna qdr mxtlif toplarla at tutulmudur. Hm d, bu mvqe
yaponlarn tfng v pulemyot ati altnda idi. Bu zaman Mehmandarovun
yaxnlnda alt dymlik mrmi partlad v yerdn qalxan qara palq onun
stn bulad, amma yaralanmad.
Mehandarov buna sla hmiyyt vermyrk, byk soyuqqanlqla
cibindn a dsmaln xarb, gzl tz paltosunun zrin srayan pal
silmy balad.
***
Dekabrn ilk gnlrind qalaya iki ar zrb vurdular. Ruslarn inadl
mqavimtin baxmayaraq, onlar qalann bir ne mhm fortlarn tutdular. kinci
ar zrb is dekabrn ikisind oldu. Komandan general Roman Kondratenko
qhrmanlqla hlak oldu. vzind iradc zif olan general Fok komandan tyin
edildi. On alt gn sonra yaponlar qalann taleyini hll edn Drakonovy Xrebet
dan l keirdilr. Port-Arturun qorxaq v istedadsz komendant general Stessel
qalan drhal dmn tslim etmk n hrbi urann iclasn ard. urada
itirak edn bzi komandirlr general Stesselin tklifin rik oldular. Lakin
general-mayor Smd by Mehmandarov, polkovnik Scmyonov v bir qrup mrd
zabitlr tslim olmaa qti etiraz etdilr. Dykn zabitlr inad edirdilr ki, gcl
yapon ordusunu geri oturtmaa hl qvvlri atar. General Mehmandarov bada
olmaqla onlar deyirdilr ki, qala hl zn saxlamaa qadirdir, n qdr ki, mrmi
var, toplardan at yadracaq. N qdr ki, patron var, tfnglrdn at
aacaq. Mrmi v patron qurtardqda is sng il dycyik. Lakin csartsiz
general Stessel mrd zabitlri eitmdi, silah yer qoyma qarnizona mr etdi.
Sonralar Rusiyaya qaydanda general Stessel qala mdafiilrinin tlbi il PortArturu tlsik tslim etdiyin gr hrbi mhkmy verildi 12.
12

1907-ci il noyabrn 27-d Peterburqda balayan hrbi mhkmd general Smd by Mehmandarov
ahid kimi istirak etmidir. O, Port-Arturu dmn vaxtndan vvl tslim edn general A.M.Stesseli,
Foku, Reysi v Smirnovu sasl faktlara gnahlandrmdr. Sonuncu nfrin faliyytind guya
cinayt trkibi olmadna gr mhkm onlara brat vermidir. General-leytenant A.M.Stessel is
prokuror glllnm tlb etmi, lakin ar ikinci Nikolayn mslhti il (o arn qohumu idi) ona on il

99

General-mayor Mehmandarov v onun zabit dostlar qala tslim edildikdn

sonra da hrbi anda sadiq qalaraq baqa sgr v zabitlr n nmun gstrdilr.
Yaponlarn rtlrin gr sgrlr hrbi sir alnr, zabitlr is Yaponiyaya qar
bir daha mharibd itirak etmycklri bard yazl iltizam verndn sonra
Rusiyaya qayda bilrdilr. General Stesselin trafndak mrtce fikirli bir qrup
zabit dillrindn bel bir iltizam verdilr. Lakin xalqmzn igid olu Smd by
Mehmandarov zabit rfini thqir edn bel bir alaq vddn boyun qard. Bir
daha Yaponiyaya qar mharibd itirak etmycyi bard iltizam vermdiyin
gr general-mayor Smd by Mehmandarov sir alnb Yaponiyann Naqoya
hrin gndrildi. O, 1905-ci il avqustun 23-d Amerika hrind Portsmut slh
mqavilsi balanandan sonra Rusiyaya qayda bildi.
yz otuz iki gnlk mhur Port-Artur qalasnn mdafisi general
Smd by Mehmandarovun taleyin bel qismt oldu.
***
Aleksandr Stepanovun Port-Artur, P. Lorenkonun Port-Arturun zabl
gnlri v Trofim Borisovun "Portarturular romanlarnda bir azrbaycanl
soyadna da rast gldik - poruik Sadqov. Bu srlrd poruik Sadqovun zabl
dy yolu yazlar trfindn maraqla izlnilir. Htta P.Larenkonun 1906-c ild
Peterburqda nr olunmu Port-Arturun zabl gnlri sndli srind (II cildd)
yaralanm poruik Sadqovun hospitalda malic olunduu vaxtda iki df
fotokli d drc olunub. Dylrd mtant v mrdlikl vuruan poruik
Sadqov qhrmanlqla hlak olub. Poruik Sadqov kimdir?
Bu bard Kommunist qzetinin doqquz sentyabr 1984-c il tarixli
saynda drc ediln yazmdan sonra respublikann ayr-ayr blglrindn oxlu
mktub aldm. Xeyli adam poruik Sadqovun onun qohumu olduunu yazrd.
Lakin Sabirabadl Bykaa Sadqovun gtirdiyi faktlar, sndlr v fotokillr
sbut eldi ki, poruik Aababa Hacbaba olu Sadqov onun misidir. Poruik
Aababa Sadqov 1875-ci ild amaxnn rdbilli mhllsind ziyal ailsind
anadan olub. Atas Hacbabann Peterburq v Moskvada ipk dkan varm. 1903c ilin vvllrind igid poruik Aababa Peterburqdak Mixaylov topuluq
mktbini bitirib. 1905-ci ilin vvlrind igid poruik Aababa Sadqovun hlak
olmas haqqnda qara kaz da alnb.
Port-Artur dylri haqqnda inqilaba qdr onlarla sr yazlb.
Kabardin v een igidlrinin Port-Arturdak dy faliyyti haqqnda hmdxan
Naloyevin Dan znn atllar tarixi roman, Vikenti Veresayevin Yapon
mharibsi haqqnda hekaytlr silsilsi, yaznn irihcmli gndlik v yol
qeydlri, Sergey Senskinin Susima, N.A.Levitskinin 1904-1905-ci illrd rus-

hbs czas ksilmidir. Cmisi be ay Petropavlovsk qalasnda dustaq saxlanan general Stesselin guya
shhti ar olduuna gr arn mrhmti il fv olunmudur. Mhkm bir ne ay davam etmidir .N.

100

yapon mharibsi maraqla oxunan srlrdndir. Bunlarn hamsnda

eloullarmzn qhrmanl haqqnda az-ox mlumat verilir.
Niva jurnalnn 1905-ci il iyirmi beinci saynda 496-c shifsind bir
hmyerlimizin d adna v fotoklin rast gldim. Onun haqqnda ancaq bu szlr
yazlrd: Otuz nc rqi-Sibir atc alaynn poruiki Zlfqar Mirz lkbr
olu Barbyov fevral dylrind igidlikl vuruub kontuziya oldu.
Adndan, atasnn adndan v soyadndan poruik Zlfqar Barbyovun
azrbaycanl olmas bhsizdir. Dnrdm. Grsn, Uzaq rq srhdlri
urunda igidlikl vuruan poruik Zlfqar Barbyovun qohum-qardandan sa
qalan varm? Doxsan ildn oxdu bu trlan baxl igid hmyerlimizin fotokli
Niva jurnalnn shifsind saralb solur.
Taleyin qismtin min kr ki, axtarlarm bhr verdi. Sevindim ki, uzun
illrdn sonra igid hmyerlimizin unudulmu ad, xidmti xalqmza blli oldu.
1987-ci ild ri hrd yaayan sksn iki yal bir asaqqalla grdm.
Mhmmd Cavad olu Barov bildirdi ki, Niva jurnalndan klini
gtrdymz poruik Zlfuqar Mirz lkbr olu Barbyov mnim doma
mimdir. mim Zlfqar 1874-c ild uada anadan olub. Port-Artur
dylrindn sa-salamat qaydan mim Novobyazid svari alaynda tabskapitan rtbsind xidmt edib. 1912-ci ildn 1914-c il qdr Bak hrind
hrbi komendant ilyib, rtbsi mayor idi, Birinci Dnya mharibsi illrind
Avstriya v Rumniya cbhsind dylrd itirak edib.
Zlfqar byin masiri, Azrbaycan Cmhuriyytinin liderlrindn biri
Na by eyxzamanl Trkiyd nr etdirdiyi Xatirlrim kitabnda yazr ki,
Zlfqar by Barbylinin Birinci Dnya mharibsind, 1915-ci ild Qafqaz
cbhsind ucqar Olti qzasnda mchul bir gll il vurulduunu ailsin xbr
verdilr. Sonralar mlum oldu ki, Zlfqar by bir ermni trfindn vurulmudur.
Ancaq rus komandanl trfindn qatil axtarlm v cinayt mchul gll il
trdilmi - dey rt-basdr edilmidir.
***
Byk trk dnyasnn nfuzlu orqan Trcuman qzeti Port-Artur
mharibsinin gediatn mntzm izlmi v z shiflrind orduda
qhrmanlqla dyn, dini mslman olan sgr v zabitlrin faliyytindn
xbrlr drc etmidir.
Qzet 11 iyun 1904-c ild Mxtlif xbrlr rubrikasnda yazrd:
stehkam-kapitan lyas by Aalarov yeni podpolkovnik rtbsi alaraq Uzaq
rq dylrin yola dr. Mhur by nslinin nmayndsi lyas by Aalarov
la hrbi thsil almaqla elektrotexnika sahsind d grkmli mtxssis olmudur.
Onun orduda ken hrbi xidmti, hyat v rtbsi Rusiyada yaayan hr bir
mslman hlind iftixar hissi dourur.
Grcstan Mrkzi Dvlt arxivind lyas by Allahyar olu Aalarova
mxsus azsayl sndlrdn mlum olur ki, o, Port-Artur dylrindn sa101

salamat qaytmdr. Sonralar ikinci Qafqaz istehkam batalyonun komandiri olan

polkovnik lyas by Aalarov 1860-ci il iyunun 7-d Gncd nfuzlu by
ailsind dnyaya glib.
Sndlr gstrir ki, lyas by kinci Moskva hrbi gimnaziyasnda v
Pavlov hrbi mktbind thsil alb. Hrbi xidmt 1879-cu il aprelin 26-da
balayb. 1887-ci il avqustun 8-d podporuik, 1885-ci il avqustun 8-d poruik,
1894-c il avqustun 1-d tabs-kapitan, 1898-ci il avqustun 1-d kapitan, 1904-c
il iyunun 26-da podpolkovnik, 1910-cu il dekabrn 6-da is polkovnik rtbsi il
tltif olunub.
Polkovnik lyas by Aalarovun Port-Artur dylrind v nizami
ordudak nmunvi xidmtlri 1901-ci ild ikinci drcli Mqdds Stanislav,
1905-ci ild ikinci drcli Mqdds Anna, yen hmin ili drdnc drcli
Mqdds Anna (qlncla birg) ordenlrin layiq grlmdr.
1913-c il martn on skkizind polkovnik lyas by qfil mrmi
partlayndan hlak olub. Bu srkrd elolumuzun mzar hazrda Gncd
mamzad mscidinin hytinddir. Mzarn mrmr badandan solmaqda olan
Qvardiya polkovniki lyas by Aalarov szlrini oxuyanda unudulmu igidin
xatirsi qlbimi gyntdi. llrin tufan mrmr qbir dandan onun sonuncu izini
d silib aparr... Srkrdlik faliyyti lazmnca yrnilmmi v hrb tariximizin
he bir shifsind indiydk ad kilmyn bel igidlrimizi dnnd: Hr bir
insann irisind onunla birg doulan v ln kainat var. Hr bir bada altnda
btv bir dnya tarixi yatr - deyimini xatrlamaya bilmirsn.
Trcuman qzeti 5 noyabr 1904-c ild Mslmanlar Port-Arturda adl
xbrind yazrd: Mancuriya ordusunun sralarnda v hminin Port-Artur
dylrinin qhrman mdafiilri arasnda azsayl mslmanlar da rfl
vuruurlar. Redaksiyann ald mktubundan aydn olur ki, yeddinci rqi-Sibir
artilleriya divizionunun risi, general-mayor Smd by Muxranskidir. imali
Qafqazdan olan artilleriya poruiki Y..Dudarov is avqust hcumlarnn birind
mrd zabit kimi rfl vuruaraq hlak olmudur. Allah ona rhmt elsin.
Amin!.
GENERAL LAA IXLNSK PORT-ARTUR DYLRND
Azrbaycanllar birinci df deyilki, vuru meydanlarnda yaponlarla qarqarya glirlr. Mn Port-Artur urunda gedn dylrd frqlnmi mhur
topu liaa xlinskinin adn k bilrm. Bu ad rus hrb elmi tarixind hrt
qazanmdr.
Smd Vurun,
Xalq airi

102

Port-Artur dylrinin qala mdafisi zaman dmn hmllrinin dndn df edilmsind top artilleriyasnn mahir ustas liaa xlinskinin dy
xidmtlri misilsizdir. Onun 1904-1905-ci illrdki hrbi radti btn Rusiyaya
yaylmdr. Qhrmanl alt orden layiq grln, rtbsi kapitandan
podpolkovnik yksln xlinski haql olaraq Xatirlrind yazr ki, Port-Artur
epopeyasnn itiraks olduumu hmi iftixarla yad edirm. 1905-ci il aprelin 1d Trcuman qzetinin Mxtlif xbrlr rubrikasnda oxuyuruq:
Drdnc rqi-Sibir atc artilleriya briqadasnn kapitan liaa xlinski
oktyabrn yeddisindn noyabrn on doqquzunadk Port-Arturda yaponlarn
basqnn df etmkd frqlndiyi n Ali ehtiramla gidliy gr medal v
st yazl Qzl qlncla tltif olunub.
Hmin dylrin itiraks 1906-c ild Port-Arturun zabl gnlri adl
ikicildlik monumental srin mllifi P. Larenko yazr ki, Laperov danda
batareya komandiri kapitan liaa smayl aa olu xlinski ar yaralanmdr.
Btn qafqazllar kimi csur olan komandir Kinjo dylrind, Zelyonn v
Bolye dalar vurumalarnda sl qhrman kimi itirak etdi. Avqustun
vvllrind z batareyas il Vsokaya qorada, avqustun onundan is daima
Laperov danda dylrd olmudur. El buradan da girck yerlrini v
istehkamlar at tutub hml kalonnalarn df edrk dmnin shra
artilleriyas il inaml dylr aparrd.
Port-Artur qalas tslim olandan sonra mharibd itirak etmmk rtil
yaponlar podpolkovnik liaa xlinskini ar yaral kimi vtn gndrdilr.
Vtnd yaralar gzlnildiyindon d tez saaldndan o, yenidn Mancuriya
ordusuna gndrilmyi xahi etdi. Lakin onu buraxmadlar.
Mharibdn sonra Rusiyaya qaytman v yenidn cbhy getmk
istdiyini liaa xlinski Xatirlrim hrbi memuarnda daha dqiq tsvir edir.
O yazr: Mayn ikinci yarsnda mn Peterburqa gedib byk knyaza tqdim
olundum v Mancuriya ordusuna qaytmaq istdiyimi ona syldim. O, mndn
sorudu:
- Siz oraya nec ged bilrsiniz?
Onda mn hospitalmzdan aldm hadtnamni ona gstrdim.
hadtnamd yazlmdr ki, yapon tibb komissiyas mni hrbi qullua yararsz
hesab edrk dilimdn iltizam almadan vtnim qaytmaa icaz vermidir.
Bellikl, - dedim - hazrki mharibd itirak etmy tam ixtiyarm var. Rusiyaya
qaytmamn sbbi ancaq budur, yoxsa mdafid itirak etmi o biri sgrlrin
taleyin rik olardm.
Bu szlri deyrkn alna gldi ki, mnim bu fikrim yaponlarla
vurumamaq n dillrindn kaz verrk vtnlrin qaydan zabitlr qar bir
ittiham kimi dnl bilr, odur ki, lav edib dedim:
- Orada zabitlrin arasnda iki ry var idi: bir qismi deyirdi ki,
bizim byk tcrbmiz var, buna gr d vtn gedib orada Mancuriya ordusuna
103

gndrilmk n yeni qvvlr hazrlamaqla fayda ver bilrik. O biri hiss is (o

cmldn mn) baqa cr dnrd. Bu zabitlrin fikrinc, ordu ancaq qismn
sfrbyliy alnmdr, vtnd zabitimiz oxdur, odur ki, orada bizim
kmyimiz he bir ehtiyac yoxdur. Buna gr d, sgrlrin taleyin rik olmaq
lazmdr. Bel ki, dilimdn yaponlara he bir iltizam vermdn evim qaytdm.
ndi Sizdn xahi edirm ki, mni mhariby gndrsiniz.
Sergey Mixaylovi lil iar edrk dedi:
- Mharibd nlr kdiyiniz yetr, buraxmaram. 1905-ci il aprelin 5-d
yapon tibb komissiyasnn verdiyi aray generaln arxivind indi d saxlanlr.
Onun mtni beldir:
Aray doqquz sayl ehtiyat shra hospitalndan drdnc rqi-Sibir atc
artilleriya briqadasnn kapitan xlinskiy verilir. Ondan tr ki, onun yapon tibb
komissiyas trfindn hrb xidmt yararl olmad (liaa xlinski sol qndan
yaraland n yapon hkimi aray bel yazmd - .N.) myynldirilib. O,
Rusiyaya buraxlr.
Yapon tibb komissiyasnn onu hrbi qullua yararsz hesab etmsin
baxmayaraq, dilindn yazl iltizam vermyn liaa xlinski Vtn qaydandan
sonra yenidn yaponlarla dymk n Mancuriya mharibsind itirak etmk
arzusunda olduunu bildirir. Lakin topu general-mfttii knyaz Sergey
Mixaylovi Port-Arturda kdiyiniz yetr, buraxmaram - deyir v onun yenidn
cbhy qaytmasna qymr.
Onun Port-Arturdak nmunvi dy xidmtlri gidliy gr szlr
yazlm qlncla, drdnc drcli Mqdds Anna ordenin lav olaraq qzl
qlnc nian, qlnc v bantl Mqdds Vladimir ordeni, zrind gidliy
gr szlri yazlm qzl silah v mhur Mqdds Georgi ordeninin
drdnc drcsin layiq grlmdr.
Azrbaycan Tarixi muzeyind generaln xsi yalar arasnda 1908-ci il
martn 5-d imperator trfindn tsdiq olunmu Port-Artur qalasnn mdafiisi
d nian saxlanlr. Onu liaa xlinskinin nvanna kemi Kvantun
vilaytinin v Port-Artur hr sovetinin sdri podpolkovnik .A.Verinin
gndrib:
ox mhtrm v ziz Port-Artur silahdam
liaa xlinskiy
Kemi Kvantun vilaytinin Triryan hisssi zr komissar v kemi
Port-Artur hr sovetinin sdri A.Verinindn

104

ORDU V DONANMAYA MR
Qarnizonun mrdliyi v mtinliyi il btn dnyann tccbn sbb
olmu Port-Arturun qhrmancasna mdafisi, qalann qfltn rsvaylqla
tslim edilmsi il ksildi.
Ali mhkm qalann verilmsinin mqssirini yerindc czalandraraq,
igid qarnizonun unudulmaz hnrlrinin doruluunu tam zmti il brpa etdi.
Port-Arturun csur mdafiilri! Uzaq rqd bizim istinadgahmzn
mdafisi zuman gstrdiyiniz fdakarcasna qhrmanlq v anda sdaqtinizl
Siz lmz hrt qazandnz v rus ordusunun hnr salnamsin yeni parlaq
shiflr yazdnz.
Qdirbiln Rusiya sizin il fxr edir v Siz onun qarsnda borcunuzu
unutmadnz kimi, o da Sizin hnrinizi yaddan xarmayacaq.
slini mperator hzrtlri z li il yazmdr:
II Nikolay, arskoe Selo hri
***
Port-artur dylrinin ahidi, yaz Aleksandr Stepanovun Port-Artur v
Zvonaryovlar ailsi romanlar tarixi sr kimi dbiyyatn qzl fonduna daxil
olmudur. ndiydk on doqquz df nr olunan romann tiraj milyonu kemidir.
ngilis, fransz, macar, yapon v baqa dillr d trcm olunan bel bir mhur
srin shiflrind (271, 350, 353 v s.) kapitan liaa xlinskinin qhrmanlq
faliyyti z ksini tapmdr.
...rman db-rkanla tzim edib evrildi v ota trk etdi. Diviziya
risinin yanndan xandan sonra xstlik haqqnda raport v komandan
Kondratenkoya mfssl mktub yazd. Sonra is mktubu liaa xlinskiy
verdi v drhal generaln yanna getmsini mr etdi. rman kapitana xeyir-dua
verib dedi:
- Sizdn ox ey asldr, liaa.
- Narahat olmayn, Vladimir Aleksandrovi. liaa hl indiy kimi he
ksin etimadn yer salmayb, mrnd satqnlq elmyib. gr general Fok
yeddinci diviziyann yaponlarn zrbsi altna salmaq istyirs, o, buna nail ola
bilmyck. Onun klyini ksmk v general Kondratenkoya kmk etmk n
btn qvvni sirgmycym.
Bunu deyib liaa xlinski srayb ata mindi v drdnala aparaq ordan
uzaqlad...
Kemi SSR xalqlarnn bir ne dilin trcm olunan bu qiymtli roman
tssf ki, hl d Azrbaycan mtrcimini gzlyir. Romanda tkc kapitan
liaa xlinskinin yox, hm d general Smd by Mehmandarovun, poruik
Sadqovun faliyytini oxuduqca fxr etmy bilmirsn.

105

...Praporik adrdan xb z komandasnn qrar tutduu yer trf getdi.

Yolda liaa xlinski d ona qouldu. rmann tapr il o, batareyaya ba
kmli v indiki mvqelrindn getmk n onlar xbrdar elmli idi.
- Nec, artilleriya da bu sahni trk edir? - dey Zvonaryov tccblndi.
- Fok mr verib ki, btn toplar ydrmal, mhndislr is sngrdn
siprlri skb, materiallarndan baqa sahlrind istifad etmlidir.
- Qsas, Kondratenkoya bo yer verilir ki, orada hr eydn vvl yeni
istehkam dzltsin.
- Ehtimal ki, yaponlar istehkamlar skdymz grb bizdn qabaq
hcuma kesinlr.
- Bu bard tcili general xbrdar etmk lazmdr, - Zvonaryov qrara
gldi v geri - Semyonovun qrargahna qaytmaq istdi, lakin kapitan liaa
xlinski tklif etdi ki, ora xsn z getsin.
- ox da narahat olmayn. Mnim briqada komandirim polkovnik rman
qrara glib ki, sa cinahdak batareyalar Fokun mrinin ksin olaraq hllik
yerind saxlamaq lazmdr. Mn xsn polkovnik Mehmandarovla grcm. Biz
onunla khn dostlarq, bir-birimizi yek klmdn baa drik. Fok nec mr
verirs versin, mnim zabiti olduum podpolkovnik Laperovun batareyas
Kondratenkonun diviziyasnn polkunu kmksiz qoyub getmyck, - dey
xlinski coun halda dillndi. - Romanovskinin sadak batareyasndan iyirmi
altnc polkun qrargahnadk cmi -drd verstdir, mn yarm saata ora atb
lazm olan hr eyi deyrm. Siz is birbaa Yeneyevskinin yanna gedin.
liaa xlinskinin dy mhartini gzlri il grn ikinci rus yazs
Trofim Borisov olmudur. Uzaq rq hyatndan maraql elmi v bdii srlr
yazan T.Borisov sonu faci il bitn rus-yapon mharibsi haqqnda 1959-cu ild
Vladivostokda Portarturular adl sanball bir roman nr etdimidir. Mllif
sravi sgrlrin v zabitlrin dy yolunu znmxsus ustalqla n plana kir.
Byk hrartl, mhbbtl xalqmzn mrd oullar liaa xlinski v Smd
by Mehmandarov haqqnda shbt ar. lk gndn xlinskinin batareyasnda
dyn podporuik Trofim Borisov onun qhrmanln, xarakter v xsiyytini
daha dqiq iqlandrmdr.
Shr saat onda batareyann ba zabiti kapitan liaa xlinski kazarmaya
gldi. Onun iri, uzunsov siftin bir qdr sivri burnu daha ciddi grkm verirdi.
Sx blar qaln idi, bann tklri qabaqdan azca seyrlmidir. atma qalar bir
qdr yuxar dartlmdr. Qonur gzlrind sevinc i vard. Balaca a llrinin
a barmaqlarn arxasnda tutmudu. liaa xlinski ham il grndn sonra
orduya tzc arlmlarn adlarn oxudu:
- Antonov Valentin Pavlovi.
- Mn, - dey o, cavab verdi.
- Sn az savadlsan?
sgr dolaq szlrl ns dedi, kapitan Morozovu ard.
106

- Snin d savadn yoxdur, bu nec olur? Byk hrdn glibsn, amma

he bir thsilin yoxdur. - Sonra zn divizionun sgrlrin tutub: - Siz niy
oxumaybsnz?
Bu iradlardan sonra Morozovun siftin yngl qzart kd.
Kapitan liaa xlinski srann nndn keib, lind yeni arlmlarn
siyahs olsa da, glmsy-glmsy, bir-bir onlarn soyadn, adn, atasnn
adn kdi.
- Ancaq biz izlyir v fikirlirdik ki, sibirlilr bizim inammz
doruldacaqlar... Pribaltika quberniyalarndak v Mrkzi Rusiyadak savadszlq
orada da hkm srr. Yax deyil, artilleriya yax biliy malik olmaldr. Kapitan xlinskinin siftin bir ciddilik kd. Gicgah tarma kildi, ancaq
gzlrind bayaqk tbssm iarts qalrd. Tz arlanlarla shbt ed-ed
onlara gstri verirdi: - Ban dz tut, sa iynini ym, - dey kapitan
Pudovnik mrcit etdi. Sn mhkm palatasnda oxmu ilyibsn? ki il? Bs
ona kimi harada ilyibsn?
- Prikazik ilmim. Ancaq mnim sas iim balqlqdr.
- Snin xttin yaxdrm?
- Mirzliyi istmirm, zati-aillri...
- Baxarq. Bs mirzliy kimi tyin edk? zn grrsn, yazlarmz
yazmaa mirz d lazmdr... Abramovi Moisey osifovi! Sn usta-ilingrsn?...
- Yaddaa bax, yadda bel olar, siyahn birc df oxuyan kimi hamnn ad
v soyadn, atasnn adn nec d dqiq yadnda saxlad, - dey Pudovkin fikr
getdi.
Port-Arturdak oktyabr dylrind liaa xlinskinin qhrmanln
yani ks etdirn tarixi sndlr d az deyil. 1905-ci ild ap olunmu Yaponlarla
mharibnin salnamsi almanaxnn sksn birinci nmrsinin min be yz yetmi
yeddinci shifsind bu bard oxuyuruq:
Mqdds Georgi ordenli svari dumasnn tqdimatna sasn lahzrt
imperator - 1905-ci il oktyabrn 3-d byk hrmt gstrrk, Port-arturun
mdafisindn cati il frqlnmi, 1904-c il oktyabrn 13-dn 17-dk sayl
istehkam v bu istehkamn digr qurularn artilleriya briqadasnn podpolkovniki
liaa xlinskini drdnc drcli hid v mzffr Georgi ordeni il tltif
etmidir. Podpolkovnik liaa xlinski bu dyd byk cat gstrmi,
ixtiyarnda olan yarmbatareyann nianlar hlak olduundan ox vaxt toplar
xsn z tulayaraq dmn artilleriyasn dflrl susmaa mcbur etmi v ad
kiln istehkamlara yaxnlamaa can atan yapon piyadalarn qeyri-adi csartl
geri oturtmudur... ahzad Bhmn Mirz Qacarn 1905-ci ild Port-Artur
dylrind igidlikl hlak olmu podpolkovnik olu liqulu Mirz hrbd v
fotoqrafiya snti sahsind qeyri-adi istedada malik idi. O, Tiflisdki Kadet
korpusunu bitirdikdn sonra Vladiqafqazda v Oryol hrind yerln lli birinci
erniqov alaynda xidmt etmi, 1903-c ild Yeletsdki lli ikinci Nejinski
107

alayna dyidirilmidir. Port-Artur dylrind hlak olan podpolkovnik liqulu

Mirz Qacar dy xidmtlrin gr Mqdds Stanislav ordenil tltif
olunmudur. Bu bard Trcuman qzeti 18 fevral 1905-ci il tarixli saynda
yazrd:
Qzl Xa Cmiyytinin lahzrt himayisi Mlak imperator Mariya
Fyodorovna Qzl Xa hesabna mrhum podpolkovnik, ahzad liqulu Mirz
Qacarn cnazsini Qafqaza, Yevlax stansiyasna qdr aparlmasn lazm
bilmidir.
Uzaq Port-Arturda gedn ar dylrd minlrl sgr v zabit hlak oldu.
Onlarn hamsna z doma torpanda uyumaq qismt olmad. Vtnin, Brdnin
mamzad qbirstanlndak mqbrd dfn olunmaq rfi liqulu Mirz
Qacara ona gr qismt oldu ki, ahzad nslindn idi. Sksn ildn ox sovetlrin
tnqid atin tutduu imperator II Nikolay nfuzlu nsillr bel ehtiram
gstrirdi.
ahzad-podpolkovnik liqulu Mirz Qacar 1854-c ild Qaraban ua
hrind anadan olmudur.
llr keir, eloullarmzn Rus-yapon mharibsindki hnrlrini ks
etdirn sndlr mxtlif arxivlrd tdqiq olunmam qalr. Almayan qovluqlar
z yazsn, tdqiqatsn gzlyir.
Unutmaq lazm deyil ki, hrb tarixind misilsiz xidmtlrin gr
Artilleriyann allah saylan alim-general liaa xlinski fxrl yazrd ki, PortArtur epopeyasnn itiraks olduumu hmi iftixarla yad edirm.
GENERAL MURAD GRAY BY TLEXAS
(v ya onun facili taleyi 1874-1920)
Tabutumun zrin qlnc qoyun, nki mn briyytin azadl urunda
mbarizd csur bir sgr olmuam.
Henrix Heyne,
mhur Alman airi
(1797-1856)
Milliyytc rkz olan general-mayor Murad Gray by Tlexas Heynenin
dediyi kimi, briyytin azadl urunda yox, Azrbaycann mstqilliyi urunda
1918-1920-ci illrd mbarizd csur bir srkrd kimi vuruub. Azrbaycanl
olmasa da, din qardamz kimi hmin illrd milli ordumuzun formalamasnda
onun danlmaz faliyyti olub. Uzun illrdn sonra da olsa, general Tlexas biz bu
gn Azrbaycan xalqnn qhrman vlad kimi xatrlamalyq. Xalqmza
tmnnasz v sdaqtl xidmt edn bel bir srkrd unudulmaa layiq xsiyyt
deyil. nanram ki, glck nsil hrb tariximizd onun rfli ad v faliyyti il
fxr edck.
108

1920-ci il mayn 29-da glllnn general Murad Gray by Tlexasn ninki

ideya silahdalar, htta onunla ks cbhd dayanan bolevik masirlri Hmid
Sultanov, Aababa Yusifzad v baqalar otuzuncu illrd bel onun srkrd
vqarn, zhimli grkmini yada salb yazrdlar: General Tlexasn xarici
grkmi ox tsiredicidir. Ucaboy, enli krkli, gzlri od sar, iyinlrind byk
epoletlr. Enli yaz stolu arxasnda oturur. Stolun stnd is mxtlif dftrxana
altlri parldayr. Bir szl yal rtyn st mxtlif fiqurlarla doludur. n
balcas is sa trfd naqan, sol trfd is qam yerlir. O, qorxu bilmz bir
xsiyyt idi.
***
Etiraf edirm ki, istr mtbuatda, istrs d televiziya radiodak
xlarmdan sonra mn ns yeni bir ey qazanram. Qazanram o mnada ki,
bu xlarmn ks sdas hmi mnim xeyrim olur. Xsusil, indi ya tm
adamlar vaxtil ata-babalarndan eitdiyini, bzilri d srkrdlrimiz haqda
bildiyi mlumatlar mn atdrrlar.
Televiziyada Hrb tariximizdn veriliindki xmdan sonra da bir
abirk ana kmyim atd.
- Sizin xnza baxdm, dedi, bir kvrk qadn ssi. - General Tlexas
haqqnda niy tri dandnz?
- Olan-qalan faktm bunlar idi. - Cavabm verdim.
- Mn uzun illr arxivd ilmim, - dedi, General Murad Gray by
Tlexasn mhkm qovluunun yerini siz demk istyirm. Qrxnc illrd tale
el gtirdi ki, mn xeyirxah bir adamn kmyi il Daxili lr Nazirliyinin Arxiv
darsind i dzldim. Bir ne df etibarsz nslin nmayndsi, trk qarql
csus kimi mni idn xarmaq istdilr. Orada ilynlrin ksriyyti rus,
ermni v cuhud idi. Amma igzarlm v alt dil bilmyim kmyim atd.
Nsil-ncabtimd trklk olduunu bildiklrin gr bzi sndlrl mul
olmaa mn icaz vermirdilr.
Bir gn li Bayramovun ldrlmsi v mhkmsi bard sndlri
sahmana salma mn taprdlar. Dnnki verilid etiraf etdiniz ki, general
Tlexas haqqnda ox az mlumatnz var. Generaln mr yolunu oradan tfsilat
il yrn bilrsiniz. Orada hr ey var: mhkm soru-suallar, ahid
dindirilmlri, glllnm haqqnda hkm.... Shv etmirms, skkiz, ya da on
qovluq olmaldr. ndi hmin sndlr Mrkzi Dvlt arxivind saxlanlr.
Nc il axtardm sndlrin yerini nian vern abirk ana Fatma xanm
Mcid aa qz Yusifzad idi. 1922-ci ild Batumi hrind dnyaya glib. Atas
Mcid by Yusif olu kinin Zunut kndindndir. Aprel evriliindn vvl onun
Batumda mlk, dri-yun zavodu olub. Bu varl v sxavtli kiini boleviklrin
fitvas il 1927-ci ilin avqust aynda kili nkri li bir Acarn kmyi il
ldrb. Boleviklr Mcid byi ldrnlri cinaytkar kimi hbs edib, Sibir
109

srgn ediblr. Mlk v var-dvlt is sahib olublar. Be yal balaca Fatman da

Beumi dann tyind yerln yetimxanaya veriblr.
1930-cu ild uaq evinin mllimi Makilyovski soyadl rus ziyals
xeyirxahlq edib Fatman Batumdak trk mktbin oxumaa qoyur. Fatma burda
yeddi illik thsil alr.
Fatma xanm deyir ki, anam Ayi xanm Mustafa qz trk idi, daha
dorusu, milliytc Laz idi. Lazlar grc dinindn mslmanla keiblr. Anamn
ulu babas islam dinini qbul etmk n ilk df bayraq qaldrb lazlar
trklmy arb. Ona gr d ana trfim Bayraqdar, bzi sndlrd is
Bayraqdari soyadn dayrlar. Babam Hcc getdiyin gr ona Hac Bayraqdar
titulunu veriblr. ndi Trkiyd bizim nslin bir qolu Albayraq soyadn dayr...
Tarixd zn igid tayfa kimi tandan Lazlar haqqnda altnc srin
Vizantiya tarixisi Aqatiya yazrd: Lazlar qdrtli v mrur tayfadr. Onlar
digr grc tayfalarna da hkm edirlr. Lazlar kolxlarn qdim ad il fxr edirlr.
Baqa dvltlr iind z srvtinin bolluu, tblrinin oxluu, torpaqlarnn
bykly, mhsuldarl v xasiyytlrinin gzlliyi il frqlnn lazlara brabr
el bir tayfa tanmram....
***
Fatma xanm Yusifzadnin mslhti il Mrkzi Dvlt Arxivin gedib
general Murad Gray by Tlexas haqqnda aradrmalar apardm.
Arxivd rast gldiyim snd Bakda ixtia trtmk istynlr qar
grlck tdbirlr haqqndadr. Bak razisinin Hrbi general-qubernatorluu zr
verilmi hmin elan Bak mhkmlndirilmi rayonun hrbi general-qubernatoru,
general-mayor Murad Gray by Tlexasdr. Elanda deyilir:
Mn mlumatlar atr ki, hrd hali arasnda yaxn gnlrd ttillrin,
talanlarn v ictimai asayii poza bilck buna bnzr hadislrin ba ver bilcyi
haqqnda ayilr gzir.
Bu mlumatlarn bd niyytli adamlar trfindn hrin rvan ictimai
hyatn aq-akar pozmaq v halinin sbatsz nsrlrini hkumt leyhin
qaldrmaq mqsdil yazldn nzr alaraq, bununla byan edirm ki, mn he
bir vchl he bir talana, yaxud hr hans digr zoraklq hrktlrin yol
vermyck, istniln hkumt leyhin x mnim trfimdn srncammdak
ixtiyaratn btn ciddiliyi il beiyindc boulacaq v txribat ayilr yayan
xslr qar onlarn mharib dvrnn qounlar il mhakim olunmaqdan tr
hrbi mhkmlr verilmlrindk trfimdn n qtiyytli tdbirlr gorlck.
Bunu nzr alaraq, Bak hri v onun rayonunun dinc vtndalarndan
buna bnzr ayilr uymama v mndn asl olan btn tdbirlr zmant
verdiyim adi hyat trzlrini, sakitliyi davam etdirmlrini rica edirm.
Bununla birlikd vtndalarn nzr-diqqtin atdrram ki, hal-hazrda
ar rzaq bhran keirmyimizi nzr alaraq az tminatl v digr haliy ucuz
qiymtlrl ilk tlbat mallarn almaq imkan yaratmaqla, hmi bhran
110

sngitmkdn tr hkumt trfindn bir sra tcili tdbirlr grlm v bellikl

yaxn gnlrd bhran hali n lverili trzd hll olunmaldr.
Bak mhkmlndirilmi rayonunun
Hrbi general-qubernatoru,
general-mayor Murad Gray by Tlexas
kinci snd is ox qsadr. O da general Murad Gray by Tlexasa aiddir:
1920-ci ilin aprelind Bakda silahl evriliin hyata kemsind v
hazrlnda Trk kommunistlri Sleyman Nuru, Mmmd Tahir, Fuad Sabit fal
almlar. Ona gr d bunlarn gc v faliyyti il Baknn hrbi qubernatoru,
general Murad Gray by Tlexas hbs edildi (MK - yannda ML MPAF, fondu
456, siy.18, i 38, vrq 16).
nc snd:
1920-ci il aprelin 28-d Baknn general-qubernatoru Murad Gray by
Tlexas satqnlar, qorxaqlar ifa edrk sz verirdi ki, boleviklrin hcumunu v
daxildn olan syanlar yatrdacaq. O, mdafi istehkamlarn mhkmltdi v
tlb etdi ki, ona vzifsind qeyri-mhdud slahiyyt verilsin. General-qubernator
Tlexas deyirdi:
- Mnim ordum da var, donanmam da. Qars, rdahan, Astarabad
hrbi gmilrimizl sahil istehkamlarndan Baknn dniz istiqamtini mdafi ed
bilrik.
Bs Tlexas kim idi, onu boleviklr niy gllldilr ?
General-mayor Murad Gray by Tlexas (1874, Kuban vil. 1920-ci il, 29
may, Bak .).
Milliytc rkzdir. 1874-c ild Kuban vilaytinin Yekaterinodar
hrind (indiki Krasnodar - .N.) hrbi ailsind anadan olub. lk thsilini
Maykop hrind alb. Sankt-Peterburqdak Mixaylovsk artilleriya mktbini
bitirib. 1912-13-c illrd 51-ci Artilleriya briqadasnda kapitan rtbsind xidmt
edib. Port-Artur v Birinci Dnya mharibsind itirak edib. Hr iki mharibd
nmunvi dyn zabit kimi hrt qazanb. Tlexas zabitlr mxsus iki df
Mqdds Georgi ordeni il tltif olunub. 1918-ci ilin payznda aqvardiyalar
Kuban v Adigeyan tutdular. Tlexas ondan sonra din qarda kimi biz pnah
gtirib. General liaa xlinski onu lahidd Azrbaycan korpusunun trkibind
olan ikinci nian topu briqadasnn komandiri tyin edib. Bir az sonra Ba
Qrargahda Ba Artilleriya idarsinin risi tyin olunub. 1919-cu il dekabrn 4-dn
Bak mhkmlndirilmi rayonunun general-qubernatoru. Azrbaycan Milli
hrkatnda v ordu quruculuunda nmli yeri var. Onun ilyarmlq Azrbaycan
ordusundak la faliyyti hrb nazirinin v Ba Qrargah risinin iki mrind z
ksini tapr. 1919-cu il sentyabr v dekabr aylarnda veriln 421 v 559 sayl
111

mrlr Azrbaycan Yeni Tarix Mrkzi Dvlt Arxivind tamamil mxfidir

qrifi il saxlanlr.
Bizim n byk hmiyyt malik olan mxtlif predmetlr, silahlar v
baqa hrbi mlak ld etmk n mn Grcstan Respublikasnn Tiflis hrin
Ba Artilleriya idarsi risi, general-mayor Murad Gray by Tlexasn rhbrliyi
altnda komissiya gndrmidim.
Bir sra ciddi tinliklr baxmayaraq, qsa mddt rzind olduqca srfli
qiymtlrl Bakda v Gncd qiymtli mlak ktlsi quradrlm v
gtirilmidir. ld edilmi predmetlrin ksriyyti tz, istifad olunmular is
tam yararl haldadr.
Mnim komissiyaya verdiyim taprn bu cr la yerin yetirilmsini, ona
general-mayor Murad Gray by Tlexas kimi qeyrtli, tcrbli v vicdanl xsin
rhbrliyind grrm v ona xidmti xslr trfindn smimi minntdarlm
bildirirm.
Elc d alnm mallarn baxlmasnda, qbulunda v yola salnmasnda
itirak etmi komisiyann btn zvlrin minntdarlm bildirirm.
Hrb naziri tam artilleriya general
Smd by Mehmandarov,
Ba Qrargah risi, general-mayor
Hbib by Slimov
Hrb nazirliyi tkil edilrkn, ordunun z kimi, mrkzi idarlrinin v
mssislrinin d, demk olar ki, he ndn yarand zaman general-mayor
Murad Gray by Tlexas Ba Artilleriya darsinin risi vzifsini icra etmy
balamdr. General-mayor Tlexas doma ordumuzun tkil edilmsi ilrind
mnim n yaxn mkdalarmdan biri olmudur. Cngavr insan v yorulmaz
tcrbli hrbi xadim olan Murad Gray by Tlexas ordunun silahlanmas, btn
Azrbaycan boyu splnmi artilleriya mlaknn toplanmas, artilleriya
anbarlarnn v emalatxanalarnn qurulmas ilrind byk mk srf etmidir.
ndi hmin general respublikann mdafi olunmas zr yksk drcd
mhm hrbi vziflrin hval edilmsi il laqdar olaraq, mumi iin xatirin
onun Ba Artilleriya idarsi risi vzifsindn azad edilmsini daha faydal bilirm.
Bu vzifnin bir illik yerin yetirilmsi mddtind gstrdiyi nmunvi i,
sy v grkmli nailiyytlr n hrmtli Murad Gray by Tlexasa xidmti
xslr trfindn smimi tkkrm bildirirm.
Hrb naziri, tam artilleriya general
Smd by Mehmandarov,
Ba Qrargah risi general-mayor
Hbib by Slimov
112

1919-cu il sentyabrn 13-d Dvlt Mdafi Komitsinin mri il Bak

Hrbiyy General-qubernatoru vzifsini qbul edn Murad Gray by Tlexas
demidir:
Mn gstriln etimad v midi hqiqt xarmaqdan tr mn btn var
qvvmi daltli v bitrfan bir surtd i ru edirm.
Yerli boleviklr ermnilrl birlrk hali arasnda antiazrbaycan
tbliat aparr, hycan v qiayilr yayrdlar. Bunlardan narahat olan generalqubernator Murad Gray by Tlexas 1920-ci il yanvarn 25-d Azrbaycan
qzetin verdiyi msahibd demidir: Son gnlrd hrd ayilr yaylr ki,
boleviklr x edib bazar-dkan talan edcklr. hali hycana glmidi. Bo
laqqrtlar byk meydan alr. Bel hrktlr olmayacaqdr. gr ba verrs,
rhmsizcsin baslacaq, hkumtin lazm miqdarda qvvsi vardr. He ks
hr daxil olmaa msaid edilmir. Krplr vaporlar vrud edir. Srniinlrin
yalnz bzilrin hr girmy icaz verilir. gnd nzli, Petrovski v Tz
hrdn (Krasnovodski) yeddi vaporda be yz nfr glmidir. Qismn hr
buraxlblar. Lakin tezlikl d hrdn xarlblar. Bzilri Tiflis gedir.
Ermnilr Ermnistana, iranllar is rana qaytarlr. cnbilr mmsillrin
verilir. Vaporlarda spm yatalaq v sair misri xstliklri mahid olunur. Onlar
tez tcrid olunub. Radio il vaporlarda bildirilir ki, Bakya glslr drhal
qaytarlacaq. Lakin cnbi heytlr, siyasi nmayndlr v dvlti ilr n
glnlr icaz verilck. Khn rus pasportlar etibardan saqit edilir, bir aya
btn vtndalar trk pasportu almaldrlar.
General Murad Gray by Tlexas 1920-ci ild boleviklrin istilasndan
sonra inqilab li Bayramovun qatillrindn biri kimi hbs edilib. Mayn 21-dn
29-dk Ali nqilab Tribunalnn mhkmsind ahid kimi dindirilmidir:
Sdr Viktor Naneyvili: - General Murad Gray by Tlexas! Siz znz
li Bayramovun qtli haqqnda id mqssir bilirsinizmi? Siz Bak
Mhkmlndirilmi
rayonunun
general-qubernatoru
olanda
cinaytkar
faliyytsizlik gstrmisiniz, nticd bel dhtli cinayt ba verib.
General Tlexas: - Qtiyyn yox! Hrbi vzifm gldikd is, hmi hr
yerd vicdanla xidmt etmim. Cinaytkarla yol vermmim.
Sdr: - Tribunala deyin, grk, Denikin knlllrinin komandanl il siz
Bakda n danmsnz?
Tlexas: - Knlllrin komandanl il he bir danm olmayb.
Naneyvili: - Biz atan mlumata gr sizin aqvardiya knlllrinin
nmayndlri il dannz olub.
Tlexas: - Knlllrin ayr-ayr nmayndlri il d mnim he bir gizli
danm olmayb.
Knlllr v baqalar haqqmda is soldat kimi demliym ki, yxlana
balta almazlar. Mn he vaxt, mharibd bir-birimizin stn qqranda da,
113

silah tullayanda da hrbi kompaniyada - rus-yapon v alman cbhsind d

olmuam. Onlar silah thvil vernd mn sonuncu rk tikmi v qndi
vermim.
Sdr: - Tribunala son sznz ?
Tlexas: - Ali tribunal, burada deycyim szlr zm mdafi etmk
xatirin deyilmyck. Mn ucadan elan edirm ki, bolevik li Bayramovun
qtlind mn qtiyyn itirak etmmim. Mni mtthimlr krssn gtirn
qtiyyn tan olmayan mhit dmyim v rislrimin mrlrini yerin
yetirmkd soldat mnviyyat il trbiy olmam oldu. Mn kasb praporik
oluyam, demk olar ki, yoxsul tbqdn xmam. ndi mn el glir ki,
burjaziya rtbsi olan general-qubernatorluq mnim n rsvaylq idi.
gr mndn sorusanz ki, Bakdak faliyytim dvrnd kimlri zm
dmn hesab edirdim. Cavab verrdim: ancaq v ancaq Azrbaycann
mstqilliyin qsd etmk istyn knlllr mnim qat dmnimdir. Mn he
vaxt siyasi partiyalarn iin qoulmazdm. Mnim mqsdim milli ordu yaratmaq,
milli qrnn qarsn almaq idi.
Qrx alt yam var. mrmn yardan oxunu hrbi xidmtd keirmim.
Atam evdki yegan samovar satb mni atn sarsnda Yekaterinardan oxumaa
gndrib...
O ki qald aqvardiya general Denikin qoulmam, onun knlllril
ilmyim, bu he cr mmkn deyil. nki btn il boyu mn denikinilr qar
mbariz aparmam. Onun kfiyyatlar mnim mkdalarmdan v xsn
mndn oddan qorxan kimi qorxurlar. gr siz boleviklr yox, Denikin Bakya
girmli olsayd birinci mni glllyrdi. Boynuma alram ki, Azrbaycanda
caynamza ken Denikin kfiyyatlarna qar ox amansz olmuam.
Arxiv sndlrindn mlum olur ki, boleviklr chd edirlr ki, general
Murad Gray by Tlexas Azrbaycan xalqnn gzndn salmaq n
aqvardiyalarn xfiyysi kimi glllsinlr. ndiki M.F.Axundov adna
Akademik Opera v Balet teatrnn binasnda ken aq mhkmd, generaln
alovlu yekun szndn sonra bu qarayaxma alnmayb.
Bolevik li Bayramovun lmnd d gnah sbut olunmadna
baxmayaraq, Murad Gray by Tlexas ksinqilab v Msavat general kimi
mayn 29-da gec saat ikid gllldilr.
Hmin gec inqilab etmi xalqn adndan general Tlexasla birg bolevik
li Bayramovun qtli il bal Bakda msavatn polis risi olmu Rstmby
Mirzyevi, drdnc polis sahsinin risi Nurddin Seyidovu, onun mavini
Sleyman by Sbhanverdixanovu, ba qorodovoy Mdi brahim Babayevi, polis
agenturasnn rhbri Eyvaz Cbraylovu, polis xfiyysi Levon Ter-Arutyunovu,
mhur Bak qousu Ncfqulu Rzayevi, qorodovoy Hbib Nzr olunu,
bdrrhman Qurban olunu v qou Mir Rhim Mir Mvsm olunu da
glllyiblr.
114

Xaric qam Daxili lr Naziririn mavini fi by Rstmbyova, qou

jdr Eminova, Hseyn Qdir oluna, qorodovoy Vli Mdi Hseyn oluna v
Aleksandr Koberidzey is nqilabi mhkm qiyabi lm hkm ksdi. 1921-ci
ilin iyun aynda onlardan biri - qou Hseyn Qdir olu satqnlqla l kedi. Ali
nqilabi mhkm drhal ona lm hkm ksib gllldi.
Arxiv sndlri onu da gstrir ki, adn kdiyimiz xslrin ksriyytinin
bolevik li Bayramovun ldrlmsindn dorudan da xbrlri ohnamdr. Onu
1920-ci il martn 22-dn 23-n ken gec polis xfiyylrinin tapr il Bak
qoular ldrmdlr. Msavat parlamentind makina-karkzar vzifsind
ilyn li Bayramovun arvad Ceyran Bayramova sonralar Xatirlrimd,
yazrd: Mktbli rfiqm Zeynab Rizvanova il byk cldlik, eviklik v
frastlik gstrrk msavatlarn hrbi planlarn yrnir, gizli sndlri l
keirib partiya komitmiz atdrrdq. li son vaxtlar ev glmir, baqa yerlrd
geclmli olurdu. Mn onunla laq saxlamaq, mlumat vermk n
Georgiyevski ksindki Zrbli Nzrovun evind grrdk.
bhlnn polis iilri li Bayramovun evind axtar aparrlar. Mlum
olur ki, evd iki telefon var: biri aqda, digri is prd arxasnda gizldilmidir.
Ceyran gizli telefonla hr gn parlamentd olanlardan boleviklr mlumat verir.
Qadna qyb l qaldrmayan qoular vzind onun ri li Bayramovu qtl
yetirirlr.
Arxiv sndlri arasnda ox qsa v ox tsirli bir mktub da var. Onu
general Murad Gray by Tlexasn hyat yolda mint xanm Tlexas 1920-ci il
iyunun 6-da yazb:
Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasnn Ali nqilab tribunalnn
sdrin riz.
1920-ci il mayn 29-da Ali nqilab mhkmsinin qrar il rim Murad
Gray by Tlexas glllnmidir. rim hbs olunan gn evimizdn sizin
mkdalar ailmiz mxsus olan qzl v gm yalarn da aparmlar. Acizan
surtd xahi edirm, hmin qzl v gm yalarnn qaytarlmas bard
srncam versiniz.
Hmin yalar yenic hddi-bulaa atm iki qzma v xsn mn
mxsusdur. mza: mint xanm Tlexas.
Hmin il fevraln 6-da riznin stn drknar qoyan bolevik rhbri
katibliy taprr ki, vtnda mint xanm Tlexasa mlumat verin ki, siz he n
qaytarlmayacaqdr.
***
Dnn tkbbrl, beli silahl gzn qoular oturduqlar mtthim
krssnd bzlb yumaa dnmdlr. Yazq, qorxaq nzrlrl
mhkmnin gediini izlyir, gzlri il aman dilyirdilr. Yalnz Baknn
general-qubernatoru Murad Gray by Tlexas mrur oturub zhimli gzlri il
salona baxrd. Bu comrd generaln varlnda qorxudan sr-lamt yox idi.
115

1920-ci il, 29 may tarixli

Ali nqilab Tribunalnn sndindn
Hmin mhkmnin itiraklarndan bizim gnlrimiz qdr yaayan
yalnz birc nfr qalmd. tn srin doxsannc illrind zeyir by
Hacbyovun ev muzeyinin direktoru mrhum Ramazan Xlilovla oxsayl
grlrimiz olard. Gcl hafizli, zngin xatirli bu ziyal insann shbtindn
doymaq olmazd. 1918-1920-ci illrd Ramazan mllim general liaa
xlinskinin kiik yavri olmudu.
1998-ci ilin oktyabr gnlrind telefonla danrdq. Shbt aras dedim ki,
Ramazan mllim, arxivdn bir foto klin surtini xartdrmam. kild on
doqquz nfr yksk rtbli msavat ordusunun zabit heyti tsvir olunub.
Onlardan yalnz alt nfrinin ad v soyad gstrilib. Foto kli gtirim, baxn,
blk, orada kimis tandnz...
Drhal durub muzey onun grn getdim. Foto-kli gstrmmi dedim
ki, bunlar arasnda general Tlexas olsa tanyarsnzm, onu yaxndan
grmdnzm?
- lbtt, tanyaram, gr varsa. Onun el zhmli, sl hrbi vqar vard ki,
indi d gzmn qabandadr.
ri ll kli onun qarsna qoydum. O, titrk llril qaln li
eynyini gzn taxb diqqtl baxd. kinci crgd sadan nc oturan vqarl
xsi gstrib:
- Budur - dedi, general Murad Gray by Tlexas. Sa yannda oturan is
polkovnik irin by Ksmnlidir. irin by 1919-cu ild spm yatalaq
xstliyindn vfat etdi.
gid generaln indiydk biz mlum olmayan yegan foto klini
Azrbaycan hrb tarixin bx edn doxsan skkiz yal qocan qucaqlayb pdm.
str-istmz o mum gnlr qaydan Ramazan mllim shbtin davam etdi:
- Mhkm zalna giri azad olduuna gr bir ne df mn d getdim. Bu
boleviklrin Ali nqilab tribunalnn ilk ynca idi. Mhkmnin son iclas daha
yax yadmda qalb. nki general Tlexasn mrdliyi hamn heyrtd qoydu.
Glllnmk haqqnda qrar oxunanda Tlexasa qol kmyi tklif etdilr. O,
vqarla irli glib, dz qamtini azca yib qol kdi v hkml dedi:
- Yen v yen d tkrar edirm, mn bolevik li Bayramovun
ldrlmsind, bu irkin id itirak etmmim.
Nvb Bak qoularna atanda onlar zlrini ox lyaqtsiz apardlar. Qou
Ncfqulu ucaboy, iri bdnli, gyk adam idi. ynind bnvyi rngli jilet,
ayanda uzunboaz km vard. O da yadmdadr ki, general Tlexas v btn
dustaqlar Bayl hbsxanasnda saxlanrd. Hr gn onlar mhafiz il gtirib
116

bulvar sprtdrrdilr. Bununla ura hkumti fhl v kndlilr gstrirdi ki,

grn, cinaytkarlara nec zab veririk.
- Ramazan mllim, general Murad Gray by Tlexasn ailsinin son taleyi
nec oldu?
- Generalla atam Hmzt byin dostluu vard. Onun hyat yolda mint
xanm 1920-ci ild atamdan rana getmk n kmk istdi. Atam rsmi icaz il
onu yola sald. Onun byk qz Cnnt xanm Msavat dvrnd Bakdak ran
konsuluna r getmidi. Kiik qznn adn unutmuam. General Tlexasn evi
Parapet ba il zbz olan drd mrtbli binada idi. ndiki Araz kino teatr
olan binada yaayrd.
GENERAL HBB BY SLMOV
(1881-1920)
yirminci il martn iyirmi ikisind, Novruz bayram axam danaklar
sgran keidini ksdilr. Onlar bu yegan keidi ksmkl Qaraban dalq
hisssini Azrbaycandan ayrmaq isteyirdilr. Top v pulemyotlarla silahlanan
qiyamlara rvandan gln danak general Dro Kanayan komandanlq edirdi.
Azrbaycan Cmhuriyytinin Mdafi Nazirliyi Qaraba dmndn xilas
etmk n fvqlad tdbir hazrlad. Nazir Smd by Mehmandarovun mri il
sgran cbhsin gcl qvv ayrld. Martn iyirmi nd Azrbaycan
ordusunun sas hisssi - iyirmi min yaxn sgr v zabiti bu cbhy gndrildi. O
cmldn, nc Gnc, Beinci Bak, Birinci Cavanir, Drdnc Quba,
Skkizinci Adam alaylar general Hbib by Slimovun komandanl il Yuxar
Qarabaa yola dd. Aprelin nd balayan bu lm-dirim sava on iki gn
davam etdi. Azrbaycann csur sgr v zabitlri ana torpan hr qar urunda
mrdlikl vuruaraq ua qalasna, Xankndin daxil oldular. Yenilmz
fdakarlqla dyn sgrlrimiz danak ordusunu darmadan etdi. Drd min
nfrlik ermni svari dstsinin bas general Dli Qazar ldrld. sgrann
byr-banda gizlnn general Dro Kananyann piyada alaylar xndklrdn
xb qamaa baladlar. Qaraba dalarnda yenidn Azrbaycan bayra
dalaland. Bu vaxt cbhy gln hrbi nazir Smd by Mehmandarov xain
dmn zrind alnan qlby gr sgrlrimizi tbrik edrk demidi:
Qhrman sgrlr, mn xsn Almaniya cbhsind bir ox dylrd
olmuam. Fqtsizin qdr qhrman sgrlr az-az tsadf etmim. Siz mnim
midlrimi qvvtlndirdiniz. Siz cannzla gnc Azrbaycan ordusunun namusunu
mdafi etdiniz.
sgranda qanl dylr gednd Maqsud eyxzad yeniyetm bir gnc
idi. On skkiz ya yenic tamam olmudu. Bu qlbdn ruhlanan air iyirminci
ilin martnda Qaraba v sgran mar kimi sanball eirlr yazmdr.
117

Azrbaycan hrb tarixinin shiflrin yazlacaq bel parlaq qlblrin

mr, tssf ki, bundan sonra birc ay davam etdi. Mikoyann, Qazarovun,
Avetisovun, Amazaspn quyruq bulayb qabaqlarna ddy bolevik-danak
ordusu bir ay sonra ial kimi Bakya soxuldu.
Hyatnn son dqiqlrin kimi o mum gn rk ars il xatrlayan
Mmmd min Rsulzad yazrd: Azrbaycan Cmhuriyyti hkumti aprel
aynn 27-d yuxusundan srsm bir halda qalxd. Bir trfdn Bak limannda
lvbr salan dniz qvvlrinin Yanar da smtdn Qzl ordunun at saaraq
gldiyini v geri qamaq istrkn yolunun trkiyli bir zabitin komandasnda olan
Yardm alay trfindn ksildiyi grd.
Bununla da dhtli, qorxunc bir dvr gldi. Xsusi bir amanszlqla
Vtnimiz hcum edrk bolevik-danak ordu birlmlri vtnprvr
oullarmz qan iind bodu. lkmiz tqib, bhtana mruz qald. Min cr
hngamlrl, izah olmayan hbslrin dalas gclndi. Azrbaycan Milli
Ordusunun min iki yzdn ox sgr v zabiti Araz kerk o tayl qardalarmza
pnah apard. Tqib olunan minlrl ziyalmz Trkiy, Fransa v Almaniyaya
mhacirt getdi. Bolevik-danak tqibinin zabkelrindn biri - zabit lsgr
lsgrov-Kngrlinski ahidlik edir ki, xsn zm trfindn yoxlanlm
siyahya gr, boleviklrin Azrbaycandak aal dvrnd ancaq hrbi
rtblilrdn mhv edilnlr: generallar on iki, polkovnik v podpolkovniklr
iyirmi yeddi, kapitan v tabs-kapitanlar, poruik v podporuiklr qrx alt,
praporik v podpraporik yz qrx skkiz, qalan iki yz altm alt (hams
mslmanlar) 1920-ci ilin aprelindn 1921-ci ilin avqustunadk Azrbaycanda
qrmz terrordan qrx skkiz min adam ldrlmd ki, bunun da ox hisssi
ziyallarn payna drd.
1920-ci il mayn 30-da Kommunist qzeti bolevik terrorunun alaqlna
brat qazandraraq, hyaszcasna Layiqli cza adl bir mqald yazrd: Ali
inqilab tribunal bu i yalnz hqiqi proletar dliyy orqanlar nmayndlrin
xas olan ehtiyat v tmkinl nzr salmdr. Azrbaycann azad mk mnafeyini
sas tutan tribunal he bir qanuni intiqam duyularna yol vermdn znn
soyuq v lb-biilmi qrarn vermidir.
Boleviklr tmkinl, soyuq v llb-biilmi haqsz qrarlar il bizi
Azrbaycan Milli Ordusunun say-sem, yksk rtbli zabitlrindn v general
oullarndan mhrum etdilr.
Yetmi ildn ox ad v hrti bal qap arxasndan qalan
generallarmzdan biri d Hbib by Slimov olmudu. 1918-ci ild Milli Ordu
yarananda polkovnik Hbib by Ba Qrargah v Dftrxana risi olmudur.
Azrbaycan Demokratik Respublikasnn hrb naziri, tam artilleriya
general Smd by Mehmandarovun iyirmi alt fevral 1919-cu ild otuz nmrli
mri il general-mayor rtbsi il tltif olunub,1920-ci ilin martnda sgran
mharibsinin qhrman kimi ad-san qazanmd. 1918-ci il avqustun 1-d
118

txribat polkovnik P.buenko Lnkranda qondarma Muan Respublikasn

elan etmidi. 1919-cu il iyul aynda briqada general Hbib by Slimovun
komandanl il Muanda v Lnkranda Azrbaycan milli hakimiyytini tanmaq
istmyn malakan v rus-ermni silahl qvvlri onun gc il darmadan
edildi. Dmndn qnimt n gtrdy bir tyyarni, iyirmi drd topu v
altm pulemyotu Azrbaycan ordusunda istifady vermidi. Muan v Lnkran
ana yurdu Azrbaycana qaytaran Hbib by buraya qsa mddt vali tyin
edilmidi.
1918-ci ild Azrbaycanda olmu trk podpolkovniki Rt by Byk
hrbd Bak yollarnda (sgri mcmu, 1934-c il 93) jurnalnda Hbib
byi igid bir srkrd kimi xatrlayr. O yazr ki, csur v dy texnikasn gzl
biln trk ordusunun yksk rtbli zbitlri trfindn layiqinc qiymtlndiriln
polkovnik Hbib by rus ordusunda yetimi azrbaycanl zabitlrdndir.
Dyld cbh iki yer ayrlrd: imal v cnub qruplarna. Cnub qupunun
komandiri polkovnik Hbib by Slimov idi.
Hrbi tdqiqat, polkovnik-leytenant Mehman Sleymanov 1998-ci id
Trkiyd yaradclq ezamiyytind olarkn general elolumz Hbib by
haqqnda dyrli mlumatlar ld etmidir. Hmin faktlar yani surtd gstrir ki,
general Hbib by Slimov daim n cbhd olmu v Azrbaycan bolevikdanak hrbi qvvlrndn xilas etmk n mrdlikl vurumudur. Hbib by
Slimovun komandanlq etdiyi cnub qrupu Nvai v Abulaq stansiyalarn
bolevik-danak qvvlrindn azad etdikdn sonra o, Nuru paaya aadak
mzmunda raport gndrib:
Birinci - bu gn Abulaq stansiyasn ial edirm. Yarn (l avqust l918-ci
il) lti dmn alsa da, dxi Allahn inayti il ial etmek zr irlilycm.
kinci - mtanibn (sonra) Bak istiqamtind hrkt edcym. Fqt
qrupun suyu qtiyyn yoxdur. Susuzluqdan frad (bzi adamlar) baylm bir
haldadr. Srtl su gtirmsi n icad ednlr mr bulunmasn tkrar-tkrar
rica edirm.
nc - ltdn sonra qaradan (torpaq yol) hrkt edcyimdn bir minik
avtomobilinin thriki n mr bulunmasn edirm.
Avqustun birind cnub qrupunun komandan Hbib by Slimov bildirirdi
ki, bu axam lti ial etdim. Dflrl mracit etmyimiz baxmayaraq, biz
hl d geridn imli su almamq. Dylr susuz qald kimi, su olmad
n lokomativlr ilmirlr. Polkovnik Hbib by Slimov susuzluun qrupda
ar vziyyt yaratdn v su gtirilmyinc ltdn o yana hrkt etmyin
mmknszlyn vurulayr.
Hbib by Slimovun milli Azrbaycan Ordusunun formalamasnda byk
tarixi xidmtlri vardr. Hl 1918-ci ilin avqustunda Qafqaz slam Ordusu
komandan Nuru paann mri il Azrbaycan korpusu yenidn qurulmaa
119

balayanda hrbi tcrbsin v biliyin gr polkovnik Hbib by Slimov bu

korpusun qrargah risi tyin edilmidi.
Gnc - Bak dmiryolu il irlilyn cnub qrupunun komandan kimi
H.Slimovun gstrdiyi tkilatlq qabiliyyti v igidliyi Azrbaycan hkumti
trfindn layiqinc qiymtlndirildi v el bolevik-danak qounlarna qar
dylrin gediind ona polkovnik rtbsi verildi.
1919-cu ild Azrbaycan ordusundak maddi tinliklr gr polkovnik
Hbib by Slimov hkumtin adna gndrdiyi raportunda rk ars il yazrd:
Demk olar ki, btn sgrlr Azrbaycan yaltlrind yerli halinin hesabna
dolanr, yarac, yartox hyat srrlr. Htta byk v varl hr olan Bakda
sgrlr yemk taplmr. N alayn, n d korpuslarn anbarlar yoxdur. sgrlr
hmi un orbas yedirmk olmaz ki, Onuncu alayn oxlu sgri kmsiz v
corabszdr. Ordunu yemksiz, paltarsz, atsz, tchizatsz yaratmaq olmaz. Yarac,
paltarsz sgr, lbtt ki, ev qamaq istyck.
Ona gr d zm mnvi borc bilrk aadak fikirlrimi atdrm:
1.Gnn ar ancaq bu olmaldr: hr ey ordu n.
2.Kazda deyil, rsmi kild bir korpus yaratmaq lazmdr.
3.Bel korpusun yaradlmas v tminat n vsaiti sirgmmli.
Byk Napoleon Bonapart deyir ki, mharib n ey lazmdr. Birinci
pul, ikinci pul, nc yen d pul.
Ordunu yedirmk, geydirmk v boleviklri nzrdn qarmadan hr cr
xstliklrdn qorumaq lazmdr.
Csur general Hbib by Slimovun mxtlif arxivlrdn vtnprvr ruhda
yazlm bir ne mktub v teleqramn ld ed bildik. Bu mktub v teleqramlar
Hbib by Qaraba razi Qounlarnn Komandan olarkn, odlu dylr gedn
Xankndindn, Landan, ua v Adamdan gndrmidir. Bunlar Hbib by
Slimovun dy yolunu qismn d olsa yrnmy imkan verir.
Azrbaycan qzetinin 15 iyun 1919-cu il tarixd drc olunmu uadan
axrnc xbr yazsnda deyilirdi:
Ermnilr skkiz gn ara vermdn osse yolunu v ona yaxn olan
kndlri at tutublar. General Hbib by Slimovun avtomobili, ingilislrin
avtomobili, srniinl dolu alt fayton, atla v piyada keib gednlr at
tutulmular, yalnz bu gn at ksilmidir.
Grmk n yerli halidn nmayndlr d dvt olunublar.
Qaraban general-qubernatoru
Xosrov by Sultanov
Hrb nazirin!
Bak alaynda yz doxsan sng vardr. Noyabrn 23-d Qoaz
istiqamtind vziyyt tdricn brpa olunur. Dmn hr trfdn Zabuq aynn
120

sa sahilin atlmdr. mid edirm ki, bu gnlrd... rayonu tuta bilrik. Cbrayl
dstsind vziyyt tam baqadr. Ora iki batalyon - 1000 sng qvv
gndrilms, vziyyti dzltmk mmkn olmayacaqdr. Yaranm vziyytd
bu cr qvvni Xamaz dstsinin trkibindn xarmaq, mnc, mmkn deyildir.
Mn indi sizin barq fkrinizl o rtl razyam ki, barandan sonra glck n
srtl hazrlq ilri grlsn.
General Hbib by Slimov,
10aprel 1920-ci il, ua
QARABA DYLR HAQQINDA MLUMAT
29 mart 1920-ci il
Ayn 29-dak dyn tfrratn atdrram. sgran mhkmlndirilmi
hml mvqeyin hcum etmkdn tr Xanabad daxil olmaqla ossedki
cbhdn gndrilmidir: partizanlar min yz altmnc ykskliy v
Xaramurt kndin, Parlamentin mhafizsi Daba kndin hml etmkdn tr,
imal-qrbdn tb kemkl bakllar hcum edcklr. Ehtiyatmda bir blk
olub. Bundan baqa, partizanlarn bir qismi il Naxvanik qar mliyyat
aparlrd. Bak alaynn sa cinahn tmin etmk n is partizanlarn svari
dstlrini v rotmistr Hambyovun komandas altnda lli nfrlik Tatar alayn
gndrdim. mumi istiqamtd qlamaa Meliy, ordan da Frruxa.
Dy saat yeddid baland v saat on bir radlrind Xaraurt kndi alnd
ki, bura birinci gizir Mvsm brahimovun komandas altnda drd svarisi girdi.
Knd yandrld.
Saat on radlrind Parlament mhafizsi 3366-c zirvy yaxnlad.
Krd-Xanabad ucqar partizanlar trfindn alnd. Bak alay bu vaxt sldrm
qayalarla Daba ykskliyin yanad: podpolkovnik Bhram by Nbibyov
ermnilrin tqib edilmsin uymasayd v mvqelri dyimsydi alayn hmlsi
uurlu olard. Artilleriya himaysin qalm alayn hmlsi l qumbaralar il
df edildi. Saat on yeddi radlrind batareya yerin yetidi, lakin artq gec idi:
alay bir verst geriy ykskliy kilmidi.
Hambyovun svari dstsi hmin vaxt ermnilri Melidn, Qazan
kndindn sxdrb xararaq Frrux kndini tutdu, o, indiydk oradadr.
Sol cinahda ermnilr az qvv v bundan qabaq sgranda l keirdiklri
iki pulemyotla ks hmly kedilr, onlar Xanabaddan vurub xartdq v
qamaa mcbur etdik. Qan qars yz nfrlik Parlament mhafizsini xsn
hrkt gtirmyiml alnd. Artilleriya la atrd, xsusn podpolkovnik Bhram

121

by Nbibyovun13 batareyas, ancaq, tssf ki, batareya komandiri zn

cilovlaya bilmir v batareya il birlikd dy atlr.
Hal-hazrda ermnilr sgran, Krd-Xanabad kndini, 3360-c ykskliyi,
Daba kndini tuturlar.
mumilikd, bizim trfdn ermnilr dyl iki verstliy sxdrlblar.
tkilrimiz: beinci alayda gizir Ncfliyev v on sgr ldrlm, gizir Dauvili,
gizirlr sgrov, rbov yaralanmlar; Parlament mhafizsindn yeddi sgr
ldrlm v on bei yaralanmdr.
Qounlarn hval ruhiyysi ladr, dmn oxlu itki verib, tkc Xaraurtda
dmnin altmadk meyidi var.
General Hbib by Slimov
***
Hrb nazirin
Xankndindn uaya osse yolu Malbyli kndindn yksliklr vasitsil
Daknd, cnubda Manaarx kndi d daxil olmaqla uaknddk uzanan ermni
mvqelrindn at tutulmudu. Hmin mvqelrd say txminn iki mindn az
olmayan sgrlr, da toplar v iki pulemyotla silahlanm skrandan kilmi
ermnilr, elc d btn traf kndlrdn silahl adamlar cmlmidilr.
Hcum saat onda kolonla baland: nd quballar, sa cinah tbkemkl Malbylidn, uaknddn rq olan yksklikd iki da topu olan
Tatar alay, dmnin sol cinahn uaknd qbirstanl trfdn tb kemk
n ks yolla Bak alaynn taboru gndrilmidi.
Zati-Aliniz trfindn yaradlan anl qounlarmz khn, dylrd
brkidilmi hisslr mxsus catl vuruurdular.
Dyn qhrmanlar bunlar idi: yaraq Daknd ykskliyini l
keirn quballar v bir ne basqna baxmayaraq, bir an da sarslmayan v zrin
dn hr mrmiy gr drhal cavab ati aan podpolkovnik Bhram by
Nbibyovun batareyas.
Saat on iki radlrind mnim ehtiyatmn himaysi il bakllarla birlikd
quballar trfindn cinahlardan hat olunan v evik hmly mruz qalan
dmn sarsld v Keiknd trf qamaa z tutdu.
Saat iyirmi radlrind qounlarn bir hisssi il uaya gldim. Btn dst
bura toplar. Qounlar gnlk dylrdn brk yorulublar v ox gman ki,
sabah onlara istiraht vercym.
General Hbib by Slimov
8 aprel 1920-ci il
13

Bhram by Qasm by olu Nbibyov (1884-1930) Azrbaycan nilli ordusunda polkovnik rtbsi
alb. ki hrind anadan olub. 1930-cu ild ki rayon hrbi komissar vzifsind olanda aprelin
13-d boleviklr qar syana balq edib. Yeddi gn hakimiyyt qar dylr aparb. Bideyiz
danda sayca ox olan ekist qounlar il vurumalarda hlak olub.- .N.

122

***
10 aprel 1920-ci il, ua
Podpolkovnik Bhram by Nbibyovun nc batareyasnn toplar
tamamil yararsz hala ddy n onlarn 1902-ci il nmunli porenli toplarla
vz olunmas v yax olar ki, yeni batareya gndrilmsi haqqnda tcili
srncam vermnizi xahi edirm.
General Hbib by Slimov
Qarabada dyn vziyyti haqqnda
General liaa xlinskiy mlumat
8 aprel 1920-ci il
D kndi istiqamtind irlilyn dmn Abdallar kndindn vurulub
xarld. Zabuq aynn o tayna qdr qovuldu. Bizimkilr Yarma kndini alb
Kel dana gedn yolu Abdallara qdr tmizldilr.
Cavanir alayn yenidn tkil etmk n Qaraba alayndan bir bly d
ona birldirdim. Yeni tkil etdiyimiz da batareyasnn gc il dmni Zabux
aynn o tayndan da qovub xartd.
General Hbib by Slimov
***
Hrb nazirin
Bu gnk vziyyt hali arasnda axnama yaratd. Onlar bizim Abulaq
yaxnlnda dayanan alaymz xbrdar etmdn axnama salaraq, qar. Abdal
kndind olan sgrlrin bir hisssini d arxalarnca aparrlar.
Btn bunlar aralarnda iki min yaxn silahl xslr olan Adam halisinin
gzlri qarsnda ba verirdi.
Bir nfr bel Glabllarn kmyin getmdi, ksin iki- yz ermninin
Glablda grnmsi btn mrd qaraballar axnamaya sald, lbtt, onlar
ss-ky salaraq mrkz teleqram vurdular v Bak da tez onlarn kmyin gldi.
Mn Qarabada ba vern hadislrdn xbrdaram v rait gr
mmkn olan btn tdbirlrdn istifad edirm. Lakin abdalllarn, glabllarn,
Xanki knd halisinin arzusu il qounu ata bilmrm. Ayn on doqquzunda
shr saat onda mn zm Adamda oldum, partizanlar n mhkm qurdum,
lazm olan tdbirlri grdm.
Nticd biz Glbird kndini, Qzl hndrlyn tutmuuq, Abdal
kndin hcumu davam etdiririk.
Mn inann ki, mn zm qorumuram, xsn olduum v komandirlik
etdiyim yerlrd dmnin bizi qfltn yaxalamasna yol vermycym.
Tatar alaynn drhal qaydb Cbrayla glmsinin byk hmiyyti olar,
nki bu alayn ksriyytini lzgilr tkil edir, bu da Quba qzasnda az fayda
ver bilr.
123

General Hbib by Slimov

10 aprel 1920-ci il
***
Bak, general-leytenant liaa xlinskiy
Dnnki dy gstrdi ki, ermnilr btn vasitlrdn istifad ediblr.
sgran cbhsind Dilicandan glmi, la tlim edilmi v ox gzl dy
aparan Dli Qazarn partizanlar bir yer cmliblr. ndiki partizanlara mid
bslmk olmaz. Onlara ksrli sz, xalqa oxlu pul v btn baqa vasitlrl
kmklik gstrmk lazmdr ki, onlar Vtn daha byk hvsl xidmt etsinlr.
Tkrar edirm, msl ox ciddidir, artq Ermnistan v Azrbaycan arasnda
Qarabada gizli mharib gedir. Hr trfdn patronlar tlb edirlr. Onlarn
ney olursa-olsun, alnb gtirilmsi vacibdir. Hazrda dvltin ehtiyatlar
Gncdn Araza qdr razidki cbh n, dmnl mqayisd hddindn
artq azdr. Ancaq etibarl v yax tkil olunmu partizanlar mvqqti bizim
trf ynld bilrlr.
General Hbib by Slimov
31 mart 1920-ci il
***
Bak, general-leytenant liaa xlinskiy
Dronun (Qaraba razisind dyn ermni-danak silahl birlmlrinin
komandiri - .N.) qvvlrinin hcumu zaman ua hrinin vziyytinin n
drc ar ola bilcyini nzr alaraq, ermnilr Cavad qzas trfindn gcl
tzyiq gstrilmsini lazm bilirm. Eyni zamanda ran ahsevnlri Zngzur
qzasna soxulsaydlar, daha yax olard. Geni hcum mliyyat aparmaq n
tk Cbrayl qzasnn vsaiti kifayt deyildir.
ADR-in Qaraba razi qounlarnn komandan,
General Hbib by Slimov,
31 mart 1920-ci il
***
1918-20-ci illrd Milli Azrbaycan Ordusunun yaranmasnda vzsiz
xidmtlri olan general Hbib by Slimov 1881-ci ild fevraln 8-d rvanda
anadan olub. Onun 1920-ci il aprel evriliin qdr olan hrbi faliyyti Rusiya
Dvlt Hrbi Tarix arxivind (f. 409, s. 1, it 37290. v. 1-6, xsi i 2976)
saxlanlr.14 Sndd gstrilir ki, generaln atas Hac Yusif rvan quberniyasnda
mhkm iclass vzifsind ilyib. Bir sinifli rvan Mllimlr
Seminariyasn bitirn Hbib by rvan gimnaziyasna qbul olunur. v
14

Hbib by Slimovun 1912-ci il qdrki xsi iini biz gndrn Moskvada yaayan tdqiqatalim Eldar smaylova tkkrmz bildiririk. - .N

124

gimnaziyan birinci drcyl qurtarr. 1900-c il avqustun 12-d orduya knll

gln Hbib by 156-c Yelizavetpol svari alaynda bir il iki ay xidmt edir.
Unterzabit rtbsi alr. O, Tiflisdki svari mktbini 1902-ci il sentyabrn 1-d
la qiymtlrl bitirir. nc Qafqaz atc batalyonunda xidmt edn Hbib by
podporuik rtbsi verilir. 1905-ci il oktyabrn 4-d is batalyon yavri olur. ki il
bu vzifd alan Hbib by 1907-ci il avqustun 6-da nc rotann komandiri
tyin olunur. Hmin il sentyabrn 22-d Mqdds Vladimir ordeninin drdnc
drcsi il tltif olunur. Slh dvrnd gnc zabitin bel bir yksk ordenl tltif
olunmas nadir hadis idi. Sndlrd gstrilir ki, 1906-c il iyulun 16-dan
dekabrn 4- qdr Hbib by uada ezamiyytd olarkn atc batalyonu il
halini danaklardan qorumudur.
Sonrak illrd (1908-1910) beinci Qafqaz atc batalyonun sralarnda
Culfa srhdlrind v randak Qzvin hrbi dstsind xidmt edn Hbib by
Tehranda Kfiyyatn mxfi tapr il faliyyt gstrmidir. 1912-ci il
avqustun 9-da Hbib by Slimova tabs-kapitan rtbsi verilmidir.
Cmhuriyyt dvrnn n grkmli srkrdlrindn biri, general-mayor
Hbib by Hac Yusifolu Slimov 1918-ci il martn 4-d Petroqradda Ba
Qrargahn Nikolayev Hrbi Akademiyasn bitirib.
Ba Qrargah risi kimi mhm vzify tyin olunan Hbib by n
kabinet, n d miyyt general olmamdr. Milli ordumuzun il yarmlq
faliyytind daim n cbhd olmu, fitri hrbi istedad il Azrbaycann
mstqilliyin tcavz etmk istyn silahl dmni mhv etmidir. Tssf ki, bu
hrtin mr uzun kmdi. Hmin ilin aprelind lkmiz basqn edn bolevikdanak qvvlri mrd v yenilmz general Hbib by Slimovu mhv etmk n
min bir fndkirliy l atdlar.
Respublika Milli Thlksizlik Nazirliyinin arxiv sndlrindn yrnirik
ki, may aynda Hbib by Slimov Naxvana hrbi komissar tyin olunur. 1920-ci
il iyulun 19-da Naxvan hr general-qubernatorunun 3402 sayl mhrl rsmi
sndi il Tbriz hrin ticart msllri il mul olmaq n on drd
gnly ezam olunur.
Avqustun 26-da Naxvan nqilab komitsinin sdri XI ordunun xsusi b
risi, cllad Semyon Pankrotova yazl mlumat verir ki, Hbib by Slimov
iyunun 30-da qaytd. Qzl ordunun ehtiyac olduu ticart mhsullarndan kifayt
qdr gtir bilmidir.
Sentyabrn 1-d hbs olunan general Hbib by Slimov n 2017 sayl
hbs vrqsi yazlr. Yalan ittihamlarn bayram balayr. Adamn varln
sarsdan odur ki, Qubin soyadl rusdan baqa yalan ittihamlarn ksr mlliflri
z dindalarmzdr. Onlar alr ki, general Hbib byin yuxarda xatrlatdmz
sgran, Qaraba, Muan v Lnkran dylrind vzolunmaz xidmtlrini
dansnlar. Alnmr, a yalan bel igid generaln hrbi faliyytin lk sala bilmir.
Onda naxlflr baqa fnd l atrlar. Deyirlr ki, 1918-ci ild trk general Nuru
125

Paa Azrbaycana glnd Hbib by Slimov onun ordusunda boleviklr qar

dylr aparmdr.
Bu tarixi fakt hqiqtn olmudur. Gncdn sonra cbhni iki yer - imal
v cnub qruplarna ayran Nuru Paa Cnub qrupunun komandiri polkovnik Hbib
by Slimovu tyin etmidi.
Htta sonralar (1934-cu ild) vtni Trkiyd Byk hrbd Bak
yollarnda adl kitab yazan trk podpolkovniki Rt by Hbib by Slimovu
srind igid bir srkrd kimi xatrlayr: Csur, dy texnikasn gzl biln
trk ordusunun yksk rtbli zabitlri trfindn layiqinc qiymtlndiriln
polkovnik Hbib by rus ordusunda yetimi azrbaycanl zabitlrdndir. Qrib
burasdr ki, boleviklr quyruq bulayb Hbib by Slimov haqqnda iftira,
yalan ittihamlar vern dindamz rotmistrin z d trklrl birg dylrd
itirak etmidi. Milli Thlksizlik Nazirliyinin arxiv sndlrindn yrn bildim
ki, rotmistri (nfuzlu nslin hrmtim olduuna gr rotmistrin adn, soyadn
kmk istmirm) 1926-c ild bolevik K-s Solovetsk adalarna mrlk
srgn gndrib. Atalar demikn, zgy quyu qazann z d dr.
Yuxarda xatrlatdm ki, general Hbib by Slimovun milli orduda vzifsi
Ba Qrargah risi idi. Pekar hrbilr yax bilirlr ki, qrargah ordunu idar
edn al, beyin demkdir. Mgr dnya hrtli srkrd, hrbiyy naziri Smd
by Mehmandarov v onun mavini artilleriyann allah liaa xlinski kimi
pekar hrbilr, boleviklr quyruq bulayan rotmistrin zif komandir znn etdiyi
Hbib by Slimovu Ba Qrargah risi kimi msul vzify tyin edrdilrmi?
1919-cu il fevraln 26-da otuz bir sayl mrl polkovnik Hbib by Slimova
general-mayor rtbsi verrdilrmi? lbtt yox!
General Hbib by Slimov 1918-20-ci illrd milli ordumuzda xidmt
edn, milliytc Litva tatar olan general-leytenant Mmmd by Sulkevidn
sonra ikinci generaldr ki, ali hrbi thsili vard.
General Hbib by Slimovun ittihamlarnda yazlr ki, Tiflisd v Bakda
tkilat faliyyt gstrir. Onlar syana hazrlarlar. Tiflis v Batumda
ksinqilablara general Vrangel, general Slimov vasitsil silah gndrir. Bak
quberniyasnn Cavad qzas rann ahsevn quldurlarnn kmyi il syana
hazrlar, kmyi general Slimovdan alrd.
Sonrak ittihamlardan mlum olur ki, niy mhz general Slimovu,
Naxvan Hrbi Komissarn onun vzifsin, sntin he bir dxli olmayan
ticart mal gtirmy rana gndrmilr. Bunlarn hams mrd general Hbib by
Slimovu hbs etmk n hazrlq idi.
ay yarm hbsxanada zrin oxunan yalan ittihamlar v zlmlri
yazl kild rdd edn milli ordu general Hbib by Slimovu glllmk n
ran mslsi, 1919-cu ild Lnkaran yrnd yerli Muan halisini guya
soyub-talamas, aqvardiya praporik Dubininl, Nuru Paa v Zeynalovla
126

laqsi, Cmhuriyyt vaxt Sovet hkumtin nifrti, Sovet vaxt Naxvanda xan
v bylrl oturub-durmas boleviklrin lind daha sasl faktlar olub.
Hmin vaxtlarda Naxvandan Azrbaycan Kommunist Partiyasna Az.
K-nn mhm b katibinin tarixsiz v imzasz danos-mktubu general-mayor
Hbib by Slimovun cavan mrn son qoymaq n canfanlqla tkil
olunurdu.
Danos-mktubda oxuyuruq: ksinqilab general Hbib by Slimov
Naxvan halisi arasnda ayilr yayr, xan v bylrl Sovet hkumtinin
leyhin ilyir. O, ilk df Naxvana glnd nqilab Trk hkumtin mktub
gndrib ki, yerli Azrbaycan halisi Qrmz ordu trfindn zilib qul halna
salnr. Bu mktubu bard general H.Slimovun z biziml birg ilyn
ermnilrl shbtind aq deyib. O, randa olanda da burdan qab getmi, xan v
bylrl oturub dururmu. Bu gn onun hval-ruhiyysi yerli halinin v komandiri
olduu sgrlrin danaklara qar dy ruhunu mhv edir. Onun bel yaramaz
hrktlrin dzmk mmkn deyil. Xahi edirik, fvqladi halda onu buradan
Bakya gndrsiniz.
Az- K-nn mhm b katibi
Katib
1920-ci il oktyabrn 15-d is agent mlumat verir ki, general Hbib by
Slimovun tkilat il bal aadaklar yrn bildim: General kemi rus
ordusunda polkovnik rtbsind xidmt edib. Ba Qrargah Akademiyasnn
mzunudur. Azrbaycan hkumti onu general-mayor rtbsi il tltif edib. Tkil
etdiyi ksinqilabi dstni indi ingilislr maliyyldirir. Dstnin faliyyt dairsi
Araz aynn sahillridir. Onun ksinqilabi dstsinin zvlri quldur
aqvardiyalarn v ahsevnlrin qalqlarndan tkil olunub. Komandir heyti
aqvardiya zabitlrdn, grc v ermnilrdn (? - .N.) ibartdir. Tkil
olunmu dstnin mqsdi: gr grclr v ermnilr hcuma kerlrs, BakTiflis yolunu onlarn kmyi il balamaq. nvr Paa il hl he bir laqlri
yoxdur. General Hbib by Slimov Msavat hkumti vaxt Xlil Paa il
apard mnaqiy v yaramaz hrktlrin gr mslman halisi arasnda
hrmt malik deyil.
General Hbib by Slimova mxsus 1920-ci il 19 dekabr tarixli stintaq
iinin doxsan doqquzuncu shifsindn lyn xar:
ksinqilabi faliyytd gnahlandrlan sabiq general-mayor Hbib by
Yusif olu Slimovun 1241 sayl iin baxld. Onun gnahlar aadaklardan
ibartdir.
1. Sovet hkumtin qar ksinqilabi mbarizsi. Msavat ordusunun
dy hazrlnda saxlamas v rhbrliyi.
2. Gnc syan zaman Sovet Azrbaycanndan qamaqda v randan
glmi qiyam dstlrin Muanda Qzl orduya qar dylr rhbrlikd.
127

3. 1919-cu ild Muanda inqilab kndlilri trkisilah etmkd v qartd

gnahlandrlr.
Slimova qar yrdln ittihamlar v bir sra baqa cinaytlr istintaq
zaman tsdiq olunmudur. Qrara alnd. Sovet hkumtin qar xan Hbib by
Yusif olu Slimov glllnsin. Ondan alnan mlak msadir olunsun v
respublikann glirin keirilsin. Cinayt ii v aktlar arxiv thvil verilsin.
slini imzalad: XI Ordunun xsusi b risi Semyon Pankratov v byk
mstntiq Qubin.
Naxvan Mrkzi Dvlt Arxivind saxlanan sksn iki nmrli protokol
da csur general haqqnda a yalanla doludur. 1920-ci il avqustun iyirmi ikisind
Naxvan Komyaeykasnn iclasnda hrbi komissar Starovun sdrliyi v
Fyodorovun katibliyi il yeddi nfr bolevik msavat general Hbib by
Slimovun faliyyti bard i baxblar. Lakin cmi nfr -Troyka
dindirilmidir.
Birinci xs ahtaxtinski: General Slimov zhmtke xalqn satqndr,
sbatszdr. O, Bakdan rana qad v oradan Naxvana glib camaat dil tutdu
ki, hali razlq versin, onun polku 600 sgr 10 dd top v bir ne pulemyotla
Naxvana glsin. O, Sovet hkumti leyhin tbliat aparrd. Lakin indiki
hkumt qar gnahn boynuna almr. Alayn silahlarn randa satb
mnimsmidir.
kinci xs Rstmov: Mn ahtaxtinskinin dediklrini tsdiq edirm v
lav olaraq bildirirm ki, general Slimov yerli halini baa salrd ki, onun
bal il Naxvana yeni alay toplansn v boleviklr leyhin vurusunlar. O,
hqiqtn Sovet hkumti leyhin tbliat aparrd...
nc xs Xlil by: Danaklar uaya hcum ednd (1920-ci il mart
aynda - .N.) Azrbaycan hkumti korpus tkil edib general Slimovun bal
il cbhy danaklarla vurumaa gndrdi. Lakin Slimovun tcrbsizliyi v
korpusa balq ed bilmdiyindn, xeyli yaral v lm hadislri olmudur.
Lakin mn i qarandan sonra dy mvffqiyytl baa atd v danak
hcumu darmadan edildi15.
Btn bunlardan sonra Azrbaycan hkumti ona 242-ci polka v nc
kavpolka balq etmyi taprd. O vaxtk qrmzlar Bakya yaxnlard, mn ona
tklif etdim ki, qrmzlar mdafi etsin. O sz vers d, szn yerin yetirmdi,
satqnlq eldi. Sovet hkumti leyhin tbliat aparmaa balad.
15

Naxvann mhafiz komandan Xlil by tamamil haqsz v qrzli danb. O dylrdn yazlan
oxlu xatirlrd v arxiv sndlrind danaklarn 1920-ci ilin martnda Sua v Xankndindn zilib
xardlmas mhz general Hbib by Slimovun komandirlik mharti saysind olduu dn-dn
qeyd olunub. Boleviklrin lalts, avantrist Xlil by is hmin dyd kiik knlllr dstsinin
komandiri olmudur. General-mayor Hbib by Slimov is Qaraba razi qounlarnn komandan idi.
- .N.

128

Yekunda: yolda Starov tklif etdi ki, general Hbib by Slimovu hbs
edib XI ordunun hrbi mhkm sovetinin srncamna gndrilsin.
Btn bu yalan ittihamlardan sonra boleviklr general Hbib by
Slimovu 1920-ci il dekabrn 30-da, saat 10.30 dqiqd gllldilr. stintaq
iind Hbib by yrdln ittihamlardan biri d onun mlaknn msadir
olunmasdr. Bs nyi vard Hbib by Slimovun? Sndlrd gstrilir ki,
subaydr, 39 ya var. Qarada il birg yaayr, iki desyatin torpa v desyatin
dd-baba ba sahsi. Vssalam.
GENERAL-LEYTENANT MMMD BY SULKEV
(1865-1920)
Xobxtm ki, mslman ordusunun zabiti kimi lrm. Xudahafiz!
General Mmmd by Sulkeviin
son szlri
Cmhuriyyt dvrnn iyirmi bir dy general srasnda oxucunu
dndrn v bir az tccblndirn soyada rast glmk olar: - General-leytenant
Mmmd by Sulkevi .
General Mmmd by Sulkevi milliytc Litva tatardr. Atas Aleksandr
Qusar alaynda xidmt etmi, podpolkovnik rtbsin qdr ykslmidir.
Polada yaayan mhacir Arslan by yazr ki, general-leytenant Mmmd
by Sulkevi on skkizinci ilin axrlarnda Azrbaycan Respublikas Mdafi
Nazirliyind Ba Qrargahn risi olub. Lakin Azrbaycan Mrkzi Dvlt Yeni
Tarix Arxivind saxlanan hrbi sndlr bu fakt inkar edir. vvla, hmin tarixd
bizim ordunun Ba Qrargah risi general-mayor bdlhmid by Qaytaba
olmudur. kincisi d, arxiv sndlrindn aydn olur ki, Mmmd by Sulkevi
Azrbaycana on skkizinci ilin dekabrnda glib v 1919-cu ilin martn 26-dk
Gncd yerln Birinci Mslman Korpusunun komandiri olub, hmin tarixd
yz qrx yeddi nmrli mrl Ba Qrargah risi tyin olunub. Hrbi Nazir Smd
by Mehmandarovun v general Hbib by Slimovun Gncd imzalad bu
mrd deyilir ki, general-leytenant Mmmd by Sulkevi martn 19-dan tyin
olunduu vzifnin icrasna balasn.
Arxivd saxlanan daha bir sndin Sulkeviin bioqrafiyas n hmiyytli
olduunu nzr alb, oxuculara onu da tqdim etmk istrdim.
Hrbi Nazirliyin dftrxanasna mxsus 15 oktyabr 1919-cu il tarixli
sndd Sulkevidn tlb olunur ki, znn dini mnyi v atas bard mlumat
versin. V xahi olunur ki, gerbli-mhr n drd manat da pul dsin.

129

Mmmd by Sulkevi is qara tula yazd rizsind onlara bel cavab

vermidir: Dinim mslman, adm Mmmdby, rtbm general-leytenantdr.
Azrbaycan vtndaln qbul edirm.
General Mmmd by Sulkevi 1865-ci il iyunun iyirmisind Vilen
quberniyasmn Kemeyi yaay mntqsind zadgan ailsind dnyaya glnd
atas onun adn Maeyby qoysa da sonralar Krmdak faliyytin gr tatarlar
ona hrmt lamti olaraq Sleyman Paa ad vermilr. Bizd is z knll
olaraq Mmmdby adn qbul etmidi.
Tatar parlamenti, tatar xalq v mtbuat general Sleyman paa Sulkevii
1918-ci ild dvlt bas vzifsind byk ruh ykskliyi il qarlamdr.
Hmin ilin iyun aynda o, Krm hkumtind ba nazir, hrbi nazir v daxili ilr
naziri vziflrini tutmudur. Tatar xalqnn mstqilliyin sevinn ilk df din v
dil qarda Trkiy olmudur:
Krm hkumtinin Ba naziri general Sleyman by Sulkevi!
Cfr byl birg Krmda hkumt yaratdnza gr sizi tbrik edirm.
Siz iinizd uurlar dilyir v yeni nailiyytlr arzu edirm. Trkiy
hkumti z mttfiqi kimi bu id siz kmk etmyi zn borc bilir. Osmanl
imperiyas da Siz arxa olacaq v yardm gstrckdir.
Hrbi Nazir, Ali Ba Komandan nvr Paa
Tavrieski qolos qzeti 1918-ci ilin iyun aynda Mslman milltlrinin
mdafi cmiyyti adl xbr-yazsnda bildirirdi ki, general-leytenant Sulkeviin
fal tbbs il Simferopol hrind Rusiyada mslman milltlrinin mdafi
cmiyyti yaradlmdr. Bu gnlrd general Sulkevi xsusi mruz il
Odessadan keib Buxarest hrin mttfiqlrl gr getmidir.
Krm tatarlar arasnda Sleyman Paa ad byk hrmt v ehtiramla
kilirdi. Xalq Maey by Sulkevii Sleyman Paa ad il arrd. Bu da
sbbsiz deyildi. Tatar xalq arasnda bel bir fsan yaayr. Bu fsany gr rus
imperiyasnn Krmdak hkmranl mhv olduqdan sonra imaldan bir mslman
olu peyda olacaq. Onlarn azadlq hrkatna balq edck. Bu adamn ad da
Sleyman Paa olacaqdr. Xalqn inamnca, bu fsan 1918-ci ild hqiqt
dnmd. Ona gr d tatar xalq Maey by Sulkevii Sleyman Paa timsalnda
qbul etdi.
Arxiv sndlri daha bir fakt da akarlayr. Orada gstrilir ki, general
Sulkevi Azrbaycana tk glmmidir.
Kazm by Sulkevi Msavat hkumtinin Xarici lr Nazirliyind
dftrxana direktoru olmudur. ox tssf ki, onlarn qarda, yoxsa miolu
olduunu myynldirmk mmkn olmad. Mhz bu sbbdn d bzi
tdqiqatlar shvn general-leytenant Mmmd byi Kazm by Sulkevi kimi d
yazrlar.
General Sulkeviin hyat yolda Mrym xanm is mhur milyonu
H.Z.Tayevin qz mktbind mllim ilmi v Bak Mslman qadnlarnn
130

Xeyriyy Cmiyytinin fal zv olmudur. Digr bir ziyal qadn - Leyla xanm
Sulkevi Azrbaycan Parlamentinin dftrxana ilri idarsind i icras
vzifsind ilmidir. nqilabdan vvl dini mslman olan oullara hrbi
akademik thsil almaq demk olar ki, nsib olmamdr. ndiy qdrki
tdqiqatmzda Mmmd by Sulkevi imperiyann Ba Qrargah Akademiyasnda
ali hrbi thsil alan ilk dindamzdr 16.
Mhur Pola-Lvov tatar silzadlrindn olan Sulkevi hyatn hrb
sntin hsr etmidir. O, Voronejdki Mixaylovsk kadet korpusunu bitirdikdn
sonra Peterburqa gedrk Mixaylovsk artilleriya mktbin daxil olmudur.
Mktbi birinci drc il bitirn Sulkevi poruik rtbsind altnc artilleriya
briqadasna xidmt gndrilir. 1883-c il oktyabrn 3-d mvffqiyytl imtahan
verib, Ba Qrargahn Nikolayev akademiyasna daxil olur. Hrbi-elmi sahd
qazand uurlara gr Ba Qrargahn Nikolayev Akademiyas onu tabs-kapitan
rtbsil tltif edir. 1894-c il, iyulun iyirmisind is Sulkevi kapitan rtbsi alr.
Xidmt n 5084 sayl mrl Odessa Hrbi Dairsindki yeddinci ordu
korpusunun qrargahna gndrilir.
1899-cu ild Sleyman by Sulkevi ilk mkafatn - Mqdds Stanislav
ordenini alr. Hmin ilin dekabr aynda Sulkevi podpolkovnik rtbsi verilir v
Odessa Hrbi Dair qrargahna ba yavr tyin olunur. 1903-c il, oktyabrn
nd nvbti tyinatla o, on beinci piyada diviziyasna qrargah risi vzifsin
gndrilir. Hmin il dekabrn altsnda ona nvbdn knar polkovnik rtbsi
verilir.
1904-1905-ci illrd o, Rus-yapon mharibsind lahzrt imperatorun
tabeliyind olan skkizinci ordu korpusunda rfli dy yolu kemidir.
Polkovnik Sleyman by Sulkevi 1905-ci il fevraln altsndan 25-dk
mhur Mukden dylrinin itiraks olmudur. 1905-ci ilin iyun aynda is lli
yeddinci Modlin piyada polkunun komandanln qbul etdi. mumiyytl,
polkovnik Sulkevi 1904-c il noyabrn 8-dn 1906-c ilin fevral aynadk dyn
ordu hisslrind xidmtd olmudur.
Yaponiya il mharibd Sleyman by Sulkevi zn n yax zabit
dy kimi gstrmidir. Rus-yapon mharibsi illrind onun xidmtlri ikinci
drcli Mqdds Anna (qlncla birg), drdnc drcli Mqdds
Vladimir (bant v qlncla birg) ordenlri il qiymtlndirilmidir. 1906-c il
noyabrn 18-d Yaponlara qar inadl dylrdki faliyytlrin gr st yazl
gidliy gr qzl silahla tltif olunmudur.
1910-cu il iyunun 23-d Sulkevi Ba Qrargah risi yannda taprq zr
qrargah zabiti tyin olunur. Hmin ilin payznda hrbi xidmtdki la
16

Ba Qrargahn Nikolayev hrbi akademiyasn 1918-ci il martn 4-d Petroqradda bitirn ikinci
generalmz Hbib by Hac Yusif olu Slimov (1881-1920) olmudur. - .N.

131

faliyytin gr ona general-mayor rtbsi verilir v rkutsk qrargah hrbi dairsi

zr general-kvartirmeyster vzifsin tyin olunur. Kediyi bu xidmt illrind
Sleyman by Sulkevi ikinci v nc drcli Mqddos Vladimir kavaler
ordenlrin layiq grlb. On skkizinci ilin vvllrind imperiya ordusunda
xidmtini bitirir.
stedadl srkrd kimi tannan Mmmd by hm d hrb elminin tannm
alimi idi. Odessa Hrbi Dairsinin tkilats olan Sulkevi bir mddt hmin
dair qounlarnn qrargah risi olmudu. Mmmd by Sulkevi znn
mrlrindn, elmi srlrdn v mslhtlrdn ibart ikicildlik srlrini nr
etmidir. Rus tdqiqatlarnn yazdna gr, onun hrbi tvsiylrindn ninki
Rusiyada, htta xarici lklrin ordularnda da istifad olunmudur.
General Mmmd by Sulkevii Rusiyada yaayan mslmanlarn taleyi
ciddi dndrmdr. Dindalarnn xristianlar arasnda azad nfs almamas,
srbst yaamamalar onu qeyrtli vtnda kimi hmi narahat etmidir. O, 1902ci ild Pola rqnas, Peterburq Universitetinin professoru Anton Muxlinskinin
(1808-1877) Litva tatarlarnn mnyinin aradrlmas v vziyyti kitabn
Odessada z xrcin nr etmidi.
1915-ci ild nmunvi dy xidmtlrin v byk ordu birlmsin
qeyri-adi bacarqla rhbrlik etdiyin gr general-mayor Sleyman by Sulkevi
birinci drcli Mqdds Stanislav ordeni il (qlncla birg) tltif olunur. Onu
da xatrladaq ki, lahzrt imperator hmin ili cbhlrdki mvffqiyytlr v
ordu birlmlrin bacarqla komandanlq etdiklrin gr be mslman
generaln sxavtl tltif etmidi: Drdnc Ordu Korpusunun komandan tam
artilleriya general, milliytc een Eris xan Sultan Gray liyev (1855-1920)
A qartal ordeni, kinci Qafqaz Ordu Korpusunun komandan general-leytenant
Smd by Mehmandarova (1855-1931) birinci drcli Mqdds Stanislav
ordeni, Ali Ba Komandan yannda artilleriya zr taprq general liaa
xlinskiy (1865-1943) birinci drcli Mqdds Stanislav ordeni v svari
korpusunun komandan Hseyn xan Naxvanskiy (1863-1920) A qartal17
ordeni verilmidir.
1916-ci il aprelin 26-da otuz nc piyada diviziyasnn komandiri
Mmmd by Sulkevi general-leytenant rtbsi verilib. Buna qdr o, on birinci
orduda yeddinci korpus qrargahnn risi idi. Birinci Cahan mharibsi
balananda onun qrargah mnzili Kazan hrind yerlmidir. O, sgri ura
tatar tkilatnn Mrkzi Komitsi il sx laq saxlayr v Rumniya cbhsind
mslmanlardan ibart Birinci lahidd korpusu tkil edir. General Sulkeviin
mslman diviziyasnn tkili haqqnda aray mumrusiya Mslman urasnn
Xbrlrind 1917-ci ild xalqa atdrlb.
17

A qartal ordenini 1705-ci ild Pola kral IlAvqust tsis etmidir. 1831-ci ildn Rusiya ordenlri
srasna daxil edilib. Ordenin yalnz bir ali drcsi vardr. Bir qayda olaraq bu ordenl ali komandan
heyti - generallar tltif oluna bilrdi. - .N.

132

Mslman Hrbi Korpusu yaradan Mmmd byin n byk arzusu

Kazana, ya da Krma gedib dindalarnn milli istk v arzularn hyata keirmk
idi. Nhayt, 1918-ci ilin yaznda
sgri urann mril Sulkevi z korpusu il Krma glir. Bu vaxt
Krmda vziyyt olduqca ar idi. Boleviklr vhicsin yerli halinin qann
tokrdlr (General Anton Denikinin Rus qiyam haqqnda oerklr kitab).
Bu zaman lkdki anarxiyadan istifad edn alman general Koann
diviziyas da glib Krma xmd. General Koann dstlri Sulkeviin
Korpusunun yolunu ksib onu trkisilah edir.
Lakin almanlarla slh danqlarndan sonra onlarn kmyi v tklifi il
Sulkevi Krmn Ba Naziri tyin olunur.
General Sulkeviin Krm dvr znn siyasi fall il ox maraqldr.
Tatar halisinin mvqeyinin sabitlmsind bir sra tdbirlri hyata keirmi,
Krm dvltin balq etdiyini demk kifaytdir.
Sulkeviin Beynlxalq siyastd n mhm addmlarndan biri Krm
hkumtinin sfiri kimi tatarlarn Millt qzetinin kemi ba redaktoru Hsn
Sbri Ayvazovu (1878-1988) stanbula Krm dvltinin sfiri gndrmsi oldu. Bu
da Trkiyd byk ruh ykskliyi il qarland. Ona Avropa sfirlri arasnda
fxri yer ayrld. Eyni zamanda Krm sfirinin stanbulda olmas Berlind bir qdr
narahatlq yaratd. General Sulkevi hkumti kemi Rusiya imperiyasnn
razisind yaranm baqa mslman dvltlri il d laq yaratd. Mhz bu
mqsdl d Azrbaycann Bakdak hrbi nazirinin adna xo mraml mktub
gndrilmidi. General Smd by Mehmandarovla onlar hl Port-Artur
dylrind tan olmudular.
General Mmmd by Sulkevi hkumti humanizm prinsiplrin
arxaland, o z is hqiqi mnada demokrat siyasti idi.
1918-ci ilin sonlarnda Krmn taleyind dyiiklik oldu. Aqvardiya
general Anton Denikinin knll ordusu Krm zbt etdi. General Sulkevi
hkumti yxld. N Vilhem hkumti, n d Trkiy ona kmk ed bilmdi.
nki zlrind d vziyyt ar idi. 1918-ci il noyabrn 3-d alman general Ko
mktubla Sulkevi bildirdi ki, bundan sonra ona kmk ed bilmyck. Ona gr
d yarmadann taleyi dyidi. Mmmdby Sulkevi Knll Ordunun komandan
Anton Denikinin tzyiqi il Krm trk etmli olur.
Aqvardiya general Anton Denikin yazr ki, noyabrn drdnd
Mmmdby Sulkevi mn - Yekaterinodara teleqram gndrdi ki, Almaniya
qounlar arasnda srtli dalma gedir. Silahl qvv olmadna gr (almanlar
Krmda silahl qvvlr yaradlmasn qti surtd qaan ediblr - .N.) mbariz
n he bir dayaq yoxdur. Yenidn partlaylar v boleviklrin amanszlqlar
tkrar oluna bilr. Vziyyt mttfiqlrin donanmasnn v knlllrin tezlikl
kmy glmsini aydn surtd tlb edir.
133

Sol partiyalarn mbarizsi v gcl tbliatna gr mnim kabinetim z

slahiyytlrindn l kir, z yerini kadetlrdn, sosialistlrdn v tatarlardan
ibart koalisiyal nazirliy verir...
Bundan sonra general-leytenant Mmmd by Sulkevi Azrbaycana glir.
Az mddtd birinci svari mslman diviziyasnn komandiri v sonra Ba
Qrargahn risi olur. Xsusil, 1919-cu ilin iyun aynn on altsnda Azrbaycan
v Grcstan hkumtlri arasnda hrbi ittifaqn balanmasnda Sulkeviin byk
kmyi olub. Bu tbbs o irli srmd:
il mddtind imzalanm hrbi mdafi paktna gr Azrbaycann v
Grcstann istiqlaliyyt v razi btvlyn hr hans dvlt trfindn tcavz
olduu tqdird mqavild olan trflr bir-birin yardm gstrmy borclu
idilr (C.Hsnov A lklrin qara klgsi kitab, 1991, sh.85).
Hr iki trf n ciddi mdafi xarakteri dayan, on maddli mqavilni
Azrbaycan Respublikas trfindn Xarici lr naziri Mmmdyusif Cfrov,
Hrbi nazir Smd by Mehmandarov, Ba Qrargah risi Mmmd by Sulkevi,
Grcstan Respublikas trfindn is Xarici lr naziri Geqekori, Hrbi nazir
Ramivili, Hrbi nazirin kmkisi Qedevanov v general Odielidze
imzalamdlar.
1920-ci ilin maynda boleviklr general Mmmd by Sulkevii hbs edib
Bak Fvqlad Komitsinin zirzmisin salrlar 18. yulun 15-d ksinqilabi
faliyytd ittiham olunduuna gr glllyirlr.
Mmmd min Rsulzad Azrbaycan Cmhuriyyti kitabnda iyirminci
ild glllnn general Mmmdby Sulkeviin adn yana-yana kir. Onun mrd,
mbariz bir xsiyyt olduunu iftixarla qeyd edir. O, xatirlrind yazr:
Qardam, (slind misi olu - .N.) parlament zv Mehmed li byin
hekaytini ilk df xalqa atdrmaq istyirm. O, qorxmaz general Mmmd by
Sulkeviin qhrmancasna lmnn ahididir. Onunla bir kamerada olan
Mehmed li by sylyirdi: Generala mr etdilr ki, ekistlrin ardnca getsin.
Biz aydn oldu ki, onun lm saat atb. trafa lm skutu kmd.
Onun gzlrin baxmaa csart etmirdik, biz tslli sz tapa bilmirdik. General
Sulkeviin z bizi qabaqlad, sakit, qtiyytli ssl dediyi szlri mrm boyu
unutmayacaam: Xobxtm ki, mslman Ordusunun zabiti kimi lrm.
Xudahafiz!.
General-leytenant Mmmd by Sulkevi, z mrd davran il knll
qbul etdiyi Azrbaycan vtndaln v Litva tatarlarnn hrtini rfl
qorudu.
zabl bir mr yolu kerk lli be yanda bolevik-danak gllsinin
haqsz qurban olan general-leytenant Mmmd by Sulkeviin ninki

18

ndiki Yusif Mmmdliyev ksindki on be sayl evin zizmisin.- .N.

134

Azrbaycanda, he Rus imperiyas razisind bel sa qalan kimssi yoxdur. Onun

haqqnda Msavat dvrnn arxivind az da olsa mlumat qalb.
uadan, Xankndindn v Zngzur ekspedisiyasndan vurduu
teleqramlar, Ba Qrargah risi kimi verdiyi mr v srncamlar onun Azrbaycan
rkdn sevdiyin yani sbutdur. Ryast v stol sevmyn dy general
Mmmd by Sulkevi hmi n cbhd olmu, sgrlri dy
ruhlandrmdr. Onun 1920-ci il yanvarn 28-d uadan Hrbi nazir vzi general
liaa xlinskiy vurduu teleqramda oxuyuruq:
xsiyytini yax tandm v birinci Zngzur ekspedisiyasnda la
dynn ahidi olduum podpolkovnik Novruzovun Qaraba dstsinin
artilleriya risi tyin edilmsi n vsadt edirm.
Ba Qrargah risi general
Mmmd by Sulkevi
***
General liaa xlinskiy
Bu gn yanvarn 27-d saat ikid avtomobill general Teymur by
Novruzovla birlikd uaya getdik. Xankndi qarnizonunun risini d ora
artdrmam. Svari diviziyasnn qrargah mnim taprmla piyada qaydada
Yevlaxdan Xankndin gedir.
Ba Qrargah risi general
Mmmd by Sulkevi
***
uadan general liaa xlinskiy
28.01.1920-ci il.
Grc tyyarilrinin Svanetid syan yatrmaq tcrbsi tin keil
biln da yerlrindn bu sulun lverili olduunu sbut etdi. Grc
tyyarilrinin arasnda be pudluq bomban syan etmi kndin zrin atan
leytenant Makeyev d var idi. Bu tcrbdn el o cr, tez, qti nticlr ver biln
Zngzurda da istifad etmk olar. Telefon vasitsil Tiflisl laq saxlayb,
mslni aydnladrn, Zaxaryadze il grc dilind dann. Bir aeroplan
gndrmk olar, z d tyyarisi Xan far ola bilr. Bellikl, grc
zabitlrinin bizim daxili ekspedisiyalarda itirakn qadaan edn hrbi
konvensiyan pozmurlar. Uular qsa olacaq, uu radiusu yz versdn uzaq
olmayacaq. Aviasiya bazas uada v ya Xankndinddir. Cavab mn teleqrafla
atdrn. Yanvarn 29-da Xankndind, yanvarn 30-da axam Yevlaxda, yanvarn
31-d Bakda olacaam, bu halda cavab mn ev atdrn. Yevlaa vaqon
gndrmk n komendata taprq vermim.
Ba Qrargah risi general
Mmmd by Sulkevi

135

yirminci ilin iyulunda general Mmmd by Sulkeviin son gnnn

ahidlrindn biri d Bakda boleviklr trfindn hbs olunan Azrbaycan
Respublikasnn Xarici lr Nazirliyi diplomatik departamenti mumi bsinin
mdiri Meislav Stanislavovi Rudzinski olmudur:
- 1920-ci il aprelin iyirmi skkizind Azrbaycanda bolevik evrilii ba
verdi. Mn Pola nmaynd heytinin zvlri il birlikd hbs edildim. Bir ne
gndn sonra bizi Bak Fvqlad Komitsin apardlar. Az sonra general
Mmmd by Sulkevi d buraya gtirildi. Onun hval-ruhiyysi ox pis idi.
Fikirlirdi ki, glllycklr. z haqqnda verilck qrar tkminl gzlyirdi.
Onunla bir kamerada olduumdan btn gn drdlirdik. Birinci gn dmd
yatr v bamzn altna yastq vzi qzet qoyurduq. Sonra rflr dzldildi.
evrilidn bir ne hft sonra sbh a ekistlr iri girrk bir ne nfri
oyatdlar, onlara eylrini yma mr etdilr. ekistlr tlsdirir, haraya
aparacaqlan bard mhbuslara he n demirdilr. Mn general Mmmd by
Sulkeviin yaxnlnda yatmdm. General bizlrdn bir ne nfrin lini
sxmaa macal tapd. Xudahafizlrkn o, tam yqinlikl bildirdi ki, glllmy
aparrlar. zmzn sa qalacamza he bir midimiz olmasa da, ona tslli
verirdik. Onu da qeyd etmliym ki, general zn ox lyaqtli v mrdan
aparrd. Bir ne gndn sonra qzetlrd ksinqilabi faliyytind ittiham
olunanlarn glllnmsi haqqnda mlumat oxuduq. Bu siyahda generalleytenant Mmmdby Sulkeviin familiyas da vard. O da mn mlumdur ki,
general Sulkevi haqqnda he bir aradrma, mhkm istintaq olmad. O,
Azrbaycan Demokratik Ordusunun general olduuna gr sorusuz-sualsz
glllndi.
SVAR GENERALI HSEYN XAN NAXIVANSK
(1863-1919)
Peterburq zadganlarnn say-sem zvlrindn ibart
svarilrin general Hseyn Xan Naxvanski komandanlq edirdi.

qvardiya

A.Soljenitsin, 14 avqust romanndan

Hseyn xan Klbal xan olu Naxvanskini masirlri srt, nfuzlu bir
general kimi tsvir edirlr. lk df mn onun klin 1916-c ild ap olunmu
Niva jurnalnn yeddinci nmrsind rast gldim. Doqquz nfr ali rtbli
hrbinin tsvir olunduu klin altnda bel yazlb: Qafqaz cbhsinin Georgi
dumas, Qafqaz ordusunun ba komandan, caniin lahzrt byk knyaz Nikolay
Nikolayevi Romanov19 (1856-1929), korpus komandiri svari general Kalitin,
19

ar II Nikolayn doma misi.

136

knyaz Qalitsin, general Xan Naxvanski, general Yanukevi. Ayaq st duranlar:

general Vatin, irkov, polkovnik-knyaz Nijeradze v polkovnik Naqorski.
Onun Rus-yapon v Birinci Dnya mharibsindki faliyytini mxtlif
arxiv sndlrindn yrndim. General Hseyn Xan Naxvanski 1863-c il iyunun
28-d general Klbal xann ailsind anadan olub. Atas on be yal Hseyn xan
1876-c ild Peterburqdak Paj korpusu20 mktbin oxumaa gndrir. O vaxtlar
Peterburqda oxlu naxvanl ziyal yaayrd. Onlarn da arasnda xan nslinin
nmayndlri oxluq tkil edirdi. mperator II Aleksandrn xsi himaysind
olan korpus mktbini Hseyn Xan 1883-c ild la qiymtlrl bitirir. arn
xsusi svari qoununda xidmt edn kornet Naxvanski be il kemmi
podporuik rtbsi alr Hseyn Xan Sankt-Peterburqda yerln birinci Qvardiya
Svari diviziyasnn Leb-Qvardiya svari alaynda 1898-ci il qdr xidmt edir.
Bu mddtd eskadron komandiri vzifsin qdr yksln Hseyn Xan
Naxvanskinin rtbsi d artb rotmistr olur. Sonralar Qafqazda v Rusiyann
mxtlif hrlrind hrbi xidmtd olan Hseyn Xan Naxvanski nmunvi
zabit kimi ali orden v medallara layiq grlr. Rus-yapon mharibsi balanana
qdr o, rann ire-Xorid ordeninin ikinci v drdnc drcsi il (bahal
almazla bzdilmi), zabitlr mxsus Rumn Ulduzu il, Avstriyann Dmir
Xa, birinci, ikinci v nc drcli Mqdds Stanislav, drdnc drcli
Mqdds Aleksandr, birinci drcli Mqdds Anna, Bolqarstann Dy
xidmtlrin gr v nc, drdnc drcli Mqdds Vladimir ordenlri
il tltif olunur.
Nizami orduda srkrdlik qabiliyytin gr Hseyn Xan 1903-c il
aprelin 6-da polkovnik rtbsi alr.
nqilabdan vvlki qzetlr, mxtlif arxiv sndlri z shiflrind
Hseyn xan haqqnda az da olsa mlumat verib. Onlarla tan olanda istr istmz
bel qnat glirsn ki, liaa xlinski v Smd by Mehmandarov artilleriya
sahsind hans zirvni fth etmidis, Hseyn Xan Naxvanski d svari
birlmlrin komandanlqda hmin zirvd dayanrd.
1904-c ild Rus-yapon mharibsi balananda Naxvanski ksriyyti
qafqazllardan tkil olunmu ikinci Dastan svari alayna komandanlq edirdi.
Polkovnik Hseyn xann alay 1905-ci il yanvarn 14-d Landun-Qou kndi
urunda ar dylr aparmdr. Bir ne gn kndi ala bilmyn dylr
mahir komandirin hrbi fndi il dan z hcuma kerk srtli zrb il
yaponlar knddn vurub xarmlar. Hmin dyd Kazak batareyasn
yaponlarn mhasirsin dmk thlksindn xilas etdiyin v Landun-Qou
kndini itkisiz aldna gr polkovnik Hseyn xan drdnc drcli Mqdds
Georgi ordenin layiq grlmdr. Bu gcl dy shnsi mhur rssam
20

Khn rus ordusunda Paj korpusunu v Nikolayev Kavaleriya Mktbini bitirnlr yalnz qvardiyada
xidmt etmy gndrilirdi. Bu qapal hrbi mktblrd adl-sanl zadgan uaqlar oxuyurdu.- .N.

137

Viktor Vikentiyevi Mazurovskinin yal boya il ildiyi rsmd bdilmidir.

srd alay dylrinin qzn hmlsi v nd at stnd hcuma ken
polkovnik Hseyn Xan Naxvanskinin obraz ustalqla ilnmidir.
Hmin sr hazrda Moskvadak Rusiya Dvlt Muzeyind saxlanlr.
***
Mhur rus jurnalisti A.Kvitka Port-Arturda mharib balayanda knll
cbhy getmi v dylrd jurnalist-zabit kimi itirak etmidir. Mharib gedged Zabaykalye kazak zabitinin gndliyi adl maraql bir sr yazmdr. 1908ci ild Sankt-Peterburqda nr etdirdiyi hmin kitabda igid elolumuz polkovnik
Hseyn xan Naxvanski haqqnda maraql shiflr var:
Shif 181-d: Axam st Bensixuda svari-qvardiya Xan
Naxvanskinin ikinci Dastan alay gzlnilir. Alay qafqazllardan v svari
qvardiyasnda xidmt edn zabitlrdn tkil olunmudu.
... Avanqard tamnn ardnca yzlrl adam polk komandiri, onlarn da
ardnca uca bir aacn zirvsind polkovnik Xan Naxvanskiy mxsus qzl
aypara nianl dalalanan dst grnd.
Alay crglnmi tamlarla kalon boyu uzanrd. Biz is Xann
zabitlrindki atlara hsdl baxrdq. Mn axam saat 10-a yaxn Xan general
Lyubavinin yanna trb, evim qaytdm.
Shif 245-d: Dastanllarn komandiri Xan Naxvanski, podpolkovnik
Byuntiq v knyaz Tumakov hytim daxil olanda shr saat 11 olard. Onlar
mniml nahar etmy qaldlar... Qafqazllarn sgr v komandirlri dylrd
hamdan seilirdi. Onlar bir eyd qnamaq olard, o da hddindn artq csur
olmalarnda...
Shif 361-d: Polkovnik Xan Naxvanskinin Qafqaz-Kazak briqadasnn
csurlar yapon nqliyyatn mhv etmilr...
gid hmyerlimiz, polkovnik Hseyn xan Naxvanski yaponlara qar
apard dy mhartin gr drdnc drcli Mqdds Georgi,
Mqdds Vladimir (bantla birg) st yazl qzl silahla v gidliy gr
ordenlri il tltif olunmudur.
1910-cu ild nr olunmu Port-Artur dylrinin salnamsind
aradrmalar aparanda Hseyn xan Naxvanskinin komandanlq etdiyi kinci
Dastan alaynn sralarnda rfli dy yolu ken hmyerlilrimizin d
faliytin rast gldik.
Podyesaul (kazak qounlarnda kapitan) ahzad Feyzulla Mirz Qacar
1905-ci il yanvarn 14-d Laizinqou urunda gedn dylrd qhrmanlqla
vuruaraq yaralanmdr. Sonralar Birinci Dnya Mharibsind itirak edn
polkovnik Feyzulla Mirz Qacara 1917-ci il mayn 7-d general-mayor rtbsi
vermidir. 1919-cu il yanvarn 9-da Hrb naziri Smd by Mehmandarovun iyirmi
sayl mril o, Azrbaycan ordusunda svari diviziyasnn komandiri tyin olunur.
1920-ci ilin may aynda boleviklrl dyd qhrmanlqla hlak olub. ahzad
138

Feyzulla Mirz fi xan olu Qacar Nikolayev svari mktbini kornet rtbsind
bitirmidir.
tabs-kapitan Gray by Abbasqulu by olu Vkilov (1884-1952),
xorunjuy (kazak rotasnda ilk zabit rtbsi) bdrrhman Qurbanov v xorunjuy
Cmalddin Musayev is la kfiyyat kimi Mqdds Stanislav ordeninin
nc drcsi il (qlncla birg) tltif olunmudur. Salnamd sonuncu iki
dynn foto-kili verilmi v kilalt yazda bdrrhman Qurbanovun
yanvarn 14-d Laizinqou dylrind hlak olmas, Cmalddinin is bu dyd
yaralanmas qeyd olunmudur.
Port-Artur mharibsi qurtardqdan sonra polkovnik Hseyn xan yen
Sankt-Peterburqa arlr v vvlki Leyb-qvardiya svari alaynda xidmt edir.
1906-c ilin vvllrind polkovnik Hseyn xan Naxvanski Qafqaza
gndrilir. Qsa mddtli mzuniyytd olur. O, Tiflisd yerln rus ordusunun n
hrtli - 17-ci Nijeqorod draqun alaynn komandiri tyin olunur. 1906-c il
fevraln 14-d alay polkovnik Konstadiusdan thvil alan Hseyn xan
nijeqorodlularn qarsnda x edrk demidir:
Mn Peterburqda lahzrt mperatora tqdim edilrkn dvltimizin
bas iltifat gstrrk alaya onun ar salamn yetirmyimi buyurdu. Monarxn
bu iltifatn lyaqtli siz nijeqorodlulara atdrmaqla zm xobxt sayram.
17-ci Nijeqorod draqun alay ninki Qafqazda, btn imperiyada znn
rfli dy nnlri il mhur idi. Alay istr sra hazrl, istrs d daxili
intizam baxmndan kemiin qhrmanlq nnlrini uca tutmudur. Bel bir anhrtli alaya xsn lknin basnn Hseyn Xan tyin etmsi onun zrin
boyk msuliyyt qoyurdu. 1906-c il martn 21-d Qafqaz svari briqadasn
tmsil edn nmaynd heyti imperatorun yegan olu Alekseyin ad gnn
tbrik etmk n Peterburqa yola dd. Ayn 26-da 17-ci Nijeqorod alaynn
nvanna bel bir teleqram gldi.
ziz nijeqorodlulara bunu bildirmkl zm xobxt sayram ki, bu gn
lahzrt mperator iltifat gstrrk vlihd Alekseyi bizim doma alayn
siyahsna daxil etdi.
Nijeqorodlularn sevincinin hddi yox idi. arn bu yeni iltifat rfin
tntnli dua mrasimi, parad v smimi ail ziyafti keirildi. El hmin vaxt bel
bir fikir yarand ki, vlihd Nijeqorodsk alaynn tam hrbi geyim formas tqdim
edilsin. Bununla laqdar Hkmdar mperatorun icazsi il, alay komandiri
polkovnik Hseyn xan Naxvanski, podpolkovnik Qlonti, rotmistrlr Kobiyev v
Kusov, alayn yavri tabs-rotmistr knyaz Trubetskoy v knyaz poruik David
avavadzedn ibart nmaynd heyti Peterburqa yola dd. Nmaynd
heytinin rfin qbul 1906-c il aprelin beind arskoye Seloda keirildi. O
vaxt ar ailsi burada istirahtd idi. mperatria v vladlar il birlikd
nmaynd heytinin grn glmi Hkmdarn ynind Nijeqorod alaynn
srtuku vard. O, Vlihdi qucana gtrmd. Hkmdar nmaynd heytin
139

mracitl bir ne iltifatl sz deyndn sonra alay komandiri Hseyn xan

Naxvanski miniatr Nijeqorod mundirini v akan ahzady tqdim etdi.
ahzady tqdim ediln aka xsn Hseyn xan Naxvanskiy mxsus, qdim
qbzli dy akas idi. Onu qafqazl ustalar milli naxlarla bzmidi. Parlts
gz qamadran bu qiymtli hdiyyy heyranlqla baxan Hkmdar onu ltfn
qbul etdi. Nijeqorodlulara tkkrn bildirib alay komandiri polkovnik Hseyn
xan Naxvanskiy dedi: Bu gnk gndn xatir olaraq, mn Sizi fligeladyutant21 tyin edirm.
Sonra ar alay komandiri Hseyn xan Naxvanskini qucaqlayb pd.
mperatria da ltfkarlq edib nmayndlrin hr birin inidn dzldilmi
qiymtli hdiyylr verdi.
1906-c ilin payznda fligel-adyutant Hseyn xan Naxvanski Leybqvardiya svari alaynn komandiri tyin edildi. Ayrlq gn o, alaydalar
qarsnda x edrk dedi: ziz nijeqorodlular! Drin kdr hissiyl sizdn
ayrlram. Siz komandirlik etdiyim qsa mddtd siz rkdn balanmam.
anl v lyaqtli Nijeqorodsk alayna komandirlik etmk rfin layiq
grldym n mn hmi fxr edcym. minm ki, siz he bir raitd z
borcunuzu v nijeqorodlularn andn unutmayacaqsnz! lvida, ziz alay
yoldalarm! Allah amannda!
BRNC DNYA MHARBSND
1916-c ilin noyabr aynda general-leytenant Hseyn xan Naxvanskinin
komandas altnda olan bizim svarilrimiz (Dikaya diviziya - .N.) alman
svarilrini darmadan etmidilr.
General liaa xlinskinin
Xatirlrim kitabndan
Birinci Dnya mharibsin qdr imperatorun xsusi qoununda xidmt
edn Hseyn xan Naxvanskiy 1907-ci il martn otuz birind, qrx drd yanda
general-mayor rtbsi verilmidir.
Masir rus tdqiqats Fyodor Nesterov llrin laqsi (1984-c il) tarixi
publisistik srind lahzrtin sadiq generallar srasnda artilleriya general
N..vanovun, general qraf Fyodor Kellerin v general Xan Naxvanskinin adlarn
fxrl kir. ar kinci Nikolay manifest qol kib hakimiyytdn imtina ednd
bel, bu silzad generallar lahzrt teleqramla mracit edrk bildirdilr ki, biz
hmi sn v rus imperiyasna sadiq qalacaq. mperator uzun illr boyu bu
silzad generallara inanmaqda zrrc shv etmmidi.

21

mperatorun xsi qvardiyasnda n nmunvi zabitlr veriln fxri rtbdir. - .N.

140

1917-ci il martn 3-d general-adyutant Hseyn xan Naxvanski Ali Ba

Komandan vzifsini mvqqti icra edn general Alekseyev gndrdiyi
teleqramda yazrd:
Biz geni miqyasl hadislr bard mlumatlar atb. Sizdn xahi
edirm, qvardiya kavaleriyasnn lahzrt imperatora olan sonsuz sdaqtini v
z sevimli monarx urunda lm hazr olduqlarn atdrasnz.
General-adyutant Xan Naxvanski
Hseyn xan Naxvanski dyn ordu general idi. O, btn rtb v
tltiflr mhz cbhlrdki xidmtlrin gr layiq grlmd. O, n buyruq, n
d miyyt general deyildi. Hrbilr daha yax bilirlr ki, svari qounu zr
tam ali general rtbsin atmaq n qdr byk istedad v srkrdlik bacar
tlb edir. Hseyn xan Rusiyann o dvrdki adl-sanl generallar il birg
ilyirdi. hrti btn Rusiyan dolaan, adna cbh olan A.Brusilov,
Y.Barsukov, M.Draqomirov, Y.Alekseyev kimi generallar onun ordu heytindki,
mharibdki dy xidmtlrini yksk qiymtlndirirdilr. Yqin ki, Hseyn xan
Naxvanskinin birinci dnya mharibsindki xidmtlrini Dvlt mkafat
laureat, hrb elmlri doktoru, professor, general-mayor Yevgeni Barsukovun
yksk qiymtlndirilmsindn F.Nesterovun xbri olmam deyil. Mharibnin
ilk iyirmi gnn tsvir edn general Yevgeni Barsukov, general Hseyn xan
Naxvanskinin mvffqiyytli hcumu haqqnda yazr: Bir dyd Xan
Naxvanskinin svarilri be batalyonu, iki eskadronu, on iki topu nster aynn o
trfin ataraq, iki top v drd qutu mrmi l keirmidilr. nster aynda,
Meken, Kraupiken v Lauqaden yaxnlndak brlr tutulmudu.
Bu mharibd general Naxvanskinin dmn vurduu zrblr ox
mvffqiyytli olmudu. O, 1914-c ilin avqustunda rqi Prussiyaya yrd
itirak etmidir. Onda general-leytenant Hseyn xan on minlik rus svarilrinin n
yax hisslrin birinci, ikinci v nc qvardiya svari diviziyalarna
komandanlq edirdi. Avqustun on beindn iyirmi birindk mhur Qumbien
dylrini qlb il baa atdran Naxvanski svarilri, hm d birinci ordunun
kfiyyat mliyyatlarn aparm v dyd onlara kmk etmilr. Az sonra
Hseyn xann qvardiya svarilri Kraupiken hrinin trafnda, skkiz kilometr
msafd zn mdafi mvqeyi tutmu almanlarla dy girdi. Bu hlledici
dy idi. Almanlar bir addm bel geri kilmk istmirdilr. Onlar ilk gndn
hcumu iddtlndirib nster aynn sahillrini tutmaa can atrdlar. Dmn
Naxvanski svarilrinin hcumuna tab gtirmdi. lk df qvardiya svari
alaynn eskadronlar almanlarn mdafi xttini yarb, onlarn bir ne topunu l
keirdi, oxlu zabit v sgr itgisi vern dmn tlsik geri kildi.
Sentyabr aynda is dmn chd edirdi ki, iki rus korpusunu birldiyi
yerd yaxalasn v onlara qfil zrb endirsin. Bu hiyldn onlar byk stnlk
141

qazana bilrdilr. Dmnin bu chdlrini hiss edn general Hseyn xan

Naxvanski Qordauen-Nordenberq dmir yolu boyunca mvqe tutaraq iddtli
dylri dayandrmad. Almanlara birinci rus ordusu cbhsini yarmaa imkan
vermdi.
Milliyytc fin olan maral Karl Qustav Emil Mannerheym vaxtil ar
qounlar sralarnda Port-Artur v Birinci Dnya Mharibsind itirak edib.
1918-ci ild vtni Finlandiyaya qaydan Mannerheym sksn il mr
srmdr. Qoca yalarnda hcmi be yz shifdn ox Memuarlar adl kitab
yazmdr. Fin v rus dillrind nr olunan maraln Birinci Dnya Mharibsi
dvr xatirlrind elolumuz general Hseyn xan Naxvanski hrmtl yad
edilir. Maral yazr: 1915-ci il fevraln sonunda mnim alaym ordu korpusunun
trkibin daxil edildi. kinci kavaleriya korpusunun qrargah Stanislav hrinin
(indiki vano-Frankovski) yaxnlnda yerlmidi. Mn hrbi vziyyt haqqnda
yeni komandanm, sln Qafqazdan olan general Xan Naxvanskidn mlumat
aldm. kinci kavaleriya korpusu Dnestrd mdafi xtti qurulana kimi Prut v
Dnestr aylar arasndak geni msafd dmni dyl saxlamal idi.
Korpusa on ikinci kavaleriya diviziyas v alt lahidd Qafqaz alay da
daxil idi. Bu alaylardan dyd gstrdiyi cat gr Dikaya diviziya
adn almd. Alaylarda Qafqaz xalqlarnn nmayndlri oxluq tkil edirdi.
Knlllrdn tkil ediln bu hrbi hisslrd mxtlif yal sgrlr, htta ata v
oul iyin-iyin dyrd. Zabitlrin bir hisssi ruslardan, digri is Qafqaz
mslmanlarndan ibart idi. Diviziyaya imperatorun qarda byk knyaz Mixail
Aleksandrovi komandanlq edirdi.
General Xan Naxvanski on ikinci kavaleriya diviziyasnn Qolitsiyan
nec tutmasn mn baa sald. Yax hrbi birlmdn imtina etsm d, onun
mn taprd hrbi birlm vvlkindn he d geri qalmrd. Hrbi
mliyyatlara tam hazr idi. General Xan Naxvanski hrbi birlmni yksk
qiymtlndirirdi.
1999-cu ild Moskvada nr olunmu Kavaleristlr 1900-1920-ci illrd
masirlrinin xatirlrind (nc buraxl) kitabnda da igid generalmz
Hseyn xan Naxvanskinin Birinci Dnya mharibsi illri haqqnda maraql
epizodlar var. Ayr-ayr fsillrd elolumuzun xsiyytin, mhartl apard
dy qabiliyytin yksk qiymt verilir. K.Adaridi soyadl mllif Rus
svarilri mharibdn qabaq v mharib vaxt fslind yazr: General Xan
Naxvanski mharibdn qabaq ikinci svari diviziyasnn komandiri idi.
Mharib balananda o, byk svari birlmsinin komandan tyin olundu.
Xan orduda olduu xidmt illrind Dastan svari alayna komandirlik
edrk rus-yapon mharibsind rfli dy yolu kemidir. Onun ali hrbi
thsili olmasa da rhbrliyin mrlrini hmi dqiqlikl yerin yetirn igid
xsiyyt olmudur. Bilavasit zn tabe olan diviziya komandirlrin srbstlik
verdiyin gr hmin komandirlr z hrbi hisslri n yax dy raiti
142

yaradrdlar. O da mlumdur ki, general Xan Naxvanski vaxtil znn

komandanlq etdiyi svari hisslrin daha ox qay gstrirdi. kinci qvardiya
Qafqaz svari korpusundak itkilr onu daha ox ardrd. Bu korpusun
diviziyalarnda dyn sgr v zabitlr onun n ox doma idi.
ryi yumaq olan general Xan Naxvanski bzn msuliyytsiz adamlarn
tsirin d drd. Onun tabeliyind olan n yax dykn qvardiya alaylar
zlrin xsusi qay v mnasibt tlb etdiklrindn general Xan Naxvanskiy
bu qvardiyalara komandanlq etmk o qdr d asan deyildi.
General Xan Naxvanski z gcnn mqabilind xsi mnafe gdmdn
bel svari birlmlrin mhartl komandanlq edirdi. O, birinci ordunun svari
diviziyalarnn rislri arasnda n nmunvi xsiyyt v n grkmli
generallardan biri idi.
Mhur polyak general Anders Qrb cbhsind svari korpusunun
komandan Hseyn xan Naxvanskinin tabeliyind polyaklardan ibart svari
diviziyasnn komandiri idi.
Birinci dnya mharibsi cbhlrind gstrdiyi misilsiz qlblr v
srkrdlik mhartin gr Hseyn xan Naxvanski 1916-c il yanvarn 23-d
tam svari qoun general rtbsi ald. Kaspi qzeti 1916-c il aprelin 29-da
iftixarla yazrd: Qafqaz Ordusunun Ba Komandannn srncamnda olan
qvardiya svarisi general-adyutant, general-leytenant hmyerlimiz Hseyn xan
Naxvanskiy tam svari general rtbsi verilib. Svari korpusunun komandan
Mqdds Georgi ordenli general Hseyn xan hm d A qartal ordeni il
(qlncla birg) tltif olunub.
Bir ox ali mkafatlara layiq grln v zabitlr mxsus Mqdds
Georgi ordeninin iki drcsi (3-c v 4-c) il tltif olunan grkmli hrbi xadim
Hseyn xan Klbal xan olu Naxvanskini 1919-cu ild Petroqradda boleviklr
gllldilr. Bzi rus hrb tdqiqatlarnn fikrinc, Hseyn Xan hyat yolda
trfdn ar ailsin yaxn qohum olduuna gr hmin ilin yanvar aynda bolevik
Qrmz terrorular trfindn Petroqradda glllnib.
1918-ci ilin sonunda Lenin sui-qsdl laqdar lkd qrmz terror elan
olundu. Bolevik EKA-s kemi ar generallarn, zadganlar v sovetlr
rbti olmayan ziyallan soru-sualsz glllyirdilr. Hseyn xan Naxvanski d
bu qarqln qurban oldu.
Generaln ailsi haqqnda limizd az da olsa mlumat var.
Peterburq v Tiflis arxivlrind praknd halda saxlanan sndlrdn
mlum olur ki, Hseyn xan Naxvanskinin hyat yolda knyaginya Sofiya
Nikolayevna Taube (1864-1941) olmudur. Sofiya Nikolayevna ar III
Aleksandrn hyat yolda Mariya Romanovann qohumu idi. 1866-c ild rus
arna r gedn Mariya Daniya kralnn qz olub. Htta byk knyaz Qavril
Romanov Mrmr sarayda... xatirlr kitabnn bir yerind yazr ki, 1918-ci ild
ar ailsinin zv kimi boleviklr trfindn tqib olunanda arabir gzintiy
143

xardq. General-adyutant Xan Naxvanski d hmi biziml birg olard.

Mharib vaxt mn onun komandan olduu korpusda qulluq etmidim.
General Hseyn Xann vlad vard. Byk olu Nikolay 1891-ci il
yanvarn 25-d Peterburqda anadan olub. O da hrb sntini semi, vaxtil
atasnn oxuduu zadgan balalarna mxsus Paj korpusunu bitirmidir. Az mddt
ar qvardiyasnda xidmtd olan Nikolay Naxvanski 1912-ci il fevraln 20-d
vfat etmidir. Generaln 1889-cu il dekabrn 29-da anadan olan kiik vlad
Georgi Naxvanski d Peterburqda Paj korpusunu bitirib qvardiyada zabit kimi
xidmt etmidir. Atas Hseyn Xan hlak olduqdan sonra xaric mhacirt
getmi, 1923-c il qdr Parisd yaam, sonralar Livana kn Georgi orada da
vfat etmidir.
1920-ci ildn sonra mrn Fransada mhacirtd keirn milyonu msi
sdullayevin nvsi grkmli yaz mmlbanu 1991-ci ild verdiyi
msahiblrinin birind general Hseyn xan Naxvanskinin nvlrini v qz
Tatyanan tandn sylmidir. O demidir ki, Mariya Naxvanskaya Livanda
thsil alb. Hazrda Misird yaayr. Generaln digr nvsi Corc Naxvanski
Amerika Birlmi tatlarndadr. Hseyn xann yegan qz Tatyana is 1972-ci
ild Parisd rhmt getdi. O, 1894-c ild anadan olmudu. Tatyana 1917-ci ild
atas Hseyn Xann dostu, tam svari generalnn olu qvardiya ataman alaynn
zabiti Dmitri Martnova r getmidir. nqilabdan sonra onlar Parisd mhacirtd
yaayrdlar.
P.S. Bzi mlliflr yazrlar ki, general Hseyn xan Naxvanski imperiya
dalandan sonra dn-dn vtni Azrbaycana, Naxvana glmidir. Htta
1918-1920-ci illrd, guya Azrbaycanda Milli ordu quruculuunda da itirak
etmidir. Lakin aparlan tdqiqatlar gstrir ki, general Hseyn xan sonuncu df
Bakda 1902-ci ild olmudur.
O, Bakdan keib Avropaya gedn ran ah Mzffrddin Qacar (18531907) bir qrup hrbi il qarlamdr. Hmin heytin ahla birg kilmi fotokli d saxlanlb. Generaln ikinci bir foto-kli d hmin vaxtda Bakda kilib.
General portret foto-klinin sol kncnd z dsti-xtti il: Doroqomu
N.N.Baratovu na dobruyu pamyat szlrini yazb. Foto klinin sa kncnd is
oxuyuruq: Xan Naxvanski, Baku, 1902 q.
Hmin foto killri bu stirlrin mllifi 1999-cu ilin yaznda Tiflis
Mrkzi Dvlt arxivindn tapb gtirmidir.
1918-1920-ci illrd Azrbaycan Milli Ordusundak itirakna gldikd is
general Hseyn xann hmin vaxtlarda Bakda olmasn yazanlar shv edirlr. Ona
gr ki, hmin illrd milli orduda eyni ad-familyada xidmt edn polkovnik
Hseyn xan Naxvanski soyadl ayr bir xs olub. Onu 1930-cu il sentyabrn 29da Naxvanda boleviklr glllyiblr.

144

Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi tam svari general Hseyn xan

Naxvanskini is 1919-cu ilin yanvar aynda Qrmz terrorular Petroqradda
glllmidilr.
UZUN MRN SHFLR
Mni ox kefsiz v bir az da knlsz qarlad. vvlc baa d
bilmdim, bu etinaszlq mnim gliim grdir, yoxsa qoca xsthaldr. El-bel,
nzakt xatirin kein ylin - dedi. Bu tnha yaayan qocann trtmiz
geyimindn, ev raitindn hiss etmk olurdu ki, ox sliqli adamdr.
Qoca vvl eynyini xartd, sonra da dizinin stndki kitab qatlayb
knara qoydu. ri kafn enli siyirtmsini kib drindn nfs ala-ala, qara
mxmri paraya bklm balaman ad. Balaca bir kil tapb ia trf tutdu.
ri ala gzlrini geni ab budur - atam, - dedi, buyur, bax! Atam - deynd
ssi qrld. Bu qocann btn varln qrib, tsvirolunmaz bir kvrklik titrtdi.
Udqunub zn yana dndrdi.
Mn kli alb baxdm. Bu cavan, ox yaraql bir zabitin on doqquzuncu
srin sonlarnda kilmi kli idi.
- Faris baba, - dedim, - bs sndlri? Tkc bu kill n elmk olar?
Mmkns, sndlri d tapn, birg baxaq, el buradaca... He yer
aparmayacaam.
O, knlsz geri dnd, ar addmlarla yenidn kafa yaxnlad. Xeyli
lldi. Bayaq oxuduu kitab o kncdn bu knc qoyur, dftri ab baxr,
arasndan he n tapa bilmyib sbldi...
Sbrim tknmidi, onun hval mn d tsir etmidi. Nhayt, kafn tk
gzndn gtrdy qaln bir qovluu mn verib titrk, kvrk ssl sorudu:
- Cavan olan, snin nyin lazmd mnim atamn sndlri?
- Faris baba, atanz xalqmzn hrbi topoqrafiya tarixind yegan general
olub. styirm, qzetd, jurnalda onun barsind bir yaz il x edim, qoy
bugnk gnclik xalqmzn bel bir hrtli general olduunu bilsin.
- Mnim atam oxdan unudulub, - dey incik halda lini yelldi. Ani
fasildn sonra lav etdi: - Blk, el bel yaxd. Msavat general kimin nyin
lazmdr?.. - ndi baa ddm ki, qoca mni ny gr knlsz qarlad.
Bir vaxt zm ox aldm ki, z xsn, generallar arasnda onun da ad
kilsin. O da Azrbaycan n, xalq n can qoyub, cbhlrd vuruub,
gecsi-gndz topoqrafiya kililrind keib. Hl 1883-c ild Rus-ran
komissiyasnn trkibind Xzr dnizindn fqanstana qdr olan srhdlrin
dqiqldirilmsind itirak edib. Bel bir ciddi ii vaxtndan vvl yerin yetirn
atamn xidmti ran hkumtinin n yksk ire-Xorid ordenin layiq grlb.
O, Krmn, Dastann v btn Qafqazn topoqrafik xritsini trtib edib. 1892-ci
ild Trkiyy ezam olunan atam Qars vilaytinin rus-trk srhdlrind
145

topoqrafiya ilrin rhbrlik edib. Cnubi Azrbaycann Tbriz, Xoy, Urmiya v

baqa hrlrinin d topoqrafik kiliin atam rhbrilik edib. Hr gln bir
sndini, klini istdi, el o gedn oldu. - Kvrk-kvrk, - mn d ki, bel,
grdyn kimi, qocaldm, ldn ddm. Snd, kil aparanlarn da nvann,
telefonunu itirdim. O insafszlar da n atam haqqnda yazdlar, n d klini
qaytardlar.
- Mn burda baxacam, he nyi he yer aparan deyilm. Qeydlrimi d
burada elycm...
- Yax, onda a qovluu, shbt elyk. vvla, de grm, atamn soran
sn kim verib? - zndl zm baxb sorudu.
- Bir maraln Mnim xatirlrim adl yeni kitab xb. Orda atanz,
polkovnik brahim aa Vkilovun Srdarabad, Ba Abaran mliyyatndak
faliyytindn geni mlumat verir. Qrargah risi polkovnik brahim aa
Vkilovun hrbi dylrd mhartini maral btn ordu heytin nmun
gstrir, - dedim.
z-gzndn grdm ki, bu fakt onu hdsiz drcd sevindirdi. Mndn
qabaq l uzadb qovluu z ad.
1978-ci ilin yaznda Faris by brahim aa olu Vkilovla tanlm bel
oldu. Hmin il atas haqqnda Azrbaycan jurnalnda x etdikdn sonra
yenidn onun grn getdim.
Faris baba jurnal ald, yazn o z-bu z vrqldi. Divanda yana
yldik.
- Oxu, - dedi, - grm n yazmsan? Yarya atmam srlvhsini bir d
sorudu.
- Qrib tale, - dedim v dnb ona baxdm. Onun all, iri gzlrind
ya damclan grb dayandm.
- Daha oxuma, zm oxuyacam, - deyib buz kimi lil bilyimdn yapd, atam yad etdiyiniz n hamnza minntdaram... Yol boyu tnha qocan
dnrdm. Mnim bu uzun mrmn qaras andan ox olub. Bu szlr onun
dilindn el bel xmamd. Sonralar onun hyat tarixsi il yaxndan tan
olanda heyrt gldim ki, btn bu ziyytlr nec dzb? Qrib burasdr ki,
hmi ba qovalarda olan, ox ziyytlr kn bu insann yadda zrrc
ziflmmidi.
Faris by n az, n ox, mrnn on skkiz ilini doma Azrbaycandan
uzaqda, zab-ziyytl Sibir v Karaqanda srgnnd keirmidi. Ne inqilabn,
ne mharibnin snaqlarndan sayq xmd. nki amal dz, qidsi pak
olmudu. Harda, hans raitd olmasna baxmayaraq, qlbind bir ran i
yanmd. O ran da ad Azrbaycan idi. Lakin bir ac ilin srt klyi onun
zn el qarsmd ki, qapsn el brk rpmd ki, o, hl d zn gl
bilmirdi. Birinci Dnya mharibsi balananda Texnologiya nstitunun beinci
kurs tlbsi Faris by Vkilov Petroqradn Putilov zavodundak top
146

emalatxanasnn mdafisin sfrbr olunur. Gnc mhndisin bu zavoddak

yax faliyyti onu pill-pill ucaldr.
1916-c ild yax xasiyytnam il Petroqraddak mhur Feniks
zavodunda ba mhndis tyin olunur. Bir il sonra oktyabr tufanlar zaman bu
shmdar idar z faliyytini dayandrr. Faris by Tiflis - ailsinin yanna
qaydr. O, bolevik liheydr Qarayevl birg ictimayi-siyasi il mul olur.
Onlar Peterburqda faliyyt gstrn Azrbaycan Hmyerlilri Cmiyytind
tan olmudular.
1918-1920-ci illrd Faris by Azrbaycan Respublikasnn Grcstan
hkumti yannda slahiyytli nmayndsi kimi mhm vzifd alr.
Azrbaycanda aprel ialndan sonra tqib olunan ziyallardan biri kimi
Fransaya mhacirt gedir. Parisdki Reno zavodunda Be il Paris hrind
ilyn Faris by Vkilov mhacirtd olan hmyerlimiz general-mayor
Mmmdsadq by Aabyzad il grr, texniki biliyini artrr. Lakin Vtn
hsrti, ata mhbbti onu Azrbaycana qaytmaa mcbur edir.
Parisd mvqqti qaldma min idim, tez-tez Azrbaycanda qalm
atamla laq saxlayrdm. 1925-ci ild atam yazrd ki, mni Peterburqdan xsn
tanyan Azrbaycan Kommunist Partiyasnn Mrkzi Komitsinin birinci katibi
liheydr Qarayev tklif edir ki, Vtn qaydm v hadislr zaman dalm
tsrrfatlarn brpa edilmsind itirak edim. Mn bu tklifdn ox mmnun
oldum.
Sovet konsulluundan lazm olan sndlri aldm v 1926-c ilin fevral
aynda z hyat yoldam il birlikd Bakya qaytdm.
liheydr Qarayev mni smimi qarlad. Mnzil almaa kmk etdi v
leytenant midt adna zavoda i gndrdi.
...Axam qonusu mn zng elyib dedi ki, Faris baba sabah sizi grmk
istyir. Mmkns ona ba kin.
dn bir az tez xb onun yanna gldim. Biz ne ilin dostu, htta
deyrdim, qohum kimi grdk.
- ndi mnim sn iim db, - dedi. - Xbrin varm, atamn days olu
brahim aa Usubov da general olub. Ondan da yazmaq lazmdr.
Hmin gn mn oxlu kil, snd gstrdi. Sxavt li alan Faris
babann mn hdiyy verdiyi klin biri 1901-ci ild Qarsda kilib. Burda atas
brahim aa Vkilov topoqrafiya kilii zaman tsvir olunub. Hr iki klin
orjinal indi d mnddir. Anas Yelena Yefimovna Vkilovann 1909-cu il martn
2-d byk rus yazs Lev Tolstoya z vladlarnn islam dinini qbul etmlrinin
mmknly bard yazd mktubdan shbt ad.
Faris baba bu mktubun fotosurtini v z lil rus dilind yazd
xatirlrini avtoqrafla mn verdi.

147

- Oul, - dedi, - mnim mrm qurtarr, sninki is balayr, qoy bunlar

snd qalsn. Amma mn tnha qocaya tez-tez ba k, son lazm olan oxlu
materiallar verrm...
GENERAL-MAYOR BRAHM AA USUBOV
(1875-1920)
Qatar shr saat doqquzda Gncy atd. Bayraqlar, xal-xala... Hr yer
camaatla dolu idi. Hrbiyy naziri Smd by Mehmandarov v mavini general
liaa xlinski, Gnc qubernatorunun mavini Hseyinqulu xan Xoyski v
baqalarna xogldiniz rsmi da edildi.
Rsmi keid baland. Rsmi keidi hrbi nazir mavini general liaa
xlinski v rkani hrbi risi general Hbib by Slimov idar edirdilr. General
brahim aa Usubov komanda verirdi. O, gzl at stnd oturub lind ryan
qlnc nrli bir sda il komanda verirdi.
1919-cu il martn 23-d
Novruz bayram mnasibti il
keiriln parad-nmayidn
Bu df shbtimizin sas mvzusu Faris babann misi brahim aa
Usubov oldu. General-mayor brahim aa Usubov 1875-ci il martn altsnda
Qazax qzasnn Qraq Salahl kndind dnyaya glib. Sndlrdn yrnirm ki,
generaln atas Musa aa da rus ordusunun zabiti olub. XIX srin vvllrind
azrbaycanllardan tkil olunmu Mslman Svari alaynda Musa aa v misi
Sleyman aa Usubovlar Qazax Svari dstsind mrdlikl vurumular. Sonralar
Pola mharibsind v dallara qar dylrd nmunvi xidmtin gr Musa
aa Molla Yusif olu poruik rtbsin qdr ykslib.
Musa aa praporik rtbsini 1839-cu il iyulun 2-d alb. 1845-ci il
noyabrn 28-dn general-adyutant knyaz Vorontsovun komandan olduu lahidd
Qafqaz korpusu yannda Mslman alaynda ris kmkisi olmudur. Hmin ili
dallara qar dylrd Darqo kndi v Gerzel yaay mntqsi urunda gedn
dylrd gstrdiyi qhrmanla v cat gr nc drcli Mqdds
Stanislav ordeni il tltif olunmudur.
Musa aaya 1848-ci il iyulun 9-da podporuik, 1854-c il dekabrn 4-d is
qsursuz xidmtin gr poruik rtbsi verilmidir. 1891-ci il iyulun 22-d
istefaya xan poruik Musa aa Usubova dvlt gm pulla ild 97 manat 50
qpik pensiya ksmidir. Hmin ili avqustun 1-d vfat etdiyin gr o, zabit
heyti siyahsndan xarlmdr.
Faris baba sndlrindn birini ar, titrk barman stnd gzdirgzdir:
148

- Fikir ver, mim d liaa xlinski v atam kimi Tiflisdki kadet

korpusunu bitirib, z d la qiymtlrl, - deyir, - 1892-ci ild kinci
Konstantinovsk hrbi mktbini bitirir. Bir il sonra unter-zabit rtbsi alr. 1902-ci
ild tabs-kapitan rtbsind srimizin vvllrind balayan Rus-yapon
mharibsind itirak edir. Port-Artur dylrind mrdlikl vuruan mim
Mqdds Vladimir ordeninin drdnc drcsil v Mqdds Stanislav
ordenin nc drcsil (qlnc v bantla birg) tltif olunur. 1914-c ilin
payzndan podpolkovnik rtbsi alr. Hmyerlilri, artilleriya general liaa
xlinski v Smd by Mehmandarovla iyin-iyin vuruan podpolkovnik
brahim aa Usubov Birinci Dnya
mharibsind az cat gstrmir.
Mharibdn sonra Xarkov hrind yerln 122-ci Tambov svari alaynda
hrbi xidmt balayr. 1910-cu ild brahim aa Usubov Tiflisd yaayan
qohumu, Zaqafqaziya mftisi Mirz Hseyn fndi Qaybzadnin kiik qz
Gvhr xanmla ail hyat qurur.
Msahibimdn sorudum:
- Generaln olu, qz qalrm?
- Bu saat hamsn deycym, - Faris baba yenidn l-ayaa dr. Khn
cib dftrlrindn birini gtrb, o birini qoyur,- ki adamla gr, shbt el.
mim qz Nigar xanm Usubova v generaln qarda qz Gvhr xanm Usubova
il.
EI hmin gn Mirz fi ksinin alt nmrli mnzilind yaayan
Gvhr xanma ba kdim. General-mayor misinin adn eidn kimi sksn yal
qadnn da gzlrind, siftind qrib bir iq yand. Sonra o iq qfildn kildi
v yerind tccb qald:
N cb? Haradan yada db. Gvhr ana lini dizlrin vurub yanayana dedi: - Flyin gz tklsn, birc min olu vard, o da 1940-c ild
qfltn vfat etdi. Yegan kii niansi idi min ocann. Atam smayl zorla
xatrlayram, 1910-cu ild vfat etdikdn sonra mim brahimin himaysin
kedim. O, Xarkovda hrbi qulluqda olsa da doma kndi Salahln unutmurdu.
1914-c ild mni Bakya gtirib Hac Zeynalabdin Tayevin Qz mktbin
qbul etdirdi. 1917-ci ildk bu mktbd oxudum. mim bir il sonra Azrbaycan
Demokratik Hkumtinin dvtil Xarkovdan Bakya kd.
Adtn hrbi zhmi ard, deyirlr. lbtt, id, qulluqda nec olman
dey bilmrm, amma evd, aild mim xoxasiyyt, hssas qlbli insan idi.
Thsil v trbiy mslsin ciddi fikir verrdi. Gvhr, deyrdi, - sni atann
arzusu il mllimliy qoymuam. Snin qarnda mdni insan yetidirmk kimi
ncib bir vzif durur. Grk el agird yetidirsn ki, onunla hmi iftixar ed
bilsn. Yadmdad, general liaa xlinski tez-tez biz glrdi, hr iki bacanaq
Port-Artur dylrindn, Birinci Dnya mharibsindki faliyytlrindn shbt
aardlar.
149

brahim aa Usubov grkmli dvlt xadimi Nriman Nrimanovla,

liheydr Qarayevl, Mixail Frunze v baqalar il yaxn idi, 1915-ci il avqustun
birind dy meydanlarnda gstrdiyi cat gr ona polkovnik rtbsi
verilmidi.
Bu mharibd onun gstrdiyi cat haqqnda Kaspi qzetinin 26 fevral
1916-c il saynda Ceyhun Hacbyli yazr: Yz iyirmi ikinci Tambov svari
alaynn zabiti, nc drcli Mqdds Vladimir (1916-c ild), ikinci
drcli Mqdds Stanislav, ikinci drcli Mqdds Anna ordenli, kavaler
brahim aa Usubov bu alaya tyin olunandan sonra polkovnik rtbsi almdr.
1914-c il oktyabrn on drdnd Mizines kndi trafndak ykskliy hcum
zaman brahim aa batalyona komandirlik edrkn dmni iki crg sngrdn
vurub xarm v gn bu ykskliyi avstriyallarn ks hcumlarndan qoruyub
saxlamdr.
Polkovnik brahim aa Usubov artilleriyas il z alayna himaydarlq
etmi v Peremil qalasndan dmni vurub xartmdr. Bu dylrd
gstrdiyi igidliy gr 1915-ci il aprelin 19-da Mqdds Georgi ordeninin
drdnc drcsi il tltif olunmudur.
1917-ci il iyulun birind 133-c svari diviziyasnda briqada komandiri
tyin olunan bahim aa Usubova general-mayor rtbsi verilmidir.
1918-ci ilin may aynda brahim aa Usubovu milli Azrbaycan ordusunda
ilmk n dvt etdilr. O, liaa xlinski, Smd by Mehmandarov,
bdlhmid by Qaytaba, Cavad by xlinski v baqa hrbilrl birg
Azrbaycan Demokratik Hkumtinin Milli Ordusunun tkilin balad. On
skkizinci ilin aprelind Gncd praporik mktbi adlar. Burada azrbaycanl
gnelr thsil alrdlar. Bir il sonra hmin mktb Bakya krld v Azrbaycan
Hrbiyy mktbi adlandrld. 1919-cu il yanvarn 9-da milli hkumt xalqna
sidq-rkl xidmt etdiyin gr hrbiyy naziri yannda brahim aa Usubovu
taprq general vzifsin tyin etdi.
Milli hkumt brahim aan on doqquzuncu ild Azrbaycan ordusu n
hrbi lvazimat v hrbi geyim alb gtirmk mqsdil taliyaya ezam etmidi.
brahim aa Usubovun xarici lky ezam olunmas tsadfi deyildi. O, fransz,
ingilis, alman v polyak dillrini mkmml bilirdi. Respublika Mrkzi Dvlt
Arxivind saxlanan bir snd Msavat dvltinin taliyadak nmayndsinin
Msavat ordusuna geyim v tchizat yalar almaq n hrbi nazirlikl
danqlar barsind teleqram bunu tsdiq edir.
2 dekabr 1919-cu il
znn srncamnda olmadndan taliyann hrbi nazirliyi paltar v
silah ver bilmir. O, avtomobillr, aeroplanlar, projektorlar, dizliklr, mlflr v
adyallar verir. Geyim yalar gndrilmsi Gell taprlb. lk partiya dekabrn
axrlarnda Batuma glck. Keyfiyytli khn paltar tapmaq mmkn deyil.
150

gr qiymti l vers, bu yalarn vzin para almaq barsind

fikirlrm. Parann bizdki qiymtini bildirmyinizi xahi edirm.
General brahim aa Usubov
- mim ox zarafatcl idi, - deyn Gvhr xanm shbtini davam etdirir. Bir df sfr banda olan bir hvalat yadma dd. brahim mim kksn
trb:
- Of, - dedi, - balalarm, ka hr eyd: alda, kamalda, hrtd zm
oxasnlar. Amma birc eyd mn yox, daylarna oxasalar yaxd.
Hyat yolda Gvhr bibim tez stn dd:
- De grm, o ndi el?
mim balt glmsnb:
- Boyumu deyirm, - dedi, - birc boy-buxundan km-ksrim var.
mim orta boylu idi. Ona iar vururdu. laa xlinski d buna zarafatla
cavab verdi:
- Eybi yoxdu, - dedi, -brahim, qm elm, o da igid bir yaraqdr.
- Gvhr xanm, general minizin son taleyi nec olub.
- yirminci ilin aprelind XI ordu gldi. liaa xlinski, brahim aa
Vkilov, Smd by Mehmandarov, bdlhmid by Qaytaba, Firidun by
Vzirov, mim v btn azrbaycanl hrbilr, generallara ilk gnlr
toxunmadlar. Xsusi mr verdilr ki, poqonlarnz xarn, indi Qzl Orduda
xidmt edcksiniz.
Onlar da dinib-danmadlar. Dedilr, tki xalqa toxunmasnlar, biz d xalqa
xidmt edrik. Shv etmirms, htta, onlara mk haqq da tyin etmidilr.
mim vsiq d vermidilr ki, o, diviziya komandiri kimi xidmt edir.
Yadmdadr, iyul aynn ilk gnlri idi. Evimizd Qazaxdan gln qonaq da vard.
liaa mim, brahim daym da (general brahim aa Vkilov - .N) biz glmidi.
Ham kndi, qohumlar, uaqlq dostlarn soruur, deyib-glrdlr. O vaxt btn
hrbilr indiki stiqlal ksindki be nmrli evd yaayrdlar. Gec on ikiy
ilynd hr ks z evin getdi. Yenic yatmaa hazrlardq ki, kd bir yk
man dayand. Mandan tkln qrmz sgrlr qaa-qaa bloklara doldular.
Tfnglrin qunda il qaplar dyb iri soxuldular. sgrlr iri girn kimi
mimi haty aldlar. Mn mim trf atlb zorla lindn yapb aladm.
sgrlr ev yalarn siyahya aldlar. mimin orden-medallarn v zn d
apardlar. O gec azrbaycanl generallar - liaa xlinskini, Smd by
Mehmandarovu, Murad Gray by Tlexas, Firidun by Vzirovu, generalqubernator Nrimanbyovu, polkovnik Rstm aa xlinskini, kapitan Bahadr
by Vkilovu, mim brahim aa Usubovu - hamsn yk manna doldurub
apardlar. Dallarnca ox gedib-gldik, bir xbr yrn bilmdik. Onlar hbs
etdirn lya adl hrbi idi. O, yar ermni, yar yhudi idi. mimi, on iki
151

azrbaycanl general v zabiti 1920-ci il iyunun on altsnda gec il Nargin

adasna aparb orada glllyiblr. ox get-gldn sonra mim arvad Gvhr
bibim l boyda kaz verdilr ki, onlar shvn glllyiblr. ura hkumti
ailnizdn zr istyir.
liaa xlinski v Smd by Mehmandarov is ayr kamerada olublar.
Xobxtlikdn onlarn Nriman Nrimanova gndrdiklri mktub atb v onlar
xilas olublar. Orduya soxulan terroru-danaklardan ehtiyat edn Nrimanov ona
gr d 1920-ci il avqustun 1-d .xlinskini v S.Mehmandarovu Moskvaya
gndrdi.
General brahim aa Usubovdan ox az nian qalb. Bir ne kil, bir d
qz - Azrbaycan Dvlt konservatoriyasnn mllimi, mkdar incsnt xadimi,
professor Nigar xanm Usubova... Mbarizlrd ken mrn anlar indi saralbsoldurduunu ox az kil v sndlrl yaayr. General-mayor brahim aa
Usubovun qz Nigar xanm atasndan fxrl shbt ar:
- liaa mim deyirdi ki, atan brahimin hrbi istedad Birinci Dnya
mharibsi dvrnd zn parlaq kild gstrdi. Dy zaman evikliyi,
piyada qounlardan mhartl istifad etmsi, xsusil sgrlrl smimi rftar
brahimi rus ordusunda mahir bir srkrd kimi tantd. liaa mim bir d
danrd ki, M.V.Frunze atan yax bir insan kimi tanyrd. Birinci Dnya
mharibsindki faliyytini, hrbi sntkarln ox yksk qiymtlndirirdi.
Mn Xarkovda anadan olmuam. Uaq olsam da, bzi hvalatlar yax
xatrlayram. Yadmdadr, n mnasibtls evimizd qonaqlq vard, mclisd
yksk rtbli zabitlrl yana sravi sgrlr d itirak edirdi. sgrlrdn biri
atam haqqnda dedi: - baxmayaraq ki, o, rus deyil, azrbaycanldr, ancaq bizim
n doma atadan da yaxndr.
Atam hqiqtn d sgrlrl zabit arasnda srt sdd kmyn adam idi.
sgrin btn hquqlarn lindn alan zabitlrl o, he vaxt razlamazd. Mhz
bu keyfiyytlrin gr onu sgrlr ata kimi sevir, hrmt edirdilr.
... Faris baba il grlrimin birind grdm ki, o, ltl bir Azrbaycan
yazsnn romann oxuyur.
- Faris baba, - dedim, - indn bel dil yrnmk gec deyilmi?
- yrnirm ki, brahim mim kimi dnn, sabah demyim.
- O, n demkdir?
- Bu saat danacam, - deyib qoca iri gzlril glmsnd.
- Xatirimddir, 1914-c ilin yaznda atam mni d gtrb kndimiz
Salahlya gtirmidi. Hl mharib balamamd. Atam doma kndin getmyi,
qohumlara ba kmyi ox sevirdi. Ali rtbd, yksk bir yerd ilmyin
baxmayaraq, ild bir ne df knd gedrdi. Bu knd - deyirdi, - oul, harda
olsam mnimldi, adam n qdr byk hrlrd, uzaq ellrd olsa da
domasn, anadan sd mdiyi yeri unuda bilmir. Buna haqq da yoxdur.
152

Atam eidir ki, brahim aa Usubov da ailsi il knd glib. Abdulla

miml onun grn gedirlr. Abdulla mim brahim mimdn soruur ki, n
vaxt glmisn?
brahim mim cavab verir ki, Sabah.
Atam tccb edir ki, bu n danqdr. Abdulla mim iin n yerd
olduunu baa dr. Gl-gl deyir:
- brahim, gr sabah glmisns, yqin ki, dnn d qaydb gedcksn.Qoca hvalat danb kdrl glmsnd. - brahim mim - dedi, - uzun mddt
Rusiyada qulluq etdiyindn Azrbaycan dilini bir az yadramd. Mni d tale
lkdn-lky, hrdn-hr atb. Fransz, ingilis v bir ne dild srbst
danb yaza bilirm. Amma hiss edirm ki, o qdr yadlarla oturub-durmuam ki,
domam unutmaq rfsindym.
Faris baba oxillik mrnd bitib-tknmyn hadislrin, hvalatlarn
ahidi olmudu. Heyf ki, bu smimi, mehriban qoca il grm onun hyatnn
son gnlrin tsadf etdi. O, bizim iql dnyamzdan mrnn doxsan drdnc
ilind kd.
Minillik dbiyyata, mdniyyt malik xalqmzn minillik d qhrmanlq
tarixi var. gid Cavanirin, yilmz Babkin, khln at belind yadellilr qar
vuruan Korolunun, Nbinin, Qaaq Krmin ad hm z xalqmzn, hm d
btn br tarixinin shiflrind yaayr. Onlarn hr biri z doma torpan, z
yurdunu, z xalqnn srlrdn bri yaratd mdniyyti qsbkarlardan mrdlikl
mdafi ediblr.
Hr sr tarix z qhrmanlarn verib, hr igid znn cati il glck
nsl rnk olub. Zaman keib, illr ts d, onlar yen unudulmur, tarixin bdi
yaddanda, sndlrd hmiyaar qalrlar.
nanrq ki, hrbi qdrt tariximizin shiflrind general-mayor brahim
aa Usubov da belc yaayacaqdr.
QACAR NSLNN GENERAL OULLARI
Azrbaycanda el mhur nsillr var ki, hkim, mhndis v elm xadimlri
yetidirmkl yana, onlarn hrbi oullar da olmudu. Hl mperiya v
Cmhuriyyt dvrnd Naxvan kngrlilrindn be, Bakxanovlardan ,
Yadigarovlardan drd, Cavanirlrdn drd, Talxanovlardan be, xlinskilrdn
iki, Novruzovlardan , Qacarlardan skkiz nfr general yetimidir.
Tarixi qaynaqlar imkan verir ki, bu gn Qacarlar haqqnda iftixarla shbt
aaq. Digr Ouz tayfalar kimi Yaxn v Orta rq tarixind Qacar oullarnn
nmayndlri mhm rol oynamlar. Onlarn gc il Azrbaycan Sfvi
dvltinin tml da qoyulmudur. Qaraba v Gnc bylrbyliyini bu tayfann
srkrdlri idar etmilr. Qacarlar nslinin yeddi olu 1796-c ildn ta 1925-ci
ildk ran ah olmular.
153

1804-c ildn ial Rus ordusuna qar illrl qhrmanlqla dylr

aparan rvan srkrdsi ahzad Hsn xan, gncli Cavad xan Qacarlar nslinin
nmayndsidir.
Qacarlar nsilinin nfuzlu nmayndsi olan ahzad bdlsmid Bhmn
Mirz Abbas Mirz olu (1811-1884) tarixi-alim kimi xalqmza az da olsa
tandlb. O hm d ox sayda yax oul-qz atas olub. ahzad Bhmn Mirznin
qanuni olaraq evlndiyi on alt arvaddan altm vlad olub. Onlarn otuz biri
olan, otuz ikisi qz idi. ahzad altm vladnn hamsna ali thsil vermi,
xalqmz n yararl xsiyytlr bytmdr.
Onun otuz bir olunun skkiz nfri zr general paqonu damdr: Rzaqulu
Mirz, mir Kazm Mirz, mnulla Mirz, Feyzulla Mirz, Mhmmd Mirz,
Mahmud Mirz, bdlsmd Mirz v fixan Mirz Qacarlar.
GENERAL - AHZAD MR KAZIM MRZ QACAR
(1853-1920)
ahzad Bhmn Mirznin otuz bir olunun on skkizindn oxu hrbi
qulluqda olmudur. Bs Sovet hakimiyyti illrin qdr sa qalan bu olanlarn
sonrak taleyi nec olub?
Onlarn on be nfrinin Azrbaycan Demokratik Respublikasnn
ordusunda xidmt etmsi bard arxiv sndlrind mlumat var. 1918-ci ild
polkovnik Xosrov Mirz Qacar Birinci Azrbaycan svari alaynn komandiri
olmudur. Polkovnik Seyfulla Mirz Qacar is Ba Qrargahda intendant bsinin
risi idi. General mir Kazm Mirz Qacarn hrbi nazir Smd by
Mehmandarovun adna yazd raport Respublika Yeni Tarix Mrkzi Dvlt
Arxivind saxlanlr. General mir Kazm Mirz Qacarn 1918-ci il dekabrn 1-d
vtnprvr ruhda yazd raportda onun mr yolunun indiydk almayan
shiflri d var:
lahzrt yolda hrbi nazir
Hrmtli cnab Smd by, tssflr olsun ki, Bakya glib Siz
lahzrtlrin xahiimi atdra bilmdim. Bunun da sbbi Hrb Nazirliyin
Gncy krlmsi oldu.
Sizinl gr bilmdiyim ox tssf etdim. Bakya glib Sizi tapa
bilmdim. nki Siz xidmti ilrinizl laqdar hrdn mvqqti getmidiniz.
Olumun v qznn xstliyi haqqnda evdn teleqram almam. Tiflis hrin
qaydram. caznizl Siz yazl surtd mracit edirm v bundan lav raport
da yazmam.
Mn otuz drd il hrbi xidmtd olmuam. V iki hrbi kampaniyada itirak
etmim: 1877-78-ci illrd rus-trk mharibsind v rus-yapon mharibsind
z xahiim cbhy gndrilmim v dylrd podpolkovnik rtbsind
154

itirak etmim. Bir ne dy tltifat alandan sonra polkovnik rtbsin layiq

grlmm.
Xidmt etdiyim mddtd qoun hisslrinin iki tdris kursunu bitirmim:
Qafqaz svari tdris rotasnn v ikinci svari zabit mktbinin kurslarn. Hr iki
kursu da birincilr srasnda, mkafatla.
Az mddt istefada olsam da hrbi ruhda trbiy alm, hmi d hrbi il
maraqlanm v hrbi dbiyyat izlmim. Mhz buna gr d hrbi qulluun
masir tlblrin uyun olaraq xidmt borclarn icra etmk bacarna v lazmi
qdr fiziki qvvy malik olduumu hiss edirm.
Qrargahn Azrbaycan korpusuna tqdim etdiyim xidmt dftrmd
kediyim hrbi xidmt haqqnda tam mlumat almaq olar.
Zati-alilri, Vtnin kediyi bu ar vaxtda z xalqma xeyir vermk
mqsdil bu hm d mnim ailmin ziflmi iqtisadi vziyytinin yaxlamasna
sbb olard.
Xahi edirm, Azrbaycann hr hans hrbi idarsind mn general
vzifsindn birini nzart general v ya miyyt general v yaxud Sizin mslht
grdynz vzifni hval edsiniz.
Sizin mnim haqqmda xeyirxah qrarnz gzlyn
bndniz General-mayor ahzad mir Kazim
Mirz Qacar
Respublika Dvlt Arxivind saxlanan bir sndd deyilir ki, Gnc
syannda trk zabitlri v denikinilr itirak edirdilr. syanlarn artilleriya
hisssin denikini polkovnik Nikolayev komandirlik edirdi. syanlarn
balarndan biri d kemi msavat ordusunun zabiti Mhmmd Mirz Qacar
idi.
Bundan sonra Qacarlar nslinin facisi balanmdr. ahzad Bhmn
Mirznin olu - general-mayor mir Kazm Mirzni Gncd bolevik ekistlri
dorayrlar. Nvsi, podpolkovnik Sdrddin Mirzni is 1920-ci ilin iyununda 23
nfr msavat zabiti il birlikd hbs edib Arxangelsk adasna srgn edirlr.
General-mayor mnulla xan Mirz rana kb Tehranda yaayr. Onlarn Tiflis
v uadak mlklri msadir olunur.
Azrbaycan hrb tarixin, maarif v mdniyytin grkmli simalar bx
etmi bu ziyal nslinin bir nmayndsi il gr bildim. Respublika MEA-nn
mxbir zv ingiz Qacarda babalarndan qalma nadir lyazmalar, qiymtli
fotokillr v mxtlif yadigarlar saxlanlr. Onlardan biri general-mayor mir
Kazm Mirz Qacara mxsusdur. mir Kazm Mirz 25 il orduda qsursuz xidmt
etdiyin gr stnd tuncdan tklm atl fiquru olan stolst saatla
mkafatlandrlb. Saatn stnd mir Kazm Mirzy la xidmtin gr
155

szlri yazlb. 44-c Nijeqorod alaynn marn alan saat indi d ilyir. Bu
qiymtli hdiyy general mir Kazm Mirzy 1898-ci il dekabrn 16-da verilib.
General mir Kazm Mirz 1853-c ild uada anadan olub. lk thsilini
Tiflis klassik gimnaziyasnda alb, 20 yanda is Peterburqdak Nikolayev svari
mktbini bitirib. 1871-ci ild kornet-zabiti mir Kazm hrbi xidmt n Qafqaz
lahidd ordusunun 44-c Nijeqorod alayna gndrilib. Qsursuz xidmtin gr
o dflrl imperiyann yksk orden v medallar il tltif olunub.
1877-78-ci illrd rus-trk mharibsind drdnc drcli Mqdds
Anna v nc drcli Mqdds Stanislav ordenlri il mkafatlandrlb.
n yax svari zabitlri srasnda mayor mir Kazm Mirz 1881-ci ild
imperator nc Aleksandrn tacqoyma mrasimind itirak edib. Svari
polkovniki mir Kazm Mirz 1895-ci ild eskadron komandiri tyin olunur.
Hmin ili o, Buxara mirliyinin nc drcli Parlayan ulduz ordeni il tltif
edilib.
XIX srin yetmiinci illrindn hrbi xidmtd srtl irlilyn igid zabit
mir Kazm Mirzni hkumt sxavtl tltif etmidir. O, 1879-cu ild nc
drcli Mqdds Anna, ikinci drcli Mqdds Stanislav (qlncla birg),
1881-ci ild ikinci drcli Mqdds Anna, alt il sonra nc v drdnc
drcli Mqdds Vladimir, 1890-c ild is rann drdnc drcli mhur
ire-Xorid ordenlri il mkafatlandrlmdr. mir Kazm Mirz 1904-1905-ci
illrd Port-Artur dylrind Amur-kazak svari polkunun komandiri kimi
vurumudur. Bu mharibd ona dy catlrin gr polkovnik rtbsi
verilir, bir ne orden, medalla v 1905-ci ild st yazl qzl silahla tltif olunur.
1902-ci ilind diviziya komandirinin birinci mavini kimi yksk vzify
tyin ediln polkovnik mir Kazm Mirz 1910-cu ild general-mayor rtbsin
layiq grlmdr.
General ahzad mir Kazm Mirz tkc hrbi deyildi. O, xalqmzn
maariflnmsind d yaxndan itirak etmi, Tiflisd v ayr-ayr qzalarda ibtidai
mktblrin almasna maddi yardm gstrmi v kasb balalarn z xrcin
oxutdurmudur. General-mayor mir Kazm xan Qacar 1910-cu ildn Qafqaz
Mslmanlar Xeyriyy Cmiyytinin fxri zv seilmidir. Onun n byk
xidmtlrindn biri 1912-ci ild Tiflisd Azrbaycan dram cmiyytinin tsisi v
tamaa binasnn almasnda yaxndan itirak olmudur. 1911-ci ild
M.F.Axuundovun yz illik yubileyi d general-mayor mir Kazm Mirz Qacarn
sdrliyi il kemidir.
1913-c
ild
Molla
Nsrddin
jurnalnda
Mmmdli
bdlmanafzadnin Gimnazist eiri drc olundu. ar mmurlar v
qaragruhular jurnal mhkmy verdilr. Mhur dbiyyatnas-alim Firudin
by Krli, rann Tiflisdki vitse-konsulu Mirz Mhmmdxan v general mir
Kazm Qacar mslman dbiyyatnn bilicisi kimi mhkmd itirak edib jurnal
mdafi etdilr.
156

General mir Kazm Qacar 1918-ci il dekabrn 1-d Gnc hr hrbi

komendant tyin olunur.
1920-ci ilin may-iyun aylarnda danak-bolevik ordusuna qar vuruan
general mir Kazm xan Qacar sir dr v Gnc K-s Tuxareli trfindn
qlncla vhicsin ldrlr.
GENERAL-MAYOR FEYZULLA MRZ QACAR
(1872-1920)
tb ken illri yada saln, kemi nsillrin falliytini unutmayn.
Nfuzlu nsillrin grdy ilr bu gnk gncliy rnk olmaldr.
El hikmti
Feyzulla Mirz Qacar 1872-ci ild uada general fi xan Mirznin
ailsind dnyaya glib, drd general minin - Rzaqulu Mirznin, mir Kazm
Mirznin, mnulla xan Mirznin, Mhmmd Mirznin ilk general rtbsi alan
ilk qarda vladdr. 1920-ci ilin may aynda boleviklrl savada Gnc
syannda hlak olub. ahzad Feyzulla Mirz Peterberqdak Nikolayev svari
mktbini kornet rtbsind bitirib.
1904-1905-ci illrd Port-Arturun mdafisind itirak edib. Svari general
Hseyn xan Naxvanskinin komandanlq etdiyi kinci Dastan alaynda
podyesaul (kazak qounlarnda kapitan) rtbsind dyn ahzad Feyzulla
Mirz Qacar bir ne uurlu dylrin itiraks olub.
1905-ci il yanvarn 14-d o, Laizinqou kndi urunda gedn dylrd
qhrmanlqla vuruaraq yaralanmdr. Hmin ild nr olunmu Niva
jurnalnn 18-ci nmrsind igid hmyerlimizin foto kli d verilmidir.
1912-ci ild 16-c Tver-draqun alaynda ahzad-podpolkovnik Feyzulla
Mirz Qacar rotmistr rtbsind xidmt edib. Birinci Dnya mharibsind o,
een svari alaynn komandiri kimi n cbhd vuruaraq ad-san qazanmdr.
1916-c il fevraln 26-da Kaspi qzeti yazrd: een svari alaynn komandiri,
drdnc drcli Mqdds Georgi ordenli ahzad podpolkovnik Feyzulla
Mirz Qacar 1915-ci il fevraln 15-d xsi tbbs il sralarnda yalnz bir
zabiti olan Ulan-kazak alaynn drd blyn komandanl z zrin
gtrmdr. Gcl tfng v pulemyot atindn mhartl istifad edn csur
komandir Feyzulla Mirz Qacar Brn kndini dmndn itkisiz geri almdr. Bel
mhm hmiyytli dy sahsini dmndn tmizldiyin gr igid komandir
Feyzulla Mirz Qacar nc drcli Mqdds Vladimir (qlncla birg) v
ikinci drcli Mqdds Anna (qhnc v bantla birg) ordenlri il tltif
olunmudur. ahzady hm d polkovnik rtbsi verilmidir.
Mhz Birinci Dnya mharibsi illrind gstrdiyi qeyri-adi igidliy v
komandirlik mhartin gr ahzad Feyzulla Mirz Qacar 1917-ci il sentyabrn
157

30-da Qafqaz mslmanlarndan tkil olunmu Birinci Qafqaz svari diviziyasna

komandir tyin olunur.
Hmin il mayn 7-d la komandirlik mhartin v dy qabiliyytin
gr ahzad Feyzulla Mirz Qacara general-mayor rtbsi verilmidir.
Yeri glmikn, ilk df ahzad Feyzulla Mirz Qacarn general-mayor
olmas faktna biz K.A.Zalesskinin 2003-c ild Moskvada nr olunmu Birinci
Dnya mharibsind kim-kim olmudur hrbi ensiklopedik kitabnda rast gldik
(sh. 876-da).
Rusiyadak inqilabi evrilidn sonra vtn qaydan ahzad general
Feyzulla Mirz Qacar Azrbaycan Milli Ordusunda xidmtini davam etdirmk
istyir. 1918-ci il dekabrn 23-d Gncy glir v Ba Qrargah risinin adna
bel bir raport yazr: Yenidn hrbi xidmtimi davam etdirmk arzusu il mnim
Azrbaycan ordusu sralarna qbul olunmam haqqnda zmant vermnizi xahi
edirm.
General-mayor ahzad, Feyzulla Mirz Qacar,
Gnc hri
1919-cu il yanvarn 9-da hrbiyy naziri, tam artilleriya general Smd by
Mehmandarovun v Ba Qrargah risi, polkovnik Hbib by Slimovun 20 sayl
mril general-mayor Feyzulla Mirz Qacar Gnc qarnizonunun risi tyin
olunur.
1920-ci ilin aprelind bolevik-danak qounlar lkmizi istila etdilr. Bu
thqir dzmyn Azrbaycan ordusunun mrd sgr v zabitlri lkmizin hr
yerind olduu kimi, Gncd d istilalara tabe olmaq istmdilr. Silahlanm
btn Gnc halisi syana qalxd. Bir hft davam edn ar dylrd qacarlar
nslindn olan drd generaldan - mir Kazm Mirz, Mhmmd Mirz v
Feyzulla Mirz son nfslrin qdr vuruaraq vtn torpa urunda hid
oldular.
Bel bir fakt da var ki, Gnc syannda svari dstsi il mhasiry dn
general-mayor Feyzulla Mirz Qacar hbs edilib, Bakya gtirilir v K onu
msavat siyasi xadimlri il birg Nargin adasnda glllyir.
GENERAL-MAYOR MHMMD MRZ QACAR
(1872-1920)
ahzad Bhmn Mirznin beinci arvad ik xanmdan olan drdnc
olu. General mnulla xan Mirznin (1862-1937) kiik qardadr. 1872-ci ild
uada dnyaya glib. 1920-ci ilin maynda Gnc syannda bolevik-danak
qounlarna qar dylrd hlak olub.
General-ahzad Mhmmd Mirz Qacar hmi n cbhd olmu
ermni-danak qounlarna qar mvffqiyytli mliyyatlar aparmdr. 1920-ci
158

il yanvarn 24-d Qarabada dmn qvvlrinin getdikc artdn hiss edn ayq
srkrd Mhmmd Mirz Qacar Ba qrargah risi general-leytenant Mmmd
by Sulkevi Xankndindn bel bir teleqram vurub lav kmk istmidir:
Xbr verirm ki, Qaraba qubernatorluunda ermnilr trfindn ox ciddi,
demk olar ki, facili vziyyt yaradlmdr. ox byk v ciddi qvv lazmdr.
Xankndi qarnizonunun dst risin dymk olmaz, ks halda yerli ermnilr sgran v uan tuta bilrlr. Ermnilr haqqnda qti tdbir grmk lazmdr.
1918-ci ild Azrbaycan Milli Ordusunda Ba Artilleriya idarsinin risi
kimi faliyyt balayan polkovnik Mhmmd Mirz Qacara 1919-cu il iyulun
19-da la xidmtlrin gr 320 sayl mrl general-mayor rtbsi verilmidir.
ahzad general Mhmmd Mirz Qacar haqqnda hrbi nazir Smd by
Mehmandarovun v Ba Qrargah risi general Hbib by Slimovun hmin il
noyabrn 30-da imzaladqlar 1 nmrli mr onun srkrdlik faliyyti bard
nadir sndlrdn biridir. mrd deyilir:
Hrb naziri kmkisinin mlumatndan aydn olur ki, general-mayor
ahzad Mhmmd Mirz Qacar 1-ci piyada diviziyasna mvqqti komandanlq
etdiyi mddtd Gnc qarnizonunun risi vzifsini icra edrkn batalyon
yaradlmas v xsusi tyinatla yola salnmas, elc d qoun hisslrinin isti
sgri geyiml tmin edilmsind oxlu sy v faliyyt gstrmidir. Buna gr
d mn ona smimi minntdarlm bildirirm.
1910-c ildn byk knyaz, general-feldmaral Mixail Nikolayevi adna
birinci Kuban kazak batareyasnn komandiri podpolkovnik Mhmmd Mirz
Qacar Birinci Dnya mharibsin qdr nmunvi xidmtin gr ikinci drcli
Mqdds Anna ordenini (qlncla birg) v hmin ordenin drdnc drcsi il
(igidliy gr yazs il) tltif olunmudur.
Birinci Dnya mharibsi illrind d kazak svari qounlarnn sralarnda
mrdlikl dyn Mhmmd Mirz Qacarn xidmtlri ikinci v nc drcli
Mqdds Stanislav ordenin (qlnc v bantla birg) layiq grlmdr.
1920-ci ild Gnc syan zaman yerli hkumtin mumi rhbri v
tkilats seiln general Mhmmd Mirz Qacar boleviklrl dylrd hlak
olmudur.
GENERAL - AHZAD MNULLA XAN QACAR
(1857-1937)
Qacarlar nslinin daha bir general olu ahzad mnulla xan Mirz Qacar
olmudur. O, qarda mir Kazm xandan drd ya kiik idi. Tssf ki, onun
haqqnda limizd olan faktlar o qdr d ox deyil. nqilabdan vvl drc olunmu
qzetlr Kafkaz, Kaspi, rad mnulla xann hrbi faliyytindn qsa
yazlar verib.
159

1857-ci il yanvarn 8-d uada anadan olan ahzad mnulla xan Qacar
Peterburqdak hrbi kadet korpusunu bitirmidir. 22 yanda poruik rtbsi alan
mnulla xan 1879-cu il iyulun 19-da xidmt balam, doqquzuncu Kuban
piyada kazak batalyonunda komandir olmudur. 1900-c il mayn 6-da nizami
kazak batalyonundak nmunvi xidmtin gr mnulla xan Bhmn Mirz
oluna yesaul (kazak qounlarnda mayor) rtbsi verilmidir.
Birinci Dnya mharibsi illrind Avstriya cbhsind vuruan igid svari
komandirin dy falliyti nc drcli Mqqds Vladimir, ikinci drcli
Mqdds Anna v nc drcli Mqdds Stanislav ordenlrin layiq
grlr.
1915-ci ild nc Kuban-kazak piyada diviziyonuna komandirlik edn
mnulla xan Mirzy hmin il aprelin 25-d polkovnik rtbsi verilir. Gcl
dylr zaman ayandan ar yaralanan mnulla xan arxa cbhy gndrils
d, hrbi faliyytini dayandrmr.
1916-ci ilin noyabrnda yenidn cbhy qaydan polkovnik mnulla xan
Qacar Marxonovka kndi uurunda dylrd komandanlq etdiyi batalyonla
mhkm mvqe tutaraq, sng dy il dmn sngrlrini zbt edir v
artilleriya atinin gc il dmnin oxlu sayda sgr v zabitini sir gtrr. Bu
mvffqiyytli dy mliyyatna gr polkovnik mnulla xan Qacar 1916-c il
noyabrn beind Georgi silah il tltif olunur. Kuban-kazak nizami
hisslrindki nmunvi xidmtlrin gr ahzad mnulla xan Qacar 1917-ci
ild general-mayor ali rtbsi il tltif olunur.
Fevral burjua inqilabndan sonra Qafqaza qaydan mnulla xan bir mddt
Tiflisd v uada yaayr. 1918-ci ild Milli Ordumuz yaradlanda Azrbaycan
Respublikas hrbi nazirinin adna dekabrn birind bel bir raportla mracit edir:
Respublika ordusuna byk xeyir gtirmk arzumu nzr alaraq mni
mvafiq bir il tmin etmyinizi xahi edirm. Bununla yana, Siz mlum
edirm ki, mnim zabit kimi 35 illik fasilsiz hrbi xidmtim v dy
mvqelrind, bir d itiraks olduum rus-yapon v Birinci Dnya
mhariblrind qazandm dy tcrbm var.
Azrbaycan lahidd korpusunun siyahsnda mnim tyin olunmam
haqqnda sndlrim v xsi iim vardr. Xidmt kitabam da ad kiln
korpusun qrargahnda saxlanlr.
Hrmtl general-mayor, ahzad mnulla xan Mirz Qacar, Gnc
hri.
General mnulla xan Qacar Xankndind yerln birinci svari
diviziyasnn ris mavini v qarnizon risi olmudur. 1920-ci il martn 21-d gec
qfil basqn edn danaq ordusuna qar dylrd mrdlikl vurumudur. Aprel
evriliind bolevik tzyiqin dzmyn v bolevik thlksini vvlcdn hiss
edn mnulla xan 1920-ci ild rana mhacirt getmidir. Tehranda yaayan
general-mayor mnulla xan Mirz Qacar hrbi mktbd ilmi, ran nizami
160

ordusunun yaradlmasnda yaxndan itirak etmidir. ran Milli Mclisinin deputat

v ran-Sovet dostluu cmiyytinin sdri seiln general-mayor mnulla xan
Mirz Qacar 1937-ci ild Tehranda vfat etmidir.
GENERAL - AHZAD RZAQULU MRZ QACAR
(1837-1894)
O, mhur tarixi, ahzad Bhmn Mirz Qacarn ikinci oludur. 1837-ci
ild Cnubi Azrbaycanda anadan olan ahzad Rzaqulu Mirz atas il 1848-ci
ild Tiflis glrk zadgan balalarna mxsus kadet korpusu mktbind thsil
alb.
Uzun mddt Qafqaz lahidd ordusunda xidmt edn ahzad Rzaqulu
Mirz Qacar lahzrt imperatorun adn dayan Leyb-qvardiya xas alaynda
eskadron komandiri olub. O, 1860-c il fevraln 4-d zabit-kornet rtbsi alb. 1862
v 1864-c illrd syan etmi dallara qar hrbi yrlrd itirak edib.
1873-c ild xidmtd frqlndiyin gr polkovnik rtbsi alan ahzad
Rzaqulu Mirz Qacar Trkstan hrbi dairsin ezam olunur. 1877-1878-ci illrd
Rus - Trk mharibsind briqadaya komandanlq edn ahzad Rzaqulu Mirz
Byazid qalas urunda dylrd itirak edir. Mharibdn sonra Qafqaza
qaydan polkovnik Yelizavetpol v Zaqatala svari alaylarnn tkili il mul
olur.
ahzad Rzaqulu Mirz Qacar 1883-c il mayn 15-d general-mayor
rtbsi almdr.
ahzad Rzaqulu Mirz hrbi olmasna baxmayaraq, dbi yaradclqla da
mul olub. O, rqnas Adolf Berje, byk dramaturq Mirz Ftli Axundov,
dvlt maviri rqnas Aleksandr erbin, msy V.Qrimm, Mariya Pollan v
baqa grkmli xslrl mktublaaraq qohumu M.F.Axundovun lifba v
Kmalddvl mktublarsrinin apna almdr (ahzad Rzaqulu Mirznin
kiik qarda polkovnik Xanbaba xan (1849-1926) Mirz Ftli Axundovun qz
Seyrbyiml ail qurmudur. Vaxtsz vfat edn Seyrbyimdn sonra Xanbaba
xan onun kiik bacs Nis xanmla evlnmidir). air tbitli ahzad drin
mzmunlu mktublarn ahzad Rzaqulu Mirz rvani txlls il imzalayb.
Mlki mavir A.Q.erbinin Mirz Ftli Axundova 14 may 1877-ci il
tarixli mktubundan: Bir az bundan vvl cnab V.Qrimdn yrndiyim sevinc
dolu xbrl Sizi tbrik etmyi zm borc bilirm. ad oldum ki, ahzad
Rzaqulu Mirz iki svari alayna briqada komandiri (ar ordusunda XVIII srd
tsis olunmu polkovnikl general arasnda yksk hrbi rtb idi) tyin olunub.
ahzad Rzaqulu Mirz Qacarn peterburqlu Mariya Pollana 28 yanvar
1876-c il tarixli mktubundan: Mnim Qafqaz ordusuna gndrilmyim, yqinki,
Siz mlumdur. Mn ayn 15-d uadan rvana yola ddm. lahzrt byk
knyaz Qafqaz caniininin mri il mn oraya tyin edilmim. Mnim Tiflisd bir
161

nfr qohumum vardr. O, mnim sevimli qardam poruik Xanbaba xann

qaynatas, polkovnik Mirz Ftli Axundovdur. Mn onu gzl siftlrin gr
smimi qlbdn sevirm v sizin xanm hzrtlriniz onu tqdim edirm...
ahzad Rzaqulu Mirz Qacar imperiyann yksk ordenlri il tltif olunub. Onun
xidmtlri Brilyant qal orden (1861), Mqdds Stanislav ordeninin birinci,
ikinci v nc drcsin (qlnc v bantla birg-1862, 1868, 1892-ci illrd),
Mqdds Anna ordeninin ikinci v nc drcsin (qlncla birg - 1865,
1877-ci illr), Mqdds Vladimir ordeninin nc v drdnc drcsin
(1875 v 1888-ci illrd) layiq grlb.
General Rzaqulu Mirz Qacar iki xarici lknin - 1873-c ild Prusiyann
Tac ordeni v 1891-ci ild maarifilik sahsindki xidmtlrin gr Fransann
zabitlr mxsus Xa ordeni il tltif olunub.
mrnn son illrini uada yaayan general Rzaqulu Mirz Qacar 1894-c
ild, 57 yanda vrm xstliyindn vfat etmidir.
GENERAL - AHZAD HSN XAN QACAR
(?-1855)
Hsn xan, yaxud ba komandan Mhmmd Hsn xan xalq arasnda
yksk nfuzuna gr Sar Aslan xan Srdar lqbi il mhur olub. Mhmmd
xan Qacar rvaninin oludur. ran ordusunda rfl xidmt edib igidlik
gstrdiyin gr mir Teymurun xsi qlnc il tltif edilmidir. O, rann
mhur srdarlarndandr. Onu v qardan Srdar Hseynli xan Qacar Qzvini
rann fxri saylrd. Hr iki qarda 1828-ci il fevraln 10-da Trkmnayda
balanm mnhus slh mqavilsinin on ikinci maddsin sasn Rus ar birinci
Nikolayn mril onlar btn mlak v var-dvltdn mhrum edildilr. Bu
maddy sasn rvann sabiq srdar Hseynli xan, onun qarda Hsn xan v
Naxvann sabiq hakimi Krim xann Arazn hr iki knarndak yerlri, 40 ildn
ox nizami orduda rfl xidmt edn general-mayor var-dvlti Rusiya
imperiyasnn ixtiyarna kedi.
1804-c ild ruslar rvan istila etmk fikrin drkn Cfrquluxan
Dnbli d onlara qouldu. On min piyada v svarini ran ordusuna qatd. O vaxt
yzba olan Hsn xan ordusunu yksklikd yerldirib byk catlr
gstrrk rus ordusunu geriy qovdu v tqib etdi.
1806-c ild ruslar rvana yenidn hcuma hazrlaarkn Hseynli xan
Qacar rvan srdar tyin olundu. Bu zaman - 1807-ci ild Hsn xan qardann
yerin Ftli ahn qullar aasba (risi-qulaman) idi.
1808-ci ild Ruslar rvan zrin yr etdilr. Hsn xan rann digr
srkrdlri il birlrk hri qoruyurdu. Mhkm vuruma oldu; sentyabr v
dekabr aylarnda olan hrbi mliyyatlarda feldmaral .V.Qudoviin qounlar
darmadan edildi. Ruslarn on minlik qounu prn-prn dd. Hmin il
162

noyabrn 17-d olan dyd is rus qounlarndan 289 nfr qlncdn keirildi,
574 nfr ar, 285 nfr yngl yaraland. 7 nfr yksk rtbli rus zabitindn
biri ldrld, 4 nfri is ar yaraland. Rus ar bu rsvay mlubiyytdn
sonra feldmaral .V.Qudoviin hrmtsiz vziyytd geri arb istefaya
gndrdi. rvan dylrind he bir mvffqiyyt ld ed bilmyib rus qounu
Grcstana qaytd.
1820-ci ild Hsn xan randa ehriini tutmaq istyn Osmanl
hakimlrin qar vurua getdi v osmanllarn bir ne hrini tutdu, onlara
byk tlafat verdi. Bir ildn sonra, 1821-ci ild trklr alnm hr v kndlri
geri qaytarmaq n yetmi min ordu il ran srhdin yeridilr. Azrbaycan
valisi ahzad Abbas Mirz Naibssltn ordunu tkil edib hcuma kedi v bu
dyd ran ordusu qlb qazand. Srdar Hsn xan Qacar rann n yax
srkrdsi kimi zn gstrdi v Sar Aslan xan lqbini ald.
Sar Aslan Trk klmlri olub, mnas iri-zrd demkdir. Bu mrd v
vtnprvr insan bel rfli ada layiq idi.
1825-ci ild ruslar Balql-Gney v rvan hdudunda olan Gy
dryasnn guya onlarn zbt etdiklri yerlr olduunu iddia edirdilr. Hr iki
dvlt arasnda bu msl mzakir olundu v Srdar Sar Aslan xan Hsni
rvandan ardlar ki, hqiqti akar etsin. O, bu danqlarda Rusiyann iddiasna
qar kskin x edib onlarn bhanlrini rdd etdi. Lakin ruslar mzakirnin
nticlrini gzlmdilr, hmin yerlr yiylndilr. Hsn xan Rusiya-ran
mharibsind (1826-1828) o srdarlardan idi ki, z sgri vzifsin ml etdi,
son saata qdr ruslarla vurudu v dmn tslim olmad, amansz dylr
apard. 1826-c ilin yay hcum mliyyatnda general Hsn xan Qacar Pnbk v
oragl razisini tutdu, rus qounlarna hcum edib onlar mlubiyyt uratd.
yun aynda mharib balananda qoun bas kimi sgrlrin qarsnda qsa nitq
sylyn Srdar Sar Aslan xan Hsn and imidi ki, Qafqazda yaayan din v dil
qardalarn kafir ruslardan tmizlyckdir. Onu Rusiyaya qar Mqdds
mharib adlandrmd.
1827-ci ild Sar Aslan xan Hsn Mustafa xan irvani v kili Hseyn
xanla birlikd Tiflisin yaxnlnadk rus qoununu mhv etmk n hcuma
kedilr. Bu cbhd gcl mqavimt rast glrk ruslarla vurudular v ar
dylrdn sonra geri kilmy mcbur oldular. Rus qoun balarndan general
Doyq 1827-ci ild Rus-ran mharibsind Srdarabad tutmaq n rvana
hcum etdi v Hsn xann gcl mqavimti il rastlad, arsiz qalb rvann
otuz alt kilometrliyind olan Talin qaytd. Bir az sonra ruslar kilsdn Hsn
xann ordusuna hcum etdilr. Bu dyd ruslar xeyli qrldlar v sir ddlr.
Bu df d Srdar Hsn xann qhrmanl v cati onlarn z mqsdlrin
atmaa mane oldu. Onlar rvann mhasirsindn l kib Naxvana getmy
mcbur oldular.
163

1828-ci ilin sentyabrnda Naibssltn Abbas Mirz Hsn xan rvana

Srdarabad qalasnn mhafizsi n gndrdi. General .V.Paskevi onu
mhasiry ald v qala rq trfdn squta urad. Hsn xan dmn sir
olmamaq n qala divarlarndan knara xb rvana hcum edib dmni qovdu.
General .V.Paskevi Srdarabad zbt etdikdn sonra rvana tlsdi, on iki gn
gec-gndz aramsz dylrdn sonra rvan tutdu. Yenilmz srkrd Sar
Aslan xan Hsn bu df sir dd. General .V.Paskevi Qasm xan, Ftli xan,
Svanqulu xan, Sar Aslan xan, Mirz Mahmud Maqsudlu Astarabad v Hmz
xan zanini z il Tiflis gtirdi. Feldmaral .V.Paskevi onlarla sir kimi yox,
srkrdlr layiq hrmt v ehtiramla davrand.l828-ci il fevraln 10-da
Trkmnay mqavilsi baland v onun on nc maddsin sasn hr iki
trfdn olan sirlr z lklrin qaytarld. O cmldn Srdar Hsn Sar Aslan
xan azad edildi. Srdar Hsn xan rana glib daha mhm ilrl mul olmaa
balad.
1828-ci ild Ftli ah Qacar Srdar Hsn xan Xorasanda ba vermi
ixtialar yatrmaq n gndrdi. yaltd ciddi nizam-intizam yaradan Srdar
Hsn xan 1830-cu ildk orada hkumti idar etdi. Sonra Ftli ah general
Hsn xan Tehrana ard. Yolda Hsn xan mqdds yerlr olan tbata (raq)
gedir. Bir mddt sonra o, Tehrana glir. Hsn xan 1848-ci ildn Yzd, Girman
v Belucistanda Srdar-hakim olur.
Ruslarn qnimi, mhur Azrbaycan srkrdsi Hsn xan Qacar 1855-ci
ild Girmanda rk xstliyindn vfat etmidir. Mqdds Ncf hrind dfn
olunmudur.
GENERAL - AHZAD KAMRAN MRZ QACAR
(1855-1928)
Kamran Mirz Naibssltn Nsrddin ahm nc oludur. randa btn
qounlarn risi v Hrbi nazir vzifsini icra etmidir. O, eyni zamanda Tehran v
rann digr yaltlrinin hakimi idi. Hrbi nazirlik 1880-ci ildn ta 1896-c ildk,
yni Nsrddin ahn qtlindk (Nsrddin ah Qacar (1831-1896) ahl
dvrnd ran Rusiyann v ngiltrnin yarmmstmlksin evirdiyin gr
terroru panislamist Mirz Rza Kirmani trfindn 1896-c ild ldrlmdr. .N.) on alt il onun komandanl altnda olmudur. 1880-c ild azrbaycanl
Mirz Hseyn xan Mrirddvl Hrbi nazir vzifsindn uzaqladrldqdan
sonra Kamran Mirz onu vz etmidir.
Kamran Mirz 1855-ci ild anadan olmudur. 1861-ci ildn, alt yandan
Paa xan minilmlkn himaysind, Tehran hakimi Firuz Mirz Nsrtddvlni
vz edir. 1867-ci ild Nsrddin ah Xorasana sfr edrkn on bir yal Kamran
Mirzni z yerin qoydu. On yanda Kamran Mirz artq Naibssltn tituluna
layiq grld. Hmin il ona miri-Kbir lqbi d verildi. Bundan sonra
164

Nsrddin ahn btn sfrlrind onun yerin taxta ylirdi. Sonra Nsrddin
ah Tehran, Qzvin, Gilan, Mazandaran, Dmavnd, Firuzguh, Qum, Kaan, Sav,
Mlayer, Tuysran, Nhavnd, Astarabad, ahrud, Bestam, Damcan, Simnan
yaltlrinin idar olunmasn Kamran Mirzy taprmd. Kamran Mirz
tlbkar xs idi. Nsrddin ahn Mzffrddin, Zilli Sultan v Kamran Mirz bu olu ayr-ayr arvaddan olmu, xasiyytlri baqa-baqa idilr. Zilli Sultan
zalm idi v Kamran Mirz onu sevmirdi.
Mmmdhsn xan Etimadssltn z Xatiratnda bu davt bard
yazmdr.
1906-1911-ci illrd Azrbaycanda v randa Sttar xann bal il
mrut inqilab olanda Zilli Sultan Avropaya getmi, zazil v qan in xs
olduuna gr yenidn rana qaytmaq istynd syan edn xalq onu Ritd
saxlamdr. Zilli Sultan rana buraxmayan xalq tlb etmidir ki, mlak msadir
olunsun.
1889-cu ild Nsrddin ahn Avropaya nc sfrindn sonra Kamran
Mirzy srhng-srtib-tmn (on min nfrlik orduya) v Nsrddin ahn
lmn qdr mri noyani (100 min nfr orduya komandan) tyin edilir.
1907-ci ild Kamran Mirznin hakim olduu yaltlr artq ruslarn
nzartind idi. Zilli Sultana mxsus olan yaltlr is ngilislrin nzartind idi.
Kamran Mirz on ildn sonra, yenidn, yni 1908-ci ild hrbi nazir tyin
olunmu, bir aydan sonra, mrutiyyt dvrnd Mhmmdli ah
knarladrldqda (1909-cu il) yenidn vzifdn uzaqladrlr.
Qarda nvsi hmd ahn dvrnd (1916) Xorasana tyin olunmu,
cmi bir il orada hakim olmudur. Tehrana qaydb mrnn sonunadk istefada
olmu, 1928-ci ild yetmi be yanda vfat etmi v ah bdlzimd Nsrddin
ahn mqbrsind dfn edilmidir.
AHZAD XOSROV MRZ QACAR
Qriboyedovun Tehranda qurbani-chalt olmas mnasibtil brayi
zrxahi Peterburqa qdr getmi ahzad Xosrov Mirzdir ki, bu hrkti il Ftli
ah ruslarla bir nc hrb blasndan xilas etmidir.
liby Hseynzad, professor
Qacar slalsinin srkrdlri adl yazm yenic bitirmidim. Amma
ndns, onu drc etdirmy tlsmirdim. Hr axam idn qaydanda yazn
yenidn vrqlyir, el-bel oxuyurdum. Daxili bir hiss mn deyirdi ki, yaz
bitmyib. Bel kkl-budaql nslin hl tdqiq olunmam ox oullar var.
Gnlrin birind yolumu yen lyazmalar nstitutunun arxivindn saldm. slind,
bu midsiz bir gli idi. Harada, nyi axtarmaq haqqnda xeyli dnb-dandm.
165

Bel qrara gldim ki, foto-arxivdn balaym. Fotokillrin mhafiz olunduu

kartotekalar bir gn lk-vlk eldim. Lap sonuncularn arasnda ahzad Xosrov
Mirzy mxsus fotokil olduu gstrildi. kli sifari verib ev qaytdm.
Shrisi onu sntkar dostum Seyfddindn aldm. Yaraql cavann tsvir
olunduu klin altnda fars v ingilis dilind yaz vard: ahzad Xosrov Mirz
Qacar. Akvarell kilmi bu nadir kil ox yax saxlanmd. Yaraql cavan
gzl geyimd o qdr mhartl tsvir olunmudu ki, adam baxdqca baxrd.
Uzun axtarlardan sonra yrnib bildim ki, akvarel-kli 1829-cu il
avqustun 12-d mhur rus rssam Pyotr Karatgin Peterburqda kib. ahzad
Xosrov Mirz bunun n rssama qzl ttn qutusu balayb. Bu bard rssam
van Kramskoyun mhur messenat Pavel Tretyakova mktubunda mlumat var.
Vlihd Abbas Mirznin yeddinci olu ahzad Xosrov Mirz Bhmn
Mirznin byk qardadr.
Peterburqun kbar cmiyytinin zadgan qadnlar v qraflarn xatirlrind
qeyd edirlr ki, I Nikolay dvrnd bel hrmtl qarlanan ikinci rq qona
olmayb. A.S.Pukinin masirlri, yaxn dostu qrafinya Anna Olenina 1829-cu ild
gndliyind yazr: Avqustun onunda ahzad Abbas Mirznin olu, ran
ahzadsi Xosrov Mirz Peterburqa gldi. Mn sarayda onun tntnli qbulunda
oldum. ahzad ox cavan v hdsiz drcd gzl bir igid idi.
On alt yal ahzadnin gzlliyin valeh olan A.Olenina hmin il avqustun
on yeddisind gndliyind yazr ki, qraf Potoskinin saraynda ahzadnin rfin
byk bal-ziyaft tkil olundu. Mn qeyri-adi, rngbrng geyimiml ahzadnin
v onun heytini valeh etmidim...
rq kiilrin mxsus hdsiz gzlliyi olan ahzad Xosrov Mirz rus
qrafinyasnn varln ovlamdr. Gndlikdki trif dolu stirlri oxuyanda istristmz A.S.Pukinin anas Nadejda Osipovnann 1834-c ild Abbasqulu aa
Bakxanov haqqnda yazd mktublar yada dr. Bakxanov da Peterburqun
zadgan cmiyytinin qraf v qrafinyalarn znn yksk savad, gzl davran,
yaraql qamti il heyran qoymudu.
Nadejda Osipovna Varavada yaayan qz Olqaya yazrd: Abbasqulu aa
snin mktubunu almamzdan bir ne saat sonra glib zn biz tqdim etdi;
n qdr gzl adamdr, el yax msahibdir ki... Onun davran dalarn ox
sevirm, ondan son drc xoum glir. Onu biz gndrdiyin n sn tkkr
edirm...
... Abbasqulu aa bizd nahar edir. O, el mehriban, glrz v xeyirxah
adamdr ki, sanki biz onunla khn dostlarq.
...Abbasqulu aa ox nzaktl biziml vidalad. O, mni bir ne df
qucaqlad... Mn onu smimi qlbdn sevirm. O, hqiqtn, ox yaraql v,
bhsiz, snin biz tsvir etdiyin kimidir. Mn onunla birlikd olanda zm ox
srbst hiss edirdim.
166

Milliyytc azrbaycanl olan ran ahzadsi Xosrov Mirz Qacar 1829-cu

ild Peterburqa n n getmidi?
VAXTSIZ GLN GEC QONAI
Onun istedad v tcrbsi il tan olduqdan sonra mn min oldum ki,
Qriboyedov el bir hrkt etmz ki, hkumtlrimiz arasnda yaradlm xo
laqlr xll gtir bilsin. Lakin mnd Qriboyedovu mayit edn adamlara
qar bu inam yoxdur. Bu adamlarn dini v hval-ruhiyylrind dmnilik
grrm v bu mni ox qorxudur. Qriboyedovu baa saln ki, bu adamlar
tabeiliyind mhkm saxlasn. Qriboyedovun yqin xatirind qalb ki, mn bir
ne il bundan qabaq ondan xahi etmidim ki, Dada byi (Vasili Dadayan .N.) geri arsn. O, Tbrizd camaat ox incidir. Rstm by (Rstm
Becanyan - .N.) d ox zazil adamdr. Mn ox qorxuram ki, bu v bunlar kimi
baqa adamlar cnab Qriboyedovu acnacaql kimlr v axnamalara clb
edrlr.
ahzad Abbas Mirz
Min skkiz yz iyirmi doqquzuncu il, yanvarn otuzunda gec saat ikid
Tehrandak rus sfartxanasna bir kii v iki arabl qadn glir. Bivaxt
qonaqlar, xsn vziri-muxtara aid szmz var, deyib durdular. arsiz
qalan ba mhafiz sfiri oyatd. Glnlri onun hzuruna trb, z nigaranlqla
qapnn aznda dayand.
Bikef vziri-muxtar glnin Xoca Yaqub Mirz olduunu grnc daha da
dilxor oldu.
- Aleksandr Sergeyevi, mn siz yen pnah gtirdim. lac birc siz...
- Ax, mn siz dnn dedim ki, bu bard gndz mracit edin. lahzrt
imperatorun bu bard - mqavilnamy sasn btn sirlr n himayiliyi
var. Siz is...
- Cnab vziri-muxtar, mnim sizin yannza gndz, gnorta a trif
gtirmyim qtiyyn mmkn deyil. caznizl, bama gln qzav-qdri qsaca
da olsa izah edim.
Gln kii yalvara-yalvara bildirdi ki, mn irvanl Yakov Markaryanam.
1804-c ilin iyun aynda general Sisianovun hrbi qvvlri ahzad Abbas Mirz
qounlarnn hcumuna tab gtirmdi. Ona gr ki, irvanl Mmmdhsn xan v
naxvanl Klbli xan ona kmk etmdilr. Abbas Mirznin qounlar general
Sisianovu sxdrb Tiflis trf qovanda ermni tacirlri d rus qounlarna v
grc dstlrin qoulub Tiflis trf qardlar. Mnim onda on skkiz yam
vard. kilsd (Emiadzin) monastrda thsil alrdm. Ermnilrin karvan
monastrn yanndan kend mn mllimimdn gizlinc onlara qoulub yola
ddm. Yolda tacirlrdn biri mndn sorudu ki, sn kimsn, hara gedirsn? Mn
167

onu aldadb dedim ki, bu yaxnlarda mhur alim Serap Patkanyan Tiflis glib,
ermni uaqlarna pulsuz drs keir, gedirm, ondan drs almaa. Onda ermni
tacirinin mndn xou gldi, znn pendir-ryini bel mniml yar bld. ki
gn yol getdik.
Babakr dann yanna atanda brkdn fit sslri eitdik. Qfildn hcum
edn ran dstsinin srbazlar bizi sir aldlar. Yaxnlqdak grc svari dstsi
xeyli vuruub aradan xd. ranllar ermnilrin mqavimt gstrnlrini qrdlar,
salarn is sir aldlar. Bizi qoyun kimi qabaqlarna qatb Tbriz kimi gtirdilr.
Mni v bir ne ermnini axtaladlar. Zorla mslmanl qbul eltdirib adm da
Mirz Yaqub qoydular. Sonra xac kimi Tehrana, Ftli aha pek gndrdilr.
ki il mn rb v fars dillrini yrtdilr. Hrm aasnn tlimi il btn elmlri
mnimsdim. Sonra mn xacba titulu verdilr. Sarayda is mn gcl biliy
malik hesab mllimi tyin edib mhasibat iini tam incliyin qdr yrtdilr.
ahn xsusi srncam il iki df iraza v df Xorasana, qubernatorun
mhasibt ilrin mfttiliy gndrdilr. Mni ahn xzindar tyin etdilr.
Ordan rvana, ata-anama gizlinc pul-para da gndr bildim. yirmi be ildir ki,
aha xacba kimi qulluq edirm, daha bsdir. Bu sandqada gtirdiyim qzllar,
40 min tmn, da-qa z myimin bhrsidir. Tvqqe edirm, mn kmk
edin, domalarmn yanna qaydm. Gyd Allah, yerd sizi deyib glmim.
- Bs bu qadnlar kimdir? - dey yuxudan kal oyanan xsthal sfir
Qriboyedov sorudu.
- Bunlar ahn krkni Allahyar xann hrmxanasnda zab kn iki
bdbxt ermni qadndr. Onlar da mn qoulub siz pnah gtiriblr. Kmk
edin... - deyib alamsnan Yakov Markaryan ovcunun iil gzlrini ovxalad. Daqala dolu sandqan ayaqlar arasnda brk-brk sxb daha da bzd, yazq
grkm ald.
Yaryuxulu sfir is Yakov Markaryann gah yndmsiz uzun nsin, gah
da bulanq gy gzlrin baxrd. Bilmirdi, n cavab versin. Yakovun z-gznd
xeyirxahlqdan sr-lamt tapmayan sfir cannn arsndan gzlrini yumub
fikr getdi. Vaxtsz gln qonaq is hey yalvarrd. Dz bilmyn sfr
paltosuna brk-brk brnb qabaa yildi:
-Ax sizin arzunuzu yerin yetirmy mnim slahiyytim atmr, - dedi. Bunun n iki dvlt arasnda rsmi danq olmaldr, myyn razlq
alnmaldr. Znnimc, siz nahaq bel hrkt etmisiniz. - Xta gtirck bu ii
zndn rdd elmk namin onu inandrmaa ald. - Yqin, siz mndn yax
bilirsiniz ki, rq adti zr ahn hrmxanasnda, saraynda on ildn ox
xidmtd olan bir xs onun ail zv saylr. Qulluq edn hr bir qadn onun
knizi, arvad hesab olunur. rqlilrd is arvad kiinin namusu, qeyrtidir. Bunu
siz mndn yax bilmlisiniz. gr kiinin arvad bd mllr drs, ordan qan
qoxusu glr...
168

- Aleksandr Sergeyevi, bs Trkmnay mqavilsi... Onun on nc

bndi buna sas vermirmi ki... Ax siz bu lkd Rusiyann slahiyytli vzirimuxtarsnz. Siz hmi biz yazq ermnilrin pnahkar olmusunuz. Shv
etmirms, on nc bndi biz yazq ermnilrin xatirin mhz siz lav
etmisiniz: Axrnc v ya bundan qabaqk mharibnin gediind sir alnm hr
iki trfin btn hrbi sirlri, bununla brabr hr iki hkumtin n vaxtsa sir
dm tblri qarlql azad edilmli v drd ay rzind qaytarlmaldr.
Yakov Markaryan on nc bndi stirbstir zbrdn dedi. Sfir
duruxdu. Handan-hana:
- Sn, - dedi, - tkc ah saraynn ialatndan yox, iki dvlt arasndak inc
siyastdn d xbrdarsan. Bu bard aha mracit etmisnmi?
- Yox, he vaxt! - dey Yakov cavab verdi.
- Siz ki, ona bel yaxnsnz, ah siz bu boyda varidatn etibar edib,
bhsiz ki, sznz d yer salmaz, arzunuza ml edr. Ax, siz ahn
xzindarsnz, brilliantlarnn v qiymtli da-qalarnn ba mhafizsisiniz.
- Aleksandr Sergeyevi, bu qaranlq mslman dnyasnda bdbxt
xristiann yegan pnah sizsiniz. Bizi buradaca qanmza qltan edin, amma o
vhi mslmanlarn yanna bir daha qaytarmayn. - Yakov sfiri yumaltmaq n
dedi:
- Sizin biz ermnilr ox yaxlqlarnz olub. Mn mlumdur ki, hl
1825-ci ild Tiflisd Lazaryanla, katalikos Nersesl birg srgrdan ermnilrin
Azrbaycana, Qarabaa krlmk plann hazrlaybsnz. Bu saat bizim saraya
qaytmamz lm getmk kimidir...
- Yax, gec keir, indi tapraram, siz geclmk n rait yaradarlar.
Shr is zm bu bard Ftli ahla danaram, - deyib, sfir yataq otana getdi.
***
Alan shr n Qriboyedova, n d ermni qaqnna xeyir gtirmdi.
Sfir n qdr on nc bnd saslanb sitatlar gtirdis, Ftli ah yumalda
bilmdi.
ah iki ayan bir bamaa qoyub haql tlbini etdi:
- Milliyytc ermni olan Xac Yaqub Mirz xzinmdn varidatmn
yarsn ourlayb aparb, - dedi. Siz is caniy, oruya snacaq vermisiniz. O
qaytarlmaldr v haql czasn almaldr. Vssalam! Cnab vziri-muxtar, sabah
dan aarana qdr siz v sizin yannzda qeyri-qanuni snacaq tapm qaqna
vaxt veririk, qaytmasalar baqa tdbir l atmal olacaq. Xsusil, Allahyar
xann hrmxanasndan olan iki qadna verdiyiniz snacaa gr xalqn narazl
son drc grginlib.
Verdiyi vaxt hycanla gzlyn Ftli ah rus sfartxanasndan he bir
xbr-tr xmadn grb Tehran tntnsiz trk etdi. O, hrin
yaxnlndak gzl ab-havas il mhur olan Nva qsbsin istiraht getdi.
Hr eyi sarayda byk nfuza malik olan krkni, ruslara qat nifrtil ad-san
169

qazanm sdr-zm Allahyar xana taprd. Allahyar xan Tehrann din xadimlrini
qzavata ard. Mscidlr, bazarlara v halinin yaad gur yerlr carlar
gndrdi. Atl carlar haray salb elan eldilr ki, rus sfartxanasnda bir dst
mslman qadn sir alnb gizldilmidir. Onlar Rusiyaya aparb zorla xristian
dinini qbul etdircklr. Htta rus xfiyysinin fitvas il Xac Yaqub Mirz,
Ftli ahn xzinsindn 40 min dyrind qzl v da-qa da ourlayb aparb.
Gavurlardan yanql olan Tehranllar rus sfartxanasna trf axmaa
baladlar. Adamlar llrin ken n vardsa, zlrin yaraq elmidilr: kimi
tfng, kimi xncr, kimi d da v aacla silahlanmd.
Seyidlr, lmalar hr mcthidi Hac Mirz Msihin tapr il
Tehrann Cami mscidin ydlar. Allahyar xann mri il bazar v dkanlar
balanmd. Buraya traf kndlrdn d glnlr vard. Getdikc artan izdiham
dst-dst sfartxanaya trf axrd. Arasksilmz Allah! Allah! sslri
hri brmd. Onlar svari srbaz dstlri dayandra bilmdi.
Sarayn ba eikaas Manucar xan22 bacs olu Solomon Melikovu bir
dst ah svarisi il izdiham datmaa gndrdi. O, bacs oluna taprmd ki,
rus sfirliyindn Xac Yakov Markaryan nyin bahasna olursa-olsun xilas edib
gtirsin. Onda itia yatrlar v Qriboyedov xtadan xilas olar.
Lakin artq gec idi. Kkryn izdiham ermni Solomon Melikovu tanyan
kimi ona hcum edib atdan saldlar.
Dy-dy srmy baladlar. Ald ar zrblrdn Solomonun meyiti
kd ayaqlar altnda qald.
Camaat tlb edirdi ki, saraydan qaan Yakov Markaryan onlara verilsin.
Hirslnn Qriboyedovun xsi nkri Aleksandr Qribov onlara bla gtirn
Markaryan itlyib bayra atd. rli xan iki- nfr drhal Markaryan
yaxaladlar. Onu sfirliyin hytindki aacn altna aparb asdlar. Bu sfirin d
ryindn oldu. Drindn nfs alb:
- H, yqin ki, indi xb gedrlr - dedi.
Amma camaatn daha da hay-ky salb qzdn grnd brk tlaa
dd. Onu titrtm tutdu. tn hft Ftli ahn hzurunda rus-ran
mhariblrind sir dm ermni v rus tblrinin geri qaytarlmasndan, z
imperiyasnn zmtindn tkbbrl danan sfir vhi asiyallarn fitvas il
lcyini yqin etdi. Bu dar macalda Trkmnay mqavilsi (10 fevral 1828-ci il)
22

Manuar Yenikolopov Tiflis ermnisi idi. 1804-c ild general Sisianov rvana hcum ednd grc
svari dstsind dyrkn iranllara sir dmd. O da Yakov Markaryan kimi Tbriz gtirilib
axtalanmd. Saray hrmxanasnda qulluq edn Manucar tezlikl yanlarn hrmtini qazanb, yksk
vziflr tutmudu. 1815-ci ild is Ftli ahn xsusi hrmt v etimadn qazanan ermni Manuar
Yenikolopov sarayn birinci naziri olmudu. 1820-ci ild ahn n sadiq adam Manucar znginliyi il
mhur olan Gilan vilaytin caniin tyin edilir. ran dvltinin n etibarl adam (ah ona
Mtmdiddvl rtbsi vermidi) kimi Manar Yenikolopov Trkmnay slh mqavilsini
imzalayanlardan biri olmudur. - Ml

170

rfsind Tehranda danqlar zaman saray yanlarnn ona kin v davtl

baxdn, ahn krkni Allahyar xann: bu ip-sapa yatmayan sfir hddini
bildirmk lazmdr - szlrini yadna sald. Tehran mscidind Mcthid Mirz
Msihin onu lntlmsini xatrlayanda canna qorxu dd. O, bir daha baa
dd ki, dekabristlr syanndak gnahna gr ar onu Sibir srgnn yox,
cnuba vzify gndrmidi. znn d hl Peterburqda duyduu kimi lmn
randa tapmal idi. Hadisnin flaktl nticlncyindn qorxuya dn nkr
Aleksandr qaykelikl:
- Aleksandr Sergeyevi, - dedi, - qaragruhularn qarsna xmaqdansa,
ermni kilssin kilib snmaq lazmdr. Glnlrin ksriyyti din xadimlri v
onlarn sablridir. Biz oraya snsaq yaxn dmzlr, ona gr ki, kils gavur
yuvasdr, mslman adtinc murdardr.
kincisi d, kilsnin toxunulmaz olduunu bizdn d yax bilirlr.
Qriboydov is qti etirazn bildirdi:
- Bu snacaq mn mrlk lk olar - dedi. - Cnablar mn byk rus
imperiyasnn slahiyytli vziri-muxtaryam, mn kilsd gizlnmk ar olar. Sonra da kinay il: - kim can zizdirs, ermni kilssin pnah apara bilr. Hr
halda, glnlrin bir bas var ki... Ona baa salarq, o da ktly rzi-haln
bildirr, dedi.
Sfirin bu qsa, alovlu nitqindn sonra ermni kilssin snmaa he ksin
csarti atmad.
Getdikc artan uultu artq qonu hytlrdn eidilirdi. Qzm ktl ya
li, kmk ol!, Cihad, yahu, yahu, gavur itlrin lm! haray il sfartxana
binasn daa basrdlar. Hay-hirl hyt soxulan xalq indi sfiri v Allahyar
xann hrmxanasndan qaan qadnlar tlb edirdi. Camaat bir az da irli yeriyib
li silahl kazaklarla zbz durdular. Kazaklarn atindn bir ne adamn meydi
yerd qald. Ktl daha da qzd. Ba mmamli eyxlr, mollalar irli yeriyrk
hyt tprb lntldilr. Bir ssl:
- Yahu, vurun bu gavurlar! - deyib qqrdlar. Ktl kazaklar trki-silah
edib ayaqladlar. Sfirliyin qap-pncrsini sndrb iri doldular. Sfirliyin lli
nfrini da-qalaq edib ldrdlr. Yalnz birinci katib van Maltsev arxadan
pncrni sndrb qonuluqda yaayan azrbaycanlnn ot tayasnda gizln bildi.
xtialardan is 26 nfr basa-basda v kazaklarn gllsindn hlak oldu.
gn sonra ahn mril Qriboyedovun doranm, ayaqlar altnda zilmi
meyidini tapmaq ox tin oldu. Onu yalnz sa lind el barmann
olmamasndan tandlar. 1818-ci ild dekabrist A..Yakubovi dueld
Qriboyedovun el barman gll il vurub qopartmd.

171

SFRN ERMN HMAYLY

Bu csartli ahzadnin xeyirxah v mrd xasiyyti vardr. Abbas Mirznin
nian atmaqda, at apmaqda tay yoxdur. At qova-qova o, tfng, yaxud oxla ov
vurur, htta havadak vhi qular sayrd. Dorudan da, etiraf etmk lazmdr ki,
iranllar haqqnda Kezenofonun dediyi xasiyytlr hams bu igid ahzad d
toplanmdr.
Jak Moris,
ngiltrnin Tehrandak sfirinin mavini
Rus v ran tdqiqatlarnn yazdna gr Ftli ahn tdbiri tamamil
trsin alnmd. Onun da gnahn Allahyar xann ruslara nifrtind grrlr.
Sfartxanaya basqn tkil edn ah bel qrar veribmi ki, camaat vziri-muxtar
Qriboyedova toxunmasn. Onlar ancaq Xac Yaub Markaryan, onun apard
qzllar, ll-cvahirat v iki ermni qadnn tlb edib geri alsnlar. Bundan sonra
ah onlar z czalandracaqd. ahn fikrinc, rus imperatoru I Nikolay is
Qriboyedovu bu shv hrktin gr geri arb czalandrmal idi.
Bellikl, vziyyt gzlnilmyn bir kil almd. Yahu - deyib hcum
edn camaat sfirliyin lli nfr iisini da-qalaq edib ldrmd. Yalnz
nfr salamat qalmd: Qriboyedovun birinci katibi van Maltsev, kuryerlr
Arutyun Qazaratov v Ambarsum.
Yerli hali il kobudcasna rftar edn Qriboyedova xalq nifrt edirdi.
Bunun da sas sbbi Trkmnay Mqavilsinin mstmlki layihsinin onun
trfindn hazrlanmas idi. Mhz onun syi il rdbilin eyx Sfiddin
mscidind saxlanlan nadir lyazmalar Peterburqa danmd. Yerli halinin
Qriboyedova n kskin nifrti bir d ermnilr gstrliyi himaydarla gr idi.
Onun canfanl il 50 min yaxn ermni rann imal-Qrb razisindn
Azrbaycana krld. Qriboyedov is 1828-ci ilin avqustunda gndliyind
iftixarla yazrd: bdbxt hmvtnlrimin (ermnilrin - .N.) yolunda bam
qoymaa hazram. Sfir Aleksandr Qriboyedovun randak rftar bard
grkmli ran tarixisi Nasir Ncimi Abbas Mirz (yaxud Qacar slalsinin
qhrman vtnprvr olu v onun balq etdiyi ran-Rusiya mhariblri)
kitabnda faktiki sndlr sasnda daha dqiq mlumat verir. O yazr ki,
Qriboyedov tkbbrl, zn bynn adam olduuna gr sarayda ahn yanna
qbul olunan zaman saray adt-nnlrin, saray qaydalarna riayt etmmi,
Rusiya kimi byk bir dvltin nmayndlrinin nin uyun olmayan kobud bir
kild ahla danmdr.
Ftli ah Rusiya sfirinin rftarna mhl qoymadan, danq tonunu v
hval-ruhiyysini he dyimdn Qriboyedovu axra qdr dinlmidir. Lakin rus
sfiri z kobud rftarn dyimyib haliy tzyiq etmy balamdr. O, bir ox
ermnilri Qafqaza krmk n hamdan ox israr edirdi. Tsadfn Rusiya
172

sfiri ermnilri Zaqafqaziyaya krmk n faliyyt gstrdiyi zaman baqa

bir hadis d ba vermidir. Bu is halinin bhlnmsin v byk acnacaql
bir facinin ml glmsin sbb olmudur.
Ona gr d slam adt-nnsin xor baxan Qriboyedovun v iki nfrin
meyitini Tehran camaat klrd gn srd. Yalnz Ftli ah istirahtdn
qaydb glndn sonra meyitlri ermni kilssinin hytin atdlar.
Ftli ah ran dvltini ar vziyyt saldn yax drk edirdi. Vzirimuxtar Qriboyedovun lm lkni yenidn Rusiya il mharib thlksin sala
bilrdi. 1828-ci ilin maynda balanan Rusiya-Trkiy mharibsi rann
beynlxalq almd mvqeyini onsuz da mrkkbldirmidi. Bir trfdn d
Trkiy alrd ki, ran Rusiyaya qar mhariby clb etsin. Digr trfdn
Trkmnay mqavilsinin rtlrin sasn, ran vercyi mharib xrcini - alt
yz min tmnlik tzminat dmyi yubadrd.
ahn mslht, mvrt ard saray yanlar yalnz bir qrara
gldilr: Qriboyedovun qan bahas n rus imperatoruna 190 karatlaq Kuhi-Nur
almazn bxeyi vermk v zr istmk.
slind, bu ah taxt-tacnn n nfuzlu vlihdi ahzad Abbas Mirznin
tklifi idi. Tkc saray yanlar yox, ah z bel btn msllrd onunla
hesablard. Ata Ftli aha el glirdi ki, oul ahzad Abbas Mirz drin al,
uzaqgrnliyi il verdiyi mslhtlrd he vaxt shv etmir. Ona gr d csur
Nadir ah farn yadigar olan ah Nizam almazn rus imperatoruna hdiyy
gndrmk qrarna gldilr. Dnyann n byk v nadir incisi olan bu almaz
1591-ci ild Hindistanda taplmd. Almaz bir mddt Brhan Nizam ah (Almaz
ilk df Nizam aha mxsus olduuna gr zrin bir rqmi hkk olunmudu.)
saraynda saxlanlm v 1595-ci ild byk Monqol ahlarnn lin kemidir.
Nadir ah 1739-cu ild Hindistan ial ednd onu rana gtirmidi. Ftli ah
Qacar 1827-ci ild z adn bu qiymtli almaza hkk etdirmidi23.
Bu mslnin bir trfi idi. Ortaya xan mkl bir sual qalrd ki, onun
hlli daha tin idi. Peterburqa zrxahlq n hdiyyni kiminl gndrmli?
Ftli ah vvlc Abbas Mirzni mslht bildi. Lakin saray yanlarnn
ksriyyti onun getmsin raz olmadlar. sasl dlillr gtirib ah bu fikirdn
dandrdlar. vvla, ona gr ki, Qafqazda yaayan ermnilr Abbas Mirznin
lindn yanql idilr. O, rvan yaxnlnda, Lori v Dilican nahiyylrind
yaayan ermnilr divan tutmudu. Onlarn dstlrini darmadan etmidi.
kincisi d, sfartxanaya basqn zaman ldrlm tabs-kapitan Mlik
ahnazarovun qohumlar Tiflisd yaayrdlar. Onlar terroruluqda ad
xarmdlar. Taxt-tacn varisi Abbas Mirz kimi srkrdni itirmk ran basz
qoymaa brabr idi. rann byk siyasi xadimi, Abbas Mirznin saray mllimi
Mirz bdlqasm Frahani-Qaimmqam iftixarla deynd ki, avropallar Qacar
23

Hazrda Moskvann Almaz fondunda saxlanlr. - Ml.

173

vlihdi Abbas Mirzni lyaqtli, csartli, vtnprvr, zlmn dmni olan pak
rkli bir srkrd kimi tanyrlar, onda atas Ftli ahn frhi yer-gy
smrd.
Yeri glmikn, bir mslni d burda demk vacibdir.
A.S.Qriboyedovun sfartxanadak faliyyti dvrnd trafna yd
iilrin ksriyyti ermnilr olmudur. oxluq tkil edn bu ermnilr
mslman ad il ilyirdilr. Msln, Dada by slind Vasili Dadayan, Mirz
Salman slind Soqomon Melikyants, Mirz Nriman slind Mlik ahnazaryan,
brahim by - slind Ambarsum, Rstm by is slind Rostom Becanyan idi.
shaq Srkisovu, Xacatur ahnazarovu, Abram Dadayan, ermazyan, Arutyun
Qazaratovu, Ambarsumu v baqalarn Qriboyedov yksk, msul vziflr tyin
etdirmidi. He bhsiz ki, ermnilr mslman ad damaqla n biz, n d
farslara mhbbt bslyirdilr. Onlar sadc olaraq, z irkin txribatlq
mllrini mslman ad altnda Tbrizd v Tehranda daha asan hyata
keirirdilr. Cild girmk, krtnkl kimi mhit uyun rng dmk onlar n
lverili idi.
Bir mczdn sa qalan sfartxanann birinci katibi van Sergeyevi
Maltsev (1807-1880) sonralar Rusiyaya qaydanda hadislrin yegan ahidi kimi
xatirlrini qlm almd. O yazrd ki, Mlik ahnazaryan Mirz Yaquba
(Yakov Markaryan - .N.) satlmd. Mirz Yaqubdan bzi ziynt eylri alan
ahnazaryan ona sz veribmi ki, vziri-muxtarn vasitsil snin rvana
qaytmana kmk edcm. Yanvarn otuzunda, gec saat ikid Mirz Yaqubun
sfartxanaya glmsin d ahnazaryan kmk etmidi. stlik d on nc
maddni xatrlama v hans inc mtlblr toxunma, nec yalvarma mhz o
baa salmd.
Qribdir ki, rus tdqiqatlarnn bzilri, dolays il olsa da,
Qriboyedovun facili lmnd ermnilrin gnahkar olduunu yazrlar. Xsusil
Q.A. adl mllifin (indiydk familiyas mlum deyil) bu hadisdn ox sonralar 1901-ci ild ermnic Mak qzetind drc etdirdiyi Ambarsumun hekayti
yazs Qriboyedovun nvanna bhtandan baqa bir ey deyildi. Ambarsum nql
edir ki, guya geclr Qriboyedovun yanna hqiqtn arabl bir qadn glrmi.
O, sfirl ey-irtd olub gec d qaydarm. Ftli aha atdrrlar ki, rus sfiri
mslman qadn il xlaqszlq edir. ah qzblnir v Qriboyedova bildirir ki,
bel eylr elmsin, yoxsa mslman ritinin qanunu il din xadimlri onu daqalaq edrlr. Ambarsum ey-irt gln hmin qadn grc idi, o, Tiflis
qaytmaq n vziri-muxtardan icaz almaa glirdi.
Ermnilrin gnahn v irkin mllrini rt-basdr etmk n Ambarsum
grc qadn mslsini uydurmudu. Btn rus tdqiqatlar Ambarsumun
hekaytini inkar edirlr v onun bsbtn uydurma olduunu yazrlar. Vzirimuxtar Aleksandr Qriboyedov is lmn randa tapacan bu vzify tyin
olunan gn hl Peterburqda ikn hiss elmidi. O, bu vzifdn yaxa qurtarmaa
174

alrdsa da, mmkn olmurdu. arn btn iltifatlarndan sonra tz bir bhan
il boyun qarmaq mnim trfimdn nankorluq olard. Mnim rtbmd mni
slahiyytli sfir tyin etmyin zn d mn iltifat hesab etmliym. Lakin hiss
edirm ki, randan sa qaytmayacaam.
Qriboyedovun mktub v yol qeydlrini oxuyanda mlum olur ki, lmn
qara fikirlri ondan l kmmidir. randa mstmlkilik siyasti yeridn,
Azrbaycan torpan paralayan sfir Qriboyedovun z yax drk edirdi ki, az
vaxtda siyastin qurban olacaq. O, ikinci df rana qaytmaqla zn odun v
thlknin iin atrd.
Aprelin iyirmi beind - imperator frman vern gn, axam dostu Andrey
Jandrn yanna gln Qriboyedov shbt zaman demidi: Salamat qal, dostum
Andrey. Mn rana vziri-muxtar tyin olunmuam. Bu tyinata gr mni tbrik
etmy dymz. Baxarsan, bizim hammz orada dorayacaqlar. Allahyar xan
mnim xsi dmnimdir. O, mn Trkmnay mqavilsini balamayacaq.
Biz bir daha grmycyik.
Yolst Moskvada dayanan Qriboyedov dostu Stepan Beqievl grb.
Beqiev yazr ki, mnim yanmda olanda ox qa-qabaql idi. - Niy kefsizsn? dedim. O is mnim limdn tutub drin bir kdrl dedi: Salamat qal, qardam
Stepan, sninl bir daha tin grk... Grrsn, mn salamat yaxa qurtara
bilmycm, mnim bamn stnd Kxelbeker mhitinin ar dumanlar
gzir...
Htta byk air Aleksandr Pukinl Qriboyedov arasnda da bel
xoaglmz bir shbt olub: Mn Qriboyedovla ken il Peterburqda, rana
getmzdn qabaq grmdm. O, mkddr idi, ryin ns dammd. Mn
ona tslli vermk istdim, o, mn dedi ki, siz hl bu adamlar (iranllar - .N.)
tanmrsnz, grrsiniz, axn qanla qurtaracaq. Orda mni lm gzlyir. Hiss
edirm ki, bir daha Rusiyan grmycm. lbtt hissiyyat Qriboyedovu
aldatmad.
lmn svq-tbii duyan Qriboyedov Ksenofont Polevoyla shbtind
demidir: Yenidn rana getmk mni hddindn artq kdrlndirir. Mn oradak
khn tanlar, xsusil ahn krkni, sdrzm Allahyar xan grmk
istmzdim.
Trkmnay mqavilsindn sonra Allahyar xann ruslara, xsusil
Qriboyedova lyglmz nifrti vard. O, rana yola dnd Tbrizdki
Britaniya sfirliyinin katibi, kapitan Con Kempbell d grmd. Kempbel
Qriboyedova ox dqiq xbrdarlq edrk demidi: znz qoruyun,
mslmanlar Trkmnay mqavilsin gr sizi balamayacaqlar.
Qriboyedovun masiri, mhur rqnas Adolf Berje aq-aydn yazr ki,
vziri-muxtar ermni Yakov Markaryan v bzi ermnilri himaysi altna
almaqla ah v btn saray yanlarn z leyhin qaldrd. znn d facili
lmn sbbkar oldu.
175

Bu hadisdn sonra Qriboyedov facisindn onlarla elmi, publisistik v

bdii srlr yazlb. Birtrfli yazlan bu srlrd hmi rann saray yanlar,
Azrbaycan halisi, xsusil, Qacar nsli gnahlandrlb. Yz iyirmi alt il
kendn sonra Lyudmila Nazarova da Qriboyedov kitabnda bu nny sadiq
qalb. O, xsiyyti mlum olmayan knyaz Sleyman xan Melikovun ifahi
shbtin saslanaraq yazr:
...Rus sfirliyinin btn heytindn yalnz bir nfr - birinci katib Maltsev
sa qalmd.
Qriboyedovun facili lmnn sbblri haqqnda mlumat, ba vermi
hadislrd Qriboyedovun zn gnahkar kimi qlm vermy alan Maltsevin
yalan ifadlrin sasn hazrlanmd. Bu tkc thlk anlarnda sfiri
satqncasna trk etmi sfirliyin birinci katibini deyil, hm d xalqlararas
mnasibtlr tarixind tam siyasi v grnmmi terror aktnn stn rtmy
alan fars kbarlarn qane edirdi. Hadislrin sl mnasn thrif edn Maltsevin
ifadlri sasn ar hkumti trfindn d qbul edilmidi. Trkiy il gedn ar
mharibnin davam etdiyi bir vaxtda imperator I Nikolay ran il yeni mharib
balamaa qorxdu, csart etmdi.
Sual olunur, Lyudmila Nazarova hans mnby saslanb hadisnin ahidi
olan Maltsevi yalan v frari adlandrrd? lbtt, sfirlikd ilmyn z
dinda - milliyytc ermni olan S.Mlikova.
Ermni Ambarsun yazr ki, mn Qriboyedova dedim ki, pein bacasna girib
dama xsn. Sfir dama xb yanlara gll atd. Bir nesini ldrb yaralad.
Mn is qapda durub vurudum. Bamdan zrb alb yxldm.
Maltsev is Ambarsumun fikirlrini tamam inkar edib yazr: slind
Ambarsum sfirlikd hans vzifni dayrd, biln yox idi. Bu bivec adam hr
yer burnunu soxur, hr i qarrd. xtia yatandan sonra mlum oldu ki, ermni
Ambarsum hadis vaxt meyidlrin arasna girib zn lly qoyub. Sa qalan
Ambarsum drhal Tbriz glib zn yalan snd dzldib, rus hkumtindn
120 Hollandiya ervonu hcmind pensiya alrd.
Qriboyedovun ermni tdqiqats Boris Balayan is ah almaz stnd
qan monoqrafiyasnda bu il laqdar qacarlar slalsini gnahlandrr. Onun
fikrinc, Qriboyedovu qacarlar slalsi ona gr qtl yetirdilr ki, o, rqi
Ermnistan Rusiyaya birldirmy alrd.
Bu da Byk Ermnistan yaratmaq iddiasnn qara bir shifsi...
AHZADNN PETERBURQ SFR
Olu ahzad Abbas Mirzy Tiflisd ermnilrin sui-qsd edcklrindn
ehtiyatlanan Ftli ah rus imperatoruna hdiyyni aparma nvsi ahzad
Xosrov Mirzy taprd. Kiilr mxsus mftunedici gzlliy malik olan
ahzad Xosrov Mirz vlihd Abbas Mirznin kniz arvad Xrda xanmdan idi.
176

On alt yal Xosrov Mirzni ah qeyri-qanuni vlad hesab edirdi. ahn fikrinc,
Tehrandan Peterburqa kimi bu uzun msafd onun bana flakt gls d,
qacarlar nsli he n itirmyckdi. Ona gr ki, Xosrov Mirznin qannda riyyt
qat vard.
1829-cu il aprelin sonunda Tehrandan yola drkn ahzad Xosrov
Mirznin yz qrx nfrlik heyti mayn 15-d Tiflis atd. Heytin trkibi sarayn
say-sem adamlarndan ibart idi: Xosrov Mirznin mllimi air Fazil xan
eyda, tarixi Mirz Mustafa xan far, mlki mavir, trcmi Mirz Msud
mire-Nizam, ahzadnin xsi mayitisi Ehtm, sarayda yksk mnsb
sahibi olan Mirz Mhmmdta Frahani, hkimba, gizli frra, xzindar,
abaz v svarilrdn ibart mhafiz dstsi Xosrov Mirzni mayit edirdi.
ahzadnin yol tssratn yazmaq katib Mustafa xan fara taprlmd.
Trqqiprvr ziyal kimi tannan Mustafa xann sarayda xsusi hrmti vard. O,
rus dilini slis bilirdi, rus v Avropa mdniyytinin randa yaylmasnn gcl
trfdarlarndan idi. Tiflisd dayanan nmaynd heyti hrin grkmli yerlrini
gzdi, bir ne mssisd oldu. Bu gzintilrd hr ey trqqiprvr v islahat
gz il baxan Mustafa xan far rsmi qbul v ziyartlrdn ox maarif,
mdniyyt v iqtisadi ykslilr bard maraqlanrd. O, Sfrnameyi-Xosrov
Mirz srind Tiflisin snt mktbind thsil alan dindalarnn balalar
haqqnda rk ars il yazr: Burada - Tiflisd uaqlar pulsuz thsil almaqdan
lav pulsuz yemkl, geyiml, rahat mnzill d tmindirlr. Dvlt bunlar z
doma balalar kimi bsldir v oxudur. nsan tin inana bilir ki, bu n v
xobxt uaqlar Arazdan o trfd yemli bir ey tapmaq n shrdn axama
qdr zibilliklrd elnn, bazarlarda, mscidlrin qapsnda l ab dilnn
mslman balalarnn qardalardr. Qzmar gn, amansz axta altnda siftlri
kl rngi alm bu ac v xst uaqlarn mktb, drs v kitab yuxularna da
girmz. Bel is hans iranln inandrmaq olar ki, Tiflisd mslman balalarna
mxsus bu cr mktb vardr?
ahzad Tiflisd grkmli ziyal Mirz Sadqla v Qaraba xannn nvsi
zt Byim xanmla grb ox mmnun oldu.
Qafqazn ba komandan caniin .F.Paskevi (1782-1856) heyti skkiz
gn Tiflisd qonaq saxlandqdan sonra mayn iyirmi nd tntnli surtd yola
sald. ahzad Xosrov Mirz ona rb at, arvad Yelizaveta Alekseyevnaya
(Qriboyedovun misi qzdr - .N.) iki bahal al, oluna is Sdi irazinin
seilmi srlrini hdiyy eldi.
Hrbi-Grcstan yolunda ba ver bilck hr hans bir hadisni df etmk
mqsdil Paskevi kazaklardan ibart on iki nfrlik dstni d Xosrov Mirznin
srncamna verdi. Kazak dstsin komandir general-mayor P.Y.Rennekampf
tyin etdi. Daryal v Lars drlrinin srt keidlrini adlayanda dallarn
hcumuna mruz qalan heyt bir ne df vurumal oldu. Tarixi Mirz Mustafa
xan far yazr ki, dallarn ilk ati balayan kimi ahzad ekipajdan db ata
177

mindi, csur bir igid kimi dymy balad. oxlar, xsusil, kazaklar onun
hnrl vuruduuna heyran qaldlar.
Tkc iran tarixisi yox, Qriboyedovun hyatndan Vziri-muxtarn
lm adl tarixi roman yazan Yuri Tnyanov da ahzadni all, igid bir
xsiyyt kimi tsvir edir.
1829-cu ild rzuruma sfrind byk air A.S.Pukin d onunla
grmd.
Paysanurda atlar dyimk n durdum: burada mn ran ahzadsini
trn rus zabitin rast gldim... Ananurun yarm verstliyind, yolun dnd
Xosrov Mirzy rast gldim: arabalar durmudu. O, z kolyaskasndan baxrd v
ba il mn iar etdi. Bizim grmzdn bir ne saat sonra dallar
ahzady hcum etmidilr. Xosrov glllrin vyltsn eidib, z kolyaskasndan
sram, ata minib apmd: onun yannda olan ruslar ahzadnin qoaqlna
heyran qalmdlar. burasndadr ki, kolyaskaya almam gnc asiyalya,
kolyaska snacaqdan ox bir tl kimi grnrd (A.S.Pukin, srlri, IV c,
sh. 429, Bak, 1949-cu il).
Rus airinin bu sfrd daha bir elolumuzla gor d ox maraqldr.
ahn saray airi Fazil xan eyda ilhaml nmkar Pukini znn yksk
mdniyyti, ali davran il utandrmdr
Aleksandr Pukinin rzuruma syaht srind yazd bu para tam
aydnl il gstrir:
ran ahzdsini gzlyirdilr. Kazbekdn bir qdr msafd bir ne
kolyaska rast glib, dar yolu balad. Bu arabalar glib ken qdr qoruyucu
dstnin zabiti ran saray airini trdyn biz bildirdi v arzuma gr mni
Fazil xana tqdim etdi. Mn trcmi vasitsil dbdbli rq salamma
balamaq zrydim. Lakin Fazil xan mnim bu yersiz zhmtim abrl bir adamn
qaykeliyi il sadc cavab verdiyi zaman, bu hal mn ar gldi!.. O, mni
Peterburqda grcyin mid edir v tssflnirdi ki, bizim tanlmz uzun
srmyck. Mn utanaraq dbdbli-glnc dan trk edrk adi Avropa
cmllrin mracit etmy mcbur oldum. Bundan sonra adamlarn qoyun
drisindn papana v xnal drnaqlarna baxaraq, haqlarnda vvlcdn fikir
sylmrm.
1829-cu il mayn 24-d Kobi pot stansiyasndak xo tssratdan
Aleksandr Pukin tan olub sevdiyi Azrbaycan airi Fazil xan eydaya el
oradaca bndlik eir yazmdr.
Tssf ki, A.S.Pukinin srlrind v ahzad Xosrov Mirz Qacar
haqqnda yazlan rus mnblrind bel Azrbaycan airi Fazil xan eyda
persidskiy poet - yni fars saray airi kimi tqdim olunur. 1784-c ild
Tbrizd azrbaycanl Mmmdhseynin ailsind dnyaya gln Fazil xan rq
elmlrinin drin bilicisi idi. randa ah rejimin dzmyn air 1844-c ild qab
Tiflis glir, li nzriyysi mktbind mllim ilyir. O, M.F.Axundov,
178

M..Vazeh, mhur rqnas N.Xankovla yaradclq laqlri saxlayr. Fazil xan

eyda 1852-ci il martn 1-d Tiflisd vfat edir.
Pyatiqorsk hrind istiraht n bir ne gnly dayanan ahzad
Xosrov Mirz mineral bulaqlarn mczsi il tan olur. Onun glii mnasibtil
Mauk dann zirvsind abid ucaldlr. ahzadnin tklifi il abidnin nnd
dahi air Sdi irazinin: Dnyada qzldan saray qoyub getmkdns, yax ad
qoyub getmk daha vacibdir - szlri yazlr.
Pyatiqorskdan sonra Stavropol, Novoerkassk, Voronej v Ryazan
hrlrind ahzadni daha byk tntn il qarlayrlar. mperator mr veribmi
ki, qoy farslar grsnlr ki, ruslar incikliyi nec d tez unudurlar. Onlar qonuya
qar kin-kdurtli deyillr.
Novqorodda ahn xsusi xidmtisi onlara atr v Ftli ahn imperator I
Nikolaya babal xsi mktubunu tqdim edir. Alt hftdn sonra Kolomna
hrin atan heyti imperatorun gndrdiyi lahidd Svari alay v jandarm
dstsi mayit edir. Serpuxov darvazasnda, Tver bulvarnda sgri hisslr fxri
qona musiqi sdalar altnda v hrbi yaylm ati il qarlayrlar. Tntn qraf
Razumovskinin malikansin kimi davam edir. ahzadnin drgsi qrafn geni
v iql salonlar olur. Hmin gn Moskvann adl-sanl ziyallar, mhur
tacirlr, hrin general-qubernatoru knyaz Qolitsinin bal il ahzadnin
grn glirlr. Qubernator qsa nitql xo gldin - deyib qiymtli hdiyy
tqdim edir. Qsa istirahtdn sonra ahzad Qriboyedovun anas il grmk
arzusunu bildirir. Mrhum sfirin anas Nastasya Feodorovnaya basal vern
ahzad onunla birlikd olunun vaxtsz vfat n gz ya tkr. ahzad
Xosrov Mirznin mdni davran, gzlliyi, kvrkliyi Moskvann btn zadgan
aillrini heyran qoyur. rq cngavrin qar qraf v qrafinyalarn mnfi fikirlri
alt-st olur.
Bir ne gn hrin tarixi yerlri il tan olandan sonra ahzad 1829-cu il
avqustun drdnd Peterburqa atr.
***
Aradan yz altm ildn ox kes d Grcstan Dvlt Arxivind v
inqilabdan vvlki tarixi srlrd ahzad Xosrov Mirznin sfri haqqnda
maraql sndlr, mlumatlar qalr. Hmin sfrin itiraks, tarixi Mirz Mustafa
xan farn xatirlrind ahzadnin rus imperatoru I Nikolayla gr daha real
verilmidir. O yazr:
Peterburqda bizim heyt Tavrieski Sarayna dmd. mperatorla rsmi
gr bir gn qalm general-adyutant qraf Suxotelin ahzadnin qbuluna gldi.
Ondan xahi eldi ki, imperatorla gr n xn mtnini yazsn. ahzadnin
xsusi myitisi Ehtm v mlki katib, trcmi Mirz Msudla birg x
hazrladlar v fransz dilin trcm edib general Suxotelin verdilr. General dedi
ki, bu tntnli x ruslar qarsnda gnah olan rann vziyytini xeyli
ynglldirr.
179

Avqustun on ikisind general Suxotelin ahzadni imperatorun adndan

salamlad v onu Q Sarayna dvt etdi. Tntnli mrasimi nmayi formasnda
olan svari-qvardiya divizionu musiqi il ad. Sonra saray hlindn ibart
heytlrin uzun crgsi trpndi. Onlarn ardnca arn svari dstsi il mhafiz
olunmu Xosrov Mirznin karetas gedirdi. Tntnli gzintini dmir geyimli
qvardiya svari alay mayit edirdi.
ahzadnin kediyi klr hr hli il dolu idi. Pncr v eyvanlar xal
v rngli bayraqlarla bzdilmidi.
mperator I Nikolay ahzadni Georgi salonunda, taxt-tacnn yannda ayaq
st qarlad. Onun sa v solunda ailsi, yaxn qohumlar, Xarici ilr naziri qraf
Nesselrod, senatlar, Ba Qrargah risi, generallar v qvardiya zabitlri,
dayanmd. Hrbi geyimd olan I Nikolay yaxasna ox sevdiyi Andreyev
ordenini taxmd.
ahzad Xosrov Mirz yava-yava taxt-taca yaxnlad. Bir ne
addmlqda dayanb Ftli ahn imperatora gndrdiyi etimadnamni sinsi
brabri qaldrd. Hrmt v ehtiramla ba yib fars dilind general Suxotelinl
(uzun mddt randa hrbi xidmtd olan Suxotelin farsca bilirdi - .N.) birg
trtib etdiyi zrxahlq nitqini oxudu:
Qdrtli imperator hzrtlri!
rann sakitliyi namin Siz byk imperatorla mnim hkmdarm v babam
rann zmtli sahibi arasndak mqdds birlik dmnilik ruhuna hmi zidd
olmudur. Bdbxt hadis bizim ailni v onun btn miyytlrini myus etdi.
Qdrtli rann ahnah hkumti txribat v kimlr mqsdin qulluq
edn bir yn ziyankarlarn son zamanlarda qdrtli rus hkumti il brpa
olunmu dostluq v ittifaqn poza bilcyi fikrindn qzblnmidir.
ahnah mn, z nvsin Sizin dvltin paytaxtna tlsmyi
taprmd. O inanr ki, mnim Siz hqiqti atdracaq szlrim byk imperator
hzrtlrinin diqqtini clb edck, iki byk v qdrtli dvltin dostluunu bdi
edckdir.
Rusiya v ran sarayn eyni drcd thqir etmi hadisni yaddamzdan
bdi silk.
ahzad zrxahlq mktubuna eyx Sdidn bir bnd eir d lav elmidi.
Xarici ilr naziri qraf Karl Nesselrod iki lk arasndak smimi dostluqdan
dand. Vziri-muxtar A.S.Qriboyedovun shvlrini d etiraf etdi. xlardan
sonra ahzad Xosrov Mirz il l tutub grn imperator I Nikolay dedi: Mn
bablal Tehran hadissini bdi olaraq yaddan xardram .
mperator hm d elan etdi ki, dostluq namin rann vercyi mharib
borcunun doqquzuncu kururundan imtina edir v onuncu kururun dm mddtini
be ildk uzadr.
Bunula da Rusiya-ran arasnda alovlanacaq mharibnin odu sndrld.
180

Sonra hr iki lknin airlrin sz verildi. Saray airi qraf Dmitri Xvostov
ran ahzadsin ba yib onun nin yazd rq hakiminin nvsin eirini
oxudu.
Fazil xan eyda is rq txyylnn iklrini imal qarna spldi
adl rus dvltini vsf edn qsidsi il x etdi.
***
Sankt-Peterburq jurnal ahzad Xosrov Mirzni bel tsvir edirdi:
ahzad orta boylu idi, qdd-qamtli, heyranedici gzlri v xoagln qeyri-adi
tbssm vard: zn ox layqtli aparrd. Canl dan, gzl simas v
nzaktli rftar adam heyran edirdi.
- Oho ahzad nec d qrurludur, daha dorusu, zn ox dartr, - dey
qraf Aleksey eurin kinay il deyindi.
- zizim, grnr, siz rq adamlarn yax tanmrsnz. Ax, o,
ahzaddir, siz zndn mtbeh kimi grns d, ox nzaktli v all
adamdr. Bir d ki, niy tccb edirsiniz? Hazrda rann sahibi qacarlardr. Bu da
o nfuzlu nslin oludur. Znnimc, bizim he bir qrafmz, knyazmz
alicnablqda onunla ayaqlaa bilmz.
- Ltfn deyin, ahzady olan bel ali hsni-rbtiniz hardandr, xanm?
- Mn onunla balda grmk, rqs etmk nsib oldu, qraf Polotskinin
saraynda... Xsusil, onun alicnabl, rq istiqanll mni valeh etdi.
- Oho, xanm, Siz ona valeh olmusunuz. Daha dorusu, ahzady
vurulmusunuz. Bu mnim yqinimdir...
Qrafinya Olqa Lixeryeva zrif yelpiyini oynada-oynada, nazla:
- Dz tapmsnz, - dedi, - qraf, onu grndn mnim yuxum r kilib,
ruhum gylrd mlklrl uur. Yuxumda srarngiz rq mnzrlri grrm.
Grrm ki, nalabnzr dbdbli saray, qullar, qaravalar, bir d onlarn hakimimtlqi ahzad Xosrov Mirz mnimdir. Ah, mn zab vern hsrt ka
in olayd...
Kdrl boynunu yib bdbxt adamlara mxsus yazq bir grkm dd.
- znz zmyin, xanm, bu ba tutan sevda deyil. Unutmayn ki,
ahzadnin lind, ayanda bizim sevimli airimiz Aleksandr Sergeyevi
Qriboyedovun qan var...
- Qraf, ahzad ara vuran ermni deyil ki, lini nahaq qana bulaya. Btn
saray yanlar, btn Rusiya bilir ki, nahaq qann baiskar, daha dorusu,
Qriboyedovun facili lmnn sbbkar ah saraynn xzindar Yakov
Markaryan v tabs-kapitan Mlik ahnazaryandr. Allah eqin, yalvarram siz,
qraf, mnim yanmda ahzad haqqnda pis fikirlr sylmyin. znz ahidsiniz
ki, lahzrt imperator onu nec ltfkarlqla qbul etdi. rann btn
gnahlarn ona balad.
- ahzad is vzind dnyann n qiymtli almazlarndan Rusiyaya
hdiyy etdi.
181

- Siz muzey eksponat olacaq soyuq almaz grrsnz. Siz nec d da

qlblisiniz, lahi, amma ahzadnin gzlliyini yox,- deyib qrafinya Olqa
Lixarayeva sakit addmlarla msahibindn uzaqlad...
1829-cu il oktyabrn 18-n kimi Peterburqda qonaq olan ahzad Xosrov
Mirz Qacar btn ali dairlrd belc mhbbtl sevilirdi. Otuzuncu ilin
vvllrind Tiflis gln ahzad sa-salamat Vtni rana qaytd.
RANA QAYIDI
rana qaydan ahzad yolunu Qarabadan sald. Qafqaz caniininin mri il
kinin, irvann v Qaraban adl-sanl bylri, aalar onun pivazna
xmdlar. O vaxt Trtrd yerln Azrbaycan alaynn svarilri Gnc
xanlnn srhdin qdr ahzadni tntn il yola saldlar.
Grkmli maarifi Hsn by Zrdabinin hyat yolda Hnif xanm
Mlikova xatirlrind yazr:
Hsn byin misi Rhim by baqa irvan silzadlri il birlikd
Peterburqdan qaydan ran ahzadsi Xosrov Mirzni qarlamaa gndrilmidi.
Rhim by bahal atlas paltarlar v qiymtli da-qala bznmi cavan ahzady
baxaraq yannda duran adama demidi: Mndn olsa, bu ahzadnin ynin gdk
v rahat arxalq geyindirrdim, onu yhrlnmmi atn belin mindirib idar
edcyi lkni yrnmy gndrrdim. Bax, onda sl padah olard...
1830-cu il fevraln 15-d Tehrana qaydan ahzadni babas Ftli ah
smimiyytl qbul etdi. Xosrov Mirz rus imperatoru I Nikolayn tkkr
mktubunu aha tqdim etdi. Mktubun mzmunu il tan olan Ftli ah drhal
mr verdi ki, saray yanlar toplansn, lahzrt imperatorun mktubu ham n
ucadan oxunsun. mperator qsa mktubunda yazrd:
Mn ox xo oldu ki, Siz - lahzrt ran v Rusiya laqlrinin
mhkmlnmsi n mhz ahzad Xosrov Mirzni semisiniz. Rusiyada qsa
mddtli qalmasna baxmayaraq, ahzad trif layiq xasiyytlri il yalnz mnim
yox, mumn onu tanyanlarn hamsnn mhbbtini qazand. Mn Sizi ox
byk midlr vern nvniz gr tbrik edirm. O, burada zn Sizin sevimli
vladnz vlihd Abbas Mirznin layiqli olu kimi gstrmidir. Sonra Xosrov
Mirzni Sizin xsusi diqqt v mrhmtiniz taprma zm borc bilirm.
Sfrini uurla baa vuran, ran Rusiya il nc mharibdn xilas edn
ahzad Xosrov Mirznin an-hrti ninki sarayda, btn randa artd. ah baba
ona riyyt qznn vlad kimi yox, indi sl Qacar nslinin layiqli olu kimi
mnasibt bslyirdi. ahzadnin uurlar atas vlihd Abbas Mirzni daha ox
sevindirirdi.
ahzad Xosrov Mirz 1875-ci il ramazan aynn 21-d Hmdanda altm
iki yanda vfat etdi. Onu hrmt v ehtiramla Krblada dfn etdilr. ahzd
182

1813-c ild anadan olmudu. zndn sonra onun Mmmdli Mirz adl olu v
kriyy Afaq adl dnya gzli kimi tannan qz qald.
Vlihd Abbas Mirznin kniz arvad Xrda xanmdan olan ahzad Xosrov
Mirz Qacar rus-ran laqlri tarixind hmi mhbbtl xatrlanr v yen d
xatrlanacaqdr.
Qrx il sonra (1869-cu ild) ahzad il grlrini qlm alan rus
qraf A.D.Buludov yazrd:
ahzad Xosrov Mirz dorudan da gzl bir gnc idi. Onun al v
xarici grn adam heyran edirdi. O vaxtdan qrx il kes d ahzadnin
qara nfuzedici gzlrini mn indi d unuda bilmirm.
10 mart 1992-ci il
GENERAL LYAR BY MEHD OLU
HAIMBYOV
(1856-1920)
Qdim Drbndin sil-ncabtli Azrbaycan aillri bir ne hrtli
generallar yetidirmidir. Zaqatala mahalnda anadan olsa da general-leytenant
Balakiiby rblinski mrnn ox hisssini Drbndd yaamdr. General
Nemtulla by Heydrov, qarda kapitan Mintulla by Heydrov 24, i triqtli
istefada olan polkovnik Hacby Sadqov, hrmt v izzt sahibi Mirz by Aas
by olu, hazrda qrbi Tabasarann naibi Mirz Mehdiqulu byin olu, Qarsda
qoun risinin mavini kapitan liyar by Hambyov v baqa grkmli hrbi
oullar Drbndd dnyaya glmilr.
Mirz Hsn fndi lqdari
Asari-Dastan sri, 1891-ci il
Mhur alim-air Mirz Hsn fndi lqdarinin (1835-1910) kitabndan
gtrdymz epiqrafda ad kilnlrin hams XIX srd Drbndd doulub
boya-baa atm Azrbaycan oullardr. General-leytenant Balakii by
rblinski (1828-1902) sln Zaqatalann Tala kndind dnyaya glib. 1898-ci
ild istefaya xdqdan sonra Drbnd indiki Kommunarlar ksind mlk
tikdirib mrnn sonuna kimi orada yaam v Qrxlar qbirstanlnda dfn
olunmudur. Drbndin on kilometrliyindki rblinski stansiyasn da o
saldrmdr. Stansiya yaxnlndak eyni adl qsb d onun adnadr. Hazrda
hmin qsbd min be yzdn ox azrbaycanl ailsi yaayr. O, mhur
xeyriyi-milyonu H.Z.Tayevin qaynatas idi.

24

Rusca sndlrd onun soyad Qaydarov yazlr. Drbnd halisi is onun adn Mimatulla by kimi
tlffz edirlr. - .N.

183

kinci ad kiln general-mayor Nemtulla by Qasm by olu

Heydrovdur (1827-1904). O da azrbaycanldr. Hazrda onun nslinin
davamlar Bakda v Drbndd yaayr .
1891-ci ild Mirz Hsn fndi lqdari Asari-Dastan srini yazanda
liyar by Hambyov kapitan rtbsind idi. Onun nsil-ncabti Drbnd
yaxnlndak Kr nahiyysindndir. Ata-babas general Hac Yusif xan Tahir
by olu Yusifxanov (1806-1878) Kr nahiyysinin hakimi olmudur.
Generaln ailsi XIX srin vvllrind Bakya km, 1856-c il martn 8d liyar by Hambyov da Bakda anadan olmudur. lk thsilini dadiyy
(realn) mktbind alan liyar by 1871-ci ild Tiflisdki piyadalar mktbin
daxil olmudur.
Hrbi xidmtinin otuzuncu ilind - 1908-ci il dekabrn altsnda generalmayor kimi yksk rtby layiq grlmdr. Ordudak qsursuz xidmtin gr
1889-cu ild nc drcli Mqdds Stanislav, 1894-c ild nc drcli
Mqdds Anna, 1895-ci ild ikinci drcli Mqdds Stanislav, 1898-ci ild
ikinci drcli Mqdds Anna v 1904-c ild Mqdds Vladimir ordenlri
il tltif olunmudur.
Polkovnik liyar by Hambyov Birinci Dnya Mharibsind nc
Qafqaz araba-karavan briqadasnn komandiri olmudur. On yeddinci ild istefaya
xan general liyar by 1918-ci ild Azrbaycan Milli Ordusunda knll
xidmt balamdr. Az mddt Azrbaycan Cmhuriyytinin Daxili lr
nazirinin mavini vzifsind ilyn general-mayor liyar by Hambyov 1919cu ild Mdafi Nazirliyind Hrbi ntendant idarsinin risi, 1920-ci ilin
vvllrind is Zaqatala qzasnn general-qubernatoru vzifsind olmudur.
General-mayor liyar by Hambyovu 1920-ci ilin iyun aynda
boleviklr glllmilr.
GENERAL BDLHMD BY QAYTABAI
(1884-1920)
Tarix yoxdur. Tarixi yaradan xsiyytin bioqrafiyas var.
Ralf Emerson
Amerikal filosof-tarixi
Dorudan da, bir baa deyilmi olsa da, bu szlrd byk hqiqt var.
Hans mharibnin v ya lknin tarixini xsiyytin qhrmanlq bioqrafiyas
olmadan yazmaq mmkndr? bhsiz ki, he birinin. Ona gr d bir mnal da
olsa, tarixi yaradan xsiyytlrdir desk, shv etmrik. nki mhariblrin tarixi
yazlanda mtlq lknin padah v ya srkrdsinin d bioqrafiyasna mracit
olunur.
184

Son illrd aparlan tdqiqatlarn saysind unudulub yaddan xm xeyli

srkrd adlar xalqmza qaytarlmdr. tn XIX v XX srlrd yaam
generallarmzn ksriyytinin ad v faliyyti biz mlum deyildi. Sovetlr
dvrnd Tamamil mxfidir qovluqlarnda saxlanan general-mayor
bdlhmid by rif by olu Qaytaba da unudulmulardandr.
Boleviklr tkc bdlhmid byi yox, iyirminci ild msavat general
olduqlarna gr gllldiklri mir Kazm Qacarn, Feyzulla Mirz Qacarn,
Mhmmd Mirz Qacarn, Mmmd by Sulkeviin, brahim aa Usubovun,
Hbib by Slimovun, Murad Gray by Tlexasn, Davud by Yadigarovun, lyar
by Hambyovun, Firidun by Vzirovun, brahim aa Vkilovun mryolunu
xalqmzdan gizldiblr.
Aparlan tdqiqatlardan mlum olur ki, yalnz 1920-ci ilin aprel evriliin
qdr mperiya v Msavat ordusunda altm doqquz azrbaycanl general
olmudur. Dini mslman, milliyyti azrbaycanl olduuna gr sovetlr
dvrnd onlarn haqqnda danmaa, yazmaa qadaa qoyulmudu.
Onlarn srasnda n gnc general bdlhmid by Qaytaba idi.
Trkiynin stanbul hrindn Tiflis kmdr. Alay bas olduuna gr ona
Xaytaba titulu verilmidir. Ruslar onun Xaytaba soyadn sndlrind shvn,
thrifl Qaytaba kimi yazmlar. Sonralar rsmiln bu nadir soyad 1920-ci ilin
iyun aynda general bdlhmid by gllnn qdr ilnmidir. Bir mcz il
arxivd qarma xan sndlr baxram, az qala gzlrim inana bilmirm.
General-mayor bdlhmid by rif by olu Qaytaba. Doum tvlld 10
iyul 1884-c il.
Glllnib: 1920-ci ilin iyun aynda cmi-cmltan otuz alt yanda...
1918-1920-ci illrd Milli ordumuzun sralarnda rfl xidmt edn n
yax generallardan biri idi bdlhmid by.
Dz, Adama nal kimi glir bu yada srkrd rtbsi almaq. Grnr, o
qarq illrd azadlq v istiqlaliyyt urunda alanlar zaman z yetidirib v
tltif edib. Onlarn cngavrliyi anadan glm qanuni bir hal olub. Dvr onlar
yetidirnd yaa yox, baa v bacara qiymt verib.
Yunker bdlhmid by Peterburq yaxnlndak Pavlovsk hrbi mktbini
bitirib. 1906-c il fevraln 23-d on altnc Qrenadyor-Minqrel alaynda xidmt
balayb.
Azrbaycan Mrkzi Dvlt arxivind yunker bdlhmid by
Qaytabann hmin ild bacs, ahzad Mlk xanm Qacara yazd mktublar,
97 sayl vsiq, drslr davamiyyti haqqnda qeydlr v konspektlri saxlanlr.
Qovluqda yunker bdlhmid by Qaytabann 1905-ci il avqustun 22-d
komandirin yazd raport da qalb.
Bildirirm ki, yay ttili zaman Ryazan quberniyasna, orada yaayan
yeznmgil getmidim. Mn orada olarkn Tiflisdn teleqram aldm. Teleqramda
gstrilirdi ki, bacm lm yatanda olduuna gr tcili Tiflis getmliym.
185

Drhal yola ddm v yeznmdn xahi etdim ki, bu bard mnim rislrim
xbr versin. Mn Tiflis glndn cmi bir gn yarm sonra bacm vfat etdi. Mn
onun yegan qarda kimi, bacmn dfni il bal qaylar z zrim gtrdm.
Bu mddtd mn zm d xstlndim v drhal mnim malic olunmam
bard raportla komendant idarsin mracit etdim. Xst halda iki gn orada
qalandan sonra hl tam saalmam olsam da, srt qatar il Tiflisdn yola
ddm. Mn bu bard komendant idarsin mlumat vermidim. Hrbi mktb
xbr atdrmaq mslsin gldikd is, mn dedilr ki, bu bard narahat
olmaym.
kinci rotann yunkeri bdlhmid hy Qaytaba
ox da qaln olmayan qovluu vrqlyir, sndlrl tan oluram. Hans
bir mczdns generaln atas rif byin d az sayl sndlri burda var. 1835-ci
il oktyabrn 26-da Tiflis quberniyasnda anadan olmu podpolkovnik rif by
Abdulla by olu Qaytabann Tam xidmt kitabas burdadr. 1890-c il aprelin
19-da trtib olunmu sndd svari qounlarnda rq dillrinin trcmisi,
podpolkovnik rif byin rfli dy yolu, ald orden v medallarn qeydiyyat
z ksini tapb.
Podpolkovnik rif by dy xidmtin gr drdnc drcli
Mqdds Vladimir, ikinci drcli Mqdds Anna, ikinci v nc drcli
Mqdds Stanislav kavaler ordenlri v bir ne medallarla tltif olunub.
Sndd gstrilir ki, podpolkovnik rif by Qaytaba iki df evlnib.
Hyat yoda vfat etdiyin gr ikinci nigahda o, Qazax qzasnn xl kndindn
olan mlkdar Mirz liaa olunun qz Xdic xanmla ail qurub. kinci
nigahdan olan bdlhmid ailnin yeddinci vladdr.
bdlhmid by Birinci Dnya mharibsi illrind iki yz beinci amax
piyada alaynda tabs-kapitan rtbsind dylrd itirak edib. 1916-ci il martn
altsnda drdnc drcli Mqdds Vladimir ordeni (qlnc v bantla birg) il
tltif olunub.
6 mart 1918-ci il, Tiflis hri. Yenic yaranan Mslman korpusunun
komandan, general-leytenant liaa xlinskinin mri:
Polkovnik bdlhmid by Qaytaba Mslman Korpusunun Qrargah
risi tyin edilsin!
Mart aynn 28-dk hmin vzifd alan bdlhmid by 1918-ci il
noyabrn 15-d Hrbiyy naziri Smd by Mehmandarovun iki nmrli mri il
Hrbi nazirliyinin nvbti general kimi msul vzif damdr.
1919-cu il iyunun 25-d is Respublika Nazirlr urasnn qrar il
bdlhmid by rif by olu Qaytaba general-mayor rtbsi il tltif
olunmudur.
Sksn ildn ox bal qalan saralb-solmu sndlrdn mlum olur ki,
pekar hrbi kimi Milli Ordu quruculuunda bdlhmid byin vzsiz
xidmtlri olmudur. xsi heytin tkili, Ba Qrargahda nvbtilik sistemi,
186

yeni hrbi idar v hrbi mssislrin yaradlmas n var qvvsi il

almdr.
General bdlhmid by Qaytaba 1920-ci ilin mart aynda yazrd:
Cmi bir il rzind Ba Qrargahn faliyyti tkil olunub qaydaya dd.
hdmiz dn btn vziflri qrargahn digr zvlri il birlikd vicdanla,
namusla v yorulmadan yerin yetirdik.
General-mayor bdlhmid by Qaytaba 1920-ci il aprelin 30-da bolevik
ordusunda mvqqti Qrargah risi tyin edilib. Hmin ilin iyun aynda Gnc
syanna gr gnahlandrlb glllnmidir.
1999-cu il iyunun 26-da Bakda yaayan general bdlhmid byin bacs
nvsi Valid xanm lrf qz Zeynalova il grdm. 1922-ci ild anadan
olan Valid xanmn generaln ailsi haqqnda az da olsa mlumat vard. Xeyirxah
msahibim XIX srin sonlarnda kilmi nadir foto-kli mn balad. Fotokillrd general bdlhmid byin anas Xdic xanm Mirz liaa qz, olu
bdlltif by v bdlhmid by uaq vaxt tsvir olunub.
GENERAL FRDUN BY VZROV
(1850-1925)
1985-ci ild Tiflis arxivind general Firidun by Vzirov haqqnda saxlanan
qsa mlumatlarla tan oldum. Byk bir srkrdnin trcmeyi-haln oxuculara
bel natamam kild atdrmaq istmirdim v inana da bilmirdim ki, indiydk
generaln bir domas qalmam ola. Bakya qaydanda tarix muzeyin gedib onun
mkdalarndan kmk istdim. Nrmin xanm Tahirzad dedi ki, general Firidun
byin qz Nigar xanm Bakda yaayr.
Nigar xanm ox eylri xatrlaya bilmirdi. Yetmi illik srt rejimli vahim
onun yaddandan ox hvalatlar silib aparmd. llrin ar-acs ya doxsan
kemi anan yumaa dndrmidi. Nvsi Erazm kmyin atd. Babas Firidun
byin v nnsi Zeynb Slim qz Vzirovann iki fotoklini tapb mn hdiyy
eldi.
- Erazm, - dedi, - arxiv sndlrind nnn Zeynbin ad Zinaida Slimovna
Kriinskaya kimi yazlb. Yqin ki, bunun da bir sbbi var?
- lbtt, var. Nnm milliyytc Litva tatardr. O, istefada olan polkovnik
Slim by Kriinskinin qzdr. Sizin arxivd rast gldiyiniz onun qz ad-familidir.
Babam yeddinci Belorus qusar alaynda tabs-rotmistr rtbsind qulluq ednd
evlniblr. Evlnm mrasimind babam onun ad-familini mslman ad-famili
il rsmildirib. Nnm d babamla birg rus qounlarnn trkibind 1877-78-ci
illrd itirak edib. Bunu o illrdn yadigar qalan iri ll bir fotokil d tsdiq
edir. Babam Firidun by Vzirov la dy xidmtlrin gr bu mharibd
kapitan rtbsindn mayora qdr ykslmi v alay komandiri vzifsin tyin
olunmudur.
187

Nsln Tiflis zadganlarndan olan babam otuz skkiz il imperiya

ordusunda xidmt etdikdn sonra general-mayor rtbsind istefaya xmdr.
1906-c ildn Tiflisdki doma ata-baba mlknd yaam v azrbaycanllarn
nfin tkil olunmu xeyriyy cmiyytind ictimai faliyytini davam
etdirmidir.
1919-cu il mayn ilk gnlrind Tiflisd yaayan general-mayor Firidun by
Vzirovun nvanna Bakdan bir mktub gldi. Mktub altm doqquz yal
generaln hvali-ruhiyysin xo tsir balad. Mktubda deyilirdi:
ox hrmtli general Firidun by cnablar, Azrbaycan Demokratik
Cmhuriyytinin yaratd milli ordudan, bhsiz ki, xbrdarsnz - Xalqmzn
srkrd olu kimi, yqin ki, bu ad xbr, Siz d sevindiniz. Yeni yaranan
orduda xidmt etmk n Sizin kimi bacarql v tcrbli srkrdlr ox byk
ehtiyacmz var. Onu da xatrladm ki, knlllr hesabna ordumuzun say
gndn-gn artr. Ar raitd olsa da, Ba Qrargah yaradlmasna nail olduq.
Qrargahn nzdind mumi b, nvbti general bsi, svari bsi, mtbuat
v baqa blr artq faliyytddir. Azrbaycan hkumti ordu n Dvlt
bdcsindn xeyli vsait ayrmdr. Hazrk vaxtda hrbi lvazimatla yana, yeni
zabit heytinin hazrlnda da tinliklrimiz oxdur. nanrq ki, Azrbaycan
mstqillik qazand vaxtda gnc Azrbaycan ordusunun sralarnda xidmt edn
oullarmz n Siz hrbi tcrbnizi sirgmycksiniz. Ona gr d xahi
edirm, Ba Qrargahda birg almaq n dvtimizi qbul edsiniz.
Hrmtl: Ba Qrargahn
nvbti general, polkovnik
bdlhmid By Qaytaba
Bu smimi mktubu alan general drhal ailsi il birg Bakya kmd.
Azrbaycan Demokratik Respublikasnn hrbi naziri Smd by Mehmandarovun
7 avqust 1919-cu il tarixli 351 nmrli mri il general-mayor Firidun by Vzirov
Bak hrinin komendant tyin olunmudur. Lakin 1920-ci ilin aprelind
bolevik-danak qounlarnn glii il digr milli generallarmz kimi Firidun
byin d qismtin ac bir daltsizlik qismt oldu. Hmin ili mayn 31-d Gnc
syannn itiraks kimi komissar ingiz ldrmn otuz alt sayl mril vzifdn
azad edilib. Ba qrargahn srncamnda saxlanlr.
Milli Thlksizlik Nazirliyinin arxivind general Firidun by mxsus iki
min bir sayl xsi i saxlanlr. Buradak sndlr 1921-ci il iyunun 2-d AzeKa
trfindn hbs olunub istintaq aparlan generala mxsusdur. stefada olan yetmi
bir yal general Firidun by Vzirov slam partiyasnn agenti kimi ittiham
olunur. Ona Tiflisdki dd-baba malikansin, ar v msavat ordusundak
xidmtlrin gr irad tutulur. slind is bir il vvl olmu Gnc syan il bal
188

bhli xs kimi soru-suala tutulduu aydn hiss olunur. yunun on skkizind

generaldan rus dilind bel bir izahat alnb:
Msavat vaxt mn Bak hr komendant idim. Bu vaxta qdr Tiflisd
yaayrdm. 1919-cu ild msavat hkumtinin dvtil Bakya gldim v Sovet
hkumti Azrbaycana gln qdr hmin vzifd ildim. N msavat vaxt, n
d Sovet hkumti glndn sonra mn he bir partiyann zv olmamam.
Nikolay ordusunda otuz skkiz illik xidmtimd svari qounlarnda qulluq
etmim. Sovet hkumtinin Azrbaycana gliindn sonra vvlc ingiz
ldrmn qrargahnda ehtiyat zabiti vzifsind saxlanlmam. Be-alt ay vvl
is yolda liheydr Qarayevin yannda xsusi taprqlar zr mkda kimi
almam. Burada olanda xidmti iiml laqdar qzada ezamiyytd
olmuam: birinci df Gncd, ikinci df Zaqatalada v nc df is
Qazaxda.
Sual: - Gncd kimlrl grdnz v tandmz msavat liderlri il
laqlriniz varm?
Cavab: - Gncd mn kemi mlkdar Aasbyovu, Qoqarovu,
Usubbyovu, Seydli Mir Kazmbyovu tanyrdm. Bunlardan baqa Gncd
tandm adam yoxdur. Xlil akirov adl xsi tanmram v he vaxt da onunla
grmmim. Msavat liderlri il el bir yaxnlm olmayb, onlar dvlt
bas kimi tanyrdm. N qdr ki, Bakda, Azrbaycanda olmuam hmi d
hrbi xidmtiml mul idim. He bir partiyann, tkilatn zv deyildim. Tkrar
edirm, mn hrbiym, hrbi nizamnamy tabe olan svari-kavaleriya
generalyam. Sizin dediyiniz ttihad-islam v Turann byk slam partiyalar
haqqnda he n eitmmim, he n bilmirm.
Oxudum: general Firidun by Vzirov
mza atan general sonda z dsti-xttil bel bir cml d yazmdr: zm
he nd, he bir hadisd gnahkar bilmirm.
1921-ci il iyunun on doqquzunda Azrbaycan Respublikas Xalq
Komissarlar sovetinin sdri Nriman Nrimanovun v katibinin imzas il
Fvqlad komissiyann komendantnn nvanna min alt yz iyirmi sayl order
gndrilib. Orada oxuyuruq: Siz taprlr ki, bu orderi alan kimi vtnda
Firidun by Vzirovu (kemi general) hbsdn azad edsiniz.
Ancaq sap zmzdn olan baltalar yatmamdlar. Onlar ideya qarda
olan bolevik-danak havadarlarnn kmyi il zmzn salam kkmz
dorayrdlar.
1925-ci ild bolevik orqan olan Qzl sgr jurnalnn drdnc saynda
Dal li Hseyn adl birisi Msavat zamannda nec ilyirdik? srlvhli yaz
il x etdi. Cmi shiflik yazsnda o, 1919-1920-ci illrd Xankndind,
Qusarda v Bakda msavat ordusunda bolevik tbliat aparmasndan, agent kimi
189

ruslara quyruq bulayb xbr damasndan fxrl yazr. Milli qeyrtli zabit v
generallarmza qara yaxan Dal li Hseynin yazsnn bir yerind oxuyuruq:
Nhayt, Rusiya ordusu Azrbaycan srhdlrin yaxnlar. Bak
proletariyas inqilab ruhu il qaynar v 29 aprel yetiir. Mn o zaman Bak
mvqe komandanlnda xidmt edirdim. Tammz qrmz ordunu qarlamaq
n vazala getmk istyirdi. Hrmiz dmz bir para qrmz taxmdq. Bu
zaman mvqe komandiri general Vzirov Firidun by idary girdi. Bu df avu
trfindn diqqt komandas verilmir. General mndn xbr ald:
- li Hseyn, bu n xbrdir. Dlrinizd qrmz ndir? Mn cavab
verdim:
- Bu gndn etibarn sizlr yox, bizlr ordu tkilind olacaq. Bizlr
mvqe komandiri vzifsini dayacaq.
General Firidun by Vzirov bu szlri eidib ban aa sald v bayra
xd.
Namrd Dal li Hseynin yazsndan sonra general yenidn hbs edilir.
Bu df onun imdadna atan olmad. 1925-ci il iyunun 30-da yetmi be yanda
onu gllldilr. Nriman Nrimanov kimi qeyrtli, milli tssbkeli olumuz
hmin ili martn 19-da Moskvada vfat etmidi. Azrbaycanda Kirov, Mirzoyan,
Srkis Danilyan, liheydr Qarayev kimi pambqla ba ksnlr at oynadrdlar.
***
Yazmzn vvlind qeyd etmidik ki, istr Tiflis arxivind, istrs d
generaln qz mrhum Nigar xanmda atas haqqnda ox qsa mlumatlar vard. O
vaxtdan aylar, illr keirdi. oxsayl ziyal aillrinin qocaman nmayndlri il
grnd shbt zaman general Firidun by Vzirov haqqnda da soruurdum. N
arxiv sndlrindn, n d grdym adamlardan general haqqnda he bir soraq
ala bilmirdim.
tn ilin (2003-c ild) payznda hans bir xeyirxahnsa Mrkzi Dvlt
Tarix muzeyin general Firidun by Vzirovun sndlrini tqdim etdiyindn
xbr tutdum. Bu qiymtli sndlri vrqlynd istr-istmz n vaxtsa, kimins
dediyi zrb-msl dnm szlr ryimdn kedi: lyazmalar he vaxt
yanmr. Bu dorudan da beldir.
General-mayor Firidun by Clal by olu Vzirovun Hrbi xidmt
kitabasndan stirlr:
1850-ci il aprelin 19-da Tiflisd zadgan ailsind anadan olmudur. Atas
Camal by Mirz smayl olu Tiflisd mhkm iclass, anas smt xanm
evdar qadn idi. Firidun by ilk thsilini Tiflis klassik gimnaziyasnda almdr.
1868-ci ild Yelizavetqraddak yunkerlr mktbini ikinci drc il bitirmidir.
Hrbi xidmt unter-zabit rtbsind yeddinci Belorus Qusar alaynda balamdr.
1877-ci ild Tver-Draqun alaynda xidmt edn rotmistr Firidun byi
drdnc eskadrona komandir tyin etdilr. Onun komandirlik etdiyi eskadron
avqustun 19-dan sentyabrn 8-dk Odessa hri yaxnlndak Mehmeti,
190

Dobruji, obankys, Hacolu, Bazar dz kndlrini dmndn tmizldi. Bu

mharibd komandirlik qabiliyytin gr onu tunc medalla, bir d nc
Aleksandrn imperatorluq etmsinin ildonm rfin gm medalla
mkafatlandrdlar. Mharibdn sonra xidmt yeri ikinci Qafqaz kavaleriya
diviziyasna dyidiriln podpolkovnik Firidun by Vzirovu la zabit kimi
Qafqaz-Hrbi Dair mhkmsinin zv sedilr.
1897-ci il oktyabrn 13-d polkovnik rtbsi il tltif olunan Firidun by iki
il sonra onuncu Novotroski draqun alayna komandir tyin olundu. Bir mddt
Varava, Rlski v baqa hrlrd hrbi xidmtd olan Firidun by Vzirov 1906c il aprelin 18-d general-mayor rtbsil tltif olundu. Hmin il ordudan trxis
olunan general-mayor Firidun by Vzirov doma hri Tiflisd Mixaylovsk
prospektindki yz on bir sayl mlknd yaamdr. Nizami qoun hisslrind
otuz skkiz illik qsursuz xidmtind general Firidun by Vzirov yksk ali
ordenlrl tltif olunmudur. O, 1882-ci il yanvarn 19-da nc drcli
Mqdds Stanislav (mslmanlar n tsis olunmu), 1889-cu il mayn 6-da
nc drcli Mqdds Anna, 1893-c il iyunun 15-d ikinci drcli
Mqdds Stanislav, 1898-ci il sentyabrn 22-d drdnc drcli Knyaz
Vladimir, 1902-ci il avqustun 1-d ikinci drcli Mqdds Anna, 1905-ci il
noyabrn 20-d nc drcli Knyaz Vladimir ordenlri il tltif olunmudur.
General-mayor Firidun by Vzirova mxsus sndlr arasnda birisi diqqtimizi
xsusil kdi. Rus v rb lifbasnda yazlm Beik mahnlar. Mhur
maarifi smayl by fndiyevin Nuxa qzasnn kndlrindn toplad
bayatlar, beik mahnlarn, atalar szlrini general rus dilin trcm edib. Uzun
mddt Rusiyann ayr-ayr hrlrind yad mhitd hrbi xidmtd olmasna
baxmayaraq, general Firidun by Vzirov ana dilini incliklrin qdr qoruyub
saxlaya bilib.
POLKOVNK DANYAL BY HLLCOV
(1876-1920)
yirminci ild hid olmu bir milli ordu srkrdmizin sora il 1985-ci
ilin noyabrnda Tiflis getdim. Sora mn jurnalist dostum Seyfulla Cfrli
vermidi. Polkovnik Daniyal by Abdulla by olu Hllcovun qz Leyla xanm
evd tapa bilmdim. O, Kutaisiy hzr yerin getmidi. rena adl mehriban bir
qadn mni ox smimi qbul etdi. El ki, polkovnikin adn kdim, btn
msahiblrimd olduu kimi onu da brk tccb hissi brd. Mn onu ox yax
baa drdm. Yarm srdn ox ken bir mddtd birdn-bir boleviklr
qar vurumu srkrdnin mr yolu il maraqlanmaq, lbtt, hamn
tcblndir bilrdi. z d 1985-ci ild, hr df ar v msavat generallarnn
uzaq, ya da yaxn qohumlarn axtarb tapanda bel tccblri ox grmdm.
191

rena xanm bhlrdn qurtarmaq n Seyfullann dostuyam, - dedim,

- Qohumunuzun Siz salam var, nvannz da ondan almam... Onda rena
xanm sevincindn bilmdi, mni harda oturtsun.
Bayaqk tccbn v bhsin gr zadgan xanmlarna mxsus
inclikl dn-dn zrxahlq etdi. Uzun illr kemsin baxmayaraq, dannda,
davrannda by v zadgan nslin mxsus yax n varsa, bu smimi xanm
znd saxlaya bilib. Bel saf keyfiyytlri hl d yaadan ana v baclarmz
grnd, istr-istmz adam hdsiz qrur hissi keirir. Sevinirsn ki, bu saf bulan
gz hl tutulmayb. Glck qzlarmza onlar lvi xlaq, gzl v zrif
davran il hl ox ey ver bilrlr.
Evd polkovnik mxsus n qalmdsa, rena xanm sxavtl mn
gstrdi. stlik d eidib-bildiklrini nql etdi. Divardan aslan rngli rsm iinin
d polkovnik mxsus olduunu fxrl bildirdi.
Daniyal by Abdulla by olu 1876-c ild Balaknd mlkdar ailsind
anadan olub. Ailsind alt vlad bydn Abdulla by onlarn hamsna ali thsil
vermidi. ki olu Qarali by v Murtuzli by Peterburq Universitetinin hquq
fakltsini, Bir by is hmin universitetin rq dillri v hquq fakltlrini
bitirmidir. n kiik Mhmmd by Moskva Knd Tsrrfat Akademiyasnn
aqronomluq fakltsini qurtarmdr (sonralar Sosialist myi Qhrman
olmudur). Ailnin yegan qz Mrym is Tiflisdki Mqdds Nina Qzlar
nstitutunun mzunu idi.
Yalnz ailnin nc olu znn arzusu il hrb sntini semidi.
Daniyal by Stavropoldak dadiy (realn) mktbini bitirdikdn sonra bu qrara
glmidi. Sonra Peterburqdak illik Mixaylov topuluq mktbind oxumudu.
Artilleriya mktbini la bitirn podporuik Daniyal by Qars vilytinin Claus
hrciyind yerln otuz doqquzuncu artilleriya briqadasna xidmt gndrildi.
Bu briqadada on ildn ox xidmt edn Daniyal by tabs-kapitan rtbsin qdr
yksl bildi. Xidmtinin on ikinci ilind onu Tiflis quberniyasnn Muxrovani
hrindki birinci artilleriya polkuna dyidilr. Bir az sonra hmin polk
Qamboriy krld. Cahan mharibsindn yaral qaydan Daniyal by 1915-ci
ild uzunmddtli malic mzuniyytin buraxlr. Dd-baba vtni Balaknd
yaayr. Bununla da imperiya ordusunda xidmtini polkovnik rtbsind baa
vurur. 1918-ci ild Azrbaycan Milli Ordusu yaradlanda Mdafi Naziri general
Smd by Mehmandarovun xsi dvti il Gncd yaradlan korpusa komandir
mavini tyin olunur.
Axam mehmanxanada rena xanmdan aldm qeydlr bir daha gz
gzdirdim. lbtt, onlarn azl mni myus etdi. N vaxt qaydaca mlum
olmayan Leyla xanm gzlmyi qt etdim. Vaxt bolluundan istifad edib, Qori
Seminariyasnn arxivind aradrmalar apardm. Hmsnt dostlarmla grb
Tiflisd anadan olmu general Firidun by Vzirovun (1850-1925) he olmasa bir
qohumunu tapmaq, grmk istdim. General Vzirov da 1919-20-ci illrd milli
192

ordumuzda xidmt edib. Ham tssfl bildirdi ki, bel bir generaln adn ilk df
eidir.
tn srin vvllrindn balayaraq, bizim mtrqqi fikirli ziyallarmz
Tiflisd daha ox mskn salblar. Ona gr d inqilaba qdrki ziyallarmzn
hansnn mr yoluna nzr salrsansa, istr-istmz Tiflisl ballna rast
glirsn. Tssf ki, bel grkmli xsiytlrimizin adlar bdildirilmir. Olubqalan nianlr is bir yandan silinib itirilir.
General-topoqraf brahim aa Vkilovun tn srin sonlarnda tikdirdiyi
xsi mlk U.xeidze ksind sl memarlq abidsi idi. ki gz istyirdi,
tamaa elsin. Bu evi mn 1983-c ild generaln olu Faris byin kdiyi sxem
vasitsil axtarb tapmdm. Bakya qaydanda Faris by dedim ki, eviniz sa
salamatd, getdim, ziyart eldim. Onda Faris byin nec sevindiyinin bir Allah, bir
d mn ahidi oldum. Doxsan drd yal tnha qoca durub qara kafn enli
siyinnsind saxlad hmin evin fotoklini tapd, dn-dn pb uaq kimi
kvrldi.
kimrtbli mlkd iki grc, bir ermni ailsi yaayrd. Sorudum ki,
bilirsiniz, bu mlk kimin olub? Cavab verdilr ki, bir tatar (Azrbaycan - .N.)
generalnn.
Bu gliimd d dzmyib ev yen ba kmk istdim. Hans
gzgrnmz qvvs mni ora kirdi. El bilirdim orada, o mlkd,
qarsndak o cnntbnzr bada Azrbaycann bir paras z olunun
hsrtinddir. stlik d Faris by danmd ki, qapunzdak aaclarn hamsn
atam Qarayazdan, Salahldan gtirmidi. Atam o aaclarla hmi hmshbt
olard. Onlar sallaya-sallaya, hr bir aacn boyunu sev-sev bydrdi. Uzaq
hrlr topoqrafiya kililrin gednd onlara da salam yazard. Anama, biz
dn-dn taprard ki, aaclar amanatd, onlara vaxtnda su verin, korluq
kmy qoymayn.
Veriyski krpsn keib balaca dikdir xanda gzlrim inanmadm.
Generaln mlk yox idi, yer zndn silinmidi, sanki burda he bel ey
olmaybm. Yalnz sahibsiz ban aaclar qalmd. Mni qnamayn, mn el
gldi, o aaclar yetim uaq kimi alardlar. Yaxnlab oxadm onlar. limi
gvdlrin kdim. Generaln ruhuna rhmt oxudum, yax tandm mrhum
Faris byi yada saldm. Kvrldim. Eh, dnya, niy bel vfaszsan - pldadm.
Bam stnd gy yksln aaclarn yarpaqlar xldad. Klkmi trptdi
onlar, yoxsa mnim gliim sevincl pldardlar? Dey bilmrm, birc eyi
bilirm ki, canma od sald o aaclarn qrbtd yetim qalma...
Xeyli araldak qonulardan sorudum ki, bu mlk niy uurublar? Cavab
verdilr ki, guya yanndan ken yolu genilndirmk istyiblr, yol-zad da
kmyiblr. Evi uurduqlarna da peman olublar...
Belc bizim tarixi abidmiz, tariximiz kemi Tiflisdn silinir. Acnacaql
haldr ki, bu da bizim slahiyytli vzif adamlarmz narahat etmir. O vaxt, 1983193

c ild ev salamat olanda Bakda rsmi idard, bir rsmi vzif sahibin dedim ki,
Tiflisd generaln evi qalr.
- N demk istyirsn? - deyib boz-boz zm baxd.
- Yax olar, - dedim, Grcstan hkumti il danb mlk bir lvh
vurdurasnz. Ax, o evd xalqmzn yegan topoqraf-general brahim aa
Vkilov yaayb. General brahim aa Vkilov tarixi xsiyytdir...
Mni axra qdr dinlmyn rhbr xs etinaszlqla:
- Fikirlrik, - dedi, - indi vaxt yoxdur.
Tssf ki, bizim all rhbrimiz fikirlmy vaxt tapana kimi dli
vurub ay kedi...
Hmin il Tiflisd ahidi olduum bir hadisy azrbaycanl kimi hdsiz
sevindim. ndi d unuda bilmirm. Bir kdn kend kitab maazas grb iri
kedim. Satc yaraql cavan bir olan idi. Eitmidim ki, grclrin rusca
danan adamdan ac glir. Mn d rusca sorudum ki, sizd tarixi mvzuda yax
kitab varm? Saxlancn varsa, ver, ney desn alaram. Olan zm baxb, tmiz
Azrbaycan dilind:
- Var, - dedi, - buyurun, aln, cavan yanda Gncd vfat etmi air
Nikolaz Baratavilinin hyatndan sndli povestdir. Alsanz, peman olmazsnz.
Burda naxvanl air Qnbyim haqqnda da maraql mlumat var.
- Azrbaycanlsanm? - dey sevincl sorudum.
- Yox, - dedi, - grcym, - fxrl - Meydanda yaayram. Bizim Meydanda
yaayan btn milltlr Azrbaycan dilind mnim kimi tmiz danrlar, hl
Sizin mahnlar da oxuya bilirm, hr bazar gn saat ikid Muamat saatn
sbirsizlikl gzlyirm.
Dnn general brahim aa Vkilov mlknn uurulmas qanm
qaraltmdsa, bu gn dilimiz, musiqimiz olan hrmt mni gyn yeddinci
qatna qaldrd. Kitab maazasndan sindolu sevincl xdm.
gn sonra Leyla xanm Daniyal by qz Kutaisidn qaytd. Mn onun
grn getdim. Shbt zaman ahid oldum ki, rena xanmdak yksk sviyyli
zadgan zrifliyi ona xalas Leyladan kemdir.
- Leyla xanm, - dedim, - Sizi, oxusu, ona gr gzldim ki, Azrbaycan
Milli Ordusunun yaradlmasnn ahidi olmusunuz. Buna yanz da imkan verir.
stlik d hrbi qz olmanz... O vaxt Sizin on be yanz olub, demk, nyis
xatrlaya bilrsiniz?
Hllik sualm bir yana qoyan msahibiml aramzda rkyana bel bir
shbt oldu:
- Siz mnim yam hardan bilirsiniz?
- Mnim dostum, Sizin qohumunuz Seyfulladan, - dedim.
- Kiinin qadnn tvlld il maraqlanma kemid qbaht saylard.
Mn d kemiin adamyam. Amma Siz balayram. Ona gr ki, vvla,
qonamsnz, ikinci d, Siz cavansnz, mn is qocayam - deyib rk dolusu
194

gld. - N is, kek sas mtlb. Bakda biz az yaadq. Tezlikl atamn xidmt
yeri Gncy dyidirildi. Atam Gncd iki df ildi: bir on skkizd, bir d
iyirminci ild.
On doqquzuncu ild is atamn Mdafi naziri Mehmandarovla, mavinlri
liaa xlinski, general brahimaa Usubovla v ahzad mir Kazm Mirz
Qacarla Azrbaycan ordusunun nmayiini qbul etdiklri yadmdadr.
El ki, XI ordu Bakya gldi, xalq mhkm tvi dd. oxlar rana,
Trkiyy qard. Onda atam, xalalarm - Leyla, Tamara v mn Gncd
yaayrdq. Qama atama da tklif eldilr. O, imtina edib dedi ki, anam, ailmi
Balaknd qoyub hara gedirm. Getmdi. Atamn days Livan Hllcov
Azrbaycan Xarici lr nazirinin mavini idi. O getdi rana. ndiy kimi d he bir
xbr-tr yoxdu.
Mn XI ordunun Gncd trtdiyi dhtlrin ahidiym. Bolevik ordusu
vazal trfdn, ermnilr is Bamanlardan hri gcl top atin tutdular.
Boleviklr gln axam atam ev brk hirsli gldi. hrin hrbi
komendant general-mayor mir Kazm Mirz Qacarn, Gncd yerln birinci
svari diviziyasnn komandiri general Cavad by xlinskinin vziflrindn azad
edilmlri onu brk sbildirmidi. Atamn yavri dedi ki, XI Ordunun
qrargahndan gln zabitlr bizim komanda heyti il ox kobud rftar edirlr.
Azrbaycanl zabitlri idn xardb zlrininkini qoymaq istyirlr. Gzti
mntqlrin z adamlarn tyin edirlr. On birinci ordudan gln zabitlrin
ksriyyti ermnidir. N Gnc atc alaynn, n d ki svari alaynn sgr v
zabitlri buna razlq vermirlr. Ham bir ssl etirazn bildirir.
Oul, Gnc qrnnn ilkin sbbi ermnilrin aravurmas oldu. Daha ox
onlar zlrini qalib kimi aparrdlar. Mayn iyirmi beindn iyirmi altsna ken
gec hrin ermnilr yaayan hisssindn toplar v pulemyotlardan at balad.
Yerli ermnilrin satqnl, xyanti tam z xd. Bizim inadla vuruan
sgrlrimiz ruslardan oxlu sir almdlar. Yerli hali syan edn
dylrimiz canla-bala kmk edirdi. Mayn iyirmi yeddisi idi, yoxsa
bilmirm, iyirmi skkizi idi. Bakdan gln zirehli qatar stansiyan l keirtdi.
Bundan sonrak iki gnd d hr iki trfdn at dayanmad. Boleviklrin
qabana db yol gstrn ermnilr hrin mslman hisssind qan su yerin
axtdlar. Mayn otuz birind XI Ordu hr girdi. Azrbaycanllara qar vhilik,
talan, qrn daha da gclndi. hrin btn klri insan meyidi il dolu idi. Su
quyularnn hams meyidl doldurulmudu. Boleviklrl ermnilr bunu qsdn
elmidilr ki, hrin mslman halisi imy su tapmasn. Meyidlri
basdrmaa imkan vermirdilr, camaata acq verirmi kimi meyidlri ata, cama
qoub hrin knarna atrdlar.
Hyatmda bundan dhtli shn, bundan byk vhilik grmmim.
Bel vhiliyi ancaq sizin kommunistlr ely bilr, -deyib ox srt siftl mn
baxd.
195

- Mn kommunist deyilm, Leyla xanm.

- H, n yax - deyib, tccblndi, - grrm, boleviklr qar vuruan
milli ordu srkrdlri il d ona gr canfanlqla material toplayrsan. Bu daha
pis, sni el kommunist olmadna gr d doladra bilrlr.
- Leyla xanm, mnim yadlarmn oxusu ona gr kommunist olurlar ki,
llrin vzif keirsinlr. Mnim is bu bard itaham korudur. Vzif sahibi
olsaydm, gn Tbilisid sizi gzly bilmzdim. Yoxsa, Bakya qaydan kimi
mni vzifdn qovardlar. Yaman srtlmidik, az qala dalaacaqdq. Mnim
kommunist olmamam ulumu sudan xartd, bizi bardrd.
1920-ci ilin avqustunda hr vba xstliyi yayld, - deyib kksn
trn Leyla xanm shbtin davam etdi. Atamdan is he bir xbr yox idi.
Deyirdilr ki, general Cavad by xlinski, polkovnik Cahangir by Kazmbyov,
Sar lkbr, Qaaq Qmbr, atam byk bir dst il melrd vuruurlar,
boleviklr tabe olmaq istmirlr. Bir azdan atamn hlak olmas xbrini
eitdik25. Biz bir mddt zirzmid yaadq. Gncd vziyyt ox pis idi. halini
milk kimi qrrdlar: gnahln da, gnahsz da, hbsxanalar adamla dolu idi.
Yqin, dostunuz Seyfulla Siz demi olar, atam hm d yax rssam olub. O
dhtli ild srlri it-bata dd. Bir nesini saxlaya bilmim: Qars
mnzrlri, Balakn dalar... Qrx alt yanda hlak olan polkovnik atamn
birc fotokli qalb, o da at stnd Qars hrind kilib.
- Leyla xanm, o qarq vaxtda Balakn nec glib xdnz?
- ox tinlikl, atamn bir dostu bizi xilas eldi. Anamn yanna Balakn
gldik. Anamla atam 1904-c ild Qarsda evlniblr.
Anam briqada komandirinin qz olub, milliyytc polyakdr. Felisin
Stanislavovna Krinsevi-Qijdeu. Anam Varavadak mhur zadgan nslindn idi.
Aild iki bac idik; kiik bacm Tamara uaqkn vfat edib.
- Yen kinayli zarafat edir - mnim is zm brkdi. Hl d yaayram.
Bu il sksnin arxasn yer vuracam.
Btn bunlar daxili tlatml, goz yalarn iind boaraq daman Leyla
xanm shbtimizin sonunda yen zarafatndan qalmad.
- zn gzl, oul.
- Ndn, Leyla xanm? - dedim.
- DTK-dan, milisdn, adam gdnlrdn...
- Niy ki, neylmim?
- Sn he n elmmisn, hllik... Mnim is azm qzd, ox eyi
dandm. Dediyimin hamsn yazb zn xata-balaya salma.
- alaram, Sizin istyinizc olsun, - deyib inamla sz verdim.
25

Kemi milli ordu zabiti, 95 yal Ramazan Hmzt olu Xlilov ahidlik verir ki, polkovnik Daniyal
byi Gnc K-snn sdri Tuxareli 1920-ci ilin iyununda hbs edib, aka il doramdr - .N.

196

Leyla xanmla shbtimiz 1985-ci il noyabrn 14-d olmudu. Bu tarixi mn

cib dftrmd d qeyd elmim. Bu yazn is 22 iyun 1992-ci ild qlm
almam. Leyla xanmn mn tvsiy eldiyi ehtiyata ehtiyac qalmad.
iyun, 1992-ci il
Mrdkan sanatoriyas
GENERAL-MAYOR SDULLA XAN BLFTHZAD
(? - 1918)
Naxvann rurlu tayfasnda blfth xann ailsind anandan olub.
kinci Rusiya-ran mharibsindn (1826-1828) v rsvay Trkmnay slh
mqavilsindn (10 fevral 1828-ci il) sonra Rusiyann zbt etdiyi torpaqlarda
vtn, torpaq tssb kn bir ox ziyal tayfalar v ayr-ayr bylr rus
tbliyind yaama zlrin ar bilib rana mhacirt getdilr. Bel silzad
nsillrdn biri d sdulla xan blfthzadnin ailsi olmudur.
sdulla xan randak Kazak diviziyasnn vvllr sravi sgri olmu,
uzun illr nmunvi xidmtin v drin biliyin gr general rtbsi il tltif
olunmudur.
sdulla xan Mrut inqilabnn 1905-1911-ci illr ilk gnlrind
milyonlarla insanlara qoulmu Mmmdli ahn leyhin xaraq Kazak
diviziyasndan istefaya xmdr. 1908-ci il iyulun 24-d gec mclis topa tutuldu.
Hmin gec mrut inqilabnn fal mdafiilrindn biri kimi sdulla xan
mclisi mdafi etmidir. Bundan sonra o, randa milli azadlq hrkatnn
mcahidi kimi hrt qazand.
O, 1909-cu ild mcahidlrin Tehrana daxil olmas n, azadxahlarn
Tehran v Qzvin yrnd d fal itirak etmidir. General sdulla xan
blfthzad Tehran fth olunandan sonra idar heytinin tklifi il ahzad
Msud Mirz Zilli Sultanla birg Avropaya getmidir.
nqilab yatrldqdan sonra sdulla xan blfthzad amerikal Morqan
osterin vzin ba xzindar tyin olunur. Az mddt bu vzifd ildikdn
sonra, guya onun nslinin v znn Bhayi triqtin mnsub olduuna gr
idn azad edirlr. ran alimi Mehdi Bamdad yazr ki, sdulla xan
blfthzadnin dnc v baxlar bu ehtimaldan ox-ox uzaqdr. sdulla
xann nslinin Bhailikl he bir laqsi yoxdur. nki Bhayi triqtinin zvlri
he vaxt siyastl mul olmamlar. ksin, onlar bu iin tam leyhin olmular.
sdulla xan is kamiln siyastl mul olmu, onun grdy ilr bhayilr
trfindn qadaan olunmudu. sdulla xann faliyyti bhayilrin qidsin
tamamil zidd idi.
1915-ci ild ruslar Tehrana hcum ednd sdulla xan Tehrandan
Kirmanaha mhacirt getdi. 1916-c ilin avqust aynda kemi Kazak
197

diviziyasnn polkovniki, yaxn dostu brahim xan Mnizad (1878-1918) il birg

Cza komitsi yaratd. Sonralar bu komity Mmmdnzr xan
Miktlmmalik, Krim Dvatgr, dvlt buda anbarnn risi Mirz smayl
xan irazi, Hseyin Ll, Ehsanulla xan, yaz Mirz lkbr rdai, xttat
Hseyin madulkttab v Hac Zaman Krdstan Bahadurssltn d daxil
oldular. Komit zvlrinin vasitsi il halini soyub-talayan bir ne nfr
ldrld. Bu vaxt Krim Dvatgr komitnin sirlrini amaq fikrin dd. Onu
komitnin tapr il yaxn dostu Ridssultan ldrd. Komity tsadfi,
mnftgdn v tamahkar adamlar da zv oldular. Tezlikl Hac Zaman xan
Krdstani komitnin btn sirlrini ad onun hiylsil komit zvlri
Krdstann Bani hrin krldlr. 1918-ci ild onlar hbs edilib doqquz ay
zindanda saxlanldqdan sonra azad edildilr. Hmin ili Hsn Vsuqdvl ba
nazir tyin olundu. Drhal Cza komitsinin btn zvlri hbs edildi. Hseyin
Llni v Ridssultan dar aacndan asdlar. Komitnin bas sdulla xan
blfthzad v brahim Mnizadni Gelata srgn etdilr.
1918-ci ilin sentyabr aynda ba nazir Vsuqudvlnin tapr il Simnarla
Daman arasndak yolda onlar gllldilr.
General sdulla xan blfthzadnin yaratd Cza komitsi cmisi on
ay faliyyt gstrdi26.
Hr frdin bioqrafiyas olduu kimi, hr nslin d zn mxsus
bioqrafiyas var. Bu bioqrafiyalar mxtlif raitdn, mxtlif tarixi dvrlrdn
kediyi n mxtlifdir. nsanlarn taleyi olduu kimi, nsillrin d taleyi var.
Bu talelri sonradan pislmk, yaxud dyidirmk olmaz. Onlarn stndn xtt
d kmk olmaz. Onlar nec varsa, elc d qbul etmk lazmdr. gr
sonradan glnlr zlrindn vvlkilri inkar etslr, onu yoxa xartmaa
alsalar, tarixin mrhllrind bir boluq ml glr.
smayl xl
Xalq yazs
37-NN GENERAL QURBANLARI
Yksk srkrdlik qabiliyytini Msavat ordusunda qazanm general
Qambay Vzirov, Cmidxan Naxvanski, polkovnik Seyfulla Mehdiyev, Murtuz
Talbzad, Mmmd Veysov v baqalar otuzuncu illrd hrbin tin yollarnda
srtl irlilyir, milli alay v diviziyalara komandirlik edirdilr.
Qeyri-adi bacara malik olan hrbi oullarmz Smd by Mehmandarov,
liaa xlinski, Mmmd by Sulkevi, brahim aa Vkilov, ahzad mir
26

General blfthzad haqqnda faktlar biz tqdim edn Respublika lyazmalar nstitutunun
mkda, tarix elmlri namizdi Tahir xanm Hsnzady smimi qlbdn tkkrmz bildiririk.
.N.

198

Kazm xan Qacar, Hbib by Slimov kimi qdrtli generallarmzn inelindn

xmdlar.
Azrbaycan srkrdlrinin ildrm srtli irlilyii Sovet imperiyasnda
yuxar dairnin narahatlna sbb oldu. Onlar mhv etmk n hrsin bir qara
yaxdlar: pantrk, msavat zabiti, trotski-zinovyevi v daha nlr...
Sibir v Solevetski adalarna azrbaycanl zabitlrin ucdantutma srgn
baland. Yksk rtblilr - generallarmz is hbs edilib dar zindanlarda
glllndilr. Milli Azrbaycan diviziyalar is lv edildi.
Byk Vtn mharibsi balananda rus diviziyalarnn trkibind dyn
azrbaycanl sgr v zabitlr addmba dilglmz bir syl thqir olunur,
glllnirdilr. Onda (1942-ci ild) mrnn son aylarn yaayan mhur
generalmz liaa xlinskinin tklifi il milli diviziyalar tkil olundu.
Acnacaql haldr ki, respublikann sahibi M.C.Barov mhz onda ayld
ki, bu milli diviziyalara komandanlq etmk n bir nfr bel azrbaycanl
general qalmayb, hams glllnib...
Otuz yeddinci ild gnahsz hbs olunub glllnn hrbi xadimlrimizin
ac taleyi mni oxdan dndrrd. O illrd n mahir srkrd oullarmz
vicdanszcasna mhv edilib, istintaq zaman onlar alasmaz vhilikl dyb
bir-birinin zn dirndiriblr. N respublikada, n d Azrbaycan diviziysnda
ksinqilabi-tkilat olmaya-olmaya onlardan iftira, yalan ifadlr alblar.
Bunlarn hams zorla, qeyri-insani ignclrin v amansz czann ttbiqi
saysind ld olunmu.
Repressiyaya mruz qalm bel hrbilrin olu, qz, hyat yolda v
yaxn-uzaq qohumlar mn onlarn kdiyi dhtli zablardan dananda istristmz Fyodor Dostoyevskinin Heyvan he vaxt insan qdr qddar ola bilmz,
insan qdr mahir v yaradc qddarlq ed bilmz, -szlrini xatrlayrdm.
ziz oxucu, gr vaxt tapb bu yazlar oxuya bilsn hrbi oullarmzn
dzlmz zablarla mhv edildiyinin ahidi olacaqsan.
GENERAL-MAYOR QAMBAY VZROV
Otuz yeddinci illrd hrbilrin tuthatutu balananda ordu komandan Oka
Qorodovikov maral Semyon Budyonnya deyir:
- Semyon, hamn bir-bir aparrlar. Bunun axr nec olacaq?
Budyonn tmkinini pozmadan cavab verir:
- Hamn yox, yalnz alllar aparrlar. Bu, n sn, n d mn aid deyil...
Bu epizodu oxuyanda istr-istmz hmin illrin gnahsz qurbanlar olan
hrbi oullarmz xatrladm. Diviziya komandiri general-mayor Qambay
Vzirov, briqada komandiri Cmidxan Naxvanski, komissar Heydr Vzirov,
Cabir liyev, polkovnik Seyfulla Mehdiyev, Clil liyev, Murtuz Talbzad,
komissar mistan yyubov v onlarca baqalan bel all, bacarql srkrdlr
199

idi... yirmi-otuzuncu illrd milli hrbi kadrlarn hazrlanmasnda, Vtnimizin

mdafi qdrtinin mhkmlndirilmsind bu srkrdlrimizin danlmaz
xidmtlri olub. Onlarn arasnda Qambay Vzirovun xsusi yeri var. Bu igid
komandir Azrbaycan hrb tarixin be csur general bx edn Naxvandak
nfuzlu Kngrli nslindndir.
mrnn otuz skkizinci baharnda hbs ediln Qambay Mmmd olu
Vzirov 1899-cu il avqustun 19-da Ermnistann Gmr27 (indiki Leninakan
hri) hrind anadan olmudur. lk yeddi illik thsilini rvan gimnaziyasnda
alan Qambay on skkizinci ild sfrbr olunaraq alt ay Trkiyd ilmidir.
1919-cu ild Azrbaycan Demokratik Respublikas milli ordusunda xidmt edn v
hrbiyy mktbini bitirn Qambay iyirminci ildn iyirmi ikinci il kimi Qazaxda,
Cbraylda v Qarabada bolevizm leyhin mbariz aparan danaklara qar
dylrd vurumudur.
Bs iyirminci ild bolevik ordusuna knll ken, sonralar general-mayor
ali rtbsi veriln v diviziya komandiri kimi msul vzif taprlan Qambay
Vzirovun otuz yeddinci ild gnah nydi? Arxiv sndlrind gstrilir ki, guya
o, terroru-ksinqilabi milli tkilatn rhbri olub. Tkilatn sas mqsdi silahl
syan tkil etmkl Bak qamizonunun v 77-ci diviziyann zabitlrini syana
qaldrb Azrbaycan SSR-dn ayrmaq idi.
Bunlarn hamsnn yalan v iftira olmasn gec d olsa tarix z sbut eldi.
Ancaq diqqtl thlil edib, fikirlnd bel qnat glirsn ki, Qambay Vzirov
kimi istedadl srkrdnin gnah hrbi pilllri srtl kemsind olmudur.
Hl tr-tknts qalan, zmzd mhm vziflr tutan daxili dmnlrimiz
bundan qorxuya drdlr. Ax, Qambay hm d vaxtil msavat ordusunda
sravi sgr kimi xidmt etmidi. Bir d, hmin illrd Qarabada, Qazaxda danak
nsrlrinin mhv edilmsind yaxndan itirak etmidi. ndi, 1937-ci ild
Azrbaycanda XDK DT beinci bsinin risi Avanesyan ondan heyfini alrd.
Qambay Vzirovu hbs etdirn v yalan ittihamnamlrl gllltdirn d danak
Avanesyan olmudur. Akademik Ziya Bnyadovun otuz yeddinci ild glllnmi
kapitan Kbi Saniyev haqqnda 13896 nmrli istintaq ii adl mqalsindn bir
epizodu oxuyanda adam istr-istmz rk ars keirir. 1955-ci il sentyabrn
ikisind SSR Ba Prokurorluunun prokuroru kemi canilrin birindn
sorumudur:
SUAL: - Sylyin grk, sizin Azrbaycan SSR XDK-d ildiyiniz
dvrd mhbuslara qar cza tdbirlri ttbiq olunurdumu?
CAVAB: - Mhbuslara cza tdbirlri (repressiya) mnim rhbr olduum
bd ttbiq olunurdu, amma konkret olaraq kim, indi demy tinlik kirm.
Amma yadmdadr ki, Azrbaycan diviziyasnn Siyasi b risi liyev Cabiri
27

Son vaxtlara qdr Qambay Vzirovun Naxvanda anadan olduu gstrilirdi. Mrhum polkovnik
R.Zeynalovun tapd arxiv sndlrindn mlum olmudurki, atas Mmmd Gmrd ildiyin gr,
Qambay orada anadan olmudur- .N.

200

dyrdlr. Baqa familiyalar yadmda deyil. liyevi ondan tr dyb

zidirirdilr ki, o, istintaqa lazm olan ifadlr versin, yni Vzirov, Axundov v
baqalar trfindn idar ediln ksinqilabi mrkz haqqnda ifadlr olsun.
SUAL: - Qambay Vzirovu tanyrsnzm?
CAVAB: - Tanyram. O, Azrbaycan diviziyasnn komandiri idi. O, bizim
b trfindn hbs edilmidi. Onun iini xsn beinci bnin kemi risi
Avanesyan aparrd. Qambay Vzirovu dindirmlr zaman brk dyrdlr. Onu
Avanesyan xsn mnim v bnin baqa mkdalarnn yannda dyrd.
Avanesyan Qambay allaqla dyb ondan tlb edirdi ki, o, znn ksinqilabi
millti mrkzind itirak haqda ifad versin. Qambay vvlc zn mqssir
bilmdi, brk dylndn sonra is hr eyi boynuna alb lazmi ifadlr verdi.
Mn Vzirov Qambay dymmim, amma bir daha deyirm ki, Avanesyann onu
dymsinin ahidiym.
SUAL: - Vzirov Qambayn hbs edilmsi v mhkum olunmas sasl
idimi?
CAVAB: - O zamank, mn bildiyim ilrin arasnda he bir diqqt layiq i
yox idi. O ilrin hams mhbuslara zorluun, ignclrin ttbiq olunmas il
quradrlb v o ilrin hams qeyri- obyektiv idi. O cmldn Vzirov Qambayn
ii d ondan v baqa hbs edilmi adamlardan zorla v ignclrl alnm yalan
ifadlr zrind quradrlb. stintaq zaman mhbuslar dflrl bu ifadlri rdd
edirdilr, amma onlarn bu ifadlri ilrin tikilmir, mhv olunurdu. lr yalnz o
ifadlr tikilirdi ki, onlar istintaq n faydal idi. Hbs edilnlrin baqa rizlri
v rdd cavablar da he vaxt ilrin tikilmirdi.
Qambay Vzirov tk hbs olunmamd. Onunla birlikd Azrbaycan
diviziyasndan qrx nfr, Respublika Hrbi Komissarlndan iyirmi nfr yksk
rtbli azrbaycanl zabit hbs olunub ksinqilabi hrbi tkilatn zvlri kimi
gnahsz olaraq glllnmilr.
***
1937-ci il oktyabrn on nd 77-ci Azrbaycan diviziyasnn komandiri,
general-mayor Qambay Vzirovu gllldilr. Bu gll tkc Qambaya yox,
Azrbaycann hrb tarixin dydi. Onun xsind biz Azrbaycann n yax
srkrdlrindn birini itirdik. Deyirlr, mhur generalmz liaa xlinski onun
glllnmk xbrini eidnd qrx gn yas saxlam v niy bikef olduunu
soruanlara olum Qambay glllnib, belim qrlb cavabn verirmi.
General-mayor Qambay Vzirov hbs edilndn sonra Azrbaycan
diviziyasnda qadnlar urasnn sdri ilyn hyat yolda zzt xanm QiyasbyliVzirova v yegan vlad Yavuz da hbs edilib Qazaxstana srgn olunurlar.
Skkiz illik Qazaxstan srgnndn xst qaydan zzt xanm 1976-c ild
Bakda vfat edir.

201

1937-ci il oktyabrn 22-d zzt xanm smayl aa qz Vzirova Bakda

mumi hbsxanada saxlanlmdr. Onu skkizinci bnin ba mfttii, dvlt
thlksizlik leytenant Moekov dindirmidir.
SUAL: -N zamandan siz Qambay Vzirovla ail qurmusunuz?
CAVAB: - 1920-ci ildn onunla ail qurmuam v onunla birlikd o, hbs
olunana, yni 27 iyun 1937-ci il qdr yaamam.
SUAL: - Siz riniz Qambay Vzirovun ksinqilabi faliyyti bard n
mlumdur?
CAVAB: - Qambay Vzirovun ksinqilabi faliyyti bard mn he n
mlum deyil.
SUAL: - zr siz n lav ed bilrsiniz?
CAVAB: - He n lav ed bilmrm. fadlr mnim szlriml
yazlmdr. Mn onun doruluunu z imzamla tsdiq edirm.
1937-ci il noyabrn ikisind vtn xaininin arvad kimi zzt xanm
Vzirovann istintaq ii SSR XDK-in xsusi mavirsin gndrildi. SSR
XDK-i yannda Xsusi Mavirnin 1937-ci il 9 dekabr protokolundan xar.
EDLD: - 1903-c il tvlldl zzt smayl qz mddti 1937-ci il
oktyabrn altsndan hesablanlmaqla skkiz il mddtin slah mk Drgsin
gndrilsin. arxiv thvil verilsin.
Xsusi Mavirnin bu qrarndan sonra zzt xanm Vzirovan
Qazaxstann Akmolinsk hrin 8 il mddtin srgn etdilr. Onlar 1920-ci ild
evlnmidilr. On yeddi il sonra hr ikisin bdi ayrlq qismt oldu. 1937-ci il
oktyabrn 5-d zzt xanm hbs etdilr. Hmin ayn 13-d is Qambay
ksinqlabi-milltilik faliyytin gr vtn xaini ad il birinci kateqoriya il
mhkum edib gllldilr.
1944-c ild hbsxanadan buraxlan zzt xanm Bakya qaytd. Lakin ona
burada yaamaa icaz vermdilr, mcbur olub amaxya getdi. Bir mddt
burada yaad. llinci illrd Bakya qaydan zzt xanm ri Qambay Vzirovun
v znn gnahsz olduu haqqnda yuxarlarla mbariz aparb brat ald.
zzt xanm srgndn gndrdiyi mktublarda olu il maraqlanr v
Vtni n darxdn bildirirdi. 1938-ci il aprelin on drdnd .V.Stalin
yazd mktubda yegan vladnn gnahsz olaraq hbs olunmasndan danr v
acizan surtd onun buraxlmasn xahi edirdi.
***
Qambayn yegan olu Yavuz Vzirov srgnd olanda Stalin mktub
yazr ki, atam xalq dmni kimi glllnib. Mn bir sovet gnci kimi atamn
gnahn yumaa hazram. caz verin, Vtnimizin bu ar gnnd torpamzn
azadl urunda cbhlrd mnd vuruum...
Cza batalyonunda dyn Yavuz Vzirov iyirmi iki yanda, 1942-ci ild
Stalinqrad yaxnlnda qhrmanlqla hlak olmudur.
202

1956-c il iyulun iyirmi skkizind SSR Ali Mhkmsinin horbi

Kollegiyasnn qrar il lmndn sonra 77-ci Azrbaycan diviziyasnn
komandiri general-mayor Qambay Mmmd olu Vzirova brat verilmidir.
Bir mdrik rq mslind deyilir ki, uaqlqda eidiln sz, oxunan elm
daa yazlm yaz kimidir. llrin tufan, qasras bel onu poza bilmir. 37-nin
qara tufanlar balayanda Fxrddin Vzirovun 12 ya vard. milri Qambay v
Heydr Vzirovun haqszln qurban olmalar onun uaq qlbin ar zrb
vurdu. Yaddanda uaqlq illrinin arl-acl xatirlri yaayr:
- Qambay Vzirov atamn misi olu idi. Byk qarda Sdrddin maliyy
iisi idi. Elmi drcsi d vard. Kiik qarda Hseyn d hrbi idi. Rtbsi
polkovnik olub. Sdrddin mimi d xalq dmninin qarda kimi 37-d
gllldilr. Hseyn mim respublikadan qab, deyiln gr Grcstana gedib,
Veziravili familiyas il yaayb. Bu gn kimi d ondan bir xbr bilmirik...
Btn bunlardan sonra bizim ailni, nsli yen d tqib edirdilr. Daym
Hqqi v Kamal Kngrlinskilri, babam srgn etdilr. Qambay mim tutulanda
biz yaylaqda idik. Qaydanda evimizi dalb, talan olmu grdk. Nyimiz vard,
l tkb, kitablar, l-yazmalar, evd qiymtli n varsa, hamsn aparmdlar.
Biz olmazn zab verdilr.
Bir hadisni xatrlayanda indi d xcalt kirm. Altnc sinifd
oxuyurdum. Shr drs glnd grdm uaqlarn hamsn mktbin qabana
yblar. Direktor mni arb dedi ki, gl, sn x et, de ki, milrim v
daylarm xalq dmni olduqlarna gr biz onlar istmirik. Btn ailmiz
adndan bildirirm ki, onlar xalq dmni kimi haql olaraq glllniblr. Yoxsa
sni mktb buraxmayacaq. Oxumaq n burnumun ucu gynyirdi. Mcbur
olub direktor deynlri dedim...
Cmisi on yeddi il ordu sralarnda xidmt edn Qambay Vzirov sravi
sgrdn general-mayor rtbsin qdr ykslib. nsafla demk lazmdr ki, bu da
az-az hrbiy qismt olub. Xsusil milliyytc rus olmayan zabitin otuz
yanda diviziya komandiri v general-mayor rtbsi almas Sovet hrb tarixind
nadir hadisdir. Adtn baqa milltin oluna Sovet Ordusunda ali general
rtbsini istefaya xanda, qocalb ldn dnd verirdilr. O da nadir hallarda...
1932-ci ilin baharnda SSR Xalq Mdafi Komissar K.Y.Voroilovun
xsi teleqram il Moskvaya arlan Qambay Vzirovun Belorusiyadak hrbi
faliyyti yksk qiymtlndirilir. O, Xalq Mdafi Komissarnn 886 nmrli
mri il Azrbaycan da-atc diviziyasna komandir tyin olunur.
Qambay hrb sntinin tin yollarn ox byk mvffqiyytl
kemidir. Hl 1922-ci ild 23 yal Qambay lahidd Qafqaz Ordusu Hrbi
nqilab urasnn mri il la siyasi rhbr kimi batareya komandiri, Frunze adna
Hrbi Akademiyaya oxumaa gndrildi. Qambay Vzirov hrbi akademiyada
thsil alan ilk azrbaycanl idi. illik hrbi thsildn sonra o, 1925-ci ilin avqust
ayndan Birlmi Azrbaycan Hrbi-siyasi mktbinin risi tyin olundu. Onun
203

bir illik faliyyti haqqnda attestasiyasnda Qrmz Bayraql Qafqaz ordusu Ali
Hrbi Thsil Mssislrinin ba mfttii Artomonov yazrd:
Mktb risi ildiyi bir il rzind yalnz msbt keyfiyytli iinin ahidi
olduq. Byk irady, tbbskarla malikdir. zn hrmt edn, qtiyytli,
igzar v yax metodist-mllimdir. Kursantlarn, mllimlrin v komandir
heytinin hrmtini qazanb. ctimai ilrd, xsusil hrbi-elmi cmiyytd fal
itirak edir. Ali thsili var. Byk inzibati-tcrbi staj olmasa da, z qabiliyyti v
mksevrliyi saysind mktbin risi vzifsinin hdsindn tam gl bilir
(Sovet Ordusunun Mrkzi Dvlt Arxivi, Q.M.Vzirovun 157-871 nmrli xsi
ii. 1-ci vrq).
***
Milli hrbi kadrlarn hazrlanmas n grgin faliyyt gstrn Qambay
Vzirov mktbin ikinci buraxlnda Yz on yeddi adl mqalsind iftixarla
yazrd ki, fhl-kndli balalarndan hazrlanan mdavimlrimiz ordunun n yax
nnlrini davam etdircklr. Biz inanrq ki, yz on yeddi mdavimin xsind
hrbi hisslrimiz hrtrfli biliy v komandirlik qabiliyytin malik vzvod
komandirlri il tmin olunacaqlar.
Qambay Vzirov daha sonra yazrd: Milli alaylarn dy bacarn
yksltmk qarda duran sas vzifdir. Sentyabrn 15-d Azrbaycan Birlmi
Hrbi mktbindn yz on yeddi nfrin buraxlmas byk hmiyyt malik
olmaqla yana, fhl-kndli cmiyytinin geni ktllrinin diqqtini zn clb
etmy layiq faktdr. Yeni buraxl milli alaylar n kadrlar hazrlanmas v
onlarn zyinin mhkmlndirilmsi iind tamamil yeni addm olacaqdr.
1927-ci ilin oktyabrnda lkd hrbi islahatn hyata keirilmsi il
laqdar Zaqafqaziya milli hrbi ali thsil mktblri birldirilib Tiflis kr.
Hmin il o, Leninakanda yerln nc Qafqaz atc diviziyasnda qrargah risi
olur. stedadl komandir Qambay Vzirovun rhbrliyi il Azrbaycan atc
diviziyas 1929-cu ilin avqust-sentyabr aylarnda lahidd Qafqaz ordusunun ilk
manevrlrind mvffqiyytl itirak edir. Bu manevrd gstrdiyi komandirlik
mhartin gr st yazl silahla mkafatlandrlr.
1930-cu ilin noyabrnda n yax dy komandiri olan Qambay Vzirova
Belorusiya hrbi dairsindki 111-ci atc alaynn komandiri v hm d Jizdra
hr qarnizonunun risi kimi msul vziflr taprlr.
1925-ci ildn balayaraq, ona veriln attestasiya araylarnda Qambay
Vzirovun hrb sntini yax mnimsyn, la inzibat, tmiz v sayq bir
komandir olduu gstrilir. Diviziya komandiri Cmid xan Naxvanskinin,
diviziya hrbi komissar Hseyn Rhmanovun, hrbi komissar Korobkovun
tqdimatnda onun diviziyaya, htta korpusa bel komandirlik ed bilck bacar
olduu iftixarla qeyd olunur.
Onu da xatrladaq ki, Qambay Vzirovun istedadl hrbi xadim kimi
yetimsind mhur generallarmz liaa xlinskinin v Smd by
204

Mehmandarovun xsusi xidmtlri olmudur. Mhz onlarn mdrik mslht v

kmkliklri il Azrbaycan milli diviziyasnn atclar, topu v svarilri istr
Hackndd, Qarayazda, istrs d imali Qafqazda Zaqafqaziya ordusunun
taktiki tlim-mqlrind birinci yeri tutmular.
Xatirlrimd 1924-c ili yada salan liaa xlinski yazr ki,
Azrbaycan komanda heyti mktbi risinin xahii il mni ona mavin tyin
etdilr. O biri il - 1925-ci ild mktb kollektivi Surami hri yanndak drgy
getdi. Btn Zaqafqaziya hrbi mktblrinin kollektivlri buraya ylmd. tn
il burada hrbi mktblrin at yar olmudu. Azrbaycan mktbi hazr
olmadndan bu yarlarda itirak etmmidi. Bu mn ox toxundu. Silah sevn
gnclrimizin yara xa bilck drcd hazrlanmamalar mn ar gldi.
Elmi komitnin ilk iclasnda mn gstrdim ki, bel tlim vermk olmaz.
Hr kursanta atmaa birc gll verilmli v atd bu gllnin nticlrini
bildirrkn gllnin n sbb boa xdn ona izah etmli, buraxd shvi
dzltmk n ona ikinci df gll atdrlmal v i.a. Mktb risi mr verdi ki,
mavinimin tklifi protokola qeyd edilsin v ona mtlq ml olunsun. Bu
zamandan balayaraq, biz at mqind kursantlarmz i kmy baladq.
Drg toplannn axrnda bizim vzvod yar atin xd v birincilik qazand.
Mnim azrbaycanllq izzti-nfsim tmin edilmi oldu.
Diqqtli oxucu, yqin, fikir verdi ki, xatir mllifi mktb risi Qambay
Vzirovun bir df d adn kmdi. Bunun da sbbi var: liaa xlinski
xatirlrini 1942-ci ild yazb. Onda kemi mktb risi Qambay Vzirovun hbs
olunmasndan be il ancaq keirdi. Onun trcmeyi-halnda hl d xalq
dmni damas vard.
***
1935-ci il dekabnn otuzunda Azrbaycan atc diviziyasnn on be illiyi
qeyd olunurdu. Diviziya SSR Mrkzi craiyy Komitsinin qrar il Qrmz
Bayraq ordeni il tltif olundu. 1936-c il yanvarn 27-d is bir qrup azrbaycanl
sgr v zabitin xidmti Qrmz Ulduz ordenin layiq grld. Onlarn arasnda
diviziya komandiri Qambay Vzirov, komissar Cabir liyev, alay komandiri
Seyfulla Mehdiyev, kiik komandir Rhim Aslanov v lyas Verdiyev d vard. Bu
tntny gr Bakda qarnizon hisslrinin nmayii keirildi.
- ox sa olun, yay tlimind gstrdiyiniz falla gr xalq mdafi
komissar, maral Voroilov sizi saatla mkafatlandrr.
Qambay Vzirov bizi tbrik etdi. Tlimd v siyasi hazrlqda yeni
mvffqiyytlr arzulayb saat biz tqdim etdi. Sevimli komandirimin
hdiyysini bu gn d ziz yadigar kimi saxlayram.
Bu yrd Kazbek dann zirvsin hamdan qabaq mnim rotam
qalxmd. Dylri hcuma v mdafi dylrin la hazrladma
gr, Qambay Vzirov z bu mkafat mn tqdim etmidi. Qambay Vzirovun
xatirsi mnim n son drc ziz olaraq qalr. O vaxtlar onun ad hr bir
205

azrbaycanl dy n fdakarlq, igidlik rmzi idi. Siyasi mllrd, hrbi

tlimlrd onun hr bir szn bel diqqtl dinlyirdik. O, alovlu natiq olmaqla
brabr, taktiki mllrin d mahir bilicisi idi. Dvrnn texnikasn mkmml
bilirdi.
1935-ci il qdr mnim kimi ox gnc bir azrbaycanl zabitinin drdnc
Da-Atc alaynn istehkamlar rotasnn komandiri vzifsin qdr
ykslmyind unudulmaz komandirim Qambay Vzirovun byk myi
olmudur. Qambay orduda, milli birlmlrd azrbaycanl komandirlrin artmas
urunda var qvvsi il alrd.
Hrbi bilik jurnalnn nri general liaa xlinskinin ad il baldr. Bu
jurnal onun tbbs il yaranmd. Qzl sgr qzeti is komissar Cabir
liyevin tbbs il nr olunurdu. Bakda ilk ordu klubunun yaradlmas is
Qambay Vzirovun v Cabir liyevin ad il baldr. Hr ikisi mhkm dost
idilr. Heyf ki, ikisi d otuz yeddid gnahsz glllndi. Biz gnc zabitlr istr
general xlinskinin, istrs d Qambay v Cabirin hrbi mvzuda yazlarn
acgzlkl mtali edrdik.
General Qambay Vzirov, Cmidxan Naxvanski, komissar Hseyn
Rhmanov v Heydr Vzirov hrb elmind hm d hrbi nzriyyi kimi
yetimilr. Qambay rus dilin olan hrbi dbiyyatlar, nizamnamlri
Azrbaycan dilind trcm etmidi. Milli diviziya v birlmlr haqqnda hm
publisistik, hm d elmi mqallrl Qzl sgr, Hrbi bilik, Kommunist v
Bakinski raboi kimi mtbuat orqanlarnda mntzm olaraq x etmidir.
1920-ci ildn hyat v faliyytini xalqnn mdafi qdrtinin
mhkmlnmsin hsr edn Qambay Vzirov respublikann ictimai-siyasi iind
d fal itirak etmidir. Dflrl Respublika Mrkzi Komitsinin trkibin
seiln Qambay Vzirov Zaqafqaziya MK-in v SSR Mrkzi craiyy
Komitsin d zv seilmidir.
***
Tssf ki, bel hrtli srkrdmiz unudulmu, yaddan xmdr. Bir-iki
df anadan olma gn yetmiinci illrd qzetlrd qeyd olunmudur. Acnacaql
haldr ki, Qambay haqqnda yazlan quru, rksiz v partiyal olan bu mqallrin
mllifi milliyytc ermni olmudur. Bu gn onun ad birc nvanda
bdilmidir: Naxvandak 6 sayl orta mktb Qambay Vzirovun adn dayr.
1989-cu ilin fevralnda igid komandir Qambay Vzirov haqqnda Hnr
televiziya veriliinin shiflrind shbt adqdan sonra xeyli mktub aldq. Htta
vaxtil zzt xanm Qiyasbyli -Vzirovann qonusu olmu Zahid Mustafayeva
redaksiyamza glib Vzirovlar ailsinin facisindn tsirli epizodlar dand.
Redaksiyamza gln oxsayl mktublardan biri daha tsirli olduu n onun
qsa mzmunu il oxucular da tan etmk istrdim. Mktubu vaxtil igid
srkrdnin sgri olmu, indi elimizd, obamzda yax tannan asaqqal aq
Barat irvanl gndrib. O yazr: Yanvarn on drdnd olan veriliiniz d
206

baxdm (Tamaalarn xahii il Q.Vzirov haqqnda verili verdik). Hm

kdrlndim, hm d sevindim. Sevindim ona gr ki, mnim ziz komandirimi
lli ildn sonra da olsa efird gr bildim. Kdrlndim ona gr ki, o illri
xatrladm. Bu ahl vaxtmda gz yalarm saxlaya bilmdim. Verilidn sonra
btn varlm titryirdi. Siz mktubu da lim s-s yazram...
1937-ci ild Salyan kazarmasnda hrbi xidmtd idim. vvlc mn
kapitan ahtaxtinskinin yavri oldum. Diviziya komandirimiz Qambay Vzirov idi.
Vzirovun ovun adl bir at vard, ona da mn baxrdm. Bu yaraql at, sanki,
dil bilirdi. Onu el yrtmidim ki, hr shr yhrlyib-yynlyndn sonra birc
df ynglvari tpinib deyrdim: get, komandiri gtir. Yyni yhr bnd
olunmu ovun at Salyan kazarmasndan birbaa Qambay Vzirovun yaad
Nizami ksindki mnzilin glrdi. Hytd iki- df kinmyi il gliini
sahibin bildirrdi. Hr shr ziz komandirimiz Qambay Vzirovu ovun at
belc i gtirrdi. Bir df d olsun ovun n yolunu azd, n d yynini,
yhrini itirdi.
Bir gn siyasi ml keirdik. Xbr gldi ki, komandirimiz Qambay
Vzirovu hbs ediblr. Shrisi ovunun yhrlnmk vaxt glnd
kinrtisindn dayanmaq olmurdu, o dartnr, yerind oyur-oyur oynayrd. Yergy smayan ovunu gz yamla yhrlyib, hmiki kimi yynini
yhrin bnd elyib buraxdm. zldim ki, grm hara gedck. ovun at yen
birbaa Nizami ksin, komandirimizin hytin getdi. Dalnca glib grdm ki,
baaa sakitc dayanan ovun at burnu uzunu gz ya tkr. zm saxlaya
bilmyib mn d zlm-zlm aladm. Zorla onu darta-darta kazarmaya gtirdim.
He ksi minmy yaxn qoymurdu. Kinyib ah qalxan at Salyan kazarmasnn
hytini bana gtrmd. Qrargah binasna yaxnlar, tkrpdici ssl bir-iki
az kinyib, gtrlrd klub trf, mq meydanna, hytd fr-fr frlanrd.
Sanki dil glib han mnim komandirim? - dey nal kirdi. He ks ovun
ata baxa bilmirdi. Ham qulan tutub iriy qard. Bir hfty yaxn he n
yemyib, nal kn ovun rlyib ld.
Bax, bu hadis oldu, mni sizin verilidn sonra zlm-zlm aladan...
KOMSSAR HEYDR VZROV
Zlmt geclrin birind orn voron man komissar Heydr Sadq olu
Vzirovun hytind dayand. Mandan dn klgnin biri ld - qap
aznda dayanb, ikisi srtl ikinci mrtby qalxd. Evi lk-vlk eldilr,
qorxudan titrn krplr mhl qoymadlar. killri, lyazma v sndlri
ydrb kndirl baladlar. Gicgahlar yenic aarm kii mein qovluu ab
hbs orderini stolun stn qoydu, naqann llsini onun son shifsin diryib
burdan qol k - dedi. Komissar Heydr Vzirov bir klm danmadan qol
kdi. Bilirdi ki, danman, mdafi olunman xeyri yoxdur. miolu
207

Qambay apardlar, ailsini hbs etdilr. Naxvandak uzaq-yaxn Kngrli

qohumlar da apardlar... ndi d nvb mnimdir. O, inelini geyindi. vvlc
drd yal qz Elmiran pd. Uaq tir-tir titryirdi, boynuna sarlb boula-boula
alad. Onu zorla zndn qoparb, anas Leylaya verdi. z adn qoyduu byk
olu Heydrin alnndan pb astadan anandan, bacndan muayat ol. Yax,
aybd, sn ax kiisn - deyib, z d doluxsundu.
Qambayn misi olu komissar Heydri belc sorusuz-sualsz apardlar.
Kpk le dadanan kimi onlar da harda xalqmzn yax oullar, adl-sanl
nsillri vardsa, onlara hcuma keib tmizlm aparrdlar. Belc, 37-ci illrin
ar zrbsi xalqmzn milli tarixin, btn sahlrd - dbiyyat, incsnt, knd
tsrrfat, snaye v n balcas hrb tariximiz ox dhtli zrblr vurdu. Hr
gec bir komissar, hr gec yksk rtbli zabit, hrbi komisar gedr-glmz
gndrilirdi. gr o illrin haqsz qrnlar olmasayd, indi ne-ne general,
admiral oullarmzn an-hrti il fxr edrdik. Stalin, Beriya v Barov
vhiliklrinin ehtirasnn qurban olan zabitlrimiz gnahsz olaraq hbs edilib
Sibirin, Qazaxstann hyat niansi olmayan qarl llrind, dar v havasz, bir
nfrlik kameralarda stn min cr yalan, r atlmaqla mhkmsiz v qanunsuz
glllndilr.
yirminci illrd respublikamzda ilk hrbi mktblrin yaradclarndan biri
v liheydr Qarayevdn sonra ikinci respublika hrbi komissar (1924-26-c
illrd) olan Heydr Vzirovu 1937-ci ild Respublika Torpaq komissar ilynd
pantrkist ad il hbs etdilr.
Grkmli airimiz, mrhum Qasm Qasmzadnin yaddandan:
- Onda mnim on -on drd yam vard. O ilin tlatml gnlrini indiki
kimi xatrlayram. Kndd ox nfuzlu saylan, szken xsiyytlr bir-bir
dnlnirdi. Bir hadis gzmn qabandan getmir. Grk ki, Azrbaycanda Sovet
hakimiyytinin ildnm idi. Kndd tntnli yncaq keirilirdi. Klub azna
kimi dolmudu. Biz mktblilr yerimizi yallara verib ayaq st dayanmdq. O
zaman hr mruzdn, xdan sonra yerdn rhbrliyin, xalq komissarlarnn
nin yaasnla balayan ar demk dbd idi. Mruz qurtaran tk alqlar
baland. Bir nfr kolxozu - suu Hseyn ayaa qalxb dedi: Yaasn
Azrbaycann Torpaq komissar yolda Vzirov!. Onun alq tkmseyrk
pikl qarland. Sn dem, bir gn vvl Vzirov xalq dmni kimi ifa
edilibmi. Bir-iki l alan da bundan xbrsizmi. Ryast heyti bir-birin dydi.
Sdr ayaa qalxd:
- Vtnda, shvini geri gtr!
Suu Hseyn aba qald:
- Vzirov yoldaa n olub ki, shvimi geri gtrm?
-Demk, bilmirsn n olub?
-Bilmirm...
-Baa salarlar bilrsn...
208

clas yekunlad. Daldlar. Suu Hseyn d belini gtrb, pambq

sulamaa getdi. Aradan iki saat kemmi klubun qarsnda iki man dayand.
Taxta qoburlu, onatlan tapanal zhmli adamlar tkldlr. Az sonra alvar
dizincn irmkli, ayaqlar palql suu Hseyni milisioner qabana qatb
gtirdi. l-ayan yudurtdular. Evindn ayaqqabsn v bir hftlik azuqsini
gtrtdrb mana mindirdilr. Kii ab qalmd. El hey soruurdu:
-Ax yolda Vzirova n olub ki?!
-Gedrsn yanna, zndn soruarsan ki, sn n olub?
Suu Hseyn o gedndi ki, gedib, xbrsiz-trsiz...
***
Otuz yeddinin ac burulanlarnda bel mrvtsiz, qansz hadislr, hbslr
ox olub. ox aillr basz qalb, evi talan olunub.
Axam ailsi il birg am elyib yatan ata, shr xalq dmni xb.
Sumbatovlarn, borovlarn, markaryanlarn, qriqoryanlarn murdar llri suu
Hseynlrin gnahsz qann axdb. Haqqnda shbt admz n Qambay, n d
Heydr Vzirovlarn ailsindn bir nfr bel sa qalmayb. Srgnlr, hbsxanalar
onlar saalmaz xstliy yoluxdurub vaxtsz mhv etdi.
1913-c ildn balayaraq mrnn sonunadk xalqna sidq rkl xidmt
edn Heydr Vzirov bu gn qdr unudulmu, yaddan xmdr. Azrbaycan
Sovet Ensiklopediyasnda onun ad he olmasa bir cml il d xatrlanmr,
xidmtlri ndns danlr. Onun unudulmann ilkin sbblrindn birini biz rus
dilli sndlrd grrk. ox vaxt Qambay Vzirovla onu qarq salrlar. Rus dilli
sndlrd Heydr ad da Q hrfil yazlr, Qambay da. Hr ikisi d hrbi olub.
Ona gr d bir ox tdqiqatlar Heydrin xidmtlrini bzn Qambay Vzirovun
adna yazblar. Bu gn qdr komissar Heydr Vzirovun n anadan olmasnn
ildonm qeyd olunub, n d onun ad bdildirilib.
Heydr Sadq olu Vzirov 1893-c ild Naxvann qdim Nehrm
kndind ziyal ailsind anadan olub. lk ibtidai thsilini o vaxtn qabaqcl maarif
oca olan Trbiy adl suli-cdid mktbind alb. Heydr Vzirov hmin
mktbd mhur dbiyyatnas ziz rifl, teatr xadimi Rza Thmasibl birg
oxuyub. Mktbin hamisi mhur maarif xadimi Mmmd Ta Sidqi idi.
Naxvanda suli-cdid mktbini bitirdikdn sonra atas Sadq, Mmmd
Ta Sidqinin mslhti il balaca Heydri rvan seminariyasna qoyur.
Seminariyan mvffqiyytl bitirn Heydr 1913-c ild gimnaziyann
skkizinci sinfin imtahan verir. Birinci Dnya Mharibsi balandna gr az
mddt gimnaziyada oxuyan Heydr Vzirov sfrbrliy alnaraq qsa mddtli
hrbi mktbd thsil alr. 1915-ci ilin iyun aynda kiik zabit rtbsi il Qalitsiya
urunda dylrd sir dr.
il alman sirliyind qalan Heydr Vzirov 1918-ci ild Rusiya il
Almaniya hrbi sirlri dyind yarallar srasnda Trkiydn kerk Qafqaza
qaydr.
209

1918-ci ilin noyabrndan Azrbaycan Demokratik Respublikasnn Milli

Ordusunda kiik komandirlr hazrlayan mktbd mllim ilyir. 1920-ci ilin
aprel evriliindn sonra Heydr Vzirov v hrbi mktbin kollektivi
boleviklrin trfin keir. Hmin ilin iyun aynda o, partiya sralarna qbul
edilir.
Komissar Heydr Vzirov bundan sonrak btn urlu hyatn milli hrbi
kadrlarn hazrlanmasna srf edir. Onu Hrbiyy mktbinin risi tyin edirlr.
Hl iyirminci illrin sndlri gstrir ki, komissar Heydr Vzirov
komandir rfini yksk tutmu v bu ad hrmtl damdr. Onun byk
bacarqla rhbrlik etdiyi Azrbaycan Birlmi Hrbi Mktbinin mdavimlri
Grcstanda meneviklr, Ermnistanda danaklara qar hrbi mliyyatlarda
fal itirak etmidir. Azrbaycan nqilab Komitsinin sdri Nriman Nrimanovun,
Xalq Hrbi v Dniz komissar liheydr Qarayevin verdiyi mr v sndlrd
bunu aydn grmk olur.
liheydr Qarayevin Azrbaycan Mrkzi craiyy Komitsin gndrdiyi
29 iyun 1920-ci il tarixli raportda deyilir: Mnim adm dayan (hmin illrd
hrbi mktb korpus komandiri liheydr Qarayevin adna idi - .N.) hrbi
mktbin risi yolda Vzirov Heydr Sadq olu mktbin tkil olunmasndan bu
vaxtadk z vzifsini mstsna fdakarlqla yerin yetirir. inin hdsindn
bacarqla gln bir komandir kimi Heydr Vzirovun tltif olunmasn xahi
edirm.
Vzirov yolda bada olmaqla mktb tam trkibd Quba, Gnc v Qazax
qzalarnda, habel Qarabada danaklara qar dylrd bir ne kursantn v
bir qrmz komandirini itirib. Mktbin sonuncu yr Grcstana, Qzl
Ordunun Tiflis irlilyii zaman olmudur. Buna gr d hrbi mktb Qrmz
bayraqla tltif olunmudur. Mktbin komandiri Heydr Sadq olu Vzirovun
Qrmz Bayraq ordeni il tltif olunmasn layiq bilirm.
Heydr Vzirov 1923-c ild Qrmz Bayraq ordeni il v 6197 nmrli
Fxri Frmanla tltif olunmudur. Komissar Heydr Vzirov hrbi sahd
gstrdiyi falla v qzalarda banditizm qar mbarizy gr dflrl
qiymtli silahla mkafatlandrlmdr. Respublikamz n ar illr olanda
Heydr Vzirov mrd, mbariz dvlt xadimlri v mhur generallarmz liaa
xlinski, Smd by Mehmandarov, mayor Hac aa brahimbyli il birg
ilmidir. yirminci illrd Azrbaycanda ilyn general-leytenant Aleksandr
Todorski sonralar Bakinski raboi qzetind (22 fevral 1958-ci il) bir sra
grkmli Azrbaycan oullarnn vzsiz xidmtini xatrlayaraq yazrd: llr
kes d, mn hrtrfli hrbi biliy malik olan, yaraql, vqarl Azrbaycann o
vaxtk hrbi komissar Heydr Vzirovu yax xatrlayram. Qlbn tmiz, xalqn
rkdn sevn Heydr yorulmaq bilmdn alqan adam idi.
stedadl srkrd, SSR Hrbi Thsil Mssislri Ba darsinin risi,
komkor .E.Yakir 1925-ci ilin martnda hrbi mktblrin v Azrbaycan
210

diviziyasnn taktiki hazrln yoxlamaa glnd hrbi milli kadrlarn

hazrlnda Heydr Vzirovun xidmtini xsusil qeyd etmidir.
Xatrladaq ki, hmin illrd Heydr Vzirov bir ne mhm vzifd
ilmidir: Azrbaycan Sosialist ura Cmhuriyytinin Hrbi komissar idi. O hm
d mtbuatda hrbi mvzularda maraql yazlarla mntzm olaraq x edirdi.
Qzl sgr qzetind hrbi tlimin keirilmsi, hrbi drslrin keyfiyyti, dy
taktikas, hrbi nizamnamlrin hazrlanmas v ap bard maraql yazlarn
mllif idi.
Cmi 44 il mr srm komissar Heydr Vzirovun bir hrbi kimi
xalqmz qarsnda vzsiz xidmtlri var. O, 1925-ci ild Gyay Qza craiyy
Komitsinin sdri, 1927-ci ild Zaqafqaziya Sosialist Federativ ura Cmhuriyyti
Xalq Torpaq komissar, 1933-c ild is Azrbaycan SSR torpaq komissar tyin
edilir.
Otuzuncu illrd lkd Stalinin cza tdbirlri snayeni, knd tsrrfatn,
elm v maarifi gedn sald. Sovet Ordusu da, Azrbaycan milli diviziyas da
znn n yax komandirlrini itirdi. Diviziya komandirlri Cmid Naxvanski,
Qambay Vzirov, komissar mistan yyubov (Sar mistan - .N), polkovnik
Seyfulla Mehdiyev, Murtuz Talbzad, Abdulla Mlikov kimi oullar repressiyann
qurban oldular.
1937-ci ild Azrbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarlnn nvanna
ksinqilab burjua, millti-syankar, terroru-ziyankar tkilatn ii adl saxta
bir ittiham yaradld. Bu azm kimi, xsn komissar Heydr Vzirovun iin bir
sz d lav eldilr:Pantrkist. DN ayr, NKVD iilri bu sz ona gr lav
eldilr ki, bu bard komissarla dopros aparmaa ld tutarl sas olsun. Ax,
Vzirov Birinci Dnya Mharibsindn qaydanda Trkiydn keib glmidi. On
skkizinci ild msavatn hrbi mktbind ilmidi, stlik d onun msavat
ordusunda birg ildiyi zabitlrin oxu Trkiyd zlrin snacaq tapmdlar.
Bu saxta ittihamlarla komissarln bir ne mkda v komissar Heydr Vzirov
ailsi il birg mhv edildi.
1937-ci iloktyabrn 13-dn 14-n ken gec general Qambay Vzirovla
birg 26 nfr yksk rtbli azrbaycanl hrbi glllndi.
1938-ci ild Mircfr Barovun Moskvaya gndrdiyi bir hesabat
oxuyanda adamn inanma glmir. Tssfki, bu faktdr v n balcas snddir.
Ona inanmamaa haqqmz yoxdur. Orada yazlr ki, 32 rayon partiya komitsinin
katibi, 28 rayon icraiyy komitsinin sdri, 18 xalq komissar v mavinlri, milli
diviziyann 88 komandiri v hrbi-siyasi iilr hbs edilrk xalq dmni kimi
mhv edilmilr.
SAHB XANIMLA SHBT
Bak, lsgr lkbrov ksi, Dadaovlarn mnzili. Bura komissar
Soltanhmid Paayevin krkni Xeyrullann evidir. Eidnd ki, 37nin haqsz
211

qurban olan komissar Soltanhmid Paayevin hyat yolda Sahib ana qz Rfiq
xanmgilddir, nv-nticlrini grmy glib, fikirldim ki, hyat yoldann
mr yolunu ondan yax biln ikinci bir adam tapmaq hllik qeyri-mmkndr.
Hllik ona gr deyirik ki, bizim yazmzdan sonra, blk, onunla birg ilyn
kemi hrbiilrdn kims Soltanhmidin faliyytindn daha trafl mktub
yazb, mlumat verck.
Onu da xatrladm ki, Sahib ana 1932-ci ildn partiyann zv olub. ri
tutulandan iyirmi il sonra yenidn onu partiya sralarna brpa ediblr.
- Sahib ana, hyat yoldanz Soltanhmid gnahsz olaraq hbs edilnd
uaqlarn ne ya vard?
- Olum Rfiqin 10 ya vard. Onu ox tez itirdim, Rozann 8, Elmirann 5,
Rfiqnin is cmi 1 ya vard. Bir szl bir oul, qz anas idim. Soltanhmid
tutulandan sonra zm itirmdim. Dyantimi saxladm. Onlar min bir ziyytl
d olsa bytdm. Oxutdum, ali thsilli eldim. Tkc ciyrparam Rfiqi itirdim.
ndi yeddi nvm, drd nticm var. Sa olsunlar, all balalard. Hams ali thsil
alblar. Tahir ali thsilli hkimdir, Glnar elmlr namizdidir.
- O vaxtn qara gnlrindn yaddanzda n ox hans mqamlar qalb?
- 1926-c ild Soltanhmidl ail qurduq. Xobxt d yaayrdq. O,
komissarlqda ilyirdi. El-obada yax hrmti vard. ox kemdi, onu amaxya
hrbi komissar tyin etdilr. Otuz yeddinci il glib atd, gnd bir xbr xd:
Filanksi apardlar, filanks xalq dmni xd. Bu filanks deyilnlrin d
hams hrmtli, partiyaya sadiq, xalqn sevn adamlar idi. Ham qorxu iind,
skskd yaayrd. Axam olub, qaranlq dnd, bir aqqlt, bir ss eidnd
deyirdilr ki, filanksi aparmaa gliblr. O orn voron deyiln man n qdr
yax oullar aparb mhv eldi. Eh, uzun drddir, bala.... N qdr gnahsz
adamlarmz xalq dmni lksi il glllndi.
- Soltanhmid hbs ediln gn, il, yqin ki, yadnzdadr. Bu mdhi hadis
n vaxt olub?
- 1937-ci ilin avqust ay idi. Daha dqiq, avqustun 17-si idi. Mn
balalarmla Sulut kndin getmidim. Soltanhmid d axama qaytmal idi.
amaxda yncaqlar vard, lngidi, glmdi. Shrisi Rozann ad gn idi.
Tezdn glmy sz vermidi. Kndd, tan mllimgil gedib patefonu istdim,
nlnmy. Min cr bhan gtirib vermdi. Mn ox mmmal, ikibal cavab
verdi. Kor-peman geri qaytdm. Yolda milis iisi lrf rast gldim.
amaxdan glirdi. Hal-hval tutmaq istdim. Ban aa salb xcaltl birc
bunlar dedi: Dadam Soltanhmidi tutub apardlar. Daha sonras yadmda
deyil...
Shrisi yb amaxya qaytdq. yrndim ki, onu yncaq vaxt
aparblar. Onunla birg amax Rayon Partiya Komitsinin birinci katibi Xlf
Hseynovu, ikinci katibi Avalovu, torpaq bsinin mdiri Yuxanovu, alt nmrli
212

rablq sovxozunun direktoru lisahib Mmmdovu, rayon prokuroru hmd

mirovu, Padar Knd Sovetinin sdri Babal Bkirovu da hbs etmidilr.
Bir szl, amax ziyallarna sprg kirdilr. Kimin evind rb lifbas
il kitab, lyazmas taplrdsa, pantrkist, panislamist damas il czalandrlb
hbs edilirdi.
NKVD-nin sdri abanbyovdan evimizin aarn istdim. Qapmza qfl
vurmudular. Sumbatov-Topuridze d orada idi. Mn trs-trs baxb: Deysn,
z ayanla glmisn, rdd ol burdan, bu saat sni d hbs edrm deyib zndn
xd. O gndn hyatmn facisi balad....
- Sahib xanm, Soltanhmidin gnah n oldu?
- Sonralar yrndim ki, bir ambardan dymkl Soltanhmidin zn ahid
ediblr. Guya o deyib ki, biz komissarn kabinetind, evind tez-tez yncaq
keirirdik. Komissar Paayevin rhbrliyi il silahl syana hazrlardq. O, biz
gll atma yrdirdi. Komissar Paayev mni skrliy ona gr gndrmdi ki,
tkilatn iind yaxndan itirak edirdim. Tkilata silah mn tapb alrdm.
- Grmy nec, icaz verirdilrmi?
- Yox. Ayda iki df yemk gtrrdlr. Yemk, rzaq aparmaq
qadaan idi. Ancaq dyimk n paltara icaz vard. Bir df bir nfr n yollasa
ondan barmaq boyda kaz gtirdi. Yazmd ki, Sahib, mn xalq dmni
deyilm. Mnim vicdanm tmiz v lksizdir. Bunlar balalarmza da baa sal ki,
gzklgli bymsinlr. nc df dalnca gednd dedilr ki, 20 il hbs
czas ksilib. Dalnca da lav eldilr ki, riniz glllnib, daha glmy
bilrsiniz....
Glllnmk szn eidnd alm bamdan xd. Handan-hana zm
l aldm. Dmnlrin hatsind olduumu xatrladm. Krplrimi fikirldim.
Sa olsun, yaxn-uzaq qohumlar, o tin illrd gizli d olsa xalq dmninin
ailsin arxa oldular.
Soltanhmid Paayevin mr yolda Sahib xanm o arl-acl illr
qeyrtl, kii dyanti il dzm, vladlar Rozan, Elmiran, Rfiqni bydb
rsy atdrm, komissar rinin, nfuzlu ziyal nslinin adna layiq vfal mr
yaamdr.
llrin zabndan sa qar kimi aarm nurani Sahib ana il shbt ednd
elimizin mdrik sntkar Abbasqulu aa Bakxanovun szlrini xatrladm
Namuslu qadn kii n el bir srvtdir ki, onun misli yoxdur.
Onu da xatrladaq ki, Soltanhmid Cbrayl olu Paayev 1898-ci ild
amaxda ziyal ailsind dnyaya glib. lk thsilini amaxdak realn
mktbind alan Soltanhmid sonralar Bakdak Azrbaycan hrbiyy mktbini
bitirib. Zabit kimi ordu sralarnda sidq-rkl xidmt edn Soltanhmid Baskal
Qsb craiyy Komitsinin sdri, Gyay hrbi komissarlnda komissar
kmkisi (1925-30-cu illrd) ilmidir. Yax hrbi faliyytin gr dflrl
213

mkafatlandrlan Soltanhmid mhur airimiz Mhmmd Hadinin domaca

xalas oludur.
Komissar Soltanhmid Paayev 1938-ci il yanvarn 3-dn 4-n ken gec
glllnmidir.
1991-ci il
GENERAL CMD XAN NAXIVANSK
(Sonuncu Kngrli general)
Azrbaycan z suverenliyi, tam azadl bard fikirlirs, o ilk nvbd
z milli ordusu, Milli zabitlri bard fikirlmlidir. Mn bunlarn hamsn
dnrdm..
yirmi be il nc mn Azrbaycanda vvllr he vaxt oxar, analoqu
olmayan ixtisasladrlm hrbi orta mktb yaratmaq haqqnda fikir irli srdm.
Bu mktbi yaratdq. Dorudan da, mnim hyatmda grdym ilr irisind bu
addm, bu ii, bu tbbs o dvrdn artq iyirmi be il kendn sonra zm d
yksk qiymtlndirirm.
Heydr liyev
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
(1990-c ild verdiyi msahibdn)
Hr eyin ilki gzl v yadda qalan olur. lk mllim, ilk general, ilk
kosmonavt, ilk mhbbt... Bunlar ilk vlad qdr irin v zizdir. Bu gn hrbi
qdrt tariximizin zabit heytindn sz dnd istr-istmz general Cmid xan
Naxvanski adna hrbi litseyin mzunlarn yada salrq.
Fxr etmliyik ki, Cmid xann inelindn xm bu zabitlr suveren
Azrbaycan Milli Ordusunun sralarnda torpaqlarmzn qsbkarlardan
tmizlnmsi urunda rfl vurumular.
1918-ci ilin iyun aynda mhur srkrdmiz liaa xlinski Gncd
Milli yunkerlr mktbinin banisi olmudur. Totalitar rejimin mngnsind ikinci
df bel bir mktbin 1971-ci ild yaradlmas Heydr liyev qismt oldu.
lbtt, o dvrn ac ab-havasn udanlar yax bilirlr ki, hmin illrd Milli zabit
heytinin yetidirilmsi n ninki mktb amaq, htta bu bard fikirlmk
bel byk csart v risk tlb edirdi. Btn zamanlarda xalqn dnn Heydr
liyev haql olaraq milltimizin sonsuz mhbbtin layiq xsiyytdir.
Cmid Naxvanski Kngrli nslindn olan axrnc generaldr. Onun
general babalar Ehsan xan, Klbal xan, Hseyn xan v smayl xan qoca
yalarnda z cllri il vfat ediblr. Tale Cmid xana cmi qrx il mr
qismt eldi. Onun da 26 ilini hrbi faliyytd keirdi. mrnn n qaynar
anda otuzuncu illrin haqsz qurbanlarndan biri oldu. Gnah da bu idi ki,
qarda Davud xan v Klbal xan randa ah qvardiyasnda xidmt edirdi. Guya
214

Cmid xan da balq etdiyi casus txribat dstsi il onlarla sx laq

saxlayrd. Azrbaycanda ura hkumti qurulanda hr iki qarda rsmi kild
icaz alb rana getmidilr. Tezlikl ran ordusunda ad-san qazanb yksk rtb
almdlar. Lakin otuzuncu illrd ahnah onlara inamn itirdi. Sbbi qardalar
Cmid xan Naxvanskinin Qzl Orduda briqada komandiri olmas idi. Vaxtil
onlarn ata-babalar rus qounlarnn trkibind ran ordusuna qar vurumudular.
Grnr, ahnaha bu mlumatda da atdrlbm... Ona gr d ah onlar
gllltdirdi. Bu tayda, 1938-ci ilin maynda Cmid xan hbs edildi. Hmin ilin
avqustun 26-da glllnnd artq drd il vvl qardalar randa qtl yetirilmidi.
Onda C.Naxvanski Moskvada M.Frunze adna Ali Hrbi-Siyasi Akademiyann
mumi taktika kafedrasnn risi kimi yksk vzifd ilyirdi.
1938-ci il avqustun on ikisind Sovet Hkumtinin qat dmni,
mqssir Cmid xan Naxvanskiy olunan ittihamnamdn:
Birinci: - Azrbaycan Milli Mrkzi adlanan Azrbaycan antisovet millti
tkilatn fal itiraksdr. O, tkilata Qarayev trfindn clb olunmudur.
kinci: - Azrbaycanda Sovet hkumtinin devrilmsi plannn
hazrlanmasnda v Azrbaycann Sovet ttifaqndan ayrlmasnda fal i aparm,
Azrbaycanda hrbi syan plann xsn z hazrlamdr.
nc: - ran ordusunda xidmt edn qarda, mhacir Klbal xanla laq
saxlamdr. Azrbaycanda syan balarkn mhacirlrdn ibart kmk mqsdil
qardana hrbi dstlr gndrmk taprn vermidir.
Drdnc: - 1931-ci ild hbsdn azad oldunduqdan28 sonra Moskvaya
glrk Qarayevl yenidn laq yaratmdr. Azrbaycan Milli Mrkzind
antisovet faliyytini daha da gclndirmi v mrkzin ilrind yaxndan itirak
etmidir.
Beinci: - Antisovet hrbi qsdl bilavasit laq saxlam v onlara
Azrbaycan Milli Mrkzin konkret kmk gstrcyi bard razlq vermidir.
Altnc: - 1921-ci ildn 1926-c il kimi casusluqla mul olmu, Az.
Pambnn kemi sdri Mmmd Hacyev vasitsil qarda Klbal xana ordu
barsind (RKKA) tam mxfi mlumatlar vermidir.
Bu ittihamnamlrdn on drd gn sonra SSR Ali Mhkmsinin Hrbi
Kollegiyas bal mhkm iclas keirdi. Hrbi Kollegiyann sdri V.V.Ulrixin v
3 nfrin ahidliyi il cmi 15 dqiq kn mhkm iclas saat 1250-d general
Cmid xan Naxvanskiy lm hkm oxudu. Hkm oxunandan sonra ona son
szn demyi tklif etdilr. Dylb ar yaralar alm Cmid xan kklykkly danmaa utand. Bir d ki, r v iftira dolu lm hkm ksilndn
sonra vida szn demyi xan kimi qruruna sdrmad. Hmin gec onu
Moskvada gllldilr...
28

Cmid xan antisovet millti tkilatn fal zv kimi birinci df 1931-ci il fevraln 22-d
Zaqafqaziya Ba Siyasi darsinin xsusi bsi Tiflisd hbs etmidi - .N.

215

***
Onun dalnca gec gldilr. Axtar aparmaq n ahid grk idi.
Dalandar ahidlik etmkdn boyun qard: Kim olsayd gedrdim, birc
Naxvanskidn baqa. Mn onun gzn nec baxaram? Hbs bard orderl
qara Emkada glnlrdn biri pilllri tlsik qalxd. Qapn aan ev sahibsin
hvlank dedi: Qiymtli nyiniz varsa, gizlyin. Qzl ordunun xan nsilli briqada
komandiri Cmid Naxvanski pula, mala qtiyyn tamah salmayan, bir insan idi.
Vidalaarkn o, qz Aliynin yuxulu gzlrindn pd, arvadn barna
basd: zndn v uaqlardan muayat ol. Mnim he bir gnahm yoxdur.
Tezlikl qaydacaam dedi.
O, uzun illr kendn sonra qaytd. Qaytd ki, xalqn yaddanda bdi
qalsn (Qreqori Akselrod, Xan nsilli briqada komandiri, Nedelya qzeti
17, 1988-ci il).
Represiya illrind haqsz glllnn briqada komandiri Cmid xan
Naxvanski, diviziya komandiri Qambay Vzirov, komissar Heydr Vzirov,
Cabir liyev, polkovnik Clil liyev, Seyfulla Mehdiyev, Qalib by Vkilov v
Soltanhmid Paayevin sndlri il tan olanda, sa qalan masirlrdn generalmayor Akim Abbasovun, professor yyub sgrovun v onlarn ail zvlrinin
xatirlrini dinlynd yanb-yaxlrsan. Adam yandran odur ki, bu igid
komandirlrin faliyytind yeni qurulua qar hardasa zrrc inamszlq, shv v
bdrmlr tapa bilmirsn. Bs haqsz qan niy axdlb, onlarn aillri
srgnlrd niy min bir ziyyt kib? Stalinin shablri - Beriya, Barov bel
grkmli hrbi xadimlrimizi qanl tmizlm mannda niy mhv ediblr?
Suallar, suallar... Onlara cavab tapmaq tindir.
Otuzuncu illrd balar doradlar ki, bylr salb, bhrsini yemk olmaz.
Mlklri uurdular ki, aalardan, xanlardan qalb. Mscidlri balayb Allahszlar
ittifaq yaratdlar. Oullar hbs edib ldrdlr ki, nsli by olub, xan olub.
Msavat hkumtin qulluq edib.
Bu gn tarix bu shvlri etiraf edrk otuz-qrxnc illr dvrnd v llinci
illrin vvllrind repressiya qurbanlarna brat verir. Onlarn rin abidlr
ucaldr, klr, meydanlara adlar verilir. Nhayt, gnc nsil gec d olsa
grkmli ata-babalarnn xatirsi nnd mnvi borcunu yerin yetirir.
He bir casus-txribat dstsi olmayan (slind bel bir dst yox idi),
randak qardalar il he vaxt mktublamayan Cmid xan da o vaxt ox adi bir
hala evriln mdhi czann qurban oldu.
TALI LLRN HYCANI
...Naxvanda mtrqqi ziyallar az deyildi. Kngrli nslindn olanlar da
mn ehtiramla yada salram. Bu nsildn bir sra mhur ziyallar yetimidir.
Byk xan, general smayl xan, Hseyn xan, Cfrqulu xan, Mmmdqulu by,
216

Mmmd aa ahtaxtinski, rssam Bhruz Kngrli buna misal ola bilr.

Naxvanllar bu adamlara inanr, onlara mkl bir id mracit etmkdn
kinmirdilr. Onu da qeyd edim ki, mhur general Cmid xan Naxvanski d
bu nslin layiqli nmayndsidir.
li Sbri (1892-1983)
nair, trcmi
Haqqnda shbt admz Kngrlilrin xan nsli Azrbaycan hrb
tarixin qzl shiflr yazm Cmid xan 1895-ci il avqustun 15-d dnyaya bx
etdi. O, yeddi yana atanda anas Frntac xanmdan Azrbaycan dilind
yazma, daysi Anna vanova Nikolayevadan is rus v fransz dillrind
danma yrnmidi. Rus ordusunun zabiti olan atas Cfrqulu xan skkiz yal
Cmidi Tiflisdki yunkerlr mktbin qoydu, 1914-c il noyabrn 8-d onu Qrbi
Ukraynadak Yelizavetqrad (indiki Kirovqrad - .N.) qvardiya mktbin
gndrdilr. 1914-c ild praporik rtbsi il hmin mktbi bitirdi. Birinci
Dnya mharibsi balananda imperiyann mslman halisindn tkil olunmu
tatar svari eskadronunun komandiri tyin olundu. Cmid xan Naxvanski z
hrbi mharti il ilk df Birinci Dnya mharibsind ad-san qazanmd.
Brusilov cbhsinin yarlmasnda itirak etmi, Mqdds Georgi ordeninin
drdnc drcsi il tltif olunmudur. Avstriya v Rumniyann cbhlrind
df yaralanan Naxvanski igid bir svari zabit kimi 1916-c ilin fevralndan
1917-ci ilin yanvarnadk xidmti mddtind gm silahla tltif edilmi v
ikinci, nc v drdnc drcli Mqdds Anna, ikinci, nc drcli
Mqdds Stanislav ordenlri il mkafatlandrlmdr.
Cnub-qrb cbhsi dadld. tab-rotmistri Naxvanski balq etdiyi
svari alay il birg doma Azrbaycana qaytd.
1918-ci il sentyabrn 15-d Trk qounlar Azrbaycan lahidd Korpusu
il birg Bakn dmnlrdn tmizldi. lahidd Korpusun sralarnda
Azrbaycann mstqilliyi urunda Cmid xan da inamla vuruurdu. Fsunkar
Qaraban ua hrind yerln Cmid xan Naxvanskinin alay 1920-ci ilin
martnda danak tr-tkntlrin v daxili dmnlr qar dy
mliyyatlarnda fal itirak etdi.
Azrbaycanda Sovet hakimiyyti qurulandan bir ne gn sonra Respublika
Xalq Komissarlar Sovetinin sdri Nriman Nrimanov uaya tcili teleqram
gndrdi. Milli Ordu hisslrinin tkilin balansn. Cmid Naxvanskinin
komandirlik etdiyi ikinci Qaraba svari polku knll olaraq sovet ordusu
trfin kedikdn sonra birinci fhl-kndli polku ad il XI Ordunun trkibin
daxil edildi. Podpolkovnik Cmid xan Naxvanskinin z is ilk Azrbaycan
Birlmi Komanda mktbinin ris mavini, az sonra is risi tyin olundu. gid
komandir kimi ilk gnlrdn lyaqtl xidmt edn C.Naxvanskiy hmi
msbt xasiyytnamlr verilmidir.
217

stedadl srkrdnin xalqna, Vtnin sdaqti, yksk hrbi biliyi XI

Ordunun komandan M..Levandovski, Hrbi nqilab urasnn zv
S.Orconikidze, Azrbaycan Hrbi Dniz Xalq Komissar liheydr Qarayev
trfindn yksk qiymtlndirilmidir.
1921-ci il martn 14-d ordu komandan M..Levandovskinin Cmid
Naxvanskiy verdiyi xasiyytnamd oxuyuruq:
Korpus da daxil olmaqla btn hisslr operativ, taktiki chtdn
komandanlq etmy tam layiqdir. Sakit, tmkinli, fal v tbbskardr.
Azrbaycan MK-in v Zaqafqaziya MK-in trkibin seilmidir. Diviziya
komandirliyi vzifsin tam uyundur. llr kedi. Qzl Ordunun mhur
komandirlrindn biri olmasna baxmayaraq, otuz yeddinci ilin qara tufanlarnda
M..Levondovskiy d inam, etibar azalb yox drcsin endi. 1938-ci ilin
martnda onu da hbs etdilr. Martn 23-d ekistlr ondan zor gcn Cmid
xann leyhin bel bir ifad aldlar:
Mnim Cmid xan Naxvanski il 1927-ci ildn yaxn dostluq laqm
vardr. El o zaman - 1927-ci ild Naxvanski Azrbaycan MK-nn kemi katibi
Qarayev (liheydr Qarayev - .N.) trfindn burjua-millti ksinqilabi tkilata
clb olunmudu. Bu bard mn xsn Qarayev z demidi. Eyni zamanda o,
mn bildirmidi ki, Naxvanskinin nfuzunu orduda artrmaq n onu Sov. KP
sralarna keirmk lazmdr.
Qarayev z kabinetind mn kollektivin zmantini z imzas il
hazrlamd. Xatrlaya bilmirm, deysn, Bak hr partiya komitsinin kemi
katibi Levon Mirzonyan da ona imza atmd. Az. K/ B/ PMK-nn Naxvanskiy
hsr olunmu iclasnda qrar qbul olunmudu ki, mn xsn aq kild
onunla shbt aparmalyam.
Mn Cmid Naxvanskini Avropa mehmanxanasna z yanma
ardm. Ona aid olan ittihamlarn hamsn dedim. Yni ki, onun qubernator
ilyn misi il laqlri v casusluq ilri barsind danaraq ittiham etdim.
Naxvanskini qorxutduqdan sonra mn ona mniml birg kemi zabitlrin
ksinqilabi tkilatn zv kimi ilmyi tklif etdim. Naxvanski razlq verdi.
Mn ona mslht grdm ki, bhlri z zrindn gtrmk n yncaqlarda
x etmk, riyakarlq edrk szd Sovet hkumtini mdafi etmk mvqeyind
durmaldr. Bundan sonra Naxvanski mn bildirdi ki, onun trfindn tkilata
Azrbaycan alaynn kemi komandiri Veysov29 v digrlri d clb olunmular.
Milli diviziya yaratmaq iindki fallna gr Cmid xan Naxvanskiy
1921-ci il dekabrn 19-da Azrbaycan Hrbi-Dniz Xalq Komissarl tkkr
29

Polkovnik Mmmd Krim olu Veysov (1900-1972) M.V.Frunze v V..Lenin adna Ali Hrbi
Akademiyan bitirmidir. Otuz yeddinci ild hbs olunmu, gnahsz olaraq doqquz il Sibir srgn
kmidir .N.

218

elan etmi v mkafat olaraq ona gm dstkli qlnc hdiyy vermidi. O, yeni
yaradlan Azrbaycan Da-Atc diviziyasna komandir tyin olundu.
1923-c ild Moskvadak qsa mddtli Ali Hrbi Akademiya kursuna
gndriln Cmid xan Naxvanski 1924-c il qdr orada hrbi thsil almd.
Azrbaycana qaydandan sonra yenidn diviziya komandiri tyin edilmidi. il
sonra o, ikinci df Hrbi Akademiyaya oxumaa gndrilmi v 1928-ci ildn
1929-cu ildk mhur generalmz liaa xlinskinin tbbs il Azrbaycan
dilind nr olunan Hrbi bilik jurnalnn redaktorlarndan biri olmudur.
Mrhum general Akim Abbasov vaxtil Naxvanskinin komandir olduu
diviziyada xidmt edib. Onun dediklrindn:
- Cmid Naxvanski qtiyytli komandir idi. Onun gzl cizgili simas,
sliqyl yana ayrlb daranm qara salar v qaln qalar altnda aq, aydn
baxlar indi d gzmn nnddir. O, yaraql qamti, hrbilr mxsus
dyanti il masirlrindn seilirdi. Biz - Cmid xan Naxvanskinin
divizyasnda xidmt ednlr, bu istedadl srkrddn hrbi penin sirlrini
yrnmi komandirlr onu iftixarla xatrlayrq. Biz bu gn d kemi nnlr
gr onu Xan Naxvanski, dy txllsn gr amo dey yad edirik.
Xanlar rayon razisindki iki kilometr cnub-rqd yerln da biz komandirlr
v qzl sgrlr, hminin yerli sakinlr komandirimiz ehtiram lamti olaraq
Xan Naxvanski da adlandrrdq.
Cmid xan komanda mntqsini bu dada qurmudu. Burann reylefi
eldir ki, hmin dadan trafda Azrbaycan diviziyasnn tlim meydanalar aydn
grnrd.
Cmid Naxvanski hrtrfli mtxssis, siyasi chtdn hazrlql, hrb
iin sdaqtli zabit idi. Mhz bu yksk keyfiyytlrin gr 1923-c ild Hrbi
nqilab urasnn mri il Cmid Qzl Ordunun Ali Komanda Heyti kursuna
dinlyici qbul olundu. Bu kursu mvffqiyytl bitirn Naxvanski 1931-ci
ildn M.V.Frunze adna Ali Hrbi Siyasi Akademiyann xsusi qrupunda thsilini
davam etdirdi. Buran da frqlnm diplomu il baa vuran Cmid Naxvanski
Xalq Mdafi Komissarnn mri il akademiyada mllim saxlanld.
Hmin dvrd C. Naxvanskiy verilmi attestasiya sndind oxuyuruq:
C.Naxvanskiy vvllr veriln msbt rylr z qvvsind saxlanlsn.
O, hr chtdn inkiaf etmidir. Cmid xan Naxvanski hrbi tlimlrd,
operativ taktiki tlimatlarda zn bacarql srkrd kimi gstrmidir.
C.Naxvanskidn korpus komandiri kimi d istifad etmk olar. O, tmkinli, sakit
tbitlidir, tknmz enerjiy malikdir, tbbsskardr, gzl inzibatdr, yax
tkilatlq qabiliyyti vardr...
Bu da Hrbi Akademiyann kurs risi v komissar, sonralar Sovet ttiaq
maral Boris aponikovun hmin attestasiyasnn tsdiqi bard ryi:
Cmid Naxvanskinin attestasiyas il razyam, atc diviziyasnn
komandiri vzifsin mnasibdir.
219

Vaxtil svari qounun qzn prstikar olan Cmid xan orduda bir
qoun nvn vtnda mharibsinin tssrat il hddn artq alud olanlarla
razlamr. Akademiyann dinlyicilrini khnlmi ablonlardan tezlikl yaxa
qurtarmaa arrd. Sbut edirdi ki, glck mharibd cinahlarn dvrlnmsi
stnlk tkil edck: dy meydanlarnda o ks qalib golck ki, mxtlif
qoun nvlrinin qarlql faliyytini tmin ed bilsin, dyn idar olunmasna
yaradc kild yanama yrnsin. Toxum mnbit zmin dmd. Lakin bu
toxumun ccrmsi.
Bli, nadanlar, r v iftira dgnlri bu toxumun ccrmsin imkan
vermlidilr. Onun trbiy edib yetirdiyi mdavimlri - S.Biryuzov, A.A.Qreko,
P.F.Batistki maral rtbsin atdlar. z is gnahsz mhv edildi. Onun
faliyytin veriln xasiyytnamlrl, rylrl tan olandan sonra Cmid
Naxvanskinin xalq dmni olmasna inanmaq ox tindir. Bu aa qara
demk kimi bir eydir. Ona gr d polad kimi yilmyn Cmidi sndrdlar.
Lakin o, istintaqda he bir iftiran boynuna almayb, znn gnahsz dostlarn
satmayb, xalqnn, nfuzlu nslinin adn lklmyib.
llr kedi. Baqalar kimi sonralar ona da brat verildi. Vaxtil haqqnda
rk dolusu il danan bilmdiyimiz bu grkmli komandir haqqnda gnc nsl
mlumat vermk imkan yarand. ndi onun adna Bakda Hrbi litsey var. Boyabaa atd Naxvanda is ev muzeyi almdr.
Bak Dvlt Universitetinin mllimi, hquq elmlr doktoru, professor
yyub sgrov vaxtil yetmi yeddinci Azrbaycan atc diviziyasnn sralarnda
zabit kimi xidmt edib. O, istedadl srkrd Cmid xan Naxvanskinin son
gnlrinin ahidi olub:
- 1937-ci ilin payznda Sankt-Peterburqda keirdiyim mzuniyytdn geri
qaydrdm. Moskvada hrbi kursda oxuyan yoldalarmla gormk n Frunze
adna Hrbi Akademiyaya getdim. Yaxn dostum v Akademiyann mdavimi
Hacbaba Zeynalovun qona oldum, hmyerlilrimiz Clil liyev, hmdli
liyev, Bayram xyev, Frhad ahbazov v baqalar il d burada grdm.
Bir gn Hacbaba Zeynalovun otanda am yemyin toplamdq. Bu
vaxt C.Naxvanski otaa girdi. Biz hammz ayaa qalxdq, ehtiramla, rsmi tzim
edrk onu salamladq. Grkmli srkrd hr birimizl ayr-ayrlqda grd.
z-gznd xo tbssm cilvlnirdi... O, 77-ci Azrbaycan atc diviziyasnda
xidmt etdiyimi bilnd mni shbt tutdu. Azrbaycan xalqnn hyat il
yaxndan maraqlanrd, diviziyann siyasi dy hazrl sahsind ld etdiyi
uurlar bard mlumatlar ox diqqtl dinldi v rkdn sevindi. O, Vtnin
mdafi qdrtini daim mhkmlndirmyin, dvrn tlblrin uyun olaraq,
yksk bilikli kadrlar hazrlanmasnn, xsusil yeni texnikaya yiylnmyin vacib
olduunu bildirdi. Sonra: Oul, bizim xalqmza yax hazrlql kadrlar
lazmdr,-dedi. Gedrkn hamya mracit etdi: Bu Ali Hrbi mktbAkademiya sl siz gnclrin yeridir, sizin ndr, fsus ki, bizim
220

nmayndlrimiz burada ox azdr. zn mn dndrdi: aln, qoaq olun,

mn el sizi d burada grmk istrdim.
DRD QARDAIN FACS
Xan nsilli generaln Naxvandak ev muzeyind 1898-ci ild kilmi
khn bir kli var. Tn ortada oturmu ana - Frntac xanm krp qzn barna
basb. Yannda ux qamtli olu - Ehsan xan, Klbal xan v Cmid xan
ylib. rkzi geyimd olan qardan duruunda yalarna uyumayan
ciddilik, mrdanlik v vqar oxunur. Hyatn hl dinclik v rahatlq dvrdr.
Yastn stnd oturan iki yal Cmid uaqlara mxsus heyranlqla obyektiv
baxr. Dnyaya uaq mara il baxan, iki ildn sonra balanacaq yeni srd onu
nlr gzldiyindn hl bixbrdir. Dnyann inqilab tufan, hyat qasras v
mharibnin alovlar balaca Cmidi on alt il sonra polad kimi brkitdi... Hl
qardak hyat facisin bir qrindn ox qalrd. El bir faci ki, orada Cmid
xan yox, onun qardalar Ehsan xan, Klbal xan v hans tsadfdns bu
fotokil dmyn Davud xan da mkr v bhtann qurban olacaq.
1920-ci ilin iyununda Cmid xann xidmt etdiyi ikinci Qaraba svari
alay uada yerlirdi. Podpolkovnik Naxvanski nizami hiss zr mavin idi.
Bir gn gecdn xeyli kemi qald evin qaps dyld. Qarda Ehsan xan onun
qona idi. Ondan iki ya boyk olan Ehsan xan da pekar hrbi idi. O,
Moskvada zadgan balalarna mxsus kadet korpusu mktbini bitirmidi. Ehsan
xann da, ox sayl gnc Naxvanski zabitlrinin d tam svari general Hseyn
xan Naxvanski kimi rnk milri vard. Hseyn xann hrti btn Rusiyaya
yaylmd. Onlar bel igid milri il fxr edir, onun hrb sntinin davams
kimi orduda rfl xidmt edirdilr.
El lahzrt imperator adna hrtli on yeddinci Nijeqorodsk Draqun
alaynda tabs-rotmistr Murad xan, qvardiya rotmistri Klbal xan (nv), poruik
sgndr xan Naxvanskilr gstrdiklri catlr gr cbhd ad-san
qazanmdlar.
1914-c ild bly il dmn qvvlrini prn-prn salan Murad xann
dy xidmtlri Mqdds Anna ordeninin drdnc drcsin, 1915-ci ild
Mqdds Stanislav ordeninin nc drcsin (qlnc v bantla birg),
Mqdds Anna ordeninin nc drcsin (qlnc v bantla birg),
Mqdds Stanislav ordeninin ikinci drcsin (qlncla birg) v 1916-c ild
Mqdds Anna ordeninin ikinci drcsin (qlncla birg) layiq grlmdr.
Birinci Dnya mharibsindn sonra Vtn qaydan rotmistr Murad xan
Naxvanski Milli Ordunun nc ki alaynda birinci blyn komandiri oldu.
Dylrd igidlikl vuruan poruik sgndr xan Naxvanskinin
xidmtlri is Mqdds Anna ordenin nc dorcsin (qlnc v bantla
birg), Mqdds Anna ordeninin drdnc drcsin (gidliy gr yazs il)
221

v Mqdds Stanislav ordeninin nc drcsin (qlnc v bantla birg)

layiq grlmdr.
1916-c il aprelin 1-d Kaspi qzeti yazrd: Ulan Leyb - qvardiya
alaynn rotmistri Klbal xan Naxvanski 1914-c il avqustun 15-d Sokokov
kndini dmndn geri aldna gr Georgi silah il tltif olunmudur. Onun
komandir olduu vzvod heyti alayn sol cinahnda dylr apararkn qfltn
avstraliyallarn bir eskadronunun basqsna mruz qalmlar. zn itirmyn
rotmistr Klbal xan az sayl qvv il hcuma kerk dmni qamaa mcbur
etmi, qaranlq dn qdr onlar tqib edrk dy razisindn xartmlar.
tn dylrd d uurlu qlblr qazanan rotmistr Klbal xann xidmtlri
nc drcli Mqdds Anna (qlnc v bantla birg) v ikinci drcli
Mqdds Anna ordenlri il (qlncla birg) qiymtlndirilmidir.
1918-1920-ci illrd Azrbaycan Milli ordusunda xidmtini davam etdirn
Klbal xan Naxvanski v Krim xan rvanski haqqnda Respublika Nazirlr
Soveti sdrinin adna 1919-cu ilin mart aynda yazlm raport saxlanlr. Hmin
sndi Hrbiyy naziri, tam artilleriya general Smd by Mehmandarov v Ba
Qrargah risi general-mayor Hbib by Slimov imzalamlar. Sndd oxuyuruq:
Qvardiya tab-rotmistrlri Klbal xan Naxvanskinin v Krim xan rvanskinin
kemi Rusiya hrbi nizamnamsin gr rtblri tab-rotmistr idi. Bu gnk
orduya dyidirildikd is hmin rtb podpolkovnik olmaldr. rur v Naxvan
qzalarnn ermni danaklarndan azad olunmasnda frqlndiklrin gr onlar
polkovnik rtbsi almaa tam mnada layiqdirlr.
Naxvan v rur qza qounlarnn komandan olan Klbal xann
polkovnik rtbsi almas bard fakta tssf ki, sonrak sndlrd rast glmdik.
Drd qardadan ikisi - Ehsan xann v Cmid xann doma qarda Davud xan v
Klbal xan 1920-ci ild bolevik istilasndan sonra rana mhacirt getmy
mcbur oldular.
Birinci Dnya mharibsi illrind tab-rotmistr Ehsan xan da leybqvaridya Varava Ulan alaynda hrtli dy yolu kemidir. 1914-1916-c
illrd st gidliy gr yazl drdnc drcli Mqdds Anna, yen
hmin ili nc drcli Mqdds Stanislav (qlnc v bantla birg), 1915-ci
ild Mqddos Anna (qlnc v bantla birg), 1916-c ild ikinci drcli
Mqdds Anna (qlnc birg) ordenlri il tltif olunmudur.
Polkovnik Tuqanov 1918-ci il avqustun 20-d Tiflisd Ehsan xana verdiyi
xasiyytnamd yazrd ki, alayn btn yr v dylrind, xsusil 1916-c il
aprelin 3-d apard kfiyyat ilrind bacarql komandir kimi frqlnmidir.
mperiya ordusu dalandan sonra Vtn qaydan tab-rotmistr Ehsan xan
1919-cu il mayn altsnadk drdnc Boral svari alaynda blk komandiri
kimi Lori nahiyysind v Qarayaz razisind danak ermnilr qar dylr
aparmdr. Hmin ildn nc svari alaynda, nc blyn komandiri olan
222

Ehsan xann Qarabada gstrdiyi qhrmanla gr rtbsi d polkovnik

atmd.
Cmid xan kiik qarda kimi onun catin, dylrd ald orden v
rtbd srtl irlimsin ox sevinirdi. Podpolkovnik Ehsan xan yen Qaraba
danaklardan qorumaa glmidi. 1920-ci ilin aprelind Azrbaycana soxulan
silahl boleviklr hr eyi tar-mar elmidi. Azrbaycan hkumti buraxlm,
ordusu daldlmd. Boleviklr Bakda v Gncd talan hftsini yenic
qurtarmdlar. Amma msavat sgr v zabitlrin soru-sualsz glllnmyi hl
d davam edirdi. Gec yars qap dylnd Ehsan xan hamdan tez ayld.
Qarda Cmidin oyanmasna qymayb durub qapn ad. Bolevik-danak
sgrlrinin tfnglrindki snglr ay inda parldad. Taxta qoburlu mauzeri
olan danak zabiti sorudu: Cmid xan Naxvanski sizsiniz? Ehsan xan drhal
mslni anlad. Bir anla lngidi, kandar o trf adlayb qapn balad. Bli,
Cmid xan mnm - dedi.
Onu hrin knarna aparb msavat zabiti olduuna gr sorusuz sualsz
gllldilr...
1920-ci il iyunun 11-d is Fvqladi Komissiya 1108 sayl Hbs sndi
trtib etdi.
Ny gr hbs olunub glllnmidir sualnn qarsnda: on birinci orduda
xidmt etmk istmdiyin gr msavat zabiti kimi glllnmidir. - Cavabn
yazdlar. yirmi yeddi ya yenic tamam olan Ehsan xan Naxvanskinin mrn
namrdlr nqt qoydular.
Otuzuncu illrin axrlarnda is ran ordusunda xidmt edib yksk
rtblr atan Davud xan v Klbal xan ah 1934-c ild qvardiyalarna
gllltdi. nki bu taydan gedn bolevik-danak donoslarna saslanan ah, igid
Kngrli qardalarna inamn itirmidi.
Drd qardadan he biri otuzuncu illrin tufanlarndan salamat xmad...
yul 1991-ci il
KOMSSAR SARI MSTAN
(1895-1937)
Komsomol poemas tn srin otuzuncu illrind yazlb. 1970-ci ild bu
sr sasnda Yeddi oul istrm bdii filmi kilib. Hr iki srd eyniadl
qhrman - San mistan obrazn oxlar airin bdii txyylndn yaranm
surt kimi qbul edirdilr. Sar mistann tarixi xsiyyt olmasn bilnlr indi d
ox azdr.
El-obada Sar mistan ad il mhur olumu mistan Mahmud olu
yyubov 1895-ci ild Qazax qzasnn Da Ksmn kndind kini ailsind
anadan olub. Aprel inqilabndan vvl Qazaxda ikiillik mktbi bitirib.
223

1924-c ild banditizm qar mbariznin fal itiraks olub. Hl 1918ci ilin oktyabr aynda iyirmi yal mistan yyubov bolevik partiyasnn zv
olub.
nqilabn mzlum xalqlara sadt gtircyin sidq rkl inanan mistan
yyubov knll olaraq qzl ordu sralarna qoulub. O, Zakaspi, ndican,
Aktub cbhlrind ba vern dylrd itirak edib.
1918-ci il oktyarbn 25-d RK(b)P Daknd tkilatna arlan mistan
Mahmud olu hmin gn boleviklr partiyasna qbul edilib. Qbul vaxt o deyib:
Mn boleviklr partiyasna qorxuya gr yox, namusa gr daxil oluram. Mn
ideyama gr urlu surtd bu partiyann sralarnda canla-bala xidmt etmy
sz verirm. He bir qvv mni fhl-kndli bac-qardamn sediyi bu salam
yoldan dndr bilmz.
Komissar mistan yyubov Dakndd ba vern (1919-cu il yanvar
aynda) ksinqilab Osipov syannn yatrlmasnda mrd komissar kimi ld
silah vurumudu.
Hmin ilin mart aynda mtin bolevik kimi Buxara razisind
ksinqilablara qar dy gndrilib. O, burada Trkstan Brosunun
Poltorotski hr RK(b)P Mslman Komitsinin v Zakaspi Mslman
Brosunun sdr mavini vzifsind alb. 1920-ci ilin iyun aynda mistan
yyubov Azrbaycana qaydb. Qazax Qza Partiya v nqilab Komitlrinin sdri
tyin edilib. Bir il yarm Qazaxdak faliyytindn sonra onu amax v Gyay
qzasna msul i gndriblr. O, bu qzalarda ne-ne qaaq-quldur yuvalarn
dadb.
Komissar mistan yyubov 30-cu illrd Qazax Rayon Partiya
Komitsinin katibi, Yevlax pambq zavodunun direktoru, Bilsuvar Rayon craiyy
Komitsinin sdri, Azrbaycan Toxucular ttifaqnn sdri kimi msul vziflrd
alb.
1937-ci ilin qara gnlri kabus kimi lkmiz yeriynd thlk mrd
komissar mistan yyubovun da qapsn dyb. Hl 1935-ci ilin noyabr
ayndan bu faci, hkumt adamlarnn inamszl qarabaqara onu izlmy
balamd. Hmin il, hmin ayda onun n qondarma snd Mir Cfr Barovun
v ahverdiyann imzas il hazrlanmd: Antipartiya hrktlrin, burjua ail
mhitind irtica nnlrinin qalqlarna rbt bsldiyin gr mistan
yyubov RK-in sdri vzifsindn azad edilsin. mistan yyubovu partiya
msuliyytin clb etmk n sndlr Partiya Kollegiyasna gndrilsin.
AK(b)P MK katibi M.C.Barov
AK(b)PMK v BK xsusi
blmsinin mdiri ahverdiyan

224

Mrd komissar mistan Mahmud olu yyubovu SSR Ali mhkmsinin

Hrbi Kollegiyasnn syyar sessiyas ksinqilab-trotski v milltilik
faliyytin gr birinci kateqoriya il glllnmy mhkum etdi. Onu 1937-ci
ild yanvarn 5-dn 6-na ken gec gllldilr.
Komissar mistan yyubov glllndikdn sonra Pri xanm Abdulla qz
Vlikova-yyubova vtn xaininin hyat yolda kimi czasn slah mk
Drgsind kmkl SSR XDK-in 1938-ci il 9 aprel tarixli qrar il 8 il
mddtind azadlqdan mhrum edildi. Drd uaq anas Pri xanm Mordoviyaya
srgn olundu. Byk olu on be yal Mahmud hbs olundu, Bayl hbsxanasna
salnd. On bir yal smayl, on drd yal Glzar v on yal dilni is
vlandak bezprizorniklr saxlanan kaloniyaya gndrdilr.
Sar mistann kiik qz dil xanm yyubova (05.10.1925 06.06.2006): - Koloniyadak uaqlarn hams cinayt stnd tutulanlar idi.
Onlarla biz he bir frq qoyulmurdu. Koloniyada hr gn bizi d cinaytkar
uaqlar kimi vhicsin dyrdlr.
Biz koloniyadak bu ar czalara, msibtlr dzmyrk Moskvaya,
V..Leninin arvad N.Krupskayaya mktub yazdq. Yazdq ki, he bir gnahmz
olmadan iki bac, bir qarda cinaytkar uaqlarla bir koloniyada saxlayr v biz
zab verirlr. Xahi edirik biz kmk edsiniz.
Aradan iki- hft ker-kemz mni Rostova, o biri qarda-bacm is
Krasnodar vilaytindki uaq evin gndrdilr. Byk qardam Mahmudu on be
ya olduuna gr hbs etmidilr. Bunu eidn anam trmd aclq elan etmidi.
Yuxarlara yazb bildirmidi ki, gr olumu buraxmasanz zm ldrcm.
Anann bu mktubundan sonra byk qardam Mahmudu hbsxanadan birbaa
sgrliy gndrmidilr.
Mni Rostovun Proletarskaya stansiyasndak bir sayl uaq evin gtirdilr.
Uaq evinin mdiri rina Mizaylovna Tarasova mni ox istyirdi. Bir azdan
mharib baland. 1942-ci ilin noyabr aynda faistlr Rostovu ial etdilr. Onda
bizi vaqonlara doldurub Almaniyaya apardlar.
Bizi Almaniyada Zigen hrindki silah zavodunda ildirdilr. il hbs
drgsind qaldq. 1945-ci ild Sovet ordusu Almaniyaya hcum ednd bizi
mhafiz edn alman sgr v zabitlri qab daldlar. sirlrl birg hasar
skb qadq. ki gn, iki gec yol gedndn sonra glib sovet ordusuna atdq.
Bizi siyahya aldlar. Kim haradan glibs, oraya da gndrdilr. Mn yenidn
Rostov uaq evin gldim. Artq on yeddi yam vard. ki ildn sonra daym olu
Abdulla Vkilovdan mktub aldm. Yazrd ki, anan srgndn qaydb, sn d
qayt gl Bakya.
Bakya gldim. Getmy yerim olmadna gr Mehdixan daymgil
getdim. Daym arvad Ruqiyy xanm mni tanmad. Sorudu ki sn kimin qzsan,
sn kim lazmdr? Cavab verdim ki, mn Sar mistann v Pri xanmn
qzyam. Rostov uaq evindn qaydb glmim. Burada evimiz yoxdur, anamn
225

da yerini bilmirm. Bs indi hara gedim?... Ruqiyy xanm drhal qayn Smd
Vuruna zng edib hvalat dand. Smd mim Abdullan tapb taprd ki, bunu
mkir-anas Pri xanmn yanna apar. O vaxt da anam xalq dmni Sar
mistann arvad olduuna gr ona n Bakda, n d Qazaxda yaayb-ilmy
icaz vermmidilr. Ona gr d mkird uzaq qohumlarmzdan birinin evind
qalrd.
Kiik mim yyub Krasnodara mktub yazb uaq evindn bacmla
qardam gtirmidi. Onlar Da Ksmn aparb z saxlayrd. Bacm Glzar
mllimlik texnikumunu bitirmidi. Xalq dmninin qz olduuna gr he
yerd i gtrmrdlr.
Byk qardam Mahmud mharibdn bir gz ikst qaytd. Mn Gnc
Tibb texnikumunu la qiymtlrl bitirib, imtahansz Tibb nstitutuna qbul
olundum. Kiik qardam smayl Gnc Knd Tsrrfat nsititutunu bitirib
aqronom ildi. Mn otuz iki yamda daym olu Abdulla Paa olu Vkilovla ail
qurdum.
O vaxtlar Smd daym - Smd Vurun biz tez-tez glr, tslli verr,
bizdn qaysn sirgmzdi...
Pri xanm Vkilovann 1954-c ild Gncdn Smd Vuruna yazd bir
mktubunu hycansz oxumaq mmkn deyil. Hmin mktub lyazmalar
nsititutunun elmi arxivind (Arx.46, Q-51(929); s.v.429) saxlanlr.
Bu tsirli mktubu oxuyanda silzad nslin qznn v igid komissar Sar
mistann hyat yoldann nec byk bir ehtiyac iind yaadna gr kemi
totalitar sovet rejmin insann nifrti qat-qat artr.
Pri xanm Abdulla qz Vkilova (1898-1975) yazr: ziz Smd! vvla,
mndn v smayldan byk salamlar. zizim, mn xstym, gz xstsi olmaq
ox pisdir. Bir gzm tamam kor olub, he bir malicnin xeyri yoxdur. Neylmk
olar, grnr, qismtim bel imi. Allah sn can sal versin, gr snin
kmyin olmasayd, oxdan bu dnyadan getmidim. Smd, el dnm ki, mn
sn mracit edrkn mnvi ar hiss etmirm. Mn ox mrur adamam, lakin
qismtin acl mni sn mracit etmy mcbur edir. Bunun mqabilind mn
gec-gndz Allahdan sn salamlq dilyirm. Eybi yoxdur, mnim
iztirablarmn sona yetmsin az qalb. smayl artq Knd Tsrrfat nsititutunda
thsilini baa vurmaq zrdir. Blk, bir az onda vziyytimiz dzldi. Sn el
bilm ki, mn sn mracit etmk asan glir. Gzmn yan saxlaya bilmirm,
lakin xlmaz vziyytdym. smayl cmi 320 manat pul alr, iki nfrik. O, indi
ily bilmir, shr saat doquzdan axam saat be, bzn yeddiy kimi drsd
olur. Ona gr d xahi edirm ki, sz verdiyin kimi biz kmk edsn. Qdr,
soyuqdur, aclqdr, ox tindir. Hl btn bunlardan lav smayln geyimi
yoxdur, tkc bir kynyin iind qalb. Bu vziyytd drs gedir, trafdaklarn
ona nec mnasibt gstrdiklri, ona n gzl baxdqlan sn aydndr. Bir daha
zr istyirm, yoxluq mni sni narahat etmy mcbur edir. mid edirm ki, bu
226

ar vziyytimd sn mni darda qoymayacaqsan. N qdr mmkn edrsns,

artq bir ne gecdir ki, acq.
Snin bdbxt Prixanm bacn (Vkilova)
nvanm: Gnc hri, ev 31
Eyyubov smayl
styirsn pulu dily ver, Paa qaamgild qalr. O, mn atdrar, onun
nvan: Bak hri, kinci Parallel ksi, 65, Vkilova Nigar.
POLKOVNK QALB BY VKLOV
(1888-1937)
Bizim iimiz mqdds, haqq iidir, bizim lmyimizl o mhv olmayacaq.
- Qalibiyyt yolunda bizim qanmz hl ox tklck, ancaq gstriln
fdakarlqla, veriln qurbanlarla byk ideyalar qalib glir. Biz lmkl, al
qanmza boyanm azadlq v brabrlik bayran, intiqam v qabiliyyt irsini
glck nsillr qoyub gedirik.
Spartak
Topoqraf-general brahim aa Vkilovun qrib taleyi il bal axtarlar
aparb mtbuatda x etdikdn sonra onun doxsan iki yal olu Faris baba il
dostluumuz baland. Bir ne df grdkdn sonra qoca mn etibar edib z
hyat yolundan, general-mayor brahim aa Usubovdan dand. Hr df
grnd gnahsz olaraq hbs edilib vvl Mordoviyada, sonra Karaqandada on
skkiz il kdiyi ziyytlrdn, iztirablardan yana-yana, bir-birindn dhtli
hvalatlar sylyirdi.
Eitmidim ki, Faris babann kiik qarda polkovnik Qalib by Vkilovun
1918-ci ild yaranan Milli Orduda byk xidmtlri olub. Onu da otuz yeddid
hbs ediblr. Arabir qarda haqqnda soruurdum. Hr df d o, shbtin ynn
dyiir v bu bard danmaq istmirdi. Yz haqlayb, uaq kimi kvrk olan
qocann qlbin dymy qymrdm. Bir df shbti ingiz ldrmdan saldm.
Bilirdim ki, ingiz ldrmla Qalib by dost olublar. Qoca mcbur olub tri bir
hvalat dand. Mn l kmyib, - Qalib by niy tutulub? - dey soruanda qoca
qmli-qmli zm baxb xeyli dinmdi. Bu an divardak saatn ssi bizi
diksindirdi. Hr ikimiz dnb ona baxdq. qrblr dz on birin stnd
dayanmd. Bu gn Faris baba il shbtimiz hmikindn daha ox olmudu.
Hqiqtn onu brk yormudum. Durub getmk istynd qoca limdn yapb:
- Brk yorulmuam, - dedi. Qoy qardam Qalib haqqnda shbt qalsn,
onun facisi ox uzundur. Bu illrl ryimd gzdirdiyim yaral bir shbtdir.
Yazq grkm alan qoca zrxahlq eldi; - ncim, gln nb-bazar
gzlycym...
227

Tssf ki, Faris baba mn grmk n vd etdiyi bazar gnn kimi

yaamad...
Sonralar Qalib by Vkilovun doma qz Leyla xanmla bir ne df
grdm. Pedaqoji elmlr doktoru, professor Leyla xanm Vkilova
M.F.Axundov adna Rus Dili v dbiyyat nstitutunda ilyirdi.
General liaa xlinskinin onlarda saxlanan nadir killrinin zn
xartdranda, general babas brahim aa Vkilov haqqnda verili hazrlayanda
arabir atas haqqnda da sorudum. O da misi kimi suallarma ox qsa cavab verir
v ndns bu mvzunun stndn skutla keirdi.
...Bu gn btn bunlar qrib grnr, ancaq o illr repressiya olunanlarn,
htta uaqlar da bzn z ata-analarnn gnahkar olmasna inanr v aq-akar
onlardan z evirirdilr. Bu n il laqdar idi? Qorxaqlqla, yoxsa z xsi
hyatn qorumaqla? Bu da vard, amma sas yalnz kor koran, fanatik inam idi.
Professor Nikolay Truenkonun bu stirlrini Smena jurnalnda (1988,
9) oxuyanda drhal Leyla xanm xatrladm. Susmann sbbini sanki bu
stirlrd tapmdm. El ki, atas haqda danmaa balad, bir daha grdm v
hiss etdim ki, Leyla xanmdan qorxu hissi, dorudan da, ox uzaqdr. Zarafat
deyildi, doma atadan danmaq, yazmaq lli ildn ox idi yasaq edilmidi. O, he
vaxt xalq dmni atasndan z dndrmmidi. N kor-koran, fanatikcsin
ellr atas Stalin, n d cllad M.C.Barova znn pnah kimi prsti ed
bilmmidi. O illrd incidilmi lli bir min gzklgli azrbaycanl ailsindn
biri kimi drdini ryind kmidi v, blk d, Leyla xanmn alna glmzdi ki,
vaxt glck, akarln, demokratiyann inda hr ey aq-aydn etiraf edilck.
Btn gmanlar, bhlr rklrdn silinib atlacaq, haqq-nahaq z yerini
tapacaq.
- Tssf ki, mn atam babam brahim aadan daha az grmm, - Leyla
xanm shbtin general babasndan balayr. - ilk df atam Qalib by hbs
edilnd mnim cmisi alt yam vard. kinci df is on yanda idim. Ona
gr d atam haqqnda anamn shbtlrindn yadmda qalanlar oxdur.
- Bs general babanz brahim aa Vkilov atanz hbs edilnd siz onun
haqqnda he n danmayb?
- Yox, babam he vaxt olunun gnahsz hbs olunmas haqqnda shbt
salmazd. Sonralar mn mlum oldu ki, babam atamn tutulmasn ryind
saalmaz yara kimi gzdirirmi. Mnim kimi krp qz uana xalqnn, Vtninin
rifah n alan atamn xidmtlrini v onun gnahszln baa salmaq
iqtidarnda deyilmi. Atam tutulandan sonra babamn qddinin yilmyini indi d
gzm nn gtirnd kvrlirm. Babam o ar illrd qanadlar qrlm qu
kimi gzirdi.
General-topoqraf brahim aa Vkilovun ailsind vlad byyrd.
1866-c il iyunun 20-d is tale bu aily yegan qz pay - Rna xanm bx
etmidi. Xobxt ailnin birc nigaranl vardr: ata mslman, ana is xristian
228

dinin mnsubdur. Bs vladlar hans mzhb qulluq etmlidir? - sual ailni

keilmz sdd, dibigrnmz qaranlq qarsnda qoymudu.
1888-ci ild anadan olan Qleb sntind atann yolunu sedi. O, hrbi
olmaq mqsdi il Tiflis kadet korpusunu mvffqiyytl bitirib Xarkovdak
nc Aleksandr adna Ali Hrbi-Texniki nstituta qbul olundu. kinci kursdan
sonra Qleb Vkilov knll olaraq hmin institutu trk etdi. Sonralar Moskvadak
Alekseyev Hrbi Mktbind Thsili davam etdirdi.
srin vvllrind fhl sinfi ayaa qalxb mtlqiyytin rdd olunmasn
tlb edirdi. Qanl bazar hadislrindn hiddtlnn xalq hrkat comudu.
mperiyann hr yerind arizmin qanl cinayti nifrtl qarland. Bel tlatml,
qarq bir dvrd anann da, atann da zab onlara dinclik vermirdi. Peterburqda
thsil alan byk olu Borisi, Moskvada yunker mktbind oxuyan Qlebi d bir
sual dndrd. Mn kimm, hans millt mxsusam? Bu izahedilmz sual
qarsnda qalan hr iki qarda tez-tez ata-anaya mracit edirdilr.
Faris by Vkilovun shbtindn: - Mnim on doqquz yam tamam oldu.
Drs mllri il brabr Mhmmdin dinin kemk fikri d mni trk
etmirdi. 1904-05-ci illrdki rait bu niyytimin hyata kemsin kmk etmli
idi. Bdniyytli Rus-yapon mharibsi, xalq ktllri arasndak inqilabi hvaliruhiyy ar hkumtini bzi liberal qrarlar vermy mcbur etdi.
1904-c ild Din azadl haqqnda manifest nr olundu. Orada hr hans
bir sbbdn z ata-baba dinindn dnmlr yenidn o din qaytmalarna icaz
verilirdi. Adama el glirdi ki, mvafiq riz vermk kifaytdir ki, bununla da
msl hll olunsun. Tcrbli adamlar, o cmldn mnim valideyinlrim,
Peterburqa gliimin birinci ilind pravoslav dinin mdafiilrini bilavasit
yaxnlnda bu mslni qaldrma mslht grmdilr. Anamn Lev Tolstoya
mktubunda da bu ehtiyat z ksini tapmd. Xoaglmz hadislrdn yaxa
qurtarmaq mqsdil mnim niyytimin hyata keirilmsini bir qdr lngitmli
olduq.
Ona gr d xlmaz vziyytd qalan anam Yelena Yefimovna Vkilova
1909-cu il martn 2-d yaz Lev Nikolayevi Tolstoya mktubla mracit etmli
olub.
Lev Tolstoyun mktubundan sonra Yelena Yefimovnann v brahim aa
Paa aa olunun vladlarnn d mslman dinini qbul edir. Zaqafqaziya
mfts Mirz Hseyn fndi Qaybzad bu bard onlara rsmi snd verib
olanlarnn adlarn bel dyidirir - Baris, Faris, Qleb is Qalib olur.
1910-cu ild yunker Qalib by Vkilov Moskvadak Alekseyev hrbitexniki mktbini bitirib xidmt balad. Birinci Dnya mharibsi balananda o,
Qrb cbhsindki mhndis alaynda dyrd. Molodeny hri urunda
gedn dylrd gstrdiyi qhrmanla gr podpolkovnik Qalib by Vkilov
ikinci drcli Mqdds Georgi ordeni il tltif olundu. Hrbi-texniki
mtxssis kimi Qalib by Vkilovun on balca vzifsi dmnin qfil hcum
229

edcyi keidlrin mhkm qurulmas, sngrlrd piyada v tank leyhin

mrmilrin dqiq yerldirilmsi idi.
Leyla xanmn stolun stn qoyduu mxtlif snd v foto-killrin
hams inqilabdan vvl mxsusdur. Onlarn arasnda ox qaln olmayan bir kitab
da var. Bu mhur dbiyyatnas Firidun by Krlinin Azrbaycan tatarlarnn
dbiyyat kitabdr. Onu mllif 22 oktyabr 1903-c ild avtoqrafla Leyla
xanmn general babasna hdiyy verib. Hrmtli brahim aa Vkilova byk
mhbbt niansi il Firidun by Krlidn. Qori hri.
killrdn ikisi daha maraqldr. Onlar general-leytenant liaa
xlinskiy mxsusdur. ndiydk he ks mlum olmayan v he yerd drc
edilmyn bu killr 1915-ci il aiddir. Bir qrup zabit v nfr fqt bacs il
birg kilmi kild is liaa xlinski hyat yolda Nigar xanmla birg
dayanb.
- Nigar xanmla yana yln anam Aleksandra vanovna Vkilovadr.
Anam da atam Qalibl birg Birinci Dnya Mharibsi illrind dyn orduda
xidmt edib. Anamn rtbsi leytenant olub. O da Nigar xanm kimi hrbi shra
qospitalnda fqt bacs ilyib. Oktyabr inqilab balananda onlar Minsk
trafndak cbhd olublar. Atam ay ordu sralarnda komandir kimi xidmt
etdikdn sonra komandanlq onu qulluunu davam etdirmk n Bakya ezam
edir. O, yeni yaranan Azrbaycan Milli Ordusunda hrbi-mhndislr idarsinin
risi tyin olunur. Podpolkovnik rtbsind Azrbaycan ordusunun squtuna qdr
ilyir. Sonra atam XI Ordunun nzli hrindki mhndis qounlar hissnin
risi vzifsind qulluq edir. Anam da bu yrd atamla birg olub. Atam bu
yrd ar xstlnib. O, malta qzdrmasna tutulub. Xstliyin baxmayaraq,
1922-ci ild yenidn Azrbaycan Ba Hrbi-Mhndislr darsinin risi
vzifsind i balayb. Sonra Zaqafqaziya Qzl Ordu Hrbi nqilab urasnn
hrbi snaye komitsinin direktoru olub. Bu vzifd be il ilyib.
- Leyla xanm, bayaq dediniz ki, atanz iki df hbs edilib. Otuz yeddinci
ildn vvl n vaxt hbs olunmudu?
- Atam ilk df 1931-ci ild hbs edilib. O, inaat-mhndis siftil
Belomor-Baltik kanalnn tikintisind dustaq kimi ilmidi. 1933-c ild o,
hbsxanadan gldi. Qocalb ldn dm, xsthal atamn sa tamam aarm v
dinib-danmaz olmudu. O, tk birc df mniml hbs olunmas haqqnda
shbt ednd dedi: Kim mnim haqqmda sn n deyir-desin, bilmirm. Birc
onu yadnda saxla ki, mn n Vtnimin, n xalqmn qarsnda, n snin, n
anann, n d he ksin qarsnda gnahkar deyilm.
Belomor-Baltik kanal tikintisindn qaydandan sonra atam Bakda MitTikinti Trestind direktor mavini ildi.
Yadmdadr, ox tez-tez xstlnirdi. Semako adna xstaxanada,
dmiryolu xstxanasnda, sonra da Bayldak xstaxanada malic olunurdu. Onu
operasiya eldilr. Anamla yanna ox tinlikl gedib-glirdik. Bir xeyli sonra
230

atamn shhti yaxlad. Ailmizin gzaran da pis deyildi. O, iini dyimidi.

ndi Kr stndki Bank qsbsind ilyirdi. Sn dem, n dhtlisi gerid
imi. Otuz yeddinci il glib atd. Laxa azn aan bu dhtli qara il yzlrl saf
Azrbaycan ziyals il birlikd atam da uddu30...
1956-c ild atamn gnahsz mhv edilmsi haqqnda iki brat mktubu
aldm. Biri 1931-ci il gr, biri d 1937-y gr. Sonuncuda yazlmd ki,
polkovnik Qalib Vkilov 19 dekabr 1937-ci ild hlak olub. Anamla mn is otuz
yeddinci ildn lli altya qdr onu hbsxanalarda axtarrdq.
Leyla xanm Vkilovann stolunun stnd daha bir tarixi kil var: sfr
arxasnda alt nfr ylib. Ovdan qaydb nahar edirlr. Mhur sovet srkrdsi
Mixail Frunze sol li nsind drin dnclr dalb. Onun sa yannda
dayanm liheydr Qarayevl Qalib by Vkilov da fikirlidirlr. Tkc diviziya
komandiri polkovnik Mmmd Veysov muldur. O, lindki ngl-baqla
qarsndak qabda nyis dorayr. Qalan iki nfrin kimliyi mlum deyil. Leyla
xanm deyir ki, bu kil 1925-ci ilin qnda M.V.Frunze ikinci df Azrbaycana
glnd Xamaz rayonun razisindki kemi Neruev (indiki 1 -li sovxoz)
malikansind kilib.
Alt ay kemmi bu sradan biri - M. Frunze mmmal kild qfltn
vfat etdi. liheydr Qarayev, Qalib by Vkilov otuz yeddinin qurban oldular.
Polkovnik Mmmd Veysov is doqquz illik hbs czas kib vtn qaytd,
1957-ci ild vfat etdi.
- Leyla xanm, atanzn dostlarndan kimlri xatrlayrsnz?
- Hl uaq idim, yadma glir ki, M.V.Frunze, liaa xlinski, Serqo
Orconikidze v n ox ingiz ldrm qonamz olard. ingiz ldrm mnim n
i day idi.
Onun ailsi yox idi. Vaxtnn oxunu atamla bizd keirrdi. i day
uaqlara xsusi mhbbt v hrmtl yanaard.
Onun dand yarmfantastik hekaytlr d yax yadmdadr. O nql
edrdi ki, bir df qatar ged-ged atlb ona mindim, ordan da hoppanb uan
tyyarnin stn qondum, bunlar danr, z d mniml birg gah tccblnr,
gah da uunub gedrdi.
O danrd ki, bir df Lnkran trfd ov elynd qamlqdan qfil
xan atan qaban znn edib az qala qanna qltan elmidim. i day hr
gliind mn rngli uaq kitablar gtirrdi. Bir df aacdan yonulmu qaban
heykli gtirdi. Pncsind anama avtoqraf yazdrmd.

30

Polkovnik Qalib by brahim aa olu Vkilov 1937-ci il noyabrn 15-dn 16-na ken gec 169
nfr soydamzla birg gillnib.- .N

231

Hmin heykl - qaban budur. ndi d saxlayram. Atamn yaz stolunun

stnd i daynn Qrmz Bayraq ordeni alandan sonra kilmi foto-kli
qoyulmudu. Onu ingiz mi avtoqrafla atama balamd.
Birdn-bir i day yoxa xd. Bir mddt biz glmdi. Hr df mn
atamdan soruanda ki, i day niy biz glmir, onlar susardlar. Mnim sualm
cavabsz qalarda. Xeyli sonra mn baa ddm ki, o qara illrin qorxunc li onun
da yaxasndan yapb. ingiz ldrm cllad Barovdan yaxasn qurtarmaq n
vvl Maqnitoqorsk, 1934-d is Kirovoy-Roqa gedir. Amma M.C.Barov orda
da onu axtarb tapdrr v gllltdirir. Leyla xanm stolun stndki kli gtrb
kdrli ssl: - i daynn atama balad bu kil qeyri-adi bir tsadf
nticsind bizd qalb, - deyir. Atam hbs olunanda onun kitablar, balanm
xsi silah, sndlri hams msadir olundu. i daynn bu kli is sonralar
lazmsz bir kitabn arasndan xd. Atam ingiz ldrmdan sonra hbs
olunacan gzlyirdi. O, htta, i daynn hbs olunmasn eidnd anama
deyib ki, indi nvb mnimdir.
Grnr, atam bil-bil i daynn klini lazmsz kitabn arasna qoyub
ki, l dmsin.
ingiz ldrma brat verilndn sonra bu nadir kil o gzl insandan
demk olar ki, yegn yadigar idi. Bizim muzeylr bu klin surtini xartdlar.
Adn dayan Politexnik nstitutu qarsndak bst d bu kil sasnda qoyuldu.
ndi hr df yolum Nrimanov prospektin dnd o bst qarsnda istristmz ba yir, sanki canl i dayyla salamlaram.
1978-ci il sentyabr
POLKOVNK AGAHI MHMMD
(1909. Tbriz, 1946. Miyana hri)
Tbriz hrind orta thsil almdr. Aillikc Tehrana km v burada
Ali hrbi tyyarilik mktbini bitirmidir. Az bir vaxtda bacarq v cati il
mhartli tyyari kimi ran ordusunda ad-san qazanmdr. 1936-c ildn 1945-ci
il qdr ran ordusunun hava qvvlrind nmunvi zabit kimi xidmt etmidir.
O, faizm v onun randak trfdarlarn ifa edn silsil mqallrl kskin
xlar etmidir.
1945-ci ild ah ordusu sralarnda xidmt edn azadgah zabitlr qar
tqiblrin artmas il laqdar qounu trk edib gizli faliyyt kemidir. Qddar
ah rejimin qar qti mbariz aparmaq n Tbriz qaydb Azrbaycan
Demokratik Firqsinin sralarna daxil olmudur.
O, Azrbaycanda, xsusil Srab v Qarada mahallarnda fdai
dstlrinin tkil olunmasnda, Srab mahalnn, Tbriz hrinin, xsusil,
Qarada vilaytinin istilalardan tmizlnmsind yaxndan itirak etmi v
znn hrbi bacarn gstrmidir.
232

1946-c ild Gney Azrbaycan ordusundak xidmtini, hrbi bilik v

bacarn nzr alan Azrbaycan Milli Mclisi onu 21 Azr medal il tltif
etmi v polkovnik rtbsi verilmsi haqqnda frman imzalamdr.
1946-c ilin sentyabr aynda Miyana cbhsind ah ordusuna qar
vuruarkn sayca v hrbi texnika chtdn stn olan dmn qvvlri
trfindn sir alnmdr. O, mkrli dmnin irnikdirici fitnkar tkliflrini rdd
etdiyin gr edam olunmudur. Edam vaxt gzlrinin balanmasna icaz
vermyn mrd Azrbaycan olu son nfsind: Yaasn Azrbaycan xalqnn
azadl deyrk lm rfl lyaqtl qarlamdr.
NURU PAANIN QAFQAZ YR
- Nuru paa il rf byin grlrindn hekaytlr.
- Nuru paann xilaskarlq rolu.
- Nuru paa 1920-ci ilin aprelind bolevik ordusu Azrbaycan ial
ednd bir qrup trk zabiti il Dastandan kerk uaya glmi, Qarabada
boleviklr qar dylr aparmdr.
RF BYN NURU PAA L GR
Tanrmzdan baqa gvndiyimiz xalqmza Nuru paann ad hrbi
mktbin mzunlar olan zabitlrimiz, Baknn azad olunmasnda yanbayan
vuruub byk qardalarndan tcrb alm gnc ordumuza gvnrk yaamaqda
idik.
Qdirbiln Azrbaycan xalq yardmna gln trk qardalarna,
komandirlrin, sgrlrin olan minntdarln qlbinin drin gusind
saxlamaqda v tarix qeyd edib nsildn-nsil yaatmaqdadr.
Na by eyxzamanli,
Azrbaycan hkumtind
ks-kfiyyat idarsinin risi
Yuxar Qarxunun gircyind hndr bir yer var. Adna Domba yeri
deyirlr. yunun ilk gnlri idi, irvanda istilr kilmmidi. Atl carlar
kndbknd xbr verirdilr ki, sabah ham Qarxuna ysn, trk general Nuru
paa glir, camaatla shbt edck.
Qbldn, Gyaydan, kidn, Zrdabdan v Aran Qarabadan gln
aalar, bylr, svari dstlri il ayrca dayanmdlar. Bir az aralda mehtrlr
onlarn trli atlarn gzdirirdilr.
Gnortaya azca qalm Yevlax yolunda sonu grnmyn qoun peyda
oldu. nd gln tunc rngli svarilr eyni rngli yarmqol stin kynkd idi:
233

onlarn qvraq bdnlrin aln-arpaz pulemyot lentlri salnmd. Dalsnca

nizamla hrkt edn piyadalarn snglri yeriin ahngil Gn inda gah
parlayr, gah da yox olurdu. Qounun yeriindn, araba tkrlrindn boucu toz
dumanlar qalxrd. kitkrli arabalar gll yeiklri, tfng, pulemyot v rzaqla
yklnmidi. Rotalar arasnda iki atn yorun-yorun kib apard arabalara
toplar qoulmudu. Dmir krpdn ta Qarxuna kimi, yolun o tay-bu taynda
dayanan izdiham ordunu sevincl qarlayrd.
ndki svaridn be-on addm qabaqda gedn drd atl irin-irin shbt
edirdi. Qafqaz slam ordusunun komandam Friq Nuru paa, r mahalnn
bylrbyi rf by Qarxunlu, ordunun hrbi maviri Aaolu hmd by v
Azrbaycan hkumtinin ks-kfiyyat idarsinin risi Na by eyxzamanl.
Oynaq at stnd qdd-qamtli Nuru paa vqarla oturmudu. O gah Na by
eyxzamanl il, gah da rf byl irin-irin shbt edirdi. Hiss olunurdu ki, hr
ikisil oxdan tandr. O:
- Na by, - dedi, - Qazaxdan balayaraq hr yerd sni soruurdum. El
hey gzm sni axtarrd. tn il stanbulda Heydr paa stansiyasnda
ayrldmzdr. Gncd mn dedilr ki, Yevlaa glib rf byin yannda
gzlycksn. N yax oldu ki, iki dostumu birg grmk xobxtliyi mn
qismt oldu. Allaha min kr, Sizi sa-salamat grdm, demk sfrim d uurlu
keck.
rf by:
- Paam, - dedi, bizim torpaa xo mramla qdm qoyan qurbanla, xo
zl qarlayrq. Pis niyytl glni is boz zl silahla... Bu bizim babalarmzdan
qalma mirasdr. Onu demk artqdr, biz din v dilbir qardaq. Bu ar gnmzd
biz hrbi kmkl trif gtirmisiniz. Fikir verin, bu yanlarn sevincin, yayn
crhacrnda he bir silahn gcn bu qdr halini buraya toplaya bilmzsn.
Sizin ordunun Qazaa atmaq xbrini eidndn xalq sevinc iinddir.
Qlbi kvrk hisslr iind rpnan Na by eyxzamanl kksn trb,
atnn stnd bir az da dikldi; saa v sola boylanb:
- lahi, - dedi, - bu sevinci mnim mzlum xalqma ox grm. Ona bu
iql istiqlal yolunda xeyir-dua ver.
Yan camaatm sevinci yer-gy smrd. Yol boyu boaz qotazl
erkklr qurban ksilir, camaat alb-oynayrd. zdiham dniz kimi dalalanr,
alq ssindn qulaq tutulurdu. Ulu irvan dz bel tntn, tlatm grmmidi.
Gnd yanb qaralm tunc siftli riyyt, kndli ahngdar ssl xilaskar olacaq
din qardalarn alqlayrd. Qarlar, qocalar sevincdn kvrlib alayrd.
Onlar aq havada qurulmu krsnn yanna atanda, hazr dayanm
cilovdarlar zngini tutdular. Enlikrk, tkm bdnli rf by qabaa db
qonaqlar xitabat krssn dvt eldi. zdihama baxanda z d ab qald. Gur
v mrur ssl:
- Camaat, - dedi, - oxdan gzldiyimiz qardalarmza qovuduq.
234

Ham sakitlib diqqt ksildi. Bayaqk qarma-qarq sslrdn sr-lamt

qalmamd. Ani olaraq nfs drn rf by bir az toxtad. Gzlrini midl
onlara zillyn adamlar sx-sx dayanmdlar. Bu drin skutu bir az aralda
otlayan atlarn fnxrmalar, ksik kinrti pozurdu.
- Yz ildn ox gavurlar bizim qanmz sordular, var-dvltimizin ox
hisssini limizdn aldlar. ndi din v dil qardalarmzla l-l verib yaayacaq.
Xo glib, gzmz st yeri var trk ordusunun. Onun komandan general Nuru
paan alqlayrq.
Bir-birin qaran alq sslri irvann sinsini yarb ken ana Kr qdr
sakitlmdn uuldayrd.
- Bu gn bizim bir xilas yolumuz var. Ancaq zmz d cavanlarmzdan
sgr toplamalyq. Hr birimiz olumuzu sgr vermsk, ordu yaratmasaq, trk
qardalarmzla iyin-iyin vurumasaq, gavur zncirini yenidn boynumuza
salm oluruq. Bu saat, bu gn bizim n byk thlkmiz Bakdan v
Zngzurdan balayaraq, rusla birlib milltimizi qra-qra gln ermni
danaklardr. Onlarn qabana xmaq n cavanlarmz silaha sarlmaldrlar.
rf by iynin toxunan ldn geriy dnd. Arxasnda general Nuru
paa dayanmd.
Nuru Paa izdihama gz gzdirib bir anlq sakitc dayand. lini mxmr
kimi yumaq irvan xalasnn stnd gzdirdi. nsan axn hycanla onun
dinmsini gzlyirdi. Hiss olunurdu ki, tntnli qarlama, alqlar Nuru paan
kvrldib.
- Mnim qan qardalarm, - dedi, - fqlrindn nur daman Azrbaycana
gldiyim n zm xobxt sanram. Osmanl torpandan trpnn gndn
dayanmadan, durmadan irlilmiik. Biz yax bilirik ki, sizin bizdn baqa
midiniz yoxdur. Mstvsiz ermni Azrbaycan xalqna qnim ksilib. Biz siz
kmy glmiik.
Biz n vvl sursat damaa at v araba il kmk edin, qalan il iiniz
olmasn. sgri qvvmiz kifayt qdr var. Hl ay bundan nc mn Gncy
yz yaxn yax tlim grm zabit heyti gndrmidim. Onlar dostum liaa
xlinskinin v polkovnik Sleyman by fndiyevin rhbrliyi il zabit mktbi
amlar. Bu gnlrd hmin mktbin ilk buraxl olmaldr. Bayaq dostum
rf by qeyd eldi ki, sizdn d sgr toplanmaldr. Hqiqtn d, sgri
olmayan xalq kim v ny grkdir. lbtt, bizim bir trk blynn, he
olmasa, on-on be qara papaq sgri sizdn olmaldr. nki onlar z torpann
hr dana, cr v yoluna blddirlr.
Mnim din v dilbir qardalarm, imkan olanlar lindn n glirs, Allah
trfindn veriln zkat kmyini d sirgmsin. nki siz baqasna yox, sizi
qoruyana kmk edirsiniz. Mn v mnim sgrlrim bura dmnl dymy,
gavurlar silib bu torpaqdan atmaa gldik. Biz dnmy yox, lmy gldik.
Sayca az olsa da, sizin Azrbaycan lahidd Korpusunda dy havasna alm
235

komandirlriniz var. Adn, hrtini hl tn il Qarsda ikn eitdiyim general

liaa xlinski il, podpolkovnik Hbib by Slimovla Gncd grmdn ox
mmnun qaldm. Sizin sevincinizi mn yax duyur v buna qlbn sevinirm.
Bizim Trk ordusunu Qazaxda sizin azrilr tarixd grnmmi bir sevinc v
smimiyytl qarlad31.
Gncd, Qarabada bu smimiyytin, sevincin tntnsi daha ox idi.
Gnc camaat bir nfr kimi Artilleriya meydanna - bizim grmz glmidi.
tn mharibd, bilirsiniz ki, ruslar Trkiynin rq vilaytlrini ial etmidi. O
vaxt Gncnin Cmiyyti-Xeyriyysi qardalq namin o razid sahibsiz qalan
uaqlar yb gtiribmi. Hmin uaqlar da meydanda idilr. Onlar sgrlr
yanar, l-ayaqlarna sarlr v haral olduqlarn soruurdular. Birdn brk qqrq
v alama qopdu. Doqquz yanda Sarqaml bir olan bizim sgrlrdn olan
atasn tanmd. trafdaklar dz bilmyib sevinc ya axdrdlar. Biz bu
yaxl he vaxt unuda bilmrik.
Bu tsirli shn indi d gzmn nndn silinmir.
Yen deyirm, arxayn ola bilrsiniz, kifayt qdr hrbi gcmz var.
Sizin qarnzda and iib deyirm ki, Bakn hcumla alacaq oran rus-ermni v
sentrokaspi qvvlrindn tmizlycyik.
NURU PAA HAQQINDA BR NE SZ
Azrbaycan xalq, ziyallar, xsusil by v aalar Trkiy ordusunu, onun
komandan general-leytenant Friq Nuru Paan Gnc v Yevlaxda byk
sevincl, mehmannvazlqla, duz-rkl qarladlar. Onun gliin tntnli
nitqlr syldilr. Mmmd min Rsulzadnin etirafna gr, msavat kskfiyyat Nuru Paan gydn enmi xilaskar-mlk kimi qarlad.
Svari general Mustafa Nuru paa 1889-cu ild stanbulda hrbi hmd
Tofiqin ailsind anadan olub. Onun atas hmd paa sln Rumelidn idi. lk
hrbi thsil almaq n Nuru paa 1906-c ilin noyabr aynda Quru qounlar hrbi
mktbin girib. 1909-cu il avqustun iyirmi altsnda Quru qounlar hrbi
mktbini leytenant rtbsind bitirib v xidmt n nc ordu komandanlna
gndrilib. 1910-cu il yanvarn doqquzunda padaha mxsus piyada blyn tyin
edilib.
1912-ci il oktyabrn on doqquzunda Nuru paa birinci korpusun altnc
alaynn birinci taburunun nc blynd ba leytenant rtbsind qulluq edib.
O, 1913-c il noyabrn iyirmi altsnda kapitan rtbsin yukslib. 1914-c il
iyulun on beind Trkiynin Vyana sfirliyinin Attaeliyin v hmin il avqustun
on beind hrbi Attaenin yavrliyin tyin edilib.
31

Sitat trkpodpolkovniki Rd byin Bak yollarnda hrbi mcmusindn gtrlb, 1934-c il,
stanbul, sh.24-25

236

Trablusqrbd italyanlara qar aparlan mhariblrd gstrdiyi qeyrtli

almalara gr padahn mril 1916-c il sentyabrn iyirmi drdnd mayor
rtbsil tltif olunub. Yen d Trablusqrbd italyanlara qar apard
mhariblrd gstrdiyi qeyrt-li almalar v oradak hrbi blmlri mhartl
idar etdiyin gr, 1918-ci il martn nd padahn mril ona podpolkovnik
rtbsi verilib. Qrbi Afrika qruplar komandanlnn mrkzi olan Mistratada
xidmt edn podpolkovnik Nuru by Trablusqrb gndrilmk n stanbula
glib.
nvr paa Azrbaycan v Dastan xilas etmk n qrargah tkil
ednd, Qafqaz slam Ordusu Komandanlna podpolkovnik Nuru byi dvt
eldi. Padah, yavri Nuru by nvbdnknar general-mayor rtbsi verdi.
Nuru Paa 1918-ci il martn iyirmi beind Mosula gldi. Altnc ordudan
tkil olunan zabitlrl birlikd 1918-ci il aprelin skkizind Azrbaycana getmk
n Mosuldan yola ddlr. Hmin il mayn iyirmi beind Qafqaz slam
Ordusunu yaratmaa balad. 1918-ci il iyulun on yeddisindn sentyabrn on
drdndk bir sra uurlu dy mliyyat apararaq ial altnda olan
Azrbaycan torpaqlarn azad etdi. Hmin il sentyabrn on beind Nuru Paann
qounlar Bakn ald.
1918-ci il oktyabrn otuzunda imzalanan Mondros banndan sonra
Osmanl qvvlri Azrbaycandan xarld32.
Nuru paa istiqlal savanda rq cbhsindki on beinci nizami ordudan
on ikinci diviziyan yaratd. stiqlal savandan sonra 1923-c il oktyabrn
drdnd Nuru paa tqad xd. Savan sonunda stanbulda yaam v
cmhuriyyt dvrnd snaye sahsind almdr. O, stanbul yaxnlnda
poladritm zavoduna rhbrlik etmidir.
kinci Dnya mharibsi illrind stanbulda ordu n minaatan v l
qumbaras istehsal il mul olmudur. Nuru paa 1949-cu ild zavodda ba
vern partlaydan hlak olmudr.
Xalqmzn xilaskar Nuru paa tin v zabl hrbi mr yaamdr. gid
srkrd qeyri-adi bacarna gr iyirmi doqquz yanda general-leytenant kimi
fxri rtby layiq grlb. Bu yada, bel yksk rtb hrb almind nadir
adamlara qismt olur. Dyn ordu general-leytenant Nuru paann qlbi hmi
Azrbaycanla dynm, din v dilbir qardalarn bolevik-danak istilasndan
xilas etmk n zml almdr. Nuru paa 1920-ci ilin aprelind bolevik
ordular Azrbaycan ial ednd bir qrup trk zabiti il Dastandan kerk
uaya glib, Qarabada boleviklr qar dylr aparb. O, Trtr, Adam,
Brd v Zaqatalada halisini istilalara qar syana qaldrb.
32

Antanta dvltlril Sultan Trkiysi arasnda imzalanan Mondros barndan sonra Trkiy silah
drhal yer qoymal v z taleyini qalib dvltlrin - Antantann ixtiyarna vermli oldu. Bundan sonra
Antantann oyuncana evriln Sultan Trkiysinin bir ox hisssini ingilislr, franszlar ial etdilr.
Trkiy paralanmaq thlksind qald. - Ml.

237

General Nuru paann Qafqaza qsa mddtli hrbi yr onun mrnd

yaxl-yamanl izlr qoyub.
Azrbaycan Mrkzi Dvlt Arxivind tamamil mxfidir qrifil
saxlanan bir snd var. Bu teleqram-snd 1919-cu ild Yevlax Cmiyytinin
zvlri trfindn Azrbaycan Cmhuriyytinin Parlamentin vurulub.
Teleqramdan mlum olur ki, Azrbaycan sidq rkl sevn, onun xilas v
azadl urunda yorulmadan alan general Nuru paa Mondros slh
balanndan sonra da Azrbaycan trk etmmidir. Qafqazn ayr-ayr
blglrind gizlin d olsa almdr. Teleqramda deyilir: Ken il anarxiya
nticsind ba vermi ar gnlrd Nuru paa Azrbaycanda peyda olmudur. O,
znn daltli v bacarql hrktlri il byk thlknin qarsn ala bilmidir.
Yalnz onun bu dalti v bacar saysind milltlr arasndak milli
mharib dayandrld. Biz azad nfs almaa baladq.
Lakin biz atan kdrli mlumata gr scvgi v tkkr layiq olan bizim
xilaskarmz xbis adamlarn yaydqlar iftiralar nticsind hbs olunmudur.
Vtnimizin slh raitind yaamas bel nadrstlri qane etmir.
Biz Yevlax Cmiyytinin zvlri, Parlamentdn xahi edirikki, general
Nuru paa tcili olaraq hbsdn azad edilsin. Bununla da qhrmanmz Nuru
paann qlbi ediln qsdlrdn xilas olsun.
Hrmtl: Yevlax Cmiyytinin zvlri: Molla li Musazad, sa by
Qarabyov, rf by Tayev-Qarxunlu, sfndiyar smaylov, Aslanov, Qamboy
aa Quliyev-Qaramanl, cmisi 27 imza.
Tarixi sndlrdn v Cmhuriyytin grkmli xsiyytlrinin
xatirlrindn mlum olur ki, general Nuru paa Azrbaycan urunda hyat
bahasna mbariz aparmdr. 1918-20-ci illrd Azrbaycan ks-kfiyyat
idarsinin risi Na by eyxzamanl Azrbaycan istiqlal mcadilsi xatirlri
kitabnn sksn beinci shifsind bu bard geni mlumat verir. O yazr:
Gnlrin bir gn Gncd idim. Eitdim ki, ingilislr Nuru paan tutub
Batuma gtiriblr. Orada ingilis hrbi tribunalna vercklr. Buna sbb d, guya
Baknn azad olunmas vaxt ermni qrn trdilmsi idi. Tez Bak il telefon
dan apardm v xbrin doru olduunu yrndim. Gnc ermnilrindn bir
aray almaq lazm idi ki, Nuru paann Gncy gliind ermnilr he bir pislik
etmdiyi kimi, ermnilri mhasirdn qurtarb hrriyyt verdiyini, hyatlarn
thlksizlik altna aldn, bu yaxla qar ermnilrin bir heyt gndrrk
Nuru paaya tkkr etdiklrini isbat etmk mmkn olsun. Arayn alnmas
n Gncnin grkmli ziyallar il brabr ermni milli tkilatna mracit
etdim. Aray alacama qti kild inanrdm, nki hqiqt bard aray
istyirdim. Ancaq ermnilr xahiimizi rdd etdilr v dedilr: Biz uaq deyilik.
ox yax bilirik ki, gr Gncd ermni qrn trdilsydi, Baknn tutulmas
vaxt orada bir nfr ermni bel qalmayacaq idi. O gzldi ki, Bakn tutub
238

oradak qrn bitirsin v ondan sonra bizi qrsn. Ancaq mtarik (barq - .N.)
oldu, Osmanl ordusu qrna vaxt tapa bilmdi.
Biz libo geri qaytdq. Bakya gldim, mrhum Nsib byl (Usubbyov .N.) grrk aray almadm v ox kdrli olduumu syldim. Nsib by
dedi: Bli, mn sni he bu qdr kdrli grmmidim. Mn d dedim: Nsib
by, ermnilr ox nakrlk etdilr. Nuru paa n haql olan aray mn
vermdilr. Nsib by glrk dedi: zlm, Nuru paann azad olunmasnn
daha asan yolu var. Batumdan xbr aldm. Hopa bylri plan hazrlayblar. Nuru
paan basqn il qurtaracaqlar. Ancaq pula ehtiyaclar var. Sn iki min manat pul
gtrb Batuma get. mr et, pul versinlr, axam yola dm, - sevinrk
dedim. Pulu alb Batuma gldim. Azrbaycan konsulu doktor Mahmud byl 33
grdm. Mslni ona anlatdm v sorudum. Doktor dedi ki, imkan yoxdur.
Ancaq Mrsl paa il gr bilrsn. ngilis komandanlnda nzart altndadr.
Mn tez gedib Mrsl paa il grdm. Mrsl paa dedi: Aman, mn bir ey
etmycklr.
Ancaq Nuru paan edam edcklr. Onun qarlmasnn yolunu tapn.
Mrsl paa gizli saxlad bir kaz mn verdi. Aldm, oxudum. Bu
byannamni Almaniyadan gndrmidilr. Paa dedi: Bunu oxaldb slam
dnyasna datmaq. slam dnyasn byk cihada armaq. Qurtulu bundadr,
baqa x yolu yoxdur. Onu dinldikdn sonra dedim: Ay paam, bu bir
mrsiydir. ox tsirli yazlb, bu yanql szlr ancaq gz ya il cavab verilir.
slam dnyasnda birlik yox, qvv yox v olmayacaq. Olsa da bir ey xmayacaq.
Allahma inandm kimi inanram ki, Trkiynin bir trk kndind olan qeyrt,
iman, Vtn, din ballq mracit etdiyimiz slam dnyasnda yoxdur. Bu bo
idir. Varlq, qvv yalnz milli imandr. Byannamni kim oxudumsa, hams
mniml eyni fkird oldu. Mn Bakya geri qaytdqdan drd gn sonra Nuru paa
il Bakda grdk.
Trkiynin Quru qounlarnn hrbi arxivindn aldmz rsmi sndd igid
srkrd Friq Mustafa Nuru paann mumtrk dnyasnda gstrdiyi
xidmtlrin gr tltif olunduu orden v medallar da gstrilmidir.
1. 1916-c il, iyulun iyirmi doqquzunda Almaniya imperatorluu trfindn
Dmir Salib medal il;
2. 1916-c il noyabrn iyirmi ikisind Trablusqrbdki qeyrtli dylrin
gr Altn Lyaqt medal il;
3.1917-ci il martn on ikisind padahn qrar il Trablusqrbdki qeyrtli
dylrin gr vaxtndan vvl hrbi rtb verilmidir.

33

Azrbaycan Respublikasnn 1918-20-ci illrd Batum hrindki ba konsulu Mahmud by

fndiyev - .N.

239

4. 1917-ci il aprelin nd Qrbi Afrika hrbi qruplarna komandanlq

etdiyin gr Avstriya-Macarstan dvlti trfindn nc drcli fxri sgri
frqlnm nian verilmidir.
5. 1917-ci il iyunun iyirmi beind Trablusqrbdki dy xidmtlrin v
hrbi birliklr la komandanlq etdiyin gr padahn qrar il Altn-imtiyaz
medal il mkafatlandrlmdr.
6. 1918-ci il fevraln altsnda nc drcli Osmani ordeni il (qlncla
birg) tltif olunmudur.
7. 1918-ci il avqustun altsnda birinci drcli Mcidiyy ordeni il
(qlncla birg) tltif olunmudur.
8. Sarqam hcumunda knll olaraq on ikinci diviziyaya komandanlq
etdiyin gr 1929-cu il yanvarn on altsnda 15260 sayl stiqlal medal il tltif
olunmudur.
***
1918-ci ilin noyabr aynda podpraporiklr mktbinin ilk buraxl
tntnsind Azrbaycan hkumtinin nmayndlri il birg Qafqaz mslman
ordusunun ba komandan Nuru paann atas Hac hmd paa da itirak etmidir.
O vaxt hmin tntnd x edn Azrbaycan xalq thsili naziri Nsib by
Usubbyov Hac hmd paaya mracit edrk demidir:
- Zati-alilri! Sizin anl oullarnz nvr paa v Nuru paann adlar
ninki tkc Azrbaycann, eyni zamanda btn Trk xalqlarnn yaddanda
hmilik qalacaqdr. Bel qhrmanlarn atasnn ban dik tutmaa v xobxt
olmaa haqq var. Sizin kimi atalar azdr. Allah Sizi v oullarnz hifz elsin v
Sizin illr boyu kmyiniz olsun.
Trklrin kmyi il alan Gnc podpraporiklr mktbinin buraxl
gnnd on drdnc anaqqala diviziyasnn komandiri, polkovnik Nazim by d
x edib ay mddtind azrbaycanl gnclrin qazandqlar mvffqiyyt
gr xalqmza z sevincini bildirmidir:
- Cnablar, Azrbaycann hyatnda bu gn n xobxt gndr. Biz - sizin
uzaqdan glmi qardalarnz sizin istedadnz qarsnda ba yirik v sizi bu
gnk ana gr yox, n ox ld edilmi parlaq glcyiniz gr tbrik edirik.
Mn xsn mharib trfdan deyilm, amma bel bir sz var: gr slh
istyirsns, mhariby hazrla. Ona gr ki, gr lk gcldrs v
mhariby hazrdrsa, onda he ks crt edib onun zrin hcuma ke bilmz.
Cnablar, mn ox adam ki, siz hrbi ii yrnmisiniz v minm ki,
Azrbaycann anl v zhmtsevr zabitlri olacaqsnz, lazm gldikd z
lkmizin mnafeyini qoruma bacaracaqsnz. Bunun n gcl ordu lazmdr
v mid edirm ki, onun yaranmasnda siz z gcnz sirgmycksiniz. Mn
lkni ilk buraxl mnasibtil tbrik bir d edirm v inanram ki, glckd siz
Vtnin iftixar olacaqsnz (hr iki x Azrbaycan qzetinin (rusca) 8 noyabr
1918-ci il tarixli sayndan gtrlb).
240

***
Nuru paa ikinci gn idi ki, general liaa xlinski il Gyaya getmidi.
Mssl, Brgad v Gyay urunda dylr gedirdi. Onuncu Qafqaz alaynn
komandiri Osman bydn hycanl xbr alnmd. yunun on yeddisind
Gyayn qrbind vuruan alay iki yz nfrdn ox itki vermidi. Gnah
dylrd deyildi. amax v Asudan enib gln boleviklrin hrbi
qvvsinin qfil zrbsin mruz qalmdlar. General xlinskinin tklifil drd
yz nfrlik Azrbaycan svarisi v r alayndan bir vzvod Osman by kmy
gndrildi. Nuru paa gecdn xeyli kemi Yevlaa qaytd. Mqsdi sabah axam
st Gncy getmk idi. Dan z aarar-aarmaz avtomobil rf byin
Qarxundak hytin atd. Klfirngid yatan by mann ssini eidib drhal
yataqdan qalxd, geyinib aa dd.
- Sabahn xeyir, Paa. Cbhd vziyyt necdir?
- Yaxdr, narahat olmaa dymz.
- Kein ev, bir az istiraht edin, yol glmisiniz.
Nuru paa geriy-Kr trf boyland. Baxlarn bir xeyli oradan kmdi.
rf by d Kr trf baxd, amma ins-cins grmdi. Nuru paa yorun-yorun:
- By, - dedi, - yol boyu yaxca mrglmim. ki gnd irvann tozutorpa canma hopub.
rf by drhal onun fikrini baa dd. Darvazann yannda dayanan olu
Knyaz arb ns dedi. zn Nuru paaya tutub:
- Biz gedk, paam, - dedi, uaq da dalmzca glib zn biz yetirr.
Yar yolda onlar haqlayan Knyaz iki can dsmaln atasna verib qaytd.
Yarann bana atanda hr ikisi dayand. Gah saa, gah da sola dnb ay
boyunca baxan Nuru paa kksn trd.
- N qlnc almal sudur.
- O n demkdir, paam. Suya qzbin var?
- Yox, suya hirslnmirm. Bel drin aylara mhbbtim var. Bu ar nhri
grdm, uaqlm yadma dd. Bilirsn, atam hmd by biz qardalara balaca
olanda qlnc alma suda yrdib. z sahild dayanar, bizi is diz qdr suya
salb, limiz d qlnc verrdi, lbtt, qlnc balaca olard. Sa-solu v qarn
dycly-dycly dmn qlnc alma yrnrdik. Kl belind, at stnd
nvrl o tay-bu taya kerdik. Mn nvr ata bilmynd hirsimdn
alayrdm, qardam mni barna basb toxdadard. ndi harda bel zmtli ay
grrms, el bilirm onda qolumun gc, qlbimin mhbbti var.
rf by mhbbt dolu nzrlrl ona baxb glmsnd:
- Byk Fzuli, - dedi, - sa olayd, sizin bu qeyri-adi, qrib mhbbtinizi
tarix salard.
- Bu dan znn saflnda n yax eldin aydan ar, sudan duru Fzuli
babamz xatrladn. By, mn el glir, hr bir trk olu ilk mhbbtil yana,
qlbind Fzuli babamzn da sevgisini yaadr. - Nuru Paa kksn trb
241

drindn nfs ald. - Of dedi, birc bu dylr, savalar tezlikl bitydi.

Oturaydm hytimizdki tut aacnn klgsind babam Fzulinin rbt
dadl misralarn qlbimin gzn yedirydim.
- Paam, xbriniz var, Fzuli raqn Krbla hrind doulsa da, atas
mfti Sleyman fndi bizim rlidir. Htta bzi mlumatlara gr, airin olu
Fzli atasnn lmndn sonra bizim r mahalna qaydb, qohumlarnn
yannda yaamdr.
Nuru paa rf byin iynini qucaqlayb iri, yorun gzlrini tccbl
ad.
- Bu rvaytdir, yoxsa zn el indic uydurdun. Sraa gn mclisd d
grdm, mnnilriniz el hey Fzulidn oxudu. Sn d babamz Fzulidn
byk vql eirlr deyirdin.
- Paam, mn szmn vvlind dedim ki, bzi mlumatlara gr... Bizim
Adada lbilr nsli var. Bu nslin qocalar deyir ki, Fzli onlarn mhllsind
yaayb. Bir d ki, paam, narahat olmaa dymz, byk Mhmmd Fzuli n
sizindir, n d bizim. O, btn trk dnyasnda eir-snt soltandr.
- Bax, bu fhmin hsn, bunu gzl dedin, by. Fzuli byk trk
dnyasnn eir-snt soltandr.
Kefi durulan Paa dostunun dirsyin toxundu. Aa - aya dmk iarsi
verdi. Yaran enib aya atana kimi -drd df: Fzuli eir-snt soltandr
dey z-zn tkrar etdi.
Dostunun onun szlrin qiymt vermsindn mmnun olan rf by:
- Amma bir msl d var, - dedi. Bizdn bir az vvlki v bizim nsil gn
xandan gn batana kimi olan trk dnyasn qoruya bilmdik.
- Bunu n mnada deyirsn, rf by?
- O mnada ki, grn bir n gndyik. Bizi yz iyirmi il vvl sar ruslar
paralayb. Yarmz o tayda - randa, raqda daha n bilim haralarda. Bu saat el
siz d bizim gnmzdsiniz. Sultan Trkiysi Antanta dvltlrinin lind far
bir lky evrilib. Deyiln gr, Sultan Trkiysinin rq vilaytlrini Rusiya
almaq itahndadr. Suriya trflri Fransa, Mesopatomiya, zmir v Aydn dmir
yollarnn kediyi razini ingilislr, Anadoluya is almanlar gz dikib. Bs bizim
taleyimiz nec olacaq? gr o boyda Trkiynin taleyi bel ac olsa, paralansa,
grn biz Azri trklri n gn dcyik. Paam, bizim midimiz, nicatmz
sizdir. Sizd ki, bugnd...
- Sn lap qardam nvr paa kimi yana-yana danrsan. Onun n byk
arzusu trklk, turanlq urunda mbariz aparmaqdr. nallah, vaxt glr,
sni onunla tan edrm. Siz qardamla eyni flkirdsiniz, eyni zindana
dyrsnz.
- Hr bir trk olunun borcudur ki, birlik urunda eyni zindana kic
vursun.
242

- Drd d bundadr ki, bizim yeni padah olan Sultan Vahidddin bel
dnmr. rf by, siyast shbti bamz qatd, immyi unutduq, - deyib
Paa suya atld... Be-on df qol atb z-z geriy dnd. - xanda babamz
Fzulidn sn bir mktub oxuyacaam, - dedi. - Yadma salarsan,
Yarann qanda on iki yanda bir olan ua ata, ata, - dey qqrb l
elyirdi. Bu, rf byin kiik olu Mhmmdli idi.
- N olub? - dey ata aadan yuxar qqrd.
- Gncdn qonamz glib, sizi istyirlr - dedi. Sudan xan Nuru paa:
- Gedk, - dedi, - yaran xana kimi mktubu da sn oxuyaram.
- Onda tlsm, l-ayan qurula, mktubu da tap, oxuya-oxuya yaran
xarq.
Nuru paa glmsnb:
- Mktub-zad axtarmayacaam, o burdadr, - deyib lil ban gstrdi.
- Yaddandadr?
- Bli, nec bym, ola bilmz?
- hsn snin yaddana, qarda.
- Sn arada siyasi drddn dandn. Mnim is hsni-xyalm hl d
babamz Fzulidn ayrlmayb. Sn lbi dedin, Fzulinin Byazid lbiy
yazd mktubu xatrladm. Olu Fzli r qaydb, lbilr mhllsind
yaaybsa, burda bir qanunauyunluq var. Kim bilir, blk d, Fzuli bu nsill
qohum imi. Allah onun torpan pak, yerini behit elsin.
- Paam, lbilrin dediyin gr Fzulinin glini, Fzlinin arvad bu
nsildn imi.
- By, onda qulaq as, mktubu oxuyum. Fzuli Sultan Sleymann olu
ahzad Byazid lbiy yazr:
Mn bir mktub, blk, ikli bir baa gldi. Onun iqlar gzmn
nurunu artrd. O, n ltif lvhlr zrin diqqtl tsvir edilmi gzl bir kl
bnzyir. Onun stirlri, iarlri ulduzlu smaya oxayr. Yazlar budaqlar,
ibarlri iklr kimidir. O, mrift fnlrini hat edn bir shif, nemt
budaqlar yetidirn bir baadr. Onun glii gz baasn iklndirdi...
rf byl Nuru paa mlk dnnd, bir qdr skut irisind
addmladlar. Buna skut demk olmazd. lrind lal bir haray vard. Fzuli
haray idi bu: trk qardalarm, ikli baamzn viranliy evrilmsin imkan
vermyin!
V onlar sanki bu harayn tsiri il addmlarn yeyinltdilr...
***
Trk qounlar Azrbaycana ilk df iki qrup halnda glmidir. General
Nuru paann tkil etdiyi birinci qrup 1918-ci il iyunun 7-d, ikinci qrup is bir
gn sonra Qazaa v iyunun 9-da Gncy atmd. Hr iki qrup nc trk
ordusunun beinci Qafqaz diviziyasndan seilmidi. Gmr v Qazax
istiqamtind hrkt edn birinci qrupa onuncu Qafqaz alay, doqquzuncu v on
243

nc Qafqaz alayna mnsub iyirmi altnc batalyon, topu da batalyonu,

istehkam bly, rabit vzvodu daxil idi. Bu qrupda yz qrx zabit v iki min
skkiz yz on iki sgri qvv vard.
Lori nahiysi boyunca zaa gln ikinci trk hrbi qvvlrinin yolu
Clalolu hrindn sonra Sadaxl, Krpl, Kmrli v Aslanbyli kndlrindn
kerk Qazaa iyunun 12-d atmdr. On nc Qafqaz alayndan tkil olunan
bu qrupda gcl da topu batalyonu, yz on zabit v iki min yeddi yz altm
sgri qvv daxil idi.
Trk qounlarnn gliini Lenin v Stalin bildirn danak aumyan
hycanla Bakdan yazrd: Trklr Qarakilsdn, Dilicandan keib Astafaya
atblar. Oradan da birbaa Bakya yeriycklr. Balanan slh mqavilsin
sasn trklr dmir yolu il qounlarn Bakya v Culfaya dayacaqlar. Xbr
verirm: Hcum balanmdr.
Trklrin gliindn brk qorxuya dn ermnilr 1918-ci il iyunun 30-da
azsayl rus hrbi qvvlrin arxalanaraq qfildn Gyaya basqn etdilr. Hmin
hadisy gr trklr otuz skkizinci alaydan ibart yeni qvv gndrildi.
Alayda altm be zabit, iki min drd yz yetmi be sgri qvv, drd gcl da
topu v bir gcl da batareyas vard.
yulun doqquzunda ehtiyatda olan nc trk ordusundan yz lli sgri
qvv seilib Brgad v Gyay urunda gedn dylr gndrildi. Bcinci
qrup is polkovnik Nazim byin komandanl il birbaa Bak dylrin
atdrlmd. Azrbaycan lahidd korpusu, yerli halidn tkil olunmu knll
dstlr d trk ordusu il iyin-iyin vuruurdu.
Cnub qrupuna azrbaycanl polkovnik Hbib by Slimov, imal qrupuna
is trk polkovniki Osman by komandanlq edirdi.
Azrbaycan-Trkiy qvvlrinin ks hcuma kemsi boleviklri tvi
sald. Bak Soveti iyulun 12-d hrbi sfrbrlik elan etmy mcbur oldu. Lakin
bu tdbir onlar mlubiyytdn xilas ed bilmdi. Gyay trafndak iddtli
dylrd Azrbaycan-Trkiy birg qounlar parlaq qlb qazanmd.
Bicraxovlarn, avetisovlarn Qrmz Orduya kmy glii zfr yrnn
qarsn ala bilmdi. Gyaydan sonra amaxn yadellilrdn tmizlyn ordu
srtl Bakya yaxnlard (A.Rstmli, Azrbaycan ordusu mqalsi,
Hqiqt qzeti, 2 dekabr 1992-ci il).
Hmin dylrin itiraks, trk ordusunun podpolkovniki Rt by
1934-c ild stanbulda nr etdirdiyi Byk hrbd, Bak yollarnda beinci
Qafqasiya piyada firqsi adl memuarnda verdiyi mlumata gr, trk hrbi
qvvlrinin mumi say on min nfr olmudur. O yazr: amaxnn zbtindn
sonra Bakya yaxnlaan ordu avqustun 5-d Bak hrin yapd
mvffqiyytsiz bir hcum zrin on beinci firqnin kamiln Azrbaycana
gndrilmsi n mracit edilmi v ingilislrin Bakya ran trfindn yardm
gndrmlrini nzr alaraq Qarakilsdn Bakya min iki yz hrbi, mvcud
244

firq qrargah il lli alt v yz altnc piyada alaylar da glmidi. Bundan baqa,
cbhd min nfrlik bir Azrbaycan qvvsi, iyirmi makinal tfng, alt top v
bir zirehli qatar hrb edirdi. lav olaraq artan Trkiy qvvlril brabr,
Azrbaycan qvvlri d artm, Qazax, Gnc, ki, Zaqatala, Cavanir, Ada,
Adam, Quba, Slyan, Gyay v Bak trafnda svari milis tkilat, silahl
knll qruplar vcuda glmidi. Bu dvrd Azrbaycan trklrinin vziyyti
ox ar idi. rvanda, Zngzur v Gyayda rus hrbi qvvlrin arxalanan
danaklar xalq qlncdan keirir, tonqalda yandrr, daqalaq edirdi.
Yzlrl kndi yerl-yeksan etmidilr. Bakda boleviklrin v danaklarn
fitvas il mart qrn trdilmidi. Bu qrnda on be min yaxn azrbaycanl
ldrlmd. lkd anarxiya, bapozuqluluq hkm srrd.
Martn 20-d Zaqafqaziya seyminin iclasnda x edn msavat lideri
Aslan by Sfikrdski btn qafqazllar boleviklr qar mbarizy sslyirdi:
Biz Zaqafqaziya hkumtindn xahi edirik, bolevizmi mhv etmk n
znmdafi uras yaratsn. Biz mslman sosialist bloku adndan xbrdarlq
edirik ki, hmi bolevizm qar mbariz etmiik v bu gn d ona hazrq.
gr bu bard l gtrlms, biz zmz bolevizmi mhv edcyik... Bizim
tarixd ox qanlar axdlb. Tariximiz badan-ayaa qanla yazlb. Biz bolevizmi
zmkl yen d tariximizi qanl hrflrl yazacaq.
Msavat hkumtinin nmayndlri trklrin qarda kmyin
arxalanmaqdan baqa yol grmdiklrini aqdan-aa bildirirdilr.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti elan olunan gn Tiflisdki Oriant
mehmanxanasnda Zaqafqaziya Seyminin zvlrindn biri Ftli xan Xoyskidn
sorumudu:
- Siz Bakya dy-dy gedcksinizmi?
- Bli, gedcyik.
- Siz dyl Bakya getsniz, onda bu imperializm zrin ilk hcum
olacaq. Amma siz o yr tkbana ed bilmzsiniz. Siz Trkiynin v trk
qounlarnn kmyi il Bakn dmnlrdn azad ed bilrsiniz.
1918-ci ilin iyun-iyul aylarnda ermni hrbi hisslri iki istiqamtd Gyay-r-Nuxa istiqamtind v Krdmir-Yevlax-Gnc istiqamtlrind
irlilmy baladlar. Lakin danak quldur dstlrinin Yevla l keirmk
planlar ba tutmad. Ermnilr burada yerli halidn tkil olunmu knll
dstlrin gcl mqavimti il z-z gldilr.
Danaklarn qarsnn alnmasnda o zaman z igidliyi il Qarabada ad
xarm M..Rsulzadnin yaxn dostu v mslkda Qaramanl Qamboy aann,
Qarxunlu rf byin. Brdli Sartel Aslann misilsiz xidmtlri v
qhrmanlqlan olmudur. Yaranm real thlkni vaxtnda drk edn Qamboy
aa v rf by z silahdalar il traf kndlrdn qsa mddtd minlrl
knll yaraq onlar silah, sursat, paltar, rzaq, at-araba v digr n zruri
eylrl tmin edirlr. Az vaxtda Yevlax razisind xeyli knll v be min
245

nfrdn ox svari dst toplanr ki, bu da sonralar Azrbaycan Xalq

Cmhuriyytinin ilk svari dstlrin evrilmidir (V.sayev, Haradan glir bu
k kitab, Azrnr, 1995-ci il, sh. 50-51).
Sonrak tarixi hadislr d gstrdi ki, Azrbaycan xalqnn Trkiy v trk
ordusundan baqa ikinci bir arxas, xilaskar olmamdr. Trkly drin ehtiram,
sonsuz mhbbt bslyn gnc bir air yaayrd Bakda. 1918-ci il sentyabrn
15-d trk qounlar il birg qalib kimi Bakya varid olan Azrbaycan sgrlrini
mmglsm Ey trk olu eiril alqlamd.
srin vvllrind istiqlalmz urunda dnmdn mbariz aparan on
doqquz yal mmglsm byk ndrimiz Mmmdmin Rsulzadnin misi
qz idi. Azrbaycan xalqnn z ruhundan doan mummilli bir hrkat v
hadisdn (M..Rsulzad) sonra ba blalar kn air mmglsm cmi
qrx be illik mrnn oxusunu Vtndn uzaqlarda, Mordoviyada srgnd
keirmidir. Bu ncib v vfadar air grkmli yazmz, otuz yeddinci ilin
gnahsz qurbanlarndan biri olan Seyid Hseynin hyat yolda idi.
Trkiynin Hrbiyy Naziri nvr Paann Baknn
Xilas Haqqnda 1918-ci il sentyabrn 16-da rq
ordular qrupunun komandan Xlil Paaya
Tbrik Teleqram
Bakdak uurlarnza gr sizin gzlrinizdn pr v tbrik edirm.
Baknn xilasndan sonra Azrbaycanda hllik bir diviziya saxlayaraq, qalan
qounlar doqquzuncu ordunun srncamna vermk istyirm. Nuru Paaya
Drbnd, Petrovsk hrlrinin l keirilmsi n imali Qafqaza bir alay, iki
batareya v bir pulemyot dstsindn ibart qoun gndrmyi taprdm. Digr
trfdn, nzli v Rt hrlrinin ial n qounlarn Cnuba gndrilmsin
srncam verdim v Tbriz-Qzvin istiqamtind irlilyn qoun dstsinin Kiik
xana34 yardm etmsini v bu msl il laqdar sizinl grmsini tvsiyy
etdim. Taprqlarn qsa bir vaxtda yerin yetirilmsini rica edirm.
Nuru Paa z qvvlrini toplayaraq, yalnz boleviklrin irlilmsinin
qarsn almaqla kifaytlnmlidir.

34

Kiik Xan Mirz (1881-1921) - Cnubi Azrbaycann siyasi xadimi. Rt, nzli v Gilan
hrlrind ah hakimiyytin qar inqilabi xlarn rhbri. 1921-ci il mayn 8-d yaradlm Gilan
Respublikas yeni hkumtinin - nqilab Komitsinin sdri olub. 1921-ci ilin noyabrnda boleviklrin
lil Tal dalarnda ldrlb. - .N.

246

KAPTAN-AR MUSTAFA AA HSN AA OLU QYASBYOV

(1824-1873)
lahidd Qafqaz Qounlarnn Mslman Svari alaynda xidmt edib.
1863-1864-c illrd Polada ba vermi Yanvar syann yatrmaq n rus
komandanlnn Qafqazdan aparlan bylr mxsus Mslman Svari alaynda
Mustafa aa Qiyasbyov da olmudur. il Varavada hrbi xidmtd olan
Mustafa aa fransz, polyak v rus dillrini mkmml yrnmidir. ildn sonra
Qafqaza qaydan Mustafa aa dallara qar dylrd hnrl vuruaraq kapitan
rtbsi alb.
Mhur dbiyyatnas-alim Firidun by Krli onun haqqnda yazr:
Mustafa aann hnr v sdaqtlri dvlt nzrind qdr-qiyamtsiz qalb v
htta onun haqqnda akarn daltsizlik vqua glmy gr, Mustafa aa z
vtnin (Qazax qzasnn Daksmn kndin - .N.) mracit edib v zlt
(tnha yaayan) frat gusini ixtiyar qlb, vaxtlarn ibadtd v thsili-lumi
maarifd keiribdir.
...1804-c ildn 1917-ci il kimi imperiya ordusunda xidmtd olan
azrbaycanl zabitlr, bu gn bzilrinin dediyi kimi rus tbliyini Ura il qbul
etmyiblr. Onlarn arasnda el qeyrtli zabitlr olub ki, milli dilini, adtnnsini, milli vqarn saxlayaraq ata-babalarna sadiq qalblar.
al rus ordusunun sralarnda xidmtd olarkn mslman yaltlrind
zor siyasti aparb silah ildnlr qar etiraz sslrini qalblar. Rus ordusunun
1800-c ildn sonra silah gcn ial etdiyi Axalski, Qars, Axal-Tkin, Dastan,
imali Qafqaz v baqa razilrd dymkdn imtina edib ordudan txris
olunma tlb ediblr.
General-mayor Daniyal by lisulu, amaxl podpolkovnik Omar by v
Osman by Qasmxanov qardalar, polkovnik Sleyman xan kinski, ual
rotmistr bdrhman by Vzirov, praporik Alxaz by lisulu, praporik Aaby
Yadigarov, kapitan Mustafa aa Qiyasbyov rus istilasna qar xblar. z torpa
urunda dyn din v dil qardalarna silah qaldrmayblar.
Onlarn srasnda kapitan-air Mustafa aa Qiyasbyovun faliyyti v bilik
dairsi daha geni olub.
***
...Alay komandiri, polkovnik Yuri Maxnatski:
- Kapitan Qiyasbyov, n n Trkstan Hrbi Dairsin xidmt
getmkdn imtina edirsiniz?
- Cnab polkovnik, mn hr eyi raportumda gstrmim.
- N gstrmisn? Yazdn raportu oxudum. ox savadl v slis rus
dilind yazsan da orada ovinist bir cml iltmisn. Oxuyuram bir daha, zn d
eit: Din v dil qardalarma silah qaldrma n Allahm, n d Pcymbrim
Mhmmd mn balamaz. Ona gr d ordudan trxis olunmam Siz
247

cnablardan tvqqe edirm. Baa d bilmirm, hans axmaq iyirmi il

sizi orduda xidmtd saxlayb. stlik d kapitan rtbsi veriblr.
- Cnab polkovnik, rtbni he bir orduda qng qaa-gz gr vermirlr.
Mn Qafqazda, Varavada syanlara qar xidmti borcumu nmunvi zabit kimi
yerin yetirmim. Triflayiq btn xidmtlrim Sizin linizin altnda olan hrbi
xidmt kitabamda gstrilib.
Bu df ssinin srt ahngini dyin polkovnik:
- Bs n n istefaya getmyi arzuladnz?
- str Dastanda Salt dylrind, istrs d rkz kndlrinin od
vurulub yandrlmasndan sonra yuxum r kilmidi. Yata bilmirdim. Ax onlar
da mnim din bac, qardalarmdr. Gnahsz krplri sngy taxmaq, isti
ocan dadb viran qoymaq... Gec-gndz melri qrdrb quldur axtarmaq,
fsunkar Qafqaz tbitini mhv etmk...
- Sn lap dekabristlr kimi danrsan. Bu siyasi hval-ruhiyy hardand
snd? Snin fikrinc, biz ruslar da qlbliyik, insani hisslrdn uzaq. ksin, biz
lahzrt imperatorun mri il dallar eyx amil v onun quldur dstsindn
xilas edirik.
- N vaxtdan z torpann, yurd-yuvasnn azadl urunda vuruan
igidlr quldur ayamas verilib. gr eldirs, monqollar Rusiyan 300 il albapanda ona qar vuruan rus xalq onda kim idi?
- Kapitan Qiyasbyov, sn gl mni siyasi shbt clb etm. Biz hr ikimiz
hrbiyik. He bir siyasi qurumun, siyasi shbtin mvzusuna toxuna bilmrik.
Buna lahzrtin nizamnamsi yol vermir. Bs, Trkstan yrndn niy imtina
edirsn?
- Ona gr ki, ora trk torpadr. Orada da silah qaldrb ldrcyim hali
milliyytc trkdr. Mn gnahsz qan qardalarm ldrmyi vicdanma sdra
bilmrm.
- Sn bilirsn ki, bunun n sni hrbi mhkm mhakim etmlidir,
cnab kapitan. Sn sravi sgr deyil, zabitsn, bir yax dn, gr, n danrsan.
Bu inadkarln sn ar otura bilr.
- Cnab polkovnik, mn gncliyimd orduya knll glmmim. Mnim
ata-babalarm nsln by olduuna gr Sizin imperatora mni girov veriblr.
vvllr bir mddt nc Mslman Svari Alaynda xidmtd olmuam. Siz
bunu bilirsiniz. Grnr, o vaxtlar bu dncd, bu alda olmamam. Hrbi
nizamnamy gr iyirmi ildn sonra knll surtd ordudan trxis oluna bilrm.
Siz mni mhkm il qorxutmayn, orada da cavabm bel olacaq.
Polkovnik dodaqalt donquldana-donquldana:
- Bzi rus zabitlri doru deyir ki, imperator aziat mslmanlar orduya clb
etmkd zn dmn hazrlayr. ndi budur, n yax nmun snsn, cnab
kapitan Qiyasbyov, sn orduda bilik, bacarq qazandn, gzn alb dncn
dyidi, inkiaf edib oldun biz dmn.
248

- Dmn niy, mnim znnimc, hr ks z torpanda, z evind yaasa,

daha yaxdr. Parala, hkm sr siyasti il silah gcn sayca byk olan xalq,
kiik v qrurlu xalqlara azadlq ver bilmz. Slovo jurnalndan kemi Qafqaz
caniini general Aleksey Yermolovun 1819-cu ilin yaynda dallarn bana
trtdiyi facilri Sizinl birg oxuduq. N tez yadnzdan xd. Yermolovun silah
dostu general P..Pestel xatirlrind yazr ki, ruslara itat etmk istmyn Akua,
Bal, Uplu-Ayya aullarnda v bir ox baqa yerlrd general Yermolov da da
st qoymam, aullar yerl-yeksan etmidir.
General Yermolov Kubann rkzlr yaayan on yeddi byk auluna v
yz doxsan xutoruna od vurub yandrmdr. znn bd mllrindn ruhlanan
Yermolov fxrl deyrdi ki, mn biz ruslara silah qaldran canqutaylarn kndlrini
mhv etdim. zlri il birlikd evlrin v var-yoxlarna da od vurub yandrdm.
Bu da lahzrt rus arnn Qafqazda slh yaradcs dey trifldiyi
general Yermolov. Cnab polkovnik, dal analar bu gn d nadinc uaqlar
yatmayanda Yermol glr, sni aparar, yat mnim ziz balam - dey onun ad il
qorxudurlar.
- Oxumusunuzmu air Mixail Lermontovu?
- Bli, amma oxdan.
- Onda smayl by poemasndan kiik bir paran yadnza salm.
Polkovnik:
- Siz mnim miliyytc polyak oluduumu bilirsinizmi?
- Bli, bilirm.
Bel xr ki, 1863-c ild Polada syanlara silah qaldrmaqda mn d
cinaytkaram. z milltimi, din qardam qanna qltan elmim.
Kapitan Qiyasbyov:
- Diqqtl dnnd, h .. el d olur. Ax, btn dnya bilir ki, sizin zif
v rus arnn miyyti olan Pola kralna qar polyak xalq Varavada yerln
istila rus qounlarnn xarlmas urunda syana qalxmd. Qafqazdan v
Rusiyadan Polaya yeridiln gcl qoun hesabna syan yatrld. Azadlq deyib
klr xan polyak xalqnn nahaq qan axdld.
- Yax, cnab kapitan, sni istefaya buraxsaq, nynn mul olacaqsan?
Ruslara qar tbliat aparacaqsan? Yqin, sn d mam amil kimi dallan
toplayb mbarizy...
- Xeyr, mn el fikr dmmim, he istmirm d. Bizim rq
mdriklri deyir ki, dnyada insan n elmdn daha yax dost yoxdur. Elm vardvltdn d yaxdr, nki dvlti sn saxlamalsan. O da sn qismt ola,
olmaya, Allah bilir. Elm is sni saxlayr.
Mn doma obama qaydb mktb aacam. Balalarn tlim-trbiysi il
mul olacam. Gnahsz insanlarn qann tkmkdns, hr hans bir canln, bir
ua trbiy etmk daha savabdr.
Polkovnik:
249

- Sizin raporta qol kib icaz verirm. Trxis olunun. Amma

sndlrinizd gstrilck ki, ciddi xstliyiniz olduuna gr malicy
ehtiyacnz var. Razsnzm?
- lbtt razyam.
- Birc xahiim var. Alayda ham bilmlidir ki, hqiqtn xstliy gr
istefaya gedirsiniz. Yoxsa, bayaq dediklrinizi eitslr, alaydak qeyri-milltlri
d ayldarsnz.
Hrbi xidmtd daltsizliy, din ayr sekiliy qar xan Mustafa aa
ordudan trxis olunur. Bilik v bacarn doma kndind hmyerlilrinin tlimthsilin hsr edir. Lakin Mustafa aann ail sadti zn glmmidir. O,
Zymli Mhmmd by Zlfqarovun qz Xeyransa xanmla evlnir. He alt ay
tamam olmam sevimli zvcsi qfltn vfat edir. lk sevgisini pu grn
Mustafa aa Nasir onun lmn tsirli bir mrsiy yazmdr.
Bir ne il sonra Mustafa aa Qraq Ksmnli podpolkovnik Mhmmd
aann qz Bdirnisa xanma aiq olmu, atann razl olsa da qzn anas Sltnt
xanm bu lvi izdivaca razlq vermmidir. Sevgi bxtinin mrlk zabn kn
kapitan-air Mustafa aa ail xobxtliyindn l zb zahid kimi guniin, trkidnya yaamdr. Ona gr d eir v qzllrinin ksriyytind kapitan-air
Mustafa aa Nasir znn mhbbt Kbsi Bdirnisan zabla, hsrtl yad edir.
Nasir txlls kapitan-air Mustafa aa Qiyasbyov z dvrnn
grkmli airi kimi mhur olmudur. O, Hac Mirhmz fndi Nigari, Hac
Rhim aa Vhidi, Mirz Nbi fndi Qaibov, Mirz Mehdi Naci, Mirz
Rhim Fna, sgndr aa Qiyasbyov, ahnigar xanm Rncur v baqa
grkmli airlrl eirlmidir.
Kapitan-air Mustafa aa Nasirin qrx alt eir v qzlini ilk df
Zaqafqaziya mftisi Mirz Hseyn fndi Qaibov (1830-1917) toplamdr. XIX
srin altmnc illrind Azrbaycanda mhur olan arann arna
mcmdir drd cildliyini trtib edn Mirz Hseyn fndi maddi imkanszlqdan
mcmusini nr etdir bilmmidir. Yalnz 1989-cu ild Mirz Hseyn fndi
Qaybovun drd cildlinin ikinci cildind Nasir eirlrinin bir qismi oxucu z
grd.
Mustafa aa Nasiri Azrbaycan oxucusuna ilk df tqdim edn is Firidun
by Krli olmudur.
Firidun by Azrbaycan dbiyyat srinin ikinci cildind air-kapitan
Mustafa aa Nasir ayrca bir fsil hsr etmi, onun yaradcln yksk
qiymtlndirmidir.
Kapitan Mustafa aa Nasir ilk df dahi Nizami Gncvinin Xosrov v
irin srinin xeyli hisssini Azrbaycan dilin trcm etmidir. Tnha yaayan
air bir q gecsi mtali etdiyi vaxtda yorulub yuxuya getmi, yannda yanan
amdan kitablarna od db, z d hlak olmudur.
250

Mhur dbiyyatnas-alim Firidun by Krli onu misli brabri az

taplan xoxlq, nazik tb v ali nsb bir xs kimi qiymtlndirir. Qrx doqquz
yanda hlak olan Mustafa aa Nasirin Nizami Gncvidn etdiyi trcmnin
yarmq qalmasna is tssfl yazr ki, prqiymt zhmti, heyf ki, yarmq
qald. dbiyyat v lisanmz Xosrov v irin kimi ltif v gzl srin
trcmsindn mhrum oldu.
Mustafa aa Nasirin atas Hsn aa da uzun illr nizami ordu sralarnda
xidmt etmi, podpolkovnik rtbsind istefaya xmdr.
M.V.Vidadinin oul, M.P.Vaqifin qz nvsi air Yhya by Qazai (? 1841) podpolkovnik Hsn aaya 1828-ci ild Clal olsun adl qzl yazmdr.
1828-1829-cu illr Rus-Trk mharibsind kapitan rtbsind olan Hsn
aa Mustafa aa35 olu nc Qazax Svari alaynn komandiri Meeryakovun
kmkisi olmudur. 1829-cu il iyulun - 19-da Xart kndi urunda gedn
dylrd frqlndiyin gr Hsn aa Mqdds Georgi xa niannn
drdnc drcsil tltif olunub.
KNYAZ-PODPOLKOVNK
MEHDQULU XAN USMYEV36
(1855-1900)
Byklk zn rahat edib, ba girlmk deyil, biarlrin fryadna
yetimkdir.
Mir Mhsn Nvvab (1833-1918),
air-alim
Mehdiqulu xan Xasay xan olu Usmiyev 1895-ci il fevraln 26-da
podpolkovnik rtbsi alb. O, mhur air Xuridbanu Natvann byk oludur.
1855-ci ild uada anadan olub. 1874-c ild Peterburqdak zadgan balalarna
mxsus Paj hrbi korpusunda thsil alb. Rus-trk mharibsi (1877-78) illrind
Dunay ordusunun sralarnda svari alaynn komandiri olmudur.
1999-cu ild Grcstan Mrkzi Dvlt Arxivindn ld etdiyimiz bu
yaraql zabitin foto-klinin altnda da 1877-ci il, Dunay yazlb. ki il
cbhlrd byk igidlik v cat gstrdiyin gr knyaz Mehdiqulu xan
Usmiyev drd df ordenl tltif olunub. O, Mqdds Anna ordeninin drdnc
drcsin (igidliy gr), nc drcli Mqdds Stanislav (qlnc v bantla
birg), nc drcli Mqdds Anna (qlnc v bantla birg) v Mqdds
Vladimir ordeninin drdnc drcsin layiq grlb. lbtt, qsa mrnd
35

Hsn aa Qiyasbyov oluna atas Mustafa aann adn qoymudu.- .N.

2002-ci ild nr olunmu Topoqraf-general brahim aa Vkilov kitabmda bu fslin ad mtb
xtasna gr shvn Xasay xan Usmiyev getmidir. Fsil lavlrl yenidn ilnmidir. (Mllif).
36

251

bel yksk kavaler ordenlri il qeyri-adi igidlik gstrmi zabitlr tltif olunurdu.
bhsiz ki, knyaz Mehdiqulu xana bu igidlik irsn kemdir. Ax, onun atas
general-mayor Xasay xan Usmiyev (1808-1866) idi. tn srin mhur
tdqiqatlar Firidun by Krli, Mir Mhsn Nvvab, Mhmmdaa
Mcthidzad v baqalar iftixarla yazrlar ki, cnab knyaz Mehdiqulu xan alicah
knyaz Xasay xann oludur. O, lahzrt qdrtli ingiz xann nslindndir.
Qafqaz lahidd Ordusunun svari qounlarnda xidmt edn knyazpodpolkovnik Mehdiqulu xan Usmiyev ordudak la qulluuna gr sonrak illrd
d tltif olunub. O, 1877-ci ild Mqdds Stanislav ordeninin ikinci, 1891-ci
ild Mqdds Anna ordeninin ikinci drcsini v 1881-ci ild rann ireXorid ordeninin nc drcsini ala bilib. 1894-1895-ci illrd rotmistr
Mehdiqulu xan Qafqaz Hrbi Dairsind Qafqaz qounlar komandannn yavri
vzifsind olub.
Klassik slubda Vfa txlls il Azrbaycan v fars dillrind eirlr
yazan knyaz-podpolkovnik Mehdiqulu xan Usmiyev 1897-ci il fevraln on
yeddisind uada z xrcin Azrbaycan halisi n qiratxana adrmdr.
Hrbi olmasna baxmayaraq, o anas Xurid byimin rhbrlik etdiyi Mclisinsd yaxndan itirak edib. Knyaz-podpolkovnik Mehdiqulu xann poeziyaya v
fsunkar uaya mhbbtini vzsiz dbiyyatnasmz Firidun by Krli
1903-c ild Tiflisd rusca nr etdirdiyi Azrbaycan tatarlarnn dbiyyat
kitabnda yksk snt nmunsi kimi qeyd edir: nsana mhbbt, dostluq,
mehribanlq, mrhmt, fv v iztirab istedadl Mehdiqulu xan Usmiyev
poeziyasnn cann tkil edir. air oxucusuna xitabn deyir: mnzar yava
gir ki, xrda bcklr, yal otlar, yeni gl axlri ayaqlarn altnda qalb
zilmsin.
Mehdiqulu xan babas brahimxlil xann cah-clalnn dalmasn, rus
hakimiyytin arxalanb Qaraba viran qoyan ermni general Mdtovun,
Lazerevin v Karqanovun mslmn qbirstanlqlarn kotann azna verib
kdirmlrini v xalqa olmazn zlmlrini kdrl yad edir.
Mehdiqulu xan 1900-cu il sentyabrn 5-d Tiflisd Mixaylovski ksindki
yz qrx skkiz sayl mlknd vfat etmidir. z vsiyytin gr Adamdak
martd ata-babalarnn yannda dfn olunub.
Grkmli dbiyyatnas Salman Mmtaz yazr: Mehdiqulu xann ni
Qarabaa gtirilrkn traf kndlrdn gln btn insanlar yollara xaraq onu
qarlayrd. Xan xsusi bir ehtiramla Adamda ata-babalarna mxsus xanlq
imartind dfn olundu. Qaraballar bir ne sbbdn onu ox sevirdilr. Birinci,
fvqlad sxavtli idi. kinci, ox alicnab v mriftli adam idi. nc, ar
hkumtinin leyhin v xalqn qeydin qalan idi.
Mehdiqulu xann Qafqaz srdarnn yannda xsusi rtbsi vard. Nsrddin
ah Tiflis glnd onun qarlanmasn xsusi hsni-rbt bslrdi. Onun at
apmaqda byk mharti vard. oxlu cins at saxlard. O cmldn Glgn,
252

nhar, Gyrin, Durna, Ceyran, A cidal onun sevimli atlar idi. Glgn
cinsindn ox istdiyi bir at vard ki, ox zamanlar onu minrdi. Hmin at il
Srdarn saraynn salonuna xd mhurdur.
Haqqnda nekroloq vern Kaspi qzeti (1900-cu il, sentyabrn 8-d
200) yazrd: Nadir rq kitablarn ymaq v oxumaq onun n sevimli
muliyyti olmudu. Bu kitablar toplamaq xatirin knyaz Mehdiqulu xan he bir
vsait sirgmzdi. Onun xsi kitabxanasndak dbiyyat az-az yerlrd
taplard.
Knyaz Mehdiqulu xann masiri, mhur alim Mir Mhsn Nvvab yazr ki,
biar knyaz Mehdiqulu xan son illr uaya tez-tez glrdi.
Bzi masir yazarlarmz Mehdiqulu xan Usmiyevin general rtbsi aldn
qeyd edirlr. Lakin n Tiflis, n d Bak arxivlrind Mehdiqulu xann general
olmas haqqnda snd biz rast glmdik. Btn sndlrd onun son rtbsi
podpolkovnik gstrilir. bhsiz ki, tdqiqatlar onu general-mayor atas Xasay
xan Usmiyevl shv salrlar. Bu shvin yaranmasnda ikinci bir sbb d var:
Mehdiqulu xann ad qoyulan ana babas Qaraban sonuncu hakimi Mehdiqulu
xan brahimxlil xan oluna (1763-1845) ruslar 1805-ci il mayn 14-d Gnc
yaxnlnda Krkayda keiriln sazid general-mayor rtbsi vermidilr. Bu
bard mhur tarixi Mirz Camal Cavanir Qaraba tarixi srind yazr:
Hmin yncaqda brahim xana v Slim xana (kinin hakimi, brahim xann
krkni - .N) general-leytenantlq, mrhum Mhmmd Hsn aaya v
Mehdiqulu xana general-mayorluq, mrhum Xanlar aaya is polkovnik rtblri
verilmsi haqqnda srdar knyaz Sisianovun vasitiliyi il padiaha riz yazld.
Drd aydan sonra bu iltifat v daimi mvacibli drclrin verilmsi haqqnda
frman glib atd.
Ona gr d 1920-ci il qdr olan dbiyyatlarda Knyaz podpolkovnik
Mehdiqulu xann adnn yannda Sani yni ikinci szn d yazrlar.
***
silzad nslindn olan podpolkovnik Mehdiqulu xan sad tbiti, sxavti
v insanprvrliyi il Qaraba camaatnn mhbbtini qazanmd. Hl
salnda air anas Xurudbanu Natavan Adamdak mlklri v bir ne kndi
onun ixtiyarna vermidi. Mehdiqulu xan mlklrdn v torpaq sahlrindn gln
gliri camaatn zn paylayr, onlardan bhr almrd. Bu alicnab xsiyyt
haqqnda onun masiri Mirz Xosrov Axundovun ahidi olduu hvalat nsillr
nmun olmaa layiqdir.
Mehdiqulu xan Vfa ox vaxt Tiflisd olard. Myyn vaxtlarda Adama,
yaxud uaya glrdi. Adamn Sancal kndind bir nfr yoxsul qadn varm.
Bu qadnn yegan olu xstlnrk vfat etmidi. Olunun lmndn sonra
qadn hyatn arl irisind boulurdu.
Knyazn Adama glib mehmanxanada yerldiyini qadna xbr verirlr.
Mehdiqulu xan z sxavtil hrt qazandndan qonular qadna mslht
253

grrlr ki, knyazn yanna gedib z haln ona bildirsin. Yoxsul qadn birdn-bir
onun yanna getmy csart etmirdi. Qonular ona bel mslht grdlr ki, bir
sini bedan tut yb onun stn qzlgllrl bzyib knyaza aparsn. Bu vasit
il knyazla grb z drdini ona bildirsin.
Qadn bu mslht ml etmyi qrara ald. adr hazrlayb, tut rpdrd.
Bir sini tapb bedan tutdan seib doldurdu v tutun stn qzlgl il bzdi.
Tutu gtrb Mehdiqulu xanla grmk n mehmanxanaya getdi. Dara qadn
grb dedi:
- Knyaz yatbdr, onu narahat etmk olmaz. Qadn n qdr yalvardsa,
dara ndic yataa girib - dey, onu knyazn yanna buraxmad. Dorudan da,
knyaz yenic soyunub yataa girmidi. Onu hl yuxu aparmamd Eyvanda olan
dan eidn knyaz zngi vurub daran iri ard. Dara otaa daxil oldu.
Mehdiqulu xan ondan ldki dann sbbini sorudu. Dara yal bir kndli
qadnn onun yanna glrk tut gtirmsini v knyaz il grmk istdiyini ona
xbr verdi. Knyaz daraya dedi:
- l x, qadn qoyma getsin. Mn libasm geyinn kimi qadn ld
saxla, zng alan kimi iri glsin.
Dara l xb getmk istyn qadn qaytard. Bir ne dqiqdn sonra
zngin vurulmasn eidn qadn iri buraxld.
Arvad iri girn kimi knyaz irli glib onun lindn tutdu v ona xo
gldin etdi. Qadn gtirdiyi thfni mizin stn qoyub dedi:
- Arn alm, knyaz, sn bedan tut gtirmim. Tutlarn
hamsn da birc-birc z liml semim.
Knyaz glrzl, ox mehribanhqla onu qarlayb dedi:
- Ana, ox zhmt kibsn.
Qadn ona mracit edrk dedi:
- Bana dnm, knyaz, ye, gr n gzl tutdur.
Mehdiqulu xan qadnn knl snmasn dey tutdan bir qdr yedi v onun
tutunu trifldi. Sonra qadndan hval-psan oldu. Qadn cavan olunun vfat
etmsi, znn ar v tin hyat srmsi haqqnda knyaza dand.
Mehdiqulu xan onun halna acyaraq qadna basal verib dildarlq etdi.
Bundan sonra da hr tinliyi olarsa hamsn dzldcyini vd etdi.
Daran ard, bir siyah verib bazara gndrdi. Dara qaydana kimi
qadna nlr lazm oduunu ondan sorudu.
- Ana,- dedi, he ryini sxma, mnim hmi nzrim snin stnd
olacaq. - Adam bazarnda bir nfri ona tantdrb dedi: - Mn burada olmayanda
sn o adama mracit eyl, nki mn ona sn haqda lazm olanlar tapracaam.
Sn hr n lazm olsa, o adam szsz dzldck.
Dara bazardan qaydb gldi. Knyaz verdiyi siyah zr qnd, ay, dy,
ya v sair lvazimat alb znbil ymd. Alnan eylri znbil il brabr
qadna verdikdn sonra tut gtirn qab bo qaytarmasn dey onun iin on metr
254

para, bir dd yaylq, bir ayaqqab v lli manat pul qoyub qadna verdi. Knyaz z
faytonunu qodurub qadn Sancal kndin yola sald.
***
Nizami Gncvi adna Azrbaycan dbiyyat Muzeyinin elmi fondunda
podpolkovnik Mehdiqulu xan Usmiyevin 1877-ci ild Dunay cbhsindn ailsin
yazd mktublar saxlanlr. Onlarn imlasna toxunmadan tqdim edirik.
BRNC MKTUB:
Bu gn ki, ibart olsun aprelin 12-si padiah cmi qounu bir yer cm edb
davan elan etdi v bu gn axamadk hr trfdn qoun hrkt edir. Amma biz,
yni Nikolay Nikolayeviin hzurunda olanlar hnuz padiah Peterburqa
gedndk Kiinyovda olarq, ondan sonra biz hm hrkt edrk. Amma hans
trf hrkt olman yazmaa mzun degilm. nallah, mmkn olduqca hr
mkandan tbl irsal olar. Xatircm olun, mnim n ndn dvar mir yoxdur.
Aabikdn v Bilqeyisdn soru ki, mnim klimi tanyrlarm!
Mehdiqulu xan
Kiinyov .
12 aprel 1877-ci il
KNC MKTUB:
Keib Bulayet hrin ki, Rumniyann hrlrindndir varid olduq. Kim
bilrdi ki, mnim bu sfrim bu nv bndlhd olar. Bu gn bir ildn be gn
izafdirki, Qldn37 xb msafirt zmin etmim. Bu mr, o nv asan degilmi
ki, tsvvr olurdu. lxss davann ittifaq mni ox mqyyd etdi. Xlas
qeydi nkardym ki, moyssr vd... Abik v Bilqeyis mnim klimi
grnd, yqin, bir ey zehinlrin glmir. nki slin bndlhd qeybti surti
zhindn zayl edir. lhmdlillah hr nv salamatlq v asud xatrlq vsuldur.
Nigaranlq hmin sizlr trfinddir. Kaz yazmaqda ktahlq olmasn, mn
gln kazlar zakaznoy edin v gr firng dilini biln olsa nvan frngc
yazdrn.
Mehdiqulu xan
12 may
NC MKTUB:
Bu haladk sndn kaz vsul olmayb, gri til rf,e nigaranlq etdi.
Amma tfsiln bilmirm ki, necsn v uaqlar necdirlr. Velikiy Knyaz Xa suya
dn zamanda inallah mni mzun edr v mn Ql,y azim olaram. Hr vqq
37

ua hri nzrd tutulur. - .N.

255

v hr pot il kauz yazb hvalatdan mxbbir et. Zhran v Aabikni, Rstm

byi hval prsan ol. Bu kaz vsal olan kimi cvab yaz. nki ox nigaranam.
Vssalam.
Mehdiqulu xan
DRDNC MKTUB:
Bu hr varid ola...
Ona-bna bunca glmy ektifa edib hval-prsan prianlq ndan
yoxdur. Bir mddt Odessada olarq, sonra srhd zm olar ondan sonra n olar
bilmirm. Oraya kaz txir il atr. Ancaq slamatlq olsa kafidir.
Abikni, Biqeysi, zizni did bus ol.
Bu kaza cvab gndr. Vssalam. man xann kaz burada bn vsal
oldu.
Mehdiqulu xan
17 fevral
ahnzrov oraya varid olub, sn irsal olan eylri yetirmkdn xbr yaz
v kbr corab anamn v bacmn xouna gls yazn irsal olsun.
Mehdiqulu xan
BENC MKTUB:
Ruhum, bu gn sbh vaxt Astafaya varid oldum. Yollar nhayt
xarabdrlar. Amma bir vqi ariz olmayb hr chtd salamatlq hasildir.
Uaqlardan ox nigaranm. Bu sfr uaqlar, llxsus Abikni mfariqti ox
mssirdir.
Xasay, dil xan, zizni did bus ol. Amma Abiknin sn dxli yoxdur.
Vssalam.
Mehdiqulu xan
Qubernator il rzi rahda mlaqat oldu. Marleyh Gncy azimdir.
Mehdiqulu xan
Uzaq ellrd mharibd dyn olu Mehdiqulu xann hsrti il yanbyaxlan zrif qlbli air Natvan tsllini eirlr yazmaqda taprd. Gnmz
qdr qorunub saxlanan airnin xsi albomunda mhur lrm qzlind z
dsti-xtti il yazd bel bir qeydi d qalb: Mriz olduum halda Xanoqlann
256

(evd, aild zizlnn Mehdiqulu xan bel arrdlar) xyalil ina etdiyim
qzl hala xitabdr nqd olan qua ki, yetirsin.
GENERAL HEYBT HEYBTOV
(1898-1959)
Qanun gcldr, lakin ehtiyac ondan da gcldr.
ohan Volfanq Hte (1749-1832),
alman mtfkkiri
General Heybt Heybtovdan sz dnd oxlar etinaszlq gstrirlr,
xsusil, mharib grmyn cavanlar. Sbbi d budur ki, guya general doma ad
familini atb, arvadnn (Zuvanovann) familini qbul edib. Htta dinini bel
dyiib.
Bri badan onu qeyd elyim ki, generaln 1952-ci il dekabrn 17-d v
ondan vvllrd d trtib olunmu Hrbi xidmt kitabalar bu glnc faktlar
inkar edir. General Hebtovun hyat yoldann qz soyad Kalakatovadr. Anna
Feodorovna Kalakatova 1901-ci ild Htrxan hrind anadan olub. Milliytc
tatardr. General z li il doldurduu rsmi anket v sndlrd milliyti sznn
qarsnda: Azrbaycanl yazmdr. Htta doma ana diliniz hansdr sualnn
qarsnda da general Azrbaycan dili yazmdr. General Heybt Heybtova
mxsus sndlrin hams bu stirlrin mllifind saxlanlr.
***
Yalnz general-mayor Heybtovun dy dostlar - polkovnik Bax
Mehdiyev, yaz-jurnalist brahim Novruzov, mharib veteran bdlli
Mrslov, Bxtiyar fndiyev v onu tanyan baqa veteranlar dostlarndan sz
dnd fxrl danardlar.
Qribdir, sl hqiqt qalb klgd, amma mnasz bir fakt bel gzl
insann, grkmli srkrdnin xsiyytin yersiz bir a lk salb. General
Heybtov bizim xalqn oludur. V mn bu unudulmu, haqqnda sz dnd bir
oxlarnn az bzdy general biz, zmz qaytarmaq n dridnqabqdan xmaq istmirm. Buna ehtiyac da yoxdur. Uzun axtardan sonra 1985ci ild general Heybtovun sksn alt yal doma bacs Sara xanm Heybtovan
tapa bildim.
vvla, onu deyim ki, indiydk hans qzet v jurnalda, radio v televiziya
verililrind generaln ad-familini kirlrs, atasnn adn shvn Heybt
yazrlar. Onun sl ad-famili beldir: - Heybt Atamolan olu Heybtov. Bu
bard generaln bacs Sara xanmn shbti oxucular n d maraql olar.
- Ailmiz ox byk idi. Yeddi uaqdq: Heybt, Hzi, Cahangir, Ncf,
Sara, Salman (Leninqrad mharibsind hlak oldu), Rhman. Atam mataal idi,
257

anam Tutixanm Aagl qz Saray kndindn. Atam zorla, ox dumanl kild

xatrlayram. Onu 1918-ci ild ermni-mslman davasnda he ndn danaklar
gll il vurub ldrdlr. Atamdan sonra ailmizin dolanaca ox tin
olduundan anam byk qardam Heybti, Zuvanov familiyal bir hrbiinin
yannda i dzltdirir. Qardamn igzarl, frasti, yax hafizsi Zuvanovun
xouna glir v buna gr onu hrbi mktb qbul etdirir. Zuvanov hm d sonsuz
idi. Anamdan tvqqi edir ki, Heybti z familin keirmy, onu oullua
gtrmy icaz versin.
Anam bizi gc bla il saxlayrd. Ar ehtiyac v generaln irniklndirici
vdlri anam mcbur edir ki, bel bir gzt getsin. Qardam Heybtin baqa
familiyan gtrmyinin bel bir tarixsi olub.
Heybt kiik yalarndan fhmli, frastli uaq olub. Hyatn hr zabziyytin dzb. z gcn arxalanb. Balaca Heybt 1912-ci ild RusAzrbaycan mktbini, 1916-ci ild is sinifli Alekseyev ali-ibtidai mktbini
bitirmidir. tapa bilmyn Heybt Bolaya Morskaya ksind (indiki Blbl
prospekti - .N.) faytonu yannda minik tutan gnmuzd (1917-ci ild), 1918-ci
ild Rabinovi zavodunda hrk, Budaqov ksind dmiri kmkisi, 1918ci ilin mayndan 1920-ci ilin oktyabr aynadk Abneto mircan-Bilcri neft
snayesi birliyind ilingr kimi ar ilrd almdr.
1920-c ilin oktyabr aynda orduya arlan gnc Heybt Heybtov
nmunvi sgr kimi xidmt edir. O, Bakdak Birlmi Azrbaycan Hrbi
mktbin thsil almaa gndrilir. 1922-ci il yanvarn 1-d mktbi la
qiymtlrl bitirir.
Atc diviziona vzvod komandiri tyin olunan gnc Heybt Heybtov il
burada xidmt edir. 1923-c ilin noyabr ayndan birinci atc Dmir alaynda be
il xidmt edn Heybt hrbi biliyi v bacar saysind rota komandiri vzifsin
qdr ykslir. 1929-cu ilin oktyabr aynda thsilini artrmaq n Moskvaya,
Frunze Hrbi Akademiyasndak Komentern adna Vstrel atc-taktiki
tkmilldirm kursuna oxumaa gndrilir. Thsilini mvffqiyytl baa vuran
Heybt Heybtov Azrbaycana qaydr. Birinci atc Dmir alaynda qrargah
risi, alay hrbi mktbinin risi, Da-atc diviziyasnn risi kimi msul
vziflrd alr. 1939-cu ilin avqust aynda bacarql komandir Heybtov Orlov
Hrbi Dairsin hrbi nzart qrupunun risi tyin olunur. Az mddt bu vzifd
mvffqiyytl alan Heybt Heybtov hmin daird yerln 641-ci atc
alaynn komandiri olur. Byk Vtn mharibsi balayanda is ona daha bir
msul vzif taprlr. Elolumuz Cnub cbhsindki 347-ci atc diviziyann
komandir mavini tyin olunur. 1942-ci ilin fevral aynda Zaqafqaziya Hrbi
urasnn ar il Azrbaycana qaydr. ki yz iyirmi nc Azrbaycan atc
diviziyasnn komandiri olur.
***
258

General Heybtovun ailsini axtardm. Dedilr ki, olu Boris hmdli

qsbsind yaayr. zm qapn orta yal bir qadn ad. Nadejda
Yevgeniyevna tssfl bildirdi ki, Boris 1983-c il-d vfat edib. General
qaynatasndan is evd he bir snd, foto-kil qalmayb. El qapnn azndaca
hara, kim mracit etmyi planladrdq. Ondan generaln bacs Sara xanmn
nvann aldm. Bir d polkovnik Bax Mehdiyev mracit etmyi mslht
grd. - Respublika Hrbi Komisarlnda xsi ii qalmaldr,- dedi.
Qalmaldr, saxlanmaldr. Tssf ki, n Nadejda Yevgenyevann dediyi
kimi oldu, n d mnim dndym kimi, Respublika Hrbi Komissarlnda
mayor ebunin Nikolay Mixaylovi drd gnlk axtardan sonra bildirdi ki,
general-mayor Heybt Heybtovun xsi ii 1971-ci ild mhv edilib. Vaxtil
generaln yaad razinin rayon hrbi komissarlna mracit edin, blk, orda
surti saxlanlr, - dedi. Ordan da sevindirici cavab ala bilmdim: Bizd general
Heybtovla bal he bir snd, fotokil saxlanlmr, vssalam! - cavabn alanda
tccblndim. Ax bu adam general olub, adi, sravi sgr yox. Znnimizc, hr
bir generaln hyat yolu onun mnsub olduu xalqn tarixinin solmaz bir
shifsidir.
Mni sevindirn tkc mrhum polkovnik Bax Mehdiyev oldu. Sn dem,
polkovnikd generaln zngin xzinsi varm. Heybtovun nadir fotokillrin
(bu fotolar mharib illrind sngrd, dy dostlar il, Krasnoarmeysk
stansiyasnda, 223-c atc Azrbaycan diviziyasnda la dy xidmtlrin gr
ona Respublika Ali Sovetinin Keici Qrmz Bayra tqdim edilrkn v
mharibdn sonra i otanda kilib) baxdqca ryimi frh hissi bryrd.
Bax Mehdiyevin qoruyub saxlad sndlrin irisind n qiymtlisi
1945-ci il iyunun drdnd Sovet ttifaq Qhrman, qvardiya general-leytenant
Jerebinin, beinci zrb ordusunun komandan general-polkovnik Berzarinin, hrbi
urann zv general-leytenant Bokovun, 416-c Taqanroq diviziyasnn komandiri
general-mayor Dmitri Szrovun general-mayor Heybt Heybtova verdiklri
Attestasiya sndidir. Bu qdr ziyytdn sonra general haqqnda bel qiymtli
snd tapdma gr sevinirdim.
Alay komandiri Bax Mehdiyev mharibnin ilk gnndn sonuna kimi
diviziya komandiri general Heybtovla iyin-iyin vuruub. Ona gr d
generaln mharib dvrn yax xatrlayr. 1983-c ild nr etdirdiyi ki yz
iyirmi nc Qrmz Bayraql Belqrad diviziyas hrbi memuarnda komandir
dostundan iftixarla shbt ar:
... General Heybtov tibb mntqsinin risi kr hmdovun
mayitil yarallara yaxnlad. Yaralnn zn grn kimi hmdovun rngi
qad. O, dy dostunu tand. Yaral dy Byqulov da gzlrini ab kr
tand, glmsmy ald. General Heybtov inelin knndn mhkm
yapm yaralnn lin ehtiyatla toxundu:
- Mhkm ol, oul...
259

- Eybi yoxdu, yolda general, mn hl... - Byqulov ns demk istdi.

Onu soyuq tr basd, ardan dilrini mhkm sxd.
General Heybtov yaral sgrin ipk kimi yumaq salarn ata nvazii il
sallad.
-Eybi yoxdu, olum, indi qospitala aparb sni malic edrlr. Tezlikl
qaydarsan, biz hl sninl yeni dylr gedcyik...
Polkovnik Bax Mehdiyevin general haqqnda kitabnda yazmad xsi
xatirlri, shbtlri oxdur. Bacs Sara xanmdan sonra Bax ikinci adamdr ki,
general Heybt Heybtovdan rkl, yana-yana danrd:
-1959-cu ilin oktyabr aynda Heybt Heybtov vfat ednd bir cm
axam arvad Anna Fyodorovna kin-kin mn yanad. - Bax, - dedi, mn yax mlumdur ki, hyatda Heybtin sizdn yaxn ikinci bir dostu yox idi.
Mn ox istrdim ki, onun attestasiyas, sndlri sizd qalsn. Mn siz daha ox
etibar elyirm. nki bir df Heybt xstykn sndlrindn shbt dnd
arzu eldi ki, attestasiyas v sndlri sizd qalsn. Otuz doqquz il mniml bir
yasta ba qoysa da sizi daha etibarl, daha sadiq dost kimi sevdiyinin ahidiym.
Mn Annan da yax tanyrdm. Mharibnin ilk gnndn sonunadk
bizim diviziyada fqt bacs ilmidi. Diviziyamzda Heybtovlar ailsindn
nfr vuruurdu. General ata, zabit oul Nikolay v hrbi fqt bacs olan Anna.
Gcl dylrin birind generaln olu dmn gllsindn hlak oldu. Anna oul
itkisindn bir mddt zn gl bilmdi. lbtt, ata kimi general Heybtov da
yanb-yaxlrd. Amma alrd ki, dylr yannda midsizliyini, kdrini
biruz vermsin.
Bir df kfiyyatdan dil gtirmidik. Ondan lazm olan mlumatlar
alandan sonra qazmadan l xardq. Anna sir alman zabitini grn kimi qzm
ir dnd, umub mnim limdn naqan bir gz qrpmnda zorla ald (Naqan sir
alman zabitinin idi).
- Onlar mnim olumu glllyiblr, mn d bu frisi z silah il
glllycym, - deyib alman zabitini glldn keirdi.
Generaln adna veriln Attestasiya sndi onun 1943-c il noyabrn 21dn 1945-ci il iyulun 4-n qdr hrbi faliyytini hat edir. Hmin dvrd
general Heybt Heybtov Qrmz Bayraql Suvorov ordenli 416-c Taqanroq atc
diviziyasnda komandir mavini olub. Attestasiya sndi on bnddn
ibartdir. Onu olduu kimi siz tqdim edirm:
1. Tvlld: 10 sentyabr 1898-ci il
2. Milliyti: Azrbaycanl. Rus dilind yax danr. ngilisc oxuyub yaza
bilir. Sosil mnyi fhl sinfindndir.
3. Partiyall: 1931-ci ilin avqustundan mumittifaq Kommunist (b)
Partiyasnn zvdr. Mhkum olunmayb.

260

4. Thsili: a) orta; skkizinci sinfi 1922-ci ild bitirib, b) hrbi thsili: 1922ci ild ikiillik Azrbaycan Hrbi Piyada mktbini v 1929-cu ild birillik svari
qounun nzdindki Vstrel kursunu bitirib, v) siyasi thsil almayb.
5. Fhl-Kndli Qzl Ordu sralarna n vaxt qbul olub? - 1920-ci ilin
oktyabr aynda knll glib.
6. Byk Vtn mharibsi cbhlrind itirak etm mddti: - 1941-ci il,
oktyabrn 13-dn. Hmin ilin noyabr aynda Rostov dylrind yaralanb, lakin
dy mvqeyini trk etmyib. kinci df 1944-c ilin dekabr aynda Varava
traf dylrd, nc df is, hmin il Odessa urunda gedn vurumalarda
yaralanb. Qsa mddtli malicdn sonra yenidn cbhy qaydb, dy
mliyyatlarnda fal itirak edib. Cmisi il yeddi ay v on yeddi gn itirak
edib.
7. Dyn ordu zabitidir, yoxsa ehtiyatdadr? - 1922-ci ildn dyn ordu
zabitidir.
8. 1942-ci il noyabrn 10-da general-mayor rtbsi il tltif olunub.
9. Shhti: Salamdr.
10. Mharibdn vvl xidmt etdiyi hiss v vzifsi: - imali Qafqaz
Hava Dairsind 55-ci atc diviziyasnn, 641-ci atc polkunun komandiri.
11. Tltiflri: - Lenin ordeni il (1945) ki Qrmz Bayraq ordeni (1942 v
1945-ci illrd), birinci drcli Byk Vtn mharibsi ordeni il (1944), ikinci
drcli Suvorov ordeni (1945), ikinci drcli Kutuzov ordeni (1945), ikinci
drcli Boqdan Xmelnitski ordeni (1944), Qafqazn mdafisin gr,
Varavann azad olmas, Berlin v Almaniya zrind qlby gr medallar
il
12. Mharib vaxt yaralanb, kontuziya olubmu? - df yaralanb v
df yngl kontuziya olub.
13. N vaxtdan diviziya komandirinin mavini olub? - 1943-c il noyabrn
iyirmi birindn.
Mharibdn sonra general Heybt Heybtov iki df (1947-1951-ci illrd)
Azrbaycan Respublikas Ali Sovetinin deputat olub.
1941-ci ild Vtn ar gnlr keirnd xalqmzn say-sem oullarndan
milli diviziyalar tkil olundu. Hmin il oktyabrn on skkizind qrx altnc
ordunun yz altm skkizinci ehtiyat alay nzdind 223-c atc Azrbaycan
diviziyasnn tkilin baland. sasn azrbaycanllardan ibart olan bu birlm
1942-ci ilin iyulunadk hazrlq kedi. Diviziyann siyasi rhbri, komissar v
komandirlri xalqmzn qabaqcl ziyallar idi.
ki yz iyirmi nc diviziyann ilk komandiri polkovnik Heybt
Heybtov tyin olundu.
Bax Mehdiyev: - 1942-ci ilin sentyabrnda dy tam hazr olan diviziya
Buynakskda dayanmd. Mir Cfr Barov diviziyann sgrlri il gr gldi.
El sralarn qarsnda kinay il Zuvanova - Heybtova dedi ki, bu milli
261

birlmdir, komandiri d Azrbaycan milltinin nmayndsi olmaldr. Familini

grk dyisn...
Polkovnikin qzbdn gzlri byd. Srkrdlr mxsus srt sifti
dartlb qarald. Zabitlr, sgrlr rk ars il sevimli komandirlrin
heyfsilndilr. Hmin gn Barov qonu diviziyada bir ne frarilrin zlrin
qbir qazdrb gllltmidi. Ona gr d o, ox hirsliydi.
Polkovnikin he ksin gzlmdiyi cavab Mircfr Barovu sarstd:
- Mn, - dedi, - Azrbaycan xalqnn sgriym. Xalqma sidq rkl xidmt
edirm, son nfsimcn d edcym. O ki qald familiya mslsin, bu mnim
xsi iimdir. Bunun mtlb dxli yoxdur. Zuvanov familyasn damaqla n
milltimdn, n d vtnimdn z dndrmmim. Bu gn qdr lknin
mxtlif blglrind hrbi xidmtd olmuam, hr yerd d iftixarla
Azrbaycanlyam demim. n balcas btn varlmla, ryiml
azrbaycanlyam. Vaxtil mn ata vzi olmu insana - Zuvanova nankor xmaq
istmirm. Mqdds Quranda da deyilir ki, sni xobxt edn adama sadiq
qalmaq borcundur.
Ta Xarkova qdr general Heybtov bizim diviziyann komandiri oldu.
1943-c ilin iyun ay idi. Dyakino stansiyas urunda vuruurduq. mr gldi ki,
general-mayor Heybtov 416-c diviziyaya komandir mavini gndrilir. lbtt,
bel gzl, mahir komandir n mavinlik aa vzif idi. n dzlmzi d o idi
ki, general Heybtovu polkovnik Dmitri Szranova mavin tyin etmidilr.
Barov ondan heyfini bel xd.
1943-c ilin iyununda 416-c atc diviziyann komandir mavini tyin
olunan general Heybtovu dylr rkdn sevir v ona drin hrmt
bslyirdilr.
General-mayor Heybtov - Zuvanovla Qafqazdan Berlindk dy yolu
ken yaz-mayor Mmmd Aranlnn Cbh gndliyindn:
9 mart 1944-c il... Bizimkilr hcuma kemidilr. ox qanl vurumalar
getdi. Nhayt, faistlr qamaa mcbur oldu. Bxtiyar fndiyevl uzun-uzad
drdldik. Diviziyann tarixi haqqnda dnrdk.
General-mayor Zuvanov biz gldi. O, keirdiyi gnlr haqqnda danrd.
Xsusil Sfr Mmmdovun adn tez-tez kirdi. Sfr z mslhtlri il bir ox
hrbi mliyyatlarda generala kmk etmidi. General Zuvanov ox sad,
tvazkar v bamz adamdr. Familinin rus olmasna baxmayaraq, tipik bir
azrbaycanldr. Shbti ox sevir. Yaay da ox qribdir. Ya, t yemz...
Dy-yaz Mmmd Aranlnn gndliyind ad kiln Bxtiyar
fndiycvi axtardm. yrndin ki, istefada olan kapitan 416-c Taqanroq
diviziyasnn veteran, hazrda Nrimanov rayonundak otuz doqquz nmrli
beynlmill orta mktbin direktorudur. General Heybtovla qlbni Berlind
qarlayan Bxtiyar mllim dy dostu haqqnda xo xatirlr syldi:
262

- Polkovnik Dmitri Szranov general Heybtovun ona mavin

gndrilmsini daltsizlik kimi qbul edirdi. Ona gr d generala hdsiz
drcd hrmt v mhbbt gstrirdi. Bir df diviziyann siyasi b risi
polkovnik Rid Mcidova dedi:
- Hiss edirm ki, general sxnt keirir. ox nahaq. Mn yax bilirm ki,
onun vzifsini niy aa salblar. Heybtov gzl srkrddir. Onu Barovun
tapr il gzm-xdya salblar. xsn mn general Heybtova mrd bir
azrbaycanl kimi baxram. O, mn burada ox lazmdr. nki sgrlrin dilini
v xasiyytini ondan yax biln yoxdur.
Dorudan da, general Heybtov diviziyaya gln gndn sadliyi v
qaykeliyi il sgrlrin, zabitlrin hrmt v mhbbtini qazand. O, hr bir
dyy atalq qays gstrirdi. Azrbaycan dilind o qdr irin shbtlr edr
v atalar msllrini el yerli-yerind ildrdi ki, sgrlr tccblnrdilr:
grsn, generaln z azrbaycanl ola-ola, bs ad-famili niy baqadr? Mn d
zarafata salb deyrdim, tale bel gtirib, deyirlr, cavanlnda sevgi oduna yanb.
Beinci zrb ordusu hrbi urasnn kemi zv, ehtiyatda olan generalleytenant Fyodor Yefimovi Bokovun xatirlrindn:
- 1945-ci ilin iyirmi bir aprel gn Beinci zrb ordusu, o cmldn drd
yz on altnc diviziya n unudulmaz gn idi. Drd yz on altnc diviziya
Berlinin xarici v daxili mdafi xtlrini yararaq aprelin iyirmi birind hr
urunda dy giridi.
Diviziya komandirinin mavini, Azrbaycan xalqnn mrd olu generalmayor Heybt Heybtovun rhbrliyi altnda min yz yetmi nc polk
hamdan vvl hr daxil oldu. General Heybtov diviziyann v qounlarn
mliyyat zolandak vziyyti haqqnda trafl mlumat verdi.
Min yz yetmi nc alayn qarsnda Saraya, sonra is Berlinin sas
ksi olan Unterden Linden il Brandenburq darvazas istiqamtind hcum
etmk vzifsi qoyulmudu. Diviziya preye ay zrindki krpd dy
balad.
Mn dy mahid edirdim. General Heybtov v onun dylrin
demk istyirdim: Siz xobxt adamlarsnz! Siz Almaniyann ryi olan
Berlinin znd ox mhm dvlt v hrbi obyektlr hcum etmk rfi nsib
olmudur.
Byk Vtn mharibsinin ar gnlrind vfal dostum general
Hebtovla yzlrl hadisnin ahidi olmuam. Onlardan siz yalnz birini qsaca
nql etdim. Hl siz grydiniz ki, Brandenburq darvazas nnd tankn stn
qalxan general Heybtov nec alovlu bir nitq syldi. nanram ki, general
Heybtovun hmin x azrbaycanl dostlarmn hl d yadndan xmayb.
Dy hmyerlilrinin misilsiz qlbsin sevinn general Heybtov deyirdi:
- Mn xobxtm ki, bu tarixi qlb gnnd Azrbaycann mrd oullar
il iyin-iyin vuruaraq, oddan-alovdan keib glmi azrbaycanl qzlarn da
263

Berlin torpanda salamlayram. Bykxanm Mircavadova, Rid Qasmzad,

Zhra Slimova, Tahir Dadaova ulu Azrbaycanmzn qarsnda mqdds
borclarn kii qeyrti il yerin yetirdilr. Bu sinsi orden-medall qzlar ulu
nnlri Mhstinin, Natvann, Hcr xanmn, Nigar xanm xlinskayann dy
xidmtlrini qeyrtl davam etdirdilr. Bu gn Berlin urunda tarixi vurumalar
gedrkn son ati Brandenburq darvazas nnd mhz drd yz on altnc
Azrbaycan atc diviziyasnn igidlri adlar. Yer zn flakt dar etmk
istyn faist Almaniyasnn mlub olmasnda mrd Azrbaycan oullarnn da
misilsiz dy xidmtlri olduuna biz hdsiz drcd sevinirik. Biz o tarixi
hcumun itiraklar v mharibnin nec qurtarmasnn ahidlyirik. Qafqazdan
Berlindk dy yollarndan kemi igidlrimizin xatirsi hr zaman qlbimizd
yaayacaqdr.
1985-ci ild sazaql fevral aynn yardan oxunu Hnr veriliinin kili
qrupu Kuban torpanda ezamiyytd keirdi. Mqsdimiz general Heybt
Hcybtovun komandir olduu iki yz iyirmi nc Azrbaycan atc diviziyasnn
dy yolundan silsil verililr hazrlamaq idi. Diviziyann min otuz doqquzuncu
atc alaynn mrmi blmsinin komandiri, istefada olan mayor bdulli Mrslov
da biziml birg kemi dy yerlrin sfr xmd. O vaxtdan qrx ildn ox
kes d urunda vuruduu Ust-Labinskin, Nekrasovskayann, Stebilyevskayann,
Krasnoarmeyskin, Temirqoyevskin v Kurqansk yaay mntqlrinin hr cr
v yolunu yax xatrlayrd. Diviziya Kuban torpa urunda dyrk bu yerlri
dmndn azad etmidi.
Hara gedirdiks igid oullarmzn sgri radtindn, dy mhartindn
minntdarlqla shbt ardlar. Bir azrbaycanl kimi iftixar hissi keirirdik ki,
qhrman hmyerlilrimizin igidliyi kubanllarn xatirsindn silinmyib.
bdulli mllim bizi Krasnodar Diyar Veteranlar urasnn sdri, generalmayor Aleksey vanovi Kabanovun da grn apard. Bizi smimiyytl
qarlayan general sevincl;
- Siz general dostum Heybtovun-Zuvanovun igidliklrindn dana
bilrm, - dedi. General Heybtovun zn mn daha yax tanyrdm. Biz tez-tez
beinci zrb ordusunun hrbi urasnda grrdik. ki yz iyirmi nc
diviziyann igid dylrini, onun mrd komandiri general Heybt Heybtovu
biz kubanllarn unutmaa haqq yoxdur. Azrbaycanllar bizim torpamzn
azadl urunda yzlrl olunu qurban verib, misilsiz igidliklr gstriblr.
... 1943-c il martn doqquzunda general Heybt Heybtovun diviziyas
partizan dstsi il birlrk Krasnoarmeyski stanitsasn azad etdi. lk df
diviziyann min qrx birinci alay bizim torpaqda, Azrbaycan SSR Ali Sovetinin
Keici Qrmz Bayra il tltif olundu. Bayra mhur air Smd Vurun
general Heybt Heybtova tqdim etdi. Bu bayraq Vyanaya qdr dy yollarnda
azrbaycanl igidlri yeni qlblr ruhlandrd. zrind Suvorov v Kutuzov
ordenlri olan hmin bayraq indi Moskvada - Sovet Ordusunun Mrkzi
264

Muzeyind saxlanlr. Kuban torpann iki gusind iki yz iyirmi nc

Azrbaycan atc diviziyasnn sgr v zabitlrinin dy yolunu ks etdirn
muzey tkil etmidik. Kuban torpann azadl urunda canndan ken hr bir
azrbaycanl sgrin xatirsi bizim n zizdir.
***
... Attestasiya sndi hr bir zabitin kediyi hyat yolunun, dy v hrb
yolunun gzgsdr. Hrbinin faliyytini yrnmk n hr bir tdqiqatjumalist onu mtlq diqqtl oxuyub yrnmlidir. Xatirlrd, yazlan hr hans
publisist v bdii srlrd mllif istdiyi kimi tsvir yol ver bilr. Amma
Attestasiya kimi rsmi sndd bu qeyri-mmkndr. Ona gr d general-mayor
Heybt Heybotova veriln Attestasiyann mtninin burada vermy ehtiyac
duyuruq.
Yolda general-mayor Zuvanov-Heybtov 1943-c ilin noyabrndan (416ci diviziyadak xidmti nzrd tutulur, - .N.) indiydk byk dy yolu kemi
v Dnestr, Kulstrin, Oder, Berlin trafnda faist iallar il dylrd,
dmnin Visladan Berlin kimi tqib edilmsind, hrbi hisslr rhbrlik iind
fal itirak etmidir. Taktiki raitdn tez ba aa bilir, xsusi mliyyatlar mumi
mliyyatlara gr uyunladrma yax bacarr. Hm d qoun nvlrinin
qarlql hrktini tkil etmk vrdiin malikdir. Tlim raitind hisslrin
yrdilmsinin zruri vaxtn bilir. Qounlarn yrdilmsind tkilati vrdilr
malikdir.
Dy v tlimlrd qounlarn idarsinin tkili mslsini dzgn
qiymtlndirir, idar iini tkil etmyi bacarr. Arxa cbh xidmtini v dyd
arxa cbhnin rolunu bilir. Yrlrd dzmldr, ancaq son vaxtlar
salamlndan tez-tez ikayt edir. Xarakterc mhkmdir, general kimi
mdnidir, icradr, mrd v qorxmazdr, csartli v qtiyytlidir. Mnvi
chtc yenilmzdir, nsiyytlidir, xsusi heytin arasnda nfuzludur,
shbtlrind saddir. Siyasi chtc savadldr. deoloji cbhd tmkinlidir.
Yaral olsa da he vaxt dydn yarmq xmayb, axra kimi mliyyatlarda
fal itirak edib.
IXARI: - Nizami hiss komandirinin mavini vzifsin layiqdir.
Otuz ikinci Suvorov ordenli atc korpusun komandiri, Sovet tifaq
Qhrman, qvardiya general-leytenant Jerebin.
Beinci zrb ordusunun komandan, general-polkovnik Berzarin.
Hrbi urann zv,
general-leytenant Bokov
12 iyun 1945-ci il

265

***
General Heybtov haqqnda ox dnmm. Bzn bu kemkeli hyat yolu
kemi generaln taleyin acmam. El olub ki, onun haqqnda yazdm bu
qeydlr gnlrl yaz stolumun stnd qalb. Bundan sonra n yazm, oxucuya n
deyim? - sual mn zab verib. Dnmm ki, yqin ad-famili dyimk
sonralar - ahl yana atanda generaln zn d mnvi zab verib, el-oba
arasnda sxnt keirib. gr el olmasayd, z azrbaycanllarn arasnda dostutan azlq tkil etmzdi. Bel anlara polkovnik Bax Mehdiyevin dand bir
epizod mnim fkirlrimi alt-st edib, general Azrbaycan xalqna domaladrb.
1944-c ilin may aynda Dnestr ay urunda dylr gedirdi. Drd yz on
altnc diviziya da bizim iki yz iyirmi nc diviziya il yana, iyin-iyin
vuruurdu. Platsdarmda nvbti dy fasilsi idi. Xbr gldi ki, general
Heybtov bir qrup dy il mhasiry db, vziyyti ox ardr, blk d,
dmn onlar mhv edib.
Mn csur dylrdn gtrb kmy getdim. Drd saata qdr
vuruub onlar mhasirdn azad etdik. General Heybtov yaralanmd. zm
yetirib onu brk-brk qucaqladm. O, boynuma sarld. Kvrldi: - yen z
milltim kmyim gldi, yen z el olum mni lmdn, dardan qurtard...
Onda mn kortikini balad. Sonralar stnd bel yazdrd:
gid kfiyyat Bax Mehdiyev!
Dmn arxasna kerk, alman ober-leytenantn lbyaxa dyd trksilah edrkn gstrdiyi igidliy gr xsusi silahla mkafatlandrlr.
General-mayor Heybtov. 5 iyul 1944-c il
... O kortiki mrhum polkovnik Bax Mehdiyev ziz yadigar kimi
saxlayrd.
Grsn, bu dar macalda onu lmdn xilas edn elolusunu qucaqlayb
prk, - yen z milltim mni xilas eldi, - deyn general Heybt Heybtov
hmin anlarda n fikirlirmi?
Hmin ilin hmin aynda cbhi-yaz Mmmd Aranl gndliyind
yazmdr:
yirmi bir may 1944-c il. Bu gn axam son drc kdrlndirici bir
xbr eitdim. Mayor Mmmdov xbr gtirdi ki, general-mayor Heybt
Heybtov 223-c diviziyaya gedn gnn shrisi hlak olub. Bzi xbrlr gr
meyidi taplmayb.
... Yaz brahim Novruzov is generaln insani keyfiyytlri v general
radti haqqnda qsa bir epizodun n yax mllifidir desk, mbali olmazd.
Mn general Heybt Heybtovu otuzuncu illrin ortalarndan tanyrdm.
Yannda sgr olmudum. O vaxt mayor rtbsind olan Heybtov yetmi yeddinci
diviziyann qrargahnn operativ bsinin risi idi. Bir ilin irisind o, vvlc
qrargah risi, sonra da diviziya komandiri oldu. O vaxtdan ken mddt rzind
demk olar ki, zahirn onda he bir dyiiklik ml glmmidi. vvlki kimi o,
266

yen d qvraq, geyimind sliqli, yeriind cld, baxlarnda iti idi. Dannda
da mataallara mxsus ivni saxlamd.... Ruslar onu Batya arrdlar,
azrbaycanllar ona ata deyirdilr.
O, hqiqtn diviziyadaklara ata idi. Onlara yolda, silahda v sirda idi.
Onun msahiblrin axr yd bu olurdu:
- sgr grk radt gstr!
General Heybt Heybtov z ox rid adam idi.
... Dmn yuvas Berlin d general Heybt Heybtov z diviziyasnn
nnd girdi
Mizrab sar simlri titrdnd, generaln prd-prd muamat dediyini
eidn sgr dostlar bu df onun Almaniyann paytaxtnda, Unterden Linden
trassed, Brandenburq darvazas qarsnda pik alb Qayta oynadn
grdlr. Drdillik dylrin hesabatn vern birlm komandiri Azrbaycan
diviziyalarndan dananda general Heybt Atamolan olu Heybtovun adn
birinci kdi, ona cbh komandan maral Georgi Jukovun tkkrn yetirdi.
General bu trif, bu tkkr layiq sgr idi. Bilmirm, btn bunlardan sonra
general Heybotova - xalqna dnk xb demk mmkndrm?
lbtt, yox. Mn inanmrdm v indi d inanmram ki, hardasa ad-familini
dyimkl, general Heybtov z elin, obasna, xalqna dnk xb, ondan z
dndrib. Bu addmn sbbkar yalnz ehtiyac olub. Tanr he ksin bxtini,
dndrib, xurcununu ymsin. ynd insan yeriini d itirir... mdrik Smd
Vurun demikn: ehtiyac qul eylr qhrman da. gr atas Atamolan kii
1918-ci ild he ndn bir ermni danaknn, namrd gllsinin qurban
olmasayd, olu Heybt bu shv addm atardm? Ana Tutixanm Heybt adl
olundan kerdimi? lbtt yox!
brahim Novruzovun Yadlarm kitabndak balaca bir cpizodu oxuyanda
qeyri-ixtiyari kvrldim.
Bir shr qzetlr general Heybtovun Kiyev hrind uzun srn
xstlikdn sonra vfat etdiyini xbr verdilr.
Deyirlr ki, general Heybt Heybtov cann taprmamdan qabaq bayat
armdr, lmy Vtn yaxdr sylyrk, cnazsinin Odlar yurdunda
dfn olunmasn vsiyyt etmidi...
Qdirbiln xalqmz general olunun vsiyytin ml etdi. 1959-cu il
oktyabrn 7-d altm bir yanda vfat edn general-mayor Heybt Atamolan
olu Heybtov Fxri xiyabanda dfn olundu. Doma kndi Mataada abad bir
k onun adn dayr.
Dnyadan, hrb tariximizdn silinib getmkd olan bir srkrd ad
xalqmzn yaddanda bdi qalacaq. General 1922-ci ild tatar qz Anna
Kalakatorva il evlnndn sonra bu gn qdr min yalan, uydurmalar danlb
v yazlb. Rsmi sndlrin dili il bu yalanlara son qoyduq. Mdrik atalar gzl
deyib ki, min yalan bir doruya dymz. Generaln ruhunun rahatl namin bu
267

aradrmalardan sonra biz d rahat nfs aldq. Allahtala onun mqdds

mzarna bol gn i, ruhuna bdi rahatlq versin. Amin!
ziz oxucu! ndi zn dn, zn saf-rk el. Kimdir general
Heybtov? Onunla fxr elmk olarm? Bu suala zn cavab ver!
P.S. - Sksninci illrd bzi ziyallar general Heybt Heybtov-Zuvanovu
qbul etmk istmirdilr. Buna sbb d onun dad rus familyas v danlan
mnasz bir hvalat idi. Guya, gncliyind o bir kei qzna vurulub, qzn vermk
istmyn kei gnc Heybtin qarsnda iki rt qoyub: vvl soyadn dyi,
sonra xristianl qbul et. Bu a yalan saf bir insann trcmeyi halna lk salrd.
Htta Azrbaycan Sovet Ensiklopediyasnn drdnc cildind bel (sh. 348)
general Zuvanov Vladimir Pavloiv kimi tqdim olunur. Mtrizd is atasnn
ad shvn Heybt yazlr. Bir xeyli axtar aparb onun ox sayl cbh dostlar v
bacs Sara xanmla grdm. Generaln Zabitin xidmt kitabasn tinlikl
d olsa tapdm. Bu rsmi sndi oxuyanda grdm ki, onun bioqrafiyas badanbaa thrif olunur. 1990-c ild Sovet kndi qzetind, 1991-ci ild "Azrbaycan
generallar" kitabmda, general bard x edib, generala atlan iftiran inkar
etdim.
1993-c il iyunun 8-d mrhum air dostum Nazim Rizvan nvanma
Azrbaycan generallar adl on doqquz bndlik eir gndrdi. eir general
Heybt Heybtova hsr olunub.
POLKOVNK BLFT AGA AHTAXTNSK
(1858-1913)
Adi adamlar diriykn l kimidirlr, elmlilr is ldkdn sonra da
yaayrlar.
Mhmmd Peymbr (.S.)
1896-c il fevraln 26-da Yetmi yeddinci Tengin svari alaynda xidmt
edn blft aa Ncf aa olu ahtaxtinski podpolkovnik rtbsi alb. blft
aa 1858-ci ilin oktyabr aynda rur-Drlyz qzasnn ahtaxt kndind
zadgan ailsind anadan olmudur. Onun nfuzlu nsli Azrbaycan tarixin
Mhmmd aa, Behbud aa, sa Sultan aa, Hmid aa ahtaxtinski kimi
grkmli xsiyytlr bx edib.
lk thsilini Tiflis realn mktbind alan blft aa ahtaxtinski 1877-ci
ild Peterburq Texnoleogiya Universitetin daxil olub. Tlb yolda, ilk marksist
Q.V.Plexanovla birg tlblri qadaan olunmu yncaqlara thrik etdiyin gr
bir il sonra - dekabr aynda Univesitetdn xaric edilib. Mnzilind aparlan axtar
zaman mlum olub ki, blft aa hm d Moskva v Peterburqda thsil alan
qafqazl tlblrin mdadiy adl gizli drnyin zvdr. Bu dmk 1878-ci ild
Hsn by Zrdabinin v Ncf by Vzirovun tbbs il yaranmd. blft
268

aa Moskvada thsil alan hmyerlisi Ncf by Vzirova 1878-ci il 3 mart tarixli

mktubunda yazrd: Mn mdadiyynin nizamnamsini aldm. zmz gln
yay mdadiyynin sas qanunlarnn mzakir etmk biz zruridir ki, hrmiz
lknin bir gusin gedrkn myyn bir mqsd urunda hrkt ed bilk...
Buna gr d hr eydn qabaq bu mqsdi zmz qt v aydn myyn
etmkd btn vasit v imkanlar da drindn thlil etmliyik... Bizim
mqsdimiz zlm kkndn ksmk n oxlu mbariz llr hazlamaqdr. Biz
ziyal qvvsiyik, silahmz birlikdir.
Biz chalt, nadanlq, avamlq leyhin mbariz aparmalyq.
Biz rq dnyas il Qrb dnyasn bir-birindn ayran prdni qoparmaq
istyirik. Biz maarif gnini v onun ualarn z trfimiz evirmy sy edirik
ki, onun hyat bx edn hrarti il isinib yaayaq, donmayaq. Biz istibdad atb,
proqressiv hyatla yaamaa sy etmliyik. Biz ancaq onda z qabiliyytimizi baa
d bilrik. Biz silah v imkan axtarrqsa, demk, biz zhmtke llri, qvvnin
zn trbiyylndirib yetidirmliyik... Biz qabaqcllar kimi nzrimizi yalnz
aa tbqy dikmliyik.
Rus tbliatlarn xatrlayn! Biz tamam silahlanb, ciddi fikr v myyn
qrara glmliyik. Siz tezlikl gedir v ictimai hyata atlrsnz. Biz - burada
qalanlar sizin vtn n il qaytmanz bilmliyik.
l ken mktubdan sonra blft aa axtaxtinksinin zrind gizli polis
nzarti qoyulmudur. Ekstren yolla Lazarev adna rq Dillri nstitutuna daxil
olan blft aa oran bitirdikdn sonra Rusiyada ona n diplom, n i
verilmmidi. O, Almaniyaya getmi, 1880-ci ild Heydelberq Universitetind
diplom ii mdafi edrk bakalavr drcsi almdr.
Demokratik baxlarna v monarxiyaya qar xlarna gr Rusiyaya
qaydan blft aa ahtaxtinskini he bir qullua gtrmmilr.
1883-ci ild iyirmi iki yal blft aa ahtaxtinski Peterburqdak
Yunkerlr mktbin daxil olub, qsa mddtd oran frqlnm diplomu il bitirib.
Bir il sonra, avqust aynn skkizind zabit rtbsind yetmi yeddinci
Tengin Svari alaynda xidmt balayan blft aa ahtaxtinski qsa mddtd
divizion komandiri tyin olunub.
Hazrda Tiflis arxivind saxlanan podpolkovnik blft ann 1904-c il
mxsus xsi hrbi kitabasnda gstrilir ki, la xidmtin gr o, 1892-ci ild
Mqdds Stanislav ordeninin nc drcsil, 1900-c ild is Mqdds
Anna ordeninin nc drcsi il tltif olunmudur.
Sndlrdn mlum olur ki, podpolkovnik blft aa ahtaxtinski bir sra
rq dillri il yana, alman, fransz v ingilis dilini d mkmml bilirmi. Ona
gr d sver ordusunun manevrlrin mahidi kimi ezam olunmudur.
Hmin ili nizami ordudak xidmtlrin gr blft aaya polkovnik rtbsi
verilib.
269

Polkovnik blft aa ahtaxtinskinin xsi iinin tltif qrafasnda ald

xarici lk orden-medallarnn da say gstrilir. O, rann ire-Xorid ordeninin
drdnc drcsi il (1889-cu il), Buxara mirinin ikinci drcli Ucalan ulduz
qzl medal il (1899-cu il), yen rann nc drcli ire-Xorid ordenil
(1900-cu il) v Fransa-Sudan xilasetm cmiyytinin Yuxar Reyn hrinin
qzl medal il (1903-c il) tltif olunub.
1904-1905-ci illrd Rus-yapon mharibsind itirak edn blft aa
ahtaxtinski batalyon komandiri kimi msul vzifd xidmti borcunu lyaqtl
yerin yetirib.
silzad nslindn olan polkovnik blft aa istr dbi, istrs d
maarifilik sahsind xalqmz n tmnnasz xidmtlr gstrib. O, Volfanq
Htenin Gnc Verterin iztirablar srini almancadan Azrbaycan dilin trcm
edib.
Cmi lli be il mr srn qeyrtli elolumuz vtndn uzaqlarda yaayb
ils d, n ana dilini, n d mnsub olduu dinini unutmamdr. Bu grkmli
xsdn xalqmza vzsiz bir hdiyy d yadigar qalmdr.
Azrbaycan Tarix muzeyind 1877-ci ild fransz dilind nr olunmu
nadir nsxli Quran kitab saxlanlr. Kitabn titul shifsin blft aa
ahtaxtinskinin xsi mhr vurulmudur. Htta blft aann z dsti-xtti il
yazd avtoqraf da oxunur. M.Kaimirovskinin orjinaldan trcm etdiyi bu
qiymtli eksponat polkovnik blft aann vaxtil Tiblisd yaayan qz Qn
xanm qoruyub saxlamdr.
Port-Artur dylrindn sonra polkovnik blft aa ahtaxtinskinin
komandir olduu 202-ci Qori Svari alay Qori hrind yerlirdi. 1911-ci ilin
yaynda vtnin nvbti mzuniyyt gln polkovnik blft aa iki
azrbaycanl gncin thsil almas n xeyirxahlq gstrib. Mrhum yazmz li
Sbri Qasmov Mhitim...thsil illrim xatir qeydlrind yazr:
Bir tsadf mnim taleyimi bdi hll etdi. O zaman polkovnik blft
aann komandir olduu alay Grcstann Qori hrind yerlirdi. blft aa
Naxvana mzuniyyt glmidi. Mzuniyyt mddti bitdikdn sonra o z
qohumu, mnims mktb yoldam Xlil aa Haclarovu z il Qoriy Zaqafqaziya Mllimlr Seminariyasna aparmd. Mn mramm he ks
bildirmdn qohum-qardadan pul ymaa baladm. Xlil aa Qoriy gedn
gnn shrisi mn d onun ardnca yollandm. Sndlrimi d zml
gtrmdm. Byk bir tinlikl Qoriy glib atdm. Seminariyann hytin
glnd Xlili v polkovnik blft aan orda grdm. blft aann
tccbdn nitqi qurudu, bir az fikr gedib sndlrimi ald. Birlikd Seminariya
direktorunun yanna getdik.
Sabah gn lvhd - imtahan verck cavanlarn adlar siyahsnda z
adm grb sevindim.
270

mtahanlar baland. ynimd zolaql paltar iri girdim. Birinci

imtahandan sonra direktor polkovnik blft aaya dedi:
- Etot polosaty malika budet prinyat...
Xalqmzn grkmli ziyals, polkovnik blft aa ahtaxtinski 1913-c il
martn 13-d Kutaisi hrind vfat edib. Doma kndi ahtaxtda dfn edilib. O,
XIX srin grkmli jurnalisti sa Sultan ahtaxtinskinin (1851-1894) kiik qarda
idi.
14 oktyabr 2008-ci il
MLLFDN
Valideyn yaxlq edib, onlara mhbtl baxan hr bir vlada Allah
vzind qbul olunmu bir ziyartin mkafatn ta edckdir.
Mhmmd Peymbr (. s.)
Byk Vtn mharibsind faizm zrind qlbnin 60 illiyi rfsind
tn illrd zizlrim haqqnda yazdm Krm dftri tarixi oerkimi hycanla
yenidn oxudum. Otuz il vvl atamn qbri il grdym hsrt dolu hisslrim
mn istr-istmz dahi Uilyam ekspirin: z kkn xor baxan bir varlq zzn uuruma atm olur. Canl gvddn ksilmi budaqlar ancaq rp kimi
yandrlmaa layiqdir klamn xatrlatd.
Faizm zrind qlbnin qazanlmasnda atam miraslann, milrim
mmtin, Krimin, Mnsurun v daym hmdin d pay olduuna gr oerk l
gzdirib apa hazrladm. stdim ki, cavankn od-alov iind cbhd hlak olan
domalarmdan glck nslim yadigar qalsn. El dnrm ki, bu gn mnim
onlar xatrlamamla oul hsrtil dnyasn dyin nnm Syalnn, babam
Qara Omarn ruhu qarsnda qismn d olsa z borcumu yerin yetirmi oluram.
nsan hafizsi eldir ki, illr kedikc myyn hadis v xsiyytlri
unuda bilir. Ax, he ks bu dnyaya bdi yaamaq n glmyib. Bizdn sonra
n qalacaq sualna ziz airimiz Smd Vurun ox doru olaraq: - Yalnz
yaradlan v yazlan! - hkmn vermidir.
Mdrik peymbrimiz Mhmmd (. s.) buyurmudur ki, ataya itat
Allaha itatdir.
Mn d ziz atam v milrim haqqnda bu czi hrmt v ehtiram vlad
borcu kimi glck nsillr rman edirm.

271

KRIM DFTR
Hr bard qhrman Sevastopol yaxdr. Dnyada o hrin tay-brabri
yoxdur. Orann hr yeri bir yenilmz qaladr.
Xalq yazs blhsnin
Dostluq qalas romanndan
1976-c il oktyabr aynda Simferepolda hmyerlilrimizin dy
catindn kcyimiz epizodlar haqqnda Krm Vilayti televiziya komitsinin
sdri Yakob Stepanovi erbaenko il myyn planlar tutduq. erbaenko:
- Valeri Kotinev dy yerlrini yax tanyr, - dedi, - bizd hrbi
vtnprvrlik trbiysi redaksiyasnn redaktorudur. Budur, z d gldi, tan
olun. N tinliyiniz olsa...
- Yakob Stepanovi, he bir tinliyi yoxdur - dey glrzl, sarn olan
mni dy yerlri il tan etmyi mmuniyytl boynuna gtrd,
azrbaycanllar bizim torpan hr qar urunda mrdlikl vuruublar. Yax olar
ki, axtarlarmza qhrman Sevastopoldan balayaq.
Mharibnin ilk aylarnda hri yanmdair klind mhasiry alan
faistlr mrd sovet dnizilrinin catlrini grdkd onlar dniz piiyi
adlandrmlar. Qhrman hr iki yz lli gn zn mdafi edrk dmnin
300 min sgr v zabitini sradan xartmdr.
Sovet Ordusu qhrmanlqla vuruaraq Ker doru irlilyn 200 minlik
17-ci faist ordusunu v rumn diviziyalarn geriy qovdu. Faistlr Krm nyin
bahasna olursa-olsun l keirmk istyirdilr. Dmnin Ker boazndan
kemsi lknin cnubunu, doma Qafqaz v yaxn rq lklrini thlk altnda
qoyurdu. Geriy qovulan faist ordusu Sevastopol rayonunda zn mhkm
mdafi mvqeyi yaratd. Feldmaral Fon Manteyn Hitler gndrdiyi mlumatda
yazrd ki, biz Sevastopolun alt kilometrliyind Sapun da deyiln yerd el bir
mdafi mvqeyi yaratmq ki, Qzl Ordu on il d hcum ets, hri bizdn ala
bilmyck.
1944-c il martn yeddisind 51-ci ordu v lahidd Primorsk ordusu
Balaklavadan Saxaraya Qolovka deyiln yer qdr on be kilometrlik cbh xtti
boyunca hcuma kedi. Sapun da v Bezmyann tpsi trafnda grgin dylr
oldu. Dmn Sapun dandan bir addm bel geri kilmk istmirdi. Sovet
sgrlri havadan, sudan v qurudan dmni at tutaraq fsanvi qhrmanlq
gstrirdilr. Azn dmnin murdar ayan srarngiz Krm torpandan ksmk
n dylrimiz qana-qan - dey lml lbyaxa olurdular.
Feldmaral Fon Manteynin bu nikbin gman iki gnd pua xd.
1944-c il mayn 9-da artq Sevastopol zrind Qrmz bayraq dalaland.
272

Sevastopol v Sapun dandan qaan faist ordular yaxnlqdak Xersones

burnunda zlrin yeni mdafi mvqeyi tuturdular. Sovet Ordusu burada da
dmn sdlrini datd. ki gn Xersones burnunda dmnin iyirmi be min
sgrini sir alb, oxlu texnikasn l keirdi. 1944-c il mayn 12-d Qara
dnizin sas bazas olan Sevastopol hri v liman dmndn tamamil
tmizlndi.
Mhur Sapun da Simferepoldan Sevastopola gln ose yolunun
stnddir. Da qhrman hri qvs klind hat edir. Sapun trk szdr.
Sabun demkdir. Sabun kimi srkn olan bu daa indi mhtm bir abid - 7
may 1944 -c il Sapun dana hcum dioqram ucaldlb. Burada mrdlikl hlak
olan qhrmanlarn ad mrmr stunlara hkk olunub. Tn ortada bdi ml
yanr. nsann qlbin, ruhuna ilyn musiqi hr be dqiqdn bir sslnir. Bu
musiqi paras mhur Sevastopol qhrmanlarna mahnsndan gtrlb. Hr
gn qhrmanlq abidsini ziyart gln yzlrl adam bu musiqini dinlyir.
Byk Vtn mharibsind mrdlikl hlak olanlarn xatirsini gl-ikl yad
edirlr.
Sapun dann rq yamacndak zmtli abid Azrbaycan zhmtkelri
trfindn 77-ci atc diviziyas sgr v zabitlrinin qhrmanl rfin
ucaldlb. Serqo Orconikidzenin adn dayan 77-ci Qrmz Bayraq v Suvorov
ordenli Simferopol atc diviziyas 1920-ci ild respublikamzda tkil olunub.
1944-c il aprelin 30-da Simferopolu azad etdiyi n diviziya Simferopol
diviziyas fxri adn alb. lli birinci ordunun trkibind Sapun dann v
Sevastopolun dmndn tmizlnmsind gstrdiyi sgri catin gr ikinci
drcli Suvorov ordenil tltif olunub. Bu diviziyann dys, ilk df Sapun
dana bayraq sancanlardan birini, hmyerlimiz gyayl bdlziz Qurbanovu
sevastopollular hrmtl xatrlayrlar. Onun ad v soyad Sapun danda
ucaldlm zmtli xatir abidsind birinci yazlb.
Fsunkar Krm torpa urunda Byk Vtn mharibsi illrind
vurumalarda igidlik v qhrmanlq gstrn 350 sgr v zabit Sovet ttifaq
Qhrman kimi yksk ada layiq grld. Onlarn arasnda Azrbaycan xalqnn
ziz vladlar - msulla liyev, Smd Abdullayev, lif Piriyev, Mehdi Quliyev
v Bkir Mustafayev d var idi.
ndi Sevastopoldak Qrmz Bayraq ordenli Qara Dniz Donanmas
muzeyind hmyerlilrimizin d catini ks etdirn ayrca stend var. Muzeyin
altnc salonunda Sovet ttifaq Qhrman mi Mmmdovun, Mixail
Avramenkovun misilsiz catindn bhs olunur.
Burada mumdnya hrti qazanm 1854-1856-c illrd Sevastopolun
mdafi panoram, Kornilov qalas, imal buxtasndak 4-c bastionda v
fsanvi Malaxov tpsindki abidlr Sevastopolun uzaq v yaxn
qhrmanlndan sz ar.
273

srarngiz Krmla gnli respublikamz bir-birin yzillik qrlmaz

dostluq tellri balayr. Krmn mdafisi urunda vuruan eloullarmzn
qhrmanl tn srd d silinmz iz qoymudur.
Mhur airimiz Qasm by Zakirin olu Ncfqulu by v qarda olu
skndr by 1854-1856-c il Sevastopol vurumalarnda qhrmanlq gstrmilr.
skndr by polkovnik rtbsin qdr ykslmidir. Q.B.Zakir ilk
dramaturqumuz M.F.Axundova yazd bir qomasnda hmyerlilrinin mrdliyini
fxrl ona bildirir.
Grkmli tarixi, Qaraba xanlnn 1747-1805-ci illrd siyasi
vziyytin dair srinin mllifi hmd by Cavanir (1828-1903) is hmin
mharibd Qusar polkunun trkibind vuruarkn gstrdiyi cat n
Mqdds Stanislav ordenil tltif olunub, tabs-rotmistr rtbsin qdr
ykslmidir.
Qhrman Sevastopolda igidlrin xatirsin ucaldlan abid oxdur. Sapun
danda v mxtlif kndlrd hlak olmu yzdn ox hmyerlilrimizin adfamiliyasn dftrm yazdm:
Nzrov Teymur. Ba serjant. 319-cu qvardiya-da atc batalyonundan,
1944-c il mayn 12-d altnc tp urunda dylrd hlak olub.
mrov Krim mr olu. Ba serjant. 197-ci da atc batalyonundan.
1944-c il mayn 5-d kemi Kiik-Muskamya kndind hlak olub.
Msimov Balaby zim olu. Sravi. 1944-c il mayn 7-d Bezmyann
tpsi urunda vurumada hlak olub.
Musayev Mmmd Rhim olu. 1944-c il mayn 7-d hlak olub. Mzar
Kamar kndinddir.
Faist ordusu qhrman hrin mdni abidlrini - Frans Alekseyevi
Rubonun ox qiymtli snt sri olan Sevastopolun mdafisi panoramn, iki
min illik tarixi olan Xersones hrind qalan yegan muzeyi, Vladimirsk
tikililrini datmdlar. hrin 64100 evindn yalnz yeddi yaruurulmu bina
qalb.
Bu gn abad Sevastopolun mhur Malaxov tpsind abidy evrilmi bir
badam aac var. Bu odlu dylrdn hrd salamat qalan yegan aacdr.
Qdim arxeoloji tarix malik olan Xersones hrinin yerind is faist
mrmisinin zrbsindn yaruulmu muzey binas v zngli stun ucalr. Bu faist
zrbsi grm qdim hrin fryad ssi, haray nidasdr. Qhrman Sevastopolda
sa-saqqal aarm, sinsini orden v medal bzyn veteranlar oxdur. Onlar indi
d hmyerlilrimizin mrdliyindn az dolusu shbt ar, hrmt v ehtiramla
danrlar. Kemi dnizi, starina Lunin Mixail Akimovil Sevastopol
Veteranlar Komitsind grdm. O, mnim Bakdan olduumu bilnd sevincl
dedi:
- Bilirsinizmi, mnim gzl bir dostum vard. O, sizin yerliniz idi. 1942-ci
ild Poti hrind dayanmdq, hr gn sahil gednd qarabuday bir uaqla
274

qarlardq. Bir gn onu dindirdik, mlum oldu ki, bakldr, ata-anadan yetimdir.
Ehtiyac zndn glib buraya xmd. Onun familiyas Pnahov idi, on bir ya
ancaq olard, komandirimizin icazsi il onu gmiy gtrdk. Ad, ilahi,
yadmdan nec oldu xd - Mixail Akimovi hadt barman xeyli gicgahnda
saxlayb, n qdr fikirldis, Pnahovun adn tapa bilmdi.
Mixail Akimovil veteranlar komitsindn xb sahil gldik. Qoca
dnizi ndn danrdsa yen sz Pnahovun stn gtirir, balaca dostunun
adn tapa bilmdiyindn qocaln v zn gnahlandrrd, htta deyirdi ki, bealt il bundan qabaq sizin veteranlar komitsin mracit etdim, he bir xbr
xmad. Bilirsiniz, Pnahov ox trbiyli, qoaq v zirk uaq idi. Biziml
dylrd bel itirak edrdi. Komandir o qdr xtrini ox istyirdi ki, onun n
hrbi forma tikdirmidi. Pnahov biz Lenin, Azrbaycan v Oktyabr haqqnda eir
v mahnlar oxuyard.
- Aha, yadma gldi. Aammmd, Aammmd Pnahov - dey
msahibim ssini ucaltd. Sevastopolu yenic almdq. Bir gn grdm ki, o
mktub oxuyub alayr.
- Niy alayrsan? - dedim, he dnizi-sgr d alayar? O, titrk lindki
mktubu mn gstrib:
- Mktbli dostum yazb - dedi. Yazr ki, bacn tk qalb sni gzlyir, yazr
ki, artq bizim knd bahar glib, hytimizdki aftal v alma aaclar ik ab.
Mktbi buraxb hara getmisn, qayt gl...
Qhrman Sevastopol urunda rus, ukraynal, belarus, azrbaycanl, lat,
qrz v baqa milltlrin nmayndlri iyin-iyin vuruublar. hr
Veteranlar Komitsind v hrbi Komisarlqda 1942-ci il iyulun 29-da Sovet
mlumat brosunun bir xbr il tan oldum:
Sevastopolun mrd mdafiilri alman-faist iallarna qar hcuma
keirlr. Rus Ryabov v Drozdov, ukraynal Qorodnenkonu v Malenkonu,
azrbaycanl liyevi, grc Zakaryadzeni bir amal, bir mqsd birldirir. Bu
mxtlif milltlrin nmayndlri indiyndk yz faist sgr v zabitini
mhv ediblr.
Buradak liyev familiyasna rast gldikd otuz drd il ryimd bir arzu,
bir nisgil kimi gzdirdiyim atam xatrladm. Mnim atamn, milrimin d
familiyas liyev idi. Atan Krm uddu, oul, - qulama nnm Syalnn ssi
gldi. Baqa he bir szn, he bir ssin bu qdr zhml, dyantl, qzbl
deyildiyini eitmmim. Yaddama bu ss mrlk hkk olunub. Gcl
qasrada, qzl dilli od-alov iind d olsam bu ssi tanyar, oduna yanaram.
Valeri Kotinev snd zrind dnclr daldm grb, mn
yaxnlad, lini iynim qoyub sorudu:
- Yen igid hmyerlilrin haqqnda, deysn, maraql bir ey tapmsan?
Mn nfsim qarala-qarala:
- Valeri, dostum, - dedim, qhr mni bodu, zm gcl l aldm:
275

- Mnim atam da Krmda vuruub, indiydk ondan bir xbr bilmirm.

Burada liyev familiyasna rast gldim...
Valeri biziml zbz yln asal qadna - Sevastopol Veteranlar
Komitsinin sdri Antonina Alekseyevna Sarinaya yaxnlab Sevastopol urunda
hlak olanlarn siyahsn istdi. Kitab birg alb vrqldik. Onun hr bir vrqi
aldqca ryim iddtl dynr, bdnim sirdi. Qribdir, mn el glirdi ki,
atamn ad-familiyasna yox, zn rast glcym, xsn zn! Kitabn iyirmi
drdnc shifsi alr. Valerinin barma adlar zrindn srtl keir. 366-c adfamiliyan gstrib, heyrtl qqrr:
- Budur, liyev miraslan mr olu. 1905-ci il oktyabrn 3-d anadan
olub. 1944-c il aprelin 28-d hlak olub. Qbri Kiik Muskamya kndinddir.
yz otuz doqquzuncu atc diviziyasnn 1133-c atc alaynda xidmt
edib. Bu knd yaxndadr - dey Valeri yarsevinc, yarkdrl bildirdi. Gl, el
indi birlikd gedk.
- Yox, dostum - dedim - atamn grn tk getmk istyirm...
ATAMLA GR
Atam n ldrmk, n d vaxtsz hlak olmaq n doulmamdr.
Man qaln me yolundan ayrlb bir dngd dayand. Bldi mn lil
iar eldi ki, dmlisiniz.
Tk-tnha qaldm. Bir srtl uzaqlaan avtobusa, bir d trafma baxdm.
Kimssiz llk mni kdrli qoynuna ald. Bir mddt haraya, hans smt
gedcyimi myynldir bilmdim. Medn sn srin payz klyi mni
td, paltomun yaxaln qaldrb trafda grnn Baydar drsinin dalarna
hsrtl baxdm. Me xldad, sar khraba rngli yarpaqlar hzin-hzin torpaa
qondu. Scvastopolda Aleksandra Sarinann bloknotuma czd Sxem baxb, o
tayda, menin tyind aaran knd trf irlildim.
Qrib idi. Txminn kilometrlik yolda bir nfr bel rast glmdim ki,
n n, hara getdiyimi bildirim. Bu byk drnin skutunu me tyind
traktorun, bir d mnim ayaq ssim pozurdu.
...Bu da khn Kiik Muskamya kndi..Mharibdn sonra bura Rezervn
adlanr. Dflrl yuxuma girn atamn mktublarnda ara-sra ad kiln, da
dn snm balaca bir knd. Atamn hlak olduu, bdiyyt qovuduu
knd.
Knd girdim, yen he ks gz dymirdi. laczs qalb kndin
gircyindki ikinci evin darvazasn dydm:
- Kovo, kovo xotite? - dey bir ukraynal qadn darvazaya yaxnlad.
- Mnim atam ... - dedim, boazm qurudu, ya gzmn drinliklrini
yandrd - atam bu kndd hlak olub, mzarnn yerini yrnmk istyirm.
276

- Qadn kndin irilrini gstrdi:

- Oraya gedin, oradan soruun, mn he n bilmirm - dedi. Kndin
mrkzind shbt edn -drd nfr mn dedi ki, bu trflr urunda
dylrd hlak olanlarn qbirlrini qlbninin iyirmi be illiyind qonu
Qoncarnoye kndin krb, qardalq qbri dzldiblr. Sonra biri kndin
sandak me yolunu gstrib:
- Bu yolla gcdcksiniz - dedi, - uzaq deyil, be kilometr ancaq olar.
Qaln me yolu. Tez-tez trafma boylanr, dayanb nyis dinlyir, daa,
aaca diqqtl baxb bir iz, bir ad, bir nian axtarram. Mn el glir ki, atam
mni arr,atam indic hrbi geyimd qarma xacaq. Mn he bir qbir-zad
axtarmayacaam. Biz birg, dey-gl kndimiz qaydacaq. Bir boy-buxunda,
bir-birin oxar iki nfr - atamla mn kndd tk yaayan anamn yanna
qaydacaq. Tsvvrm gtir bilmirm, grsn, dnyada bundan da byk
sadt olardm!
Yamyal mxmr otlu bir talaya atdm. El bildim, zlmt gecdn sonra
nurlu bir shr ald. Ara-sra qan rngli gllr grdm, yilib bir nesini
qopardm. Bu yaz gllri, grsn, niy son payza qalb?! Yoxsa, atam tzdnmi
qaytarb bu yaz, bahar mn? Yolun qrandak bir daa syknib, atamn
vuruduu, can verdiyi bu yerlr baxram. Da sallayr, alayram. Blk, atam
bu dan stnd oturub, tfngin syknib, yorunluunu alb... Blk, el bu
srarngiz tplr, melr baxb, bir el bayats oxuyub - btn yorunluunu
canndan xarmaq n.
Niy lalsan, da, niy lalsnz, ulu dalar, niy atamdan mn bir xbr
vermirsiniz?
Bu me, bu yri-yr drlr, tplr kndimizin trafndak yerlr nec
d oxayr.
Qonarnoye kndi. Birbaa kndin mrkzin getdim.Klubun qabandak
da bulaqdan su iib, l-zm yudum. Adamlara yaxnlab salam verdikdn
sonra:
- Mharib illrind hlak olan sgrlr harada dfn olunub, - dey
soruuram.
Yal bir kii lini kndin st trfin uzatd:
- Odur, menin tyind, bir az bri durun, bax, abid grnr. Kimin var
orada, oul?
- Atam!
Hr ikimiz xeyli susduq.
- Mn gedim atama ba kim.
Kii qolumdan tutub:
- Yox, oul, tk yox, birg gedk, bu qoca babann aya ar olsa da, grk
dzsn, - deyir.
277

Yevgeni vanovi Zoboyko il birg zyuxar - qardalq qbristanna

gedirik. Yolboyu o, mn mharibnin bu knd trtdiyi dhtlrdn,
mharibd olanlarn itirdiyindn, cahan mharibsi v inqilab illrind
gstrdiyi catlrdn shbt ar.
Balaca bir arx keib, yoxuu xrq. Nfsim tngiyir, ryim iddtl
dynr. ilk df n ziz adamn mzarn grcym. Hava dumanl v soyuq olsa
da, mni tor basb, paltomun v pencyimin yaxasn amam. El bilirm,
kryimd ar, lap ar bir da var.
Budur, mnim btn dnyam, otuz drd il hsrtimd olduum, yolunu
gzldiyim bir adamla grm. Amansz mharib mni birc df d olsun
atamla grmy qoymad. Atam cbhy yola dndn iki ay sonra anadan
olmuam. ndi mavi rngli darvazan ab, onun mzarn qucaqlayram. Tk onun
yox, Vtn urunda, Sapun danda hid olmu 507 csur bayraqdarn mzarn.
Dht bax, cmi be kvadratmetrlik bir sah 507 nfrin bdiyyt v xatir
mskni olub. zm soyuq qranit abiddn ayra bilmirm.
- zn l al, oul, neylmk olar, dnyann ii beldir, -Yevgeni
vanovi mn tslli verir. Yqin ki, indi zn ata olmusan.
Qoca dodaqalt deyin-deyin naxl mtyn xarr. llri s-s
sliqyl bkdy papirosu mty taxr, bir ne qullab vurur.
- Sahilsiz dniz yoxdur, - deyir, - grk atasz da uaq olmasn. Bu da
grrsnmi? - lini qardak uca daa uzadr. - Balaklava dadr, bundan bir az o
yanda mhur Sapun dadr, eitmmi olmazsan. Bax orda, bu gzlriml
grmm, qan su yerin axd. Ordan atam salamat xard? Mnim Kostyam da
orda hlak oldu, burdan-bura hl d mzarn tapa bilmirm. Saam is Kursk
dylri uddu. ndi qarmla tir dam altnda qalmq. Bu grdyn kndlr
dmndn azad olunandan sonra qospitala dnd. Sapun danda yaralananlar
buraya danr, malic olunurdu. Bizim kndin mktbi, idarsi, klubu, htta bzi
evlr bel lazaret donmd. fqt baclar atmrd, kndin halisi onlarn
yarasn saryr, yemk dayrd. Kim bilir, blk, atana bu llriml yemk
vermim, yarasn sarmam. Onlarn arasnda sizin hmyerlilriniz ox idi.
Yadmdadr, ksriyytinin d familiyas Mmmdovdu, liyevdi.
- Bu yen d nnm Syalinin ssi idi. El yaylaa knd, yaylaqdan
qaydanda nnm oullu gnlrini xatrlayar, yanb-yaxlar, gzndn bir damc
ya xarmadan bayatn oxuyard. Bu bulaq st pendir-rk yedik... Burda
arabann boyunduruu snd, atan dzltdi... Burda khrimizi ourladlar, atan
tapd... Bu yerlri grdkc nnm xatrlar, hey xatrlard... llinci illr kimi bu
oul xatirli yerlr yaatd nnmi...

278

ATAMLA SHBT
Ata, vaxtil snin hmkndlilrinl birg qurub-yaratmaa baladn
Yuxar Krpl kndi indi bilirsnmi nec abad v yaraql olub?
Mharibdn lap azca sonra kndimiz iq gldi, nur seli axd. Vaxtil
snin grdyn o quraq gneylr, quzeylr kilib-biilir. Debet ayndan
kndimiz su kmri kilib.
Kndimiz tamamil tannmaz olub. Hr trfi alma, aftal, zm badr.
Geni v lalli llrimizd mharibd sninl iyin-iyin vuruan sd
Abdullayev, hmd Rhimov, Bayram Orucov alrlar. Siz bu iql gnlr
urunda vurudunuz, lakin bu gnlri grmk siz nsib olmad.
Mharibnin ilk gn sninl birg silaha sarlan eloullarnn oxusu geri
dnmdi. Onlarn yetmidn oxunun taleyi, snin bxtin kimi oldu. Ne ana
Oul,oul - dey dnyadan kd. O vaxtn glinlrinin qara, qvrm birklri
indi dmadr. Onlar indi d gzlrini cbhy yola ddynz Dr ba
yolundan kmirlr. strdim, sn mni pydin, oxayaydn, atb-tutaydn, sam
sallayb, boynumu qucaqlayaydn, can balam deyydin.
strdim ki, idn yorun-arn qaydanda qaa-qaa qabana glim,
boynuna sarmam, snin qrxlmam tkl zn balaca llriml zm trf
kib doyunca, hsrtl pm.
Bir gn nnm Syalnn boxasndan hrbi komissarln bir para kaz
xd. Oxudum. Amma nec oxudum, Allah bilir.
Olunuz qzl sgr liyev miraslan mr olu Sosialist Vtnimiz
urunda dylrd sgri anda sadiq qalaraq, qhrmanlq v mrdlik
gstrmidir. O, 1944-c il aprelin 28-d qhrmanlqla hlak olmudur. Qbri
Krm MSSR Balaklava rayonunun Kiik-Muskamya kndinddir.
ndi siz drd qardadan biz qarda qalmq. Adil, Nadir v mn. Krim
mim Krasnodar vilaytinin Krasnoarmeysk stanitsiyas urunda, mmt mim
Kursk dylrind hlak olub. Mansur mimin taleyindn d he bir xbr
yoxdur.
Bunlarn hamsn mn nnmin boxasndan xan l boyda kazdan
yrnib bildim. N vaxt, kim yazdrb, n vaxt cavab alb, nnm, hl d biln
yoxdur. Nnmiz nvlrini kdrlndirmmk, nisgilli qoymamaq nm gizli
saxlayb bu kaz? Yqin ki, evimizd indi buna qara kaz deyirlr.
He bilirsnmi snin yegan ksini mharibdn ox-ox sonra biz kim
verib? Veteran hmkndlimiz min Hacsgr olu Mmmdov. Bilmirm, ona
nec tkkr edim. Minntdaram min dayya, yoxsa mn mrm boyu zn
hsrt qalardm.
Gzn aydn olsun, doqquz nvn var. Mnim balaca atam - olum
miraslan baaya gedir. Bzn mndn soruur. Hamnn babas var, bs mnim
babam han?
279

Ata, inan, bu mnim n ar, n dhtli bir sualdr. Lakin tslli d var:
Krm torpanda bir miraslan uyuyur, Azrbaycanda is biri yaayr, byyr.
Mharibnin acna tk mn yox, atas od-alov burulanndan qaytmayan
Mhbddin, Psiri, sgndr, Tariyel v baqalar - hammz bydk, oxuduq, eveik sahibi olduq. Analarmz bizi min bir ziyytl bydb rsy atdrd. Bir
biryi a, biri qara anam Gll bizi atallardan pis bytmdi.
PARTZAN CIIRLARI L
Yaltan haql olaraq Krm gzli adlandrrlar. Qara dnizin sahild
quqonmaz dalara snm bu hr, dorudan da, srarngiz gzlliy malikdir.
Bir el fsansind deyilir ki, Yunan dnizilri yeni torpaq mqsdil uzun mddt
dnizlrd zmlr. Ziflmi v taqtdn dm halda onlar yeni torpaq
tapmaa midini itirmi, ruhdan dmlr. Birdn dor aacnda gzti Yalos!
Sahil!" dey qqrr. Nalkilli dan tyind krfz v arzu olunan torpaq
grnr. Dnizilr quruya xb bu yeri sahil mnasnda Yalta adlandrrlar.
Hl antik dvrd kiln bu ad orta srlrd Calita v Yalita kimi thriflr d
uramd.
Mhur Nikitin ba, Uan su lalsi, Voronsov saray, Qurzuf yaylas
gnli, sevimli Yaltann hrt tacdr. Bir-birindn gzl, mnzrli yerlrini
saymaqla, mqayis etmkl qurtaran deyildir. Bu gulrin hrsinin z hsn, z
gzlliyi var.
Dnya dbiyyatnda, musiqisind z dst-xtlri olan fsunkar sntlril
insanlar heyran edn A.Pukin, M.Qorki, F.alyapin, L.Tolstoy, A.exov,
M.Tven, K.Stanislavski v baqalar zaman-zaman Yaltada olmu, bu ecazkar
yerlri trnnm etmilr.
Krmn uzaq v yaxn kndlrini, hrlrini gzdikc iyin-iyin vuruan
mrd partizanlarmz haqqnda oxlu maraql hvalatlar eidirdim.
Hmyerlilrimizdn Mmmd liyev v Mahmud Nzirovdan o yerlrd az qala
dastan danrlar.
Jurnalist dostum Valeri Kotinev partizanlar haqqnda material toplamaq
n ancaq Yaltaya getmyi mslht grd. Yalta v onun melri Byk Vtn
mharibsi illrind sl partizan mskni olub.
Yalta lknaslq muzeyinin Dy hrti salonunda partizan
hmyerlilrimiz haqqnda oxlu snd rast gldim. Muzeyin elmi iisi
Demyanenko Marqarita Nikolayevna dedi ki, mharib illrind Krmda 30
partizan dstsind on bir min xalq qisass cmlmidi. 1941-ci ilin noyabrndan
1944-c il aprelin 16-na kimi Krm partizanlarnn 252 hcum mliyyat olub. Bu
hcumlar zaman onlar dmnin otuz min sgr v zabitini ldrm, drd minini
sir alm, yetmi doqquz hrbi eelonunu, iki zirehli qatarn, dmir yolu
stansiyasn v klli miqdarda hrbi texnikasn mhv etmilr.
280

Muzeyd bir snd var. Onu Krm partizanlarnn catini z gz il

grn, Krmn faist iallarndan azad olunmasnda yaxndan itirak edn, iki
df Sovet ttifaq Qhrman, maral Aleksandr Mixaylovi Vasilyevski yazmd:
Krm partizanlar btn dylrd Sovet ordusuna fdakarlq v fallqla
kmk gstrmilr. 1944-c ild Krm mliyyat zaman Sovet partizanlarnn bu
byk faliyytini nzr alaraq mayn 3-d Krm Vilayti Partiya Komitsininin
razl il biz mkafata tqdim olunmaq n partizan hrkatnn
itiraklarndan alt nfrin Sovet ttifaq Qhrman ad verilmsini, on drd
nfrinin Lenin ordeni, bir qrup sgr v zabitin is Qrmz Bayraq Ordeni,
Birinci drcli Vtn mharibsi ordeni il tltif olunmasn layiq grdk v bu
bard Dvlt Mdafi Komitsin tqdimat verdik.
Krmn v xsusil Yaltann azn dmndn tmizlnmsind partizan
hmyerlilrimiz d catl vuruaraq, mhm mliyyatlarda yaxndan itirak
ediblr. ndi yerli hali partizan hmyerlilrimizin qhrmanlndan hvsl
shbt ar, onlar hrmt v ehtiramla xatrlayr.
Mmmd Krim olu liyevi hr yerd Mia txlls il tanyrlar.
imali Qafqaz cbhsind 43-c atc briqadasnda top batareyasnn
komandiri olmu Mmmd liyev ar yaral ikn sir alnr. Shhti bir qdr
yaxladqdan sonra Mmmd melr qaaraq Krmn Gygz kndin glib
xr. Kndin sakini, bdlkrim adl Krm tatar onu bir mddt evind saxlayb
malic edir. Xeyirxah ev yiysi Mmmdi Gygz kndindki gizli partizan
dstsinin zv Fatma Slimova v Glsm bilova il tan edir. Mmmd az
vaxtda tkilatn n fal zvlrindn biri olub, hmyerlilri Sahib Hacyevi,
Mahmud Nzirovu, sgrli liyevi, Hseyn Rzayevi, Naib Nbiyevi, Mmmd
Sultanovu v Yunis Mmmdovu tkilata clb edir.
Mmmd liyevin tkilats v komandiri olduu dst Skkizinci
Azrbaycan partizan dstsi 1943-c ilin sentyabrnda Fatma Slimovann kmyi
il Mustafa Slimovun kommisar olduu Cnubi Krm partizan birlmsinin
Yeddinci briqadasna daxil olur.
Drd qrupdan ibart olan bu dstd yz yetmi iki nfr faliyyt
gstrmidir. ksriyyti azrbaycanllardan ibart olan bu dsty rus, ukraynal,
grc, tatar, ex, slovak, lzgi v baqa qarda milltlrin nmayndlri faistlr
qar mrdlikl vuruaraq otuz iki mliyyatda dmnin mindn ox sgr v
zabitini ldrm, oxlu pulemyotunu, topunu, tfngini l keirmidir.
Sndd gstrilir ki, Yalta urunda gedn dylrd z vzifsini
namusla yerin yetirn Mmmd liyevin dstsi tez-tez dmn qarnizonuna
hcum edrk, onlar gcl tlfata uratmdr.
1944-c il aprelin 14-d Skkizinci Azrbaycan partizan dstsi Yaltann
be kilometrliyindki Nikitinin kndi urunda gedn dyd dmnin drd yz
sgr v zabitini sir alm, iki yzdn oxunu mhv etmidir.
281

Yalta lknaslq muzeyind Mmmd liyevin kli v adna veriln

mxtlif sndlr saxlanlr. Hrbi xasiyytnamd gstrilir ki, o 1912-ci ild
Gncd anadan olub. 1939-cu ildn partiyann zvdr. Orta thsili var.
Marqarita Nikolayevna daha bir qovluq ad. Hmin qovluqda Krm
urunda hitlerilr qar partizan dylrind xsusil frqlnnlrdn biri, qrup
komandiri Mahmud Mahmud olu Nzirov haqqnda sndlr rast gldim.
Mahmud Nzirov 916-c ild Ermnistann Yuxar Krpl kndind anadan olub.
1938-ci ildn partiyann zvdr. Sndlrd gstrilir ki, mharibdn vvl
mllim ilyn Mahmud Nzirov igid partizan Mmmd liyevin n yaxn
silahda olub. Onlar 1943-c ild Yaltadan Balakvaya gedn faist gmisini
batrm, Byk Ozenda kndind yerln dmn qarnizonunu mhv etmilr.
Bu dyd Mahmud Nzirov qhrmanlqla vuruaraq tkbana on skkiz nfr
faisti mhv etdiyi n komandanln tkkrn almdr.
Qovluqlardan birindn gzl hsn-xtl yazlm Krm xatirlrim adl
ox da byk olmayan yazya rast gldim. Onu Gncdn 1974-c ild kemi
partizan Mahmud Nzirov gndrib. O yazr: Mharib balananda srhd hri
Peremld hrbi xidmtd idim. Ba leytenant rtbsind pulemyot rotasnn
komandiri vzifsind dyrdm.
lk df dmn qarsna xan rotamz gcl dylr apard. El olurdu
ki, bir gnd drd-be df faistlri San aynn o biri sahilin kimi qovurduq. lk
snaq dylrimiz ox uurlu olurdu. Bizd hl o vaxtlardan mhkm minlik
vard ki, dmn mtlq qalib glcyik...
Krm urunda gedn dylri daha yax xatrlayram. Vtnin ar gnlri
idi. Faistlr gcl qvv il hcuma kemidi. Bir df diviziya komandiri mni
yanna ard. - Nzirov, - dedi, biz bel qrara glmiik ki, sizin rotan
msuliyytli tapra gndrk. Rotanz dmn arxasna keib Krm melrind
faliyyt gstrn Skkizinci partizan dstsi il birlmlidir. Faistlr arxadan
zrb vurmaq lazmdr. Peakar zabit olduunuza gr bu id sizin kifayt qdr
tcrbniz v csartiniz olduuna minm.
Shrisi gec qaranlnda bizim dst cbh xttini dmnin alna
glmyn sldrm bir qayalqdan kedi. Gec-gndz faistlr zrb endirib
dinclik vermdik. Bir-birinin dalnca krplri, manlar partlatdq, silah
anbarlarn yandrb kl etdik.
Ker, Zuyev v Yalta melrind iki ildn ox dylr apardq.
Dstmizd Krm tatarlar il yana bizim azrbaycanllarn da say ox olduuna
gr onu Skkizinci Azrbaycan partizan dstsi adlandrdq.
Yaltada Marqarita Nikolayevann mn fxrl gstrdiyi tltifat vrqind
hmyerlimiz haqqnda yazlb:
Ba leytenant Mahmud Nzirovun partizan dstsi Gygz kndi trafnda
gcl dylr aparmdr. oxlu sayda faist sgr v zabitini mhv edn dst
282

dmnin xeyli texnikasn da l keir bilmidir. Hrbi sursatla dolu avtomobil,

barj tipli bir gmi l keirmi, qrx iki nfr sgr v zabit sir alnmdr.
Krm dylrind df yaralanan ba leytenant Mahmud Nzirov
Qrmz Bayraq v birinci drcli Byk Vtn Mharibsi ordenlri il tltif
olunmudur.
Hazrda doxsan bir yal veteran Mahmud Nzirov Gncd Xanlar
ksind yaayr.
1944-c ild Mahmud Nzirovun blmsi Gygz kndi trafnda faistlrl
dyd he bir itki vermdn dmnin qrx iki sgr v zabitini mhv etmidir.
Yalta lknaslq muzeyindki sndlri aradrarkn partizan
hmyerlilrimiz Srvr lianov, smayl sgndrov, Balakrim Mmmdov,
Qrmz Bayraq v Suvorov ordenli 382-ci Feodosiya-Brandenburq diviziyas
qzetinin redaktoru smayl Davdov v baqalar haqqnda maraql sndlr rast
gldim.
gr siz Yalta lknaslq muzeyin getsniz, Odlu illr salonunda polk
komandiri Clil Bbir olu Ncfovun adn fxrl oxuyub, yaraql zabit geyimli
hmyerlimizl qarlaacaqsnz. Hmyerlimiz podpolkovnik Clil Ncfov
urunda mrdlikl vuruduu gzl Yalta hrinin fxri vtndadr. Yz iyirmi
skkizinci Qrmz Bayraq ordenli Trkstan diviziyasnda onun komandir olduu
323-c qvardiya atc polku 1944-c ilin aprelind mrdlikl vuruub. Clil
Ncfovun polku Akmonay brzxind dmnin mdafi xttini yarb drd min
sgr v zabitini sir alm v oxlu hrbi sursat l keirmidir.
Hazrda igid komandirin ailsi Bakda yaayr.
DOST XATRS
(Sovet ttifaq Qhrman Mseyib Allahverdiyev haqqnda)
Krma tyyar il yol Simferepolda tamamlanr, ordan da balayr. hrdn
vilaytin hr yerin yollar axlnir. Qara dnizin sular il dvrlnmi sahil boyu
hr v kndlri gzdikdn sonra Yaltadan Simferopola qaydb tyyary bilet
aldm. Saollamaq n dostum Valeri Kotinev zng vurdum.
- nanmram, bu gn yola d bilsn, - dey hycanla bildirdi. - nki
qhrman hmyerlinl iyin-iyin vuruan veteranlardan biri xahi edib ki, onu
sninl tan edim. Vaxt itirmdn Veteranlar Komitsin gl, mn d oraya
gedirm.
... Axtardmz adam Veteranlar Komitsind tapmadq. Birbaa onun
evin yollandq. Mrkzi meydandan keib Leonov ksindki otuz nmrli
evin darvazasn dydk. Taxda darvaza alaq idi. Hytd ucaboylu bir kii
grnd. Bizi grn kimi qapn daha geni ad. Valerini qabaa buraxb diqqtl
mn baxd:
283

- Salam, oul, - deyib mni qucaqlad. On gnlk sfrimd ilk df

qocann dilindn doma szlri eidnd zm saxlaya bilmdim, mn d onu
qucaqladm. O, ana dilimizd bu iki klmni ox irin v aydn dedi. El gman
etdim ki, bu adam hmyerlimizdir, mharibdn sonra burada mskn salb. Qoca
bir daha diqqtl mn baxb:
- Cavan olan, - dedi. - Sovet ttifaq Qhrman Mseyib Allahverdiyevi
tanyrdnzm?
- xsn tanmrdm, - dedim. - Amma bir qhrman kimi haqqnda ox
eitmim.vladlarn - Abdullan v amili tanyram.
- Bax, bel bir qhrman ninki xsn tanmaq, htta onunla iyin-iyin
vurumaq mn qismt olub, - dey veteran fxrl bildirdi.
Bizi ev dvt eldi. Pncrsi gnxana baxan otaq geni v iql idi.
tn illrin xatirlri yava-yava vrqlndi.
stefada olan polkovnik Orlov Yakob Matveyevi Sovet ttifaq Qhrman,
hmyerlimiz Mseyib Allahverdiyevl Volqa sahillrindn Berlin qdr drdnc
qvardiya ordusunun yz on doqquzuncu qvardiya atc polkunda rfli dy yolu
keib.
- Mseyib mnim polkumda ikinci batalyonun komandiri idi, - dey Yakob
Matveyevi igid hmyerlimizl dy dostluundan shbt ad. - Onunla hl
Moskva yaxnlnda gedn lm-dirim vurumalarnda dostlamdq.
Polkumuzda yegan komandir idi ki, o mharibdn vvl svari dstsind
xidmt etmidi. n qzn dylrd bel onun ssini eidrdim. N dydn
qabaq, n d dy rfsind onu qanqara grmzdik. Bu nikbin komandirdn
dy zaman z dilind alovlu szlr eidrdim. Bir df istiraht vaxt sorudum:
- Allahverdiyev, dy vaxt snin dilindn baa dmdiyim szlr
eidirm. Onlar biz d baa sal grk, n deyirsn?
Dostumun qarabuday siftin xo bir tbssm qondu, glm-snd:
- H, - dedi, - mn bzn qzanda ana dilimd Hayd sgrlrim, yeriyin
dmn stn! - demkdn zm saxlaya bilmirm. Bu szlr mnim deyil,
vaxtil Azrbaycan istilalardan qorumu milli qhrmanmz Korolunundur.
O gn Mseyib mn Azbaycan dilind iki sz yrtdi: Salam v oul
szlrini. O gndn sonra komandir dostumu oul dey armaa baladm.
Grmz zaman bu szlri eidnd tccblndiyinizi hiss etdim. Amma
stn vurmadm. Bax, o vaxtdan, o tufanl illrdn bu iki klmni hafizmd
xatir kimi saxlayram, oul, - deyib msahibim glmsnr. Sonra ayaa durub
kitab rfindn sar cildli Volqa llrindn Avstriya dalarna qdr adl kitab
gtirdi. Vrqlyib 126-c shifni tapd. Orada 119-cu polkun dy yolundan
bhs olunurdu.
... Dunayn ucsuz-bucaqsz sahillrin qardan a yoran srilmidi. Dan yeri
aardqca, smadak qat duman qrb doru kilir, llr yava-yava iqlanrd.
Batalyonun sgrlri dy hazr dunnudular. Kapitan Allahverdiyev balaca bir
284

dikdird uzanb qarla rtl llr baxb, doma Qarayazn. Kr qran

xatrlayrd. Ceyranl dzn d qar belc rtnd yataqlara gedi-gli azalr,
yollar, crlar itirdi. Yalnz xrda tplrd ac canavarlar v azn klklr
ulard. ndi Dunayn o taynda soyuqdan ulaan frislr kimi... Onun qlbi
mqdds Vtnimiz soxulmaq istyn dmn qar ac bir kinl dolmudu...
Kapitana ayn o taynda dmnin gcl bir qvvsi olduunu
bildirmidilr. Kfiyyat dstsinin gtirdiyi mlumata gr dmn Dunayn
sahillrini yeni tipli tanklarla mdafi edirdi.
Alnan taprq ox ciddi v msuliyytli idi: nec olursa-olsun ay o taya
keib qounlarmza yol amal.
Csur kapitan vzvod v ratolar yoxlayb sgrlrin dy hazr
olduqlarna tam min olduqdan sonra hcum mri verdi. Sol sahildn kmy
gln Aleksandr Kuznetsovun topular dmn iddtli at adlar.
Qfil hcumdan zlrini itirn hitlerilr yeddi kilometr geriy qovuldular.
Bu vurumada Kapitan Allahverdiyevin batalyonu be yz qdr faist sgr v
zabitini mhv edib, iki yz iyirmi nfrini sir ald. yirmi drd top, otuz alt
pulemyot, avtoman, on araba, skkiz minaatan, iki hrbi sursat v bir rzaq
anbar qnimt olaraq l keirildi.
- Dalar qartal ay sonra Budapet yaxnlnda daha csartl vuruaraq
dmnin 700 sgr v zabitini sir ald. Yakob Orlov hycanla v fxrl ar
gn dostunun qhrmanlndan danr - Budapetd bizim n, xsn mnim
n byk bayram idi. Burada qollarm geni ab olumu doma balam kimi
sinm sxdm. Mseyib Abdullayev SSR Ali Soveti Ryast heytinin 1945-ci il
24 mart tarixli frman il Sovet ttifaq Qhraman kimi rfli ada layiq
grlmd.
stefada olan polkovnik Yakob Orlov da rfli dy yolu keib. O, iki
df Qrmz ulduz, iki df Suvorov v baqa ordenlr, oxlu medallarla tltif
edilib. Veteran Moldaviyann adurluq v Yenakiyev rayonlarnn fxri
vtndadr.
- Bu yaxnlarda mni Xmelnitsk hrin sgrlrl gr dvt etmidilr.
Vaxtil Mseyibl bu hr urunda iyin-iyin vurumuduq. hrin Dy
hrti muzeyind olum haqqnda ayrca gu var. Xmelnitskindn on be
nmrli orta mktbin pioner dstlrindn biri Mseyib Allahverdiyevin adn
dayr.
Krm veteran Sovet ttifaq Qhrman Mseyib Allahverdiyev adna
dstnin pionerlril birg kdirdiyi killri bir-bir mn gstrir.
- Yakob Matveyevi, olunuzun ailsil nec, grrsnzm?
- Biz Mseyibl ox gec laq saxlaya bildik. 1967-ci ild qfildn ondan
bir mktub aldm. O, ne illrdi ki, mni axtardn yazrd. Bir xeyli
mktubladq. Hmi d bu yaxnlarda grmk n vdlirdik, amma imkan
olmurdu. Qfildn lm onun bann stn ald. Dz, qhrman dostumun
285

lmn eidnd byk Marksn mdrik klamlarm xatrladm: Qhrmanlarn

lm gnin batmasna bnzyir. Bir mddt mn el gldi ki, dorudan da,
bu fsunkar Krmda gn domur. Sonralar olu, general-mayor Abdulla
Allahverdiyevl grm mn n yax tslli oldu. Ata oula nec d
oxayarm. Qrib d olsa, mn indi Abdullan da olum dey arram. Sa
olsun, o hr il mnim grm glir. Havalar xo olan kimi Abdullann dvtil
Qazaa gedib, byk olumun mzarn ziyart edcym.
***
Bakya qaydanda Krm veteran Yakob Matveyevidn qhrmann olu
general Abdulla Allahverdiyev onun salamn atdrdm. gid atann general olu
Abdulla atal gnlr qaydb dedi:
- Atam Daksmnd kndli ailsind anadan olub. Otuz birinci ild
knlllr dstsind ordu sralarnda xidmt gedib. Bir mddt Bakdak mili
Azrbaycan diviziyasnda xidmt edib.
z danrd ki, o vaxt general liaa xlinski tez-tez bizim diviziyaya
glib artilleriyadan, svari qoun nvndn, hrbi dy taktikasndan mhazirlr
oxuyar v tlim mqlrin nzart edrdi. Bir df drd nfr sgri mahid
mntqsin ardlar. Onlarn arasnda mn d vardm. General bizim hr
birimizl ayrlqda shbt eldi, sonra is biz: balalarm, - dedi, sizi Tbilisidki
illik Zaqafqaziya Hrbi-Siyasi mktbin oxumaa gndrmyi qrara almq.
Bacarql v csur olun, biz, xalqmza milli hrbi mtxssislr ox lazmdr.
Unutmayn, bir milltin ki, silah tutan olu, milli ordusu yoxdur, onun torpana da
tcavz edrlr, ana v bacsnn namusuna da toxunarlar.
Atam general liaa xlinskinin xeyir-duas il min doqquz yz otuz
altnc ild hrbi mktbi ba leytenant rtbsind bitirir. Bundan sonra btn
urlu hyatn hrbi i hsr edir.
Qazax hrinin mrkzind bir k var: - General liaa xlinski
ksi... Bu knin lap balancnda is Sovet ttifaq Qhrman, qvardiya
mayoru Mseyib Allahverdiyevin tunc bst qoyulub. Bilmk olmur, bu kimin
shvidir. Blk d, ky ad vernin, ya da bst mhz burada qoyann vaxtil
xlinskinin iyirmi bir yal Mseyib Allahverdiyev verdiyi xeyir-duadan, ata
qaysndan xbri varm. Ata liaa xlinski oul Mseyib qonaq glib. Hr
halda yanl da bir naxdr.
z Gyzn, Avey dalarna baxan tunc heyklin gzlrind dydn
qalib qaytm sgr mrurluu, oul vqar var...
Krm-Bak, oktyabr 1976-c il

286

QORXU
Ham kimi mn d ualmda, gncliyimd keirdiyim hisslr, yaadm
illr ox zizdir. Nyi unutsam da, anam Gll Osman qznn, nnm Syal Al
qznn mn eldiklri vzsiz qaylarn unuda bilmrm. Unuda bilmrm o
gn ki, st naxl anta tikib mktb anam mni z apard. ki, ya da drs
kendn sonra mllim biz ev getmy icaz verdi. Hammz haray-hirl
bayra atldq. Mktb qapsnn aznda dayanb, mni gzlyn nnmi grnd
tccb etdim. Gzmn nuru, n uzun kdi snin oxuman deyib shr
anamn gtirdiyi antan limdn ald.
Byk Vtn Mharibsinin od-alovunda drd olunu-atam miraslan,
mim Mnsuru, mmti v Krimi itirn nnmd kii vqar, qadn ismti vard.
Bu hekayni son nfsind d Oul deyib dnyasn dyin nnmin ziz
xatirsin rman edirm.
Az getdi, z getdi, dr-tp dz getdi...
Daha nnmin ssi glmdi. Mn ehmalca dnb ona baxdm. Nnm
yatmd. Onun arq, tsiz sinsi enib qalxrd. Pncrdn dn ay inda
evimizin iind n vardsa, hams aydn grnrd: odu snm qara sobann
silueti, babamn z li il dzltdiyi mnim aac beiyim, kafmz, stol v stullar...
Yoranmn stnd qvrlb yatan qara piiyimizin xorultusundan baqa evd he
bir ss yox idi. Hmi anamla yatdm khn taxta arpay bo qalmd. Hr
df ona baxanda ryim ana hsrti il qovrulurdu. O, miskin bir grkmd
gecnin hzin, hznl skutunu dinlyirdi. Otaq el iql idi ki, atamn, babamn
v milrimin divardan aslm killri aydnca grnrd.
Nnm sa qolunu bamn altnda qoyub irin yuxuya getmidi. Evimizin
diryi nnm. Gndzlri biz bir para rk qazanmaq n dridn-qabqdan
xard.
Atam mhariby gedndn bir il sonra anamn lm nnmin ykn
daha da artrd. ki bacm, bird mn ev ilrind ona n qdr kmk etsk d, bu
rk qazanmaq deyildi. rk qazanmaq n grk bel, yaba, dryaz gtrb
ilyydin. Bizim limizdn ancaq snbl v pencr ymaq glirdi. O vaxtn
snbl yer dmrd, pencri d tez drilirdi. nki bizim kimi o qdr aclar,
ataszlar vard ki...
Bir aydan ox idi ki, mharibnin qurtarmas xbri kndimiz yaylmd.
Bu xbr evlr, insanlara n qdr adlq, sevinc gtirmidi. Nnm hr gn bizi
aldadrd ki, atanz sabah glck. Nnmin sabahlar qurtarmaq bilmirdi.
O, son vaxtlar lap sbi olmudu. Atamdan sz salanda bzn
eitmmzliy vurur, cavab da qaytarmrd. Yadmdadr, bir df mn atamn n
vaxt glcyini sorudum. Nnm titrk lini irli uzadb, Qaaq vurulan tpnin
yamacndan enn a yolu gstrib dedi:
287

- Nnn sn qurban, bax o yolu gzl, atan ordan glck. Mn

qonulardan yb otardm quzular hr gn o tpy aparrdm. Tpd oturub
qollarmla dizlrimi qucaqlardm. Tikanlqlar arasnda gah grnn, gah da itibbatan bu sonu grnmz yolda sgr atam hsrtl gzlrdim. Bzn boylanb
evimiz trf d baxardm. Qapmzda sgr paltarl adam grmynd ata hsrti
balaca ryimi rimz buza dndrrdi.
Nnm axamlar daha ox sbi olurdu. Gn batb qa qaralanda o, zzn kimis danlayr, syr, dcyin-deyin gzinirdi. Axamlar tkndn bir ne
rk gtrb, dstrxana bkb, pncr azna qoyurdu. Qalann gizldirdi.
... Gecnin ar skutunu qran ayaq sslri eidilirdi. Gln adam
darvazaya yaxnlad. Sonra qapn iki df brkdn taqqldatd. Qorxudan bam
yorann altna kdim. Bir az belc nfs almadan yorann altnda gizlndim.
Qap yen iki df brkdn vurulanda:
- Nn, ay nn, - dedim.
- Can nn, yat, qalann shr danaram...
- Nn, qapmz dyrlr.
- N? Qap?
Nnm yuxulu gzlrini bir ne df qrpb qapya baxa-baxa dinmdi.
Yad adam qapn nc df vuranda, nnm durub qaln aln bana sald.
Axamdan dstrxana bkb pncr azna qoyduu ryi kims verdi. Sonra
deyin-deyin qaydb yerin girdi. Ayaq sslri qapdan uzaqlad. Bir qdrdn
sonra at ayann tappltlar v ksik-ksik kinrti ssi eidildi.
Mn nnmi brk-brk qucaqlayb, gzm qapya zillmidim. Nnm
salarma l gzdirib, alnmdan pd. Sakit, zorla eidilck ssl:
- Yat, mnim balam, qorxma, rdd olub getdilr - dey ikaytlndi. Bunlar hams bir qaq qanndan qorxan tlklrdir. Gndzlr med gizlnib,
geclr rk dilnirlr.
Nnm ani olaraq dayanb, kdrl kks trd. Yarqaranlq otamza
dn ay inda onun nurani sifti mn da kimi grnd.
- Kiisiz ev beldi. gr evd bapapaql olsayd, onlar crt
edib biz ry gl bilrdimi? Eh, birc atan glib xsayd. Sizi sa-salamat ona
taprb, sonra rahatca lrdim.
- Nn, onlar kimdi ki?
O duruxdu. He n dinib-danmad. Ksm kimi, zn yen pncry
trf dndrib, sualma cavab vermdi. Bilmirm, onlar kim idi, ni idi, hr axam
gc bla il qazandmz ry ortaq xrlar.
Bir df nnm onlara rk vermk istmdi. Hmin adamlardan biri
pncrni zrbl vurub, sini sndrd. Tfngin llsini yarya kimi iriy
salb, vhi bir ssl:
-Qar, deysn cl sni hrlyir - dedi, - bar, yetimlrin yazn glsin.
Tez ol, rk ver, yoxsa...
288

Nnm s-s yerindn durdu...

Shr baclarm mktb, mn d quzu otarmaa ac getdik. ld n qdr
yemlik, quzuqula yedims d rk yadmdan xmrd. Onun n burnumun
ucu gynyirdi. Toran qovuanda ev gldim. Acndan ryim syrlrd. zm
tknnin stn saldm, birc rk vard. Baxa-baxa qaldm. Birc tik ksib
yemy ryim glmdi. ry baxdqca, nnmin qayl hrsi, baclarmn
arq, uxura dm gzlri irin itahama ac zhr qatd. Kim bilir, nnm bu
ryi nec tapmd...
Axam nnm birc qardal ryini drd yer bld. O gec yataqda
nnm o z, bu z evrilirdi. Gah da arxas st uzanb bir mddt hrktsiz
qalrd. Mn baa drdm ki, nnm hirsindn yata bilmir. Gecnin lal skutu
ar bir quruun olub, bizim ev kmd. Bamda o qdr suallar dolard ki,
nal istyirdim, qorxumdan din bilmirdim. Nnm lap brk narahat idi. Mn
bilirdim ki, indic rk n glcklr. O, namlum adamlara vercyi cavab
haqqnda fikirlirdi. Yen llsi qaralan tfng boz zn gstrck.
Ar addmlarla evimiz yaxnlaan adam qapmz iki df taqqldatd,
nnm diskindi, mn daha da brk-brk nnm qslb, sakit ssl dedim:
- Nn, bunlarn z evlri yoxdur?
- Var, niy yoxdu, ev glslr, hkumt onlar tutub aparar.
Nnm d qorxudan plt il danrd.
- Niy, ay nn?
- Ona gr ki, onlar qaaqd, Vtn... Qap yen dyld.
- Ay bala, vallah, billah, bu axam birc tikd ryimiz yoxdu. Sonra - ev
tikn, evin yxlsn - deyib, olunun qarasnca deyindi. - Hl dedim ki, bu kmni
khn dam yerind tikdir. Gtirib xartd kndin lap qrana ki, yox, ay ana, bura
yaxd, mey yaxnd, havas tmiz olar. Eh, anan lsn, grn hardasan?..
Qap bu df vurulanda nnm hirsl yoran stndn atb, yana
yaramayan hrktl qapya doru cumdu. Srt hrktl qara, uzun cftni
qaldrd. Qapn taybatay ab qqrd:
- Glin, n varsa aparn, od vurun, bu yetimlrin kmsini yandrn. Bir
para ryini boazndan ksin. Yoxdu rk. Yox, bir tik d yoxdu. - Nnm
ssi gldikc bard: - Aln, bu da rk tknsi, bax...
Nnm birdn-bir qap aznda quruyub qald. Zifldi, sstldi. Taxta
tkn lindn db iki yer blnd. Taqtsiz halda ay inda sn qollarn
zorla irli uzadaraq, Oul! deyib atamn boynuna sarld.

289

ANAM MNM
n gzl ana o anadr ki, uaqlar atasz qalanda da, onlara atalarn vz
ed bilsin.
Volfanq Hte
... Anam, zhmtke anam. Gzm aandan onun llrini qabarl, bana
rtdy al qara grmm. gr bacarsaydm, gncliyimi ona balar, qara
salarm onun a birklrin dyirdim. Anam ndns hmi qara geyinrdi.
Mn el glir ki, he vaxt onun rngbrng paltar, banda a yayl olmayb.
Qonumuz Gln xala ipk mxmrdn tikilmi qng, naxl paltarlar
geyrdi. Onu grnd kdrdn, qzbdn hvalm tamam pozulard. Gln
xalaya acm tutard. Fikirlrdim. Dnrdim ki, anam niy bel qng
paltarlar geyinmir. Ax mnim anam ondan yaca cavan idi.
... Mharib qurtard. Anam kimi qara geyinn qonularmz smr xala da,
Syal bibi d al-yal geyindi. ndi kndimizd qadnlarn oxusu qara paltarn
crbcr rngli paltarlarla vz etmidilr. Hmi idarnin yanndak uca dirkdn
aslm antaya oxar qabdan mharib, qounlarmz, cbh, hisslrimiz
szlri vzin indi n, oynaq musiqi sdalar yayhrd.
... Bir df, hl mharibdn qabaq atamn ald qrmz sandqda anamn
qat ksmi gll paltann grdm. z-zm dedim, yqin, anamn yadndan xb,
sevinck yerimdn durmaq istynd bamn stnd anam grdm. Tez-tlsik
sorudum:
- Ana, bu gll paltarlar qonularmz kimi sn niy geyinmirsn? Ax,
mharib qurtarb.
O tutuldu. Yanaqlar titrdi. Qalar srt bir ifad il yuxar dartld. Sanki
indic leysan ya tkck qara bulud kimi doluxsundu. He n dinib-danmad.
Kdrli gzlri qmli-qmli mchul bir nqty dikildi. Qabarl, titrk llri il
bam sallamaa balad. Yaarm gzlri kdrl, tvil mn baxd. Sonra
asta, ar addmlarla evimizin ba trfind divardan aslm atamn, milrimin,
daymn killri nnd glib dayand. Vcudu titrdi, mn el gldi ki, btn
kainat da onunla brabr titrdi. Onun qara paltar killrin zn qara bir prd
kimi kilmidi.
1970-ci il avqust

290

TARXN A SHFLR

1845-ci il sentyabrn 4-d istila rus qounlarna qar general

Daniyal by Sultan lisununun (1800-1870) dylri mrdlikl
vuruurdu. Rssam N.Karatkinin lisu dylri sri

291

lk hrbiyy naziri, Tam

artilleriya general Smd by
Sadq by olu Mehmandarov
(1855-1931)

Polkovnik Bhram
by Hbibbyov
(1884-1930)

Hrbiyy nazirinin mavini,

Tam artilleriya general
liaa Hac smayl olu
xlinski (1865-1943)

General-mayor
Hbib by Hac
Yusif olu Slimov
(1881-1920)
292

1919-1920-ci illrd
Qaraban generalqubernatoru Xosrov by
Paa by Sultanov
(1879-1941)

1919-cu il aprelin 5-d Azrbaycan Milli Ordusunun Gncdn Bakya

girdiyi gn. stiqlal ksi

-
.

(.)

General Mirkazm xan Talxanov, xanmm

Msum xanm Yadigarova, olu Mirli xan,
qz Sara byim v Zleyxa xanm. 1916-c il.

293

Polkovnik Vli by
Yadigarov (1898-1973)
1921-1945-ci illr Pola
ordusunda xidmtd
olarkn.

Abbasqulu by
Yadigarov

Sadq by Yadigarov v xanm

Olqa Russiya-Koribaeva
1912-ci il, Tiflis.

Polkovnik srafilaa
Mmmd aa olu
Yadigarov (1888-1944)

294

Cengiz Alkazak Hv.

Ul. Kd. Alb.
1938-1992

Svari Korneti
Osman aa xlinski
(1841-1908)

Qiyas by Cahandar aa olu xlinski

(1895-1970) 27 avqust 1925-ci il,
Dilican yaylanda

kinci srada soldan birinci Qiyas by v sadan ikinci Alay by

xlinski, 1927-ci il.

295

Xalq yazs smayl xl general liaa

xlinskinin xatir gnnd x edrkn.

Sadan 3-c general-mayor Sleyman by fndiyev

(05.10.1864-21.02.1919) Gnc ziyallar arasnda

296

Milli ordu general

Cavad by Mmmd
aa olu xlinski
(1874-1959)

Polkovnik Rstm
by Mmmd aa
olu xlinski
(1877-1920)

tabs-kapitan Qiyas by
xlinski

Vitse-admiral brahim
by Allahveerdi by
olu Aslanbyov
(1822-07.02.1901)

Poruik Zlfqar
Mirz lkbr
olu Barbyov
(1874-1915)

- -Maiopa . -Ara : ,
, , , . . . . .

297

Tm artilleriya general
Smdby Mehmandarov
1916-c il Birinci Dnya
Mharibsind.

Sadq by
Yadigarov

Qafqaz Caniinliyind
saray maviri Aaby
Yadigarov (1823-1892)

Sadan 6-c General sdulla by Yadigarov (1844-1903), 7-ci general

Firidun by Vzirov (1850-1925) qarsnda, a paltarda hyat yolda
Zeynb xanm Clil qz. 1879-cu il.

298

299

ahzad Bhmn Mirz

Qacar (1811-1884)

Vli by Sadq by olu

Yadigarov Birinci Dnya
Mharibsi

General mir Kazm

xan Qacar (1853-1920)

300

Polkovnik Vliby Yadigarov 1930-cu ild Pola ordusunda

verilmi xsi vsiq.

rilby Sadq by olu

Yadigarov 1916-c il,
Qrb chhsind.

General-mayor
Feyzulla fi xan
olu Qacar
(1872-1920)

General Rzaqulu
Mirz Qacar

301

General mnulla xan

Qacar (1857-1937)

General bdlhmid by
rif by olu Qaytaba
(10.06.1884-1920)

-

. 1813-1875.

Rotmistr
bdlhmid by
Qaytaba 1906-c
il, Peterburq

General-leytenant
Mmmd by Sulkevi
(1863-1920).

Svari general brahim

aa Musa aa olu
Usubov (1875-1920).

302

Firidun by Vzirov
v hyat yolda
Zeynb Slim qz.

Polkovnik Daniyal by Abdulla by olu

Hllcov (1876-1920). kil 1908-ci ild
Qars hrind kilib

Sadan 3-c general Hbib by Hac Yusifolu Slimov (1881-1920)

general-qubernator Cavad by Mlikyeqanov v.b. Lnkran ziyallar.
10 avqust 1919-cu il.
303

General-mayor
Firidun by Vzirov
(1850-1925)

General sdullah
xan blfthzad
(?-1918)

ahzad Xosrov
Mirz Qacar

Port-Artur, 1905-ci il yanvarn 14-d polkovnik Hseyn xan

Naxvanskinin alay Landunqoy kndini azad edrkn. Rssam
V.V.Mazurovskinin sri.
304

Msavat ordusunun zabitlri: n crgd soldan proporik K.smaylov,

kapitan Bahadr by Vkilov, M.Sadqov, podpolkovnik Cmidxan
Naxvanski, 2-ci crgd sadan 3-c general Murad Garay by Tlexas,
kapitan Meydayev, 4-c polkovnik irin by Ksmnli, 3-c kapitan
Heydr Vzirov v.b. 1919-cu il.

ahzad -general
Kamran Mirz
Qacar (1855- 1928)

ahzad-general
Hsn xan Qacar
(?-1855)

305

Port-Artur qhrman
poruik Aababa
Hacbaba olu
(1875- 1905)

Ftli xan Qacar

(1766-1834)

ahzad Xosrov Mirz

Abbas Mirz olu Qacar
(1813-1875)

ahzad Abbas
Mirz Qacar
(28.08.1789-25.10.1833)

Podpolkovnik- ahzad
liqulu Bhmn Mirz
olu Qacar (1854-1908)

306

Ftli xan eyda

(1784-1851)

Mayor brahim aa
Usubov
(1875-1920)

Cmidxan Cfrqulu xan

olu Naxvanski
(1895-1938) - komdiv.
1938-ci il avqustun 26-da
Troykann ahidliyi il
Moskvada glllnmidir.
Naxvan

Qambay Mmmd olu

Vzirov (1899-1937) - 77-ci
Azrbaycan diviziyasnn
mandiri. 1937-ci il
oktyabrn 13-dn 14-n ken
gec glllnmidir.
Naxvan

Clil Mdipaa olu

liyev (1905-1938)qrargah risi. 1938-ci il
yanvarn 3-dn 4-n ken
gec glllnmidir.
Mayor.
mkir

mistan Mahmud olu

yyubov (1896-1937) - diviziy
komissar. 1937-ci il yanvarn
5-dn 6-na ken gec
glllnmidir. S.Vurunun
Komsomol poemasnn
qhrman.
Qazax
307

Qalib by brahimaa olu

Vkilov (1888-1937) polkovnik. 1937-ci noyabrn
15-dn 16-na ken gec
glllnmidir.
Qazax, Tbilisi

Mmmd Krim olu

Veysov (1900-1972) polkovnik. 37-ci ild hbs
olunmu, 9 il Sibir srgn
kmidir.
amax

Seyfulla Hac Rstm olu

Mehdiyev (1902-1937) polkovnik. 1937-ci il
oktyabrn 13-d
glllnmidir.
smayll, Lahc kndi

Heydr Sadqolu Vzirov

(l893-1937) - komissar. 1937ci il oktyabrn 13-dn 14-n
ken gec glllnmidir.
Naxvan

308

Murtuz Heydr olu

Talbzad (1902-1938) polkovnik. 1938-ci il
yanvarn 8-dn 9-na ken
gec glllnmidir.
Bak

Soltanhmid Cbrayl
olu Paayev (1898-1938) hrbi komissar.
1938-ci il yanvarn 3-dn 4n ken gec glllnmidir.
amax

Cabir mrulla olu liyev (19021937) - 77-ci Azrbaycan atc

diviziyasnda briqada komissar.
1930-cu ild Leninqradda
N.T.Tolmaov adna Hrbi-Siyasi
Akademiyan bitirmidir. 1937-ci il
oktyabrn 13-d glllnmidir.
Bak

309

Hacbaba Hac lsgr olu

Nzrli (1895-1938). Hrbi yaz,
Azrbaycan Da-atc dviziyasnn
missar. 1938-ci il yanvarn 8dn 9-na ken gec gllnmidir.
Lan, Csusun yardms,
Yz iyirmidn ikisi v b.
srlrin mllifidir. Qzl sgr
qzetind v Azrbaycan Hrbi
nriyyatnda b risi olub.
amax

Mehdiby Eynal olu Sultanov

(1880-1937) - polkovnik. 1918-ci
ild Baylda yerln Gyay
piyada alaynn komandiri. 1920-ci
ild is Azrbaycan diviziyasnda
3-c alayn komandiri. 1937-ci il
iyulun 26-dan 27-n ken gec
glllnmidir.
Gnc

Hsn Paa olu Rhmanov (19021938) - komissar. 1922-ci ildn

Savadl Qrmz sgr v Hrbi
bilik jurnallarnn msul redaktoru
olmudur. 1930-cu ild Azrbaycan
Da-Nian diviziyasnn on illiyi
kitabasn nr etdirmidir. 1938-ci ild
hbs edilib glllnmidir.
Bak

310

MNDRCAT
HQQT URUNDA DYN QLM .................................................... 4
YRMNC LD QARABA DYLR ................................................. 11
POLKOVNK BHRAM BYN GDLY ................................................... 14
QHRMAN ALAY ........................................................................................... 15
DMN TSLM OLMAYANDA .................................................................. 18
GENERAL SMD BY NARAHATDIR... ................................................... 20
GENERAL YADGAROV QARDALARI ...................................................... 24
GENERAL-LEYTENANT SRAFL BY YADGAROV ............................. 25
NSLN KEMNDN... ............................................................................. 29
DOMA YERLRN TR ........................................................................... 32
GENERAL-MAYOR SDULLA BY YADGAROV ................................. 35
GENERAL-MAYOR DAVUD BY YADGAROV ........................................ 37
POLKOVNK VL BY YADGAROV......................................................... 38
MN HM SL-NCABTML FXR ELMM ................... 39
POLKOVNK SRAFL BY YADGAROV .................................................. 45
NRMN XANIMLA MSAHB ................................................................... 48
GENERAL LAA IXLNSKNN HRB QARDAOULLARI ...... 51
TABS-KAPTAN QYAS BY IXLNSK V... ......................................... 67
LK MLL ORDU GENERALIMIZ ................................................................ 73
MHTRM BR GENERALIN LM ..................................................... 77
GERERAL SLEYMAN BY ........................................................................... 78
YEN AILAN ARXVDN .............................................................................. 79
AZRBAYCANIN LK ADMRALI................................................................. 81
BLD QIZIN DEDKLR ........................................................................ 81
SNDLRDN SORAQ ALDIM ................................................................... 82
311

MNBLRDN GLN SSLR ............................................................... 85

ADMRALIN MR YOLU .............................................................................. 87
QRB V XO BR TSADF .................................................................... 89
ADMRAL HM D ALMDR........................................................................ 90
PORT-ARTURUN AZRBAYCANLI QHRMANLARI ........................... 91
GENERAL SMD BY MEHMANDAROV PORT-ARTUR
DYLRND ............................................................................................... 95
GENERAL LAA IXLNSK PORT-ARTUR DYLRND ...... 102
ORDU V DONANMAYA MR ..................................................................... 105
GENERAL MURAD GRAY BY TLEXAS ................................................ 108
GENERAL HBB BY SLMOV............................................................... 117
QARABA DYLR HAQQINDA MLUMAT ................................... 121
GENERAL-LEYTENANT MMMD BY SULKEV ............................ 129
SVAR GENERALI HSEYN XAN NAXIVANSK................................ 136
BRNC DNYA MHARBSND .......................................................... 140
UZUN MRN SHFLR ........................................................................ 145
GENERAL BRAHM AA USUBOV ........................................................... 148
QACAR NSLNN GENERAL OULLARI
GENERAL - AHZAD MR KAZIM MRZ QACAR .......................... 154
GENERAL- AHZAD FEYZULLA MRZ QACAR ............................... 157
GENERAL- AHZAD MHMMD MRZ QACAR ........................... 158
GENERAL - AHZAD MNULLA XAN QACAR ................................. 159
GENERAL - AHZAD RZAQULU MRZ QACAR ................................ 161
GENERAL - AHZAD HSN XAN QACAR ........................................... 162
312

GENERAL - AHZAD KAMRAN MRZ QACAR .................................. 164

AHZAD XOSROV MRZ QACAR .......................................................... 165
VAXTSIZ GLN GEC QONAI .............................................................. 167
SFRN ERMN HMAYLY............................................................. 172
AHZADNN PETERBURQ SFR ......................................................... 176
RANA QAYIDI............................................................................................... 182
GENERAL LYAR BY HAIMBYOV ................................................... 183
GENERAL BDLHMD BY QAYTABAI ........................................ 184
GENERAL FRDUN BY VZROV ........................................................... 187
POLKOVNK DANYAL BY HLLCOV ................................................ 191
GENERAL SDULLA XAN BLFTHZAD ....................................... 197
37-NN GENERAL QURBANLARI
GENERAL QAMBAY VZROV ................................................................... 199
KOMSSAR HEYDR VZROV .................................................................. 207
SAHB XANIMLA SHBT ........................................................................ 211
GENERAL CMD XAN NAXIVANSK (Sonuncu Kngrli general) . 214
TALARIN HYCANI .......................................................................... 216
DRD QARDAIN FACS .......................................................................... 221
KOMSSAR SARI MSTAN (YYUBOV) ................................................ 223
POLKOVNK QALB BY VKLOV .......................................................... 227
POLKOVNK AGAHI MHMMD ........................................................... 232
NURU PAANIN QAFQAZ YR ............................................................ 233
RF BYN NURU PAA L GR ................................................ 233
NURU PAA HAQQINDA BR NE SZ .................................................. 236
KAPTAN-AR MUSTAFA AA QYASBYOV ...................................... 247
KNYAZ-PODPOLKOVNK MEHDQULU XAN USMYEV ..................... 251
313

GENERAL HEYBT HEYBTOV ................................................................ 257

POLKOVNK BLFT AGA AHTAXTNSK........................................ 268
KRIM DFTR ............................................................................................... 272
ATAMLA GR ......................................................................................... 276
ATAMLA SHBT ...................................................................................... 279
PARTZAN CIIRLARI L .......................................................................... 280
DOST XATRS ............................................................................................ 283
QORXU ............................................................................................................... 287
ANAM MNM ................................................................................................. 290
TARXN A SHFLR.............................................................................291

314

MSTAN MRASLAN OLU NZRL

1920-C LD QARABA DYLR

Redaktor:
Mehman Sleymanov
polkovnik, tarix elmlri doktoru
Kompter trtibats:
Namiq Vliolu
Texnoloq:
Nriman Rhimov
Rssam:
Mmmdbar Hseynov
Korrektor:
Bnar Hseynquliyeva
Ylmaa verilib: 02.03.2009
apa imzalanb: 25.05.2009
Kaz format 64/90, 1/16
Fiziki .v.: 60
Tiraj: 500
Kitab ofset sulu il ap olunmudur.
Tfkkr Universitetinin mtbsi
nvan: Bak, Tbriz 19.
315